Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
નમો અરિહંતાણે
નમો સિદ્ધાણં, નમો આયરિયાણં નમો ઉવજઝાયાણં નમો લોએ સવ્વ સાહૂણં
એસો પંચ નમુકકારો સવ્વ પાવપ્પણાસણો મંગલાણં ચ સવ્વસિં પઢમં હવઈ મંગલ
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
જિનાગમ પ્રકાશન યોજના પ. પૂ. આચાર્યશ્રી ઘાંસીલાલજી મહારાજ સાહેબ
કૃત વ્યાખ્યા સહિત
DVD No. 1 (Full Edition)
:: યોજનાના આયોજક ::
શ્રી ચંદ્ર પી. દોશી – પીએચ.ડી. website : www.jainagam.com
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
SANIYAS
SHRI RI
SUTRA
PART :1
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર ભાગ ૧
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर- पूज्यश्री-घासीलालजी-महाराजविरचितया प्रमेयचन्द्रिकाव्याख्यया व्याख्यया समलङ्कृतं
हिन्दी-गुर्जर-भाषाऽनुवादसहितम्
श्री राजप्रश्नीयसूत्रम् ।
RAAJPRASHNIYA
SUTRAM
(प्रथमो भागः) द्वितीयावृत्तिः
陀枪论论地把她從來從论她做做做做做做做做做做做做做做做他做
नियोजकः संस्कृत-प्राकृतज्ञ-जैनागमनिष्णात-प्रियव्याख्यानिपण्डितमुनि-श्री कन्हैयालालजी महाराज
प्रकाशक:
अ. भा० श्वे० स्था० जैनशास्त्रोद्धारसमितिप्रमुख श्रेष्ठि-श्री बलदेवभाई डोसाभाई पटेल महोदयः
मु० अहमदाबाद
द्वितीयावृतिः प्रति २५०
वीर-संवत् २५१६
विक्रम संवत्
२०४६
ईसवीसन्
१९९०
मूल्यम्-रु. १००-०० प्रकृत
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
3ીણું :
મળવાનું ઠેકાણું : શ્રી અ. ભા. ધે, સ્થાનકવાસી જૈન શાસ્ત્રોદ્ધાર સમિતિ
સ્થા. જૈન ઉપાશ્રય, શારદાબાઈ હોસ્પિટલ સામે, સરસપુર, અમદાવાદ,
ये नाम केचिदिह नः प्रथयन्त्यवज्ञां, जानन्ति ते किमपि तान् प्रति नैष यत्नः । उत्पत्स्यतेऽस्ति मम कोऽपि समानधर्मा, कालोह्ययं निरवधिर्विपुला च पृथ्वी ॥ १ ॥
हरिगीतच्छदः
V
करते अवज्ञा जो हमारी यत्न ना उनके लिये । जो जानते हैं तत्त्व कुछ फिर यत्न ना उनके लिये। जनमेगा मुझसा व्यक्ति कोई तत्त्व इससे पायगा । है काल निरवधि विपुल पृथ्वी ध्यान में यह लायगा ॥१॥
મૂલ્ય રૂા. ૧૦૦-૦૦
બીજી આવૃત્તિ ઃ પ્રત ૨૫૦ વી ર સ વ ત : ૨૫૧૬ વિક્રમ સંવત : ૨૦૪૬ ઈ સ્વી સન્ ઃ ૧૯૯૦
| મુદ્રક : કાંતિલાલ ડી. શાહ
ભરત પ્રિન્ટરી” ન્યુ માર્કેટ, પાંજરાપોળ, રીલીફ રોડ, અમદાવાદ-૧૯
ફોન : ૩૮૭૯૬૪
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્વાધ્યાય માટે ખાસ સૂચના
આ સૂત્રના મૂલપાઠનો સ્વાધ્યાય દિવસ અને રાત્રિના પ્રથમ પ્રહરે તથા ચોથા પ્રહરે કરાય
છે.
(૨) પ્રાત:ઉષાકાળ, સન્યાકાળ, મધ્યાહ્ન, અને મધ્યરાત્રિમાં બે-બે ઘડી (૪૮ મિનિટ) વંચાય
નહીં, સૂર્યોદયથી પહેલાં ૨૪ મિનિટ અને સૂર્યોદયથી પછી ૨૪ મિનિટ એમ બે ઘડી સર્વત્ર સમજવું. માસિક ધર્મવાળાં સ્ત્રીથી વંચાય નહીં તેમજ તેની સામે પણ વંચાય નહીં. જ્યાં આ સ્ત્રીઓ
ન હોય તે ઓરડામાં બેસીને વાંચી શકાય. (૪) નીચે લખેલા ૩૨ અસ્વાધ્યાય પ્રસંગે વંચાય નહીં. (૧) આકાશ સંબંધી ૧૦ અસ્વાધ્યાય કાલ. (૧) ઉલ્કાપાત–મોટા તારા ખરે ત્યારે ૧ પ્રહર (ત્રણ કલાક સ્વાધ્યાય ન
થાય.) (૨) દિગ્દાહ–કોઈ દિશામાં અતિશય લાલવર્ણ હોય અથવા કોઈ દિશામાં
મોટી આગ લગી હોય તો સ્વાધ્યાય ન થાય. ગર્જારવ –વાદળાંનો ભયંકર ગર્જારવ સંભળાય. ગાજવીજ ઘણી જણાય તો ૨ પ્રહર (છ કલાક) સ્વાધ્યાય ન થાય. નિર્ધાત–આકાશમાં કોઈ વ્યંતરાદિ દેવકૃત ઘોરગર્જના થઈ હોય, અથવા વાદળો સાથે વીજળીના કડાકા બોલે ત્યારે આઠ પ્રહર સુધી સ્વાધ્યાય ના
થાય. (૫) વિદ્યુત—વિજળી ચમકવા પર એક પ્રહર સ્વાધ્યાય ન થા. (૬) ચૂપક–શુક્લપક્ષની એકમ, બીજ અને ત્રીજના દિવસે સંધ્યાની પ્રભા
અને ચંદ્રપ્રભા મળે તો તેને ચૂપક કહેવાય. આ પ્રમાણે ચૂપક હોય ત્યારે
રાત્રિમાં પ્રથમ ૧ પ્રહર સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૭) યક્ષાદીત-કોઈ દિશામાં વીજળી ચમકવા જેવો જે પ્રકાશ થાય તેને
યક્ષાદીપ્ત કહેવાય. ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૮) ઘુમિક કૃષ્ણ-કારતકથી મહા માસ સુધી ધૂમાડાના રંગની જે સૂક્ષ્મ જલ
જેવી ધૂમ્મસ પડે છે તેને ધૂમિકાકૃષ્ણ કહેવાય છે. તેવી ધૂમ્મસ હોય ત્યારે
સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૯) મહિકાશ્વેત–શીતકાળમાં શ્વેતવર્ણવાળી સૂક્ષ્મ જલરૂપી જે ધુમ્મસ પડે છે.
તે મહિકાશ્વેત છે ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૧૦) રજઉદ્દઘાત–ચારે દિશામાં પવનથી બહુ ધૂળ ઉડે. અને સૂર્ય ઢંકાઈ જાય.
તે રજઉદ્દાત કહેવાય. ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો.
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨) ઔદારિક શરીર સંબંધી ૧૦ અસ્વાધ્યાય (૧૧-૧૨-૧૩) હાડકાં-માંસ અને રૂધિર આ ત્રણ વસ્તુ અગ્નિથી સર્વથા બળી ન
જાય, પાણીથી ધોવાઈ ન જાય અને સામે દેખાય તો ત્યારે સ્વાધ્યાય ન
કરવો. ફૂટેલું ઇંડુ હોય તો અસ્વાધ્યાય. (૧૪) મળ-મૂત્ર—સામે દેખાય, તેની દુર્ગધ આવે ત્યાં સુધી અસ્વાધ્યાય. (૧૫) સ્મશાન—આ ભૂમિની ચારે બાજુ ૧૦૦/૧૦૦ હાથ અસ્વાધ્યાય. (૧૬) ચંદ્રગ્રહણ–જ્યારે ચંદ્રગ્રહણ થાય ત્યારે જઘન્યથી ૮ મુહૂર્ત અને
ઉત્કૃષ્ટથી ૧૨ મુહૂર્ત અસ્વાધ્યાય જાણવો. (૧૭) સૂર્યગ્રહણ—જ્યારે સૂર્યગ્રહણ થાય ત્યારે જઘન્યથી ૧૨ મુહૂર્ત અને
ઉત્કૃષ્ટથી ૧૬ મુહૂર્ત અસ્વાધ્યાય જાણવો. (૧૮) રાજવ્યગ્રત–નજીકની ભૂમિમાં રાજાઓની પરસ્પર લડાઈ થતી હોય
ત્યારે, તથા લડાઈ શાન્ત થયા પછી ૧ દિવસ-રાત સુધી સ્વાધ્યાય ન
કરવો. (૧૯) પતન–કોઈ મોટા રાજાનું અથવા રાષ્ટ્રપુરુષનું મૃત્યુ થાય તો તેનો
અગ્નિસંસ્કાર ન થાય ત્યાં સુધી સ્વાધ્યાય કરવો નહીં તથા નવાની
નિમણુંક ન થાય ત્યાં સુધી ઊંચા અવાજે સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૨૦) ઔદારિક શરીર–ઉપાશ્રયની અંદર અથવા ૧૦૦-૧૦૦ હાથ સુધી
ભૂમિ ઉપર બહાર પંચેન્દ્રિયજીવનું મૃતશરીર પડ્યું હોય તો તે નિર્જીવ
શરીર હોય ત્યાં સુધી સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૨૧થી ૨૮) ચાર મહોત્સવ અને ચાર પ્રતિપદા–આષાઢ પૂર્ણિમા,
(ભૂતમહોત્સવ), આસો પૂર્ણિમા (ઇન્દ્ર મહોત્સવ), કાર્તિક પૂર્ણિમા (સ્કંધ મહોત્સવ), ચૈત્રી પૂર્ણિમા (યક્ષમહોત્સવ, આ ચાર મહોત્સવની પૂર્ણિમાઓ તથા તે ચાર પછીની કૃષ્ણપક્ષની ચાર પ્રતિપદા (એકમ) એમ
આઠ દિવસ સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૨૯થી ૩૦) પ્રાતઃકાલે અને સભ્યાકાળે દિશાઓ લાલકલરની રહે ત્યાં સુધી
અર્થાત સૂર્યોદય અને સૂર્યાસ્તની પૂર્વે અને પછી એક-એક ઘડી સ્વાધ્યાય
ન કરવો. (૩૧થી ૩૨) મધ્ય દિવસ અને મધ્ય રાત્રિએ આગળ-પાછળ એક-એક ઘડી એમ
બે ઘડી સ્વાધ્યાય ન કરવો.
ઉપરોક્ત અસ્વાધ્યાય માટેના નિયમો મૂલપાઠના અસ્વાધ્યાય માટે છે. ગુજરાતી આદિ ભાષાંતર માટે આ નિયમો નથી. વિનય એ જ ધર્મનું મૂલ છે. તેથી આવા આવા વિકટ પ્રસંગોમાં ગુરુની અથવા વડીલની ઇચ્છાને આજ્ઞાને જ વધારે અનુસરવાનો ભાવ રાખવો.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वाध्याय के प्रमुख नियम
(१)
(३)
इस सूत्र के मूल पाठ का स्वाध्याय दिन और रात्री के प्रथम प्रहर तथा चौथे प्रहर में किया जाता है। प्रात: ऊषा-काल, सन्ध्याकाल, मध्याह्न और मध्य रात्री में दो-दो घडी (४८ मिनिट) स्वाध्याय नहीं करना चाहिए, सूर्योदय से पहले २४ मिनिट और सूर्योदय के बाद २४ मिनिट, इस प्रकार दो घड़ी सभी जगह समझना चाहिए। मासिक धर्मवाली स्त्रियों को स्वाध्याय नहीं करना चाहिए, इसी प्रकार उनके सामने बैठकर भी स्वाध्याय नहीं करना चाहिए, जहाँ ये स्त्रियाँ न हों उस स्थान या कक्ष में बैठकर स्वाध्याय किया जा सकता है। नीचे लिखे हुए ३२ अस्वाध्याय-प्रसंगो में वाँचना नहीं चाहिए(१) आकाश सम्बन्धी १० अस्वाध्यायकाल (१) उल्कापात-बड़ा तारा टूटे उस समय १ प्रहर (तीन घण्टे) तक स्वाध्याय
नहीं करना चाहिए । (२) दिग्दाह—किसी दिशा में अधिक लाल रंग हो अथवा किसी दिशा में आग
लगी हो तो स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । गर्जारव-बादलों की भयंकर गडगडाहट की आवाज सुनाई देती हो, बिजली अधिक होती हो तो २ प्रहर (छ घण्टे) तक स्वाध्याय नहीं करना
चाहिए। निर्घात–आकाश में कोई व्यन्तरादि देवकृत घोर गर्जना हुई हो अथवा बादलों के साथ बिजली के कडाके की आवाज हो तब आठ प्रहर तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । विद्युत—बिजली चमकने पर एक प्रहर तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए
यूपक-शुक्ल पक्ष की प्रथमा, द्वितीया और तृतीया के दिनो में सन्ध्या की प्रभा और चन्द्रप्रभा का मिलान हो तो उसे यूपक कहा जाता है। इस प्रकार यूपक हो उस समय रात्री में प्रथमा १ प्रहर स्वाध्याय नहीं करना चाहिए
(८)
यक्षादीप्त—यदि किसी दिशा में बिजली चमकने जैसा प्रकाश हो तो उसे यक्षादीप्त कहते हैं, उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । धूमिका कृष्ण-कार्तिक से माघ मास तक धुंए के रंग की तरह सूक्ष्म जल के जैसी धूमस (कोहरा) पड़ता है उसे धूमिका कृष्ण कहा जाता है इस प्रकार की धूमस हो उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२)
महिकाश्वेत—शीतकाल में श्वेत वर्णवाली सूक्ष्म जलरूपी जो धूमस पड़ती है वह महिकाश्वेत कहलाती है, उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । (१०) रजोद्घात—चारों दिशाओं में तेज हवा के साथ बहुत धूल उडती हो और सूर्य ढँक गया हो तो रजोद्घात कहलाता है, उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
(९)
ऐतिहासिक शरीर सम्बन्धी १० अस्वाध्याय —
(११,१२,१३) हाड-मांस और रुधिर ये तीन वस्तुएँ जब तक अग्नि से सर्वथा जल न जाएँ, पानी से धुल न जाएँ और यदि सामने दिखाई दें तो स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । फूटा हुआ अण्डा भी हो तो भी अस्वाध्याय होता है ।
(१४)
(१५)
(१६)
मल-मूत्र – सामने दिखाई हेता हो, उसकी दुर्गन्ध आती हो तब-तक अस्वाध्याय होता है ।
I
श्मशान — इस भूमि के चारों तरफ १०० - १०० हाथ तक अस्वाध्याय होता है ।
(१९)
चन्द्रग्रहण—जब चन्द्रग्रहण होता है तब जघन्य से ८ मुहूर्त और उत्कृष्ट से १२ मुहूर्त तक अस्वाध्याय समझना चाहिए |
(१७) सूर्यग्रहण – जब सूर्यग्रहण हो तब जघन्य से १२ मुहूर्त और उत्कृष्ट से १६ मुहूर्त तक अस्वाध्याय समझना चाहिए ।
(१८) राजव्युद्गत — नजदीक की भूमि पर राजाओं की परस्पर लड़ाई चलती हो, उस समय तथा लड़ाई शान्त होने के बाद एक दिन-रात तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
पतन — कोई बड़े राजा का अथवा राष्ट्रपुरुष का देहान्त हुआ हो तो अग्निसंस्कार न हो तब तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए तथा उसके स्थान पर जब तक दूसरे व्यक्ति की नई नियुक्ति न हो तब तक ऊंची आवाज में स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
(२०) औदारिक शरीर — उपाश्रय के अन्दर अथवा १०० - १०० हाथ तक भूमि पर उपाश्रय के बाहर भी पञ्चेन्द्रिय जीव का मृत शरीर पड़ा हो तो जब तक वह निर्जीव शरी वहाँ पड़ा रहे तब तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
(२१ से २८) चार महोत्सव और चार प्रतिपदा - आषाढ़ी पूर्णिमा ( भूत महोत्सव), आसो पूर्णिमा (इन्द्रिय महोत्सव), कार्तिक पूर्णिमा ( स्कन्ध महोत्सव), चैत्र पूर्णिमा (यक्ष महोत्सव) इन चार महोत्सवों की पूर्णिमाओं तथा उससे पीछे की चार, कृष्ण पक्ष की चार प्रतिपदा (ऐकम) इस प्रकार आठ दिनों तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२९ से ३०) प्रातःकाल और सन्ध्याकाल में दिशाएँ लाल रंग की दिखाई दें तब
तक अर्थात् सूर्योदय और सूर्यास्त के पहले और बाद में एक-एक घड़ी
स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । (३१ से ३२) मध्य दिवस और मध्य रात्री के आगे-पीछे एक-एक घड़ी इस प्रकार
दो घड़ी स्वाध्याय नहीं करना चाहिए। उपरोक्त अस्वाध्याय सम्बन्धी नियम मूल पाठ के अस्वाध्याय हेतु हैं, गुजराती आदि भाषान्तर हेतु ये नियम नहीं है । विनय ही धर्म का मूल है तथा ऐसे विकट प्रसंगों में गुरू की अथवा बड़ों की इच्छा एवं आज्ञाओं का अधिक पालन करने का भाव रखना चाहिए ।
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री
राजप्रश्नीय सूत्र भा. १ की विषयानुक्रमणिका अनुक्रमाङ्क
विषय
पृष्ठाङ्क १ मंगलाचरण
१-१० २ आमलकल्पा नगरीका वर्णन
११-१६ ३ सूर्याभदेवने अवधिज्ञानसे जम्बूद्वीपको देखा
१७-२१ ४ आमकल्पानगरीमें विराजमान भगवानको वन्दना के लिये सूर्याभदेवका आना
२२-५७ ५ देवकृत समवसरण मूमिका संमार्जमादिका वर्णन
५८-८३ ६ भगवान् को वन्दना के लिये सूर्याभदेवकी घोषणा
८४-८९ ७ भगवानको वरदनाके लिये सूर्याभदेवका गमनकी व्यवस्थाका वर्णन
९०-२२१ ८ सूर्याभदेवका भगवान् को वंदना करना और अपना परिचय देनेका वर्णन
२२२-२२५ ९ भगवान् का सूर्याभदेवको स्व कर्तव्यका कथन
२२६-२२८ १० सूर्याभदेवका भगवान् की पर्युपासनाका कथन
२२९-२३० भगवान ने कही हुई धर्मकथा
२३१-२३२ सूर्याभदेवका भवसिद्धि आदि विषयमें प्रश्नोत्तर
२३३-२३८ १३ नाट्यविधि बतानेके लिये भगवान् के प्रति सूर्याभदेवकी प्रार्थना
२३९-२४६ १४ सूर्याभदेवके समुद्घातका वर्णन
२४७-२७८ १५ सूर्याभदेवके नाट्यविधिको दिखाना
२७९-३१२ १६ सूर्याभदेवका नाट्यविधिका संहरण
३१३-३१४ १७ देवऋद्धिके प्रतिसंहरणके विषय प्रश्नोत्तर
३१५-३१९ १८ सूर्याभविमानका वर्णन
३२०-४४९ १९ वनषण्डमें रहे हुवे प्रासादावतंसकोंका वर्णन
४५०-४५८ २० पद्मवरवेदिकाका वर्णन
४५९-४८३ २१ मूलप्रासादावतंसकादिकका वर्णन
४८४-४९१ २२ सुधर्मसभा आदिका वर्णन
४९२-४९८
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषय
पृष्ठाङ्क
क्रमाङ्क २३ अक्षपाटक और अक्षपाटकमें रही हुई वस्तुओंका वर्णन २४ स्तूप का वर्णन २५ सुधर्मसभाका वर्णन २६ जिन पडिमाके स्वरूपका निरूपण २७ उपपातसभाका वर्णन २८ उपपातके अनन्तर सूर्याभदेवका चिन्तन
सामानिकदेवके कथनानुसारसे सूर्याभदेवका कार्य करना ३० सूर्याभदेवका इन्द्राभिषेकका वर्णन ३१ सूर्याभविमानका देवों द्वारा के सजीकरणका वर्णन ३२ सूर्याभदवके इन्द्राभिषेक आदिका वर्णन ३३ सूर्याभदेवके गन्धइत्यादि धारण करनेका वर्णन ३४ सूर्याभदेवके अलङ्कारधारण करना इत्यादिका वर्णन ३५ सूर्याभदेवके कार्यक्रमका वर्णन ३६ सूर्याभदेव कृत प्रतिमापूजा चर्चा ३७ सूर्याभदेवका सुधर्मसभा प्रवेश आदिका निरूपण ३८ सूर्याभदेवकी स्थिति विषयमें गौतमस्वामीका प्रश्न
४९८-५०४ ५०५-५१८ ५१९-५४४ ५४५-५४९ ५५०-५५८ ५५९-५६५ ५६६-५६९ ५७०-५८८ ५८९-६०६ ६०७-६१२ ६१३-६१९ ६२०-६२४ ६२५-६५२ ६५३-६८० ६८१-७०३ ७०४-७०६
समाप्त
શ્રી રાજપ્રશ્રીય સૂત્ર: ૦૧
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ श्री वीतरागाय नमः ॥ श्री जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री घासीलालप्रतिविरचितया सुबोधिन्याख्यया व्याख्यया
समलकृतम् श्री राजप्रश्नीयसूत्रम्
मङ्गलम् - (मालिनी छन्दः ) गुणनिकरनिधानं कल्पवृक्षोपमानं,
नमितसुरसमाजं सिद्धिसौधाधिराजम् । कलिकलिलविनाशं भव्यबोधप्रकाश,
शिवसुखदमुनीन्द्रं नौमि वीर जिनेन्द्रम् ॥ १ ॥ राजप्रश्नीयसूत्र का हिन्दी अनुवाद
मंगलाचरण 'गुणनिकरनिधानं' इत्यादि।
अर्थ-(गुणनिकरनिधानम् ) कर्मोंके सर्वथा क्षय होने से उत्पन्न केवलज्ञानादि अनेकगुणों के भंडार. (कल्पवृक्षोपमानम् ) भव्य जीवों के लिये सकलसिद्धियों के दाता होने से कल्पवृक्षतुल्य, (नमितसुरसमाजम् ) भक्ति के वशसे नमित सूरसमाजवाले, (सिद्विसौधाधिराजम् ) सिद्धिरूपी महल के सर्वाधिकारी, (कलिकलिलविनाशम्) कलिकालके पापोंके विनाशक (भव्यबोधप्रकाशम् ) भव्यजीवोंके लिये निर्मल बोधरूप प्रकाशके कर्ता, (शिवसुखदमुनिन्द्रम् ) शिवसुखके दाता तथा मुनियों में इन्द्रस्वरूप ऐसे (जिनेन्द्रं वीरं नौमि) जिनेन्द्र वीर भगवान्को मैं नमस्कार करता हूं।
મંગલાચરણને ગુજરાતી-અનુવાદ. 'गुणनिकरनिधान' इत्यादि।
म -(गुणनिकरनिधानम् ) ४ीन सय क्षयथी उत्पन्न वज्ञान पोरे ५। गुणाना २, (कल्पवृक्षोपमानम् ) सव्य लवाने माटे सस सिद्धिमान मापना। वाथी ४६५वृक्ष सेवा, (नमितसुरसमाजम् ) मतिने सीधे
वो भनी समक्ष श्रद्धावनत छ, (सिद्धिसौधाधिराजम् ) सिद्धि३५. भलेना सर्वाधिरी, (कलिकलिलविनाशम् ) सितन पायाने नष्ट ४२नारा, (भव्यबोधप्रकाशम् ) सव्य वान भाटे निजमाध३५ प्रश ४२ना। (शिवसुखदमुनीन्द्रम् ) ४८यारी सुप मापना। तेम भुनियामा छन्द्र२१३५ मेवा (जिनेन्द्र वीरं नौमि ) जिनेन्द्रवी२ मावानने ई नमः४२ ४३ .
શ્રી રાજપ્રશ્રીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयसूत्रे विशेषार्थ- टीकाकारने जिनेन्द्र वीर भगवान् के, जो ये विशेषपद प्रकट किये हैं वे सब उनमें विशेषता प्रतिपादन करनेवाले होने से अन्ययोग व्यवच्छेदक हैं। कितनेक सिद्धान्तकारोंका ऐसा मन्तव्य है कि जो कर्म मलसे कभी मी स्पृष्ट नहीं हुआ है उसके लिये ईश्वरत्वरूप स्थान परम्परासे चला आ रहा है और कोई दूसग जीवात्मा उस स्थान पर अपना प्रभुत्व स्थापित नहीं कर सकता है सो यह सिद्धान्त समीचीन नहीं है, कारण कि आत्मा जबतक कर्ममल से मलिन बनी रहती है, जबतक वह अपनी वास्तविक शुद्धिसे दूर रहती है आत्माकी पूर्णशुद्धि ही परमात्मत्वदशा है ऐसा कोई मी जीवात्मा नहीं है-जो कर्ममलके संसर्गसे शुरु से रहित बना हो अशुद्धपूर्वक ही शुद्धि होनेका विधान है इसी बातको समझाने के लिये यहां 'कलिकलिलविनाशम् ' पद रखा है-कलि यह पद रागका उपलक्षक है, अर्थात् जतबक आत्मामें द्वेष के लिये स्थान बना रहता है-तत्र तक कोई भी जीवात्मा कलिल-पापका नाशक नहीं हो सकता है। कलिल यह पद भी कौका उपलक्षक है - ज्ञानावरणीय, दर्शनावरणीय, वेदनीय, मोहनीय, आयु, नाम, गोत्र और अन्तराय ये आठ कर्म हैं, इनमें कितनेक पापरूप और कितनेक पुण्य पाप उभयरूप हैं।
વિશેષાર્થ–ટીકા કરનારે જિનેન્દ્રવીર ભગવાનના માટે જે આ બધાં વિશેષપદે પ્રકટ કર્યા છે, તે તેમનામાં વિશેષતા પ્રતિપાદન કરનારા હોવા બદલ અન્ય યોગવ્યવચ્છેદક છે કેટલાક સિદ્ધાંતકારોના મત મુજબ જીવાત્મા એવો પણ મનાય છે કે તે કર્મમળને કેઈપણ કાળે સ્પર્યો નથી, તેના માટે ઈશ્વરત્વનું જ્ઞાન આદિકાળથી ચાલતું આવે છે, અને બીજા કેઈપણ જીવાત્માની તે સ્થાન ઉપર પ્રભુત્વ સ્થાપિત કરવા જેટલી તાકાત નથી આ સિદ્ધાંત સારો નથી કેમકે જ્યાં સુધી આત્મા કમ મળથી દૂષિત થયેલું રહે છે, ત્યાં સુધી તે પોતાની વાસ્તવિક શુદ્ધિથી દૂર રહે છે. આત્માની સંપૂર્ણપણે શુદ્ધિજ પરમાત્મદશા છે. એવા કેઈ પણ જીવાત્મા નથી કે જે શરૂઆતથી જ કમળના સંસર્ગથી દૂર રહ્યો હોય. અશુદ્ધિપૂર્વક જ શુદ્ધિ પ્રાપ્ત કરવાનું અહીં વિધાન છે. આ વાતને સમજાવવા માટે १५ ( कलिकलिलविनाशम् ) ' ५६ भूयु छ. लि' ५४ रागनी 3५सक्ष५ छ, એટલે કે જ્યાં સુધી આત્મામાં રાગદ્વેષ માટે સ્થાન રહે છે ત્યાં સુધી કઈ પણ જીવાત્મા “કલિલ પાપને નષ્ટ કરનારો થઈ શકતો નથી. “કલિલ” આ પદ પણ ४ीन उपक्ष छे, ज्ञाना१२७॥य, शना१२७ीय, हनीय, भानीय, मायु, નામ, ગોત્ર અને અંતરાય આ આઠ કર્મો છે. આમાંથી કેટલાક પાપરુપ અને કેટલાક પુણ્ય પાપ રૂપવાળાં છે.
શ્રી રાજપ્રશ્રીય સૂત્ર : ૦૧
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. मङ्गलाचरणम्
'जिन पुण्य पाप नहीं कीना, आतम अनुभव चित्तदीना । तीनही विधि आवत रोके संवर लहि सुख अवलोके ॥'
इस कथनके अनुसार पुण्य और पापकी रोकसे ही संवर पूर्वक आत्मा की शुद्धि होती है। प्रभु महावीरने तीर्थकर परम्पराके अनुसार इन दोनोंका विनाश कर आत्मशुद्धिरूप मुक्तिकी प्राप्तिकी यही बात इसपदसे टीकाकारने प्रकटकी है। 'गुणनिकरनिधानम्' पदसे टीकाकारने यह कहा है कि आत्मा से जब अष्टकर्मीका सर्वथा प्रक्षय हो जाता है-तब वह अनन्तज्ञान, अनन्तदर्शन अनन्तसुख, अनन्तवीर्य आदि आठ गुणसमूहसे युक्त हो जाता है क्योंकि इन आत्माके सच्चे शुद्धगुणोंके आविर्भाव होने में ये कर्मबाधक होते हैं अतःमुक्ति अवस्थामें आत्मा केवल पटू उर्मियोंसे ही युक्त रहता है यह कथन इसपदसे अपहृत किया गया है। 'कल्पवृक्षोपमानम् ' पदसे टीकाकारने यह हृद्य प्रकट किया है कि आत्मा जबतक स्वयं शुद्ध नहीं बनती है-तबतक वह दूसरोंको भी शुद्धिके मार्गका उपदेश नहीं दे सकती है प्रभु महावीरने अपनी शुद्धिकरके केवलज्ञानकी प्राप्तिकी और उसके बाद आत्मशुद्धिकी देशना जीवोंको दी अतःकल्पवृक्ष जिस प्रकारसे चिन्तित पदार्थका प्रदाता होता है, उसी प्रकारसे भव्य जीवों द्वारा अभिलषित मुक्ति के प्रदाता प्रभु वीर है
‘जिन पुण्य पाप नहीं कीना, आतम अनुभव चित्तदीना ।
तिन ही विघि आघत रोके संवर लहि सुख अवलोके ।। આ કથન મુજબ પુણ્ય અને પાપને રોકવાથી જ સંવરપૂર્વક આત્માની શુદ્ધિ થાય છે. પ્રભુ મહાવીરે તીર્થંકર પરંપરા મુજબ આ બંનેને નષ્ટ કરીને આત્મશુદ્ધિ રૂપ મુક્તિ મેળવી છે એજ વાત ટીકાકારે આ પદથી સ્પષ્ટ કરી છે. 'गुणनिकरनिधानम्' मा ५४र्नु २५ष्टी.४२४१ टी.४।४।२ । प्रमाणु यु छ ? આત્માથી જ્યારે આઠકર્મોને સંપૂર્ણપણે નાશ થઈ જાય છે ત્યારે તે અનંતજ્ઞાન, અનંતદર્શન, અનંતસુખ અનંતવીર્ય વગેરે આઠ ગુણેથી યુક્ત થઈ જાય છે. કેમકે આત્માના આ બધા સાચા શુદ્ધગુણોના ઉત્પન્ન થવામાં આ બધાં કર્મો બાધક હોય છે માટે મુક્તિ અવસ્થામાં આત્મા ફક્ત છ ઊંર્મિઓથી જ યુક્ત રહે छ. मा वात 24५६था २५४ ३२वामा भावी छ. 'कल्पवृक्षोपमानम् ' ५४५३ ટીકાકારે આ વાત સ્પષ્ટ કરી છે કે આત્મા જ્યાં સુધી પોતે શુધ્ધ થતું નથી ત્યાં સુધી તે બીજાઓને પણ શુધ્ધિનાં માર્ગનો ઉપદેશ આપી શક્તા નથી. પ્રભુ મહાવીરે પોતાની શુદ્ધિ કરીને કેવળજ્ઞાન મેળવ્યું અને ત્યાર પછી જીવને આત્મશુદ્ધિની દેશના આપી છે. એટલા માટે કલ્પવૃક્ષ જેમ ચિંતિત-ઈચ્છિત પદાર્થને આપનાર છે, તેમજ ભવ્ય જીવો વડે ઈચ્છિત મુક્તિને આપનાર
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयसूत्रे क्योंकि उन्होंने भन्यजीवोंके लिये शुद्धि होनेके मार्गका उपदेश दिया है। ऐसा उपदेश अन्य तीर्थकों से प्राप्त नहीं हो सकता है क्योंकि उनकी आत्मा इस प्रकारकी शुद्धिसे रहित हैं। ‘नमितसुरसमाजम् ' पदसे टीकाकारने भक्त्यातिशयसे अतिशय प्रकट किये हैं। अतः ये ही भक्त्यातिशयके पात्र हैं। ‘सिद्धिसौधाधिराजम् ' पदसे टीकाकारने यह प्रकट किया है कि मुक्तिमें गया हुआ जीव वहांसे फिर इस संसारमें वापिस नहीं आता है क्योंकि वहांका यह पूर्णाधिकारी बन जाता है वहांका पूर्णाधिकारी बनने का तात्पर्य है कृतकृत्य हुआ जीव निष्काम होता है निष्काम भी तभी होता है कि जब आत्मासे मोहनीय कर्मका सर्वथा विनाश होता है मोहनीय कर्मका पूर्णरूपसे विनाश हो जाने पर आत्मा सिद्धिगतिरूप सौधका अधिकारी-पात्र हो जाता है। इस पात्रताके आने पर आत्मा इस जन्म मरण रूप संसारसे परे हो जाते है संसारसे परे हो जाना यही सिद्धिसौधाधिराजत्व है। इस प्रकारसे सिद्धि सौधाधिराजत्व प्राप्त किया हुआ जीव पुनः जन्म मरणरूप संसारमें अवतरित नहीं होता है। 'भव्यबोधप्रकाशं' पदसे
પ્રભુવીર છે-કેમકે તેમણે ભવ્ય જીવન માટે શુદ્ધિના માર્ગને ઉપદેશ કર્યો છે. એવો ઉપદેશ બીજા તીથિકથી મેળવી શકાતો નથી કેમકે તેમને આત્મા આ
तनी शुद्धिथी २हित छ. 'नमितसुरसमाजम् ' ५४थी टी॥४॥२ मतिनी तीव्रता हावी छ, माटे मे मइत्यातिशयाना पात्र छ. 'सिद्धिसौधाधिराजम् ' ५४थी ટીકાકારે એ વાત સ્પષ્ટ કરી છે કે મુક્તિઓને પહેચેલો જીવ ત્યાંથી ફરી આ સંસારમાં આવતું નથી કેમકે તે ત્યાં સંપૂર્ણપણે અધિકારી થઈ જાય છે, ત્યાં સંપૂર્ણ પણે અધિકારી થઈ જવાને હેતુ એ છે કે કૃતકૃત્ય થયેલે જીવ નિષ્કામ હોય છે. નિષ્કામ પણ તે જ્યારે આત્માથી મેહનીયકર્મનો સંપૂર્ણપણે વિનાશક થાય છે, મેહનીયકમને સંપૂર્ણ પણે વિનાશ થઈ ગયા બાદ આત્મા સિદ્ધિગતિ રૂપ સૌઘ (ભવન) ને અધિકારી-પાત્ર થઈ જાય છે. આ જાતની પાત્રતા મેળવ્યા બાદ આત્મા આ જન્મ મરણ રૂપ સંસારથી પર થઈ જાય છે. ससारथी ५२ ५७ ४ मे०४ ‘सिद्धिसौधाधिराजत्व' छ. मी प्रमाणे सिद्धिसीધાધિરાજત્વ પ્રાપ્ત કરેલ છવ ફરી જન્મ મરણરૂપ સંસારમાં જન્મ મેળવતે નથી. 'भव्यबोधप्रकाशं' ५४ 43 आरे से वातनी २५४ता ४री छसव्याने એમનાથી સમ્યગૂ જ્ઞાનરૂપ બેધનો પ્રકાશ પ્રાપ્ત થયો છે. કેમકે જે પોતે પ્રકાશમય હોય છે–તેજ બીજાઓને પ્રકાશ આપનારો હોય છે. કેવળજ્ઞાનરૂપ પ્રકાશપુંજથી પ્રકાશિત
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. मङ्गलाचरणम् टीकाकारने यह प्रकट किया है कि भव्यजीवोंको इन्हीं से सम्यग्ज्ञानरूप बोधका प्रकाश मिला है क्योंकि जो स्वयं प्रकाशमय होता है-वही दूसरों के लिये प्रकाशका प्रदाता होता है। केवल ज्ञानरूप प्रकाशपुंजसे प्रकाशित वीर हैं; अतः इन्ही से अन्य भव्यजीवोंने भी केवलज्ञानरूप प्रकाशपुंज प्राप्त किया है। इस कथनसे प्रभु वीरमें सर्वथारूपसे स्वार्थपरताका अभाव प्रतिपादित किया गया है क्योंकि जिस मार्गसे होकर प्रभुने केवलज्ञानरूप प्रकाशपुंज स्वयं प्राप्त किया है-उसी मार्गका उपदेश भव्यजीवोंके लिये भी उन्होंने दिया है इस उपदेशमें वे निस्पृह रहे हैं। 'शिवसुखदमुनीन्द्रं ' पद से टीकाकारने अपना यह भाव प्रकट किया है कि वीर भगवान् अपने मार्ग पर चलनेवाले भव्यजीवोंका मुक्ति के दाता हैं और मुनिजनोमें इन्द्रस्वरूप हैं। शिवसुखके दाता हैं - ऐसा जो कथन है वह केवल व्यवहारिक है निश्चयमें वे न किसीको शिवसुख देते हैं और न किसीको शिवसुखसे वंचित रखते हैं प्रत्येक जन अपने कर्तव्य-के अनुसार ही प्रदर्शित मुक्तिके मार्ग पर चलकर मुक्तिके सुखको प्राप्त करता है और उससे विपरीत मार्ग पर चलकर उसके सुखसे वंचित रहता है हां यह बातकि 'भव्यजीवोंको उनके निमित्तसे हितकी प्राप्ति होती है' अवश्य-अतः इसी बातको प्रकट करने के लिये शिवसुखद यह पद रखा है-'मुनीन्द्र' पदसे यह समझाया गया है कि जो वाणीका संयमको रखते है - भाषासमितिका पालन करते हैं-वे વિર ભગવાન પ્રકાશિત છે. એટલા માટે બીજા ભવ્ય જીવો એ પણ તેઓશ્રીથી કેવળજ્ઞાન રૂપ પ્રકાશપુંજ મેળવ્યા છે. આ કથનથી પ્રભુવીરમાં સંપૂર્ણ પણે સ્વાર્થ વરતાને અભાવ પ્રતિપાદિત કર્યો છે કેમકે જે માર્ગને અનુસરતાં પ્રભુએ જાતે કેવળજ્ઞાનરૂપ પ્રકાશપુંજ મેળવ્યા છે, તેજ માર્ગનો ઉપદેશ ભવ્ય જીવોને પણ प्रभुले माघ्यो छे. मा ७५३शन ममा तसा श्री निरपृड २वा छे. 'शिवसुखदमुनीन्द्रं' ५४थी ४४॥रे पोताना २ तन सा शाव्या छ ॐ मजवान પોતાના માર્ગને અનુસરનાર ભવ્ય જીના માટે મુક્તિસુખને આપનારા છે અને મુનિઓમાં ઈદ્રસ્વરૂપ છે. તેઓ શિવસુખ આપનાર છે એવું જે કથન છે તે ફક્ત વ્યાવહારિક જ છે. હકીક્તમાં તે તેઓ કોઈને ય શિવસુખ આપતા પણ નથી અને કેઈને ય તેનાથી વંચિત પણ રાખતા નથી. દરેકે દરેક માણસ પોતાના કર્તવ્ય મુજબ મુક્તિમાર્ગ તરફ વળીને મુક્તિસુખને મેળવે છે. અને તેનાથી પ્રતિકૂળ માર્ગને અનુસરીને તે સુખથી વંચિત રહે છે. આ વાત બરાબર છે કે ભવ્ય જીવોને તેમના નિમિત્તથી જ હિતની પ્રાપ્તિ થાય છે. એટલા માટે આ पातने २५८ ४२१॥ भाट 'शिवसुखदं ' मा ५६ भू४युछे. 'मुनीन्द्र' ५४थी એ વાત સમજાવવામાં આવી છે કે જેઓ વાક સંયમ રાખે છે એટલે કે ભાષાસમિતિનું પાલન કરે છે તેઓ મુનિ હોય છે. ભાષાસમિતિનું પાલન
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयसूत्रे मुनिजन होते हैं भाषासमितिका पालन करना यह उपलक्षणरूप वाक्य है इससे मुनिजन और भी ईर्यासमिति आदिरूप समितियोंका पालन करते हैं। उयमुनिजनोंके या उनमें ये इन्द्ररूप इसलिये हैं कि ये तीर्थकर नामकर्मकी प्रकृतिके उदयवाले हैं। मुनिजन जब भाषासमितिके पालक होते हैं तब किसीको शाप आदिदेकर और किसीकी सेवा भक्ति आदिसे प्रसन्न होकर उसका इष्टानिष्ट ऋषि महर्षिजन किया करते है ऐसी मान्यता इससे दूर हो जाती है क्योंकि भाषासमितिमें वाणीका संयमन हो जाता है और उसमें शाप आदिके सम्बन्धका जरा सा भी सम्बन्ध नहीं रहता है जहां ऐसा है वह न सच्चे अर्थमें मुनि है और मुनिन्द्र है प्रभु वीर ही सच्चे मुनिन्द्र हैं क्योंकि इनके निमित्तको लेकर प्रत्येक भवीजन अपनी २ योग्यता के अनुसार कल्याणमार्गरूप इष्ट पथके पथिक बनते हैं। अतः इनके द्वारा जीवोंका कल्याण ही होता है, अकल्याण न हुवा है, न होता है और न वह होगा ही यही भाव 'शिवसुखदमुनीन्द्रं' विशेषणसे प्रकट किया गया है। अतः ये सब विशेषण अन्ययोगव्यवच्छेदक हैं ऐसा सिद्ध हो जाता
આ વાકય તે ઉપલક્ષણરૂપ છે. એનાથી પણ વધારાની બીજી ઇસમિતિ વગેરે સમિતિઓનું પાલન કરે છે, તે મુનિઓના કે તે મુનિઓમાં એ વીરપ્રભુ ઈન્દ્રરૂપ એટલા માટે છે કે એ તીર્થકર નામકર્મની પ્રકૃતિના ઉદયવાળા છે. મુનિ જયારે ભાષા સમિતિને પાલનારા હોય છે ત્યારે કોઈને શાપ વગેરે આપીને અને કેઈની સેવા ભક્તિ વગેરેથી પ્રસન્ન થઈને તેનું ઈષ્ટ કે અનિષ્ટ મુનિએ કરતા રહે છે. આ જાતની માન્યતા એનાથી દૂર થઈ જાય છે. કેમકે ભાષા સમિતિમાં વાણીનું સંયમન થઈ જાય છે, અને તેમાં શાપ વગેરેને લગતી કોઈ પણ વાતને સંબંધ રહેતો નથી. જ્યાં આ જાતનું આચારણ હોય છે ત્યાં સાચા અર્થમાં ન મુનિઓ છે અને ન મુનીન્દ્રો છે. પ્રભુ વીર જ સાચા મુનીન્દ્ર છે કેમકે તેમના નિમિત્તથી જ દરેકે દરેક ભવ્યજન પિતપોતાની ચોગ્યતા મુજબ કલ્યાણમાગરૂપ અભિલષિત માર્ગ તરફ આગળ વધે છે. એથી એમના વડે જીવનું કલ્યાણ જ થાય છે. અકલ્યાણ કેઈ પણ દિવસે થયું નથી થતું નથી અને ભવિષ્યમાં કોઈ પણ દિવસે થશે પણ નહિ. આ જ ભાવ 'शिवसुखदमुनीन्द्र' विशेषथी ५४८ थये। छे. मेथी मा म विशेष अन्य ચગવ્યવચ્છેદક છે એવી વાત સિદ્ધ થાય છે. | ૧
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका मङ्गलाचरणम्
भुजङ्गप्रयात छंदः (२) करणचरणधारं प्राप्तपूर्वाब्धिपारं
शुभतरगुणधारं प्राप्तसंसारपारम् । कलितसकललब्धि लब्धविज्ञानसिद्धि,
गणधरमभिरामं गौतमं तं नमामि ॥ २ ॥ 'करचरणधारं प्राप्तपूर्वाब्धिपारम्' इत्यादि।
अर्थ-( करणचरणधारम् ) करणसत्तरी एवं चरण सत्तरीको अच्छी तरह से धारण-पालन करनेवाले (प्राप्तपूर्वाब्धिपारम् ) ग्यारह अंग और चौदह पूर्वरूप समुद्रके पारगामी (शुभतरगुणधारम् ) शुभतरसम्यग्दर्शनादिकगुणोंके धारक (प्राप्तसंसारपारम् ) संसारके पारको पानेवाले, ( कलितसकललब्धिम् ) सकललब्धियों के धारक, ( लब्धविज्ञानसिद्धिम् ) मनःपर्ययज्ञान के धारी ऐसे ( अभिरामम् ) सर्वोत्तम ( तं गौतमं गणधरं नमामि ) जगत्प्रसिद्ध गौतम गणधर को मैं नमन करता हूं। ___ भावार्थ-इस श्लोक द्वारा वर्धमान-वीर-भगवान् के प्रसिद्ध गौतम गणधर को नमस्कार किया गया है। गौतम गणधरने करणसत्तरी एवं चरणसत्तरीके सेवनसे अपने समयको बहुत अधिक श्रेष्टतम बना लिया था, चौदह पूर्वके वे पाठी थे सम्यग्दर्शनादिक गुणोंकी पूर्ण जागृतिसे उन्होंने
'करचरणधारं प्राप्तपूर्वाब्धि-पारम्' इत्यादि ।
मर्थ-(करचरणधारम् ) ४२६१ सत्तरी भने २२२६सत्तरीन सारी रात धा२५ तेम पासन ४२नारा, (प्राप्तपूर्वाब्धिपारम् ) मणियार PA1 भने यो पूर्व३५ समुद्रमा पा२शाभी, (शुभतरगुणधारम् ) शुमा२४ सम्यम् शन वगेरे गुणाने घा२९५ ४२ ना२३ (प्राप्तसंसारपारम् ) ससाना पा२ने पामना२१, (कलित सकललब्धिम् ) मी विमाने या२६५ ४२॥२, (लब्धविज्ञानसिद्धिम् ) मन:
यज्ञानने पा२५५ ७२॥२॥ मेवा ( अभिरामम् ) सर्वोत्तम (त-गौतम गणधरं नमामि ) स सा२ प्रसिद्ध गौतम ४५२ने हुं नमन ४३ ७.
ભાવાર્થ-આ શ્લોક વડે વર્ધમાન-વીર-ભગવાનના પ્રસિદ્ધ ગૌતમ ગણધરને નમન કરવામાં આવ્યું છે. ગૌતમ ગણધરે કરણ સત્તરી અને ચરણ સત્તરીના સેવનથી પોતાના સંયમને ખૂબ જ શ્રેષ્ઠ બનાવી લીધું હતું. તેઓ ચૌદ પૂર્વના
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयसूत्रे भुजङ्गप्रयातछंदः (३) प्रकाशप्रकाशाऽस्ति या ज्ञानमासा,
लसन्ती सहासा जिनाऽऽस्याधिवासा । महाशुद्धभासाऽतिशुद्धीकृताऽऽशा,
रसज्ञानिवासाऽस्तु मे शारदा सा ॥ ३ ॥ उसीभव से मुक्ति प्राप्त कर ली थी सकललब्धियों एवं मनः पर्ययज्ञान की सिद्धि उन्हें मुक्ति जाने से पहिले हो चुकी थी ॥२॥
'प्रकाशप्रकाशास्ति या ज्ञानभासा' इत्यादि ।
अर्थ - (जिनास्याधिवासा) जिनेन्द्र प्रभुके मुख में निवास करनेवाली ऐसी (या) जो (शारदा) जिनवाणी है वह (ज्ञानभासा लसन्ती) ज्ञानकी चमकसे चमकती हुई ऐसी प्रतीत होती है कि मानों (सहासा अस्ति ) हँस रही है (प्रकाशप्रकाशा) प्रकाशका हैं प्रकाश जिससे (महाशुद्धभासा) ऐसी वह जिनवाणी अपनी शुद्ध कान्तिसे (अतिशुद्धिकृताशा ) समस्तदिशाओं को शुभ्र बना रही है अत एव (सा शारदा मे रसज्ञानिवासा अस्तु ) वह जिनवाणी मेरी जिह्वा पर निवास करनेवाली हो.।
भावार्थ - टीकाकारने यहां जिनवाणी को अपनी जिह्वा के ऊपर निवास करनेकी प्रार्थनाकी है। सो उसका कारण उन्होंने यह प्रकट किया है कि इस जिनवाणीका प्रकाश, प्रकाशसे भी अधिक है क्योंकि प्रकाशसे પાઠી હતા. સમ્યગ્દર્શન વગેરે ગુણેની પૂણ જાગૃતિથી તેમણે તે જ ભવમાં મુક્તિ મેળવી લીધી હતી બધી સિદ્ધિઓ અને મન:પર્યયજ્ઞાનની સિદ્ધિ તેમને મુક્તિ પહેલાં જ મળી ચૂકી હતી. ૨
" प्रकाशप्रकाशास्ति या ज्ञानभासा" इत्यादि ।
मथ-(जिनस्याधिबासा ) जिनेन्द्र प्रभुना भुममा २नारी मेवा (या) २ (शारदा) Maalo छ, ते (ज्ञानभासा लसन्ती) ज्ञानना प्रशथी प्रशित थती मेवी लागे छ , d ते (सहासा अस्ति) सी न २डी डेय! (प्रकाश प्रकाशा) प्राशने ४ च्यांथी प्राश प्रात थाय छ (महाशुद्धभासा) सेवी ते Fraup पोतानी शुद्ध zild 3 ( अतिशुद्धिकृताशा) मधी हिशासन स्१२७ मनावी. २. छ सेटमा माटे (सा शारदा मे रसज्ञा निवाज्ञा अस्तु) ते જિનવાણી મારી જીભમાં વસનારી થઓ.
ભાવાર્થ –ટીકાકારે અહીં જિનવાણીને પિતાની જીભ ઉપર રહેવા વિનંતી કરી છે. તેનું કારણ તેમણે આ પ્રમાણે સ્પષ્ટ કર્યું છે કે આ જિનવાણીનો પ્રકાશ પ્રકાશ
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनीटीका मङ्गलाचरणम्
पृथ्वीच्छंदः (४) सगुप्ति-समिति समां विरतिमादधानं सदा.
क्षमावदखिलक्षमं कलितमञ्जुचारित्रकम् सदोरमुखवस्त्रिका-विलसिताननेन्दु-गुरूं,
प्रणम्य भववारिधिप्लवमपूर्वबोधप्रदम् ॥ ४ ॥ प्रकाशित कई पदार्थ बोधगम्य नहीं बनते हैं, परन्तु जिनके हृदय में केवलज्ञान का प्रकाश होता है, ऐसे मनुष्य को सूक्ष्म, दरार्थ और अन्तरित समस्त पदार्थ हस्तामलकवत् बोधगम्य हो जाते हैं। यह जिनवाणी जिनेन्द्र के मुख में निवास करती है । इसने अपनी निर्मलकान्ति से समस्त दिशाओं को प्रकाशित कर दिया है। अतः इसके प्रभाव से मुझे भी सज्ज्ञान का प्रकाश मिले ऐसी टीकाकारने अपनी भावना प्रकट की है । ॥३॥
'सगुप्तिसमिति समां विरतिमादधानं सदा' इत्यादि ।
अर्थ-(समा सगुप्तिसमिति ) सम्पूर्णरूप से पांच समिति एवं तीन गुप्तियों का पालन करने वाले (सदा विरतिं आदधानम् ) सदा सर्व विरति को धारण करने वाले, (क्षमावत् अखिलक्षमम् ) पृथ्वी की तरह सव प्रकार के परीपहों को सहने वाले, (कलितमजुचारित्रकम् ) निरतिचारचारित्र के पावन करने वाले, (अपूर्वबोधप्रदम् ) भव्यजीवों को अपूर्व आत्मबोध देने वाले ऐसे (गुरुम् ) गुरुदेव को कि जिनका (सदोरमुख वस्त्रिका विलसिताननेन्दुम् ) मुखचन्द्र કરતાં પણ વધારે છે. કેમકે પ્રકાશથી પ્રકાશિત થતા પણ કેટલાક પદાર્થો બોધગમ્ય થતા નથી, પરંતુ જેમના હૃદયમાં કેવલ જ્ઞાનને પ્રકાશ હોય છે. એવા માણસને સૂકમ, દૂરના અને અંતરિત રહેનારા બધા પદાર્થો હથેલી ઉપર મૂકેલા આમળાની જેમ સ્પષ્ટ પણે બોધગમ્ય હોય છે. આ જિનવાણી જિનેન્દ્રના મુખમાં વસે છે. એણે પિતાની નિર્મળ કાંતિથી બધી દિશાઓને પ્રકાશિત કરી દીધી છે. એવી ટીકાકારે પિતાની નમ્ર ભાવના પ્રકટ કરી છે. | ૩ |
'सगुप्तिसमितिं समां विरतिमादधानं सदा' इत्यादि ।
सूत्रा-(समां सगुप्तिसमिति) संपू पर पांय समिति भने । शुतिमाने पालनारा, ( सदा विरति आदधानम् ) ॥ सर्व वि२तिन था२६५ ४२ना२।, (क्षमावत् अखिलक्षमम् ) पृथ्वीनी रे मधी तना परीषाने सहन ४२॥२, (कलितमजुचारित्रकम् ) निरतियार यात्रिने पाना२१, (अपूर्वबोध प्रदम् ) भव्य वा उत्तम समयमा मापना२ मेवा (गुरुम् ) शु३३पने मनुं (सदोरमुखवस्त्रिकाविलसिताननेन्दुम् ) भुभय'म९७० मेशा सो२४ भुभवािथी
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयसूत्रे अनुष्टुन्छन्दः (५) बालानां सुखबोधाय घासीलालः सुधीव्रती ।
राजप्रश्नीयसूत्रस्य टीका कु. सुबोधिनीम् ॥५॥ अथेदं राजप्रश्नीयसूत्रं सूत्रकृताङ्गोक्तानां क्रियावाद्यक्रियावाद्यज्ञानिक वैनयिकरूपषाखण्डिकानां क्रमादशीत्यधिकशत-चतुरशीति-सप्तपष्टि-द्वात्रिंशतां संकलनया त्रिषष्टयधिकत्रिशतीसंख्यकानां मतनिरसनपूर्वकस्वसिद्धान्तस्थापनासद्भावात् , तथा क्रियावादिमतवासितान्तःकरणप्रदेशिराजस्याक्रियावादावलम्बनपुरस्सरजीवविषयप्रश्ने केशिकुमारश्रमणगणधरकृतसूत्रकृतागसूचितां-क्रियामण्डल सदा सदोरक मुखवत्रिका से सुशोभित होता है, तथा-( भववारिधिप्लवम् ) संसाररूप समुद्र में डूबते हुए जीवों के लिये नौका जैसे हैं उनको मैं (प्रणोमि ) मस्तक झुकाकर नमस्कार करता हूं ॥ ४ ॥ ___ 'बालानां सुखबोधाय घासीलालो सुधीवती' इत्यादि ।
मैं-मुनिव्रती घासीलाल 'बालकों को सुख से बोध हो जावे' इस निमित्त राजप्रश्नीय सूत्र की सुबोधिनी नामकी टीका को बनाता हूं ।।५।।
सूत्रार्थ-यह राजप्रश्नीयसूत्र सूत्रकृताङ्ग का ही उपाङ्ग है क्यों कि सूत्रकृताङ्ग में कहे गये क्रियावादी, अक्रियावादी, अज्ञानवादी और बिनयवादी रूप पाखण्डियों के क्रमशः ८०, १००, ८४, ६७, और ३२ सब मीलकर ३६३ भेदों के मन्तव्य का इसमें निरसन किया गया है और स्वसिद्धान्त की स्थापना की गई है। तथा क्रियावादिमत से जिसका अन्तः करण वासित है ऐसे प्रदेशी राजा के अक्रियावाद के अवलम्बन पूर्वक जीव के विषय में किये गये प्रश्न के उपर केशिकुमार श्रमणने गणधरकृत
शमितु २ छे, तेमा ( भववारिधिप्लवम् ) ससा२ ३५ समुद्रमा मता ७वाने माटे नावनी म छे. तेभने हु (प्रणौमि) नम्र भरत नमन ४३ छु । ४ ।
'बालानां सुखबोधाय घासीलालो सुधीद्वती' इत्यादि ।
અર્થ-હુ મુનિવ્રતી ઘાસીલાલ બાળકને સુખેથી બંધ થઈ શકે તે માટે રાજપ્રશ્રીય સૂત્રની “સુબેદિની” ટીકા લખું છું. . પ !
આ “રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર સૂત્રકૃતાનું જ ઉપાડે છે. કેમકે સૂત્રકૃતામાં આવતા કિયાવાદી, અકિયાવાદી, અજ્ઞાનવાદી અને વિનયવાદી રૂપ પાંખડીઓને અનુકમથી ૮૦, ૧૦૦, ૮૪, ૬૭, અને ૩૨ આમ બધા થઈને ૩૬૩ ભેદના મન્તવ્યનું આમાં નિરસન કરવામાં આવ્યું છે. અને સ્વસિદ્ધાન્તની સ્થાપના કરી છે. તેમજ ક્રિયાવાદિ મતથી જેમનું અંતર વાસિત છે. એવા પ્રદેશી રાજાના છકિયાવાદના અવલંબન પૂર્વક
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनीटीका मू. १ आमलकल्पानगरीवर्णनम् वादिमतखण्डनोपजीवनपूर्वक व्याख्या विस्तारात् , सूत्रकृताङ्गीयविषयविशेषप्रकाशाच्च सूत्रकृताङ्गस्यैवोपाङ्गमिति निश्चीयते ।
एतस्य सूत्रस्य वक्तव्यतां भगवान् श्री महावीरस्वामी स्वगणधरं श्री गौतमस्वामिनमुवाच । तत्र नगर्यो येन प्रक्रमेणोक्तवान् तदेतत् सकलं विवक्षु रेतत्सूत्रमवतारयितुमाह-सुधर्मस्वामी जम्बूस्वामिनं प्रति प्राह हे जम्बू : ! ।
मूलम्-तेणं कालेणं तेणं समएणं आमलकप्पा नामं नयरी होत्था, रिद्ध-स्थिमिय-समिद्धा जाव पासादीया दरिसणिज्जा अभिरूवा पडिरूवा तीसे णं आमलकप्पाए नयरीए उत्तरपुरथिमे दिसोभाए अंबसालवणे नामं चेहए होत्था-जाव पडिरूवे । असोगवरपायवे पुढवीसिलापट्टए वत्तव्वया उवाइयगमेणं णेया । सेओ राया, धारिणी देवी, सामीसमोसढे निग्गया, राया जाव पज्जुवासइ ॥ सू० १ ॥ सूत्रकृताङ्ग में सूचित जो अक्रियावादी मत का खण्डन है, उसकी इसमें पुष्टि करते हुए विस्तृत व्याख्या की है, अतः सूत्रकृताङ्गके विषय के ऊपर ही इसमें विशेष प्रकाश डाला गया होनेसे यह सूत्रकृताङ्ग का ही उपाङ्ग है-ऐसा सिद्ध होता है । ___ इस सूत्र की वक्तव्यता भगवान महावीर स्वामीने अपने गणधर श्री गौतमस्वामी से कही है सो जिस नगरी में जिस क्रम से यह कही गई है उसे उसी प्रकार सम्पूर्णरूप से कहने की कामनावाले श्री सुधर्मास्वामी इस सूत्र को अवतरित करने के निमित्त जम्बूस्वामी से कहते हैं-हे जम्बू !
तेणं कालेणं तेणं समएण' इत्यादि । જીવને લગતા પ્રશ્ન પૂછી કેશિકુમાર શ્રમણે ગણધરકૃત સૂત્રકૃતામાં સૂચિત જે અકિયાવાદી મતનું ખંડન છે. તેની આમાં પુષ્ટિ કરતાં વિસ્તૃત રૂપે વ્યાખ્યા કરી છે. એથી સૂત્રકૃતાંગના વિષયને અનુલક્ષીને જ આમાં સવિશેષ સ્પષ્ટતા કરવામાં આવી છે. એથી આ સૂત્રકૃતાનું જ ઉપાડ છે. આ જાતના મતની સંપૂર્ણપણે પુષ્ટિ થાય છે.
આ સૂત્રનું કથન ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામીએ પિતાના ગણધર શ્રી ગૌતમ સ્વામીની સામે રજુ કર્યું છે. તે જે નગરીમાં જે અનુક્રમથી આ કથન રજુ કરવામાં આવ્યું છે તેને તે જ ક્રમથી સંપૂર્ણપણે-એટલે કે આરંભથી માંડીને અંતસુધી-કહેવાની ઈચ્છા રાખનારા શ્રી સુધર્મા સ્વામી આ સૂત્રને અવતરિત ४२वाना देशथी यू स्वाभीन. ४ छ- यू !-' तेण कालेण तेणं समएण' इत्यादि ।
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર: ૦૧
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२
राजप्रश्नीयसूत्रे छाया-तस्मिन् काले तस्मिन् समये आमलकल्पा नाग नगरी अभवत् ऋद्धस्तिमितसमृद्धा यावत् प्रासादीया दर्शनीया अभिरूपा प्रतिरूपा । तस्याः खलु आमलकल्पाया नगर्या बहिरुत्तरपौरत्त्ये दिग्भागे आम्रसालवनं नाम चैत्यमासीत्-यावत् प्रतिरूपम् । अशोकवरपादपः पृथिवीशिलापट्टकः,
सूत्राथ-( तेण कालेण तेणं समएणं ) उसकाल और उस समय में ( आमलकप्पा नाम नयरी होत्था ) आमलकप्पा नामकी नगरी थी यह नगरी (रिद्ध-स्थिमिय-समिद्धा जाव पासादीया दरिसणिज्जा, अभिरूबा) ऋद्धाअपने विभव और भवन आदिकों को लेकर विशेष वृद्धि को प्राप्त थी स्तिमिता-स्वचक्र और परचक्र के भय से रहित होकर स्थिरथी समृद्धधनधान्यादि रूप समृद्धि से युक्त थी यहां 'जाव' शब्द से यह सूचित किया गया है कि इस नगरीका और भी अवशिष्ट वर्णन औपपातिक सूत्र में वर्णित चंपानगरी के वर्णन जैसा जानना चाहिये-इसे जिसे देखना हो वह
औपपातिक सूत्र के ऊपर की गई मेरी पीयूषवर्षिणी टीका को देखे । यह नगरी प्रासादीय, दर्शनीय, अभिरूप और प्रतिरूप थी ( तीसेणं आमलकप्पाए नयरीए बहिया उत्तरपुरथिमे दिसीमाए अबसालवणे नामं चेईए होत्था) उस आमलकल्पा नगरी के बाहर उत्तरपूर्व दिशा के अन्तराल में ईशान कोन में-एक चैत्य-उद्यान था जिसका नाम आम्रसालवन था ( जाव पडिरूवे ) यावत् यह प्रतिरूप था ( असोगवरपायवे, पुढवी सिलापट्टए क्त्तव्वया उवाइयग
सूत्रार्थ-(तेण कालेण तेण समएण) ते आणे भने ते समये (आमलकप्पानामं नयरी होत्था ) भामस४८५ नोभे नगरी ती ते नगरी (रिद्धत्थिमियसमिद्धा जाव पासादीया, दरिसणिज्जा, अभिरूवा पडिरूवा) *--वैभव भने ભવન વગેરેથી તે સવિશેષ સંપન્ન હતી, સ્વિમિતાસ્વચક તેમજ પરચકના ભયથી તે રહિત થઈને સ્થિર હતી, સમૃદ્ધ-ધનધાન્ય વગેરે સમૃદ્ધિઓથી યુક્ત હતી, અહીં 'जाव' श७४थी से वात २५४ ४२वामा मापीछे है मा नसरीन शेषन मी५५lતિકસૂત્રમાં વણિત ચંપા નગરીના વર્ણન જેવું સમજી લેવું જોઈએ. જિજ્ઞાસુ પાઠકે ઔપપાતિક સૂત્ર ઉપર કરેલી મારી પીયૂષવર્ષિણી ટીકાને જુવે. તે નગરી प्रासाहीय, शनीय मलि३५ भने प्रति३५ ती. (तीसेणं आमलकप्पाए नयरीए बहिया उत्तरपुरस्थिमे दिसीभाए अंबसालवणे नामं चेइए होत्था) ते माम४६५ નગરીની બહાર ઉત્તરપૂર્વદિશાની વચ્ચે-ઈશાન કોણમાં એક ચિત્ય-ઉદ્યાન-હતું. तेनुं नाम मा सासवन तु. (जाव पडिरूवे ) यावत् ते प्रति३५ तु. (असोगवर.
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनीटीका मू. १ आमलकल्पानगरीवर्णनम वक्तव्यता औपपातिकगमेन विज्ञेया । श्वेतो राजा, धारिणी देवी, स्वामी समवसृतः, परिषनिर्गता राजा यावत् पर्युपास्ते ॥ सू० १ ॥
टीका- तेणं कालेणं' इत्यादि-तस्मिन् काले अवसर्पिणी चतुर्थारकलक्षणे भगवतो महावीरस्वामीविहरणकाले, तस्मिन् समये-हीयमानलक्षणे कालविशेषरूपे आमलकल्पा तन्नाम्नी नाम-प्रसिद्धा नगरी-आसीत् अस्या नगर्या वर्तमानकालेऽपि सत्त्वाद्भुतकाले सत्यकथनं वक्ष्यमाणविशेषणविशिष्टायास्तदेव मेणं णेया) इसमें अशोक नामका श्रेष्ठ वृक्ष था इसके नीचे पृथिवीशिलापट्टक था इत्यादि वक्तव्यता यहां इस विषय से लगती हुई औपपातिक सूत्रमें जैसी कही गई है वैसी कहनी चाइये (सेओ राया, धारिणी देवी सामी समोसढे, परिसा निग्गया. राया जाव पन्जुवासइ ) इस नगरी में श्वेत नामका राजा था. उसकी बडी रानी का नाम धारिणी था यहां पर महावीर स्वामी पधारे उनको वन्दना करने के लिये और उनसे धर्मोपदेश सुनने के लिये परिषद् अपने २ स्थानसे निकली, राजा भी निकला यावत् उसने पर्युपासना की ।
टीकार्थ-' तेणं कालेणं तेणं समएण' उस कालमें-अवसर्पिणी के चतुर्थ आरे में जब कि भगवान् श्री महावीरस्वामी विहार कर रहे थे उस समयमें जब कि वह चतुर्थ आरक क्रमशः हास की और जा रहा था आमल. कल्पा नामकी नगरी थी. यह नगरी प्रसिद्ध थी यद्यपि यह नगरी अब भी हैं-परन्तु ' होत्था' पद के प्रयोग से भूतकालिक रूप से उसे यहां पायवे. पुढवीसिलापट्टाए वत्तव्वया उबाइयगमेण णेया) मा म01 नाम श्रेष्ट वृक्ष હતું. તેની નીચે પૃથિવી શિલાપટ્ટક હતો વગેરે બધી આ વિષયને લગતી વિગત मो५५ति सूत्रमा प्रमाण छ त प्रमाणे ४ सभ७ देवीन. (सेओ राया, धारिणी देवी सामी समोसढे, परिसा निग्गया, राया जाव पज्जुवासइ) ते नाરિમાં વેત નામે રાજા હતો તેની મોટી રાણીનું નામ ધારિણી હતું. ત્યાં મહાવીર સ્વામી પધાર્યા. તેમને વન્દન કરવા માટે તેમજ તેમની પાસેથી ધર્મને ઉપદેશ સાંભળવા માટે નાગરિકની પરિષદ પિતપોતાના સ્થાનેથી નીકળીને ત્યાં પહોંચી રાજા પણ ત્યાં જવા માટે નીકળ્યા. યાવત્ પહોંચીને બધાએ પર્ય પાસના કરી.
--' तेण कालेण तेण समएण' ते आणे-मक्सपिशाना याथा मारामा જ્યારે ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામી વિહાર કરી રહ્યા હતા તે સમયે–જ્યારે તે ચેાથે આરો અનુક્રમે હાસની તરફ ઢળી રહ્યો હત–આમલક૯પા નામે નગરી હતી. આ નગરી પ્રસિદ્ધ હતી. જો કે આ નગરી અત્યારે પણ છે પરંતુ “હેલ્થા” પદના
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयसूत्रे स्थितत्वाभिप्रायेण । इयं कीदृशी इत्याह-' ऋद्धे ' त्यादि - ऋद्वस्तिमित समिद्धा - ऋद्धा - विभव -भवनादिभिवृद्धि प्राप्ता, स्तिमिता-स्वचक्रपरचक्रभयरहिता स्थिरेत्यर्थः, समृद्धा-धनधान्यादि समृद्धियुक्ता, एभित्रिभिः पर्दैः कर्मधारयसमासः । ऋद्धा चासौ स्तिमिता चासौ समृद्धा चेति । 'जाव' यावत् , यावच्छब्दानगरी वर्णनमौपपपातिकसूत्रवर्णितचम्पानगरीवद् बोध्यम् । तदर्थजिज्ञासुभिरौपपातिकसूत्रस्य मत्कृता पीयूषवर्षिणी टीका विलोकनीयेति । प्रासादीया-प्रसादः-मनः प्रसन्नता प्रसन्नताप्रयोजनं यस्याः सा प्रासादीया
दिखलाया गया है, सो उसका कारण ऐसा है कि जिनविशेषणों से युक्त उसे कहा गया है, अब वह इन विशेषणों वाली नहीं है वह तो उसी समय थी. 'रिद्ध-स्थिमियसमिद्धा०' इस नगरी का वैभव और भवन आदि सब कुछ वृद्धि को प्राप्त था इससे यह वृद्धि की चरम सीमा पर पहुँची हुई थी स्वचक्र और परचक्र का इसमें थोडा सा भी भय नहीं था इसलिये यह स्तिमित-स्थिरथी धनधान्यादिरूप अपनी समृद्धिसे हरीभरी बनी हुई थी इसलिये 'ऋद्ध 'स्तिमित समृद्धा कही गई है 'जाव' यहां जो यह 'यावत्' पद आया है, उससे सूत्रकारने यह सूचित किया है कि इस नगरीका पूर्णवर्णन, औपपातिकसूत्रमें जैसा चंपानगरी का वर्णन किया गया है वैसा ही समझना चाहिये यदि इसे जानने की इच्छा हो तो औपपातिसूत्र के ऊपर जो पीयूषवर्षिणी नामकी टीका लिखी गई है उससे यहा जाना जा सकता है प्रासादीया-यह नगरी मनः प्रसन्नता जनक प्रयोजन वाली थी अर्थात् हार्दिक
પ્રયોગથી ભૂતકાલિક રૂપથી તેને બતાવવામાં આવી છે, તેનું કારણ એમ છે. કે જે વિશેષણ વાળી તેને બતાવવામાં આવી છે, અત્યારે તે આ બધા વિશેષણની યોગ્યતા थरावती नथी. ते मते ते मा प्रमाणे वैभव सपन्न ती 'रिद्धस्थिमियसमिद्धा' તે નગરીનાં વૈભવ ભવન વગેરે બધાં વૃદ્ધિ સંપન હતાં, તેથી તે વૃદ્ધિના સર્વોચ્ચ શિખરે પહોંચેલી હતી. સ્વચક તેમજ પરચકને તેના માટે થોડી પણ બીક હતી નહિ એથી તે તિમિત–સ્થિર-હતી. ધનધાન્ય વગેરે રૂ૫ પિતાની સમૃદ્ધિથી તે સંપन ती. 'जाव' अडी. २ मा 'यावत्' ५४ छ तनाथी सूत्रारे मे पात सूचित કરી છે કે આ નગરીનું પૂર્ણ વર્ણન ઔપપાતિક સૂત્રમાં જેમ ચંપાન્ગરીનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે તે પ્રમાણે જ સમજવું જોઈએ. જે આ વિષે જિજ્ઞાસુઓને વધારે કંઈ જાણવાની ઈચ્છા થાય તે તેઓ ઔપપાતિક સૂત્ર ઉપર લખાયેલી પીયૂષવષિણી નામની ટીકાને વાંચીને જાણી લેવું જોઈએ. પ્રાસાદીયા-આ નગરી મનને પ્રસન્ન કરનારી હતી
श्री २०१प्रश्नीय सूत्र:०१
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनीटीका सू० १ आमलकल्पानगरीवर्णनम हार्दिकोल्लासकारिणीति यावत् । दर्शनीया रमणीयतया क्षणे क्षणे द्रष्टुयोग्या । अभिरूपा-अभिमतमनुकूल रूपं यस्याः सा तथा, सर्वथा दर्शकजननयनमनोहारिणीति निष्कर्षः प्रतिरूपा-रूप्यते 'एषोऽय' -मिति निश्चीयतेऽनेनेतिरूपमाकारः - प्रति - अभिमतम् असाधारणं रूपं यस्याः सा तथा । तस्याः – ऋद्धत्वस्तिमितत्वादिविशेषणविशिष्टायाः खलु आमलकल्पायाः नगर्याः, बहिः उत्तरपौरस्त्ये--उत्तरपूर्वान्तराले दिग्भागे ईशानकोणे आम्रसालवनम्-आप्रैः सालैश्वातिप्रचुरतयोपलक्षितं वनम् आम्रसालवनम् , तद्वनयोगात् आम्रसालवननामकं चैत्यम् व्यन्तराऽऽयतनम् नाम-प्रसिद्धम् अभवत्-आसीत् । तच्चैत्यं किशम ? इत्याह - · जाव , यावतअत्र - यावच्छब्देन सकलं चैत्यवर्णनमौपपातिकसूत्रवर्णितपूर्णभद्रचैत्यवउल्लास करने वाली थी यावत्-दर्शनीय-रमणीय-होने के कारण क्षण क्षण में देखने के योग्य थी इसका रूप चित्त के अनुकूल होने के कारण अभिरूप थी अर्थात् दर्शकजनों के नयन और मन को हरनेवाली थी प्रतिरूप थी-यह वही है ऐसा निश्चय जिसके द्वारा किया जाता है उसका नाम रूप-आकार है. यह आकार जिसका असाधारण होता है वह प्रतिरूप कहा जाता है यह नगरी भी ऐसी प्रतिरूप थी, ऋद्धस्तिमित आदि विशेषणोंवालीथी इस आमलकल्पानगरी के बाहर उत्तरपूर्वान्तरालदिग्भाग में-ईशानकोने में आम्रसालवन था वह आम्र और सालवृक्षों से प्रचुरमात्रा में उपलक्षित था इस वन में आम्र सालवन नामका चैत्य-व्यन्तरायतन था जो कि प्रसिद्ध था यहां जो यावत् शब्द आया है-उससे यहां यह कहा गया है कि औपपातिकसूत्र में जेसा वर्णन पूर्णभद्र चैत्य का किया गया है वैसा ही वर्णन इसका भी जानना એટલે કે હૃદયને આનંદિત કરનારી હતી, યાવત્ દર્શનેય-રમણીય હોવા બદલ દરેકે દરેક ક્ષણમાં દર્શનીય હતી. તેનું રૂ૫ ચિત્તને ગમે તેવું હતું તેથી તે અભિરૂપ હતી. એટલે કે જેનારાઓની આંખ અને મનને તે આકર્ષનારી હતી. પ્રતિરૂપ હતી. આ તે જ છે, આ પ્રમાણેની ચોકસાઈ જેના વડે થાય છે તેનું નામ રૂ૫-આકાર–છે. આ આકાર જેનો અસાધારણ–શ્રેષ્ટ–હોય છે તેને પ્રતિરૂપ કહેવામાં આવે છે. તે નગરી પણ એવી જ પ્રતિરૂપ હતી સ્તિમિત વગેરે વિશેષણોવાળી આ આમલકલ્પાનગરીની બહાર ઉત્તર પૂર્વ દિશાની વચ્ચેના ઈશાન કોણમાં આમ્ર અને સાલવૃક્ષોથી પ્રચુર પ્રમાણમાં શોભિતહતું આ વનથી સંબંધિત આમ સાલવન નામે ચત્ય-વ્યંતરાયતન -હતું કે જે સર્વત્ર પ્રસિદ્ધ હતું. અહીં જે “યાવત’ શબ્દ આવ્યો છે તેનાથી એ વાત સ્વચ્છ કરવામાં આવી છે કે પપાતિક સૂત્રમાં જેવું વર્ણન પૂર્ણ ભદ્ર ચૈત્યનું
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयसूत्रे दवसेयम् । तदर्थ जिज्ञासुमिरौपपातिकसूत्रस्य मत्कृता पीयूषवर्षिणी टीकाऽवलोकनीयेति । प्रतिरूपम् रूप्यते-' एतदिद'-मिति निश्चीयतेऽनेनेति रूपमाकार:-प्रति-अभिमतम् असाधारणं रूपं यस्य तत्तथा । अशोकवरपादपः, पृथिवीशिलापट्टकः, अनयोर्वक्तव्यता-वर्णनरूपा औपपातिकगमेन-औपपातिकपाठेन ज्ञेया-बोद्धव्या । अनयोः सविस्तरं वर्णनमौपपातिकसूत्रेऽवलोकनीयमिति भावः । तदर्थं जिशासुभिर्मत्कृता पीयूषवर्षिणी टीकाऽवलोकनीयेति । तस्यां आमलकल्पायां नगाँ-श्वेतः-श्वेतनामा राजाऽऽसीत् । स कीदृशः ? इति राजवर्णन कूणिकराजवद्विज्ञेयम् । अस्य धारिणी देवी । अस्या वर्णनमपि कोणिकराजस्य धारिणीदेवीवद्विज्ञेयम् । स्वामी श्रीमहावीरस्तत्रामलकल्पायां नगयाँ समवसृतः - समागतः। परिषत् - नागरिकजनसमूहरूपा निर्गता भगवद्वन्दनाथै नगरानिःसृता । राजा - श्वेतो राजा पर्युचाहिये-यदि इसे देखनेकी इच्छा हो तो इसके लिये औपपातिक सूत्र की पीयूषवर्षिणी टीका देखनी चाहिये यह वन भी असाधारण स्वरूप वाला था अशोकवरपादप और पृथिवीशिलापट्टक इनका मी वर्णन औपपातिक सूत्र में किया गया है-अतः वहीं से यह देखलेना चाहिये. इस आमलकल्पानगरी में श्वेत नामका राजा था इस राजा का वर्णन भी कूणिक राजा के वर्णन की तरह से ही जानना चाहिये इस श्वेत राजा की पट्टरानी का नाम धारिणी था इसका वर्णन भी कोणिकराज की धारिणीदेवी के जैसा ही जानना चाहिये उस आमलकल्पा नगरी में श्री महावीरस्वामी पधारे नागरिक समूहरूप परिषदा भगवान को वन्दन करने के लिये नगर से निकली राजा भी निकला और भगवान् की पर्युपासना करने लगा यह सब वर्णनકરવામાં આવ્યું છે તેવું જ વર્ણન આનું પણ જાણી લેવું જોઈએ. જે આ વિષે વિશેષ જાણવાની ઈચ્છા હોય તે તેણે ઔપપાતિક સૂત્રની પીયૂષવષિણી ટીકા વાંચવી જોઈએ. આ વન પણ અસાધારણ રૂપથી સમૃદ્ધ હતું. અશોક વરપાપ અને પૃથિવી શિલાપટ્ટક–એમનું વર્ણન પણ ઔપપાતિક સૂત્રમાં કરવામાં આવ્યું છે. એથી જિજ્ઞાસુએએ ત્યાંથી જાણી લેવું જોઈએ. તે આમલકલ્પા નગરીમાં તનામે રાજા હતો. આ રાજાનું વર્ણન પણ કૃણિક રાજાના વર્ણનની જેમ જ જાણી લેવું જોઈએ. તે તિરાજાની પટરાણીનું નામ ધારિણી હતું. તેનું વર્ણન પણ કૂણિક રાજાની ધારિણું દેવીના જેવું જ જાણી લેવું જોઈએ. તે આમલકલ્પા નગરીમાં શ્રી મહાવીર સ્વામી પધાર્યા–નાગરિકની પરિષદ્ ભગવાનને વદન કરવા માટે નગરની બહાર નીકળી, રાજા પણ નીકળ્યા અને ભગવાનની પર્યું પાસના કરવા લાગ્યા. આ બધું
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર: ૦૧
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सूर्याभस्यावधिना जम्बूद्वीपदर्शनम् पास्ते-भगवन्तं सेवते । एतत्सर्वं वर्णनमौपपातिकसूत्रादवसेयम् । पतदर्थजिज्ञासुभिमत्कृता पीयूषवर्षिणी टीका विलोकनीया ॥ स. १॥
मूलम्-तेणं कालेणं तेणं समएणं सूरियाभे देवे, सोहम्मे कप्पे सूरियाभविमाणे सभाए सुहम्माए सूरियाभंसि सीहासणंसि, चउहिं सामाणियसाहस्सी हिं, चउहिं अग्गमहिसीहिं तिहिं परिसाहिं सत्तहि अणिएहिं, सत्तहिं अणियाहिवई हिं, सोलसहिं आयरक्खदेवसाहस्सीहि, अन्नेहि य बहि सूरयाभविमाणवासोहि वेमाणिएहि देवेहि य देवीहि य सद्धिं संपक्वुिडे महया आहयनदृगीयवाइयतीतलतालतुडिय घणमुइंगपटुप्पबाइयरवेणं दिव्वाई भोगभोगाइं भुंजमाणे विहरइ । इमं च णं केवलकप्पं जंबुद्दीवं दीवं विउलेणं ओहिणा आभोएमाणे २ पासइ । ॥ सू० २ ॥
छाया-तस्मिन् काले तस्मिन् समये सूर्याभो देवः, सौधर्म कल्पे सूर्याभविमाने सभायां सुधर्मायां सूर्याभे सिंहासने, चतसृभिः सामानिकसाह स्रीभिः चतसृभिरग्रमहिषीभिः सपरिवाराभिः तिसृभिः परिषद्भिः सप्तभिः औपपातिक सूत्रसे जान लेना चाहिये इसके लिये औपपातिक सूत्र की पीयूषवर्षिणी टीका देखनी चाहिये ॥ सू. १ ॥
'तेणं कालेणं तेणं समएण' इत्यादि ।
सूत्रार्थ-( तेणं कालेणं तेणं समएण सूरिया देवे ) उस काल और उस समय सूर्याभदेव (सोहम्मे कप्पे) सौधर्मकल्प में (सूरियाभविमाणे) सूर्याभविमान में (सभाए सुहम्माए ) सुधर्मा सभा में (सूरियामंसि सीहासणंसि) सूर्याभसिंहासन के ऊपर ( चउहिं सामाणियसाहस्सीहिं ) चार हजार सामानिक
પપાતિક સૂત્રમાંથી જાણી લેવું જોઈએ. એ માટે પપાતિક સૂત્રની પીયૂષ વષિણી ટીકા જેવી જોઈએ | સૂ. ૧
' तेण कालेण तेण समएणं' इत्यादि ।
सूत्रा- (तेणं कालेणं तेणं समर्पण सूरियाभे देवे) ते ॥णे अने सभये सूर्यामदेव ( सोहम्मे कप्पे ) सौधम ४६५मा (सूरियाभविमाणे ) सूर्यामविमानमा ( सभाए सुहम्माए ) सुधर्मा समामा (सूरियाभप्ति सीहासणंसि) सूर्यामसिंहासननी
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयसूत्रे अनीकैः सप्तभिः अनीकाधिपतिभिः षोडशभिः आत्मरक्षकदेवसाहस्रीभिः अन्यैश्च बहुभिः सूर्याभविमानवासिभिः वैमानिकैः देवैश्च देवीभिश्च साधू संपरिवृतः महता आहतनाट्यगीतवादिततन्त्रीतलतालत्रुटितघनमृदङ्गपटुप्रवादितरवेण दिव्यान् भोगभोगान् भुञ्जानो विहरति । इमं च खलु केवलकल्पं जम्बूद्वीपं द्वीपं विपुलेनावधिना आभोगयन् २ पश्यति ॥ सू० २ ॥ देवों के साथ ( सपरिवाराहिं चउहिं अग्गमहिसीहिं) परिवारसहित चार अग्रमहिषियों के साथ (तिहिं परिसाहिं ) तीन परिषदाओं के साथ ( सत्तहिं अणिएहिं ) सात अनीक-सैनिकों के साथ । सत्तहिं अणियादिवई हिं) सात अनीकाधिपतियों के साथ ( सोलसहिं आयरक्खदेवसाहस्सीहिं ) १६ हजार आत्मरक्षक देवों के साथ तथा और (अन्नेहि य बहूहिं सूरियाभविमाणवासीहिं वेमाणिएहिं देवेहि य देवीहिंय सर्द्धि संपरिबुडे ) भी अनेक दूसरे सूर्याभविमानवासी वैमानिक देवों एवं देवीयों के साथ परिवृत हुआ (महया आहयनट्टगीयवाइयतंतीतलतालतुडियघणमुइंगपडुप्पवाइयरवेण) अनुरूप वादित नाटयगीतों के बाजों की तथा निपुणदेवों द्वारा बजाये गये तन्त्री, तल, ताल त्रुटित धनमृदङ्गों की जोर २ की ध्वनिपूर्वक (दिव्वाई भोगभोगाई भुंजमाणे ) दिव्य भोगों को भोगता हुआ अपना समय व्यतीत कर रहा था ( इमंच णं केवलकप्पं जंबुद्दीवं दीवं विउलेणं ओहिणा आभोएमाणे २ पासइ) तथा केवलकल्प सम्पूर्ण-जंबूद्वीप नामके इस द्वीप को विपुल अवधिज्ञान द्वारा वह उपयोग देता हुआ देख रहा था । ७५२ (चउहिं सामाणियसाहस्सीहिं ) या२ २०१२ सामानि हेवानी साथे (सपरिवाराहिं चउहिं अगमहिसीहिं) पातपाताना परिवा२नी साथे या२ ५८२४ीयानी साथे ( तिहिं परिसाहि) ३५ परिषदायानी साथे ( सत्तहिं अणिएहिं) सात मनी-सैनि-नी साथे (सत्तहिं अणियाहिवईहिं) सात मनीधिपतिमानी साथे ( सोलसहिं आयरक्खदेवसाहस्सीहिं) १६ ॥२ २मात्मरक्ष वानी साथे तेम४ मा (अन्नेहिं य बहहिं सूरियाभविमाणवासीहिं वेमाणिएहिं देवेहिं य देवीहिं य सद्धिं संपरिवुडे ) ५५ घाया सूर्याभविमानवासी वैमानि हेवे। अने. हेवीयानी साथे पीटा (महया आहय नट्टगीय-वाइय-तंती-तलताल-तुडिय-घण मुइंगपडुप्पवाइयरवेणं) मनु३५ वाहित नाटतानां मानी तमा નિપુણ દેવ વડે વગાડાયેલા તંત્રી, તલ, તાલ, ત્રટિત, અને ઘનમૃદંગના મોટા
पनि पूर्व (दिव्वाई भोगभोगाइ भुजमाणे विहरइ) हिव्य तेमन सेवा योग्य मागोन। पास ४२तो पोताना १मत ५सा२ ४री २हो तो. ( इमं चण केवलकप्प जंबुद्दीवदीवं विउलेण आभोएमाणे २ पासइ) तेम अस ४६५ સંપૂર્ણ જંબુદ્વીપ નામના આ દ્વીપને પિતાના વિપુલ અવધિજ્ઞાન વડે ઉપયોગ પૂર્વક જોઈ રહ્યો હતે.
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सूर्याभस्याबधिना जम्बूद्वीपदर्शनम्
टीका- तेणं कालेणं तेणं समएणं' इत्यादि
तस्मिन् काले - भगवद्वर्धमानस्वामिविहरणकाले, तस्मिन् समये, यस्मिन्नवसरे भगवान् आमलकल्पानगरों आम्रशालवने चैत्ये देशनां कृत्वा स्थितस्तस्मिन्नवसरे, सूर्याभः सूर्याभनामा देवः सौधर्म- सौधर्म-नामके कल्पे, सूर्याभविमाने-सूर्याभनामकविमाने सुधर्मायां-सुधर्माख्यायाम् सभायां -परिषदि, सूर्याभे-तम्नाम्नि सूर्यवद्देदीप्यमाने सिंहासने, चतसृभिः सामानिकसाहस्रीभिः-चतुःसहस्रसख्यसामानिकदेवैः सार्धमिपि परेण सम्बन्धः, एवमग्रेऽपि, चतसृभिः अवमहिषीभिः-सर्वदेवीमुख्याभिः पट्टदेवीभिः किशीमिः ! इत्याह -- सपरिवाराभिः – परिवारसहिताभिः, तथा – तिसृभिः परिषद्भिः-सर्वस्यापि विमानाधिपतेस्तिस्रो हि परिषदो भवन्ति, आभ्यन्तरा मध्यमा वाह्या चेति. तत्र या वयस्यमण्डलीस्थानीया परममित्रसंहतिसदृशी
टीकार्थ- तेणं कालेणं तेणं समएणं' उसकाल में-भगवान् वर्धमान स्वामी के विहरण काल में, उस समय में-जब कि भगवान् आमलकल्पा नगरी के आम्रशाल वन चैत्य में देशना करके स्थित थे उस अवसर में सौधर्म नामके कल्पमें सूर्याभ नामा देव सूर्याभविमानमें सुधर्मा सभा में सूर्य के समान देदीप्यमान सिंहासन था उस पर बैठा हुआ था. साथ में इसके चार हजार सामानिक देव थे, चार सर्व देवियों में मुख्य पट्टदेवियां थीं, इन देवियों का अपना २ परिवार भी इन देवियों के साथ २ था आभ्यन्तर, मध्य और बाह्या इस प्रकार की ये सब विमानाधिपतियों की ३-३ परिषदाएँ होती हैं सो उसी के अनुसार यह भी अपनी आभ्यन्तर, मध्य और बाह्या परिषदा के साथ साथ था वयस्यमण्डली के स्थापनापन्न जो परममित्र संहति जैसी परिषदा होती है
__ :—('तेणं कालेणं तेणं समएणं') ते आणे-मवान महावीर स्वामीना વિહરણ કાળમાં, તે સમયે જ્યારે ભગવાન આમલકલ્પાનગરીના આમ્રશાલવન–ચય માં દેશના કરતા સ્થિત હતા તે સમયે-સૌધર્મ નામના ક૯૫માં સૂર્યાભનામના દેવ સૂર્યા ભવિમાનમાં સુધર્મા સભામાં કે જ્યાં સૂર્ય જેવું પ્રકાશનું સિંહાસન હતું તેના ઉપર વિરાજમાન હતા. તેની સાથે ચાર હજાર સામાનિક દેવ હતા. ચાર બધી દેવીએમાં ખાસ પટ્ટદેવીઓ હતી, આ બધી દેવીઓના પરિવારો પણ આ દેવીઓની સાથે જ હતાં. આત્યંતર, મધ્ય અને બાહ્ય આ પ્રમાણે આ બધા વિમાનાધિપતિઓની ત્રણ ત્રણ પરિષદા હોય છે તે તે પ્રમાણે જ તે પણ પોતાની આત્યંતર, મધ્ય, અને બાહ્ય પરિષદાની સાથે હતે. વયસ્યમંડળીના સ્થાને જે પરમમિત્ર સંહતિ જેવી પરિષદા હોય છે તે આત્યંતર પરિષદ છે આ પરિષદની સાથે બેસીને ચર્ચા
श्रीशन प्रश्नीय सूत्र:०१
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयसूत्रे साऽभ्यन्तरा तया परिषदा सह अपर्यालोचितं स्वल्पमषि कार्य न करौति १, आभ्यन्तरपरिषदा सह पर्यालोचितं कार्य यस्यै परिषदे निवेद्यते सा मध्यमा २, आभ्यन्तरपरिषदा, सह पर्यालोचितं मध्यमया परिषदा च सहसम्मतिग्रहणपूर्वकं दृढीकृतं कार्य कर्तुं याऽऽज्ञाप्यते सा बाह्या ३। एतत्रि विधपरिषद्भिः सह संपरिवृत इति परेण सम्बन्धः । तथा-सप्तभिः अनीकैःसैन्यैः, अनीकानि सप्त, यथा-अश्वः १, गजः २, रथः ३, पदातिः ४, वृषभः ५, गन्धर्वः ६, नाट्यम् ७, तत्रावादीनि पञ्चानीकानि युद्धाय कल्पन्ते, गन्धर्व नाट्यानीके च विनोदायेति सप्तविधानीकैः सार्ध संपरिवृतः । तथा-सप्तभिः अनीकाधिपतिभिः सैन्यनायकैः, तथा-पोडशभिः-आत्मरक्षकवह आभ्यन्तर परिषद है इस परिषद के साथ विचार किये विना कोई मी विमानाधिपति थोडा सा भी काम नहीं करता है। आभ्यन्तर परिषदा के साथ पर्यालोचित हुआ कार्य जिस परिषदा को निवेदित किया जाता है वह परिषदा मध्य परिषदा है तथा आभ्यन्तर परिषदा के साथ पर्यालोचित हुआ एवं मध्यपरिषदा के साथ सम्मति लेकर करने के लिये दृढ किया गया जो कार्य उन्हें करने के लिये जिस परिषदा को आज्ञापित किया जाता है वह परिषदा बाह्यपरिषदा है, अनीक सात इस प्रकार से हैं-१ अश्व, २ गज, ३ स्थ, ४ पदाति, ५ वृषभ, ६ गन्धर्व और ७ नाट्य, इनमें अश्वादिक पांच अनीक युद्ध के लिये एवं गन्धर्व और नाट्य ये दो अनीक विनोद के लिये होते हैं । सो वह सूर्याभदेव इन सात अनीकों से परिवृत था इन सात अनीकों के अधिपति भी उसके साथ में थे आत्मरक्षक - रूप जो आत्मरक्षक देव थे वे
કે વિચાર વિનિમય કર્યા વગર કે ઈપણ વિમાનાધિપતિ નાનું સરખું પણ કામ કરી શકતે નથી. અત્યંતર પરિષદાની સાથે જે કાર્ય વિષે ચર્ચા વિચારણા કરવામાં આવી છે તે કાર્ય જે પરિષદાની સાથે મૂકવામાં આવે છે તે પરિષદા મધ્ય પરિષદા છે તેમજ આત્યંતર પરિષદાની સાથે ચર્ચાયેલું તેમજ મધ્ય પરિષદાથી સમ્મતિ મેળવીને કરવા માટેનું સ્થિર થયેલું જે કાર્ય–કરવા જે પરિષદાને સેવવામાં આવે છે તે પરિષદા બાહ્ય परिष। छ. सात मनी241 प्रमाणे छ-१:५५, २ , २५, ४ ५॥यण, ૫ વૃષભ, ૬ ગંધવ અને ૭ નાય. આ બધામાં અશ્વ વગેરે પાંચ અનીક યુદ્ધ ના માટે અને ગંધર્વ અને નાટય આ બંને અનીક મને રંજન માટે નિયુક્ત હોય છે. તે સૂર્યાભદેવ. આ સાત અનીકાથી વીંટળાયેલું હતું. આ સાત અનીકેના અધિપતિ પણ તેની સાથે હતા. આત્મરક્ષક–એટલે કે બોડીગાર્ડના રૂપમાં જે
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सूर्याभस्यामलकल्पास्थितभगवद्वन्दनादिकम्
२१ देससाहस्रीभिः-आत्मानं रक्षन्तीत्यात्मरक्षाः, ते चते देवाश्चेत्यात्मरक्षकदेवाः, तेषां साहस्रीभिः-सहनैः-चतुः सहस्रसंख्यकाऽऽत्मरक्षकदेवैः, तथा अन्यैःच-पुनःबहुभिःसूर्याभविमानवासिभिः वैमानिकः देवश्च, तथा सूर्याभविमानवासिनीभिर्वैमानिकीभिर्देवीभिश्च साध-सह संपरिवृतः-संपरिवेष्टितः महतादीर्येण आहत नाट्यगीतवादिततन्त्रीतलतालवाटतधनमृदङ्गपटुप्रवादितरवेण तत्रआहतानि-अनुरूप वादितानि यानि नाटयगीतानां वादित्राणि, तथा-पटुप्रवादिता: पटुभिः-निपुणदेवैः प्रवादिता ये तन्त्रीतलतालत्रुटितधनमृदङ्गाः, तेषां रवेण शब्देन दिव्यान्-स्वर्गलोकभवान् भोगभोगान् - शब्दादिभोगान् भुज्जानः-उपसेवमानः विहरति-तिष्ठति । ततः किम् ! इत्याह-' इमं च णं' इत्यादि-इमं= प्रत्यक्षतया दृश्यमानं च खलु केवलकल्पं सम्पूर्ण जम्बूद्वीपं द्वीप-मध्यजम्बूद्वीपं विपुलेन-विस्तीर्णन अवधिना-अवधिज्ञानेन आभोगयमानः वु-उपयोगं ददानः पश्यति ॥ सू० २ ॥
मी १६ हजार की संख्या में इसके साथ थे तथा और भी दूसरे अनेक वैमानिक देव देवियां जो उसी सूर्याभविमान की रहनेवाले थे साथ में थे-उस समय अनुरूप नाटय गीतों के बाजे बजाये जा रहे थे. एवं बजाने में चतुर ऐसे देवों द्वारा तंत्री, तल, ताल, त्रुटित, धन और मृदङ्ग ये मी बजाये जा रहे थे. सो इन सब की तुमुल ध्वनि पूर्वक वह सूर्याभदेव दिव्य-स्वर्ग लोक संबंधी भोगभोगों को शब्दादि भोगों को सूखपूर्वक भोगता हुआ अपना समय अपना आनन्दोल्लास के साथ व्यतीत कर रहा था तथा प्रत्यक्ष दृश्यमान इन सम्पूर्ण जम्बूद्वीप-मध्यजबूद्वीप का वह विस्तीर्ण अवधिज्ञान से उपयोगपूर्वकनिरीक्षण
આત્મરક્ષક દેવ હતા. તેઓ પણ ૧૬ હજારની સંખ્યામાં તેની સાથે હતા. તેમજ બીજા પણ ઘણા વૈમાનિક દેવદેવીઓ કે જે તે જ સૂર્યાભવિમાનના રહેનારા હતા તેની સાથે હતા. તે સમયે વાતાવરણને યોગ્ય નાટય, ગીત અને વાજાંએ વગેરે વગાડવામાં આવી રહ્યાં હતાં. તેમજ ચતુર વગાડનારા દેવડે તંત્રી, તલ, તાલ. ત્રુટિત, ઘન ઝાલર. અને મૃદ આ બધાં વાદ્યો વગાડવામાં આવી રહ્યાં હતાં. તે આ બધાના તુમુલધ્વનિની સાથે તે સૂર્યાભદેવ દિવ્ય-સ્વગય ભેગોને શબ્દાદિ ભોગને ભગવતે પિતાનો વખત આનંદ તેમજ ઉલ્લાસની સાથે પસાર કરતે તે પ્રત્યક્ષ રૂપે સંપૂર્ણ જમ્બુદ્વીપ-મધ્ય જ બુદ્વીપનું વિસ્તીર્ણ અવધિજ્ઞાનના ઉપયોગની સાથે અવલોકન કરી રહ્યો હતે. ૨
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयसूत्र मूलम्-तत्थणं समणं भगवं महावीरं जंबुद्दीवे दीवे भारहे वासे आमलकप्पाए नयरीए बहिया अंबसालवणे चेइए अहापडिरूवं उग्गहं उग्गिण्हित्ता संजमेणं तवसा अप्पाणं भावेमाणं पासइ पासित्ता हट्टतुटूचित्तमाणंदिए, पोइमणे परमसोमणस्सिए हरिसवस-विसप्पमाणहियए विकसियवरकमलणयणवयणे पयलियवरकडग-तुडियकेऊरमउडकुंडलहारविरायंतरइयवच्छे पालंबपलबमाणधीलंतभूसणधरे ससंभमं तुरियं चवलं सुरवरे सीहासणाओ अब्भुटेइ, अब्भुद्वित्ता, पायपीढाओ पच्चोरुहइ, पच्चोरुहित्ता पाउयाओ ओमुयइ, ओमुइत्ता एगसाडियं उत्तरासंगं करेइ करित्ता सत्तटुपयाई तित्थ-यराभिमुहं अणुगच्छइ, अणुगच्छित्ता वामं जाणुं, अंचेइ अंचित्ता दाहिणं जाणुं धरणितलंसि निहटटू तिक्खुत्तो मुद्धाणं धरणितलंसि णिवेसेइ णिवेसित्ता इसिं पच्चुन्नमेइ ईसिं पच्चुन्नमित्ता करयल तुडिय थभियभुयाओ साहरइ साहरित्ता करयलपरिग्गहियं दसणहं सिरसारवत्तं मत्थए अंजलिंकटु एवं वयासो-नमोऽत्थुणं अरिहंताणं, भगवंताणं आदिगराणं तित्थयराणं सयं संबुद्धाणं पुरिसुत्तमाणं पुरिससीहाणं पुरिसवरपुंडरीयाणं पुरिसवरंगंधहत्थीणं लोगुत्तमाणं लोगनाहाणं लोगहियाणं लोगपईवाणं लोगपज्जोयगराणं अभयदयाणं चक्खुदयाणं मग्गदयाणं सरणदयाणं जीवदयाणं बोहिदयाणं धम्मदयाणं धम्मदेसयाणं धम्मनायगाणं धम्मसारहीणं धम्मवरचउरंतचकवट्टीणं दीवो ताणं सरणगई पइहा अप्पडिहयवरनाणदसणधराणं वियट्ट छउमाणं जिणाणं जावयाणं तिण्णाणं तारयाणं बुद्धाण बोहयाणं मुत्ताणं मोयगाणं सन्नूव्वणं
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सूर्याभस्यामलकल्पास्थितभगवद्वन्दनादिकम् सव्वदरिसीणं सिवमयलमरुयमणतमक्खयमव्वावाहमपुणरावित्तिं सिद्धिगइनामधेयं ठाणं संपत्ताणं ।
नमोऽत्थुणं समणस्स भगवओ महावीरस्स अइगरस्स जाव संपाविउकामस्स, वंदाभि णं भगवंतं तस्थगयं इहगए पासउ मे भगवं तत्थगए इहगयं तिकटु वंदइ नमसइ वंदित्ता नमसित्ता सोहासणवरगए पुवाभिमुहं सण्णिसण्णे ।। सू०३।।
छाया-तत्र खलु श्रमणं भगवन्तं महावीर जम्बू द्वीपे द्वीपे भारते वर्षे आमलकल्पायाः नगर्याः बहिः आम्रशालवने चैत्ये यथाप्रतिरूपम् अवग्रहम् अवगृह्य संयमेन तपसा आत्मानं भावयमानं पश्यति, दृष्ट्वा हृष्ट तुष्टचित्तानन्दितः प्रीतिमानाः परमसौमनस्यितः हर्षवशविसर्पद्धृदयः विकसितवरकमलनयनवदनः कर रहा था ॥ मू. २ ॥
'तत्थ णं इत्यादि ।
सूत्रार्थ-(तत्थ णं समणं भगवं महावीरं जंबुद्दीवे दीवे भारहे वासे ) उस समय उसने श्रमण भगवान महावीर को उस जंबूद्वीप नामके द्वीप में भरतक्षेत्र में (आमलकप्पाए नयरीए बहिया अंबसालवणे चेइए अहापडिरूवं उग्गहं उग्गिण्हित्ता संजमेण तवसा अप्पाणं भावेमाणे पासइ) आमलकल्पा नगरी के बाहर आम्रशाल वन में यथा प्रतिरूप (यथाकल्प ) अवग्रह-(वनपाल की आज्ञा) को लेकर संयम एवं तप से आत्मा को भावित करते हुए देखा (पासिता हट्टतुट्ठचित्तमाणदिए, पीइमणे, परमसोमणस्सिए, हरिसवसविसप्पमाणहियए ) देखकर वह हृष्टतुष्ट-अत्यन्त संतुष्ट हुआ, आनन्द से युक्त चित्तवाला हुआ, मन में बड़ी प्रीति लगी, इसका मन प्रसन्नता से ओतप्रोत हुआ हृदय
'तत्थणं इत्यादि ।
सूत्राथ—(तत्थंण समण भगवं महावीरं जबुद्दीवे दीवे भारहे वासे ) તે સમયે તેણે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને તે જબૂદ્વીપ નામના દ્વીપમાં ભરતક્ષેત્રમાં (आमलकप्पाए नयरीए बहिया अंबसालवणे चेइए अहापडिरूवं उग्गह उग्गिण्हित्ता संजमेंणं तवसा अप्पाण भावेमाणे पासइ) मा मस४८५ नगरीनी पा२ माशासवनमा यथा प्रति३५ (यथाकल्प) A-(वनसनी माज्ञी) ने सने सयम मने तपथी सामान सावित ४२॥ नया (पासित्ता हट्टतुदृचित्तमाणदिए पीइमणे, परमसोमणस्सिए, हरिसबसविसप्पमाणहियए) नेन ते तुष्ट-मेटले पून સંતુષ્ટ થયે, આનંદિત થયે, તેના હૃદયમાં પ્રેમ ઉત્પન્ન થયે, તેનું મન પ્રસન્નતાથી
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयसूत्रे प्रचलितवरकटकत्रुटितकेयूरमुकुटकुण्डलहारविराजमानरतिद वक्षाः प्रालम्बप्रप्रलम्बमानघोलद्भूषणधरः ससम्म्रम त्वरितं चपलं सुरवरः सिंहासनाद् अभ्युतिष्ठति, अभ्युत्थाय पादपीठात् प्रत्यवरोहति, प्रत्यवरुह्य पादुके अवमुञ्चति, अवमुच्य एकशाटिकमुत्तरासङ्गं करोति, कृत्वा सप्ताष्टपदानि तीर्थकराभिमुखम् अनुगच्छति, अनुगम्य वामं जानुं कर्षति, कृष्ट्वा दक्षिणं जानुं धरणितले
आनन्द के मारे उछलने लगा (विकसियवर कमलणयणवयणे ) विकसित श्रेष्ठ कमल के जैसे दोनों नेत्र और मुख हो गये ( पयलियवर कडग तुडियकेऊरमउडकुंडलहारविरायंतरइयवच्छे ) इसके श्रेष्ठ कटक, त्रुटित, केयूर, मुकुट, कुण्डल, ये सब चंचल हो उठे, इसका वक्षःस्थल हार से चमकने लगा (पालंबपलंबमाण घोलंतभूसणधरे) इसका धारण किया गया लंबा लटकता हुआ कण्ठाभरण विशेष चंचल हो उठा, (ससंभमं तुरियं चवलं) इस तरह वह सूर्याभदेव बडी उत्कंठा के साथ बहुत ही जल्दी चञ्चल सा हो कर ( सीहासणाओ अब्भुट्टेइ ) सिंहासन से उठा (अब्भुट्टित्ता पायपीठाओ) उठकर वह पादपीठ से होकर ( पचोरुहइ ) नीचे उत्तरा (पचोरुहित्ता पाउयाओ ओमुयइ) नीचे उत्तर कर उसने अपनी दोनों खडाउंओंको उतार दिया (ओमुइत्ता) एगसाडियं उत्तरासंगं करेइ ) उतार कर उसने एकशाटिक उत्तरासङ्ग किया (करित्ता सत्तट्ठपयाई तित्थयराभिमुहं अणुगच्छइ) एकशाटिक उत्तरासङ्क करके फिर वह सात आठ पैर आगे जिस दिशा की ओर तीर्थकर प्रभु विराजमान
भीसी युः, तेनु य मानने सीधे १८ लायु. (विकसिय घरकमल गयणवयणे ) भाता श्रेष्ठ माना २५i तेना नेत्र मन भुम गया. (पयलियवरकडगतुडियकेऊरमउडकुंडलहारविरायतरइयबच्छे) तेना श्रेष्ठ ४८, त्रुटित, यू२ મુકુટ, કુંડળ, હાર આ બધા ચંચળ થઈ ગયાં. તેનું વક્ષઃ સ્થળ હારથી પ્રકાશવા सायु. (पालंबपलबमाणधोलतभूसणधरे ) तेरो परेलु सामु मार्नु मास यय २७ गयु. (ससंभम तुरियं चवलं ) २मा प्रमाणे ते सूर्यास व तीन मलिसाथी प्रेरान ये ४६म श य य ७२ (सीहासणाओ अब्मुट्टेइ) सिंहासन 6५२थी असे था. (अब्भुद्वित्ता पायपीढाओ) धने पापा ७५२ थी (पच्चोरुइइ) नाये अतो. (पच्चोरूहित्ता पाउयाओ ओमुयइ) नीचे उतरीन तेथे पोतानी ने पाहुयाने उतारी धी. (ओमुइत्ता एगसाडियं उत्तरासंग करेइ) तारी तेरे
शा४ि उत्तरास ध्यो, ( करित्ता सत्तट्ठपयाई तित्थयराभिमुहं अणुगच्छइ) मे शाटि: उत्तरासरीने सातमा8 3ातीय ४२नी सोभे गये।,(अणुगच्छित्ता वाम
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सूर्याभस्याभलकल्पास्थितभगवद्वन्दनादिकम् निहत्य त्रिकृत्वः मूर्धानं धरणितले निवेशयति, निवेश्य ईषत् प्रत्युन्नमयति ईषत् प्रत्युन्नमय्य कटकत्रुटितस्तम्भितभुजौ संहरति संहृय करतलपरिगृहीतं दशनख शिर आवतै मस्तके अञ्जलिं कृत्वा एवमवादीत्-नमोऽस्तु अर्हद्भया: भगवद्भयः आदिकरेभ्यः तीर्थकरेभ्यः स्वयं सबुद्धेभ्यः पुरुषोत्तमेभ्यः पुरुषसिंहेभ्यः पुरुषवरपुण्डरीकेभ्यः पुरुषवरगन्धहस्तिभ्यः लोकोत्तमेभ्यः लोकनाथेभ्यः लोकथे उस दिशा में गये, ( अणुगच्छित्ता वामं जाणु अंचेइ सन्मुख जाकर उसने अपनी वामजानुको ऊंचा किया (अंचित्ता दाहिणं जाणु धरणितलंसि निहटु तिक्खुत्तो मुद्धाण धरणियलंसि णिवेसेइ) वामजानुको ऊँचा करके दक्षिण जानु को नीचे स्थापित करके तीनबार मस्तकको पृथ्वी ऊपर नवाया-युकायाउसे पृथ्वी पर रखा (णिवेसित्ता ईसिंपच्चुन्नमेइ) रखकर फिर उसे कुछ ऊँचा उठाया (ईसिंपच्चुन्नमित्ता कडगतुडियर्थभियभुयाओ साहरइ) कुछ ऊंचा उठा कर फिर उसने कटक एवं त्रुटितसे स्तम्भित हुए अपने दोनों बाहुओंको संकुचित किया (साहरित्ता करयलपरिग्गहियं दसणहं सिरसावत्तं मत्थए अंजलिं कटु एवं वयासी ) संकुचित करके करतलोंसे परिगृहीत, एवं दशनखो से युक्त ऐसी अंजलि बनाई और उसे फिर शिरः प्रदेश पर घुमाया घुमाकर फिर उसने इस प्रकार कहा-(नमोत्थुण अरिहंताणं, भगवंताणं, आदिगराण तित्थयराणं संयं संबुद्धाणं, पुरिसुत्तमाणं, पुरिससीहाणं, पुरिसवरपुंडरीयाणं, पुरिसवरगंधहत्थीणं, लोगुत्तमाणं, लोगनाहाणं, लोगहियाण. लोगपईवाणं)
जाणु अंचेइ) सामे. ४४२ तेथे पोताना ॥ धूटने जये। ध्या, (अंचित्ता दाहिणं जाणु धरणितलंसि निहटु-तिक्खुत्तो मुद्धाण धरणितलसि णिवेसेइ) 0 धूटान ઊંચું કરીને જમણા ઘૂંટણને નીચે સ્થાપિત કરીને ત્રણ વાર મસ્તકને પૃથ્વી ઉપર नभाव्यु नमावी ते तेथे पृथ्वी ५२ ॥ २-(णिवेसित्ता ईसिं पच्चुन्नमेइ) राजीते ३॥ तेने या यु. ४यु, ईसिं पच्चुन्नमित्ता कडगतुडियर्थभिय भुयाओ साहरइ) थाई यु ४ीने ५२ तेथे ४४ भने त्रुटितथा स्तमित पोताना भने माहुने सथित ४ा. (साहरित्ता करयलपरिग्गहिय दसणहं सिरसावत्तं मत्थए अंजलिं कटु एवं वयासी) साथीन थेगी। मन ४शन पाणी અંજલિ બનાવી અને તેને ફરી મસ્તક ઉપર ફેરવી અને ત્યાર પછી તેણે આ પ્રમાણે ४ह्यु (नमोत्थुण अरिहंताणं, भगवंताण, आदिगराण तित्थगराणं सयं संबुद्धाणं, पुरिससीहाणं, पुरिसवरपुंडरीयाण, पुरिसवरगंधहत्थीण, लोगुत्तमाण लोगनाहाण, लोगहियाणं, लोगपईवाण') २१॥ वगेरे ३५ शत्रुमे। ०५२ विक्ष्य भेजना२ मरिहतीन नम
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयसूत्रे हितेभ्यः लोकप्रद्योतकरेभ्यः अभयदयेभ्यः मार्गदयेभ्यः शरणदयेभ्यः जीवदयेभ्यः बोधिदयेभ्यः धर्मदयेभ्यः धर्मदेशकेभ्यः धर्मनायकेभ्यः धर्मसारथिभ्यः रागादिरूप शत्रुओं पर विजय पानेवाले अरिहंतो को नमस्कार हो, दश प्रकार के भगों से युक्त भगवान् को नमस्कार हो, अपने २ शासन की अपेक्षा सर्व प्रथम इस कर्मभूमि में श्रुतचारित्ररुप धर्म की प्ररूपणा करने वाले आदिकरों को नमस्कार हों विना किसी के उपदेश विना प्रवुद्धहुए ऐसे स्वयं संबुद्धों को नमस्कार हो ज्ञानादिक अनन्तगुणों के धनी होने के कारण पुरुषों में जो उत्तम हैं, उन पुरुषोत्तमों को नमस्कार हो, रागद्वेष आदि शत्रुओं के पराजय करने में अद्भूतशक्ति वाले पुरुषसिंहोको नमस्कार हो, पुरुषों में पुण्डरीक जैसों के लिये नमस्कार हो, पुरुषों में उत्तमगंधहस्ती के समान जो होते हैं वे पुरुषवरगंधहस्ती कहे जाते हैं, उनके लिये नमस्कार हो. चौतीस अतिशयों एवं पैंतीस वाणी के गुणों से युक्त होने से प्रभु लोकोत्तम कहलाते है ऐसे उन लोकोत्तम के लिये नमस्कार हो, भव्यजीवोंके योग-क्षेमकारी होनेसे लोकनाथ प्रभुको नमस्कार हो एकेन्द्रिय प्राणियों से लेकर पंचेन्द्रियपर्यन्त समस्तजीवों से व्याप्त इस लोकके लिये रक्षाके उपायभूत मार्ग के प्रदर्शक होनेसे लोकहित स्वरूप प्रभुको नमस्कार हो, लोकके प्रदीपस्वरूपों को नमस्कार हो, (लोगपज्जोयगराणं, अभयदयाणं, चक्खु
સ્કાર છે, દશ પ્રકારના ભાગેથી યુક્ત ભગવાનને નમસ્કાર છે, પિતપોતાના શાસનની અપેક્ષાએ સૌ પ્રથમ આ કર્મભૂમિમાં મૃતચારિત્રરૂપ ધર્મની પ્રરૂપણ કરનારા આદિકરોને નમસ્કાર છે ચાર પ્રકારના સંઘરૂપ તીર્થની સ્થાપના કરનારા તીર્થકરોને નમસ્કાર છે, કેઈના ઉપદેશ વગર જ સ્વયં પ્રબુદ્ધ થયેલા એવા સ્વયં સંબુદ્ધોને નમસ્કાર છે, જ્ઞાન વગેરે અનંતગુણેના ભંડાર હોવા બદલ પુરૂષોમાં જે ઉત્તમફળમાં પ્રતિ ષ્ઠિત છે તે પુરુષોત્તમને નમસ્કાર છે, રાગદ્વેષ વગેરે શત્રુઓને પરાજિત કરવાની અદ્ભુત શક્તિ ધરાવનારા પુરુષસિંહને નમસ્કાર છે. પુરુષમાં વરપુડરીક જેવા પ્રભુને માટે નમસ્કાર છે, હાથીઓમાં જેમ ગંધહસ્તી સૌથી શ્રેષ્ઠ હોય છે તેમજ પુરુષમાં જે ગંધહસ્તિ જેવા છે તેઓ પુરુષવર ગંધહસ્તી કહેવાય છે, તેમના માટે મારા નમસ્કાર છે.૩૪ અતિશયો અને ૩૫ વાણીના ગુણેથી વિશિષ્ટ હેવા બદલ પ્રભુ લોકોત્તમ કહેવાય છે, એવાતે લોકતમના માટે મારા નમસ્કાર છે, ભવ્ય જીના યોગ-ક્ષેમકારી હોવા બદલ–તે લોકનાથ પ્રભુને નમસ્કાર છે, એકેન્દ્રિય પ્રણીઓથી માંડીને પંચેન્દ્રિય સુધીના બધા જીવોથી વ્યાસ, આ લોકના રક્ષણ માટેના ઉપાયોને બતાવનારા હોવાથી લોકહિત સ્વરૂપ-પ્રભુને નમસ્કાર छे, बोन। प्रही५ २१३पान नमा२ छ. ( लोगपज्जोयगराण, अभयदयाणं
શ્રી રાજપ્રશ્રીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सूर्याभस्यामलकल्पस्थितभगवद्वंदनादिकम् २७ धर्मवरचातुरन्तचक्रवर्तिभ्यः द्वीपः, त्राणं शरणं, गतिः प्रतिष्ठा, अप्रतिहतवर ज्ञानदर्शनधरेभ्यः ब्यावृत्तच्छाम्यः जिनेभ्यः जापकेभ्यः तीर्णेभ्यः तारकेभ्यः बुद्वेभ्यः बोधकेभ्यः मुक्तेभ्यः मोचकेभ्यः सर्वज्ञेभ्यः सर्वदर्शिभ्यः शिवमचलमरूजमनन्तमक्षयमव्याबाधमपुनरावृत्तिसिद्धिगतिनामधेयं स्थानं संप्राप्तेभ्यः । नमोऽस्तु खलु श्रमणाय भगवते महावीराय यावत् सम्प्राप्तुकाामाय, वन्दे खलु भगवन्तं तत्रगतम् इहगतः पश्यतु मां भगवान् तत्र गतः इहगतम् इतिकृत्वा वन्दते नमस्यति वन्दित्वा नमस्यित्वा सिंहासनवरगतः पूर्वाभिमुख संनिषण्णः ॥ सू. ३ ॥ दयाणं, मग्गदयाणं, सरणदयाण, जीवदयाण, बोहिदयाणं, धम्मदयाणं, धम्मदेसयाणं, धम्मनायगाणं, धम्मसारहीण धम्मवरचाउरंतचकवट्टीणं, दीवोत्ताणं) लोकलोक स्वरूप सकलपदार्थों को प्रकाश करने के स्वभाववाले लोकप्रद्योतकर प्रभु को नमस्कार हो, अभयदान-अभयप्रदान करनेवाले प्रभु को नमस्कार हो, ज्ञानरूप चक्षु के देने वाले प्रभु को नमस्कार हो, मुक्ति के मार्ग में लगाने वालों को नमस्कार हो, इत्यादि रूप से व्याख्या ' संप्राप्तुकामस्य' यहां तक के पदों की औपपातिक सूत्र की पीयूषवर्षिणी टीका में की गई है, अतः जिज्ञासुजन वहां से इन पदों के अर्थको जान लें (वंदामि णं भगवंताणं तत्थगयं इहगए पासउ में भगवं तत्थगए इह गयंत्ति कट्ट वंदइ, नमसइ, वंदित्ता, नमंसित्ता, सीहासणवरगए पुव्याभिमुहं सणिसण्णे ) जम्बूद्वीप नामके द्वीप में आमलकल्पा नगरी आम्रशालवन में पृथिवी शिलापदृक के ऊपर विराजमान भगवान् को यहां रहा हुआ मैं नमस्कार करता
चक्खुदयाणं मग्गदयाण, सरणदयाणं जीवदयाणं, बोहिदयाणं धम्मदयाणं, धम्मदेसयाणं, धम्मनायगाणं, धम्मसारहीणं, धम्मवरचाउरंतचकवट्टीणं, दीवोताणं) લોકાલોક સ્વરૂપ સકળ પદાર્થોને પ્રકાશિત કરનારા સ્વભાવવાળા લોકપ્રદ્યોતકર પ્રભુને નમસ્કાર છે, અભયદાન-અભયપ્રદાન કરનારા પ્રભુને નમસ્કાર છે; જ્ઞાનરૂપ ચક્ષુને આપનારા પ્રભુને નમસ્કાર છે, મુક્તિમાર્ગ તરફ વાળનારા પ્રભુને નમસ્કાર છેवगेरे ३५मां 'संप्राप्तुकामस्य' महासुधीना पहानी भोपाति सूचनी पीयूषवर्षिी ટીકામાં કરવામાં આવી છે, એથી જિજ્ઞાસુઓ ત્યાંથી આ પદના અને જાણી લે. (वदामि ण भगवंतं तत्थगय इहगए, पासउ मे भगवं तत्थगए इहगयत्ति कटु वंदइ, नमसइ, वंदित्ता, नमंसित्ता सीहासणवरगए पुव्वाभिमुह सण्णिसण्णे ) જબૂદ્વીપ નામના દ્વીપમાં આમલકલ્પા નગરીના આ પ્રશાલવન ચેત્યમાં પૃથિવીશિલા પટ્ટક ઉપર વિરાજમાન થયેલા ભગવાનને અહીંથી હું નમસ્કાર કરું છું. ત્યાં વિરાજતાં
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयसूत्रे टीका-'तत्थण' इत्यादि-तत्र खलु जम्बूद्वीपे द्वीपे-मध्यजम्बूद्वीपे श्रमणं भगवन्तं महावीरं जम्बूद्वीपे भारतवर्षे आमलकल्पायाः-तन्नाम्न्याः नगर्याः बहिः-बहिः-प्रदेशे आम्रशालवने तदाख्ये चैत्ये-आरामे अशोकवरपादपस्याधः पृथिवी शिलापट्टके सम्पर्यकनिषण्ण-पल्यकासस्थितं यथाप्रतिरूपम् अवग्रहम्-वनपालाज्ञाम् अवगृह्य-स्वीकृत्य संयमेन तपसा आत्मानं भावयमानं श्रमण भगवन्तं महावीरं पश्यति, दृष्टा हुष्टतुष्टचित्तानन्दितःहृष्टतुष्ट:-अतीवतुष्टः, तथा चित्तानन्दितः-आनन्दितचित्तः प्रमुदितमनाः, अत्र प्राकृतत्वान्निष्ठान्तस्य परप्रयोगः प्रीतिमनाः - प्रीतिमनसि यस्यासौ प्रीतिमना = मनसि जात प्रीतिरित्यर्थः, परमसौमनस्यितः - परमं च तत् सौमनस्य - सुशोभनं मनो यस्य स सुमनास्तस्य भावः हूं। वहां पर रहे हुए वे भगवान् यहां पर रहे हुए मुझे देखे । इस प्रकार स्तुति करके फिर उसने भगवान् को वन्दना नमस्कार करके फिर वह अपने सिंहासन पर पूर्वदिशा की और मुंह करके बैठ गया ।
टीकार्थ-सूर्याभदेवने जब अपने अवधिज्ञान द्वारा जम्बूद्वीप का उपयोग पूर्वक निरीक्षण किया तब उसने देखा कि जम्बूद्वीपान्तर्गत मध्यजम्बूद्वीपके भरतक्षेत्र में जो आमलकल्पा नामकी नगरी है उसके बाहर आम्रशालवन आराम में अशोकवरपादप के नीचे पृथिवी शिलापट्टक पर उचित अवग्रह को-वनपालकी आज्ञाको-प्राप्तकर संयम एवं तप से आत्मा को भावित करते हुए महावीर प्रभु विराजमान हैं । देखकर वह बहुत अधिक तुष्ट हुआ, प्रमुदित मनवाला हुआ. 'प्रीतिमनाः' प्रीति है मनमें जिसके ऐसा हुआ. 'परमसौमनस्थित परमशोभन मन है जिसका वह सुमना है, इस ભગવાન અહીં રહેલા મને જુએ. આ પ્રમાણે સ્તુતિ કરીને તેણે ભગવાનને વંદના કરી, તેમને નમસ્કાર કર્યા, વંદના અને નમસ્કાર કરીને પછી તે પોતાના સિંહાસન ઉપર પૂર્વ દિશા ભણી મુખ કરીને બેસી ગયો.
ટીકાથ–સૂર્યાભદેવે જ્યારે પિતાના અવધિજ્ઞાન વડે જબૂદ્વીપનું ઉપગપૂર્વક નિરીક્ષણ કર્યું. ત્યારે તેણે જોયું કે જબૂદ્વીપના ભરતક્ષેત્રમાં જે આમલકલ્પ નામની નગરી છે તેની બહાર આમ્રશાલવન આરામમાં અશોકવર પાદપ (વૃક્ષ)ની નીચે પૃથિવી શિલાપટ્ટક ઉપર ઉચિત અવગ્રહને-વનપાલકની-આજ્ઞાને મેળવીને સંયમ અને તપથી પિતાના આત્માને ભાવિત કરતા મહાવીર પ્રભુ વિરાજમાન છે. તેમના દર્શન ४री२ ते ५५ २४ तुटतम प्रभुहित मनवाण थयो, 'प्रीतिमानाः' ते प्रभु प्रत्ये ना भनमा प्रीति छ मे ते थये.. 'परमसौमनस्यितः' रेनु भन ५२मशाला
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર: ૦૧
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
____ २९
सुबोधिनी टीका. सूर्याभस्यामलकल्पास्थितभगवद्वन्दनादिकम् परमसौमनस्यः तदस्यं संजातमिति परमसौमनस्थितः-अतीव सौमनस्यसम्पन्न:- अतिप्रसन्नमनाः, हर्षवशविसर्पद्धृदयः-हर्षवशोच्छलद्धृदयः - विकसितवरकमलनयनवदनः - प्रफुल्लश्रेष्ठकमलवन्नेत्रमुखसहितः, प्रचलितवरकटकत्रुटितकेयूरमुकुटकुण्डलहारविराजद्रतिदवक्षाः - प्रचलितानि – चपलीभूतानि वराणि-श्रेष्ठानि-उत्तमानि-कटक-त्रुटित-केयूर-मुकुट-कुण्डलानि,तत्र-कटकः बलयः, त्रुटितं-हस्ताऽऽभरणविशेषः केयूर-भुजभूषण, मुकुटं कुण्डलं च प्रसिद्वं, तानि यस्य प्रचलितबरकटकत्रुटितकेयूरमुकुटकुण्डलः, स चासो हारविराजमानरतिदवक्षाश्च तत्र हारेण विराजमान शोभमानम् अत एव रतिदं मनोहरं वक्षः वक्षस्थलं यस्य स तथा । पालम्बप्रलम्बमानघोलद्भूषणधरः प्रलम्बमानः अवलम्बमानः घोलन् चलन् यः पालम्बः कण्ठाभरणविशेषः, तद्रूपं यद्भूषणं तस्य धरः - धारकः - अवलम्बमानभ्रमत्मालम्बभूषणधारक इत्यर्थः । ससम्भ्रमंसम्भ्रमसहित-सौत्सुक्यम् यथा स्यात्तथा अभ्युत्तिष्ठतीतिक्रियाविशेषणम् , सुमना का जो भाव है, वह परसौमनस्य हैं, यह सौमनस्य जिसके हुआ है वह परमसौमनस्थित-अत्यन्तप्रसन्नमनयुक्त हुआ. 'हर्षवशविसर्पद्धदयः' हर्षातिरेक से उसका हृदय उछलने लगा. उसके प्रफुल्लित उत्तम कमल के जैसे दोनों नेत्र और मुख हो गया. उसके श्रेष्ठ, उत्तम कटकवलय, त्रुटित-हस्ताभरणविशेष, केयूर-भुजभूषण, मुकुट एवं कुण्डल ये सब आभरण चञ्चल हो उठे, उसने गले में जो सुन्दर हार पहिर रखा था उससे उसका वक्षः स्थल बडा सुहावना लगने लग गया. लम्बा कंठा जो उसने गले में पहिर रखा था वह भी ईधर उधर गले में हिलने लगा. इस तरह हर्षातिरेक से अत्यन्त हर्षित बना हुआ वह सूर्याभदेव बडी उत्कण्ठा के साथ त्वरापूर्वक चपल जैसा बनकर-व्याकुल सा होकर स५-1 छे ते सुमना' छ, म। सुमनान मा ५२मसीमनस्य छ, PAL 'सीभनस्य' मा छे ते ५२मसोमस्थित' मती प्रसन्न मनवाणी या ' हर्षवशबिसर्पद्भुदयः' ति२४थी तेनु ४४य son दायूं. प्रदिसत भ७ वा तेनi नेत्र અને મુખ થઈ ગયાં. તેના શ્રેષ્ઠ, ઉત્તમ કટક, વલય, ત્રુટિત હસ્તાભરણ વિશેષ, કેયૂર–ભુજ ભૂષણ મુકુટ અને કુંડલ આ બધા આભરણે ચંચળ થઈ ગયા. ગળામાં પહેરેલા સુંદર હારથી તેનું વક્ષસ્થળ ખૂબજ શોભવા લાગ્યું. લાંબે કંઠે જે તેણે ગળામાં ધારણ કરેલ હતું તે પણ આમ તેમ આંદોલિત થવા માંડ્યો આ પ્રમાણે હર્ષાતિરેકથી અતીવ હર્ષિત થયેલો તે સૂર્યાભ દેવ બહુ જ ઉત્કંઠાની સાથે
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयसूत्रे एवमग्रेऽपि । त्वरित-शीघ्रं तच चपलं-सम्भ्रमवशादेव व्याकुलं यथा स्या तथा, सुरवरः-सुर श्रेष्ठः सूर्याभो देवः, सिंहासनाद् अभ्युत्तिष्ठति अभ्युत्थाय पादपीठात् -- पादस्थापनासनात् प्रत्यवरोहति - प्रत्यवतरति, प्रत्यवरुह्य एक शाटिकम्-एका शाटयेव शाटिका यस्मिंस्तद् एकशाटिकम् - स्यूतरहितम् उत्तरासङ्ग -- उत्तरीयवस्त्र करोति, एकशाटिकेन उत्तरासङ्गेन मुखमाच्छा दयतीत्यर्थः । कृत्वा सप्ताष्टपदानि-सप्त वा अष्ट पदानि तीर्थकराभिमुख-श्री महावीरजिनाभिमुखम् अनुगच्छति भगवतः संमुख गच्छतीत्यर्थः । अनुगम्य वामं जानुं कर्षति-उर्वीकरोति 'कृषे रश्चादेशः ( हे० ४/१८७ )' कृष्ठाउर्वीकृत्य दक्षिणं जानुं धरणितले-भूमितले निहत्य-अधः संस्थाप्य, त्रिकृत्वःवारत्रयम् मूर्धानं मस्तकं धरणितले निवेशयति-स्थापयति, निवेश्य, ईषत्प्रत्युन्नमति-किञ्चिदूर्वीकरोति, ईषत्प्रत्युन्नमय्य-किञ्चिदूर्वीकृत्य, कटकत्रुटित स्तम्भितभुजौ-कटक-टिताभ्यां बलय-भुजबन्धभूषणाभ्यां स्तम्भितौ स्तब्धतामुपनीतौ भुजौ-बाहू संहरति-सङ्कोचयति, संहृत्य करतलपरिगृहीत-करत -सिंहासन से ऊठा. ऊठकर वह पादपीठ पादस्थापनासन से होकर नीचे उतर कर उसने एक शाटीवाला-स्यूतरहित-(विना सिया-हुआ) अपनी उत्तरासङ्ग बनाया. अर्थात् एक शाटक उत्तरासङ्ग से उसने अपने मुख को आच्छादित किया फिर वह सात आठ पैर आगे जिस तरफ भगवान् महावीर विराजमान थे उस और उनके सन्मुख गया. वहां जाकर उसने अपने वाम-जानु को-घुटते को ऊँचा किया उसे ऊँचा करके फिर दक्षिण जानु को नीचे जमीन पर झुकाकर स्थापित किया बाद में उसने तीन बार करके अपने मस्तक को भूमि पर रखा और कुछ उंचे उठाया इस तरह करके कडों एवं त्रुटित से स्तब्ध हुए भुजाओं को उसने संकुचित किया, संकुचित करके हस्ततलों से परिगृहीत શીધ્રતા પૂર્વક ચપળ જેવા થઈને વ્યાકુલ જેવો થઈને સિંહાસન ઉપરથી ઉભો થયે અને ઉભે થઈને પગ મૂકવાના પાદપીઠ ઉપર પગ મૂકીને નીચે ઉતર્યો તેણે એક શાટીવાળા-સ્થૂતરહિત–વગર સીવેલું–પિતાનુંઉત્તરાસ છે બનાવ્યું એટલે કે એક શાટક ઉત્તરાસ વડે તેણે પોતાના મુખને આચ્છાદિત કર્યું ત્યાર પછી તે જે દિશા તરફ ભગવાન મહાવીર સ્વામી વિરાજમાન હતા તે દિશાભણ સાત-આઠ ડગલાં-સામે ગયો ત્યાં જઈને તેણે પોતાના ડાબા ઘૂટણને ઊંચું કરીને પછી જમણું ઘૂંટણને નીચે જમીન ઉપર સ્થાપિત કર્યું, ત્યાર પછી તેણે ત્રણ વાર પોતાના મસ્તકને ભૂમિ ઉપર મુકયું. અને થોડું ઉપર ઉઠાવ્યું. આ પ્રમાણે કરીને કડાઓ તેમજ ત્રુટિત વડે સ્તબ્ધ થયેલી ભુજાઓ ને સંકેચી, સંકુચિત કરીને હથેલીઓ તેમજ દશન
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सूर्याभस्यामलकल्पास्थितभगवद्वन्दनादिकम
३१ लाभ्यां-हस्ततलाभ्यां परिगृहीतं दशनख-दशनखयुक्त शिरआवत-शिरः प्रदेशे कारितभ्रमणं मस्तके - शिरसि अनलिम् – अञ्जलिपुट कृत्वा एवम् – अनुपदं वक्ष्यमाणं वचनम् , अबादीत्- “नमोत्थुणं अरिहंताणं" नमोऽस्तु खलु अहद्भयः-इत्यादीनां 'संपत्तुकामस्स' सम्प्राप्तुकामस्येत्यन्तानां पदानां व्याख्या
औपपातिकसूत्रे मत्कृतायां पीयूषवर्षिणी टीकायां विलोकनीया। 'वंदामि गं' इत्यादि-बन्दे खलु तत्र गतम् जम्बूद्वीपे द्वीपे-आमलकल्पानगर्या आम्रशालवनचैत्ये पृथिवीशिलापट्टके निषण्णम् भगवन्तं इह गतो ऽहं वन्दे । पश्यतु मां भगवान् तत्र गत इह गतम् , अत्रस्थम् , 'मे' इत्यत्र आर्षत्वाद्वितीयाथै पष्ठी । इति कृत्वा-इति स्तुत्वा भगवन्तं वन्दते नमस्यति वन्दित्वा नमस्यित्वा च सिंहासनस्थितः पूर्वाभिमुखं संनिपण्णः- उपविष्टः ॥ सू ३ ॥
मूलम्-तएणं तस्स सूरियाभस्स इमे एयारूवे अज्झथिए चिंतिए कप्पिए पत्थिए मणीगए संकप्पे समुप्पज्जित्था-एवं खलु समणे भगवं महावीरे जंबुद्दीवे दीवे भारहे वासे आमलकप्पाए णयरीए बहिया अंबसालवणे चेइए अहापडिरूवं उग्गहं उग्गिमिहत्ता संजमेणं तवसा अप्पाणं भावमाणे विहरइ । तं महाफलं खलु तहारूवाणं भगवंताणं णामगोयस्स वि सवणयाए किमंग पुण अभिगमणवंदणणमंसणपडिपुच्छणपज्जुवासणयाए, एगस्सवि आरियस्स धम्मियस्स सुवयणस्स एवं दशनखोंसे युक्त अंजलि उसने बनाई और उसे मस्तक पर तीन बार घुमाकर इस प्रकार से कहा-'नमोत्थुणं अरिहंताणं भगवंताणं' इत्यादि पदों से लेकर 'संप्रात्तुकामस्य' इस पदतक के इन समस्त पदों का अर्थ औपपातिक सूत्र में पीयूषवर्षिणी टीका में लिखा जा चुका है सो वहां से देख लेना चाहिये बाकी के अवशिष्ट पदों का अर्थ मूल सूत्र के अर्थ अनुसार ही है ॥ मू. ३ ॥ યુક્ત તેણે અંજલિ બનાવી અને તે અંજલિને ત્રણવાર મસ્તક ઉપર ફેરવીને આ प्रभारी प्रार्थना ४ "नमोत्थुणं अरिहंताणं भगवंताणं" वगेरे ५ोथी मासन " संप्राप्तुकामस्य " मी सुधीना मधा पहीनो मथ मो५५ति सूत्रनी पीयूषવષિણ ટકામાં લખવામાં આવ્યો છે. ત્યાંથી જાણી લેવો જોઈએ. શેષ પદોનો અર્થ મૂળ સૂત્રના અર્થ પ્રમાણે જ છે. સૂ. ૩ છે
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयसूत्रे सवणयाए किमंगपुण विउलस्स अटुस्स गहणयाए ? तं गच्छमि णं समणं भगवं महावीरं वंदामि णमंसामि सकारेमि सम्मामि कल्लाणं मंगलं देवयं चेइयं पज्जुवासामि, एयं मे पेच्चा हियाए सुहाए खमाए णिस्सेयसाए आणुगामियाए भविस्सइ तिकट्टु एवं संपेहेइ, संपेहित्ता आभिओगिए देवे सद्दावेइ सद्दावित्ता एवं वयासी-एवं खलु देवाणुप्पिया ! समणे भगवं महावीरे जंबुद्दीवे दीवे भारहे वासे आमलकप्पाए नयरीए बहिया अंबसालवणे चेइए अहापडिरूवं उग्गहं उग्गिण्हित्ता संजमेणं तवसा अप्पाणं भावमाणे विहरइ । तं गच्छह णं तुम्हे देवाणुप्पिया ! जंबुद्दीवं दीवं भारहं वासं आमलपप्पं नयरिं अंबसालवणं, चेइयं समणं भगवं महावीरं तिक्खुत्तो आयाहिणपयाहिणं करेह करिता वंदह णमंसह वंदित्ता णमंसित्ता साइं साइं णामगोयाई साहेह साहित्ता समणस्स भगवओ महावीरस्स सव्वओ समंता जोयणपरिमंडलं जं किंचि तणं वा पत्तं वा कई वा सकर वा असुई वा अचोक्खं वा पूइअं वा दुब्भिगंधं वा तं सव्वं आहुणिय आहुणिय एगंते एडेह एडित्ता पच्चो दगं णाइमट्टियं पविरलपप्फुसियं रयरेणुविणासणं दिव्वं सुरभिगंधोदयं वासं वासह, वासित्ता णिहयरयं णट्टरयं भट्टरयं उवसंतरयं पसंत्तरयं करेह, करित्ता जलयथलयभासुरप्पभूयस्स बिटट्ठाइस्स दसवण्णस्स कुसुमस्स जाणुस्सेहपमाणमित्तं ओहिं वासं वासह वासित्ता कालागुरुपवरकुंदुरुकतुरुकधूवमघमघंतगंधुद्धयाभिरामं सुगंधवरगंधियं गंधव्ववहिभूयं दिव्वं सुर
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३
सुबोधिनी टीका. सूर्याभस्यामलकल्पास्थित भगवद्वन्दनादिकम् वराभिगमणजोग्गं करेह कारवेह करिता य कारवित्ता य खिप्पामेव एयमाणत्तियं पञ्चपिह || सू० ४ ॥
छाया - ततः खलु तस्य सूर्याभस्य अयमेतद्रूपः आध्यात्मिकः चिन्तितः कल्पितः प्रार्थितः मनोगतः संकल्पः समुदपद्यत । एवम् खलु श्रमणो भगवान् महावीरो जम्बूद्वीपे द्वीपे भारते वर्षे आमलकल्पाया नगर्याः बहरामशालवने चैत्ये यथाप्रतिरूपमवग्रहमवगृह्य संयमेन तपसा आत्मानं भावयन् विहरति, तन्महाफलं खलु तथारूपाणां भगवतां नामगोत्रस्यापि श्रवणतया किमङ्ग पुनः अभिगमन- बन्दन नमस्यन प्रतिपृच्छन पर्युपासनया ?
' तरणं तस्स सूरियाभस्स ' इत्यादि ।
सूत्रार्थ - (तएण ) इसके बाद ( तस्स सूरियाभस्स उस सूर्याभदेवको ( इमे यावे ) इस प्रकारका यह ( अज्झथिए, चितिए, कप्पिए, पथिए, मणोगए सकप्पे समुपज्जित्था) आध्यात्मिक, चिन्तित, कल्पित प्रार्थित मनोगत सकल्प उत्पन्न हुआ ( एवं खलु समणे भगवं महावीरे ) श्रमण भगवान् महावीर (जंबुद्दीवे दीवे भारहेवासे) जम्बूद्वीपान्तर्गत - मध्य जम्बूद्वीप के भरतक्षेत्रमें ( आमलकप्पाए जयरीए बहिया) आमलकल्पा नगरीके बाहर ( अंबसालवणे चेइए) आम्रसालवनउद्यान में ( अहापडिरूवं उग्गह उग्गिहित्ता ) यथाप्रतिरूप अवग्रहको प्राप्तकर ( संजमेणं तवसा अप्पाणं भावेमाणे विहरइ ) संयम और तपसे आत्माको भावित करते हुए विराजमान हैं ( तं महाफलं खलु तहारुवाणं भगवंताणं णामगोयस्स वि सवणयाए, किमंगपुण अभिगमणवंदणणमंसणपडिपुच्छणपज्जुवा सणयाए ) अतः जब तथारूपवाले भगवान् के नामगोत्रके तएण तस्स सूरियाभम्स' इत्यादि ।
6
सूत्रार्थ:– (तएणं) त्यार पछी (तस्स सूरियाभस्स) ते सूर्यालध्वने ( इमेएया. रूवे) या प्रमाणे तो भा (अज्झत्थिए चिंतिए कल्पिए पन्थिए, मणोगए, सकपे समुप्पज्जित्था) आध्यात्मिक, चिंतित प्रार्थित मनोगत सदय उपन्न थये। } ( एवं खलु समणे भगवं महावीरे) श्रभणु भगवान महावीर (जबुद्दीवेदीवे भार हेवासे)
मृद्वीपमां आवेला मध्यन यूद्रीपना लरतक्षेत्रमां (आमलकप्पाए णयरीए बहिया) आभसमुदया नगरीनी महार (अबसालवणे चेइए) मासास वन उद्यानमा (अहापडिरूवं उग्गहं उग्गिहित्ता ) यथाप्रति३प अवग्रहने भेजवीने ( सजमेण तवसा अप्पा भावेमाणे विहरइ ) संयम भने तपथी पोताना आत्माने लावित उरता विराल रह्या छे. ( तं महाफलं खलु तहारूवाणं भगवंताणं णामगोयस्स वि सवण्याए किमंगपुण अभिगमणवंदणणमंसणपडिपुच्छणपज्जुवा सणयाए ) तो न्यारे तथा उपवाजा
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयसूत्रे एकस्यापि आर्यस्य धार्मिकस्य सुवचनस्य श्रवणतया, किमङ्ग पुनः विपुलस्यार्थस्य ग्रहणतया १ तद् गच्छामि खलु श्रमण भगवन्तं महावीरं वन्दे नमस्यामि सत्करोमि सम्मानयामि कल्याणं मङ्गलं दैवतं चैत्यं पर्युपासे एतद् मे प्रेत्य हियाय सुखाय क्षेमाय निःश्रेयसाय आनुगामिकतायै भविष्यतीतिकृत्वा
श्रवणका भी महाफल होता है तो फिर उनके समक्ष जाना, उनको वन्दना करना, उन्हें नमस्कार करना, उनसे प्रश्न पूछना, उनकी पयुपासना-सेवा करना इनसे जो महाफल प्राप्त होता है उसके विषयमें तो कहना ही क्या है ? (एगस्स वि आरियस्स धम्मियस्स सुवयणस्स सवणयाए किमंगपुण विउलस्स अट्ठस्स गहणयाए ) एक मी आर्य धार्मिक सुवचनके सुननेसे जब जीवको महाफल (मोक्ष) प्राप्त होता है तो फिर उनसे विपुल अर्थके ग्रहणसे कितना महाफल जीवको प्राप्त न होता होगा (तं गच्छामिणं समण भगवं महावीरं वंदामि, णमसामि, सकारेमि, सम्माणेमि, कल्लाणं मंगलं देवयं चेइयं पज्जुवासामि) तो इसलिये मैं जाऊँ और श्रमण भगवान् महावीरको वन्दना करूँ, उन्हें नमस्कार करूँ, उनका सत्कार करूँ, उनका सन्मान करूँ वे भगवान् कल्याणकारक मङ्गलरूप देव हैं और चैत्य-ज्ञानस्वरूप हैं, अतः मैं उनकी सेवा कहे। (एयं मे पेचा हियाए सुहाए खेमाए णिस्सेयसाए आणुगा
ભગવાનના નામ ગોત્રના શ્રવણથી જ જયારે મહાપુણ્યફળની પ્રાપ્તિ થાય છે ત્યારે તેમની સામે જવાથી, તેમને વંદન કરવાથી. તેમને નમસ્કાર કરવાથી, તેમને ધર્મવિષયક પ્રશ્નો કરવાની, તેમની પર્યું પાસના-સેવા-કરવાથી–જે મહાપુણ્યફળની प्रति थती शे तनी तो पात . १ (एगस्स वि आरियस्स धम्मियस्स सुवयणस्स सवणयाए किमंगपुण विउलस्स अदुस्स गहणयाए) मे ५५५ सायना पाभि સુવચનને સાંભળવાથી જ્યારે જીવને મહાફળ (મોક્ષ) ની પ્રાપ્તિ થાય છે તો પછી તેમનાથી વિપુલ અર્થ ગ્રહણ કરવાથી જીવને કેટલું બધું મહાફળ થતું હશે ? (तं गच्छामि ण समणं भगवं महावीरं वंदामि, णमंसामि, सक्कारेमि, सम्माणेमि, कल्लाणं मंगल देवयं चेइयं पज्जुवासागि) त म हुँ त्यो 15 भने श्रम ભગવાન મહાવીરને વંદન કરૂં. તેમને નમસ્કાર કરૂં, તેમને સત્કાર કરૂં, તેમનું સન્માન કરૂં તે ભગવાન કલ્યાણકારક મંગળ રૂપ દેવ છે અને ત્ય-જ્ઞાન સ્વરૂપ छ, मेथी तभनी सेवा ४३ (एयं मे पेचा हियाए सुहाए खेमाए णिस्सेयसाए आणुगामियाए भविस्सइ तिकट्ठ एवं संपेहेइ) प्रभुमडावी२ २१ाभी भा२। माटे પરલેકમાં હિતના માટે, સુખને માટે, ક્ષમા-સમુચિત સુખ સામર્થ્યના માટે,
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सूर्याभस्यामलकल्पास्थितभगवद्वन्दनादिकम् एवं सप्रेक्षते, एवं संप्रेक्ष्य आभियोगिकान् देवान् शब्दयति शब्दयित्वा एवमवादीत् ।
एवं खलु देवानुप्रियाः ! श्रमणो भगवान् महावीरः जम्बूद्वीपे द्वीपे भारते वर्षे आमलकल्पाया नगर्या बहिराम्रशालवने चैत्ये यथाप्रतिरूपमवग्रहमवगृह्य संयमेन तपसा आत्मानं भावयन् विहरति । तद् गच्छत खलु यूयं देवानुप्रियाः जम्बूद्वीपं द्वीपं भारतं वर्षम् आमलकल्पां नगरीम् आम्रशालवनं चैत्यं श्रमणं भगवन्तं महावीरं त्रिकृत्वः आदक्षिणप्रदक्षिणं कुरुत, कृत्वा मियाए भविस्सइत्ति कटु एवं संपेहेइ) ये मेरे लिये परलोकमें हितके लिये, क्षमा समुचित सुख सामर्थ्यके लिये-निःश्रेयसके लिये-मोक्षके लिये और आनुगामिकताके लियेहोंगे, इस प्रकारकी भावनासे प्रेरित होकर उसने ऐसा विचार किया (संपेहित्ता आभिओगिए देवे सदावेइ ) इस प्रकारका विचार करके फिर उसने आभियोगिक आज्ञाकारी देवोंको बुलाया (सहावित्ता एवं वयासी) बुलाकर उनसे ऐसा कहा (एवं खलु देवाणुप्पिया ! समणे भगवं जंबूद्दीवे दीवे भारहेवासे आमलकप्पाए नयरीए बहिया अंबसालवणे चेइए अहापडिरूवं उग्गहं उग्गिणि ता संजमेणं तवसा अप्पाणं भावेमाणे विहरइ) हे देवानुप्रियो ! श्रमण भगवान् महावीर जंबूद्वीप नामके द्वीपमें दक्षिण भरत क्षेत्रमें आमलकल्पानगरी के बाहर आम्रसालवनचैत्यउद्यान में यथाप्रतिरूप अवग्रहको प्राप्तकर संयम और तपसे आत्माको भावित करते हुए विराजमान हैं। (तं गच्छण तुम्हे देवाणुप्पिया) तो हे देवानुप्रियो! तुम जाओ (जंबुदीव दीव भारहं वासं आमलकप्पं नयरिं, अंबसालवणं चेइय, समणं भगवं નિઃશ્રેયસના માટે, મેક્ષના માટે અને આનુગમિતાના માટે પ્રેરક રૂપ થશે. આ जतनी भावनाथी प्रेशन ते मा तना-विया२ ४ (सपेहित्ता आभिओगिए देवे सद्दावेइ) 0 तनो विया२ ४रीने तेथे मालियोगि हेवाने मोसाव्या (सदावित्ता एवं वयासी) मोसावीन तेमने ४ह्यु (एवं खलु देवाणुप्पिया ! समणे भगवं महावीरे जंबुद्दीवे दीवे भारहे वासे आमलकप्पाए नयरीए बहिया अंवसालवणे चेइए अहापडिरूवं उग्गहं उग्गिहित्ता संजमेणं तवसा अप्पाणं भावेभाणे विहरइ) હે દેવાનુપ્રિયે ! શ્રમણ ભગવાન મહાવીર જંબુદ્વીપ નામના કપિમાં દક્ષિણ ભારત ક્ષેત્રમાં આમલકલ્પા નગરીની બહાર આશ્રશાલવન ચિત્ય ઉદ્યાનમાં યથાપ્રતિરૂપ અવગ્રહને પ્રાપ્ત કરીને સંયમ અને તપથી પોતાના આત્માને ભાવિક કરતા विरारे छे. (तं गच्छह णं तुम्हे देवाणुप्पिया! तो देवानुप्रिया! तमे वो (जंबूहीवं दीवं भारहं वास आमलकप्पं नयरिं, अंबसालवणं चेइय समण भगवं
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्रीयसूत्रे बन्दध्वं नमस्यत, वन्दित्वा नमस्यित्वा स्वानिस्वानि नामगोत्राणि कथयत, कथयित्वा श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य सर्वतः समन्तात् योजनपरिमण्डलं यत् किश्चित् तृणं वा पत्रं वा काष्ठं वा अशुचि वा अचोक्षं वा पूतिकं वा दुरभिगन्धं वा सर्वमाधूयाऽऽधूय एकान्ते एडयत एडयित्वा नात्युदकं नातिमृत्तिकं प्रविमहावीर तिक्खुत्तो आयाहिणपयाहिणं करेह) जम्बूद्वीप नामके द्वीपमें-मध्यजम्बूद्वीपमें जो भरतक्षेत्र है और उसमें भी जहां आमलकल्पा नामकी नगरी है, तथा उसमें भी जो आम्रसालवन नामका उद्यान है-वहां जाओ-क्योंकि वहां श्रमण भगवान् महावीर विराजमान हैं सो वहां जाकर तुम लोग उनकी तीन प्रदक्षिणा करो-(करित्ता वंदह) प्रदक्षिणा करके उनको वन्दना करो (णमंसह ) उन्हें नमस्कार करो (वंदित्ता णमंसित्ता साई साइं णामगोयाई साहेह ) वन्दना नमस्कार करके अपने नामगोत्रोंको कहो-। (साहित्ता समणस्सभगवओ महावीरस्स सव्वओ समंता जोयणपरिमंडलं जं किंचि तणं वा, पत्तं वा, सक्करं वा, असुई वा, अचोक्खं वा, पूइयं वा, दुब्भिगंधं वा, तं सव्वं आहुणिय २ एगंते एडह ) अपने २ नामगोत्रोंको कहकर फिर श्रमण भगवान महावीरके पासकी एक योजनपरिमित गोलाकार भूमिको तुम लोग अच्छी तरहसे जो कुछ भी वहां तृण पडे हों, पत्ते पडे हों, काष्ठ पडा हों, या कंकड पत्थर पडे हों, या कोई अपवित्र वस्तु पडे हों मलिन वस्तु हो या सडी गली दुर्गन्धित वस्तुपडी हो, उन सबोंको वहाँसे हटा हटाकर किसी
महावीरं तिक्खुत्तो आयाहिणपयाहिणं करेह) ही नामना दीपमi-मध्यદ્વીપમાં જે ભરત ક્ષેત્ર છે અને તેમાં પણ જ્યાં આમલકલ્પ નામે નગરી છે તેમજ તેમાં આદ્મસાલવન નામે ઉદ્યાન છે ત્યાં જાઓ. કેમકે ત્યાં શ્રવણ ભગવાન मडावी२ विमान छ त्यो ४४ने तमे तमाश्रीनी. १] प्रहक्षिए। ४२॥ (करित्ता वंदह) प्रक्षि। ४शन तभन न ४२। (णमंसह) तेमाश्रीन नम२४१२ ४२१. (वंदित्ता णमसित्ता साई साईणामगोयाइं साहेह) ना तमा नभ२४१२ ४शन पोताना नाम-गोत्रन या२६ ४२१. (साहित्ता समणस्स भगवओ महावीररस्स सव्वओ समंता जोयाणपरिमंडल जं किंचितणं वा, पत्तं वा कटुं वा सक्करं वा, असुइवा, अचोक्खं वा. पूइयं वा दुन्भिगधं वा त सव्वं आहुणिय २ एगते एडह) પિતપોતાના નામ ગોત્રનાં ઉચ્ચારણ કરીને તમે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની પાસે એક જન જેટલી ગોળ આકાર ભૂમિને સારી રીતે જે કંઈ ત્યાં તૃણુ પડેલાં હય, પાનાં પડેલાં હેય, લાકડાં પડેલાં હેય કોઈ પણ જાતની અપવિત્ર વસ્તુ પડેલી હોય, મલિન વસ્તુ હોય કે સડી ગયેલી દુર્ગંધ મારતી
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सूर्याभस्यामलकल्पास्थितभगवद्वन्दनादिकम् रलप्रस्पृष्टं रजोरेणुविनाशनं दिव्यं सुरभिगन्धोदकवर्ष, वर्णित्वा निहतरजः नष्टरजः उपशान्तरजः प्रशान्तरजः कुरुत, कृत्वा जलजस्थलजभासुरप्रभूतस्य वृन्तस्थायिनः दशार्द्धवर्णस्य कुसुमस्य जानूत्सेधप्रमाणमात्रम् अवधि वर्षे वर्षत, वर्षित्वा कालागुरुप्रवर - कुन्दुरुष्क-तुरुष्क धूपमघमघायमानगन्धोद्धताभिरामं एकान्त स्थानमें डालदेना (एडित्ता पचोदगं णाइमट्टियं पविरलपप्फुसिय रयरेणु विणासणं सुरभिगंधोदयवासं वासह) डालकर फिर ऐसे दिव्य सुरभि अचित्त गंधोदककी वर्षा करो कि जिस वृष्टिमें जल अधिक न बरसे, जमीन पर कीचड उस वृष्टिसे न हो सके रजरेणु जिससे दब जावे और जिसमें विरलरूपसे नन्हीं नन्हीं बूदें पडे (वासित्ता णिहयरयं णहरय, भट्टरयं उघसंतरयं पसंतरयं करेह) इस प्रकारकी अचित्त वृष्टि करके उसस्थानको तुम लोग निहतरजवाला, नष्टरजवाला, भ्रष्टरजवाला एवं प्रशान्त रजवाला बनावो (करित्ता जलयथलय भासुरष्पभूयस्स बिंटट्ठाइस्स दसद्धवण्णस्स कुसुमस्स जाणुस्सेहप्पमाणमित्तं ओहिं वासं वासह) इस प्रकार करके फिर तुम लोग देदीप्यमान अचित जलकामलों एवं स्थलकमलोंकी प्रचुर मात्रामें वर्षा करना उसके बाद वृन्तसहित पंचवर्णके पुष्पोंकी जानूत्सेध प्रमाणमात्रामें वर्षा करना (वासित्ता कालागुरुपवरकुंदुरुक्कतुरुक्कधूवमघमघतगंघुद्धयाभिरामं सुगंधवरगंधियं गंध વસ્તુ પડેલી હોય તે બધીને ત્યાંથી લઈને દૂર કોઈ એકાંત સ્થાનમાં નાખી દો. (एडित्ता पचोदगं णाइमट्टिय पविरलपप्फुसियं रयरेणुविणासण दिव्वं सुरभिगंधोदगवास वासइ) नाभीन. ५छी तमे त्यां मेवा हिव्य सु२मि अयित्त घो४४ ( सुचित પાણ) ની વર્ષા કરો કે જે વર્ષમાં પાણી વધારે પડતું વર્ષે નહી કે જેથી જમીન કાદવવાળી થઈ જાય. માટી સહેજ ભીની થઈ જાય આ પ્રમાણે આછી આછી १२सावा. (वासित्ता णिहयरय, णदूरय', भट्टरय, उवसंतरय पसंतरय करेह ) मा જાતની સચિત્ત વૃષ્ટિ કરીને તમે તે સ્થાનને નિહતરજ વાળું, નષ્ટ રજવાળું, S५शांत २४ा भने प्रशांत २०४ा मनावी ! ( करित्ता जलयथलयभासुरप्पभूयस्स बिंटट्ठाइस्स दसद्धवण्णस्स कुसुमस्स जाणुस्सेहप्पमाणमित्तं ओहिं वासं वासह) આ પ્રમાણે કરીને તમે બધા દેદિપ્યમાન અચિત્ત જળકમળો અને સ્થળ કમળની પુષ્કળ પ્રમાણમાં વર્ષા કરે. ત્યાર પછી વૃત (ડીટા) સહિત એવાં પાંચ વર્ણના
नूत्सेध प्रमाण मात्रामा वर्षा ४२१. (वासित्ता कालागुरुपवरकुदुरुक्कतुरुक्कधूवमघमधंतगंधुद्धयाभिरामं सुगधवरग धियं गधवट्टिभूय, दिव्वं सुरवराभिगमणजोग्ग करेह,
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
राजप्रश्नीयसूत्रे सुगन्धवरगन्धितं गन्धवर्तिभृतं दिव्यं सुरवराभिमगणनयोग्य कुरुत कारयत कृत्वा कारयित्वा च क्षिप्रमेव एतामाज्ञप्तिका प्रत्यर्पयत ॥ सू० ४॥
'तएणं तस्स' इत्यादि
टीका-ततः-तदनन्तरम् खलु तस्य सूर्याभस्य देवस्य अयमेतद्रपः बक्ष्यमाणप्रकारः आध्यात्मिकः-आत्मगतः-अङ्कुरइव, तदनुचिन्तितः-पुनः पुनः स्मरणरूपो विचारो द्विपत्रित इव, कल्पितः स एव व्यवस्थायुक्तः-इदमेवं पट्टिभूयं दिव्वं सुरवराभिगमणजोग्गं करेह, कारवेह, करित्ता य कारवित्ता य खिप्पामेव एयमाणत्तियं पच्चप्पिणह) वर्षा करके फिर उस स्थानको कालागुरु, श्रेष्ट कुन्दुरुष्क एवं लोमानकी अतिशयित गंधके प्रसरणसे अभिराम-रमणीय करो, इस प्रकार अति उत्तम गंधसे वासित उस स्थानको तुम लोक गंधगुटिकाके जैसा बनादो. ताकि वह सुरवरोंके अभिगमन योग्य हो जावे. इस प्रकारका उसे तुम स्वयं भी करो, और साथमें दूसरोंसे भी कराओ। जब मेरे कथनानुसार सब काम पूरा हो जावे. तब तुम लोग मेरी इस आज्ञाको पीछे मुझे वापिस करो अर्थात् मेरे कहे अनुसार सब काम कर लिया है इसकी हमें सूचना दो. _____टीकार्थ-इसके बाद उस सूर्याभदेव को यह इस प्रकार का विचार हुआ पहिले तो यह विचार उसे आत्मगत हुआ-अर्थात् जिस प्रकार अंकुर जमीन के भीतर २ ही प्रस्फुटित होता है और कमजोर अवस्था में कारवेह, करित्ता य कारिवत्ता य खिप्पामेव एयमाणत्तिय पञ्चप्पिणह ) वर्षा र्या બાદ તે સ્થાનને કલાગુરુ, શ્રેષ્ઠ કુદ્રુષ્ક અને લોબાનની તીવ્ર સુગંધથી રમણીય -અભિરામ-બને, આ પ્રમાણે અતિ ઉત્તમ સુગંધથી સુવાસિત તે સ્થાનને તમે લેકે ગંધ ગુટિકાની જેવું બનાવી દો. જેથી તે દેવતાઓના અભિગમન માટે
ગ્ય થઈ જાય. આ પ્રમાણે તે સ્થાનને તમે જાતે પણ રમ્ય બનાવે અને બીજાઓની મદદ લઈને પણ આ કામ પુરૂં કરે. જ્યારે મારા આદેશ પ્રમાણે કામ પૂરું થઈ જાય ત્યારે તમે લેકે મારી આ આજ્ઞા અનુસાર કામ થઈ ગયું છે તેની મને જાણ કરો.
ટીકાર્ય–ત્યાર પછી તે સૂર્યાભદેવને આ પ્રમાણે વિચાર ઉદ્દભવ્યું એટલે કે પહેલાં તે આ વિચાર તેને આત્મામાં ઉદ્દભવ્ય, જેમ અંકુર જમીનની અંદરજ અંકુરિત હોય છે અને કમળ અવસ્થામાં રહે છે તેમજ આ આત્મગત થયેલ
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सूर्याभस्यामलकल्पास्थितभगवद्वन्दनादिकम्
३९
करिष्यामीति कार्याकारेण परिणतो विचार: पल्लवित इव प्रार्थितः - स एवेष्टरूपेण स्वीकृतः पुष्पित इव मनोगतः संकल्पः मनसि दृढरूपेण निश्चयः इत्थमेव मया कर्तव्यम्' इति विचारः फलित इव समुदपद्यत समुत्पन्नः। स कीदृश: ? इत्याह- ' एवं ' इत्यादि - एवम् - इत्थम् खलु श्रमणो भगवान् महावीरः जम्बूद्वीपे द्वीपे भारते वर्षे आमलकल्पानयः बहिराग्रसालवने चैत्ये यथा
9
रहता है उसी प्रकार से यह विचार भी जो उसे आत्मगत हुआ वह भी उस अंकुर के समान पहिले बना रहा - बाद में धीरे २ जैसे अंकुर पूर्वावस्था से तरक्की करता हुआ द्विपत्रित अवस्थावाला और पहिले की अपेक्षा पुष्ट स्थितिवाला हो जाता है उसी प्रकार यह आत्मगत विचार उसका बारंबार स्मृति का विषयभूत बनकर द्विपत्रित अंकुर की तरह पहिले की अपेक्षा पुष्ट स्थितिवाला बना. बाद में जैसे अंकुर धीरे २ पुष्ट होकर पल्लवित हो जाता है उसी प्रकार यह विचार मी, मैं ऐसा ही करूंगा' इस प्रकार की व्यवस्थायुक्त होने से कार्याकार रूप से परिणत होकर पल्लवित बन गया. फिर वही विचार इष्टरूप से स्वीकृत होकर पुष्पित हुए अंकुर की तरह प्रार्थित बना बाद में मैं एसा ही करूंगा इस प्रकार मनमें
रूप से निश्चित होकर फलित हुए अंकुर की तरह वह विचार मनोगत हो गया, जो विचार उसे मनोगत हुआ उसी - विचार को अब प्रकट करते हुए सूत्रकार कहते हैं- श्रमण भगवान् महावीर जंबूद्वीप नामके मध्य जम्बूद्वीप में स्थित दक्षिण भरतक्षेत्र में आमलकल्पा नगरी के बाहर आम्र
વિચાર પણ પહેલાં અંકુરની જેમ જ રહ્યો. ત્યાર પછી ધીમે ધીમે જેમ અંકુર પેાતાની પૂર્વાવસ્થા છે।ડીને વધવા માંડે છે અને દ્વિપત્રિત અવસ્થા વાળા (બે પાનાવાળા) તેમજ પહેલાં કરતાં વધુ પુષ્ટ થઇ જાય છે તેમજ તે આત્મગત વિચાર પણ વારવાર તેની સ્મૃતિના વિષય થઈને દ્વિપત્રિત (બે પાનાવાળા) અંકુરની જેમ પહેલા કરતાં પુષ્ટ સ્થિતિ વાળા થઈ ગયા ત્યાર પછી જેમ અંકુર ધીમે ધીમે પુષ્ટ થઈને પદ્મવિત થઈ જાય છે તેમજ આ વિચારપણ ‘હું આમ જ કરીશ' આ જાતની વ્યવસ્થા ચુક્ત હેાવા બદલ કા રૂપમાં પિરણત થઈને કલ્પિત બની ગયેા, ત્યાર પછી તે જ વિચાર ઈષ્ટ રૂપમાં સ્વીકૃત થઈને પુલ્પિત થયેલા અકુરની પેઠે પ્રાર્થિત અવસ્થા સુધી પહોંચ્યા. ત્યાર પછી હું આમ જ કરીશ. આ રીતે મનમાં દૃઢપણે નિશ્ચય કરીને ફળિત થયેલા અંકુરની જેમ તે વિચાર મનેાગત થઇ ગયા. જે વિચાર તેના મનમાં સ્ફુર્યો તેજ વિચારને સૂત્રકાર હવે સ્પષ્ટ કરતાં કહે છે કે—શ્રમણ ભગવાન મહાવીર જ`બુદ્વીપ નામના મધ્ય' જમૂદ્રીપમાંસ્થિત દક્ષિણ ભરત ક્ષેત્રમાં આમલ
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર ઃ ૦૧
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयस्त्रे प्रतिरूपम् अवग्रहम् अवगृह्य संयमेन तपसा आत्मानं भावयन् विहरति, तद् महाफलं खलु तथारूपाणां-तादृशानाम्, भगवतां नामगोत्रस्यापि श्रवणतयाश्रवणेनापि महाफलं किपङ्गपुनः किंपुनः 'अङ्ग' इति कोमलामंत्रणे अभिगमन वन्दन-नमस्यन-प्रतिप्रच्छनपर्युपासनया ? अभिगमनादिनात्वत्यन्तं महाफलं भवेदिति भावः तथा एकस्यापि आर्यस्य आर्यप्रोक्तस्य धार्मिकस्य धर्मसम्बन्धिनः सुवचनस्य श्रवणतया-श्रवणेन महाफलं भवति किमङ्ग ! पुनः किं पुनः, विपुलस्य-बहोः अर्यस्य-आर्यप्रोक्तसुवचनार्थस्य ग्रहणतया-ग्रहणेन महाफलं न भवेत् ?-अपितु भवेदेव । तद्-तस्मात् गच्छामि खलु श्रमणं भगवन्तं महावीरं वन्दे-स्तौमि नमस्यामि-नमस्करोमि सत्करोमि-अञ्जल्यादिना सत्कृत
सालवन नामके उद्यान में यथारूप अवग्रह (वनपालकी आज्ञा) को प्राप्तकर संयम और तप से आत्मा को भावित करते हुए विराजमान हैं। तो जब ऐसे भगवन्तों के नाम और गोत्र के भी श्रवण से जीव को अपने जीवन में महाफल प्राप्त होता है, तो फिर उनके पास जाना; उनको वन्दना करना उन्हें नमस्कार करना, उनसे प्रश्न पूछना और उनकी पर्युपासना करना इनसे तो महाफल प्राप्त होता ही है इसमें तो कहना ही क्या है। तथा एक भी आयप्रोक्त धर्मसंबंधी सुवचन के सुनने से जब महाफल प्राप्त होता है तो क्या आर्यप्रोक्त सुवचनार्थ के ग्रहण करने से जीव को महाफल प्राप्त न होता है ? अपि तु अवश्य ही होता है। इसलिये मैं श्रमण भगवान् महावीरकी स्तुति करूं, जाकर उन्हें नमस्कार करू, अंजलि आदि जोडकर उनका सत्कार
કલ્પા નગરીની બહાર આમ્રપાલવન નામે ઉદ્યાનમાં યથારૂપ અવગ્રહ-(વનપાલકની આજ્ઞા) ને મેળવીને સંયમ અને તપવડે પોતાના આત્માને ભાવિત કરતા વિરાજમાન છે. તે જ્યારે એવા ભગવતેનાં નામ અને શેત્રના શ્રવણથી પણ જીવને પોતાના જીવન કાળમાં મહાફળની પ્રાપ્તિ થાય છે, તે તેમની પાસે જવું, તેમને વંદન કરવું, તેમને નમસ્કાર કરવાં, તેમને પ્રશ્નો કરવા અને તેમની પર્યુંપાસના કરવી. વગેરેથી તો ચોકકસપણે મહાફળની પ્રાપ્તિ થાય જ છે તેમાં ના લગીરે શંકાને સ્થાન નથી. તેમજ આર્યવડે ઉપદેશાયેલા ધર્મસંબંધી એક પણ સુવચનને સાંભળવાથી જ્યારે મહાફળની પ્રાપ્તિ થાય છે ત્યારે આર્યોક્ત સુવચનને ગ્રહણ કરવાથી શું જીવને મહાફળની પ્રાણી નહીં થતી હેય અર્થાત્ ચક્કસપણે તેને મહાફળની પ્રાપ્તિ થાય જ છે એટલા માટે હું શ્રમણ ભગવાનની સ્તુતિ કરૂં, ત્યાં જઈને તેમને નમસ્કાર કરું, અંજલિ વગેરે બનાવીને
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सूर्याभस्यामलकल्पस्थितभगवद्वन्दनादिकम्
४१ करोमि, सम्मानयामि-उचितप्रतिपत्तिभिराराधयामि, कल्याणं - कल्याणकारित्वात्कल्याणस्वरूपम् एवं मङ्गलं-दुरितोषशमकारित्वाद् मङ्गलस्वरूपं चैत्यज्ञानस्वरूपम् , सकलवस्तुप्रकाशकत्वात् दैवतं-देवस्वरूपं त्रैलोक्याधिपतित्वात पर्युपासे-सेवे । एतद् मे-मम प्रेत्य भवान्तरे हिताय-कल्याणाय सुखायसौख्याय क्षमाय-समुचितसुखसामर्थ्याय, निःश्रेयसाय-मोक्षाय आनुगामितायै-अनुगमनशीलत्वेन भवपरम्पराऽनुबन्धिसुखाय भविष्यति । इति कृत्वाइत्यभिप्रेत्य एवम् इत्थम् सम्प्रेक्षते-विचारयति, एवं सम्प्रेक्ष्य आभियोगि कान्-आज्ञाकारिदेवान् शब्दयति-आह्वयति शब्दयित्वा आहूय, एवम्-अनुपदं वक्ष्यमाणं वचनम्-अवादीत्-एवं खलु हे देवानुप्रियाः, यत्-श्रमणो भगवान् महावीरो जम्बूद्वीपे द्वीपे भारते वर्षे आमलकल्पाया नगर्याः बहिराम्रशालकरू, उचित प्रतिपत्तियों से उनकी आराधना करू, क्यों कि वे कल्याणकारी होने से कल्याणस्वरूप, एवं दुरितोपशमक (पापनिवारक ) होने से मंगल स्वरूप, सकलवस्तु प्रकाशक होने से चैत्य-ज्ञानस्वरूप, एवं त्रिलोक के अधिपति होने से देवस्वरूप हैं । अतः उनकी सेवा करू ये सब क्रियाएँ मुझे भवान्तर में कल्याण के लिये, सुखके लिये, समुचित सुख सामर्थ्य के लिये, मोक्ष के लिये, एवं अनुगमनशील होने से भवपरम्परानुबंधी सुख के लिये होंगी, इस प्रकार इष्ट समझकर उसने ऐसा विचार किया इस प्रकार का विचार करके फिर उसने आभियोगिक देवों को-आज्ञाकारी देवों को बुलाआ. बुलाकर फिर उनसे उसने ऐसा कहा-हे देवानुप्रियो ! मैंने जिस कारण से तुम्हें बुलाया है-वह इस प्रकार से है-श्रमण भगवान् महावीर जम्बूद्वीप के दक्षिणभरतक्षेत्र में आमતેમને સત્કાર કરું. એગ્ય પ્રતિપત્તી વડે તેમને આરાધું કેમ કે તેઓ કલ્યાણકારી હોવાથી કલ્યાણ સ્વરૂપ અને દુરિતો પશમક એટલે કે પાપોને નષ્ટ કરનારા હોવાથી ચિત્ય-જ્ઞાન સ્વરૂપ, અને ત્રણે લોકેાના અધિપધિ હોવાથી દેવ સ્વરૂપ છે. એથી હું તેઓશ્રીની સેવા કરૂં આ બધા પવિત્ર કામે મારા માટે બીજા ભવમાં કલ્યાણ માટે સુખને માટે સમુચિત સુખ સામર્થ્યને માટે મોક્ષ માટે અનુસરવા યોગ્ય હોવાથી ભવ પરંપરાનુંબંધી સુખ માટે હેતુ રૂપ થશે. આ પ્રમાણે ઈષ્ટ સમજીને તેણે વિચાર કર્યો, આ રીતે વિચાર કરીને પછી તેણે આભિયોગિક દેવોને–આજ્ઞાકારી દેવોનેબેલાવ્યા-અને બોલાવીને તેમને આ પ્રમાણે કહ્યું કે હે દેવાનુપ્રિયે ! મેં જે જે કારણથી પ્રેરાઈને તમને અત્રે બોલાવ્યા છે, તે આ પ્રમાણે છે કે શ્રમણ ભગવાન મહાવીર જબૂદ્વીપના દક્ષિણ ભારત ક્ષેત્રમાં આમલક૯પા નગરીની બહાર આ પ્રશાલવન
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२
राजप्रश्नीय
वने चैत्ये यथाप्रतिरूपम् - उचितम् अवग्रहम् अवगृह्य संयमेन तपसा आत्मानं भावयन् विहरति - तिष्ठति ।
तत् तस्मात् कारणाद् हे देवानुप्रियाः यूयं गच्छत जम्बूद्वीपं द्वीपं भारतं वर्षम् आमलकल्पां नगरीम् - आम्रशालवनं चैत्यम्, तत्र श्रमण भगवन्तं महावीरं त्रिकृत्वः - वारत्रयम् आदक्षिणप्रदक्षिणं कुरुत, कृत्वा वन्दध्वं नमस्यत च वन्दित्वा नमस्त्विा च स्वाति स्वानि नामगोत्राणि - गोत्राणि नामानि च - कथयत, कथेः सहादेश (हे - ८४ - २) कथयित्वा श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य सर्वतः - सर्वासु दिक्षु समन्ताद् विदिक्षु योजनपरिमण्डलं योजनपरिमितं वर्तुलाकारस्थानं यदस्ति तत्र यत्किञ्चिद् किमपि तृणं वा काष्ठं वा शर्करां - वालुकाम् उपलक्षणतया धुलीः, अशुचि अपवित्र वस्तु अचोक्षम् - अनपनीत अशुचिद्रव्यम्, पूतिकं - शटितम्,
लकल्पा नगरीके बाहर आम्रशाल वनचैत्यमें उचित वनपालकी आज्ञा प्राप्त - कर ठहरे हुए हैं. वहां वे अपनी आत्माको संयम और तपसे भावित कर रहे हैं. इस कारण हे देवानुप्रियो ! तुम लोक जम्बूद्वीप के भरतक्षेत्रकी आम लकल्पा नगरी में जहांकि आम्रशालवन है और उसमें भी जहां श्रमण भगवान् महावीर विराजमान हैं, वहां जाओ. वहां जाकर श्रमण भगवान् को तीन प्रदक्षिणा करो, प्रदक्षिणा करके उनको वन्दना करो उन्हें नमस्कार करो, वन्दना नमस्कार करके फिर अपने २ नामगोत्रोंका उच्चारण करो - उनसे कहो, कहकर फिर तुम लोक श्रमण भगवान् महावीरके पासकी एक योजन परिमित गोल जमीनको चारों दिशाओंमें और चारों विदिशाओंमें जो कुछ भी वहां पर तृण घास, पत्र- पत्ते, काष्ठ-लकडी, शर्करा - बालुका, उपलक्षणसे
ચૈત્યમાં વનપાલકની યાગ્ય રીતે આજ્ઞા મેળવીને રેકાયા છે. તેઓશ્રી ત્યાં પેાતાના આત્માને સયમ અને તપથી ભાવિત કરી રહ્યા છે. એટલા માટે હે દેવાનુપ્રિયા ! તમે લેાકેા જ શ્રૃદ્વીપના ભરત ક્ષેત્રની આમલકલ્પાનગરીમાં જ્યાં આમ્રશાલવન છે અને તેનાં પણ જ્યાં શ્રમણ ભગવાન વિરાજમાન છે. ત્યાં જાઓ ત્યા જઇ તમે શ્રમણ ભગવાન્ મહાવીરની ત્રણ પ્રદક્ષિણા કરી. પ્રદક્ષિણા કરીને તેમને વન્દન કરો અને તેમને નમસ્કાર કરે. વન્દના અને નથસ્કાર કરીને તમે પાતપેાતાનાં નામગેાત્રાનાં ઉચ્ચારણ કરી તેમને પેાતાનાં નામગાત્રા કહેા. કહીને તમે બધા શ્રથણ ભગવાન મહાવીરની પાસેની એક ચેાજના જેટલી વસ્તુલાકાર જમીનને ચારે દિશાઓમાં અને ચારે વિદિશામાં જે કંઇ પણ ત્યાં તૃણુ, ઘાસ પત્ર, કાષ્ઠ, શશ-કાંકરા ઉપલક્ષણાથી ધૂળ તેમજ ખીજી અપવિત્ર વસ્તુઓ તથા અ ચેાક્ષ-અનપનીત અશુચિ
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર ઃ ૦૧
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सूर्याभस्यामलकल्पास्थितभगवद्वन्दनादिकम् ४३ अत एव-दुरभिगन्धं-दुर्गन्धयुक्तं सर्व वैक्रियशक्तयोत्पादितसंवर्तकवायुना आधूयाऽऽधूय-अपनीयापनीय एकान्ते-योजनपरिमण्डलाद् दूरतमेदेशे एडयतप्रक्षेपयत, एडयित्वा नात्युदकं-नाधिकजलं, नातिमृत्तिकं नाधिकमृत्तिकं सुरभिगन्धोदकवर्षमिति परेण सम्बन्धः, एवमग्रेऽपि, प्रविरलप्रस्पृष्ट-१
प्रविश्लानि-प्रकृष्टघनिभूतानि कर्दमसम्भवात् , अस्पृष्टानि-प्रकृष्टस्पर्शनानि यस्मिंस्तम् अत एव रजोरेणुविनाशनं-रजसां-श्लक्ष्णतररेणुपुद्गलरूपाणां, रेणूनां -स्थूलधूलीनां च विनाशनं-दूरीकारकं दिव्यम्-अपूर्व सुरभिगन्धोदकवर्षसुगन्धयुक्ताचित्तजलवर्षणं वर्षत, वर्षिया योजनपरिमण्डलं क्षेत्रं निहतरजःधूलि, तथा अपवित्र वस्तु हो तथा अचोक्ष-अपनीत अशुचि द्रव्य हो, पूतिक -सडी गली वस्तु हो, कि जिससे वहांका वातावरण दुर्गधित बन रहा हो सबको अपनी वैक्रियशक्ति द्वारा उत्पादित संवर्तक वायुसे हटा हटाकर-उडा उडाकर उस योजन परिमण्डल स्थानसे दूरतर देशमें डाल दो-प्रक्षिप्त कर दो, प्रक्षिप्त करके फिर तुम लोग दिव्य-अपूर्व, सुगंधयुक्त अचित्त जलकी वर्षा करो. यह वर्षा ऐसी हो की जिसमें जल अधिक न बरसे, और नातिमृत्तिक-न जिस वर्षासे मिट्टी ही उखडे-अर्थात् कीचड न होने पावे। इस वर्षामें मूसलधार पानी न वरसे-किन्तु रिममझिम २ ही पानी बरसे. जिससे सब पानी जमीन में ही समाजावे और उसका स्पर्श स्पष्ट प्रतीत होता रहे. इससे लाभ यह होगा-की इस वृष्टिसे रजका-श्लक्ष्णतर रेणुका और स्थूलधूलिरूप रेणुओंका-विनाश हो जायगा. अर्थात् रज और धूलि सब अच्छी तरहसे जमीन पर ही दब जावेंगी. ऐसी वृष्टि करके फिर तुम દ્રવ્ય હોય, પ્રતિક–સડેલી વસ્તુઓ હોય કે જેનાથી ત્યાંનું વાતાવરણ ગધિત બની ગયું હોય, તે બધી વસ્તુઓને પોતાની વૈકિય શક્તિ વડે ઉત્પાદિક સંવર્તક પવનથી દૂર કરીને ઉડાવીને તે યોજન પરિમંડળ સ્થાનથી દૂરવાળા દેશમાં ફેકી દો. ફેંકીને તમે દિવ્ય, અપૂર્વ સુગંધયુક્ત, અચિત્ત પાણીની વર્ષા કરો. આ વર્ષ એવી હેવી જોઈએ કે જેથી પાણી વધારે પડતું વર્ષે નહિ, અને ‘નાતિકૃત્તિક–જેને લીધે માટી પણ કાદવવાળી થઈ ન જાય. આ વર્ષોમાં પાણી મૂસળધાર વર્ષવું જોઈએ નહિ. પણ ઝરમર ઝરમર પાણી વર્ષવું જોઈએ. જેથી બધું પાણી જમીનમાં સમાવિષ્ટ થઈ જાય અને તેને સ્પર્શ સારી રીતે જણાતે રહે. એનાથી એ લાભ થશે કે એ વર્ષોથી ધૂલિકાને-લક્ષણતર એટલે સુંવાળી રેણુઓને અને સ્કૂલ ધૂલિરૂપ રેણુઓને વિનાશ થઈ જશે. એટલે કે રજ ધૂલિના કણે સારી રીતે જમીનમાં જ દબાઈ જશે. આ જાતની વર્ષા કરીને તમે લોકે તે જન જેટલા પરિમંડળ રૂપ ક્ષેત્રને એવું બનાવી
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩
राजनीयसूत्रे
कृत्वा तत्र
9
निहतं - पुनरनुत्थितं रजो यत्र तादृशं कुरुत, तत्र रजसो निहतत्वं क्षणमा मुत्थानाभावेनापि सम्भवतीत्यत आह-' नष्टरजः ' - नष्टं - सर्वथाऽदृशीभूतं रजो यत्र तद् नष्टरजः, भ्रष्टरजः भ्रष्ट - पवनोद्धततया योजनमात्रक्षेत्रा दूरतः पलायितं रजः - धूलिः यस्मात् तद् भ्रष्टरजः, उपशान्तरजः, -प्रशान्तरजः कुरुत, जलजस्थलजभासुरप्रभूतस्य - जलजानि स्थलजानि च कमलानि वैशिक्त्या समुत्पादितानि तानि च भासुराणि दीप्यमानानि पुनः प्रभूतानि - अतिप्रचुराणि, ततः - जलजस्थलजभास्वरप्रभूतानि यत्र तस्य, अत्र प्राकृतत्वाद्विशेषणपरनिपातः । वृन्तस्थायिनः - वृन्तेन - अधोवर्त्तिवृत्तेन तिष्ठतीत्येवं शीलस्य दशार्द्धवर्णस्य पञ्चवर्णस्य- कुसुमस्य अचित्तपुष्पस्य अत्र जातावेकवचनम् तेन अचित्त कुसुमानामित्यर्थः, जानूत्सेधप्रमाणमात्रं - जानुनो य उत्सेधः उच्चत्वं तस्य यत्प्रमाणं, तत्सदृशीमात्रा - परिमाणं यस्य तादृशम् अवधिम् - तदवधिकं वर्षं वर्षत, वर्षित्वा तद् योजनपरिमण्डलं क्षेत्रं कालागुरुप्रवर कुन्दुरुष्क तुरुष्क धूप मघमलोग उस योजनपरिमित परिमण्डलरूप क्षेत्रको ऐसा कर देना कि जिससे वह निहित रजवाला हो जावे फिर जिसमें से रज न उठने पावे, ऐसा हो जावे, क्षणमात्र भी रजके उत्थानके अभाव में यद्यपि रजकी निहतता वहां बन सकती है परन्तु ऐसी निहतता यहां नहीं होनी चाहिये - किन्तु " नष्टरज रज सर्वथा अशीभूत जिसमें हो जावे- ऐसा वह भ्रष्ट रजवाला - उस स्थानसे रज बहुत दूर चली जावे ऐसा, तथा प्रशान्त-रज जहां बिलकुल शांत हो चुकी होवे ऐसा वह स्थान हो जावे इस प्रकारसे उस स्थानको करके फिर तुम लोग उस स्थान पर अति प्रचुरमात्रा में दीप्यमान अचित्त जलज एवं स्थलज कमलोंकी जो कि अपनी विक्रिया शक्तिसे उत्पादित किये गये हों, एवं वृन्तसहित पंचवर्णवाले कुसुमोंकी अचित पुष्पोंकी जानूत्सेध - प्रमाण मात्रावाली ( घुटने प्रमाणवाली ) वर्षा करना बाद में उस योजन દેજો કે જેથી તે નિહિત રજવાળું થઈ શકે. તેમાંથી ક્રી રજ ઉડે નહિ તેવું થઇ જાય ક્ષણમાત્ર પણ રજના ઉત્થાનના અભાવમાં જે કે રજની નિહતતા ત્યાં બની શકે છે, पशु या लतनी निहतता त्यां होपी लेहो नहि पशु 'नष्टरज' २४ सर्वथा દૃશ્ય થઈ જાય એવું, ભ્રષ્ટ રજવાળા તે સ્થાનથી ૨૪ બહુ જ દૂર જતી રહે. તેમ જ પ્રશાંત–એટલે કે રજ સ`પૂર્ણ પણે બેસી ગઈ હાય. એવું તે સ્થાન થઈ જાય.
"
આ પ્રમાણે તે સ્થાનને બનાવીને પછી તમે લેાકેા તે સ્થાન ઉપર પુષ્કળ પ્રમાણમાં દીપ્યમાન અચિત્ત જમીન અને પાણીના કમળાની કે જેએ પેાતાની વિક્રિયા શક્તિ વડે ઉત્પન્ન કરવામાં આવ્યાં તેમજ વૃ'ત (દીટુ) સહિત પાંચર`ગવાળાં પુષ્પાની—અચિત્ત પુષ્પાની જાનૂત્સેધ પ્રમાણવાળી (ધૂ'ટણ સુધીના પ્રમાણવાળી) વર્ષા કરી. ત્યાર પછી
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર ઃ ૦૧
-
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सूर्याभस्यामलकल्पास्थितभगवद्वन्दनादिकम्
४५ घायमानगन्धोद्धताभिरामं कालागुरु:-तन्नाम सुगन्धद्रव्य, प्रवरः-श्रेष्ठः कुन्दुरुष्कः-धूपविशेषः, तुरुष्कः-यावनो धूपः, 'लोहवान' इति भाषायां प्रसिद्धः, तेषां, यो मघमघायमान:-अतिशयितः गन्धः, तस्योद्धतेन-प्रसरणेनाभिरामंरमणीयं कुरुत, तथा सुगन्धवरगन्धितम्-अत्युत्तमगन्धवासितम् अत एव गन्धवर्तिभूतं-गन्धगुटिका सदृशं घनीभूतं सुगन्धयुक्तत्वात् दिव्यम् अपूर्व सुरवराभिगमनयोग्यं सुरवराणाम् = देवश्रेष्ठानाम् अभिगमनयोग्यं सम्मुखगमनयोग्य कुरुत । न केवलं स्वयं कुरुत अपि तु अन्यैरपि कारयत-तादृशं सम्पादयत कृत्वा कारयित्वा च क्षिप्रमेव शीघ्रमेव एताम्-इमाम् आज्ञप्तिकाम्-आज्ञाम् प्रत्यर्पयत-यथोक्तकार्यसम्पादनेन सफलां कृत्वा निवेदयतेति भावः ।।सू०४॥
मूलम्-तएण ते अभियोगिया देवा सूरियाभेणं एवं वुत्ता समाणा हट्टतुट्ट० जाव हियया करयलपरिग्गहियं दसनहं सिरसावत्तं मत्थए अंजलिं कटु एवं देवो तहत्ति आणाए
परिमण्डलरूप क्षेत्रको तुम लोग कालागुरु नामक सुगंधद्रव्यकी, श्रेष्टकुन्दरुष्क-धूपविशेषकी, तथा-तुरुष्क-लोमानकी मधमधायमान-अतिशयित-गंधसुगंधिके प्रसरणसे रमणीय करो. इस तरह अत्युत्तम गन्धसे वासित हुए उस स्थानको तुम लोग गंधकी गुलिका-गोली जैसा बनाकर अपूर्व महर्द्धिकके देवोंके गमन योग्य करो साथमें दूसरोंसे भी ऐसा ही उसे कराओ। जब यह दिया हुआ काम अच्छी तरहसे संपादित हो जावे अथवा करवा दिया जावे-तब तुम लोग शीघ्र ही मेरी इस आज्ञाको पीछे सूचीत करो-अर्थात् -कहे हुए अनुसार व काम हो चुका है, इसको हमें जल्दी से सूचीत करो. ॥ सू० ४ ॥
તે જન પરિમંડળ રૂપ ક્ષેત્રને તમે લોક કલાગુરુ નામક સુગધ દ્રવ્યની, શ્રેષ્ઠ કુદરૂષ્ક–ધૂપવિશેષની તેમજ તુરૂષ્ક–લોબાનની મધમધાયમાન-ખૂબ જ મધમધતી સુગંધી ફેલાવીને રમણીય બનાવે. આ પ્રમાણે ખૂબ જ ઉત્તમ એવી સુંગધથી સુવાસિત થયેલા તે સ્થાનને તમે ગંધની ગુલિકા–ગળી–જેવી બનાવીને શ્રેષ્ઠ દેવતાઓના માટે અભિગમનાગ્ય બનાવી દો અને આ કામમાં બીજાઓની પાસેથી પણ મદદ લો. જ્યારે આ કામ સારી રીતે પૂર્ણ થઈ જાય અથવા બીજા પાસેથી પૂર્ણ કરાવી લેવામાં આવે ત્યારે તમે બધા મારી પાસે આવીને કામની પૂર્ણતાની મને ખબર આપે. સૂ. ૪
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
EEEEEEEE
राजप्रश्नीयसूत्रे विणएणं वयणं पडिसुणेति, पडिसुणित्ता उत्तरपुरस्थिमं दिसिभागं अवकमंति, अवकमित्ता वेउब्वियसमुग्धाएणं समोहणंति, समोहणित्ता संखेज्जाइं जोयणाई दंड निसिरंति, तं जहारयणाणं, वयराणं, वेरुलियाणं, लोहियक्खाणं, मसारगल्लाणं, हंसगब्भाणं, पुलागाणं सोगंधियाणं अंजणपुलगाणं अंजणाणं रयणाणं जायरूवाणं अंकाणं फलिहाणं रिटाणं अहाबायरे पुग्गले परिसाउंति, पडिसाडित्ता अहासुहमे पुग्गले परियायंति, परियाइत्ता दोच्चपि वेउब्वियसमुग्घाएणं समोहण्णंति, समोहणिता उत्तरवेउव्वियाइं रूवाइं विउव्वंति, विउव्वित्ता ताए उकिटाए पसत्थाए तुरियाए चवलाए चंडाए जवणाए सिग्घाए उद्भूयाए दिव्वाए देवगईए तिरियमसंखेज्जाणं दीवसमुदाणं मज्झं मज्झेणं वीईवयमाणा २ जेणेव जंबुद्दीवे दीवे जेणेव भारहे वासे जेणेव आमलकप्पा णयरी जेणेव अबसालवणे चेइए जेणेव समणे भगवं महावीरे तेणेव उवागच्छंति, उवागच्छित्ता समणं भगवं महावीरं तिक्खुत्तो आयाहिणपयाहिणं करेंति, करित्ता वंदंति नमसंति वंदित्ता नमंसित्ता एवं वयासी-अम्हे णं भंते ! सूरियाभस्स देवस्स आभियोगिया देवा देवाणुप्पियं वंदामो नमसामो सकारेमो सम्माणेमो कल्लाणं मंगलं देवयं चेइयं पज्जुवामो ॥ सू० ५॥
छाया-ततः खलु ते आभियोगिका देवाः सूर्याभेण देवेन एवमुक्ताः सन्तः हृष्टतुष्ट० यावद्दयाः करतलपरिगृहीतं दशनखं शिर आवत मस्तके
'तएणं ते आभियोगिया देवा' इत्यादि.।
सूत्रार्थ-(तएणं ते आभियोगिया देवा सरियाभेणं देवेणं एवं बुत्ता समाण हट्टतुटु जब हियया) इसके बाद सूर्याभदेव के द्वारा इस प्रकार
'तएणं ते आभियोगिया देवा' । इत्यादि ।
सूत्राथ—'तएणं' ते आभियोगिया देवा सूरियाभेणं देवेणं एवं वुत्ता समणा हट्ट तुठ्ठ० जाव हियया ) त्या२ ५छी सूर्यामहे । प्रमाणे माज्ञापित
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सूर्याभस्यामलकल्पास्थितभगवद्वन्दनादिकम् । अञ्जलिं कृत्वा एवं देवस्तथेति आज्ञाया विनयेन वचनं प्रतिश्रृण्वन्ति, प्रतिश्रुत्य उत्तरपौरस्त्यं दिग्भागम् अवक्रामन्ति, अवकम्य वैक्रियसमुद्घातेन समवहन्यन्ते. समवहत्य संख्येयानि योजनानि दण्डं निसृजन्ति, तद्यथा-रत्नानां वज्राणां वैडूर्याणां लोहिताक्षाणां मसारगल्लानां हंसगर्भाणां पुलाकानों सुगन्धिकानां से आज्ञापित हुए वे आभियोगिक देव हर्षित एवं संतुष्ट यावत् हृदयवाले हुए उन्होंने उसी समय दोनों हाथोंकी दशों नख आपसमें मिल जावे ऐसी अञ्जलिं बनाकर और उसे मस्तक ऊपर फिराकर आप जैसा कहते हैं-हम वैसा ही करेंगे इस प्रकारसे उसकी आज्ञाके वचनको बडे विनयके साथ स्वीकार किया ( पडिसुणित्ता उत्तरपुरत्थिमं दिसिभागं अवकमति ) स्वीकार करके फिर वे लोग ईशान कोनेमें चले गये (अवक्कमित्ता वेउब्वियसमुग्धारण समोहणंति ) वहां जाकरके उन लोगोने वैक्रिय समुद्घात करके अपने आत्मा के प्रदेशोंको संख्यात योजनतक दण्डरूपमें बाहर शरीर निकाला ( तंजहा) जो इस प्रकारसे है (रयणाण, वयराण, वेरुलियाणं लोहियक्खाणं मसारगल्लाणं, हंसब्भाणं, पुलगाणं सोगंधियाण जोइरसाणं अंजनपुलगाणं अंजणाणं रयणाण, जायरूवाणं अंकाणं, फलिहाणं रिट्टाणं, अहा बायरे पुग्गले परिसाडंति) इस समुद्घातमें उन्होंने रत्नांके, वज्रोंके वैडूयोंके लोहिताक्षोंके मसारगल्लोंके हँसग के पुलाकोंके-मणिविशेषोंके सौगन्धिकोंके, ज्योतीरसों થયેલો તે આભિગિક દેવ હર્ષિત અને સંતુષ્ટ યાવત્ પ્રસન્ન હૃદયવાળા થયા. તેમણે તે જ સમયે બંને હાથોની, દશેદશનો પરસ્પર જોડાઈ જાય તે રીતે અંજલી બનાવીને અને તેને મસ્તક ઉપર ફેરવીને તમે જેમ કહો છો, અમે તે प्रमाणे ॥ ४रीशु. 240 शत माज्ञाना क्यनने ५०५४ विनम्रपणे स्वी'. (पडि. सुणित्ता उत्तरपुरस्थिमं दिसिभागं अवक्कमति ) स्वारीने ते त्यांथी शान
मindu R@1. ( अवक्कमित्ता वेउव्वियसमुग्घाएणं समोहणंति ) ni न त डोमे वैष्ठिय समुद्धात . (समोहणित्ता संखेज्जाइ जोयणाइ दंडं निसिरंति) वैठिय સમુદ્ધાત કરીને પોતાના આત્માના પ્રદોશોને સંખ્યાત યેાજન સુધી દંડરૂપમાં शरीरमाथा १९६२ ४९या ( तजहा) तेनु वर्णन 40 प्रमाणे छ:-(रयणाण वयराण, वेरुलियाणं लोहियक्खाणं मसारगल्लाणं हंसगब्भाणं पुलगाणं सोगंधियाण जोइरसाणं अंजनपुलगाणं अंजणाणं रयणाणं, जायरूवाणं अकाणं, फलिहाणं, रिट्ठाण, अहा बायरे पुग्गले परिसाडंति ) मा समुद्धातमा तेभ २त्नाना, जेना, वैयोना, बोडिताक्षोना, मसा२यो, सम'
શ્રી રાજપ્રશ્રીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयसूत्रे
ज्योतीरसानाम् अभनपुलकानाम् अअनानां रजतानां जातरूपाणाम् अङ्कानां स्फटिकानाम् रिष्टानाम् यथाबादरान् पुद्गलान् परिशातयन्ति यथाबादरान् पुद्गलान् परिशात्य यथासूक्ष्मान् पुद्गलान् पर्याददते पर्यादाय द्वितीयमपि वैक्रियसमुद्घातेन समवहन्यन्ते, समवहत्य उत्तरवैक्रियाणि रूपाणि विकुर्वन्ति, विकृत्य तया उत्कृष्टया प्रशस्तया त्वरितया चपलया चण्डया जवनया शीघ्रया उद्धतया दिव्यया देवगत्या तिर्यगसंख्येयानां द्वीपसमुद्राणां मध्यमध्येन व्यतिव्रजन्तः २ यत्रैव जम्बूद्वीपो द्वीपः यत्रैव भारतं वर्षे यत्रैव आमलकल्पा के अंजनपुलकोंके रजतो, जातरूपोंके, अंकोके, स्फटिकोंके और रिष्टोंके इन सब रत्नोंके यथा बादर पुद्गलोंका तो परित्याग कर दिया (पडिसाडित्ता अहासुहुमे पुग्गले परियायति ) और परित्याग करके उनके यथा सूक्ष्म पुद्गलोंको ग्रहण कर लिया (परियाहत्ता दोचंपि वेउब्वियसमुग्घाएणं समोहणंति) ग्रहण करके फिर उन्होंने दुबारा भी वैक्रियसमुद्घात किया, (समोहणित्ता उत्तरवेउवियाई रूबाइविउव्वंति) वैक्रिय समुद्घात करके फिर उन्होंने उत्तर वैक्रियरूपोंकी विकुर्वणाकी (विउव्वित्ता ताए उक्किट्ठयाए पसत्थाए तुरियाए, चवलाए, चंडाए, जवणाए, सिग्याए उद्धयाए, दिव्याए, दिवगईए, तिरियमसंखेजाणं दीवसमुदाणं मझमझेण वीईवयमाणा २ ) विकुर्वणा करके फिर वे उस उत्कृष्ट प्रशस्त, त्वरित, चपल, चण्ड, उत्कृष्ट वेगवाली शीघ्रतायुक्त, उद्भूत, दिव्य देगगतिसे तिरछे असंख्यात द्वीप समुद्रोंके बीचों बीचसे होते हुए (जेणेव जंबुद्दीवे दीवे, जेणेव भारहे वासे, जेणेव आमलकप्पा नयरी,
રત્નોના પુલાકમણિના સૌધિકાને, જ્યોતિષ્કના, અંજન પુલકેના, રજતે ના, જાતરૂપના, અંકેના, સ્ફટિકન અને રિક્ટોના આ બધાને यथा मा४२ पुगताना परित्याग ४री दीघा, (पडिसाडित्ता अहा सुहमे पुग्गले परियायंति) मने परित्याग ४शन तेमना सूक्ष्म पुलाने अडए ४२ सीधा,( परि. याइत्ता दोच्चपि वेउव्वियसमुग्धाएणं समोहणति ) ९९५ ४रीन तेभारे भी मत ५५ वैठिय समुधात ४यो. (समोहणित्ता उत्तरवेउब्वियाई रुवाई विउव्वंति ) वैश्यि समुद्धात रीने तेमाणे उत्त२ वैष्ठियनी विव! ४२. ( विउव्वित्ता ताए उक्किट्ठयाए पसत्थाए तुरियाए, चवलाए, चंडाए, जवणाए, सिग्धाए, उद्धृयाए, दिव्वाए, देवगईए, तिरियमसंखेज्जाणं दीवसमुद्दाणं मज्झमज्झेणं वीईवयमाणा २ ) वि । કરીને તે પિતાની ઉત્કૃષ્ટ, પ્રશસ્ત, ત્વરિત, ચપલ, ચંક, ઉત્કૃષ્ટ વેગવાળી, शता यु४d भूत, हय देवगतिथी १४ थने (जेणेव जंबुद्दीवे दीवे, जेणेव भारहेवासे, जेणेव ओमलकप्पा नयरी, जेणेव अंबसालवणे चेइए जेणेव
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सूर्याभस्यामलकल्पास्थितभगवद्वन्दनादिकम् नगरी यत्रैव आम्रशालवनं चैत्यं यत्रैव श्रमणो भगवान् महावीरः तत्रैव उपागच्छन्ति, उपागम्य श्रमणं भगवन्तं महावीरं त्रिकृत्वः आदक्षिणप्रदक्षिणं कुर्वन्ति, कृत्वा वन्दन्ते नमस्यन्ति, वन्दित्वा एवमवादिषुः-वयं खलु भदन्त ! सूर्याभस्य देवस्य आभियोगिका देवाः, देवानुप्रियं वन्दामहे नमस्यामःसत्कुर्मः सम्मानयामः कल्याणं मङ्गलं दैवतं चैत्यं पर्युपास्महे ॥ सू० ५ ॥ जेणेव अंबसालवणे चेइए जेणेव समणे भगवं महावीरे तेणेव उवागच्छंति) जम्बूद्वीपके अन्तर्गत भरतक्षेत्रमें स्थित आमलकल्पानगरीके आम्रशालवन चैत्य में विराजमान श्रमण भगवान् महावीरके पास आये. (उवागच्छित्ता समण भगवं महावीरं तिक्खुत्तो आयाहिणपयाहिणं करेंति, करित्ता वंदंति. नमसति) वहां आकारके उन्होंने श्रवण भगवान् महावीरकी तीन प्रदक्षिणाएँ की प्रदक्षिणाएँ करके उनको वन्दना की नमस्कार किया (वंदित्ता नमंसित्ता एवं वयासी) वन्दना नमस्कार करके फिर उन्होंने इस प्रकारसे कहा-(अम्हेणं भंते! सरियाभस्स देवस्स आभियोगिया देवा, देवाणुप्पियं वंदामो, नमसामो, सम्माणेमो, सक्कारेमो, कल्लाणं मंगलं देवयं चेइयं पज्जुवासामो) हे भदन्त ! सूरियाभदेवके आभियोगिक देव हम आप देवानुप्रियको वन्दना करते हैं, नमस्कारकरते हैं आपका सत्कार करते हैं सन्मान करते हैं, और कल्याण कारक, मंगलस्वरूप एवं ज्ञान स्वरूप आपदेव की सेवा करते हैं । समणे भगवं महावीरे तेणेव उवागच्छंति ) yaluन मरत क्षेत्रमा अवस्थित આમલકલ્પ નગરીના આમ્રપાલવન ચૈત્યમાં વિરાજમાન શ્રમણ ભગવાન મહાपीनी पासे माव्या. ( उवागच्छित्ता समण भगवं महावीरं तिक्खुत्तो आयाहिण पयाहिणं करेंति, करित्ता वदंति नमसंति ) त्यां न तेभो श्रम लापान મહાવીરની ત્રણ વખત પ્રદક્ષિણા કરી. પ્રદક્ષિણા કરીને તેમણે વન્દન નમસ્કાર ४ो. (वदित्ता नमंसित्ता एवं वयासी ) ॥ भने नभ२४२ ४शन तमो या प्रमाणे ४धु ( अम्हेणं भंते ! सूरियाभस्स देवस्स आभियोगिया देवा, देवाणुप्पियं वंदामो,नमंसामो, सक्कारेमो, सम्माणेमो, कल्लाणं मंगल देवयं चेइयं पज्जुवासामो) ले महन्त ! सूरियास हेवन मालियोनि । म मापने વંદન કરીએ છીએ. નમસકાર કરીએ, છીએ આપને સત્કાર કરીયે છીએ, સન્માન કરીયે છીએ. અને કલ્યાણ કારક, મંગળ સ્વરૂપ અને જ્ઞાન સ્વરૂપ આપ દેવની સેવા કરીયે છીએ.
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०
राजप्रश्नीयसूत्रे 'तएणं ते आभियोगिया' इत्यादि
टीका-ततःसूर्याभदेवस्य निदेशानन्तरम् खलु ते आभियोगिकाः देवाः, सूर्याभेण देवेन एवं-पूर्वोक्तरीत्या उक्ताः-आज्ञापिताः सन्तः हृष्टतुष्ट-यावद्धदयाः अत्र यावच्छब्देन हृष्टतुष्टेत्यारभ्य हृदया इत्यन्ताः शब्दा बोध्याः, तथा च-हृष्टतुष्टचित्तानन्दिताः प्रीतिमनसः परमसौमनस्थिताः हर्षवश विसपद्धृदयाः' इति, एतेषां पदानां व्याख्या पूर्व तृतीयसूत्रे प्रोक्ता । करतलपरिगृहीतं करयो हस्तयोस्तलाभ्यां परिगृहीतम् सङ्कचिताङ्गुलिपरस्परमेलने सम्पुटरूपतया धृतम्, दशनख दशनखयुक्तशिरः प्रदेशे वर्तुलाकारेण कारितभ्रमणम् अअलिम्-अअलिपुटं मस्तके -मूप्निं कृत्वा, एवंदेवस्तथा-एवम् यथैव-देव आज्ञापयति तथैव वयं करिष्यामः, इति-इत्युक्त्वा विनयेन-नयंभावेन आज्ञाया वचनम् आज्ञासूचकवचनं प्रति शृण्वन्ति कर्तव्यत्वेन प्रतिजानन्ति-'भवद्वचनं सफलं करि
टीकार्थ-सूर्याभदेवके द्वारा दिये गये निदेशके बाद वे आभियोगिक (आज्ञाकारी) देव हृष्ट हुए और तुष्ट हुए. यावत् उनका चित्त आनन्दसे उल्लसित हो उठा उनके मनमें बडी प्रीति जगी, वे परमसौमनस्थित हो गये, उनका हृदय आनन्दसे हर्षित हो गया. उन्होंने उसी समय दोनों हाथोंके तलोंको जोडा तथा आपसमें दशों अङ्गुलियोंको इस तरहसे मिलाया कि जिससे उन हाथोंका आकार अंजलिरूपमें हो गया. इस तरह बडे विनयके साथ अंजली बनाकर वे देव उसे अपने मस्तक ऊपर घुमाकर उस आभियोगिक देव सूर्याभदेवसे कहने लगे हे देव ! जैसी आज्ञा दी हैहमलोग वैसा ही करेंगे. ऐसा कहकर विनयपूर्वक उन्होंने उनके आज्ञा सूचक वचनोंको स्वीकार कर लिया. अर्थात् हमलोग आपकी आज्ञाके अनुसार
ટીકાર્ય–સૂર્યાભદેવ વડે અપાયેલી આજ્ઞા બાદ તે સર્વે આભિગિક (આજ્ઞાકારી) દેવો હૃષ્ટ તેમજ તુષ્ટ થયા યાવત્ તેમનું મન આનંદથી તરબળ થઈ ગયું. તેમજ મનમાં ખૂબજ પ્રીતિ ઉત્પન્ન થઈ. તેઓ પરમ સીમનસ્થિત થઈ ગયા. તેમનું હૃદય આનંદિત થઈને હર્ષોન્મત્ત થઈ ગયું. તેમણે તરત જ બંને હાથની હથેળીઓ એકઠી કરીને તેમજ દશેદશ આંગળીઓને એવી રીતે તેઓએ ભેગી કરી કે જેથી તેમની હાથની આકૃતિ અંજલિ જેવી થઈ ગઈ આ રીતે ખૂબ જ નમ્રપણે અંજલી બનાવીને તે દેવોએ તેને પોતાના મસ્તક ઉપર ફેરવીને સૂર્યાભદેવને વિનંતી કરતાં કહ્યું કે હે દેવ ! જેવી આપે અમને આજ્ઞા કરી છે તેમજ અમે કરીશું. આમ કહીને તેઓએ નમ્રતાથી તે આજ્ઞાના વચનેને સ્વીકારી લીધા. એટલે કે અમે આજ્ઞાપાલન કરીશું એમ કહી તેમની આજ્ઞા નમ્રપણે સ્વીકારીને
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सूर्याभस्यामलकल्पस्थितभगवद्वन्दनादिकम् ष्यामः' इत्युक्त्वा स्वीकुर्वन्तीति भावः प्रतिश्रुत्य उत्तरपौरस्त्यं दिग्भागम्-ईशान कोणम् अपक्रामन्ति-गच्छन्ति, अवक्रम्य वैक्रियसमुद्घातेन-वैक्रियाय-वैक्रियोत्पादनाय यः समुद्घातः बहिरात्मप्रदेशप्रक्षेपस्तेन समवहन्यन्ते समवहताः युक्ताभवन्ति, समवहत्य-समवहता भूत्वा ‘संख्येयानि योजनानि दण्डं निसृजन्ति' संख्येयानि-संख्यातानि योजनानि यावत्-संख्येययोजनप्रमाण दण्डं-दण्डबद्
धि आयतजीवप्रदेशसमूह, निसृजन्ति-शरीराद् बहिनिष्कासयन्ति, तत्र चक्षुर्लाह्यपुद्गल-परिहारपूर्वकं सूक्ष्मपुद्गलान् गृह्णन्तीति प्रदर्शयितुमाह-'तद्यथा' इत्यादि-तत्-पूर्वोक्तमेवम्-रत्नानां-कतनादीनाम् , १ वज्राणां-वज्रमणीनाम् २ वैडुर्याणां-वैडूर्यमणीनाम् , ३ लोहिताक्षाणां लोहिताक्षमणीनाम् , ४ मसारगल्लानां मसारगल्लमणीनाम् , ५ हंसगर्भाणां-हंसगर्भमणीनाम् , ६ पुलाकानां पुलाकमणीनां ७ सौगन्धिकानां, ८ ज्योतिरसानां, ९ अअनपुलकानाम् , १० करेंग। इस तरह उनके वचनका आदपूर्वक स्वीकार करके-वे वहांसे तुरंत ईशान कोनमें गये. वहां जाकर उन्होंने वैक्रिय समुद्घात किया वैक्रिय उत्पादनके लिये जो समुद्धात आत्माके प्रदेशोंका मूल शरीरको न छोडकर शरीरसे बाहर निकालना होता है. उसका नाम वैक्रियसमुद्घात है। इस प्रकार वैक्रिय समुद्घातसे युक्त होकर उन्होंने सबसे पहिले अपने आत्मप्रदेशोंको संख्यातयोजन प्रमाणवाले दण्डके रूपमें उर्ध्व, अधः आयत जीव प्रदेशोंके समूहको अपने शरीरसे बाहर निकाला. उसमें उन्होंने चक्षुइद्रियग्राह्य पुद्गलोंको छोडकर सूक्ष्मपुद्गलोंको ग्रहण किया. यही अब दिखलाया जाता है-कतनादि सोलहजातिके रत्नोंके, वज्रमणियोंके वैडूर्यमणियोंके लोहिताक्षमणियोंके मसारगल्लमणियोंके हंसगर्भमणियोंके, पुलाकमणियोंके सौगन्धिकों તેઓ ત્યાંથી તરત જ ઈશાન કોણમાં ગયા. ત્યાં જઈને તેમણે વૈક્રિજ સમુદઘાત કર્યો. વેદિય ઉત્પાદન માટે જે સમુદ્દઘાત આત્માના પ્રદેશના મૂળ શરીરને ન છોડતાં શરીરમાંથી બહાર કહાડવામાં આવે છે તેનું નામ વૈદિયસમુદ્દઘાત છે, આ પ્રમાણે વૈક્રિય સમુઘાતથી યુક્ત થઈને તેમણે સૌ પહેલાં પોતાના આત્માને આત્મ પ્રદેશને સંખ્યાત જન પ્રમાણવાળા દંડના રૂપમાં ઉર્ધ્વઅધઃ આયત જીવ પ્રદેશના સમૂહને પોતાના શરીરમાંથી બહાર કાઢયા તેમાં તેમણે ચક્ષુ-ઈન્દ્રિયવડે ગ્રાહ્ય એવા પુદ્ગલોને ત્યજીને સૂમ પુદગલોને ગ્રહણ કર્યા હવે એજ બતાવવામાં આવે છે. કર્કેતન વગેરે રોના વમણિના વૈડૂર્યમણિના, લેહિતાક્ષ મણિઓના મારગલ્લ મણિઓના, હંસગર્ભમણિઓના પુલાક મણિના સૌંગધિના,
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयसूत्रे अञ्जनानाम् , ११ रजतानां-रौप्याणां वा श्वेतसुवर्णानाम्, ११ जातरूपाणां सुवर्णानाम् , १३ अङ्कानाम्-रत्नविशेषाणाम् , १४ स्फटिकानां-स्फटिकमणीनाम् , १५ रिष्टानां-रत्नविशेषाणाम्. १६ एतेषां यथा वादराः स्थूलपृथिव्यादिभागाश्चक्षुर्लाह्या भवन्ति तथाविधा ये पुद्गलास्ते यथा बादरा:-असारा पुद्गला उच्यन्ते तान्-स्थूलपुद्गलान्-चक्षुर्लाह्यान् परिशातयन्ति-दूरीकुर्वन्ति यथा बादरान् पुद्गलान् परिशात्य तेषामेव यथासूक्ष्मान्-सारान् चक्षुर्लाह्यान् पुद्गलान् पर्याददते-गृह्णन्ति । ननु देवानामुत्तरवैक्रियरूपं वैक्रियारम्भकपुद्गलसाध्यं रत्नादीनामौदारिकशरीररूपं चौदारिकारम्भपुद्गलसाध्यमिति रत्नादिसारपुद्गलग्रहणेनापि उत्तरवैक्रियारम्भकपुद्गलभावादुत्तर क्रियरूपनिर्माण न सम्पत्तुमके, ज्योतीरसोंके अंजनपुलकोंके, अंजनोंके, रौप्योंके अथवा श्वेतसुवर्णोके जातरूप सुवर्णों के अङ्कनामक रत्नविशेषोंके स्फटिकमणियोंके रिष्टनामक रत्नविशेषों के चक्षुइन्द्रिय द्वारा ग्राह्यस्थूल जो पृथिव्यादि भाग थे, कि जिन्हें असार पुद्गल कहा गया है उन चक्षु ग्राह्य स्थूलपुद्गलोंको तो उन्होंने दूर कर दिया. अर्थात्-छोड दिया एवं उन्हींके चक्षुइन्द्रिय द्वारा अग्राह्य सारभूत पुद्गलोंको ग्रहण कर लिया. यद्यपि यहां पर ऐसी आशंका हो सकती है की 'देवोंका जो उत्तरवैक्रियरूप है वह वैक्रियारंभक पुगलोंसे साध्य होता है
और रत्नादिकोंका जो औदारिक शरीररूप है, वह औदारिकारंभक पुद्गलों से साध्य होता है, अतः इस तरह करने पर भी अर्थात्-रत्नादिकों के सारपुद्गल ग्रहण करने पर भी-उत्तरवैक्रियारंभक पुद्गलों के अभाव से उत्तरवैक्रियरूप का निर्माण नहीं हो सकता है तो इसका उत्तर ऐसा
તિરસેના અંજન પુલકે અંજનોના, રૌની કે શ્વેત સુવર્ણોના, જાતરૂપ સુવર્ણોના અંકનામક રત્ન વિશેના, સ્ફટિક મણિઓના રિષ્ટ નામક રત્ન વિશેષના, જે ચક્ષુ ઈન્દ્રિય વડે ગ્રાહ્ય સ્થૂલ પૃથિવી વગેરે ભાગ હતા-કે-જેમને અસાર પુદગલ કહેવામાં આવે છે-રમેવા તે ચક્ષુગ્રાહ્યસ્થલ પુદ્ગલેને તે તેમણે દૂર કરી દીધાં એટલે કે ત્યજી દીધાં એ તેમના જ યશુઈન્દ્રિયવડે અગ્રાહ્ય તેમજ સારભૂત પુદગલોને ગ્રહણ કરી લીધાં. જો કે અહીં એવી પણ આશંકા થવાની શકયતા ઊભી થાય છે કે દેવનું જે ઉત્તર ક્રિય રૂ૫ છે તે ક્રિયારંભક પુદ્દગલોથી સાધ્ય હોય છે અને રત્ન વગેરેનું જે દારિક શરીરરૂપી છે, તે ઔદારિકારંભક પુદ્ગલથી સાધ્ય હોય છે એટલા માટે આ પ્રમાણે કરવાથી પણ એટલે કે રન વગેરેના સાર પુદગલેને ગ્રહણ કરવા છતા ઉત્તર વૈકિયારંભક પુદ્ગલોના અભાવથી ઉત્તર ક્રિય રૂ૫ના નિર્માણનું કાર્ય થઈ શકતું નથી “તો આને જવાબ આ પ્રમાણે છે કે તે રત્ન વગેરેના સરભૂત અદ્દભૂત
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनीटीका. सूर्याभस्यामलकल्पास्थितभगवद्वन्दनादिकम् हतीतिचेत् अत्रोच्यते रत्नादीनां सारपुद्गलसदृशान् वैक्रियारम्भकपुद्गलान् पर्याददते इत्यर्थः इति रत्नादीनां सारतां पुद्गलान्तरे प्रदर्शयितुमेव तदपादानम् , यद्वा औदारिका अपि पुद्गला देवगृहीताः सन्तो वैक्रियारम्भकपुद्गलतया परिणमन्ते पुद्गलानां तत्तत्सामग्रीसमवधानवशात्तथापरिणामित्वात् पर्यादायगृहीत्वा द्वितीयमपि-द्वितीयवारमपि चिकीर्षितरूपनिर्माणार्थ वैक्रियसमुद्धातेन समवहन्यन्ते, समवहत्य उत्तरवैक्रियाणि ईप्सितानि उत्तरकालभावीनि भिन्नकृत्रिमाणि रूपाणि विकुर्वन्ति-वैक्रियशक्त्योत्पादयन्ति । विकृत्य तया देवजनेषु प्रख्यातया उत्कृष्टया - उत्तमया, प्रशस्तविहायोगतिनामोदयात् प्रशस्तया, है कि वे रत्नादिकों के सारभूत पुद्गलों को जैसे वैक्रियारंभक पुद्गलों ग्रहण करते हैं। यहां जो ऐसा कहा गया है कि वे रत्नादिकों के सारभृत पुद्गलों को ग्रहण करते हैं सो यह कथन-पुद्गलान्तर में रत्नादिकों की सारता दिखलाने के लिये ही कहा गया है. अथवा-देवों के द्वारा परिगृहीत हुए औदारिक पुद्गल भी वैक्रियारंभक पुद्गलरूप से परिणम जाते हैं । क्यों कि पुद्गलों का ऐसा स्वभाव है कि जैसी २ सामग्री का उन्हें समवधान मिलता है-वे उसके वश से वैसे ही परिणाम वाले हो जाया करते हैं । इस तरह उन्होंने रत्नादिकों के जैसे यथा सूक्ष्म-सारभूत पुद्गलों को ग्रहण करके दुवारा भी चिकीर्षितरूप का निर्माण करने के लिये वैक्रिय समुद्घात किया । दुबारा समुद्घात करके फिर उन्होंने ईप्सित उत्तर कालभावी भिन्न कृत्रिमरूपों को वैक्रिय शक्ति द्वारा उत्पन्न किया । उत्पन्न करके फिर वे देवजनों में प्रसिद्ध उत्कृष्ट-उत्तम, प्रशस्त विहायोપુદગલ જેવા વૈક્રિયારંભક પુદગલોને ગ્રહણ કરે છે. અહીં જે એ પ્રમાણે કહેવામાં આવ્યું છે કે તે રત્ન વગેરેના સારભૂત પુદગલોને ગ્રહણ કરે છે તે આવું આ કથન પુદ્ગલાન્તરમાં રત્ન વગેરેની સારતા બતાવવાના ઉદ્દેશ્યથી કહેવામાં આવ્યું છે. અથવા દે વડે પરિગૃહીત થયેલા ઔદારિક પુદગલો પણ વૈક્રિયારંભક યુગલ રૂપમાં પરિણમિત થઈ જાય છે. કેમકે પુદ્ગલોની આ જાતની પ્રકૃતિ હોય છે કે જે જાતની સામગ્રીનું તેમને સમવધાન મળે છે, તેઓ તેમના વશથી તેવા જ પરિ. ણામવાળા થઈ જાય છે, આ પ્રમાણે તેમણે રત્ન વગેરે જેવા યથાસુમ સારભૂત પુદગલોનું ગ્રહણ કરીને બીજી વખત પણ જે જાતના રૂપનું નિર્માણ કરવાની ઈચ્છા હતી તે જાતના રૂપને બનાવવા માટે વૈકિય સમુદ્રઘાત કર્યો. બીજી વખત પણ સમુદઘાત કરીને તેમણે ઈપ્સિત ઉત્તર કાળભાવી ભિન્ન કૃત્રિમરૂપને વૈક્રિય શક્તિ વડે ઉત્પન્ન કર્યા ઉત્પન્ન કરીને તે દેવોમાં પ્રસિદ્ધ ઉત્કૃષ્ટ–ઉત્તમ, પ્રશસ્તવિહગગતિ
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयसूत्रे शीघ्रसञ्चरणात् त्वरितया-संजातत्वरया चपलया - प्रदेशान्तरक्रमणसम्पन्नया, चण्डया-क्रोधाविष्टस्येव श्रमासंवेदनात् चण्डेव चण्डा, तया-शीघ्रया-शीघ्रत्वगुणयुक्तया, जवनया-परमोत्कृष्टवेगपरिणामोपेतया, उद्धतया पवनोड्डायित स्य दिगन्तव्यापिनो रजस इव या गतिः सोद्भूता तया, दिव्यया-देवलोक भवया, देवगत्या, तिर्यगसंख्येयानां-तिर्यग्लोकेऽसंख्यातानां द्वीपसमुद्राणांद्वीपानां समुद्राणां च मध्यमध्येन-मध्यभागेन व्यतिव्रजन्तो व्यतिव्रजन्त:पूर्वपूर्वप्रदेशातिक्रमणपूर्वकं गच्छन्तो गच्छतः, पूर्वान् पूर्वान् द्वीपसमुद्रान् उल्लक्यन्त उल्लङ्घयन्त इत्यर्थः, यत्रैव जम्बूद्वीपो द्वीपः यत्रैव भारतं वर्ष यत्रैव आमलकल्पा नगरी यत्रैव आम्रशालवन चैत्यं यत्रैव श्रमणो भगवान् महावीरः तत्रैव उपागच्छन्ति, उपागम्य श्रमण भगवन्तं महावीरं तिकृत्वःगति नामकर्म के उदय से जन्य होने के कारण प्रशस्त, शीघ्रचालवाली होने के कारण त्वरित, प्रदेशान्तर पर संक्रमण से संपन्न होने के कारण चपल, क्रोधाविष्ट की तरह श्रमकी असंवेदनता को लेकर चण्ड के जैसी चण्ड, शीघ्रत्वगुणयुक्त होने से शीघ्ररूप, परमोत्कृष्टवेग परिणाम से युक्त होने के कारण जवन शील, उद्धन-पवन से उडायी गई दिगन्तव्यापी रज की गति जैसी ऐसी देवलोकभव देवगति से तिर्यग्लोक में असंख्यात द्वीप समुद्रों को-असंख्यात द्वीपों को एवं असंख्यात समुद्रोंको उल्लङ्घन करते हुए जहां जम्बूद्वीप नामका द्वीप था, जहां उसमें भी भरतक्षेत्र था, जहां उसमें आमलकल्पा नगरी थी, जहां उसमें भी आम्रशालवन नामका चैत्य था और जहां उसमें भी श्रमण भगवान् महावीर विराजमान थे वहां आकर के उन्होंने श्रमण भगवान् महावीर की तीन बार प्रदक्षिणा નામકર્મના ઉદયથી જન્મ હોવાથી પ્રશસ્ત, શીધ્રગતિશીલ હોવા બદલ ત્વરિત, પ્રદેશાંતર ઉપર સંક્રમણ સંપન્ન હોવાથી ચપળ, ક્રોધાવિષ્ટની જેમ શ્રમની અસંવેદનતાને લઈને ચંડ જેવી ચંડ, શીઘવ ગુણયુક્ત હોવાથી શીઘરૂપ, પરમોત્કૃષ્ટવેગ પરિણામથી યુક્ત હોવાથી જવનશીલ, તેમજ ઉધૂત-પવનથી ઉડાવવામાં આવેલી ચાર દિશાઓમાં પ્રસરેલી રજનીગતિ જેવી દેવલોક ભવદેવ ગતિથી તિયંગ લોકમાં અસંખ્યાતદ્વીપ સમુદ્રોને–અસંખ્યાતદ્વીપોને અને અસંખ્યાત સમુદ્રોને ઓળંગતા જ્યાં જબૂદ્વીપ નામે દ્વીપ હતો, તેમાં પણ જ્યાં ભરતક્ષેત્ર હતું, તેમાં પણ જ્યાં આમલકલ્પા નગરી હતી, તેમાં પણ જ્યાં આમ્રશાલવન નામે ચૈત્ય હતું અને તેમાં પણ જ્યાં શ્રમણ ભગવાન મહાવીર વિરાજમાન હતા ત્યાં આવ્યા. ત્યાં આવીને તેમણે ભગવાન મહાવીરની ત્રણ વખત પ્રદક્ષિણા
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सूर्याभस्यामलकल्पस्थितभगवद्वन्दनादिकम्
५५ वारत्रयम् आदक्षिणप्रक्षिणम्-अञ्जलिपुटं बद्ध्वा तं बद्धाञ्जलिपुटं दक्षिणकर्णमूलत आरभ्य ललाटप्रदेशेन वामकर्णान्तिकेन चक्राकारेण त्रिःपरिभ्राम्य तस्य ललाटदेशे स्थापनरूपमादक्षिण-प्रदक्षिणं कुर्वन्ति, कृत्वा वन्दन्ते-स्तुवन्ति, नमस्यति-नमस्कुर्वन्ति, वन्दित्वा नमस्यित्वा च एवम्-वक्ष्यमाणं वचनम् अवादिषुः-वयं खलु हे भदन्त ! सूर्याभस्य देवस्य आभियोगिकाः-सेवकाः देवाः स्मः ते वयं देवानुप्रियं भवन्तं महावीरं वन्दामहे नमस्यामः, सत्कुमः सम्मानयामः कल्याण कल्याणकारित्वात् कल्याणस्वरूपम् मङ्गलं-दुरितोपशमकारित्वान्मङ्गलस्वरूपं, दैवतम्-त्रैलोक्याधिपत्तित्वाद्देवस्वरूपम् चैत्यं-ज्ञानस्वरूपम् सकलवस्तुप्रकाशकत्वात् , पर्युपास्महे-सेवामहे ॥ सू० ५ ॥
मूलम् ---देवाइ समणे भगवं महावीरे देवा एवं वयासीपोराणमेयं देवा ! जोयमेयं देवा ! किच्चमेयं देवा! करणिज्जमेयं देवा! आइन्नमेयं देवा ! एब्भणुण्णायमेयं देवा ! जण्णं भवणकी, अर्थात् अंजलिपुट बांधकर उसे दक्षिण कर्णमूल से लेकर ललाट प्रदेश पर से वामकर्णमूल तक चक्राकाररूप में तीन बार घुमाकर ललाटप्रदेश में स्थापनरूप आदक्षिण प्रदक्षिण किया. इस क्रिया को करके फिर उन्होंने उनको वन्दना की, स्तुति की, नमस्कार किया वन्दना नमस्कार कर फिर उन्होंने ऐसा कहा-हे भदन्त ! हम सूर्याभदेव के सेवक देव हैं वे हम आप देवानुप्रिय महावीर को वन्दना करते हैं, नमस्कार करते हैं । तथा कल्याणकारी होने से कल्याणस्वरूप, दुरितोपशमकारी होने से मंगलस्वरूप त्रिलोक के अधिपति होने से देवस्वरूप तथा सकलवस्तु के प्रकाशक होने से चैत्य ज्ञान स्वरूप आपकी सेवा करते हैं ॥ सू० ५ ॥ નિક દેવ અરિહંત ભગવંતોની વંદના–કરી, એટલે કે અંજલિપુટ બનાવીને તેને જમણા કાનના મૂળ ભાગથી લઈને લલાટ પ્રદેશ પરથી ડાબા કાનના મૂળ ભાગ સુધી ચક્રાકાર રૂપમાં ત્રણ વખત ફેરવીને લલાટ પ્રદેશમાં સ્થાપન રૂપ આદક્ષિણ પ્રદક્ષિણ કર્યું આ વિધિ પતાવીને તેણે તેમને વંદના કરી સ્તુતિ કરી, નમસ્કાર કર્યા, વંદના તેમજ નમસ્કાર કરીને પછી તેમણે આ પ્રમાણે કહ્યું કે હે ભદન! અમે સૂર્યાભદેવના સેવક દેવ છીએ. તેઓશ્રી અને અમે બધા આપને વંદન કરીએ છીએ. તેમજ કલ્યાણકારી હોવાથી કલ્યાણસ્વરૂપ, દુરિતોપશમકારી હોવાથી મંગળ સ્વરૂપ, ત્રણે લોકેના અધિપતિ હોવાથી દેવસ્વરૂપ તેમજ સકળ વસ્તુઓના પ્રકાશક હેવાથી રૌત્યજ્ઞાનસ્વરૂપ આપની અમે સેવા કરીએ છીએ. તે સૂ૦ ૫ છે
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयसूत्रे वइवाणमंतरजोइसियवेमाणिया देवा अरहंते भगवंते वदंति नमंसंति वंदित्ता नमंसित्ता तओ साइं साइंणामगोयाइं साहिति तं पोराणमेयं देवा ! जाव अब्भणुण्णायमेयं देवा ॥ सू०६॥
छाया—देवा इति श्रमणो भगवान् महावीरो देवानेवमवादीत्-पौराणमेतद् देवाः । जीतमेतद् देवाः ! कृत्यमेतद् देवाः ! करणीयमेतद् देवाः ! आचीर्णमेतद् देवाः। अभ्यनुज्ञातमेतद् देवाः! यत् खलु भवनपतिवानव्यन्तरज्योतिष्कवैमानिका देवा अर्हतो भगवतो वन्दन्ते नमस्यन्ति वन्दित्वा नम
'देवाइ समणे भगवं' इत्यादि ।
सूत्रार्थ-( देवाइ समणे भगवं महावीरे देवा एवं वयासी ) हे देवों ! इस प्रकार से सम्बोधित करके श्रमण भगवान् महावीर ने उन देवों से ऐसा कहा-(पोराणमेयं देवा ! जीयमेयं देवा ! किच्चमेयं देवा ! करणिजमेयं देवा ! ) हे देवो यह जो आगे कहे जाने वाला कार्य पूर्वदेवों की परम्परा से आ रहा है, क्यों कि पूर्व देवोंने इसका आचरण किया है। हे देवो! यह जीत कल्प है अर्थात् यह देवों का आचार है । हे देवों यह कृत्य करने योग्य है । अर्थात् यह देवों के कर्तव्यकोटि में कहा गया है । ( आइन्नमेयं देवा ) हे देवों ! इसका पुरातन देवोंने भी आचरण किया है । ( अब्भणुण्णायमेयं देवा) पूर्व के सब इन्द्रोने भी इसके लिये आज्ञा दी है । ( जणं भवणवइवाणमंतरजोइसियवेमाणिया देवा अरिहंते भगवते
'देवाइ समणे भगवं इत्यादि ।
सूत्रा-( देवाइ समणे भगवं महावीरे देवा एवं वयासी ) ले हेवे ! । રીતે સંબંધિત કરતાં શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે તે દેવોને આ પ્રમાણે કહ્યું કે ( पोराणमेंय देवा ! जीयमेय देवा! किञ्चमेयं देवा ! करणिज्जमेयं देवा! ) ! હવે પછી જે કાર્ય કહેવાશે તે પૂર્વદેવની પરંપરાથી ચાલતું આવે છે. કેમકે પૂર્વએ આનું આચરણ કર્યું છે. હે દેવ ! આ તકલ્પ છે. એટલે કે આ દેવને આચાર છે. હે દેવ આ કૃત્ય કરવા યોગ્ય છે. એટલે દેવોની કર્તવ્ય
टिम मतावामा मायुं छे. (आइन्नमेव देवा) ले हे ! पुरातन वास ५ मार्नु आय२९५ छ. ( अब्भणुण्णायमेयं देवा ) ५saili मा U-द्रोमे ५ मेना भाटे माज्ञा ४२॥ छ. (जण्णं भवणवइवाणमंतर जोइसिय वेमाणिया देवा अरहंत भगवते वदंति नमसंति ) सपनपासी, वानव्य त२, ज्योतिषि मने मा
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર: ૦૧
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सूर्याभस्यामलकल्पस्थितभगवद्वन्दनादिकम्
५७
स्थित्वा ततः स्वानि नामगोत्राणि साधयन्ति तत् पौराणमेतत् देवाः । यावत् अभ्यनुज्ञातमेतद् देवाः ! ।। सू. ६ ॥
6
'देवाइ समणे ' इन्यादि
-
I
टीका - देवा इति हे देवाः इति - अनेन प्रकारेण देवान् सम्बोध्य श्रमणो भगवान् महावीरः देवान् एवम् - अनुपदं वक्ष्यमाणं वचनम् अवादीत्पौराणमेतद् देवा: - हे देवाः ! एतद् वक्ष्यमाणं कार्य पौराणं - पुराणेभ्यः पूर्वदेवेभ्यः आगतं, तैरनुष्ठितमित्यर्थः, देवानां पूर्वपरम्परया समागतमिति भावः । तथा - जीतमेतद् देवा: - एतत् इदं कार्यं जीत-जीतकल्पव्यपदेश्यम् देवानामाचारोऽयमित्यर्थः । कृत्यमेतद् देवा: हे देवाः ! एतद् कृत्यं - कर्त्तव्यमेतद् अतएव देवानां करणीयमेतत् देवाः ! हे देवाः ! एतद् करणीयं- कर्तव्यमस्ति, तथा - आचीर्णमेतद् देवाः । - एतद् - आचीर्ण- पुरातनैर्देवैरपि समाचरितम्, तथाअभ्यनुज्ञातमेद् देवाः एतत् सर्वैरपीन्द्रेः अभ्यनुज्ञातं सर्वतो भावेनानुमतम् तस्मादेतद् युष्मादृशां कर्तव्यम् इति यत् यस्माद्धेतोः खलु भवनपतिव्यन्तरज्योतिष्क वैमानिकाः एते देवाः भगवतः - अर्हतः - जिनान् वन्दन्ते स्तुवन्ति, नमस्यन्ति - नमस्कुर्वन्ति वन्दित्वा नमस्थित्वा च ततः - तदनन्तरम् स्वानि स्वानि - निजानि निजानि नाम गोत्राणि - नामानि गोत्राणि च साधयन्तिवैदेति, नमसंति) भवनवासी, वानव्यन्तर, ज्योतिषिक एवं वैमानिक देव अरिहंत भगवन्तों को वन्दना स्तुति करते हैं नमस्कार करते हैं । ( वंदित्ता नमसित्ता तओ साईं साई णामगोयाई साहिति-तं पोराणमेयं देवा ! जाव अन्भणुष्णाय मेयं देवा ) चन्दना, नमस्कार करके फिर वे अपने २ नामगोत्रों कों कहते हैं, अतः यह पूर्व के सब इन्द्रोंने ऐसा करने की आज्ञा दी है । इसलिये यह यावत् पूर्वके इन्द्रो द्वारा अभ्यनुज्ञात है । इस प्रकार भगवान् ने देवों से कहा — टीकार्थ- सूत्रार्थ के अनुसार होनेसे अलग नहीं दिया हैं. ॥ सू. ६ ॥
ܕ
स्तुति कुरै छे नभस्ार ४२ छे. ( वंदित्ता नमसित्ता तओ साई साई जामगेोयाई साहिति तं पोराणमेयं देवा ! जाव अन्भणुष्णायमेयं देवा ) वहना तेमन नमस्कार કરીને પછી તેઓ સવૅ પાતપાતાનાં નામ-ગાત્રા કહે છે. એટલા માટે પૂના બધા ઈન્દ્રાએ આ જાતનું આચરણ કરવાની આજ્ઞા કરી છે. એથી આ બધું પૂર્વે થયેલા ઇન્દ્રો વડે અભ્યનુજ્ઞાત છે, આ રીતે ભગવાને દેવેાને કહ્યું. આ સૂત્રની ટીકા છાયા ની ખરાબર હોવાથી અલગ આપેલ નથી. !! સૂ. ૬ ॥
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८
राजप्रनीयसूत्रे
,
= कयथयन्ति तस्माद्बौराणमेतद्देवाः - भो देवाः ( एतत् वन्दनादि पौराणं यावत् - यावत्पदेन ' जीतमेतद् - हे देवाः कृत्यमेतद् हे देवाः करणीयमेतद् हे देवाः ! आचीर्णमेतद् हे देवाः । एतानि बोध्यानि, अभ्यनुज्ञातमेतत् हे देवा इति देवान् प्रति भगवान् अवादीदितिपूर्वेण सम्बधः || सू० ६ ॥
मूलम् - तरणं ते अभियोगिया देवा समणेणं मगवया महावीरेणं एवं वृत्ता समाणा हट्ट जाव हियया समणं भगवं महावीरं वंदति नमसंति वंदित्ता नर्मसित्ता उत्तरपुरत्थिमं दिसीभागं अवकमंति अवक्कमित्ता वेउब्वियसमुग्धाएणं समोहणंति समोहणित्ता संखेज्जाई जोयणाहं दंडं निसिरंति, तं जहा - रयणाणं जाव रिट्टाणं अहावायरे पोग्गणे परिसाति, परिसाडित्ता अहासुहुमपुग्गले परिणायेति परिणाइत्ता दोच्चपि वेव्वियसमुग्धाएणं समोहणंति, समोहणित्ता संवध्यवाए विउव्वंति से जहा नामए भइय सिया तरुणे जुगवं बलवं अपाय थिरसंघयणे थिरग्गहत्थे पडिपुण्णपाणिपायपितरोरुपरिणए घणनिचियवट्टवलियखंधे चम्मेदृगदुघणमुट्टियसमाहयगत्ते उरस्सबलसमन्नागए तलजमलजुयलफलिहनिभवाहू लंघणपवणजवणपमद्दणसमत्थे छेए दक्खे पट्टे कुसके मेहावी णिउणसिप्पोवगए एगं महं सलागाहत्थगं वा दंडसंपुच्छणि वा वेणुसलाइयं वा गहाय रायंगणं वा रायंतेपुरं वा देवकुलं वा सभं वा पर्व वा आरामं वा उज्जाणं वा अतुरियमचवलमसंभंते निरंतरं सुनिउणं सव्वओ समता संपमज्जेजा, एवामेव तेऽवि सूरियाभस्स देवस्स आभियोगिया देवा संवट्टयवाए विउव्वंति, विउव्वित्ता समणस्स भगवओ महावीरस्स सव्वओ समंता जोयणपरिमंडलं जं किंचि तणं वा तहेव सव्वं
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. देवकृतं समवसरणभूमिसंमार्जनादिकम् आहुणियर एगंते एडेंति, एडित्ता खिप्पामेव उवसमंति, उवसमित्तादोच्चपि वेउव्वियसमुग्घाएणं समोहणंति, समोहणित्ता अब्भबद्दलए विउव्वंति, विउव्वित्ता से जहाणामए भइगदारए सिया तरुणे जाव सिप्पोवगए एगं महं दगवारगं वा दगथालगं वा दगकलसगं वा दगकुंभगं वा गहाय रायंगणं वा जाव उजाणं वा अतुरियं जा सव्वओ समंता आवरिसेज्जा, एवामेव तेऽवि सूरियाभस्स आभियोगिया देवा अब्भवद्दलए विउव्विंति, विउवित्ता खिप्पामेव पयणतणायंति पयणतणाइत्ता खिप्पामेव विज्जुयायंति विज्जुयाइत्ता समणस्स भगवओ महावीरस्स सवओ समंता जोयणपरिमंडलं गच्चोदगं णाइमट्टियं तं पविरलपप्फुसियं रयरेणुविणासणं दिव्वं सुरभिगंधोदगं वास वासंति, वासित्ता णिहयरयं गट्ठरयं भट्टरयं उपसंतरयं पसंतरयं करेंति, करित्ता खिप्पामेव उवसामंति उवसामित्ता तच्चपि वेउब्वियसमुग्धाएणं समोहणंति समोहणित्ता पुप्फबद्दलए विउव्वंति, से जहा णामए मालागारदारए सिया तरुणे जाव सिप्पोवगए एगं महं पुप्फछज्जियं वा पुप्फपडलगं वा पुप्फुचंगेरियं वा गहाय रायंगणं वा जाव सव्वओ सामंता कयग्गहगहिय करयलपब्भट्ठविप्पमुक्केणं दसवण्णेणं कुसुमेणं मुक्कपुप्फपुंजोवयारकलियं करेज्जा, एवामेव ते सूरियाभस्स देवस्स आभियोगिया देवा पुप्फवद्दलए विउव्वंति, विउवित्ता खिप्पामेव पयणुतणायंति पयणुतणाइत्ता जाव जोयणपरिमंडलं जलयथलयभासुरप्पभूयस्स विंटट्ठाइस्स दसदवण्णकुसुमस्स जाणुस्सेहपमाणमेत्तं ओहिं वासं वासंति
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयसूत्रे वासित्ता कालागुरुपवरकुंदुरुकधूवमघमघंत गधुद्धयाभिरामं सुगंधवरगंधियं गंधवट्टिभूयं दिव्वं सुरवराभिगमणजोग्गं करेंति य कारति य करेत्ता य कारवेत्ता य खिप्पामेव उवसामंति, उवसामित्ता जेणेव समणे भगवं महावीरे तेणेव उवागच्छंति, तेणेव उवागच्छित्ता समणंभगवं महावीरं तिक्खुत्तो जाव वंदित्ता नमंसित्ता समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतियाओ अंबसालवणाओ चेइयाओ पडिणिक्खमंति पिडिनिक्खमित्ता ताए उकिट्टाए जाव वोइवयमाणा वीइवयमाणा जेणेव सोहम्मे कप्पे जेणेव सूरियाभे विमाणे जेणेव सुहम्मा सभा जेणेव सूरियाभे देवे तेणेव उवागच्छंति, उवागच्छित्ता सूरियामं देवं करयल परिग्गहियं सिरसावत्तं मत्थए अंजलिंक? जएणं विजएणं बद्धाति वद्धावित्ता तमाणत्तियं पञ्चप्पिणंति ॥सू. ७॥
छाया-ततः खलु ते अभियोगिका देवाः श्रमणेन भगवता महावीरेण एवमुक्ताः सन्तः दृष्टयावद्धदयाः श्रमणं भगवन्तं महावीरं वदन्ते नमस्यन्ति वन्दित्वा नमस्थित्वा उत्तरपौरस्त्यं दिग्भागमवक्रामन्ति, अवक्रम्य
'तएणं ते आभियोगिया देवा' इत्यादि ।
सूत्रार्य-(तएणं) इसके बाद ( समणेणं भगवया महावीरेणं एवं बुत्ता समाणा ते आभियोगिया देवा ) श्रमण भगवान् महावीर द्वारा इस प्रकार से समझाये गये उन आभियोगिक देवोंने ( हट्ठजाव हियया समणं भगवं महावीरं वदंति, नमसंति ) हर्षित यावत् हृदय होकर उन श्रमण भगवान् को वन्दना की, नमस्कार किया (वंदित्ता नमसित्ता उत्तरपुर
'तर्पण ते आभियोगिया देवा' इत्यादि ।
सूत्र--(तएणं) त्या२ ५७ (समणेणं भगवया महावीरेणं एवंवुत्ता समाणा ते आभियोगिया देवा) श्रम लगवान महावी२ १ मा प्रमाणे समwi Lal ते लिये वामे (हठ्ठ जाव हियया समणं भगवं महावीरं वंदति नमसंति) હર્ષિત યાવત હદય થઈને તેઓએ શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની વંદના કરી નમસ્કાર કર્યા.
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. देवकृतं समवसरण भूमिसंमार्जनादिकम वैक्रियसमुद्घातेन समवघ्नन्ति, समवहत्य संख्येयानि योजनानि दण्डं निसृजन्ति, तद्यथा-रत्नानां यावत् रिष्टानां यथावादरान् पुद्गलान् परिशातयन्ति, परिशात्य यथा सूक्ष्मपुद्गलान् पर्याददते, पर्यादाय द्वितीयमपि वैक्रियसमुद्घातेन समवघ्नन्ति, समवहत्य संवर्तकवातान् विकुर्वन्ति, स यधानामकः भृतिकदारकः स्यात् तरुणः युगवान् बलवान् अल्पाऽऽतङ्कः स्थिरसंहननः थिमं दिसीभागं अवकमंति) वन्दना नमस्कार करके फिर वे ईशान कोन में चले गये. ( अवकमित्ता वेउब्वियसमुग्धाएणं समोहणंति ) वहां जाकर उन्होंने वैक्रिय समुद्घात किया. ( समोहणित्ता संखेज्जाई जोयणाई दंडं निसिरंति ) वैक्रिय समुद्घात करके फिर उन्होंने संख्यात योजन प्रमाण दण्ड को निकाला अर्थात् संख्यात योजन प्रमाण दण्डरूप में करके अपने आत्मा के प्रदेशों को शरीर से बाहर निकाला (तं जहा-रयणाणं जाव रिहाणं अहाबायरे पोग्गले परिसाउंति ) रत्नों के यावत् रिष्टों के यथा बादर पुद्गलो को उन्होंने दूर कर दिया. ( परिसाडित्ता अहासुहुमपोग्गले परियायंति ) उन्हें दूर करके यथा सूक्ष्म पुद्गलों को उन्होंने ग्रहण किया, ( परिणाइत्ता दोच्चपि वेउव्वियसमुग्धाएणं समोहणंति ) ग्रहण करके दुबारा भी उन्होंने फिर वैक्रियसमुद्घात किया. ( समोहणित्ता संवट्टयवाए विउव्वंति ) वैक्रियसमुद्घात करके फिर उन्होंने संवर्तक वायु की विकुर्वणा की ( से जहानामए भइयदारए सिया तरुणे जुगवं बलवं अपायके थिरसंघयणे थिरग्गहत्थे ) जैसे कोई भृत्यदारक से और वह तरुण-यौवनसम्पन्न हो, युगो(वदित्ता नमंसित्ता उत्तरपुरत्थिमं दिसीभागं अवक्कमति ) ना तेम८ नमः २४१२ शन तमाशानोमा ताRan. ( अवक्कमित्ता वेउब्वियसमुग्घाएणं समोहणति ) त्यां ने तमो वैष्ठिय समुधात घ्या. (समोहणित्ता संखेज्जाई जोयणाइ दंडं निसिरंति ) वष्ठिय समुद्धात ४शन तेभरे सयालयोन પ્રમાણ દંડરૂપમાં પોતાના આત્માના પ્રદેશને શરીરમાંથી બહાર કાઢ્યા. (तं जहा-रयणाणं जाव रिटाणं अहाबायरे पोग्गले परिसाइंति ) रत्नांना यावत रिष्टीन। यथा मा४२ पुगताने तेम ६२ ४ा. ( परिसाडित्ता अहासुहमपुग्गले परिणामंति ) तमन २ ४शन यथा सूक्ष्म पुगतान तमा अ५ ४ा'. (परिसाडित्ता दोच्च पि वेव्वियसमुग्घाएण समोहणंति अ ४शन भी मत ५ तेभरे यि समुधात . ( समोहणित्ता संवट्टयवाए विउठ्वंति ) यि समुधात रीने ५छी तमा सवत वायुनी विए। ४३री (से जहा नामए भइयदारए सिया तरुणे जुगवंबलवं अप्पायके थिर संघयणे थिरग्गहत्थे ) २५ बृत्यहा२४ २ त-योवन-सपन्न ।य, युगो
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयसूत्रे स्थिराग्रहस्तः प्रतिपूर्णपाणिपादपृष्टान्तरोरुपरिणतः घननिचितवृत्तवलित स्कन्धः चर्मेष्टकद्रुघणमुष्टिकसमाहतगात्रः उरस्यबलसमन्वागतः तलयमलयुगलपरिघनिभबाहुः लङ्घनप्लवनजवनप्रमर्दनसमर्थः छेकः दक्षः प्रष्ठः कुशलः मेधावी निपुणशिल्पोपगतः एकं महान्तं शलाकाहस्तकं वा दण्डसंप्रोच्छनी वा, वेणुशलाकिनी वा गृहीत्वा राजाङ्गणं वा राजान्तः पुरं वा देवन्पन्न हो, बलशाली हो, अल्पातङ्क-रोगरहित हो, स्थिरसंहननवाला हो, स्थिर अग्रहस्तवाला हो, (पडिपुण्णपाणिपायपिट्ठतरोरुपरिणए ) जिसके परिपूर्ण सुपुष्ट पाणिपाद ( हाथ पग) पृष्ठान्तर एवं उरु वृद्धिप्राप्त हो ( घणनिचियवट्टवलियखंधे ) अतिशय निचित-निबिडतर चयको प्राप्त-तथा मांसलजिसके दोनों गोल २ कन्धे हों, (चम्मट्टगदुषणमुट्ठियसमाहयगए ) चमष्टक, द्रघण एवं मुष्टि इनके प्रहारों से मल्ल की तरह जिसका गात्र विशेषपरिपुष्ट हो. ( उरस्सबलसमन्नागए ) वक्षो बल से जो समन्वित हो, ( तलजमल जुयलफलिहनिभवाहू ) जिसके दोनों बाहू, युगपत् उत्पन्न दो तालवृक्षों के और अर्गला के जैसे अतिसरल, दीर्घ और पीवर-(पुष्ट) हों ( लंघणपवणजवणपमद्दणसमत्थे) लांघने में, कूदने में, अतिशीघ्रगमनकरने में और प्रमर्दन-किसी वस्तु को चूर २ करने में जो समर्थ हो ( छए, दक्खे, पट्टे, कुसले, मेहावी, निउणसिप्पोवगए) छेक हो, दक्ष हो, प्रष्ठ हो, कुशल हो, मेधाजी हो, एवं निपुणशिल्पोपगत हो ( एग महं सलागाहस्थगं वा, दंडसंपुच्छणि वा वेणुसलाइयं वा गहाय रायंगणं वा रायंतेपुरं वा) ત્પન્ન-હોય, બળવાન હોય, અપાત-રોગરહિત હોય, સ્થિર સંહના વાળ હોય स्थि२ सस्तवाण ।य, (पडिपुण्णपाणिपायपिटुंतरोरुपरिणए ) ना बा ५५ स पूर्णशत सुपुष्ट-पृष्ठांत२ भने २-वृद्धि प्राप्त है।य. ( घणनिचियवट्टवलियखंधे ) अतीव निथित-निमित२ यय प्राप्त तम पुष्ट नमन मला य. (चम्मेदृग दुघणमुट्ठियसमाहयगए ) मष्ट द्रुध भने भुष्टि भेना प्रहारथी महनी
म रेना विशेष परिपुष्ट छाय, ( उरस्सबलसमन्नागए ) पक्ष-(छाती) माथी २ समन्वित ।य, (तलजमलजुयलफलिहनिभबाहू ) नमन. पाहुम्मा साथे ઉત્પન્ન થયેલા બે તાલવૃક્ષે અને અગલા જેવા અતિસરલ, દીર્ઘ અને પીવર (પુષ્ટ) डाय, (लंघणपवणजवणपमद्दणसमत्थे ) योगामामा, अतिशी गमनमा भने प्रमहन-४५ वस्तुना भूछ। ४२वामा समथ डेय, (छेए, दक्खे, पदे, कुसले, मेहावी निउणसिप्पोवगए ) ४ ।य, ४क्ष डाय, प्र४ ।य, सुशण डेय, मेधावी य मने निपुण शिपायात लेय, (एगंमहं सलागाहत्थगं वा, दंडसंपुच्छणि वा वेणुसलाइयं वा गहाय रायंगणं वा रायतेपुरं वा)
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. देवकृतं समवसरण भूमिसंमार्जनादिकम् कुलं वा सभां वा प्रपां वा आराम वा उद्यानं वा अत्वरितमचपलमसंभ्रान्तं निरन्तरं सुनिपुणं सर्वतः समन्तात् सम्मार्जयेत् एवमेव तेऽपि सूर्याभस्य देवस्य आभियोगिका देवाः संवर्तकवातान् विकुर्वन्ति, विकृत्य श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य सर्वतः समन्तात् योजनपरिमण्डलं यत् किश्चित् तृणं वा पत्रं वा तथैव सर्वमाधूयाधूय एकान्ते एडयन्ति एडयित्वा क्षिप्रमेव अब वह एक बडी शलाकामयी संमार्जनी-( बुहारी ) को अथवा दण्डयुक्त बुहारी को, या वंशशलाका निर्मित बुहारी को लेकर राजाङ्गण को या उसके अन्तःपुर को ( देवकुलं वा, सभं वा पवं वा आरामं वा उज्जाणं वा अतुरियमचवलमसंभते) या देवकुल को, या परिषद् को,या प्रपा को, (पानीशाला) या आराम को या उद्यान को त्वरारहित होकर, चपलता रहित होकर, एवं भ्रमरहित होकर (निरंतरं सुनिउणं) निरन्तर अच्छी तरह से ( सव्वओ समंता संपमज्जेज्जा) सब तरफ से प्रमार्जित करता है ( एवामेव तेऽवि सूरियाभस्स देवस्स आभियोगिया देवा संवट्टयवाए विउच्वंति) उसी तरह से सूर्याभदेव के उन अभियोगिक देवोंने संवर्तक वायु की विकुर्वणा की (विउवित्ता समणस्स भगवओ महावीरस्स सव्वओ संमता जोयणपरिमंडलं जं किंचि तणं वा पत्तं वा, तहेव सव्वं आहुणीय २ एगंते एडेंति ) विकुर्वणा करके फिर उन्होंने श्रमण भगवान् महावीर के पास के योजनपरिमितमण्डलरूप भूभाग में जो कुछ मी घास फूस था, पत्ते आदि थे. उन सबको उसी तरह से उडा उड कर किसी एकान्त स्थान में प्रक्षिप्तकर दिया (एडित्ता खिप्पामेव उवसंमंति, એ તે એક મોટી શલાકાવાળી સંમાર્જના (સાવરણી) ને કે દંડ યુક્ત સાવરણીને કે વંશશલાકાઓથી બનાવવામાં આવેલી ઝાડુને લઈને રાજા ગણને કે રાજાના રણવાસને (देवकुलंवा, सभंवा पवं वा आरामं वा उज्जाणं वा अतुरियमचवलमसभंते) કે, દેવકુળને કે પરિષદને કે પ્રાપને કે આરામને કે ઉદ્યાનને વરરહિત થઈને એટલે
शांतिथी, २५०ता 4॥२ २४ने भ्रमरहित थईन (निरंतर सुनिउणं ) सतत सारी रात (सव्वओ समता संपमज्जेज्जा ) यारे माथी सासू ४२ छ. (एवामेव ते ऽवि सूरियाभस्स देवस्स आभियोगिया देवा संवट्टयवाए विउव्यंति) ते प्रमाणे १ सूर्यासविना ते लियोनि वामे सवत ४ वायुनी विशु४२१. (विउव्वित्ता समणस्स भगवओ महावीरस्स सव्वओ समंता जोयणपरिमंडलं ज किंचि तणं वा पत्तं वा, तहेव सव्वं आहुणीय २ एगंते एडेंति) विजु । કરીને પછી તેમણે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની પાસેના એક યોજન જેટલા પરિમડળ રૂપ ભૂભાગમાં જે કંઈ પણ ઘાસ-કચર-હ, પાંદડાં વગેરે હતાં, તે સર્વેને
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रनीयसूत्रे
उपशाम्यन्ति, उपशम्य द्वितीयमपि वैक्रियसमुद्घातेन समवन्नन्ति, समवहत्य अग्रवालकानि विकुर्वन्ति विकृत्थ स यथानामकः भृतिकदारकः स्यात् तरुणः यावत् शिल्पोपगतः एकं महान्तं दकवारकं वा दकस्थालकं वा दककलशकं वा दककुम्भकं वा गृहीत्वा रायाङ्गणं वा यावत् उद्यानं वा अत्वरितं यावत् सर्वतः समन्तात् आवर्षेत् एवमेव तेऽपि सूर्यास्य देवस्य
उस मत्ता दोपि वे व्वियसमुग्धाएणं समोहण्णंति ) प्रक्षिप्त करके फिर वे शीघ्र ही उपशान्त हो गये. उपशान्त होकर फिर उन्होंने दुबारा भी वैक्रिय समुद्घात किया ( समोहणित्ता अन्भवद्दलए विउव्वंति ) वैक्रिय समुद्घात करके फिर उन्होंने जल जिनसे बरसे ऐसे मेघों की विकुर्वणा की ( विउव्वित्ता से जहा नामए भइगदारए सिया, तरुणे जाव सिप्पोवगए एगं महं दवार वा दगथालगं वा दगकलसगं वा दगकुंभगं वा ) विकुर्वणा करके फिर उन्होंने उन अचित्त जल से भरे हुए मेघों को वरसाया ऐसा सम्बन्ध यहां लगाना चाहिये - किस प्रकार से उन्हें बरसाया - सो इसके लिये सूत्रकार कहते हैं - कि- जैसे कोई भृत्यदारक हो और वह तरुण यावत् शिल्पोपगत हो, तो जैसे वह एक बडे भारी उदग से भरे हुए वारक - ( छोटेघडे से ) को, या उदक से भरे हुए कांस्य आदि के वर्तन को या उदक से भरे हुए कलश को, या उदक से भरे हुए कुंभ को ( गहाय ) ले करके ( रायंगण वा जाव उज्जाणं वा अतुरियं जाव सव्वओ समंता आवरिसेज्जा ) राजाङ्गण
त्यांथी उडाडीने अर्ध अंतभांडी दीघां (एडित्ता खिप्पामेव ( उवसमंति उवसमित्ता दोच्चपि वेव्वियसमुग्धाएणं समोहण्णंति ) ईडीने तेथे। हम भट्टी ઉપશાંત થઈ ગયા. ત્યાર પછી બીજી વખત પણ તેમણે વૈક્રિય સમુધાત કર્યાં. (समोहणित्ता अभवद्दलए विउव्वंति) वैयि समुद्रघात उरीने पछी तेभो भनाथी पाणी वरसे छे भेवा भेधोनी विठुर्वणा हरी ( विउब्वित्ता से जहा नामए भइगदारए सिया, तरुणे जाव सिप्पोवगए एगं महं दगवारगं वा दगथालर्ग वा द्गकलसगं वा दुगकुंभगं वा ) विदुर्वारीने पछी तेमले अथित्त पालीथी भरेसा મેધાને વરસાવ્યા આ પ્રમાણેના સ બધ અહી લગાડવા જોઇએ. કેવી રીતે પાણી વરસાવવમાં આવ્યું તેના માટે સૂત્રકાર કહે છે કે જેમ કોઈ શ્રૃત્યદારક હાય અને તે તરુણ યાવત્ શિ`પગત હાય અને તે જેમ એક બહુ માટા ભારે અને પાણીથી ભારેલા વારક (નાના ઘડા) ને કે પાણીથી ભરેલા કાંસ્ય વગેરેના વાસણને કે पालीथी लरेला डुलने ( गहाय ) सहने ( रायंगण वा जाव उज्जाणं मा अतुरिय जाब समंता आबरिसेज्जा ) २०४ ભવનના આગણાંને કે યાવત્ ઉદ્યાન
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર ઃ ૦૧
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. देवकुत समवसरणभूभिसंमार्जनादिकम्
आभियोगका देवा: अभ्रवालकानि विकुर्वन्ति विकुर्वित्वा क्षिप्रमेव प्रस्तनितयिन्त aftaar प्रमेव विद्ययन्ति विद्ययित्वा श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य सर्वतः समन्तात् यो जनपरिमण्डलं नात्युदकं नातिमृत्तिकं तत् प्रविरलप्रस्पृष्टं रजो रेणुविनाशनं दिव्यं सुरभिगन्धोदकं वर्ष वर्षन्ति वर्षित्वा निहतरजः नष्टरजः
६५
को या यावत् उद्यान को त्वरा से रहित होकर यावत् सब तरफ से अच्छी तरह सींचता है ( एवामेव तेवि सरियाभस्य देवस्स आभियोगिया देवा अब्भवद्दल विउव्वंति ) इसी प्रकार से उन सूर्याभदेव के आभियोगिक देवोंने अभ्रमेघों की विकुर्वणा की - सो ( विउच्चित्ता खिप्पामेव पयणतणायंति) विकुर्वणा करके बहुत ही शीघ्र वे मेघ बडे जोर से तडतडात करते हुए गरजने लगे ( पयणतणाइत्ता खिप्पामेव विज्जुयायंति ) गरज२ कर शीघ्र ही वे बिजलियों को चमकाने लगे ( विज्जुयाइत्ता समणस्स भगवओ महावीरस्स सम्बओ समता जोयणपरिमंडलं णच्चोदगं णाइमट्टियं तं पविरलपप्फुसि) बिजलियों को चमका कर फिर वे श्रमण भगवान् महावीर की उस योजनपरिमित मंडलाकार भूमि में वेगवान् अति वृष्टि से रहित होकर वरसे, इससे कीचड नहीं होने पाये, रिमझिम २ रूप में अचित्त वृष्टि हुई इस अचित्त वृष्टि से ( रयरेणुविणासणं ) जो जल गिरा उससे रजरेणु का विनाश हो गया अर्थात् रज दब गई ( दिव्वं सुरभिगंधोदगं वासं वासंति ) इस तरह से सूर्याभदेव के आभियोगिक देवोंने अभ्रને ત્વરા રહિત થઈ ને ( શાંતિથી ધીમે ) યાવતુ ચારે બાજુએ સારી રીતે છાંટે છે. ( एवामेव ते वि सूरियाभम्य देवस्स आभियोगिया देवा अब्भवद्दलए विब्वति )मा प्रमाणे ते सूर्यालहेवना आभियोग हेवाओ अब्र भेघानी विठुवारी तो ( विउव्वित्ता खिप्पामेव पयणतणायंति ) विरुवा श्ररीने ४हम भट्ट्ठी ते भेघा अडु भोटा साढे घर घडू तां गरवा साग्या ( पयणतणा इत्ता खिप्पामेव विज्जुयायंति ) गरल गरने शीघ्र तेथेो वील्जीओ। यभाववा साग्या ( विज्जुयाइत्ता समणस्स भगवओ महावीरस्स सव्वओ समंता जोयणपरि मंडल चोदगं णाइमट्टिय तं पविरलपप्फुसियं ) वीन्जीओ यमावाने पछी तेथे! શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની તે યાજન જેટલી મંડલાકાર ભૂમિમાં વેગવાન અતિ વૃષ્ટિથી રહિત થઈને વરસ્યા. જેથી કાઢવથયા નહિ, ઝરમર ઝરમર ચિત્ત વૃષ્ટિ थर्ध. या अयित्त वृष्टिथी ( रयरेणुविणासण ) ने पाणी पड्यु तेथी २०४ रेगुना विनाश थर्ध गये।. भेटले में धूण हमाई गई. (दिव्वं सुरभिगघोद्गं वासं वासंति) આ રીતે સૂર્યાભદેવના આભિચાગિક દવેએ અભ્રમેઘાની વિકુણા કરીને દ્વિવ્ય
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयसूत्रे भ्रष्टरजः उपशान्तरजः प्रशान्तरजः कुर्वन्ति, कृत्वा क्षिप्रमेव उपशाम्यन्ति, उपशम्य तृतीयमपि वैक्रियसमुद्घातेन समवघ्नन्ति, समवहत्य पुष्पवादलकानि विकुर्वन्ति, स यथानामकः मालाकारदारकः स्यात् तरुणः यावत् शिल्पोपगतः एकां महतीं पुष्पच्छादिकां वा पुष्पपटलकं वा पुष्पचङ्गेरिकां वा गृहीत्वा राजा मेघों की विकुर्वणा करके दिव्य अचित्त सुरभिगंधोदक की वृष्टि की (वासित्ता णिहयरयं, णहरयं, भट्टरयं, उवसंतरयं, पसंतरय करेंति ) वृष्टि करके उस स्थान को-श्रमण भगवान् महावीर के पास के योजनपरिमित वर्तुलाकार स्थान को-निहतरजवाला, नष्टरजवाला, भ्रष्टरजवाला, उपशान्तरजवाला और प्रशान्त रजवाला बना दिया ( करित्ता खिप्पामेव उवसामंति) इस तरह से उस स्थानको विशुद्ध करके वे शीघ्र ही वृष्टिरूप कार्य से दूर हो गये अर्थात् वृष्टिरूप कार्य उन्होंने बन्द कर दिया ( उवसामित्ता तचंषि वेउव्वियसमुग्धारण समोहणंति ) वृष्टिरूप कार्यसे विरक्त होकर फिर उन्होंने तृतीय बार भी वैक्रिय समुद्घात किया (समोहणित्ता पुप्फबद्दलए विउब्वंति) वैक्रिय समुद्घात करके उन्होंने पुष्प वरसाने वाले मेघों की विकुर्वणा की ( से जहा नामए मालागारदारए सिया, तरुणे जाव सिप्पोवगए, एगं महं पुप्फ छजिय वा पुप्फपडलगं वा पुष्फचंगेरियं वा गहाय ) जैसे कोई एक मालीका बालक हो और वह तरुण यावत् शिल्पोपगत हो तो वह जैसे एक पुष्पच्छा दिका- पुष्पपात्रविशेष को, अथवा पुष्पभाजनविशेष को, या पुष्प की चङ्गेमाथित सुरलिज ६४ ( सुवासित ५७ ) नी वृष्टि ४२१. (वासित्ता णिहयरय णदुरय', भट्टरय, उवसंतरय, पसंतरय करेंति ) वृष्टि ४रीन ते स्थानने-श्रमा ભગવાન મહાવીરની પાસેના જન પરિમિત વર્તુલાકાર સ્થાનને–નિયત રજવાળું–ભ્રષ્ટ રજવાળું નષ્ટ રજવાળું, ઉપશાંતરજ વાળું અને પ્રશાંત રજવાળું मनापी दी. ( करित्ता खिप्पामेव उवसामंति) मारीत ते स्थानने विशुद्ध ४शन तमामे सत्वरे वृष्टि ३५ अयने म ४३ दी. ( उवसामित्ता तच्चपि वेउव्वियसमुग्धाएणं समोहण्णंति ) वृष्टि ३५ यथा वि२४त ५४२ ५छी तेभरे श्रील
मत ५५॥ वैठिय समुहधात ध्या. (समोहणित्ता पुष्कवद्दलए विउव्वंति ) यि समुधात ४रीन तेभर ५०५वर्षावना भेधानी विए। ४२री ( से जहा नामए मालागारदारए सिया तरुणे जाव सिप्पोवगए, एग महं पुष्कछज्जिय वा पुप्फपडलग वा पुप्फचंगेरियं वा गहाय ) २ ४ मे भाजीनु ४ डाय અને તે તરૂણ યાવત્ શિપગત હોય તે તે જેમ એક પુષ્પાચ્છાદિકા-પુષ્પ पात्र-विशषने अथवा ५५मान विशेषन , Y५नी योनिशाने धन (रायंग
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. देवकृतं समवसरणभूभिसमार्जनादिकम् ङ्गणं वा यावत् सर्वतः समन्तात् कचग्रहगृहीत करतलप्रभ्रष्टविप्रमुक्तेन दशार्द्धवणेन कुसुमेन मुक्तपुष्पपुजोपचारकलितं कुर्यात् एवमेव ते सूर्याभस्य देवस्य आभियोगिका देवा पुष्पवादलकानि विकुर्वन्ति विकृत्य क्षिप्रमेव प्रस्तनितयन्ति प्रस्तनितयित्वा, यावत् योजनपरिमण्डलं जलजस्थलजभासुरप्रभूतस्य वृन्तस्थायिनः दशार्द्धवर्णकुसुमस्य जानूत्सेधप्रमाणमात्रम् अवधिं वर्ष वर्षन्ति, वर्षित्वा कालागुरुप्रवरकुन्दुरुष्कतुरुष्कधूपमघमघायमानगन्धोद्धताभिरामं सुगन्धवररिका लेकर ( रायंगणं वा जाव सबओ समंता कयग्गहगहिय करयल पब्भदृविप्पमुक्केणं दसवण्णेणं कुसुमेणं मुक्कपुप्फोवयारकलियं करेज्जा ) राजाङ्गण को यावत् सब तरफ में कचग्रहवत् गृहीत हुए पश्चात् करतल से प्रभ्रष्ट होकर विप्रमुक्त ऐसे पंचवर्ण के पुष्पों से सुशोभित करता है-अर्थात्-अचित्त पुष्पराशि से अलंकृत करता है, (एवामेव ते सूरियाभस्स देवस्स आभियोगिया देवा पुष्फवदलए विउव्वंति ) इसी तरह से सूर्याभदेव के पूर्वोक्त आभियोगिक देवोंने पुष्प वालिकों की विकुर्वणा की (विउव्वित्ता खिप्पामेव पयणुतणायंति, पयणुतणाइत्ता जाव जोयणपरिमंडलं जलयथलय भासुरप्पभूयस्स विंटट्ठाइस्स दसवण्णकुसुमस्स जाणुस्सेहपमाणमेत्तं ओहिं वास वासंति ) विकुर्वणा करके शीघ्र ही वे पुष्पवादलिक तडतडात करने लगे तडतडात करके यावत् योजनपरिमित उस वर्तुलाकार भूभाग पर प्रभुत एवं भास्वर ऐसे जलज और थलज पंचवर्णवाले कुसुमों कि जो अधोवतिवृन्त से युक्त थे जानूत्सेधप्रमाणमात्र तक वरसाकी ( वासित्ता कालागुरु पवर कुंदुरुक्क
णं वा जाव सब्बओ समंता कयग्गह गहियकरयल पब्भविप्पमुक्केणं दसद्धवण्णेणं कुसुमेणं मुक्कपुप्फोवयारकलियं करेज्जा ) रामबनना Ringाने यावत् यारे તરફથી કચગ્રહવત’ ચૂંટેલા અને ત્યાર પછી કરતલથી પ્રભ્રષ્ટ થઈને વિપ્રમુક્ત થયેલા એવાં પાંચવર્ણના પુરપાથી સુશોભિત કરે છે એટલે કે અચિત્ત પુષ્પરાશિથી मसत रे . (एवामेव ते सूरियाभस्स देवस्स आभियोगिया देवा पुप्फबद्दलए विउव्वति ) से प्रमाणे २४ सूर्यासवना पूर्वात मालियोगि वामे पु०५वाईलिनी विgagu ४२॥ ( विउव्वित्ता खिप्पामेव पयणुतणायति, पयणुतणाइत्ता जाव जोयणपरिमडलं जलय-थलय-भासुरप्पभूयस्स बिंटवाइस्स दसद्धवण्णकुसुमस्स जाणुस्सेहपमाणमेत्त ओहिं वासं वासंति ) विवए। शन. ही ते ५०५वालि તડતડાટ કરવા લાગ્યા અને તડતડાત કરીને યાવત એકજન જેટલા તે વર્તુલાકાર ભૂભાગ ઉપર પુષ્કળ પ્રમાણમાં ભાસ્વર એવાં જલજ પાંચવર્ણવાળા પુષ્પોની કે જે અધવર્તિવંતથી યુક્ત હતા –જાનૂ સેધ પ્રમાણ (ઘૂં ટણ સુધી) જેટલી વર્ષા
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
६८
राजप्रश्नीयसूत्रे गन्धितं गन्धवर्तिभृतं दिव्यं सुरवराभिगमनयोग्यं कुर्वन्ति, कारयन्ति च कृत्वा कारयित्वा च क्षिप्रमेव उपशाम्यन्ति उपशम्य यत्रैव श्रमणो भगवान् महावीरः तत्रैव उपागच्छन्ति, उपागम्य श्रमणं मगवन्तं महावीरं त्रिकृत्वः यावत् वन्दित्वा नमस्यित्वा श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य अन्तिकात् आम्रशालवनात् चैत्यात् प्रतिनिष्क्रामन्ति, प्रतिनिष्क्रम्य तया उत्कृष्टया यावत् व्यतितुरुक्क धूवमघमघंतगंधद्धयाभिरामं सुगंधवरगंधवट्टिभूयं दिव्वं सुरवराभिगमणजोग्गं करेंति य कारवेंति य ) वरसा करके कालागुरु, प्रवर कुन्दुरुष्क एवं तुरुष्करूप धूपों की जो मघमघायमान-अतिशयित-गंध है उसके फैलाव से रमणीय बना हुआ वह स्थान श्रेष्ठ सुगंध से सुगंधित होकर गंध की गुटिका जैसा बन गया। इस प्रकार से उन्होंने स्वयं उस स्थान को दिव्य एवं सुरवरों के अभिगमन योग्य बनाया और बनवाया ( करेत्ता य कारवेत्ता य खिप्पामेव उवसामंति ) इस तरह करके और करा करके वे अपनी कर्त्तव्य क्रिया से शीघ्र ही शान्त हो गये ( उवसामित्ता जेणेव समणे भगवं महावीरे तेणेव उवागच्छंति) उस कार्य से निवृत्त होकर फिर वे जहां पर श्रमण भगवान् महावीर थे वहां पर आये ( तेणेव उवागच्छित्ता समणं भगवं महावीरं तिक्खुत्तो जाव वंदित्ता नमंसित्ता समणस्स भगवओ महावीरस्य अतियाओ अंबसालसणाओ चेइयाओ पडि निक्खमंति) वहां आकर के उन्होंने श्रमण भगवान् की तीन वार यावत् वन्दना की
४२री (वासित्ता कालागुरुपवरकुदुरुक्कतुरुक्कधूवमघमघतगंधुद्धयाभिरामं सुगंधवरगंधियं गंधवट्टिभूयं दिव्वं सुरवराभिगमणजोग्गं करें ति य कारवेति य) वसावान गुरु, પ્રવર કુદુરુષ્ક અને તુરુષ્ક રૂપ ધૂપોની સુવાસથી તે સ્થાન મઘમઘાયમાનઅતિશય ઉગ્રસુગંધના પ્રસારથી રમણીય તેમજ ઉત્તમ સુગંધથી સુગંધિત થઈને ગંધની ગુટિકા જેવું થઈ ગયું. આ પ્રમાણે પોતે સ્થાનને દિવ્ય અને वतामना मभिगमन माटे योग्य सनावी ही ( करेत्ता य कारवेत्ता य खिप्पा मेव उवसामंति ) 241 प्रमाणे त म पू री तमन् मानमानी पासेथी ५५५ ४२११वीन तेसो पोतानु म म ४२ पु. ( उवसामित्ता जेणेव समणे भगवं महावीरे तेणेव उवागच्छंति ) 20 मिथी ५२वारीन तो न्यi श्रमलन महावीर त त्यो माया. ( तेणेव उवागच्छित्ता समण भगवं महावीर तिक्खुत्तो जाव वदित्ता नमंसित्ता समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतियाओ अंवसालवणाओ चेइयाओ पडिनिक्खमंति) त्यां मावीन तमो भए। ભગવાન મહાવીરની ત્રણ વખત યાવત્ વન્દના કરી નમસ્કાર કર્યો. વંદના અને
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. देवकृतं समवसरणभूमिसमार्जनादिकम् व्रजन्तो व्यतिव्रजन्तः यत्रैव सौधर्मः कल्पः यत्रैव सूर्याभ विमानं यत्रैव सुधर्मा सभा यत्रैव सूर्याभो देवः तत्रैव उपागच्छन्ति, उपागम्य सूर्याभं देवं करतलपरिगृहीतं शिर आवतै मस्तके अञ्जलिं कृत्वा जयेन विजयेन वर्धयन्ति वर्धयित्वा तामाज्ञप्तिका प्रत्यर्पयन्ति ॥ सू० ७ ॥
'तएणं ते आभियोगिया' इत्यादि
टीका-ततः-तदनन्तरम् खलु ते-सूर्याभदेवप्रेरिताः, आभियोगिकाः देवाः, श्रमणेन भगवता महावीरेण, एवं-पूर्वोक्तप्रकारं वचनम् उक्ताः-कथिताः, नमस्कार किया. वन्दना नमस्कार करके फिर वे श्रमण भगवान् के पास से और उस आम्रसालवन-चैत्य से बाहर आये (पडिनिक्खमित्ता ताए उक्किट्ठयाए जाव वीइवयमाणा २ जेणेव सोहम्मे कप्पे जेणेव सूरियामे विमाणे. जेणेव सुहम्मा सभा जेणेव सूरिया देवे, तेणेव उवागच्छति ) बाहर निकल कर वे उस उत्कृष्ट यावत् दिव्य देवगति से यावत् चलते हुए जहां सौधर्मकल्प था, जहां सूर्याभ विमान था, जहां सुधर्मा सभा थी, जहां सूर्याभ देव था, वहां पर आये ( उवागच्छित्ता सूरियाभं देवं करयलपरिग्गहियं सिरसावत्तं मत्थए अंजलिं कटु जएणं विऊएणं बद्धावति, बद्धावित्ता तमाणत्तियं पञ्चप्पिणंति ) वहां आ करके उन्होंने सूर्याभ देव को दोनों हाथों की अंजली बनाकर और उसे मस्तक पर तीन बार घुमाकर जय विजय शब्दों से बधाया. बधाकर उसकी आज्ञाको पीछे लौटा दिया. अर्थात् आपके कहे अनुसार हमने सब काम कर दिया है-इस प्रकार का वृत्तांत कहा ।
નમસ્કાર કરીને પછી તેઓ શ્રમણ ભગવાનની પાસેથી અને તે આમ્રસાલવન ચિત્યથી महा२ माता रहा. (पडिनिक्खमित्ता ताए उक्किट्टयाए जाव वीइवयमाणा २ जेणेव सोहम्मेकप्पे जेणेव सूरियाभे विमाणे, जेणेव सुहम्मासभा, जेणेव सूरियाभे देवे तेणेव उवागच्छंति ) मा२ नीजीन तमा सवे ४ यावत् દિવ્ય દેવગતિથી યાવત ચાલતા જ્યાં સૌઘર્મ કહ્યું હતું જ્યાં સૂર્યાભવિમાન હતું.
न्या सुघर्भा-समा ती या सूर्यालय डता त्या माव्या. ( उवागच्छित्ता सूरियाभं देवं करयलपरिग्गहियं सिरसावत्तं मत्थए अंजलिं कटु जएणं विजएणं बद्धावेंति, बद्धावित्ता तमाणत्तियं पच्चप्पिणं ) त्यो मावीन. तेभो सूर्यालादेवन બંને હાથની અંજલિ બનાવીને અને તેને મસ્તક ઉપર ત્રણ વખત ફેરવીને જય વિમય શબ્દોથી વધામણી આપી. વધાવીને તેમના આદેશ મુજબ બધુ કામ પુરું કરવામાં આવ્યું છે તે પ્રમાણેની ખબર આપી.
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयसूत्रे सन्तः हृष्ट यावत् हृदयाः-हृष्ट तुष्टाः चित्तानन्दिताः प्रीतिमनसः परमसौमनस्थिताः हर्षवशविसर्पद्धदयाः इति यावत्पदसंग्राह्याः, एषां व्याख्या पूर्वं तृतीयसूत्रे कृता । श्रमण भगवन्तं महावीरं वन्दन्ते नमस्यन्ति, वन्दित्वा नमस्यित्वा च उत्तरपौरस्त्यं दिग्भागम्-ईशानकोणम् , अवक्रामन्ति अवक्रम्य वैक्रियसमुद्घातेन समवघ्नन्ति समवहत्य संख्येयानि योजनानि-संख्यातयोजनप्रमाणं दण्डं निसृजन्ति-निष्काशयन्ति, तद्यथा रत्नानां यावत्-यावत्पदेन-बज्राणां, वैडूर्याणां, लोहिताक्षाणां, मसारगल्लानां, हंसगर्भाणां, पुलाकानां, सौगन्धिकानां, ज्यो तीरसानाम् , अञ्जनपुलकानाम् , अञ्जनानाम् , रजतानाम् , जातरूपाणाम् अङ्कानां, स्फटिकानाम् एतेषां सङ्ग्रहः, रिष्टानाम् एषां व्याख्या पञ्चमसूत्रे पूर्व कृता। यथा बादरान्-असारान् पुद्गलान् परिशातयन्ति-दूरीकुर्वन्तिः परिशात्य यथासू
टीकार्थ-इसके बाद सूर्याभदेव से प्रेरित वे आभियोगिक देव जब श्रमण भगवान् महावीर के द्वारा इस प्रकार से समझाये गये, तब वे हृष्टतुष्ट यावत्-आनन्दित-चित्त होते हुए मन में परमप्रीति संपन्न हुए उनका मन बहुत अच्छा बन गया. हृदय उनका आनन्दोल्लास से भर गया. श्रमण भगवान् की उन्होंने वन्दना-स्तुति की, नमस्कार किया, वन्दना नमस्कार कर वे उसी समय वहां से ईशान दिया में गये, वहां जाकर उन्होंने वैक्रिय समुद्घात किया. वैक्रिय समुद्घात करके उन्होंने संख्याता योजन प्रमाण दण्डरूप में अपने आत्मप्रदेशों को शरीर से बाहर निकाला. इसमें उन्होंने रत्नों के यावत् शब्दग्राह्य एवं पंचमसूत्र व्याख्यात वज्रों के, लोहिताक्षों के, मसारगल्लों के हँसगर्भरत्नों के पुलाकरत्नों के, सौगन्धिकों के, और रिष्टों के यथावादर-असार पुद्गलों का परित्याग किया. और 1 ટકાથે–ત્યાર પછી સૂર્યાભદેવથી પ્રેરાયેલા તે આભિગિક દેવે જ્યારે શ્રમણ ભગવાન મહાવીર વડે આ રીતે સમજાવવામાં આવ્યા ત્યારે તેઓ હૃષ્ટ-તુષ્ટ યાવત્ આનંદિત થઈને મનમાં પરમપ્રીતિ સંપન્ન થયા. તેમનું મન એકદમ પ્રસન્ન થઈ ગયું. તેમનું હૃદય આનંદ તેમજ ઉલ્લાસથી તરબોળ થઈ ગયું તેમણે શ્રવણ ભગવાન મહાવીરની વંદના-સ્તુતિ કરી, નમસ્કાર કર્યા. વન્દન–નમસ્કાર કરીને તેઓ તત્કાલ ત્યાંથી ઈશાન દિશા તરફ ગયા. ત્યાં જઈને તેમણે વૈક્રિય સમુદઘાત કર્યો. વક્રિય સમુદ્દઘાત કરીને તેમણે સંખ્યાત જન પ્રમાણ દંડરૂપમાં પોતાના આત્મપ્રદેશને શરીરમાંથી બહાર કાઢયા. તેમાં તેમણે રત્નના યાવત શબ્દગ્રાહ્ય અને પાંચમા સૂત્રમાં વણિત વજન, લોહિતાક્ષને, મારગલેને, હૈંસગર્ભ રત્નને, પુલકરત્નને, સાગધિકેને તીર ને, અંજનેને, પુલાકને, રજના, જાતરૂપના, અંકેના સ્ફટિકના અને રિન્ટેના યથા બાદર–અસાર પુદ્ગલને, ત્યજીને અને તેમના જ યથા સૂક્ષમ
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. देवकुतं समवसरणभूमिसमार्जनादिकम् मान्-सागन् पुद्गलान् पर्याददते, पर्यादाय द्वितीयमपि-द्वितीयवारमपि ईप्सितसंवर्तकवातनिर्माणार्थम् क्रियसमुद्घातेन समवघ्नन्ति, समवहत्य संव तकवातान्-संवर्तकनामकपवनान विकुर्वन्ति-वैक्रियशक्त्योत्पादयन्ति, सःवक्ष्यमाणगुणसम्पन्नः, यथानामकः-कोऽपि भृतिकदारकः-भरणं भृतं, तदस्यास्तीति भृतिकः-कर्मकरः-भृत्यः, तस्य दारकः-पुत्रा भृतिकदारकः-भृत्यपुत्रः, स्यात् स कीदृशः ? इत्याह तरुणः-यौवनसम्पन्नः, यद्वा-तरुणः प्रवर्धमानवयाः ननु दारकः प्रवर्धमानवयस्को भवत्येवेति दारकोपादानेनैव तदर्थलामे तदर्थ व्यर्थं तद्विशेषणमितिचेत् , श्रयताम्-आसन्नमृत्युदारकस्य वर्धमानवयस्कत्वाभावाद् विशिष्टसामर्थ्याभावाच तरुणः-प्रवर्धमानबया इति विशेषणोपादाइन्हीं के यथा सूक्ष्म-सारभूत पुद्गलों को ग्रहण किया ग्रहण करके ईप्सित संवर्तक वायु के निर्माणार्थ द्वितीयवार मी वैक्रिय समुद्घात किया वैक्रिय समुद्घात करके संवर्तक नामक वायु की उन्होंने विकुर्वणा की अर्थात् अपनी वैक्रियशक्ति द्वारा उसे उत्पन्न जिया. इन वक्ष्यमाण गुण सम्पन्न जैसे कोई एक भृत्य का पुत्र हो, और वह तरुण-यौवन संपन्न
अथवा प्रवर्धमान वयवाला हो, यहां ऐसी अशंका हो सकती है कि जो दारक होता है-वह प्रवर्धमान वयवाला होता हि है. फिर यहां पर " प्रवर्धमानवयाः" ऐसे विशेषण की क्या आवश्यकता थी. क्यों कि दारक पद से ही प्रवर्धमानवयरूप अर्थका लाभ हो जाता हैं. अतः यह रखनेका क्या प्रयोजन है ? तो इसका उत्तर ऐसा है की जिस दारक की मृत्यु आसन्न है उसमें प्रवर्धमानवयस्कता का अभाव होता है और विशिष्ट સારભૂત પુદ્ગલોને ગ્રહણ કર્યા. ગ્રહણ કરીને ઈસિત સંવર્તક વાયુના નિર્માણ માટે બીજી વખત પણ વૈકિય સમુઘાત કર્યો. વૈકિય સમુદ્દઘાત કરીને સંવર્ત નામના પવનની તેમણે વિક્ર્વણ કરી એટલે કે પિતાની વિશિક્તિ વડે તેને ઉત્પન્ન કર્યો. જેમ કેઈ ઉપર કહ્યા મુજબ ગુણેથી સંપન્ન ભત્વદારક હોય અને તે તરુણ–ચાવન સંપન્ન હોય કે પ્રવર્ધમાન વયવાળો હોય. અહીં આ જાતની શંકા ઉદ્દભવી શકે છે ॐ ॥२४ डेय छे. प्रवध भानवयवाणे तो डाय छे. ५छी मही' 'प्रवर्धमानया' આ જાતના વિશેષણની શી આવશ્યક્તા હતી.? કેમકે દારક પદથી જ પ્રર્ધમાન વય રૂપ અર્થનું જ્ઞાન દઈ જ જાય છે. એટલે આ પદ એક રીતે નિરર્થક જ કહેવાય. તે આને જવાબ આ પ્રમાણે કે જે દારકનું મરણ એકદમ પાસે આવી ગયું હોય તેમાં પ્રવર્ધમાન વયસ્કતાનો અભાવ હોય છે. અને તેમાં વિશિષ્ટ સામર્થ્યને પણ असा य छ. मेथी ४ गडी त२९ भट 'प्रवर्धमावनयाः' मा तनु विशेषण
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્ર : ૦૧
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२
राजप्रश्नीयसूत्रे नम् । युगवान्-युग-सुषमदुष्षष्मादिकालः, सोऽदुष्टो निरुपद्रवो विशिष्टबलहेतु रस्यास्तीति युगवान्-कालोपद्रवरहितः, काकोपद्रवोऽपि सामर्थ्य विघातकस्तदभावोऽस्यास्तीति सूचयितुमिदं विशेषणम् । बलवान् - बलं-स्थैर्यगुणसम्पन्न शरीरः, स्थिराग्रहस्त:-स्थिरोऽग्रहस्तो यस्य स स्थिराग्रहस्त:-सुलेखकवत् स्थिरहस्ताग्रभागः - स्थिराङ्गुलिकः, परिपूर्णपाणिपादपृष्टान्तरोंरुपरिणतः - प्रतिपूर्णानि-सुपुष्टानि पाणिपादपृष्टान्तरोरूणि परिणतानि-वृद्धिप्राप्तानि यस्य स तथा, घननिचितवृत्तवलितस्कन्धः - धननिचितौ तत्र - धनम् - अतिशसामर्थ्य का भी अभाव होता है-इसी कारण यहां तरुण-" प्रवर्धमानवयाः" ऐसा विशेषण दिया गया है " युगवान् ” इस विशेषण से यहां यह प्रकट किया गया है कि सुषमदुष्पमादिकाल जिसका अदुष्टनिरुपद्रव हो अर्थात् विशिष्ट बल का हेतु हो अर्थात् जो कालकृत उपद्रब से रहित हो क्यों कि कालत उपद्रव भी सामर्थ्यका विघातक होता है, इसलिये ऐसे कालकृत उपद्रव का जिसको अभाव है इसीबात को सूचित करने के लिये यह विशेषण दिया गया है । " बलवान् " पद से यह समझाया गया है कि वह सामर्थ्य रहित न हो, किन्तु सामर्थ्ययुक्त हो अल्पातङ्ग-रोगरहित हो, यहां अल्प शब्द सर्वथा अभाव अर्थमें प्रयुक्त हुआ हैं। स्थिरसंहनन-स्थैर्यगुणसंपन्न शरीरवाला हो स्थिराप्रहस्त-सुलेखक की तरह जिसका हस्ताग्रभाग स्थिर हो-कँपता न हो, अँगुलियां भी जिसकी स्थिर हों, जिसका हाथपग पृष्ठान्तर और उरु ये सब सुपृष्ट हों, वृद्धि प्राप्त हों, जिसके दोनों स्कन्ध अत्यन्त निचित हों-खूब वृद्धि मायामा मान्यु छ. 'युगवान्' । विशेष थी 24 मे पातनी. २५४ता ७२વામાં આવી છે કે સુષમદુષમાદિકાળ જેનો અદુષ્ટ હોય એટલે કે વિશિષ્ટ બળને હેતુ હોય એટલે કે જે કાલકૃત ઉપદ્રવથી રહિત હોય, કેમકે કાલકૃત ઉપદ્રવ પણ સામથ્યને વિઘાતક હોય છે. એથી એવા કાલકૃત ઉપદ્રવને જેને અભાવ છે એ १४ वात २५४ ४२१। माटे । विशेष माम माव्यु छ. “बलवान्" પદથી અહીં એ વાત સમજાવવામાં આવી છે કે તે સમશ્ય રહિત હોય એવું નહિ ५७ ते सामथ्य युक्त है।य. २५६पात'४-२॥ २डित ।य 27 ' अल्प' ४ सया અભાવના અર્થમાં પ્રયુક્ત થયે છે. સ્થિર સંહનન–સ્વૈર્યગુણ સંપન્ન શરીર વાળે સ્થિરાગ્રહસ્ત સારા લેખક (લહિયા)ની જેમ જેના હાથને અગ્રભાગ સ્થિર હોય, ધ્રુજતે ન હોય, જેની આંગળીઓ પણ સ્થિર હોય, જેના હાથપગ, પૃષ્ટાંતર અને ઉરુ આ સર્વે સુપુષ્ટ હેય, વૃદ્ધિ પ્રાપ્ત હોય, જેના બને ખંભાએ
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ७ देवकृतं समवरणभूमिसंमार्जनादिकम्
७३ येन निचितौ-निविडतरचयमापन्नौ वृत्तौ वर्तुलौ वलितो-उपरिकृतमांसलभागसदृशौ स्कन्धौ यस्य स तथा, चर्मेष्टकद्रुधणमुष्टिकसमाहतगात्रः-चर्मेष्टकं चर्मनिर्मितमिष्टकम् द्रुघणो मुद्गरविशेषः मुष्टिकः-मुष्टिरेव मुष्टिकः, एतैः समाहतं-संताडितं निचितीकृतं गात्रं-शरीरं येषां मल्लविशेषाणां ते तथा भूताः, तेषां गात्रमिव क्षुण्णगात्रं यस्य स तथा चर्मेष्टकादिभिः समाहत्योपचितदृढ़शरीसम्पन्नमल्लं विशेषसम्बन्धिगात्रसदृशगात्रविशिष्ट इत्यर्थः, अतिक्षुण्णशरीर इति भावः उरस्यबलसमन्वागतः-उरस्यम्-उरसि-बक्षसि भवं तच तद्वलं च उरस्यबलं, तत् समन्वागतः-सम्प्राप्तः वक्षोबलसम्पन्नः,तलयमलयुगलपरिघ बाहुः तलौ-तालतरूतयो यमलयुगलं युगपदुत्पन्नद्वयं परिघः-अगला च तद्वदति सरलौ दीपों पीवरौ च बाहू यस्य स तथा, युग्मजाततालयुगलसदृशसरलपीवरबाहुसम्पन्नः, लङ्घनप्लवनजवनप्रमर्दनसमर्थः तत्र लञ्चनम् अतिक्रमणम् , प्लवनं-कूदन जवनम्अतिशीघ्रगमनं, प्रमर्दनम्-कठिनस्यापि वस्तुनवर्गीकरणं चतेषु समर्थः-कुशलः, को प्राप्त हों वृत्त-गोल हों, तथा वलित-उपरिकृत मांसल भागके जैसे हों शरीर जिसका चर्मनिर्मित इष्टक से, दूधण-मुद्गर विशेष से, और मुष्टिसे और बार २ ताडित होकर खूब मजबूत हो, अर्थात् जो मल्लविशेष होते हैं वे सब इन क्रियाओं से अपने शरीरको मजबूत बनाते हैं-तो जैसा मजबूत इनका शरीर होता है उसी प्रकारका इसका भी ऐसा ही मजबूत शरीर हो. छाती के विशेषबलसे जो युक्त हो, एक साथ उत्पन्न हुए दो तालवृक्षोंके समान एवं अर्गलाके समान जिसके दो बाहु अतिसरल हों-दीर्घ हो और पुष्ट हों जो लांघने में, कूदने में और शीघ्र गमन करनेमें एवं कठिन भी वस्तुको चूर चूर करनेमें समर्थ हो, छेक हो अर्थात् ७२ कलाओंमें अतिकुशल हो, दक्ष અતીત નિશ્ચિત હોય વૃદ્ધિ પ્રાપ્ત હોય, વૃત્ત વર્તુલાકાર હોય તેમજ વલિત–ઉપરના ભાગમાં સરલ-પુષ્ટ હોય, જેનું શરીર ચામડાના ચાબખાથી, દુઘણ-મુદ્દેગર વિશેષથી અને મુષ્ટિથી વારંવાર તાડિત થઈને ખૂબ મજબૂત–સખત્ત-થઈ ગયું હોય, મલ્લો-પહેલવાને-પોતાના શરીરને આ બધી યાતનાઓ સહન કરીને-મજબૂત બનાવે છે તે મલ્લોનાં શરીર જેવું મજબૂત શરીર-તેમનું પણ હોય; છાતીના વિશેષ બળથી જે યુક્ત હોય, એકી સાથે ઉત્પન્ન થયેલાં બે તાલ વૃક્ષોની જેમ અને અગલાની જેમ જેના બંને બાહુઓ અતિ સરલ હોય, દઈ હોય અને પુષ્ટ હોય, જે ઓળંગવામાં કૂદવામાં અને શીવ્ર ગમનમાં તેમજ કઠણ વસ્તુને
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
७४
राजप्रश्नीयसूत्रे छकः-द्वासप्ततिकलासु कुशलः, दक्षः-अविलम्बेन कार्यकारी, प्रष्ठः-अग्रेसरः, कुशलः-सम्यक्रियापरिज्ञानसम्पन्नः, मेधावी-पूर्वापरानुसन्धानदक्षः, अत एव निपुणशिल्पोपगतः-निपुणशिल्पम्-अतिक्रियाकौशलम् तदुपगतः सम्प्राप्तस्तथासकलक्रियासु सम्यकौशलसम्पन्नः, एतादृशः कोऽपि भृतिकदारकः एकं महान्तं -शलाकाहस्तकं-शलाकानां तृणविशेषनिर्मितानां प्रतनुतद्भागानां हस्तक-समुदाय शलाकामयीं सम्माजनीमित्यर्थः । दण्डसम्प्रोच्छनी-दण्डयुक्ता सम्प्रोच्छनी दण्ड सम्प्रोच्छनी-सदण्डसंमार्जनी तां वा वेणुशलाकिनी-वंशशलाकानिर्मितसम्माजनी वा गृहीत्वा-हस्तेनाऽऽदाय राजाङ्गणं वा राजान्तःपुरं राज्ञां निवासस्थानाभ्यन्तरभागं वा, देवकुलं-देवालयं वा सभां परिषदं वा प्रपा जलशालां वा, आरामंनगरनिकटवर्ति सर्वजनोपभोग्यं कृत्रिम वनम् , उद्यानम्-नगरनिकटवर्तियानवाहन हो-प्रत्येक कार्यका अविलम्बकारी हो. प्रष्ठ-अग्रेसर हो, चतुर हो-प्रत्येक क्रिया सम्बन्धी सच्चे ज्ञानवाला हो. मेधावी हो-पूर्वापरके अनुसन्धान करने में दक्ष हो, इसी कारण जो बहुत ही अच्छे रूपमें प्रत्येक कार्यकरनेकी कुशलतावाला हो. ऐसा वह भृत्यदारक जैसे एक बडेसे शलाका हस्तक होतृणविशेषोंसे निर्मित बुहारीको, अथवा दण्ड सम्प्रोच्छनी-दण्डयुक्त संमार्जनी -बुहारीको, अथवा-वेणुशलाकिको-वंशशलाका निर्मित संमार्जनीको, लेकर राजप्राङ्गणको, राजान्तः पुरको, अथवा राजाके निवासस्थानके भीतरी भाग को, अथवा देवालयको, या किसी परिपदाको या किसी प्रपा-प्याऊको, या किसी आरामको नगर निकटवर्ती एवं सर्वजनोपभोग्य कृत्रिम बनको, या किसी उद्यानको नगरनिकटवर्ती ऐसे यान वाहन क्रीडागृहादि युक्त कृत्रिम પણ ભૂકે બનાવવામાં સામર્થ્ય હાય, છેક હેય-એટલે કે ૭૨ કલાઓમાં અતિકુશળ હોય, દક્ષ હોય-દરેકે દરેક કાર્યમાં ર્તિલે હોય, પ્રષ્ટ-અગ્રેસર હેય. ચતુર હોય, દરેક ક્રિયાની બાબતમાં સાચું જ્ઞાન ધરાવતું હોય, મેધાવી હોય, પૂર્વાપરના અનુસંધાનમાં જે દક્ષ હોય, એથી જ જે બહુજ સારી રીતે દરેકે દરેક કામમાં કુશળ હોય-એ તે ભત્ય દારક જેમ શલાકા હસ્તક હોય-એટલે કે તૃણ વિશેષથી બનાવવામાં આવેલી સાવરણીને હાથમાં લીધેલી હોય, કે દંડ સંvi૨છની-દંડયુક્ત સંમાર્જની સાવરણીને કે વેણુશલાકાની–વાંસની સળીઓની બનેલી સાવરણીને લઈને રાજપ્રાંગણ કે રાજાના રણવાસને કે રાજાના નિવાસસ્થાનના અંદરના ભાગને કે દેવાલયને કે કઈ પરિષદાને કેઈ અપા-પરબન્ને કે કોઈ આરામને-નગરની પાસેના અને બધા જેનો ઉપયોગ કરી શકે તેવા કૃત્રિમ વનને કે કઈ પણ ઉદ્યાનને–નગરની પાસેના એવા વાહન વ્યવહારવાળા તેમજ કીડાગૃહ
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર: ૦૧
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ७ देवकृतं समवसरणभूमिसंमार्जनादिकम्
७५
1
क्रीडागृहादियुक्तं कृत्रिमवनं वा अत्वरितं - त्वरावर्जितं यथा स्यात्तथा सम्प्रमार्जयेदिति परेण सम्बन्धः, एवम् - अचपलं - चापल्यवर्जितं यथास्यात्तथा असम्भ्रान्तं - सम्भ्रमवर्जितं यथा स्यात् तथा त्वरादिभिः सम्यक् संम्प्रमार्जनाया असंभवादत्वरिताद्यपादानम् निरन्तरम् अन्तरालस्थलमार्जनापूर्वकं यथा स्यातथा सुनिपुर्ण सम्यक सकलकचवरापसारणपुरस्परं यथास्यात्तथा सर्वतः सर्वासु दिक्षु समन्तात् सर्वासु विदिक्षु सम्प्रमार्जयेत् एवमेव - अनेनैव प्रकारेण तेऽपि - पूर्वोक्ता अपि सूर्याभस्य देवस्य आभियोगिका देवाः संवर्तवातान् विकुर्वन्ति, वनको, त्वरारहित चपलतारहित, एवं संभ्रमरहित होकर अच्छी तरह से साफ करता है । इसी प्रकारसे सूर्याभदेव के उन आभियोगिक देवोंने संवर्तक वायुओं की विकुर्वणा करके श्रमण भगवान् महावीरके पासकी एक योजन परिमित वर्तुलाकर भूमिको अच्छी तरहसे प्रमार्जित कर दिया. पहिले जो अत्वरित आदि क्रियाविशेषण कहे गये हैं उनसे सूत्रकार यह प्रदर्शित करना चाहते हैं कि त्वरादियुक्त होकर किया गया प्रमार्जनादि कार्य ठीक २ रूपमें नहीं हो सकता है. निरन्तर एवं सुनिपुण पदोंसे यहां ऐसा समझाया गया है। कि राजाङ्गण आदिके जो अन्तरालके स्थल हैं उनमें जितना कूडा करकट वगैरह पडा हों उस सबकी सफाई करने पर ही उन राजाङ्गण आदिकी अच्छी सफाइ कही जाती है, “ सर्वतः समन्तात् पद यहां यह प्रकट करते हैं कि उनकी सफाई चारों दिशाओं में और चारों विदिशाओं में अच्छी तरहसे ढंगपूर्वककी गई होनी चाहिये. तो पूर्वोक्त विशेषणोंवाला वह भृत्यવગેરેથી સંપન્ન કૃત્રિમ વનને, ત્વરા રહિત ચપલતા રહિત સભ્રમ રહિત થઇને સારી રીતે સ્વચ્છ બનાવે છે. તેમજ સૂર્યાભદેવના તે આભિચાગિક દેવાએ સવતક વાયુઓની વિકુવા કરીને શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની પાસેની એક યાજન જેટલી વસ્તુલાકાર ભૂમિને સારી રીતે પ્રમાર્જિત કરી દીધી સાફ કરી દીધી જે અતિ વગેરે ક્રિયાવિશેષણેા લગાડવવામાં આવ્યાં છે. તેમનાથી સૂત્રકાર એ વાત સ્પષ્ટ કરવા માગે છે કે ત્વરા વગેરેથી યુક્ત થઇને કરવામાં આવેલું વાસીદુંવાળવા જેવુ' કામ સારી રીતે થઇ શકતું નથી. નિર ́તર અને સુનિપુણ પદોથી અહીં એ વાત સમજાવવામાં આવી છે કે રાજાણ વગેરેના જે અતરાલના સ્થળે! છે તેમાં જેટલેા કચરા વગેરે છે તેની સફાઇ કરવાથી જ રાજાડું વગેरैनी सारी रीते स्वच्छता अर्ध शडे तेम छे. “ सर्वतः समन्तात् " आ पढ सड એ વાત બતાવે છે કે તેમની સાકસકી ચેામેર-ચારે દિશાઓમાં અને ચારે
"
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
t
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
७६
राजप्रश्नीयसूत्रे विकृत्वा (सौत्रधातुत्वात्) श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य सर्वतः समन्तात् दिक्षु विदिक्षु च, योजनपरिमण्डलं-योजनप्रमाणवर्तुलाकारं क्षेत्रं यद् अस्ति तत्र यत् किश्चित्-किमपि तृणं वा-अथवा पत्रं वा तथैव-पूर्वोक्तमेव तथाहिकाष्ठं वा शर्करां वा अशुचिं वा अचोक्षं वा पूतिकं वा दुरभिगन्धं वा सर्वम् आध्याऽऽधूय-अपनीयापनीय एकान्ते - निर्जनस्थाने, एडयन्ति प्रक्षिषन्ति, एडयित्वा क्षिप्रमेव शीघ्रमेव ते उपशाम्यन्ति-संवत्तकवायुविकरणानिवर्तन्ते उपशम्य-ततो निवृत्य द्वितीयमपि द्वितीयवारमपि वैक्रियसमुद्घातेन समवघ्नन्ति समवहत्य अभ्रवादलकानि-अपः-जलानि विभ्रति-धारयन्तीत्यदारक जैसे इन पूर्वप्रदर्शित स्थानोंकी सफाई दंगके साथ सब तरफसे और सब तरहसे करता है, उसी प्रकारसे उन आभियोगिक देवोंने भी श्रमण भगवान् महावीरके समीप की वर्तुलाकार एक एक योजन परिमित भूमिकी संवर्तक वायुओंकी विकुर्वणा करके इसी तरहसे सफाईकी उसमें भी घासपुस पडा था, पत्ते, काष्ठ, कंकड, पत्थर आदि पडे थे, अशुचि एवं अचोक्ष वस्तुएँ पडी थीं, पूतिक एवं दुरभिगन्ध युक्त भी वहां था-उस सबको वहां से विकुर्वित संवर्तक वायु द्वारा उडा उडाकर उसे कीसी एकान्त निर्जन स्थानमें डाल दिया. इस प्रकार यह सफाईका काम करके वे इस कार्यसे निवृत्त हो गए अर्थात् संवर्तक वायुकी विकुर्वणा करनेरूप कार्यको उन्होंने बन्द कर दिया इस कार्यको बन्द करके अब उन्होंने पुनः द्वितीय बार भी वैक्रिय समुद्घात किया. और वैक्रिय समुद्घात करके उन्होंने अभ्रवादलकोंकी विकुर्वणाकी. “अपःविभ्रति" इति अभ्राणि-इस व्युत्पत्तिके अनुसार વિદિશાઓમાં સારી રીતે કરેલી હેવી જોઈએ. તે પૂર્વોક્ત વિશેષણે વાળ ભૂત્યદાયક જેમ પૂર્વે વર્ણવેલા બધા સ્થાનની સાફસૂફી સરસ રીતે ચારે તરફથી બધી રીતે કરે છે, તેમજ તે આભિગિક દેવોએ પણ શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની પાસેની વર્તુલાકાર એક જન જેટલી ભૂમિની સંવર્તક વાયુઓની વિમુવણા કરીને આ પ્રમાણે જ સાફ સૂફી કરી. તેમાં જે કાંઈ ઘાસ-ચાર પાંદડા, કાષ્ઠ, કાંકરા, પથરા વિગેરે પડેલાં હતાં, અશુચિ તેમજ અક્ષ વસ્તુઓ પડી હતી, પૂતિક તેમજ દુરભિગંધ યુક્ત જે કંઈ ત્યાં હતું તે સર્વેને ત્યાંથી વિકુર્વિત સંવર્તક વાયુ વડે ઉડાડીને કોઈ એકાંત નિર્જન સ્થાનમાં નાખી દીધાં. આ રીતે આ બધું સાફસૂફીનું કામ પતાવીને–આ કામથી તેઓ નિવૃત્ત થઈ ગયા એટલે કે સંવર્તક વાયુની વિદુર્વણુ કરવા રૂપ કામને તેમણે બંદ કરી દીધું. આ કામને બંદ કરીને ફરી બીજી વખત પણ વૈકિય સમુદ્રઘાત કર્યો અને વૈક્રિય સમુદ્રઘાતક કરીને તેમણે અન્નવાલકોની (વરસાદના વાદળોની) વિકુણા કરી.
શ્રી રાજપ્રશ્રીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. स. ७ देवकृतं समवसरणभूमिसंमार्जनादिकम्
७७ भ्राणि जलधारकाणि तानि, विकुर्वन्ति विकृत्य स यथानामकः भृत्तिकदारकः स्यात् स कीदृशः ? इत्याह तरुणः ‘यावत् '-पदेन युगवान्. बलवान्. अल्पातङ्कः, स्थिरसंहननः स्थिराग्रहस्तः प्रतिपूर्णपाणिपादपृष्ठान्तरोरुपरिणतः, घननिचितवृत्तवलितस्कन्ध', चर्मेष्टक द्रुघनमुष्टिकसमाहतगात्रः उरस्यबलसमन्वागतः, तलयमलयुगलपरिघवाहुः, लङ्घनप्लवनप्रमर्दनसमर्थः छेकः, दक्षः, प्रष्ठः, मेधावी. निपुणेत्येतेषां पदानां सङ्ग्रहः शिल्पोपगतः – नपुणशिल्पोपगतः इति समस्तं पदम् एषां व्याख्याऽस्मिन्नेवसूत्रे कृता! एतादृशो भृतिकदारकः एकं महान्तं दकवारकं-मृन्मयपात्र विशेष वा, दकस्थालकं-जलपूर्णकांस्यादि पात्रं वा, दककलशं धातुमयजलकुम्भं दककुम्भकं - जलघटं वा गृहीत्वा राजाङ्गणं वा यावद् उद्यानं वा-राजाङ्गणवेत्यारभ्य उद्यानं वेत्यन्तं ग्राह्यम् तथा
अभ्रशद्धका अर्थ जल धारण करनेवाले ऐसा है. अर्थात् जिनसे पानी नियम से वरसे ऐसे वादलोंकी-मेघोंकी विकुर्वणाकी-उन्हें अपनी विक्रियाशक्तिसे उत्पन्न किया. इनकी विकुर्वणा करके उन्होंने इनसे क्या किया-सो इसे दृष्टान्त देकर सूत्रकार यों समझाते है-जैसे कोई पूर्वोक्त विशेषणोंवाला भृत्यदारक एक बडेसे दकवारकको-पानी भरे हुए मिट्टीके घडेको, अथवा दकस्थालकको-जलसे भरे हुए कांसे आदिके प्रात्रको, अथवा-दककलशकोजलसे भरे हुए किसी धातुके वरतन-घडेको, या दककुंभकको-जलसे भरे हुए सामान्य किसी भी बड़े घडेको लेकर पूर्वोक्त राजप्राङ्गणको, अथवा यावत् उद्यानान्तके समस्त स्थानोंमेंसे किसी भी स्थानको चाहे वह राजान्त:पुर हो, देवकुल हो, सभा हो प्रपा हो, आराम हो उद्यान हो-स्वरा, चपलता
“ अपः विभ्रति ” इति अभ्राणि । व्युत्पत्ति भु४५ मशहने। म पाणी ધારણ કરનાર એ થાય છે. એટલે કે પાણી જેમનાથી યથા નિયમ વરસે રહેવા મેની-વિકુણા કરી. પોતાની વિક્રિયા શક્તિ વડે તેમને ઉત્પન્ન કર્યા. તેમની વિદુર્વણું કરીને તેમણે શું કર્યું તે વાત સૂત્રકાર અહીં દષ્ટાંત આપીને સમજાવતાં કહે છે કે-જેમ કે ઈ-પૂર્વોક્ત વિશેષણવાળો ભ્રત્યદારક એક મોટા દવારક–પાણી ભરેલા માટીના માટલા–ને કે દસ્થાલક–પાણીથી ભરેલા કાંસા વિગેરેના પાત્ર–ને કે દકકલશને–પાણીથી ભરેલા કેઈપણ ધાતુના વાસણને, કે દકકુંભકને–પાણીથી, ભરેલા સામાન્ય કે ઈપણ મોટા ઘડાને લઈને પૂર્વોક્ત રાજપ્રાંગણને કે યાવત્ ઉદ્યાનાંતના બધા સ્થાનેમાંથી કેઈપણ સ્થાનને કે ભલે તે રાજાતપુર હેય દેવકુળ હેય સભા હય, પ્રપા હોય, આરામ હય, કે ઉદ્યાન–હોય ત્વરા ચપલતા
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
७८
राजप्रनीय स्रत्रे
च राजाङ्गणं वा राजान्तःपुरं वा देवकुलं वा सभां वा आरामं वा उद्यानं वा, ' अत्वरितं यावत् सर्वतः समन्तात् ' - अत्वरितमचपलमसंभ्रान्तं सुनिपुर्ण सर्वतः समन्तात् आवर्षेत्-आ- समन्तात् सिञ्चेत् । एवमेव इत्थमेव तेऽपि सूर्यास्य देवस्य आभियोगिका देवा आम्रवालकानि विकुर्वन्ति, विकृत्य क्षिप्रमेव- शीघ्रमेव प्रस्तनितयन्ति प्रकर्षेण तनतनेत्याकारं गर्जितं कुर्वन्ति, प्रस्तनितयित्वा विद्ययन्ति - विद्युतं करोति वस्तुतस्तु - विद्युतो विकुर्वन्तीत्यर्थः, विद्ययित्वा श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य सर्वतः समन्तात् योजनपरिमण्डल क्षेत्र नात्युदकं बहुजलरहितं नातिमृत्तिकं बहुमृत्तिकावर्जितं तत् योजनपरिमण्डलं क्षेत्रं यावत् प्रविरल प्रस्पृष्टं - अतिनिबिड स्पर्शनयुक्त, रजोरेणुविनाशनं
"
एवं संभ्रान्तिसे रहित होकर निरन्तर सुनिपुणरूप से सब तरफसे अचित्त सुरभि और सब तरहसे सींचता है इसी तरहसे सूर्याभदेवके उन आभियोगिक देवोंने अभ्रमेघों की विकुर्वणाकी विकुर्वणा करके उनसे दिव्य गंधोदककी वर्षा की. यही बात सूत्रकार आगेके पदोंसे इस प्रकारसे स्पष्ट करते हैं - वे कहते हैं कि जब आभियोगिक देव अभ्रवादलोंकी विकुर्वणा कर चुके- तब वे अवादल शीघ्र ही आकाशमें तडतड ध्वनि करने लगे. ( गरजने लगे ) तडतड ध्वनि करके फिर वे विजुलियों के जैसे आचरणवाले बन गये. अर्थात् उनमें विजुलियों की विकुर्वणा हुई- विजुलियां चमकने लगी. विजुलियां चमकाकर फिर वे श्रमण भगवान् महावीरके पासकी योजनपरिमित वर्तुलाकार भ्रमिमें बहुजल रहित एवं बहुमृत्तिका वर्जित होकर रिमझिम रिमझिम नन्हीं २ अचित्त वृन्दोंसे बरसे. इस तरह की वर्षा में पानी सब जमीन में ही
અને સ*બ્રાતિ વગર થઈને નિરંતર સુનિપુણ રૂપથી ચારે તરફથી અને બધી રીતે છંટકાવ કરે છે, આ પ્રમાણે જ સૂર્યાભ દેવના તે આભિયાગિક દેવાએ અબ્રમેઘાની વિધ્રુણા કરી. તેમનાથી દિવ્ય અચિત્ત સુવાસિત ગંધાદકની વર્ષા કરી. એ જ વાત સૂત્રકાર હવે નિમ્નપદોથી સ્પષ્ટ કરતાં કહે છે કે જ્યારે આભિયાગિક દેવા અશ્વમેઘાની વિકુણા કરી ચૂકયા, ત્યારે તે અશ્વમેઘા આકાશમાં એકદમ તડતડ ધ્વનિ કરવા લાગ્યા, તડતડ ધ્વનિ કરીને પછી તેએ વીજળીએના જેવા આચરણ વાળા બની ગયા એટલે કે તેમનામાં વીજળીએની વિપુણા થઈ. વીજળીએ ઝબૂકવા લાગી. વીજળીએ ચમકાવીને તેઓ શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની પાસેની ચેાજન જેટલી વસ્તુલાકાર ભૂમિમાં બહુપાણી વગરની અને માટી કાદવવાળી થઈ ન જાય તેવા ઝરમર, ઝરમર અચિત્ત છૂંદો વરસાવવા લાગ્યા. આ જાતની વર્ષામાં
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ७ देवकृतं समवसरणभूमिसंमार्जनादिकम्
रजांसि - श्लक्ष्णतररेणुपुद्गलाः, रेणवः - स्थूलधूलयः इत्युभयेषां विनाशनंनिवारकं दिव्यं अचित्तं सुरभिगन्धोदकं सुगन्धाढ्यजलसम्पन्नं वर्षं वर्षन्ति - कुर्वन्ति, वर्षित्वा निहतरजः, नष्टरजः भ्रष्टरजः, उपशान्तरजः, प्रशान्तरजः, कुर्वन्ति कृत्वा क्षिप्रमेव उपशाम्यन्ति वृष्टिकार्या निवर्तन्ते, उपशम्य - निवृत्य तृतीयमपि तृतीयवारमपि पुष्पवादलविकणार्थं वैक्रियसमुद्घातेन समवध्नन्ति समवहत्य पुष्पवादलकानि - पुष्पप्रधानक मेघान् विकुर्वन्ति स यथानामकःकोsपि मालाकारदारकः - मालाकारपुत्रः स्यात् तरुणः यावत् शिल्पोपगतः - तरुण
•
9
७९
समा जाती है और कीचड नहीं होने पाती है- जमीन केवल तर हो जाती है. यही बात 'इन नात्युदकं, नातिमृत्तिकं, प्रविरलप्रस्पृष्टं' इन पदोंसे प्रकट की गई है। इस वर्षा से वहांकी रजका - श्लक्ष्णतररेणुपुद्गलोंका एवं रेणुओंका - स्थूलधूलियोंका - निवारण हो गया - अर्थात् ये सब दब गई. इस प्रकार उन अभ्र मेघोंने दिव्य सुगन्धयुक्त जलकी वर्षा की, इससे वह स्थान निहतरज वाला, नष्ट रजवाला, भ्रष्टरजवाला, उपशान्त रजवाला और प्रशान्तरजवाला बन गया. इस प्रकारसे उसस्थानको करके फिर वे आभियोगिक देव अपने इस वृष्टि कार्य से निवृत्त हो गये, निवृत्त होकरके उन्होंने तृतीयवार भी पुष्पवादलको की विकुर्वणा करनेके लिये वैक्रियसमुद्धात किया. इस समुद्धात से उन्होंने पुष्पप्रधानक- मेघोंकी विकुर्वणाकी. इससे उन्होंने क्या किया इस बातको अब सूत्रकार दृष्टान्त देकर समझाते हैं इसमें वे प्रकट करते हैं जैसे कोई मालीका बालक हो और वह तरुण यावत् शिल्पोपगत इन पूर्वोक्त
6
બધું પાણી પૃથ્વીમાં જ સમાવિષ્ટ થઇ જાય છે અને તેથી કાદવ થતા નથી પૃથ્વી इहुत लीनी था लय छे से बात आ ' नात्युदक, नातिमृत्तिक प्रविरलप्रस्पृष्टं ' પોથી સ્પષ્ટ કરવામાં આવી છે. આ વર્ષથી ત્યાં રજનું-લગુતરરેણું પુદ્ગલાનું અને રેણુઓનું સ્થૂલ ધૂળીનુ-નિવારણ થઈ ગયુ' એટલે કે આ ખધી રજ દબાઈ ગઈ. આ રીતે તે આશ્રમેધાએ દિવ્ય સુગ ધયુક્ત પાણીની વર્ષા કરી. તેથી તે સ્થાન નિહતરજવાળું, ભ્રષ્ટ–રજવાળું, ઉપશાંત રજાવાળું અને પ્રશાંતરજ વાળું થઇ ગયું. આ રીતે તે સ્થાનને બનાવીને પછી તે સર્વ આભિયાગિક દેવા પેાતાના તે વૃષ્ટિકાય થી નિવૃત્ત થઈ ગયા. નિવૃત્ત થઇને તેમણે ત્રીજી વખત પણ પુષ્પ મેઘાની વિકુણા કરવા માટે વિક્રય સમુદ્લાત કર્યાં. આ સમુદ્દાત વડે તેમણે પુષ્પ પ્રધાનક મેઘાની વિધ્રુણા કરી. એનાથી તેમણે શું શું કર્યું. આ વાતને સૂત્રકાર દૃષ્ટાંત વડે સમજાવતાં કહે છે કે-જેમ કાઇ માળીના છેકરા હાય અને તે તરુણ યાવત્ શિલ્પાપગત હાય ઇત્યાદિ પહેલાં વર્ણવેલાં બધાં વિશેષણથી યુક્ત
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयसूत्रे इत्यारभ्य शिल्पोपगत इत्यन्तं ग्राह्यम् । एका महतीं पुष्पच्छादिकां-पुष्पपात्र विशेष वा, पुष्पपटलकं – पुष्पभाजनविशेषं वा, पुष्पचङ्गेरिकां वा, गृहीत्वा-आदाय 'राजाङ्गणं वा यावत् सर्वतः समन्तात् -'राजाङ्गणं'-मित्यारभ्य सर्वतः समन्ताद' इत्यन्तानां पदानां सङ्ग्रहः, तथा च-राजाङ्गणं वा राजान्तःपुरं वा देवकुलं वा, सभां वा, प्रपां वा आराम वा उद्यानं वा, अत्वरितमचपलमसंभ्रान्तं निर. न्तरं सुनिपुणं सर्वतः समन्ताद्' इति सकलपदसङ्गहः कचग्रहग्रहीतकरतलप्रभ्रष्टविप्रमुक्तेन-कचेषु ग्रहः-ग्रहणं कचग्रहः तेन कचन वादत्यर्थः गृहीतं ततः करतलात् प्रभृष्टं-पतितं, पश्चाद् विप्रमुक्तं तेन दशार्द्धवर्णेन-पञ्चवर्णन कुसुमेनपुष्पेण, मुक्तपुष्पपुञोपचारकलित-मुक्तानि-स्वयं पतितानि यानि पुष्पाणि तेषां पुञ्जन-समूहेन य उपचारः सुशोभितीकरणं. तेन कलितं युक्तम् अचित्तपुष्पराशिसमलङ्कृतं कुर्यात् , एवमेव इत्थमेव ते पूर्वोक्ताः सूर्याभस्य देवस्य आभियोगिका विशेषणोंवाला हो. तो वह जैसे एक बडी सी पुष्पच्छादिकाको-पुष्पपात्र विशेषको, पुष्पपटलको-पुष्पचङ्गेरिकाको लेकर राजप्राङ्गण आदि पूर्वोक्त उद्यान तकके स्थानों में से किसी एक स्थानको, त्वरा, चपलता और संभ्रान्तिसे रहित होकर निरन्तर सुनिपुण रूपसे सब तरफसे और सब प्रकारसे पहिले कचग्रह की तरह पकडे गये. फिर हाथसे छोडे गये ऐसे पंचवर्णवाले पुष्पोंसे अचित्त पुष्पोंकी राशिसे समलत करता है. इसी प्रकार उस पूर्वोक्त सूर्याभदेवके देवोंने-पुष्पवादलकों की विकुर्वणा करके उस श्रमण भगवान् महावीरके एक योजनपरिमित वर्तुलाकार भूभागको अचित्त पुष्पोंकी राशिसे समलंकृत किया. यही बात सूत्रकार आगेके पदोंद्वारा इस प्रकारसे समझाते हैं-ज्यों ही सूर्याभदेवके उन आभियोगिक देवोने पुष्पवादलकोंकी विकुर्वणाकी तो वे पुष्पवादलक હોય અને જેમ એક બહુ મોટી પુષ્પચ્છાદિકાને–પુષ્પપાત્ર વિશેષને પુષ્પપટલન-પુષ્પ ભાજન વિશેષને કે પુષ્પની છાબને લઈ રાજપ્રાંગણ વગેરેથી માંડીને પૂર્વોક્ત ઉદ્યાન સુધીના સ્થાનોમાંથી કેઈ પણ સ્થાનને ત્વરા, ચપળતા અને સત્ક્રાંતિ વગર થઈને નિરંતર સુનિપુણતાથી ચારે તરફથી અને બધી રીતે પહેલાં કચગ્રહની જેમ પકડેલાં અને ત્યારે પછી હાથમાંથી છોડી મૂકેલાં પાંચરંગના પુષ્પોથીઅચિત્ત પુષ્પ રાશિથી સુશોભિત બનાવે છે તેમજ તે પૂર્વોક્ત સૂર્યાભદેવના દેવોએ પુષ્પમેની વિતુર્વણ કરીને શ્રમણ ભગવાન મહાવીરના એક યોજના જેટલા ગોળાકાર ભૂભાગને અચિત્ત પુપની રાશિથી સુશોભિત કર્યો. એ જ વાત સૂત્રકાર હવે પછીના આ પદોથી આ પ્રમાણે સમજાવે છે કે જ્યારે સૂર્યાભદેવના તે આભિગિક દેએ પુષ્પોની વિર્કવણા કરી કે તરત જ તે પુષ્પ
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્ર: ૦૧
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ७ देवकृतं समवसरणभूभिसमार्जनादिकम् ८१ देवाः पुष्पवादलकानि विकुर्वन्ति विकृत्य क्षिप्रमेव प्रस्तनितयन्ति प्रस्तनितयित्वा यावत् पदेन 'क्षिप्रमेव विद्ययन्ति विद्ययित्वा श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य सर्वतः समन्तात्' इत्येषां सङ्ग्रहः योजनपरिमण्डलं जलजस्थलजभासुरप्रभूतस्य-प्रचुरभासुरजलस्थलजाकारस्य अत्र प्राकृतत्वाद्विशेषणपरप्रयोगः वृन्तस्थायिनः -अधोवर्त्तिवृन्तयुक्तस्य दशार्द्धवर्णकुसुमस्य-दशार्द्धवर्णस्य-पञ्चवर्णस्य जानूत्सेधप्रमाणमात्रम् अवधि वर्ष वर्षन्ति वर्षित्वा, कालागुरुप्रवरकुन्दुरुष्क तुरुष्कधूप
आकाशमें शीघ्र ही तडतडाने लगे. (गर्जने लगे ) उनमें विजली चमकने लगी. विजली चमकनेके साथ ही श्रमण भगवान् महावीरके पासका एक योजनपरिमित्त वलाकार भूभाग प्रचुर एवं भासुर ऐसे अचित्त जलज और स्थलज पुष्पोंकी राशिसे व्याप्त हो गया. यह पुष्पोकी राशि उन पर उन पुष्पों मेघोंसे वरसी. पुष्पोंकी यह वरसा वहां जानून्सेध प्रमाण मात्र तक हुई अर्थात् जानुओंकी-घुटनोंकी-जितनी ऊँचाई होती है. इतनी ऊँचाई तक वह पुष्पवर्षा वहां हुई, इसमें जितने भी पुष्प वरसे थे, वे सब अपने अधोभागवर्ती डन्डलसे युक्त हुए ही वरसे थे. अर्थात् वरसते समय पुष्पोंका मुख ऊपरकी और था, और डन्डलका मुख नीचेकी और थे. इस प्रकार पुष्पराशि वरसा कर उन आभियोगिक देवोंने उस स्थानको स्वयं भी और दूसरे देवोंसे भी स्वर्ग जैसा सुरवर गमनाभियोग्य बनाया. और बनवाया, पहिले उन्होंने उस स्थान पर अचित्त कालागुरु धूपको, अचित्त प्रवर कुन्दु
મેઘ આકાશમાંથી તડતડાવા લાગ્યા, તેમનામાં વીજળી ઝબૂકવા લાગી. વીજળીના ચમકારાની સાથે જ શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની પાસે એક એજન જેટલે ભૂભાગ પ્રચુર અને ભાસુર એવાં અચિત્ત જલ જ અને સ્થલજ પુષ્પરાશિથી વ્યાપ્ત થઈ ગયે. આ પુપરશિ તેની ઉપર તે પુષ્પ મેઘાથી વરસી. પુષ્પોની આ વર્ષા ત્યાં ઘૂટણ સુધીના પ્રમાણ જેટલી થઈ એટલે ઘૂંટણની જેટલી ઉંચાઈ હોય છે તેટલી ઉંચાઈ સુધી પુષ્પ વર્ષા થઈ. આમાં જેટલાં પુષ્પો વરસ્યા હતા તે બધા અભાગ વર્તિ દાંડિથી યુક્ત થયેલા જ વરસ્યા હતા. એટલે કે તેની દાંડી નીચેની તરફ હતી એટલે વરસતી વખતે પુષ્પનું મુખ ઉપરની તરફ હતું અને દાંડીનું મુખ્ય નીચેની તરફ હતું. આ રીતે પુષ્પરાશિવરસાવીને તે આભિયોગિક દેવોએ એસ્થાનને પોતે પણ અને બીજાઓની પાસેથી પણ સ્વર્ગ જેવું સુરવર ગમનાભિચોગ્ય બનાવ્યું અને બનાવડાવ્યું. તેમણે તે સ્થાન ઉપર અચિત્ત કલાગુરુ ધૂપ,
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयसूत्रे
मघमघायमानगन्धोद्धताभिरामं - कालागुरुः, प्रवरकुन्दुरुष्कः - तुरुष्कः एते धूपविशेषाः तेषां अचित्तधूपानां यो मघमघायमानः - अतिशयितो गन्धः तस्य उद्भूतेन - प्रसरणेनाभिरामं - रमणीयम्, सुगन्धवरगन्धितम् - उत्तमगन्धवासितम् अत एव गन्धवर्तिभूतं - गन्धगुटिकासदृशं दिव्यम् सुखराभिगमनयोग्यं कुर्वन्ति, न स्वयमेव कुर्वन्ति किन्त्वन्यैरपि कारयन्ति कृत्वा कारयित्वा च क्षिप्रमेव - शीघ्रमेव उपशाम्यन्ति - तत्करण क्रियातो निवर्तन्ते, उपशम्य यत्रैव श्रमणो भगवान् महावीरः तत्रैव उपागच्छन्ति, उपागम्य श्रमण भगवन्तं महावीरं त्रिकृत्वः - वारत्रयं यावत् यावत्पदेन आदक्षिणप्रदक्षिणं शिर आवर्तमञ्जलिं कृत्वा ' वन्दन्ते नमस्यन्ति' इत्येषां सङग्रहः वन्दित्वा नमस्थित्वा च श्रमणस्य भगवतो महा, वीरस्य अन्तिकात् - समीपात्, आम्रशालवनात् चैत्यात् प्रति निष्क्रामन्ति-प्रतिरुष्कधूपको और अचित्त तुरुष्क धूपको डाला, इससे वहां बहुत अधिक गंधका वातावरण फैला गया. इससे वह स्थान ऐसा रमणीय बन गया. कि मानों यह गंधकी एक विशाल गुटिका है इस प्रकार करके और करवाके वे अपने इस कार्य से शीघ्र ही निवृत्त होकर फिर वे वहां पहुँचे जहां श्रमण भगवान् महावीर वीराजमान थे. वहां पहुँच कर उन्होंने उन श्रमण भगवान् महावीरको तीनवर आदक्षिण प्रदक्षिण पूर्वक वन्दना किया. इनमें उन्होंने दोनों हाथों की अंगुलियोंके दश नख आपस में जुड जावे ऐसी अंजलि बनाई और उसे दक्षिण भागसे लेकर शीर पर तीन बार वामकर्ण तक घुमाया. तीन बार घुमाकर फिर उन्होंने वन्दनाकी प्रभुको - नमस्कार किया. वन्दना नमस्कार करके फिर वे सब के सब श्रमण भगवान् महावीरके पास से और उस आम्रशालवन नामक उद्यान से चल दिये. चलकर वे अपनी उसी અચિત્ત પ્રવર કુ દુરુષ્ક ધૂપ અને અચિત્ત તુરુષ્ક ધૂપ નાખ્યા. જેથી ત્યાં ખૂબ જ તીવ્ર ગંધનું વાતાવરણ પ્રસરી ગયું. એથી તે સ્થાન એવું રમણીય બની ગયું કે-જાણે તે માટી સુગંધની ટિકા ( ગાળી )ન હાય ! આ પ્રમાણે કરીને અને કરાવીને તેઓ પેાતાના કાર્ય થી જલ્દી નિવૃત્ત થઇ ગયા. નિવૃત્ત થઈને પછી તેઓ જ્યાં શ્રમણ ભગવાન મહાવીર વિરાજમાન હતા. ત્યાં પહેાંચી ગયા ત્યાં પહેાંચીને તેમણે તે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની ત્રણ વખત આદક્ષિણા પ્રદક્ષિણા કરી. આમાં તેમણે ખ'ને હાથેાની આંગળીઓના દર્શદશનખા પરસ્પર જોડાઈ જાય એવી રીતે અંજલી બનાવી અને તેને જમણા કાનના ભાગથી લઈને મસ્તક ઉપર ત્રણ વખત ડાખા કાન સુધી ફેરવી. ત્રણ વાર ફેરવીને તેમણે શ્રમણ ભગવાનને વન્દન તેમજ નમસ્કાર કર્યો. વન્દન અને નમસ્કાર કરીને પછી તેઓ સવે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની પાસેથી અને તે આમ્રશાલવન નામે ઉદ્યાનથી રવાના
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
८२
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू ७ देवकृतं समवसरण भूमिसंमार्जनादिकम् निःसरन्ति, प्रतिनिष्क्रम्य तया-देवजनप्रसिद्धया-उत्कृष्टया-उत्तमया यावत् यावत्पदेन-'प्रशस्तया त्वरिततया चपलया चण्डया जवनया शीघ्रया उद्धृतया दिव्यया देवगत्या तियंगसंख्येयानां द्वीपसमुद्राणां मध्यमध्येन' इत्येषां सङ्ग्रहः, व्यतिव्रजन्तो व्यतिव्रजन्तः-गच्छन्तोः गच्छन्तः यत्रैव सौधर्मः कल्पः, यत्रैव सूर्याभ विमानं यत्रैव सुधर्मा सभा यत्रैव सूर्याभो देवस्तत्रैव उपागच्छन्ति, उपागम्य सूर्याभं देवं करतलपरिगृहीतं शीर आवर्त मस्तके-ललाटे अजलिम्-अललिपुटं कृत्वा जयेन-जयशब्देन विजयेन-विजयशब्देन वर्धयन्ति'त्वं जयत्वं विजयस्व' इति शरोच्चारणेनाभिनन्दयन्ति, वर्धयित्वा तां पूर्वोक्ताम् आज्ञप्तिकाम्-आज्ञाम् प्रत्यर्पयन्ति-आज्ञप्तकार्यसम्पादनेन निवेदयन्ति ॥स्. ७॥ देवजन प्रसिद्ध उत्तम यावत् शद्धगृहीत-प्रशस्त, त्वरित, चपल, चण्ड, जयशाली, शीघ्ररूप उद्धत दिव्य देवगतिसे तिर्यग् लोकवर्ती असंख्यात द्वीप समुद्रोंके बीचों बीचसे होते हुए जहां सौधर्मकल्प था, और उसमें भी जहां सूर्याभविमान था और उसमें भी जहां सुधर्मा सभा थी, और उसमें भी जहां सूर्याभदेव था वहाँ पर आये. वहां आकर उन्होंने सूर्याभदेवको दोनों हाथों की पूर्वोक्त रूपसे अंजलि बनाकर और उसे मस्तक पर घुमाकर जय विजय शद्धोंसे बधाया. “तुम्हारी जय हो-तुम विजयशील रहो" इस प्रकारके शद्धोंके उच्चारण पूर्वक उसका अभिनंदन किया. अभिनंदन करके फिर उन्होंने उसके द्वारा प्रदत्त उस पूर्वोक्त आज्ञाको उसे लौटा दिया. अर्थात् आपने जैसा करनेको हमलोगों से कहा था-वैसा हमने सब सुचारुरूप से संपादितकर लिया है. ऐसा निवेदन किया ॥ सू. ७ ॥
થઈને તેઓ પોતાની તે દેવજન પ્રસિદ્ધ ઉત્તમ યાવત્ શબ્દ ગૃહીત–પ્રશસ્ત, ત્વરિત, ચપળ, ચંડ, જયશાલી, શીધ્રરૂપ, ઉદ્ભત દિવ્ય દેવગતિથી તિય લોકવર્તી અસંખ્યાત દ્વીપ સમુદ્રોની વચ્ચે-વચ્ચે થઈને જ્યાં સૌધર્મ ક૫ હતું અને તેમાં પણ જ્યાં સૂર્યાભવિમાન હતું અને તેમાં પણ જ્યાં સુધર્માસભા હતી અને તેમાં પણ જ્યાં સૂર્યાભદેવ હતા ત્યાં આવ્યા. ત્યાં આવીને તેમણે સૂર્યાભદેવને બંને હાથની પૂર્વોક્ત રીતે અંજલિ બનાવીને અને તેને મસ્તક ઉપર ફેરવીને જય, વિજય શબ્દો વડે વધામણી આપી. “તમારે જય થાઓ તમે વિજયશીલ થાઓ ” આ જાતના શબ્દોના ઉચ્ચારણ કરતાં તેનું આભિનંદન કર્યું. અભિનંદન કરીને તેમણે તેના વડે અપાયેલી તે પૂર્વોક્ત આજ્ઞાને સન્માન સહિત પાછી આપી દીધી એટલે કે તમે અમને જે પ્રમાણે કરવાની આજ્ઞા કરી હતી-તે પ્રમાણે જ અમે બધું કામ સરસ રીતે પતાવી દીધું છે. આ જાતનું નિવેદન કર્યું. સૂ. ૭૫
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजनी
मूलम् - तणं से सूरिया देवे तेसिं आभियोगियाणं देवाणं अंतिए एयमहं सोच्चा निसम्म हट्ठतुट्ट जाव हियए पायत्ताणियाहिवरं देवं सद्दावेह, सद्दावित्ता एयं वयासीखिप्पामेव भो देवाणुपिया ! सूरियाभे विमाणे सुहम्माए सभाए मेघोघरसियगंभीर महुरसहूं जोयणपरिमंडलं सुसरघंट तिक्खुत्तो उल्लालेमाणे २ महया २ सद्देणं उग्घोसेमाणे २ एवं वयाहि - आणवेइ णं भो सूरियाभे देवे गच्छइ णं भो सूरियाभे देवे जंबुद्दीवे दीवे भारहे वासे आमलकप्पाए णयरोए अंबसालवणे चेइए समणं भगवं महावीरं अभिवंदित्तए, तुभेऽवि णं भो देवाणुप्पिया ! सव्विड्ढी ए जाव णाइयरवेणं णियगपरिवाल सद्धिं संपरिवुडा साई २ जाणविमाणाई दुरूढा समाणा अकालपरिहीणं चेव सूरियाभस्स अंतिए पाउब्भवह || सू० ८ ॥
८४
छाया- - ततः खलु स सूर्याभो देवः तेषाम् आभियोगिकानां देवानामन्तिके aar gar निशम्य हृष्टतुष्ट यावद्धृदयः पदात्यनीकाधिपतिं देवं
4
तणं से सूरिया देवे ' इत्यादि ।
सूत्रार्थ - (तरण से सूरिया देवे ) इसके बाद वह सूर्याभदेवे ( तेसिंआभियोगियाण देवाण अंतिए) उन आभियोगिक देवोंके पास से - सुख से (एयम सोच्चा) इस अनन्तरोक्त अर्थ को सुनकर (निसम्म) और उसे हृदय में अवधारण कर ( हट्ठतुड जाव हियए) बहुत अधिक हर्षित हुआ, संतुष्ट चित्त हुआ यावत् हर्ष से उसका हृदय भर गया. उसने उसी
6
'तएण से सूरियाभे देवे ' इत्यादि ।
सूत्रार्थ - ( तणं से सूरियाभे देवे ) त्यार पछी ते सूर्यामहेव ( तेसिं आभियोगियाणं देवाण अतिए ) ते मालियोगिङ हेवानी पासेथी - भुथी - ( एयमेट्ठ सोच्चा ) मा प्रभाशेनी वात सांलजीने ( निसम्म ) अने तेने हृध्यमां भवधारित अरीने ( हट्टतुट्ट जाब हियए) भूमन वधारे दुर्ष याभ्यो, सतुष्ट थित्त વાળા થયેા યાવત્ હુથી જેનું હ્રદય તરખાળ થઈ ગયુ છે એવા તેણે તત્ક્ષણ
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सृ. ८ भगवद्वन्दनार्थसूर्याभस्य घोषणा
८५.
शब्दयति शब्दयित्वा एवमवादीत - क्षिप्रमेव भो देवानुप्रिय ! सूर्याभे विमाने सुधर्मायां सभायां मेघौघरसितगम्भीरमधुरशद्धां योजनपरिमण्डलां सुस्वरघण्टां त्रिकृत्वः उल्लालयन् २ महता २ शब्देन उद्घोषयन् २ एवमवादीत् ' आज्ञापयति खलु भो सूर्याभो देवो गच्छति खलु भोः सूर्याभो देवो जम्बूद्वीपे द्वीपे भारतवर्षे आमलकल्पायां नगर्याम् आम्रशालवने चैत्ये श्रमण भगवन्तं महावीरमभिवन्दितुम् यूयमपि भो देवानुप्रियाः ! सर्वद्वर्धा यावत् नादितरवेण समय ( पायत्ताणियाहिवरं देवं सदावेइ) पदात्यनीकाधिपतिको बुलाया. ( सद्दवित्ता एवं वयासी) बुलाकर उससे ऐसा कहा - ( स्वप्पामेव भो देवाणुपया ! सूरिया विमाणे सुहम्माए समाए मेघौघर सियगंभीर महुरसदं ) हे देवाणुप्रिय ! तुम शीघ्र ही सूर्याभविमान में सुधर्मासभामें मेघौघरसित गंभीर मधुर शदवाली (जोयणपरिमडलं) एक योजनकी विस्तारवाली (सरघंटे) सुस्वर घंटाको ( तिक्खुत्तो) तीनबार (उल्लालेमाणे २) बजाते बजाते ( महया २ संदेणं उघोसेमाणे २ एवं वयाहि ) जोर २ से बार घोषणा करते हुए ऐसा कहो ( आणवेइ णं भो सूरियामे देवे, गच्छह णं भो सूरियामेदेवे) हे देवो ! सूर्याभदेव आज्ञा करता है, भो देवो ! सूर्याभदेव जाता है, (जंबूद्दीवे दीवे भारहे वासे आमलक पाए यरीए अबसालवणे चेइए समणं भगवं. महावीरं अभिवंदित्तए) जंबूद्वीप नामके द्वीपमें जो भरतक्षेत्र है. उसमें जो आमलकल्पा नगरी है, उसमें भी जो आम्रशालवन नामका उद्यान है उसमें विराजमान ( पायन्ताजिया हिवई देव सहावेइ ) पायहण सेनाना सेनापतिने गोसाव्या. ( सहावित्ता एवं वयासी ) गोसावीने तेने या प्रमाणे उछु है ( खिप्पामेव भो देवाणुपिया ! सूरियाभे विमाणे मुहम्माए सभाए मेघोघर सियगंभीर महुरसद्द ) डे हेवानु * પ્રિય ! તમે જલ્દી સૂર્યવિમાનમાં સુધર્મા સભામાં મેધાઘસિત ગ`ભીર મધુર शह युक्त ( जोयणपरिमंडलें ) ४ येोन्न भेटला विस्तारवाणी ( सुसरघट ) सुरवरवाणी घटाने ( तिक्खुत्तो ) ऋणु बमत ( उल्लालेमाणे २ ) वजाउतां बजाडता ( महया २ सणं उग्घोसेमाणे २ एवं वयाहि ) अडु भोटा साडे वारंवार घोषणा ४२तां आ प्रमाणे ४७ } ( आणवेइ णं भो सूरियाभे देवे, गच्छइ णं भो सूरियाभे देवे ) हे देवा ! सूर्यालद्वेव आज्ञा ४रे छे, हे देवा ! सूर्यालहेव लय छे. ( जंबूवे दीवे भारदेवासे आमलकप्पाए णयरीए अबसालवणे चेइए समणं भगवं महावीर अभिवंदित्तए ) ४ मूद्वीप नामना द्वीपमां ने भरत क्षेत्र छे. तेमां ने सामसङट्टयाનગરી છે. તેમાં પણ જ્યાં આમ્રશાલવન નામે ઉદ્યાન છે, તેમાં વિરાજમાન શ્રમણ
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयसूत्रे निजकपरिवारैः सार्द्ध संपरिवृताः स्वानि २ यानविमानि अधिरूढाः सन्तः अकालपरिहीनमेव सूर्याभस्य देवस्यान्ति के प्रादुर्भवत ॥ सू० ८ ॥
टीका-'तएणं से' इत्यादि - ततः-आज्ञप्तिकाप्रत्यर्पणानन्तरम् खलु स सूर्याभो देवः तेषाम् आभियोगिकानां देवानाम् , अन्तिके एतम्-अनन्तरोक्तम् अर्थम्-वृत्तं श्रुत्वा निशम्य-हृद्यवधार्य हृष्टतुष्टयावद्धृदयाः- हृष्टतुष्टेत्यारभ्य हृदय इत्यन्तपदसङ्ग्रहः कार्यः तथा च हृष्टतुष्टचित्तानन्दितः, प्रीतिमनाः, परमसौमनस्थितः, हर्षवशविसर्पद्धृदयः इतिबोध्यम् , एषां व्याख्या पूर्व कृता। एतादृशः सन् श्रमण भगवान् महावीरको वन्दनाके लिये (तुम्भे विणं भो देवाणुप्पिया ! सविड्ढीए जाव णाइयरवेणं णियगपरिवारसद्धिं संपरिबुडा साई २ जाणविमाणाई दुरूढा समाणा अकालपरिहीण चेव सूरियाभस्स देवस्स अंतिए पाउब्भवह) इसलिये आपलोग मी हे देवानुप्रियो ! अपनी २ समस्त ऋद्धिके साथ यावत् नादितरवके साथ अपनी २ परिवार मडलीसे युक्त होकर अपने २ विमानोंमें चढकर विना विलम्ब किये सूर्याभदेयके पास पहुँच जावें ।
टीकार्थ-आज्ञप्तिकाके प्रत्यर्पण करनेके बाद जब सूर्याभदेवने उन आभियोगिक देवोंके मुखसे अपनी आज्ञानुसार सबकार्य सुविहित किया गया सुना-तो सुनकर और उसे सोचकर वह हृष्टतुष्ट यावत् हृदयवाला हुआ यहां यावत् पदसे 'हृष्टतुष्टसे लेकर हर्षवशसिपद्धृदयः" इतना पाठ लिया गया. है भगवान महावीरने ५४न ४२५ माटे ( तुभे वि णं भो देवाणुप्पिया ! सव्विढिए जाव जाइयरवेण णियगपरिवारसद्धिं सपरिवुडा साई २ जाणविमाणाई दुरुडा समाणा अकालपरिहीणं चेव सूरियाभस्स देवस्स अतिए पाउब्भवह ) मेटा भाटे તમે લેકે પણ હે દેવાનુપ્રિયે ! પોતપોતાની સમૃદ્ધિની સાથે યાવત્ નહિતરવની સાથે પોતપોતાની પરિવાર મંડળીને સાથે પિતપોતાની વિમાને ઉપર સવાર થઈને જલ્દી સૂર્યાભદેવની પાસે પહોંચી જાવ.
ટીકાથ-આજ્ઞા પ્રમાણે ઘોષણા થઈ ગયા બાદ જ્યારે સૂર્યાભદેવ તે આમિગિક દેના મુખથી પિતાની આજ્ઞા મુજબ બધું કામ પુરૂં થઈ જવાનું સંભળ્યું તે તે સાંભળીને અને તેને વિચારીને તે અને તેને હદયમાં ધારણ કરીને ખૂબ જ હૃષ્ટતુષ્ટ યાવત્ प्रसन्न ४यवाणी 2 गया. मी यावत् ५४थी 'हष्टतुष्ट ५४थी महिने हर्षवशविसपद्धृदयः' मा पा सेवामा माया छ. मा ५४ना पहोनी व्याण्या पसा ४२वामा
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. स. ८ भगवद्वन्दनार्थसूर्याभस्य घोषणा पदात्यनीकाधिपति-पदात्यनीकानि-पादचारिसैन्यानि तेषामधिपति-नायकम् , देवं शब्दयति-आह्वयति. शब्द यित्वा आहूय एवं-वक्ष्यमाणं वचनम् अवादीत्भो देवानुप्रियः ! क्षिप्रमेव-शीघ्रमेव सूर्याभे विमाने. सुधर्मायां सभायां मेघौघरसितगम्भीरमधुरशब्दां-मेघानामोघः-समूहस्तस्य यद् रसितं तद्वत् गम्भीरो मधुरश्च शब्दो यस्याः सा मेघौधरसितगम्भीरमधुरशब्दा, ताम् योजनपरिमण्डलां -योजनप्रमाणवतुलाकारां सुस्वरघण्टां-सु-शोभन: स्वरः-शब्दो यस्याः सा सुस्वरा सा चासौ घण्टा चेति सुस्वरघण्टा ताम् त्रिकृत्वः-वारत्रयम् , उल्लालयन् २-ताडयन् २-वारंवारं वादयन् महता २-दीर्धेण २-शब्देन उद्घोष यन् २ -वारं वारमुच्चै?षणां कुर्वन् एवम्-अनुपदं वक्ष्यमाणं वचनम् बद-कथय, यद् आज्ञापयति-आज्ञां करोति खलु भो देवा: ! सूर्याभो देवः, गछति-प्रयाति खलु सूर्याभो देवः, कुत्र किं कर्तुं गच्छति ? इत्याह-'जंबुद्दीवे' इत्यादि-जम्बूद्वीपे द्वीपे-मध्यजम्बूद्वीपे भारते वर्षे, आमलकल्पायां नगर्याम् आम्रशालवने चैत्ये विराजमानं श्रमणं भगवन्तं महावीरम् अभिवन्दितुम् यूयमपि खलु भो देवानुप्रियाः ! सर्वद्धर्या यावत् नादितरवेण-सर्वद्धर्या' इत्यारभ्य 'नादितइस पाठके पदोंकी व्याख्या पहिलेकी जा चुकी है. इस प्रकारसे आनन्दसे आनन्दित बनकर उसने पादचारी सैन्यके अधिपतिको-नायकको-बुलायाबुलाकर उससे ऐसा कहा-है देवानुप्रिय ! तुम शीघ्र ही सूर्याभविमानमें सुधर्मा सभामें जाओ और वहां जाकर एक योजन प्रमाण वतुलाकारवाली सुस्वर घंटाको बजाओ, इसका शब्द मेघोंके समूहकी गर्जनाके जैसा गंमीर और मधुर है। उसे तीनबार बजा २ कर फिर ऐसी घोषणा करोकि हे देवो! सूर्याभदेव जंबूद्वीपान्तर्गत भरतक्षेत्रमें रही हुई आमलकल्पा नगरीके आम्रशालवन उद्यानमें विराजमान श्रमण भगवान् महावीरको चन्दन करनेके लिये जा रहा है अतः उसकी आज्ञा है कि तुम सब देव अपनी २ समस्त परिवार आदिरूप ऋद्धिसे, समस्त यथा शक्ति विस्तारित सफल शारीरिक આવી છે. આ પ્રમાણે આનંદિત થઈને તેણે પાયદળસેનાના અધિપતિ (સેનાપતિ) ને બોલાવ્યો અને બોલાવીને તેને આ પ્રમાણે કહ્યું કે હે દેવાનુપ્રિય ! તમે જલદી સૂર્યાભવિમાનમાં સુધર્મા સભામાં જાવ અને ત્યાં જઈને એક એજન જેટલી ગોલાકાર વાળી સુસ્વર ઘંટાને વગાડે. આને ધ્વનિ મેના સમૂહની ગજના જે ગંભીર અને મધુર છે. તેને ત્રણ વખત વગાડી વગાડીને પછી એવી ઘષણ કરો કે હે દે! સૂર્યાભદેવ જંબુદ્વીપમાં આવેલા ભરતક્ષેત્રની આમકલ્પાનગરીના આમ્રપાલવન ઉદ્યાનમાં વિરાજમાન શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને વંદનકરવા માટે જઈ રહ્યો છે. એટલા માટે તેની એવી આજ્ઞા છે. કે તમે સર્વે દેવો
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयसूत्रे रावेणेत्यन्तपद सङ्ग्रहः, तथा च-सर्वर्या, सर्वधुया, सर्वबलेन सर्वसमुदयेन, सर्वाऽऽदरेण सर्वविभूत्या, सर्वविभूषया, सर्वसम्भ्रमेण, सर्वपुष्पगन्धमाल्यालङ्कारेण सर्वत्रुटितशब्दसनिनादेन. महत्या, ऋद्धया महत्या युत्या महता वलेन, महता समुदयेन. महता वरत्रुटितयमकसमकप्रवादितेन शङ्खपणव-पटह- मेरी. झल्लरी-खरमुखी-हुड्डक्क-मुरज-मृदङ्ग-दुन्दुभि नि?पनादितरवेणेति बोध्यम् , तत्र-सर्वर्या -- परिवारादिकया, सर्वद्यत्या - यथाशक्तिविस्तारितेन सकलेन शरीरतेजसा, सर्वबलेन-समस्तहस्त्यश्वादि सैन्येन. सर्वसमुदयेन-स्वस्व समस्त परिवारेण सर्वादरेण - सर्वादरभावेन सर्वविभूत्या-समस्तयाऽभ्यन्तरवैक्रियकरणादिबाह्यरत्नादिसम्पच्या, सर्व विभूषया सर्वशृङ्गारेण सर्वसम्भ्रमेण-सर्बोत्कृष्टसम्भ्रमेण सर्वोत्कृष्टसम्भ्रमो हि-स्वनायकविषयवहुमाननिवेदन परायणा प्रवृत्तिः, तेन सर्वपुष्पगन्धमाल्यालङ्कारेण - पुष्पगन्धमाल्यादिसलिंकारेण सर्वत्रुटितशब्द सन्निनादेन- सर्वेषां त्रुटितानां दिव्यानां वाद्यानां य एकत्रमिलितः शब्दस्तस्य संनिनादेन-महाप्रतिध्वनिना महत्या ऋद्धया, महत्या युत्या महता बलेनविपुलेन सैन्येन महता समुदयेन-समूहेन, महता वरत्रुटितयमकसमकप्रवादितेन महता - बृहता वरत्रुटितानां - श्रेष्ठवाद्यानां यमकसमकरवादितेन – एककालं प्रकर्षेण वादितेन-नादेन, वस्तुस्तु-यमक प्रवादितवरत्रुटितेनेत्यर्थः, अत्र-प्राकृततेजरूप द्युतिसे. सब हस्ती अश्वादिसैन्यरूप बलसे, सब अपने २ पूर्ण परिवार रूप समुदायसे, समस्त प्रकारके आदर भावसे, आभ्यन्तरमें चैक्रिय करने आदिरूप और बाहरमें रत्नादि संपत्तिरूप सब विभूतिसे, श्रृंगाररूप सब विभूषासे, अपने नायकके प्रति बहुमानसे निवेदन करनेमें परायण प्रवृत्तिरूप सर्वोत्कृष्ट संभ्रमसे पुष्प गंध माला आदिरूप सब अलंकारोंसे युक्त होकर, सर्वदिव्य बाजोंके एकत्र मिलित शब्दकी महाप्रतिध्वनिके साथ २ बहुत ही शीघ्र सूर्याभदेवके पास पहुँचो. महती ऋद्धिके साथ, महती द्युतिके साथ પિતા પોતાની સમસ્ત પરિવાર વગેરે રૂપ ઋદ્ધિથી સમસ્ત યથા શક્તિ વિસ્તારિક સકળ શારીરિક તેજ રૂપ દ્યુતિથી, પોતાના હાથી, ઘેડા વગેરે સૈન્ય રૂપ બળથી, બધા પોતપોતાના પરિવાર રૂ૫ સમુદાયથી, સમસ્ત પ્રકારના આદર ભવથી, આભ્યતરમાં વૈક્રિય કરવા વગેરે રૂપ અને બહાર રત્નો વગેરે સંપત્તિ રૂપ બધી વિભૂતિઓથી, શૃંગાર રૂપ સવે વિભૂષાએથી, પોતાના નાયકના પ્રત્યે બહુમાન દર્શાવવા રૂપ આચરણ રૂપ સર્વોત્કૃષ્ટ સંભ્રમથી, પુષ્પ, ગંધ, માળા વગેરે રૂપ બધા અલંકારોથી યુક્ત થઈને, બધા દિવ્ય વાજાઓના સમ્મિલિત શબ્દના મહાપ્રતિધ્વનિ સાથે તમે જલ્દી સૂર્યાભદેવની પાસે પહોંચે. મહતી ઋદ્ધિની
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ८ भगवद्वन्दनार्थ सूर्याभस्य घोषणा स्वाद्विशेषणपरप्रयोगः। शङ्ख-पणव-पटह-भेरी-झल्लरी खरमुखी हुडुक्क-मुरजमृदङ्ग-दुन्दुभिनिर्धोष नादितरवेण-तत्र-शङ्ख:-प्रसिद्धः, पणवः-भाषायां 'ढोल' नाम्ना प्रसिद्धो वाद्य विशेषः, पटहः-'पट' इति शब्दं जहातीति पटहः, यद्वा -पटेन हन्यत इति पटहः, अयमपि 'ढोल' इति प्रसिद्धो वाद्यविशेषः, भेरि -दुन्दुभिः, झल्लरी-वलयाकारखाद्यविशेषः खरमुखी-काहला वाद्यविशेषः, हुडुक्का -वाद्यविशेषः, मुरजः, महाप्रमाणो मर्दलः, मृदङ्गः-लघुमर्दलः, दुन्दुभिः-सङ्कचितमुखीभेरी एतेषां यो निर्घोषः-महान् शब्दः तस्य नादितरवेण-प्रतिध्वनिना, निजक परिवारैः, आत्मीयपरिवारैः ‘णियगपरिवालेत्यत्र प्राकृतत्वात्ततीया विभक्ति लोपः, साई संपरिवृताः सम्यक परिवेष्टिताः स्वानि स्वानिनिजानि निजानि, यान-विमानानि यानानि विमानानि च अधिरूढाः सन्तः, अकालपरिहीनम् न विद्यते कालस्य परिहीनं-विलम्बो यत्र तत्-अकालपरिहीनमेव कालविलम्बरहितं-शीघ्रं यथास्यात्तथा शीघ्रमेवेत्यर्थः, सूर्याभस्य देवस्य अन्तिके-समीपे प्रादुर्भवत-आगच्छतेत्यर्थः ॥ सू० ८ ॥
विपुल सैन्यके साथ, महान समुदायके साथ एवं अपने २ परिवारोंके साथ अपने २ वाहनों पर आरूढ होकर तुम सब एक साथ, वजते हुए श्रेष्ट वाद्योंकी एवं शंख, पटह-ढोल, भेरी-दुन्दुभि, झल्लरी-वलयाकार बाद्यविशेष, खरमुही-काहला, हुडुक्का-वाद्यविशेष, मुरज बडा मृरङ्ग-वाद्यविशेष और दुन्दुभि-सङ्कुचित मुखवाली भेरीकी तुमुल ध्वनिसे पुरस्कृत होते हुए थोडा भी विलम्ब किये विना आओ. इस प्रकारकी सूर्याभदेवने अपनी ओर से आज्ञा अनीकाधिपतियोंको देवोंको सुनानेके लिये दी। यह सब पाठ यहां 'सर्वद्धर्था यावत् नादितरवेण' में आये हुए यावत् पदसे गृहीत हुआ है ॥सू.८॥
સાથે, મહતી યુતિની સાથે વિપુલ સિન્યની સાથે, મહાન સમુદાયની સાથે અને પિતા પોતાના પરિવારોની સાથે, પોતપોતાના વાહને ઉપર સવાર થઈને તમે બધા सेही साथे पता उत्तम पाधोना, २५, ५८, ढास, मेरी-दुलि, रीपसया२ वा विशेष, ५२मुखी-४७, हु -बायविशेष भने भु२४-माटु મૃદંગ, મૃદંગ-વાદ્યવિશેષ અને દુંદુભિ-સાંકડા મુખવાળી ભેરીના તુમુલ દવનિ વડે પુરસ્કૃત થતાં જરાપણ વિલંબ કર્યા વગર આવો સૂર્યાભદેવે અનિકાધિપતિ દેવોને घोषाए। ४२वा माटे मा प्रभारीनी माज्ञा मापी मा ५४ 'सर्वद्धा यावत् नादितरवेण' मा मासा यावत् ५४थी अहए ४२वामा आवेस छ । सू. ८ ॥
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयसूत्रे ___मूलम् —तएणं से पायत्ताणियाहिवई देवे सूरियाभेणं एवं वुत्ते समाणे हट्टतुट्ट. जाव हियए एवं देवा। तहत्ति आणाए विणएणं वयणं पडिसुणेइ, पडिसुणित्ता जेणेव सूरियाभे विमाणे जेणेव सुहम्मा सभा जेणेव मेघोघरसियगंभीरमहरसदा जोयणपरिमंडला सुस्सरा घंटा तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता तं मेघोघरसियगंभीरमहुरसइं जोयणपरिमंडलं सुस्सरं घंटं तिक्खुत्तो उल्लालेइ ! तएणं तीसे मेघोघरसिय गंभोरमहरसदाए जोयणपरिमंडलाए सुस्सराए घंटाए तिक्खुत्तो उल्लालियाए समाणीए से सूरिआभे विमाणे पासायविमाणणिक्खुडावडियसद्दघंटापडिया सयसहस्ससंकुले जाए यावि होत्था । तएणं तेसिं सूरियाभविमाणवासीणं बहूणं वेमाणियाणं देवाण य देवीण य एगंतरइपसत्तनिच्चप्पमत्तविसयसुहमुच्छियाणं सुस्सरघंटारवविउलबोलतुरियचवलपडिहणे कए समाणे घोसणकोउहलदिन्नकन्नएगग्गचित्त उव उत्तमाणसाणं से पायत्ताणीयाहिवई देवे तंसिं घंटारवंसि णिसंतपसंतसि महया महया सद्देणं उग्घोसेमाणे २ एवं वयासी-हंत सुणंतु भवंतो सूरियाभविमाणवासिणो बहवे वेमाणिया देवा य देवीओ य सूरियाभविमाणवइणो वयणं हियसुहत्थं-आणवेइ भो सूरियाभे देवे गच्छइ णं भो सरियाभे देवे जंबुद्दीवं २ भारहं वासं नयरी अंबसालवणं चेइयं समणं भगवं महावीरं अभिवंदित्तए, तं तुब्भेऽवि णं देवाणुप्पिया ! सव्विड्ढीए जाव अकालपरिहोणं चेव सरियाभस्स देबस्स अंतिए पाउब्भवह ।। सू०९ ।।
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ९ भगवद्वन्दनार्थ सूर्याभस्य गमनध्यवस्था
छाया-ततः खलु स पदात्यनीकाधिपतिर्देवः सूर्याभेन देवेन एवमुक्तः सन् हृष्टतुष्ट यावद्धदयः एवं देव ! तथेति अज्ञायाःविनयेन वचन-प्रतिश्रृणोति, प्रतिश्रुत्य यत्रैव सूर्याभं विमानं सुधर्मा सभा यत्रैव मेघौधरसितगम्भीरमधुरशब्दा योजनपरिमण्डला सुस्वरा घण्टा तत्रैव उपागच्छति, उपागम्य तां मेघौघरसितगम्भीरमधुर शब्दां योजनपरिमण्डला सुस्वरां घण्टां त्रिकृत्व
सूत्रार्थ-( तएणं से सूरियाभेणं एवं बुत्ते समाणे पायत्ताणियाहिवई देवे ) इस प्रकार सूर्याभदेव के द्वारा आज्ञापित हुआ यावत् उसका हृदय आनन्द से आतिमग्न हो गया और बोला ( एवं देवा ! तहत्ति आणाए विणएणं वयणं पडिसुणेति ) हे देव ! जैसी आप आज्ञा देते हैं-वह हमें प्रमाण है इस प्रकार कहकर उसने उसके प्रदत्त आज्ञा के वचन को बडे विनय पूर्वक स्वीकार कर लिया (पडिसुणित्ता जेणेव सूरियाभे विमाणे जेणेव सुहम्मा सभा जेणेव मेघोघरसियगंभीरमहुरसदा जोयणपरिमंडला सुस्सरा घंटा तेणेव उवागच्छइ ) स्वीकार करके फिर वह जहां सूर्याभविमान था और उसमें भी जहां सुधर्मा सभा थी, और उसमें भी जहां वह मेघों के समुदाय के गर्जित जैसे गंभीर मधुरशब्दवाली एक योजन प्रमाण वर्तुलाकार विशिष्ट सुस्वरा नामकी घंटा थी, वहां पर आया ( उवागच्छित्ता तं मेघोघरसियगंभीरमहुरसदं जोयणपरिमंडलं सुस्सरं घंटं तिक्खुत्तो उल्लालेइ ) वहां आ करके उसने उस मेघों के समुदाय के गर्जित जैसे गंभीर
'तएणं से पायत्ताणियाहिवई' इत्यादि ।
सूत्रार्थ-(तएणं से सूरियाभेणं देवेणं एवं वुत्ते समाणे पायत्ताणियाहिवई देवे) આ પ્રમાણે સૂર્યાભદેવ વડે આજ્ઞાપિત થયેલા તે પાદચારી સેનાનો અધિપતિनाय ( हतुदु० जाव हियए) हर्षित भने संतुष्ट थये। यावत् तेनुहय मान४थी म मन थई आयु मने मोक्ष्या-3 (एवं देवा ! तहत्ति आणाए विणएणं वयण पडिसुणेति ) हेव ! 24 म।५ माज्ञा माया छ। ते अमारे भाटे प्रमाण રૂપ છે. આ પ્રમાણે કહી તેણે તેના વડે અપાયેલા આજ્ઞાને વચનોને બહુ જ नम्रता पू१४ स्वी४.२ ४री दीया ( पडिसुणित्ता जेणेव सूरियाभे विमाणे जेणेव सुहम्मा सभा जेणेव मेघोघरसियगंभीरमहुर सद्दा जोयणपरिमंडला सुस्सरा घंटा तेणेव उवागच्छइ ) स्वी॥२ ४ीने ते या सूर्यालविमान तुमने तमा नयां सुधर्मा સભા હતી અને તેમાં પણ જ્યાં તે મેઘના સમૂહના જેવી ગંભીર મધુર શબ્દ કરનારી એક જન પ્રમાણ વર્તુલાકાર સુસ્વર નામની ઘંટા હતી, ત્યાં આવ્યો. (उवागच्छित्ता त मेघोघरसियगंभीरमहरसह जोयण परिमंडल सुस्सरं घट तिक्खुत्तो
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयसूत्रे उल्लालयति । ततः खलु तम्यां मेबौघरसितगम्भीरमधुरशब्दायां योजनपरिमण्डलायां सुस्वरायां घण्टायां त्रिकृत्व उल्लालितायां सत्यां तत् सूर्याभं विमानं प्रासाद विमाननिष्कुटापतितशब्दघण्टाप्रतिश्रुतसहस्रसङ्कलं जातं चापि अभूत् , ततः खलु तेषां सूर्याभविमानवासिनां बहूनां वैमानिकानां देवानां च एकान्तरतिप्रसक्त नित्यप्रमत्तविषयसुखमूच्छितानां सुस्वरघण्टारव विपुलबोलत्वरितचपल
एवं मधुर शब्दोंवाली एक योजन प्रमाण वर्तुलाकार विशिष्ट सुस्वर घंटा को तीन बार बजाया. ( तएणं तीसे मेघोघरसियगंभीरमहुरसदाए जोयणपरिमंडलाए सुस्सराए घंटाए तिक्खुत्तो उल्लावियाए समाणीए से सूरियाभे विमाणे पासायविमाणणिक्खुडावडियसद्दघंटापडिया सयसहस्ससंकुले जाए यावि होत्था ) इस प्रकार मेघौघरसित गंभीर मधुर शब्दवाली उस योजन प्रमाण वर्तुलाकार विशिष्ट सुस्वरा घंटा के तीन बार बजाये जाने पर वह सूर्याभविमान-अपने निष्कुटों-उपवनों पहुंचे हुए उसके शब्दों की प्रतिध्वनी से संकुल-व्याप्त बन गया ( तएणं तेसिं सूरियाभविमाणवासीण बहूर्ण वेमाणियाणं देवाणय देवीणं एगंतरइपसत्तनिश्चप्पमत्तबिसयसुहमुच्छियाणं सुस्सरघंटारवविउलबोलतुरियचवल पडिबोहणे कए समाणे ) तत्र एकान्तरूप से रतिक्रिया में कामभोगों में-तत्पर बने हुए अतएव नित्यप्रमत्त विषय सुख में मूञ्छित हुए सूर्याभविमानवासी अनेक वैमानिक देवों और देवियों को
उल्लालेइ) त्या भावान तेरे ते भवाना समूडन पनि पी ली२ अने. મધુર દવનિ વાળી એક યોજન પ્રમાણ વર્તુલાકાર વિશિષ્ટ સુસ્વરા ઘંટાને ત્રણ १२ डी. ( तएणं मेघोघरसियगंभीरमहुरसदाए जोयणपरिमंडलाए सुस्सराए घटाए तिक्खुत्तो उल्लालियाए समाणीए से सूरियाभे विमाणे पासायविमाणणिक्खुडावडियसद्दघ'टापडिसुया सयसहस्स संकुले जाए यावि होत्था ) 4 प्रमाणे मेघोसित (મેઘ જેવી ગંભીર) મધુર શબ્દવાળી, જન પ્રમાણ વર્તુલાકાર વિશિષ્ટ સુસ્વરા ઘંટાને ત્રણ વાર વગાડવામાં આવી ત્યારે તે સૂર્યાભવિમાન પોતાના નિષ્કટअपने-सुधी पाय avait प्रतिध्वनिथी सन-व्यास-थाई यु. (तएणं तेसिं सूरियाभविमाणवासीणं बहूणं वेमाणियाणं देवाण य देवीण एगंतरइ पसत्तनिञ्चप्पमत्तविसयसुह मुच्छियाणं सुस्सरघंटारवविउलबोल तुरियचवलपडिबोहणे कए समाणे) ते વખતે એકાંતમાં રતિક્રિયમાં કામોમાં રત થયેલા એથી નિત્ય-પ્રમત્ત વિષય સુખમાં મૂચ્છિત થયેલા સૂર્યાભવિમાનવાસી ઘણું વૈમાનિક દેવે અને દેવીઓને
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ९ भगवद्वन्दनार्थ सूर्याभस्य गमनव्यवस्था प्रतिबोधने कृते सति घोषणकुतूहलदत्तकर्णैकाग्रचित्तोपयुक्तमानसानां स पदात्यनीकाधिपतिर्देवः तस्मिन् घण्टारवे निशान्तप्रशान्त महता महता शब्देन उद्घोषयन्नुद्घोषयन् एवमवादीत्-हन्तशृण्वन्तु भवन्तः सूर्याभविमानवासिनो बहवोवैमानिका देवाच देब्यश्च सूर्याभविमानपतेर्वचनं हितसुखार्थम् , आज्ञापयति भोः सूर्याभो देवः, गच्छति खलु भो सूर्याभो देवो जम्बूद्वीपं द्वीपं भारतं उस सुस्वर घंटा के विपुल शब्दोकी प्रतिध्वनि से शीघ्रातिशीघ्र प्रतिबोध हो गया. इस प्रकार उसके द्वारा प्रतिबोधन होने पर (घोसणकोउहलदिन्नकन्नएगग्ग चित्तउवउत्तमाणसाणं से पायत्ताणीयाहिबई देवे ) उस पदाति अनीकाधिपति ने घोषणा के विषय में जायमान कौतूहल से जिनके कान खडे हो गये हैं और इसी से जिसका चित्त एकाग्र-निश्चल हो गया, है, और घोषणा संबंधी विषय को जानने के लिये जिसका मन व्याप्त हो रहा है ऐसे उन देवों के समक्ष वह पदात्यनीकाधिपति देव (तसि घंटाखंसि णिसंतपसंतसि ) उस घंटारव के धीरे २ विलकुल शान्त हो जाने पर ( महया महया सदेणं उग्घोसेमाणे २ एवं वयासी ) जोर जोर से बार २ घोषणा करता हुआ इस प्रकार बोला-(हंत, सुगंतु भवंतो सूरियाभविमाणवासिणो बहवे वेमाणिया देवा य देवीओ य सूरियाभविमाण वइणो वयणं हियसुहत्थं ) बडे हर्ष की बात है. आए सूरियाभविमानवासी समस्त वैमानिक देव देवियां सूर्याभविमानपति के हितसुखार्थ वचन सुनिये ( आणતે સુસ્વર ઘંટાનાવિપુલ શબ્દોની પ્રતિધ્વનિએ એકદમ પ્રતિબંધિત કરી આ રીતે तेना 43 प्रतिमाधित था माई ( घोसणकोउहलदिन्नकन्न एगग्ग चित्त उवउत्त. माणसाणं से पायत्ताणीयाहिवई देवे) ते पाय सेना नाय आष! माटे अतू. હલ–ઉત્પન્ન થવાથી જેમના કાન ઊભા થઈ ગયા છે. અને એથી જ જેમનું ચિત્ત એકાગ્ર નિશ્ચલ થઈ ગયું છે અને ઘષણ સંબંધી વિષયને જાણવામાં જેમનું મન એકાગ્ર થઈ ગયું છે એવા તે દેવેની સામે પાયદળ સેનાના સેનાपति वे ( तसि घंटारवंसि णिसंतपसंतसि ) ते टान पनि धीमे धीमे मे४हम शांत थ या मा ( महया महया सद्देणं उग्घोसेमाणे २ एवं वयासी ) धूम भोटा सा पा२१।२ घोषu ४२ai At प्रमाणे युं है (हत, सुणंतु भवंतो सूरियाभविमाणवासिणो बहवे वेमाणिया देवा य देवीओ य सूरियाभविमाणवइणो वयणं हियसुहत्थ) मई ४ प्रसन्नतानी पात छ ? मा५ सूर्यालविमानवासी सी વૈમાનિક દે દેવીઓ સુર્યભવિમાનપતિના હિત અને સુખાર્થની વાત સાંભળવા
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
९४
राजप्रश्नीयसूत्रे
वर्षम् आमलकल्पां नगरीम् आम्रशालवनं चैत्यं श्रमणं भगवन्तं महावीरमभिवन्दितुम्, तद् यूयमपि खलु देवानुप्रियाः । सर्वद्वर्था यावद् अकालपरिatra सूर्यास्य देवस्यान्तिके प्रादुर्भवत || सू० ९ ॥
तणं से पायत्ताणिया हिवई ' इत्यादि
1
टीका - ततः सूर्याभदेव ज्ञानन्तरम् खलु स पदात्यनीकाधिपतिः - देवः सूर्याभेन देवेन एवम् - अनन्तरोक्तम् उक्तः कथितः सन् दृष्टतुष्ट यावद्धृदयः
वेr भो सूरिया देवे गच्छइ णं भो सूरिया देवे ) सूर्याभदेव ने आप सबके लिये ऐसी आज्ञा दी है क्यों कि वे सूर्याभदेव जा रहे है (जंबुद्दीवं दीव भारहं वासं आमलकप्पं नयरीं अंबसालवणं चेइयं समणं भगवं महावीरं अभिवंदित्त ) जम्बुद्वीप नामके द्वीप में वर्तमान भरत क्षेत्र में स्थित आमलकल्पा नगरी के आम्रसालवन उद्यान में विराजमान श्रमण भगवान् महावीर को वन्दना के लिये ( तं तुब्भे वि णं देवाणुपिया ! सव्विडूढीए जाव अकालपरिहीणं चैव सूरियाभस्स देवस्स अंतिए पाउन्भवह ) इसलिये हे देवानुप्रियो ! आप लोक भी समस्त ऋद्धि से युक्त होकर यावत् विलम्ब किये विना बहुत ही शीघ्र सूर्याभदेव के पास पहुंच जायें ।
टीकार्थ- सूर्याभदेवने जब पदाति - अनीकाधिपतिसे ऐसा कहा -तब वह बहुत अधिक हृष्ट हुआ, -तुष्ट हुआ, उसका चित्त आनन्द से मग्न हो गया. उसके मनमें बडी प्रीति जगी और शोभन मनवाला यह बन गया.
भाटे अहीं भेस्त्र थया छो. ( आणवेइ भो सूरियाभे देवे गच्छइ णं भो ? ) सूर्याअहेवे तभारा सौ भाटे खेवी भाज्ञा उरी छे डेभडे सूर्यालहेवे सहीथी ( जंहुद्दीवं दीव भारहं वासं आमलकप्पं नयरिं अंबसालवणं चेइयं भगवं महावीरं अभिवंदि - तए ) ४ भूद्वीप नाभना द्वीपमा विद्यमान भरत क्षेत्रमां स्थित आमसमुहया नग રીના આમ્રશાલવન ઉદ્યાનમાં વિરાજમાન શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને અભિવક્રના ४२वा भाटे ४ रह्या छे. ( त तुब्भे विण देवाणुप्पिया सव्विड्ढीए जाव अकालपरिहीणं चैव सूरियाभस्स देवस्स अंतिए पाउन्भवह) मेथी हे हेवानुप्रियो ! તમે સૌ પેાતાની સમસ્ત ઋદ્ધિની સાથે યાવત્ માડુ કર્યા વગર એકદમ શીઘ્ર સૂર્યાભદેવની પાસે પહેાંચી જાવ.
ટીકા-સૂર્યોભદેવે જ્યારે પાયદળ સેનાના સેનાપતિને આ પ્રમાણે કહ્યું. ત્યારે તે ખૂબ જ હષ્ટ તેમજ સૌંતુષ્ટ થયે।. તેનું ચિત્ત આનંદથી તરખાળ થઈ ગયું. તેના મનમા ખૂબ જ પ્રીતિ ઉત્પન્ન થઈ અને તે શાભન મનવાળા થઇ ગયા. એટલે કે
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. स्व. ९ भगवद्वन्दनार्थ सूर्याभस्य गमनव्यवस्था
हृष्टतुष्टेत्यारभ्य हृदय इत्यन्तपदसङ्ग्रहो बोध्यः तथा च हष्टतुष्टचित्ताऽऽनन्दितः प्रीतिमनाः, परमसौमनस्थितः, हर्षवशविसर्पद्धदयः' इत्येतत्पदसग्रहः, एषां व्याख्या पूर्वं कृता । एवम् - इत्थम् हे देव ! 'यथाऽऽज्ञापयति तथा करिष्यामि' इति - एतद् आज्ञाया सूचकं वचनं विनयेन - नम्रभावेन प्रतिशृणोति - प्रतिजानाति, प्रतिज्ञाय यत्रैव सूर्याभं विमानं यत्रैव सुधर्मा सभा यत्रैव मेघौघर सितगम्भीरमधुर - शब्दा- मेघ समृद्गर्जितवद्गम्भीरमधुरशब्दवती योजनपरिमण्डलायोजन प्रमाणवर्तुलाकारा, सुस्वरा घण्टा, तत्रैव उपागच्छति उपागम्य, तां मेघौघर सितगम्भीरमधुरशब्दां योजनपरिमण्डलां सुस्वरां घण्टां त्रिकृत्वः = वारत्रयम् उल्लालयति - वादयति । ततः - तदनन्तरं खलु तस्यां मेघौघर सितगम्भीरमधुर
९५
अर्थात् सूर्याभदेव की प्रदत्त आज्ञा के प्रति उसे असंतोष नहीं जगा. प्रत्युत उसका हृदय उस आज्ञा को प्राप्तकर मारे आनंद के प्रकर्ष से मुदित बनकर मत्त मयूर की तरह नाच उठा उसने उसी समय अपने स्वामी सूर्याभ देव से प्रार्थना की हे देव ! जैसी आपने मुझे करने के लिये आज्ञा प्रदान की है वह प्रमाण है - मैं वैसा ही करूँगा. इस प्रकार अपने हार्दिक भाव प्रकट कर उस पदाति अनीकाधिपतिने सूर्याभदेव के आज्ञा सूचक वचन को बड़े विनय के साथ स्वीकार कर लिया इस प्रकार स्वीकृतिकोटि में अपने स्वामी के वचन को रखकर वह जहां सूर्याभविमान और जहां सुधर्मा सभा एवं उसमें भी वह मेघौघरसित गंभीर मधुर ध्वनि वाली एवं योजन परिमाण वर्तुलाकारखाली वह सुस्वरा नामकी घंटा थी वहां आया. वहां आकर उसने उस मेघौघरसित गंभीर मधुर ध्वनि वाली एवं योजनपरिमाण वर्तुलाकार वाली सुस्वरा घंटा की तीन बार
સૂર્યાભદેવની આજ્ઞા પ્રત્યે તેમને અસાષ થયા નહિ પણ તેનું હૃદય તે આજ્ઞા મેળવીને આનદના આધિકચથી પ્રસુતિ બનીને મત્તમયૂરની જેમ નાચી ઉઠયુ', તેણે તે જ સમયે પોતાના સૂર્યાભદેવને વિનતી કરતાં કહ્યુ` કે હે દેવ ! તમે મને જે કામ કરવા માટે આજ્ઞા કરી છે-તે મારા માટે પ્રમાણ રૂપ છે. હું તમારી આજ્ઞા પ્રમાણે જ કરીશ. આ રીતે પેાતાના હાર્દિક ભાવ પ્રકટ કરીને તે પાયદળ સેનાના સેનાપતિએ સૂર્યોભદેવનાં આજ્ઞા સૂચક વચનાને એકદમ નમ્રભાવે સ્વીકારી લીધાં આ રીતે પેાતાના સ્વામીની આજ્ઞાને સ્વીકારીને તે જ્યાં સૂર્યાભવિમાન અને જ્યાં સુધર્મા સભા અને તેમાં પણ જ્યાં તે મેઘૌઘરસિત ગભીર મધુર ધ્વનિ કરનારી અને રાજન જેટલા ગોળાકાર વિસ્તાર વાળી સુસ્વર નામની
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
९६
राजप्रश्नीयसूत्रे शब्दायां योजनपरिमण्डलायां सुस्वरायां घण्टायां विकृत्व उल्लालितायां सत्यां तत्-पूर्वोक्तं सूर्याभं विमानं प्रासादविमाननिष्कुटाऽऽपतितशब्दघण्टाप्रतिश्रुतशतसहस्रसङ्कलं-तत्र-प्रासादविमान-प्रासादयुक्तं विमान-सूर्याभनामकम् , यद्वाविमाने प्रासादः प्रासादविमानम् , अस्मिन् पक्षे प्राकृतत्वाद्विमानशब्दस्य पर प्रयोगः, तत्र ये निष्कुटा:-उपवनानि तत्र आपतिताः-वीचितरङ्गन्यायेनाऽऽगता ये शब्दाः-शब्दवर्गणापुद्गलास्त आपतितशब्दाः, तेभ्यः समुच्छलितानि यानि घण्टाप्रतिश्रुतशतसहस्राणि-घण्टा सम्बन्धिप्रतिध्वनिलक्षतैः सङ्कलंव्याप्तं चापि जातम्-अभूत् , ततः तदनन्तरम् खलु तेषां सूर्याभविमानवासिनां बहूनां वैमानिकानां देवानां च-पुनः बह्वीनां वैमानिकानां देवीनां च एकान्तरतिप्रसक्तनित्यप्रमत्तविषय सुखमूञ्छिताना-एकान्तरतिप्रसक्ताः-एकान्तेन-सात्मना रतिप्रसक्ताः-कामभोगपरायणाः, अतएव-नित्यप्रमत्ताः-नित्य-सदाप्रमत्ता:-प्रमादयुक्ताः ते च ते विषयसुखमूच्छिताः विषयाः शब्द-रूप-रसगन्ध, स्पर्शाः, तेभ्यः सुखानि-विषयजनितसुखानि तेषु मूच्छिता:-आसक्ताः, यद्वा-तैः मूछिताः-मोहिताश्च ते तथा तेषाम् , सुस्वरघण्टावविपुलबोलत्वकरके बजाया-जब वह तीन बार करके बज चुकी-तव उस सूर्याभविमान में अथवा विमान के प्रासादों में जो निष्कुट-उपवन थे उनमें वीचितरङ्ग न्याय से आगत उस सुस्वरा घंटा के शब्दवर्गणा के पुद्गलों से लाखों प्रतिध्वनियां निकली सो इन प्रतिध्वनियों से वह सूर्याभविमान वाचालित हो उठा अर्थात् व्याप्त हो गया. तब उस सूर्याभविमान के रहने वाले सब वैमानिक देव और देवियां जो कि एकान्ततः कामभोग क्रीडा में परायण थे, इसीलिये जो नित्य-प्रमादयुक्त बने हुए थे और विषयशब्द-रूप-रस-गंध और स्पर्श इनसे जन्य सुख में मूच्छित-आसक्त थे अथवा इनके द्वारा मोहित थे उनको, उस सुस्वर घंटा के शब्द की जो समस्त दिशाओं ઘટા હતી ત્યાં આવ્યો ત્યા આવીને તેણે તે મેઘઘરસિત ગંભીર ધવની વાળી અને જન જેટલા વિસ્તાર વાળી સુસ્વરા ઘંટાને ત્રણ વખત વગાડી. જ્યારે તે ત્રણ વખત વગાડવામાં આવી ત્યારે તે સૂર્યાભવિમાનમાં અથવા વિમાનના પ્રાસાદોમાં જે નિષ્ફટ–ઉપવન હતા તેમાં વિચિતરંગન્યાય થી તે પસરેલા તે સુસ્વરા ઘંટાના શબ્દ વગણના પુદગલોથી લાખો પ્રતિધ્વનિઓ નીકળ્યા. આ બધી પ્રતિધ્વનિથી તે સૂર્યાભવિમાન શબ્દિત થઈ ગયું. એટલે કે-શબ્દથી વ્યાપ્ત થઈ ગયું. ત્યારે તે સી સૂર્યાભવિમાનમાં રહેનારા વૈમાનિક દેવ અને દેવી કે જેઓ એકાંત સ્થળોમાં કામ ભેગકીડામાં નિરત હતા એથી જેઓ સદા પ્રમાદ યુક્ત થઈને રહેતા અને વિષય – શબ્દ, રૂપ, રસ, ગંધ અને સ્પર્શ જન્ય સુખમાં મૂરિછત – આસક્ત હતા અથવા
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ९ भगवद्वन्दनार्थसूर्याभस्य गमनव्यवस्था रितचपलप्रतिबोधने-सुस्वरघण्टारवस्य यो विपुलबोधः-सर्वदिग्विदिक्षु महाप्रतिध्वनिः तेन त्वरितचपलं-शीघ्रातिशीघ्रं यत्प्रतिबोधनं-सूचनं तस्मिन् कृते सति घोषणकुतुहलदत्तकर्णैकाग्रचित्तोपयुक्तमानसानां - घोषणकुतूहलदत्तकर्णाः, घोषणे-घोषणविषयं यत् कुतूहलं-' कीदृशं धोषण' मित्युत्कण्ठा. तत् घोषणकुतूहलं तेन दत्तौ कौँ यैस्ते तादृशाः, ते च ते एकाग्रचित्ताः एकाग्रं-घोषण श्रवणैक-विषयं चित्तं येषां ते एकाग्रचित्ताः, ते उपयुक्तमानसाः-उपयुक्तंघोषणश्रवणे व्यापृतं मानसं येषां ते तथाभूताश्चेति तथा, स पदात्यनीकाधिपतिर्देवः तस्मिन् पूर्वोक्ते, घण्टारवे-घण्टाशब्दे, निशान्तप्रशान्ते-निशान्तःपूर्व नितरां मन्दीभूतः पश्चात् प्रशान्त:-प्रकर्षण-सर्वात्मना शान्तो यास निशान्त प्रशान्तस्तस्मिन्-अत्यन्तमन्दीभवनानन्तरमत्यन्ताभावमुपगते सति महता महतादीर्घतरेण शब्देन उद्धोषयन्नुद्धोषयन्-वारं वारं घोषणां कुर्वन् एवम्-अनुपदं वक्ष्यमाणं वचनम् , अवादीत्-' हन्त !' इति हर्षे अहो सूर्याभविमानवासिनो बहवो वैमानिका देवाः! देव्यश्च भवन्तः सूर्याभविमानपतेः आज्ञापनीयम्-आज्ञामें एवं विदिशाओं में प्रतिध्वनि हुई एवं उस प्रतिध्वनि से जो प्रतिबोधन -सूचन हुआ सो उस सूचन के होने पर पहिले तो उन्हें उस घोषणा के विषय में कुतूहल जगा. “ यह घोषणा कैसी हुई " ऐसी उत्कण्ठा जगी फिर इस कुतूहल से उन्होंने उस घोषणा को सुनने के लिये अपने दोनों कानों को उस ओर सावधान किया. इस तरह वे घोषणा के विषय को जानने के लिये उस ओर एकाग्रचित्त हो गये अर्थात् घोषणा के सुनने में उनका मन व्याप्त हो गया. अब उस पदात्यनीकाधिपति देवने जब घन्टा की ध्वनि धीरे २ मन्द होती हुई बिलकुल शान्त हो गई-निःशब्दता छा गई-तब जोर २ शब्दोंसे वारं वार घोषणा करते हुए उसने ऐसा कहाहे सूर्याभविमानवासी देवों और देवियों ! आप हमारी बात को सुनियेતે એમના વડે માહિત હતા, તેમને તે સુસ્વરા ઘંટાના શબ્દની જે બધી દિશાઓમાં અને વિદિશાઓમાં પ્રતિધ્વનિ થઈ અને તે પ્રતિવનિથી જે પ્રતિબંધનસૂચન–થયું તે સૂચન થયા બાદ પહેલાં તે તે ઘોષણાના વિષયમાં તેમના મનમાં કુતૂહલ થયું. કે “આ ઘોષણા શા માટે થઈ ?” એવી ઉત્કંઠા થઈ ત્યાર પછી કુતૂહલથી તેમણે તે ઘેષણને સાંભળવા માટે પોતાના બંને કાનોને તે તરફ ધર્યા. આ રીતે તેઓ ઘોષણુના વિષયને જાણવા માટે એકચિત્ત થઈ ગયા. એટલે કે ઘોષણા-સાંભળવા માટે તેમનું મન અધીરૂ થઈ ગયું. ત્યાર પછી તે પાયદળ સેનાના સેનાપતિ દેવે જયારે ઘંટાનો “દવનિ ” ધીમે ધીમે થતો એકદમ શાંત થઈ ગયા-ત્યાં નિઃશબ્દતા થઈ ગઈ ત્યારે મોટા સાદે વારંવાર ઘોષણા કરતાં તેમણે આ પ્રમાણે કહ્યું કે હે સૂર્યાભવિમાનવાસી દેવો ! અને દેવીએ ! તમે સૌ
श्री २।४ प्रश्नीय सूत्र:०१
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
९८
राजप्रनीयसूत्रे
रूपं हितसुखार्थं हितार्थ जन्मान्तरेऽपि कल्याणार्थं सुखार्थ-तद्भवे निरुपद्रवतार्थं च श्रृण्वन्तु तदेवाह - भो :- हे देवानुप्रियाः ! सूर्याभो देवः श्रमण भगवन्तं - महावीरम् अभिवन्दितुम् जम्बूद्वीपं द्वीपम्, तत्रत्यं वर्षम्, -भरत क्षेत्रम्, तत्रत्याम् आमलकल्पां नगरीम् तत्रत्त्यम् आम्रशालवनं चैत्यं गच्छति, तत् -- तस्मात् देवानुप्रियाः ! यूयमपि खलु सर्वद्वर्घा - परिवारादिसम्पत्या संपरिवृताः सन्तः अकालपरिहीनमेव- शीघ्रमेव सूर्याभस्य देवस्थान्तिके - समीपे प्रादुर्भवत- प्रकटीभवत - आगच्छतेत्यर्थः ॥ सू० ९ ॥
मूलम्—तपणं ते सुरियाभविमाणवासिणो बहवे वैमाणिया देवाय देवीओ य पायत्ताणियाहिवइस्स देवस्स अंतिए एयमहं सोचा णिसम्म हट्टतुट्ट जाव हियया अप्पेगइया बंद - णवत्तियाए अप्पेगइया पूयणवत्तियाए अप्पेगइया सक्कारवतियाए एवं संमाणवत्तियाए कोऊहलवत्तियाए अप्पेगइया असुयाई सुणिस्सामो सुयाई अट्ठाई हेऊई पसिणाई कार
यह बड़े ही हर्ष की बात आपको सुना रहा हूं—और सूर्याभविमान पतिकी ओर से मैं कह रहा हूं- ऐसा करने की उन्होंने मुझे आज्ञा दी है. यह उनका आज्ञा के वचन आपके हितके लिये -जन्मान्तर में भी कल्याण के लिये और इस भव में निरुपद्रवता के लिये काम में आवेंगे- वे वचन इस प्रकार से हैं - हे देवानुप्रियो ! सूर्याभदेव श्रमण भगवान् महावीर को अभिचन्दना के लिये जम्बूद्वीप नाम के द्वीप में रहे हुए भरत क्षेत्र में स्थित आमलकल्पा के आम्रशालवन उद्यान में जा रहे हैं इसलिये हे देवानुप्रियो ! आप लोग भी अपनी २ परिवारादिरूप समस्त संपत्ति से संपरिवृत होते हुए विना किसी विलम्ब के शीघ्रातिशीघ्र ही सूर्याभदेव के पास आवे. ।। सू. ९ ॥ અમારી વાત સાંભળેા-આ ખૂબજ ખુશીની વાત હું તમને કહી રહ્યો છું-અને આમ કરવાની મને તેઓશ્રીએ આજ્ઞા કરી છે. તેમના આજ્ઞાના આ વચના તમારા હિત માટે બીજા જન્મમાં પણ શ્રેયરૂપ અને આ ભવમાં નિરૂપદ્મવતા માટે કામમાં આવશે તે વચનેા આ પ્રમાણે છે- “ હૈ દેવાનુ પ્રિયા ! સૂર્યાભદેવ શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને અભિવ`દના માટે જ શ્રૃદ્વીપ નામના દ્વીપમાં આવેલા ભરતક્ષેત્રમાં સ્થિત આમલકલ્પાના આમ્રશાલવન ઉદ્યાનમાં જઇ રહ્યા છે. એથી હું દેવાનુપ્રિયે! તમે લેાકેા પણ પાતપાતાના પિરવાર રૂપ સમસ્ત સ'પત્તિની સાથે સપરિવૃત્ત થઈ ને વગર વિલએ સત્વરે સૂર્યોભદેવની પાસે આવી પહાંચા ॥ સૂ. ૯ !!
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ९ भगवद्वन्दनार्थसूर्याभस्य गमनव्वस्था णाई वागरणाइं पुच्छिस्सामो अप्पेगइया सूरियाभस्स देवस्स वयणमणुवत्तमाणा अप्पेगइया अन्नमन्नमणुवत्तमाणा, अप्पेगइया जिणभत्तिरागेणं, अप्पेगइया धम्मोति अप्पेगइया जोयमेयंति कटु सव्विङ्ढोए जाव अकालपरिहोणं चेव सूरियाभस्स देवस्स अनिए पाउब्भवंति ।। सू० १० ॥ छाया-ततः खलु ते सूर्याभविमानवासिनो बहवो वैमानिको देवाश्च देव्यश्च पदात्यनीकाधिपतेर्देवस्य अन्तिके एतमर्थं श्रुत्वा निशम्य हृष्टतुष्ट यावद्भुदयाः, अप्येकके वन्दनप्रत्ययिकतायै अप्येकके पूजनप्रत्ययिकतायै अप्येकके सत्कारप्रत्ययिकतायै एवं संमानप्रत्ययिकतायै कुतूहलप्रत्ययिकतायै अप्येकके
'तएणं ते सूरियाभविमाणवासिणो' इत्यादि ।
सूत्रार्थ- (तएणं) इसके बाद (ते सरियामविमाणवासिणो बहवे वेमाणिया देवा य देवीओ य) वे सूर्याभविमानवासी सब वैमानिक देव और देवियां (पायत्ताणियाहिवइस्स देवस्स अंतिए एयमट्ठ सोचा णिसम्म ) पदात्यनीकाधिपति के मुख से इस बात को सुनकर और उसे हृदय में धारण कर ( हट्टतुट्ठ जाव हियया) हृष्ट तुष्ट यावत् हृदयवाले हुए सो इनमें से ( अप्पेगइया वंदणवत्तियाए, अप्पेगइया पूयणवत्तियाए अप्पेगइया सक्कारवत्तियाए, एवं सम्माणवत्तियाए, कोऊहलवत्तियाए ) कितनेक देव वन्दना करने रूप निमित्त को लेकर, कितनेक मन वचन एवं काय से सविनय पर्युपासना करने रूप निमित्त को लेकर, कितनेक सत्कार करने 'तएणं सूरियाभविमाणवासिणो' इत्यादि ।
सूत्राथ-( तएणं ) त्या२ ५छी ( ते सूरियाभविमाणवासिणो बहवे वेमाणिया देवा य देवीओ य) ते सूर्यासविमानव सी सी वैमानि देव भने वाया (पायताणियाहिवइस्स देवस्स अंतिए एयमटुं सोचा णिसम्म) पाय६ सेनाना सेनापतिना મુખથી આવા તેના વચન સાંભળીને અને તેને હૃદયમાં ધારણ કરીને (દp तुछ जाव हियया ) हट तुष्ट यावत् हया । थय। मने तमनामाथी ( अप्पेगइया वंदणवत्तियाए, अप्पेगइया पूयणवत्तियाए अप्पेगइया सकारवत्तियाए, एवं सम्माणवत्तियाए कोऊहलवत्तियाए) 2९६४ हेवो ना ४२वा माटे, 21 मन वयन અને કાયથી સવિનય પમ્પાસના કરવા રૂપ નિમિત્તને લઈને, કેટલાક સત્કાર કરવાના નિમિત્તને લઈને, કેટલાક કૌતૂહલના ઉપશમન માટે-નવી વસ્તુ જોવા
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
१००
राजनीयसूत्रे
अश्रुतानि श्रोष्यामः श्रुतान् अर्थान् हेतून् प्रश्नान् कारणाणि व्याकरणानि प्रक्ष्यामः, अप्येकके सूर्याभस्य देवस्य वचनमनुवर्तमानाः, अप्येकके अन्योन्या नुवर्तमानाः, अप्येकके जिनभक्तिरागेण, अप्येकके धर्म इति अप्येकके जीतमेतदिति कृत्वा सर्व यावत् अकालपरिहीनमेव सूर्याभस्य देवस्य अन्तिके प्रादुर्भवन्ति ।। ० १० ॥
अश्रु
के निमित्त को लेकर, इसी प्रकार कितनेक सन्मान करने के निमित्त को लेकर, कितनेक कौतूहल देखने के निमित्त को लेकर ( अप्पेगइया असुयाई सुणिसाम सुयाई अड्डाई हेऊई परिणाई कारणाई वागरणाहं पुच्छि स्सामो ) कितने अत अर्थको सुनेंगे और श्रुत अर्थको हेतुओं, प्रश्नों कारणों और व्याकरणों को लेकर पूछेंगे, ऐसे अभिप्राय को लेकर ( अप्पेगइया, सूरियाभस्स देवस्स वयणमणणुवत्तमाणा अप्पेगइया अन्नमन्नमणुवत्तमाणा, अप्पेगइया जिणभत्तिरागेणं. अप्पेगइया धम्मोति अप्पेगइया जीयमेयं सब्बिड्डीए जाव अकालपरिहीणं चैव सरियाभस्स देवस्स अंतिए पाउन्भवंति ) कितनेक सूर्याभदेव की आज्ञा है इसलिये हमें जाना चाहिये इस बातको लेकर कितनेक दूसरे देव जा रहे हैं इस लिये हमें भी जाना चाहिये. इस कारण को लेकर कितनेक जिनभक्ति के राग को लेकर कितनेक यह हमारा धर्म है. इस भाव को लेकर कितनेक यह हमारा जीत नाम का कल्प हैं इस अभिप्राय को लेकर सर्वद्धि - परिवारादि रूप सम्पत्ति से संपरिवृत होते हुए यावत् विना किसी विलम्ब के शीघ्रातिशीघ्र सूर्याभदेव के पास आगये. भजशे ते सई ने - ( अप्पेगइया असुयाई सुणिस्सामो, सुयाई अट्ठाई हेऊई पसिणाई करणाई वागराणाई पुच्छिरसामो ) डेटला अश्रुत अर्थने सांलणीशु भने શ્રુત અને હેતુઓ, પ્રશ્નો, કારણેા અને વ્યાકરણાને લઈને પૂછીશું, આ અભિआयनी साथै ( अप्पेगइया, सूरियाभस्स देवस्स वयणमणुवत्तमाणा, अप्पेगइया अन्नमन्नमणुवत्तमाणा, अप्पेगइया जिणभत्तिरागेणं, अप्पेगइया धम्मोत्ति अप्पेगइया जीययत्तिक सव्विड्ढी जाव अकालपरिहीणं चेव सूरियाभस्स देवस्स अंतिए पाउब्भवंति ) डेंटला सूर्याल हेवनी आज्ञा छे भेटला भाटे वु लेई मे या वालने લઈને કેટલાક ખીજા દેવા જઈ રહ્યા છે એટલા માટે અમારે પણ જવું જોઇએ આ કારણને લઈને, કેટલાક જિન ભક્તિપ્રત્યે શ્રદ્ધાવાન થઈને, કેટલાક—આ અમારા ધર્મ છે, આ ભાવને લઈને કેટલાક આ અમારૂ જીત નામે કલ્પ છે આ કારણને લીધે, સદ્ધિ—પરિવાર વગેરે રૂપ સપત્તિથી સ’પરિવૃત્ત થઈ ને ચાવત્ કોઈ પણ જાતના વિલંબ વગર એકદમ સૂર્યાભદેવની પાસે પહેાંચી ગયા.
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. १० भगवद्वन्दनार्थ सूर्याभस्य गमनव्यवस्था
'तएण से सूरियाभविमाणवासिणो' इत्यादि
टीका-'सूर्याभदेवो भगवद्दर्शनार्थं गच्छती' ति पदात्यनीकाधिपतिकृतघोषणानन्तरं खलु ते-पूर्वोक्ताः, सूर्याभविमानवासिनो बहवो देवाः चसूर्याभविमानवसिन्यो बह्वयो देव्यः पदात्यनीकाधिपतेर्देवस्य अन्तिकेसमीपे एतम्-अनन्तरोक्तम् अर्थ-वृत्तं श्रुत्वा सामान्यतः श्रवणगोचरं कृत्वा, निशम्य - विशेषतो हृद्यवधार्य हृष्टतुष्ट-यावद्धदयाः-हृष्टतुष्टेत्यारभ्य हृदया' इत्यन्तपदसंग्रहो बोध्यः, तथा च-दृष्टतुष्टचित्तानन्दिताः, प्रीतिमनसः. परमसौमनस्थिताः हर्षवशविसर्पद्धदयाः' इति एषां व्याख्या गता। अप्येककेकेचित् वन्दनप्रत्ययिकतायै-वन्दनस्य-स्तुतेः प्रत्ययो-निमित्तं वन्दनप्रत्ययः, सोऽस्याऽस्तीति वन्दनप्रत्ययिका, तस्य भावो वन्दनप्रत्ययिकता, तस्यै वन्द
टीकार्थ-इसके बाद जब पदात्यनीकाधिपतिने ऐसी घोषणाकी कि सूर्याभदेव भगवान् को वन्दनाके लिये जा रहा है, तब इस घोषणाको सुनकर और उसे विशेष रूपसे हृदयमें धारण करके सूर्याभविमानवासी सब देव और वहांकी सब देवियां दृष्टतुष्ट से लेकर हृदय तकके विशेषणोंवाली बन गई-तथा च वे देव देवियां सबके सब जन " हृष्टतुष्टचित्तानन्दिताः, प्रीतिमनसः, परमसौमनस्यिताः, हर्षवशविसर्पद्धदयाः" ऐसे हो गये इन समस्त पदोंकी व्याख्या पहिलेकी जा चुकी है सो इनमें से कितने देव वन्दनप्रत्ययिकताके लिये-वन्दनाके लिये, (यहां वन्दना-स्तुतिका जो निमित्त है वह वन्दनप्रत्यय है. यह वन्दनप्रत्यय जिसके हैं, वह वन्दनप्रत्ययिक है. इस वन्दनप्रत्ययिकका जो भाव है वह वन्दनप्रत्ययिकता है. इसका तात्पर्य " वन्दनाके लिये" ऐसा होता है) सूर्याभदेवके पास आकर उपस्थित हो
ટકાથ–ત્યાર પછી જ્યારે પાયદળ સેનાના સેનાપતિએ એવી ઘોષણા કરી કે સૂર્યાભદેવ ભગવાનને વંદન કરવા માટે જઈ રહ્યા છે. ત્યારે આ ઘોષણા સાંભબને અને તેને સવિશેષ રૂપથી હૃદયમાં ધારણ કરીને સૂર્યાભવિમાનવાસી સૌ દેવ અને ત્યાંની બધી દેવીએ હષ્ટ તુષ્ટ યાવત્ આનંદયુક્ત હૃદયવાળી થઈ ગઈ. तभर ते व वीसी म “ हृष्टतुष्टचित्तानन्दिताः, प्रीतिमनसः परमसौमनस्थिताः हर्षशविसर्पद्धदयाः" सवां थ गयो । मधा पहानी व्याध्या पता ४२वामां આવી છે. તે તે બેમાંથી કેટલાક દે વંદન પ્રત્યયિકતા માટે-વન્દના માટે, (અહીં વંદન સ્તુતિનું જે નિમિત્ત છે તે વદન પ્રત્યય છે આ વન્દન પ્રત્યય જેને છે તે વન્દન પ્રત્યયિક છે આને અર્થ “વંદના માટે” આ થાય છે.) સૂર્યાભદેવની પાસે આવીને હાજર થયાં. એ સંબંધ અહીં લગાડવો જોઈએ. આ રીતે જ આગળના પદોમાં પણ સમજવું જોઈએ. તેમજ કેટલાક દે પૂજન
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०२
राजप्रश्नीयसूत्रे नार्थमित्यर्थः सूर्याभस्य देवस्यान्तिके प्रादुर्भवन्तीत्यनेनास्य सम्बन्धः, एवमग्रेऽपि, अप्येकके-केचित् पूजनप्रत्ययिकतायै-मनोवाकाययोगैः सविनयं पयुपासनार्थ, अप्येकके-सत्कारप्रत्ययिकतायै-सत्करार्थम् , एवम्-इत्थम् अप्येककेसम्मानप्रत्ययिकतायै-सम्मानार्थम् , अप्येकके कुतूहलप्रत्ययिकतायै - कुतूहलमुकण्ठा तदर्थ कौतुकदर्शनार्थमित्यर्थः, अप्येकके -अश्रुतपूर्वाणि-स्वर्गमोक्षसाधकानि वचनानि श्रोष्यामः, श्रुतपूर्व-श्रवणगोचरीकृतान् अर्थान् -जीवाजीवादि पदार्थान् प्रक्ष्याम इत्यग्रेण सम्बन्धः, हेतून् अन्यथानुपपत्तिरूपान् ‘जीवा देवगति कथं प्राप्नुवन्तीस्वरूपान् आत्मना सह कर्मणः कथं सम्बन्धो जायत इतिरूपान् गये. ऐसा संबंध यहां लगाना चाहिये. इसी तरहसे आगेके पदोंमें भी समझना चाहिये. तथा च कितनेक देव पूजनप्रत्ययिकताके लिये-मन वचन काय रूप योगोंसे विनयपूर्वक प्रभुकी पर्युपासना करनेके लिये कितनेक देव सत्कार प्रत्ययिकताके लिये-सत्कारके लिये, इसी तरह कितनेक सम्मान प्रत्ययिकताके लिये-सम्मान करनेके लिये, कितनेक कुतूहल प्रत्ययिकताके लिये उन्कंठारूप कौतुक देखनेके लिये सूर्याभदेवके पास आकर उपस्थित हो गये। कितनेक अश्रुतपूर्व स्वर्गमोक्षसाधक वचनोंको सुनेंगे, तथा श्रवणविषयीकृत अर्थोको-जीवाजीवादि पदार्थीको पूछेगे, अर्थात् अन्यथानुपपत्ति रूप हेतुको लेकर ऐसा पूछेगे कि जीव देवादि गति कैसे जाते हैं. ? आत्माके साथ कर्मका सम्बन्ध कैसे होता है ? संशयको दूर करनेके लिये ऐसा पूछेगे कि जीव और अजीव आदि पदार्थों का स्वरूप क्या है ? अन्य सिद्धान्तकारोंने जीवका स्वरूप माना है वहठीक है या जैनसिद्धान्तकारोंने जो जीवादि पदार्थों પ્રત્યયિકતા માટે-મન વચન કાયરૂપ યોગથી વિનયપૂર્વક પ્રભુની પર્યું પાસના કરવા માટે કેટલાક દે સકાર પ્રત્યચિકતા માટે સત્કાર માટે આ પ્રમાણે કેટલાક સન્માન પ્રત્યયિકતા માટે સન્માન કરવા માટે કેટલાક કુતૂહલ પ્રત્યયિકતા માટે સમ્માન માટે આ કામ રૂપ યોગોથી વિનયપૂર્વક પ્રભુની પણું પાસના કરવા માટે, કેટલાક દેવો સકાર ઉત્કંઠા રૂપ કૌતુક જોવા માટે સૂર્યાભદેવની પાસે આવીને હાજર થઈ ગયા. કેટલાક અશ્રુતપૂર્વ સ્વર્ગમોક્ષ સાધક વચનોને સાંભળીશું. તેમજ શ્રવણ વિષયી કૃત અર્થોને-જીવ અજીવ વગેરે પદા
ને પૂછીશું, એટલે કે અન્યથાનુપપત્તિ રૂપ હેતુને લઈને એવી રીતે પૂછીશું કે જીવ દેવ વગેરે ગતિમાં જાય છે ? આત્માની સાથે કર્મનો સંબંધ કેવી રીતે હોય છે ? સંશય મટાડવા માટે એવી રીતે પૂછી શું ? કે જીવ અને અજીવ વગેરે પદાર્થોનું સ્વરૂપ શું? બીજા સિદ્ધાન્તકારોએ જે જીવનું સ્વરૂપ બતાવ્યું છે તે ઠીક છે કે જૈન સિદ્ધાતકારોએ જે જીવ વગેરે પદાર્થોનું સ્વરૂપ માન્યું છે તે
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. १० भगवद्वन्दनार्थ सूर्याभस्य गमनव्यवस्था १०३ प्रश्नान्-संशयापनोदार्थ जीवाजीवादिस्वरूपप्रच्छनविषयान्, कारणानि-जीवस्य ज्ञानादित्रयं कथमुत्पद्यते' इत्यादिरूपाणि, यद्वा-चतुर्गतिलक्षणसंसारभ्रमणं कथं भवति?' इत्यादिरूपाणि, व्याकरणानि-पृष्टस्य जीवादि स्वरूपस्य उत्तरतया प्रश्नान्तरकरणरूपाणि, प्रक्ष्याम इति बुद्धया, अप्येक के सूर्याभस्य देवस्य वचनम्-आज्ञाम् अनुवर्तमानाः-अनुसरन्तः, अप्येकके अन्योन्यं परस्परम् अनुवर्तमानाः-'मया गम्यन्ते त्वयापि गन्तव्यम्' इत्यादि वाक्यमनुसरन्तः, अप्येकके जिनभक्तिरागेण-तीर्थकरभक्त्यनुरागेण अप्येकके धर्मः-अस्माकमयं धर्म इति बुद्धया, अप्येकके जीतमेतत्-जीताख्यकल्पोऽयमस्माकमिति कृत्वा इतिबुद्धया सर्वद्धर्या-यावदकालपरिहीनम्-' सर्वद्धर्या' इत्यारभ्य अकालपरिहीनमेवेत्यन्तका स्वरूप माना है वह ठीक है, कारणों को लेकर ऐसा पूछेगे कि जीवको ज्ञानादित्रय कैसे उत्पन्न होते हैं ? इत्यादि अथवा-चतुर्गतिरूप संसारमें जीव का परिभ्रमण कैसे होता है ? इत्यादि. व्याकरणको लेकर पूछे गये जीवादिकके स्वरूपमें प्राप्त उत्तरमें और भी अन्य प्रश्न करके उसके स्वरूपका निर्धारण करेंगे' इस बुद्धिसे प्रेरित होकर सूर्याभदेवके पास आकर उपस्थित हो गये. तथा कितनेक देव उसके पास "सूर्याभदेवकी आज्ञा पालना चाहिये" इस अभिप्रायसे युक्त होकर उपस्थित हो गये. तथा कितनेक देव दूसरेका अनुसरण करके कि मैं जाता हूँ-तुम भी चलो" इस भावनाको लेकरके उसके पास उपस्थित हो गये. तथा कितनेक देव तीर्थकरकी भक्ति के अनुरागसे तथा कितनेक देव यह हमारा धर्म है इस बुद्धिसे, तथा कितनेक जीतनामका यह हमारा कल्प है इस अभिप्रायसे पूर्वोक्त "सर्वद्धि पाठ
ઠીક છે. કારણોને સામે રાખીને આ જાતના પ્રશ્નો કરીશું કે જીવન શાના દિત્રય કેવી રીતે ઉત્પન્ન થાય છે ? વગેરે અથવા-ચતુર્ગતિરૂપ સંસારમાં જીવનું પરિભ્રમણ કેવી રીતે થાય ! વ્યાકરણને લઈને પૂછવામાં આવેલા જીવ વગેરેના સ્વરૂપમાં જે કંઈ જવાબ અપાશે તેને લઈને ફરી બીજા પ્રશ્નો કરીને તેના સ્વરૂપનું નિર્ધારણ કરીશું” આ બુદ્ધિથી પ્રેરાઈને સૂર્યાભદેવની પાસે આવીને તેઓ હાજર થયા તેમજ કેટલાક દેવો તેની પાસે “સૂર્યાભદેવની આજ્ઞા પાળવી જોઈએ.
આ અભિપ્રાયથી યુક્ત થઈને હાજર થયા. તેમજ કેટલાક દે એક બીજાનું અનુસરણ કરીને “હું ત્યાં જઈ રહ્યો છું, તમે પણ ચાલે એવી રીતે બીજાને ઓથી પ્રેરાઈને તેમની પાસે હાજર થયા. તેમજ કેટલાક દે તીર્થકરની ભક્તિના અનુરાગથી તેમજ કેટલાક દે આ અમારો ધર્મ છે એ બુદ્ધિથી તેમજ કેટલાક જીત નામને અમારો કલ્પ છે. આ અભિપ્રાયથી, પૂર્વે વર્ણવેલી “સર્વદ્ધિ પાઠથી
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०४
राजप्रश्नीय सूत्रे पदसङ्ग्रहो बोध्यः, तथा च-सर्वद्धा,. सर्वद्युत्या. सर्वबलेन, सर्वाऽऽदरेण, सर्व विभूत्या, सर्वविभूषया, सर्वसम्भ्रमेण, सर्वपुष्पगन्धमाल्यालङ्कारेण, सर्वत्रुटितसंनिनादेन, महत्या ऋद्धया, महत्या द्युत्या, महता बलेन महता समुदयेन, महता वरटितयमकसमकप्रवादितेन, शङ्खपणव-पटह-भेरी-झल्लरीखरमुखी-हुडुक्क-मुरज-मृदङ्ग-दुन्दुभिनिर्घोषनादितरवेण, अकालपरिहीनमेव' इति पदसङ्ग्रहः फलितः एषां व्याख्याऽष्टमसूत्रे कृता। सूर्याभस्य देवस्य अन्तिके -समीपे प्रादुर्भवन्ति-प्रकटीभवन्ति ॥ मू० १० ॥
मूलम्-तएणं से सूरियाभे देवे ते सूरियाभविमाणवासिणो बहवे वेमाणिया देवा य देवीओ य अकालपरिहोणं चेव अंतिए पाउब्भवमाणे पासइ, पासित्ता हतु? जाव हियए आभियोगियं देवं सद्दावेइ, सदावित्ता एवंवयासी - खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया ! अणेगखंभसयसंनिविठं लोलट्ठियसालभंजियागं ईहामिय उसमतुरगनरसे लेकर अकालपरिहीनं " पाठोक्त पदोंसे विशिष्ट होकर सूर्याभदेवके पास उपस्थित हो गये. पूर्वोक्त पाठ इस प्रकारसे है-'सर्वद्वर्या, सर्वद्युत्या, सर्वबलेन, सर्वसमुदयेन, सर्वादरेण, सर्वविभूत्या, सर्वविभूषया, सर्वसंभ्रमेण सर्वपुष्पगंधमाल्यालंकारेण, सर्वत्रुटितसंनिनादेन, महत्या ऋद्धया, महत्या युत्या, महता बलेन, महता समुदयेन, महता वस्त्रुटितयमकसमकप्रवा दितेन, शंखपणव-पटह-भेरी-झल्लरी-खर मुही-हुडुक्क-मुरज-मृदङ्ग-दुन्दुभिनिर्घोषनादितरवेण अकालपरिहीनमेव' इन सब पदोंकी व्याख्या यहीं अष्टम सूत्र में कर दी गई है ॥ सू० १० ॥ માંડીને “અકાલ પરિહીન સુધીના પદોથી વિશિષ્ટ એવી સંપદાથી સુસજજ થઈને સૂર્યાભદેવની પાસે આવીને હાજર થયા. તે પૂર્વે વર્ણન કરવામાં આવેલો પાઠ २मा प्रमाणे छे. 'सर्वद्धर्या सर्वद्यत्या, सर्वबलेन, सर्वसमुदयेन, सर्वादरेण, सर्वविभूत्या, सर्वविभूषया, सर्वसंभ्रमेण, सर्वपुष्पगंधमाल्यालकारेण, सर्वत्रुटितसंनिनादेन, महा या ऋद्धया, महत्या द्युत्या, महता बलेन, महता समुदयेन, महता वरत्रुटित यमकसमकप्रवादितेन, शंख, पणवपटह-भेरीझल्लरी-खरमुही-हुडुक्क-मुरज-मृदङ्ग-दुन्दुभिनिधोषनादितरवेण, अकालपरिहीनमेव मा मधा पहनी व्याध्या २५ मा सूत्रमा ४२वाम मावी छ. ॥ सू. १० ॥
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્ર: ૦૧
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ११ भगवद्वन्दनार्थ सूर्याभस्य गमनव्यवस्था मगरविहगवालगकिंनररुरुसरभचमर कुंजर वणलय पउमलयभत्तिचित्तं खंभुग्गयवर वर वेइयापरिगयाभिरामं विज्जाहर जमलजंत जुत्तपिव अच्चीसहस्समालणियं रूवगसहस्सकलियं भिसमाणं भिब्भिसमाणं चक्खुल्लोयणलेसं सुहफास सस्सि - रीयरूवं घंटावलिचलियमहुरमणहरसरं सुहं कंतं दरिसणिज्जं णिउणोवियमिसिमिसितमणिरयणघंटियाजालपरिविखत्तं जोयणसय सहस्सवित्थिण्णं दिव्वंगमणसज्जं सिग्घगमणं णाम दिव्वं जाणविमाणं विउव्वाहि विउवित्ता खिप्पामेव एयमापन्तियं पञ्चष्पिणाहि ॥ सू० ११ ॥
छाया - ततः खलु स सूर्याभो देवः तान् सूर्याभविमानवासिनो बहून् वैमानिकान् देवान् देवींश्व अकालपरिहीनमेव अन्तिके प्रादुर्भवतः पश्यति, दृष्ट्वा हृष्टतुष्ट यावद्धृदयः आभियोगिकं देवं शब्दयति, शब्दयित्वा एवमवादीत्तणं से सूरिया देवे' इत्यादि ।
6
सूत्रार्थ - (ar) इसके बाद ( से सुरिया मे देवे ) उस सूर्याभ देवने (ते सूरियाभविमाणवासिणो बहवे वेमाणिया ) उन सूर्याभविमानवासी सब वैमानिक (देवाय देवीओ य) देवों को और देवियों को (अकाल परिहीण चेव ) विना किसी विलम्ब के - शीघ्रातिशीघ्र ही (अंतिए पाउम्भवमाणे पासह ) अपने पास में उपस्थित हुए देखा, (पासित्ता हट्ट जाव हियए आभियोगं देवं सद्दावेइ ) देखकर वह हृष्टतुष्ट यावत् हृदयवाला हुआ. उसने उसी समय आभियोमिक देव को बुलाया, ( सदावित्ता एवं वयासी)
१०५
'तएण से सूरियाभे देवे ' इत्यादि ।
सूत्रार्थ - ( तरणं) त्यार पछी ( से सूरियाभे देवे ( ते सूरियाभविमाणवासि बहवे माया ) ते सूर्यालविभानवासी ( देवा य देवीओ य ) देवाने अने देवीगने ( अकालपरिहीणं चेव ) | पशु लतना विस वगर ( अंतिए पाउ भवमाणे पासइ) पोतानी पासे हा४२ थयेला लेया. ( पासित्ता हट्टतुट्ठ जाव हियए आभियोगं देवं सहावेइ ) लेने ते उष्ट-तुष्ट यावत् हृध्यवाणी थह गये। तेथे तरत ४ मा लियेोगिङ हेवने मोलाव्या. ( सदावित्ता एवं वयासी ) गोसावीने
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयसूत्रे क्षिप्रमेव भो देवानुप्रिय ! अनेकस्तम्भशतसंनिविष्टं लीलास्थितशालभधिकाकम् ईहामृगवृषभतुरगनरमकरविहगव्यालककिन्नररुरुशरभचमरकुञ्जर वनलता पद्मलता भक्तिचित्रं स्तम्भोद्गतवरवज्रवेदिकापरिगताभिरामं विद्याधरयमलयुगलयन्त्रयुक्तमिव अर्चिः सहस्रमालनिक रूपकसहस्रकलितं भासमानं वा बुलाकर उससे उस प्रकार कहा (खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया ! अणेगखभसयसंनिविट्ठं लीलट्ठियसालभंजियागं, इहामिय -उसम-तुरग-नर मगर -विहग-वालग-किन्नर - रुरु - सरभ-चमर-कुंजर-वणलय- पउमलय भत्तिचित्त ) हे देवानुप्रिय ! तुम बहुत ही जल्दी एक ऐसे यानविमान की विकुर्वणा करो कि जो सौ स्तम्भों से या सैकड़ों स्तम्भों से युक्त हो, उनके उपर स्थित हो जिसमें निर्मित्त शालभंजिकाएँ ललिताङ्गसन्निवेशरूप लीला से स्थित हो, ईहामृग-वृक, वृषभ-वलीवर्द, तुरग-अश्व नर-मनुष्य, मकर-ग्राह, विहग-पक्षी, व्यालक-सर्प, किन्नर, व्यन्तरदेव, रुरु-मृग शरभ-अष्टापद, चमर-चमरी गायें, कुंजर – हाथी, वनलता. पद्मलता, इन सब की रचना विशेष से जो चित्र-अद्भूत हो, (खभुग्गयवरवइरवेइयापरिग्गयाभिराभं, विज्जाहरजमलजुयलजंतजुत्तं पिव अच्चीसहस्स मालणियं) स्तम्भों के ऊपर की श्रेष्ठ वज्रवेदिका से युक्त हुआ जो रमणीय हो, तथा समान आकार वाले दो विद्याधर रूप यंत्र से जो सहित हो, सैकडों किरणों से जो विराजित हो (रूवगसहस्सकलियं ) सैकडों प्रकार के रूप जिसके दृष्टिपथ हों, अर्थात् अनेकाकारों से जो युक्त हो, ते मा प्रमाणे प्रयु (खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया ! अणेगखभसयसंनिविट्ठ लीलट्रियसालभंजियागं, ईयामिय- उसभ-तुरग -नर-मगर-विहगवालग-किन्नर-रुरु-सरभचमर-कुंजर-वणलय-पउमलयभत्तिचित्तं ) देवानुप्रिय ! तमे १६ मे मेवा યાન વિમાનની વિદુર્વણા કરો કે જે સે થાંભલાઓ કે સેંકડો થાભલાઓથી યુક્ત હોય, તેમાં લલિત અંગેથી યુક્ત એવી લીલાવાળી શાલભંજિકાઓ (પૂતળીઓ)
तरेसी ।य, भने मां भृग, वृ४-१३-वृषभ-Rela-तु२-२५३, १२भास, भ४२-यार, विड-पक्षी, व्यास-सप हिन्नन-व्यत२३व, २२-भृग, શરભ-અષ્ટાપદ, અમર ચમરી ગાયો, કુંજર-હાથી, વનલતા, પશ્ચલતા, આ બધાની स्थना विशेषथी अभुत मित्रोथी यित्रित होय. (खंभुग्गयवरवइरवेइयापरिग्गया. भिरामं, विज्जाहरजमलजुयलजंतजुत्तं पिव अच्चीसहस्समालणिय) थानासानी ५२ ઉત્તમ વજ વેદિકાથી જે યુક્ત હોય, તેમજ સમાન આકારવાળા બે વિદ્યાધર ३५ यथा २ युत काय, से थी रे मतुंडाय (रूवगसहस्सकलियं)
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. स. ११ भगवद्वन्दनार्थ सूर्याभस्य गमनव्यवस्था १०७ भास्यमानं चक्षुल्कनश्लेष शुभस्पर्श सश्रीकरूपं घण्टावलिचलितमधुरमनोहरस्वरं शुभं कान्तं दर्शनीयं निपुणोत्थितदेदीप्यमानमणिरत्नघण्टिकाजालपरिक्षिप्त योजनशतसहस्रविस्तीर्ण दिव्यं गमनसज्ज शीघ्रगमनं नाम दिव्यं यानविमान विकुरु, विकृत्य क्षिप्रमेव एतामाज्ञप्तिको प्रत्यपर्य ॥ सू० ११ ॥ (भिसमाण, भिब्भिसंमाणं, चक्खुल्लोयणलेसं, सुहफासं, सस्सिरीयरूवं, घंटावलिचलियमहुरमणहरसरं ) साधारणरूप एवं विशेष रूप से जो बहुत अधिक चमकीला हो, देखने पर जो ऐसा प्रतीत हो कि मानों यह आखोंमें ही लगा जा रहा है, स्पर्श जिसका शुभ हो, शोभायुक्त आकारसे युक्त हो, पवनके स्पर्शसे मी कम्पित घण्टासमूहके, निर्गत (निकले हुए) ऐसे श्रवणरमणीय एवं मनःप्रसादजनक नाद ( शद्ध ) से जो सम्पन्न हो ( सुहं कंतं दरिसणिज्ज निउणोवचियमिसिमिसिंत मणिरयणघंटियाजालपरिक्खितं, जोयणसयसहस्सवित्थिण्णं, दिव्वं गमणसज्जं सिग्धगमणं णाम दिव्वं जाणविमाणं विउव्याहि ) शुभ हो सुन्दर हो, अतएव जो दर्शनके योग्य हो, देदीप्यमान मणि एवं रत्न जिसमें शिल्पकलासे परिकर्मित मतिवाले जनों द्वारा खचित किये गये हों, और जो क्षुद्र घण्टिका जालसे सब तरफमें परिक्षिप्त हो प्रमाण में जो एक लाख योजनके विस्तारवाला हो, ऐसे गमणसज्ज शीघ्रगामी दिव्य यानविमानकी-विकुर्वणा करो (विउवित्ता खिप्पामेव एयमाणસેંકડો જાતના રૂપ જેનાર લે કેની નજરે આવતા હોય, એટલે કે ઘણા આકારોથી र युस्त छाय, (मिसमाण भिभिसमाणं, चनखुल्लोयणलेसं सुहफास सस्सिरीयरूवं घंटावलिचलि य महुरमणहरसरं ) साधा२९५ ३५ अने विशेष३५थी रे ५०५ ०४ १५॥ ચમકતું હોય, જોતાંની સાથે તે એવું લાગતું હોય કે જાણે આંખમાં જ તે સમવિષ્ટ થઈ ગયું ન હોય, પશે જેનો શુભ હોય શોભાયુક્ત આકારથી યુક્ત હોય પવનને અથડાવાથી ઘટા સમૂહની એક બીજાની અથડામણથી ઉત્પન્ન થતા રમएणीय मनने प्रसन्न ४२ना२ मधु२ नाह-नि-थाने संपन्न है।य ( सुहं, कतं. दरिसणिज्जं निउणोवचियमिसिमिसिंतमणिर यणघटियाजालपरिक्खितं, जोयणसयसहरस विस्थिण्णं, दिव्वं गमणसज्जं सिग्धगमणं णाम दिव्वं जाणविमाणं विउव्वाहि ) शुम छ।य, સુંદર હોય, એથી જે દર્શનીય હોય, જેમાં શિલ્પકલાથી પરિકમિંત મતિવાળા કલાકારો વડે દેદીપ્યમાન મણિ અને રત્નો જડવામાં આવેલાં હોય અને જે નાની નાની ઘંટડીઓના સમૂહથી ચારે તરફ– શોભિત હોય, પ્રમાણમાં જે એક साम यान प्रमाण २८ विस्तारवा लेय, मे मन , शी
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०८
राजप्रश्नीयसूत्रे
6
aण से सूरिया देवे ' इत्यादि
टीका - सूर्याभदेवान्तिके सूर्याभविमानवासिदेवदेवी प्रादुर्भवनानन्तरम्, खलु सः - सूर्याभविमानाधिपतिः सूर्याभो देवः तान् - स्वान्तिके प्रादुर्भूतान् सूर्याभविमानवासिनः बहून् वैमानिकान् च पुनः सूर्याभविमानवासिनी ह्वी वैमानिकीदेवीः च अपि अकालपरिहीनमेव- शीघ्रमेव अन्तिके - स्वसमीपे प्रादुभवतः तथा प्रादुर्भवन्तीच देवीः पश्यति दृष्ट्वा हृष्टतुष्टयावद्धृदयः हृष्टतुष्टेत्या रभ्यहृदय इत्यन्तपदसङ्ग्रहो बोध्यः तथा च-हृष्टतुष्टचित्तानन्दितः प्रीतिमनाः, परमसौमनस्थितः, हर्षवशविसर्पद्धृदयः, इत्येतत्पदसङ्ग्रहः फलितः, एषां व्याख्या तृतीयसूत्रे कृता, एतादृशः सन्सूर्याभो देवः आभियोगिकं देवं शब्दयतिआह्वयति, शब्दयित्वा - आहूय एवम् अनुपदं वक्ष्यमाणं वचनम्, अवादीत्भो देवानुप्रिय ! क्षिप्रमेव - शीघ्रमेव, अनेकस्तम्भशत - संनिविष्टम् - अनेके
,
त्तियं पञ्चपणाहि ) विकुर्वणा करके फिर हमें शीघ्र ही इसकी सूचना दो. । टीकार्थ- जब सूर्याभदेव के पास सूर्याभविमानवासी देव और देवियां आकर उपस्थित हो गईं तब वह सूर्याभदेव जो कि उस सूर्याभविमान का अधिपति था उन सब को शीघ्र आया हुआ देखकर हृष्टतुष्ट यावत् हृदयवाला हुआ - यहां यावत् पद से 'हृष्टतुष्टचित्तानन्दितः प्रीतिमनाः, परमसौमनस्थितः हर्षवशविसर्पद्धृदय:' इस पाठ का संग्रह हुआ है । इन पदों की व्याख्या हमने तृतीय सूत्र की व्याख्या में कर दी हैं । इस प्रकार हर्षोत्कर्षं से फूले हुए उस सूर्याभदेवने आभियोगिक देव को बुलाया. बुलाकर फिर उसने ऐसा कहा - हे देवानुप्रिय ! तुम शीघ्र ही अनेक स्तम्भशत संनिविष्ट - अनेक प्रकार के सौ स्तम्भों पर अथवा अनेक गतिवाजा हिव्य विभाननी विठुवा ४, ( विउब्वित्ता खिप्पामेव एयमाणत्तियं पञ्चपणाहि ) विरुवा उरीने अमने ही अमर आये. ટીકા”—જ્યારે સૂર્યાભદેવની પાસે સૂર્યભવિમાનવાસી દેવ અને દેવીયા આવીને હાજર થઈ ગયાં ત્યારે તે સૂર્યાભદેવ—કે જેએ તે સૂર્યવિમાનના અધિપતિ હતા—તે બધાને જલ્દી આવી ગયેલાં જોઈને હષ્ટ તુષ્ટ યાવત્ હૃદયવાળા थये। महीं यावत् यह वडे ' हष्टतुष्टचित्तानन्दितः प्रीतिमनाः, परमसौमनस्थितः हर्षवशविसर्पद्धृदयः मा पाहनो सग्रह थयो छे. आ पहोनी व्याच्या असे गील સૂત્રમાં કરી છે. આ રીતે હષઁક થી પ્રસન્ન થયેલા સૂર્યાભદેવે આભિયાગિક દેવને એલાવ્યા. મેલાવીને તેને આ પ્રમાણે કહ્યું—કે હૈ દેવાનુપ્રિય ! તમે સત્વરે ઘણા સે'કડા થાંભલા ઉપર કે ઘણી જાતના સેકડા થાંભલાઓવાળા એવા યાન
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. व ११ भगवद्वन्दनार्थ सूर्याभस्य गमनव्यवस्था अनेकप्रकारका ये स्तम्भास्तेषां शतम् - यद्वा - अनेकानि यानि स्तम्भशतानि, तत्र सनिविष्टं - स्थितमवलम्बितमितिभावः, एतादृशं 'यानविमानं विकुरु' इत्युतरेणास्य सम्बन्धः पुनः कीदृशं तद् ? इत्याह- लीला स्थितशालभञ्जिकाकंललिताङ्गसन्निवेशरूपया लीलया स्थिताः लीलास्थिताः, ता शालभञ्जिका यत्र तत्तथा - सुन्दराङ्गसंनिवेशसम्पन्नपुत्तलिकायुक्तम्, तथा - ईहामृगवृषभतुरगनरमकर विहगव्यालक किन्नर रुरुशरभ चमरकुंजवनतापद्मलताभक्तिचित्रं - तंत्रईहामृगाः – वृका, वृषभाः - बलीवर्दाः, तुरगाः - अश्वाः, नराः - मनुष्याः, मकराःग्राहाः, विहगाः - पक्षिणः, व्यालकाः - सर्पाः, किन्नराः - व्यन्तरदेवाः, रुख:मृगाः, शरभाः - अष्टापदाः, चमरा:- चमरगावः कुञ्जराः - हस्तिनः वनलता:प्रसिद्धाः - पद्मलता कमललताः, ईहामृगादिपद्मलतान्तानां या भक्तयः - रचनाविशेषाश्चित्राणि ताभिश्चित्रितम् अद्भुतम् तथा स्तम्भोद्गतवरवज्रवेदिकापरिगता सैकडों स्तम्भों पर स्थित - अवलम्बित हुए ऐसे यानविमान की — विकुर्वणा करो - अर्थात् उसे अपनी विक्रियाशक्ति से निष्पन्न करो ऐसा सम्बन्ध आगे आये हुए ' विकुरु' इस पदके साथ इसका करना चाहिये. यह यान विमान कैसा होना चाहिये. सो बात को वह सूर्याभदेव अब आगे के पदों द्वारा स्पष्ट करता है कि यह यान विमान लीलास्थित शालभञ्जिका वाला हो अर्थात् इसमें जो पुतलिकाएँ विकुर्वित करके बनाई जायें- वे लीलाकरती हुईं ही बनाई जावे उनमें उनके प्रत्येक अंग का संनिवेश ast मनोरम प्रकट किया जावे. ईहामृग के, वृषम के, तुरग के, मनुष्य के, मकर के, विहग के व्यालक के, किन्नर के मृग के, अष्टापद के, चमरी गाय के हाथी के, बनलताओं के और पद्मलताओं के चित्र उकेरे जावे વિમાનની વિપુણા કરા-એટલે કે તેને પાતાની વૈક્રિયશક્તિ વડે નિષ્પન્ન કરી या लतना सौंध पडेसां आवेला ' विकुरु' या पहनी साथे वो हमे. આ યાન વિમાન કેવું હાવુ' જોઇએ—આ બાબતનું સ્પષ્ટી કરણ કરતાં સૂર્યાભદેવ કહે છે કે—આ યાન વિમાન લીલાસ્થિત શાલભંજિકાવાળુ હોય, એટલે કે આમાં જે પૂતળીઓ વિકુર્વિત કરીને બનાવવામાં આવે તેએ લીલા કરતી મનાવવામાં આવે. તેમાં તેમના અ`ગેાના સ`નિવેશ (ગોઠવણી ) બહુ જ સરસ રીતે પ્રકટ ४२वामां आवे. धडाभृगना, वृषलना, तुरगना माणुसना, भरना विहगना, व्यासના, કિન્નરના મૃગના, અષ્ટાપદના, ચમરી ગાયના, હાથીના વનલતાના અને પદ્મલતાઓના ચિત્રા કેાતરવામાં આવે કે જેથી આ વિશિષ્ટ જણાઈ આવે એના દરેકે દરેક થાંભલા ઉપર ઉત્તમ વજ્રની (હીરાઆની ) વેઠ્ઠી બનાવવામાં આવે. જેથી શૈાભા ચારગણી થઈ જાય, એને ચલાવવા માટે બે સરખા આકારવાળા
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
9
१०९
-
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
११०
राजप्रश्नीयसूत्रे भिराम-स्तम्भोद्गता-स्तम्भोपरितनी या वरा-श्रेष्ठा वज्रवेदिका-वज्ररत्नमयी वेदिका तया परिगतं युक्तं सत् अभिराम-रमणीयम् , तथा-विद्याधरयमलयुगलयन्त्रक्तमिव विद्याधरौ-विद्याधरपुरुषविशेषौ, तयोर्यद् यमलयुगलं-युग्मजातद्वयं-समानाकारं तदेव यन्त्रं-संचारिपुत्तलिकाद्वयलक्षणं तेन युक्तं-सहितम् इव यथा, तथा. अर्चिः सहस्रमालनिकम् अर्चिषां किरणानां सहस्रमचिःसहस्रं तेन मालते-शोभत इति सहस्रमालनं. तदेव अर्चिःसहस्रमालनिकम् , तथा-रूपकसहस्रकलितं-रूप्यन्ते-अवलोक्यन्त इति रूपाणि, तान्येव रूपकाणि तेषां सहस्रं रूपकसहस्रं तेन कलितं-युक्त तथा अनेकाकारयुक्तम् , भासमानं-शोभमान-अतिशयेन शोभमानं, तथा-चक्षुलोकनश्लेषं चक्षुपः - नेत्रस्य लोकन-दर्शनं चक्षुर्लोकन तस्मिन्नद्भुतदर्शनीयत्वात् श्लिष्यतीव-लग्नं भवनीव यत्तत्तथा-नेत्रकर्तकदर्शने नेत्रे लग्नीभवदिव, तथा-शुभस्पर्श-शुभःकोमल स्पर्शः-स्पर्शनं यस्य तत् शुभस्पर्शम् कोमलस्पर्शसम्पन्नम् , तथा सश्री करूप-श्रिया सहितानि सश्रीकाणि तानि-रूपाणि-आकारा यत्र तत्तथा शोभायुक्ताकारसम्पन्नम् , तथा घण्टावलिचलितमधुरमनोहरत्वरं घण्टानाम् - आवलिः
कि जिससे यह अद्भूतविशिष्ट शोभाशाली प्रतीत हो, इसके प्रत्येक खम्भे पर श्रेष्ट वज्र की वेदी बनाई जावे, ताकि इसकी शोभा में चार चांद और लग जावे,—इसके संचालन के लिये दो समान आकार वाले विद्याधर पुरुषों के चित्र संचालन स्थान पर बनाकर रखे जावे, यह सैकडों किरणों से सुहावना बने, अनेक आकारों से यह युक्त हो, बडा सुहावना एवं मनलुभावना यह बनकर अपनी चमकीली कान्ति से देखने वालों को ऐसा जचे कि मानों यह आंखों में ही समाया जा रहा है । स्पर्श इसका शुभ कोमल हो, कठिन स्पर्श न हो, इसका आकार प्राकार शोभासंपन्न हो, इसमें जो घंटाओं की आवलि प्रक्षिप्त की जावे वह इतनी हल्की हो कि जो वायु
વિદ્યાઘર પુરૂષના ચિત્રો સંચાલન સ્થાન ઉપર બનાવડાવીને મૂકવામાં આવે. અને તે સેંકડે કિરણથી શોભતું હોય, ઘણા આકારોથી એ યુક્ત હોય, ખૂબ જ રમણીય અને મનોહર બની ગયેલું એ પિતાની ચળકતી કાંતિથી જેનારાઓને એવું લાગે કે જાણે તેમની આંખોમાં જ એ સમાવિષ્ટ થઈ જતું ન હોય. આનો સ્પર્શ કમળ હોય, કઠિન સ્પર્શ હોય નહિ અને આને આકાર પ્રાકાર–મહેલના જે શેભાસંપન્ન હોય. એમાં જે ઘંટડીઓની પંક્તિ રાખવામાં આવે તે આટલી બધી ઓછા વજન વાળી હોય કે જેથી વાયુના સ્પર્શ થતાં જ હાલવા માંડે આ પ્રમાણે હાલવાથી
श्री २०१प्रश्नीय सूत्र:०१
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ११ भगवद्वन्दनार्थ सूर्याभस्य गमनव्यवस्था
१११
,
समूहो घण्टावलिः, तस्या यद्वायुस्पर्शन चलितं चलनं कम्पनं मधुगे मनोहरथ स्वरः नादो यत्र तत्तथा-पवनस्पर्शवशाद्भण्टा समूहकम्पनेन श्रवणरमणीयमनः प्रसादकनादसम्पन्नम्, शुभं प्रशस्तलक्षणसम्पन्नम् कान्तं सुन्दरम् अत एव दर्शन दर्शनयोग्यम्, निपुणोचित देदीप्यमानमणिरत्नघण्टिकाजालपरिक्षिप्तं निपुणं शिल्पकलाकलितं यथास्यात्तथा ओवितानि परिकर्मितानि देदीप्यमानानि मणिरत्नानि मणयो रत्नानि च यत्र तद् निपुणोचितदेदीप्यमानमणिरत्नं तच्च तद् घण्टिका जालपरिक्षितं क्षुद्राघण्टा घण्टिकास्तासां जालेन समूहेन परिक्षिप्तं सर्वतो व्याप्तं चेति तथाभूतम्, तथा योजनशतसहस्र विस्तीर्णम् योजनलक्षप्रमाणवि - स्तारयुक्तम् दिव्यं प्रधानं गमनसज्जं गमनाय सज्जीभूतम्, शीघ्रगमनं शीघ्रं गमनं गति यस्य तद् यानविमानं यात्यनेनेति यानं तच्च तद्विमानं, यद्वा यानाय गमनाय विमानं यानविमानं देवानां वाहनरूपविमानं नगराकारम् के स्पर्श होते ही कम्पित हो उठे. इस कम्पनावस्था में जो उससे नादध्वनि हो वह ऐसी मीठी और आह्लादजनक हो कि जिससे कानों और चित्त को सुख उपजे. यह विमान शुभ शुभलक्षणों से संपन्न हो. कान्त देखने में बडा सुहावना - सुन्दर हो, अतएव दर्शनीय दर्शन के योग्य हो. इसमें चमचमाती हुई मणियां और रत्न जो भी खचित किये जावे वे निपुण शिल्पकला से परिकर्मित मतिवालों द्वारा ही खचित्त किये जावे, अथवा इसमें जो सब और घंटा जाल बिछाया जावे उस में चमचमाती हुई मणियां और रत्न जो खचित किये जावे वे सब शिल्पकलाभिज्ञों द्वारा ही खचित किये जावे यह यान विमान योजन लक्षप्रमाण विस्तार युक्त हो, दिव्य प्रधान एवं गमन के लिये सज्जीभूत हो गति जिसकी शीघ्र हो, ऐसा तुम यान - जाया जावे जिसके द्वारा ऐसा अथवा जाने के
તેમાંથી નીકળતા ધ્વનિ એવા મીઠા અને અહ્લાદ ઉત્પન્ન કરનાર હાય કે જેથી કાના તેમજ ચિત્તને સુખ ઉપજાવનારા હોય. એ વિમાન શુભ લક્ષણેાથી યુક્ત હાય, કાંત જોવામાં બહુ જ સુંદર હેાય, એથી તે દર્શનીય-દર્શનને ચેાગ્ય હાય, એમાં ચમકતી મણિએ અને રત્ના વિગેરે જે કંઇ પણ જડવામાં આવે તે ચતુર શિલ્પકલાથી કેળવાયેલી બુદ્ધિવાળા કલાકારો વડે જ જડવામાં આવે અથવા એમાં જે ચેામેર ઘઉંટડીઓ લટકતી હૈાય તેમાં ચમકતા મર્માણ અને રત્ના જે જડવામાં આવે એ યાન—વિમાન ચેાજન લક્ષ પ્રમાણ વિસ્તાર યુક્ત હાય દિવ્ય-પ્રધાન અને મુસાફરી માટે સુસજ્જ હાય, ગતિ જેની શીઘ્ર હૈાય એવું બ્યાન' જેના વડે મુસાફરી થઇ શકે એવું મુસાફરી કરવા માટે ચેાગ્ય એવું વિમાન દેવાના વાહન રૂપ વિમાન-જે
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
११२
राजप्रश्नीयसूत्रे विकुरु-वैकियशक्त्योत्पादय, विकृत्य क्षिप्रमेव-शीघ्रमेव एतां-मत्कृताम् आज्ञप्तिकाम्-आज्ञाम्-यथोक्तकार्यसम्पादनेन प्रत्यर्पय-निवेदय ॥ सू० ११ ॥ ___ मूलम् --तएणं से आभियोगिए देवे सूरियाभेणं देवेणं एवं वुत्ते समाणे हट जाव हियए करयलपरिग्गहियं जाव पडिसुणेइ पडिसुणित्ता उत्तरपुरस्थिमं दिसीभागं अवकमइ अवकमित्ता वेउव्विय समुग्घाएणं समोहणइ, समोहणित्ता संखेज्जाइं जोयणाइं जाव अहाबायरे पोग्गले पडिसाडेइ, पडिसाडित्ता अहासुहमे पोग्गले परियाएड परियाइत्ता दोचंपि वेउव्वियसमुग्घाएणं समोहणइ, समोहणित्ता अणेगखंभसयसंनिविद्रं जाव दिव्वं जाणविमाणं विउव्बिउं पवत्ते यावि होत्था। तएणं से आभियोगिए देवे तस्स दिव्वस्त जाणविमाणस्त तिदिसिं तओ तिसोवाणपडिरूवए विउव्वइ, तं जहा पुरथिमेणं दाहिणेणं उत्तरेणं, तेसि तिसोवाणपडिरूवगाणं इमे एयारूवे वण्णावासे पण्णत्ते, तं जहा वइरामया णेमा, रिटामया पइट्टाणा, वेरुलियामया खंभा, सुवण्णरुप्पमया फलगा, लोहितक्खमइयाओ सूईओ, वयरा संधी, णाणामणिमया अवलंबणा अवलंबणबाहाओ य पासाईया जाव पडिरूवा ॥ सू० १२॥ ___ छाया-ततः खलु स अभियोगिको देवः सूर्याभेन देवेन एवमुक्तः सन् हृष्टयावद्धृदयः करतलपरिगृहीतं यावत् प्रतिशणोति, प्रतिश्रुत्य उत्तरपौरस्त्यं
लिये ऐसा विमान-देवों का वाहनरूप विमान-जो कि नगर के आकार जैसा हो अपनी विक्रिया शक्ति से उत्पन्न करो. फिर शीघ्र ही इस मेरी आज्ञा की पूर्ति की खबर हमें पीछे दो, ॥ सू. ११ ॥ નગરની આકૃતિ જેવું હોય–તમે પોતાની વિક્રિયા શક્તિ વડે ઉત્પન્ન કરે અને ત્યાર બાદ મારી આજ્ઞા પૂરી થઈ જવાની સૂચના મને આપો. | સૂ. ૧૧ છે
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. १२ भगवद्वन्दनार्थ सूर्याभस्य गमनव्यवस्था ११३ दिग्भागमवक्रामति अवक्रम्य वैक्रियसमुद्घातेन समवहन्यते, सरवहत्य संख्येयानि योजनानि यावत् यथाबादरान् पुद्गलान् परिशातयति, परिशात्य यथासूक्ष्मान् पुद्गलान् पर्यादत्ते, पर्यादाय द्वितीयमपि वैक्रियसमुद्घातेन
'तएणं से आभियोगिए देवे' इत्यादि ।
सूत्रार्थ-(तएणं) इसके बाद ( से आभियोगिए देवे ) वह आभिवोगिक देव जब कि (सरियामेण देवेणं एवं वुत्ते समाणे) सूरियामदेवने उससे पूर्वोक्त रूपसे कहा ( हट्ट जाव हियए ) हृष्टतुष्ट यावत् हृदयवाला हो गया और ऐसा होकर उसने (करयलपरिग्गहियं जाव पडिसुणेइ) बडे विनयके साथ दोनों हाथोंकी अंजलि बनाकर और उसे मस्तक पर रखकर उसकी आज्ञाके वचनोंको स्वीकार किया, (पडिसुणित्ता उत्तरपुरथिमं दिसीभागं अवक्कमइ) स्वीकार करके फिर वह ईशान दिशामें गया (अवक्कमित्ता वेउचियसमुग्धाएणं समोहणइ) वहां जाकरके उसने वैक्रिय समुद्घात किया (समोहणित्ता संखेज्जाई जोयणाई जाव अहा बायरे पोग्गले पडिसाडेइ ) वैक्रियसमुद्घात करके संख्यात योजन तक आत्मप्रदेशोंको दण्डाकार रूपसे निकाला-यावत्-यथाबादर-रत्नोंके असार-पुद्गलोंका उसने परित्याग किया
और (पडिसाडित्ता अहासुहुमे पोग्गले परियाएइ) परित्याग करके रत्नोंके यथा सूक्ष्म पुद्गलोंको ग्रहण किया (परियाइत्ता) ग्रहण करके ( दोचंपि
'तएणं से आभियोगिए देवे' इत्यादि ।
सूत्राथ-(तएणं) त्या२पछी ( से आभियोगिए देवे) ते मालियोगि हेव न्यारे (सूरियाभेणं देवेणं एवं वुत्ते समाणे) सूर्यामहेवे तने मा प्रभारी ४ . त्यारे ते ( हट्ठ-जाव हियए) इट-तुष्ट यावत् भनवाणे! २ गये। मन मे। धने. तेणे ( करयलपरिग्गहियं जाव पडिसुणेइ) मन न भावना साथे 'नाथानी અંજલી બનાવીને અને તેને મસ્તકે રાખીને તેની આજ્ઞાના વચનો સ્વીકારી લીધાં. (पडिसुणित्ता उत्तरपुरत्थिमं दिसीभागं अवक्कमइ) स्वारीने ते त्यांथी शान दिशामा गयो ( अवक्कमित्ता वेउव्वियसमुग्धारण समोहणइ ) त्यो भने तणे वैठिय सभुधात ४य (समोहणित्ता संखेज्जाइजोयणाई जाव अहा बायरे पोग्गलेपडिसाडेइ) વિક્રિય સમુદઘાત કરીને સંખ્યાત જન સુધી આત્મપ્રદેશોને દંડાકાર રૂપમાં બહાર પ્રકટ કર્યો. યાવત્ યથા બાદર રત્નના અસાર–પુદ્ગલોને તેણે ત્યાગ કર્યો मने (पडिसाडित्ता अहा सुहुमे पोग्गले परियाएइ) त्या रीने २त्नाना सार सूक्ष्म पुगताने अक्ष प्रा. (परियाइत्ता ) अक्षण शने (दोच्चपि वे उव्विय
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
११४
राजप्रश्नीयसूत्रे
समवहत्य अनेकस्तम्भशतसंनिविष्टं यावद् दिव्यं यानविमानं विकर्तुं प्रवृत्त - वापि अभूत् । ततः खलु स आभियोगिको देवस्तस्य दिव्यस्य यानविमानस्य त्रीदिशि त्रीणि त्रिसोपानप्रतिरूपकाणि विकरोति, तद्यथा पौरस्त्येन दक्षिणेन उत्तरेण, तेषां त्रिसोपानप्रतिरूपकाणामयमेतद्रूपो वर्णावासः प्रज्ञप्तः, तद्यथावज्रमया नेमाः, रिष्टमयानि - प्रतिष्ठानानि, वैडूर्यमयाः स्तम्भाः, सुवर्णरूप्यम
उच्चियसमुग्धारणं समोहणइ ) दुबारा भी उसने वैक्रियसमुद्घात किया, ( समोहणित्ता अगभसयसंनिविहूं जाव दिव्वं जाणविमाणं विउव्बिउं पवत्ते या होत्था ) वैक्रियसमुद्धात करके फिर वह अनेक स्तंभशतपर संनिविष्ट हुए यावत् दिव्य यान विमानकी विकुर्वणा करनेके लिये प्रवृत्त भी हो गया. (तएण से आभियोगिए देवे तस्स जाणविमाणस्स तिदिसिं तओ तिसोवाणपsिar farar) जब वह यानविमान निष्पन्न हो चुका तक उस आभियोगिक देवने उस दिव्य विमानकी तीन दिशाओं में सुन्दर २ तीन २ सोपानपंक्तियोंकी विकुर्वणा की (तंजहा) जो इस प्रकारसे हैं (पुरत्थिमेणं, दाहिणेणं, उत्तरेणं) पूर्व दिशा में, दक्षिणदिशा में और उत्तरदिशा में (तेर्सि तिसोवाणपडवगाणं इमे एयारूवे वण्णावासे पण्णत्ते) इन तीन सोपानपंक्तियोंकी यह वर्णन पद्धति कही गई है ( तं जहा ) जैसे - ( वइरामया णेमा, रिट्ठामया पइठा, वेरुलियामया खंभा, सुवण्णरुप्पमया फलगा लोहितक्खमइयाओ ( समो
सवाणं समोहनइ ) श्री वर्षात पण तेथे वैडिय सभुद्धात हणित्ता अणेगखंभसयसंनिविट्ठे जाव दिव्वं जाणविमाणं विउव्विर पवत्ते यावि होत्था ) वैयि समुद्रघात उरीने ते धणा से डे। थांलतावाजा यावत् द्विव्य यान-विभाननी विठुवा ४२वा भाटे तैयार था गये. ( तएण से आभियोगिए देवे तस्स दिव्वस्स जाणविमाणस्स तिदिसिं तओ तिसोवाणपडिरूवए विजब्बर ) જ્યારે તે યાન-વિમાન તૈયાર થઈ ગયું ત્યારે તે આભિયાગિક દેવે તે દિવ્ય વિમાનની ત્રણ ક્રિશાએામાં સુંદર સુંદર ત્રણ સેાપાન પ`ક્તિયાની વિકુવા ४री ( तं जहा ) तेथे आ प्रमाणे छे. (पुरत्थिमेणं, दाहिणेणं उत्तरेणं ) पूर्व दिशामां दक्षिण दिशामा भने उत्तर दिशामां ( तेसिं तिसोवाणपडिरूवगाणं इमे या वण्णावासे पण्णत्ते) आसोपान यक्तिसोनुं वर्णन या प्रमाणे उरवामां आयु छे (त जहा) नेम डे ( वइरामया णेमा, रिट्ठामया पट्ठाणा, वेरुलियामया खंभा, सुवण्णरुपमया फलगा, लोहितक्खमइयाओ, सूईओ, वयरामया
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. १२ भगवद्वन्दनार्थ सूर्याभस्य गमनव्यवस्था ११५ यानि, फलकानि, लोहिताक्षमय्यः सूचयः, वज्रमयाः सन्धयः, नानामणिमयानि अवलम्बनानि अवलम्बनवाहाश्च प्रासादीयानि यावत् प्रतिरूपाणि ॥सू.१२॥ __ 'तएणं से आभियोगिए देवे' इत्यादि
टीका-ततः- सूर्याभनिदेशानन्तरम् . खलु सः-पूर्वोक्तः आभियोगिको देवः सूर्याभेन देवेन एवम्-अनन्तरोक्तं वचनम् उक्तः-कथितः सन् हृष्टयावद्धदया-हृष्टेत्यारभ्य हृदयइत्यन्तपदसंग्रहो बोध्यः, तथा च हृष्टतुष्टचित्तानन्दितः, प्रीतिमनाः, परमसौमनस्थितः हर्षवशविसर्पद्धृदयः, इत्येतत्पदसङ्ग्रहः फलितः, एषां व्याख्या पूर्व तृतीयसूत्रे कृता करतलपरिगृहीतं यावत् प्रतिशंणोतिकरतलपरिगृहीतमित्यारभ्य प्रतिशृणोतीत्यन्तपदसङ्हो बोध्यः, तथा च करतलसूईओ वयरामया संधी, णाणामणिमया अवलंबणा अवलंबणबाहाओ य, पासाईया जाव पडिरूवा) वज्ररत्नमय इनके नेम हैं, रिष्टरत्नमय इनके प्रतिष्ठान है, वैडूर्यमणिमय इनके स्तम्भ हैं । सुवर्णरूप्यमय इनके फलक हैं लोहिताक्षरत्नमयी इनकी सूची है। वज्ररत्नमय इनकी संधि है और नानामणिममय इनके अवलम्बन और अवलम्बनवाह हैं । ये सब त्रिसोपानपंक्तियां चित्त प्रसादक यावत् प्रतिरूप-सुन्दराकारवाली हैं। ___टीकार्थ—सूर्याभदेवने जब उस आभियोगिक देवको पूर्वोक्तरूपसे आज्ञापित किया-आज्ञादी तब वह ' हृष्टतुष्ट चित्तानन्दित हुआ, प्रीतिमनवाला हुआ, परमसौमनस्थित हुआ, और हर्षके वशसे प्रफुल्लितमन हुआ तब उसने अपने दोनों हाथोंको इस प्रकारसे जोडा कि जिससे अङ्गुलियोंके दशों नख आपस में एक दूसरी अङ्गुलिसे मिल जावें-अर्थात् उसने दोनों हाथोंकी हथेलियों संधी, णाणामणिमया अवलंबणा अवलंबणबाहाओ य, पासाईया जाव पडिरूवा ) વજા રત્નના તેને નેમ છે, રિષ્ટ રત્નના તેનાં પ્રતિષ્ઠાન છે, વૈડૂય મણિઓના તેને થાંભલાઓ છે, સુવર્ણ રૂપ્ય (ચાંદી) ના ફલક છે, લોહિતાક્ષરત્નની તેની સૂચી છે, વજરત્નની તેની સંધી છે અને અનેકાનેક મણિઓના તેનાં અવલંબન અને અવલંબનવાહ છે. આ બધી ત્રણ સપાન પંક્તિઓ ચિત્ત પ્રસાદ યાવત્ પ્રતિરૂપ સુંદર આકાર વાળી છે.
ટીકાથ–સૂર્યાભદેવે જ્યારે તે આભિગિક દેવને પૂર્વોક્ત રૂપમાં આજ્ઞાપિત કર્યો ત્યારે તે હૃષ્ટ તુષ્ટથી માંડીને યાવત્ હદય સુધીના વિશેષણે થી યુક્ત થઈ ગ, તેમજ તે હષ્ટ-તુષ્ટ ચિત્તવાળે અને આનંદિત થઈ ગયો. તે પ્રીતિપૂર્ણ મનવાળાં થયે, તે અતીવ સૌમનાસ્થિત થયો અને હર્ષાવેશથી પ્રફુલમનવાળો થયે.
माला हा
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
११६
राजप्रश्नीयसूत्रे परिगृहीतं, दशनख, शिर आवर्तम् , अञ्जलिं मस्तके कृत्वा आज्ञाया वचनं प्रतिशृणोति' इत्यन्तपदसङ्ग्रहः फलितः, एषां व्याख्या तृतीयसूत्रतोऽवसेया । तत्र प्रतिशृणोतीत्यस्य प्रतिजानातीत्यर्थः, भवदाज्ञानुसारेण करिष्यामीतिस्वीकृति करोतीति भावः । प्रतिश्रुत्य-स्वीकृत्य उत्तरपौरस्त्यम् ईशानकोणरूपं दिग्भागम्पूर्वोत्तरदिगन्तरालम् अवक्रामति-गच्छति, अवक्रम्य-गत्वा वैक्रियसमुद्घातेन समवहन्यते समवहत्य संख्येयानि ‘योजनानि यावत् यथावादरान् , ' योजनानि' इत्यारभ्य यथाबादरान् , इत्यन्तपदसङ्ग्रहो बोध्यः, तथा च-योजनानि, दण्डं, निसृजति, तद्यथा-रत्नानां वज्राणां वैडूर्याणां, मसारगल्लानां, हंसगर्भाणां, पुलाकानां, सौगन्धिकानां, ज्योतिरसानाम् , अञ्जनपुलकानाम्
को आपस में जोडकर उन्हें अंजलि के रूप में परिवर्तित किया और फिर उस अंजलिको मस्तक पर घुमाया. तात्पर्य इसका यही है कि उसने दोनों हाथों को जोडा और उन्हें मस्तक पर लगाकर उसकी आज्ञा के वचनों को स्वीकार किया. अर्थात् मैं आपकी आज्ञा के अनुसार कार्य करूंगा, इस प्रकार आज्ञानुसार कार्य करने की प्रतिज्ञा करके वह ईशान दिक्कोण में गया-पूर्व और उत्तर दिशाके अन्तराल प्रदेश का नाम इशान दिक् कोण है. वहां जाकर के उसने वैक्रिय समुद्धात द्वारा अपने आपको समवहत किया—वैक्रिय समुद्घात किया-अर्थात् आत्मा के प्रदेशों को शरीर से बाहर निकाल कर उसने संख्यात योजन तक उन आत्मप्रदेशों को दण्डरूप में परिणमाया - इसमें उसने सातवें सूत्र में व्याख्यात हुए रत्नों के, वज्रों के वैडूर्यों के लोहिताक्षों के, मसारगल्लों
તેણે પોતાના બંને હાથને એ પ્રમાણે જેડડ્યા કે જેથી આંગળીઓના દશેદશ નખે પરસ્પર એક બીજી આંગળીની સાથે મળી શકે. એટલે કે તેના બંને હાથને જોડીને તેને અંજલીના રૂપમાં બનાવી અને ત્યાર પછી તે અંજલીને મસ્તક ઉપર ફેરવી. મતલબ આને આ પ્રમાણે છે કે તેણે બંને હાથ જોડયા અને તેમને મસ્તકે લગાડીને તેની આજ્ઞાના વચને સ્વીકારી લીધાં. એટલે કે હું આપની આજ્ઞા પ્રમાણે કાર્ય કરીશ. આ રીતે કામ કરવાની આજ્ઞાને સ્વીકાર કરીને તે ઈશાન દિશાના ખૂણામાં ગયે. પૂર્વ અને ઉત્તર દિશાની વચ્ચેના પ્રદેશનું નામ ઈશાનદિક કણ છે. ત્યાં જઈને તેણે વૈકિય સમુદ્દઘાત વડે પોતાની જાતને સમવહત કરી—વૈક્રિય સમુદ્દઘાત કર્યો એટલે કે આત્માના પ્રદેશને શરીરમાંથી બહાર પ્રકટ કર્યા. પ્રકટ કરીને તેણે સંખ્યાત યજન સુધી તે આત્મપ્રદેશને દંડકારમાં પરિણ
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. १२ भगवद्वन्दनार्थ सूर्याभस्य गमनव्यवस्था ११७ अअनानां, रजतानां, जातरूपाणाम् , अङ्कानां, स्फटिकानां, रिष्टानां, इत्येतत्यदसङ्ग्रहःफलितः, एषां व्याख्या सप्तमसूत्रतोऽवसेया, यथाबादरान्-असारान् पुद्गलान् परिशातयति-त्यजति, यथासूक्ष्मान्-सारभूतान् पुद्गलांस्तेषामेवरनानां यद्वा तेषामेव रत्नानां सारपुद्गलसदृशान् वैक्रियविमानविकरणमर्थान् पुद्गलान पर्यादत्ते-गृह्णाति, पर्यादाय-गृहीत्वा द्वितीयमपि-द्वितीयवारमपि वैक्रियसमुद्घातेन समवहन्ति युक्तो भवति, समवहत्य अनेकस्तम्भशतसंनिविष्टं-बहुसंख्यस्तम्भशतयुक्तं यावत्पदेन- लीलास्थितशालभलिकाकम् इहामृग- वृषभ-तुरग-नर-मकर-विहग-व्यालक-किन्नर-रुरु-शरभ-चमरकुअर-वनलता-पद्मलता भक्तिचित्रं, स्तम्मोद्गतवरवज्रवेदिकापरिगताभिरामं, के, हंसगर्भो के सौगन्धिकों के ज्योतीरसों के, अंजनपुलाकों के, अंजनों के, रजतों जातरूपों के, अङ्को के, स्फटिकमणियों के और रिष्टों के असार पुद्गलों का परित्याग किया और इनके यथा सूक्ष्म-सारभूत पुद्गलों को ग्रहण किया, अथवा इन रत्नों के सारभूत पुद्गलों के जैसे वैक्रिय विमान करने में समर्थ पुद्गलों को ग्रहण किया, ग्रहण करके फिर उसने द्वितीयवार भी वैक्रिय समुद्घात से अपने को समवहत किया अर्थात् बैंक्रिय समुद्धात किया. वैक्रिय समुद्घात करके फिर वह अनेक स्तंभशत संनिविष्ट-बहुसंख्यकस्तंभशतयुक्त, लीलास्थित शालभंजिकावाला ईहामृग, वृषभ, तुरग, नर, मकर, विहग, व्यालक, किन्नर, रुरु, शरभ, चमर, कुंजर, वनलता और पद्मलता,-इन सब के चित्रों से अद्भुत, प्रत्येक स्तंभ में निर्मित वर वज्र की वेदिका से ब्याप्त संचालक के स्थान पर समान आकार वाले दो विद्याधरों की प्रतिकृति से युक्त, सैकडों किरणों से व्याप्त, रूपમિત કર્યા. આમાં તેણે સાતમા સૂત્રમાં વ્યાખ્યાયેલાં રત્નોના, વજોના, વૈર્યોના, લોહિતાક્ષના, મસા૨ગલ્લોના હંસગર્ભાના, સૌગ'ધિ કેના, જ્યોતીરસોના, અંજન Yीना, मनाना, २०४ताना, onत ३पाना, मीना, २३टि४ मापमाना અને રિક્ટના અસાર પુદ્ગલોને ત્યજી દીધાં અને તેમના યથા સૂક્ષમ સારભૂત પુદ્ગલેને ગ્રહણ કર્યા. અથવા આ બધા રત્નના સારભૂત પુદ્ગલોના જેવા વૈકિય વિમાન તૈયાર કરવામાં સમર્થ એવા પુદગલોને ગ્રહણ કર્યા ગ્રહણ કરીને તેણે બીજી વખત પણ વૈક્રિય સમુદઘાત વડે પિતાની જાતને સમાવહત-કરી એટલે કે વૈક્રિય સમુઘાત કરીને તે ઘણા સ્તંભશત સંનિવિષ્ટ, બહુસંખ્યક સ્તંભશત युत, सीसा-स्थित Ne alrst पाणुहाभृग, वृषभ, तुर, न२ भ४२ विडा, વ્યાલક, કિન્નર ૨૩, શરભ, અમર, કુંજર, વનલતા અને પદ્મલતા આ બધાના ચિત્રોથી અદ્દભુત, જેના દરેકે દરેક થાંભલામાં ઉત્તમ હિરાઓની વેદિકાઓ બનેલી
શ્રી રાજપ્રશ્રીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
११८
राजप्रश्नीयसूत्रे विद्याधर यमलयुगलयन्त्रयुक्तमिव, अर्चिः-सहस्रमालनिकं, रूपकसहस्रकलितं, भासमानं वा भास्यामानं चक्षुर्लोकनश्लेषं, शुभस्पर्श सश्रीकरूपं, घण्टावलिचलितमधुर मनोहरस्वरं शुभं कान्तं, दर्शनीयं, निपुणोचितदेदीप्यमानमणिरत्नघण्टिकाजालपरिक्षितं, योजनशतसहस्र विस्तीर्ण दिव्यं गमनसज्जं शीघ्रगमनं नाम' इत्येतत्पदसङ्ग्रहो बोध्या, एषां व्याख्याऽनन्तरपूर्वसूत्रे कृता। दिव्यं प्रधान यानविमान बिकर्तु-वैक्रियशक्त्योत्पादयितुं प्रवृत्तः-व्यापूतः चापि अभूत् । ततः -यानविमानविकरणप्रवृत्तोभवनानन्तरम् खलु सः पूर्वोक्तः आभियोगिकदेवः, तस्य अनेकस्तम्भशतसंनिविष्टत्वादि विशेषणविशिष्टस्य दिव्यस्य यानविमानस्य त्रिदिशि-अनुपदं वक्ष्यमाणासु तिसृषु पूर्व-दक्षिणोत्तरासु दिक्षु, 'तिदिसिं' इत्यत्रानुस्वारःप्राकृतत्वात् , तिसृणां दिशां समाहार स्त्रिदिक तस्मिन् त्रीणि-त्रिसंख्यकानि त्रिसोपानप्रतिरूपकाणि त्रयाणां सोपानानाम्-आरोहावरोहसाधनानां समाहारः त्रिसोपान-सोपानपड्नित्रयं तद्वबहुत्वे त्रिसोपानानि एकैकस्यां दिशि तिस्रस्तिस्रः सोपानपतयः, तान्येव प्रतिरूपकाणि-सुन्दराकारसम्पन्नानि, अत्र प्राकृतत्वाद्विशेषणपरप्रयोगोऽवसेयः। विकरोति-वैक्रियशक्त्योकसहस्र से कलित, भासमान, अत्यन्त-चमकीला, देखते ही आखों में समा जाने वाला, कोमल स्पर्शवाला, सश्रीक रूपयुक्त, चंचल-घंटाओं की मधुर ध्वनि से वाचालित, इत्यादि शीघ्रगमनान्त विशेषणों वाले प्रधान यानविमान को वैक्रिय शक्ति से निष्पन्न करने के लिये प्रवृत्त मी हो गया. यानविमान के इन सब बिशेषणों की व्याख्या इस सूत्र से अनन्तर सूत्र में की गई है. जब उस यान विमान को करने में वह प्रवृत्त हो गया. -तब उसने स्तंभशतसंनिविष्टत्व आदि विशेषणों वाले दिव्य यानविमान की तीन दिशाओं में-पूर्व, दक्षिण, उत्तर इन दिशाओं में तीन २ सोपानपंक्तियां जो कि आकार में बडी सुन्दर थी विकुर्वित की-बैक्रिय शक्तिद्वारा છે તેવા તેમજ ચલાવનારાની જગ્યાએ સમાન આકાર વાળા બે વિદ્યાઘરાની પ્રતિકૃતિવાળા સંકડે કિરણેથી પ્રકાશતા. રૂપક સહસ્ત્રથી કલિત, ભાસમાન ખૂબ જ ચમકતું. જોતાની સાથે જ જે આખામાં સમાવિષ્ટ થઈ જાય છે તેવા કોમળ સ્પર્શવાળા સશ્રીકરૂપ યુક્ત ચંચળ ઘંટાઓની મધુર વનીથી શબ્દિત-વગેરે શીઘ્રગમનાંત વિશેષણ વાળું પ્રધાન યાન વિમાનને વૈક્રિય શક્તિથી નિષ્પન્ન કરવા માટે પ્રવૃત્ત થઈ ગયા. યાન વિમાનના આ બધા વિશેષણની વ્યાખ્યા બીજા સૂત્રમાં કરવામાં આવી છે. જ્યારે તે યાન વિમાનને તૈયાર કરવામાં પરોવાઈ ગયા ત્યારે તેણે તે ઘણું સેંકડે થાંભલાઓથી યુક્ત વગેરે વિશેષણ વાળા દિવ્ય યાન વિમાનની ત્રણ દિશાઓમાં-પૂર્વ દક્ષિણ અને ઉત્તર આ દિશાઓમાં ત્રણ ત્રણ સે પાન (સીડી) પંક્તિઓ કે જે આકારમાં ખૂબ જ સુંદર હતી–વિકર્ષિત કરી.
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सु. १२ भगवद्वन्दनार्थ सूर्याभस्य गमनव्यवस्था
११९
त्पादयति, दिकत्रयक्रममाह 'तंज' त्यादि । तद्यथा- पौरस्त्ये- पूर्वस्यां, दक्षिणेदक्षिणस्याम्, उत्तरे - उत्तरस्यां दिशि तेषां - त्रिसोपानप्रतिरूपकाणां अयमेतद्रूपः - अनुपदं वक्ष्यमाणस्वरूपः वर्णावासः - वर्णनपद्धतिः, प्रज्ञप्तः - कथितः तद्यथातत्र-वज्रमयाः-वज्ररत्नमयाः, नेमा:- भूमिभागादूर्ध्वं निष्क्रामन्तः, रिष्टमयानिरिष्टरत्नमयानि प्रतिष्ठानानि - त्रिसोपानमूलप्रदेशाः वैडूर्थमया: - वैडूर्यमणिमयाः स्तम्भाः, सुवर्णरूप्यमयानि — फलकानि त्रिसोपानाङ्गभूतानि, लोहिताक्षमय्यःलोहिताक्षरत्नमय्यः सूचयः - फलकद्वय संयोजक कीलकानि, वज्रमयाः - वज्ररत्नपूरिताः सन्धयः - फलकद्वयान्तरालभागाः नानामणिमयानि - अनेक विधमणिमयानि अव - लम्वनानि - तादृशा एवावलम्बनवाहाश्च तत्र - अवलम्ब्यन्ते - आश्रीयन्त इत्यवल
निष्पन्न की. ! जिन दिशाओं में तीन २ सोपानपंक्तियां विकुर्वित हुईं अब उन्हीं दिशाओं के नाम प्रकट किये जाते हैं - ' तंज हे ' त्यादि - ' पूर्वदिशा, दक्षिण दिशा और उत्तर दिशा, इन तीन सोपान पंक्तियों के भूमिभाग से लेकर ऊपर-तक निकले हुए जो प्रदेश रूप नेम थे वे वज्ररत्न के बने हुए थे, इन तीन सोपानपंक्तियों के जो मूलप्रदेशरूप प्रतिष्ठान थे वेरिष्ट रत्न के बने हुए थे. इनके स्तंभ वैडूर्यमणियों के बने हुए थे. इन तीन सोपानपंक्तियों के अङ्गभूत जो फलक थे वे सुवर्ण और रूप्य के बने हुए थे. दोनों फलकों को आपस में जोडने वाली कीलकरूप संधि लोहिताक्षरत्न की बनी हुई थी, फलकद्वय की अन्तराल भागरूप जो संधि थी. वह वज्ररत्न से पूरित थी, तथा तीन सोपानपंक्तियों के जो अवलम्बन थे - वे अनेक प्रकारके मणियों के बने हुए थे. तथा अव
વૈક્યિ શક્તિ વડે ખનાવી. જે જે દિશાઓમાં ત્રણે સેાપાન ૫તિએ વિક્રુવિત કરવામાં भावी ते ते अधीद्विशाओना नाभो हुवे मताववामां आवे छे. 'तं जहा ' ઇત્યાદિ પૂર્વ દિશા, દક્ષિણ દિશા અને ઉત્તર દિશા. આ ત્રણે સેાપાન ૫ક્તિઓનું વર્ણન આ પ્રમાણે સ્પષ્ટ કરવામાં આવ્યું છે કે આ સેાપાન પંકિતઓના ભૂમિભાગથી માંડીને ઉપર સુધીના જે બહાર નીકળેલ જે પ્રદેશ રૂપ નેમ (ભાગ) હતા—તે વા રત્નના બનેલા હતા. આ ત્રણ સેાપાન ૫કિતઓના જે મૂલ પ્રદેશ રૂપ પ્રતિષ્ઠાન હતાં તે ષ્ટિ રત્નના બનેલા, તેના થાંભલાએ વૈય મણુિઓના ખનેલા હતા, આ ત્રણે સેાપાન પંકિતઓના અંગભૂત જે લક હતા. તે સેાના અને ચાંદીના અનેલા ता. અને કાને પરસ્પર જોડનારી કીલક રૂપ સધી લેાહિતાક્ષ રત્નની બનેલી હતી, તે લકાની વચ્ચેના જે સધી ભાગ હતા તે વારત્નથી પૂતિ હતા. તેમજ ત્રણ સેાપાન ૫ક્તિઓના જે અવલંબન હતા. તે
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२०
राजप्रश्नीयसूत्रे
नानि - आरोहतामवरोहतां च स्खलननिवारणार्थमाश्रयभूताः केचिदवयवाः, चपुन अवलम्बनवाहाः - उभयपार्श्वयोवलम्बनाश्रयीभूता भित्तयः कीदृशानि त्रिसोपानप्रतिरूपकाणि? इत्याह- ' पासाईया ' इत्यादि - प्रासादीयानि चित्तप्रसादकानि यावत्पदेन - दर्शनीयानि अभिरूपाणि ' इतिपदद्वयं संग्राह्यम्, प्रतिरूपकाणि - सुन्दराकाराणि ॥ सू० १२ ॥
मूलम - तेसि णं तिसोवाणपडिरूवगाणं पुरओ तोरणे विउ•वइ, तेणं तोरणा मणिमया णाणामणिमएसु थंभेसु उवनिविट्ठसंनिविट्ठविवि मुत्तंतररूवोवचिया विविहतारारूवोवचिया ईहामियउसभतुर गणरमकरविहगवालगकिंनररुरुसरभचमर कुंजरवणलय पउमलयभत्तिचित्ता खंभुग्गयवरवइखेइयापरिगयाभिरामा विजाहरजमलजुयलजंतजुत्ताविव अच्चीसहस्समालणिया रूवगसहस्सकलिया भिसमाणा भिब्भिसमाणा चक्खुल्लोयणलेसा सुहफासा सस्सिरीय ख्वा पासाईया दरिसणिजा अभिवा ॥ सू० १३ ॥
लम्बवाह भी इस तरह के बने हुए थे आने जाने वाले फिसल न पडे इस बात को दूर करने के लिये आश्रय भूत जो वहां कितनेक अवयव बनाये गये थे - वे तो अवलम्बन हैं तथा उन तीन सोपानपंक्तियों की दोनों ओर पर जो सहारे के लिये भीते बनाई गई थी वे यहा अवलम्बन वाह हैं । ये तीनों ही सोपानपंक्तियां 'पासाईया ' इत्यादि, चित प्रसादक थीं यावत् - दर्शनीय और अभिरूप थीं तथा प्रतिरूप — सुन्दर आकार वाली थीं ।। सू० १२ ।।
I
ઘણી જાતના મણિઓના બનેલાં હતાં. તેમજ અવલખન વાહપણ એવા જ બનેલા હતાં, અવર જવર કરનારાએ લપસી પડે નહિ તે માટે ત્યાં કેટલાક અવયવા મનાવવામાં આવ્યા હતા તે તેા અવલખન છે તેમજ તે ત્રણે સેાપાન પ`ક્તિની બને તરફ જે ટેકા લઈને ચઢવા માટે દીવાલેા બનાવવામાં આવી હતી તેએ અવલ બન बाड़े छे. आ त्राले सोपान पंडित 'पासाइया' ' इत्यादि' चित्त प्रसाह हुती. यावत् દર્શનીય અને અભિરૂપ હતી તેમજ પ્રતિરૂપ-સુંદર આકારવાળી હતી. ।। સૂ. ૧૨ ।।
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર ઃ ૦૧
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. १३ भगवद्वन्दनार्थ सूर्याभस्य गमनव्यवस्था १२१
छायातेषां खलु त्रिसोपानप्रतिरूपकाणां पुरतस्तोरणान् विकरोति, ते खलु तोरणाः नानामणिमयाः नानामणिमयेषु स्तम्भेषु उपनिविष्टसंनिविष्टविविधमुक्तान्तरारूपोपचिताः विविधतारारूपोपचिताः ईहामृगवृषभतुरगनरमकरविहग व्याल किन्नर रुरु-शरभ-चमर-कुञ्जर वनलता-पद्मलताभक्तिचित्राः स्तम्भौद्गतवरवज्रवेदिकापरिगतामिरामाः विद्याधरयमलयुगलयन्त्रयुक्ता इव
'तेसिं णं तिसोवाणपडिरूवगाणं'
सूत्रार्थ- ( तेसिं णं तिसोवाणपडिरूवगाणं पुरओ तोरणे विउव्वइ ) इसके बाद उसने तीनसोपानपंक्तियों के आगे तोरणों की विकुर्वणा की. ( तेणं तोरणा णाणामणिमया ) वे तोरण अनेक मणियों के बने हुए थे ( णाणामणिमएसु थंभेसु उवनिविट्ठसंनिविट्ठविविहमुत्तंतररूवोवचिया ) तथा विविध प्रकार के मणिमय स्तंभों के उपर ये उपनिविष्ट-पास पास में निश्चल रूप से स्थित थे । तथा बीच २ में विशिष्ट आकारोपेत अनेक प्रकार के मुक्ताफलों से-युक्त थे. (विविह तारारूवोवचिया ) तथा अनेक प्रकार के आकार वाले जैसे तारागण होते हैं उसी प्रकार के आकारों से ये उपशोभित थे (ईहामिय-उसभ-तुरग-णर-मकर-विहग-वाल-किन्नर-रुरु-सरभ -चमर-कुंजर-वणलय-पउमलयभत्तिवित्ता ) ये सब तोरण ईहामृग-वृक. वृषभ, घोडा, मनुष्य, मगर, पक्षी, व्याल-सर्प, किन्नर--व्यन्तर देवविशेष, मृग, अष्टापद, चमरीगाय, हाथी, वनलता एवं पद्मलता इन सब के चित्रों से युक्त थे. ( खंभुग्गयवरवइरवेइयापरिगयाभिरामा, विज्जाहरजमलजुयलजंत्त
'तेसिं णं तिसोवाणपडिरूवगाण'
सूत्राथ:-( तेसिं णं तिसोवाणपडिरूवगाण पुरओ तोरणे विउव्वइ ) त्यार पछी तणे ते सोपान पतियाना मा तोरणानी वितु। ४२री. (ते ण तोरणा जाणामणिमया ) ते तोरणे। घना मणिमान। मनेता ता. (णाणामणिमएसु थंभेसु उवनिविट्ठसंनिविद्वविविहसुत्ततररूवोवचिया ) तम४ ७ तन मणिએના થાંભલાઓની ઉપર એ ઉપનિ વિષ્ટ-પાસે પાસે-નિશ્ચલ રૂપમાં સ્થિત હતા. તેમજ વચ્ચે વચ્ચે-સવિશેષ આકારોવાળા ઘણી જાતના મતિઓથી યુક્ત હતા. (विविह ताराख्वोवचिया ) तमा शीतना २मा ४२ वाम तालेय छ. तेवी ४ मातिथी तेया शासित ता. (ईहामिय-उसभ-तुरगणर-मकरविहग-वाल-किंनर-रुरु-सरभ-चमर-कुंजर-वणलय-पउमलय भत्तिचित्ता ) मा मया तो डाइ, १४ (43) वृषन, घाउ, मास, भ॥२, पक्षी, व्यास-स4-नि२ -વ્યંતર દેવવિશેષ મૃગ, અષ્ટાપદ, ચમરી ગાય, હાથી વનલતા અને પદ્મલતા मा सवेना यित्रोथी भभुत ता. (खभुग्गयवरवइरवेहया परिगयाभिरामा, विज्जा.
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२२
राजप्रश्नीय सूत्रे अर्चिः सहस्रमालनिका रूपकसहस्रकलिताः भासमानाः वा भास्यमानाः चक्षु लॊकनणेषाः शुभस्पर्शाः सश्रीकरूपा प्रासादीया दर्शनीयाः अभिरूपाः प्रतिरूपाः।सू.३। जुत्ताविव अच्चीसहस्समालणिया ) प्रत्येक स्तंभ के ऊपर बनी हुई श्रेष्ठ वरवेदिका से युक्त होने के कारण ये सब सुन्दर थे, तथा समान आकार वाले दो विद्याधर रूप यंत्रों से ये युक्त थे. सैकडों किरणों से ये शोभित बने हुए थे. (रूवगसहस्सकलिया, भिसमाणा, विभिसमाणा ) सैकडों प्रकार के रूपों से-आकारों ने ये युक्त थे. सामान्य एवं विशेषरूप से जो बहुत अधिक चमकीले थे ( चक्खुल्लोयणलेसा ) देखने पर ये आँखो में समाये जा रहे हैं ऐसे (सुहफासा, सस्सिरियरूवा, पासाईया, दरिसणिज्जा, अभिरूवा पडिरूवा) इनका स्पर्श बडा ही कोमल था इनका आकार बडा ही सुहावना था, ये प्रासादीय थे, दर्शनीय थे, अभिरूप वाले एवं प्रतिरूप वाले थे। इसकी टीका का अर्थ इस मूलार्थ के जैसा ही है 'विविहमुत्तररूवोवचिया' यहां पर जो अन्तरा शब्द आया है वह यद्यपि वीप्सा अर्थवाला नहीं होता है. परन्तु यहां सामर्थ्य से उसे वीप्सा का गमक होने से 'वीच २ में ' इस अर्थ में लिया गया है । 'ईहामिय' से लेकर 'पडिरूवा' तक के हरजमलजुयलत्तजुत्ताविव अच्चीसहस्समालणिया) ४२४ थामता ६५२ अतसी. શ્રેષ્ઠ વા વેદિકાથી યુક્ત હોવાથી તે સર્વે સુંદર હતા, તેમજ સરખી આકૃતિ વાળા બે વિદ્યાધર રૂપ યંત્રોથી યુક્ત હતા સેંકડો કિરણેથી તે શોભિત હતા. (रूवगसहस्सकलिया, मिसमाणा बिब्भिसमाणा) से ४31 प्र४२॥ ३॥थी-मा. રોથી યુક્ત હતા. સામાન્ય અને વિશેષ રૂપથી તે ખૂબ જ પ્રકાશ યુક્ત હતા. (चक्खुल्लोयणलेसा) नेवामा तसा मांसामा समाविष्ट २४ लय तवा ता. (सुहफासा, सस्सिरीयरूवा, पासाईया, दरिसणिज्जा, अभिरूवा पडिरूवा ) तेमने। સ્પર્શ બહુ જ કોમળ હતો. તેમનો આકાર બહુ જ રમણીય હતે. તે પ્રાસાદીય હતા, દર્શનીય હતા, અભિરૂપ તેમજ પ્રતિરૂપ વાળા હતા.
मा पहनी ने अर्थ भूदा प्रमाणे ४ छ. 'विविहमुत्तंतररूवोवचिया' અહીં જે “અંતરા” શબ્દ આવેલો છે જો કે આમ તે તે “વીસ” (બેવડાવવું) અર્થ વાળો નથી છતાંએ અહીં સામર્થ્યથી તે વીસા ગમક હેવાથી “વચ્ચે परये' ॥ अथ भाटे सही प्रयुत थयो छे. 'ईहामिय' थी मांस 'पडिरूवा' સુધીના પદની વ્યાખ્યા ૧૧ માં સૂત્રમાં કરવામાં આવી છે. એટલા માટે ત્યાંથી જોઈ લેવી જોઈએ. એ સૂ. ૧૩ છે
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सु. १३ भगवद्वन्दनार्थं सूर्याभस्य गमनव्यवस्था
' तेसि णं तिसोवाणपडिरूवगाणं ' इत्यादि
टीका- तेषां पूर्वोक्तानां खलु त्रिसोपानप्रतिरूपकाणां पुरतः - अग्रे तोर - णान् विकरोति ते खलु तोरणाः कीदृशाः ? इत्यत्राऽऽह - ' नानामणिमया ' इत्यादि - नानामणिमयाः - अनेक विधमणिसम्पादिताः नानामणिमयेषु - विविधमणिमयेषु स्तम्भेषु उपनिविष्टसंनिविष्टविविधमुक्तान्तरारूपोपचिताः - तत्र - उपनिविष्टाः - समीप स्थिताः ते चंचला अपि सम्भाव्यन्त इत्यत आह- सानेविष्टाः - सम्यक् निश्चलतया निविष्टाः - स्थिताः ते च विविधमुक्तान्तरारूपोपचिताः अन्तराशब्दस्यावीप्सितत्वेऽपि सामर्थ्याद् वीप्सा गमकतयाऽन्तराऽन्तरेत्यर्थः तथा चान्तराऽन्तरा - सामर्थ्या मध्ये मध्ये रूपोपचिताः रूपैर्विशिष्टैराकारैरुपचिताः- वृद्धिमुपगताः, विविधमुक्ताः - विविधाः - अनेकप्रकारा मुक्ताः - मुक्ताफलानि यत्र ते विविधमुक्तान्तरारूपोपचिताः, अत्र प्राकृतत्वाद् विशेषणपरप्रयोगः । तथा - विविधतारारूपोपचिताः - विविधानि - नानाप्रकारणि यानि ताराणां रूपाणि तैरुपचिताः - तथा — अनेक प्रकार ताराऽऽकाराभिशोभिताः, शेषाणां व्याख्या एकादश सूत्रतोऽवसेया ॥ सू० १३ ॥
१२३
मूलम् — तेसि णं तोरणाणं उपिं अट्टमंगलगा पण्णत्ता, तं जहा सोत्थिय - सिरिवच्छ - णंदियावत्त- वद्ध माणग-भद्दासण-कलस-मच्छ-दप्पणा । तेसिं च णं तोरणाणं उपि बहवे हिचामरज्झए जाव सुक्किलचामरज्झए अच्छे सण्हे रुपपट्टे वइरामयदंडे जलयामलगंधिए सुरम्मे पासाईए दरिस - णिज्जे अभिरू पडिरूवे विउव्वइ । तेसि णं तोरणाणं उपिं बहवे छत्ताइच्छत्ते घंटाजुयले पडागाइपडागे उप्पलहत्थए कुमुदगलिणसुभगसोगंधियपोंडरीय महापोंडरीय सयपत्त सहस्सपत्त हत्थए सव्वरयणामए अच्छे जाव पडिरूवे विउब्बड़ ||सू०१४ ॥ पदों की व्याख्या ११ वे सूत्र में की जा चुकीं है. अतः वहां से इसे देखनी चाहिये || सू० १३ ॥
टीकार्थ स्पष्ट हैं | सु. १३ ॥
સૂત્રાના ટીકા ચૂલાથ પ્રમાણે હાવાથી અલગ આપેલ નથી. ॥ સૂ ૧૩ ॥
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयसूत्रे छाया-तेषां खलु तोरणानामुपरि अष्टाष्टमङ्गलकानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथास्वस्तिक-श्रीवत्स-नंदिकावर्त-वर्द्धमानक-भद्रासन-कलस-मत्स्य-दर्पणाः । तेषां च खलु तोरणानामुरि बहून् कृष्णचामरध्वजान् यावत् शुक्ल चामरध्वजान् प्रासादीयान् दर्शनीयान् अभिरूपान् प्रतिरूपान् विकरोति । तेषां खलु तोरणानामुपरि बहूनि छत्रातिच्छत्राणि घण्टायुगलानि पताकातिपताकाः उत्पल
'तेसिं गं तोरणाणं' इत्यादि ।
सूत्रार्थ--(तेसिणं तोरणाणं उप्पि अट्ठमंगलगा पण्णत्ता) उन तोरणों के ऊपर आठ २ मंगल द्रव्य थे (तं जहा ) जो इस प्रकार से हैं (सो. त्थिय-सिरिवच्छ, शंदियावत्त-वद्धमाणग-भद्दासण-कलस-मच्छ-दप्पणा ) स्वस्तिक, श्रीवत्स, नन्दिकावर्त, वर्द्धमानक, भद्रासन, कलश, मत्स्य और दर्पण. ( तेसिं च णं तोरणाणं उप्पि बहवे किण्हचामरज्झए जाव सुकिल्लचामरज्झए) उन तोरणों के ऊपर उसने अनेक कृष्णचामरध्वजाओं की यावत् शुक्ल -चामर ध्वजाओं की विकुर्वणा की ( अच्छे, सण्हे, रूप्पपटे, वइरामयदंडे, जलयामलगंधिए, सुरम्मे, पासाईए, दरिसणिज्जे, अभिरूवे पडिरूवे, विउव्वइ) ये सब ध्वजाएं स्वच्छ थीं, चिकनी थीं, रूप्यपट्टवाली थीं वज्र रत्नमय -दण्डों वाली थीं कमल की सुगन्ध के जैसी सुगन्धवाली थीं. बडी सुहाबनी थीं, प्रासादीय थीं. दर्शनीय थीं अभिरूप वाली थीं और प्रतिरूप वाली थीं ( तेसिं तोरणाणं उप्पि बहवे छत्ताइच्छत्ते घंटाजुयले पडागाइपडागे 'तेसिं ण तोरणाण' इत्यादि ।
सूत्र - (तेसिं गं तोरणाणं उपिं अटू मंगलगा पण्णत्ता) ते तारो। ७५२ मा8 माह भर द्रव्य ता. (तं जहा) ते 40 प्रमाणे छे. ( सोस्थिय -सिरिवच्छ,-णंदियावत्त,-वद्धमाणग-भद्दासण-कलस-मच्छ-दप्पणा)स्वस्ति, श्रीवत्स, नति , मान, मद्रासन, ४५२, मत्स्य, सने ४५. (तेसिं च णं तोरणाणं उप्पिं बहवे किण्हचामरज्झए जाव सुक्किल्लचामरज्झए) ते तारणेनी ५२ તેણે ઘણું કૃષ્ણ ચામર ધ્વજાઓની યાવત્ શુકલ ચામર દવજાઓની વિમુર્વણ ४१. (अच्छे, सण्हे, रुप्पपट्टे, वइरामयदंडे, जलयामलगंधिए, सुरम्मे पासाईए, दरिसणज्जे, अभिरूवे पडिरूवे विउव्वइ ) ते मधी q । २१२७ ता. सुंपाणी હતી, પ્ય પટવાળી હતી. કમલના જેવી સુગંધવાળી હતી, ખૂબ જ સોહામણી હતી, પ્રસાદીય હતી, દર્શનીય હતી, અભિરૂપ વાળી હતી અને પ્રતિરૂપ વાળી ती (तेसिं तोरणाणं उप्पिं बहवे छत्ताइच्छत्ते घंटाजुयले पडागाइपडागे उष्पलहत्थए
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२५
सुबोधिनी टीका. सू. १४ भगवद्वन्दनार्थ सूर्याभस्य गमनव्यवस्था हस्तकान् कुमुदनलिनसुभगसौंगन्धिकपुण्डरीकमहापुण्डरीकशतपत्रसहस्रपत्रकान् अच्छान् यावत् प्रतिरूपान् विकरोति ।। सू० १४ ।।
'तेसि णं तोरणाणं' इत्यादि
टीका-तेषां खलु तोरणानाम् उपरि-मध्यभागे अष्टाष्टमङ्गलकानि अनुपदं वक्ष्यमाणानि स्वस्तिकादिदर्पणान्तानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा स्वस्तिकश्रीवत्स-नन्दिकावर्त-वर्द्धमानक-भद्रासन-कलश-मत्स्यदर्पणाः । च-पुनः तेषां उप्पलहत्थए, कुमुदणलिणसुभगसोगंधियपोंडरीयमहापोंडरीयसयपत्तसहस्सपत्तहत्थए, सव्वरयणामए, अच्छे जाव पडिरूवे विउव्वइ ) फिर उन तोरणों के ऊपर उसने अनेक छत्रातिछत्रों की विकुर्वणा की अनेक घंटा युगलों की विकुर्वणा की, अनेक पताकातिपताकाओं की विकुर्वणा की. अनेक उत्पल समूह की. अनेक कुमुद समूह की, अनेक नलिन समूह की, तथा अनेक सुभग, सौगंधिक पुण्डरीक, महापुण्डरीक, शतपत्र, और सहस्रपत्र के समूह की यह सब उत्पल आदि समूह सर्व रत्नमय थे, श्लक्ष्ण थे, घृष्ट थे, मृष्ट थे, नीरज थे, निष्पंक थे, आवरण से रहित छायावाले थे, प्रभासहित थे, मरीचिओं (किरणों) सहित थे, उद्योत सहित थे. प्रासादीय थे, दर्शनीय थे, अभिरूप थे और प्रतिरूप थे, ।
टीकार्थ--- उन तोरणी के ऊपर उसने इन स्तस्तिकादि दर्पणान्त आठ मङ्गलकों की चिकुर्वणा की उनके नाम इस प्रकार से हैं-स्वस्तिक, श्रीवत्स, नन्दिकावर्त, बर्द्धमानक, भद्रासन, कलश, मत्स्य और दर्पण. इमके
कुमुदणलिण सुभग सोगंधिय पोंडरीय महापोंडरीय सयपत्तसहस्सपत्तहत्थए सव्वरणामए. अच्छे जाव पडिरूवे विउव्वइ) त्या२ पछी ते तोरण। ५२ तेरे ५। छातिછત્રેની વિમુર્વણુ કરી, ઘણુ પતાકાતિપતાકાઓની વિમુર્વણ કરી. ઘણું ઉત્પલ સમૂહની, ઘણા કુમુદ સમૂહની, તેમજ ધણા નલિન સમૂહની, તેમજ ઘણું સુભગ, સૌગંધિક પુંડરીક, મહાપુંડરીક, શતપત્ર અને સહસ્ત્રપત્રના સમૂહાની વિદુર્વણા કરી આ બધા ઉત્પલ વિગેરે સમૂહે બધા રત્ન જડિત હતા, ક્ષણ હતા, ઘ8-હતા મૃષ્ટ હતા, નીરજ હતા, નિષ્પક હતા, આવરણ રહિત તેમજ છાયાવાળા હતા, પ્રભા સહિત હતા, મરીચીથી રહિત હતા, ઉદ્યોતસહિત ता, प्रासाहीयता , शनीय ता, मसि३५ ता, मन प्रति३५ ता. ટકાથ–તેર ઉપ૨ તેણે સ્વસ્તિક વગેરેથી માંડીને દર્પણ સુધીની આઠે આઠ મંગલકની વિકર્વણુ કરી. તેમના નામે આ પ્રમાણે છેઃ - સ્વસ્તિક. શ્રીવત્સ, નંદિકાવત, વદ્ધમાનક, ભદ્રાસન, કળશ, મત્સ્ય અને દર્પણ ત્યાર પછી તેણે તે
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२६
राजप्रश्नीयसूत्रे
खलु पूर्वोक्तानां तोरणानाम् उपरि - बहून् - अनेकान् कृष्णचामरध्वजान् - कृष्ण वर्णचामरयुक्तध्वजान् विकरोतीति परेण सम्बन्धः यावत् - यावत्पदेन - नीलचामर ध्वजान् लोहितचामरध्वजान् हारिद्रचामरध्वजान् इत्येतत्सङ्ग्रहो बोध्यः । शुक्लचामरध्वजान् - शुक्लवर्णचामरयुक्तध्वजान् व्याख्या सुगमा । एतान् कीदृशान् ? इत्यत आह - अच्छान् - आकाशस्फटिकवदतिस्वच्छान् पुनः - लम्णान्चिक्कणपुद्गलस्कन्धनिष्पन्नान् रूप्यपट्टान् वज्रमयदण्डोपरि रूप्यमयपट्टशालिनः, वज्रमयदण्डान्-वज्ररत्नमयदण्डविशिष्टान् जलजामलगन्धिकान् कमलसुगन्धसदृशसुगन्ध सम्पन्नान् अत एव सुरम्यान -- अतिमनोहारिणः, 'प्रासादीयान् दर्शनीयान्, अभिरूपान् प्रतिरूपान् ' व्याख्या पूर्वं गता । एतादृशान् चामरध्वजान् विकरोति । तेषां पूर्वोक्तानां खलु तोरणानाम् उपरि बहूनि अनेकानि छत्रातिबाद उसने उन तोरणों के ऊपर अनेक कृष्णचामरध्वजाओं की कृष्णवर्ण के चामरों से युक्त ध्वजाओं की विकुर्वणा की. इसी प्रकार उसने यावस्पद ग्रा- नीलवर्ण के चामरों से युक्त ध्वजाओं की, लोहितवर्ण के चामरों से युक्त ध्वजाओं की हारिद्रवर्ण के चामरों से युक्त ध्वजाओं की और शुक्ल वर्ण से युक्त चामर ध्वजाओं की विकुर्वणा की, ये सब ध्वजाएं आकाश एवं स्फटिकमणि के समान अति स्वच्छ थीं चिक्कण पुद्गल स्कन्धो से निष्पन्न थीं, वज्ररत्नमय दण्ड के ऊपर रूप्यमय पट्ट से सुशोभित थीं इनके डंडे वज्र के बने हुए थे कमल का जैसा गंध होता है वैसा ही इनका गंध था, अतएव वे सब अतिमनोहर थे, प्रासादीय दर्शनीय थे, अभिरूप थे और प्रतिरूप थे. इस प्रासादीय आदिरूपान्त पदों की व्याख्या पहिले की जा चुकी हैं। तथा इन पूर्वोक्त तोरणों के ऊपर તારણે! ઉપર ઘણી કૃષ્ણ ચામર ધ્વજાએની કાળા રંગના ચામરેથી યુક્ત એવી ધ્વજાઓની વિષુ ણા કરી આ પ્રમાણે તેણે યાવત્ પદથી ગ્રાહ્ય એવી નીલવણું ના ચામરાથી યુક્ત ધ્વજાઓની, લાલવ ના ચામરાથી યુક્ત ધ્વજાએની. હારિદ્ર ( પીળા ) વર્ણના ચામરાથી યુક્ત વજાએની અને શુકલ ( સફેદ ) વણુથી યુક્ત ચામર ધ્વજાની વિધ્રુણા કરી. આ બધી ધ્વજાએ આકાશ અને સ્ફટિક મણિની જેમ અત્યંત સાફ હતી. સુવાળા પુદ્દગલ સ્કંધાથી યુક્ત હતી, વામય દંડની ઉપર રૂપ્યમય પટ્ટથી તે સુÀાભિત હતી તેના દડા વાના બનેલા હતા. કમળની જેવી સુવાસ હાય છે તેવી જ સુવાસ તેમની હતી. એથી તેઓ અતીવ મનહર હતા. પ્રાસાદીય હતા. દનીય હતા. અભિરૂપ હતા, અને પ્રતિરૂપ હતા. આ પ્રાસાદીય વગેરે પ્રતિ રૂપાંત પદાની વ્યાખ્યા પહેલાં કરવામાં આવી छे. तेभन मा બધા તારણાની ઉપર ઘણા ઘણા છત્રાતિછત્ર-લેાક પ્રસિદ્ધ એક
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
?
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
,
सुबोधिनी टीका. स्र १४ भगवद्वन्दनार्थं सूर्याभस्य गमनव्यवस्था च्छत्राणि - छत्रात् लोकप्रसिद्धा दे कसं रूप कादतिशायीनि छत्राणि उपयेधोभागेऽनेकानि छत्राणि - छत्रातिच्छत्राणि, विकरोतीति परेण सम्बन्धः तथा-तत्र - बहूनि घण्टायुगलानि तथा बह्वीः पताकाः पताकातिपताकाः, तथा बहून् उत्पलहस्तकान् नीलकमल समूहान् कुमुद नलिनसुभग सौगन्धिकपुण्डरीक महापुण्डरीक - शतपत्र - सहस्रपत्र हस्तकान् तत्र - कुमुदानि कैरवाणि, नलिनानि - कमलविशेषाः, सुभगानि - कमल विशेषाः, सौगन्धिकानि - सुगन्धीनि कमलानि अत्र विनयादित्वात् स्वार्थे ठक् । यद्वा-सुगन्धः - शोभनो गन्धः स प्रयोजनमेषामिति सौगन्धि कानि, अत्र - ' प्रयोजनम् - ५११११०९ ' इति । तानि कमलविशेषाः पुण्डरीकाणि श्वेतकमलानि तान्येव महत्वविशिष्टानि महापुण्डरीकाणि - विशालश्वेतकमलानि, शतपत्राणि शपपत्रयुक्तकमलानि एवं सहस्रपत्राणि - सहस्रसंख्यपत्रकमलानि, एतेषां हस्तकान् समूहान् एतान् कीदृशान् ? इत्यत आहअनेक छत्रातिछत्र - लोक प्रसिद्ध एक छत्र से भी अधिक छत्र ऊपर नीचे अधोभाग में अनेक छत्र - विकुर्वित किये, तथा अनेक घण्टायुगल, अनेक पताकातिपताका, अनेक नीलकमलसमूह, कुमुद, नलिन, सुभग, सौगन्धिक, पुण्डरीक, महापुण्डरीक शतपत्र और सहस्रपत्रक इन कमलों के समूह को उसने विकुर्वणा की, जो कैरव जाति के कमल होते हैं उनका नाम कुमुद है. नलिन और सुभग भी एक जाति के कमल होते हैं. जो कुमुद अच्छी गंधवाले होते हैं वे सौगन्धिक कमल हैं । अथवा - अच्छी गंध ही जिनका प्रयोजन हो वे सौगन्धिक हैं- श्वेत जो कमल होते हैं उनका नाम पुण्डरीक है और महत्व विशिष्ट ही अर्थात् विशाल वेत कमल ही - महापुण्डरीक हैं । जिन कमलों में सौ पत्ते होते हैं वे शत्रपत्र कमल और जिन कमलों में एक हजार पत्र होते हैं सहस्रपत्र
१२७
છત્ર કરતા પણ ઘણા છત્રા ઉપર નીચે અધા ભાગમાં ઘણી પતાકાતિપતાકાઓ, धणा नीस उभस - सभूखो भुह, नविन, सुलग सौग घिउ, युंड भडाउरीड શતપત્ર અને સહસ્રપત્રક આ બધા કમળાના સમૂહેાની તેણે વિકણા કરી. જે કૈરવ જાતિના કમળા હોય છે. તેનુ નામ કુમુદ છે. નિલન અને સુભગ પણ એક વિશેષ પ્રકારના કમળ જ હાય છે. જે કમળા સારી ગ'ધવાળા હાય છે, તે સૌગં ધિક કમળા છે, અથવા તો સારી ગધ જ જેમનું પ્રયાજન હાય તે સૌગધિક છે, જે શ્વેત કમળ હાય છે તેનુ નામ પુંડરીક છે અને મહત્વ વિશિષ્ટ પુડરીક જ એટલે કે વિશાળ વેત કમળ જ મહા પુÖડરીક છે. જે કમળાના સેા પાંદડા હાય છે તે શતપત્ર કમળા અને જે મળેામાં એક હજાર પાંદડા હાય તે— સહસ્રપત્ર કમળે છે. આ બધા કમળ સમૂહ રત્નજડિત હતા. સ્વચ્છ હતા,
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર ઃ ૦૧
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२८
राजप्रश्नीयसूत्र सर्वरत्नमयान्-सर्व च ते रत्नमयाः सर्वरत्नमयास्तांस्तथा सर्वान् रत्नमयान् , पुनः कीदृशान् इत्याह-अच्छान्-यावत् प्रतिरूपान् ‘अच्छान्' इत्यारभ्य प्रतिरूपकानित्यन्तपदसङ्ग्रहो बोध्यः, तथाही- ' अच्छान् , श्लक्ष्णान् - घृष्टान् मृष्टान् नीरजसः, निष्पङ्कान् निष्कङ्कटच्छायान् , सप्रभान् , समरीचिकान् , सोद्घोषान् , प्रासादीयान् , दर्शनीयान् , अभिरूपान् , तत्र अच्छान्-आकाशस्फटिकवदतिस्वच्छान् , लक्ष्णान्-चिक्कणपुद्गलस्कन्धनिष्पन्नान् चिक्कणपुद्गलस्कन्धनिष्पन्नकौशेयादिपटवत्, पुनः श्लक्ष्णान् मसृणान् घुण्टितपटवत् , धृष्टान् कृतघर्षणान् खरशाणया पाषाणखण्डवत् . मृष्टान्-शुद्धान् सुकुमारशाणया पाषाणखण्डवत् , अतएव-नीरजसः-स्वाभाविकरजो रहितान् निर्मलान्-आग कमल हैं। यह सब कलम समूह सर्वरत्नमय थे, अच्छे थे, यावद् प्रतिरूप थे, अच्छसे लेकर प्रतिरूपक तकके पदोंका संग्रह यहां यावत् पदसे हुआ है। तवा च यह सब कमलादिकोंका समूह अच्छे थे, श्लक्ष्ण थे, घृष्ट थे, मृष्ट थे. नीरजस्क थे. निष्पंक थे, निष्ककट छायावाले थे, सप्रभ थे, समरीचिक (किरणोंवाले) थे, सोद्योत थे, प्रासादीय थे, दर्शनीय थे, अभिरूप थे, और प्रति रूप थे, अच्छे थे इसका तात्पर्य ऐसा है कि वह आकाश एवं स्फटिकमणिके जैसे स्वच्छ थे, लक्ष्ण थे-चिकने पुद्गलस्कन्धोंसे निर्मित थे, जैसे कि चिकने पुद्गलस्कन्धोंसे कौशेय (रेशमी) आदि वस्त्र निष्पन्न होते है, मसृण थे-जैसे की घुटे हुए वस्त्र होते है, धृष्ट थे-खुरशाण पर घिसे गये पाषणखण्डकी तरह घिसे हुए जैसे थे, मृष्ट थे-शुद्ध थे-सुकुमारशाण पर घिसे गये पाषणस्खण्डके जैसे યાવત્ પ્રતિરૂપ હતા, અચ્છથી માંડીને પ્રતિરૂપ સુધીના પદોને સંગ્રહ અહીં થાવત્ પદથી કરવામાં આવ્યો છે. તેમજ આ બધા કમળા વગેરેના સમૂહ २०२७ (२१२७ ) ता, सुवास (ता, धृष्ट उता, भृष्ट उता, नी२०४२४ ता, नि०५४ उता, निष्४४८ छायावा ता, सप्रन ता, समशयि (६२ ) હતા. સદ્યોત હતા પ્રાસાદીય હતા, અભિરૂપ હતા, અને પ્રતિરૂપ હતા અને અચ્છ હતા. આની મતલબ આ પ્રમાણે છે કે તેઓ આકાશ અને સ્ફટિક મણી જેવા સ્વચ્છ હતા, લક્ષણ હતાલીસા પુદ્ગલ સ્કોથી બનાવવામાં આવેલા હતા જેમ કે લીસા પુદ્ગલ સ્કથી કશેય (રેશમી) વગેરે વસ્ત્રો બનાવવામાં આવે છે મસૃણ હતા જેમ કે ઘુંટેલ વસ્ત્રો હોય છે ઘષ્ટ હતા ખુરશાણ ઉપર ઘસેલા પથ્થરના કકડાની જેમ ઘસેલા જેવા હતા. મૃષ્ટ હતા-શુદ્ધ હતા, સુકુમાર શાળ ઉપર ઘસેલા પાશાણ ખંડની જેમ સાફ હતા, એથી નીરજસ હતા, એટલે કે સ્વાભાવિક રજથી રહિત હતા, નિર્મળ હતા મળ રહિત હતા, નિષ્પક
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सु. १५ भगवद्वन्दनार्थं स्वर्याभस्य गमनव्यवस्था न्तुकमलरहितान्- निष्पङ्कान् -कलङ्करहितान्- कर्दमरहितान् वा, निष्कङ्कटच्छायानू - निष्कङ्कटा - निष्कवचा - आवरणरहिता तादृशी छाया दीप्तिर्येषां तान् उपघातरहित कान्तीनित्यर्थः, सप्रभान् - स्वरूपतः प्रभायुक्तान् समरीचिकान् - बहिर्निस्सृत किरणान, अतएव सोद्योतान् बहिरव स्थितवस्तुसमूह प्रकाशकरान् प्रासादीयान् - मनः प्रसाद जनकान् दर्शनीयान् द्रष्टुं योग्यान्- सर्वकालरमणीयान्, प्रतिरूपान् सुन्दराकारान् विकरोति - वैक्रियशक्त्योत्पादयति ॥ सू. १४ ॥ मूलम् — तर णं से आभियोगए देवे तस्स दिव्वस्स जाणविमाणस्स अंतो बहुसमरमणिज्ज भूमिभागं विउब्वइ । से जहा नामए आलिंगपुक्खरेइ वा मुइंगपुक्खरेइ वा सरतलेइ वा करतलेइ वा चंदमंडलेइ वा सुरमंडलेइ वा आयंसमंडलेइ वा उरब्भचम्मेइ वा वसहचम्मे वा वराहचम्मेइ वा सीहम्मेह वा वग्घचम्मेइ वा मिगचम्मेइ वा छगलचम्मे वा दीवियचम्मेइ वा अणेगसंकुको लगसहस्सवितए णाणाविपचवणेहिं मणोहिं उवसोभिए आवडपच्चावडसेढि - पसेढि सोवत्थिय पूस माणवगवद्धमाणगमच्छंडगमगरंडगजारनिर्मल थे अतएव नीरजस थे - स्वाभाविक रज से रहित थे, निर्मल थेआनेवाले मैल से रहित थे, निष्पंक थे-कलंक रहित या कीचड रहित थे, निष्कंकट छायावाले थे - आवरणरहित छायावाले दीप्तिवाले थे. अर्थात् उपघात रहित कान्तिवाले थे, सप्रभ थे - स्वरूपतः प्रभा सहित थे, समरी - चिक - बाहिर निकलते किरणों वाले थे. अतएव उद्योत सहित थे - बाहर की वस्तुओं के समूह के प्रकाशक थे. प्रासादीय थे- मनः प्रसादजनक थे. दर्शनीय थे, नेत्र को तृप्ति करनेवाले थे. अभिरूप थे. सर्वकाल रनणीय और प्रतिरूप सुन्दर आकार वाले थे. ॥ स्सू, १४ ॥
-
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
१२९
"
હતા–કલ`ક રહિત કાદવ રહિત હતા નિષ્કકટ છાયાવાળા હતા આવરણ રહિત છાયાવાળા દીપ્તિવાળા હતા એટલે કે ઉપઘાત રહિત કાંતિવાળા હતા. સપ્રભ હતા સ્વરૂપતઃ તે પ્રભાયુક્ત હતા. સમરીચિક——બહાર નીકળતા કિરણાવાળા હતા, એટલા માટે ઉદ્યોત સહિત હતા—બહારની વસ્તુએ)ના સમૂહને પ્રકાશિત કરનારા હતા, અભિરૂપ હતા—સર્વકાળ માટે તે રમણીય હતા અને પ્રતિરૂપ હતા—સુંદર આકારવાળા હતા ! સૂ. ૧૪ ।
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३०
राजप्रश्नीयसूत्रे मारफुल्लावलिपउमपत्त सागरतरंगवसंतलयपउमलयभत्तिचित्तेहिं सच्छाएहिं सप्पभेहिं समरोइएहिं सउज्जोएहिं णाणाविहपंचवण्णेहिं मणीहिं उवसोहिए तं जहा-किण्हेहिं णीलेहिं लोहिएहि सुकिलेहि। तत्थ णं जे से किण्हा मणीतेसि णं मणीणं इमे एयारूवे वण्णावासे पण्णत्ते, से जहानामए जीमूतएइ वा अंजणेइ वा खंजणेइ वा कजलेइ वा गवलेइ वा गवलगुलियाइ वा भमरेइ वा भमरावलियाइ वा भमरपतंगसारेइ वा जंबूफलेइ वा अद्दारिटेइ वा परहुएइ वा गएइ वा गयकलभेइ वा किण्हसप्पेइ वा किण्हकेसरेइ वा आगासथिग्गलेइ वा किण्हासीएइ वा किण्हकणवीरेइ वा किण्हबंधुजीवेइ वा, भवे एयारूवे सिया? णो इणठे समढे
ओवम्म समणाउसो तेणं किण्हा मणी इत्तो इतराए चेब कंततराए चेव मणुण्णतराए चेव मणामतराए चेव वण्णेणं पण्णत्ता ॥ सू० १५ ॥
छाया-ततः स आभियोगिको देवः तस्य दिव्यस्य यानविमानस्य अन्तः बहुसमरमणीयं भूमिभाग विकरोति । स यथानामकः आलिङ्गपुष्करमिति वा मृदङ्गपुष्करमिति वा सरस्वलमिति वा करतलमिति वा चन्द्रमण्ड
'तए णं आभियोगिए देवे' इत्यादि ।
सूत्रार्थ-(तएणं ) इसके बाद (से आभियोगिए देवे तस्स दिव्वस्स जाणविमाणस्स अंतो) उस आभियोगिक देवने उस दिव्य यानविमान के भीतर (बहुसमरमणिज्जं भूमिभाग ) बहुसमरमणीय भूमिभाग की (विउव्वइ) विकुर्वणा की (से जहा नामए आलिंगपुक्खरेइ वा, मुइंगपुक्खरेइ
'तए णं से आभियोगिए देवे' इत्यादि ।
सूत्राथ:-(तएणं ) त्या२ ५७ ( से आभियोगिए देवे तस्स दिब्वस्स जाणविमाणस्स अंतो) ते लिये हवे ते हिव्य यान विमाननी 24°४२ ( बहुसमरमणिज्जभूमिभाग) मा सम मेवी २भणीय भूमिमानी (विउव्वइ) विव'। ४२री ( से जहा नामए आलिंगपुक्खरेइवा, मुइंगपुक्खरेइ वा, सरलतलेइवा,
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. स. १५ भगवद्वन्दनार्थ सूर्याभस्य गमनव्यवस्था
१३१
लमिति वा सूरमण्डलमिति वा आदर्शमण्डलमिति वा उरभ्रचर्मेति वा वृषभचर्मेति वा वराहचर्मेति वा सिंहचर्मेति वा व्याघ्रचर्मेति वा मृगचर्मेति वा छगलचर्मेति वा द्वीपिकचर्मेति वा अनेकशङ्ककीलक सहस्रविततः नानाविधपञ्चवर्णैः मणिभिः उपशोभितः आवर्तप्रत्यावर्तश्रेणिप्रश्रेणि सौवस्तिक पुष्पमाणवकवर्द्धमान
वासरतलेइ वा करतले वा चंदमंडले वा) वह भूमिभाग ऐसा समतल था जैसा कि आलिंगपुष्कर होता हैं, या मृदङ्ग पुष्कर होता है, या सरस्तल होता है, या करतल होता है, या चन्द्रमण्डल होता है ( सूरमंडलेइ वा ) या सूर्यमंडल होता है ( आयंसमंडलेड वा ) या आदर्शमंडल (दर्पण) होता है, ( उरम्भ चम्मे वा ) या उरचर्म होता है ( बसहचम्मेइ वा ) अथवा वृषभ चर्म होता है (रामे वा ) या वराह चर्म होता है, ( सीहम्मे वा ) या सिंह होता है, ( area मे वा) व्याघ्रचर्म होता है, (मिगचम्मेइ वा ) या मृगचर्म होता है (छगलचम्मेह वा) या छागचर्म होता है (दीवियचम्मेह वा) या दीपिचर्म होता है, (अणेगसंकुकीलगसहस्सवितए) यह विशेषण उरभ्र चर्मादिकोंका है इसका तात्पर्य ऐसा है कि जिस प्रकार अनेक सहस्र शंकुप्रमाण कीलकों से ताडित हुआ उरभ्रादिचर्म विस्तृत हो जाता है और समतलवाला बन जाता है - इसी प्रकारसे यानविमानका भीतरका भूमिभाग समतल था ( णाणाविहपंचवण्णेहिं मणीहि उवसोभिए) नाना प्रकार के पंचवर्णों वाले मणियों से वह उपशोभित था ( आवड पच्चावड सेढिपसेढिसोवत्थिय
करतलेइ वा चंदमंडलेइ वा ) ते लूभिलाग या लतनो समतल तो वो सिंग પુષ્કર હાય છે કે મૃદંગ સમતલ હોય છે. કે સરસ્તલ હોય છે, કે કરતલ હાય छे ङे यद्रभौंडज होय छे. ( सूरमडलेइ वा ) सूर्यमंडल होय छे. (आयसमंडलेइ वा ) } आदर्श ( अरिसो ) भांडण होय छे, ( उरब्भचम्मेइवा ) } २अभ होय छे. (वसहचम्मेइ वा ) } वृषल यर्भ होय छे, ( वराहचम्मेइ वा ) देवराई (लुङ) सम होय छे, ( सीहचम्मेइ वा ) } सिंह यर्म होय छे, (वग्धचम्मेइ वा ) } व्याघ्र यभ होय छे, ( मिगचम्मेइ वा ) } भृग यर्म होय छे, (छगलचम्मेइ वा ) छान यर्म होय छे, (दीवियचम्मेइ वा ) द्वीपि यर्म होय छे, (अणेग संकुकी लगसहस्सवितए) मा विशेषण उरथर्म वगेरेनुं छे. मानो अर्थ
આ પ્રમાણે થાય છે કે જેમ હારા શંકુ પ્રમાણ કીલકાથી તાડિત થયેલું ઉરભ્ર વિગેરેનું ચર્માં વિસ્તૃત થઈ જાય છે અને સમતલવાળું થઈ જાય છે તેમજ યાનविभाननी अहरनो लूभि लाग याशु समतल हुतो. ( णाणाविहपंचवण्णेहिं मणीहिं उवसोभिए) ने ललना पांच रंगोवाजा भशिगोथी ते उपशोलित हुतो.
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयसूत्रे कमन्स्याण्डकमकराण्डकजारमारपुष्पावलिपद्मपत्रसागरतरङ्ग वासन्तीलतापमलताभक्तिचित्रैः सच्छायैः सप्रभैः समरीचिकैः सोदयातैः नाना विधपञ्चवर्णैः मणिभिः उपशोभितः, तद्यथा-कृष्णैः नीलैः लोहितैः हारिद्र शुक्लैः, तत्र खलु ये ते कृष्णाः मणयः तेषां खलु मणीनामयमेतद्रूपो वर्णावासः प्रज्ञप्तः, स यथा नामकः जीमूतइति वा अअनमिति वा खअनमिति वा कजलमिति वा गवलमिति वा गवलगुटिकेति वा भ्रमर इति वा भ्रमरावलिकेति वा भ्रमरपत
पूसमाणवगवद्धमाणगमच्छंडगमगरंडगजारमारफुल्लावलि पउमपत्तसागरतरंगवसंतलयपउमलयभत्तिचित्तेहिं सच्छाएहिं सप्पभेहिं, समरीइएहिं सउज्जोएहिं णाणाविहपंचवण्णेहि, मणीहिं उवसोभिए) आवर्त प्रत्यावर्त, श्रेणि प्रश्रेणि, सौवस्तिक पुष्पमाणवक, वर्द्धमानक, मत्स्यण्डक, मकराण्डक, जार मार पुप्पावलि, पद्मपत्र, सागरतरङ्ग वासन्तीपुष्पलता एवं पद्मलता इन सबकी रचनासे अद्भूत ऐसे, एवं समीचीन कान्तिवाले, चाकचिक्यवाले, किरणोंवाले, और उद्योतवाले ऐसे नाना प्रकारके पांच वर्णवाले मणियोंसे वह समतल भूमिभाग उपशोभित था. (तं जहा ) वे पांचवर्ण इस प्रकार है-(किण्हेहिं, णीलेहिं, लोहिएहिं पीतेहिं, सुकिल्लेहिं ) कृष्ण, नील, लोहित, पीत और शुल्क (तत्थणं जे से किण्हा मणी तेसिणं मणीणं इमे एयारूवे वण्णावासे पण्णत्ते) इनमें जो कृष्ण वर्णवाले मणि थे-उनका वर्णावास-वर्णन पद्धति इस प्रकार है-( से जहा नामए जीभूतएइवा, अंजणेइ वा. खजणेइ वा कज्जलेइवा, गवलेइ वा, गवलगुलियाइ वा, भमरेइ वा भमरावलियाइ वा भमरपतंगसारेइ वा) जैसा वर्षा
(आवडपच्चावडसेढिपसेढिसोवत्थिय पूसमाणवगवद्धमाणगमच्छंडगमगरंडगजारमारफुल्लावलिपउमपत्तसागातरंग वसतलयपउमलयभत्तिचित्तेहिं सच्छाएहिं सप्पभेहिं, समरीइएहिं, सउज्जोएहिं णाणाविहपंचवण्णेहिं मणीहि उवसोभिए) भापत प्रत्यावर्त श्रेणि प्रशी, सोवास्त४, ०५मा४१४, पद्धमान, मत्स्य ४, भ४२२७४, १२ मार ०५।વલિ, પવપત્ર, સાગર તરંગ, વાસંતી અને પશ્ચલતા આ સર્વેની રચનાની તે અદભુત હતું અને કાંતિવાળા ચમકતા, કિરણે વાળા અને ઉદ્યત વાળા એવા ઘણું પ્રકારના પાંચ રંગવાળા મણિઓથી તે સમતલ ભૂમિ ભાગ ઉપશોભિત હતે. (तंजहा) ते पाय २ मा प्रभारी छे. (किण्हेहिं, णीलेहिं, लोहिएहिं, पीतेहिं, सुकिल्लेहिं ) ४६, नla, रोहित पातशु४८. ( तत्थणं जे से किण्हा मणी तेसिण मणीणं इमे एयारूवे वण्णावासे पण्णत्ते ) ते मारे जागना मणिन्मे। ता. तमना वर्षावास-पन-पद्धति मा प्रमाणे छे—(मे जहानामए जीमूतएइवा, अंजणेइ वा,
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सु. १५ भगवद्वन्दनार्थ सूर्याभस्य गमनव्यवस्था
१३३
ङ्गसार इति वा जम्बूफलमिति वा आर्द्रारिष्टक इति वा परभृत इति वा गज इति वा गजकलभ इति वा कृष्णसर्प इति वा कृष्णकेसर इति वा आकाश खण्डमिति कृष्णाशोक इति वा कृष्णकरवीरइति वा कृष्णबन्धुजीव इति वा, भवेद् एतद्रूपः स्यात् ? नो अयमर्थः समर्थः, औपम्यं श्रमणायुष्मन् ! ते खलु कृष्ण मणयः इतइष्टतरका एव कान्ततरका एव मनोऽमतरका एव मनोज्ञतरका एव वर्णेन प्रज्ञप्त || सू० १५ ॥
कालका मेघ कृष्ण वर्णवाला होता है, उसी प्रकारका कृष्णवर्णवाला कृष्णमणि होता है ? तथा जैसा अंजनकाला होता है, खंजनकाला होता है, कज्जल काला होता है, गवल - भैंसका सींग काला होता है, गवलगुटिका काली होती है, भ्रमरकाला होता है, भ्रमरावली काली होती है, भ्रमरपतङ्गसार काला होता है, (जंबूफले वा) पका हुआ जामुन काला होता है, (अद्दारिट्ठेइ वा ) आर्द्रारिष्टकका कोमल शिशु काला होता हैं, (परहुइए वा ) कोयल काली होती है, ( गएइ वा हाथी काला होता है गयकलभेड़ वा ) हाथीका बच्चा काला होता है, ( किण्णसप्पे वा) सांप काला होता है ( किण्हकेसरेइ वा ) कृष्णपुष्पकेसर काला है ( आगासत्थिग्गलेइ वा ) शरत्कालीन आकाशखण्ड काला होता है, ( किण्हासोएड वा) कृष्ण अशोक वृक्ष काला होता है, (किहकणवीरे वा) कृष्ण कनेर वृक्ष काला होता है ( किहबंधुजीवेइ वा ) अथवा कृष्णबन्धुजीवक जैसा काला होता है, (भवे एयारूवे सिया) उसी प्रकारका काला कृष्णमणि होता है यहां यह कथन प्रश्न परक लगाना चाहिये. अर्थात् खंजणेइ वा, कज्जलेइ वा गवलेइ वा गवलगुलियाइ वा, भमरेइ वा, भ्रमरावलियाइ वा भमरपतंगसारेइ वा ) वर्षाणनो भेघ प्रेम आणो होय छे, ते अणा रंगना कृष्णुमणि होय छे. तेमन अन्न (मेश) अणु होय छे, जंग अणु होय ये, કાજળ કાળુ હોય છે, ગવલ ભેંસના સીગ કાળાં હોય છે ગવલગુટિકા કાળી હાય છે, ભમરા કાળા હોય છે ભ્રમરાવલી કાળી હાય છે, ભ્રમર પતંગસાર કાળા डोय छे, (जंबूफलेइवा ) पाडे लमु अणु होय छे, ( अद्दारिट्ठेइ वा ) आर्द्रारिष्ट आउनु असण अभ्यु अणु होय ( परहुएइ वा ) यस अणी होय छे.
( गएइ वा ) हाथी अणो होय छे, ( गयकलभेइ वा ) हाथी जभ्यु' अणु होय छे. ( किण्णसप्पेइ वा ) अणे साप अणो होय छे, ( किण्ह केसरेइ वा ) पृष् पुष्प सर अणी होय छे, ( आगासत्थिग्गलेइ वा ) श२६ असीन आाश पड आणी छे, ( किण्हासोए वा ) धृष्णु अशी वृक्ष अणु होय छे, ( किण्ह कणवीरेइ वा) कृष्णु रोग वृक्ष अणु होय छे ( किण्ह बंधुजीवेइ वा ) अथवा तो ष्णु मधु व अणु होय छे. ( भवे एयारूवेसिया ) तेथे आणण भणि होय छे.
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयसूत्रे 'तएणं से' इत्यादि
टीका-ततः-पूर्वोक्तविकरणानन्तरम् खलु स आभियोगिको देवः तस्यनानामणिमयस्तम्भोपनिविष्टादिविशेषणविशिष्टस्य दिव्यस्य यानविमानस्य अन्तः - मध्ये बहुसमरमणीयं – बहुसमः अतिसमतलः, अत एव रमणीयो बहुसमरमणीयस्तम्, भूमिभाग-भूमिप्रदेशं विकरोति-वैक्रियशक्त्योत्पादयति । स भूमिभागः कीदृशः ? इत्याह-‘से जहाणामए' इत्यादि-सः-पूर्वोक्त भूमिशिष्यका ऐसा प्रश्न है कि जिस प्रकारका काला वर्षाकालका मेघ होता है, अथवा अंजन आदि काले हैं तो क्या उसी प्रकारसे कृष्णमणि भी काला होता हैं ? इसके उत्तरमें प्रभु कहते हैं-(णो इणडे समझे ) यह अर्थ समर्थ नहीं (ओवम्मं समणाउसो) हे आयुष्मन् ! श्रमण ! यह तो केवल उपमा है. ( तेणं हि किण्हा मणी इत्तो इतराए चेव कंततराए चेव, वणेणं पण्णत्ता) क्योंकि बे कृष्णमणी इन उक्त जीमूतादिमेघकों से भी इष्ट तरक-अतिशय रूपसे इष्ट कहे गये हैं। कान्ततरक कहे गहे हैं. एवं मनोऽमतरक तथा मनोज्ञतरक कहे गये हैं।
टीकार्थ-पूर्वोक्त वैक्रिय करने के बाद उस आभियोगिक देवने नाना मणिमयस्तम्भों के सहारे रहे हुए आदि विशेषणों वाले दिव्य यान विमान के मध्य भाग में अतिसमतलवाले अतः रमणीय ऐसे भूमिभागकीभूमि प्रदेश की-विकुर्वणा की अर्थात् अपनी विक्रियशक्ति से उसे उत्पन्न
અહીં આ કથન પ્રશ્ન પરક હોવું જોઈએ. એટલે કે શિષ્યનો પ્રશ્ન છે કે જે જાતને કાળે વર્ષા કાળને મેઘ હોય છે અથવા અંજન વગેરે કાળા હોય છે તે શું तेव। ४ १ मणि ५६५ । ।य छ ? अनी उत्तरमा प्रभु छ , (णो इणद्वे समठे) । अर्थ समथ नथा. (ओवम्म समणाउसो) ले आयुष्मन् श्रमाय ! म तो ३४त ५मा छ. ( तेण हि किण्णामणी इत्तो इद्वतराए चेव कंततराए चेव, मणुण्णतराए चेव, मणामतराए चेव वण्णेणं पण्णत्ता ) भते महि ते ઉદ્વિખિત મેઘ વગેરે કરતાં પણ ઈષ્ટ તરક–વધારે–ઈષ્ટ કહેવામાં આવ્યા છે. કાંતતરક કહેવામાં આવ્યા છે. અને મનોમ તરક તેમજ મનેઝ તરક કહેવામાં આવ્યા છે.
ટીકાથ–ઉલિખિત વિકૃવણ બાદ તે આભિગિક દેવે અનેકાનેક મણિજટિત થાંભલાઓના આધાર વાળા વગેરે વિશેષણોથી શેજિત દિવ્ય યાનવિમાનના મધ્ય ભાગના અતિશય સમતલવાળા અત્યંત રમ્ય એવા ભૂમિભાગની ભૂમિપ્રદેશની વિકવણા એટલે કે પોતાની વિક્રિયાશક્તિ વડે તેને ઉત્પન્ન કર્યો તે
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. स. १५ भगवद्वन्दनार्थ सूर्याभस्य गमनव्यवस्था १३५ भागः यथानामकः, कीदृशः ? इत्याकासायामालिङ्गपुष्करादीन्युपमानानि न्यस्यति आलिङ्गपुष्करमिति वा-आलिङ्गो-मुरजो वाद्यविशेषः तस्य पुष्करं चर्मपुटं, तदत्यन्तसमतलं भवतीति तत्तल्यसमतलत्वात्तदेवेति इति-शद्धो हि, सादृश्यार्थकः, वा शद्धः समुच्चयार्थकः, एवमग्रेऽपि, तथा-मृदङ्गपुष्करमिति वा मृदङ्ग चर्मपुटवत् समतल तथा सरस्तलमिति वा-सरस्तडागस्तस्य तलवत् समतलः, तथा-करतलमिति वा हस्ततलवत् समतलः, तथा-चन्द्रमण्डलमिति वा - चन्द्रमण्डलवत् समतलः, तथा-सूरमण्डलमिति वा-सूर्यमण्डलवत् समतलः तथा-आदर्शतलमिति वा--आदर्शो दर्पणस्तस्य तलवत्समतलः' तथा-उरभ्रचमति वा-मेषचर्मवत् समतलः, तथा-वृषभचमति वा बलीवई चर्मवत्समतलः, तथा-वराहचर्मेति वा-वराहचर्मवत्समतलः, तथा-सिंहचर्मेति वा-सिंहचर्मवत् समतलः, तथा-व्याघ्रचर्मेति वा व्याघचर्मवत्समतलः, तथा-मृगचर्मति वामृगचर्मवत् समतल:-तथा छगलचर्मेति वा- छगलच्छागस्तस्य चर्मवत् समतलः, तथा-दीपिचर्मेति वा-द्वीपीलधु व्याघ्रश्चित्रकः तस्य चर्मवत् समतलः, तथाअनेक शङ्क कीलकसहस्रमिति तम्-उरभ्रादीनां चर्मविशेषणमिदं, तेन-उरभ्रप्रभृतिचर्मणा सहास्य विशेष्यविशेषणभावस्तथा च अनेकशङ्ककीलकसहस्रविततोरभ्र किया. यह भूमिभाग कैसा था? यही अब आगेके कथन से स्पष्ट किया जाता है-इसमें यह कहा गया है कि जिस प्रकारसे अलिंग-मृदंग नाम के वाद्य विशेषका पुष्कर-चमष्ट, अत्यन्त समतलवाला होता है इसी प्रकारसे उस यान विमानका वह मध्यभूमि भाग भी बिलकुल समतलवाला था जहां जो इति शब्द आया है. वह सादृश्य अर्थमें आया है तथा 'वा' शब्दों के संबंधमें जानना चाहिये तथा जैसा तडागका तल सम होता हैं, करतलहस्ततल जैसा सम होता है, चद्रमण्डल जैसा समतलवाला होता है दर्पणका तल जैसा सम होता है, उसी प्रकारसे यह भूमिभाग भी समतलवाला था ભૂમિભાગ કે હવે, હવે તેનું વર્ણન આ પ્રમાણે કરવામાં આવે છે કે-જેમ આલિંગ મૃદંગ નામક વાદ્ય વિશેષને, પુષ્કર-ચર્મપુટ અતીવ સમતલવાળા હોય છે. તેમજ તે યાનવિમાનનો તે મધ્ય ભાગ પણ એકદમ સમતલ વાળા હોય છે. महिं २ "इति" ०७४ ते साहश्य समां माव्या छ तभ३५ "वा" शप સમુચ્ચય અર્થમાં આવ્યો છે. આ પ્રમાણે જ હવે પછી આ શબ્દો જેટલી વખત આવે તે બધાનો સંબંધ આ પ્રમાણે જ જાણવા જોઈએ. જેમ તડાગ (तणाव) नुतनियु सम ।य छ, ४२तत-थेजी-समय छ यद्र મંડળ જેમ સમતલ હોય દર્પણનું તભિયું જેમ સમ હોય છે. તેમજ તે ભૂમિ
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३६
राजप्रश्नीयसूत्रे वृषभवराहसिंहव्याघ्रमृगच्छगलद्वीपिचर्मेति वा इति फलितम् , अस्यायमर्थः अनेकानि यानि शडकीलकसहस्राणि शङ्कप्रमाणानां कीलकानां सहस्त्राणि तैर्विततं -ताडनेन विस्तृतीकृतमुरभ्रादिचर्म तद्वत्समतलः, उरभ्रादिचर्म शङ्कप्रमाणकीलकैस्ताडनं विना विततं न सम्भवति ततः समतलमपि न भवतीति उरभ्रादिचर्मणस्तद्विशेषणमुपात्तम् । तथा – नानाविधपञ्चर्णेमणिभिरुपशोभितः - अनेकजातीयः पञ्चवणमणिभिरुपशोभितः अलङ्कृतः, तथा-आवर्त्तप्रत्यावर्त श्रेणिप्रश्रेणि सौवस्तिकपुष्पमाणवकवर्द्धमानकमत्स्याण्डकमकराण्डकजारमारपुष्पावलिपद्मपत्रसागरतरङ्गवासन्तीलतापद्मलताभक्तिचित्रः -- तत्र - आवतः-भ्रमिःप्रत्यावर्तः एकस्यावतस्य प्रत्यभिमुख आवर्तः, श्रेणिः-तथाविधविन्दु जनितापतिः, प्रश्रेणिः - श्रेणेनिर्गताऽन्या श्रेणिः सौवस्तिकः - पुष्यमाणको-मणिजिस प्रकार शंकुमणि अनेक हजार किलकों द्वारा ताडनसे लम्बा चौडा किया गया उरभ्र-मेषका चमडा, वृषभका चमडा, वराहवरका चमडा, सिंह का चमडा व्याघ्रका चमडा, मृगका चमडा, छाग-बकरेका चमडा, छोटे व्याघ्ररूपी चीतेका चमड़ा, समनलवाला हो जाता है, उसी प्रकारसे यह मध्यभूमिभाग भी समतल वाला था. यहां यह 'अनेक शंकुकीलक' आदि रूप जो सूत्र पाठ है उसे उरभ्र चर्म आदि के विशेषरूप से व्याख्यात करना चाहिये, क्योंकि उरभ्रादि का जो चर्म होता है वह शंकु प्रमाण कीलकों द्वारा ताडित हुए विना न लम्बाचोडा हो सकता है और न समतल हो सकता है। तथा यान विमान का वह मध्य भाग नाना प्रकार के पंचवर्णों वाले मणियों से शोभित था. तथा – आवर्ग- भ्रमि, प्रत्त्यावर्त - एक आवर्त के अभिमुख हुआ दूसरा आवर्ग, श्रेणी तथाविध ભાગ પણ સમ તળિયા વાળે તથા જેમ શંકુ પ્રમાણ અનેક હજાર કીલકે વડે તાડિત કરીને લાંબું અને પહોળું બનાવવામાં આવેલું ઉરભ્ર-ઘેટાનું ચામડું, वृषमनु याम, वशनुयाम सिंडनु यामङ, वाधनु याम, भृगर्नु ચામડું, છાગ-બકરાનું ચામડું, નાના વાઘ રૂપ ચીત્તાનું ચામડું, સમતલ વાળું થઈ જાય છે, તેમજ આ મધ્ય ભૂમિભાગ પણ સમતલ વાળ હોય છે.
मी मा अनेकशंकुकीलक' वगेरे ३५ रे सूत्र-४ छ ते ७२७ यम 47. રેને લઈને વિશેષ રૂપથી સ્પષ્ટતા કરવી ઘટે છે. કેમકે ઉરભુ વગેરેનું ચામડું હોય છે તે શંકુ પ્રમાણુ કીલકે વડે તાડિત થયા વગર ન લાબું ચેડું થઈ શકે તેમ છે અને ન સમતળિયુ થઈ શકે છે. તેમજ યાનવિમાનને તે મધ્યભાગ અનેકાનેક પાંચ વર્ણોવાળા મણિએથી શાભિત હતું. તેમજ આવર્ત— ભૂમિ પ્રત્યાવર્ત, એક આવર્તન અભિમુખ થયેલ બીજો આવનં–શ્રેણિતથાવિધ
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. स १५ भगवद्वन्दनार्थ सूर्याभस्य गमनव्यवस्था लक्षणविशेषौ, वर्द्धमानकं-शरावसम्पुटं, मत्स्याण्डक-मकराण्डके-मत्स्य-मकरयोरण्डके, जारमारौ मणिलक्षणविशेषौ, पुष्पावलिः-पुष्पसमूहः, पद्मपत्रं-कमलदलं, सागरतरङ्गः - समुद्रतरङ्गः, वासन्तीलता - वासन्तीपुष्लता, पद्मलताकमललता, एतेषां या भक्तिः-रचना तया चित्रैः-अद्भूतैः, मणिभिरुपशोभित -इति परेण सम्बन्धः, अत्राऽऽव दीनि मणिलक्षणानि मणिपरीक्षकग्रन्थाद् बोध्यानि । पुनः कीदृशैर्मणिभिः ? इत्यत्राऽऽह-सच्छायैः-सती शोभना छायाःकान्तियेषां ते सच्छायास्तैः, तथा-सप्रभैः-प्रभायुक्तैः-चाकचिक्याभिशोभितैः
बिन्दुओंकी पंक्ति, प्रश्रेणि-श्रेणिसे निर्गत अन्य श्रेणि, मणिलक्षण विशेषरूप सौयस्तिक एवं पुष्पमाणवक, वर्द्धमानक-शरावसम्पुट, मत्स्याण्डक और मकराण्डक, मणिलक्षण विशेषरूपजारमार, पुष्पावलि-पुष्पसमूह, पद्मपत्र-कमललता, सागर तरंग-समुद्र लहर, वासन्तीपुष्पलता, पद्मलता-कमललता, इन सबकी भक्ति-रचनासे अद्भुत, ऐसे जो मणि थे. उन-मणियोंसे वह-मध्य भाग सुहावना बना हुआ था. आवर्त आदिक मणिके लक्षणरूप होते हैं. अतः इनका लक्षण मणिपरीक्षक ग्रन्थसे जानना चाहिये. तथा ये सब मणि शोभन-छाया-कान्तिवाले थे. चाकचिक्यरूप अपनी प्रभासे युक्त थे, किरणों से युक्त थे एवं उद्योत-प्रकाशसे युक्त थे, कृष्ण, नील, लोहित, रक्त, पीत और श्वेत ये पांचवर्ण हैं. इन पांचवणों से वे मणी शोभित थे और इन मणियोंसे वह भूमिभाग शोभित था. अब कृष्णमणियों में जो कृष्णमणि थे उनका
બિદુઓની પંક્તિ, પ્રશ્રેણિ-શ્રેણિ વડે નિર્ગત બીજી શ્રેણિ, મણિ લક્ષણ વિશેષ રૂપ સૌવસ્તિક અને પુષ્પમાણવક, વદ્ધમાનક-શરાબ સંપુટ મસ્યાંડક, અને મકરાંડક, મણિલક્ષણ વિશેષ રૂપ જાર માર, પુષ્પાવલિ-પુષ્પ સમૂહ, પદ્મપત્ર, કમળ पत्र, सा१२ त२-सारना भली , पास तासत वासती पु०५सता, ५सताકમળલતા, આ સૌની ભક્તિ રચનાથી અદ્દભુત-એવા જે મણિઓ હતા. તે મણિએથી તે મધ્ય ભાગ સેહામણે બનેલું હતું. આ આવર્તક વગેરે મણિઓના લક્ષણ રૂપ હોય છે, એથી એમનું લક્ષણ મણિ પરિક્ષક ગ્રંથમાંથી જાણી લેવું જોઈએ. તેમજ આ સર્વે મણિઓ શનિ-છાયા-કાંતિયુક્ત હતા. ચાકચિય રૂપ પોતાની પ્રભાથી (ચમકથી) તે યુક્ત હતા, કિરણોથી યુક્ત હતા. અને ઉદ્યોત
युद्धत ता, तु, नास, बोडित. २४त (मास), पात भने स३ मा પાંચ રંગે કહેવાય છે. આ પાંચ વર્ષોથી તે મણિઓ શેભિત હતાં. આ મણિ
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३८
राजप्रश्नीयसूत्रे तथा-समरीचिकैः-किरणसहितैः, तथा-सोयोतेः प्रकाशसम्पन्नः, एतादृशैः नानाविधपञ्चवर्णैः मणिभिरुपशोभितः। तत्र पञ्चवर्णान् नामनिर्देशेनाह-कृष्णैः १, नीलैः २, लोहितैः-रक्तैः ३, हारिद्रैः-पीतैः ४, शुक्लैः-श्वेतैः ५, इति पञ्चवर्णेमणिभिरुपशोभितः स भूमिभागः।
अथ कृष्णमणीनामुपमामाह-'तत्थ ' इत्यादि- तत्र-पञ्चवर्णमणिषु खलु ये कृष्णा मणयः, तेषां-कृष्णवर्णानां मणीनाम् अयमेतद्रूपः-अनुपदं वक्ष्यमाणस्वरूपः वर्णावासः-वर्णनपद्धतिः प्रज्ञप्तः, स यथानामकः-जीमूत इति वा-जीमूतोमेघः, स च वर्षा प्रारम्भसमये जलपूर्णो बोध्यः, वर्षाकालिकस्यैव मेघस्य कृष्णवर्णत्वात् , तद्वत् कृष्णवर्णः, इति शब्दो हि प्रकारार्थकः. प्रकारो भेदसादृश्यम् , तया चायमर्थः पर्यवसितः-प्रावृषेण्यमेघभिन्नत्वे सति प्रावृषेण्यमेघगतकृष्णवर्णत्वरूपविशेषधमविशिष्टः, वा-शब्दोऽन्यान्यकृष्णवर्णोपमानसमुच्चयाथैः । एवमग्रेऽपि, तथा-अअनमिति वा-अअनं-सौवीराअनं, रत्नविशेषो वा तद्वत् वर्णावास-वर्णनपद्धति इस प्रकारसे है-जैसे-वर्षा के प्रारंभ समयमें जलपूर्ण मेघ कृष्ण वर्णवाला होता है. वर्षाकालिक मेघका ही वर्ण कृष्ण होता हैइसलिये उसे यहां ग्रहण किया गया है. तो जैसे वर्षाकालिक मेघका वर्ण कृष्ण होता है, उसी प्रकारके कृष्ण वर्णवाला कृष्णमणि होता है. यहां जो इति शब्द आया है वह प्रकार अर्थमें आया है. प्रकारका तात्पर्य है भेद सादृश्य अतः इससे यह निष्कर्ष निकलता है कि वह कृष्णमणि वर्षाकलिक मेघसे भिन्न होता हुआ भी वर्षाकालिक मेघगत जो कृष्णवर्णता है तद्रप विशेषधर्मवाला है. वा शब्द अन्य अन्य. कृष्णवर्णके उपमानके समुच्चयके लिये है इसी तरहसे आगे भी समझना चाहिये. इसी प्रकार वह कृष्णमणि सौवीराઆથી તે ભૂમિભાગ શોભિત હતો. હવે કૃષ્ણ મણિઓની ઉપમાને કહેતાં સૂત્રકાર વર્ણન કરે છે કે પાંચ વર્ણોવાળા મણિઓમાંથી જે કૃષ્ણમણિ હતા તેમને વર્ણવાસવર્ણન પદ્ધતિ આ પ્રમાણે છે–જેમ વર્ષોની શરૂઆતમાં પાણી ભરેલા મેઘે કાળા રંગવાળા હોય છે, વર્ષા કાળનો મેઘ જ રંગે કાળો હોય છે. એથી અહીં તેનું ગ્રહણ કરવામાં આવ્યું છે, તે વર્ષા કાલિક મેઘાને રંગ કાળો હોય છે, તેમજ કૃષ્ણવર્ણ વાળે કૃષ્ણમણિ પણ હોય છે. અહીં જે ઈતિ શબ્દ આવ્યો છે તે
પ્રકાર અર્થ માટે આવ્યા છે. પ્રકારને અર્થ છે–ભેદ સાદશ્ય એનાથી આ નિષ્કર્ષ નીકળે છે કે કૃષ્ણમણિ પણ વર્ષો કાલના મેઘથી જુદો હોવા છતાંએ વર્ષા કાળના મેઘમાં જે કૃષ્ણત્વ–કાળાપણુ” છે તદ્રુપ વિશેષ ધર્મવાળો તે મણિ પણ છે. “વા” શબ્દ બીજા કૃષ્ણ વર્ણના ઉપમાનના સમુરચય માટે છે. આ પ્રમાણે હવે પછીના વર્ણનમાં પણ સમજી લેવું જોઈએ. આ પ્રમાણે
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. १५ भगवद्वन्दनार्थ सूर्याभस्य गमनव्यवस्था कृष्णवर्णः, तथा खअनं दीपशिखोपरितनभागमलः, शकटचक्रषिण्डिका मलो वा, कजलं-कज्जलं प्रसिद्धम् , गवलं-महिषशृङ्गम् गवलगुटिका गवलशब्दो गवलनिबिडतरसारपरः, तनिर्मिता गुटिका गवलगुटिका महिषशृङ्गनिविडतरसारनिमितगुटिका, भ्रमरः-प्रसिद्धः, भ्रमरावलिका-भ्रमरपतिः , भ्रमरपतङ्गसार इतिभ्रमराणां पतङ्गसारः - पक्षान्तर्गतो विशिष्टकृष्णताकलितप्रदेशः, जम्बूफलमिति-पक्वजम्बूफलम् , आर्द्रारिष्टः-कोमलकाकशिशुः, परभृतः-कोकिला, गजोहस्ती, गजकलभः-हस्तिशिशुः, कृष्णसर्पः-प्रसिद्धः, कृष्णकेसरः-कृष्णपुष्पकेसरः, 'आकासथिग्गल' इति शरत्कालीनमाकाशखण्डं, 'थिग्गल' शब्दो हि अन-काला सुरमा या रत्नविशेषकी तरह काले वर्णवाला होता हैं दीपशिखाके ऊपरके भागमें जो मल होता है उसका नाम खंजन है. अथवा शकटचक्रकी पिण्डिकामें जो मल होता है उसका नाम खंजन है काजलका नाम कजल है. भैसके सींगका नाम गवल हैं. भैसके सींग का जो निबिड तर सार होता है उसका नाम यहां गवल है, उस गवलकी जो गोली बनती है वह गवलगुटिका है. भ्रमर नाम भौरेका है भ्रमरोंकी पंक्तिका नाम भ्रमरावलिका है. भ्रमरोंके पक्षोंके भीतर जो विशिष्ट कृष्णतासे युक्त प्रदेश होता है उसका नाम भ्रमरपतङ्गसार है. पके हुए जामुनका नाम जम्बूफल है कौवे का जो तुरतका जन्मा हुआ शिशु होता है उसका नाम आर्द्रारिष्ट है. परभृत नाम कोयलका होता है. गज नाम हाथीका है, गजकलभ नाम हाथी के बच्चेका है. काले सांपका नाम कृष्ण सर्प है. कृष्णपुष्पकी किंजल्क કૃષ્ણ મણિ સૌવીરાંજન-કાળો સુર કે રત્ન વિશેષની જેમ કાળા રંગ વાળો હોય છે. દીપશિખાના ઉપરના ભાગમાં જે મળ હોય છે, તેનું નામ ખંજન છે. અથવા તે શકટ ચકની પિડિકામાં જે મળ હોય છે તેનું નામ ખંજન છે. મેશનું નામ કાજલ છે. ભેંસના શીગડાનું નામ ગવલ છે. ભેંશના શીંગડાને જે નિબિડતર સાર હોય છે, તેનું નામ અહીં ગવલ છે. આ ગવલની જે ગોળી બનાવવામાં આવે છે. તે ગવલગુટિકા છે. ભ્રમર નામ ભમરાઓનું છે, ભમરાએની પંક્તીનું નામ ભ્રમરાવલિકા છે. ભ્રમરાઓની પાંખની અંદર જે સવિશેષ કૃણતા યુક્ત ભાગ હોય છે તેનું નામ ભ્રમર પતંગ સાર છે પાકેલા જાંબૂનું નામ જબ્ફળ છે. કાગડાનું તરતનું જમેલું બચ્ચું હોય છે, તેનું નામ આર્કારિષ્ટ છે. પરંભત નામ કોયલનું છે. ગજ નામ હાથીનું છે. ગજ કલભ નામ હાથીના બચ્ચાનું છે. કાળા સાપનું નામ કૃષ્ણ સર્પ હોય છે. કૃષ્ણ પુષ્પની ४ि८नु नाम पृ०उस२ छ. 'आगास थिग्गल' । शरत न मानु
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४०
राजप्रश्नीयसूत्रे देशीयः खण्डार्थः, कुष्णाशोकः, कृष्णाऽशोकवृक्षः, अशोकस्य कृष्णत्वोपादानमितरवर्णव्युदासार्थम् , अशोको हि पञ्चवर्णों भवति, एवमग्रेऽपि, कृष्णकरवीरः – कृष्णवर्ण कर्णिकारवृक्षः, कृष्णबन्धुजीवः-वृक्षविशेषः, तद्वत्कृष्णवर्णः भवेद् एतद्रूपः-जीमूतादिरूपः, मणीनां कृष्णो वर्णः स्यात् ? कदाचित् ? इति शिष्यप्रश्नः तत्राचार्य उत्तरयति नो अयमर्थः समर्थः 'जीमूतादिरूपः, कृष्णो वर्णों मणीनाम् अयमों नो समर्थः, यद्येवं तर्हि जीमूतादीनां दृष्टान्तत्वेनोपादानं किमर्थम् ? इत्यत आह-'औपम्यं श्रमणाऽऽयुष्मन !-हे आयुष्मन् श्रमण ! एत
का नाम कृष्णकेसर है 'आगासथिग्गल' यह शरत्कालीन आकाश खंडका नाम है, थिग्गल शब्द देशीय है और यह 'खण्ड' अर्थमें आता है यहां अशोकके साथ जो कृष्ण विशेषण दिया गया है उसका कारण यह है कि अशोक पांचोंवर्णों वाला भी होता है. अतः इतर वर्णो के के निषेधके लिये अशोकके साथ यह कृष्ण विशेषण दिया गया है। इसी प्रकारसे कणवीरादि पदोंमें आगत कृष्ण विशेषणकी सार्थकताके विषयमें भी जानना चाहिये. कृष्णबन्धु जीव वृक्ष विशेषका नाम है। सो यहां पर शिष्यने इन समस्त उपमानों द्वारा ऐसा पूछा है कि जैसा इन जीमूतादिकों (मेघआदि) का वर्ण कृष्ण होता है, इसी तरह से क्या मणियों का वर्ण कृष्ण होता है ? अर्थात् जो कृष्णमणि होता हैं-वे ऐसे ही रूप में काले होते हैं ? इसके उत्तर में आचार्य कहते हैं 'नो अयमठे समठे' जीमूतादिकों के जैसा कृष्णवर्ण मणियों का होता है यह अर्थ समर्थ नहीं है. तो फिर यहां जीमूतादिकों को दृष्टान्त रूप से क्यों
नाम छे. 'थिग्गल' २४ शाय छे. अन ते 'म' मम १५२राय छे. मडा અશોકની સાથે જે કૃષ્ણ વિશેષણ આપવામાં આવ્યું છે તેનું કારણ આ પ્રમાણે છે કે અશોક પાંચે રંગવાળું પણ હોય છે. એથી બીજા ચાર રંગોવાળા અશોકના નિષેધ માટે અશકની સાથે કૃષ્ણ વિશેષણ લગાડવામાં આવ્યું છે. આ પ્રમાણે જ કણ કણવીર વગેરે પદોમાં વપરાયેલા કૃષ્ણ વિશેષણની સાર્થકતા સમજી લેવી જોઈએ. કૃષ્ણબંધુજીવ વૃક્ષ વિશેષનું નામ છે અહી શિવે આ બધા ઉપમાન વડે આ પ્રમાણે જ પ્રશ્ન કર્યો છે કે જેમ આ બધા જીમૂત (મેઘ) વગેરેને રંગ કાળો હોય તે પ્રમાણે જ શું મણિઓનો રંગ કાળો હોય છે ? એટલે કે જેમ કૃષ્ણમણિઓ હોય છે એવાજ કાળા હોય છે? એના ઉત્તરમાં मायाय ४ छ ‘नो अयमद्वे समटे' भूत वगैरेन। २ । २॥ मशिએને હેાય છે–આ અર્થ બરાબર નથી. તે પછી જીમૂત વગેરેને દષ્ટાંત રૂપમાં
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. स. १५ भगवद्वन्दनार्थ सूर्याभस्य गमनव्यवस्था १४१ दुपमामात्रमुक्तम् । ततः किम् ? इत्याह ? 'तेण' इत्यादि-ते स्वलु कृष्णमणयः -इतः-जीमूतादिभ्यः इष्टतरकाः-कृष्णेन वर्णेनातिशयेनाभीप्सिता एव, तत्र किश्चिदकान्तमपि कस्यचिदिष्टतरं भवतीति अकान्तता निरसनार्थमाह-कान्ततरका एव-अतिस्निग्धमनोहारि-कृष्णताकलिततया जीमूतादिभ्यः कमनीयतरा एव अत एव मनोज्ञतरका एव-मनसा ज्ञायन्ते अनुकूलतया स्वप्रवृत्तिविषयीक्रियन्त इति मनोज्ञाः-मनोऽनुकूलास्तेऽतिशयिता मनोज्ञतरास्त एव मनोज्ञतरका एव निश्चिता तत्र मनोज्ञतरमपि किञ्चित्साधारणं भवितुमर्हतीति सर्वातिशयरखा गया है ? तो इसके उत्तरमें कहा गया है. कि हे आयुष्मन् ! श्रमण ! यह तो केवल उपमान मात्र कहा गया है । अतः इससे यह फलितार्थ है कि वे कृष्णवर्णवाले मणि इन जीमूतादिकों की अपेक्षा, कालेवर्णवाले होने पर मी अत्यन्त इष्ट हैं। फिर भी यहां ऐसी आशंका हो सकती है कि कोई २ अकान्त भी पदार्थ किसी भी इष्ट तरक होता है. अतः ये ऐसी ही होंगे-सो इसकी निवृत्तिके लिये कहा गया है कि इनमें ऐसी बात नहीं है अर्थात् ये अकान्त नहीं हैं किन्तु कान्ततरक ही हैं-अर्थात् इनकी जो कृष्णता है वह अतिस्निग्ध है और मनको हरनेवाली है इसलिये ये जीमूतादिकों की अपेक्षा कमनीयतर हैं और मनोज्ञतरक हैं-क्योंकि मन इन्हें अपनी प्रवृत्तिके लिये अनुकूल विषय रूपसे मानता है। मनोज्ञतरक भी कोई २ साधारण होता है-परन्तु ये ऐसे नहीं हैं किन्तु सर्वातिशायी हैं इसी (ઉપમાન રૂપમાં) કેમ કરવામાં આવ્યા છે. તો એના જવાબમાં કહેવામાં આવ્યું છે કે હે આયુષ્યન્ ! શ્રમણ ! આ તે ફક્ત ઉપમાનના રૂપમાં જ કહેવાયું છે. એથી એ સ્પષ્ટ થાય છે કે તે કાળા રંગવાળા મણિએ આ જીમૂત વગેરે કરતા પણ વધુ કાળા રંગ વાળા હોય છે છતાંએ અહી આ જાતની શંકા ઉત્પન્ન થઈ શકે તેમ છે કે કેટલાક અકાંત પણ પદાર્થો ઈઝ તરક હોય, એથી આ સર્વે પણ એવા જ હશે. તે એના સમાધાન માટે અહીં સ્પષ્ટતા કરવામાં આવે છે કે અહીં આ જાતની કલ્પના એગ્ય નથી એટલે કે આ બધા અકાંત નથી પણ કાંત તરક જ છે. એટલે કે એમની જે કૃષ્ણતા છે તે અતિ સ્નિગ્ધ-ખૂબ જ લીસી-છે અને મનને આકર્ષનારી છે. એથી એ જીમૂત (મેઘ) વગેરે કરતાં કમનીય તર છે અને મનોશ તરક છે. કેમકે મન એમને પિતાની પ્રવૃત્તિ માટે અનુકૂલ વિષયના રૂપમાં માણે છે. મનેઝ તરક પણ કેટલાક સાધારણ હોય છે, પણ એઓ એવા નથી, પણ સતિશાયી છે. એ જ વાતને સૂચિત કરવા માટે મને મતરક
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४२
राजप्रश्रीयसूत्रे सूचनायाऽऽह-मनोऽमतरका एव मनोऽमन्ति गच्छन्तीतिमनोऽमाः हृदयङ्गमाः, अतिशयितास्ते मनोऽमतरास्त एव मनोऽमतरका एव, एतादृशास्ते कृष्णामणयो वर्णेन-रूपेण प्रज्ञप्ताः-कथिताः ॥ मू० १५ ॥
अथ नीललोहित मणीनामुपमामाह
मूलम् -तत्थ णं जे ते नीला मणी तेसि णं इमे एयारूवे वण्णावासे पण्णत्ते, से जहा नामए भिंगेइ वा भिंगपत्तेइ वा सुइइ वा सुयपिच्छेइ वा चासेइ वा चासपिच्छेइ वा णीलीइ वा णीलीभेदेइ वा णोलीगुलियाइ वा सामाएइ बा उच्चंतेइ वा वणराईइ वा हलधरवसणेइ वा मोरग्गीवाइ वा अयसिकुसुमेइ वा बाणकुसुमेइ वा अंजणकेसिया कुसुमेइ वा नीलुप्पलेइ वा णीलासोगेइ वा णीलबंधुजीवेइ वा णीलकणवीरेइ वा भवेयारूवे सिया? णो इणठे समढे, तेणं णीलामणी एत्तो इतराए चेव जाव वण्णेणं पण्णत्ता
तत्थ णं जे ते लोहियगा मणी तेसि णं इमे एयारूवे वण्णावासे पण्णत्ते से जहाणामए उरब्भरुहिरेइ वा ससरुहिरेइ वा नररुहिरेइ बा वराहरुहिरेइ वा महिसरुहिरेइ वा बालिंदगोवेइ वा बालदिवाकरेइ वा संझब्भरागेइ वा गुंजद्धरागेइ वा जासुअणकुसुमेइ वा किंसुयकुसुमेइ वा पालियाय कुसुमेइ वा जाइहिंगुलएइ वा सिलप्पवालेइ वा पवाल अंकुरेइ वा लोहियक्खमणीइ वा लक्खारसगेइ वा किमिरागकंबलेइ वा चीणपिट्टरासीइ वा रत्तूप्पलेइ वा रत्तासोगेइ वा बातको सूचन करनेके लिये मनोऽमतरक ऐसा कहा गहा है । अर्थात् ये अतिशय रूप से हृदयंगम ही हैं। इस प्रकार के ये कृष्णमणि अपने रूप से कहे गये हैं ॥ सू. १५ ॥ આ પ્રમાણે કહેવામાં આવ્યું છે. એટલે કે એઓ અતિશય રૂપમાં હૃદયંગમ થઈ શકે તેવા જ છે. આ પ્રમાણે આ બધા કૃષ્ણ મણિઓ પોતાના અનેક રૂપમાં અહીં કહેવામાં આવ્યા છે. જે સૂ. ૧૫ છે
श्री २०१प्रश्नीय सूत्र:०१
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. स. १६ भगवद्वन्दनार्थ सूर्याभस्य गमनव्यवस्था १४३ रत्तकणवीरेइ वा रत्तबंधुजीवेइ वा भवे एयारूवे सिया ? णो इणहे समठे, ते णं लोहियामणी इत्तो इट्टतराए चेव जाव वण्णेणं पण्णत्ता ॥ स. १६ ॥
__छाया-तत्र खलु ये ते नीलमणयस्तेषां खलु मणीनामयमेतद्रूपो वर्णावासः प्रज्ञप्तः, स यथानामको भृङ्ग इति वा भृङ्गपत्रमिति वा शुकइति वा शुकपिच्छमिति वा चाष इति वा चापपिच्छमिति वा नीलीति वा नीलीभेद इति वा नीलीगुटिकेति वा श्यामाकमिति वा उच्चन्तग इति वा वनराजीति वा हलधरवसनमिति वा मयूरग्रीवेति वा अतसीकुसुममिति वा बाणकुसुम
'तत्थ णं जे ते नीला मणी' इत्यादि।
सूत्रार्थ-(तत्थ णं जे ते नीला मणी) इन पांचवर्ण वाले मणियों में जो नीलवर्ण वाले मणी हैं (तेसि णं मणीण इमे एयारूवे वण्णावासे पण्णत्ते ) उन मणियों का यह इस प्रकार वर्णावास कहा है-( से जहा नामए भिंगेइ वा, भिंगपत्तेइ वा, सुएइ वा, सुयपिच्छेइ वा, चासेइ वा, चासपिच्छेइ वा) जैसा नीला भृङ्ग होता है, भङ्गपत्र होता है, शुक होता है, शुक की पंख होती है, चाष होता है, चाष पंख होती है, (णीलीइ वा, णीलीभेएइ वा, णीलीगुलियाइ वा, सामाएइ वा उच्चंतेइ वा, हणराईइ वा, हलधरवसणेइ वा) नीली होती है, नीलीभेद होता है, नीली गुलिका होती है, श्यामाक होता है, दन्तराग होता है. वनराजी होती है, हलधरवसन होता है, (मोरग्गीवाइ वा, अयसिकुसुमेइ वा, बाणकुसुमेइ वा
'तत्थ णं जे ते नीलामणी' इत्यादि ।
सूत्रार्थ -( तत्थ ण जे ते नीलामणी) पाय पाण! भशियामाथी ? नासा मणिमा छ, (तेसिण मणीणं इमे एयारूवे वण्णावासे पण्णत्ते ) ते भशासाना पवास-२-२मा प्रमाणे वाम माव्य छे. ( से जहानामए भिंगेइ वा, भिंगपत्तेइ वा, सुएइ वा, सुयपिच्छेइ वा, चासेइ वा, चासपिच्छेइ वा) જે નલગ હોય છે, ભંગપત્ર હોય છે, શુક હોય છે, શુકની પાંખો હેય छ. यापीय छे, याषनी पांडेय छ, (णीलीइ वा, णीलीभेएइ वा, णीली गुलियाइ वा, उच्चंतेइ वा, वणराईइ वा, हलधरवसणेइ वा ) नासा य छ, नीसीભેદ હોય છે, નીલગુલિકા હોય છે, શ્યામાક હોય છે, દંતરાગ હોય છે, વનરાજી डेय छ, ०५२ सन य छ, (मोरग्गीवाइ वा, अयसि कुसुमेइ वाणकुसमेइ वा, अंजणकेसिया कुसुमेइ वा, णीलासोगेइ वा, णीलबंधुजीवेइ वा) भारनी 313 डाय छ, मसानु पु०५ बीय छ, वा सुभ य छ, न शिनु
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४४
राजप्रश्नीयसूत्रे मिति वा अञ्जनकेशिकाकुसुममिति वा नीलोत्पलमिति वा नीलाशोक इति वा नीलबन्धुजीव इति वा नीलकरवीर इति वा भवेद् एतद्रूपः स्यात् ? नो अयमर्थः समर्थः, खलु नीलामणयः इत इष्टतरका एव यावद् वर्णेन प्रज्ञप्ताः ।
तत्र खलु ये ते लोहितामणयस्तेषां खलु मणीनामयमेतद्रूपो वर्णा वासः प्रज्ञप्तः, तद् यथानामकः - उरभ्ररुधिरमिति वा शशरुधिरमिति वा नररुधिरमिति वा वराहरुधिरमिति वा महिषरुधिरमिति वा बालेन्द्रगोप इति वा बलादिवाकर इति वा सन्ध्याऽभ्रराग इति वा गुञ्जार्द्धराग इति वा जपाअंजणकेसिया कुसुमेइ वा, निलुप्पलेइ वा णीलासोगेइ वा णीलबंधुजीवेइ वा) मयूर की ग्रीवा होती है, अलसी का पुष्प होता है, वाणकुसुम होता है, अंजनकेशिकापुष्प होता हैं, नीलोत्पल होता है, नीलाशोकवृक्ष होता है, नीलबन्धु जीव होता है (णीलकणवीरेइ वा) अथवा-नीलकनेर का वृक्ष होता है इसी प्रकार का नीलमणि का नीलावर्ण होता हैं (भवेयारूवे सिया) भृगादि रूप वर्ण नीलमणियों का कदाचित् होता है ? (णो इणढे सम8) यह अर्थ समर्थ नहीं है ( तेणं णीला मणी इत्तो इट्टतरा चेव जाव वण्णेणं पण्णता) क्यों कि वे नीलमणि इनसे भी अधिक इष्ट ही यावत् वर्ण से कहे गये हैं। (तत्थ ण जे ते लोहियंगा मणी तेसिं णं मणी णं इमे एयारूवे वण्णावासे पण्णत्ते) तथा इन पांचवर्णवाले मणियों में जो लोहितवर्ण वाले मणि कहे गये है उनका यह इस प्रकार का वर्णावास कहा गया है-(से जहा णामए उरभरुहिरेइ वा ससरुहिरेइ वा, नररुहिरेइ वा, वराहरुहिरेइ वा. महिसरुहिरेइ वा, वालिंद. गोवेइ वा, बालदिवाकरेइ वा) जैसा लालरुधिर होता है, शशरुधिर होता है, मनुष्यरुधिर होता है, वराह रुधिर होता है, महिष रुधिर होता है, बालेन्द्रપુષ્પ હોય છે, નીલપલ હોય છે, નલા અશોક વૃક્ષ હોય છે. નીલબંધુ જીવ ।य छ, (णीलकणवीरेई वा ) अथवा तो नीसनेरनु वृक्ष लाय छ, तभ०४ नीस. मलिन। ५५१ नासो छ।य छे. ( भवेयारूवेसिया) मुंगा ३५१ नीलमणिसान। हायित ४ डाय छ ? (णो इणटे समद्धे ) २. म समय नथी-तेण णीलामणी इत्तो इदुतरा चेव जाव वण्णेणं पण्णत्ता) भते नीलमणिया मना ४२di ५ पधारे छट ४ यावत् वणवाणा वामां माया छे. ( तत्थ ण जे ते लोहियंगा मणी तेसिणं इमे एयारूवे वण्णावासे पण्णत्ते) तभ०४ २मा पाय व भाडितવર્ણવાળા મણિઓ કહેવામાં આવ્યા છે તેમને આ પ્રમાણે રંગ બતાવવામાં माया छे. (से जहाणामए उरभरुहिरेइ वा, ससरुहिरेइ वा, नररुहिरेइ वा, वराहरुहिरेइ वा, महिसरुहिरेइ वा, बालिंदगोवेइ वा, बालदिवाकरेइ वा) २ લાલ રુધિર હોય છે, સસલાનું રુધિર હોય છે, માણસનું રુધિર હોય છે, વરાહ
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. १६ भगवद्वन्दनार्थं सूर्याभस्य गमनव्यवस्था
कुसुममिति वा किंशुककुसुममिति वा पारिजातकुसुममिति वा जातिहिङ्गुलक इति वा शिलाप्रवालमिति वा प्रवालाङ्कर इति वा लोहिताक्षमणिरिति वा लाक्षारसक इति वा कृमिरागकम्बल इति वा चीनपिष्टराशिरिति वा रक्तोत्पलमिति वा रक्ताशोक इति वा रक्तकरवीर इति वा रक्तबन्धुजीव इति वा भवेद् एतद्रूपः स्यात् ? नो अयमर्थः समर्थः ते खलु लोहिता मणयः इत इष्टतरका एव यावद् वर्णेन प्रज्ञप्ताः || सू० १६ ॥
१४५
गोप होता है, बालदिवाकर होता हैं, ( संझन्भरागेह वा, गुंजद्धरागेइ वा, जासुअणकुसुमे वा ) संध्याराग होता है, गुंजार्द्धराग होता है, जपाकुसुम होता है । (किंकुसुमेह वा ) किंशुक कुसुम होता है, (पालियायकुसुमेड़ वा ) पारिजातक कुसुम होता है ( जाइहिंगुलेइ वा ) जातिहिंगुल होता है ( सिलपवाले वा ) शिलाप्रवाल होता है ( पवालअंकुरेइ वा ) प्रवाल अंकुर होता हैं (लोहियक्मणी वा, लक्खारसगेइ वा ) लोहिताक्षमणि होता है, लाक्षारस होता है, ( किमिराग कंबलेइ वा, चीणपिट्ठरासीइ वा रचुप्पले वा, रत्तासोगेइ वा रक्तकणवीरेह वा, रत्तबंधुजीवेह वा ) कृमिरागकम्बल होता है, सिन्दुरराशि का पुंजविशेष होता है रक्तोत्पल होता है, रक्ताशोकवृक्ष होता है, रक्त कनेर का वृक्ष होता है, अथवा रक्त बन्धुजीव होता है ? ( भवे mardant) इस तरह मणियों का वर्ण होता हैं ? ( णो इणट्ठे समट्ठे ) यह अर्थ समर्थ नहीं है । (तेणं लोहितामणी इत्तो इतराए चैव जाव वण्णेणं पण्णत्ता) क्यों कि वे रक्तमणि इनसे भी अधिक इष्ट ही यावत् वर्ण से कहे गये हैं, । (लुङ) नु रुधिर होय छे, महिष (पाडा) नु रुधिर होय छे, मावेन्द्रगोप होय छे, मासरवि होय छे, ( संझन्भरागेइ वा, गुंजद्धरागेइ वा, जासुअणकुसुमेइ वा ) सौंध्याराग होय छे. गुद्धराग होय छे, या कुसुम होय छे, (सिंसु य कुसुमेइ वा ) सूडाना पुष्यो होय छे, ( पालियायकुसुमेइ वा ) पारिन्नत (डारसिंगार ) नु पुष्य होय छे ( जाइहिंगुलेइ वा ) जति डिगुस होय छे, ( सिलप्पवालेइ वा ) शिलाप्रवास होय छे, ( पवाल अंकुरेइ वा ) प्रवास अङ्कुर होय छे, ( लोहियक्खमणीइ वा लक्खारसगेइ वा ) बोहिताक्षमणि होय छे, साक्षारस होय छे, ( किमिरागकंबलेइ वा, चीणपिट्ठरासीइ वा रत्तुप्पलेइ वा, रत्तासोगेइ वा, रत्तक -
वीरेइ वो, रत्तबंधुजीवेइ वा ) भिराग उमस होय छे, सिंदुर राशिना पुन विशेष होय छे, रक्त उत्पक्ष होय छे, रक्त अशोउवृक्ष होय छे, २४त (सास) उनेरनु वृक्ष होय छे. अथवा रक्त मधुलव होय छे. ( भवे एयारूवेसिया ) ते शुं मा प्रभाग ४ भजियानो वलु सास होय छे ? ( णो इणट्टे समट्ठे ) मा अर्थ समर्थ थी. (ते लोहियामणी इत्तो इट्ठतराए चेव जाव वण्णेणं पण्णत्ता ) भ રક્તમણિએ એમના કરતાં પણ વધારે ઇષ્ટ યાવત્ વ વાળા કહેવામાં આવ્યા છે.
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४६
6
तत्थ णं जे ते ' इत्यादि -
टीका-तथा-तत्र - तेषु मणिषु ये ते नीलाः नीलवर्णा मणयः तेषां खलु नीलवर्णानां मणीनाम् अयमेतद्रूपो - वक्ष्यमाणरूपो वर्णावासः - वर्णनपद्धतिः प्रज्ञप्तः स यथानामकः - भृङ्गः - नीलवर्णो भ्रमरः, तथा शुक्रः - प्रसिद्धः, शुकपिच्छंशुकपक्षः, चापः - पक्षिविशेषः, चाषपिच्छं- चापपक्षः, नीली - वनस्पतिविशेषः, नीली भेदः - नीलीखण्डः, नीली गुटिका-प्रसिद्धा, श्यामाकम् - अन्नविशेषः, उच्चन्तगो-दन्तरागः, वनराजी - वनपक्तिः, हलधरवसनम् - बलदेववस्त्रम्, मयूर - ग्रीवा - मयूरकण्ठः, अतसीकुसुमम् अतसीपुष्पम् चाणकुसुमम्- बाणवृक्ष पुष्पम्, अञ्जनकेशिका कुसुमम्-अञ्जनकेशिका वनस्पतिविशेषस्तत्पुष्पम्, नीलोत्पलम् - नीलकमलम्, नीलाशोकः - नीलवर्णाशोकवृक्षः, तथा नीलबन्धुजीवः - नीलवर्णबन्धुजीववृक्षः, नीलकरवीरः नीलवर्णकर्णिकारवृक्षः, तद्वन्नीलवर्णः ।
,
―
राजप्रश्नीयसूत्रे
-
-
टीकार्थ- उन मणियों में जो नीलवर्ण वाले मणि हैं, उन नीलवर्णवाले मणियों का यह इस प्रकार का वर्णवास - वर्णनपद्धति कहा गया है, जैसा - नीलवर्ण वाला भंग- भमर होता है, शुक तोता होता है, तोते के पंख होते हैं, चाप जाति का पक्षिविशेष होता है, चाप के पंख होते हैं, नीली - नाम का वनस्पतिविशेष होता है, नीलीखण्ड होता है, नीलीगोला होती है, श्यामाक नाम का अन्नविशेष होता है, उच्चन्तगो-दन्तराग होता है, वनराजी - वनपंक्ति होती है, हलधर - बलदेव का वसन-वस्त्र होता है, मयूर का कण्ठ होता है, अलसी का पुष्प होता हैं. बाणवृक्ष का पुष्प होता है, अञ्जनकेशिका नामक वनस्पति का पुष्प होता है, नीलकमल होता है, fior अशोक वृक्ष होता है, एवं नीला बन्धुजीववृक्ष होता है, तथा नीला कनेर का वृक्ष होता है ऐसा ही नीलवर्ण का नीलामणि होता है । अब शिष्य यहां पर ऐसा प्रश्न करता है कि भृंगादिरूप वर्ण नीलमणियों का ણુએ છે, તે નીલારંગ વાળા મણિઓના વ વાસ-૨'ગ-આ પ્રમાણે કહેવામાં આવ્યા છે. જેવા નીલાरंगने। लभरो होय छे, शुद्ध-पोपट होय छे, पोपटनी यांची होय छे. याषજાતિનું પક્ષિ વિશેષ હાય છે, ચાષની પાંખે હૈાય છે, નીલી નામની વનસ્પતિ વિશેષ હોય છે, નીલીખંડ હાય છે, નીલીગેાળી હાય છે, શ્યામાક નામે અવિશેષ होय छे, अभ्यन्तगो-हतराग होय छे, वन-वनपति - होय छे, इजधरजजदेव-तुं वस्त्र होय छे, भोरनी डोट होय छे, अजसीनु पुष्य होय छे, माधुવૃક્ષનુ પુષ્પ હાય છે, અંજનકેશિકા નામક વનસ્પતિવિશેષનું પુષ્પ હાય છે. નીલકમળ હાય છે, અશેાકવૃક્ષ હાય છે, અને નીલુ બધુજીવ વૃક્ષ હોય છે. હવે અહીં શિષ્ય આ જાતના પ્રશ્ન કરે છે કે શૃંગાદિરૂપણુ નીલમણીઓને હાય છે ?
ટીકા—આ મણિએમાં જે નીલા રંગવાળા
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सु. १६ भगवद्वन्दनार्थ सूर्याभस्य गमनव्यवस्था
शिष्यः पृच्छति भवेद् एतद्रपः स्यात् एतद्रपः- भृङ्गादिरूपो वर्णो नीलमणीनां कदाचिद् भवेत् ? तत्राऽऽचार्य आह-नो अयमर्थः समर्थः । यद्येवं तर्हि - नीलमणीनां भृङ्गादिकानां दृष्टान्तत्वेनोपादानं किमर्थम् ? अत आह औपम्यमात्रम्उपमामात्रम् एतत् उक्तम्, ते खलु नीलामणयः इतः भृङ्गादिभ्यः, इष्टतरका एव- नीलेन वर्णनाभीप्सिततरा एव यावत् - यावत्पदेन 'कान्ततरका एव मानोज्ञतरका एव मनोऽमतरका एव' इत्येतत्पदसङ्ग्रहो बोध्यः, एषां विवरणमनन्तरपूर्वसूत्रतोऽवसेयम् । वर्णेन नीलवर्णेन प्रज्ञप्ताः ।
१४७
लोहितमणीनामुपमां दर्शयति - ' तत्थ णं इत्यादि । तत्र तेषु मणिपु । ये लोहितकाः - रक्ताः मणयः, तेषां - लोहितवर्णानां मणीनां खलु अयमेतद्रूपः - अनुपदं वक्ष्यमाणरूपो वर्णावासः - वर्णनक्रमः प्रज्ञप्तः, स यथा नामक:उरभ्ररुधिरम् - मेषरुधिरम्, शशरुधिरम् - शशः - प्रसिद्धः, तस्य रुधिरम्, नररुक्या कदाचित् होता है ? इसके उत्तर में आचार्य कहते हैं - हे आयुष्मत् ! श्रमण ! यह अर्थ समर्थ नहीं हैं । तो इस पर फिर शिष्य ऐसा प्रश्न करता है कि यदि ऐसी बात है तो फिर नीलमणियों की उपमा में इन भृङ्गादिकों को दृष्टान्तरूप से क्यों प्रदर्शित किया गया हैं ? तब इसके उत्तर में आचार्य कहते हैं कि - यह तो केवल उपमामात्र है, क्यों कि वे नीलमणि इन भृङ्गादिकों की अपेक्षा अपने नीलवर्ण से अभीप्सिततर ही हैं, यावत् कान्ततर ही हैं, मनोज्ञतर ही हैं और मनोsaarक ही हैं । इन कान्ततर आदि पदों का विवरण अनन्तर सूत्र में अच्छी तरह से किया जा चुका है अतः वहीं से इनका विवरण देखना चाहिये. ।
-
लोहितमणियों के विषय में उपमा इस प्रकार से है - जैसा उरभ्र का रुधिर लाल होता है, खरगोश का रुधिर लाल होता हैं, मनुष्य का એના જવાબમાં આચાર્ય કહે છે કે હું આયુષ્મન્ ! શ્રમ! આ અર્થ સમ નથી. ત્યાર પછી શિષ્ય ફરી પ્રશ્ન કરતાં કહે છે કે જો એમ હોય તે નીલમણિઓની ઉપમા માટે ભંગ (ભ્રમરા) વગેરેને ઉપમાનરૂપમાં શા માટે દર્શાવ્યા છે ? એના જવામમાં આચાય કહે છે કે આતા ફક્ત ઉપમા માત્ર છે, કેમકે નીલર્માણુ આ ભૂંગ વગેરે કરતાં પણ પાતાના નીલવર્ણ થી જ સવિશેષ અભીપ્સતતર છે. યાવત્ કાંતતર છે મનાતર જ છે. અને મનેામતરક જ છે. આ કાંતતર વગેરે પદોનું સ્પષ્ટીકરણ પહેલાંસૂત્રમાં કરવામાં આવ્યું છે. એથી જિજ્ઞાસુજનાએ ત્યાંથી અથ જાણી લેવા જોઇએ.
લેાહિતમણિના વિષયમાં ઉપમાં આ પ્રમાણે છે-જેવું ઉરભ્ર (મેષ)નું રુધિર લાલ હેાય છે, સસલાનુ` રુધિર લાલ હેાય છે, માણસનુ` રુધિર લાલ હેાય છે, વરાહનું
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४८
राजप्रश्नीयसूत्रे धिरम्-मनुष्यरुधिरम् , वराहरुधिरम्-सूकररुधिरम् , महिषरुधिरम्-प्रसिद्धम् , बालेन्द्रगोपः-अभिनवोत्पन्न इन्द्रगोप-कीटविशेषः, बाल एव स लोहिततरो भवति प्रवृद्धस्तु किश्चित्पाण्डुरो रक्त वर्ण इति प्रकृष्ट लौहित्यद्योतनाथ बालपदोपादानम् , बालदिवाकरः बाल:-अभिनवोदितः दिवाकर-सूर्यः, स चात्यन्तरक्तवर्णों भवति, सन्ध्याऽभ्ररागः-सायंकालिकगगनरागः, गुजार्द्धरागःप्रसिद्धः, जपापुष्पम् , किंशुककुसुमम्-पलाशपुष्पम् , पारिजातककुसुमम्-पारिजातको देववृक्षविशेषः, तस्य पुष्पम् , जातिहिङ्गुलक:-प्रशस्तहिगुलः, शिलाप्रवालम् --शिलारूपः प्रवालाभिधानो रत्नविशेषः, प्रवालाकुर:-प्रवालाभिषवनस्पतेरड्डुरः, लोहिताक्षमणिः-लोहिताक्षामिधानमणिविशेषः, लाक्षारसकःरुधिर लाल होता है, वराह का रुधिर लाल होता है, महिष का रुधिर लाल होता है, अभिनवोत्पन्न इन्द्रगोप-जुगनू का रुधिर लाल होता हैइन्द्रगोप जब तक शिशु अवस्था में रहता है तभीतक वह लोहिततर रहता है-परन्तु जब वह प्रवृद्ध हो जाता है तब वह कुछ पाण्डुर वर्ण युक्त वर्णवाला बन जाता है, इसलिये प्रकृष्ट ललाई को प्रकट करने के लिये इन्द्रोगोप के साथ बालपद रखा गया है। बालदिवाकर भी उदित अवस्था में अत्यन्त रक्तवर्ण वाला होता है, अतः जैसे इन पूर्वोक्त पदार्थों का रुधिर लालवर्णोपेत होता है उसी प्रकार के रक्तवर्ण से युक्त लोहित मणि होते हैं। तथा सायंकालिक गगन का वर्ण जैसा लाल होता है, तथा गुजार्द्ध का राग जैसा लाल होता है, जपापुष्प जैसा लाल होता है, पलाश का पुष्प जैसा लाल होता है, पारिजातिकल्पवृक्ष का पुष्प जैसा लाल होता है, प्रशस्त हिगुलक जैसा लाल होता है, शिलारूप प्रवाल नामका रत्नविशेष રુધિર લાલ હોય છે, મહિષ (પાડા) નું રુધિર લાલ હોય છે, તરત જનમેલા ઈન્દ્રગોપ–નું રુધિર લાલ હોય છે, ઈદ્રગોપ જ્યાં સુધી શિશુ અવસ્થામાં રહે છે
ત્યાં સુધી જ તે લહિતતર રહે છે, પણ જ્યારે તે મોટું થાય છે ત્યારે તે કંઈક પાંડુરવણયુક્ત લાલ રંગવાળું બની જાય છે. એથી જ વધારે રક્તતા પ્રકટ કરવા માટે જ ઈદ્રગોપની સાથે “બાલ પદ વિશેષણના રૂપમાં મૂક્યું છે. ઉગતા સૂર્ય પણ અતીવ લાલ રંગવાળો હોય છે. એથી આ બધા ઉલ્લિખિત પદાર્થોનું રુધિર લાલરંગનું હોય છે, તેમજ રક્ત રંગવાળો લોહિતામણિ પણ લાલ હોય છે. તેમજ સંધ્યાકાળના સમયમાં આકાશને રંગ જેમ લાલ હોય છે, તથા શું જાદ્ધને રંગ જેવો લાલ હોય છે, જપા પુષ્પ જેવું લાલ હોય. પલાશપુ૫-કેસૂડાજેવું લાલ હોય છે, પારિજાત કલ્પવૃક્ષનું પુષ્પ જેવું લાલ હોય છે, પ્રશસ્ત હિંગુલક જેવું લાલ હોય છે, શિલારૂપ પ્રવાલ નામક રત્નવિશેષ જે પ્રમાણે લાલ હોય છે.
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર: ૦૧
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. १६ भगवद्वन्दनार्थ सूर्याभस्य गमनव्यवस्था
१४९
प्रसिद्धः, कृमिरागकम्बलः - कृमिरागरञ्जितकम्बलः, चीनपिष्टराशि:- चीन पिष्टंसिन्दुरविशेषस्तस्य राशि : - पुञ्जः, रक्तोत्पलम् - रक्तवर्णकमलम्, रक्ताशोकःरक्तवर्णाशोकवृक्षः, रक्तकरवीरः रक्तवर्णकर्णिकारवृक्षः, रक्तबन्धुजीवःरक्तवर्णबन्धुजीवाभिधानवृक्षः, तद्वदुक्तः । भवेद् एतद्रूपः स्यात् - इत्यादीनां व्याख्या पूर्ववत् ।। सू० १६ ॥
अथ हारिद्रशुक्लमणीनामुपमामाह
मूलम् — तत्थ णं जे ते हालिद्दा मणी तेसि णं मणीणं इमे यावे वण्णावासे पण्णत्ते से जहाणामए चंपएड़ वा चंपछली वा चंपगभेएइ वा हलिद्दाइ वा हलिद्दाभेएइ वा हलिगुलियाइ वा, हरियालियाइ वा वरकणगनिघसेइ वा सुवण्णसिप्पाएइ वा वरपुरिसवसणेइ वा अल्लकी कुसुमेद वा चंपाकुसुमेइ वा कुहंडिया कुसुमेह वा तडवडाकुसुमेह वा घोसेडियाकुसुमेइ वा सुवण्णजूहियाकुसुइमेइ वा सुहिरण्णजैसा लाल होता है, प्रवाल नामके वनस्पतिविशेष का रंग जैसा लाल होता है, लोहिताक्ष नामक मणिविशेष का रंग जैसा लाल होता है लाक्षारस जैसा लाल होता है, कृमिराग से रञ्जित कम्बल जैसा लाल होता है, चीन पिष्ट - सिन्दुर विशेष की राशि जैसी लाल होती है, रक्तकमल जैसा लाल होता है, रक्तवर्ण का अशोकवृक्ष जैसा लाल होता है, रक्तवर्ण का कनेर वृक्ष जैसा लाल होता है, तथा रक्तवर्ण का बन्धु जीव जैसा लाल होता है, वैसा ही लालवर्ण का लोहितमणि होता है । 'भवे एयारूवेसिया' इत्यादि पदों का व्याख्या पहिले की गई इन पदों का व्याख्या के अनुसार है | सू० १६ ॥
-
પ્રવાલ નામની વનસ્પતિ વિશેષના રંગ જે પ્રમાણે લાલ હાય છે, લેાહિતાક્ષ નામકમણિ વિશેષના રંગ જે પ્રમાણે લાલ હોય છે, લાક્ષારસ જે પ્રમાણે લાલ હોય છે, કૃમિરાગથી ર ́જિત કખલ જેમ લાલ હોય છે, ચીનષ્ટિ-સિંવિશેષની રાશિ જેવી લાલ હાય છે, રક્તકમળ જેવુ' લાલ હાય છે, રક્તવણુ તુ' અશાકવૃક્ષ જેવું લાલ હાય છે, રક્તવર્ણનુ કનૈરવૃક્ષ જેવું લાલ હાય છે, તેમજ રક્તવર્ણ નુ' मधुलव नेवु' सास होय छे, ते प्रमाणे ४ सासर गनो सोडितमणि होय छे. ' भवे एयारूवेसिया' वगेरे पहोनी व्याच्या पडेला उरवामां आवी छे । सू० १६ ॥
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५०
राजप्रश्नीयसूत्रे गाकुसुभेइ वा कोरंटवरमल्लदामेइ वा वोयगकुसुमेइ वा पीयासोगेइ वा पोयकणवीरेइ वा पीयबन्धुजीवेइ वा, भवे एयारूवेसिया? णो इण? समढे, ते णं हालिदा मणी एत्तो इ?तराए चेव जाव वण्णेणं पण्णत्ता ।
तत्थ णं जे ते सुकिल्ला मणी तेसि णं मणोणं इमे एयारूवे वण्णावासे पण्णत्ते से जहानामए अंकेइ वा संखेइ वा चंदेइ वा कुंदेइ वा दंतेइ वा कुमुदोदगदगरयदहिघणगोक्खीरपूरेइ वा हंसावलोइ वा कोंचावलीइ वा हारावलीइ वा चंदावलीइ वा सारइयवलाहएइ वा धंतघोयरुप्पपट्टेइ वा सालिपिट्टरासीइ वा कुंदपुप्फरासोइ वा कुमुदरासीइ वा सुक्कच्छिवाडीइ वा पिहुणमिंजियाइ वा भिसेइ बा मुणालियाइ वा गयदंतेइ वा लवंगदंतेइ वा पोंडरीयदलएइ वा सेयासोगेइ वा सेय कणवीरेइ वा सेयबन्धु जीवेइ वा, भवे एयारूवे सिया ?, णो इणठे समठे, से णं सुकिल्लामणी एत्तो इट्टतराए चेव जाव वण्णेणं पण्णत्ता ॥ सू० १७ ॥
छाया-तत्र खलु ये ते हारिद्रा मणयः तेषां खलु मणीनां अयमेतद्रूपो वर्णावासः प्रज्ञप्तः, स यथानामकः चम्पक इति वा चम्पकत्वगिति वा
'तत्थ णं जे ते हालिद्दामणी' इत्यादि ।
सूत्रार्थ-(तत्थ ण जे ते हालिद्दामणी) उन पूर्वोक्त पांच प्रकार के मणियों में जो पीतवर्ण (पीले रंग वाले) मणि हैं (तेसिं णं मणीणं इमे एयारूवे वण्णावासे पण्णत्ते ) उन मणियों का यह वर्णावास इस प्रकार से है-(जहा नामए-चंपएइ वा, चंपछल्लीइ वा, चंपगभेएइ वा, हलिद्दाइ वा)
'तत्थ णं जे ते हालिद्दामणी' इत्यादि ।
सूत्राथ-(तत्थ णं जे ते हालिद्दामणी) ते Gleelwd पाय ondal भामामा २ पात-पाजा -मणिय छ, (तेसि ण मणीणं इमें एयारूवे वण्णावासे पण्णत्ते ) ते मणिमान व वास मा प्रमाणे छ-( से जहा नामएचंपएइ वा, चपछल्लीइ वा चपगभेएइ वा, हलिद्दाभेएइ वा ) रेवु यानु
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર: ૦૧
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. ख. १७ भगवद्वन्दनार्थ सूर्याभस्य गमनव्यवस्था
१५१
चम्पकभेदइति वा हरिद्रेति वा हरिद्राभेदइति वा हरिद्रागुटिकेति वा हरितालिकेति वा हरितालभेद इति वा हरितालगुटिकेति वा चिकुर इति वा चिकुराङ्गराग इति वा वरकनकमिति वा वरकनकनिकप इति वा सुवर्णशिल्पकमिति वा वरपुरुषवसमिति वा आर्द्रकीकुसुममिति वा चम्पाकुसुममिति वा कूष्म पिण्डिकाकुसुममिति वा तडवडाकुसुममिति वा घोपातकीकुसुममिति वा सुवर्णपृथिका कुसुममिति वा सुहिरण्य का कुसुममिति वा कोरण्टनवमाल्यदामेति वा afores वा ) जैसा चंपा पीला होता है, चम्पे की छाल पीली होती है, चम्पा का वृक्षविशेष पीला होता है. हल्दी होती है, हल्दी का टुकडा होता हैं ( हलिगुलिया वा ) हल्दी की गोली होती है, ( हरियालियाइ वा हरिया भे वा ) हरिताल होता है, हरिताल का पुंज होता है ( चिउरेड् वा) चिकुर होता है, ( चिउरंगराएइ वा ) चिकुराङ्गराग पीला होता है ( वरकणगेइ वा ) जात्यसुवर्ण होता है ( वरकणगनिधसेइ वा ) जात्यसुवर्ण के विसरे की लकीर होती है, (सुवण्ण सिप्पाएइ वा ) सुवर्णशिल्पक होता हैं, (वरपुरिसवसणे वा ) वासुदेव का वस्त्र होता है, (अल्लकी कुसुमेह वा ) आर्दक लता का पुष्प पीला होता है ( चंपाकुसुमेइ वा ) चंपा का पुष्प होता है, ( कुडियाकुसुमेह वा ) कूष्माण्ड ( सफेद कोला) का पुष्प होता है, ( तडकडाकुसुमेह वा) तडबडा का पुष्प होता है ( घोडेसियाकुसुमेह वा ) घोषा - तकी पुष्प होता है ( सुवण्ण जूहिया कुसुमेह वा ) सुवर्णयूथिका - जुही का पुष्प होता है ( सुहिरण्णगा कुसुमेह वा ) सुहिरण्यका का कुसुम होता है, ( कोरंटवर मल्लदा मेइ वा ) कोरण्ट के पुष्पों की माला होती है, ( बीयगकुसुमेह પુષ્પ પીળુ' હાય છે, ચમ્પાની છાલ પીળી હાય છે, ચમ્પાનુ' વૃક્ષ વિશેષ હાય छे, जहर होय छे जहरने। उउडो बोय छे, ( हालिद्द गुलियाइ वा ) जहरनी गोणी होय छे, (हरियालियाइ वा, हरियालभेएइ वा ) हरितास होय छे, हरितास
न होय छे, ( चिउरेइ वा ) थिर होय छे, ( चिउरगराएइ वा ) शिडुरंगराग पाणी होय छे, ( वरकणगेइ वा ) सत्य सुवाणु होय छे, ( वरकणगनिघसेइ वा ) सत्य सुवर्जुने धसवानी सीटी होय छे, ( सुवण्णसिपाइ वा ) सुवर्ण शिट्य होय छे, (वरपुरिसवसणेइ वा ) वासुदेवनु वस्त्र होय छे, ( अल्लकीकुसुभेइ वा ) आर्द्रतानु पुष्य होय छे, ( च पाकुसुमेइ वा ) या पुण्य होय छे, ( कुहंडिया कुसुमेइ वा ) कुष्मांड ( सईद अजा) नुं पुण्य होय छे, ( तडतडाकुसुमेइ वा ) तडमडानु पुष्य होय छे, ( घोडेसियाकुसुमेइ वा ) घोषातडी पुण्य होय छे, ( सुवण्णजूहिया कुसुमेइ वा ) सुवर्ण यूथा - डी-नु' पुष्प होय छे, ( सुहिरण्णगा कुसुमेइ वा ) सुरिएयउनु पुष्य होय ते, ( कोरंटवर मल्लदामेइ वा ) अस्टना
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रनीयसूत्रे
वायककुसुममिति वा पीताशोक इति वा षीतकरवीर इति वा पीतबन्धुजीव इति वा भवेद् एतद्रूपः स्यात् ? नो अयमर्थः समर्थः, ते खलु हारिद्रा मणयः इत इष्टतरका एव यावद्वर्णेन प्रज्ञप्ताः ।
तत्र खलु ये ते शुक्ला मणयः तेषां खलु मणीनाम् अयमेतद्रूपो वर्णावासः प्रज्ञप्तः - स यथानामकः अङ्क इति वा शङ्ख इति वा चन्द्र इति वा दन्त इति वा कुमुदोद कोदकर जोदधिधनगोक्षीरपूर इति वा हंसावलीति वा (वा) बीजक का कुसुम होता है, ( पीयासोगेइ वा ) पीतवर्ण का अशोकवृक्ष होता है ( पीयकणवीरेई वा ) पीतवर्ण का कनेर वृक्ष होता है, (पीयबंधुजीवेइ णा ) पीतवर्ण का बन्धुजीव होता है. ( भवे एयारूवे सिया ) ऐसा ही उन पीतवर्णवाले मणियों का होता है । परन्तु ऐसा ही वर्ण- पीतवर्ण-उन मणियों का होता हैं ? ( णो इणडे समट्ठे ) सो बात नहीं है - किन्तु ( तेणं हाविद्दा मणी तो इतराए चैव जाव वण्णेणं पण्णत्ता ) वे पीतवर्ण मणि इन सब से भी इष्टतरक ही यावत् वर्ण को लेकर कहे गहे हैं । अर्थात् इनसे अधिक पीले रंग के मणी है ।
१५२
( तत्थ णं जे ते सुकिल्ला मणी तेर्सि णं मणीणं इमे यारूवे वण्णावासे पण्णत्ते ) उन मणियों में जो शुक्लमणि (सफेदमणी ) हैं -सो उन शुक्ल मणियों का aare इस प्रकार से कहा गया है - ( से जहानामए अंकेइ वा, संखे वा, चदेह वा, कुंदेइ वा, दंतेइ वा ) जैसा अङ्क - रत्नविशेष - शुक्ल होता है शंख शुक्ल होता है, चन्द्रमा शुक्ल होता हैं, कुन्दपुष्प सफेद होता है दन्त सफेद होता है पुष्योनी भाषा होय छे, ( बीयगकुसुमेइ वा ) जीउनु पुष्य होय छे, ( पीयासोगेइ वा ) पीजा रंगनु' अशी वृक्ष होय छे, ( पीयकणवीरेइ ) भीजा २ ग वाजा पुष्पनु' उनेर वृक्ष होय छे, ( पीयबंधुजीवेइ वा ) थीजा रंगनु ं मधुव होय छे, ( भवे एयारूवेसिया ) मेव। ०४ रंग ते पीजा रंगवाजा मशिमोनो होय छे ? ते भशिमोनो वर्षा - पीतवर्णा - येवो ४ होय छे ? ( जो इट्टे समट्ठे ) या वात योग्य नथी. पशु ( तेणं हलिद्दा मणी एत्तो इट्ठत्तराए चेव जाव वण्णेणं पण्णत्ता ) ते पीना रंगवाजा मजियो या मधा उस्तां पशु वधारे ईष्ट २४४ યાવત્ વની અપેક્ષાએ કહેવામાં આવ્યા છે. એટલે કે આ બધા પદાર્થો કરતાં પણ વધારે પીળા રંગના તે મણિએ હાય છે.
( तत्थ णं जे ते सुक्किल्ला मणी तेसिं णं मणीणं इमे एयारूवे वण्णावासे पण्णत्ते ) ते भणिमाभां ने शुम्स मणि ( सह मणि ) छे, ते भजियोनी वर्षावास वर्णुन या प्रमाणे उडेवामां आव्यो छे. ( से जहानामए अंकेइ वा संखेइ वा च देइ वा, कुंदेइ वा, दंतेइ वा ) ने प्रमाणे अ४ - रत्न - विशेष सह होय
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. स . १७ भगवद्वन्दनार्थ सूर्याभस्य गमनव्यवस्था १५३ क्रोञ्चावलीति वा हारावलीति वा चन्द्रावलीति वा शारदिकबलाहक इति वा, ध्मातधौतरूप्यपट्टइति वा शालिपिष्टराशिरिति वा कुन्दपुष्पराशिरिति वा कुमुदराशि रितिवा शुष्कच्छिवाडीति वा पेहुणमिञ्जिकेतिवा बिसइति वा मृणालिकेति वा गजदन्त इति वा लवङ्गदलकइति वा पुण्डरीकदलकइति वा श्वेताशोक इति वा श्वेतकरवीर इति वा श्वेतबन्धुजीच इति वा भवेद् एतद्रूप स्यात् ? नो अयमर्थः समर्थः, ते खलु शुक्लाःमणयः इत इष्टतरका एव यावद् वर्णन प्रज्ञप्ताः ॥ सू. १७ ॥ है (कुमुदो दग दगरयदहिघणगोक्खीरपूरेइ वा) कुमुद, उदक, उदकरजजलकण, दधिधन-गाढा दही, गायका दुग्धपूर (हंसाबलीइ वा, कोंचावलीइ वा, चंदावलीइ वा, सारइयबलाहएइ वा, घंतधोयरूप्पपट्टेइ वा) हंसावली, क्रोंचावली, हारावली, चन्द्रावलि शरद्कालका मेघ जैसा सफेद होता है, तथा पहिले अग्निमें तपाया गया और बादमें पानी में डालकर अच्छी तरहसे साफ किया गया ऐसा रजतपत्र (चांदीका पतडा) (सालिपिहरासीइ वा, कुंदपुप्फरासीइ वा, कुमुदरासीइ वा सुक्कच्छिवाडीइ वा) शालिधान्यकी चूर्णराशि, कुन्दपुष्पराशि, कुमुदराशि, शुष्कशिम्बाफली, (पिहुणमिजियाइ वा भिसेइ वा मुणालियाइ वा, गयदंतेइ वा लवंगदलएइ वा. पोंडरीयदलएइ वा, सेयासोगेइ वा. सेयकणवीरेइ वा, सेयबंधुजीवेइ वा) मयूरपिच्छका मध्यवर्ती अथवा, कमलिनीका मृणाल, कमलनालका तन्तु, गजदन्त (हाथीका दांत), लवङ्गदल पुण्डरीकदल, श्वेत अशोकवृक्ष, श्वेत करेनका वृक्ष और श्वेत बन्धुશંખ સફેદ હોય છે, ચન્દ્રમાં સફેદ હોય છે, કંદ પુષ્પ સફેદ હોય છે, દાંત स३ डोय छे, (कुमुदोदगदगरयदहिघणगोक्खीर पूरेइ वा) भुद ६४, ६४ २४ - ४८. ४६७. धिधन-00 डीआयनु हुय५२, (हंसावलीइ वा, कोंचावलीइ वा, हारावलीइ वा, चदावलीई वा, सारयबलाहएइ वा धंतधोयरुप्पपटेइ वा साવળી, કેચાવળી, હારાવલી, ચંદ્રાવળી, અને શરદ કાળનો મેઘ જેવા સફેદ હોય છે, તેમજ પહેલાં અગ્નિમાં તપાવવામાં આવેલું અને ત્યારબાદ પાણીમાં નાખીને सारी रीत सो ४२तुं स २०४तपत्र (यादीनु ५७) (सालिपिडरासीइ वा, कुंदपुप्फरासीइ वा, कुमुदरासीइ वा सुक्कच्छिवाडीइ वा ) येणाने सोट, ४. पुण्यने। ढग, भु६ पु०५न। ढग शु४ शिमासी, (पिहुणमिंजियाइ वा भिसेइ वा मुणालियाइ वा गजदतेइ वा लबंगदलएइ वा, पोंडरीयदलएइ वा, सेयासोगेइ वा, सेयकणवीरेइ वा सेयबधुजीवेइ वा) भारना पीछाने। मध्य मा भसिनी भृस, भजनात तु, गहत, (थाना id) 1 ४स, ४६८, श्वेत અશોક વૃક્ષ, શ્વેત કરેણનું વૃક્ષ અને બંધુ જીવ જે પ્રમાણે સફલ હોય છે, તે
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્ર: ૦૧
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५४
राजप्रश्नीयसूत्रे ' तत्थ णं जे ते हालिद्दामणी' इत्यादि
टीका-तत्र-तेषु मणिषु ये ते हारिद्राः-हारिद्रावत्पीतवर्णाःमणयः तेषांहरिद्राणां खलु मणीनाम् अयमेतद्रूपः-अनुपदं वक्ष्यमाणरूपो वर्णावासः-वर्णनपद्धतिः-प्रज्ञप्तः. स यथानामकः चम्पकइति वा-चम्पकः सामान्यतः सुवर्णचम्पकः चम्पकत्वगिति-चम्पकवृक्षछल्ली चम्पकभेदः-चम्पकवृक्षविशेषः, हरिद्रा-प्रसिद्धा हरिद्राभेदः-हरिद्राविशेषः, दारुहरिद्रा यद्वा-हरिद्राभेदः-हरिद्राखण्डम् , हरिद्रागुटिका-हरिद्रासारनिर्मितगुटिका, हरिआलिका-प्रसिद्धा, हरितालभेदः हरिताल खण्डम् , यद्वा-हरितालविशेषः, हरितालगुटिका हरिताल सारनिर्मितगुटिका, चिकुरः-पीतरागद्रव्य विशेषः, चिकुराङ्गरागः-चिकुरो-रञ्जनद्रव्यविशेषः, तत्संयोगगजनितो यो वस्त्रादिगतो रागः सः वरकनम्-जात्यसुवर्णम् ,वरकनकनिकषःजीव जैसा सफेद होता है, वैसा ही सफेद शुक्लमणि होता है (भवे एयारूवे सिया) परन्तु ऐसा ही सफेदवर्ण उन शुक्लमणियोंका होता है क्या ? (णो इणढे समढे) सो बात नहीं है क्योंकि (तेण सुकिल्ला मणी एत्तो इतराएचेव जाव वण्णेणं पण्णत्ता ) वे शुक्लमणि इन सब से भी अधिक इष्ट ही यावत् वर्ण से कहे गये हैं।
टीकार्थ-उन मणियोंमें हरिद्रा हलदीके समान जो मणियां है उनहारिद्र (पीली) मणीयोंका यह इस प्रकारका वर्णावास-वर्णनपद्धति-कहा गया हैजैसा-सामान्य सुवर्णचम्पक, चम्पकवृक्षकी छाल, चम्पकभेद-चम्पकवृक्षकी छाल, चम्पकभेद-चम्पकवृक्षविशेष, हल्दी, या हल्दीकी गांठ, हरिद्रा-गुटिका, हरिद्रासारनिर्मितगुटिका, हरताल, हरताल विशेष, हरितालगुटिका-हरितालसारनिर्मितगुटिका, पीलाद्रव्य विशेषरूप चिकुर, चिकुराङ्गराग-रंजनद्रव्यविशेष प्रमाणे । स३४ शुस भए ।य छे. ( भवे एयारूवेसिया) शु येवो स३४ २ ते शुस भरिमाना डाय छ ? (णो इणढे समठे) मा वात योग्य नथी, उमडे ( तेणं सुक्किल्लामणी एत्तो इदुतराए चेव जाव वण्णेणं पण्णत्ता) ते શુક્લ મણિઓ તે આ બધા કરતાં પણ વધુ પડતા ઈષ્ટ યાવત્ વર્ણથી કહેવામાં આવ્યા છે. એટલે કે તે સર્વે પદાર્થો કરતાં શુકલ મણિ વધારે શ્વેત છે. ___ -ते भाणमामा हरिद्रा-७४२-२१। २ मणिमा छ, ते निद्रा (પીળી) મણિયને વર્ણવાસ આ પ્રમાણે કહેવામાં આવ્યો છે જેવું સામાન્ય સુવર્ણ २५४, पान। वृक्षनी छाल, य५४, लेह-य ५४वृक्षनी छात, २५४ लेह-य:५४ વૃક્ષ વિશેષ, હળદર કે હળદરની ગાંઠ, હરિદ્રા ગુટિકા, હરિદ્વા સારનિર્મિત ગુટિકા, હરતાલ, હરતાલ વિશેષ, હરતાલ ગુટિકા હરિતાલ સાવનિર્મિત ગુટિકા પીત દ્રવ્ય વિશેષ રૂપ ચિકર, ચિકુરાગરાગ રંજન દ્રવ્ય વિશેષના સાગથી જન્ય વસ્ત્રાદિગત
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર: ૦૧
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५५
"
9
सुबोधिनी टीका. सू. १७ भगवद्वन्दनार्थ सूर्याभस्य गमनव्यवस्था वरकनकस्य - जात्यसुवर्णस्य यो निकष: कपपट्टोपरिसंघर्षणम् सुवर्णशिल्पकम् - सुवर्णस्य यत् शिल्पकम् - आभूषणादि, वरपुरुषवसनम् - वरपुरुषो - वासुदेवस्तस्य यद्वसनं पीतं वस्त्रम्, वासुदेववस्त्रं पीतमेव भवतीति तदुपादानम्, तथा आर्द्रकीकुसुमम्आर्द्रकी - आर्द्रकलता, तस्या कुसुमं पुष्पम्, चम्पाकुसुमम्- चम्पापुष्पम्, कूष्माण्डिका कुसुमम् कूष्माण्डका - कूष्माण्डलता तत्पुष्पम् तडवडाकुसुममिति वा 'तडबडा' इति देशीयः स्त्रीलिङ्ग शब्दो वृक्षविशेषार्थ:, 'आउली' इति भाषाप्रसिद्धो वृक्षविशेषस्तस्य कुसुमम्, घोषात की कुसुमम् घोषात की 'तुराई इतिप्रसिद्धो लताविशेष स्तस्याः पुष्पम् सुवर्णयूथिका कुसुमम् सुवर्णयूथिका- 'जुई' इति पुष्पवृक्षविशेषः, तस्य कुसुमम्, सुहिरण्यकाकुसुमम् - सुहिरण्यका वनस्पतिविशेषः, तस्या कुसुमम्, कोरण्डकवर माल्यदाम - कोरष्टकं स्वनामख्यात पुष्पजातिवृक्षविशेषः, तस्य यानि के संयोगसे जनित वस्त्रादिगतराग, वरकनक - जात्यसुवर्ण, वरकनकनिकषजात्य सुवर्णकी, कसोटी पर रही हुई लकीर, सुवर्णशिल्पक-सुवर्णके आभूषण आदि, चरपुरुपवसन - वरपुरुष - वासुदेव के पीत वस्त्र, ( वासुदेव के वस्त्र पीले ही होते हैं इसलिये यहां उनका उपादान किया गया है ) आर्द्रकी कुसुम-आर्द्रकलताका पुष्प, चम्पाकुसुम - चम्पापुष्प, कूष्माण्डिका पुष्प - काशीफलकी लता का पुष्प, तडवडाका फूल, ( तडवडा यह देशीय स्त्रीलिङ्ग शब्द है और विशेषरूप अर्थका वाचक होता है ) आउलीका पुष्प ( आउलीजातिका एक वृक्षविशेष होता है ) घोषातकी पुष्प ( घोषतकी नाम तोरईका है इसकी बेल का पुष्प पीला होता है ) सुवर्णयूथिका- सोनाजुहीका पुष्प, सुहिरण्यका कुसुम - सुहिरण्यकावनस्पतिविशेषका फूल, कोरण्टक वरमाल्यदाम कोरण्टक इस नाम से प्रसिद्ध वृक्ष श्रेष्ठपुष्पोंकी माला वीयककुसुम - वीयक इस नामके वृक्षविशेष
રાગ, વર કનક–જાત્યસુવર્ણ, વર કનક નિકષ-જાત્યસુવર્ણની કસેાટી ઉપરની લીટી, સુવર્ણ શિલ્પક સુવર્ણના આભૂષણા વગેરે, વર પુરૂષ વસન-વરપુરૂષ વાસુદેવના પીળા વસ્ત્ર ( વાસુદેવના વચ્ચેા પીળા જ હાય છે એથી અહીં તેમનુ ઉપાદાન अश्वामां माव्यु छे.) माई डी सुभ-भाई सता विशेषनु पुष्य, यभ्यासुभચમ્પાપુષ્પ, કુષ્માંડિકાપુષ્પ-કાશીફળની લતાનું પુષ્પ તડવડાતુ પુષ્પ, ( તડવડા દેશીય સ્ત્રીલિંગ શબ્દ છે. અને વૃક્ષ વિશેષ રૂપ અના વાચક છે. ) આઉલીનું પુષ્પ ( આઉલી જાતિનુ' એક વૃક્ષ વિશેષ હાય છે) āાષાતકી પુષ્પ ( ધેાષાતકી નામ તુરીયાનુ` છે. આની વેલનુ પુષ્પ પીળું હાય છે. ) સુવર્ણ સૂથિકા-સાના જુહીનું પુષ્પ સુહિરણ્યનું... પુષ્પ-સુહિરણ્ય-વનસ્પતિ-વિશેષનુ પુષ્પ કેારક વરમાલ્યદામ—કાર ટક આ નામથી પ્રસિદ્ધ વૃક્ષના પુષ્પાની માળા, ખીયક કુસુમ-ખીયક
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५६
राजनी
वराणि - अत्यन्तपीततया श्रेष्ठानि माल्यानि पुष्पाणि तेषां दाम - माल्यम्, बीयककुसुमम् - वीयको - वृक्ष विशेषः, तस्य कुसुमम्, पीताशोकः, पीतवर्णाशोकवृक्षः, पीतकरवीर :- पीतवर्णकर्णिकारवृक्षः, पीतबन्धुजीवः- पीतवर्णबन्धुजीवः - वनस्पतिविशेषः तद्वत्पीतवर्णो वर्णावासः प्रज्ञप्त इति पूर्वेण सम्बन्धः । भवेद् एतद्रूपः स्यात् ?, इत्यादिपदानां विवरणं व्याख्यातपूर्वम् | नो अयमर्थः समर्थः -न तावदेतादृश एव पीतवर्णमणीनां वर्णावासः, किन्तु ते हरिद्रा मणयः इतोऽपीष्टतरका एव यावत्पदेन - कान्ततरका एव, मनोज्ञतरका एव, मनोऽमतरका एव ' इत्येतत्पदसङ्ग्रहो बोध्यः । वर्णेन प्रज्ञप्ताः, एषामपि व्याख्या प्राग्वत् । अथ शुक्लवर्णमणीनामुपमा वर्ण्यते - ' तत्थ णं जे ते सुकिल्लामणी' इत्यादि तत्र - तेषु मणिषु ये ते शुक्ला:- श्वेतवर्णाः मणयः, तेषां शुक्लवर्णानां खलु मणीनाम्, अयमेतद्रः - अनुपदं वक्ष्यमाणरूपो वर्णावासः - वर्णनपद्धतिः, प्रज्ञप्तः । स यथानामकः - ' अङ्क इति वा ' इत्यादि, अङ्को - रत्नविशेषः, शङ्खचन्द्रौ,का फूल, पीताशोक - पीतवर्ण का अशोकवृक्ष, पीतकरवीर - पीले वर्ण का कनेर का वृक्ष एवं पीतबन्धुजीव - पीले वर्णवाला बन्धुजीव नाम का वनस्पति विशेष - ये सब जैसे वीतवर्ण के होते हैं- इसी प्रकार के पीतवर्णवाले वे पीतमणि होते हैं । 'भवे एयारूवेसिया' इत्यादि पदों का विवरण पहिले किया चुका है। तात्पर्य कहने का यही है कि ऐसा ही पीतवर्णवाले मणियों araara हीं है किन्तु वे हारिद्रमणि इन पूर्वोक्त पीतपदार्थों से भी अधिक इष्टतर हैं यावत् कान्ततरक हैं, मनोज्ञतरक हैं, और मनोऽमतरक हैं । इन कारक आदि पदों की व्याख्या हमने पहले करदी है ।
4
अब आचार्य शुक्लवर्णवाले मणियों की उपमा का वर्णन करते हैंतत्थ णं जे ते शुकिल्ला' इत्यादि-उन मणियों में जो श्वेतवर्ण के मणि આ નામના વૃક્ષવિશેષનુ ફૂલ, પીતાશા પીળા રંગ વાળુ અશેક વૃક્ષ, પીત કરવીર, પીળા રંગનું કરેણનુ વૃક્ષ અને પીતમ'જીવ-પીળા વણુ વાળી ખ‘જીવ નામની વનસ્પતિ વિશેષ આ બધા જેમ પીળા ર`ગના હોય છે. આ પ્રમાણે या चीजा रंगवाजा पीतमणिय होय छे ' भवे एयारूवे सिया' वगेरे पहानी વ્યાખ્યા પહેલાં કરવામાં આવી છે. કહેવાના હેતુ આ પ્રમાણે છે કે પીતવર્ણ વાળા મણિએના વર્ણવાસ આ પ્રમાણે નથી, પણ તે હારિદ્રમણિ તે આ ઉલ્લિખિત પદાર્થો કરતાં વધારે ઈષ્ટતર છે; યાવત્ કાંતતરક છે, મનેાજ્ઞ તક છે અને મનેામત તરક છે. આ કાંતતર વગેરે પદોની વ્યાખ્યા અમે પહેલાં કરી દ્વીધી છે
,
आयार्य हवे शुभ्स वर्णवाजा भजियोनी उपभानु वर्षान पुरे छे. ' तत्थणं जे ते सुकिल्ला' त्याहि ते भशियामां ने श्वेत वर्षाना भरियो छे, ते श्वेत વણ વાળા મણિઓને વર્ણવાસ આ પ્રમાણે કહેવામાં આવ્યે છે કે જે પ્રમાણે
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. १७ भगवद्वन्दनार्थ सूर्याभस्य गमनव्यवस्था
१५७
,
,
"
प्रसिद्धौ कुन्द:- कुन्दपुष्पम् दन्तः - प्रसिद्धः तथा कुमुदो-दको दकरजोदधिधन- गोक्षीर पूरेति वा एतानि कुमुदादीशब्दा 'इतिवा' इति प्रत्येकं संयोज्य पठितव्यानि तत्र कुमुदं कैरवम् उदकं - जलम् उदकरजः - जलकणः, दधिधनः- दधिपिच्छं गाढं दधि, गोक्षीरपूर : - गोदुग्धसमूहः हंसावली हंसपङ्किः, क्रौञ्चावकी - क्रौञ्चाः पक्षिविशेषाः तेषामावलिः पङ्किः, हारावली-हाग:कण्ठाभरणविशेषाः तेषामावली पङ्किः, तथा चन्द्रावली - चन्द्रपङ्किः, शारदिकबलाहकः - शारदिकः - शरदृतुभवो बलाहको - मेघः, ध्यातधौतरूप्यपट्टः - पूर्वध्मातः - अग्निना संयोजितः, अत एव - पश्चाद् धौतः - संशोधितो रूप्यपट्ट:रजतपत्रं, यद्वा - ध्मातेन - ध्मानेन धौतो रूप्यपट्टः, शालिपिष्टराशि:- शालीनांधान्यविशेषाणां यानि पिष्टानि चूर्णानि तेषां राशि:- पुअ:, कुन्दपुष्पराशि:कुन्दाख्यपुष्पपुञ्जः, कुमुदराशि:- कैरवपुत्रः, शुष्कच्छिवाडीति देशीशब्दो ऽयम्, शुष्का - छिवाडी - शिम्बा 'फली' इति भाषाप्रसिद्धा, पेहुणमिञ्जिका - पेहुणंमयूरपिच्छं तस्य मिश्रिका - मध्यवर्त्यवयवः, बिसं कमलिनीनाल, मृणालिकाकमलनालतन्तुः, गजदन्तः - लवङ्गदलकम् - लवङ्गलतापत्रम्, पुण्डरीकदलकम् - श्वेतकमलपत्रम् - श्वेताशोकः, श्वेतवर्णोऽशोकवृक्षः, श्वेतकरवीर, श्वेतवर्णः कर्णिकारः, वेबन्धुजीवः, श्वेतवर्णी वनस्पतिविशेषः, तद्वश्वेतवर्णः भवेदेतद्रूपः स्यात् ? इत्याद्यारभ्य ' वर्णेन प्रज्ञप्ताः' इत्यन्तपदानां विवरणं प्राग्वद् बोध्यम् ॥ सू. १७ ॥ तदेवं मणीनां पञ्चविधवर्णस्वरूपमुक्तं साम्प्रतं तेषां गन्धस्वरूपमाहमूलम् — तेसि णं मणीणं इमे एयारूवे गंधे पण्णत्ते, से जहा नामए को पुडाण वा तगरपुडाण वा एलापुडाण वा चोयपुडाण वा चंपापुडाण वा दमणगपुडाण वा कुंकुमपुडाण हैं - उन श्वेतवर्ण के मणियों का यह इस प्रकार का वर्णावास कहा गया है - जैसा - अंक - रत्नविशेष होता है, शंख होता हैं चन्द्रमा होता है कुन्दपुष्प, दंत, कुमुद - कैख, उदक- जल, उदकरज - जलकण, दधिधन - गाढादही, गोदुग्धराशी, हंसपंक्ति, क्रौंचपक्षियों की पंक्ति तथा कण्ठाभरणविशेष, इत्यादि ये सब होते हैं सो वह कथन मूलार्थ के जैसा ही है ॥ सू० १७ ॥
"
•
BOM
-
અંક રત્ન વિશેષ હાય છે, શ'ખ હોય છે, ચન્દ્રમા હોય છે, કુદ પુષ્પ, દત गैरव, ७४४–पाए, ७४४ २०४ - ०४४७, धिधन - लड्डु हड्डी, गोदुग्धराशि, दुसપ`ક્તિ–કી'ચ પક્ષીની પક્તિ તેમજ કઠાભરણ વિશેષ–વગેરે બધા હેાય છે— આ બધું વન અહીં મૂલા પ્રમાણે જ સમજવુ' જોઈ એ. !! સૂ. ૧૭ |
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५८
राजप्रश्नीयसूत्रे वा चंदणपुडाण वा उसीरपुडाण वा मरुआपुडाण वा जाइपुडाण वा जहियापुडाण वा मलियापुडाण वा हामलियापुडाण वा केतगिपुडाण वा पाडलिपुडाण वा णोमलियापुडाण वा अगुरुपुडाण वा लवंगपुडाण वा कप्पूरपुडाण वा वासपुडाण वा अणुवायंसि वा ओभिजमाणाण वा कुट्टिजमाणाण वा भंजिजमाणाण वा उक्किरिज्जमाणाण वा विकित्तिरिजमाणाण वा परिभुज्जमाणाण वा परिभाइज्जमाणाण वा भंडाओ वा भंडं साहरिजमाणाण वा ओराला मणुण्णा मणहरा घाणमणनिव्वुइकरा सव्वओ समंता गंधा अभिनिस्सवंति, भवे एयारूवे सिया ?, णो इणट्टे समझे, ते णं मणी एत्तो इत्तराए चेव गंधेणं पण्णत्ता ।। सू० १८॥
छायातेषां खलु मणीनामयमेतद्रूपो गन्धः प्रज्ञप्तः, स यथा नामकः कोष्ठपुटानां वा तगरपुटानां वा एलापुटानां वा चोयपुटानां वा चंपापुटानां वा दमनकपुटानां वा कुङ्कुमपुटानां वा चन्दनपुटानां वा उशीरपुटानां वा मरुकपुटानां जातीपुटानां वा यूथिकापुटानां वा मल्लिकापुटानां वा स्नानम
'तेसि ण मणीणं'' इत्यादि ।
सूत्रार्थ-(तेसि ण मणीण इमे एयारूवे गंधे पण्णत्ते ) उन मणियों का यह इस प्रकार का गंध कहा गया है-( से जहा नामए कोट्ठपुडाण वा, तगरपुडाण वा, एलापुडाण वा, चोयपुडाण वा, चंपापुडाण वा दमणगपुडाण वा) जैसा कोष्टपुटका, तगरपुट का, एलापुट का, चोयपुट का, चंपापुट का, दमनकपुट का, (कुंकुमपुडाण वा, चंदणपुडाण वा, उसीरपुडाण वा) कुंकुमपुट का, चन्दनपुट का, उसीरपुट का, ( मरुआपुडाण वा) मरुआपुट का जाईपुडाण वा' जाति
'तेसि णं मणीणं' इत्यादि । सूत्राथ:-( तेसि णं मणीण इमे एयारूवे गंधे पण्णत्ते ) ते मशियाना
म। प्रमाणे ४वामां आवे छे. ( से जहा नामए कोपडाण वा तगरपुडाण वा एलापुडाण वा, चोयपुडाण वा, चंपापुडाण वा दमणगपुडाण वा)
।४ घुटनो, त॥२ पटना, मेरा (मेसी) Yटना, याय पटना, यापुटना, हमान घटना, (कुकुमपुडाण वा, चदणपुडाण वा, उसीरपुडाण वा) म घटन। यन टने।, Gl२ घुटना, (मरुआपुडाण वा ) म२पानी घुटने। (जाइ पुडाण वा)
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. १८ भगवद्वन्दनार्थ सूर्याभस्य गमनव्यवस्था १५९ ल्लिकापुटानां वा केतकीपुपुटानां वा पाटलीपुटानों वा नवमल्लिकापुटानां वा अगुरुपुटानां वा लवङ्गपुटानां वा कर्पूरपुटानां वा वासपुटानां वा अनुवाते वा उद्भिद्यमानानां वा कुटयमानानां वा भज्यमानानां बा उत्कीर्यमाणानां वा विकीर्यमाणानां वा परिभुज्यमानानां वा परिभाज्यमानानां वा भाण्डात् वा भाण्ड संहियमाणानां वा उदाराः मनोज्ञाः मनोहराः घ्राणमनोनिवृतिकराः सर्वतः समन्तात् गन्धा, अमिनिःस्रवन्ति, भवेद् एतद्रूपः स्यात् ? नो अयमर्थःसमर्थः, ते स्खलु मणयः इत इष्टतरका एव गन्धेन प्रज्ञप्ताः ॥ सू० १८ ॥
पुष्प के पुटका ( जुहियापुडाण वा) यूथिका पुष्प के पुट का, ( मल्लियापुडाण वा) मल्लिका पुष्प के पुट का (हाणमल्लियापुडाण वा) स्नानमल्लिकापुट का (केतगिवुडाण वा) केतकी पुष्प के पुट का ( पाडलिपुडाण वा) पाटलपुष्प के पुट का (णो मल्लियापुडाण वा ) नवमल्लिका के पुटका (अगुरुपुडाण वा) अगुरु के पुट का (लवंगपुडाण वा) लवंग के पुटका (कप्पूरपुडाण वा) कपूर के पुट का, (वासपुडाण वा) वासके पुट का (अणुवायंसि वा ओभिजमाणाण वा, कुट्टिज्जमाणाण वा भजिज्जमाणाण वा) अनुकूल वायु के चलने पर उनकी उद्भिद्यमान अवस्था में, कुटयमान अवस्था में, भज्यमान अवस्था में ( उकिरिज्जमाणाण वा विकिरिज्जमाणाण वा परिभुज्जमाणाण वा परिभाइज्जमाणाण वा ) उत्कीर्यमाण अवस्था में, विकीयमाण अवस्था में, परिभुज्यमान अवस्था में. परिभाज्यमान अवस्था में, अथवा एक भाण्ड से दूसरे भाण्ड में ले जाने की अवस्था में ( ओराला, onld Y०५ना घुटना ( जुहिया पुडाण वा) यूथि४। पुयना पुटना ( मल्लिया पुडाण वा ) मवि ५०५ना घुटना ( हाणमल्लियापुडाण वा) स्नान महिला घटना (केतगिपुडाण वा ) ती पु०५ना पुटने। (पाडलिपुडाण वा) पाट पुन घटना (णो मल्लियापुडाण वा) नवमाता (यमेडी) - Yटना, ( अगुरुपुडाण वा) पशु३ना टन(लवंगपुडाण वा) aal Yटना, (कम्पूरपुडाण वा) पूरना Yटना, (वासपुडाण वा) वासना घुटनी, (अणुवायंसि वा अभिज्जमा णाण वा, कुट्टिज्जमाणाण वा भंजिज्जमाणाण वा ) अनुस ५वन वा दाणे ત્યારે તેમની ઉદ્દભિમાન અવસ્થામાં, કુટયમાન અવસ્થામાં, ભજ્યમાન અવસ્થામાં (उकिरिज्जमाणाण वा विकिरिज्जमाणाण वा परिभुज्जमाणाण वा परिभाइज्जमा. णाण वा ) असीय भाए। अवस्थामा, विकीय भाए। अवस्थामा, परिमुल्यमान अq. સ્થાનમાં, પરિભાજ્યમાન અવસ્થામાં, અથવા એક પાત્રથી બીજા પાત્રોમાં લઈ पानी मस्यामा (ओराला, मणुण्णा मणहरा, घाणमणणिव्वुइकरा सव्वओ समंता
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयसूत्रे 'तेसि णं मणीणं' इत्यादि
टीका- तेषां-कृष्ण-नील-लोहित-हारिद्रा-शुक्लानां खलु मणीनाम् अय मेतद्रूपः-अनुपदं वक्ष्यमाणरूपो गन्धः प्रज्ञप्तः, स यथानामकः-कोष्टपुटानां वा-इत्यादि-कोष्ठं-गन्धद्रव्यविशेषः तस्य ये पुटा:-पुटिकाः तेषां-' कोष्ठपुटानां" इत्यादौ बहुवचनोपादानं गन्धातिशयद्योतनार्थम् , तथ, तगरपुटानां मणुण्णा मणहरा, घाणमणणिव्वुइकरा सव्वओ समंता गंधा अभिनिस्सवंति ) उदार, मनोज्ञ, मनोहर एवं घ्राण और मन को निवृतिकारक (सुखकारक ) ऐसा गंध सब दिशाओं में और सब विदिशाओं में फैलता है. इसी प्रकार से इनका मी गंध सब दिशाओ में और सर्व विदिशाओं में फैलता है ( भवे एयारूवे सिया) तो क्या इन मणियों का भी ऐसा ही-इस प्रकार का ही-गंध होता है ? उत्तर (णो इणढे समठे ) यह अर्थ समर्थ नहीं है क्यों कि ( तेणं मणी एत्तो इतराए चेव गंधेणं ) पण्णत्ता ) ये सब मणियां अपने २ गंध की अपेक्षा से इन सब पूर्वोक्त गंध द्रव्यों से भी अधिक गंधवाले माने गये हैं अतः ये इष्ट तरक हैं इत्यादि सब कथन पहिले जैसा जानना चाहिये ।
टीकार्थ-उन कृष्ण, नील, लोहित, हारिद्र और शुक्ल मणियों का इस प्रकार का यह गंध कहा गया है. कोष्ठ-एक प्रकार गंध द्रव्य विशेष होता है. इसकी जो पुटिकाएँ होती हैं-वह कोष्ठपुट है. यहां जो सब जगह बहु वचन का प्रयोग किया गया है वह उनकी गंधातिशयता को गंधा, अभिनिस्सवंति ) २, मनाश, भनी २ भने ना मन मनन निवृत्तिકારક (તરત જ પરમ આનંદ આપનારો) એ ગંધ બધી દિશાઓમાં અને સર્વે વિદિશાઓમાં પ્રસરી જાય છે તે પ્રમાણે જ તેમનો પણ ગંધ બધી દિશાઓમાં भने सहिशामामा प्रसरी तय छे. ( भवे एयारूवे सिया) तो शुं मा स भाशमान ५ ५५५ २ गत ४ लेय छ ? उत्तर (णो इणद्वे समढे) मा मथ समथ नथी. भ ( तेणं मणी एत्तो इतराएचेव गंधेण पण्णत्ता) मा स મણિઓ પોતપોતાના ગંધની અપેક્ષાએ આ પૂર્વે વર્ણવેલા ગંધદ્રવ્યના ગંધ કરતાં પણ વધારે સરસ ગંધ વાળા માનવામાં આવ્યા છે. એથી તે ઈષ્ટતરક છે. વગેરે બધુ કથન પહેલાંની જેમ જ સમજી લેવું જોઈએ.
ટીકાર્ય–તે કૃષ્ણ, નીલ, લહિત હારિદ્ર અને શુકલ મણિઓને ગંધ આ પ્રમાણે કહેવામાં આવ્યો છે. કેઝ-એક પ્રકારનું ગંધ દ્રવ્ય વિશેષ હોય છે, એની જે પુટિકાઓ હોય છે, તે કેક પુટ છે અહીં જે બધી જગ્યાએ બહુવચન-પ્રગ કરવામાં આવ્યો છે, તે તેમની અતિશય ગંધને બતાવવા માટે જ કરવામાં આવ્યો.
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. १८ भगवद्वन्दनार्थ सूर्याभस्य गमनव्यवस्था १६१ वा-तगरमपि गन्धद्रव्यविशेष एव तस्य ये पुटास्तेषाम् , तथा-एलापुटानां वाएला-'इलायची' इति भाषा प्रसिद्धा, तस्या पुटानां, तथा-चोयपुटानांचोय-गन्धद्रव्यं तस्य पुटानाम् , तथा-चम्पापुटानां-चम्पा-पुष्पविशेषस्तस्याः पुटानाम् , तथा-दमनकपुटानां वा-दमनक सुगन्धियुक्तवनस्पतिविशेषः, तस्य पुटानाम् तथा-कुड्डुमपुटानां वा-कुडुमं-केसर' इति भाषाप्रसिद्धः सुगन्धिद्रव्यविशेषः, तस्य पुटानाम् , तथा-चन्दनपुटानां वा-चन्दनं-श्रीखण्डचन्दन तस्य पुटानाम् , तथा-उशीरपुटानां वा उशीरं-वीरणनामकतृणमूलं तस्या पुटानाम् , तथा-मरुकपुटानां वा-मरुको-सुगन्धिवनस्पतिविशेषः, तस्य पुटानाम् , तथाजातीपुटानां वा-जाति जाई इति प्रसिद्धः पुष्पविशेषस्तस्याः पुटानाम् , तथायूथिकापुटानां वा-यूथिका--'जूई' इतिप्रसिद्धः पुष्पविशेषः, तस्याः पुटानाम् , तथा -मल्लिकापुटानां वा-मल्लिका-'बेली' इतिप्रसिद्धः, गन्धपुष्पविशेषः, तस्या पुटानाम् , तथा-स्नानमल्लिकापुटानां वा-स्नानमल्लिका-स्नानयोग्यो मल्लिकापुष्पद्योतन करने के लिये ही किया गया है. तगर भी एक प्रकार का गंध द्रव्य विशेष है. एला इस ताम इलायची का है, चोय भी एक प्रकार का गंधद्रव्यविशेष होता है. चम्पा इस नाम का पुष्प विशेष होता है. इसमें उत्कट गंध होती है. सुगन्धिपत्र युक्त एक प्रकार का जो वनस्पति विशेष होता है उसका नाम दमनक है. कुड्डम नाम केसर का है. चन्दन से यहां श्रीखण्ड चन्दन लिया गया है. उशीर नाम खशखश का है. यह एक प्रकार का घास के तृण जैसा होता हैं. मरुक नाम मरुआ का है. यह भी एक प्रकार का गंधद्रव्य विशेष है. यूथिका नाम जुई पुष्प का है. जाति नाम जाई पुष्प का है। मल्लिका नाम मोघरे के पुष्प का है. इसे कहीं २ बेला का फूल भी कहते हैं । स्नान योग्य मल्लिका पुष्प
તગર પણ એક વિશેષ ગંધ દ્રવ્ય છે. એલા એલચીને કહે છે. ચાય પણ એક વિશેષ સુગન્ધ દ્રવ્ય હોય છે. ચપ્પા નામે પુષ્પ વિશેષ હોય છે. તેમાં ઉગ્ર ગંધ હોય છે. સુગંધિપાત્ર યુક્ત એક જાતની વનસ્પતી વિશેષ હોય છે તેનું નામ દમનક છે. કુકુમ નામ કેસરનુ છે. ચંદનથી અહીં શ્રીખંડચંદન લેવાયું છે. ઉશીર શખશને કહે છે. આ એક જાતનું તૃણ હોય છે. મરુક નામ મરવા (ડમરા) નું છે. આ પણ એક જાતનું ગંધદ્રવ્ય વિશેષ હોય છે. યૂથિકાનામ જુઈ પુષ્પનું છે. જાતિનામ જાઈ પુષ્પનું છે. મલ્લિકાનામ મોગરાના પુષ્પનું છે. આ પુષ્પને હિન્દીમાં બેલા પુષ્પ પણ કહે છે. સ્નાન યોગ્ય મલ્લિકા પુષ્પ વિશેષનું નામ સ્નાનમલિકા છે. કેવડાના પુષ્પનું
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६२
राजप्रश्नीयसूत्रे विशेषः, तस्याः पुटानाम् तथा-केतकीपुटानां वा-केतकी-पुष्पविशेषः, तस्याः पुटानाम् . तथा-पाटलीपुटानां वा पाटली-'गुलाब' इति प्रसिद्धः पुष्पविशेषः, तस्याःपुटानाम् , तथा-नवमल्लिकापुटानां वा-नवमल्लिका-पुष्पविशेषः, तस्याः पुटानाम् , तथा-अगुरुपुटानां वा-कालागुरु, तस्य पुटानाम् तथा-लवङ्गपुटानां वा-लवङ्ग-प्रसिद्ध. तस्य पुटानाम् , तथा-कपूरपुटानां वा कपूरं-प्रसिद्धं, तस्य पुटानाम् तथा-वासपुटानां वा-वास:-सुगन्धिद्रव्यविशेषः, तस्य पुटानाम् , अनुवाते वा-आघ्रायकपुरुषाणामनुकूले वाते प्रचलिते सति, पूर्वोक्तानां कोष्टपुटादीनां उद्भिद्यमानानां वा-उद्घाट्यमानानाम् , कुट्यमानानां वा-उद्खलेऽवहन्यमनानां भज्यमानानां वा-खण्डयमानानां, एतद्विशेषणद्वयं कोष्टपुटादीनां द्रव्याणाम् तेषामेव कुट्टनश्लक्ष्णखण्डीकरणसम्भवात् , न तु यूथिकादिनाम् , उत्कीर्यमाणानां ऊर्ध्वाधाक्रियमाणानां कोष्ठादिपुटानां कोष्ठादिद्रव्याणां वा विकीर्यमाणानां वा-इतस्ततो विप्रकीयमाणानां वा परिभुज्यमानानां वा-परिभोगायोपभुज्यविशेष का नाम स्नानमल्लिका है, केवडे के पुष्प का नाम केतकी है. गुलाब के फूल का नाम पाटली है. नवमल्लिका भी एल प्रकार के पुष्प विशेष का नाम हैं. कालागुरु का नाम अगुरु है. लौंग का नाम लवङ्ग है. कपर नाम कपूर का है. वास भी एक प्रकार का सुगंधिद्रव्यविशेष होता है, इन सब के पुटों से तात्पर्य है तरके ऊपर उन्हें रखना. अर्थात् समुदायरूप में इनका जमाव करना. इससे इन सबकी गंध में उत्कटता आजाती है. यही बात आगे के पदों द्वारा आचार्यने शिष्य को समझाई है. वे कहते हैं कि जब ये कोष्टपुटादिक सुगंध द्रव्य विदारित किये जाते हैं ओखली में कूटे जाते हैं, छोटे २ उनके टुकड़े किये जाते हैं, ऊँचे नीचे किये जाते हैं-अर्थात्-वखेरे जाते हैं, इधर उधर फैलाये जाते हैं, परिभोग के काम में लिये जाते हैं, अपने पास के पुरुष आदिकों નામ કેતકી છે ગુલાબના પુષ્પ વિશેષનું નામ પાટલીપુ૫ છે. નવમલ્લિકા પણ એક જાતના પુષ્પ વિશેષનું નામ છે. કલાગુરુ નામ અગુરૂનું છે. લીંગ નામ લવિંગ છે. કપૂરનું નામ કપૂર છે. વાસ પણ એક જાતનું સુગંધિત દ્રવ્ય વિશેષ હોય છે. આ બધાના પુટથી અહીં આ અર્થ સમજવાને છે કે ઢગલાના રૂપમાં આ સર્વેની જમાવટ કરવી. એથી આ બધાની સુવાસમાં ઉત્કટતા આવી જાય છે. એજ વાત નિમ્ન પદો વડે આચાર્ય શિષ્યને કહે છે કે જ્યારે આ બધા કષ્ટપુટ વગેરે સુગધ દ્રવ્ય વિટારિત કરવામાં આવે છે–ખાંડણિયામાં ખાંડવામાં આવે છે. નાનાનાના તેના કકડા કરવામાં આવે છે નીચે ઉપર કરવામાં આવે છે એટલે કે વિખેરવામાં આવે
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. १९ भगवद्वन्दनार्थ सूर्याभस्य गमनव्यवस्था १६३ मानानां, परिभाज्यमानानां पार्श्ववर्तिभ्यः दीयमानानाम् भाण्डाद् वा भाण्ड संहियमाणानाम्-एकस्मात्पात्रात् पात्रान्तरं नीयमानानाम् , उदाराः-विस्तृताः मनोज्ञाः-मनोहारिणः, मनोहरा:-मनोऽनुकूलाः, घ्राणमनोनिवृतिकराः-घ्राणस्य मनसश्च निवृतिकराः-शान्तिप्रदाः, इत्येवंप्रकारा ‘गन्धाः सर्वतः- सर्वासु दिक्षु समन्तात्-सर्वासु विदिक्षु अभिनिःस्रवन्ति-सर्वतोभावेन निःसरन्ति । एवमुक्ते शिष्यःपृच्छति-भवेद् एतद्रूपास्यात् ? इति-तेषां मणीनामेतद्रूपो गन्धःस्यात्कदाचिद् भवेद् ? गुरुः कथयति-नो अयमर्थसमर्थः' इत्यादि पूर्ववत् ॥ सू. १८ ॥
इत्येवं गन्धवर्णनमुक्त्वा तेषां मणीनां स्पर्शवर्णनमाह
मूलम्—तेसि णं मणीणं इमे एयारूवे फासे पण्णत्ते, से जहानामए आइणेइ वा रूएइ वा बरेइ बा णवणी एइ वा हंसगब्भतूलियाइ वा सिरिसकुसुमनिचयेइ वा बालकुसुमपत्तरासीइ वा, भवे एयारूवे सिया ? णो इणहे समझे, तेणं मणी एत्तो इट्टतराए चेव जाव फासेणं पण्णत्ता ॥ सू० १९ ॥ के लिये दिये जाते हैं, अथवा एक पात्र से ओर दूसरे पात्र में जब रखे जाते हैं तब इनकी बहुत बडी गंध ऐसी दिशाओं और विदिशाओं में फैलती है कि जिससे मन का हरण हो जाता हैं. मन को आनंद आता है, मनको रुचती है नाणेन्द्रिय और मन में एक प्रकार की शांति आती है. अब इस पर शिष्य पूछता है कि उन मणियों का इस प्रकार का गंध क्या कदाचित् होता है ? तब गुरु उससे कहते हैं ' यह अर्थ समर्थ नहीं है' इत्यादि आगे का और सब कथन पहिले किये गये कथन के अनुसार ही जानना चाहिये. । अर्थात् इनसे भी अधिक सुगंधि इन रत्नों की थीं. ॥स. १८॥ છે, આમ તેમ ફેલાવવામાં આવે છે પરિભેગના કામમાં લેવામાં આવે છે. પિતાની પાસેના પુરૂષો વગેરેને આપવામાં આવે છે અથવા તે એક પાત્રથી બીજા પાત્રમાં મૂકવામાં આવે ત્યારે એમની એવી તીવ્ર સુવાસ દિશાઓ અને વિદિશાઓમાં પ્રસરી જાય છે કે જેથી મનપણ આકર્ષિત થઈ જાય છે. મનને આનંદ પ્રાપ્ત થાય છે. મનને ગમે છે. ધ્રાણેન્દ્રિય અને મનને એક જાતની શાંતિ પ્રાપ્ત થાય છે. આ બધી વાત સાંભળીને શિષ્ય પ્રશ્ન કરે છે કે તે મણિઓને ગંધ આ જ હોય છે કે શું? ત્યારે જવાબમાં ગુરુ તેને કહે છે કે–આ અર્થ સમર્થ નથી” વગેરે પહેલાના જેવું જ કથન અહીં પણ છે. એટલે કે આ રત્નોને ગંધ તે આ પદાર્થો કરતાં પણ અતિ તીવ્ર છે કે સૂ. ૧૮
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयसूत्रे छाया- तेषां खलु मणीनामयमेतद्रूपः स्पर्शः प्रज्ञप्तः, स यथानामकः अजिनमिति वा स्तमिति वा बूर इति वा नवनीतमिति वा हंसगर्भतूलिकेति शिरिषकुसुमनिचय इति वा बालकुसुमपत्रराशीति वा, भवेद् एतद्रूपः स्याद् ? नो अयमर्थः समर्थः, ते खलु मणयः इत इष्टतरका एव यावत् स्पर्शेन प्रज्ञप्ताः ॥ सू. १९ ॥
तेसि णं मणीणं इमे एयारूवे फासे' इत्यादि
टीका-तेषां-कृष्णादिमणीनां पूर्वाक्तानाम् अयमेतद्रूपः:-अनुपदं वक्ष्यमाणरूपः स्पर्शः प्रज्ञप्तः, स यथानामकः अजिनमिति वा-तत्राजिनं चर्म, तादृशः
उन मणियों के स्पर्शकावर्णन'तेसिं गं मणीण इमे एयारूवे फासे पण्णत्ते' इत्यादि ।
सूत्रार्थ-(तेसिंण मणीणं इमे एयारूवे फासे पण्णत्ते ) उन मणियों का यह इस प्रकार का स्पर्श कहा गया हैं ( से जहानामए आइणेइ वा, रूएइ वा, बूरेइ वा, णवणीएइ वा हंसगब्भतृलियाइ वा सिरीसकुसुमनिचएइ वा बालकुसुमपत्तरासीइ वा ) जैसा-स्पर्श अजिन-मृगचर्म का होता है, बूर का होता है, नवनीत का होता है, हंसगर्भतूलिका का होता है, शिरीषकुसुमसमूह का होता हैं, बालकुसुम के पत्तों के समूह का होता है, उसी प्रकार का स्पर्श उन मणियों का होता है ? ( भवे एयारूवे सिया) क्या इनके जैसा ही उनका स्पर्श होता है ? ( णो इणटे समढे ) यह यर्थ समर्थ नहीं है। क्यों कि ( तेणं मनी एत्तो इदुतराए चेव जाव फासेणं पण्णत्ता) वे मणी इनसे भी इद्वतरक ही यावत् स्पर्श से कहे गये है।
તે મણિઓને સ્પર્શનું વર્ણન. 'तेसिं णं मणीण इमे एयारूवे फासे पण्णत्ते' इत्यादि ।
सूत्राथ—( तेसिं णं मणीण इमे एयारूवे फासे पण्णत्ते ) ते मणियाना २५श या प्रमाणु वामां माव्य। छ, ( से जहानामए आइणेइ वा, रूएइ वा, बूरेइ वा, णवणीएइ वा हंसगब्भतूलियाइ वा सिरीसकुसुमनिचएइ वा बालकुसुमपत्तरासीइ वा) २ २५श मलिन भृगयभ-नाय छ, न य छे. सूरन ।य નવનીત માખણ–ને હોય છે, હંસગર્ભ તુલિકાનો (પાથરવાના ગાદલાને) હેય છે, શિરીષના પુષ્પના સમૂહને હોય છે. નાના પુષ્પોના પત્રોના સમૂહને હાય छे, ते प्रश्न २५ ते भविमान य छे. (भवे एयारूवे सिया) शु मेमन
यो ४ २५ ते भविमान डाय छे ? (णो इणट्टे समट्टे) मा अथ समर्थ नथा. भ ( तेणं मणी एत्तो इद्वतराए चेव जाव फासेणं पण्णता) ते भणिया એમના કરતાં પણ વધારે ઈષ્ટ તરક યાવત્ સ્પર્શ વાળા કહેવામાં આવ્યા છે.
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. १९ भगवद्वन्दनार्थ सूर्याभस्य गमनव्यवस्था १६५ स्पर्शस्तेषां मणीनाम् , एवमग्रेऽपि, रुतं-तूलम् , बूर:-वनस्पतिविशेषः, नवनीतं-प्रतीतं, हंसगर्भ तूलिका-हंसगर्भ:-हंस:-चतुरिन्द्रियकीट विशेषः, गर्भ:तनिर्वतितं तन्तु जालं, तेन निर्मिता तूली-शय्या हंसगर्भतूली, सैव हंसगर्भतूलिका, शिरिषकुसुमनिचयः-शिरिषो वृक्षविशेषः, तस्य यानि कुसुमानिपुष्पाणि तेषां निचयः-समूहः, बालकुसुमपत्रराशिः वालं यत् कुसुम-पुष्पकलिका तस्य पत्राणाम्-अवयवानां राशिः, तद्वत्स्पर्शः, भवेद् एतद्रूपः स्याद्' इत्यादि पूर्ववत् ॥ सू० १९ ।।
मूलम्-तएणं से आभियोगिए देवे तस्स दिव्वस्स जाणविमाणस्स बहुमज्झदेसभागे एत्थ णं महं पेच्छाघरमंडवं विउ
वइ अणेगखंभसयसंनिविर्ट अब्भुग्गयसुकयवरवेइयातोरणवररइयसाल भंजियाग सुसिलिट्ठविसिट्टलह संठियपसत्थवेरुलियविमलखंभं गाणामणिकणगरयणखचियउज्जबलहुसमसुविभतभूमिभागं ईहामियउसभतुरगनरमगरबिहगवालगकिन्नररुरुसरभचमरकुंजरवणलयपउमलयभत्तिचित्तं कंचणमणिरयणथूभियागंणाणाविह पंचवण्णघंटापडागपरिमंडियग्गसिहरं चवलं ___टीकार्थ-पूर्वोक्त कृष्णादि मणीयों का स्पर्श जैसा अजिन-चमडे का रूततूल का, बूर-वनस्पति विशेष का, नवनीत-मक्खन का, हँसगर्भ तूलिका-हँस-चौइन्द्रिय कीट विशेष से निवर्तित तन्तुजाल से निर्मित शय्या का, शिरीष पुष्प के समूह का, एवं पुष्पकलिका के पत्तों का स्पर्श होता है-वैसा है. बाकी के भवेद् एतद्रपः स्यात् ' पदों का और सब कथन पहिले किये गये कथन के जैसा ही जानना चाहिये। इससे भी अनन्तगुणाकोमल स्पर्श इन रत्नों का है ॥ सू० १९ ॥
ટીકાથ–પૂર્વોક્ત કૃષ્ણ વગેરે મણિઓને સ્પર્શ જેવો અજિન-ચામડાને, तूसना, भूर-बनस्पति विशेषना, नवनीत-भामरानी, सगर्भ तूति हुसચૌઈન્દ્રય કીટ વિશેષ નિવર્તિત તંતુ સમૂહથી બનાવવામાં આવેલી શય્યાને, શિરીષ પુષ્પના સમૂહને અને પુષ્પ કલિકાના પાંદડાને સ્પર્શ હોય છે. તે ४ मणिमान ५ डाय छे. शेष पहानी म 'भवेद्एतद्रपः स्यात् ' मा पर्नु કથન પહેલાંની જેમ જ જાણી લેવું જોઈએ. આ સર્વે પદાર્થો કરતાં પણ અનેક ગણો કેમળ સ્પર્શ આ રત્નનો છે. તે સૂ. ૧૯
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६६
राजप्रश्नीयसूत्रे
मरी कवयं विणम्यंत लाउलोइयमहियं गोसीससरसरतचंदणदद्दरदिन्न पंचंगुलितलं उवचियचंदणकलसं चंदणघडसुकय तोरणपडिदुवारदेसभागं आसत्तोसत्तविउलवट्टवग्वारियमलदामकलावं पंचवण्णसरससुरभिमुक्कपुप्फ पुंजोवयारकलियं कालागुरुपवरकुंदुरुक्कतुरुक्क ध्रुवमघमघंतगंधुडूयाभिरामं सुगंधवरगंधियं गंध भूयं दिव्वतुडियसद्दसंपण इयं अच्छरगणसंघविकिण्णं पासाईयं दरिसणिज्जं अभिरुवं पडिरूवं ॥ सू० २० ॥
छाया - ततः स आभियोगिको देवस्तस्य दिव्वस्य यानविमानस्य बहुमध्यदेशभागे अत्र खलु महत् प्रेक्षागृहमण्डपं विकरोति, अनेकस्तम्भ शतसंनिविष्टम् अम्युद्गत सुकृतवर वेदिका तोरणवररचितशालभञ्जिकाकं सुश्लिष्टविशिष्ट संस्थित प्रशस्त वैडूर्य विमलस्तभ्मं नानामणिकनकरत्नखचितो
4
,
'तर णं से आभिओगिए देवे ' इत्यादि. |
सूत्रार्थ - ( तर णं से आभिओगि देवे तस्स दिव्वस्स जाणविमास) इसके बाद उस आभियोगिक देवने उस दिव्य यानविमान के बहु मध्य देशभाग में एक विशाल प्रेक्षागृह मण्डप की विकुर्वणा की ( अणेग
भयसंनिवि ) यह प्रेक्षागृह मण्डप अनेक स्तम्भशत के ऊपर संनिविष्ट था. ( अग्गयसुकयव रवेड्या तोरणरइय सालभंजियागं ) इसमें अत्युन्नत एवं अच्छी तरह से निष्पादित सुन्दर वेदिकाएँ तोरण एवं शालभञ्जिकाए ( पुतलिकाएँ ) बनाई गई थीं ( सुसिलिडविसिट्ठलट्ठ संठियपसत्थवेरुलियविमलखंभ ) इस में जो स्तम्भ लगे हुए थे, वे सब यथायोग्य स्थान
तणं से आभियोगिए देवे ' इत्यादि ।
सूत्रार्थ:- ( तए णं से आभियोगिए देवे तस्स दिव्वस्स जाणविमाणस्स ) ત્યાર પછી તે આભિયાગિક દેવે તે દિવ્ય યાન વિમાનના બહુ મધ્ય દેશ ભાગમાં गोठ सविशाल प्रेक्षागृह मण्डपनी विदुर्वा हरी. ( अणेगखंभसयसंनिविट्ठ ) म પ્રેક્ષાગૃહમંડપ ઘણા સે'કડા થાભલા ઉપર તૈયાર કરવામાં આવ્યા હતા ( अब्भुग्गयसुकयवरवेइयातोरणवररइयसालभंजियागं ) सभां अति उन्नत तेमन સારી રીતે બનાવવામાં આવેલી વેદિકાએ, તારણુ અને પૂતળીઓ હતી. (सुसिलिट्टविसिट्ठसंठियपसत्थवे रुलियविमलखंभ ) आमां अला उरवामां आवेलां થાંભલાએ એવી રીતે યથા સ્થાને સુવ્યવસ્થિત રીતે તૈયાર કરવામાં
6
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. २० भगवद्वन्दनार्थ सूर्याभस्य गमनब्यवस्था १६७ ज्ज्वल बहुसमसुविभक्तभूमिभागम् ईहामृगवृषभतुरगनरमकरविहगव्यालककिन्नररुरुशरभचमरकुअरवनलतापद्मलताभक्तिचित्रं काञ्चनमणिरत्नस्तूपिकाकं नानाविधपंचवर्णधण्टापताकापरिमण्डिताग्रशिखर चपलं मरीचिकवचं विनिमुश्चत् लायितोल्लायितमहितं गोशीर्षसरसरक्तचन्दनदर्दरदत्तपञ्चाङ्गुलितलम् उपचित
पर सुन्दर ढंगसे लगे हुए थे, विलक्षण थे, आकारमें बडे सुहावने थे. वैडूर्य रत्नके ये बने हुए थे, अतः ये सब के सब निर्मल थे (गाणा....भूमिभाग) इसका भूमिभाग अनेक प्राकरके मणियोंसे, स्वर्णसे एवं रत्नोंसे खचित था. इसीलिये वह उज्ज्वल था. अत्यन्तसम था और सुविभक्त था (ईहामियउसभतुरगनरमगरविहगवालगकिन्नररुरुसरभचमरकुंजवणलयपउमलयभत्तिचित्तं) ईहामृग, वृषभ, तुरग. नर, मकर, विहग, व्याल, किन्नर, मृग, शरभ, चमर, कुंजर, वनलता, एवं पद्मलता इन सब की रचनाओं से वह अद्भुत था. (कंचणमणिरयणथूमियागं) सुवर्णमय, मणिमय एवं रत्नमय इसमें स्तूपिकास्तम्भ थे (गाणाविहपंचवण्ण घटापडागपरिमंडियग्गसिहरं) इसका अग्रभाग रूप जो शिखर था वह अनेक प्रकारके पंचवर्णोपेत घण्टाओंसे एवं पताकाओंसे सुशोभित था, (चवलं मरीइकवयं ) चपल था एवं मरीचि का जालको (विणिमुयंतं) फैला रहा था । (लाउल्लोइयमहियं गोसीससरसरत्तचंदणददरदिन्नपंचंगुलितलं) गोमयादिसे लीपा हुआ था, भीतो पर चूने आदिसे सफेद
આવેલો હતો કે જેથી તેઓ વિલક્ષણ, આકારમાં સુંદર-સેહામણું લાગતા હતા. વૈડૂર્ય રત્ન વડે થાંભલાઓ બનાવવામાં આવેલા હતા અને તે બધા નિર્મળ उता. (णाणा... भूमिभाग) मेने। भूमिमा ! ५४२ना भाणमाथी, सुव था અને રત્નોથી જડેલે હતે એથી જ તે ઉજજવળ હતો. એકદમ સમતલ હતો भने सुविमा तो. ( ईहामियउसभतुरगनरमगरविहगवालगकिन्नररुरुसरभचमरकुंजरवणलयपउमलयभत्तिचित्तं ) भृक्ष, वृषभ, तु२१, २२, म४२, वि, व्यास, કિન્નર, મૃગ, શરભ, અમર, કુંજર, વનલતા, અને પદ્મલતા આ બધાના ચિત્રોથી ते अद्भुत ता. (कंचणमणिरयणभूमिभागं ) ते भ७५मां सोना, भाग भने २.नाना यांना ता. (णाणाविह वंचवण्ण घंटापडागपरिमंडियग्गसिहरं ) ते મંડપના અગ્રભાગ-રૂપ જે શિખર હતું તે ઘણી જાતના પાંચ રંગોવાળા ઘટોથી भने साथी शामतु तु. (चवलं मरीइकवयं ) तथा य म ५४ाश ४ि२॥ने (विणिमुयंत ) योमे२ २०ी रघु नु. ( लाउल्लोइय महिंय, गोसीससरसरत्तचंदणदद्दरदिन्नपंच'गुलितलं) गायना छ वगेरेथी ते भ७५ aluati
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६८
राजप्रश्नीयसूत्रे चन्दनकलशं चन्दनघटसुकृततोरणप्रतिद्वारदेशभागम् आसक्तोत्सतविपुलवृत्तप्रलम्बितमाल्यदामकलापं पञ्चवर्णसरससुरभिमुक्तपुष्पपुञोपचारकलितं कालागुरुप्रवरकुंदुरुष्कतुरुष्कधूपमघमधायमानगन्धोद्भूताभिरामं सुगन्धवरगन्धितं गन्धवतिभूतं दिव्यत्रुटितशब्दसंप्रणादितम् अप्सरोगणसंघविकीर्ण प्रासादीयं दर्शनीयं अभिरूपं प्रतिरूपम् ॥ सू० २० ॥ किया हुआ था. गोशीर्ष, एवं सरसरक्त चन्दन, इनके पंकसे प्रचुर पांचों अंगुलियोंके हाथे वहां पर लगाये हुए थे. ( उवचियचंदणकलसं चंदणघडसुकयतोरणपडिदुवारदेसभाग) चन्दनसे चर्चित हुए कलश इसमें रखे हुए थे. प्रत्येक द्वार पर जो तोरण बनाये गये उन पर जो घडे रखे हुए थे वे चन्दन से चर्चित करके रखे गये थे (आसत्तोसत्तविउलवट्टवग्धारियमल्लदामकलावं, पंचवण्णसरसरसुरभिमुक्कपुष्फपुंजोवयारकलियं) इसमें जो मालाओंका समूह लटकाया गया था, वह भूमितक लटतका था, तथा ऊपर तक संलग्न था, बहुत विस्तीर्ण था एवं गोल था. इसमें जो जगह २ पर पुष्प विखेरे गये थे वे पंचवर्णके थे ताजे थे. खुशबुयुक्त थे (कालागुरुपवरकुंदुरुक्कतुरुकधूवमघमघंतगंधुयाभिरामं, सुगंधिवरगंधियं गंधवट्टिभूय) यह प्रेक्षागृहमंडप कालागुरु प्रचुरकुन्दुरुष्क, तुरुष्क इनसब धूपोंकी फैली हुई गंधके उत्कर्षसे रणणीय था. उत्तमगंधोंमें जो श्रेष्ठगंध था उससे यह युक्त था. इसलिये यह ऐसा ज्ञात होता था कि जैसा
આવ્યો હતો. તેમજ તેની દીવાલો ચૂના વગેરેથી સફેદ કરવામાં આવી હતી. ગોરોચન તેમજ રક્તચંદનના પાંચે આંગળીઓના થાપા ત્યાં લગાડવામાં આવ્યા
ता. ( उवचिय चदणकलस चदणघडसुकय तोरणपडिदुवारदेसभाग) यन्ना ५નથી શેભતા કળશે તેમાં મૂકવામાં આવ્યા હતા. દરેકે દરેક દરવાજા ઉપર જે તોરણ બનાવવામાં આવ્યાં હતાં, અને તેમના ઉપર જે કળશે ગોઠવવામાં माव्या ता. ते यह गाडीने वामां माव्या ता. (आसत्तोसत्त विउलवट्ट वग्धारियमल्लदामकलावं पंचवण्णसरससुरभिमुक्कपुप्फपुंजोवयारकलिय) मेमा रे માળાઓના તારણે લટકાવવામાં આવ્યાં હતાં તે ભૂમિને સ્પર્શતા હતાં તેમજ ઉપર સુધી પણ પહોંચેલાં હતાં. તે બહુ જ વિસ્તીર્ણ તેમજ ગોળાકૃતિ વાળાં હતા. તે મંડપમાં અમુક અમુક સ્થાને પુષ્પ વિખેરવામાં આવ્યાં હતાં તે પંચવણનાં
तi, तानता तमा सुमध युद्धत तi. ( कालागुरुपवरकुंदरूकतुरूकध्व मधमधतगंधुद्धयाभिराम, सुगंधवरगंधियं गंधवट्टिभूयं) ते प्रेक्षा ७५ शुरु, પ્રચુર કુદ્રુષ્ક, તુરુષ્ક આ બધા ધૂપની પ્રસરેલી ઉત્તમ સુગંધથી રમણીય હતે.
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્ર: ૦૧
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. स . २० भगवद्वन्दनार्थ सूर्याभस्य गमनव्यवस्था
'तएणं से आभियोगिए देवे' इत्यादि
टीका-तत:-यानविमानविकरणानन्तरं खलु सः-पूर्वोक्तः आभियोगिको देवः तस्य-विकृतस्य यानविमानस्य बहुमध्यदेशभागे-अतिमध्यदेशभागे अत्रअस्मिन् भागे खलु महत्-विशालं प्रेक्षागृहमण्डपं-नाट्यशालारूपं विकरोति । तच्च कीदृशम् ? इत्यपेक्षायामाह- अनेकस्तम्भशतसंनिविष्टम्-अनेकानि-वहुनि स्तम्भशतानि सन्निविष्टानि-संलग्नानि यत्र तत्-अनेकशतस्तम्भ युक्तमित्यर्थः,संनिविष्टम् तथा-अभ्युद्गतसुकृतवरवेदिकातोरणवररचितशाल-भलिकाकम् अभ्युद्गता:
यह गंधकी बत्तीरूप हो. (दिव्वतुडियसहसंपणाइयं अच्छरगणसंघविकिणं, पासाईयं दरिसणिजं, अभिरूवं पडिरूवं) दिव्यबाजोंकी श्रोत्र मनोहारी ध्वनि से वह गुंजित बना हुआ था. अप्सराओंके समूहसे वह व्याप्त था. प्रासादीय था, दर्शनीय था, अभिरूप था और प्रतिरूप था। ___टीकार्थ-इस प्रकारके विशेषणोंसे विशिष्ट यानविमानकी विकुर्वणा करने के बाद पूर्वोक्त उस अभियोगिक देवने विकृत उस यानविमानके अतिमध्य देश भागमें एक विशाल प्रेक्षागृह मंडपकी-नाट्यशालाकी विकुर्वणाकी इस प्रेक्षागृह मण्डपमें अनेकस्तम्भशत संलग्न थे. इसमें सुन्दर वेदिकाएँ, तोरण एवं शालभंजिकाएँ (पुत्तलिकाएँ) जो अत्युन्नत रूपसे अच्छी तरहसे बनाई गई थीं वे शिल्पिश्रेष्ठ द्वारा बनाई गई थीं, इसमें जो स्तम्भ थे, वे बहुत अच्छी तरहसे यथा स्थानपर मिलाकर लगाये हुए थे साधारण स्तम्भ नहीं थे. विलक्षण
શ્રેષ્ઠ ગધેમાં પણ જે શ્રેષ્ઠ ગધ હોય છે તેથી તે યુક્ત હતો. એવી તે ગંધની मत्ती २ ४ ४ातो तो. (दिव्य तुडियसहसंपणाइयं अच्छरगणसंघविकिण्ण पासाईयं दरिसणिज्ज, अभिरूव पडिरूवं) दिव्य मानी श्रवण-मधुर ध्वनिઓથી તે ગુજિત બનેલો હતે. અપ્સરાઓના સમૂહથી તે વ્યાપ્ત હતું, પ્રાસાદીય હતે, દશનીય હતો, અભિરૂપ હત પ્રતિરૂપ હતો.
ટીકાર્ય–આ જાતના વિશેષણોથી યુક્ત યાનવિમાનની વિમુર્વણું કર્યા બાદ તે આભિયોગિક દેવે વિકૃત તે યાનવિમાનના અતિ મધ્ય દેશ ભાગમાં એક વિશાલ પ્રેક્ષાગૃહ મંડપની-નાટ્યશાળાની-વિમુવ કરી. તે પ્રેક્ષાગૃહ મંડપમાં સેંકડો થાંભલાઓ હતા. તેમાં સુંદર વેદિકાઓ, તારણે અને સરસ કલાત્મક રીતે બનાવવામાં આવેલી જે શાલભંજિકાઓ (પૂતળીઓ) હતી તે શ્રેષ્ઠ શિલ્પકારો વડે તૈયાર કરવામાં આવેલી હતી. તેમાં જે થાંભલાઓ હતા, તે બહુ જ સુવ્ય
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७०
राजप्रश्नीयसूत्रे अत्युन्नताः सुकृताः - सुष्ठुनिष्पादिताः वरवेदिकातोरणवररचितशालभलिकाःवराश्चताः वेदिकाश्च वरवेदिकाः वरवेदिकाश्वतोरणानिच वररचितशालभञ्जिकाश्च वररचिताः-शिल्पिश्रेष्ठसुनिष्पादिताः शालभञ्जिकाः-पुत्तलिकाश्च यत्र तादृशम् , तथा-सुश्लिष्ट विशिष्ट लष्ट-संस्थितवैडूर्यविमलस्तम्भ-सुश्लिष्टाः-सुष्टु मिलिताः विशिष्टाः विलक्षणाः लष्टसंस्थिताः सुन्दर संस्थानयुक्ताः, वैडूर्यविमलस्तम्भावैडूर्यरत्नमयाः विमला:-निर्मलाः स्तम्भाः यत्र तादृशम् तथा-नानामणिकनक -रत्न खचितोज्ज्वलबहुसमसुविभक्तभूमिभाग-नानामणिभिः अनेकप्रकारमणिभिः कनकरत्नैः-कनकैः-स्वर्णैः रत्नश्च खचितः-युक्तः यद्वा-खचिताः नानामणयो यत्र स खचितनानामणिः, प्राकृतत्वात् नानामणिखचितः, इति पर निपातित विशेषकं पदम् सच उज्ज्वल:-विशुद्धः बहुसमः-अत्यन्तसमः सुविभक्त:-कृतसम्यग्विभागः भूमिभागो यत्र तादृशम् तथा-ईहामृगवृषभतुरगनरमकरविहगव्यालककिन्नररुरुशरभचमर कुञ्जरवनलतापद्मलताभक्तिचित्रम्-तत्र-ईहामृगो-वृकः, वृषभः-बलीवईः, तुरगः-अश्वः, नरः-मनुष्यः, मकरः-ग्राहः, विहगः-पक्षी, व्यालकः-सर्पः, किन्नरः, व्यन्तरदेव विशेषः, रुरु:-मृगः शरभः.अष्टापदः चमरः -वन्योः गौः, कुञ्जरो-हस्ती, वनलता-वनोत्पन्नलता पद्मलता-कमलिनी एतदीहास्तम्भ थे, सुन्दर संस्थानसे ये युक्त थे, वैडूर्यमणिके ये बने हुए थे और निर्मल थे. इस प्रेक्षामंडपका जो भूमिभाग था वह अच्छी रीतिसे विभाग संपन्न था अनेक प्रकारकी मणियोंसे, स्वर्णसे एवं रत्नोंसे खचित था (अथवा खचित हैं नानामणि जिसमें ऐसा था) विशुद्ध था, अत्यन्त सम था. तथा -ईहामृग-वृक, वृषभ-वलीवर्द, तुरग-घोडा, नर-मनुष्य, मकर-ग्राह, विहगपक्षी, व्यालक-सर्प, किन्नर-व्यन्तर देव विशेष, रुरु-मृग, शरभ-अष्टापद, चमर-जंगली गाय, कुंजर-हाथी, वनोत्पन्नलता और पद्मलता-कमलिनी इन વસ્થિત રીતે યથાસ્થાને ઊભા કરેલા હતા. તે થાંભલાઓ સાવ સાધારણ હતા નહીં પણ વિલક્ષણ તેમજ સુંદર સંસ્થાનથી યુક્ત હતા. વડૂર્ય મણિઓથી તે બનાવવામાં આવેલા હતા અને નિર્મળ હતા. તે પ્રેક્ષાગૃહનો જે ભૂમિભાગ હતે તે સરસ રીતે સુવિભાજિત હતે જાત જાતના મણિએથી, સુવર્ષોથી તેમજ રત્નથી તે જડેલે હતે. (અથવા અનેક જાતના મણિએ જેમાં જડેલા છે એવો તે હતે.) વિશુદ્ધ હતું, એકદમ સમતલ હતો તેમજ ઈહામૃગ, વૃક. वृषभ,, मला तुर, (घोडा) २-मास, भ४२-भ॥२ विड-पक्षी, व्यास-स५-6ि-12-व्यत२ वविशेष, २२-२१, २२-18 ५वा भृग વિશેષ, ચમર-ચમરી ગાય, કુંજર-હાથી, વનની લતાઓ અને પદ્મલતા-કમ
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. २० भगवद्वन्दनार्थ सूर्याभस्य गमनव्यवस्था १७१ मृगादि पालतान्तानां या भक्तयो-रचनाश्चित्राणि, ताभिश्चित्रम्-अद्भुतम् तथा कञ्चनमणिरत्नस्तुपिकाकं-काञ्चनं-सुवर्ण तन्मय्यः एवं मणिमय्यः रत्नमय्यश्च स्तृपिकाः-स्तम्माः यत्र तादृशम् , नानाविधपञ्चवर्णघण्टापताका परिमण्डिताग्रशिखरं-नानाविधाः अनेकप्रकारा ये पञ्चवर्णघण्टापताका:-कृष्ण-नील-रक्तपीत-श्वेतरूपपश्चवर्णाः घण्टाः पताकाश्च, ताभिः परिमण्डितं-सुशोभितम् , अग्रशिखरम्-अग्रभागरूपं शिखरं यस्य तादृशम् , तथा चपलं-चञ्चलं, मरीचिकवचं-किरणजालपरिक्षेपं विनिर्मुश्चत्-निःसारयत् , तथा-लायितोल्लोयितमहितंलाइतं-यद् भूमेोमयादिना लेपनं, उल्लोइयं-कुडयानां मालस्य च सेटिकादिभिरुपलेपनं सम्मृष्टीकरणम् , तेन महितम्-शोभितम् , तथा गोशीर्षसरसरक्तचन्दनदर्दरदत्तपश्चाङ्गुलितलं - गोशीर्ष – हरिचन्दनाख्यचन्दनविशेषः, सर-रसमयं रक्तचन्दनं-प्रसिद्धम् , एतदुभयपङ्केन दर्दरं प्रचुरं यथा स्यात्तथा-चपेटाकारेण दत्ताः पञ्चाङ्गुगुलितलाः-पञ्च अङ्गुलयो यत्र तादृशास्तलाः-हस्तका यत्र ताहशम् , तथा – उपचित - चन्दकलशम् - उपचिताः-निहिताः चन्दनकलशा:सबकी रचनाओंसे वह अद्भुत था. कांचन-सुवर्ण, मणि, और इन सबके वहां के स्तम्भ बने हुए थे. इसका अग्रभागरूप शिखर अनेक प्रकारके कृष्ण, नील रक्त, पीत, श्वेतरूप पांचवर्णोंवाले घण्टाओं और पताकाओंसे सुशोभित था, चपल किरणजालके परिक्षेपको निकाल रहा था. गोमयादिकसे इसकी भूमि लिपी हुई थी. भीतें इसकी चूनेकी कलईसे पुती हुई थीं-इस कारण यह बडा सुहावना लग रहा था. गोशीर्ष – हरिचन्दन, एवं रसमय रक्त चन्दन इन दोनोंके पङ्कसे युक्त हुए हाथे वहां लगाये हुए थे. हाथोंकी पांचों अंगुलियां उन हाथों में उलछरी हुई थीं, हाथोंके तलभाग हरिचन्दन एवं रसमय रक्तचन्दनके लेप से लिप्त बने हुए थे. इसमें चन्दन चर्चित घट रखे લિની આ સર્વેની રચનાઓથી તે અદ્દભુત હતું, તે મંડપના બધાં ખંભે કાંચન, સુવર્ણ અને રત્નોના બનેલા હતા. તેને અગ્રભાગ રૂ૫ શિખર ઘણી જાતના કૃષ્ણ, નીલ, રક્ત, પીત, શ્વેત રૂપ પાંચ વર્ણોવાળા ઘંટાઓ તેમજ પતકાઓથી સુશોભિત હતું. ચપળ હતું. તે રોમેર કિરણેને વિખેરી રહ્યું હતું. છાણ વગેરેથી તેને ભૂમિ ભાગ લીંપેલ હતું. તેની ભીંતે ચૂનાના ધોળથી અલિપ્ત હતી તેથી તે અતીવ મનહર લાગતો હતે, ગશીર્ષ, હરિચંદન, અને રસમય રક્ત ચંદન આ બંનેના પંકથી યુક્ત થયેલા થાળાઓ ત્યાં લગાડવામાં આવ્યા હતા. હાથની પાંચે પાંચ આંગળીઓ તે થાળાઓમાં સ્પષ્ટ પણે બહાર દેખાઈ આવતી હતી. થાળાઓના મધ્ય ભાગ હરિચંદન અને રસમય લાલચંદન લેપથી લિસ હતા. તેમાં ચંદન
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७२
राजप्रश्नीयसूत्रे
चन्दनचर्चित घटा यत्र तादृशम्, तथा - चन्दन घटसुकृत तोरणप्रतिद्वारदेशभागं चन्दन घटैः - चन्दनचर्चित कलशैः सुकृतानि-सुष्ठु कृतानि सुशोभितानि यानि तोरणानि तानि चन्दनसुकृततोरणानि तानि प्रतिद्वारदेशं सर्वस्मिन् द्वारदेश भागे यत्र तादृशम्, तथा - आसकोत्सक्तविपुलवृत्तप्रलम्बितमाल्यदामकलापम्तत्र आसक्तः 'भूमिसंलग्नः, उत्सक्तः - उपरिसंसक्तः विपुलो - विस्तीर्णः, वृत्तो- वर्तुलः प्रलम्बितः - प्रलम्बमानीकृतः माल्यदामकलापः - माल्यानां पुष्पाणां यानि दामानिमालाः तेषां कलाप:-समूहो यत्र तादृशम्, तथा - पञ्चवर्णसर ससुरभिमुक्त पुष्पपुञ्जोपचारकलितं पञ्चवर्णानि - कृष्ण - नील- पीत- रक्तश्वेतरूपपञ्च-वर्णयुक्तानि सरसानि रसयुक्तानि आर्द्रानीत्यर्थः सुरभीणि सपरिमलानि च तानि मुक्तानि - स्वयं पतितानि पुष्पाणि, तेषां ये उपचाराः - रचनाविशेषाः, तैः कलि तं युक्तम्, तथा - कालागुरुप्रवरकुन्दुरुष्कतुरुष्क धूपमघमघायमानगन्धोद्धताभिरामंकालागुरु, प्रवरो विशिष्टः कुन्दुरुष्कः, तुरुष्कः, एते त्रयो धूप विशेषा ते च धूपाः कालागुरुप्रवरकुन्दुरुष्कतुरुष्क धूपास्तेषां यो मघमघायमानः - प्रसरन् गन्धः तस्य यद् उद्भूतम् - उत्कर्षत्वं तेनाभिरामं - रमणीयम् तथा-सुगन्धवरगन्धितं - सुगन्धेषु - उत्तम गन्धेषु यो वरः - श्रेष्ठो गन्धः स सुगन्धवरगन्धः स सञ्जातोऽस्मिन्निति सुगन्धवरगन्धितं - सर्वोत्कृ ष्टगन्धयुक्तम्, गन्धवर्त्तिभूतम् - गन्धवर्त्तिका -
9
-
हुए थे प्रतिद्वार देशमें जो तोरण थे वे चन्दनचर्चित घटोंसे सुशोभित किये हुए थे. इसमें बडी २ लंबी २ नीचे तक मालाऐ लटकाइ गई थीं. जो ऊपर में अच्छी तरहसे संसक्त की हुई थीं, यह माल्यदामकलापवृत्त था, स्वयंपतित, पंचवर्णके कृष्ण, नील, पीत, रक्त, श्वेत इन पांचोंवणोंके अचित्त आर्द्र, सुरभित पुष्पोंकी रचना विशेषसे युक्त था, इस प्रेक्षामंडप में कालागुरु, प्रवर कुन्दुरुष्क, एवं तुरुष्क ये धूपविशेष रखे गये थे, सो इनकी फैलाती हुई गंधकी उत्कर्षतासे वह रमणीय बना हुआ था, अतः यह सर्वोत्कृष्ट લિપ્ત કળશે। મૂકેલા હતા. પ્રતિદ્વાર દેશમાં જે તારણા હતા. તે ચંદન ચર્ચિત ઘડાઓથી સુÀાભિત કરવામાં આવેલાં હતાં. તેમાં નીચે સુધી મેાટી મેાટી માળાએ લટકાવવામાં આવી હતી. જે ઉપર સારી રીતે બાંધવામાં આવેલી હતી. આ માળાઓના તારણા જાતે ખરી પડેલાં પાંચ વનાં-એટલે કે કૃષ્ણ, નીલ, પીત, રક્ત અને વેત આ પાંચ વર્ણીનાં અચિત્ત-આર્દ્ર, સુગંધિત પુષ્પોની રચના વિશેષથી યુક્ત હતાં. આ પ્રેક્ષા મ`ડપમાં કાલા ગુરુ, પ્રવર, કુંદ્ગુરુષ્ણ, અને તુરુષ્ક આ સર્વે ધૂપ-વિશેષા કરવામાં આવ્યા હતાં. એમની સવિશેષ ગંધની ઉત્ક્રુષ્ટ તાથી તે રમણીય અનેલા હતા. તે સર્વોત્કૃષ્ટ ગધથી યુક્ત હેાવા બદલ ગધની
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર ઃ ૦૧
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. २१ भगवद्वन्दनार्थ सूर्याभस्य गमनव्यवस्था १७३ रूपम् , तथा-दिव्यत्रुटितशब्दसंप्रणादितं दिव्यानां-देवलोकभवानां त्रुटितानांवाद्यानां वेणुवीणामृदङ्गादीनां ये शब्दास्तैः संप्रणादित-सम्यक् श्रोत्रमनोहारीतया प्रकर्षण नादितं-गुञ्जितम् , तथा-अप्सरोगणसङ्घविकीर्णम्-अप्सरसां ये गणाःसमूहास्तेषां यः सङ्घसमुदायस्तेन विकीर्णं व्याप्तम् , तथा प्रसादीयं, दर्शनीयम् , अभिरूप प्रतिरूपम् एतत्पदचतुष्टयं पूर्वव्याख्यातमेव ॥ सू. २० ॥
मूलम् -तस्स णं पेच्छाघरमंडवस्स बहुसमरमणिज्जं भूमिभागं विउव्वइ जाव मणीणं फासो। तस्स णं पेच्छाघरमंडवस्स उल्लोयं विउबइ ईहामियउसभतुरगनरमगरविहगवालगकिन्नररुरुसरभचमरकुंजरवणलयपउमयभत्तिचित्तं जाव पडिरूवं । तस्स णं बहुसमरमणिज्जस्स भमिभागस्स बहुमज्झदेसभाए एत्थ णं महं एगं वइरामयं अक्खाडगंविउव्वइ । तस्स णं अक्खवाडयस्स बहुमज्झदेसभागे एत्थणं महं एगं मणिपेढियं विउव्वइ । अटुजोयणाई आयामविक्खंभेणं चत्तारिजोयणाइं बाहल्लेणं सव्व-मणिमयं अच्छं सणं जाव पडिरूवं । तीसेणं मणिपेढियाए उवरि एत्थणं महं एगं सीहासणं विउव्वइ, तस्स णं सीहासणस्स इमेयारूवे वण्णाबासे गंधसे युक्त होनेके कारण गन्धकी एक बत्ती तुल्य हो रहा था. तथा दिव्य त्रुटितों-बाजोंकी-वेणु, वीणा, मृदङ्ग आदिकोंकी श्रोत्र मनोहारी ध्वनिसे यह गुजित बना हुआ था. अप्सराओंके गणके गण इसमें इधर उधर बैठे हुए थे. इन्हीं सब बातोंसे यह प्रेक्षागृह मंडप प्रासादीय, दर्शनीय अभिरूप एवं प्रतिरूप बना हुआ था. इन चारों पदों की व्याख्या पहिले की जा चुकी है ॥ सू० २० ॥ બત્તી જે થઈ રહ્યો હતે. તેમજ દિવ્ય વાજાઓની વેણું, વીણ, મૃદંગ વગેરેના શ્રવણ મધુર ધ્વનિથી તે ગુજિત હતે. અપ્સરાઓના ટોળે ટોળાં તેમાં આમ તેમ બેઠા હતાં, આમ બધી રીતે જોતાં તે પ્રેક્ષાગૃહ મંડળ પ્રાસાદીય, દશનીય, અભિરૂપ અને પ્રતિરૂપ બનેલો હતે. પ્રાસાકીય વગેરે ચારે પદોની વ્યાખ્યા પહેલાં કરવામાં આવી ગઈ છે. સૂ૦ ૨૦ છે
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७४
राजप्रश्नीयसूत्रे
I
पण्णत्ते - तवणिज्जमया चक्ला, रययामया, सीहा, सोवणिया पाया, णाणामणिमयाइं पायसी सगाई जंबणयमया गत्ताई, वइरामयासंधा, णाणामणिमये विच्चे । से णं सीहासणे ईहामियउसभतुरमनुरगनर मगरविहगवालग किन्नररुरुसरभचमरकुंजरवणलयपउमलयभत्तिचित्तं सारसारोवचियमणिरयणपायपीढअत्थरगमिउमसूर गणवतयकुसंत लिंव के सरपच्चुत्थुयाभिरामे सुविरहयरयत्ताणे उवचियखो मदुगुहपहपडिच्छायणे रत्तंसुअसंवुए सुरम्मे आईणगरूयबूरणवणीयतूलफासे मउए पासाईए दरिसणिज्जे अभिरू पडिवे || सू० २१ ॥
छाया - तस्य खलु प्रेक्षागृहमण्डपस्य बहुसमरणीयं भूमिभागं विकरोति यावत् मणीनां स्पर्शः । तस्य खलु प्रेक्षागृह मण्डपस्य उल्लोकं विकरोति ईमृगवृषभतुरगनरम कर विहगव्यालक किन्नररुरुशरभ चमरकुअरवनलता पद्मलताभक्तिचित्रं यावत्
"
तस्सणं पेच्छाघर मंडवस्स ' इत्यादि ।
सूत्रार्थ - ( तस्स णं पेच्छाघरमंडवस्स ) इस प्रेक्षागृहमंडप के ( बहुसमरमणिज्जं भूमिभागं विउव्वइ ) बहुसमरमणीय भूमिभागकी फिर इस आभियोगिक देवने विकुर्वणाकी (जाव मणीण फासो) यहां पहिले कहा गया भूमिभागका वर्णन सब कहना चाहिये और वह मणियोंके वर्णित स्पर्शतक ग्रहण करना चाहिये. ( तस्सणं पेच्छाघरमंडवस्स उल्लोयं विउव्वइ) इसके बाद उस आभियोगिक देवने उस प्रेक्षागृह मंडपके उपरिभागकी विकुर्वणा की ( हामिय उसभतुरग नरमकरविहगवालगकिन्नररुरुचम रकुं जरवणलयपउमलय
"
,
तस्स णं पेच्छाघरमंडवस्स ' इत्यादि ।
सूत्रार्थ - ( तस्स णं पेच्छाघर मंडवस्स ) ते प्रेक्षागृह भौंडपना ( बहुसमरमणिज्जं भूमिभागं विउब्वइ ) बहु सभ तेमन रमणीय भूमिभागनी ते मालियो - जिउ हेवे विठुर्वाणा ४ . ( जाव मणींण फासो ) अहीं पडेसां ने लूभिलाग विषे વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે તેવું જ વર્ણન સમજવું જોઇએ. મણિએના સ્પર્ધા વિષેના वर्णन सुधीनु वर्णन अडीं यावत् शम्हथी समन्वु लेहये. ( तस्स णं पेच्छाघरमंडवस उल्लोयं विवइ ) त्यार पछी ते मालियोग हेवे ते प्रेक्षागृह भौंडपना उपरिभागनी विठुवा उरी ( ईहा मियउसभतुर गनर मगरविह्गवालग किन्नररुरुसरभ
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. २१ भगवद्वन्दनार्थ सूर्याभस्य गमनव्यवस्था १७५ प्रतिरूपम् । तस्य खलु बहुसमरमणीयस्य भूमिभागस्य बहुमध्यदेशभागे अत्र खलु महान्तमेकं वज्रमयमक्षपाटकं तस्य खलु अक्षपाटकस्य बहुमध्यदेशभागे अत्र खलु महतीमेकां मणिपीठिका विकरोति अष्ट योजनानि आयामविष्कम्भेण, चत्वारि योजनानि बाहल्येन, सर्वमणियमयीम् अच्छांश्लक्ष्णां यावत् प्रतिरूपम् । तस्याः खलु मणिपीठिकाया उपरि अत्र स्खलु महत् एकं सिंहासनं विकरोति, तस्य खलु सिंहासनस्य अयमेतद्रूपो वर्णावासः प्रज्ञप्तः-तपनीयमयाः चक्रलाः, रजतमयाः सिंहाः सौवर्णिकाः पादाः, नानामणिमयानि
भत्तिचित्तं जाव पडिरूवं) यह उपरिभाग ईहामृग, वृषभ, तुरग, नर, मकर, विहग, व्यालक, किन्नर, रुरु-मृग, सरभ-अष्टापद 'चमर-चमरी गाय, कुंजर-हाथी, वनलता, एवं पद्मलताकी रचनाओंसे अद्भुत था यावत् प्रतिरूप था. (तस्स णं बहुसमरमणिज्जस्स भूमिभागस्स बहुमज्झदेसभाए एत्थ णं एगं वइरामयं अक्खाडगं विउव्वइ) उस बहुसमरमणीय भूमिभागके बहुमध्यदेशभागमें फिर उस आभियोगिक देवने एक बहुत बडे वज्रमय अक्षपाटकक्रीडास्थानकी विकुर्वणाकी (तस्स णं अक्खवाडस्स बहुमज्झदेसभाए एत्थ णं महं एग मणिपेढियं विउव्वइ) फिर उस अक्षपाटकके बहुमध्य देशभागमें उस आमियोगिकदेवने एक विशाल मपीणीठिका की विकुर्वणाकी अट्ठजोयणाई आयामविक्खंभेणं चत्तारिजोयणाई बाहल्लेणं सव्वमणिमयं अच्छं सण्हं जाव पडिरूवं तीसेणं मणिपेढियाए उवरि एगं सीहासणं विउव्वइ) यह लम्बाई चमरकुंजरवणलयपउमलयभत्तिचित्त जाव पडिरूव ) ते 3५२ने। डामृग, वृषम तु२२॥ (31) न२, भ४२ ( भा२) वि (पक्षी) व्यास, ४२, २४-(२९५) સ૨ભ આઠ પગ વાળું પ્રાણું વિશેષ, ચમર–ચમરી ગાય, કુંજર (હાથી) વનલતા मन पसतानी न्यनामाथी मत तो यावत् प्रति३५ ता, ( तस्स णं बहुसमरमणिज्जस्स भूमिभागस्स बहुमज्झदेसभाए एत्थ णं एगवइरामयं अक्खाडगं विउव्वइ ) मा सम तेम २मणीय भूमिमान ४४. मध्यम ते मालियागि દેવે એક બહુ વિશાળ વામય (હીરાઓથી જડેલા) અક્ષપાટક-કડા સ્થાનની वि । ४२१, ( तस्स णं अक्खवाडयस्स बहुमज्झदेसभाए एत्थणं महं एग मणिपेढियं विउव्वइ ) त्या२ पछी ते सक्षपाटना पडु मध्य भागना सेम मध्यमा ते माभियोग वे मे विशाल मणिपानि विव४२N. ( अटुजोयणाई आयामविक्खंभेण चत्तारि जोयणाई बाहल्लेणं सव्वमणिमयं अच्छं सण्हं जाव पडिरूवं तीसेणं मणीपेढियाए उवरिएगं सीहासणं विउठवइ) मा मणिपा881 मतेम જ પહેમાં આઠ યોજન જેટલી હતી તેમજ ઉંચાઈમાં ચાર જન જેટલી
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयसूत्रे पादशीर्षकाणि. जाम्बूनदमयानि गात्राणि, वज्रमयाः सन्धयः नानामणिमय विच-मध्यभागं तत् खलु सिंहासनम् ईहामृगवृषभतुरगनरमकरविहगव्यालककिन्नररुरुसरभचमरकुअरवनलतापद्मलताभक्तिचित्रं सारसारोपचितमणीरत्नपादपीठम चौडाई में आठयोजनकी थी. तथा ऊँचाई में चार योजनकी थी. यह पूरी की पूरी मणियोंसे बनी हुई थी. आकाश एवं स्फटिकमणिके जैसी यह स्वच्छ थी. लक्ष्ण यावत् प्रतिरूप थी. इसके बाद इस मणिपीठिका के ऊपर (एगं सीहासणं विउव्वइ) उसने एक विशाल सिंहासनकी विकुर्वणाकी (तस्स णं सीहासणस्स इमेयारूवे वण्णापासे पण्णत्ते ) उस सिंहासनका वर्णावास-वर्णन पद्धति इस प्रकारसे कहा गया है। (तवणिज्जमयाचकला) सिंहासनके जो चक्कल-चक्रल थे-अर्थात् सिंहासनके पाये जो नीचेके गोल आकारवाले अवयव विशेष थे. वे स्वर्णके बने हुए थे. (रययामया सीहा) इस पर जो सिंहोंकी प्रतिकृति थी. वह चांदीकी बनी हुई थी. (सोवण्णिया पाया) सिंहासनके जो पाये थे वे सुवर्णनिर्मित थे. (णाणामणिया पायसीसगाई) नानामणियोंके बने हुए पादशीर्षक थे. (जंबूणयमयाई गत्ताई) इसके पार्श्वगत अवयव विशिष्ट सुवर्णमय थे (वइरामया संधी) सन्धानस्थान वज्रके बने हुए थे ( णाणामणिमये विच्चे ) इसका मध्यभाग अनेक मणियोंसे युक्त था. (सेणं सीहासणे ईहामियउसभतुरगनरमगरविहगवालगकिन्नररुरुसरभचमरकुजर वणलयपउमलयमतिचित्तं) यह सिंहासन ईहामृग, वृषभ, अश्व, मनुष्य, मकर હતી. તે સંપૂર્ણ મણિઓથી બનેલી હતી આકાશ તેમજ સ્ફટિક મણિના જેવી તે સ્વચ્છ હતી, લક્ષણ હતી યાવત્ પ્રતિરૂપ હતી. ત્યાર પછી તે મણિ पानी ७५२ ( एगं सीहामणं विउव्वइ) तेरी मे विशण सिंहासननी विधु
। ४१ ( तस्स गं सीहासणस्स इमेयारूवे वण्णावासे पण्णत्ते)ते सिंहासनन। वन । प्रभारी छ. ( तवणिज्जमया चक्कला) सिंहासनना २ यस-यही એટલે કે સિંહાસનના પાયા જે નીચે ગોળ આકાર વાળા અવયવ વિશેષ હતા તે सोनाना पाता ( रययामया सीहा ) तेनी ७५२ रे सिंहानी प्रतिकृति (तरेसी माति ) ती ते याहीनी भनेसी ती. (सोवण्णिया पाया) सिंहासनाना पाया ता ते सोनाना मनेता ता. (णाणामणि मथाई पाय सीसगाई) भने मणिमानी मनेसा ५॥ भूपवाना पाहशीष । (५१ भू४ानु सासन विशेष) ता, (जबू णयमयाई गत्ताइ) तेनी पावणा अवयव विशेष सोनाना ता. (वइरामयासंधी)सन्धान स्थान-सधी माम-हीरामाना मने उता. ( णाणा मणिमयेविच्चे) ते मध्य मा भने मणियोथी युत sal. (सेणं सीहासणे इहामिय उसभ तुरग नर मकर विहग वालग किन्नर रुरु सरभ
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. स. २१ भगवद्वन्दनार्थ सूर्याभस्य गमनव्यवस्था १७७ आस्तरकमृदुमसूरकनवत्वक् कुशान्तलिम्ब केसरप्रत्यवस्तृताभिरामम् सुविरचितरजतस्त्राणम् उपचितक्षौमदुकूलपट्टप्रतिच्छादनं रक्तांशुकसंवृतं सुरम्यम् आजिनकरुतबूरनवनीततुलस्पर्शमृदुकं प्रासादीय दर्शनीयम् अभिरूपं प्रतिरूपम् ॥ सू०२१ ॥
विहग, व्याल, किन्नर, मृग, अष्टापद, चमर-चमरी गाय, हाथी, वनलता एवं पद्मलता इनकी रचनाओं से अद्भुत था (सारसारोवचियमणिरयणपायपीढे) इसके पास चढने उतरनेके लिये जो पादपीठ रखा हुआ था, वह बहुमूल्यमणियों एवं रत्नोंसे खचित था (अत्थरगमिउमसूरगणवतयकुसंतलिंब केसरपच्चुत्थुयाभिरामे ) इसका गद्दा मृदु-कोमल आस्तरण वस्त्रसे युक्त था. गद्दाके भीतर कोमल केसर जैसा नवीन त्वचा युक्त दर्भीके अग्रभाग भरे हुए थे. इस तरहके मसूरक-गद्दा-से यह सिंहासन आच्छादित था अतएव अभिराम था. (सुविरइयरयत्ताणे) बैठनेके समय इस पर रजस्त्राणवस्त्र फैलाकर रखा हुआ था (उवचियखोमदुगुल्लपट्टपडिच्छायणे) इस रजस्त्राणवस्त्रके ऊपर एक और जो आच्छादन वस्त्र बिछाया जाता था. वह अलसीका बना हुआ था (रत्तंसुयसंवुए ) मच्छरदानी इस पर सदा तनी रहती थी (सुरम्मे, आईणगरूयबूरणवणीयतूलफासे, मउए, पासाईए, दरिसणिज्जे, अभिरूवे, पडिरूवे) इससे वह बडा रमणीय था जैसा स्पर्श चर्ममय वस्त्रका, कार्पासका, चमर कुजर वणलय पउमलय भत्तिचित्तं ) ते सिंहासन डाभृग, वृषभ, मश्व, भास भ॥२, विग (पक्षी) व्यास (स५), इन्नर, भृग, मटा५४-प्राणी विशेष, ચમર–ચમરીગાય, હાથી, વનલતા અને પદ્મલતા આ સર્વેની રચનાઓથી અદ્દભુત
तु. (सारसारोवचिय मणिरयणपायपीठे) तेनी पासे या तरवा माटे २ पाहा भूखंडतम मितवा मणिमा भने २त्नाथी तितुं. (अत्थरगमिउमसूरगणवतयकुसंतलिंबकेसरपच्चुत्थुयाभिरामे ) तेन। ५२नी ही, भूमित આસ્તરણ વસ્ત્રથી યુક્ત હતી. ગાદીની અંદર કેમલ કેસર જેવાં નવીન ત્વચા યુક્ત દર્ભોના અગ્રભાગ ભરેલા હતા. આ જાતની મસૂરક–ગાદી–વડે તે સિંહાસન भा२४ाहित तु. मेथी ते मालिराम तुं (सुविरइय रयत्ताणे) मेसवाना समये तेनी ७५२ २०४खाएर १ मा२हित ४२वामा मातु. ( उबचिय खोमदुगुल्लपट्टपडिच्छायणे ) ते २०४साए पनी ५२ मे भी २७हन ३५२ व पाथरपामा मातु तु ते शानु मनावामां आवेडं तु (रत्तसुयसंवुए) तेनी ५२ ६२ मशा भ२७२हानी तासी २॥भवाम मावती ती. ( सुरम्मेआईणगरूयबूरणवणीय तूलफासे, मउए, पासाइए, दरिसणिज्जे, अभिरूवे, पडिरूवे ) मेथी ते महु४
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७८
राजप्रश्नीयसूत्रे 'तस्स णं पेच्छाघरमंडवस्स' इत्यादि
टीका-तस्य-अनन्तरोक्तस्य खलु प्रेक्षागृहमण्डपस्य बहुसमरमणीय भूमि भागम्-अत्यन्तसमतलसुन्दरं भूमिभागं विकरोति-आभियोगिको देवो चैक्रियशक्त्योत्पादयति। 'जाव मणीणं फासो' यावन्मणीनां स्पर्शः यावत्पदेन पञ्चदशसूत्रादारभ्यैकोनविंशतितमस्त्रपर्यन्तोक्तं सर्व भूमिभागवर्णनं बोध्यम् । तस्य-पूर्वोक्तस्य खलु प्रेक्षागृहमण्डपस्य उल्लोकम् उपरिभागं विकरोति, कीडशमुपरिभागम् ? इत्यपेक्षायामाह-" इहामृगवृषभतुरगनरमकरविहगव्यालककिभररुरुशरभचमरकुञ्जरवनलतापद्मलताभक्तिचित्रं यावत् प्रतिरूपम् " इतियावच्छब्देन-ईहामृगाद्यारभ्य प्रतिरूपान्तपदसङ्ग्रहो बोध्यः, सच विंशतितमसूत्रादवसेयः व्याख्यापितस्ततत्रैवावलोकनीयः। एवच-एतादृशमुपरिभागं विकरोति । बूर-वनस्पति विशेषका एवं आक आदिके रुईका होता है-वैसा ही स्पर्श इसका था-यह प्रासादीय था, दर्शनीय था अभिरूप था और प्रतिरूप था.। ___टीकार्थ-इसके बाद उस आभियोगिक देवने अनन्तरोक्त इस प्रेक्षागृह मंडपके बहुसमरमणीय भूमिभागको अपनी विक्रिया शक्तिसे निष्पन्न किया. (जाव मणीण फासो) यहां यावत् पदसे पन्द्रहवें सूत्रसे लेकर १९ वें सूत्र तकका इस भूमिभागका समस्तवर्णन गृहीत हुआ है-ऐसा जानना चाहिये. इसके बाद उस आभियोगिक देवने इस प्रेक्षागृह मंडपके ऊपरके भागकी विकुर्वणाकी इसका यह ऊपरका भाग ईहामृग आदि जीवोंके चित्रोंसे अद्भुत था, यावत् प्रतिरूप था. यह सब वर्णन २० वे सूत्रमें पहिले किया जा चुका है, तथा इन ईहामृगसे लेकर प्रतिरूपान्ततक के पदों की રમણીય હતું જે જાતને કોમલ સ્પર્શ ચામડાના વસ્ત્રનો, રૂનો, બૂર-વનસ્પતિ વિશેષન અને અર્ક (આકડા) વગેરેના રૂને હોય છે તેવા જ સ્પર્શ તેનો પણ હત, તે પ્રાસાદીય હતું, દર્શનીય હતું અભિરૂપ હતું અને પ્રતિરૂપ હતું.
ટીકાથે–ત્યાર પછી તે આભિયોગિક દેવે તે પ્રેક્ષાગૃહ મંડપના બહુ સમરમણીય भूमि सामने पातानी विहिया शति 43 नियन्न - ( जाव मणीणं फासो) અહીં યાવત્ પદથી પંદરમાં સૂત્રથી લઈને ૧૯ માં સૂત્ર સુધીનું આ ભૂમિભાગનું સંપૂર્ણ વર્ણન ગ્રહણ કરવામાં આવ્યું છે. એમ સમજવું જોઈએ. ત્યાર પછી તે આભિગિક દેવે તે પ્રેક્ષાગૃહ મંડપના ઉપરિ ભાગની વિમુર્વણ કરી. તેને તે ઉપરિભાગ ઈહામૃગ વગેરે પ્રાણિઓના ચિત્રોથી અદભુત હતો યાવતુ પ્રતિરૂપ હતો. આ બધું વર્ણન ૨૦ માં સૂત્રમાં પહેલાં કરવામાં આવ્યું છે. તેમજ આ
શ્રી રાજપ્રશ્રીય સૂત્ર: ૦૧
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. स. २२ भगवद्वन्दनार्थ सूर्याभस्य गमनव्यवस्था १७९ तस्य खलु बहुसमरणीयस्य भूमिभागस्य बहुमध्यदेशभागे-अत्यन्तमध्यदेशभागे अत्र-अस्मिन् खलु महान्तं-बृहत् एकं वज्रमयं वज्ररत्नमयम् अक्ष-पाटकंक्रीडास्थानं विकरोति । तस्य खलु अक्षपाटकस्य बहुमध्यदेशभागेऽत्र खलु महतीम्-विशाला एकाम् मणिपीठिकां-मणिमयपीठिका विकरोति, अष्टयोजनानि आयामविष्कम्भेण - दैय-विस्ताराभ्याम् , अष्टयोजनप्रमाणायामविस्तारयुक्ताम् , चत्वारि योजनानि बाहल्येन योजनचतुष्टयप्रमाणोचत्वयुक्ताम् , तथासर्वमणियीं-सर्वात्मना मणिमयीम् , अच्छाम् आकाशस्फटिकवदतिस्वच्छाम् , लक्ष्णां लक्ष्णपुद्गलस्कन्धनिष्पन्नाम् , यावत्-यावत्पदेन-पुनःश्लक्ष्णाम् , इत्यारभ्य 'प्रतिरूपाम्' इत्यन्तपदानां संग्रहो व्याख्या च चतुर्दशसूत्रटीकातोऽवसेयः, एवं च एतादृशीं मणिपीठिका विकरोति । व्याख्या भी वहीं परकी गई है. इसके बाद उस आभियोगिक देवने उस वहुसमरमणीय भूमिभागके बीचमें वज्रमय एक क्रिया स्थानकी विकुर्वणा की, बादमें उस अक्षपाटक-क्रीडास्थान के बहु मध्य देश भागमें एक मणिपीठिका की जो कि लंबाई चौडाईमें आठ योजनकी थी, और ऊँचाई में चारयोजन की थी. विकुर्वणाकी, यह मणीपीठिका सर्वात्मना मणिमयी थी. आकाश तथा स्फटिक मणिके समान अतिस्वच्छ थी, लक्ष्ण (चिक्कण) पुद्गलस्कन्ध से निष्पन्न होने के कारण श्लक्ष्ण थी, यहा यावत् पदसे "लक्ष्ण" इस पदसे लेकर "प्रतिरूपां" यहाँ तकके पदोंका संग्रह हुआ है. इन पदोंकी व्याख्या १४ में सूत्र में की जा चुकी है. अतः वहीं से इसे जाननी चाहिये. श्लक्ष्णत्वादि विशेषणोंवाली मणिपीठिकाके ऊपर-उर्वभाग में फिर उसने एक विशाल सिंहासनकी विकुर्वणाकी. इस सिंहासनका वर्णावास-वर्णनपद्धति इस ઈહામગથી લઈને પ્રતિરૂપાંત સુધીના પદોની વ્યાખ્યા પણ ત્યાં જ કરવામાં આવી છે. ત્યાર પછી તે આભિયોગિક દેવે તે બહુસમ તેમજ રમણીય ભૂમિભાની વચ્ચે હરાએ જડેલા એક ક્રીડા-સ્થાનની વિમુર્વણા કરી. ત્યાર પછી તે અક્ષપાટક કીડાસ્થાનની એકદમ વચ્ચેના સ્થાનમાં એક મણિ પીઠિકાની કે જે આઠ જન જેટલી લાંબી તેમજ પહેળી હતી અને ચાર યોજન જેટલી ઉંચી હતી વિકુવરણ કરી. આ મણીપીઠિકા સંપૂર્ણ મણીમય હતી. આકાશ તેમજ સફટિક મણિની જેમ અતિ સ્વરછ હતી. લક્ષણ લીસા પુદ્ગલસ્કથી યુક્ત હોવાથી તે સ્લણ હતી. Asी यावत् ५४थी 'लक्ष्णां' २१॥ ५४थी मान प्रतिरूपां' AST सुधान पनि। સંગ્રહ થયેલ છે. આ પદોની વ્યાખ્યા ૧૪ માં સૂત્રમાં કરવામાં આવી છે. તેથી
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८०
राजप्रश्नीयसूत्रे तस्याः-लक्ष्णत्वादिविशेषणविशिष्टायाः खलु मणिपीठिकायाः उपरिऊर्ध्वभागेत्र खलु महत्-बृहत् एकम् सिंहासनं विकरोति । तस्य-विकृतस्य खलु सिंहासनस्य अयमेतद्रूपः-अनुपदं वक्ष्यमाणरूपो वर्णावास:-वर्णनपद्धतिः, प्रज्ञप्तः, तथाहि-चक्रलाः-सिंहासनस्य पदानामधोवृत्ताऽऽकारा अवयवविशेषाः तपनीयमयाः तपनीयं-स्वर्ण तन्मयाः, सन्ति, तथा-सिंहाः रजतमयाः-रूप्यद्रव्यमयाः, तथा-पादाः सौवर्णिकाः-सुवर्णमयाः, तथा-पादशीर्षकाणि-पादानामुपरितना अवयव विशेषाः, नानामणिमयानि-अनेकप्रकारकमणिरचितानि, तथा -गात्रणि-पार्श्वगता अवयवाः जाम्बूनदमयानि-जाम्बूनदं-जम्बूनदभवं विशिष्टं स्वर्णं तन्मयानि, तथा-सन्धयः-गात्राणां सन्धानस्थानानि वज्रमयाः-वज्ररत्नमयाः, तथा - विञ्च - विच्चशद्रो देशीयो मध्यार्थः, तेन मध्यभाग इत्यर्थः, तन्मध्यं नानामणिमयम् ,
तत्-पूर्वोक्तं सिंहासनम् ईहामृगवृषभतुरगनरमकरविहगव्यालककिन्नररुरुशरभचमरकुअरवनलतापद्मलताभक्तिचित्रम् - ईहामृगादिरचनयाऽद्भुतम् , अत्रत्य प्रकारसे हैं-सिंहासनके पायेके नीचेके जो गोलाकारअवयव विशेषरूप चक्रल थे वे तपनीयमय सुवर्णमय थे, तथा इसमें जो सिंह बनाये गये थे वे रजतमय थे इसके पाद सौवणिक-सुवर्णमय थे तथा-पादशीर्षक-पादोंके ऊपरके अवयव विशेष-अनेक प्रकारके मणियोंसे रचे गये थे. तथा गात्र-पार्श्वगत अवयव-जाम्बूनदमय थे, जाम्बूनदमें हुए विशिष्ट सुवर्णका नाम जाम्बूनद है, तथा-गात्रोंकी संधियोंके जो स्थान थे, वे वज्रमय थे, “ विच्च" यह शब्द देशीय शब्द है, इसका अर्थ बीच या मध्य ऐसा है. सो इसका मध्यभाग नानामणियोंका बना हुआ था. वह पूर्वोक्त सिंहासन ईहामृग, वृषभ, तुरग, જિજ્ઞાસુઓએ ત્યાંથી જાણી લેવું જોઈએ. આ શ્લસણત્વ વગેરે વિશેષણે વાળી મણિ પીઠિકાની ઉપર ઉદર્વ ભાગમાં એક વિશાળ સિહાસનની વિકુવણ કરી. આ સિંહાસનની વિગત આ પ્રમાણે છે. સિંહાસનના પાયાની નીચે જે ગોળ આકારના અવયવ વિશેષ ચકલો હતા તે તપનીયમય (સેનાના) હતા તેમજ તેમાં જે સિંહ બનાવવામાં આવ્યા હતા તે ચાંદીના હતા. તેના પાયા સોનાના હતા. તેમજ પાદશીર્ષક પગોના ઉપરના અવયવ વિશેષ અનેક જાતના મણિઓથી બનાવવામાં આવ્યા હતા. તેમજ ગાત્ર પાર્શ્વગત અવયવ જાંબૂનદના બનેલા હતા. જાંબૂનદમાં થયેલા સવિશેષ સુવર્ણનું નામ જાંબૂનદ છે. તેમજ ગાત્રોની સંધિઓના જે સ્થાન
तi ते १०मय &di ‘विच' मा ४ ३शीय छे. मान। म १२ये अथवा त। મધ્ય એ થાય છે તેની વચ્ચેને ભાગ અનેક જાતના મણિઓથી બનેલો હતો. सात सिंहासन भृक्ष, वृषल, तु२१, न२, भ४२, विड, व्यास (५) २,
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. स्व. २१ भगवद्वन्दनार्थ सूर्याभस्य गमनव्यवस्था १८१ प्रत्येक पदव्याख्या विंशतितमादनन्तरसूत्रादवसेया, तथा-सारसारोपचितमणिरत्नपादपीठम्-उपचितानि-उपन्यस्तानि खचितानि सारसाराणि-अतिप्रधानानिबहुमूल्यानि मणिरत्नानि मणयोरत्नानि च यत्र तत्तादृशं पादपीठं-पादन्यासोपकरणं यस्य तत् तथा-समीपस्थापितप्रधानमणिरत्नमयपीठयुक्तम् , तथाआस्तरकमृदुमसूरक नवत्वककुशान्तलिम्बकेसरप्रत्यवस्तृताभिरामम् तत्र-आस्तरकम् =आच्छादकवस्त्रं मृदु-कोमलं यस्य तादृशं यन्मसूरकम्-आसनविशेषः-'गदिका' इति प्रसिद्धः, तदास्तरकमृदुमसूरकम् , पुनः कीदृशं तन्मसरकम् ? नवत्वककुशान्तलिम्बकेसरं-नवाः नूतनास्त्वचो येषां ते नवत्वचः, ते च ते कुशानां-दर्भाणाम् अन्ताः-पर्यन्तभागास्ते-नवत्वककुशान्ताः, ते लिम्बकेसराणि चकोमलकेसरसदृशा-यस्मिन्मसूरके तत्-नवत्वककुशान्तलिम्बकेसरम् , आस्तरक मृदुमस्वरकं च तद् नवत्वक्कुशान्तलिम्बकेसरं च अस्तरक मृदुमसूरक नवत्वक्कुशान्तलिम्बकेस रम्-कोमलकेसरसदृशनवत्वककुशपर्यन्तभागगर्भितकोमलास्तरकाच्छादितमसूरकमित्यर्थः, विशेषणस्य पूर्वापरनिपातोत्र यादृच्छिको बोध्यः, तेन प्रत्यवस्तृतम्= आच्छादितम् अत एव अभिरामं=सुन्दरम् , तथा-सुविरचितरजस्वाणं-सुविरचितम् नर, मकर, विहग, व्याल, किन्नर, रुरु, शरभ चमर कुंजर, वनलता एवं पद्मलता इन सबके चित्रोंसे अद्भुत था, इन मृगादि समस्तपदोंकी व्याख्या २० वें सूत्रमें की जा चुकी है। सारसार उपचित मणिरत्न पादपीठवाला था अर्थात् सारसार-बहुमूल्य-मणी और रत्नोंसे खचित पादन्यासोपकरण वाला था इस सिंहासनके ऊपर जो गद्दारूप मसूरक बिछा हुआ था वह कोमल आच्छादकवस्त्र से - अवस्तृत था. तथा इस गद्देमें रूईके स्थानमें जो नूतनत्वववाले कुशान्त भरे हुए थे. वे कोमल कमल केसरके जैसे अत्यन्त नरम थे. इस प्रकार यह सिंहासन ऐसे इस मसरकसे आच्छादित था, अतः -अभिराम-सुन्दरथा तथा बैठनेके समय इसपर एक रजोवरोधक वस्त्र और २२ (भृग विशेष), २ (मा8 पाणु प्रा विशेष) २ (थी) 41. લતા અને પદ્મલતા આ બધાના ચિત્રોથી અદ્દભુત હતું. આ સર્વે ઈહામૃગ વગેરે બધા પદોની વ્યાખ્યા ૨૦ મા સૂત્રમાં કરવામાં આવી છે. મણિ તેમજ રત્નના સાર રૂપ પદાર્થ એકત્ર કરીને પાદપીઠ બનાવવામાં આવ્યું હતું. એટલે કે સાર રૂપ બહુ મૂલ્ય મણિ અને રત્નો જડેલું પાદન્યાસપકરણ (પગ મૂકવા માટે બનાવવામાં આવેલું) પાદપીઠ હતું આ સિંહાસનની ઉપર ગાદીના રૂપમાં મસૂરક પાથરવામાં આવ્યું હતું તે કોમલ આચ્છાદક વસ્ત્રથી ઢાંકેલું હતું તેમજ આ ગાદલામાં રૂના સ્થાને જે નવી ત્વચા વાળા કુશાંત ભરેલાં હતાં તે કોમલ કેસર જેવાં અતીવ કેમળ હતાં આ પ્રમાણે આ સિંહાસન એવા મસૂરક વડે ઢંકાયેલું હતું.
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८२
राजप्रश्नीयसूत्रे उपवेशनसमये सुष्ठु-विस्तारितं रजस्त्राण-रजोऽवरोधकं वस्त्रं यस्योपरि तत्तादृशम् , तथा-उपचितक्षौमदुकूलपट्टप्रतिच्छादनम्-उपचितः-परिकर्मितः-सुसज्जितः क्षोम -दुकूलपट्टः क्षौम-क्षुमा-अतसी तेन निवृत्तं दुकूल-वस्त्रं तद्रपो यः पट्टयुगलापेक्षया तप्रतिच्छादनं रजस्त्राणस्योपरि द्वितीयमाच्छादनं यस्य तादृशम् , पुनः-रक्तांशुकसंवृतं-रक्तांशुकेन-मशकगृहाभिधानेन ‘मच्छरदानी' इति भाषाप्रसिद्धेन संवृतम्-आच्छादितम् , अतएव सुरम्यम् अतिरमणीयम् , तथा-आजिनक -रूत-बूर-नवनीततूलस्पर्शम्-आजिनक-चर्ममयं वस्त्रं, रूतं बरो-वनस्पतिविशेषः, तूलम्-अर्कशाल्मल्यादितूलम् एतेषां स्पर्श इव स्पर्शो यस्य तादृशम् , तथा प्रासादीयं, दर्शनीयम् , अभिरूपं प्रतिरूपम् , इत्येषां व्याख्या पूर्व गता। एतादृशं सिंहासनं वर्तत इति पर्यवसितोऽर्थः ॥ सू० २१ ॥ ____ मूलम् तस्स णं सीहासणस्स उवरि एत्थ णं महं एगं विजयदूसं विउठवइ, संखंककुंददकरयअमयमहियफेणपुंजसंनि
विछाया हुआ था. जो इस मसूरकके आच्छादन - चादरकी धूलि आदि द्वारा मलिन होनेसे रक्षा करता था. इस रजस्त्राण वस्त्र के ऊपर दूसरा और भी एक वस्त्र बिछाया हुआ था. जो अलसीका बना हुआ था इस सिंहासन पर मच्छरदानी ढकी थी. इससे भी यह बडा सुहावना प्रतीत होता था, तथा-आजिनक-चर्ममय वस्त्रका, रूत - कपासका, बूर-वनस्पति विशेषका, एवं तुल-अर्क, शाल्मली आदिके रुओंका जैसा स्पर्श होता हैं वैसा ही इस सिंहासन प्रासादीय, दर्शनीय, अभिरूप था इन प्रासादीयादि पदोंकी व्याख्या पहिलेकी जा चुकी है ॥ सू० २१ ॥ એથી તે અભિરામ-સુંદર-હતું. તેમજ બેસવાના સમયે તેની ઉપર એક બીજું રોવરેધક વસ્ત્ર પાથરવામાં આવતું હતું. જે તે મસૂરકના આરછાદન–ચાદરની ધૂળ વગેરે વડે મલિન થવાથી રક્ષતું હતું. તે રજસાણ વસ્ત્રની ઉપર એક બીજું પણ વસ્ત્ર પાથરેલું હતું જે શણનું બનેલું હતું. આ સિંહાસન ઉપર મચ્છરદાની ઢાંકેલી હતી. એથી પણ તે અતીવ સોહામણું લાગતું હતું તેમજ આજિનકચામડાના વસ્ત્રોને, રત-રૂને, બૂર-વનસ્પતિ વિશેષને તેમજ તૂલ-આકડાને, શામલી વગેરેના રૂને જેવો સ્પર્શ હોય છે તે જ સ્પર્શ તે સિંહાસનને પણ હતું. તેમજ તે સિંહાસન, પ્રાસાદીય, દર્શનીય, અભિરૂપ અને પ્રતિરૂપ હતો. આ પ્રાસાદીય વગેરે પદોની વ્યાખ્યા પહેલાં કરવામાં આવી છે. જે સૂ૦ ૨૩ છે
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. २२ भगवद्वन्दनार्थ सूर्याभस्य गमनव्यवस्था १८३ गास सव्वरयणामयं अच्छे सण्हं पासाईयं दरिसणिज्ज अभिरूवं पडिरूवं । तस्स णं सोहासणस्स उवरि विजयदूसस्स य बहुमज्झदेसभागे एत्थ णं महं एगं वयरामयं अंकुसं विउव्वइ तस्सि च णं वयरामयंसि अंकुसंसि कुंभिकं मुत्तादामं विउव्वइ । से णं कुंभिक्के मुत्तादामे अन्नेहिं चउ हिं अद्धकुंभिकेहि मुत्तादामेहिं तदछुच्चत्तप्पमाणेहिं सवओ समंता सपरिक्खित्त । ते णं दामा तवणिज्जलंबूसगा सुवण्णपयरगमंडियग्गा णाणामणिरयणविविहहारहारउवसोभियसमुदाया ईसिं अण्णमण्णमसंपत्ता वाएहिं पुवावरदाहिणुत्तरागएहिं मंदायं मंदायं एजमाणाणि २ पलंबमाणाणि २ पज्झंझमाणाणि २ उरालेणं मणुन्नेणं मणहरेणं कण्णमणणि वुइकरेणं सद्देणं ते पएसे सव्वओ समंता आपूरेमाणारसिरीए अईवर उवसोभेमाणा २ चिट्ठति । ? ___तएणं से आभियोगिए देवे तस्स सीहासणस्स अवरुत्तरेणं उत्तरपुरस्थिमेणं एत्थ णं सूरिआभस्स देवस्स चउण्हं सामाणियसाहस्सीणं चत्तारि भद्दासणसाहस्सीओ विउठवइ । तस्स णं सीहासणस्स पुरथिमेणं एत्थ णं सूरियाभस्स देवस्स चउण्हं अग्गमहिसीणं सपरिवाराणं चत्तारिभद्दासणसाहस्सीओ विउव्वइ । तस्स णं सीहासणस्स दाहिणपुरस्थिमेणं एत्थ णं सूरियाभस्स देवस्स अभितरपरिसाए अट्टण्हं देवसाहस्सीणं अट्ठभद्दासणसाहस्सीओ विउठवइ । एवं दाहिणेणं मज्झिमपरिसाए दसण्हं देवसाहस्सीणं बारसभद्दासणसाहस्सीओ विउव्वइ, पञ्चत्थिमेणं सत्तण्हं अणियाहिवईणं सत्त भद्दासणे विउच्चइ। तस्स णं सीहासणस्स चउद्दिसिं एत्थ णं सूरियाभस्स देवस्स सोलसण्हं आयरक्खदेवसाहस्सीणं
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્ર: ૦૧
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८४
राजप्रश्नीयसूत्रे सोलस भद्दासणसाहस्सीओ विउव्वइ, तं जहा-पुरथिमेणं चत्तारि साहस्सीओ, दाहिणेणं चत्तारि साहस्सीओ पञ्चत्थिमेणं चत्तारि साहस्सीओ, उत्तरेणं चत्तारि साहस्सोओ सू. २२।
छाया-तस्य खलु सिंहासनस्य उपरि अत्र खलु महदेकं विजयदुष्यं विकरोति, शङ्खाङ्ककुन्ददकरजोऽमृतमथितफेनपुअसंनिकाशं सर्वरत्नमयम् अच्छं श्लक्ष्णं प्रासादीयं दर्शनीयम् अभिरूपं प्रतिरूपम् , तस्य खलु सिंहा सनस्य उपरि विजयष्यस्य च बहुमध्यदेशभागे अत्र खलु महान्तमेकं वज्रमयम् अड्डुशं विकरोति । तस्मिंश्च खलु वज्रमयेऽडुशे कुम्भिकं मुत्तादामम्
'तस्स णं सीहासणस्स उवरी' इत्यादि ।
सूत्रार्थ-(तस्सणं सीहासणस्स उवरि एत्थ ण महं एगं विजयदूस विउव्वइ ) उस सिंहासन के ऊपर-उर्वभाग में-उस आभियोगिक देवने एक वृहद् विजयदृष्य (चंदनी) की विकुर्वणा की (संखककुंददकरयअमयमहियफेणपुंजसंनिगासं, सव्वरयणामय, अच्छं सहं पासाईयं दरिसणिज्जं अभिरूवं पडिरूवं ) इस विजयदृष्य की प्रभा शंख के, अङ्क नामक रत्नविशेष के, कुन्दपुष्प के जलकण के, मथित हुए क्षीरोदधि के जल के, फेन समूह के जैसी थी, सर्वात्मना यह विजयदृष्य रत्नमय था, स्वच्छ था, लक्ष्ण था. प्रासादीय था. दर्शनीय था. अभिरूप था और प्रतिरूप था (तस्स णं सीहासणस्स उवरि विजयदूसस्स य बहुमझदेसभागे एत्थ णं महं एगं वयरामयं अंकुसं विउव्वइ) फिर उसने उस सिंहासन के उपरिभाग में वर्तमान उस विजयदृष्य के बहुमध्य भाग में एक बहुत बडे वज्रमय अंकुश की
'तस्स णं सीहासणस्स उवरि' इत्यादि ।
सूत्रार्थ:-(तस्स णं सीहासणस्स उवरि एत्थ णं महं एग विजयदूसं विउव्वइ) તે સિંહાસનની ઉપર ઉર્વ ભાગમાં તે આભિયોગિક દેવે એક મોટા વિજય
ध्यानी विgagu ४२१. (संखककुंददकरयअमयमहियफेणपुंजसंनिगासं, अच्छं, सण्हं पासाईयं दरिसणिज्जं अभिरुवं पडिरूवं ) । विजय प्यनी प्रकाश १, ५४ નામક રતન વિશેષ, કુંદ પુષ્પ, પાણીની ટીપાથી મળેલા ક્ષીર સમુદ્રને પાછું તેમજ ફીણ સમૂહ જેવી હતી. તે વિજય દૃષ્ય સંપૂર્ણતઃ રત્નમય હતે, સ્વચ્છ હતે, ફ્લક્ષણ લીસો—હતો, પ્રાસાદીય હતે, દર્શનીય હતા, અભિરૂપ હતું भने प्रति३५ ईतो. (तस्स णं सीहासणस्स उवरिं विजयदूसस्स य बहुमझदेसभागे एत्थ णं महं एगं वयरामयं अंकुसं विउव्वइ) त्या२ पछी त सिंहासनना ઉપરિ ભાગમાં વિદ્યમાન તે વિજય દૂષ્યના એકદમ અંદરના ભાગમાં એક
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. २२ भगवद्वन्दनार्थ सूर्याभस्य गमनव्यवस्था १८५ विकरोति । तत् खलु कुम्भिकं मुक्तादामं अन्यैश्चतुर्भिरर्द्धकुम्भिकैर्मुक्तादामभिः तदर्बोच्चत्वप्रमाणैः सर्वतः समन्तात् संपरिक्षिप्तम् । तानि खलु दामानि तपनीयलम्बूषकानि सुवर्णप्रतरकमण्डिताग्राणि नानामणिरत्नविविधहाराहारोपशोभितसमुदयानि ईषद् अन्योऽन्यमसंप्राप्तानि वातैः पूर्वापरदक्षिणोत्तरागतैः मन्दमन्दम् एजमानानि २ प्रलम्बमानानि २ प्रझंझायमानानि २ उदारेण मनोज्ञेन विकुर्वणा की (तस्सि च णं वयरामयसि अंकुसंसि कुंभिकं मुत्तादामं विउव्वइ) इसके बाद फिर उसने उस वज्रमय अंकुशके ऊपर कुंभपरिमाणक मुक्ताफल मालाकी विकुर्वणाकी (से णं कुभिक्के मुत्तादामे अन्नेहिं चउहिं अद्धकुभिक्केहिं मुत्तादामेहिं तदद्भुञ्चत्तप्पमाणेहिं सबओ समंता संपरिक्खित्ते) फिर वह कुंभपरिमाणवाला मुक्तादाम दूसरा चार और अर्द्धकुभप्रमाणवाली तथा प्रथम मुक्तादामकी अपेक्षा आधी ऊँचाईवाली मुक्ता मालाओं द्वारा सब तरफ से चारों ओर से उसने परिवेष्टित किया. (तेणं दामा तवणिजलंबूसगा, सुवण्णपयरगमंडियग्गा, णाणामणिरयणबिविहहारद्धहार उवसोभियसमुदया) ये सब मालाएँ सुवर्णमय कन्दुकाकारवाले आभरणोंसे युक्त थीं तथा सुवर्णपत्रों से शोभित अग्रभागवाली थीं। अनेकमणियों एवं रत्नोंके जो अनेकप्रकारके हार, अर्द्धहार थे उनसे उपशोभित समूहवाली थीं (ईसिं अण्णमण्णमसंपत्ता वाएहिंपुव्वावरदाहिणुत्तरागएहिं मंदायं २ एज्जमाणाणि २ पलंबमाणाणि २ पज्झंझमाणाणि २ उरालेणं मणुन्नेणं मणहरेण कण्णमणनिव्वुइकरेणं ते पएसे माई ४ विश 41मय शनी विव'। ४२री. ( तस्सिं च णं वयरामयंसि अंकुसंसि कुभिक मुत्तादामं विउठवइ ) त्या२ पछी तेथे ते १०मय अशनी ५२ सपरिणमा भातासानी भाणानी विव। ४२१. ( से णं कुभिके मुत्तादामे अन्नेहिं चउहिं अद्धकुंभिक्केहिं मुत्तादामेहिं तदद्धच्चत्तप्पमाणेहिं सव्वओ समंता संपरिक्खित्ते ) त्या२ ५छी परिम व भुताहाम (भातीमानी माणा) ने બીજી ચાર અદ્ધકુંભ પ્રમાણ વાળી તેમજ પહેલી મુકતાદામ કરતાં અર્ધી ઉંચાઈ पाणी मुरता। 3 यारे त२३थी तेरे परिवष्टित ४री. ( तेणं दामा तवणिज्जलंबूसगा सुवण्णपयरगमंडियग्गा, णाणामणिरयणविविहहारद्धहारउवसोभिय समुदया ) । સવ માળાઓ સેનાના કુંદુકના જેવાં આકારવાળાં આભરણોથી યુક્ત હતી તેમજ તેમને અગ્રભાગ સુવર્ણના પત્રથી સુશોભિત હતો. ઘણા મણિઓ તેમજ રત્નના જે ઘણી જાતના હારે અદ્ધહાર હતા તેમનાથી ઉપશોભિત હતી. ईसिं अण्णमण्णमसंपत्ता वाएहिं पुव्वावरदहिणुत्तरागएहिं मंदायं २ एज्जमाणाणि २ पलंबमणाणि २ पज्झंझमाणि २ उरालेणं मणुन्नेणं मनहरेणं कण्ण मण निव्वुइकरेणं
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર: ૦૧
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८६
राजप्रश्नीयसूत्रे मनोहरेण कर्णमनोनिवृतिकरेण शब्देन तान् प्रदेशान् सर्वतःसमन्तात् आपूरयन्ति २ श्रिया अतीव २ उपशोभमानानि तिष्ठन्ति ।
ततः खलु स आभियोगिको देवस्तस्य सिंहासनस्य अपरोत्तरे उत्तर पौरत्ये अत्र खलु सूर्याभस्य देवस्य चतसृणां सामानिकसाहस्त्राणां चतस्रो भद्रासनसाहस्रीविकरोति. तस्य खलु सिंहासनस्य पौरस्त्ये अत्र खलु सूर्याभस्य देवस्य चतसृणामग्रमहिषीणां चतस्रो भद्रासनसाहस्री विकरोति, तस्य
सव्वओ समंता आपूरेमाणा २ सिरीए अईव २ उपसोभेमाणा २ चिट्ठति ) ये सब मालाएँ आपसमें एक दूसरीसे कुछ २ दूर थीं. तथा पूर्व, अपर, दक्षिण एवं उत्तर इन चारों दिशाओंसे आगत वायु द्वारा मन्द २ रूपसे धीरे २ बार २ कंपित की जा रही थीं. इसलिये ये थोडी सी इधर उधर चलायमान होती रहती थी इस कारण परस्परमें संपर्क हो जानेसे पुनः पुनः ये वाचालित शब्दायमान हो उठती थीं, इससे उस यानविमान आसन्न प्रदेशों को उनका उदार मनोज्ञ, मनोहर एवं कर्ण मनको शान्तिप्रदान करनेवाला शब्द सब और से समस्त दिशाओंमें व्याप्त किये हुए था-इस तरहकी ये मुक्तामालाएँ अपनी शोभासे बहुत २ शोभित हो रही थीं ।
___ (तएणं से आभियोगिए देवे तस्स सीहासणस्स अवरुत्तरे णं उत्तरपुरत्थिमेणं सरियाभस्स देवस्स चउण्डं सामाणियसाहस्सीणं चत्तारि भद्दासणसाहस्सीओ विउव्वइ) इसके बाद उस आभियोगिक देवने उस सिंहासन के वायव्यकोने में एवं ईशानकोने में सूर्याभदेव के चारहजार सामानिक ते पएसे सव्वओ समंता आपूरेमाणा २ सिरीए अईव २ उवसोभेमाणा २ चिटुति ) આ સર્વે માળાઓ એક બીજાએથી ડી ડી દૂર હતી, તેમજ પૂર્વ, અપર દક્ષિણ અને આ ચારે દિશાઓથી વહેતા પવનથી ધીમે ધીમે વારંવાર હાલી રહી હતી. એથી તે થોડી થોડી આમ તેમ ચલિત રહેતી હતી. આ કારણથી એકબીજાની અથડામણથી વારંવાર વાચાલિત (શબ્દિત) થઈ જતી હતી. એથી તે ચાનવિમાનના નિકટ પ્રદેશને તે માળાઓને ઉદાર, મનેઝ, મનહર અને કાનને ગમ. શાંતિ આપનારે શબ્દ ચારે તરફથી બધી દિશાઓમાં વ્યાપ્ત કરેલો હતો આ પ્રમાણે તે મતિઓની માળાઓ પિતાની શોભાથી ખૂબ જ શોભિત થઈ રહી હતી.
(तए णं आभियोगिए देवे तस्स सीहासणस अवरूत्तरेणं उत्तरपुरथिमेणं एत्थ णं सूरियाभस्स देवस्स चउण्णं सामाणियसाहस्सीणं चत्तारि भद्दासणसाहस्सीओ विउव्वइ ) त्या२ ५७ ते मालियोगि हेवे या२ M२ भद्रासनानी विए।
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सृ. २२ भगवद्वन्दनार्थ सूर्याभस्य गमनव्यवस्था
खलु सिंहासनस्य दक्षिणपौरस्त्ये अत्र खलु सूर्याभस्य देवस्य आभ्यन्तरपरिषदष्टानां देवसाहस्रीणामष्ट भद्रसनसाहस्रीर्विकरोति, एवं दक्षिणे मध्यमपरिपदो दशानां देवसाहस्रीणां दश भद्रासनसाहस्रीर्विकरोति, दक्षिणपश्चिमे
परिषदो द्वादशानां देवसाहस्रीणां द्वादशभद्रासन साहस्रीर्विकरोति, पश्चिमे सप्तानामनीकाधिपतीनां सप्त भद्रासनानि विकरोति । तस्य खलु सिंहासनस्य देवोंके लिये चारहजार भद्रासनोंकी विकुर्वणाकी ( तस्स णं सीहासणस्स पुरिथिमेणं एत्थणं सरियाभस्स देवस्स चउन्हें अग्गमहिसीणं सपरिवाराणं चत्तारी भासण साहसीओ विउच्चइ ) इसके बाद उसने उस सिंहासनकी पूर्वदिशा में सूर्याभदेवकी परिवार सहित चार अग्रमहिषियोंके लिये चारहजार भद्रासनों की विकुर्वणाकी ( तस्सणं सीहासणस्स दाहिणपुरित्थमेण एत्थणं सरियाभस्स देवस्स अभितर रिसाए अटुण्डं देवसाहस्सीणं अड्ड भदासणसाहस्सीओ faras ) इसके बाद उसने उस सिंहासन के अग्निकोने में सूर्याभदेवकी आभ्यन्तरपरिषद के आठ हजार देवोंके लिये आठ हजार भद्रासनोंकी विकुर्वणाकी ( एवं दाहिणेणं मज्झिमपरिसाए दसहं देवसाहस्सीणं, बारस भद्दासणसाहसीओ faras) इसी प्रकारसे उसने दक्षिण दिशा मध्यपरिषद के दशहजार देवोंके लिये दशहजार भद्रासनोंकी विकुर्वणाकी । नैऋत्य कोने में बाह्यपरिषदा के १२ हजार देवोंके लिये १२ हजार भद्रासनों की विकुर्वणाकी (पच्चत्थिमेणं सत्तहँ अणियाहिवईण, सत्तभदासणे विउच्चइ ) तथा पश्चिमदिशा में सात
१८७
अ. ( तस्स णं सीहासणस्स पुरत्थिमेणं एत्थ णं सूरियाभस्स देवस्स चउन्हें अग्ग महिसणं सपरिवाराणं चत्तारि भद्दासणसाहस्सीओ विउव्वइ ) त्यार पछी ते सिंहाસનની પૂર્વ દિશામાં સૂર્યાભદેવની પરિવાર સહિત ચાર અગ્રમહિષીએ માટે ચાર इतर भद्रासनोनी विठुवा री ( तस्स णं सीहासणस्स दाहिणपुत्थिमेणं एत्थण सूर्याभस्स देवस्स अब्भितरपरिसाए अट्टहं देवसाहस्सीणं अट्ठ भद्दासणसाहस्सीओ विउव्वइ ) त्यार पछी ते सिंहासनना अनि अशुभां सूर्यालद्देवना माल्य तरि परिषहाना आई हुन्नर हेवाना भाटे आई ईन्तर भद्रासनोनी विदुर्वा री ( एवं दाहिणे णं मज्झमपरिसाए दसन्हं देवसाहस्सीणं बारस भद्दासणसाहस्सीओ विउव्वइ ) આ પ્રમાણે તેણે દક્ષિણ દિશામાં મધ્ય પરિષદાના દશ હજાર દેવેના માટે દશ હજાર ભદ્રાસનાની વિધ્રુણા કરી. નૈૠત્ય કાણમાં બાહ્ય પરિષદાના ૧૨ હજાર हेवाना भाटे १२ हुन्नर लद्रासेनानी विदुर्वा उरी. ( पञ्च्चत्थिमेण सत्तण्हं अणियाहिवईण सत्तभद्दास विउव्वइ ) तेभन पश्चिम दिशामां सात अनिष्ठाधिपतियाना
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८८
- राजप्रश्नीयसूत्रे चतुर्दिशि अत्र खलु सूर्याभस्य देवस्य षोडषानाम् आत्मरक्षकदेवसाहस्रीणां षोडश भद्रासनसाहस्रीर्विकारोति, तद्यथा-पौरस्त्ये चतस्रः साहस्रीः, दक्षिणे चतस्रः साहस्रीः, पश्चिमे चतस्रः-साहस्रीः, उत्तरे चतस्रः साहस्रीः ।।सू.२२॥ ___ 'तस्स ण सीहासणस्य' इत्यादि
टीका-तस्य-पूर्वोक्तस्य खलु सिंहासनस्य उपरि-ऊर्ध्वभागे अत्र-अस्मिन् खलु महत्-बृहत् , एकम् विजयदृष्यं-वितानवस्त्रं विकरोति-वैक्रियशक्त्योत्पादयति, तत् कीदृशम् ? इस्यपेक्षायामाह-शङ्खाङ्क-कुन्द-दकरजोऽमृतमथितफेनपुअसंनिकाशं - तत्र - शङ्खः - प्रसिद्धः, अङ्कः - रत्न-विशेषः, कुन्दं-पुष्प, अनीकाधिपतियोंके सात भद्रासनोंकी विकुर्वणाकी (तस्स णं सीहासणस्स चउदिसिं एत्थणं सूरियाभस्स देवस्स सोलसण्हं आयरक्खदेवसाहस्सीणं सोलसभदासणसाहस्सीओ विउव्वइ) इसके बाद उसने उस सिंहासनकी चारों दिशाओं में सूर्याभदेवके १६ हजार आत्मरक्षक देवोंके लिये १६ हजार भद्रासनोंकी विकुर्वणाकी (तं जहा) जैसे (पुरथिमेणं चत्तारि साहस्सीओ, दाहिणेणं चत्तारि साहस्सीओ, पञ्चत्थिमेणं चत्तारि सहास्सीओ, उत्तरेणं चत्तारि साहस्सीओ) पूर्वदिशामें, चारहजारकी, दक्षिणदिशामें चारहजारकी, पश्चिमदिशामें चार हजारकी उत्तरदिशामें चारहजारकी इस प्रकारसे १६ हजार भद्रासनोंकी विकुर्वणा की।
टीकार्थ-इसके बाद उस आभियोगिक देवने उस सिंहासनके उर्वभागमें एक बडे वितानवस्त्र-(चंदनी)की विकुर्वणाकी अर्थात् अपनी विक्रियाशक्तिसे उसे उत्पन्न किया यह वितानवस्त्र-शंख, अंक-उस नामक रत्नविशेष, कुन्द
भाट सात भद्रासनानी विए। ४३री. ( तस्स णं सीहासणस्स चउदिसिं एत्थ ण सूरियाभस्स देवस्स सोलसह आयरक्खदेवसाहस्सीण सीलसभद्दासजसाहस्सीओ विउ. व्वइ) त्या२ ५छी तणे ते सिंहासननी यारे हिशामामा सूर्यावन १६ १२ આત્મ રક્ષક દેવ (અંગરક્ષક દે ) ના માટે ૧૬ હજાર ભદ્રાસનોની વિકૃર્વણા ४३१. (तं जहा) २ (पुरथिमेण चत्तारि साहस्सीओ, दाहिणेण चत्तारि साहस्सीओ, पञ्चत्थिमेण चत्तारि साहस्सीओ, उत्तरेण चत्तारि साहस्सीओ) पूर्व दिशामांચાર હજારની દક્ષિણ દિશામાં ચાર હજારની, પશ્ચિમ દિશામાં ચાર હજારની અને ઉત્તર દિશામાં ચાર હજારની આ પ્રમાણે ૧૬ હજાર ભદ્રાસનેની વિદુર્વણુ કરી.
ટકાથ–ત્યાર પછી તે આભિગિક દેવે તે સિંહાસનના ઉદર્વ ભાગમાં એક વિશાળ વિતાન વસ્ત્ર (ચંદરવા) ની વિકુણા કરી એટલે કે પોતાની વિક્રિયાશક્તિ વડે તેણે ચંદરવાની વિકવણા કરી. આ વિતાન વસ્ત્ર (ચંદર) શંખ, અંક શ્વેત
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. २२ भगवद्वन्दनार्थ सूर्याभस्य गमनव्यवस्था १८९ विशेषः, दकरजः-जलकणः, अमृतमथितफेनपुन:-अमृतं-प्रसिद्धं तदेव मथितमिति अमृतमथितं-मथितामृतं मथितक्षीरोदधिजलं, तस्य फेनपुञ्जः-फेनसमूहश्च, एतैः संनिकाश-समप्रभम् , पुनस्तत् कीदृशम् ? सर्वरत्नमयं-सर्वात्मना रत्नमय, तथा-अच्छम्-आकाशस्फटिकवदतिनिर्मलम् , तथा-श्लक्ष्णं-चिक्कणपुद्गलस्कन्धनिर्मितम् , तथा-प्रासादीयं, दर्शनीयम् , अभिरूपं, प्रतिरूपम् , एते व्याख्यातपूर्वाः । तस्य - प्रागुक्तस्य खलु सिंहासनस्य उपरि - ऊर्ध्वभागे विजयदृष्यस्य च बहुमध्यदेशभागे - अत्यन्तमध्यदेशभागे अत्र-अस्मिन् महत् -बृहद् एकम् वज्रमय-वज्ररत्नमयम् अङ्कुश विकरोति, तस्मिन् च खलु वज्रमयेऽडुशे कुम्भिकं-कुम्भपरिमाणकं, मुक्तादाम-मुक्ताफलमालाम् , विकरोति । तत् खलु कुम्भिकं मुक्तादामं अन्यैः अपरैः चतुर्भिः-वतुः संख्यः, अर्द्धकुम्भिकैः पुष्पविशेष, दकरज-जलकण, एवं अमृतमथितफेनपुंज-मथित क्षीरोदधि के जल के फेनपुंजके जैसा प्रभावाला था सर्वात्मना रत्नमय ( रत्नोंसे बना हुआ) था, आकाश एवं स्फटिकमणिके जैसा स्वच्छ था. ( अतिनिर्मल था,) चिक्कणपुद्गलस्कन्धसे निर्मित था, प्रासादीय था दर्शनीय था, अभिरूप था, प्रतिरूप था, प्रसादीयादी पदोंकी व्याख्या पहीले की जा चुकी है । इस सिंहासनके उर्वभागमें जो यह वितानवस्त्र विकुर्वित किया गया था-सो उस वितानवस्त्रके बहुमध्य देशभागमें उस आभियोगिक देवने एक विशाल वज्रमय अंकुश की विकुर्वणाकी. फिर वज्रमय अंकुशके ऊपर उस देवने कुंभपरिमाणवाली मुक्ताफलकी मालाकी विकुर्वणाकी यह कुंभिक मुक्तादामकुंभपरिमाणवाला मुक्तादाम-अन्य और दूसरी चार अर्द्धकुंभिका-अर्द्धभाग રત્ન વિશેષ, કુંદ-પુષ્પ વિશેષ (મોગર) દકરજ જળકણ, અને અમૃત મથિત ફીણના પુંજ, મથાયેલા ક્ષીર સમુદ્રના પાણીના ફીણ સમૂહ જેવી પ્રભા વાળું હતું. સર્વાત્મના રત્નમય એટલે કે સંપૂર્ણતઃ તે ર વડે બનાવવામાં આવેલું હતું, આકાશ અને સ્ફટિકમણિની જેમ સ્વરછ હતું, અતીવ નિર્મળ હતું, ચિકણા (લીસા) પુદ્ગલ સ્કીધો વડે તે બનાવવામાં આવેલું હતું, પ્રાસાદીય હતું દર્શનીય હતું, અભિરૂપ હતું, અને પ્રતિરૂપ હતું પ્રાસાદી વગેરે પદોની વ્યાખ્યા પહેલાં કરવામાં આવી છે. આ સિંહાસનની ઉપરના ભાગમાં જે આ વિતાન વસ્ત્ર (ચંદરવા) ની વિકવણા કરવામાં આવી હતી તે તે જ વિતાન વસ્ત્ર (ચંદરવા) ના બહમધ્ય દેશ ભાગમાં તે આભિગિક દેવે એક વિશાળ વામય અંકુશની વિકુવણ કરી. પછી તે વામય અંકુશની ઉપર તે દેવે કુંભ પરિમાણુ વાળી મુક્તા ફળની માળાની વિકુણા કરી. આ કુંભિક મુક્તાદામ એટલે કે પરિમાણ વાળી
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयसूत्रे अद्भुभागविभक्तकुम्भपरिमाणकैः तदर्बोच्चत्वप्रमाणैः-प्रथममुक्तादामप्रमाणापेक्षया अझैच्चत्वप्रमाणयुक्तैः मुक्तादामभिः सर्वतः-सर्वासु दिक्षु, समन्तात् सर्वासु विदिक्षु सामस्त्येन संपरिक्षिप्त परवेष्टितम् । तानि खलु दामानि तपनीयलम्बूपकाणि तपनीयानि-तपनीयमयानि सुवर्णमयानि लम्बूषकाणि-देशविशेष प्रसिद्धानि कुन्दुकाकाराणि आभरणानि तानि सन्ति येषां तानि तथा, सुवर्णप्रतरकमण्डिताग्राणि-सुवर्णप्रतरकैः स्वर्णपत्रैः मण्डित-शोभितम् अग्रम्-अग्रभागो येषां तानि तथा, तथा-नानामणिरत्नविविधहारार्द्धहारोपशोभितसमुदायानिनानामणिरत्नानाम्-अनेकप्रकाराणां मणीनां रत्नानां च ये विविधाः अनेकप्रकाराःहाराः-अष्टादशसरिकाः, अर्द्धहाराः-नवसरिकाश्च तैरुपशोभितः अलङ्कृतः समुदायः-समूहो येषां तानि तथा, तथा ईषत्-किश्चित् अन्योन्यमसम्प्राप्तानिपरस्पर-मसंलग्नानि, तथा पूर्वापरदक्षिणोत्तराऽऽगतः पूर्वपश्चिमदक्षिणोत्तरदिशाभ्य आगतैः वातैः – वायुभिः मन्द मन्द-शनैः शनै एजमानानि २ पुनः पुनः कम्पमानानि, तथा-प्रलम्बमानानि २ इतस्ततो मनाक चलनेन चलायमानानि । विभक्तकुंभपरिमाणवाली, एवं प्रथम मुक्तादाम प्रमाणकी अपेक्षा आधी ऊंचाई रूपप्रमाणवाली मुक्तामालाओंसे सब दिशाओंकी ओर एवं विदिशाओंकी ओर परिवेष्टित किया गया, यह मुक्तादाम सुवर्णमयलम्बूषकों से देशविशेषप्रसिद्ध बन्धुकारवाले आवरणोंसे-युक्त था, तथा सुवर्णके पत्रोंसे मण्डित अग्रभाग वाला था. यह सब मुक्तादामसमूह अनेक प्रकारके मणियों एवं रत्नोंके विविध हारोंसे-अठारह लरवाले हारोंसे, एवं अर्द्धहारोंसे-नौ लरवाले हारोंसे, उपशोभित था. परस्परमें असंलग्न था. पूर्व, अपर, दक्षिण, उत्तर इन चारों दिशाओं से आते हुए वायु धीरे २ बार २ कंपित होता रहता था. अतः મુક્તાદામ બીજી ચાર અર્ધ કુંભિકા અર્ધ કુંભપરિમાણ વાળી અને પહેલી મુક્તાદામ (મોતીની માળા) કરતાં પ્રમાણમાં અર્ધી ઉંચાઈ પ્રમાણ વાળી મતીઓની માળાઓથી ચારે દિશાઓ તરફથી અને વિદિશાઓ તરફથી પરિવેષ્ટિત કરવામાં આવી હતી. આ મોતીઓની માળા સેનાના સંબૂષકથી-દેશવિશેષ પ્રસિદ્ધ-કંદકના આકાર જેવાં આભરણેથી યુક્ત હતી તેમજ સુવર્ણ પત્રોની જેને અગ્રભાગ મંડિત છે એવી હતી. આ સર્વે મુક્તાદોમ સમૂહ અનેક જાતના મણિઓ અને રતનેના વિવિધ હારોથી, ચઢાર સેરવાળા હારોથી અને અદ્ધ હારોથી, નવ સેર વાળા હારોથી, ઉપ શોભિત હતો. એક બીજાથી દૂર દૂર એટલે કે અસંલગ્ન હતા. પૂર્વ, અપર (પશ્ચિમ) દક્ષિણ ઉત્તર આ ચારે દિશાઓ તરફથી વહેતા પવનથી તે ધીમે ધીમે સતત કંપિત થતું રહેતું હતું. એથી આમ તેમ ચલિત થતે રહેતે
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका सू. २२ भगवद्वन्दनार्थ सूर्याभस्य गमनव्यवस्था १९१ अत एव प्रझंझमानानि-परस्परं सम्पर्कवशात् पुनः २ शब्दायमानानि, तथाउदारेण-दूरगामिना शब्देनेति परेणान्वयः, पुनः कीदृशेन शब्देन ? मनोज्ञेनमनोऽनुकूलेन, मनोऽनुकूलत्वं लेशतोऽपि स्यादत आह मनोहरेण-श्रोतृणां चित्ताऽऽकर्षकेण, पुन:-कर्णमनोनिवृतिकरेण प्रतिश्रोतश्रवणमनःप्रसादकेन-श्रोतहृदयसुखोत्पादकेनेति भावः, एतादृशेन शब्देन तान्-यानविमानासन्नान् प्रदेशान् सर्वतः-सर्वासु दिक्षु समन्तात्-सर्वासु विदिक्षु-आपूरयन्ति २-अतिशयेन व्याप्तवन्ति सन्ति श्रिया-शोभया अतीव २-अतितराम् उपशोभमानानि-विराजमानानि मुक्तादामानि तिष्ठन्ति-सन्ति ।
ततः तदन्तरं खलु सः-पूर्वोक्तः आभियोगिको देवः तस्य-पूर्वोक्तस्य सिंहासनस्य अपरोत्तरे-वायव्यकोणे, उत्तरपौरस्त्पे-ईशानकोणे, अत्र वायव्यकोणे ईशानकोणे च खलु सूर्याभस्य देवस्य चतसृणां सामानिकसाहस्रीणांचतुः सहस्रसंख्यानां सामानिकानाम्-सामानिकदेवानाम् कृते चतस्रो भद्रासनसाहस्राः-चतुः सहस्रसंख्यानि भद्रासनानि विकरोति, तस्य खलु सिंहासनस्य
इधर उधर वह चलायमान हो जाता था-एक दूसरी मालासे वह परस्परमें मिल जाता था-इस मिलापसे जो शब्द निकलता वह शब्द यानविमान के आसन्न-समीपके प्रदेशोंको सब दिशाओंमें और सब विदिशाओंमें व्याप्त किये रहता. यह शब्द मनोज्ञ-मनोऽनुकूल, श्रोतजनोंके चित्तका आकर्षक होनेसे मनोहर तथा कान और मनको शान्तिके कारण श्रोत्र हृदयको सुखोत्पादक था. इस तरह यह मुक्तादाम अपनी शोभासे बहुत ही अच्छी तरह से सुहावना बना हुआ था. इसके बाद उस आमियोगिक देवने उस पूर्वोक्त सिंहासनके अपरोत्तर-वायव्यकोने में, एवं ईशानमें, सूर्याभदेवके चारहजार सामानिकदेवोंके लिये चारहजार भद्रासनोंकी विकुर्वणाकी' बादमें उस હતો. એક બીજી માળાઓથી જ્યારે તે અથડાતે ત્યારે તે અથડામણથી ઇવનિ નીકળતે તે દવનિ યાનવિમાનની પાસેના પ્રદેશોની ચારે તરફ ચારે દિશાઓ તેમજ વિદિશાઓમાં ધ્વનિ થતું રહેતો હતો. આ શબ્દ મને, મનને અનુકૂળ સાંભળનારા લેકેને ગમે તેવો આકર્ષક, મનોહર તેમજ કાન અને મનને શાંતિ આપનાર હવા બદલ શ્રોતાના હૃદયના માટે સુખ આપનારે હતું. આ પ્રમાણે આ મુક્તાદામ પોતાની શોભાથી બહુ જ સરસ રીતે સોહામણું થઈ ગયું હતું. ત્યાર પછી તે આભિગિક દેવે તે ઉક્ત સિંહાસનના અપરોત્તર (પશ્ચિમોત્તર) વાયવ્ય કોણમાં, અને ઈશાનમાં સૂર્યાભદેવના ચાર હજાર સામાનિક દેવોના
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९२
राजनी
पौरस्त्ये- पूर्वस्यां दिशि अत्र खलु सूर्याभस्य देवस्य सपरिवाराणां परिवार - सहितानां चतसृणामश्रमहिषीणां कृते चतस्रो भद्रासन साहस्री: - चतुः सहस्रसंख्यानि भद्रासनानि विकरोति । तस्य खलु सिंहासनस्य दक्षिणपौरस्त्येअग्निकोणे अत्र खलु सूर्याभस्य देवस्य आभ्यन्तरपरिषदः अष्टानां देवसाहस्री - णाम् - अष्टसहस्रसंख्यानां कृते अष्ट भद्रासनसहस्रसंख्यानि भद्रासनानि विकरोति । एवम् अनेन प्रकारेण दक्षिणे दक्षिणस्यां दिशि मध्यमपरिषदः दशानां देवसाहस्रीणां - दशसहस्रसंख्यानां देवानां दश भद्रासनसाहस्री : - दशसहस्रसंख्यानि भद्रासनानि विकरोति । दक्षिणपश्चिमे - नैऋत्यकोणे बाह्यपरिषदः द्वादशानां देवसाहस्रीणां द्वादशसहस्रसंख्यानां देवानां द्वादश भद्रासनसाहस्त्री : - द्वादशसहस्रसह संख्यानि भद्रासनानि विकरोति । पश्चिमे पश्चिमायां दिशि सप्तानां - सप्तसंख्यानां अनीकाधिपतीनां - सैन्यनायकानाम् सप्त सप्तसंख्यानि भद्रासनानि विकरोति । तस्य खलु सिंहासनस्य - चतुर्दिशि पूर्वादिदिकचतुष्टये अत्र खलु सूर्याभस्थ देवस्य षोडशानाम् आत्मरक्षकदेव साहस्रीणां - षोडशसहस्रसंख्यानामात्मरक्षकदेवानाम्, षोडश भद्रासनसाहस्री : - षोडशसहस्रसंख्यानि भद्रासनानि विकरोति, तद्यथा पौरस्त्ये- पूर्वस्यां दिशि चतस्रः साहस्री :चत्वारि सहस्राणि दक्षिणे- दक्षिणस्यां दिशि चतस्रः साहस्रीः, पश्चिमे - पश्चिमायां दिशि चतस्रः साहस्रीः, उत्तरे - उत्तरस्यां दिशि चतस्रः सहस्रीः भद्रासनानां विकरोति सर्वसंख्यया सप्ताधिकानि चतुः पञ्चाशत्सहस्राणि ( ५४००७) भद्रासनानां विकरोतीति भावः ॥ सू० २२ ॥
मूलम् - तस्स दिव्वस्स जाणविमाणस्स इमेयारूवे वण्णावासे पण्णत्ते, से जहानामए अइरुग्गयस्स वा हेमंतिय वालिय सूरि यस्स वा खाइलिंगालाण वा रतिं पज्जलियाण वा जवा
सिंहासनकी पूर्व दिशा में सूर्याभदेवकी सपरिवार चार अग्रमहिषियोंके लिये चारहजार भद्रासनोंकी विकुर्वणाकी, इत्यादि टीकाका समस्त अर्थ मूलार्थके जैसा ही है इस तरह उस आभियोगिक देवने ५४००७ भद्रासनों की विकुर्वणा ॥ सू० २२ ॥
માટે ચાર હજાર ભદ્રાસનાની વિકુણા કરી. ત્યાર પછી તે સિંહાસનની પૂર્વ દિશામાં સૂર્યાભદેવની સપરિવાર ચાર અગ્ર (પ્રધાન) મહષીએના માટે ચાર હજાર ભદ્રાસનાની વિકૃ`ણા કરી. વગેરે ટીકાના સપૂર્ણ અર્થે મૂળ–અર્થ જેવા જ છે, તેમ સમજી લેવું જોઇએ. આ રીતે તે આભિચાગિક દેવે ૫૪૦૦૭ ભઙ્ગાસનાની વિષુણા કરી. !! સૂ॰ ૨૨ ॥
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. स. २३ भगवद्वन्दनार्थ सूर्याभस्य गमनव्यवस्था १९३ कुसुमवणस्स वा किंसुयबणस्स वा पारिजायवणस्स बा सव्वओ समंता संकुसुमियस्स भवे एयारूवे सिया ? णो इणढे समठे, तस्स णं दिव्वस्स जाणविमाणस्स एत्ती इट्टतराए चेव जाव वण्णेणं पण्णत्ते, गंधो य फासो य जहा मणीणं । तएणं से आभियोगिए देवे दिव्वं जाणविमाणं विउव्वइ, विउव्वित्ता जेणेव सूरियाभे देवे तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता सूरियाभं देवं करयलपरिग्गहियं जाव पञ्चप्पिणेइ ॥ सू० २३ ॥
छाया-तस्य दिव्यस्य यानविमानस्य अयमेतद्रूपो वर्णावासः प्रज्ञप्तः, स यथानामकः अचिरोद्गतस्य वा हैमन्तिक बालिक सूर्यस्य वा खदिराङ्गाराणां वा रात्रौ प्रज्वलितानां बा जपाकुसुमवनस्य वा किंशुकवनस्य वा पारिजातवनस्य वा सर्वतः समन्तात् सङ्कुसुमितस्य भवेद् एतद्रूपः स्यात् ?,
'तस्स णं दिव्वस्स जाणविमाणस्स' इस्यादि।
सूत्रार्थ-(तस्स णं दिव्वस्स जाणविमाणस्स) उस पूर्वोक्त यानविमानका (इमेयारूवे) ऐसा यह (वण्णावासे) वर्णावास (वर्णनपद्धति) (पणत्ते) कहा गया है-(से जहानामए अइग्गयस्स वा हेमंतियवालियसरियस्स वा, खाइलिंगालाण वा रतिं पजलियाण वा ) जैसा वर्ण अचिरोद्गत-सद्य उदित हुए-तुरत उगे हुए हेमन्तऋतुके बालमर्यका, तथा रात्रिमें प्रज्वलित हुए खैरके अङ्गारोंका, (जवाकुसुमवणस्स वा) जपा पुष्पके वनका (किंसुयवणस्स वा) पलाशवृक्षके पुष्पवनका (पारिजायवणस्स वा सवओ समंता संकुसुमियस्स ) तथा चारों दिशाओं एवं चारों विदिशाओंकी ओर अच्छी तरहसे पुष्पित हुए पारिजात
'तस्स णं दिव्वस्स जाणविमाणस्स' इत्यादि ।
सूत्र--( तस्स ण दिव्वस्स जाणविमाणस ) ते पूरित यानविमानना ( इमेयारूवे ) मेवो । ( वण्णावासे ) वन ५४॥२ (पण्णत्ते) 341मी मावस छे. ( से जहा नामए अइरुग्गयस्स वा हेमतियबालियसूरियस्स वा, खाइलिंगालाण वा रत्तिं पज्जलियाण वा) ॥ २॥ अयि।६।त-तरत । य पामेला मत ઋતુના બાળ સૂર્યને, તેમજ રાત્રિમાં પ્રજવલિત થયેલા ખેરના અંગાર (અગ્નિ) न। (जवाकुसुमवणस्स वा ) ४५ (सूह) धु०पना बना (किंसुयवणस्स वा) पताश वृक्षना ५०५ बनना (पारिजायवणस्स वा सव्वओ समंता संकुसुमियस्स) તેમજ ચારે દિશાઓ અને, વિદિશાઓમાં સારી પેઠે પુપિત થયેલાં પારિજાત
श्री २।४ प्रश्नीय सूत्र:०१
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयसूत्रे ना अयमर्थः समथः तस्य खलु यानविमानरय इतः इष्टतरका एव यावत् वर्णेन प्रज्ञप्तः, गन्धश्च स्पर्शश्च यथा मणीनाम् । ततः खलु स आभियोगिको देवो नामके पुष्पवनका जैसा लाल वर्ण होता है वैसा ही वर्ण इस दिव्य यान विमानका है। अब शिष्य ऐसा पूछता है (भवे एयारूवे सिया) इनका जो वर्ण है क्या उसी वर्णके जैसा इस यानविमानका वर्ण होता है ? इस पर गुरु उत्तर देते हैं (णो इणढे सम8) यह अर्थ समर्थ नहीं है. क्योंकि यह तो उपमामात्रका प्रदर्शन है। कारण-( तस्स णं दिव्वस जाणविमाणस्स एत्तो इतराए चेव जाव वण्णेणं पण्णत्ते) उस दिव्य यानविमानका वर्ण उक्त सूर्यादिकके वर्णसे भी अतिशयेन-अत्यन्त अभीप्सित (वांछित) ही है. यहां यावत् पदसे ‘कान्ततरक एव, मनोज्ञतरक एव मनोमतरक एव' इन पूर्वोक्त पदोंका संग्रह हुआ है. इन पदोंका अर्थ १५ वें सूत्रकी व्याख्यामें किया जा चुका है। यह पूर्वोक्त कथन दिव्य यानविमानके वर्णके विषय में किया गया है. अब सूत्रकार इस दिव्य यानविमानका गंध और स्पर्श कैसा है इस बातको प्रकट करनेके लिये कहते हैं-(गंधो य फासो य जहा मणीण) मणियोंका जैसा गंध और स्पर्श कहा गया है वैसा ही इसका गंध एवं स्पर्श है. मणियोंके गंध और स्पर्शका वर्णन १५ वें और १९ वें सूत्रमें किया गया है, सो वहां से देखना चाहिये. (तएण से आभियोगिए देवे નામના પુષ્પ વનન જેવો વર્ણ હોય છે, તે જ વણુ તે દિવ્ય યાનવિમાન नन। छ. वे शिष्य मा प्रमाणे प्रश्न ४२ ते-(भवे एयारूवे सिया ) मा सन। જે વણે છે તે જ વણે શું તે યાનવિમાનને પણ હોય છે? એના ઉત્તરમાં गुरु ०१५ .५ता / छ. ( णो इणटे समढे) मा म समर्थ नथी म मा त ५मा मा मात२ ४ वामi माव्यु छ भ3 ( तस्स गं दिव्वस्स जाणविमाणस्स एत्तो इदुतराए चेव जाव वण्णेणं पण्णत्ते ) ते यान विमानना १ તે સૂર્ય વગેરેના વર્ણ કરતાં પણ અતિશય-અત્યંત અભીસિત (વાંછિત ) છે. मही यावत् ५४थी 'कान्ततरक एव, मनोज्ञतरक एव, मनोमतरक एव ' म पूति પદોનો સંગ્રહ થયો છે. આ પદોને અર્થ ૧૫ માં સૂત્રની વ્યાખ્યામાં સ્પષ્ટ કરવામાં આવ્યું છે. આ પૂર્વોક્ત કથન દિવ્ય યાનવિમાનના વર્ણના વિષયમાં કરવામાં આવ્યું છે. હવે સૂત્રકાર તે દિવ્ય યાનવિમાનને ગંધ અને તેને સ્પર્શ
॥ छे 241 पातने २५४ ४२ai ४ छ—(गंधो य फासो य जहा मणीण) माणसान જે ગંધ અને સ્પર્શ વર્ણવવામાં આવ્યો છે તેજ યાનવિમાનને ગંધ તેને સ્પર્શ છે. મણિઓના ગંધ અને સ્પર્શનું વર્ણન ૧૮ માં અને ૧૯ માં સૂત્રમાં કરવામાં
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર: ૦૧
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. २३ भगवद्वन्दनार्थ सूर्याभस्य गमनव्यवस्था १९५ दिव्यं यानविमानं विकरोति, विकृत्य यत्रैव सूर्याभो देवः, तत्रैव उपागच्छति, उपागम्य सूर्याभ दे करतलपरिगृहीतं यावत् प्रत्यर्पयति ॥ सू० २३ ॥
' तस्स दिव्वस्स जाणविमाणस्स' इत्यादि
टीका- पूर्वोक्तस्य दिव्यस्य यानविमानस्य अयमेतद्रूपः-अनुपदं वक्ष्यमाणस्वरूपो वर्णावासः-वर्णनपद्धतिः, प्रज्ञप्त, सः यानविमानवों यथानामकःवक्ष्यमाणतत्तद्वर्णसदृशवर्णयुक्तः, इत्येव स्पष्ष्टयति-अचिरोद्गतस्य-सदा उदितस्य दिवं जाणविमाणं विउव्वइ) इस प्रकारसे उस आभियोगिक देवने उस दिव्य यानविमानकी विकुर्वणाकी (विउव्वित्ता जेणेव सूरियाभे देवे तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता सूरियाभं देवं करयलपरिग्गहियं जाव पच्चप्पिणेइ) विकुर्वणा करके फिर वह सूर्याभदेव जहां था वहां गया. वहां जाकरके उसने उस सूर्याभ देवको, दोनों हाथोंकी, दश नख जिसमें जुड जावें ऐसी अंजलि बनाकर और उसे मस्तक पर रखकर जय विजय शब्दोंका उच्चार करते हुए वधाया. वधा करके फिर उसने आपके आज्ञाके अनुसार मैंने सब काम कर दिया है ऐसी उसकी आज्ञाको पीछे लौटा दिया। टीकार्थ इसी के अनुसार है। यहां 'करयल परिग्गहियं' जाव' में जो यावत् पद आया है, उससे 'दशनख शिरआवर्त, मस्तके अजलिं कृत्वा, जयेन विजयेन वर्द्धयति, वर्द्धयित्वा एताम् आज्ञप्तिकाम्' इन पदोंका संग्रह हुआ है. इनकी व्याख्या पहिलेकी जा चुकी है ॥ सू० २३ ॥ मायु छ. शिासुया त्यांचा न श छ. (तए णं से आभियोगिए देवे दिव्वं जाणविमाणं विउव्वइ ) 41 प्रमाणे ते मालियोनि वे ते हिय यानविमानना विg! ४N. ( विउव्वित्ता जेणेव सूरियाभे देवे तेणेव डवागच्छइ, उवागच्छित्ता सूरियाभं देवं करयलपरिग्गहियं जाव पच्चप्पिणेइ) वि . ४रीने पछी ते सूर्याभદેવ જ્યાં હતાં ત્યાં ગયા ત્યાં જઈને તેણે સૂર્યાભદેવને બંને હાથની, દશ ન જેમાં જોડવામાં આવ્યાં છે એવી અંજલિ બનાવીને અને તેને મસ્તકે મૂકીને જય વિજય શબ્દોનું ઉચ્ચારણ કરતાં વધામણી આપી. વધાવીને તેણે તેઓશ્રીની આજ્ઞા પ્રમાણે કામ સંપૂર્ણ થઈ ગયું છે તે પ્રમાણેની વિનંતી કરી આ સૂત્રને साथ 20 प्रभारी ४ छ. मी 'करयलपरिग्गहियं जाव' म ' यावत् ५६ छ, तथा 'दशनख शिरआवर्त मस्तके अंजलिं कृत्वा, जयेन विजयेन वर्द्धयति एताम् आज्ञप्तिकाम् ' मा पहने। सड ४२वामा माया छे. सासनी व्याया પહેલાં કરવામાં આવી ગઈ છે. સૂત્ર ૨૩ છે
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयसूत्रे हैमन्तिकबालिकसूर्यस्तस्य-हेमन्ते भवो यो बालिकः बाल एव बालिकः अत्र विनयादित्वादृक् स चासौ सूर्यश्चेति हैमन्तिकबालिक सूर्यस्तस्य हेमन्तऋतुभवबालसूर्यस्य यो वर्णः तादृशो वर्णों दिव्ययानविमानस्य, एवमग्रेऽपि, तथा -खादिरा-झाराणां-खदिरदाहेन ये अङ्गारा:-अग्नयस्तेषाम् , कीदृशानां तेषाम् ? रात्रौ प्रज्वलितानाम् , तथा-जपाकुसुमवनस्य-जपाख्यपुष्पवनस्य, तथा किंशुकवनस्य-पलाशवनस्य, तथा – पारिजातनामकपुष्पवनस्य कीदृशस्य ?- सर्वतःसर्वासु दिक्षु समन्ततः-सर्वविदिक्षु च सामस्त्येन सङ्कसुमितस्य-सम्यक् पुष्पितस्य यादृशो वर्णस्तादृशो वर्णों दिव्ययानविमानस्य बोध्यः। अत्रान्तरे शिष्यः पृच्छति-'भवेद् एतद्रूपः स्यात् ? एतेषां यो वर्णस्तत्सदृशो यानविमानस्य वर्णों भवेत् ? गुरुरुत्तरयति-नो अयमर्थः समर्थः किन्तु उपमानमात्रप्रदर्शनमिदम् । तस्य खलु यानविमानस्य वर्णः इतः-उक्त प्रकारक सूर्यादिसकाशात् इष्टतरकः -रक्तेन वर्णेनातिशयेनाभीप्सितएव-यावत्-यावत्पदेन-कान्ततरक एव, मनोज्ञतरक एव, मनोऽमतरक एव' एतत्पदसङ्ग्रहो बोध्यः, वर्णेन प्रज्ञप्तः' एषां व्याख्या पञ्चदशसूत्रतोऽवसेया।
तस्य यानविमानस्य गन्धः च-पुनः स्पर्शः कीदृशः ? इत्यपेक्षायामाह-यथा मणीनां - मणीनां यादृशो गन्धः स्पर्शश्च तादृशोऽस्यापि बोध्यः। मणीनां गन्धस्पर्शयोवर्णनमष्टादशतमे एकोनविंशतितमे च सूत्रे विलोकनीयम् ।
ततः-तदन्तरं खलु सः - पूर्वोक्तः आभियोगिको देवः दिव्यं यानविमानं विकरोति, विकृत्य यत्रैव सूर्याभो देव आसीत् तत्रैव उपागच्छति, उपागम्य सूर्याभं देवं करतलपरिगृहीतं यावत्-यावत्पदेन 'दशनखं, शिर आवतै मस्तके, अनलिं, कृत्वा, जयेन, विजयेन, वर्द्धयति, वर्द्धयित्वा एताम् , आज्ञप्तिकाम्' इत्येतत्पदसङ्ग्रहो बोध्यः, प्रत्यर्पयति एषां व्याख्या गता ॥ सू० २३ ॥
मूलम्-तएणं से सूरियाभे देवे आभियोगियस्स देवस्स अंतिए एयमदं निसम्म हट्ठ जाव हियए दिव्वं जिणिदाभिगमणजोग्गं उत्तरवेउवियरूवं विउव्वइ, विउव्वित्ता चउहिं
अग्गमहिसीहिं सपरिवाराहिं, दोहि अणीएहिं, तं जहागंधव्वाणीएण य णहाणीएण य सद्धिं संपरिबुडे तं दिवं जाणविमाणं अणुपयाहिणो करेमाणे २ पुरथिमिल्लेणं तिसोवाणपडिरूवएणं दुरूहइ, दुरूहित्ता जेणेव सोहासणे तेणेव
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सु. २४ भगवद्वन्दनार्थे सूर्याभस्य गमन व्यवस्था
उवागच्छछ, उवागच्छित्ता सोहासणवरगए पुरत्थाभिमुहे सणसण्णे । तएणं तस्स सूरियाभस्स चत्तारि सामाणियसाहसीओ तं दिव्वं जाणविमाणं अणुपयाहिणी करेमाणा उत्तरिल्लेणं तिसोवाणपडिरूएवणं दुरूहंति दुरूहित्ता पत्तेयं २ पुण्णत्थेहिं भद्दासणेहिं णिसीयंति, अवसेसा देवा य देवीओ य तं दिव्वं जाणविमाणं जाव दाहिणिल्लेणं तिसोवाणपडिवणं दुरुहंति, दुरूहित्ता पत्तेयं २ पुव्वणत्थेहिं भद्दासणेहि निसीयंति ॥ सू० २४ ॥
१९७
छाया - ततः खलु स सूर्याभो देव आभियोगिकस्य देवस्य अन्तिके एतमर्थं श्रुत्वा निशम्य हृष्ट यावद् हृदयः दिव्यं जिनेन्द्राभिगमनयोग्यम् उत्तरक्रियरूपं विकरोति, विकृत्य चतसृभिरग्रमहिषीभिः द्वाभ्यामनी काभ्याम्, तद्यथा - गन्धर्वानीकेन च नाट्यानीकेन च सार्द्धं संपरिवृतः तद् दिव्यं यानतणं सेवरिया देवे' इत्यादि ।
6
सूत्रार्थ - (एणं) इसके बाद (सेवरिया देवे आभियोगियस्स देवस्स अतिए एयम निसम्म हट्ठ जाव हियए) उस सूर्याभदेवने जब आभियोगिक देवके मुखसे इस अपनी आज्ञापूर्ति हो जानेकी अर्थात् यानविमानको वैक्रिय द्वारा निष्पन्न कर चुकनेकी बात सुनी तो सुनकर और उसे हृदयमें अवधारण कर वह बहुत ही अधिक संतुष्ट एवं प्रसन्नचित्त हुआ ( दिव्वं जिणिदाभिगमण जोगं उत्तरवेउब्वियरूवं विउब्बइ ) और उसने उसी समय जिनेन्द्रके पास जाने योग्य दिव्य उत्तर वैक्रिय शरीरकी विकुर्वणाकी ( वव्वित्ता चहिं अग्गमहिसीहिं सपरिवाराहिं दोहिं अणीयाहि-तं जहा
' तरणं से सूरियाभे देवे इत्यादि ।
सूत्रार्थ - - ( तए णं ) त्यार पछी ( से सूरियाभे देवे आभियोगियस्स देवस्स अतिए एयमट्ठ निसम्म हट्ठ जाव हियए) ते सूर्यालहेवे न्यारे आलियोगि દેવના મુખથી પેાતાની આજ્ઞા પૂરી થઈ જવાની એટલે કે વક્રિય શક્તિ વડે યાનવિમાનની વિધ્રુણા થઈ જવાની વાત સાંભળી અને તેને ખરાખર હૃદયમાં धारण उरीने-ते अतीव स ंतुष्ट तेमन प्रसन्नचित्त थये।. ( दिव्वं जिणंदाभिगमणजोगं उत्तरवेव्वियरूवं विजम्बइ ) मने तेथे तरत ४निनेन्द्रनी पासे नवा योग्य हिव्य उत्तर वैद्विय शरीरनी विठुवा
री ( विउव्वित्ता चउहिं अग्ग
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९८
राजप्रश्नीयसूत्रे विमानम् अनुप्रदक्षिणीकुर्वन् २ पौरस्त्येन त्रिसोपानप्रतिरूपकेण आरोहति, आरुह्य यत्रैव सिंहासनं तत्रैव उपागच्छति. उपागम्य सिंहासनवरगतः पौर स्त्याभिमुखः संनिषण्णः । ततः खलु तस्य सूर्याभस्य देवस्य चतस्रः सामानिकसाहस्यः तद् दिव्यं यानविमानम् अनुप्रदक्षिणीकुर्वत्यः औत्तराहेण त्रिसोपानप्रतिरूकेण आरोहन्ति, आरुह्य प्रत्येकं स पूर्वन्यस्तेषु भद्रासनेषु निपीदन्ति, गंधवाणीएण य, गट्ठाणीएण य सद्धिं संपरिवुडे तं दिव्यं जाणविमाणं अणुपयाहिणी करेमाणे २ पुरथिमिल्लेणं तिसोवाणपडिरूवएणं दुरूहइ) विकुर्वणा करके वह परिवार सहित चार अग्रमहिषियोंके साथ एवं गन्धर्वानीक और नृत्यानीक इन दो अनीकोंके साथ उस दिव्य यानविमान पर प्रदक्षिणा करके पूर्वदिग्भाग (पूर्वदिशाके) त्रिसोपानप्रतिरूपक से होकर चढा (दुरूहित्ता जेणेव सीहासणे, तेणेव उवागच्छइ) चढकर वह जहां सिंहासन था वहां गया. (उवागच्छित्ता सीहासणवरगए पुरत्थाभिमुहे सण्णिसण्णे ) वहां जाकर वह पूर्व दिशाकी तरफ मुँह करके उस पर बैठ गया (तएणं तस्स सूरियाभस्स देवस्स चत्तारि सामाणियसाहस्सीओ तं दिव्वं जाणविमाणं अणुपयाहिणी करेमाणा उत्तरिल्लेणं तिसोवाणपडिरूवएणं दुरूहंति) इसके बाद उस सूर्याभदेव के चारहजार सामानिकदेव उस दिव्य यानविमानकी प्रदक्षिणा करके उत्तर दिशाकी ओर की त्रिसोपान पंक्तियोंसे होकर उस पर चढे (दुरूहित्ता पत्तेयं महिसीहिं सपरिवाराहिं दोहिं अणीयाहिं—त जहा गंधव्वाणीएण य, गट्टाणीएण य सद्धिं संपरिवुडे तं दिव्व जाणविमाण अणुपयाहिणी करेमाणे २ पुरथिमिल्लेण तिसोवाणपडिरूवएण दुरूहइ ) विए। ४शने ५छी ते परिवार सहित या२ २५५ (પ્રધાન) મહિષીઓની સાથે અને ગંધર્વોનીક અને નૃત્યાનીક આ બે અનીકોની સાથે તે દિવ્ય યાનવિમાન પર પ્રદક્ષિણા કરીને પૂર્વ દિગભાગ (પૂર્વ हिशा त२५ ) ना त्रिसपान प्रति३५४ ७५२ थईने यब्यो. (दुरूहित्ता जेणेव सीहासणे, तेणेव उवागच्छइ ) यढीने ते ज्या सिंहासन &तु त्यो गयो ( उवागच्छित्ता सीहासणवरगए पुरत्थाभिमुहे सण्णिसण्णे ) त्यi x २ ते पूर्व दिशानी त२५ भु५ ४ीने तेनी ७५२ मेसी गयी. ( तएणं तस्स सूरियाभस्य देवस्स चत्तारि सामाणियसाहस्सीओ त दिव्व जाणविमाण अनुपयाहिणीकरेमाणा उत्तरिल्लेणं तिसोवाणपडिरूवएणं दुरूहंति) त्या२ पछी ते सूरियामवना या२ १२ सामानि દેવે તે દિવ્ય યાનવિમાનની પ્રદક્ષિણા કરીને ઉત્તર દિશા તરફની ત્રિપાન પંક્તિ 6५२ थने तेनी ७५२ २८या. (दुरूहित्ता पत्तेयं २ पुव्वण्णत्थेहिं भद्दासणेहिं णिसी
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. २४ भगवद्वन्दनार्थ सूर्याभस्य गमनव्यवस्था अवशेषा देवाश्च देव्यश्च तदिव्यं यानविमानं यावद् दाक्षिणात्येन त्रिसोपानप्रतिरूपकेण आरोहन्ति, आरुह्य प्रत्येकं २ पूर्वन्यस्तेषु भद्रासनेषु निषीदन्ति ॥ सू. २४ ॥ २ पुव्वण्णत्थेहिं भद्दासणेहिं णिसीयंति) चढकर वे अपने २ पूर्वनियोजित भद्रासनों पर जाकर बैठ गये (अवसेसा देवा य देवीओ य तं दिव्वं जाणविमाणं जाव दाहिणिल्लेणं. तिसोवाणपडिरूवएणं दुरूहंति ) बाकीके देव और देवियां भी उस दिव्य यानविमान पर यावत् दक्षिणदिशाकी ओर की त्रिसोपान पंक्तिसे होकर चढे (दुरूहित्ता पत्तेयं २ पुषण्णत्थेहिं भद्दासणेहिं निसीयति) चढकर वे प्रत्येक अपने २ पूर्व नियोजित भद्रासनों पर जाकर धैठ गया. इसकी भी टीकाका अर्थ इसी मूलार्थ जैसा है। 'हट्ट जाव हियए' में जो यह यावत् पद आया है उससे ' हृष्ट पदसे लेकर हृदय तकके पदोंका ग्रहण हुआ है. तथा च-' हृष्टतुष्ट चित्तानन्दिताः प्रीतिभनाः, परमसौमनस्यितः, हर्षवशविसपद्धदयः' ये सब पद यहां गृहीत हुए हैं। इन पदोंकी व्याख्या तृतीय सूत्रमें की गई है। विशिष्ट आकारका नाम प्रतिरूपक है. उस विमानकी जो त्रिसोपानपंक्ति थी वह विशिष्टाकारसे युक्त थीं. अतः ऐसी प्रतिरूपक त्रिसोपानपंक्तिसे होकर वह उस दिव्य यानविमान पर चढा "जाणविमाणं जाव दाहिणिल्लेणं" में जो यह यावत पद आया हैउससे 'अनुप्रदक्षिणीकुर्वन्तः २' इस पदका संग्रह हुआ है । " पत्तय २" ति ) 2ढीन तमे। पात पोताना निश्चित मद्रासन ७५२ मेसी गया. ( अवसेसा देवा य देवीओ य तं दिव्व जाणविमाण जाव दाहिणिल्लेणं तिसोवाणपडिरूवएण दुरुहंति ) श्री. २२सा देव मने वाले। ५ ते दिव्य यान વિમાન ઉપર યાવત્ દક્ષિણ દિશાની તરફની ત્રિસપાન પંક્તિ ઉપર થઈને ચઢ્યાં. ( दुरूहित्ता पत्तेयं २ पुव्वण्णत्थेहिं भद्दासणेहिं निसीयति ) यढीन ते ६२४ पात પોતાના પૂર્વ નિશ્ચિત ભદ્રાસને ઉપર જઈને બેસી ગયા. આ સૂત્રને ટીકાર્ય ५४ भूला र ४ छ. 'हदु जाव हियए' मा २ ' यावत् ' ५४ छ तेथी " हृष्ट " ५४थी मांडी " हृदय " सुधीन होन। स अड ४२वामा माव्यो छे
म 'हृष्टतुष्टचित्तानन्दितः प्रीतिमनाः परमसौमनस्थितः, हर्शवशविसपद्धृदयः' । સર્વે પદો અહીં ગ્રહણ કરવામાં આવ્યાં છે. આ પદોની વ્યાખ્યા ત્રીજા સૂત્રમાં કરવામાં આવી છે વિશિષ્ટ આકારનું નામ પ્રતિરૂપક છે. તે યાનવિમાનની જે ત્રણ નિસણીઓ વાળી સોપાન પંક્તિ હતી તે સવિશેષ આકારવાળી હતી. એવા તે पाथिया ५२ छन ते हिय यानविमान ५२ यल्यो. 'जाण विमाणं जाव दाहिणिल्लेणं 'भा २ ' यावत् ' ५४ छ. तेथी (अनुप्रदक्षिणी कुर्वन्तः २) मा पहने।
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
२००
राजप्रनीयसूत्रे
4
तणं से सूरिया देवे ' इत्यादि
S
टीका - ततः - आज्ञतिका प्रत्यर्पणानन्तरं खलु सः - पूर्वोक्तसूर्याभो देवः आभियोगिकस्य देवस्य अन्तिके - समीपे एतं - पूर्वोक्तम्, अर्थ - विषयं यानविमानविकरण रूपम् श्रुत्वा निशम्य हृष्ट यावद् हृदय: - हृष्टेत्यारभ्य हृदय इत्यतपदसङ्ग्रहो बोध्यः तथा च हृष्टतुष्टचित्तानन्दितः प्रीतिमनाः, परमसौमनस्थितः, हर्षवशविसपद्धदयः' इत्येतत्पदसङ्ग्रहः फलितः, एतेषां व्याख्या aatraant ग्राह्या । दिव्यं - जिनेन्द्राभिगमनयोग्यं उत्तरखैक्रियरूपम् विकरोति, विकृत्य सपरिवाराभिः - परिवारसहिताभिः चतसृभिरग्रमहिषिभिः मुख्यदेवीभिः - तथा द्वाभ्याम् अनीकाभ्यां - सैन्याभ्याम् सार्द्ध संपरिवृतस्तद्दिव्यं यानविमानमारोहतीति परेण सम्बन्धः तत्र काभ्यां द्वाभ्याम् ? इत्यपेक्षायामाह - तद्यथा - गन्धर्वानीकेन - गन्धर्वसैन्येन १, च- पुनः नाटयाऽनीकेन - नाटथंनटनं तत्कारिणानीकेन - सैन्येन २ सार्द्ध - सह संपरिवृतः - परिवेष्टितः सन् तत् पूर्वोक्तं दिव्यं यानविमानम् अनुप्रदक्षिणीकुर्वन् २ पूर्वतोरणानुकूल्येन वारं वारमनुप्रदक्षिणीकुर्वन् पौरस्त्येन पूर्वदिग्भवेन त्रिसोपानप्रतिरूपकेण प्रतिरूपकं - विशिष्टाकारयुजं तत् त्रिसोपान - सोपानपङ्कित्रयमिति त्रिसोपानप्रतिरूपकं तेन तथा - सुन्दररूपयुक्त सोपानपङ्कित्रयेण, अत्र प्राकृतत्वाद् विशेषणपरप्रयोगः, तद् दिव्यं यानमारोहति आरुह्य यत्रैव - यस्मिन्नेव स्थाने सिंहासन - मासीत्, तत्रैव तस्मिन्नेव स्थाने उपागच्छति, उपागम्य सिंहासनवरगतः पौरस्त्याभिमुखः पूर्वाभिमुखः संनिषण्णः - समुपविष्टः । ततः - सूर्याभदेवस्योपवेशनानन्तरं खलु सूर्याभस्य देवस्य चतस्रः - सामानिकसाहस्यः - चतुः सहस्रसंख्य सामानिकदेवाः तद् दिव्यं यानविमानम् अनुप्रदक्षिणीकुर्वत्यः औत्तराहेणउत्तरदिग्भवे त्रिसोपानप्रतिरूपकेण आरोहन्ति, आरूढा भवन्ति, आरुह्य प्रत्येकम् २ एकैकस्य सामानिकदेवस्य कृते पूर्वन्यस्तेषु प्राक्स्थापितसामानिकदेव सम संख्येषु भद्रासनेषु - स्ववासनानुसारेण निषीदन्ति - उपविशन्ति । अवशेषाः सूर्याभतत्सामा
-
पद से यह प्रकट किया गया है कि वे आभ्यन्तर परिषदा के देव मध्यम परिषदा के देव, एवं बाह्यपरिषदा देव वहां अपने २ पूर्व नियोजित आसनों पर जाकर बैठे || सू० २४ ॥
,
संग्रह थयो छे. ' पत्तेयं २ પદ્મથી આ વાત સ્પષ્ટ કરવામાં આવી છે કે આભ્ય તર પરિષદાના દેવ, મધ્યમ પરિષદાના દેવ અને ખાદ્ય પરિષદાના દેવ ત્યાં પાત પેાતાના પૂર્વ નિશ્ચિત આસના ઉપર જઈને બેસી ગયા. II ૦ ૨૪ ૫
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. स. २५ भगवद्वन्दनार्थ सूर्याभस्य गमनव्यवस्था २०१ निकदेवातिरिक्ता आभ्यन्तरपरिषद्देवाः, च पुनः देव्यः तद् दिव्यं यानविमानं यावत् यावत्पदेन 'अनुप्रदक्षिणी कुर्वतः' २ इत्येतत्पदसङ्ग्रहो बोध्यः, दाक्षिणात्येन-दक्षिणदिग्भवेन त्रिसोपानप्रतिरूपकेण आरोहन्ति, आरुह्य प्रत्येकम्आभ्यन्तरपरिषन्मध्यमपरिषद्वाह्यपरिषत्सम्बन्धिनों देवानां देवीनां च कृते तत्समसंख्येषु पूर्वन्यस्तेषु-पूर्वस्थापितेषु भद्रासनेषु स्वस्वासनानुसारेण निषीदन्तिउपविशन्ति ॥ सू० २४ ॥
मूलम् --तएणं तस्स सूरियाभस्स देवस्स तं दिव्यं जाणविमाणं दुरूढस्स समाणस्स अट्ट मंगलगा पुरओ अहाणुपुवीए संपट्ठिया, तं जहा सोत्थिय सिरिवच्छ जाव दप्पणा । तयाणंतरं च णं पुण्णकलसभिगारदिव्वायत्तपडागा सचामरा दंसणरइया आलोइयदरिसणिया । वाउद्भूयविजयवैजयंतीपडागा ऊसिया गगणतलमणुलिहंतपुरओ अहाणुपुवीए संपट्ठिया । तयाणंतरं च णं वेरुलियभिसंतविमलदंडं पलंबकोरंटमल्लदामोवसोभियं चंदमंडलसंनिभं समुस्सियं विमलमायवत्तं पवरसीहासणं च मणिरयणभत्तिचित्तं सपायपीढं सपाउयाजोयसमाउत्तं किंकरामरपरिग्गहियं पुरओ अहाणुपुवीए संपट्टियं । तयाणंतरं च णं वइरामयवट्टलट्ठसंठियसुसिलिट्ठपरिघट्टमट्ठ सुपइट्टिए विसिट्टे अणेगवरपंचवपणकुडभीसहस्सुस्सिय परिमंडियाभिरामे वाउ यविजयवेजयंतीपडागच्छत्तातिच्छत्तकलिए तुंगे गगणतलमणुलिहंतसिहरे जोअणसहस्समूसिए महइमहालए महिंदज्झए पुरओ अहाणुपुवीए संपट्टिए । तयाणंतरं च णं सुरूवणेवत्थपरिकच्छिया सुसजा सव्वालंकारभूसिया महया भडचडगरपहगरेणं पंच अणीयाहिवईणो पुरओ अहाणुपुवीए संपट्ठिया । तयाणतरं च गं बहवे आभिओगिया देवा य देवीओ य सएहिं. २ रूवेहिं सएहिं २ विसेसेहिं सएहिं २ विंदेहिं सएहिं २
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०२
राजप्रश्नीयसूत्रे णेजाएहिं सएहिं २ णेवत्थेहिं पुरओ अहाणुपुठवीए संपट्ठिया। तयाणंतरं च णं सूरियाभविमाणवासिणो बहवे वेमाणिया देवा य देवीओ य सव्विडढीए जाव रवेणं देवं पुरओ पासओ य मग्गओ य समणुगच्छंति ॥ सू० २५ ॥
छाया-ततः खलु तस्य सूर्याभस्य तद् दिव्यं यानविमानमारूढस्य सतः अष्टाष्टमङ्गलकानि पुरतः यथानुपूर्वि सम्प्रस्थितानि, तद्यथा-स्वस्तिकश्रीवत्स यावद् दर्पणाः । तदनन्तरं च खलु पूर्णकलशभृङ्कारदिव्याऽऽतपत्रपताकाः-सचामराः दर्शनरतिकाः आलोकदर्शनीयाः बातोद्धृतविजयवैजयन्तीपताका उत्सृता गगनतलमनुलिखन्ती पुरतो यथानुपूर्विसम्प्रस्थिताः । तदन
' तएणं तस्स सूरियाभस्स' इत्यादि ।
सूत्रार्थ-(तएणं तस्स सूरियाभस्स देवस्स तं दिवं जाणविमाणं दुरूढस्स समाणस्स अट्ठमंगलगा पुरओ अहाणुपुव्वीए संपट्ठिया) इसके बाद जब वह सूर्याभदेव उस दिव्य यान विमान पर अच्छी तरह से चढ चुका-तब उसके आगे क्रम से आठ आठ मंगल-प्रस्थित हुए ( तं जहा) वे आठ २ मंगल इस प्रकार से हैं-( सोत्थियसिरिवच्छ जाव दप्पणा ) स्वस्तिक, श्रीवत्स यावत् दर्पण ( तयाणंतरं च णं पुण्णकलसभिंगार दिव्वायवत्तपडागा सचामरा दसणरइया आलोइयदरिसणिज्जा य) इनके बाद पूर्ण कलश-जल पूर्ण घट, भंगार-झारी, दिव्य आतपत्र और पताकाएँ चलीं, ये पताकाएँ चामर सहित थीं, तथा इनको देखने में प्रीति होती थी ऐसी थीं. (वाउद्ध्यविजयवैजयंतीपडागा ऊसिया गगणतलमणुलिहंती पुरओ अहाणुपुवीए
'तए णं तस्स सूरियाभस्स' इत्यादि ।
सूत्रार्थ-(तए णं तस्स सूरियाभस्स देवस्स तं दिव्वं जाणविमाणं दुरूढस्स समाणस्स अट्ठमंगलगा पुरओ अहाणुपुव्वीए संपद्विया ) त्या२ ५छी न्यारे ते સૂર્યાભદેવ તે યાનવિમાન ઉપર સારી રીતે ચઢી ગયા. ત્યારે તેની સામે અનુउभे माहे माह भ७ प्रस्थित थया. ( त जहा) ते माहे मा8 म २॥ प्रमाणे छे. (सोत्थियसिरिवच्छ जाव दप्पणा ) स्वस्ति, श्रीवत्स, यावत् ६५ (Aरीसे) ( तयाणंतरं च णं पुण्णकलसभिंगार दिव्वा य छत्तपडागा स चामरा सणरइया आलोइयदरिसणिज्जा य) त्या२ ५छी पूण सश, (४५ ४८०,भूगार ઝારી, દિવ્ય આતપત્ર (છત્ર) અને પતાકાઓ આગળ ચાલવા માંડી આ પતાકાઓ याम२ युत ती तभ०४ समनी त२६ लेवामा प्रीति उत्पन्न याय तवी ती. (वाउद्वय विजय वेजयंती पडागाऊसिया गगणतलमणुलिहंती पुरओ अहाणुपुब्वीए संपढ़िया )
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. २५ भगवद्वन्दनार्थ सूर्याभस्य गमनव्यवस्था २०३ न्तरं च खलु वैडूर्यभासमानविमलदण्डं प्रलम्बकोरण्टमाल्यदामोपशोभित चन्द्रमण्डलनिभं समुत्सृतं विमलमातपत्रं प्रवरसिंहासनं च मणिरत्नभक्तिचित्रं सपादपीठं सपादुकायुग्मसमायुक्तं बहुकिङ्करामरपरिगृहीतं पुरतो यथानुपूर्वि सम्प्रस्थितम् । तदनन्तरं च वज्रमयवृत्तलष्टसंस्थितसुश्लिष्टपरिघृष्टमृष्टसुप्रतिष्ठितः विशिष्टः अनेकवरपञ्चवर्णकुडभीसहस्रोत्सृतपरिमण्डिताभिरामः वातो. द्भूतविजयवैजयन्तीपताकाच्छत्रातिच्छत्रकलितः तुङ्गो गगनतलमनुलिखच्छिखरः संपडिया ) इनके बाद वायु से कंपित विजय वैजयन्ती-विजयसूचक वैजयन्तीरूप पताका आकाश तक को स्पर्श करती हुई क्रम से चली. ( तयाणंतरं च णं वेरुलियभिसंतविमलदंडं, पलंबकोरंटमल्लदामोवसोभियं 'चंदमंडलसंनिभं समुस्सियं विमलमायवत्तं पवरसीहासणं च-मणिरयणभत्तिचित्तं सपायपीढं सपाउयाजोयसमाउत्तं बहुकिंकरामरपरिग्गहियं पुरओ अहाणुपुव्वीए संपट्ठियं ) इसके पीछे वैडूर्यमणी की प्रभा से प्रकाशित दण्डवाला, लटकती हुई कोरंटमाला से सुशोभित, चन्द्रमण्डलसदृश, तथा ऊंचा उठाया हुआ विमल छत्र आगे चला, इसके बाद श्रेष्ठ सिंहासन पादपीठ युक्त पादुकायुग्मसहित, जो उत्तम मणिरत्नों की रचना से विचित्र था, इन सब विमल छत्र, और श्रेष्ठ सिंहासन को अनेक किंकर, कर्मचारी देवो उठाये चल रहेथे. (तयाणंतरं च णं वइरामयवट्टलट्ठसंठियसुसिलिट्ठपरिघट्टमट्ठसुपइट्ठिए विसिट्टे, अणेगवरपंचवण्णकुडभीसहस्सुसियपरिमंडियाभिरामे, वाउद्धयविजयवेजयं तीपडाग
ત્યાર પછી પવનમાં લહેરાતી વિજય વૈજયન્તી-વિજય સૂચવતી વૈજયન્તી રૂ૫ पता २।४शने २५शती मनु याला दागी. ( तयाणतरं च ण वेरुलियभिसंत विमलदंड, पलंबकोरंटमल्लदामोवसोभियं चंदमंडलसंनिभं समुस्सियं विमलमायवत्तं पबरसीहासणं च मणिरयणभत्तिचित्तं सपायपीढंसपाउयाजोयसमाउत्तं बहु किंकरामरपरिग्गहियं पुरओ अहापुवीए संपट्ठिय ) त्या२ ५छी वेडूय भगिनी प्रमाथी - શિત દાંડી–વાળું, લટકતી કરંટમાળાથી સુશોભિત, ચંદ્ર મંડળ જેવી તેમજ ઉંચે ઉપાડેલું વિમળ છત્ર આગળ ચાલ્યું. ત્યાર પછી શ્રેષ્ઠ સિંહાસન જે પાદુકાયુગ્મ સહિત, ઉત્તમ મણિરત્નની રચનાથી ચિત્ર વિચિત્ર હતું તે ચાલ્યું. આ બધા વિમળ છત્ર, શ્રેષ્ઠ સિંહાસન ઘણા કિકર, કર્મકર, સાધારણ પુરૂષ भने यस सभूले। पात पाताना छायामा पान. यादी २ ता ( तयाणंतरं च ण वइरामयवदुलट्ठसंठिय सुसिलिट्टपरिघट्ठमट्ठसुपइट्ठिए विसिटे अणेगवरपंचवण्णकुडभीसहस्सुसियपरिमंडियाभिरामे, वाउद्भूयविजय वेजयंती पढागच्छत्तातिच्छत्तक
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०४
राजप्रश्नीयसूत्रे योजनसहस्रमुच्छ्रितः महातिमहान् महेन्द्रध्वजः पुरतो यथाऽनुपूर्वि संप्रस्थितः । तदनन्तरं च खलु सुरूपनेपथ्यपरिकक्षिताः सुसज्जाः सर्वालङ्कारभूषिताः महता भटचटकरप्रकरण पश्चानीकाधिपतयः पुरतो यथाऽनुपूर्वि संप्रस्थिताः। तदनन्तरं च खलु बहवे आभियोगिका देवा देव्यश्च स्वैः २ रूपैः, स्वैः २ विशेषः, च्छत्तातिच्छत्तकलिए तुंगे, गगणतलमणुलिहंतसिहरे, जोयणसहस्समूसिए, महइमहालए महिंदज्झए पुरओ अहाणुपुच्चिए संपढिए) इसके आगेके आगेमहेन्द्रध्वज चला, यह महेन्द्रध्वज वज्ररत्नका बना हुआ था, इसका आकार गोल और सुन्दर था. चिकना था, खरशाण पर घिसे गये पाषाण खण्ड की तरह यह मृष्ट था, सम्यक् स्थित था, विशिष्ट था, पंचवर्णकी अनेक छोटी २ ऊँची ध्वजा सहस्रोंसे परिमंडित था अतएव बडा सुहावना था, वायुसे कम्पित विजय सूचक वैजयन्तियोंसे, पताकाओंसे तथा छत्रातिछ्त्रोंसे युक्त था, ऊँचा था, इसका अग्रभाग आकाश तलको छू रहा था. एकहजार योजनकी इसकी ऊँचाई थी. इसी कारण यह महातिमहान् था. (तयाणतरंच णं सुरूवणेवत्थपरिकच्छिया सुसज्जा सव्वालंकारविभूसिया महया भडचडगरपहगरेणं पंच अणीयाहिवईणो पुरओ अहाणुपुव्वीए संपडिया ) इसके आगे अनेक योधाओंके समूहके साथ पांच अनीकाधिपति चले-इनकी वेशभूषा सुन्दराकार वाली थी ये सब अपनी २ सामग्री से सम्बद्ध थे. एवं समस्त अलङ्कारों से विभूषित थे. (तयाणंतरंच णं बहवे आभिओगिया देवा य देवीओ लिए तुगे, गगणतलमणुलिहतसिहरे, जोयणसहस्समूसिए, महइमहालए महिंदज्झए पुरओ अहाणुपुव्विए संपदिए ) त्या२ ५छी पाहपीनी. मा महेन्द्र ५४ આવ્યો. તે મહેન્દ્ર ધ્વજ વજામય રત્નને બનેલું હતું. તેની આકૃતિ ગોળ અને સુંદર હતી. લીસી હતી, શાણ ઉપર ઘસેલા પાષાણ ખંડની જેમ તે પૃષ્ઠ, સમ્યફ રીતે સ્થિત હતું, વિશિષ્ટ હતું, પંચવર્ણની ઘણું નાની નાની ઉંચી સહસ્ત્રો ધજાઓથી પરિમંડિત હતું, એથી તે બહું જ સેહામણું લાગતું. હતે. પવનની હાલતી વિજયની સૂચક વૈજયંતીઓથી પતાકાઓથી તેમજ છત્રાતિથી યુક્ત હતો. ઉંચે હતે, એને આગળનો ભાગ આકાશને સ્પર્શી રહ્યો હતે. એની એક હજાર યોજન જેટલી ઉંચાઈ હતી. એથી જ તે મહાतिमहान खतो. (तयाणंतरं च ण सुरूवणेवत्थपरिकच्छिया सुसज्जा सव्वालंकारविभूसिया महया भडचडगरपहगरेण पंच अणीयाहीवईणो पुरओ अहाणुपुवीए सपद्विया) तेनी मा । योधायाना सभूखोनी साथे पाय अनाधिपति यादया. તેમને પહેરવેલ સુંદર હતું. તેઓ સર્વે પિત પિતાની સામગ્રીથી સુસજ્જ હતા.
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. २५ भगवद्वन्दनार्थ सूर्याभस्य गमनव्यवस्था २०५ स्वैः २ वृन्दैः. स्वैः२ निर्यातः, स्वैः २ नेपथ्यैः पुरतो यथाऽनुपूर्वि संप्रस्थिताः। तदनन्तरं च खलु सूर्याभविमानवासिनो बहवो वैमानिका देवाश्च देव्यश्च सर्वद्धर्थी यावद् रवेण सूर्याभं देवं पुरतःपार्श्वतश्च मार्गतश्च समनुगच्छन्ति ॥ सू० २५ ॥
'तएणं तस्स सूरियाभस्स' इत्यादि
टीका-ततः-यानविमाने स्वस्वस्थाने सूर्याभदेवादीनामुपवेशनानन्तरम् , खलु तस्य-पूर्वोक्तस्य-सूर्याभस्य देवस्य तद्-उक्तप्रकारकं दिव्यं-यानविमानम् य सरहिं २ रूवेहिं सएहिं २ विसेसेहिं, सएहिं २ विदेहिं, २ सएहिं २ णेजाएहिं, सएहिं २ णेवत्थेहिं पुरओ अहाणुपुवीए सपट्ठिया) इनके आगे अनेक आभियोगिक देव, एवं देवियां चलीं, ये सब देवियां अपने २ आकारोंसे अपने २ भेदोंसे, अपने २ परिवार समूहोंसे, अपने २ उपकरणोंसे, और अपने २ वेषोंसे युक्त थीं (तयाणंतरं च ण सूरियाभविमाणवासिणो बहवे वेमाणियादेवा य देवीओ य सव्वढिए जाव रवेणं देवं पुरओ पासओ य मग्गओ य समणुगच्छंति) इनके आगे सूर्याभविमानवासी अनेक वैमानिक देव और देवियां चलीं ये सब सूर्याभविमानवासी देव देवियां समस्त ऋद्धि समस्त द्युति आदिसे युक्त होती हुई समस्त त्रुटित आदिके तुमुल नादके साथ २ सूर्याभदेवको आगे, पीछे एवं आस पासमें घेर कर चलीं । ते स4 A थी सुशामित ता. ( तयाणंतरं च ण बहवे आभियोगिया देवा य देवीओ य सएहिं २ रूवेहिं, सएहिं २, विसेसेहिं, सएहिं २ विदेहिं, सरहिं २, णेज्जाएहिं, सएहिं २, णेवत्थेहि, पुरओ, अहाणुपुव्वीए संपट्ठिया ) तेमनी मागण ઘણું આભિગિક દે, તેમજ દેવીઓ ચાલ્યાં આ બધા દેવ દેવીઓ પિત પિતાના આકારથી. પિત પિતાના ભેદથી, પોત પોતાના પરિવાર સમૂહાથી, यात पोताना ५४२ थी मन पोत पोताना शाथी युत उतi. ( तयाणतरं च सूरियाभविमाणवासिणो बहवे वेमाणिया देवा य देवीओ य सव्विड्ढीए जाव रवेणं देवं पुरओ पासओ य मग्गओ य समणुगच्छंति ) तेमनी भाग सूर्यामविमानવાસી ઘણુ વૈમાનિક દેવ અને દેવીઓ ચાલ્યા. તેઓ સર્વે સૂર્યાભવિમાનવાસી દેવ દેવીઓ પિત પિતાની ઋદ્ધિ, સમસ્ત ઘુતિ વગેરેથી સંપન્ન થઈને, સમસ્ત ત્રુટિત વગેરેના તુમુલ ધ્વનિની સાથે સૂર્યાભ દેવની આગળ પાછળ અને આસપાસ મેર વટલાઈને ચાલ્યાં.
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०६
राजप्रश्नीय सूत्रे आरूढस्य सतः अष्टाष्टमङ्गलकानि – अष्टसंख्यानि मङ्गलकानि पुरतः - अग्रे यथाऽऽनुपूर्वि - यथाक्रमम् संप्रस्थितानि - चलितानि तद्यथा - स्वस्तिक-श्रीवत्स यावद्दर्पणाः-स्वस्तिकश्रीवत्सेत्यारभ्य दर्पणा इतिपर्यन्तपदसङ्ग्रहो बोध्यः, तथा च स्वस्तिक १-श्रीवत्स २ नन्दिकावर्त३ वर्द्धमानक४ भद्रासन५ कलश६ मत्स्य७ दर्पणाः' इत्येतत्पदसङ्ग्रहः । एतद्विवरणं तृतीयसूत्रतोऽबसेयम् । तदनन्तरम् , अष्टमङ्गलकसंप्रस्थानानन्तरम् च खलु पूर्णकलशभृङ्गारदिव्यातपत्रपताका:तत्र पूर्णकलश:-जलपूर्णघटः, भृङ्गारः-पात्रविशेषः 'झारीति भाषाप्रसिद्धः, दिव्यातपत्र - दिव्यच्छत्रं पताकाः, एता कीदृश्यः ? सचामराः - चामरसहिताः, दर्शनरतिकाः-दर्शने अवलोकने रतिः-प्रीति र्यासु तास्तथा, इह-दर्शनरतिकमपिकिमपि अमङ्गलत्वान्नालोकदर्शनीयं भवत्यत आह-ओलोकदर्शनीयाः-आलोके
टीकार्थ-जब यानविमानमें अपने २ स्थान पर सूर्याभदेव आदि अच्छी तरहसे बैठ चुके-तब उस यानविमानके आगे सबसे पहिले स्वस्तिक, श्रीवत्स नन्दिकावर्त, बर्द्धमानक, भद्रासन, कलश, मत्स्य और दर्पण ये आठ मंगलक प्रस्थित हुए, अर्थात् चले, इनका विवरण तृतीयसूत्रसे जानलेना चाहिये, इनके चलनेके बाद इनके आगे पूर्ण कलश-जलपूर्ण घट, भृङ्गारझारी, दिव्य छत्र एवं पताकाएं जो कि चामरों सहित थीं, अवलोकन होने पर जिसमें प्रीति हो जाती थी, तथा मंगलरूप होने से बाहर जानेके समय जिसका देखना आवश्यक माना गया है चली यद्यपि 'दर्शनरतिका' पदसे आलोक दर्शनीय पदका अर्थ आ जाता हैं फिर भी जो इस पद का यहां उपादान किया गया है वह इस बातको प्रदर्शित करने के लिये किया गया है कि जो देखने में सुन्दर होते हैं वे अमंगलरूप भी
ટીકાર્ય–જ્યારે તે યાનવિમાનમાં પિત પિતાના સ્થાને સૂર્યાભદેવ વગેરે સારી રીતે બેસી ગયા ત્યારે તે યાનવિમાનની આગળ સૌથી પહેલાં સ્વસ્તિક, શ્રીવત્સ, નંદિકાવર્ત, વદ્ધ માનક, ભદ્રાસન, કલશ, મસ્ય, અને દર્પણ એ આઠ માંગલિકે પ્રસ્થિત થયા. એટલે કે ચાલ્યા. આ બધાનું વર્ણન ત્રીજા સૂત્રમાંથી જાણી લેવું જોઈએ. ત્યાર પછી તેમની આગળ પૂર્ણ કલશ, પાણી ભરેલે ઘટ, ભંગારઝારી, દિવ્ય આતપત્ર અને પતાકાઓ-કે જે ચામરોથી યુક્ત હતી, જોતાંની સાથે તેમની પ્રતિ પ્રીતિ ઉત્પન્ન થઈ જતી હતી, તેમજ મંગળ રૂપ હોવા બદલ બહાર ४ानी मते २भर्नु शन मावश्यॐ भानवामा मायुं छे-याली. दर्शनरतिका' ५६थी मा ६शनीय पहने। म मावी लय छ छताये मा पहने. महा જે ગ્રહણ કરવામાં આવ્યું છે. તે આ વાતને સ્પષ્ટ કરવા માટે છે કે જે જોવામાં સુંદર
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. २५ भगवद्वन्दनार्थ सूर्याभस्य गमनव्यवस्था २०७ बहिः प्रयाणसमयभाविनिदर्शने दर्शनीयाः द्रष्टुं योग्याः मङ्गलत्वात् संप्रस्थिताः इति परेण सम्बन्धः. तत्र वचनविपरिणामो बोध्यः । तथा वातोद्धतविजयवैजयन्तीपताका-वातोद्भूता-पवनकम्पिता या विजयवैजयन्ती-विजयसूचकवैजयन्ती तद्रूपा पताका। सा कीदृशी ? उच्छृता-उर्ध्वगता तथा-गगनतलमनुलिखन्ती-आकाशतलं स्पृशन्ती पुरतः - अग्रे यथानुपूर्वि-यथाक्रमम् संप्रस्थिता । तदनन्तरम् खलु वैडूर्यभासमानविमलदण्डं-वैडूर्यशब्दो वैडूर्यमयपरः, तेनवैडूर्यमयः भासमानो शोभमानः विमल:-निर्मलश्च दण्डो यस्य तत् तथावैडूर्यरत्नमयशोभमाननिर्मलदण्डयुक्तम् आतपत्रमितिपरेण सम्बध्यते - तदातपत्रं पुनः कीदृशम् ? प्रलम्बकोरण्टमाल्यदामोपशोभितं-प्रलम्बन-लम्बमानेन कोरण्टमाल्यदाम्ना-कोरण्टपुष्पमालया उपशोभितम् समलङ्कृतम् , पुनःचन्द्रमण्डलनिमंहो सकते हैं अतः आलोक दर्शनीय नहीं भी हो सकते हैं परन्तु ये पताकाएँ ऐसी नहीं थीं-ये दर्शनरतिक भी थीं और आलोक दर्शनीय भी थीं। ऊपर में पद 'संप्रस्थितानि' ऐसा आया है. सो यहां पर उसकी विभक्ति का विपरिणाम करना चाहिये. अर्थात् 'संप्रस्थिताः' ऐसा पद समझना चाहिये. इनके आगे यथाक्रम विजय वैजयन्ती पताका चलीं-यह पताका विजय सूचक होती है-अतः इस रूपसे इसका नाम पडा है. यह ऊंची थी. और इतनी ऊँची थी कि जो आकाशतकका स्पर्श कर रही थी. इसके बाद आतपत्र-(छत्र) चला, इस आतपत्रका दण्ड वैडूर्यमय था. अतएव चमकीला था और निमल था, यह आतपत्र लटकती हुई कोरंटपुष्पोंकी मालासे उपशोभित हो रहा था, चन्द्रमण्डलके जैसा गोल था. श्वेत था. चित्तालादक था. ऊपर में अच्छी तरह से उठा-तना हुआ था. आकाश एवं स्फटिकહોય છે, તે કદાચ અમંગળ રૂપ પણ થઈ શકે છે. એટલા માટે આલેક દશનીય નહિ હોય એની પણ સંભાવના રહે છે પણ આ બધી પતાકાઓ એવી નહિ હતી એઓ દર્શનાતિક પણ હતી અને આલેક દર્શનીય પણ હતી. ઉપર 'सप्रस्थितानि' मा ५६ ५९ मायुं छे. तो मडिया तनी विमतिम ३२१२ (विपरिएम) ४२३ नये. सेटवे 'संप्रस्थिताः' मा ५४ समये. તેમની આગળ અનુક્રમે વિજય વૈજયંતી પતાકાઓ ચાલી. એ પતાકા વિજય સૂચક હોય છે. એથી તેને વિજય વૈજયંતી કહેવામાં આવે છે. તે ઉંચી હતી, આટલી ઉંચી હતી કે જે આકાશને પણ સ્પર્શી રહી હતી, ત્યાર પછી આતપત્ર (છત્ર) ચાલ્યું. આતપત્રની દાંડી વિડૂર્યમય હતી એથી ચમકતી હતી અને નિર્મળ હતી. આ આતપત્ર લટક્તી કરંટ પુષ્પોની માળાથી ઉપાભિત થઈ રહ્યું હતું. તે य' भनी भगा तुं, श्वेत (स) तु. रित्तने. २६ ५३
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૮
राजप्रश्नीयसूत्रे चन्द्रमण्डलवद् वर्तुल श्वेत-शोभितं चित्तालादकं प्रकाशमानं च पुनः समुत्सृतंसम्यगूर्ध्वगतम् आकाशस्फटिकवत् आतपत्रं-छत्रं सम्प्रस्थितमिति परेण सम्बध्यते, च पुनः प्रवरसिंहासनं,-श्रेष्ठसिंहासनं, तत् कीदृशम् ? मणिरत्नभक्तिचित्र-मणिरत्नानां या भक्तिः-रचना तया चित्रम्-अद्भूतम् , पुनः-सपादपीठंपादस्थापनार्थासनसहितम् , पुनःसपादुकायुग्मसमायुक्तं पादुकयोयुग्मं पादुकायुम्म 'जोय' शब्दस्य देशीयस्य युग्मार्थकत्वात् तदर्थः तस्य यत् समायुक्तं-समायोजन तेन सहितम् समायोजितपादुकाद्वयकम् , पुन:-बहुकिङ्करामरपरिगृहीतं-बहुसंख्यसेवकदेवपरिधृतम् , पुरतो यथानुपूर्वि सम्प्रस्थितम् । तदनन्तरम्-आतपत्रप्रवरसिंहासनप्रस्थानानन्तरम् च खलु वज्रमयवृत्तलष्टसंस्थितसुश्लिष्टपरिघृष्टमृष्टसुप्रतिष्ठितः-वज्रमयः-वज्ररत्नमयः, तथा-वृत्तलष्टसंस्थितः वृत्तं वर्तुलंलष्टं-सुन्दरं च संस्थितम्-आकारो यस्य स तथा, यद्वा-वृत्तं लष्टं च यथा स्यात् तथा संस्थितः, तथा-सुश्लिष्टः-सम्यक्श्लेषणयुक्तश्चिक्कण इत्यर्थः तथा-परिघृष्टः-परिधृष्टः इव-खरशाणपरिघृष्टपाषाणखण्डवत् मृष्टः-मृष्ट इवमणि के जैसा यह स्वच्छ था. इसके आगे श्रेष्ठ सिंहासन चल रहा थायह सिंहासन मणियों एवं रत्नों की रचना से अद्भुत था, सपादपीठपाद स्थापन के लिये आसन सहित था. एवं पादुकायुग्म से समन्वित था. 'यहां जोय शब्द देशीय है और यह युग्म अर्थ का वाचक है। इसे अनेक किङ्करभूत देवोंने अपने २ स्कन्धों पर उठा रखा था. इनके आगे आतपत्र और प्रवर सिंहासन के आगे-महेन्द्र ध्वज चला. यह महेन्द्रध्वज वज्ररत्नमय था, इसका आकार वृत्त -गोल और लष्ट—सुन्दर था. अथवा यह वृत्त एवं लष्ट रूप से संस्थित था. अथा सुश्लिष्ट -सम्यक् श्लेषण से युक्त था, अर्थात् चिकना था. परिघृष्ट की तरह હતું, સારી પેઠે ઉપર ઉઠેલું તેમજ તાણેલું હતું. આકાશ તેમજ સ્ફટિક મણિની જેમ તે સ્વચ્છ હતું, તેની આગળ શ્રેષ્ઠ સિંહાસન ચાલતું હતું. આ સિહાસનમણિએ તેમજ રત્નની રચનાથી અદ્દભુત હતું. તે સપાદપીઠ–એટલે કે પગ મૂકવા માટેના આસન સહિત હતું. તેમજ પાદુકા યુગ્મથી યુક્ત હતું. અહીં 'जोय' २६ शीय छे. अन ते युभ मथना पाय छे. घ &२सूत દવેએ તેને પોતાના ખભા ઉપર ઉંચકી રાખ્યું હતું. એની આગળ આતપત્ર તેમજ પ્રવર સિંહાસન અને ત્યાર પછી મહેન્દ્ર દવજ ચાલ્યો એ મહેન્દ્રધ્વજ વજરત્નમય હતે. એનો આકાર વૃત્ત–ગોળ-અને લછ-સુંદર હતો. અથવા તે વૃત્ત તેમજ લષ્ટ રૂપથી સંસ્થિત હતું અને સુશ્લિષ્ટ–સમ્યફ લેષણથી યુક્ત હતો. એટલે કે લીસે હતે. પરિઘષ્ટની જેમ-અર્થાત્ શાણ ઉપર ઘસેલા
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. स. २५ भगवद्वन्दनार्थ सूर्याभस्य गमनव्यवस्था २०९ सुकुमारशाणमृष्टपाषाणखण्डवत् , सुप्रतिष्ठतः-सम्यस्थिता न तु तिर्यकपतिततया कुटिलीभूतः महेन्द्रध्वज इत्यग्रिमेण सम्बन्धः, अत एव शेषध्वजेभ्यो विशिष्टः अतिशायी, तथा—अनेकवरपञ्चवर्णकुटभीसहस्रोच्छ्रितपरिमण्डिताभिरामः-अनेकानि-बहुसंख्यानि वराणि-प्रधानानि पञ्चवर्णानि-कृष्ण १ नील २ पीत ३ लोहित ४ श्वेतवर्णानि उच्छ्रितानि-ऊर्ध्वगतानि कुटभीसहस्राणि-लघुपताकासहस्राणि अत्र प्राकृतत्वाद् उच्छ्रितस्य परप्रयोगः, तैः परिमण्डितः-शोभितः अत एवाभिरामः रमणीयः तथा वातोद्धतविजयवैजयन्तीपताकाच्छत्रा - तिच्छत्रकलितः-तत्र-बातैः पवनैः उद्धृता-उत्कम्पिताः विजयवैजयन्त्यः-विजयसुचिकाः वैजयन्त्यः पताकाः, अपराः सामान्याः पताकाश्च, छत्रातिच्छत्राणि-छत्रात् सामान्यच्छत्रात् अतिशायीनि छत्राणि च एतैः कलितः-युक्तः, तथा-तुङ्गः,-उच्चः, तथा – गगनतलम् - आकाशतलम् , अनुलिखच्छिखरः - अनुलिखत्-स्पृशत्शिखरमग्रभागो यस्य स तथा – गगनतलचुम्बिशिरवरव्युक्तः। योजनसहस्र खरशाण पर घिसे गये पाषाण खण्ड की तरह या मृष्ट की तरह-सुकुमार शाण पर मृष्ट हुए पाषाण खण्ड की तरह सुप्रतिष्ठित था-सम्यक स्थित था तिर्यकू पतित रूप से कुटिल नहीं था. इसीलिये यह महेन्द्रध्वज शेष ध्वजाओं की अपेक्षा विशिष्ट था-अतिशायी था. तथा बहुसंख्यक एवं प्रधान पांचवर्णों की-कृष्ण, नील, पीत, लोहित एवं श्वेतवर्णों की हजारों छोटी २ उर्ध्वगत ध्वजाओं से परिमण्डित था. इसी कारण यह महेन्द्रध्वज अभिराम था. तथा-वातोद्धृत-वायु से कंपित हुई-विजय वैजयन्ती रूप पताका से तथा सामान्य पताकाओं से, एवं सामान्य छत्र से भी अतिशायी ऐसे छत्रों से युक्त था. ऊँचा था एवं आकाश तल को अपनी उच्चता से इसका अग्रभाग छ रहा था. एक हजार योजन तक की ऊँचाई में यह था. इसीलिये यह महेन्द्रध्वज बहुत अधिक वृहत्तर था. इस महेन्द्रપાષાણ ખંડની જેમ અથવા તો મૃષ્ટની જેમ સુકુમારશાણ પર ઘસેલા પાષાણ ખંડની જેમ સુપ્રતિષ્ઠિત હતે સારી રીતે સ્થિત હતો. તિર્થક પતિત રૂપથી કુટિલ નહિ હતે. એથી તે મહેન્દ્રવજ બીજી દવાઓ કરતાં વિશિષ્ટ હતો. અતિશાયી હત તેમજ બહુ સંખ્યક અને પ્રધાન પાંચવર્ણોની-કૃષ્ણનીલ પીત, લોહિત અને શ્વેત વર્ણોની સહસ્ત્ર નાની નાની ઉદર્વગત દવાઓથી પરિમંડિત હતો. એથી જ આ મહેન્દ્રધ્વજ અભિરામ હતું તેમજ વાતધૂત-પવનથી લહેરાતી વિજય વૈજયંતી રૂપ પતાકાથી અને સામાન્ય પતાકાઓથી, અને સામાન્ય છત્ર કરતાં પણ અતિશાયી એવા છત્રોથી યુક્ત હતા અને આકાશને પોતાની ઉંચાઈથી સ્પર્શ રહ્યો હતો. એની ઉંચાઈ એક હજાર જન જેટલી હતી. એથી જ તે મહેન્દ્રધ્વજ
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१०
राजप्रश्नीयसूत्रे सहस्रसंख्यापरिच्छिन्नयोजनपर्यन्तम् , उच्छितः-ऊर्ध्वदेशगतः, अत एव-महाति महान्-अतिशयबृहत्तरः, एतादृशो महेन्द्रध्वजः पुरतो यथानुपूर्वि-यथाक्रम संप्रस्थितः । तदनन्तरं-महेन्द्र ध्वजसम्प्रस्थानानन्तरं च खलु सुरूपनेपथ्यपरिकक्षिताः-परिकक्षितं-परिगृहीतं सुरूपनेपथ्य-सुन्दराकारयुक्तवेषः यैस्ते तथा, अत्र प्राकृतत्वाद् विशेषणपरप्रयोगः, अस्य पश्चानीकाधिपतयः' इत्यनेना. न्वयः, ते कीदृशाः, ? सुसज्जा-स्वसामग्रीमादाय सन्नद्धाः तथा-सर्वालङ्कारभूषिताः- सर्वाभरणशोभिताः, तथा-महता-वृहता, भटचटकरप्रकरेण- भटानाम्-अनेकविधानां योधानां येऽनेके चटकराः-समूहास्तेषां यः प्रकरःसमूहस्तेन अत्र-पहकरशब्दो देशीयः समूहार्थों बोध्यः । पञ्च-पञ्चसंख्यकाः, अनीकाधिपतयः-सैन्यनायकाः पुरतो यथाऽनुपूर्वि-यथाक्रमं संप्रस्थिताः । तदनन्तरं-पञ्चानीकाधिपतिसंप्रस्थानानन्तरं च खलु बहवः-बहुसंख्याकाः आभियोगिका देवा देव्यश्च स्वैः २-निजैः २, रूपैः-आकारैः, स्वैः स्वैः विशेषैः, -भेदैः, स्वैः स्वैर्वेदैः-परिवारसमूहैः, स्वैः स्वैर्निर्यातः-उपकरणैः स्वैः स्वैः नेपथ्यैः-वेः पुरतो यथानुपूर्विसंप्रस्थिताः । तदनन्तरम्-आभियोगिकानां देवानां देवीनां च संप्रस्थानानन्तरं, च खलु सूर्याभविमानवासिनो बहवो ध्वज के आगे पांच अनीकाधिपति-चले ये पांचों अनीकाधिपति सुरूपनेध्यपरिकक्षिक थे. अर्थात् सुन्दराकार युक्त वेष इन्होंने परिगृहीत कर रखा था. यह ' सुरूपनेपथ्य परिकक्षित' पद पांच अनीकाधिपतियों का विशेषण है । ये पांचों ही अनीकाधिपति सुसज्ज थे-अपने २ सामग्री को लेकर सन्नद्ध हुए चल रहे थे-तथा समस्त आभरणों से शोभित थे अनेक विध योधाओं के समूह से ये घिरे हुए थे. यहां 'पहकर' यह देशीय शब्द है और इसका अर्थ समूह है । इनके आगे आभियोगिक देव
और देवियां अपने २ आकारों से, अपने २ भेदों से, अपने परिवार ખૂબ જ વિશાળ હતું. આ મહેન્દ્રવજની આગળ પાંચ અનીકાધિપતિએ ચાલ્યા. એ પાંચે અનીકાધિપતિઓ સુરૂપનેપથ્યપરિકક્ષિત હતા એટલે કે સુંદર પહેરવેશ तभर धारण ४२३ ता. मे 'सुरूपनेपथ्यपरिकक्षित' ५६ ५५ अनाधिपति શબ્દનું વિશેષણ છે. એ પાંચે અનિકાધિપતિઓ સુસજ્જ હતા. પોત પોતાની સામગ્રીથી સજજ થઈને ચાલી રહ્યા હતા. અને સમસ્ત આભૂષણથી શેભિત
ता. घरी येोधासाना सभूलथी मेमो वीरायेा ता. मी 'पहकर' ! શબ્દ દેશીય શબ્દ છે અને આને અર્થ સમૂહ છે. એમની આગળ ઘણું આભિયોગિક દેવ દેવીઓ પોત પોતાના આકારોથી, પિત પેતાનાં ભેદોથી, પોત પોતાનાં
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. २५ भगवद्वन्दनार्थं सूर्याभस्य गमनव्यवस्था
२११
वैमानिका देवाः, च- पुनः बहव्यो वैमानिक्यो देव्यश्च सर्वद्वर्या यावद् - रवेण सर्वद्वर्थातिपदादारभ्य 'रवेणे' ति पर्यन्तपद सङ्ग्रहो बोध्यः, तथा - सर्वद्ध, सर्वद्युत्या, सर्वबलेन, सर्वसमुदयेन, सर्वाssदरेण, सर्वविभूत्या, सर्वविभूषया, सर्वसम्भ्रमेण, सर्वपुष्पमाल्यालङ्कारेण, सर्वत्रुटितशब्दसंनिनादेन महत्या ऋद्धा महत्या त्या महताबलेन महता समुदयेन महतावर त्रुटितयमकसमकप्रवादितेन, शङ्ख- पणव — पटह - भेरी - झल्लरी खरमुखी - हुडका - मुरजमृदङ्ग - दुन्दुभि-निर्घोषनादितरवेणे' ति एषां व्याख्या अष्टमसूत्रतोऽवसेया । सूर्याभं देवं पुरतः - अग्रे, पार्श्वतः पार्श्वयोः, मार्गतः - पृष्ठे च समनुगच्छन्तिपरिवेष्टय गच्छन्ति ॥ सू० २५ ॥
समूह से, अपने २ उपकरणों से और अपने २ वेषों से युक्त हुए चल रहे थे. इनके संप्रस्थान के अनन्तर अनेक सूर्याभविमानवासी देव और देवियां चली. ये सब उस समय अपनी सर्वद्धि से, सर्वद्यति से, सर्वबल से, सर्व समुदय से, सर्व आदर से, सर्व विभृति से, सर्व विभूषा से, सर्व संभ्रम से, सर्व पुष्पमालाओं एवं अलंकारों से, सर्व त्रुटितों के शब्द संनिनाद से महती ऋद्धि से, महती द्युति से, महाबल से, महा समुदाय से, चल रही थीं। यहां यह पाठ तथा महता वस्त्रुटितयमकसमक प्रवादितेन शंख - पणव- पटह- - भेरी- झल्लरी - खरमुही - हुडका - मुरज नादितरवेणं, तक का पाठ यावत् पद से गृहीत हुआ है । इन पदों की व्याख्या अष्टम सूत्र से जानना चाहिये. ये सब सूर्याभदेव को आगे पीछे एवं दोनों ओर से परिवेष्टित करके चलने लगे || सू० २५ ॥
6
,
પરિવાર સમૂહેાથી પાત પાતાના ઉપકણાથી અને પેાત પેાતાના પહેરવેશાથી સુસજ્જ થઈને ચાલી રહ્યાં હતાં. એમના પછી ઘણુ સૂર્યભવિમાન વાસી દેવ દેવીએ એ સર્વે તે સમયે પેાત પેાતાની સદ્ધિથી, સદ્યુતિથી, સ બળથી, સર્વ સમુध्यथी, सर्व आहरथी, सर्व विलूतिथी, सर्व विलूषार्थीी सर्व समथी, सर्व पुष्य માલાએથી અને અલકારાથી, સ ત્રુટિતાના શબ્દ સ`નિનાદ (ધ્વનિ)થી, મહતી ઋદ્ધિથી, મહતી દ્યુતિથી મહા બળથી મહા સમુદાયથી ચાલી રહ્યા હતાં. અહિ આ या ते 'महता वरत्रुटित यमक समक प्रवादितेन, शंख, पणव पट- भेरी झल्लरी खरमुही, हुक्का - मुरज नादित रवेणं' सुधिना या 'यावत् ' पहथी सग्रहीत थये। छे. આ પદોની વ્યાખ્યા આઠમાં સૂત્રથી જાણી લેલી આગળ પાછળ અને ચામેર વીંટાળાઈને ચાલવા
જોઇએ. એ સર્વે સૂર્યાભ દેવની
साग्या ॥ सू० २५ ॥
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર ઃ ૦૧
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१२
राजप्रश्नीयसूत्रे मूलम्-तएणं से सूरियाभे देवे तेणं पंचाणीयपरिक्खित्तेणं वइरामयवट्टलसंठिएण जाव जोयणसहस्तमृसिएणं महइमहालएणं महिंदज्झएणं पुरओ कढिज्जमाणेणं चउहिं सामाणियसहस्सेहिं जाव सोलसहिं आयरक्खदेवसाहस्सीहि अन्नेहिय बहहिं सूरियाभबिमाणवासीहिं वेमाणिएहि देवेहिं देवीहि य सद्धिं संपरिवुडे सविड्ढोए जाव रवेणं सोहम्मस्स कप्पस्स मज्झंमज्झेणं तं दिव्वं देविड़ढि दिव्वं देवजुइं दिव्वं देवाणुभावं उपदंसेमाणे २ पडिजागरेमाणे २ जेणेव सोहम्मकप्पस्स उत्तरिल्ले णिज्जाणमग्गे तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता जोयणसयसाहस्सिएहि विग्गहेहिं आवेयमाणे वीईवयमाणे ताए उकिटाए जाब तिरियमसंखिज्जाणं दीवसमुदाण मज्झं मज्झेणं वीईवयमाणे २ जेणेव नंदीसरवरदोवे जेणेव दाहिणपुरथिमिल्ले रइकरपव्वए तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता तं दिव्वं देविडटिं दिव्वं देवजुई दिव्वं देवाणुभावं पडिसाहरेमाणे २ पडिसंखेवेमाणे २ जेणेव जंब्रद्दीवे दीवे जेणेव भारहे वासे जेणेव आमलकप्पा नयरी जेणेव अंबसालवणे चेइए जेणेव समणे भगवं महावीरे तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता समणं भगवं महावीर तेणं दिव्वेणं जाणविमाणेणं तिखुत्तो आयाहिणं पयाहिणं करेइ, करित्ता समणस्स भगवओ महावीरस्स उत्तरपुरस्थिमे दिसिभागे तं दिव्वं जाणविमाणं ईसिं चउरंगुलमसंपत्तं धरणितलंसि ठवेइ ठवित्ता चउहि अग्गमहिसोहि सपरिवाराहिं दोहि अणोएहि, तं जहा-गंधेवाणीएण य णट्टाणीएण य सद्धिं संपरिखुडे ताओ दिव्वाओ जाणविमाणाओ पुरथिमिल्लेणं तिसोवाणपडिरूवएणं पचोरुहइ । तएणं तस्स
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. २५ भगवद्वन्दनार्थ सूर्याभस्य गमनव्यवस्था २१३ सूरियाभस्स देवस्स चत्तारि सामाणियसाहस्सोओ ताओ दिव्वाओ जाणविमाणाओ उत्तरिल्लेणं तिसोवाणपडिरूवएणं पच्चोरुहति, अवसेसा देवा य देवीओ य ताओ दिव्वाओ जाणविमाणाओ दाहिणिल्लेणं तिसोवाणपडिरूवएणं पच्चोरुहंति ॥ सू० २६ ॥
छाया-ततः खलु स सूर्याभो देवः तेन पश्चानीकपरिक्षिप्तेन वज्र मयवृत्तलष्टसंस्थितेन यावत् योजनसहस्रोच्छितेन महाऽतिमहता महेन्द्रध्वजेन पुरतः कृष्यमाणेन चतसृभिः सामानिकसाहस्रीमि यावत् षोडशभिः आत्मरक्षकदेवसाहस्रीभिः अन्यैश्च बहुभिः सूर्याभविमानवासिभि वैमानिकै देवैर्देवीभिश्च सार्द्ध संपरिवृतः सर्वद्धर्था यावत् रवेण सौधर्मस्य कल्पस्य मध्यमध्येन
' तए णं से सरियामे देवे' इत्यादि ।
सूत्रार्थ-(तए णं से सूरियामे देवे तेणं पंचाणीयपरिखित्तेणं) इस तरह वह सूर्याभदेव उस पंचानीक से परिक्षिप्त हुए ( महिंदज्झएणं ) महेन्द्र ध्वज से जो कि (वइरामयवट्टलट्ठसंठिएण जाव जोयणसहस्समूसिएणं महइ. महालएणं महिंदज्झएणं पुरओ कढिज्जमाणेणं ) वज्र का बना हुआ था.
और जिसका आकार गोल एवं सुन्दर था यावत् जो एक हजार योजन की ऊँचाई वाला था और इसी कारण जो बहुत अधिक बृहत् था, एवं आगे ले जाया जा रहा था (चउहिं सामाणियसहस्सेहिं जाव सोलसहि आयरक्खदेवसाहस्सीहिं अन्नेहिय बहूहिं सरियाभविमाणवासीहिं वेमाणिएहिं देवेहि य सद्धि संपरिडे) तथा चार हजार सामानिक देवों से यावत् १६ हजार आत्मरक्षक देवों
'तए णं से सूरियाभे देवे'
सूत्रार्थ-(तए णं से सूरियाभे देवे तेणं पंचाणीयपरिखित्तेणं) मा शते ते सूर्याम ते ५ यानीथीपरिक्षित थये। (महिंदल्झएणं) महेन्द्र थी रे (वइरामय वट्ठलट्ठसंठिएण जाव जोयणसहस्समृसिएणं महइमहालएणं महिंदज्ज्ञएणं पुरओ कढिज्जमाणेणं) 401 43 मनापामा मावो तो सन २नी माइति ગોળ અને સુંદર હતી યાવત જે એક હજાર યોજન જેટલી ઉંચાઈ વાળા હતા અને એથી તે બહુ જ વિશાળ હતો અને આગળ લઈ જવામાં આવી રહ્યો હતે. (चरहिं सामाणियसहस्सेहिं जाव सोलएहिं आयरक्खदेवसाहस्सीहिं अन्नेहि य बहूहिं सूरियाभविमाणवासीहिं वैमाणिएहिं देवेहिं देवीहि य सद्धिं संपरिबुडे) तमा ચાર હજાર સામાનિક દેથી યાવત્ ૧૬ હજાર અંગ રક્ષક દેવાથી તેમજ બીજી
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१४
राजप्रश्नीयसूत्रे तां दिव्यां देवर्द्धि दिव्यां देवद्युतिं दिव्यं देवानुभावमुपदर्शयमाणा २ प्रतिजाग्रत् २ यत्रैव सौधर्मकल्पस्य औत्तराहो निर्याणमार्गः तत्रैव उपागच्छति, उपागम्य योजनशतसाहस्रिकै विग्रहैरवपतन् व्यतिव्रजन् तया उत्कृष्टया यावत् तिर्यग् असंख्येयाणां द्वीपसमुद्राणां मध्यमध्येन व्यतिव्रजन् २ यत्रैव नदीश्वरवरद्वीपः यत्रैव दक्षिणपौरस्त्यो रतिकरपर्वतः तत्रैव उपागच्छति, से एवं अन्य और भी अनेक सूर्याभविमानवासी वैमानिक देव और देवियों से युक्त हुआ ( सविड्ढीए जाव रवेणं सोहम्मस्स कप्पस्स मज्झमज्झेणं तं दिव्वं देविद दिव्वं देवजुई दिव्वं देवाणुभावं उपसोभेमाणे २ पडिजागरेमाणे २ जेणेव सोहम्मकप्पस्स उत्तरिल्ले णिज्जाणमग्गे तेणेव उवागच्छइ ) सर्वद्धि के साथ अनेक बाजों की तुमुल ध्वनि पूर्वक सौधर्म कल्प के मध्य मध्य से उस दिव्य देवद्धि को, दिव्य देवद्युति को दिव्य देवानुभाव को, बार बार दिखाता हुआ बार बार गमनव्यवस्था में उद्यम सहित होता हुआ जहां पर सौधर्म कल्प का औतराह-उत्तर दिग्भवनिः सरणमार्ग था वहां पर अया ( उवागच्छित्ता जोयणसाहस्सिएहिं विग्गहेहिं आवेयमाणे वीईवयमाणे ताए उक्किट्ठाए जाव तिरियमसंखिज्जाणं दीवसमुदाणं मझमज्झेणं वीईवयमाणे २ जेणेव नंदीसरवरदीवे, जेणेव दाहिणपुरस्थिभिल्ले रइकरपव्वए तेणेव उवागच्छए ) वहां आकर के वह अपने लक्ष प्रमाण देहभागों से नीचे उतरता २ मार्ग का उल्लङ्घन करता २ उस प्रसिद्ध उत्कृष्ट देवगति से तिर्यग्लोग संबंधी असंख्यात द्वीप समुद्रों પણ ઘણુ સૂર્યાભવિમાનવાસી વૈમાનિક દેવ અને દેવીઓથી યુક્ત થયેલ (सव्वि ढिए जाव रवेण सोहम्मस्स कप्पस्स मज्झ मज्झेणं तं दिव्वं देविलि दिव्वं देवज्जुई दिव्वं देवाणुभावं उवसोभेमाणे २ पडिजागरेमाणे २ जेणेव सोहम्मकप्पस्स उत्तरिल्ले णिज्जाणमग्गे तेणेव उवागच्छइ) सपद्धनी साथे भने पाधान तुभुत દવનિની ચાથે સૌધર્મ ક૯૫ના વચ્ચેથી તે દિવ્ય દેવદ્ધિને, દિવ્ય દેવઘુતિને, દિવ્ય દેવાનુભાવને, વારંવાર પ્રદર્શિત કરતે, વારંવાર આગળ જવાની ઉત્સુક્તા બતાવતે જ્યાં સૌધર્મ કલ્પને તરાહ-ઉત્તર દિશા તરફનો નિ:સરણ માગ હતું त्यां मा०1. ( उवागच्छित्ता जोयणसयसाहस्सिएहिं विग्गहेहिं आवेयमाणे वीईवयमाणे ताए उक्किट्ठाए जाव तिरियमसखिज्जाणं दीवसमुदाणं मझं मझेणं वीईवयमाणे २ जेणेव नंदीसरवर दीवे, जेणेव दाहिणपुरथिमिल्ले रइकर पव्वए तेणेव उवागच्छइ) त्यां मावीन ते पाताना सक्ष प्रमाण मागीथी नाये ઉતરતાં ઉતરતા, માર્ગને એળગતાં ઓળંગતાં તે પ્રસિદ્ધ ઉકૃષ્ટ દેવ ગતિથી
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર: ૦૧
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. २६ भगवद्वन्दनार्थ सूर्याभस्य गमनव्यवस्था २१५ उपागम्य तां दिव्यां देवर्द्धि, दिव्यां देवद्युतिं. दिव्यं देवानुभावं प्रतिसंहरन् २ प्रतिसक्षिपत् २ यत्रैव जम्बूद्वीपो द्वीपः यत्रैव भारत वर्ष यत्रैव आमलकल्पा नगरी यत्रैव आम्रशालवनं चैत्यं यत्रैव श्रमणो भगवान् महावीरः तत्रैव उपा गच्छति, उपागम्य श्रमण भगवन्तं महावीरं तेन दिव्येन यानविमानेन त्रिकृत्वः आदक्षिणं प्रदक्षिणं करोति, कृत्वा श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य के मध्यभाग से होकर जहां नन्दीश्वर वर द्वीप था, जहां अग्निकोणे में रतिकर पर्वत था वहां पर आया ( उवागच्छित्ता तं दिव्वं देविद दिव्वं देवज्जुई दिव्वं देवाणुभावं पडिसाहरेमाणे २ पडिसंखेवेमाणे २ जेणेव जंबू. दीवे दीवे जेणेव भारहे वासे जेणेव आमलकप्पा नयरी जेणेव अंबसालवणे चेइए जेणेव समणे भगवं महावीरे तेणेव उवागच्छइ ) वहां आकर उस दिव्य देवद्धि का, दिव्य देवद्युति का, दिव्य देवानुभाव का धीरे २ संहरण करता हुआ धीरे २ उसे संक्षिप्त करता हुआ जहां पर जम्बूद्वीप नामका द्वीप था, जहां भरतवर्ष था, जहां आमलकल्पा नामकी नगरी थी और जहां आम्रशाल वन था एवं उस में भी जहां श्रमण भगवान् महावीर वीराजमान थे-वहां पर आया. ( उवागच्छित्ता समणं भगवं महावीरें तेणं दिव्वेणं जाणविमाणेणं तिक्खुत्तो आयाहिणं पयाहिणं करेइ ) वहां आकर के उसने उस दिव्य यान विमान से उन श्रमण भगवान् महावीर को तीन बार प्रदक्षिणा की. (करित्ता समणस्स भगवओ महाતિયંગ લેક સંબંધી અસંખ્યાત દ્વિપ સમુદ્રોના મધ્યભાગમાંથી પસાર થઈને જ્યાં નંદીશ્વર દ્વીપ હતો, જ્યાં અગ્નિ કેણમાં રતિકર પર્વત હતા, ત્યાં આવ્યા. ( उवागच्छित्ता त दिव्वं देविड्ढिं दिव्वं देवज्जुई दिव्व देवाणुभाव पडिसाहरेमाणे २ पडिसंखेवेमाणे २ जेणेव जबूदीवे दीवे जेणेव भारहे वासे जेणेव आमलकप्पा नयरी जेणेव अंवसालवणे चेइए जेणेव समणे भगवं महावीरे तेणेव उवागच्छइ) त्यां આવીને તે દિવ્ય દેવદ્ધિનું, દિવ્ય દેવઘુતિનું, દિવ્ય દેવાનુ ભાવનું ધીમે ધીમે સહરણ કરતે, ધીમે ધીમે તેને સંક્ષિપ્ત કરતો જ્યાં જ બુદ્વીપ નામે દ્વીપ હતો, જયાં ભારત વર્ષ હતું, જ્યાં આમલક૯પા નામે નગરી હતી અને જ્યાં આ પ્રશાલવન હતું અને તેમાં પણ જ્યાં શ્રમણ ભગવાન મહાવીર વિરાજમાન હતા ત્યાં આવ્યા (उवागच्छित्ता समण भगवं महावीरं तेणं दिव्वेणं जाण विमाणेणं तिक्खुत्तो आयाहिणं पयाहिणं करेइ) त्या भावान तेरो त हिय विमानना ते श्रम समपान महावीरनी ५ वा२ प्रहक्षिा ४२. (करित्ता समणस्स भगवओ महावीरस्स उत्तरपुरथिमे दिसि भागे त दिव्वं जाणविमाणं इसिं चउरंगुलमसंपत्तं धरणित्तलंसि
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१६
राजप्रश्रीयसूत्रे उत्तरपौरस्त्ये दिग्भागे तद् दिव्यं यानविमानम् इषत् चतुरङ्गुलमसम्प्राप्त धरणितले स्थापयति, स्थापयित्वा चतसृभिरग्रमहिषीभिःसपरिवाराभिः द्वाभ्या मनीकाभ्याम् , तद्यथा-गन्धर्वानीकेन च नाटयानीकेन च सार्द्ध संपरिवृतः तस्माद् दिव्याद् यानविमानात् पौरस्त्येन त्रिसोपानप्रतिरूपकेण प्रत्यवरोहति । ततः खलु तस्य सूर्याभस्य देवस्य चतस्रः, सामानिकसाहस्थ्यः तस्माद् दिव्यादू यानविमानात् औत्तराहेण त्रिसोपानप्रतिरूपकेण प्रत्यवरोहन्ति । अवशेषा देवाश्च देव्यश्च तस्माद् दिव्याद् यानविमानाद् दाक्षिणात्येन त्रिसोपान प्रतिरूपकेण प्रत्यवरोहन्ति ॥ सू० २६ ॥ वीरस्स उत्तरपुरथिमे दिसिभागे तं दिव्वं जाणविमाण ईसिं चउरंगुलमसंपत्ते धरणितलंसि ठवेइ) प्रदक्षिणा करके फिर उसने अपने उस दिव्य यान विधान को श्रमण भगवान् महावीर की ओर ईशान दिशा में भूमि से कुछ चार अंगुल ऊपर खडा किया, ( ठवित्ता चउहिं अग्गमहिसीहिं सपरिवाराहिं दोहि अणीएहिं-'तं जहा-गधवाणीएण य नट्टाणीएण य सद्धिं संपरिखुडे ताओ दिवाओ जाणविमाणाओ पुरथिमिल्लेणं तिसोवाणपडिरूवएणं पच्चोरुहइ) खडा करके फिर वह सपरिवार अग्रमहिषियों के साथ और दो अनीकों के साथ-गंधर्वानीक के साथ एवं नाटयानीक के साथ -उसदिव्य यान विमान से पूर्वदिशा संबंधी-पूर्वदिशा की ओर के सोपान त्रय से होकर नीचे उतरा (तएणं सूरियाभस्स देवस्स चत्तारि सामा णियसाहस्सीओ ताओ दिव्याओ जाणविमाणाओ उत्तरिल्लेणं तिसोवाणपडिरूवेणं पच्चोरुहंति ) इसके बाद उस सूर्याभदेव के वे चार हजार सामानिक देव उस दिव्य यान विमान से उत्तर दिशा कीओर के सोपान ठवेइ ) प्रक्षिा ४२रीने पछी तो पाताना हिय यानविमानने श्रम वान મહાવીરની તરફ ઈશાન કોણમાં ભૂમિથી ચાર આંગળ ઉપર સ્થિર રાખ્યું. ( ठवित्ता चउहिं अग्गमहिसीहि सपरिवाराहिं दोहि अणीएहिं त जहा गंधव्वाणीएण य नट्टाणीए य सद्धिं संपरिबुडे ताओ दिव्वाओ जाणविमाणाओ पुरथिमिल्लेणं तिसोवाणपडिरूवएणं पच्चोरुहइ ) स्थि२ शमी ते पोताना परिवा२ महिषामा સાથે અને બે અનીકેની સાથે-ગંધર્વનીકની સાથે અને નાટ્યાનીકની સાથે તે દિવ્ય યાનવિમાનમાંથી પૂર્વ દિશા તરફની ત્રણ સીડીઓ ઉપર થઈને નીચે ઉતર્યા. (तए णं तस्स सूरियाभस्स देवस्स चत्तारि सामाणियसाहस्सीओ ताओ दिव्वाओ जाणविमाणाओ उत्तरिणेणं तिसोवाणपडिरूवएणं पच्चोरूहंति) त्या२ ५७ ते सूर्यामविना ચાર હજાર સામાનિક દેવે તે દિવ્ય યાન વિમાન ઉપરથી ઉત્તર દિશાની ત્રણ
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. स. २६ भगवद्वन्दनार्थ सूर्याभस्य गमनव्यवस्था २१७
'तएणं से सूरियामे देवे' इत्यादि'
टीका-ततः तदनन्तरं खलु सः-पूर्वोक्तः सूर्याभो देवः, तेन पूर्वोक्तेन, पश्चानीकपरिक्षिप्तेन-तत्र-पश्चानीकानि यथा-पदात्यनीकम् १, अश्वानीकम् २, कुअरानीकम् ३, वृषभानीकम् , स्थानीकम् ५, तैः पञ्चभिरनीकैः - सैन्यैः परिक्षिप्तः-परिवेष्टितः, तेन 'महेन्द्रध्वजेने'-ति परेणान्वयः पुनः कीदृशेन तेन ?वज्रमयवृत्तलष्टसंस्थितेन-वज्रमयः वज्ररत्नमयः, वृत्तः-वर्तुलश्च यो लष्टसंस्थितःसुन्दरसंस्थानसम्पन्नस्तेन, यावत् – यावत्पदेन - सुश्लिष्टपरिघृष्ठ मृष्टसुप्रतिष्ठितेन विशिष्टेन अनेकवरपञ्चवर्णकुटभीसहस्रोच्छ्रितपरिमण्डिताभिरामेण वातोडूतविजय वैजयन्तीपताकाच्छवातिच्छत्रकलितेन तुङ्गेन गगनतलमनुलिखच्छिखरेण' इत्येतत्पदसङ्ग्रहो बोध्यः, योजनसहस्रोच्छ्रितेन महातिमहता' एषां व्याख्या त्रयसे होकर नीचे उतरे (अवसेसा देवा य देवीओ य ताओ दिवाओ जाणविमाणाओ दाहिणिल्लेणं तिसोवाणपडिरूवएणं पचोरूहति) इसके बाद अवशेष देव एवं देवियां उस दिव्य यानविमानसे दक्षिण दिशाकी ओर के सोपानत्रयसे होकर नीचे उतरे ।
टीकार्थ - इसके बाद पूर्वोक्त सूर्याभदेव उस पूर्वोक्त पदात्यनीक, अश्वानीक, कुंजरानीक, वृषभानीक एवं स्थानीक, इन पांच अनीकोंसे-सैन्योंसे परिवेष्ठित हुआ सौधर्मकल्पके औतराह निर्याण मार्ग पर आया वह महेन्द्रध्वज वज्रमय था, वृत्त-बतुल-गोल था. एवं आकारमें लष्ट-सुन्दर था. यहां यावत् महेन्द्रध्वजके 'सुश्लिष्ट परिघृष्टमृष्ट' आदिसे लेकर 'गगनतलमनुलिखच्छिखरः' तकके सब विशेषण गृहीत हुए हैं. यह महेन्द्रध्वज एकयोजन तक की ऊँचाइवाला था और इससे यह बहुत विशाल था, पूर्वोक्त समस्त साडीमा ५२ थनि नये तर्या जवसेसा देवा य देवीओ य ताओ दिव्वाओ जाण विमाणाओ दाहिणिल्लेणं तिसोवाणपडिरूवएणं पच्चोरूहति) त्या२ ५छी माटी રહેલા દેવ અને દેવીઓ તે દિવ્ય યાન વિમાનમાંથી દક્ષિણ દિશાની ત્રણ સીડીઓ ઉપર થઈને નીચે ઉતર્યા.
ટીકાર્થ–ત્યાર પછી તે સૂર્યાભદેવ પદાયનીઝ (પાયદળસેના) અસ્થાનીક, (अश्वसेना) रानी (हाथीसेना) वृषमानी सन २थानी (२थसेना) से पाय અનકેથી–સેનાઓથી–પરિવેષ્ટિત થયેલા મહેન્દ્રધ્વજથી યુક્ત થયેલા સાધમકલ્પના ઓતરાહ-નિર્માણ માર્ગ ઉપર આવ્યા તે મહેન્દ્રધ્વજ વજીમય હતો. વૃત્ત-વર્તુલ ગોળ હતું, અને આકારમાં લષ્ટ સુંદર હતું. અહીં યાવત્ પદથી મહેન્દ્રધ્વજના " सुश्लिष्ट परिघृष्ट मृष्ट" पणेथी भांडीन. 'गगनतलमनुलिखच्छिखरः' सुधान।
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयसूत्रे
पञ्चविंशतितमसूत्रतोऽवसेया एतादृशेन महेन्द्रध्वजेन पुरतः अग्र कृष्यमाणेननीयमानेन 'सार्द्धं संपरिवृत' इत्यग्रिमेणान्वयः, तथा चतसृभिः सामानिकसाहस्त्रीभिः चतुः सहस्रसंख्य सामानिकदेवैः यावत् - यावत्पदेन - चतसृभिरग्रमिहिषीभिः सपरिवाराभिः आभ्यन्तरपरिषदोऽष्टाभिर्देवसाहस्रीमिः, मध्यमपरिषदो दशभिवसाहस्रीभिः, बाह्यपरिषदो द्वादशभिर्देवसाहस्त्रीभिः आभिः तिसृभिः परिषद्भिः सप्तभिरनीकाधिपतिभिः' इत्येतत्पदसङ्ग्रहो बोध्यः, षोडशभिरात्मरक्षक देवसाहस्रीभिः अन्यैश्च बहुभिः सूर्याभविमानवासिभिर्वैमानिकैर्देवैः च पुनः देवीभिः सार्द्ध - सह संपरिवृतः परिवेष्टितः सर्वद्वधा यावद्रवेण - ' सर्वद्रथा ' इतिपदादारभ्य ' रवेण ' इति पर्यन्तपदसङ्ग्रहो बोध्यः तथा च सर्वद्वर्घा, सर्वद्युत्या, सर्वबलेन, सर्व समुदयेन, सर्वाssदरेण सर्वविभूत्या, सर्वविभूषया, सर्वसम्भ्रमेण, सर्वपुष्पमाल्यालङ्कारेण, सर्वत्रुटितशब्दसं निनादेन महत्या ऋद्धया
,
२१८
विशेष पदोंका अर्थ २५ वे सूत्र में व्याख्यात किया जा चुका है। यह महेन्द्रध्वज सूर्याभदेव के आगे २ देवताओं द्वारा उठाया जा रहा था. सूर्याभ देवके साथ चारहजार सामानिकदेव थे. अपने २ परिवार सहित चार अग्रमहिषियां थीं आभ्यन्तर परिषदाके आठहजार देव थे. मध्यमपरिषदाके दश हजार देव, बाह्यपरिषद के बारह हजार देव थे. सोलहजार आत्मरक्षकदेव थे. तथा और भी अनेक देव एवं देवियां साथ में थीं जो कि उसी सूर्याभविमान की रहने वाली थीं, सर्वद्धि के साथ जो यावत्पद आया है उससे अष्टम सूत्र में आगत सर्वद्धिं पद से लेकर रख तक के पाठ का संग्रह हुआ है। तथा च सर्वद्धिं, सर्वद्युति, सर्वबल, सर्वसमुदय, सर्वादर
બધા વિશેષણાનું ગ્રહણ થયું છે. એ મહેન્દ્રધ્વજ એક ચેાજન સુધીની ઉંચાઈ વાળા હતા અને એથી એ બહુ જ વિશાળ હતા. આ બધા વિશેષણ્ણાના અ ૨૫ માં સૂત્રમાં સ્પષ્ટ કરવામાં આવ્યા છે. આ મહેન્દ્રધ્વજ સૂર્વાભદેવની આગળ આગળ દેવતાઓ વડે લઈ જવાઈ રહ્યો હતા સૂર્યાભદેવની સાથે ચાર હજાર સામાનિક દેવા હતા. પેાત પેાતાના પરિવાર સહિત ચાર અગ્રહિષીએ હતી. અભ્ય તર પરિષદાના આઠ હજાર દેવા હતા. મધ્યમ પરિષદાના દશ હજાર દેવેશ, અને બાહ્યપરિષદાના ૧૨ હજાર દેવા હતા. સેાળ હજાર અગરક્ષક દવા હતા. તેમજ બીજા પણ ઘણા દેવ દેવીએ સાથે હતાં, કે જે તેજ સૂર્યભવિમાનના રહેનારાં હતાં. અહીં સદ્ધિની સાથે જે યાવત્ પદ આવ્યું છે, તેથી આઠમાં સૂત્રમાં આવેલા 'सर्वद्धि' पहथी भांडीने 'ख' सुधीना पाहनो सह थयो छे. सर्वद्धिं सर्वधुति, સ`ખળ, સર્વાંસમુદાય સર્વ વિભૂતિ, સ વિભૂષા, સર્વ સભ્રમ, સવ પુષ્પ
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. २६ भगवद्वन्दनार्थ सूर्याभस्य गमनध्यवस्था २१९ महत्या युत्या, महता बलेन, महता-समुदयेन, वरत्रुटितयमकसमक-बादितेन, शङ्ख-पणव-पटह-भेरी-झल्लरी-खरमुखी-हुडुक्का-मुरज-मृदङ्क-दुन्दुभि-निर्घोषनादितरवेण' इस्येतत्पदसङ्ग्रहः, एषां व्याख्या अष्टमसूत्रतोऽवसेया। सौधर्मस्य मध्यमध्येन-अत्यन्तमध्येन तां-प्रसिद्धां, दिव्याम्-अद्भुतां देवद्धि-देवसमृद्धि, दिव्यां देव द्युति-देवप्रकाशं, दिव्यं देवानुभावं-देवप्रभावम् , उपदर्शयमाणः२ -पुनःपुनः प्रदर्शयन् , प्रतिजाग्रत् २ गमनव्यवस्थायां समुद्युक्तः, यत्रैव सौधर्म कल्पे औत्तराहः उत्तरदिग्भवः, निर्याणमार्गः-निःसरणमार्गः, तत्रैव उपागच्छति, उपागम्य योजनशतसाहसिकैः-योजनलक्षप्रमाणैः विग्रहैः-देहै देहभागैः अवपतन् २-अधोऽवतरन् २ व्यतित्रजन मार्गमुल्लङ्घयन् २ तया-प्रसिद्धया उत्कृष्टयाउत्तमया यावत्-यावत्पदेन–'त्वरितया, चपलया, चण्डया, जवनया, शीघ्रया, सर्वविभूति, सर्व विभूषा सर्वसंभ्रम, सर्वपुष्पमाल्यालंकार, सर्वत्रुटित शब्दसंनिनाद, महतीऋद्धि, महतीद्यति, महान् बल एवं महान् समुदायसे तथा महान् वरत्रुटित यमक समक प्रवादित ऐसे शंख, पणह, भेरी, झल्लरी, खरमुखी, हुडुक्का, मृदङ्ग दुन्दुभि इनके निर्घोषनादितरवमें युक्त हुआ वह सूर्याभदेव सौधर्मकल्पके अत्यन्त मध्यभागसे होता हुआ उस प्रसिद्धदिव्य-अद्भुत-देव समृद्धि, दिव्य देवद्युति-देव प्रकाश, दिव्य देवानुभाव-देवप्रभावको दिखाता २ तथा गमनव्यवस्थामें समुद्युक्त बना हुआ जहां सौधर्मकल्पका उत्तर दिशा की और जो निर्याणमार्ग था वहां पर आया. पूर्वोक्त इन सर्वद्धिं आदि पदोंकी व्याख्या आठवें सूत्रमें की जा चुकी है सो वहींसे इसे जानना चाहिये. वहां आकरके वह योजन लक्ष प्रमाण देहभागके क्रमशः नीचे उत्तरा
और मार्गका क्रमशः उल्लङ्घन करता हुआ अपनी प्रसिद्ध उत्तम यावत् त्वरित. માલ્યાલંકાર, સર્વ ત્રુટિત શબ્દસંનિનાદ, મહતી ઋદ્ધિ, મહાતીતિ, મહાન બળ અને મહાન્ સમુદાયથી તેમજ મહાન વર ત્રુટિત યમક સમક પ્રવાદિત એવા शम, ५१, ५८९, सरी, सवारी, ५२मुभी, हुॐा, भु२४, भृ, दुली । બધાનાં નિર્દોષનાદિત શબ્દથી યુક્ત થયેલા તે સૂર્યાભદેવ સાધર્મકલ્પને એકદમ મધ્યભાગથી પસાર થઈને તે પ્રસિદ્ધ દિવ્ય-અદ્દભુત દેવ સમૃદ્ધિ, દિવ્ય દેવઘુતિ, દેવ પ્રકાશ, દિવ્ય દેવાનુભાવ દેવપ્રભાવનું પ્રદર્શન કરતો કરતે ચાલવામાં ઉત્સુક થયેલ તે જ્યાં સાધમકલ્પને ઉત્તર દિશા તરફનો જે નિર્માણ માર્ગ હતું ત્યાં આ સર્વદ્ધિ વગેરે આ સમસ્ત પદોની વ્યાખ્યા આઠમાં સૂત્રમાં કરવામાં આવી છે. ત્યાંથી જ જિજ્ઞાસુઓએ આ પદોનો અર્થ જાણી લેવું જોઈએ ત્યાં આવીને તે ચેાજન લક્ષ પ્રમાણ દેહ ભાગથી અનુક્રમે નીચે ઉતર્યા અને માર્ગને અનુક્રમે ઓળંગ ઓળંગત પિતાની પ્રસિદ્ધ ઉત્તમ યાવત ત્વસ્તિ, ચપળ ચંડ
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર: ૦૧
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२०
राजप्रश्नीयसूत्रे
1
उद्धतया दिव्यया देवगत्या' इत्येतत्पदसङ्ग्रहः, एषां व्याख्या पश्चमसूत्रतोऽवसेया । तिर्यग - तिर्यक्प्रदेशमाश्रित्य असंख्येयानाम् - असंख्यातानां द्वीपसमुद्राणां - द्वीपानां समुद्राणां च मध्यमध्येन - अत्यन्तमध्यदेशभागेन व्यतिक्रामन् २ चलन् २ तान् उल्लङ्घयन् २ इत्यर्थः यत्रैव नन्दीश्वरद्वीपः यत्रैव दाक्षिणपौरस्त्यः- अग्रिकोणस्थः, रतिकरपर्वतः तत्रैव उपागच्छति उपागम्यतां दिव्यां देवर्द्धि, दिव्यां देवद्युतिम् दिव्यं देवानुभावं प्रतिसंहरन् २ शनैः शनैः संहरन् प्रतिसङ्क्षिपन् २-शनैः शनैः संक्षिप्तीकुर्वन् । यत्रैव जम्बू द्वीपो द्वीपः यत्रैव भारतं वर्ष- दक्षिणक्षेत्रं, यत्रैव भामलकल्पा नगरी, यत्रैव आम्रशालवनं चैत्यम्, यत्रैव श्रमणो भगवान् महावीरः, तत्रैव उपागच्छति, उपागम्य श्रमणं भगवन्तं महावीरं तेन दिव्येन यानविमानेन त्रिकृत्व:वारत्रयम् आदक्षिण प्रदक्षिणं करोति, कृत्वा श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य चपल, चण्ड आदि विशेषणोंवाली देवगतिसे असंख्यात द्वीप समुद्रोंके मध्य भागसे होकर उनका उल्लङ्घनकर जहां नन्दीश्वर नामका आठवां द्वीप था वहां पर आया. गतिके विशेषणभूत त्वरित आदि पदोंकी व्याख्या पांचवे सूत्रमें की जा चुकी है । वहां आकर वह उसके अग्निकोण में स्थित रतिकर पर्वत पर गया. वहां जाकरके उसने दिव्य घेवद्धिं दिवद्युति, दिव्यदेवानुभाव का धीरे २ संकोच किया धीरे २ उसे संक्षिप्त किया, फिर वह वहां से जहां जम्बूद्वीप नाम का द्वीप, उसमें भी जहां भरतवर्ष - दक्षिणभरत क्षेत्र, उसमें भी जहां आमलकल्पा नगरी, उसमें जहा आम्र शालवन चैत्य और उस में भी जहां श्रमण भगवान् महावीर विराजमान थे - वहां आया वहां आकर के उसने श्रमण भगवान् महावीर को उस दिव्य यान विमान से तीन बार प्रदक्षिणा की ग्रदक्षिणा करके फिर
વગેરે વિશેષણા વાળી દેવગતિથી અસંખ્યાત દ્વીપ સમુદ્રોની મધ્યમાં થઈને એળગીને—જ્યાં નદીશ્વર નામે આઠમા દ્વીપ હતા ત્યાં આવ્યેા. ગતિ સંબ"ધી વિશેષણ શબ્દોની એટલે કે ત્વરિત વગેરે પદાની વ્યાખ્યા પાંચમાં સૂત્રમાં કરવા આવી છે. ત્યાં આવીને તે તે દ્વીપના અગ્નિકાણમાં સ્થિત રતિકર પર્વત ઉપર ગયા. ત્યાં જઈને તેણે દ્વિવ્ય દેવદ્ધિ, દિવ્ય દેવાનુભાવના ધીમે ધીમે સ`કાચ કર્યાં, ધીમે ધીમે સક્ષિપ્ત કર્યાં ત્યાર પછી તે જ્યાં જમૂદ્રીપ નામે દ્વીપ અને તેમાં પણ જ્યાં ભરતવષ દક્ષિણ ભરતક્ષેત્ર તેમાં પણ જ્યાં આમલકલ્પા નગરી, તેમાં પણ આમ્રશાલવન ચૈત્ય અને તેમાં પણ શ્રમણ ભગવાન મહાવીર વિરાજમાન હતા. ત્યાં આવ્યા. ત્યાં આવીને તેણે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને તે દિવ્ય યાન
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका र २६ भगवद्वन्दनार्थ सूर्याभस्य गमनव्यवस्था २२१ उत्तरपौरस्त्ये दिग्भागे-ईशानकोणे तद् दिव्यं यानविमानम् ईषत्-किश्चित् , चतुरगुलम्-अङ्गुलिचतुष्टयप्रमाणम्-असम्प्राप्तम् , असंलग्नं घरणितले-पृथिवीतले स्थापयित्वा सपरिवाराभिः-परिवारसहिताभिः चतसृभिरग्रमहिषीभिः 'सा? संपरिवृतो यानविमानात् प्रत्यवरोहती' ति परेण सम्बन्धः, एवमग्रेऽपि, द्वाभ्यामनीकाभ्याम् , द्वाभ्यां काभ्यामित्यपेक्षायामाह-तद्यथा-गन्धर्वानी केन च नाट्यानीकेन च सार्द्ध-सह संपरिवृतः-संपरिवेष्टितः, तस्माद् दिव्याद् यानविमानात् पौरस्त्येन-पूर्वदिग्भागे त्रिसोपानप्रतिरूपकेण सुन्दर सोपनपतित्रयेण प्रत्यवरोहति-अधोऽवतरति । ततः-सूर्याभदेवस्य दिव्याधानविमानात् प्रत्यवतरणानन्तरं खलु, तस्य सूर्याभस्य देवस्य चतस्रः, सामानिकसाहस्रः-चतुःसहस्रसख्यसामानिकदेवाः तस्माद् दिव्याद् यानविमानाम् औत्त राहेण-उत्तरदिग्भवेन त्रिसोपानप्रतिरूपकेण प्रत्यवरोहन्ति । अवशेषा सूर्याभतत्सामानिकदेवतोऽतिरिक्ता देवाः, च-पुनः देव्यः तस्माद् स्व स्वाधिष्ठिताद् दिव्याद् यानविमानात् , दाक्षिणात्येन-दक्षिणदिग्भवेन, त्रिसोपानप्रतिरूपकेण प्रत्यवरोहन्ति-प्रत्यवतरन्ति ॥ सू० २६ ।। उसने अपने उस दिव्य यान विमान को श्रमण भगवान् महावीर के ईशान कोने में पृथिवी से चार अंगुल ऊपर खड़ा कर दिया. खडा करके फिर वह उस दिव्य यान विमान से परिवार सहित अपनी पट्टदेवियों के साथ उतरा. साथ में उसके गंधर्वानीक और नाटयानीक मी थे, उतरते समय पूर्व दिग्भव (पूर्वदिशा की ओर के) त्रिसोपानप्रतिरूपक से-सुन्दर सोपानपंक्तित्रय से-होकर नीचे उतरा था. जब वह सूर्याभदेव इस तरह से उस दिव्य यान विमान से नीचे उतर चुका-तब उस सूर्याभदेव के चार हजर सामानिक देव, उत्तरदिग्भव (उत्तर दिशा की ओर के) त्रिसोपान प्रतिरूपक से होकर उस दिव्य यान विमान से नीचे उतरे, बाकी के ओर देव और देवियां बाद में दक्षिणदिग्भाग (दक्षिणदिशा વિમાનથી ત્રણ વાર પ્રદક્ષિણા કરી. પ્રદક્ષિણા કરીને પછી તેણે પિતાના તે દિવ્ય યાનવિમાનને ઋણ ભગવાન મહાવીરના ઈશાન કેણુમાં પૃથિવીથી ચાર આંગળ ઉપર સ્થિર કર્યું. સ્થિર કરીને તે દિવ્ય યાન વિમાન ઉપરથી પરિવારની સાથે પિતાની અગ્રમહિષીઓની સાથે ઉતર્યા. તેની સાથે ગંધર્વોનીક અને નાટ્યાનીક હતું. ઉતરતી વખતે તે પૂર્વ દિશા તરફની ત્રણ સીડીઓ કે જે અત્યંત સુંદર હતીઉપર થઈને નીચે ઉતર્યા. આ પ્રમાણે જ્યારે તે સૂર્યાભદેવ તે દિવ્ય યાનવિમાન ઉપરથી નીચે ઉતરી ગયો ત્યારે સૂર્યદેવના ચાર હજાર સામાનિક દેવે ઉત્તર દિશા તરફની ત્રણ સીડીઓ ઉપર થઈને તે યાન વિનાન ઉપરથી નીચે ઉતર્યા.
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयसूत्रे
मूलम् - तणं से सूरियाभे देवे चउहिं अग्गमहिसीहिं जाव सोलसीहिं आयरक्खदेवसाहस्सोहिं अन्नेहि य बहूहिं सूरियाभ विमानवासीहिं वेमाणिएहिं देवेहिं देविहि यसद्धिं संपरिवुडे सव्विढिए जाव णाइयरवेणं जेणेव समणे भगवं महावीरे तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता समणं भगवं महावीर तिक्खुत्तो आयाहिणपयाहिणं करेइ, करिता बंदर नमसइ, वंदित्ता नमसित्ता एवं वयासी - अहं णं भंते! सूरियाभे देवे देवाणुप्पियाणं वंदामि णमंसामि जाव पज्जुवासामि || सू० २७ ॥
२२२
छाया— ततः खलु स सूर्याभो देवः चतसृभिरग्रहिषीभिः यावत् षोडशभिः आत्मरक्षकदेव साहस्रीभिः अन्येव बहुभिः सूर्याभविमानवासिभिः वैमानिकैः देवः देवीभित्र सार्द्धं संपरिवृतः सर्वेद्धर्था यावत् नादितरवेण की ओर के ) त्रिसोपान प्रतिरूपक से होकर उस दिव्य यान विमान से नीचे उतरे || सू० २६ ।।
तणं से सूरिया देवे ' इत्यादि ।
सूत्रार्थ - ( तरणं) जब वे परिषद्वय के देव एवं उनकी देवियां उस दिव्य यान विमान से नीचे उतर चुकीं तब इसके पश्चात् वह सूर्याभदेव अपनी चार अग्रमहिषियों के साथ यावत् ( सोलसीहिं आयरक्खदेवसाहस्सीहि अन्नेहिय बहूहिं सूरियाभविमानवासीद्दि वेमाणिएहि देवेहि य देवीहि यसद्धि संपरिवुडे ) सोलह हजार आत्मरक्षक देवों के साथ तथा अन्य और भी सूर्याभविमान वासी वैमानिक देव और देवियोंके साथ અવશેષ રહેલા બધા દેવા અને દૈવીએ ત્યાર પછી દક્ષિણ દિશા તરફની ત્રણ સીડીએ ઉપર થઈને તે દિવ્ય યાન વિમાન માંથી નીચે ઉતર્યા. ।। ૨૬ ॥
तणं से सूरिया देवे ' इस्यादि ।
सूत्रार्थ – (तए णं) न्यारे ते परिषहना हेवे। तेभन हेवीओ ते द्विव्य યાન વિમાનમાંથી નીચે ઉંતરી ગયા. ત્યારે સૂર્યાભદેવ પેાતાની ચાર અગ્રહિષીએ (पटरालीमा) नी साथै यावत् ( सोलसीहिं आयरक्खदेवसाहस्सीहि अन्नेहि य बहूहिं सूरियाभविमानवासीहिं वैमाणिएहिं देवेहि य देवीहि य सद्धिं संयरिबुडे ) सोन હજાર આત્મરક્ષક દેવાની સાથે તેમજ બીજાપણ સૂર્યવિમાનવાસી વૈમાનિક
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
"
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. २७ सूर्याभस्य भगवद्वन्दनम् स्वपरिचयश्च २२३ यत्रैव श्रमणो भगवान् महावीरः तत्रैव उपागच्छति, उपागम्य श्रमणं भगवन्तं महावीरं त्रिकृत्वः आदक्षिणप्रदक्षिणं करोति, कृत्वा वन्दते नमस्यति, वन्दित्वा नमस्यित्वा एवमवादीत्-अहं खलु भदन्त ! सूर्याभो देवः देवानुप्रियाणां वन्दे नमस्यामि यावत् पर्युपासे ॥ सू० २७ ॥
'तएणं से सरियाभे देवे' इत्यादि
टीका-ततः-परिषत्त्रयदेवतदेवीनां यानविमानात्प्रत्यवतरणानन्तरं खलु सः सूर्याभोदेवः चतसृभिरग्रमहिषीभिः यावत् षोडशभिरात्मरक्षकदेवसाहस्रीभिः (सव्विढिए जाव णाइयरवेणं जेणेव समणे भगवं महावीरे तेणेव उवागच्छइ) अपनी समस्त ऋद्धिसे युक्त हुआ यावत् बाजोंकी तुमुल ध्वनिपूर्वक जहां श्रमण भगवान् महावीर थे वहां आया. ( उवागच्छित्ता समणं भगवं महावीरं तिक्खुत्तो आयाहिणपयाहिणं करेइ करित्ता वंदइ, नमसइ, वंदित्ता नमंसित्ता एवं वयासी) वहां आकर के उसने श्रमण भगवान् महावीरको तीन बार प्रदक्षिणाकी. प्रदक्षिणा करके फिर उसने उनको वन्दनाकी, नमस्कार किया. वन्दना नमस्कार करके फिर उसने उनसे ऐसा कहा-(अहं गं भंते ! सूरियामे देवे देवाणुप्पियाणं वंदामि, णमंसामि, जाव पज्जुवासामि) हे भदन्त : मैं सूर्याभदेव आप देवानुप्रियको वन्दना करता हूं, नमस्कार हूं यावत् पर्युपासना करता हूं। ____टीकार्थ-इस सूत्रका अर्थ इसी मूलार्थके अनुरूप ही है. विशेषता केवल ऐसी है कि 'अग्गमहिसीहिं जाव' में आगत यावत् पदसे १६ हजार आत्मरक्षक व अने हेवीमानी साथे ( सविड्ढीए जाव णाइयरवेणं जेणेव समणे भगवं महावीरे तेणेव उवागच्छइ) पोतानी समस्त ऋद्धिनी साथे यावत् पासानी तुमुद पनि साथे न्यो श्रमण सगवान महावी२ ता त्या माव्या. ( उवागच्छित्ता समण भगवं महावीरं तिक्खुत्तो आयाहिणपयाहिणं करेइ, करित्ता वंदइ, नमसइ, वंदित्ता नमंसित्ता एवं वयासी) त्यो मावीन तो त्र १२ श्रमण भगवान महाવીરની પ્રદક્ષિણા કરી પ્રદક્ષિણા કરીને પછી તેણે તેમને વંદન કર્યા, નમસ્કાર કર્યા. વંદના તેમજ નમસ્કાર કરીને પછી તેણે તેઓશ્રીને આ પ્રમાણે વિનતિ ४२॥ ४थु ( अहं ण भंते ! सूरियाभे देवे देवाणुप्पियाण वदामि, णमंसामि, जाव पज्जुवासामि ) महत! सूर्यामहे मा५ देवानु प्रियने न ४३ छु'. यावत् पर्युपासना ४३ छु.
ટીકાઈ–આ સૂત્રને અર્થ મૂલ અર્થ પ્રમાણે જ છે. ફક્ત વિશેષતા આટલી ४ छ है 'अग्गमहिसीहिं जाव' मां माता यावत् ५४थी १६ &M२ मात्म
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
"
राजप्रश्नीयसूत्रे चतसृभिरग्रमहिषीभिरिति समारभ्य पोड भिरात्मरक्षक देवसाहस्रीभि रितिपर्यन्तपदग्रहो बोध्यः तथाहि - चतसृभिरग्रमहिषीभिः सपरिवाराभिः, तिसृभिः परिषद्भिः सप्तभिरनीकाधिपतिभिः षोडशभिरात्मरक्षक देवसाहस्रीभिरिति । अन्यैश्व - अग्रमहिष्यात्मरक्षकातिरिक्तैश्च बहुभिः - अनेकैः सूर्याभविमानवासिभि वैमानिके देवेः देवीभिश्वसार्द्ध संपरिवृतः - सम्परिवेष्टितः 'सर्वद्वर्या याबद् नादितरवेण सर्वद्धर्येत्यारभ्य नादितरवेणेतिपर्यन्तपदसङ्ग्रहो बोध्यः, तथाहिसर्व सर्वद्युत्या, सर्वबलेन, सर्वसमुदयेन, सर्वादरेण, सर्वविभूत्या, सर्वविभूषया, सर्वसम्भ्रमेण, सर्वपुष्पमाल्यालङ्कारेण, सर्वत्रुटितशब्दसं निनादेन, महत्या ऋद्धया, महत्या द्युत्या, महता बलेन महता समुदयेन महता वरत्रुटित -
२२४
देवोंके, अतिरिक्त तीन परिषद के देवोंका सात अनीकाधिपतियोंका और चार अग्रमहिषियोंके परिवारका संग्रह हुआ है । 'सव्विड्ढीए जाव णाइयरवेणं में जो यावत् पद आया है। उससे 'सर्वद्ध' पदसे लेकर 'नादित वेण' यहां तक के पदोंका संग्रह हुआ हैं । तथा च - 'सर्वर्द्धिसे सर्वधुति से, सर्ववलसे सर्व समुदयसे सर्वादरसे सर्वविभूतिसे, सर्वविभूषासे, सर्वसंभ्रम से सर्व पुष्पमाल्यालंकार से सर्व त्रुटितशब्द संनिनादसे, महती ऋद्धिसे, महती द्युति से, महान् वल महान् समुदाय से, महान वस्त्रूटित यमक समक प्रवादित ऐसे शंख - पणव- पटह - भेरी-झल्लरी - खरमुही - हुडका - मुरज - मृदङ्गदुन्दुभि के निर्घोषनादित ख से युक्त हुआ वह सूर्याभदेव जहां श्रमण भगवान् महावीर विराजमान थे वहां आया ऐसा संबंध लगाना चाहिये, इन सर्वद्धि आदि से लेकर नादितरवेण तक के पदों की व्याख्या
રક્ષક દેવાના બાકીના ત્રણ પરિષદાના દેવના સાત અનીકાધિપતિઓને અને ચારે अश्रमहिषीओना परिवारनो सग्रह थयो छे. 'सव्विड्ढीए जाव णाइयरवेण' भां ने यावत् यह भव्युं छे, तेथी 'सर्वद्धर्चा' पढथी भांडीने ' नादितरवेण ' अहीं सुधीना पहोनो सौंग्रह थयो छे भने 'सर्वद्धिथी' सर्वधुतिथी, सर्वमजथी, सर्व सभुद्वायथी, सर्वाहरथी, सर्व विलूतिथी, सर्व विभूषाथी, सर्व स'अभथी, सर्व पुष्यમાલ્યાલંકારથી સર્વ ત્રુટિત શબ્દ સ‘નિનાદથી, મહતી ઋદ્ધિથી, મહતિ દ્યુતિથી મહાન્ ખળથી, મહાન સમુદાયથી, મહાન વર ત્રુટિત ચમક, સમક પ્રવાદિત એવા શ`ખ, પણવ-પટહ ભેરી-ઝારી ખરમુહી, હુડક્કા મુરજ, મૃદંગ દુંદુભિના નિર્દોષ નાદિત ૨૦થી યુક્ત થયેલા તે સૂર્યાભદેવ જ્યાં શ્રમણ ભગવાન મહાવીર વિરાજમાન હતા ત્યાં આવ્યે -એવા અથ સમજવા જોઇએ. આ ' सर्वद्धि' वगेरेथी भांडीने ' नादितरवेण '
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. २७ सूर्याभस्य भगवद्वन्दनम् स्वपरिचयश्च २२५ यमकसमकप्रवादितेन, शङ्ख-पणव-पटह-भेरी-झल्लरी-खरमुखी-हुडुक्का-मुरज -मृदङ्ग-दुन्दुभि-निर्घोष-नादित-रवेणे'-ति एषां व्याख्या अष्टमसूत्रतोऽवसेया। एभिः सर्वद्धर्यादिभिः यत्रैव श्रमणो भगवान् महावीरः तत्रैव उपाग च्छति, उपागम्य श्रमणं भगवन्तं महावीरं त्रिकृत्वः आदक्षिणप्रदक्षिणं करोति, कृत्वा वन्दते नमस्यति, वन्दित्वा च एवम्-अनुपदं वक्ष्यमाणं वचनम् अवादीत्-हे भदन्त । अहं खलु सूर्याभो देवो देवानुप्रियाणां भवतां वन्दे, अत्र 'वन्दे' इति क्रियायोगे कर्मणः सम्बन्धमात्र विवक्षायां पष्ठी बोध्या। तथानमस्यामि-नमस्करोमि यावत्-यावत्पदेन-सत्करोमि, सम्मानयामि, कल्याणं, मङ्गलं, दैवतं 'इत्येतत्पदसङ्ग्रहो बोध्यः, पर्युपासे' यषां व्याख्या चतुर्थसूत्रतोऽवसेया ॥ सू० २७ ॥
मूलम्-सूरियाभाइ समणे भगवं महावीरे सूरियाभं देवं एव वयासी-पोराणमेयं सूरियामा! जीयमेयं सूरियामा ! किञ्चमेयं सूरियाभा! करणिजमेयं सूरियाभा! आइण्णमेयं सूरियामा ! अन्भगुण्णायमेयं सूरियामा! ज णं भवणवइवाणमंतर जोइस वेमाणिया देवा अरहंते भगवते वदंति नमसंति, वंदित्ता नमंसित्ता तओ पच्छा साइं साइं नामगोत्ताइं साहिति, तं पोराणमेयं सूरियामा ! जाव अब्भणुण्णायमेयं सूरियाभा। ॥ सू० २८॥ आठवें सूत्र में की गई है, सो वहीं से इसे जानना चाहिये । ' णमंसामि जाव पज्जुवासामि' में जो यह यावत् पद आया है उससे ‘सत्करोमि, सम्मानयामि, कल्याणं. मंगलं, दैवतं, चैत्यम्' इन चतुर्थ सूत्रोक्त पदों का संग्रह किया गया है। इनकी व्याख्या उसी चतुर्थ सूत्र में की गई है। सो वहीं से इसे जान लेना चाहिये, ॥ सू० २७ ।। સુધીના પદોની વ્યાખ્યા આઠમાં સૂત્રમાં કરવામાં આવી છે. જિજ્ઞાસુઓએ ત્યાંથી onell से नये. ‘णमसामि जाव पज्जुवासामि' मा २ अ ' यावत् ' ५६ माव्यु छ तेथी ‘सत्करोमि सम्मानयामि, कल्याण, मंगलं. दैवत चैत्यम् ' २५॥ यथा સૂત્રમાં કહેલાં પદોને સંગ્રહ કરવામાં આવ્યો છે. આ સર્વેની વ્યાખ્યા તે જ ચોથા સૂત્રમાં કરવામાં આવી છે. જિજ્ઞાસુઓએ ત્યાંથી જ જાણી લેવું જોઈએ. એ સૂ, ર૭
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२६
राजप्रश्नीयसूत्रे छाया-सूर्याभ इति श्रमणो भगवान् महावीरः सूर्याभं देवमेवमवादीत्-पुराणमेतद् सूर्याभ ! जीतमेतत् सूर्याभ ! कृत्यमेतत् सूर्याभ ! करणी. यमेतत् ? सूर्याभ ! आचीर्णमेतत् सूर्याम ! अभ्यनुज्ञातमेतत् सूर्याभ! यत् खलु भवनपतिवानव्यन्तज्यौतिषवैमानिका देवा अर्थतो भगवतो वन्दन्ते, नमस्यन्ति वन्दित्वा नमस्यित्वा ततः पश्चात् स्वानि स्वानि नामगोत्राणि कथयन्ति तत पुराणमेतत् सूर्याभ ! यावत् अभ्यनुज्ञातमेतत् सूर्याभ ॥ सू० २८॥
'सरियामाइ समणे भगवं महावीरे' इत्यादि ।
सूत्रार्थ-(सरियाभाइ) हे सूर्याभ इस प्रकार से सम्बोधन करके (समणे भगवं महावीरे) श्रमण भगवान् महावीर ने (सरियाभं देवं एवं वयासी ) उस सूर्याभदेव से इस प्रकार कहा-(पोराणमेयं सूरियामा ! जीय मेयं सूरियामा ! किच्चमेयं सूरियामा ! करणिज्जमेयं सूरियामा ! आइण्णमेयं सूरियामा! अब्भणुण्णायमेयं सूरियामा ! ) हे सूर्याभ ! यह वन्दनादि निरवद्य कर्म पुराण है. चिरकाल से चला आ रहा है. हे सूर्याभ ! यह देवताओं का जीतकल्प है, हे सूर्याभदेव ! यह कर्तव्य है, हे सूर्याभदेव ! यह सर्व के द्वारा आचरणीय है तथा प्राचीन पुरुषों द्वारा यह आचरित हुआ है, हे सूर्याभदेव ! इस प्रकार से निरवद्य कार्य करने की अनुमोदना की गई है (जं णं भवणवइवाणमंतरजोइसवेमाणिया देवा अरहते भगवते वदंति, नमसति वंदित्ता, नमंसित्ता, तओ पच्छा साई साई नाम गोत्ताई साहिति) जो भवनपति, वानव्यन्तर, ज्योतिषिक और वैमानिक
'सूरियाभाइ समणे भगवं महावीरे' इत्यादि ।
सूत्राथ-(सूरियाभाइ) ले सूर्याम ! ! प्रमाणे समाधान ( समणे भगवं महावीरे ) श्रम मावान भडावी२ (सूरियाभं देवं एवं वयासी) ते सूर्याम देवाने या प्रमाणे ४ह्यु (पोराणमेयं सूरियामा ! जीयमेय सूरियामा ! किञ्चमेय सुरियामा ! करणिज्जमेयं सूरियामा ! आइण्णामेय ! सूरियामा ! अब्भणुण्णायमेय सूरियामा !) હે સૂર્યાભ! આ વંદન વગેરે નિરવદ્ય કર્મ પુરાણ છે. ચિરકાલથી ચાલતું આવે છે. હે સૂર્યાભ! આ દેવતાઓનો જીવકલ્પ છે હે સૂર્યાભ દેવ ! આ કર્તવ્ય છે. હે સૂર્યાભ દેવ ! આ સર્વ માટે આચરણીય છે તેમજ પ્રાચીન દેવે વડે આ આચરિત થયેલ છે. હે સૂર્યાભદેવ આ પ્રમાણે નિરવદ્ય કર્મ કરવાની અનુमोहना ४२वामी यावी छे. ( ज ण भवणवइवाणमंतरजोइसवेमाणिया देवा अरहते भगवते वदंति, नमसंति, वदित्ता, नमसित्ता तओ पच्छा साई साई नामगोत्ताई साहिति) मनपति, पानव्य त२, ज्योतिषि मने मानि
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. २८ भगवद्वरा सूर्याभस्य कर्तव्यकथनम्
२२७ 'सुरियाभाइ समणे' इन्यादि
टीका-सूर्याभ इति-हे सूर्याभ इति सम्बोध्य श्रमणो भगवान् महावीरः सूर्याभं देवम्-एवम्-अनुपदं वक्ष्यमाणं वचनम् अवादीत-हे सूर्याभ ! एतद्-धन्दनादि पुगणं-चिरकालादागतं, यद्वा-देवपरम्पराऽऽगतं एतत् जीतंजीतकल्प;, कृत्यं कर्तव्यम् करणीयं-सर्वैराचरणीयम् तथा-आचीण-प्राचीनराचरितम् , तथा-अभ्यनुज्ञातम्-अनुमोदितम् , यत् खलु भवनपतिवानव्यन्तरज्यौतिषवैमानिका देवा अर्हतो-जिनान् भगवतो वन्दन्ते नमस्यन्ति, वन्दित्वा च ततः पश्चात् स्वानि स्वानि-निजानि निजानि नामगोत्राणि-नामानि गोत्राणि च कथयन्ति-उच्चारयन्ति-तत्-चन्दननमस्यननामगोत्रकथनं हे सूर्याभ ! पुराणं यावदभ्यनुज्ञातम्-अर्थात्-पुराणमेतत्-सूर्याभ ! जीतमेतत् सूर्याभ ! देव अहंत भगवन्तो को वन्दना करते हैं, नमस्कार करते हैं, वन्दना नमस्कार करके फिर अपने २ नामगोत्रों को कहते हैं (तं पोराणमेयं सूरियामा ! जाव अन्भणुण्णायमेयं सूरियामा ! ) अतः हे सूर्याभ ! यह निरवद्यकृत्य वन्दन नमस्कार करके नामगोत्र का कथनरूप कार्य पुरातन है यावत् अभ्यनुज्ञात है। ___टीकार्थ-इस सूत्र का टीकार्थ इस मूलार्थ के जैसा ही है. परन्तु जो टीका में कहीं २ पर विशेषता प्रकट की गई है वह इस प्रकार से है-यह वन्दनादि कर्म पुराण है-चिरकाल से चला आ रहा है अथवा देवपरम्परा से चला आ रहा है। वन्दना नमस्कार करने के बाद अपने २ नामगोत्र का कथन करना यह भी पुराण है 'जाव अब्भणुण्णाय' में जो यावत् पद आया है उससे यहां 'जीवमेयं सूरियामा ! किच्चमेयं सरियामा ! દેવ અહંત ભગવંતેને વંદન કરે છે, નમસ્કાર કરે છે, વંદના તેમજ નમસ્કાર ४शन पछी पात पाताना नामगात्रानु य॥२९॥ ४२ छ. (तं पोराणमेयं सूरियाभा ! जाव अब्भणुण्णायमेयं सूरियामा ! ) मेथी है सूर्याल ! मा निरव भવંદન નમસ્કાર કરીને નામગાત્રોનું ઉચ્ચારણ રૂપ કામ પુરાતન છે અભ્યજ્ઞાનુંત છે.
ટીકાર્થ—આ સૂત્રને અર્થ મૂલ અર્થ જેવો જ છે. પણ ટીકામાં જે જે સ્થાને વિશેષ કથન સ્પષ્ટ કરવામાં આવ્યું છે. તે આ પ્રમાણે છે. આ વંદન વગેરે કર્મો પુરાણ છે. ચિરકાલથી થતાં આવી રહ્યાં છે. અથવા દેવ પરંપરાથી ચાલતાં આવે છે. વંદના નમસ્કાર કર્યા પછી પોતપોતાના નામ ગોત્રનું ઉચ્ચારણ કરવું ते ५५ पुस छ. 'जाव अब्भणुण्णाय' मा २ यावत् ५६ मायुं छे तथा अली 'जीयमेयं सूरियाभा' किच्चमेयं सूरियामा ! करणिज्जमेयं सूरियामा आइण्णमेयं
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
રર૮
राजप्रश्नीयसूत्रे कृत्यमेतत् सूर्याभ ! करणीयमेतत् सूर्याभ ! आचीर्णमेतत् सूर्याभ ! अभ्यनुज्ञातमेतत् सूर्याभ ! इति पदसङ्ग्रहो बोध्यः एपां व्याख्याऽस्मिन्नेव सूत्रे पूर्वकृता । एतन्निरवद्यकृत्यत्वाद्भगवतोक्तम् । सावद्यकार्य तु ते करणकारणानुमोदनरहिता भवन्तीति विज्ञेयम् ॥ सू० २८ ॥ ___मूलम् -तएणं से सरियाभे देवे समणेणं भगवया महावीरेणं एवं वुत्ते समाणे हट्ट जाव हियए समणं भगवं महावीरं वंदइ नमसइ, वंदित्ता नमंसित्ता पच्चासण्णे गाइदूरे सुस्सूसमाणे णमंसमाणे अभिमुहे विणएणं पंजलिउडे पज्जुवासइ ॥ सू० २९ ॥
छाया-ततः खलु स सूर्याभो देवः श्रमणेन भगवता महावीरेण एवमुक्तः सन् हृष्ट यावत् हृदयः श्रमण भगवन्तं महावीरं वन्दते नमस्यति, करणिज्जमेयं सूरियामा ! आइण्णमेयं सूरियामा !' इस पूर्वोक्त पाठ का संग्रह हुआ है। इन पदों की व्याख्या इसी सूत्र में पहिले की जा चुकी है। तात्पर्य कहने का यह है कि इन वन्दनादि कर्मों को कर्तव्यकोटि में जो भगवान्ने कहा है-सो ये सब कर्म निरवद्य कर्म हैं-अतः इन्हें कर्तव्यकोटि में कहा गया है। जो सावद्यकर्म होते हैं-उनमें तो भगवान् करण, कारण, एवं अनुमोदना इनसे रहित ही होते हैं ऐसा जानना चाहिये. ॥ सू० २८ ॥
'तएणं से सूरियाभे देवे इत्यादि ।
सूत्रार्थ-(तएण) इसके बाद (से सूरियामे देवे) वह सूर्याभ देव (समपणेणं भगवया महावीरेणं एवं वुत्ते समणे हट्ट जाव हियए) जब श्रमण सूरियामा !' मा पानी सड थये। छ. सवे पहोनी व्यायाम सूत्रमा જ પહેલાં કરવામાં આવી છે મતલબ એ છે કે આ વંદન વગેરે કર્મોને જે ભગવાને કર્તવ્યની કક્ષામાં મૂક્યાં છે. તેથી આ બધા કર્મો નિરવદ્યકર્મ છે એથીજ એમની ગણના કર્તવ્યકેટિમાં કરવામાં આવી છે. જે સાવદ્યકર્મો હોય છે, તેઓમાં તે ભગવાન્ કરણ અને અનુમોદન આ બધાથી રહિત જ હોય છે આમ સમજવું જોઈએ. સૂત્ર ૨૮
'तएणं से सूरियाभे देवे' इत्यादि ।
सूत्रा--(तएणं) त्या२ ५छी ( से सूरियाभे देवे ) ते सूर्यास हेवे (समणेणं भगवया महावीरेण एवं वुत्ते समाणे हट्ठ जाव हियए) न्यारे श्रम समपान मां
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
___ २२९
सुबोधिनी टीका. सू. २९ सूर्याभस्य भगवत्पर्युपासना वन्दित्वा नमस्थित्वा नात्यासन्ने नातिदूरे शुश्रूषमाणः नमस्यन् अभिमुखो विनयेन प्राअलिपुटः पर्युपास्ते ॥ सू० २९ ॥
'तएणसे सूरियाभे देवे' इत्यादि
टीका-व्याख्या निगदसिद्धा । नवरम्-तत्र-पर्युपासना त्रिविधा यथाकायिकी १, वाचिकी २, मानसिकी चेति, तत्र कायिक्या यावत् सङ्कुचिताग्रहस्तपादः शुश्रूषमाणो नमस्यन् अभिमुखो विनयेन प्राअलिपुटः पर्युपास्ते १, वाचिक्या-'यद् यद् भगवान् व्याकरोति एवमेतद् भदन्त ! तथैतद् भदन्त ! भगवान् महावीरसे इस प्रकार कहा गया – तब वह हृष्ट-तुष्ट यावत् हृदय वाला हुआ, (समणं भगवं महावीरं वंदइ, नमसइ) उसने उसी समय श्रमण भगवान् महावीरको वन्दनाकी, नमस्कार किया ( वंदित्ता नमंसित्ता जच्चासण्णे णाइदूरे सुस्वसमाणे णमंसमाणे अभिमुहे विणएणं पंजलिउडे पज्जुवासइ) वन्दना नमस्कार करके फिर वह न अतिदूर और न अतिपास ऐसे उचित स्थानपर धर्म सुननेकी अभिलाषासे भगवान् के समक्ष दोनों हाथोंको जोडकर पर्युपासना करता हुआ बडे विनयके साथ बैठ गया ! ___टीकार्थ-इसका टीकार्थ स्पष्ट है यहां पर पर्युपासना तीन प्रकारकी की गई है-कायिकि १ वाचिकी २ और मानसिकी ३, इनमें दोनों हाथोंको जोडकर चरणोंको यथास्थान पर संकुचित करके उसका बैठना, धर्मसुननेकी इच्छासे युक्त होना और बडे विनयके साथ प्रभुके समक्ष अपने योग्यस्थान पर बैठना यह कायिकी पर्युपासना है। भगवान् अपने उपदेशमें जो धर्मका वारनी मा मधी वात सामजी त्यारे ते तुष्ट यावत्य वाणी थये।. (समण भगवं महावीरं वंदइ, नमसइ) ते तत्क्षण भए भगवान महावीरने नारी नम२४१२ ४ा. ( वंदित्ता नमसित्ता णच्चासण्णे णाइदूरे सुस्सूसमाणे णमंसमाणे अभिमुहे विणएणं पंजलिउडे पज्जुवासइ) व तम नमः४१२ रीने ५छी ते न વધારે ઘર અને ન વધારે નજીક એમ યેગ્ય સ્થાને ધર્મશ્રમણથી ઈરછાથી ભગવાનની પાસે બંને હાથ જોડીને પJપાસના કરતો એકદમ વિનમ્ર થઈને બેસી ગયો.
ટીકાથ–આને ટીકાર્થ સ્પષ્ટ જ છે. અહીં પર્ય પાસના ત્રણ પ્રકારની બતાવवाम मावी छ. पिछी (१), वायिली (२), भने मानसिपी (3), सामने હાથ જોડીને, પગોને યથા સ્થાન સંકેચીને તેનું બેસવું, ધર્મશ્રવણ માટેની ઈચ્છા થવી અને એકદમ નગ્ન થઈને પ્રભુની સામે પોતાના યોગ્ય સ્થાને બેસવું તે કાયિકી પચું પાસના છે. ભગવાને પિતાના ઉપદેશમાં જે ધર્મનું વ્યાખ્યાન કર્યું તે પ્રતિ 'D RE ! । मेरी छे. महन्त ! म त छे. महत ! म सपथ। अवित छ. महत ! म असहि छ मत ! भाट छे. मत!
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयसूत्रे अवितथमेतद् भदन्त ! असंदिग्धमेतद् भदन्त ! इष्टमेतद् भदन्त ! प्रतीष्टमेतद् भदन्त ! इष्टप्रतीष्टमेतद् भदन्त ! तद् यथैतत् यूयं वदथ' एवमप्रतिकूलयन् पयु पास्ते २। मानसिक्या - महासंवेगं जनयित्वा तीव्रधर्मानुरागरक्तः पर्युपास्ते, एषां व्याख्या औपपातिकसूत्रस्य चतुःपञ्चाशत्तमसूत्रस्य मत्कृतपीयूष वर्षिणीटीकातोऽवसेया ॥ सू० २९ ॥ ___मूलम्-तएणं समणे भगवं महावीरे सुरियाभस्स देवस्स तीसे य महइमहालयाए परिसाए जाव धम्म परिकहेइ परिसा जामेव दिसिं पाउम्भूया तामेव दिसिंपडिगया ॥ सू० ३० ॥
छाया - ततः खलु श्रमणो भगवान् महावीरः सूर्याभस्य देवस्य तस्याश्च महाऽतिमहत्याः परिषदः यावत् धर्म परिकथयति परिषद् यामेव दिशं प्रादुर्भता तामेव दिशं प्रतिगता ॥ सू० ३० ॥ व्याख्यान किया उसके प्रति हे भदन्त ! यह ऐसा ही है, हे भदन्त ! यह सर्वथा अवितथ है, हे भदन्त ! यह असंदिग्ध है, हे भदन्त ! यह इष्ट है हे भदन्त ! यह प्रतीष्ट है, हे भदन्त ! यह इष्ट प्रतीष्ट दोनोंरूप है-जैसा आप कह रहे हैं इस तरह अनुकूलतासे सहित होकर उनके वचनों की सराहना यह वचिकी पर्युपासना है। अपनेमें महासंवेगभावको उत्पन्न करके तीव्रधर्मानुरागसे रक्त होना इसका नाम मानसिकी पर्युपासना है। इन पदोंकी व्याख्या औपपातिक सूत्रके ५४ वें सूत्रकी पीयूषवर्षिणी टीकामें मैंने की है सो वहांसे जानना चाहिये ॥ सू० २९ ॥
'तएणं समणे भगवं महावीरे' इत्यादि । सूत्रार्थ (तएणं) इसके बाद (समणे भगवं महावीरे) श्रमण भगवान्
આ પ્રતીષ્ટ છે, હે ભદંત ! આ ઈષ્ટપ્રતીષ્ટ બંને રૂ૫ છે. આપ જેમ આજ્ઞા કરે છે તેમ છે “આ પ્રમાણે અનુકૂળતા સહિત થઈને તેમના વચને વખાણવાં તે વાચિકી પર્યું પાસના છે. પિતાનામાં મહાસંવેગભાવને ઉત્પન્ન કરીને તીવ્ર ધર્માનુરાગથીરક્ત થવું તે માનસિકી પપાસના છે. આ સર્વે પદોની વ્યાખ્યા આપપાતિકસૂત્રના ૫૪માં સૂત્રની પીયૂષવર્ષિણી ટીકામાં મેં વર્ણવી છે. જિજ્ઞાસુઓએ त्यांथी anel मे. ॥ सू २८ ॥
'तएणं समणे भगवं महावीरे' इत्यादि । सूत्राथ-(तएणं) त्या२ ५७ (समणे भगवं महावीरे) श्रम मन मडावीरे
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका सु० ३० भगवतो धर्मकथा
___ २३१ 'तएणं समण' इत्यादि
टीका - ततः - तदनन्तरम् खलु श्रमणो भगवान् महावीरः सूर्याभस्य देवस्य उपलक्षणतया श्वेतस्य राज्ञः धारिणीप्रमुखानां देवीनां च तस्याःपूर्वोक्तायाश्च महाऽतिमहत्याः - अतिमहत्तरायाः परिषदः - सभायाः यावत्यावत्पदेन - 'ऋषिपरिषदः, मुनिपरिषदः, यतिपरिषदः, देवपरिषदः, अनेकशतायाः अनेकशतवृन्दायाः, अनेकशतवृन्दपरिवारायाः, आघवलः, अतिबलः, महाबलः अपरिमितबलवीर्यतेजोमाहात्म्यकान्तियुक्तः शारदनवस्तनितमधुरगम्भीरक्रौश्चनिर्घोषदुन्दुभिस्वरः उरसिविस्तृतया कण्ठे वर्तितया शिरसि समाकीर्णया अगद्गदया अमम्मनया स्फुटविषयमघुरगम्भीरग्राहिकया सर्वाक्षरसन्निपातिकया पूर्णरक्तया सर्वभाषानुगामिन्या सरस्वत्या योजननिर्वारिणा स्वरेण अर्द्धमागध्या भाषया भाषते अर्हन्' इत्येतत्पदसङ्ग्रहो बोध्यः, धर्म महावीरने (सूरिभिस्स देवस्स) सूर्याभदेवको तथा (तीसे य महहमहालयाए परिसाए) उस विशाल परिषदाको (जाव धम्म परिकहेइ) यावत् धर्मका उपदेश दिया (परिसा जामेव दिसि पाउब्भूया तामेव दिसिं पडिगया ) परिषदा जिस दिशासे प्रादुर्भूत हुई थी उसी दिशाकी ओर पीछे चली गई,
टीकार्थ-इसके बाद श्रमण भगवान् महावीरने सूर्याभदेवको उपलक्षणसे श्वेत राजाओंको, धारिणीप्रमुख देवियोंको और पूर्वोक्त अतिविशाल परिषदा को, यावत्पदग्राह्य ऋषिपरिषदाकों, मुनिपरिषदाकों, यतिपरिषदाको देवपरिपदाको, अनेक शतसंख्यावाली, अनेकशतवृन्द ( समूह ) वाली, अनेक शतसमूहयुक्त परिवारवाली उस सभाको ‘अर्हन्त प्रभु श्रुतचारित्ररूप धर्मका उपदेश देते हैं इस शाश्वतनियमके अनुसार अर्धमागधी भाषा द्वारा श्रुतचारित्ररूप धर्मका उपदेश दिया. भगवान् कैसे थे-सो कहते हैं-भगवान महावीर (सूरियामस्स देवस्स ) सूर्याने तेम (तीसे य महइमहालयाए परिसाए) ते विशा परिषहाने (जाव धम्म परिकहेइ) यावत् धमनी अ५३श ४ (परिसा जामेव दिसिं पाउब्भूया तामेव दिसिंपडिगया) परिषहा २ दिशा त२३थी भावी હતી તે દિશા તરફ જ પાછી જતી રહી.
ટીકાથ–ત્યારપછી શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે સૂર્યાભદેવને ઉપલક્ષણથી શ્વેતા રાજાઓને, ધારિણી પ્રમુખ દેવીઓને અને તે પૂર્વોક્ત અતિવિશાળ પરિષદોને યાવત પદ ગ્રાહા ઋષિપરિષદાને, મુનિ પરિષદાને યતિપરિષદાને દેવ પરિષદાને ઘણી સેંકડે સંખ્યાવાળી, ઘણે સેંકડે સમૂહેવાળી, ઘણું સેંકડે સમૂહ યુક્ત પરિવારવાળી તે સભાને “અહંત પ્રભુ શ્રતચારિત્રરૂપ ધર્મને ઉપદેશ આપે છે” આ શાશ્વત નિયમ મુજબ અર્ધમાગધી ભાષામાં શ્રતચાસ્ત્રિરૂપ ધર્મને ઉપદેશ આપ્યો. ભગવાન
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३२
राजप्रनीयसूत्रे
1
परिकथयति' एषां व्याख्या औपपातिकसूत्रस्य षट्पञ्चाशतमसूत्रस्य मत्कृतपी - यूषवर्षिणी टीकातोऽवसेया । धर्मपरिकथनप्रकारच औपपातिकसूत्रतो ग्राह्यः । परिषद् - ऋष्यादिपरिषद् श्रीमहावीर प्रभुपरिकथितधर्मोपदेशवचनश्रवणानन्तरं यामेव दिशमाश्रित्य प्रादुर्भूता समागता तामेवदिशं प्रतिगता परावृत्यगता ।। सू. ३० ॥
प्रभु अप्रतिबद्धबलशाली थे, अतिशय बलिष्ठ थे, अनुपमप्रशस्तशक्ति संपन्न थे, अपरिमित बल, वीर्य, तेज, महात्म्य, एवं कान्तिसे युक्त थे, बलसे यहां पर शारीरिक शक्तिका संग्रह हुआ है. और वीर्य से जीवकी असाधारण शक्ति का ग्रहण हुआ है, प्रभावका नाम महात्म्य है, शारीरिक सुन्दरताका नाम कान्ति है, भगवानकी ध्वनि शरत्कालीन नवीन मेघकी गर्जना जैसी मधुर एवं गंभीर थी, क्रौंचपक्षी के मंजुल निर्घोषकी तरह मीठी एवं दुन्दुभिके स्वर की तरह बहुत दूरतक जानेवाली वक्षस्थलके विस्तीर्ण होनेसे वहां पर विस्तार को प्राप्त हुई, कंठे के वर्तुल होने के कारण वहां पर गोलरूप से स्थित हुई. मस्तक में व्याप्त हुई, गद्गदरूपसे रहित हुई, मण मण शब्दसे रहित हुई. स्फुटविषयवाली, मधुर एवं गभीररूप से युक्त. सकलवाङ्मयस्वरूपसमस्त अक्षरों के संयोगवाली, सकल भाषामय, स्वर एवं कलादिकों से उत्पन्न तथा मालकोंश नामक राग से युक्त, सर्वभाषापरिणमनस्वभाववाली एसी जिन वाणी से जो एक योजनतक दूर जाने वाले स्वर से युक्त કેવા હતા તે વિશે કહે છે-કે ભગવાન મહાવીર પ્રભુ અપ્રતિબદ્ધબળવાળા હતા, અતિશય ખળવાન હતા. અનુપમ પ્રશસ્ત શક્તિ સપન્ન હતા. અપરિમિત બળ, વી, તેજ, માહાત્મ્ય અને કાંતિથી યુક્ત હતા. ખળથી અહીં શારીરિક શક્તિના સ'ગ્રહ થયા છે અને વીર્ય થી આત્માની અસાધારણ શક્તિનું ગ્રહણ થયું છે, પ્રભાવનું નામ મહાત્મ્ય છે. શારીરિક સુંદરતાનું નામ કાંતિ છે. ભગવાનના ધ્વનિ શરણાલીન નવીન મેઘના ગન જેવા મધુર અને ગભીર હતા. કૌ'ચપક્ષીના મંજુલનિધીષની જેમ મીઠા તેમજ દુંદુભીના સ્વરની જેમ બહુ દૂર સુધી પહેાંચી શકે તેવા હતા. વક્ષભાગ વિસ્તીર્ણ હાવાથી ત્યાં વિસ્તાર પ્રાપ્ત, કઠભાગ વતુલ હાવાથી ત્યાં ગાળાકારે સ્થિત, મસ્તકમાં વ્યાસ ગદ્ગદ્ રૂપથી રહિત, મણમણ રૂપથી રહિત, સ્ફુટ (સ્પષ્ટ) વિષયવાળી, મધુર તેમજ ગંભીર રૂપથી યુક્ત, સકલવાડ્મય સ્વરૂપ સમસ્ત અક્ષરાના સચૈાગવાળી, સકલભાષામય સ્વર તેમજ કલા વગેરેથી ઉત્પન્ન અને માલકાશ નામક ગેયરાગથી યુક્ત, સ ભાષા પરિણમન સ્વભાવવાળી એવી જિનવાણીથી કે જે એક ચેાજન સુધી દૂર જનારા ધ્વનીથી યુક્ત હતી અને જેનું ખીજુ` નામ અ માગધીભાષા હતી. એવી અધ માગધીભાષામાં
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. स. ३१ सूर्याभस्य भवसिध्यादिप्रश्नोत्तरश्च
२३३ मूलम्-तएणं से सूरियाभे देवे समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतिए धम्मं सोचा निसम्म हट्टतुट्ठ जाव हियए उहाए उट्टेइ उद्वित्ता समणं भगवं महावीर वंदइ णमंसह वंदित्ता नमंसित्ता एवं वयासी-अहं णं भंते ! सूरियाभे देवे किं भवसिद्धिए अभवसिद्धिए ? सम्मद्दिट्ठी मिच्छादिट्ठो ? परित्तसंसारिए अणंतसंसारिए ? सुलभबोहिए दुल्लभबोहिए ? आराहए विराहए ? चरिमे अचरिमे ? सूरियाभाइ समणे भगवं महावीरे सूरियामं देवं एवं वयासी-सूरियामा ! तुमं णं भवसिद्धिए, णो अभवसिद्धिए, जाव चरिमे णो अचरिमे ।। सू० ३१ ॥
छाया-ततः खलु स सूर्याभो देवः श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य अन्तिके धर्म श्रुत्वा निशम्य हृष्टतुष्ट यावद् हृदयः उत्थया उत्तिष्ठति, उत्थाय थी और जिसका दूसरा नाम अर्धमागधी भाषा था-ऐसी अर्धमागधी भाषा से अर्हन्त उपदेश देते हैं-यह सब पाठ यहां यावत् पद से गृहीत हुआ है। इस पाठका इस प्रकार का अर्थ औपपातिक सूत्र के ५६ वे सूत्र में किया गया है. धर्मकथा और उसका प्रकार यह सब विषय औपपातिक सूत्र से यहां ग्रहण करना चाहिये. इस प्रकार ऋषि आदि की परिषदा श्री महावीर प्रभु से कथित धर्मोपदेश सुनकर जिस दिशा से आई थी. उसी दिशा की ओर पीछे चली गई ॥ सू. ३० ॥
'तएणं से सूरियामे देवे' इत्यादि ।
सूत्रार्थ—(तएणं) इसके बाद (सूरियाभे देवे) वह सूर्याभ देव ( समઅહત ઉપદેશ કરે છે. આ પાઠ અહીં યાવત્ પદથી સંગ્રહીત થયેલ છે. આ પાઠનો આ જાતને અર્થ ઔપપાતિક સૂત્રના ૫૬ મા સૂત્રમાં કરવામાં આવ્યો છે. ધર્મકથા અને તેને પ્રકાર આ સર્વ વિષય ઔપપાતિક સૂત્રથી અહીં ગ્રહણ કરવા જોઈએ. આ પ્રમાણે ઋષિ વગેરેની પરિષદા શ્રી મહાવીર પ્રભુ વડે કથિત ધર્મોપદેશ સાંભળીને જે દિશા તરફથી આવી હતી. તે જ દિશા તરફ પાછી જતી રહી. | સૂ૦ ૩૦ છે
'तएण सूरियाभे देवे' इत्यादि ।
सूत्राथ-:-(तएणं) त्या२ ५छी ( से सूरियाभे देवे) ते सूरियामहे ( समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतिए धम्म सोच्चा ) श्रम मवान महावीर
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३४
राजप्रश्नीयसूत्रे
श्रमण भगवन्तं महावीरं वन्दते नमस्यति, वन्दित्वा नमस्थित्वा एवमवादीत् - अहं खलु भदन्त ! सूर्याभो देवः किं भवसिद्धिकः अभवसिद्धिकः ? सम्यग्दृष्टिः मिथ्यादृष्टिः १ परीतसंसारिकः अनन्तसंसारिकः ?, सुलभबोधिकः दुर्लभबोधकः ? आराधको विराधकः ?, चरमोऽचरमः ? सूर्याभ ! इति श्रमणो भगवान महावीरः सूर्याभं देवमेवमवादीत् - सूर्याभ ! त्वं खलु भवसिद्धिको नो अभवसिद्धिकः ? यावत् चरमो नो अचरमः ॥ सू० ३१ ॥
rta भगवओ महारीरस्स अतिए धम्मं सोच्चा) श्रमण भगवान् महावीर से धर्मोपदेश सुनकर (निसम्म ) और उसे हृदय में अवधारण कर ( हट्ठतुङजाव हियए उट्ठाए उट्ठेइ, उट्ठित्ता समणं भगवं महावीरं वंदर, नमसइ) हृष्ट हुआ यावत् तुष्ट हृदय वाला हुआ और फिर वह स्वयं अपनी उत्थानशक्ति से उठा-उठकर उसने श्रमण भगवान् महावीर को वन्दना की नमस्कार किया. ( वंदित्ता नमसित्ता एवं वयासी) वन्दना नमस्कार कर वह फिर उनसे इस प्रकार कहने लगा- पूछने लगा ( अहं णं भंते सूरिया देवे किं भवसिद्धिए अभवसिद्धिए ) हे भदन्त ! में सूर्याभदेव क्या भवसिद्धिक हूं अथवा अभवसिद्धिक हूँ ? (सम्मद्दिट्ठी मिच्छादिट्ठी) सम्यकदृष्टि हूं या मिथ्यादृष्टि हूं ? (परित्तसंसारिए अणत संसारिए) परीत संसारिक हूं ? या अनन्तसंसारिक हूं ? ( सुलभबोहिए दुल्लभबोहिए ) सुलभबोधिक हूँ ? या दुर्लबोधिक हूं ( आराहए विराहए ) आराधक हूं या विराधक हूँ ? ( चरिमे अचरिमे) चरम हूं या अचरम हूं ? ( सुरियामाइ समणे भगवं महावीरे सुरियामं देवं एवं वयासी) तब हे सूर्याभ इस प्रकार से सूर्याभ देव को संबोधित करके श्रमण भगवान् महावीर ने उस सूर्याभ देव से ऐसा कहा - ( सूरियाभा ! पासेथा धर्मोपदेश सांलणीने (निसम्म ) अने तेने हृध्यमां धारण अरीने (हट्ठ तुट्ट जाव हियए उट्ठाए, उट्ठेइ, उट्ठित्ता समणं भगवं महावीरं वंदइ नमसइ ) ट થયા, યાવત્ તુ હૃદયવાળા થયા અને તે પેાતાની જ ઉત્થાનશક્તિ વડે ઊભેા यहने तेथे श्रमण भगवान महावीरने बंधन अने नमस्सार . ( वंदित्ता नमसित्ता एवं वयासी ) सने वहना तेभन नमस्कार हरीने तेश्रो श्रीने या प्रमाणे विनंती रतां पूछवा साग्यो है ( अहं णं भते सूरियाभे देवे किं भवसिद्धिए अभवसिद्धिए ) È लढत ! हुं सूर्यालद्वेव शुं लवसिद्धि छु } अलवसिद्धि४ ४ . ( सम्म - हिट्टी मिच्छादिट्ठी ) सभ्य दृष्टि छु मिथ्यादृष्टि १ (परीत संसारिए अनंत संसारिए) परीत सौंसारी छु } अनंत संसारि छु ? ( सुलभ बोहिए दुल्लभबोहिए ) सुसलमाघिउ छु ! हुसलमाधि४ ? ( आराहए विराहए ) आराध४ छु } विराध ४° ? ( चरिमे अचरिमे ) यरभे अयरभ छु ? ( सूरियाभाइ समणे भगवं महावीरे सूरियांभ
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ३१ सूर्याभस्य भवसिध्यादिप्रश्नोत्तरश्च
' तरणं से सूरिया देवे' इत्यादि
,
टीका - ततः - परिषत्प्रतिगमनानन्तरं खलु स सूर्याभो देवः श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य अन्तिके - समीपे धर्मं श्रुत्वा - सामान्यतः - श्रवण - गोचरं कृत्वा निशम्य - विशेषतो हृद्यत्रधार्य, हृष्टतुष्ट यावहृदयः हृष्टतुष्टेत्यारभ्य हृदयइत्यन्तपद सङ्ग्रहो बोध्यः, तथाहि - 'हृष्टतुष्टचित्तानन्दितः प्रीतिमनाः परमसौमनस्थितः, हर्षवशविसर्पद्धृदयः' इति एषां व्याख्या पूर्ववत् । एतादृशः सन् उत्थया - उत्थानेन उत्तिष्ठति - उत्थितो भवति, उत्थाय श्रमण भगवन्तं महावीरं वन्दते नमस्यति वन्दित्वा नमस्थित्वा च एवम् - अनुपदं वक्ष्यमाणं वचनम् अवादीत् - हे भदन्त ! अहं खलु सूर्याभो देवो भवसिद्धिकः - भवे- इतोऽन्तरं मनुष्यजन्मनि सिद्धि: - मुक्तिर्यस्य तादृशोऽस्मि किम्- किमुत अभवसिद्धिक:तुमं णं भवसिद्धिए णो अभवसिद्धिए जाव चरिमे णो अचरिमे ) हे सूर्याभ ! तुम भवसिद्धिक हो, अभवसिद्धिक नहीं हो यावत् चरम हो अचरम नहीं हो ।
२३५
टीकार्थ- -जब धर्मोपदेश सुनकर परिषदा अपने २ स्थान पर चली गई, तब उन श्रमण भगवान् महावीर के पास धर्मोपदेश सुनकर और उसे हृदय में अवधारण कर हृष्ट तुष्ट चित्तानन्दित हुए, प्रीतिमन वाले हुए, परमसोमनस्थित हुए एवं हर्ष के वश से हर्षित हृदय वाले होते हुए वे सूर्याभदेव स्वयं ही अपने स्थान से ऊठे और ऊठकर उन्होंने उन श्रमण भगवान् महावीर को वन्दना कि उन्हें नमस्कार किया. वन्दना नमस्कार करके फिर उन्होंने श्रमण भगवान् महावीर से ऐसा पूछाहे भदन्त ! मैं भवसिद्धिक हूं ? या अभवसिद्धिक हूं - अर्थात् इस भव के
देव एवं वयासी ) त्यारे ' हे सूर्याम ! आा प्रमाणे सूर्यालद्देवने सोधीने श्रमगु लगवान महावीरे ते सूर्यालहेवने या प्रमाणे ४धु ( सूरियाभा ! तुमं णं भवसि - द्धिए णो अभवसिद्धिए जाव चरिमे णो अचरिमे ) हे सूर्याल ! तभे लवसिद्धि છે, અભવસિદ્ધિક નથી ચાવત્ ચર્મ છે! અચરમ નહિ.
ટીકા-ધર્મોપદેશ સાંભળીને જ્યારે પરિષદા પેાતાતાના સ્થાને જતી રહી ત્યારે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની પાસે ધર્મોપદેશ સાંભળીને અને તેને હૃદયમાં ધારણ કરીને હતુષ્ટ ચિત્તાન દ્વિત થયેલા પ્રીતિમતવાળા, થયેલા, ૫૨મસૌમનસ્થિત થયેલા અને હર્ષાતિરેંકથી હર્ષિતહૃદયવાળા થયેલા તે સૂર્યાભદેવ જાતે જ પોતાના સ્થાન ઉપરથી ઉભા થયા. ઊભા થઇને તેમણે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને વંદના કરી નમસ્કાર કર્યો વદના નમસ્કાર કરીને પછી તેમણે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને વિનંતી કરતાં આ પ્રમાણે કહ્યું કે હે ભકત ! હું ભસિદ્ધિક છું કે અભવસિદ્ધિક છું ? એટલે કે આ ભવ પછી જે મનુષ્યભવ પ્રાપ્ત થશે ત્યારે મારી
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३६
राजप्रनीयसूत्रे
E
तद्विपरीतोस्मि एकस्मिन्नेवभवे मुक्तिगामी यद्वा - अनेकभवेषु सत्सु मुक्ति गामीतिप्रश्नाशयः । भगवन्महावीरदेशनाश्रवणजनितवैराग्ययुक्तचेताः सूर्याभो देवः दृष्ट्वा पुनर्भगवन्तं पृच्छति - सम्यग्दृष्टिः- सम्यक् श्रद्धावानस्मि किमुत मिथ्या afgaf ! इति । स्वस्य सम्यग्दृष्टित्वनिर्णय - प्रश्नानन्तरं सम्यग्दृष्टेर पिकस्यचित् परिमितः संसारो भवति कस्यचिच्चापरिमितः, एवमुपशमश्रेणिशिखरारूढा अपि केचिदनन्तसंसारिणो भवन्तीति स्वविषये पृच्छति - अहं परीतसंसारिकः - परीतः - परिमितो यः संसारः - संसरणं, सोऽस्त्यस्य स तथाभूतोऽस्मि, यद्वा अनन्तसंसारिकः - अनन्तो यः संसारोऽत्यस्येति तथाभूतोऽस्मि ? |
"
अनन्तर प्राप्त मनुष्य भव से मेरी मुक्ति होगी ? या अनेक भवों की प्राप्ति के बाद मेरी मुक्ति होगी ? तात्पर्य यह है कि मैं एक ही भव में मुक्तिगामी हूं या अनेक भवों के होने पर मुक्तिगामी हूं. इस प्रकार से श्रमण भगवान की देशना से जनित वैराग्य युक्त चित्तवाले मैं सम्यदृष्टि हूं ? या मिथ्यादृष्टि हूं ? अर्थात् सूर्याभ देवने उनसे पूछ कर फिर भगवान् से ऐसा पूछाहे भदन्त ! मैं सम्यक् श्रद्धावाला हूं या मिथ्या श्रद्धावाला हूं यदि सम्यक् श्रद्धावाला हूँ तो उस में भी क्या मैं परीत सांसारिक हूं या अपरीत - अनन्त सांसा - रिक हूं ? यह प्रश्न इसलिये किया गया है कि किसी सम्यग्दृष्टि का संसार परीत होता है एवं किसी सम्यग्दृष्टि का अपरीत - अपरिमित होता है अर्थात् उपशम श्रेणिपर आरूढ हुए कितनेक सम्यग्दृष्टि अनन्त संसारी भी होते है इस लिये अपने में सम्यग्दृष्टित्व का निर्णय हो जाने पर भी उस सूर्याभदेवने अपने विषय में ऐसा पूछा है कि मैं परिमित संसार वाला हूं या अपरिमित - अनन्त संसार वाला हूं । परीत संसारिक भी कोई जीव सुलમુક્તિ થશે કે ઘણા ભવાની પ્રાપ્તિ પછી ? મતલબ આ પ્રમાણે છે કે હું એક જ ભવમાં મુક્તિગામી છું, કે અનેક ભવા પછી મુક્તિગામી છું ? આ પ્રમાણે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની દેશનાથી ઉત્પન્ન થયેલ વૈરાગ્યથી યુક્ત ચિત્તવાળા સૂર્યાભદેવે તેઓશ્રીને આ રીતે પ્રશ્ન કરી ફરી આ પ્રમાણે વિનંતી કરતાં પ્રશ્ન કર્યો કે હે ભદહત ! હું સમ્યક્ શ્રદ્ધાવાળા છું. એટલે કે સમ્યગ્દષ્ટિ છું કે મિથ્યાત્વી છું. જે હું સમ્યક્ શ્રદ્ધાવાળા છું તેા તેમાં શું હું પરીત સાંસારિક છું કે અપરીત અનત સાંસારિક છુ ? આ પ્રશ્ન એટલા માટે કરવામાં આવ્યા છે કે કેટલાક સભ્યષ્ટિના સ’સાર પરીત હોય છે અને કેટલાક સમ્યગ્દના સ'સાર અપરીત–અપરિમિત હૈાય છે એટલે કે ઉપશમ શ્રેણિ ઉપર આરૂઢ થયેલ કેટલાક સમ્યગ્દષ્ટિ અનંત સંસારી પણ હાય છે, એટલા માટે પોતાનામાં સમ્યગ્દષ્ટિના નિ ય થઈ ગયા પછી પણ તે સૂર્યોભદેવ પેાતાના સંબંધમાં આ જાતના પ્રશ્ન
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર ઃ ૦૧
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ३१ सूर्याभस्य भवसिध्यादिप्रश्नोत्तरश्च
२३७ परीतसंसारिकोऽपि कश्चित्सुलभवोधिको भवति, कश्चिच्च दुर्लभबोधिको भवति, तत्राहं कोऽस्मीति पृच्छति सुलभबोधिक:-सुलभा बोधिर्यस्य स तथा-जन्मातरे सुलभ जैनधर्मप्राप्तिकः एवं दुर्लभबोधिकः-जन्मान्तरे दुर्लभजैनधर्मप्राप्तिकः । तत्र सुलभवोधिकोऽपि कश्चित् बोधिं लब्ध्वाऽपि तां विराधयति कश्चिच्च पालयति तत्राहं विराधक आराधको वा ? इति पृच्छति-आराधकः-आराध यति-सम्यक् पालयतीत्याराधकः - बोधिपालकः, विराधकः - बोध्यपालक:तत्राऽऽराधकोऽपि कश्चित् तद्भवमोक्षगामी न भवति कश्चिच्च तथा भवति तत्र कोऽहमिति पृच्छति-चरमः अनन्तरभावि भवकः, अचरमः-तद्विपरीतः, एवं भवोधिवाला होता है और कोई दुर्लभबोधिवाला होता है, अतः इन में से मैं कौन हूं सुलभबोधिक हूं, या दुर्लभबोधिक हूं जन्मान्तर में जिसे जैनधर्म की प्राप्तिरूप बोधि सुलभ होती है वह सुलभबोधिक और जन्मान्तर में जैनधर्म की प्राप्ति जिसे दुर्लभ होती है वह दुर्लभवोधिक है । सुलभबोधिक भी कोई जीव बोधि को प्राप्त करके भी उसकी विराधना कर देता है, और कोई उसकी परिपालना करता है तो इनमें से मैं कौन हूं क्या उस बोधि का आराधक हूं या विराधक हूं ? बोधि को जो अच्छी तरह से पालता है ऐसा हूं आराधक-बोधिपालक हूं ? या विराधक बोधि का अपालक हूं ? आराधक भी कोई जीव तद्भव मोक्षगामी होता हैं, और कोई तद्भव मोक्षगामी नहीं भी होता है, अतः इनमें से मैं कौन हूं १ क्या चरम अनन्तर भाविभवक हूं या इस से विपरीत हूं ? इस प्रकार से प्रश्न करने वाले सूर्याभ देव से प्रभु
કર્યો છે કે હું પરિમિત સંસારવાળે છું કે અપરિમિત-અનંત સંસારવાળો છું. પરીત સંસારિક પણ કેટલાક જીવ સુલભ બધિવાળા હોય છે અને કેટલાક દુર્લભધિક હોય છે એથી એ બેમાં હું કેવા પ્રકારને શું ? અર્થાત્ સુલભબેધી છું કે દુર્લભધિક છું ? જન્માક્તરમાં જેને જૈન ધર્મની પ્રાપ્તિરૂપ બધિસુલભ હોય છે તે સુલભધિક અને જમાતરમાં જૈનધર્મની પ્રાપ્તિ જેને દુર્લભ હોય છે તે દુર્લભધિક છે. સુલભધિક પણ કેટલાક જીવ બધિને મેળવીને પણ તેની વિરાધના કરે છે અને કેટલાક તેની પરિપાલન કરે છે. તે આમાં હું કોણ છું? શું તે બોધિને આરાધક છું કે વિરાધક છું ? બાધિને જે સારી રીતે પાળે છે એ હું બધિ પાલનાર છું? કે વિરાધક છું એટલે કે આરાધક છું કે વિરાધક આરાધક પણ કેટલાક જીવ તદ્દભવ મોક્ષગામી હોય છે. અને કેટલાક તદ્દભવ મોક્ષગામી પણ હોતા નથી. એથી આ સર્વેમાં હું કોણ છું? શું હું ચરમ
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३८
राजप्रश्रीयसूत्रे प्रश्ने कृते सूर्याभं देवं प्रत्युत्तरयति श्रमणो भगवान् महावीरः-हे सूर्याभ इति सम्बोध्य श्रमणो भगवान् महावीरः सूर्याभ देवमेवम्-अनुपदं वक्षमाणं वचनम् अवादीत्-हे सूर्याभ ! त्वं खलु भवसिद्धिका-अनन्तरभवमोक्षगामी नो अभवसिद्धिकः-तद्विपरीतो नासि, यावत्-' यावत्पदेन-त्वं सम्यग्दृष्टिः नो मिथ्यादृष्टिः, त्वं परीतसंसारिको नो अनन्तसंसारिकः, त्वं सुलभबोधिको नो दुर्लभबोधिकः, त्वमाराधको नो विराधकः, इत्येतत्पदसङ्ग्रहो बोध्यः, तथा त्वं चरमो नो अचरमः' एतानि प्राग्व्याख्यातानि ॥ सू० ३१ ॥
मूलम्-तएणं से सूरियाभे देवे समजेणं भगवया महावीरेणं एवं वुत्ते समाणे हतुट्ठचित्तमाणदिए परमसोमणस्सिए पीइमणा हरिसवसविसप्पमाणहियए समणं भगवं महाबोरं वंदइ नमसइ, वंदित्ता नमंसित्ता एवं वयासीतुब्भे णं भंते ! सव्व जाणह सव्व पासह सव्वओ जाणह सव्वओ पासह सव्व कालं जाणह-सव्व कालं पासह सव्वे भावे जाणह सव्वे भावे पासह जाणंति णं देवाणुप्पिया मम पुम्वि वा पच्छा वा ममेयारूवं दिव्व देबिढिं दिव्व देवजुई दिव्व देवाणुभाव लद्धं पत्तं अभिसमण्णागयंति,
उत्तर में कहते हैं हे सर्याम ! तुम इस भव से अनन्तर प्राप्त मनुष्य भव में मोक्षगामी होने के कारण भवसिद्धिक हो, अभवसिद्धिक नहीं हो इसी तरह से तुम यावत्पदगृहीत सम्यग्दृष्टि हो, मिथ्यादृष्टि नही हो तुम परीत संसारिक हो, अनन्त संसारिक नहीं हो, तुम सुलभबोधिक हो दुर्लभबोधिक नहीं हो, तुम आराधक हो, विराधक नहीं हो । तथा तुम चरम हो अचरम नहीं हो ॥ सू० ३१ ॥ અનંતર ભાવિભવક છું કે એથી વિપરીત છું? આ રીતે પ્રશ્ન કરનારા સૂર્યાભદેવને પ્રભુએ ઉત્તરમાં કહ્યું કે હે સૂર્યાભ ! તમે આ ભવ પછીના પ્રાપ્ત થયેલ મનુષ્ય ભવમાં મેક્ષગામી હોવા બદલ ભવસિદ્ધિક છે. અભવસિદ્ધિક નથી. આ પ્રમાણે જ તમે સમ્યગ્દષ્ટિ છો, મિથ્યાદષ્ટિ નથી. તમે પરીત સંસારિક છે, અનંત સંસારિક નથી. તમે સુલભધિક છો. દુલભ બધિક નથી. તમે આરાધક છે, વિરાધક નથી. તેમજ તમે ચરમ છે અચરમ નથી. એ સૂત્ર ૩૧ છે
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका सू० ३२ नाट्यविधिदर्शनाय भगवन्तं प्रतिवक्ति तं इच्छामि णं देवाणुप्पियाणं भत्तिपुव्वगं गोयमाइयाणं समणाणं निग्गंथाणं दिव्वं देविढि दिव्वं देवजुई दिव्व' देवाणुभावं दिव्वं बत्तीसइबद्धं नट्टविहिं उवदंसित्तए ||सू०३२ ||
छाया - ततः खलु स सूर्याभो देवः श्रमणेन भगवता महावीरेण एवमुक्तः सन् हृष्टतुष्ट चित्ताऽऽनन्दितः परमसौमनस्थितः प्रीतिमनाः हर्षवश - विसर्पदुहृदयः श्रमण भगवन्तं महावीरं वन्दते नमस्यति, वन्दित्वा नमस्यित्वा एवमवादीत् - यूयं खलु भदन्त ! सर्वजानीथ सर्वं पश्यथ सर्वतो जानीथ सर्वतः पश्यथ सर्व काल जानीथ सर्वं कालं पश्यथ सर्वान् भावान् जानीथ सर्वान्
२३९
' तए णं से सूरिया' इत्यादि ।
सूत्रार्थ - (तएण से सूरियाभे देवे समणेण भगवया महावीरेण एवं कुत्ते समाणे तुचित्तमाणंदिए परमसोमणस्सिए पीड़मणा हरिसवसविसप्पमाणfare समण भगवं महावीरं वंदइ, नमसइ) इसके बाद श्रमण भगवान् महावीर द्वारा इस प्रकार से समझाये गये उस सूर्याभ देवने हृष्ट तुष्ट चित्तानान्दित होकर, प्रीतियुक्त मन सहित होकर, परमसौमस्थित होकर एवं हर्ष के वश से विसर्पत् हृदय वाले होकर उन श्रमण भगवान् महावीर को वन्दना की, नमस्कार किया, ( वंदित्ता नर्मसित्ता एवं बयासी ) वन्दना नमस्कार करके फिर उसने उनसे इस प्रकार कहा - ( तुब्भेण भंते ! सव्वं जाणह, सव्वं पासह, सव्वओ जाणह सव्वओ पासह, सव्वं काल जाणह, सव्वं कालं पासह, सव्वे भावे जाणह सव्वे भावे पासह )
6
तए णं से सूरियाभे देवे ' इत्यादि ।
सूत्रार्थ - (तएण से सूरियाभे देवे समणेणं भगवया महावीरेणं एवं वुत्ते समाणे हतुचित्तमाणंदिए परमसोमणस्सिए पीईमणा हरिसवसविसप्पमाणहियए समणं भगवं महावीरं वंदर, नमंसइ ) त्यार पछी श्रमायु भगवान महावीर वडे આ પ્રમાણે સમજાવવામાં આવેલા તે સૂર્યાભ દેવે હષ્ટ તુષ્ટ ચિત્તાનંદિત થઈ ને, પ્રીતિયુક્ત મન સહિત થઈને, પરમ સૌમસ્થિત થઇને અને હર્ષાતિરેકથી પ્રસન્ન हयवाजा थाने ते श्रमण भगवान महावीरने वहन तेभन नमस्सार ये. (वंदित्ता नमंसित्ता एवं वयासी) वहना तेभन नमस्र उरीने पछी तेथे तेथे श्रीने विनती ४श्तां या प्रभागे उह्यु' डे ( तुब्भेण भंते ! सव्वं जाणह सव्वं पासह सव्वओ जाणह सव्वओ पासह सव्वं कालं जाणह, सव्वं कालं पासह, सव्वे भावे जाणह सव्वे भावे यासह ) बे लहंत ! आप मधु लगो छ।, मधु लुये। छो. मधे सर्वत्र -
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४०
राजप्रश्नीयसूत्रे भावान् पश्यथ, जानन्ति खलु देवानुप्रियाः मम पूर्व वा पश्चाद् वा ममैतद्रपों दिव्यां देवर्द्धि दिव्यां देवद्युतिं दिव्यं देवानुभावं लब्धं प्राप्तमभिसमन्वागतमिति, तदिच्छामि खलु देवानुप्रियाणां भक्तिपूर्वकं गौतमादिकानां श्रमणानां निर्गन्थानां दिव्यां देवर्द्धि दिव्यां देवाति दिव्यं देवानुभावं दिव्यं द्वात्रिंशद्विधं नाटयविधिमुपदर्शयितुम् ॥ सू० ३२ ॥ हे भदन्त ! आप सब जानते हैं सब देखते हैं, सर्वतः-सर्वत्र-उर्ध्वलोक, अधोलोक, मध्यलोक एवं अलोक में विद्यमान समस्त पदार्थों को आप जानते हो और देखते हो, सब काल को आप जानते हैं और सब काल को आप देखते हो, समस्त भावों को-पर्यायों को आप जानते हो और उन्हें देखते हो ( णं दुवाणुप्पिया मम पुवि वा पच्छा वा ममेयारूवं दिव्वं देविद दिव्वं देवाणुभावं लद्धं पत्तं अभिसमण्णागयंति, चं इच्छामि ण देवाणुप्पियाणं भत्तिपुव्वगं गोयमाझ्याणं समणाणं निग्गंथाणं दिव्य देवढिं दिव्वं देवजुई दिव्वं देवाणुभावं दिव्यं बत्तीसइबद्धं नट्ठविहिं उवदंसित्तए ) हे देवानुप्रिय ! आप मेरी पहिले की, पीछे की इस प्रकार की दिव्य देवद्धि को, दिव्य देवद्युति को, दिव्य देवप्रभाव को, जो कि लब्ध है. प्राप्त है, अभिसमन्वागत है जानते हैं। अब मैं देवानुप्रिय निग्रंथों को भक्तिपूर्वक उस दिव्यदेवर्द्धि को, दिव्य देवद्युति को दिव्य देवानुभाव को और ३२ प्रकार की दिव्य नाटयविधि को दिखाने की इच्छा करता हूं। લેક, અલેક, મધ્યલક અને અલકમાં વિદ્યમાન સકલ પદાર્થોને આપશ્રી જાણે છો અને જુઓ છે. સર્વ કાળને આપશ્રી જાણે છે અને સર્વ કાળને આપશ્રી જુઓ છો. સમસ્ત ભાવોને-પર્યાને આપશ્રી જાણે છે અને તેમને જુએ છે. ( ण देवाणुप्पिया मम पुद्वि वा पच्छा वा ममेयारूवं दिव्व देविडलिं दिव्वं देवाणुभावं लद्धं पत्तं अभिसमण्णागयंति, तं इच्छामि णं देवाणुप्पियाणं भत्ति पुव्वगं गोयमाइयाणं समणाणं निग्गथाणं दिव्यं देवडूढिं दिव्वं देवजुई दिव्वं देवाणुभावं दिव्व बत्तीसइबद्ध नटुविहिं उवदंसित्तए ) वानुप्रिय ! तमे भारी पडेसानी, पानी આ જાતની દિવ્ય દેવદ્ધિને, દિવ્ય દેવઘુતિને, દિવ્ય દેવ પ્રભાવને છે લબ્ધ છે, પ્રાપ્ત છે, અભિસમન્વાગત છે જાણે છે. હવે હું દેવાનુપ્રિય નિને ભક્તિ સાથે તે દિવ્ય દેવદ્ધિને દિવ્ય દેવઘુતિને, દિવ્ય દેવાનુભાવને અને ૩૨ પ્રકારની દિવ્ય નાટ્ય વિધિને બતાવવાની ઈચ્છા રાખું છું.
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ३२ नाटद्यविधिदर्शनाय भगवन्तं प्रति प्रार्थयति २४१
'तएण से सूरियामे देवे' इत्यादि
टीका-ततः-भगन्महावीरकथनानन्तरम् , खलु सूर्याभो देवः श्रमणेन भगवता महावीरेण एवम् प्रकारेण ' त्वं भवसिद्धिकत्वादिविशिष्टोऽसी' त्येवंरूपेण उक्तः-कथितः सन् हृष्ट तुष्टचित्तानन्दितः परमसौमस्थितः प्रीतिमनाः हर्षवशविसर्पद्धदयः' एषां व्याख्या नृतीयसूत्रतोऽवसेया । एतादृशः सूर्याभो देवः श्रमणं भगवन्तं महावीरं वन्दते नमस्यति, वन्दित्वा नमस्यित्वा च एवम्-अनुपदं वक्ष्यमाणं वचनम् अवादीत्-हे भदन्त ! यूयं खलु सर्व जानीथ-केवलज्ञानेन, ज्ञानविषयी कुरुथ, पुनः सर्वं पश्यथ-केवलदर्शनेन सर्व साक्षात्कुरुथ, अनेन द्रव्यविषयं ज्ञानमुक्तम् । तत्र सर्वशब्दस्य देशसाक
टीकार्थ-भगवान् महावीर के कह चुकने के बाद अर्थात् उस सूर्याभदेव से महावीर प्रभुने ऐसा कहा कि तुम भवसिद्धिक आदि विशेषणों से विशिष्ट हो-तब वह सूर्याभ देव हृष्ट तुष्ट चित्तानन्दित हुआ, परमसौमनस्थित हुआ, प्रीति मनवाला हुआ और हर्ष से हर्षित है हृदय जिसका ऐसा हुआ. इन पदों की व्याख्या तृतीय सूत्र में की गई है सो वहीं से जानना चाहिये. इस प्रकार की हर्षातिरेकस्थिति में हर्षित हुए उस सूर्याभ देवने श्रमण भगवान् महावीर को वन्दना की, उन्हें नमस्कार किया, वन्दना नमस्कार करके फिर वह इस प्रकार उनसे कहने लगा-हे भदन्त ! आप अपने केवल ज्ञान से सब जीवादिक द्रव्य को जानते हैं और केवल दर्शन से उन सब जीवादिक द्रव्यको साक्षात रूप से देखते हैं, इस तरह समस्त जीवादिक द्रव्य विषयक ज्ञान आपका
ટીકાર્થ –ભગવાન મહાવીર સ્વામીના કહ્યા પછી એટલે કે તે સૂર્યાભદેવને જ્યારે મહાવીર પ્રભુએ આ પ્રમાણે કહ્યું કે તમે ભવસિદ્ધિક વગેરે વિશેષણથી યુક્ત છો ત્યારે તે સૂર્યાભદેવ હૃષ્ટતુષ્ટ ચિત્તાનદિત થયે પરમ સીમનસ્થિત થયો, પ્રીતિમન વાળો થયો અને હર્ષથી હર્ષિત હૃદય વાળે થયો. આ સર્વ પદોની વ્યાખ્યા તૃતીય સૂત્રમાં કરવામાં આવી છે. ત્યાંથી જ જિજ્ઞાસુઓએ જાણી લેવું જોઈએ. આ રીતે હર્ષાતિરેકથી હર્ષ પામેલા તે સૂર્યદેવે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને વંદન કર્યા. તેઓશ્રીને નમસ્કાર કર્યા. વંદના તેમજ નમસ્કાર કરીને પછી તે તેઓશ્રીને આ પ્રમાણે વિનંતી કરતાં કહેવા લાગ્યો કે હે ભદંત ! આપશ્રી પિતાના કેવળજ્ઞાન વડે સર્વ જીવ વગેરે દ્રવ્યોને જાણે છે અને કેવળ દર્શનથી તે સર્વ દ્રવ્યોને પ્રત્યક્ષરૂપમાં જુઓ છો. આ રીતે સમસ્ત જીવાદિક વગેરે વિષે
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयसूत्रे
ल्येऽपि सर्वग्रामाधिपतिरयम् इत्यादौ प्रयुज्यमानत्वात्सचराचरविषयज्ञानदर्शनसम्पन्नत्वं वीरे न सिद्धमतस्तत्साधनार्थमाह-सर्वतः-सर्वत्र दिक्षु उर्ध्वमधोलोके चेति भावः सर्व विद्यमानं पदार्थ जानीथ एवं पश्यथ, अनेन क्षेत्रविषयज्ञानमुक्तम् । तत्र सर्व द्रव्यक्षेत्रविषयं वर्तमानकालिकमात्रमत्रि ज्ञान दर्शनं वा संभाव्यतेत्यत, सर्वकालविषयज्ञानदर्शनसम्पन्नत्वं वीरे प्रदर्शयितुमाहहै ऐसा उस सूर्याभ देवने कहा। सर्व शब्द देश साकल्य संपूर्णता में भी प्रयुज्यमान होता देखा जाता है-जैसे यह सब ग्राम का अधिपति है, यहां सर्व शब्द देश साकल्य में प्रयुक्त हुआ है. क्यों कि वह पूरे ग्राम का अधिपति न होकर आधे ग्राम का अधिपति है परन्तु फिर भी ऐसा कहा जाता है कि यह पूरे गांव का अधिपति-मालिक है. सो यहां सर्व शब्द इस अर्थ में प्रयुक्त नहीं हुआ है. नहीं तो प्रभु में सकल पदार्थ ज्ञान दर्शन संपन्नता सिद्ध नहीं हो सकती है, इसी बात की पुष्टि करने के लिये ऐसा कहा गया है कि आप उर्ध्व अधोलोक में एवं अलोक में विद्यमान सर्व पदार्थ को जानते हैं और देखते हैं । इससे सूर्याभ देवने प्रभु के ज्ञान को समस्त क्षेत्रको विषय करने बाला प्रकट किया है । ऐसा भी हो सकता है कि जो ज्ञान दर्शन समस्त द्रव्य को एवं समस्त क्षेत्र को विषय करने वाला होता है वह केवल वर्तमानकाल को लेकर ही उसे विषय करता हो सो ऐसा ज्ञान दर्शन महावीर प्रभु का नहीं है-किन्तु वह सर्व काल को लेकर ही-भूत, भविष्यत् और वर्त
આપનું જ્ઞાન છે. તે સૂર્યાભદેવે આ પ્રમાણે કહ્યું સર્વ શબ્દ દેશ સાકલ્ય સંપૂર્ણ તામાં પણ પ્રયુક્ત થયેલ જોવામાં આવે છે જેમકે આ સર્વ ગ્રામને અધિપતિ છે. અહીં સર્વ શબ્દ દેશ સાકલ્યમાં પ્રયુક્ત થયેલ છે કેમકે તે સંપૂર્ણ ગ્રામને અધિપતિ નથી પણ અર્ધા ગ્રામને જ અધિપતિ છે છતાંએ આ પ્રમાણે કહેવાય છે કે તે આખા ગ્રામનો અધિપતિ–માલીક–છે. તે અહીં સર્વ શબ્દ આ અર્થ પ્રયુક્ત થયેલ નથી. નહીંતર પ્રભુમાં સકલ પદાર્થ જ્ઞાન દર્શન સંપન્નતા સિદ્ધ થઈ શક્ત જ નહિ. આ વાતની પુષ્ટિ માટે જ આ પ્રમાણે કહેવામાં આવ્યું છે કે આપશ્રી ઉર્વ અધે લેકમાં તેમજ અલોકમાં વિદ્યમાન સર્વ પદાર્થને જાણે છે અને જુઓ છે. એથી સૂર્યાભદેવે પ્રભુના જ્ઞાનને સમસ્ત ક્ષેત્રને વિષય કરનાર બતાવ્યું છે. એવું પણ થઈ શકે કે જે જ્ઞાન દર્શન સમસ્ત દ્રવ્યને તેમજ સમસ્ત ક્ષેત્રને વિષય બનાવનાર હોય છે–તે ફક્ત વર્તમાન કાળને લઈને જ વિષય બનાવતા હોય તે આવું જ્ઞાન દર્શન મહાવીર પ્રભુનું નથી. પણ તે સર્વ
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. न . ३२ नाटय विधिदर्शनाय भगवन्तं प्रति प्रार्थयति २४३ सर्वं कालं जानीथ-सर्वम्-अतीतं वर्तमानं भविष्यन्तं च कालं जानीथ, एवं सर्व कालं पश्यथ, एतेन कालविषयं - ज्ञानमुक्तम् । तत्र-मीमांसकादिमते सर्वद्रव्य - सर्वक्षेत्र - सर्वकालविषयकस्यापि ज्ञानस्य सर्वपर्यायविषयता न सम्भाव्यतेत्यत आह - सर्वान् भावान् जानीथ सर्वान-सकलान्-पर्यायान् प्रतिद्रव्यमात्मीयान् परकीयांश्च केवलज्ञानेन जानीथ एवं सर्वान् भावान् केवलदर्शनेन पश्यथ । ननु भावा दर्शनविषया न भवन्ति तथापि 'सर्वान् भावान्-पश्यथ' इति कथं सङ्गच्छेतेति चेच्छ्रयताम् – मान इन तीनों कालों को लेकर ही-समस्त द्रव्य और क्षेत्र को विषय करने वाला है. और ऐसे ज्ञान दर्शन से संपन्नता वीर में है इसी बात को दिखलाने के लिये 'सर्व कालं जानीथ' ऐसा कहा गया है. अर्थात् भूतकाल, भविष्यत्काल और वर्तमान काल इन सब कालों को आप जानते हैं और इन सब कालों को आप देखते हैं । इस तरह प्रभु का ज्ञान सर्वकाल विषयक है ऐसा कहा गया है । मीमांसकादि के मत में सर्व द्रव्य सर्वक्षेत्र, और सर्वकाल विषयक भी ज्ञान में सर्वपर्याय विषयता संभवित नहीं होती है अतः ऐसी बात यहां नहीं हैं. इसी बात को प्रकट करने के लिये ऐसा कहा गया है कि हे भदन्त ! आपका ज्ञान समस्त भावों को जानता है, अर्थात् प्रत्येक द्रव्य की अपनी पर्यायों को और परकीय पर्यायो को केवलज्ञान से आप जानते है और केवल दर्शन से उन्हें देखते हैं। यहां पर कोई (बौद्ध) ऐसी आशंका करता है કાળને લઈને જ ભૂત, ભવિષ્યત્ અને વર્તમાન આ ત્રણે કાળોને લઈને સમસ્ત દ્રવ્ય અને ક્ષેત્રને વિષય બનાવનાર છે અને એવા જ્ઞાન દર્શન વડે સંપન્નતા वीरमा छ मेरी बात स्पष्ट ४२व। माटे 'सर्व काल जनीथ' मा प्रमाणे કહેવામાં આવ્યું છે. એટલે કે આપશ્રી ભૂત, ભવિષ્યન્ અને વર્તમાન આ સર્વ કાળને જાણનાર છે અને સર્વ કાળાને આપશ્રી જુએ છે. આ રીતે પ્રભુનું જ્ઞાન સર્વકાળ વિષયક છે આ વાતને સ્પષ્ટ કરવામાં આવી છે. મીમાંસ વગે. રેના મત મુજબ સર્વ દ્રવ્ય, સર્વ ક્ષેત્ર અને સર્વકાળ વિષયક જ્ઞાનમાં પણ સર્વ પર્યાય વિષયતા સંભવિત થતી નથી. પણ આ જાતની વાત અહીં સમજવી નહિ. એ જ વાતને સ્પષ્ટ કરવા માટે આ પ્રમાણે કહેવામાં આવ્યું છે કે હે ભદંત ! આપશ્રીનું જ્ઞાન સમસ્ત ભાવને જાણનારું છે. એટલે કે દરેકે દરેક દ્રવ્યની પિતાની પર્યાને અને પરકીય પર્યાયોને કેવળ જ્ઞાનથી આપ જાણે છે અને કેવળ દર્શનથી તેમને જુએ છે. અહીં કોઈક (બૌદ્ધ) આ જાતની શંકા
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४४
राजप्रश्नीयसूत्रे भावा हि उत्कलितरूपतया दर्शनविषया न भवन्ति किन्तु तेऽनुत्कलितरूपतया दर्शनविषया भवन्त्येव तथा चोक्तम्-'निर्विशेष विशेषाणां ग्रहो दर्शनमुच्यते' इति, एवं चानुत्कलितरूपतया भावानां दर्शनविषयता सिद्धेति न दोषः । जानन्ति खलु देवानुप्रियाः मम पूर्वम्-उपदयमाननाट्यविधेः प्राक् पश्चात्उपदयमाननाटयविधेरुत्तरकालम् वा ममैतद्रूपाम् एतादृशीम् . दिव्याम्अद्भुताम् , देवर्द्धि-देवसमृद्धि, दिव्यां देवद्युति-देवप्रकाशम् , दिव्यं देवानुभावं देवप्रभावं लब्धम्-उपार्जितम् , लब्धं च अन्यस्थानगतमपि किञ्चिम् भवति यथाकि भाव दर्शन के विषयभूत नहीं होते हैं फिर आप ऐसा क्यों कहते हैं कि आप समस्त भावों को केवलदर्शन से देखते हैं ? तो इस शंका का समाधान ऐसा है कि पदार्थ यद्यपि उत्कलित रूप से नाम जात्यादि कल्पना रूप से-दर्शन के विषय नहीं होते हैं. किन्तु फिर भी वे अनुत्कलितरूप से सामान्यरूप से तो दर्शन के विषय होते ही हैं । सो ही कहा है-' निर्विशेष विशेषाणां ग्रहो दर्शनमुच्यते' अर्थात् विशेषों का नाम जात्यादिकल्पना रूप विशेषता से रहित होकर जो ग्रहण होता है उसका नाम दर्शन है. इस तरह से भावों में अपने अनुत्कलित रूप से दर्शन द्वारा ग्राह्यता सिद्ध हो जाती है । इस प्रकार कहकर अब वह प्रभु से ऐसी प्रार्थना करता हैं कि हे भदन्त ! मैं जो ३२ प्रकार की नाटयविधि दिखलाने का इच्छुक हो रहा हूं सो उपदश्यमान उस नाटय विधि के पहिले और उसके उत्तर काल में आप मेरी इस प्रकार की ऐसी-दिव्यअद्भुत, देवद्धि को, दिव्य देवद्युति को- देवप्रकाश को, दिव्य પણ ઉઠાવી શકે કે ભાવ દર્શનના વિષય ભૂત થતા નથી તે પછી તમે એવી રીતે કહેવાની હિંમત શા શાટે કરો છો કે આપ સમસ્ત ભાવેને કેવળ દર્શન વડે જુઓ છો. તો આ શંકાનું નિવારણ એવી રીતે થઈ કે કે જે કે પદાર્થો ઉત્કલિત રૂપથી નામ જાતિ વગેરે ક૯૫ના રૂપથી દર્શનના વિષય થતા નથી છતાંએ ते। अनुमित ३५थी तो शनन। विषय य ४ छ. म 'निर्विशेषं विशेषाणां ग्रहो दर्शनमुच्यते' मेट , विशेषानु नाम जति बोरे ४८५ना ३५ વિશેષતાથી રહિત થઈને જે ગ્રહણ થાય છે, તેનું નામ દર્શન છે. આ રીતે ભાવમાં પોતાના અનુત્વલિત રૂપથી દર્શન વડે ગ્રાહ્યતા સિદ્ધ થઈ જાય છે. આ પ્રમાણે કહીને પછી તે પ્રભુને એવી રીતે વિનંતી કરતાં કહે છે કે હે ભદંત! હું જે ૩૨ જાતની નાટ્યવિધિ બતાવવા માટે તત્પર થઈ રહ્યો છું તે ઉપદશ્યમાન તે નાટ્યવિધિની પહેલાં અને પછી આપશ્રી મારી આ જાતની-એવી-દિવ્યमत, पद्धिने, हिय वधुतिन-प्राशन, हिय पानु मापने-देव-प्रमा
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ३२ नाट्यविधिदर्शनाय भगवन्तं प्रति प्रार्थयति २४५ राजकीय कोषन्यस्तं वित्तमात्मीयम् , अत आह-प्राप्तम्-उपार्जितं सत् स्वायत्तीभूतम् , तत्र प्राप्तमपि किश्चिदन्तरायवशात् नोपभोग्यं भवतीत्यत आह-अभिसमन्वागतम्-अभि-आभिमुख्येन सम्-साङ्गत्येन प्राप्तेः, अनु-पश्चाद् आगतं भोग्यतामुपगतं देवद्धर्यादिकं भवन्तो जानन्तीति पूर्वेणान्वयः । ततः तस्मात् तादृश-देवद्धर्यादिकानां भवद्विदितत्वात् , तत्सम्पन्नोऽहं :तत्सफलीकरणाय दिव्यां देवर्द्धि दिव्यां देवद्युतिं दिव्यं देवानुभावं दिव्यं द्वात्रिंशद्विधं-द्वात्रिंशत्प्रकारकं देवानुभाव को-देवप्रभाव को-जिसे मैंने उपार्जित किया है, उपार्जित होने पर भी जिसे मैंने स्वाधीन किया है अर्थात् जो लब्ध उपार्जित किया होता है वह राजकीय कोष में न्यस्तवित्त की तरह अन्यस्थान गत भी होता है सो मेरे द्वारा लब्ध यह दिव्य देवर्द्धि आदि ऐसी नहीं है किन्तु उपार्जित हुई भी यह सब मेरे ही आधीन है, पास में है, तथा यह सब दिव्य देवद्धि आदि ऐसी नहीं हैं जो प्राप्त हुई होने पर भी अन्तरायवशात् उपभोग्य नहीं हो. किन्तु ये सब मेरे द्वारा उपभोग करने में आरही हैं सो यह सब आप तो जानते ही हैं । अतः आपके द्वारा विदित होने से मैं उन दिव्य देवद्धि आदिको से युक्त हुआ उनकी सफलता निमित्त ३२ प्रकार की नाटयविधि को देवानुप्रिय ! निर्ग्रन्थबाह्य एवं आभ्यन्तर ग्रन्थि रहित-गौतम आदि श्रमण जनों को दिखलाना चाहता हूं। ३२ तात्पर्य केवल इतना ही इस सूत्र का हैं कि आप तो अपने केवलज्ञान, केवलदर्शन द्वारा मेरी पूर्वोक्त कालभावी दिव्य देवर्द्धि વને કે મેં જેને ઉપાર્જિત કર્યો છે, ઉપાર્જિત હોવા છતાંએ જેને મેં સ્વાધીન બનાવ્યા છે એટલે કે લબ્ધ ઉપાર્જિત હોય છે. તે રાજકીય કષમા ( રાજાના ખજાનામાં) મૂકેલા ધનની જેમ અન્ય સ્થાનગત પણ હોય છે. તે મારા વડે મેળવેલ આ દિવ્ય દેવદ્ધિ વગેરે એવી નથી પણ ઉપાર્જિત કરેલી પણ આ સર્વ મારી જ સ્વાધીન થયેલી છે—મારી જ પાસે છે તેમજ આ સર્વ દિવ્ય દેવદ્ધિ વગેરે એવી નથી કે જે પ્રાપ્ત થયેલ હોવા છતાંયે વિદનને કારણે ઉપગ્ય હોય નહિ. આ સર્વે મારા વડે ઉપભોગ કરવામાં આવી રહી છે. અને આ બધું તે આપશ્રી જાણે જ છે. એથી આપશ્રી માટે વિદિત એવી તે દિવ્ય દેવદ્ધિ વગેરેથી યુક્ત થયેલ હું તેમની સફળતા માટે ૩૨ પ્રકારની નાટ્યવિધિને હે દેવાનુપ્રિય ! નિગ્રંથ બાહા અને આત્યંતર-ગ્રંથિરહિત થઈને–ગૌતમ વગેરે શ્રમણ જનને બતાવવા માગું છું. ૩૨ થી ફક્ત આટલું જ આ સૂત્રમાં જાણવાનું છે કે આપશ્રી તે કેવળજ્ઞાન કેવળ દર્શન વડે મારી પૂર્વોક્ત કાળભાવી દિવ્ય
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४६
राजप्रश्नीयसूत्रे नाट्यविधि-नृत्यविधानं देवानुप्रियाणाम् निर्ग्रन्थानां-बाह्याभ्यन्तरग्रन्थिरहितानां गौतमादिकानां श्रमणानां च उपदर्शयितुम्-प्रदर्शयितुम् , इच्छामिअभिवाञ्छामि ॥ सू० ३२॥
मूलम्-तएणं समणे भगवं महावीरे सूरियाभेणं देवेणं एवं वुत्ते समाणे सरियाभस्स देवस्स एयमह जो आढाइ णो परिजाणाइ तुसिणीए संचिट्टइ। तएणं से सूरियाभे देवे समणं भगवं महावोरं दोच्चंपि एवं वयासी-तुब्भे गं भंते ! सव्वं जाणह जाव उवदंसित्तए त्तिकटटु समणं भगवं महावीरं तिखुत्तो आयाहिणपयाहिणं करेइ, करित्ता वंदइ नमंसइ वंदित्ता नमंसित्ता उत्तरपुरस्थिमं दिसोभागं अवकमइ, अवकमित्ता वेउवियसमुग्घाएणं समोहण्णइ, समोइणित्ता संखिज्जाइं जोयणाई दंडं निसिरइ, निसिरित्ता अहाबायरे० २ अहासुहुमे० २ दोच्चंपि वेउव्वियसमुग्घाएणं जाव बहुसमरमणिज्जं भूमिभागं विउव्वइ, से जहानामए अलिंगपुक्खरेइ वा जाव मणोणं फासो तस्स गं बहुसमरमणिजस्स भूमिभागस्स बहुमज्झदेसभागे पेच्छाघरमंडवं विउव्वइ, अणेगखंभसयसंनिविढे वण्णओ अंतो बहुसमरमणिज्ज भूमिभागं विउव्वइ, उल्लोयं अक्खाडगं च मणिपेढियं च आदि सब को स्पष्टरूप से जानते हैं और देखते हैं-परन्तु ये जो गौतमादि अन्य श्रमण निर्ग्रन्थ जन हैं-वे छमस्थ होने के कारण मेरी इस दिव्य देवद्धि आदि को स्पष्ट रूप से नहीं जानते हैं और न देखतें हैं अतः ३२ प्रकार की नाटयविधि द्वारा मैं अपनी इस दिव्य देवद्धि आदि को इन्हें दिखलाना चाहता हूं ॥ सू० ३२ ॥ દેવદ્ધિ વગેરે સર્વને સ્પષ્ટ રૂપમાં જાણે છે અને જુઓ છો પણ એ જે ગૌતમ વગેરે બીજા શ્રમણ નિગ્રંથ છે–તેઓ છવસ્થ હોવા બદલ મારી આ દિવ્ય દેવદ્ધિ વગેરેને સ્પષ્ટ રૂપથી જાણતા નથી અને જેતા નથી. એથી હું મારી પિતાની દિવ્ય દેવદ્ધિ વગેરેને ૩૨ પ્રકારની નાટ્યવિધિ વડે બતાવવા ઈચ્છું છું.
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४७
सुबोधिनी टीका सू० ३३ सूर्याभस्य समुद्घातकरणम् विउव्व । तीसे णं मणिपेढियाए उवरिं सीहासणं सपरिवारं जाव दामा चिट्ठति ॥ सू० ३३ ॥
छाया -- ततः खलु श्रमणो भगवान् महावीरः सूर्याभेन देवेन एवमुक्तः सन् सूर्यास्य देवस्य एतमर्थं नो आद्रियते नो परिजानाति तृष्णीकः संतिष्ठते ।
ततः खलु स सूर्याभो देवः श्रमण भगवन्तं महावीरं द्वितीयमपि एवमवादीत् - यूयं खलु भदन्त ! सर्वं जानीथ यावद् उपदर्शयितुम् इति कृत्वा श्रमण भगवन्तं महावीरं त्रिकृत्वः आदक्षिणप्रदक्षिणं करोति, कृत्वा वन्दते नमस्यति, वन्दित्वा नमस्यित्वा उत्तरपौरस्त्यं दिग्भागमवक्रामति, अवक्रम्य वैक्रियसमुद्घातेन समवहन्यते, समहत्य संख्येयानि योजनानि दण्डं निसृजति,
' तरणं समणे भगवं महावीरे ' इत्यादि ।
सूत्रार्थ - (तए णं समणे भगवं महावीरे सूरियाभेणं देवेणं एवं वृत्ते समाणे ) जब सूर्याभ देवने श्रमण भगवान् महावीर को ऐसा कहा - तब उन्होंने ( सूरियाभस्स देवस्स एयमङ्कं णो आढाइ, णो परिजाणाइ - तुसिणीए संचिट्ठि) सूर्याभदेव के इस कथन को आहत नहीं किया, उसकी अनुमोदना नहीं की. किन्तु वे चुपचाप ही रहे ( तरणं से सूरियाभे देवे समणं भगवं महावीरं दोच्चपि एवं वयासी) तब उस सूर्याभ देवने दुबारा भी श्रमण भगवान् महावीर से ऐसा ही कहा -- ( तुब्भे णं भंते ! सव्धं जाणह, जाव उवदंसित्तए चिकट्टु समणं भगवं महावीरं तिक्खुत्तो आयाहिण पयाहि करे, करिता वैदइ, नमसइ वंदित्ता नमसिता उत्तरपुरत्थिमं दिसीभागं अवकमइ, अवक्कमित्ता वेउव्वियसमुग्धाएणं समोहण्णइ ) हे भदन्त ! आप
' तरणं समणे भगवं महावीरे ' इत्यादि ।
सूत्रार्थ - (तएण समणे भगवं महावीरे सूरियाभेणं देवेणं एवं वृत्ते समाणे ) જ્યારે સૂર્યાભ દેવે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને આ પ્રમાણે વિનતી કરી ત્યારે तेमश्री ( सूरियाभस्स देवरस एयमट्टं णो आढाइ, जो परिजाणाइ - तुसिणीए संचि - ૩૬) સૂર્યાલ દેવના આ કથનના આદર કર્યા નહીં તેની અનુમેાદના કરી નહીં यशु तेयोश्री भौन थर्धने मेसी ४ २ह्या. ( तएण से सूरियाभे देवे समणं भगवं महावीरं दोच्च पि एवं वयासी ) त्यारे ते सूर्याल हेवे मील वात यशु श्री श्रमश भगवान महावीरने या प्रमा ४ विनंती अरी - ( तुन्भे णं भंते ! सव्वं जाणह, जाव उवदंसित्तएत्तिकट्टु समणं भगवं महावीरं तिक्खुत्तो आयाहिणपयाहिणं करेइ, करिता वंदइ नमसइ वंदित्ता नमभित्ता उत्तरपुरत्थिमं दिसीमागं अवक्कमइ, अवक्कमित्ता वेव्वियसमुग्धाएणं समोहण्णइ ) डे लहांत ! आायश्री मधु लगो छ।
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४८
राजनीयसूत्रे
निस्सृज्य यथावादरान्० २ यथासूक्ष्मान २ द्वितीयमपि वैक्रियसमुद्घातेन यावद् बहुसमरमणीयं भूमिभागं विकरोति स यथानामकः आलिङ्गपुष्करइति वा यावत् मणीनां स्पर्शः । तस्य खलु बहुसमरमणीयस्य भूमिभागस्य बहुमध्यदेशभागे प्रेक्षागृहमंडपं विकरोति, अनेक स्तम्भशत संनिविष्टं वर्णको
सब जानते हैं यावत् मैं दिखलाना चाहता हूँ । इस प्रकार कह कर उसने श्रमण भगवान् महावीर को प्रदक्षिणा पूर्वक वन्दना की नमस्कार किया, वन्दना नमस्कार करके फिर वह ईशान काण में गया. वहां जाकर उसने वैक्रिय समुद्घात किया, ( समोहणित्ता संखिज्जाई डंद निसिरह, निसिरित्ता अहावायरे० २ अहासुहुमे० दोच्चपि वेउब्वियसमुग्धाएणं जाव बहुसमरमणिज्जं भूमिभागं विउव्वह) वैक्रिय समुद्घात करके उसने संख्यात योजन तक आत्मप्रदेशों को दण्डाकाररूप में निकाला. निकाल कर फिर उसने यथा बादर पुद्गलो को छोडकर यथा सूक्ष्म पुद्गलों को ग्रहण किया, इसके बाद दुबारा मी वैक्रिय समुद्घात किया और इससे उसने यावत् बहुसमरमणीय भूमिभाग की विकुर्वणा की. ( से जहा नामए आलिंगपुक्खरेइ वा जाव मणीणं फासो तस्स णं बहुसमरमणिज्जस्स भूमिभागस्स बहुमज्झदेस भागे पेच्छाघरमंडवं विउब्वर) जैसे आलिङ्ग नामक वाद्यविशेष का पुष्करचर्मपुट - समतल होता है उसी प्रकार से उसने बड
વગેરેથી માંડિને બતાવવા માગું છુ. સુધીની વાત કહી સ`ભળાવી. આ પ્રમાણે કહીને તેણે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની પ્રદક્ષિણા કરીને વદન કર્યો નમસ્કાર કર્યા. વંદના તેમજ નમસ્કાર કરીને પછી તે ઇશાન કાણુમાં ગચેા ત્યાં જઈને तेथे वैप्रिय समुद्रघात ज्यो. ( समोहणित्ता संखिज्जाइ जोयणाई दंड निसिरइ, निसिरित्ता अहा बायरे ० २ अहा सुहुमे० दोच्चपि वेडव्वियसमुग्धाएणं जाव बहुसमरणिज्जं भूमिभागं विउब्बइ ) वैयि समुद्रघात अरीने पछी तेथे सध्यात ચેાજન સુધી આત્મ પ્રદેશાને દંડાકાર રૂપમાં બહાર પ્રકટ કરીને પછી તેણે યથા બાદર પુદ્ગલેાના ત્યાગ કરીને યથા સૂક્ષ્મ પુદ્ગલાને ગ્રહણ કર્યા. ત્યાર પછી તેણે ખીજી વખત પણ વૈક્રિય સમુદૃઘાત કર્યો અને એનાથી તેણે યાવત્ બહુ સમ रमणीय भूमि लागनी विठुर्वणा उरी. ( से जहा नामए आलिंगपुक्खरेइ वा जाव मणीणं फासो तस्स णं बहु समरमणिज्जस्स भूमिभागस्स बहुमज्झसभागे पेच्छाधर मंडव विउब्वाइ ) भ આલિંગ નામના વાદ્ય વિશેષને પુષ્કરચમ પુટ – સમતળ હાય છે, તેમ જ તેણે બહુ ભૂમિ ભાગની વિધ્રુવ ણા કરી. અહીં પાછળનું ૧૫
-
માં
સમ – રમણીય સૂત્રથી માંડીને ૧૯
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ३३ सूर्याभस्य समुद्घातकरणम्
२४९ ऽन्तबहु समरमणीयदेशभागं विकरोति उल्लोकमक्षपाटकं च मणिपीठिकां च विकरोति तस्याः खलु मणिपीठिकाया उपरि सिंहासनं सपरिवारं यावद् दामानि तिष्ठन्ति ॥ सू० ३३ ॥ ___ 'तएणं समणे भगवं' इत्यादि ।
टीका- ततः-सूर्याभदेवस्य दिव्यदेवद्वर्याधुपदर्शनेच्छानिवेदनानन्तरम् , खलु श्रमणो भगवान् महावीरः सूर्याभेन देवेन एवम्-अनन्तरोक्तवचनम् उक्तः समरमणीय भूमिभागकी विकुर्वणाकी. यहां पर पीछेका १५ वे सूत्रसे लगाकर १९ वें सूत्रतकका 'मणीणं स्पर्शः' तकका सब इस विषयका पाठ यावत् शब्दसे गृहीत हुआ है । उस समतलभूमिभागके ठीक मध्यभागमें फिर उसने प्रेक्षागृह मंडपकी विकुर्वणाकी. (अणेगखभसयसनिविद्वं वण्णओ अंतो बहुसमरमणिशं भूमिभाग विउबइ. उल्लोयं अक्खाडगं च मणिपेढियं विउव्वइ ) यह प्रेक्षागृह मंडप अनेक स्तंभशत पर अवलम्बित था, इसका वर्णन पीछे किया जा चुका है. इस प्रेक्षागृह मंडपके भीतर-मध्यमें फिर उसने बहुसमरमणीय भूमिभागकी विकुर्वणाकी फिर उसने ऊपरके भागकी, मल्ल-क्रीडा स्थानकी एवं मणिपीठिकाकी विकुर्वणाकी (तीसेणं मणिपेढियाए उरि सीहासणं सपरिवारं जाव दामा चिट्ठति ) उस मणिपीठिकाके ऊपर फिर उसने सपरिवार सिंहासनकी विकुर्वणाकी यावत् पांच मालाओंकी विकुणा की. ।
टीकार्थ - जब सूर्याभदेवने अपनी दिव्यदेवद्धि आदिको दिखलानेकी इच्छा प्रकटकी-तब उसके बाद-अर्थात् सूर्याभदेवके द्वारा इस प्रकारसे कहे मां सूत्र सुधार्नु 'मणीनां स्पर्शः' सुधार्नु वएन यावत् शथी गृहीत युछे, ते સમતળ ભૂમિ ભાગની બરોબર મધ્ય ભાગમાં તેણે પ્રેક્ષાગૃહ મંડપની વિકુવણ ॐरी. ( अणेगखभसयसंनिविटुं वण्णओ अंतो बहु समरमणिज्ज भूमिभाग विउव्वइ, उल्लोय अक्खाडग च मणिपेढियं च विउव्वइ) ते प्रेक्षण म ७५ घणा से થાંભલાઓ ઉપર અવલંબિત હતું. આ પ્રેક્ષાગૃહ મંડપનું વર્ણન પહેલાં કરવામાં આવ્યું છે. એ પ્રેક્ષાગૃહ મંડપની અંદર વચ્ચે તેણે બહુ સમરમણીય ભૂમિ ભાગની વિક્ર્વણા કરી, પછી તેના ઉપરિ ભાગની, મદ્ભ-ક્રીડાસ્થાનની અને મણિचीनी विव। ४री. (तीसे णमणिपेढियाए उवरिं सीहासणं सपरिवार' जाव दामा चिटुंति) ते मयि पानी ५२ त्या२ ५छी तरी सपरिवार सिंहासननी વિદુર્વણ કરી યાવત્ પાંચ માળાઓની વિમુર્વણા કરી.
ટીકાથ–જયારે સૂર્યાભ દેવે પોતાની દિવ્ય દેવદ્ધિ વગેરેને બતાવવાની ઈચ્છા પ્રકટ કરી ત્યારે તે પછી એટલે કે સૂર્યાભ દેવ વડે આ પ્રમાણે કહેવાયા પછી તે
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર: ૦૧
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५०
राजप्रश्नीयसूत्रे
-
- कथितः सन् भस्य देवस्य एतमर्थम् - अनन्तरोक्तं दिव्यदेवद्वर्थादिकोपदर्शनरूपं नो-न आद्रियते न स्वीकरोति तथा-नो परिजानाति-नानुमोदयति किन्तु तूष्णीकः - मौनावलम्बी संतिष्ठते - अवतिष्ठते । ततः - तदर्थस्यादरानुमननाकरणपूर्वकमौनावलम्बनेन भगवतः संस्थित्यनन्तरम् खलु स सूर्याभो देव: श्रमण भगवन्तं महावीरं द्वितीयमपि वारम् एवम् अनुपदं वक्ष्यमाणं वचनम् ' अवादीत् - हे भदन्त ! यूयं खलु 'सर्वं जानीथ यावद् उपदर्शयितुम् ' सर्वं जानीथेत्यारभ्योपदर्शयितुमित्यन्तपद सङ्ग्रहस्तदर्थञ्चानन्तरोक्त सत्रतोऽवसेयः, इति कृत्वा अनन्तरोक्तवचनमुक्त्वा श्रमण भगवन्तं महावीरं त्रिकृत्वः वास्त्रयम्, आदक्षिणप्रदक्षिणं करोति कृत्वा वन्दते नमस्यति, बन्दित्वा नमस्यित्वा च उत्तरपौरस्त्यं दिग्भागम् - ईशानकोणम्, अवक्रामति- गच्छति, अवक्रभ्य वैक्रिय समुद्धातं करोति-वैक्रियसमुद्धातयुक्तो भवतीति समुदितार्थः, समवहत्य संख्ये
जानेके बाद उन श्रमण भगवान् महावीरने उस सूर्याभदेवके इस अनन्तरोक्त दिव्य देवर्द्धि आदिको ३२ प्रकारकी नाट्य विधि द्वारा दिखलानेकी बात को स्वीकार नहीं किया, और न उसकी अनुमोदना ही की. किन्तु उस समय वे केवल चुपचाप ही रहे. जब सूर्याभदेवने अपनी बातको प्रभुके द्वारा अनाहत एवं अननुमत पूर्वक मौनावलम्बनसे बैठा हुआ ही देखा - तब उस सूर्याभदेवने पुनः द्वितीय वार भी उन श्रमण भगवान् महावीरसे ऐसा ही कहा कि हे भदन्त ! आप तो अपने केवलज्ञान द्वारा सब जानते ही हैं जैसा कि उसने ३२ वें सूत्रमें कहा है, इस प्रकार कहकर उसने श्रमण भगवान् महावीरको वन्दनाकी, नमस्कार किया. वन्दना नमस्कार करके फिर वह ईशानदिगकोणमें गया. वहां जा करके उसने वैक्रियसमुद्धात किया. इससे
શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે તે સૂયૅભદેવને તે અન તરાક્ત દિવ્ય દેવદ્ધિ વગેરેને ૩૨ પ્રકારની નાટ્યવિવધ વડે ખતાવવાની વાતને સ્વીકારી નહીં અને તેની અનુમેાદના પણ કરી નહિ. પણ તે વખતે તેએ ચુપ થઇને જ બેસી રહ્યા જ્યારે સૂર્યાભ દેવે પેાતાની વાતને પ્રભુ વડે અસન્માનીત અને તેઓશ્રીને ચુપ થઇને એસી રહેલા જ જોયા ત્યારે સૂર્યાભ દેવે ફરી બીજી વાર પણ શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને આ પ્રમાણે જ વિનંતી કરતાં કહ્યું કે હું ભઈત ! આપશ્રી તેા પેાતાના કેવળજ્ઞાન વડે બધું જાણેા જ છે...આમ તેણે ૩૨માં સૂત્રમાં કહ્યા પ્રમાણે બધું કહ્યું આ પ્રમાણે કહીને તેણે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને વંદના નમસ્કાર કર્યાં. વઢના તેમજ નમુસ્કાર કરીને પછી તે ઇશાન ક્રિશ્ કેણુમાં ગયેા. ત્યાં જઈને તેણે વૈક્રિય સમુદ્
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર ઃ ૦૧
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ३३ सूर्याभस्य समुद्घातकरणम्
२५१
यानि - संख्यातानि योजनानि - संख्यातयोजनप्रमाणं दण्डं निसृजति - नि:सारयति, निसृज्य यथावादशन् - यथासूक्ष्मान् - स्थूलबादरान् पगलान् परित्यज्य यथासूक्ष्मान् पुद्गलान् गृह्णाति' विशेषतः - विकरणप्रकारः पञ्चमसृत्रतोऽवसेयः । द्वितीयमपि वारं वैक्रियसमुद्घातेन यावत् बहुसमरमणीयं भूमिभाग विकरोति, स भूमिभागः कीदृश इत्याह- स यथा नामक : - आलिङ्गपुष्करं- आलिङ्गोमुरजनामा वाद्यविशेषस्तस्य पुष्करं चर्मपुटकं तद्वत् समतलं यावत् यावत्पदेनमृदङ्गपुष्करमितिवेत्यादीनां पदानां सङ्ग्रहो बोध्यः कियत्पर्यन्तानाम् । इत्याह मणीनां स्पर्शः - पञ्चदशसूत्रत आरभ्यैकोनविंशतितममूत्रपर्यन्तोक्तानां पदानां - सङ्ग्रहः कार्यः, तदर्थश्च तत एव बोध्यः । तस्य उक्तविशेषणविशिष्टस्य खलु बहुसमरमणीयस्य - बहुसमः - अत्यन्त समतलः, अत एव - रमणीयः - शोभनश्चेति बहुसमरसणीयस्तस्य भूमिभागस्य बहुमध्यदे-भागे अत्यन्तमध्यदेश भागे प्रेक्षागृह - उसने अपने आत्मप्रदेशोंको शरीर से बाहर संख्यात योजनप्रमाण रूप में दण्डाकाररूपसे निकाला इन्हें निकालकर उसने यथा बादर पुद्गलोंका परित्यागकर सूक्ष्मपुद्गलोंका ग्रहण किया. यहां विकरण प्रकार पंचम सूत्रसे जानना चाहिये द्वितीय बार भी फिर उसने वैक्रियसमुद्धात किया. उसने एक बहुसमरमणीय भूमिभागकी विकुर्वणाकी. यह भूमिभाग जैसा आलिङ्ग नामके वाद्य विशेषका चर्मपुट होता है वैसा समतल था, यहां यावत्पदसे 'मृदङ्ग पुष्करमिति' इत्यादि पदका संग्रह ' मणीनां स्पर्शः ' तक हुआ है । इन पदोंको १५ वें सूत्रसे लेकर १९ वें सूत्रतक पहिले प्रकट किया जा चुका है । अतः वहां से इन सब संगृहीत पदों का विवरण जान लेना चाहिये. इस प्रकार से उक्त विशेषण विशिष्ट उस बहुसम एवं रमणीय भूमिभागके ઘાત કર્યા. તેથી તેણે પોતાના આત્મ પ્રદેશાને શરીરમાંથી સંખ્યાત યાજન પ્રમાણ રૂપથી દ’ડાકાર રૂપમાં બહાર કાઢ્યા. બહાર કાઢીને તેણે યથા માદર પુદ્દગલાના ત્યાગ કરીને યથા સૂક્ષ્મ પુદ્ગલાને ગ્રહણ કર્યા. અહીં વિકરણ પ્રકાર પ'ચમ સૂત્રથી જાણી લેવું જોઇએ તેણે બીજી વખત ફરી વૈક્રિય સમુદ્ઘાત કર્યાં. તેથી તેણે મહુસમ રમણીય ભૂમિભાગની વિવણા કરી એ ભૂમિભાગ આલિંગ નામે વાદ્ય વિશેષને ચ પુટક હાય છે તેવા જ સમતલ હતા. અહીં યાવત્ पहथी ' मृदङ्गपुष्करमिति' वगेरेथा ' मणीनां स्पर्श: ' सुधीना होना सश्रद्ध थये। છે. આ સર્વ પદોને ૧૫ માં સૂત્રથી માંડીને ૧૯ માં સૂત્ર સુધી પહેલાં પ્રકટ કરવામાં આવ્યાં છે. એથી જિજ્ઞાસુએ એ ત્યાંથી અથ જાણી લેવા જોઇએ. આ પ્રમાણે ઉક્ત વિશેષણ વિશિષ્ટ તે બહુ સમરમણીય ભૂમિભાગના બહુ જ મધ્ય દેશભાગના પછી તેણે એક પ્રેક્ષાગૃહ મ’ડપ ઘણા (નાટય શાળ ) ની વિધ્રુણા
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५२
राजप्रश्नीयसूत्रे
मण्डपं नाट्यशालामण्डपं विकरोति, तत् कीदृशम् ? इत्याह- अनेकस्तम्भशतसंनिविष्टम् - अनेकशतसंख्यस्तम्भोपरिसमवलम्बितम् अस्य वर्णकः - वर्णन प्रकारो विंशतितमसूत्रतोऽवगन्तव्यः । तस्य प्रेक्षागृह मण्डपस्थ अन्त-मध्ये बहुसमरमणीयभूमिभागं विकरोति, उल्लोकम् = उपरिभागम् अक्षपाटकं - मल्लकीडास्थानम्, मणिपीठिकाम् - मणिमयासनम् च विकरोति तस्याः खलु मणिपीठिकायाः उपरि ऊर्ध्वभागे सिंहासनं सपरिवारं - विजयदृष्याऽङ्कुश - मुक्तादामसहितम्, यावत्-यावत्पदेन - विजयदृष्यादीनां वर्णनं ग्राह्यम् एवं दामानि माल्यानि पञ्चतत्र चत्वारि मुक्तादामपरिवेष्टनरूपाणि एकं मुक्तादामेति बोध्यानि, मणि - पीठिका - सिंहासनं तदुपर्युल्लोकाङ्कुश- मुक्तादाम्नां वर्णनमेकविंशतितमसूत्रादारभ्य अत्यन्त मध्यदेशभाग में फिर उसने एक प्रेक्षागृह मंडप - नाट्यशालाकी विकुर्वणा की, यह प्रेक्षागृहमंडप अनेकशतसंख्यक स्तम्भोंके ऊपर अवलम्बित था. इस प्रेक्षागृहमंडप का वर्णन प्रकार २० वें सूत्रमें किया गया है, सो वहींसे इसे समझना चाहिये, इसके बाद उसने उस प्रेक्षागृहमंडपमें बहुसम एवं रमणीय भूमिभागकी विकुर्वणा की. इसमें उसने उल्लोक - उपरिभागकी, अक्षपाटक कीमल्लक्रीडास्थानकी, और मणिपीठिकाकी - मणीमय आसनकी, इसके बाद उसने उस मणिपीठिका के ऊपर एक विजयदृष्य, अङ्कुश एवं मुक्तादाम सहित सिंहासन की विकुर्वणा की, यहां यावत् पद से विजय दूष्यादिकों का वर्णन ग्रहण किया गया है. पांच यहां माला जो कही गई हैं।
उनमें चार मालाएँ तो मुक्तादाम को परिवेष्टित करनेवाली कही गई मणिपीठिका, सिंहासन उसके ऊपर
हैं और एक मुक्तादाम कहा गया है, કરી. એ પ્રેક્ષાગૃહ મ’ડપ ઘણા સે‘કડા થાંભલા ઉપર અવલ ખિત હતા એ પ્રેક્ષાગૃહ મંડપનું વર્ણન ૨૦માં સૂત્રમાં કહ્યા પ્રમાણે સમજવું જોઇએ. ત્યાર પછી તેણે તે પ્રેક્ષાગૃહ મંડપની વચ્ચે બહુ સમરમણીય ભૂમિભાગની વિધ્રુણા કરી. એમાં तेथे उद्यो४- उपरि लागनी. अक्षयाटनी, भल डीडा स्थाननी मने भजियाहिानी - મણિમય આસનની વિધ્રુવ ણા કરી. ત્યાર પછી તેણે મણિપીઠિકાની ઉપર એક વિજય દૃષ્ય (ચંદરવા) અંકુશ અને મુક્તાદ્દામ સહિત સિંહાસનની વિધ્રુવ ણા કરી. અહીં યાવત્ પદ્મથી વિજય દૃષ્ય (ચંદરવા) વગેરેનું વર્ણન ગ્રહણ કરવામાં આવ્યુ છે. અહીં જે પાંચમાળાએ ગ્રહણ કરવામાં આવી છે, તેમાંથી ચાર માળાએ તા મુક્તાદામને પરિવેતિ કરનારી કહેવામાં આવી અને એકદામનું ગ્રહણ થયું છે. મણિપીઠિકા, સિંહાસન ઉપરના ઉદ્ઘોક, અંકુશ અને મુક્તાદામ આ સનું વર્ણન
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सु. ३४ सूर्याभस्य समुद्घातकरणम्
२५३ द्वाविंशतितसूत्रमस्य तिष्ठन्ति' पदपर्यन्तादवसेयम् । इत्येतत्सूचनायाह'तिष्ठन्ति' इति ॥ सू० ३३ ॥
मूलम्-तएणं से सरियाभे देवे समणस्स भगवओ महावीरस्स आलोए पणामं करेइ, करित्ता अणुजाणउ मे भगवं त्तिकट्टु सीहासणवरगए तित्थयराभिमुहे सण्णिसण्णे ।
तएणं से सरियाभे देवे तप्पढमयाए णाणामणिकणगरयणविमलमहरिहनिउणोवचियमिसिमिसिंतविरइयमहाभरण कडगतुडिय वरभूसणुज्जलं पीवरं पलंबं दाहिणं भुयं पसारेइ । तओ णं सरिसयाणं सरित्तयाणं, सरिसव्वयाणं सरिसलावण्णगुणोववेयाणं एगाभरणवसणगहियणिज्जोयाणं दुहओ संवलियम्गणियत्थाणं आविद्धतिलयामेलाणं पिणद्धगेविजकंचुयाणं उप्पीलियचित्तपट्टपरियरसफेणगावत्तरइयसंगय पलंबवत्तचित्तचिल्ललगनियंसणाणं एगावलिकंठरइयसोभंतबच्छपरिहत्थभूसणाणं अट्ठसयं णठसज्जाणं देवकुमाराणं णिगच्छइ।सू३४॥
का उल्लोक. अडश एवं मुक्तादाम इन सब का वर्णन २१ वें सूत्र से लेकर २२ वें सूत्र के 'तिष्ठन्ति' इस पद तक किया गया जानना चाहिये. इसी बात कि सूचना के लिये 'तिष्ठन्ति' पद का प्रयोग किया गया है ।।सू०३३॥
'तए ण से सूरियामे देवे' इत्यादि ।
सूत्रार्थ (तए ण) इसके पश्चात् (से) उस (सूरियाभे देवे समणस्स भगवओ महावीरस्स आलोए पणामं करेइ) सूर्याभ देवने श्रमण भगवान्
२१ मां सूत्रथी मान २२ मां सूत्रना ‘तिष्ठन्ति' मा ५६ सुधी ४२वामा माप्यु छ तेम समननये. 20 पातने स्पष्ट ४२११ माटे तिष्ठन्ति' પદનો પ્રયોગ કરવામાં આવ્યો છે. ૩૩ છે
'तएणं से सूरियाभे देवे' इत्यादि । सूत्रा- (तएण) त्या२ ५७ (से) ते (सूरियाभे देवे समणस्स भगवओ
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५४
राजप्रश्नीयसूत्रे छाया-ततः खलु स सूर्याभो देवः श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य आलोके प्रणाम करोति, कृत्वा अनुजानातु मे भगवानिति कृत्वा सिंहासनवरगतः तीर्थकराभिमुखः संनिषण्णः ।
ततः स सूर्याभो देवस्तत्प्रथमतायां नानामणिकनकरत्नविमलमहार्ह निपुणोपचितदेदीप्यमानविरचितमहाऽऽभरणकटकत्रुटितवरभूषणोज्ज्वलं पीवरं प्रलम्ब दक्षिणं भुजं प्रसारयति । ततः खलु सदृशानां सदृक्त्वचाम् सदृग्वयसां सदृशलावण्यरूपयौवनगुणोपपेतानामेकाऽऽभरणवसनगृहीत नियोंमहावीर को समक्ष में प्रणाम किया (करित्ता अणुजाणउ मे भगवं तिकट्टु सीहासणबरगए तित्थयराभिमुहे सण्णिसण्णे ) प्रणाम करके फिर वह उन तीर्थकर की ओर मुख करके सिंहासन पर 'भगवान् मेरे इस कार्य की अनुमोदना करें' कह कर बैठ गया. (तएणं से सूरियाभे देवे तप्पढदयाए णाणामणिकणगरयणविमलमहरियनिउणोवचियमिसिमिसितविरइयमहाभरणकडग. तुडियवरभूसपुज्जलं पीवरं पलंबं दाहिणं भुयं पसारेइ ) इसके पीछे उस सूर्याभ देवने सब से पहिले अपने दाहिने हाथ को फैलाया पसारा । यह उसका दाहिना हाथ अनेक प्रकार की मणियों के सुवर्ण के एवं रत्नों के निर्मल, महाह-भाग्यशालियों के योग्य, निपुण शिल्पियों द्वारा बनाये हुए एवं अत्यन्त चमकीले ऐसे बहुमूल्य आभूषणों से, तथा विशेष कटक एवं त्रुटितरूप आभूषणों से चमक रहा था. पीचर-पुष्ट था और दीर्घ था. (तओ णं सरिसयाण सरिसत्तयाणं सरिव्वयाण सरिसलावण्णमहावीरस्स आलोए पणामं करेइ ) सूर्यामहेवे श्रम मावानने सामे प्रमाण यो. करित्ता अणुजाणउ में भगवं तिकटु सीहासणवरगए तित्थयराभिमुहे सण्णिसण्णे) પ્રમાણ કરીને પછી તે તીર્થકરની તરફ મુખ રાખીને સિંહાસન ઉપર “ભગવાન भा२१ मा मिनी अनुभाहना ४२' हीन सी गयी. ( तए ण से सूरियाभे देवे तप्पढमयाए णाणामणिकणगरयणविमलमहरियनिउणोवचियमिसिमिसिंतविरइयमहाभरण-कडग-तुडिय-वरभूसणुज्जलं पीवरं पलंबं दाहिणं भुयं पसारेइ ) त्या२ ५छी ते સૂર્યાભ દેવે સૌ પહેલાં પોતાના જમણા હાથને ફેલાવ્યો. તેને એ જમણે હાથ ઘણી જાતના મણિઓના, સુવર્ણ તેમજ તેના નિર્મળ મહાહ–ભાગ્યશાલીઓ માટે યેગ્ય, નિપુણ શિલ્પીઓ વડે બનાવવામાં આવેલ અવીવ ચમકતા એવા બહુ કીમતી આભૂષણેથી, તેમજ કટક અને ત્રુટિત રૂપ આ ભૂपोथी यमी रह्यो ता. पाव२-पुष्ट-डतो, मन बी-aiमो ता. ( तओणं सरिसयाण सरिसत्तयाण सरिसव्वयाण सरिसलावण्णरूव
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ३४ सूर्याभस्य समुद्घातकरणम्
२५५ गानां द्विधातः संवलिताग्रन्यस्तानाम् , आविद्धतिलकाऽऽमेलानां पिनद्ध ग्रेवेयककञ्चुकानाम् उत्पीडितचित्रपट्टपरिकरसफेनकाऽऽवतरचितसंगत प्रलम्बवस्त्रान्तचित्रदेदीप्यमाननिवसनानाम् एकावलिकण्ठरचितशोभमानवक्षः पूर्व भूषणानाम् अष्टशतं नाट्यसजानां देवकुमाराणां निर्गच्छति ॥ सू० ३४ ॥
रूवजोवणगुणोववेयाणं एगाभरणवसणगहियणिजोयाणं दुहओ संवलियग्गणिस्थाणं) इस उसके दक्षिण हाथसे १०८ एक सौ आठ देवकुमार निकले, ये सबके सब देवकुमार समान आकारवाले थे, समान वर्णसे युक्त चमडीवाले थे, समान उमरवाले थे. समान लावण्य, रूप एवं यौवनरूप दोनोंसे युक्त थे, एक जैसे आभरणोंको एवं वस्त्रोंको पहिरे हुए थे इन्होंने जो उत्तरीय वस्त्र (दुपट्टा) धारणकर रखा था. उसके दोनों छोड इनकी कटिके दोनों
और बंधे हुए थे (आबिद्धतिलयामेलाण, पिणद्धगेविजकंचुयाणं उप्पीलियचित्तपट्टपरियरसफेणगावत्तरइयसंगय, पलंबवत्थंतचित्तचिल्लगनियंसणाणं, एगावलिकंठरइयसोभंत-वच्छपरिहत्थभूसणाणं अट्ठसयं णट्टसज्जाणं देवकुमाराणं णिग्गच्छइ) इनके ललाटपर तिलक और मस्तकपर मुकुट बंधा हुआ था. गलेमें इन्होंने ग्रैवेयक - (गलेका आभूषण) और शरीरकी रक्षाके निमित्त अङ्गरक्षक वस्त्र चोगा-(पैरों तक लटकता हुआ ढीला अंगा) पहिरे रखा था, कमरमें इनकी कटिबन्धन-कमरबन्ध था, जो विचित्र वर्णवाले वस्त्रका
जौवणगुणोववेयाण एगाभरणवसणगहियणिज्जोयाण दुहओं सवंलियग्गणित्थाण) તેને તે જમણા હાથમાંથી ૧૦૮ એક સો આઠ દેવ કુમાર નીકળ્યા. એ સર્વે દેવકુમાર સરખા આકાર વાળા હતા. સમાન વર્ણવાળા ચામડીથી યુક્ત હતા. સરખી ઉંમર વાળા હતા. સમાન લાવણ્ય, રૂપ અને યૌવન રૂપ ગુણેથી યુક્ત હતા. તેમણે જે ઉત્તરીય વસ્ત્ર ધારણ કરેલું હતું તેના બંને છેડાઓ તેમની કમ२नी मन त२३ मांघेता ता. ( आविद्धतिलयामेलाण पिणद्धगेविज्जकंचुयाण उप्पी. लियचित्तपट्टपरियरसफेणगावत्तरइयसंगय, पलंववत्थंतचित्तचिल्लगनियंसणाण, एगावलिकंठरइयसोभंतबज्जपरिहत्थभूसणाणं अट्ठसय णदुसज्जाण देवकुमाराण णिग्गच्छइ) તેમના ભાલ ઉપર તિલક અને મસ્તક ઉપર મુકુટ બાંધેલા હતા. ગળામાં તેમણે રૈવેયક (ગળાનું ઘરેણુ) અને શરીરની રક્ષાના માટે અને અંગરક્ષક વસ્ત્ર (અંગરખું) પહેરેલું હતું. કમરમાં તેમણે કટિબંધન (કમર બંધ) કે જે વિચિત્ર વણ વાળા વસ્ત્રનું હતું–તેમજ તેઓએ જે અધ વસ્ત્ર ધારણ કરેલું હતું– તેમને અગ્રભાગ ફેન વિનિગમ સહિત આવર્ત વેઇનથી નાટયવિધિના માટે
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५६
राजनीयसूत्रे
' तरणं से सरियामे देवे ' इत्यादि
66
टीका - ततः भूमिभागादिदामपर्यन्तविकरणानन्तरं खलु सूर्याभो देवः श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य आलोके - दर्शने - भगवत्समक्षमिति भावः प्रणामं करोति, कृत्वा अनुजानातु - अनुमोदयतु मे - मम मामित्यर्थः, भगवान इति कृत्वा - इत्युक्त्वा सिंहासनवरगतः तीर्थंकराभिमुखः संनिषण्णः - समुपविष्टः । ततः - उपवेशनान्तरम् खलु सूर्याभोदेवः तत्प्रथमतायां तस्य नाटयविधेः प्रथमतायाम् - आरम्भे, दक्षिणं भुजं प्रसारयतीति परेण सम्बन्धः, कीदृशं
9
था. तथा इन्होंने जो अधोवस्त्र धारणकर रखे थे उनके अग्रभाग फेन विनिर्गमसे सहित आवर्त - वेष्टनसे नाटयविधिके योग्य किये गये थे और बहुत दीर्घ थे. लम्बे थे, तथा चित्रवर्णसे संपन्न थे. देदीप्यमान थे. इन सबके वक्षःस्थल कंठमें धारणकी हुई थी. एकावलीहारसे सुन्दर बने हुए थे. ये सबके प्रचुर आभूषण पहिरे हुए थे नृत्यक्रियामें ये सब १०८ देवकुमार तत्पर बने हुए थे, इस तरह के १०८ देवकुमार उस सूर्याभदेवके पसारे हुए दाहिने हाथ से निकले ।
टीकार्थ जब भूमिभाग, एवं दाम तकके पदार्थोंकी विकुर्वणा वह सूर्याभ देव कर चुका तब उसने भगवान् के समक्ष प्रणाम किया और ऐसा कहा कि भगवान् मेरे इस कार्यकी अनुमोदना करे इस प्रकार कहकर वह उनकी तरफ अपना मुह करके सिंहासन पर बैठ गया. बैठनेके बाद उस सूर्याभ
યેાગ્ય કરવામાં આવ્યા હતા. બહુ જ લાંબેા હતેા તેમજ ચિત્ર વિચિત્ર વર્ણોથી સપન્ન હતા. તે સર્વેના વક્ષા કંઠમાં પહેરેલી એકાલિ હારથી સુંદર ખનેલા હતા. એ સર્વેએ ખૂબ આભૂષણા પહેરેલા હતા. એ સર્વે ૧૦૮ દેવકુમારા નૃત્ય ક્રિયામાં તત્પર બનેલા હતા. આ જાતના ૧૦૮ દેવકુમારા સૂર્યાભદેવના પ્રસારેલા જમણા હાથમાંથી નીકળ્યા,
ટીકા—જ્યારે તે સૂર્યંભ દેવે ભૂમિભાગથી માંડીને દામ સુધીના બધા પદાર્થોની વિધ્રુણા કરી લીધી ત્યારે તેણે ભગવાનને પ્રણામ કર્યા અને આ પ્રમાણે વિનંતી કરતાં કહ્યુ` કે હું ભગવાન મારા આ કામનીઆપ અનુમાદના કરા એવી રીતે વિનતી કરીને તે તેઓશ્રીને તરફ મુખ રાખીને સિંહાસન ઉપર બેસી ગયે બેઠા પછી તે સૂર્યાભદેવે નાટવિધિના આરભમાં પેાતાની જમણી ભુજાને ફેલાની તેની આ ભુજા ઘણી જાતાના ચંદ્રકાંત વગેરે મણીઓથી, સુવર્ણાથી તેમજ
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ३४ सूर्याभस्य समुद्घातकरणम्
२५७
भुजम् ? इत्यपेक्षायामाह - नानामणिकनकरत्न विमलमहार्ह निपुणोपचित - देदीप्यमानविरचितमहाऽऽभरणकटकत्रुटितवरभूषणोज्ज्वलं नाना - अनेकविधानि यानि मणिकनकरत्नानि - तंत्र - मणयः चन्द्रकान्तप्रभृतयः, कनकानि-सुवर्णानि रत्नानि - कर्केतनादीनि च - तथा विमलानि - निर्मलानि तथा - महार्हाणि - महान्तं - भाग्यशालिनमुपभोक्तारमर्हन्ति तद्योग्यानि भवन्तीति तथा यद्वा-उत्सवमईन्तीति तथा तथा निपुणोपचितानि निपुणं यथास्यात्तथोपचितानि - परिकर्मितानि देदीप्यमानानि - अतिस्फुरन्ति च विरचितानि - शिल्पिकृतानि यानि महाभरणानि - बहुमूल्यानि विशिष्टानि भूपणानि तथा कटक त्रुटितवर भूषणानि - तत्र - कटकानि - करमूलभूषणविशेषाः, त्रुटितानि - बाहुभूषणविशेषाः, तद्रूषाणि वरभूषणानि तैर्नानामणिकनकरत्नादिमिरुज्ज्वलम् - भासुरम्, तथा - पीवरं - पुष्टम् प्रलम्वं दीर्घं दक्षिणं भुजं - बाहुं प्रसारयति - विस्तारयति । ततः तस्माद् दक्षिण भुजात् खलु देवकुमाराणामष्टशतम् - अष्टोत्तरशतं निर्गच्छति - निःसरति, कीशानां देवकुमाराणाम् ? इत्याह सदृशानां समानाऽऽकारसम्पन्नानाम्, तत्राऽकारेण कस्यचित् समानोऽपि वर्णेन समानो न भवतीति वर्णतः समानत्वप्रतिपाददेवने नाटयविधिके आरंभ में अपनी दक्षिण भुजाको फैलाया यह उसकी भुजा अनेक प्रकारके चन्द्रकांत आदि मणियोंसे, सुवर्णोंसे एवं कर्केतन आदि रत्नोंसे, तथा निर्मल एवं भाग्यशाली उपभोक्ता के योग्य अथवा उत्सवके समय योग्य, बहुत अच्छी तरहसे साफ किये हुए अतएव - चमकनेवाले ऐसे बहुमूल्य आभरणोंसे तथा करमूलभूपणरूप कटकोंसे एवं बाहुभूषणरूप त्रुटितों से इस प्रकार नानामणिकनकरत्नादिकों से उज्वल थी - चमचमा रही थी, पीवर - पुष्ट थी, और दीर्घ लम्बी थी, इस प्रसारित दक्षिण भुजसे १०८ देवकुमार प्रकट हुए, ये देवकुमार सदृश - समान आकार सप्पन्न थे, आकार
-
-
-
કકેતન વગેરે રત્નાની તેમજ નિર્મળ અને ભાગ્યશાળી ઉપલેાક્તા યેાગ્ય અથવા તેા ઉત્સવના અવસર માટે ચેાગ્ય, બહુ જ સરસ રીતે સ્વચ્છ બનાવેલા એટલા માટે ચમકતા એવા બહુમૂલ્ય આભરણાથી તેમજ કરસૂલભૂષણ રૂપ કટકાથી અને બહુભૂષણ રૂપ ત્રુટિતાથી આ પ્રમાણે અનેક જાતના મણિકનક રત્ના વગેરેથી
भव हुती. सभम्ती हुती, पीवर-पुष्ट- हुती मने हीधे सांजी हती. प्रसारेसी એ જમણી ભુજામાંથી ૧૦૮ દેવકુમાર પ્રકટ થયા. એ દેવકુમારેા સદેશ–સરખા આકારવાળા હતા. આકારની દૃષ્ટિએ સરખાપણુ` હોવા છતાંએ કેટલાકમાં વણુની દૃષ્ટિએ સરખાપણું હોતું નથી. એથી અહીં એમ સમજવું નહિ, એએ સવે
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५८
राजप्रश्नीयसूत्रे नार्थमाह-सदृक्त्वचा-सदृक्-सदृशी त्वचा येषां ते सदृक्त्वचस्तेषां-समानवर्णत्वक्सम्पन्नानाम् , तत्र सदृक्त्वगपि कश्चिद् वयसा सदृशो न भवतीति वयसा सदृशत्वप्रतिपादनार्थमाह-सदृग्वयसां-सदृक्-समानं वयो येषां ते सदृग्वयसस्तेषाम्-समानवय: सम्पन्नानाम् . तत्र समान वया अपि कश्चिद् विसदृशोलावण्यादिभिर्गुणैस्सम्भाव्यत इति लावण्यादिमिर्गुणैः सदृशत्वप्रतिपादनार्थमाहसदृशलावण्यरूप-यौवन गुणोपपेतानों सदृशाः-समाना ये लावण्यरूपयौवनगुणाःतत्र-लावण्यं-मुक्ताफलकान्ति प्रतिबिम्बमिवयच्चाकचिक्यमङ्गेषु प्रतिभाति तत् , उक्तंच
' मुक्ताफलस्य च्छायायाः प्रतिबिम्बमिवान्तरा ।।
प्रतिभाति यदङ्गेषु तल्लावण्यमिहोच्यते । १।' इति । रूपम्=आकारः, यौवनं-तारुण्यम् तद्रूपा गुणाः, यद्वा-लावण्यादीनि गुणाश्च दाक्षिण्यादयः,
से समानता होने पर भी किसी २ में वर्णकी अपेक्षा समानता नहीं होती है-अतः यहां ऐसा नहीं था. ये सबके सब वर्णकी अपेक्षा भी समान वर्ण युक्त, समानत्वचा वाले थे, कितनेक ऐसे भी होते हैं, जो वर्णकी अपेक्षा समानतावाले तो होते हैं परन्तु वयकी अपेक्षा समानतावाले नहीं होते हैं अतः इनमें ऐसी बात नहीं थी-ये सब वयकी अपेक्षा भी समान थे. वय की अपेक्षा समान होनेपर भी किन्हीं २ में लावण्यादिकी अपेक्षा विसदृशता भी पायी जाती है सो यहां पर ऐसी बात नहीं थी. ये सब लावण्यादिक की अपेक्षा भी सदृशतावाले थे. मुक्ताफलकी कान्तिके प्रतिविम्बि जैसा अङ्गो में जो चाकचिक्य-चमकाहट होता है इसका नाम लावण्य है-कहा भी है
'मुक्ताफलस्य छायायाः' इत्यादि । रूप नाम आकार है. यौवननाम तरुणाईका है. इन रूप गुणोंसे ये सब युक्त थे अथवा-लावण्य आदिसे
વર્ણની દૃષ્ટિએ પણ સરખા વર્ણોવાળા, સમાન ત્વચા (ચામડી) વાળા, કેટલાક વળી એવા પણ હોય છે કે જે વર્ણની દૃષ્ટિએ સરખા હોવા છતાંએ વયની દષ્ટિએ પણ સમાન હતા. વય (ઉંમર) ની દષ્ટિએ સરખા હોતા નથી તેથી અહીં એમ સમજવું કે તેઓ સર્વે વયની દૃષ્ટિએ પણ સરખા હતા વયની દષ્ટિએ સમાનતા હોવા છતાં કેટલાકમાં લાવણ્ય વગેરેની અપેક્ષાએ સરખાપણું થતું નથી. તે અહીં એવી વાત સમજવી નહિ. એ સર્વે લાવણ્ય, વગેરેની દષ્ટિએ પણ સરખા હતા. મેતીએમાં કાંતિ રૂપે જે પદાર્થ ઝળહળે छ त दा११५ ४डेवाय छे. मे ४ह्यु छ , “ मुक्ताफलस्य छायायाः" मेरे રૂપ આકારનું નામ છે, યૌવન, તારુણ્યનું નામ છે. એમાં સર્વે એ બધા
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सृ. ३४ सूर्याभस्य समुद्घातकरणम्
२५९
तैरुपपेतानां - युक्तानाम्, तथा - एकाऽऽभरणबस नगृहीत- निर्योगानाम् - गृहीतः - धारितः एकः - समानः आभरणवसननिर्योगः - आभरणं भूषणं वसनं - वस्त्रं चेति तद्रूपो निर्योगः - नाटथापकरणं यैस्तेषाम् = धारितसमान भूषणवस्त्र नाटयोप करणानाम्, यद्वा- एके समाने आभरणबसने येषां तेच ते गृहीत निर्योगाचेति एकाभरणवसनगृहीतनिर्योगास्तेषाम् तथा-द्वीधातः द्वयोः पार्श्वयोः संवलिताग्रन्यस्तानाम्- संवलितानि-संवेष्टितानि अग्राणि - अग्रभागा यस्य तत् संवलिताग्रंप्रसङ्गादुत्तरीये वस्त्रं तद् न्यस्तं - स्वशरीरोपरिधारितं यैस्तेषाम् | आविद्धतिलकाssमेलानाम् - आविद्धौ - धारितौ तिलकाssमेलौ तिलक:- ललाटे लेप विशेषः आमेल:- शेखरः- मुकुटः चैतौ यैस्तेषाम् तथा पिनद्धग्रैवेयक कञ्चुकानाम् - पिनद्धं धारितं - ग्रैवेयकं - ग्रीवाभरणं कञ्चुकम् अङ्गरक्षकवस्त्रं यैस्ते तथा तेषाम्, तथाउत्पीडित चित्रपट्ट परिकरसफेनकमर्थरचितसंगतप्रलम्बवस्त्रान्तचित्र देदीप्यमान निवसनानाम् - उत्पीडनः अत्यन्ताऽऽबद्धः चित्रपट्ट :विचित्रवर्णपट्टः, स एव परिकरःकटिबन्धनं यैस्ते ते च ते सफेनकाऽऽवर्तरचितसंगत प्रलम्बवस्त्रान्तचित्र देदीप्यमाननिवसनाः फेनः अग्रभागः, स एव फेनकः, स चात्र तद्विनिर्गमपरस्तेन फेन
"
एवं दाक्षिण्यादिगुणों से ये युक्त थे, इन सबने एक ही आकारके नाट्योपकरणरूप आभरणोंको एवं वस्त्रोंको धारणकर रखा था, तथा जो उत्तरीय वस्त्र इन्होंने धारण किया था. वह अपने दोनों छोडोंसे इनकी कमरके दोनों ओर बंधा हुआ था. ललाटमें तिलक एवं मस्तक ऊपर मुकुट इन्होंने धारण कर रखा था. गले में इन सबके हार था और शरीर में चोगा ( पैरोंतक लटकता हुआ ढीला अंगा) पहिर रखा था. कमर में इन्होंने जो पट्टबन्ध किया था वह विचित्रवर्णवाले वस्त्रसे किया था. अर्थात् विचित्रवर्णवाले वस्त्रसे इन्होंने अपनी कमरको बांध रखा था. तथा इन्होंने जो अधोवस्त्र
-
રૂપ ગુણાથી યુક્ત હતા અથવા તેા લાવણ્ય વગેરેથી અને દક્ષિણ્ય વગેરે ગુડ્ડાથી એ યુક્ત હતા. એએ સર્વે એ એક જ આકારના નાટ્યોપકરણ રૂપ આભરણેાને તેમજ વસ્ત્રોને ધારણ કરેલાં હતાં અને જે ઉત્તરીય વસ્ર એમણે ધારણ કરેલું હતુ. તે બંને છેડાએથી કમરની ખ'ને ખાજુ બે ખાંધેલુ હતું. ભાલમાં તિલક અને તેમણે મસ્તક ઉપર મુકુટ ધારણ કરેલા હતા. તે બધાના ગળામાં હાર હતા. અને શરીર ઉપર અગરખા પહેરેલા હતા
કમરમાં તેમણે જે વર્ષ
ખાધ્યું હતું. તે વિચિત્રવણુ વાળું હતુ. એટલે કે વિચિત્રવણુ વાળા વજ્રથી
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६०
____ राजप्रश्नीयसूत्रे केन फेन विनिर्गमेनासहितो य आवतःवेष्टन मिति सफेनकाऽऽवर्तस्तेन रचिताः कृताः, संगताः नाटयविधि योग्याः, प्रलम्बाः दीर्धाः प्रम्बमानाः वस्त्रान्ताःवस्त्राग्रभागा यस्य (निवसनस्य) तत् तथा भूतम् , चित्रं - चित्रवर्णसम्पन्नं देदीप्यमानं प्रस्फुरत् निवसनं परिधानवस्त्रं येषां ते तथाभूतास्तेषाम् , तथाएकावलिकण्ठरचितशोभमानवक्षः पूर्णभूषणानाम्-कण्ठरचिता-कण्ठे-गले रचिता -धारिता या एकावलिः-नानाविधमणिग्रथितहारः सा एकावलिकण्ठरचिता, तया शोभमान-शोभां प्राप्नुवद् वक्षः - उरःस्थलं येषां ते च ते पूर्णभूषणाःपूर्णानि-प्रचुराणि भूषणानि येषां ते तथा, तेषाम् अत्र मूले 'परिहत्थ' शब्दो देशीयः पूर्णार्थकस्तेनोक्तोऽर्थः । नाटयसज्जानां - नृत्यतत्पराणाम् एतादृशानां देवकुमाराणाम् अष्टशतं निर्गच्छति-तदक्षिणाद्भुजान्निस्सरति ॥ सू. ३४ ॥
अथ सूर्याभदेववामभुजादष्टोत्तरशतसंख्यदेवकुमारिकाणां निर्गमनमाह
मूलम् - तयाणंतरं च णं णाणामणि जाव पीवर पलंवं वामं भुयं पसारेइ तओ णं सरिसयाणं सरित्तयाणं सरिसव्बईणं सरिसलावण्णरूवजोबणगुणोववेयाणं एगाभरणवसणगहिय निज्जोयाणं दुहओ संवेल्लियग्गनियत्थोणं आविद्ध तिलयामेलाणं पिणद्धगेवेज्जकंचुईणं णाणामणिरयणभूसणविपहिरा हुआ था. उसके अग्रभाग ऐसे थे जो फेनके विनिर्गमसे सहित वेष्टनसे नाट्यविधिके योग्य किये हुए थे. तथा लम्बे थे. इस पहिरे हुए वस्त्रका वर्ण विचित्र था, तथा यह स्वयं देदीप्यमान था. इनका वक्षःस्थल इनके द्वारा कण्ठमें धुत नानामणिग्रथित हारसे शोभाको पा रहा था. इस तरह वे प्रचुर भूषणोंवाले थे. यहां 'परिहत्थ' यह देशीय शब्द है और इसका अर्थ पूर्ण ऐसा हैं। सबके सब देवकुमार नृत्य करनेमें तत्पर बने हुए थे। सू० ३४ ॥ તેમણે પિતાની કમર બાંધેલી હતી. અને તેમણે જે અધોવસ્ત્ર પહેરેલું હતું. તે વસ્ત્રને આગળ ભાગ એ હતો કે જે ફણના વિનિગમ સહિત વેણનથી નાટયવિધિ માટે યોગ્ય–બનાવેલ હતું. તેમજ લાંબે હતે. તે વસ્ત્રનો વર્ણ વિચિત્ર હતું તથા તે વસ્ત્ર જાતે ચમકી રહ્યું હતું તેઓએ અનેક મણિઓના ગુંથેલા હારો ધારણ કરેલા હતા જેથી તેમના વક્ષે સુશોભિત થઈ રહ્યા હતા. આ પ્રમાણે તે સર્વે પુષ્કળ પ્રમાણમાં આભૂષણોથી સુસજિજતા હતા. અહીં 'परिहत्थ' ॥ देशीय श६ छ भने । Aveो अर्थ 'पूर्ण 'मेव बोय છે એ સર્વે દેવકુમારો નૃત્ય કરવામાં તત્પર થઈ રહ્યા હતા. આ સૂત્ર ૩૪ છે
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ३५ सूर्याभस्य समुद्घातकरणम्
२६१ राइयंगमंगाणं चंदाणणाणं चंदद्धसमललाडाणं चंदाहियसोमदंसणाणं उक्काणं विव उज्जोवेमाणीणं सिंगारागारचारुवेसाणं हसियभणियचिट्ठियविलाससललिय संलावनिउणजुतोवयारकुसलाणंगहिया उज्जाणं अट्ठसयं नट्टसज्जाणं देवकुमारियाणं णिग्गच्छइ ॥ सू० ३५ ॥
छाया-तदनन्तरं च खलु नानामणिरत्न यावत् पीवरं प्रलम्ब वाम भुजं प्रसारयति, ततः खलु सदृशीनां सदृक्त्वचां सदृग्वयसां सदृशलावण्यरूपयौवनगुणोपपेतानाम् एकाऽऽभरणवसनगृहीतनिर्योगानां द्विधातः संवेल्लिताग्रन्यस्तानाम् आविद्धतिलकाऽऽमेलानां पिनद्धग्रैवेयककञ्चुकानां नानामणि
___ अब सूत्रकार इस ३५ वें सूत्र द्वारा यह प्रकट करते हैं कि सूर्याभदेव की बाम भुजा से १०८ देवकुमारिकाएँ निकलीं-' तयाणंतरंच णं णाणामणि' इत्यादि ।
सूत्रार्थ-(तयाणतरं च णं) इसके बाद उस सूर्याभदेवने अपने ( वाम भुयं पसारेइ) बांयें हाथ को पसारा यह उसका बांया हाथ भी दाहिने हाथ की तरह ही (णाणमणि जाव पीवरं पलंब) अनेक प्रकार की मणियों के यावत् बहुमूल्य आभूषणों से युक्त था पुष्ट था. और लम्बा था. (तओणं सरिसयाण सरित्तयाण, सविव्वयाण सरिसलावण्णरूपजोव्वणगुणोववेयाणं एगाभरणवसणगहियनिज्जोयाण दुहओसवेल्लियग्गनियत्थीण, आविद्धतिलयामेलाणं)
સૂત્રકાર હવે આ પાંત્રીસમાં સૂત્રવડે એ વાત પ્રકટ કરવા માંગે છે કે ते । सूर्यावनी भी भुलथी १०८ हेवमारियो ५४८ थ ' तयाणंतर च णं णाणामणि' इत्यादि ॥ सू. ३५ ॥
सूत्र--( तयाणंतरं च ण) त्या२५०ी. ते सूर्यालवे पोताना (वामं भुयं पसारेइ ) मा डायन प्रसा. तेन। म मा ५ ५५५ मा डायनी रेम । (णाणामणि जाव पीवरं पलंब) पyl ondit मणिमाथी यावत् मई भूख्य भाषाथी युत तो भने म त ( तओ णं सरिसयाणं सरित्तयाणं सरिव्वयाणं सरियलावण्यरूवजोव्वणगुणोववेयाणं, एगाभरणवसणगहिय निज्जोयाणं दुहओ संवेल्लियग्गनियत्थीणं, आविद्धतिलयामेलाणं) तेमाथी सभी भातिવાળી, સરખા વર્ણવાળી, સરખી ઉંમરવાળી, લાવણ્ય રૂપ યૌવન ગુણવાળી,
શ્રી રાજપ્રશ્રીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६२
राजप्रश्नीयसूत्रे रत्नभूषणविराजिताङ्गप्रत्यङ्गानाम् चन्द्राऽऽननानां चन्द्रार्द्धसमललाटानां चन्द्राधिकसौम्यदर्शनानाम् उल्कानामिव उद्योतमानानाम् शृङ्गारागारचारवेषाणाम् हसितभणितस्थितविलाससललितसंलापनिपुणयुक्तोपचारकुशलानाम् गृहीतौजसाम् अष्टशतं नाटयसज्जानां देवकुमारिकाणां निगच्छति ॥ सू० ३५ ॥ ___तयाणंतरं च णं' इत्यादि
टीका-तदनन्तरम्-- अष्टोत्तरशतसंख्यदेवकुमारनिर्गमनानन्तरम् च खलु नानामणि-यावत्-पीवरम्-नानामणीत्यारभ्य पीवरमित्यन्तपदसङ्ग्रहोउसके समान आकार वाली, समानवर्ण वाली, समान वयवाली, समानलावण्यरूप यौवनगुणों वाली. नाटक के योग्य एक से आभरणों एवं वसनों को धारण करने वाली, दोनों ओर कमर में अपनी २ ओढनी के छोडों को आपस में जिन्होंने बांध रखा था ऐसी, तिलक एवं मुकुटोंवाली, (पिनद्धगेवेज्जकंचुईण, णाणामणिरयणभूसणविराइयंगमंगाण, चंदाणणाणं चंदसमललाडाणं, चंदाहियसोमदंसणाण उकाणं विव उज्जोवेमाणीण) गलेमें अवेयक एवं शरीर में चोली को धारण करनेवाली, अनेक प्रकार की मणियों से एवं रत्नों से निर्मित आभूषणों से विराजित प्रत्येक अङ्गोवाली चन्द्र के जैसे मुखों वाली, अर्धचन्द्र के जैसे ललाटों वाली, चन्द्र से भी अधिक सौम्यदर्शनावाली, उल्का के जैसे चमकनेवाली (सिंगारागारचारुवेसाणं ) शृङ्गार के गृहतुल्य सुन्दर वेषवाली, ( हसियभणियचिट्ठियविलाससललियसलावनिउणजुत्तोवयार कुसलाणं गहियाउज्जाणं. अट्ठसयं नसज्जाणं देवकुमारियाणं णिग्गच्छइ ) हसित हँसने में, भणित भाषण में, स्थिति में, विलासमें सललित संलाप में-लीलासहितपरस्पर भाषण में, तथा पटु पुरुष योग्य रचना में, अत्यन्त कुशल, નાટક માટે યોગ્ય એવા આભરણ અને વસ્ત્રો ધારણ કરેલી, કમરની બંને બાજુએ જેમણે પોતપોતાની ઓઢણીના બંને છેડાએ બાંધી રાખ્યા હતા એવી तिम भने मुटावाणी (पिनद्ध गेवेज्ज कंचुईणं, णाणामणिरयणभूसणविरइयगमंगाणं, चंदाणणाणं, चंदद्धसमललडाण चंदाहियसोमदंसणाणं उक्काणं विव उज्जोवेमाणीण) ગળામા શૈવેયક અને કન્જ (બ્લાઉજ) પહેરેલી, ઘણું જાતના મણિઓ અને રત્નો જડેલી આભૂષણથી સુશોભિત સર્વ અંગેવાળી, ચન્દ્રમુખી, અર્ધચન્દ્ર જેવા લલાટવાળી, ચન્દ્ર કરતાં પણ વધુ સૌમ્ય દર્શનવાળી, ઉકાની જેમ यमवावाणी (सिंगारागारचारुवेसाण) श्रृंग॥२ डनी मेम सु४२ वेषवाणी ( हसिय भणियचिट्रियविलाससललियसंलावनिउणजुत्तोवयारकुसलाण गहियाउज्जाण अट्ठमय नट्टसज्जाण देवकुमारियाण णिग्गच्छइ ) सित-सवामा लगितસંભાષણમાં, સ્થિતિમાં, વિલાસમાં, સંલલિત સંલાપમાં લીલા સહિત
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ३५ सूर्याभस्य समुद्घात्तकरणम्
२६३ बोध्यः, तथा च - नानामणिकनकरत्नविमलमहार्हनिपुणोपचितदेदीप्यमानविरचितमहाभरणकटकत्रुटितवरभूषणोज्ज्वलं पीवरम् इति प्रलम्बम् एषां व्याख्याऽनन्तरोक्तसूत्रादवगन्तव्या वामं भुजं प्रसारयति । ततः-प्रसारिताद्वामभुजात् खलु सदृशीनां - समानाकारसम्पन्नानां सदृक्त्वचा - सदृशवर्णयुक्तत्वक्सम्पन्नानाम् , सदृग्वयसां-समानवयः सम्पन्नानाम् सदृशलावण्यरूपयौवनगुणोपपेतानां-समान लावण्याकृतितारुण्य-दाक्षिण्यप्रभृतिगुणसम्पन्नानाम् , एकाभरणवसनगृहीतनिर्योगानाम्-धारितसमानभूषणवस्त्रनाटयोपकरणानाम् , द्विधातःद्वयोः पार्श्वयोः संवेल्लिताग्रन्यस्तानां-धारितसंवेष्टिताग्रोत्तरीयणाम् आविद्धतिलकाऽऽभेलानां-धारिततिलकशिखराणाम् , पिनद्धौवेयककञ्चुकानां-धारितग्रीवाभरणकञ्चुकानाम् नानामणिरत्नभूषणविरचिताङ्गप्रत्यङ्गानां - बहुविधमणिरत्नयुक्तभूषणशोभिताङ्गोपाङ्गानाम् , चन्द्राऽऽऽननानां-चन्द्रमुखीनाम् , चन्द्रा समललाटानाम्-अर्द्धविभक्तचन्द्रसमान ललाटयुक्तानाम् , चन्द्राधिकसौम्यदर्शनानाम्चन्द्रतोऽप्यधिकालादकदर्शनवतीनाम् । उल्कानामिव उद्द्योतमानानाम्-प्रकाशमानानाम् , शृङ्गारागारचारुवेषाणां-शृङ्गाराणामगाराणि-गृहाणि-शृङ्गारसम्पन्नाः ताश्च ताः चारवेषा-सुन्दरवेषसम्पन्नास्तासाम् , तथा-हसितभणितस्थितविलाससललितसंलापनिपुणयुक्तोपचारकुशलानाम्-हसितं-हसनं, भणितं - भाषणं स्थितं-स्थिति; विलास:-क्रीडनम् , सललितसंलापः-लीलासहितपरस्परभाषणम् , निपुणयुक्तोपचार:-पटुपुरुषयोग्यरचना एषु कुशलानां-चतुराणाम् , तथा-गृहीतौजसा-धृतशारीरिकसामर्थ्यानाम् , तथा-नाटयसज्जानां-नृत्यतत्पराणाम् , एतादृशीनां देवकुमारिकानाम् , अष्टशतम्-अष्टाधिकशतं निर्गच्छति-सूर्याभदेवस्य वामभुजाद् निःसरति ॥ सू० ३५ ॥ शारीरिक सामर्थ्य को धारण करनेवाली, एवं नाटक करने में तत्पर बनी हुई ऐसी १०८ देवकुमारिकाएँ निकली, ॥ सू० ३५ ॥
इस सूत्र का टीकाथ इस मलार्थ के जैसा हि है सिर्फ यहां ‘णाणामणि' के जाव पद से नानामणि इस सूर्वोक्त पाठ से लेकर 'पीवर' तक का पाठ संग्रह किया गया है । सू० ३५ ॥ પરસ્પર વાર્તાલાપમાં, તેમજ ચતુર પુરુષ યોગ્ય રચનામાં અતીવ કુશળ શારીરિક સામર્થ્યને ધારણ કરનારી અને નાટક કરવામાં તત્પર બનેલી એવી ૧૦૮ દેવ કુમારિકાઓ પ્રકટ થઈ
या सूत्रन अथ भूल म २ ४ छ. ३४॥ मही 'णाणामणि' न यावत् ५४थी 'नानामणि' मा पूर्वरित ४थी भांडी 'पीवर 'सुधीनी पाउने। સંગ્રહ થયે છે. પૂર્વોક્ત પાઠને અર્થ ૩૪ સૂત્રમાં કરવામાં આવ્યો છે. એ સૂ.૩૫૫
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नो
मूलम् — एणं से सूरियाभे देवे अट्ठसयं संखाणं विउव्व, असयं संखवायगाणं विउव्वइ, अट्ठसयं सिंगाणं विव्व, असयं सिंगवायगाणं विउव्वर, अटूसयं संखियाणं विवइ, असयं संखियवायगाणं विउब्वइ, असयं खरमुहोणं विउव्वर, अट्ठसयं खरमुहिबायगाणं विउव्वर, अहसयं पेयणं विउव्वइ, असयं पेयवायगाणं विउव्वइ, अट्ठसयं परिपरियाणं विउव्वइ, एबमाइयाणं एगूणपण्णं आउज्जवि - हाणाई विउव्वs, विउव्वित्ता ते बहवे देवकुमारा य देवकुमारीओ य सहावे || सू० ३६ ||
छाया - ततः खलु स सूर्याभो देवः अष्टशतम् शङ्खानाम् विकरोति, अष्टशतं शङ्खवादकानाम् विकरोति, अष्टशतं शृङ्गाणां विकरोति, अष्टशतं शृङ्गवादकानां विकरोति, अष्टशतं शङ्खिकानां विकरोति, अष्टशतं शङ्खिकावादकानां विकरोति, अष्टशतं खरमुखीनां विकरोति, अष्टशतं खरमुखी वदिकानां विकरोति, अष्टशतं पेयानां विकरोति, अष्टशतं
२६४
'तएण से सूरिया देवे ' इत्यादि ।
सूत्रार्थ - (तरणं) इसके बाद अर्थात् १०८ देवकुमारिकाओं की विकुर्वणा करने के बाद ( से सूरिया देवे) उस सूर्याभ देवने (अट्ठसयं) १०८ ( संखाणं विब्बई) शेखों की विकुर्वणा की. (अट्ठसयं संखवाय गाणं विउव्वर) १०८ शंखवादकों की विकुर्वणा की (असयं सिंगाणं बिउव्व) १०८ श्रृङ्गो की विकुर्वणा की (अट्ठसयं संखियाणं विउव्वइ) १०८ छोटे २ शंखों की विकुर्वणा की ( अट्ठयं संखियवायगाणं विउव्वर ) १०८ उन छोटे २ शंखों बजानेवालों की विकुर्वणा की. ( अट्ठसयं खरमुहीणं विउ
' तएण से सूरियाभे देवे इत्यादि ।
सूत्रार्थ - (तएणं) त्यारपछी भेटखे मे १०८ देवकुमारियोनी विठुवा अर्था पछी ( से सूरियाभे देवे ) ते सूर्यालध्वे ( अट्ठसयं ) १०८ ( संखाणं विउव्वइ ) शमोनी विठुर्वशा उरी, ( अट्ठसयं संखावायगाणं विउव्वइ ) १०८ शवाहनी विदुर्वाणा ४री. ( अट्ठसयं सिंगाणं विउब्वइ ) १०८ श्रृंगोनी विडव शा ४ . ( अट्टसयं सिंगवायगाणं विउव्वइ ) १०८ श्रे गवाह है।नी विदुर्वासा उरी. ( अट्ठ. सयं संखियाणं विव्वइ ) १०८ नाना शोनी विदुर्वा ४री. ( अट्ठसयं संखियवायगाणं विजब्बइ ) १०८ ते नाना शौंचाने बगाउनाशयेोथी विठुवा ४री. (अट्ठ
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका सू० ३६ सूर्याभस्य समुदघातकरणम् परिपिरिकाणां विकरोति, एवमादिकानि एकोनपश्चाशतम् आतोद्यविधानानि विकरोति, विकृत्य तान् बहून् देवकुमारांश्च देवकुमारीश्च शब्दयति ।। सू० ३६ ॥
'तएणं से सूरियाभे देवे' इत्यादि
टीका-स्पष्टम् नवरम्-पेयानां-महापटहानाम्-अष्टशतं विकरोति । तथा-परिपिरिकाणाम्-परिपिरिया' इति देशीयः शब्द औणनाभिकपुटावनद्धमुखवाद्यविशेषः, आतोद्यविधानानि-वाद्यप्रकारान् एकोनपञ्चाशतम्-मूलभेदापेक्षया एकोनपश्चाशत्संख्यानि विकरोति । शेषा वाद्यभेदा एतेष्वेवान्तभवन्ति शब्दयति-आह्वयति ॥ मू० ३६ ॥ व्वइ ) १०८ खरमुखिवादकों की विकुर्वणा की ( अट्ठसय पेसाणं विउव्वइ, अट्ठसयं पेयवायगाणं विउव्वइ ) १०८ पेयों की विकुर्वणा की १०८ पेयवादकों की विकुर्वणा की. ( अट्ठसयं परिपरियाणं विउव्वइ एवमाइयाणं एगूणपण्णं आउज्जविहाणाई विउव्बइ. विउवित्ता ते बहवे देवकुमारा य देवकुमारीओ य सदावेइ ) १०८ परिपरिकाओं की विकुर्वणा की. इस तरह उसने ४९ प्रकार के आतोद्यविधानों बाजा को विकुर्वणा की, इन सब वाद्य विशेषों की विकुर्वणा करके फिर उसने अनेक देवकुमारों को एवं देवकुमारिकाओं को बुलाया. ।
टीकार्थ-इसका अर्थ स्पष्ट है पेय एक जाति के महापटह ( बडा ढोल) होते हैं, 'परिपिरिया' यह देशीय शब्द है. इस नामका एक विशेषप्रकार का वाद्य होता है. इसका मुख मकडी के जाल से अवनद्ध रहता है मूल भेद
सय खरमुहीणं विउठवइ ) १०८ ५२मुभीमानी विg"। ४री (अट्ठसयं खरमुहीवायगाण विउठबह ) १०८ परभुभी वाहीनी विवए। ४री (असयं पेयाणं विउव्वए. अढसय पेयवायगाण विउठवइ ) १०८ पेयोनी विमु । ४२री तम १०८ पेय-(वाघ विशेष) पानी वितु। ४२१. ( असयं परिपरियाणं विउव्वइ, एवमाइयाणं एगूणपण्णं आउज्जविहाणाई विउठवइ विउठिबत्ता ते वहवे देवकुमारा य देवकुमारीओ य सद्दावइ ) त्या२ पछी १०८ परिपरिसानी वि । ४२री. આ પ્રમાણે તેણે ૪૯ જાતના આદ્યાનની વિમુર્વણ કરી. આ વાવ વિશેની વિકુર્વણા કરીને પછી તેણે દેવકુમારો તેમજ દેવ કુમારિકાઓને બોલાવ્યાં.
આ સૂત્રને ટીકાર્યું સ્પષ્ટ જ છે. પેય એક જાતના મેટા પટો (નગારાઓ) २४. छ. 'परिपरिया' माशी १ २६ छ. म नामे मेवा विशेष य छ
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६६
राजप्रश्नीयसूत्रे मूलम्-तएणं ते बहवे देवकुमारा य देवकुमारीओ य सूरियाभेणं देवेणं सदाविया समाणा हट्ट जाव हियया जेणेव सूरियाभे देवे तेणेव उवागच्छंति, उवागच्छित्ता सूरियाभं देवं करयलपरिग्गहियं जाव वद्धावेंति, वद्धावित्ता एवं वयासो-संदिसंतु णं देवाणुप्पिया! जं अम्हेहिं कायव्वं ! तएणं से सूरियाभे देवे ते बहवे देवकुमारा य देवकुमारीओ य एवं वयासी गच्छह णं तुब्भे देवाणुप्पिया ! समणं भगवं महावीरं तिक्खुत्तो आयाहिणं पयाहिणं करेह, करित्ता वंदह नमंसह, वंदित्ता नमंसित्ता गोयमाइयाणं समणाणं निग्गंथाणं तं दिव्वं देविड़ढिं दिव्वं देवजुइं दिव्वं देवाणुभावं दिव्वं बत्तीसइबद्धंणट्टविहिं उवदंसेह उवदंसित्ता खिप्पामेव एयमाणत्तियं पञ्चप्पिणह ॥ सू० ३७ ॥
छाया-ततः खलु ते बहवो देवकुमाराश्च देवकुमार्यश्च सूर्याभेन देवेन शब्दिताः सन्तः हृष्टयावद्धृदयाः यत्रैव सूर्याभो देवस्तत्रैवोपागच्छंति उपागत्य की अपेक्षा उसने इस प्रकार से ४९ वादित्रों (बाजों) की विकुर्वणा की शेष वाद्यभेद इन्हीं बाजों में अन्तर्भूत हो जाते हैं ॥ ५० ३६ ॥
'तएणं ते बहवे देवकुमारा य' इत्यादि ।।
सूत्रार्थ-(तएणं) इसके बाद (ते बहवे देवकुमारा य देवकुमारीओ य) वे सब देवकुमार एवं देवकुमारिकाएँ जो कि (सूरियाभेणं देवेणं सद्दाविया समाणा ) सूर्याभदेव के द्वारा बुलाई गई थीं ( हट्ट जाव हियया जेणेव सूरियाभे देवे तेणेव उवागच्छंति ) हर्षित एवं संतुष्टचित्त हुई उनका हृदय તેનું મેં કરેળિયાની જાળ વડે મઢેલું રહે છે. મૂળ ભેદની અપેક્ષાએ તેણે આમ ૪૯ વાદિ (વાજાઓ) ની વિકવણ કરી. બાકીના વાજાઓ આમાં જ સમાविट ७ जय छे. ॥ सू. 3६ ।।
'तएणं ते बहवे देवकुमारा य इत्यादि' ॥ २७ ॥
सूत्राथ-(तएणं) त्या२ ५छी (ते बहवे देवकुमारा य देवकुमारीओ य ) ते सवे भा२ मन मारिया है । (सूरियाभेण देवेणं सद्दाविया समाणा) सूर्यास 43 मतावामा माया तi. ( हटु जाव हियया जेणेव सूरियाभे देवे तेणेव उवागच्छंति ) हर्षित तम सतुष्ट वित्त तमना
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ३७ सूर्याभस्य समुद्घातकरणम्
२६७ सूर्याभं देवं करतलपरिगृहीतं यावत् वर्द्धयन्ति, वर्द्धयित्वा एवमवादिषुः-संदिशन्तु खलु देवानुप्रियाः ! यदस्माभिः कर्तव्यम् , ततः खलु स सूर्याभो देवस्तान् बहून् देवकुमारांश्च देवकुमारीश्च एवमवादीत्-गच्छत खलु यूयं देवानुप्रियाः । श्रमणं भगवन्तं महावीरं त्रिकृत्वः आदक्षिणप्रदक्षिणं कुरुत, कृत्वा वन्दध्वम् नमस्यत, वन्दित्वा नमस्यित्वा गौतमादिकानां श्रमणानां निर्ग्रन्थानां तां आनंद से हर्षित होने लगा. तब वे जहां सूर्याभदेव था. वहां पर आई ( उवागच्छित्ता सूरियामं देवं करयलपरिग्गहियं जाव बद्धावेंति ) वहां आकर उन सबने सूर्याभदेव को दोनों हाथों की अंजलि बनाकर यावत् उसे मस्तक पर रखकर बधाई दी. (बद्धावित्ता एवं वयासी) बधाइ देकर फिर उन्होंने उससे इस प्रकार कहा-(संदिसंतु णं देवाणुप्पिया ! जं अम्हेहिं कायव्वं ) हे देवानुप्रिय ! आप हमें आज्ञा दे-जो काम हमारे द्वारा होना है उसे करने की (तएणं से सूरियाभे देवे ते बहवे देवकुमारा य देवकुमारिओ य एवं वयासी) तब उस सूर्याभदेवने उन सब देवकुमारों से एवं देवकुमारिकाओं से इस प्रकार कहा—(गच्छह णं तुब्भे देवानुप्पिया ! समणं भगवं महावीरं तिक्खुत्तो आयाहिणपयाहिणं करेह ) हे देवानुप्रियो ! आप लोग जावें और श्रमण भगवान् महावीर को तीन बार प्रदक्षिणा करें (करिता वंदह, नमंसह ) उनको वंदना करें, नमस्कार करें, (वदित्तानमसित्ता गोयमाझ्याणं समणाणं निग्गंथाणं तं दिव्वं देविलि दिव्वं देवजुई હૃદયે આનંદથી હર્ષ પામ્યાં. ત્યાર પછી તેઓ જ્યાં સૂર્યાભદેવ હતા ત્યાં આવ્યાં ( उवागच्छित्ता सूरियाभे देवे करयलपरिग्गहिय' जाव बद्धावेंति ) त्या मापाने તેઓએ સૂર્યાભદેવને બંને હાથની અંજલિ બનાવીને યાવતું તેને મસ્તકે મૂકીને qयामी मापी ( वद्धावित्ता एवं वयासी ) qामी साधान तभो तेने । प्रमाणे ४यु ( संदिसंतु ण देवाणुप्पिया ! जं अम्हे हि कायव्वं ) वानुप्रिय ! આપ અમને જે કામ અમારાથી થઈ શકાતું હોય તેને કરવાની આજ્ઞા કરો. (तएणं से सूरियाभे देवे ते बहवे देवफुमारा य देवकुमारिओ य एवं वयासी ) त्यारे ते सूर्यानवे ते सौ देवमा भने मारियाने । प्रमाणे ४धु ( गच्छन णं तुन्भे देवाणुप्पिया समणं भगवं महावीर तिक्खुत्तो आयाहिणपयाहिणं करेह ) હે દેવાનુપ્રિયે ! તમે સૌ જા અને શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની ત્રણ વખત પ્રદक्षिा ४शने ( करित्ता वदह नमसह ) तेयाश्री हन तथा नभ२४.२ ४३। (वदित्ता नमसित्ता गोयमाइयाणं, समणाणं निग्गथाणं तं दिव्वं देविढिं दिव्वं
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६८
राजप्रश्नीयसूत्रे दिव्यां देवद्धिं दिव्यां देवद्युतिं दिव्यं देवानुभावं दिव्यं द्वात्रिंशद्विधं नाट्यविधिम् उपदर्शयत, उपदश्य क्षिप्रमेव एतामाज्ञप्तिका प्रत्यर्पयत ॥सू० ३७॥
टीका—'तएणं ते बहवे' इत्यादि-व्याख्या निगदसिद्धा ॥ सू० ३७॥
मूलम्-तएणं ते बहवे देवकुमारा य देवकुमारीओ य सूरियाभेणं देवेणं एवं वुत्ता समाणा हतुट्ट जाव हियया करयल जाव पडिसुणेति, पडिसुडित्ता जेणेव समणे भगवं महावीरे तेणेव उवागच्छंति, उवागच्छित्ता समणं भगवं महावीरं वंदंति, नमसंति वंदित्ता नमंसित्ता जेणेव गोयमाइया समणा निग्गंथा तेणेव उवागच्छंति ॥ सू० ३८ ॥
छाया-ततः खलु ते बहवो देवकुमाराश्च देवकुमार्यश्च सूर्याभन देवेन एवमुक्ताः सन्तः हृष्टतुष्ट यावद्हृदयाः करतल यावत् प्रतिश्रृण्वन्ति, प्रतिदिव्यं देवाणुभावं दिव्वं बत्तीसइबद्धं णट्टविहिं उबदंसेह, उवदंसित्ता खिप्पामेव एयमाणत्तिय पच्चप्पिणह) वन्दना नमस्कार करके फिर आप लोग गौतमादि श्रमण निग्रंथों को उस दिव्य देवद्धि को, दिव्य देवधुति को दिव्य देवानुभाव को एवं दिव्य ३२ प्रकार की नाट्यविधि को दिखलावे दिखलाकर पीछे मेरी इस प्रदत्त आज्ञा की पूर्ति हो जाने की सूचनामुझे दें ॥ सू० ३७ ॥
इस सूत्र का टीकार्थ स्पष्ट हैं ॥ सू० ३७ ॥
सूत्रार्थ-(तएणं) इसके बाद (ते बहवे देवकुमारा य देवकुमारीओ य सू रियाभेणं देवेण एवं वुत्ता समाणा हट्टतुट्ठ जाच हियया करयल जाव पडिसुणेति ) उन सब देवकुमारों ने एवं देवकुमारीकाओं ने जो कि देवजुई दिव्वं देपाणुभावं दिव्वं बत्तीसइ बद्धं गढविहिं उवदसेह, उवदसित्ता खिप्पामेव एयमाणत्तियं पञ्चप्पिणह ) ना तभ० नभ२४१२ ४शन तमे सौ गोतम वगेरे શ્રમણ નિર્ચને દિવ્ય દેવદ્ધિને દિવ્ય દેવદ્યુતિને, દિવ્ય દેવાનુભાવને અને દિવ્ય ૩૨ જાતની નાટય વિધિ બતાવે. પછી આ કાર્ય પુરું થઈ જવાની મને 01ए। ४. ॥ सू. ३७ ।।
मा सूत्रन टी २५ष्ट छ. ।। सू. ३७ ॥ 'तएणं ते बहवे देवकुमारा य देवकुमारीओ य' इत्यादि ।
सूत्रा--(तएणं) त्यार पछी (ते बहवे, देवकुमारा य देवकुमारीओय सूरियाभेणं देवेणं एवं वुत्ता समाणा हतुद्र जाव हियया करयल जाव पडिसुणेति ) બધા દેવકુમાર તેમજ દેવકુમારિકાઓ કે જેઓ પૂર્વોક્ત રૂપે સૂર્યાભ
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६९
सुबोधिनी टीका. सू. ३८ सूर्याभस्य समुद्घातकरणम् श्रुत्य यत्रैव श्रमणो भगवान् महावीरः तत्रैव उपागच्छन्ति, उपागत्य श्रमण भगवन्तं महावीरं वन्दन्ते नमस्यति, वन्दित्वा नमस्थित्वा यत्रैव गौतमदिकाः श्रमणा निर्ग्रन्था तत्रैव उपागच्छन्ति ॥ सू० ३८ ॥
टीका-'तएण ते बहवे देवकुमारा' इत्यादि-व्याख्या निगदसिद्धा। सू. ३८ । ____ मूलम्—तएणं ते बहवे देवकुमारा देवकुमारीओ य समामेव समोसरणं करेंति, करिता समामेव पंतोओ बंधंति, बंधित्ता समामेव पंतिओ नमसंति, नमंसित्ता समामेव पंतिओ अवणमंति, अवणमित्ता समामेव उन्नमंति, उन्नमित्ता एवं सहियामेव ओनमंति एवं सहियामेव उन्नमंति, उण्णमित्ता थिमियामेव-ओणमंति थिमियामेव उन्नमंति संगयामेव ओनमंति संगयामेव उन्नमंति, उन्नमित्ता समामेव पसरंति,
सूर्याभदेव के द्वारा पूर्वोक्तरूप से आज्ञापित किये गये वे हष्टतुष्ट यावत् हृदयवाले होकर एवं दोनों हाथों को जोडकर उसकी प्रदत्त आज्ञा को स्वीकार किया ( पडिसुणित्ता जेणेव समणे भगवं महावीरे तेणेव उवागच्छंति ) स्वीकार करके फिर वे सबके सब जहां श्रमण भगवान् महावीर विराजमान थे वहां पर आये ( उवागच्छित्ता) वहां आकर के उन्होंने (समणं भगवं महावीरं वंदंति नमसंति) श्रमण भगवान महावीर को वन्दना की, नमस्कार किया (वंदित्ता नमंसित्ता जेणेव गोयमाइया समणा निग्गंथा तेणेव उवागच्छंति ) वन्दना नमस्कार करके फिर वे जहां गौतमादि श्रमण निग्रन्थ थे, वहां पर आये । इस सूत्र का टीकार्थ स्पष्ट है ॥ सू० ३८ ॥
દેવ વડે આજ્ઞાપિત થયેલાં તેઓ-હષ્ટ તુષ્ટ યાવત, હદયવાળા થઈને અને બંને डायाने डीन तेमनी माज्ञाने स्वारी. ( पडिसुणित्ता जेणेव समणे भगवं महावीरे तेणेव उवागच्छंति) स्वीजरीने पछी तेसो गधा यi श्रम सजवान विराभान ता त्यां गया. ( उवागच्छित्ता) त्यांने ते (समणं भगव महावीर वदति नमसंति ) श्रमण सगवान महावीरने ना तेम४ नमः४।२
र्या (वदित्ता नमंसित्ता जेणेव गोयमइया समणा निग्गंथा तेणेव उवागच्छंति) વંદના તેમજ નમસ્કાર કરીને પછી તેઓ જ્યાં ગૌમત વગેરે શ્રમણ નિગ્રંથ હતા, ત્યાં ગયા. આ સૂત્રને ટીકાથે સ્પષ્ટ છે. એ સૂ. ૩૮
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७०
राजप्रश्नीयसूत्रे पसरिता समामेव आउज्जविहाणाइं गेहंति, गिण्हित्ता समामेव पवाएंसु पगाइंसु पणच्चिसु ॥ सू० ३९ ॥
छाया-ततः खलु ते देवकुमाराश्च देवकुमार्यश्च सममेव समवसरणं कुर्वन्ति, कृत्वा सममेव पङ्कीर्वघ्नन्ति, बद्ध्वा सममेव पतितो नमस्यन्ति, नमस्यित्वा सममेव पतितः अवनमन्ति, अवनम्य सममेव उन्नमन्ति, उन्नम्य एवं सहितमेव अवनमन्ति, एवं सहितमेव उन्नमन्ति, उन्नम्य स्तिमितमेव, अवनमन्ति स्तिमितमेव उन्नमन्ति, संगतमेवावनमन्ति, संगतमेवोन्नमन्ति, उन्नम्य सममेव प्रसरन्ति, प्रसृत्य सममेव आतोधविधानानि गृह्णन्ति गृहीत्वा सममेव प्रावादयन् प्रागान् प्रानृत्यन् ॥ सू० ३९ ॥
'तएणं ते बहवे देवकुमारा' इत्यादि ।
टीका-ततः-भगवन्महावीर-गौतम श्रमणसमीपे गमनानन्तरं खलु ते-तत्समीपागताः, बहवः-अष्टशतसंख्याः , देवकुमाराः च-पुनः तावत्यो देवकुमार्यः सममेव-एककालमेव, समवसरणं- समागमनं कुर्वन्ति मिलन्तीति समुदितार्थः, कृत्वा सममेव पङ्की:-श्रेणीः, बध्नन्ति, बद्ध्वा समकालमेव पतितो नमस्यन्ति-तमस्कुर्वन्ति, नमस्यित्वा सममेव पशितः-श्रेणित , अव
'तएणं ते बहवे देवकुमारा देवमारीओ य' इत्यादि ।
सूत्रार्थ-(तएणं ) इसके बाद (ते बहवे देवकुमारा देवकुमारीओ य वे सब देवकुमार एवं देवकुमारिकाएं ( समामेव समोसरण करति ) एक ही काल में मिल गये आगये. ( करित्ता समामेव पंतीओ बंधति ) एक ही साथ पंक्तिमें बंध गये (बंधित्ता समामेव नमसंति ) ओर एक ही साथ पंक्तिबद्ध हुए सबने नमस्कार किया. (नमंसित्ता समामेव पंतिओ अवणमंति ) नमस्कार करके फिर सबने एकही साथ काल में पंक्ति बद्ध हुए नीचे झुके ( अवणमित्ता समामेव उन्नमंति ) नीचे झुककर फिर सब एक
'तएण ते बहवे देवकुमारा य देवकुमारीओ य' इत्यादि ।
सूत्राथ-(तएण) त्या२ ५छी ( ते वहवे देवकुमारा देवकुमारीओ य ) तव्य। सवे भा२ अने वाभारिसे। (समामेव समोसरण करेंति ) मे ४ सभयमा सही साथे मणी गया. (करित्ता समामेव पतीओ बधंति ) सही साथे पतिम मनु मां-थ गया. (बंधित्ता समामेव पंतिओ नमसंति ) भने सही साथे ५तिमद्ध थये। तो सधायाने सौने नभ२४॥२ ४ा. (नमंसित्ता समामेव पंतिओ अवणमंति ) नभ२४२ ४रीने ५छी सी मे४४ ममा पतिम थइननीय नभ्या. ( अवणमित्ता समामेव उन्नमति ) नीथे नभान ५छी सी
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર: ૦૧
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. स . ३९ सूर्याभस्य समुदघातकरणम्
२७१ नमन्ति-नीचैर्भवन्ति, अवनम्य सममेव उन्नमन्ति-उच्चैर्भवन्ति-ऊर्ध्वमवतिष्ठन्ते, एवम्-अनेन प्रकारेण सहितमेव मिलितमेव यथा स्यात्तथा सहैवेति भावः । अवनमन्ति, एवं सहितमेव उन्नमन्ति, उन्नम्य स्तिमितमेव-निश्चलमेव अवनमन्ति, स्तिमितमेव उन्नमन्ति, सङ्गतमेव मिलितमेव यथास्यात्तथा सहैव अवनमन्ति, तथा-सङ्गतमेव उन्नमन्ति उन्नम्य सममेव प्रसरन्ति-विस्तृता भवन्ति-पृथक् प्रथग भवन्तीति भावः । प्रसृत्य सममेव आतोद्यविधानानि वादित्रभेदान् गृह्णन्ति-धारयन्ति, गृहीत्वा सममेव तानि वाद्यानि प्रावदयन्-प्रवादितवन्तः, तथा-प्रागायन्-प्रकर्षेण गीतवन्तः- तथा-प्रानृत्यन् प्रनृत्तवन्तः ॥ सू० ३९ ॥ ही साथ ऊँचे को उटे-ऊँचे हुए अर्थात् खडे हो गये. (उन्नमित्ता एवं साहियामेव ओनमंति एवं साहियामेव उन्नमंति) ऊँचे उठकर फिर वे मिलकर निचे झुके, और मिलकर ही ऊँचे उठे ( उण्णमित्ता थिमियामेव ओनमंति, थिमियामेव उन्नमंति) उठकर फिर वे स्तिमितरूप (निश्चलरूप) से नीचे झुके और स्तिमितरूप से ही ऊंचे उठे (संगयामेव ओनमंति, संगयामेव उन्नमंति,) तथा साथ ही साथ में सब झुके और साथ ही साथ वे सब ऊंचे उठे (उन्नमित्ता समामेव पसरंति, पसरित्ता समामेव आउज्जविहाणाई गेण्हंति, गिण्हित्ता समामेव पवाएंसु, पगाइंसु, पणच्चिसु) उंचे उठकर फिर वे सब के सब एक ही समय में फैल गये. अलग २ हो गये. अलग २ होकर उन्होंने सबने एक ही समय में आतोद्यविधानों (विविधवाजों) को पकड लिया और एक साथ ही एक ही समय में उन बाजों को बजाया, अच्छी तरह से गाया और अच्छी तरह से नृत्य किया।
इसका टीकार्थ मूलार्थ के अनुरूप ही है ॥ सू० ३९ ॥ साथे ९५२ च्या सेटले , मा थया ( उन्नमित्ता एवं सहियामेय ओनमंति, एवं साहिया उन्नमंति ) मा थनि तेस। मया सही साथे इरी नीय नभ्या मने पछी मेही साथे ३२१ मा च्या. (उण्णमित्ता थिमियामेव ओनमंति, थिमियामेव उन्नमंति) मा २४ ५छी तया स्तिमित ३५ निश्च ३५थी नीय नभ्या मन स्तिभित ३५थी असा यया. ( संगयमेव ओनमंति, संगयामेव उन्नमंति) मेथी साथे सो नभ्या मने सही साथे सो अयI S४या. ( उन्नमित्ता समामेव पस. रंति, पसरित्ता समामेव आउज्जविहाणाई गेण्हंति, गिण्हित्ता समामेव पवाएंसु पगाइंसु पणाञ्चिसु) ये ही पछी तया सवे मेरी समयमा विभेरा गया. આમ તેમ ફેલાઈ ગયા. વિખેરાઈને બધાએ એકી સાથે આતે વિદ્યાને–ઘણી જાતના વાજાઓને લીધા અને એકી સાથે એક જ સમયમાં તે વાજાઓને વગાડ્યા. અને બધાએ ખૂબજ સરસ રીતે ગાયું અને નૃત્ય કર્યું
આ સૂત્રાને ટીકાથ મૂલ અર્થ, આ પ્રમાણે જ છે. સૂ. ૩૯
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७२
राजप्रश्नीयसूत्रे ___ मूलम् - किं ते ? उरेण मदं सिरेण तारं कठेण वितारं तिविहं तिसमयरेयगरइयं गुंजावंक कुहरोवगूढं रत्तं तिट्ठाणकरणसुद्धं सकुहरगुंजंत वसततीतललयगहसुपउत्त महुर सम सललियं मणोहर मिउरिभियपयसंचार सुरइ सुणइ वरचारुरूव, दिव्वं णमुसज्ज गेयं पगायावि होत्था ॥ सू० ४० ॥
छाया—किंते उरसि मन्दं शिरसि तारं कण्ठे वितारं त्रिविधं त्रिसमय रेचकरचितं गुआऽवक्रकुहरोपगूढं रक्तं त्रिस्थानकरणशुद्धं सकुहरगुञ्जवंश
'किंते ? उरेण मंदं सिरेण तारं' इत्यादि ।
सूत्रार्थ-(ते) उन पूर्वोक्त देवकुमारोंने एवं देवकुमारिकाओं ने (किं) किस प्रकार से (गेय) गाना गाया यही बात सूत्रकार ने इस सूत्र द्वारा प्रकट की है वे कहते हैं कि उन लोगों ने (उरेण मंद) पहिले तो गान को हृदय में मन्दरूप से उठाया-गाया बाद में (सिरेण तारं ) शिर में उसे पहिले की अपेक्षा कुछ ऊँचे स्वर से उठाया. (तिविहं तिसमयरेयगरइयंगुंजावककुहरोवगूढरत्तंतिट्ठाणकरणसुद्धं ) इस तरह जो भी गाना उन्होंने गाया वह उक्त इन तीन प्रकार से करके गाया अतः वह प्रत्येक उनका गाना त्रिसमय रेचक से रचित था. रेचक शब्द का अर्थ है श्वास को बाहर निकालना त्रिसमयका अर्थ है तीन काल विभाग विशेष जिस रेचक में हैं वह इस रेचक से जो गाना संपन्न होता है वह गाना त्रिसमय रेचक रचित
__ 'किंते १ उरेण मद सिरेण तार' इत्यादि ।
सूत्रा---(ते) पूरित ते मारे। तभ०४ मारिया (किं) पी शत (गेयं ) जाता गाय ते सही सूत्र॥२ मा सूत्र 43 2 रे छ-त।
छ- ते साये ( उरेण मंद) पद तो तयम म म ३५मां उपायु. त्या२ पछी (सिरेण वितारं ) शिरमा तेन पता २di x अया सा पाउयुगायु त्या२ पछी ( कंठे वितार) मा पधारे स्वरे उपायु (तिविहं तिसमयरेयगरइयं गुंजावककुहरोवगूढं रत्तं तिट्टाणकरणसुद्ध) मा प्रमाणे તેમણે જે કંઈ ગાયું તે પૂર્વોક્ત ત્રણ રીતે ગાયું. એથી તેમનું દરેકે દરેક ગીત ત્રિસમય રેચકથી રચિત હતું. રેચક શબ્દનો અર્થ થાય છે શ્વાસને બહાર કાઢો. ત્રિસમયને અર્થ આ પ્રમાણે છે કે ત્રણ કાળ વિભાગ વિશેષ જે રેચકમાં છે તે, આ રેચકથી જે ગીત યુક્ત હોય છે જે ગીત ત્રિસમય રેચક રચિત હોય છે. તેમજ તેમનું તે તે ગીતે
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ४० सूर्याभस्य समुदघातकरणम् तन्त्रीतलताललयग्रहसंप्रयुक्त मधुरं समं सललितं मनोहरं मृदुरीमितपदसञ्चार सुरतिवरचारुरूपं दिव्यं नाटयसज्ज गेयं प्रगीता अपि अभवन् ॥ सू० ४०॥ होता है. तथा वह उनका गाना गुञ्जाऽवक्रकुहरोपगह था. अर्थात् गुंजाप्रधान ऐसे अवक्र शब्द निकलने के मार्ग के अप्रतिकूल विवरों से उपगृह -युक्त था, रक्त-रागयुक्त था, तथा त्रिस्थान करण से शुद्ध था. अर्थात् उर, शिर एवं मस्तक में स्वरसंचाररूप क्रिया से शुद्ध था, ( सकुहरगुंजतवंसतंतीतलताललयगहसुसंपउत्तं महुरं समं सललिय मणोहरं) तथा इस गाने में जो वंश-वांसुरी बजाई जा रही थी वह अपने विवरसहित गुंजित हो रही थी. वीणा भी इसका साथ दे रही थी । तल करतल का बजाना, ताल देना लय का होना, इन सब अपने साधनों से वह गाना युक्त था, इसलिये वह गाना मधुर था, सम था. सललित-मधुर स्वर एवं मूर्च्छना से युक्त था मन को हरण करने वाला. (मिउरिमियपयसंचारसुरइसुणइवरचारुरूवं दिव्वं गट्टसज्ज-गेयंपगीयावि होत्था) मृदु एवं रिमित ऐसे पदसंचार से युक्त था, सुनने वालों को प्रीति का जनक था. शोभन समाप्ति से युक्त था. प्रधान सुन्दर स्वरूपवाला था, अपूर्व था. एवं नृत्य में तत्पर था. ऐसे गाने को उन्होंने गाया. । ગુંજાવક્રકુહરોપગૂઢ હતું એટલે કે ગુંજા પ્રધાન એવા અવક શબ્દ નીકળવાના માર્ગના અપ્રતિકૂલ વિવરાથી ઉપગૂઢયુક્ત હતું, રક્ત-રાગ યુક્ત હતું તેમજ ત્રિસ્થાન કરણથી શુદ્ધ હતું. એટલે કે ઉર; શિર અને મસ્તક સ્વર સંચાર ३५ जियाथी शुद्ध तु. (सकुहरगुंजतवंसतेतीतलताललयगहसंपउत्तं महुरं समं सललियं मणोहरं ) तेम०४ मा गीतमा वसणी qualमा मापी ती ते पाताना વિવરસહિત ગુંજિત થઈ રહી હતી. વિણ પણ સાથે સાથે વગાડવામાં આવી રહી હતી, તલ-તાળીઓ વગાડવી. તાલ આપો, લય આ સર્વે પોતાના સાધનથી તે ગીત યુક્ત હતું. એથી તે ગીત મધુર હતું, સમ હતું સલલિત, મધુર स्वर भने भूछना युत तुं मनोहारी तु. (मिउरिभियपयसंचारसुरइ सुणइवरचारुरूवं दिव्वं णट्टसज्ज गेयं पगीयावि होत्था ) भृढ भने रिमित थेn ५४सय. રણથી યુક્ત હતું. સાંભળનારાઓ માટે પ્રેમ ઉત્પન્ન કરનારું હતું, શોભન સમાસિથી યુક્ત હતું. પ્રધાન સુંદર સ્વરૂપવાળું હતું. અપૂર્વ હતું અને તત્પર હતું. એવા ગીતને તેઓ બધાએ ગાયું.
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૭૪
राजप्रश्नीयसूत्रे 'किं ते ! उरेण मदं' इत्यादि
टीका-कि-कथं केन प्रकारेण ते-पूर्वोक्ताः देवकुमारा देवकुमार्यश्चैवं गेयं प्रगीतवन्तं इति पूर्वेण सम्बन्धः। उत्तरयति-उरसि-हृदये मन्दम् प्रगीताः, ऐवं शिरसि तारम्-अत्युच्चैः, कण्ठे वितारम्-अत्युच्चस्तराम् एतेन यथार्थलक्षणोपेतं प्रगीतवन्त इति सूचितम् , गाने हि-प्रथमतो गीतमुत्क्षिप्यते उत्क्षेपकाले च गीतं मन्दं भवति 'आदिमिउ आरभंता' ( आदिमृदुमारभमाणाः) इति वचनातू, एवमकृते गानगुणक्षतिसम्भवात् , अतएव-'उरसि मन्दम्' इत्युतमिति, ततो गायतां जनानां मूर्धानमभिनन् स्वरोऽत्युच्चै भवति स च स्वरो
टीकार्थ-किस प्रकार से देवकुमारों ने एवं देवकुमारिकाओं ने गाना गाया-इसी बात को सूत्रकार ने इस सूत्र द्वारा प्रकट किया है, कहते हैं कि उन देवोंने जो गाना गाया वह गाना पहिले तो उन्होंने हृदय में मन्दरूप से गाया, बादमें उसे कण्ठ में पहिले की अपेक्षा कुछ उँचे स्वर से गाया. और फिर बाद में ध्वनि को कण्ठ में लाकर उसे और ऊँचे स्वर से गाया. इस तरह गाने के जो लक्षण होते हैं उन लक्षणों से उपेत करके उन्होंने गाना गाया, यह इस तरह कथन से सूचित किया गया है. गाने में पहिले गीत को उठाया जाता हैं अतः जब गीत को उठाया जाता है तब वह गीत (मिउ ) मृदु-मन्द होता है, क्यों कि 'आदिमिडं आरभंता' ऐसा नियम है. यदि ऐसा नहीं किया जाता है तो गानगुण में क्षति आ सकती है, इसी कारण 'उरसि मन्दं' ऐसा कहा गया है । इसके बाद गानेवालों के मस्तक का
ટીકાથુ–દેવકુમારો, અને દેવકુમારિકાઓ એ ગીત કેવી રીતે ગાયું. તે જ વાત સૂત્રકાર આ સૂત્ર વડે સ્પષ્ટ કરવા માંગે છે. આ સૂત્રમાં તેઓ કહે છે કે તે દેવોએ જે ગીત ગાયું તેને પહેલાં તેમણે હૃદયમાં મંદ રૂપમાં ગાયું ત્યાર પછી તેને કંઠ પ્રદેશમાં પહેલાં કરતાં કઈક ઊંચા સ્વરે ગાયું અને ત્યાર પછી ધ્વનીને કંઠ પ્રદેશમાં લાવીને તેને પહેલાં કરતાં પણ મોટા સ્વરે ગાયું આ રીતે ગાવાના જે લક્ષણે હોય છે તે સર્વ લક્ષણેથી યુક્ત ગીત તેમણે ગાયું આ વાત આ કથન વડે સૂચિત થાય છે જે ગાવામાં સૌ પહેલાં ગીતને ઉપાડવામાં भाव छ. मेथी न्यारे पापामां आवे छे त्यारे ते (मिउ) भृदु-म डेय छ. भ. 'आदिमिउआरभंता' त नियम छ भाबु ४२वामा माय नडतो भीतनी शुश्वत्तामा क्षति य श म छे थी 'उरसीमन्दं' કહેવામાં આવ્યું છે. ત્યાર પછી ગાવાવાળાના મસ્તકને અભિઘાત કરતે સ્વર
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર: ૦૧
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७५
सुबोधिनी टीका. सू. ४० सूर्याभस्य समुदघातकरणम् द्वितीयं वा तृतीय स्थानमाधराधति, अत एवोक्तम् 'शिरसि तारम् ' इति स च स्वरः शिरसःप्रति-निवृत्तः सन् कण्ठे भ्रमति, तत्र म्रमन् मधुरतरो भवति, अत एवोक्तम्-'कण्ठे वितारम्' इति, इति सङ्गीतप्रक्रिया । एवं त्रिविधत्रिप्रकारकं, प्रत्येकं त्रिसमयरेचकरचितं-त्रयः समया:-कालविभागविशेषा यस्मिन् सः, एतादृशो रेचक:-श्वासबहिनिस्सारणः, तेन रचितं-सम्पादितं गेयं प्रगीतवन्तः । तथा-गुआऽवक्रकुहरोपगढ़-गुञ्जनं, तत्प्रधानानि यानि अवक्राणि-शब्दनिःसरणमार्गाप्रतिकूलानि कुहराणि-विवराणि तैः उपगढअभिघात करता हुआ स्वर अति ऊँचा हो जाता है उस सयम वह स्वर द्वितीय अथवा तृतीय स्थान पर आरूढ हो जाता है. इसलिये 'शिरसि तारम्' ऐसा कहा गया है । वह स्वर जब मस्तक से निवृत्त होता हुआ कण्ठ में भ्रमण करता है. तब वह भ्रमण करता हुआ वह मधुरतर हो जाता है, इसीलिये 'कंठे वितारम् ' ऐसी संगीत की प्रक्रिया है. इस प्रकार तीन तरह का प्रत्येक गेय उन्होंने त्रिसमयरेचक से रचित हुआ ही गाया. जिस रेचक में-श्वासके बाहर निकालने में तीन समय-कालविभागविशेष लगते हैं उसका नाम त्रिसमयरेचक है, इस त्रिसमययुक्तरेचक से जो गाना संपादित होता है वह गाना त्रिसमय रेचकरचित होता है । तथा 'गुञ्जावक्रकुहरोपगढं गेयं गेयवन्तः' ऐसा गाना गाया कि जो गुञ्जावक्रकुहरोपगूढ था गुञ्ज नाम गुञ्जन-गूजने का है, जिस गाने में गूंजन प्रधान कुहर-विवर अवक्र शब्दों के निकलने के मार्गसे अप्रतिकूल होते है,
और ऐसे कुहरों से जो गाना उपगूढ-युक्त होता है, वह गाना બહુ જ ઉંચે થઈ જાય છે તે વખતે તે સ્વર બીજા કે ત્રીજા સ્થાન ઉપર આરૂઢ थ६ सय छ. मेटा माटे 'शिरसि तारम् ' माम ४डेवामा मायुं छे. मेथी તે સ્વર જ્યારે મસ્તકથી પાછા ફરી કઠમાં ફરે છે ત્યારે ત્યાં ફરતો તે સ્વર मधु२ तर २४ लय छे. मेथी ०१ 'कंठेवितारम् ' म प्रभारी सेवामा साम्यु છે. એવી સંગીતની પ્રક્રિયા છે. આ રીતે ત્રણ જાતનું દરેક દરેક ગીત તેમણે ત્રિસમય રેચકથી રચિત થયેલું જ ગાયું. જે રેચકમાં શ્વાસને બહાર કહાડવમાં– ત્રણ સમય–કાળ વિભાગ વિશેષ લાગે છે, તે ત્રિસમય–રેચક–રચિત હોય છે. तभा 'गुजावक्रकुहरोपगूढ गेय गेयवन्तः' तेभारे मे ॥ २ ngકુહરપગૂઢ હતું. ગુંજ ગુંજનનું નામ છે. જે ગીતમાં ગુજન પ્રધાન કુહરવિવર-અવક શબ્દોને નીકળવાના માર્ગને અપ્રતિકૂળ હોય છે એવાં કુહાથી જે ગીત ઉપગૂઢ-યુક્ત હોય છે, તે ગીત ગુંજાપ્રધાન અવક કુહર યુક્ત હેવા
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७६
राजप्रश्नीयसूत्रे युक्तं गेयं प्रगीतवन्तः, एवमग्रेऽपि, तथा-रक्तं-रागयुक्तं, तथा-त्रिस्थानकर णशुद्धं-त्रिस्थानेषु उरः शिरः कण्ठेषु यत् करणं-क्रिया स्वरसञ्चारः, तेन शुद्धंएवं च-उरः शुद्धं शिरः शुद्ध कण्ठशुद्धं च, तत्रायं क्रमः-यदि उरसि सञ्चरन् स्वरः स्वभूमिकानुसारेण विशालो भवति तदा उरः शुद्धो भवति, तादृशस्वरयोगाद्गीतमुरःशुद्धमुच्यते एवमग्रेऽपि यदा च कण्ठे स स्वरः सञ्चरितो भवति तत्र च न स्फुटति तदा कण्ठशुद्धो व्यवहियते, यदा स शिरसि सञ्चरितः सन् सानुनसिको भवति तदा स शिरः शुद्धो व्यपदिश्यते. यद्वात्रिस्थानरूपैः करणः-साधनैः श्लेष्मणाऽव्याकुलत्वाच्छुद्धैर्गीयमानमपि शुद्धम् कण्ठशिरःशुद्धत्वात् त्रिस्थानकरणशुद्धम् , तथा-सकुहरगुञ्जद्वंशतन्त्रीतलताललय
गुंजाप्रधान अवक्र कुहरों से युक्त होने से गुञ्जावक्र कुहरोपगुढ माना जाता है। तथा जो उन्होंने गाया-वह राग,-रागयुक्त था, तथा त्रिस्थान करण से शुद्ध था-उर शिर, कंठ इन तीन स्थानों में करणस्वरसंचाररूप क्रिया. से शुद्ध था. इस तरह उरः शुद्ध. शिरः शुद्ध और कंठशुद्ध गाना गाया यहां ऐसा क्रम है-यदि उरः स्थल में संचरण करता हुआ स्वर अपनी भूमिका के अनुसार विशाल होता है-तब वह उरः शुद्ध स्वर कहलाता है, ऐसे स्वर के योग से गीत उरः शुद्ध कहा जाता है, इसी प्रकार से आगे भी जब कण्ठ में वह स्वर संचरित होता है-वहां फटता नहीं है तब वह स्वर कण्ठ शुद्ध कहलाता है और जब वह मस्तक में सचरित होता हुआ अनु. नासिकसहित होता है तब वह स्वर शिरःशुद्ध कहलाता है. अथवा श्लेष्मा से अव्याकुल होने के कारण हुए ऐसे त्रिस्थानरूप करणों से गीयमान भी गाना उरः कंठ एवं शिर शुद्ध होता हैं अतः वह भी त्रिस्थानकरण
બદલ ગુંજાવક્ર કુહરોપગૂઢ માનવામાં આવે છે તેમજ જે ગીત તેમણે ગાયું તે ૨ક્ત–રાગ યુક્ત હતું તેમજ ત્રિસ્થાન-કરણથી શુદ્ધ હતું, ઉરશિર અને કઠ આ ત્રણે સ્થાનમાં ગીત ગાવામાં આવ્યું અહીં આ જાતને ક્રમ છે. જે ઉરસ્થળમાં સંચરણ કરતે સ્વર પિતાની ભૂમિકા મુજબ વિશાળ હોય છે ત્યારે તે ઉરઃ શુદ્ધ સ્વર કહેવાય છે. એવા સ્વરના યોગથી ગીત ઉરઃ શુદ્ધ કહેવાય છે આ પ્રમાણે તેના પછી પણ જ્યારે કંઠમાં તે સ્વર સંચરિત થાય છે, ત્યાં ફાટી જતે નથી ત્યારે તે સ્વર કંઠ શુદ્ધ કહેવાય છે. અને જ્યારે તે મસ્તકમાં અથવા શ્લેષ્માથી અવ્યાકુળ હવા બદલ શુદ્ધ થયેલા એવાં ત્રણ સ્થાન રૂપ કરણેથી નીયમાન ગીત પણ ઉરદ કંઠ અને શિરઃ શુદ્ધ હોય છે એથી તે પણ ત્રિસ્થાન કરણ
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७७
सुबोधिनी टीका. सू. ४० सूर्याभस्य समुद्घातकरणम् ग्रह सुसंप्रयुक्त सकुहरः-विवरसहितः गुञ्जन्-गुअितो भवश्व यो वंशः सः, तथा-तन्त्रीवीणा, तलं-करतलं तालं-तत्स्वरानुवति यथास्यात्तथा लयः-साम्यं तन्त्र्याः स्वरप्रकारो वा, एतेषां ग्रहणेन-यथावद्ग्रहणेन सुसम्प्रयुक्तम्-सुष्टु सम्पादितम् , अत एव मधुरं-श्रवणरमणीयं समं-यमानं सललितं मधुरस्वरमूर्च्छनासहितम् , अत एव-मनोहरं-श्रोतृजनमनोहरणकारकं, तथा-मृदुरिभितपदसञ्चारं-मृदुः-कोमलस्वरयुक्तः, यत्र स्वरोऽक्षरेषु घोलना स्वरविशेषेषु च सश्चरन् रगतीव प्रतिभासते स पदसञ्चारो रिमित उच्यते एवं च मृदुःरिभितः पदसञ्चारो यत्र तद् मृदुरिभितपदसञ्चारं सुरति-सु-शोमना रतिःशुद्ध कहलाता है । तथा जो गाना उन्होंने गाया वह सकुहर गुंजवंशवाला था, अर्थात् जो वहां वंश-वांसुरी बजाई जा रही थी वह विवरसहित थी, और गुंजित स्वरवाली थीं. तंत्री-वीणा भी युक्त था, अथवा लयवालातंत्री के स्वर प्रकारवाला था. इसीसे वह श्रवण रमणीय बन रहा था, सम या समान था. सललित-मधुर स्वर एवं मूछना से युक्त था, अतएव श्रोतृजनों के मन को हरण करने वाला था. तथा मृदुरिभितपदसंचारवाला था, पद संचार वहां मृदु-कोमल स्वरवाला था, एवं घोलना स्वरविशेषों में संचार करता हुआ स्वर पद संचार को रंग सा रहा है ऐसा प्रतिभासित होता था. जहां स्वर घोलना स्वरविशेषों में संचार करता हुआ पद संचार को रंग रहा है ऐसा मालूम देता है वह पदसंचार रिभित कहलाता है इस तरह वहां पद संचार मृदु और रिभित था सुननेवालों को उसमें बहुत अच्छी प्रीति जगती रहती थी, इस कारण वह सुरति थाશુદ્ધ કહેવાય છે. તેમજ જે ગીત તેમણે ગાયું તે સકુહરગુજÁશવાળું હતું એટલે કે જે ત્યાં વંશ–વાંસળી વગાડવામાં આવી રહી હતી તે સહિત હતી અને ગુંજિત સ્વર વાળી હતી. તંત્રી–વીણું પણ ત્યાં વગાડવામાં આવી હતી, તલ-તાલ પણ અપાઈ રહ્યો હતો, તે ગીત લયથી પણ યુક્ત હતું. અથવા લય યુક્ત તંત્રીના સ્વર પ્રકારવાળું હતું. એથી જ તે શ્રવણ રમણીય હતું. સમ હતું. સમાન હતું. સલલિત હતું. મધુર સ્વર તેમજ મૂચ્છનાથી યુક્ત હતું. એથી શ્રાતાઓના મનને આકર્ષના હતું. તેમજ મૃરિભિત પદ સંસારવાળું હતું ત્યાં પદ સંચરણ મૃદુ–કોમળ–સ્વરવાળું હતું તેમજ ઘેલના આ જાતના સ્વર વિશેષમાં સંચરણ કરતું તે સ્વર-પદ–સંચરણને રંગી રહ્યું હોય તેમ લાગતું હતું. જ્યાં સ્વર ધેલના સ્વર વિશેષમાં સંચરણ કરતો પદ સંચરણને રજિત કરતો હોય તેમ લાગે છે તે પદ સંચાર “રિભિત' કહેવાય છે. આ રીતે ત્યાં પદ સંચાર મૃદુ અને રિભિત હતો. સાંભળનારાંઓને તેમાં બહુ જ પ્રીતિ ઉત્પન્ન થઈ રહી
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७८
__ राजप्रश्नीयमचे प्रीतिः श्रोतृणां यत्र तत् सुरतिप्रीत्युत्पादकम् , तथा-सुनति-सु-शोभना नतिः-नमनं-समाप्ति यंत्र तथा-वरचारुरूपं-वरं-प्रधान,-सुन्दरं रूपं-स्वरूपंयस्य तत्तथा, दिव्यम्-अपूर्वम् , नाटयसज्ज-नृत्यतत्परं गेयं-गीतं प्रगीताःप्रगीतवन्तः अपि-अपिशब्दः समुच्चये, अभवन्-अभूवन् ॥ सू० ४०॥
मूलम्—किं ते ? उद्धमंताणं संखाणं सिंगाणं संखियाणं खरमहीणं पेयाणं परिपिरियाणं, आहम्मंताणं पणवाणं पटहाणं, अप्फालिजमाणाणं भंभाणं होरभाणं तालिज्जताणं भेरीणं झल्लरीणं दुंदुहोणं, आलवंताणं मुरयाणं मुइंगाणं नंदीमुइंगाणं, उत्तालिज्जंताणं आलिगाणं कुंतुंबाणं गोमुहीणं मद्दलाणं, मुच्चिज्जताणं वीणाणं विपचीणं वल्लकीणं कुट्टिजंताणं महंतीणं कच्छभीणं चित्तवीणाणं सारिजंताणं वद्धीसाणं सुघोसाणं णंदिघोसाणं, फुटिज्जतोणं भामरोणं छब्भामरोणं परिवाइणीणं छिप्पंतोणं तूणाणं तुंबवीणाणं, आमोडिज्जंताणं आमोयाणं (झंझाणं) नउलाणं, अच्छिज्जेतीणं मुमंदाणं हुडुक्कीणं विचिक्कीणं वोइज्जताणं करडाणं डिडिमाणं किणियाणं कडंबाणं, वाइज्जताणं ददरगाणं अर्थात् प्रीति का उत्पादक था. गाने का अवसान-समाप्ति-सुन्दर ढंग से जहां होती थी वह गान सुनति कहलाता है-यहां ऐसा ही था. इसलिये यह भी सुनति था तथा इसका वर-प्रधान, एवं चारु-सुन्दर था. इसलिये यह वरचारुरूप था. अपूर्व था इसलिये यह दिव्य था. नृत्य तत्पर था, इसलिये यह नाट्यसज्ज था, ॥ सू० ४० ॥ હતી. એથી તે સુરતિ હતો–એટલે કે પ્રેમસ્પાદક હતો. ગતીની સમાપ્તિ
જ્યાં સુંદર રીતે થાય છે, તે ગીત સુનતિ કહેવાય છે. અહીં એવું જ હતું એથી જ એ પણ સુનતિ હતું. તેમજ સુંદર હતાં એટલા માટે એ વર ચારૂ રૂપ હતું અપૂર્વ હતું એથી તે દિવ્ય હતું નૃત્ય તત્પર હતું એથી તે નાટય स तु. ॥२४०॥
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ४१ सूर्याभस्य समुद्घातकरणम
२७९ कुत्थुवाणं कलसियाणं मडुयाणं आताडिज्जंताणं तलाणं तालाणं कसमालाणं, घटिज्जंताणं रिंगिसियाणं लत्तियाणं मगरियाणं सुरसुमारियाणं फुमिज्जंताणं वंसाणं वेलूण वालीण परिल्लीणं बद्धगाणं ॥ सू० ४१ ॥
छाया-किं ते ? उद्धमायमानेषु शङ्खषु शृङ्गेषु शटिकासु खरमुखीषु पेयासु परिपिरिकासु आहन्यमानेषु पणवेषु पटहेषु आस्फाल्यमानासु भम्भासु होरम्भासु ताडयमानासु भेरीषु झल्लरीषु दुन्दुभिषु आलपत्सु मुरजेवु मृदङ्गेषु नन्दीमृदङ्गेषु उत्ताडथमानेषु आलिङ्गेषु कुस्तुम्वेषु गोमुखीषु मईलेषु मूच्छर्यमा
'किंते उद्धमंताणं' इत्यादि ।
सूत्रार्थ-(किंते) और भी किस प्रकार से उन देवकुमारोंने एवं देवकुमारिकाओंने गाना गाया. इसी बात को आगे और भी सूत्रकार इस सूत्रद्वारा प्रदर्शित कर रहे हैं ( उद्धमंताणं संखाणं, सिंगाणं, संखियाणं, खरमुहीणं, पेयाणं, परिपिरियाण) शंखों के, श्रृङ्गो के शंखिकाओं के, खरमुखियों के, पेयों के, परिपिरिकाओं के बजने पर ( आहम्मंताणं पणवाण, पटहाणं. अप्फालिज्जमाणं, भंभाणं होरंभाणं) पणवों के पटहों के, ताडित होने पर तथा भंभाओं एवं होरंभाओं के बजाये जाने पर (तालिज्जताणं भेरीणं झल्लरीणं दुंदुहीणं) तथा भेरियों के झल्लरियों के एवं दुन्दुभियों क बजने पर ( आलबंताणं मुरयाणं, मुइंगाणं, नंदीमुइंगाणं) मुरजों के, मृदङ्गों के एवं नन्दी मृदङ्गों के बजाने पर ( उतालिज्जताणं
'किंते उद्धसंमाण' इत्यादि ।
सूत्राथ-( किंते) ते मारे। तभ०४ देवमारीमा से भी रीते ५५ ४४ ढमे ola आयुं ते पातने सूत्रा२ मा सूत्र 43 २५४ ४२ छे -( उद्धमं. ताण संखाणं, सिंगाणं, संखियाणं, खरमुहीणं, पेयाण परिपिरियाण) शमी, श्रृंगी, शमिमी, मरमुभिसा, पेये। परिवरिशी वामां भाव्या त्यारे ( आहम्मंताणं पणवाणं पटहाण, अप्फालिज्जमाणाणं भभाणं होरंमाण) ५८ ५टले। વગાડવામાં આવ્યા ત્યારે તેમજ ભંભાઓ અને હોરંભાએ જ્યારે વગાડવામાં साव्या त्यारे (तालिज्जताणं भेरीण झल्लरीणं दुंदुहीण) तमन मेशया अवशो! अनेडली वाम मावी त्यारे (आलबंताणं मुरयाणं, मुइंगाणं, नंदीमुइंगाणं ) भुने, भृग न भृग न्यारे माव्या त्यारे (उत्ताविजंताणं आलिंगाण' कुंतुवाण' गोमुहीण महलाणं, मुच्छिज्जंताण वीणाण वीपंचीण
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૦
राजप्रश्नीयसूत्रे नासु वीणासु विपञ्चीषु वल्लकीषु कुट्यमानासु महतीषु कच्छपीषु चित्रवीणासु सार्यमाणासु वध्वीसासु सुघोषासु नन्दिघोषाषु कुट्यमानासु भ्रामरीषु षङ्भ्रामरीषु परिवादिनीषु स्पृश्यमानासु तूणासु तुम्बवीणासु आमोटयमानेषु आमोटेषु कुम्भेषु (झझासु) नकुलेषु आच्छिद्यमानेषु मुकुन्देषु हुडुक्कासु विचिक्कीषु वाद्यमानेषु करटेषु डिण्डिमेषु किणिकेषु कडम्बेषु वाद्यमानेषु दईरकेषु दईरिकासु कुस्तुंबेसु मईकेषु आतोद्यमानेषु तलतालेषु कांस्यतालेषु घट्टयमानासु रिङ्गिसिकासु लत्तिकासु मकरिकासु शिशुमारिकासु फूक्रियमाणेषु वंशेषु वेणुषु वालीषु परिलीषु बद्धकेषु ॥ सू० ४१ ॥ आलिंगाणं कुंतुवाणं गोमुहीणं मद्दलाणं मुच्छिज्जंताणं वीणाणं विपंचीणं वल्लकीणं कुंद्विज्जताणं महंतीणं कच्छभाणं चित्तवीणाणं ) आलिङ्गों के कुस्तुम्बों के गोमुखियों के, मर्दलों के बजने पर, वीणाओं के, विपश्चियों के बल्लकियों के बजने पर, बडी २ कच्छपियों के एवं चित्रवीणाओं के बजने पर ( सारिज्जताणं वद्धीसाणं सुघोसाणं गंदिघोसाणं ) वध्वीसाओं, सुघोषाओं एवं नंदिघोषाओं के बजने पर (फुट्टिजंतीणं भामरीणं छब्भामरीण परिबाइणीणं छिप्पतीणं तूणाणं तुंबवीणाणं) तथा भ्रामरी, षड्भ्रामरी, परिवादिनी एवं सप्ततन्त्री, इनके बजने पर, तथा तूणा तुम्बवीणा इनके बजने पर ( आमोडिज्जताणं आमोयाणं कुंभाणं ( झंझाणं ) नउलाणं, अच्छिजंतीणं मुगदाणं हुडुक्कीणं विचिक्कीणं) तथा आमोट, कुम्भ ( झंझा) एवं नकुला इनके बजने पर, तथा मुकुन्द, हुडुक्का एवं विचिक्को इनके बजने पर ( वाइज्जताण करडाणं डिंर्डिमाणं किणियाणं कडंबाण, वाइज्जताणं, दद्दरिगाणं, कुन्थुवाणं, कलसियाणं, मडुयाणं ) करट, डिडिम, किणिक, एवं वल्लकीण, कुट्टिज्जताण महंतीण कच्छभीण' चित्तविणाण') मालिंगी, सुस्तुमा, गोमुभीया, महता, वी , विथियो, पीसी, भोटरी ४२७पास तेमन चित्रविसे 441म मावी त्यारे ( सारिज्जंताण वद्धीसाण सुघोसाण णदिघोसाण' ) वासायी, सुधापासी, तम नहिषामा न्यारे भावी त्यारे (फुट्टिज्जताण भामरीण छब्भामरीण परिवादणीण छिप्पंतीण तूणाण तुंबवीणाण) तेभ प्रामरी, पाभरी, परिवाहिनी, साती तू! तुमवीस न्यारे वाम मावी त्यारे ( आमोडिज्जंताण अमोयाण' कुंभाण (ज्ञज्ञाण) नउलाण अच्छिज्जतीण मुगंदाण' हुडुक्कीण विचिक्कीण) तम આમોટ, કુંભ ( ઝંઝા) અને નકુલા તેમજ મુકુંદ, હુડુક્કા અને વિચિક્કી જ્યારે qualमा भावी त्यारे (वाइज्जताथ करडाण डिंडिमाण किणियाण, कडं
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८१
सुबोधिनी टीका सू० ४१ सूर्याभेण नाट्यविधिप्रदर्शनम्
'किं ते ? उद्धमंताणं' इत्यादि
टीका-पुनश्च किम्-कथं केन प्रकारेण ते-देवकुमाराः देवकुमार्यश्च, प्रगीतवन्तः, इति पूर्वेण सह सम्बन्धो वाच्यः । उत्ध्मानेषु-मूले प्राकृतत्वात्सप्तम्यर्थे षष्ठी, एवमग्रेऽपि-तेन शर्केषु उद्ध्मायमानेषु-शब्दायमानेषु सत्सु प्रगीतवन्तः-प्रनृतवन्तश्च । एवं श्रृङ्गेषु श्रृङ्गाकार-वाद्यविशेषेषु उद्ध्मायमानेषु
कडम्ब इनके बजने पर तथा दद्दुरक दईरिका, कुस्तुम्ब, कलशिका, एवं मड्डुक इनके बजने पर, तथा तथा ( आताडिज्जताणं तलाणं, तालाणं, कंसतालाणं घट्टिज्जंताणं रिंगिसियाणं लत्तियाणं मगरियाणं, सुसुमारियाणं ) करतल तालों के एवं कांस्यतालों के बजने पर, तथा रिङ्गिसिका, लत्तिका, मकरिका, एवं शिशुमारिका इन वाद्यविशेषों के बजने पर (फुमिज्जंताणं वसाणं, वेलणं, वालीणं, परिल्लीणं, बद्धगाणं, तथा वंश-वंशी, वेणु, वाली, परिली एवं बद्धक इन सबके मुख की वायुओं से पूरित होकर बजने पर उन सब देवकुमारोंने एवं देवकुमारिकाओंने गाया. ।
टीकार्थ-इस सूत्र द्वारा पूर्वोक्त विषय की ही पुष्टि की गइ हैं, अर्थात् ऐसा होने पर उन देवकुमारोंने एवं देवकुमारिकाओं ने गाना गाया-कैसा होने पर ? तो इसके लिये इसमें कहां गया है कि शंखों के बजाये जाने पर, शृङ्गों के शृङ्गाकार वाले वाद्यविशेषो के बजाये जाने बाण वाइज्जंताण दद्दरिगाण' कुत्थुवाण कुलसियाण भडुयाण ) ४२८, मि , કિણિક, અને કડબ જ્યારે વગાડવામાં આવ્યા ત્યારે તેમજ દરક, દર્દરિકા,
स्तु म, शिक्षा भने म न्यारे 43वामा माव्या त्यारे (आताडिज्जताणं तलाणं, तालाण कंसतालघटिजंताणं रिंगिसियाणं लत्तियाण मगरियाण सुसुमारियाण') ४२तस ताal, siस्यता न्यारे पापामा भाव्या त्यारे तेभ लिસિકા, લત્તિકા, મારિકા અને શિશુમારિકા આ બધા વાઘવિશે વગાડવામાં આવ્યા त्यारे ( फुमिजताण वेसाणं वेलूणं वालीणं, परिल्लीणं बद्धगाण ) तेम १'श-पासणी વેણું, વાલી, પરિલી અને બદ્ધક મેના વાયુથી પૂરિત થઈને આ બધા વાજાઓ વગાડવામાં આવ્યા ત્યારે તે દેવકુમારે તેમજ દેવકુમારિકાઓ એ ગીત ગાયું.
ટીકાર્થ–આ સૂત્ર વડે પૂર્વ વણિત વિષયની જ પુષ્ટિ કરવામાં આવી છે. એટલે કે એવું થયું ત્યારે તે દેવકુમારો તેમજ દેવકુમારિકાઓએ ગીત ગાયું. શું થયું ત્યારે તેમણે ગીત ગાયું ? તે એના માટે આ સૂત્રમાં કહેવામાં આવ્યું છે કે જ્યારે વગાડવામાં આવ્યા ત્યારે, શુગો-શૃંગના આકાર જેવા વાવ
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८२
राजप्रश्नीयसूत्रे सत्सु तथा-शङ्खिकासु-हस्वशङ्खविशेषेषु खरमुखीषु-वाद्यविशेषेषु पेयासु-महाडक्कासु, परिपिरिकासु-वाद्यविशेषेषु उद्ध्मायमानासु, सतीसु तथा-पणवेषुढक्कासु लघुढक्कासु वा, पटहेषु-ढक्कासु आहन्यमानेषु सत्सु. तथा-भम्भासुभी भी शब्दकारकवाद्यविशेषेषु-भेरीभेदेषु होरम्भासु-महाढक्कासु, वीणासु बिपञ्चीसु-तन्त्रीत्रययुक्तषीणासु च आस्फाल्यमानासु हस्तेन ताडयमानासु सतीषु. तथा-भेरी-ढक्काषु कृतिवाद्यविशेषेषु, झल्लरीषु-वर्मावनद्धासु विस्तीर्णवलयाकारासु वाद्यविशेषभूतासु, दुन्दुभिषु-भेर्याकारेषु सङ्कचितमुखेषु देव वाद्यविशेषेषु च ताडयमानेषु-आहन्यमानेषु सन्सु, तथा-मुरजेषु-महाप्रमाण, पर, शङ्खिकाओं-छोटे २ शंखों के बजाये जाने पर, खरमुखियोंके बजाये जाने पर पेयाओं के महाढक्काओं (बडाढोल ) के, एवं देवकुमारिकाओंने गाया. इसी तरह का सम्बन्ध आगे भी लगाना चाहिये-इसी प्रकार से आगे भी ऐसा ही कथन जानना चाहिये. तथाच पणव-भाण्डढक्का अथवा लघुढक्का ( छोटाढोल ) और पटह ढक्का इनके बजाये जाने पर, तथा भम्भाओं-भी भी शब्द कारकवाद्यविशेषों जो कि भेरी के ही भेदों में हैं-वजने पर, होरम्भाओं के-महाढक्काओं के एवं वीणाओं के विपश्चियों के–तन्त्रीत्रययुक्त वीणाओं के हाथों से बनाये जाने पर, तथा-भेरियों के ढक्काकृतिवाले वाद्यविशेषों के, झल्लरियों के चमडे से मडे हुए, एक विस्तीर्ण वलय के आकारवाले वाद्यविशेषों एवं दुन्दुभियों के-भेरी के आकार वाले तथा संकुचित मुखवाले ऐसे देवों के वाद्यविशेषों के ताडित होने पर, तथा વિશે જ્યારે વગાડવામાં આવ્યા ત્યારે, શંખિકાઓ–નાના નાના શંખે જ્યારે વગાડવામાં આવ્યા ત્યારે, ખરમુખીઓ જ્યારે વગાડવામાં આવી ત્યારે પેયાએ -મહાઢકાઓ (મેટા નગારાઓ) તેમજ પરિપિરિકાનામક વાઘવિશે જ્યારે વગાડવામાં આવ્યાં ત્યારે તે દેવકુમાર તેમજ દેવકુમારિકાઓએ ગીત ગાયું. આ રીતે જ છેક સુધી સમજી લેવું જોઈએ. અને પણવ ભાંડઢક્કા અથવા લઘુઢક્કા (નાનું નગારું') અને પટહ–ઢક્કા જ્યારે વગાડવામાં આવ્યાં ત્યારે તેમજ ભંભા-ભીભી શબ્દ કરનારા વાદ્યવિશે કે જે ભેરીના જ ભેદ છે વગાડ
मां माव्या त्यारे, २ मामा-महादा, मने पायी, विपथीमा-तत्री ત્રય યુક્ત વીણાઓને હાથેથી વગાડવામાં આવ્યા ત્યારે ભેરીઓ, ઢાલની આકૃતિ વાળા વાદ્યવિશેષ, ઝલ્લરીઓ,–ચામડાથી મઢેલા અને મોટા વલય (४६१) ना मा४२ २१॥ वाचविशेषो भने डभियो-मेरीन २१॥ १४२વાળા તેમજ સાંકડાં મે વાળા એવા દેના વાદ્યવિશેષે તાડિત કરવામાં આવ્યાં
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८३
सुबोधिनी टीका. सू. ४२ सूर्याभेण नाटद्य विधिप्रदर्शनम् मर्दलेषु मृदङ्गेषु-लघुमर्दलेषु, नन्दीमृदङ्गेषु-मृदङ्गविशेषेषु च आलपत्सु-आलाप कुर्वत्सु सत्सु, तथा-आलिङ्गेषु - मुरजवाद्यविशेषेषु, कुस्तुम्बेषु-चविनद्धपुटेषु वायविशेषेषु, गोमुखीषु-वाद्यविशेषेषु मईलेषु-उभयतः समेषु वाद्यविशेषेषु च उत्ताड्यमानेषु-मुखोपरिताड्यमानेषु सत्सु, तथा-वीणासु - प्रसिद्धासु, विपश्वीषु-त्रितन्त्रीषु-वीणासु वल्लकीषु-बहुतन्त्रीषु वीणासु च मूच्छर्यमानासु तथा-महतीषु-शततन्त्रीषु विणासु, कच्छपीषु-तन्नाम्नीषु वीणासु चित्रवीणासु अपूर्ववीणासु च कुट्यमानासु सत्सु, तथा-वध्वीसासु-सुघोषासु च सार्यमाणासु सजी क्रियमाणासु सतीषु, तथा भ्रामरीषु-वीणाविशेषेषु, षड्भ्रामरीषु-वीणाविशेषेषु परिवादिनीषु – सप्ततन्त्रीषु वीणासु च कुट्यमानासु - स्फुट्यमानासु सतीसु, तथा-तूणासु-वाद्यविशेषेषु तुम्बवीणासु-तुम्बयुक्तासु वीणासु च स्पृश्यमानासुमुरजो के महाप्रमाणवाले मर्दलों के, मृदङ्गों के लघुमर्दलों के और नन्दीमृदङ्गों के मृदङ्ग विशेषों के बजाने पर तथा आलिङ्गोंके-मुरजवाद्य विशेषों के, कुस्तुम्बों के वर्मावनद्धपुटवाले वाद्यविशेषों के गोमुखियों के वाद्यविशेषों के मद्दलों के-उभयतः सम ऐसे वाद्यविशेषों के मुख में लगाकर बजाने पर, तथा वीणाओं के, विपनियों के-त्रितन्त्रियों के एवं वीणा वक्रकी बहुतन्त्रियों के एवं वीणाओं के बजने पर, तथा-महती-शततन्त्री वीणाओं के, कच्छपीनामक वीणाओं के चित्र वीणाओं के—अपूर्व वीणाओं के बजाये जाने पर, तथ-वध्वीसाओं के, सुघोषाओं के नन्दिघोषाओं के सज्जित किये जाने पर, तथा-वीणा विशेषरूप भ्रामरियों के वीणाविशेषरूप षड्भ्रामरियों के, परवादिनियों के एवं सप्ततन्त्री वीणाओं के बजाये जाने पर तथा-वाद्यविशेषरूप तूणाओं के, तुम्बवीणाओं ત્યારે તેમજ મુરજે, મોટા મદલે, મૃદંગ, લઘુમલો અને નંદી મૃદંગ, મૃદંગવિશે જ્યારે વગાડવામાં આવ્યા ત્યારે તેમજ આલિંગ, મુરજ, વાઘવિશે, કુતુબ, ચર્મીવનદ્ધ પુટવાળા વાદ્યવિશે, ગોમુ બીઓ -વાદ્યવિશે, મદ્દલ બંને બાજુથી સરખા આકાર વાળા વાદ્યવિશેષે મોંમાં મૂકીને જ્યારે વગાડવામાં આવ્યાં त्यारे, तभ०४ वीमा, वि५ यीमा, त्रितत्री। मने पी। पी,-तत्रीमा, અને વીણાએ જ્યારે વગાડવામાં આવી ત્યારે તેમજ મહત–શતતંત્રી- વીણાએ કચ્છપી નામક વીણાઓ; ચિત્રવીણ, અપૂર્વ વીણા વગાડવામાં આવી ત્યારે તેમજ વધ્વીસાઓ સુષાઓ નંદીઘોષાઓ જ્યારે સજિજત કરવામાં આવી ત્યારે, તેમજ વીણા વિશેષરૂપ ભ્રમરીઓ, વીણવિશેષરૂપ ષડૂ ભ્રામરી પરવાદિનીઓ તેમજ સહતંત્રી વીણા વગાડવામાં આવી ત્યારે તેમજ વાઘવિશેષરૂપ તૂણાઓ, તુબવીણાઓ, તું બયુક્ત વીણાએ, હાથની આંગળીઓ મૂકીને વગાડ
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८४
राजप्रश्नीयसूत्रे अङ्गुलिन्यस्तकोणेन संयोज्यमानासु च सतीषु तथा-आमोटेसु-वाधविशेषेषु कुम्भेषु - धटेषु क्वचित् 'झंझाणं' इति पाठः, तत्पक्षे-झञ्झासु-वाद्यविशेषेषु, नकुलासु च आमोटयमानेषु सत्सु, तथा मुकुन्देसु-मुरज-वाद्यविशेषेषु हुडुक्कासुवाद्यविशेषेषु विचिक्कीषु वाद्यविशेषेषु च आच्छिद्यमानेषु-वाद्यमानेषु सत्सु, तथाकरटेषु-(टासु) वाद्यविशेषेसु डिण्डिमेषु ढक्काविशेषेषु किणिकेषु-कडम्बेषु च वाद्यमानेषु सत्सु, तथा-दईरकेषु-चर्मावनद्धमुखकलशाकारवाद्यविशेषेषु दईरिकासु-वाद्यविशेषेषु-कुस्तुम्बेषु-चविनद्धपुटवाद्यविशेषेषु कलशिकासु-हस्वकलशाकारवाद्यविशेषेषु, मडकेषु वाद्यप्रभेदेषु च वाद्यमानेषु. तथा-तलतालेषु-करतलतालेषु कांस्यतालेषु-कांस्यमयवाद्यविशेषेषु च आताड्यमानेषु सत्सु, तथा-रिङ्गिसिकासुके-तुम्ब युक्त वीणाओं के हाथ की अङ्गलिया रखकर बजाये जाने पर तथा वाचविशेष आमोटों के, घडों के तथा 'झंझाणं' पाठ के अनुसार झंझा (जांज) रूप वाद्यविशेषों के एवं नकुलाओं के बजाये जाने पर तथा वाद्यविशेषरूप मुरजों के, वाद्यविशेष रूप हुडुक्काओं के एवं वाद्यविशेषरूप विचिक्कियों के बजाये जाने पर, तथा वाद्यविशेष करटों के-करटाओं के ढक्काविशेषरूप-ढोलरूप-डिडिमो के एवं किणिकों को-कडम्बों के बजाये जाने पर, तथा दर्दरकचौवनद्धमुखवाले, ऐसे कलशाकार वाद्यविशेषों के बजाये जाने पर, वाद्यविशेषरूप दईरिकाओं के, वाद्यविशेषरूप कुस्तुम्बों के-चौवनद्धपुटवाले वायविशेषों के छोटे कलशाकार वाले वाद्यविशेषरूप करशिकाओं के, एवं वाद्यभेदरूप मक्तकों के बजाये जाने पर, तथा करतल तालों के, कांस्यतालों-कांस्यमयवाद्यविशेषों के तालों के, ताडित किये जाने पर, तथा वाद्यविशेषरूप रिङ्गिसिकाओं के, वाद्यविशेषरूप लत्तिकाओं वाभा मा पाविशेषण तथा समाटो, घी तेभर " झज्ञाण" ५४ भु જા નામે વાઘવિશેષે અને નકુલાઓ જયારે વગાડવામાં આવી ત્યારે તેમજ વાઘવિશેષરૂપ મુર, વાદ્યવિશેષરૂપ હુડુક્કાઓ અને વાદ્ય વિશેષરૂપ વિચિકિક જ્યારે વગાડવામાં આવ્યાં ત્યારે તેમજ વાઘવિશેષ કરો-કરટાઓ, હક્કાવિશેષ રૂ૫–ઢોલરૂપ ડિંડિમ અને કિણિક–કબે જ્યારે વગાડવામાં આવ્યા ત્યારે તેમજ દરક–ચામડીથી મઢેલામે વાળા–કળશ જેવા આકારવાળા વાદ્યવિશેષ વગાડવામાં આવ્યા ત્યારે, વાદ્યવિશેષરૂ૫ દરિકાઓ, વાદ્યવિશેષરૂપ કુતું બે– ચર્માવનદ્ધપુટવાળા વાદ્યવિશેષ નાના કલશ જેવા આકારવાળા વાદ્યવિશેષરૂપ કલશિકાઓ અને વાઘપ્રદરૂપ મડુકે જ્યારે વગાડવામાં આવ્યાં ત્યારે તેમજ કરતલ તાલ, કાંસ્યતાઓ, કાસ્યમય વાદ્યવિશેષો—તાલે, જ્યારે વગાડતામાં આવ્યા ત્યારે તેમજ વાદ્યવિશેષ, રૂપ રિંગિસિકાએ વાઘવિશેષરૂપ લરિકાએ
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८५
सुबोधिनी टीका. स. ४२ सूर्याभेण नाट्यविधिप्रदर्शनम् वाद्यविशेषेषु, लत्तिकासु-वाद्यविशेषेषु-मकरिकासु-वाद्यविशेषेषु शिशुमारिकासुवायविशेषेषु च घटयमानासु-संघर्ण्यमाणासु सतीषु, तथा-वंशेषु-वंशीनामक मुखवाद्यविशेषेषु तणुषु-तेष्वेषु अनेकपर्वसु वालीषु-तूणविशेषेषु परिलीषु वाद्यविशेषेषु बद्धकेषु-तृणविशेषेषु फूक्रियमाणेषु-मुखवायुभिः पूर्यमाणेषु सत्सु प्रगीता अप्यभवन्' इति पूर्व क्रिययाऽन्वयः ॥ सू० ४१ ॥
मूलम्-तएणं से दिवे गीए दिव्वे नट्टे वाइए एवं अब्भुए सिंगारे उराले मणुन्ने मणहरे गीए मणहरे नट्टे मणहरे वाइएउप्पिंजलभूए कहकहभूए दिव्वे देवरमणे पवत्ते यावि होत्था। तएणं ते बहवे देवकुमारा य देवकुमारोओ य समणस्स भगवओ महावीरस्स सोत्थियसिरिवच्छणंदियावत्तवद्धमाणगभद्दासणकलसमच्छदप्पणमंगलभत्तिचित्तं णामं दिव्वं नट्टविहिं उवदसेंति ।। णू० ४२ ॥
छाया-ततः खलु तद् दिव्यं गीतं दिव्यं नाटयम् दिव्यं वादित एवम् अद्भुतम् शृङ्गारम् उदारं मनोहरं गीतं मनोहरं नृत्यं मनोहरं वादितम् के, वाद्यविशेरूप मकरिकाओं के और वाद्यविशेषरूप शिशुमारिकाओं के, संघर्ण्यमाण होने पर तथा वंशीनामक मुखवाद्यविशेषरूप वंश के, अनेकपर्वयुक्त वेणु के, तृणविशेरूप बालियों के वाद्यविशेषरूप परिलियो के एवं तूणविद्यशेष बद्धकों के वायु से फूंके जाने पर देवकुमारों एवं देवकुमारिकाओं ने गाना गाया ॥ सू० ४१ ॥
'तएणं से दिव्वे गीए' इत्यादि ।
सूत्रार्थ-(तएणं) उक्तवाद्यविशेषों के बजने पर जो देवकुमारों एवं देवकुमारिकाओं ने गाना गाया. उस गाने के बाद ( से ) वह वायविવાદ્યવિશેષ રૂપ મકરિકાઓ અને વાઘવિશેષરૂપ શિશુમારિકાએ જ્યારે એકબીજાથી સંઘષ્યમાન થઈ ત્યારે તેમજ વંશી નામક મુખવાઘવિશેષ રૂ૫ વંશ, અનેકપર્વવાળી વેણું, તૃણ વિશેષરૂપ બાલીઓ વાદ્યવિશેષરૂપ પરિસિઓ અને તૂણ વિશેષરૂપ બદ્ધકો જ્યારે મેના પવનથી પૂરિત કરવામાં આવ્યા ત્યારે તે દેવકુમારો તેમજ દેવકુમારિકાઓએ ગીત ગાયું છે. સૂત્ર ૪૧ છે
तएण से दिव्वे गीए' इत्याणि ।
સૂત્રાર્થ—(ત) પૂર્વે વર્ણવેલા વાદ્યો વગાડાયા અને દેવકુમારો તેમજ १४मारिसमे त आयु त्या२ पछी (से) ते वाचविशेषना साथेन (दिव्वे
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८६
राजप्रश्नोयसूत्रे उत्पिालभूतं कहकहभूतं दिव्यं देवरमणं प्रवृत्तं चापि अभवत् । ततः खलु ते बहवः देवकुमाराश्च देवकुमार्यश्च श्रमणस्य भगवतो महावीस्य स्वस्तिक १ श्रीवत्स २ नन्दिकावर्त ३ वर्द्धमानक ४ भद्रासन ५ कलश ६ मत्स्य ७ दर्पण ८ मङ्गलभक्तिचित्रं नाम दिव्यं नाटयविधिमुपदर्शयन्ति ॥ सू० ४२ ॥
'तएणं से दिव्वे ' इत्यादि ।
टीका-ततः उक्तवाद्यविशेषेषु वाद्यमानेषु सत्सु प्रगानानन्तरं खलु तत्-वाद्यविशेषसहचरितं दिव्यम्-अपूर्व गीतम् दिव्यं वादितं-वादनं दिव्य -प्रधानं नाटय-नटनम् , एवम्-अनेन प्रकारेण अद्भुतम् -आश्चर्यकारकम् , शृङ्गारं-शृङ्गारोऽस्त्यस्मिन् इति शृङ्गारं-शृङ्गारोपेतम् , यद्वा-श्रृङ्गारं नाम अल
कृतं यद्गीतं वादनं नृत्यं वाऽन्यान्यविशेषकरणेनालङ्कृतमिव भवति तच्छृङ्गारमुच्यते, उदारं-विशालं परिपूर्ण गुण युक्तत्वात् नतु क्वचिदपि न्यूनम् , अत एव-मनोज्ञ दर्शकानां श्रोत णां च मनःप्रसादकम् मनःप्रसादकत्वं सामान्यतोऽपि भवितुमर्हतीति प्रकर्षविशेष प्रतिपादयितुमाह-मनोहरं-मन:-चित्त हरति गीतादिवेदिनामपि अतिचमत्कारितयेति मनोहरं-मनोवशकम् गीत शेष महचरित (दिव्वे गीए दिव्वे नट्टे ) दिश्य-अपूर्व गीत, अपूर्ववादन, अपूर्व नाटय ( एवं अब्भुए सिंगारे, उराले, मणुन्ने, मणहरे ) इस प्रकार से अद्भुत-आश्चर्य कारक हुआ. ये सब अपूर्व गीतादिक श्रृंगार से युक्त थे. अथवा-स्वयं श्रृंगाररूप थे, क्यों कि-जो गीत, वादन एवं नृत्य अन्यान्य विशेषताओं के करने से अलंकृत हुए के जैसे अलंकृत होते हैं वे शृङ्गाररूप कहलाते हैं परिपूर्णगुणयुक्त होने से ये उदार-विशाल थे. इनमें कहीं पर भी किसी भी रूप से कम नहीं थे, इसीलिये-मनोज्ञ-दर्शक जनों के एवं श्रोताजनों के मन को प्रसन्न करनेवाले थे. सामान्यरूप से ये मन को प्रसन्न करने वाले नहीं थे, किन्तु मनोहर-गीतादिवेदियों गीए दिव्वे नटे) हिव्य-पूर्व गीत, सपू वाहन, सपू नाट्य (एवं अब्भुए सिंगारे, उराले, मणुन्ने मणहरे) अभुत नवा ५मा तवा ते या शृंगारथी યુક્ત હતાં અથવા તે જાતે શૃંગાર રૂપ જ હતાં કેમકે જે ગીત, વાદન અને નૃત્ય અન્યાન્ય વિશેષતાઓને લીધે જેવી રીતે અલંકૃત થવાં જોઈએ તેવી રીતે અલંકૃત થયા હતાં તેથી તે શૃંગારરૂપ કહેવાય પરિપૂર્ણ ગુણ યુક્ત હોવા બદલ એ સર્વે ઉદાર–વિશાળ હતાં, એમનામાં કેઈ પણ સ્થાને કેઈ પણ રીતે ખામી હતી નહી એથી જ મનોજ્ઞ–જેનારાઓ અને સાંભળનારાઓના મનને પ્રસન્ન કરનારા હતાં સામાન્ય રૂપથી એ બધાં મનને પ્રસન્ન કરનારાં નહોતા પણ મનોહર-ગીત વગેરે જાણનારને પણ અતિચમત્કાર યુક્ત હવા બદલ મનને વશમાં
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ४२ सूर्याभेण नाटयविधिप्रदर्शनम्
२८७ तथा-मनोहरं नृत्यं मनोहरं वादितम् , उत्पिञ्जलभूतं-व्याकुलीभूतम् , तथाकहकहभृत-प्रमोदकलकलभूतम् , निरन्तरं नाट्यगीतवादनेषु विविधप्रकारदर्शनतः सुमुच्छलत्प्रमोदसिन्धुतरङ्गान्दोलितदिग्विदिङमण्डलवति दर्शकजनमुखोच्चरितप्रशंसावचनोच्चैरुच्चैः प्रसरणकोलाहलव्याकुलीभूतम् अत एव दिव्यं देवरमणं-देवानां रमणं-क्रीडनम् अपि प्रवृत्तम्-उपस्थितम् अभवत् ।
ततः-देवरमणप्रवृत्त्यनन्तरं खलु ते पूर्वोक्ताः , देवकुमाराश्च ताः देवकुमार्यश्च श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य पुरतः स्वस्तिक १-श्रीवत्स २ के मी अतिचमत्कार युक्त होने के कारण मन को वश में करलेने वाले थे ( गीए मणहरे नट्टे मणहरे ) इस तरह गीत मनोहर था, नाटय मनोहर था ( मणहरे वाइए ) वादन मनोहर था. ( उपिजलभृए, कहकहभूए, दिव्वे देवरमणे पवत्ते यावि होत्था ) उस समय देवों का क्रीडनकर्म जो कि व्याकुलीभूत था, कहकहभूत था-प्रमोद से कलकल जिसमें हो रहा था ऐसा था, अर्थात्-निरन्तर जो नाटय, गीत एवं वादन क्रियाओं में विविध प्रकार के अभिनयादिकों का दर्शन दिग् विदिशावर्ती दर्शकजनों को हो रहा था. उस समय उनके अन्तःकरणों में प्रमोदसिन्धु (आनन्द का सागर) अपनी पूर्णमात्रा से लहरा रहा था. अतः उनके मुख से अनायास ही प्रशंसा स्मक वचनों का उच्चारण बडे जोर से हो जाता था-उससे उस समय बडा भारी कोलाहल मच जाता था. इस कारण वह नाटय, गीतादिक कार्य प्रमोद से कलकलभूत यहां प्रकट किया गया है । (तएणं ते बहवे देवकुमारा य देवकुमारीओ य समणस्स भगवओ महावीरस्स सोत्थियं ४२२२ तi ( गीए मणहरे नट्टे मणहरे ) ! रीते oीत मनोऽ२ तु मने. नाट्य मना२ तु ( मणहरे वाइए ) वाहन मना २ तु . ( उप्पिंजलभूए कहकहभूए, दिव्वे देवरमणे पवत्ते यावि होत्था ) ते समये वान डीउन २ વ્યાકુલીભૂત હતું. કહકહભૂતુ હતુ આનંદમાં આવીને કલકલ જેમાં થઈ રહ્યું હતું એવું એટલે કે નાટ્ય ગીત તેમજ વાદન ક્રિયાઓમાં જે સતત ઘણી જાતના અભિન વગેરે દર્શને જોઈ રહ્યા હતા ત્યારે તેમના હૃદયમાં આનંદ સાગર સંપૂર્ણપણે તરંગિત થઈ રહ્યો હતે એથી તેમના મેથી અનાયાસ જ પ્રશંસાત્મક વચનનું ઉરચારણ મેટા સાદે થઈ જતું હતું. તેથી ત્યાં ભારે શોરબકોર– ઘાંઘાટનું વાતાવરણ ઉત્પન્ન થઈ જતું હતું. એથી જ તે નાટ્ય, ગીત વગેરે કાર્ય प्रमाथी ४६४सभूत आम ५४८ ४२वामा माव्यु छे. (तएणं ते बहवे देवकुमारा य देवकुमारिओ य समणस्स भगवओ महावीरस्स सोत्थिय सिरिवच्छ णदियावत्तबद्धमाणगभद्दासणकलसमच्छदप्पणमंगलभत्तिचित्तं णामं दिव्वं नट्टविहीं उवदंसेंति )
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८८
राजप्रनीयसूत्रे
नन्दिका ३ - वर्द्धमानक ४ - भद्रासन ५ - कलश ६ - मत्स्य ७ - दर्पण ८ - मङ्ग लभक्तिचित्रं - स्वस्तिकादि दर्पणान्तानामष्टानां मङ्गलानां या भक्तिः रचना, तथा चित्रम् - अद्भुतम् नाम नाट्यविधि प्रथमतः उपदर्शयन्ति - १ । सू०४२ । मूलम् — तरणं ते बहवे देवकुमारा य देवकुमारीओ य सममेव समोसमणं करेंति, करिता तं चैव भाणियव्वं जाव दिव्वे देवरमणे पवत्ते यावि होत्था, तरणं ते बहवे देवकुमाराय देवकुमारीओ य समणस्स भगवओ महावीरस्स आवडपच्चावडसेढिपसेढिसोत्थियसोवत्थिअस माणववद्धमाणगमच्छंड मगरंडजार माग्फुल्लावलिपउमपत्तसागरतरंगवसंतलयपउमलयभत्तिचित्तं णामदिव्वं नट्टविहि उवदंति २ । एवं च एक्केक्कियाए णहविहीए समोसरणादिया एसा वत्तव्वया जाव दिव्वे देवरमणे पत्ते यावि होत्था || सू० ४३ ॥
छाया - ततः खलु ते बहवो देवकुमाराच देवकुमार्यश्व सममेव समवसरणं कुर्वन्ति कृत्वा तदेव भणितव्यं यावत् दिव्यं देवरमणं प्रवृत्तं चापि सिरिवच्छणं दियावत्तवद्धमाणगभद्दा सणकलसमच्छद पणमंगलभत्तिचित्तं णामं दिव्वं नट्टविहीं वदति ) देवरमण प्रवृत्ति के बाद उन देवकुमारों ने एवं देवकुमारिकाओं ने फिर श्रमण भगवान् महावीर के आगे स्वस्तिक १, श्रीवत्स २, नन्दिकावर्त ३, वर्द्धमानक ४, भद्रासन ५, कलश ६, मत्स्य ७, दर्पण ८, इन आठ मंगलों की रचनासे अद्भुत प्रथम नाटयविधि का प्रदर्शन किया, इसका टीकार्थ मूलार्थके अनुसार ही है || सू० ४२ ॥
દેવરમણ પ્રવૃત્તિ પછી તે દેવકુમારી અને દેવકુમારિકાઓએ શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની સામે સ્વરિતક ૧ શ્રીવત્સ ૨, ન ઢીકાવત ૩, વમાનક, પ, કલશ ૬, મત્સ્ય ૭, પણ ૮, આ આઠ મંગલાની રચનાથી અદ્દભુત પ્રથમ નાટ્યવિધિનું પ્રદર્શન કર્યુ.
આ સૂત્રના ટીકા મૂલા પ્રમાણે જ છે. ! સૂ॰ ૪૨ !!
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८९
सुबोधिनी टीका. सू. ४३ सूर्याभेण नाटयविधिप्रदर्शनम् अभवत् , ततः खलु ते बहवो देवकुमाराश्च देवकुमार्यश्च श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य आवर्तप्रत्यावर्तश्रेणिप्रश्रेणि स्वस्तिकसौवस्तिकपुष्यमाणवक बर्द्धमान
'तएणं ते बहवे देवकुमारा य देवकुमारीओ य' इत्यादि ।
सूत्रार्थ-( तएण) इस स्वस्तिकादि अष्ट मंगलोंकी रचनासे अद्भुत प्रथम नाट्यविधिकी समाप्तिके बाद (बहवे देवकुमारा य देवकुमारीओ य) वे सब देवकुमार और देवकुमारिकाएँ (सममेव समोसरणं करेंति) एक ही समय में एक जगह मिल गये, ( करित्ता तं चेव भणियव्वं जाव दिव्वे देवरमणे पवत्ते यावि होत्था) मिलकर उन्होंने पहिलेकी तरह कार्य किया-ऐसा यहां कहना चाहिये. और यह पूर्वोक्त कथन यहां 'देवरमणं प्रवृत्तं चापि अभवत्' इस ४३ वें सूत्रके अन्तिम पाठ तक ग्रहण करना चाहिये. (तएण ते बहवे देवकुमारा य देवकुमारीओ य समणस्स भगवओ महावीरस्स आवडपञ्चावडसेणिपसेणिसोत्थियसोवस्थियपूसमाणववद्वमाणगमच्छंडमगरंडजारमारफुल्लावलिपउ. मपत्तसागरतरंगवसंतलयपउमलयभत्तिचित्तं णाम दिव्वं नट्टविहिं उवदंसेंति ) इसके बाद उन सब देवकुमार एवं देवकुमारीकाओंने श्रमण भगवान् महावीर के समक्ष आवत १, प्रत्यावर्त २, श्रेणि ३, प्रश्रेणि ४, स्वस्तिक ५,
तएणं ते बहवे देवकुमारा य देवकुमारीओ य' इत्यादि ।
सूत्र--(तएणं ) स्वस्ति बोरे म18 मानी २यनाथी महमुत प्रथम पाध्यविधिनु प्रहशन पुर थयु त्या२ ५छी (ते बहवे देवकुमारा य देवकुमारीओ य) तेसवे मारे। भने हेवाभा२ि४से। ( सममेव समोसरणं करें ति ) मे qमते २४ स्थान मेत्र २४ गयां (करित्ता त चेव भाणियव्वं जाव दिवे देवरमणे पवत्ते यावि होत्था ) मेत्र थने तेम ५ivी म४ आय ४यु से मी समr g aadil भने मा ४थन मी · देवरमण प्रवृत्तं चापि अभवत् ' मा ४३ मां सूत्रना मतिम ५४ सुधा अड ४२ लेये. (तएणं ते बहवे देव कुमारा य देवकुमारीओ य समणस्स भगवओ महावीरस्स आवडपञ्चावडसेणिपसेणिसोत्थियसोवत्थियपूसमाणवबद्धमाणगमच्छंडमगरंडजारमारफुल्लावलिपउमपत्तसागरतरंगवसंतलयपउमलयभत्तिचित्तं णाम दिव्वं नढविहिं उवदसे ति) त्या२ ५छी ते स३ દેવકુમાર અને દેવકુમારિકાઓએ શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની સામે આવત્ત ૧, प्रत्यापत्त २, श्रेणि, 3, प्रश्रेणि ४, स्वस्ति: ५, सोस्ति ६, पुपमा४१४ ७, १५ भान ८, मत्स्यis४ ६, भ४२२७४ १०, १२ ११, भा२ १२, Y०पालि १3,
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९०
राजप्रश्नीयसूत्रे कमत्स्याण्डक मकराण्डकजारमारपुष्पावलिपद्मपत्रसागरतरङ्गवासन्तीपद्मलताभक्तिचित्रं नाम दिव्यं नाट्यविधिमुपदर्शयन्ति २। एवं च एकैकस्मिन् नाटयविधौ समवसरणादिका एषा वक्तव्यता यावद् दिव्यं देवरमणं प्रवृत्तं चापि अभवत् ॥ सू० ४३ ॥
'तएणं ते बहवे देवकुमारा य ' इत्यादि
टीका-ततः-स्वस्तिकाद्यष्टमङ्गलभक्तिचित्रनाटयप्रदर्शनानन्तरम् खलु ते बहवो देवकुमाराश्च देवकुमार्यश्च सममेव-समानकालमेव एकदैव समवसरणं कुर्वन्ति - एकत्र मिलन्तीत्यर्थः, कृत्वा एकत्रमिलित्वा तदेव - पूर्वोक्तमेव 'सममेवावनमन्ति अवनम्व सममेवोन्नमन्ति' इत्यादि-एकचत्वारिंशत्तमसूत्रोक्तं सौवस्तिक ६, पुष्यमाणवक ७, वर्धमानक ८, मत्स्याण्डक ९, मकराण्डक १०, जार ११, मार १२, पुष्पावलि १३, पद्मपत्र १४, सागरतरङ्ग १५, वासन्तीलता १६, पद्मलता १७, इनकी रचनासे अद्भुत द्वितीय नाटकविधि का प्रदर्शन किया, (एवं च एकेकियाए णट्टविहीए समोसरणाइया ऐसा वत्तव्वया जाव दिव्वे देवरमणे पबत्ते यावि होत्था ) इस तरह एक एक नाट्यविधिमें देवकुमार देवकुमारीओंका समवसरण-एक कालमें एक जगह मिलना आदिरूप वक्तव्यता यावत् 'देवरमणं प्रवृत्तं चापि अभवत्' इस ४३ वें सूत्रके अन्तिम पाठ तक संयोजित करके कहना चाहिये
टीकार्थ - स्वस्तिकादि आठ मङ्गलों की रचना से विचित्र प्रथम नाटकविधिको प्रदर्शितकर चुकनेके बाद वे सब देवकुमार और देवकुमारिकाएँ एक ही साथ एक स्थान पर इकट्ठी हो गई-इकट्ठी होनेके बाद फिर उन्होंने एक ही काल में 'सममेवावनमन्ति अवनम्य सममेवोन्नमन्ति'
પપત્ર ૧૪, તરંગા ૧૫ વાસંતી લતા ૧૬, પદ્મલતા ૧૭ આ સર્વેની રચનાથી महमुत मील नाटयविधिनु प्रहशन यु'. ( एवं च एक्केक्कियाए पट्टविहीए समोसरणाइया एसा वत्तव्वया जाव दिव्वे देवरमणे पवत्ते यावि होत्था ) मा प्रमाणे દરેકે દરેક નાવિધિમાં દેવકુમાર તેમજ દેવકુમારિકાઓનું સમવસણ-એક કાળે
४ स्थाने मेत्र कोरे ३५ ४थन-यावत् 'देवरमणं प्रवृत्तंचापि अभवत् ' मा ૪૩ માં સૂત્રના અંતિમ પાઠ સુધી જાણવું જોઈએ.
ટીકાર્થ–સ્વસ્તિક વગેરે આઠ મંગલોની રચનાથી વિચિત્ર પ્રથમ નાટક વિધિનું પ્રદર્શન કરવામાં આવ્યું ત્યાર પછી તે સર્વે દેવકુમારે અને દેવકુમારિકાઓ એકી સાથે એક સ્થાને એકત્ર થઈ ગયાં, એકત્ર થયા બાદ તેમણે એક જ વખતે ‘वममेवावनमन्ति अवनम्य सममेवोन्नमन्ति' वगेरे पूर्वोत ५४ भु०४५ २ ४२॥
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. स . ४३ सूर्याभेण नाट्यविधिप्रदर्शनम्
२९१ तथा - द्वाचत्वारिंशत्तमं - त्रिचत्वारिंशत्तमं च सूत्रं चतुश्चत्वारिंशत्तमस्थं यावत् दिव्यं देवरमण प्रवृत्तं चापि अभवत्-अभवदित्यन्त पदजातं भणितव्यं पठनीयम् तद्वयाख्या चोक्तसूत्रतोऽवसेया।
ततः-तदनन्तरं खलु ते देवकुमाराश्च देवकुमायश्च श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य गौतमादि श्रमणानां पुरतः निर्ग्रन्थानां पुरतः आवर्त १-प्रत्यावर्त २श्रेणि ३-प्रश्रेणि ४-स्वस्तिक ५-सौवस्तिक६-पुष्प७-मरणबक८-वर्धमानक९मत्स्याण्डक मकराण्डक१० जार११-मार१२-पुष्पावलि१३-पद्मपत्र१४-सागरतरङ्ग१५-वासन्तीलता१६-पझलता१७-भक्तिचित्रम् एतद्विवरण पञ्चदशसूत्रतोऽवसेयम्-एतादृशं नाम-प्रसिद्धं द्वितीय नाटयविधिम् उपदर्शयन्ति २। ' एवं इत्यादि पूर्वोक्त पाठके अनुसार जो कि ४१ वें सूत्र में एवं ४२ वें सूत्रमें तथा ४४ वें सूत्रमें 'यावत् दिव्यं देवरमणं प्रवृत्तं चापि अभवत् ' यहां तक कहा गया है सब काम किया ऐसा वह सब पाठ यहां भी कहना चाहिये, इस सब पाठकी व्याख्या उन २ सूत्रोंमें कही जा चुकी है-सो वहीं से इसे समझना चाहिये।
इसके बाद उन देवकुमागे एवं देवकुमारिकाओंने श्रमण भगवान् महावीर एवं गौतमादि श्रमण निर्ग्रन्थों के समक्ष इस द्वितीय नाटकविधिका प्रदर्शन किया. इसमें उन्होंने आवर्त १, प्रत्यावर्त २, श्रेणि ३, प्रश्रेणि ४, स्वस्तिक ५, सौबस्तिक ६, पुष्यमाणवक ७, वर्धमानक ८, मत्स्याण्डक ९, मकराण्डक १०, जार ११, मार, १२, पुष्पावलि १३, पद्मलता १४, सागरतरंग १५, वासन्तीलता १६, और पद्मलता, १७, इनकी रचनाकी १५ वें सूत्रमें इनका विवरण किया है, इनकी रचनासे वह नाटयविधि बडी अद्भुत थी, सूत्रमा भने ४३ मा ४४ मां सूत्रमा ' यावत् दिव्यं देवरमणं प्रवृत्तं चापि अभवत् ' मी सुधी ४डेवामा मा०युं छे-मधु म. यु. २al nतने से पूर्ण ५४ અહીં પણ સમજવો જોઈએ. આ બધાં પાઠેની વ્યાખ્યા તે સૂત્રોમાં કહેવામાં આવી છે તે ત્યાંથી જિજ્ઞાસુઓએ જાણી લેવી જોઈએ.
ત્યાર પછી તે દેવકુમાર તેમજ દેવકુમારિકાઓએ શ્રમણ ભગવાન મહાવીર અને ગૌતમ વગેરે શ્રમણ નિર્ચની સામે આ બીજી નાટયવિધિનું પ્રદર્શન ४युमा तमामे-यात १, प्रत्यापत २, श्रे ि3, प्रश्रेणि ४, स्वस्ति। ૫, સૌવસ્તિક ૬, પુષમાણુવક ૭, વર્ધમાનક, ૮ મસ્યાંડક ૯, મકરાંડક ૧૦ જાર ૧૧, માર ૧૨, પુપાવલિ ૧૩, પવલતા ૧૪, સાગર તરંગ ૧૫; વાસંતીલતા ૧૬, અને પદ્મલતા ૧૭, આ બધાની રચના કરી. ૧૫ માં સૂત્રમાં આ સર્વેનું
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९२
राजप्रश्नीयसूत्रे
चे' त्यादि - एवं च अनेन पूर्वोक्तप्रकारेण एकैकस्मिन् – एकस्मिन्नेकस्मिन् नाट्यविधौ - प्रत्येक नाट्यकार्ये समवसरणादिका - देवकुमार देवकुमारी मिलनादिका एपा इतः पूर्वसूत्रोक्त वक्तव्यता यावद् दिव्यं देवरमण प्रवृत्तं चापि अभवत् । इत्यन्ता सर्वा द्वात्रिंशत्स्वपि नाटयविधिसु संयोजनीया तथा चएकोनचत्वारिंशत्तमसूत्रस्थानि ' समामेव समोसरणं करेंति, करिता समामेव पंतीओ बंधति, बंधित्ता समामेव पंतीओ नमसंति' इत्यादीनि सर्वाणि पदानि तथा चत्वारिंशत्तमम् एकचत्वारिंशत्तमं च सूत्रं सर्वं तथा द्विचत्वारिंशत्तमसूत्रस्थानि दिव्वे देवरमणे पवचे यावि होत्था' इत्यन्तानि पदानि संग्राह्याणीति फलितम् । एषां व्याख्या तत्तत्सूत्रतोऽवसेया |२| | ० ४३ ||
"
GOMY
इस तरह एक २ नाटकविधधिमें- प्रत्येक नाटककार्यमें देवकुमारों एवं देवकुमारिकाओंका मिलना आदिकाम सब जैसा पूर्व सूत्रोंमें कहा जा चुका है वह सब ' देवरमणं प्रवृत्तं चाप्यभवत्' इस ४३ वे सूत्रके अन्तिम पाठ तक कहना चाहिये अर्थात् - ३२ प्रकारकी जो उन्होंने नाटकविधिका प्रदर्शन किया उस प्रत्येक नाटकविधिमें यह सब उन्होंने किया. ऐसा हरएक नाटक विधि में संयोजित करना चाहिये. तथाच - ३९ वें सूत्र में स्थित 'समामेव समोसरण करेंति करिता समामेव पंतीओ बंधति, बंधित्ता समामेव पंतीओ नमसंति' इत्यादि समस्त पद, तथा ४० वा और ४९ वां समस्त सूत्र एवं ४२ सूत्र में स्थिति 'दिव्वे देवरमणे पवते यावि होत्या ' यह सब पाठ कहना चाहिये । सू० ४३ ।
વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે આ બધાની રચનાથી તે નાવિધિ એકદમ અદ્ભુત હતી આ રીતે એકે એક નાટ્યવિધિમાં, દરેકે દરેક નાટ્યકાર્ય માં દેવકુમારી તેમજ દેવકુમારિકાઓનું મિલન વગેરે કામ જે પ્રમાણે પૂર્વ સૂત્રમાં વર્ણિત છે તે પ્રમાણે
धु' देवरमणं प्रवृत्तं चाप्यभवत्' ।। ४३भा सूत्रना अंतिम पाठ सुधी लागवु જોઈએ. એટલે કે ૩૨ પ્રકારની નાટ્યવિધિનું તેમણે જે પ્રદર્શન કર્યું, તે દરેકે દરેક નાટ્યવિધિમાં આ ખધું તેમણે કર્યું". એવુ' દરેકે દરેક નાટવિવિધ માટે જાણી बेधुं लेागो तेभन 36 मां सूत्रना ' समामेव समोसरणं करेंति करिता समामेव पंतीओ बवंति, बंधित्ता समामेव पतीओ नमसंति ' वगेरे मधा पहा तेभन ४० भा भने ४१ सूत्रभां व्यधा सूत्र तेभन ४२ भां सूत्रमां स्थित ' दिव्वे देवरमणे पवत्ते यावि होत्था' मा सर्वे पाठ ईथे ॥ सू० ४३ ॥
४२
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९३
सुबोधिनी टीका. सू. ४४ सूर्याभेण नाटयविधिप्रदर्शनम्
मूलम् -तएणं ते बहवे देवकुमारा य देवकुमारोओ य संमणस्स भगवओ महावीरस्स ईहामिय उसभ तुरग नरमगर विहगवालगकिन्नर रुरु सरभचमर कुंजर वणलयपउमलयभत्तिचित्तं णाम दिव्वं पट्टविहिं उवदंसेंति ॥ सू० ४४ ॥
छाया-ततः खलु ते बहवो देवकुमाराः देवकुमार्यश्च श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य० ईहामृग वृषभ तुरग नरमकरविहग व्यालक-किन्नर-रुरु-शरभ चमर कुअर-वनलता-पद्मलता भक्तिचित्रं नामदिव्यं नाटयविधिमुपदर्शयन्ति ३। ॥सु.४४॥
टीका-'तएणं ते' इत्यादि । ततः-आवर्त्तप्रत्यावर्त्तादिरूपद्वितीय नाटयविधिदर्शनानन्तरं खलु ते-पूर्वोक्ताः देवकुमाराः, देवकुमार्यश्च श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य गौतमादिश्रमणानां पुरतः, ईहामृग-वृषभ-तुरग-नर मकर
'तएणं ते बहवे इत्यादि ।
सूत्रार्थ-फिर वे बहुतसे देवकुमार और देवकुमारियां एक जगह मिलकर श्रमण भगवान् महावीरके सामने ईहामृग आदिकी विच्छित्ति-रचनासे युक्त ऐसी तीसरी नाटकविधिको दिखलाती हैं। उनमें मृग वृक नामका एक जंगली पशु. वृषभतुरग नर मकर प्रसिद्ध हैं, विहग-पक्षी व्याल-सर्प रुरु
और चमर मृगकी जाति है। सरभ एक जंगली पशु है, कुंजर हाथी, वनलता पद्मलता वृक्षकी लताके नाम हैं इन ईहामृग आदिका अकार बनाकर नृत्य करने रूप नाटकविधिको दिखलाते हैं ॥ सू. ४४ ॥
टीकार्थ इसीके अनुसार समझलेवें । इसका विशेष विवरण बीसवें सूत्रसे समझलेवें । सू० ४४ ।
___ 'तएणं ते बहवे' इत्यादि ।
સૂત્રાર્થ-ત્યાર પછી તે ઘણાં દેવકુમાર અને દેવકુમારીકાઓ એક સ્થાને એકઠા થઈને ભગવાન મહાવીરની સામે ઈહામૃગ વગેરેની વિચ્છિત્તિ–રચનાથી યુક્ત એવી ત્રીજી નાટચવિધિ બતાવી. એ નાટયવિધિમાં ઈહામૃગ વૃક (વરુ नाभनु ये arrel el) वृषभ, तु२१, २, म४२, प्रसिद्ध छ, वि पक्षी, व्यास-स५, 33, ( भृग विशेष) भने यमर-भृगनी विशेष त, સરભ (અષ્ટાપદક પશુ વિશેષ ) કુંજર, હાથી, વનલતા, પદ્મલતા–વૃક્ષની લતાઓના નામોનો સમાવેશ થાય છે. આ ઈહામૃગ વગેરેના આકાર મુજબ આકાર બનાવીને નૃત્ય કરતાં નાટયવિધિનું –પ્રદર્શન કરે છે ! સૂત્ર ૪૪ |
ટીકાથે આ સૂત્રાર્થ મુજબ છે. વિશેષ વિવરણ માટે જુઓ સૂ. ૨૦ સૂ૦૪૪
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
२९४
राजप्रश्नीयसूत्रे विय व्याल -किन्नर-रुरु-शरभ-चमर कुअर वनलता-पद्मलताभक्तिचित्रम्एतद्विवरणं विंशतितमसूत्रतोऽवसेयम् , एतादृशं दिव्यं तृतीयं नाटयविधिमुपदर्शयन्ति ३ ॥ सू० ४४ ॥ ___लमूम्-एगओ वंकं दुहओ वंकं एगओ खुहं दुहओ खुहं एगओ चकवालं दुहओ चकवालं चक्कद्धचकवालं णामं दिवं णट्टविहिं उवदंसेंति ॥ ४ ॥
चंदावलिपविभत्तिं च सूरावलिपविभत्तिं च वलियावलिपविभत्तिं च हंसावलिपविभत्तिं च एगावलिपविभत्तिं च तारावलिपविभत्तिं च मुत्तावलिपविभत्तिं च कणगावलिपविभत्तिं च रयणावलिपविभतिं च णामं दिव्वं णविहिं उवदंसेंति ५।सू०४५॥
छाया-एकतो वक्रं द्विधातो वक्रम् एकतःख द्विधातःखम् एकतश्चक्र वालं द्विधातश्चक्रवालं चक्रार्द्धचक्रचालं नामदिव्यं नाट्यविधिमुपदर्शयन्ति ।४।
'एगओ वकं' इत्यादि ।
सूत्रार्थ-फिर वे देवकुमार देवकुमारियां भगवान को एकतोवक्र आदि रूप चौथी नाटकविधि दिखलाते हैं। उसमें एकतोवक वह नाटक कहलाता है जिसमें नटलोक एकही दिशा में धनुष के आकार की श्रेणि बनाकर नाचते हैं, इसी प्रकार जिस में दो दिशामें परस्पर आमने सामने धनुषाकार श्रेणि बनाकर नृत्य किया जाय वह द्विधातो वक्र है, जिसमें एक तरफ खड्डा का आकार बनाकर नृत्य किया जाय वह एकतः ख और दोनों तरफ खड्डे के आकार से नृत्य किया. जाय वह 'द्विधातो ख' कहलाता है, जिसमें एकही दिशा में चक्राकार से नटों का नृत्य हो वह एकतश्चक्रवाल और परस्पर सन्मुख दो दिशाओं में चक्राकार से नृत्यहो
'एगओ वकं इत्यादि । સૂત્રાર્થ–ત્યાર પછી તે દેવકુમાર અને દેવકુમારિકાએ ભગવાનને એકતે વક વગેરે રૂ૫ ચોથી નાટવિધિ બતાવે છે. તેમાં એક વક તે નાટય કહેવાય છે. કે જેમાં નટે એક જ દિશામાં ધનુષાકાર થઈને નાચે છે. આમ જ જે નાટયવિધિમાં બે દિશાઓમાં પરસ્પર એક બીજાની સામે થઈને ધનુષાકાર રૂપે શ્રેણી બનાવી નૃત્ય કરવામાં આવે તે દ્વિઘાતે વક છે જેમાં એક બાજુ ખાડાના मा२ ३चे नृत्य ४२वामां मावे ते ''एकतः ख' मन भने मासे माना मा२ ३३ नृत्य ४२वामा मावे ते 'द्विधातोख' ठेवाय भात २४० शाम या २ नटानु नृत्य ४२वामां मावत 'एकतश्चक्रवाल' भने ५२२५२
શ્રી રાજપ્રીય સૂત્ર: ૦૧
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९५
सुबोधिनी टीका. सू. ४६ सूर्याभेण नाट्यविधिप्रदर्शनम्
चन्द्रावलिप्रविभक्तिं च सूरावलीप्रविभक्तिं च वलियावलिप्रविभक्तिं च हंसावलिप्रविभक्तिं च एकावलिप्रविभक्तिं च तारावलिप्रविभक्तिं च मुक्तावलिप्रविभक्तिं च कनकावलिप्रविभक्तिं च रत्नावलिप्रविभक्तिं च नाम दिव्यं नाटयविधिमुपदर्शयन्ति ५ ॥ सू० ४५ ॥ टीया-'एगतो वक' इत्यादि-सुगम, नवरं-प्रविभक्तिः -प्रकृष्ट रचना ॥सू०४५॥
मूलम् - चंदुग्गमणपविभत्तिं च सूरुग्गमणपविभत्तिं च उग्गमणुग्गमणपविभत्तिं णामं दिव्वं णट्टविवि उवदंसेंति ।६।
चंदागमणपविभत्तिं च सूरागमणपविभत्ति च आगमणागमणपविभत्ति णामं दिव्वं णट्टविहिं उवदंसेंति ।।
चंदावरणपविभत्तिं च सूरावरणपविभत्तिं च आवरणावरणपविभत्ति णामं दिव्वं नट्टविहिं उवद सेंति ।।
चंदत्थमणपविभत्तिं च सूरत्थमणपविभत्ति च अत्थमणऽत्थमणपविभत्ति णामं दिव्वं णट्टविहिं उवदंसेंति ।९।
चंदमंडलपविभत्तिं च सूरमंडलपविभत्तिं च नागमंडलपविभत्तिं च जक्खमंडलपविभत्तिं च भूयमंडलपविभत्तिं च रक्खस्समंडलपविभत्तिं च महोरगमंडलपविभत्तिं च गंघव्वमंडलवह द्विधातश्चक्रवाल कहलाता है। तथा जिसमें अर्धचक्राकार अर्थात् आधेचक्र के आकार से नटों का नृत्य हो वह चक्राधचक्रवाल नामका नाटक कहलाता है। इस प्रकार की नाटकविधि से देवकुमारादि नाटक दिखलाते हैं । यह चौथी नाटकविधि है। इसी प्रकार चन्द्रावलि, सूर्यावलि, हंसावलि आदि उस उस नाम से उस उस आकार से की जानेवाली पांचवीं नाटकविधि को मी स्वयं समझलेना चाहिये ॥ सू० ४५ ॥ सामे सामे मे हिशामा या४२थी नृत्य ४२ तेने 'द्विधातश्चक्रवाल' अवाय छे. તેમજ જેમાં અર્ધ ચક્રાકાર એટલે કે અર્ધ ચકના આકારરૂપે થઈને નટે નૃત્ય કરે તે વારંવારુ નામનું નાટ્ય કહેવાય છે. આ જાતની નાટ્યવિધિથી તે દેવ કુમાર વગેરે નાટો બતાવે છે.
આ ચેથી નાટવિધિ છે.
આ પ્રમાણે ચંદ્રાવલિ, સૂર્યાવલિ, હંસાવલિ વગેરે નામક નાટકવિધિઓ પિતાના નામ મુજબ જ આકૃતિવાળી પાંચમી નાટયવિધિને સમજી લેવી જોઈએ. સૂ૪પા
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९६
राजप्रश्नीयसूत्रे पविभत्तिं च मंडलपविभत्तिं च मंडलमंडपविभत्तिं णामं दिव्वं णट्टबिहिं उवदंसेति ॥१०।
उसभललियविकंतं सीहललियविकंतं, हयविलंबियं गयविलंबियं मत्तहयविलसियं मत्तगयविलसियं दुयविलंबियं णाम दिव्वं णट्टविहि उवदंसेति ॥११॥
सगडुद्धिपविभत्तिं च सागरपविभत्तिं च नागरपविभत्ति च सागरनागरपविभत्तिं णामं दिव्यं णट्टविहि उवदंसेति ।१२।
गंदापविभत्तिं च चंपापविभत्तिं च नंदाचंपापविभत्तिं णामं दिव्वं णट्टविहि उवदंसेति ॥ १३ ॥
मच्छंडापविभत्तिं च मयरंडापविभत्ति च जारापवि. भत्ति च मारापविभत्ति च मच्छंडा-मयरंडा जारामारापविभत्तिं णामं दिव्वं पट्टविहिं उवदंसेति ॥ १४॥
कत्तिककारपविभत्तिं च खत्ति खकारपविभत्तिं च गत्ति गकारपविभत्तिं च घत्तिघकारपविभत्ति च उत्ति उकारपविभत्तिं च ककारखकारगकारघकारङकारपविभत्तिं णामं दिव्वं नट्टविहिं उवद सेंति ॥१५॥
एवंचकार वग्गोऽबि १६ टकारवग्गोबि १७ तकारवग्गोऽवि १८, पकारबग्गोऽवि १९ असोगपल्लवपविभत्तिं च अंबपल्लवपविभत्ति च जंबपल्लवपविभत्ति कोसंबपल्लवपविभत्ति च पल्लवपल्लवपविभत्तिं णामं दिव्वं णट्टविहि उवदंसेति ।२०।
पउमलयापविभत्तिं जाव सामलयापविभत्तिं च लयापविभत्तिं णामं दिव्वं णट्टविहिं उवदंसेंति ।२१। ।
दुयणामं णट्टविहिं उवदंसेंति विलंबियं णामं णट्टविहि २३ दुयविलंबियं णामं णट्टविहि उवद सेंति अंचियरिभियं २६ अंचियरिभियं २७ आरभड २८ भसोल २९ आरभड. भसोलं ३० उपाय निवायपरिनिवायपवत्तं संकुचियं पसारियरीयारीयं भंतसंभंतंणामं दिव्वं गट्टविहिं उवद सेंति ३१ ।सू०४६।
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका स० ४६ सूर्याभेण नाट्यविधिप्रदर्शनम्
२९७ छाया-चन्द्रोद्गमनप्रविभक्तिं च सूरोद्गमनप्रविभक्तिं उद्गमोद्गमनप्रविभक्ति नाम दिव्यं नाट्यविधिमुपदर्शयन्ति । ६।
___ चन्द्रागमनप्रविभक्तिं च सूरागमनप्रविभक्ति च आगमनागमनप्रविभक्ति नामदिव्यं नाटयविधिमुपदर्शयन्ति । ७ ।
'चंदुग्गमणपविभत्तिं च' इत्यादि ।
सूत्रार्थ-उन देवकुमारों एवं देवकुमारिकाओंने जो दिव्य छट्ठी नाट्यविधि दिखलाई उसमें उन्होंने पहिले चन्द्रोदयकी प्रकृष्ट रचनाकी और उस रचनासे युक्त करके वह नाटकविधि दिखलाई. तथा सूरोद्गमनप्रविभक्तिसूर्योदयकी रचनासे युक्त नाटकविधि दिखलाई, इस प्रकार उद्गमनोद्गमनरचना नामकी नाटकविधि दिखलाई, यह छठ्ठी नाटकविधि है, तात्पर्य कहने का यह है कि इस छट्ठी नाटकविधि में चन्द्रोद्गमनाविभक्ति एवं सूरोद्गमनप्रविभक्ति का प्रदर्शन उन्होंने किया इनका नाम उद्गमनोद्गमन नाटकविधि है । ६।
चंदागमणपविभत्तिं च सूरागमणपविभत्तिं च आगमणागमणपविभत्ति' णामं दिव्वं णट्टविहिं उवदंसेंति-७-चद्रागमन प्रविभक्ति-चन्द्रके आगमनकी रचनासे युक्त और सूरागमनप्रविभक्ति-सूर्यके आगमनकी रचनासे युक्त इस प्रकार आगमनागमनप्रविभक्ति नामकी सातवीं इस दिव्य नाटकविधि का उन्होंने प्रदर्शन कराया । ७।
'चंदुग्गमणपविभत्तिं च ' इत्यादि ।।
સૂવાથ-તે દેવકુમાર અને દેવકુમારિકાઓએ જે દિવ્ય છઠ્ઠી નાટચવિધિનું પ્રદર્શન કર્યું. તેમાં તેમણે પહેલાં ચન્દ્રોદયની પ્રષ્કટ રચના કરી અને તે રચનાથી યુક્ત નાટકવિધિ બતાવી, ત્યાર પછી સૂરદ્દગમનપ્રવિભક્તિ-સૂર્યોદયની રચનાથી યુક્ત નાટકવિધિ બતાવી આ પ્રમાણે ઉદ્રમને મન રચના નામની નાટકવિધિ પ્રદર્શિત કરી. એ છઠ્ઠી નાટકવિધિ છે. કહેવાનો હેતુ આ પ્રમાણે છે કે એ છઠ્ઠી નાટકવિધિમાં ચોમન પ્રવિભક્તિ સૂરદ્રમન પ્રવિભક્તિનું તેમણે પ્રદર્શન કર્યું. એનું નામ ઉદ્રમોદ્રામન નાટકવિધિ છે. જે ૬
चंदागमणपविभत्तिं च सूरागमणपविभत्तिं च आगमणागमणपविभत्ति णामं दिव्वं पट्टविहिं उवदंसेंति-७, यन्द्रागमन प्रविमति-यन्द्रना भागभननी स्यनाथी युक्त સુરાગમન-પ્રવિભક્તિ-સૂર્યના આગમનથી રચનાથી યુક્ત આ પ્રમાણે આગમનગમન પ્રવિભક્તિ નામની સાતમીએ દિવ્ય નાટકવિધિનું તેમણે પ્રદર્શન કર્યું. પણ
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयसूत्रे चन्द्रावरणप्रविभक्तिं च सुरावरणप्रविभक्ति च आवरणावरणप्रविभक्ति नाम दिव्यं नाटयविधिमुपदर्शयन्ति । ८ ।
चन्द्रास्तमनप्रविभक्ति च सूरास्तमनप्रविभक्ति च अस्तमनास्तमनप्रविभक्ति नाम दिव्यं नाटयविधिमुपदर्शयन्ति । ९
२९८
चन्द्रमण्डलप्रविभक्तिं च सूरमण्डलप्रविभक्ति च नागमण्डलप्रविभक्तिं च यक्षमण्डलप्रविभक्तिं च भूतमण्डलप्रविभक्ति च रक्षोमण्डलप्रविभक्ति महोरगमचंद्रावरणपविभत्ति च सुरावरणपविभत्तिं च आवरणावरणपविभर्त्ति णामं दिव्यं विद्दि वदति - ८ - चन्द्रावरणप्रविभक्ति - चन्द्राकारचित्रोपेत आवरणपटकी सुरचनासे युक्त एवं सूर्यावरणप्रविभक्ति सूर्याकार चित्रयुक्त आवरणसे युक्त इस प्रकार आवरणावरण प्रविभक्ति नामकी इस आठवीं नाटकविधिका उन्होंने प्रदर्शन कराया. । ८ ।
चंदत्थमणपविभत्ति च सूरत्थमणपविभर्त्ति च अत्थमणाऽत्थमणपविभर्त्ति नामं दिव्वं, ९ - चन्द्र के अस्त होनेकी रचनासे युक्त, एवं सूर्यके अस्त होने की रचना से युक्त इस प्रकार अस्तमनास्तमनप्रविभक्ति नामकी इस नौवीं दिव्य नाटक विधिका उन्होंने प्रदर्शन कराया । ९ ।
चंद मंडलपविभत्ति च सुरमंडलपविभर्त्ति च नागमंनलपविभत्ति च जक्खमण्डल ० १० - चन्द्रमण्डलप्रविभक्ति - चन्द्रमण्डलकी सुरचनासे युक्त, एवं सूरमण्डलप्रविभक्ति - सूर्यमण्डलकी सुरचनासे युक्त, नागमण्डलप्रविभक्तिनागमण्डलकी सुरासे युक्त, यक्षमण्डलप्रविभक्ति - यक्षण्डलकी सुरचना से
चंदावरणपविभति च सूरावरणपविभत्तिं च आवरणावरणपविभत्ति णामं दिव्वं विहिं वदति - ८ - यद्रावरण प्रतिलक्ति-यन्द्राअर भित्रेोपेत आवरण पटनी સરસ રચનાથી યુક્ત અને સૂર્યાવરણપ્રવિભક્તિ-સૂર્યોકાર ચિત્રયુક્ત આવરણથી યુક્ત આ પ્રમાણે આવરણાવરણ પ્રવિભક્તિ નામની એ દિવ્ય. આઠમી નાટક વિધિનું તેમણે પ્રદર્શન કર્યું. ૫ ૮ ।।
चंदत्थमणपविभत्ति च सूरत्थमणपविभत्ति च अत्थमणाऽत्थमणपविभर्त्ति नामं दिव्वं-९-यन्द्रना अस्तअजनी रथनाथी युक्त अने सूर्यना अस्ताजनी रयनाथी યુક્ત આ પ્રમાણે અસ્તમનાસ્તમાન પ્રવિભક્તિ નામની એ નવમી દિવ્ય નાટયવિધિનું તેમણે પ્રદશન કર્યું। ૯ ।
चंदमडलपविभत्तिं च सूरमंडलपविभत्तिं च नागमंडलपविभत्ति च जक्ख मंडल ० १०- यन्द्रभ उस प्रविलति-यन्द्रभ उजनी सुरयनाथी युक्त याने सूरमण अविलक्ति-सूर्यभौंडजनी सुरयनाथी युक्त, नागमण्डज अविलति - नागभडजनी सुरચાથી યુક્ત, રક્ષમંડળ પ્રવિભક્તિ-યક્ષમંડળની સુરચનાથી ચુક્ત, ભૂતમ’ડળ
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ४६ सूर्याभेण नाट्य विधिप्रदर्शनम्
२९९
ण्डलप्रविभक्ति च गन्धर्वमण्डलप्रविभक्ति च मण्डलप्रविभक्ति च मण्डल मण्डलप्रविभक्ति नाम दिव्यं नाटयविधिमुपदर्शयन्ति |१०|
ऋषभललितविक्रान्तं च सिंहललितविकान्तं च हयविलम्बितं गजवि - लम्बितं मयविलसितं मत्तगजविलसितं द्रुतविलम्बितं नाम दिव्यं नाटयविधिमुपदर्शयन्ति |११|
कोप्रविभक्तिच सागरप्रविभक्ति च नागरप्रविभक्ति च सागरaritasafed नाम दिव्यं नाटयविधिमुपदर्शयन्ति | १२ |
युक्त, भूतमण्डलप्रविभक्ति - भूतमण्डल की सुरचना से युक्त, इसी तरह रक्षोमण्डल की, महोरगमण्डल की, और गन्धर्वमण्डल की सुरचना से युक्त इस प्रकार मण्डलमण्डवप्रविभक्ति नामकी इस दशवीं नाटयविधि का उन्होंने प्रदर्शन कराया. | १० |
उस भललियविकतं सीहललियविकतं हयविलंबियं मत्तगयविलसियं ११ - ऋषभललितविक्रान्त बैल की ललित गति से युक्त, सिंहललितविक्रान्तसिंह की ललितगति से युक्त, हयविलम्बितं - घोडे की ललितगति से युक्त इसी प्रकार गजविलम्बित - हाथी की सुन्दर गति से युक्त, ( मत्तहयविलसित) मत्त अश्व की शोभनगति से युक्त, मत्तगजविलसित - मत्तहस्ति की शोभनगति से युक्त, इस प्रकार द्रुतविलम्बित नामकी ११ वीं नाटकविधि का उन्होंने प्रदर्शन कराया. । ११ ।
सगडुद्धिपविभत्तिं च सागरपविभत्तिं च इत्यादि शकटोद्धीप्रविभक्ति - शकट की अवयव रचना से युक्त, सागरप्रविभक्ति - समुद्र की सुरचना से પ્રવિભક્ત–ભૂતમંડળની સુરચનાથી યુક્ત આ પ્રમાણે જ રક્ષામંડળની મહેારગમ`ડળની અને ગ`ધ મંડળની સુરચનાથી યુક્ત આ પ્રમાણે મ`ડળમ`ડળ પ્રવિભક્તિ નામની આ દશમી નાટકવિધિનું તેમણે પ્રદશન કર્યું. ॥ ૧૦ ॥
उसभललियविक्तं सीहललियविक्कतं हयविलंवियं मत्तहयविलसियं -११ઋષભ લલિત વિક્રાંત-બળદની લલિતગતિથી યુક્ત, સિંહની લલિતગતિથી યુક્ત, હર્યાવલ‘ખિત—ઘેાડાની લલિતગતિથી યુક્ત આ પ્રમાણે ગજવિલસિત-હાથીની સુંદર ગતિથી યુક્ત, મત્તગજ વિલસિત-મત્ત હાથીની શાભનગતિથી યુક્ત, મત્ત ઘેાડાની શાભન ગતિથી યુક્ત આ પ્રમાણે દ્રુતવિલ`ખિત નામની ૧૧ મી નાટકવિધનું તેમણે પ્રદર્શન કર્યું ।। ૧૧ ।
सगडुद्धिपविभत्तिं च सागरपविभत्तिं च नगरपविभति च इत्यादि १२ શકરાદ્ધી પ્રવિભક્તિ-શકટની અવયવ રચનાથી યુક્ત સાગર પ્રવિભક્તિ-સમુદ્રની
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयसूत्रे नन्दाप्रविभक्तिं च चम्पाप्रविभक्तिं च नन्दा-चम्पापविभक्ति नाम दिव्यं नाटयविधिमुपदर्शयन्ति ।१३।
मत्स्याण्डकप्रविभक्तिं च मकराण्डकाविभक्तिं च जारप्रविभक्तिं च मारप्रविभक्तिं च मत्स्याण्डक-मकराण्डक जारमारप्रविभक्ति नाम दिव्यं नाटयविधिमुपदर्शयत्ति ॥१४॥
केतिककारप्रविभक्तिं च खेति खकार प्रविभक्ति गेति गकारप्रविभक्तिं च युक्त. नागरप्रविभक्ति-नगरनिवासीजनकी सुरचना से युक्त, इस तरह सागर नागरप्रविभक्ति नामकी १२ वी दिव्य नाटक विधि का उन्होंने प्रदर्शन कराया. ॥ १२ ॥ गंदा पविभत्तिं च चंपापविभत्तिं च नंदाचंपापविभक्ति णाम इत्यादि ॥१३॥
नन्दाप्रविभक्ति-नन्दा-पुष्करिणी वापी (वावडी) की सुरचना से युक्त, एवं चंपा प्रविभक्ति-चंपापुष्पवृक्ष की रचना से युक्त, इस प्रकार नन्दाचंपाप्रविभक्ति नामकी यह दिव्य १३ वी नाटक विधि का उन्होंने प्रदर्शन कराया. ॥ १३ ॥
मच्छंडापविभत्तिं च मयरंडापविभत्तिं इत्यादि ॥
मत्स्याण्डकप्रविभक्ति-मत्स्याण्डक की सुरचना से युक्त मकराण्डकप्रविभक्ति-मकर-ग्राह के अण्ड की सुरचना से युक्त, जार प्रविभक्ति-मणिलक्षणविशेषरूप जार से युक्त मणि की रचना से युक्त, मार प्रविभक्तिमणिलक्षणविशेषरूप मार से युक्त मणि की रचना से युक्त, इस तरह मत्स्याण्डक मकराण्डक जार मार प्रविभक्ति नामकी १४ वीं दिव्य नाटकविधि का उन्होंने प्रदर्शन कराया. ॥ १४ ॥ સુરચનાથી યુક્ત, નાગરપ્રવિભક્તિ નગરનિવાસિજનની સુરચનાથી યુક્ત આ પ્રમાણે સાગર નાગરપ્રવિભક્તિ નામની ૧૨મી દિવ્ય તાટકવિધિનું તેમણે પ્રદર્શન ४२प्युं । १२।
णंदापविभत्तिं च चंपापविभत्तिं च नंदाचंपापविभत्ति णाम इत्यादि ।१३। न। પ્રવિભક્તિ-નંદા પુષ્કરિણી વાવની સુચનાથી યુક્ત, અને ચંપા પ્રવિભક્તિ ચંપાપુષ્પવૃક્ષની રચનાથી યુક્ત આ પ્રમાણે નંદાચંપા પ્રવિભક્તિ નામની આ દિવ્ય ૧૩ મી નાટકવિધિનું તેમણે પ્રદર્શન કરાવ્યું. તે ૧૩ છે मच्छंडापविभत्तिं च मयरंडापविभत्तिं च इत्यादि । १४ । मत्स्यां प्रविमातમસ્યાંડકની સુચનાથી યુક્ત, મકરાંડક પ્રવિભક્તિ-મકર-ગ્રાહના ઈંડાની સુચનાથી યુક્ત, જાર પ્રવિભક્તિ-મણિલક્ષણ વિશેષરૂપ જારથી યુક્ત, મણિની રચનાથી ચુક્ત, મારી પ્રવિભક્તિ-મણિલક્ષણ વિશેષ મારથી યુક્ત મણિની રચનાથી યુક્ત, આ પ્રમાણે મસ્યાંડક મકરાંડક જાર માર પ્રવિભક્તિ નામની ૧૪મી દિવ્ય નાટક
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ४६ सूर्याभेण नाट्यविधिप्रदर्शनम् ad Eartप्रविभक्ति च ङेति ङकारप्रविभक्ति च ककारखकारगकारघकार कारप्रविभक्ति नाम दिव्यं नाटयविधिमुपदर्शयन्ति । १५ ।
एवं चकारवर्गोऽपि १६ टकारवर्गोऽपि १७ तकारवर्गोऽपि १८ पकार as १९ अशोक पल्लवप्रविभक्ति च आम्रपल्लवप्रविभक्ति च जम्बू पल्लवप्रविकेति ककारप्रविभक्ति च खेतिं खकारप्रविभक्ति च इत्यादि । १५ । इसके बाद ब्राह्मलिपिमें जो ककार क का आकार होता है उस आकाररूपसे स्थित होकर देवकुमार आदि नचे - इस अभिप्रायसे ककारप्रविभक्ति - ककार अक्षरकी सुरचनासे युक्त, खकार प्रविभक्ति - खकार अक्षर की सुरचनासे युक्त गकारप्रविभक्ति - गकार अक्षर की सुरचनासे युक्त, घकार प्रविभक्ति - घकार अक्षरकी सुरचनासे युक्त, ङकारप्रविभक्ति - ङकार अक्षरकी सुरचनासे युक्त, इस तरह ककारखकारगकारघकारङकारप्रविभक्ति नामकी १५ व दिव्य नाटयविधिका प्रदर्शन उन्होंने कराया. यहां अकारादिक स्वरोंकी एवं यकारादिक व्यञ्जनों की सुरचना का योग नाटकविधि में नहीं दिखलाया है । १५ ।
एवं चकारarगो वि १६, टकारवग्गो वि १७, कारवग्गो वि १८ पकारग्गो वि १९ असोगपल्लवपविभत्ति च इत्यादि २० इसी तरहका कथन चकावर्ग में, टकारवर्ग में तकारवर्ग में, पकारवर्ग में भी जानना चाहिये । अशोकपल्लवप्रविभक्ति अशोकपल्लवकी सुरचनासे युक्त, आम्रपल्लवप्रविभक्ति विधिनुं तेम प्रदर्शन ४२ ॥ सू. ४४ ॥
केतिककारपविभत्तिं च खेतिखकारपत्रिभत्तिं च इत्यादि । १५ ।
ત્યારપછી બ્રાહ્મલિપિમાં જે કકાર–ક–ના આકાર હાય છે, તેના આકારની જેમ સ્થિત થઈને દેવકુમારેા વગેરે નાચ્યા. આ અભિપ્રાયથી કકાર પ્રવિભક્તિ~~ કકાર અક્ષરની સુરચનાથી યુક્ત, ખકાર પ્રવિભક્તિ-ખકાર અક્ષરની સુરચનાથી યુક્ત ગકાર પ્રવિભક્તિ-કાર અક્ષરની સુરચનાથી યુક્ત, ઘકાર પ્રવિભક્તિ-ઘકાર અક્ષરની સુરચનાથી યુક્ત, ડકાર પ્રવિભક્તિ-ઙકાર અક્ષરની સુરચનાથી યુક્ત આ પ્રમાણે કકાર, ખકાર, ગકાર, ઘકાર, ડકાર પ્રવિભક્તિ નામની ૧૫મી દિવ્ય નાટકવિધિનું તેમણે પ્રદર્શન કરાવ્યું. અહીં અકાર વગેરે સ્વરાની તેમજ યકાર વગેરે વ્યંજનાની સુરચનાના ચેાગ નાટકવિધિમાં આવ્યા નથી. ।। ૧૫ ।।
एवं कारग्गो व १६, टकारवग्गो वि १७, तकारखग्गो वि १८, पकारखग्गो १९, असोगपल्लवपविभत्तिं च - इत्यादि २०, या तनु ४ प्रधान यार वर्गभां ટવર્ગોમાં તવ માં પવ માં પણ જાણવું જોઇએ. અશાક પધ્રુવપ્રવિભક્તિ-અશાકપદ્મવની સુરચનાથી યુક્ત આમ્રપધ્રુવપ્રવિભક્તિ-આમ્રપતૢવની સુરચનાથી ચુત
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
-
३०१
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०२
राजप्रश्नीयसूत्रे भक्ति च कोशाम्रपल्लवप्रविभक्ति च पल्लवपल्लवप्रविभक्ति नाम दिव्यं नाट्यविधिमुपदर्शयन्ति । २० ।
पद्मलताप्रविभक्ति यावत् श्यामलताप्रविभक्ति लताप्रविभक्ति नाम दिव्यं नाट्यविधिमु-पदर्शयन्ति । २१ ।
आम्रपल्लवकी सुरचनासे युक्त, जम्बूपल्लव प्रविभक्ति - जम्बूवृक्ष पल्लवकी सुरचनासे युक्त कोशाम्रपल्लव प्रविभक्ति आम्रवृक्षके जैसे फल वृक्षविशेषके पल्लवकी सुरचनासे युक्त, इस प्रकार पल्लव पल्लव प्रविभक्ति नामकी २० वीं दिव्य नाटक विधिका प्रदर्शन किया ॥ २० ॥ पउमलयापविभत्तिं जाव सामलयापविभत्तिं च लयापविभत्ति णाम-इत्यादि २१ पद्मलता प्रविभक्ति-कमललताकी सुरचनासे युक्त यावत-नागलता प्रविभक्ति -नागलताकी सुरचनासे युक्त, अशोकलताप्रविभक्ति-अशोकलताकी सुचरना से युक्त, चम्पकलता प्रविभक्ति-चम्पकलताकी सुरचनासे युक्त, चुयलया. प्रविभक्ति-आम्रलताकी सुरचनासे युक्त, वनलताप्रविभक्ति-वनलताकी सुरचना से युक्त, वासन्तीलताप्रविभक्ति-वासन्तीलताकी सुरचनासे युक्त कुन्दलताप्रविभक्ति-कुन्दलताकी सुरचनासे युक्त, अतिमुक्तलताप्रविभक्ति-अतिमुक्तकलता की सुरचनासे युक्त तथा श्यामलताप्रविभक्ति-श्यामलताकी सुचनासे युक्त, इस प्रकार लताप्रविभक्ति नामकी इस २१ इक्कीसवीं दिव्य नाटकविधिका उन्होंने प्रदर्शन किया। इसके बाद उन्होंने द्रुत-शीघ्रतासे युक्त २२ वीं दिव्य
જબૂપલ્લવ પ્રવિભક્તિ-જબૂવૃક્ષપલ્લવની સુરચનાથી યુકત, કેશામ્રપલ્લવ પ્રવિભક્તિ આમ્રવૃક્ષ જેવાં ફળવૃક્ષ વિશેષના પલ્લવની સુરચનાથી ચુકત, આ પ્રમાણે પલ્લવ પલ્લવ પ્રવિભક્તિ નામની ૨૦ મી દિવ્ય નાટકવિધિનું પ્રદર્શન કર્યું. ૨૧
पउमलयापविभत्तिं जाव सामलयापविभत्तिं च लयापविभत्तिं णाम इत्यादि ।२१॥ પઘલતા પ્રવિભક્તિ-કમળલતાની સુચનાથી યુકત, યાવત્-નાગલતા પ્રવિભક્તિનાગલતાની સુચનાથી ચુકત, અશોકલતા પ્રવિભક્તિ-અશેકલતાની સુચનાથી युत, २५४सता प्रविमति-2°५४सतानी सुश्यनाथी युत, युयसयाप्रविमतिઆગ્રલતાની સુરચનાથી યુક્ત, વનલતા પ્રવિભક્તિ–વનલતાની સુચનાથી યુક્ત, વાસંતીલતા પ્રવિભક્તિ-વાસંતીલતાની સુચનાથી યુકત, કુંદલતા પ્રવિભક્તિ-કુંદલતાનીસુ રચનાથી યુક્ત, અતિમુકતકલતા પ્રવિભકિત–અતિમુક્તકલતાની સુચનાથી યુકત તેમજ શ્યામલતા પ્રવિભકિત-શ્યામલાની સુરચનાથી યુકત આ પ્રમાણે લતા પ્રવિભકિત નામની આ ૨૧મી દિવ્ય નાટકવિધિનું તેમણે પ્રદર્શન કર્યું. ત્યારપછી
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका, सू. ४६ सूर्याभेण नाटयविधिप्रदर्शनम्
द्रुतनामानं नाम दिव्यं नाव्यविधिमुपदर्शयन्ति ।२२। विलम्बितं नाम नाट्यविधिमुपदर्शयन्ति ।२३। द्रुतलिम्बितं नाम नाटयविधिमुपदर्शयन्ति ।२४। अश्चितं २५, रिभितम् २६ अश्चितरिमितम् २७, आरभट २८ भसोलम् २९ आरभटभसोलम् ३० उत्पातनिपातपरिनिपातप्रवृत्त सङ्कुचितं प्रसारितं रीतारीतं भ्रान्त संभ्रान्तं नाम दिव्यं नाटयविधिमुपदर्शयन्ति ॥३१॥ ॥ ४६॥ नाटकविधिका प्रदर्शन किया। इसके बाद विलम्बित-विलम्बयुक्त-२३ बीं नाटकविधिका प्रदर्शन कराया. बादमें द्रुतविलम्बित-पहिले द्रुत बादमें विलम्बित ऐसी २४ वीं दिव्य नाटकविधिका प्रदर्शन कराया। इसके अनन्तर उन्होंने प्रशस्तगमनकी रचनासे युक्त २५ वीं दिव्य नाटकविधिका प्रदर्शन कराया, । रिमित इस नामकी २६ वीं नाटकविधिका प्रदर्शन कराया. । अश्चितरिभित-अश्चित एवं रिमित इन दोनों गुणोंसे युक्त, २७ बी दिव्य नाटकविधिका उन्होंने प्रदर्शन कराया, । आरभट-आरभट इस नामकी २९ वीं दिव्य नाटकविधिका उन्होंने प्रदर्शन कराया, आरभट भसोल-इन दोनों की रचनासे युक्त ३० वी नाटकविधिका उपदर्शन कराया. उत्पात. निपातपरिनिपातप्रवृत्त-उत्पात-कूदना, निपात-नीचे गिरना, परिनिपाततिग्छे गिरना -इनमें प्रवृत्ति युक्त, संकुचित-संकोचयुक्त, प्रसारित-हस्तचरणादिकोंके पसारने से युक्त, रीतारीत-गमनागमनयुक्त, भ्रान्त-भ्रमणयुक्त, संभ्रान्त-बहुत सुन्दर भ्रमणसे युक्त, इन इन सब विशेषणोंसे विशिष्ट ऐसी ३१ वी दिव्य नाटकતેમણે વ્રત–જલદી ત્વરાથી યુક્ત એવી ૨૨ મી નાટકવિધિનું પ્રઠર્શન કરાવ્યું. ત્યાર પછી વિલમ્બિત વિલબયુક્ત-૨૩ મી નાટકવિધિનું પ્રદર્શન કરાવ્યું ત્યાર પછી દ્રત વિલંબિત–પહેલાં દ્રત અને પછી વિલંબિત એવી ૨૪મી દિવ્ય નાટકવિધિનું પ્રદર્શન કરાવ્યું ત્યારપછી તેમણે પ્રશસ્ત ગમનની રચનાથી યુક્ત ૨૫મી દિવ્ય નાટકવિધિનું પ્રદર્શન કરાવ્યું રિભિત આ નામની ૨૬ મી નાટકવિધિનું પ્રદર્શન કરાવ્યું અંચિત–રિભિત અંચિત અને રિભિત આ બંને ગુણોથી યુક્ત ર૭ મી. દિવ્ય નાટકવિધિનું તેમણે પ્રદર્શન કરાવ્યું. આરભટ-આરભટ આ નામની ૨૮ મી દિવ્ય નાટકવિધિનું તેમણે પ્રદર્શન કરાવ્યું, ભસલ આ નામની ર૯ મી દિવ્ય નાટ્યવિધિન તેમણે પ્રદર્શન કરાવ્યું. આભટ-ભસલ આ બંનેની રચનાથી યુક્ત ૩૦મી નાટકવિધિનું ઉપદર્શન કરાવ્યું. ઉત્પાત, નિપાત, પરિનિપાત પ્રવૃત્ત, ઉત્પાત કૂદવું નિપાત નીચે પડવું, પરિનિપાત–વાંકુ પડવું, આ સર્વમાં પ્રવૃત્તિયુક્ત, સંકુચિત-સંકેયુક્ત, પ્રસારિત-હાથપગ વગેરેને ફેલાવવાથી युश्तशतारीत - आमना गमन, युत, Giत-श्रमायुत, सांत - बहु सुंदर
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०४
राजप्रश्नीयसूत्रे 'चंदुग्गमणपविभर्ति च' इत्यादि
टीका--चन्द्रोद्गमनप्रविभक्ति-चन्द्रस्य उद्गमनम्-उदयः, तस्य या प्रविभक्तिः-प्रकृष्टरचना तद्युक्तम् नाट्यविधिमुपदर्शयन्तीति परेणान्वयः, तथासूरोद्गमनप्रविभक्ति-सूर्योदयसुरचनायुक्तम् , उद्गमनोद्गमनप्रविभक्तिम्-उद्गमनोद्गमनरचनात्मकं नाम षष्टं दिव्य-प्रधानं नाटयविधिम् उपदर्शयन्ति ॥६॥
चन्द्राऽऽगमनप्रविभक्ति-चन्द्राऽऽगमन सुरचना युक्तम् सूरागमनप्रविभक्ति-सूर्याऽऽगमनसुरचनायुक्तम् , आगमनाऽऽगमनप्रविभक्तिं सप्तमं दिव्यं नाटयविधिमुपदर्शयन्ति ॥७॥
चन्द्राऽऽवरणप्रविभक्तिं – चन्द्राकारचित्रोपेताऽऽवरणपटसुरचनायुक्तम् एवं सूर्यावरमप्रविभक्ति-सूर्याकारचित्रयुक्तावरणोपेतम् , आवरणावरणप्रविभक्तिं नामाष्टमं दिव्यं नाटयविधिमुपदर्शयन्ति ॥८॥
चन्द्रास्तमनप्रविभक्ति-चन्द्रस्य यदस्तमनम्-तस्य या प्रविभक्तिः-सुरचना तयुक्तम् , एवं सूरास्तमनप्रविभक्तिं अस्तमनास्तमनप्रविभक्तिं नाम नवमं दिव्यं नाटयविधिमुपदर्शयन्ति ॥ ९॥
___ चन्द्रमण्डलप्रविभक्ति-चन्द्रमण्डलसुरचनायुक्तम् , एवं सूरमण्डलप्रविभक्ति सूर्यमण्डलसुरचनायुक्तम् , नागमण्डलप्रविभक्तिं नागमण्डलसुरचनायुक्तं, यक्षमण्डलप्रविभक्तिं यक्षमण्डलसुरचनायुक्तम् , भूतमण्डलप्रविभक्ति-भूतमण्डलसुरचनायुक्तम् , एवं रक्षोमण्डलमहोरगमण्डल गन्धर्वमण्डलपविभक्तिं मण्डलमण्डलप्रविभक्तिं नाम दशमं दिव्यं नाटयविधिमुपदर्शयन्ति ॥१०॥
ऋषभललितविक्रान्तं-बलीवर्दललितगतियुक्तम् , सिंहललितगतिविक्रान्तम्सिंहललितगतियुक्तम् , इति, (हयविलम्बितम् अश्वविलम्बितगतियुक्तमिति, एवं-गजविलम्बितम्-हस्तिविलम्बित, गतियुक्तमिति मत्तहयविलसितं-मत्ताश्वशोभनगतियुक्तम् , एवं मत्तगजविलसितं मत्तहस्तिशोभनगतियुक्तम् , द्रुतविलम्बितं नामैकादशं दिव्यं नाट्यविधिमुपदर्शयन्ति ॥११॥
शकटीद्धीप्रविभक्तिं शकटस्य 'उद्धी' शकटावयववाचको देशीयः शब्दः, शकटावयव रचनायुक्तम् , सागरप्रविभक्ति-समुद्रसुरचनायुक्तम् , नगरनिवासिजनसुरचनायुक्तम् सागरनागरप्रविभक्ति-नाम द्वादशं दिव्यं नाटयविधिमुपदर्शयन्ति ॥१२॥ विधिका उन्होंने प्रदर्शन कराया. इस सूत्रकी व्याख्या मूलार्थ जैसी ही हैं ॥ ४६॥ બ્રમણથી યુક્ત, આ સર્વ વિશેષણોથી યુક્ત એવી ૩૧મી દિવ્ય નાટ્યવિધિનું તેમણે પ્રદર્શન કરાવ્યું. આ સૂત્રને ટીકાર્થ મૂલાઈ પ્રમાણે છે. સૂ૦ ૪૬ છે.
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્ર: ૦૧
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०५
सुबोधिनी टीका. सू. ४६ सूर्याभेण नाट्यविधिप्रदर्शनम्
नन्दाप्रविभक्ति - नन्दापुष्करिणी-वापीसुरचनायुक्तम् , चम्पाप्रविभक्तिं चम्पापुष्पवृक्षसुरचनायुक्तम् , नन्दा-चम्पाप्रविभक्तिं नाम त्रयोदशं दिव्यं नाट्यविधिमुपदर्शयन्ति । १३ ।
मत्स्याण्डप्रविभक्ति-मत्स्याण्डकसुरचनायुक्तम् मकराण्डकप्रविभक्तिं मकरो ग्राहस्तस्याण्डसुरचनायुक्तम् , जारप्रविभक्ति-जारो-मणिलक्षणविशेषः, तल्लक्षितमणिसुरचनायुक्तम् , एवं मारप्रविभक्ति-मारो-मणिलक्षणविशेषः, तल्लक्षितमणिसुरचनायुक्तम् , मत्स्याण्डकजारमारप्रविभक्ति नाम चतुर्दशं दिव्यं नाट्यविधिमुपदर्शयन्ति । १४ ।
तदनन्तरं केति-ब्राम्यां लिपौ "+" इत्याकारः ककारः तादृश संस्थिता देवकुमारादयो नृत्तवन्त इत्यभिप्रायेण ककारप्रविभक्ति-ककाराक्षरसुरचनायुक्तं नाटकविधिमित्याधुक्तम् , एवं खेति खकारप्रविभक्ति मित्यादावपि ब्राह्मीलिपिरनुसरणीया, शेषं सुगमम् । स्वराणां यकारादीनां च व्यञ्जनानां मुरचनायोगो नाट्य विधौ न दर्शितस्तत्रैतिहासिकं कारणं मृग्यम् ।
अशोकपल्लवप्रविभक्ति-अशोकपल्लवसुरचना युक्तम् आम्रपल्लवप्रभक्तिम् -आम्रपल्लवसुरचनायुक्तम् जम्बूपल्लवप्रविभक्तिं जम्बूवृक्षपल्लवसुरचनायुक्तम् , कोशाम्रपल्लवप्रल्लविभक्ति-कोशाम्रः-आम्रवृक्षसदृशः, तत्पल्लवसुरचनायुक्तम् , पल्लवपल्लवप्रविभक्ति नाम विंशतितमं दिव्यं नाटयविधिमुपदर्शयन्ति ।२०।
पद्मलता प्रविभक्ति-कमललता सुरचनायुक्तम् यावत्-यावत्पदेन-'नागलताप्रविभक्तिम् , अशोकलताप्रविभक्ति, चम्पकलताप्रविक्तिं, चूतलताप्रविभक्ति, वनलताप्रविभक्तिं, वासन्तीलताप्रविभक्ति, कुन्दलता प्रविभक्तिम् , अतिमुक्तकलताप्रविभक्तिम् इत्येषां सङ्ग्रहः, तथा - श्यामलताप्रविभक्ति-श्यामायालतायाः सुरचनायुक्तम् लताप्रविभक्ति नामैकविंशतितमं दिव्यं नाटयविधिमुपदर्शयन्ति ।२१॥
तदनन्तरं द्रुतं-शीघ्रयुक्तं नाम द्वाविंशतितमं दिव्यं नाटयविधिमुपदर्शयन्ति ।२२। द्रुत विलम्बितं-पूर्व द्रुतं पश्चाद् विलम्बयुक्तं नाम चतुर्विंशतितमं नाटयविधिमुपदर्शयन्ति ।२४। अञ्चितम्-अञ्चनं प्रशस्तगमनम् तद् रचना युक्तं नाम पञ्चविंशतितमं दिव्यं नाटथविधिमुपदर्शयन्ति ॥२५॥ रिमितं तन्नामकं षडविंशतितमं दिव्यं नाटयविधिमुपदर्शयन्ति ॥२६॥ अञ्चितरिभितं पूर्वोक्ताचितरिभितोभयगुणसंपन्नं नाम सप्तविंशतितम नाटयविधिमुपदर्शयन्ति ॥२७॥ आरभटम्-आरभटनामकमष्टविंशतितम नाट्यविधिमुपदर्शयन्ति ॥२८॥ भसोलं
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०६
राजप्रश्नीयसूत्रे -भसोलाभिधं नामैकोनत्रिंशत्तम नाट्यविधिमुपदर्शयन्ति ॥२९॥ आरभटभसोलम् -उभयरचनायुक्तं नाम त्रिंशत्तम नाटयविधिमुपदर्शयन्ति ॥३०॥ उत्पातनिपातपरिनिपातप्रयुक्तम्-तत्र-उत्पातः-कूदनम् , निपातः-नीचैः पतनम् , परिनिपात:-तिर्यक् पतनम् एतेषु प्रवृत्त-प्रवृत्तियुक्तम्-संकुचित-सङ्कोचयुक्तं-प्रसिरितंहस्तपादादिसारणयुक्तम् , रीतारीतम्-गमनागमनन् , भ्रान्तं-भ्रमणयुक्तं, संभ्रान्तं -सम्यग भ्रमणयुक्तम् पूर्वोक्त विशेषण - विशिष्टं नामैकत्रिंशत्तम नाटयविधिमुपदर्शयन्ति । ३१ । ॥ सू० ४६ ॥
मूलम् -तएणं ते बहवे देवकुमारा य देवकुमारीओ य समामेव समोसरणं करेंति जाव दिव्वे देवरमणे पवत्ते यावि होत्था। तएणं ते बहवे देवकुमारा य देवकुमारीओ य समणस्स भगवओ महाबीरस्स पुत्वभवचरियणिबद्धं च चवणचरियनिबद्धं च संहरणचरियनिबद्धं च जम्मणचरियनिबद्ध च अभिसे अचरियनिबद्धं च बालभावचरियनिबद्ध च जोव्वणचरियनिबद्ध च कामभोगचरियनिबद्ध च निक्खमणचरियनिबद्धं च तवचरणचरियनिबद्धं च णाणुप्पायचरियनिबद्ध च तित्थपवत्तणचरियनिबद्धं च परिनिव्वाणचरियनिबद्धं च चरिमचरियनिबद्धं च णामं दिव्वं णट्टविहिं उवदंसेति ॥ सू० ४७ ॥
छाया-ततः खलु ते बहवो देवकुमाराश्च देवकुमार्यश्च सममेव समवसरणं कुर्वन्ति, यावत् दिव्यं देवरमणं प्रवृत्तं चाप्यभवत् । ततः खलु ते बहवो
'तएणं ते बहवे देवकुमारा य देवकुमारीओ य' इत्यादि ।।
सूत्रार्थ-( तएण ) इसके बाद (ते बहवे देवकुमारा य देवकुमारीओ य समामेव समोसरणं करति ) उन सब देवकुमारों एवं देवकुमारिकाओंने एक ही काल में समवसरण किया अर्थात् वे सब के सब एक ही साथ एक स्थान पर एकत्रित हुए ( जाव दिव्वे देवरमणे पवत्ते यावि होत्था )
'तएणं ते बह वे वदेकुमारा य देवकुमारीओ य' इत्यादि ।
सूत्रा-(तएणं) त्या२ पछी (ते बहवे देवकुमारा य देबकुमारीओय समामेव समोसरणं करेंति) ते मयां मारे। मने मारिया से ही साथे समक्स२९५ यु मेटले तेसो मा सही साथे से स्थान में थयां, (जाव दिवे देवरमणे पवत्ते यावि होत्था ) यावत् मा प्रमाणे हिव्य १२भा प्रवृत्त थयु
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. न . ४७ सूर्याभेण नाट्यविधिप्रदर्शनम्
३०७ देवकुमाराश्च देवकुमारार्यश्च श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य पूर्वभव-चरितनिबद्धं च्यवनचरितनिबद्धं च संहरणचरितनिबद्धं च जन्मचरितनिबद्धं च अभिषेकचरितनिबद्धं च बालभावचरितनिबद्धं च यौवनचरितनिबद्धं च कामभोगचरितनिबद्धं च निष्क्रमणचरितनिबद्धं च परिनिर्वाणचरितनिबद्धं च चरमचरितनिबद्धं च नाम दिव्यं नाट्यविधिमुपदर्शयन्ति । ३२ । ॥ सू० ४७ ॥ यावत् इस प्रकार दिव्य देवरमण प्रवृत्त हुआ. (तएणं ते बहवे देवकुमारा य देवकुमारीओ य समणस्स भगवओ महावीरस्य पुव्वभवचरियनिबद्धं च चवणचरियनिबद्धं च संहरणचरियनिबद्धं जम्मणचरिय निबद्धं च अभिसेयचरियनिबद्धं च बालभावचरियनिबद्धं च जोवणचरियनिबद्धं च कामभोगचरियनिबद्धं च निक्खमणचरियनिबद्धं च ) इनके बाद उन सब देवकुमारों ने एवं देवकुमारिकाओं ने श्रमण भगवान् महावीर के पूर्वभव के चरित्र से निवद्ध नाटकविधि का च्यवनचरित्र से निबद्ध नाटयविधि का, संहरणचरित्र से निबद्ध नाटकविधिका जन्मके चरित्र से निबद्ध नाटकविधि का अभिषेक के चरित्र से निबद्ध नाटकविधि का, बालभाव के चरित्र से निबद्ध नाटकविधि का यौवन के चरित्र से निबद्धनाटकविधि का, कामभोग के चरित्र से निबद्ध नाटकविधि का, निःक्रमण के चरित्र से निबद्ध नाटकविधि का ( तवचरणचरियनिबद्धं च णाणुप्पायचरियनिबद्धं च तित्थपवत्तणचरिय-परिनिव्वाणचरियनिबद्धं च चरिमचरियनिबद्धं च णामं दिव्यं नट्टविहिं उवदंसेंति)
(तएणं ते बहवे देवकुमारा य देवकुमारीओ य समणस्स भगवओ महावीरस्स पुव्वभवचरियनिबद्धं च चवणचरियनिबद्धं च संहरणचरियनिबद्धं च जम्मणचरियनिबद्ध च जभिसेयचरियनिबद्ध च बालभावचरियनिबद्ध च जोव्वणचरियनिबद्ध च कामभोगचरियनिबद्ध च निक्खमणचरिगनिबद्ध च) त्या२५छी ते सब हेमा। तभ०४ દેવકુમારિકાઓએ શ્રમણ ભગવાન મહાવીરના પૂર્વભવના ચારિત્રથી નિબદ્ધ નાટકવિધિનું, ચ્યવન ચારિત્રથી નિબદ્ધ નાટકવિધિનું, સંહરણ ચારિત્રથી નિબદ્ધ નાટકવિધિનું, જન્મના ચારિત્રથી નિબદ્ધ નાટવિધિનું, અભિષેકના ચારિત્રથી નિબદ્ધ નાટકવિધિનું, બાળભાવના ચારિત્રથી નિબદ્ધ નાટકવિધિનું, યૌવનના ચારિત્રથી નિબદ્ધ નાટકવિધિનું, કામગના ચારિત્રથી નિબદ્ધ નાટકવિધિનું, निभा (Nall )यात्रियी निम नाविधिनु ( तवचरणचरियनिबद्ध च णाणुप्पायचरियनिबद्ध च, तित्थपवत्तणचरिय-परिनिव्वाण चरियनिबद्ध च चरिमचरियनिवद्ध च णामं दिव्वं नट्टविहिं उवदंसेंति ) तपना यात्रियी निमद्ध नाटयधिनु
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजनी
टीका- 'तरणं ते बहवे देवकुमारा' इत्यादि - व्याख्या निगदसिद्धा ॥ ४७॥ मूलम् —- तणं ते बहवे देवकुमारा य देवकुमारीओ य चव्विहं वाइतं बाएंति, तं जहा-ततं विततं घणं झुसिर ।
३०८
तपणं ते बहवे देवकुमारा य देवकुमारियाओ चउविहं गेयं गायंति, तं जहा उक्खित्तं पातं मंदायं रोइयावसाणं च । तणं ते बहवे देवकुमारा य देवकुमारियाओ य चउब्विहं विधिं उवदति तं जहा अंचियं रिभियं आरभडंभसोलं च ।
-
तणं ते बहवे देवकुमारा य देवकुमारियाओ य चव्विहं अभिणयं अभिणयंति तं जहा दिद्वंतियं पाडियंतियं सामंतोवणिवाइयं अंतोमज्झावसाणियं च ॥ सू० ४८ ॥
तप के चरित्र से निबद्ध नाटकविधि का ज्ञानोत्पादचरित्र से निबद्ध नाटक विधिका तीर्थप्रवर्तन के चरित्र से निबद्ध नाटकविधि का एवं चरमचरित्र ( अन्तिमचरित्र) से निबद्ध नाटकविधि का इस तरह इन सब के चरित्रों से निबद्ध दिव्य नाटकविधि का प्रदर्शन किया, व्याख्या मूलार्थ के जैसी ही है ।। सू० ४७ ॥
4
तणं ते बहवे देवकुमारा य देवकुमारीओ य इत्यादि ।
सूत्रार्थ - (तए) इसके बाद ( ते बहवे देवकुमारा य देवकुमारीओं य उन देवकुमारों ने एवं देवकुमारिकाओं ने चतुर्विध वादित्र - (बाजों) का वादन
જ્ઞાનાત્પાદ ચારિત્રથી નિબદ્ધ નાટકવિધિનુ' તી પ્રવનના-ચારિત્રથી નિષદ્ધ નાટકવિધિનુ, પરિનિર્વાણુના ચરિત્રથી નિબદ્ધ નાટકવિધિનું અને ચરમચારિત્ર ( अन्तिम चरित्र ) थी निषद्ध नाटमुविधिनु या प्रमाणे या सौना यस्त्रिथी નિબદ્ધ દિવ્ય નાટકવિધિઓનું પ્રદર્શન કર્યું". આસૂત્રની વ્યાખ્યા મૂલાથ પ્રમાણે समव ॥ सू. ४७ ॥
' तरणं ते बहवे देवकुमारा य देवकुमारीओ य इत्यादि ।
सूत्रार्थ - (तएणं ) त्यार पछी ( ते बहवे देवकुभारा य देवकुमारीओ य ) તે દેવકુમાર તેમજ દેવકુમારીએ ચતુર્વિધ વાાિ ( ચાર જાતના વાજાના )
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ४८ सूर्याभेण नाट्यविधिप्रदर्शनम्
३०९
ततः खलु बहवो देवकुमाराश्च देवकुमारिकाश्च चतुर्विधं गेयं गायन्ति, तद्यथा - उत्क्षिप्तम् १ पादान्तम् ३ मन्दकं ३ रोचितावसानम् ४ ॥
ततः खलु ते बहवो देवकुमाराश्च देवकुमारिकाश्च चतुर्विधं नाटयविधिमुपदर्शयन्ति, तद्यथा अञ्चितं १ रिभितम् २ आरभट ३ भसोलम् ४ च
ततः खलु ते बहवो देवकुमाराय देवकुमारिकाश्च चतुर्विधमभिनयमभिनयन्ति तद्यथा दार्शन्तिकं १ प्रात्यन्तिकं २ सामन्तोपनिपातिकम् ३ अन्तर्मध्यावसानिकं च ४ ॥ ॥ सू० ४८ ॥
कार्य किया ( तं जहा ) वे चतुर्विध बाजे इस प्रकारसे हैं - ( ततं विततं घणं झुसरं ) तत वितत, घन और शुषिर ।
(तएण ते बहवे देवकुमारा य देवकुमारीओ य चउन्विहं गेयं गेयंति) इसके बाद उन सब देवकुमारोंने एवं देवकुमारिकाओंने चतुर्विध गाना गाया. ( तं जहा ) वह चतुर्विध गाना इस प्रकारसे है - ( उक्खित्तं पर्यंत, मंदाय रोइयावसाणं च ) उत्क्षिप्त पादान्त, मन्दक और रोचितावसान (तएणं ते बहवे देवकुमारा य देवकुमारीओ य चउन्विहं णट्टविहि उवदंसेति ) इसके बाद उन देवकुमारोंने एवं देवकुमारिकाओंने चार प्रकारकी नाटकविधिका प्रदर्शन किया. (तंजा) वह चार प्रकारकी नाटकविधि इस प्रकारसे है
9
(अचियं रिभिये आरभडं भसोलं च) अंचित, रिमित, आरभट और भसोल । (तएण ते बहवे देवकुमारा य देवकुमारियाओ य चउन्विहं अभिणयं अभियंति) इसके बाद उन देवकुमारोंने एवं देवकुमारिकाओंने चार प्रकारके
( a'mer) à ugldu almall a uniq d. ( aa' fàaa' qoi gfâi ) da, वितत, धन, भने शुषिर. ( तएणं ते बहवे देवकुमारा य देवकुमारीओ य चउव्हिं गेयं गेयंति ) त्यार पछी ते सर्वे देवकुमारी तेभन देवकुमारियोमे यार भतना गीत गायां (त' जहा ) ते यार भतना गीतो आ प्रमाणे छे. ( उक्खित्तं पर्यंत, मंदार्य, रोइयावसाणं च ) उत्क्षिप्त, पाहांत, भ६४ ने रोयितावसान ( तरणं ते बहवे देवकुमारा य देवकुमारीओ य चउव्विहं णट्टविहिं उवदंति ) त्यार पछी તે દેવકુમારા અતે દેવકુમારિકાએએ ચાર પ્રકારની નાટકવિધિનું પ્રદર્શન કર્યું”, ( त जहा ) ते यार अठारनी नाटयविधि या प्रमाणे छे - ( अंचियं, रिभिय आरभडं, भसोलं च ) मथित, रिलित, भरलर भने लसोत.
(तरणं ते बहवे देवकुमारा य देवकुमारियाओ य चउम्विहं अभिनयं अभिणयंति) ત્યાર પછી તે દેવકુમાર તેમજ દેવકુમારિકાએએ ચાર જાતના અભિનયનુ
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર ઃ ૦૧
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१०
राजप्रश्नीयसूत्रे
'तएण ते बहवे देवकुमारा' इत्यादि ।
टीका - दिव्यनाट्योपदर्शनानन्तरं खलु ते - पूर्वीक्ताः देवकुमाराः, च- पुनः देवकुमार्यश्च चतुर्विधं चतुःप्रकारं वादित्रं-वायं वादयन्ति तद्यथा ततं मृदङ्गपटहादि १. विततं - वीणादि २, घनं - कंसिकादि ३ शुषिरम् - शङ्खध्वन्यादि ४ ।
ततः - वादित्रवादनानन्तरं खलु, ते बहवो देवकुमाराः च - पुनः देवकुमारिकाश्च चतुर्विध गेयं गीतं गायन्ति तद्यथा - उत्क्षिप्तं प्रथमत आरब्धम् १, पादान्तं - पादशो वृद्धिं गतम्, वृद्धयादि - भागचतुष्टयात्मक पादबद्धम् २, मन्दकंह्रस्वं मन्दं मन्दमन्दं – मध्ये गानं मूर्च्छनादिगुणालङ्कृतं सत् शनैः शनैः
अभिनयकी विधिको प्रदर्शित किया ( तं जहा ) वह चार प्रकारका अभिनय इस प्रकार है - (दितियं, पाडियंतियं, सामंतोवणिवाइयं अंतोमज्झावसाणियं ) दान्तिक, प्रात्यन्तिक, सामन्तोपनिपातिक और अन्तर्मध्यावसानिक |
टीकार्थ- दिव्य नाटकका प्रदर्शन जब वे देवकुमार और देवकुमारिकाएँ कर चुकी - तब उसके बाद उन्होंने चार प्रकारके - तत - मृदङ्गपटहादिक विततवीणादिक. घन, कांस्य आदिक और शुषिर - शंख वंशी आदिक इन बाजोंको बजाया । इन चार प्रकारोंके बाजों के बजानेके बाद फिर उन सब देवकुमारोंने एवं देवकुमारिकाओंने चार प्रकारका गाना गाया- जो इस प्रकार से हैं - उत्क्षिप्त १, प्रथमतः आरंभ किया गया. पादान्त - फिर भागचतुष्टयात्मक पाद से उसे बद्ध किया, मन्दक - धीरे २ मन्द २ रूपसे वीचमें मूर्च्छनदि
अहर्शन यु. ( तं जहा ) ते अभिनय प्रकाश आ प्रमाणे छे. ( दिट्ठतियं, पाढियंतियं, सामंतोवणिवाइयं अंतोमज्झावसाणियं ) द्वाष्टन्तिः प्रात्यति सामन्तीપનિપાતિક અને અન્તમ ધ્યાવસાનિક
ટીકા –જ્યારે દેવકુમારેા તેમજ તે દેવકુમારિકાએ દ્વિવ્ય નાટકવિધિનુ प्रदर्शन पूरुं यु ं, त्यार पछी तेभाणे यार भतना-तत-भृहौंग, पट वगेरे, वित - वीणा वगेरे, धन-शंस्य वगेरे ने शुषिर-शम वांसजी वगेरेवालयाने वगाड्यां. આ ચાર જાતના વાજિત્રાં વગાડવાં ખાદ તે સર્વે દેવકુમારા તેમજ દેવકુમારકાએએ ચાર રીતે ગીત ગાયુ' તે આ પ્રમાણે છે—ઉક્ષિસ ૧, પહેલાં આર ભાયેલું પાદાંત ર, ત્યાર પછી ભાગચતુષ્ટયાત્મક પાદથી ખદ્ધ કરાયેલાં. મંદુક ૩, ધીમે ધીમે મંદ મંદ રૂપથી વચ્ચે સૂઈના વગેરે ગુણથી અલંકૃત કરાયેલું અને ત્યાર પછી તેને
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ४८ सूर्याभेण नाट्यविधिप्रदर्शनम्
घोलनरूपतां प्राप्तम् ३, रोचितावसानं - यथार्थीकृतान्तम् अन्ते सत्यापितसङ्गीतरागमिति भावः । यद्वा-गीतश्रोतृभ्यो रोचितं रुचिविषयीकृतम् अवसानम्अन्तो यस्य तत् । चः समुच्चये । ४ । ततः खलु ते देवकुमाराश्व देवकुमारिकाश्च चतुर्विधं नाटयविधिमुपदर्शयन्ति, तद्यथा - अञ्चितं १, रिभितम् २ आरभट ३ भसोलं ४ च । ततः - गेयगानानन्तरं खलु ते देवकुमाराः च पुनः देवकुमारिकाश्च चतुर्विधं चतुःप्रकारम् अभिनयं - गात्रचेष्टाम्, अभिनयन्ति - कुर्वन्ति तद्यथा - दाष्टन्तिकम् १ प्रात्यन्तिकम् २ सामन्तोपनिपातिकम् ३, अन्तर्मध्यावसानिकमिति ४ एतानभिनयान् कुर्वन्ति ॥ सू. ४८ ॥
३११
लम् — तरणं ते बहवे देवकुमारा य देवकुमारियाओ य गोयमाइयाणं समणाणं निग्गंथाणं दिव्वं देविढि दिव्वं देवजुई दिव्वं देवाणुभावं दिव्वं बत्तीसइबद्धं नाडयं उवदंसित्ता समणं भगवं महावीरं पिक्खुत्तो आयाहिणपयाहिणं करेंति, करिता वदति नर्मसंति, वंदित्ता नमंसित्ता जेणेव सूथियाभे देवे तेणेव उवागच्छंति उवागच्छित्ता सूरियाभं देवं
गुण से उसे अलंकृत किया और फिर उसे घोलनारूप में प्राप्त कराया, रोचितावमान - अन्त में सङ्गीत के राग से सत्यापित किया - अथवा जो गाना अन्त में गीत श्रोता जनों की रुचि का विषयभूत हो जाता है ऐसा उसे किया । इसके बाद उन्होंने चार प्रकार की नाटकविधि का प्रदर्शन किया वह नाटकविधि अञ्चित, रिभित, आरभट और भसोल के भेद से चार प्रकार की हैं। इसके बाद उन सब देवकुमारों ने एवं देवकुमारिकाओं ने शरीर की चेष्टारूप चार प्रकार का अभिनय, जो ऊपर दिखलाया जा चुका है | सू० ४८ ॥
ઘાલના રૂપમાં પ્રાપ્ત કરેલું. રાચિતાવસાન ૪ અને છેવટે સૉંગીતના રાગથી સંસ્કાર યુક્ત કરાયેલું અથવા તો જે ગીત શ્રોતાએના માટે રુચિકર થઈ ને વિષયભૂત થાય છે એવું ગીત તેમણે ગાયું. ત્યાર પછી તેમણે ચાર જાતની નાટકવિધિનું પ્રદર્શન કર્યું. તે નાટકકવિધ અચિત, રિભિત, આરભટ, અને ભસેાલના ભેદથી ચાર પ્રકારની છે. ત્યાર પછી તે દેવકુમાર તેમજ દેવકુમારિઓએ શરીરની ચેષ્ટારૂપ ચાર પ્રકારના અભિનયાનુ પ્રદર્શન કર્યું. એમની વિગત ઉપર પ્રમાણે જ સમજવી ।। સૂ૦ ૪૮ ।।
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१२
राजप्रश्नीयसूत्रे करयल परिग्गहियं सिरसावत्तं मत्थए अंजलिं कटटु जएणंविजएणं बद्धाति, बद्धावित्ता एयमाणत्तियं पञ्चप्पिणंति ।सू०४८।
छाया-ततः खलु ते बहवो देवकुमाराश्च देवकुमारिकाश्च गौतमादिकानां श्रमणानां निर्ग्रन्थानां दिव्यां देवद्धि दिव्यां देवद्युतिं दिव्यं देवानुभावं दिव्यं द्वात्रिंशद्विधं नाटकम् उपदयं श्रमणं भगवन्तं महावीरं त्रिकृत्वआदक्षिणप्रदक्षिणं कुर्वन्ति, कृत्वा वन्दन्ते नमस्यन्ति, वन्दित्वा नमस्यित्वा यत्रैव सूर्याभो देवस्तत्रैव उपागच्छन्ति, उपागम्य सूर्याभं देवं करतलपरिगृहीतं शिर आवर्त मस्तके अञ्जलिं कृत्वा जयेन विजयेन वर्द्धयन्ति, वर्द्धयित्वा एवमाज्ञप्तिका प्रत्यर्पयन्ति ॥ सू० ४९ ॥
'तएणं ते बहवे देवकुमारा य देवकुमारियाओ य' इत्यादि।
सूत्रार्थ-(तएणं) इसके बाद (ते बहवे देवकुमारा य देवकुमारियाओ य) उन सब देवकुमारोंने और देवकुमारिकाओंने ( गोयमाइयाण समणाणं निग्गंथाणं दिव्वं देविड़ढिं दिव्वं देवजुई दिव्वं देवाणुभावं दिव्वं बत्तीसइबद्धं नाडयं उवदंसित्ता समणं भगवं महवीरं तिक्खुत्तो आयाहिणपयाहिणं करेंति ) गौतमादि श्रमण निग्रन्थोंको दिव्य देवद्धि, दिव्यदेवद्युति, दिव्य देवानुभाव और दिव्य बत्तीस प्रकारके नाटकको दिखाकर श्रमण भगवान् महावीरकी तीन बार आदक्षिण प्रदक्षिणाकी. ( करित्ता वंदंति, नमसंति, वंदित्ता नमंसित्ता जेणेव सूरियाभे देवे तेणेव उवागच्छंति) तीन बार आदक्षिण प्रदक्षिण करके फिर उन्होंने उनको वन्दन किया-नमस्कार किया, वन्दन नमस्कार करके फिर वे जहां सूर्याभदेव था-वहां पर आये ( उवागच्छित्ता सूर्यायाभं देवं करयलपरिग्गहियं सिरसावत्तं मत्थए अंजलि कटु जएणं विजएणं
तएण ते बहवे देवकुमारा य देवकुमारीओ य ।
सूत्राथ-(तएणं) त्या२ ५छी ( ते बहवे देवकुमारा य देवकुमारीओ य) ते अधा पछुमारे। तभा देवमाविमा ( गोयमाइयाणं समणाणं निग्गंथाणं दिव्वं देविड़ढिं दिव्वं देवजुई दिव्वं देवाणुभावं दिव्वं बत्तीसइबद्धनाडयं उवदंसित्ता समणं भगव महावीर तिक्खुत्तो आयाहिणपयाहिणं करेंति ) गीतम वगेरे श्रम निय'
ને દિવ્ય દેવાનુંભાવ અને દિવ્ય બત્રીસ પ્રકારના નાટયોને બતાવીને શ્રમણ भगवान महावीर नीत्र मत माक्षिणा ४री. (करिता वदति, नमसंति, वंदित्ता नमंसित्ता जेणेव सूरियाभे देवे तेणेव उवागच्छंति ) ३ मत माक्षि प्रदक्षिण। કરીને તેમણે વંદન તેમજ નમસ્કાર કર્યા. વંદન અને નમસ્કાર કરીને પછી તેઓ બધાં જ્યાં સૂયાભદેવ હતું ત્યાં ગયા.
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ५० सूर्याभेण नाटद्य विधिप्रतिसंहरणम्
३१३
टीका- ' तरणं ते बहवे देवकुमारा' इत्यादि, व्याख्या सुगमा । सू०४९ ।
मूलम् - तण से सूरियाभे देवे तं दिव्वं देविदिं दिव्वं देवजुई दिव्वं देवाणुभावं पडिसाहरइ पडिसाहरेत्ता खणेणं जाए एगे एगभूए । तरणं से सूरियाभे देवे समणं भगवं महावीरं तिक्खुतो आयाहिणपयाहिणं करेइ, केरिता वंदइ नमंसइ वंदित्ता नंमंसित्ता नियगपरियालसद्धिं संपरिवुडे तमेव दिव्वं जाणविमाणं दुरूहइ दुरुहित्ता जामेव दिसं पाउब्भूए तामेव दिसं पडिगए || सू० ५० ॥
छाया - ततः खलु स सूर्याभो देवस्तां दिव्यां देवर्द्धि दिव्यां देवद्युति दिव्यं देवानुभावं प्रतिसंहरति, प्रतिसंहृत्य क्षणेन जात एक एक भूतः । ततः वृद्धावेति) वहां आकरके उन्होंने सूर्याभदेवको दोनों हाथोंकी अंजलि बनाकर और उसे मस्तक पर रखकर जय विजय शह्नोंके उच्चारण करते हुए बधाया. (बद्धावित्ता एवमाणत्तियं पचप्पित्ति) बधाकर उसकी इस आज्ञाको पीछे अर्पित कर दिया. अर्थात् हमने आपकी आज्ञा अनुसार सब कार्य कर दिया है ऐसा - उससे निवेदन किया । टीकार्थ मूलार्थके जैसा ही है ||०४९ ॥ ' तरणं से सरियामे देवे इत्यादि ।
सूत्रार्थ - (तरण) इसके बाद ( से सूरिया देवे) उस सूर्याभदेवने ( तं दिव्वं देवि दिव्वं देवजुई दिव्वं देवाणुभावं पडसाहरइ ) उस दिव्य ( उवागच्छित्ता सूरियाभं देवं करयल रिग्गहियंसिरसावत्तं मत्थए अंजलिं कट्टु जएण विजएणं वद्धावेंति ) त्यां पडथीने तेमाणे सूर्यालध्वने म'ने हाथोनी मनसी બનાવીને અને તેને મસ્તકે મૂકીને જય વિજય શબ્દોનું ઉચ્ચારણ કરતાં વધામણી साथी ( वद्धावित्ता एवमाणत्तियं पच्चष्पिणंति ) वधाभागी साथीने सूर्यालद्वेवने આજ્ઞા સમર્પિત કરી એટલે કે તેએ બધાએ મળીને નિવેદન કર્યું કે 66 आपશ્રીની આજ્ઞા પ્રમાણે અમેાએ બધુ કામ પૂરુ' કર્યું. છે ” આ સૂત્રને ટીકા મૂલા પ્રમાણે જ છે. ! સૂ॰ ૪૯૫
"
तणं ते सूरिया मे देवे ' इत्यादि ।
सूत्रार्थ – ( तएणं ) त्यार पछी ( से सूरियाभे देवे ) ते सूर्यालदेवे ( त दिव्वं देवि दिव्वं देवजुइ दिव्वं देवाणुभावं पडिसाहरइ ) ते हिव्य हेवार्द्धिने, દિવ્ય દેવવ્રુતિને અને દિવ્ય દેવાનુભાવને પોતાના શરીરમાં પ્રવિષ્ટ કરી લીધાં
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१४
राजप्रश्नोयसूत्रे खलु स सूर्याभो देवः श्रमण भगवन्तं महावीरं त्रिकृत्वः आदक्षिणप्रदक्षिणं करोति, कृत्वा वन्दते नमस्यति, वन्दित्वा नमस्यित्वा निजकपरिवारैः सार्द्धसंपरिवृतः तमेव दिव्यं यानविमानमारोहति, आरुह्य यामेव दिशं प्रादुर्भूतस्तामेव दिशं प्रतिगतः ॥ सू० ५० ॥ ___ 'तएणं से मूरियाभे देवे' इत्यादि
टीका-ततः देवकुमार देवकुमारिकाणां सूर्याभदेवाज्ञा प्रत्यर्पणानन्तरम् खलु स:-पूर्वोक्तः सूर्याभो देवः, तां-पूर्वविकृतां दिव्यां देवर्द्धि दिव्यां देवद्युति दिव्यं देवानुभावं प्रतिसंहरति-स्वशरीरे प्रवेशयति, प्रतिसंहृत्य क्षणेन-एकेन क्षणलक्षण कालेन एकः एकभूतः-अनेक एकोभूत इति एकभूतः-एकत्वं गतः जातः-अभूत् , शेषं स्पष्टम् ॥ सू० ५० ॥ देवर्द्धिको दिव्य देवद्यतिको, और दिव्य देवानुभावको अपने शरीरमें प्रविष्ट कर लिया ( पडिसाहरेत्ता खणेणं जाए एगे एगभूए ) शरीरमें प्रविष्ट करके वह इस प्रकारसे एक ही-क्षणमें एकरूप हो गया. (तएणं से मूरियामे देवे समणं भगवं महावीरं तिक्खुत्तो आयाहिणपयाहिणं करेइ) इसके बाद उस सूर्याभदेवने श्रमणभगवान महावीरको तीनबार आदक्षिण प्रदक्षिणाकी (करित्ता वंदइ, नमसइ ) तीनबार आदक्षिणा प्रदक्षिणा करके फिर उसने उन्हें वन्दन किया-नमस्कार किया (वंदित्ता नमंसित्ता नियगपरिवारसद्धि संपरिखुडे तमेव दिव्वं जाणविमाणं दुरूहइ) वन्दना नमस्कार करके फिर वह अपने परिवारजनोंके साथ उसी दिव्य यानविमान पर आरूढ हो गया (दुरूहित्ता जामेव दिसं पाउब्भूए तामेव दिस पडिगए) आरूढ होकर फिर वह जिस दिशा से प्रकट हुआ था, आया था उसी दिशामें पीछे चला गया. ॥ सू०५०॥ ( पडिसाहरेत्ता खणेण जाए एगे एगभूए) शरीरमा प्रवेशीन. ते मी प्रमाणे मे ४ क्षणभा मे४३५ २६ गये. ( तएण से सूरियाभे देवे समणं भगवं महावीर तिक्खुत्तो आयाहिणपयाहिणं करेइ) त्या२ ५छी ते सूर्यानवे श्रम भगवान महावीरने १५ १५त माक्षि प्रदक्षिण! ४री (करिता वंदइ, नमसइ) १५ વખત આદક્ષિણા પ્રદક્ષિણા કરીને પછી તેણે તેઓશ્રીને વંદન કર્યા–નમસ્કાર ४ा (वदित्ता नमंसित्ता नियगपरिवारसद्धिं सपरिवुडे तमेव दिव्वं जाणविमाणं दुरूहइ ) ना तेभर नभ२४१२ १२ ते पाताना परिवारनी साथे ते हिय यान विमान ५२ मेसी गया. ( दुरूहित्ता जामेव दिसं पाउन्भूए तामेव दिसं पडिगए) मेसीने ते २ हिश त२५थी ५४८ थये। तो-माव्य। तात? દિશા તરફ પાછો જતો રહ્યો છે. સુત્ર પ૦ છે
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. स. ५१ देवद्धिप्रतिसंहरणविषये प्रश्नोत्तरम् ३१५
मूलम् -भंते त्ति भगवं गोयमे समणं भगवं महावीर वंदइ, नमसइ, वंदित्ता नमंसित्ता एवं वयासो-सूरियाभस्स णं भंते! देवस्स एसा दिव्वा देविड्ढी दिव्वा देवज्जुई दिव्वे देवाणुभावे कहिं गए कहिं अणुप्पविढे ? गोयमा सरोरं गए, सरीर अणुप्पविढे । से केणठेणं भंते ! एवं वुच्चइ सरोरं गए सरीरं अणुप्पविठे ? । गोयमा ! से जहानामए कूडागारसाला सिया दुहओ लित्ता गुत्ता गुत्तदुवारा णिवाया णिवायगंभीरा तीसेणं कूडागारसालाए अदूरसामंते एत्थ णं महं एगे जणसमूहे चिट्ठइ, तएणं से जणसमृहे एगं महं अब्भवद्दलगं वा वासवद्दलगं वा महावासं वा एजमाणं पासइ, पासित्ता तं कूडागारसालं अंतो अणुप्पविसित्ता णं चिट्ठइ, से तेणट्टेणं गोयमा! एवं वुच्चइ सरीरं गए सरीर अणुप्पविठे ॥ सू० ५१ ॥
छाया-भदन्त ! इति भगवान् गौतमः श्रमणं भगवन्तं महावीरं वन्दते नमस्यति, वन्दित्वा नमस्मित्वा एवमवादीत्- । सूर्याभस्य खलु भदन्त ! देवस्य एषा दिव्या देवद्धिः दिव्या देवधतिः दिव्यो देवानुभावः कगतःक्क
'भंतेत्ति भगवं गोयमे' इत्यादि ।
सूत्रार्थ - ( भवत्ति ) हे भदन्त । इस प्रकार से सम्बोधित करके भगवान् गौतमने (समण भगवं महावीरं) श्रमण भगवान् महावीरको वन्दना की-नमस्कार किया-(वंदित्ता नमंसित्ता एवं वयासी) वन्दना नमस्कार करके फिर उन्होंने उनसे इस प्रकार पूछा-सूरियाभस्स ण भंते ! देवस्स एसा दिव्वा देविड्ढी, दिव्या देवजुई, दिव्वे देवाणुभावे कहिं गए कहिं अणुप्पविढे ) हे
'भंतेत्ति भगवं गोयमे ' इत्यादि ।
सूत्रा--(भंतेत्ति ) महत! मा प्रभारी समाधित ४रीने भगवान गौतमे ( समणं भगवं महावीरं ) श्रम लगवान महावीर ने न ४री, नम२४२ ४ा. ( वंदित्ता नमंसित्ता एवं वयासी) न तेम नम४२ ४२रीने तमा तेमाश्री विनती ४२त २मा प्रमाणे पूछ्यु (सूरियाभस्स णं भंते ! देवस्स एसा दिव्या देविड्ढी दिव्वा देवज्जुई, दिव्वे देवाणुभावे कहिं गए कहिं अणुप्पविटे)
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयसूत्रे अनुप्रविष्टः ? गौतम शरीरं गतः शरीरमनुप्रविष्टः । स केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते शरीरं गतः शरीरमनुप्रविष्टः । गौतम ! यथानामकः कटाऽऽकार शालास्यात् द्विधातो लिप्ता गुप्ता गुप्तद्वारा निवाता निवातगम्भीरा तस्याःखलु कूटाऽऽकारशालायाः अदूरसामन्ते अत्र खलु महानेको जनसमूहस्तिष्ठति,
भदन्त! सूर्याभदेवकी यह दिव्य देवद्धि, दिव्य देवद्युति, और दिव्य देवानुभाव कहां गया ? कहां अनुप्रविष्ट हो गया ? इसके उत्तरमें प्रभुने उनसे कहा-(गोयमा ! सरीरं गए सरीरं अणुप्पचिट्ठ) हे गौतम ! सूर्याभदेवकी यह दिव्य देवर्द्धि देवद्युति और दिव्य देवानुभाव उसके शरीरमें चला गया है, उसके शरीरमें प्रविष्ट हो गया (से केणट्ठणं भंते ! एवं बुच्चइ-सरीरं गए, सरीरं अणुप्पविद्वे) हे भदन्त । ऐसा आप किस कारणसे कहते हे कि सूर्याभदेवकी दिव्य देवर्द्धि आदि सव उसके शरीर गत हो गये हैं उसके शरीरमें प्रविष्ट हो गया है ? ( गोयमा) हे गौतम ! ( से जहानागए कूडागारसाला सिया दुहओ लित्ता गुत्ता गुत्तदुवारा णिवाया णिवायगंभीरा) जैसे कोई एक कूटाकारशाला हो, और वह दोनों ओर मीतर बाहरमें गोमयादि से लिप्त हो, बाहरमें उसके चारों ओर कोट हो, कपाटसे वह आवृत द्वारवाली हो, तथा जिसमें पवनका प्रवेश न होसके ऐसी वह बहुत गंभीर हो ( तीसेण कूडागारसालाए अदूरसामंते एत्थणं महं एगे जणसमूहे चिट्ठइ ) उस હે ભદંત! સૂર્યાભદેવની આ દિવ્ય દેવઘુતિ અને દિવ્ય દેવાનુભાવ ક્યાં અદશ્ય થઈ ગયાં? ક્યાં અનુપ્રવિષ્ટ થઈ ગયા ? એના જવાબમાં પ્રભુએ કહ્યું કે – (गोयमा ! सरीरं गए सरीरं अणुप्पविदे) ले गौतम! सूर्याभवनी मा हिव्य દેવદ્ધિ દેવઘુતિ અને દિવ્ય દેવાનુભાવ તેનાં શરીરમાં જતા રહ્યાં છે, તેનાં शरीरमा प्रविष्ट 25 या छ. ( से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चइ-सरीरं गए, सरीरं अणुप्पविढे ) महत ! सा५श्री ५२५थी साम । छ। सूर्यामदेवना दिव्य वर्द्धि वगेरे सौ तेना शरीरमा प्रविष्ट २७ गया छ ? ( गोयमा ) ले गौतम ! (से जहानामए कूडागारसाला सिया दुहओ लित्ता गुत्ता गुत्तदुवारा णिवाया णिवायगंभीरा ) भ ई मे डूटार शाहीय मने ते माने त२५ मेटो કે અંદર અને બહાર છાણ વગેરેથી લીધેલી હોય, તેની ચારે તરફ દીવાલ હોય અને કમાડથી તે આવૃત દ્વારવાળી હોય એટલે કે બારણું વાસેલું હોય તેમજ
मा ५वन प्रवेश शत। न य मेवी ते पडु २८ भा२ ।य ( तीसेणं कूडागारसालाए अदूरसामंते एत्थणं महं एगे जणसमूहे चिढइ ) ते टा॥२ शाकानी પાસે બહુ દૂર પણ નહિ અને બહુ પસે પણ નહિ યોગ્ય સ્થાને જનસમૂહ
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका ० ५१ देवर्द्धिप्रतिसंहरणविषये प्रश्नोत्तरम्
३१७
ततः खलु स जनसमूहः एकं महद् अभ्रवार्दलकं वा वर्षवार्दलकं वा महावातं वा एजमानं पश्यति दृष्ट्वा तां कूटाऽऽकारशालाम् अन्तरमनुप्रविश्य खलु तिष्ठति, स तेनार्थेन गौतम ! एवमुच्यते - शरीरं गतः शरीरमनुप्रविष्टः || सू० ५१ ॥ ' अंतेत्ति भयवं गोयमे' इत्यादि ।
टीका - भदन्त ! इति - हे भदन्त ! इति संबोध्य भगवान् गौतमः श्रमणं भगवन्तं महावीरं वन्दते नमस्यति च वन्दित्वा नमस्थित्वा च एवम् - अनुपदं वक्ष्यमाणं वचनम् अवादीत् - हे भदन्त ! सूर्याभस्य खलु एषा पूर्वोक्ता दिव्या
कूटागारशाला के समीप न बहुत दूर पर और न बहुत पास में किन्तु - उचित जगह में लोकसमूह बैठा हो ( तएण से जणसमूहे एगं महं अम्भबद्दल गं वा वासवद्दलगं वा महावासं वा एज्जमाणं पासइ) अब वह जनसमूह एक विशाल अवार्दक को या वर्षवार्दक को या महावात को आने हुए देखे (पासित्ता तं कूडागारसाल अंतो अणुष्पविसित्ता णं चिड़ ) तो देखकर उस कूटाकर शाला के भीतर जैसे वह घुस जाता है ( से तेणट्टेणं गोयमा ! एवं बुच्चइ सरीरं गए सरीरं अणुष्पविट्ठे ) इसी कारण से हे गौतम ! मैंने ऐसा कहा है कि वह देवर्द्धि आदिक सब उसके शरीर में प्रविष्ट हो गया. । टीकार्थ - हे भदन्त ! इस प्रकार से संबोधित करके भगवान् गौतमने श्रमण भगवान महावीर को वन्दना की. उन्हें नमस्कार किया. वन्दना नमस्कार करके फिर उन्होंने उनसे इस प्रकार पूछा - हे भदन्त ! सूर्याभदेव की यह पूर्वोक्त - दिव्य देवद्धि - देवसमृद्धि, दिव्य देवद्युति-देवप्रकाश, मेठोबा होय ( तएण से जणसमूहे एगं महं अव्भवद्दलगं वा वासवद्दलगं वा महावासं वा एजमाणं पासइ ) हवे ते नसमूह मे विशाल अवार्डसने वर्षबार्डने (आवातने) हे महावातने भावतो लुये (पासित्ता तं कूडागारसालं अंतो अणुष्पविसित्ताणं चिट्ठइ ) त्यारे मा लेहने ते ईटार शाजा नी अ हर प्रेम ते प्रवेशी लय छे ( से तेणट्टेणं गोयमा ! एवं वुच्चइ सरीरं अणुष्पविट्टे ) तेभन डे ગૌતમ ! તમને હું કહું છું કે દિવ્ય દેવદ્ધિ વગેરે સૌ તેના શરીરમાં પ્રવિષ્ટ
थर्ध जयां.
ટીકા :—હે ભત ! આ પ્રમાણે સઐધિત કરીને ભગવાન ગૌતમે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને વંદના કરી, નમસ્કાર કર્યો, ઉંદના તેમજ નમસ્કાર કરીને પછી તેમણે તેઓશ્રીને આ રીતે પ્રશ્ન કર્યા કે હે ભદ'ત! સૂર્યાભદેવની તે પૂર્વોક્ત દિવ્ય
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१८
राजमनीयसूत्रे
उभयतः
देवर्द्धिः देवसमृद्धिः तथा - दिव्या देवद्युतिः- देवप्रकाशः दिव्यो देवानुभावःदेवप्रभावः क्व - कुत्रगतः लिङ्गव्यत्ययेन गतेति देवद्वर्थाद्योः सम्बन्धनीयम् एवं क्व अनुप्रविष्टः - प्रवेशं कृतवान् । इति गौतमप्रश्नं श्रुत्वा भगवान् वीर उत्तरयति - गौतम ! - हे गौतम! स देवद्वर्यादिः शरीरं सूर्याभदेवस्य कायम् - गतः, तथा - तस्यैव शरीरमनुप्रविष्टः तदन्तर्लीनोऽभवत् । श्री गौतमः पुनः पृच्छति - हे भदन्त ! केनार्थेन केन प्रकारेण गतः, शरीरमनुरविष्टः । एवम् - एतादृशं वचनमुच्यते - कथ्यते १ । तत्र भगवान् वीर उत्तरयति ! - हे गौतम ! स - देवर्थादिः यथा नामकः, - एवं प्रकारेण शरीरमनुविष्टः - यथायेन प्रकारेण कूटाssकारशाला - कूटो - गिरि शिखरं तस्याऽऽकार इवाssकारो यस्याः सा कूटाssकारा, सा चासौ शाला - चेति कूटाऽऽकारशाला, यद्वा कूटाकारेणोपलक्षिता शाला कूटाकारशाला - शिखराऋत्युपलक्षित गृहम्, स्यात् भवेत्, सा कीदृशी ? इत्याह - द्विधातः दिव्य देवाणुभाव - देवप्रभाव यह सब कहां चला गया कहां प्रविष्ट हो गया ? इस गौतम के प्रश्न को सुनकर भगवान् महावीर ने उनसे इस प्रकार कहा – हे गौतम ! वह सब उसकी देवर्द्धि आदि उस सूर्याभदेव के शरीर में चला गया है, उसमें प्रविष्ट हो गया है - अर्थात् उसमें अन्तलन हो गया है, इस पर गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा - हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारण से कहते हैं कि सूर्याभदेव का वह देवद्धि आदि सब उसके शरीर में चला गया है, उसमें अन्तर्लीन हो गया है ? इसके उत्तर में प्रभु उनसे कहते हैं - हे गौतम ! वह देवर्द्धि आदि सब इस दृष्टान्त के अनुसार उसके शरीर में प्रविष्ट हो गया है उसमें अन्तलींन हो गया है - जैसे कोई एक गिरिशिखर के आकार जैसी शाला हो अथवा शिखर कि आकृति से દેવદ્ધિ—દેવસમૃદ્ધિ, દિવ્ય દેવવ્રુતિ—દેવપ્રકાશ, દિવ્ય દેવાનુભાવ—દેવપ્રભાવ આ બધાં કયાં લુપ્ત થઈ ગયાં? કયાં પ્રવિષ્ટ થઈ ગયા ? ગૌતમના આ જાતના પ્રશ્નને સાંભળીને ભગવાન મહાવીરે તેમને આ પ્રમાણે કહ્યુ કે હે ગૌતમ! તેના તે સવ દેવદ્ધ વગેરે સૂર્યાભદેવના શરીરમાં જતાં રહ્યાં છે, તેમાં પ્રવિષ્ટ થઈ ગયાં છે એટલે કે શરીરમાં અન્તર્લીન થઈ ગયાં છે. આ સાંભળીને ગૌતમે ફરી પ્રભુને આ જાતના પ્રશ્ન કર્યો કે હે ભદ ંત! આપશ્રી આમ શા કારણથી કહે છે કે સૂર્યાભદેવના તે સ દેવદ્ધિ વગેરે સ તેના શરીરમાં જતા રહ્યાં, તેમાં અન્તર્લીન થઈ ગયાં ? તેના જવાખમાં પ્રભુ તેમને કહે છે કે ગૌતમ! તે દેવદ્ધિ વગેરે સવ નીચે મુજબના દેશાંત પ્રમાણે તેના શરીરમાં પ્રવિષ્ટ થઈ ગયા-તેમાં અતર્લીન થઈ ગયાં જેમ કાઈ એક પવ તિશખરના આકાર જેવી શાળા હાય અથવા તે
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. स. ५१ देवद्धिप्रतिसंहरणविषये प्रश्नोत्तरम् ३१९ वहिरन्तश्चेत्युभयोः प्रदेशयोः लिप्ता गोयमादिना कृतलेपा, तथा-गुप्ता-बहिः प्राकारवेष्टिता तथा-गुप्तद्वारा-कपाटपुटावृतद्वारा, तथा-निवाता-विशिष्टपवनप्रवेशरहिता, किश्चिद् गृहं प्रायो निर्वातं न भवतीत्याह-निर्वातगम्भीरा निर्वाता सती गम्भीरा महती विशाला च, तस्याः खलु कुटाकारशालायाः अदूरसामन्ते-नातिदरे नातिसमीपे च अत्र-अस्मिन् प्रदेशे महान् एकः जनसमूहःलोकसमूहः तिष्ठति-निवसति । ततः खलु सः-पूर्वोक्तः जनसमूहः एकं महत् विशालम् अभ्रवादलकम् - आकाशस्थमेघम् । कीदृशमभ्रवादलकम् ? इत्याह-वर्षवादलकं-वर्षतीति वर्ष तादृशं वादलकं-जलवणं कुर्वन् वा-अथवा महावातं-प्रचण्डवायु एजमानम्-आगच्छन्तम् अभिमुखमागच्छन्तम् पश्यति-- अवलोकते । दृष्ट्वा तां कूटाऽऽकारशालाम् अन्तः-मध्ये तस्याः कूटाकारशालाया आभ्यन्तरे इत्यर्थः, अनुप्रविश्य खलु तिष्ठति, पूर्वोक्त दिव्यदेवद्धर्यादिः तेनार्थन-तेन प्रकारेण हे गौतम ! एवम् उच्यते शरीरं गतः शरीरमनुप्रविष्ट इति ॥ सू० ५१ ॥ उपलक्षित शाला हो और वह भीतर बाहर दोनों ओर गोबर आदि से लिपी पुती हो. गुप्ता बाहर प्रकार से परिवेष्टित हो, गुप्तद्वारा-कपाटपुट से आवृत्त द्वारवाली हो, निवाता-हवा का जिसमें प्रवेश न हो, ऐसी हो तथा निवातगंभीरा वातरहित होने के कारण गंभीर-विशाल हो उस कूटाकार शाला के पास-न अधिक दूर और न अधिक समीप-एक लोक समूह बैठा हो-रहता हो, अब वह लोकसमूह एक बडे विशाल अभ्रवादक-आकाशस्थ मेघ को, जो कि जलवृष्टि करने वाला है देखता है अथवा आते हुए प्रचण्ड आंधी के प्रवाह को देखता है तो वह जल्दी से उस कूटा कार शाला के भीतर प्रविष्ट हो जाता है, इसी प्रकार हे गौतम ! मैंने ऐसा શિખરની આકૃતિથી યુક્ત શાળા હોય અને તે અંદર બહાર બંને તરફ છાણ વગેરેથી લિસ હોય, ગુપ્તા–એટલે કે બહાર પ્રાકાર– દીવાલ–થી પરિવેષ્ઠિત હોય, ગુપ્ત દ્વારા વાસેલાં બારણાથી યુક્ત હોય, નિવાતા–પવન જેમાં પ્રવેશી શકતો ન હોય એવી તેમજ નિવાત ગંભીરા–પવન રહિત હોવા બદલ ગંભીર –વિશાળ હેય કુટાકાર શાળાની પાસે વધારે દૂર પણ નહિ તેમજ વધારે નજિક પણ નહિ–એવા ચોગ્ય સ્થાને માણસનું ટેળું બેઠું હોય-રહેતું હોય, હવે તે ટેળું એક ભારે અભ્રવાÉલકઆકાશના મેઘને, કે જે વૃષ્ટિ માટે તૈયાર હોય જુએ છે અથવા તે સામે આવતી પ્રચંડ આંધીના પ્રવાહને જુએ છે તે આવું જોવાની સાથે જ તે ટોળું ફટાકાર શાળાની અંદર પ્રતિષ્ટ થઈ જાય છે તેમજ તે દિવ્ય દેવદ્ધિ વગેરે સર્વે સૂર્યાભદેવની અંદર પ્રવિષ્ટ થઈ ગયાં છે.
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२०
राजप्रश्नीयसूत्रे मूलम् – कहिं णं भंते ! सूरियाभस्स देवस्स सूरियाभे नामं विमाणे पन्नत्ते ? ___ गोयमा ! जम्बूद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स दाहिणेणं इसीसे रयणप्पभाइ पुढवीए बहुसमरमणिज्जाओ भूमिभागाओ उड्ढं चंदिम-सूरिय-गहगण-नक्खत्त-तारारूवाणं बहूइं जोयणसयाइं एवं-सहस्साई सयसहस्साई बहुईओ जोयणकोडोओ जोयणसयकोडीओ जोअणसहस्सकोडीओ बहुईओ जोयणसयसहस्सकोडोओ बहुईओ जोयणकोडाकोडीओ उडढं दूर वोईवइत्ता एत्थ णं सोहम्मे नाम कप्पे पन्नत्ते पाईणपडीणायए उदीणदाहिणवित्थिण्णे बद्धाणंसंठाणसंठिए अचिमालिभासरासिवण्णाभे असंखेज्जासु जोअणकोडाकोडीओ आयामविक्खंभेणं असंखेजाओ जोणयकोडाकोडीओ परिक्खेवेणं एत्थ णं सोहम्माणं देवाणं बत्तीसं विमाणवाससयसहस्साई भवंती त्ति मक्खायं । ते णं विमाणा सव्वरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा । तेसिणं विमाणाणं बहुमज्झदेसभाए पंचवडिंसया पन्नत्ता, तं जहा-असोगवडिसए सत्तवण्णवडिसए चंपगवडिसए चूयवडिसए मज्झे सोधम्मवडिसए ते णं वडिंसगा सल्वरयणामया अच्छा जाव पडिरूवां! तस्स णं सोहम्मवडिंसगस्स महा विमाणस्स पुरस्थिमेणं तिरियं असंखेजाइं जोयणसयसहस्साई वीइ
कहा है कि सूर्याभदेव का वह सब देवर्द्धि आदि उसके शरीर में प्रविष्ट हो गया है-अन्तलीन हो गया है ॥ सू० ५१ ।
એટલા માટે જ હે ગૌતમ ! મેં આ પ્રમાણે કહ્યું છે કે સૂર્યદેવની તે સર્વ દેવદ્ધિ વગેરે તેના શરીરમાં પ્રવિષ્ટ થઈ ગયાં છે અન્તર્લીન થઈ ગયા છે. સૂ. ૫૧
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका सू० ५२ सूर्याभ विमानवर्णनम्
३२१ वइत्त। एत्थ णं सूरियाभस्स देवस्स सूरियाभे णामं विमाणे पण्णत्ते, अद्धतेरसजोयणसयसहस्साई आयामविक्खंभेणं अउणयालीसं च बावन्नं च सहस्साइं अट्ट य अडयालजोयणसए परिक्खेवेणं । सू, ५२ ।
छाया-क्व खलु भदन्त ! सूर्याभस्य देवस्य सूर्याभं नाम विमानं प्रज्ञप्तम् ? । गौतम ! जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य दक्षिणेन अस्याः रत्नप्रभायाः पृथिव्याः बहुसमरमणीयाद् भूमिभागात् ऊर्ध्वं चन्द्र-सूर्य-ग्रहगण-नक्षत्र-तारा रूपाणां बहूनि योजनशतानि एवं-सहस्राणि शतसहस्त्राणि वह्वीर्योजनकोटीः योजनशतकोटीः योजनसहस्रकोटीः बहीर्योजनशतसहस्रकोटीः बह्वीःयोजनकोटीकोटीः ऊर्ध्वं दूरं व्यतिव्रज्य अत्र खलु सौंधर्मों नाम कल्पः प्रज्ञप्तः प्राचीनाs
'कहिं णं भंते ! सूरियाभस्स देवस्स' इत्यादि।
सूत्रार्थ-( कहि ण भंते ! सूरियाभस्स देवस्स सूरियाभे विमाणे पण्णत्ते) हे भदन्त ! सूर्याभदेवका सूर्याभ नामका विमान कहां पर हैं ? ( गोयमा) गौतम ! (जद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स दाहिणेणं इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए बहुसमरमणिजाओ भूमिभागाओ उड़ चंदिम-सरिय-गहगण-नक्खत्त तारारूवाणं बहुई जोयणसयाई एवं सहस्साई-सयसहस्साई बहुईओ जोयणकोडीओ जोयणसयकोडीओ जोयणसहस्सकोडीओ बहुईओ जोयणसयसहस्सकोडीओ बहुईओ जोयणकोडाकोडीओ उड्ढे दूरं वीइवइत्ता एत्थण सोहम्मे नामं कप्पे पन्नत्ते) जम्बूद्वीपमें सुमेरुपर्वतकी दक्षिणदिशामें इस रत्नप्रभा पृथिवीके बहुसमरमणीय भूमि-भागसे ऊपर चन्द्र, सूर्य, ग्रहगण, नक्षत्र, तारारूपोंसे आगे अनेक 'कहिं गं भंते ! सूरियाभस्स देवस्स' इत्यादि ।
सूत्रा--(कहि णं भंते ! सूरियाभस्स देवस्स सूरियाभे विमाणे पण्णत्ते) ले मत ! सूर्याम सूर्यालनामविमान या छ ? (गोयमा) गौतम ! (जंबूद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स दाहिणेणं इमीसे रयणप्पभाए पुढीवीए बहुसमरणिज्जाओ भूमिभागाओ उड्ढं चंदिम-सूरिय-गहगण-नक्खत्त-तारारूवाणं बहुईओ जोयणसयकोडीओ जोयणसहस्सकोडीओ, बहुईओ जोयणसयसहस्सकोडीओ, बहुईओ जोयणकोडाकोडीओ उड्ढे दूर वीइवइत्ता एत्थणं सोहम्मे नाम कप्पे पन्नत्ते) भूद्वीपमा सुभे२५ तनी क्षिशिमा । २त्न પ્રભા પૃથિવીના બહસમરમણીય ભૂમિભાગની ઉપર ચંદ્ર, સૂર્ય, ગ્રહ, ગણ, નક્ષત્ર તારા રૂપથી પણ દૂર ઘણું કરોડ યોજને, અનેક કટિ કટિ પેજને પાર કરીને જે સ્થાન
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્ર: ૦૧
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयसूत्रे वाचीनाऽऽयतः उदग्दक्षिणविस्तीर्णः अर्द्धचन्द्रसंस्थानसंस्थितः अर्चिर्मालिभासराशिवर्णाभः असंख्येयाः योजनकोटाकोटी आयामविष्कम्भेन असख्येयाः योजनकोटीकोटी : परिक्षेपेण अत्र खलु सौधर्माणां देवानां द्वात्रिंशद् विमानावासशतसहस्राणि भवन्ति इति आख्यातम् । तानि खलु विमानानि सर्व रत्नम यानि अच्छानि यावत् प्रतिरूपाणि ! तेषां खलु विमानानां बहुमध्यदेशभागे
३२२
सेंकडों योजनोंको, अनेक हजार योजनोंको, अनेक लक्षयोजनोंको अनेक करोड़ योजनोंको, अनेक कोटीकोटि योजनोंको, पारकरके आगत स्थानपर सौधर्मकल्प कहा गया है ( पाडीणपाईणपडीणायए उदीणदाहिणवित्थिन्ने, अद्रचंद सेठाण संठिए अच्चिमालिभासरासि वण्णाभे) यह सौधर्मकल्प पूर्वप श्चिम कलम्बा है, उत्तर दक्षिणतकविस्तृत है अर्धचन्द्रके आकार जैसा इसका आकार है. किरणोंके समूह से यह संपन्न है अतः यह द्युतिके समूह से संपन्न वर्णके जैसा है ( असंखेजासु जोयगकोडाकोडीओ आयामविक्खंभेण असं
जाओ जोयणकोडाकोडीओ परिक्खेवेणं एत्थणं सोहम्माणं देवाणं बत्तीसं विमाणावास सय सहरसाईं भवतित्तिमखायं ) यह असंख्यात कोटाकोटी योजनके आयाम - ( लम्बाई) एवं विष्कम्भ ( चौडाई) से युक्त है. तथा इसकी परिधि भी असंख्यात कोटीकोटीयोजनकी है. इस सौधर्मकल्प में सौधर्मदेवोंके ३२ लाख विमानावास ( विमानरूप निवास) हैं ऐसा कहा गया है. ( तेणं विमाणा सव्वरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा ) ये सब विमान सर्वात्मना रत्नमय हैं, अच्छ-निर्मल हैं यावत् प्रतिरूप हैं । ( तेसिंणं विमाणाणं बहुमज्झदेसभाए
यावे ते सौधर्भ ४६५ ऐवाय छे. (पाडीणपाईणपडिणायए उदीनदाहिणवित्थिन्ने अर्द्धचंदसंठाणसंठिए अच्चिमालिभासरासिवण्णाभे) ते सौधर्म ४८ पूर्व पश्चिम सुधी सांगी છે. ઉત્તર દક્ષિણ સુધી તેના વિસ્તાર છે. અર્ધચન્દ્ર જેવી તેની આકૃતિ છે. કિરણાના સમૂહોથી તે સ`પન્ન છે. એથી તે શ્રુતિના સમૂહથી સ`પન્ન વહુ' જેવા छे. ( असंखेज्जासु जोयणकोढाकोडीओ आयामविक्त्रमेणं असंखेज्जाओ जोयणकोडाकोडीओ परिक्खेण एत्थणं सोहम्माणं देवाणं बत्तीस विमाणावाससयसहस्साइं भवंति त्ति मक्खायं ) असं ज्यात ओटछोटी योजन भेटला आयाम (साई) भने વિષ્કભ ( પહેાળાઈ) થી યુક્ત છે તેમજ તેની પરિધિપણુ અસંખ્યાત કાટીકાટી ચેાજનની છે. આ સૌધ કલ્પમાં સૌધમ દેવાના ૩૨ લાખ વિમાનાવાસ (વિમાન ३५ निवास ) छे आम उडेवामां आव्युं छे. (तेणं विमाणा सव्वरयणामया आच्छा जाव पडिवा) मा विमान सर्वात्मना - सौंपूर्ण यागे रत्नमय छे, अरछ-निर्माण
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર ઃ ૦૧
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. स्व० ५२ सूर्याभविमानवर्णनम्
३२३ पञ्च अवतंसकाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा-अशोकावतंसकः सप्तपर्णावतंसकः चम्पकावतंसकः चूतावतंसकः मध्ये सौधर्मावतंसकः। ते खलु अवतंसकाः सर्वरत्नमयाः अच्छाः यावत् प्रतिरूपाः । तस्य खलु सौधर्मावतंसकस्य महाविमास्य पौरस्त्ये तिर्यक् असंख्येयानि योजनशतसहस्राणि व्यतिबज्य अत्र खलु सूर्याभस्य देवस्य सूर्याभं विमानं प्रज्ञप्तम् अर्धत्रयोदशानि योजनशतसहस्राणि आयामविष्कम्भेन एकोनचत्वारिंशच्च शतसहस्राणि द्विपञ्चाशच्च अष्टचत्वारिंशद्योजनशतं परिक्षेपेण ॥ सू० ५३ ॥
पंच वडिसया पन्नत्ता) उन विमानोंके बहुमध्यदेशभागमें पांच अवतंसक कहे गये हैं (तं जहा ) जो इस प्रकारसे हैं- (असोगवडिंसए, सत्तवण्णव डिसए, चंपगडिसए, चूयवडिसए) अशोक अवतंसक, सप्तपर्ण अवतंसक चंपक अबतंसक और आम्रावतंसक ( मज्झे सोहम्मवडिसए ) तथा मध्यमें सौधर्म अवतंसक ( तेणं वडिसगा सव्वरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा ) ये सब अवतंसक सर्वात्मना रत्नमय हैं, स्वच्छ-निर्मल हैं यावत् प्रतिरूप है। (तस्स णं सोहम्मवळिसगस्स महाविमाणस्स पुरथिमेणं तिरियं असंखेज्जाई जोयणसयसहस्साई बीइवइत्ता एत्थणं सूरियाभस्स देवस्स सूरियाभेणाम विमाणे पण्णत्ते) उस सौधर्मावतंसक महाविमानकी पूर्वदिशामें तिरछे असंख्यात लाख योजन आगे जाकरके आगत स्थानपर सूर्याभदेवका सूर्याभ नामक विमान कहा है । ( अट्ठतेरसजोयणसयसहस्साई आयामविखंभेणं अउणयालीसं च सयसहस्साई बावन्नं च सहस्साई अड य अडयाल जोयणसए परिक्खेवेणं )
छ. (तेसिण विमाणाण बहुमज्झदेसभाए पंच वडिंसया पन्नत्ता) ते विमानाना मधु भध्य देशमाराम पाय अवत'स। छे. (तं जहा) ते २॥ प्रमाण छ. (असोगवडिसए, सत्तवण्णवडिंसए, चंपगवडिंसए चूयवडिंसए) म।।मत स४, सस भवत'स४, २५४ भवत स४ भने सामावत'स४ (मज्झे सोहम्मवडिसए) तभ०४ मध्यमा सौधम सवत'स४. ( तेण वडिसगा सव्वरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा) આ સર્વ અવતંસક સર્વાત્મના રત્નમય છે, સ્વચ્છ–નિર્મળ છે યાવત્ પ્રતિરૂપ छ. ( तस्स णं सोहम्मवडिंसगस्स महाविमाणस्स पुरस्थिणं तिरिय असंखेज्जाइं जोयणसयसहस्साई वीइवइत्ता एत्थण सूरियाभस्स देवस्स सूरियाभे णामं विमाणे पणत्ते) તે સૌધર્માવલંક મહા વિમાનની પૂર્વ દિશામાં ત્રાંસા અસંખ્યાત લાખ યોજના સામે–જઈને જે સ્થાન આવે તે સ્થાન ઉપર સૂર્યાભદેવનું સૂર્યાભનામે વિમાન डेवाय छ. ( अद्धतेरस जोयणसयसहस्साइं आयामविक्खभेणं अउणयालीसं च सयस
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२४
राजप्रश्नीयसूत्रे
' कर्हिणं भंते ! सूरियाभस्स' इत्यादि
टीका - क्क - कुत्र खलु हे भदन्त ! सूर्याभस्य देवस्य सूर्याभ-सूर्याभाभिधानं नाम विमानं प्रज्ञप्तम् । गौतम ! जम्बूद्वीपे - मध्यद्वीपे मन्दरस्य मेरु पर्वतस्य दक्षिणे- दक्षिणस्यां दिशि, अस्याः- वर्तमानायाः रत्नप्रभायाः पृथिव्याः बहुसमरमणीयात् - अत्यन्त समतलादतएव रमणीयात् सुन्दरात् भूमिभागात् - भूमिप्रदेशात् ऊर्ध्वम् उपरि चन्द्र-सूर्य- ग्रहगण - नक्षत्र - तारारूपाणां तत्रचन्द्र-वय-प्रतीतौ ग्रहगणः ग्रहाः - यद्यपि सूर्यादयस्तथापि कूजादयोऽज्ञेयाः, चन्द्र-सूर्ययोरुपादानात् तेषां गणः- समूहः नक्षत्राणि - अश्विन्यादीनि, तारा :प्रसिद्धाः, एतद्रूपाणां ज्योतिषाम् पुरतः बहूनि बहुसंख्यानि योजनशतानि - इसका आयाम और विष्कम्भ १२|| लाख योजनका कहा गया है । तथा इसकी परिधि ३९ उन्चालीस लाख ५२ बावन हजार ८०० आठ सो ४ योजनकी कही गई है ।
टीकार्थ - इस सूत्र द्वारा सूत्रकारने सूर्याभदेव के विमान के संबंध में कथन किया है - इसमें गौतमने प्रभु से ऐसा पूछा है - हे भदन्त ! सूर्याभदेव का सूर्याभ नामका विमान कहां पर है ? इसके उत्तर में प्रभुने उससे कहा - हे गौतम ! जम्बूद्वीप नामके द्वीप में मध्यजम्बूद्वीप में जो सुमेरु पर्वत है – उस सुमेरु पर्वत की दक्षिण दिशा में वर्तमान इस रत्नप्रभा पृथिवी के बहुसमरमणीय अत्यन्त समतल होने से रमणीयसुन्दर भूमिभाग से भूमिप्रदेश से ऊपर चन्द्र, सूर्य, ग्रहगण नक्षत्र और तारा इन रूप ज्योतिषियों से आगे अनेक सैकडों योजनों को, अनेक
-
हस्साई बावन्नं च सहस्साई च अट्ठ य अडयालजोयणसए परिक्खेवेणं) तेना आयाम અને વિક ભ એટલે કે લંબાઈ ને પહેાળાઇ ૧૨ા લાખ ચેાજન જેટલી કહેવાય છે. તેમજ તેની પરિધિ ઓગણચાલીસ લાખ ખાવન હજાર આઠ સેા અડતાલીસ ( ३८, ५२८४८ ) योजन भेटसी उडेवामां आवे छे.
टीडार्थ - આ સૂત્ર વડે સૂત્રકારે સૂર્યાભદેવના વિમાન સ`બંધમા સ્પષ્ટીકરણ કચુ' છે. ગૌતમે પ્રભુને આ પ્રમાણે પ્રશ્ન કર્યા છે કે હે ભદ'ત ! સૂર્યાભદેવનું સૂર્યવિમાન કર્યાં છે ? એના જવાબમાં પ્રભુએ આ! પ્રમાણે કહ્યુ` કે હું ગૌતમ જ'બૂદ્વીપ નામના દ્વીપમાં—મધ્ય જ બૂદ્વીપમાં જે સુમેરુપ ત છે.—તે સુમેરુપર્યંતની દક્ષિણ દિશા તરફ વિદ્યમાન આ રત્નપ્રભા પૃથિવીના બહુસમરમણીય અતીવ સમતલ હાવાથી રમણીય—સુંદર ભૂમિભાગથી-ભૂમિપ્રદેશની ઉપર ચન્દ્ર, સૂર્ય ગ્રહ ગણુ નક્ષત્ર અને તારા આ સ યેાતિકૈાથી આગળ ઘણાં સેંકડો ચેાજના ઘણા હજાર
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર ઃ ૦૧
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका० सू. ५२ सूर्याभविमानवर्णनम्
३२५ शतसंख्ययोजनानि, व्यतित्रज्येति परेणान्वयः, एवम्-अनेन प्रकारेण सहस्राणि बहूनि योजनसहस्राणि, तथा शतसहस्राणि-बहूनि योजनशतसहस्राणि बहुलक्षयोजनानि तथा बह्वीः बहुसंख्याः योजनकोटीः बहुकोटी योजनानि, तथा बह्वी योजन शतकोटी:-वहुशतकोटि संख्ययोजनानि, बह्वीः योजनसहस्रकोटी:बहुसहस्र कोटियोजनानि, तथा-बहव्यः योजनशतसहस्रकोटी:-बहुलक्ष कोटी संख्ययोजनानि, बहव्यायोजनकोटीकोटीः - बहुकोटीकोटी योजनानि ऊर्चदूरं व्यतिव्रज्य-व्यतिक्रम्प उल्लङ्घन्येत्यर्थः, अत्र-अस्मिन् सार्धरज्जुप्रमाणे प्रदेशे खलु सौधर्मों नाम कल्पः प्रज्ञप्त:-कथितः, स कीदृशः? इत्यत्राह-प्राचीनाऽवाचीनाऽऽयतः पूर्वपश्चिमयोदीघः इत्यर्थः, उदग्दक्षिणविस्तीर्णः- उत्तरदक्षिणयो-दिशोविस्तारंप्राप्तः, अर्धवन्द्रसंस्थानसंस्थितः अर्धविभक्तचन्द्राकारवत् सस्थितः, अचिर्मालि किरणसमूहसम्पन्नः, स चासौ भासराशिवर्णाभ:-द्युतिसमूहसम्पन्नवर्णसदृशः । पुनः स आयाम विष्कम्भेन-आयामेन विष्कम्भेनच असंख्येया योजनकोटीकोटी:-असंख्यातकोटीकोटी योजनप्रमाणायामविष्कम्भयुक्त इति हजार योजनोंको, अनेक लाख योजनोंको, अनेक करोड योजनों को तथा अनेक योजनकोटिको, अनेक शतकोटियोजनों को, अनेक सहस्रकोटि योजनों को. अनेक लक्ष कोटि योजनोंको और कोटीकोटी योजनोंको उल्लङ्घन करके अर्थात् ऊपर में इतनी दूर जाकर आये हुए स्थान पर -१ ॥ डेढ राजूप्रमाण प्रदेश में-सौधर्म नामका कल्प कहा गया है, यह कल्प पूर्व से लेकर पश्चिम तक आयत-दीर्घ है, तथा उत्तर से लेकर दक्षिणदिशा तक विस्तीर्ण है-विस्तार को प्राप्त है इसका आकार अर्धविभक्तचन्द्र के जैसा है, वर्ण इसका द्युतिसहस्र से सम्पन्न है असंख्यात कोटीकोटी योजन प्रमाण आयाम एवं विष्कम्भ से यह युक्त है, तथा इसकी परिधि भी असंख्यात कोटीकोटी योजनप्रमाणवाली है ऐसा यह सौधर्मकल्प है. इस सौधर्मकल्प
જનો, ઘણા લાખ એજન, ઘણા કરોડ જન તેમજ ઘણા કટિ પેજને અનેક શત કટિ પેજને અનેક સહસ કોટિ યાજનો અનેક લક્ષ કોટિ યોજના અને અનેક કટિ કેટિ એજને ઓળંગીને એટલે કે ઉપર આટલે બધે દૂર જઈને આવેલા સ્થાન ઉપર ના રજૂ પ્રમાણ પ્રદેશમાં સૌધર્મનામક ક૯પ કહેવામાં આવે છે. આ કલ૫ પૂર્વથી પશ્ચિમ સુધી આયત-દીર્ઘ–લબે-છે. તેમજ ઉત્તરથી દક્ષિણ દિશા સુધી વિસ્તીર્ણ—છે. તેને આકાર અવિભક્ત ચંદ્ર જેવો છે. તેને વર્ણ વૃતિસમૂહથી સંપન્ન છે. અસંખ્યાત કટિ કટિ યોજન પ્રમાણ આયામ અને વિષ્કભથી આ યુક્ત છે. તેમજ તેની પરિધિ પણ અસંખ્યાત કોટિ
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२६
राजप्रश्नीयसूत्रे समुदितार्थः । एवं परिक्षेपेण-परिधिना असंख्येया योजनकोटीकोटी:-असंख्यातकोटीकोटी योजनप्रमाण परिधियुक्तः । एवम्भूतः सौधर्मकल्पः अत्र अस्मिन्सौधर्मकल्पे खलु सौधर्माणां-सौधर्मकल्पनिवासिनां देवानां द्वात्रिंशत् द्वात्रिंशत्संख्यानि विमानावासशतसहस्राणि-विमानरूपनिवासस्थानानां लक्षाणि भवन्ति-तिष्ठन्ति, इति एतत् आख्यातम्-कथितम् । तानि खलु विमानानि सर्वत्मना रत्नमयानि अच्छानि-आकाशस्फटिकवत् निर्मलानि 'यावत्' यावत्पदेन-श्लक्ष्णानि
__ श्लक्ष्णानि, घृष्टानि नीरजांसि, निष्पकानि, निष्कङ्कटच्छायानि, सप्रभाणि, समरीचिकानि, सोयोतानि, प्रासादीयानि, दर्शनीयानि, अभिरूपाणि एतानि संग्राह्याणि व्याख्या च चतुर्दशसूत्रतो बोध्या । तथा-प्रतिरूपाणि, अस्यापि व्याख्शा तत एव बोध्या । तेषां-पूर्वोक्तानां खलु विमानानां बहुमध्यदेशभागे-अत्यन्तमध्यदेशभागे पञ्च-पञ्चसंख्याः अवतंसकाः-विमानानां शिरोभूषणविशेषायमाणा-श्रेष्ठविमाना इत्यर्थः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-अशोकावतंसकः ? सप्तर्णावतंसकः३. चूतावतंसकः४, मध्ये-सौधर्मावतंसकः५ । तत्राऽऽद्याश्चत्वारः में-सौधर्मकल्पनिवासी देवों के ३२ लाख विमानरूप निवासस्थान हैं ऐसा जिनेन्द्र देवों ने कहा है। ये सब विमान सर्वात्मना रत्नमय हैं । आकाश एवं स्फटिकमणि की तरह निर्मल हैं । यहां यावद् पद से- श्लक्ष्ण, घृष्ट, नीरज, निष्पंक, निष्कंकटछाय, सप्रभ, समरीचिक, सोद्योत, प्रासादीय, दर्शनीय अभिरूप' इन सब पदों का संग्रह हुआ है इन पदों की व्याख्या १४ वें सूत्र में की जा चुकी है. अतः वहीं से इसे जानना चाहिये. तथा प्रसादीय हैं. इसका भी अर्थ उसी १४ वें सूत्र में लिखा जा चुका है, इन विमानों के बहुमध्यदेशभाग में अत्यन्तमध्यस्थान में पांच अवतंसक -शिर के आभूषण जैसे श्रेष्ट विमान कहे गये हैं, जैसे-अशोकावतंसक १, કોટિ યોજન પ્રમાણ વાળી છે, એ તે સૌધર્મકલ્પ છે. આ સૌધર્મકલ્પનિવાસી દેના ૩૨ લાખ વિમાન રૂપ નિવાસ્થાનો છે, આમ જિનેન્દ્ર દેવોએ કહ્યું છે. આ સર્વ વિમાનો સર્વાત્મક રત્નમય છે, આકાશ અને રફટિક મણિની જેમ તે निम छ. २माही यावत ५४थी 'श्लक्ष्ण, घृष्ट, नीरज, निष्पंक, निष्ककट, छाय सप्र. भसमरीचिक, सोयोत प्रासादीय, दर्शनीय, अभिरूप' मा सब पहोना सड થયા છે. આ બધાં પદોની વ્યાખ્યા ૧૪ માં સૂત્રમાં કરવામાં આવી છે. એથી જિજ્ઞાસુઓએ ત્યાંથી જાણી લેવું જોઈએ. તેમજ તે પ્રાસાદીય છે. આનો અર્થ પણ ૧૪ મા સૂત્રમાં સ્પષ્ટ કરવામાં આવ્યું છે. આ વિમાનના બહુમધ્ય દેશભાગમાં, અત્યંત મધ્યસ્થાનમાં પાંચ અવતંસક-મસ્તકના આભૂષણની જેમ શ્રેષ્ઠ
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू० ५२ सूर्याभविमानवर्णनम्
"
पूर्व-दक्षिण - पश्चिमोत्तरासु दिक्षु बोध्याः ते खलु अवतंसकाः सर्वरत्नमयाःसर्वात्मना रत्नमयाः, अच्छा: यावत् प्रतिरूपाः, यावत्पदेन संग्राह्याणि पदान्यत्रैवसूत्रे लिखितानि तेषां व्याख्या तद्वत् तस्य पूर्वोक्तस्य खलु सौधर्मावर्त - सकस्य महाविमानस्य पौरस्त्ये - पूर्वस्यां दिशि तिर्यक् - असंख्येयानि असंख्यातानि योजनशतसहस्राणि योजनलक्षाणि व्यतिव्रज्य - व्यतिक्रम्य अत्र - अस्मिन् असंख्य योजनलक्ष तिर्यक्प्रदेशात्परस्मिन् प्रदेशे खलु सूर्याभस्य देवस्य सूर्यामं तदाख्यं विमानं प्रज्ञप्तम् ; तस्य सूर्याभविमानस्य मानमाह - अर्धत्रयोदशानि = सार्धानि द्वादशयोजनशतसहस्राणि = योजनलक्षाणि सार्धद्वादशलक्ष योजनानि आयामविष्कम्भेण - दैर्ध्य - विस्ताराभ्याम् प्रज्ञप्तः । एकोनचत्वारिंशत् - शतसहस्राणि - लक्षाणि द्विपञ्चाशत् सहस्राणि अष्टचत्वारिंशदधिकाष्टयोजनशतानि ( ३९५२८४८) परिक्षेपेण - परिधिना सूर्याभविमानं प्रज्ञप्तम् । इति कृत संख्याः ऊनषष्टिसंख्याऽधिकाज्ञेया० ।। सू ५२ ।।
=
३२७
सप्तपर्णावतंसक २, चम्पकावतंसक ३, आम्रावतंसक, एवं बीच में सौधर्मावतंसक इसमें आदि के चार अवतंसक तो चार दिशाओं में हैं वे सब अवतंसक सर्वात्मना रत्नमय हैं अच्छ हैं यावत् प्रतिरूप हैं - यावत् पद से यहां - श्लक्ष्ण, घृष्ट आदि पूर्वोक्त पदोंका संग्रह हुआ है । इस सौधर्मावतंसक महाविमान की पूर्वदिशा में असंख्यात लाख योजन पार करके - अर्थात् असंख्यात लक्षयोजन तिर्यक्रप्रदेश से आगे - प्रदेश में सूर्याभदेव का सूर्याभ नामका विमान कहा गया है - इस सूर्याभविमान कां आयाम और विष्कंभलंबाई चौडाई - १२॥ लाख योजन का कहा गया है तथा इसका परिक्षेप परिधि - ३९५२८४८ उनचालीस लाख बावन हजार आकसो अडतालीस. योजन का कहा गया है ॥ सु, ५२ ॥
વિમાના કહેવામાં આવે છે, જેમ કે-શાકાવત...સક ૧, સપ્તપર્ણાવત ́સક ૨, ચંપકાવત...સક ૩, આમ્રાવત...સક ૪, અને મધ્યમાં સૌધર્માવત'સકરૂ ૫, આમાં પ્રથમ ચાર અવત સકા તા ચારે દિશાઓમાં છે–તે બધા અવત...સકા સર્વાત્મનાरत्नभय छे, २छ - निर्माण छे यावत् प्रति३५ छे यावत् पहथी सहीं 'लक्ष्णदृष्ट' વગેરે પૂર્વોક્ત પદ્માના સૉંગ્રહ થયે। છે. આમાં સૌધર્માવત'સક મહાવિમાનની પૂર્વ દિશામાં ત્રાંસા અસખ્યાત લાખ યેાજન એળગીને એટલે કે અસ`ખ્યાત લાખ ચેાજન તિરૢ પ્રદેશથી આગળના પ્રદેશમાં સુર્યાભદેવનું સૂર્યભનામક વિમાન કહેવાય છે. આ સૂર્યભવિમાનના આયામ અને વિષ્ણુંભ ( લંબાઈ પહેાળાઇ ) ૧રા લાખ ચેાજન જેટલી કહેવામાં આવી છે. તેમજ તેની પરિધ (પરિક્ષેપ ) ૩૯૫૨૮૪૮ ઓગણચાલીસ લાખ આવન હજાર આઠસા જેટલી કહેવાય છે. ! સૂ॰ પર !
અડતાલીસ યાજન
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર ઃ ૦૧
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२८
राजप्रश्नीयसूत्रे ___मूलम्से णं एगेणं पागारेणं सव्वओ समंता संपरिक्खित्ते, सेणं पागारे तिण्णि जोयणसयाइं उड्ढं उच्चत्तण, मूले एग जोयणसयं बिक्खंभेणं, मूले वित्थिन्ने मज्झे पन्नासं जोयणाइं विक्खंभेणं उपि पणवीसं जोयणाई विक्खंभेणं । मूले वित्थिण्णे मज्झे संखित्ते उप्पिं तणुए गोपुच्छसंठाणसंठिए सव्वरयणामए अच्छे जाव पडिरूवे ।।
से णं पागारे णाणाविहपंचवण्णेहि कविसीसएहि उवसोभिए, तं जहा-कण्हेहि य नीलेहि य लोहिएहि य हालिदेहि य सुकिल्लेहि य । तेणं कविसीसगा एग जोयणं आयामेणं अद्धजोयण विक्खंभेणं देसूणं जोयणं उडढं उच्चत्तणं सव्व रयणामया अच्छा जाव पडिरूवा ॥ सू० ५३ ॥
छाया-तत् खलु एकेन प्राकारेण सर्वतः समन्तात् संपरिक्षिप्तम् , स खलु प्राकारस्त्रीणि योजनशतानि ऊर्ध्वमुच्चत्वेन, मूले एकं योजनशतं विष्कम्भेण, मूलेविस्तीमध्ये पञ्चाशद् योजनानि विष्कम्भेण, उपरि पञ्चविंशतिर्योजनानि विष्कम्भेण, मूले विस्तीर्णो मध्ये संक्षिप्तः उपरि तनुकः गोपुच्छसंस्थानसंस्थितः सर्वरत्नमयः अच्छः यावत् प्रतिरूपः ।
'से णं एगेणं पागारेण सव्वओ समंता संपरिविखत्ते' इत्यादि ।
सूत्रार्थ-(से णं एगेणं पागारेणं सव्वओ समंता संपरिक्खित्ते) यह विमान एक प्राकार किल्ला से चारों दिशाओं में एवं चारों विदिशाओं में परिवेष्टित है (से णं पागारे तिण्णि जोयणसयाई उड्ढे उच्चत्तणं, मूले एगं जोयणसयं विखंभेणं, मज्झे पन्नासंजोयणाई विक्रवं भेणं. उप्पि पणवीसं जोयणाई विक्खंभेणं) यह प्राकार ऊपर के भागमें ऊचाई की अपेक्षा ३०० तीन सौ योजनका है, अर्थात् इसका ऊपर का भाग ३०० योजन प्रमाण
' सेण एगेण पागारेणं सव्वओ समंता सपरिक्खित्ते' इत्यादि । ।
सूत्राथ-(सेणं एगेण पागारेणं सव्वओ समंता संपरिक्खित्ते ) मा विमान ४ प्रा४२ (८) थी यारे हिशासामा परिवष्टित छ. ( से णं पागारे तिण्णि जोयणसयाइ उड्ढे उच्चत्तणं, मूले एग जोयणसयं विक्खंभेण, मज्झे पन्नासंजोणाई विक्खंभेणं उप्पि पणवीसं जोयणाई विक्खंभेणं) मा प्रा४।२ (८) नयाઈમાં ઉપરના ભાગમાં ૩૦૦ ત્રણસે જન જેટલી છે, એટલે કે આને
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२९
सुबोधिनी टीका. सू० ५३ सूर्याभविमानवर्णनम्
स खलु प्राकारो नानाविधपञ्चवर्णैः कपिशीर्षकैरुपशोभितः-तद्यथाकृष्णैश्च नीलैश्च लोहितैश्च हारिदैश्च शुक्लश्च । तानि खलु कपिशीर्षकाणि एकं योजनमायामेन, अर्धयोजनं विष्कम्भेण, देशोनं योजनमूर्ध्वमुच्चत्वेन सर्वरत्नमयानि यावत् प्रतिरूपाणि ॥ सू० ५३ ॥
'सेणं एगेणं पागारेणं' इत्यादिऊँचा है, मूलमें यह प्राकार विष्कंभकी अपेक्षा एक सौ योजनका है. अर्थात् इसका मूलभाग एक सौ योजन प्रमाण विस्तारवाला है तथा मध्यमें यह पचास योजन विस्तारवाला हैं, अर्थात् ५० योजनप्रमाण विस्तारसे युक्त इसका मध्यभाग है. और इसके ऊपरका भाग २५ योजन प्रमाण विस्तार से युक्त है (मूले वित्थिन्ने, मझे संखित्ते, उप्पि तणुए, गोपुच्छसंठाणसंठिए, सव्वरयणामए अच्छे जाव पडिरूवे) इस तरह यह प्राकार मूलभागमें अधिक विस्तारवाला है, मध्यभागमें संक्षिप्त है और ऊपरमें अल्पतर विस्तारवाला है- अतएव यह गोपुच्छके आकार जैसे संस्थानवाला है। यह प्राकार सर्वात्मना रत्नमय है निर्मल है यावत् प्रतिरूप है, (सेणं पागारे णाणाविहपंचवण्णेहिं कविसीसपएहिं उबसोभिए ) यह प्राकार अनेक प्रकारके पांचवर्णीवाले कपिशीर्षकों-(कंगूरों) से अलंकृत है (तंजहा ) वे पांचवर्ण इस प्रकारसे हैं (कण्हेहि य, नीलेहि य, लोहिएहि य, हालिदेहि य ) कृष्ण १, नील २, लोहित ३, हारिद्र ४ और शुक्ल ५ (तेणं कपिसीसगा एगं जोयणं आयामेणं, ઉપરનો ભાગ ૨૦૦ એજન પ્રમાણ જેટલું ઉંચે છે. આ પ્રાકાર મૂલમાં વિષ્કમાં ભની અપેક્ષાએ એક યોજન જેટલો છે એટલે કે આને મૂળભાગ એકસે
જન પ્રમાણ વિસ્તારવાળો છે, તેમજ મધ્યમાં આ ૫૦ પચાસ એજન વિસ્તાર ધરાવે છે. એટલે કે ૫. યોજન પ્રમાણ વિસ્તારવાળો આને મધ્યભાગ છે. અને तेन परिमाण २५ योन प्रभा विस्तार पाण। छ. ( मूले वित्थिन्ने, मज्झे संखित्ते, उप्पिं तणुए गोपुच्छसंठाणसंठिए, सव्वरयणामए अच्छे जाव पडिरूवे) । પ્રમાણે તે પ્રાકાર મૂળભાગમાં અધિક વિસ્તારવાળો છે, મધ્યભાગમાં સંક્ષિપ્ત છે અને ઉપરિભાગમાં અલપતર વિસ્તારવાળે છે. એથી તે ગપુચ્છના આકાર જેવા સંસ્થાન વાળે છે. આ પ્રાકાર સર્વાત્મના રત્નમય છે. નિર્મળ છે. યાવત, प्रति३५ छ. ( से णं पागारे णाणाविहपंचवण्णेहिं कविसीसएहिं उवसोभिए ) मा પ્રાકાર ઘણી જાતના પાંચવર્ણોવાળા કપિશીર્ષક (કાંગરાઓ ) થી અલંકૃત છે. (तं जहा ) ते पायपणे मा प्रमाणे छे. ( कण्हेहिय, नीलेहि य, लोहिएहि य हालिदेहि य, सुकिल्लेहि य) ४९५ १, नील २, वीडित 3, रिद्र ४, भने
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजनी
9
टीका - तत् पूर्वोक्तं विमानम् खलु एकेन प्राकारेण सर्वतः - सर्वदिक्षु समन्तात् - सकलविदिक्षु परिक्षिप्तं परिवेष्टितम् । स प्राकारः ऊर्ध्वम् उपरि - उपरितनभागे उच्चत्वेन - उच्छ्रयेण त्रीणि योजनशतानि - त्रिंशद्योजनप्रमाणोच्चोपरितनभाग इति समुदितार्थः, मूले- विष्कम्भेण विस्तारेण एकं योजनशतम्एकशतयोजन प्रमाण विस्तारयुक्तमूलभागकः मध्ये पञ्चाशद् योजनानि विष्कम्भेण - पञ्चाशद्योजन प्रमाणविस्तारयुक्त मध्यभागकः, उपरि पञ्चविंशतिर्योजनानि विष्कम्भेण पञ्चविंशतियोजनप्रमाणविस्तारयुक्तो परितनभागकः । एवं च स
"
३३०
अद्धजोयणं विक्खंभेणं, देखणं जोयण उडूढं उच्चत्तणं सव्वरयणामया अच्छा जाव पडिरुवा ) ये कपिशीर्षक प्रत्येक एक योजनप्रमाण दीर्घतासे युक्त हैं, इनका विस्तार आधे योजनका है. इनका ऊपरी भाग कुछ भागन्यून एक योजन प्रमाण है. ये सब सर्वात्मना रत्नमय हैं अच्छ-निर्मल हैं यावत् प्रतिरूप हैं ।
टीकार्थ - इस सत्रद्वारा सूत्रकारने सूर्याभविमानके विषयमें कथन किया है इसमें उन्होंने यह कहा है कि यह सूर्याभविमान चारों दिशाओं एवं विदिशाओंमें एक प्राकारसे - कोट से परिवेष्टित - घिरा हुआ है इस प्राकाराका ऊपरी भाग तीनसौ ३०० योजन प्रमाण ऊँचा हैं मूलभाग एकसौ योजन प्रमाण विस्तारवाला है. और इसका मध्यभाग ५० पचास योजन प्रमाण विस्तारवाला है । तथा इसके उपरी भागका विस्तार २५ योजनका है, इस
शुल ५, ( तेण कविसीसगा एगं जोयणं आयामेणं, अद्धजोयाणं विक्खंभेणं, देसूणं जोयणं उटं उच्चत्तेणं सव्वरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा ) आ हरे हरे કપિશી`ક (કાંગરા) એક યાજન પ્રમાણ जिया छे. तेमना उपरिभागએક ચૈાજનમાં લગીર ઓછા પ્રમાણ વાળા છે. આ સૌ સર્વાત્મના રત્નમય છે. २छ छे.- निर्माण छे - यावत् प्रति३५ छे.
ટીકા—આ સૂત્રવડે સૂત્રકારે સૂર્યભવિમાનની આખતમાં સ્પષ્ટીકરણ કર્યું છે. એમાં તેમણે એમ કહ્યું છે કે આ સૂર્યવિમાન ચેામેર-ચારે દિશાએ તેમજ વિદિશાઓમાં એક પ્રાકાર-કેાટ-થી પરિવેષ્ટિત-ઘેરાયેલું—છે, આ પ્રાકાર કોટને ઉપરિભાગ ૩૦૦ ત્રણસેા ચેાજન જેટલા ઊંચા છે. મૂળ ભાગ એક સેા યેાજન પ્રમાણ વિસ્તારવાળે છે અને તેનેા મધ્યભાગ ૫૦ પચાસ ચેાજન પ્રમાણુ વિસ્તાર વાળા છે. તેમજ તેના ઉપરના ભાગના વિસ્તાર ૨૫ ચેાજનના છે આ રીતે આ પ્રાકાર મૂળ ભાગમાં અને મધ્યભાગમાં ઉપરિતન ભાગના વિસ્તારની દૃષ્ટિએ અધિક
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. स. ५३ सूर्याभविमानवर्णनम् प्राकारः मूले विस्तीर्ण:-मूलभागे मध्योपरितनभागापेक्षयाऽधिकविस्तारयुक्तः मध्ये-मध्यभागे संक्षिप्तः-मूलभागापेक्षया न्यूनविस्तारयुक्तः, उपरि-उर्ध्वभागे तनुका-मूलमध्यभागापेक्षया-अल्पतरविस्तारयुक्तः, पञ्चविंशतियोजनमात्रविस्तारयुक्तत्वात् , मूले-शतयोजनविस्तारयुक्तो मध्ये च पश्चाशद्योजनविस्तारयुक्त इत्युक्तत्वात् । अत एव स गोपुच्छ संस्थानसंस्थितः-गोपुच्छे हि-मूले स्थूल मध्ये तदर्धप्रमाणम् , अग्रे च मूलमध्यापेक्षयाऽल्पप्रमाणमिति गोपुच्छस्य संस्थानेन तुल्यं यत् संस्थानम्-आकारः तेन संस्थितस्तथागोपुच्छाकारेण संस्थितः। पुनः स सर्वरत्नमयः सर्वात्मना रत्नमयः अच्छः आकाशस्फटिकवन्निर्मलः, यावत्-यावत्पदेन संग्राह्याणि पदानि, तेषामर्थाश्च चतुपर्दशसूत्रतोऽवसेयानि । पुनः स प्राकारो तरह यह प्राकार मूलभागमें मध्यभागमें एवं उपरितन भागमें विस्तारकी अपेक्षा अधिक विस्तारयुक्त है. मध्यभागमें मूलभागकी अपेक्षा न्यूनविस्तारवाला है. उर्वभागमें मूल मध्यभागकी अपेक्षा अल्पतर विस्तारवाला है. क्योंकि यह उर्ध्वभागमें पच्चीस योजन मात्र विस्तारसे युक्त कहा गया है. तथा मूलमें सौ योजन विस्तारयुक्त और मध्यमें पचास योजन विस्तारसे युक्त कहा है. इस कारण यह गोपुच्छके आकार जैसे आकारवाला हो गया है. क्योंकि गोपुच्छ मूलमें स्थूल होता है, मध्यमें मूलके प्रमाणसे आधे प्रमाण वाला होता है, तथा आगेके भागमें मूल एवं मध्यकी अपेक्षा वह अल्प प्रमाण होता है. तथा वह सर्वात्मना सवरत्नमय है. एवं आकाश तथा स्फटिकमणिके जैसा निर्मल है, यहां यावत् पदसे जिन लक्ष्णादि अभिरूपान्त पदोंका संग्रह हुआ है उनका अर्थ १४ वें सूत्रसे ज्ञात करना
વિસ્તાર ધરાવે છે. મધ્યભાગમાં મૂળભાગની અપેક્ષા ન્યૂન (અ૫) વિસ્તારવાળો છે. ઊર્વ ભાગમાં મૂળ મધ્યભાગની દષ્ટિએ અતર વિસ્તારવાળે છે કેમકે આ ઊર્વ ભાગમાં પચ્ચીસ જન માત્ર વિસ્તારથી યુક્ત કહેવાય છે. તેમજ મૂળમાં સે જન વિસ્તાર યુક્ત અને મધ્યમાં પચાસજન વિસ્તાર યુક્ત કહેવાય છે. એથી તે ગપુછ ના આકાર જેવા આકાર વાળા થઈ ગયા છે. કેમકે ગપુછ મૂળમાં સ્થળ (જાડું) હોય છે. મધ્યમાં મૂળભાગ કરતાં પ્રમાણમાં અર્ધપ્રમાણવાળું હોય છે તેમજ અગ્રભાગમાં મૂળ અને મધ્યકરતાં તે અલ્પ પ્રમાણ વાળું હોય છે. તેમજ તે સર્વાત્મના સર્વરમય છે અને આકાશ તેમજ સ્ફટિક મણિના
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३२
राजप्रश्नीयसूत्रे नानाविधपञ्चवर्णैः, अनेकप्रकारपञ्चवर्णैः, कपिशीर्षकैः उपशोभितः-अलङ्कृतः, तत्र-पञ्चवर्णत्वमेव दर्शयितुमाह-तद्यथा-कृष्णैः१ नीलैः २ लोहितः रक्तैः३ हारिद्रेः-पीतैः४, शुक्लैः-श्वेतैः । एतादृशैःकपिशीर्षकैः उपशोभितः इति पूर्वणान्वयः । तानि खलु कषिशीर्षकाणि आयामेन एकं योजनम्-एकयोजन प्रमाणदेययुक्तानि प्रत्येकं सन्ति, तथा-विष्कम्भेण-विस्तारेण अर्धयोजनम् अर्धयोजनप्रमाणविस्तारयुक्तानि सन्तीति समुदितार्थः ऊर्ध्वम्-उपरि उच्चत्वेन उच्छ्रयेण देशोनं-किश्चिद्भागन्यून योजनम् , किश्चिद्भागन्यूनयोजनप्रमाणोच्चोपरितनभागकानि सन्तीति समुदितार्थः सर्वरत्नमयानीत्यादि प्राग्वत् ॥१०५३॥
मूलम् -सूरियाभस्स णं विमाणस्स एगमेगाए बाहाए दारसहस्संभवंतीति मक्खायं । ते णं दारा पंच जोयणसयाई उड्ढे उच्चत्तेणं अडढाइजाई जोयणसयाइं विक्खंभेणं, तावइयं चेव पवेसेणं, सेया वरकणगथूभियागा ईहामियउसभतुरगणरमगरविहगवालगकिन्नररुरुसरभचमरकुंजरवणलयपउम - लयभत्तिचित्ता खंभुग्गयवरवयरवेइया परिगयाभिरामा विज्जाहरजमलजुयलजंतजुत्ताविव अच्चीसहस्स मालणीया रुवगसहस्सकलिया भिसमाणा भिब्भिसमाणा चिक्खुल्लोचाहिये. यह प्राकार कपिशीर्षकों-(कंगूरों से उपशोभित है, ये कपिशीर्षक नानाप्रकारके पंचवर्णो से कृष्ण, १ नील २, लोहित-रक्त ३, हारिद्र-पीत ४, एवं शुक्ल-श्वेत ५ इनसे युक्त हैं। ये प्रत्येक कपिशीर्षक आयामसे एकयोजन के हैं, तथा विकंभसे आधे योजनके है । इनकी ऊँचाई कुछ कम एकयोजन की है, ये सब सर्वात्मना रत्नमय आदि विशेषणोंवाले हैं ॥ सू० ५३ ॥ જેવો નિર્મળ છે. અહીં યાવત્ પદથી લક્ષણ વગેરેથી માંડીને અભિરૂપ સુધીના પદોનો સંગ્રહ સમજવો. તે સર્વ પદોને અર્થ ૧૪ મા સૂત્રમાં લખાય છે તે જિજ્ઞાસુઓ ત્યાંથી જાણવા પ્રયત્ન કરે આ પ્રકાર (કેટ) કપિશીર્ષક (કાંગરાઓ) થી ઉપશાભિત છે. આ કપિશીર્ષકે અનેક જાતના પાંચવર્ષોથી કૃષ્ણ, ૧, નીલ २, सोडित-3, रिद्र-पात ४, भने शु -स३४ ५, म माथी युद्धत હતા. આ દરેકે દરેક કપિશીર્ષક (કાંગરા) આયામથી એક ચેાજન જેટલા છે તેમજ વિષ્કભથી અર્ધા જન જેટલા છે એમની ઉંચાઈ એક એજનમાં થોડી કમ જેટલી છે. આ બધા સર્વાત્મના રનમય વગેરે વિશેષણોથી યુક્ત છે. તે સૂ૦ પ૩ છે
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका ० ५४ सूर्याभ विमानवर्णनम्
३३३
मया अग्गला
यणलेसा सुहफासा सस्सिरीयरूवा । वन्नो दाराणं तेसिं होइतं जहा वइरामयाणिम्मा, रिट्ठामया पट्टाणा, वेरुलियमया खंभा, जायरूवो वचियपवरपंचचन्नमणिरयणको मितला, हंसगब्भमया एलुया, गोमेज्जमया इंदकीला, लोहियक्खमईओ दारचेडीओ, जोईरसमया उत्तरंगा, लोहियक्खमईओ सूईओ, वयरामया संधी, नाणामणिमया समुग्गया, बयराअग्गलपासया, रययामयाओ आवत्तणपेढि - याओ | अंकुत्तरपासगा निरंतरियघणकवाडा भित्तीसुचेवभित्तिगुलिया छपन्ना तिण्णि होंति, गोमाणसिया तत्तिया, णाणामणिरयणवालरूवगलीलट्ठीयसालभंजियागा, वयरामया कूडा, रयणामया उस्सेहा सव्वतवणिजमया उल्होया, णाणामणिरयणजालपंजरमणिवंसगलोहियक्खपडिवंसगरययभूमा अंकामया पक्खा पक्खवाहाओ, जोईरसमयावंसा वंसकवेल्लुयाओ, रययामयाओ पट्टियाओ, जावरूवमईयो, ओहाडणी वयरामयाओ उवरिपुच्छणीओ सव्वसेयरययामये पच्छायणे अंकमयाकणगकूडतवणिज्जथुभियागा, सेय संखतलविमलनिम्मलदधिघणगोखी र फेणरययणिगरप्पगासा तिलगरयणद्धचंद चित्ता नाणामणि दामालंकिया अंतोहिं च सण्हा तवणिज्जवालुयापत्थडा सुहफासा सस्सिरीयरूवा पासाईया दरिसणिज्जा अभिरुवा पडिरूवा ॥ सू० ५४ ॥
छाया - सूर्याभस्य खलु विभानस्य एकैकस्यां बाहायां द्वारसहस्त्र
' सूरियाभरणं विमाणस्स ' इत्यादि ।
सूत्रार्थ - ( सूरियाभस्सणं विमाणस्स एगमेगाए वाहाए दारसहस्सं
6
सूरियाभस्स णं विमाणस्स ' इत्यादि ।
सूत्रार्थ - ( सूरियाभस्स णं विमाणस्स एगमेगाए वाहाए दारसहस्सं भवतीति
"
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર ઃ ૦૧
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३४
राजप्रश्नीयसूत्रे भवतीत्याख्यातम् , तानि खलु द्वाराणि पश्च योजनशतानि ऊर्ध्वमुच्चत्वेन, साधतृतीयानि। योजनशतानि विष्कम्भेण, तावन्त्येव प्रवेशेन, श्वेतानि वरकनकस्तूपिकानि ईहामृग-वृषभ-तुरग-नर-मकर-विहगव्यालक-किन्नर-रुरुशभर चमर-कुञ्जर-वनलता-पद्मलताभक्तिचित्राणि स्तम्भोद्गतवरवज्रवेदिकापरिगताभिरामाणि विद्याधरयमलयुगलयन्त्रयुक्तानीव अर्चिः सहस्रमालनीयानि रूपभवंतीतिमक्खाय) सूर्याभविमानकी एक २ बाहामें-अवलम्बन भित्तिमें एक एक हजार द्वार हैं ऐसा कहा गया है (तेण दारा पंच जोयण सयाई उड्द उच्चत्तेंण, अड्ढाइजाई जोयणसयाई विक्खभेणं, तावइयं चेव पवेसेणं ) ये प्रत्येक द्वार ५ सौ योजनके ऊंचे हैं और २५० के विस्तारवाले हैं। और इतने ही योजनके प्रवेशवाले हैं । (सेयावरकणगथूभियागा) वर्ण इनका श्वेत है. उत्तम सुवर्णमय शिखरोंसे ये युक्त हैं ( ईहामियउसभतुरगणरमगरविहगवालगकिन्नररुरुसरभचमरकुंजर-वणलयपउमलयभत्तिचित्ता, खंभुग्गयवरवयरवेइया परिग्गयाभिरामा) ईहामृग, वृषभ, तुरग, नर, मकर, विहग, व्यालक, किन्नर, रुरु, शरभ, चमर, कुंजर, वनलता, पद्मलता इनकी रचनासे ये सब द्वार अद्भुत हैं। इनके स्तम्भोंके ऊपर वज्ररत्नकी सुन्दर वेदिका बसि हुई है. इससे ये बडे सुहावने लगते हैं । (विजाहरजमल जुयल जंतजुत्ताविव अच्चीसहस्समालणीया) एकसे आकारवाले दो २ विद्याधरोंकी पुत्तलिकाओंसे ये
मक्खायं ) सूर्यासविमाननी ४३ ४२४ -naमन मित्तिमा-४ मे
१२ २८मा द्वारे-४२वालया-छ, माम उवाय छे. ( तेणं दारा पंच जोयणसयाई उड्ढे उच्चत्तेणं, अडूढाइज्जाई जोयणसयाइविक्खंभेणं, तावइयं चेव पवेसेणं) આ દરેકે દરેક દ્વાર-દરવાજા પાંચ ચીજન જેટલી ઊંચાઈ ધરાવે છે. અને ૨૫૦ २८३। विस्तार धरावे छे थेटमा योन ९ ते २ प्रवेश वाणुछ. ( सेयावरकणगथूभियागा ) म स स २' 14 छ. तमा श्रेष्ठ सेनान शिw. राथी युद्धत छ (ईहामियउसभतुरगणरमगर विहगवालगकिन्नर रुरुसरभचमरकुंजरवणलयपउमलयभत्तिचित्ता, खंभुग्गय वरवयरवेइया परिग्गयाभिरामा ) डाभृग, वृषम, तु२१, १२, भ४२, विड, व्या-(स), नि२, २२ (भृग विशेष) २२म, ચમર, કુંજર (હાથી) વનલતા. પઘલતા આ સર્વની રચનાથી તે યુક્ત તેમજ અદ્દભુત હતાં, એમનાં થાંભલાઓની ઉપર વજરત્નની સુંદર વેદિકા છેमेथी ते सती सोडाभ। साणे छे. (विज्जाहरजमलजुयलजंतजुत्ताविव अच्चीसरस्समालणीया ) स२५॥ मा मध्ये विधायशनी पुतणीએથી તે યુક્ત છે. સહસ્ર કિરણોથી તે શભિત થઈ રહ્યાં છે,
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. स. ५४ सूर्याभविमानवर्णनम्
३३५ कसहस्रकलितानि भासमानानि बाभास्यमानानि चक्षुर्लोकनश्लेषाणि सुखस्प
संनि सश्रीकरूपाणि । वर्णों द्वाराणां तेषां भवति, तद्यथा-वज्रमयाः नेमाः, रिष्टमयानि प्रतिष्ठानानि, वैडूर्यमयाः स्तम्भाः, जातरूपोपचितप्रवरपञ्चवर्णमणिरत्नकुट्टिमतला, हंसगर्भमया एलुकाः, गोमेदमयाः इन्द्रकीलाः, लोहिताक्षमय्यः द्वारचेव्यः ज्योतीरसमयानि उत्तराङ्गानि लोहिताक्षमय्यः सूचयः । वज्रमयाः सन्धयः, नानामणिमयाः समुद्का, वज्रमय्योगलाः अर्गलप्रसादाः, रत्नमय्य
युक्त हैं हजारों किरणोंसे ये शोभित हैं। ( रुवगसहस्सकलिया, भिसमाणा, भिब्भिसमाणा, चक्खुल्लोयणलेसा, सुहफासा, सस्सिरीयरूवा) हजारों रूपोंसे ये युक्त हैं, बडे सुन्दर हैं बहुत चमकीले हैं, देखने पर ये ऐसे मालूम होते हैं जैसे मानों आंखोंमें समा रहे हों, इनका स्पर्श बडा सुखकारी हैअर्थात् ये सब कोमल स्पर्शवाले हैं, इनके आकार शोभासंपन्न हैं ( वनोदाराणं तेसिं होइ-तं जहा-वइरामया णिम्मा, रिट्ठा मयापइट्ठाणा, वेरुलियामया खंभा, जायरबोवचियपवरपंचवण्णमणिरयणकोट्टिमतला) इन द्वारोंका वर्ण -स्वरूप ऐसा है-नेम इनके वज्रमय है, प्रतिष्टान-रिष्ट रत्नमय हैं, स्तम -वैडूर्यमय हैं, स्तंभोंके जो कुट्टिमतल हैं वे स्वर्णसे युक्त श्रेष्ठ पंचवर्णके मणि और रत्नोवाले हैं (हंसगब्भमया एलुया, गोमेजमया इंदकीला, लोहियक्खमईओ दारचेडीओ, जोईरसमया उत्तरंगा, लोहियक्खमईओ, सूईओ, वइरामया संधी, नाणामणिमया समुग्गया, वयरामया अग्गला, अग्गलपासया)
(रूवगसहस्सकलिया, भिसमाणा, भिब्भिसमाणा, चक्खुल्लोयणलेसा, सुहफासा, सस्सिरीयरूवा ) हुन्न। ३पाथी त युरत छ. भूम०४ सुंदर छे मडुन प्रश युद्धत છે. જોવામાં તે એવા લાગે છે કે આમાં જ પ્રવિષ્ટ થઈ ગયા હોય. એમને સ્પર્શ અત્યંત સુખકારી છે એટલે કે તે સર્વ કેમલ સ્પર્શવાળા છે. એમને मा ४२ शालास पन्न छ. ( वन्नो दारणं तेसिं होइ-तं जहा वइरामयाणिम्मा,' रिट्ठामया पइट्ठाणा, वेरुलियामया खंभा, जायरूवोवचियपवरपंचवण्णमणिरयणकोट्टिमतला) ॥ द्वार।-४२वाता - १ (२१३५) । छ मेमना नेम- भय છે, પ્રતિષ્ઠાન–રિષ્ટ-રનમય છે, સ્તંભ વૈડૂર્યમય છે, સ્તંભના કુઠ્ઠિમતલો છે તે स्वाथी युत श्रेष्ठ पाय ना भलिए अने रत्नोवामा छ (हंसगब्भमया, एलुया, गोमेज्जमया इंदकीला, लोहियक्खमईओ दारचेडीओ, जोईरसमया उत्तरंगा, लोहि यक्खमईओ सूईओ, बइरामया संधी, नाणामणिमया समुग्गया, वयरामया, अग्गला, अगलपासया ) मेमन भासा सामनाम २नविशेषथी मनेता
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयसूत्रे
३३६
सादाः, रत्नमय्य आवर्तन पीठिकाः, अङ्कोत्तरपार्श्वकानि निरन्तरिकधनकपाटानि, भित्तिष्वेव भित्तिगुलिकाः षट्ञ्चाशत् तिस्रो भवन्ति गोमानसिकाः तावत्यः नानामणिरत्नव्यालरूपकलीला स्थितशालभञ्जिकाकाः वज्रमयाः कूटा रत्नमया उत्सेधाः, सर्वतपनीयमया उल्लोकाः नानामणिरत्नइनकी देहलियां हंसगर्भ नामक रत्नविशेषकी बनी हुई हैं. इनके इद्रकील गोमेद रत्न के बने हुए हैं, इनकी द्वार शाखाएँ लोहिताक्षरत्नकी बनी हुई हैं | उत्तरंग - द्वारके ऊपरके तिर्यग स्थित अंग ज्योति रसनामक रत्नके बने हुए हैं. इनकी सूचियां लोहिताक्ष रत्नोंकी बनी हुई हैं, संघियां इनकी वज्ररत्नकी बनी हुई हैं इनके समुद्रक अनेक मणियोंके बने हुए है. इनकी अलाएँ वज्ररत्नकी बनी हुइ हैं तथा जो अर्गलापाशक हैं वे भी वज्ररत्न के बने हुए हैं । ( रययामयाओ आवत्तणपेढियाओ ) इनकी आवर्त्तन पीठि काएँ चांदीकी बनी हुई हैं । ( अंकुत्तरपासगा निरंतरियगणकवाडा, भित्तीसुचेव मितिगुलिया, छप्पन्ना तिनि होंति ) इनके उत्तरपार्श्वक अंक नामक रत्नके बने हुए हैं, इनके कपाटयुगल इतने सघन हैं कि इनमें थोडा भी अन्तर नहीं है. इन प्रत्येक द्वारोंकी दोनों ओर भित्तियों में ही १६५ भित्तिगुलिकाएँ हैं ( गोमाणसिया तत्तिया, णाणामणिरयणवालरूवगली लट्ठिय सालभंजियागा, वइरामया कूडा. रयणामया उस्सेहा, सव्वतवणिजमया उल्लोया ) इतनी ही गोमानसिकाएँ हैं । इनमें खेलने के लिये जो पुतलि - काएँ रखी हुई हैं वे नानामणियों की एवं रत्नों की बनी हुई છે. પ્રેમના ઈન્દ્રકીલ, ગામેદ રત્નના બનેલા છે. એમની દ્વાર શાખાએ લેાહિતાક્ષ રત્નની બનેલી ઉત્તરંગ–દ્વાર (દરવાજા) ઉપર તિગૂ સ્થિત વિભાગ જ્ગ્યાતિ રસનામક રત્નના બનેલા છે. એમની સૂચીએ લેાંહિતાક્ષ રત્નાની બનેલી છે. એમના સમુદ્ગક અને કર્ણએના બનેલા છે, એમની અગલાએ વજ્રરત્નની બનેલી छे—तेभन ? सर्गसाया छे ते पशु भरत्नना जनेवा छे, ( रययामयाओ आवतण पेढियाओ ) सेभनी आवर्तन पीडिओ यांहीनी भनेसी छे. ( अंकुत्तरपासमा निरंतरि य घणकवाडा भित्तीसु चैव भित्तिगुलिया, छप्पन्ना तिन्नि होंति ) એમા ઉત્તર-પાક એક નામક રત્નના બનેલા છે. એમના બંને કપાટ (કમાડ) એકદમ સઘન છે તેથી થેાડી પણ વચ્ચે છિદ્ર જેવી જવા નથી. એમના દરેક हरवाल थे।थी ज'ने मानुमे हीवासीमा ४ १६५ लित्तिशुद्धियो छे. (गोमाणसिया तत्तिया, णाणामणिरयणवालरूवगलीलट्ठिय सालभंजियागा, वइरामयाकूडा, रयणामया उस्सेहा, सव्वतवणिज्जमया उल्लोया ) भेटसी गोमानसिाओ। छे भाभां રમવા માટે જે પૂતળીએ મૂકેલી છે તે અનેકાનેક મણિએ તેમજ રત્નાની
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. स्र० ५४ सूर्याभिविमानवर्णनम्
३३७
जालपञ्जरमणिवंशकलोहिताक्षप्रतिवंशक रचितभूमाः अङ्कमयाः पक्षाः पक्षवाहाः ज्योतीरसमयाः वंशाः, वंशकवेल्लुकानि रजत मय्यः पट्टिकाः, जातरूपमय्यः अवघाटिन्यः, वज्रमय्यः उपरिप्रोञ्छन्यः, सर्वश्वेतरजतमयं प्रच्छादनम्, अङ्क तथा इनके आकार सर्प जैसे है तथा देखनेवालोंको ये ऐसी मालूम पडती हैं कि मानों ये खेल ही रही हैं । इन पर जो कूट बने हुए हैं वे वज्ररत्नके बने हुए हैं. इन कूटोंके जो शिखर हैं वे रजतमय हैं तथा इनके जो ऊपरके भाग हैं वे सर्वात्मना तपनीयमय ( स्वर्णमय ) हैं । ( णाणामणिरयणजालपंजर मणिवं सग लोहियक्ख पडिवंस गरय यभूमा, अंकामया पक्खा पक्खबाहाओ ) इनके द्वारों में जो गवाक्ष हैं वे अनेक जातीयरत्नोंके बने हुए हैं तथा इनमें वंश लगे हुए हैं वे मणिसंबंधीवंश लगे हैं तथा इन वंशों के ऊपर जो और वंश लगाये गये हैं वे लोहिताक्षरत्नसंबंधी हैं इनकी जो भूमि है वह रजतमय है । तथा इनके द्वारभागद्वयमें स्थित जो पक्ष हैं वे और पक्षवाह - बाजूका भाग हैं वे दोनों अंकरत्नमय हैं ( जोईरसमया सा, वंसकवेल्लयाओ रययामयाओ पट्टियाओ, जायरूवमईओ ओहाडणीओ, वयरामयाओ उवरिपुच्छणीओ) इनके जो पृष्ठवंश हैं वे ज्योतीरस नामकरत्नोंके बने हुए हैं तथा जो वंशकवेल्लुक हैं, वे भी ज्योतीरस नामकरत्नोंके बने हुए हैं तथा इनकी पट्टिकाएँ हैं वे चांदीरजतकी बनी हुई हैं, अवघाटनियां ढकनेकाभाग जातरूपस्वर्णकी बनी हुई हैं । उपरिप्रोञ्छनियां वज्ररत्नकी बनी हुई ખનેલી છે. તથા એમના આકાશ સાપ જેવા છે. જોનારાઓને આ પૂતળીએ એવી લાગે છે જાણે તે રમી રહી હેાય. એમના ઉપર બનેલા ફૂટ વરત્નના અનેલા છે. આ કૂટાના જે શિખર છે તે રજતમય છે તેમજ એમના જે ઉપરના लोगो छे ते सर्वात्मना तपनीयभय सुवाशुभय छे. ( णाणामणिरयणजालपंजरमणिवंसगलोहियक्खपडिवंसगरययभूमा, अंकामया पक्खा पक्खवाहाओ ) मेमना ६२વાજાઓમાં જે ગવાક્ષેા છે, તે ઘણી જાતનાં રત્નાનાં બનેલા છે તેમજ એમાં જે વંશ લાગેલા છે તે લેાહિતાક્ષરત્ન સંબંધી છે તેમજ એમની જે ભૂમિ (આંગણું) છે તે રજતમય છે. એમના બંને દરવાજાઓમાં સ્થિત જે પક્ષા છે તે અને પક્ષवाह! छे ते म'ने ४ रत्नना जनेला छे. ( जोईरसमया बसा, वंसकवेल्लुयाओ, रययामयाओ पट्टियाओ, जायरूवमईओ ओहाडणीओ, वयरामयाओ, उवरिपुच्छणीओ ) એમના પૃષ્ઠવશ છે તે જ્યાતીરસ નામના રત્નાના બનેલા છે તેમજ જે વશકવેલ્લુક છે, તે પણ જ્યાતીરસ નામના રત્નાના બનેલા છે તેમજ એમની પટ્ટીકાએ છે તે ચાંદીની બનેલી છે, અવઘાટનીએ ઢાંકનના ભાગજાત રૂપ સ્વા
•
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર ઃ ૦૧
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३८
राजप्रनीयसूत्रे
मयानि कनककूटतपनीयस्तूपिकाकानि श्वेतानि शङ्खतलविमलनिर्मलदविघनगोक्षीरफेन रजतनिकरप्रकाशानि तिलकरत्नार्द्धचन्द्राणि नानामणिदामालङ्कृतानि अन्तर्बहिश्च श्लक्ष्णानि तपनीयवालुकाप्रस्तटानि सुखस्पर्शानि सश्रीकरूपाणि प्रासादीयानि दर्शनीयानि अभिरूपाणि प्रतिरूपाणि ॥ सू० ५४ ॥
हैं । (सव्वसेयरययामये पच्छायणे, अंकमया कणगकूडअवणिजधूमियागा, सेयसंखतलविमल निम्मलदधिघणगोखीरफेणरयय णिगरपगासा) प्रोञ्छनियोंके ऊपर एवं कवेल्लुकोंके नीचेका जो आच्छादन है वह सर्वात्मना शुक्लवर्णवाले रजतका बना हुआ है. इस तरह ये सब द्वार अकरत्नमयशिखरोंसे युक्त हैं, स्वर्णविशेषनिर्मित लघुशिखरोंसे सहित हैं श्वेतवर्णवाले हैं, अतएव ये निर्मल शतके जैसे निर्मल दधिधन जैसे, गोदुग्धके फेन जैसे, चांदी जैसे प्रकाश वाले हैं । ( तिलगरयणद्धचंद चित्ता, नाणामणिदामालंकिया, अंतोहि च सहा, तवणिजवालुयापत्थडा, सुहफासा, सस्सिरीयरूवा पासाईया, दरिसणिज्जा अभिरुवा पडिरूवा ) तथा श्रेष्ठतिलक एवं अर्धचन्द्र इनसे अद्भुत हैं, अनेक प्रकारकी मालाओंसे उपशोभित हैं, भीतर बाहरमें चिकने हैं । इनमें जो अङ्गण हैं वे तपनीय-स्वर्णकी बालुकाके बने हुए हैं. इनका सुखद स्पर्श हैं. ये सब सश्रीकरूपवाले हैं, प्रासादीय हैं दर्शनीय हैं, अभिरूप है जौर प्रतिरूप हैं ।
जनेस छे. ३५२ प्रञ्छनीरमेो वन्भरत्ननी जनेसी छे. ( सव्वे सेयरययामये, पच्छायणे अंकमया कणगकूडत वणिज्जथूमियागा, सेयसंखतलविमल - निम्मलदधिघण गोखीर फेणगिरगासा) प्रांछनीयानी उपर अने वेलुनी नीयेने आच्छादन छे ते सर्वात्मन शुम्स ( श्वेत ) वर्णवाजा २०४ ( यांही ) ना अनेसां छे. आ रीते सर्व द्वारा (हरवालगो) अ : रत्नमय छे. स्वर्णभय शिमरोथी युक्त छे, स्वर्ण વિશેષ નિર્મિત લઘુશિખરોથી યુક્ત છે, સફેદ વ'ના છે, એથી તે નિ`ળ શ’ખतस नेवा तेभन यांदी नेवा प्राश युक्त छे ( तिलगरयणद्धचंदचित्ता, नाणामणि दामालंकिया, अंतो वहिं च सण्हा, तवणिज्जवालुयापत्थडा, सुहफासा, सस्सिरी रुवा साईया दरिसणिज्जा अभिरुवा पडिरूवा ) तेन ते सर्व श्रेष्ठ तिस भने अर्धચન્દ્રથી અદ્દભુત છે. ઘણી જાતની માળાએથી ઉપશેાભિત છે, બહાર અને अहरना लोगभां थिम् छे. मेमां ने अणु (मांगाएं) छे ते तपनीय - सुवर्णની વાલુકા (રેતી) નાં બનેલાં છે. એમના સ્પર્શે સુખદ છે. આ સર્વે સશ્રીકરૂપ છે, પ્રાસાદીય છે, દĆનીય છે અભિરૂપ છે અને પ્રતિરૂપ છે.
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका सू० ५४ सूर्याभ विमानवर्णनम्
' सूरिया भस्सणं विमाणस्स ' इत्यादि
टीका - सूर्याभस्य-सूर्याभनामकस्य खलु विमानस्य एकैकस्याम् - एक स्यामेकस्यां वाहायाम् - अवलम्बनभित्तौ द्वारसहस्रं द्वारसहस्रम् सहस्रं सहस्र द्वाराणां संख्या भवतीति आख्यातम् उक्तम्, तानि - सहस्रं सहस्रं द्वाराणि खलु उर्ध्वम् - उपरिभागावच्छेदेन उच्चत्वेन - उच्छ्रयेण पञ्च योजनशतानि पञ्चशतयोजन प्रमाणानि विष्कम्भेण - विस्तारेण अर्धतृतीयानि - योजनशतानि पञ्चाशदधिकशतद्वयावच्छिन्नयोजन प्रमाणानीति समुदितार्थः । प्रवेशेन - प्रवेशप्रदेशावच्छेदेन तावन्त्येव अनन्तरोक्त संख्यक योजनप्रमाणान्येव । पुनः श्वेतानिश्वेतवर्णानि तथा वरकनक स्तूपिकाकानि- उत्तमसुवर्णमय शिखरयुक्तानि तथाइहामृग - वृषभ- तुरग - नर - मगर - विहग - व्यालक - किन्नर - रुरु- शरभ - चमर- कुञ्जरवनलता - पद्मलता - भक्तिचित्राणि ईहामृगादिपद्मलतान्तरचनाभिरद्भुतानि ईहामृगादीनां व्याख्या एकादशसूत्रे गता । स्तम्भोगतवर वज्र वेदिकादिसश्रीकं
,
३३९
टीका - उस सूर्याभ नामक विमानकी एक एक बाहाभागमें अवलम्बनभित्तिमें- द्वारसहस्र - एक एक हजार द्वार है ऐसा कहा गया है. ये सब प्रत्येक द्वार ऊपरके भागकी उचाइकों लेकर पांचसौ ५०० योजन ऊँचे हैं तथा २५० अढाई सौ योजनविस्तारवाले हैं, तथा प्रवेशप्रदेश की अपेक्षा लेकर २५० सौ योजनके हैं अर्थात् इसका प्रवेशप्रदेश - २५० योजन है. ये सब ही द्वार श्वेतवर्ण है तथा इनकी जो शिखरें हैं वे सब उत्तम सुवर्णकी बनी हुई हैं । इस द्वारों पर ईहा - मृग, वृषभ, तुरंग आदि जीवोंकी रचना हो रही है, इससे ये द्वार देखने में बडे अद्भुत प्रतीत होते हैं इन ईहामृगादिकों की व्याख्या ग्यारहवें सूत्रमें की जा चुकी है तथा 'खंभुग्गयवस्वयरवे
ટીકા——તે સૂર્યોભનામક વિમાનની દરેકે દરેક વાહામાં-અવલ બભિत्तिमां-द्वार सहस्र मे मेड इन्नर द्वारा (हरवाये।) छे. खेभ अडेवाय छे. આમાને! દરેકે દરેક દરવાજો ઉપરના ભાગની ઊ'ચાઇની દૃષ્ટિએ પાંચસેા (૫૦૦) ચેાજન એટલી ઊંચાઈ ધરાવે છે, તેમજ ૨૫૦-અઢીસા ચૈાજન જેટલા વિસ્તારવાળા છે. તેમજ પ્રવેશ પ્રદેશની અપેક્ષાએ ૨૫૦ ચૈાજન જેટલેા છે એટલે કે પ્રવેશપ્રદેશ ૨૫૦ ચેાજનના છે. આ બધા દરવાજાએ સફેદ રંગના છે. તેમજ એમના જે શિખા છે તે બધા ઉત્તમ સુવર્ણના ખનેલા છે. આ વધા દરવાજાઓ ઉપર ઈહામૃગ, વૃષભ, તુરંગ વગેરે વગેરે પ્રાણીવિશેષાની રચના થયેલી છે. એથી આ સ`દરવાજા જોવામા બહુજ અદ્દભુત લાગે છે. ઇહામૃગ વગેરે પ્રાણીसोनी व्याच्या अगियारमा सूत्रमां उरवामां आवी छे तेभन 'खंभुग्गयवरवयरवेइया' वगेरे पढ्थी भांडीने ' सस्सिरीयरूवा ' यह सुधीनी व्याच्या पशु अगियारमां
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४०
राजप्रश्नीयसूत्रे रूपपर्यन्तपदानां व्याख्या-एकादशसूत्रे गता। तेषां-पूर्वोक्तानां द्वाराणां वर्णःस्वरूपम् , एवं भवति-तद्यथा-नेमाः-द्वारभूमिभागादूर्व निष्क्रान्ताः प्रदेशाः वज्रमयाः-वज्ररत्नमयाः प्रतिष्ठानानि-मूलपादाः रिष्टमयानि-रिष्टरत्नमयानि, स्तम्भाः-वैडूर्यमया-वैडूयरत्नमयाः, ते कीदृशाः ? इत्याह-जातरूपोपचितप्रवरपञ्चवर्णमणिरत्नकुट्टिमतलाः-जातरूपेण-स्वर्णेन उपचिताः-युक्ता ये प्रवरा-श्रेष्ठाः पञ्चवर्णाः-कृष्ण - नील-पीत - रक्तश्वेतवर्णाः मणयः-चन्द्रकान्तादयः, तथा तादृशानि रत्नानि-कर्केतनादीनि चेत्युभयैः कुट्टिमतलं-निबद्धभूमितलं-येषां ते तथा, एलुका:-अयं देशीयो देहल्यर्थकः शद्धस्तेन देहल्य इत्यर्थः, ते च हंसगर्भमयाः-हंसगर्भनामक रत्नविशेषमयाः, इन्द्रकीला:-द्वारावयवाः गोमेदमयाः -गोमेदरत्नमयाः, द्वारचेव्यः-द्वारशाखाः लोहिताक्षमय्यः-लोहिताक्षरत्नमय्यः, उत्तराङ्गानि-उत्तराणि-द्वारस्योपरितिर्यकस्थितानि अङ्गानि-अवयवाः ज्योतीइया' आदि पदसे लेकर 'सस्सिरीयरूवा' पद तककी व्याख्या भी उसी ११ वे सूत्रमें कर दी गई है. इन कथितद्वारोका स्वरूप कैसा है ? सो अब यही बात प्रगट की जा रही है. इन सब द्वारोंके नेमद्वारके भूमिभागसे उपर निकले हुए प्रदेश-वज्ररत्नमय हैं. प्रतिष्ठान-मूलपाद-रिष्टरत्नमय है. स्तंभ-खंभे चैड्यमय है. इन खंभोंका कुट्टिमतल-निवद्धभूमितल-सुवर्णसे उपचित-युक्त श्रेष्ठ पांचवर्णीके-कृष्णनील, पीत, रक्त. श्वेतवर्णके मणियोंसे -चन्द्रकान्त आदिकोंसे-तथा इसी प्रकारके वर्णवाले कर्केतनादि रत्नोंसे बनाया गया है, इनकी एलुकाएँ-देहलियां-( एलुकाशद्ध देशीय है और वह देहली इस अर्थका वाचक है ) हँसगर्भ नामक रत्नविशेषोंकी बनी हुई इन्द्रकीलद्वार के अवयव गोमेद रत्नके बने हुए हैं। द्वारचेटियां-द्वारशाखाएँ-लोहिताक्षरत्न निर्मित हैं, उत्तराङ्ग-उत्तर द्वारके ऊपर तिरछे स्थितअङ्ग-अवयव ज्योतीरस સૂત્રમાં કરવામાં આવી છે. આ બધા દરવાજાઓના સ્વરૂપે કેવાં છે ? એજ વાત અહીં હવે સ્પષ્ટ કરવામાં આવે છે કે આ બધા દરવાજાઓના નમ-દરવાજાના ભૂમિભાગથી ઉપર નીકળેલ ભાગ-વરત્નમય છે. પ્રતિષ્ઠાન–મૂળપાદ–રિષ્ઠરત્નभय छ. स्तना-यांदा-बेडूय भय छे. २मा यांमासानु हिमतस-10
भूमितता,-सुपारी थी युक्त श्रेष्ठ पाय पना -, नास, पात, २५त, श्वेत. વર્ણના–મણિઓથી ચંદ્રકાંત વગેરેથી–તેમજ આ જાતનાજ વર્ણના કકેતન વગેરે રથી બનાવવામાં આવેલું છે. એમની એલુકાઓ–ઉંબરાઓ (એલુકા શબ્દ દેશીય છે અને તે ઉંબરો આ અર્થને વાચક છે.) હસ ગર્ભના મકરરત્નવિશે
ની બનેલી છે, ઈનકીલે-દ્વારના અવયવ-ગોમદરત્નના બનેલા છે. દ્વાર શાખાઓ–લેહિતાક્ષરત્નની બનેલી છે. ઉત્તરાંગ-ઉત્તરદ્વારની ઉપરના ગોઠવેલા
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. स. ५४ सूर्याभ विमानवर्णनम् रसमयानि - ज्योतीरसाभिधानरत्नमयानि, सूचयः-फलकद्वय सम्बन्धरक्षादक्षाः पादुकास्थानीयाः लोहिताक्षमय्य:-लोहितरत्नमय्यः, सन्धयःफलकानां सन्धानानि वज्रमयाः-वज्ररत्नमयाः-वज्ररत्नपूरिताः, समुद्काः-सम्पुटानि नानामणिमयाः -अनेकमणिमयाः, अर्गलाः - वज्रमय्यः-वज्ररत्नमय्यः, एवमर्गलापाशका:अर्गलानियमनावयवाः येषु अर्गला प्रवेश्यन्ते, तेऽपि वज्ररत्नमयाः आवर्तनपीठिका-इन्द्रकीलकाश्रयाः रजतमय्याः-रूप्यमय्यः । पुनः कीदृशानि द्वाराणी ? त्याह-अङ्कोत्तरपार्श्वकानि - अङ्काभिधानरत्नमयोत्तरपार्श्वयुक्तानि, पुनःनिरन्तरिकधनकपाटानि लध्वन्तररहितनिबिडकपाटयुक्तानि । तेषां द्वाराणां प्रत्येकमुभयोः पार्श्वयोः भित्तिष्वेव - कुडयेष्वेव नान्यत्र भित्तिगुलिकाः-पीठिका स्थानीयाः चतुष्कोणवेदिकारूपाः, तिस्रः-त्रिरावृत्ताः षट्पञ्चाशत् अष्टषष्टयधिकशतसंख्या भवन्ति । तावत्यः-तावत्प्रमाणाः पूर्वोक्तप्रमाणा एव अष्टपष्टयधिकशतसंख्याः नामक रत्नसे निर्मित हैं. सूचियां फलकद्वयके सम्बन्धकी रक्षा करनेवालीकीलिकाएँ, जो कि पादुकाके स्थानीय होती हैं लोहिताक्षरत्नमयहैं फलकोंपटियोंके सन्धियां-सन्धानवज्रमय हैं अर्थात् वज्ररत्नसे पूरित हैं, समुद्रकसम्पुट अनेक मणिमय है-अर्गलाएँ-श्रृंखलाएँ वज्ररत्नमय हैं, अर्गलापाशकजिनमें अगलाएँ प्रवेश कराई जाती हैं ऐसे स्थान भी वज्ररत्नमय हैं. आवतनपीठिकाएँ-द्वारभागविशेषइन्द्रकीलकके आश्रय-रूप्यमय हैं. द्वारोंका वर्णनद्वारोंके जो उत्तरपार्श्वभाग है वे अंकनामक रत्नके बने हुए है. तथा इन द्वारों में जो कपाटयुगल लगे हुए हैं उनमें थोडा सा भी अन्तर नहीं हैबिलकुल सटे हुए लगे है, इन द्वारोंकी आसपासकी ओर की भित्तियोंमें ही पीठिकास्थानीय-चतुष्कोणवेदिकारूप भित्तिगुलिकाए १६८ हैं, तथा इतनी
અંગો-અવયવ-જોતીરસ નામક રત્નના બનેલા છે. સૂચીઓ કે જે બંને ફલકના સાંધાને ટકાવી રાખે છે તે કાલિકાઓ કે જે પાદુકા-સ્થાનીય હોય છે–હિં. તાક્ષ રત્નમય છે. ફલકની સંધિઓ-સાંધાઓ-વમય છે–એટલે કે વજરત્નથી પૂરિત છે, સમુદ્ગક–સંપુટ-ઘણું મણિઓનાં બનેલા છે. અર્ગલાઓ (આંગળીઓ) વજારનમય છે. અર્ગલાપાશક-જેમાં આંગળીઓ પ્રવેશે છે–તે પણ વજરત્નમય છે આવર્તન પીઠિકાઓ-ઈકલના આશ્રય-રૂપ્યમય છે. બારણુઓનું વર્ણન – દરવાજાઓના જે ઉત્તર પાશ્વભાગો છે તે અંકનામક રત્નના બનેલા છે તેમજ આ દરવાજાઓમાં જે બંને બારણાઓ છે, તેમાં જરા પણ અંતર નથી એટલે કે બંને બારણાઓના સંધિભાગની વચ્ચે જરાપણ ખાલી જગ્યા રહેતી નથી. આ બારણાઓના આસપાસની દીવાલમાં જે પીઠિકા સ્થાનીય-ચતુષ્કોણ વેદિ
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
રૂકર
__ राजप्रश्नीयसूत्रे (१६८) गोमानसिका:-शय्याकारा आयतवेदिकारूपाः सन्ति। नानामणिरत्नव्यालरूपकलीलास्थितशालभञ्जिकाकानि-नानामणिरत्नानि-अनेकमणिरत्नमयानि व्यालरूपकाणि सकाराः लीलास्थितशालभधिका-क्रीडनार्थस्थितपुत्तलिकाश्च येषु तानि तथा । कूटा:-माडभागाः ‘मेडी' इति भाषाप्रसिद्धाः, वज्रमया, उत्सेधाः-शिखराणि-माडभागसम्बन्धीनि रजतमयाः - रूपमयाः, उल्लोकाःउपरितनभागाः सर्वतपनीयमयाः-सर्वात्मना तपनीयलक्षणविलक्षणसुवर्णमयाः, पुनस्तानि-द्वाराणि कीदृशानि ? नानामणिरत्नजालपअरमणिवंशकलोहिताक्षप्रतिवंशक रजतभूमानि, तत्र-नानामणिरत्नानाम् अनेक जातीयमणिरत्नानां जालपाराणि-गवाक्षोपरपर्यायाणि येषु द्वारेषु तानि-नानामणिरत्नजालपाराणि, मणिसम्बन्धिनो वंशा येषां तानि-मणिवंशकानि लोहिताक्षाणां मणिनां लोहिताक्षरत्नसम्बन्धिनः प्रतिवंशकाः वंशोपरितनवंशाः येषां तानि-लोहिताक्षप्रतिवंश
ही शय्याकार जैसी आयतवेदिकारूप गोमानसिकाएं हैं. अनेक मणियों एवं रन्नोंके इनमें सौके आकार बने हुए हैं तथा क्रीडा करती हुई पुत्तलिकाएँ बनी हुई हैं द्वारोंमें कूट – मेडी -- मेडा जो बने हुए हैं वे सब वज्ररत्न निर्मित हैं, तथा इन कूटोंके जो उत्सेध-शिखा हैं वे रूप्यमय हैं, उल्लोकउपरितनभाग सर्वथा तपनीय-सुवर्णके हैं. इन द्वारोंमें जालपंजर-गवाक्ष भी है सो ये गवाक्ष अनेक जातीय मणिरत्नोंके बने हुए हैं. तथा इन द्वारों में जो वांस हैं वे सबके सब मणियोंसे सम्बन्धित हैं तथा वांसोंके ऊपर भी जो वांस लगाये गये हैं वे लोहिताक्ष रत्नोंके हैं तथा इनकी जो भूमि हैं वह रजतसम्बन्धिनी हैं, द्वारभाग द्वयस्थित वेदिकारूप पक्ष तथा पक्षवाह
કારૂપ-ભિત્તિગુલિકાઓ–૧૬૮ છે. તેમજ આટલી જ શમ્યાકાર જેવી આયત વેદિકારૂપ ગોમાનસિકાઓ છે. ઘણા મણિઓ અને રત્નોના એમાં સાપના આકારો બનેલા છે તેમજ કીડાઓ કરતી પૂતળીઓ બનેલી છે. આ દરવાજાઓમાં ફૂટશિખરભાગ બનેલા છે તે સર્વ વારત્વના છે. તેમજ આ કૂટના જે ઉત્સશિખરો છે તે ચાંદીના છે. ઉલ્લોક–ઉપરનો ભાગ સંપૂર્ણપણે તપનીય સુવર્ણ છે. આ દરવાજાઓમાં જાલપંજર–ગવાક્ષેપણ છે, તે અનેક જાતીય મણીરત્નના બનેલા છે. તેમજ આ દરવાજાઓમાં જે વસે છે. બધા મણિએથી બનાવેલા છે, તેમજ વાસેના ઉપર પણ જે વાંસે મૂકવામાં આવ્યા છે તે લોહિતાક્ષ રનેથી
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४३
सुबोधिनी टीका. सू० ५४ सूर्याभविमानवर्णनम् वंशकानि, रजतस्य – रजतसम्बन्धिनी भूमिर्येषां तानि - रजतभूमानि ततः पदचतुष्टयस्य कर्मधारयः। पक्षाः-द्वारभागद्वयस्थितवेदिकारूपाः तथा पक्षवाहाश्च पक्षकदेशाश्च उभयेऽप्येते अङ्कमयाः - अङ्करत्नमयाः, वंशाः महान्तः पृष्ठवंशाःज्योतीरसमयाः-ज्योतीरसाभिधानरत्नमयाः तथा वंशकवेल्लुकानि-दीर्घपृष्ठवंशानामुभयतस्तियवस्थापितवंशरूपाणि ज्योतीरसमयानि । पट्टिका:-वंशानामुपरिकम्बास्थानीयाः रजतमय्यः, रूप्यमय्यः, अवघाटिन्यः-आच्छादनार्थ या कम्बा यष्टिम्तदु परिस्थाप्यमानमहाप्रमाणकिलिञ्च (काष्टखण्ड) स्थानीयाः जातरूपमय्यः -जातरूपाभिधानस्वर्णविशेषमय्यः, उपरिप्रोञ्छन्यः-अवघाटनीनामुपरिघनच्छादनार्थचिकणतरतृणविशेषस्थानीयाः वज्रमय्यः, वज्ररत्नमय्यः, प्रच्छादनंप्रोञ्छनीनामुपरि - कवेल्लकनामध आच्छादनम् - सर्वश्वेतरजतमयं-सर्वश्वेतसर्वात्मनाश्वेतं शुक्लवर्ण यद् रजतं तन्मयम् । द्वाराणि पुनः कीदृशानि ? इत्यत्राह-अङ्कमयकनककूट तपनीयस्तुपिकाकानि-तत्र-अङ्कमयानि-अङ्करत्नमयानि, पक्षपक्षबाहप्रभृतीना मङ्करत्नमयतया द्वाराणामपि तद्बाहुल्येनाङ्करत्नरूपत्वात् तथा -कनककूटानि-स्वर्णमयशिखरयुक्तानि, तथा-तपनीयस्तूपिकाकानि-स्वर्णविशेषमयलघुशिखरयुक्तानि, अत्र पदत्रयस्य कर्मधारयः पुनः कीदशानि ? श्वेतानिपक्षकदेश, ये दोनों अङ्करत्नमय थे. वंशवडे २ पृष्ठवंश ज्योतिरसनामकरत्नके बने हुए है. वंशकवेल्लुक-दीर्घपृष्ठवाले वंशोके ऊपर कम्बा स्थानीय पट्टिकाएँ रूप्यमय हैं. अवघाटनीय-आच्छादनके लिये कम्बाके ऊपर स्थाप्यमान बहुत विशाल काष्ठखण्ड-पंच जातरूप नामक स्वर्णविशेषकी बनी हुई हैं. अवघाटनियोंके ऊपर सान्द्ररूपसे छानेके लिये चिकनतर तृणविशेषके स्थानापन्न जो उपरिप्रोञ्छनियां हैं वे वज्ररत्नसे बनी हुई हैं. प्रच्छादन-प्रोञ्छनियोंके ऊपर और कवेल्लुकों के नीचे जो आच्छादन है वह सर्वथा शुक्लवर्णवाली બનાવેલ છે. તેમજ એમની ભૂમી છે તે રજતસંબંધિની છે. દ્વારભાગ દ્રયસ્થિતવેદિકારૂપ પક્ષ તેમજ પક્ષ વાહ પક્ષે દેશએ બંને અંકરનના છે. વંશ-મોટા મેટા પૃષ્ટવંશ તિરસ નામક રત્નના બનેલા છે. વંશવેલૂક–દીર્ઘ પૃષ્ઠવાળા વંશેની બંને બાજુના (ત્રાંસા ) મૂકેલા વંશ (વાંસ) પણ તીરસ નામક રત્નના બનેલા છે. વંશના ઉપરની કંબા સ્થાનીય પટ્ટિકાએ રૂપ્યમય (ચાંદીની) છે. અવઘાંટની–આચ્છાદન માટે કંબાની ઉપર મૂકેલ માટે કાણુખંડ પંચે
તરૂપ નામક સુવર્ણ વિશેષની બનેલી છે. અવઘાટની ઉપર સાદ્રરૂપથી છાવા માટે-લીસા તૃણ વિશેષના સ્થાને જે કૈંછનીઓ કામમાં લેવામાં આવી છે તે જ વજાય છે. પ્રાચ્છાદનની ઉપર અને કવેશ્વકેનું જે આચ્છાદન છે તે સંપૂર્ણપણે શુકલવર્ણની ચાંદીનું બનેલું છે. આ રીતે પક્ષવાહ વગેરે અંકારત્વના હોવાથી
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४४
राजप्रश्नीयसूत्रे श्वेत्तवर्णानि, अत एव - शङ्खतलविमलनिर्मलदधिधनगोक्षीरफेनरजतनिकरप्रकाशानि. तत्र शङ्खतलं-तदेवविमलं - स्वच्छवर्ण प्राकृतत्वादिहविशेषणपरप्रयोगः, विमलशङ्खतलमिति पर्यवसितम् निर्मलदधिधनः-स्वच्छगाढदधि, गोक्षीरफेनःगोदुग्धफेनः, रजतं रूप्यम् , एतेषां यो निकरः-समूहः तस्य प्रकाशइव प्रकाशो येषां तानि तथा, निर्मलशङ्खलादिसमूहसदृशश्वेतवर्णानि,-तथा-तिलकरत्नार्द्ध चन्द्रचित्राणितिलकरत्नानि-तिलकश्रेष्ठानि श्रेष्ठतिलकानि अर्द्धचन्द्राः-अर्धभागविभक्तचन्द्राश्चत्युभयश्चित्राणि-नानारूपत्वादद्भुतानि, तदा-नानामणिदामालकतानि-अनेक प्रकारकमालाशोभितानि, अन्तर्बहिश्च-अभ्यन्तर-बाह्यप्रदेशयोश्च श्लक्ष्णानि-चिक्कणपुद्गलस्कन्धनिर्मितानि, तपनीयवालुकाप्रस्तटानि - तपनीयवालुकाः - स्वर्णमयसिकताः, ता एव प्रस्तटः - अङ्गण येषु तानि तथा, सुरवस्पर्शानि सुखदस्पर्शयुक्तानि, शेषं प्राग्वत् ॥ सू० ५४ ॥
मूलम् -तेसिणं दाराणं उभओ पासे दुहओ निसीहियाए सोलसचंदणकलसपरिवाडोओ पण्णत्ताओ, तेणं चंदणकलसा वरकमलपइट्ठाणा सुरभिवरवारिपडिपुण्णा चंदणकयचच्चगा आविद्धकंठेगुणा पउमुप्पलपिहाणा सव्वरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा महया महया चंदकुंभसमाणा पण्णत्ता समणाउसो !!
तेसिंणंदाराणं उभओ पासे दुहओणिसीहियाए सोलस सोलस णागदंतपरिवाडीओ पण्णत्ताओ, ते णं णागदंता मुत्ताजालंतरुस्सियहेमजालगवक्ख जालखिंखिणोघंटाजालपरिक्खित्ता अब्भुग्गा अभिणिसिट्टा तिरियसुसंपरिग्गहिया अहेपन्नगद्धरूवा पन्नगद्धचांदीका बना हुआ हैं. इस तरह पक्ष, पक्षवाद आदि अंकरत्नमय होनेके कारण ये द्वार अंकरत्नमय हैं, स्वर्णमय इनकी शिखरे हैं, स्वर्णविशेषनिर्मित इनकी छोटी २ शिखरें है 'सेय संखतल' आदि पदसे लेकर 'पडिरूवा' तकके पदोंका अर्थ मूलार्थके जैसा ही है ॥ सू, ५४ ॥ આ દરવાજાઓ એકરત્નના છે, સોનાના છે. શિખરવાળા છે. તેમના નાના शिम। मे विशेष सतना सुवा ना मनसा छे. सेय संख तल' वगैरे ५४थी मांजन 'पडिरूवा' सुधान। पहोना अर्थ भूत प्रमाणे ४ छे. ॥ सू० ५४ ॥
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू० ५५ सूर्याभविमानवर्णनम्
३४५
संठाण संठिया सव्ववयरामया अच्छा जाव पडिरूवा महया महया गयदंतसमाणा पण्णत्ता समणाउसो!। तेसु णं णागदंतएसु बहवे किण्हसुत्तबद्धा वग्धारियमल्लदामकलावा नीलालोहितहालिहसुक्किलसुत्तबद्धा वग्धारियमलदामकलावा। ते णं दामा तवणिज्जलंबूसगा सुवण्णपयरगमंडिया नाणाविहमणिरयणविविहहारउवसोभियसमु. दया जाव सिरीए अईव अईव उवसोभेमाणा चिटुंति । तेसि णं णागदंताणं उवरि अन्नाओ सोलस सोलस नागदंतपरिवाडिओ पण्णत्ता। ते णं णागदंता तं चेव जाव गयदतसमाणा पण्णत्ता समणाउसो!। तेसु णं णागदंतएसुबहवे रययामया सिकंगा पण्णत्ता। तेसु णं रययामएसु सिकएसु बहवे वेरुलियामईओ धूवघडिओ पण्णत्ताओ। ताओ णं धवघडिओ कालागुरुपवरकुंदुरुकतुरुकधूवमघमघंतगधुझ्याभिरामाओ सुगंधवरगंधियाओ गंधवहिभूयाओ ओरालेणं मणुपणेणं मणहरेणं घाणमणणिव्वुइकरेणं गंधेणं ते पएसे सव्वओ समंता आपूरेमाणा आपूरेमाणा जाव चिट्ठति ॥सू. ५५॥
छाया-तषां खलु द्वाराणामुभयोः पार्श्वयोः द्विधातो नैषेधिक्यां षोडश षोडश चन्दनकलशपरिपाट्यः प्रज्ञप्ताः, ते खलु चन्दनकलशा वरकमलप्रतिष्ठानाः
'तेसिंणं दाराणं उभओ पासे' इत्यादि ।
सूत्रार्थ-(तेसिणं दाराणं उभओ पासे दुहओ निसीहियाए सोलस सोलस चंदणकलसपरिवाडीओ पण्णत्ताओ) उन द्वारोंके वाम दक्षिण पार्श्वके एक २ उपवेशन स्थानमें १६-१६ चन्दनकलशोंकी पंक्तियां कही गई हैं। (तेणं
'तेसि णं दाराणं उभओ पासे' इत्यादि ।
सूत्रा--( तेसिणं दाराणं उभआ पासे दुहओ निसीहियाए सोलस सोलसचंदण कलसपरिवाडीओ पण्णत्ताओ) ते ४२वाजयोना भी सभी माना ४२१ દરેક ઉપવેશન સ્થાનમાં ૧૬, ૧૬, ચંદન કળશોની ગોઠવણી કરવામાં આવી છે
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४६
राजप्रश्नीयसूत्रे सुरभिवरवारिप्रतिपूर्णाः चन्दनकलशकृतचर्चाकाः आविद्धकण्ठेगुणाः पद्मोत्पलपिधानाः सर्वरत्नमयाः अच्छा यावत् प्रतिरूपाः महान्तः महेन्द्रकुम्भसमानाः प्रज्ञप्ताः श्रमण ! आयुष्मन् !
तेषां खलु द्वाराणामुभयोः पार्श्वयोः द्विधातो नैषेधिक्यां षोडश षोडश नागदन्तपरिपाट्यः प्रज्ञप्ताः । ते खलु नागदन्ताः मुक्ताजालान्तराच्छितहेम
चंदणकलसा वरकमलपइट्ठाणा, सुरभिवरवारिपडिपुण्णा चंदणकयचच्चगा आविद्धकंठेगुणा, पउमुप्पलपिहाणा, सव्वरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा महया महया इंदकुंभसमाणा पण्णत्ता समणाउसो) हे श्रमण ! आयुष्मन् ! वे चन्दनकलश प्रधान कमलरूप आधारपर स्थिर हैं, सुगंधित उत्तमजलसे परिपूरित हैं, चन्दनसे इनके ऊपर लेप किया गया है, इनके कंठों पर रक्त सूत्र बंधे हुए हैं, इनके मुख पद्म और उत्पल ये दोनों ढक्कनके रूपमें रखे गये हैं, ये सब कलश सर्वथा रत्नमय हैं आकाश और स्फटिकमणिके जैसे निर्मल हैं, यावत् प्रतिरूप हैं, बहुत बड़े हैं और बृहत् महेन्द्रकुंभके समान कहे गये हैं, । (तेसिंग दाराणं उभओ पासे दुहओ णिसीहियाए सोलस सोलस णागदंतपरिबाडीओ पण्णत्ताओ) उन द्वारोंके वामदक्षिणपार्श्वके एक एक उपवेशन स्थानमें १६ - १६ छोटी २ खूटियां कही गई है । ( तेणं णागदंता मुत्ताजालंतरुस्सियहेमजालगवक्खजालखिखिणी धंटाजालपरिक्खित्ता) तेणं चंदणकलसा वर कमलपइट्टाणा, सुरभिवरवारिपडिपुण्णा चंदणकयचच्चगा आविद्धकंठेगुणा, पउमुष्पलपिहाणा सव्वरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा महया इदकुभसमाणा पण्णत्ता समणाउसो) श्रम ! आयुष्मन् ! ते २४ । प्रधान કમળ રૂપ આધાર પર સ્થિત છે. ઉત્તમ સુગંધિત પાણીથી પરિપૂરિત છે, તેમના ઉપર ચંદનનું લેપન કરવામાં આવ્યું છે, કલશોના કંઠ પ્રદેશ રક્ત (લાલ) સૂત્રથી બાંધેલા છે. તેમના મુખ કમળ અને ઉત્પલ આ બંનેથી આચ્છાદિત છે. આ બધા કલશો એકદમ રત્નના બનેલા છે આકાશ તેમજ સ્ફટિક મણિની જેમ તે બધા નિર્મળ છે યાવત્ પ્રતિરૂપ છે, બહુ વિશાળ છે, તથા મોટા મહાકુંભ 24 वाय छे. (तेसिं ण दाराणं उभओ पासे दुहओ णिसीहियाए सोलस सोलस णागदंतपरिवाडीओ पण्णत्ताओ ) 24४२वान माना ४ी मने भी माना ४३४ ४२४ 64वेशन स्थानमा १६-१६ नानी नानी मारी।। ४डेवाय छ (ते णं णागदंता मुत्ताजातरुस्सियहेमजालगवक्खजालखिखिणीघटाजालपरिकिखत्ता )
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका० सू. ५४ सूर्याभविमानवर्णनम्
३४७ जालगवाक्षजालकिङ्किणीघण्टाजालपरिक्षिप्ताः अभ्यद्गताः अभिनिसृष्टाः तिर्यक्सुसंपरिगृहीताः अधः पन्नगाधरूपाः पन्नगार्धसंस्थानसंस्थिताः सर्ववज्रमयाः अच्छाः यावत् प्रतिरूपा महान्तः महागजदन्तसमानाः प्रज्ञप्ताः श्रमण ! आयुष्यमन् ! तेषु खलु नागदन्तकेषु बहवः कृष्णसूत्रबद्धाः अवलम्बितमाल्यदामकलापाः नीललोहित - हारिद्र-शुक्लसूत्रबद्धाः अवलम्बितमाल्यदामकलापाः । तानि खलु ये खुटियां मुक्ताफल समूहके बीचमें अवलम्बमान स्वर्णमयमाला समुदायसे तथा गवाक्षाकार रत्नविशेषके समूहोंसे तथा छोटी घटाओंके समूहोंसे सर्वतः परिवेष्टित हैं, (अब्भुग्गया अभिणिसिट्ठा तिरियसुसंपरिग्गहिया अहे पन्नगद्धरूवा पन्नगद्धसंठाण संठिया सव्ववयरामया अच्छा जाव पडिरूवा महया महया गयदंतसमाणा पण्णत्ता समाणाउसो !) ये सब खूटियां सामनेकी ओर निकली हुई है, तथा बाहरकी ओर भी निकली हुई हैं. तथा तिर्यभित्तिप्रदेशों द्वारा ये सब अच्छी तरहसे अपने में स्थिररूपसे अवलम्बितकी हुई हैं, अर्थात् बहुत ही अच्छी तरहसे ये सब खूटियां गहरेरूपसे भित्तियोंमें ठुकी हुई हैं कि जिससे ये इधर उधर न हो सकें, अतिसरल और दीर्घ होने से इनका आकार सर्पके अधोभागका जैसा आकार होता है वैसा है ये सब सर्वथा रत्नमय हैं यावत् प्रतिरूप है, विशाल हैं अतः हे श्रमण आयुष्मन् ! ये विशाल गजदन्तके जैसी कही गई हैं। (तेसुण गागदंतएसु बहवे किण्ह
આ ખીંટીઓ મોતીઓના વચ્ચે લટકતી માળાઓ તેમજ ગવાક્ષાકર રત્ન વિશેષના સમૂહથી, અને નાની ઘંટડીઓના સમૂહથી ચોમેર વીંટળાયેલી છે. (अब्भुग्गया अभिणिसिट्ठा तिरियसुसंपरिग्गहिया अहे पन्नगद्धरूवा पन्नगद्धसंठाणसंठिया सव्ववयरामया अच्छा जाव पडिरूवा महया महया गयदंतसमाणा पण्णत्ता समणाउसो ! ) मा मधी माटीमा सामे नाणेसी छे. तेम०४ मा२नी त२५ ५५५ નીકળેલી છે, તેમજ તિર્યગ ભિત્તિ પ્રદેશવડે આ બધી સારી રીતે મજબૂતીથી અવલંબિત કરવામાં આવી છે એટલે કે બહુ જ સારી રીતે તે બધી ખીંટીએ દીવાલની એકદમ અંદર ઠોકેલી છે. જેથી તેઓ આમતેમ ખસી શકે નહિ આ ખીંટીઓ સીધી અને લાંબી હોવા બદલ આકારમાં તે સપના નીચેના ભાગ જેવી હતી, તેઓ બધી રત્નમય છે યાવત્ પ્રતિરૂપ છે, વિશાળ છે, હે શ્રમણ આયુ
मन् ! मेथी मे। मधी मारा था तपी ४डेम मावी छे ( तेसुणं णागदंतएसु बहवे किहण्सुत्तबद्धा वग्घारियमल्लदामकलावा नीललोहितहालिहसुक्किल्ल
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४८
राजप्रश्नीयसूत्रे दामानि तपनीयलम्बूसकानि सुवर्णप्रतरकमण्डितानि ननाविधमणिरत्नविविधविहारोपशोभित-समुदयानि यावत् श्रिया अतीवातीव उपशोभमानानि तिष्ठन्ति। तेषां खलु नागदन्तानामुपरि अन्याः षोडश षोडश नागदन्तपरिपाट्यः प्रज्ञप्ताः। ते खलु नागदन्ताः तदेव यावत् गजदन्तसमानाः प्रज्ञप्ताः श्रमण !
सुत्तबद्धा वग्धारियमल्लदामकलावा. नीललोहितहालिद्दसुकिल्लसुत्तबद्धा वग्धारियमल्लदामकलावा) उन नागदन्तों - खंटियोंके ऊपर ऐसी कितने प्रकारकी मालाएं लटकी हुई हैं जो काले धागाओंसे बद्ध हैं-ग्रथित हैं-तथा कितनिक मालाएं ऐसी है जो नील, लोहित पीत, एवं श्वेत धागाओंसे गंथित हैं। (तेणं दामा तवणिज्जलंबूसगा सुवण्णपयरमंडिया नाणाविहमणिरयणत्रिविहहारउवसोभियसमुदया जाव सिरीए अईव २ उवसोभेमाणा चिट्ठति ) ये सब मालाएँ सुवर्णके आभूषणोंसे भूषित अग्रभागवाली हैं एवं सुवर्णपत्रोंसे शोभित हैं. इन मालाओंका समूह अनेक प्रकारके मणियों एवं रत्नोंसे रचित ऐसे विवध-१८ लरवाले, नौ लरवाले आदि अनेक तरहके-हारोंसे अलंकृत हैं, अतः इनकी शोभा ही निराली है। ऐसी निराली शोभासे ये मालाएं अत्यधिक शोभित है। (तेसिंणं णागदंताण उवरिं अन्नाओ सोलस सोलस नागदंतपरिवाडीओ पण्णत्ता) इन नागदन्तोंके ऊपर और दूसरी १६-१६ नागदन्तों की पंक्तियां कही गई हैं । ( तेणं णागदंता तं चेव जाव गयदंतसमाणा
सुत्तबद्धा वग्घारियमल्लदामकलावा ) ते भाटीयानी ५२ मेवी 2ी तनी માળાઓ લટકી રહી છે જે કાળી દોરીથી બાંધેલી છે–ગૂંથેલી છે. તેમજ તે આમાંથી કેટલીક માળાઓ તે એવી પણ છે કે જેઓ નીલ, લોહિત, પીત અને श्वेत होसमाथी थेही छ. ( तेणं दामा तवणिज्जलंबूसगा सुवण्णपयरमंडिया नाणाविहमणिरयणविविहहारउवसोभियसमुदया जाव सिरीए अईव २ उवसोभेमाणा चिटुति ) मा मधी भाणा। सोनाना मा भूषणेथी मूषित भयभागवाणी छे અને સુવર્ણ પત્રથી શાભિત છે આ માળાઓના સમૂહ ઘણું જાતના મણિએ તેમજ રત્નોથી બનેલા એવા વિવિધ ૧૮ સેરવાળા નવ સેરવાળા એવા ઘણી જાતના હારથી સુશોભિત છે, એથી એમની શોભા જ અદ્દભુત છે. એ અદ્દભુત शामाथी मा मधी भाषामा अत्यधिर शामित छ, (तेसिं ण णागदताण उवरिं अन्नाओ सोलस सोलस नागदंतपरिवाडीओ पण्णत्ता ) मा भीमानी ५२ ५५ से सो मीटर। वामां आवे छे. ( तेण णागदंता तं चेव जाव गयदंतसमाणा पण्णत्ता समणाउसो) ले श्रम आयुष्मन् ! । मधी मीटरी। पूति
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. स. ५५ सूर्याभविमानवर्णनम् तेषु खलु नागदन्तकेषु बहूनि रजतमयानि शिक्यकानि प्रज्ञप्तानि । तेषु खलु रजतमयेषु शिक्यकेषु बहवो वैडूर्यमय्यो धूपघट्यः प्रज्ञप्ताः । ताः खलु धूपघट्यः कालागुरुप्रवरकुन्दुरुष्कतुरुष्कधूपमघमघायमानगन्धोद्धताभिरामाः गन्धवर्तिभूताः उदारेण मनोज्ञेन मनोहरेण घाणमनोनिवृतिकरण गन्धेन तान् प्रदेशान् सर्वतः समन्तात् आपूरयन्त्य आपूरयन्त्यः यावत् तिष्ठति ॥ सू० ५५ ॥ पण्णत्ता समणाउसो ! ) ये सब नागदन्त-खूटियां-हे श्रमण ! आयुष्मन् ! पूर्वोक्त वर्णन के अनुसार यावत् महागज के दन्तसमान कही गई हैं । ( तेसु णं णागदंतएसु बहवे श्ययमया सिक्कगा पण्णत्ता) इन नागदन्तों के ऊपर अनेक रूप्यमय सीके कहे गये हैं । ( तेसु णं रययामएसु सिक्कएसु बहवे वेरुलियामईओ धूवघडिओ पण्णत्ताओ ) इन सीकों के ऊपर अनेक वज्ररत्नमय धूपघटऐ कही गई हैं। (ताओ णं धूवघडिओ कालागुरुपवरकुंदुरुक्कतुरुकधूवमघमघतगधुद्धयाभिरामाओ सुगंधवर-गंधियाओ गंधवट्टिभूयाओ ओरालेणं मणुष्णेणं मणहरेणं घाणमणनिव्वुइ करेणं गधेणं ते पएसे सव्वओ समंता आपूरेमाणा २ जाव चिट्ठति ) कालागुरु, प्रवरकुन्दुरुष्क, तुरुष्क इन धूपो की फैलती हुई सुगंधि से रमणीय ऐसी वे धूपघटिकाएं उत्तम गंध से अधिवासित होती हुई गंध गुटिका के जैसी प्रतीत होती हैं और उदार, मनोज्ञ, मनोहर नासिका और मनको निवृत्तिकारक ऐसी गंध से अपने समीप के प्रदेशों को चारों ओर से सब दिशाओं में एवं विदिशाओं में यावत् सुगं. धित करती रहती हैं। વર્ણન મુજબ યાવત્ મહાગજના દાંત જેવી કહેવામાં આવી છે. આ ખીંટીઓની ७५२ घण यांना २४। छ. (तेसुणं णागदंतएसु बहवे रययमया सिक्कगा पण्णत्ता) भीमानी ७५२ मने ३५ाना सी।मे। ता. ( तेसुणं रययामएसु सिक्कएसु बहवे वेरुलियामईओ धूवघडीओ पण्णत्ताओ) मा सानी ५२ ध९ १०२ननी मनेहा धूपघटियो ४डेवाम मावी छे ( ताओ णं धूवघडीओ काला- गुरुपवरकुदुरुक्कतुरुक्कधूवमघमघायमानगंधुझ्याभिरामाओ सुगंधवरगंधियाओ गंधिवट्टिभूयाओ ओरालेणं मणुण्णेणं मणहरेणं घाणमणनिव्वुइकरेणं गंघेणं ते पएसे सव्वओ समंता आपूरेमाणा २ जाव चिटुंति) सागुरु ५१२ सुन्दुरु४, तुरु०४ मा ધૂપની પ્રસરેલી સુગંધિથી રમણીય એવી તે ધૂપઘટિકાઓ ઉત્તમ સુગંધથી અધિવાસિત થતી ગંધગુટિના જેવી લાગતી હતી અને ઉદાર, મનેઝ મનહર અને ઘાણ તથા મનને નિવૃત્તિકારક–એટલે કે આનંદ આપનારી એવી ગંધથી પિતાના નિટસ્થ પ્રદેશને ચોમેર દિશાઓ અને વિદિશાઓમાં યાવત્ સુવાસિત કરી રહી હતી.
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५०
राजप्रश्नीयसूत्र टीका-'तेसि णं दाराणं इत्यादि-तेषां-पूर्वोक्तानां द्वाराणां खलु प्रत्येकम् उभयोः-द्वयोर्वामदक्षिणयोः पार्श्वयोः-भागयोः एकैकनैषेधिकीसत्त्वेन द्विधातः द्विप्रकारायां नैपेधिक्याम्-उपवेशनस्थाने एकैकस्यां पोडश षोडश चन्दनकलशपरिपाट्यः-चन्दनघटपतयः प्रज्ञप्ताः ते खलु चन्दनकलशा वरकमलप्रतिष्ठानाः-प्रधानकमलरूपाधारस्थिताः तथा-सुरमिवरवारिप्रतिपूर्णाः सुगन्ध्युत्तमजलपरिपूरिताः, तथा चन्दनकृतचर्चाका:- चर्चाका:-चन्दनकृतलेपनाः चन्दनचर्चिता इति भावः । तथा आविद्धकण्ठेगुणाः आरोपितग्रीवासूत्रा:-रक्तसूत्रशोभित कण्ठदेशा इति भावः । तथा-पद्मोत्पलपिधानाः-पद्म-सूर्यविकाशिकमलम् उत्पलंचन्द्रविकाशि कमलं कुवलयापरपर्याय चेत्युभयं पिधानम्-आच्छादनं येषां ते तथा। तथा सर्वरत्नमयाः, सर्वात्मना रत्नमयाः तथा-अच्छाः-आकाशस्फटिकवनिर्मला:यावत् यावत्पदेन श्लक्ष्णाः, श्लक्ष्णाः घृष्टाः. मृष्टाः नीरजसः निर्मलाः निष्पङ्कः, निष्कङ्कटच्छायाः, सप्रभाः, समरीचयः, सोद्योताः, प्रासादीयाः
टीकार्थ-उन प्रत्येक द्वारों के वाम दक्षिण भाग में एक एक उपवेशन स्थान में १६-१६ चन्दन कलशों की पंक्तियां कही गई हैं । चन्दन कलशों की ये पंक्तियां प्रधान कमलरूप आधार पर स्थित हैं। इनमें सुगंधि से युक्त उत्तम जल भरा हुआ है. तथा इन पर चन्दन का लेप किया हुआ हैं । इनकी ग्रोवा पर रक्त सूत्र बंधा हुआ है. उससे ये बडे सुहावने प्रतीत होते है । पम-सूर्यविकासीकमल, एवं उत्पल-चन्द्रविकाशी इनका उन कलशों पर ढक्कन लगा हुआ है. ये सब कलश सर्वथा रत्नमय हैं. तथा आकाश और स्फटिक मणि के जैसे अत्यन्त निर्मल है । यहां यावत् पद से 'श्लक्ष्णाः, घृष्टा, मृष्टाः, नीरजसः तिमलाः, निष्पंकाः, निष्कंकटच्छायाः, सप्रभाः समरीचयः, सोद्योताः,
ટીકાર્ય–દરેકે દરેક દરવાજાના ડાબી જમણી તરફ દરેકે દરેક ઉપવેશન સ્થાનમાં સળ સેળ ચંદન કલશોની કતાર હતી. ચંદનકલશેની આ કતારો પ્રધાન કમળ રૂપ આધાર ઉપર સ્થિત છે. આમાં સુવાસિત પાણી ભરેલું છે. તેમજ ચંદનનું લેપન કરવામાં આવ્યું છે. એમની ગ્રીવા ઉપર લાલ રંગને દોરો બાંધેલો છે. તેથી એ અતીવ સેહામણું લાગે છે. પદ્મ-સૂર્યવિકાસી કમળો, અને ઉ૫લ ચદ્રવિકાસી કુવલયે આ કલશે ઉપર આચ્છાદન રૂપે મૂકવામાં આવ્યાં છે. આ બધા કલશે સર્વથા રત્નમય છે તેમજ આકાશ તથા સ્ફટિકमशिनी म अत्यंत निर्माण छ. मी यावत ५४थी 'शक्षणाः घृष्टाः मृष्टाः नीरजसः, निर्मलाः, निष्पकाः निष्ककटच्छायाः, सप्रभाः, समरीचयः, सोद्योताः,
શ્રી રાજપ્રશ્રીય સૂત્ર : ૦૧
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ५४ सूर्याभविमानवर्णनम् दर्शनीयाः अभिरूपाः, इत्येषां पदानां सङ्ग्रहो बोध्यः, तथा-प्रतिरूपाः, एषां व्याख्या चतुर्दशसूत्रे गता।
तेषां-पूर्वोक्तानां खलु द्वाराणां प्रत्येकमुभयोः पार्श्वयोः एकैकनेषेधिकीसत्वेन द्विधातः -- द्विप्रकारिकायां नैषेधिक्याम् . प्रत्येकं षोडश षोडश नागदन्तपरिपाट्यः - लघुशडश्रेणयः प्रज्ञप्ताः, ते खलु नागदन्ताः मुक्ताजालान्तरोच्छितहेमजालगवाक्षजालकिङ्किणीघण्टाजालपरिक्षिप्ताः - मुक्ताजालानांमुक्ताफलसमूहानाम् अन्तरे-अभ्यन्तरे मध्ये यानि उच्छ्रितानि-अवलम्बमानानि हेमजालानि -स्वर्णमयमालासमूहाः, तथा-गवाक्षजालानि-गवाक्षाकाररत्नविशेषसमूहाः तथाकिङ्किणीघण्टाजालानि - क्षुद्रघण्टासमूहाः, तैः परिक्षिप्ताः – सर्वतो वेष्टिताः, तथा-अभ्युद्गताः, तथा – अभिमुखमुद्गताः, तथा - अभिनिसृष्टाः-अभिमुखबहिर्भागाभिमुखं निसृष्टाः-निःसृताः, तथा तिर्यक्सुसंपरिगृहीताः, तिर्यग्भिःतिर्यग्भित्तिप्रदेशैः सु-सुष्टु अतिशयेन सं सम्यक्-किश्चिद प्यचलनेन-सुस्थिरतथा परिगृहीता-अवलम्बिनीकृतास्तथा, तथा-अधः पन्नगार्धरूपा:-अतिसरलदीर्धतया सांधोभागाकाराः, एतदेव स्पष्टयितुमाह-पन्नगाध संस्थानसंस्थिताः, तथा-सर्ववज्रमयाः-सर्वात्मना वज्ररत्नमयाः, अच्छा यावत्-यावत्पदेन-प्राग्वत् प्रासादीयाः दर्शनीयाः, अभिरूपाः' इस पाठका संग्रह हुआ हैं, तथा ये सब कलश प्रतिरूप हैं, इन सब पदोंकी व्याख्या चौदहवें सूत्रमें की जा चुकी है. इन प्रत्येक द्वारोंके वामदक्षिण भागमें वर्तमान एक २ नैषेधिकीउपवेशनस्थानमें लघुशंकु श्रेणियां १६-१६ की संख्यामें कही गई हैं ये सब नागदन्त-खूटियां, मुक्ताजालोंके-मुक्ताफल समूहों के मध्य में अबलम्बमानलटकती हुई-स्वर्णमय मालाओंके समूहोंसे तथा गवाक्षाकार रत्नविशेषोंके समूहोंसे तथा-किङ्किणी घंटाओंके जालोंसे छोटी घंटासमूहोंसे परिक्षिप्त हैंसब ओर से वेष्टित हैं. ये लघुशंकुश्रेणियां अभ्युद्गत हैं-सामने की ओर निकली हुई हैं तथा बाहरकी ओर भी निकली बुई हैं इत्यादि रूपसे मूलार्थ नीयाः, अभिरूपाः ' 41 पाइने। सघड थय। छे तेमन ५धा सश। प्रति. રૂપ છે. આ સર્વ પદની વ્યાખ્યા ૧૪ મા સૂત્રમાં કરવામાં આવી છે. આ દરેકે દરેક દરવાજાઓની ડાબી અને જમણી તરફથી દરેકે દરેક દરવાજાઓની ડાબી અને જમણી તરફની દરેકે દરેકનેધિકી–ઉપવેશનસ્થાનમાં લઘુશંકુની ૧૬, ૧૬ ની કતારો કહેવામાં આવી છે. આ સર્વ નાગદત–ખીંટીએ-મુક્તાજાલાના-મુક્તાફલ સમૂહોના મધ્યમાં અવલખન-લટકતી સેનાની માળાઓના સમૂહથી તેમજ ગવાક્ષાકાર રત્ન વિશેના સમૂહોથી તેમજ કિંકિણું ઘંટાઓના જાલથી–નાની નાની ઘંટડીઓના સમૂહથી ચોમેર પરિવેષ્ટિત છે. આ લઘુ શંકુ શ્રેણીઓ-અભુદ્દગત છે સામેની તરફ બહાર નીકળેલી છે વગેરે-રૂપમાં મૂલ અર્થની જેમ જ શેષ કથન સમજી
શ્રી રાજપ્રશ્રીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयसूत्रे
संग्राह्याणि प्रतिरूपाः, एषां व्याख्या प्राग्वत् । तथा-महान्तः, महागजदन्तसमानः-जगराजदन्तसमाना:-जगराजन्ताकाराः प्रज्ञप्ताः 'हे श्रमण हे आयुष्यमन् !' इतिशिष्यं प्रति सम्बोधनम् ।
तेषु-पूर्वोक्तेषु नागदन्तकेषु-बहवः-अनेके कृष्णसूत्रबद्धाः-कृष्णसूत्रग्रथिताः अवलम्बितमाल्यादामकलाषा:-प्रलम्बमानीकृतपुष्पमालासमूहोपेताः तथा नीललोहितहारिद्र शुक्लसूत्रबद्धाः – कियन्तो नागदन्तानीलरक्तपीतश्वेतडोरकग्रथिताः तेऽपि अवलम्बितमाल्यदामकलापाः, तानि - अनन्तरोक्तानि खलु दामानिमाल्यानि तपनीयबम्बूकानि स्वर्ण भूषण भूविता प्रमाणानि, सुवर्णप्रतरकमण्डितानि - स्वर्णपत्रशोभितानि, नानाविधमणिरत्नविविधहारोपशोभितसमुदयानिअनेक प्राकाराणि यानि मणिरत्नानि मणयश्च रत्नानि च तेषां-तत्सम्बन्धिनः तद्रचिताः ये विविधाः-अष्टादशसरिकनवस रिकादि भेदेनानेकप्रकाराः हाराः तैः उपशोभितः-अलङ्कः-समुदयः-समूहो येषां तानि तथा । यावत्-यावत्पदेन इषद् अन्योऽन्यमसम्प्राप्तानि, बातैः पूर्वापरदक्षिणोत्तराऽगतः, मन्दं मन्दमेजमानानि एमानानि प्रलम्बमानानि २ प्रझंझायमानानि २ उदारेण मनोज्ञेन मनोहरेण कर्णमनोनिवृतिकरेण शब्देन तान् प्रदेशान् सर्वतः समन्तात् आपूरयमाणानि २' इत्येषां पदानां सङ्ग्रहा बोध्य तथा-श्रिया-अतीवातीव उपशोभमानानि २ तिष्ठन्तिः एषामीपदादितिष्ठन्तीपर्यन्तानां पदानां व्याख्या पूर्व द्वाविंशतितमे २२ सूत्रे कृता । के जैसा ही आगेका कथन जानना चाहिये अच्छा जाव' में जो यह यावत् पद आया है उससे 'श्लक्ष्णः, श्लक्ष्णाः, धृष्टा, मृष्टाः, नीरजसः, निर्मलः, निष्पंकाः, निष्कंकटच्छायाः, सप्रभाः समरीचयः, सोयोताः, प्रासादीयाः, अभिरूपाः, प्रतिरूपाः इस पूर्वोक्त पाठका संग्रह हुआ हैं । 'समुदयो जाव' में जो यह यावत्पद आया है उससे ईषदन्योन्यमसंप्राप्तानि, बातैः पूर्वापरदक्षिणोत्तरागतेः मन्दं मन्दमेजमानानि एजमानि, प्रलम्बमानानि २ प्रझंझायमानानि, २ उदारेण, मनोज्ञेन, मनोहरेण, कर्णमनोनिवृत्तिकरण, सवु नये. 'अच्छा जाव' मा २ यावत् ५६ मावे छे. तेथी 'लक्ष्णाः , धृष्टाः मृष्टाः नीरजसः निर्मलाः निष्पंकाः, निष्ककटच्छायाः, सप्रभाः समरीचयः, सोद्योताः प्रासादीयाः, दर्शनीयाः अभिरूपाः प्रतिरूपाः । पूरित ५४ने। सय थये। छ, 'समुदयो जाव ! भा २ यावत् ५६ मावेलु छ, तथा 'ईषदन्योन्यमसंप्राप्तानि, वातैः पूर्वावरदक्षिणोत्तरागतैः मम्द मन्दमेजमानानि एजमानानि, प्रलम्बमानानि २ प्रझंझायमानानि २, उदारेण, मनोज्ञेन, मनोहरेण, कर्णमनोनिदर्श
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू.० ५५ सूर्याभविमानवर्णनम्
तेषां-पूर्वोक्तानां खलु नागदन्तानामुपरि अन्याः-तदतिरिक्ताः षोडशषोडश-प्रत्येक पोडश षोडश नागादन्तपरिपाट्यः-नागदन्तश्रेणयः प्रज्ञप्ता । ते खलु नागदन्ताः किदृशाः ? इत्यपेक्षायामाह- ते चेव गयदंतसमाणा' इत्यादि तदेव-यावत् – गजदन्तसमानाः - तदेव-अत्रैव सूत्रे यदुक्तं तदेव सर्व वर्णन विज्ञेयम् । यावत्-महागजदन्तसमानाः प्रज्ञप्ताः हे श्रमण ! हे आयुष्मन् ! ।
तेषु-पूर्वोक्तेषु खलु नागदन्तकेषु बहूनि-अनेकानि रजतमयानि रूप्यमयानि शिक्यकानि-भाण्डानामुपरिस्थापनार्थं तदवलम्बिरन्जुरूपाणि शिक्कानि तान्येव शिक्यकानि प्रज्ञप्तानि । तेषु पूर्वोक्तेषु खलु रजतमयेषु शिक्यः वैडूर्यमय्यः-वैडूर्यरत्नमय्यः धूपघटयः - धूपपूर्णकलशिकाः प्रज्ञप्ताः । ताः पूर्वोक्ताः खलु धूपघटयः कालागुरुप्रवरकुन्दुष्कतुरुष्कधूपमघमघायमानगन्धोद्धताभिरामाःकालागुरुः तन्नामक सुगन्धद्रव्य प्रवरः श्रेष्ठः कुन्दुरुष्कः धूपविशेषः, तुरुष्क:यावनोधूपः-'लोहवान' इति भाषाप्रसिद्धः, तेषां यो मगमघायमानः-प्रसपन् गन्धः तस्योद्धतेन-प्रसरणेन अभिरामा:-रमणीयाः, सुगन्धवरगन्धिता:-उत्तमगन्धाधिवासिताः, अत एव गन्धवर्तिभूताः - गन्धगुटिकासदृश्यः. उदारेणमहता-मनोज्ञेन-रमणीयेन मनोहरेण-चित्तापहारकेण, नाणमनोनितिकरणनासामनः शान्तिकारकेण, गन्धेन तान्-तदासन्नान् प्रदेशान् सर्वतः सर्वदिक्षु समन्तात् सर्वविदिक्षु आपूरयन्त्यः २-पुनः पुनः अधिवासयन्त्यः यावत्यावत्पदेन-श्रिया, अतीवातीव, उपशोभमानानि २' इत्येषां पदानां सङ्ग्रहो बोध्यः, एषां व्याख्या प्राग्वत् । इदृश्यो धूपघटिकास्तिष्ठन्ति । ॥ सू० ५५ ॥ शब्देन तान् प्रदेशान् सर्वतः समन्तात् आपूरयमाणानि २' इन पदोंका संग्रह हुआ हैं तथा 'सिरीए अईव २ उवसोभेमाणा चिटंति' इन पदोंकी तथा ईषदन्योऽन्यमसंप्राप्तानि आदि पदोंकी व्याख्या पहिले २२ वें सूत्र में की जा चुकी है। भाण्डोको उपरमें रखनेके लिये रज्जू आदिका जो एक लटकता हुआ जाल जैसा बनाया जाता है उसका नाम सींका-या छींका है. यही बात यहां 'शिक्य' पदसे प्रकटकी गई है तुरुष्कका नाम भाषामें लोमान है 'आपूरेमाणा जाव' में जो यह यावत्पद आया है उससे 'श्रिया अतीवातीव उपशोभमानानि' इन पदोंका संग्रह हुआ हैं । इनकी व्याख्या पहिलेकी तरहसे ही जाननी चाहिये ।। सू० ५५ ॥ वृत्तिकरण, शब्देन तान् प्रदेशान् सर्वतः समन्तात् आपूरयमन्त्यः २' २॥ ५होना सय थये! छे. तेमन 'सीरीए अइव २ उवसोभेमाणा चिटुंति' ! ५होनी तम०४ 'इषदन्योऽन्यमसंप्राप्तानि' वगेरे पहनी व्याय! ५४तां २२ मा सूत्रमा ४२वामा આવી છે. વાસણ વગેરેને મૂકવા માટે દોરી વગેરેને લટકતું સાધન બનાવવામાં भावे छे ते शी पाय छे थे ४ वात मी 'शिक्य' ५४थी 2 ४२वामा
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५४
राजप्रश्नीयसूत्रे मूलम् -- तेसि णं दाराणं उभओ पासे दुहओ णिसीहियाए सोलस सोलस सालभंजियापरिवाडीओ पण्णत्ताओ। ताओ णं सालभंजियाओ लीलट्ठियाओ सुपइट्ठियाओ सुअलंकियाओ णाणाविहरागवसणाओ णाणामल्लपिणद्धाओ मुहिगिज्झासुमज्झाओ आमेलगजमलजुगलवट्टियअब्भुन्नयपीणरइयसंठियपीवरपओहराओ रत्तावंगाओ असियकेसीओ मिउविसयपसत्थलक्खणसंवेल्लियग्गसिरयाओ ईसि असोगवरपायवसमुट्टियाओ वामहत्थग्गहियग्गसालाओ ईसिं अद्धच्छिकडक्खचिट्ठिएहिं लुसमाणीओविव चक्खुल्लोयणलेसेहि य अन्नमन्नं खिज्जमाणोओ विव पुढविपरिणामाओ सासयभावमुवगयाओ चंदाणणाओ चंदविलासिणीओ चंदद्धमणिडालाओ चंदाहियसोमदंसणाओ उकाविव उज्जोवेमाणाओ विज्जुघणमरीइसूरदिपंततेजअहिययरसन्निगासाओ सिंगारागारचारुवेसाओ पासाईयाओ जाव चिटुंति । ॥ सू० ५६ ॥
छाया-तेषां खलु द्वाराणामुभयोः पार्श्वयोः द्विधातः नैषेधिक्यां षोडश -पोडश शालमनिकापरिपाटयः प्रज्ञप्ताः, ताः खलु शालभलिकाः लीलास्थिताः
'तेसिणं दाराणं उभओ पासे' इत्यादि ।
सूत्रार्थ - ( तेसिणं दाराणं उभओ पासे दुहओ णिसीहियाए सोलस सोलस सालभंजिया परिवाडीओ पणत्ताओ) उन द्वारोंकी दोनों वामदक्षिण भागकी नैषेधिकियोंमें-उपवेशनस्थानोंमें-१६-१६ शालभंजिकाओं (पुत्तलिकाओ) की पंक्तियां कही गई हैं (ताओणं सालभंजियाओ लीलट्ठियाओ सुपइट्ठियाओ भावी छ. तु२०४ मेट समान असमनवा. 'आपूरेमाणाजाव' मर यावत् ५६ मा-युं छे तेथी " श्रिया अतीवातीवउपशोभमानानि " पहन स अ थे। છે આ સર્વ પદની વ્યાખ્યા પહેલાની જેમ જ સમજવી જોઈએ. સૂ. ૫૫
' तेसि णं दाराणं उभओ पासे' इत्यादि ।
सूत्रार्थ-(तेसि णं दाराणं उभओ पासे दुहओ णिसीहियाए सोलस सोलस सालभंजिया पडिवाडीओ पण्णत्ता) ते ४२वामाना समी-भीनी त२३ नषेवितीએમાં (ઉપવેશન સ્થાનમાં) સેળસેળ શાલભંજિકાઓ (પૂતળીઓ) ની કતારે
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५५
सुबोधिनी टीका. सू.० ५६ सूर्याभविमानवर्णनम् सुप्रतिष्ठिताः स्वलकृताःनानाविधरागवसनाः नानामाल्यपिनद्धाः मुष्टिग्राह्यसुमध्याः आमेलकयमलयुगलवृताभ्युनतपीनरचितसंस्थितपीवरपयोधराः रक्ताऽपाङ्गाः असितकेश्यः मृदुविशदप्रशस्तलक्षणसंवेल्लिताग्रशिरोजाः इषद् अशोकसुअलंकियाओ णाणाविहरागवसणाओ णाणामल्लिपिणद्धाओ मुट्ठिगिज्झसुमज्झाओ) ये सब शालभंजिकाएं वहां क्रीडा करती हुई दिखाई गई हैं. ये वहां अच्छी तरहसे प्रतिष्ठितकी हुई प्रकटकी गई हैं. सब प्रकारके शृङ्गारोंसे उन्हें अलंकृत किया गया है तथा इन्होंने जो वस्त्र पहिरे हैं वे अनेक प्रकारके रंगोंसे रंगे हुए पहिरे हैं अनेक प्रकारकी मालाएं भी इन्होंने पहिर रक्खी हैं। इनका मध्यभाग अर्थात् कटिप्रदेश इतना पतला-कृश कहा गया है कि वह एक मुट्ठिमें समा जावे ऐसा अतिकृश प्रकट किया गया है (आमेलगजमलजुगलवट्टियअभुन्नय पीण रइयसंठियपीवरपओहराओ ) एक साथ एक ही रूपमें बनाये हुए जो दो मुकुट उन मुकुटोंके समान गोलाकारवाले, तथा अतितुङ्ग - एवं परिपुष्ट आकारसे युक्त ऐसे दोनों स्थूल स्तनोंवाली तथा (रत्तावंगाओ असिय केसिओ, मिउविसयपसत्थलक्खण संवेल्लियग्गसिरयाओ) रक्त नेत्रान्तभागवाली, कृष्णवर्णवाले केशोंवाली, मृदु - कोमल, विशद-निर्मल, प्रशस्तलक्षणोंवाले-परस्पर संश्लेषणरूप शोभनलक्षणों, धुंघराले
डेवामा भावी छ. ( ताओ णसालभंजियाओ लीलट्ठियाओ सुपइट्ठियाओ सुअलंकियाओ णाणाविहरागवसणाओ णाणामक्लपिणद्धाओ मुद्विगिज्झसुमज्याओ) मा मधी शासनજિકાઓ (પૂતળીઓ) ક્રીડા કરતી બતાવવામાં આવી છે. બધી સારી રીતે પ્રતિષ્ઠિત કરેલી પ્રકટ કરવવામાં આવી છે. સર્વ પ્રકારના શૃંગારોથી તેમને શણગારવામાં આવી છે તેમજ તેમણે જે વસ્ત્રો પહેરેલાં છે તે અનેક જાતના રંગથી રંગેલાં છે. ઘણી જાતની માળાઓ તેમણે પહેરેલી છે. એમને મધ્યભાગ એટલે કે કમર— એટલી સાંકડી બતાવવામાં આવી છે કે તે એક મુઠીમાં જ સમાવિષ્ટ થઈ જાય. (आमेलगजमलजुगवट्टिय अभुन्नयपीणरइय संठिय पीवर पओहराओ) मे साथे એકજ સરખા બનાવેલા બે મુકુટોના જેવા સરખા ગેળ આકાર વાળા, તેમજ બહુ જ ઉન્નત, સામેની તરફ વક્ષમાંથી બહાર નીકળતા અને પરિપુષ્ટ આકારથી युत सेवा में विण नावणी तेम ( रत्तावंगाओ, असिय केसिओ, मिउवि. सयपसत्थलकखणसंवेल्लियग्गसिरयाओ) २४त (मास) नेत्रान्त लावाणी । ना qण पाणी भृ-भग, विशह-निम, प्रशस्त लक्षणे। युत, ५२०५२ सपए ३५ शासन Radian aislil in qाजी.) (इसिं असोगवर......समु.
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५६
राजप्रश्नीयसूत्रे वरपादपसमुत्थिताः वामहस्तगृहीताग्रशालाः इषदर्धाक्षकटाक्षचेष्टितैः लषयन्त्य इव चक्षुलोकनश्लेषैश्च अन्योऽन्य खिद्यन्त्य इव पृथिवीपरिणामाः शाश्वतभावमुपगताः चन्द्राऽऽननाः चन्द्रविलासिन्यः चन्द्रार्धसमललाटाः चन्द्राधिकसौम्यदर्शनाः उल्का इव उद्योतमानाः विद्युद्धनमरीचिसूर्यदीप्यमानतेजोधिकतरसंनिकाशाः शृङ्गारागारचारुवेषाः प्रासादीयाः यावत् तिष्ठन्ति ॥ सू. ५६ ॥ वालोंवाली, (इसिं असोगवर....समुट्ठियाओ) श्रेष्ठ अशोकवृक्षसे मानो अभी ही उत्पन्न हुई हैं ऐसी ऐसी प्रतीत होनेवाली, (वामहत्थग्ग....सालाओ) वामहस्तसे जिन्होंने अशोकवृक्षकी अग्रशाखाको पकड रक्खी है ऐसी (ईसिं अद्धाच्छिकडक्ख....चिट्ठिएहिं लूसमाणीओविव ) जिस कटाक्षमें आखें आधी मिच गई हैं ऐसे कटाक्षोंवाली, अर्थात् तिर्यगरूपसे कटाक्षोंका विक्षेप करने वाली, अतः इस प्रकारकी चेष्टाओं द्वारा देवोंके मनको पीडित सी करने वाली हो रही हों मानो ऐसी, ( चक्खुल्लोयणलेसेहि य अन्नमन्नं खिजमाणीओ विव) नेत्रावलोकनसंश्लेषणों द्वारा आपसमें खेदको प्राप्त होती हों न मानों ऐसी, (पुढविपरिणामाओ सासयभावमुवगयाओ चंदाणणाओ चंदसोमदंसणाओ उक्काविव उज्जोवेमाणाओ) पृथिवीके परिणाम स्वरूप ऐसी, विमान की तरफ नित्य ऐसी, चन्द्र जैसे मुखोंवाली ऐसी चन्द्र जैसे विलास स्वभाव वाली ऐसी, अर्धविभक्तचन्द्रके तुल्य ललाटवाली ऐसी, चन्द्रसे भी अधिक आह्लादकारक दर्शनवाली ऐसी, तथा उल्का-(प्रकाश पुंज जैसी चमकती हुई) की तरह चमकनेवाली ऐसी, (विज्जूषणमरीइसरदिपंत तेय अहिययरसन्निगाद्वियाओ) श्रेष्ठ अश। वृक्षथी oned 3 तरत ४ अत्पन्न थयेटी आय तवी (वामहत्थंग्ग.......सालाओ) all &था रेभो वृक्षनी AAPAL tel भी छ तेवी (ईसिं अद्धाच्छिकडक्ख...... चिट्ठिएहिं लूसमाणीओविव ) क्षमा मांगे। અધ બંધ થઈ જાય તેવાં કટાક્ષેવાળી એટલે કે તિગ રૂપથી કટાક્ષે ફેંકનારી, એથી એવી કામ ચેષ્ટાઓથી જાણે કે દેના મનને પીડિત કરતી હોય તેવી (चक्खुल्लोयणलेसेहिय अन्नमन्नं खिज्जमाणीओ विव) नेत्रान सवेष। 3 ५२२५२ मे प्रात थयेटी ( पुढवि परिणामाओ सासयभावभुवगयाओ चंदाणणाओ चंदसोमदंसाणाओ उक्काविवउज्जोवेमाणाओ) पृथिवीन परिणाम २१३५ २वी, હંમેશા વિમાન જેવી, યુક્ત ચન્દ્ર જેવા મુખવાળી, ચદ્ર જેવા વિલાસી સ્વભાવવાળી, અર્ધ વિભક્ત ચંદ્ર જેવા લલાટ વાળી ચન્દ્ર કરતાં વધુ આહલાદક शिनावाजी तम४ Get २वी ५४१ (४थी यमाती, विज्जू घणमरीइसूरदिप्पंत.
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ५६ सूर्याभविमानवर्णनम्
३५७ टीका-तेसिं गं द्वाराणं उभओ' इत्यादि-तेषां-पूर्वोक्तानां खलु द्वाराणाम् उभयोःद्वयोः–वाम- दक्षिणयोः पार्श्वयोः - प्रत्येकमेकैकनषेधिकी सत्वेन द्विधात:- द्विकारायां नेषेधिक्याम्-उपदेशनस्थाने प्रत्येकं षोडश षोडश शालभञ्जिकापरिपाटया-पुत्तलिकाश्रेणयः प्रज्ञप्ताः, ताः खलु शालभञ्जिकाः लीलास्थिताः-क्रीडनार्थस्थिताः सुप्रतिष्ठिताः-सु-सुष्ठ प्रतिष्ठिताः-संस्थिताः, तथा-स्वलकृता:-अतिशयेन भूषिताः, तथा-नानाविधरागवसनाः- अनेकप्रकारकरागरञ्जितवस्त्रयुक्ताः, तथा-नानामाल्यपिनद्धाः-पिनद्धानि आविद्धानि नाना-अनेकविधानि माल्यानि-माला यासां तास्तथा । अनेकप्रकारकमालाशोभिताः तथा-मुष्टिग्राह्यसुमध्यमाः मुष्टिग्राह्य मुष्टिमेयम्-अतिकृशं सुमध्यं सुष्टु मध्यं-मध्यानं कटिप्रदेशो यासां तास्तथा । तथा-आमेलकयमलयुगलवर्तिताभ्युन्नतपीनरचितं संस्थितपीवरपयोधराः - आमेलकयमलयुगलवर्तितौ आमेलकयोः-शेखरयो यद् यमलयुगलं-युग्मजातद्वयं-समश्रेणिकं तद्ववृत्तौ-गोलाकारौ अभ्युन्नतो-अतितुङ्गौ पीनरचित-संस्थितौ-स्थूलीकृता-ऽऽकारयुक्तो अत एव पीवरौ स्थूलौ पयोधरौ स्तनौ यासां तास्तथा । तथा रक्ताऽपाङ्गाः-रक्तसाओ, सिंगारागार-चारुवेसाओ, पासाईयाओ जाव चिट्ठति) विजलीके बहुत अधिक किरण समूहसे, तथा सूर्यके चमकीले तेजसे भी अधिकतर प्रकाश वाली ऐसी, तथा श्रृगारके गृह तुल्य सुन्दर वेषवाली ऐसींप्रासादीय, यावत् प्रतिरूप शालभंजिकाएं उसमें थीं. मूलार्थके जैसा ही टीकार्थ हैं, 'नेत्रावलो कन संश्लेषणैः' का तात्पर्य ऐसा है कि नेत्रों द्वारा आपसमें एक दूसरे की तरफ देखनेसे तथा आपसमें आंखोंके मिलानेसे मी मानों दुःखित होनेवाली ऐसी। तथा अन्तिम यावत्पदसे 'दर्शनीयाः अभिरूपा, प्रतिरूपाः,' इनपदोंका संग्रह हुआ है। इनपदोंकी व्याख्या पहिलेकी जा चुकी है।सू.५६। तेयअहिययरसग्निगासाओ, सिंगारागारचारुवेसाओ, पासाइयाओ जाव चिटुति) વીજળીના કિરણ સમૂહોથી તેમજ સૂર્યના ચમકતા તેજથી પણ વધારે પ્રકાશ વાળી, શૃંગારના ઘર જેવી સુંદર વેષવાળી, એવી પ્રાસાદીય યાવત્ પ્રતિરૂપ શ - ભંજિકાઓ (પૂતળીઓ) તેમાં હતી મૂલ અર્થ જે જ ટીકાર્થ સમજવો. ‘नेत्रावलोकन संश्लेषणः' । म २॥ प्रमाणे थाय छ, नेत्रोव ५२२५२ मे બીજાની સામે જોવાથી તેમજ પરસ્પર આંખે મેળવવાથી પણ જાણે કે પીડિત थ नारी ते पूतणीमा ती. तभ०४ छेद। यावत् ५४थी 'दर्शनीयाः, अभिरूपाः, प्रतिरूपाः,' । पहोना सड समन्व. मा सब होनी व्याय પહેલાં કરવામાં આવી છે. એ સૂત્ર ૫૬ છે
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્ર: ૦૧
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५८
राजप्रश्नीयसूत्रे रक्ताऽपाङ्गाः-रक्तनेत्रान्तभागयुक्ताः, तथा-असितकेश्यः-कृष्णवर्णकेशयुक्ताः, एतदेवसविशेषमाह-मृदुविशदप्रशस्तलक्षणसंवेल्लिनाग्रशिरोजा:- मृदवः-कोमलाः विशदाः-निर्मलाः प्रशस्तलक्षणा:-परस्पर श्लेषणरूपशोभनलक्षणोपेताः संवेल्लिताग्राः-संवेष्टिताग्रभागकाः शिरोजा:-केशाः यासां तास्तथा, तथा-ईपदकिञ्चित् अशोकवरपादपसमुस्थिता:-अशोकवरपादपात्-अशोकाभिधानोत्तमवृक्षात् समुत्थिताः-समुद्गता उत्पन्ना इव, तथा-वामहस्तगृहीताग्रशाला:-वामहस्तधृताशोकवृक्षाग्रशाखाः, तथा ईषदर्धाक्षकटाक्षचेष्टितै-इषदर्ध-किश्चिदधैं अक्षि नेत्रं यत्र स ईषदर्धाक्षा तादृशाः कटाक्षाः तिर्यगक्षिप्रक्षेषाः, तद्रूपैः चेष्टितैः-चेष्टाभिः लसयन्त्य इव-देवानां मनांसि परिपीडयन्त्य इव चक्षुलों कनश्लेषैः-नेत्राव लोकनसंश्लेषणैः च अन्योऽन्य-परस्परम् खिद्यन्त्य इव-खेदं प्राप्नुयन्त्य इव पृथिवीपरिणामाः-पृथ्वीपरिणामस्वरूपाः शाश्वतभावं-नित्यताम् उपगताः-प्राप्ता विमानवन्नित्या इति भावः तथा-चन्द्राऽऽननाः-चन्द्रमुख्यः, तथा-चन्द्रविलासिन्य:-चन्द्रवद्विलासशीलाः, तथा-चन्द्राधसमल-लाटा:-अर्धविभक्तचन्द्रतुल्यललाटसम्पन्नाः, तथा-चन्द्रातोऽपि अधिकाह्लाद दर्शनवत्यः उल्का इव-तेजः पुआ इव उद्द्योतमानाः-प्रकाशमानाः, तथा-विद्युद्धनमरीचिगयदीप्यमानतेजोऽधिकतरसन्निकाशाः-विद्युतः-विद्युत्सम्बन्धिन्या याः धनाःबहुलतराः-मरीचयः किरणसमूहास्तेभ्यः, तथा-सूर्यस्य दीप्यमानं स्फुरत् यत्तेजश्चेत्युभयस्माद् अधिकतरः विशिष्टतरः सन्निकाशः प्रकाशो यासां तास्तथा, तथा-शङ्गारागारचारुवेषाः-शङ्गारस्यागारं-गृह-मिव चारु:-सुन्दरो वेषो यासां तास्तथा तथा -प्रासादीयाः, यावत्-यावत्पदेन-दर्शनीयाः अभिरूपाः, प्रतिरूपाः' इतिपदार्ना सग्रहो बोध्यः एषां व्याख्या गता । एतादृश्यः शालभलिकास्तिष्ठन्ति-सन्तीत्यर्थः ॥ सू० ५६ ॥ ___ मूलम् –तेसि गं दारणं उभओ पासे दुहओ णिसीहियाए सोलस सोलस जालकडगपरिवाडीओ पण्णत्तां, तेणं जालकडगा सव्वरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा ।
तेसि णं दाराणं उभओ पासे दुहओ निसोहियाए सोलस-सोलस घंटापरिवाडोओ पण्णत्ता, तासि णं घंटाणं इमेयारूवे वण्णावासे पण्णत्ते, तं जहा-जंबूणयामईओ घंटाओ,
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू.० ५४ सूर्याभ विमानवर्णनम् वयरामईओ लालाओ णाणामणिमया घंटापासा, तवणिज्जमईओ संखलाओ, रयया मयाओ रज्जूओ ताओ णं घंटाओ ओहस्सराओ मेहस्सराओ हंसस्सराओ कोंचस्सराओ सीहस्सराओ दुहुहिस्सराओ जंदिस्सराओ गंदिघोसाओ मंजुस्सराओ मंजुघोसाओ सुस्सराओ सुस्सरधोसाओ उरालेणं मणुन्नेणं मणहरेणं कण्णमणनिव्वुइकरेणं सद्देणं पएसे सव्वओ समंताआपूरेमाणाओ आपूरेमाणाओ जावचिट्ठति ।। सू० ५७॥
छाया-तेषां खलु द्वाराणामुभयोः पार्श्वयोः द्विधातो नैषेधिक्यां षोडश षोडश घण्टापरिपाटयः प्रज्ञप्ताः, तासां खलु घण्टानामयमेतद्रपो वर्णावासः
'तेसिं ण दाराणं उभश्रो पासे' इत्यादि ।
सूत्रार्थ-(तेसिं गं दाराणं उभओ पासे दुहओ णिसीहियाए सोलस सोलस जालकडगपरिवाडीओ पण्णत्ताओ) उन द्वारों के वाम दक्षिण पार्श्व भाग की नैषेधिकी में १६-१६ जालियों से युक्त ऐसे रम्य संस्थानवाले स्थानविशेषों की पंक्तियां कही गई हैं । (तेणं जालाणं कडगा सव्वरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा) ये सब जाल कंटक सर्वथा रत्नमय हैं. निर्मल हैं यावत् प्रतिरूप हैं । (तेसिं गं दाराणं उभओ पासे दुहओ निसीहियाए सोलस सोलस घटापरिवाडीओ पण्णत्ता) इन द्वारों के दक्षिणवामपार्श्वभाग में जो नषेधिकियां-बैठने के स्थान हैं-उनमें १६-१६ घंटाश्रेणियां कही
'तेसिं णं दाराण उभओ पासे' इत्यादि ।
सूत्रार्थ:-(तेसिं णं दाराणं उभओ पासे दुहओ णिसीहियाए सोलस सोलस जालकडगपरिवाडीओ पण्णत्ताओ) ते १२१माना stal भी त२३नी नैपेथि, કીમાં ૧૬-૧૬ જાળીથી યુક્ત એવા રમ્ય સંસ્થાનવાળા સ્થાનવિશેષની પંક્તિઓ छे. ( तेणे जालाणं कडगा सव्वरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा ) मा uथा on ४४। सपू परी २त्नमय छ, निम छे यावत् प्रति३५ छ. ( तेसिं ण दाराणं उभओ पासे दुहओ निसीहियाए सोलस सोलस घटा परिवाडीओ पन्णत्ता) मा ४२વાજાઓના દક્ષિણવામપાશ્વ ભાગમાં જે નૈધિકીઓ છે તેમાં સોળ સેળ ઘંટાઓ
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६०
राजप्रश्नीयसूत्रे प्रज्ञप्तः, तद्यथा-जाम्बूनदमय्यो घण्टाः, वज्रमय्यो लालाः, नानामणिमयाः घण्टापार्थाः, तपनीयमय्यः शङ्खलाः, रजतमय्यो रज्जवः । ताः खलु घण्टाः ओघस्वराः, मेघस्वराः हंसस्वराः क्रौश्चस्वराः सिंहस्वराः दुन्दुभिस्वराः नन्दिस्वराः नन्दिघोषाः, मञ्जुस्वरा मञ्जुधोषाः, सुस्वराः सुस्वरघोषाः, उदारेण मनोहरेण कर्णमनोनितिकरेण शब्देन तान् प्रदेशान् सर्वतः समन्ताद् आपूरयमाणाः यावत् तिष्ठन्ति ॥ सू० ५७ ॥ गई हैं। (तासि ण घंटाणं इमेयारूवे वण्णावासे पण्णत्ते) उन घंटाओं का यह इस प्रकार का वर्णावास-वर्णन-प्रकार कहा गया है । (तं जहा) जैसे(जंबूणयामईओ घटाओ, वइरामईश्रो, लालाओ णाणामणिमयाघंटापासा, तवणिज्जमईओ संखलाओ, रज्जुओ) ये घटाएँ जाम्बूनद नामके स्वर्णविशेष से बनी हुई हैं । तथा इनके भीतर जो लटकती हुइ लम्बी लालाएँ हैं वे वज्ररत्न की बनीहुई हैं। तथा घंटाओं के जो पार्श्वभाग हैं-वे अनेक जातीय मणियों के बने हुए हैं । तथा जिन श्रृंखलाओ पर ये घटाएँ लटक रही हैं-वेश्रृंखलाएँ तपनीय नामक स्वर्ण विशेष की बनी हुई हैं । तथा रजतमय इनकी रस्सियां हैं । (तओ णं घंटाओ ओहस्सराओ णंदिस्सराओ) ये घंटाए प्रवाह से युक्त स्वर वाली हैं, मेघ जैसे गंभीर स्वरवाली हैं. हँस के जैसे मधुर स्वरवाली हैं. कोंच के जैसे मधुर स्वर वाली हैं सिंह
५.तिथे (तासि णं घटाणं इमेयारूवे वण्णावासे पण्णत्ते) ते घटायार्नु न मा प्रमाणे 2. ( तं जहा ) २ (जंबूणयामइओघटाओ, वइरामईओ लालाओ, णाणामणिमया घटापासा, तवणिजमइओ संखलाओ रययामयाओ रज्जूओ) मा था ઘટાઓ જાંબૂનદનામના સુવર્ણ વિશેષની બનેલી છે. તેમજ એમની અંદરની ઘંટ વગાડવા માટેની લટકતી જે વસ્તુ છે તે વજીરત્નની બનેલી છે. તેમજ ઘટાએના જે પાર્થભાગ છે તે ઘણી જાતના મણિઓના બનેલા છે તેમજ જે શંખલાએના આધારે એ બધી ઘટાઓ લટકી રહી છે તે શ્રૃંખલાઓ તપનીય સુવર્ણની मनदी छे से मना ।२७ मेAill मनेा छ. (ताओणं घटाओ ओहस्सराओ मेहस्सराओ हंसस्सराओ कोंचस्सराओ सीहस्साओ, दुदुंहिस्सराओ गंदिस्सराओ) આ બધી ઘંટાઓ પ્રવાહ યુક્ત સ્વરવાળી છે, મેઘ જેવા ગંભીર સ્વરવાળી છે તેમજ હંસ જેવા સ્વરવાળી છે. કૉંચના જેવા મધુર સ્વરવાળી છે, સિંહનાદ જેવા સ્વરવાળી છે, ભેરી સ્વરવાળી છે, ૧૨ જાતના વાદ્યોને ધ્વનિ જે એકી
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ५७ सूर्याभविमानवर्णनम्
टीका-'तेसिणं दाराणं इत्यादि-तेषां-पूर्वोक्तानां खलु द्वाराणाम् उभयोः पाश्वयोः प्रत्येकं द्विधातः - द्विप्रकारायां नषेधिक्याम् - उपवेशनस्थाने प्रत्येकं षोडश षडोश जालकटकपरिपाटयः - तत्र-जालकटकाः जालाऽऽकीर्णा रम्यसंस्थानयुक्ताः, संस्थानविशेषा तेषां परिपाटयः श्रेणयः प्रज्ञप्ताः, ते खलु जालकटका सर्वरत्नमयाः-सर्वात्मना रत्नमयाः अच्छा: आकाशस्फटिकवनिर्मलाः यावत्-यावत्पदेन श्लक्ष्णाः, श्लक्ष्णाः, घृष्टाः, मृष्टाः, नीरजसः, निर्मलाः, निष्पङ्काः निष्कङ्कटच्छायाः, सप्रभाः, समरीचयः, सोयोताः, प्रासादीयाः, दर्शनीयाः, अभिरूपाः, एषां पदानां तथा-प्रतिरूपाः, अस्य च व्याख्या प्राग्वत् ।
तेषां-पूर्वोक्तानां खलु द्वाराणाम् उभयोः पार्श्वयोः, द्विधातो नैषेधिक्यां प्रत्येकं षोडश षोडश घण्टापरिपाटयः, घण्टाश्रेणयः प्रज्ञप्ताः, तासाम-अनन्तोरोक्तानां घण्टानाम् अयमेतद्रपः-अनुपदं वक्ष्यमाणस्वरूपः वर्णावासः-वणेनपद्धतिः, प्रज्ञप्तः तद्यथा-जाम्बूनदमय्यः-जाम्बूनदाभिधस्वर्णविशेषमय्यःघण्टः वज्रनादजैसास्वरखाली भेरी जैसे स्वरवाली हैं, १२ प्रकारके वाद्योंका जो एक साथ नाद होता है उसका नाम नन्दि हैं इस नन्दिके जैसे स्वरवाली हैं तथा इस नन्दिके जैसे उच्च शब्दवाली है. मजुस्वरवाली हैं, मंजुघोष (कोमल अवाज ) वाली हैं, सुस्वरवाली हैं, सुस्वरघोषवाली हैं इन विशेषणोंवाली वे घंटाएँ (उरालेणं मणुण्णेणं कण्णमणनिव्वुइकरेणं सद्देणं ते पएसे सव्वओ समंता आपूरेमाणाओ२ जाव जिटुंति) उदार, मनोज्ञ, एवं कर्ण और मन को निति कारक शब्दसे उन प्रदेशोंको सब तरफ एवं सब और वारंवार गुंजाती रहती हैं।
टीकार्थ-उन पूर्वोक्त द्वारोंके दक्षिण वामपाश्वभागमें जो उपवेशनस्थान हैं, उनमें १६ - १६ घण्टाश्रेणियां कही गई हैं। इन घंटाओंका वर्णावास इस प्रकारसे है-ये घंटाएँ जांबूनद स्वर्णविशेषकी बनी हुई हैं तथा इनके સાથે કરવામાં આવે તેનું નામ નંદિ છે, નંદી જેવા સ્વરવાળી છે. તેમજ આ નંદિ જેવા જ મોટા શબ્દવાળી છે, મંજુ સ્વરવાળી છે, મંજુષ-કોમળ સ્વર સુસ્વરવાળી તેમજ સુસ્વર ઘોષવાળી છે. આ બધા વિશેશોથી યુક્ત તે ઘંટાઓ (उरालेणं मणुन्नेणं मणहरेणं कण्णमण निव्वुइकरेणं सदेणं ते पएसे सव्वओ समंता आपूरेमाणाओ २ जाव चिटुंति) हार, मनोज्ञ, मनाङ२, तथा अन भने भनने આનંદ આપનાર ધ્વનીઓથી આસપાસના પ્રદેશને ચારે તરફથી તે ઘટાઓ વારંવાર શબ્દત કરતી રહે છે. 1 ટીકાઈ–તે પૂર્વોક્ત દરવાજાઓની જમણી અને ડાબી બાજુએ જે ઉપવેશન સ્થાને છે. તેઓમાં સેળ સોળ ઘટશ્રેણીઓ છે. આ ઘંટાઓનું વર્ણન આ પ્રમાણે છે. આ ઘંટાઓ જાંબૂનદ નામક સુવર્ણ વિશેષના બનેલા છે તેમજ એમની અંદર ઘટાઓ જેમનાથી વગાડવામાં આવે છે એવી લટકતી લટકણુએ
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६२
राजप्रश्नीयसूत्रे मय्यः-वज्ररत्नमय्यः, लाला:-घण्टामध्ये प्रलम्बमानपिण्डरूपाः, नानामणिमया:अनेकजातीयमणिमयाः, घण्टापार्थाः-घण्टानां पार्श्वभागाः, तपनीयस्वर्णविशेषमय्यः शृङ्खला-घण्टावलम्बनलोहरज्जुस्थानीयाः, रजतमय्याः-रूप्यमय्यः, रजवः दवरिकाः। ताः खलु घण्टाः ओघस्वराः-ओपेन प्रवाहेण स्वरो यासां तास्तथा, तथा-मेघस्वराः-मेघवद्गम्भीरस्वराः, तथा-हंसस्वराः-हंसस्येव मधुरः स्वरो यासां ताः, तथा-क्रौश्चस्वराः क्रौञ्चस्येव मधुरः स्वरो यासां ताः तथासिंहस्वराः-सिंहनादसदृशस्वरयुक्ताः तथाः-दुन्दुभिस्वराः-भेरीसदृशस्वरयुक्ताः, तथा-नन्दिस्वराः-नन्दिः - द्वादशविधवाद्यानां सहनादः, तद्वत्स्वरो यासां भीतर, घंटा जिससे हिलाकर बजाया जाता है ऐसी लटकती हुई जो लालाए हैं वे वज्ररत्नकी बनी हुई हैं, तथा इन घंटाओंके जो पार्श्वभाग हैं वे तपनीय स्वर्णविशेषके बने हुए हैं। जिन लोहरज्जुस्थानीय शृंखलाओं पर ये घटाएँ लटकी हुई हैं वे श्रृंखलाएँ रूप्यकी बनी हुई हैं। तथा इन श्रृंखलाओंमें जो डोरी लगानेमें आई है वह डोरी भी रजतकी बनी हुई हैं इन घंटाओंका जो स्वर बजाने पर निकलता है वह प्रवाहरूपसे चलता रहता है. इकदन शान्त नहीं हो जाता है. निकलते समय वह मेघके समान गंभीरस्वरवाला होता है. जैसा स्वर हंसका मधुर होता हैं वैसा ही मधुर स्वर इन घंटाओंका है. क्रौंचपक्षीका स्वर जैसा सुननेमें मीठा लगता है. वैसा ही स्वर इन घंटाओंका लगता है जैसे सिंह दहाडता है वैसे ही ये घंटाए बजने पर अपनी आवाज निकालती हैं। तथा भेगेका स्वर जैसा भरा हुआ सा निकलता है-वैसा ही. स्वर इन घंटाओंका निकलता है। १२ प्रकारके बाजोंका एक साथ बजने पर जैसा स्वर आकाश और पृथिवी છે તે વારત્નની બનેલી છે તેમજ આ ઘંટાઓના જે પાશ્વભાગ છે તે તેપનીય (સ્વર્ણ) ની બનેલ છે. લોખંડની શૃંખલાઓના સ્થાને તે ઘંટાઓ ચાંદીની શૃંખલાઓના આધારે લટકી રહી છે તેમજ આ શૃંખલાઓમાં જે દોરીઓ છે પણ રજત (ચાંદી) ની બનેલી છે. આ ઘંટાઓમાંથી નીકળતે વનિ પ્રવાહરૂપે સતત વનિત થતો રહે છે. તે સાવ શાંત થઈ જતો નથી. અવનિ જયારે ઘંટાએમાંથી ધ્વનિત થાય છે ત્યારે મેઘના જે તે ગંભીર લાગે છે. હંસના મધુર ધ્વનિ જે જ આ ઘંટાઓનો મધુર ધ્વનિ છે. કૉંચપક્ષિને સ્વર જે સાંભળવામાં મીઠા લાગે છે. જેમ સિંહ ગર્જના કરે છે તેમજ આ ઘંટાઓ પણ જ્યારે વગાડવામાં આવે ત્યારે શબ્દ કરે છે. તેમજ ભરીને વનિ જેમ ગુરુ ગંભીર થઈને નીકળે છે તે જ આ ઘંટાઓમાંથી પણ નીકળે છે. બાર જાતના વાજાઓને એકી સાથે વગાડવામાં આવે અને જે જાતનો સમ્મિલિત થયેલો વિનિ
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६३
सुबोधिनी टीका. सू. ५७ सूर्याभविमानवर्णनम् तास्तथा। तथा - नन्दिघोषाः – अनन्तरोक्तनन्दिवद् - घोषो उच्चैःशब्दो यासां तास्तथा। तथा-मञ्जुस्वराः-प्रियशब्दाः तथा-मञ्जुघोषाः-प्रियोचैः शब्दाः, तथा-सुस्वराः-श्रवणतटरमणीयस्वरयुक्ताः, तथा- सुस्वरघोषाः-शोभनस्वरयुक्तनादसम्पन्नाः एतादृश्यो घण्टाः उदारेण-महता मनोज्ञेन-शोभनेन मनोहरेण मनःप्रसादकेन कर्णमनोनिवृतिकरेण-श्रवणमनः प्रमोदजनकेन शब्देन-तान्-द्वारासन्नान् सर्वतः-सर्वदिक्षु समन्ततः - सर्वविदिक्षु आपूरयमाणा आपूरयमाणाःपुनः पुनः-पूरयन्त्यः-व्याप्नुवत्यः यावत्-यावत्पदेन-'श्रियाऽतीवातीवोपशोभमाना उपशोभमानाः' इत्येतसङ्ग्रहो बोध्यः, एतादृश्यो घण्टाःतिष्ठन्ति= सन्ति । सू० ५७ ॥ ___ मूलम्-तेसिं णं दाराणं उभओ पासे दुहओ निसीहियाए सोलस सोलस वणमालापरिवाडीओ पण्णताओताओ
को गुंजित कर देता हैं उसी प्रकारसे इन घंटाओंका स्वर भी आकाश एवं पृथिवीको गुंजा देता है. अतः इन घंटाओंके शब्द बहुत जोरके निकलते हैं, जोरके निकलने पर भी वे विभीषिका (भय) जनक नहीं होते हैं किन्तु बडे प्रिय लगते हैं. इनको सुनकर श्रोताजनोंको बडा अपूर्व आनन्द आता है. यही बात सुस्वर घोष शब्दों द्वारा प्रकटकी गई है। इन पूर्वोक्त विशेषणोंवाली वे घंटाए अपने उदार - विपुल, मनोज्ञ – शोभन, मनोहर-मनः प्रसादक, एवं कर्णमनो निवृत्ति कारक ऐसे शब्दसे द्वारासन्न प्रदेशोंको सब दिशाओं एवं विदिशाओंमें व्याप्त करती हुई यावत् अपनी सुन्दरतासे अधिक सुहावनी लगती हैं ॥ सू० ५७ ॥
તેઓમાંથી નીકળે છે અને આકાશ તેમજ પૃથિવીને શબ્દથી ગુજિત કરી મૂકે છે તે પ્રમાણે જ આ ઘંટાઓને વનિ પણ આકાશ અને પૃથિવીને ગુજિત કરી મૂકતો હતે. એથી આ ઘંટાઓને ઇવનિ બહુજ મોટેથી નીકળતા હતા અને છતાંએ તે વિભીષિકા જનક એટલે કે ભય ઉત્પન્ન કરનાર નહીં હતું. પણ તે બહુજ પ્રિય લાગતો હતો તેને સાંભળીને શ્રોતાઓને બહુ જ અપૂર્વ આનંદ થત હતો. એ જ વાત સુસ્વર તેમજ સુસ્વરષ શબ્દો વડે પ્રકટ કરવામાં આવેલી છે આ પૂર્વોક્ત વિશેષણવાળી તે ઘટાએ પોતાના ઉદાર-વિપુલ, મનોજ્ઞ–શોભન, મનેહર-મનઃપ્રસાદક, અને કર્ણ મને નિવૃતિ કારક (કાનોને અતીવ સુખદ અનુભૂતિ કરાવનારા) ધ્વનિથી દરવાજાની આસપાસના પ્રદેશોને સર્વ દિશાઓ તેમજ વિદિશાઓમાં વ્યાપ્ત કરતા યાવતું સૌંદર્યથી વધારે રુચિકર લાગતો હતે. સૂ. ૫ણા
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६४
राजप्रश्नीयसूत्रे
णं वणमालाओ णाणामणिमयदुमलय किसलयपल्लव समाउलाओ छप्पयपरिभुज्जमाणसोहंतसस्सिरीयाओ पासाईयाओ जाव पडिरुवाओ ।
तेसि णं दाराणं उभओ पासे दुहओ णिसीहियाए सोलस सोलस पगंठगा पण्णत्ता, तेणं पगठगा अड्ढाइजाइं जोयणाई आयामविक्खंभेणं पणवीसं जोयणसयं बाहल्लेणं सव्ववयरामया अच्छा जाव पडिरूवा ।
तेसि णं पगंठगाणं उवरिं पत्तेयं पत्तेयं पासायवडेंसगा पन्नत्ता, ते णं पासायवडेंसगा अड्ढाइज्जाई जोयणसयाई उड्ढं उच्चत्तेणं पणवीसं जोयणसयं विक्खंभेणं अब्भुग्गयमूसिप हसियाविव विविहमणि रयणभत्तिचित्ता वाउजुय विजयवेजयंतीपडागच्छत्ताइच्छत्तकलिया तुंगा गगणतल मणुलिहंतसिहरा जालंतर रयणपंजरुम्मिलियव्व मणिकणग भियागा वियसियसयवत्तपोंडरी यतिलगरयणद्धचंदचित्ता णाणामणिदामालंकिया अंतो बहिं च सण्हा तवणिज्जवालुयापत्थडा सुहफासा सस्सिरीयरूवा पासाईया दरिसणिज्जा जाव दामा || सू० ५८ ॥
छाया - तेषां खलु द्वाराणामुभयोः पार्श्वयोः द्विधातो नैषेधिक्यां षोडश षोडश वनमाला परिपाट्यः प्रज्ञप्ता, ताः खलु वनमालाः नानामणिमयद्रुमलताकिसलयपल्लवसमाकुलाः षट् पदपरिभुज्यमान शोभमानसश्रीकाः प्रासादीयाः । यावत् प्रतिरूपाः
-
'तेसिण दाराणं उभओ पासे' इत्यादि ।
सूत्रार्थ - (तेसिणं दाराणं उभओ पासे दुहओ निसीहियाए सोलस २ वणमालाप रिवाडीओ पण्णत्ताओ) उन द्वारोंके वामदक्षिणापार्श्वभाग में एक २ उपवेशन स्थानमें १६-१६ वनमालाओंकी पंक्तिया कही गई हैं । ( ताओणं वणमालाओ णाणामणिमयदुमलय किसलयपल्लव समाउलाओ, छप्पयपरिभुज
' तेसिणं दारणं उभयो पासे इत्यादि ।
सूत्रार्थ - (तेसिणं दाराणं उभयो पासे दुहओ निसीहियाए सोलस २ वणमालापरवाडीओ पण्णत्ताओ ) ते हरवालमोना डासा भागां लागना हरे हरे! उपवेशन स्थानमां सोण सोण वनभाजाओ। वनयतीथेो हती. ( ताओ णं
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू.० ५८ सूर्याभविमानवर्णनम्
तेषां खलु द्वाराणमुभयोः पार्श्वयोःद्विधातो नैषेधिक्यां षोडश षोडशप्रकण्टकाः प्रज्ञप्ताः, ते खलु प्रकण्टकाः अर्धतृतीयानि योजनशतानि आयामविष्कम्भेण, पञ्चविंशतिं योजनशतं वाहल्येन, सर्ववज्रमयाः अच्छाः यावत् प्रतिरूपाः। तेषां खलु प्रकण्टकानामुपरि प्रत्येकं प्रत्येकं प्रासादावतंसकाः
सोहंतसस्सिरीयाओ पासाईयाओ जाव पडिरूवाओ) वे वनलताएं अनेक जाति के मणियोंसे बने हुए द्रुमों एवं लताओंके किसलयों-अभिनवपल्लवों एवं पल्लवों-सामान्यपत्रोंसे युक्त हैं भ्रमरों द्वारा ये आस्वाद्यमान हैं, बडी अच्छी सुहावनी ये लगती हैं. इसीसे इनकी शोभा निराली हैं तथा ये वनलताएं प्रासादीय, दर्शनीय, अभिरूप एवं प्रतिरूप हैं, । ( तेसिंणं दाराणं उभओ पासे दुहओ णिसीहियाए सोलस सोलस पगंठगा पण्णत्ता) उन द्वारोंके वाम पार्श्वभागमें एक २ उपवेशन स्थानमें १६ – १६ वेदिकारूप प्रकण्ठक हैं । (तेणं पगंठगा अड्ढाइज्जाई आयामविक्खभेणं पणवीसं जोयणसयं बाहल्लेणं सव्ववयरामया अच्छा जाव पडिरूवा) वे प्रकण्ठक अढाई सौ योजनके लम्बे और चौडे हैं तथा पिण्डभाव से ये २५०० योजन के हैं। ये सब सर्वथा वज्रमय हैं, निर्मल यावत् प्रतिरूप हैं । ( तेसिंणं पगंठगाणं उवरिं पत्तेयं पत्तेयं पासायवडेंसगा पन्नत्ता) उन प्रत्येक प्रकण्ठकोंके ऊपर श्रेष्ठ प्रासाद कहे
वणमालाओ णाणामणिमयदुमलयकिसलयपल्लवसमाउलाओ, छप्पयपरिभुज्जमाणसोहतसस्सिरीयाओ पासाइयाओ जाव पडिरूवाओ) ते वनसता। अनेन मशએથી બનેલા વૃક્ષો તેમજ લતાઓના કિસલય–નવી કુંપળે-તથા સામાન્ય પાંદડાઓથી યુક્ત છે. ભમરાઓ વડે તે આસ્વાદ્યમાન છે–એટલે કે ભમરાઓ તેની ઉપર બેસીને રસપાન કરી રહ્યા છે. તે ખૂબજ સેહામણી લાગી રહી છે. એથી એમની શોભા અદ્દભુત થઈ પડી છે. તેમજ તે વનલતાએ પ્રાસાદીય, દર્શનીય, मलि३५ मने प्रति३५ छे. (तेसि णं दाराणं उभयो पासे दुहओ गिसीहियाए सोलस सोलस पगंठगा पण्णत्ता) ते १२वासानी भी माना हरे हरे 64वेशन स्थानमा सोण से २१ ५४ छ. ( तेण पगंठगा अडढाइज्जाई जोयणाई आयामविक्खभेणं पणवीसं जोयणसयं बाहल्लेणं सव्व वयरामया अच्छा जाव पडिरूवा) ते ५ । मढीसा या ain भने ५ . तम પિંડભાવથી તે ૨૫૦૦ સો જન જેટલા છે. આ બધા સંપૂર્ણપણે વજાય છે, नि छे. यावत् प्रति३५ छ. (तेसि णं पगंठगाणं उवरिं पत्तेयं पत्तेयं पासायवडेसगापन्नत्ता) ते हरे हरे | 64२ श्रेष्ठ प्रासाही वाय छे. (ते णं पासाय
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६६
राजप्रश्नीयसूत्रे
प्रज्ञप्ताः, ते खलु प्रासादावपंसकाः अर्धतृतीयानि योजनशतानि ऊर्ध्वमुच्चत्वेन पञ्चविंशति योजनशतानि विष्कम्भेण, अभ्युद्गतोत्सृतप्रभासिता इव विविधमणिरत्नभक्तिचित्राः वातोद्भुत विजयवैजयन्तीपताकाच्छ्त्रातिच्छत्रकलिताः तुङ्गाः गगनतलमनु लिखच्छिखराः जालान्तररत्नाः पञ्जरोन्मीलिता इव, मणिकनकस्तूपिकाकाः विकसितशतपत्र पुण्डरीक तिलकरत्नार्धचन्द्र चित्राः नानामणिदामालङ्कृताः
गये हैं । ( तेणं पासायवडेंसगा अड्ढाइज्जाई जोयणसयाई उड्ढ उच्चत्तेण पणवीसं जोयणसयं विक्वं भेणं अन्भुग्गय मूसियपहसियाविव विविहमणिरयणभत्तिचित्ता वाउयविजयवेजयंतीप डागच्छत्ताइच्छत्तकलियातुंगा ) ये प्रासादावतंसक २५० योजन ऊँचे हैं, तथा २५०० योजनके विस्तारवाले हैं । इनके जो सामनेकी ओर सकल दिशाओंमें प्रबलरूपसे दीप्ति निकलती है उससे ऐसा प्रतीत होता है कि मानों ये सब उस दीप्तिसे वद्धसे हो गये हैं. अनेक प्रकारकी मणियों एवं रत्नोंकी रचना से ये सब बडे अम्युत प्रतीत होते हैं । तथा वायुसे कंपित जो विजयवैजयन्तीपताका और छत्रातिच्छत्र इन दोनोंसे ये अलंकृत है । २५० सौ योजन प्रमाण ऊँचाईसे युक्त होने के कारण ये बहुत ऊंचे है । ( गगणतलमणुलिहंत सिहरा, जालंतररयणपंजरुम्मिलियव्व. मणिकणगथूमियागा, वियसियसयपत्तपोंडरी यतिलगरयणद्धचंदचित्ता ) इसीलिये इनके शिखरों के अग्रभाग आकाशतलको स्पर्श किये हुए हैं | अतिशय चाकचिक्यसे युक्त होनेके कारण ये ऐसे प्रतीत होते हैं कि
वडेंसगा अड्ढाइज्जाई जोयणसयाई उड्ढं उच्चत्तेणं पणवीसं जोयणस्य विक्खभेणं अन्भुग्गयमूसिय पहसियाविव विविह मणिरयणभत्तिचित्ता वाउयविजयवेजयंती पडागच्छत्ताइच्छत्तकलिया तुंगा ) मा आसाहावत समे ( श्रेष्ठ प्रसाही ) २५० योजन भेटला ઊંચા છે તેમજ ૨૫૦૦ ચેાજન જેટલા વિસ્તારવાળા છે. એમનાથી જે સામેની તરફ, બધી દિશાઓમાં પ્રબળરૂપી દીપ્તિ નીકળે છે તેથી એમપ્રતીતિ થાય છે કે જાણે કે એએ બધા તે દીપ્તિથી જ બદ્ધ થઈ ગયા હેાય. ધણી જાતના મણીએ અને રત્નાની રચનાથી એ સવે ખૂબજ અન્નુન લાગે છે. તેમજ પવનમાં લહેરાતી વિજય વજયન્તી પતાકા તેમજ છત્રાતિચ્છત્રાથી ને અલંકૃત છે. ૨૫૦ સા योनन भेटली अयार्ध वाजा होवाथी ते मेऽहमभूम या छे. ( गगणतलमणुलिहंतसिहरा, जालंतररयणपंजरुम्मिलियव्व, मणिकणगथूभियागा, वियसियसयपत्तपोंडरीयतिलगरयणद्धचंदचित्ता ) मेथी सेभनी उपरनी टोयो आाशने स्पर्शी रही छे. અતિશય ચળકાટથી યુક્ત હાવા બદલ એએ એવા લાગે છે કે. જાણે હમણાં જ માંજરાથી બહાર કહાડવામાં આવ્યા છે. ચમક આ બધામાં એટલા માટે છે કે
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર ઃ ૦૧
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ५८ सूर्याभविमानवर्णनम्
३६७ अन्तर्बहिश्च श्लक्ष्णाः तपनीयवालुकाप्रस्तटाः सुखस्पर्शाः सश्रीकरूपाः प्रासादीयाः दर्शनीयाः यावद् दामानि ॥ सू० ५८ ॥
टीका-'तेसिणं दाराणं' इत्यादि-तेषां खलु द्वाराणामुभयोः पार्श्वयोः प्रत्येकं द्विधातः - द्विप्रकारायां नैषेधिक्याम् – उपवेशनस्थाने, षोडश षोडश मानों इसी समय ये पंजरसे बाहर निकाले गये हैं, चाकचिक्य (चमकाहट) इनमें इस कारणसे है कि इनकी जो गवाक्ष हैं । उनमें शोभाके निमित्त बीचमें वैडूर्यादिरत्न लगाये गये हैं । मणि एवं सुवर्ण इन दोनोंसे निर्मित हुई शिखरोंसे ये युक्त हैं। विकसित शतपत्र-कमल एवं पुण्डरीक-श्वेतकमल ये दानों अपनी प्रतिकृतिरूपसे इनमें वर्तमान है, तथा तिलकरत्न एवं अर्धचन्द्र इनके आकारोंसे ये अभ्युत बने हुए हैं, ( णाणामणिदामालंकिया अंतो बहिं च सहा, तवणिज्जवालुया पत्थडा, सुहफासा, सस्सिरीयरूवा, पासाईया दरिसणिज्जा जाव दामा) अनेक जातीयमणिमालाओंसे ये युक्त हैं, सुशोभित हैं. भीतर बाहर ये सब प्रासादावतंसक चिकने हैं. तपनीय सुवर्णकी बालुकाके प्रस्तटोंसे ये युक्त हैं. इनका स्पर्श सुखद हैं, शोभासहित आकारसे ये सब सम्पन्न हैं । चित्तको प्रसन्न करनेवाले हैं, दर्शनीय हैं, अभिरूप हैं प्रतिरूप हैं।
टीकार्थ-उन दोनोंके तरफ जो उपवेशन स्थान हैं, उनमें प्रत्येकमें १६-१६ वनमालाओंकी पंक्तियां हैं. इनमें जो वृक्ष एवं लताएं है वे सब આ બધામાં એટલા માટે છે કે એમના જે ગવાક્ષે છે તેમાં શોભા માટે વચ્ચે વચ્ચે વિડૂર્ય વગેરે રને ગૂંથવામાં આવ્યા છે. મણિ તેમજ સુવર્ણ આ બંનેથી બનેલા શિખરેથી એ યુક્ત છે વિકસિત-શતપત્ર-કમળ અને પુંડરીક–શ્વેતકમળ બને પોતાની પ્રતિકૃતિના રૂપમાં એઓમાં વિદ્યમાન છે તેમજ તિલકરત્ન અને અર્ધ यन्द्रन। २।४।थी म मया मसुत या छे. (णाणामणिदामालकिया अंतो वहिं च सण्हा, तवणिज्ज वालुया पत्थडा, सुहफासा सस्सिरीयरूव पासाईया दरीसणिज्जा जाव दामा) ७ तन मणियानी भाणासाथी समा युत ता, सुशामित ता. આ બધા સર્વશ્રેષ્ઠ પ્રાસાદો અંદર અને બહારથી ચીકણા (લીસા) હતા. તપનીય સેનાનીવાલુકા પ્રસ્તરોથી, એઓ યુક્ત હતા એમને સ્પર્શ સુખદ છે, એઓ સંવે શોભાયુક્ત આકારથી સંપન્ન છે ચિત્તને પ્રસન્ન કરનાર છે દર્શનીય છે. અભિરૂપ છે અને પ્રતિરૂપ છે.
ટકાથ-તે દરવાજાઓની બંને તરફ જે ઉપવેશન સ્થાનો છે તે-દરેકે દરેકમાં સોળ સેળ વનમાળાઓની પંક્તિઓ છે એમાં જે વૃક્ષો અને લતાઓ છે તે બધી ઘણું જાતના મણિઓથી બનેલા છે. એમના કિસલયો-કુંપળ-પલ
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६८
राजप्रश्नीयसूत्रे प्रत्येकं षोडशसंख्याः वनमालापरिपाट्यः अनुपदवक्ष्यमाणस्वरूपवनमालाश्रेणयः प्रज्ञप्ताः ताः खलु वनमालाः नानामणिमयमलताकिसलयपल्लवसमाकुला:नानामणिमयाः-अनेकजातीयमणिमयाः ये द्रूमलताकिसलयपल्लवाः तत्र द्रुमाःवृक्षा लताश्चेति द्रुमलतास्तासां ये किसलप-पल्लवाः-तत्र-किसलया-अभिनवपल्लवाः, पल्लवा-सामान्यपल्लवाश्च तैः समाकुलाः-युक्ताः, तथा-षट्पदपरिभुज्यमानशोभमानाः सश्रीकाः-पट्पदः भ्रमरैः परिभुज्यमानाः-आस्वाद्यमानाश्च ताः शोभमानाः विराजमानः अत एव ताश्च सश्रीकाः सुशोभासम्पन्नाः, तथाप्रासादीयाः, तथा-दर्शनीयाः, अभिरूपाः, प्रतिरूपाः, एषां व्याख्या पूर्व कृता।
तेषां खलु द्वाराणामुभयोः पार्श्वयोः प्रत्येकं द्विधात:-द्विविधायां नैषेधिक्यां प्रत्येकं षोडश षोडश प्रकण्टकाः-वेदिकारूपाः प्रज्ञप्ताः ते खलु प्रकण्ठकाः-अर्धतृतीयानि योजनशतानि आयामविष्कम्भेण सार्धशतद्वयसंख्य योजनप्रमाणदैयविस्तारयुक्ताः पञ्चविंशति योजनशत-पञ्चविंशत्यधिक योजन
अनेक जातीय मणियोंके बने हुए हैं, इनके किसलयों-कोंपलोंसे एवं पल्लवों से सामान्य पत्रोंसे-ये बनमालाएं युक्त हैं। इन वनल-ताओमें भ्रमरपंक्तियां घूम रही हैं अतः वनमालाएं उनके द्वारा आस्वाद्यमान हो रही है इनकी शोभा निराली होनेके कारण ये सब बडी सुहावनी प्रतीत होती हैं, देखने वालोंके मनको ये वरवश अपनी और आकृष्ट कर लेती हैं अतः ये प्रासादीय हैं, तथा देखने योग्य कारण ये दर्शनीय हैः और प्रतिरूप हैं । इन प्रासादादि पदोंकी व्पाख्या पहिलेकी जा चुकी है।
इन द्वारोंके वामपार्श्वभागमें जो उपवेशन स्थान है उनमें प्रत्येक में १६-१६ वेदिकारूप प्रकण्ठक हैं. ये प्रकण्ठक लंबाई चौडाई में २५० योजन के हैं, तथा पिण्डभाग से इनका विस्तार २५० सौ योजन का રાઓના ટોળેટોળા ઉડી રહ્યા છે. એથી આ બધી વનમાળાઓ તેમના વડે આ સ્વાદ્યમાન થઈ રહી છે. એમની શોભા અદ્દભુત હોવાથી આ બધી ખૂબ જ સેહામણું લાગી રહી છે. જેનારાઓના મનને તે એકદમ પોતાની તરફ આકૃષ્ટ કરી લે છે. એથી એઓ પ્રાસાદીય છે તેમજ જેવા યોગ્ય હવા બદલ દર્શનીય છે. અભિરૂપ છે અને પ્રતિરૂપ છે. આ પ્રાસાદાદિક વગેરે પદોની વ્યાખ્યા પહેલાં કરવામાં આવી છે. આ દરવાજાઓની ડાબી બાજુએ જે ઉપવેશન સ્થાને છે, તે દરેકે દરેકમાં સેળ સેળ વેદિકારૂપ પ્રકંઠકે છે. આ પ્રકંઠકો લંબાઈ તેમજ પહોળાઈમાં ૨૫૦ જન જેટલા છે. તેમજ પિંડભાવથી એમને
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્ર: ૦૧
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ०५७ सूर्याभविमानवर्णनम्
३६९
शतम् बाहल्येन - पिण्डभावेन, तथा ते सर्वे वज्रमयाः - सर्वात्मना वज्ररत्नमयाः अच्छा: यावत् - यावत्पदेन 'लक्ष्णाः श्लक्ष्णाः, घृष्टाः, मृष्टाः, नीरजसः, निर्मलाः, निष्पङ्काः, निष्कङ्कटच्छायाः सप्रभाः, समरीचयः सोद्योताः, प्रासादीयाः, दर्शनीयाः, अभिरूपाः' इत्येषां सग्रहो बोध्यः, तथा प्रतिरूपा ' एषां व्याख्या पूर्वं कृता ।
तेषां खलु प्रकण्टकानामुपरि प्रत्येकं प्रत्येकम् प्रासादावतंसकाः - प्रासादश्रेष्ठाः प्रज्ञप्ताः, ते खलु प्रासादावतंसकाः अर्धतृतीयानि योजनशतानि ऊर्ध्वमुच्चत्वेन - सार्धशतद्वयसंख्ययोजनप्रमाणोच्चतायुक्तोर्ध्वभागसमेताः, पञ्चविंशतिं योजनशतं विष्कम्भेण पञ्चविंशत्यधिक योजनशतप्रमाणविस्तारयुक्ताः तथा - अभ्युद्गतोच्छ्रितप्रभासिता - अभ्युद्गता अभिमुखतया सर्वतो निःसृता - उच्छ्रताप्रबलतया सकलदिक्षु प्रसृता च या प्रभा - दीप्तिःतया सिता - बद्धाः इव तिष्ठन्तीति । तथा - विविधमणिरत्नभक्तिचित्राः - अनेक जातीयमणिरत्न रचनाऽद्भुताः तथा वातोद्धूतविजयवैजन्तीपताकाच्छ्त्रातिच्छत्र कलिताः - वातेन वायुना उद्धृताःउत्कम्पिताः याः विजयवैजयन्तीपताका अभ्युदयसूचक वैयजयन्तीरूप - पताकाः, छत्रातिच्छत्राणि - उपर्युपरिस्थितच्छत्राणि चेत्युभयैः कलिताः - अलङ्कृतास्तथा, है। यहां यावत् पदसे 'श्लक्ष्णाः श्लक्ष्णाः, घृष्टाः, मृष्टाः, नीरजसः, निर्मलाः निष्कं कटच्छायाः सप्रभाः, समरीचयः, सोद्योताः, प्रासादीयाः दर्शनीयाः, अभिरूपा:, ' गृहीत हुए इस पाठकी तथा प्रतिरूप इसपदकी व्याख्या पहिले लिखी जा चुकी है. इन पीठविशेषरूप प्रकण्ठकोंके ऊपर जो १६१६ प्रासादावतंसक कहे गये हैं. उनकी लम्बाई चौडाईका प्रमाण सूत्रके अर्थके समय में ही प्रकट कर दी गई है । अभ्युदय सूचक जो वैजयन्तीरूप पताका होती है वह यहां विजय वैजयन्तीपताका शब्दसे कही गई है तथा
"
9
વિસ્તાર ૨૫૦ ચેાજન જેટલા છે આ બધા વાના બનેલા છે. સ્વચ્છતામાં આ બધા આકાશ તેમજ સ્ફટિક મણિ જેવા નિ ળ- અચ્છ-છે. અહીં ચાવતું પદ્મથી
(
ऋक्ष्णाः श्लक्ष्णाः धृष्टाः मृष्टाः, नीरजसः निर्मलाः, निष्कंकटच्छायाः, सप्रभाः, समरीचयः, सोद्योताः प्रासादीयाः, दर्शनीयाः, अभिरूपाः, पहा गृहीत थयां छे. मा પટ્ટાની વ્યાખ્યા પહેલા કરવામાં આવી છે. આ પીડવશેષ પ્રક`ફેાની ઉપર જ સેાળ સેાળ પ્રાસાદાવત સકે કહેવામાં આવ્યા છે તેમની લંબાઈ તેમજ પહેાળાઈની ખાખતમાં સૂત્રના અનુ` સ્પષ્ટીકરણ કરતાં જ બધી વિગત કહી છે. અભ્યુદયની સૂચક જે વૈજયંતીરૂપ ધજા હાય છે–તેના માટે અહીં વિજય ટ્વજયતી પતાકા
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७०
राजप्रश्नीयसूत्रे तथा --तुङ्गाः - उच्छ्रिताः अर्धतृतीययोजनशतप्रमाणोचतायुक्तत्वात् , अत एव गगनतलम्-आकाशमण्डलम् अनुलिखच्छिखराः - स्पृशदग्रभागाः, तथा-जालान्तररत्नपञ्जरोन्मीलिता इव-जालानि (गवाक्षाः) जालकानि तेषामन्तरेषु-मध्येषु विलक्षणशोभार्थानि यानि रत्नानि-वैडूर्यादीनि तानि सन्त्येषु ते जालान्तररत्नाः, सूत्रे लुप्तविभक्तिकं पदं प्राकृतत्वात् , तथा पञ्जरोन्मीलिता इव-पाराद उन्मीलिताः-सम्प्रत्येव निःसरिता इव अतिचाक्यचिक्ययुक्तत्वात् , अयं भावःयथा मञ्जूषायां स्थापितं किमपि वस्तु तत्क्षणनिस्सारितं सदभङ्गाङ्गच्छवित्वानितान्तं शोभते तथा तेऽपि प्रासादावतंसका इति । तथा-मणिकनकस्तूपिकाकाः - मणिसुवर्णोभयमयशिखरयुक्ताः, तथा-विकसितशतपत्रपुण्डरीकरत्नार्द्धचन्द्रचित्राः - विकसितानि - प्रफुल्लानि यानि शतपत्रपुण्डरीकाणि शतपत्राणि कमलानि, पुण्डरीकाणि श्वेतकमलानि चेत्युभयानि द्वारादौ शोभाथै प्रतिकृतित्वेन तिष्ठन्ति, तानि, तथा -- तिलकरत्नानि - मस्तकन्यस्तबिन्दुविशेषाः, भित्यादिषु तानि शोभाथै न्यस्यन्ते, तथा-अर्धचन्द्राः द्वारादौ शोभार्थमघछत्रोंके ऊपर जो और छत्र होते हैं वे छत्रातिच्छत्र शरसे कहे गये हैं। तथा 'जालान्तर रत्नपंजरोन्मीलिता इव' पदसे यह प्रकट किया गया है कि इन प्रत्येक प्रासादावतंसकोंकी गवाक्षों में विलक्षण शोभाके निमित्त वैडूर्य आदि रत्नखचित किये गये हैं, । इन रत्नोंकी चाकचिक्यसे युक्त हुए ये प्रासादावतंसक ऐसे ज्ञात होते हैं कि मानों ये अमी ही पंजरसे बाहर निकाले गये है। जैसेमंजुषामें रक्खी हुई कोई वस्तु अभङ्गाङ्गछविवाली बनी रहनेके कारण निकलने पर नवीन सी प्रतीत होती है-उसी प्रकारसे ये भी ऐसे ही प्रतीत होते है। तिलकरत्न मस्तकन्यस्तविन्दुविशेष-जो की शोभाके निमित्त भी-आदि पद रखे जाते हैं वहां पर रखे हुए हैं। तथा शोभाके निमित्त द्वार आदि શબ્દનો પ્રયોગ કરવામાં આવ્યો છે. અને છત્રેની ઉપર જે બીજા છત્ર હોય છે ते छत्रातिरछत्र ४२वाय छे. तेम०४ ‘जालान्तररत्नपंजरोन्मीलिता इव' ५४थी में વાત સ્પષ્ટ કરવામાં આવી છે કે આ દરેકે દરેક પ્રાસાદાવતંકના ગવક્ષેામાં અદ્દભુત શોભાની વૃદ્ધિ માટે વૈર્ય વગેરે રત્નો જડેલાં છે. આ રત્નોની ચમકથી આ બધા પ્રાસાદાવતંસક એવા લાગે છે કે જાણે હમણાં જ પાંજરાથી કહાડવામાં આવ્યા છે. જેમ પેટીમાં મૂકેલી કઈ વસ્તુ અભડછાડ, શેભા સંપન્ન રહેવાથી જ્યારે બહાર કાઢવામાં આવે છે ત્યારે નવી જેવી જ લાગે છે–તેમજ આ બધા પણ એવા જ લાગતા હતા. તિલકરત્નમસ્તકન્યસ્ત વિવિશેષ-કે જે શેભા માટે ભીંત વગેરે પર મૂકવામાં આવે ત્યાં મૂકેલા હતા તેમજ શેભા માટે દરવાજા વગેરે
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ० ५८ सूर्याभविमानवर्णनम्
३७१
भागविभक्तचन्द्राकारा न्यस्यन्ते, तैश्वित्राः - अद्भुताः, नानाकारविचित्रचित्र - चित्रणचमत्कृताः, तथा नानामणिदामालङ्कृताः - अनेकजातीयमणिमालाशोभिताः, अन्तर्बहिश्च - आभ्यन्तरे वा बाह्ये भागे - तदवच्छेदेन ते प्रासादावतंसकाः श्लक्ष्णाः- चिकणपुद्गलस्कन्धनिर्मिताः तथा तपनीय वालुकाप्रस्तटाः स्वर्णमयवालुकाप्रस्तरयुक्ताः, तथा - सुखस्पर्शाः - सुखद स्पर्शयुक्ताः, तथा - सश्रीकरूपाः - शोभा - युक्तकारसम्पन्नाः, प्रासादीयाः- दृश्यदर्शनकारिणां चित्तप्रसादकाः, दर्शनीया:अवलोकनीयाः, अभिरूपाः, इति प्राग्वत् यावद् दामानि -इत आरभ्य दामवर्णनपर्यन्तं बोध्यम्, तथा च प्रासादावतंसकानामान्तर्भूमि वर्णनम्, उपर्युल्लोक वर्णनम् सिंहासनवर्णनम्, तदुपरि विजयदृष्यवर्णनम् वज्राङ्कशवर्णनम्, मुक्ता दामवर्णनं च यथा यानविमानप्रकरणे कृतं तथाऽत्रापि बोध्यम् । एतत्सर्वं विंशतितमैकविंशतितमयोः सूत्रयोरवलोकनीयम् । तथा प्रकण्ठकानां पीठविशेपाणामुपरि ध्वजाः - पताकाः, छत्रातिच्छत्राणि - छत्रोपर्युपरिच्छत्राणि च यानविमानप्रकरणवद् अत्र वर्णनीयानि || सू० ५८ ॥
"
-
पर अर्द्धचद्रके आकार भी बने हुए हैं। 'जाव दाम' पदसे यहां यह सूचित किया गया है कि जैसा यानविमान के वर्णन प्रकरण में अन्तर्भमिका वर्णन, उपर्युल्लोकका वर्णन, सिंहासमका वर्णन इसके ऊपर विजयदुष्यका वर्णन, वज्राङ्खशका वर्णन, और मुक्तादानका वर्णन किया गया है उसी प्रकार से यहां पर भी इन सबका वर्णन करना चाहिये, यह सब वर्णन २० वें और २१ सूत्र में किया गया हैं । तथा प्रकण्ठकोंकी ध्वजाओंका पताकाओंका छत्रातिछत्रों का वर्णन भी यानविमानवर्णन प्रकरणकी तरहसे ही यहां जानना चाहिये || सू० ५८ ॥
५२ अर्द्ध यन्द्रना भारता 'जाव दाम' पहथी सही से बात सूचित કરવામાં આવી છે કે જેમ યાનવિમાનના વર્ણન પ્રકરણમાં અન્તભૂમિનુ વર્ણીન ઉપયુ લેાકનુ" વર્ણીન, સિંહાસનનુ વર્ણન, તેની ઉપર વિજય દુષ્યનું વર્ણન વાંકુશનું વર્ણન અને મુક્તાદામનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે તેમજ અહીં પણુ આ બધાનું વર્ણન સમજવું જોઈએ. આ બધું વર્ણન ૨૦ મા અને ૨૧ મા સૂત્રમાં કરવામાં આવ્યું છે તેમજ પ્રક'ઠેકાની ધ્વજાઓનુ` છત્રાતિછત્રાનું વર્ણન પ્રકરણની જેમજ અહીં જાણી લેવું જોઈએ. !! સૂ૦ ૫૮ ૫
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર ઃ ૦૧
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७२
__ राजप्रश्नीयसूत्रे मूलम् - तेसि णं दाराणं उभओ पासे सोलस सोलस तोरणा पण्णत्ता, णाणामणिमया णाणामणिमएसु खंभेसु उवनिविट्ठसन्निविट्टा जाव पउमहत्थगा। तेसि णं तोरणाणं पत्तेयं २ पुरओ दो दो सालभंजियाओ पण्णत्ताओ जहा हेट्ठा तहेव ! तेसि णं तोरणाणं पुरओ दो दो नागदंता पण्णत्ता जहा हेढा जाव दामा ।
तेसि णं तोरणाणं पुरओ दो दो हयसंघाडा गयसंघाडा नरसंघाडा किन्नरसंघाडा किंपुरिससंघाढा महोरगसंघाडा गधवसंघाडा उसभसंघाडा सव्वरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा, एवं पंतीओ वीहीओ मिहुणाई। तेसि णं तोरणाणं पुरओ दो दो पउमलयाओ णिच्चंकुसुमियाओ जाव सव्वरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा । तेसि णं तोरणाणं पुरओ दो दो दिसासोवस्थिया पण्णत्ता सव्वरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा । तेसि णं तोरणाणं पुरओ दो दो चंदण कलसा पण्णता, ते णं चंदण कलसा वरकमलपइट्टाणा तहेव । तेसि णं तोरणाणं पुरओ दो दो भिंगारा पण्णता, तेणं भिंगारा वरकमलपइहाणा जाव महया मत्तगयमुहागितिसमाणा पण्णत्ता समणाउसो ! । ।। सू० ५९ ।।
छाया-तेषां द्वाराण मुभयोः पाश्वयो षोडश षडश तोरणाः प्रज्ञप्ताः, नानामणिमयाः नानामणिमयेषु स्तम्भेषु उपनिविष्टसनिविष्टाः यावत् पद्मह
' तंसिणं दाराणं उभओ पासे इत्यादि ।
सूत्रार्थ-(तेमिणं दाराणं उभओ से सोलस सोलस तोरणा पण्णत्ता) इन द्वारोंके दक्षिणवाम पाश्वभागमें जो उपवेशनस्थान है उनमें १६ - १६
'तेसि ण दाराण उभयो पासे' इत्यादि ।
सूत्रार्थ-(तेसिंण दाराण भआ पास सोलस सोलस तोरणा पण्णाता) मा દરવાજાઓની જમણું ડાબી તરફ જ સ્વશન સ્થાને છે તે દરેકે દરેકમાં ભેળ
શ્રી રાજપ્રશ્રીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७३
सुबोधिनी टीका. सू. ५९ सूर्याभविमानवर्णनम् स्तकाः। तेषां खलु तोरणानां प्रत्येकं पुरतः द्वे द्वे शालमजिके प्रज्ञप्ते, यथा अधः तथैव । तेषां खलु तोरणानां पुरतो द्वौ द्वौ नागदन्तौ प्रज्ञप्तौ, यथाऽधः यावद् दामानि । तेषां खलु तोरणानां पुरतो द्वौ द्वौ हयसंघाटौ गजसंघाटौ नरसंघाटौ किन्नरसघाटौ किंपुरुषसंघाटौ महोरगसंघाटौ गन्धर्वसंघाटौ वृषभसंघाटौ सर्वरत्नमयौ आच्छौ यावत् प्रतिरूपौ, एवं पङ्कीः वीथीः मिथुने तोरण कहे गये हैं । ये सब तोरण (णाणामणिमया णाणामणिमएसु खंभेसु उपणिविट्ठसन्निविट्ठा जाव पउमहत्थगा) अनेक प्रकारके मणियोंके बने हुए हैं, तथा अनेकप्रकारके मणियोंके बने हुए स्तभों ऊपरके निश्चवरूपसे स्थित हैं, यावत् उत्पल हस्तक है । (तेसिंणं तोरणाणं पत्तेयं २ पुरओ दो दो सालभंजियाओ पण्णत्ताओ) इन तोरणोंमेंसे प्रत्येक तोरणके आगे दो दो शालभजिकाएं कही गई है। (जहा हेडा तहेव) जिस प्रकारका शालभंजिकाओंका वर्णन ५६ वें सूत्रमें किया गया है-उसी प्रकारका इनका वर्णन यहां पर भी जानना चाहिये- (तेसिणं तोरणाणं पुरओ दो दो नागदंता पण्णत्ता, ) जहा हेट्ठा जाव दामा) इन तोरणोंके आगे दो दो नागदन्त कहे गये है। जिस प्रकारका वर्णन इनका ५६ वे सूत्रमें किया गया है ऐसा ही वर्णन इनका यहां पर भी दाम पर्यन्त कहा गया । जानना चाहिये । (तेसिंणं तोरणाणं पुरओ दो दो हयसंधाडा, गयसंघाडा नरसंघाडा. किन्नरसघाडा किंपुरिससंघाडा, महोरगसंघाडा, गंधव्वसंघाडा, उसभसंघाडा, सव्वरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा) उन तोरणोंके आगे दो दो हयसंघाट-अश्वयुग्म, दो से तोवाम भाव्या छ. म तो२६ (णाणामणिमया, णाणामणिमएमु खंभेसु उवणिविद्वसन्निविद्वा जाव पउमहत्थगा) ५ ४२ना भएमाथी मताव વામાં આવ્યાં છે. તેમજ ઘણું પ્રકારના મણિઓથી બનેલા થાંભલાએની ઉપર निश्वत ३५था स्थित छ. यावत् ५स्त छे. (तेसिं गं पत्तंय २ पुरओ दो दो साल भंजियाओ पण्णत्ताओ) मा तारमाथी ४३ ६२४ तोशनी सामे मध्ये शास Afort (पूतजीमा) छे (जहा हेवा तहेव ) शाम nिtiनुपए न જેમ ૫૬માં સૂત્રમાં કરવામાં આવ્યું છે તેમજ અહીં પણ સમજવું જોઈએ. (तेसिं ण तोरणाणं पुरओ दो दो नागदता पण्णत्ता जहा हेवा जाव दामा ) मा તોરણોની સામે બબ્બે નાગદે તે છે ૫૬ માં સૂત્ર પ્રમાણે જ અહીં પણ બધું વર્ણન हम सुधी सभा मे (तेसिं ण तोरणाण पुरओ दो दो हयसघाडा, गयसंघाडा, नरसंघाडा, किन्नरसंघाडा. किंपुरिससघाडा, महोरगसंघाडा, गंधव्वसघाडा, उसमसघाडा, सम्वरयणामया अच्छाजाव पडिरूवा) ते तानी सामे मागे
શ્રી રાજપ્રશ્રીય સૂત્ર: ૦૧
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७४
राजप्रश्नीयसूत्रे तेषां खलु तोरणानां द्वे द्वे पद्मलते यावत् श्यामलतेनित्यं कुसुमिते यावत् सर्वरत्नमये पुरतः अच्छे यावत् प्रतिरूपे। तेषां खलु तोरणानां पुरतो द्वौ द्वौ दिक्सौवस्तिकौ प्रज्ञप्तौ सर्वरत्नमयौ अच्छौ यावत् प्रतिरूपौ । तेषां खलु तोरणानां पुरतो द्वौ द्वौ चन्दनकलशौ प्रज्ञप्तौ, ते खलु चन्दनकलशा गजसंघाट-हाथीका युग्म दो दो नग्युग्म, दो दो किन्नर युग्म दोदो किंपुरुष युग्म, दो दो महोरगयुग्म, दो दो गन्धर्वयुग्म, दो दो वृषभयुग्म हैं ये सब सर्वात्मना रत्नमय हैं, निर्मल हैं यावत् प्रतिरूप हैं (एवं पंतीओ, वीहीओ मिहुणाई) इसी प्रकारसे दो २ श्रेणियां हैं, दो दो वीथियां हैं और दो दो स्त्रीपुरुषके युग्म हैं । (तेसिणं तोरणाणं पुरओ दो दो पउमलयाओ जाव सामलयाओ,) तथा उन तोरणोंके आगे दो दो पद्मलताएं यावत् दो दो श्यामलताएं कही गई है । ( णिचं कुसुमियाओ जाव सव्वरयणामयाओ, अच्छा जाव पडिरूवा) ये सब लताएं नित्य कुसुमोंसे युक्त बनी रहती है। यावत्-सर्वथा रत्नमय कही गई हैं और बहुत ही निर्मल हैं, यावत् प्रतिरूप हैं (तेसिणं तोरणाणं पुरओ दो दो दिसा सोवत्थिया पण्णत्ता, सव्वरयणामया, अच्छा जाव पडिरूवा) उन तोरणोंके आगे दो दो दिक्सौबस्तिक कहे गये हैं ये सब भी सर्वात्मना रत्नमय हैं, निर्मल हैं यावत् प्रतिरूप है। (तेसिंणं तोरणाणं पुरओ दो दो चंदणकलसा पण्णता तेणं चंदणकलसा હયસંઘાટ–અશ્વયુગ્મ, બબ્બે કિનરયુગ્મ બબ્બે કિપુરૂષયુગ્મ મહોરગ યુગ્મ, બબ્બે ગન્ધર્વ યુગ્મ બળે વૃષભ યુગ્મ છે, આ બધાં સંપૂર્ણપણે રત્નમય છે, નિર્મળ छे, यावत् प्रति३५ छे. (एवं पत्तीओ वीहीओ, मिहुणाई) मा प्रमाणे १ मध्ये श्री छ, यो पाथि। भने ५.ये स्त्री पुरुषना युभ छ. (तेसिं गं तोरणाणं पुरओ दो दो पउमलयाओ, जाव सामलयाओ) तेम०४ मा तोरणानी सामे ये पताम्मे छ यावत् ५५मे श्यामसता छ. (णिचकुसुमियाओ जाव सव्वरयणामयाओ अच्छा जाव पडिरूवा ) मा ५धा सताया ॥ ०५वती मनी રહે છે. યાવત્ સર્વથા રત્નમય કહેવામાં આવી છે. અને તેઓ બહુ જ નિર્મળ छ यावत् प्रति३५ छ. ( तेसिं गं तोरणाणं पुरओ दो दो दिसा सोवत्थिया पणत्ता, सव्वरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा) 0 तानी सामे ७ सिौपस्ति। डेवाय ॐ. ा मां ५५ २त्नभय छ, नि छ. यावत् प्रति३५ छे. (तेसिं जं तोरणाणं पुरओ दो दो चंदणकलसा पण्णत्ता तेणं चंदणकलसा वरकमलपइटाणा
શ્રી રાજપ્રીય સૂત્ર : ૦૧
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७५
सुबोधिनी टीका. सू.० ५९ सूर्याभविमानवर्णनम् वरकमलप्रतिष्ठाना तथैव । तेषां खलु तोरणनां पुरतो द्वौ द्वौ भृङ्गारौ प्रज्ञप्तौ, ते खलु भृङ्गाराः वरकमलप्रतिष्ठाना यावत् महामत्तगजमुखाऽऽकृतिसमानाः प्रज्ञप्ताः श्रमणः आयुष्मन् ॥ सू० ५९ ॥
टीका-'तेसिणं दाराणं उभओ पासे' इत्यादि-तेषां-पूर्वोक्तानां खलु द्वाराणां प्रत्येकम्-एकैकस्य द्वारस्य उभयोः- द्वयोः पार्श्वयोरेकैकनषेधिकीसत्वेन या द्विप्रकारा नैषेधिकी उपवेशनस्थानरूपा तत्र षोडश षोडश तोरणाः प्रज्ञप्ताः ते कीदृशाः ? इत्यपेक्षायामाह-नानामणिमयाः अनेकजातीयमणिमयाः, तथानानामणिमयेषु स्तम्भेषु उपनिविष्टसन्निविष्ठा-उपनिविष्टाः-सामीप्येन स्थिताः, सम्यग् निश्चलतया निविष्टाः-स्थिताः यावत्-यावत्पदेन विविधमुक्तान्तरारूपो पचिता, विविधतारारूपोविचिताः, इहामृग-वृषभ-तुरग-नर-मकर-विहगवरकमलपइट्ठाणा तहेव तेसिंणं तोरणाणं पुरओ दो दो भिंगारा पण्णत्ता) उन तोरणोंके आगे दो दो चन्दन कलश कहे गये हैं । ये चन्दनकलश सुन्दरकमलोंके ऊपर प्रतिष्ठित हैं। इन तोरणोंके आगे दो दो भिंगार-भृङ्गार कहे गये हैं । ( तेणं भिंगारा वरकमलपइट्ठाणा) ये भृङ्गार सुन्दरकमलोंके ऊपर प्रतिष्ठत हैं । ( जाव महया मत्तगय मुहागिति समाणा पण्णत्ता समणाउसो) यावत् हे श्रमण ! आयुष्मन् ! ये भृङ्गार मत्तगजराजकी मुखाकृति जैसे हैं।
टीकार्थ-इन पूर्वोक्त द्वारोंमेंसे प्रत्येक द्वारके दक्षिणवामपार्श्व भागमें जो एक २ उपवेशनस्थान कहा गया है. उसमें १६-१६ तोरण कहे गये हैं। ये सब तोरण अनेक जातिय मणियोंके बने हुए तथा अनेक मणिमयस्तंभो के ऊपर ये निश्चलरूपसे निविष्ट है। यहां यावत् पदसे 'विविधमुक्तान्तरातहेव तेसिंणं तोरणाणं पुरओ दो दो भिंगारा पण्णत्ता) मा मा तारणीनी सामे બબ્બે ચંદન કળશે કહેવાય છે. આ ચંદન કળશે સુંદર કમળાની ઉપર મૂકવામાં આવ્યાં છે. આ તોરણોની સામે બબે ભિંગાર ભંગાર કહેવામાં આવ્યાં છે. (ते णं भिंगारा वरकमल पइट्ठाणा) मुंगा। सुं४२ मा ७५२ प्रतिष्ठित छे. (जाव मया मत्तगय मुहागिति समाणा पण्णत्ता समणाउओ) यावत् & श्रम હે આયુષ્મન ! આ ભંગારે મત્ત ગજરાજની મુખાકૃતિ જેવા છે.
ટીકા–પૂર્વોક્ત દરવાજાઓમાંથી દરેકે દરેક દરવાજાની જમણી તેમજ ડાબી તરફ જે એક એક ઉપવેશન સ્થાન છે તેમાં ભેળસેળ તોરણે અનેક જાતિય મણિએનાં બનેલાં છે. તેમજ અનેક મણિમય સ્તંભની ઉપર સ્થિર રૂપમાં ગોઠवेसi छ. मी यावत् ५६थी 'विविध मुक्तान्तरारूपोपचित्ता विविधतारारूपोपचित्ता'
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७६
राजप्रश्नीयसूत्रे व्यालक-किन्नर-रुरु-शरभ-चमर-कुअर-वनलता-पद्मलता-भक्तिचित्राः स्तम्भो गतवर-वेदिकापरिगताभिरामाः, विद्याधरयमल युगल यन्त्र युक्तइव अर्चिः सहस्रमालनीयाः रूपकमालनीयः रूपकसहस्रकलिताः भासमानाः बाभास्यमानाः चक्षुलोकनश्लेषाः सुखस्पर्शाः सश्रीकरूपाः घण्टावलिचलितमधुरमनोहरस्वराः शुभाः कान्ताः दर्शनीयाः निपुणोपचितदेदीप्यमानमणिरत्नघण्टाजालपरिक्षिप्ताः योजनशतसहस्रविस्तीर्णाः दिव्याः प्रासादीयाः दर्शनीयाः अभिरूपाः, प्रतिरूपाः, तेषां तोरणानामुपरि बहूनि च्छत्रातिच्छत्राणि, पताकातिपताकाः घण्टायुगलानि, नलिनहस्तका. उत्पलहस्तकाः, इत्येषां सङग्रहः, तथा-पद्महस्तकाः, एषां व्याख्या औपपातिकसूत्रे मत्कृतायां पीयूषवर्षिणीटीकायामवलोकनीया, विविधमुक्तान्तरेत्यादिपदानां व्याख्या-अत्रत्य त्रयोदशसूत्रतोबसेया। ___तेषां खलु तोरणानां प्रत्येकम्-एकैकस्य पुरतः-अग्रतः, द्वे द्वे शालभसिके प्रज्ञप्से. ताः कीदृश्यइत्यपेक्षायामाह-यथाऽध: सप्तपञ्चाशत्तमसूत्रे वर्णिताः, तथैव-तेनैव-प्रकारेणात्रापि वर्णनीयाः, तेषां खलु तोरणानां पुरतः द्वौ द्वौ रूपोपचित्ता विविध तारारूपोपचिता' से लेकर ' उत्पलहस्तकाः' तकके १३ वें सत्रोक्तपदोंका संग्रह हुआ है सो इन मुक्तान्तरादिपदोंकी तथा पद्महस्तक की टीका वहीं परकी गई है. तथा इनपदोंसे अतिरिक्त और जो पद इस पाठमें आये हैं उनपदोंकी टीका औपपातिक सूत्र पर जो पीयूषवर्षिणी टीका मेरे द्वारा लिखी गई है वहां परकी गई है सो वहांसे जानना चाहिये।
इसी प्रकार से उन तोरणों में से प्रत्येक तोरण के आगे दो २ शालभञ्जिकाएँ ( पुत्तलिकाएँ ) कही गई है - इन शालभंजिकाओं के विषय का वर्णन जैसा ५७ वें सूत्र में किया गया है. वैसा ही वर्णन यहां पर भी इनका करना चाहिये, तथा इन तोरणों के आगे जो दो था मांस उत्पलहस्तकाः' सुधीन। १३ मा सूत्रात पहोन। सड 22. छे. આ મુક્તાન્તર વગેરે પદોની તેમજ પદ્મહસ્તક પદોની ટીકા ત્યાં જ કરવામાં આવી છે. તથા આ પદે સિવાયના જે પદ આ પાઠમાં આવ્યાં છે તે બધાંની ટીકા મેં ઔપપાતિક સૂત્રની પીયૂષવર્ષિણી ટીકામાં કરી છે. તો સર્વ જિજ્ઞાસુઓ ત્યાંથી જાણી શકે છે.
આ પ્રમાણે તે તરણેમાંથી દરેકે દરેક તેરણની સામે બબ્બે શાલભંજિકા (પૂતળીઓ ) હોય છે આ શાલભંજિકાઓ વિષેનું વર્ણન પ૭ માં સૂત્રમાં કરવામાં આવેલ વર્ણન પ્રમાણે જ સમજવું જોઈએ તેમજ ખીંટીઓ ઉપર જે પાંચવર્ષોની
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. स्व. ५९ सूर्याभविमानवर्णनम्
३७७ नागदन्तौ प्रज्ञप्तौ, ते कीदृशा ? इत्यपेक्षायामाह-यथाऽधः येन प्रकारेण षट्चाशत्तमसूत्रेऽभिताः, तेन प्रकारेणात्रापि ग्राह्याः, तेषु नागदन्तेषु दामानि पञ्चवर्णानि सन्तीति तेऽपि तद्वद्वर्णनीया इत्याह-यावद्दामानि-दाम वर्णन पर्यन्तमत्र संग्राह्यम् तदर्थश्च ५६ षट्पञ्चाशत्तमसूत्रतो विज्ञेयः। तेषां खलु तोरणानां पुरतः द्वौ द्वौ हयसङ्घाटौ द्वौ द्वौ अश्वयुग्मे एवं नरकिन्नरकिंपुरुषमहोरगगन्धर्ववृषभसंघाटी वाच्यौ। कीदृशा एते संघाटा ? इत्याह-'सव्वरयणामया' इत्यादि, सर्वरत्नमयाः अच्छाः यावत्पदेन-सहा-श्लक्ष्णाः घृष्टाः, मृष्टाः नीरजसः, निर्मलाः, निष्पङ्काः, निष्कङ्कटच्छायाः, सप्रभाः, समरीचकाः, सोद्योताः, प्रासादीयाः, दर्शनीयाः अभिरूपाः इत्येषां सङ्ग्रहो बोध्यः. तथा एषां व्याख्यायां चतुर्दशसूत्र व्याख्यायां गता। एचम्-अनेन प्रकारेण द्वे द्वे पती-श्रेणी, तथा-द्वे द्वे वीथीके, यथा-द्वे द्वे मिथुने-स्त्रीपुंयुग्मे प्रज्ञप्ते । नागदन्त-खूटियां कही गई हैं उनका वर्णन ५६ वें सूत्रमें जैसा किया है, वैसा ही यहां पर भी जानना चाहिये. इन नागदन्तोंके ऊपर जो पांचवर्णों की मालाएं कही गई हैं। सो इनका भी कथन पहिले ५६ वे सूत्र में किया गया है, उसी तरहका वह यहां पर भी करना चाहिये यही बात यहां पर 'जाव दामा' इसपद द्वारा प्रकट किया गया है. तात्पर्य कहनेका यह है कि यह सब वर्णन ५६ वे सूत्रमें किया गया है. अतः वहांसे ही यह जानने योग्य है. बाकीके और सब पदोंका अर्थ मूलार्थके जैसा ही है 'सव्व रयणामया अच्छा जाव' में जो यह यावत् पद आया है उससे यह 'लक्ष्णाः, श्लक्ष्णाः, घृष्टाः, मृष्टाः, नीरजसः निर्मलाः, निष्पंकाः, निष्कंकटच्छाया, सप्रभाः, समरीचिकाः, सोद्याताः, प्रासादीयाः, दर्शनीयाः, अभिरूपाः' पाठ संगृहीत हुआ है। सो इस पाठके पदोंकी तथा प्रतिरूप इस पदकी व्याख्या चौदहवें सूत्रमें की जा चुकी हैं। 'दो दो पउमलयाओ માળાઓ કહેવાય છે. તેમનું વર્ણન પણ પ૬ માં સૂત્રમાં કરાએલા વર્ણન પ્રમાણે १४ महा ५५ समान . 'जाव दामा' ५६ 43 से वात २५४ ४२वामा આવી છે. તાત્પર્ય આ પ્રમાણે છે કે આ બધું વર્ણન ૫૬ માં સૂત્રમાં કરવામાં આવ્યું છે. તેથી બધી પાઠકેએ ત્યાંથી જ જાણી લેવું જોઈએ. બાકી રહેલા બધા पहीनो अर्थ भूदा प्रभारी २४ समवेi. 'सव्वरयणामया अच्छा जाव' मा रे यावत् ५६ छे तथा मा 'लक्ष्णाः, श्लक्ष्णाः, घृष्टाः, मृष्टाः, नीरजसः, निर्मलाः, निष्पकाः, निष्ककटच्छायाः, सप्रभाः, समरीचकाः, सोद्योताः, प्रासादीयाः, दर्शनीयाः, अमिरूपाः' ५४ स अडीत थये। छ. मा पाईन। योनी तमन 'प्रतिरूप' ५४नी व्याच्या १४ मां सूत्रमा ४२वामा मापीछे. 'दो दो पउमलयाओ जाव' मां
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७८
राजप्रश्नीयसूत्रे तेषां खलु तोरणानां पुरतो द्वे द्वे पद्मलते यावत्-यावत्पदेन नागलते अशोकलते चम्पकलते बनलते आम्लते वासन्तिकलते अतिमुक्तकलते, कुन्दलते, इत्येषां पदानां सङ्ग्रहो बोध्यः, तथा-श्यामलते प्रत्येकं ते कीदृश्यौ ? इत्यपेक्षायामाह-नित्यं-सदा कुसुमिताः पुष्पिताः, 'जाव' यावत्, यावत्पदेन -नित्यं मयूरिते नित्यं पल्लविते, नित्यं स्तबकिते नित्यं गुच्छिते नित्यं गुल्मिते, नित्यं यमलिते, नित्यं युगलिते नित्यं विनमिते, नित्यं प्रणमिते, सुविभक्तप्रतिमञ्जर्यवतंसकधरे, नित्यं कुसुमित-मयूरित-पल्लवित-स्तबकितगुच्छित गुल्मित-यमलित-युगलित-विनमित-प्रणमित-सुविभक्तप्रतिमञ्जयवतंसकधरे, सम्पिण्डितदृप्तभ्रमरमधुकरीप्रकरपरिलीयमानमत्तषटपदकुषुमासवलोलमधुरगुमगुमायमानगुञ्जद्देशभागे, इति पदानां सङ्ग्रहस्तदर्थश्च औपपातिकसूत्रतो ज्ञेयः। तथा - सर्वरत्नमये- सर्वात्मना रत्नमयौ, अच्छे यावत् – यावत्पदेनलक्ष्णादि पदानां सङ्ग्रहो बोध्यः, तथा-प्रतिरूपे, एषां व्याख्या पूर्व कृता।
जाव' में जो यह यावत्पद आया है- उससे 'नागलते, अशोकलते चम्पकलते, आम्रकलते, वनलते, वासन्तिकलते, अतिमुक्तकलते, कुन्दलते' इन पदोंका संग्रह हुआ है. 'णिचंकुस मियाओ जाव' में जो यावत्पद आया है, उससे नित्यं मयूरिते, नित्यं पल्लविते, नित्यं स्तबकिते, नित्यं विनमिते, नित्यं प्रणमिते, सुविभक्तप्रतिमञ्जयवतसकधरे, नित्यं कुसुमित - मयूस्तिपल्लवित-गुच्छित-गुल्मित-यमलित-युगलित विनमित-प्रणमित-सुविभक्तप्रतिमञ्जयवतंसकधरे, सम्पिण्डितदृप्तभ्रमरमधुकरी प्रकरपरिलीयमानमत्तषट्पदकुसुमालोलमधुरगुमगुमायमानगुंजदेशभागे' इनपदोंका संग्रह हुआ है. इनपदोंका अर्थ
औपपातिक सूत्रकी टीकासे जानना चाहिये तथा 'अच्छ जाव' यह पूर्वोक्त यावत् ५६ छ. तथा 'नागलते, अशोकलते, चम्पकलते, आम्रलते, वनलते, वासन्तिकलते, अतिमुक्तकलते, कुन्तकलते' ५। पानी सब छ. 'नित्यं मयूरिते, नित्यं पल्लविते, नित्यं स्तबकिते, नित्यं विनमिते. नित्यं प्रणमिते, सुविभक्तप्रतिमञ्ज यवत धरे, णित्य कुसुमित-मयूरित-पल्लवित-स्तबकित-गुच्छित-गुल्मित यमलित युगलित विनमित-प्रणमित-सुविभक्तमय॑वतसकधरे, सम्पिण्डित दृप्त. भ्रमर मधुकरी प्रकर परिलीयमानमत्तषट्पदकुसुमासवलोलमधुरगुमगुमायमान गुंजदेशभागे' मा पहने। સંગ્રહ થયો છે. આ પદોનો અર્થ ઓપપાતિક સૂત્રની ટીકામાંથી પણ જાણી લેવો नये. तेम ‘अच्छजाव' ही यावत् ५४थी पूxिt १६ वगेरे पानी
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू० ५९ सूर्याभविमानवर्णनम्
३७९ तेषां खलु तोरणानां पुरतः द्वौ द्वौ दिक्सौवस्तिको प्रज्ञप्तौ। तौ सर्वरत्नमयौ अच्छौ, यावत्पदेन अत्रैव सूत्रे पूर्वसङ्ग्रहीतानि पदानि बोध्यानि, तथा-प्रतिरूपौ, व्याख्याऽमीषां प्राग्वत् । तेषां खलु तोरणानां पुरतः द्वे द्वे चन्दनकलशौचन्दनघटौ प्रज्ञप्तौ, ते खलु चन्दनकलशाः वरकमलप्रतिष्ठानाःसुन्दरकमलोपरिस्थिताः, तथैव-षट्पञ्चाशत्तमसूत्रोक्तवदेव विज्ञेयाः।
तेषां खलु तोरणानां पुरतः द्वे द्वे भृङ्गारौ - सुवर्णमयजलपात्रविशेषौ 'झारी' (इति भाषाप्रसिद्धौ, प्रज्ञप्तौ) ते खलु भृङ्गाराः वरकमलप्रतिष्ठानाःउत्तमकमलोपरिस्थिता यावत्पदेन षट्पञ्चाशत्तमसूत्रोक्तानां 'सुरभिवरवारिपूर्णाः ' इत्यादि कलशविशेषणपदानां सङ्ग्रहो बोध्यः, व्याख्या चैषां तत एव बोध्या। तथा-महामत्तगजमुखाकृतिसमानाः-मत्तगजराजमुखाकाराः प्रज्ञप्ताः, हे श्रमण ! हे आयुष्यन् ! इति ॥ सू० ५९ ॥
मूलम् -तेसि णं तोरणाणं पुरओ दो दो आयसा । पण्णत्ता । तेसि णं आयंसाणं इमेयारूवे वण्णावासे पण्णत्ते, तं जहा-तवणिज्जमया-पगंठगा, वेरुलियमया थंभया, वइरामया दो वारंगा, नाणामणिमया वलक्खा अंकमया मंडला, अणुग्घसियनिम्मलाए छायाए समणुबद्धा, चदमंडलपडिणिश्लक्ष्णादि पदोंकी व्याख्या पूर्वमें की जा चुकी हैं. चन्दनकलश सुन्दर कलशोंके ऊपर उसी तरहसे स्थित हैं, ऐसा जो कहा गया है सो यहां इस ' तथैव' पदसे ५६ वें सूत्रमें कहा गया इस विषय संबंधीवर्णन ग्रहण करना चाहिये. 'भंगार शद्धका अर्थ भाषाप्रसिद्ध झारी है 'वरकमलपइट्ठाणा जाव' में जो वह यावत्पद आया है उससे ५६ वें सूत्रमें कहे गये ‘सुरभिवरवारिपूर्णाः ' इत्यादि कलश विशेषणोंका संग्रह हुआ है इनपदोंकी व्याख्या उसी सूत्रमें की गई है ॥ सू० ५९ ॥ સંગ્રહ થયો છે. આ બધા પદોની વ્યાખ્યા પહેલાં કરવામાં આવી છે. ચન્દન કલશ સુંદર કલશાની ઉપર તેવી જ રીતે ગોઠવેલા છે. આમ જે કહેવામાં આવ્યું छे, तेथी महा 'तथैव' ५६थी ५६ मा सूत्रना मा विषय समधी व ननु
हए। सम य . 'भृगार' शहना म आश थाय छे. 'वरकलमपइ. ट्ठाणा जाव' म २ यावत् ५६ माव छ तथा ५६ भां सूत्रमा मातi 'सुरभिवरवारिपूर्णाः ' वगैरे सशाना विशेषणेनु १९९५ ४२वामा सा-यु. छ. ॥ સર્વ પદોની વ્યાખ્યા તે સૂત્રમાં જ કરવામાં આવી છે. આ સૂ૦ ૫૯ !
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર: ૦૧
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयसूत्रे गासा, महया महया अद्धकायसमाणा पण्णत्ता समणाउसो ! तेसि णं तोरणाणं पुरओ दो दो वइरनाभ थाला पण्णत्ता, अच्छ तिच्छडियसालि तं दुलणहसंदिट्ठपडिपुण्णा इव चिट्ठति सव्वजंबूणयमया जाव पडिरूवा महया महया रहचक्कवालसमाणा पण्णत्ता समणाउसो !।
तेसि णं तोरणाणं पुरओ दो दो पाईओ पण्णत्ताओ, ताओ णं पाईओ अच्छेदगपरीहत्थाओ णाणामणिपंचवण्णस्स फलहरियगस्स बहुपडिपुरणाओ विव चिट्ठति, सव्वरयणामईओ अच्छाओ जाव पडिरूवाजी महया महया गोकलिंजरचकसमाणीओ पण्णताओ समणाउसो !। तेसि णं तोरणाणं पुरओ दो दो सुपइट्ठा पण्णत्ता, णाणाविहपसाहणसंडविरइया इव चिट्ठति सव्वरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा। तेसि णं तोरणाणं पुरओ दो दो मणोगुलियाओ। पण्णत्ताओ तासुणं मणोगुलियासु बहवे सुवण्ण-रुप्पमया फलगा पण्णत्ता । तेसु णं मुवण्णरुप्पमएसु-फलगेसु बहवे वयरामया नागदंतया पण्णत्ता । तेसुणं वयरामएसु णागदंतएसु बहवे वयरामया सिकगा पण्णत्ता । तेसु णं बयरामएसु सिकगेसु किण्हसुत्तसिकगवत्थिया नीलसुत्तसिक्कगवत्थिया लोहियसुत्तसिकगवस्थिया हालिहसुत्तसिकगवत्थियासुक्कलमुत्तसिक्कगवत्थिया बहवे वायकरगा पण्णत्ता सव्ववेरुलियमया अच्छा जाव पडिरूवा ।
तेसि णं तोरणाणं पुरओ दो दो चित्ता, रयण करडगा पण्णत्ता से जहा णामए रन्नो चाउरंतचक्कवट्टिस्स चित्ते रयणकरंडए वेरुलियमणिफलिहपडलपच्चोयडे साए पहाए ते पएसे सवओ समंता ओभासइ उजोवेइ तावेइ पभा
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ६० सूर्याभविमानवर्णनम्
३८१
सेइ । एवमेव तेऽवि चित्ता रयणकरंडगा साए पभाए ते पसे सव्वओ समंता ओभासंति उज्जोवेंति तवेंति पभासेंति । तेसि णं तोरणाणं पुरओ दो दो हयकंठा गयकंठा 1 नरकंठा किंनरकंठा किंपुरिसकंठा महोरगकंठा गंधव्वकंठा उसभकंठा सव्वरयणा मया अच्छा जाव पडिरुवा । तेसु णं हयकंठएसु जाव उसभकंठएसु दो दो पुष्पचंगेरीओ मल्लचंगेरीओ चुण्णचंगेरीओ गंधचंगेरीओ वत्थचंगेरीओ आभरणचंगेरीओ सिद्धत्थचंगेरीओ लोमहत्थचंगेरीओ पण्णत्ताओ, सव्वरयणामयाओ अच्छाओ जाव पडिरूवाओ । तासुणं पुप्फचंगेरियासु लोमहत्थचंगेरियासु दो दो पुप्फपडलगाई जाव लोमहत्थपडलगाई सव्वरयणामयाइं अच्छाई जाव पडिरुवाई | तेसि णं तोरणाणं पुरओ दो दो सीहासणा पण्णत्ता । तेसिणं सीहासणाणं वण्णओ जाव दामा । तेसि णं तोरणाणं पुरओ दो दो रुपमया छत्ता पण्णत्ता । ते णं छत्ता वेरुलियविमलदंडा जंबूणयकन्निया बइरसंधी मुत्ताजालपरिगया अट्टसहस्सवरकंचणसलागा दद्दर मलयय सुगंधिसव्वोउयसुरभि सीयलच्छाया मंगलभत्तिचित्ता चंदागारोवमा । तेसि णं तोरणाणं पुरओ दो दो चामराओ पण्णताओ, ताओ णं चामराओ चंदप्पभवेरुलियवयर नाणामणि रयण खचियचित्तदंडाओ सुहुम रययदीहबालाओ संखंककुंद दगरययमय महिय फेणपुंजसंनिगासाओ सव्वरयणामयाओ अच्छाओ जाव पडिरूवाओ । तेसि णं तोरणाणं पुरओ दो दो तेलसमुग्गाको समुग्गा पत्तसमुग्गा चोयगसमुग्गा तगरसमुग्गा एलासमुग्गा हरियालसमुग्गा हिंगुलयसमुग्गा
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર ઃ ૦૧
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८२
राजप्रश्नीयसूत्रे मणोसिलासमुग्गा अंजणसमुग्गा सव्वरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा ॥ सू० ६० ॥
छाया-तेषां खलु तोरणानां पुरतो द्वौ द्वौ आदी प्रज्ञप्तौ तेषामादर्शानामयमेतदूपो वर्णावासःप्रज्ञप्तः, तद्यथा - तपनीयमयाः प्रकष्ठकाः, वैडूर्यमयाः स्तम्भकाः, वज्रमयानि द्वाराङ्गाणि नानामणिमयानि वलाक्षाणि अङ्कमयानि मण्डलानि अनवधर्षित निर्मलया छायया समनुबद्धाः चन्द्रमण्डलप्रतिनिकाशाः महान्तः महान्तः अर्द्धकायसमानाः प्रज्ञप्ताः श्रमणाऽऽयुष्मन् ! । तेषां खलु
'तेसिणं तोरणाणं पुरओ' इत्यादि ।
सूत्रार्थ-(तेसिंणं तोरणाणं पुरओ दो दो आयसा पण्णत्ता) उन तोरणों के आगे दो दो दर्पणकहे गये हैं, तेसिणं आयंसाणं इमेयारूवे वण्णावासे पण्णत्ते) उन आदर्शोका इस प्रकारसे यह वर्णन कहा गया है. (तं जहा ) जैसे-(तवणिजमया पगंठगा, वेरुलियमया थंभगा, वइरामया दोवारगा, नानामणिमया वलक्खा अंकमया मंडला) इन आदर्शोंकी जो पीठ है, वह तपनीयमय है. अर्थात् जिस स्थान पर ये रखे हुए हैं वह स्थान सुवर्णका बना हुआ है. इनके स्तंभ वैडूर्यमणिके बने हुए हैं, इन द्वारके अवयव भी वैडूर्यमणिके बने हुए हैं, नानामणियोंके इनके कण्ठाभरण कंठके अलंकार विशेष बने हुए है, अंकरत्नके इनके मंडल बने हुए हैं, (अणुग्धसिय निम्मलाए छायाए समणुबद्धा, चंदमंडल पडिणिगासा, महया महया अद्धकायसमाणा पण्णत्ता समणाउसो ) ये दर्पण घर्षण किये विना ही स्वभावतः
'तेसिं गं तोरणाणं पुरओ' इत्यादि ।
सूत्रायः -- (तेसिं ण तोरणाणं पुरओ दो दो आयसा पण्णत्ता) ते ६२ ४२४ तोरनी सामे पण । ( मरीसामी) ४डेवाय छ. (तेसि ण आयंसाणं इमेयारूवे वण्णावासे पण्णत्ते) ते ४५ जानु पनि म मा प्रमाणे ४२वामा भावे छे. ( त जहा) म ( तवणिज्जमया पगंठगा, वेरुलियमया थंभगा, वइरामया दोवारगा, नानामणिमया वलक्खा अंकमया मंडला ) । ४५ना २ थी। છે તે તપનીય મય છે, એટલે કે જે સ્થાને ઉપર તે મૂકેલા છે તે સ્થાને સુવર્ણના બનેલા છે. તેના થાંભલાઓ વિરૃર્ય મણિના બનેલા છે. તેના દ્વારના અવયવો પણ વિરૃર્યમણિના બનેલા છે. અનેક મણિઓના તેમના કંઠાભરણ विशेष मनेा छ, तमना भयो ७२त्नना पनेसा छे. (अणुग्घसिय निम्मलाए
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ६० सूर्याभविमानवर्णनम्
३८३ तोरणानां पुरतो द्वे द्वे वज्रनाभस्थाले प्रज्ञप्ते तानि खलु अच्छत्रिच्छटितशालितण्डुलनखसंदष्ट प्रतिपूर्णानि इव तिष्ठन्ति । सर्वनाजम्बूनदमयानि यावत् प्रतिरूपाणि महान्ति महान्ति रथचक्रवालसमानानि प्रज्ञप्तानि श्रमणाऽऽयुप्मन् ! । तेषां खलु तोरणानां पुरतो द्वे द्वे पायौ प्रज्ञप्ते, ता, खलु पाव्यः अच्छो दकपरिहस्ताः नानामणिपञ्चवर्णैः फलहरितकैः बहुप्रतिपूर्णा इव तिष्ठन्ति, सर्वअपनी निर्मलप्रभा से संयुक्त है. तथा-वृत्त उज्ज्वल होने से चन्द्रमण्डल के जैसे हैं । बहत बडे हैं । अतः हे श्रमण आयुष्मन् । आधे शरीर के बराबर कहे गहे हैं. (तेसि ण तोरणाणं पुरओ दो दो वइरनाम थाला पण्णत्ता, अच्छतिच्छडियसालितंदुलणहसंदिपडिपुण्णा इव चिट्ठति) इन तोरणों में से प्रत्येक तोरण के आगे दो दो वज्रनाभ स्थाल-जिसका मध्यभाग वज्ररत्न से जटित हैं ऐसे थालपात्र विशेष-कहे गये हैं ये सब वज्रनाभ स्थाल निर्मल-स्वच्छ ऐसे तीन बार छोटे गये-शोधे गये-शालितण्डुलों से प्रतिपूर्ण हुए हैं, पात्र की तरह से हैं (सव्वजंबूणयमया, जाव पडिरूवा, महया महया रहचकवालसमाणा पण्णत्ता समणाउसो) ये श्रमण ! आयुष्मन् ! ये सब वज्रनाभ स्थाल सर्वथा जम्बूनद नामक स्वर्ण विशेष के बने हुए हैं । यावत् प्रतिरूप हैं तथा बहुत बड़े हैं और जैसा गोल गोल रथ का चक्र होता है ऐसे कहे गये हैं । (तेसि ण तोरणाणं पुरओ दो दो पाईओ पण्णत्ताओ) इन तोरणों के आगे दो दो छोटे २ पात्र कहे गये हैं । (अच्छोदगपरिहत्थाओ णाणामणिपंचण्णस्स फलहरियगस्स बहुपडिपुण्णाओ विव चिट्ठति) छायाए समणुबद्धा, चदमंडलपडिणिगासा, महया महया अद्धकायसमाणा पण्णत्ता समणाउसो) ६५ घसायेai i छताये स्वालाविर शत निर्भ પ્રભાથી યુક્ત રહે છે તેમજ વૃત્ત ઉજજવળ હવા બદલ ચંદ્ર મંડળ જેવાં લાગે છે. તે બહુ જ વિશાળ છે તેથી હે શ્રમણ આયુષ્મન ! તેઓ અર્ધા શરીરની रेटा वाय छे. (तेसिं गं तोरणाणं पुरओ दो दो वइरनाभ थाला पण्णत्ता, अच्छतिच्छडियसालित दुलणहसंदिद्वपडिपुण्णा इव चिटुंति ) मा तामाथी हरे દરેક તારણોની સામે બબ્બે વજીનાભસ્થાલ-કે જેમને મધ્યભાગ વજરત્ન જડિત છે એવા થાલ–પાત્ર વિશેષ કહેવાય છે. આ સર્વે વજનાભ સ્થાલો નિર્મળ– સ્વચ્છ ત્રણ વાર ખાંડીને સાફ કરેલા શાલિ તંડુલેથી ભરેલા છે. અને પાત્રની
म छे. (सव्व जंबूणयमया, जाव पडिरूबा, महया महया रहचक्कवाल समाणा पण्णत्ता समणाउसो)श्रम ! सायुज्मन् ! । मघा नाम स्थान सर्वाત્મના જબૂનદ નામક સુવર્ણ વિશેષના બનેલા છે. યાવત્ પ્રતિરૂપ છે તેમજ मडुन विश छ भने २थयनी वा गोण माति वा ४४वाय छे. (तेसिं ण तोरणाणं पुरओ दो दो पाइओ पण्णत्ताओ) मा मातोशनी सामे पाये
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર: ૦૧
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयसूत्रे रत्नमय्यः अच्छा यावत् प्रतिरूपाः महत्यो महत्यो गोकलिअचक्रसमानाः प्रज्ञाप्ताः श्रमणाऽऽयुष्मन् ! तेषां खलु तोरणानां पुरतो द्वौ द्वौ सुप्रतिष्ठको प्रज्ञप्तौ, ते खलु नानाविधप्रसाधनभाण्डविराजिता इव तिष्ठन्ति । सर्वरत्नमयाः अच्छाः यावत् प्रतिरूपाः । तेषां खलु तोरणानां पुरतो द्वे द्वे मनोगु
ये छोटे २ पात्र निर्मलजल से पहिपूर्ण हैं अतः पांच प्रकार के अनेकविध मणि जिसमें लगे हुए हैं ऐसे हरितवर्णवाले फलों से ये बहुत सुन्दर ढंग से भरे हुए न हों मानों ऐसे मालूम पड़ते हैं । (सव्वरयणामइओ अच्छाओ) जाव पडिरूवाओ महया महया, गोकलिंजरचक्कसमाणीओ पण्णत्ताओ) ये सब छोटे २ पात्र सर्वथा रत्नमय हैं, निमल हैं, यावत् प्रतिरूप हैं, पृथुल (बडा) हैं अतएव हे श्रमण आयुष्मन् ! गाय को चारा जिसमें रखते हैं ऐसे वंश निर्मित टोकरी के समान ये आकार में गोल गोल कहे गये हैं । (तेसिं णं तोरणाणं पुरओ दो दो सुपइट्ठा पण्णत्ता) इन तोरणो के आगे दो दो सुप्रष्ठिक पात्र विशेष कहे गये हैं । (णाणाविह पसाहणभंड विरइया, इव चिट्ठति) ये सुप्रतिष्ठक नाना प्रकार के प्रसाधनों के साधनभूत् सर्वोषधि आदि-उपकरण वाले पात्रों से भरे हुए जैसे प्रतीत होते हैं । (सव्वरयणा मया अच्छा जाव पडिरूवा) ये सब सर्वथा रत्नमय हैं, निर्मल हैं यावत् प्रतिरूप हैं । (तेसि णं तोरणाणं पुरओ दो दो मणोगुलियाओ, पण्णत्ताओ)
नाना पात्र ४डेवाय छे. ( अच्छोदगपरिहत्थाओ, णाणामणि पंचवण्णस्स फलहयगस्स बहुपडिपुण्णाओ विव चिटुंति ) ! नाना नाना पात्रो नि ४थी પરિપૂર્ણ છે, એથી પાંચ જાતના અનેકવિધ મણિ જટિત હોવાથી આ બધા पात्र रित efil सुहर थी मा य तेम हेमाय छे. (सव्वरयणामईओ अच्छाओ जाव पडिरूवाओ महया महया गोकलिंजर चक्कसमाणीओ पण्णताओ) मा मा नाना पात्र सवथा २त्नमय छ, नि छ, यावत् प्रति३५ છે, પૃથુલ છે એથી જ હે શ્રમણ આયુશ્મન ! ગાયોને ચાર જેમાં મૂકવામાં मा छे तेवा qiसना टपमा २ ५ भातिवाणा वाय छे. (तेसिं णं तोरणाणं पुरओ दो दो सुपइट्ठा पण्णत्ता) 1 तणनी सामे मामे सुप्रतिष्ठ४ ४वाय छ (णाणाविह पसाहणमंडविरइया, इव चिटुंति ) मे सुप्रतिછકે નાના પ્રકારના પ્રસાધનાના સાધનભૂત સર્વોષધિ વગેરે ઉપકરણ વાળા पात्रोथी अरेवानी भागे छे. ( सव्वरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा ) मा मधा सामना २त्नमय छ, निम छ यावत् प्रति३५ छ. ( तेसिं गं तोर
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू.० ६० सूर्याभविमानवर्णनम्
३८५ लिके प्रज्ञप्ते । तासु खलु मनोगुलिकासु बहूनि सुवर्ण-रूप्यमयानि फलकानि प्रज्ञप्तानि, तेषु खलु सुवर्णरूप्ययेषु फलकेषु बहवो वज्रमया नागदन्तकाः प्रज्ञप्ताः । तेषु खलु वज्रमयेषु नागदन्तकेषु बहूनि वज्रमयानि शिक्यकानि प्रज्ञप्तानि । तेषु खलु वज्रमयेषु शिक्य केषु कृण्णसूत्रशिक्यकावस्थिताः नीलसूत्रशिक्यकावस्थिताः लोहितसूत्रशिक्यकावस्थिताः हारिद्रसूत्रशिक्यकावस्थिताः शुक्लसूत्रशिक्यकावस्थिताः बहवो वातकरकाः प्रज्ञप्ता, : सर्ववैडूर्यमयाः अच्छाः यावत् प्रतिरूपाः तेषां खलु तोरणानां पुरता द्वौ द्वौ चित्रौ उन तोरणों के आगे दो दो मनोगुलिक-आसन विशेष-कहे गये हैं । ( तासु णं मणोगुलियासु बहवे सुवण्णरूपमया फलगा पण्णत्ता) उन मनो गुलिकाओं पर अनेक सुवर्ण एवं चांदी के बने हुए पाटला कहे गये हैं ( तेसु णं सुवण्णरूपमएसु फलगेसु बहवे वयरामया नागदंतया पणत्ता) उन सुवर्ण एवं चांदी के बने हुए पाटलाओं में अनेक वज्ररत्न की कीले लगी हुई कही गई है । ( तेसु णं वइरामएसु णागदंतए बहवे वयरामय सिकगा पण्णत्ता ) उन वज्रमय कीलों के उपर अनेक बज्ररत्न के बने हुए छीके टंगे हुए कहे गये है । (तेसु णं वइरामएसु सिक्कगेसु किण्हसुत्त सिक्कगवत्थिया नीलसुत्तसिकगवत्थिया लोहियसुत्तसिकगवत्थिया हालिदसुत्तसिकगवत्थिया सुकिल्लसुत्तसिक्कगवत्थिया बहवे वायकरगा पण्णत्ता) उन वज्ररत्नमय छीकों के ऊपर कृष्ण सूत्रवाले छीकों से बंधे हुए, नीलसूत्रवाले छीकों में बंधे हुए, लाल सूत्रवाले छीकों में बंधे हुए. पीत ( पीला ) सूत्रवाले छीकों णाणं पुरओ दो दो मणोगुलियाओ, पण्णत्ताओ) ते तणनी सामे पन्ने भनाशुसिाये।-मासन विशेष वाय छ (तासु ण मणोगुलियासु बहवे सुवण्णरूप्प फलगा षण्णत्ता) ते मनाशुलिया-मासना ५२ या तम सोनाना अनेसा घ। पाटलाये। वाय छे. (तेसिं णं सुवण्णरूपमएसु फलगेसु बहवे वयरामया नागदंतया पण्णत्ता) ते सोना तेभ०४ यादीना मनसा पाटबायोमा १००२त्ननी भासीमा है।दी छ तेम ४वाय छे. (तेसु णं वइरामएसु णाागदतएसु बहवे वयरामया सिक्कगा पण्णत्ता) १०१२त्ननी भीमानी 6५२ ५॥ १२नना पनेता शाय। ले२पेसा छ तेम ४२वाय छे. (तेसु णं वइरामएसु सिक्कगेसु किण्हसुत्तसिक्कगवत्थिया नीलसूत्तसिक्कगवत्थिया लोहियसुत्तसिक्कगवत्थिया हालिहसुत्तसिक्कगवस्थिया सुक्किल्ल सुत्तसिक्कगवस्थिया बहवे वायकरगा पण्णत्ता) ते १००२नना શીકાઓની ઉપર શીકાઓમાં બાંધવામાં આવેલા કાળા દોરાવાળા, શીકાઓમાં બાંધવામાં આવેલા નીલા દોરાવાળા, શીકાઓમાં બાંધવામાં આવેલા રાતા દોરાવાળા
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८६
राजनीयसूत्रे
रत्नकरण्डकौ प्रज्ञप्तौ स यथानामकः राज्ञः चातुरन्तचक्रवर्तिनः चित्रः रत्नकरण्डकः वैडूर्यमणिस्फटिकपटलप्रत्यवस्तृतः स्वया प्रभया तान् प्रदेशान सर्वतः समन्तात् अवभासयति उद्योतयति तापयति प्रभासयति । एवमेव तेऽपि चित्राः रत्नकरण्डकाः स्वया प्रभया तान् प्रदेशान् सर्वतः समन्तात् अवभासयन्ति उद्योतयन्ति तापयन्ति प्रभासयन्ति । तेषां खलु तोरणानां में बंधे हुए, एवं सफेद सूत्रवाले छीकों में बंधे हुए अनेक बात करकेकलश विशेष रखे हुए, कहे गये हैं । ( सव्वे वेरुलियमया अच्छा जाब पडिरूवा ) ये सब वातकरक वैडूर्यमय एवं निर्मल यावत् प्रतिरूप कहे गये हैं ।
( तेसि णं तोरणाणं पुरओ दो दो चित्ता रयणकरंडगा पण्णत्ता ) उन तोरणों के आगे दो २ अद्भुत रत्नकरण्डक कहे गये हैं । ( से जहानामए रन्नो चाउरंचकस चित्ते रयणकरंडए वेरूलियमणिफलिहपडलपच्चोयडे साए पहाए ते पएसे सव्वओ समंता ओभासह उज्जोवेइ तावेइ पभासे ) जैसे - पटखंडाधिपति राजा का चित्र - अदभुत रत्नकरण्डक वैडूर्यमणि एवं स्फटिकमणि से आच्छादित हुआ अपनी प्रभा से अपने पास के प्रदेशों को चारों दिशाओं में तथा चारों विदिशाओं में प्रकाशित करता है, उद्योतित करता है, तापित करता है, प्रभासित करता है ( एवमेव ते विचित्ता रयणकरंडगा साए पभाए ते पएसे सव्वओ समंता ओभासंति, उज्जोवेंति, तावेंति पभासेंति ) इसी तरह से वे तोरणावस्थित रत्नकरण्डक भी अपनी
શીકામાં બાંધવામાં આવેલા પીળા અને होशवाजा घणु। वात २४-४ विशेष भूसां अच्छा जाव पडिवा) मा अधा वात४२४-४ ચાવત્ પ્રતિરૂપ કહેવામાં આવ્યા છે.
શીકાએ માં બાંધવામાં આવેલ સફેદ
हेवाय छे. ( सव्वे वेरूलियमया विशेष – वैडूर्य भय अने निर्माण
( तेसिणं तोरणा णं पुरओ दो दो चित्ता रयणकरंडगा पण्णत्ता ) ते तारशोनी नभे मम्मे अहभुत रत्नरउ हेवाय छे. ( से जहानामए रन्नो चाउ - रं तच वट्टिम्स चित्ते करंड वे रुलियमणिफलिह पडलपचोयडे साए पहाण ते पए से सव्वओ समंता ओभासइ उज्जोवेइ तावेइ पभासेइ ) છે ખંડના અધિપતિ રાજાની અદ્ભુત રત્નર ડક વૈય મણિ અને સ્ફટિકમણિથી આચ્છાદિત થયેલી છબી પેાતાની પ્રભાથી આસપાસના પ્રદેશને ચારે તરફ દિશાઓમાં તેમજ વિદિશિએમાં પ્રકાશિત કરે છે. ઉદ્યોતિત કરે છે, તાપિત કરે છે. પ્રભાસિત કરે છે. ( एवमेव ते विचित्ता रयणकरंडगा साए पभाए ते पएसे सव्वओ समंता ओभासंति, उज्जोवेंति, तार्वेति पभासेंति ) तेभ४ ते तोरगुनी साभे हे सारत्न भू
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. स . ६० सूर्याभविमानवर्णनम् ।
३८७ पुरतः द्वौ द्वौ हयकण्ठौ गजकण्ठौ नरकण्ठौ किन्नरकण्ठौ किंपुरुषकण्ठौ महोरगकण्ठौं गन्धर्वकण्ठौ वृषभकण्ठौ सर्वरत्नमयो अच्छौ यावत् प्रतिरूपौ । तेषु खलु हथकण्ठेषु यावद् वृषभकण्ठेषु द्वे द्वे पुष्पचङ्गेयों माल्यचङ्गेयौं चूर्णचङ्गेयों गन्धचङ्गेयौँ वस्त्रचङ्गेयौं सिद्धार्थचङ्गेयों लोमहस्तचङ्गेयौँ प्रज्ञप्ते, सर्वरत्नमय्यौ अच्छे यावत् प्रतिरूपे । तासु खलु पुष्पचङ्गेरिकासु यत् लोमहस्तचङ्गेरिकासु
प्रभा से उन अपने आसन्न पाप्त स्थानों को सब दिशाओं एवं विदिशाओं में प्रकाशित करते हैं उद्योतित करते हैं, तापित करते हैं, प्रभासित करते हैं । ( तेसि गं तोरणाणं पुरओ दो दो हयकंठा गयकंठा नरकंठा किन्नरकंठा किंपुरिसकंठा, महोरगकंठा, गंधव्यकंठा, उसमकंठा, सव्वरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा) उन तोरणों के आगे दो दो घोडे की आकृति जैसे घोडला कहे गये हैं इसी प्रकार दो दो गजकंठ, नरकंठ, किंनरकंठ, किंपुरुषकंठ. गन्धर्वकंठ और वृषभकण्ठ कहे गये हैं। ये सब हयमण्ठादिक सर्वथा रत्नमय हैं, अच्छ-निर्मल यावत्-प्रतिरूप हैं । (तेसु णं हयकंठएसु जाव उसभकंठएसु दो दो पुष्फ चंगेरीओ मल्लचंगेरीओ चुण्णचंगेरीओ गंधचंगेरीओ, वत्थचंगेरीओ, आभरणचंगेरीओ, सिद्धत्थचंगेरीओ, लोमहत्थचंगेरीओ, पप्णत्ता) उन हयकंठों से लेकर वृषभकंठोंतक के ऊपर दो दो पुप्पचंगेरीकाएँ-पुष्प रखने की चंगेरिकाएँ चूर्णचंगेरिकाएं, गंधवचंगेरिकाएं वस्त्रचंगेरिकाएं, आभरणचंगेरिकाएं, सिद्धार्थ-सर्षपचंगेरिकाएं, एवं लोमहस्तचंगेरिकाएं कही गई हैं ।
કડક પણ પિતાની પ્રભાથી પોતાની આસપાસના પ્રદેશને સર્વ દિશાઓ તેમજ વિદિશાઓમાં પ્રકાશિત કરે છે, ઉદ્યોતિત કરે છે, તાપિત કરે છે, પ્રભાસિત કરે છે. (तेसिं णं तोरणाण पुरओ दो दो हयकंठा गयकंठा, नरकंठा किन्नरकंठा किंपुरिसकंठा, महोरगकंठा गंधव्वकंठा, उसभकंठा, सव्वरयणा मया अच्छ। जाव पडिरूवा) તે તરણેની સામે બબ્બે ઘોડાની આકૃતિ જેવા ઘોડલાઓ કહેવાય છે. આ પ્રમાણે જ બબ્બે ગજકંઠ, નરકંઠ કિનારકંઠ, ઝિંપુરુષકંઠ મહારગકંઠ ગંધર્વકંઠ અને વૃષભકઠ કહેવાય છે. આ બધા હયકંઠ વગેરે સર્વાત્મના રત્નમય छ. २५.२७-निभ यावत् प्रति३५ छ. ( तेसु णं हयकंठएसु जाव उसभकठएसु दो दो पुप्फचंगेरीओ मल्लचंगेरीओ, चुण्णचंगेरीओ, गंधचगेरीओ,वत्थच गेरी
ओ, आभरणच गेरीओ, सिद्धत्थच गेरीओ, लोमहत्थच गेरीओ पण्णत्ताओ) ते હયકંઠથી માંડીને વૃષભકંઠ સુધીના બધા ઉપર બબ્બે પુષ્પ મૂકવાની છાબ ચૂર્ણ મૂકવાની છા, ગંધ મૂકવાની છાબે, વસ્ત્ર મૂકવાની છાબે, આભરણ મૂકવાની
શ્રી રાજપ્રશ્રીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८८
राजप्रश्नीयसूत्रे द्वे द्वे पुष्पपटलके यावत् लोमहस्तपटलके सर्वरत्नमये अच्छे यावत् प्रतिरूपे । तेषां खलु तोरणानां पुरतः द्वे द्वे सिंहासने प्रज्ञप्ते । तेषां खलु सिंहासनानां वर्णको यावत् दामानि । तेषां खलु तोरणानां पुरतः द्वे द्वे रूप्यमये छत्रे प्रज्ञप्ते । तानि खलु छत्राणि वैडूर्यविमलदण्डानि जाब्बूनदकर्णिकानि वज्रसन्धीनि मुक्ताजालपरिगतानि अष्टसहस्रवरकाश्चनशलाकानि दईरमलयजसुगन्धि सर्व
( सव्वरयणामयाओ अच्छाओ जाव पडिरूवाओ) ये सब चंगेरिकाएं सर्वथा रत्नमय हैं, निर्मल हैं यावत् प्रतिरूप हैं । ( तासु णं पुष्फचंगेरियासु जाव लोमहत्थंचंगेरियासु दो पुष्फपडलाइं जाव लोमहत्थपडलगाई सव्वरयणामयाई अच्छाई जाव पडिरूवाइं) इन पुप्पचंगेरिकाओं से लेकर लोमहस्तचंगेरिकाओं तक की सब चंगेरिकाओं के मुखों पर दो दो पुष्पपटलक-पुष्पमय आच्छादन विशेष कहे गये हैं। ये सब पटलक सर्वथा रत्नमय हैं, निर्मल हैं, यावत् प्रतिरूप हैं । (तेसिं गं तोरणाणं पुरओ दो दो सीहासणा पण्णत्ता) इन तोरणों के आगे दो दो सिंहासन कहे गये हैं (तेसिंणं सीहासणाणं वण्णओ जाव दामा) इन सिंहासनों की वर्णन पद्धति दामों (मालाओ) के वर्णन तक पहिले जैसी कही गई है वैसी जाननी चाहिये (तेसिणं तोरणाणं पुरओ दो दो रुप्पमया छत्ता पणत्ता) उन तोरणों के आगे दो दो रजतमय छत्र कहे गये हैं । (ते णं छत्ता वेरुलियविमलदंडा, जंबूणयकन्निया, वरसंधी, मुत्ताजालपरिगया, अट्ठसहस्सवरकंचणसलागा,
छामे। मने सोम इस्तय गरिमा (छाया) ४३वाय छे. (सव्वरयणामयाओ अच्छाओ जाव पडिवारूओ) मा ५धी या२ि४ (छामे सर्वथा २त्नभय छे. नि छ यावत् प्रति३५ छ. ( तासु णं पुप्फचगेरियासु जाव लोमहत्थचगेरियासु दो पुप्फपडलाइं जाव लोमहत्थपडलगाई सव्वरयणामयाइं अच्छाई जाव पडिरूवाई) આ પુષ્પ ચંગેરિકાઓ (છા) થી માંડીને લેમહસ્ત ચંગેરિકાઓ (છા ) સુધીની સર્વ ચંગેરિકાઓ (છાબો) ના મેં પર બબ્બે પુષ્પ પટલક- પુષ્પથી બનેલા આચ્છાદન વિશેષ (ઢાંકણાઓ કહેવાય છે. આ બધા પાટક (ઢાંકણા) सवा २त्नभय छे. नि छ, यावत् प्रति३५ छे. (तेसिं गं तोरणाणं पुरओ दो दो सीहासणा पण्णत्ता) ते तार नी सामे मामे सिंहासन।४वाय छे. (तेसिं णं सीहासणाणं वण्णओ जाव दामा) ते सिंहासनानु न पहेली દામ (માળાઓ) ના વર્ણન સુધી પહેલાંની જેમજ સમજવું જોઈએ. (तेसि णं तोरणाणं पुरओ दो दो रूपमया छत्ता पप्णत्ता ) ते तारणीनी सामे
श्रीशन प्रश्नीय सूत्र:०१
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ६० सूर्याभविमानवर्णनम्
ऋतुसुरभिशीतलच्छायानि मङ्गलभक्तिचित्राणि चन्द्रा ssकारोपमानि ।
तेषां खलु तोरणानां पुरतः द्वे द्वे चामरे प्रज्ञप्ते । तानि खलु चामराणि चन्द्रप्रभवैडूर्यवज्रनानामणिरत्नखचितचित्रदण्डानि सूक्ष्मरजतदीर्घवालानि
३८९
दद्दरमलयय सुगंधिसब्वोउयवर भिसीयलच्छाया, मंगलभत्तिचित्ता चंदागारोवमा ) ये रजतमय छत्र वैडूर्यमणि के विमल दण्डवाले हैं । इन छात्रों की कर्णिकाएं जाम्बूनद नामक सोने की बनी हुई है । वज्ररत्न की इनकी सन्धियां बनी हुई हैं, मुक्ताजाल से ये परिवेष्टित हैं उत्तम सोने की बनी हुई इनकी १००८ शलाकाएं हैं, इनकी छाया प्रचुर श्रीखण्डचन्दन की जैसी सुगंध से युक्त है एवं समस्त ऋतुओं में शोभनगन्ध से युक्त हैं, तथा शैत्यगुण से युक्त है, ये सब छत्र स्वस्तिकादिक आठ मंगलों की रचना से अद्भुत हैं । तथा चन्द्रमा के आकार जैसे गोल हैं । ( तेसि णं तोरणाणं पुरओ दो दो चामराओ पण्णत्ताओ-ताओ णं चामराओ चंदप्पभवेरुलियवयरनाणामणिरयणखचियचित्तदंडाओ ) उन तोरणों के आगे दो दो चामर कहे गये हैं. ये चामर चन्द्रकान्तमणि वैडूर्यमणि और वज्ररत्न आदि नानामणियों वाले दण्डों से युक्त हैं अतः इनके ये दण्ड अनेक वर्णवाले होने से दण्ड अद्भुत हैं, इन चामरों के जो बाल हैं - वे बहुत दीर्घ-लम्बे है, एवं सूक्ष्म है. और ये सब बाल रजत-चांदी के बने हुए हैं । यही बात ( सुहुमरयय
अज्ञे यांहीना छत्रो उडेवाय छे ( ते णं छत्ता वेरुलियविमल दंडा, जंबूणयकन्निया, वइरसंधी, मुत्ताजालपरिगया, अट्टसहस्सवरकंचणस लागा, दद्दरमलयय सुगंधिसव्वोउयसुरभिसीयलच्छाया मंगलभत्तिचित्ता च 'दागारोवमा ) ते यांहीना छत्री वैडूर्य मणिना વિમલ ( સ્વચ્છ ) દાંડીવાળા છે. આ છત્રોની કણિકાઓ જાનૂનઃ નામક સુવર્ણ વિશેષની મનેલી છે. એમની સધીએ વજ્રરત્નની બનેલી છે. એએ મુકતાજાલથી પરિવર્જિત છે. આ બધામાં સાનાની અનેલી ૧૦૦૮ શાલકાએ છે. એમની છાયા પ્રચુર શ્રીખંડચંદનના જેવી સુગધથી યુક્ત છે, તેમજ શીતલગુણથી યુક્ત છે. આ બધા છત્રો સ્વસ્તિક વગેરે આઠ મંગલેાની રચનાર્થી યુક્ત અદ્દભુત છે. तेमन यन्द्रना र नेवा गोज छे. ( तेसिणं तोरणाणं पुरओ दो दो चामराओ पण्णत्ताओ-ताओ णं चामराओ चदप्पभवेरूलियवयरनाणामणिरयणख चियचित्तदंडाओ) તે તારણાની આગળ બબ્બે ચમરા કહેવાય છે, આ બધા ચામરી ચન્દ્રકાતમણિ, વૈઝૂમણ અને વારત્ન વગેરે અનેક મણઆથી યુક્ત દાંડીઓ વાળા છે. છત્રો‘ની દાંડીએ વિવિધ વર્ણવાળી હોવા બદલ અદ્ભુત શાભા ધરાવે છે. આ ચમરાના જે વાળ છે, તે ખડુ જ લાંબા છે અને સૂક્ષ્મ છે અને આ બધા વાળા ચાંદીના બનેલા
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयसूत्रे शङ्खाङ्ककुन्ददक रजोऽमृतमथित फेनपुजसन्निकाशानि सर्वरत्नमयानि अच्छानि यावत् प्रतिरूपाणि ।
तेषां खलु तोरणानां पुरतः द्वौ द्वौ तैलसमुद्गौ कोष्ठसमुद्गौ पत्र समुद्गौ चोयकसमुद्गौ तगरसमुद्गौ एलासमुद्गौ हरितालसमुद्गौ हिङ्गलयसमुद्गौ मन:शिलासमुद्गौ अननसमुद्गौ सर्वरत्नमयौ अच्छौ यावत् प्रतिरूपौ ॥ सू०६० ॥
दीहवालाओ) इस पद द्वारा प्रकट की गई हैं. (संखककुंददगरययमयमहियफेणपुंजसंनिगासाओ) ये सब चामर शंख, अंक, कु-द, दकरज एवंमथित अमृत्तफेनपुञ्ज के जैसे शुभ्रवर्णवाले हैं (सव्वरयणामयाओ अच्छाओ जाव पडिरूवाओ) तथा सर्वथा रजतमय हैं एवं अच्छा-निर्मल यावत् प्रतिरूप है । (तेसिं गं तोरणाणं पुरओ दो दो तेल्लसमुग्गा कोट्ठस मुग्गा पत्तसमुग्गा चोयगसमुग्गा तगरसमुग्गा एलासमुग्गा हरियालसमुग्गा, हिंगुलयसमुग्गा मणोसिलासमुग्गा, अंजणसमुग्गा, सबरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा ) इन तोरणों के आगे दो दो तैलसमुद्ग-सुगंधितैल से पूर्ण संपुट, दो दो कोष्ठ समुद्ग, दो दो पत्र समुद्ग, दो दो चोयक समुद्ग, दो दो तगरसमुद्ग, दो दो एला- (एलची) समुद्ग, दो दो हरिताल दो दो हिंगलकसमुद्ग, दो दो मनःशिला समुद्ग और दो दो अंजन समुद्ग कहे गये हैं। ये सब समुद्ग सर्वथा रत्नमय हैं यावत् निर्मल है प्रतिरूप हैं ।
छ. मा पात (सुहुमरययदीहवालाओ) ५६५ प्र४८ ४२१।म मावी छ. ( संखंककुददगरययमयमहियफेणपुंजसंनिगासाओ) मा सयभरी शम, ४, , ४४२०४ भने भथित मभृत न १ २i शुभ्र (वेत) वा छे. (सव्वरयणामयाओ अच्छाओ जाव पडिरूवाओ) तेमा सर्वथा २४तमय छ भने १२७। निर्मण यावत प्रति३५ छे. (तेसिं णं तोरणणं पुरओ दो दो तेल्लसमुग्गा कोट्टसमुग्गा पत्तसमुग्गा, चोयगसमुग्गा तगरसमुग्गा एलासमुग्गा हरियालसमुग्गा, हिंगुलयसमुग्गा मणोसिलासमुग्गा अंजणसमुग्गा, सव्वरणामया, अच्छा जाव पडिरूवा) मा सथा તરણેની સામે બબ્બે તેલ સમુદ્રગે–સુવાસિત તેલથી ભરેલા સંપુટે, બબ્બે કેષ્ઠ સમુદ્ર, બબે પત્ર સમુદ્રગો, બબ્બે ચેયક સમુદ્રગે, બલ્બ તગર સમુદગો બલ્બ હરિતાલ સમુગે બલ્બ એલા (એલચી) સમુ, બબ્બે મનઃશિલા સમુદ્ર અને બબ્બે અંજન સમુદગો કહેવાય છે. આ બધા સમુદ્ર સર્વથા રત્નમય છે, નિર્મળ છે, યાવત્ પ્રતિરૂપ છે.
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ६० सूर्याभविमानवर्णनम्
३९१
टीका' तेसि णं तोरणाणं पुरओ' इत्यादि - तेषां पूर्वोक्तानां खलु तोरणानां पुरतः - अग्रतः द्वौ द्वौ आदर्शो - दर्पणौ प्रज्ञप्तौ । तेषां खलु आदर्शानाम् अयमेतद्रपः - अनुपदवक्ष्यमाणस्वरूपः वर्णावासः - वर्णनमार्गः प्रज्ञप्तः, तद्यथापामादर्शानां प्रकण्ठकाः- पीठ विशेषाः, तपनीयमयाः- स्वर्णविशेषमयाः, प्रज्ञप्ता इति परेणान्वयः । एवमग्रेऽपि वैडूर्यमयाः - वैर्यमणिमयाः स्तम्भकाःवज्रमयानि - वज्ररत्नमयानि, द्वाराङ्गाणि = द्वारावयवा नानामणिमयानि बलाक्षाणिकण्ठाभरणविशेषाः अङ्कमयानि - अङ्करत्नमयानि मण्डलानि - प्रतिबिम्बस्थानानि काचस्थानीयानि, पुनस्ते दर्पणाः ? कीदृशा इत्याह- अनवद्यर्षित निर्मलयाअनवघर्षितेन-अवघर्षणाभावेन- विनाऽषि घर्षण स्वभावात् या निर्मला स्वच्छा तया छायया - प्रभया समनुबद्धा - संयुक्ताः, तथा चन्द्रमण्डलप्रतिनिकाशा : - वृत्तोज्वलत्वेन चन्द्रमण्डलतुल्याः, तथा - महान्तो महान्तः - अतिमहान्तः कियत्परिमितातिमहान्तः ? इत्यत्राह - अर्धकायसमानाः - शरीरार्ध प्रमाणाः प्रज्ञप्ता श्रमणा ssयुष्मन् ! - शिष्य संबोधनमिदम् ।
-
तेषां खलु तोरणानां पुरतो द्वे द्वे वज्रनाभस्थाले वज्ररत्नजटितमध्यभागयुक्तौ - पात्र विशेषौ प्रज्ञप्ते, तानि स्थालानि च अच्छत्रिछटितशालितण्डुलनख संदष्टप्रति पूर्णानि - अच्छा:- विशुद्धस्फटिकवत् निर्मलाः, ते च त्रिश्छटिताः - वास्त्रयं शोधिताच ते नखसंदष्टाः - नखवितुषीकृताश्च ते शालितण्डुलाः- धान्यविशेषसम्बन्धितण्डुलाः तैः प्रतिपूर्णानि तथा, इव- तादृश तण्डुलपरिपूर्णपात्रचत् वज्रनाभथालानि तिष्ठन्तिसन्ति, अत्र तण्डुलविशेषणस्य नखसंदष्टस्य पूर्वप्रयोगयोग्यत्वेऽपि परनिपातः प्राकृतत्वात् पुनः कीदृशानि तानि सर्वजाम्बूनदमयानि - सर्वात्मना - जाम्बूनदाभिधस्वर्णविशेषमयानि यावत् - यावत्पदेन 'अच्छानि '
"
टीकार्थ इसका मूलार्थ के जैसा ही है - परन्तु जहां २ विशेषता है वह इस प्रकार से है - आदशों के प्रकण्ठक से तात्पर्य पीठ - ( आसन ) विशेष है, मण्डल शब्द से यहां प्रतिविम्ब स्थान लिया गया है और वह दर्पणरूप है । 'समणाउसो' यह पद शिष्य के सम्बोधन के लिये कहा गया हैं । 'सव्वजंबूणयमया जाव' में जाव पद आया है उससे यहां 'अच्छ'
यावत्
મૂલા
ટીકા—આ સૂત્રના ટીકા જેવા જ છે. પણ જ્યાં જ્યાં કઈક સમજવા જેવી વિશેષ વસ્તુ જણાઇ આવી છે તેનું સ્પષ્ટીકરણ અહીં કરીએ છીએ આદર્શી (દા) ના પ્રકંકાથી અહીં પીઠ (આસન) વિશેષ સમજવું મ`ડળ શબ્દ सहीं प्रतिमिण स्थान माटे प्रयुक्त थयेस छे अने ते हर्या ३५ छे. ( समजाउसो ) या यह शिष्यना सबोधन भोटे प्रयुक्त थयेस छे. 'सव्वजंबूणयमया जाव '
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९२
_राजप्रश्नीयसूत्रे इत्यारभ्य अभिरूपाणि, इति पर्यन्तानि पदानि प्राग्वत् संग्रह्याणि, तथा प्रतिरूपाणि, एषां व्याख्या प्राग्वत् । पुनस्तानि महान्ति महान्ति रथ चक्र समानानि-रथचक्रवदवतुलाकाराणि प्रज्ञप्तानि श्रमणायुष्मन् !।
तेषां खलु तोरणानां पुरतः द्वे हे पाच्यौ-लघु-पात्रे प्रज्ञप्ते, ताः खलु पात्र्यः कीदृश्यः ? इन्यपेक्षायामाह-अच्छोदकपरिहस्ताः निर्मलजलपरिपूर्णाः, नानाविधपञ्चवर्णैः-नाना अनेकविधा मणयः पञ्चवर्णा येषु तादृशैः हरितवर्णैः फलैः, बहुप्रतिपूर्णाः-सम्यग्भूता इव तिष्ठन्ति । मूले-' णाणामणिपंचवण्णस्स फलहरियगस्स' इत्यत्र-प्राकृतत्वात् तृतीयार्थे षष्ठी, एकवचन विशेषणपरनिपातश्च । ताश्च सर्वरत्नमय्य-सर्वात्मना रत्नमय्यः, तथा-अच्छाः , यावत्-प्रति रुपः, एषां संग्रहो व्याख्या च प्राग्वत् । ताश्च महत्यः-पृथुलाः पृथुलाः, तथागोकलिअचक्रसमाना:-गवां यत् कलिझं-वंशमयं भक्षणपात्रं 'टोकरी' इति भाषा प्रसिद्धं तदेव चक्राकारत्वा=गोलाकारत्वाच्चक्रवतुलं तेन समानाः प्रज्ञप्ताः, श्रमणाऽऽयुष्मन् ! ।
तेपां खलु तोरणानां पुरतः द्वौ द्वौ सुप्रतिष्ठको-पात्रविशेषौ प्रज्ञप्ती, ते खलु सुप्रतिष्ठका नानाविधप्रसाधनभाण्ड विराजिता इव-नानाविधानि=बहुप्रकाराणि पञ्चवर्णानि यानि प्रसाधनभाण्डानि प्रकृष्टानि साधनानि-सर्वोषध्यादीनि यत्र तादृशनि यानि भाण्डानि पात्राणि तः विराजिताः-समलकताःपरिपूर्णाः इव तिष्ठन्ति । पुनस्ते सुप्रतिष्ठकाः कीदृशाः ? इत्याह-सर्वरत्नमयाः -अच्छाः, यावत्-यावत्पदेन 'श्लक्ष्णा' इत्यादीनां सहः प्राग्वत्, तथाप्रतिरूपाः, एषां श्लक्ष्णादिप्रतिरूपान्तानां पदानामर्थस्तु प्राग्वदेव ।
तेषां खलु तोरणानां पुरतो द्वे द्वे मनोगुलिके-पीठिके आसनविशेषौ प्रज्ञप्ते, तासु खलु मनोगुलिकासु-तत्पीठिकोपरि बहूनि अनेकानि सुवर्णरूप्यमयानि-सुवर्णरजतमयानि फलकानि-पटिया' इति भाषाप्रसिद्धानि पीठि. काचिकणतादृढतादिसम्पादनार्थानि स्थूलपत्राकाराणि वस्तुनि प्रज्ञप्तानि तेषु पद से लेकर · अभिरूप' तक के पदों का संग्रह हुआ है. इन पदों की व्याख्या पहिले कर दी गई है. । मनोगुलिकाओं पर जो पटिया कहे गये हैं. सो पीठिका की चिक्कणता के लिये, एवं दृढता आदि के सम्पादन के लिये स्थूल पत्राकार के रूप में ये कहे गये हैं। भी 2 यावत ५६ मा तेथी डी 'अच्छ' ५४थी मांडने ' अभिरूप' સુધીના પદનો સંગ્રહ થયેલ છે. આ પદની વ્યાખ્યા પહેલાં કરવામાં આવી છે. મનોગુલિકાઓની ઉપર જે પાટલા વિશેષ કહેવામાં આવ્યા છે, તે પીઠિકા ની ચિકવણતા માટે तभ० हेढता विगेरे भाट ५३४२ ३५मा वामां माया छे. 'ओभासइ उज्जो
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ६० सूर्याभविमानवर्णनम् खलु सुवर्णरूप्यमयेषु फलकेषु बहवो वज्रमयाः-वज्ररत्नमयाः नागदन्तका:लघुशकुविशेषाः प्रज्ञप्ताः तेषु खलु वज्रमयेषु नागदन्तकेषु बहूनि-बहुसं ख्यकानि वज्रमयानि-वज्ररत्नमयानि शिक्यकानि-भाण्डावलम्बनसाधनानि, 'छीका' इति भाषा प्रसिद्धानि प्रज्ञप्तानि, तेषु खलु वज्रमयेषु शिक्य केषु बहवो वातकरका: कलशविशेषाः प्रज्ञप्ता इति परेण सम्बन्धः किदशेषु शिक्यकेष्ववस्थिताः ? इत्यपेक्षायामाह-कृष्णसूत्रशिक्यकावस्थिताः-कृष्णानि-कृष्णवर्णानि सूत्राणि येषु तादृशानि यानि शिक्यकानि तेषु अवस्थिताः-बद्धाःस्थिताः 'केचिद् नीलसूत्रशिक्यकावस्थिताः केचिच्च लोहितसूत्रशिक्यकावस्थिताः केचिच हारिद्रसूत्रशिक्यकावस्थिताः, केचिच्च शुक्ल मूत्रशिक्यकावस्थिताः, एवं च कृष्ण-नील-रक्त-पीत-श्वेतभेदात् पञ्चवर्णसूत्रमयशिक्यकावस्थिताः बहवः -अनेके वातकरकाः जलरहिताः कलशाः प्रज्ञप्ता , ते च सर्व वैडूर्यमयाःसर्वात्मना वैडूर्यरत्नमयाः, अच्छाः, यावत् प्रतिरूपाः-अच्छाः' इत्यारभ्य प्रति. रूपाः' इति पर्यन्तपदानां सङ्ग्रहो बोध्यः, तेषां व्याख्या प्राग्वत् ।
तेषां खलु तोरणानां पुरतो द्वौ द्वौ चित्रौ-अद्भुतौ रत्नकरण्डको प्रज्ञप्तौ, स यथा नामकः-राज्ञः चातुरन्तचक्रवर्तिनः=वखण्डाधिपतेः चित्रःअद्भुतः, रत्नकरण्डकः-वैडूर्यमणिस्फटिकपटल प्रत्यवस्तृतः-वैडूर्यमणि वैडूर्यमयमणिमयःसन् स्फटिकपटलप्रत्यवस्तृतः- स्फटिकमणिमयेन पटलेन-छादनेन प्रत्य'ओभासेइ, उजोवेइ, तावेइ, पभासेइ' इत्यादि ये क्रियापद समानार्थक हैं परन्तु यदां पर जो उनका अलग २ प्रयोग किया गया है वह अतिशय रूप से प्रकाश के प्रदर्शन के लिये किया गया हैं । सुगंधिपत्र का नाम पत्र एवं सुगंधिद्रव्यविशेष का नाम चोयक है-एला नाम इलायची का है. यहां 'अच्छ' पद के बाद जो जाव पद जहां जहां आया है-उससे अच्छ से लेकर प्रतिरूपान्त तक के पदों का संग्रह वहां २ हुआ है ऐसा जानना चाहिये । सू० ६० ॥ वेइ, तावेइ, पभासेइ' वगैरे २मा मा पहे। समानार्थ छ, ५५५ सही २ मा પદોને સ્વતંત્ર રીતે પ્રયોગ કરવામાં આવ્યું છે તે અતિશય રૂપથી પ્રકાશ પ્રદર્શન માટે કરવામાં આવ્યો છે. સુગંધિપત્રનું નામ પત્ર અને સુગંધિદ્રવ્ય विशेषनु नाम याय: छ. असा मेसयानु नाम छे. 'अच्छ' ५६ ५०ी ज्यांच्या 'जाव' ५४ माव्यु छ तेथी हरे ६२४ स्थाने 'अच्छ' थी भांडीने जाव' સુધીના પ્રતિરૂપાન્તક પદને સંગ્રહ થયો છે તેમ સમજવું જોઈએ સૂ૦ ૬૦ |
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९४
राजप्रनीयसूत्रे
वस्तृतः = आच्छादितः स्वया - निजया, प्रभया - दीप्त्या तानू - रत्नकरण्डासन्नान, प्रदेशान् सर्वतः सर्वदिक्षु समन्तात् सर्वविदिक्षु अवभासयति - प्रकाशयति, उद्योतयति, तापयनि, प्रभासयति, एतानि समानार्थकानि पुनरतिशयप्रकाशनार्थमुक्तानि तेन प्रकृष्टं प्रकाशयतीत्यर्थः ।
एवमेव पूर्वोक्तरत्नकरण्डकव देवतेऽपि - तोरणाग्रस्थिताअपि रत्नकरण्डकास्वया - स्वकीयया प्रभया - तान् प्रदेशान् = आसन्नस्थानानि सर्वतः समन्तात् अवभासयन्ति, उद्योतयन्ति तापयन्ति - प्रभासयन्ति ।
-
तेषां खलु तोरणानां पुरतो द्वौ द्वौ हयकण्ठौ - अश्वकण्ठाकृतिकौ 'घोडला' इतिभाषा प्रसिद्धौ प्रज्ञप्तौ एवं गज-नर- किन्नर - किंपुरुष महोरग - गन्धर्ववृषभाणामपि द्वौ द्वौ कण्ठौ प्रज्ञप्तौ । तत्र ते हयकण्ठादिकाः सर्वे सर्वरत्नमयाः - अच्छाः, यावत् प्रतिरूपाः - 'अच्छा:' इति पदादारभ्य प्रतिरूपा इति पर्यन्तपदानां सङ्ग्रहः प्राग्वत् तदर्थव प्राग्वदेव ।
,
तेषु हयकण्ठेषु यावद् - वृषभकण्ठेषु द्वे द्वे पुष्पचङ्गेय्यौ, प्रज्ञप्ते' इत्यु तरेण सम्बन्धः, एवं द्वे द्वे माल्य चङ्गेय्यौ, चूर्णचय्यों गन्धचङ्गेय्य, वस्त्र चङ्गेय्य, आभरणचङ्गेय्य, सिद्धार्थचङ्गेय्य लोमहस्तचङ्गेय्य प्रज्ञप्ते । ताः खलु पुष्पादिचङ्गेयः सर्वरत्नमयाः - अच्छा ः यावत् प्रतिरूपाः 'अच्छा' इति पदादारभ्य 'प्रतिरूपा ;' इति पर्यन्तपदानां सङ्ग्रहोऽर्थव प्राग्वत् ।
तासु खलु पुष्पचङ्गेरिकासु यावद् लोमहस्तचङ्गेरिकासु द्वे द्वे पुष्पपटलके = पुष्पमयाच्छादन विशेषौ यावत् - यावत्पदेन माल्यपटलके, चूर्णपटलके' गन्धपटलके, वस्त्रपटलके आभरणपटलके, सिद्धार्थपटलके इति संग्राह्यम्, तथालोमहस्तपटलके एषां व्याख्या स्पष्टा । तानि खलु पुष्पादिपटलकानि सर्वरत्नमयानि अच्छानि यावत् - यावत्पदेन प्राग्वद्गृहीतानां पदानां तथा - प्रतिरूपाणि' अस्य च व्याख्या प्राग्वत् ।
तेषां खलु तोरणानां परतः द्वे द्वे सिंहासने प्रज्ञप्ते तेषां खलु सिंहासनानां वर्णावासः - वर्णनपद्धतिः यावत् दामानि - दामवर्णनपर्यन्तानि बोध्यानि तच्च पदजातमेकविंशतितम द्वाविंशतितमसूत्रतः सङ्ग्राह्यम् तदर्थश्च तत एव बोध्यः तेषां खलु तोरणानां पुरतो द्वे द्वे रूप्यमये - रजतमये छत्रे प्रज्ञप्ते । तानि-रजतमयानि खलु छत्राणि वैडूर्यविमलदण्डानि - वैडूर्यमणिमय स्वच्छदण्डयुक्तानि पुनः जाम्बूनदकर्णिकानि - जाम्बूनदाभिधस्वर्णविशेषमय कर्णिकायुक्तानि, पुनः वज्रसम्बन्धिनि वज्ररत्नमयदण्डशलाकासन्धानानि, पुनः मुक्ताजालपरिगतानि - मुक्ताफलजालपरिवेष्टितानि पुनः अष्ट सहस्रवरकाश्चनशलाकानि-अष्टसहस्रसं
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ६० सूर्याभविमानवर्णनम् ख्यकोत्तमसुवर्णमयशलाकायुक्तानि, पुनः दईरमलयजसुगन्धिसर्वऋतुसुरभिशीतलच्छायानि-दराणि-प्रचुराणि यानि मलयजानि-श्रीखण्डचन्दनानि, तेषां सुगन्ध इव सुगन्धो यस्यां सा दईरमलयजसुगन्धिः सा सर्वऋतुसुरभिः सर्वेषु ऋतुषु शोभनगन्धसम्पन्ना शीतल-शैत्यगुणसमम्पन्ना छाया येषां तानि तथा, पुनः मङ्गलभक्तिचित्राणि मङ्गलानां स्वस्तिकाद्यष्टमङ्गलानां भक्तया रचनया चित्राणि अद्भुतानि, पुनः चन्द्राऽऽकारोपमानि चन्द्रमण्डलवद् वर्तुलानि सन्ति ।
तेषां खलु तोरणानां पुरतो द्वे द्वे चामरे प्रज्ञप्ते तानि खलु चामराणि चन्द्रप्रभ-वैड्य-वज्र-नानामणि रत्नखचितचित्रदण्डानि खचितानि संलग्नानि चन्द्रप्रभ-वैडूर्य-नानामणि-रत्नानि तत्र चन्द्रप्रभः चन्द्रकान्तनामामणिः वैड्य वैडूर्यनाम रत्नं प्रसिद्धं, वज्र-वज्ररत्नं, नानामणिरत्नानि अनेकजातीयमणि रत्नानि च येषु ( दण्डेषु) ते चन्द्रप्रभ-वैडूर्य-चत्र नानामणिरत्नखचित्ताः खचित चन्द्रप्रभादिनानामणिरत्नाः इत्यर्थः, तादृशाः चित्राः अनेकवर्णत्वादद्भुताः दण्डा येषु तानि तथा, पुनः सूक्ष्मरजतदीर्घवालानि-सूक्ष्मा:प्रतनूकृताः रजतदीर्घवालाः रजत मयदीर्घकेशाः येषु तानि तथा-सूक्ष्मरजतमयदीर्घकेशयुक्तानि, पुनः शङ्खाङ्ककुन्ददक रजोमृतमथितफेनपुञ्जसंनिकाशानि शङ्ख प्रसिद्धः, अङ्क रत्नविशेषः कुन्द-कुन्दाभिधपुष्पम्, दकरजः जलकणः, अमृतमथितफेनपुञ्जः-मथितामृतफेनसमूहः, एते श्वेतवर्णाः सन्ति, तैः संनिकाशानि सदृशानि तानि चामराणि पुनः सर्वरत्नमयानि – सर्वात्मना रत्नमयानि, अच्छानि यावत् प्रतिरूपाणि - ' अच्छानि' इत्यादिपदानां संग्रहस्तदर्थश्च पूर्ववद् बोध्यः । चामरशब्दस्य स्त्रीनपुंसकलिङ्गत्वं, तेन मुले स्त्रीत्वेन निर्देशः तेषां खलु तोरणानां पुरतो द्वौ द्वौ तैलसमुद्गौसुगन्धितैलपूर्णसंपुटौ तथा द्वौ द्वौ कोष्ठसमुद्गौ-सुगन्धिद्रव्यविशेषसंपुटौ एवम् पत्रचोयक-तगरे-ला-हरिताल-हिङ्ग-मनःशिला-ऽअनानां द्वौ द्वौ समुद्रा-तत्र पत्रं-सुगंधिपत्रम् , चोयक-मुगन्धिद्रव्यविशेषः, तगरोऽपि सुगन्धितरुदारुविशेषः, एला-त्रिपुटा 'इलाईची' इति भाषाप्रसिद्धा, हरिताल-हिङ्गेलौ प्रसिद्धौ, मनः शिला प्रसिद्धा, अञ्जन-कजलम् , एषां समुद्गौ द्वौ द्वौ प्रज्ञप्तौ । ते तैरादिसमुद्गौ सर्वरत्नमया:-सर्वात्मना रत्नमयाः, अच्छा यावत् प्रतिरूपा बोध्याः ॥मू०६०॥
मूलम् – सूरियाभे णं विमाणे एगमेगे दारे अट्ठसयं चकज्झयाणं अहसयं २ मिगज्झयाणं गरुडज्झयाणं कुंचज्झयाणं छत्तज्झयाणं रिच्छज्झयाणं सउणिज्झयाणं सीहन्झयाणं उस
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९६
राजप्रश्नीयसूत्रे भज्झयाणं, असयं सेयाणं चउविसाणं नागवरकेऊणं, एवमेव सपुवावरेणं, सूरियाभे विमाणे एगमेगे दारे असीयअहियं केऊसहस्सं भवइति मक्खायं,
तेसि णं दाराणं एगमेगे दारे पण्णढेि २ भोमा पण्णत्ता, तेसि णं भोमाणं भूमिभागा उल्लोया य भाणियव्वा,
तेसि णं भोमाणं च बहुमज्झदेसभाए पत्तेयं पत्तेयं सीहा सणे पण्णत्ते । सोहासणवण्णओ सपरिवारो अवसेसेसु भोमेसु पत्तेयं पत्तयं भद्दासणा पण्णत्ता ।।
तेसि णं दाराणं उत्तमागारा सोलसविहेहिं रयणेहिं उवसोभिया, तं जहा-रयणेहिं जाव रिटेहिं ।
तेसि णं दाराणं उप्पिं अट्ठ मंगलगा सज्झया जाव छत्ताइच्छत्ता। एवमेव सपुत्वावरेणं सूरियाभे विमाणे चत्तारि दारसहस्सा भवंति ति मक्खायं ।
सूरियाभस्स विमाणस्स चउद्दिसिं पंच पंच जोयणसयाई अबाहाए चत्तारि वणसंडा पण्णत्ता, तं जहा-असोगवणे, सत्तवण्णवणे चंपगवणे, चूयगवणे । पुरथिमेणं असोगवणे, दाहिणेणं सत्तवण्णवणे पञ्चत्थिमेणं चंपगवणे, उत्तरेणं चूयगवणे।
ते णं वणसंडा साइरेगाइं अद्धतेरसजोयणसयसहस्साई आयामेणं, पंच जोयणसयाइं विक्खंभेणं पत्तेयं पत्तेयं पागारपरिक्खित्ता किण्हा किण्होभासा, हरिया हरियोभासा, सीया सीयोभासा निद्धा निद्धोभासा, तिव्वा तिव्वोभासा, किण्हा किण्हच्छाया, नीला नीलच्छाया, हरिया हरिय
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ६१ सूर्याभविमानवर्णनम् च्छाया, सीया सीयच्छाया, निद्धा निद्धच्छाया, घणकडितडियच्छाया रम्मा महामेहनिकुरंबभूया । ते णं पायवा मूल मंतो वणखंडवण्णओ ॥ सू० ६१ ॥
छाया-सूर्याभे खलु विमाने एकेकस्मिन् द्वारे अष्टशतं चक्रध्वजानाम् अष्टशतं २ मृगध्वजानाम् गरुडध्वजानां क्रौञ्चध्वजानाम् छत्रध्वजानांऋक्षध्वजानां शकुनिध्वजानां सिंहध्वजानां वृषभध्वजनाम् , अष्टशतं श्वेतानां चतुर्विषाणानां नागवरकेतूनाम् ।
'सरियामेण विमाणे' इत्यादि ।
सूत्रार्थ-(सरियाभेणं विमाणे) सूर्याभ विमानमें ( एगमेगे दारे) एक २ द्वारमें (अट्ठसयं चक्कज्झयाण, अट्ठसयं २ मिगज्झयाणं, गरुडझयाणं, कुंचज्झयाणं, छत्तज्झयाणं रिच्छज्झयाण सउणिज्झयाणं, सीहज्झयाणं उसमज्झयाणं) १०८ एक सौ आठ चक्रध्वजाएं-चक्राङ्कितध्वजाएं है, १०८ एक सौ आठ मृगध्वजाएँ-मृगाङ्कितध्वजाएं है १०८ एक सौ आठ गरुडध्वजाएंगरुडाङ्कितध्वजाएं है, १०८ एक सौ आठ क्रौंचध्वजाएं-क्रौंचनामक पक्षि विशेषसे अंकित ध्वजाएं हैं, १०८ एक सौ आठ छत्रध्वजाएं छत्राङ्कितध्वजाएं हैं, १०८ एक सौ आठ ऋक्षध्वजाएं-ऋछ-रीक्ष-नामक जंगली पशुविशेषसे अंकितध्वजाएं हैं, १०८ एक सौ आठ शकुनिध्वजाएं पक्षि अंकितध्वजाएं हैं, १०८ एक सौ आठ सिंहध्वजाएं सिंहांकितध्वजाएं है, १०८ एक सौ आठ वृषभध्वजाएं बलीवर्दके चिह्नसे अंकितध्वजाएं हैं (अट्ठसयं सेयाणं चउविसाणं
'मृरियाभेणं विमाणे' इत्यादि ।
सूत्रार्थ-(सृरियाभेणं विमाणे) सूर्यास विमानमा ( एगमेगे दारे) ४२ ४२७ ४२वातमा (अदुसयं चक्कज्झयाणं. अट्ठसयं २ मिगज्झयाणं गरुडझयाणं, कुंचल्झयाणं. छत्तज्झयाणं रिच्छज्झयाणं सउणिज्झयाणं, सीहझयाणं, उसभज्झयाणं) १०८ मे से। આઠ ચક દવાઓ ચકાંકિત દવાઓ છે, ૧૦૮ એક સે આઠ મૃગધ્વજાઓ મૃગાંકિત દવાઓ છે. ૧૦૮ ગરુડધ્વજાઓ–ગરુડાંકિત વજાઓ છે. ૧૦૮ કૌચશ્વજાઓ-કચના મક પક્ષિ વિશેષથી અંક્તિ ધ્વજાઓ છે, ૧૦૮ એક સો આઠ છત્ર દવાઓ છત્રાંકિત ધ્વજાઓ છે. ૧૦૮ એક સો આઠ ઋક્ષ દવાઓ–ઋક્ષ રીછ -નામે જંગલી પશુવિશેષથી અંકિત દવાઓ છે. ૧૦૮ એક સે આઠ શકુનિ
જાઓ પક્ષિ અંકિત વિજાઓ છે, ૧૦૮ એક સો આઠ સિંહબ્રજાઓ-સિંહાંક્તિ દવાઓ છે. ૧૦૮ એક સે આઠ વૃષભ ધ્વજાઓ બલીવના ચિહ્નથી અંતિ
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર: ૦૧
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयसूत्रे
एवमेव सपूर्वापरेण खलु सूर्याभे विमाने एकैकस्मिन् द्वारे अशीत्य धिकं केतुसहस्रं भवति इत्याख्यातम् ।
३९८
तेषां खलु द्वाराणामेकैकस्मिन् द्वारे पञ्चषष्टिः पञ्चषष्ठिः भौमानि प्रज्ञतानि तेषां खलु भोमानां भूमिभागाः उल्लोकाश्च भणितव्याः,
तेषां खलु भौमानां च बहुमध्यदेशभांगे प्रत्येकं प्रत्येकं सिंहासने प्रज्ञप्ते सिंहासनवर्णकः सपरिवारः । अवशेषेषु भौमेषु प्रत्येकं प्रत्येकं भद्रासनानि
नागवर केऊणं एवमेव सपुव्बावरेण सूरियामे विमाणे एगमेगे दारे असीय अहियं केऊहस्सं भवइत्तिमक्खायं ) १०८ एक सौ आठ शुक्लवर्णवाले एवं चार दन्तवाले गजके चिह्नसे अंकितध्वजाएं हैं । इस तरह सूर्याभविमान के एक २ द्वारमें चक्रध्वजसे लेकर नागवरकेतु पर्यन्तसब ध्वजाएं १०८० एक हजार अस्सी हैं ऐसा तीर्थंकरदेवोंका कथन है । ( तेसिणं दाराणं एगमेगेदारे पण्णडि २ भोमा पण्णत्ता, तेर्सिणं भोमाणं भूमिभागा उल्लोया य भाणियच्चा) उन द्वारोंमेंसे एक एक द्वार में ६५ – ६५ भौम- उपरिगृह कहे गये हैं, इन उपरिगृहों के - चन्द्रशालाओंके कथनमें भूमिभाग और उल्लोक कहना चाहिये. ( तेर्सिणं भोमाण बहुमज्झदेसभाए पत्ते पत्तेयं सीहासणे पण्णत्ते) उन उपरिगृहोके ठीक मध्यभागमें एक एक उपरिगृहमें सूर्याभदेवके उपवेशनयोग्य एक एक
ध्वन्ये ( अट्टस सेयाणं चउविसाणं नागवरकेऊणं एवमेव सपुव्वावरेणं सूरिया भे विमाणे एगमेगे दारे असीय अहीयं केऊसहस्स भवइति मक्खायं ) १०८ सहવણુ વાળા તેમજ ચાર દાંતવાળા હાથીના ચિહ્નથી અક્તિ ધ્વજા છે, આ પ્રમાણે સૂર્યભવિમાનના દરેકે દરેક દ્વારમાં ચક્રધ્વજથી માંડીને નાગવર કેતુ પર્યંત સવ ધ્વજાએ ૧૦૮૦ એક હજાર એંશી છે. એવું તીથર દેવાનુ તેમજ ગણુधरे।नु' ऽथन छे ( तेसि णं दाराणं एगमेगे दारे पण्ण ि२ भोमा पण्णत्ता, तेर्सिणं भोभाणं भूमिभागा उल्लोया य भाणियव्वा ) ते हरवालसमांथी हरे हरे४ ४२वाજામાં ૬૫, ૬૫ ભૌમ ઉપરગૃહા કહેવામાં આવ્યાં છે. એ ઉપįિહાના—ચન્દ્રशाजाओना उथन भां लूभिलाग तेभन उलोउनु पशु उथन समन्वु लेर्धयो. ( तेर्सिणं भोमाणं बहुमज्झसभाए पत्तेयं पत्तेयं सीहासणे पण्णत्ते ) ते उपरिगृहोना मरोर मध्यભાગમાં દરેકે દરેક ઉપગ્રહમાં સૂર્યાભદેવના માટે ઉપવેશન ચેાગ્ય એક એક સિહાસન
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू.० ६ सूर्याभविमानवर्णनम्
३९९ प्रज्ञप्तानि । तेषां खलु द्वाराणाम् उत्तमाकाराः षोडशविधैः रत्नैः उपशोभिताः, रत्नैश्च यावरिष्ठैः,
तेषां खलु द्वाराणामुपरि अष्टाष्टमंगलकानि सध्वजानि यावत् छत्रा तिच्छत्राणि । एवमेव सपूर्वापरेण सूर्याभे विमाने चत्वारि द्वारसहस्राणि भवन्ति इत्याख्यातम् ।
सूर्याभस्य विमानस्य चतुर्दिशि पञ्च पञ्च योजनशतानि अवाधया चत्वारो वनखण्डाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा- अशोकवनं सप्तपर्णवनम् चम्पकवनम् , सिंहासन कहा गया है (सीहासण वण्णो सपरिवारो अवसेसेसु भोमेसु पत्तेय पत्तेयं भद्दासणा पण्णत्ता) सपरिवार सिंहासनका यहां वर्णन करना चाहिये बाकीके भौंमें प्रत्येक भौममें भद्रासन कहे गये हैं। (तेसिंणं दाराणं उपि. पागारा सोलसविहेहिं रयणेहिं उवसोभिया-तं जहा-रयणेहिं जाव रिटेहिं ) इन द्वारोंके उत्तमाकार-द्वारके ऊपरके भागो १६ प्रकारके रत्नोंसे उपशोभित हैं। वे रत्न कर्केतनादि सामान्य रत्नोंसे लेकर रिष्ट तक जानना चाहिये. (तेसिणं दाराणं उर्पि अट्ठ मंगलगा, सज्झया जाव छत्ताइच्छत्ता) उन द्वारों के ऊपर आठ २ मांगलिक ध्वजाओं सहित यावत् छत्रातिच्छत्र तक हैं। (एवमेव सपुव्वारेणं सूरियाभे विमाणे चत्तारिदारसहस्सा भवंति त्तिमक्खाय) इस प्रकारसे सूर्याभविमानमें चार हजार द्वार हैं ऐसा तीर्थंकर एवं गणधरोने कहा है। (सूरियाभस्स विमाणस्स चउदिसिं पंच पंच जोयणसयाई अबाहाए चत्तारि वणसंडा पण्णत्ता) सूर्याभविमान की चारों दिशाओं में पांच सौ छ तेम ४वाय छे. ( सीहासण वण्णओ सपरिवारो अवसेसेसु भोमेसु, पत्तेयं पत्तेयं भदासणा पण्णत्ता ) ही सपरिवार सिंहासनानु पनि समj . तम थाsी. २४सा ४२ परिश्मा मद्रासनी उपाय छे. (तेसिणं दाराणं उपिपागारासोलसविहे हिं रयणेहिं उवसोभिया-तं जहा रयणेहिं जाव रिटेहिं ) मे १२१10એના ઉત્તમાકા–દરવાજાની ઉપરના ભાગો ૧૬ જાતના રત્નથી શેભિત છે. કર્કેતન વગેરે સામાન્ય રત્નોથી માંડીને રિઝ સુધીના રત્નોનું વર્ણન અહીં સમ
कुं न . ( तेसि ण दाराणं उपिं अटूव मंगलगा सज्झया जाव छत्ताइच्छत्ता) તે દરવાજાઓની ઉપર આઠ આઠ મંગલક દવાઓ સહિત યાવતું છત્રાહિચ્છત્રો छ. ( एवमेव सपुव्वावरेणं सूरियाभे विमाणे चत्तारि दारसहस्सा भवंति त्तिमक्खायं) આ પ્રમાણે સૂર્યાભવિમાનમાં ચાર હજાર દ્રારે છે, તેમ તીર્થકર તથા ગણધરોએ ४ह्यु छ. ( सूरियाभस्स विमाणस्स चउद्दिसिं पंच पंच जोयणसयाई अबाहाए चत्तारि वणसंडा पण्णता) सूर्यालविभाननी व्यारे हिशायामा पांयसो पांयसे। यानना
શ્રી રાજપ્રશ્રીય સૂત્ર : ૦૧
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________
४००
राजप्रश्नीयसूत्रे आम्रवनम् । पौरस्त्ये अशोकवनं, दक्षिणे सप्तपर्णवनं, पश्चिमे चम्पकवनम् , उत्तरे आम्रवनम् ।
ते खलु वनखण्डाः सातिरेकाणि अर्द्धत्रयोदशयोजनशतसहस्राणि आयामेन पश्चयोजनशतानि विष्कम्भेण, प्रत्येकं प्रत्येकं प्राकारपरिक्षिप्ताः, कृष्णाः कृष्णावभासाः, हरिताः हरिता-व भासाः शीताःशीताव भासाः स्निग्धाःस्निग्धावभासाः तीव्राःतीव्रावभासाः कृष्णा कृष्णच्छायाः नीला नीलच्छायाः हरिताः हरितच्छायाः, शीताःशीतच्छायाः, स्निग्धाःस्निग्धच्छायाः, धनकटितटितच्छायाः रम्याः महामेघनिकुरम्बभूताः। ते खलु पादपाः मूलवन्त वनखण्डवर्णकः ॥ सू. ६१ ॥
पांच सौ योजन के अन्तर में चार वनषण्ड कहे गये हैं । (तंजहा) जो इस प्रकार से है-(असोगवणे, सत्तवण्णवणे चंपगवणे चूयवणे) अशोकवन सप्तवर्णवन, चंपकवन और आम्रवन (पुरस्थिमेणं असोगवणे, दाहिणणं सत्तवण्णवणे, पञ्चत्थिमेणं चंपगवणे, उत्तरेणं चूयगवणे) पूर्वदिशाकी ओर अशोकवन है, दक्षिण दिशा की ओर सप्तपर्णवन है. पश्चिमदिशा की ओर चंपकवन है और उत्तरदिशा की ओर आम्रवन है। (तेणं वनसडा साइरेगाई अद्धतेरस जोयणसयसहस्साई आयामेणं, जोयणसयाई विक्ख भेण पत्तेयं पत्तेयं पाागरपरिक्खित्ता किण्हा, किण्होभासा ) ये वनषण्ड आयाम की अपेक्षा १२॥ लाख योजनसे भी कुछ अधिक हैं और विष्कभकी अपेक्षा ५ सौ योजनके हैं । ये सब वन विस्तारमा या हिशायामा वनपी पाय छ. ( त जहा ) मा प्रभारी छ. (असोगवणे, सत्त वण्णवणे चपगवणे, चूयगवणे ) AN४१- AH५७ वन, २५४वन मने मापन (पुरस्थिमेणं असोगवणे, दाहिणेणं सत्तवण्णवणे, पञ्चत्थिमेणं चपगवणे उत्तरेणं चूयगवणे ) पूर्व हिशा त२५ अश।४वन छ, दक्षिण हिशात२५ સમપર્ણ વન છે. પશ્ચિમ દિશા તરફ ચંપકવન છે અને ઉત્તર દિશા તરફ આમ્રવન छ. (ते ण वन संडा साइरेगाई अद्धतेरस जोयणसयसहस्साइ आयामेण जोयणसयाई विक्खंभेण पत्तेयं पत्तेयं पागारपरिक्खित्ता किण्हा, किण्होभासा) से वनઉંડો આયામની અપેક્ષાએ ૧૨ાા લાખ યોજન કરતાં પણ કંઈક વધારે છે અને વિષ્કભની અપેક્ષાએ પાંચસો યોજના છે. એ બધા વનો સ્વતંત્ર રીતે પ્રકારથી प्ररिवरित छ. मने ४० ते ४४ति छ, ( हरिया, हरियोभासा, सीया सीयोभासा, निद्धा, निद्धोभासा तिव्वा, तिव्योभासाः किण्हा, किण्हच्छाया, नीला, नील. च्छाया, हरिया, हरियच्छाया, सीया सीयच्छया, निद्धा निद्धच्छाया घणकडितडितच्छया रम्मा महामेहनिकुरंबभूया) हरित छ. रित xiति छ, शीत २१३५ छ, शla zila
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર: ૦૧
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ६१ सूर्याभविमानवर्णनम्
टीका-'मरियाभेणं विमाणे इत्यादि-सूर्याभे खलु विमाने एकैकस्मिन्प्रत्येकद्वारे अष्टशतम्-अष्टाधिकशतं, चक्रध्वजानां चक्राङ्कितध्वजानाम् , पुनः अष्टशतम् मृगध्वजानां मृगाङ्कितध्वजानाम् , एवं गरुडध्वजानां, गरुडाङ्कितएक २ करके एक २ प्राकारसे परिवेष्टित हैं । तथा कृष्ण और कृष्ण कन्तिवाले हैं। (हरिया, हरियोभासा, सीया, सीयोभासा, निद्धा निद्धोभासातिव्वा, तिव्वोभासा, किण्हा, किण्हच्छाया, नीला, नीलच्छाया, हरिया हरियच्छाया, सीया सीयच्छाया, निद्धा निद्धच्छाया, घणकडितडितच्छाया, रम्मा, महामेह निकुरंबभूया) हरित हैं, हरितकान्तिवाले हैं, शीत स्वरूप हैं, शीतकान्तिवाले हैं, स्निग्ध हैं और स्निग्धकान्तिवाले हैं, तीव्र है, और तीव्र अवभासवाले हैं, कृन्ण हैं, कृष्ण छायावाले हैं, नील हैं, नील छायावाले हैं हरे हैं, हरीछायावाले हैं शीत हैं, शीत छायावाले हैं, स्निग्ध हैं स्निग्ध छायावाले हैं, वृक्षोंकी शाखाएं एक दूसरे वृक्षोंकी शाखाओंसे आपसमें मिली हुई थीं. ये वनषण्ड बडे ही सुहावने हैं। वे वनपंड महामेघके विशाल समुदाय जैसे हैं ( तेण, पायवा मूलमंतो वनसंड वष्णओ) इन वनषण्डोके वृक्ष जमीनके भीतर गहरी फैली हुई बडी २ जडोंवाले हैं इत्यादि रूपसे वृक्षोंका वर्णन यहांपर करना चाहिये. इस प्रकारसे यह वनषण्डोंका वर्णन है।
टीकार्थ-सूर्याभविमानके प्रत्येक द्वारमें १०८ चक्रध्वजाएं हैं, अर्थात् इन ध्वजाओंमें चक्रका चिह्न हुआ है, इस कारण इन्हें चक्रचिह्नोपलक्षित होनेके कारण चक्रध्वजाएं कही गई है, इसी प्रकारसे आगे अन्य ध्वजाओंमें भी उन २ चिह्नोंसे युक्त होनेके कारण तत्तन्नामधेयता जाननी વાળા છે, નિષ્પ છે. અને સ્નિગ્ધકાંતિ છે. તીવ્ર છે અને તીવ્ર અવભાસવાળા છે. કૃષ્ણ છે, કૃષ્ણ છાયાવાળા છે. નીલ છે, નીલી છાયાવાળા છે, લીલાં છે. લીલી છાયાવાળાં છે, વૃક્ષોની શાખાઓ પરસ્પર એકબીજા વૃક્ષોની સાથે ભેગી મળેલી छ. से पनपी महामेघाना विशाल समुदाय रे दाणे छे. (ते णं पायवा मूलमंतो वतसड वण्णओ) से पनपना वृक्ष पृथ्वीनी २६२ री ५४ieी મોટી મોટી જવાળા છે, વગેરે રૂપથી અહીં વૃક્ષોનું વર્ણન સમજી લેવું જોઈએ. આ પ્રમાણે આ વનણંડાનું વર્ણન છે.
ટીકાર્થ– સૂર્યાભવિમાનના દરેકે દરેક દરવાજામાં ૧૦૮ ચકધ્વજાઓ છે, એટલે કે દવાઓમાં ચકનું ચિન્હ બનેલું છે એથી જ એમને ચકચિહ્નિત હવા બદલ ચકqજાઓ કહેવામાં આવી છે. આ પ્રમાણે જ બીજી દવાઓમાં પણ તે તે ચિહ્નો થી યુકત હવા બદલ તત્ત-નામધેયતા જાણવી જોઈએ ૧૦૮ થી મૃગાંક્તિ ધ્વજાઓ
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०२
राजप्रश्नीयसूत्रे ध्वजाना,-क्रौञ्चध्वजानां-कौश्चनामक - पक्षिविशेषाङ्कितध्वजाना, छत्रध्वजानांछत्राङ्कितध्वजानाम् ऋक्षध्वजानाद् - ऋक्षाभिषधन्यपशुविशेषाङ्कितध्वजानां, शकुनिध्वजानां-पक्ष्यङ्कितध्वजानां, सिंहध्वजानां सिंहाङ्कितध्वजानां वृषभध्वजानां बलीवाङ्कितध्वजानां च प्रत्येकमष्टाधिकशतं बोध्यम् । तथा श्वेतानां-शुक्लवर्णानां चतुर्विषाणनागवरकेतूनां = चतुर्दन्तगजाङ्कितध्वजानाम् अष्टशतमस्ति । एवमेवअनेनैवप्रकारेण सूर्याभे विमाने-सूर्याभविमानवर्तिनि एकैकस्मिन् प्रत्येकस्मिन् द्वारे सपूर्वांपरेण-पूर्वापरसंख्यासहितेन-चक्रध्वजत आरभ्य नागवरकेतुपर्यन्तानां दशसंख्यकानां ध्वजानां प्रत्येकमष्टोत्तरशतसंख्यकत्वात्सर्वसंकलनेन अशीत्यधिक केतुसहस्र-केतूनां पताकानां सहस्रं भवति सम्पद्यते इति एतत् आख्यातम्= तीर्थंकरगणधरैरुक्तम् ।
तेषां खलु द्वाराणाम् एकैकस्मिन् द्वारे पश्चषष्टिः पञ्चषष्टिः भौमानिउपरिगृहरूपाणि प्रज्ञप्तानि, तेषां खलु भौमानां भूमिभागाः उल्लोकाश्च मणितव्याः - वर्णनीयाः, ते च यानविमानस्य' यथा वर्णित्तास्तथैव तद्वर्णनमेकचाहिये. १०८ मृगाशितध्वजाएं हैं । १०८ गरुडाङ्कितध्वजाएं हैं, १०८ कौ चाङ्कितध्वजाएंमें. १०८ छत्रध्वजाएं हैं, १०८ ऋक्ष-(रीछ ) ध्वजाएं हैं। १०८ शकुनिध्वजाएं हैं। १०८ सिंहध्वजाएं हैं। तथा १०८ ही वृषभध्वजाएं हैं। और १०८ ही शुक्लवर्णवाले एवं चार दांतोंवाले श्रेष्ठ नागके चिह्नवाली नागवरध्वजाए हैं। इस प्रकार सूर्याभविमानके एक एक द्वारमें चक्रध्वजसे लेकर नागवरध्वजाओं तक सब ध्वजाए १०८० एकहजार अस्सिहोती हैं ऐसा तीर्थकर और गणधर देवोंने कहा है । उन द्वारमेंसे प्रत्येक द्वारमें ६५-६५ भौम-उपरिगृह उपरके घर है। इन उपरिगृहोंके भूमिभाग और उल्लोक ( चंदवा ) यहां भणितव्य हैं । अतः जिस प्रकारसे इनका वर्णन यानविमानके प्रकरणमें किया गया है. उसी प्रकारसे इनका वर्णन यहांपर
છે ૧૦૦ ઋક્ષ (ર૭) ધ્વજાઓ છે. ૧૦૮ શકુનિ ધ્વજાઓ છે ૧૦૮ સિંહ ધ્વજાઓ છે. તેમજ ૧૦૮ વૃષભ ધ્વજાઓ છે. ૧૮૮ સફેદ રંગવાળા અને ચાર દાંતે વાળા શ્રેષ્ઠ નાગો (હાથી) ના ચિન્હવાળી નાગવર દવાઓ છે. આ પ્રમાણે સૂર્યાભવિમાનના દરેકે દરેક દ્વારમાં ચક્રધ્વજાઓ સુધી બધી દવાઓ ૧૦૮૦ છે. આમ તીર્થકર અને ગણધર દેવોએ કહ્યું છે. તે દ્વારમાંથી દરેકે દરેક દ્વારમાં ૬૫, ૬૫ ભૌમ-ઉપરિગ્રહ
છે. એ ઉપરિગ્રહના ભૂમિભાગ અને ઉલોક (ચંદરવા) અહીં અભીષ્ટ છે. એથી ચાન-વિમાનના પ્રકરણમાં જે પ્રમાણે એનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. તેમજ અહીં
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________
_____४०३
४०३
सुबोधिनी टीका. सू. ६१ सूर्याभविमानवर्णनम् विंशतितमसूत्रस्य टीकातो बोध्यम् । तेषां खलु भौमानां बहुमध्यदेशभागेअत्यन्तमध्यदेशभागे प्रत्येकम् एकैकस्मिन् भौमे सिंहासन=सूर्याभदेवस्योपवेशनयोग्य सिंहासनम् भणितव्यमिति पूर्वेण सम्बन्धः। तद्वर्णनं चैकविंशतिसत्रतो बोध्यम् सिंहासनवर्णकः सिंहासनवर्णनकपदसमूहः सपरिवारः सिंहासनोपरिविजयदृष्यं तन्मध्येऽङ्कशं तत्र च मुक्तादाम तद्वेष्टनमुक्तादामानि सन्तीति सकलपरिवारसहितो बोध्यः, एतद्वर्णनं-द्वाविंशतितमसूत्रात् बोध्यम् । अवशेषेषु सिंहासनाधिष्ठितातिरिक्तेषु भौमेषु प्रत्येकं प्रत्येकम् तदन्तर्वर्तिनि एकस्मिन्नेकस्मिन् भौमे भद्रासनानि प्रज्ञप्तानि। भद्रासनवर्णन द्वाविंशत्सूत्रादवसेयम् । तेषां खलु द्वाराणाम् उत्तमाऽऽकाराः = द्वारोपरिभागाः षोडशविधैः = षोडशप्रकार: रत्नैः उपशोभिताः अलङ्कृताः, तद्यथा रत्नैः सामान्यतः कर्केतनादिभिः १ करना चाहिये. यानविमानके सम्बन्धमें इनका वर्णन २१ वे सूत्रकी टीकामें किया गया है। इन भौमोंके बहुमध्यदेशभागमें एक एक भौममें सूर्याभदेव के उपवेशनयोग्य एक एक सिंहासन कहा गया है. इन सिंहासनोंका वर्णन भी २१ वे सूत्रकी टीकामें किया गया जानना चाहिये, सपरिवार सिंहासनका वर्णन-विजयदष्य, उसके मध्यमें अंकुश, मुक्तादामको वेष्टन करनेवाली अन्य और मुक्तामालाएं इत्यादि सब सिंहासनसे लगता हुआ कथन-२२ वें सूत्रमें किया गया हैं अवशेष-सिंहासनसे अधिष्ठित भौमसे अतिरिक्त भौममें प्रत्येक भौममें भद्रासन कहे गये हैं। इन भद्रासनोंका वर्णन २२ वे सूत्रमें किया गया हैं इन द्वारोंके ऊपरके जो आकार हैं-भाग हैं-वे १६ प्रकारके कर्कतनादि रत्नोंसे अलंकृत हैं वे सोलह प्रकारके रत्न ये हैं-१ सामान्यरत्न कर्केतनादि वगैरह, २ वज्ररत्न ३ वैडूर्यरत्न, ४ लोहिताक्षरत्न, ५ मसारપણ સમજવું જોઈએ. ૨૧ માં સૂત્રની ટીકામાં એમનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. એ સર્વ ઉપરિગ્રહના બહુમધ્ય દેશભાગમાં દરેકે દરેક ઉપરિગ્રહમાં સૂર્યાભદેવના માટે બેસવા યોગ્ય એક એક સિંહાસન કહેવાય છે. એ સિંહાસનને લગતું વર્ણન પણ ૨૧ મા સૂત્રમાં કરવામાં આવ્યું છે. સપરિવાર સિંહાસનનું વર્ણન એટલે વિજય દુષ્ય. તેના મધ્યભાગમાં અંકુશ, મુકતાદામ અને મુક્તદામને વીંટળાયેલી બીજી મુક્તામાળાઓ વગેરે સર્વ સિંહાસનને લગતુ કથન ૨૨ મા. સૂત્રમાં કરવામાં આવ્યું છે. અવશેષ એટલે કે જે ઉપરિગ્રહમાં સિંહાસને નથી એવાં દરેકે દરેક ઉપરિગૃહોમાં ભદ્રાસને કહેવાય છે. એ સર્વ ભદ્રાસનનું વર્ણન ૨૨ મા સૂત્રમાં કરવામાં આવ્યું છે. એ દ્વારની ઉપર જે આકાર છે–ભાગ છે તે ૧૬ પ્રકારના કકેતન વગેરે રત્નોથી અલંકૃત છે, તે સોળ જાતના રત્નો આ પ્રમાણે છે-૧ સામાન્ય
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०४
राजप्रश्नीयसूत्रे यावत्-यावत्पदेन बत्रैः २, वेड्यः ३, लोहिताक्षैः ४, मसारगल्लैः ५, हंसग ः ६. पुलकैः ७, सौगन्धिकैः ८, ज्योतीरसैः९, अञ्जनैः १०, अञ्जनपुलकैः ११, रजतैः १२, जातरूपैः १३. अझैः १४, स्फटिकैः १५, इत्येषां सडग्रहोबोध्या, तथा-रिष्टैः १६, एषां व्याख्या पञ्चमसूत्रादवगन्तव्या। तेषां खलु द्वाराणामुपरि अष्टाष्टमङ्गलकानि=स्वस्तिक १-श्रीवत्स २=नन्दिकावर्त ३-वर्द्धमानक ४= भद्रासन५ कलश६ मत्स्य७=दर्पण८ भेदादष्टावष्टौ यानविमानतोरणवद् बोध्यानि तानि चतुर्दशसूत्रतो ज्ञेयानि तानि कीदृशानि ? इतिजिज्ञासायामाह-सध्वजानि कृष्ण१=नील२=लोहित३ हारिद्र४= शुक्ल५ भेदात्पञ्चवर्णध्वजशोभितानि, यावत् यावत्पदेन अच्छाः श्लक्ष्णाः, रूप्यपट्टाः, वज्रमयदण्डाः, जलजामलगन्धिकाः,
गल्लरत्न, ६ हँसगर्भ, ७ पुलाक, ८ सौगन्धिक, ९ ज्योतिरस, १० अधन, ११ अभनपुलक, १२ रजत, १३ जातरूप, १४ अंक, १५ स्फटिक. ये सब रत्न यहां यावत् पदसे संगृहीत हुए हैं। तथा १६ वां रत्न रिष्ट है जो सूत्रमें कह ही दिया गया है। इनकी व्याख्या पांचवें सूत्रसे जानना चाहिये. इन द्वारोंके ऊपर आठ २ मंगल हैं-आठ मगलक ये हैं स्वस्तिक १. श्रीवत्स २ नन्दिकावर्त ३, वर्द्धमानक ४, भद्रासन ५, कलश ६, मत्स्य ७, और दर्पण ८ । यानविमानके ८ तोरणोंकी तरह इन्हें जानना चाहिये, । इनका वर्णन १४ वे सूत्रमें किया गया है। ये आठ मंगलक कृष्ण, नील, लोहित, हारिद्र
और शुक्ल इन पांचवर्णवाली ध्वजाओं से शोभित हैं। यहां यावत् पद से 'अच्छाः, श्लक्ष्णाः, रुप्पपट्टाः, वज्रमयदण्डाः, जलजामलगंधिकः, सुरम्याः,
રત્ન કકેતન વગેરે, ૨ વારત્ન ૩ વૈડૂર્યરત્ન, ૪ લેહિતાક્ષરત્ન ૫ મસારગલ્લરત્ન ૬ હંસગર્ભ, ૭ મુલાક, ૮ સૌગડધિક, ૯ તિરસ, ૧૦ અંજન ૧૧, અંજન પુલક, ૧૨ રજત, ૧૩ જાતરૂપ, ૧૪ અંક, ૧૫ ફટિક, આ સર્વ રત્નો અહીં થાવત્ પદથી ગૃહીત થયાં છે. ૧૬ મું રત્ન રિષ્ટ છે, જેનું કથન સૂત્રમાં કરવામાં આવ્યું જ છે. આ બધાની વ્યાખ્યા ૫ મા સૂત્રમાં કરવામાં આવી છે. એ દ્વારની ઉપર આઠ આઠ મંગલકો છે. આઠ મંગલકે આ પ્રમાણે છે–સ્વસ્તિક १, श्रीवत्स २, Allad 3, १द्धमान, ४, मासन ५, ४४ ६, मत्स्य ७. અને દર્પણ ૮. યાન-વિમાનના ૮ તેરણાની જેમ એમને પણ સમજવાં જોઈએ. એમનું વર્ણન ૧૪ માં સૂત્રમાં કરવામાં આવ્યું છે. એ આઠ મંગલકે કૃષ્ણ નીલ લહિત. હારિદ્ર અને શુકલ આ પાંચ વર્ણવાળી દવાઓથી શોભિત છે. અહીં यावत् ५६थी 'अच्छाः, श्लक्ष्णाः, रुप्पपट्टाः, वज्रमयदण्डाः जलजामलगंधिकाः
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०५
सुबोधिनी टीका. सू.० ६१ सूर्याभविमानवर्णनम् सुरम्याः, प्रासादीयाः, दर्शनीयाः, अभिरूपाः, प्रतिरूपाः, तेषां तोरणानामुपरि बहूनि, इत्येषां सङ्ग्रहो बोध्यः । छत्रातिच्छत्राणि-एतद्वर्णनं चतुर्दशसूत्रतोबोध्यम् । ____एवमेव इत्थमेव सपूर्वापरेण-पूर्वसंख्यानसहितापरसंख्यानेन सह योजनया सर्वाणि सङ्कलितानि संख्यानानि सूर्याभे विमाने चत्वारि द्वारसहस्राणि द्वाराणां सहस्राणि भवन्ति सम्पद्यन्ते इति एतद् आख्यातं तीर्थकरगणधरैरुक्तम् ।
सूर्याभस्य विमानस्य चतुर्दिशि - पूर्वादिदिक्चतुष्टये पञ्च पश्च योजनशतानि = पश्च पश्च योजनशतानि अबाधायाम् = अन्तरे चत्वारो वनषण्डा:= अनेकजातीयोत्तमवृक्षसमूहरूपाः, प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-अशोकवनम् अशोकवृक्षवनम् १, सप्तपर्णवनं = सप्तपर्णवृक्षवनम् २, चम्पकवनम् = चम्पकवृक्षवनम् ३, चूतकवनम् आम्रवनम् ४, तत्र अशोकवनं पौरस्त्ये-पूर्वस्यां दिशि १, सप्तपर्णवनं प्रासादीयाः दर्शनीयाः, अभिरूपाः प्रतिरूपाः तेषां तोरणानामुपरि बहूनि' इस पाठका संग्रह हुआ है. 'छत्रातिच्छत्र' का वर्णन १४ वें सत्रमें किया गया है, सब मिलाकर कुल द्वार सूर्याभविमानमें चारहजार हैं। ऐसा कथन तीर्थकर एवं गणधरोंका है। सूर्याभविमानकी चारों दिशाओंमें पांचसौ पांचसौ योजनके अन्तरालमें अनेक जातीय उत्तम वृक्षोंके समूहरूप चार वनषण्ड हैं. अशोकवन-इस वनमें केवल अशोक नामके वृक्ष हैं, इसलिये इस वनका नाम अशोकवन ऐसा हुआ है. सप्तपर्णवन-इस वनमें सप्तवर्ण नामके वृक्ष हैं, इसलिये इस वनका नाम सप्तपर्णवन ऐसा हुआ हैं, चम्पकवन-इस वनमें चम्पकके वृक्ष हैं अतः इस वनका नाम चम्पकवन ऐसा हुआ है, चूयवन आम्रवन-इस वनमें आमके ही वृक्ष है अतः इस वनका नाम आम्रवन ऐसा हुआ है, इस वनों से जो अशोकवन है वह पूर्वदिशामें है, सप्तपर्णवन सुरम्याः प्रासादीयाः, दर्शनीयाः, अभिरूपाः प्रतिरूपाः तेषां तोरणानामुपरि बहूनि" मा पानी सड थयो छ. 'छत्रातिच्छत्र' नु वय १४ मा सूत्रमा ४२वामा આવ્યું છે. સૂર્યાભવિમાનમાં કુળદ્વારે ચાર હજાર છે. તીર્થંકર તેમજ ગણધરનું આવું કથન છે. સૂર્યાભવિમાનની ચારે દિશાઓમાં પાંચ પાંચ સે યોજન જેટલા વિસ્તારમાં ઘણું જાતીય ઉત્તમ વૃક્ષેથી યુક્ત ચાર વનષડે છે. અશોકવન-એ વનમાં ફક્ત અશોક નામક વૃક્ષે છે. એથી એ વનનું નામ અશોકવન પડયું છે. સસપ
વન–એ વનમાં સપ્તપર્ણ નામના જ વૃક્ષો છે, એથી એ વનનું નામ સપ્તપર્ણ છે. ચંપકવન એ વનમાં ચંપકના વૃક્ષે છે. એથી એ વનનું નામ ચંપકવન છે. ચૂતકવન-એ લનમાં આંબાના જ વૃક્ષ છે એથી એ વનનું નામ આમ્રવન એવું પાડવામાં આવ્યું છે, એ વનમાંથી જે અશોકવન છે. તે
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०६
राजप्रनीयसूत्रे
I
दक्षिणे- दक्षिणस्यां दिशि२, चम्पकवनं पश्चिमे पश्चिमायां दिशि३, आम्रवणमुत्तरे उत्तरस्यां दिशि । ते वनपण्डाः आयामेन दैर्येण सातिरेकाणि-साधिकानि अर्ध त्रयोदश योजनशतसहस्राणि सार्धद्वादशलक्षप्रमाण योजनानि विष्कम्भेण = विस्तारेण पञ्चयोजनशतानि पञ्चशत प्रमाण योजनानि । पुनस्ते वनखण्डाः प्रत्येकं प्रत्येकम् - एकैकशः प्राकारपरिक्षिप्ताः- आवरणपरिवेष्टिताः, पुनस्ते कृष्णः - कृष्णवर्णाः, कृष्णावभासाः = यावति वनभागे कृष्णावभासपत्राणि सन्ति तावति वनभागे कृष्णवर्णावभासनविशिष्टाः । ' वनखंडवण्णओ' वनषण्डवर्णकः वनपण्डानां वर्णकः = वर्णक वर्णनकारकः पदसमूहः औपपातिक सूत्र तो बोध्यः । तद्वयाख्या= मत्कृतायां पीयूषवर्षिणी टीकायां विलोकनीया ॥ सू. ६१ ॥
-
मूलम् —— तेसि णं वनसंडाणं अंतो बहुसमरणिजा भूमिभागा पण्णत्ता, से जहानामए आलिंगपुक्खरेइ वा जाव
दक्षिण दिशामें है, चम्पकवन पश्चिमदिशामें है, और आम्रवन उत्तरदिशामें हैं। ये वनण्ड आयामकी अपेक्षा १२|| लाखयोजनसे कुछ अधिक हैं । और विस्तारकी अपेक्षा पांचसौ योजन प्रमाण हैं। ये प्रत्येक वनखण्ड एक प्रकारसे परिवेष्टित है । 'किव्हा, किन्होभासा, हरिया हरियोमासा' इत्यादि पदोंके अर्थका वर्णन पीयूषवर्षिणी टीकासे जो कि औपपातिक सूत्रके ऊपर लिखी गई है वहांसे जानना चाहिये. ये वन कृष्ण इसलिये कहे गये हैं कि इनका वर्ण कृष्ण है, तथा जितने वनभागमें कृष्णावभासवाले पत्र हैं उतने वन भागमें वे वनपण्ड कृष्णवर्णावभासानविशिष्ट हैं । औपपातिक सूत्रमें तीसरे सूत्रकी टीकामें यह सब वर्णन किया गया है ॥ सू० ६१ ॥
પૂર્વ દિશામાં છે, સમપણ વન દક્ષિણ દિશામાં છે, ચ'પવન-પશ્ચિમ દિશામાં છે અને આમ્રવન ઉત્તર દિશામાં છે. એ વનષ ડા આયામની અપેક્ષાએ ૧૨૫ લાખ ચેાજન કરતાં કંઇક વધારે છે અને વિસ્તારની અપેક્ષાએ પાંચસે ચેાજન જેટલા પ્રમાણ વાળા છે. એ દરેકે દરેક વનડ પ્રાકાર (દીવાલ) થી પરિવતિ છે. किण्हा, किन्होभासा, हरिया हरियाभासा' वगेरे होनो अर्थ योपपातिष्ठ सूत्रनी પીયૂષવષણી ટીકામાંથી જિજ્ઞાસુએએ જાણી લેવુ જોઈએ. એ વના વથી કૃષ્ણ હાવા બદલ જ કૃષ્ણ કહેવામાં આવ્યાં છે તેમજ જેટલા વનભાગમાં એ વનષ’ડો કૃષ્ણ વર્ણવભાસન વિશિષ્ટ છે. ઔપપાતિક સૂત્રના બીજા સૂત્રની ટીકામાં એ સતુ વ ન કરવામાં આવ્યુ` છે. ! સૂ૦ ૬૧ ।।
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર ઃ ૦૧
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ६१ सूर्याभविमानवर्णनम्
४०७ णाणाविहपंचवण्णेहिं मणीहि य तणेहि य उबसोभिया, तेसि णं गंधो फासो णेयव्वो जहकमं ।
तेसि णं भंते तणाण य मणीण य पुवावरदाहिणुत्तरागएहिं मंदायं मंदाय एइयाणं वेइयाणं कंपियाणं चालियाणं फंदियाणं घट्टिखोभियाणं उदीरियाणं केरिसए सवे भवइ ?
से जहानामए सीयाए वा संदमाणीएवा रहस्स वा सच्छत्तस्स सज्झ्यस्स सघंटस्स सपडागस्स सतोरणवरस्स सणंदिघोसस्स सखिखिणि हेमजालपरिक्खित्तस्स हेमवयचित्ततिणिसकणगणिज्जुत्तदारूयस्स सुसंपिणद्धचक्कमंडलधुरागस्स कालायससुकयणेमिजंतकम्मस्स आइण्णवरतुरगसुसंपउत्तस्स कुसलणरच्छेयसारहिसुसंपरिग्गहियस्स सरसयबत्तोसतोणपरिमंडियस्स सकंकडावयंसगस्स सचावसरपहरणआवरणभरियजोधजुज्झसजस्स रायंगणंसि रायतेउरंसि वा रम्मंसि वा मणिकुहिमतलंसि अभिक्खणं अभिक्खणं अमिघडिजमाणस्स वा नियट्टिजमाणस्स वा ओराला मणोण्णा मणोहरा कण्णमण-निव्वु. इकरा सव्वओ समंता अभिणिस्सवंति, भवेयारूवे सिया ? णो इणहे समहे । ॥ सू० ६३ ॥
छाया-तेषां खलु वनषण्डानाम् अन्तः बहुसमरमणीयाभूमिभागाः प्रज्ञप्ताः स यथानामकः आलिङ्गपुष्कर इति वा यावत् नानाविधप्रचवणेः मणिभिश्च
'तेसि णं वनसंडाणं अंतो' इत्यादि ।
सूत्रार्थ-( तेसि णं वनसंडाणं अंतो बहुसमरमणिजा ) उन वनषण्डों के मध्यभाग में बहुसमरमणीय भूमिभाग कहे गये हैं । ( से जहानामए ‘तेसि णं वनसंडाण अंतो' इत्यादि ।
सूत्रार्थ-(तेसि ण वनसंडाणं अतो बहुसमरमणिज्जा) ते वनष ना मध्यमामi मस भरमणीय भूमिलायो ४ाय छे. (से जहा नामए आलिंगपुक्खरेइवा,
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०८
राजप्रनीयसूत्रे
तृणैश्च उपशोभिताः, तेषां खलु गन्धः स्पर्शः ज्ञातव्यो यथाक्रमम् । तेषां खलु भदन्त ! तृणानां च पूर्वापरदक्षिणोत्तरागतैः मन्दं मन्द मेजि - तानां व्येजितानां कम्पितानां चालितानां घट्टितानां क्षोभितानाम् उदीरितानां कीदृशः शब्दो भवति ?
आलिङ्गपुक्खरे वा, जाव णाणाविह पंचवण्णेहिं मणीहि य तथेहि य उवसोभिया, तेसिणं गंधो फासो णेयव्वोजहकमं ) ये भूमिभाग रम्य हैं, ये इस प्रकार से समतल हैं कि जैसा समतल आलिङ्ग आलिङ्ग-पुष्कर होता हैं यावत् ये सब भूमिभाग पांचवणवाले नानाप्रकार के मणियों से एवं तृणों से उपशोभित हैं । यहां यावत् पद से ' आलिङ्गपुष्कर इस पद से लेकर नानाविधपंचवर्णैः, मणिभिः तृणैश्च उपशोभिताः ' इस अन्तिमपदतक जितने मध्य मे पद आये हुए हैं उन सबका संग्रह हुआ है । ( तेर्सि णं गंधो फासो यच्वो जहकमं ) इन मणियों का गंध स्पर्शे जैसा क्रमशः पहिले किया गया है वैसा जानना चाहिये । ( तेसि णं भंते । तणाण य मणीण य पुव्वावरदाहिणुत्तरा गएहिं मंदार्य मंदाय एइयाणं वेइयाणं. कंपियाणं चालियाणं, फंदियाणं वडियाणं, खोभियाणं, उदीरियाणं केरिसए सद्देभवइ ? ) हे भदन्त ! उन तृणों का एवं मणियों का पूर्व, पश्चिम, दक्षिण एवं उत्तर इन चार दिशाओं से काये हुए पवनद्वारा धीरे२ कम्पित किये जाने पर, विशेषरूप से कंपित किये जाने पर बार २ कंपित किये जाने पर,
जाव णाणा विहपंचवण्णेहिं मणीहिय उवसोभिया, तेसिणं गंधो फासो णेयव्वो जहकमं) એ ભૂમિભાગા રમ્ય છે, એ આલિંગ પુષ્કરની જેમ સ રીતે સમતલ છે. ચાવત એ સર્વ ભૂમિભાગે પાંચવણુ વાળા અનેકવિધ મણિએ તેમજ તૃણેાથી ઉપશેलित है. सही 'यावत्' पहथी 'आलिङ्गपुष्कर' मा पहथी भांडीने 'नानाविधपं - चवर्णैः मणिभिः तृणैश्च उपशोभितः' या अतिभ यह सुधीनी वस्ये भेटला यहो खाव्यां छे, थे सर्वना संग्रह समनवा लेये. (तेसि णं गंधो फासो यव्वो जहक्कमं) मे भणियोना गंध मने स्पर्श ने लतनी अनुकुभता पहेला वर्णवामां भावी छे तेवी सहीं अनुभता या समन्वी लेई से. (तेसिं णं भंते ! ताण य मणीण य पुव्वावरदाहिणुत्तरागएहिं मंदायं मंदाय एइयाणं वेइयाणं कंपियाणं चालियाणं फ दियाणं, धट्ठियाण, खोभियाणं उदीरियाणं केरिसए सद्दे भवइ ? ) हे लहंत ! એ તૃણ્ણાને તેમજ મણિઓને પૂર્વ પશ્ચિમ, દક્ષિણ અને ઉત્તરને આ ચારે દિશાઓમાંથી વહેતા પવનથી ધીમે ધીમે કપિત કરવાથી, વિશેષ રૂપથી ક‘પિત કરવા બદલ, વારવાર કે'પિત કરવા બદલ, આમ તેમ ચાલિત કરવા બદલ, આમ તેમ
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०९
सुबोधिनी टीका. सू.० ६२ सूर्याभविमानवर्णनम्
स यथानामकः-शिबिकाया वा स्यन्दमानिकाया वा रथस्य वा सच्छत्रस्य सध्वजस्य सघण्टस्य सपताकस्यं सतोरणवरस्य सनन्दिघोषस्य सकिङ्किणिहेमजालपरिक्षिप्तम्य हैमवतचित्रतिनिशकनकनियुक्तदारुकस्य सुसंपिनद्धचक्रमण्डलधुराकस्य कालायससुकृतनेमियन्त्रकर्मणः आकीर्णवरतुरगसुसम्प्रयुक्तस्य कुशइधर उधर चलायमान किये जाने पर, इधर उधर कुछ २ चलाये जाने पर, परस्पर में संघटित किये जाने पर, अपने स्थान से चंचल किये जाने पर तथा अतिशयरूप से प्रेरित किये जाने पर कैसा शद्ध होता कहा गया है ? ( से जहानामए सीयाए वा संदमाणीए वा रहस्स वा सच्छत्तस्स वा सज्झ पस्स संघटस्स सपडागस्स सतोरणवरस्स सणंदिघोसस्स सखिखिणी हेमजालपरिक्खित्तस्स ) जैसा शब्द पालखी का होता है, अथवा स्यन्दमानिका का होता है. अथवा रथका होता हैं वैसा ही शब्द तृण और मणियों का होता है ऐसा सम्बन्ध यहां पर लगाना चाहिये यहां से आगे रथ के ये विशेषण हैं-उनका अर्थ इस प्रकार से है-जो स्थ छत्र सहित हों, ध्वजासहित हो. घंटासहित हो, पताकासहित हो, उत्तमतोरणसहित हो, नंदिघोष सहित हो, क्षुद्रघंटिकायुक्त सुवर्णमयजाल से परिवेष्टित हो, ( हेमवयचित्ततिणिसकणगनि०) हिमाचलोत्पन्न एवं विस्मयकारक ऐंसी लकडी से जो कि तिनिशवृक्ष की हो और सुवर्ण से शोभित ही बना हो, ( सुसंपिगद्धचकमंडलधुरागस्स, कालायससुकयणेमिजंतकम्मस्स ) चक्रमंडल और धुरा जिसकी बहुत अच्छी तरह से बंधी हुई हो, जिसके पहियों के उपर उत्तम પર કંઈક કંઈક ચાલિત કરવા બદલ પરસ્પર સંઘટિત થવા બદલ, પોતાના સ્થાનેથી ચંચલ કરવા બદલ–તથા અતિશય રૂપથી પ્રેરિત કરવા બદલ, કે શબ્દ થાય છે (से जहानामए सीयाए वा संदमाणीए वा रहस्स वा सच्छत्तस्स वा सज्झयस्स सघंटस्स सपडागस्स सतोरणवरस्स सणंदिघोसस्स सखिखिणी हेमजालपरिक्खित्तस्स) જેવો શબ્દ પાલખીનો હોય છે કે સ્વન્દમાનિકાને હોય છે, અથવા રથને હોય છે. તે જ શબ્દ તૃણ અને મણિઓને પણ હોય છે. એ અર્થ અહીં કરવો જોઈએ. એના પછી રથના વિશેષણોનું વર્ણન આ પ્રમાણે કરવામાં આવે છે. જે રથ છત્ર યુક્ત હોય, વજા સહિત હોય, ઘંટાસહિત હોય, નંદિઘોષ सहित डेय, क्षुद्रघाटि युत सुव भय रथी परिवटित होय, (हेमवयचित्ततिणिसकणगनिव) हिमायत प्रदेशमा येस तम मसुत सेवा तिनिश नाम: वृक्ष विशेषनी दाडीमाथी २ सुपए थी शालित य, (सुसंपिणद्धचक्कमंडलधुरागस्स. कालायससुकयणेमिजंतकम्मस्स ) 36. सन धुरा भनी धूप।
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१०
राजप्रश्नीयसूत्रे लनरच्छेकसारथि-सुसंपरिगृहीतस्य शरशतद्वात्रिंशत्तणपरिमण्डितस्य सकङ्कटावतंसकस्य सचापशरग्रहरणाऽऽवरणभृतयोधयुद्धसजस्य राजाङ्गणे वा राजान्तःपुरे वा मणिकुट्टिमतले अभीक्ष्णममीक्ष्णमभिघव्यमानस्य वा निवय॑मानस्य वा उदाराः मनोज्ञाः मनोहराः कर्णमनोनिवृत्तिकराः शब्दाः सर्वतः समन्तात् अभिनिः स्रवन्ति, भवेद् एतद्रूपःस्यात् ? नो अयमर्थः समर्थः । सू० ६२ । लोहे की संघर्षण रक्षा करने के निमित्त हालें चढी हुई हों, (आइण्णवरतुरगसुसंपउत्तस्स कुसलणरच्छेयसारहिसुसंपरिग्गहियस्स) आकीण जाति के उत्तम घोडे जिसमें जुते हुए हों, रथ हांकने वालों में सब से चतुर सारथि जिसका संचालन कर रहा हो (सरसयबत्तीसतोणपरिमंडियस्स सकंकडावयंमस्स सचावसरपहरणभरिय जोधजुज्झसज्जस्स) एकसौ १०० शरों की ३२ तूणीरों से जो मंडित हो, धनुष बाण प्रहरण एवं कवचों से जो भरा हो एवं युद्धकारी योधाओं के संग्राम के लिये जो सजाया गया हो ऐसे स्थ के (रायंगणंसि वा रायंतेउरंसि वा ) राजप्रांगण में, अथवा राजा के अन्तः पुर में, अथवा (रम्मंसि मणिकुट्टिमतलंसि ) रमणीय मणियों के कुट्टिमतल में (अभिक्खण २) बारंबार (अभिघडिज्जमाणस्स वा नियट्टिज्जमाणस्स वा) अभिघव्यमान होते समय या लौटते समय (ओराला मणोण्णा मणोहरा कण्णमण-निव्बुइकरा सव्वओ समंता अभिणिस्सवंति ) तो उदार, मनोज्ञ, मनोहर श्रवण मन आनन्दकारक शब्द सब दिशाओं एवं विदिशाओं की और शब्द સારી રીતે બાંધેલી હોય, જેના પૈડાઓની ઉપર શ્રેષ્ઠ લોખંડની સંઘર્ષણથી २क्ष। भाटे पट्टी यादी डेय, ( अइण्णवरतुरगसुसंपउत्तस्स कुसलणरच्छेयसारहिसुसंपरिपरिग्गहियस्स) मा तिन तम घाम मा नेता छ, २५
नाशयोमा सौथी यतुर सारथी रेनु सयासन ४२ते। य, (सरसयबत्तीसतोर णपरिमंडियस्स सकंकडाबयगस्स सचावसरपहरणआवरणभारयजोधजुज्झसज्जस्स) ४ સો ૧૦૦ બાણોના ૩૨ તૂણીથી જે સુશોભિત હય, ધનુષ બાણદિ પ્રહરણે અને કવચથી જે યુક્ત હોય અને યુદ્ધ ખેડનારા યોદ્ધાઓથી સંગ્રામ કરવા માટે જે सुसहित ४२वामा माव्या है।य मेव। २थ (रायगणसि वा रायतेउरंसि वा) २००४ simi, Aथ। २०४ना मतपुरमा, मया (रम्मंसि मणिकट्टिमतलसि ) २मणीय भणियाना मुहिमतसमi ( अभिक्खण २) वारा२ ( अभिघडिज्जमाणस वा नियट्टिज्जमास्स वा ) मलिघटयमान आय 24241 पा७१ ३२ती मते (ओराला, मणोण्ण मणोहरा कण्णमण-निव्वुइकरा सबओ समता अभिणिस्सवंति ) २ ઉદાર, મા, મનોહર શ્રવણ મનને આનંદ આપનાર શબ્દ સર્વ દિશાઓ
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર: ૦૧
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________
४११
सुबोधिनी टीका. सू.० ६२ सूर्याभविमानवर्णनम्
टीका-'तेसि णं वणसंडाण' इत्यादि-तेषाम्-अनन्तरोक्तानां, खलु वनपण्डानाम् अन्तः-मध्ये बहुसमरमणीयाः अत्यन्तसमतलाः रम्याः, भूमिभागाः-प्रज्ञप्ताः, ते भूमिभागाः कीदृशाः ? इति जिज्ञासायामाह-स यथानामकः' इत्यादि-स-किञ्चिन्नामकः 'आलिङ्गपुष्करः' इति वा यावत् नानाविधपश्चवर्णैः मणिभिश्च तृणैश्च उपशोभिताः-आलिङ्गपुष्कर इति वेति पदादारभ्य नानेत्याधुपशोभिता इत्यन्तपदानां सङ्ग्रहो बोध्यः, स च सव्याख्यः पञ्चदशमत्रादारभ्याष्टादशसूत्रपर्यन्तानिबन्धादवसेयः तेषां-मणीनां खलु गन्धः स्पर्शः ज्ञातव्यः यथाक्रम-क्रममनुल्लध्य क्रमेणेति यावत्, स्पर्शान्तवर्णनमष्टादशसूत्रा. दारभ्यैकोनविंशतितमसूत्रपर्यन्तनिवन्धेषु द्रष्टव्यम् । एवं च पञ्चदशसूत्रत आरभ्यैकोनविंशतितमस्त्रपर्यन्तं बिलोकनीयम् । निकलते हैं ऐसे ही शब्द उन तृणों एवं मणियों के होते हैं । ( भवेयारूवे. सिया) हे भदन्त ! तो क्या इन्हीं स्थादिकों का जैसा उनका शब्द होता हैं ? ( णो इणढे समढे ) हे गौतम ! यह अर्थ समर्थ नहीं है ?
टीकार्थ-अनन्तरोक्त उन वनषण्डों के मध्य अत्यन्त समतलवाले रमणीय भूमिभाग कहे गये हैं । ये मूमिभाग कैसे है तो इसके लिये कहा गया हैं कि ये भूमिभाग आलिङ्गपुष्कर के जैसे मतवाले हैं आदि यदि इस विषय को देखना हों तो पूर्व में कथित १५ वें सत्र से लेकर १८ वें सूत्रतक के निबन्ध को देखना चाहिये यही बात 'आलिंगपुक्खरेइ वा जाव गाणाविहपंचवण्णेहिं मणीहिं तणेहिं उवसोभिया' के यावत् पद द्वारा प्रकट की गई है. इन मणियों का गन्ध एवं स्पर्श कैसा है ? यदि यह बात जानना हो तो इसके लिये १८ वां सूत्र देखना चाहिये. इनमें क्रमशः इन विषयों અને વિદિશાઓમાં પ્રસરે છે તે જ શબ્દ તે તૃણે તેમજ મણિઓનો હોય છે. ( भवेयारूवे सिया) : महत! तो शुस २थ वगेरे ४ तमना ! है।य छ ? (णो इण समहू) हे गौतम ! 24 Aथ सुसमत न वाय.
ટીકાર્થ–પૂર્વે વર્ણિત વર્ષના મધ્યભાગમાં અતીવ સમતલ રમણીય ભૂમિભાગે કહેવામાં આવ્યાં છે. એ ભૂમિભાગો કેવા છે તે તેના માટે આ પ્રમાણે વર્ણન કરવામાં આવે છે—એ ભૂમિભાગ આલિંગ પુષ્કર જેવા સમતલવાળા છે. વગેરે. આ બાબતમાં જિજ્ઞાસુને વધારે જાણવાની ઈચ્છા હોય તે તેઓ એ આ સૂત્રના જ १५ थी १८ सुधीन सूत्रोन बांयी वन से. ४ वात 'आलिंगपुक्खरेइ वा जाव णाणाविहपंचवण्णेहिं मणीहिं तणेहिं उसोभिया' ना यावत ५६ द्वारा ५४८ કરવામાં આવી છે. એ મણિઓને ગંધ કેવો હતો ? સ્પર્શ કે હતો? એ વિષે જાણવાની ઈચ્છા રાખતા હોય તેઓએ ૧૮ મું અને ૧૯ મું સૂત્ર જેવું જોઈએ. આ
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रनीयसूत्रे
हे भदन्त ! तेषां खलु तृणानां च मणीनां च पूर्वापरदक्षिणोत्तराssगतैः - पूर्व- पश्चिम-दक्षिणोत्तरदिग्भ्यः - आगतैः वायुभिः मन्दं मन्दं शनै शनैः एजितानां - सामान्यतः, कम्पितानां व्येजितानां विशेषतः कम्पितानाम्, कम्पितानां - पुनः पुनः कम्पमानानाम्, चालितानाम् - इतस्ततञ्चलित्तीकृतानाम् स्पन्दितानाम्-ईषच्चालितानाम् घट्टितानां परस्परं संघर्ष प्राप्तानाम्, क्षोभितानां स्वस्थानाच्चलितानाम्, उदीरितानाम् - अतिप्रेरितानाम् कीदृशः - कथम्भूतः शब्दः प्रज्ञप्तः ? हे भदन्त । किं वक्ष्यमाणस्वरूपः शद्धो भवति ?
स यथानामकः- शिविकायाः 'पालकी ' इति भाषाप्रसिद्धस्य यानविशेषस्य वा अथवा स्यन्दमानिकायाः 'पुरुषप्रमाणावकाशसम्पन्न शिबिका विशेषस्य, वा-अथवा रथस्य - प्रसिद्धस्य ये शब्दा इत्यग्रिमेण सम्बन्धः । कीदृशका वर्णन किया गया है, इस तरह यह सब विषय १५ वें सूत्रसे लेकर १९ वें सूत्रतक अभिहित हुआ है। अब गौतमस्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैंहे भदन्त ! पूर्व, पश्चिम, उत्तर और दक्षिणसे जब वायु आकर इन तृणमणियोंको सामान्यरूपसे कंपित करता है, या विशेषरूपसे कंपित करता है, इन्हें इधर उधर चंचल करता है, या थोडेरूपमें इन्हें चञ्चल करता है, या परस्पर में इन्हें संघर्षयुक्त करता है, या अपने स्थान से इन्हें चलायमान करता है, अतिशय में इन्हें प्रेरित करता है तब इनका शब्द कैसा होता है ? तो इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- हे गौतम! उस समय में इनका शब्द पालकी के या स्यन्दमानिका - पुरुषप्रमाण अवकाशसे संपन्न यानविशेषके, अथवा रथके जो शब्द होते हैं अर्थात् इनसे जो शब्द निकलते हैं वैसा होता है अब
४१२
G
-
"
સૂત્રેામાં વ્યવસ્થિત ક્રમથી વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. એ પ્રમાણે આ બધાનું સ્પષ્ટીકરણ ૧૫ સૂત્રથી માંડીને ૧૯ માં સૂત્ર સુધી કરવામાં આવ્યું છે હવે ગૌતમ સ્વામી પ્રભુને એવી રીતે પ્રશ્ન કરે છે કે હે ભદંત ! પૂર્વ, પશ્ચિમ ઉત્તર અને દક્ષિણ દિશાઓ તરફથી વહેતા પવન એ તૃણણ આને સામાન્ય રૂપમાં કષિત કરે છે કે વિશેષ રૂપમાં ક‘પિત કરે છે એમને આમ તેમ ચાંચલ કરે છે ધીમે ધીમે ચંચલ કરે છે, કે એમને પરસ્પર સંધયુક્ત કરે છે કે પેાતાના સ્થાન પરથી એમને વિચલિત કરે છે કે અતિશય રૂપમાં એમને પ્રેરિત કરે છે ? જયારે આવું થાય છે ત્યારે એમાં કઈ જાતના ધ્વનિ ઉત્પન્ન થાયછે ? પ્રભુ આ પ્રશ્નમાં ઉત્તરમાં કહે છે કે હે ગૌતમ ! તે સમયે એમાંથી નીકળતા ધ્વનિ પાલખીનાં કે સ્યન્દમાનિકા-પુરુષ પ્રમાણ અવકાશથી સપન્ન યાન (વાહન) વિશેષતા, કે રથના જે જાતના ધ્વનિ હાય છે એટલે કે એમાંથી જે જાતના નિ ઉદ્દભુત થાય છે—તેવા ધ્વનિ એમાંથી નીકળે છે. હવે એના પછી જે પદો આવેલાં
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ६२ सूर्याभविमानवर्णनम्
स्य रथस्येति जिज्ञासायामाह - सच्छत्रस्य - छत्रसहितस्य, सध्वजस्य - ध्वजयुक्तस्य, सघण्टस्य - उभयतो घण्टायुक्तस्य सपताकस्य पताकायुक्तस्य, सतोरणवरस्य - प्रधानतोरणयुक्तस्य, सनन्दिघोषस्य द्वादशप्रकारवाद्ययुक्तस्य, सकिङ्किणिहेमजाल परिक्षिप्तस्य क्षुद्रघष्टिकायुक्त सुवर्णमय जालपरिवेष्टितस्य, हैमवतचित्र तिनिशकनक नियुक्त दारुकस्य - तत्र हैमवतं - हिमाचलोत्पन्नं चित्रं विस्मयकरं तिनिशकनक निर्युक्तदारु तिनिशस्य - वृक्षविशेषस्य यत् कनकनिर्युक्तं सुवर्णशोभितं दारु = काष्टं तद् यस्य स हैमवतचित्र तिनिशकनकनिर्युक्तदारुकस्य तथा सुसंपिनद्धचक्रमण्डलधुराकस्य - स- सुष्ठु सं सम्यकूपिनद्धे बद्धे चक्रमण्डलधुरे-चक्रमण्डलं च धूः- अक्षश्चेत्यनयोः समाहारस्ते यस्य स सुसंपिनद्धचकमण्डलधुराकस्तस्य तथा कालायससुकृतनेमियन्त्रकर्मणः - कालाऽयसेन- उत्तमजाति कृष्णलोहेन सु-सुष्ठुकृतं नेमियन्त्रकर्म-नेमे:यहांसे आगे जो पद हैं वे रथके विशेषणरूप हैं जो इसप्रकार से हैं सच्छत्रजो रथ छत्रसहित हैं, सध्वज-ध्वजासे युक्त है, सघण्ड-दोनों और घण्टा सहित है, सपताका- पताका सहित है, सतोरणवरयुक्त - प्रधान - तोरणसहित है, सनन्दिघोष - द्वादश प्रकारके बाजोंसे युक्त है, सकिङ्किणी हेमजालपरिक्षिप्त - क्षुद्र घंटिकावाले हेमजाल से परिवेष्टित है हैमवतचित्रतिनिशकनकनियुक्त - दारुक - हिमालयपर्वत पर उत्पन्न हुई तथा विस्मयकारक ऐसी तिनिशवृक्ष विशेषकी सुवर्णशोभित लकडीसे जो बनानेमें आया है, (सुसंपिनद्धचक्रमंडल धुराक ) अच्छे प्रकारसे जिसमें चक्रमण्डल एवं धुरा बाँधे गये है, कालाय ससुकृतने मियंत्रकर्मा - उत्तम जातिके कृष्णलोहेसे जिसमें नेमियंत्रकर्मकी रचना की गई है अर्थात् चक्रान्त भूस्पर्शिभागका संघर्षणसे रक्षा करनेके लिये
४१३
છે તે બધાં રથના વિશેષણ રૂપમાં છે. તે આ પ્રમાણે છે. સચ્છત્ર જે રથ છત્ર. युक्त छे, सहवन-हवलथी युक्त छे, सघ ंटने तर भेने घटायो छे, सपताપતકાઓ સહિત છે. સતારણ વર યુક્ત-પ્રધાન તારણ સહિત છે સન ધિાષ—બાર જાતના વાજાએથી યુક્ત છે, સકિંકિણી હેમજાલપરિક્ષિપ્ત-નાની નાની ઘંટડીઓના સમૂહેાથી યુક્ત છે, હૈમવતચિત્રતિનિશકનકનિ કત દારુક-હિમાલય પ્રવતપર ઉપન્ન થયેલી તેમજ અદ્દભુત એવી તિનિશ વૃક્ષ વિશેષની સુવ શેાભિત કાથી જે નિત છે- સુસ‘પિનદ્ધચક્રમ ડળધુરાક-જેમાં ચક્રમંડળ અને ધુરા વ્યવસ્થિત રીતે બાંધેલી છે. કાલાયસ સુકૃત નેમિય`ત્ર કર્મા–ઉત્તમ જાતિના કાળા લાખ`ડથી જેમાં નેમિય ́ત્ર કની રચના
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१४
राजप्रश्नीयसूत्रे चक्रान्तर्भूतस्पर्शिभागस्य संघर्षणतो रक्षार्थ यद् यन्त्रम् अरकोपरिफलकमण्डलावरणं तस्य कर्म-रचना यस्मिन् स कालाऽऽयससुकृतनेमिचक्रकर्मा तस्य तथा, आकीर्णवरतुरगसुसंप्रयुक्तस्य आकीर्णाः-आकीर्णजातिमन्तो वराः-उत्तमा तुरगाःअश्वाः सुसंप्रयुक्ताः-सुष्ठु-सम्यग्योजिताः यस्मिन् स आकीर्णवरतुरगसुसंप्रयुक्तस्तस्य अत्र प्राकृतत्वात् क्तान्तस्य परनिपातो बोध्यः। कुशलनरच्छेकसारथिसुसं संपरिगृहीतस्य-निपुणपुरुषचतुरसारथिसुष्टुसम्यकपरिगृहीतस्य, शरशतद्वात्रिंशत्तूणपरिमण्डितस्य-शरशतस्य-शतसंख्यशराणां यानि द्वात्रिंशत्तूणानि द्वात्रिंशत्संख्यक बाणकोपाः, तैः परिमण्डितस्य-अलंकृतस्य सचापशरप्रहरणाऽऽवरणभृतयोधयुद्ध सज्जस्य सचापशराः – धनुः - सहितबाणाः, प्रहरणानि-कुन्त-तोमर परशुप्रभृतानि शस्त्राणि आवणानि-कवचानि च एतैर्भूतः - परिपूर्णः, स योधयुद्ध सज्जा-योधानां-युद्धकारिणां यद् युद्ध-संग्रामः, तस्मै सज्जः-उद्यतीकृतः इति इति सचापप्रहरणाऽऽवरणभृतयोद्धसज्जस्तस्य तथा, एतादृशस्य रथस्य पुनः राजाङ्गणे वा राजान्तः पुरे वा-अथवा रम्ये - रमणीये मणिकुट्टिमतले मणि
अरकोंके ऊपर फलकमण्डलरूप आवरण जिसमें लगाया गया है, आकीर्णवर तुरगसुसंप्रयुक्त आकीर्णजातिके उत्तम घोडे जिसमें जुते हैं, कुशलनरच्छेक सारथिसुसंपरिगृहीत निपुणपुरुषों में भी चतुरसारथि द्वारा अच्छे प्रकारसे जो परिगृहीत हो रहा है, शरशतद्वात्रिंशत्तणपरिमंडित-शतसंख्यकशरोंके ३२ संख्यक चाणकोषोंसे जो परिमंडित हैं, सचापशरग्रहणाऽऽवरणभृतयोधयुद्धसज-धनुषसहित बाणोंसे, कुन्त, तोमर, परशु आदिशस्त्रोंसे, एवं कवच आदि उपकरणोंसे जो परिपूर्ण है, युद्धकारी योधाओंके संग्रामके लिये जो सज-उद्यतीकृत है ऐसा वह रथ राजाङ्गण में या राजान्तः पुर में, अथवा रमणीय मणिबद्धभूमि पर
કરવામાં આવી છે, એટલે કે ચકાંત ભૂસ્પર્શિભાગના સંઘર્ષણથી રક્ષા કરવા માટે કાષ્ઠના પિડાઓની ઉપર લોખંડની પટ્ટી આવરણ રૂપે જેમાં લગાડવામાં આવી છે, આકીવર તુરગ સુસંપ્રયુક્ત-આકીર્ણ જાતિનાં ઉત્તમ ઘડાઓ જેમાં જોતરેલાં છે. કુશલનર છેક સારથિ સુસપરિગ્રહીત-નિપુણ પુરુષોમાં પણ સર્વાધિક ચતુર સારથી વડે જે સારી રીતે હંકાઈ રહ્યો છે, શરત દ્વાત્રિશત્તપરિમંડિત-શત સંખ્યક ના ૩૨ સંખ્યક બાણ કે (તુણુર) થી તે પરિમડિત છે. સચાપ શરપ્રહરણાવરણ ભૂતયે યુદ્ધ સજજ–ઘનુષ સહિત બાણથી,કુંત તેમર, પરશુ વગેરે શસ્ત્રોથી અને કવચ વગેરે ઉપકરણથી જે પરિપૂર્ણ છે, યુદ્ધ માટે તત્પર યોધાઓના માટે જે સજજ કરવામાં આવ્યો છે, એવો જ રથ રાજાંગણમાં કે રણવાસમાં કે રમણીય
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર: ૦૧
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ६२ सूर्याभविमानवर्णनम् बद्धभूमितले अभीक्ष्णमभीक्ष्ण-वारंवारम् अमिघट्यमानस्य संघृष्यमाणस्य वाअथवा निवर्त्यमानस्य-एतादृशस्य रथस्य ये उदाराः-उच्चैस्तराः, मनोज्ञाः, मधुराः, कर्णमनोनिवृतिकरा:-श्रवणमनआनन्दकारकाः शब्दास्ते सर्वतः-सर्वदिक्षु समन्तात्-सर्वविदिक्षु अभिस्रवन्ति-निःसरन्ति, तादृशस्तृणमणिशब्दः । भवेद् एतद्रूपः स्यात् ?-तृणमणीनामुक्तरथशब्दसदृशः शब्दः कदाचित् भवेत् ? तत्र भगवानाह-नो अयमर्थः समर्थः उक्तरथशब्दरूपोऽर्थस्तृणमणीनां नो समर्थः-न युज्यते । ॥ सू० ६२ ॥
पुनरप्याद
मूलम् - से जहाणामए वेयालियवीणाए उत्तरमंदामुच्छियाए अंके सुपईटियाए कुसलनरनारिसुसंपरिग्गहिए चंदणसारनिम्मियकोणपरिघट्टियाए पुव्वरत्तावरत्तकालसमयंसि मंदायं मंदायं वेइयाए पवेइयाए चालियाए घट्टियाए खोभियाए उदोरियाए ओराला मणुण्णा मणहरा कण्णमणनिव्वुइकरा सदा सव्वओ समंता अभिनिस्सबंति भवेयारूवे सिया ? णो इणहे समहे । बारबार संधृष्यमाण होता है, अथवा इन पूर्वोक्त स्थानों से जब वह लौटता है तब उस रथ के जो जोर २ के शद्ध होते हैं-उससे दिशाओं एवं विदिशाओं की ओर निकलते हैं, जो कि मनोज्ञ-मधुर, एवं कर्ण और गन को आनन्द कारक होते हैं-ऐसे ही शब्द उन तृणों और मणियों के होते हैं। अब गौतमस्वामी प्रभु से इस पर यों पूछते हैं कि हे भदन्त ! जैसा शब्द आपने उक्त रथ का कहा है तो क्या ठीक इसी प्रकार का तृणमणियों का शब्द कदाचित् होता है ? तो इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-नहीं गौतम ! ऐसा अर्थ समर्थ नहीं हैं ! सु. ६२ । મણિજડિત ભૂમિ ઉપર વારંવાર સંઘષ્યમાણ થાય છે કે એ ઉકત સ્થાનો ઉપર થઈને જ્યારે તે પાછો ફરે છે ત્યારે છે રથને માટે ધ્વનિ મનોજ્ઞ, મધુર તેમજ કાન અને મનને આનંદ આપનાર રૂપમાં દિશાઓ અને વિદિશાઓમાં વ્યાપ્ત થઈ જાય છે–તેવો જ ધ્વનિ તે તૃણ અને મણિઓનો પણ હોય છે. હવે ગૌતમસ્વામી પ્રભુને આ પ્રમાણે પ્રશ્ન કરે છે કે હે ભદૂતજે દવનિ તમે ઉકત રથને કહ્યું કે શું તેવો જ ધ્વનિ તે તૃણ મણિઓને હોય છે? તે એના उत्तरमा प्रभु छ , २मा पात योग्य नथी. ॥ सू० १२॥
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रनीयसूत्रे से जहाणामए किंनराण वा किंपुरिसाण वा महोरगाण वा गंधव्वाण वा भद्दसालवणगयाणं वा नंथणवणगयाणं वा सोमणसवणगयाणं वा पंडगवणगयाणं वा हिमवंतमलयमंदरगिरिगुहा समन्नागयाणं वा एगओ सन्निहियाणं समागयाणं सन्निसन्नाणं समुवविद्वाणं पमुइय पक्कीलियाणं गोयरइगंधव्वहसियमणाणंगज्जं पज्जं कत्थं गेयं पयवद्ध पायबद्ध उक्खित्तयं पायत्तायं मंदायं रोइयावसाणं सत्तसरस मन्नागयं छद्दोसविष्पमुक्कं एक्कारसालंकारं अट्ठगुणोववेयं,
गुंजावं ककुहरोवगूढं रत्तं तिट्टाणकरणसुद्धं सकुहरगुजतवंसी तंतीतलताललयगहसुसंपत्तं महुरं समं सुललियमणोहरं थउयरिभियपयसंचार सुणतिवरचारुरूव द्विव्वं हं सज्जं गेयं पगीयाणं भवेयारूवे सिया ? हंता सिया || सू० ६३ ॥
छाया - स यथानामयः वैतालिकवीणाया उत्तरमन्दामृच्छितायाः अङ्कि सुप्रतिष्ठितायाः कुशलनरनारीसुसंपरिगृहीतायाः चन्दनसारनिर्मितकोणपरिघट्टिताया: पूर्वरात्रापररात्रकालसमये मन्दं मन्दं व्येजितायाः प्रव्येजितायाः चालितायाः घट्टितायाः क्षोभितायाः उदीरितायाः उदाराः मनोज्ञाः मनौ
४१६
,
' से जहाणामएवेयालियवीणाए ' इत्यादि ।
सूत्रार्य - ( से जहाणामए वेयालियवीणाए उत्तरदामुच्छियाए अंके सुपइट्टियाए कुसलनरनारिसुसंपरिग्गहियाए चंदणसारनिम्मियकोणपरिघट्टियाए, पुव्वरत्तावरत्तकालसमयंसि मंदायं मंदायं वेइयाए पवेइयाए चालियाए घट्टियाए खोभियाए उदारियाए ) जैसे ज्ञत्तरमंदामूर्च्छनावाली, कोड-अङ्क में रखी गई, कुशल नरनारियों द्वारा अच्छी तरह से पकड़ी गई, चन्दन
' से जहाणामए वेयालिय वीणाए ' इत्यादि ।
सूत्रार्थ - ( से जडाणामयए वेयालिय वीणाए उत्तर मंदामुच्छियाए अके सुपइट्टियाए कुसलनरनारिसुसंपरिग्गहियाए चंदणसार निम्मियकोणपरिघट्टियाए पुव्वरत्तकालसमसिमंदाय मंदाय याए पवेइयाय चालियाए घट्टियाए खोमियाए उत्तरभहा- भूयनावाणी, डोड भोणामां
उदीरयाए ) प्रेम
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१७
सुबोधिनी टीका. सू.० ६३ सूर्याभविमानवर्णनम् हराः कर्ण-मनोनिवृतिकराः शब्दाः समन्तात् अभिनिःस्रवन्ति, भवेद् एतद्रूपः स्यात् ? नो अयमर्थः समर्थः ।
स यथानामकः किन्नराणां वा किंपुरुषाणां वा महोरगाणां वा गन्धर्वाणां वा भद्रसालवनगतानां वा नन्दनवनगतानां वा सौमनस्यवनगतानां वा पण्डकवनगतानां वा हिमवन्मलयमन्दरगिरिगुहासमन्वागतानां वा एकतः के सारभाग से रचित दण्ड से परिशिष्ट हुई. पूर्वापररात्रकाल के समय धीरे २ कंपित की गई, विशेष रूपसे कंपित की गई चालित की गई, घट्टित की गई, क्षोभित की गई, उदीरित की ( बजाइ) गई, ऐसी वैतालिक वीणा के ( ओराला मणुण्णा मणहरा कण्णमणनिव्वुइकरा सद्दा सव्वओ समंता अभिनिस्सवंति) उदार, मनोज्ञ, मनोहर एवं कर्ण तथा मनको आह्लाद करने वाले शब्द दिशाविदिशाओं की ओर निकलते हैं-ऐसे ही शब्द उन तृणों मणियों के निकलते हैं । ( भवेयारूवेसिया) हे भदन्त ! तो क्या इसी वीणा के जैसा उनका वह शब्द होता है ? (णो इणढेसमडे हे गौतम ! यह अर्थ समर्थ नहीं है । ( से जहाणामए किंनराण वा किंपुरिसाण वा महोरगाण वा गंधव्वाण वा भदसालवणगयाणं वा नंदणवणगयाण वा सोमणसवणगयाणं वा पंडगवणगयाणं वा) हे भदन्त। जैसा गानेवाले किन्नरों का, या किंपुरुषों का, महोरगों का या गंधर्वो का शब्द होता है वैसा ही शद्ध क्या इन तृणोंका और मणियों का होता है ? ऐसा પ૩ મૂકેલી, કુશલ નરનારીઓ વડે સારી રીતે હાથમાં પકડેલી, ચંદનના સાર ભાગથી રચિત દંડથી પરિવ્રષ્ટ થયેલી, પૂર્વાપર રાત્રકાલના સમયમાં ધીમે ધીમે કંપિત કરાયેલી, વિશેષ રૂપથી કંપિત કરાયેલી, ચાલિત કરાયેલી, ઘથ્રિત કરાયેલી, ક્ષોભિત કરાयेदी, जारित ४२॥येटी (वामा २मावेशी) वैतानि वीना (ओराला मणुvणा मणहरा कण्णमणनिव्वुइकरा सदा सव्वओ समंता अभिनिस्सवंति ) हा२, મનેઝ, મનોહર, અને કાન તથા મનને આનંદ આપનારે વનિ જેને દિશાઓ તેમજ વિદિશાઓમાં પ્રસરે છે. તે જ ધ્વનિ એ તૃણે અને મણિએમાંથી પણ नीले छे. (भवेयारूवे सिया)मत तो शु. ५२५२ से पी।। पनी तमने। ५६ हाय छ ? (णो इणट्टे समट्टे) हे गौतम मा अथ समय नथी. (से जहाणामए किंनराण वा किंपुरिसाण वा महोरगाण वा गंधव्वाण वा भद्दसालवणगयाण वा नंदणवणगयाणं वा सोमणसवणगयाण वा पंडगवणगयाणं वा) हे मत જે ગાનારા કિનારાને શબ્દ હોય છે. શું તે જ શબ્દ એ તૃણે અને મણિનો મહરગોને કે ગંધર્વોને શબ્દ હોય છે. શું તેજ શબ્દ એ તૃણ અને મણિયને પણ હોય છે? એવો પ્રશ્નાર્થક સંબંધ અહીં સમજવો જોઈએ.
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयसूत्रे
सन्निहितानां समागतानां सन्निषण्णानां समुपविष्टानां प्रमुदितप्रक्रीडितानां गीतरतिगन्धर्वहर्षितमनसां गद्यं पद्यं कथ्यं गेयं पदवर्द्ध पादवद्धम् उत्क्षिप्तकं पादान्तकं मन्दं रोचितावसान सप्तस्वरसमन्वापत षड्दोषविप्रमुक्तम् एका
४१८
प्रश्नार्थक संबंध यहां लगाना चाहिये ये ' भदसालवणगयाणं' आदि षष्ठयन्त विशेषण 'किन्नराणं' आदि पदों के हैं - तथा 'गजं पज्जे' आदि द्वितीया विभक्त्यन्त विशेषण ' गेयं' इस पद के है यह सब मनमें धारण करके इस सूत्र का अर्थ इस प्रकार से करना चाहिये - ( भद्दसालवणगयाणं वा ) भद्रसालवन के भीतर गये हुए अथवा - ( नंदणवणगयाणं वा ) नन्द वन के भीतर गये हुए अथवा - ( सोमणसवणगयाणं ) सौमनसवन के भीतर गये हुए, या ( पंडगवणगयाणं वा ) पाण्डुकबन के भीतर गये हुए, ये ( हिमवंतमलय मंदरगिरिगुहासमन्नागयाणं वा ) हिमाचल, मलयाचल - मन्दराचल की गुफा में एकट्ठे हुए, या वैसे ही ( एगओ सन्निहियाणं ० ) एक जगह इकट्ठे हुए, एक जगह मिले हुए एक जगह बैठे हुए ( पमुइयपकीलियाणं गीर गंधव्य हसियमणाण ) प्रमुदित हुए प्रक्रीडित हुए तथा गीतानुरागी गंधर्व की तरह प्रमुदितचित्तवाले बने हुए एवं ( गजं पजं कत्थं गेयं, पयबर्द्ध, पायबद्धं, उक्खित्तयं, पायत्तायं रोइयाक्साणं, सत्तसरसमन्नागयं छद्दोसवि
मुकं, एकारसालंकारं अट्ठगुणोववेयं ० ) गद्यमय, पद्यमय, कथनीय, पदयुक्त, पाद बद्ध, गानेयोग्य, उत्क्षिप्तक, पादान्तक, मन्द२ घोलनात्मक, रोचिता
'भद्दसालवणगयाणं' वगेरे षष्ठयांत विशेषण 'किन्नराणं' वगेरे पहना छे. 'गज्जं पज्जं ' वगेरे द्वितीया विलइत्यांत विशेषाणु 'गेयं' पहना छे. आ બધુ समलने या सूत्रो अर्थ लावो ले मे, ( भद्दसालवणगयाणं वा ) लद्रसासवनमां गयेसा } ( नंदणवणगयाणं वा ) नंद्दनवनमां गयेला हे सोमणसवणगयाणं वा) सौमनस वनमां गयेसा मे ( पंडगवणगयाणं वा ) पांडुवनमां गयेसा } (हिमवंत मलय मंदरगिरिगुहा समन्नागयाणं वा ) हिमायक्ष, भायायस - महरा यसनी गुशमां सेऽत्र थयेला हे आम ४ ( एगओ सन्निहियाणं समागयाणं) मे४ स्थाने खेऽत्र थयेला मे स्थाने गोत्र थहने मेठेसा ( पमुइयपक्की लियाणं गीयरइगंधवहसियमणाणं ) प्रभुहित थयेला, अडीडित थयेला तेमन गीतानुरक्षित गंधर्वनी प्रेम अमुहित चित्तवाजा थयेला याने ( गज्जं पज्जं कत्थं गेयं, पयबद्ध, पायबद्ध उक्खित्तयं, पायत्तायं रोइयावसाणं, सत्तसरसमन्नागयं, छद्दो सवि-पमुक्कं, एक्कारसालंकारं अट्टगुणोववेयं० ) गद्यभय, पद्यमय, उथनीय, पहयुक्त પાદખાદ્ધ, ગાવા યેાગ્ય ઉત્સિત્પક, પાદાંનક મંદ મંદ ઘેલનાત્મક, રાચિતા
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
6
,
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१९
सुबोधिनी टीका. सू. ६३ सूर्याभविमानवर्णनम् दशालङ्कारम् अष्टगुणोपपेतम् , गुञ्जावक्रकुहरोपगूढं रक्तं त्रिस्थानकरणशुद्धं सकुहरगुञ्जद्वंशतन्त्रीतलताललयग्रहसुसंप्रयुक्तं मधुरं समं सुललितमनोहरं मृदुकरिभितपदसञ्चारं सुनतिवरचारुरूपं दिव्यं नाटयं सज गेयं प्रमीतानां, भवेद् एतद्रूपः स्यात् ? हन्त ! स्यात् ।। सू० ६३ ।।
'से जहानामए वेयालियवीणाए' इत्यादि
टीका-स: पूर्वोक्तः शब्दःयथानामकः वैतालिकवीणा वैतालिकजातीया वीणा, तस्याः शब्दाः इति परेण सम्बन्धः, कीदृश्यास्तस्याः ? इति जिज्ञासायामाह-उत्तरमन्दामूछितायाः उत्तरमन्दामूच्छनाविशेषः, तया मृच्छितायाः =संस्पृष्टायाः अङ्के-क्रोडे, सुप्रतिष्ठितायाः संनिविष्टायाः, कुशलनरनारी सुसंपरिगृहीतायाः = निपुणपुरुषस्त्री-सुष्ठुसम्यकपरिधृतायाः, चन्दनसारनिर्मितवसान, सप्तस्वरसमन्वागत, षड्दोषविप्रमुक्त, एकादश अलङ्कारयुक्त, अष्टगुणो पपेत, गुञ्जावक्रकुहरोपगढ, रक्त, त्रिस्थानकरणशुद्ध, सकुहरगुञ्जद्वशतन्त्रीतलताललय ग्रहसे सुसंप्रयुक्त, मधुर' सुललित, मनोहर, मृदुकरिभितपदसंचारसंपन्न, सुनतिवरचारुरूपयुक्त, दिव्य एवं नाट्यसज ऐसे गीतको गानेवाले पूर्वोक्त किन्नरों आदि देवोंका शब्द होता है ? (हंता सिया) हां, गौतम ! ऐसा ही शब्द उन तृणमणियोंका होता है।
टीकार्थ--यहां सूत्रमें 'वेयालियवीणाए' पदसे लेकर 'उदीरियाए' पदतकके पद इस 'वेयालियवीणाए' के विशेषण हैं-इसमें गौतमने प्रमुसे ऐसा पूछा है कि - हे भदन्त ! उतरमन्दामूर्च्छनासे मूछित – संस्पृष्ट हुई, गोदमें बहुत ही अच्छी तरहसे संभालकर रखी हुई, बजानेवाले निपुण स्त्री पुरुष द्वारा अच्छी तरहसे पकडी हुई चन्दनवृक्षके सारभागसे रचितवीणावादन વનસાન, સપ્તસ્વર સમન્વાગત, ષડદોષ વિપ્રમુક્ત, એકાદશ અલંકાર યુક્ત, આઠ ગુણ યુક્ત, ગુંજાવક્ર કુહરો પગૂઢ, રકત, ત્રિસ્થાનકરણ શુદ્ધ, સકુહાગુંજવંશ તંત્રી તલ તાલ લય ગ્રહથી સુસંપ્રયુક્ત, સુલલિત, મનોહર, મૃદુકરિભિત પદ સંચાર સંપન્ન, સુનતિવર ચારુરૂપયુક્ત, દિવ્ય અને નાટય સજજ એવા વિશેષણોથી યુક્ત ગીતને ગાનારા કિન્નરો વગેરે દેવનો જે જાતનો વિનિ હોય શું (भवेयारूवे सिया) । " Av६ ते तृए। मणिमाना हाय छ १ (हंता सिया) है। ગૌતમ એ જ શબ્દ તે તૃણ મણિઓ હોય છે.
टी---2मा सूत्रमा (वेयालिय वीणाए) ५४थी मांसने 'उदीरियाए' ५६ सुधीना ५:। ( वेयालियावीणाए')ना विशेष । छ. मामां गौतम प्रभुने मागतने પ્રશ્ન કર્યો છે કે હે ભદંત! ઉત્તર મંદ મૂચ્છનાથી મૂછિત-સંસ્કૃષ્ટ થયેલી, મેળામાં સંભાળ પૂર્વક સારી રીતે મૂકી રાખેલી, ચતુર વગાડનારા સ્ત્રી પુરુષો વડે સારી રીતે
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર: ૦૧
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२०
राजप्रश्नीयसूत्रे कीणपरिघट्टितायाः चन्दनतरुसारभागरचितवीणावादनदण्डपरिघृष्टायाः, पूर्वापररात्रकालसमये रात्रे:पूर्वपश्चिमभागरुपकालावसरे मन्दं मन्द-शनैः शनैः व्येजितायाः विकम्पितायाः, प्रव्येजितायाः अविकम्पितायाः, चालितायाः-ईषत्कम्पितायाः, घट्टितायाः धृष्टायाः, क्षोभितायाः, क्षोभ नीतायाःउदीरितायाः प्राबल्येन प्रेरितायाः, उदाराः महान्तः मनोज्ञाः रमणीयाः मनोहराः-मनोऽनुकूलाः, कर्ण-मनोनिवृतिकलाः-श्रवण-मन आनन्दकारकाः शब्दाः सर्वतः सर्वदिक्षु, समन्ततः सर्वविदिक्षु च अभिनिःस्रवन्ति-परितो निःसरन्ति, भवेद् एतद्रूपः स्यात् पूर्वोक्तवीणाशब्दरूपस्तृणमणिशब्दः कदाचिद् भवेद् ? ततो भगवानाह=नो अयमर्थः समर्थः अनन्तरीक्तवीणाशब्दरूपोऽर्थः नो समर्थः तृणमणिशब्दो न भवितुं युज्यते ।
पुनरप्याह–स यथानामक: किन्नराणां-किन्नरजातीयानां वा अथवा किंपुरुषाणां किंपुरुषजातीयानां देवानां वा-यद्वा=महोरगाणां महोरगजादण्ड से परिघृष्ट हुई, रात्रि के पूर्व पश्चिम भागरुप कालावसर में धीरे२ विकम्पित हुई, प्रव्येजित-विशेषरुप से कंपित हुई, चलितहुई कुछ२ कंपित हुई घट्टित हुई, क्षोभित हुई अच्छी तरह से बजाई गई ऐसी वैतालिक जातीय वीणा के जैसे दिशाओं एवं विदिशाओं की ओर उदार-महान् , मनोज्ञ रमणीय, मनोहर मनोऽनुकूल, एवं कर्ण तथा मनको आनन्द कारक, शब्द निकलते हैं, तो क्या इसीरुप के शब्द पूर्वोक्त तृणमणियों के कदा. चित् होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं हे गौतम ! यह अर्थ समर्थ नहीं है. अर्थात् वीणा का जैसा शब्दरूपअर्थ कहा गया है वैसा शद्धरूप अर्थ तृणमणियों का नहीं कहा गया है। ઝાલીને રાખેલી ચંદન વૃક્ષના સાર ભાગથી રચિત વીણાવાદના દંડની પરિઘષ્ટ કરાયેલી. રાત્રિના પૂર્વ પશ્ચિમ ભાગ રૂપ કાલાવસરમાં ધીમે ધીમે વિકેપિત થયેલી પ્રબેજીત—વિશેષરૂપથી કંપિત થયેલી, ચાલિત થયેલી કંઈક કંપિત થયેલી, ઘક્રિત થયેલી ભિત થયેલી સારી રીતે વગાડાયેલી એવી વૈતાલિક જાતીય વિણઓ દિશાઓ તેમજ વિદિશાઓમાં ઉદાર-મહાન મનજ્ઞ-રમણીય મનોહરમને નુકૂલ અને કાન તથા મનને આનંદ આપનારો શબ્દ નીકળે છે, તે શું આ જ જાતને શબ્દ તે પૂર્વોકત તૃણ મણિઓમાંથી નીકળે છે? એના જવાબમાં પ્રભુ કહે છે કે હે ગૌતમ! આ વાત યોગ્ય કહેવાય નહિ. એટલે કે વીણાનો જેવો શબ્દ વર્ણવવામાં આવ્યું છે. તે તૃણ મણિઓને કહેવામાં આવ્યું નથી. वे गौतमस्वामी प्रसुनेरी प्रश्न ४२ छ
त ! (भहसालवणगयाण)
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२१
सुबोधिनी टीका. सू. ६३ सूर्याभविमानवर्णनम् तीयानां वा यद्वा गन्धर्वाणां-गन्धर्वजातीयानां देवानां कीदृशानां किन्नरादीनाम् ? इति जिज्ञासायामाह-भद्रसालवनगतानां वा अथवा नन्दनवनगतानां, सौमनस्यवनगतानां, पण्डकवनगतानां, हिमवन्मलयमन्दरगिरिगुहासमन्वागतानां हिमाचल-मलयाचलमन्दराचलकन्दरागतानां वा, एकत: एकत्र, सन्निहितानां= मिलितानां, समागतानां प्राप्तानां, सनिषण्णानां संस्थितानां, समुपविष्टानां सम्यगुपविष्टानाम् , प्रमुदितप्रक्रीडितानां, ये पूर्व प्रमुदिताः प्रहृष्टाः पश्चात् प्रक्रीडितास्ते प्रमुदितप्रक्रीडितास्तेषाम् गीतरतिगन्धर्वहर्षितमनसांगीतानुरागिगन्धर्ववत्प्रमुदितचित्तानाम् , गद्यं-वाक्यसमूह, पद्य-श्लोकं, कथ्य-कथनीयम् , पदबद्ध-पदयुक्तं पादबद्ध-श्लोकचरणयुक्तम् , गेयं-गानयोग्यं-गीतं, तद्गेयं चतुर्विधम्-उत्क्षिप्तकं-प्रथमतः समारभ्यमाणम् ?, पादान्तकं-पादान्तयुक्तं -वृद्धादि-चतुर्भागरूपपादबद्धम् इति भावः २, मन्दं-मध्यभागे मूर्च्छनादि गुणयुक्ततया मन्दं मन्दं घोलनात्मकम् ३, रोचिताऽवसानं- यथोचितलक्षणयुक्ततया सत्यापितान्तम् ४, सप्तस्वरसमन्वागतं पडज १-ऋषभ २ गान्धार३
अब गौतमस्वामी प्रभुसे पुनः पूछते हैं कि हे भदन्त ! 'भदसालवगंगयाणं आदि इस पूर्वोक्त पाठ के अनुसार भद्रासालवन में गये हुए आदि विशेषणों वाले किन्नर जातीय आदि देवों का ऐसा गाना गाते समय कि जो जाना चाहे गद्य-वाक्यसमूहरूप हो, पद्य छन्दोबद्ध श्लोक आदि रूप हो, कथ्य-कथनीय हो, पदबद्ध- पदयुक्त हो पादबद्ध-श्लोक के चरण रूप पाद से सहित हो, गेय-गाने योग्य हो, उत्क्षिप्तक-प्रथमतः समारभ्यमाण हो१, पादान्तक-पादान्त से युक्त हो २, अर्थात् चतुर्भागरूप चरण से बद्ध हो, मन्द हो-अर्थात् मध्यभाग में मूर्च्छनादि गुण से युक्त होने के कारण मन्द २ घोलनात्मक हो ३ रोचितावसान-यथोचितलक्षणों से युक्त होने के कारण सत्यापीतान्त हो ४, सप्तस्वर-षड्ज १, ऋषभ २, गान्धार ३, વગેરે પૂર્વોક્ત પાઠ મુજબ ભદ્રસાલવનમાં ગયેલા વગેરે વિશેષણ યુક્ત કિનર જાતીય વગેરે દેવ જ્યારે ગીત ગાવા માંડે છે ત્યારે-તે ગીત ભલે ગદ્ય-વાક્ય સમૂહ રૂપે હૈયકે પદ્ય-છદંબદ્ધકલેક વગેરે રૂપે હય, કથ્ય-કથનીય હોય પદબદ્ધ-પદયુક્ત હોય પાદબદ્ધ શ્લોકના ચરણ રૂપ પાદથી યુક્ત હય, ગેય-ગાવા યેાગ્ય હોય, 6क्षि५४-प्रथमतः समारल्यमा डोय, १, पाहात-पातिथी युत डाय २, એટલે કે ચતુર્ભાગ રૂપે ચરણથી બદ્ધ હોય. મંદ હાય-એટલે કે મધ્યભાગમાં મૂચ્છના વગેરે ગુણેથી યુક્ત હોવા બદલ મન્દ મન્દ ઘલનાત્મક હોય, ૩ રચિતાવસાનયાચિત લક્ષણોથી યુક્ત હવા બદલ સત્યાપિતાંત હય , સપ્તસ્વર–ષડૂજ-૧,
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર: ૦૧
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર
___ राजप्रश्नीयसूत्रे मध्यम४-पञ्चम५ धैवत६ निषाद७ भेदात् सप्तप्रकारस्वरयुक्तम् , पड्दोषविप्रमुक्तम् भीत१-दूतोर-पित्थो३-ताल४ काकस्वरा५-ऽनुनास६ रूपैः षड़भिर्दोषैविप्रमुक्तम् , एकादशालङ्कारम्-एकादशसंख्यालङ्कारयुक्तम् अष्टगुणोपपेतम्-पूर्ण? रक्तार--ऽलङ्कृत३ व्यक्ता४-ऽविघुष्ट५-मधुर६-सम७ सुललित८ रूपैरष्टाभि गुणयुक्तम् ते चाष्टौ गुणा एवमुक्ताः
पुणं रत्तं च अलंकियं च वत्तं तहेव अविघुटुं । महुरं समं सुललियं, अट्टगुणा होति गेयस्स ॥ १॥" छाया-पूर्ण रक्तं अलङ्कृतं च व्यक्तं तथैव अविघुष्टम् । ____ मधुरं समं सुललितमष्ट गुणा भवन्ति गेयस्य ॥ १ ॥ इति"
अयमर्थः-पूर्ण-गेयस्याङ्गं सकलस्वरकलाभियुक्तम् १, रक्त-गेयरागेण भावितस्य गेयस्याङ्गं रक्तमित्युच्यते२, अलङ्कृतम् अन्यान्यस्फुटस्वरविशेषशोभितम् ३, व्यक्तम् अक्षरस्वरप्रकटनसंयुतम् ४, एवम्-अविघुष्ट-विक्रौशनमिव यद् विस्वरं न भवति तत् ५, मधुरं-मधुमत्त कोकिलास्तवन्मघुरस्वरम् ६, समंतालवंशस्वरादिसाम्योपेतम् ७, सुललितं-स्वरघोलनाप्रकारेण शुद्धातिशयेन ललतीवविलासवत् यत् सुकुमालं तत् ८। एतेऽष्टौ गुणा गेयस्य-भवन्ति । एतद्विरहितं तु विडम्बनमात्रं तदिति । गुञ्जावककुहरोपगंद-तत्र गुमा-गुञ्जनं, तत्प्रधानानि यानि अवक्राणि-शब्द निः सरणमार्गाप्रतिकूलानि कुहराणि-विवराणि मध्यम ४, पंचम ५, धैवत ६, और निषाद ७ इन सात स्वरों से युक्त हो, षड्दोषों से-भीत १, द्रुत २, उप्पित्थ ३, उत्ताल ४, काकस्बर ५, अनुनास ३, इन छह दोषों से रहित हो, एकादश-११ अलंकारों से से युक्त हो, अष्टगुणों से-१ पूर्ण २ रक्त, ३ अलङ्कृत. ४, व्यक्त, ५ अवघुष्ट, ६, मधुर ७, सम, और ८, सुललित-इन आठ गुणों से युक्त हो, सो ही कहा है-'पुण्णं रतं, अलंकियं' इत्यादि । (गुभावककुहरोवगढ़ )-गुजाप्रघान जो शब्द निःसरण के मार्ग के अप्रतिकूल
मर, गांधार 3, मध्यम ४, पंयम ५, धैवत ६, मने निषा ७, २मा स्वथा युत डाय, ७ ५४ारना होषावरना-भीत १, द्रुत २, Guru 3, Gत्तास ४,१४२१२ ५, અનુનાસ , આ છ, દોષો વગેરેના હેય એકાષ્ટશ ૧૧ અલંકારોથી યુક્ત હોય અષ્ટક (18) गुणेथी १ २ २४त, श त, ४ ०यत, ५ मविधुष्ट६, मधु२७, सम ८ भने सुरक्षित मा मा मा सुशाथी युक्त हाय ४ह्यु छ , 'पुण्णं, रत्तं, अलंकियं' ઈત્યાદિ ગુંજાવકકુહરવગૂઢ-ગુંજાપ્રધાન જે શબ્દનિસરણના માર્ગને અપ્રતિકૂલ વિવરો અને તે વિવરથી યુક્ત હય, રક્ત-રાગ યુક્ત હય, ત્રિસ્થાનિકરણ શુદ્ધ–ઉર, શિર
શ્રી રાજપ્રશ્રીય સૂત્ર : ૦૧
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________
___४२३
सुबोधिनी टीका. सू. ६३ सूर्याभविमानवर्णनम् तैः उपगूढं-युक्तम् , रक्तं-रागयुक्तम् त्रिस्थानकरणशुद्धम्-त्रिस्थानेषु-उरः शिरःकण्ठेषु यत्करणं-क्रिया-स्वरसञ्चारः, तेन शुद्धम् एवं च उरःशुद्धं कण्ठशुद्धं च-एतद्विवरणं चत्वारिंशत्तमसूत्रतो ग्राह्यम् एतादृशं गेयं प्रगीतानां गीतवतां यादृशःशब्दो भवति एतद्रूपः एतादृशः शब्दस्तृणमणीनां कदाचिद् भवेत् १ ततो भगवानाह-हंत ! स्यात् । किन्नरादिगीतशब्दतुल्यस्तृणमणीनां शब्दो भवेदिति भावः ॥ सू० ६३ ॥ विवरों से युक्त हो, रक्त-रागयुक्त हो, त्रिस्थानकरण शुद्ध-उर शिर और कण्ठ-इन तीन स्थानों में स्वरसंचार रूप क्रिया से शुद्ध हो, (ऐसे गाना को गानेवाले किन्नरादि देवों का) जैसा शब्द होता है ऐसा ही शब्द तृणमणियों का कदाचित् होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-हां गौतम ! किन्नरादिगीत शब्द तुल्य तृणमणियों का शब्द होता है. गेय के जो आठ गुण पूर्ण, रक्त आदि प्रकट किये हैं सो उनमें पूर्ण का तात्पर्य हैं गेय का सकल स्वर कलाओं से युक्त होना १ रक्त का तात्पर्य है गेयराग से उस भावित गीत का युक्त होता २, अन्य अन्य स्फुटस्वर विशेष से शोभित उस गेय का होना सो अलंकृत है ३, व्यक्त-अक्षर, स्वर-इनकी स्पष्टता से युक्त होना ४, विक्रोशन की तरह-चिल्लाने आदि की तरह विस्वर नहीं होना इसका नाम अविधुष्ट है. मधुमत्त कोकिल के स्वर की तरह जो मधुर स्वर से युक्त होता है उसका नाम मधुर गुण युक्त गेय है । ताल, वंश, स्वर, आदि की समानता से-जो गेय युक्त होता है वह सम हैं. स्वर घोलना प्रकार से अर्थात् शुद्धातिशय અને કંઠ આ ત્રણે સ્થાનમાં સ્વર સંચાર રૂપ ક્રિયાથી શુદ્ધ હોય જેવો શબ્દ એમને હોય છે એ જ શબ્દ તૃણ મણિઓનો પણ હોય છે? એના જ જવાબમાં પ્રભુ કહે છે કે હાં ગૌતમ ! કિન્નર વગેરેના શબ્દ જે વે જ તૃણ મણિઓને શબ્દ હોય છે. ગેયના જે આઠ ગુણો પૂર્ણ રકન વગેરે પ્રકટ કરવામાં આવ્યાં છે ને તેમનામાં પૂર્ણ અર્થ હોય છે ગાનના બધાં સ્વરોથી સંપન્ન હોય ૧ રકતનો અર્થ છે તે ભાવિત ગીત ગેયરાગથી યુક્ત હોય, ૨ અલંકૃત એટલે કે તે ગીત અન્યાન્ય ફુટ સ્વર–એકદમ સ્પષ્ટ ઉચ્ચરિત હોય ૩ વ્યક્ત—અક્ષર, સ્વર– એક દમ સ્પષ્ટ બેલાયેલાં હોય છે અવિઘુષ્ટ–એટલે કે વિક્રોશનની જેમ ચીસે વગેરે પાડીને ગીતને સ્વરથી વિસ્વર કરવો નહીં, મધુમત્ત કોયલના સ્વરની જેમ જે મધુર યુક્ત હોય છે તેનું નામ મધુર ગુણ યુક્તગેય છે. તાલ, વંશ, સ્વર વગેરેની સમતાથી જે ગેય યુક્ત હોય છે તે સમ છે. સ્વરઘોલના પ્રકારથી એટલે
શ્રી રાજપ્રશ્રીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजनीयसूत्रे
मूलम् - तेसि णं वणसंडाणं तत्थ तत्थ तर्हि तहिं देसे बहूईओ खुड्डा खुड्डियाओ वावियाओ पुक्खरिणीओ दीहियाओ गुंजालियाओ सरपंतियाओ सरसरपंतियाओ विलपतियाओ अच्छाओ सण्हाओ रययामयकूलाओ समतीराओ वयरामयपासाणाओ तवणिजतलाओ सुवण्णसुब्भरययवालुयाओ वेरुलियमणिफालियपडलपच्चोयडाओ सुओयारसुउत्तराओ णाणामणितित्थसुबद्धाओ चउक्कोणाओ आणुपुव्वसुजायव गंभीरसीयलजलाओ संछन्नपत्तभिसमुणालाओ बहुउप्पलकुमुयन लिणसुभगसोगंधियपोंडरी यसयपत्तसहस्सपत्त केसरफुल्लोवचियाओ छप्पयपरिभुज्जमाणकमलाओ अच्छविमलसलिलपुण्णाओ पडिहत्थभमंतमच्छकच्छभअणेगसउणमिहुणगणपविचरियाओ पत्तेयं पत्तेयं पउमवरवेदियापरिक्खत्ताओ पत्तेयं पत्तेयं वणसंडपरिक्खित्ताओ अप्पेगइयाओ आसवोयगयाओ अप्पेगइयाओ वारुणोयगाओ अप्पेगइयाओ खोरोयगाओ अप्पेगइयाओ घओयगाओ अप्पेगइयाओ खोदोयगाओ अप्पेगइयाओ पगईए उयगरसेणं पण्णत्ताओ पासादीयाओ दरिसणिज्जाओ अभिरूवाओ पडिरूवाओ । तासि णं वावीणं जाव विलपतियाणं पत्तेयं पत्तेयं चउद्दिसिं चत्तारि
४२४
से- जो बडा ही सुहावना लगता है वह सुललित है, ये गेय के आठ गुण होते हैं । इन गुणों से रहित गेय केवल विडम्बनामात्र होता है । उरः शुद्ध, कण्ठशुद्ध इनका विवरण ४० वें सूत्र में किया गया जानना चाहिये ।। सू० ६३ ॥
કે શુદ્ધાતિશયથી જે અતીવ સરસ લાગે તે છે સૂલિત છે, આ બધા ગેયના આઠ गुण। छे. भी गुणोथी राहित गेय इत विटमा भात्र होय छे. ' उरः शुद्ध, कण्ठ शुद्ध खेभनु स्पष्टी४२४० मा सूत्रां वामां आव्यु छे. ॥सू० ६३॥
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ६४ सूर्याभविमानवर्णनम्
४२५ तिसोवाणपडिरूवगा पण्णता तेसिणं तिसोवाणपडिरूवगाणं अय मेयारूवे वण्णावासे पण्णत्ते, तं जहा--- वइरामया नेमा जहा तोरणाणं झया छत्ताइच्छत्ता य णेयव्वा ।। सू० ६४ ॥
छाया-तेषां खलु वनषण्डानां तत्र तत्र तस्मिन् तस्मिन् देशे बह्वयः क्षुल्लाः क्षुल्लिकाः वापिकाः पुष्करिण्यः दीर्घिकाः गुमालिकाः सरःपक्तिकाः सरःसरपतिकाः बिलपङ्गिकाः अच्छाः श्लक्ष्णाः रजतमयकूलाः समतीराः वज्रमयपाषाणाः तपनीयतलाः सुवर्णशुभ्ररजतवालुकाः वैडूर्यमणिस्फटिकपटल
'तेसिं णं वणसंडाणं' इत्यादि ।
सूत्रार्थ-( तेसिं णं वणसंडाणं ) उन वनषण्डों के ( तत्थ ) प्रत्येक स्थल में ( तर्हि २ देसे ) उस २ देशमें-एक एक स्थल के एक २ भाग में बहूईओ खुड्डाखुड्डियाओ वाचियाओ पुक्रवरिणीओ दीहियाओ गुंजालियाओ) अनेक छोटी २ वापिकाएं, पुष्करिणियां, दीपिकाएं, गुंजलिकाएं ( सरपंतियाओ सरसरपंतियाओ, बिलपंतियाओ अच्छाओ, सण्हाओ, स्ययामयकूलाओ समतीराओ) सरश्रेणियां, सरःसराश्रेणियां, विलपंक्तियां, स्वच्छ,
लक्ष्ण कही गई हैं, इनके कूल (तट) रजतमय हैं, (वयरामयपासाणाओ) इनके पाषाण वज्रमय हैं, ( तवणिज्जतलाओ) तल इनके तपनीय सुवर्ण के बने हुए हैं (सुवण्णसुब्भरययवालुयाओ) इनमें जो वालुका है वह सुवर्ण की एवं शुभ्ररजत की है (वेरुलियमणिफालियपडपच्चोयडाओ) उंचे २ जो इनके तट हैं वे वैडूर्यमणि और स्फटिकमणियों के समूह से बने 'तेसि णं वणसंडाणं' इत्यादि ।।
सूत्र--( तेसि वर्णसंडाणं) ते पनषाना ( तत्थ २) ४२३ ४२३ २५मा (तहिं २ देसे ) १२३ स्थ मा हरे ४२४ सामi ( बहूईओ खुड्डा खुद्धि याओ वावियाओ पुक्खरिणीओ दीहियाओ गुंजालियाओ) all नानी नानी पावा, पुरिणामी, हर्षिामा गुलियो ( सरपंतियाओ सरसरपंतियाओ, बिलपतियाओ अच्छाओ, सहाओ, रययमयकूलाओ समतीराओ) १२ः श्रेणी में, સરકસરત શ્રેણીઓ, બિલપંક્તિઓ. સ્વચ્છ ગ્લણ કહેવામાં આવી છે. એમના તટે, यांहाना छ तम ती२प्रदेश समतल छे. (वयरामयपासाणाओ) समता पाषाण। १०भय छे. (तवणिज्जतलाओ) मेमना त लामो तपनीय सुवा ना मनेसा छे. (सुवण्णसुब्भरययवालुयाओ) मा २ ३ती छ तमा नानी तथा यांनी छे. ( वेरूलियमणिफलियपडलपच्चोयडाओ) या या २ अमना तो छ ते वेडूय मशि
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२६
राजप्रश्नीयसूत्रे प्रत्यवतटाः स्ववतारसूताराः नानामणितीर्थसुबद्धाः चतुष्कोणाः आनुपूर्व्यसुजातवप्रगम्भीरशीतलजलाः संछन्नपत्रविसमृणालाः बहूत्पलकुमुदनलिनसुभगसौगन्धिकपुण्डरीकशतपत्रसहस्रपत्रकेसरफुल्लोपचिताः षट्पदपरिभुज्यमानकमलाः अच्छविमलसलिलपूर्णाः प्रतिहस्तभ्रमन्मत्स्यकच्छपानेकशकुनमिथुनकप्रविचरिताः प्रत्येक
हुए हैं (सुओयारसुउताराओ) इनमें प्रवेश करना और इनमें से बाहर निकलना बिलकुल सुलभ है (णाणामणितित्थसुबद्धाओ) इनके जो घाट बने हुए हैं वे नाना जातीय मणियों के बने हुए हैं ( चउकोणाओ) ये सब चार कोनों से युक्त हैं ( आणुपुव्वसुजायवप्पगंभीरसीयलजलाओ) इनका जो जल के नीचे का स्थान हैं वह गंभीर एवं शैत्यगुणयुक्त जल से युक्त है ( संछन्नपत्तबिसमुणालाओ) इनमें जो पद्मपत्र, विस, मृणाल हैं वे सब जल से आच्छादित हैं (बहुउप्पलकुमुयनलिणसुभगसोगंधियपोंडरीयसयपत्तसहस्सपत्तकेसरफुल्लोबचियाओ ) केशरप्रधान एवं विकसित ऐसे अनेक उत्पलों से, नलिनों से, सुभगों से सौगन्धिकों से, पुण्डरीकों से, शतपत्रों से, एवं सहस्र पत्रों से ये युक्त है (छप्पयपरिभुज्जमाणकमलाओ, अच्छविमलसलिलपुण्णाओ) इनके कमल भ्रमरों से भुज्यमान-आस्वाद्यमान हैं। निर्मल
और विमल सलिल से ये परिपूर्ण हैं। (पडिहत्थभमंतमच्छकच्छभअणेगसउणमिहुणगयविचारियाओ) अनेक इधर उधर चलते हुए मच्छ
भने २५टि४ माणसाना समूथी मनेा छ (सुओयारसुउताराओ) मेमा Gत२७ तम ५६।२ मा ४६म स२॥ छ. (णाणामणितित्थसुबद्धाओ) એમના જે ઘાટો બનાવવામાં આવેલાં છે તે અનેક જાતીય મણિઓના બનાવवामां आवेता छ. ( चउक्कोणाओ) मा मा यतुथी युक्त छ. (आणुपुव्वसुजायवप्पगंभीरसीयलजलाओ) मेमनुने पानी नीयनु स्थान मेटले तणयु छे ते गली२ अने तथा युक्त सेवा पाथी युत छ (संछन्नपत्तविसमुળાજાશો) એમાં જે પદ્મપત્રો, વિસમૃણાલે છે તે સર્વ પાણીથી આચ્છાદિત छ. ( बहुउप्पलकुमुयनलिणसुभगसौगंधियपोंडरीयसयपत्तसहस्सपत्तकेसरफुल्लोवचियाओ) કેશર-પ્રધાન અને વિકસિત અનેક ઉત્પલોથી, કુમુદેથી, સુભગથી સૌગંધિકોથી पुंडरी थी, शतपथी मने स४२५ोथी युत छ. (छप्पयपरिभुञ्जमाणकमलाओ, अच्छविमलसलिलपुण्णाओ) मेमना भणी प्रमाथा सुन्यमान-मास्वाधमानछ. मामे मिस मने निभ सलिल (५iel ) थी ५२पूर्ण छ. ( प्रडिहत्थभमतम
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ६४ सूर्याभविमानवर्णनम्
કર૭ प्रत्येकं पद्मवरवेदिकापरिक्षिप्ताः प्रत्येकं प्रत्येकं वनखण्डपरिक्षिप्ताः अप्येकिकाः आसवोदकाः अप्येकिकाः वारुणोदका अप्येकिकाः क्षीरोदका अप्येकिकाः घृतोदकाः अप्येकिकाः क्षोदोदकाः अप्येकिकाः प्रकृत्या उदकरसेन प्रज्ञप्ताः प्रासादीयाः दर्शनीयाः अभिरूपाः प्रतिरूपाः । तासां खलु वापीनां यावत् बिलपतिकानां प्रत्येकं प्रत्येक चतुर्दिशि चत्वारि त्रिसोपानप्रतिरूपकाणि प्रज्ञसानि तेषां खलु त्रिसोपानप्रतिरूपकाणाम् अयमेतद्रूपो वर्णावासः, प्रज्ञप्तः, तद्यथावज्रमयाः नेमाः यथा तोरणानां ध्वजाः छत्रातिच्छत्राणि च ज्ञातव्यानि । स. ६४ । कच्छपों से एवं अनेक पक्षियुगलों के इधर उधर के गमन से ये परिपूर्णव्याप्त हैं ( पत्तेयं पत्तेयं पउमवरवेदिकापरिक्खित्ताओ) ये प्रत्येक वापि आदि जलाशय पद्मवरवेदिका परिक्षिप्त हैं ( पत्तेयं २ वणसंडपरिक्खिताओ) तथा प्रत्येक वनषण्ड से परिक्षिप्त हैं ( अप्पेगइयाओ आसवोयगाओ, अप्पेगइयाओ वारुणोयगाओ अप्पेगइयाओ खीरोयगाओ, अप्पेगइयाओ घओयगाओ अप्पेपइयाओ खोदोयगाओ, अप्पेगइयाओ पगईए उयगरसेणं, पण्णत्ताओ) इनमें कितनेक वापी (वावडी) आदि जलाशय आसव के समान जलवाले हैं, कितनेक वारुण के समान जलवाले हैं. कितनेक क्षीर के समान जलवाले है, कितनेक घृत के समान जलवाले हैं, कितनेक इक्षुरस के समान जलवाले हैं, एवं कितनेक सामान्य जलवाले जल के जैसे जलवाले हैं। (पासाईयाओ, दरिसणिज्जाओ, अभिरूवाओ पडिरूवाओ) ये सब वापी आदि जलाशय प्रासादीय हैं, दर्शनीय हैं, और अभिरूप हैं प्रतिरूप है (तासि णं वावी ण जाव विलपंतियाणं पत्तेयं पत्तेयं चउदिसिं चत्तारि तिसोवाणपडिरूवगा पण्णत्ता) =छकच्छभअणेगसउणमिहुणगयविचारियाओ) मे भाम तम व्यास भ२७-४२७ थे। तभ०४ मन पक्षियुगसोना सामतेम गमनथी ते पूर्ण ३५थी व्याप्त छ. (पत्तेयं पत्तेय पउमबरवेदिका परिक्खित्ताओ) मे ४२३ ४२४ ११ पगेरे साशय ५५वर
हाथी परिक्षित छ. (पत्तेयं २ वणसंडपरिक्खित्ताओ) तेम १ १३ १२४वन थी परिक्षित छे. (अप्पेगइयाओ आसवोयगाओ, अप्पेगइयाओ, वारुणोयगाओ, अप्पेगइयाओ खीरोयगाओ, अप्पेगइयाओ धओयगाओ, अप्पेगइयाओ खोदोयगाओ, अप्पेगइयाओ पगईए उयगरसेणं, पण्णत्ताओ) समानामा ८४ पाव वगेरे જલાશો આસવ જેવા પાણીથી યુકત છે, કેટલાક વા રુણના જેવા પાણી વાલા છે. કેટલાક શેરડીના રસ જેવા પાણીવાલા છે. અને કેટલાક સામાન્ય પાણી જેવા पाथीयुत छ. (पासाईयाओ, दरिसणिज्जाओ, अभिरुवाओ पडिरूवाओ ) से सब વાવ વગેરે જલાશ પ્રાસાદીય છે, દર્શનીય છે, અને અભિરૂપ છે. પ્રતિરૂપ છે. (तासि णं वावीण जाव बिलपतियाणं पत्तेयं पत्तेयं चउद्दिसिं चत्तारि तिसोवाण
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयसूत्रे
टीका- ' तेसि णं वणसंडाणं ' इत्यादि - तेषां खलु वनपण्डानां तत्र तत्र प्रत्येकस्मिन् स्थले तस्मिन् तस्मिन् देशे - एकैकस्य स्थलस्य एकैकस्मिन् भागे बह्वयः - अनेकाः, क्षुद्रा:- सामान्यतः स्वल्पाः क्षुद्रिका :- अत्यन्तक्षुद्राःवापिका - वाप्यः पुष्करिण्यः - कमलशोभितजलाशय विशेषाः, दीर्घिकाः दीर्घवाप्यः, गुज्जालिका :- गोलाकाराः पुष्करिण्यः सरः पङ्किकाः - सरः श्रेणयः,
४२८
,
इन वापिकाओं से लेकर यावत् बिलपंक्तियों के मध्य में से एक २ वाप्यादिक की चारों दिशाओं में सुन्दर सोपानपंक्तित्रय कहे गये हैं ( तेसि णं तिसोवाणपडिरूवगाणं अयमेयारूवे वण्णावासे पण्णत्ते-तं जहा - वइरामया नेमा, एवं तोरणाणं झया छत्ताइच्छत्ता य णेयव्वा ) इन सुन्दर सोपान - पंक्तियों का वर्णावास इस प्रकार से कहा गया है- वज्ररत्न के बने हुए इनके नेम हैं— भूमिभाग से निकले हुए प्रदेश हैं जैसे तोरणों कि ध्वजाओं का छत्रातिच्छत्रों का वर्णन पहिले किया जा चुका है. इसी प्रकार में इन वापी आदिकों के त्रिसोपानप्रतिरूपकों के प्रत्येक त्रिसोपानप्रतिरूपके के तोरणों की ध्वजाओं का एवं छत्रातिछत्रों का वर्णन करना चाहिये । टीकार्थ- उन वनण्डों के एक एक स्थल के एक एक भाग में अनेक क्षुद्र - सामान्यरूप से स्वल्प एवं क्षुद्रिका - अत्यन्त स्वल्प ऐसी अनेक वापिकाएं, पुष्करिणीयां - कमल शोभित जलाशय विशेष, दीर्घिका - बडी २ वापीकाएं. – गुञ्जालिका - गोलाकार पुष्करिणियां, सरःपंक्तिएं- सरः
पडिवगा पण्णत्ता ) मे वावोथी भांडीने मिसति। सुधीना हरे हरे ४साશયના મધ્યભાગમાં ચેમેર સુંદર સેપનપંકિતએ સુધીના દરેકે દરેક જલાશયના मध्यभागमां याभेर सुंदर सोपानयंठितत्रय छे ( तेसि णं तिसोवाणपडिरूवा गाणं अयमेरूवे वण्णावासे पण्णत्ते - तं जहा वइरामया नेमा, जहा तोरणाणं ज्ज्ञया छत्ताइच्छत्ता य णेयव्वा ) मे सुंदर सोपानयस्तियोन। वर्णावास या प्रमाणे કહેવામાં આવ્યા છે. વજ્રરત્નના બનેલા તેમના તેમ છે—ભૂમિભાગથી નીકળેલા પ્રદેશેા છે. જેમ તારણાની ધ્વજાઓનું તેમજ છત્રાતિચ્છત્રાનુ વર્ણન પહેલાં કરવામાં આવ્યું છે તેમજ એ વાવ વગેરેના ત્રિસપાન પ્રતિરૂપકાના દરેકે દરેક ત્રિસેાપાન પ્રતિરૂપકના તારણેાની ધ્વજાએ તેમજ છત્રાતિછત્રાનું વર્ણન સમજવું જોઇએ.
ટીકા તે વનષ ́ડાના દરેકે દરેક સ્થલના દરેકે દરેક ભાગમાં અનેક ક્ષુદ્ર -સામાન્ય રૂપથી સ્વલ્પ અને ક્ષુદ્રિકા અત્યંત સ્વપ એવી અનેક વાવા, પુષ્કરણીઓ, કમલ શોભિત જલાશય વિશેષ, દીધિંકા-માટી માટી વાવે, ગુજાલિકા-ગાળ આકાર
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ६४ सूर्याभविमानवर्णनम्
____४२९ सरःसरपतिकाः-यासु सरःपतिषु एकस्मात्सरसः सकाशादन्यस्मिन् सरसि, तस्मादन्यस्मिन् , एवं सञ्चारकपाटेन जलं संचरति ताः, बिलपङक्तिकाःबिलानीव विलानि-बिलसदृशानि कूपरूपजलस्थानानि, तेषां, पतयः श्रेणयः, ताः कीदृश्यः ? इति 'जिज्ञासायामाह अच्छाः आकाशस्फटिकवन्निर्मलाः, एवं लक्ष्णाःश्लक्ष्णपुद्गलस्कन्धनिर्मितप्रदेशाः बहिः लक्ष्णसूत्रनिर्मितपटवत् रजतमयकूलाः रूप्यमयतीरयुक्ताः, समतीराः समानतीरयुक्ताः, वज्रमयपाषाणाः वज्ररत्नमयप्रस्तरयुक्ताः, तपनीयतलाः-सुवर्णमयतलयुक्ताः, सुवर्ण शुभ्ररजतवालुका:सुवर्ण-शुक्ल वर्णरजतमयवालुकायुक्ताः, वैडूर्यमणिस्फटिकपटलप्रत्यवस्तटाः वैडूर्यमणिस्फटिकमणि समूहनिर्मिततुङ्गतटयुक्ताः स्ववतारमृत्ताराः-सुखपूर्वकप्रवेशनिर्गम( तालाब) श्रेणियां, सरः-सरपंक्तिकाएं-एक तालाब से दूसरे तालाब में दूसरे तालाब से तीसरे तालाब में, तीसरे तालाब से चौथे तालाब में जल का संचार कपाट द्वारा होता है-ऐसे तालाबों की श्रेणियां, तथा बिल श्रेणियां-बिलतुल्यकूरूपरुपजलस्थानों की पंक्तियां जो कि आकाश एवं स्पटिकमणि के जैसी निर्मल हैं, एवं लक्ष्ण - जिसके बहिः प्रदेश चिकने सूत्र से निर्मित पट की तरह चिकने पुद्गल स्कन्धों से बने हुए हैं । ये सब जलस्थान रुप्यमयतीर से युक्त हैं. ये तीर भी सब समान हैं. जिन पाषाणों से ये जलाशय बनाये गये हैं. वे पाषाण वज्रमय हैं. इनके तलभाग तपनीय सुवर्ण के बने हुए हैं. सुवर्ण एवं शुक्लवर्ण की चांदीमय इनकी बालुकाएं हैं । इनके बडे २ विशाल तट हैं जो वैडूर्य मणियों एवं स्फटिकमणियों के समूह से निर्मित हुए हैं.
युत पु०४२७२।, स२:५तिहास-स२:-(सश१२ श्रेणियो, स२:स२५ तिस-मे સરોવરમાંથી બીજા સરોવરમાં, બીજા સરોવરમાંથી ત્રીજા સરોવરમાં. ત્રીજા સરવરમાંથી ચોથા સરોવરમાં જળનું સંચરણ સંચાર કપાટ વડે થાય છે એવા સરોવરની શ્રેણિઓ, તેમજ બિલ શ્રેણિઓ બિલ જેવા કૂપરૂપ જળસ્થાનની શ્રેણિઓ કે જે આકાશ તેમજ મણિ જેવી નિર્મળ છે અને લક્ષણ-જેમના બાહ્યપ્રદેશ સેવાના સૂત્રથી નિર્મિત વસ્ત્રની જેમ લીસા પુદ્ગલ સ્કંધો વડે બનાવવામાં આવેલા છે. આ સર્વે જળાશયોના કિનારાઓ ચાંદીના બનેલા છે અને બધા સમતલ છે. જે પથ્થરો વડે એ જળાશયો બનાવવામાં આવેલાં છે તે પથ્થરો વજમય છે. એમનાં તળીયાં સોનાનાં બનેલાં છે. એમની રેતી સોના અને ચાંદીની બનેલી છે. એમના મોટા મોટા કિનારાઓ છે. જે વિડૂર્યમણિઓ તેમજ સ્ફટિકમણિઓના સમૂહોથી બનાવવામાં આવેલા છે. એ જળાશયોમાં જવા આવવાના માર્ગો એવા છે
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३०
राजप्रश्नीयसूत्रे युक्ताः, नानामणितीर्थसुवद्धाः-अनेकजातीयमणिभिः सम्यग्बद्धावगाहनस्थानयुक्ताः, चतुष्कोणाः कोणचतुष्टययुक्ताः, आनुपूर्व्यसुजातवप्रगम्भीरशीतलजला:आनुपू]ण-क्रमेण-अधोऽधः क्रमेण सुजातः-सुनिष्पन्नो यो वप्रः-जलस्थानं तत्र गम्भीरं गभीरं शीतलं शैत्यगुणसम्पन्न जलं यासु तास्तथा, संछन्नपत्रबिसमृणालाः-जलाच्छादितपद्मपत्रविसमृणालयुक्ताः, बहूत्पलकुमुदनलिनसुभगसौगन्धिकपुण्डरीकशतपत्रसहस्रपत्रकेसरफुल्लोपचिताः केसरफुल्लानि-केसरप्रधानानि फुल्लानिविकसितानि यानि बहूनि - पुष्कलानि उत्पलानि उत्पलादि सहस्रपत्रान्तानितत्र - उत्पलं – चन्द्रविकाशिकमलविशेषः कुमुदं-चन्द्रविकासिश्वेतकमलविशषः, नलिनं-कमलं सुभगं-सुन्दरं यत् सौगन्धिकं सुगन्ध्येव सौगन्धिकं अत्र विनयादित्वाक्प्रत्ययः, शोभनगन्धयुक्तकमलविशेषः, कहारपरपर्याय कमल, पुण्डरीकं-श्वेतकमलं, शतपत्रं-शतसंख्यपत्रयुक्तं कमलं, सहस्रपत्रं-सहस्रसंख्यपत्रयुक्तं कमलं च एभिरुपचिताः-उपेताः, षटपदपरिभुज्यमानकमला: भ्रमराइनमें प्रवेश करने के तथा निकलनेके जो स्थान हैं वे ऐसे हैं कि जिनसे आना जाना सुखपूर्वक होता है. अनेकजातीयमणियों से अच्छी तरह बने हुए तीर्थ-अवगाहनस्थान से ये युक्त हैं, चार कोनों से ये समन्वित हैं, इनका जो जलस्थान है-वह नीचे २ गहरा होता गया है और शैत्यगुणसंपन्न जल से युक्त है. जलाच्छादितपद्मपत्र, विस, मृणाल से ये सहित हैं. इनमें उत्पल-चन्द्रविकाशी कमल विशेष हैं, कुमुद-चन्द्रविकाशी श्वेतकमल हैं, नलिन-मोटी २ नालवाले कमल हैं, सुभग-सुन्दर गंधवाले कमलविशेष हैं. सुभग-सौगन्धिक कमल का नाम कल्हार भी है, पुण्डरीक * श्वेतकमल हैं, शतपत्र-शतसंख्यक पत्रयुक्त कमल हैं. सहस्रपत्र-सहस्रसंख्यकपत्रवाले कमल भी हैं-तात्पर्य यह है कि ये सब जलाशय अनेक उत्पलसामान्य कमल, कुमुद-रात्रिविकासीकमल आदिकों से युक्त हैं, षट्पद કે તેથી સરળતા પૂર્વક આવજા થઈ શકે છે. ઘણું જાતીય મણિઓથી સારી રીતે બનાવવામાં આવેલા તીર્થો-અવગાહન સ્થાને –થી તે યુક્ત છે. ચાર ખૂણાઓથી એ યુક્ત છે. એમના જળસ્થાનો અનુક્રમે ઊંડા થતાં ગયાં છે. અને શીતળ જળથી યુક્ત છે. જલાચ્છાદિત પાપત્ર, વિસ, મૃણાલથી એઓ યુક્ત છે. એમનામાં ઉ૫લે ચન્દ્રવિકાસી વિશેષ કમળો–છે, કુમુદા–ચવિકાસી સફેદ કમળે છે, નલિને-મેટી મોટી દાંડીઓવાળા કમળો–છે, સુભગ ઉત્તમ સુવાસથી યુક્ત કમળો–છે, સુભગ– સીગધિક કમળનું નામ “કહાર પણ છે,પુંડરીક સફેદ કમળ છે, શતપત્ર-શતસંખ્યકપત્ર યુક્ત કમળો છે, સહસ્ત્રપત્ર-હજાર સંખ્યા જેટલા પત્ર વાળા કમળા પણ છે, કહેવાને હેતુ એ છે કે એ સર્વે જળાશ ઘણાં ઉપલ-સામાન્ય કમળો, કુમુદ,
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३१
सुबोधिनी टीका. सू.० ६४ सूर्याभविमानवर्णनम् । ऽऽस्वाद्यमानकमलयुक्ताः, अच्छविमलसलिलपूर्णा:-अच्छानि स्वरूपत आकाशस्फटिकवन्निमलानि विमलानि-आगन्तुकमलरहितानि च यानि सलिलानिजलानि तैः पूर्णाः -- भृताः प्रतिहस्तभ्रमन्मत्स्यकच्छपानेकशकुनमिथुनकप्रविचरिताः-प्रतिहस्ताः बहवः, भ्रमन्तः-इतस्ततश्चलन्तः, मत्स्यकच्छपाःमत्स्याःमीनाः-कच्छपाः-कूर्माः यासु तास्तथाभूताः, ताश्च ताः अनेकशकुनमिधुनकप्रविचरिताः-अनेकानि बहूनि यानि शकुनमिथुनकानि पक्षियुगलानि तैः प्रविचरिता:-इतस्ततो गमनेन सर्वतो व्याप्ताः, प्रत्येकं प्रत्येकं पूर्वोक्तवाप्याधन्तर्गता एकैका एवं सर्वाः, वनपण्डपरिक्षिप्ताः-वनसमूहपरिवेष्टिताः तत्र अप्येकिकाः-कश्चिद्वापिकाः-आसवोदकाः आसवमिव-द्राक्षासवादि सदृशम् उदकं-जलं यासां ता आसवोदकाः, अप्येकिकाः वारुणोदकाः वारुणीतुल्यजलयुक्ताः, अप्येकिकाः क्षीरोदकाः दुग्धतुल्यजलयुक्ता, अप्येकिकाः, घृतोदकाःघृततुल्यजलयुक्ताः, अप्येकिकाः क्षोदोदकाः-इक्षुरसतुल्यजलयुक्ताः अप्येकिकाः परिभुज्यमानकमल-इनमें जो कमल हैं वे भ्रमरावलि-भ्रमरपंक्तियों से युक्त हैं-इनका रसास्वादन भ्रमर करते रहते हैं. इनमें जो जल भरा हुआ है, वह स्वरुपतः आकाश एवं स्फटिकमणि के जैसा निमल है. तथा आगन्तुक मल से रहित है. इनमें अनेक मच्छ, कच्छप इधर उधर चलते रहते हैं, तथा अनेक शकुनमिथुन-पक्षियुगल सदा इन्हें इतस्ततः संचालन से व्याप्त किये रहते हैं, इन वापी (बावडी) आदि जलाशयों में से प्रत्येक जलाशय वनपण्ड से परिक्षिप्त है-परिवेष्टित है. इनमें कितनेक जलाशय द्राक्षासव आदि के जैसे पानीवाले हैं. कितनेक बारुणोदक- वारुणी के तुल्य जलवाले हैं, कितनेक-क्षीरोदक-दूध जैसे जलवाले हैं, कितनेक घृतोदकधी के जैसे जल वाले हैं, कितनेक क्षोदोदक -इक्षुरस जैसे जल से युक्त हैं, –રાત્રિ વિકાસી કમળ વગેરેથી યુક્ત છે, ષડ્રપદપરિભુજયમાન કમળ-એમાં જે કમળો છે તે ભ્રમર પંક્તિઓથી યુક્ત છે, ભ્રમરે એમનું રસાસ્વાદન કરતા રહે છે. એમાં જે જળ ભરેલું રહે છે તે વરૂપતા આકાશ અને સ્ફટિકમણિ જેવું નિર્મળ છે તેમજ બહારથી આવતા મળથી-કચરા વગેરેથી રહિત છે, એમાં ઘણાં મચ્છ, કરછપ આમ તેમ ફરતા રહે છે, તેમજ ઘણું પક્ષીઓનાં જેડ સર્વદા એમના જળને સંચાલિત કરતા રહે છે. એ વાવ વગેરે જળાશયમાંથી દરેકે દરેક જળાશયાવનખંડથી પરિવ્યાપ્ત છે. પરિવેષ્ઠિત છે. એમાંના કેટલાક જળાશયે દ્રાક્ષાસવ વગેરે જેવાં પાણી વાળાં છે. કેટલાંક વાદક–વાણું (મદિરા) ના જેવાં પાણીવાળાં છે, જ્યારે કેટલાંક ક્ષીરદક દૂધ જેવાં પાણીવાળા છે, કેટલાક વૃદક ઘી જેવાં જળથી યુક્ત છે, કેટલાક દેદક–શેરડીના રસ જેવા જળથી યુક્ત છે, કેટલાક સ્વભાવિક જળરૂપ રસથી યુક્ત છે, એ સર્વે જળાશયે પ્રાસાદીય
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________
જરૂર
राजप्रश्नीयसूत्रे प्रकृत्या-स्वभावेन उदकरसेन-जलरूपरसेन युक्ताः प्रज्ञप्ताः, ताश्च प्रासादीयाः दर्शनीयाः अभिरूपाः प्रतिरूपाः, एषां व्याख्या प्राग्वत् ।
तासां खलु बापीनां यावद् विलपङ्क्तिकानां-वाप्यादि बिलपङ्क्तिका. पर्यन्तानां पूर्वमस्मिन्नेव सूत्र वर्णितानां मध्ये प्रत्येकं प्रत्येकम्-एकैकस्याः वाप्यादेः चतुर्दिशि-दिवचतुष्टये चत्वारि त्रिसोपानप्रतिरूपकाणि-सुन्दरसोपानपङ्कित्रयाणि, प्रज्ञप्तानि । तेषां खलु त्रिसोपानप्रतिरूपकाणाम् अयमेतद्रूपः अनुपपदवक्ष्यमाणस्वरूपः, वर्णाऽऽवासः-वर्णनपद्धतिः, प्रज्ञप्तः, तद्यथा-वज्रमयाः-वज्ररत्नमयाः नेमाः भूमिभागादूर्व निष्कामन्तप्रदेशाः, त्रिसोपानवर्णनं द्वादशसूत्रतो बोध्यम् । तोरणानां तेषां त्रिसोपानप्रतिरूपकाणां प्रत्येकं तोरणानां सम्बधिनो ध्वजाः छत्रातिच्छत्राणि च ज्ञातव्यानि, एतद्विवरणं चतुदशसूत्रतो ग्राह्यम् ॥ सू० ६४ ॥
मूलम्-तासिणं खुड़ा खुड्डियाणं वाबीणं विलपंतियाणं तत्थ तत्थ तहिं तहिं देसे बहवे उप्पायपव्वयगा नियइयपव्ययगा जगई. कितनेक स्वाभाविक-जलरुप रस से सहित हैं। ये सब जलाशय प्रासादीय दर्शनीय अभिरूप एवं प्रतिरूप हैं. इन पदों की व्याख्या पहिले करदी गई है, वापी से लेकर कूपरूप बिलपर्यन्त के प्रत्येक जलाशय की चारों दिशाओ में अर्थात्-प्रत्येक जलाशय के चारों ओर सुन्दर २ सोपानपंक्तित्रय हैं इन प्रत्येक सोपानपंक्तित्रयों का वर्णन इस प्रकार से हैं-वज्रमयरत्न इनके नेम-भूमिभाग से ऊपर निकले हुए प्रदेश हैं. इन त्रिसोपानोंका वर्णन १२ - सूत्रमें किया गया जानना चाहिये त्रिसोपानप्रतिरूपकों के प्रत्येक त्रिसोपान के तोरणों की ध्वजाओं का एवं छत्रातिछत्रों का कथन करना चाहिये, इन सब का विवरण १४ वें सूत्र में किया गया प्रकार के जैसा जानना चाहिये. ॥ सू० ६४ ॥ દર્શનીય, અભિરૂપ અને પ્રતિરૂપ છે. આ પદોની વ્યાખ્યા પહેલાં કરવામાં આવી છે. વાપી (વાવ)થી માંડીને કૂપરૂપ બિજ સુધીના દરેકે દરેક જળાશયની ચારે દિશાઓમાં એટલે કે દરેક જળાશયની ચારે તરફ સુંદર સુંદર ત્રણ ત્રણ સોપાન પંક્તિઓ છે. આ દરેકે દરેક સંપાનપત્રિોનું વર્ણન આ પ્રમાણે છે–વજરત્નના એમના નેમ–ભૂમિભાગથી બહાર નિકળેલા પ્રદેશે છે, આ ત્રિસેપાનનું વર્ણન ૧૨ માં સૂત્રમાં કરવામાં આવ્યું છે. ત્રિપાન પ્રતિરૂપના દરેકે દરેક ત્રિસેપાનના તેરોની દવાઓનું તેમજ છત્રાતિછનું કથન સમજવું જોઈએ. આ સર્વેનું વર્ણન ૧૪ માં સૂત્રમાં કરવામાં આવ્યું ! સૂ૦ ૬૪
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू.० ६५ सूर्याभविमानवर्णनम् पव्ययगा दारुइज्जपव्वयगा दगमंडवा दगमंचगा दगमाला दगपासायगा उसड्डा खुड्डा खुडडगा अंदोलगा पक्खंदोलगा सव्वरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा ।
तेसु ण उप्पायपव्वएसु जाव पक्खंदोलएसु बहूइं हंसासणाई कोंचासणाइं गरुलासणाई उण्णयासणाइं पणयासणाई दीहासणाई भद्दासणाई पक्खासणाई मगरासणाई उसभासणाई सीहासणाई पउमासणाइं दिसासोवत्थियाइं सव्वरयणामयाई अच्छाई जाव पडिरूवाइं ॥ सू० ६५ ॥
छाया-तासां खलु क्षुद्राऽक्षुद्रिकाणां वापीनां यावत् बिलपंक्तिकानां तत्र तत्र-तस्मिन् तस्मिन् देशे बहव उत्पातपर्वतकाः नियतिपर्वतकाः जगतीपर्वत काः दारुपर्वतकाः, दकमण्डपा; दकमञ्चकाः दकमालकाः दकसासादकाः उत्सृताः क्षुद्रक्षुद्रकाः आन्दोलकाः पक्षान्दोलकाः सर्वरत्नमयाः अच्छाः यावत् प्रतिरूपाः ।
'तासि णं खुड्डाखुड्डियाणं' इत्यादि ।
सूत्रार्थ-( तासि णं खुड्डाखुड्डियाणं वावीणं जाव विलपंतियाणं ) इन क्षुद्र-छोटी अक्षद्र-बडी वावडीओं से लेकर बिलपंक्तियों तकके ( तत्थ २ तहि २ देसे) प्रत्येक स्थल के एक २ भागमें (बहवे उप्पायपव्ययगा) अनेक उत्पाद पर्वत हैं (नियइयपव्वयगा ) अनेक नियतिपर्वत हैं ( जगइ पव्वयगा) अनेक जगती पर्वत हैं (दारुइज्जपव्वयगा ( अनेक दारुपर्वत हैं ( दगमंडवा, दगमंचका दगमालगा, दगपासायगा, उसड्डा, खुड्डा खुड्डगा, अदोलगा पक्खंदोलगा सव्वरयणमया अच्छा जाव पडिरूवा) अनेक स्फटिक_ 'तासि णं खुड्डा खुड्डियाण' इत्यादि ।
५५ सूत्रार्थ-(तासि णं खुड्डा खुड्डियाण वावीणं जाव विलपतियाणं) ग्य-क्षुद्र-नानी, अक्षुद्र-मारी वाथी मान मितिमा सुधीना ( तत्थ २ तहिं २ देसे ) १२४ ४२४ स्थानना १२ १२४ लामा ( बहवे उप्पायपव्वयगा) घ। त्पा पर्वत। छे. ( नियइयपव्वयगा ) । नियति ५तो छ. ( जगइपव्वयगा ) । ती ५तो छ. ( दारुइज्जपव्वयगा) घए। हार पता छे. ( दगमंडवा, दगमंचका दगमालगा, दगपासायगा, उसड्डा खुड्डा खुड्डगा, अंदो लगा, पक्खदोलगा, सव्वरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा) ॥ २३टम उपा छ, ઘણા સ્ફટિકમંચે છે, ઘણું સ્ફટિક પ્રાસાદો છે, એમાં કેટલાંક ઊંચા છે, કેટલાક
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयसूत्रे तेषु खलु उत्पातपर्वतेषु यावत् पक्षान्दोलकेषु बहूनि हंसासनानि क्रौञ्चासनानि गरुडासनानि उन्नतासनानि प्रणतासनानि दीर्घासनानि भद्रासनानि पक्षासनानि मकरासनानि वृषभासनानि सिंहासनानि पद्मासनानि दिक्सौवस्तिकानि सर्वरत्नमयानि यावत् प्रतिरूपकाणि ॥ मू० ६५ ॥
___टीका-'तासिणं खुड्डाखुड्डियाणं' इत्यादि-तासां-पूर्वोक्तानां खलु क्षुद्राऽक्षुद्रिकाणां-लधूनां महतीनां यावत्-यावत्पदेन पुष्करिणीनां दीर्धिकाणां मण्डप हैं. अनेक स्फटिक मञ्च हैं, अनेक स्फटिक प्रासाद हैं, इनमें कितनेक ऊँचे है, कितनेक बहुत छोटे हैं अनेक आन्दोलक-झले हैं. अनेक पक्षियों के आन्दोलक हैं ये सब सर्वरत्नमय हैं, निर्मल हैं यावत् प्रतिरूप हैं । (तेसु णं उपायपव्वएसु जाव पक्खंदोलएसु बहुई हंसासणाई कोंचासणाई गरुलासणाई ) उन उत्पाद पर्वतों से लेकर पक्षान्दोलकों तक में सब में अनेक हँसासन, अनेक क्रौंचासन अनेक गरुडासन (उन्नयासणाई, पणयासणाई, दीहासणाई) अनेक उन्नतासन, अनेक प्रणतासन अनेक दीर्घासन ( भदासणाई, पक्खासणाई, मगरासणाई, उसभासणाई, सीहासणाई, पउमासणाई, दिसासोबत्थियाई सव्वरयणामयाई अच्छाई जाव पडिरूवाई) अनेक भद्रासन अनेक पक्षासन, अनेक मकरासन, अनेक वृषभासन, अनेक सिंहासन एवं अनेक दिक्सौवस्तिक हैं ये सब सर्वथा रत्नमय हैं अच्छ हैं यावत् प्रतिरूप हैं ।
टीकार्थ-उन छोटी बडी वावडिओं के यावत्-पुष्करिणियों के दीर्धिकाओं के, गुंजालिकाओं के, सरः पंक्तियों के सरः सरः पंक्तियों के तथा ઘણ નીચા છે ઘણું આન્દોલ–ગુલા–છે, ઘણા પક્ષીઓના આન્દોલકો छ. मे स २८नमय छ, नि यावत् प्रति३५ छ. (तेसु णं उप्पायपव्वएसु जाव पक्खंदोलएसु बहूडं हसासणाइ कोंचासणाइं गरुलासणाई ) 1 पा ५ तथा માંડીને પક્ષાલકો સુધીના બધામાં ઘણું હંસાને, ઘણા ક્રૌચાસને ઘણાં गासन ( उन्नयासणाई पणयासणाई दीहासणा) घi Sनतास. पण
तासन। घiसने। (भद्दासणाई पक्खासणाई, मगरासणाई उसभासणाई सीहासणाई, पउभासणाई, दिसासोवत्थियाई सव्वरयणामयाइ अच्छाई जाव पडिरूपवाई घi मद्रासनी, घi पक्षासना, ५gi म४२२सनी, घi वृषभासन ઘણાં સિંહાસનો અને ઘણાં દિફસૌવસ્તિક છે. એ બધાં સર્વથા રત્નમય છે. અછ છે યાવત્ પ્રતિરૂપ છે.
ટીકાર્ચ–એ નાની મોટી વાપીકાઓ થાવત્ પુષ્કરિણીઓને, દીર્ઘિકાઓને ગુંજા લિકાઓને; સરપંક્તિઓને સરકસરઃ પંક્તિઓને તેમજ કૃપસ્થાનીય બિલોને દરેકે દરેક
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ६५ सूर्याभविमानवर्णनम्
४३५ गुआलिकानां सरपंक्तिलानां सरःसरःपङ्क्तिकानाम् इत्येषां पदानां सङ्ग्रहः, तथाबिलपङ्क्तिकानाम् एषां व्याख्याऽऽव्यवहितपूर्वसूत्रतो बोध्या । तत्र तत्र-प्रत्ये कस्मिन् स्थले, तस्मिन् , देशे-एकैकस्य स्थलस्यैकस्मिन् भागे बहवः-अनेके उत्पातपर्वतकाः उत्पातपर्वताः यत्र बहवः सूर्याभविमानवासिनो वैमानिका देवा देव्यश्च समागत्य विचित्रक्रीडाथै वैक्रियशरीरं कुर्वन्ति, नियतिपर्वतकाः नियत्यानियमेनस्थिताः पर्वता नियतिपर्वताःयत्र सूर्याभविमानवासिनो वैमानिका देवा देव्यश्च भवधारणीयेनैव वैक्रियशरीरेण सदा क्रीडन्तस्तिष्ठन्ति जगतीपर्वतकाःपर्वतविशेषाः, दारुपर्वतकाः-दारु- काष्ठं तनिर्मिता इव पर्वतकाः, दकमण्डपाः, स्फटिकमण्डपाः - दकमश्चकाः-स्फटिकमञ्चकाः दकप्रासादाः-स्फटिकप्रासादाः, तत्र केचित् उत्सृताः उन्नताः केचित् क्षुद्रक्षुद्रका:-क्षुद्राः सामान्यतो इस्वाः क्षुद्रकाः अतिक्षुद्रा, श्च आन्दोलकाः मनुष्याणामान्दोलकाइवान्दोलकाः, पक्षाकूपस्थानीय बिलों के एक एक स्थल के एक २ देशमें-भाग में अनेक उत्पात पर्वत हैं. पर सूर्याभविमानवासी अनेक वैमानिक देव एवं देवियां आकर विचित्र क्रीडा के लिये वैक्रिय शरीर की निष्पत्ति करते हैं. अनेक नियतिपर्वतक हैं-यहां पर सूर्याभविमानवासी अनेक वैमानिक देव एवं देवियां भवधारणीय वैक्रिय शरीर से सदा क्रीडा करते रहते हैं. अनेक दारुपर्वत हैं दारु नाम काष्ठ का है ये पर्वत काष्ठ से निर्मित हुए ढेर की तरह से होते हैं. अनेक दकमण्डप हैं-दक नाम स्फटिक का है-सो स्फटिक के अनेक मंडप हैं. अनेक स्फटिक के मंच हैं. अनेक स्फटिक के प्रासाद हैं. इनमें कितनेक उन्नत हैं. कितनेक क्षुद्र-छोटे हैं, और कितनेक अतिक्षुद्न है. मनुष्यों के जैसे झूला होता हैं-वैसे ही वहां अनेक आन्दोलक है,
સ્થળના દરેકે દરેક ભાગમાં ઘણા ઉપાદ પર્વતે છે. અહીં સૂર્યાભવિમાનવાસી ઘણું વૈમાનિક દેવદેવીઓ એકત્ર થઈને વિચિત્ર કીડાઓ માટે વૈકિય શરીરની નિષ્પત્તિ કરે છે. અહીં સૂર્યાભવિમાનવાસી ઘણું વૈમાનિક દેવ દેવીઓ વૈમાનિક શરીરથી હંમેશાં કીડા કરતા રહે છે, ઘણું જગતી પર્વતે છે. એ પણ એક વિશેષ જાતના પર્વત છે. ઘણું દારુ પર્વત છે, દારૂ કાષ્ઠ (લાકડા)નું નામ છે, એ પર્વતે કાષ્ઠના ઢગલાની જેમ હોય છે. ઘણું દક મંડપ છે. દક સ્ફટિકને કહે છે. એટલે અહીં ઘણાં સ્ફટિક નામંડપો છે; ઘણાસ્ફટિકના મંચે છે. ઘણું સફટિકના પ્રાસાદો (મહેલો) છે, એમાંથી કેટલાક ઊંચા છે. કેટલાક મુદ્ર નાના–છે, અને કેટલાક અતિશુદ્ર એકદમ નાના છે. માણસને જે જાતના હીંચકાઓ હોય છે તેવા જ ત્યાં ઘણા હીંચકાઓ છે.
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयसूत्रे
न्दोलकाः पक्षिणामान्दोलका-इवान्दोलकाः, ते च सर्वरत्नमयाः-सर्वात्मना रत्नमयाः, अच्छाः यावत् प्रतिरूपाः-'अच्छा इत्यारभ्य प्रतिरूपा इति पर्यन्तानां पदानां सङ्ग्रहो बोध्यः, तदर्थः प्राग्वत् ।
___ तेषु-पूर्वोक्तेषु खलु उत्पातपर्वतेषु यावत् पक्षान्दोलकेषु-उत्पातपर्वतादि पर्वतेषु. दकमण्डपादिपक्षान्दोलकपर्यन्तेषु स्थानेषु बहूनि-अनेकानि हंसासनानि हंसाकाराण्यासनानि, एवं क्रौञ्चासनानि, गरुडासनानि, उन्नताऽऽसनानिशय्यारूपाणि, भद्रासनानि, पक्षासनानि पक्ष्याकारासनानि' एवं मकराऽऽसनानि, वृषभाऽऽसनानि सिंहाऽऽसनानि, पद्मासनानि दिक्सौवस्तिकानि-दक्षिणावर्त्ततथा जैसे पक्षियों के बैठने के लिये स्थान विशेष होते हैं वैसे ही यहां अनेक पक्षान्दोलक हैं. ये सब सर्वात्मना रत्नमय हैं एवं अच्छ-निर्मल हैं यहां यावत् पद से अच्छपद से लेकर प्रतिरूप तक के पदों का संग्रह हुआ है. इन पदों का अर्थ पहिले लिख दिया गया है ।
इन उत्पाद पर्वतों से लेकर पक्षान्दोलकों तक सब स्थानों में अनेक हंसासन हंस के आकार वाले आसन है, इसी प्रकार अनेक क्रौंच के आकार वाले क्रौंचासन है, गरुड के आकार वाले आसन हैं, अनेक ऊँचे २ उन्नतासन हैं, अनेक प्रणतासन-निम्नासन हैं. अनेक दीर्घासनआयतासन हैं, ये शय्यारूप होते हैं. अनेक भद्रासन हैं, अनेक पक्षियों के आकार जैसे पक्ष्यासन हैं, इसी प्रकार मकर के आकार जैसे अनेक मकरासन हैं, वृषभ के आकार जैसे अनेक वृषभासन हैं, सिंह के आकार जैसे अनेक सिंहासन हैं. पद्म के आकार जैसे अनेक पद्मासन हैं. તેમજ પક્ષીઓને બેસવા માટે સ્થાન વિશેષ હોય છે, તેવાં ત્યાં ઘણા પક્ષાલકપક્ષીઓને માટે બનાવવામાં આવેલ હીચકા વિશેષ છે. આ બધાં સર્વાત્મના રતનમય છે અને અછ-નિર્મલ છે. અહીં યાવત્ પદથી અછપદથી માંડીને પ્રતિરૂ૫ સુધીમાં પદોને સંગ્રહ સમજવો જોઈએ આ સર્વપદોનો અર્થ પહેલાં સ્પષ્ટ કરવામાં આવ્યા છે.
એ ઉપાદ પર્વતથી માંડીને પક્ષા-દોલકો સુધીમાં સર્વ સ્થાનોમાં ઘણાં હસાસને -હસના આકાર જેવાં આકાર વાળા આસને છે. આ પ્રમાણે જ ઘણાં કૌંચના આકાર જેવાં કૌચાસનો છે. ગરુડના આકારવાળા ઘણાં ગરૂડાસનો છે. ઘણું ઊંચા ઊંચા ઉન્નતાસને છે. ઘણાં પ્રણતાસનો-નિમ્નાસનો–છે. ઘણાં દીઘસનો-આયતાસને છે, આ પ્રમાણે મકરના આકાર જેવા ઘણાં મકરાસનો છે; વૃષભના આકાર જેવાં ઘણાં વૃષભાસન છે, સિંહના આકાર જેવાં ઘણું સિંહાસનો છે. પદ્મના આકાર જેવાં ઘણાં
શ્રી રાજપક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३७
सुबोधिनी टीका. सू.० ६६ सूर्याभविमानवर्णनम् स्वस्तिकासनानि, तानि कीदृशाणि ? इति जिज्ञासायामाह-अच्छानि यावत् प्रतिरूपाणि-'अच्छानि' इत्यारभ्य 'प्रतिरूपाणि' इति पर्यन्तानि पदानि संग्राह्याणि तद्व्याख्या प्राग्वत् ॥ सू० ६५ ॥
मूलम्-तेसु णं वणसंडेसु तत्थ तत्थ तहिं तहिं देसे वहवे आलियघरगा मालियघरगा कयलीघरगा लयाघरगा अच्छणघरगा पिच्छणघरगा मज्जणघरगा पसाहणघरगा गब्भघरगा मोहणघरगा सालघरगा जालघरगा कुसुमघरगा चित्त घरगा गंधव्वघरगा आयंसघरगा सम्वरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा । तेसु णं आलियघरगेसु जाव आयंसघरगेसु तहिं तहिं घरएसु बढ्इं हंसासणाइं जाव दिसासोवस्थि आसणामयाइं रयणाई जाव पडिरूवाइं । सू० ६६ ॥
छाया-तेषु खलु वनषण्डेषु तत्र तत्र तस्मिन् तस्मिन् देशे बहूनि आलिकागृहकाणि मालिकागृहकाणि कदलीगृहकाणि लतागृहकाणि आसनगृहकाणि प्रेक्षणगृहकाणि मजनगृहकाणि प्रसाधनगृहकाणि गर्भगृहकाणि दक्षिणावर्तस्वस्तिक के जैसे अनेक दिक्सौवस्तिकासन हैं ये सब अच्छ विशेषण से लेकर प्रतिरूप तक के विशेषणों वाले हैं । इन अच्छादि प्रतिरूपान्तक के पदों की व्याख्या पहिले यथास्थान की जा चुकी हैं। सू. ६५ ।
'तेसु णं वणसंडेसु' इत्यादि ।
सूत्रार्थ—(तेसुणं वणसंडेसु तत्थ २ तर्हि२ देसे ) उन बनखण्डों में प्रत्येक स्थल के प्रत्येक भाग में (आलियघरगा, मालियघरगा, कयलीघरगालयाघरगा, अच्छणघरगा, पिच्छणघरगा) आलिकागृह, मालिकागृह, कदलीगृह, लतागृह, आसनगृह, प्रेक्षणगृह (मञ्जणघरगा, पसाहणघरगा, गन्भघरगा, પદ્માસનો છે. દક્ષિણાવર્તસ્વરિતકના જેવા ઘણાં દિકસીવસ્તિકાસનો છે. એઓ સવે અરછ વિશેષણથી માંડીને પ્રતિરૂપ સુધીના વિશેષણેથી સંપન્ન છે. અ૭ વગેરેથી પ્રતિરૂપાન્તક સુધીના પદોની વ્યાખ્યા પહેલાં યથા સ્થાને કરવામાં આવી છે સૂ. ૬૫ ' तेसुणं वणसंडेसु' इत्यादि ।
सूत्रार्थ-( तेसु ण वणसंडेसु तत्थ २ देसे) ते नमामा हरे ४२४ स्थना १३ १२४ मासभा (आलियघरगा, मालियघरगा कयलीघरगा, लयाघरगा, अच्छणघरगा, पिच्छणघरगा) माति , भालिया, ली, लता मासन
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३८
राजप्रश्नीयसूत्रे मोहनगृहकाणि शालागृहकाणि जालगृहकाणि कुसुमगृहकाणि चित्रगृहकाणि गान्धर्वगृहकाणि आदर्शगृहकाणि सर्वरत्नमयानि अच्छानि यावत् प्रतिरूपाणि । तेषु खलु आलिकागृहकेषु यावत् आदर्शगृहकेषु तत्र तत्र गृहकेषु बहूनि हंसासनानि यावत् दिक्सौवस्तिकासनानि सर्वरत्नमयानि यावत् प्रतिरूपाणि । सू ६६। __ तेसु णं वणसंडेसु' इत्यादि
टीका-तेषु-पूर्वोक्तेषु वनषण्डेषु तत्र तत्र-प्रत्येकस्थले, तस्मिन् तस्मिन् देशे-तस्य स्थलस्य प्रत्येकस्मिन् भागे बहूनि-अनेकानि आलिकागृहकाणिआलिः-वनस्पतिविशेषः, सैवाऽऽलिका, तन्मयानि गृहकाणि आलिकागृहणि १, एवं मालिकागृहकाणि-मालिः-वनस्पतिविशेषः, सैव मालिका. तन्मयानि मोहनघरगा, सालघरगा, जालघरगा, कुसुमघरगा, चित्तघरगा, गंधव्वघरगा, आयंसघरगा) मजनघर, प्रसाधनगृह गर्भगृह, मोहनगृह, शालागृह, जालगृह कुसुमगृह, चित्रगृह, गान्धर्वगृह एवं आदर्शगृह, हैं । ये सब गृह सर्वात्मना रत्नमय हैं. अच्छ हैं यावत् प्रतिरूप हैं । ( तेसु णं आलियघरगेसु जाव आयंसघरगेसु तहिं तहिं घरएसु बहूइं हंसासणाई जाव दिसावत्थियासणाई रयणामयाई जाव पडिरूवाई) इन आलिका गृहों लेकर आदर्शगृहों तक के जितने भी घरों में से प्रत्येक घर में अनेक हंसासन हैं यावत् दिक्सौवस्तिकासन हैं ये सब आसन सर्वात्मना रत्नमय हैं ।
टीकार्थ-इसका मूलार्थ के जैसा ही है-आलिगृह-आलि इस नामकी एक वनस्पति होती है-इस वनस्पति के बने हुए जो घर हैं वे आलिकागृह हैं. मालिकागृह-मालि भी एक जाति की वनस्पति होती ६, प्रेक्षागृह, (मज्जनघरगा, पसाहणघरगा, गब्भघरगा, मोहणघरगा, सालघरगा, जालघरगा, कुसुमघरगा, चित्तघरगा गंधव्वघरगा, आयंसघरगा) म नगृह, प्रसाधनगृहे। गली , मोहन, शागृह, Mayी, सुमी , यित्री , ગાંધર્વગૃહ અને આદર્શ ગૃહે છે, આ સર્વે ગૃહ સર્વાત્મના રત્નમય છે. અચ્છ छ, यावत् प्रति३५ छ (तेसु ण आलियघरगेसु जाव आयंसघरगेसु तहिं तहिं घरएसु बहूई हसासणाइ जाव दिसासोवत्थियासणाई रयणामयाई जाव पडिरूवाइं) આ આલિકાગ્રહોથી માંડીને આદર્શ ગૃહો સુધીનાં જેટલાં ગૃહે છે તે સર્વ ગૃહ માંથી દરેકે દરેક ગૃહોમાં ઘણાં હિંસાસ છે, યાવત્ દિફસૌવસ્તિકાસને છે. એ સર્વે આસનો સર્વાત્મના રત્નમય છે યાવત્ પ્રતિરૂપ છે.
ટકાથઆ સૂત્રને ટીકાથ મૂલાઈ પ્રમાણે જ છે. આલિકાગ્રહ–આલિ નામે એક વનસ્પતિ વિશેષ હોય છે, આ વનસ્પતિના બનેલાં જે ગૃહે છે તે આલિકાગ્રહે છે. માલિકાગ્રહ-માલિપણું એક વિશેષ જાતની વનસ્પતિ હોય છે, આ જાતની વનસ્પતિ વડે
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર: ૦૧
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ६६ सूर्याभविमानवर्णनम्
४३९
गृहकाणि मालिकागृहकाणि - मालिनामकवनस्पतिमयगृहाणि२, कदली गृहकाणि३ लतागृहकाणि४ आसनगृहकाणि-सुखपूर्व कोपवेशनगृहाणि४, प्रेक्षणगृहकाणि - नाटयशालाः ५, मज्जनगृहकाणि - स्नानशालाः ६, प्रासाधनगृहकाणि - मण्डनशाला : ७, गर्भगृहकाणि - गर्भगृहाकारगृहाणि८, मोहनगृहकाणि - वासभवनानि९, शालागृहकाणि - पट्टशालाप्रधानानि गृहाणि १०, जालगृहकाणि जालं - गवाक्षसमु क्तानि गृहाणि ११, कुसुमगृहकाणि पुष्पपुञ्ज शोभितगृहाणि १२ चित्रगृहकाणिचित्रप्रधानानि गृहाणि १३, गान्धर्वगृहकाणि - नृत्यगीतवाद्ययोग्यानिगृहाणि १४, आदर्श गृहकाणि-दर्पणमयानिगृहाणि १५, तानि कीदृशानि ? इति जिज्ञासायामाह - सर्वरत्नमयानि सर्वात्मना रत्नमयानि, अच्छानि यावत् प्रतिरूपाणिअच्छानि इत्यारभ्य 'प्रतिरूपकाणि' इतिपर्यन्तपदानि सङ्ग्राह्याणि तदर्थः प्राग्वत् है. इस वनस्पति से निर्मित हुए गृह का नाम मालिका गृह है, कदलीगृह-केलवृक्ष के बने हुए गृह का नाम कदली गृह है. अनेक लताओं के समूह से बने हुए घर का नाम लतागृह है. सुखपूर्वक जिन में बैठा जाता हैं वे आसनगृह है. नाटयशाला का नाम प्रेक्षणगृह है स्नानशाला का नाम मज्जनगृह है - जिसे आज की भाषा में बाथरूम कहा जाता है, जहां जाकर श्रङ्गारादि किया जाता है उस घर का नाम प्रसाधनगृह है. गर्भगृह के आकार जैसा जो घर होता है उसका नाम गर्भगृह है. निवासभवन का नाम मोहनगृह है. पट्टशाला प्रधानगृह का नाम शालागृह है. जिसमें अनेक गवाक्ष होते है. उस गृह का नाम गवाक्षगृह है पुष्षपुंज से उपशोभित घर का नाम कुसुमगृह है. चित्रप्रधानगृह का नाम चित्रगृह है. नृत्य, गीत, एवं वाद्य योग्यगृह का नाम गान्धर्वगृह है. दर्पणमय गृह का नाम आदर्शगृह है 'अच्छ जाव पडिरूवा " में आगत यावत् पद से अच्छ पद से लेकर બનાવવામાં આવેલાં ગૃહા માલિકાગૃહા કહેવાય છે કદલીગૃહ-કેળવૃક્ષના બનેલાં ગૃહા કદલી ગૃહા છે. ઘણી લતાઓના સમૂહેાથી બનેલા ગૃહા છે. જેમાં સારી રીતે આરામથી બેસી શકાય તે આસન ગૃહે છે. નાટયશાળાનું નામ પ્રેક્ષણાગૃહ છે. સ્નાનશાળાનુ નામ મજ્જનગૃહ છે. જેને અ'ગ્રેજી ભાષામાં બાથરૂમ કહે છે. જ્યાં શૃંગાર વગેરે કરવામાં આવે છે તેને પ્રસાધન ગૃહ કહેવાય છે. ગર્ભગૃહના આકાર જેવું ગૃહ ગભ ગૃહ કહેવાય છે. નિવાસ ભવનનું નામ મેાહનગૃહ છે, પટ્ટશાળા પ્રધાનગૃહનું નામ શાળાગૃહ છે. જેમાં ઘણા ગવાઢ્યા હાય છે તે ગ્રહનું નામ ગવાક્ષગૃહ છે. પુષ્પ પુ'જથી ઉપશે।ભિત ઘરનુ' નામ કુસુમગૃહ છે. ચિત્રપ્રધાન ગૃહનુ` નામ ચિત્રગૃહ છે. નૃત્ય, ગીત, અને વાદ્ય યાગ્ય ગૃહનુ' નામ ગાંધવ ગૃહ છે. પણમય ગૃહનું નામ આદ– गृह छे, ' अच्छ जाव पडिवा' भां आवेला यावत् पहथी अच्छपथी भांडीने
66
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४०
राजप्रश्नीयसूत्रे तेषु-पूर्वोक्तेषु खलु आलिकागृहकेषु-यावद् आदर्शगृहकेषु-आलिकागृहकायादर्शगृहकपर्यन्तेषु तत्र तत्र-प्रत्येकं गृहकेषु बहूनि-अनेकानि हंसासनानि यावद् दिक्सौवस्तिकासनानि-हंसासनादिदिक्सौव स्तिकासनपर्यन्तान्यासनानि पञ्चषष्टितमसूत्रोक्तानि प्रज्ञप्तानि, तानि कीदृशानि ? इति जिज्ञासायामाहसर्वरत्नमयानि यावत् प्रतिरूपाणि सर्वरत्नमयानीत्यारभ्य प्रतिरूपाणीतिपर्यन्तानिपदानि विशेषणतया साह्याणि, तदर्थः प्राग्वत् ॥ सू० ६६ ॥ ___ मूलम् - तेसु णं वणसंडेसु तत्थ तत्थ तहि तहिं देसे बहवे जाइमंडवगा जूहियामंडवगा-मल्लियामंडवगा णवमालियामंडवगा वासंतिमंडवगा दहिबासुंयमंडगा सूरिल्लियमंडवगा णवतबोलियमंडवगा मुद्दिया मंडवगा णागलयामंडवगा अइमुत्तलया मंडवगा अप्फोया मंडवगा मालुयामंडवगा सव्वरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा ।
तेसु णं जाइमंडवएसु जाव मालुयामंडवएसु बहवे पुढविसिलापट्टगा हंसासणसंठिया जाव दिसासोवत्थियासणसंठिया अण्णे य बहवे वरसयणासणविसिट्टसंठाणसंठिया पुढविसिलापट्टगा पण्णत्ता समणाउसो ! आईणगरूयबूरणवणीयतूलफासा सव्वरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा । प्रतिरूप पद तक के समस्त पदों का संग्रह हुआ है. इन गृहीत पदों का अर्थ यथास्थान लिख दिया गया है. समस्त गृहों में जो २ आसन कहे गये हैं-वे सब आसन ६५ वे सूत्र में प्रकट कर दिये गये हैं । ‘रयणामयाई जाव पडिरूवाई' में जो यावत् पद आया है उससे सर्वरत्नमय पद से लेकर प्रतिरूप तक के समस्तपद विशेषरूप से यहां से ग्रहण किये गये है।सू.६६ ।
પ્રતિરૂપ સુધીના બધાં પદોને સંગ્રહ થયે છે. આ બધાં પદોને અર્થ પહેલાં યથા સ્થાને સ્પષ્ટ કરવામાં આવ્યો છે. આ બધાં ગૃહોમાં જે જે આસને છે તે બધાં सासन १५ मा सूत्रमा २५ष्ट ४२वामां माया छ ' रयणामयाइ जाव पडिरूवाइ' भारे यावत ५४ मावेलुछ तेथी 'सर्वरत्नमय' थी मांस 'प्रतिरूप' सुधान। બધા પદે વિશેષ રૂપમાં ગ્રહણ કરવામાં આવ્યાં છે. એ સૂત્ર ૬૬
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ६७ सूर्याभविमानवर्णनम्
तत्थ णं बहवे वेमाणिया देवा य देवीओ य आसयंति सयंति चिट्ठति निसीयंति तुयति हसति रमंति ललंति कीलंति किति मोहंति पुराणाणं सुचिण्णाणं सुपरिकंताणं सुभाणं कडाणं कम्माणं कल्लाणाणं कल्लाणं फलविवागं पञ्चणुब्भवमाणा विहरति । सू. ६७ ।
छाया-सेषु खलु वनषण्डेषु तत्र तत्र तस्मिन् तस्मिन् देशे बहवो जातिमण्डपकाः यूथिकामण्डपकाः मल्लिकामण्डपका नवमालिकामण्डकाः वासन्तीमण्डपकाः दधिवासुकामण्डकाः सूरिल्लिकामण्डपकाः ताम्बूलिकामण्डपकाः मृद्वीकामण्डपकाः नागलतामण्डपकाः अतिमुक्तकलतामण्डपकाः आस्फोतामण्डपकाः मालुकामण्डपकाः सर्वरत्नमया अच्छाः यावत् प्रतिरूपाः ।
'तेसु णं वणसंडेसु' इत्यादि ।।
सूत्रार्थ-(तेसु णं वणसंडेसु तत्थ २ तहिं तहिं देसे बहवे जाइमंडवया जहियामंडवगा) उन वनपण्डों में उन २ स्थानों में अनेक जातिमंडपक, अनेक यूथिका मंडपक, ( मल्लियामंडवगा) अनेक मल्लिकामंडपक, (णवमल्लियामंडवगा) अनेक नवमल्लिकामंडपक, (वासंतिमंडवगा ) अनेक वासन्तीमंडपक, (दहिवासुयमंडवगा) अनेक दधिवासुकामंडप, (सूरिल्लियमंडवगा) अनेक सूरिल्लिकामंडप (तंबोलियमंडवगा ) अनेक ताम्बूलीमंडपक, (मुदियामंडवगा अनेक मृद्वीकामंडपक, (णागलयामंडवगा) अने नागलतामंडकप, (अइमुत्तलयामंडवगा) अनेक अतिमुक्तकलतामंडपक, (अप्फोयामंडवगा) अस्फोता'तेसु णं वणासंडेसु' इत्यादि ।
सूत्रार्थ-(तेसु णं वणसंडेसु तत्थ २ तहिं तहिं देसे बहवे जाइमंडवगा जूहियामंडवगा) ते बन५ मा ते ते विशेष स्थानमा घn जतिम ५। ५॥ यूथि भ७५31, (मल्लियामंडवगा) घ। मदिखा। भ७५। (णवमल्लिया मंडवगा) घा नवभालिया (यभेदी) 31. (वासंतिमंडवगा) घ पास ती म५। ( दहिवासुयमंडवगा ) ५॥ धिवासु भ3431, (सूरिल्लियमंडवगा ) घ सूरिलिद भी , ( तंबोलियमंडवगा) diyeी भ७५। (मुद्दिया मंडवगा) घl Yali (द्राक्षा) भ'। (णागलयामंडवगा) नाता भ3५। (अइमुत्तलयामडवगा) घ। मतिभुतसत म५।, (अप्फोयामंडवगा) ध। माता भ७५।, (मालुयामंडवगा) अने. १९॥ भायुम । छ. (सव्वरय
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४२
राजप्रश्नीयसूत्रे तेषु खलु जातिमण्डपकेषु यावत् मालुकामण्डपकेषु बहवः पृथिवीशिलापट्टका हंसासनसंस्थिताः यावद् दिक्सौवस्तिकासनसंस्थिताः अन्ये च बहवे वरशयनासनविशिष्टसंस्थानसंस्थिता पृथिवीशिलापट्टकाः प्रज्ञप्ताः, श्रमणाऽऽयुष्मन् ! आजिनकरुतबूरनवनीततूलस्पर्शाः सर्वरत्नमयाः अच्छाः यावत् मंडपक (मालुयामंडवगा) और अनेक मालुकामंडपक हैं ( सव्वरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा ) ये सब मंडपक सर्वथा रत्नमय है, अच्छ है यावत् प्रतिरूप हैं।
(तेसु णं जाइमंडवएसु जाव मालुयामंडवेसु बहवे पुढविसिलापट्टगा हंसासण संठिया जाव दिसा सोवत्थियासणसंठिया ) इन जातिमंडपों से लेकर मालुकामंडपों तक के समस्त मंडपों में पृथिवीशिलापट्टक कहे गये है ये पृथिवीशिलापट्टक कोई हंसासन के आकार जैसे आकारवाले हैं यावत् कोई दिशासौवस्तिक आसन के आकार जैसे आकारखाले हैं । (अण्णे य बहवे वरसयणासणविसिट्ट संठाणसंठिया ) तथा इस पृथिवी शिलापट्टक से भिन्न जो और कितनेक पृथिवीशिलापट्टक हैं वे आकार प्रकार से विलक्षण ऐसे उत्तम शयन और आसन के जैसे आकारवाले हैं । ( पुढविसिलापट्टगा पण्णत्ता) इस प्रकार से वहां पृथिवीशिलापट्टक कहे हैं ( समणाउसो) यह पद संबोधन है (आईणगरूयबूरणवणीयतुलफासा सव्वरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा ) इन पृथिवीशिलापट्टकों का स्पर्श अजिन-चर्मनिर्मित वस्त्र के स्पर्श जैसा है, रुई के जैसा स्पर्श है, बूर-वनस्पति-विशेष के णामया अच्छा जाव पडिरूवा ) 24 स भ७५७। सवथा २(नमय छ, २७ छे-यावत् प्रति३५ छ.
(तेसु णं जाइमंडवएसु जाव मालुयामंडवएसु बहवे पुढविसिलापट्टगा हौंसासणसठिया जाव दिसासोवत्थियासणसगिया ) मा ततना माथी भासन માલુકા મંડપ સુધીના બધા મંડપમાં પૃથિવીશિલાપટ્ટકો છે, આ પૃથિવી શિલાપકેમાંથી કઈ હંસાસનના આકાર જેવા છે યાવતુ કોઈ દિશા સૌવસ્તિકાસનના मा२ २१ मा ४२ वा छे. ( अण्णे य बहवे वरसयणासणविसिट्टसंठाणसंठिया તેમજ પૃથિવી શિલાપટ્ટકથી ભિન્ન જે કેટલાક બીજા પૃથિવીશિલાકો છે. તે આકાર પ્રકારથી વિલક્ષણ તેમજ ઉત્તમ શયન અને આસનના જેવા આકારવાળા છે. (पुढविसिलापट्टगा पण्णत्ता ) मा प्रमाणे त्यां पृथिवी शिलापट्ट । वाम माया छे. (समणाउसो) ले आयुष्मन् ! श्रमण ! (आईणगरुयबूरणबणीयतूलफासा सव्वरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा) मा पृथिवीशलापट्टीन २५श मानिन-यम -થી નિર્મિત થયેલા વસ્ત્રના સ્પર્શ જે છે. રૂના સ્પર્શ જેવો છે, બૂર-વનસ્પતિ
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ६७ सूर्याभविमानवर्णनम्
४४३ प्रतिरूपाः । तत्र खलु बहवो वैमानिका देवाश्च देव्यश्च आसते शेरते तिष्ठन्ति निषीदन्ति त्वग्वर्तयन्ति हसन्ति रमन्ते ललन्ति क्रीडन्ति कीर्तयन्ति मोहन्ति पुरा पौराणां सुचीर्णानां सुपरिक्रान्तानां शुभानां कृतानां कर्मणां कल्याणानां कल्याणं फलविपाकं प्रत्यनुभवन्तो विहरन्ति ॥ मू० ६७ ॥
टीका-'तेसु ण वनसंण्डेषु' इत्यादि-तेषु- पूर्वोक्तेषु अशोकवनादिषु वनषण्डेषु तत्र तत्र तस्मिन् तस्मिन्देशे, बहवः, अनेके, जातिमण्डपकाःजैसा है, नवनीत-मक्खन के स्पर्श जैसा है, तूल-कपास के स्पर्श जैसा है, ये सब सर्वथा रत्नमय हैं. अच्छ-निर्मल हैं, यावत् प्रतिरूप हैं ।
(तत्थ णं बहवे वेमाणिया देवा य देवीओ य आसयंति सयंति चिट्ठति, नीसीयंति, तुयइंति, हसंति, रमति, ललंति, कीति, किट्टति) वहां वैमानिक देव और देवियां रहती हैं, सोती हैं अर्थात् लेटती हैं खडी रहती हैं, बैठती हैं करवट बदलती है हँसी करती हैं, रमण करती हैं विलास करती हैं, क्रीडा करती हैं कीर्तन करती हैं, (मोहंति, पुरापोराणाणं सुचिण्णाणं सुपरिकंताणं सुभाणं कडाणं कम्माणं कल्लाणाणं कल्लाणं फलविवागं पञ्चणुब्भवमाणा विहरंति ) मैथुन क्रिया करती है. इस तरह वे देवदेवियां पूर्वभव में अच्छी तरह से किये हुए कल्याणकारक शुभकर्मों के कल्याण रूप फल का भोग करती हुई वहां आनन्द से रहती हैं।
टीकार्थ-उन पूर्वोक्त अशोकादि वनषण्डों में उन २ प्रदेशों में अनेक जातिलता के मण्डप हैं अर्थात् चमेली के वितान हैं, इसी प्रकार વિશેષના સ્પર્શ જેવો છે, નવનીત–માખણના સ્પર્શ જે છે, તૂલ–કપાસના સ્પર્શ જેવું છે. આ સર્વે સર્વથા રત્નમય છે. અરછ નિર્મળ છે. યાવત્ પ્રતિરૂપ છે.
(तत्थ गं बहवे वेमाणिया देवा य देवीओ य आसयंति सयंति चिटुंति, निसीयंति, तुयटुंति, हसंति, रमंति, ललंति, कीलति कीटुंति ) त्यां घi वैमानि वी રહે છે. સૂવે છે, એટલે કે ઊંઘે છે, ઉભા રહે છે, બેસે છે કરવટ બદલે છે એક બીજાની સાથે વિનદ કરે (ગમ્મત) કરે છે, સ્મણ કરે છે. વિલાસ કરે छ. । ४२ छ. शीतन ४२ छ. (मोहंति पुरापोराणाणं सुचिण्णाणं सुपरिक्कताणं सुभाणं कडाणं कम्माणं कल्लाणाणं कल्लाणं फलविवागं पञ्चणुब्भवमाणा विहरंति) મિથુન ક્રિયા કરે છે. આ પ્રમાણે તે દેવદેવીઓ પૂર્વભવમાં સારી પેઠે કરેલા કલ્યાણ રૂપફળને ભેગવતાં ત્યાં સાનંદ નિવાસ કરે છે.
ટીકાથ–તે પૂર્વે વર્ણવેલા અશોક વગેરે વનડેમાં તે તે પ્રદેશોમાં ઘણી જાતના લતાઓના મંડપ છે. એટલે કે ચમેલીના મંડપ (વિતાનો) છે. આ પ્રમાણે
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४४
राजप्रश्नीयसूत्रे जातिलतामण्डपकाः-मण्डपाः१, एवं यूथिकामण्डपकाः-यूथी-'जूही'-ति भाषाप्रसिद्धाः. सैव यूथिका, तल्लतामण्डिता मण्डपकाः२ मल्लिकामण्डपकाः मल्लिकाभूपदी-'वेली'-ति भाषाप्रसिद्धा तल्लतामण्डिता मण्डपकाः३, मल्लिकामण्डपकाः नवमालिकामण्डपका-नवमालिका सप्तला-सप्तपत्रयुक्ता लता तल्लतामण्डिता मण्डपका४ः, वासन्तीमण्डपकाः - वासन्तीमाधवीलता, तन्मण्डिता मण्डपकाः५, दधिवासुकामण्डपकाः-वनस्पतिविशेषः, तल्लतामण्डिता मण्डपकाः ६, सूरिल्लिकामण्डपकाः – सूरि - सूर्यमुखी सूर्यमुखी वनस्पतिविशेषः, सैव सरिल्लिका तल्लतामण्डिता मण्डपका:७, ताम्बूलीमण्डपकाः-ताम्बूललतामण्डित
यूथिका-जूहीलताके मण्डप हैं, मल्लिकाबेलाकी लताके मण्डप हैं. नवमल्लिका -सप्तपत्रवाली लताके मण्डप है-अर्थात् यहां जो मंडप बताये जा रहे हैं वे सब उन भिन्न २ लताओंसे मंडित हैं-इसलिये उस उस नामके वे मंडप हो गये हैं. जैसा यहां जंगलोंमें भिन्न २ प्रकारकी बेलोंके वितान हम देखते हैं-उनके नीचे बेठने आदिके स्थान बना लिये जाते हैं वे उसी बेलके मंडपरूपसे प्रसिद्ध हो जाते हैं। वहां वासन्तीलतासे मंडित मण्डप हैं. माधवी लताका नाम वासन्तीलता है. दधिवासुकामंडपक-दधिवासुका यह एकप्रकार की वनस्पति है-इसकी लतासे मंडपाकारसे मंडित जो स्थान है वह दधिवासुकामंडप है, सूरिल्लिकामंडपक-सूर्यमुखी जो वनस्पतिविशेष होता है उसका नाम सूरिल्लि है, इस मूरिल्लरूप सूरिल्लिका लतासे मंडपाकार रूपसे मंडित जो स्थानविशेष है वह सुरिल्लकामंडपक है. ताम्बललतासे मंडित जो मंडपा
યૂથિકા-જૂહી–લતાના મંડપ છે. મલ્લિકાલતાના મંડપ છે. નવમલ્લિકા–સતપત્ર વાળીલતાના મંડપ છે એટલે કે અહીં જે જે મંડપનું વર્ણન કરવામાં આવી રહ્યું છે. તે બધા જુદી જુદી જાતની લતાના નામથી મંડિત છે. એથી વિશેષ જાતની લતાના નામથી તે મંડપ સંબોધિત કરવામાં આવ્યા છે. અહીં વનખંડમાં જુદી જુદી જાતની લતાઓના મંડપે આપણે જોઈએ છીએ તેમની નીચે બેસવા વગેરે માટે સ્થાન બનાવવામાં આવે છે, તે તેજ લતાના મંડપના નામથી પ્રસિદ્ધ થઈ જાય છે. ત્યાં વાસન્ની લતાથી મંડિત મંડપ છે. માધવી લતાનું નામ વાસંતી લતા છે. દધિવાસુકામંડપ–દધિવાસુકા આ એક જાતની વિશેષ વનસ્પતિ છે. એની લતાથી મંડપાકાર જે સ્થાન તૈયાર કરવામાં આવે છે તે દધિવાસુકા મંડપક છે. સૂરિલ્લિકા મંડપક-સૂર્યમુખ જે વનસ્પતિ વિશેષ હોય છે, તેનું નામ સૂરિલ્લિ આ સૂરિદ્વિરૂપ સૂરિલકાની લતાથી મંડપાકાર મંડિત જે સ્થાન વિશેષ હોય છે તે સૂરિ
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४५
सुबोधिनी टीका. सू. ६७ सूर्याभविमानवर्णनम् मण्डषा:८, मृद्वीकामण्डपका-द्राक्षालतामण्डितमण्डपाः९, नागलतामण्डपकाःनागकेसरलतामण्डपाः१०, अतिमुक्तकलतामण्डपका:- तिनिशलतामण्डपकाः, यद्यपि अतिमुक्ताको वासन्तीवाचकोऽप्यस्ति तथापि वासन्तीमण्डपकाः-इत्युक्तत्वादत्र तिनिशपरोगृह्यते ११। आस्फोतामण्डपकाः - आस्फोता-अपराजितेति प्रसिद्धालता, तन्मण्डितामण्डपाः१२, मालुकामण्डपकाः-मालुकाएवास्थिकफला वनस्पतिविशेषाः, तन्मण्डितामण्डपाः, ते कीदृशाः ? इति जिज्ञासायामाहअच्छा:-आकाशस्फटिकवन्निमलाः, सर्वरत्नमयाः यावत् प्रतिरूपाः' सर्वरत्नमया' काररूप होता हैं उसका नाम ताम्बूललता मंडपक है. इसे भाषामें विरेजा कहते है. इसमें पान उत्पन्न किये जाते हैं ) द्राक्षालतासे मण्डित जो स्थान होता है वह मृद्वीकामंडप है. जिसे भाषामें अंगूरकी जातें कहते हैं। नाग केशरकी लतासे युक्त जो स्थान होता है वह नागलतामंडपक है. ये सब मंडषक वहां है इसी प्रकार वहां तिनिशलता मंडपक भी हैं, इन्हींका नाम अतिमुक्तकलता मंडपक है. यद्यपि अतिमुक्तक नाम वासन्तीलताका भी है. परन्तु उसका मंडप यहां स्वतन्त्र रूपसे कहा गया है-अतः अतिमुक्तकपदसे तिनिशलता ही यहां ग्रहण करनी चाहिये । आस्फोतामंडप-आस्फोता नाम अपराजित लताका है इससे मंडित मंडपका नाम आस्फोतामंडप है. मालुका मंडप-एकास्थिक फलवाली (एकगुटलीवाली) जो विशेष प्रकारकी वनस्पति होती है उसका नाम मालुका है, इस मालुकासे मंडित मंडपका नाम मालुका मंडपक है. ये सब मंडप आकाश और स्फटिककी तरह निर्मल है. લિકા મંડપક છે તાંબૂલલતાથી મંડિત જે મંડપાકાર સ્થાન હોય છે, તેનું નામ તાંબૂલલતામંડપક છે. એને ભાષામાં “વિરેજા” કહે છે. એમાં પાન ઉત્પન્ન કરવામાં આવે છે. દ્રાક્ષાલતાથી મંડિત જે સ્થાન હોય છે. તે મૃદ્ધીકા મંડપ છે. જેને ભાષામાં “અંગૂરની ઝાડી ” કહે છે. નાગકેશરની લતા થી યુક્ત જે સ્થાન હોય છે તે નાગલતા મંડપક છે. આ સર્વે મંડપક ત્યાં છે. આ પ્રમાણે ત્યાં તિનિશલતાના મંડપકા પણ છે. એમને જ અતિમુકતકલતા મંડપકે પણ કહે છે. જે કે વાસંતી લતાનું નામ પણ અતિમુક્તક છે, પણ આના મંડપનો ઉલ્લેખ અહીં સ્વતંત્ર રીતે કરવામાં આવ્યા જ છે. તેથી અહી અતિમુક્તક પદથી તિનિશયલતાનું ગ્રહણ કરવું જ યોગ્ય કહેવાય. અરફતામંડપ–અપરાજિત નામની લતાનું છે, આનાથી મંડિત મંડપનું નામ આઑતા મંડપ છે. માલુકામંડ૫એકાસ્થિક ફલવાળી (એક ગોઠલીવાળી ) જે વિશેષ પ્રકારની વનસ્પતિ હોય છે તેનું નામ માલુકા છે. આ માલુકા પંડિત મંડપનું નામ માલુકામંડપ છે. આ
श्रीशन प्रश्नीय सूत्र:०१
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४६
राजप्रश्नीयसूत्रे इत्यारभ्य 'प्रतिरूपा' इति पर्यन्तानि पदानि संग्राह्याणि, तदर्थः प्राग्वत् ।
तेषु-पूर्वोक्तेषु खलु ‘जातिमण्डपकेषु यावत् मालुकामण्डपकेषु जातिमण्डपादिमालुकामण्डपपर्यन्तेषु मण्डपेषु, बहवः-अनेके पृथिवीशिलापट्टकाः-पृथिवीशिलारूपाःपट्टकाः-आसनविशेषाः प्रज्ञप्ता इत्यग्रिमेण योगः, ते कीदृशाः १ इति जिज्ञासायायाह-'हंसासनसंस्थिताः-यावद् दिक्सौवस्तिकासनसंस्थिताः' हंसासनसंस्थिता' इत्यारभ्य 'दिक्सौवस्तिकासनसंस्थिता' इति पर्यन्तानि पदानि संग्राह्या णि, तथाच केचित् हंसासनसंस्थिताः-हंसासनाकारेण स्थिताः एवं केचित्-क्रौञ्चा सनसंस्थिताः, केचित् गरुडासनसंस्थिताः, केचित् उन्नतासनसंस्थिताः, केचित् तथा - सर्वथा रत्नमय हैं. यावत् पदसे यहां इस सर्वरत्नमय पदसे लेकर प्रतिरूपतकके समस्तपदोंका संग्रह हुआ है. इनपदोंका अर्थ पहिले यथास्थान लिखा जा चुका है।
इन जाति मंडपोंसे लेकर मालुकामंडप तकके जितने भी मंडप हैं- उन सबमें अनेक पृथिवीशिलापट्टक-पृथिवीशिलारूषपट्टक-आसनविशेष कहे गये हैं. ये पृथिवीशिलापट्ट आसन विशेष 'हंसासनसंस्थिता' हंसासनका जैसा आकार होता है उस आकारवाले हैं, सो सब ऐसे आकारवाले नहीं हैं किन्तु-केचित्' कोई पृथिवी शिलापट्टक ही ऐसे आकारवाले हैं. यही बात यहां यावत् पदसे कही गई है. अतःकितनेक पृथिवीशिलापट्टक ऐसे भी हैं कि जिसका आकार क्रौचासनके है, कितनेक एसे भी हैं कि जिसका आकारगरुडासनके जैसा है, બધા મંડપ આકાશ તેમજ સ્ફટિકની જેમ નિર્મળ છે, તથા સર્વથા રત્નમય છે, થાવત્ પદથી અહીં આ સર્વ રત્નમય પદથી માંડીને પ્રતિરૂપ સુધીના બધાં પદોને સંગ્રહ થયો છે. આ પદોને અર્થ પહેલાં યથાસ્થાને લખવામાં આવ્યો છે.
આ જાતિમંડપથી માંડીને માલુકામંડપ સુધીના જેટલા મંડપ છે, તે બધામાં ઘણા પૃથિવીશિલાપટ્ટકે પૃથિવીશિલારૂપ પટ્ટકે આસન વિશેષ–કહેવામાં भाव्या छे. मे पृथिवाशित भासन विशेष हंसासन संस्थिताः सन 24 मा.२ વાળા આસન વિશેષ હોય છે, તેવા આકારવાળાં છે. પણ બધાં આ જાતના આકારવાળા તે નથી જ પણ કેચિત’ પૃથિવીશિલાપટ્ટક જ આ જાતના આકારવાળાં છે. એ જ વાત એહીં “યાવત્ ” પદથી કહેવામાં આવી છે. કેટલાક પૃથિવીશિલા પટ્ટક એવા પણ છે કે જેમને આકાર કોંગાસન જેવે છે. કેટલાક એવા પણ છે કે જેમનો આકાર ગરુડાસન જેવું છે, કેટલાક એવા પણ છે કે જેમને
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ६७ सूर्याभविमानवर्णनम्
४४७
"
प्रणतासनसंस्थिताः केविद् - दीर्घासनसंस्थिताः केचिद् - भद्रासनसंस्थिता, केचित्पक्ष्यासनसंस्थिताः केचित् मकरासनसंस्थिताः केचिद् - वृषभासनसंस्थिताः, केचित् सिंहासनसंस्थिता, केचित् - पद्मासनसंस्थिताः केचित् - दिक्सौवस्तिकासनसंस्थिताः, हंसासनादिपद विवरणं पञ्चषष्टितमसूत्र तो बोध्यम् ।
,
अन्ये च तत्पृथिवीशिलापट्टकातिरिक्ता अपि, बहवः वरशयनासनविशिष्टसंस्थान संस्थिताः - विशिष्टानि - आकारप्रकाराभ्यां विलक्षणानि यानि वराणि - प्रधानानि शयनानि - शय्याः आसनानि - उपवेशनसाधनानि च तेषां यत् संस्थानम् - आकारः तेन संस्थिताः अत्र प्राकृतत्वाद्विशेषणस्य परप्रयोगः, एतादृशाः पृथिवी शिलापट्टकाः प्रज्ञप्ताः - तीर्थकर गणधरैरुक्ताः, श्रमणाऽऽयुष्मन् ।
कितने ऐसे भी हैं कि जिसका आकार उन्नतासन के जैसा है, कितने क ऐसे भी हैं कि जिसका आकार प्रणतासन के जैसा है, कितनेक ऐसे भी हैं कि जिसका आकार दीर्घासन के जैसा है. कितनेक ऐसे हैं कि जिनका आकार भद्रासन के जैसा है, कितनेक ऐसे हैं जो पक्ष्यासन के जैसे हैं, कितनेक ऐसे हैं जो मकरासन के आकार जैसे आकारवाले हैं. तथा कितनेक ऐसे हैं जो बैल के आकार जैसे आसन के तुल्य हैं. कितने क ऐसे हैं सिंहासन के जैसे आकारवाले हैं कितनेक ऐसे हैं जो पद्मासन के जैसे आकार वाले हैं और कितनेक पृथिवी शिलापट्टक ऐसे भी हैं जो दिक्सौवस्तिकासन के जैसे आकारवाले हैं- इन हंसासनादि पदों का विवरण ५६ वें सूत्र में किया जा चुका हैं । इन पृथिवीशिलापट्टकों से अतिरिक्त और भी पृथिवीशिलापट्टक ऐसे हैं कि जिनका आकार प्रकारों से विलक्षण ऐसे श्रेष्ठ शय्या एवं उपवेशन के साधनों के आकार जैसा है. આકાર ઉન્નતાસન જેવા છે. કેટલાક એવા પણ છે કે જેમના આકાર પ્રણતાસન જેવા છે, કેટલાક એવા પણ છે કે જેમના આકાર દીર્ઘાસન જેવા છે, કેટલાક એવા પણ છે કે જેમના આકાર ભદ્રાસન જેવા છે, કેટલાક એવા છે કે પઠ્યાસન જેવા છે, કેટલાક એવા છે કે મગરના આકાર જેવા આસને છે; તેમજ કેટલાક એવા પણ છે કે જે લતાના આકાર જેવાછે. કેટલાક એવા છેકે સિહાસન જેવા આકારવાળા છે. કેટલાંક એવા છે કે પદ્માસન જેવા આકારવાળા છે. અને કેટલાક પૃથિવીશિલા પટ્ટકા એવા પણ છે કે જે દિકસોવસ્તિકાસન જેવા આકારવાળા છે. આ હસાસન વગેરે પદેાનુ` વર્ણન ૫૬ મા સૂત્રમાં કરવામાં આવ્યું છે. આ પૃથિવીશિલાપટ્ટકા સિવાયના બીજા પણ પૃથિવી શિલાપટ્ટક છે કે જેમના આકાર, આકાર પ્રકારથી વિલક્ષણ એવી ઉત્તમ શય્યા અને ઉપવેશનના સાધનાના આકાર જેવા છે. હે શ્રમણ ! આયુષ્મન્ ! એવા ત્યાં પૃથિવીશિલા
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजनीयसूत्रे
४४८
इति गौतमस्वामिनं प्रति श्री वीरकृतं सम्बोधनम्, ते कीदृशाः । इति जिज्ञासा यामाह - आजिनक - रुत - बूर - नवनीत - तूलस्पर्शाः - आजिनकम् – अजिनं - चर्म तन्निर्मितं वस्त्रं, रूतम् - अर्कशाल्मल्यादिभवं तूल, बूरो- वनस्पतिविशेषः नवनीतं'मक्खन इतिभाषा प्रसिद्धम् तूलं कार्पास, वतेषां स्पर्श इव स्पर्शो येषां ते तथा, ते पुनः सर्वरत्नमया अच्छा यावत् प्रतिरूपाः, -सर्वरत्नमयत्वाच्छत्वा दि प्रतिरूपत्वपर्यन्त विशेषणविशिष्टाः तद्विशेषणवाचकपदसंगृहस्तदर्थश्च प्राग्वत् ।
"
तत्र - पूक्तेषु पृथिवीशिलापट्टकेषु खलु बहतो वैमानिका:- सूर्याभवि - मानवासिनः, देवाः देव्यश्व आसते - यथासुखं सामान्य तस्तिष्ठन्ति, शेरतेदीर्घकायसारेण वर्तन्ते न तु निद्रान्ति देवानां निद्राया अभावात्, तिष्ठन्ति -
ऐसे वहां हे भ्रमण ! आयुष्मन् ! तीर्थकर गणधरादिकों द्वारा पृथिवीशिलापट्टक कहे गये हैं । हे श्रमण ! आयुष्मन् ! ऐसा यह संबोधन गौतमस्वामी के प्रति वीर भगवान् ने किया है । ये सब पृथिवी शिलापट्टक आजिनकचर्मनिर्मितवस्त्र के स्पर्श जैसे स्पर्शवाले हैं, रुत - अर्कशाल्मली आदि के तूल के स्पर्श जैसे स्पर्शवाले हैं, बूर - वनस्पति विशेष के स्पर्श जैसे स्पर्शवाले हैं, नवनीत = भाषाप्रसिद्ध मक्खन के स्पर्श जैसे स्पर्शवाले हैं, तूल- कपास के स्पर्श जैसे स्पर्शवाले हैं, ये सब पृथिवीशिलापट्टक - सर्वथा रत्नमय हैं अच्छ हैं यावत् प्रतिरूप हैं । इन सब यावत् पद गृहीत विशेषणों का अर्थ पहिले लिखा चुका हैं । इन उक्त पृथिवीशिलापट्टकों पर अनेक वैमानिक देव यवं देवियां अर्थात् सुर्या भविमानवासी देव देविया - सब सामान्य रूप से यथासुख बैठते हैं, सोते हैं, - दीर्घकाय को पसार कर लेटते हैं, सोते नहीं हैं. क्यों कि देवों के
પટ્ટા તીર્થંકર ગણધર વગેરે વડે કહેવામાં આવ્યા છે. હે શ્રમણ ! આયુષ્મન્ ! આ જાતનું આ સ`ખાધન ગૌતમસ્વામી માટે વીરભગવાને કર્યું છે. આ બધા પૃથિવીશિલાપટ્ટકાઆજિનક-ચર્મનિર્મિત વસ્ત્રના સ્પર્શ જેવા સ્પ વાળા છે, રૂત-અક શામલી વગેરૅના રૂના જેવા સ્પવાળા છે, મૂર-વનસ્પતિ વિશેષના સ્પર્શી જેવા સ્પ વાળા છે, નવનીત—માખણના સ્પર્શ જેવા સ્પવાળા છે, તૂલ કપાસના સ્પર્શી જેવાં સ્પ વાળા છે. આ બધા પૃથિવીશિલાપટ્ટકા-સવથા રત્નમય અચ્છ છે, યાવત્ પ્રતિરૂપ છે. આ બધાં યાવત્ પદ્મથી ગ્રહણ કરાયેલાં વિશેષ પદોના અર્થ પહેલા સ્પષ્ટ કરવામાં આવ્યા છે. આ ઉક્ત પૃથિવીશિલાપટ્ટકા પર ઘણાં વૈમાનિક દેવદેવીઓ એટલે કે સૂર્યાભવિમાનવાસી દેવદેવીએ-સર્વે સામાન્ય રૂપથી યથાસુખ બેસે છે, सूबे छे. पेटले के दीर्घ अय (शरीर ) ने पसारीत उरे छे. अंधता नथी. भट्टे हेवे।
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ६८ वनषण्डस्थितप्रासादावतं सकवर्णनम् ४४९ ऊर्ध्वावस्थानेन विद्यन्ते, निषीदन्ति-उपविशन्ति, त्वग्वर्तनं कुर्वन्ति -पार्श्वपरिवर्तनं कुर्वन्ति, हसन्ति-हासं कुर्वन्ति, रमन्ते रतिमाबध्नन्ति, ललन्ति-विलसन्ति, क्रीडन्ति-क्रीडां कुर्वन्ति, कीर्तयन्ति-वर्णयन्ति, मोहन्ते-मैथुनसेवनं कुर्वन्ति, पुरा - प्राग्भवे पुराणानां - पूर्वजन्मजातानां कर्मणामिति परेण सम्बन्धः, एवं सुचीर्णानां-सुविधिकृतानां - सुपराक्रान्तानां - शोभनपरा मसम्पादितानाम् अत एव-शुभानां-शुभफलानां कृतानां कल्याणानां-वास्तविककल्याणफलानां कर्मणां कल्याणं-कल्याणरूपं फलविषाकं-परिणामफलं प्रत्यनुभवन्तः-एकैकशोऽनुभवविषयं कुर्वन्तः सन्तः विहरन्ति-तिष्ठन्ति ॥ सू० ६७ ॥
अथ वनषण्डस्थितप्रासादावतंसकादिवर्णयितुमाह
मूलम्-तेसि णं वणसंडाणं बहुमज्झदेसभाए पत्तय पत्तेयं पासायवडेंसगा पण्णत्ता । ते णं पासायवडेंसगा पंच जोयणसयाई उड्ढे उच्चत्तेणं, अड्ढाइज्जाई जोयणसयाई विक्खभेणं, अब्भुग्गयमूसियपहसिया इव तहेव बहुसमरमणिजभूमिभागो उल्लोओ सीहासणं सपरिवारं । तत्थ णं चत्तारि देवा महिडढिया जाव पलिओवमहिइया परिवसंति, तं जहा-असोए सत्तपण्णे चंपए चूए ॥ सू० ६८ ॥ निद्राका अभाव रहता है. आराम करते हैं, हास्य करते हैं, आपसमें प्रेम प्रदर्शित करते हैं, विलास करते हैं, विविध प्रकारकी क्रीडा करते हैं, कीर्तन करते हैं, और मैथुन सेवन करते हैं. इस प्रकार पूर्वोपार्जित एवं शुभपराक्रमसे संपादित, शुभफलप्रद, कल्याणरूप कौके कल्याणरूपफलविशेष का अनुभव करते रहते हैं ॥ सू० ६७ ॥ _ अब सूत्रकार वनषण्डस्थित प्रासादावतंसकादिकोंका वर्णन करनेके लिये कहते हैं
'तेसिंणं वणसंडाणं इत्यादि । ઊંઘતા નથી ફક્ત આરામ કરે છે, વિનેદ (ગમ્મત) કરે છે, પરસ્પર પ્રેમપ્રદર્શન કરે છે. વિલાસ કરે છે, જાતજની કીડાઓ કરે છે, કીર્તન કરે છે, અને મૈથુન સેવન કરે છે. આ પ્રમાણે પૂર્વોપાર્જિત શુભ પરાક્રમથી સંપાદિત, શુભફલપ્રદ, કલ્યાણ રૂપકર્મોના ફલવિશેષની અનુભૂતિ કરતા રહે છે. જે સૂ૦ ૬૭
હવે સૂત્રકાર વનખંડસ્થિત પ્રાસાદાવતંસક વગેરેનું વર્ણન કરવા માટે કહે છે. 'तेसि जं वणसंडाणं' इत्यादि ।
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५०
_ राजप्रश्नीयसूत्रे छाया-तेषां खलु वनषण्डानां बहुमध्यदेशभागे प्रत्येकं प्रत्येकं प्रासादावतंसकाः प्रज्ञप्ताः। ते खलु प्रासादावतंसकाः पञ्च योजनशतानि उर्ध्व मुञ्चत्वेन, अर्द्धतृतीयानि योजनशतानि विष्कम्भेण अभ्युद्गतोच्छ्रिताः प्रहसिता इव तथैव बहुसमरमणीयभूमिभाग उल्लोकः सिंहासनं सपरिवारम् । तत्र खलु चत्वारो देवा महद्धिकाः यावत् पल्योपमस्थितिकाः परिवसन्ति, तद्यथा-अशोकः सप्तपर्णः चम्पकः चूतः ॥ सू० ६८ ॥
सूत्रार्थ-(तेसिणं वणसंडाण बहुमज्झदेसभाए पत्तेयं पत्तेयं पासायवडेंसगा पण्णत्ता) उन वनषण्डोंमेंसे प्रत्येक वनखण्डके बिलकुल मध्यभागमें प्रासादावतंसक कहे गये हैं । तेणं पासायवडेंसगा पंचजोयणसयाई उड्ढे उच्चतेण, अड्ढाइजाई विक्खंभेणं ) ये प्रासादावतंसक ५०० सौ योजन ऊंचे हैं
और २५० योजन विस्तारवाले हैं। (अब्भुग्गयमूसिया पहसिया इव तहेव बहुसमरमरमिजभूमिभागो उल्लोओ सीहासणं सपरिवारं) तथा ये बहुत ऊंचे हैं इसलिये अपनी उज्ज्वल प्रभासे मानों हंस रहे हैं, पहिलेके वर्णन जैसा बाकी का वर्णन जानना चाहिये. अतः 'विविहमणिरयणभत्तिचित्ता' इसपाठसे लेकर 'पडिरूवा' तकका पाठ इनके कथनके विषयमें यहां कहना चाहिये. उल्लोक एवं सपरिवार सिंहासन इन सबमें है ऐसा भी कथन यहां कहना चाहिये (तत्थणं चत्तारि देवा महिड्ढिया जाव पलिओवमट्टिइया परिवसंति-तंजहा असोए सत्तपण्णे चंपए, चूए) इन प्रासादावतंसकोमें महर्द्धिक यावत् पल्योपम
सूत्रार्थ-(तेसि णं वणसंडाणं बहुमज्झदेसभाए पत्तेयं पत्तेयं पासायवडे सगा पण्णत्ता ) ते 4143माथी ६३ ४२४ 414 31न। म मध्यमाम प्रसाद स वाय . (तेणं पासायवडेंसगा पंचजोयणयसाइ' उल उच्चत्तेण, आवाइज्जाई जोथणसयाई विक्खंभेणं) से प्रासाहावत'स। ५०० पायसे। येन 220 या छ भने २५० मसे। ५यास येन विस्तारवा छे. (अब्भुग्गयमूसिया पहसिया इव तहेव बहुसमरमणिज्जभूमिभागो उल्लोओ सीहासणं सपरिवारं ) तभ०४ એઓ બહુ જ ઊંચા છે. એથી પતાથી ઉજજવળ પ્રભાથી જાણે કે હસતા ન હોય તેમ લાગે છે. શેષ વર્ણન એમનું પહેલાના વર્ણન જેવું જ સમજવું नये. मेथी 'विविहमणिरयणभत्तिचित्ता' मा ५४थी भांडीन. 'पडिरूवा' સુધીને પાઠ આ કથનથી સંબધિત અહીં સમજવો જોઈએ ઉલક અને સપરિવાર સિંહાસન આ બધામાં છે. એવું કથન પણ અહીં સમજવું જોઈએ. (तत्थ ण चत्तारि देवा महिड्डिया जाव पलिओवमटिइया परिवसति तं जहा
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર: ૦૧
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू.० ६८ वनषण्डस्थितप्रासादावतं सकवर्णनम्
'तेसि णं' इत्यादि
टीका- तेषां खलु वनषण्डानां प्रत्येकं प्रत्येकम्-एकैकस्य वनषण्डस्य बहुमध्यदेशभागे प्रासादावतंसका:-प्रासादानाम्-अवतंसकाः शेखरका इवप्रासादावतंसकाः-श्रेष्ठप्रासादाः प्रज्ञप्ताः । ते खलु प्रासादावतंसकाः पञ्चयोजनशतानि पञ्चशतयोजनानि ऊर्ध्वमुच्चत्वेन, अर्द्धतृतीयानि योजनशतानि सार्द्धद्विशतयोजनानि विष्कम्भेण-विस्तारेण विज्ञेयाः । पुनश्चैते-अभ्युद्गतोच्छ्रिताःअत्युच्चाः, प्रहसिता इव-श्वेतोज्ज्वलप्रभया हसन्त इव च विज्ञेयाः । अब्भुग्गयमूसिय' इत्यत्र मकारागमो विभक्तिलोपश्च आपत्वाद् बोध्यः । पुनश्चेमे प्रासादावतंसका-कीदृशा ? इत्याह 'तहेव' इत्यादि, तथैव-पूर्ववदेव'विबिहमणिरयणभत्तिचित्ता' इत्यारम्य 'पडिरूवा' इत्यन्तः पाठो ग्राहयः, तथा च-विविधमणिरत्नभक्तिचित्राः-विविधानाम् अनेकप्रकारणां मणीनां= की स्थितिवाले चार देव रहते हैं, उनके नाम ये हैं-अशोक. सप्तपर्ण, चंपक और आम्र ।
टीकार्थ-उन चार वनषण्डों में से प्रत्येक वनषण्ड के बहुमध्यदेशभाग में प्रासादों के मुकुटरूप ऐसे श्रेष्ठ प्रासाद कहे गये हैं । इन प्रासादावतंसकों की ऊंचाई ५०० योजन की है और विस्तार २५० योजन का है. इस तरह ये सब प्रासादावतंसक बहुत ऊंचे हैं और अपनी उज्ज्वल प्रभा से ऐसे प्रतीत होते हैं मानों ये सब हँस रहे हैं. इन प्रासादासतंसकों का वर्णन 'विविहमणिरयणभत्तिचित्ता' से लेकर 'पडिरूवा' पद तक करना चाहिये. यह बात यहां 'तहेव' पद से प्रकट की गई है तथा च-सब प्रासादावतंसक अनेक प्रकार के चन्द्रकान्त आदि मणियों की असोए, सत्तगपण्णे, चंपए चूए) मा प्रासाबाबत सीमा भद्धि यातू ५त्ये।પમની સ્થિતિવાળા ચાર દેવો રહે છે. તેમના નામે આ પ્રમાણે છે. અશેક સવર્ણ ચંપક અને આમ્ર.
ટીકાથ–તે ચાર વનખડેમાંથી દરેકે દરેક વનખંડેના બહુમધ્ય દેશભાગમાં પ્રાસાદમાં મુકુટરૂપ એવા શ્રેષ્ઠ પ્રાસાદે કહેવાય છે. આ પ્રાસાદાવતંસકની ઊંચાઈ ૫૦૦ પાંચસે લેજના જેટલી છે અને વિસ્તાર ૨૫૦ બસે પચાસ યોજના જેટલો છે. આ પ્રમાણે આ બધાં પ્રસાદાવતંસક બહુ જ ઊંચા છે. અને પોતાની ઉજજવળ પ્રભાથી આમ લાગે છે કે જાણે એ સર્વે હસી ન રહ્યા હોય આ પ્રાસાદાવત સકેનું पनि 'विविहमणिरयणभत्तिवित्ता' थी भांजन 'पडिरूवा' सुधीन। ५४ सुधी सभा नये. म। पातमा 'तहेव, ५४थी २५४ ४२वामा मापी छ, तम०४ मा सवे પ્રાસાદાવતંસક ઘણી જાતના ચંદ્રકાંત વગેરે મણિઓની તેમજ કકેતન વગેરે રત્નોની
શ્રી રાજપ્રીય સૂત્ર: ૦૧
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५२
राजप्रश्नीयसूत्रे चन्द्रकान्तादीनां रत्नानां कर्केतनादीनां च भक्तिभिः-रचनाविशेषैः-चित्राः= अनेक रूपाः-आश्चर्यमया इति यावत् । तथा-वातोद्धताविजयवैजयन्तीपताकाच्छत्रातिच्छत्रकलिताः वातोद्धताः पवनप्रकम्पिता या विजयवैजयन्त्यः-विजयसूचका महान्तो ध्वजाः, पताका: लघुध्वजाः, छत्रातिच्छत्राणि-उपर्युपरिस्थापितानि छत्राणि च तैः कलिताः=युक्ताःतुङ्गा: उच्चाः, अत एव-गगनतलोल्लिखच्छिखरा:-गगनतलम् =आकाशतलम् उल्लिखन्ति अभिलङ्घयन्ति शिखराणि= शिरोभागा येषां ते तथोक्ताः-आकाशतलस्पर्शि शिरोभागयुक्ता इत्यर्थः । तथा -जालान्तररत्नाः-जालानि-जालकानि--प्रसादभित्तिस्थितानि, तेषामन्तरेषु मध्येषु शोभार्थं जटितानि रत्नानि येषु ते तथोक्ताः-रत्नजटितगवाक्षमध्यभागयुक्ता इत्यर्थः । तथा-पञ्जरोन्मीलिता इव पारात्=वंशादिनिर्मिताच्छादनविशेषात् उन्मीलिता: तत्कालनिस्सारिता इव शोभमानाः । अयं भावःयथा वंशादिनिर्मितात् पारानिस्सारित रत्नादिकम् अविनष्टकान्तित्वादत्यन्तं शोभते, एवं तेऽपि प्रासादावतंसकाः शोभन्ते इति । तथा-मणिकनकस्तूपिकाः मणिकनकानां मणिसहितसुवर्णानां स्तपिकाः शिखराणि येषां ते तथा-मणि. एवं ककतनादि रत्नों की रचना से आश्चर्यमय बने हुए हैं तथा पवन प्रकम्पित एवं विजयसूचक ऐसी बडी २ ध्वजाओं से लघुषताकाओं से एवं उपर्युपरिस्थापित छत्रों से युक्त हो रहे हैं, तुङ्ग-बहुत ऊंचे हैं. इसी लिये इनके शिरोभाग आकाश तल को उल्लंघन करनेवाले जैसे बने हुए है रत्नजटित है गवाक्ष जिनमें ऐसे मध्यभाग से ये सब सहित हैं, जैसे वंशादिनिर्मितपञ्जर से निकाला गया रत्नादिक अविनष्टकान्तिवाला होता हआ अत्यन्त सुशोभित होता है. इसी प्रकार से वे प्रासादावतंसक भी शोभासंपन्न हैं । इनके शिखर भाग मणि सहित सुवर्ण के बने हुए है इन के રચનાથી અદ્દભુત થઈ પડ્યા છે. તથા પવનથી પ્રકંપિત અને વિજય સૂચક એવી મટી મેટી દવાઓથી લઘુપતાકાઓથી અને ઉપયું પરિસ્થાપિત છત્રથી મંડિત થઈ રહ્યા છે. તુંગ ઘણાં ઊંચા–છે એથી જ એમના શિખરો આકાશતલને ઉલંધિત કરનારા જેવા લાગે છે. રત્ન જટિત છે ગવાક્ષ જેમનામાં એવા મધ્યભાગથી આ સર્વે યુક્ત છે. જેમ વાંસ વગેરેથી બનાવવામાં આવેલી પેટીમાંથી બહાર કઢવામાં આવેલું રત્ન અવિનષ્ટ કાંતિવાળું હોય છે. ઉજજવલ કાંતિવાળું હોય છે, અતવ સુશોભિત હોય છે, આ પ્રમાણે જ તે પ્રાસાદાવત'સકે પણ શોભા સંપન્ન છે. એમના શિખર ભાંગ મણિ સહિત સુવર્ણના બનેલા છે. એમના દ્વાર વગેરે ઉપર પ્રફુલ્લિત સામાન્ય
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ६८ वनषण्डस्थितप्रासादावतं सकवर्णनम्
४५३
कनकमयशिखरयुक्ता इत्यर्थः । तथा - विकसितशतपत्र पुण्डरीका:- विकसितानि = प्रफुल्लितानि शतपत्राणि = सामान्यकमलानि पुण्डरीकाणि= श्वेतकमलानि च चित्रितत्वेन द्वारादौ येषां ते तथा शतपत्रपुण्डरीक चित्रसुशोभितद्वारा दियुक्ता इत्यर्थः । तथा तिलकरत्नार्द्धचन्द्र चित्राः = तिलकरत्नानि भित्यादिषु रत्नमय तिलकानि, अर्द्धचन्द्रा:- अर्द्धचन्द्राकृतयश्च द्वारादौ सन्ति येषां ते तथा मिन्यादिषु निर्मितैः तिलकरत्नैः, द्वारादौ निर्मिताभिश्चन्द्राकृतिमिश्रसंयुक्ता इत्यर्थः । तथानानामणिदामालङ्कृता:- नाना अनेकविधानि मणिदामानि=मणिमयानि माल्यानि, तैः अलङ्कृता = सुशोभिताः । अन्तर्बहिश्च श्लक्ष्णाः = चिकणाः । तपनीयवालुकाप्रस्तटाः - तपनीय वालुकानां = स्वर्णमयसिकतानां प्रस्तट: = अन्तरालभागो येषु ते तथा स्वर्णमवालुकानिर्मितान्तरालभागयुक्ता इत्यर्थः । तथा सुखस्पर्शा:= सुखजनकस्पर्शवन्तः, सश्रीकरूपाः = शोभासपन्नाः प्रासादीया: दर्शकजनमनःप्रमोदजनकाः, दर्शनीयाः = प्रेक्षणीयाः, अभिरूपाः = सर्वकालरमणीयाः प्रतिरूपाः = सर्वोत्तमाश्च बोध्या इति । तथा - बहुसमरमणीय भूमिभागः = बहुसमरमद्वार आदिकों पर प्रफुल्लित सामान्य कमल एवं पुंडिरीक - श्वेतकमल चित्रित हैं - अतः इनसे इनके द्वार बडे सुहावने प्रतीत होते हैं । भित्ति आदिकों पर निर्मित तिलकरत्नोंके एवं द्वार आदिकों पर बनी हुई चन्द्राकृतियोंसे ये सब संयुक्त हैं । तथा नानामणियों द्वारा निर्मित दामोंसे मालाओंसे- ये सुशोभित हैं भीतर बाहर ये सब तरफ चिकने हैं. इनके अन्तराल स्वर्ण
बालुकाओंके बने हुए हैं. इनके स्पर्श सुखजनक हैं ये सब सश्रीकरूपवाले हैं, अर्थात् शोभासंपन्न है, दर्शनीय हैं- प्रेक्षणीय हैं, प्रासादीय हैं- दर्शकजनों के मनोमोदक हैं, अभिरूप - सर्वकालरमणीय हैं और प्रतिरूप - सर्वोत्तम हैं । यहां बहुसमरमणीय भूमिभागका वर्णन और उल्लोक - प्रासादों के ऊपरके भाग પુંડરીક—àત-કમળ—ચિત્રિત છે. એથી એમના દ્વારા અતીવ સેાહામણા લાગે છે. ભીંત વગેરે ઉપર નિર્મિત તિલકરાથી અને દ્વાર વગેરે ઉપર બનાવવામાં આવેલી ચન્દ્રાકૃતિઓથી આ સર્વે યુક્ત છે. તેમજ અનેક મણિએ વડે બનાવવામાં આવેલી દામા-માળાએથી એએ સુશેાભિત છે. એએ બધા અંદર બહાર એકદમ લીસા છે. એમના અ`તરાલેા સ્વ'ની રેતીથી બનાવવામાં આવેલા છે. એમના સ્પર્શ सुजन्न छे, आ अधा सुंदर उपवाजा छे. भेटले हे शोला सपन्न छे. दर्शनीय छे. પ્રેક્ષણીય છે, જોનારાઓના મનાને આનંદ આપનારા છે. અભિરૂપ-સર્વકાળ માટે રમણીય છે, અને પ્રતિરૂપ-સર્વોત્તમ છે. અહીં બહું સમરમણીય ભૂમિભાગનું વર્ણન
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५४
___राजप्रश्नीयसूत्रे णीयभूमिभागवर्णनम् , उल्लोकः-प्रासादोपरितनभागवर्णनं सपरिवारं सिंहासनम् इतरसिंहासनसहितमुख्यसिंहासनवर्णन च बोध्यम् । तत्र-तेषु प्रसादाव. तसकेषु खलु महद्धिका यावत् पल्योपमस्थितिकाः चत्वारो देवाः परिवसन्ति । यावत्पदेनात्र - महाद्युतिकाः महाबलाः महासौख्याः महानुभावाश्च गृह्यन्ते । महर्द्धिकादीनामर्थः पूर्वमुक्तः । ते देवाः के ? इति तन्नामानि दर्शयतितद्यथा - अशोकः सप्तपर्णः चम्पकः चूत इति। तत्र-अशोकवनस्थितप्रासादावतंसकवासित्वाद्देवोऽप्यशोको बोध्यः । एवमग्रेऽपि। ते खलु अशोकादयो देवाः स्व स्व वनपण्डस्य, स्व स्व प्रासादावतंसकस्य स्व सामानिकदेवानां, का वर्णन तथा सपरिवार सिंहासनका वर्णन - इतर सिंहासन सहित मुख्य सिंहासनका वर्णन करना चाहिये. इन प्रासादावतंसकोमें महर्द्धिक यावत्महाद्युतिक, महाबलिष्ठ, महासुखभोक्ता और महाप्रभावशाली तथा एक पल्यकी स्थितिवाले चारदेव रहते हैं। इन महर्दिक आदि विशेषपदोंका अर्थ पहिले कहा जा चुका है। इन चारदेवोंके नाम इस प्रकारसे हैं अशोक १, सप्तपर्ण २, चंपक और आम्र। अशोकदेव अशोकवनमें स्थित प्रासादावतंसकमें रहता है. इसकारण ही इसदेवका नाम भी अशोक ऐसा हो गया है. इसी प्रकारसे अन्य देवोंके नामके विषयमें भी जानना चाहिये। ये अशोकादिकदेव अपने २ वनखण्डका, अपने २ प्रासादातंसक का, अपने २ सामानिक देवों का, अपनी सपरिवार अग्रमहिषिओं का, अपनी २ परिषदाओं का
અને ઉલ્લેક-પ્રાસાદોના ઉપરના ભાગનું વર્ણન તેમજ સપરિવાર સિંહાસનનું વર્ણન બીજા સિંહાસન સહિત મુખ્ય સિંહાસનનું વર્ણન સમજવું જોઈએ. આ પ્રાસાદસકામાં મહાદ્ધિક યાવત-મહાદ્યુતિક મહાબલષ્ઠ, મહાસુખ ભોક્તા અને મહાપ્રભાવશાળી તેમજ એક પલ્યની સ્થિતિવાળા દે રહે છે આ મહાદ્ધિક વગેરે વિશેષણ પદોને અર્થ પહેલાં કરવામાં આવ્યું છે. ચાર દેવના નામે આ પ્રમાણે છે-અશોક ૧, સપ્તપર્ણ ર, ચંપક ૩, અને આમ્ર ૪ અશોકદેવ અશોકવનમાં સ્થિત પ્રાસાદાવર્તાસકમાં રહે છે. એથી જ આ દેવનું નામ પણ અશક રાખવામાં આવ્યું છે. આ પ્રમાણે બીજા દેવોના નામના સંબંધમાં પણ જાણી લેવું જોઈએ. “એ સર્વ અશોક વગેરે દેવ પિતા પોતાના વનખંડના, પોતપોતાના પ્રાસાદા વર્તાસકના, પિતપોતાના સામાનિક દેના, પિતાની સપરિવાર અગ્રમહિષીઓના, પોતપેતાની પરિષદાઓના પિતા પોતાની
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ६९ वनषण्डस्थितप्रासादावतं सकवर्णनम्
४५५ स्वानीकाधिपतीनां, स्वम्वात्मरक्षकाणां च आधिपत्य पुरोवर्तित्वम् भत्तत्वं स्वामित्व महत्तरकत्वम् आज्ञेश्वर-सेनापत्यं कारयन्तः पालयन्तो यावद् बिहरन्ति' इत्यर्थको मूलपाठःप्राचीनपुस्तकेष्वासीदिति प्राचीन टीकाऽवलोकनतो ज्ञायते इति ॥ सू० ६८ ॥
सम्प्रति सूर्याभदेवविमानस्य अन्तर्गतबहुसमरमणीयभूमिभागादिकंवर्णयति
मूलम्- सूरियाभस्स णं देवविमाणस्स अंतो बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे पण्णत्ते, तं जहा-वणसंडविहणे जाव बहवे वैमाणिया देवा य देवीओ य आसयंति जाव विहरति । तस्स णं बहुसमरमणिजस्स भूमिभागस्स बहुमज्झदेसे एत्थ णं महेगे उवगारियालयणे पण्णत्ते-एगं जोयणसयसहस्सं आयामविक्खंभेण तिण्णिजोयणसयसहस्साई सोलससहस्साई दोण्णि य सत्तावीसं जोयणसए तिन्नि य कोसे अट्ठावीसं च धणुसयाइ तेरस य अंगुलाई अद्धंगुलं च किंचि विसेसाहियं परिक्खेवेणं, जोयणबाहल्लेणं सव्वजंबूणयामए अच्छे जाव पडिरूवे ॥ सू० ६९ ॥ अपनी २ अनीकोंका, अपने २ अनीकाधिपतियों का, और २ आत्मरक्षक देवो का, आधिपत्य, पुरोवर्तित्व, भर्तृत्व, स्वामित्व, महत्तरकत्व और आज्ञेश्वर सेनापत्य करते हुए इन सब का पालन करते हुए यावत् विहार करते हैं ' ऐसे अर्थवाला मूलपाठ प्राचीन पुस्तकों में था ऐसा प्राचीन टीका के अवलोकन से ज्ञात होता है ॥ सू० ६८ ॥ ___ अब सूर्याभदेव के विमान के अन्तर्गत बहुसमरमणीय भूमिभागा दिक का सूत्रकार वर्णन करते हैंઅનીકેના, પોતપોતાના અનીકાધિપતિઓના અને પોતપોતાના આત્મરક્ષક દેવના આધિપત્ય, પુરવર્તિત્વ, ભતૃત્વ, સ્વામિત્વ, મહત્તરકવા અને આશ્વર સેનાપત્યરૂપ શાસન કરતાં, આ સર્વેનું પાલન કરતાં યાવત્ વિહાર કરે છે. એવા અર્થને સૂચવતે મૂળપાઠ પ્રાચીન પુસ્તકમાં હતો પ્રાચીન ટીકાઓને જેવાથી આ બધું જ્ઞાત થાય છે, એ સૂ૦ ૬૮
હવે સૂર્યાભદેવ વિમાનના અંદરના બહુસમરમણીય ભૂમિગાગનું સૂત્રકાર १ न. ४२ ७. 'सूरियाभस्स णं देवविमाणस' इत्यादि ।
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयसूत्रे छाया-सूर्याभस्य खलु देव विमानस्य अन्तर्बहुसमरमणीयो भूमिभागः प्रझप्तः, तद्यथा-वनषण्डविहीनो यावद् बहवो वैमानिका देवाश्च देव्यश्च आसते यावद् विहरन्ति । तस्य खलु बहुसमरमणीयस्य भूमिभागस्य बहुमध्यदेशे अत्र खलु महदेकम् उपकारिकालयनं प्रज्ञप्तम् एकं योजनशतसहस्रम् आयामविष्कम्भेण त्रीणि योजनशतसहस्राणि षोडशसहस्राणि द्वे च सप्तविंशति
' सूरियाभस्स णं देव विमाणस्स' इत्यादि ।
सूत्रार्थ- (सूरियाभस्स णं देवविमाणस्स अंतो बहुसमरमणिज्जे भूमिभामे पण्णत्ते) सूर्याभनामक देव विमान के मध्य में बहुसमरमणीय -अत्यन्त सम होने से अत्यन्त रमणीय ऐसा भूमिभाग कहा गया है (तं जहा-वणसंड विहूणे जाव बहवे वेमाणिया देवा य देवीओ य आसयंति. जाव विहरंति ) वनखंडरहित यावत् वैमानिक देव और देवियां वहां रहते हैं-तात्पर्य कहने का यह है कि आलिङ्गपुक्खरेइवा' यहां से लेकर 'जाव विहरंति' तक का पाठ जो कि ६५ वें सूत्र में वनषण्ड के वर्णन में कहा गया हैं वह पाठ यहां पर नहीं ग्रहण किया है-बाकी का और सब पाठ यहां वर्णन में ग्रहण किया गया हैं इसका क्या अर्थ है यह सब वहीं पर दिखा दिया गया है. अतः वहीं से इसे जानना चाहिये. (तस्स गं बहुसमरमणिजस्स भूमिभागस्स बहुमज्झदेसे एत्थ णं महेगे उवगारियालयणे पण्णत्ते-एगं जोयणसयसहस्सं आयामविक्खंभेणं तिपिणजोयणसयसहस्साई सोलससहस्साइं दोणि य
सूत्राथ-(सूरियाभस्स गं देवविमाणस्स अंतो बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे पण्णत्ते) સૂર્યાભનામક દેવવિમાનના મધ્યમાં બહુસમરમણીય-અત્યંત સમ હોવાથી રમણીય सेवा भूमिमा ४डेवामा मावे छे. (तं जहा-वणसंडविहूणे जाव बहवे वेमाणिया देवा य देवीओ य आसयंति, जाव विहरंति) वनम३२हित यावत वैमानि हेव भने वीसी त्या २९ छ. तात्५ मा प्रमाणे छ 'आलिङ्ग पुक्खरेइवा' सहाथी भांडाने 'जाव विहरंति' सुधानो पारे ६८ सूत्रमा नमन વનમાં કહેવામાં આવ્યો છે-તે પાઠનું ગ્રહણ અહીં કરવામાં આવ્યું નથી. બાકી બધે પાઠ આ વનમાં ગ્રહણ કરવામાં આવ્યો છે. આને અર્થ શો છે તે વિશેષણ ત્યાં જ સ્પષ્ટતા કરવામાં આવી છે એથી ત્યાંથી જ જાણું લેવું જોઈએ. (तस्स णं बहुसमरमणिज्जस्स भूभिभागस्स बहुमज्झदेसे एत्थणं महेगे उवगारियालयणे पण्णत्ते-एगं जोयणसयसहस्सं आयामविक्खंभेणं तिण्णि जोयणसयसहस्साई सोलससहस्साई दोणि यं सत्तावीसं जोयणसए तिण्णि य कोसे
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५७
सुबोधिनी टीका. म. ६८ वनषण्डस्थितप्रासादावतं सकवर्णनम् । योजनशते त्रींश्च क्रोशान् अष्टाविंशतिं च धनुश्शतं त्रयोदश च अङ्गलान् अर्धाङ्गलं च किंचिद्विशेषाधिक परिक्षेपेण, योजनं बाहल्येन, सर्वजाम्बूनदमयम् अच्छं यावत् प्रतिरूपम् ॥ सू० ६९ ॥
'सूरियाभस्स णं' इत्यादि
टीका-सूर्याभस्य खलु देव विमानस्य सूर्याभदेवसम्बन्धिनः सूर्याभनामक-देवविमानस्य अन्तःमध्ये बहुसमरणीयः अत्यन्तसमोऽत्यन्तरमणीयश्च
सत्तावीस जोयणसए तिणि य कोसे अट्ठावीसं च धणुसयाई तेरस य अंगुलाई अद्धंगुलं च किंचिविसेसाहियं परिक्खेवेणं ) उस बहुसमरमणीय भूमिभाग के ठीक मध्यभाग में एक विशाल उपकारिकालयन कहा गया हैं. यह उपकारिकालयन एक लाख योजन की लंबाई चौडाईवाला है, तथा इसकी परिधि ३१६२२७ योजन की तथा ३ कोश की एवं १२८ धनुष की एवं कुछ अधिक १३॥ अंगुल की है (जोयणं बाहल्लेणं ) इसकी मोटाई एक योजन की है । (सव्वजंबूणयामए अच्छे जाव पडिरूवे ) यह पूरेरूप में सर्वथा-जांबूनद नामके सुवर्ण का है. तथा आकाश एवं स्फटिकमणि के समान अच्छ निर्मल है. यहां यावत् पद से 'सण्हे, घट्टे, मढे, नीरए निम्मले, निप्पंके, निकंकडच्छाए, सप्पभे, सस्सिरीए, सज्जोए. पासाईए, दंसणिज्जे, अभिरूवे ' इस पाठ का संग्रह हुका है । इन पदों का अर्थ १४ वें सूत्र की टीका से देख लेना चाहिये. अतः यह प्रतिरूप सर्वोत्तम है.
अट्ठावीसं धणुसयाई तेरस य अंगुलाई अद्धंगुलं च किंचिविसेसाहियं परिक्खेवेणं) તે બહુસમરમણીય ભૂમિભાગની બરોબર મધ્યભાગમાં એક વિશાળ ઉપકારિકાલયન કહેવામાં આવ્યું છે. આ ઉપકારિકાલયન એકલાખ જન જેટલી લંબાઈ પહોબાઈ વાળું છે, તેમજ એની પરિધિ ૩૧૬૨૨૭ જન જેટલી તથા ત્રણ કેશ २सी भने १२८ धनुषनी भने ४ पधारे १३॥ मागणी छ, (जोयण बाहल्लेणं) मेनी 01310 मे योन नेटवी छ (सव्वजंबूणयामए अच्छे जाव पडिरूवे) 4सर्वात्मना सु निर्मित छ. तथा मा तेम०४ २४टि भगिनी
म २५२७ नि छ. AST यावत् ५४थी ‘सण्हे, घटे, मढे नीरए, निम्मले, निप्पंके, निक्ककडच्छाए सप्पभे, सस्सिरीए सउज्जोए, पासाईए, दसणिज्जे अभिरूवे' આ પાઠને સંગ્રહ થયો છે. આ પદોને અર્થ ૧૪ માં સૂત્રની ટીકામાં કરવામાં આવ્યાં છે. આ પ્રતિરૂપ–સર્વોત્તમ છે.
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५८
__ राजप्रश्नीयसूत्रे भूमिभागः प्रज्ञप्तः तद्यथा-वनषण्डविहीनो यावद् वैमानिका देवाश्च देव्यश्च आसते यावद्विहरन्ति । अयं भावः-'आलिंगषुक्खरेइ वा' इत्यारभ्य 'जाव विहरंति' इत्यन्तः पाठोऽष्टषष्टितम (६८) सूत्रोक्तो वनषण्डवर्णनरहितः समस्तोत्र ग्राहयः । तदर्थोऽपि तत्रैव विलोकनीय इति । तस्य खलु बहुसमरमणीयस्य भूमिभागस्य बहुमध्यदेशभागे=अतिशयमध्यप्रदेशे अत्र खलु महद्-विशालम् एकम् =उपकारिकालयनम्-उपकरोति-उपष्टभ्नाति-धारयति प्रासादावतंसकादीन या सा उपकारिका उपकार्या-विमानस्वामिसम्बन्धिप्रासादावतंसकपीठिकेत्यर्थः, सा लयनमिव गृहमिव तत् प्रज्ञप्तम्=कथितम् । तदुपकारिकालयनम् एकं योजनशतसहस्रम्-एक लक्षयोजनानि आयामविष्कम्भेण-दैर्येण विस्तारेण च, तथा-त्रीणियोजनशतसहस्राणि षोडश सहस्राणि द्वे च सप्तविंशति योजनशते= सप्तविंशत्यधिक-द्विशताधिक-षोडशसहस्रोत्तराणि त्रीणिलक्षाणि (३१६२२७ ) योजनानि, त्रीन् क्रोशान् अष्टाविंशतिं च धनुश्शतम् अष्टाविंशत्यधिकैकशतसंख्यकानि धनंषि त्रयोदश च अङ्गुलान् , अ‘गुलं च किंचिद्विशेषाधिक परिक्षेपेण-परिधिना । योजनम् एकं योजनं बाहल्येन स्थौल्येन चास्ति । तत्कीदृशम् ? इत्याह-सर्वजाम्बूनदमयम्=सर्वदेशावच्छेदेन स्वर्णमयम् , अच्छम्= आकाशस्फटिकरत्नवदतिनिर्मलम् , यावत्पदेन-सण्हे घडे मढे नीरये निम्मले निप्पंके निकंकडच्छाये सप्पभे सउज्जोये पासाईये दंसणिज्जे अभिरूवे ' एषामर्थश्चतुर्दश (१४) सूत्रटीकायां विलोकनीयः । प्रतिरूपं सर्वोत्तम चास्तीति ॥ सू० ६९ ॥
टीकार्थ मूलार्थ के जैसा ही है " उपकारिका-उपकरोति-उपष्टभ्नाति-धारयति प्रासादावतंसकादीन् या सा उपकारिका-उपकार्या-विमा. नस्वामिसम्बन्धिप्रासादावतंसकपीठिका" इस व्युत्पत्ति के अनुसार जो प्रासा दावतंसकादिकों को धारण करती है वह उपकारिका-प्रासादावतंसकों की पीठिका है. यह पीठिका लयन-गृह के समान है. अतः यह उपकारिकालयन है ॥ सू० ६९ ॥
t-सा सूत्रने से भूमाथ मा छे. 'उपकारिका-उपकरोतिउपष्ट नाति-धारयति प्रासादावतंसका दिन् या सा उपकारिका-उपकार्या-विमानस्वामिसम्बन्धि प्रासादावतंसकपीठिका' । व्युत्पत्ति भुमरे प्रासाहात स पोरेने ધારણ કરે છે તે ઉપકારિકા-પ્રાસાદાવત સકેની પીઠિકા છે, આ પીઠિકાલયન ગૃહ જેવું છે. તેથી તે ઉપકારિકાલયન છે, જે સૂટ ૬૯
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ७० पद्मवर वेदिकाचनषण्डवर्णनंच
उपकारिकालयनंच पद्मवरवेदिकया वनषण्डेन च परिवेष्टितमिति
पद्मवरवेदिकां वनपण्डं च वर्णयितुमाह
४५९
मूलम् – से णं एगाए पउमवरवेइयाए एगेण य वणसंडेण य सव्वओ समता संपरिक्खिते । साणं पउमवरवेइया अजोयणं उडूढं उच्चतेणं पंचधणुसयाई विक्खंभेणं, उवकारियलेणसमा परिक्खेवेण । तीसे णं पउमवरवेइयाए इमेयारूवे वण्णावासे पण्णत्ते, तं जहा - वयरामया णिम्मा रिट्ठामया पट्टाणा वेरुलियामया खंभा सुवण्णरुपमया फलगा लोहियक्खमईओ सूईओ नाणामणिमया कडेवरा णाणामणिमया कडेवर संघाडगा णाणामणिमया रूवा णाणामणिमया रूवसंघाडगा अंकामया पक्खा पक्खवाहाओ जोइरसामया वंसा वंसकवेल्लुगा रयणामईओ पट्टियाओ जायरूवमई ओहाडणी वइरामयाउवरिपुच्छणी सव्वरणामए अच्छायणे । सा णं पउमवरवेइया एगमेगेणं हेमजालेणं गवक्खजाणं खिखिणीजालेणं घंडा जालेणं मुत्ताजालेणं मणिजालेणं कणगजालेणं रयणजालेणं पउमजालेणं सव्वओ समंता संपरिक्खित्ता । ते णं जाला तवणिज्जलंबूसगा जाव चिट्ठति । तीसे णं पउमवरवेइयाए तत्थ तत्थ तहिं तहिं देसे बहवे हयसंघाडा जाव उसभसंघाडा सव्वरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा जाव वीहीओ पंतीओ मिहुणाणि लयाओ । से केणट्ठेणं भंते ! एवं बुच्चइ - परमवरवेइया - परमवरवेइया ?, गोयमा ! परमवरवेइयाएणं तत्थ तत्थ तहिं तहिं देसे वे - यासु य वेइयाफलएसु य वेइयापुडंतरेसु य खंभेसु य खंभवाहासु य खंभसोसेसु खंभपुडंतरेसु सूईसु सुईमुखेस सूई - फलएसु सूईपुडतरेसु पक्खेसु पक्खवाहासु पक्खपेरं तेसु पक्ख
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६०
राजप्रश्नीयसूत्रे पुडंतरेसु, बहुयाइं उप्पलाइं पउमाइं कुसुमाइं णलिणाई सुभगाई सोगंधियाइं पुंडरीयाइं महापुंडरियाई सयवत्ताई सहस्सवत्ताइ सव्वरयणामयाई अच्छाई जाव पडिरूवाइं महयावासिक्कछत्तसमाणाइं पण्णत्ताई समणाउसो ! से एएणं एटेणं गोयमा। पउमवरवेइया-पउमवरवेइया ।
पउमवरवेइया णं भंते ! कि सासया ? असासया ? गोयमा ! सिय सासया सिय असासया । से केणटणं भंते । एवं वुच्चइ सिय सासया सिय असासया ? गोयमा दवढयाए सासया, वन्नपज्जवेहिं गंधपज्जवेहिं रसपज्जयहिं फासपज्जवेहिं असासया । से एएणटेणं गोयमा । एवं वुच्चइ-सिय सासया सिय आसासया ! पउवरवेइया णं भंते ! कालओ केवच्चिरं होइ ? गोयमा ! ण कयाविणासि, ण कयावि णत्थि, ण कयावि ण भविस्सइ, भुविं च भवइ य भविस्सइ धुवा णियया सासया अक्खया अव्वया अवटिया णिच्चा पउमवरवेइया । साणं परमवरवेइया एगेणं वणसंडेणं सवओ समंता संपरिक्खित्ता ।
से णं वणसंडे देसूणाई दो जोयणाइं चकवालविक्वंभेणं, उवयारियालेणसमे परिक्खेवेणं, वणसंडवण्णओ भाणियवो जाव विहरंति । तस्सणं उवयारिलयणस्स चउदिसिं चत्तारि तिसोवाणपडिरूवगा पण्णत्ता, वण्णओ, तोरणा अट्ठट्ट मंगलगा झया छत्ताइच्छत्ता । तस्स णं उवयारियलयणस्स उवरि बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे पण्णत्ते जाव मणीणं फासो ॥ सू० ७० ॥
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ७० पद्मवरवेदिकावनषण्डवर्णनंच
४६१ छाया-तत्खलु एकया पद्मवरवेदिकया एकेन च वनषण्डेन च सर्वतः समन्तात् संपरिक्षिप्तम् । सा खलु पद्मवरवेदिका अर्द्धयोजनमूर्ध्वमुच्चत्वेन पञ्चधनुश्शतानि-विष्कम्मेण उपकारिकालयनसमा परिक्षेपेण । तस्याः खलु पद्मवरवेदिकायाः अयमेतद्रूपो वर्णावासः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-वज्रमया नेमाः रिष्टमयानि प्रतिष्ठानानि, वैडूर्यमयाः स्तम्भाः, सुवर्णरूप्यमयाः फलकाः, लोहिता
यह उपकारिकालयन पद्मवरवेदिका से एवं वनपंड से परिवेष्टित है इस कारण पद्मवरवेदिका का और वनषण्ड का सूत्रकार वर्णन करते हैं
' से णं एगाए पउमवरवेइयाए' इत्यादि ।
सूत्रार्थ-( से णं एगाए पउमवरवेइयाए एगेण य वणसंडेण य सव्वओ समंता संपरिक्खित्ते ) वह उपकारिकालयन एक पद्मवर वेदिका से एवं एक वनषण्ड से चारों दिशाओ में एवं चारों विदिशाओं में घिरा हुआ है । (साणं पउमवरवेइया अद्धजोयणं उड्ढे उच्चत्तेणं पंच धणुसयाई विक्खंभेणं) वह पद्मवरवेदिका अर्धयोजन की ऊँची है. एवं पांच सौ योजन की विस्तार वाली है ( उवकारियलेणसमा परिक्खेवेणं) इसका परिक्षेप जितना परिक्षेप उपकारिकालयन का कहा गया है उतना ही है । (तीसेणं पउमवरवेइयाए इमेयारूवे वण्णावासे पण्णत्ते) उन पद्मवरवेदिका का वर्णावास-वर्णनपद्धति-इस प्रकार से कहा गया हैं. ( तं जहा-वयरामया निम्मा, रिद्वामया पइट्ठाणा, वेरुलियामया खंभा, सुवण्णरुप्पमया फलगा) वज्र
આ ઉપકારિકાલયન પદ્વવરવેદિકાથી અને વનખંડેથી પરિવેષ્ટિત છે એથી પવરવેદિકા અને વનખંડનું સૂત્રકાર વર્ણન કરે છે
' सेणं एगाए पउमवरवेइयाए' इत्यादि ।
सूत्रा-से गं एगाए पउमवरवेइयाए एगेण य वणसंडेण य सव्वओ समंता संपरिक्खित्त) ते ५॥२४सयन मे ५२ हाथी मन में बनम थी यारे हिशासामा भने यारे विहिशामा आवेष्टित छ. ( साणं पउमवरवेइया अद्धजोयणं उड्डे उच्चत्तणं पंच धणुसयाई विक्खंभेणं) ते ५५१२वेदिता सर्धा येन रेटली या छ भने पांयसे। येन २८ विस्ता२ ५। छे. ( उवकारियलेण समा परिक्खेवेणं) माना परिक्ष५ ( ५२थि) 6५४२४ालयननी २८३ परिक्षेप
वामां माये। छ तेरो छ. (तीसे ण पउमवरवेइयाए इमेयारूवे वण्णावासे पण्णत्ते ) ते ५१२वहिनी वास-वन पद्धति-प्रमाणे छे. ( तं जहावयरामया निम्मा, रिद्वामया पइदाणा वेरूलियामया खंभा, सुवण्णरुप्पमया फलगा ) વજનના એના નેમ છે. અર્થાત્ ભૂમિભાગથી બહાર નીકળેલા પ્રદેશ છે.
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્ર: ૦૧
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________
કદ્દર
राजप्रश्नीयसूत्रे क्षमय्यः सूच्यः, नानामणिमयानि कलेवराणि, नानामणिमयाः कलेवरसंघाटकाः, नानामणिमयानि रूपाणि, नानामणिमया रूपसंघाटकाः, अङ्कमयाः पक्षाः पक्षबाहबः, ज्योतिरसमयाः वंशा वंशकवेल्लुकानि, रत्नमय्यः पट्टिकाः, जातरूपमयी अवघाटिनीः, वज्रमयी उपरि प्रोञ्छनी, सर्वरत्नमयम् आच्छादनम् । सा खलु पद्मवरवेदिका एकैकेन हेमजालेन गवाक्षजालेन किङ्किणीरत्नमय इनके नेम हैं. अर्थात् भूमिभाग से ऊपर की ओर निकले हुए प्रदेश है, रिष्टनामक रत्नमय इसके प्रतिष्ठान-मूलपाद हैं वैडूर्यरत्नमय इसके स्तम्म हैं सुवर्ण एवं रजतमय इसके फलक हैं (लोहियक्खमईओ सईओ, नानामणिमया कडेवरा णाणामणिमया कडेवरसंघाडगा, णाणामणिमयारूवा णाणामणिमयारूवसंघाडगा अंकामया पक्खा य पक्खवाहाओ) लोहिताक्षरत्नमय इनकी सूचियांफलकद्वय (दोपटिया-को जोडनेवाली) कीलें हैं. विविध रत्नमय इनके कलेवर हैं अर्थात् मनुष्यशरीर है. अनेक मणिमय कलेवर संघाट मनुष्यशरीरयुग्म हैं, नानामणिमय इसके रूपक हैं, नानामणिमया रूपकयुग्म हैं, अङ्करत्नमयपक्ष हैं, तथा अङ्करत्नमय ही पक्षवाह-वेदिका के एकदेश हैं, (जोइसमया वंसा, शंकवेल्लुगा, रयणामईओ पट्टियाओ, जायरूवमई ओहाडणी, वइरामया उपरिपुच्छणी, सव्वरयणामए अच्छायणे ) ज्योतीरसमय-ज्योतीरत्नमय-वंश एवं वंशकवेल्लुक हैं. बडे श्रेष्ठवंशों का नाम वंश है और बडे श्रेष्ठ वंशों की दोनों तरफ तिरछे रखे जानेवाले वंश वंशकवेल्लुक हैं. रजतमयपट्टिए-वंशों के ऊपर कम्बस्थानीय लपेटनेवाली पट्टिकाएं हैं. सुवर्णરિષ્ટનામક રત્નના બનેલા એના પ્રતિષ્ઠાન મૂળપાદ-છે-વૈડૂર્યરત્નમય—એને छ. सोना भने याना मेना ५। छे. (लोहियक्खमईओ सुईओ, नाणा मणिमया कडेवरा णाणामणिया कडेवरसंघाडगा, णाणामणिया रूवा जाणामणिमयारूवसंघाडगा अंकमया पक्खा पक्खाबाहाओ) सनी सूचीमा भने सीने सांधना२ ખીલેલે હિતક્ષ રનને છે. એના કલેવરો વિવિધ જાતના રનેના છે. અર્થાત્ માનવશરીર છે. ઘણા મણિમય કલેવર સંઘાટ મનુષ્ય શરીર ગુમ છે, વિવિધ મણિમય એના રૂપકે છે. વિવિધ મણિમય રૂપક યુગ્યો છે. અંક રત્નમય પક્ષે छ. तथा पक्षपात (व न मे श) मा २त्नन ४ छ. (जोइरसमया वंसा वंसकवेल्लुगा, रयणामइओ पट्टियाओ जायरूवमई ओहाडणी, वइरामया उवरिपुच्छणी, सव्वरयणामए अच्छायणे) रत्नमय तनावश भने शव છે. મોટા શ્રેષ્ઠવંશે વંશ કહેવાય છે. અને મોટા શ્રેષ્ઠ વંશની બંને તરફ ત્રાંસા ગોઠવાયેલા વંશે વંશકવેલુક કહેવાય છે. પટ્ટિકા-વંશની ઉપર કંબસ્થાનીય આવેજિત કરવામાં આવેલી પટ્ટિકા-ચાંદીની છે. સુવર્ણ
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६३
सुबोधिनी टीका. सू. ७० पद्मवरवेदिकावनषण्डवर्णनंच जालेन घण्टाजालेन मुक्ताजालेन मणिजालेन कनकजालेन रत्नजालेन पद्मजालेन सर्वतः समन्तात् संपरिक्षिप्ताः । तानि खलु जालानि तपनीयलम्बूविशेषमयी-अवघाटिनी-आच्छादन के हेतुभूत कम्ब के ऊपर रखी गई कलिञ्च-पंच के जैसी अवघाटिनी है. वज्ररत्नमयी उपरिप्रोञ्छनी है-निविडतररूप से आच्छादन के हेतुभूत अत्यन्त चिकने तृणों के समूह जैसी यह प्रोच्छनी होती है सर्व रत्नात्मक आच्छादन है, यह प्रोञ्छनी के उपर एवं कवेल्लुकों के नीचे होता है. (साणं पउमवरबेइया एगमेगेणं हेमजालेणं गवक्खजालेणं. खिंखिणीजालेणं, घंटाजालेणं, मुत्ताजालेणं, मणिजालेणं, कणगजालेणं, रयणजालेणं. पउमजालेणं सव्वओ समंता संपरिक्खित्ता) यह पद्मवरवेदिका उस २ प्रदेश में एक एक हेमजाल से -सुवर्णनिर्मित एक एक लम्बे माला समूह से एक एक गवाक्षजाल सेगवाक्षाकृतिकलम्बे रत्नमय मालासमूह से एक एक किंकिणी जाल से-लंबे छोटी २ घंटिकाओं के दामसमूह ( मालासमूह) से एक एक लम्बे घण्टाजाल से-घण्टामय मालासमूह से, एक एक मुक्ताजाल से लम्बे मुक्ताफलमय दामसमूह से, एक एक मणिजाल से-एक २ लंबे मणिमयमाला समूह से एक एक कनकजाल से-एक २ लंबे खुवर्णमयमाला समूह से, एक २ रत्नजाल से-रत्नमयमाला समूह से, एक एक लम्बे पद्मजाल सेसर्वरत्नमय पद्माकार मालासमूह से, चारों दिशाओं और चारों विदिવિશેષની અવઘાટિની–આચ્છાદન માટે કંબન ઉપર મૂકેલી કલિંચ-પંચ જેવી અવઘાટિની—છે. વારત્નની ઉપરની પૂંછની છે. નિબિડતરરુપથી સારી રીતે આચ્છાદન કરવા માટે ઘણું લીસા તૃણના સમૂહો જેવી આ પ્રેછની હોય છે. સર્વ રત્નાત્મક આચ્છાદન છે. આ પ્રછનીની ઉપર તેમજ કલુકાની નીચે હેય छ. (सा णं पउमवरवेइया एगमेगेणं हेमजालेणं गवक्वजालेणं, खिखिणीजालेणं, घंटाजालेणं, मुत्ताजालेणं. मणिजालेणं, कणगजालेणं रयणजालेणं, पउमजालेणं सव्वओ समंता संपरिक्खित्ता ) मा ५१२३६ ते ते प्रदेशमा मे २४ माथीસુવર્ણની બનેલી એક લાંબી માળાના સમૂહથી–એક એક ગવાક્ષ જાલથી–ગવાક્ષાકૃતિલાંબા રનમય માળાના સમૂહથી, એક એક કિંકિણી જાલથી–લાંબા-નાના नाना टिमोना हाम (मास) समूथी, ये 3 in 1 जलनीઘંટામય માળા સમૂહથી, એક એક મુક્તાજાળથી–લાંબા મુક્તામય દામ (માળા ) ના સમૂહથી એક એક મણિ જાલથી એક એક લાંબા મણિમય માળાના સમૂહથી, એક એક કનક જલથી એક એક લાંબા સુવર્ણમય માળાના સમૂહથી એક એક રત્ન જાલથી ૨નમય માળા સમૂહથી એક એક લાંબા પબ્રજાલથી-સર્વ રત્નમય
શ્રી રાજપક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६४
__ राजप्रश्नीयसूत्रे षकाणि यावत् तिष्ठन्ति । तस्यां खलु पद्मवरवेदिकायां तत्र तत्र तस्मिन् तस्मिन् देशे बहवो हयसंघाटा । यावद् ऋषभसंघाटाः सर्वरत्नमयाः अच्छा यावत् प्रतिरूपाः यावद् वीथयः पङक्तयो मिथुनानि लताः । अथ केनार्थन भदन्त ! एवमुच्यते-पद्मवरवेदिका पद्मवरवेदिका ? गौतम ! पद्मवरवेदिकायाः खलु शाओं की ओर अच्छी तरह से परिवेष्टित है. ( तेणं जाला तवणिजलंबूसगा जाव चिट्ठति ) ये सब हेमजालादिक स्वर्णमय आभूषण विशेष हैं जिनमें ऐसे हैं (तीसे णं पउमवरवेड्याए तत्थ २ तहिं २ देसे बहवे हयसंघाडा जाव उसभसंघाडा सव्वरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा जाव वीहीओ पंतीओ मिहुणाणि लयाओ) उस पद्मवरवेदिका के उन २ स्थलों के एक २ देश में अनेक हयसंघाट-समान आकार वाले तुरगयुग्म हैं, यावत् वृषभसंघाट-समान आकारवाले बलीवद युग्म हैं, ये सब सर्वथा रत्नमय हैं, निर्मल हैं यावत् प्रतिरूप है । इसी प्रकार पद्मवरवेदिका में अनेक वीथियां-हयादि श्रेणियां है-पंक्तियां है, मिथुन हैं, एवं लताएं हैं । ( से केणगुणं भंते ! एवं वुच्चइ पउमवरवेइया पउवरवेइया) हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारण से कहते हैं कि यह पद्मवरवेदिका है, पद्मवर वेदिका है-अर्थात् पद्मवरवेदिका पद्मवरवेदिका इस शब्द द्वारा वाच्य क्यों हुई हैं ? ( गोयमा ) हे गौतम ! (पउमवरवेइयाए ण तत्थ २ तहिं तहिं પદ્માકાર માળાના સમૂહથી “ચારે દિશાઓ અને ચારે વિદિશાઓમાં સારી રીતે परिवेष्टित छे. (ते ए जाला तवणिलंबूसगा जाय चिटुंति ) म स मतद वगेरे सुवा ना मानूषा विशेष छ-ते २॥ प्रमाणे छ. (तीसे ण पउमवरवेइयाए तत्थ २ तहिं २ देसे बहवे हयसंघाडा जाव उसमसंघाडा सव्वरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा जाव वीहीओ पंतीओ मिहुणाणि लयाओ) ते परवाना તે તે સ્થળના એક એક દેશમાં ઘણું હયસંઘાટ-સમાન આકાર યુક્ત તુરગ યુગ્મ (બે ઘડાઓ) છે. યાવત્ વૃષભ સંઘાટ-સમાન આકારવાળા બલિવર્લ્ડ (બળદ) યુગ્ય છે. આ બધાં સર્વથા રત્નમય છે. નિર્મળ છે. યાવત્ પ્રતિરૂપ છે. આ પ્રમાણે તે પદ્યવર વેદિકામાં ઘણી વયિઓ-હયાદ-ણિઓ-છે-પંક્તિઓ છે, मिथुन छ भने बताये। छे. ( से केणद्वेणं भंते ! एवंवुच्चइ पउमवेइया पउमवर वेइया) हे मत ! IQ 41५ ॥ ४।२९४थी समापित ४२॥ ॐ ॐ मा ५५१२वेहि छ, પવરવેદિકા છે, એટલે કે પદ્વવર વેદિકા પદ્મવર વેદિકા શબ્દ દ્વારા વાચ્ય કેમ થઈ श छ १ (गोयमा) ले गौतम! (पउमवरवेइयाए णं तत्थ २ तहिं तहिं देसे वेइयासु वेइ
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ७० पद्मवर वेदिकाचनषण्डवर्णनंच
तत्र तत्र तस्मिन् तस्मिन् देशे बेदिकासु वेदिकाबाहुषु च वेदिकाफलकेषु च वेदिकापुटान्तरेषु च स्तम्भेषु च स्तम्भबाहुषु च स्तम्भशिरस्सु स्तम्भपुटान्तरेषु सूचीषु सूचीमुखेषु सूचीफलकेषु सूचीपुटान्तरेषु पक्षेषु पक्षत्राहुषु पक्षपर्यन्तेषु पक्षप टान्तरेषु बहुकानि उत्पलानि पद्मानि कुमुदानि नलिनानि सुभगानि सौगन्धिकानि पुण्डरीकाणि महापुण्डरीकाणि शतपत्राणि सहस्रपत्राणि सर्वरत्नमयानि देसे वेइयासु वेइयाबाहासु य वेइयाफलएसु य वेड्यापुढंतरेसु य खंभे सु य भवाहासु य खंभसीसेसु वभपुढंतरेसु सुई सुईमुखेसु सुईफलएसु सुईपुडतरेसु पक्खेसु पक्खवाहासु पक्खपेरंतेसु पुक्ख पुडतरेसु ) ' हे गौतम ! पद्मवरवेदिका के उस उस भाग के उपवेशन स्थानों में वेदिका के उन २ फलकों में – पट्टों में, वेदिकायुग्म के अन्तरालों में तथा वेदिका के स्तंभों में, स्तंभों के शिखरों में, तथा स्तंम्भ युग्म के अन्तराल भागों में. तथा सूचियों में - फलकद्वय के संघान की उपकरण भूत किलों में, सूचीमुखों में- सूचीयों से भिद्यमान फलकप्रदेश के प्रत्यासन्न देशों में तथा सूचीफलकों में सचियों के ऊपर नीचे वर्तमान फलक प्रदेशों में, सूचीपुटाअन्तरों में सूचीयुग्म के अन्तरालभागों में पक्षों में वेदिका के एक एक देशों में, पक्षवाहुओं में - वेदिका के एक एक देशविशेषों में, पक्ष के प्रान्तभागों में और पक्षपुटान्तरों में- पक्षयुग्म के अन्तरालों में, ( बहुयाई उप्पलाई, पउमाई, कुसुमाई, णलिणाई, सुभगाई, सोगंधियाई, पुंडरियाई, महापुंडरीयाई, सयवत्ताई सहस्वत्ताई, सव्वरयणामयाई अच्छाई जाव पडिरुवाई मध्यावासिया बाहाय वेइयाबलएसु य वेइया पुडंतरेसु य खंभेसु य संभवाहासु य खंभसी से सु भडंतरेसु सुई सुईमुखेसु सुईफलएसु सुईपुडंतरेसु पक्ख बाहासु पक्खपेरंतेसु पक्खपुडंतरेसु ) हे गौतम! पद्मवश्वेहिना ते ते लागना उपवेशन स्थानामां, વેદિકાના તે તે ફલકામાં-પટ્ટીમાં, વૈશ્વિકાયુગ્મના અંતરાલામાં તેમજ વેદિકાના स्त लाभां, स्तौंलाना शिमरोभां तथा मे स्तलोनी कस्येना प्रदेशामां, सूयीओ मांએ ફલકાને સાંધનારી ખીલેામાં સૂચીમુખેામ—સૂચીએથી ભિદ્યમાન ફલકપ્રદેશાના પ્રત્યાસન દેશમાં તેમજ સૂચી ફલકેામાં—સૂચીએની ઉપર નીચેના ફલકપ્રદેશામાં, સૂચી પુટાંતરામાં-સૂચી યુગ્મના મધ્યભાગમા, પક્ષામાં—વેદિકાના એક એક દેશામાં, પક્ષબાહુએ માં—વેદિકાના એક એક દેશવિશેષામાં, પક્ષના પ્રાંતભાગેામાં अने पत्रपुटान्तराभां-पम युग्मना अन्तरालोमा ( बहुयाई उप्पलाइ, पंउमाइ, कुसुमाई, णलिणाई, सुभगाइ, सोगंधियाइ पुंडरीयाई, महापुंडरीयाई, सयवत्ताई सहस्वत्ताई', सव्वरयणामयाई, अच्छाई जाव पडिवाई महया वासिक्कछत्तसमाणाई
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
४६५
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयसूत्रे अच्छानि यावत् प्रतिरूपाणि महावार्षिकछत्रसमानानि प्रज्ञप्तानि श्रमणायुष्मन् ! तत् एतेनार्थेन गौतम ! एवमुच्यते पद्मवरवेदिका पद्मवरवेदिका ।
पनवेवरवेदिका खलु भदन्त ! किं शाश्वती अशाश्वती ? गौतम ! स्यात् शाश्वती स्यात् अशाश्वती । अथ केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते-स्यात् शाश्वती
कछत्तासमाणाई पण्णत्ताई समणाउसो) हे श्रमण ! आयुष्मन् । अनेक उत्पलचन्द्रविकाशीकमल, अनेक पद्म-सूर्यविकाशीकमल, अनेक कुमुद-चन्द्र विकाशीकमल, अनेक नलिन कुछ २ लाल कमल. अनेक सुभग-कमल विशेष, अनेक सौगन्धिक-कल्हार कमल, अनेक पुण्डरीक-श्वेतकमल. अनेक महापुण्डरीक महाश्वेत कमल, अनेक शतपत्र-शतपत्रयुक्तकमल अनेक सहस्रपत्र-सहस्रपत्रयुक्त कमल हैं । ये सब सर्वथा रत्नमय हैं अच्छ हैं यावत् प्रतिरूप हैं. ये सब कमलादिक वर्षाकालिकमेघाम्बु के निवारणार्थ निर्मित हुए विशाल छत्र के जैसे कहे गये हैं ( से एएणं अट्ठणे गोयमा ! पउमवरवेइया पउमवरवेइया) इस कारण हे गौतम ! पद्मवरवेदिका पद्मवरवेदिका इस शब्द के द्वारा वाच्य कही गई है। (पउमवरवेइया णं भंते ! किं सासया असासया) हे भदन्त ! यह पद्मवरवेदिका शाश्वत है या अशाश्वत है ? (गोयमा! सिय सासया सिय असासया) हे गौतम ! पद्मवरवेदिका किसी अपेक्षा से -द्रव्यास्तिकनय के मत से-नित्य-शाश्वात है और किसी अपेक्षा से-पर्यापण्णत्ताई समणाउसो ) हे मायुध्मन् ! श्रम ! घgi sual-2-5विशी मी, ઘણાં પડ્યો-સૂર્યવિકાશી કમળ, ઘણું નલિને સાધારણ માત્રામાં લાલ એવાં લાલ કમળે, ઘણે -કમળ વિશેષ, ઘણા સૌગંધિ–કહાર કમળો, ઘણું પુંડરીકે સફેદ કમળ, ઘણાં મહાપુંડરીકે–મહાશ્વેત કમળો. ઘણું શતપત્રોશતપત્ર (સોપાંખડીઓ) યુક્ત કમળ અને ઘણાં સહસ્ત્રપત્ર-સહસ્ર ( હજાર) પત્રવાળા કમળે ત્યાં છે. એ સર્વે સંપૂર્ણતઃ રત્નમય છે. અ૭ છે. યાવત્ પ્રતિરૂપ છે એ બધાં કમળ વગેરે વર્ષાકાળની જળ વર્ષોથી રક્ષણ મેળવવા માટે मनावामां माता विश छत्र 24 वाय छे. ( से एएणं अट्टेणं गोयमा पउमवरवेइया पउमवरवेइया ) मेथी ४ गोमत ! ५६भष२व४ि-५६१२वला मा २७६ १७ पाच्य थाय छे. (पउमवरवेइया णं भंते! किं सासया असा. सया) हे महत! मा ५१२वहिाशाश्वत छ मशाश्वत छ ? (गोयमा सिय सासया सिय असासया) हे गौतम ! ५२ मे शत-द्रव्याસ્તિકનયનામત મુજબ-નિત્ય શાશ્વત છે અને બીજી રીતે–પર્યાયસ્તિકનયના મતથી
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ७० पद्मवरवेदिकावनषण्डवर्णनंच
४६७ स्यात् अशाश्वती ? गौतम ! द्रव्यार्थतया शाश्वती, वर्णपर्यवैः गन्धपर्यवैः रसपर्यवैः स्पर्शपर्यवे, अशाश्वती, तत् एतेनार्थेन गौतम ! एवमुच्यते-स्यात् शाश्वती स्यात् अशाश्वती । पद्मवरवेदिका खलु भदन्त ! कालतःकियच्चिरं भवति ? गौतम ! न कदापि नासीत् , न कदापि नास्ति,न कदापि न भविष्यति, अभवञ्च भवति च भविप्यति च, ध्रवा नित्या शाश्वती अक्षता अव्यया अवस्थिता नित्या पद्मवरवेदिका । यास्तिकनय के मत से अनित्य-अशाश्वत हैं। (से केणगुण भंते एवं बुच्चइ सिय सासया सिय असासया) हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारण से कहते हैं कि पद्मवरवेदिका कथंचित् शाश्वत है. और कथंचित अशाश्वत है ? (गोयमा ! दव्वट्टयाए सासया, वन्नपज्जवेर्हि, गंधपजवेहिं. रसपज्जवेहिं, फासपञ्जवेहिं असासया) हे गौतम ! द्रव्यार्थिकनय की अपेक्षा से वह शाश्वत है अवं वर्णपर्यायों की अपेक्षा से, गंधपर्यायों की अपेक्षा से, स्पर्शपर्यायों की अपेक्षा से. वह अशाश्वत है। (से एएठेणं गोयमा ! एवं बुच्चइ सिय सासया सिय असासया) इस कारण हे गौतम ! मैंने ऐसा कहा है कि वह कथंचित् शाश्वत है और कथंचित् अशाश्वत है। (पउमवरवेइया णं भंते ! कालओ केवञ्चिर होइ) हे भदन्त ! काल की अपेक्षा से वह पद्मवरवेदिका कव तव रहेगी? (गोयमा ! ण कयावि णाचि णकयाविणस्थि, ण कयाविण भविस्सइ. भुवि च भवइ य भविस्सइ धुवा णियया सासया अक्खया अव्वया अवट्टिया णिचा पउमवर वेइया) हे गौतम ! वह पद्मवर वेदिका पहिले कभी नहीं थी ऐसा भी नहीं है, वर्तमान में भी वह नहीं है ऐसा भी नहीं है और भविष्यकाल में वह नहीं होगी ऐसा भी नहीं है अनित्य मशाश्वत- छ. (गोयमा ! दवट्टयाए सासया, वन्नपज्ज वेहिं, गंधपज्जवेहिं, रसपज्जवेहि, फासपज्जवेहिं असासया) हे गौतम! द्रव्याथिनयनी अपेक्षा से શાશ્વત છે અને પર્યા-વર્ણપની અપેક્ષાએ ગંધપર્યાયોની અપેક્ષાએ રસપર્યાयोनी अपेक्षाये, स्पर्श पर्यायानी अपेक्षा माश्वत छ. ( से एएणद्वेण गोयमा ! एवं वुच्चइ सिय सासया सिय असासया) मा ४।२४ थी ले गौतम ! में 41 प्रमाणे ४थु छे.
ते ४थं यित ॥श्वत छ भने ४५ स्थित मशाश्वत छ. (पउमवरवेइया ण भंते ! कालओ केवच्चिरहोई) महन्त ! मनी अपेक्षा ते ५६१२३६ या सुधी २२री ? (गोयमा! ण कयावि णासि, ण कयावि गस्थि, ण कयावि ण भवित्सइ, भुवि च भवइ य भविस्सइ य धुवा णियया सासया अक्खया अव्वया अवद्विया णिचा पउमवर. वेइया) गौतम! ते पदभवरहिस पडेल ही ती नहीं, सेम ५नथी, વર્તમાનમાં પણ તે નથી, આ વાત પણ યોગ્ય કહેવાય નહીં. અને ભવિષ્યકાળમાં તે રહેશે નહી આ પણ યોગ્ય નહી કહેવાય. પરંતુ તે પહેલાં હતી
श्रीशन प्रश्नीय सूत्र:०१
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६८
राजप्रश्नीयसूत्रे सा खलु पद्मवरवेदिका एकेन वनषण्डेन सर्वतः समन्तात् संपरिक्षिप्ता ! तत्खलु वनपण्डं देशोने द्वे योजने चक्रवालविष्कम्भेण, उपचारिकालयनसमं परिक्षेपेण, वनखण्डवर्णको भणितव्यो यावद् विहरन्ति !
तस्य खलु उपकारिकालयनस्य चतुर्दिशि चत्वारित्रिसोपान प्रतिरूपकाणिप्रज्ञाप्तानि वर्णकः, तोरणानि अष्टाष्टमङ्गलकानि ध्वजाः छत्रातिच्छत्राणि
किन्तु वह पहिले थी, अब भी है और आगे भी रहेगी. इस कारण वह ध्रुव है शाश्वत है, अक्षत है, अव्यय है और नित्य है (सा णं पउमवरवेइया एगणं वणसंडेणं सव्वओ समंता संपरिक्खिता ) वह पद्मवरवेदिका एक वनषण्ड से चारों दिशाओं को और से चारों विदिशाओं की और से परिक्षिप्त है। ( से णं वणसंडे देसूणाई दो जोयणाई च चकवाल विखमेणं उवयारियालेणसमे परिक्खेवेणं वणसंड वण्णओ भाणियव्वो) यह वनपंड चक्रवाल विष्कंभ की अपेक्षा से कुछ कम दो योजन का है तथा-उपकारिकालयन के समान इसका परिक्षेप है. यहां वनषण्ड का वर्णन करना चाहिये. और वह वर्णन (जाव विहरंति ) इस पाठ तक ग्रहण करना चाहिये. (तस्सणं उवयारियालेणस्स चउदिसिं चत्तारि तिसोवाणपडिरूवगा पण्णत्ता-वण्णओ तोरणा अमंगलगा, झया छत्ता इच्छत्ता) उस उपकारिकालयन की चारों दिशाओं में चार श्रेष्ठ सोपान पंक्तित्रय है. वर्णन इनके आगे तोरण हैं वर्णन. अष्ट अष्ट मंगलक हैं, ध्वजाएं हैं. छत्रातिछत्र हैं। (तस्स णं उवयारियालयणस्स उवरि बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे पण्णत्ते जाव मणीणं फासो) उस उपकारिकालयन के
હમણાં પણ છે અને ભવિષ્યમાં પણ રહેશે. એથી તે ધ્રુવ છે, શાશ્વત છે, અક્ષય छ, अव्यय छ, अवस्थित छ, भने नित्य छे. (सा णं पउमवरवेइया एगेणं वणसडेणं सव्वओ समंता संपरिक्खित्ता) ते पदभरी ४ नम थी यारे
शासी त२३थी तभट यारे विशा। त२३थी परिक्षित छ (से णं वणसंडे देसूणाई दो जोयणाई चकवालविक्खंभेणं उवयारिलेणसमे परिक्खेवेणं वणसंडवण्णओ भाणियब्वो) ते वन' यात विलनी अपेक्षाथी सहे४ भ मे येानने छ તેમજ ઉપકારિકાલયનની જેમ આને પરિક્ષેપ છે. અહીં વનખંડનું વર્ણન કરવું भने ते वर्णन (जाव विहरंति ) मा ५४ सुधी अहए। ४२ नये. ( तस्स ण उवयारिया लेणस्स चउदिसिं चत्तारि तिसोवाणपडिरूवगा पण्णत्ता वण्णओ तोरणा अट्ठमंगलगा झया छत्ताइच्छता) ते विलयननी या हिशायामा यार ४ सोपान
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ७० पद्मवरवेदिकावनषण्डवर्णनंच तस्य खलु उपकारिकालयनस्य उपरि बहुसमरमणीयो भूमिभागः प्रज्ञप्तः, यावन्मणीनां स्पर्शः ॥ सू० ७० ।।
'से णं एगाए' इत्यादि ।
टीका-तत् खलु उपकारिकालयनं खलु एकया पद्मवरवेदिकया पद्माकारया वरवेदिकया एकेन वनषण्डेन च सर्वतः सर्वदिक्षु समन्तात् सर्वविदिक्षु सम्परिक्षिप्तम् सम्यकपरिवेष्टितम् । सा खलु पद्मवस्वेदिका अर्द्धयोजनम् अर्द्धयोजनप्रमाणा उर्ध्वमुच्चत्वेन प्रज्ञप्ता, तथा पद्मावरधनुश्शतानि-पञ्चशतधषि विष्कम्भेण प्रज्ञप्ता परिक्षेपेण परिधिना च उपकारिकालयनसमा उपकारिकालयनतुल्या, अर्थात् सप्तविंशत्यधिक-द्विशताधिक-षोडशसहस्रोत्तराणि त्रीणिलक्षाणि योजनानि त्रीन क्रोशान , अष्टाविंशत्यधिकशतसंख्यकानि धनषि, त्रयोदश च अङ्गुलानि, अर्धाङ्गलं च किंचिद्विशेषाधिकं परिक्षेपेण प्रज्ञप्तेति । तस्याः खलु पद्मवरवेदिकायाः अयमेतद्रूपा वक्ष्यमाणप्रकारो वर्णावास:-वर्णनवर्णः-वास्तविकस्वरूपकीर्तनं तस्यावास इव-निवास इव-वर्णावास ऊपर-ऊर्श्वभाग में बहुसमरमणीय भूमिभाग कहा गया है. इसका वर्णन 'जाव मणीणं फासो' इस पाठ तक ग्रहण यहां करना चाहिये ।
___टीकार्थ-उपकारिकालयन एक पद्मवरवेदिका से पद्माकार सुन्दर वेदिका से और एकवनपंड से सब दिशाओं की ओर एवं विदिशाओं की ओर अच्छी तरह से परिवेष्टित है । यह पद्मवरवेदिका ऊंचाई में आधे योजन की है और विष्कम में ५०० धनुष की है परिक्षेप इसका उपकारिकालयन के बराबर है. अर्थात् ३१६२२७ योजन का तथा ३ कोश का एवं १२५ घनुष का तथा कुछ अधिक १३॥ अंगुल का है. પંક્તિઓ છે. વર્ણન એમની સામે રણે છે. વર્ણન આઠ આઠ મંગલકે છે. 4 . छ. छत्रातिछत्री छे. ( तस्स णं उपयारियालयणस्स उरि बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे पण्णत्ते जावमणीणं फासो) ते ९५४५२४८यननी ३५२-Sita HIL समरभणीय भूमिमा वाय छे. मानु पनि 'जाव मणींणं फासो' 240 416 સુધી ગ્રહણકરવું જોઈએ.
ટીકાર્થ–ઉપકારિકાલયન એક પદ્મવદિકાથી–પદ્માકાર સુંદર વેદિકાથી અને એક વનખંડથી સર્વ દિશા તરફ અને વિદિશાઓની તરફ ચોમેર સારી રીતે પરિવેષ્ટિત છે. તે પદમવરવેદિકા ઊંચાઈમાં અર્ધા યોજન જેટલી છે અને વિષ્કમાં ૫૦૦ પાંચસે ધનુષ જેટલી છે. આને પરિક્ષેપ ઉંધકારિકાલયન જેટલો છે એટલે કે ૩૧૬૨૨૭ જનને તથા ત્રણ કેસને અને ૧૨૮ ધનુષનો તથા સહેજ વધારે ૧૩ આંગળને છે. આ પદ્મવરવેદિકાનો વર્ણવાસ-વાસ્તવિક સ્વરૂપને
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર: ૦૧
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७०
राजप्रश्नीयसूत्रे -वास्तविकस्वरूपवर्णनपरः पदसमूहः प्रज्ञप्तः तद्यथा-वज्रमयाः-वजरत्नमयाः नेमाः भूमिभागादुपरि निष्क्रामन्तः प्रदेशाः रिष्टमयानि-रिष्टनामकरत्नमयानि प्रतिष्ठानानि-मूलपादाः, वैडूर्यमया: वैडूर्यरत्नमयाः स्तम्भाः, सुवर्णरूप्यमयाः स्वर्णरजतमयाः, फलकाः, लोहिताक्षमय्य: लोहिताक्षरत्नमय्यः, सूच्या फलकद्वयसन्धानोपकरणभूतानि कीलकानि, नानामणिमयानि-विविधरत्नमयानि, कलेवराणि मनुष्यशरीराणि, नानामणिमयाः, कलेवरसंघाटा: मनुष्यशरीरयुग्मानि, नानामणिमयानि, रूपाणि-रूपकाणि, नानामणिमया रूपसंघाटका: रूपकयुग्मानि अङ्कयाः अङ्करत्नमया पक्षाः वेदिकारूपाः पक्षबावश्च-वेदिकेकदेशभूताः, ज्योतीरसमया: ज्योतीरसरत्नमयाः वंशाः वंशकवेल्लुकानि, तत्र-वंशाः-महान्तः, पृष्ठवंशाः, वंशकवेल्लुकानि च तेषां महतां पृष्ठवंशानामुभयतस्तियकू स्थाप्यमाना वंशाः। तथा-रजतमय्य पट्टिका: वंशा इस पद्मवरवेदिका का वर्णावास-वास्तविक स्वरूप को वर्णन करने वाला पदसमूह इस प्रकार से हैं-इस पद्मवरवेदिका के नेम-भूमिभाग से ऊपर की ओर निकले हुए प्रदेश-वज्ररत्न के हैं, मूलपाद रिष्टनामक रत्नके बने हुए हैं, स्तंभ वैडूर्यरत्न के बने हुए हैं । सुवर्ण एवं रुप्य के बने हुए फलक हैं लोहिताक्ष मणि की बनी हुई दो फलकोंको आपस में मिलानेवाली किलें रूप संधियां है । विविध प्रकार के रत्नों के बने हुए मनुष्य के शरीर रूप कलेवर हैं । ( नानामणियों के बने हुए कलेवर संघाट मनुष्य शरीरयुग्म हैं। नानामणियों के बने हुए रूपक हैं । नानामणियों के बने हुए रूपसंघाटक-रूपक युग्म भी हैं। अंकरत्नो के बने हुए पक्ष --वेदिकारूप पक्ष एवं पक्षबाह हैं। ज्योती रस रत्न के बने हुए वंश-बडे २ पृष्ठवंश. वंश कवेल्लुक उन बडे २ वंशो की दोनों ओर तिरछे रखे गये वंश है બતાવનાર પદ સમૂહ–આ પ્રમાણે છે. આ પદ્દમવરદિકાના નેમ ભૂમિભાગથી બહાર નીકળેલા પ્રદેશો વજીરત્નના છે. મૂલપાદ રિષ્ટ નામક રત્નના બનેલા છે. સ્તંભ વૈડૂર્ય રત્નના બનેલા છે. સુવર્ણ તેમજ ચાંદીના બનેલાં ફલક છે. બે ફલકોને જોડનારી બીલા જેવી સંધિઓ લોહિતાક્ષ મણિની બનેલી છે. વિવિધ પ્રકારના રનોના બનેલા માણસના શરીરરૂપ કલેવરે છે. અનેક મણિઓના બનેલા કલેવર સંઘાટ મનુષ્ય શરીર યુગ્મ છે. અનેક મણિઓના બનેલા રૂપકે છે. અનેક મણિઓના બનેલા રૂપ સંઘાટક-રૂપક યુગ્મ પણ છે. એકરત્નના પક્ષવેદિકા રૂપ પક્ષ અને પક્ષવા છે. જોતીરસ રત્નના બનેલા વંશ મોટા મેટા પૃષ્ઠવંશ, અને વંશવેલુક મોટા મોટા વંશની બંને તરફ ત્રાસા મૂકેલા વંશ—છે. રત્નની પટ્ટિકાઓ છે. એ
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ७० पद्मवरवेदिकावनषण्डवर्णनंच
४७१ नामुपरिकम्बस्थानीयाः, : जातरूपमयी-जातरूपं-सुवर्णविशेषस्तन्मयी अवघाटिनी=आच्छादनहेतुकम्बोपरिम्थाप्यमानमहाप्रमाणि कलिञ्चस्थानीया, वज्रमयी-वज्ररत्नमयी उपरि अवघाटिन्या उपरिप्रोञ्छनो-निबिडतराच्छादनहेतुश्लणतरतणविशेषस्थानीया। तथा सर्वरत्नमयम् सर्वरत्नात्मकम् आच्छादनम्-प्रोञ्छनीनामुपरि कवेल्लुकानामध आच्छादनमिति । सा खलु पद्मवरवेदिका तत्र तत्र प्रदेशे एकैकेन-एकेनैकेन, अस्य हेमजालेनेत्यादौ सर्वत्र संवन्धो बोध्यः, ततश्च-एकैकेन हेमजालेन-स्वर्णमयेन लम्बमानेन दामसमूहेन, एकैकेन गवाक्षजालेन-लम्बमानेन गवाक्षाकृतिकरत्नविशेषदामसमूहेन-एकैकेन लम्बमानेन-किङ्किणीजालेन-किङ्किण्य:-क्षुद्रघष्टिकाः तासां जालेन-दामसमूहेन, एकैकेन लम्बमानेन घष्टाजालेन-घण्टामयदामसमूहेन, एकैकेन लम्बमानेन मुक्ताजालेन मुक्ताफलमयदामसमूहेन, एकैकेन लम्बमामानेन मणिजालेन-मणिमयेन- दामसमूहेन, एकैकेन लम्बमानेन रत्नमय पट्टिकाए हैं ये वशों को आपस में सघनरूप से जोडने वाली-कसकर रखनेवाली कम्बस्थानीय होती है। जातरूप सुवर्ण की बनी हुई अवघाटनी है. यह अवघाटनी वस्त्रों के ऊपर वंशो जैसी छाई जाती है. उपरिप्रोञ्छनी वज्ररत्न की बनी हुई है. इन पंचो के ऊपर घास के समान जो छाई जाती है वह उपरिप्रोञ्छनी है. आच्छादन प्रोञ्छनी के ऊपर एक कवेल्लुकों के नीचे होता है। यह पद्मवरवेदिका उन २ प्रदेशों में एक एक हेमजाल से स्वर्णमय लम्बे दाम (माला) समूह से, एक एक गवाक्षजाल से, लम्बे गवाक्षाकृतिक विशेषदामसमूह से, किंकिणीजाल से-क्षुद्रघंटि काओं के दामसमूह से, एक २ लम्बे घण्टामयदामसमूह से एक एक लम्बे मुक्ताफलमयदामसमूह से, एक एक लम्बे मणिमय दामसमूह से, एक વંશને પરસ્પર સઘન રૂપથી સાંધનારી-કસીને રાખનારી-કંબસ્થાનીય હોય છે જાતરૂપનામના સોનાની બનેલી અવઘાટની વંશેની ઉપર પંચોની જેમ આછાદિત કરવામાં આવે છે. ઉપરિ છની વજા રનની બનેલી છે. આ પંચની ઉપર તૃણ જેવી જે આચ્છાદન માટે વપરાય છે તે ઉપરિ છની છે. આછાદન પ્રેઝનીની ઉપર અને કલુકાની નીચે હોય છે. આ પદ્મવર વેદિક તે તે પ્રદેશમાં એક એક હેમાલથી સુવર્ણમય લાંબા દામ (માળા) સમૂહથી, એક એક ગવાક્ષ જાલથી લાંબા ગવાક્ષ જેવી આકૃતિવાળા દામ સમૂહથી, એક એક કિંકિણુ જાલથી નાની ઘંટડિઓના દામ સમૂહથી, એક એક લાંબા મુક્તા કલમય દામ સમૂહથી એક
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयसूत्रे
मणिजालेन - मणिमयेन दामसमूहेन, एकैकेन लम्बमानेन कनकजालेन सुवर्णमन, दामसमूहेन एकैकेन लम्बमानेन रत्नजालेन - रत्नमयेन दामसमूहेन, एकैकेन लम्बमानेन पद्मजालेन - सर्वरत्नमयेन पदमाकारेण दामसमूहेन च सर्वतः ः समन्तात् - चतुर्दिशि सम्परिक्षिप्ता - सम्परिवेष्टिता । तानि हेमजालादीनि कीदृशानि ? इति प्रदर्शयितुमाह - ' ते णं जाला इत्यादि । तानि पूर्वोक्तानि खलु मममयादीनि जालानि तपनीयलम्बूपकाणि - तपनीया:- स्वर्णमयाः लम्बूषकाः- आभरणविशेषा येषु तानि - स्वर्णमय लम्बूषकयुक्तानि, 'जाव' यावत्पदेनसुवर्णप्रतर कमण्डिताग्राणि नानामणिरत्ना विविधहारार्द्ध हारोपशोभितसमुदायानि पदन्योन्यासम्प्राप्तानि वातैः पूर्वापरदक्षिणोत्तरागतैः मन्दं मन्दम् एजमानानि एजमानानि प्रलम्बनानि प्रलम्वमानानि शब्दायमानानि शब्दायमानानि उदा रेण मनोज्ञेन मनोहरेण कर्णमनो निर्वृतिकरेण शब्देन तान् प्रदेशान् सर्वतः समन्तात् आपूरयमाणानि आपूरयमाणाणि श्रिया अतीव उपशोभमानानि इति संगृह्यते । अर्थस्त्येषां पूर्वमुक्तः । सुवर्णप्रतरकमण्डिताग्रादिविशेषण विशि ष्टानि तिष्ठन्ति तस्याः खलु पद्मवरवेदिकायाः तत्र तत्र स्थले तस्मिन् एक लम्बे रत्नमय दामसमूह से एक २ लम्बे सर्वरत्नमय पद्माकार दामसमूह से, चारों दिशाओं की ओर और विदिशाओं की ओर अच्छी तरह से परिवेष्टित है ये सब हेमजालादिक स्वर्णमय आभरण विशेष हैं यहां यावत् पद से 'सुवर्णप्रतर कमण्डिताग्राणि, नानामणिरत्नविविधहारा हारोपशोभितसमुदायानि, ईषदन्योन्यासमप्राप्तानि इत्यादि पाठ से लेकर • श्रिया अतीव २ उपशोभमानानि ' यहां तक के पाठ का संग्रह हुआ है । इस पाठका अर्थ पहिले लिख दिया गया है । इस पद्मवर
४७२
એક લાંબામાિમય દામ સમૂહથી એકએક લાંબા રત્નમય દામસમૂહથી, એક એક લાંબા સČરત્નમય પદ્માકારદામ સમૂહથી, ચારે દિશાઓની ત૨ફ અને વિદિશાએની તરફ સારી રીતે પરિવતિ છે. એ સર્વે હેમ જાલ વગેરે સ્વણ મય 'सुवर्णप्रतरकमण्डिताप्राणि, नानामणिरत्नविविधहारार्द्धहारोपशोभितमुदायानि, ईषदन्यो न्यासम्प्राप्तानि ' वगेरे पाठथी भांडीने ' श्रिया अतीव २ उपशोभमानानि ' सहीं સુધીના પાઠના સંગ્રહ થયા છે. આ પાઠના અથ પહેલાં સ્પષ્ટ કરવામાં આવ્યે છે. આ પËકરવૈકિાના તે તે સ્થળના એક એક દેશમાં ઘણા હયસ ઘાટ, –સમાન આકારવાળા તુરંગ ( ધેાડા) યુગ્મ છે. અહીં યાવત પદથી 'गयसंघाडा, नरसंघाडा, किंनरसंघाडा, किंपुरिससंघाडा महोरगसंघाडा गंधव्व संघाडा' आ पाना सग्रह थये। छे. या पाहनो अर्थ पहेला स्पष्ट अरवामां भाव्ये।
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७३
सुबोधिनी टीका. सू. ७० पद्मवरवेदिकावनषण्डवर्णनंच तस्मिन् देशे भागे तत्स्थलैकदेशे बहवः अनेके हयसंघाटा:समानलिङ्गतुरंगयुग्मानि सन्ति । यावत्पदेन- गयसंघाटा नरसंघाटा किन्नरसंघाटा किंपुरिससंघाटा महोरगसंघाटा गंधव्यसंघाडा'
___ छाया—गजसंघाटाः नरसंघाटाः किन्नरसंघाटाः किम्पुरुषसंघाटाः महोरंगसंघाटाः गन्धर्वसंघाटाः' इति संग्राह्यम् । ततश्च तत्र-बहवो गजसंघाटा:= समानलिङ्ग गजयुग्मानि सन्ति । एवं हयसंघाटादिगन्धर्वसंघाटान्ताश्च सन्ति, तथा वृषभसंघाटाश्च सन्ति । त एते हयसंघाटादिवृषभसंघाटान्ताः सर्वरत्नमयाः अच्छा यावत् प्रतिरूपाः । यावत्पदेन-श्लक्ष्णाः पृष्टाः मृष्टाः नीरजस्काः निर्मलाः निष्पङ्काः निष्कङ्कटच्छायाः सप्रभाः सश्रीकाः सोद्योताः प्रासादीयाः दर्शनीया अभिरूपाः' इति संग्राह्यम् । अर्थस्त्वेषां चतुर्दशसूत्रटीकायां विलोवेदिका के उस २ स्थल के एक एक देश में अनेक हयसंघाट-समान आकार वाले तुरग (घोडा) युग्म है. यहां यावत्पद से 'गयसंघाडा, नरसंघाडा, कीन्नरसंघाडा, किंपुरिससघाडा, महोरगसंघाडा, गंधव्वसंघाडा' इस पाठ का संग्रह हुआ है. इसका अर्थ इस प्रकार से है-गजसंघाटआकार वाले गजयुग्म हैं, समान आकार वाले नरयुग्म हैं, समान आकारवाले किन्नरयुग्म हैं, समान आकारवाले किंपुरुषयुग्म हैं समान आकार वाले महोरगयुग्म हैं, और समानलिङ्गवाले गंधर्वयुग्म हैं । तथा वृषभ संघाट हैं । ये हयसंघाट से लेकर वृषभसंघाट तक के सब सङ्घाट सर्व रत्नमय हैं, अच्छ हैं यावत् प्रतिरूप हैं। यहां यावत् पद से श्लक्ष्णाः , घृष्टाः, मृष्टाः, नीरजस्काः, निर्मलाः, निष्पंङ्काः, निष्कंकटच्छाया, सप्रमाः, सश्रीकाः, सोद्योताः, प्रासादीयाः दर्शनीयाः अभिरूपाः, इव पाठ का છે. આ પવરવેદિકાના તે તે સ્થળના એક એક દેશમાં ઘણા હયસંઘાટ-સમાન मा॥२१॥ तु२॥ (घोडा) युम छे. मी यावत् ५४थी (गयसंघाडा, नरसंघाडा, किन्नरसंघाडा किंपुरिससंघाडा, महोरगसंघाडा. गंधव्वसंघाडा' 241 पाइने। સંગ્રહ થયે છે. આનો અર્થ આ પ્રમાણે છે. ગજસંઘાટ-સમાન આકારવાળાગજ યુમે છે. સમાન આકાર વાળા નયુમે છે, સમાન આકારવાળા કિનર યુ છે. સમાન આકારવાળા કિંગુરુષ યુગ્મ છે, સમાન આકારવાળા મહારગ યુ છે અને સમાન લિંગવાળા ગંધર્વ ગુમે છે. તેમજ વૃષભ સંઘાટ છે. આ હયસંઘાટથી માંડીને વૃષભસંઘાટ સુધીના સર્વ સંઘાટે સર્વથા રત્નમય અરજી छ, यावत् प्रति३५ छे. मी यापत् ५४थी · लक्ष्णाः, घृष्टाः, मष्टाः, नीरजस्काः निर्मलाः निष्पकाः निष्ककटच्छायाः, सप्रमाः, सश्रीकाः सोद्योताः, प्रासादीयाः,
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रनीयसूत्रे
कनीयः । तथा - यावत्पदेनात्र 'एवम्' इति सगृहधते । ततश्च - एवम् - अनेन - प्रकारेण तस्यां पद्मवरवेदिकायां बहव्यः वीथ्यः = हयादि वीथ्यः । द्वयोः पार्श्वयोरेकैकश्रेणिभावेन यत् श्रेणिद्वयं सा वीथिः । तथा चहव्यः पङ्क्क्तयः = हयादिपहूक्तयः । पङ्क्तिश्च एकदिग्व्यवस्थिता बोध्या । तथा-बहूनि मिथुनानि= हयादिमिथुनानि । मिथुनं स्त्रीपुरुषयुग्मं बोध्यम् । एतानि सर्वरत्नमयादिप्रतिरूपान्तविशेषणविशिष्टानि बोध्यानि तथा - बहव्यः लताः = पद्मलतादिश्यामलतान्तालताः नित्यं कुसुमितादि प्रतिरूपान्तविशेषणविशिष्टास्तत्र बोध्या इति । सा कथं पद्मवर वेदिकेत्युच्यत ? इति शिष्यः पृच्छति - ' से hu' इत्यादि । हे भदन्त ! केनार्थेन-केन हेतुना सा वेदिका ' पद्मवरवेदिका पद्मवश्वेदिका' इत्येवमुच्यते १ भगवानाह - गौतम ! पद्मवरवेदिका
4
४७४
संग्रह हुआ हैं । इस पाठ का अर्थ १४ वे सूत्रकी टीका करते समय लिखा जा चुका हैं । तथा यावत्पद से यहां 'एवम्' इस पद का संग्रह होता है, इस प्रकार से उस पद्मवरवेदिका में अनेकहयादि वीथीं हैं । - दोनों ओर जो एक एक श्रेणि होती है उसका नाम वीथी है. ऐसी उसमें हयादिकों की अनेक वीथियां हैं । अनेक हयादिपंक्तियां हैं-पंक्ति नाम एक दिशा में रही हुई श्रेणि का है । अनेक हयादि मिथुन हैं. स्त्रीपुरुष के जोडे का नाम मिथुन है । ये सब सर्वथा रत्नमय हैं । यहां सर्वथा रत्नमय पद से लेकर प्रतिरूप पद तक के सब विशेषण लगाना चाहिये । तथा अनेक लताएँ - पद्मलता से लेकर श्यामलता तक की सब लताएं हैं । ये नित्य कुसुमित आदि प्रतिरूपान्त विशेषणों वाली हैं । अब गौतम स्वामी प्रभु से ऐसा पूछता है - हे भदन्त ! यह - पद्मवर - वेदिका 'पद्मवरवेदिका' इस नाम से क्यों कही गई है ? इसके उत्तर में दर्शनीयाः, अभिरूपाः, या पाहनो संग्रह थयो छे. या पाहनो अर्थ १४ भा सूत्रनी टीडा उरतां वामा आयो छे. तेमन यावत्पथी सहीं ' एवम् ' मा પદના સંગ્રહ થયા છે. આ પ્રમાણે તે પદ્મવરવૈશ્વિકામાં ઘણી હય વગેરેની વીથિએ છે, બંને તરફ જે એક એક શ્રેણિ હેાય છે તે વીથી કહેવાય છે. તેમાં હયાદિકાની અનેક વીથીએ છે. હયાદિકાની ( હાદિકાની ) ઘણી પ ક્તિએ છે. એકિદશામાં આવેલી શ્રેણિને પ ંક્તિ કહે છે ઘણા હયાદિ મિથુન છે. સ્ત્રીપુરુષના જોડાને મિથુન કહે છે. આ બધાં સંથા રત્નમય છે. અહીં સ રત્નમય પદ્મથી માડીને પ્રતિરૂપ પદ સુધીના બધા વિશેષણેા લગાડવાં જોઈએ. તેમજ ઘણી લતાઓ-પદ્મલતાથી માંડીને શ્યામલતા સુધીની બધી લતાએ છે. એ નિત્યકુસુમિત વગેરે પ્રતિરૂપાંત વિશેષણા વળી છે.
હવે ગૌમતસ્વામી પ્રભુને આ જાતના પ્રશ્ન કરે છે કે હે ભદંત ! આ પદ્મવરવેદિકા પદ્મવરવેદિકા ' આ નામથી કેમ અભિહિત થઈ છે. ? એના જવાબમાં પ્રભુ કહે કે હૈ
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७५
सुबोधिनी टीका. सू. ७० पद्मवर वेदिकावनषण्डवर्णनंच
याः खलु तत्र तत्र तस्मिन् तस्मिन् भागे वेदिकासु = उपवेशनस्थानरूपासु वेदिकाबाहुषु = वेदिकापार्श्वषु च वेदिकाफलकेषु = वेदिकापट्टेषु च वेदिकापुटान्तरेषु वेदिकापुटानिवेदिकायुग्मानि - तदन्तरेषु = तदन्तरालभागेषु च तथा-स्तम्भेषु स्तम्भबाहुपु, स्तम्भशिरस्सु = स्तम्भशिरोभागेषु स्तम्भपुटान्तरेषु = स्तम्भयुग्मान्तरालभागेषु, तथा-सूचीषु = फलकद्वय सन्धानोपकरणभूतेषु कीलकेषु सुचीमुखेषु = सूचीभिद्यमानफलक प्रदेशप्रत्यासन्नदेशेषु तथा - सूचीफल केषु - सूचीभिर्भिद्यमाना ये फलक प्रदेशास्तेऽप्युपचारात् सूची फलकास्तेषु - सूचीनामुपर्यधोवर्त्तमानेषु फलक प्रदेशेषु सूचीपुटान्तरेषु सूचीयुग्मान्तरालभागेषु तथा-पक्षेषु वेदिकैकदेशेषु, पक्षबाहुपु= बेदिकै क देश विशेषेषु, पक्षपर्यन्तेषु पक्षप्रान्तभागेषु पक्षपुटान्तरेषु = पक्षयुग्मान्तरालभागेषु च बहुकानि = प्रचुराणि उत्पलानि = कुवलयानिचन्द्रविकासिकमलानि, पद्मानि = सूर्यविकासिकमलानि, कुमुदानि = चन्द्रविकासिकमलानि, नलिनानि= ईषद्रक्तानि कमलानि, सुभगानि = कमल विशेषाः, सौगन्धिप्रभु कहते हैं - हे गौतम! यह पद्मवरवेदिका उस उस भाग में, उन २ उपवेशन स्थानों में, अपने आसपास में अनेक फलकों में- पट्टों में, अपने युग्मों के अन्तराल भागों में, तथा स्तम्भों में, स्तंम्भों के शिरोभागों में, स्तम्भयुग्म के अन्तरालभागों में, तथा फलकद्वय को आपस में जोडने बाली कीलिकाओं में, सूचीमुखों में- सूचीयों से भिद्यमान फलकप्रदेशो में सुचियों के ऊपर नीचे वर्तमान फलकप्रदेशों में सूचीपुटान्तरों में सूची युग्म के अन्तराल भागो में, तथा पक्षों में वेदिका के एक एक देशमें, पक्षबाहुओं में वेदिका के एक एक देश विशेषमें पक्ष के प्रान्तभागों में पक्षपुटान्तरों में- पक्षयुग्म के अन्तराल भागों में अनेक उत्पल हैं चन्द्र विकाशीकमल हैं, पद्म हैं- सूर्यविकाशी कमल है, कुमुद हैं- चन्द्रविकाशी कमल हैं नलिन हैं - कुछ २ लालरंगवाले कमल हैं, सुभग हैंकमल विशेष हैं, सौगन्धिक है - कल्हार नामक कमल हैं, पुण्डरीक हैं ગૌતમ ! આ પમવરવેદિકા તે તે ભાગમાં, તે તે ઉપવેશન સ્થાનામાં, પેાતાના સમીપના પ્રદેશામાં, પાતાના ફલકામાં-પટ્ટોમાં પેાતાના યુગ્માના અંતરાલ ભાગામાં સ્ત‘ભેાના શિરાભાગમાં, સ્ત‘ભયુગ્મના અંતરાલ ભાગેામાં તથા લકયને પરસ્પર જોડનારી ખીલિયા, સૂચીમુખામાં—સૂચીમાંથી ભિદ્યમાન ફલકપ્રદેશામાં, સૂચીએની ઉપર નીચે વર્તમાન ફૂલકપ્રદેશેામાં, સૂચી પુટાન્તરામાં; સૂચી યુગ્મના અંતરાલ ભાગામાં, તથા પક્ષેામાં વેદિકાના એક એક દેશમાં પક્ષબાહુએ માં—વેદિ કાના એક દેશવશેષમાં, પક્ષના પ્રાંત ભાગામાં, પક્ષ પુટાન્તરામાં-પક્ષયુગ્મના અ'તરાલ ભાગામાં-ઘણાં ઉપલા છે—ચન્દ્રવિકાશીકમળા છે. પદ્મો છે—સૂર્ય વિકાશી કમળા છે. કુમુદો છે—ચન્દ્રવિકાશીકમળા છે, નલિના છે—સહેજ લાલ ર'ગવાળા
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७६
___ राजप्रश्नीयसूत्रे कानि-कहारनामकानि कमलानि, पुण्डरीकाणि श्वेतकमलानि, महापुण्डरीकाणि =महाश्वेतकमलानि, शतपत्राणि शतपत्रयुक्तानि कमलानि, सहस्रपत्राणि-सहस्रपत्रयुक्तानि कमलानि च सन्ति । हे श्रमणायुष्मन् ! एतान्युत्पलादीनि सर्वरत्नमयानि अच्छानि यावत् प्रतिरूपाणि, तथा-महावार्षिकच्छत्रसमानानि महन्ति= विशालानि यानि वार्षिकाणि-वर्षाकालिकमेघाम्बु निवारणार्थ निर्मितानि छत्राणि तेषां समानानि-तुल्यानि प्रज्ञप्तानि । हे गौतम ! सा-वेदिका एतेन-अर्थेन-कारणेन पद्मवरवेदिका पद्मवरवेदिका' इत्येवमुच्यते इति । पुनर्गौतमस्वामी पृच्छति ‘पउमवरवेइया गं' इत्यादि । पद्मवरवेदिका खलु भदन्त ! किं शाश्वती-नित्या किम् अशाश्वन्ती अनित्या ? भगवानाहगौतम ! स्यात् शाश्वती स्यात् अशाश्वती, कथंचिन्नित्या कथंचिदनित्या इत्यर्थः पुनःपृच्छति-सा पद्मवरवेदिका केनार्थेनश्वेतकमल हैं, महापुण्डरीक-बडे में बडा श्वेतकमल हैं शतपत्र हैं शतपत्रयुक्त कमल हैं, सहस्रपत्रयुक्त कमल हैं, हे श्रमण ! आयुष्मन् ! ये सब उत्पलादिक सर्वरत्नमय हैं अच्छ है. यावत प्रतिरूप है. तथा विशाल, छत्र के समान जो कि वर्षाकालिक मेघ के निवारण करने के लिये बने हुए होते हैं इसी कारण हे गौतम ! इस वेदिका का पद्मवरवेदिका इस नाम से कहा गया हैं। अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-हे भदन्त ! यह पद्मवरवेदिका शाश्वती-नित्य है या अशाश्वती-अनित्य है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- हे गौतम ! यह पद्मवरवेदिका कथंचित् शाश्वती नित्य है
और कथंचित-अशाश्वती-अनित्य है, इस पर पुनः गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं कि हे भदन्त ! आपने जो इसे कथंचित् नित्य और कथंचित् કમળે છે. સુભગ છે-કમળ વિશેષ છે. સૌગંધિકો છે-કહાર નામક કમળો छ, पुरी। छ-श्वेतभणी छे, महापुरी भाटा मोटा वेतभा छ. शत. પત્રો છે પાંખડીઓવાળા કમળે છે. સહસ્ત્રપત્ર યુક્ત કમળે છે–હે આયુષ્યન્ ! શ્રમણ ! આ સવે ઉત્પલાદિક સર્વથા રત્નમય છે. અચ્છ છે યવત્ પ્રતિરૂપ છે તેમજ વિશાળ છત્ર જેવા હોય છે કે જે છત્ર વર્ષાકાલીન વર્ષાના પાણીથી રક્ષણ મેળવવા માટે બનાવવામાં આવે છે. આથી જ હે ગૌતમ ! તે વેદિકાને પદ્મવર વેદિકાના નામથી સંબેધવામાં આવે છે હવે ગૌતમ સ્વામી પ્રભુને આ પ્રમાણે પૂછે છે કે હે ભદંત ! આ પમરવેદિકા–શાશ્વતી-નિત્ય-છે કે અશાશ્વતી અનિત્ય છે? ઉત્તર- હે ગૌતમ ! આ પદ્મવદિકા કથંચિત્ શાશ્વતી છે અને કર્થચિ–અશાશ્વાતી અનિત્ય છે. એના પછી ફરી ગૌતમ પ્રભુને પ્રશ્ન
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७७
सुबोधिनी टीका. सू. ७० पद्मवरवेदिकावनषण्डवर्णनंच केन कारणेन-'स्यात् शाश्वनी स्यात् अशाश्वती' इत्येवमुच्यते ? भगवानाहगौतम ! द्रव्यार्थतया द्रव्यास्तिकनयमतेन शाश्वती ! अयं भावः-द्रव्यास्ति. कनयो हि द्रव्यभावास्तविकत्वेन मन्यते, न तु पर्यायान् द्रव्यं च सकलाका रान्वयिपरिणामि च भवति, सकलाकारान्वयित्वात्. परिणाहित्वाच्च द्रव्यं सकलकालभावि भवतीतिद्रव्यार्थतया शाश्वतीति । तथा-वर्णपर्यवैः वर्णपर्यायः तत्तत्पदार्थसमुत्पद्यमान भिन्नभिन्नवर्णैः तथा-गन्धपयवैः गन्धपर्यायैः, रसपपर्यवैः रसपर्यायैः स्पर्शपर्यवैः स्पर्शपर्यायः उपलक्षणात्-तत्तत्पदार्थगतपु, अनित्य ऐसा कहा है सो इसमें कारण क्या है ? इसके उत्तरमें प्रभु कहते हैं- हे गौतम ! द्रव्यास्तिक नय के मत से वह पद्मवर वेदिका नित्य है ऐसा कहा गया है, तात्पर्य इसका यह है कि द्रव्यास्तिकनय द्रव्य को ही वास्तविक मानता है. पर्यायों को वह वास्तविक नहीं मानता है क्यों कि द्रव्य ही सकल आकारों में-पर्यायों में-अन्वयरूप से वर्तमान रहता है- अतः सकल आकारों में अन्वय रूप से वर्तमान होने के कारण यह परिणामि नित्य माना गया है. सर्वथा कूटस्थ की तरह नित्य नहीं माना गया है. इसलिये सकल आकारों में अन्वयी होने से एवं परिणामी होने से द्रव्य सकलकालभावी हैं-अतः वह इस नय के अनुसार शाश्वत कहा गया है, तथा वर्ण पर्यायों की अपेक्षा से-तत्तत्पदार्थों में समुत्पद्यमानभिन्न २ वर्गों की अपेक्षा से-तथा गंधपर्यारों की अपेक्षा से, रसपर्यारों की अपेक्षा से स्पर्शपर्यायों की अपेक्षा से, કરે છે કે હે ભદત આપે જે એને કથંચિત્ નિત્ય અને કથંચિત્ અનિત્ય આમ કહી છે તો એની પાછળ શું કારણ છે ? એના જવાબમાં પ્રભુ કહે કે હે ગૌતમ! દ્રવ્યાસ્તિક નયના મતથી તે પદ્મવરવેદિકા નિત્ય છે આમ કહેવામાં આવ્યું છે. તાત્પર્ય એ છે કે દ્રવ્યાસ્તિકનય દ્રવ્યને જ વાસ્તવિક માને છે, પર્યાને તે વાસ્તવિક માનવા માટે તૈયાર નથી કેમ કે દ્રવ્ય જ સર્વ આકારે માં-પર્યાયે માં-અન્વયરૂપથી વર્તમાન રહે છે. એથી સર્વ આકારમાં અન્વયરૂપથી વર્તમાન હવા બદલ પરિણામિ નિત્ય માનવામાં આવે છે. કુટસ્થની જેમ સર્વથાનિત્ય તે નહિ જ ગણાય, એથી સકલ આકારોમાં અન્વયી હવા બદલ અને પરિણામી હેવાથી દ્રવ્ય સકલાલભાવી છે. એથી તે આ નય મુજબ શાશ્વત કહેવાય છે. તેમજ વણ. પર્યાની અપેક્ષાએ તાત્પદાર્થોમાં સમુત્પદ્યમાન ભિન્નભિન્ન વર્ષોની અપેક્ષાથી તેમજ ગંધ પર્યાની અપેક્ષાથી, રસપર્યાની અપેક્ષાથી, સ્પર્શ પર્યાયની અપેક્ષાથી
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્ર: ૦૧
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७८
राजप्रश्नीयसूत्रे द्गलविघटनोचटनैश्च अशाश्वती अनित्या। अयं भावः-पर्यायास्तिकनयो हि पर्यायमेव प्रधानतया मनुते न तु द्रव्यम् । पर्यायो हि प्रतिक्षणभावितयाबिनाशीति प्रतिवस्तु अशाश्वतम् । अत एतन्मते पद्मवरवेदिका अशाश्वतीति । हे गौतम ! सा पद्मवरवेदिका एतेन-द्रव्यास्तिक-पर्यायास्तिकनयमताश्रयणरूपेण अर्थेन हेतुना 'स्यात् शाश्वती स्यात् अशाश्वती' इत्येवमुच्यते इति । द्रव्यास्तिकनयमते हि सर्व वस्तु नित्यम् । उत्पादविनाशौ तु सर्पस्योत्फणत्ववदाविर्भावतिरोभावमात्रम् । नास्त्यन्तास, उत्पादो न चापि सतो नाशः नासतो विद्यते भावो नाभावो विद्यने सतः' इति वच एवं उपलक्षण से तत्तत्पदार्थगतपुद्गलपरमाणुओं के विघटन उच्चटन की अपेक्षा से यह पद्मवरवेदिका अशाश्वती अनित्य कही गई है तात्पर्य यह है कि पर्यायास्तिकनय पर्याय को ही प्रधानरूप से मानता है द्रव्य को नहीं, पर्याय प्रतिक्षण भावी होता हैं, अतःविनाशी होता है, इस अपेक्षा प्रत्येक वस्तु अशाश्वत है. इस तरह हे गौतम ! यह पद्मवरवेदिका द्रव्यास्तिक और पर्यायास्तिकनय के मन्तव्यानुसार 'स्यात् शाश्वती. स्यात् अशाश्वती' ऐसा कहा गया है. द्रव्यास्तिकनय के मत में समस्त वस्तुएँ नित्य हैं, उत्पादविनाशरूप जो उनकी अवस्थाएँ हैं वे तो सर्प के उत्फणत्व, विफणत्व की तरह केवल आविर्भाव तिरोभावमात्र हैं, यह नियम है कि जो पदार्थ सर्वथा असत् होता है उसका उत्पाद नहीं होता है और जो इकदम सत् होता है उसका विनाश नहीं होता है-'नासतो विद्यते भावो, नाभावो विद्यते सतः' इस तरह के वचन के अनुसार यह અને ઉપલક્ષણથી તત્તપદાર્થગત પુદ્ગલ પરમાણુઓનાં વિઘટન ઉચટનની અપેક્ષાથી આ પધવરવેદિકા અશાશ્વતી અનિત્ય- કહેવામાં આવી છે. તાત્પર્ય આનું એ છે કે પર્યાયાસ્તિકન, પર્યાયને જ પ્રધાનરૂપથી માને છે દ્રવ્યને નહિ પર્યાય પ્રતિક્ષણ ભાવી હોય છે, એથી તે વિનાશી હોય છે આ અપેક્ષાએ દરેકે દરેક વસ્તુ અશાશ્વત છે આ પ્રમાણે હે ગૌતમ! આ પદ્મવરવેદિક દ્રવ્યાસ્તિક અને पर्यायास्तियनामत भु०४५ स्यात् शाश्वती, स्यात् अशाश्वती 'माम ४वामी આવી છે, દ્રવ્યાસ્તિનયના મત મુજબ બધી વસ્તુઓ નિત્ય છે. ઉત્પાદવિનાશરૂપ જે તેમની અવસ્થા છે તે તે સપના ઉત્કણત્વ, વિફણવની જેમ ફક્ત આવિર્ભાવ તીરભાવ માત્ર છે. નિયમ આ પ્રમાણે છે કે પદાર્થ સર્વથા અસત હોય છે તેનું ઉત્પાદન થતું નથી અને જે એકદમ સત્ હોય છે તેનો વિનાશ थत नथी. 'नासतो विद्यते भावो, नाभावो विद्यते सतः 'न भु५ मा ५२१२
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ७० पद्मवरवेदिकावनषण्डवर्णनंच
४७९ नात् । ततश्चेयं पद्मवरवेदिका किं घटादिवद् द्रव्यार्थता शाश्वती ? उत सर्वकालमेकरूपा १ इति संशयो जायते । तदपनोदनाथ पृच्छति-पउमवरवेइया णं' इत्यादि। उक्तरूपा पद्मवरवेदिका खलु भदन्त ! कालतः कियच्चिरं भवति-कियन्तं कालमवतिष्ठते ? इति । भगवानाह-हे गौतम ! सा पद्मवरवेदिका खलु न कदापि नासीत्-अनादित्वात्सर्वदेवासीदिति भूतकालचिन्तायाप्त. तथा-न कदापि नास्ति-सर्वदेवास्तीति वर्तमानकालचिन्तायाम् तथान कदापि न भविष्यति-सर्वदेव भविष्यतीति भविष्यकालचिन्तायाम् । इत्थं निषेधमुखेन तस्यास्त्रिकालावस्थायित्वं प्रतिपाद्य सम्प्रति विधिमुखेन तदेवाह भुर्वि च' इत्यादि। सा पद्मवरवेदिका अभूच्च-आसीदेव, भवति च-अस्त्येव पद्मवरवेदिका कथा घटादिक की तरह द्रव्याथिकनय की अपेक्षा से शाश्वती है ? या सर्वकाल में अकरूप से शाश्वती है' इस प्रकार के संशय से युक्त गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-हे भदन्त ! उक्त स्वरूपवाली पद्मवरवेदिका काल की अपेक्षा से 'कियच्चिरं भवति' कितने कालतक ठहरती है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- हे गौतम ? वह पद्मवरवेदिका पहिले कभी नहीं थी, ऐसा नहीं है किन्तु अनादि होने से वह सर्वदा ही थी इसी प्रकार वह वर्तमान में नहीं है ऐसाभी नहीं है क्यों कि वह सवदा ही रहती है इसी प्रकार से वह भविष्यत्काल में भी कभी नहीं होगी ऐसा भी नहीं है क्यों कि वह सदा ही रहनेवाली हैं. इस तरह निषेधमुख से उस पद्मवरवेदिका में त्रिकालस्थायिता कहकर अब सूत्रकार विधिमुख से त्रिकालस्थायिता का कथन करते हुए कहते हैं-'भुवि च' इत्यादि-वह पद्मवरवेदिका हे गौतम ! पहिले थी ही, वर्तमानमें हैं ही, और आगे रहेगी ही. इसी कारण वह पद्मवरवेવેદિકા શું ઘટાદિકની જેમ દ્રવ્યાર્થિક નયની અપેક્ષાએ શાશ્વતી છે કે સર્વકાલમાં એક રૂપથી શાશ્વતી છે ? આ જાતની દ્વિધામાં પડેલા ગૌતમ પ્રભુને પ્રશ્ન કરે છે કે है ! 61 V१३५वाजी ५१२ वह नी अपेक्षाये ‘कियच्चिर भवति' કેટલાકાળ સુધી રહે છે? એના જવાબમાં પ્રભુ કહે છે કે હે ગૌતમ ! તે પદ્મવરવેદિકા પહેલાં કોઈ પણ દિવસે નહોતી, આમ નથી પરંતુ અનાદિ દેવા બદલ તે સર્વદા હતી. આ પ્રમાણે જ તે વર્તમાનમ, નથી આમપણ નથી કેમકે સર્વકાળ રહે છે. આ પ્રમાણે જ તે ભવિષ્યકાલમાં પણ કદી નહીં હોય આમ પણ નથી કેમકે તે સદા રહેનારી છે. આ પ્રમાણે નિષેધ મુખથી તે પદમવરદિકામાં ત્રિકાલ સ્થાયિતા हीने वे सूत्रा२ विधिभुपथी जिस स्थायितार्नु ४थन ४२di हे छ. 'भुवि च' ઈત્યાદિ તે પમવરવેદિક હે ગૌતમ પહેલાં હતી જ હમણાં છે જ અને પછી પણ
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮૦
राजप्रश्नीयसूत्रे भविष्यति च-भविष्यत्येवेति । अत एव-सा पद्मवरवेदिका ध्रुव-मन्दरादिवत्. ध्रुवत्वादेव-नियता-स्वस्वरूपे नियतरूपेण स्थिता, नियतत्वादेव-शाश्वतासर्वकालभवनशीला, शाश्वतत्त्वादेव-अक्षया न विद्यते क्षयः-यथास्थितस्वरूपपरिभ्रंशो यस्याः सा, अविनाशिनीत्यर्थः । अयं भावः-यथा सततं गङ्गासिन्धुप्रवाहनिर्गमनेऽपि पौण्डरीकहदः स्वरूपेण सर्वदाऽवतिष्ठते तथैवेयं पद्मवरवेदिकाऽपि पुद्गलानां वित्तटनेऽपि तावन्मात्राऽन्यपुद्गलोचटनसंभवात् सर्वदा स्वरूपेणावतिष्ठते इति । अक्षयत्वादेव-अव्ययाव्ययरहिता-स्वरूपे किंचिदपि परिवर्तनाभावात् । अत एव अवस्थिता मानुषोत्तरपर्वताद् बहिः समुद्र इव सर्वदा स्वप्रमाणे संस्थिता । तत एव-नित्या स्वप्रमाणे सर्वदाऽवस्थायित्वात् धर्मादिका मेरु की तरह ध्रुव है, ध्रुव होने से ही नियत है-अपने स्वरूप में नियतरूप से स्थित है. नियत होने से ही शाश्वती है-सर्वकाल भवन (विद्यमान ) शील है. शाश्वती होने से ही अक्षय है-यथास्थित स्वरूप से वह परिभ्रष्ट नहीं है-अर्थात् वह अविनाशिनी है. तात्पर्य यह है कि जिस प्रकार निरन्तर गंगा एवं सिन्धु नदीका प्रवाह पोण्डरीक हद से निकलता रहता फिर भी वह स्वरूप से सर्वदा अवस्थित रहता है. उसी प्रकार पद्मवरवेदिका भी पुद्गलों के विचटन में भी तावन्मात्र अन्य पुद्गलों के उच्चटन होने से सर्वदा स्वरूप से अवस्थित रहती है. अक्षय होने के कारण वह अव्यय है-व्ययरहित है क्यों कि इसके स्वरूप में थोडासा भी परिवर्तन नहीं होता है अतएव मानुषोत्तरपर्वत से बाहिर के समुद्र की तरह वह सर्वदा स्वप्रमाण में संस्थित रहती है. इसी कारण वह धर्मास्तिकायादिक द्रव्य के समान नित्य है, ऐसीवह पद्मवरवेदिका રહેશે જ આ કારણથી તે પદ્મવર વેદિકા મેરુની જેમ દવ છે, પ્રવ હોવાથી જ નિયત છે. અને પોતાના સ્વરૂપમાં નિયતરૂપથી સ્થિત છે, નિયત હોવાથી જ શાશ્વતી છે. સર્વકાળ (વિદ્યમાન) શીલ છે. શાશ્વતી હવા બદલ જ અક્ષય ને યથાસ્થિત સ્વરૂપથી તે પરિભ્રષ્ટ થતી નથી એટલે કે તે અવિનાશિની છે. તાત્પર્ય એ છે કે જેમ ગંગા અને સિંધુનાં પ્રવાહો નિરંતર પીંડરીક હૃદથી પ્રવાહિત થતા રહે છે છતાં એ તે સ્વરૂપથી સર્વદા અવસ્થિત રહે છે તેમજ પદ્મવરવેદિકા પણ પુદ્ગલોના વિચટન (નાશ ) માં પણ તાવમાત્ર અન્ય પુદગલોનું ઉચ્ચટન (ઉત્પન) હોવાથી સર્વદા સ્વરૂપથી અવસ્થિત રહે છે. અક્ષય હોવાથી તે અવ્યય છે-વ્યય રહિત છે કેમકે એના સ્વરૂપમાં સહેજ પણ પરિવર્તન થતું નથી એથી. માનુષોત્તર પર્વતથી બહારના સમુદ્રની જેમ તે સર્વદા સ્વ પ્રમાણમાં સંસ્થિત-અવસ્થિત રહે છે. એથી જ તે ધર્માસ્તિકાયાદિક દ્રવ્યની જેમ નિત્ય
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८१
सुबोधिनी टीका. व ७० पद्मवरवेदिकावन षण्डवर्णनंच स्तिकायादिवदिति । सा खलु पद्मवरवेदिका एकेन वनपण्डेन सर्वतः समन्तात् - चतुर्दिगवच्छेदेन सम्परिक्षिप्ता - सम्परिवेष्टिता तत् - पद्मवरवेदिकाचतुर्दि ग्वर्ति खलु वनषण्डं देशोने - किंचिदूने द्वे योजने चक्रवाल विष्कम्भेणास्ति, परिधिना च उपकारिकालयनसममस्ति । वनषण्डवर्णकः - वनषण्डवर्णनपरो ग्रन्थः ' कृष्णं कृष्णावभासम्' इत्याद्यारभ्य ' यावद् विहरन्ति' इत्यन्तः समतोऽपि पाठोऽत्रैव द्वाषष्टितमसूत्रत आरभ्याष्टषष्टितमसूत्रतः वर्णितो भणितव्यः - वक्तव्यः तदर्थोऽपि तत्रत एव बोध्य इति । इत्थं पद्मवरवेदिका वनखण्डं च वर्णयित्वा पुनरुपकारिकालयनं वर्णयितुमाह - ' तस्स णं इत्यादि । तस्य खलु उपकादिकालयनस्य चतुर्दिशि- चतसृषु दिक्षु चत्वारि त्रिसोपानप्रतिरूपकाणि-त्रयाणां सोपानानां समाहारखिसोपानपङ्कित्रयं तस्य बहुत्वे त्रिसो पानानि तान्येव प्रतिरूपकाणि - विशिष्टरूपयुक्तानी तित्रिसोपानप्रतिरूपकाणिएक बनपण्ड से चारों ओर से घिरी हुई है पद्मवश्वेदिका को चारों ओर से घेरने वाला यह बनषण्ड चक्रवाल विस्तार की अपेक्षा से कुछ कम दो योजन के विस्तारवाला है तथा परिक्षेप की अपेक्षा यह उपकारिकालयन के जैसे है अर्थात् उपकारिकालयन का जितना प्रमाण पहिले कहा गया है उतना ही प्रमाण इसके परिक्षेप का है, इस वनखण्ड का वर्णन करने वाला पाठ इस प्रकार से हैं- 'कृष्ण, कृष्णावभासम्' इत्यादि - यह पाठ यहां से यावद् विहरन्ति' तक का ६२ वे सूत्र से लेकर ६८ वे सूत्रतक पहिले वर्णित किया जा चुका है, इस प्रकार सूत्रकार पद्मवरवेदिका, वनखण्ड का वर्णन करके पुनः उपकारिकालयन का वर्णन करने के लिये 'तस्स णं इत्यादि सूत्र कहते हैं- इसमें उन्होने कहा है कि उपकारिकालयन की चारों दिशाओं में विशिष्टरूप युक्त सोपानपंक्ति हैं इसका वर्णन करनेवाला पद છે. એવી તે પદ્મવવેદિકા એક વનખંડથી ચામેર પરિવેષ્ટિત છે. પદ્મવરવેદિકાને ચારે તરફથી પરિવષ્ટિત કરનાર વનખંડ ચક્રવાલ વિસ્તારની અપેક્ષાથી સહેજ એ ચેાજન જેટલાવિસ્તારવાળા છે તેમજ પરિક્ષેપની, અપેક્ષાએ તે ઉપકારિકા લયન જેવા છે. એટલે કે ઉપકારિકાલયનનું પ્રમાણ જેટલું પહેલાં સ્પષ્ટ કરવામાં આવ્યું છે તેટલું જ પ્રમાણ આના પરિક્ષેપનું છે. આ વખ’ડનું વર્ણન કરનાર पाठ आ प्रमाणे छे:— ' कृष्णं, कृष्णावभासम् ' वगेरे आ पाठ अहीं थी, यावद् विरहन्ति ' सुधी ९२भा सूत्रथी भांडीने ६८ मा सूत्र सुधी पडेला वर्षावामां આવ્યા છે. આ પ્રમાણે સૂત્રકાર પદ્મવરવેદિકા અને વનખંડનું વર્ણન કરી ને ફરી पारिश्रायननुं वलुन वा भाटे ' तस्स णं' इत्यादि सूत्र उडे छे. आ सूत्रमां તેમણે કહ્યુ. છે કે ઉપકારિકાલયનની ચારે દિશાઓમાં વિશિષ્ટરૂપ ચુક્ત સેાપાન
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર ઃ ૦૧
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮૨
राजप्रश्नीयसूत्रे विशिष्टरूपयुक्तानि सापानपनित्रयाणि प्रज्ञप्तानि । वर्णकः-त्रिसोपानप्रतिरूपक वर्णनपरः पदसमूहो यानविमानवर्णनपरपदसमूहवद् बोध्यः, स च द्वादशस्त्रत्रोक्तो विज्ञेयः । तथा-तोरणानि-तेषां त्रिसोपानप्रतिपरूकाणां पुरोवत्र्तोनि तोरणानि विज्ञेयानि । तद्वनर्णनपरो ग्रन्थः 'तोरणा जाणामणिमएमु थंभेसु' इत्यारभ्य 'जाव पडिरूवा' इत्यन्तः पूर्वोक्तो बोध्यः, स च त्रयोदशसूत्रे प्रोक्तः इति । तथा-अष्टाष्ठमङ्गलकानि, ध्वजाः, छत्रातिच्छत्राणि, घण्टायुगलानि. पताकातिपताकाः, उत्पलहस्ताः कुमुदनलिनसुभगसौगन्धिकपुण्डरीकमहापुण्डरीकशतपत्रसहस्रपत्रहस्ताश्च तेषां तोरणानामुपरि विज्ञेयाः। एषां वर्णनं चतुर्दशस्त्रे विलोकनीयम् । एतानि सर्वाणि सर्वरत्नमयानि अच्छानि यावत् प्रतिरूपाणि बोध्यानीति । तस्य खलु उपकारिकालयनस्य उपरि-ऊर्श्वभागे बहुसमरमणीयो भूमिभागः प्रज्ञप्तः । स हि भूमिभागः 'से जहानामए समूह यानविमान के वर्णक करने वाले पद समूह की तरह से जानना चाहिये, यह वर्णन १२र्वे सूत्र में किया गया है। इन विशिष्टरूपयुक्त सोपानपंक्तित्रयों के आगे तोरण-हैं. इनका वर्णन करने वाला ग्रन्थ 'तोरणा णाणामणिमएसु थमेसु' इस पाठ से लेकर 'जाव पडिरूवा' पाठ तक पहिले लहा जा चुका है. यह सब पाठ १३ वे सूत्र में आया है. अष्ट अष्ट मंगलक, ध्वजाएँ, छत्रातिच्छत्र, घण्टायुगल, पताकातिपताका, उत्पलहस्त, कुमुद, नलिन, सुभग, सौगंधिक, पुण्डरीक, महापुण्डरीक, शतपत्र, सहस्रपत्र. इन तोरणों के ऊपर हैं, इनका वर्णन करनेवाला पाठ १४वें सूत्र में कहा जा चुकाहै. ये सब सर्वथा रत्नमय हैं अच्छ-आकाश स्फटिक की तरह निर्मल हैं-यावत् प्रतिरूप है इस उपकारिकालयन के ऊपर उर्ध्वभाग में बहुसमरमणीय भूमिभाग है, यह भूमिभाग ‘से जहानामए आलिंપંક્તિત્રય છે. એનું વર્ણન યાનવિમાનના વર્ણન જેવું જ સમજવું જોઈએ. ૧૨ મા સૂત્રમાં આ વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. આ વિશિષ્ટરૂપ યુક્ત સયાન પંક્તિत्रयानी सामे तो छ. ये मर्नु न 'तोरणा जाणाणिमएसु थंभेसु' मा ५४थी भासने 'जाव पडिरूवा' ५18 सुधी पडेai ४२वामा माव्युं छे. ५४ १७ मा સૂત્રમાં આવેલ છે. આઠ મંગલક દવજાઓ, છત્રાતિ૭, ઘંટાયુગલ. પતાકાति५ता, पतस्त, मुह, नलिन, सुमन, सोधि४, ५-उरी४, भY-31 શતપત્ર, સહસ્ત્રપત્ર, આ તારણેની ઉપર છે. એમના વર્ણન સંબંધી પાઠ ૧૪મા સૂત્રમાં છે. આ બધાં સર્વથા રત્નમય છે, અચ્છ, આકાશ, સ્ફટિકની જેમ નિર્મળ છે, યાવત્ પ્રતિરૂપ છે. આ ઉપકારિકાલયનની ઉપર ઊäભાગમાં બહુસમરમણીય भूमिला. छ, मा सूमिला ' से जहानामए आलिंगपुक्खरेइवा' 20 ५४थी
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્ર: ૦૧
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ७० पद्मवर वेदिकावनषण्डवर्णनंच
४८३
आलिंगपुक्खरेइ बा' इत्यारभ्य 'ते णं मणी एतो इट्ठतराए चैव फासेण पण्णत्ता' इत्यन्तो यान विमानवर्णनग्रन्थवर्णित प्रकारपरो बोध्यः । अमुमेवार्थ वक्तुमाह-जाव मणीणं फासो' इदं सर्व त्रयोदशसूत्रत आरभ्यैकोनविंशतितमसूत्रेऽवलोकनीयम् ॥ सू० ७० ॥
सम्प्रति तस्मिन् बहुसमरमणीय भूमिभागे बहुसमरमणीयभूमिभागे बहुमध्यदेशभागावच्छेदेन स्थितं मूलप्रासादावतंसकं तच्चतुर्दिग्वर्तिनोऽन्यान् प्रासादावतंसकान् भूमि भागदीन् ध्वजादींश्च वर्णयितुमाह
मूलम् - तस्स णं बहुसमरमणिज्जस्स भूमिभागस्स बहुमज्झसभाए एत्थ णं महेगे मूलपासायवडेंसर पण्णत्ते । से गं मूलपासायवडेंसए पंच जोयणसयाइं उडूढं उच्चत्तेणं अड्ढाइज्जाई जोयणसयाई विक्खंभेणं अब्भुग्गयमुसिय- वण्णओ, भूमिभागो, उल्लोओ, सीहासणं सपरिवारं भाणियव्वं, अट्टह मंगलगा झया छत्ताइच्छत्ता । से णं मूलपासायवडेंसगे अण्णेहिं चउहिं पासायवडेंसएहिं तयदुच्चत्तप्पमाणमेत्ते हिं सव्वओ समता संपरिक्खित्ते । ते णं पासायवडेंसगा अड्ढाइI ज्जाई जोयणसयाई उडूढं उच्चत्तेणं पणवीसं जोयणसयं विक्खंभेणं जाव वण्णओ । ते णं पासायवडेंसया अण्णेहिं चउहिं पासायडेंस एहिं तयद्धुच्चत्तप्पमाणमेत्तेहिं सव्वओ गपुक्खरेइ वा' इस पाठ से लगाकर 'तेणं मणी एत्तो इट्ठतराए चैव फासेणं पण्णत्ता' इस पाठ तक यानविमान का वर्णन करनेवाले ग्रन्थ में वर्णित प्रकार की तरह से ही जानना चाहिये. इसी बात को दिखलाने के लिये 'जाव मणीणं फासो' ऐसा पाठ कहा गया है. यह सब वर्णन १३ वें सूत्र से लेकर १९वें सूतक में देखना चाहिये ॥ सू० ७० ॥
,
भांडीने 'तेण मणी एतो इट्टतराए चेव फासेणं पण्णत्ता આ પાઠ સુધી યાવિમાનનું વન કરનારા ગ્રન્થમાં વર્ણિત પ્રકારની જેમ જ સમજવુ' જોઈ એ. આ વાતને બતાવવા માટે જ जाव मणीण फासो' या लता पाठ अहेवामां आव्यो छे.
"
આ બધું વર્ણન ૧૩ મા સૂત્રથી માંડીને ૧૯મા સૂત્ર સુધીમાં જિજ્ઞાસુઓએ જોવું लेईये ॥ सू० ७० ॥
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८४
राजप्रश्नीयसूत्रे
समता संपरिक्त्तिा ते णं पासायवडेंसया पणवीसं जोयणसयं उड़ढंउच्चत्तेणं वासट्ठि जोयणाई अद्धजोयणं च विक्खंभेणं अब्भुग्गयमुसिय- वण्णओ, भूमिभागो उल्लोओ सीहासणं सपरिवारं भाणियव्वं अट्ठट्ठमंगलगा झया छत्ताइच्छत्ता । ते णं पासावडे सगा अण्णेहिं चउहिं तयद्धुच्चत्तप्पमाणमेते हिं सव्व समता संपरिक्खित्ता ! ते णं पासायवडें सगा बासट्ठि जोयणाई अद्धजोयणं च उड़ढं उच्चतेणं एक्कतीसं जोयणाई कोसं च विक्खंभेणं - वण्णओ, उल्लोओ, सीहासणं - सपरिवार, पासायवडे सगाणं उवरिं अट्ठट्ठमंगला झया छत्ताइच्छत्ता ॥ सू० ७१ ॥ छाया - तस्य खलु बहुसमरमणीयस्य भूमिभागस्य बहुमध्यदेशभागे अत्र खलु महानेको मूलप्रासादावतंसकः प्रज्ञप्तः । स खलु मूलप्रासादावतंसकः पञ्च योजनशतानि उर्ध्वम् उच्चत्वेन अर्द्धतृतीयानि योजनशतानि
अब सूत्रकार इस बात का वर्णन करते हैं कि उस बहुसमरमणीय भूमिभाग में बिलकुल मध्यभागमें मूलप्रासादावतंसक है और उसकी चारों दिशाओं में अन्य और प्रासादावतंसक है, भूमिभाग आदिक हैं, ध्वजादिक हैं'तस्स णं बहुसमरमणिज्जस्स भूमिभागस्स' इत्यादि ।
सूत्रार्थ - ( तस्स णं बहुसमरम णिज्जस्स भूमिभागस्स बहुमज्झदेसभाए ) उस बहुसमरमणीय भूमिभाग के मध्यभाग में ( एत्थणं महेगे मूलपासायवडेंसर पण्णत्ते ) एक बहुत बडा मूलप्रासादावतंसक कहा गया ( से णं मूलवासायवडेंस पंच जोयणसयाईं उडूढं उच्चतंण ) यह मूलप्रासा - હવે સૂત્રકાર તે મહુસમરમણીય ભૂમિભાગના એકદમ મધ્યભાગમાં મૂલપ્રાસાદાવત'સક છે અને તેની ચારે દિશાઓમાં બીજા પણ પ્રાસાદાવત સકે છે, ભૂમિભાગ વગેરે છે, ધ્વજાદિક છે, તેનું વર્ણન કરે છેઃ—
"
तस्स णं बहुसमरमणिजस्स भूमिभागस्स ' इत्यादि ।
सूत्रार्थ - (तस्स णं बहुसमरमणिज्जस्स भूमिभागस्स बहुज्झदेसभाए ) ते बहुसमरमणीय भूमिलागना से हम मध्यभागमां ( एत्थणं महेगे मूलपासायवडेंसए पण्णत्ते ) मे४ मडुन विशाण प्रासाद्वातत स उवाय छे. ( से णं मूलपासावर्डेसए पंच जोयणसयाई उड्ढ उच्चत्तेणं) मा भूत प्रासादावत स यार्धमा पांयसेो योन
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ७१ मूलप्रासादावत सकार्दिनिरूपणम् विष्कम्भेण, अभ्युद्गतोच्छ्रित वर्णको भूमिभाग उल्लोकः सिंहासनं सपरिवार भणितव्यम् । अष्टाष्ट मङ्गलकानि ध्वजाः छत्रतिच्छत्राणि । स खलु मूलपासादावतंसकः अन्यश्चतुर्मिः प्रासादावतंसकैः तदोचत्वप्रमाणमात्रैः सर्वतः समन्तात् सम्परिक्षिप्तः । ते खलु प्रासादावतंसकाः अर्द्धतृतीयानि योजनशतानि उर्ध्वमुच्चत्वेन पञ्चविंशति योजनशतं विष्कम्भेण यावद् वर्णकः। ते खलु दावतंसक ऊँचाई में पांचमौ योजन का है (अढाइ जाइ जोयणसयाई विक्खभेणं अभुग्गयमुसिय वण्णओं) २||सौ योजन इसका विस्तार है. तथा यह अभ्युपगतोच्छ्रित आदि पूर्वोक्त विशेषणों से विशिष्ट हैं. इसी बात को 'वर्णक' पद से प्रकट किया गया है-(भूमिभागो उल्लोओ सीहासणं सपरिवार भाणियव्वं, अट्ठमंगलगा झया छत्ताइच्छत्ता) भूमिभाग, उल्लोक, सपरिवार सिंहासन, आठ आठ मंगलक, ध्वजाएं और छत्रातिच्छत्र इन सब का यहां पर कथन करना चाहिये (से ण मूलपासायवडें सगे अण्णेहिं चउहि, पासायब. सएहिं तयधुञ्चत्तप्पमाणमेत्तेहिं सवओ समंता संपरिक्खित्ते) वह मूलपासादावतंसक अन्य चार प्रासादावतंसकों से जो कि मूलमासादावतंसक से आधे ऊंचे हैं, चारों दिशाओं में सब तरह से घिरा हुआ है. इस तरह (तेणं पासायवडें सगा अडाइजाई जोयणसयाइ उड्ड उच्चत्तेण पण्णवीसं जोयणसय विक्खंभेणं जाव वण्णओ) ये प्रासादावतंसक २५०सौ योजन ऊंचे हैं १२५ योजन विस्तारवाले हैं. यावत् वर्णक
रही छे. (अड्डाइजाई जोयणसयाई विक्खंभेणं अब्भुग्गय मूसिय वण्णओ) રા સો જન એટલે એને વિસ્તાર છે. તથા અભ્યપગતિ વગેરે પૂર્વોકતવિશેपणाथी यु-त छ. मे पातने 'वर्णक' प४थी मतापामा २सावी छ.(भूमिभागो उल्लोओ सीहासणं सपरिवार भाणियव्वं, अट्ठमंगलगा झया छत्ताइच्छत्ता) ભૂમિભાગ, ઉલ્લેક, સપરિવાર સિંહાસન, આઠ આઠ મંગલકે, દવાઓ અને છત્રાति-छत्रो मा मानु मी ४थन सभा मे. (से ण मूलपासायवडे सगे अण्णेहिं चउहि, पासायवडे सएहिं तयधुचत्तप्पमाणमेत्तेहिं सवओ समंता सपरिक्खित्ते) ते भूतप्रासादातस-मीon या२ प्रासाहात साथी २ મૂલ પ્રાસાદાવતંસકેથી અર્ધા ઉચા છે. ચારે દિશાઓમાં સારી રીતે પરિવેષ્ટિત છે. मा प्रमाणे (ते ण पासायवडे सगा अड्डाइज्जइजोयणसयाई उ उच्चत्तण पाणवीसं जोयणसयं विक्ख भेण जाव वणओ) मे प्रासापत २५० मसापयास योनसा या छ भने १२५ योनि विस्तार वा छे. यावत् १ (तेणं
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८६
राजप्रश्नीयसूत्रे प्रासादावतंसकाः अन्यैश्चतुर्भिः प्रासादावतंसकै तदर्बोच्चत्वप्रमाणमात्रैः सर्वतः समन्तात् सम्परिक्षिप्ताः। ते खलु प्रासादावतंसकाः पञ्चविंशति योजनशतम् उर्ध्वमुच्चत्वेन द्वाषष्टि जोजनानि अर्द्धयोजनं च विष्कम्मेण अभ्युद्गतोच्छ्रित० वर्णको भूमिभाग उल्लोकः सिंहासनं सपरिवारं भणितव्यम, अष्टाष्टमङ्गलानि, ध्वजाः, छत्रातिच्छत्राणि । ते खलु प्रासादावतंसकाः अन्यैश्चतुर्भिः प्रासादावतंसकैः तदोच्चत्वप्रमाणमात्रैः सर्वतः समन्तात् सम्परिक्षिप्ताः त खलु ( तेण पासायवडेंसया अण्योहिं चउहिं पासायवडिसएहिं तयद्भुच्चत्तप्पमाणमेतेहिं सव्वओ समंता संपरिविखत्ता) ये प्रासादावतंसक अन्य और चार प्रासादावतंसको से कि जिनकीऊंचाई उन प्रासादावतंसको से आधी है चारों दिशाओं में अच्छी तरह से घिरे हुए हैं ( ते णं पासायवडिंसया पणवीसं जोयणसयं उड़दं उच्चत्तेणं वासढि जोयणाई अद्धजोयणं च विक्वं भेणं अब्भुग्गयमूसिय-वण्णओ भूमिभागो, उल्लोओ सीहासणं सपरिवार भाणियवं) इस प्रकार ये प्रासादावतंसक १२५ योजन ऊंचे है और ६२ ॥ योजन विस्तार वाले हैं, यहां अभ्युद्गतोच्छ्रित पाठ से लेकर यावत् प्रतिरूप पाठतक का वर्णन करना चाहिये भूमिभाग का, उल्लोक का, सपरिवार सिंहासन का वर्णन भी यहां मिन्न २ सूत्रों से करना चाहिये. (अट्ठट्टमंगलगा झया छत्ताइच्छत्ता) आठ २ मंगलक, ध्वजाएँ एवं छत्रातिछत्र इन सबका कथन यहां पर करना चाहिये (तेणं पासायवडेंसगा अण्णे हिं चउहिं पासायवर्डसएहिं तयद्भुच्चत्तप्रमाणमेत्तेहिं सव्वओ समता संपरिसया अण्णेहिं चउहिं पासायवडिसएहिं तयद्धच्चत्तप्पमाणमेत्तेहिं सव्वओसमंता संपरिक्खित्ता) से प्रासाहात सौ मी०n यार अन्य प्रासाहात सोथी- रेमनी ઉંચાઈ તે પ્રાસાદવવંસકથી અધિ છે. ચારે દિશાઓમાં સારી રીતે પરિવેખિત छ. (ते ण पासायवडिंसया पणवीसं जोयणसयं उइढं उच्चत्तेणं बासर्दि जोयणाई अद्धजोयणं च विक्खंभेणं अब्भुग्गय मुसिय-वण्णओ भूमिभागो, उल्लोओ, सीहासणं सपरिवारं भाणीयव्वं ) मा प्रभारी से प्रासावत'स। १२५ थान छ भने ६२ ॥ 20 विस्ता२११७छ. REA 'अभ्युद्गततोच्छ्रितं' ५४थी भासन 'यावत् प्रतिरूप' सुधीना ने। सब समो . भूमिमानु, धोउनु સપરિવાર સિંહાસનનું વર્ણન પણ અહીં જુદા જુદા સૂત્રેથી સમજવું જોઈએ. ( अट्ठ मंगलगा झयाछत्ताइच्छत्ता) 18 2418, मो , न मने छत्रातिरछी म मयानु ४थन ५७१ मा समान. ( ते णं पासायवडेंसगा अण्णेहिं च उहिं पासायव.सएहिं तयद्धञ्चत्तप्पमाणमेत्तेहिं सव्वओ समंता संपरिक्खित्ता) मे
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ७१ मूलप्रासादावतंसकादिनिरूपम
४८७ प्रासादावतंसकाः द्वापष्टिं योजनानि अर्द्धयोजनं च उर्ध्वमुच्चत्वेन एकत्रिंशद् योजनानि क्रोशं च विष्कम्मेण वर्णकः, उल्लोकः, सिंहासनं सपरिवारं, प्रासादावतंसकानामुपरि अष्टाष्टमंगलकानि, ध्वजाः, छत्रातिच्छत्राणि ॥७२॥ 'तस्स ' इत्सादि
टीका-तस्य खलु-उपकारिकालयनोपरि वर्तमानस्य खलु बहुसम रमणियस्य-अनिम्नोन्नतत्वेन अतिशय साम्यवतः सौन्दर्ययुक्तस्य च भूमिभागस्य-भूम्येकदेशस्य बहुमध्यदेशभागे अत्र खलु महानेको मूलप्रसादावतंसकः-मुख्यप्रासादावतंसकः प्रज्ञप्तः । स खलु मूलप्रासादावतंसकः उर्ध्व(विखत्ता) ये प्रासादावतंसक अन्य ओर प्रासादावतंसकों कि जिनकी ऊंचाई है इन प्रासादावतंसकों से आधी है चारों ओर से घिरे हुए है ( ते णं पासायवडेंसगा वासहि जोयणाई अद्धजोयणं च उड्ढं उच्चत्तेणं एकतीसं जोयणाई कोसं च विखभेणं वणी, उल्लोओ, सीहासणं सपरिवार पासायवडेंसगाणंउवरि अट्ठट्ठमंगलगा झया छत्ताइच्छत्ता) इस प्रकार ये प्रासादावतंसक ६२ ।। योजन के ऊंचे हैं, तथा २१ योजन और एक कोश के विस्ताखाले हैं. यहां पर वर्णक उल्लोक, सपरिवार सिंहासन तथा प्रासादावतंसकों के ऊपर आठ २ मंगलक, ध्वजाएं और छत्रातिछत्र इन सबका वर्णन करना चाहिये।
टीकार्थ-उपकारिकालयन के ऊपर वर्तमान उस बहुसमरमयीय न नीचा और न ऊंचा किन्तु बिलकुल एकसा तथा सुहावना ऐसे भूमिभाग-भूमिके एकदेश के बहुमध्य भाग में एक बहुत बडा मूलप्रासादावतंसक है. मूल शब्द का अर्थ यहां मुख्य है. मूलप्रासादावतंसक की ऊंचाई पांचसौ પ્રાસાદાવર્તસકની ઉંચાઈ બીજા અન્ય પ્રાસાદાવતંસકથી અધ છે-ચારે બાજુએથી परिवरित छ. (ते गं पासायवडेंसगा वासहि जोयणाइ अद्धजोयणं च उड्ढे उच्चत्तेणं एक्कत्तीसं जोयणाई कोसं च विक्ख मेणं वण्णओ. उल्लोओ, सीहासणं सपरिवारं पासायवडिंसगाणं उवरि अट्ट मंगलगा झया छत्ताइच्छत्ता) । प्रभारी से प्रासाहात સકો દ્રા યોજન જેટલા ઊંચા છે તથા ૨૧ યોજન અને એક કેશ જેટલા વિસ્તારવાળા છે. અહીં વર્ણક ઉલ્લેક, સપરિવાર સિંહાસન તથા પ્રાસાદાવતંસકોની ઉપર આઠ આઠ મંગલક, દવાઓ અને છત્રાહિચ્છત્રો આ બધાનું વર્ણન સમજવું नध्य .
ટીકાર્થ–ઉપકારિકા લયનની ઉપરના તે બહુ સમરમણીય–ન નીચાં કે ન ઊંચા પણ એકદમ સમ-તથા સેહામણા ભૂમિ ભાગની ભૂમિના એક દેશના બહુ મધ્ય ભાગમાં એક ખૂબજ વિશાળ મૂલ પ્રાસાદાવતંસક છે. મૂલ શબ્દનો અર્થ અહીં મુખ્ય એ પ્રમાણે છે. આ મૂલ પ્રાસાદાવતંસકની ઊંચાઈ પાંચસે જનની છે. તથા
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८८
राजप्रश्नीयसूत्रे मुच्चत्वेन पञ्च योजनशतानि पञ्चशतयोजनानि विज्ञेयः, तथा-अर्द्धतीयानि योजनशतानि सार्द्धद्वयशतयोजनानि विष्कम्भेण विस्तारेण विज्ञेयः। तथास मूलप्रासादावतंसकः अभ्युद्गतोच्छ्ति० इत्यादिविशेषणविशिष्टो बोध्यः। अमुमेवार्थ सूचयितुमाह-'अन्भुग्गयमूसिय. वणओं' इत्यादि। वर्णक ग्रन्थ:'अब्भुग्गयमुसिय' इत्यारभ्य 'पडिरूवे' इत्यन्तः पाठः एकोनषष्टितमसूत्रोक्तो बोध्यः। तथा-भूमिभागः मूलपासादावत'सकमध्यगतभूमिभागवर्णनम्, पञ्चद. शसूत्र, उल्लोका मूलपासादोपरितनभागवर्णनमेकविंशतितमे सूत्रे. तथा सपरिवार सिंहासनम् इतरसिंहासनसहितमुख्यसिंहासनवर्णनं चैकविंशतितम द्वाविंश तितममूत्रोक्तवद् भणितव्यं वक्तव्यम् । तथा-पूर्ववदेव अष्टाष्ट मङ्गलकानिस्वस्तिकादीनि, ध्वजाः, छत्रातिच्छत्राणि च चतुर्दशसूत्रोक्तानि वक्तव्यानीति । स खलु पूर्वोक्तो मूलपासादावतंसकः तदोच्चत्वप्रमाणमात्रै मूलप्रासादाव योजन की है, तथा विस्तार इसका २५० योजन का है, तथा यह मूल प्रासादावतंसक अभ्युपगतोच्छ्रित आदि विशेषणों से विशिष्ट है, इसी बात की सूचना मूत्रकारने 'अब्भुग्गयमुसिय० वण्णओ' इस पाठ द्वारा दी है यहां 'अब्भुग्गयमुसिय' इस पाठ से लेकर 'पडिरूवे' तक का पाठ ५९वे मूत्र में कहा गया जानना चाहिये. तथा-भूमिभाग-मूलप्रासादावतंसक के मध्य गत भूमिभाग का वर्णन १५वें सूत्र में, उल्लोकमूलमासाद के ऊपर के वर्णन २१वें सूत्र में, तथा सपरिवारसिंहासनका वर्णन-इतरसिंहासन सहित मुख्यसिंहासन का वर्णन-२१वें और २२वें मूत्र में किया गया जानना चाहिये. तथा पहिले की तरह ही आठ २ स्वस्तिकादिक मंगलक, ध्वजाएँ एवं छत्रातिच्छत्र ये सब यहां १४वें मृत्रोक्त कहना चाहिये. वह पूर्वोक्त मूल प्रासादावतंसक अपने प्रमाण से आधे प्रमाणवाले अन्य चार मासादावએને વિસ્તાર ૨૫૦ એજન જેટલો છે. તથા આ મૂલ પ્રાસાદાવતંસક અભ્યપગછિત વગેરે विशेषणही विशिष्ट छ. से वातनुसूयन सूत्रा२ " अब्भुग्गयमुसिय वण्णओ"
॥ ५४ 43 3रे छे. "अमुग्गय मुसिय" मा ५४थी भांडन "पडिरूवे" સુધીને પાઠ ૫૯ મા સૂત્રમાં કહેવા છે તેમજ ભૂમિભાગ-મૂલ પ્રાસાદાવર્તાસકના મધ્યગત ભૂમિભાગનું વર્ણન ૧૫ મા સૂત્રમાં, ઉલ્લેક મૂલ પ્રાસાદની ઉપરના ભાગનું વર્ણન ૨૧ મા સૂત્રમાં, તથા સપરિવાર સિંહાસનનું વર્ણન–બીજા સિંહાસન સહિત મુખ્ય સિંહાસનનું વર્ણન ૨૧ મા સૂત્રમાં અને ર૨ મા સૂત્રમાં કરવામાં આવ્યું છે. તેમજ પહેલાની જેમજ આઠ આઠ સ્વસ્તિક વગેરે મંગલક, ધ્વજાઓ અને છત્રાતિ
છત્ર આ બધાં અહીં ૧૪મા સૂત્ર મુજબ સમજવાં જોઈએ. તે પૂર્વોક્ત મૂલપ્રાસાદાવતંસક પિતાના પ્રમાણથી અર્ધા પ્રમાણુવાળા બીજા અન્ય ચાર પ્રાસાદાવતસકેથી
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ७१ मूलप्रासादावतंसकादिनिरूपम म्
४८९ तंसकोच्चत्वप्रमाणार्बोच्चत्वप्रमाणयुक्तैः, अन्यैश्चतुर्मिः प्रासादावतसकैः, सर्वतः समन्तात्-चतुर्दिगवच्छेदेन सम्परिक्षिप्ताः-परिवेष्टिताः । ते-मूलप्रासादावतसका चतुर्दिगवच्छेदेन स्थिताः प्रथमश्रेणिगताः खलु प्रासादावतंसकाः अर्द्धतृतीयानि योजनशतानि-सार्द्धद्विशतयोजनानि उर्ध्वम् उच्चत्वेन, पञ्चविंशति योजनशतम्-पञ्चविंशत्यधिकैकशतयोजनानि विष्कम्भेण-विस्तरेण विज्ञेयाः । तंसकों से चारों ओर से घिरा हुआ है. मूलप्रासादावतंसक चार दिशाओं में और प्रथमश्रेणीगत हैं। उनकी उंचाई २५० योजन की हैं तथा १२५ योजनका इन का विस्तार है. 'जाववण्णओ' यहां वर्णनग्रन्थ इस प्रकार से है-वे प्रासादवातंसक 'अब्भुग्गयमुसिय' विशेषण से लगाकर 'पडिरूवा' तक के समस्त विशेषणों से विशिष्ट हैं. तथा इनके भूमिभाग का वर्णन. उल्लोक का वर्णन एवं सपरिवार सिंहासन का वर्णन पहिले की तरह जानना चाहिये. तथा आठ आठ मंगलक, ध्वजा, और छत्रातिच्छत्र इनका भी वर्णन यहां पहिले की तरह करना चाहिये. प्रथम श्रेणिगत ये प्रासादावतंसक प्रथमश्रेणिकप्रासादावतंसक से आधी ऊँचाई वाले हैं और आधे विस्तारवाले हैं तथा अन्य और चार प्रासादावतंसकों से चारों और से घिरे हुए हैं. इन द्वितीयश्रेणिगत प्रासादावतसककी ऊंचाई प्रथम श्रेणिगतप्रासादावतंसको की अपेक्षा आधी है और विस्तार भी आधा है. इस तरह इनकी उचाई १२५ योजन की और विस्तार इनका ६२ ॥ योजन का है ऐसा जानना चाहिये. यहां ચારે તરફથી વીંટળાયેલો છે. એ મૂલપ્રાસાદાવતંસકો ચારે દિશાઓમાં છે. અને પ્રથમ શ્રેણિગત છે. એમની ઊંચાઈ ૨૫૦ એજન જેટલી છે તથા ૧૨૫ યોજન २सी अमना विस्तार छे. “जाव वण्णओ" ही वर्णन भा प्रमाणे छः - प्रासादापती "अब्भुग्गयमुसिय" विशेषराथी मांगने “पडिरूवा" सुधीना બધા વિશેષણોથી વિશિષ્ટ છે. તેમજ એમના ભૂમિભગિનું વર્ણન ઉલ્લોકનું વર્ણન અને સપરિવાર સિંહાસનનું વર્ણન પહેલાની જેમ જ સમજવું જોઈએ. તેમજ આઠ આઠ મંગલકે, દવાઓ અને છત્રાતિચ્છનું વર્ણન પણ અહીં પહેલાંની જેમજ સમજવું જોઈએ. પ્રથમ શ્રેણિગત એ પ્રાસાદાવતં સક-પ્રથમ શ્રેણિક પ્રાસાદાવતં સકથી અધેિ ઉંચાઈવાળા છે અને અર્ધવિસ્તારવાળા છે. તેમજ એઓ બીજા અન્ય ચાર પ્રાસાદાવતંકથી ચારે તરફ પરિવેષ્ટિત પણ છે, એ દ્વિતીયશ્રેણિગત પ્રાસાદાવતંસકોની ઊંચાઈ પ્રથમશ્રેણિગત પ્રાસાદાવાંસકોની અપેક્ષાએ અધ છે. અને વિસ્તાર પણ અધે છે. આ પ્રમાણે એમની ઊંચાઈ ૧૨૫ પેજન જેટલી અને વિસ્તાર એમને ૬રા જન જેટલો છે. આમ સમજવું જોઈએ. मी ५५५ समना वनमा “ अब्भुग्गयमुसिय" विशेषथी भासन “ पडिरूवा"
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્ર: ૦૧
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९०
राजप्रश्नीयसूत्रे 'जाव वण्णओ' यावद्वर्णकः-वर्णनग्रन्थः, तथाहि-ते खलु प्रासादावतंसकाः 'अब्भुग्गयमुसिय' इत्यारभ्य 'पडिरूवा' इत्यन्तैः सकलविशेषणैर्विशिष्टा बोध्याः । तथा-भूमिभागवर्णनम् उल्लोकवर्णनं सपरिवारसिंहासनवर्णनं च प्राग्वद् बोध्यम् । तथा-अष्टाष्ट मङ्गलकानि, ध्वजाः छत्रातिच्छत्राणि चापि विज्ञेयानि । ते खलु-प्रथमश्रेणिगताः प्रासादावतंसकाः तदर्बोच्चत्वप्रमाणमात्रैः= प्रथमश्रेणिकप्रासादावतंसकोच्चत्व प्रमाणार्दोच्चत्वप्रमाणयुक्तैः अन्यैश्चतुर्भिः प्रासादावतंसकैः सर्वतः समन्तात् सम्परिक्षिप्ताः। तदर्दोच्चत्वप्रमाणमेव दर्शयतिते खलु-द्वितीयश्रेणिगताः खलु प्रासादावतंसकाः पञ्चविंशति योजनशतम्= पञ्चविंशत्यधिकानी एकशतयोजनानि उर्ध्वमुच्चत्वेन, द्वाषष्टि योजनानि अर्द्धयोजनं च-सार्द्धद्वापष्टियोजनानि, विष्कम्भेण विज्ञेयाः। 'अब्भुग्गयमुपर मी इनके वर्णन में 'अब्भुग्गयमुसिय' विशेषण से लेकर 'पडिरूवा' तक के समस्त विशेषणों को लगाना चाहिये तथा इनके भूमिभाग का वर्णन, उल्लोक का वर्णन, इनके उपरितनभाग का वर्णन. तथा सपरिवार सिंहासन-इतरसिंहासन सहिन मुख्यसिंहासन का वर्णन पहिले की तरह से कहना चाहिये. तथा आठ आठ मंगलक वजाएं और छत्रातिच्छत्र इनका भी कथन यहां पर करना चाहिये. ये द्वितीय श्रेणिगत प्रासादावतंसक तृतीयश्रेणिगत अन्य और चार प्रासादावतंसकों द्वारा चारों और से अच्छी तरह से घिरे हुए कहे गये हैं, इन तृतीयश्रेणिगत प्रासादावतंसकों की उंचाई और विस्तार द्वितीयश्रेणिगत प्रासादावतंसकों की अपेक्षा आधा हैं। इस तरह ये तृतीय श्रेणिगत प्रासादावतंसक उंचाई में ६२ ॥ योजन उंचे और ३१ योजन एक कोश के विस्तारवाले हैं। સુધીના બધા વિશેષણને સંગ્રહ સમજવો જોઈએ. તથા એમના ભૂમિભાગનું વર્ણન ઉલકનું વર્ણન એમના ઉપરિતન ભાગનું વર્ણન તથા સપરિવાર સિંહાસન–બીજા સિંહાસનો સહિત મુખ્ય સિંહાસનનું વર્ણન પહેલાંની જેમ જ સમજવું જોઈએ. તથા આઠ-આઠ મંગલક, દવાઓ અને છત્રાતિછત્રનું કથન પણ અહીં સમજવું જોઈએ. એ દ્વિતીય શ્રેણિગત પ્રાસાદાવતં સકે બીજા અન્ય ચાર તૃતીય શ્રેણિગત પ્રાસાદાવાંસકાથી ચારે તરફ સારી રીતે વીંટળાયેલા છે. એ તૃતીય શ્રેણિવાળા પ્રાસાદાવતંસકોની ઊંચાઈ અને એમનો વિસ્તાર દ્વિતીય શ્રેણિ વાળા પ્રાસાદાવાંસકોની અપેક્ષાએ અર્ધા છે. આ પ્રમાણે આ ત્રીજી શ્રેણિવાળા પ્રાસાદાવતંસકો ઊંચાઈમાં ૬૨. યોજન જેટલા ઊંચા અને ૩૧ યોજન અને એક કેસ જેટલા વિસ્તારવાળા છે. આ પ્રાસાદાવતં સકેનું વર્ણન પણ પૂર્વોક્ત
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ७१ मूलप्रासादावतंसकादिनिरूपम
___४९१ सियवण्णओ' तेषां प्रासादावतंसकानां वर्णकग्रन्थः 'अभ्युद्गतोच्छित' इत्या रभ्य 'प्रतिरूपाः' इत्यन्तः सकलो वर्णकः-वर्णनग्रन्थो वाच्यः । तथा-तेषां प्रासादावतंसकानां भूमिभागवर्णनम् उल्लोकः प्रासादोपरितनभागवर्णनं, तथासपरिवारं सिंहासनम् इतरसिंहासनसहितमुख्यसिंहासनवर्णनं च भणितव्यंपूर्ववद् वक्तव्यम् । तथा-अष्टाष्टमङ्गलकानि, ध्वजाः, छत्रातिच्छत्राणि च वक्तव्यानीति । तथा-खलु-द्वितीयथेणिगताः खलु प्रासादावतंसकाः तद? चत्वप्रमाणमात्रैः= द्वितीयश्रेणिगतप्रासादावतंसकापेक्षयाऽ|च्चैः अन्यैश्चतुभिः प्रासादावतंसकैः सर्वतः समन्तात् सम्परिक्षिप्ताः। तदर्बोच्चत्वप्रमाण मेव दर्शयति-नो खलु प्रासादावतंसकाः द्वापष्टिं योजनानि अर्द्धयोजनं च=सार्द्धद्वाषष्टियोजनानि उर्ध्वमुच्चत्वेन, एकत्रिंशद् योजनानि क्रोश चक्रोशाधिकैकत्रिंशद्योजनानि विष्कम्भेण विज्ञेयाः । एतेषां प्रासादावतंसकानां वर्णकः अभ्युद्गतोच्छ्रितादिरूपो वर्णनग्रन्थः पूर्ववद् बोध्यः । तथाउल्लोकवर्णन सपरिवारसिंहासवर्णनं च पूर्ववद् विज्ञेयम् । प्रासादावतंसकानामुपरि स्वस्तिकादीनि अष्टाष्ट मङ्गलकानि ध्वजाः छत्रातिच्छत्राणि च पूर्ववद् बोध्यानीति ॥ सू० ७१ ॥
अथ सुधर्मसभादीनि वस्तूनि प्रतिपादयितुमाह___मूलम्-तस्स णं मूलपासायवडेंसयस्स उत्तरपुरस्थिमेणं एत्थणं सभा सुहम्मा पण्णत्ता । एगं जोयणसयं आयामेणं, पण्णासं जोयणाई विक्खंभेणं बावत्तरि जोयणाई उड्ढं उच्चत्तणं. अणेगखंभसयसंनिविट्ठा अब्भुग्गयसुकयवयरवेइया तोरणवररइयसालभंजिया जाव अच्छरगणसंघविप्पकिपणा पासाईया ४ । इन प्रासादावतंसकों का वर्णन भी पूर्वोक्त अभ्युपगतोच्छितादि विशेष! द्वारा करना चाहिये इसी तरह से भूमिभाग का वर्णन, उल्लोक का वर्णन एवं सपरिवार सिंहासन का वर्णन भी पूर्वोक्तानुसार करना चाहिये. इन प्रासादावतंसकों के ऊपर स्वस्तिकादिक आठ २ मंगलक. ध्वजाएं और छत्रातिच्छत्र पूर्ववत् जानना चाहिये ॥ सू० ७१ ॥ અભ્યપગતષ્કૃિતાદિ વિશેષણ વડે સમજવું જોઈએ. આ પ્રમાણે ભૂમિભાગનું વર્ણન, ઉલ્લેક (ઉપરના ભાગ) નું વર્ણન અને સપરિવાર સિંહાસનનું વર્ણન પણ પૂર્વોક્તાનુસાર સમજવું જોઈએ. એ પ્રાસાદાવત'સકેની ઉપર સ્વસ્તિક વગેરે આઠ આઠ મંગલક, દવાઓ અને છત્રાતિછત્રોનું કથન પણ પહેલાંની જેમજ सभास, ॥ सू. ७१ ।।
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९२
राजप्रश्नीयसूत्रे सभाएणं सुहम्माए तिदिसिं तओ दारा पण्णत्ता, तं जहा पुरथिमेणं दाहिणेणं उत्तरेणं । ते णं दारा सोलस जोयणाई उड्ढं उच्चत्तेणं, अह जोयणाई विक्खंभेणं, तावइयं चेव पवेसेणं, सेया वरकणगथूभियागा जाव वणमालाओ। तेसिणं दाराणं उवरि अट्ट मंगलया झया छत्ताइच्छत्ता । तेसिणं दाराणं पुरओ पत्तयं पत्तेयं मुहमंडवे पण्णत्ते । ते णं मुहमंडवा एगं जोयणसयं आयामेणं पण्णासं जोयणाई विक्खंभेणं साइरेगाइं सोलस जोयणाई उड्ढे उच्चत्तेणं वण्णओ सभाए सरिसो। तेसिणं मुहमंडवाणं तिदिसि तओ दारा पण्णत्ता, तं जहा-पुरथिमेणं दाहिणेणं उत्तरेणं । तेणं दारा सोलस जोयणाई उड्ढे उच्चत्तेणं अह जोयणाई विक्खंभेणं, तावइयं चेव पवेसेणं, सेया वरकणगथूभियागा जाव वणमालाओ । तेसिणं मुहमंडवाणं भूमिभागा, उल्लोया। तेसिणं मुहमंडवाणं उवरिं अट्ठह मंगलगा झया छत्ताइच्छत्ता । तेसिणं मुहमंडवाणं पुरओ पत्तयं पत्तेयं पेच्छाघरमंडवे पण्णत्ते । मुहमंडववत्तव्वया जाव दारा भूमिभागा उल्लोया ॥ सू० ७२ ॥
छाया-तस्य खलु मूलप्रासादावतंसकस्य उत्तरपौरस्त्ये अत्र खलु सभा सुधर्मा प्रज्ञप्ता, एकं योजनशतम् आयामेन पञ्चाशद् योजनानि विष्कम्भेण,
अब सूत्रकार सुधर्मासभा आदि का वर्णन करते हैं-'तस्स णं मूलपासायवडे सयस्स उत्तरपुरस्थिमेण' इत्यादि।
सूत्रार्थ-(तस्स णं मूलपासायव. सयस्स उत्तरपुरस्थिमेणं एत्थ णं सभा सुहस्सा पण्णत्ता) उस मूलप्रासादावतंसक की ईशानदिशा में सुधर्मा
वे सूत्र४।२ सुधासमा कोरेनु १ - ४२ छ.-' ' तस्य ण मूलपासायवडेसयस्स उत्तरपुरस्थिमेणं' इत्यादि ।
सूत्रा--(तस्स णं मूलपासायवडे सयस्स उत्तरपुरस्थिमेणं एत्थणं सभासुहम्मा पण्णत्ता) ते भूल प्रसासनी शान मि सुधर्मा नामनी सला वाय
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ७२ सुधर्मसभादि वर्णनम्
४९३ द्वासप्तति योजनानि उर्ध्वमुच्चत्वेन, अनेक स्तम्मशतसन्निविष्टा अभ्युद्गतसुकृतवज्रवेदिका तोरणवररचितशालभत्रिका यावत् अप्सरोगणसङ्घविप्रकीर्णा प्रासादीया ४।
सभायां खलु सुधर्मायां त्रिदिशि त्रीणि द्वाराणि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा= पौरस्त्ये दक्षिणे उत्तरे। तानि खलु द्वाराणि षोडश योजनानि उर्ध्वमुच्चत्वेन अष्ट योजनानि विष्कम्भेण तावन्त्येव प्रवेशेन, श्वेतानि वरकनकस्तूपिका
नामकी सभा कही गई है ( एग जोयणसय आयामेणं, पण्णासं जोयणाई विक्खंभेणं, बावत्तरि जोयणाई उडूढं उच्चत्तेणं, अणेगखंभसयसंनिविट्ठा अब्भुग्गयसुकयवयरवेइया तोरणावररइयसालभंजिया जाव अच्छरगणसंघविपकिण्णा पासाईया ४) यह सभा १सौ योजनकी लम्बी है एवं ५० योजनकी विस्तार वाली है. ७२ योजनकी ऊँचाई है. अनेक सौ खभोके ऊपर यह संनिविष्ट है, इसमें अत्युनत एवं अच्छी तरह निष्पादित की गई सुन्दर वेदिकाएँ, तोरण एवं शालभंजिकाएं बनी हुई है. यावत् यह अप्सराओंके समूहसे व्याप्त है, प्रासादीय ४. (सभाए णं सुहम्माए तिदिसिं तओ दारा पण्णता) इस सुधर्मा सभाकी तीनदिशाओंमें तीन दरवाजे हैं ( तं जहा-पुरस्थिमेणं, दाहिणेणं उत्तरेणं) जो पूर्व दिशामें दक्षिण दिशामें और उत्तरदिशामें हैं (तेणं दारा सोलस जोयणाई उड्ढं उच्चत्तेण ) ये दरवाजे १६ योजनके ऊँचे हैं (अट्ठजोयणाई विक्खभेणं ) आठ योजनके विस्तारवाले हैं. तावइयं चेव पवे.
छ. ( एगंजोयण सयं आयामेणं, पण्णासं जोयणाई विखंभेण, वावत्तरिं, जोयणाई उड्ढ उच्चत्तेणं अणेगखभसयसंनिविद्वा अब्भुग्गयसुकय वयरवेइया तोरणवररइयसालभंजिया जाव अच्छरगणसंघविप्पकिण्णा पासाईया ४) आ ससा सो योशन रेटली લાંબી છે અને ૫૦ જન જેટલી વિસ્તારવાળી છે. ૭૨ જન જેટલી એની ઊંચાઈ છે. ઘણાં સેંકડો થાંભલાઓ ઉપર આ સંનિવિષ્ટ છે. આમાં અલ્યુન્નત અને સારી રીતે નિપાદિત કરવામાં આવેલી સુંદર વેદિકાઓ છે. તેરણ તેમજ શાલભંજિકાઓ બનેલી છે યાવત્ આ અપ્સરાઓના સમૂહથી વ્યાપ્ત છે. પ્રાસાटीय छ ४. (सभाए णं सुहम्माए तिदिसि तओ दारा पण्णत्ता) मा सुधर्मा सलानी अहिशामामा ४२वा छे. (तं जहा-पुरस्थिमेणं, दाहिणेण, उत्तरेणं) २ पुष ६i, क्षिा दिशाम भने उत्तरहिशाम छे. ( तेण दारा सोलस जोयणाई उढ उच्चत्तेणं) मे ४२पाल१६ या रेसा या छ, ( अटू जोयणाई विक्खभेणं) मा यो रेटतो मना विस्तार छ. (तावइयंचेव
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९४
राजप्रश्नीयसूत्रे ग्राणि यावद् वनमालाः। तेषां खलु द्वाराणाम् उपरि अष्टाष्ट मङ्गलकानि ध्वजाः छत्रातिच्छचाणि । तेषां खलु द्वाराणां पुरतः प्रत्येकं प्रत्येकं मुखमण्डपः प्रज्ञप्तः । ते खलु मुखण्डपाः एकं योजनशतम् आयामेन, पञ्चाशद् योजनानि विष्कम्भेग, सातिरेकाणि पोड शयोजनानि ऊर्ध्वमुच्चत्वेन वर्णकः सभायाः सदृशः। तेषां खलु मुखमण्डपानां त्रिदिशि त्रीणि द्वाराणि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा
सेणं) तथा आठ योजनके ही प्रवेशवाले हैं. (सेया वरकणगथूमियागा जाव वणमालाओ) ये सब दरवाजे श्वेत हैं, श्रेष्ठसूवर्णकी शिखरखाले हैं ईहामृग इत्यादि द्वार वर्णनसे लेकर वनमालावर्णन तकका सब वर्णनपाठ यहां लिया गया है. ऐसा जानना चाहिये. ( तेसिणं दाराणं उवरि अट्ठमंगलया झया छत्ताइच्छत्ता) उन द्वारोंके ऊपर आठ आठ स्वस्तिक आदि मंगलक हैं. ध्वजाएं हैं छत्रातिछत्र है ( तेसिणं दाराणं पुरओ पत्तेयं पत्तेयं मुहमंडवे पण्णते) उन द्वारोंके आगे एक एक मुखमण्डप कहा गया है (तेणं मुहमंडबा एग जोयणसयं आयामेणं. पण्णासं जोयणाई विक्खमेणं साईरेगाई सोलसजोय. णाई उडढं उच्चत्तेणं वण्णओ सभाए सरिसो) ये मुखमंडप आयाम (चौडाई)में ५० योजनके हैं. कुछ आधिक १६ योजनकी उंचाई है बाकीका वर्णन सुधसिमाके जैसा है। (तेसिणं मुहमंडवाणं तिदिसि तओ दारा, पण्णता, तं जहापुरस्थिमेणं, दाहिणेणं, उत्तरेणं) उन मुख मण्डपोंकी तीन दिशाओं में
पवेसेणं) तथा मा योजना प्रवेशवाणी छे. ( सेया वरकणगथूभियागा जाव क्णमालाओ) मे मा १२वा स छ, उत्तम सुवाशना शिसवा छ, 'ईहामृग' वगेरे द्वा२ १ नथी मान 'वनमाला' प न सुधानु मधुवन मही अ५ ४२वामा सान्यु छे. (तेसि दाराणं उवरि अटुट्ठ मंगलया झया छत्ताइच्छत्ता) से दोशनी ७५२ २५।४ २।४ स्वस्ति वगेरे भर छ, १० छ, भने छातिरछत्री छ. (तेसिणं दाराणं पुरओ पत्तेयं पत्तेयं मुहमंडवे पण्णत्ते ) એ દ્વારની સામે દરેકે દરેક દ્વારની આગળ એક એક મુખમંડપ કહેવાય છે. ( तेणं मुहमंडवा एगं जोयणसयं आयामेणं, पण्णासं जोयणाई विक्खंभेण साइरेगाई सोलस जोयणाइ उद्धृढ उच्चत्तेणं वण्णओ सभाए सरिसो) से भुपम यो मायाम (લંબાઈ) માં ૧ સો યોજન જેટલા છે અને વિઝંભ (પહોળાઈ) માં ૫૦
જન જેટલા છે. ૧૬ ચોજન કરતાં સહેજ વધારે જેટલી એમની ઊંચાઈ છે. समानुपाडीनु पणन संघर्भासमा .४ छ. (तेसि ण मुहमंडवाणं तिदिसिंतओ दारा पण्णत्ता, तं जहा पुरथिमेणं, दाहिणेणं उत्तरेणं) . भुमम पानी
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________
___४९५
सुबोधिनी टीका. सू. ७२ सुधर्मसभादि वर्णनम् पौरस्त्ये, दक्षिणे उत्तरे । तानि खलु द्वाराणि षोडश योजनानि उर्ध्वमुच्चत्वेन अष्ट योजनानि विष्कम्भेण, तावदेव प्रवेशेन, श्वेतानि वरकनकरतूपिकाग्राणि यावद् वनमालाः । तेषां खलु मुखमण्डपानां भूमिभागा उल्लोकाः। तेषां खलु मुखमण्डपानाम् उपरि अष्टाष्ट मङ्गलकानि ध्वजाः छत्रातिच्छत्राणि । तेषां खलु मुखमण्डपानां पुरतःप्रत्येकं प्रत्येकं प्रेक्षागृहमण्डपःप्रज्ञप्तः मुखमण्डपवक्तव्यतायावद् द्वाराणि भूमिभागा उल्लोकाः ॥ सू ७२ ॥ तीन दरवाजे हैं-जैसे पूर्वदिशामें १ दक्षिणदिशामें एक और उत्तरदिशा में १ (ते णं दारा सोलस जोयणाई, उड्ढं उच्चतेणं, अट्ठजोयणाई विक्खंभेणं, तावइयं चेव पवेसेणं ) वे द्वार सोलह योजन के ऊंचे हैं, आठ योजन के विस्तारवाले हैं
ओर आठ ही योजन के प्रवेशवाले हैं ( सेया वरकणगथूभियागा जाव वणमालाओ) ये सब द्वार सफेद हैं, श्रेष्ठ सूवर्ण की शिखरोंवाले हैं ईहा मृग आदि से लगाकर वनमालावर्णन तक का सब वर्णन पाठ यहां लगाना चाहिये। (तेसि णं मुहमंडवाणं भूमिभागा उल्लोया ) इन मुखमंडपों के भूमिभाग और उल्लोक हैं ऐसा वर्णन भी यहां करना चाहिए. (तेसिं गं मुहमंडवाणं उवरिं अट्ट मंगलया झया छत्ताइच्छत्ता) उन मुख मंडपों के ऊपर आठ आठ मंगलक, ध्वजाएं एवं छत्रातिच्छत्र हैं ऐसा जानना चाहिये, ( तेसिं णं मुहमंडवाणं पुरओ पत्तेयं पत्तेयं 'पेच्छाघरमंडवे पण्णत्ते ) इन मुखमंडपों के आगे प्रत्येक मुखमंडप में एक एक प्रेक्षागृह मंडप कहा गया है। (मुहमंडववत्तव्यया जाव दारा भूमिभागा उल्लोया) प्रेक्षागृहત્રણ દિશાઓમાં ત્રણ દરવાજાઓ છે. જેમકે પૂર્વ દિશામાં ૧, દક્ષિણદિશામાં ૧, भने उत्तशामा १, (तेणं दारा सोलस जोयणाई उड्ढं उच्चत्तेणं अटुजोयणाई विक्खंभेणं, तावइयं चेव पवेसेणं) मे द्वारा सोण यान 2261 या छमाह येन २८मा प्रवेशवा छे. ( सेया वरकणगथूभियागा जाव वणमालाओ) मे બધા દ્વારો સફેદ છે, ઉત્તમ સુવર્ણના શિખરોવાળા છે. ઈહામૃગ વગેરેથી માંડીને वनमालाना - सुधान। समस्त पाइन। मह स सभval. (तेसिं गं मुहमंडवाणं भूमिभागा, उल्लोया ) से भुमम पाना सूभिलागे भने seat छे. मे ५५ १f Al समन्यु नये. (तेसिंणं मुहमंडवाणं उवरिं अट्ठ मंगलया झया छत्ताइच्छत्ता) से भुपम उपानी ५२ 2018 मा म , मे। भने छातिछत्रे छे. माम समध्ये . ( तेसिं ण मुहमंडवाणं पुरओ पत्तयं पत्तेयं पेच्छाघरमंडवे पण्णत्ते) से भुमम पानी सामे ४२ ४२४ भुमम ७५मां मे मे प्रेक्षा ठेवाय छ, (मुहामंडववत्तव्वया जाव दारा भूमिभागा उल्लोया)
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર: ૦૧
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९६
राजप्रश्नीयसूत्रे 'तस्स गं' इत्यादि--
टीका-तस्य-पूर्वोक्तस्य खलु मूलप्रासादावतंसकस्य उत्तरपौरस्त्येउत्तरपूर्वान्तराले दिग्भागे-ईशानकोणे अत्र खलु सभा सुधर्मा प्रज्ञप्ता। सा सुधर्मा सभा एकं योजनशतम्-एकशतयोजननानि आयामेन-दैयेण, पञ्चाशद् योजनानि विष्कम्भेण- विस्तारेण द्वासप्तति योजनानि उर्ध्वमुच्चत्वेन विज्ञेयाः । पुनः सा सुधर्मा सभा कीदृशी ? इति दर्शयितुमाह- 'अणेगखंभ जाव अच्छरगण' इत्यादि । अत्र यावच्छन्देन 'अच्छरगण' शब्देन च संग्राह्यः पाठो विंशतितमसूत्रतो विज्ञेयः, तदर्थोऽपि तंत्रेव विलोकनीयः । तथा-प्रासादीयाः, दर्शनीयाः अभिरूपाः प्रतिरूपा' इति अर्थस्त्वेषां पूर्वमुक्तः । एवंविधविशेषणविशिष्टा सा सुधर्मा सभा बोध्या ! इत्थं सभां वर्णयित्वा सम्प्रति तस्या,द्वारादीनि प्रतिपादयति सभाएणं' इत्यादि।
सभायाः खलु सुधर्मायाः त्रिदिशि-दिक्त्रये त्रीणि द्वाराणि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-पौरस्त्ये-पूर्वस्मिन् दिग्भागे, दक्षिणे-दक्षिणस्मिन् दिग्भागे, उत्तरेउत्तरस्मिन् दिग्भागे । तानि-पूर्व-दक्षिणोत्तरदिग्भागावच्छेदेन स्थितानि खलु द्वाराणि एकेकशः षोडश योजनानि-षोडशयोजनप्रमाणानि उर्ध्वमुच्चत्वेनउच्छितत्वेन, अष्ट योजनानि विष्कम्भेण-विस्तारेण, तावन्त्येव-अष्टौ योजनानि एवं प्रवेशेन च बोध्यानि । तानि खलु द्वाराणि-श्वेतानि-शुभ्राणि वरकनकस्तूपिकाकानि-श्रेष्ठानि यानि कनकानि-सुवर्णानि तेषां स्तूपिकाः शिखराणि येषु तानि-उत्तमसुवर्णनिर्मित शिखरसहितानि, 'जाव वणमालाओ' यावद्वनमालाः, 'ईहामृगवृषभ' इत्यादि द्वारवर्णनत आरभ्य वनमाला वर्णनमंडपों की वक्तव्यता मुखमंडप की वक्तव्यता के जैसी जाननी चाहिये तथा द्वारवर्णन, भूमिभाग का वर्णन और उल्लोक वर्णन पहिले की तरह से जानना चाहिये।
टीकार्थ-इसका मूलार्थ के जैसा ही है. 'सालभंजिया जाव अच्छरगणसंघ०' इत्यादि पाठ में जो यावत् शब्द आया है वह यह प्रकट करता है कि 'अच्छरगण' इस शब्द से संग्राह्य पाठ २० वें सूत्र से जानना चाहिये. પ્રેક્ષાગૃહ મંડપની વક્તવ્યતા મુખમંડપની વક્તવ્યતા પ્રમાણે જ સમજવી જોઈએ. તેમજ દ્વારવર્ણન, ભૂમિભાગનું વર્ણન અને ઉલોકવર્ણન પહેલાંની જેમજ સમજવું જોઈએ.
अथ --मानस भूसाथ २३४ छ. 'सालभंजिया जाव अच्छगणसंघ०' वगैरे पाउभा २ यावत् ७६ छे ते ! वात ५४८ ४२ छ ? - ‘अच्छरगण' આ શબ્દથી સંગ્રાહ્ય પાઠ ૨૦માં સૂત્ર મુજબ જાણવો જોઈએ. આને અર્થ પણ ત્યાં જ
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ७२ सुधर्मसभादि वर्णनम् पर्यन्तः सर्वोऽपि वर्णनपाठश्चतुष्पश्चाशत्सूत्रत आरभ्यैकोनषष्टितमस्त्रगतो बोध्यः। तथा-'तेसि ण दाराणं' इत्यादि-तेषां खलु द्वाराणाम् उपरिउर्ध्वप्रदेशे अष्टाष्ट =अष्टाष्ट-संख्यकानि मङ्गलकानि=स्वस्तिकादिरूपाणि, ध्वजाः, छत्रातिच्छत्राणि च विज्ञेयानि । तथा-तेषां खलु द्वाराणां पुरतः अग्रे प्रत्येकं प्रत्येकम् = एकैकस्य द्वारस्याने एकैको मुखमण्डपः-द्वारमुखस्थितो मण्डपः प्रज्ञप्तः। ते खलु मुखमण्डपा एकैकश एकं योजनपादम् =एकशतयोजनानि आयमेन-दैर्येण, पञ्चाशद् योजनानि विष्कम्भेण-विस्तारेण, तथा-सातिरेकाणि-साधिकानि षोडशयोजनानि ऊर्ध्वम् उच्चत्वेन विज्ञेयाः। 'वणओ सभाए सरिसो' इति एतेषां वर्णकग्रन्थः ‘अनेकस्तम्भशतसन्निविष्टाः' इत्यादिरूपः इति एतेषां वर्णकग्रन्थसदृशो बोध्यः। तेषां खलु मुखमण्डपानां त्रिदिशि-त्रीणि दिक्त्रये द्वाराणि प्रज्ञप्तानि। तद्यथा-पौरस्त्ये-पूर्वस्मिन् दिग्भागे, दक्षिणे-दक्षिणदिग्भागे, उत्तरे उत्तरदिग्भागे। दिक्त्रयव्यवस्थितानि खलु द्वाराणि उर्ध्वम् उच्चत्वेन, अष्ट योजनानि विष्कम्मेण, तावन्त्येव अष्ट योजनान्येव प्रवेशे विज्ञेयानि । तानि खलु द्वाराणि श्वेतानि शुभ्राणि वरकनकस्तूपिकाकानि जात्यकनकमयशिखरयुक्तानि-इत्यादि-विशेषणविशिष्टानि बोध्यानि। 'जाव वणमालाओ' द्वारवर्णनपरो वनमाला वर्णनपर्यन्तः सकलोऽपि ग्रन्थः पूर्ववद् बोध्यः। तथा तेषां मुखमण्डपानां भूमिभागा उल्लोकाश्च पूर्ववद् बोध्याः। तथा-तेषां खलु मुखमण्डपानाम् उपरि=उर्ध्वमागे अष्टाष्ट मङ्गलकानि, ध्वजाः, छत्रातिच्छत्राणि च विज्ञेयानीति । तथा-तेषां खलु मुखमण्डपानां पुरतः अग्रे प्रत्येक प्रत्येकम् एकैकः प्रेक्षागृहमण्डपः-प्रेक्षणं-प्रेक्षा-कौतुकम् तदर्थ गृहरूपोमण्डपःयत्रागत्य जनाः प्रेक्षणकानि कुर्वन्ति अवलोकन्ते च तादृशो मण्डपः प्रज्ञप्तः । इसका अर्थ वहीं पर लिखा गया है, 'प्रासादीय' पदके साथ जो ४ का अङ्क लिखा गया है उससे यह बतलाया गया है कि प्रासादीय पदके साथ दर्शनीय अभिरूप और प्रतिरूप पदोंका ग्रहण हुआ है. इन पदोंका अर्थ पहिले कहा जा चुका है। इस प्रकार' सुधर्मासभाका वर्णन करके आगेके पाठ द्वारा सूत्रकारने उसके द्वारोंका वर्णन किया है. 'ईहामृगवृषभ' २५४ ४२वामा माव्य। छ. 'प्रासादीय' पहनी सायर ४ यार। अ w . વામાં આવ્યો છે તેથી એ વાત બતાવવામાં આવી છે કે પ્રાસાદીય પદની સાથે દર્શનીય અભિરૂપ અને પ્રતિરૂપ પદો ગ્રહણ થયા છે. આ પદને અર્થ પહેલાં સ્પષ્ટ કરવામાં આવ્યો છે. એ પ્રમાણે સુધર્માસભાનું વર્ણન કરીને તે પછીના
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयसूत्रे 'मुहमंडववत्तव्वया जाव दारा भूमिभागा उल्लोया' प्रेक्षागृहमण्डपवक्तव्यता मुखमण्डपवक्तव्यतातुल्या बोध्या। तथा - द्वाराणि, द्वारवर्णनं, भूमिभागा:भूमिभागवर्णनम् , उल्लोकाः-उल्लोकवर्णनं च पूर्ववद् बोध्यम् ॥ सू० ७२ ।।
सम्प्रति बहुसमरमणीय भूमिभाग बहुमध्यदेशभागस्थितं अक्षपाटकम् , अक्षपाटकस्थितानि वस्तूनि प्रतिपादयितुमाह
मूलम्ते सि णं बहुसमरमणिजाणं भूमिभागाणं बहुमज्झदेसभाए पत्तेयं पत्तेयं वइरामए अक्खाडए पण्णत्ते । तेसि णं वइरामयाणं अक्खाडगाणं बहुमज्झदेसभाए पत्त्यं पत्तेयं मणिपेढिया पण्णत्ता । ताओ णं मणिपेढियाओ अट्ठ जोयणाई आयामविक्खंभेणं, चत्तारि जोयणाई बाहल्लेणं, सव्वमणिमईओ अच्छाओ जाव पडिरूवाओ । तासि णं मणिपेढियाणं उवरि पत्तेयं पत्तेयं सीहासणे पण्णत्ते । सीहासण वण्णओ सपरिवारो । तेसि णं पेच्छाघरमंडवाणं उवरि अह मंगलगा झया छत्ताइन्छत्ता तेसि णं पेच्छाघरमंडवाणं पुरी पत्तेयं पत्तेयं मणिपेढिया पण्णत्ता । ताओ णं मणिपेढियाओ सोलस जोयणाई आयामविक्खंभेणं अट्ठजोयणाइं बाहल्लेणं सव्वमणिमईओ अच्छाओ जाव पडिरूवाओ । तासि गं उवरि पत्तय पत्तेय थूभे पण्णत्ते ! ते णं थूभा सोलस जोयणाई आयामविक्खंभेणं, साइरेगाई सोलस जोयणाई उड्ढं उच्चत्तेणं, सेया संखंक इत्यादि द्वारवर्णनसे लगाकर वनमाला वर्णनतकका जो वर्णनपाठ है वह सब ५४वे सूत्रसे लेकर ५९ वे सूत्र तकका यहां करना चाहिये ऐसा कहा गया है ॥ सू० ७२ ॥ 418 43 सूत्र४२ तेना वारानु वान यु छ. 'ईहामृग वृषभ' वगेरे हार वर्णनथी मांसने 'वनमाला' १ न सुधान। ना छे ते मा ५४ा सूत्रथा भांडीने ५६मा सूत्र सुधा ही सहीत येतो समन्व य. ॥ सू. ७२ ।।
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ७३ अक्षपाटकस्थितवस्तुनिरूपणम्
४९९ कुंददगरय अमयमहियफेणपुंजसंनिगासा सव्वरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा । तेसि णं थूभाणं उवरि अट्टह मंगलगा झया छत्ताइछत्ता जाव सहस्सपत्तहत्थया । तेसि णं थूभाणं पत्तय पत्तेयं चउद्दिसिं मणिपेढियाओ पण्णत्ताओ। ताओ णं मणिपेढियाओ अट्ट जोयणाई आयामविक्खंभेणं, चत्तारि जोयणाइं बाहल्लेणं, सव्वमणिमईओ अच्छाओ जाव पडिरूवाओ । तासि णं मणिपेढियाणं उवरि चत्तारि जिणपडिमाओ जिणुस्सेहपमाणमेत्ताओ संपलियंकनिसन्नाओ थूभाभिमुहीओ सन्निक्खित्ताओ चिट्ठति, तं जहाउसभ वद्धमाणा चंदाणणा वारिसेणा | सू० ७३ ॥
छाया-तेषां खलु बहुसमरमणीयानां भूमिभागानां बहुमध्यदेशभागे प्रत्येकं प्रत्येकं वज्रमयः अक्षपाटकः प्रज्ञप्तः । तेषां खलु वज्रमयाणाम् अक्षपाटकानां बहुमध्यदेशभागे प्रत्येकं प्रत्येकं मणिपीठिका प्रज्ञप्ता । ताः
अब सूत्रकार बहुसमरमणीय भूमिभागके बहुमध्यदेशभागमें स्थित अक्षपाटक और अक्षपाटकमें स्थित वस्तुओंका कथन करते हैं
'तेसिणं बहुसमरमणिजाणं भूमिभागाणं' इत्यादि ।
सूत्रार्थ-(तेसिणं बहुसमरमणिजाणं भूमिभागाणं बहुमज्झदेसभाए पत्तेय पत्तेयं वइरामएअक्खाडए पण्णत्ते) उन बहुसमरमणीय भूमिभागोंके बहुमध्यदेशभागमें प्रत्येकमें वज्रमय अक्षपाटक-उपवेशनयोग्य आसनविशेष कहा गया है-(तेसिणं वइरामयाणं अक्खाडगाणं बहुमज्झदेसभाए पत्तेयं पत्तेय मणिपेढिया पण्णत्ता) उन वज्ररत्नमय अक्षपाटोंके बहुमध्यदेशभागमें प्रत्येक प्रत्येकमें
હવે સૂત્રકાર બહુ સમરમણીય ભૂમિભાગના બહુ મધ્ય દેશભાગમાં સ્થિત અક્ષપાટક અને અક્ષપાટકમાં સ્થિત વસ્તુઓનું કથન કરે છે–
तेसि णं बहुसमरमणिज्जाणं भूमिभागाणं' इत्यादि । सूत्रार्थ- (तेसि णं बहुसमरमणिज्जाणं भूमिभागाण बहुमज्झदेसभाए पत्तेयं पत्तेयं बइरामए अक्खाइए पण्णत्ते ) ते मडुसम२ माय भूमिलाना मडु મધ્યદેશભાગમાં દરેકે દરેકમાં વજ માય અક્ષપાટક-ઉપવેશન યોગ્ય આસન વિશેષ वाय छे. (तेसि णं वइरामयाणं अक्खाडगाणं बहुमज्झदेसभाए पत्तेय पत्तेयं
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્ર: ૦૧
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________
५००
राजप्रश्नीयसूत्रे
खलु मणिपीठिका: अष्टयोजनानि आयामविष्कम्भेण चत्वारि योजनानि बाहल्येन, सर्वमणिमय्य: अच्छा यावत् प्रतिरूपाः । तासां खलु मणिपीठि - कानामुपरि प्रत्येकं प्रत्येकं सिंहासनं प्रज्ञप्तम् । सिंहासनवर्णकः सपरिवारः । तेषां खलु प्रेक्षागृह मण्डपानाम् उपरि अष्टाष्टमङ्गलकानि, ध्वजाः, छत्रातिच्छत्राणि । तेषां खलु प्रक्षागृह मण्डपानां पुरतः प्रत्येकं प्रत्येकं मणिपीठिका प्रज्ञप्ता । ताः खलु मणिपीठिकाः षोडश योजनानि आयामविष्कम्भेण, अष्ट
मणिपीठिका कही गई हैं । ( तओ णं मणिपीढियाओ अहजोयणाई आयाम विक्खंभेण चत्तारि जोयणाई बाहल्लेणं, सव्वमणिमईओ अच्छाओ जाव पडरुवाओ ) ये सब मणिपीठिकाएं विष्कंभकी अपेक्षासे आठ योजनकी कही गई हैं, तथा मोटाईकी अपेक्षा चार योजनकी कही गई हैं, ये सब सर्वथा रत्नमय हैं, अच्छ-निर्मल हैं, यावत् ( तासिणं उवरि पत्तेयं पत्तेयं सीहासणे पण्णत्ते) इनके ऊपर - प्रत्येक मणिपीठिका पर एक २ सिंहासन कहा गया हैं । (सहासवण्णओ सपरिवारो ) यहां पर सपरिवार सिंहासनका वर्णन करना चाहिये ( तेसिणं पेच्छाघरमंडवाणं उवरि अट्ठट्ठमंगलगा झया छत्ताइच्छत्ता) उस प्रक्षागृहमंडपोंके ऊपर आठ २ मंगलक तथा ध्वजाएं और छत्रातिच्छत्र कहे गये हैं । ( तेसिणं पेच्छाघर मण्डवाणं पुरओ पत्तेयं पत्तेयं मणिपेढिया पण्णत्ता ) उन प्रक्षागृहमंडपों के सामने प्रत्येकमण्डप के आगे मणिपीठिका - एक एक मणिपीठिका कही गई है ( ताओणं मणिपेटि
मणिपेढ़िया पण्णत्ता ) ते भरत्नना अक्षयाटोना जडु मध्यदेशलागमां हरेङे हरेऽभां भणिपीडिा हेवामां आवी छे. ( ताओ णं मणिपेढियाओ अट्ठजोयणाई आयामविक्खंभेण चत्तारि जोयणाइ बाहल्लेणं, सव्वमणिईओ अच्छाओ जाव पडिरुवाओ ) मा अधी मणिपीडिअो आयाम भने विष्णु लनी अपेक्षा खा ચેાજન જેટલી કહેવાય છે. તેમજ માટાઇની અપેક્ષાએ ચાર ચેાજન જેટલી કહેવાય छे. आ अधी सर्वथा रत्नमय छे. २छ छे, निर्माण छे. यावत् प्रति३५ छे. ( तासि णं मणिपेढियाणं उवरिं पत्तेयं पत्तेयं सीहासणे पण्णत्ते ) सेमनी (५२-६२ ६२४ भलिपीठा उपर मे मे सिंहासन आहेवाय छे. ( सीहासणवण्णओ सपरिवारो ) अहीं सपरिवार सिंहासननुं वर्षान हाये. ( तेसि णं पेच्छाघरमंडवाण उवरि अट्ट मंगलगा झया छत्ताइच्छत्ता ) ते प्रेक्षागृहभडियोनी ३५२ आहे आहे मंगलो तथा ध्वन्थे। अने छत्रातिरछत्र उहेवाय छे. ( तेसि णं पेच्छाघरमंडवाण पुरओ पत्तेयं पत्तेयं मणिपेढिया पण्णत्ता ) ते प्रेक्षागृह भाडयानी सामे हरे हरे४ भण्डपनी सामे मशिया डि-गोड भेड भशिपीडा उडेवाय छे. ) ताओ णं मणिपेटि
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર ઃ ૦૧
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ७३ अक्षपाटकस्थितवस्तुनिरूपणम् योजनानि बाहल्येन. सर्वमणिमय्यः अच्छाः यावत् प्रतिरूपाः । तासां खलु उपरि प्रत्येकं प्रत्येक स्तूपः प्रज्ञप्तः । ते खलु स्तुपाः षोडश योजनानि आयामविष्कम्भेण, सातिरेकाणि पोडश योजनानि उर्ध्वमुच्चत्वेन, श्वेतानि शङ्खा
कुन्ददकरजोऽमृतमथितफेनपुञ्जसन्निकाशाः सर्वरत्नमयाः अच्छा यावत् प्रतिरूपाः। तेषां खलु स्तुपानामुपरि अष्टाष्ट मङ्गलकानि ध्वजाः छत्रातिच्छयाओ सोलसजोयणाई आयमविवखंभेणं-अजोयणाई बाहल्लेणं सव्वमणिईओ अच्छाओ जाव पडिरूवाओ) ये मणिपीठिकाएँ आयाम और विष्कंभ की अपेक्षा सोलह योजन की हैं तथा मोटाई में आठ योजन की हैं ये सब सर्वथा मणिमय हैं तथा आकाश एवं स्फटिकमणि के समान मिमल हैं यावत प्रतिरूप हैं। (तासिं णं उवरिं पत्तेयं पत्तेयं शुभे पण्णत्ते) इन मणिपीठिकाओं के प्रत्येक मणिपीठिका ऊपर एकर स्तूप कहा गया है. ( तेणं थूभा सोलसजोयणाई आयामविखंभेणं, साइरेगाई सोलसजोयणाई उडढं उच्चत्तेण सेया संखंककुंददगरयअमयमहियफेणपुंजसंनिगासा) ये स्तूप आयाम एवं विष्कंभ में सोलह सोलह योजन के हैं तथा १६ सोले२ योजन से मी कुछ अधिक ऊंचे हैं. ये सब स्तुप श्वेतवर्ण के हैं इसलिये शंख अकरत्न, कुन्दपुष्प, जलबिन्दु एवं अमृत के मंथन से जायमान फेनपुंज के जैसे प्रभावाले देखाई देते हैं ( सव्वरयणामया, अच्छा जाव पडिरूवा) ये स्तूप सर्वथा रत्नमय हैं, अच्छ हैं यावत् प्रतिरूप हैं ( तेसिंणं थूभाण उवरि अट्ठ मंगलगा झया छत्ताइच्छत्ता जाव सहस्स० ) उन स्तुपों के उपर आठ२ याओ सोलस जोयणाई आयामविक्खंभेणं अट्ठ जोयणाई बाहल्लेण सव्वमणिमईओ अच्छाओ जाव पडिरूवाओ) से मणिपी.आमायाम मने वि०मनी मयेક્ષાથી સેળ યોજન જેટલી છે તેમજ મોટાઈમાં એ સાઠ યોજન જેટલી છે. આ બધી સર્વથા મણિમય છે તેમજ આકાશ અને સ્ફટિકમણિની જેમ નિર્મળ છે यावत् प्रति३५ छे. (तासिं णं उवरि पत्तेयं पत्तेयं थूभे पण्णत्ते) से मशिधा४ि. मानी ७५२ ४रे ४२४ मा पा1ि ७५२ मे४ मे स्तू५ ४७वाय छे. (तेणं थूभा सोलस जोयणाई आयामविक्खंभेणं, साइगरेगाई सोलस जोयणाई उड्ढं उच्चत्तण, सेया, संखंककुंददगरयअमयमहियफेणपुंजसंनिगासा) से स्तूप मायाम भने विrg ભમાં સેળ યોજન જેટલા છે. અને ૧૬ યોજન કરતાં પણ સહેજ વધારે ઊંચા છે. આ બધાસ્તુ શ્વેતવર્ણન છે. એટલા માટે એઓ શંખ, અંકરન, કુંદપુષ્પ, જલ. બિદુ અને અમૃતફેનને મંથનથી ઉત્પન્નફેનપેજ જેવા પ્રભાવાળા લાગે છે. ( सव्वरयणा मया, अच्छा जाव पडिरूवा ) मे तूप। सवथा नभय छ, १२७ छ, यावत् प्रति३५ छ. (तेसिं णं थूभा णं उवरिं अटूटू मंगलगा झया छत्ताइच्छत्ता
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્ર: ૦૧
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०२
राजप्रश्नीयसूत्रे त्राणि यावत् सहस्रपत्रहस्तकाः तेषां खलु स्तूपानां प्रत्येकं प्रत्येकं चतुर्दिशि मणिपीठिकाः प्रज्ञप्ताः । ताः खलु मणिपीठिकाः अष्टयोजनानि आयामविकम्भेण, चत्वारि योजनानि बाहल्येन, सर्वरत्नमय्यः अच्छा यावत् प्रतिरूपाः । तासां खलु मणिपीठिकानाम् उपरि चतस्रो जिनप्रतिमाः जिनोत्सेधप्रमाणमात्राः सम्पर्यङ्कनिपण्णाः स्तूपाभिमुख्यः संनिक्षिप्ताः तिष्ठन्ति, तद्यथा ऋषभा वर्द्धमाना चन्द्रानना वारिषेणा ॥ सू० ७३ ॥ मंगलक, ध्वजाएं और छत्रातिच्छत्र यावत् सहस्ररूपकमल कहे गये हैं। (तेसिंण थूभाणं पत्तेयं पत्तेयं चउदिसिं मणिपेढियाओ पण्णत्ताओ) उन स्तूपोंमें एक एक मणिपीठिका चारों दिशाओं में कही गई है। (ताओणं मणिपेढियाओं अट्ठजोयणाई आयाम विक्खमेणं चत्तारि जोयणाई वाहल्लेणं सव्वमणिमईओ अच्छाओ जाव पडिरूवाओ) ये सब मणिपीठिकाएं आयाम विष्कंभ की अपेक्षा आठ२ योजन की हैं तथा इनकी स्थूलता-मोटाई, चार योजन की है ये सब सर्वथा रत्नमय हैं, अच्छ हैं यावत् प्रतिरूप है (तासि णं मणीपेढियाणं उवरिं चत्तारि जिणपडिमाओ जिणुस्सेहपमाणमेत्ताओ संपलियंकनिसन्नाओ थूभाभिमुहीओ सन्निक्खित्ताओ चिट्ठति तं जहा-उसभा बद्धमाणा चंदाणणा वारिसेणा) इन मणिपीठिकाओं के ऊपर चार जिन प्रतिमाएं है, जिनका शरीरोत्सेध-ऊंचाई जितना कहा गया है, इन प्रतिमाओं का उतना ही उत्सेध है. ये सब प्रतिमाएं पर्यशासन से बैठी हुई है जाव सहरस० ) मे तूपानी ७५२ मा8 13 म Lqorl! अने छत्रातिरछत्र यावत् सखपत्रमाणे ४डेवाय छे. (तेसिं णं थूभाणं पत्तेयं चउद्दिसिं मणिपेढियाओ पण्णत्ताओ) से स्तूपामाथी हरे हरे ४ स्तूपमां से 23 भरिपाठ या२ हिशामा ४२वाय छे. (ताओण मणिपेढियाओ अदुजोयणाई आयामविक्खंमेणं चत्तारि जोयणाई बाहल्लेण सव्वमणिमईओ अच्छाओ जाव पडिरूवाओ ) । બધી મણિપીઠિકા આયામ અને વિષ્કભની અપેક્ષાએ આઠ યજન જેટલી છે. તથા એમની સ્કૂલતા–મેટાઈ–ચાર જન જેટલી છે. આ બધી સર્વથા રત્નમય छ, अ२७ छ, यावत् प्रति३५ छ. (तासि णं मणिपेढ़िया णं उवरिं चत्तारि जिणपडिमाओ जिणुस्सेहपमणमेत्ताओ संपलियकनिसन्नाजी थूभाभिमुहीओ सान्नक्खित्ताओ चिट्ठति तं जहा-उसभा वद्धमाणा चदाणणा वारिसेणा) मा मणिपालमानी ઉપર ચાર જિનપ્રતિમાઓ છે. જિનના શરીરની ઊંચાઈ જેટલી કહેવામાં આવી છે તેટલી જ ઊંચાઈ તે પ્રતિમાઓની પણ છે. આ બધી પ્રતિમાઓ પર્યકાસનથી
શ્રી રાજપ્રશ્રીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ७३ अक्षपाटकस्थितवस्तुनिरूपणम्
'तेसिणं' इत्यादि
टीका-तेषां-प्रक्षागृहमण्डपसम्बन्धिनां खलु बहुसमरमणीयानाम्अत्यन्तसमानां मनोहराणां च भूमिभागानां बहुमध्यदेशभागे प्रत्येकं प्रत्ये. कम्-ऐकैकः वज्रमयः-वज्ररत्नमयः अक्षपाटकः उपवेशनयोग्य आसनविशेषः प्रज्ञप्तः। तेषां खलु वज्रमयाणाम् अक्षपाटकानां बहुमध्यदेशभागे प्रत्येकं प्रत्येकम्-एकेका मणिपीठिका-मणिमयी वेदिका प्रज्ञप्ता। ताः खलु मणिपीठिकाः अष्ट योजनानि आयामविष्कम्मेण, तथा-चत्वारि योजनानि वाह ल्येन-स्थौल्ये विज्ञेयाः। ताः मणिपीठिकाः सर्वरत्नमय्यः-सर्वावयवेन रत्नमय्यः अच्छा यावत्प्रतिरूपा:-अच्छादिप्रतिरूपान्तविशेषणविशिष्टा बोध्याः । तासां खलु मणिपीठिकानां मध्ये एकैकस्य मणिपीठिकाया उपरि प्रत्येकं प्रत्येकम्-एकैकम् सिंहासनं प्रज्ञप्तम् । सिंहासनवर्णक । सपरिवारः-परिवाररूषभद्रासनसहितसिंहासनवर्णन एकविंशतितमे द्वाविंशतितमे च सूत्रे द्रष्टव्यम् । तथा-तेषां खलु प्रक्षागृहमण्डपानाम् उपरि अष्टाष्ट मङ्गलकानि स्वस्तिकादिरूपाणि, ध्वजाः, छत्रातिच्छत्राणि च विज्ञेयानि । तेषां खलु प्रक्षागृहमण्डपानाम् एकैकस्य प्रक्षागृहमण्डपस्य पुरतः-अग्रे प्रत्येकं प्रत्येकम्-एकैका
और इनका मुख स्तूप की तरफ है ये प्रतिमाएँ हैं ऋषभभगवान् की, वर्द्धमान भगवान् की, चंद्रप्रभभगवान् की और वारिषेण भगवान् की।
टीकार्थ-इसका मूलार्थ के जैसा ही है. परिवाररूप भद्रासन सहित सिंहासन का वर्णन २१वे और २२वे सूत्र में किया गया है। 'छत्ताइच्छत्ता जाव सहस्सपत्ता' में जो यावत् शब्द आया है उससे 'घण्टायुगल, पताकातिपताका, उत्पलहस्तक,-उत्पलसमूह, कुमुदहस्तक, नलिनहस्तक, सुभगहस्तक, सौगंधहरतक, पुण्डरीकहरतक, महापुण्डरीकहरतकशतपत्रहरतक' इस पाठ का संग्रह हुआ है. इन सबका वर्णन १४ वे सूत्रमें किया गया है । सू, ७३ । બેઠી છે. અને એમનું મુખ સ્તૂપની જેમ છે. ઋષભ ભગવાનની, વદ્ધમાન ભગવાનની, ચંદ્રપ્રભ ભગવાનની તેમજ વારિણુ ભગવાનની એ પ્રતિમાઓ છે.
ટીકાથ–આ સૂત્રને મૂલાર્થ પ્રમાણે જ છે. પરિવારરૂપ ભદ્રાસન સહિત સિંહાसननु । २१मा भने २२मा सूत्रमा ४२वामा मान्छे तेथी 'छताइच्छत्ता जाव सहस्सपत्ता' मारे यावत् १५४ आवे छ तेथी ‘घण्टायुगल, पताकाति. पताका, उत्पलहस्तक, उत्पलसमूह. कुमुदहस्तक, नलिनहस्तक, सुभगहस्तक, सौगन्धहस्तक, पुंडरीकहस्तक, महापुण्डरीकहस्तक, शतपत्रहस्तक' मा पाउना सया થયો છે. આ બધાનું વર્ણન ૧૪મા સૂત્રમાં કરવામાં આવ્યું છે. જે સૂ. ૭૩ II
શ્રી રાજપક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०४
राजप्रश्नीयसूत्रे मणिपीठिका प्रज्ञप्ता। ताः खलु मणिपीठिकाः षोडश योजनानि आयामविष्कम्भेण, बाहल्येन-स्थौल्येन अष्ट योजनानि विज्ञेयाः। तथा-सर्वरत्नमय्यः-सबियवेन रत्नमय्यः अच्छा यावत् प्रतिरूपाच बोध्याः। तामां खलु मणिपीठिकानाम् एकैकस्या मणिपीठिकाया उपरि प्रत्येकं प्रत्येकम्-एकैकः स्तूपः प्रज्ञप्तः। ते खलु स्तूपाः षोडश षोडश योजनानि आयामविष्कम्भेण सातिरेकाणि-साधिकानि पोडश योजनानि उर्ध्वम् उच्चत्वेन विझेयाः। तथाते स्तूपाः श्वेताः-श्वेतवर्णाः शङ्खाङ्ककुन्ददकरजोऽमृतमथितफेनपुञ्जसन्निकाशातत्र शङ्ख:-प्रसिद्धः अङ्कः स्फटिकरत्नं कुन्दं-पुष्पविशेषः, दकरजः-उदकविन्दुः अमृतमथितफेनपुञ्जः-अमृतस्य यद् मथितं-मथनं तेन जाता ये फेनास्तेषां पुञ्जः-समूहः' तत्सन्निकाशाः-धवलत्वेन शङ्खादिसदृशाः, सर्वरत्नमयाःसर्वावयवेन रत्नमयाः अच्छा यावत् प्रतिरूपा बोध्याः। तथा-तेषां खलु स्तूपानाम् उपरि अष्ठाष्ट-अष्टाष्टसंख्यकानि मङ्गलकानि-स्वस्तिकादीनि, ध्वजाः, छत्रातिच्छत्रास्ते यावत्-घण्टायुगलानि पताकातिपताकाः उत्पलहस्तकाःउत्पलसमूहाः कुमुदहस्तका नलिनहस्तकाः सुभगहस्तकाः सौगन्धिकहस्तकाः पुण्डरीकहस्तकाः महापुण्डरीकहस्तका शतपत्रहस्तकाः सहस्रपत्रहस्तकाश्व बोध्याः। घण्टायुगलादि सहस्रपत्रान्ताः शब्दा यावत्पदेन चतुर्दश सूत्रोक्ता ग्राह्याः। तथा तेषां खलु स्तूपानां प्रत्येकं प्रत्येकम्-एकैकस्य स्तपस्य चतु दिशि मणिपीठिकाःप्रज्ञप्ताः। ताःखलु मणिपीठिका अष्ट अष्ट योजनानि आयामवि कम्भेन, चत्वारि योजनानि वाहल्येन, सर्वरत्नमय्यः अच्छा यावत् प्रतिरूपा विज्ञेयाः। तासां खलु मणिपीठिकानाम् उपरि-उपरिभागे चतस्र-चतुस्संख्यका जिनप्रतिमाः-प्रतिकृतयः जिनोत्सेधप्रमाणमात्राः जिनशरीरोच्चत्वप्रमाणप्रमिताः संपल्यङ्कनिषण्णाः-पर्यङ्कासननेनोपविष्टाः स्तपाभिमुख्यः-स्तू पदिशि कृतमुख्यः-सन्निक्षिप्ताः-सम्यानिवेशिताः तिष्ठन्ति. तद्यथा-ऋषभा? वर्द्धमाना२ चन्द्रानना३ बारिषेणा४ ॥ सू० ७३॥ ___मूलम् –तेसि णं थूभाणं पुरओ पत्तेयं पत्तेयं मणिपेढिया पण्णत्ता । ताओ णं मणिपेढियाओ सोलस जोयणाई आयामविक्खंभेणं अट्ठ जोयणाइं बाहल्लेणं, सव्वमणिमईओ जाव पडिरूवाओ । तासि णं मणिपेढियाणं उवरि पत्तेय पत्तेयं चेंइयरुक्खे पण्णत्ते । ते णं चेइयरुक्खा अट्ट जोयणाई उडढं उच्चत्तेणं, अद्धजोयणं, उव्वेहेणं.
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ७४ स्तूपवर्णनम्
|
1
दो जोयणाई खंघा, अद्भुजोयणं विक्खंभेणं, छजोयणाईं विडिमा बहुमज्झदेसभाए, अट्ठजोयणाई आयामविक्रमेण, साइरेगाई अट्ट जोयणाइं सव्वग्गेणं पण्णत्ता । तेसि णं चेइयरुक्खाणं इमेयारूवे वण्णावासे पण्णत्ते, तं जहा वयरामयमूलरयय सुपइट्टियविडिमा, रिट्ठामयविउलकंद वेरुलिया रुइरखंधा, सुजायवर जायरूवपढमगविसालसाला नाणामणिमयरयणविविहसाहप्प साहवेरुलियपत्ततवणिज्ज -पत्तविंटा, जंबूणयरत्तमउयसुकुमालपवालपल्लवबरं कुरधरा विचित्त मणिरयण सुरभिकुसुमफलभरभरियनमियसाला अहियं नयणमणनिव्वुइकरा अमयरससरसफला सच्छाया सप्पभा सस्सिरिया सउज्जोया पासाइया दंसणिज्जा अभिरुवा पडिरूवा । तेसि णं चेइयरुक्खाणं उवरिं अहह मंगलगा झया छत्ताइछत्ता । तेसि णं चेइयरुक्खाणं पुरओ पत्तेयं पत्तेयं मणिपेढिया पण्णत्ता | ताओ णं मणिपेढियाओ अट्ठ जोयणाइं आयामविक्खंभेणं, चत्तारि जोयणाई बाहल्लेण सव्वमणिमईओ अच्छाओ जाव पडिरूवाओ । तासिणं मणिपेढियाणं उवरिं पत्तेयं पत्तयं महिंदज्झए पण्णत्ते । ते णं महिंदज्झया सट्ठि जोयणाई उहं उच्चत्तेणं, जोयणं उव्वेहेणं, जोयणं विक्खभेणं, वइरामयवट्टलट्ठसंठियसुसिलिट्ठपरिघ मट्ठसुपइठिया विसिट्ठा अणेगवर पंचवण्णकुडभिसहस्सपरिमंडियाभिरामा वाउय विजयवेजयंती पडागा छत्ताइच्छत्तकलिया तुंगा गयणतमभिलं - घमाणसिहरा पासाईया ४ । तेसि णं महिंदज्झायाणं उवरि अट्ठट्ठ मंगलगा झया छत्ताइच्छत्ता । तेसि णं महिंदज्झायाणं पुरओ पत्तेयं पत्तेयं नंदा पुक्खरिणी पण्णत्ता । ताओ णं
।
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
५०५
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०६
___ राजप्रश्नीयसूत्रे गंदाओ पुक्खरिणीओ एग जोयणसयं आयामेणं, पण्णासं जोयणाइं विक्खभेणं, दस जोयणाई उव्वेहेणं, अच्छाओ जाव वण्णओ अप्पेगइयाओ पगईए उदगरसेण पण्णत्ताओ। पत्तेयं पत्तेयं पउमवरवेइया परिक्खित्ता पत्तेयं पत्तेयं वणसंडपरिक्खित्ता । तासि णं णंदाणं पुक्खरिणी णं तिदिसिं तिसो. वाणपडिरूबगा पण्णत्ता । तिसोवाणपडिरूवगाणं वण्णओ, तोरणा झया छत्ताइच्छत्ता ॥ सू० ७४ ॥
छाया-तेषां खलु स्तूपानां पुरतः प्रत्येकं प्रत्येकं मणिपीठिका प्रज्ञप्ता । ताः खलु मणिपीठिकाः षोडशयोजनानि आयमविष्कम्भेण, अष्ट योजनानि बाहल्येन, सर्वमणिमय्यो यावत् प्रतिरूपाः। तासां खलु मणिपीठिकानामुपरि प्रत्येकं प्रत्येकं चैत्यवृक्षः प्रज्ञप्तः । ते खलु चैत्यवृक्षाः अष्टाष्ट
'तेसिं णं थूभाणं पुरओ पत्तेय पत्तेयं' इत्यादि ।
सूत्रार्थ-( तेसि णं थूभाणं पुरओ पत्तेय २ मणिपेढिया पणत्ता ) इन स्तूपोंके आगे प्रत्येक स्तूपके एक एक मणिमयीपीठिका कही गई है. (ताओणं मणिपेढियाओ सोलस जोयणाई आयामविक्खभेणं, अट्ठजोयणाई बाहल्लेणं सव्वमणिमइओ जाव पडिरूवाओ) ये सब मणिपीठिकाएं आयाम एवं विस्तार की अपेक्षा सोलस २ योजनकी हैं एवं मोटाईमें ये सब आठ २ योजनकी हैं, ये सब सर्वथा मणिमय हैं यावत् प्रतिरूप हैं। (तासि णं मणिपेढियाओ उवरि पत्तेय पत्तेयं चेइयरुक्खे पपणत्ते) उन प्रत्येक मणिपीठिकाओके ऊपर
'तेसिं णं थूभाणं पुरओ पत्तेयं पत्तयं' इत्यादि ।
सूत्राय-तेसि णं धूभाणं पुरओ पत्तेयं २ मणिपेढिया पण्णत्ता मा २तूपानी સામે દરેકે દરેક સ્તૂપની સામે એક એક મણિમયી પીઠિકા કહેવામાં આવી છે. (ताओ णं मणिपेढीयाओ सोलसजोयणाइ आयामविक्खंभेणं, अट्ठजोयणाइ वाहल्लेणं सव्वमणिमईओ जाव पडिरूवाओ ) ॥ ५धी मणिपा४ि।२। मायाम मने વિસ્તારની અપેક્ષાએ સોળ જન જેટલી છે.–અને સ્થૂલતા-મોટાઈમાં આ બધી આઠ જન જેટલી છે. આ બધી સંપૂર્ણતઃ મણિનિર્મિત છે યાવત્ પ્રતિરૂપ છે. (तासि णं मणिपेढियाओ उवरिं पत्तयं पत्तेयं चेइयरूखे पण्णत्ते) ते ४२ १२४
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ७४ स्तूपवर्णनम्
५०७ योजनानि ऊर्ध्व मुच्चत्वेन, अर्द्धयोजनम् उद्वेधेन, द्वे योजने स्कन्धाः, अर्द्ध योजनं विष्कम्भेण, षड् योजनानि विडिमाः, बहुमध्यदेशभागे अष्टयोजनानि आयामविष्कम्भेण, सातिरेकाणि, अष्ट योजनानि सर्वाग्रेण प्रज्ञप्ताः। तेषां खलु चैत्यवृक्षाणाम् अयमेतद्रूपो वर्णावासः प्रज्ञप्तः, तद्यथावज्रमय मूलरजतसुप्रतिष्ठितविडिमाः रिष्टमयविपुलकन्दवैडूर्यरुचिरस्कन्धाः सुजातवरजातरूपप्रथमकविशालशालाः नानामणिमयरत्नविविधशाखाप्रशाखवैडूर्य पत्रतपनीयपत्रबृन्ताः जाम्बूनदरक्तमृदुकसुकुमारप्रवालपल्लववशङ्करधरा विचित्रमणिएक २ चैत्यवृक्ष कहा गया है । (तेणं चेइयरुक्खा अट्ठजोयणाई उड्ढे उच्चतेणे) ये चैत्यवृक्ष आठ आठ योजनकी ऊंचाइवाले हैं (अद्धजोयणं उव्वेहेणं दो जोयणाई खंधा, अद्धजोयणं विक्खभेणं, छजोयणाई विडिमा बहुमज्झदेसभाए) इनका उद्वेध आधेयोजनका है अर्थात् इनका मूलभाग जमीनमें आधे योजन तक नीचे गया हुआ है. इनका स्कन्धभाग दो २ योजनका है. इनके मध्यभागकी उर्ध्वगत शाखाएं छहछह २ योजनकी हैं (अट्ठजोयणाई आयामविक्खंभेणं साइरेगाई अट्ठ जोयणाई सव्वग्गेण पण्णत्ता) इनकी-विडिमाओंकाआयाम और विस्तार आठ आठ योजनका है. तथा ये सर्वाग्रकी अपेक्षासेचैत्यवृक्षके सर्वोपरिभागकी अपेक्षासे कुछ अधिक आठ आठ योजनके हैं। (तेसिणं चेइयरुक्खाणं इमेयारूवे वण्णावासे पण्णत्ते) इन चैत्यवृक्षोंका वर्णावास इस प्रकारसे कहा गया हैं। (तंजहा-वयरामयमूलरयणसुपइट्ठियविडिमा, रिहामयविउलकंदवेरुलियरुइरखंधा, सुजायवरजायरूवपढमगबिसालसाला णाणामणिभाग पानी ७५२ मे मे येत्यवृक्ष ठेवाय छे. ( तेणं चेइयरूक्खा अट्ठजोयणाई उढ उच्चत्तेणं ) येत्यवृक्ष। म18 यापन 22ीय छे. (अद्धजोयण उव्वेहेणं दो जोयणाई खंधा, अद्धजोयणं, विक्खंभेणं, छजोयणाई विडिमा बहुमज्झ देसभाए ) मेमन वेध सायन २ छ-मेट से अमनो भूगला જમીનમાં અયોજન સુધી–બે ગાઉ સુધી–નીચે પહોંચેલો છે. એમને સ્કંધભાગ બે એજનને છે, એને વિસ્તાર અ જન જેટલો છે. એના મધ્યભાગની
शतामा छ येन २८मी छे. (अजोयणाई आयामविक्खंभेणं, साइरेगाई अदुजोयणाई सव्वग्गेणं पण्णत्ता) मेमनी-विडिभासाना-मायाम भने વિસ્તાર આઠ જન જેટલા છે. તેમજ એ સર્વાગ્રની અપેક્ષાએ–ચત્યવૃક્ષના सर्वोपरिलागनी सपेक्षाथी मा योन ४२ता सडे पधारे छे. ( तेसि चेइयरुक्खाणं इमेयारूवे वण्णावासे पण्णत्ते ) यैत्यवृक्षान पास भी प्रभा ठेवाय छे. (तं जहा वयरामयमूलरयणसुपइट्ठियविडिमा, रिट्ठामय विउलकंदवेरूलियरुइर
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્ર: ૦૧
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०८
राजप्रश्नीयसूत्रे रत्नसुरभिकुसुमफलभरभृतनतशाला अधिकं नयनमनोनिवृतिकराः अमृतरससरसफलाः सच्छायाः सप्रभाः सश्रीकाः सोद्योताः प्रासादीया दर्शनीया अभिरूपाः प्रतिरूपाः। तेषां खलु चैत्यवृक्षाणाम् उपरि अष्टाष्ट मङ्गलकानि ध्वजाः मयरयणविविहसाहप्पसाहवेरुलियपत्ततवणिजपत्तविंटा) इन चैत्यवृक्षों के मूलभाग वज्ररत्नमय हैं. विडिमा-इनके मध्यभाग से ऊपरकी और निकली हुई सुन्दराकारवाली शाखाएँ रजतमय हैं इनके कन्द विशाल और रिष्टरत्नमय हैं स्कन्ध इनके वेड्य रत्नमय हैं और मनोहर है. इनके स्कन्धों की शाखाएँ विशाल है. एवं शोभनजातीय सुवर्णकी बनी हुई है. इनकी शाखाएँ एवं प्राशाखाएं अनेक प्रकारके मणियों एवं रत्नों की बनी हुई हैं. इनके पत्र वैडूर्य रत्नमय है. पत्रोंक वृन्त-डन्टल तपनीयस्वर्णमय हैं (जंबूणयरत्तमउयसुकुमालपवालपल्लववरंकुरधरा, विचित्तमणिरयणसुरभिकुसुमफलभरभरियनमियसाला, अहियं नयणमणनि व्बुइकरा अमयरससरसफला) जाम्बूनद नामकविशिष्ट सुवर्ण के, कोमल, लाल, सुकुमारस्पर्शवाले इनके प्रवाल है, पल्लव हैं, और प्रथमउद्भिद्यमान अड्डर हैं। इनकी शाखाएं अनेक प्रकार के मणियों के एवं रत्नों के सुगंधित पुष्पों से एवं फलों से खूब लदी हुई हैं. अतएव नम्रीभूत हैं. नेत्रों को एवं मनको ये वृक्ष बहुत आनन्द, देते हैं अमृतरस के जैसा रस इनके फलोंमें भरा हुआ है ( सच्छाया, सप्पभा, सस्सिरीया, सउज्जोया, पासाईया, दंसणिज्जा, अभिरूवा पडिरूवा ) इनकी छाया बडी सुन्दर खंधा, सुजायवरजायरूवपढ़मगविसालसाला णाणामणिमयरयणविविह साहप्पसाहवेरूलियपत्ततवणिज्जपत्तविंटा) । थैत्यक्षाना भू मा १२त्नमय छ. विडिभा-समान। મધ્યભાગથી ઉપરની તરફ નીકળેલી સુરાકારવાળી શાખાઓ રજતમય છે. એમના કદી વિશાળ અને રિછરત્નમય છે. સ્કંધ એમના વિર્યરતનમય છે અને મનહર છે. એમના સ્કીધેની શાખાઓ વિશાળ છે, અને શોભનજાતીય સુવર્ણની બનેલી છે. એમની શાખાઓ તેમજ પ્રશાખાઓ ઘણી જાતનાં મણિઓ અને રત્નોની બનેલી છે. એમનાં પાંદડાઓ વૈર્યરત્નમય છે. પાંદડાઓનાં વૃક્તા (દીંટાઓ) तपनीय सुप भय छे. (जंबूणयरत्तमउयसुकुमालपवालपल्लववरंकुरधरा, विचित्तमणिरयणसुरभिकुसुमफलभरभरियनमियसाला, अहियं नयणमणनिव्वुइकरा अमयरससरसफला) ४ भून नामाना विशेष सुवरी ना, सुमित, तर सुमा२ २५शवाणा એમના પ્રવાલો છે, પલ્લવ છે અને પ્રથમ ઉભિધમાન અંકુર છે. એમની શાખાઓ ઘણી જાતના મણિએ અને રત્નનાં સુગંધિત પુષ્પથી અને ફળેથી ખૂબ વ્યાપ્ત થઈ રહી છે. એથી નમ્ર થઈ રહી છે. નેત્રોને તેમજ મનને એ વૃક્ષો ५g४ भान मापे छ. मेमन जोमा अमृत ! २ सय . ( सच्छाया,
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ७४ स्तूपवर्णनम्
५०९ छत्रातिच्छत्राणि तेषां खलु चैत्यवृक्षाणां पुरतः प्रत्येकं प्रत्येकं मणिपीठिका प्रज्ञप्ता । ताः खलु मणिपीठिका अष्ट योजनानि आयामविष्कम्भेण, चत्वारि योजनानि बाहल्येन, सर्वमणिमय्यः अच्छायावत् प्रतिरूपाः । तासां खलु मणिपीठिकानामुपरि प्रत्येक प्रत्येकं महेन्द्रध्वजः प्रज्ञप्तः । ते खलु महेन्द्रध्वजाः पष्टिं योजनानि ऊर्ध्वमुच्चत्वेन योजनमुद्वेधेन, योजनं विष्कम्भेण, वज्रमयवृत्तलष्टसस्थितसुश्लिष्टपरिधृष्टमृष्टसुप्रतिष्ठिताः विशिष्टा अगेकवरपञ्चवर्णकुटभीहै, प्रभा इनकी बडी निर्मल है, बडे सुहावने लगते हैं, उद्योत सहित हैं, प्रासादीय हैं दर्शनीय हैं, अभिरूप हैं और प्रतिरूप हैं ( तेसि ण चेइयरु वखाणं उवरिं अट्ठमंगलगा झया छत्ताइच्छत्ता) इनचैत्यवृक्षों के ऊपर आठ२ मंगलक हैं, ध्वजाएं हैं, और छत्रातिच्छत्र है ( तेसिं ण चेइयरूक्खाणं पुरओ पत्तेयर २ मणिपेढिये पणत्ता ) उन चैत्यवृक्षों के सामने एक एक मणिपीठिका है (ताओ णं मणिपेढियाओ अट्ठजोयणाई आयामविक्खंभेणं, वत्तारि जोयणाई बाहल्लेणं, सव्वमणिमईओ अच्छाओ जाव पडिरूवाओ) ये मणिपीठिकाएं आयामविस्तार की अपेक्षा आठ आठ योजन की हैं. इनकी स्थूलता चारचार योजन की है. ये सब सर्वथा मणिमय हैं अच्छ हैं यावत् प्रतिरूप हैं । (तासि णं मणिपेढियाणं उवरिं पत्तेयं २ महिंदज्झए पण्णत्ते) उन प्रत्येक मणिपीठिकाओं के ऊपर एक२ महेन्द्र ध्वज कहा गया है ( तेणं महिंदज्झया सहि जोयणाई उड्ढं उच्चत्तेणं, जोयणं उव्वेहेणं, जोयणं विक्खभेणं वइरामयवट्टलट्ठसंठिय सुसिलिट्ठपरिघट्टमहसुपइट्ठिया विसिट्ठा अणेगवरपंचवसप्पभा, सस्सिरीया, सउज्जोया, पासाईया, दंसणिज्जा, अभिरुवा पडिरूवा ) मेमनी છાયા બહુજ સારી છે, એમની પ્રભા બહુજ નિર્મળ છે. એઓ ખૂબ જ સોહામણું લાગે છે. ઉદ્યોત સહિત છે, પ્રાસાદીય છે, દર્શનીય છે, અભિરૂ૫ છે, અને प्रति३५ छ. (तेसि ण चेइयरुक्खाणं उवरिं अट्ठमंगलगा झया छत्ताइच्छत्ता) से ચૈત્યવૃક્ષોની ઉપર આઠ આઠ મંગલકો છે, દવાઓ છે અને છત્રાતિરછત્ર છે. ( तेसिं गं चेइयरुक्खाणं पुरओ पत्तेयं२ मणियेढ़िया पण्णत्ता) मे येत्यवृक्षानी सामे मे से मशिधा छ (ताओ णं मणिपेढियाओ अटू जोयणाई आयामविक्खंभेणं, चत्तारिजोयणाई बाहल्लेण, सव्वमणिमईओ, अच्छाओ जाव पडिरूवाओ) से મણિપીઠિકાએ આયામવિસ્તારની અપેક્ષાએ આઠ આઠ જનની છે. એમની સ્થૂલતા-મોટાઈ–ચાર યોજન જેટલા છે. એ બધી સર્વથા મણિમય છે, અચ્છ छ, यावत् प्रति३५ छ. (तासि ण मणिपेढ़ियाणं उवरिं पत्तेयंर महिंदज्झए पण्णत्ते) ते ४३ ४२४ मशिपायानी ५२ मे ४ महेन्द्र ६०४ ४२वाय छे. ( तेणं महिंदज्झया सटुिं जोयणाई उड्ढं उच्चत्तेयं, जोयणं उव्वेहेणं, जोयणं विखंभेणं वइ
શ્રી રાજપ્રશ્રીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१०
राजप्रश्नीयसूत्रे सहस्रपरिमण्डिताभिरामाः वातोद्धृतविजय वैजयन्ती पाताकाः छत्रातिच्छत्रकलिताः तुङ्गा गगनतलाभिलङ्घमानशिखराः प्रासादीयाः ४। तेषां खलु महेन्द्रध्वजानामुपरि अष्टाष्ट मङ्गलकानि, ध्वजाः, छत्रातिच्छत्राणि । तेषां खलु महेन्द्रध्वजानां पुरतः प्रत्येकं प्रत्येकं नन्दा पुक्खरिणी प्रज्ञप्ता ।
ण्णकुडभिसहस्सपरिमंडियाभिरामा) महेन्द्रध्वजाएं प्रत्येक साठ२ योजन की ऊंची हैं, इनका उद्वेध एक योजन का है. एक योजन का इसका विस्तार है. ये सब महेन्द्र ध्वजाएं वज्ररत्न की बनी हुई हैं. इनका वृत्त-गोल है, और मनोज्ञ है ये सब सुसंबद्ध हैं, खरशाण से घिसे गये पाषाणखण्ड की तरह ये प्रतीत होती हैं. सुकुमारशाण से चिकने किये गये प्रस्तरखण्ड की तरह ये मालूम पडती हैं ये अपने स्थान से जरा सी भी नहीं चल सकती हे अतः सुस्थिर हैं. अन्य ध्वजाओं की अपेक्षा ये सब ध्वजश्रेष्ठ हैं ये सर्व अन्य और छोटी२ पांचवर्गों की सहस्रपताकाओं से सुशोभित हैं. अतएव (विसिट्टा) अभिराम-मनोज्ञ हैं (वाउद्धयविजयवेजयंति पडागा छत्ताइच्छत्तकलिया, तुंगा, गगणतलमभिलंघमाण सिहरा, पासाईया ४) वायु से कंपित बङीर और ध्वजाएं एवं लधुध्वजाएँ इनमें हैं छत्रोपरिस्थाप्यमान छत्रों से ये युक्त हैं, उच्च हैं अतएव इनकी शिखरें-अग्रभाग-आका शतल को उल्लंघन करती हुई के समान प्रतीत होति हैं, इस तरह ये सब रामय-वलट्र-संठिय-सुसिलिट्र परिघट्टमट्टसुपइद्रिया विसिद्धा अणेगवरपंचवण्णकुडभिसहस्सपरिमंडियाभिरामा ) मा महेन्द्रवतमाथी हरे ४२४ महेन्द्र ६० योन જેટલી ઊંચી છે. એમનો ઉદ્દધુ એક યોજન જેટલો છે અને વિસ્તાર પણ એક જ નને છે. આ બધી મહેન્દ્રવજાઓ વારત્નની બનેલી છે. એમને આકાર વૃત્ત-ગળ છે અને મનેઝ છે. એ બધી સુસંબદ્ધ છે. એઓ પથ્થરને લીસા કરવાના યંત્રથી ઘસીને લીસા બનાવેલા પાષાણખંડની જેમ લાગે છે. યંત્રથી લીસા બનાવેલા પ્રસ્તરખંડની જેમ તે સરસ લાગે છે. એઓ પોતાના સ્થાન પરથી સહેજ પણ ખસી શકતી નથી, એટલા માટે સુસ્થિર છે. બીજી દવાઓ કરતાં આ દવાઓ શ્રેષ્ઠ છે. આ બધા દેવજો બીજી નાની નાની પાંચ વર્ણોવાળી સહસ્ત્રપતાકાઓથી સુશોભિત છે એટલા માટે (विसिट्टा) मनिराम मनोज्ञ छ. (वाउद्भयविजयंवेजतीपडागाछत्ताइच्छत्तकलिया, तुंगा, गगणतलमभिलंघमाणसिहरा, पासाईया ४ ) अमनामा ५वनडे पित थती भेटी મેટી અન્ય દવાઓ અને લઘુગ્ધજાઓ છે. એ છત્રપરિસ્થાપ્યમાન છત્રોથી યુક્ત छ, अन्य छे. मेथी समनां शिम-मयलागो-माशतसने सजगता ताणे छे.
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ७४ स्तूपवर्णनम्
ताः खलु नन्दाः पुष्पकरिण्यः एकं योजनशतम् आयामेन पञ्चाशद्योजनानि विष्कम्भेण, दश योजनानि उद्वेधेन, अच्छा यावद् वर्णकः अप्येकिका प्रकृत्या उदकरसेन प्रज्ञप्ताः । प्रत्येक प्रत्येकं पद्मवर वेदिकापरिक्षिप्ता, प्रत्येकं प्रत्येकं वनखण्डपरिक्षिप्ता । तासां खलु नन्दानां पुष्करिणीनां त्रिदिशि त्रिसोपानप्रतिरूपकाणि प्रज्ञप्तानि । त्रिसोपानप्रतिरूपकाणां वर्णक : तोरणानि ध्वजाः छत्रातिच्छत्राणि ॥ सू० ७४ ॥
५११
ध्वजाएं प्रासादीय यावत् प्रतिरूप हैं. ( तेसिं णं महिंदज्झायाणं उवरि अट्ठठ्ठ मंगलगा झया छत्ताइच्छत्ता ) इन महेन्द्रध्वजों के ऊपर आठ २ मंगलक हैं, ध्वजाएं हैं और छत्रातिच्छत्र हैं. ( तेसिणं महिंदज्झायाणं पुरओ पत्तेयं पत्तेयं नंदा पुक्खरिणी पण्णत्ता ) उन महेन्द्रध्वजों के आगे एक एक नन्दा पुष्करिणी है. ( ताओ णं णंदाओ पुक्खरिणीओ एंग जोयणसयं आयामेणं, पण्णासं जोयणाई विक्खंभेणं, दसजोयणाई विक्खंभेणं, अच्छाओ जाव वण्णओ अप्पेगइयाओ पगइए उदगरसेणं पण्णत्ताओ ) ये नन्दा पुष्करिणियां आयाम कि अपेक्षा एक सौ योजन है, तथा विस्तारकी अपेक्षा ५०० योजन की हैं, बडी स्वच्छ हैं, इनमें से कितनेक नन्दा पुष्करिणियों में स्वभावतः पानी ही भरा है ( पत्तेयं २ पउमवर वेइवा परिक्खित्ता पत्तेयं २ वणसंडपरिक्खित्ता ) तथा प्रत्येक नन्दापुष्करिणी पद्मवरवेदिका से परिवेष्टित हैं और वनषंड से घिरी हुई हैं ( तासि णं णंदाणं पुक्खरिणीणं तिदिर्सि तिसोवाणडिरुवगा पण्णत्ता ) इन नंदा पुष्करिणियों की तीन दिशाओं में श्रेष्ट तीनर सोपानों की या प्रमाणे आधी ध्वन्य प्रासादीय यावत् प्रति३५ छे. ( तेसिं णं महिंदज्जायाणं वरिं अट्टमंगलगा झया छत्ताइच्छत्ता ) थे महेन्द्रध्वननी उपर आई मंगल। छे. ध्वन्यो छे याने छत्रातिरछत्रो छे. ( तेसि णं महिंदज्झयाणं पुरओ पत्तेयं पत्तेयं नंदा पुक्खरिणी पण्णत्ता ) मे महेन्द्रध्वलेनी सामे ! मे नहापृष्ठ रिशी छे. ( ताओ णं णंदाओ पुक्खरिणीओ एगं जोयणसयं आयामेर्ण. पण्णासं जोयणाई विक्खंभेणं, दस जोयणाई, विक्खंभेण. अच्छाओ जाव वण्णओ अप्पेगइयाओ पाईए उद्गरसेन पण्णत्ताओ ) मे नहायुष्डरिलीओ। आयामनी
આઠ
અપેક્ષાએ એકસે ચેાજનની છે. તેમજ વિસ્તારની અપેક્ષાએ ૫૦૦ યેાજનની છે, એકદમ સ્વચ્છ છે, એમાંથી કેટલીક નીંદા પુષ્કરણીઓમાં સ્વભાવિક રીતે પાણી ભરેલું ४ रहे छे. ( पत्तेयं २ पउमवरवेइयापरिक्खित्ता पत्तेय २ वणसंडपरिक्खित्ता ) તેમજ દરેકે દરેક નંદાપુષ્કરણી પદ્મવરવેદિકાથી પરિવષ્ટિત છે. અને વનખંડથી वोटजायेसी छे. ( तासि णं णंदाणं पुक्खरिणी णं तिदिसिं तिसोवाणपडिरूवगा पण्णत्ता ) मा नढायुच्छ रिशी सोनी गए हिशासोमांशु उत्तम सोयान पंक्तियो छे. ( तिसोवाणपडिरूवगाणं वण्णओ तोरणा झया छत्ताइच्छत्ता) मात्र सोपान
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१२
__ राजप्रश्नीयसूत्रे टीका-'तेसि णं थूभाणं' इत्यादि
तेषां खलु स्तूपानाम् एकैकस्य स्तूपेस्य पुरतः-अग्रे प्रत्येकं प्रत्येकम् - एकैका मणिपीठिका-मणिमयी वेदिका प्रज्ञप्ता। ताः खलु मणिपीठिकाः षोडश २ योजनानि आयामविष्कम्भेण, अष्ट २ योजनानि बाहल्येन-स्थौल्येन, सर्वमणिमय्यः-सर्वात्मना मणिमय्यो यावत् प्रतिरूपाः। यावत्पदेन-लक्ष्णाः धृष्टा मृष्टाः नीरजसो निर्मलाः निष्पङ्काः निष्कङ्कटच्छायाः सप्रभाः सश्रीकाः सोद्योताः प्रासादीया दर्शनीया अभिरूपाः 'इति संगृह्यते। अर्थस्त्वेषां पूर्ववद् बोध्यः । तासां खलु मणिपीठिकानाम् उपरि अकैकस्या मणिपीठिकाया उपरि प्रत्येकं प्रत्येकम्-एकैकः चैत्यवृक्षः प्रज्ञप्तः । ते खलु चैत्यवृक्षाः अष्ट २ पंक्तियां हैं। (तिसोवाणपडिरूवगाणं वणओ तोरणा झया छत्ताइच्छत्ता ) इन तीन २ सोपानोंकी पंक्तियों का यहां वर्णन करना चाहिये इन त्रिसोपान प्रतिरूपकों के आगे तोरण हैं. तोरणों पर ध्वजाएँ हैं, एवं छत्रातिच्छत्र हैं।
टीकार्थ-स्तूपों में से एक एक स्तूप के आगे एक एक मणीमयी वेदिका कही गई हैं. यह प्रत्येक मणिमयी वेदिका लंबाई चौडाई में १६-१६ योजनकी और अपनी स्थूलता में-मोटाई में ८-८ योजन की हैं. ये सब वेदिकाएं सर्वथा मणिमय हैं. यावत् प्रतिरूप हैं. यहां यावत् शब्दसे "श्लक्ष्णाः . घृष्टाः , मृष्टाः, नीरजसः निर्मलाः, निष्पङ्काः, निष्कंकट च्छायाः, सप्रभाः, सश्रीकाः सोद्योताः प्रासादीयाः, दर्शनीयाः अभिरूपाः” इस पाठका ग्रहण हुआ है इन पदोंका अर्थ पहिले लिखा जा चुका हैं. इन मणिपीठिकाओं के ऊपरप्रत्येक मणिपीठिका पर-एक२ चैत्यवृक्ष कहा गया है. इन चैत्यवृक्षो की ऊँचाई પંક્તિઓનું વર્ણન અહીં આ પ્રમાણે કરીએ છીએ. આ ત્રણ સપાન પ્રતિરૂપકોની સામે તોરણો છે, તેરણો ઉપર દવાઓ છે અને છત્રાતિરછત્રો છે.
ટીકાઈ–સ્તૂપોમાં દરેકે દરેક સ્તૂપની સામે એક એક મણિમયી વેદિક કહેવાય છે. આ દરેકે દરેક મણિમયી વેદિકા લંબાઈ ચેડાઈમાં ૧૬-૧૬ યોજન જેટલી અને સ્કૂલતા–મોટાઈ–માં ૮, ૮ યોજન જેટલી છે. આ બધી વેદિકાઓ सया भविभय छे. यावत् प्रति३५ छ. मी यावत् शम्थी 'लक्ष्णाः, घृष्टाः, मष्टा नीरजसो निर्मलाः निष्पङ्काः, निष्कंकटच्छायाः, सप्रभाः, सश्रीकाः सोद्योताः प्रासादीयाः, दर्शनीयाः अभिरूपा' मा पाइने सब थयो छ. मा પદોનો અર્થ પહેલાં સ્પષ્ટ કરવામાં આવ્યું છે. આ મણિપીઠિકાઓની ઉપર દરેકે દરેક મણિ પીઠિકા ઉપર એક એક ચૈત્યવૃક્ષ કહેવાય છે. આ દરેકે દરેક ચૈત્યવૃક્ષોની
શ્રી રાજપ્રશ્રીય સૂત્ર: ૦૧
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ७४ स्तूपवर्णनम्
५१३
योजनानि ऊर्ध्वम् उच्चत्वेन, अर्द्धयोजनम् उद्वेधेन = भूमिगतमूलभागेन च विज्ञेयाः । तथा - तेषां चैत्यवृक्षाणां स्कन्धाः - मूलप्रदेशादारभ्य शाखाऽवधिका वृक्षभागाः द्वे २ योजने - योजनद्वय २ प्रमाणाः विज्ञेयाः, स्कन्धाः पुनः अर्द्धार्द्धयोजनं विष्कम्भेण - बाल्येन सन्ति । तथा तेषां चैत्यवृक्षाणां बहुमध्यदेशभागे विडिमा:उर्ध्वगतशाखाः षड़ २ योजनानि षडयोजन प्रमाणा: विज्ञेयाः, ता विडिमा: योजनानि - अष्टयोजन प्रमाणा आयामविष्कम्भेण, तथा - सर्वाग्रेण - चैत्यवृक्ष सर्वोपरिभागावच्छेदेन ता विडिमाः सातिरेकाणि - साधिकानि अष्ट योजनानि विज्ञेयाः । एवंरूपास्ते चैत्यवृक्षाः प्रज्ञप्ताः - प्ररूपिताः । तेषां खलु चैत्यवृक्षाणाम् अयमेतद्रूपः - वक्ष्यमाणप्रकारको वर्णावासः - वर्णनपरः पदसमूहः प्रज्ञप्तः, तद्यथा - वज्रमयमूलरजतसुप्रतिष्ठित विडिमाः :- - वज्रमयानि - वज्ररत्नमयानि मूलानि - भूमेरूपरिस्थिता भाग। येषां ते वज्रमयमूला:, तथा - रजताः - रजतमय्यः सुप्रतिष्ठिताः- सुन्दाराकारेण स्थिताः विडिमा:- बहुमध्यदेश भागाप्रत्येक की आठ २ योजन की है. तथा उद्वेधभूमिगतमूलभाग की अपेक्षा - से ये प्रत्येक आघे २ योजन के हैं. इन चैत्यवृक्षों के स्कन्ध-मूलप्रदेश से लेकर शाखातक वृक्षभाग दो २ योजन के हैं तथा इनका प्रत्येक का बाल्य आधे - योजन का है इन चैत्यवृक्षों के बहुमध्यदेशभाग में उर्ध्वगत शाखाएँ है, वे ६-६ योजन की प्रमाणवाली हैं सर्वा की अपेक्षा अर्थात् वृक्षके ऊपर सब और फैलनेकी अपेक्षा - से ये विडिमाएं कुछ अधिक आठ योजन की हैं इस वर्णन के अतिरिक्त इन चैत्यवृक्षों का और वर्णावास इस प्रकार से कहा गया है-इन चैत्यवृक्षों के मूल - भूमि के ऊपर बाहर रहे हुए भाग - वरत्न के बने हुए हैं तथा विडिमा - इनके मध्यभाग से ऊपर की ओर निकली हुई शाखाएँ रजतमय हैं, और सुन्दर आकारवाली ઊંચાઈ આઠ ચેાજન જેટલી છે તથા ઉદ્વેધ-ભૂમિગત મૂલ ભાગની અપેક્ષાએ એએ દરેકેદરેક અર્ધા ચેાજનના છે. આ ચૈત્યવૃક્ષાના સ્કા મૂલ પ્રદેશેાથી માંડીને શાખાવધિક વૃક્ષ ભાગ બબ્બે યાજન જેટલા છે. તથા એને વિસ્તાર અર્ધા ચેાજન જેટલેા છે. આ ચૈત્યવૃક્ષેાના બહુ મધ્યદેશ ભાગમાં ઉર્ધ્વ ગત શાખાઓ છે. તે શાખાએ ૬,૬ યાજન જેટલી છે, તથા આયામ વિષ્ણુભની અપેક્ષાએ એએ આઠ આઠ યાજન જેટલી પ્રમાણવાળી છે. સર્વોગની અપેક્ષાએ એટલે કે વૃક્ષની ઉપરના બધા વિસ્તારફેલાવને ષ્ટિ સમક્ષ રાખીને વિચારીએ તેા એ વિડિમાએ આઠ ચેાજન કરતાં સહેજ વધારે છે. આ વર્ણીન સિવાય આ ચૈત્યવૃક્ષાના વ વાસ આ પ્રમાણે છે-આ વર્ણન સિવાય આ ચૈત્યવૃક્ષ મૂળ-ભૂમિની ઉપર બહાર નીકળેલા-ભાગ-વારત્નના બનેલા છે. તથા વિડિમા—એમના મધ્યભાગથી ઉપરની તરફ નીકળેલી શાખાએ રજતમય છે,
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१४
राजप्रश्नीयसूत्रे वच्छेदेन उर्वनिर्गताः शाखा येषां ते रजतसुप्रतिष्ठितबिडिमाः, ततःपदद्वयस्य कर्मधारयः, वज्ररत्नमयमूलयुक्ताः बहुमध्यदेशभागोर्ध्वविनिर्गतरजतमयसुन्दराकारशाखावन्तश्चेत्यर्थः। तथा रिष्टमय विपुलकन्दवैडूर्याःवैडूर्यरत्नमयाः रूचिराः-मनोहराः स्कन्धाः येषां ते वैडूर्यरूचिरस्कंधाः, ततः पदद्वयस्य कर्मधारयः । तथा सुजातवरजातरूपप्रथमकविशालशाला:सुजातं-शोभनजातीयम्, अतएव वरं-श्रेष्ठं यद् जातरूपं-सुवर्ण, तन्मयाः प्रथमकाः-आद्याः तरुस्कन्धसंजाताः विशालाः शाखा येषां ते तथा उत्तमजातीयश्रेष्टसुवर्णमयस्कन्धोत्पन्न विशालशाखावन्त इत्यर्थः । तथा-नानामणिमयरत्नविविधशाखाप्रशाखावैडूर्यपत्रतपनीयपत्रवृन्ताः – नानामणिय्यः - हैं इनके कन्द-भूमिगत भाग-रिष्टरत्नमय हैं एवं बहुत विशाल हैं इनके स्कन्ध वैडूर्यरत्नमय हैं. एवं मनोहर हैं। इनकी आद्य विशाल शाखाएँस्कन्ध की शाखाएँ शोभन जातीय श्रेष्ठ सुवर्ण की हैं। इनकी शाखाएँ
और प्रशाखाएँ अनेकविध मणियों के एवं नानाविध रत्नों के हैं अतः ये अनेक प्रकार की हैं। इनके पत्र वैडूर्य रत्नमय हैं, पत्रों के वृन्तसुवर्णमय हैं इनके प्रबाल-कोपल, पल्लव-पत्र, और वराङ्कुर श्रेष्ठअङ्कुर ये सब जाम्बूनद नामक सोने के बने हुए हैं, लालवर्ण के हैं, एवं कोमल हैं सब से प्रथम शाखा में जो निकलते हैं वे अङ्कर, कुछ२ पत्रभाग जिनमें प्रकट हो जाता हैं वे प्रवाल और जिनमें पत्रभाव पूर्णरूप से प्रकट हो जाता है वह पल्लव है इनकी शाखाएँ अनेक प्रकार के मणियों एवं रत्नों के सुगंधित पुष्पो से एवं फलों से भरी हुई हैं. अतएव ये सब नीचे की ओर झुकी हुइ हैं. ये सब के सब अधिकरूपसे नेत्र और मन અને સુંદર આકારવાળી છે. એમના કંદ-ભૂમિગત ભાગો-રિઝરત્નમય છે અને બહુજ વિશાળ છે. એમના સ્કર્ધ વિડૂર્ય રત્નમય છે. અને મને હર છે. એમની આઘવિશાળ શાખાએ સ્કંધની શાખાઓ શોભન જાતીય સુવર્ણની છે. એમની શાખાઓ અને પ્રશાખાઓ અનેકવિધ મણિઓ અને નાના વિધ રત્નની છે. એથી એઓ અનેક પ્રકારની છે. એમનાં પાંદડાઓ વૈડૂર્ય રત્નમય છે. પાંદડાઓના વૃન્ત સુવર્ણમય છે. એમના પ્રવાલે કૂંપળો પલ્લવ-પત્ર અને વરાંકુરણ અંકુર (ફણગો) આ બધાં જાંબૂનદ નામક સુવર્ણના બનેલાં છે. લાલરંગના છે અને કોમળ છે. શાખાઓમાં જે સૌ પ્રથમ નીકળે છે તે અંકુર કંઈક કંઈક પત્રભાવ જેમના ઉદ્દભવવા લાગે છે તે પ્રવાલ અને જેમાં પત્રભાવ પૂર્ણ રૂપથી પ્રકટ થઈ જાય છે તે પલ્લવ છે. એમની શાખાઓ અનેક જાતના મણિઓ અને રત્નોના સુગંધિત પુષ્પોથી અને ફળેથી યુક્ત છે. એથી એ સર્વે નીચેની તરફ નમેલી છે આ બધી વધારે પડતી નેત્ર અને મનને સુખ
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ७४ स्तूपवर्णनम् अनेकविधमण्यात्मिकाः रत्नाः नानाविधरत्नमय्यो विविधाः- अनेकप्रकारिकाः शाखाः प्रशाखाश्च येषां ते-नानामणिमयरत्नविविधशाखा प्रशाखाः अनेकविधमणिरत्नमयविविधशाखाप्रशाखाप्रयुक्ता इत्यर्थः । तथा-वैडूर्याणि-वैडूर्यरत्नमयानि पत्राणि येषां ते वैडूर्यपत्राः, वैडूर्यरत्नमयपत्रयुक्ता इत्यर्थः । तथा-तपनीयानि स्वर्णमयानि पत्रवृन्तानि-पत्रबन्धनानि येषां ते-तपनीयपत्रवृन्ताः, स्वर्णमयपत्रबन्धनयुक्ता इत्यर्थः । ततःपदत्रयस्य कर्मधारये,-नानामणिमयरत्नविविधशाखाप्रशाखेत्यादिघटितं पदं बोध्यम् । तथा जाम्बूनदरक्तमृदुकसुकुमारप्रबालपल्लववराङ्कुरधराः -जाम्बूनदाः = जाम्बूनद- नामकविशिष्टस्वर्णमयाः, रक्ताः-रक्तवर्णाः मृदुकाः कोमला:-मृदुकत्वेन दृश्य-मानाः सुकुमाराः कोमल. स्पर्शाः प्रवालाः = ईषदुन्मीलितपत्रभावा: पल्लवाः = परिपूर्णप्रथमपत्रभावरूपाः वराङ्कुराः = प्रथममुद्भिद्यमाना अङ्करास्तेषां धराः = धारकाः । तथा-विचित्र मणिरत्नसुरभिकुसुमफलभरभृतनतशालाः -विचित्राणाम् = अनेक प्रकाराणां मणीनां रहनानां च यानि सुरभीणि सुगन्धीनि-कुसुमानि-पुष्पाणि फलानि च. तैः भरम् अतिशयं यथा स्थात्तथा भृताः परिपूर्णाः अत एव नताः= नम्रीभूताःशालाः स्कन्धोद्गतशाखा येषां ते तथा-अनेक विधमणिरत्नमयसुगन्धित पुष्पफलभारावनतशाखायुक्ता इत्यर्थः। तथा अधिकं यथा स्यात्तथा नयनमनोनिवृतिकराः नयनमनसोः सुखकराः, तथा-अमृतरससमरसफलाःअमृतस्य यो रसः तस्य समतुल्यो रसो येषां तानि तथाभूतानि फलानि येषां ते तथा-अमृतरससमरयुक्त फलयुक्ता इत्यर्थः । तथा-सच्छायाःछायया सहिताः-चाकचिक्ययुक्ताः, अत एव-सप्रभाः प्रभायुक्ता, अतएवसश्रीकाः-शोभासम्पन्नाः, सोद्योताः-उद्योतेनःवस्त्वन्तरप्रकाशनेन सहिताः, सोद्योताः-वस्त्वन्तरप्रकाशनसामर्थ्ययुक्ताः, प्रासादीयाः दर्शकजनमनःप्रमोदजनकाः दर्शनीयाः प्रक्षणीयाः, अभिरूपाः सर्वकालरमणीया, प्रतिरूपाः= को सुखकर हैं. इनके फल अमृत रस के तुल्य रस से भरे हुए हैं ये सब चैत्यवृक्ष चाकचिक्यरूप छायावाले हैं प्रभायुक्त है शोभासंपन्न हैं उर्यात वस्त्तवन्तर (अन्यवस्तु ) को प्रकाशित करनेवाले प्रकाशसे-सहित हैं. दर्शक जन के मन को प्रमोदजनक हैं, दर्शनीय-प्रक्षणीय है अभिरूप-सर्वकाल रमणीय हैं और प्रतिरूप-सर्वोत्तम है. इन चैत्यवृक्षों के ऊपर आठ आठ આપનારી છે. એમનાં ફળ અમૃતરસ જેવાં રસથી ભરેલાં છે. આ બધા વૃક્ષ ચાકચિય રૂ૫ છાયાવાળા છે, પ્રભાયુક્ત છે. ભાસંપન્ન છે. ઉદ્યોત-બી જી વસ્તુને પ્રકાશિત કરનારા પ્રકાશથી યુક્ત છે. જેનારાઓના મનને પ્રસુતિ કરનારા છે, દર્શનીય છે, પ્રેક્ષણીય છે, અભિરૂ૫-સવકાળ રમણીય છે અને પ્રતિરૂપ–સ -
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयसूत्रे सर्वोत्तमाश्च बोध्याः। तथा-तेषां खलु चैत्यवृक्षाणाम् उपरि अष्टाष्ट=अष्टाष्ट संख्यकानि स्वस्तिकादीनि, मङ्गलकानि, ध्वजाः छत्रातिच्छत्राणि च विज्ञेयानि । तेषां खलु चैत्यवृक्षाणाम् एकैकस्य चैत्यवृक्षस्य पुरतः अग्रे प्रत्येकं प्रत्येकम्= एकैका मणिपीठिका प्रज्ञप्ता। ताः खलु मणिपीठिकाः अष्ट योजनानि-अष्ट योजनप्रमाणा आयामविष्कम्भेण, चत्वारि योजनानि-चतुर्योजनप्रमाणाः बाहल्येन स्थौल्येन, सर्वमणिमय्यः सर्वावयवेन मणिमय्यः अच्छा यावत् प्रतिरूपाश्च बोध्याः । तासां खलु मणिपीठिकानाम् उपरि एकैकस्या मणिपीठिकाया उपरि प्रत्येकं प्रत्येकम् एकैको महेन्द्रध्वजः महेन्द्रध्वजनामको ध्वजविशेषः प्रज्ञप्तः। ते खलु महेन्द्रध्वजाः षष्टि योजनानि-पष्टि योजनप्रमाणा ऊर्ध्वमुच्चत्वेन, योजनम् एक योजनप्रमाणाः उद्वे धेन=भूमिगतभागेन, योजनम् एकयोजनप्रमाणाश्च विष्कम्भेण स्थौल्येन, तथा महेन्द्रध्वजाः वज्रमयवृत्त लष्टसंस्थितसुश्लिष्टपरिघृष्टमृष्टसुप्रतिष्ठिताः – तत्र – वज्रमयाः = वज्ररत्नमयाः वृत्तलष्टसंस्थिताः वृत्तं वत्तुलं लष्टं-मनोज्ञं संस्थितं संस्थानम् आकारो येषां ते तथा वर्तुलमनोहराकारवन्त इत्यर्थः, तथा-सुश्लिष्टाः सुसम्बद्धाः, परिघृष्टाःपरिधृष्टा इव परिधृष्टाःखुरशाणया धृष्टपाषाणखण्डमिव प्रतीयमानाः स्वस्तिकादिक मंगलक हैं. ध्वजाएँ हैं एवं छत्रातिच्छत्र हैं इनमें से प्रत्येक चैत्यवृक्ष के आगे एक एक मणिपीठिका है, एक एक मणिपीठिका का आयाम और विष्कंभ आठ २ योजन प्रमाण है. इनकी प्रत्येक की स्थलता चार योजन की हैं. ये सब सर्वथा मणिमय है स्वच्छ हैं यावत् प्रतिरूप हैं, एक एक मणिपीठिका के उपर एक २ महेन्द्रध्वज-महेन्द्र ध्वज नामका ध्वज विशेष है. ये महेन्द्रध्वज ६० योजन तक ऊँचे हैं. इनका उद्वेधभूमिगत भाग-एक योजन प्रमाण है. ये सव, वज्ररत्नमय हैं, गोल हैं,
और मनोहर आकारवाले हैं। सुश्लिष्ट है, परिघृष्ट हैं-खुरशाण से घिसे ત્તમ છે. આ ચિત્યવૃક્ષની ઉપર આઠ આઠ સ્વતિક વગેરે મંગલકે છે, વજાઓ છે, અને છત્રાતિછત્ર છે. આ ચિત્યવૃક્ષમાંથી દરેકેદરેકની સામે એક એક મણિપીઠિકા છે. દરેકે દરેક મણિપીઠિકાના આયામ અને વિષ્કભ આઠ આઠ યોજન પ્રમાણ જેટલા છે એમની દરેકે દરેકની સ્થૂલતા ચાર જન જેટલી છે. આ બધા સર્વથા મણિમય છે, સ્વચ્છ છે. યાવત્ પ્રતિરૂપ છે. એક એક મણિપીઠિકાની ઉપર એક એક મહેન્દ્રધ્વજ નામક ધ્વજ વિશેષ–છે. આ મહેન્દ્રવજે ૬૦ જન જેટલા ઊંચા છે. એમના ઉદ્દધા-ભૂમિગત ભાગ-એક યોજન પ્રમાણવાળા છે. આ બધા વજારત્નમય છે. ગોળ છે, અને મનહર આકારવાળા છે. સુશ્લિષ્ટ છે.
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ७४ स्तूपवर्णनम् मृष्टाः-खरशाणया घृष्टापाषाणखण्ड मिव प्रतीयमानाः, मृष्टाः-मृष्टा इव मृष्टाः-सुकुमारशाणया चिकणीकृतप्रस्तरखण्डमिव प्रतीयमानाः, सुप्रतिष्ठिताः इषदपि चलनाभावात् सुस्थिराः, वज्रमयादिसुप्रतिष्ठितान्तशब्दानां विशेषणसमासः । अत एव-विशिष्टाः अन्यध्वजापेक्षया श्रेष्ठाः, तथा अनेकवरपञ्चवर्णकुटभीसहस्रपरिमण्डिताभिरामाः-अनेकाः-अनेकप्रकारिकाः वराः श्रेष्ठाः पञ्चवर्णाःया कुटभ्यो-लघुपताकाः, तासां सहस्रेण परिमण्डिताः सुशोभिताः अत एव-अभिरामाः मनोज्ञाः, तथा-बातोद्धृत्तविजयवैजयन्तीपताकाः-वातेन उद्धृताः कम्पिताः वैजयन्त्यः बृहद्ध्वजाः पताकाः लघुध्वजाश्च येषु ते तथा पवनकम्पितवैजयन्तोपताकायुक्ता इत्यर्थः, तथा-छत्रातिच्छत्रकलिताः छत्रो परिस्थाष्यमानच्छत्रैर्युक्तः, तुङ्गाः=उच्चाः, अतएव गगनतलाभिलङ्घमानशिखराः गगनतलम् आकाशतलम् अभिलङ्घमानानि=उद्गच्छन्ति इव शिखराणि येषां ते तथा-आकाशतलस्पर्शि शिखरयुक्ता प्रासादीया यावत् प्रतिरूपा श्व बोध्याः।
गये पत्थर की तरह एक से है, और सुकुमार शाण से चिकने किये गये पस्थर की तरह चिकने हैं. अपने स्थान से जरा भी नहीं चल सकने के कारण सुप्रतिष्ठित हैं, और इसी से ये सुस्थिर हैं। अन्य ध्वजाओं की अपेक्षा इन्ही सब कारणों को लेकर ये श्रेष्ठ कहे गये हैं। ये सब महेन्द्रध्वज अनेक हजारों छोटी २ सुन्दर ध्वजाओं से मण्डित हैं अतएव बडे सुहावने लगते हैं, इनमें जो विजय वैजयन्ती बृहद्ध्वजाएं (बडीध्वजाएं) और लघु ध्वजाएँ (छोटी ध्वजाएँ ) लगी हुई हैं. वे वायु से कंपित होने पर बडी मनोज्ञ प्रतीत होती हैं। इन सब के ऊपर छत्रातिच्छत्र-छत्रों के ऊपर भी छत्र लगे हुए हैं ये तुङ्ग-उच्च हैं । अतएव ऐसे मालूम पड़ते हैं कि
પરિઘષ્ટ છે, પથ્થરને લીસા કરનારા યંત્રથી ઘસેલા પથ્થર જેવા લીસા છે. પિતાના સ્થાન ઉપરથી સહેજ પણ ચલિત થતા નથી એટલા માટે તે સુપ્રતિષ્ઠિત છે અને એથી જ તે સુસ્થિર છે. બીજા વિજેની અપેક્ષાએ આ બધા કારણથી એઓ શ્રેષ્ઠ કહેવાય છેઆ બધા મહેન્દ્રધ્વજે ઘણું સેંકડો નાની નાની સુંદર ધ્વજાઓ થી મંડિત છે. એથી એઓ ખૂબજ રમ્ય લાગે છે. એમનામાં જે વિજય વૈજયંતી બહ૬ ધ્વજાઓ (માટી દવાઓ) અને લઘુધજાઓ (નાની દવાઓ) છે. તે પવનથી કંપિત થઈને એકદમ રમ્ય લાગે છે. આ બધાની ઉપર છત્રાતિચ૭-છત્રોની ઉપર પણ છો–છે. એઓ તુંગ-ઊંચા છે. એથી આકાશને એમના અગ્રભાગે ઓળંગતા હોય તેમ લાગે છે. શેષ બધું કથન મૂલાર્થ જેવું જ છે.
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१८
राजप्रश्नीयसूत्रे तथा-तेषां खलु महेन्द्रध्वजानामुपरि अष्टाष्ट=अष्टाष्टसंख्यकानि स्वस्तिकादीनि मङ्गलकानि, ध्वजाः, छत्रातिच्छत्राणि च बोध्यानि। तथा-तेषां खलु महेन्द्रध्वजानामेकैकस्य पुरतः=अग्रे प्रत्येक प्रत्येकम् एकैका नन्दा=नन्दाभिधाना पुष्करिणी विज्ञेया । ताः खलु नन्दाः पुष्करिण्यः एक योजनशतम् एकशतयोजनप्रमाणा आयामेन-दैर्येण, पञ्चाशद् योजनानि-पञ्चाशद्योजनप्रमाणा विष्कम्भेण-विस्तारेण, दश योजनानि-दशयोजनप्रमाणाः उद्वेधेन गाम्भीर्येण, तथा-अच्छा यावद् वर्णकः यावत्पदेन-श्लक्ष्णाः रजतमयकूला इत्यादिरूपो वर्णकग्रन्थः पञ्चषष्टितमसत्रोक्तो बोध्यः, यावत्-तासु नन्दासु पुष्करिणीषु मध्ये अप्येककाः-कतिपयाः प्रकृत्या- स्वभावेन उदकरसेन-जलास्वादेन युक्ताः प्रज्ञप्ताः। तथा-तासु नन्दापुष्करिणीषु प्रत्येकं प्रत्येकम्-एकैका पुष्करिणी पद्मवरवेदिकापरिक्षिप्ताः-पद्मवरवेदिकाभिः परिवेष्टिता, पद्मवरवेदिकावर्णनमेकसप्ततितमस्त्रेऽवलोकनीयम् । तथा-प्रत्येक प्रत्येकं नन्दा पुष्करिणी वनषण्डपरिक्षिप्ता--वनसमूहपरिवेष्टिता च बोध्या। वनषण्डवर्णनं द्वापष्ठिसूत्रत आरभ्याष्ट पष्टितमसूत्रपर्यन्तं विलोकनीयम्, तथा-तासां खलु नन्दापुष्कदिरिणानाम् एकैकस्या नन्दापुष्करिण्याः त्रिदिशि-दिक्त्रये त्रिसोपानप्रतिरूपकाणि त्रयाणां सोपानानां समाहारस्त्रिसोपान-सोपानपतित्रयं, तस्य बहुत्वे त्रिसोपानानि, तान्येव प्रतिरूपकाणि-विशिष्टरूपयुक्तानीति त्रिसोपानप्रतिरूपकाणि विशिष्टरूप युक्तानि सोपानपतित्रयाणि, प्रज्ञप्तानि । त्रिसोपानप्रतिरूपकाणां वर्णकःवर्णनपदसमूहो द्वादशसूत्रोक्तयानविमानवर्णनगतपदसमूहवद् बोध्यः । तथा-तेषां त्रिसोपानप्रतिरूपकाणां पुरोवर्तीनि तोरणानि, तोरणोपरि विद्यमाना ध्वजाच्छत्रातिच्छत्राणि च पूर्ववद् बोध्यानीति ॥ सू० ७४ ॥ मानों इनके अग्रभाग गगनतल को ही उल्लङ्घन कर रहे हैं इत्यादि आगे का और सब कथन मूलार्थ के जैसा ही है। नंदा पुष्करिणियों के वर्णन में जो (अच्छाओ जाव वण्णओ) यह "जाव" पद आया है उससे यहां 'लक्ष्णाः रजतमयकूला:' इत्यादिरूप वर्णन लिया गया है यह पाठ ६५ वें सूत्र में आया हैं, पद्मवरवेदिका का वर्णन ७१ वें सूत्र में किया गया है वनषण्ड का वर्णन ६२ वें सूत्र से लेकर ६८ वें सूत्रतक किया नही पुशियाना वनमा २ 'अच्छाओ जाव वण्णओ' मा 'जाव' ५४ मावेलु छ. मेथी मही "लक्ष्णाः रजतमयकूलाः' मेरे ३५ वा पानी सड સમજવું જોઈએ. આ પાઠ ૬૫ મા સૂત્રમાં આવેલ છે. પદ્મવર વેદિકાનું વર્ણન ૭૧ મા સૂત્રમાં કરવામાં આવ્યું છે. વનખંડનું વર્ણન ૬૨ મા સૂત્રથી માંડીને ૬૮
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ७५ सुधर्मसभावर्णनम्
मूलम् -सभाए णं सुहम्माए अडयालीसं मणोगुलियासाहस्सीओ पण्णत्ताओ, तं जहा-पुरस्थिमेणं सोलस साहस्सीओ, पच्चत्थिमेणं सोलससाहस्सीओ, दाहिणेणं अट्ठसाहस्सोओ, उत्तरेणं अट्ठसाहस्सीओ । तासु णं मणोगुलियासु बहवे सुवण्णरुप्पमया फलगा पण्णत्ता । तेसु णं सुवन्नरुप्पमएसु फलगेसु बहवे वइरामया णागदंतगा पण्णत्ता । तेसु णं वइरामएसु णागदंतएसु किण्हसुत्तबद्धवदृवग्घारियमल्लदाम कलावा चिठ्ठति । सभाए णं सुहम्माए अडयालीसं गोमाणसियासाहस्सीओ पन्नत्ताओ, जह मणोसेलिया जाव णागदंतगा । तेसु णं णागदंतएसु बहवे रययामया सिकगा पण्णत्ता । तेसु णं रययामएसु सिकगेसु बहवे वेलिया मईओ धूवघडियाओ पण्णत्ताओ । ताओ णं धूवघडियाओ कालागुरु जाव चिट्ठति ॥ सू० ७५ ॥
छाया-सभायां खलु सुधर्मायाम् अष्ट चत्वारिंशद् मनोगुलिकासा हरयः प्रज्ञप्ताः तद्यथा-पौरस्त्ये षोडशसाहस्रथः, पाश्चात्ये षोडशसाहस्रथः, गया हैं त्रिसोपानप्रतिरूपकों का वर्णन १२ वे सूत्र में कथित यानविमान के वर्णन में आगत पद समूह की तरह से जानना चाहिये ॥ सू०७४ ॥
सूत्रार्थ-(सभाए णं सुहम्माए अडयालीसं मणीगुलीया साहस्सीओ पण्णत्ताओ) सुधर्मा सभा में ४८ हजार मनोगुलिका-मनोगुलिका नामक पीठिका (आसन) विशेष कहे गये हैं। (तं जहा पुरथिमेणं सोलससाहस्सीओ, पञ्चस्थिमेणं सोलससाहस्सीओ, दाहिणेणं अट्ठसाहस्सीओ, उत्तरेणं अट्ठમા સૂત્ર સુધી કરવામાં આવ્યું છે. ત્રિપાન પ્રતિરૂપકેનું વર્ણન ૧૨ મા સૂત્રમાં કથિત યાનવિમાનના વર્ણનમાં કહેલા પદસમૂહોની જેમ જ સમજવું જોઈએ. સૂ. ૭૪ 'सभाए सुहम्माए अडयालीसं मणो गुलियासाहस्सीओ पण्णत्ताओ' इत्यादि ।
सूत्रार्थः-(सभाए णं सुहम्माए अडयालीसं मणोगुलियासाहस्सीओ पण्णत्ताओ) સુધર્મા સભામાં ૪૮ હજાર મને ગુલિકાઓ–મને ગુલિકા નામક પીઠિકાઓ-આસન विशेष-हेवाय छे. (तं जहा पुरथिमेणं सोलससाहस्सीओ' पच्चत्थिमेणं सोलस
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२०
राजप्रश्नीयसूत्रे दक्षिणे अष्ट साहस्रय', उत्तरे अष्टसाहस्रयः । तासु खलु मनोगुलिकासु बहवः सुवर्णरूप्यमयाः फलकाः प्रज्ञप्ताः । तेषु खलु सुवर्णरूप्यमयेषु फलकेषु बहवो वज्रमया नागदन्तकाः प्रज्ञप्ताः। तेषु खलु वज्रमयेषु नागदन्तकेषु कृष्णसूत्रबद्धवृत्तप्रलम्बितमाल्यदामकलापास्तिष्ठन्ति । सभायां खलु सुधर्मायाम् अष्टचत्वारिंशद् गोमानसिकासाहस्न्यः प्रज्ञप्ताः यथा मनोगुलिका यावद् नागदन्तकाः। तेषु खलु नागदन्तकेषु बहूनि रजतमयानि शिक्यकानि प्रज्ञप्तानि साहम्सीओ) जो इस प्रकार से हैं-पूर्वदिशामें १६ हजार, पश्चिमदिशामें १६ हजार, दक्षिणदिशामें ८ हजार और उत्तरदिशामें आठ हजार, (तासु णं मणोगुलियासु बहवे सुवण्णरूप्पमया फलगा पण्णत्ता वइरामया णागदंतगा पण्णत्ता) उन मनोगुलिकाओं पर अनेक सुवर्ण एवं रूप्पमय फलक कहे गये हैं. उन सुवर्णरूप्य के फलकों पर अनेक वज्रमय नागदंतक कहे गये हैं (तेसुणं बइरामएसु णागदंतएसुकिण्हसुत्तबद्धवट्ठवग्धारियमल्लदामकलावा चिट्ठति) उन वज्रमय-नागदन्तकों के ऊपर काले सूत्र में बद्ध हुए ऐसे गोल एवं लटकते हुए माल्यदामकलाप-पुष्प मालाओं के समूह कहे गये हैं (सभाए णं सुहम्माए अडयालीसं गोमाणसिया साहस्सीओ पन्नत्ताओ) उस सुधर्मासभा में अडतालीसहजार गोमानसिक-शय्यारूप स्थान विशेष कहे गये हैं (जह मणोगुलिया जाव णागदंतगा) मनोगुलिकाओं की संख्या की तरह यावत् नागदन्तकों की संख्या जाननी चाहिये (तेसु णं णागदंत एसु बहवे श्ययामया सिक्कगा पण्णत्ता तेसु स्ययामएसु सिक्कगेसु बहवेवेरूलियामसाहम्सीओ दाहिणे णं अट्ठ साहस्सीओ, उत्तरेणं अट्ठ साहस्सीओ) ते या प्रमाण છે. પૂર્વ દિશામાં ૧૬ હજાર, પશ્ચિમ દિશામાં ૧૬ હજાર, દક્ષિણ દિશામાં ૮
१२ भने उत्तर दिशाम मा ७०२, (तासु णं मणोगुलियासु बहवे सुवण्णरुप्पमया फलगा पण्णत्ता वइरामया णागदतगा पण्णत्ता ) ते मनालिसानी ઉપર ઘણું સુવર્ણ અને ચાંદીના ફલકો કહેવાય છે. તે સુવર્ણરૂપ્યમય ફલકોની B५२ ५। भय नात ठेवाय छ, (तेसु णं बइरामएसु णाागदतएसु किण्हसुत्तबद्धवट्टवग्धारियमल्लदामकलावा चिटुंति) ते भयनातनी ५२ ॥ દેરામાં બાંધેલા એવા ગેળ અને લટકતા માલ્યદામકલાપ-પુષ્પમાળાઓના समूह-वाय छे. (सभाएणं सुहम्माए अडयालीस गोमाणसिया साहस्सीओ पन्नत्ताओ) ते सुघर्भासमामा ४८ २ गोमानसि-शच्या३५ स्थानविशेष
डेवाय छे. (जह मोगुलिया जाव णागदंतगा) भनाशुसिला सोनी सध्या प्रमाणे १४ यावत् नानी सभ्यती नये. (तेसु णं णायदंतएसु बहवे रययामया सिक्कगा पण्णत्ता तेसु रययामएसु सिक्कगेसु बहवे वेरुलिया मईओ धूव
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका सु ७५ सुधर्म सभावर्णनम्
५२१
तेषु खलु रजतमयेषु शिक्यकेषु बहवो वैर्यमय्यो धूपघटिकाः प्रज्ञताः । ता, खलु धूपघटिका: कालागुरु० यावत्तिष्ठन्ति ॥ सू० ७५ ॥
'सभाए णं' इत्यादि
टीका - सभायां खलु सुधर्मायाम् अष्टचत्वारिंशत् मनोगुलिकासहस्रयः = अष्टचत्वारिंशत्सहस्रसंख्यका मनोगुलिकानामकपीठिका विशेषाः प्रज्ञप्ताः । ता मनोगुलिकाः कियत्यः कस्यां दिशि भवन्ति ? इति दर्शयितुमाह-तद्यथाईओ धूवघडियाओ पण्णत्ताओ) उन नागदन्तकों के ऊपर अनेक रजतमय छीके' कहे गये हैं उन रजतमय सीकों के ऊपर अनेक वज्ररत्नमय धूपघटिकाएं कही गई है । (ताओ णं धूवघडियाओ कालागुरु जाव चिह्नति) धूपघटिकाएं जलती हुई कालागुरु आदि धूपों के धूप से मनोहर हैं, इत्यादि यहां पर समस्त विशेषण लगाना चाहिये ।
टीकार्थ - इसका मूलार्थ के जैसा ही है. मनोगुलिका का अर्थ हैं इस नामकी विशेष पीठिका, ये यहां ४८ हजार हैं किस दिशा में कितनी २ हैं यह ऊपर में कहा जा चुका हैं, इन मनोगुलिकाओं के ऊपर अनेक सौवर्णिक एवं रूप्यमय फलक पट्ट हैं. इन पट्टों में अनेक वज्ररत्नमय नागदन्त, "खूंटियां" हैं. इन खूंटियों पर कृष्णसूत्र में गूंथे गये अनेक पुष्पमाला समूह लटके हुए है. फलक, नागदन्त एवं माल्यदामकलाप इनका वर्णन पहिले किये गये इनके वर्णन जैसा ही जानना चाहिये. रूप जो गोमानसिका यहां कही गई हैं उनकी भी संख्या ४८ हजार है, इनमें पूर्व दिशा में १६ हजार, पश्चिम दिशा में १६, दक्षिणदिशा में ८ हजार घडियाओ पण्णत्ताओ) ते नागहंत अनी उपर घणा यांहीना शीअम छे. ते थांहीनां शीं अमोनी उपर धणी बन्नरत्नभय धूपघटिमा उडेवाय छे. (ताओ णं धूवघडियाओ कालागुरु जाव चिह्नति) से धूपघटिअम सजगता असागुरु वगेरे ધૂપોના ધૂપથી મનેાહર છે. વગેરે અહી બધા વિશેષણા લગાડવા જોઈએ.
शय्या
ટીકા”—આના ટીકા મૂલા પ્રમાણે જ છે. મનેાગુલિકાના અથ છે—એ નામની એક વિશેષપીઠિકા એ પીઢીકાઓ ત્યાં ૪૮ હજાર છે. કઇ દિશામાં કેટલી કેટલી છેતે ઉપર સ્પષ્ટ કરવામાં આવ્યુ` છે. એ મનેાગુલિકાઓની ઉપર ઘણાં સૌર્ણિક અને ચાંદીના લકા-પટ્ટો છે. એપટ્ટોમાં ઘણા વારત્નમયનાગઢતા-ખીંટીઓ છે એ ખી'ટીઓની ઉપર કાલાસૂત્રમાં ગૂંથેલા ઘણા પુષ્પમાળાસમૂહો લટકી રહ્યા છે. ફલક, નાગદત અને માલ્યઢામકલાપ આ અધાનું વર્ણન પહેલાં કરવામાં આંવ્યું છે. તે પ્રમાણે જ અહી' સમજવુ' જોઇએ. શય્યારૂપ જે ગામાનસિકાઓ અહીં' કહેવામાં આવી છે તેમની પણ સંખ્યા ૪૮હજાર છે. એમનામાં પૂર્વદિશામાં ૧૬ હજાર, પશ્ચિમદિશામાં ૧૬ હજાર, દક્ષિણદિશામાં ૮ હજાર
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૨૨
__ राजप्रश्नीयसूत्रे पौरस्त्ये-पूर्वदिग्भागे षोडशसहस्रसंख्या मनोगुलिकाः, पाश्चात्त्ये-पश्चिमदिग्भागे षोडशसाहस्त्रयः-षोडशसहस्रसंख्या मनोगुलिकाः, दक्षिणे-दक्षिणदिग्गभागे अष्टसाहस्रथः-अष्टसहस्रसंख्यामनोगुलिकाः तथाउत्तरे-उत्तरदिग्भागे अष्टसास्रयःअष्टसहस्रसंख्या मनोगुलिकाः, इति सर्वामनोगुलिका अष्टचत्वारिंशत्सहस्रसंख्या भवन्ति । तथा-तासु खलु मनोगुलिकासु बहवः सुवर्णरूप्यमयाः फलका:पट्टाः प्रज्ञप्ताः । तेषु खलु सुवर्णरूप्यमयेषु फलकेषु बहवो वज्रमयाः-वज्ररत्नमया नागदन्ताः- 'खूटी' इति भाषा प्रसिद्धाः प्रज्ञप्ताः तेषु खलु वज्रमयेषु नागदन्तकेषु कृष्णसूत्रबद्धवृतप्रलम्बितमाल्यदामकलापा:-कृष्णसूत्रबद्धाःकृष्णसूत्रग्रथिताः वृत्ताः-वर्तलाः प्रलम्बिताश्च ये माल्यदामकलापाः-पुष्पमालासमूहास्ते तिष्ठन्ति । फलकनागदन्त-माल्यदामकलापवर्णनं च प्राग्वद् बोध्यम् । तथा सभायां खलु सुधर्मायाम् अष्ट चत्वारिंशद् गोमानसिका साहस्त्रयःअष्टचत्वारिंशत्सहस्रसंख्याः शय्यारूपस्थानविशेषरूपा गोमानसिकाः प्रज्ञप्ताः । 'जहमणोगुलिया जाव णागदंता गोमानसिकानां प्रतिदिग्व्यचस्थितानां संख्या, गोमानसिकास्थितफलकवर्णनं फलकस्थितनागदन्तवर्णनं च पूर्ववद् बोध्यम् । अयं भावः-तासु अष्टचत्वारिंशत्सहस्रगोमानसिकासु पूर्वस्यां दिशि षोडशसहस्रगोमानसिकाः, पश्चिमायां दिशि षोडशसहस्रगोमानसिकाः, दक्षिणस्यां
और उत्तरदिशा में ८ गोमानसिकाएँ हैं. इन गोमानसिकाओं में सुवर्णरूप्यमय फलक कहे गये हैं. इन फलकों में वज्ररत्नमय नागदन्तक कहे गये हैं इन पर छीकें टंगे हुए हैं, इनमें धूपघटिकाएं हैं. और इनघटिकाओं में विविध प्रकार के घूपोंकी सुगन्ध समाई हुई हैं। यहां यावत् पद से कालागुरूप्रवर कुन्दरूष्कतुरूष्कधूपदह्यामानप्रसरद्गन्धोद्धृताभिरामाः, सुगन्धवरगंधिता, गंधवर्तिभूता" इत्यादि पूर्वोक्त विशेषण गृहीत हुए हैं। इन "कालागुरुप्रवर" आदि पदों का अर्थ पहिले कहे गये अर्थ के ही समान जानना चाहिये ॥ सू० ७५ ।। અને ઉત્તર દિશામાં ૮ હજાર ગોમાનસિકાઓ છે. એ ગેમાનસિકાઓમાં સુવર્ણ રુખ્યમય ફલકે કહેવાય છે. એ ફલકોમાં વજરત્નમય નાગદંતક કહેવાય છે. એમની ઉપર શીકાઓ લટકાવવામાં આવ્યાં છે. એમાં ધૂપઘટિકાઓ છે અને એ ઘટિકાઓમાં विविधonaना धूपानी सुध व्यास थई २डी छ. 24डी यावत् ५६थी 'कालागुरुप्रवरकुन्दुरुष्क तुरुष्क धूपदह्यमानप्रसरद्गन्धोद्धताभिरामाः सुगंधवरगधिता गंधवर्तिभूताः' पोरे पूवात विशेष । मडी अ९५ ४२वामा माया छ, २मा 'कालागुरुप्रवर' વગેરે પદોનો અર્થ પહેલાં કરાયેલા અર્થ મુજબ જ સમજ જોઈએ. સૂ છુપા
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२३
सुबोधिनी टीका. सू. ७५ सुधर्मसभावर्णनम् दिशि अष्टसहस्रगोमानसिकाः, उत्तरस्यां दिशि अष्टसहस्रगोमानसिका इति सर्वास्ता अष्टचत्वारिंशत्सहस्रसंख्याः। तासु गोमानसिकासु सुवर्णरूप्यमयाः फलकाः प्रज्ञप्ताः तेषु फलकेषु वज्ररत्नमया नागदन्तकाः प्रज्ञप्ता इति । तथा । तेषु खलु नागदन्तकेषु बहूनि रजतमयानि-रूप्यमयानि शिक्यकानि-छीका इति भाषाप्रसिद्धानि प्रज्ञप्तानि । तेषु खलु रूप्यमयेषु शिक्यकेषु बहवो वैडूर्यमय्यः-वैडूर्यरत्नमय्यो धूपघटिकाः-धूपपात्राणि प्रज्ञप्ताः । ताः खलु धूपघटिकाः कालागुरूप्रवर-यावत्-कालागुरूप्रवरकुन्दुरूष्कतरूष्कधूपदह्यमानप्रसरद्गन्धोद्धताभिरामाः सुगन्धवरगन्धिताः गन्धवर्तिभूता इत्यादि पूर्वोक्त विशेषणविशिष्टा-स्तिष्ठन्ति । 'कालागुरूप्रवर'-इत्यादिपदानामर्थः पूर्ववहृय इति । ।। सू० ७५ ॥
मूलम्—सभाए णं सुहम्माए अंतो बहुसमरमणिज्जे भूभिभागे पण्णत्ते जाव मणीहि उवसोभिए मणिफासो य उल्लोओ य । तस्स णं बहुसमरमणिज्जस्स भूमिभागस्स बहुमज्झदेसभाए एत्थ णं महेगा मणिपेढिया पण्णत्ता, सोलसजोयणाई आयामविक्खंभेण, अट्ट जोयणाइं बाहल्लेणं सव्वमणिमयो जाव पडिरूवा । तीसे णं मणिपेढियाए उवरिं एत्थ णं माणवए चेइयखंभे पण्णत्ते, सहि जोयणाई उड्ढे उच्चत्तणं, जोयणं उध्वेहेणं, जोयणं विक्खंभेणं, अडयालीसइ अंसिए, अडयालीसइ कोडीए, अडयालीसइविग्गहिए, सेसं जहा महिंदज्झयस्स ! माणवगस्स णं चेइयखंभस्स उवरिं बारस जोयणाई ओगाहेत्ता हेट्ठावि बारस जोयणाई वजत्ता, मज्झे बत्तीसाए जोयणेसु एत्थ णं बहवे सुवण्णरुप्पमया फलगा पण्णत्ता । तेसु णं सुवण्णरुप्पमएसु फलएसु बहवे वइरामया णागदंता पण्णता । तेसु णं वइरामएसु णाणदंतेसु बहवे रययामया सिकगा पण्णत्ता । तेसु णं रययामएसु सिक्कएसु बहवे वइरामया गोलवट्टसमुग्गया पण्णत्ता । तेसुणं बइरामएसु गोलवट्टसमुग्गएसु बहवे
શ્રી રાજપ્રશ્રીય સૂત્ર: ૦૧
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२४
राजप्रश्नीयसूत्रे जिणसकहाओ संनिक्खित्ताओ चिट्ठति । ताओ णं सूरिया
भस्स देवस्स अन्नेसिं च बहूणं देवाण य देवीण य अच्चणिजाओ जाव पज्जुवासणिज्जाओ । माणवगस्स चेइयखंभस्स उवरिं अट्ठ मंगलगा झया छत्ताइच्छत्ता ॥ सू. ७६ ॥
छाया-सभायाः खलु सुधर्माया अन्तर्बहुसमरमणीयो भूमिभागः प्रज्ञप्तो यावन्मणिभिरूपशोभितो मणिस्पर्शश्व उल्लोकश्च ! तस्व खलु बहुसमरमणीयस्य भूमिभागस्य बहुमध्यदेशभागे अत्र खलु महत्येका मणिपीठिका प्रज्ञप्ता, षोडश योजनानि आयामविष्कम्भेण, अष्टयोजनानि बाहल्येन, सर्वमणिमयी यावत् प्रतिरूपा । तस्याः खलु मणिपीठिकाया उपरि अत्र खलु माणवकश्चैत्य. 'सभाए णं सुहम्माए' इत्यादि। सूत्रार्थ-(सभाए णं सुहम्माए अंतो बहुसमरमणिजे भूमिभागे पण्णत्ते) सुधर्मासभा के बीच में एक बहुसमरमणीय भूमिभाग कहा गया है. (जाव मणीहिं उवसोमिए मणिफासो य उल्लोओय) यह भूमिभाग यावत् नानाविध पंचवणों के मणियों से उपशोभित है. इन मणियों के स्पर्शका एवं उल्लोक का यहां वर्णन करना चाहिये (तस्स णं बहुसमरमणिजस्स भूमिभागस्स बहुमज्झदेसभाए एत्थ णं महेगा मणिपेढिया पण्णत्ता) उस बहुसमरमणीय भूमिभाग के बहुमध्यदेशभाग में एक विशाल मणिपीठिका कही गई है (सोलसजोयणाहं आयामविक्खंभेणं अट्ठजोयणाई बाहल्लेणं सव्वमणिमयी जाव पडिरूवा) यह मणिपीठिका आयाम विष्कंभ की अपेक्षा 'सभाए ण सुहम्माए' इत्यादि ।
सूत्राथ-सभाए णं सुहम्माए अंतो बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे पण्णत्ते) सुधर्मासमान मध्यम से असमरमणीय भूमिमा ४वामा अाव्ये। छे. (जाव मणीहिं उवसोभिए मणिफासो य उल्लोओय )मा भूमिमा यावत् अने: orat મણિઓથી ઉપશાભિત છે. આ મણિઓના સ્પર્શનું અને ઉલ્લોકનું અહીં વર્ણન सम .( तस्स णं बहुसमरमणिज्जस्स भूमिभागस्स बहुमज्झदेसभाए एत्थणं महेगा मणिपेढिया पण्णत्ता)
બહુસમરમણીય ભૂમિભાગના બહુમધ્યશભાગમાં એક વિશાળ મણિપીઠિકા वाम मावी छ. (सोलसजोयणाइ आयामविक्खभेणं अट्ठ जोयणाई बाहल्लेणं सव्वमणिमयी जाव पडिरूवा ) मे मणिपा1ि मायामवि०४मनी मपेक्षा से
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२५
सुबोधिनी टीका. सू.० ७६ सुधर्मसभावर्णनम् स्तम्भः प्रज्ञप्तः, षष्टिं योजनानि ऊर्ध्वमुच्चत्वेन, योजनम् उद्वेधेन, योजनं विष्क म्मेण अष्ट चत्वारिंशदस्त्रिका, अष्ट चत्वारिंशत्कोटिकः, अष्टचत्वारिंशद्विग्रहिकः. शेषं यथा महेन्द्रध्वजस्य । माणवकस्य खलु चैत्यस्तम्मस्य उपरि द्वादश योजनानि अवगाहय अधस्तादपि द्वादश योजनानि वर्जयित्वा, मध्ये द्वात्रिंशति योजनेषु अत्र खलु बहवः सुवर्णरूप्यमयाः फलकाः प्रज्ञप्ताः । सोलह योजन की है. तथा बाहल्य से स्थलताकी अपेक्षा से आठ योजनकी है, यह सर्वात्मना मणिमय है यावत् प्रतिरूप हैं (तीसे णं मणिपेढियाए उवरि एत्थ णं माणवए चेइयखंभे पण्णत्ते) इस मणिपीठिका के ऊपर एक एक माणवक नाम का चैत्यस्तंभ कहा गया है. (सटुिंजोयणाई उड्ढे उच्चत्तणं, जोयणं उब्वेहेण जोयणं विक्खंभेणं अडयालीसइ अंसिए, अडयालीसइ कोडीए, अडवीसइ विग्गहिए, सेसं जहा महिंदज्झयस्स) इस चैत्यस्तंभ की ऊंचाई ६० योजन की हैं उद्वेध (गहराई) इसका१ योजनका हैं एक योजन का ही इसका विस्तार हैं. इसके कोने ४८ हैं ४८ ही इसके अग्रभाग हैं और ४८ ही इसके विभाग हैं इसके अतिरिक्त और सब वर्णन इसका महेन्द्र ध्वज के वर्णन जैसा ही है, (माणवगस्स णं चेइयखंभस्स उवरिं वारस जोयणाई ओगाहेत्ता हेटावि वारसजोयणाई वज्जेत्ता, मझे बत्तीसाए जोयणेसु एत्थणं बढे सुवण्णरूप्पमया फलगा पण्णत्ता) इस माणवक स्तंभ के ऊपर १२ योजन जाकर और नीचे के १२ योजन छोडकर बाकी के ३६ योजनोंमें
જન જેટલી છે. તેમજ બાહલ્યથી–સ્કૂલતાની અપેક્ષાર્થ–આઠ જન જેટલી छ. मा सर्वात्मना मशिमय छ यावत् प्रति३५ छ. ( तीसे ण मणिपेढियाए उवरिं एत्थणं माणवए चेइयखंभे पण्णत्ते) मा मणिमयपीनी ५२ मे भाव नामे थैत्यरत ४२१॥य छे. (सढि जोयणाई उड्ढे उच्चत्तेण जोयणं उव्वेहेणं जोयण विक्खंभेणं अडयालीसइ अंसिए, अडयालीसइ कोडीए, अडयालीसइ विग्गहिए, सेसं जहा महिंदज्झयस्स ) मा त्यस्त लानी या १० योन टक्षी छ. द्वेध (પાયાનું ઊંડાણું) ૧ પેજન જેટલો છે. એક જન જેટલો જ એમને વિસ્તાર છે. ૪૮ એના ખૂણાઓ છે. ૪૮ એના અગ્રભાગ છે અને ૪૮ એના વિભાગો છે, એ સિવાયનું બધું વર્ણન એનું મહેન્દ્રધ્વજના વર્ણન પ્રમાણે જ સમજવું नये. (माणवगस्स णं चेइयखंभस्स उवरिं बारसजोयणाई ओगाहेत्ता हेट्ठावि बारसाजोयणाई वज्जेत्ता, मज्जे बत्तीसाए जोयणेसु एत्थ णं बहवे सुवण्णरुप्पमया फलगा पप्णत्ता) मा मा १४ स्तमानी ५२ १२ यौन पडेयाने अने नाये रहे। ૧૨ જન સિવાય શેષ ૩૬ યોજનામાં ઘણાં સુવર્ણપ્યમય ફલકો કહેવામાં
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२६
राजप्रश्नीयसूत्रे तेषु खलु सुवर्णरूप्यमयेषु फलकेषु वहवो वज्रमया नागदन्ताः प्रज्ञप्ताः । तेषु खलु वज्रमयेषु नागदन्तेषु बहूनि रजतमयानि शिक्यकानि प्रज्ञप्तानि । तेषु खलु रजतमयेषु शिक्यकेषु बहवो वज्रमया गोलवृत्तसमुद्गकाः प्रज्ञप्ताः । तेषु खलु वज्रमयेषु गोलवृत्तसमुद्गकेषु बहूनि जिनसक्थीनि संनिक्षिप्तानि तिष्ठन्ति । तानि खलु सूर्याभस्य देवस्य अन्येषां च बहूनां देवानां च देवीनां च अर्चनीयानि यावत् पर्युपासनीयानि । माणवकस्य चैत्यस्तम्भस्य उपरि अष्टाष्टमङ्गलकानि वजाः छत्रातिच्छत्राणि ॥ सू० ७६ ॥
अनेक सुवर्णरूप्यमय फलक (पाटिये) कहे गये हैं (तेसु सुवण्णरुप्पमएसु फलएसु वहवे वइरामया णागदंता पणत्ता) उन सुवर्णरूप्यमफलकों में वज्ररत्नमय नागदन्त कहे गये हैं. (तेसु णं बइरामएसु णागदंतेसु बहवे श्ययामया (सिक्कगा पण्णत्ता) उन वज्ररत्नमय नागदन्तों पर अनेक रजतमय सीके कहे गये हैं (तेसु णं रययामएसु सिक्कएसु बहवे वइरामया गोलवट्टसमुग्गया पण्णत्ता) उन रजतमय सीकों के उपर अनेक वज्ररत्नमय गोल वस्तु के तुल्य गोल समुद्गक-पात्र विशेष कहे गये हैं। (तेसु णं वइरामएसु गोल वट्टसमुग्गएसु बहवे जिणसकहाओ संनिक्खित्ताओ चिट्ठति) उन वज्ररत्नमय गोल समुद्गकों में अनेक जिनास्थियां संगृहीत की हुई रखी हैं। (ताओ णं सूरियाभस्स देवस्स अन्नेसिंच बहूणं देवाणय देवीणं य अञ्चणिजाओ जाव पज्जुवासणिजाओ) ये जिनास्थियां सूर्याभदेव के लिये और अन्य सब देवदेवियों के लिये अर्चनीय हैं, यावत् पर्युपासनीय हैं। (माणवगस्स
मायां छ. ( तेसु सुवण्णरूप्पमयेसु फलएसु बहवे वइरामया णागदंता पण्णत्ता) ते सुवर्ण रुप्यमय सीमा १०१२नमय नामहतो हेवाय छे. (तेमु णं वइरामएसु णागदंतेसु बहवे रययामया सिक्कगा पण्णत्ता) ते ५००२नभय नाता ( मीमी ) 3५२ ५२०४तमय शास। छ. ( तेसु ण रययामएसु सिक्कएसु बहवे वइरामया गोलवट्टसमुग्गया पण्णत्ता) ते २०४तमय शीयानी ५२ ५॥ १००२त्नभय गो२तु वा गोणसभुशनाम पात्र विशेष उवाय छे. (तेसु ण वइरामएसु गोलवट्टसमुग्गएसु बहवे जिणसकहाओ संनिविखत्ताओ चीटुंति )ते 400रत्नमय समुहगोमा ध निस्थि। (से) भूश्री रामी छे, (ताओ णं सूरियाभस्स देवस्स अन्नेसिंच बहूणं देवाणय देवीणं य अञ्चणिजाओ जाव पुज्जुवासणिज्जाओ) से शिकास्थिया सूर्याल वन माटे अन मीत मया देवपी। भाटे अर्थनीय छ, यावत् पर्युपासनीय छे. (माणवगस्स चेइयखंभस्स उवरिं अट्ठ
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર: ૦૧
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ७६ सुधर्मसभावर्णनम्
५२७ 'सभाए णं सुहम्माए' इत्यादि
टीका-सभायाः खलु सुधर्मायाः अन्तः-मध्ये-मध्यभागे बहुसमरमणीयो भूमिभागः प्रज्ञप्तः, 'जाव मणीहिं उवसोभिए मणिफासो य उल्लोओ य' स भूमिभागः 'आलिङ्गपुष्करम्-इति वा' इत्याद्यारभ्य 'नानाविधपञ्चवर्णैमणिभिरूपशोभितः' इत्यन्तम् तथा-मणिस्पर्शादिवर्णनम् उल्लोकवर्णनं च पञ्चदशसूत्रादारभ्यैकविंशतितमसूत्रगतं बोध्यम् । तस्य खलु बहुसमरमणीयस्य भूमिभागस्य बहुमध्यदेशभागे अत्र खलु महती-विशाला एका मणिपीठिका प्रज्ञप्ता । सा खलु मणिपीठिका षोडश योजनानि-पोडश योजनप्रमाणा आयामविष्कम्भेण, अष्ट योजनानि-अष्टयोजनप्रमाणा बाहल्येन-स्थौल्येन, सर्वमणि मयी-सर्वात्मना मणिमयी यावत्प्रतिरूपा। यावत्पदेन-'अच्छा लक्षणा घृष्टा मृष्टा नीरजा निर्मला निपङ्का निष्कङ्कटच्छाया सप्रभा सश्रीका सोद्योता प्रासाचेइयखभस्स उपरि अट्ठ मंगलगा झया छत्ताइच्छत्ता) माणवक चैत्यवृक्ष के ऊपर आठ आठ मंगलक, ध्वजाएँ एवं छत्रातिच्छत्र कहे गये हैं।
टीकार्थ-इसका इस मूलार्थ के जैसा ही है-यहां जो "यावन्मणिभिरूप शोभितो मणिस्पर्शश्च उल्लोकश्च' ऐसा जो पाठ कहा गया है-उसमें यावत् शब्द से "आलिङ्ग पुष्करम् इति वा" इस पाठ से लगाकर "नानाविध पंचवर्णैः मणिभिः उपशोभितः" यहां तक का पाठ ग्रहण किया गया है. तथा मणियों के स्पर्श आदिका वर्णन और उल्लोक का वर्णन १५ वें सूत्र से लेकर २१वें सूत्रतक पहिले किया जाचुका हैं. अतः यह सब वर्णन वहीं से जानना चाहिये. “सर्व मणिमयी यावत् प्रतिरूपा" में जो यावत् पाठ आया है-उससे “अच्छा, लक्ष्णा, घृष्टा, मृष्टा, नीरजा निर्मला, निष्पङ्का, निष्कंकमंगलगा झया छत्ताइच्छत्ता) भार येत्यवृक्षनी ७५२ म18 413 मसी , વિજાઓ અને છત્રાતિરછત્ર કહેવાય છે.
साथ-सा सूत्रन थ भूदाय वा १ छे. सारे यावन्मणिभिरुपशोभितो मणिस्पर्शश्च उल्लोकश्च' मेवार ४ सयडीत थयो छे. तभा ' यावत् ' शपथी आलिङ्ग पुष्करम् इति वा' मा ५४थी मां ने 'नानाविधपंचवणः मणिभिः उपशोभितः' मही सुधीन। ५18 सहीत सभा नये. तेमन मणिमा वो. રેને સ્પર્શ વગેરેનું વર્ણન અને ઉલ્લાકનું વર્ણન ૧૫ મા સૂત્રથી માંડીને ૨૧ મા સૂત્ર સુધી પહેલાં સ્પષ્ટ કરવામાં આવ્યું છે. એથી આ બધું વર્ણન ત્યાંથી જ न सन्न . 'सर्वमणिमयी यावत् प्रतिरूपा' मा २ ' यावत्' ५।४ मावस। छ तथा 'अच्छा, लक्षणा, घष्टा मृष्टा, नीरजा, निर्मला, निष्पक, निष्कंकटच्छाया
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२८
राजप्रश्नीयसूत्रे दीया दर्शनीया अभिरूपा' इति संग्राह्यम् । अच्छादिप्रतिरूपान्तपदानामथस्तु पूर्ववद् बोध्यः । तस्याः खलु मणिपीठिकाया उपरि अत्र खलु माणबको नाम चैत्यस्तम्भः प्रज्ञप्तः। स खलु माणवकनामा चैत्यस्तम्भः षष्टियोजनानि-पष्टियोजनप्रमाणः ऊर्ध्वमुच्चत्वेन, योजनम्-एक योजनप्रमाण उद्वेधेन, योजनम् - एकयोजनप्रमाणो विष्कम्भेण, तथा-अष्टचत्वारिंशदनिकः-अष्ट चत्वारिंशन्संख्यककीणयुक्ताः अष्टचत्वारिंशत्कोटिकः-अष्टचत्वारिंशदग्रभागसहितः, अष्टचत्वारिंश द्विग्रहिक:-अष्टचत्वारिंशसंख्यक विभागयुक्तश्च बोध्यः । 'सेसं जहामहिंदज्झजस्स' इतोऽतिरिक्तंसर्वमपि वर्णनमस्य माणवकचैत्यस्य पञ्चविंशतितमसूत्रगत महेन्द्रध्वजवर्णनवद् विज्ञेयम् । तथा-माणवकस्य खलु चैत्यस्तम्भस्य उपरि-उपरिभागे द्वादश योजनानि अवगाहय, तथा-अधस्तादपि द्वादशयोजनानि वर्जयित्वा मध्ये-मध्य भागे पविंशति योजनेषु-षड्त्रिंशत्संख्यकयोजनेषु अत्र खलु बहवः सुवर्णरूप्यमया:-स्वर्णरजतमयाः फलकाः प्रज्ञप्ताः, तेषु खलु सुवर्णरूप्यमयेषु बहवो वज्रमयाः-वज्ररत्नमया नागदन्ताः प्रज्ञप्ताः । तेषु खलु वज्रमयेषु नागदन्तकेषु बहूनि रजतमयानि शिक्यकानि प्रक्षप्तानि । तेषु खलु रजतमयेपु शिक्य केषु बहवो वज्रमयाःवज्ररत्नमया गोलवृत्तसमुद्गकाःगोलवद्-गोलवस्तुवद् वृत्ताः-वतलाः-समुद्गकाः सम्पुटकाः-पात्रविशेषाः प्रज्ञप्ताः। तेषु खलु वज्रमयेपु गोलवृत्तसमुद्गकेषु बहूनि जिनसक्थीनि-जिनास्थीनि संनिक्षिप्तानि-स्थापितानि तिष्ठन्ति । तानि खलु जिनसक्थीनि सूर्याभस्य देवस्य, अन्येषां च बहूनां देवानां देवीनां च अर्चनीयानि मनसा, यावत्-यावत्पदेन-'बन्दनीयानि पूजनीयानि माननीयानी सत्करणीयानि कल्याण मङ्गल दैवतं चैत्यं च' इति संगृह्यते, तत्र-वन्दनीयानि वचसा, टच्छाया, सप्रभा, सश्रीका, सोद्योता, प्रासादीया, दर्शनीया, अभिरूपा" इन पदों का संग्रह किया गया है. इन पदों का अर्थ पहिले लिखा जा चुका है. "अर्चनीयानि यावत् पर्युपासनीयानि" में जो यावत् शब्द आया है उससे "वन्दनीयानि, पूजनीनानि, माननीयानि, सत्करणीयानि, कल्याण दैवतं, चैस्यं च" इस पाठ का ग्रहण किया गया है वे वचन द्वारा वन्दनीय, सप्रभा, सश्रीका, सोद्योता, प्रासादीया, दर्शनीया, अभिरूवा' मा स होना सअडथयो छ. म पहोना अथ पतi awali माव्या छ. 'अर्चनी यानि यावत् पर्युपासनीयानि' मा २ यावत् ' Av६ मावस छ तेथी 'वन्दनी यानि, पूजनीयानि, माननीयानि, सत्करणीयानि, कल्याणं दैवत चैत्यंच' म॥ પાઠને સંગ્રહ થયેલ છે. તે એ વચને વડે વન્દનાય, પંચાંગ પ્રણયનાદિપકાય
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ७७ सुधर्मसभादिवर्णनम् पूजनीयानि पञ्चाङ्गप्रणमनादिरूपकायव्यापारेण, माननीयानि-बहुमानप्रदर्शनतः, सत्करणीयानि-वसाधाच्छादनेन, तथा-कल्याणं मङ्गलं दैवतं चैत्यमिति बुद्धथा पर्युपासनीयानि-सेवनीयानि च भवन्ति । तथा-तस्य माणवकस्य चैत्यस्तम्भस्य उपरि अष्टाष्ट मङ्गलकानि-स्वस्तिकादीनि. ध्वजाः, छनातिच्छत्राणि च विज्ञेयनीति ॥ सू० ७६ ॥ ___मूलम्-तस्स माणवगस्स चेइयखंभस्स पुरथिमेणं एत्थ णं महेगा मणिपेढिया पण्णत्ता, अट्ठ जोयणाई आयामवि
खंभेणं, चत्तारि जोयणाई बाहल्लेणं, सव्वमणिमई अच्छा जाव पडिरूवा । तीसे णं मणिपेढियाए उवरिं एत्थ णं महेगे सीहासणे पण्णत्ते । सीहासणवण्णओ सपरिबारो । तस्स णं माणवगस्स चेइयखंभस्स पञ्चत्थिमे णं एत्थणं महेगा मणिपेढिया पण्णत्ता, अजोयणाई आयामविक्खंभेणं, चत्तारि जोयणाई बाहल्लेणं, सव्वमणिमई अच्छा जाव पडिरूवा तीसे णं मणिपेढियाए उवरि एत्थ णं महेगे देवसयणिज्जे पण्णत्ते तस्स णं देवसयणिज्जस्स इमेयारूवे वण्णावासे पण्णत्ते, तं जहा णाणामणिमया पडिपाया, सोवन्निया पाया, णाणामणिमयाइं, पायसोसगाई जबणयामयाइं गत्तगाइं वइरामया संधी, णाणामणिमए विच्चे, रययमया तूली, तवणिज्जमया गंडोवहाणया, लोहियक्खमया बिब्बोयणा । से णं सयणिज्जे उभओ बिब्बोयणं, दुहओ उण्णए, मज्जे णयगंभीरे, सालिंगणवट्टिए, गंगापुलिणवालुया उद्दालसालिसए सुविरइयरयपञ्चाङ्गप्रणमनादिरूपकायव्यापार द्वारा पूजनीय बहुमानप्रदर्शनद्वारा माननीय, वस्त्रादिप्रदानद्वारा सत्करणीय, तथा कल्याण मङ्गल. दैवत चैत्य इस बुद्धि द्वारा पर्युपासनीय-सेवनीय कहे गये हैं ॥ सू० ७६ ॥ વ્યાપાર વડે પૂજનીય, બહુમાન પ્રદર્શનવડે માનનીય, વસ્ત્રાદિપ્રદાનદ્વારા સત્કરણીય તથા કલ્યાણ મંગલ દૈવત ચૈત્ય આ બુદ્ધિદ્વારા પર્યું પાસનીય-સેવનીય वामां माव्या छ. । सू. ७६।
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३०
राजप्रश्नीयसूत्रे त्ताणे उवचियखोमदुगुल्लपट्टपडिच्छायणे आईणग-रूय- बूर -णवणोय तूल-फासमउए रत्तंसुयसंवुए सुरम्मे पासाइए जाव पडिरूवे ॥ सू० ७७ ॥
छाया-तस्य माणवकस्य चैत्यस्तम्भस्य पौरस्त्ये अत्र खलु महत्येका मणिपीठिका प्रज्ञप्ता, अष्ट योजनानि आयामविष्कम्भेण, चत्वारि योजनानि बाहल्येन, सर्वमणिमयी अच्छा यावत् प्रतिरूपा । तस्याः खलु मणिपीठिकाया उपरि अत्र खलु महदेकं सिंहासन प्रज्ञप्तम् । सिंहासनवर्णकः सपरिवारः। तस्य खलु माणकस्य चैत्यस्तम्भस्य पाश्चात्ये अत्र खलु महत्येका मणिपीठिका प्रज्ञप्ता, अष्ट योजनानि आयामविष्कम्भेण, चत्वारि योज
'तस्स माणवगस्स चेइयखभस्स' इत्यादि। सूत्रार्थ-(तस्स माणवगस्स चेइयखभस्स पुरथिमेणं एत्थणं महेगा मणिपेढिया पण्णत्ता) उस माणवक चैत्यस्तंभ के पूर्व दिग्भाग (पूर्वदिशा) में एक बहुत विशाल मणिपीठिका कही गई है, (अट्ठ जोयणाई आयामविखमेणं चत्तारि जोयणाई बाहल्लेणं, सव्वमणिमई अच्छा जाव पडिरूवा) इसका आयाम और विष्कम आठ योजन का है, बाहल्य-मोटाइ चार योजन का है यह सर्वात्मना मणिमय है, अच्छ है यावत् प्रतिरूप हैं. (तीसे गं मणि पेढियाए उवरि एत्थ णं महेगे सीहासणवण्णओ सपरिवारो) यहां पर सपरिवार सिंहासन का वर्णन करना चाहिये, (तस्स ण माणवगस्स चेइयखंभस्स पच्चत्थिमेणं एत्थ णं महेगा मणिपेढिया पण्णत्ता) उस माणवक चैत्यस्तंभ की पश्चिम दिशा में एकविशाल मणिपीठिका कही गई हैं (अट्ठ'तस्स माणवगस्स चेइयलंभस्स' इत्यादि
सूत्रार्थ -( तस्स माणवगस्स चेइयखंभस्स पुरस्थिमेणं एत्थणं महेगा मणिपेढिया पण्णत्ता) ते मा४१४ येत्यस्त' मनापूहमा ( पूशि) मा मे मति मणिपा वाय छे. (अट्ट जोयणाई आयामविक्खभेणं चत्तारि जोयणाई बाहल्लेणं सव्वमणिमई अच्छा जाव पडिरूवा) मेना मायाम मने वि०४म 18
જન જેટલા છે. બાહલ્ય-મેટાઈ-ચારજન જેટલી છે. આ સર્વાત્મના મણિમય छ भ२७ छ, यावत् प्रति३५ छ. (तीसे गं मणिपेढियाए उवरि एत्थणं महेगे सीहासणे पण्णत्ते) ते मणिपानी ५२ मे विश सिंहासन ठेवाय छे. (सीहासणवण्णओ सपरिवारो) मी सपरिवार सिंहासननु वर्णन ४२ मे. (तस्सणं माणवगस्स चेइयखंभस्स पच्चत्थिमेणं एत्थ णं महेगा मणिपेदिया पण्णत्ता) તે માણવક ચૈત્યતંભની પશ્ચિમદિશામાં એક વિશાળ મણિપીઠિકા કહેવાય છે.
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ७७ सुधर्मसभादिवर्णनम्
५३१
नानि बाहल्येन सर्वमणिमयी अच्छा यावत् प्रतिरूपा । तस्याः खलु मणिपीठिकायाः उपरि अत्र खलु महदेकं देवशयनीयं प्रज्ञप्तम् । तस्य खलु देव - शयनीयस्य अयमेतद्रपो वर्णावासः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-नानामणिमयाः प्रतिपादाः, सौवर्णिकाः पादाः, नानामणिमयानि पादशीर्षकाणि, जम्बूनदमयानि गात्रकाणि, वज्रमयाः सन्धयः, नानामणिमयं व्यूतं, रजतमयी तूली, तपनीयमयानि गण्डोपधानकानि । लोहिताक्षमयाणि बिब्बोकनानि तत्खलु शयनीयं जोयणाई आयामविक्वं भेणं चत्तारि जोयणाई बाहल्लेणं सब्वमणिमई अच्छा जाव पडिवा) इस मणिपीठिका का आयामविस्तार आठ योजनका हैं, बाहल्य चार योजन का हैं यह सर्वात्मना मणिमय हैं अच्छ हैं यावत् प्रतिरूप हैं. (तीसे णं मणिपेढियाए उवरिं एत्थ णं महेगे देवसयणिज्जे पण्णत्ते) इस मणिपीठिका के ऊपर एक विशाल देवशयनीय कहा गया है ( तस्स णं देवसयणिजस्स इमे - यावे वण्णावासे पण्णत्ते) इस देवशयनीय का वर्णन करने वाला पाठ इस प्रकार से कहा गया है - ( तं जहा - णाणामणिया पडिपाया, सोवन्निया पाया णाणामणिमयाई पायसीसगाईं) अनेक मणिमय इसके प्रतिपाद हैं. सुवर्ण के इसके पाद हैं, पादशीर्षक- पादाग्रभाग इसके अनेकविध मणिमय हैं. (जंबूणयामयाई गत्तगाई वइरामया संधी णाणामणिमए विच्चे-रययमया तुली, तवणिमया गंडोवहाणया) गात्रक इसके सुवर्णमय है, संघिया इसकी वज्ररत्नमय हैं, व्यूतवान - इसका नानामणिमय है शय्या इसकी रजतमय है. गंडोपधानक इसके तपनीयमय सुवर्ण के हैं (लोहियक्खमया विब्बोयणा) ( अट्ट जोयणाई आयामविक्खंभेणं चत्तारि जोयणाई बाहल्लेणं सव्वमणिमई अच्छा जाव पडिरुवा ) मा मणिपीरिअना आयाभविस्तारो आठ येोन्न भेटला छे. માહત્ય ચાર યેાજનના છે. આ સર્વાત્મના મણિમય છે, અચ્છ છે યાવત્ પ્રતિ३५ छे. (तीसे णं मणिपेढियाए उवरिं एत्थणं महेगे देवसयणिज्जे पण्णत्ते ) मणिपीडिअनि उपर मे विशाल देवशयनीय ( देवशय्या ) अहेवाय छे. ( तस्सण देवसयणिज्जस्स इमेयारूवे वण्णावासे पण्णत्ते ) मा देवशयनीयनुं वर्णन या प्रमाणे छे. ( तं जहा णाणामणिमया पडिपाया, सोवन्निया पाया, णाणामणियाइ पायसीसगाइ ) भणिभय धणा सेना प्रतियाहो छे. सोनाना सेना पाहो छे, पाहशीर्ष - पाहायलाग भेना धणा भशियाना अनेसा छे. ( जंबूणयामयाई गत्तगाई वइरामया संघी णाणामणिमए विच्चे रययमयातूली, तवणिज्जमया गंडोवहाणया ) सेना गात्र સાનાના છે, વારત્નની બનેલી એની સધિએ છે, અનેક મણિએના બનેલા એના શ્રૃતવન છે. એની શય્યા રજતમય છે. એના ગડાપધાનક તપનીય સુવना जनेला छे. लोहियक्खमया विब्बोयणा ) भेना उपधान सोहिताक्ष रत्नना
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३२
___ राजप्रश्नीयसूत्रे उभयतो बिब्बोकनम् उभयत उन्नतं मध्ये नतगम्भीरं सालिङ्गनवर्तिकम् गङ्गापुलिनवालुकाऽबदालसदृशं सुबिरचितरजस्त्राणम् उपचितक्षौमदुकूलपट्टप्रतिच्छादनम् आजिनक-रूत-बूर-नवनीत-तुलस्पर्शमृदुकं रक्तांशुकसंवृतं सुरम्यं प्रासादीयं यावत् प्रतिरूपम् ।। सू० ७७ ॥
उपधान इसके लोहिताक्ष रत्नमय हैं. (से णं सयणिज्जे सालिंगणवट्टिए उभओ विब्बोयणं दुहओ उष्णए, मज्झे णयगंभीरे सालिंगनवट्टिए) यह शयनीय सालिङ्गनवर्तिक है-अर्थात्-शरीर के बराबर के उपधान से युक्त है. शिरोभाग में और चरणभाग में इसके दोनों ओर एक एक उपधानतकिया रखा हुआ है दोनों ओर वह उन्नत है. तथा बीच में-मध्यभाग में-नत-(नमा हुआ) हैं और इसी से यह गंभीर हैं (गंगापुलिणवालुया उद्दाल सालिसए सुविरइयरयत्तागे उवचियखोमदुगुल्लपडिच्छायणे, आईणग-रूयबूर-णवणीय-तुलफासमउए, रत्तं संबुए सुरम्भे, पासाईए जाव पडिरूवे) यह देवशयनीयगंगाकी बालुका के अबदाल जैसा है. रजोनिवारकपच्छादनवस्त्र से युक्त है. विशिष्टरूप से परिकर्मित (शोभित) क्षौमदुकूलपट्टरूप आच्छादन से यह सहित हैं. चर्ममयवस्त्र के रूइ के, बूर-वनस्पतिविशेष के नवनीत के, एवं कर्पास के स्पर्श जैसा इसका स्पर्श है. अतएव यह कोमल है मच्छरदानी इस पर तनी हुई है. बहुत ही सुन्दर है. प्रासादीय है, यावत् प्रतिरूप हैं । मनेसा . (से ण सयणिज्जे सालिंगणवट्टिए उभयो बिब्बोयणं दुहओ, उण्णए, मज्ज्ञे णयगंभीरे सालिंगनवट्टिए) मा शयनीय-सालिगवनात छे-मेट में भाસની લંબાઈ જેટલા ઉપધાન (ઓશીકા) થી યુક્ત છે એના શિરોભાગ અને ચરણભાગની તરફ એક એક ઓશીકું મૂકેલું છે તે બંને તરફ ઉન્નત છે તેમજ मध्यमा तत-(नभित) येथे तेथी ४ ते 'मी२ छ. (गंगापुलिणवालुया उद्दालसालिसए सुविरइयरयत्ताणे उवचिय खोमदुगुल्लपट्टपडिच्छायणे, आइणग-रूप-वूर, णावणीय-तूलफासमउए, रत्तंसुयसंवुए सुरम्मे पासाइए जाव पडिरूवे ) ॥ १शयનીય ગંગાની રેતીના અવદાલ સદશ છે. રજોનિવારક પ્રછાદનવસથી યુક્ત છે. વિશિષ્ટરૂપથી પરિકર્મિત ક્ષમદુકુલપટ્ટરૂપ આચ્છાદનથી યુક્ત છે, ચર્મમયવસ્રના, ३ना, मूरना-बनस्पति विशेषना, नवनातन (भाना ) भने पासना સ્પર્શ જેવો એને સ્પર્શ છે એથી એ કમળ છે, એની ઉપર મચ્છ૨દાની લગાવેલી છે એ બહુજ સુંદર છે, પ્રાસાદીય છે યાવત્ પ્રતિરૂપ છે.
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ७७ सुधर्मसभादिवर्णनम्
'तस्स णं इत्यादि - टीका - तस्य खलु माणवकस्य चैत्यस्तम्भस्य पौरस्त्ये = पूर्व दिग्भागे अत्र खलु महती = विशाला एका मणिपीठिका प्रज्ञप्ता । सा मणिपीठिका अष्ट योजनानि = अष्ट योजनप्रमाणा आयामविष्कम्भेण चत्वारि योजनानि= चतुर्योजन प्रमाणा बाहल्येन सर्वमणिमयी = सर्वात्मना मणिनिर्मिता अच्छा यावत्प्रतिरूपा चास्ति । तस्याः खलु मणिपीठिकाया उपरि अत्र खलु महत् = विशालम् एकं सिंहासानं प्रज्ञप्तम् । सिंहासनवर्णकः सपरिवारः - भद्रासन सहिसिंहासनवर्णनपरो वर्णनात्मकपदसमूह एकविंशतितम द्वाविंशतितमसूत्रबद् बोध्यः । तस्य खलु माणवकस्य चैत्यस्तम्भस्य पाश्चात्ये - पश्चिमदिग्भागे अन खलु महत्येका मणिपीठिका प्रज्ञप्ता । सा खल मणिपीठिका अष्ट योजनानी - अष्ट योजनप्रमाणा आयामविष्कम्भेण चत्वारि योजनानि = चतुर्योजनप्रमाणा बाहल्येन, सर्वमणिमयी अच्छा यावत् प्रतिरूपा च विज्ञेया । तस्याः खलु मणिपीठिकाया उपरि अत्र खलु महत् = विशालम् एकं देवशयनीयं = देवशय्या प्रज्ञप्तम् । तस्य खलु देवशयनीयस्य अयम् एतद्रूपः = वक्षमाणप्रकारको वर्णावासः = वर्णनपरः पदसमूहः प्रज्ञप्तः, तद्यथा - नानामणिमया:= अनेक विधमणिमयाः प्रतिपादा:- पादानां प्रतिगताः प्रतिपादाः - मूलपादानां सुरक्षणाय तदधो निर्मिताः पादाः, सौवर्णिकाः = सुवर्णमया पादा:- मूलपादाः, नानामणिमयानि = अनेक विधमणिमयानि पादशीर्षकाणि= पादाग्रभागाः, जाम्बू. नदमयानि = सुवर्णमयानि गात्राणि - ईषादि रूपाण्यङ्गानि, वज्रमयाः = वज्ररत्ना पूरिताः सन्धयः = सन्धानस्थानानि नानामणिमयं = विविधमणिमयं व्यूतं = वाणि:
५३३
टीकार्थ - इसका इस मूलार्थ के जैसा ही है - यहां सपरिवार सिंहासन का वर्णन - अर्थात् भद्रासन सहित सिंहासन का वर्णन २१ वे सूत्र से लेकर २२ वे सूत्र में किया गया है, सो वहीं से इसे देखना चाहिये. देवशयनीय का तात्पर्य देवशय्या से है, मूल पादों की रक्षा के लिये जो नीचे चार और पाद लगा दिये जाते हैं वे प्रतिपाद शब्द से यहां अभिहित हुए हैं, गात्रक शब्द का अर्थ यहां प्रत्यङ्ग है यही ईषदंग रूपशब्द से यहां टीका
ટીકા—આ સૂત્રને ટીકા મૂલા જેવા જ છે. અહીં સપરિવાર સિંહાસનનું વન-એટલે કે ભદ્રાસનસહિત સિંહાસનનું વર્ણન ૨૧ મા સૂત્રથી માંડીને ૨૨ મ સૂત્રમાં કરવામાં આવ્યું છે. જિજ્ઞાસુએએ ત્યાંથી જાણી લેવું જોઇએ. દેવશયનીયના અથ દેવશમ્યા છે. મૂળ પાયાએની રક્ષા માટે જે ચાર નીચે ખીજા અન્ય પાયા લગાડવામાં આવે છે, તે પ્રતિપાદ શબ્દથી અહીં અભિહિત થયા છે. ગાત્રક શબ્દના
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર ઃ ૦૧
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३४
राजप्रनीयसूत्रे
•
वानम् रजतमयी तूली - तृलगर्भा शय्या, लोहिताक्षमयाणि - लोहिताक्षरत्नमयानि बिब्बोकनानि - उपधानकानि, तपनी मयानि स्वर्णमयानि गण्डोपधानकानि गल्लमसूरिका इति । प्रसिद्धम् तत् खलु शयनीयं सालिङ्गनवर्तिकम् आलिङ्गन वय - शरीरप्रमाणोपधानेन सह वर्त्तते इति सालिङ्गनवर्तिकं शरीरप्रमाणोपधानसहितम् उभयतो विब्बोकनम् उभयतः - उभयभागे शिरोभागे चरणभागे च बिब्बोक नम् उपधानं यस्य तत् शिरोभाग चरणभाग- स्थितोपधानसहितम, उभयत उन्नतम् - शिरोभागे चरणभागे च उन्नतं मध्ये मध्यभागे नतगम्भीरम् - नतम् - अबनतम् नम्रत्वात् गम्भीरं च महत्च्त्वात्, गङ्गापुलिनवालुकाऽवदाल दृशम् - गङ्गापुलिनवालुकाया योऽवदालः - चरणन्यासेऽधोगमनं तेन सदृशं तथा - सुविरचितरजखाणं- सुविरचितं रजस्त्राणं- रजो निवारकं प्रच्छादनं यत्र तत्-रजोनिवारक प्रच्छादनवस्त्रसहितम्, तथा उपचितक्षौमदुकूलप प्रतिच्छादनम् - उपचितः - पुष्टः - विशिष्टप्रकारकः क्षौमदुकूलपट्टः क्षौमः - क्षुमः - अतसी, तन्निर्मितो यो दुकूलपट्ट:- वस्त्रपट्टः स एव प्रतिच्छादनम् आच्छादनं यम्य तत् विशिष्टपरिकर्मित- सुशोभितं क्षौमदुकूलपट्टाच्छादनसहितम्, तथा आजिनक - रूत - बूर - नवनीततूलस्पर्शमृदुकम् - आजिनकं = चर्ममयं वस्त्रं रूत = ' रूई' इति भाषाप्रसिद्धं, वूरो= वनस्पतिविशेषः, नवनीतं - प्रसिद्धम्, तूलं कार्पासं तेषां स्पर्श इव मृदुकं = कोमलम्, तथा - रक्तांशुकसंवृत- रक्तांशुकेन = अतिरमणीयेन मशकगृहाभिधानेन वस्त्रेण ' मच्छरदानी' इति भाषा प्रमिद्धेन संवृतम् = आच्छादितं सुरम्यम् = अतिरमणीयम् प्रासादीयं यावत्प्रतिरूपं च विज्ञेयमिति ॥ ७७ ॥
मूलम् - तस्स णं देवसयणिज्जस्स उत्तरपुरस्थिमेणं महेगा मणिपेढिया पण्णत्ता, अट्ठजोयणाई आयामविक्खंभेणं चत्तारि जोयणाई बाहल्लेणं, सव्वमणिमई जाव पडिरूवा । तीसे णं मणिपेढियाए उवरिं एत्थ णं महेगे खुड्डए महिंदज्झए कारने प्रकट किया है, बिब्बोकशब्द का अर्थ उपधान - तकिया है, गण्डोपधान का अर्थ गल्लमसूरिका है, चरण के रखने पर जो बालुका का नीचे घसना होता हैं उस धसने का नाप अवदाल है क्षुमा-नाम अलसी का है इस अलसी से जो वस्त्र बनता हैं उसका नाम क्षौमदुकूलपट्ट है ||सू० ७७॥ અર્થ અહીં પ્રત્ય ́ગ છે. અહીં ટીકાકારે ઇષદ ગરૂપથી આ વાત પ્રકટ કરી છે. બિખ્ખાક शब्हनो अर्थ उपधान—मोशी-छे. गौंडअपधाननो अर्थ गल्लभसूरि छे. युग भूવાથી જે રતી નીચે ધરતીમાં પેસી જાય છે—તેનું નામ અવદાલ છે. ક્ષુમા-અળશીનું નામ છે. એનાથી જે વસ્ત્ર તૈયાર કરવામાં આવે છે. તેને ક્ષૌમત્તુકૂલપટ્ટ કહે છે. ાસુ છણા
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
-
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ७ देवशयनीयवर्णनम् पण्णत्ते, सद्धिं जोयणाई उड्ढं उच्चत्तेणं जोयणं विक्खंभेणं, वइरामइ वट्टलट्टसंठियसुसिलिट्ठ जाव पडिरूवे । उवरि अट्ठ मंगलगा झया छत्ताइच्छत्ता । तस्स णं खुड्डागमहिंदज्झयस्स पच्चत्थिमेणं एत्थ णं सूरियाभस्स देवस्स चोप्पाले नाम पहरणकोसे पण्णत्ते, सव्ववयरामए अच्छे जाव पडिरूवे । तत्थ णं सूरियाभस्स देवस्स फलिहरयण-खग्गगया-धणुप्पमुहा बहवे पहरणरयणा संनिक्खित्ता चिटंति, उज्जला निसिया सुतिक्खधारा पासाईया ४ । सभाए णं सुहम्माए उवरि अट्ठट्ठ मंगलगा झया छत्ताइच्छत्ता । सू.७८ ।
छाया-तस्य देवशयनीयस्य उत्तरपौरस्त्ये महत्येका मणिपीठिका प्रज्ञप्ता, अष्ट योजनानि आयामविष्कम्भेण, चत्वारि योजनानि बाहल्येन सर्वमणिमयी यावत् प्रतिरूपा। तस्याः खलु मणिपीठिकाया उपरि अत्र खलु महानेक: क्षुल्लको महेन्द्रध्वजः प्रज्ञप्तः, षष्टिं योजनानि ऊर्ध्वमुच्चत्वेन, योजनं विष्कम्भेण,
'तस्सणं देवसयणिज्जस्स' इत्यादि ।
सूत्रार्थ-(तस्सणं देवसयणिज्जस्स उत्तरपुरस्थिमेणं) उस देवशयनीयके उचर-पौरस्त्यमें-ईशानकोनेमें (महेगा मणिपेढिया पण्णत्ता) एक विशाल मणिपीठिका कही गई है, (अट्ठजोयणाई आयामविक्खंभेणं ) यह अपने आयाम और विष्कंभकी अपेक्षा आठ योजनकी है ( चत्तारि जोयणाई बाहल्लेणं ) तथा बाहल्यकी अपेक्षा चार योजनकी है। (सव्वमणिमई जाव पडिरूवा) यह सर्वात्मना मणिमय हैं यावत् प्रतिरूप है (तीसेणं मणिपेढियाए उवरि एत्थणं महेगे खुड्डए महिंदज्झए पण्णत्ते ) उस मणिपीठिकाके ऊपर एक 'तस्स ण देवसयणिज्जस्स' इत्यादि ।
सूत्रा--(तस्स णं देवसयणिज्जस्स उत्तरपुरथिमेणं) ते देवशयनीयन. उत्तरपौरस्त्यमां-शानमा -(महेगा मणिपेपढिया पण्णत्ता ) मे विशा मालिया
काय छे. (अद्वजोयणाई आयामविक्खंभेणं). पाताना मायाम (माई) सविल (पा)नी अपेक्षा मा यरिन रही छे. (चत्तारिजोयणाई बाहल्लेणं) तेमनी मायनी अपेक्षा यार योनी छे, (सव्वमणिमई जान पडिरूवा) मा सर्वात्मना मणिमय छ यात प्रति३५ छे. (तीसेणं मणिपेढियाए उवरिं एत्थणं महेगे खुड्डए महिंदज्झए पण्णत्ते ) ते मानी ५२
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३६
राजप्रश्नीयसूत्रे
वज्रमयो वृत्तलष्टसंस्थितसुश्लिष्ट - यावत्पतिरूपः । उपरि अष्टाष्टमङ्गलकानि ध्वजाः छत्रातिच्छत्राणि । तस्य खलु क्षुल्लक महेन्द्रध्वजस्य पाश्चात्वे अत्र खलु सूर्याभस्य देवस्य चोपालो नाम प्रहरणकोशः प्रज्ञप्तः सर्ववज्रमयः अच्छो यावत्प्रतिरूपः । तत्र खलु सूर्याभस्य देवस्य परिघरत्न - खड्ग - गदा - धनुः प्रमुखाणि बहूनि प्रहरणरत्नानि सन्निक्षिप्ताति तिष्ठन्ति, उज्ज्वलानि निशितानि सुतीक्ष्णधाराणि प्रासादीयानि ४ । सभायाः खलु सुधर्मायाः उपरि अष्टाष्टमङ्गलकानि ध्वजाः छत्रातिच्छत्राणि ॥ सू० ७८ ॥
विशाल क्षुल्लक महेन्द्रध्वज कहा गया है. ( सट्ठि जोयणाई उडूढं उच्चत्तेणं. जोयणं विक्खंभेणं, वइरामए वट्टलट्ठसंठियसुसिलिड जाव पडिरूवे ) यह क्षुल्लक महेन्द्रध्वज साठ योजका ऊँचा है. एक योजनका इसका विष्कंभ हैं. यह वज्ररत्नमय है सुन्दर आकारवाला है यावत् प्रतिरूप है ( उवरि अट्टड्ड मंगलगा - झया छत्ताइच्छत्ता ) इसके ऊपर आठ आठ मंगलक हैं. ध्वजाएँ है और छत्रातिच्छत्र हैं । ( तस्स णं खुड्डागमहिंदज्झयस्स पच्चत्थिमेणं एत्थ णं सूरिया देवस्स चोप्पाले नाम पहरणकोसे पण्णत्ते) इस क्षुल्लक महेन्द्रध्वजकी पश्चिमदिशा में सूर्याभदेवका चोप्पाल नामका आयुधगृह है (सव्ववररामए अच्छे जाव पडिरूवे ) यह आयुधगृह सर्वात्मना वज्ररत्नमय है निर्मल है, यावत् प्रतिरूप हैं । ( एत्थणं सूरियाभस्स फलियरयण-खग्ग-गया- धणुष्पमुहाबहवे पहरणरयणा संनिक्खित्ता चिट्ठेति ) इसमें सूर्याभदेव के परिवरत्न, खड्ग गदा एवं धनुष वगैरह अनेक श्रेष्ठ प्रहरण- हथियार रखे हुए हैं (उज्जला निसिया, सुतिक्खधारा, पासाईया ४) ये सब हथियार बहुत अधिकउज्ज्वल
४ विशाण क्षुब्स महेन्द्रध्वन हेवाय छे, (सट्ठि जोयणाई उडूढं उच्चत्तेणं, जोयणं विक्खंभेणं, वइरामए वट्टलट्ठसंठिय सुसिलिट्ठ जाव पडिरूवे ) मा क्षुद्ध भडेન્દ્રધ્વજ સાઠ ચેાજન જેટલેા ઊંચા છે. આના વિષ્પભ એક ચેાજન જેટલેા છે. मे वरत्नभय छे, सुंदर आभरवाणी हे यावत् प्रति३य छे. ( उवरिं अट्ठट्ठ मंगलगा- जया छत्ता इच्छत्त 1 ) मेनी उपर आठ माह भगाओ। छे, वलयो भने छत्रातिरछत्रो छे. ( तस्स णं खुड्डागमहिंदब्झयस्स पच्चत्थिमेणं एत्थ णं सूरियाभस्स देवस्स चोप्पाले नाम पहरणकोसे पण्णत्ते ) मा क्षुद्रमहेन्द्रध्वननी पश्चिमहिशामां सूर्यालहेवनुं 'योग्यास' नाम आयुधगृह छे, ( सव्व वइरामए अच्छे जाव पडिरूवे ) मा आयुधगृह सर्वात्मना वरत्नभय छे, निर्माण छे यावत् प्रतिज्ञेय छे. ( एत्थ णं सूरियाभस्स देवस्स फलिय- रयण, -खग्ग-गया- धणु प्पमुहा बहवे पहरणरयाणा संनिक्खित्ता चिट्ठति ) मेभां सूर्यालद्वेधनां परिधरत्न, भडुग, गहा अने
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ७८ देवशयनीयवर्णनम्
५३७ 'तस्स गं' इत्यादिटीका-तस्य पूर्वोक्तवर्णनविशिष्टस्य खलु देवशयनीयस्य उत्तरपौरस्त्ये= उत्तरपूर्व दिशोरन्तरालभागे-ईशानकोणे महती-विशाला एका मणिपीठिका= मणिमयी वेदिका प्रज्ञप्ता । सा मणिपीठिका अष्ट योजनानि=अष्टयोजनप्रमाणा आयामविष्कम्भेण, चत्वारि योजनानि-चतुर्योजनप्रमाणा बाहल्येन, तथा सर्वमणिमयी यावत्प्रतिरूपा। यावत्पदेन-अच्छाश्लक्ष्णा घृष्टा मृष्टा नीरजा निर्मला निष्पङ्का निष्कङ्कटच्छाया सप्रभा सश्रीका सोद्योता प्रासादीया दर्शनीया अभिरूपा' इति संगृहयते । अच्छादिप्रतिरूपान्तपदानामर्थश्चतुर्दशसूत्रव्याख्यायां विलोकनीय इति । तस्याः खलु मणिपीठिकाया उपरि अत्र खलु महान्-विशाल एकः क्षुल्लको महेन्द्रध्वजः प्रज्ञप्तः। स क्षुल्लको महेन्द्रध्वजः षष्ठि योजनानि-पष्टियोजनप्रमाण ऊर्ध्वम् उच्चत्वेन, योजनम् एकयोजनप्रमाणो विष्कम्भेण, तथा वज्रमयः= वज्ररत्नमयः, वृत्तलष्टसंस्थितसुश्लिष्ट यावत्प्रतिरूपः, अत्र-'बट्टल?' त्यारभ्य 'अभिरूवे' इत्यन्तो महेन्द्रध्वजवर्णनपाठः हैं, निशित हैं, बडी तीक्ष्णधारवाले हैं और प्रासादीय ४ हैं ( सभाए णं सुहम्माए उवरिं अट्ठ मंगलगा झयाछत्ताइच्छत्ता ) सुधर्मा सभाके ऊपर भागमें आठ २ मंगलक हैं, ध्वजाएँ हैं और छत्रातिच्छत्र हैं। __टीकार्थ-इसका मूलार्थ के जैसा ही है 'सव्वमणिमई जाव पडिरूवा' में आगत इस यावत् शब्द से 'अच्छा, लक्ष्णा, घृष्टा, मृष्टा, निरजा निर्मला, निष्पङ्का, निष्कंकटच्छाया, स प्रभा, सश्रीका, सोद्योता, प्रासादीया, दर्शनीया, अभिरूपा' इन पदों का संग्रह हुआ है. इन अच्छादिप्रतिरूपान्त पदोंका अर्थ चौदहवें सूत्र की व्याख्या में लिखा जा चुका है 'सुसिलिट्ठ जाव पडिरूवे' में जो यह यावत् पद आया है सो इससे यह प्रकट किया गया धनुष वगेरे घi Sत्तम प्र -शस्त्री-भूखi छ. ( उज्जला निसिया, सूतिक्खधारा पासाईया४) मा स मसो म Garorqn छे, निशित छ, २४ तीक्षय धारा छे भने प्रासाहीय ४ छे. (सभाए णं सुहम्माए उवरिं अटूट मंगलगा झया छत्ताइच्छत्ता) सुधर्मा समान परिमाणमा मा४ २४ भग। છે, દવાઓ છે અને છત્રાહિચ્છત્ર છે. ___ -म। सूत्रनासाथ भूला प्रभारी छे. 'सव्वमणिमई जाव पडिरूवा' मां माता यावत् ' अच्छा लक्ष्णा, घृष्टा, मृष्टा, नीरजा, निर्मला, निष्पङ्का, निष्कंकटच्छाया, सप्रभा, सश्रीका, सोद्योता प्रासादीया दर्शनीया, अभिरूपा' मा પદોનો સંગ્રહ થયેલ છે. આ અછાદિ પ્રતિરૂપાન્ત પદોને અર્થ ૧૪ માં સૂત્રમાં सभामा माये। छे 'सुसिलिट्ठ जाव पडिरूवे' म ' यावत् ' ५६
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३८
राजप्रश्नीयसूत्रे पञ्चविंशतितमसूत्रे विलोकनीयः। तदर्थोऽपि तत्रैव द्रष्टव्यः । तथा-तस्य क्षुल्लक महेन्द्रध्वजस्य उपरि अष्टाष्ट=अष्टाष्टसंख्यकानि मङ्गलकानि ध्वजाः छत्रातिच्छवाणिच विज्ञेयानीति । तथा तस्य खलु क्षुल्लकमहेन्द्रध्वजस्य पाश्चात्ये= पश्चिम दिग्भागे अत्र खलु सूर्याभस्य देवस्य चोप्पालो नामवोप्पालनामकः प्रहरणकोशः आयुधगृहं प्रज्ञप्तः। स प्रहरणकोशः सर्ववज्रमयः सर्वात्मना वज्ररत्नमयः अच्छो यावत्प्रतिरूपश्च बोध्यः । यावत्पदेन-लक्ष्णाघभिरूपान्तपदानि पूर्ववदेव संग्राहयाणि । अच्छादिपदानामर्थाऽपि पूर्ववद् बोध्य इति । तथा तत्र तस्मिन् प्रहरणकोशे खलु सूर्याभस्य देवस्य परिघरत्न-खग-गदाधनुः प्रमुखाणि-तत्र-परिघरत्न-परिघः लौहमुद्गरः प्रहरणविशेषः, स एव श्रेष्ठत्वाद्रत्नं परिघरत्नम् , खङ्गः गदा, धनुः, एतानि परिघररत्नादीनि प्रमुखाणि प्रधानानि येषु तानि तथाभूतानि बहूनि प्रहरणरत्नानि संनिक्षिप्तानि-संरक्षितानि तिष्ठन्ति। तानि प्रहरणरत्नानि उज्वलानि निशितानि-शाणादिना तिक्ष्णीकृतानि अत एव-सुतीक्ष्णधाराणि-सुतीक्ष्णा: अतितेजिता धारा:= अग्रभागा येषां तानि-अतिनिशिताग्रभागयुक्तानि दर्शनीयानि अभिरूपाणि प्रतिरूपाणि च विज्ञेयानीति । तथा-सभायाः खलु सुधर्माया उपरि-उपरिभागे अष्टाष्टसंख्यकानि मङ्गलकानि ध्वजा छत्रातिच्छत्राणिच विज्ञेयानीति ॥सू.७८॥ है कि यहां 'वट्टल?' इत्यादिपद से लेकर 'अभिरूप' यहां तक का पाठ जो महेन्द्रध्वज के वर्णन में २५वे सूत्र में कहा गया हैं वह यहां पर भी ग्रहण करना चाहिये. 'अच्छे जाव पडिरूवे' में जो यावत् पद आया है उससे 'श्लक्ष्णादि अभिरूपान्त पदों का संग्रह हुआ है. 'परिघरत्न' का नाम है श्रेष्ठ लोहमुद्गर यह प्रहरणविशेष है. इसे रत्न जो कहा गया हैवह श्रेष्ठ होने से कहा गया है. शाण आदि से जिनकी धार बहुत तेज करदी गई है वे निशित हैं. प्रासादीय में आगत चार अङ्क से दर्शनीय, अभिरूप और प्रतिरूप इन पदों का संग्रह हुआ है ॥ सू० ७८ । माटुंछ तनाथा ये ४८ थाय छ , मी वट्टल?' वगेरे ५४थी भांडीन 'अभिरूप' हा सुधीन। महेन्द्रन
! २५ मा सूचना 3 सेहीत थये। छ, 'अच्छे जाव पडिरूवे' मा २ ' यावत्' ५६ छ तेथी कमेथी भांजन. अनिरुपान्त सुधीनां पहोनु अ५ थयु छ. 'परिघरत्न' मेटले શ્રેષ્ઠ લેહમુદ્રગર આ એક પ્રહરણ વિશેષ છે. આને શ્રેષ્ઠ હવા બદલ જ રત્ન આ પ્રમાણેને ઉલેખ કરવામાં આવ્યા છે, શાણ વગેરેથી જેની ધાર બહુજ તીક્ષણ કરવામાં આવી છે તે નિશિત કહેવાય છે, પ્રાસાદી પછીના ૪ અંકથી દર્શનીય, અભિરૂપ આ પદોનું ગ્રહણ સમજવું જોઈએ, ને સૂ૦ ૭૮ |
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ७९ सुधर्मसभादि वर्णनम्
मूलम् -सभाए णं सुहम्माए उत्तरपुरस्थिमेणं एत्थ णं महेगे सिद्धाययणे पण्णत्ते, एगं जायणसयं आयामेणं, पन्नासं जोयणाई विक्खंभेणं बावत्तरि जोयणाई उड्ढं उच्चत्तणं, सभागमेणं जाव गोमाणसियाओ, भूमिभागा उल्लोया तहेव । तस्स णं सिद्धाययणस्स बहुमज्झदेसभाए एत्थ णं महेगा मणिपेढिया पण्णत्ता, सोलसजोयणाई आयामविक्खभेणं अट्ट जोयणाई बाहल्लेणं । तीसे णं मणिपेढियाए उवरिं एत्थ णं महेगे देवच्छंदए पण्णत्ते, सोलस जोयणाई आयामविक्खंभेणं, साइरेगाइं सोलसजोयणाई उड्ढं उच्चत्तण, सम्वरयणामए जाव पडिरूवे । एत्थ णं अट्ठसयं जिणपडिमाणं जिणुस्सेहप्पमाणमित्ताणं संनिक्खित्तं संचिट्ठई। तासि णं जिणपडिमाणं इमेयारूवे वण्णावासे पण्णत्ते, तं जहा-तवणिजमया हत्थतल-पायतला, अंकामयाइं नक्खाइं अंतो लोहियक्खपडिसेगाई, कणगामईओ जंघाओ कणगामया जाणू, कणगामया ऊरु, कणगामईओ गायलट्ठीओ, तवणिजमयाओ नाभीओ, रिहामईओ, रोमराईओ, तवणिजमया चूचुया, तवणिज्जमया सिरिवच्छा, सिलप्पवालमया ओट्टा, फालियामया दंता, तवणिज्जमईओ जीहाओ, तवणिजमया तालुया, कणगामईओ नासियाओ अंतो लोहियक्खपडिसेगाओ, अंकामयाणि अच्छीणि अंतोलोहियक्खपडिसेगाणि, रिट्ठामईओ ताराओ, रिटठामयाणि अच्छिपत्ताणि, रिठ्ठामईओ, भमुहाओ, कणगामया कवोला, कणगामया सवणा कणगामईओ णिडालपट्टियाओ, वइरामईओ सीस घडीओ, तवणिज्जमइओ केसंतकेसभूमीओ रिट्ठमया उवरिमुद्धया ॥ सू० ७९ ॥
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४०
राजप्रश्नीयसूत्रे छाया-सभायाः खलु सुधर्मायाः उत्तरपौरस्त्ये अत्र खलु महदेकं सिद्धायतनं प्रज्ञप्तम् , एकं योजनशतम् आयामेन, पञ्चाशद् योजनानि विष्कम्भेण, द्वासप्तति योजनानि ऊर्ध्वम् उच्चत्वेन, सभागमेन यावत् गोमानसिकाः, भूमिभागा उल्लोकास्तथैव । तस्य खलु सिद्धायतनस्य बहुमध्यदेशभागे अत्र खलु महत्येका मणिणीठिका प्रज्ञप्ता, षोडशयोजनानि आयामविष्कम्भेण, अष्ट
'सभाएणं सुहम्माए' इत्यादि ।
सूत्रार्थ-(सभाएणं सुहम्माए उत्तरपुरस्थिमेणं महेगे सिद्धाययणे पण्णत्ते) सुधर्मासभाके ईशानकोनमें एक विशाल सिद्धायतन कहा गया है. ( एगं जोयणसयं आयामेणं, पन्नास जोयणाई विक्खंभेणं, बावत्तरि जोयणाई उड्डे उच्चत्तेण, सभागमेणं जाव गोमाणसियाओ, भूमिभागा उल्लोया तहेव) यह सिद्धायतन एक सौ योजनका लम्बा है और ५० योजनका विस्तारवाला है तथा इसकी ऊँचाई ७२ योजनकी है. सभाके वर्णनमें जैसा पहिले पारु गोमानासी तक कहा गया है, वैसा ही पाठ इस सिद्धायतनके वर्णनमें कहना चाहिये. यहां पर भूमिभाग और उल्लोकका कथन भी उसी प्रकारसे करना चाहिये. (तस्सणं सिद्धाययणस्स बहुमज्झदेसभाए एत्थणं महेगा मणिपेढिया पण्णत्ता) इस सिद्धायतनके बहुमध्य देशभागमें एक विशाल मणिपीठिका कही गई हैं (सोलसजयणाई आयामविखंभेणं अट्ठ जोयणाई बाहल्लेणं) इसका आयाम और विष्कंभ १६ योजनका बाहल्य ८ योजनका
सभाएणं सुहम्माए' इत्यादि ।
सूत्रार्थ:-(सभाएण सुहम्माए उत्तरपुरस्थिमेणं एत्थ ण महेगे सिद्धाययणे पण्णत्ते) सुधर्मा समान शान मां से विशाल सिद्धायतन डेवाय छे. (एग जोयणसय आयामेणं पन्नासं जोयणाई विक्खंभेणं, बावत्तरि जोयणाई उढं उच्चत्तेणं सभागमेणं जाव गोमाणसियाओ, भूमिभागा उल्लोया तहेव ) मा सुद्धायतनी લંબાઈ એક સ યોજન જેટલી છે, તેને વિસ્તાર ૫૦ એજન જેટલો છે અને ઉંચાઈ ૭૨ યોજન જેટલી છે. સભાનું વર્ણન કરતાં ગોમાનસી સુધીનું જે પ્રમાણેનું વર્ણન પહેલા કરવામાં આવ્યું છે તેવું જ વર્ણન આ સિદ્ધાયતન માટે પણ સમજવું જોઈએ. અહી ભૂમિભાગ અને ઉલ્લાકના વિષે કથન પણ તે પ્રમાણે જ સમજવું नये ( तस्स णं सिद्धाययणस्स बहुमज्झदेसभाए एत्थण महेगा मणिपेढिया पण्णत्ता) सिद्धायतनन। अमध्यशिलामा मे विशाल मणिपाठेवाय छे. (सोलसजोयणाई आयामविक्खंभेणं अटू जोयणाइ बाहल्लेणं) मेना मायाम मन CAR
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ७९ सुधर्मसभादि वर्णनम्
५४१
योजनानि बाल्येन । तस्याः खलु मणिपीठिकाया उपरि अत्र खलु महानेको देवच्छन्दकः प्रज्ञप्तः, षोडश योजनानि आयामविष्कम्भेण, सातिरेकाणि षोडश योजनानि ऊर्ध्वमुच्चत्वेन सर्वरत्नमयो यावत्प्रतिरूपः । अत्र खलु अष्टशतं जिनप्रतिमानां जिनोत्सेधप्रमाणमात्राणां संनिक्षिप्तं संतिष्ठते । तासां खलु जिनप्रतिमानाम् अयमेतद्रपो वर्णावासः प्रज्ञप्तः, तद्यथा - तपनीयमयानि हस्ततल - पादतलानि, अङ्कमयानि नखानि अन्तर्लोहिताक्षप्रतिसेकानि, कनकमय्यो जङ्घाः, कनकमयानि जानूनि, कनकमया करवः कनकमय्यो गात्रयष्टयः, तपनीयमय्यो नाभयः, रिष्टमय्यो रोमराजयः, तपनीयमया चूचुकानि,
कहा गया है, (तीसेणं मणिपेढियाए उबरिं एत्थणं महेगे देवच्छंदए पण्णत्ते ) इस मणिपीठिकाके ऊपर एक विशाल देवच्छन्दक कहा गया हैं ( सोलस जोयणाई आयाम विक्ख भेणं) यह आयाम - विस्तारकी अपेक्षा १६ योजनका है (साइरेगाई सोलसजोयणाई उड़ढं उच्चत्तेणं सव्वरयणाए जाव पडिरूवे ) ऊँचाइ इसकी १६ योजनकी है, तथा यह सर्वात्मना रत्नमय है यावत् प्रतिरूप है ( एत्थ अट्ठसयं जिणपडिमाणं जिणुस्सेहप्पमाणमित्ताणं संनिक्खित्तं चि) यहां पर अपने २ शरीर प्रमाणवाली १०८ जिनप्रतिमाएँ स्थापित हैं ( तासिणं जिणपडिमाणं इमेयारूवे वण्णावासे पण्णत्ते) इन जिणप्रतिमाओंका वर्णावास इस प्रकार से कहा गया है - ( तं जहा - तवणिजमया हत्थतलपायतला, अंकामयाई, नक्खाई अंतो लोहियक्खपडिसेगाई, कणगामईओ जंघाओ, कणगामया जाणू, कणगामया उरू, कणगामईओ गायलट्ठीओ, तवणिज मयाओ नाभीओ) इन प्रतिमाओंके हस्ततल और पदतल तपनीयस्वर्णमय हैं नख
१६ योजना अने आयनो विस्तार ८ योजन भेटलो हेवा छे. ( तीसेणं मणिपेढियाए उवरिं एत्थ णं महेगे देवच्छंदर पण्णत्ते ) मा भडिपीठानी उपर
४ विशाण देवच्छ-६९ अहेवाय छे. ( सोलसजोयणाई आयामविक्खंभेणं) आ આયામ વિસ્તારની અપેક્ષાએ ૧૬ ચેાજન જેટલેા છે. આની ઊંચાઈ ૧૬ યાજननी छे. तथा या सर्वात्मना रत्नभय हे यावत् प्रति३य छे. ( एत्थ णं अट्ठसयं जिण डिमाणं जिणुस्सेहप्पमाणमित्ताणं संनिक्खित्तं चिट्ठइ ) अहीं हरे हरेउना शरीरना प्रमाशवाणी १०८ दिनप्रतिमा स्थापित रेली छे. ( तासिणं जिणपडिमाणं इमेरूवे वण्णावासे वण्णत्ते ) मा विन प्रतियोनी वर्षावास या प्रमाणे छे. (तं जहा तवणिज्जमया हत्थतलपायतला अंकामयाइं नक्खाई, अंतो लोहिय क्ख पडिसेगाई, कणगामईओ जंघाओ, कणगामया जाणू, कणगामया उरू, कणगामईओ गायलट्टीओ,
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४२
राजप्रश्नीयसूत्रे तपनीयमयाः श्रीवत्साः, शिलाप्रवालमयाः ओष्ठाः, स्फटिकमया दन्ताः तपनीयमय्यो जिह्वाः, तपनीयमयानि तालुकानि, कनकमय्यो नासिका अन्त
लॊहिताक्षप्रतिसेकाः, अङ्कमयानि अक्षीणि अन्तर्लोहिताक्षप्रतिसेकानि, रिष्टमय्यः ताराः रिष्टमयानि अक्षिपत्राणि, रिष्टमय्यो भ्रवः, कनकमयाः कपोलाः. कनकमयानि श्रवणानि. कनकमय्यो ललाटपट्टिकाः, वज्रमय्यः शीर्षघट्यः तपनीयमय्यः केशान्तकेशभूमयो, रिष्टमया उपरि मूर्धजाः ॥ सू० ७९ ॥
'सभाएण' इत्यादि___टीका-खलु सभायां सुधर्माया उत्तरपौरस्त्ये उत्तरपूर्वयोर्दिशोरन्तरालभागेईशानकोणे अत्र खलु महद्-विशालम् एकं सिद्धायतनं प्रज्ञप्तम् । तत् सिद्धाअंकरत्नमय हैं, जंघाएँ कनकमय हैं, जानु कनकमय हैं, उरु कनकमय हैं. गात्रयष्टिकनकमय है नाभि तपनीयस्वर्णमय हैं, रोमराजि रिष्टरत्नमय है. चुचुक तपनीयमय हैं, श्रीवत्स तपनीयमयहैं ओष्ठ शिला प्रवालमय हैं दन्त स्फटिक मय हैं, जिह्वा तपनीयमय है तालु तपनीयमय हैं, नासिका कनकमय है. ताराकनीनिका-रिष्टरत्नमय है, अक्षिपत्र भी रिष्टरत्नमय हैं, भौएँ भी रिष्टरत्नमय हैं, कपोल कनकमय हैं, श्रवण भी कनकमय हैं, ललाटपट्टिका भी कनकमय है, शीर्षघटी मी वज्रमय है, बालान्त और बालभूमि तपनीय स्वर्णमय हैं. मस्तकके ऊपरके बाल रिष्टरत्नमय हैं। ___टीकार्थ-इसका मूलार्थ के जैसा ही है 'सभागमेणं जाव गोमाणसियाओ' ऐसा जो कहा गया है-सो उसका तात्पर्य ऐसा है कि-सुधर्मातवणिज्जमयाओ नाभीओ) मा प्रतिभासाना स्तर भने ५४तर तपनीय સુવર્ણમય છે. નખ અંક રત્નમય છે, જેઘાઓ કનકમય છે. જાન કનકમય છે, ઉરુ કનકમય છે. ગાત્રયષ્ટિ કનકમય છે, નાભિ તપનીયય સુવર્ણમય છે, રોમરાજી રિઝરનમય છે, ચુચુક તપનીયમય છે, શ્રીવત્સ તપનીમયય છે, ઓષ્ઠ શિલાપ્રવાલમય છે, દાંત સ્ફટિકમય છે, જિહ્વા તપનીયમય છે, તાલ તપનીય (સુવર્ણમય) છે, નાસિકા કનકમય છે, કનીનિકા આંખની કીકી રિઝ રત્નમય છે, અક્ષિપત્ર પણ રિઝરનમય છે, ભમ્મરે રિષ્ટ રત્નમય છે, કપલ–કનકમય છે. કાન પણ કનકમય છે, લલાટ પટ્ટિકા પણ કનકમય (સુવર્ણમય) છે, શર્ષઘટી પણ કનકમય છે, બાલાન્ત અને બાલાન્ત ભૂમિ તપનીય સ્વર્ણમય છે. માથાના વાળ રિષ્ઠ રનમય છે.
:- सूत्रनाथ भूदाय मा ४ छ. “सभागमेणं जाव गोमाणसियाओ" मा २ ४ामा प्यु छ त म सा प्रमाणे थाय छ
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ७९ सुधर्मसभादि वर्णनम् यतनम् एकं योजनशतम्-एकशतयोजनप्रमाणम् आयामेन पश्चाशद् योजनानि-पञ्चाशयोजनप्रमाणं विष्कम्भेण, द्वासप्तति योजनानि-द्वासप्ततियोजनप्रमाणम् ऊध्वमुच्चत्वेन च बोध्यम् । 'सभागमेणं जाव गोमाणसीयाओं' सभागमेन यावद् गोमानस्यः, सभावर्णनपाठेनास्यापि वर्णनं गोमानसीपर्यन्तं विज्ञेयम् । तथा-चेदं सिद्धायतनम् अनेकस्तम्भशतसंनिविष्टादिप्रतिरूपान्तविशेषणविशिष्टं सुधर्मासभावद् बोध्यम् । तथा सुधर्मा सभावर्णनप्रस्तावे यथैव सुधर्मायाः पूर्वदक्षिणोत्तरदिवर्तीनि त्रीणि द्वाराणि प्रोक्तानि, तथा—द्वाराग्रवर्तिनो मुखमण्डपाः, मुखमण्डपाग्रवर्तिनः प्रेक्षागृहमण्डपाः, तदग्रवर्तिनः सप्रतिमाश्चैत्यस्तपाः, चैत्यस्तूपाग्रवर्तिनश्चैत्यवृक्षाः चैत्यवृक्षाग्रवर्तिनो महेन्द्रध्वजाः, तदग्रववर्त्तिन्यो नन्दापुष्करिण्यः, ततो मनोगुलिकास्ततो गोमानस्यश्च प्रोक्ताः, तेनैव प्रकारेणात्रापि सर्वमुन्नेयम् । तथा-'भूमिभागा उल्लोया तहेव' भूमिभागवर्णनम् उल्लोकवर्णनं च पूर्ववद् बोध्यम् । तथा-तस्य खलु सिद्धायतनस्य बहुमध्यदेशभागे अत्र खलु महती-विशष्ला एका मणिपीठिका-मणिमयी वेदिका प्रज्ञप्ता। सा मणिपीठिका पौडशयोजनानि-षोडशयोजनप्रमाणा आयामविष्कम्भेण, अष्ट योजनानि-अष्टयोजनप्रमाणा बाहल्येन च बोध्या। तस्याः खलु मणिपीठिकायाः उपरि अत्र खलु महान्-विशाल एको देवच्छन्दकःदेवासनविशेषः प्रज्ञप्तः। स देवच्छन्दकः षोडशयोजनानि-षोडशयोजनप्रमाण सभा के वर्णन करनेवाले पाठ से इसका भी वर्णन गोमानसी तक करना चाहिये. तथा च-यह सिद्धायतन सैकडों खंभों के आश्रित है और यावत् प्रतिरूप है. तथा सुधर्मासभा के वर्णनके अवसर में जैसे सुधर्मासभाके पूर्वदक्षिण और उत्तरदिग्वी तीनद्वार कहे गये हैं, तथा द्वाराप्रवर्ती मुखमण्डपाग्रवर्ती प्रेक्षागृहमण्डप, प्रेक्षागृहमण्डपायवर्ती प्रतिमासहित चैत्यस्तूप, चैत्यस्तूपायवर्ती चैत्यवृक्ष, चैत्यवृक्षाप्रवर्ती महेन्द्रध्वज, महेन्द्रध्वजारवर्ती, नन्दापुष्करिणी, एवं नन्दापुष्करिणियों के आगे मनोगुलिकाएँ और इनके કે સુધર્માસભાના વર્ણનવાળા પાઠથી માંડીને ગોમાનસી સુધીનું આનું વર્ણન પણ સમજવું જોઈએ તેમજ આ સિદ્ધાયતન સેંકડો થાંભલાઓ પર અવલંબિત છે અને યાવત્ પ્રતિરૂપ છે. સુધર્મા સભાના વર્ણનમાં જેમ તેના પૂર્વ-દક્ષિણ અને ઉત્તર દિશા તરફ ત્રણ દ્વારા કહેવામાં આવ્યાં છે તેમજ દ્વારા ગ્રવર્તિ મુખમંડળ મુખમંડપાગ્રવર્તિ પ્રેક્ષાગૃહ મંડપ પ્રેક્ષાગૃહમંડપાગ્રવર્તિ પ્રતિમા સહિત ચૈત્યસ્તૂપ ચિત્ય સ્તૂપાગ્રવર્તિ ચિત્યવૃક્ષ, ચિત્યવૃક્ષાગ્રવર્તિ મહેન્દ્રધ્વજ મહેન્દ્રવજાગ્રવર્તિ નંદા પુષ્કરિણી, નંદાપુષ્કરિણીઓની સામે મનગુલિકાઓ અને મેનાગુલિકાઓની
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४४
राजप्रश्नीयसूत्रे आयामविष्कम्भेण, सातिरेकाणि-साधिकानि षोडश योजनानि ऊर्ध्वमुञ्चत्वेन, सर्वरत्नमय:- सर्वात्मना सर्वप्रकारकरत्नमयो यावत् प्रतिरूपो बोध्यः । अत्र देवच्छन्दके खलु जिनप्रतिमानाम् कथंभूतानां तासाम् ? इत्याह-जिनोत्सेधप्रमाणमात्राणाम्-जिनशरीरोच्चत्वप्रमाणप्रमितानाम् अष्टशतम्-अष्टोत्तरमेकशतं संनिक्षिप्त-संस्थापितं संतिष्ठते-वर्तते । तासां खलु जिनप्रतिमानां वर्णावासः-वर्णनपरः पदसमूहः, अयमेतद्रूपः-वक्ष्यमाणप्रकारकः प्रज्ञप्तः तद्यथा तपनीयमयानि-स्वर्णमयानि हस्ततल-पादतलानि-हस्ततलानि चरणतलानि चेत्यादि । वर्णकपदानां व्याख्या सुगमा अतः स्वयमुन्नेयेति ॥ सू० ७१॥
मूलम् –तासि णं जिणपडिमाणं पिट्टओ पत्तेयं पत्तेयं छत्तधारगपडिमाओ पण्णत्ताओ । ताओ णं छत्तधारगपडिमाओ हिमरययकुंदेदुप्पगासाइं सकोरंटमल्लदामधवलाइं आयवत्ताई सलीलं धारेमाणीओ चिट्ठति । तासिणं जिणपडिमाणं उभओ पासे पत्तयं पत्तेयं चामरधारपडिमाओ पण्णत्ताओ । ताओ णं चामरधारपडिमाओ चंदप्पहवयर वेरुलिय नानामणिरयणखचियचित्तदंडाओ सुहुमरययदीहबालाओ संखंककुंददगरयअमयमहियफेणपुंजसंनिकासाओ धवलाओ चामराओ सलीलं धारेमाणोओ धारेमाणीओ चिट्ठति । तासि णं जिणपडिमाणं पुरओ दो दो नागपडिमाओ जक्खपडिमाओ भूयपडिमाण पुरओ-अट्ठसयं घंटाणं, अट्ठसयं चंदणकलसाणं, अठसयं भिंगाराणं, एवं आयंसाणं थालाणं पाईणं सुपईट्ठाण मणोगुलियाणं वायकरगाणं चित्तगराणं रयणकरंडगाणं हयकंठाणं जाव उसभकंठाणं पुप्फचंगेरीणं भी आगे गोमानसियां कही गई हैं उसी प्रकार से यहां पर भी यह सब कहना चाहिये. आसनविशेष का नाम देवच्छन्द है ॥ सू० ७१ ॥ સામે ગેમાનસિએ (શધ્યાકાર સ્થાન વિશેષનું) વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે, તે પ્રમાણે જ અહીં પણ બધું સમજવું જોઈએ. દેવછન્દ એક આસન વિશેષનું नाम छ. ॥ सू० ७८।।
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू.० ८० जिनपडिमास्वरूपनिरूपणम् ठाणं पुप्फचंगेरीणं जाव लोमहत्थचंगेरीणं पुप्फपडलगाणं तेल्लसमुग्गाणं जाव अंजणसमुग्गाणं, अहसंयं झयाणं, अट्रसयं धूवकडुच्छुयाणं संनिक्खित्तं चिट्ठइ । सिद्धाययणस्स णं उवरिं अट्ठमंगलगा झया छत्ताइच्छत्ता ॥ सू० ८० ॥
छाया-तासां खलु जिनप्रतिमानां पृष्ठतः प्रत्येक प्रत्येकं छत्रधारकप्रतिमाः प्रज्ञप्ताः । ताः खलु छत्रधारकप्रतिमाः हिमरजतकुन्देन्दुप्रकाशानि सकोरण्टमाल्यदामधवलानि आतपत्राणि सलीलं धारयन्त्यो धारयन्त्यस्तिष्ठन्ति । तासां खलु जिनप्रतिमानाम् उभयतः पार्वे प्रत्येकं प्रत्येकं चामरधारप्रतिमाः प्रज्ञप्ताः। ताः खलु चामरधारप्रतिमाः चन्द्रप्रभवज्रवैडूर्य नाना'तासि णं जिणपडिमाण पिट्ठओ' इत्यादि ।
सूत्रार्थ-(तासि णं जिणपडिमाणं पिट्ठओ पत्तेयं पत्तेय) इन जिन प्रतिमाओं में से प्रत्येक प्रतिमाके पीछे (छत्ताधारगपडिमाओ पण्णत्ताओ) छत्रधारण करने वाली प्रतिमाएँ कहीगई हैं (ताओ णं छत्तधारगपडिमाओ हिमरययकुदेंदुप्पगासाई सकोरंटमल्लदामधवलाई आयवत्ताई सलील धारेमाणीओ२ चिट्ठति) ये छत्रधारकप्रतिमाएँ अपने२ हाथों में हिम, रजत, कुन्द के पुष्प जैसे कान्तिवाले, तथा कोरंट पुष्प की मालाओं के जैसे स्वच्छ आतपत्रों को छत्रों को क्रीडा करनेकी आकृति में खडी हुई लि हुई हैं
(तासि णं जिणपडिमाणं उभओ पासे पत्तेयं२ चामरधारपडिमाओ पणत्ताओ) उन जिनप्रतिमाओं के दोनों पार्श्वभाग में एक एक चमर को 'तासि णं जिणपडिमाणं पिट्ठओ' इत्यादि ।
सूत्रार्थ :- (तासिणं जिणपडिमाणं पिटुओ पत्तयं पत्तेयं ) से निप्रतिमायामाथी ४३ १२४ प्रतिमानी ५७१ ( छत्तधारगपडिमाओ पण्णत्ताओ) छत्र धा२९५ ४२नारी प्रतिमा। वाय छे. (ताओणं छत्तधारगपडिमाओ हिमरययकुर्दै दुप्पगासाई सकोरंटमल्लदामधवलाई आयवत्ताई सलीलं धारेमाणीओ २ चिट्ठति ) से छत्रधा२४ પ્રતિમાઓ પોત પોતાના હાથમાં હિમ, રજત, કુંદના પુષ્પ જેવી કાંતિવાળા તેમજ કેરેટ પુષ્પની માળાઓ જેવા સ્વચ્છ આતપ (છ)ને લીલા પૂર્વક था२९॥ ॐशन अली छे. (तासि गं जिणपडिमाणं उभओ पासे पत्तेयं २ चामरधारपडिमाओ पण्णत्ताओ) न प्रतिमामानी २ मा मे ४ यमरधा२६१
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयसूत्रे मणिरत्नखचितचित्रदण्डाः सूक्ष्मराजतदीर्घवालाः शङ्खाङ्ककुन्ददकरजोऽमृतमथित फेनपुनसन्निकाशाः धवलाश्चामराः सलीलं धारयन्त्यो धारयन्त्यस्तिष्ठन्ति । तासां खलु जिनप्रतिमानां पुरतो द्वे द्वे नागप्रतिमे यक्षप्रतिमे भूतप्रतिमे कुण्ड धारप्रतिमे सर्वरत्नमय्यौ अच्छे यावत्तिष्ठतः। तासां खलु जिनप्रतिमानां पुरतः अष्टशतं घण्टानाम् , अष्टशतं चन्दनकलशानाम् , अष्टशतं भृङ्गाराणाम् , एवम् आदर्शानां स्थालानां पात्रीणां सुप्रतिष्ठानां मनोगुलिकानां वातकरकाणां चित्रकराणां धारण करनेवाली प्रतिमाएँ कही गई हैं ( ताओ णं चामरधारपडिमाओ चंदप्पहवयरवेरूलिय नानामणिरयणखचियचित्तदंडाओ सुहुमरययदीहवालाओ संखंककुंददगरयअमयमहियफेणपुंजसंनिकासाओ धवलाओ चामराओ सलीलं धारेमाणीओ चिट्ठति) ये चामर धारण करनेवाली प्रतिमाएँ धवल चामरों को उनके ऊपर ढोरती हुई खडी हैं इन चामरों के दण्ड चन्द्रकान्तमणि, वज्रमणि. वैडूर्यरत्न, तथा इनके अतिरिक्त और भी अनेक प्रकार के मणिरत्नों से खचित हैं और इसीसे ये अनेकरूपवाले प्रतीत होते हैं इन चामरों के जो वाल है वे सूक्ष्म हैं, एवं बहुतलम्बे हैं (तासि णं जिणपडिमाण पुरओ दो दो नागपडिमाओ जक्खपडिमाओ, भूयपडिमाओ कुंडधारपडिमाओ सव्वरयणामईओ अच्छाओ जाव चिट्ठति)इन जिनप्रतिमाओंके आगे दो दो नागप्रतिमाए यक्षप्रतिमाएं एवं भूतप्रतिमाएँ कुंडधारकप्रतिमाए खडी हुइ हैं ये सब नागादिप्रतिमाएँ सर्वात्मनारत्नमय हैं, निर्मल हैं यावत् प्रतिरूप हैं (तासि णं जिणपडिमाणं पुरओ अट्ठसयं घंटाणं अट्ठसयं चंदणकलसाणं, अट्ठसयं भिंगाराणं, एवं आयसाणं ४२नारी प्रतिमा ४७वाय छे. (ताओ ण चामरधारपडिमाओ चदप्पहवयरवेरुलीयनानामणिरयणखचियचित्तदंडाओ सुहमरययदीहवालाओ संखककुंददगरयअमयमहियफेणपुंजसंनिकासाओ धवलाओ चामराओ, सलीलं धारेमाणीओ२ चिदंति ) मे यामर ધારણ કરનારી પ્રતિમાઓ સફેદ ચામર ઢળતી ઉભી છે. એ ચામરોની દાંડીઓ ચંદ્રકાંત મણિ, વજમણિ, વૈડૂર્ય રત્ન તેમજ બીજા પણ ઘણાં મણિરત્નથી જડેલી છે. એથી એ અનેક રૂપથી શેજિત જણાય છે. એ ચામરોનાવાળો અતીવ सूक्ष्म (9) छ, पाता छ भने माई aiun . (तासिण जिणपडिमाणं पुरओ दो दो नागपडिमाओ जक्खपडिमाओ भूयपडिमाओ, कुंडधारपडिमाओ सव्वर. यणामईओ अच्छाओ जाव चिटुंति) 2 Cr प्रतिमामानी सामे ५० प्रतिમાઓ, યક્ષ પ્રતિમાઓ અને ભૂત પ્રતિમાઓ કુંડધાર પ્રતિમાઓ ઉભી છે. આ બધી નાગ વગેરેની પ્રતિમાઓ સર્વાત્મના રત્નમય છે. નિર્મળ છે યાવત્ પ્રતિરૂપ छ. (तोसिणं जिणपडिमाणं पुरओ अवसयं घंटाणं अट्ठसयं चंदणकलसाणं, अट्ठसयं
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४७
सुबोधिनी टीका. सू. ८० जिणपडिमास्वरूपनिरूपणम् । रत्नकरण्डकानां हृयकण्ठानां यावद् वृषभकण्ठानां पुष्पचङ्गेरीणां यावत् लोभहस्तचङ्गरीणां पुष्पपटलकानां तैलसमुद्गानां यावत् अअनसमुद्गानाम् अष्टशतं ध्वजानाम् , अष्टशतं धूपकडच्छुकानां संनिक्षिप्तं तिष्ठति । सिद्धायतनस्य खलु उपरि अष्टाष्टमङ्गलकानि ध्वजाः छत्रातिच्छत्राणि ॥ सू० ८० ॥
थालाणं पाईणं सुपइटाणं मणोगुलियाणं वायकरगाणं चित्तगराणं रयणकरडगाणं) तथा इन जिनप्रतिमाओं के समक्ष इन नागादि प्रतिमाओं के अतिरिक्त १०८ घंटाएँ हैं, १०८ चन्दनके कलश हैं, भृङ्गार-झारी हैं १०८ आदर्श (दर्पण) हैं, १०८ स्थाल हैं, १०८ पात्रियां हैं, १०८ सुप्रतिष्ठान हैं, १०८ मनोगुलिकाएँ हैं १०८ वातकरक हैं, १०८ चित्रकस्क हैं १०८ रत्नकरण्डक हैं (हयकंठाणं जाव उसभकंठाणं पुष्फचंगेरीणं जाव लोभहत्थचंगेरीणं, पुष्फपडलगाणं तेल्लसमुग्गाणं जाव अंजणसमुग्गाणं अट्ठसयं झयाणं, अट्ठसयं धूवकडुच्छुयाणं संनिक्खित्तं चिट्ठइ) १०८ हयकंठ हैं (रत्नविशेष) यावत् १०८ वृषभकंठ है, १०८ पुष्पचंगेरिकाएं हैं यावत् १०८ लोमहस्तचंगेरिकाएं हैं, यावत् १०८ पुष्पपटलक हैं, १०८ तैलसमुद्गक है यावत् अअनसमुद्गक हैं १०८ ध्वजाएं हैं १०८ धूपपात्र हैं (सिद्धाययणस्स गं उवरिं अट्ठट्ठ मंगलगा झया छत्ताइच्छत्ता) उस सिद्धायतन के ऊपर आठ २ मंगलक हैं, ध्वजाएं हैं एवं छत्रातिछत्र हैं।
भिंगाराण, एवं आयंसाणं थालाणं पाईणं सुपइट्टाणं मणोगुलियाणं वायकरगाणं चित्तगराणं रयणकरंडगाणं ) MA प्रतिमामानी सामे ना सिवाय १०८ धाम। છે, ૧૦૮ ચંદન કળશે છે, ૧૦૮ ભંગાર–ઝારીઓ છે, ૧૦૮ દર્પણ (અરીસાઓ). ૧૦૮ મનગુલિકાઓ છે, ૧૦૮ વાતકરકે છે, ૧૦૮ ચિત્રકરકે છે, ૧૦૮ २४१४२४। छे. (हयकंठाणं जाव उसभकंठाणं पुप्फचंगेरीणं जाव लोमहत्थच गेरीणं, पुष्फपडलगाणं तेल्लसमुग्गाणं जाव अंजणसमुग्गाणं अट्ठसयं झयाणं अट्ठसयं धूवकडुच्छुयाणं संनिक्खित्तं चिदुइ) १०८ ४य छे. यावत् १०८ वृषम । छ १०८ પુપ ચંગેરિકાએ યાવત્ ૧૦૮ મહસ્ત ચંગેરિકાઓ છે. ૧૦૮ પુષ્પપટલકે छ, १०८ तेससभुग। छ, १०८ वा छ, १०८ ५५५ात्र छ. (सिद्धाययणस्स णं उवरिं अट्ठमंगलगा झया छत्ताइच्छत्ता)ते सिद्धायतननी ७५२ 13 मा 8 મંગલકે છે. ધ્વજાઓ છે અને છત્રાતિછત્રો છે.
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४८
राजप्रश्नीयसूत्रे
'तासि णं इत्यादि -
"
टीका-तासां - पूर्वोक्तवर्णन विशिष्टानां खलु जिनप्रतिमानां प्रत्येकं प्रत्येकम् - एकैकस्या जिनप्रविमाया पृष्ठतः छत्रधारकप्रतिमाः - छत्रधारकाणां प्रतिकृतयः प्रज्ञप्ताः । ताः जिनप्रतिमापृष्ठभागस्थिताश्छत्र धारक प्रतिमाः आतपत्रा णि - छत्राणि सलीलं यथा स्थात्तथा धारयन्त्यो धारयन्त्यस्तिष्ठन्ति । तानि आतपत्राणि कीदृशानि ? इत्याह- हिमरजतकुन्देन्दुप्रकाशानि - हिमं प्रत्रिद्धं रजतरूप्यं कुन्दं - श्वेतपुष्प विशेषः इन्दुः- चन्द्रः ऐतेषां प्रकाशइव प्रकाशो येषां तानि - हिमरजतकुन्देन्दुवत्प्रकाशमानानि, तथा - सकोरंष्टमाल्यदामधवलानि - सहकोरण्टै :- कोरण्टपुष्पगुच्छेः विद्यमानानि माल्यदामानि - पुष्पमाल्यानि येषु तानि सकोरण्टमाल्यदामानि तानि च तानि - शुभ्राणि एतादृशविशेषणविशिष्टानि छत्राणि साभिनयं धारयन्त्यो धारयन्त्यः छत्रधारक प्रतिमा: जिनप्रतिमानां पृष्ठतस्तिष्ठन्तीति । तथा-तासां खलु जिनप्रतिमानां प्रत्येकं प्रत्येकम् - एकैकस्या जिनप्रतिमाया उभयतः पार्श्वे - पार्श्वद्वये चामरघारक प्रतिमाः प्रज्ञप्ताः ताश्चामरधारक प्रतिमाः धवलाः - शुभ्राः चामराः सलीलं धारयन्त्यो धारयन्त्यःविजयन्त्यो वीजयन्त्यस्तिष्ठन्ति । कीदृशीश्चामराः ? इत्याह- चन्द्रप्रभवज्रवैडूर्यनानामणिरत्नखचित - चित्रदण्डाः - चन्द्रप्रभः- चन्द्रकान्तमणिः, -वज्रो - वज्रमणिः,
- वैरत्नं, नानामणिरत्नानि - चन्द्रकान्तव ज्रवैड्येभ्यो ऽतिरिक्तानि अनेकप्रकाराणि रत्नानि तैः खचिता:-जटिता अत एव - चित्रा:- अनेकरूपा दण्डा यासां तास्तथाभूताः - चन्द्रकान्तवज्रवैदि विविधमणिरत्नखचित विचित्रदण्डयुक्ता इत्यर्थः, तथा - सूक्ष्मराजतदीर्घवालाः सूक्ष्माः - प्रतनवः राजताः रूप्यमया दीर्घा :- लम्बायमाना वाला:- केशा यासु तास्तथोक्ताः - प्रतनुरजतमय लम्बायमान इस सूत्र का टीकार्थ मूलार्थ के जैसा ही है. छत्रधारण करनेवाली प्रतिमाओं से तात्पर्य है आतपत्र की धारण करनेवाली प्रतिमाओं से सलील शब्द का अर्थ हैं अभिनयसहित चन्दनकशल शब्द से वहां चन्दन से उपलक्षितकलश गृहीत हुए हैं। पीठिकाविशेष का नाम मनोगुलिका है। जलरहितकलश का नाम वातकरक है. चित्रकर शब्द से तूलिकादि जिनके
આ સૂત્રના ટીકા મૂલા પ્રમાણે છે. છત્ર ધારણ કરનારી પ્રતિમાએ એટલે આતપત્ર (છત્ર) ધારણ કરનારી પ્રતિમાએ સલીલ શબ્દના અર્થ અભિનય સહિત હાથ છે. ચનકલશ શબ્દથી અહીં ચંદનથી ઉપલક્ષિતકવશ અહીં ગૃહીત છે. પીઠિકા વિશેષનું નામ મનાગુલિકા છે. પાણી વગરના ખાલી કળશનું નામ વાતકરક છે. ચિત્રશબ્દથી અહીં તૂલિકા-પીંછી-વગેરે જેમના હાથેામાં છે એવા
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ८० जिणपडिमास्वरूपनिरूपणम् केशयुक्ता इत्यर्थः तथा-शङ्खाङ्ककुन्दकरजोऽमृतमथिनफेनपुञ्जसन्निकाशाःतत्र-शङ्ख:-प्रसिद्धः अङ्कः-अङ्करत्नम् , कुन्दं-श्वेतपुष्पविशेषः, दकरजः-उदकलधुबिन्दुः, अमृतमथितफेनपुञ्जः-अमृतस्य मथितेन-मथनेन ये फेनास्तेषां च पुञ्जः-समूहः सः, शङ्खादीनामितरेतरयोगद्वन्द्वः, एतेषां सन्निकाशाःसदृशीरिति । एवंविधविशेषणविशिष्टानि शुभ्राणि चामराणि सलिलं वीजःयन्त्यो। वीजयन्त्यश्वामरधारकप्रतिमाः प्रत्येकाजिनप्रतिमानामुभयपर्थे तिष्ठन्तीत्यर्थः । तथा-तासां खलु जिनप्रतिमानामेकैस्या जिनप्रतिमायाः पुरतःअग्रे द्वे द्वे नागप्रतिमे, द्वे द्वे यक्षप्रतिमे, द्वे द्वे भूतप्रतिमे द्वे द्वे कुण्डधारप्रतिमे सर्वरत्नमय्यौ-सर्वात्मना रत्नमय्यो अच्छे यावतिष्ठतः। तथातासां खलु जिनप्रतिमानां पुरत:-अग्रे अष्टशतम्-अष्टोत्तरकशतं घण्टानाम् , अष्टशतम् अष्टोत्तर कशतं चन्दनकलशानाम् चन्दनापलिप्तकलशानाम् अष्टशतम् -अष्टोत्तरैकशतं भृङ्गाराणाम्-भृङ्गारनामकपात्र विशेषणां संनिक्षिप्तं तिष्ठतीत्यग्रेण सम्बन्धः । एवम्-अनेन प्रकारेण-आदर्शानाम् दर्पणानाम् अष्टोत्तरै कशतम् , स्थालानां पात्रीणाम् सुप्रतिष्ठानां मनोगुलिकानां-पीठिकाविशेषाणाम् , वातकरणाणाम्-जलरहितकलशविशेषाणाम् , चित्रकराणाम्-तूलिकादि हस्तानां चित्रकारकाणाम् रत्नकरण्डकानाम् हयकण्ठानां च अष्टोत्तरैकशतं संनिक्षिप्त तिष्ठति । तथा-यावत्पदेन कोष्ठसमुद्गानाम् , पत्रसमुद्गानाम् , चोयकसमुद्गानाम् , तगरसमुद्गानाम् , एलासमुद्गानाम् , हरितालसमुदगानाम् हिंगुलकसमुद्गानाम् मनःशिलासमुद्गानाम् अष्टोत्तरैकशतम्'-इति संग्राहयम् । एतसर्व संनिक्षिप्तं तिष्ठति । तथा अअनसमुद्गानाम् अष्टोत्तरैकशतं संनिक्षिप्तं तिष्ठति । एतानि तैलादीनि परमसुरमियुक्तानि बोध्यानि । तथा-ध्वजानाम् अष्टशतम्-अष्टोत्तरैकशतम्, धूपकटुच्छुकानां-धूपपात्राणाम अष्टशतम्-अष्टो त्तरैकशतं च संनिक्षिप्तं तिष्ठति। तथा-तस्य सिद्धायतनस्य खलु उपरि-उपरिभागे अष्टाष्टसंख्यानि मङ्गलकानि, ध्वजाः छत्रातिच्छ्त्राणि च वोध्यानीति सू ८० । हाथों में है ऐसे चित्रकर्ता गृहीत हुए हैं। यहां यावत् पद से 'कोष्ठसमुदग, पत्रसमुद्ग, चोयकसमुद्ग, तगरसमुद्ग, एलासमुद्ग, हरितालसमुद्ग, हिंगुलकसमुद्ग, मनःशिलासमुद्ग, इन सब की १०८ संख्या गृहीत हुई है। परमसुरभियुक्ततैलादिक यहां ग्रहण हुए हैं ॥ सू० ८०॥ यित्रा सहीत समपा. AS यावत् ५४थी कोष्ठसमुद्ग, पत्रसमुद्ग, चोयकसमुद्म, तगरसमुद्ग, एलासमुद्ग, हरितालसमुद्ग, हिंगुलकसमुद्ग, मनःशिलासमुद्ग, આ બધાંની ૧૦૮ જેટલી સંખ્યા ગૃહીત સમજવી. પરમસુરભિયુક્ત તૈલાદિકનું પણ અહીં ગ્રહણ થયું છે. સૂ૦ ૮.
શ્રી રાજપ્રશ્રીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५०
राजप्रश्नीयसूत्रे सम्प्रति उपपातसमां वर्णयितुमाह
मूलम् -तस्स णं सिद्धाययणस्स उत्तरपुरस्थिमेणं एत्थ णं महेगा उववायसभा पण्णत्ता, जहा सभाए सुहम्माए तहेव जाव मणिपेढिया अट्ठ जोयणाई देवसयणिज्जं तहेव सयणिज्ज वण्णओ, अट्ठ मंगलगा झया छत्ताइव्छत्ता। तीसे णं उववायसभाए उत्तरपुरस्थिमेणं एत्थ णं महेगे हरए पण्णत्ते, एगं जोयणसयं आयामेणं पण्णासं जोयणाई विक्खंभेणं, दस जोयणाई उव्वेहेणं तहेव । से णं हरए एगाए पउमवरवेइयाए एगेण वणसंडेण सव्वओ समंता संपरिक्खित्ते। तस्स णं हरयस्स तिदिसं तिसोवाणपडिरूवगा पन्नत्ता । तस्स णं हरयस्स उत्तरपुरस्थिमेणं एत्थ णं महेगा अभिसेगसभा पण्णत्ता, सुहम्मागमएणं जाव गोमाणसियाओ मणिपेढिया सोहासणं सपरिवारं जाव दामा चिट्ठति । तत्थ णं सूरियाभस्स देवस्स सुबहु अभिसेके मंडे सनिखित्ते चिट्ठइ, अछ8 मंगलगा तहेव । तीसे णं अभिसेगसभाए उत्तरपुरथिमेणं एत्थ णं अलंकारियसभा पण्णत्ता जहा सभा सुहम्मा, मणिपेढिया अट्ठ जोयणाइं सीहासणं सपरिवारं तत्थ णं सूरियामस्स देवस्स सुबहु अलंकारिए भंडे संनिखित्ते चिटठइ, सेसं तहेव । तीसे णं अलंकारियसभाए उत्तरपुरस्थिमेणं एत्थ णं महेगा ववसायसभा पण्णत्ता, जहा उववायसभा जाव मणिपेढिया सीहा. सणं सपरिवारं अट्ठट्ठमगलगा० । तत्थ णं सूरियाभस्स देवस्स एत्थ णं महेगे पोत्थयरयणे संनिखित्ते चिट्ठइ । तस्स णं पोत्थयरयणस्स इमेयारूवे वण्णावासे पण्णत्ते, तं जहा-रयणामयाइ पत्तगाइं रिट्ठामईओ कंबियाओ,
શ્રી રાજપ્રશ્રીય સૂત્ર: ૦૧
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ८१ उपपातसमा वर्णनम तवणिज्जमए दोरे, नानामणिमए गंठो वेरुलियामए लिप्पासणे, रिट्ठामए छदणे तवणिज्जमई संकला, रिट्ठामई मसी वइरामई लेहणी, रिट्ठामयाइं अक्खराई, धम्मिए सत्थे । ववसायसभाए णं उवरिं अट्ठट्ठ मगलगा। तीसे णं ववसायसभाए उत्तरपुरस्थिमेणं एत्थ णं नंदापुक्खरिणि पण्णत्ता हरयसरिसा । तीसे णं नंदाए पुक्खरिणीए उत्तरपुरथिमेणं महेगे बलिपीढे पण्णत्ते सव्वरयणामए अच्छे जाव पडिरूवे ॥ सू० ८१ ॥
छाया-तस्य खलु सिद्धायतनस्य उत्तरपौरस्त्ये अत्र खलु महत्येका उपपातसभा प्रज्ञप्ता । यथा सभायाः सुधर्मायास्तथैव यावत् मणिपीठिका अष्टयोजनानि, देवशयनीयं तथैव शयनीयवर्णकः, अष्टाष्टमंगलकानि, ध्वजाः, छत्रा 'तस्स गं सिद्धाययणस्स उत्तरपुत्थिमेणं' इत्यादि
सूत्रार्थ (तस्स ण सिद्धाययणस्स) उस सिद्धायतन के (उत्तरपुरस्थिमेणं) ईशानकोने में ( एत्थ णं महेगा उववायसभा पण्णत्ता) एकविशालउपषात सभा कही गई है। (जहा सभाए सुहम्माए तहेव जाव मणिपेढिया अट्ठ जोयणाई देवसयणिजं तहेव सयणिजवण्णओ) जिस प्रकार का वर्णन पहिले सूधर्मा सभाका किया गया है उसी प्रकार का वर्णन इस उपपातसभा का करना चाहिये, यावत् मणिपीठिका का आयामविस्तार आठ योजन का है देवशयनीय भी पूर्वोक्त के जैसे है- अर्थात् जैसा ७३वे सूत्र में सुधर्मासभाका स्वरूप वर्णन-पूर्वादि तीन द्वार का वर्णन मुखमण्डपका वर्णन, प्रेक्षागृहमण्डप आदिका वर्णन,-इन सब के वर्णन को लेकर उल्लोक वर्णन तक किया गया 'तस्स सिद्धाययणस्स उत्तरपुरस्थिमे गं' इत्यादि ।
सूत्रार्थ-(तस्स णं सिद्धाययणस्स) ते सिद्धायतनना (उत्तरपुरथिमे णं) शनभूएम (एत्य णं महेगा उववायसभा पण्णत्ता) से विश G५५ात समा ४. पाय छे. (जहा सभाए सुहम्माए तहेव जाव मणिपेढिया अट्ट जोयणाई देवसयणिज्ज तहेव सयणिज्जवण्णओ) सुधर्मा-समानु रेम वर्णन ४२वामा मायुं छे तम४ આ ઉપપાત સભાનું વર્ણન સમજવું જોઈએ. યાવત્ મણિપીઠીકાને આયામવિસ્તાર આઠ જનને છે. દેવશયનીય–દેવશય્યા–પણ પહેલાંની જેમ જ છે. એટલે કે ૭૩ મા સૂત્રમાં સુધર્માસભાનું સ્વરૂપ-વર્ણન-પૂર્વાદિદ્વારત્રયનું વર્ણન, મુખમંડપનું વર્ણન, પ્રેક્ષાગૃહમંડપ વગેરેનું વર્ણન–આ બધાનાં વર્ણનથી માંડીને
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५२
राजप्रश्नीयसूत्रे तिच्छत्राणि । तस्याः खलु उपपातसभाया उत्तरपौरस्त्ये अत्र खलु महा नेको हृदः प्रज्ञप्तः, एकं योजनशतम् आयामेन, पञ्चाशद् योजनानि विष्कम्भेण, दश योजनानि उद्वेधेन तथैव । स खलु हूद एकया पद्मवश्वेदिकया एकेन वनखण्डेन सर्वतः समन्तात् सम्परिक्षिप्तः । तस्य खलु हूदस्य त्रिदिशि त्रिसोपानप्रतिरूपकाणि प्रज्ञप्तानि । तस्य खलु हृदस्य उत्तरपौरस्त्ये अत्र खलु है तथा उसके मध्यभाग में स्थित विशाल मणिपीठिका का वर्णन आठ योजन आयामविस्तार को लेकर और चार योजन के बाहल्य आदि को लेकर किया गया है, तथा उसमणिपीठिका के ऊपर वर्तमान देवशयनीय का जैसा वर्णन किया गया है और सुघर्मासभा के ऊपर आठ२ मंगलकों का ध्वजाओं का एवं छत्रातिच्छत्रों का किया गया है उसी प्रकार का वर्णन यहां पर भी करना चाहिये (तीसे णं उववायसभाए उत्तरपुरत्थिमेणं महेगे हर पण्णत्ते) उस उपपातसभा के ईशान कोने में एक विशाल हृद कहा गया है ( एगं जौयणसयं आयामेणं, पण्णासं जोयणाई विक्खंभेणं दसजोयणाई उव्वेणं तहेव ) इस हृद का आयाम लम्बाई एकसौ योजन का है एवं विस्तार ५० योजन का है । उद्वेध गहराई इसका १० योजन का है। (से णं हरए एगाए पउमवरवेयाम एगेणं वणसंडेणं सव्वओ) समता संपरिक्खित्ते) यह हृद एक पद्मवरवेदिका से और एक वनखण्ड से चारों ओर से बहुत ही अच्छी तरह घिरा हुआ है । ( तस्स णं हरस्स तिदिसि तिसोवाणपडिरूवगा पन्नत्ता ) इस हद की तीन दिशाओं में श्रेष्ठ सोपानत्रय पंक्तियां ઉલ્લેાકવન સુધીનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. તેમજ તેના મધ્યમાં સ્થિત વિશાળ મણિપીઠિકાનું વર્ણન આઠ ચેાજન આયામ વિસ્તાર અને ચાર ચેાજનના ખાહત્ય વગેરેનુ વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. તે મણિપીઠિકાની ઉપર વિદ્યમાન દેવશય્યાનું વર્ણન જે પ્રમાણે કરવામાં આવ્યું છે અને સુધર્માં સભાની ઉપર આઠ આઠ મ*ગલકાનું' ધ્વજાએનું અને છત્રાતિચ્છત્રાનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું छे ते तनु वर्णन ही या ४२वु लेह. ( तीसेणं उववायसभाए उत्तरपुरत्थिमेणं एत्थ णं महेंगे हर पण्णत्ते) ते उपयात सलाना ईशान मां से विशाण ह ( धरे। ) उडेवाय छे. ( एगं जोयणसर्य आयामेणं, पण्णासजोयणाई, विक्खंभेणं दस जोयणाई, उब्वेहेणं तहेव ) ते हनो आयाम मेसो योजन भेटलो छे अने विस्तार ५० येोन्न भेटलो छे. उद्वेध सेना १० योजन भेटले छे. ( से णं हरए एगाए पउमवर वेइयाए एगेणं वणसंडेण सव्वओ समता संपरिक्खित्ते) आा हे थोर पहवरवेहिाथी भने ! वनाउथी थेाभेर सरस रीते वटजाये। छे. (तत्स णं हरस्स तिदिसिं तिसोवाणपडिरूवगा पन्नत्ता) मा हनी भए हिशायामां उत्तम सोपान
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #565
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ८१ उपपातसभा वर्णनम् महत्येका अभिषेकसभा प्रज्ञप्ता । सुधर्मागमकेन यावद् गोमानसिका मणिपीठिका सिंहासनं सपरिवारं यावद् दामानि तिष्ठन्ति । तत्र खलु सूर्याभस्य देवस्य सुबहु आभिषेक्यं भाण्डं संनिक्षिप्तं तिष्ठति, अष्टाष्टमङ्गलकानि तथैव । तस्याः खलु अभिषेकसभाया उत्तरपौरस्त्ये अत्र खलु अलङ्कारिकसभा प्रज्ञप्ता, यथा सभा सुधर्मा, मणिपीठिका, अष्ट योजनानि, सिंहासनं सपरिवारम् । है (तस्स णं हरस्स उत्तरपुरथिमेणं एत्थ णं महेगा अभिसेयसभा पण्णत्ता) इस हदके ईशानकोने में एक विशाल अभिषेकसभा कही गई है (सुहम्मागमएणं जाव गोमाणसियाओ मणिपेढिया सीहासणं सपरिवारं जाव दामा चिट्ठति सुधर्मासभा के वर्णन के अनुसार यावत् गोमानसिका (शय्याकार आसनविशेष) का वर्णन गोमानसिका के वर्णन के बाद मणिपीठिका का वर्णन और फिर मणिपीठिकास्थित सपरिवार सिंहासन का वर्णन यावत् दामवर्णन पर्यन्ततक जानना चाहिये-(तत्थ णं सूरियाभस्स देवस्स सुबहु अभिसेके भंडे संनिक्खित्ते चिट्ठइ) वहां सूर्याभदेव के प्रचुर अभिषेक संबंधी भाण्ड रखे हुए हैं (अट्ठमं गला तहेब) आठ आठ स्वस्तिकादिकमंगलक भी यहां उसी तरह से कहना चाहिये तीसे णं अभिसेगसभाए उत्तरपुरस्थिमेणं एत्थ णं अलंकारिया सभा पण्णत्ता)इस अभिषेकसभाके ईशानकोनेमें एक अलंकार सभा कही गई है(जहा समा सुहम्मा, मणिपेढिया, अट्ठजोयणाई सीहासणं सपरिवार) जैसा वर्णन सुध
सभा का किया गया है वैसा वर्णन इस अलंकारिक सभा का करना पतिमा छे. (तस्स णं हरस्स उत्तरपुरथिमेणं एत्थणं महेगा अभिसेयसभा पण्णत्ता) मोहन शान मां से विशाल मलिषे सला वाय छे. (सुहम्मागमएणं जाव गोमाणसियाओ मणिपेढिया सीहासणं सपरिवारं जाव दामा चिटुंति ) सुध समान वर्णन भु०४५ यावतू गोमानसिानु वर्णन, मानसिना વર્ણન પછી મણિપીઠિકાનું વર્ણન અને ત્યારબાદ મણિપીઠિકાસ્થિત સપરિવાર सिंहासनना वर्णन सुधीनु वर्णन मी समाने. (तत्थ णं सूरियाभस्स देवस्स सुबहु अभिसेक्के भंडे संनिक्खित्ते) त्या सूर्यालqना प्रयु२ मात्रामा मलिषे सधी लां31-पास-भूस छ. (अदृटु मंगलगा तहेव) मा ४ मा स्वस्ति वगेरे भो । ५९५ मा पूर्वनी सभा समन्व। . (तीसे गं अभिसेगसभाए उत्तरपुरथिमेणं एत्थ णं अलंकारियसभा पण्णत्ता) 0 मभिषे समान शानीमा मे मसा२ समा ४२वाय छ, ( जहा सभा सुहम्मा, मणिपेढिया, अठ्ठ जोयणाई सीहासणं सपरिवारं) सुघर्भासमानु२ प्रमाणे वन ४२वामा આવ્યું છે. તે પ્રમાણે જ અલંકારિક સભાનું વર્ણન પણ સમજવું જોઈએ. અહીં
श्री २।४ प्रश्नीय सूत्र:०१
Page #566
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयसूत्रे तत्र खलु सूर्याभस्य देवस्य सुबहु अलङ्कारिक भाण्डं संनिक्षिप्तं तिष्ठति, शेषं तथैव । तस्याः खलु अलङ्कारिकसभायाः उत्तरपौरस्त्ये अत्र खलु महत्येका व्यवसायसभा प्रज्ञप्ता, यथा उपपातसभा यावत मणिपीठिका सिंहासनं सपरिवारं अष्टाष्टमङ्गलकानि०। तत्र खलु सूर्याभस्य देवस्य अत्र खलु महदेकं पुस्तकरत्नं संनिक्षिप्तं तिष्ठति । तस्य खलु पुस्तकरत्नस्य अयमेतद्र्पो चाहिये. यहां मणिपीठिका और सपरिवार सिंहासन का कथन जैसे पहिले कहा जा चुका है वैसा कहना चाहिये. सिंहासन का आयामविस्तार आठ योजन का है। (तत्थ णं सूरियाभस्स देवस्स सुबहु अलंकारियभंडे संनिक्खित्ते चिट्ठइ, सेसं तहेव) उस अलंकारिक सभा में सूर्याभदेव के प्रचुर अलंकारों से भरे हुए. भाण्ड रखे हुए हैं बाकी का और सव कथन पूर्व की तरह जानना चाहिये ( तीसे णं अलंकारियसभाए उत्तरपुरस्थिमेणं एत्थ णं महेगा ववसायसभा पण्णत्ता ) उस अलंकारिक सभा के ईशानकोने में एक विशाल व्यवसायसभा कही गई हैं (जहा उववायसमा जाव मणिपीठिया सीहासणं सपरिवारं अष्ठमंगलगा०) जैसा उपपातसभा के विषय में कथन किया जा चुका हैं इसी तरह से यहां पर भी मणिपीठिकाएँ हैं, सपरिवार सिंहासन हैं आठ २ मंगलक हैं (तत्थ णं सूरियाभस्स देवस्स एत्थ गं महेगे पोत्थयरयणं संनिक्खित्ते चिट्ठइ) इस व्यवसायसभा में सूर्याभदेव का एक विशाल पुस्तकरत्न रखा हुआ है । (तस्स णं पोत्थयरयणस्स મણિપીઠિકા અને સપરિવાર સિંહાસનનું કથન પહેલાની જેમ જ સમજવું જોઈએ. सिंहासनन। मायाम-विस्ता२ मा योनी . (तत्थणं सूरियाभस्स देवस्स सुबहु अलंकारियभंडे संनिश्चित्ते चिदुइ, सेसं तहेव) ते २८118२ समामा પુષ્કળ અલંકારોથી પૂરિત સૂર્યાભદેવના ભાંડો મૂકેલા છે. શેષ બધું કથન પહેaiनी रेभा समावुन. (तीसे गं अलंकारियसभाए उत्तरपुरस्थिमेणं एत्थणं महेगा ववसायसभा पण्णत्ता) ते Rsससाना शानमा ४ विशा ०यवसायसमा ४२वाय छे. (जहा उववायसभा मणिपीठिया सीहासणं सपरिवारं अट्ट मंगलगा०) प्रमाणे ५५ात सलाना विष पूर्व वन ३२वामां माव्यु છે તેમજ અહીં પણ મણિપીઠિકાઓ, સપરિવાર સિંહાસને અને આઠ આઠ भानु न समj नये. (तत्थण सूरियाभस्स देवस्स एत्थ णं महेगे पोत्थयरयणं सनिक्खित्ते चिदुइ) मा व्यसलामा सूर्यामनु विशा पुस्त. २ल भूसुं छे. (तस्स गं पोत्थयरयणस्स इमेयारूवे वण्णावासे पण्णत्ते) मा पुस्त
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #567
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ८१ उपतसभा वर्णनम् वर्णावासः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-रत्नमयानि पत्रकाणि, रिष्टमय्यौ कम्बिके, तपनीयमयो दवरकः, नानामणिमयो ग्रन्थिः, वैडूर्यमयं लिप्यासनम् रिष्टमयं छादनम् तपनीयमयी श्रृङ्खला, रिष्टमया मषी, वज्रमयी लेखनी, रिष्टमयानि अक्षराणि, धार्मिकं शास्त्रम् । व्यवसायसभायाः खलु उपरि अष्टाष्टमङ्गलकानि०। तस्याः खलु व्यवसायसभायाः उत्तरपौरस्त्ये अत्र खलु नन्दा पुष्करिणी प्रज्ञप्ता हृदसदृशी। तस्याः खलु नन्दायाः पुष्पकरिण्याः उत्तरपौरस्त्ये महदेकं बलिपीठं प्रज्ञप्तं सर्वरत्नयम् अच्छं यावत् प्रतिरूपम् । सू. ८१ । इमेयारूवे वण्णावासे पण्णत्ते) इस पुस्तकरत्न का वर्णन करनेवाला पदसमूह इस प्रकार से है-(तंजहा रयणामयाई पत्तगाई, रिठ्ठामईओ कंबियाओ तवणिजमए दोरे, णाणामणिमए गंठी, वेरूलियामए लिप्पासणे, रिट्ठमए छयणे) इसके पत्र रत्नमय हैं. इन पत्रों के दोनों पृष्टभागरत्नमय हैं, डोरा इसका सुवणमय हैं. विविधमणिमय गांठे है और लिप्यासन-दावात वैडूर्यरत्नमय है। आच्छादन इसके रिष्टरत्नमय हैं। (तवणिजमई संकला) इस मषीपात्र की श्रृङ्खला तपनीय सुवर्ण की बनी हुई है । (रिट्ठामईमसी, वइरामई लेहणी. रिट्ठामयाई अक्खराई, धम्मिए सत्थे) रिष्टरत्न की बनी हुई इसकी स्याही है. वज्ररत्न की बनी हुई कलम है रिष्टरत्नमय इसके अक्षर हैं यह धार्मिक शास्त्र है। (ववसायसभाए णं उवारिं अट्ठ मंगलगा०) व्यवसायसभा के ऊपरभाग में आठ २ मंगलक है (तीसे णं ववसायसभाए उत्तरपुरत्थिमेणं एत्थ णं नंदा पुक्खरिणी पण्णत्ता) इस व्यवसायसभा के ईशानकोने में एक नंदापुष्करिणी कही गई है। (हरियसरिसा) यह नन्दापुष्करिणी हूद २त्ननु पन मा प्रभारी छे. (तं जहा) २ ( रयणा मयाइं पत्तगाइरिटामइओ कंबियाओ तवणिजमए दोरे, णाणामणिमए गठी, वेरूलियामए लिप्पासणे, रिदुमए छेयणे) अना पत्र २त्नमय छ, से पत्राना भन्ने पृष्ठ लागे रिटरत्नमय छ, એની દેરી સુવર્ણમય છે, વિવિધ મણિમય એની ગાંઠે છે અને લિપ્યાસન-ખડિયેवैडूर्यरत्नमय छ. मेन माछाहन रिटरत्नमय छे. (तवणिज्जमई संकला) । मडियानी श्रृंमसा त५नीय सुपारी नी मानली छ. (रिटामई मसी, वइरामई लेहणी, रिद्वामयाई, अक्खराई, धम्मिए सत्थे) अनी ही रिटरत्ननी मनेसी छ. ४सम १०१२त्ननी पनी छ. सक्ष। रित्नमय छे. मे मे धार्मि४॥ छ. ( ववसायसभाए णं उवरिं अटूटू मंगलगा) व्यवसाय ससाना परिक्षामा ४ । मल। छे. (तीसे ण ववसायसभाए उत्तरपुरस्थिमेण एत्थ णं नंदा पुक्खरिणी पण्णत्ता) से व्यवसाय सलाना शानीएम मे न। पुहि वाय छे. ( हरिय सरिसा ) ALAIY०४२नी ६ (५२) पी छ. ( तीसे ण नंदाए पुक्ख
श्री राप्रश्नीय सूत्र:०१
Page #568
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५६
राजप्रश्नीयसूत्रे 'तस्स णं' इत्यादि
टीका-तस्य खलु सिद्धायतनस्य उत्तरपौरस्त्ये-उत्तरपूर्वदिशोरन्तरालभागेईशानकोणे अत्र खलु महती-विशाला एका उपपातसभा प्रज्ञप्ता । तस्याः सभाया वर्णनं तथैव बोद्धव्यं इति यथा सुधर्मायाः सभायाः वर्णन कृतम् । स वर्णकः कियत्परिमितो बोध्यः ? इत्याह-यावन्मणिपीठिका अष्ट योजनानि देवशयनीयमिति । शयनीयवर्णकः देवशयनीयवर्णनपरः पदसमूहोऽपि तथैव= पूर्ववदेव बोध्यः तथा अष्टाष्टसंख्यकानि मङ्गलकानि ध्वजाः छत्रातिच्छत्राणि चाप्यत्र पूर्ववदेव बोध्यानि । अयं भावः-यथा-सुधर्मायाः सभायाः स्वरूपवर्णन-पूर्वादिद्वारत्रयवर्णनमुखमण्डपवर्णन-प्रेक्षागृहमण्डपादिवर्णनतः आरभ्य उल्लोकान्तवर्णनं कृतम् , यथा च तस्या बहुसमरमणीयभूमिभागस्य बहुमध्यदेशभागे स्थिताया महत्या मणिपीठिकाया अष्टौयोजनान्यायामविष्कम्भाभ्यां चत्वारि योजनानि बाहल्येन-इत्यादिरूपं वर्णनतस्या, मणिपीठिकाया उपरिवर्तमानस्य-देवशयनीयस्य च यथा वर्णनं, यथा च सुधर्मायाः सभाया उपरि अष्टाष्ठानां मङ्गलकानां ध्वजानां छत्रातिच्छत्राणां च वर्णनं त्रिसप्तति ७३ सूत्रे कृतम् , तथैव सर्वमत्रापि विज्ञेयमिति । तथा-तस्याः खलु उपपात सभाया उत्तरपौरस्त्ये=उत्तरपूर्वयोर्दिशोरन्तराल दिग्भागे-ईशानकोणे अत्र खलु जैसी है। (तीसे गं नंदाए पुक्खरिणीए उत्तरपुरत्थिमेणं महेगे बलिपीढे पण्णत्ते-सव्वरयणामए अच्छे जाव पडिरूवे) इस नंदा पुष्करिणी के ईशानकोने में एक विशाल वलिपीठ-आसनविशेष कहा गया है. यह आसनविशेष सर्वात्मना रत्नमय हैं, निर्मल हैं यावत् प्रतिरूप हैं। ___ इस सूत्र का टीकार्थ इस मूलार्थ के जैसा ही है-व्यवसायसभा में तत्त्वादि का निश्चय किया जाता है. पुस्तक के जो डोर सुवर्णमय कहे गये हैं सो उनमें उसके पत्र पोये जाते हैं। ग्रन्थि से यहां डोरे की गांठ की गई हैं पत्ते न निकल जावें इसीख्याल से उसमें गांठे लगी हुई है ॥ सू. ८१॥ रिणीए उत्तरपुरस्थिमेणं महेगे बलिपीढे पण्णत्ते सव्वरयणामए अच्छे जाव पडिरूवे) એ નંદા પુષ્કરિણીના ઈશાન કોણમાં એક વિશાળ બલિપીઠ-આસનવિશેષકહેવાય છે.
આ સૂત્રને ટીકાર્થ મૂલાર્થ પ્રમાણે જ છે. વ્યવસાય સભામાં તત્ત્વાદિના સંબંધમાં નિર્ણય લેવાય છે. પુસ્તકની જે સુવર્ણમય દોરી છે તેમાં પુસ્તકના પત્રે પરોવવામાં આવ્યાં છે. ગ્રંથિથી અહીં દરીની ગાંઠ લેવામાં આવી છે. અત્રે બહાર નીકળી જાય નહીં તે માટે ગાંઠે લગાવવામાં આવે છે. એ સૂ. ૮૧.
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #569
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५७
सुबोधिनी टीका. सू. ८१ उपणातसभा वर्णनम् महानेको हदः प्रज्ञप्तः। एकं योजनशतम् = एकशतयोजनप्रमाण आयामेन, पञ्चाशदू योजनानि = पश्चाशद्योजनप्रमाणो विष्कम्भेण दश योजनानि-दश योजनप्रमाणउद्वेधेन = गाम्भीर्येण, तथैव = नन्दापुष्करिणी वर्णितप्रकारक एव, अर्थात्-‘रजतमयकूलः अच्छो यावत्प्रतिरूपः' इत्येवं वर्णको बोध्यः । तथा-स खलु हद एकया पद्मवरवेदिकया एकेन बनषण्डेन च सर्वतः समन्तात् चतुदिगवच्छेदेन सम्परिक्षिप्तः = सम्परिवेष्टितः। पद्मवरवेदिकाया वनषण्डस्य च वर्णनं पूर्ववद् बोध्यम् । तस्य खलु हृदस्य त्रिदिशि = प्रत्येकदिशि दिक्त्रयावच्छेन त्रिसोपानप्रतिरूपकाणि-विशिष्टरूपयुक्तानि सोपानपतित्रयाणि प्रज्ञप्तानि । तथा तस्य खलु हृदस्य उत्तरपौरस्त्ये-ईशानकोणे अत्र खलु महत्येका अभिषेकसभा = अभिषेकार्था सभा प्रज्ञप्ता । अभिषेकसभायाः स्वरूपवर्णनादारभ्य गोमानासिकावर्णनावधिकं सर्वं वर्णन सुधर्मासभावद् बोध्यम् - अत एवाह'सुधर्भागमकेन=सुधर्मासभावर्णितप्रकारेण यावद् गोमानसिका' इति । तथागोमानसिकावर्णनानन्तरं मणिपीठिकावर्णनं, मणिपीठिकास्थित सपरिवार सिंहासनवर्णनं, तदतिरिक्तं च सर्व वर्णन 'दामानि तिष्ठन्ति' तिष्ठन्ति' इति पर्यन्तं सुधर्मासभावदेव बोध्यम् । अत एवाह- मणिपीठिका सिंहासनं सपरिवार यावद् दामानि तिष्ठन्ति'-इति। तत्र अभिषेकसभायां खलु सूर्याभस्य देवस्य सुबहु-प्रचुरम् अभिषेक्यं भाण्डं संनिक्षिप्त संस्थापितं तिष्ठति । तस्या अभिषेकसभाया उपरि अष्टाष्टसंख्यकानि मङ्गलकानि, तथैव पूर्वदेव ध्वजाः, छत्रातिच्छत्राणि च बोध्यानि । तस्याः खलु अभिषेक सभायाः उत्तरपौरस्त्ये अत्र खलु अलङ्कारिक सभा = अलङ्कारकरणसभा प्रज्ञप्ता । तस्या अलङ्कारिकसभायाः स्वरूप-द्वारत्रय मुखमण्डपप्रेक्षागृहमण्डपादि सपरिवारसिंहासनान्तवर्णनं सुधर्मासभावद् बोध्यम् । एतदेव सूचयितुमाह-' यथा सुधर्मा, मणिपीठिका अष्ट योजनानि सिंहासनं सपरिवारम्' इति । तत्र = अलङ्कारिकसभायां खलु सूर्याभस्य देवस्य सुबहु-प्रचुरम् अलङ्कारिक भाडं संनिक्षिप्तं तिष्ठति । शेष तथैव अलङ्कारिकसभाया उपरि अष्टाष्ट मङ्गलकानि, ध्वजाः, छत्रातिच्छत्राणि च पूर्ववद् बोध्यानीति । तस्याः खलु अलङ्कारिकसभाया उत्तर पौरस्त्ये अत्र खलु महत्येका व्यवसायसभा-व्यवसायः तत्वादिनिश्चयस्तदर्था सभा प्रज्ञप्ता । तस्याः सर्व वर्णनम् उपपात-सभावद् बोध्यम् । अमुमेवार्थ सूचयति- यथा उपपातसभा यावत् मणिपीठिका सिंहासनं सपरिवारम्, अष्टाष्ट मङ्गलकानि०' इति । तत्र = व्यवसायसभायां खलु सूर्याभस्य देवस्य अत्र खलु महदेकं पुस्तकरत्नं संनिक्षिप्तं तिष्ठति । तस्य-पुस्तकरत्नस्य खलु अयमेतद्रूपो
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #570
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५८
___ राजप्रश्नीयसूत्रे वर्णावासः-वर्णनपरः पदसमूहः प्रज्ञप्तः, तद्यथा रत्नमयानि पत्रकाणि, रिष्टमय्यौ रिष्टरत्नप्रय्यौ कम्बिके-पृष्ठकद्वयम् , तपनीमयः-स्वर्णमयः दवरकः यत्र पत्राणि प्रोतानि भवन्ति सः, नानामणिमयः विविधमणिमयी ग्रन्थिः-दवरकस्यादौ ग्रथनं, येन पत्राणि न निस्सरन्ति, वैडूर्यमयं = वैडूर्यरत्नमयं लिप्यासनं मषीपात्रम् , रिष्टमयं रिष्टरत्नमयं छादनम् आच्छादकम् , तपनीयमयी-सुवर्णमयी शृङ्खला-मपीभाजनसम्बन्धिनी, रिष्टमयी-रिष्टरत्नमयी मषी, वज्ररत्नमयी लेखनी. रिष्टमयानि रिष्टरत्नमयानि अक्षराणि, धार्मिकं शास्त्रमिति। तथाव्यवसायसभायाः खलु उपरि अष्टाष्ट मङ्गलकानि ध्वजाः, छत्रातिच्छत्राणि च विज्ञेयानीति। तस्याः खलु व्यवसायसभायाः उत्तरपौरस्त्ये अत्र खलु नन्दापुष्करिणी प्रज्ञप्ता । सा नन्दा पुष्करिणी हदसदृशी बोध्या। अतोऽस्याः सर्ववर्णनं हृदसदृशं विज्ञेयम् । तस्यः खलु नन्दायाः पुष्करिण्या उत्तरपौरस्त्ये महदेकं बलिपीठकम् = आसनविशेषः प्रज्ञप्तम् । तच बलिपीठं सर्वरत्नमयम् अच्छं यावत् प्रतिरूपं च बोध्यमिति ॥ सू० ८१ ।।
इत्थं सूर्याभदेवस्य विमानं सम्यगुपवर्ण्य सम्प्रति सूर्याभोदेवः उत्पन्नः सन् यत्कृतवान् यथा च तस्याभिषेको जातस्तत्सर्वमुपदर्शयितुमाह____ मूलम् –तेणं कालेणं तेणं समएणं सूरियाभे देवे अहुणोबवण्णमित्तए चेव समाणे पंचविहाए पज्जत्तीए पजत्तीभावंगच्छइ, तं जहा-आहारपज्जत्तीए १ सरीरपजत्तीए २, इंदियपज्जत्तीए ३, आणपाणपज्जत्तीए ४, भासामणपज्जत्तीए ५। तएणं तस्स सूरियाभस्स देवस्स पंचविहाए पज्जत्तीए पज्जत्तीभावंगयस्स समाणस्स इमेयारूवे अज्झथिए चिंतिए कप्पिए पथिए मणोगए संकप्पे समुप्पज्जित्था किं मे पुट्वि करणिज्जं ? किं मे पच्छा करणिज्ज ? किं मे पुब्बि सेयं ? किं मे पच्छा सेयं ? किं मे पुदिव पि पच्छावि हियाए सुहाए खेमाए णिस्सेयसाए आणुगामियत्ताए भवि-स्सइ॥ सू० ८२ ॥
इस प्रकारसे सूर्याभदेवके विमानका अच्छी तरहसे वर्णन करके अब सूत्रकार यह दिखलाते हैं कि सूर्याभदेवने उत्पन्न होकर जो किया है तथा
આ પ્રમાણે સૂર્યાભદેવના વિમાનનું સારી રીતે વર્ણન કરીને હવે સૂત્રકાર સૂર્યાભहेपनी उत्पत्ति मन तमना मनिषेनुन ४२ छ:-'तेणंकालेणं तेण समएणं इत्यादि ।
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #571
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका, स. ८२ उपपातानन्तरं सूर्याभदेवस्य चिन्तनम्
५५९
छाया - तस्मिन् काले तस्मिन् समये सूर्याभोदेवः अधुनोपपन्नमात्रक एव सन् पञ्चविधया पर्याप्त्या पर्याप्तिभावं गच्छति, तद्यथा आहारपर्याप्त्या १ शरीरपर्यात्या २, इन्द्रियपर्याप्त्या ३. आनप्राणपर्याप्त्या ४ भाषामनः पर्यात्या ५ । ततः खलु तस्य सूर्यास्य देवस्य पञ्चविधया पर्याप्त्या पर्याप्तिभावं गतस्य सतः अयमेतद्रूप आध्यात्मिकश्चिन्तितः कल्पितः प्रार्थितो मनोगतः सङ्कल्पः समुदपद्यत - किं मे पूर्वं करणीयम् ? किं मे पश्चात् करणीयम् ? किं जैसा उसका अभिषेक हुआ है- 'तेण कालेणं तेण समरणं इत्यादि ।
सूत्रार्थ - ( तेणं कालेणं तेणं समएणं) उसकालमें चतुर्थ आरकके अन्तिम भागमें और उस समय में - ( सूरियाभदेवे अहुणोववष्णमित्तए चैव समाणे ) जब कि सूर्याभदेव वहां उत्पन्न होता हुआ (पंचविहाए पत्तीए पत्तीभावं गच्छइ ) पांच प्रकारकी पर्याप्तियोंसे पर्याप्तिभावको प्राप्त हुआ ( तं जहा ) वे पांच प्रकारकी पर्याप्तियां इस प्रकारसे है - ( आहारपजतीए १, सरीरपजत्तीए २, इंदियपज्जत्तीए ३, आणपाणपज्जत्तीए ४, भासामणपज्जत्तीए ५ ) आहारपर्याप्ति १, शरीरपर्याप्ति २, इन्द्रिपर्याप्ति ३, श्वासोच्छ्वासपर्याप्ति ४, और भाषामनपर्याप्ति ५, (तरणं तस्स सूरियाभस्स देवस्स पंचविहाए पत्र - त्तीए पज्जत्तीभावगयस्स समाणस्स इमेयारूवे अज्झिथिए चितिए, कल्पिए, पत्थिए, मणोगए, संकल्पे समुपज्जित्था ) इस प्रकार जब वह सूर्याभदेव आहार शरीर आदिरूप इन पांच पर्याप्तियों से पर्याप्तिभावको प्राप्त हो चुका तब उसे इस प्रकारका यह आध्यात्मिक, चिन्तित, कल्पित प्रार्थित मनो
सूत्रार्थ - ( तेणं कालेणं तेणं समएणं ) ते अणे यतुर्थ खराना अतिभ लागमांअने ते सभयभां (सूरियाभदेवे अहुणोववण्णमित्तए चेव समाणे ) सूर्यालहेव त्यां उत्पन्न थने ( पंचविहाए पज्जत्तीए पज्जत्तीभावं गच्छइ ) पांय प्रहारनी पर्याप्तिगोथी पर्याप्सिलावने प्राप्त थयो ( तं जहा ) ते पांच अारनी पर्याप्त मा प्रमाणे छे. (आहारपज्जत्तीए - १, सरीरपज्जत्तीए २, इंदियपज्जत्तीए ३, आणपाणपज्जत्तीए ४, भासामणपज्जत्तीए ५ ) आहार पर्याप्सि १, शरीर पर्याप्ति २, छेन्द्रिय पर्याप्ति 3, श्वासोच्छवास पर्याप्ति ४, अने भाषाभान पर्याप्ति ५, (तरणं तस्स सूरियाभस्स देवस्स पंचविहाए पज्जत्तीए पज्जत्तीभावंगयस्स समाणस्स इमेयारूवे अज्झथिए चिंतिए, कप्पिए, पत्थिए, मणोगए, संकप्पे समुप्पज्जित्था ) या प्रमाणे જ્યારે તે સૂર્યાભદેવ આહાર શરીર વગેરે આ પાંચ પર્યાપ્તિથી પર્યાપ્તિભાવ પામી ચૂકયા. ત્યારે સૂર્યાભદેવને આ જાતના આધ્યાત્મિક, ચિંતિત, કલ્પિત, आर्थित. मनोगत, सौंदय उत्पन्न थये। डे ( किं मे पुव्वकरणिज्ज' ! किं मे पच्छा
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #572
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयसूत्रे मे पूर्व श्रेयः? कि मे पश्चात्श्रेयः ? कि मे पूर्वमपि पश्चादपि हिताय सुखाय क्षेमाय निश्रेयसाय आनुगामिकतायै ॥ सू० ८२ ॥
'तेणं कालेणं' इत्यादि
टीका-तस्मिन् काले-चतुर्थारकस्यान्तिमभागे तस्मिन् समये = अवसरे सूर्याभो देवः सूर्याभे विमाने उपपातसभायां देवदूष्यान्तरितायां देवशय्यायां प्रथमतोऽङ्गलासंख्येयभागमात्रया अवगाहनया अधुनोपपत्रमात्रक एव = तत्कालोपन्नमात्र एव सन् पञ्चविधया पश्चप्रकारया पर्याप्त्या पर्याप्तिभावं-पर्यागत संकल्प उत्पन्न हुआ (किं मे पुव्वकरणिज १, किं मे पच्छाकरणिज कि मे पुब्बिसेयं ? किं मे पच्छासेयं ? किं मे पुबि पि पच्छा वि हियाए. सुहाए, खेमाए, निस्सेयसाए आणुगामियत्ताए भविस्सइ ? ) मुझे पूर्वकरणीय क्या है ? पश्चात् करणीय क्या है मुझे पहिले क्या करना उचित है ? पीछे क्या करना उचित है ? पहिले भी और पीछे भी क्या करना उचित है जो मेरे हितके लिये हो सुखके लिये हो, क्षेमके लिये हो, कल्याणके लिये और परम्परा सुखसाधनके लिये हो ? ।।
टीकार्थ-उस काल में-चतुर्थ आरक के अन्तिमभागमें और उस समय में जब कि सूर्याभदेव सूर्याभविमान में देवदूष्यान्तरित देवशय्या में सब से प्रथम अशु के असंख्यातवें भागमात्र अवगाहना से उत्पन्न हो चुका था और इस तरह होकर वह जब पांच प्रकार की पर्याप्तियों से पर्याप्तिभाव को पर्याप्त अवस्था को प्राप्त हो चुका था. तब उसके मन में ऐसा संकल्प उत्पन्न हुआ। पांच प्रकार की पर्याप्तियां इस प्रकार से
करणिज्ज' १ कि मे पुव्वि सेयं १, किं मे पच्छा सेयं, किं मे पुवि पि पच्छा वि हियाए, सुहाए, खेमाए, निस्सेयसाए आणुगामियत्ताए भविस्सइ १) भा२। માટે પૂર્વકરણીય શું છે ? પશ્ચાત્ કરણીય શું છે? મારે પહેલાં શું કરવું જોઈએ? અને ત્યાર પછી શું કરવું જોઈએ. કે જે મારા હિત માટે હોય. સુખ માટે હોય ક્ષેમ માટે હોય, કલ્યાણ માટે હોય અને પરંપરા સુખસાધન માટે હોય?!
ટીકાર્ય–તે કાળે ચોથા આરકની અંતિમ ભાગમાં અને તે સમયમાં કે જ્યારે સૂર્યાભદેવ સૂર્યાભવિમાનમાં, ઉપપાતસભામાં, દેવદૂષ્યાન્તરિત દેવશય્યામાં સૌ પ્રથમ અંગુલના અસંખ્યાતમાં ભાગ માત્ર અવગાહના માત્રથી જન્મ પામી ચૂકયો હતો. અને આમ થઈને તે જ્યારે પાંચ પ્રકારની પર્યાપ્તિઓથી પર્યાપ્તિભાવને પર્યાપ્ત અવસ્થાને–પ્રાપ્ત થઈ ચૂક્યા હતા ત્યારે તેના મનમાં આ જાતને સંકલ્પઉત્પન્ન થયો
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #573
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका, सु. ८२ उपपातानन्तरं सूर्याभदेवस्य चिन्तनम् ५६१ तत्त्वं गच्छति प्रामोति । पञ्चविधां पर्याप्तिमेव दर्शयति-तद्यथा-आहारपर्याप्त्या आहारपुद्गलग्रहणपरिणमनहेतुभूतया१, शरीरपर्याप्त्या अनुकूल वैक्रिय शरीरप्रप्तिरूपया इन्द्रियपर्याप्त्या शरीररूपतया परिणतस्याहारस्य इन्द्रियरूपत्वेन परिणमनहेतुभूतया ३, आन-प्राणपर्याप्त्या श्वासोच्छ्वासलक्षणया४, तया-भाषामनःपर्याप्त्या भाषाप्रायोग्यवर्गणादलिकानां भाषात्वेन, मनोयोग्यवर्गणादलिकानां मतस्त्वेन च परिणमनहेतुभूतया५, इति । भाषा-मनःपर्याप्त्योः शेषपर्याप्तिकालान्तरापेक्षया प्रायस्तोकत्वादेकत्वेन विवक्षणम् । ततः खलु तस्य हैं-आहारपर्याप्ति, शरीरपर्याप्ति इन्द्रियपर्याप्ति, आनप्राणपर्याप्ति, तथा भाषामनपर्याप्ति । इनमें आहार के पुद्गलों को ग्रहण करने में और उन्हें परिणमाने में हेतुभूत जो जीव की शक्ति हैं उसका नाम आहारपर्याप्ति है. अनुकूल वैक्रियशरीरप्राप्ति की हेतुभूत शक्ति का नाम शरीरपर्याप्ति है. शरिररूप से परिणत हुए आहार को इन्द्रियरूप से परिणमाने की हेतुमूतशक्ति का नाम इन्द्रियपर्याप्ति है, श्ववासोच्छवास ग्रहण करने की हेतुभूतशक्ति का नाम आनणमाणपर्याप्ति है, भाषा के योग्य वर्गणा के दलिकों का भाषारूप से मनोयोग्यवर्गणा के दलिकों का मनरूप से परिणमाने की हेतुभूत शक्ति का नाम भाषामनःपर्याप्ति है. यहां पर जो भाषा और मन इन दो पर्याप्तियों का एकत्वरूप से कथन किया है उसका कारण यह है कि इन दोनों पर्याप्तियों का काल शेषपर्याप्तियों के कालान्तर की अपेक्षा से स्तोक है। यहां पर जो संकल्प के आध्यात्मકે પાંચ પ્રકારની પર્યાપ્તિઓ આ પ્રમાણે છે આહાર પર્યાદિત શરીર પર્યાપ્તિ, ઈન્દ્રિય પર્યાપ્તિ, આન પ્રાણ પર્યાપ્તિ, તથા ભાષામન પર્યાપ્તિ આહાર પુદ્ગલોને ગ્રહણ કરવામાં અને તેમને પરિણમિત કરવામાં હેતુભૂત જે જીવની શક્તિ છે તેનું નામ આહારપર્યાપ્તિ છે. અનુકૂળ વૈક્રિય શરીર પ્રાપ્તિની જે હેતુભૂત શક્તિ છે તે શરીરપર્યાપ્તિ છે. શરીરરૂપથી પરિણત થયેલા આહારને ઇન્દ્રિયયરૂપથી પરિણમિત કરનારી હેતુભૂત શક્તિનું નામ ઈદ્રિય પર્યાતિ છે. શ્વાસેચ્છવાસ ગ્રહણ કરનારી હેતુભૂત શક્તિનું નામ આનપ્રાણ પર્યાપ્તિ છે. ભાષા યોગ્ય વર્ગણાના દલિકોને ભાષારૂપથી મને યોગ્ય વર્ગણાના દલિકોને મનરૂપથી પરિણમિત કરનારી હેતુભૂત શક્તિનું નામ ભાષામનઃ પર્યાપ્તિ છે. અહીં જે ભાષા અને મન આ બે પર્યાપ્તિએનું એકત્વરૂપમાં જે કથન કરવામાં આવ્યું છે તેનું કારણ
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #574
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६२
पर्याप्त्या
S
राजप्रश्नीयसूत्रे सूर्याभस्य देवस्य आहारपर्याप्त्यादिरूपया पर्याप्तिभावं गतस्य सतः अयमेतद्रूपः = वक्ष्यमाणप्रकारका आध्यात्मिकः=आत्मगतःअङ्कुर इव, ततः पुनः पुनः स्मरणरूपो विचारो द्विपत्रित इव ततः - कल्पितः सव व्यवस्थायुक्तो विचारः पल्लवित इव, ततः प्रार्थितः स एवेष्टरूपेण स्वीकृतः पुष्पित इव, मनोगतः संकल्प: = मनसि दृढरूपेण निश्चयः फलित इव समुदपद्यत = समुत्पन्नः । तमेव दर्शयति- ' किं मे पुव्वं' इत्यादि । किं मे पूर्व करणीयम् ? तथा - किं मे पूर्व कर्त्तुं श्रेयः उचितम् ? किं मे पश्चात् कर्त्त श्रेयः ? तथा - किं मे पूर्वमपि पचादपि च हिताय = हितसाघनाय सुखाय = गत आदि विशेषण दिये गये हैं- उनका अभिप्राय ऐसा है कि पहिले तो वह संकल्प उसे अंकुर की तरह आत्मगत हुआ बाद में वह पुनः २ स्मरणरूप होकर द्विपत्रित अंकुर की तरह कुछ२ पुष्ट हुआ अतः वह चिन्तित रूप बना. बाद में वही विचार जब व्यवस्थायुक्त बन गया तब पल्लवित हुए की तरह कल्पित बन गया और जब वही विचार इष्टरूप से स्वीकृत हो चुका तत्र पुष्पित हुए की तरह वह प्रार्थित बन गया और जब वह मन में दृढरूप से निश्चित हो चुका तत्र फलित हुए की तरह मनोगत हो गया इस तरह का विचार होने पर उसने क्या सोचा यही बात सूत्रकारने 'किं मे पुत्रि' इत्यादि सूत्रपाठ द्वारा प्रकट की है उसने सोचा कि मुझे अब सब से पहिले क्या करना चाहिये और बाद में क्या करना चाहिये. तथा पहिले क्या करना मुझे उचित है और बाद में क्या करना मुझे उचित है ? तथा पहिले भी और बाद में भी कौनसा આ છે તેનુ કારણ એ છે કે આ બન્ને પર્યાપ્તના કાળ શેષ પર્યાપ્તિએ ના કાલાન્તરની અપેક્ષાએ સ્તાક છે અહીં જે આધ્યાત્મગત વગેરે સૌંકલ્પના વિશેષણા આપવામાં આવ્યા છે. તેનું કારણ આ છે કે તે સંકલ્પ સૌ પહેલાં સૂર્યાભદેવને આત્મગત થયા ત્યાર પછી તે વારવાર સ્મરણરૂપ થઈને દ્વિપત્રિત અંકુરની જેમ ક'ઈક પુષ્ટ થયા એથી તે ચિંતનના રૂપમાં પરિમિત થયે। ત્યારપછી જ્યારે તે વિચાર વ્યવસ્થિત રીતે થઈ ગયા ત્યારે પલ્લવિતની જેમ પિત થઈ ગયા અને જ્યારે તેજ વિચાર ઈષ્ટરૂપમાં સ્વીકૃત થયા ત્યારે પુષ્પિત થયેલાની જેમ તે પ્રાર્થિત બની ગયા અને જ્યારે તે મનમાં દેઢરૂપથી નિશ્ચિતરૂપમાં પરિણિ થઇ ચૂકયા ત્યારે ફલિતની જેમ મનેાગત થઇ ગયા. આ જાતના સ`કલ્પ જ્યા૨ે તેના મનમાં ઉદ્દભવ્યા ત્યારે તેણે કઈ જાતના વિચાર કર્યાં એજ વાત સૂત્રકારે " किं में पुव्वि" वगेरे सूत्रद्वारा अउट उरी छे. तेथे सो पहेला विचार य સૌ પહેલા મારે શું કરવુ' જોઇએ અને ત્યારપછી શું કરવુ જોઇએ ? તથા પહેલાં
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
पञ्चविधया पञ्चविधया
Page #575
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ८३ उपपातानन्तरं सूर्याभदेवाय सामानिकदेवानांकथनम् ५६३ सुखसाधनाय, क्षेमाय-शक्तिमत्त्वसाधनाय, निश्रेयसाय-कल्याणसाधनाय, आनु गामिकतायै परम्परासुखसाधनाय च भविष्यति ? इति ॥ सू० ८२ ॥ ____ मूलम् --तएणं तस्स सूरियाभस्स देवस्स सामाणियपरिसोववन्नगा देवा सूरियाभस्स देवस्स इमेयारूवमन्झत्थियं जाव समुप्पन्नं समभिजाणित्ता जेणेव सूरियाभे देवे तेणेव उवागच्छति, उवागच्छित्ता सूरियाभं देवं करयलपरिग्गहियं सिरसावत्तं मत्थए अञ्जलिं कटु जएणं विजएणं बद्धाविति, वद्धावित्ता एवं वयासी-एवं खलु देवाणुप्पियाणं सूरियाभे विमाणे सिद्धाययणसि जिणपडिमाणं जिणुस्सेहप्पमाणमित्ताणं अट्ठसयं संनिखित्तं चिदृइ, सभाए णं सुहम्माए माणवए चेइए खंभे वइरामएसु गोलवट्टसमुग्गएसु बहूओ जिणसकहाओ संनिखित्ताओ चिटुंति । ताओ गं देवाणुप्पियाणं अण्णेसिं च बढणं वेमाणियाणं देवाण य देवीण य अञ्चणिज्जाओ जाव पज्जुवासणिज्जाओ । एयं णं देवाणुप्पियाणं पुचि करणिज्जं, तं एयं णं देवानुपियाणं पच्छा करणिज्ज, तं एवं णं देवाणुप्पियाणं पुटिव सेयं, तं एयं णं देवाणुप्पियाणं पच्छा सेयं, तं एयं णं देवाणुप्पियाणं पुचि वि पच्छा वि हियाए सुहाए खेमाए निरसेयसाए आणुगामियत्ताए भविस्सइ ॥ सू० ८३ ॥
कार्य मेरा हितका साधनभूत बन सकता है ? सुखका साधनभूत बन सकता है ? शक्तिमत्वका साधनभूत बन सकता है ? कल्याणका साधनभूत वन सकता है ? और परम्परारूपसे भी सुखका साधनमूत बन सकता है ? ऐसा उसने सोचा-॥ सू० ८२ ॥ અને પછી હું શું કરું કે જેથી તે મારા હિત માટે યોગ્ય કહેવાય? તે મને સુખ આપી શકે શક્તિ અપિ શકે કલ્યાણ કરી શકે અને પરંપરાથી પણ સુખ અર્પી શકે તેમ હોય! આમ તેનાં મનમાં વિચાર કુ. ૮૨ છે
श्रीशन प्रश्नीय सूत्र:०१
Page #576
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६४
राजप्रश्नीयसूत्रे छाया-ततः खलु सूर्याभस्य देवस्य सामानिकपरिषदुपपन्नका देवाः सूर्याभस्य देवस्य इममेतद्रूपम् आध्यात्मिकं यावत् समुत्पन्नं समभिज्ञाय यत्रैव सूर्याभो देवस्तत्रैव उपागच्छन्ति. उपागत्य सूर्याभ देवं करतलपरिगृहीतं शिर आवर्त मस्तके अञ्जलिं कृत्वा जयेन विजयेन वर्धयन्ति, वर्धयित्वा एवमवादिषुः-एवं खलु देवानुप्रियाणां सूर्याभे विमाने सिद्धायतने जिनप्रतिमानां जिनोत्सेधप्रमाणमात्राणाम् अष्टशतं संनिक्षिप्तं तिष्ठति सभायां खलु _ 'तएण तस्स सूरियाभस्स देवस्स' इत्यादि ।
सूत्रार्थ-( तएणं तस्स सरियाभस्स देवस्स सामाणियपरिसोववन्नगा देवा) इसके बाद उस सूर्याभदेव के सामानिक परिषद् उपपन्नक देव (सूरियाभस्स देवस्स इमेयारूवमज्झत्थियं जाव समुप्पन्नं समभिजाणित्ता) उस सूर्याभदेव के इस प्रकार के आध्यात्मिक यावत् उत्पन्न हुए संकल्प को अच्छी तरह से जानकर (जेणेव सूरियामे देवे तेणेव उवागच्छति) जहां सूर्याभदेव विराजते थे वहां पर जाते हैं (उवागच्छित्ता सूरियामं देवं करयलपरिग्गहियं सिरसावत्तियं मत्थए अंजलिं कटू जएणं विजएणं बद्धाविति) वहां जाकर वे सूर्याभदेव को नमस्कार करने के निमित्त दोनों हाथ जोडकर उसकी अंजलि बनाते हैं और फिर उसे मस्तक पर रख कर जयविजय शब्दों का उच्चारण करते हुए उसे बधाई देते हैं। (बद्धावित्ता एवं बयासी) बंधाई देकर फिर वे उससे इस प्रकार कहते हैं (एवं खलु देवाणुप्पियाणं सूरियाभे विमाणे सिद्धाययणसि जिणपडिमाण जिणुस्सेहप्पमाणमित्ताणं अट्ठसयं संनिखितं चिट्ठइ) आप देवानुप्रिय के सूर्या'त एणं तस्स सूरियाभस्स देवस्स' इत्यादि ।।
सूत्राथ-( त एणं तस्स सूरियाभस्स देवस्स सामाणियपरिसोववन्नगा देवा ) त्यारपछी ते सूर्याना सामान परिषद ९५५-न । (सूरियाभस्स देवस्स इमेयारूवमज्झत्थियं जाव समुप्पण्णं समभिजाणित्ता) ते सूर्यालवना ते प्रमाणे माध्यामि यावत् सवेरा स४८५ने सारी रीते ॥ीने( जेणेव सूरियामे देवे तेणेव उवागच्छंति) ४यां सूर्यामहेवडतो त्यां गया. ( उवागच्छित्ता सूरिया देवं करयलपरिग्गहियं सिरसावत्तिय मत्थए अंजलिं कटु जएणं विजएणं वद्धाविति ) त्यi ४२ तमा સૂર્યાભદેવને નમસ્કાર કરવા માટે બંને હાથ જોડીને અંજલિ બનાવે છે અને પછી તેને મસ્તકે મૂકીને જયવિજય શબ્દ વડે તેઓશ્રીને વધામણી આપે છે. (वद्धावित्ता एवं वयासी ) या मापान तसा तभने विनती ४२di ४४ छ है ( एवं देवाणुप्पियाणं सूरियामे विमाणे सिद्धाययणंसि जिणपडिमाणं जिणुस्सेहप्पमाण
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #577
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ८३ उपपातानन्तरं सूर्याभदेवाय सामानिकदेवानां कथनम् ५६५ सुधर्मायां माणदके चैत्ये स्तम्भे वज्रमयेषु गोलवृत्तसमुद्ग केषु बहूनि जिन सक्थीनि संनिक्षिप्तानि तिष्ठन्ति । तानि खलु देवानुप्रियाणाम् अन्येषां च बहूनां वैमानिकानां देवानां च देवीनां च अर्चनीयानि यावत् पर्युपासनीयानि । तदेतत् खलु देवानुप्रियाणां पूर्वं करणीयम्, तदेतत् खलु देवानुप्रियाणां पश्चात् करणीयम्, तदेतत् खलु देवानुप्रियाणां पूर्वं श्रेयः, तदेतत् खलु देवानुप्रियाणां पश्चात् श्रेयः, तदेतत्खलु देवानुप्रियाणां पूर्वमपि पश्चादपि हिताय सुखाय क्षेमाय निःश्रेयसाय आनुगामिकतायै भविष्यति । सू. ८३ ॥ भविमान में स्थित सिद्धायतनमें जिनोत्सेध प्रमाणमात्रावाली जिनप्रतिमाएँ १०८ स्थापित हैं ( सभाए णं सुहम्माए माणवए चेइए खेमे वइरामएसु गोल समुग्गएसु बहूओ जिणसकहाओ संनिक्खित्ताओ चिट्ठेति) सुधर्मा सभा में स्थित माणवक चैत्यस्तंभ में वज्रमयगोलसमुद्गकों में बहुत अधिकप्रमाण में जिन अस्थियां एकत्रित की हुई रखी हैं ( ताओ णं देवाणुपियाणं अण्णेसिं च बहूणं वैमाणियाणं देवाणं य देवीण य अच्चणिजाओ जाव पज्जुवासणिजाओ) वे आप देवानुप्रिय के लिये तथा अन्य सब वैमानिक देवों एवं देवियों के लिये अर्चनीय यावत् पर्युपासनीय हैं ।
(तं एयं णं देवापियाणं पुत्रि करणिज्जं तं एयं णं देवाणुपियाणं पच्छा करणीज्ज) अतः यह काम आप देवानुप्रिय के लिये पूर्वकरणीय है और आप देवानुप्रिय के लिये पश्चात् करणीय है । ( तं एयं णं देवाणुपियाणं पुव्विसेयं तं एयं णं देवाणुप्पियाणं पच्छा सेयं) यह आप देवानुप्रिय के लिये सब से प्रथम उचित है और यह आप देवानुप्रिय के मित्ताणं असयं संनिखित्तं चिट्ठइ) देवानुप्रिय आापना सूर्यालविमानमा स्थित સિદ્ધાયતનમાં જિના સેધ પ્રમાણમાત્રાવાળી ૧૦૮ જિન પ્રતિમાએ સ્થાપિત છે. ( सभाए णं सुहम्माए माणवए चेइए खंभे वइरामएस गोलवट्टसमुग्गएसु बहूओ जिसकहाओ सनिक्खित्ताओ चिट्ठति ) सुधर्मा सलाभां स्थित भानुव चैत्य स्तलभां વામય ગાલસમુદ્ગકામાં પુષ્કળ પ્રમાણમાં જિન અસ્થિઓ એકત્ર કરીને મૂકી सभी छे. ( ताओ णं देवाणुष्पिाणं अण्णेसिं च बहूणं वेमाणियाणं देवाण य देवीण य अच्चणिज्जाओ जाव पज्जुवासणिज्जाओ ) ते आय हेवानुप्रिय भाटे तेमन अन्य સૌ વૈમાનિક દેવા અને દેવીએ માટે અનીય ચાવત્ પ પાસની ય છે. ( ત एयं णं देवानुप्पियाणं पुवि करणिज्जं तं एयं णं देवाणुप्पियाणं पच्छा करणिज्ज ) એથી સૌ પહેલાં આપ દેવાનુપ્રિય માટે આ કામ પૂર્વકરણીય છે અને આપ हेवानुप्रिय भाटे या पाश्चात उरणीय छे. ( तं एयं णं देवाणुप्पियाणं पुवि सेयं, तं एयं णं देवाणुप्पिया णं पच्छा सेयं ) आप हेवानुप्रिय भाटे सौ प्रथम मा
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #578
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६६
राजप्रश्नीयसूत्रे ___टीका-'तएणं' इत्यादि-व्याख्या निगदसिद्धा ॥ सू० ८३ ॥ ____ मूलम् --तएणं से सूरियाभे देवे तेसिं सामाणियपरिसोववन्नगाणं देवाणं अंतिए एयमह्र सोच्चा निसम्म हट्ठतुट्ठ-जाव हियए सयणिज्जाओ अब्भुढेइ, अब्भुट्टित्ता उववायसभाओ पुरथिमिल्लेणं दारेणं निग्गच्छइ, निग्गच्छित्ता जेणेव हरए तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता हरयं अणुपयाहिणी करेमाणे अणुपयाहिणो करेमाणे पुरथिमिल्लेणं तोरणेणं अणुपविसइ, अणुपविसित्ता पुरथिमिल्लेणं तिसोवाणपडिरूवएणं पच्चोरुहइ पञ्चोरुहिता जलावगाहं जलमज्जणं करेइ, करित्ता जलकिडढं करेइ, करित्ता जलाभिसेयं करेइ, करित्ता आयंते चोखे परमसुईभूए हरयाओ पच्चोतरह, पच्चोत्तरित्ता जेणेव अभिसेयसभा तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता अभिसेयसभं अणुपयाहिणीकरेमाणे अणुपयाहिणीकरेमाणे पुरथिमिल्लेणं दारेणं अणुपविसइ, अणुपविसित्ता जेणेव सीहासणे तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता सीहासणवरगए पुरत्थाभिमुहे संनिसण्णे ॥ सू० ८४ ॥ लिये पश्चात् उचित है (तं एयं णं देवाणुप्पियाणं पुविवि पच्छा वि हियाए खेमाए निस्सेयसाए आणुगमियत्ताए भविस्सइ) यह आप देवानुप्रिय के लिये पहिले भी और पीछे भी हितसाधनरूप है, सुख का साधनरूष है, क्षमा का साधनरूप है, कल्याणका साधनरुप है, और परम्परारूपसे सुखका साधनरूप है।
इसका टीकार्थ स्पष्ट है ॥ सू० ८३ ॥
Gयित छ भने मा५ देवानुप्रिय भाटे 40 पश्चात अथित छे, (तं एयं देवाणुप्पियाणं पुट्वि वि पच्छा वि हियाए सुहाए खेमाए निस्सेयसाए आणुगमियत्ताए भविस्सइ) मा५ वानुप्रिय माटे । पहेता ५९ अने पछी ५५ हितसाधनરૂપ છે, સુખસાધનરૂપ છે, ક્ષમાસાધનરૂપ છે, કલ્યાણ સાધનરૂપ છે અને પરંપરાથી સુખનું સાધનરૂપ છે.
अर्थ-24। सूत्रन। २५४ ४ छ. ।। सू० ८3 ।।
श्री राप्रश्नीय सूत्र:०१
Page #579
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू.८४ सामानिकदेवकथनेन सूर्याभस्य तत्तत्कार्य करणम् ५६७
छाया-ततःखलु स सुर्याभो देवस्तेषां सामानिकपरिषदुपपन्नकानां देवानाम् अन्तिके एतमर्थ श्रुत्वा निशम्य हृष्टतुष्ट-यावत्-हृदयः शयनीयात् अभ्युत्तिष्ठति, अभ्युत्थाय उपपातसभायाः पौरस्त्येन द्वारेण निर्गच्छति, निर्गत्य यत्रैव हृदस्तत्रैव, उपागच्छति, उपागत्य हृदयः अनुप्रदक्षिणी कुर्वन् पौरस्त्येन तोरणेन अनुप्रविशति, अनुप्रविश्य पौरस्त्येन त्रिसोपानप्रतिरूपकेण प्रत्यवरोहति, प्रत्यवरुहय
'तएणं सूरियामे देवे' इत्यादि।
सूत्रार्थ-(तए णं से सूरियाभे देवे तेसिं सामाणियपरिसोववन्नागाणं देवाणं अंतिए एयमढे सोचा) इसके बाद वह सूर्याभदेव उन सामानिक परिषदुपपन्न देवों से इस प्रकार के अर्थ को सुनकर (निसम्म, हतुट्ठ जाव हियए सयणिजाओ अब्भुढेइ) और उसे हृदय में धारण कर बडा ही प्रसन्न एवं संतुष्टचित्त हुआ और शयनीय से उठा (अब्भुद्वित्ता उववायसभाओ पुरथिमिल्लेणं दारेणं निग्गच्छइ) और उठकर वह उषपात सभा के पौरस्त्यद्वार से-पूर्वदरवाजे से निकला (निग्गच्छित्ता जेणेव हरए तेणेव उवागच्छइ) निकल कर वहां गया जहां हूद था (उवागच्छित्ता हरयं अणुपयाहिणी करेमाणे २ पुरथिमिल्लेणं तोरणेणं अणुपविसइ) वहां जाकर उसने हृद की बार बार प्रदक्षिणा की और फिर वह पूर्वतोरण से होकर उसमें प्रविष्ट हुआ (अणुपविसित्ता पुरथिमिल्लेणं तिसोवाणपडिरूवएणं पचोरुहइ) प्रविष्ट होकर वह पूर्वदिग्वती विसोपानप्रतिरूप से होकर उसमें प्रवेश 'तएणं से सूरियाभे देवे' ! इत्यादि ।
सूत्रा-(तएणं से सूरियाभे देवे तेसिं सामाणियपरिसाववन्नगाणं देवाणं अंतिए एयमढे सोच्चा) त्या२ ५छी ते सूर्यास ते सामा४ि परिषg५५-न हे पांसे थी मा प्रमाणे पात सालणीने (निसम्म, हतुद जाव हियए सयणिज्जाओ अब्भुटेइ) અને તેને હદયમાં ધારણ કરીને ખૂબ જ પ્રસન્ન તેમજ સંતુષ્ટ ચિત્ત થયો અને शयनीय ५२थी अला . ( अब्भुद्वित्ता उववायसभाओ पुरथिमिल्लेणं दारेणं निग्गच्छइ) भने GA! थने ते ७५५ात समान। पौ२२त्यहारथी पूर्व दिशा तरइना-दारथी-ज्ये।. (निग्गच्छित्ता जेणेव हरए तेणेव उवागच्छइ) भने यो ६४ (धरे।) तयi गया. ( उवागच्छित्ता हरयंअणुपयाहिणी करेमाणे २ पुरथिमिल्लेणं तोरणेणं अणुपविसइ) त्यो नत हनी वारपार प्रहक्षि। ४२॥ मने त्या२५छ। ते पूरी तर! त२३थी तभा प्रविष्ट थयो. ( अणुपविसित्ता पुरथिमिल्लेणं तिसोवाणपडिरूवएणं पच्चोरुहइ) प्रविष्ट ४२ ते हिश त२३नी निसोपान प्रति३५ ७५२ थ/न. तमा तया. (पञ्चोरुहिता जलावगाहं जलमज्जणं करेइ) तरीन तरी
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર: ૦૧
Page #580
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६८
राजप्रनीयसूत्रे
जलावगाहं जलमञ्जनं करोति, कृत्वा जलक्रीडां करोति, कृत्वा जलाभिषेकं करोति कृत्वा आचान्तः चोक्षः परमशुचिभूतो हृदात् प्रत्यवतरति प्रत्यवतीर्य यत्रैव अभिषेकसभा तत्रैव उपागच्छति, उपागत्य अभिषेकसभाम् अनुप्रदक्षिणीकुर्वन् अनुप्रदक्षिणीकुर्वन् पौरस्त्येन द्वारेण अनुप्रविशति, अनुप्रविश्य यत्रैव सिंहासनं तत्रैव उपागच्छति, उपागत्य सिंहासनवरगतः पौरस्त्याभिमुखः सन्निषण्णः ॥ सू० ८४ ॥
किया (पच्चरुहिता जलावगाहं जलमजणं करेइ) प्रवेशकर उसने उसमें जलाव - गाहन किया और स्नान किया ( करिता जलकिडे करेइ ) स्नान करके फिर उसने जलक्रीडा की - ( वरित्ता जलाभिसेयं करेइ करिता आयंते चोक्खे परमईए हरयाओ पच्चोत्तरह) जलक्रीडा करके फिर उसने जलसे अभिषेक किया जलसे अभिषेक करके फिर उसने आचमन किया- अर्थात् शरीर के नौ द्वारों का अतिस्वच्छ जल से प्रक्षालन किया. इस तरह पवित्र और परमशुचि भूत हुआ वह हद से बाहर निकला ( पच्चोत्तरित्ता जेणेव अभिसेयसभा तेणेव उवागच्छ) बाहर निकलकर फिर वह उस ओर चला कि जहां पर अभिषेक सभा थी. ( उवागच्छित्ता अभिसेयसभं अणुपयाहि णीकरेमाणे २ पुरथिमिल्लेणं दारेणं अणुपविस) यहां आकर वह अभिषेकसभा की बार २ प्रदक्षिणा करता हुआ उसमें पूर्वदिग्वर्ती द्वार से प्रविष्ट हुआ (अणुपविसित्ता जेणेव सीहासणे तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता सीहा सण वरगए पुरस्थाभिमुहे संनिसणे) प्रविष्ठ होकर फिर वह वहां गया
तेमां सावगाहन उरीने स्नान ४ . ( करिता जलकिढं करेइ ) स्नान पुरीने पछी तेथे सीडा उरी. ( करिता जलाभिसेयं करेइ करिता आयंते चोक्खे परमसुइभूए हरयाओ पञ्चोत्तरइ ) जीडा उरीने पछी तेरो भजथी अलिषे ये. જળથી અભિષેક કરીને પછી તેણે આચમન કર્યુ. એટલે કે શરીરના નવ દ્વારાનુ અતિ સ્વચ્છ જળથી પ્રક્ષાલન કર્યુ” આ પ્રમાણે પવિત્ર અને પરમ શુચિભૂત थयेलो ते ड्रहमांथी जहार नीज्या ( पञ्चोत्तरित्ता जेणेव अभिसेयसमा तेणेव उवागच्छइ ) महार नीजीने ते अभिषे! सला तरई खाना थये। . ( उवागच्छित्ता अभिसेय सभं अणुपयाहिणीं करेमाणे २ पुरत्थिमिल्लेणं दारेणं अणुपविसिइ) त्यां પહેાંચીને તે અભિષેકસલાની વાર વાર પ્રદક્ષિણા કરતા પૂર્વદિશા તરફના દ્વારથી मां प्रविष्ट था. ( अणुपविसित्ता जेणेव सीहासणे तेणेव उवागच्छइ, उवाग
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #581
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ८५ सूर्याभस्य इन्द्राभिषेकवर्णनम्
५६९
टीका- 'तणं' इत्यादि । व्याख्या निगदसिद्धा । नवरम् - जलावगाहंजलप्रवेशं जलमजनं जलेन शरीरशोधनं च करोति जलावगाहन जलमज्जनं च कृत्वा जलक्रीडां करोति, जलक्रीडां कृत्वा जलाभिषेकं जलेन स्नपनं करोति, जलाभिषेकं कृत्वा आचान्तः = नवसंख्यकानामपि शरीरद्वाराणाम् अतिस्वच्छजलेन प्रक्षालनात् कृताचमनः, चोक्षः = अत्यल्पस्यापि मल स्य अपनयनात् पवित्र:, अतएव परमशुचिभूतः = अतिशुद्धतां प्राप्तः सन् प्रदात् प्रत्यवतरति = निस्सरति ।। सू. ८४ ॥
मूलम् - तए णं सूरियाभस्स देवस्स सामाणियपरिसोववन्नगा देवा अभिओगए देवे सहावेंति, सद्दावित्ता एवं वयासीविपामेव भो देवाप्पिया ! सूरियाभस्स महत्थं महग्धं महरिहं विउलं इंदाभिसेयं उवट्टवेह । तए णं ते आभिओगिया देवा सामाणियपरिसोववन्नेहिं देवेहिं एवं वृत्ता समाणा हट्ठ जाव
जहां कि अपना सिंहासन था वहां जाकर वह पूर्वदिशा की और मुंह करके उस सिंहासन पर बैठ गया ।
इसकी व्याख्या स्पष्ट हैं. जलावगाह का अर्थ है जल में प्रवेश करना और जलमज्जन शब्द का अर्थ है जलसे शरीरका शोधन करना - यह सब करके फिर उसने जलक्रीडा की जल से क्रीडा करके जलाभिषेक - जल से स्नपन किया. जलाभिषेक करके फिर वह आचान्त हुआ नौ द्वारों के प्रक्षालन से वह चोक्ष-चोखा शारीरिक शुद्धि से युक्त हुआ इस तरह से पवित्र बना हुआ वह शारीरिक अतिशुद्धता को प्राप्त कर उस हद से बाहर निकला ।.८४ ।
छाया - ततः खलु सूर्याभस्य देवस्य सामानिकपरिषदुपपन्नका देवा आभियोगिकान् देवान् शब्दयन्ति शब्दयित्वा एवमवादिषुः - क्षिप्रमेव भी च्छित्ता सीहासणवरगए पुरत्थाभिमुहे संनिसणे ) प्रतिष्ट थर्धने पछी ते न्यां પેાતાનું સિંહાસન હતું ત્યાં ગયા. ત્યાં જઈને પૂર્દશા તરફ માં કરીને તે સિંહાસન ઉપર બેસી ગયા.
આ સૂત્રની વ્યાખ્યા સ્પષ્ટ જ છે. જલાવગાહન શબ્દના અથ થાય છે. જળમાં પ્રવિષ્ટ યવું. અને જલમજ્જનના અર્થ થાય છે જળથી શરીરનું શેાધન કરવું. આ બધું પતાવીને તેણે જળક્રીડા કરી જળક્રીડા કરીને જલાભિષેક કર્યો.-જળસ્ત્રપન કર્યું ” જલાભિષેક કરીને તે આચાન્ત થયેા નવદ્વારાનાં-પ્રક્ષાલનથી તેણે ચાક્ષચાખી–શારીરિક શુદ્ધિ મેળવી એટલે કે આ પ્રમાણે પવિત્ર થઈને શારીરિક વિશુદ્ધતા મેળવીને તે હદ (ધરા) માંથી બહાર નીકળ્યા. ॥ સૂ૦ ૮૪૫
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #582
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७०
राजप्रश्नीयसूत्रे हियया करयलपरिग्गहियं सिरसावत्तं मत्थए अंजलिं कटु 'एवंदेवो तह'-त्ति आणाए विणएणं वयणं पडिसुणंति, पडिसुणित्ता उत्तरपुरस्थिमे दिसोभागे अवकमंति, अवकमित्ता वेउव्वियसमुग्घाएणं समोहण्णेति, समोहणित्ता संखेज्जाई जोयणाई जाव दोच्चपि वेउव्वियसमुग्घाएणं समोहणित्ता इट्ठसहस्सं सोवन्नियाणं, कलसाणं, अट्टसहस्सं रुप्पमयाणं कलसाणं, अट्ठसहस्सं मणिमयाणं कलसाणं, असहस्सं सुवण्णरुप्पमयाणं कलसाणं, असहस्सं, सुवण्णमणिमयाणं कलसाणं, अट्ठसहस्सं रुप्पमणिमयाणं कलसाणं, अट्ठसहस्सं सुव्वण्णरुप्पमणिमयाणं कलसाणं असहस्सं भोमिज्जाणं कलसाणं, एवं भिंगाराणं आयंसाणं थालाणं पाईणं सुपइट्टाणं बायकरगाणं रयणकरगाणं पुप्फचंगेरीणं जाव लोमहत्थचंगेरीणं पुप्फपडलगाणं जाव लोमहत्थपडलगाणं सीहासणाणं छत्ताणं चामराणं तेल्लसमुग्गाणं जाव अंजणसमुग्गाणं झयाणं अट्टसहस्सं धूवकडुच्छुयाणं विउव्वति, विउवित्ता ते सभाविए य वेउविए य कलसे य जाव कडुच्छुए य गिण्हंति, गिहित्ता सूरियाभाओ विमाणाओ पडिनिक्खमंति, पडिनिक्खमित्ता ताए उकिट्टाए चवलाए जाव तिरियमसंखेज्जाणं जाव वीइवयमाणे वीइवयमाणे जेणेव खीरोदयसमुद्दे तेणेव उवागच्छिंति, उवागच्छित्ता खीरोयगं गिण्हंति, जाई तत्थुप्पलाइ ताई गेण्हंति जाव सयसहस्सपत्ताई गिण्हंति गिण्हित्ता जेणेव पुक्खरोदए समुद्दे तेणेव उवागच्छंति, उवागच्छित्ता पुक्खरोदयं गेण्हंति, गिण्हित्ता जाइं तत्थुप्पलाई सयसहस्सयत्ताई ताइं जाव गिण्हंति, गिणिहत्ता
શ્રી રાજપ્રશ્રીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #583
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. स. ८५ सूर्याभस्य इन्द्राभिषेकवर्णनम्
५७१ जेणेव समयखेतं जेणेव भरहेरवयाइं वासाई जेणेव मागहवरदामपभासाइं तित्थाई तेणेव उवागच्छंति, उवागच्छित्ता त्तित्थोदगं गेण्हंति, गेण्हित्ता तित्थमट्टियं गेहंति, गेण्हित्ता जेणेव गंगा-सिंधु-रत्ता-रत्तवईओ महाणइओ तेणेव उवागच्छंति, उवागच्छित्ता सलिलोदगं गेण्हंति, गेण्हित्ता उभओ कूलमट्टियं गेण्हंति, गिण्हित्ता जेणेव चुलहिवतसिहरिवासहरपव्वया तेणेव उवागच्छति, उवागच्छित्ता दगं गेपहंति, सव्वत्तयरे सवपुप्फे सव्वगंधे सव्वोसहिसिद्धत्थए गिण्हंति गिरिहत्ता जेणेव पउमपुंडरीयदहे तेणेव उवागच्छंति, उवागच्छित्ता दहोदगं गेण्हंति, गेण्हित्ता जाइं तत्थ उप्पलाइं जाव सहसहस्सपत्ताई ताई गेण्हति, गेण्हित्ता जेणेव हेमवयएरवयाइं जेणेव रोहियरोहियंसा सुवण्णकुल रुप्पकुलाओ महाणंईओ तेणेव उवागच्छंति, सलीलोदगं गेण्हंति, गेण्हित्ता उभओ कुलमट्टियं गिण्हंति, गिण्हित्ता जेणेव सद्दावइवियडावइपरियागा वट्टवेयड्ढपव्वया तेणेव उवागच्छंति, उवागच्छित्ता सम्बतूयरे तहेव जेणेव महाहिमवंतरुप्पिवासहरपवया तेणेव उवागच्छंति, तहेव जेणेव महापउम महापुंडरीयद्दहा तेणेव उवागच्छंति, उवागच्छित्ता दहोदगं गेहंति, तहेव जेणेव हरिवासरम्मगवासाइं जेणेव हरिकंत-नारिकंताओ महाणई ओ तेणेव उवागच्छंति, तहेव जेणेव गंधावइमालवंतपरियाया वटवेयडढपवया तेणेव तहेव जेणेव णिसढनीलवंतवासहरपव्वया तहेव जेणेव तिगिच्छि केसरिदहाओ तेणेव उवागच्छंति, उवागच्छित्ता तहेव महाविदेहे सासे जेणेव सीया सीओदाओ महाणईआ तेणेव
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #584
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૭૨
राजप्रश्नीयसूत्रे तहेव जेणेव सव्वचकवहिविजया जेणेव सव्वमागहवरदामपभासाइं तेणेव उवागच्छंति, उवागच्छित्ता तित्थोदगं गेण्हंति, गेण्हित्ता जेणेव सवतरणईओ जेणेव सव्ववक्खारपव्वया तेणेव उवागच्छंति, सव्वतूयरे तहेव जेणेव मंदरे पवए जेणेव भद्दसालबणे तेणेव उवागच्छंति, सव्वतूयरे सव्वपुप्फे सव्वमल्ले सम्वोसहिसिद्धत्थए य गेण्हति गेण्हित्ता जेणेव णंदणवणे तेणेव उवागच्छंति, उवागच्छित्ता सव्वतूयरे जाव सव्वोसहिसिद्धत्थए य सरसगोसीसचंदणं च गिण्हंति, गिण्हित्ता जेणेव सोमणसवणे तेणेव उवागच्छंति सव्वतूयरे जाव सम्वोसहिसिद्धत्थए य सरसगोसीसचंदणं च दिव्वं च सुवणदामं ददरमलयसुगंधिए य गंधे गिण्हंति गिण्हित्ता जेणेव पंडगवणे तेणेव उवागच्छंति, उवागच्छित्ता सवतूयरे जाव सबोसहिसिद्धत्थए य सरसगोसीसचंदणं दिवं च सुवणदाम ददरमलयसुगंधिए य गंधे गिण्हंति, गिण्हित्ता एगओ मिलायंति, मिलाइत्ता ताए उकिट्टाए जेणेव सोहम्मेकप्पे जेणेव सूरियाभे विमाणे जेणेव अभिसेयसभा जेणेव सूरियाभे देवे तेणेव उवागच्छंति, उवागच्छित्ता सूरियाभं देव करयलपरिग्गहियं सिरसावत्तं मत्थए अंजलिं कटु जएणं विजएणं वद्धाविति, वद्धावित्ता तं महत्थं महग्धं महरिहं विउलं इंदाभिसेयं उवट्ठति ॥ सू० ८५ ॥
छाया-ततः खलु सूर्याभस्य देवस्य सामानिकपरिषदुपपन्नका देवा आभियोगिकान् देवान् शब्दयन्ति, शब्दयित्वा एवमवादिषुः-क्षिप्रमेव भी
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #585
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ८५ सूर्याभस्य इन्द्राभिषेकवर्णनम् । देवानुप्रियाः १ सूर्याभस्य देवस्य महार्थं महाघ महार्ह विपुलम् इन्द्राभिषेकम् उपस्थापयत । ततः खलु ते आमियोगिका देवाः सामानिकपरिषदुपपन्नकैदवेरेवमुक्ताः सन्तः हष्ट-यावद्-हृदया करतलपरिगृहीतं शिर आवात मस्तके अञ्जलिं कृत्वा ‘एवं देवस्तथा'-इति आज्ञाया विनयेन वचनं प्रतिश्रृण्वन्ति, 'तएणं सुरियाभस्स देवस्स' इत्यादि।
सूत्रार्थ-(तएणं) इसके बाद (वरियाभस्स देवस्स सामाणियपरिसोववनगा देवा आमिओगिए देवे सद्दावेइ) सूर्याभदेव के सामानिकपरिषदुपपत्रक देवोंने आभियोगिकदेवों को बुलाया (सदावित्ता एवं वयासी) बुलाकर उनसे ऐसा कहा-(खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया ! सूरियाभस्स देवस्स महात्थं महग्धं महरिहं इंदाभिसेयं उवट्ठवेह) हे देवानुप्रियो ! तुमलोग सूर्याभदेव का महार्थमहाप्रयोजनवाला, महार्य अधिकमूल्यवाला, महार्ह-महाजनों के लायक, ऐसा विपुल इन्द्राभिषेक-इन्द्रपदमें अभिषेक के उपकरणों को उपस्थित करो (तएणं ते आभियोगिया देवा सामाणियपरिसोववन्नेहिं देवेहिं एवं बुत्ता समाणा हद्वतुट्ठ जाव हियया करयलपरिग्गहिय सिरसावत्तं मत्थए अंजलिं कटु' 'एवं देवो तहत्ति' आणाए विणएणं वयणं पडिसुणंति) तव वे आभियोगिक देव जब सामानिकपरिषदुपपन्नकदेवोने इस प्रकार उनसे कहा तब हृष्टतुष्ट यावत् हृदय वाले हुए और उसी समय उन्होंने विनय से दोनों हाथ जोडकर 'आप जैसा कहते हैं हमे प्रमाण है' इस प्रकार से उनकी आज्ञा के
'तएणं सूरियाभस्स देवस्स' इत्यादि ।
सूत्रा--(तएण) त्या२५छी ( सूरियाभस्स देवस्स सामाणियपरिसोववन्नगा देवा आभिओगिए देवे सद्दावेइ) सूर्यामना सामान परिषदु५५-न देवास। मालिया४ि हेवाने मसाल्या. (सदावित्ता एवं वयासी) मालावीन । प्रमाणे : में (खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया ! सूरियाभस्स देवस्स महत्थं महग्धं महरिहं विउलं ईदाभिसेयं उववेह)वानुप्रिया! तो दो सूर्यामहेवना माय मर्डर કિંમતી, મહાઈ-ભદ્ર પુરુષો માટે યોગ્ય, એવા વિપુલ ઈન્દ્રાભિષેકઈન્દ્રપદ માટે
लिये ४२वाना स ५४२६।।-पस्थित ४२१. (तए गं ते आभियोगिया देवा सामाणियपरिसोववन्नेहिं देवेहिं एवंवुत्ता समाणा हद्वतु? जाव हियया करयलपरिग्गहियं सिरसावत्तं मत्थए अंजलिं कट "एवं देवो तहत्ति" आणाए विणएणं वयणं पडिसुगंति ) त्यारे ते मालियोnिs वामे सामानि परिषः५५न्न हेवोनी मेवी આજ્ઞા સાંભળી ત્યારે તેઓ હૃષ્ટ તુષ્ટ યાવત્ હૃદયવાળા થયા અને તત્કાલ તેઓ વિનંતી કરતા બનને હાથ જોડીને આપની જે આજ્ઞા છે તે અમારા માટે
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર: ૦૧
Page #586
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७४
राजप्रश्नीयसूत्रे प्रतिश्रुत्य उत्तरपौरस्त्यं दिग्भागम् अवक्रामन्ति, उत्तरपौरस्त्यं दिग्भागम् अवक्रम्य वैक्रियसमुद्घातेन समवहन्यन्ते समवहत्थ, संख्येयानि योजनानि यावद् द्वितीयमपि वैक्रियसमुद्घातेन समवहत्य अष्टसहस्रं सौवर्णिकानां कलशानाम् , अष्टसहस्र रूप्यमयाणां कलशानाम् , अष्टसहस्रं मणिमयानां कलशानाम् , अष्टसहस्रं सुवर्णरूप्यमयाणां कलशानाम् , अष्टसहस्रं सुवर्णमणिमयानां कलशानाम् - अष्टसहस्त्रं रूप्यमणिमयानां कलशानाम् , अष्टसहस्त्रं सुवर्णरुप्यमणिमयानां कलशानाम् , अष्टासहस्रं भौमानां कलशानाम् एवं भृङ्गाराणाम् आदर्शानां स्थालानां वचनों को नम्रता के साथ स्वीकार कर लिया (पडिसुणित्ता उत्तरपुरस्थिम दिसीभागं अवकमंति, अवक्कमित्ता वेउब्वियसमुग्धाएणं समोहणंति) स्वीकार करके वे ईशानकोने में चले गये. वहां जाकर उन्होंने वैक्रियसमुद्घातकिया (समोहणित्ता संखेज्जाई जोयणाई जाव दोपि वेउव्वियसमुग्धाएणं समोहणित्ता अट्ठसहस्सं सोवन्नियाण कलसाणं) वैक्रिय समुद्घात करके उन्होंने संख्यातयोजनों तक अपने आत्मप्रदेशों को बाहर निकाला यावत् दुबारा भी फिर उन्होंने वैक्रियसमुद्घात किया-इस प्रकार समुद्घात करके उन्होंने १००८ सुवर्ण के कलशों को (अट्ठसहस्सं रुप्पमयाणं कलसाणं, अट्ठसहस्सं मणिमयाणं कलसाणं अडसहस्सं सुवण्णरुप्पमयाणं कलसाणं, अट्ठसहस्सं सुवण्णमणिमयाणं, कलसाणं, अट्ठसहस्सं रुप्पमणिमयाणं कलसाण, अट्ठसहस्सं सुवण्णरुप्पमणिमयाणं कलसाणं, अट्ठसहस्सं भोमिज्जाणं कलसाणं) १००८ चांदी के कलशों को, १००८ मणियों के कलशों को, १००८ सुवर्णरुप्य के कलशोंको, १००८ सुवर्ण एवं मणियों के कलशों को પ્રમાણરૂપ છે.” આ પ્રમાણે વચને કહીને નમ્રતાપૂર્વક તેમની આજ્ઞા સ્વીકારી सीधी. (पडिसुणित्ता उत्तरपुरस्थिमं दिसीभागं अवक्कमंति, अवक्कमित्ता वेउव्वियसमुग्धाएणं समोहण्णति) स्वारीने तेथे। शानभi vdu Ran. त्यां पायाने तेभारे वैयि समुधात घ्या. ( समोहणित्ता संखेज्जाइ जोयणाई जाव दोच्चंपि वेउव्वियसमुग्घाएणं समोहणित्ता अद्वसहस्सं सोवन्नियाणं कलसाणं) वैठिय समुद्यात કરીને તેમણે સંખ્યાત યેજને સુધી પિતાને આત્મપ્રદેશને બહાર કાઢયા યથાવત્ બીજીવાર પણ તેમણે વૈકિયસમુદ્રઘાત કર્યો. આ પ્રમાણે સમુદ્રઘાત કરીને तेभारे १००८ सोनाना शान (असहस्सं रुप्पमयाणं कलसाणं अट्टसहस्सं मणिमयाणं कलसाणं, असहस्सं रुप्पमणिमयाणं कलसाणं, अदुसहस्सं सुवष्णरुप्पमणियाणं कलसाणं, अदुसहस्सं भोमिज्जाणं कलसाणं) १००८ यांहीना शाने, १००८ माणઓના કળશને, ૧૦૦૮ સુવર્ણ પ્યમય કળશને, ૧૦૦૮ સુવર્ણ અને મણિઓના
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #587
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू.० ८५ सूर्याभस्य इन्द्राभिषेकवर्णनम् पात्रीणां सुप्रतिष्ठिानां वातकरकाणां रत्नकरण्डकानां पुष्पचङ्गेरीणां यावत् लोमहस्तचङ्गेरी णां पुष्पपटलकानां यावत् लोनहस्तपटलकानां सिंहासनानां छत्राणां चामराणां तैलसमुद्गानां यावत् अअनसमुद् गानां ध्वजानाम् , अष्टसहस्रं धूपकटुच्छुकानां विकुर्वन्ति, विकृत्य तान् स्वाभाविकांश्च वैक्रियांश्च कलशांश्च यावत् कटुच्छुकांश्च गृह्णन्ति, गृहीत्वा सूर्याभाद् विमानात् प्रतिनि१००८रुप्यमणिमयकलशो को, १००८ सुवर्णरुप्य एवं मणिमय कलशों को, १००८ मृत्तिका के कलशों को (एवं भिंगारागं आयंसाणं थालाणं पाईणं सुषइट्ठाणं) १००८ भंगारों को आदर्शों को, स्थालों को, पात्रों को, सुप्रतिष्ठानों को (वायकरगाणं) १००८ वातकरकोंको (रयणकरण्डगाणं पुष्कचंगेरीणं जाव लोमहत्थचंगेरीण) १००८ रत्नकरण्डकों को पुष्पचंगेरिकाओं को यावत् लोमहस्तचंगेरिकाओं को (पुप्फपडलगाणं जाव लोमहत्थपडलगाणं सीहासणार्ण छत्ताणं चामराणं तेलमसुग्गाणं जाव अंजणसमुग्गाणं) पुष्पपटलकों को, सिंहासम के. यावत् छत्रों को. तेलसमुद्गकों को यावत् अंजनसमु द्गकों को झयाण अहसहस्सं धूवकडूच्छुयाणं विउव्वंति) १००८ ध्वजाओं को और १००८ धूपकटुच्छुकों को अपनी विक्रिया शक्ति से उत्पन्न किया (विउव्वित्ता ते साभाविए य वेउविए य कलसे य जाव कडुच्छुए य गिण्हंति) उत्पन्न करके फिर उन्होंने उन स्वाभाविक एवं विक्रियाजन्यकलशों को यावत् धूपकडुच्छुकों को अपने२ हाथों से लिया (गिव्हित्ता सूरि
કળશને, ૧૦૦૮ પ્ય મણિમય કળશોને ૧૦૦૮ સુવર્ણપ્ય અને મણિમય ४साने १००८ माटीना शाने (एवं भिंगाराण आयंसाणं थालाणं पाईणं सुपइट्ठाणं १००८ ॥२॥ने, माशे (१५) ने, स्थानाने, पात्राने, सुप्रतिष्ठानाने (वायकरगाणं) १००८ वात४२ ।ने, (रयणकरण्डगाणं पुप्फचंगेरीणं जाव लोमहत्थचंगेरीणं) १००८ २न ४२ आने ५५ रिशमाने यावत सोमरतय गरिमाने (पुप्फपडलगाणं जाव लोमहत्थपडलगाणं सीहासणाणं छत्ताणं चामराणं तेल समुग्गाणं जाव अंजणसमुग्गाणं) पु०५५८४ने यावत् सोम ४२त ५टीने, સિંહાસનને, છત્રોને ચામરોને, તેલસમુદગલેને યાવત્ અંજન સમુદ્ગોને, ( झयाणं अदुसहस्सं धूवकडुच्छयाणं विउव्वंति ) १००८ ४५० मेने भने १००८ ५५४४२छुने पोताना विलिया सहित उत्पन्न ४ा. (विउव्वित्ता ते साभाविए य वेउव्विए य कलसे य जाय कडुच्छुए य गिण्हंति ) G५-न ४रीने ५छी तमा તે સ્વાભાવિક તેમજ વિકિયા જન્ય કળાને યાવત્ ધૂપ કડુરછુકોને પોતપોતાના
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #588
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७६
राजप्रश्नीयसूत्रे क्रामन्ति, प्रतिनिष्कम्य तया उत्कृष्टया चपलया यावत् तियंगसंख्येयानां यावद् व्यतिव्रजन् व्यतिव्रजन् यत्रैव क्षीरोदकसमुद्रः तत्रैव उपागच्छन्ति, उपागत्य क्षीरोदकं गृह्णन्ति, यानि तत्रोत्पलानि तानि गृह्णन्ति यावत् शतसहस्रपत्राणि गृह्णन्ति, गृहीत्वा यत्रैव पुष्करोदकः समुद्रस्तत्रैव उपागच्छन्ति, उपागत्य पुष्करोदकं गृह्णन्ति गृहीत्वा यानि तत्रोत्पलानि शतसहस्रपत्राणि तानि यावद् गृह्णन्ति, गृहीत्वा यत्रैव समयक्षेत्रं यत्रैव भरतैरवतानि वर्षाणि यत्रैव मागधवरदामयाभाओ विमाणाओ पडिनिक्खमंति, पडिनिक्खमित्ता ताए उक्किट्ठाए चवलाए जाव तिरियमसंखेज्जाणं जाव वीइवयमाणे वीइवयमाणे जेणेव खीरोदयसमुद्दे तेणेव उवागच्छंति) लेकर वे उस सूर्याम विमान से बाहर निकले और निकलकर उस उत्कृष्ट चपलगति से यावत्तियग्लोक में असंख्यात योजनप्रमाण क्षेत्र को उल्लङ्घन करते२ जहां क्षीरोदधिसमुद्र था वहां पर आये (उवागच्छित्ता खीरोयंग गिव्हंति) वहां आकारके उन्होंने क्षीरोदकको भरा (जावसयसहस्सपत्ताई ताई जाव गिण्हंति) यावत् शतसहस्रपत्रों को-शतसहस्रपत्ते वाले कमलों को लिया (गिव्हित्ता जेणेव पुक्खरोदए समुद्दे तेणेव उवागच्छति, उवागच्छित्ता पुक्खरोदयं गेहंति गिण्हित्ता जाई तत्थुप्पलाई सयसहस्सपत्ताई, ताई जाव गिडंति) लेकर फिर वे जहां पुष्करोदक समुद्र था वहां पर आये वहां आकर उन्होंने पुष्करोदक को भरा, भरकर फिर वहां जितने उत्पल कमल शतसहस्रपत्र थे उन सबको यावत् लिया (गिव्हित्ताजेणेव समयखेत्ते जेणेव भरहेरवयाई वासाई जेणेव मागहवरदामषभासाई
यामi ali. (गिण्हित्ता सूरियाभाओ विमाणाओ पडिनिक्खमंति, पडिनिक्खमित्ता ताए उक्खिट्टाए चवलाए जाव तिरियमसंखेज्जाणं जाव वीइवयमाणे वीइवयमाणे जेणेव खीरोदयसमुद्दे तेणेव उवागच्छंति) सन त। ते सूर्यालविमानमाथी બહાર નીકળ્યા અને નીકળીને તે પોતાની ઉત્કૃષ્ટ ચપલ ગતિથી યાવત્ તિર્યલોકમાં અસંખ્યાતજન પ્રમાણ ક્ષેત્રનું ઉલ્લંઘન કરતાં કરતાં ક્યા ક્ષીરોદધિ સમુદ્ર
तो त्या माव्या. (उवागच्छित्ता खीरोयगं गिण्हंति ) त्यां पयान तमरी क्षी (क्षी२०४८ ) मयु. (जाव सयसहस्सपत्ताइं ताई जाव गिंण्हंति) यावत् शतस
सापत्रवाणा भान दीया, (गिण्हित्ता जेणेव पुक्खरोदए समुद्दे तेणेव उवागच्छंति, उवागच्छित्ता पुक्खरोदयं गेण्हंति, गिण्हित्ता जाई तत्थुप्पलाई सयसहस्सपत्ताई ताई जाव गिण्हंति) सन पछी ते ज्या १०४२।६४ समुद्र तो त्यi गया. ત્યાં જઈને તેમણે પુષ્કરોદક ભર્યું. ભરીને પછી ત્યાં જેટલાં શતસહસ્ત્રપત્ર G.५८ तi ते मयां यावत् सीयां. (गिव्हित्ता जेणेव समयखेत्ते जेणेव
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #589
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ८५ सूर्याभस्य इन्द्राभिषेकवर्णनम्
५७७
प्राभासानि तीर्थानि तत्रैव उपागच्छन्ति, उपागत्य तीर्थोदकं गृह्णन्ति गृहीत्वा तीर्थमृत्तिकां गृह्णन्ति, गृहीत्वा यत्रैव गङ्गा - सिन्धु-रक्ता रक्तवत्यो महानद्यस्तत्रैव उपागच्छन्ति, उपागत्य सलिलोदकं गृह्णन्ति गृहीत्वा उभयतः कूलमृत्तिकां गृह्णन्ति, गृहीत्वा क्षुल्लहिमवच्छिख विर्षधर पर्वतास्तत्रैव उपागच्छन्ति, उपागत्य दकं गृहन्ति सर्ववराणि सर्व पुष्पाणि सर्वगन्धान् सर्वौषधिसिद्धार्थकान् गृह्णन्ति, गृहीत्वा
तित्थाई तेणेव उवागच्छंति ) लेकर फिर वे जहां पर समयक्षेत्र - ढाईद्वीप था, जहां भरत ऐवत क्षेत्र थे, जहां मागधवरदाम प्रभासतीर्थ थे वहां पर आये, ( उवागच्छित्ता तित्थोदगं गेव्हंति, गिव्हित्ता तित्थमट्टियं गेव्हंति, गेव्हित्ता जेणेव गंगा सिन्धु-रत्ता- रत्तवईओ महानईओ तेणेव उवागच्छंति) वहां आकरके उन्होंने तीर्थोदक लिया- उसे लेकर फिर उन्होंने वहांकी मृत्तिका लेकर फिर वे जहां गंगा सिन्धु, रक्ता, और रक्तवती महानदियां थी वहां पर आये ( उवागच्छित्ता सलिलोदगं गेव्हंति, गेव्हित्ता - उभओ कूलमट्टियं गेव्हंति, गेण्हित्ता जेणेव चुल्लहिमवंत सिह रिवा सहरपव्वया तेणेव उवागच्छंति ) वहां आकरके उन्होंने सलिलोदक भरा सलिलोदक भरकर - उसे भरकर फिर उन्होंने वहांसे दोनों तटोंकी मृत्तिकाको लिया और लेकर फिर वे जहां क्षुल्लहिमवान् वर्षधर पर्वत और शिखरि वर्षधर पर्वत थे वहांपर आये ( उवागच्छित्ता दगं गेहंति) वहां आकरके उन्होंने वहांसे जल भरा (सव्वत्यरे सव्वपुफे
भरहेरवयाइ' वासाई जेणेव मागहवरदामतभासाई तित्थाइ तेणेव उवागच्छति ) લઈને પછી તેએ જ્યાં સમયક્ષેત્ર-ઢાઈદ્વીપ હતા, જ્યાં ભરત ઐરવત ક્ષેત્ર હતું, नयां भागधव२द्वाभ प्रलास तीर्थ हेतुं त्यां भाव्यां. ( उवागच्छित्ता तित्थोदग गेहति गेव्हित्ता तित्थमट्टियं गेण्हंति गेव्हित्ता जेणेव गंगा-सिन्धु-रत्ता रत्तवइओ महानइओ तेणेव उवागच्छंति ) त्यां यहांथीने तेभागे तीर्थो: बीधु तीर्थो बहने પછી તેમણે ત્યાંની મૃત્તિકા લીધી. મૃત્તિકા લઈને તેઓ જ્યાં ગંગા સિન્ધુ, રકતા अने रस्तवती भहानही थे। हती त्यां भाव्यां. ( उवागच्छित्ता सलिलोद्गं गेव्हंति, गेव्हित्ता उभओ कूलमट्टियं गेण्हंति, गेण्हित्ता जेणेव चुल्लहिमवंत सिहरिव। सहरपव्वया तेणेव उबागच्छति ) त्यां आवीने तेमाणे ससिलोह लयु. सवितादृ४लरीने तेभवे त्यांथी બન્ને કિનારાઓની માટી લીધી અને લઈને પછી તે જયાં ક્ષુલ્લ હિમવાનું વધર पर्वत मने शिार वर्षधर पर्वत हता त्यां गया, (उत्रागच्छित्ता दगं गेण्हंति ) त्यां यहथीने तेमशे त्यांथी पाणी लयु ( सव्वत्यरे सव्वपुष्फे सव्वगंधे सव्वोसहिसिद्धत्थए गिण्हंति ) तेन सर्वऋतुयोना सुंदर पुण्याने, सर्व गधद्रव्याने
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #590
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७८
__राजप्रश्नीयसूत्रे यत्रैव पद्मपुण्डरीकहंदस्तत्रैव उपागच्छन्ति, उपागत्य हृदोदकं गृह्णन्ति, गृहीत्वा यानि तत्र उत्पलानि यावत् शतसहस्रपत्राणि तानि गृह्णन्ति गृहीत्वा यत्रैव हैमवतै रवतानि वर्षाणि यत्रैव रोहिता-रोहितांशा-सुवर्णकूला-रूप्यकूलाः महानद्यस्तत्रैव उपागच्छन्ति, सलिलोदकं गृहन्ति, गृहीत्वा उभयतः कूलमृत्तिकां गृह्णन्ति, गृहीत्वा यत्रैव शब्दापातिविकटापातिपर्याया वृत्तवैताट्यपर्वतास्तत्रैव उपागसव्वगंधे सव्वोसहिसिद्धत्थए गिण्हंति ) तथा समस्त ऋतुओंके सुन्दर पुष्पोंको, समस्त गंध द्रव्योंको एवं सौषधियोंको एवं सिद्धार्थकोंको लिया (गिण्हित्ता जेणेव पउमपुंडरीयदहे तेणेव उवागछंति ) फिर वे वहांसे इन सबको लेकर जहां पद्म एवं पुण्डरीकहद था वहां पर आये-(उवागच्छित्ता दहोदगं गेहंति गेण्हित्ता जाई तत्थ उप्पलाई जाव सयसहस्सपत्ताई ताई गेहंति, गेण्हिता जेणेव हेमवयएरवयाई वासाई जेणेव रोहियरोहियंसा सुवण्णकूल-रूप्पकूलाओ महाणईओ तेणेव उवागच्छंति ) वहां आकरके उन्होंने इन हृदोंसे उदक भरा, उदक भरकर फिर उन्होने वहां पर जितने भी उत्पल यावत् शतसहस्रपत्रवाले कमल थे उन सबको लिया इन सबको लेकर फिर वे जहां हैमवत और ऐरवत क्षेत्र थे, जहां रोहित, रोहितांसा, सुवर्णकूला एवं रूप्यकूला नामकी महानदियां थीं वहां पर आये ( सलिलोदगं गेहंति ) वहां आकर उन्होंने वहांसे सलिलोदक ( जल ) भरा, (गेण्हित्ता उभयओ कूलमट्टियं गिव्हंति) भरकर फिर उन्होंने वहांसे दोनों तटोंकी मृत्तिका ली, (गिण्हत्ता जेणेव सद्दावइ बियडावइ परियागा बट्टवेयड्ढपव्वया तेणेव भने सवैषिधिमान मने सिद्धाने दीघi. (गिण्हित्ता जेणेव पउमपुंडरीयदहे तेणेव उवागच्छंति ) ५छी तेथे त्यांची म! मधी वस्तुमान बने या ५ मन पुरी ४४-५२। तो, त्यां गया. ( उवागच्छित्ता दहोदगं गेहंति जाइ तत्थ उप्पलाइ जाव सयसहस्सपत्ताइ ताई गण्हंति, गेण्हित्ता जेणेव हेमवयएरवयाई वासाई जेणेव रोहियरोहियंसा सुवण्णकूल-रुप्पकूलाओ महाणइओ तेणेव उवागच्छंति) ત્યાં જઈને તેમણે તે હદમાંથી ઉદકભર્યું ઉદકભરીને પછી તેમણે ત્યાં જેટલા ઉત્પલોયાવત્ શતસહસ્ત્ર પત્રવાળા કમળે હતાં, તે સર્વ લઈ લીધાં ત્યારબાદ તેઓ જ્યાં હૈમવત અને એરવત ક્ષેત્ર હતાં જ્યાં રોહિત, રોહિતાંસા, સુવર્ણકૂલ मन सुरुपयसा नामनी महानही ती त्यां गया. (सलिलोदगं गेहंति) त्यां पडेयाने तेभारे तमाथी सलिलमयु". (गेण्हित्ता उभयओ कुलमट्टियं गिण्हंति) सरीने ५७. तेभारे त्यांची मने नियानी माटी सीधी. (गिण्हित्ता जेणेव
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #591
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ८५ सूर्याभस्य इन्द्राभिषेकवर्णनम् च्छन्ति, उपागत्य सर्वतुर्वरान् तथैव यत्रैव महाहिमवद्रुक्मिवर्षधरपर्वताः तत्रैव उपागच्छन्ति तथैव यत्रैव महापद्ममहापुण्डरीकहदास्तत्रैव उपागच्छन्ति, उपागत्य हृदोदकं गृह्णन्ति, तथैव यत्रैव हरिवर्ष रम्यकवर्षाणि यत्रैव हरिकान्ता-नारीकान्ता महानद्यस्तत्रैव उपागच्छन्ति, तथैव यत्रैव गन्धापाति-माल्यवत्पर्याया वृत्तवैता
उवागच्छति, उवागच्छित्ता सव्वतूयरे तहेव जेणेव महाहिमवंतरुप्पिवासहरपव्वया तेणेब उवागच्छंति। मृतिका लेकर फिर वे जहां शब्दापाति एवं विकटापाति नामके वृत्तवैताट्यपर्वत थे वहां पर आये वहां आकरके उन्होंने सर्वऋतुओ के उत्तमोत्तम पुष्पों को यावत् सिद्धार्थकों (सरसों) को लिया फिर वहां से वे महाहिमवंत पर्वत पर और रुविम पर्वत पर आये (तहेव जणेव महापउम महापुंडरीयद्दहा तेणेव उवागच्छंति, उवागच्छित्ता दहोदगं गेहंति) उसी तरहसे महापद्म और महापुण्डरीक हृद थे वहां पर आये वहां आकर उन्होंने हदोदक लिया (तहेब जेणेव हरिवासरम्मगवासाई जेणेव हरिकंत नारिकंताओ महाणाईओ तेणेव उवागच्छंति-तहेव जेणेव गंधावाइ मालवंत परियाया वट्टवेयड्ढपव्वया तेणेव तहेव जेणेव निसहनीलवंतवासहरपव्वया तहेव जेणेव तिगिच्छिकेसरिदहाओ तेणेव उवागच्छंति) उसी तरह से वे जहां हरिवर्ष और रम्यकवर्ष क्षेत्र थे, जहां हरिकान्ता और नारीकान्ता महानदियां थी वहां पर आये. उसी तरह से वे जहां गन्धापाति एवं माल्य
सद्दावइ-वियडावइ-परियागा वट्टवेयड्ढपव्वया तेणेव उवागच्छंति, उवागच्छित्ता सव्वतूयर तहेव जेणेव महाहिमवंतरुप्पिवासहरपव्वया तेणेव उवागच्छंति) भाटी લઈને પછી તેઓ જ્યાં શબ્દાપાતિ અને વિકટાપાતિ નામના વૃત્તવૈતાઢય પર્વત હતા ત્યાં ગયા. ત્યાં જઈને તેમણે સર્વઋતુઓનાં ઉત્તમોત્તમ પુપોને યાવત્ સિદ્ધાર્થને લીધા પછી ત્યાંથી તેઓ મહાહિમવંત પર્વત પર એને રુકિમ पर्वत ५२ गया. (तहेव जेणेव महापउम-महापुंडरीयद्दहा तेणेव उवागच्छति उवागच्छित्ता दहोदगं गेण्हंति ) या प्रमाणे ४ तेथे त्यांथी मा५५ मने पुरी हता त्यां गया. त्यां ने तमाह।६४ सीधु. ( तहेव जेणेव हरिवासरम्मगवासाई जेणेव हरिकतनारिकताओ महाणईओ तेणेव उवागच्छंति-तहेव जेणेव गंधाबाइ मालवंत परियाया वट्टवेयड्ढपव्वया तेणेव तहेव जेणेव निसणनीलवंतवासहरपव्वया तहेव जेणेव तिगिच्छि केसरिद्दहाओ तेणेव उवागच्छंति ) । प्रभारी ४ तेसो त्यांथी न्या હરિવર્ષ અને રમ્યકવર્ષ ક્ષેત્ર હતાં, જ્યાં હરિકાનતા અને નારીકાન્તા મહા નદીઓ હતી ત્યાં ગયા. આ પ્રમાણે જ તેઓ ત્યાંથી ગન્હાપાતિ અને માલ્યવંત નામના
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #592
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८०
राजप्रश्नीयसूत्रे ढ्यपर्वतास्तत्रैव तथैव यत्रैव निषधनीलवर्षधरपर्वतास्तथैव यत्रैव तिगिच्छकेस रिहृदास्तत्रैव उपागच्छन्ति,, उपागत्य तथैव यत्रैव महाविदेहं वर्ष यत्रैव शीता-शीतोदा महानद्यस्तत्रैव यत्रैव सर्वचक्रवर्तिविजया यत्रैव सर्वमागधवरदाम-प्रभासानि तीर्थानि तत्रैव उपागच्छन्ति, उपागत्य तीर्थोदकं गृह्णन्ति, गृहीत्वा यत्रैव सर्वान्तरनद्यो यत्रैव सर्ववक्षस्कारपर्वताः तत्रैव उपागच्छन्ति, सर्वर्तुवराणि तथैव यत्रैव मन्दरः पर्वतो यत्रैव भद्रशालवनं तत्रैव उपागच्छन्ति, वंत नामके (वृत्तवैताढ्य पर्वत थे वहां पर आये-उसी तरह से वे जहां निषध, नीलवर्षधर पर्वत थे वहांपर आये, उसी तरह से वे जहां निषध, केसरि हद थे वहां पर आये (उवागच्छित्ता तहेव जेणेव महाविदेहे वासे जेणेव सीया सीओदाओ महाणईओ तेणेव, तहेव जेणेव सव्वचक्कवढिविजया जेणेव सव्वमागहवरदामपभासाइं तित्थाई तेणेव उवागच्छति) वहां आकरके उसी प्रकारसे वे जहां महाविदेह क्षेत्र था, जहां-सीतासीतोदामहानदीयां थीं वहां पर आये उसी तरह से फिर घे जहां सर्वचक्रवर्तियों के विजयस्तंभ थे और वहां सर्वमागधवरदामप्रभास तीर्थ थे वहां पर आये (उवागच्छित्ता तित्थोदगं गेहंति) वहां आकर के उन्होंने वहां से तीर्थों दक लिया (गेण्हित्ता जेणेव सव्वंतरणाईओ जेणेव सव्ववक्रवारपव्वया तेणेव उवागच्छंति) तीर्थोदक लेकर फिर वे जहां सर्वान्तर नदियां थीं
और वहां सर्ववक्षस्कार पर्वत थे वहां पर आये वहां आकर उन्होंने सर्व ऋतुओं के उत्तमोत्तम पुष्पों को यावत् सिद्धार्थकों-सर्पपोंको लिया (जेणेव વૃત્તવૈતાઢય પર્વત હતા ત્યાં ગયા, આ પ્રમાણે જ તેઓ ત્યાંથી જ્યાં નિષધ, નીલ વર્ષધર પર્વત હતા ત્યાં ગયા. આ પ્રમાણે તેઓ ત્યાંથી જ્યાં તિગિચ્છ,
सरि ४८ ता त्यां गया. ( उवागजित्ता तहेव जेणेव महाविदेहे वासे जेणेव सीया सीओदाओ महाणईओ तेणेव तहेव जेणेव सव्वचक्कवटि विजया जेणेव सव्वमागहवरदामपभासाइ तित्थाई तेणेव उवागच्छंति) त्यो २ ते ५सांनी જેમજ જયાં મહાવિદેહ ક્ષેત્ર હતું, જ્યાં સીતાસીતાદા મહાનદીઓ હતી ત્યાં ગયા ત્યાર પછી તેઓ જયાં સવ ચક્રવર્તિઓના વિજયસ્ત હતા અને જ્યાં સર્વ भा॥५१२४ाम प्रभासती हेतु यi गया. (उवागच्छित्ता तित्थोदगं गेण्हंति ) त्यi ५४याने तेमणे त्याथी तीर्थीह४ सीधु. (गेण्हित्ता जेणेव सव्वंतरणईओ जेणेव सव्ववक्खारपव्वया तेणेव उवागच्छंति ) तीर्था बने तान्यो सन्ति२ नही। હતી, અને જ્યાં સર્વવક્ષસ્કાર પર્વત હતા ત્યાં ગયા. ત્યાં પહોંચીને તેમણે सतुमाना उत्तमोत्तम पुरुषोने यावत सिद्धार्थ - सपा-ने दीघi. (जेणेव
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #593
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८१
सुबोधिनी टीका. सू. ८५ सूर्याभस्य इन्द्राभिषेकवर्णनम् सर्वतुवराणि सर्वपुष्पाणि सर्वमाल्यानि सर्वोपधिसिद्धार्थकांश्च गृह्णन्ति, गृहीत्वा यत्रैव नन्दनवनं तत्रैव उपागच्छन्ति, उपागत्य सर्वतुवराणि यावत् सर्वोषधिसिद्धार्थकांश्च सरसगोशीर्षचन्दनं च गृह्णन्ति, गृहीत्वा यत्रैव सौमनसवनं तत्रैव उपागच्छन्ति, सर्वर्तुवराणि यावत् सर्वोषधिसिद्धार्थकांश्च सरसगोशीर्षचन्दनं च दिव्यं च सुमनोदामदर्दरमलयसुगन्धिकांश्च गन्धान् गृहन्ति, गृहीत्वा यत्रैव पण्डकवनं तत्रैव उपागच्छन्ति, उपागत्य सर्वर्तुवराणि यावत् सर्वोषधिसिद्धार्थमंदरे पन्चए जेणेव भदसालवणे तेणेव उवागच्छंति) फिर वे वहांसे जहां मंदर पर्वत था और जहां भद्रशालवन था वहांपर आये ( सव्वतयरे सव्वपुप्फे, सव्वमल्ले, सचोसहिसिद्धत्थए य गेण्डंति, गेण्हित्ता जेणेव गंदणवणे तेणेव उवागच्छति) वहांसे सर्वऋतुओंके श्रेष्ठ पुष्पोंको सर्व मालाओंको सर्वोषधियोंको एवं सिद्धार्थकोंको लिया, लेकर फिर वे जहां नन्दनवन था वहां पर आये (उवागच्छित्ता सव्वतूयरे जाव सव्वोसहिसिद्धत्थए सरसगोसीसचंदणं च गिण्हं ति) वहां आकरके उन्होंने वहांसे सर्वऋतुओंके श्रेष्ठ पुष्पोंको यावत् सर्वोषधियोंको एवं सिद्धार्थकोंको (सरसुको) एवं सरसगोशीर्षचन्दनको लिया (गिण्हित्ता जेणेव सोमसवणे तेणेव उवागच्छंति) वहांसे यह सब लेकर फिर वे जहां सौमनसवन था वहां पर आये (सव्वतूयरे जाव सब्बोसहिसिद्धत्थए य सरसगोसीसचंदणं च दिव्वं च सुवण्णदामं दद्दरमलयसुगंधिए य गंधे गिण्हंति) वहां आकर उन्होंने वहांसे समस्तऋतुओंके फूलोंको यावत् सौं
मंदरे पव्वए जेणेव भद्दसालवणे तेणेव उवागच्छति) त्या२ ५७ ते त्यांचा ri म४२ ५ त तो भने यो भद्रशासन तु त्यां गया. (सव्वतूयरे सव्वपुप्फे, सव्वमल्ले, सव्वोसहिसिद्धत्थए य गेण्हंति, गेण्हित्ता जेणेव गंदणवणे तेणेव उवागच्छति) त्यांथी सब तुमान श्रेष्ठ ध्यान, सव मासासाने, सवौषधिએને અને સિદ્ધાર્થકોને લીધાં. આ બધું લઈને તેઓ ત્યાંથી જ્યાં નંદનવન
तुं त्यो गया. ( उवागच्छित्ता सव्वतूयरे जाव सव्वोसहि सिद्धत्थए सरसगोसीसचदणं च गिण्हंति ) त्या ४ तेमाणे त्यांथी सब *तुमानां श्रेष्ठ पुण्याने यावत् सवौषधिमान, सिद्धार्थ ने भने स२स गौशीष य-हमान बीघi. (गिण्हित्ता जेणेव सोमणसवणे तेणेव उवागच्छति) त्यांथी मधी वस्तुमे न तो न्यो सौमनसवन तुं त्यां गया. ( सव्वतूयरे जाव सव्वोसहिसिद्धत्थए य सरसगोसीसचदणं च दिव्वं च सुवणदामं दद्दरमलयसुगंधिए य गंधं गिण्हंति ) त्यां न तो ત્યાંથી સર્વ ઋતુઓના પુપને યાવત્ સવષધિઓને સિદ્ધાર્થકને લીધા તેમજ
श्री २।४ प्रश्नीय सूत्र :०१
Page #594
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૨
राजप्रश्नीयसूत्रे काश्च सरसगोशीर्षचन्दनं च दिव्यं च सुमनोदामदर्दरमलयसुगन्धिकांश्च गन्धान् गृह्णन्ति, गृहीत्वा एकतो मिलन्ति मिलित्वा तया उत्कृष्टया यावद् यत्रैव सौधर्मः कल्पो यत्रैव सूर्याभं विमान यत्रैव अभिषेकसभा यत्रैव सूर्याभो देवस्तत्रैव उपागच्छन्ति, उपागत्य सूर्याभं देवं करतलपरिगृहीतं शिरआवर्त मस्तके षधियोंको और सिद्धार्थकोंको लिया तथा गोशीर्षचन्दन एवं पुष्पोंकी माला
ओंको लिया दर्दर, मलय, एवं सुगंधित गंधोंको लिया. (गिण्हित्ता जेणेव पंडगवणे तेणेव उवागच्छंति, उवागच्छित्ता सव्वतूयरे जाव सव्वोसहिसिद्धत्थए य सरसगोसीसचंदणं च दिव्वं च सुवण्णदामं दद्दरमलय सुगंधिए य गंधे गिडंति) इन सबको लेकर फिर वे जहां पाण्डुकवन था वहां पर आये वहां आकर उन्होंने वहांसे भी समस्त ऋतुओंके सुन्दर पुष्पोंको, यावत् सर्वोषधियोंको, सिद्धार्थकोंको एवं सरसगोशीर्षचन्दन तथा दिव्य सुमनोदाम, दर्दर, मलय एवं सुगंधित गंधद्रव्योंको लिया. (गिण्हित्ता एगयओ मिलायति, मिलाइत्ता ताए उकिट्टाए जाव जेणेव सोहम्मे कप्पे जेणेव सूरियाभे विमाणे अभिसेयसभा जेणेव सरियामे देवे तेणेव उवागच्छंति) इन सबको लेकर फिर उन्होंने आपसमें इन्हें मिलाया-मिलाकर फिर वे उस उत्कृष्ट देहगतिसे वहां चलकर जहां सौधर्मकल्प था और जहां सूर्याभविमान था, तथा उसमें भी जहां अभिषेक सभा थी एवं जहां वह सूर्याभदेव था वहांपर आये (उवागગોશીષચંદનને, અને પુષ્પોની માળાઓને લઈને દર્દ૨, મલય અને સુગંધિત अपान सीधा. (गिम्हित्ता जेणेव पंडगवणे तेणेव उवागच्छति उवागच्छिता सव्वतूयरे जाव सव्वोसहिसिद्धत्थए य सरसगोसीसचंदणंच दिव्वं च सुवण्णदामं दद्दरमलयसुगंधिए य गंधे गिण्हंति ) मा ५४ी वस्तु बन तो यi vi४५न हेतु त्यो गया,
ત્યાં પહોંચીને તેમણે ત્યાંથી પણ સર્વ ઋતુઓનાં સુંદર પુષ્પોને યાવત્ સવોધિઓને, સિદ્ધાર્થકને અને સરસ ષષચંદન તેમજ દિવ્ય સુમને દામ દર, भताय सने सुसधित द्रव्याने बीi. ( गिण्हित्ता एगयओ मिलायंति, मिलाइत्ता, ताए उक्किट्ठाए जाव जेणेव सोहम्मे कप्पे जेणेव सूरियाभे विमाणे जेणेव अभिसेयसभा जेणेव सूरियाभे देवे तेणेव उवागच्छति ) 0 प्रमाणे मधी १२तुमान साधने તેઓએ બધી વસ્તુઓનું મિશ્રણ કર્યું અને ત્યારપછી તેઓ પોતાની ઉત્કૃષ્ટ દેવગતિથી જ્યાં સૌધર્મ કલ્પ હતો, અને જ્યાં સૂર્યાભવિમાન હતું તેમજ તેમાં ५ न्यi मलिषे सला ती मने या सूर्यास व तो त्यi गया. ( उवागच्छित्ता सूरियाभं देवं करयलपरिग्गहियं सिरसावत्तं मत्थए अंजलिं कटु जएणं विजएणं
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #595
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८३
सुबोधिनी टीका. सू. ८५ सूर्याभस्य इन्द्राभिषेकवर्णनम्
अञ्जलिं कृत्वा जयेन विजयेन वर्द्धयन्ति वर्द्धयित्वा तं महार्थं महार्थं महाईं विपुलम् इन्द्राभिषेकम् उपस्थापयन्ति ।। सू० ८५ ॥
' तरणं सूरियाभस्स देवस्स ' इत्यादि
टीका - व्याख्या निगदसिद्धा । नवरम् - सर्वर्तुवराणि - सर्वप्रकाराणि - आमलकादिकषायद्रव्याणि ।। सू० ८५ ॥
मूलम् - तए णं तं सूरियाभं देवं चत्तारि सामाणियसाहसीओ चत्तारि अग्गमहिसीओ सपरिवाराओ तिन्नि परिसाओ सत्त अणियाहिवइणो सोलस आयरक्खदेव साहसीओ अने व बहवे सूरियाभविमानवासिणो देवा य देवीओ य तेहि साभाविएहिं य विउब्विएहिं य वरकमलपइडाणेहिं य सुरभिवरवारिपडिपुन्नेहिं चंदणकयचच्चिएहिं आविद्ध कंठे गुणेहिं पउमुपलपिहाणेहिं सुकुमालकोमलपरिग्गहिएहिं अट्ठ सहस्सेणं सोनियाणं कलसाणं जाव अट्टसहस्सेणं भोमिज्जाणं कलसाणं सव्वोदएहिं सव्वमहियाहिं सव्वत्यरेहिं जाव
च्छित्ता सूरिया देव करयलपरिग्गहियं सिरसावत्तं मत्थए अंजलि कट्टु जएणं विजएणं बद्धाविति - वद्धावित्ता तं महत्थं महग्धं महरिहं विउलं इंदाभिसेय उट्ठति ) वहां आकरके उन्होंने सूर्याभदेवको दोनों हाथ जोडकर विनयके साथ नमस्कार किया और जयविजय शब्दोंका उच्चारण करते हुए उसे बधाई दी. बधाई देकर फिर उन्होंने महार्थसाधक, महार्घ महाजनोंके योग्य उस विपुल इन्द्राभिषेषककी सब लाई हुई सामग्रीको उपस्थित करदिया । इस सूत्र की व्याख्या इस मूलार्थके जैसी ही है 'सर्वर्तुवराणि' पद से यहां समस्वप्रकारके आमलक आदि कषाय द्रव्योंको ग्रहण किया गया । सू. ८५ । बद्धाविति, वद्धावित्ता तं महत्थं महग्धं महरिहं विउलं इदाभिसेयं उवदुर्वेति ) त्यां પહાંચીને તેમણે સૂર્યાભદેવને બન્ને હાથોડીને નમ્રતાપૂર્વક નમસ્કાર કરીને અને જય વિજય શબ્દોનું ઉચ્ચારણ કરતાં તેને વધામણી આપી અને ત્યાર પછી તેઓએ સર્વ સ્થાનાથી એકત્ર કરીને લાવેલી બધી વસ્તુને તેની સામે ઉપસ્થિત કરી.
या सूत्रनी टीम भूलार्थ प्रभा ४ छे, " सर्वर्तु वराणी " पहथी अहीं આમલક વગેરે સમસ્ત પ્રકારના કષાય દ્રવ્ય ગ્રહણ કરવામાં આવ્યા છે. સૂ॰ પા
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર ઃ ૦૧
Page #596
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयसूत्रे
सव्वोसहिसिद्धत्थहिं य सव्विड्ढीए जाव पवाएणं महया महया इंदाभिसेएणं अभिसिंचिति ।। सू० ८६ ।।
५८४
छाया - ततः खलु तं सूर्याभं देवं चतस्रः सामानिकसाहस्त्र्यः, चतस्रः अग्रमहिष्यः सपरिवाराः तिस्रः परिषदः सप्त अनीकाधिपतयः षोडश आत्मरक्षक देयसाहस्त्र्यः अन्येऽपि बहवः सूर्याभविमानवासिनो देवाश्च देव्यश्च तैः स्वाभाविकैश्च वैक्रियैव वरकमलप्रतिष्ठानैश्च सुरभिवरवारिंप्रतिपूर्णैः चन्दनकृतचर्चितैः आविद्धकष्ठेगुणैः पद्मोत्पल पिधानैः सुकुमाल कोमलपरिगृहीतेः अष्ट
'तणं तं सूरिया देवं ' इत्यादि ।
सूत्रार्थ - (तरण) इसके बाद ( तं सूर्याभं देवं चत्तारि सामाणियसाहसीओ) उस सूर्याभदेव का चार हजार सामानिक देवोंने (चत्तारि - सपरिवाराओ अग्गमविसीओ) परिवारसहित चार अग्रमहिषियोने (तिन्नि) परिसाओ ) तीन परिषदाओंने (सत्त अणियाहिवइणो ) सात अनीकाधिपतियोंने ( सोलस आयखखदेवसाहस्सीओ) १६ हजार आत्मरक्षकदेवोंने (अन्ने वियबहवे सूर्याभविमानवासीणो देवा य देवीओ य ) तथा और भी अनेक सूर्याभविमानवासी देवोंने एवं देवीयोंने ( तेहि साभाविएहिं य विउन्विएहि य वरकमलपट्ठाणेहि य सुरभिवरवारिपुण्णेहि) उन स्वाभाविक एवं विक्रियाशक्ति से निष्पादित किये गये ऐसे कलशों से कि सुन्दर कमलों के ऊपर स्थापित किये गये, तथा सुगंधित उत्तम जल से भरे हुए हैं (चंदणकयचच्चिएहि आविद्धकंठेगुणेर्हि) एवं चंदन से जिन पर लेप किया
'तएणं तं सूरियाभ देवं ' इत्यादि ।
सूत्रार्थ - ( तए णं) त्यारपछी (तं सूरियाभं देवं चत्तारि सामाणिय साहसीओ ) ते सूर्यालदेवना यार हन्तर सामानि हेवेो (चत्तारि सपरिवाराओ अगमहिसीओ) परिवार सहित अग्रहिषीओने ( तिन्नि परिसाओ ) ऋण परिषहासोने ( सत्त अणियाहिवइणो ) सात अनीअधिपतियाने ( सोलस आयरक्खदेवसाद्दस्सीओ) सोज हन्तर आत्मरक्ष४ हेवाने ( अन्ने वि बहवे सूरियाभविमान वासिणो देवा य वेवीओ य ) तेन खील पशु घणां सूर्यालविभानवासी हेवाने अने देवीसोने ( साभाविएहिं य विव्वहिं य वरकमलपइट्टाणेहिं य सूरभिवरवारिपडिपुण्णेहिं ) ते સ્વાભાવિક અને વિક્રિયા શક્તિથી નિષ્પાદિત કરવામાં આવેલા કળશેાથી-કે જેઓ સુંદર કમળાના ઉપર મૂકેલાં છે તેમજ સુવાસિત ઉત્તમ જળથી ભરેલાં छे. ( चंदण कयचच्चिएहिं आबिद्धकंठेगुणेहिं) यन्हनवडे नेभने लिप्त करवामां आव्यां छे. याने भेमनां ग्रीवा स्थानमा पुण्यभाजाओ सुशोलित छे. ( पउमुप्पलपिहाणेहिं )
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #597
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ८६ सूर्याभस्य इन्द्राभिषेकवर्णनम्
५८५
सहस्त्रेण सौवर्णिकानां कलशानां यावत् अष्टसहस्रेण भौमानां कलशानां सर्वोदकैः सर्वमृत्तिकाभिः सर्वर्तुवरैः यावत् सर्वोषधिसिद्धार्थकैश्च सर्वद्वर्या यावत् प्रवादितेन महता महता इन्द्राभिषेकेण अभिषिञ्चन्ति ।। सू० ८६ ॥
'तए णं' इत्यादि -
टीका -- ततः अभियोगिकदेवैः
अभिषेक सामग्र्युपस्थापनानन्तरं खलु तं सूर्याभं देवं चतस्रः सामानिकसाहस्त्र्यः = चतुस्सहस्रसंख्यका देवाः, गया है और जिनके कंठो में पुष्पो की मालाएँ पडी हुई हैं ( पउमुप्पलपहाणेहि) कमलरूप ढकन जिनके मुख पर ढके हुए हैं ( सुकुमालको मलपरिग्गहिएहिं ) और जो अतिसुकुमार हाथों में धारण किये हुए वे इन्द्रपद में अभिषेक किया इन कलशों में (अट्ठसहस्सेण सोवणियाणं कलसाणं जाव अट्ठसहस्सेणं भोमिज्जाणं कलसाणं) १००८ सुवर्णनिर्मित कलश थे, यावत् १००८ मिट्टी के कलश थे तथा (Hostदएहिं सन्नमट्टियाहिं सव्वतृपरेहिं जाव सव्वोसहिसिद्धस्थ िय सन्विदीए जाव पवाइएणं महया महया इंदा भिसेएणं अभिसिंचति) सर्वोदकों से समस्ततीर्थों के लाये हुए जल से, समस्ततीर्थों से लाइ हुई मृत्तिकासे, आमलकादि सर्वप्रकार के कपायद्रव्यों यावत् सर्वोषधियों से एवं सिद्धार्थकों से अपनी सर्व प्रकार की ऋद्धि के अनुसार तुमुलबाजों की ध्वनि पूर्वक उस सूर्याभदेवका विशालरूप से इन्द्रपद में अभिषेक किया, ।
टीकार्थ – जब आभियोगिक देवोंने अभिषेक सामग्री उपस्थित कर दी तब उस सूर्याभदेव का चार हजार सामानिक देवोंने सख्यादि परिउभज३य आरछाहनथी नेमो सभाच्छाहित छे. ( सुकुमाल कोमलपरिग्गहिएहिं ) અને જે અતિ સુકુમાર હાથેામાં ધારણ કરાયેલાં છે. તેનાથી ઈન્દ્રપદ પર मलिषे४ ४ये ते उद्यशोभां ( अट्ठसहस्सेण सोवन्नियाणं कलसाण जाव असहत्सेणं भोमिज्जाणं कलसाणं ) १००८ सुवर्णा निर्मित उणशोथी यावत् १००८ भाटीना उजशोथ तेभन ( सच्वोदएहिं सव्व मट्टियाहिं सव्वत्यरेहिं जाव सव्वोसहि सिद्धत्थएहिं य सव्विड्ढीए जाव पवाइएणं महया महया इंदाभिसेएणं अभिसिंच 'ति ) सर्वोદકાથી–સમસ્ત તીર્થોમાંથી લાવેલા જળથી સમસ્ત તીર્થોની માટીથી આમલક વગેરે સર્વ પ્રકારના કષાય દ્રવ્ચેાથી યાવત્ સર્વાષિધઓથી અને સિદ્ધા કાથી પેાતાની સર્વ પ્રકારની ઋદ્ધિમુજબ તુમુલ વાજાઓની તુમુલ ધ્વનિ સાથે વિશાળરૂપથી સૂર્યાભદેવના ઇન્દ્રપદ પર અભિષેક કર્યો,
ટીકા જયારે આભિયાગિક દેવાએ અભિષેકની સમસ્ત સામગ્રી ઉપસ્થિત કરી ત્યારે તે સૂર્યાભદેત્રના ચાર હજાર સામાનિક દેવાએ સખ્યાદિ પરિવાર
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #598
--------------------------------------------------------------------------
________________
__राजप्रश्नीयसूत्रे सपरिवारा: लख्यादिपरिवारसहिताः चतस्रः अग्रमहिष्यः, तिस्रःपरिषदः बाह्याभ्यन्तरमध्यमरूपास्त्रिसंख्याः परिषदः, सप्त-सप्तसंख्यकाः अनीकाधिपतयः पदाति-हय-कुअर-वृषभ-रथ-नाटय-गन्धर्वानीकानां स्वामिनः, षोडश आत्मरक्षकसाहस्त्र्यः षोडश-सहस्रसंख्यका आत्मरक्षकाः, तथा-इतोऽतिरिक्ता अन्येऽपि बहवः सूर्याभविमानवासिनो देवाश्च देव्यश्च तैः स्वाभाविकैः अकृत्रिमैश्च, वैक्रियैः विक्रियाशक्तिनिष्पादितैश्च वरकमलप्रतिष्ठान:वरकमलानि श्रेष्ठकमलानि प्रतिष्ठानानि-आश्रया येषां तैस्तथाभूतैः श्रेष्ठ कमलपुष्पोपरि संस्थापितैः च-पुन: सुरभिवरवारिप्रतिपूर्णैः-सुरभीणि-मृगन्धीनि यानि वरवारीणि-शुद्धजलानि तैःप्रतिपूर्णाः भृतास्तैः, तथा-चन्दनकृतचर्चितैः-चन्दनेन कृतं चर्चितं-चर्चा-लेपनं येषु ते तथा तैः-चन्दनानुलेपयुक्तः, आविद्धकण्ठेगुणैः-अविद्धा: आक्षिप्ताः कण्ठे गुणा:-माला येषां ते तथा तैः-कण्ठे स्थापितमाल्यैः, तथा-पद्मोत्पलपिधानः- पद्मानि-सूर्यविकासीनि उत्पलानि-चन्द्रविकासीनि, कमलानि तानि पिधानानि आच्छादनानि
वारसहित चार अग्रमहिषियोंने बाहय, आभ्यन्तर एवं मध्यमरूप परिषदाओंने, सात अनीकाधिपतियोंने, पदाति, हय, कुंजर, वृषभ, रथ, नाटय एवं गंधर्व की सेना के स्वामियोंने, १६ हजार आत्मरक्षकदेवोंने तथा इनसे भी अतिरिक्त अन्य और बहुत से सूर्याभविमानवासी देव एवं देवियोंने अकृत्रिम एवं विक्रियाशक्ति निष्पादित किये हुए कलशों से कि जो श्रेष्ठ कमलपुष्पों पर संस्थापित हैं और सुगंधित शुद्ध जल से भरे हुए थे तथा जिन पर चन्दन का लेप किया हुआ था, एवं जिनके कंठों पर मालाएँ पडी हुई थीं, तथा पद्म-सूर्यविकाशी कमल एवं उत्पल-चन्द्रविकाशीकमल के ढक्कन जिनके मुख पर ढके हुए हैं और जो आतकोमल करों के द्वारा परिगृहीत थे अभिषेक किया, इन कलशों में सोने के बने हुए
સહિત ચાર અગ્રમહિષીઓએ બાહ્ય આત્યંતર અને મધ્યમરૂપ પરિષદાઓએ, સાત અનીકાધિપતિઓએ, પદાતિ, ય, કુંજર, વૃષભ, રથ, નાટય અને ગંધર્વની સેનાના સ્વામીઓએ, ૧૬ હજાર આત્મરક્ષક દેવેએ, તેમજ બીજા પણ ઘણાં સૂર્યભવિમાનવાસી દેવદેવીઓએઅકૃત્રિમ અને વિક્રિયાશક્તિવડે નિષ્પાદિત કરાયેલાં કળશથી-કે જે શ્રેષ્ઠ કમળપુષ્પ ઉપર સંસ્થાપિત હતાં અને સુવાસિત શુદ્ધ જળથી પરિપૂર્ણ હતાં, જેમને ચન્દનથી લિપ્ત કરવામાં આવેલાં હતાં અને જેમનાં ગ્રીવાસ્થાને માળાઓથી સુશોભિત હતાં તેમજ પદ્ધ-સૂર્યવિકાશી કમળો અને
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #599
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ८६ सूर्याभस्य इन्द्राभिषेकवर्णनम्
येषां तैः - मुखस्थापितपद्मोत्पलैः तथा-सुकुमालकोमलपरिगृहीतः - सुकुमालकोमल: = अतिकोमलै हस्तैः परिगृहीताः = धृतास्तैः - अतिकोमलकर परिधृतैः कलशैः, कलशभेदानाह - अष्टसहस्रैः सौवर्णिकानां कलशानां - अष्टोत्तरसहस्रसंख्यकैः सुवर्णमयैः कलशैः यावत् अष्टसहस्रैः भौमानां कलशानाम् = अष्टोत्तरसहस्रसंख्यकैः मृतिकाकलशैः यावत्पदेन - अष्टोत्तरसहस्रसंख्यका अष्टोत्तरसहस्रख्यकाः रूप्यमयकलशादिकाः अव्यवहितपूर्वसूत्रोक्ताः संग्राह्याः, तथा सर्वोदकैः सर्वतीर्थोदकैः सर्वमृत्तिकाभिः = सर्वतीर्थमृतिकाभिः सर्वर्तुवरैः आमलकादिकैः सर्वप्रकारकैः कषायैः यावत् सर्वोषधिसिद्धार्थकः - सर्वप्रकाराभिरोपधिभिः सर्वपैश्च यावत् पदेन - सर्व पुष्पाणि सर्वमाल्यानि च ग्राहधाणि, तथा सर्वदर्था= सर्वप्रकारया देवसमृद्धया, यावत् प्रवादितेन - यावत्पदेन - ' सर्वद्यत्या सर्वबलेन सर्वसमुदयेन सर्वादरेण सर्वविभूत्या सर्वविभूषया सर्वसंभ्रमेण सर्वपुष्पमाल्यालङ्कारेण सर्वत्रुटितशब्दसन्निनादेन महत्या ऋद्धया महत्या द्युत्या महता वलेन महता १००८ कलश थे यावत् मृत्तिका के बने हुए कलश १००८ थे, यहां यावत् पद से १००८ - १००८ - रूप्यमय कलशादिकों का ग्रहण हुआ है इनका वर्णन अभी २ इससे पहिले के सूत्रमें किया जा चुका है. कलशाभिषेक करके फिर उन्होंने इसका सर्वतीर्थ के लाये हुए उदक से अभिषेक किया. सर्वमृतिकाओं से अभिषेक किया तथा आमलक आदि सर्वप्रकार के कषाय द्रव्यों से अभिषेक किया. यावत् सर्वोषधियों से उसका अभिषेक किया और सपों से उसका अभिषेक किया यावत् पदग्राहय सर्वपुष्पों से सर्वमाल्यों से एवं सर्व प्रकार की देवसमृद्धि से उसका अभिषेक किया. अभिषेक के समय यावत् सर्वप्रकार के बाजे बजाये गये. यहां यावत्पद से 'सर्वद्युत्या सर्वबलेन सर्वसमुदयेन सर्वादरेण सर्वविभूत्या सर्वविभूषया, सर्वसઉત્પલ-ચન્દ્રવિકાશી કમળાવડે જેમના મુખભાગા આચ્છાદિત હતા અને જે આત કામળ હાથેામાં ધારણ કરવામાં આવેલાં હતાં-અભિષેક કર્યાં. એ કળશેામાં ૧૦૮ સાનાના મનેલાં હતા. યાવત્ ૧૦૦૮ કળશેા માટીનાં બનેલાં હતાં. અહીંયાવત્ પદ્મથી ૧૦૦૮, ૧૦૦૮ ચાંદી વગેરેના કળશેાને ગ્રહણ કરવામાં આવ્યા છે. આ બધાનું વર્ણન આ સૂત્રની પહેલાના સૂત્રમાં કરવામાં આવ્યું છે. કલાભિષેક કરીને તેમણે તેના સતીના ઉદક (પાણી) થી અભિષેક કર્યાં. સ॰મૃત્તિકાઆથી અભિષેક કર્યાં તેમજ આમલક વિગેરે સવ પ્રકારના કષાય દ્રવ્યેાથી અભિષેક કર્યા. યાવત્ સૌ ષધિએથી તેના અભિષેક કર્યા તથા યાવતુ પત્રથી સ પુષ્પા, સ માલ્યા અને સર્વ પ્રકારની દેવસમૃદ્ધિથી તેના અભિષેક કર્યા આમ सभજવું જોઈએ અભિષેકના સમયે યાવત્ બધી જાતના વાજાએ વગાડવામાં આવ્યાં. अहीं यावत पदृथी “ सर्वयुत्या सर्ववलेन सर्वसमुद्येन, सर्वादरेण, सर्वविभूत्या
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
५८७
Page #600
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८८
राजप्रश्नीयसूत्रे समुदयेन महता वरत्रुटितयमकसमक' इतिसंगृहयते, अर्थस्त्वेषामष्टमसूत्रव्याख्यातोऽवसेयः इति । एतादृशेन महता महता=अतिविशालेन इन्द्राभिषेकेण अभिषिञ्चन्ति ॥ सू० ८६ ॥
मूलम् -तए णं तस्स सूरियाभस्स देवस्स महया महया दाभिसेए वट्टमाणे, अप्णेगइया देवा सूरियामं विमाणं नच्चोययं नाइमट्टियं पविरलफुसियरेणुविणासणं दिवं सुरभि गंधोदगं वासं वासंति, अप्पेगइया देवा सूरियाभं विमाणं हयरयं नहरयं भट्टरयं उवसंतरयं पसंतरयं करेंति, अप्पेगइया देवा सूरियाभं विमाणं आसियसंमज्जिओवलितं सुइसंमट्टत्यंतरावणवीहियं करति अप्पेगइया देवा सूरियाभं विमाणं मंचाइमंचकलियं करेंति, अप्पेगइया देवा सूरियाभं विमाणं णाणाविहरागोसियं झयपडागाइपडागमंडियं करेंति, अप्पेगइया देवा सूरियाभं विमाणं लाउल्लोइयमहियं गोसीससरसरत्तचंदणददर दिण्णपंचंगुलितलं करेंति, अप्पेगइया देवा सूरियाभं विमाणं उवचियचंदणकलसं चंदणघडसुकयतोरणपडिदुवारदेसभागं करेंति, अप्पेगइया देवा सरियाभं विमाणं आसत्तोसत्तविउलववग्धारियमल्लदामकलावं करेंति, अप्पेगइया देवा सरियाभं विमाणं पंचवण्णसुरभिमुक्कपुप्फपुंजोवयारकलियं करेंति, अप्पेगइया देवा सूरियाभं मेण, सर्वपुष्पमाल्यालंकारेण, सर्वत्रुटितशब्दसंनिनादेन, महत्या ऋद्धथा, महत्या धुत्या, महता बलेन, महता समुदयेन. महता वरत्रुटितयमकसमक' इस पाठ का संग्रह हुआ है. इन पदों का अर्थ आठवें सूत्र की व्याख्या से जानना चाहिये. इस तरह के अतिविशाल ठाटबाट से उस सूर्याभदेवका इन्द्राभिषेक हुआ ॥ सू० ८६ ॥ सर्वविभूषया सवसंभ्रमेण, सर्वपुष्पमाल्यालंकारेण, सर्वत्रुटितशब्दसंनिनादेन, महत्या ऋद्धया, महत्या द्युत्या, महता बलेन, महता समुदयेन महता वरत्रुटितयमकसमक" આ પાઠને સંગ્રહ થયેલ છે. આ પદોને અર્થ આઠમા સૂત્રની વ્યાખ્યામાં લખવામાં આવ્યું છે. જિજ્ઞાસુઓએ ત્યાંથી જોઈ લેવું જોઈએ. આ પ્રમાણે ખૂબ ઠાઠમાઠથી તે સૂર્યાભદેવને ઈન્દ્રાભિષેક થયો. | સૂ૦ ૮૬ છે
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #601
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ० ८७ सूर्याभविमानस्य देवकृत सज्जीकरणादिवर्णनम् विमाण कालगुरुपवरकुंदुरुक्क तुरुक्क ध्रुवमघमघंत गधूडूयाभिरामं करेंति, अप्पेगइया देवा सूरियाभं विमाणं सुगंधगंधियं गंधवट्टिभूयं करेंति, अप्पेगइया देवा हिरण्णवासं वासंति, सुवण्णवासं वासंति, रययवासं वासंति, वइरवासं वासंति, पुष्कवासं वासंति, फलवासं वासंति, मल्लवासं वासंति, गंधवासं वासंति, चुण्णवासं वासंति, आभरणवासं वासंति, अप्पेगइया देवा हिरण्णविहिं भाएंति, एवंसुवन्नविहिं भाएंति, रयणविहिं पुप्फविहिं० फलविहिं० मल्लविहिं० चुण्णविहिं० वत्थविर्हि, ० गंधविहिं० तत्थ अप्पेगइया देवा आभरणविहिं भाएंति, अप्पेगइया देवा चउव्विहं वाइतं वाइंति-ततं विततं घणं झुसिरं, अप्पेगइया देवा चउव्विहं गेयं गायति, तं जहाउक्खित्तायं पायत्तायं मंदायं रोइयावसाणं, अप्पेगइया देवा दुयं विहिं वदति, अप्पेगइया देवा विलंबियणहविहिं उवदंसेंति, अप्पेगइया देवा दुयविलंबियं णट्टविहिं उवदंसेंति, एवं अप्पेगइया देवा अंचियं नट्टविहिं उवदंसेंति, अप्पेगइगा देवा आरभडं भसोलं आरभडभसोलं उप्पायनिवायपवत्तं संकुचियपसारियं रियारियं भंतसंभंतणामं दिव्वं णट्टविहिं उवदंसेंति अप्पेगइया देवा चउन्विहं अभिणयं अभिणयंति, तं जहा - दितियं पाडंतियं सामंतोवणिवाइयं लोगअतो मज्झावसाणियं अप्पेगइया देवा बुक्कारेंति अप्पेगइया देवा पीर्णेति अप्पेगइया लासेंति, अप्पेगइया देवा हक्कारेंति, अपपेगइया देवा विणंति तंडवेंति, अपूपेगइया देवा वग्र्गति अप्फोडेंति, अप्पेगइया देवा अप्फोडेंति दग्गंति
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
५८९
Page #602
--------------------------------------------------------------------------
________________
५९०
राजप्रश्नीयसूत्रे अप्पेगइया देवा तिवई छिदंति अप्पेगइया देवा हयहेसियं करेंति, अप्पेगइया देवा हस्थिगुलगुलाइयं करेंति, अप्पेगइया देवा रहघणघणाइयं करेंति अप्पेगइया देवा हयहेसियहत्थिगुलगुलाइय-रहघणघणाइयं करेंति, अप्पेगइया देवा उच्छलेंति, अप्पेगइया देवा पोच्छलेंति, अप्पेगइया देवा उकिट्टियं करेंति, अप्पेगइया देवा उच्छले ति, पोच्छले ति, अप्पेगइया देवा तिन्नि वि, अप्पेयइया देवा ओवयंति, अप्पेगइया देवा परिवयंति, अप्पेगइया देवा तिन्नि वि, अप्पेगइया देवा सीहनायं करेंति, अप्पेगइया देवा ददश्यं करेंति, अप्पेगइया देवा भूमिचवेडं दलयंति, अप्पेगइया देवा तिन्नि वि, अप्पेगइया देवा गज्जंति अप्पेगइया देवा विज्जुयायंति, अप्पेगइया देवा वासं वासंति, अप्पेगइया देवा तिन्नि वि करेंति, अपपेगइगा देवा जलंति, अपपेगइया देवा तवंति, अपपेगइया देवा पतवें ति, अपपेगइया देवा तिन्नि वि, अप्पेगइया देवा हकारेंति, अप्पेगइया देवा थुकारेंति, अप्पेगइया देवा धक्कारेंति, अप्पेगइया देवा साइं साइं नामाई साहति, अप्पेगइया देवा चत्तारि वि, अप्पेगइया देवा देवसंनिवार्य करेंति, अप्पेगइया देवा देवुज्जोयं करेंति, अप्पेगइया देवा देवुकलियं करेंति, अप्पेगइया देवा देवकहकहगं करेंति अप्पेगइया देवा देवदुहदुहयं करेंति, अप्पेगइया देवा चेलुक्खेवं करेंति, अपपेगइया देवा देवसन्निवायं देवुजोयं देवुकलियं देवकहकहगं देवदुहदुहगं चेलुक्खेवं करेंति अपपेगइया देवा उपपलहत्थगया जाव सयसहस्सपत्तहत्थगया, अप्पेगइया देवा कलहत्थ गया जाव धूवकडुच्छयहत्थगया हट्टतुट्ट जाव-हियया सव्वओ समंता आहावंति परिघावंति ॥ सू० ८७ ॥
શ્રી રાજપ્રશ્રીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #603
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ० ८७ सूर्याभविमानस्य देवकृतसज्जीकरणादिवर्णनम् ५९१
छाया -- ततः खलु तस्य सूर्याभस्य देवस्य महति महति इन्द्राभिषेके वर्त्तमाने, अप्येकके देवाः सूर्याभं विमानं नात्युदकं नातिमृत्तिकं प्रविरलस्पृष्ट रेणुविनाशनं दिव्यं सुरभिगन्धोदकं वर्षं वर्षन्ति, अप्येकके देवाः सूर्याभं विमानं हतरजसे नष्टरजसं भ्रष्टरजसम् उपशान्तरजसं प्रशान्तरजसं कुर्वन्ति, अप्येकके देवाः सूर्याभं विमानम् आसिक्तसम्मार्जितोपलितं शुचिसम्मृष्टरध्या
'तएगं तस्स सूरियाभस्स देवस्स महया महया इंदाभिसे वट्टमाणे' इत्यादि । सूत्रार्थ - (तए णं तस्स सरियामरस देवस्स महया महया इंदाभिसे वट्टमाणे ) इस तरह के ठाटबाट से जब सूर्याभदेव का इन्द्राभिषेक हुआ( अप्पेगड्या देवा सूरियाभं विमाणं नचोययं नाइमट्टियं पविरलफुसियरेणुविणासणं दिव्वं सुरभिगंघोदगं वासंति) कितनेक देवोंने सूर्याभविमान में अतिशय सुगंधितजल की वर्षा की, यह वर्षा इतनी अधिक नहीं थी की जिससे वहां कीचड हो जावे, वह तो इस प्रकार की थी कि जिससे वहां की रेणु दब गई उडी नहीं, इस प्रकार से विरल नन्हीं २ बूदों की वर्षा उन्होंने की ( अप्पेगइया देवा सूरिया विमाणं हयरयं नदुरयं भट्ठरयं, उवसंतरयं पसंतरयं करेंति) तथा कितनेक देवोंने सूर्याभविमान को हतरजवाला, नष्टरजवाला, उपशान्तरजवाला और प्रशान्तरजवाला किया (अप्पेगइया देवा सूरिया विमाणं आसियसंमजिओवलितं सुहसंमदुरत्थंतरावणवो
(6
त एणं तस्स सूरियाभस्स देवस्स महया महया इंदाभिसेए, वट्टमाणे " इत्यादि । सूत्रार्थ - (तएणं तस्स सूरियाभस्स महया महया इंदाभिसे वट्टमाणे ) आभा प्रभा ठाउभाउथी न्यारे सूर्यालहेवन! इन्द्रालिषे थह गये। त्यारे ( अप्पेगइया देवा सूरियाभं विमाणं नच्चोययं नाइमट्टियं पविरलफुसियरेणुविणासणं दिव्वं सुरभिगंधोदगं वासं वासंति) डेटला हेवेोमे सूर्यालविभानमा अतिशय सुगंधित पालीनी वर्षा કરી, આ વર્ષા એટલી ધિ કરવામાં આવી કે જેથી ત્યાંની રજ દબાઈ જાય. કાદવ થાય તેટલી વધારે વર્ષા થઈ નહેાતી. આ પ્રમાણે તે દવેએ ધીમે ધીમે वरसाहना शेरां पाड्यां. ( अपेगइया देवा सूरियाभं विमाणं हयरयं, नटुरयं, भट्टरयं, उवसंतरयं, पसंतरयं करेति ) तेभन डेटला हेवाओ सूर्याल विमानने इत२४वालु, २४ २४वाणु, उपशांतनवाणु भने प्रशांत वालु यु, (अप्पेगइया देवा सूरिया विमाणं आसियसंमज्जिओवलित्तं सुइसंमदृरत्थंतरावणवी हियं करेंति ) तेभ
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #604
--------------------------------------------------------------------------
________________
५९२
राजप्रश्नीयसूत्रे न्तरापणवीथिकं कुर्वन्ति, अप्येकके देवाः सूर्याभ विमान मञ्चातिमञ्चकलितं कुर्वन्ति, अप्येकके देवाः सूर्याभं विमानं नानाविधरागावसितं ध्वजपताकातिपताकामण्डितं कुर्वन्ति. अप्येकके देवाः सूर्याभ विमानं लेपोल्लेपमहित गोशीर्षसरसरक्तचन्दनदरदत्तपश्चाङ्गुलितलं कुर्वन्ति, अप्येकके देवाः हियं करेंति ) तथा कितनेक देवोंने उस सूर्याभविमान को पानी छिडककर आसिक्त किया, कूडाकरकट आदि के दूर करने से उसे संमार्जित किया और गोमयादि (गोवर) द्वारा लीपे पोते गये की तरह उपलिप्त किया. इस कारण वहां की हट्टमार्ग जैसी बडी २ गलियों के मध्यभाग शुद्ध संमृष्ट और बिलकुल समार्जित हो गये (अप्पेगइया देवा सरियाभं विमाणं मंचाइमंचकलियं करेंति ) तथा कितनेक देवोंने सूर्याभविमान को जिसमें मंच के ऊपर मंच लगाये गये ऐसा कर दिया (अप्पेगइया देवा सूरिया विमाण णाणाविहरागोसियं झयपडागाइपडागमंडियं करेंति ) तथा कितनेक देवोंने सूर्याभविमान को नाना प्रकार के रंगों से युक्त बनाया ध्वजा एवं पताकातिपताकाओं से उसे सजा दिया (अप्पेगइया देवा सूरियाभं विमाण लाउल्लोइयमहिय करेंति) तथा कितनेक देवोंने उस सूर्याभविमान को गोमयादि (गोवर) से लिपे हुये हुए की तरह एवं खडियामिट्टी से पुते हुए की तरह बिलकुल साफसुथरा एवं धवलिमा युक्त बना दिया (गोसीस सरसरत्तचंदणददरदिण्णपचंगुलितलं करेंति ) और गौशीर्षचन्दन और કેટલાક દેએ તે સૂર્યાભવિમાનને પાણી છાંટીને અસિક્ત કર્યું, સાવરણીથી કચરાં વગેરેને સાફ કર્યું. અને ગોમયાદિ (છાણ) વડે લિપ્ત કરાયેલાની જેમ લીપીને ચોકખું કર્યું. એથી ત્યાંના બજારના મોટા મોટા રસ્તાઓના મધ્ય ભાગ शुद्ध, सभृष्ट भने म सा सा३ ५६ गया. (अप्पेगइया देवा सूरियाभं विमाणं मंचाइमंचकलियं करेंति) तेभ सा वामे सूर्यालविभानन भी भयनी ५२ भय तैयार ४२वामा भावेला छे. ते मनावी हाधु, (अप्पेगइया देवा सूरियाभं विमाणं णाणाविहरागोसियं जयपडागाइपडागमंडियं करेंति) तम०४ કેટલાક દેઓ સૂર્યાભવિમાનને અનેક જાતના રંગથી રંગી દીધું તેમજ વજાઓ, पतातियताथी ते सुशामित शहाधु. (अप्पेगइया देवा सूरियाभं विमाणं लाउल्लोइयमहियं करेंति) तेम असा हवाय ते सूर्यासविमानन गोमयादि (છાણ) થી લિપ્ત કરેલાની જેમ તથા ખડિયામાટીથી જોળીનાખવાની જેમ मेम २१२७ अने श्वेत मनावादी. (गोसीस सरसरत्तचंदणददरदिण्णपंचंगुलितलं करेंति ) भने गाशीष यन भने सरस २४तय हनना मा पांच पाय in
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #605
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ८७ दर्याभविमानस्य देवकृतसज्जीकरणादिवर्णनम् ५९३ सूर्याभं विमानम् उपचितचन्दनकलशं चन्दनघटसुकृततोरणप्रतिद्वारदेशभाग कुर्वन्ति, अप्येकके देवाः सूर्याभं विमानम् आसक्तावसक्तविपुलवृत्तपलम्बितमाल्यदामकलापं कुर्वन्ति, अप्येकके देवाः-सूर्याभं विमानं पञ्चवर्णसुरभिमुक्तपुष्पपुनओवचारकलितं कुर्वन्ति, अप्येकके देवाः सूर्याम विमानं कालागुरुप्रवरकुन्दुरुष्कतुरुष्कधूपप्रसरद्गन्धोद्भूताभिरामं कुर्वन्ति, अग्येकके देवाः सरस रक्तचन्दन के हाथों में लगाकर कि जिन हाथों में पांचों अंगुलियां स्पष्ट उछरी हुई थी उसे चित्रित बना दिया. (अप्पेगइया देवा मूरियामं विमाणं उवचियचंदणकलसं चंदणघडसुकयतोरणपडिदुवारदेसभागं करेंति ) तथा कितनेक देवोंने उस सूर्याभविमान को गृहान्तचतुष्कों से चन्दन चर्चित कलशों से सुहावना बनाया. तथा वहिारों पर भी अच्छी तरह से चन्दन चर्चित कलशों को स्थापित किया ( अप्पेगइया देवा सूरिया विमाणं आसत्तोसत्तविउलवट्टवग्धारियमल्लदामकलापं करेंति) तथा कितनेक देवोंने उस सूर्याभविमान को पुष्पमालाओं के ऐसे समूह से कि जो उसमें ऊपर नीचे लटकाया गया था युक्त किया अप्पेगइया देवा मुरियाभं विमाणं पंचवण्णसुरभिमुक्कपुप्फपुंजोवयारकलियं करेंति ) तथा कितनेक देवोंने उस सूर्याभविमान को पांचवर्णवाले एवं सुगंधित पुष्पों के इधर उधर बिखरे हुइ समूह की रचनाविशेष से युक्त किया (अप्पेगड्या) देवा सूरियाभं विमाणं कालागुरुपवरकुंदुरुक्कतुरुक्कधूवमघमघतगंधुद्धयामिरामं करेंति ) तथा कितनेक देवोंने उस सूर्याभविमान को कृष्णाजाये। स्पष्टपणे पाय छ तेस थापामाथी चित्रित मनाव्यु. ( अप्पेगइया देवा सूरियामं विमाणं उवचियचंदणकलसं चंदणघडसुकयतोरणपडिदुवारदेसभागं करेंति) તેમજ કેટલાક દેએ તે સૂર્યાભવિમાનના ચારે ચાર ખૂણા માં ચન્દનલિપ્તકળશ મૂકીને તેને સુશોભિત કર્યું તેમજદ્વારની બહાર પણ ચંદનચર્ચિત કળશે भूटीन तेनी शालामा मभिवृद्धि ४२१. (अप्पेगइया देवा सूरियाभं विमाणं आसत्तो. सत्तविउलवटेवग्धारियमल्लदामकलावं करेंति ) तेम०४ मा वामे ते सूर्यालविभानने ५०५माजासाना समूथी यथास्थाने शाशन माव्यु. ( अप्पेगइया देवा सूरियाभ विमाणं पंचवण्णसुरभिमुक्कपुप्फपुंजोवयारकलियं करेंति ) तेमन 21 દેએ તે સૂર્યાભવિમાનને પાંચવર્ણવાળા તેમજ સુગંધિત પુપોને આમતેમ नाभीन सुशोलित यु'. (अप्पेगइया देवा सूरियाभं विमाणं कालागुरुपवरकुंदरुक्कतुरुक्कधूवमधमघतगंधुझ्याभिरामं करेंति ) तभ०४ ८९ हवामे ते सूर्यालविभानने કૃષ્ણાગુરધૂપની, પ્રવરકુંદરુષ્પનામક સુગંધિત દ્રવ્યવિશેષની, તુરુષ્ક–લબાનની यामे२ प्रसरती थी सुवासित मनाच्यु. (अप्पेगइया सूरियाभं विमाणं सुगंध
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #606
--------------------------------------------------------------------------
________________
५९४
___ राजप्रश्नीयसूत्रे सूर्याभं विमानं सुगन्धगन्धितं गन्धवर्तिभूतं कुर्वन्ति, अप्येकके देवाः हिरण्यवर्ष वर्षन्ति, सुवर्णवर्ष वर्षन्ति, रजतवर्ष वर्षन्ति, वज्रवर्षे वर्षन्ति, पुष्पवर्षवर्षन्ति, फलवर्ष वर्षन्ति माल्यवर्ष वर्षन्ति, गन्धवर्ष वर्षन्ति, चूर्णवर्षव वर्षन्ति आभरणवर्ष वर्षन्ति, अप्येकके देवाः हिरण्यविधिं भाजयन्ति, एवं सुवर्णविधिं भाजयन्ति, रत्नविधि० पुष्पविधि फलविधि० माल्यविधि० चूर्णविधि० वस्त्रविधिं गन्धविधि०. अप्येकके देवा आपरणांविधिं भाजयन्ति, अप्येकके गुरूधूय की प्रवरकुन्दरुष्क चीडानामक सुगंधित द्रव्यविशेष की, तुरुष्कलोबान की, इधर उधर फैलती हुई गंध से मनाहर किया (अप्पेगइया सूरियामं विमाणं सुगंधगंधियं, गंधवट्टिभूयं करेंति) तथा कितनेक देवोंने उस सूर्याभविमान की सौरभ से वासित्त होने के कारण गन्ध की गुटिका जैसा बनादिया (अप्पेगइया देवा हिरण्णवासं, वासंति-सुवर्णवास वासंति) तथा कितनेक देवोंने घटित सुवर्ण की वरसा की. (रययवासं वासंति वइरवासं वासंति, पुष्फवासं वासंति, फलवासं वासंति मल्लवासं वासंति, गंधवासं वासंति चुण्णवासं वासंति, आभरणवासं वासंति) रजत की वरसा की वज की वरसा की, पुष्पों की वरसा की, फलोंकी वरसाकी, मालाओंकी वरसा की, गंधद्रव्यों की वरसा की, चूर्ण की वरसा की, आभरणों की वरसा की. (अप्पेगईया देवा हिरण्णविहिं भाएंति, एवं सुवण्णविहिं भाएंति, रयणविहिं भाएंति, पुष्फविहिं०, फलविहिं०, मल्लविहिं०, चुण्ण विहिं०, वत्थविहिं० गंधविहिं०) तथा कितनेक देवोंने हिरण्य विधि-हिरण्य विधि का विभाजन किया. कितनेक देवोंने गधियं, गंधवट्रिभूयं करेंति ) तम उदा देवाणे ते सूर्याभविमानने सौरम युत वा महल धनी गुटियु मनावी हाधु. ( अप्पेगइया देवा हिरण्णवासं वासंति सुवण्णवासं वासंति) तेम मा त्यां घाय। वरना सुशिनी वर्षा ४ मा हेवाये घसा सुवानी (मालनी ) वर्षा ४३री. (रययवासं वासति वइरवासं वासंति, पुष्फवासं वासंति, फलवासं वासंति मल्लवासं वासंति, गंधवासं वासंति, चुण्णवासं वासंति आभरणवासं वासंति ) २४त (यia) नी वर्षा કરી. વજની વર્ષા કરી. પુછપની વર્ષા કરી, માળાઓની વર્ષા કરી, ગંધદ્રવ્યોની वर्षा :श, यूर्जुनी वर्षा ४१. समशनी वर्षा ४री, (अप्पेगइया देवा हिरण्णविहिं भाएंति, एवं सुवण्णविहिं भाएंति, रयणविहिं माएंति, पुष्फविहिं० फलविहिं माल्लविहिं० चुण्णविहिं०, वत्थविहि, गंधविहिं०) तमन हेटसा हेवाय मीन वान यia અર્પવાની વિધિ કરી કેટલાક દેએ સુવર્ણ પ્રદાન કરવાની વિધિ સંપન્ન કરી,
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #607
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ८७ सूर्याभविमानस्य देवकृतसज्जीकरणादिवर्णनम्
५९५
देवाश्चतुर्विधं वादित्रं वादयन्ति, ततं विततं घनं शुशिरम् अप्येकके देवाश्चतुर्विधं गेयं गायन्ति, तद्यथा-उत्क्षिप्तं पादान्तं मन्दं रोचिता वसानम्, अप्येकके देवाः द्रतं नाटयविधिम् उपदर्शयन्ति अध्येकके देवाः विलम्बितनाटयविधिम् - उपदर्शयन्ति, अप्येकके देवा द्रुतविलम्वितं नाट्याविधिम् सुवर्णप्रदान करने की विधि का विभाजन किया, कितनेक देवोंने अन्य देवों के लिये रत्न की कितनेक देवोंने पुष्पकी कितनेक देवोंने फलोंकी कितनेक देवोंने मालाओं की और कितनेक देवोंने चूर्ण की विधिका विभाजन किया कितनेक देवोंने वस्त्रप्रदान करनेकी विधिका, और कितनेक देवोंने गंधक विधिका विभाजन किया (तत्थ अप्पेगइया देवा आभरणविहि भति) तथा वहां कितने देवोंने अन्य देवोंके लिये आभरणप्रदान करने की विधिका विभाजन किया. (अप्पेगइया देवा चउव्विहं वाइंस वाइंति, ततं विततं, घणंसिरं ) तथा कितनेक देवोंने वहां तत, वितत, घन और झुसिर - शुषिर - इन चार प्रकार के बाजों को बजासा (अप्पेगइया देवा चउन्विहं गेयं गायति - तंजहा- उविखत्तायं, पायत्तायं मंदार्य, रोइयावसाणं) तथा वहां कितनेक देवोने चार प्रकारके उत्क्षिप्त, पादान्त, मन्द, एवं चितावसान - इस प्रकार के चार प्रकारके गाने को गाया (अप्पेगइया देवा दुयं विहिं उपसंति) तथा कितनेक देवोंने वहां द्रुतनाटयविधि का प्रदर्शन किया (अप्पेगइया देवा विलवियणट्टविहि उवदंसेति) तथा कितनेक देवोंने विलम्बित नाटयविधिको दिखलाया (अप्पेगइया दुयविलंबियं णट्टविहि કેટલાક દેવાએ બીજા દેવાને રત્ના અર્પિત કરવાની વિધી પૂરી કરી, કેટલાક દેવાએ પુષ્પવિધિને, કેટલાક દેવાએ ફળ અર્પિત કરવાની વિધિને, કેટલાક દેવે એ માળા અર્પિત કરવાની વિધિને, કેટલાક દેવાએ ચૂર્ણપ્રદાન કરવાની વિધિને, કેટલાક દેવાએ વજ્રપ્રદાન કરવાની વિધિને અને કેટલાક દેવાએ ગધદ્રવ્ય પ્રદાન કરવાની विधिने पूरी उरी. ( तत्थ अप्पेगइया देवा आभरणरिहिं भाएंति ) तेभन त्यां કેટલાક દેવાએ ખીજા દેવાને આભરણુ અપવારૂપ જે વિધિ હોય છે તેને પૂરી ५ . ( अप्पेगइया देवा चउब्विहं वाइत वाइति, ततं विततं, घण झुसिरं ) तेभन કેટલાક ધ્રુવએત્યાં તત, વિતત, ઘન અને ન્રુસિર-શૃષિર આ वालमो वगाड्यां. ( अप्पेगइया देवा चउन्विहं गेयं गायंति - तं तायं पायत्तायं मंदायं रोइयावसाणं ) तेमन त्यां डेटला हेवाथे यार ( उत्क्षिप्त, पाहान्त भन्छ भने रोयितावसान ) गीतोनु ज्ञान, (अप्पेगइया देवा दुयं नट्टविहिं उवदंसंति ) तेभन डेटा हेथे त्यां द्रुतनाटयविधि प्रदर्शन 5. ( अप्पेगइया देवा विलंवियणट्टविहिं उवदंसेति ) तेभन टसा देवाखे विस -
ચાર જાતના
जहा - उक्खि
જાતના
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર ઃ ૦૧
Page #608
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयसूत्रे उपदर्शयन्ति, एवम् अप्येकके देवा अश्चितं नाटयविधिम् उपदर्शयन्ति, अप्येकके देवा आरभटं भसोलम् आरभटभसोलम् उत्पातनिपातप्रवृतं संकुचितप्रसारितं रितारितं भ्रान्तसंभ्रान्तनाम दिव्यं नाटयविधिम् उपदर्शयन्ति अध्येकके देवाश्चतुर्विधम् अभिनयम् अभिनयन्ति, तद्यथा-दार्टान्तिकं प्रात्यन्तिकं सामन्तोपनिपातिकं लोकान्तमध्यावसानिकम् , अप्येकके देवा वुन्कुर्वन्ति, उपदसेंति) कितनेक देवोंने द्रुतविलम्बित नाट्यविधि को दिखलाया (एवं अप्पेगइया देवा अचियं नट्टविहिं उवदसेंति) कितनेक देवोने अंचितनाटयविधि को दिखलाया अपेगइया देवा आरभडं, भसोलं, आरभडभसोलं उप्पायनिवायवत्तं संकुचियपसारियं रियारियं भंतसंभंतणाम दिव्वं गट्टविहिं उवदंसेति) कितनेक देवोंने आरभट नाटयविधि को. कितनेक देवोंने भसोल नाटयविधि को, किननेल देवो आरभटभसोल दोनों प्रकारकी नाटयविधि को, कितनेक देवोने उत्पातनिपातप्रवृत्तनाटयविधि को, कितनेक देवोंने संकुचितप्रसारितनाटयविधि को, कितनेक देवोंने रितारितनाटयविधिको, एवं कितनेक देवोंने भ्रान्त संभ्रान्त नामक दिव्य नाटयविधि को दिखलाया (अप्पेगइया देवा चउचिहं अभिणय अभिणयंति, तं जहा-दिट्ठतियं, पाडंतियं, सामंतोवणिवाइय, लोग अंतोमज्झावसाणियं, अप्पेगइया देवा बुक्काति) कितनेक देवोने चार प्रकारके अभिनय का प्रदर्शन किया चार प्रकारके अभिनय इस प्रकार से हैं-दार्टान्तिक, प्रात्यान्तिक, सामन्तोपनिपातिक और लोका
मित नाटयविधिनु प्रशन यु: (अप्पेगइया देवा दुयविलंबियं णट्टविहि उवदंसेंति) 32सा हेवाये द्रुतविलम्मितनाटयविधि मतावी. (एवं अप्पेगइया देवा अंचियनट्टविहि उवदंसेंति) मा वामे मयितनाटय विधिनु राशन :यु (अप्पेगइया देवा आरभडं, भसोलं, आरभडभसोलं उप्पायनिवायपवत्तं संकुचियपसारियं रियारियं भंत. संभंताणं दिव्वं गट्टविहिं उवदंसेंति) मा वामे मारमट नाटयविधिनु टमा દેવોએ ભસોલ નાટયવિધિનું, કેટલાક દેએ આરભટ ભોલ બંને જાતની નાટયવિધિનું કેટલાક દેએ ઉત્પાતનિપાત પ્રવૃત્ત નાટયવિધિનું કેટલાક દેએ સંકુચિત પ્રસારિત નાટયવિધિનું કેટલાક દેવોએ રિતરિત નાટયવિધિનું અને टमा वामे प्रांतस ब्रांत नाम हिय नाटयविधिनु प्रशन यु":( अप्पेगइया देवा चउन्विहं अभिणय अभिणयंति, त जहा-दिलृत्तियं पाडंतियं सामंतोवणिवाइय लाग अंतोमज्झावसाणियं, अप्पेगइया देवा बुक्कारे ति) टस हेवा ॥२ ५४ारना અભિનયનું પ્રદર્શન કર્યું, દઈન્તિક, પ્રત્યે તિક, સામંત પનિપાતિક અને
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #609
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. स. ८७ सूर्याभविमानस्य देवकृतसज्जीकरणादिवर्णनम् ५९७ अप्येकके देवा पीनयन्ति अध्येक्के देवा लासयन्ति अप्येकके देवा हक्कुर्वन्ति अप्येकके देवा वीणयन्ति ताण्डयन्ति अप्येकके देवा वल्गन्ति आस्फोटयन्ति अप्येकके देवा आस्फोटयन्ति वल्गन्ति, अप्येकके देवास्त्रिपदी छिन्दन्ति, अप्येकके देवा हयहेषितं कुर्वन्ति, अप्येकके देवा हस्तिगुलगुलायितं कुर्वन्ति, अप्येकके देवा रथघनघनायितं कुर्वन्ति अप्येकके देवा हयहेन्तमध्यावसानिक कितनेक देवोंने “वुत्" इस प्रकार के शब्द का उच्चारण किया (अप्पेगइया देवा पीणेति. अप्पेगइया देवा लासेंति, अप्पेगइया देवा हक्का-ति, अप्पेगइया देवा विणंति, तंडवेंति) कितनेक देवोंने अपने आपको फुला लिया कितनेक देवीने लास्य नामक नृत्य किया. कितनेक देवोंने "हकहक" इस प्रकार के शब्द का उच्चारण किया, कितनेक देवोंने वीणा के जैसे शब्दों को उच्चारण किया. कितनेक देवोंने ताण्डव नृत्य किया (अप्पेगइया देवा वग्गति अप्फोडेंति) कितनेक देव कूदे और फिर पीछे से उन्होंने तालियां बजाई (अप्पेगइया देवा अप्फोडेंति, वग्गंति) कितनेक देवोंने पहिले तालियां बजाई बाद में वे कूदे, (अप्पेगइया देवा तिवई छिदंति) कितनेक देवोंने तीन पैर आगे कूदनेका कार्य प्रारंभ किया (अप्पेगइया देवा हयहेसियं करेंति) कितनेक देवोंने घोडेके हिनहिनाने जैसा शब्दों का उच्चारण किया. (अप्पेगइया देवा हत्थिगुलगुलाइयं करेंति) अप्पेगइया देवा रहघणघणाइयं करेंति) कितनेक देवोंने हाथी के गुल गुल जैसे शब्दों का उच्चारण किया. कितनेक देवोंने रथ के घन घन जैसे शब्दों का
લોકાંતમધ્યાવસાનિક આ ચારે જાતનાં અભિનય છે. કેટલાક દેએ “બુત’ આ
तना शहनु स्या२४ ४यु, (अप्पेगइया देवा पी0ति अपेगइया देवा लासेंति, अप्पेगइया देवा हक्कारे ति अप्पेगइया देवा विणति, तडवेंति ) 21 वो પિતાના શરીરને ફૂલાવી દીધું, કેટલાક દેએ લાસ્ય નામક નૃત્ય કર્યું, કેટલાક દેએ “હક હક” આ જાતના શબ્દનું ઉચ્ચારણ કર્યું. કેટલાક દેએ વીણું
२१२०४नु या२९५ ४यु", 32सा हेवा तांडव नृत्य यु". (अप्पेगइया देवा वगंति अप्फोर्डेति) dus देवास ४७। भार्या भने पछी तालीम पाडी, (अप्पेगइया देवा अप्फोडेंति, वगंति) मा वामे वृक्ष ४२ता ५९५ मा ६४ा। मारवानु म १३ ४यु. ( अप्पेगइया देवा हयहेसियं करेंति) टसा हेवाये घाना २ च्या२९॥ ४यु. (अप्पेगइया देवा हत्थिंगुलगुलाइयं करे'ति, अप्पेगइया देवा रहघणघणाइयं करेंति ) 21 वोये थी २वा 'शुस शुत શબ્દનું ઉચ્ચારણ કર્યું. કેટલાક દેવોએ રથના “ઘનઘન જેવા શબ્દનું ઉચ્ચારણ
શ્રી રાજપ્રશ્રીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #610
--------------------------------------------------------------------------
________________
५९८
___ राजप्रश्नीयसूत्रे पितहस्तिगुलगुलायतरथधनधनायितं कुर्वन्ति, अप्येकके देवा उच्छलन्ति, अप्येकके देवाः प्रोच्छलन्ति, अप्येक के देवा उत्कृष्टिको कुर्वन्ति, अप्येकके देवा उच्छलन्ति, प्रोच्छलन्ति, अप्येकके देवास्त्रीण्यपि अप्येकके देवा अवपतन्ति. अप्येकके देवा उत्पतन्ति अप्येकके देवाः परिपतन्ति, अप्येकके देवास्त्रीण्यपि, अप्येकके देवाः सिंहनादं कुर्वन्ति, अप्येकके देवा दर्दरकं कुर्वन्ति, अप्येकके देवाः भूमिचपेटां ददति अप्येकके उच्चारण किया ( अप्पेगइया देवा हयहेसियहत्थिगुलगुलाइयं-रहघणघणाइयं करेंति, अप्पेगइया देवा उच्छलेंति, अप्पेगइया देवा पोच्छले ति, अप्पेगइया को हाथी के गुलगुल जैसे शब्दको एवं रथ के धन धन जैसे शब्द को किया. कितनेक देव ऊपर की और उछले. कितनेक देव उनसे भी अधिक ऊपर की और उछले, कितनेक देवोंने हर्षध्वनि की (अप्पेगइया देवा उच्छलेति,, पोच्छौंति अप्पेगइया देवा तिन्नि वि अप्पेगड्या देवा ओवयंति) कितनेक देव उछले भी और अधिक भी उछले. कितनेक देवोने उछले तिरछे गये और फिर नीचे आये इस प्रकार तीनों कार्य उन्होंने किये. तथा कितनेक देव सिर्फ उछले ही (अप्पेगइया देवा परिवयंति) कितनेक देव ऊपर से नीचे ही आये (अप्पेगइया देवा तिन्नि वि) कितनेक देव ऊपर से नीचे आये, नीचे से ऊपर गये और फिर तिरछे भी गये. इस प्रकार से तीनों भी काम उन्होंने किये (अप्पेगइया देवा सीहनायं ४यु". (अप्पेगइया देवा हयहेसियहत्थिगुलगुलाइयरह घणघणाइयं करेति, अप्पेगइया देवा उच्छले ति, अप्पेगइया देवा पोच्छलेति, अप्पेगइया देवा उक्किट्टियं करे ति) કેટલાક દેએ એકી સાથે યહેષિત જેવા શબ્દનું, હાથીના “ગુલગુલ” જેવા શબ્દનું અને રથના “ઘનઘન” જેવા શબ્દનું ઉચ્ચારણ કર્યું. કેટલાક દે ઉપર ઉછળ્યા, કેટલાક દેવો તેમના કરતાં પણ વધારે ઉપર ઉછળ્યા, કેટલાક દે એ सपना ४ (अप्पेगइया देवा उच्छले ति, पोच्छले ति, अप्पेगइया देवा तिन्नि वि, अप्पेगइया देवा ओवयंति) मा हे या मने २१ तना रतi વધારે ઉછળ્યા કેટલાક દે ઉછળીને ત્રાંસા ઉપર ગયા અને ફરી નીચે આવ્યા આ પ્રમાણે ત્રણે કાર્યો તેમણે કર્યા. એમાંથી કેટલાક દે તો ફક્ત ઉછળ્યા જ (अप्पेगइया देवा परिवयंति) 321 । ७५२थी नीय माव्या. ( अप्पेगइया देवा तिन्नि वि) ३८६४४ वे! ७५२थी नीये माव्या, नायथी ७५२ गया मने पछी असा ५९॥ गया. मा प्रभारी वा भारी ४ा. (अप्पेगइया देवा सीहनायं करेंति) तम टमा वामे सिहानायी . (अप्पगइया देवा दद्दरयं कर'ति)
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર: ૦૧
Page #611
--------------------------------------------------------------------------
________________
५९९
सुबोधिनी टीका. सू. ८७ सूर्याभविमानस्य देवकृतसज्जीकरणादिवर्णनम् देवावीण्यपि, अप्येकके देवा गर्जन्ति, अप्येकके देवा विद्यद्यन्ति अप्येक के देवा वर्षे वर्षन्ति, अप्येकके देवा स्त्रीण्यपि कुर्वन्ति, अप्येकके देवा ज्वलन्ति, अप्येकके देवाः तपन्ति अप्येकके देवाः प्रतपन्ति अप्येकके देवा स्त्रीण्यपि, अप्येक के देवाः हकुर्वन्ति, अप्येकके देवाः थुत्कुर्वन्ति, अप्येकके
करें ति) तथा कितनेक देवोंने सिंहनाद किया (अप्पेगइया देवा दद्दरयं करें ति) कितनेक देवोंने दर्दरक किया अर्थात् चन्दन के लेप से लिप्त करके चपेटा की आकृति की (अप्पेगइया देवा भूमिचवेडं दलयंति) तथा कितनेक, देवोंने भूमि के ऊपर चपेटा दिया अर्थात् भूमि के ऊपर हाथों से आघात किया (अप्पेगइया देवातिनि वि) तथा कितनेक देवोंने सिंहासन भी किया. दर्दरक भी किया और भूमि के ऊपर चपेटा भी दिया (अप्पेगइया देवा गति) तथा कितनेक देवोंने गर्जन किया (अप्पेगइया देवा विज्जुयायंति) कितनेक देवोंने बिजली के जैसे चमकने का काम किया ( अप्पेगइया देवा वासं वासंति) कितनेक देवोंने वृष्टि की (अप्पेगइया देवा तिन्नि वि करेंति) तथा कितनेक देव गरजे भी चमके भी और बरसे भी इस तरह तीनों कार्य उन्होंने किये ( अप्पेगइया देवा जलंति अप्पेगइया देवा तवंति अप्पेगइया देवा पतवें ति) तथा कितनेक देव ज्वलित हुए, कितनेक देव तप्त हुए और कितनेक देव और भी अधिक तप्त हुए (अप्पेगइया देवा तिन्नि वि) तथा कितनेक देव ज्वलित भी हुए, तप्त भी हुए और प्रतप्त मी हुए-इस प्रकार उन्होंने इन तीनों कार्यों को मी किया (अप्पेगइया देवा हक्कारेंति,
हेवा सिंहनाह
ये. ( अप्पेगइया देवा
કેટલાક દવેએ દર્દરક એટલે કે ચ-દનના લેપથી લિસ કરીને થાપાની આકૃતિ ड. (अप्पेगइया देवा भूमिचवेडं दलयंति ) तेमन डेंटला हेवाखे लूभि पर तस प्रहार ये. ( अप्पेगइया देवा तिन्नि वि ) तथा डेंटला भए अर्यो भने ६६ २४ तेभन लूमियर तल प्रहार गज्जति) ते टला हेवेोये गर्भन यु. ( अप्पेगइया देवा विज्जुयायंति ) डेंटला हेवेागो विभजीनी प्रेम प्राशित थवानु अभ यु'. ( अप्पेगइया हेवा वासंवासंति) डेटा हेवाये वृष्टि एरी. ( अप्पेगइया देवा तिन्नि वि करेंति ) तेभ કેટલાક દેવાએ ગર્જના પણ કરી. પ્રકાશિત પણ થયા અને વૃષ્ટિ પણ કરી. આ
अर्यो तेभागे अर्था. ( अप्पेगइया देवा जलंति, अप्पेगइया देवा तवंति अप्पेगइया देवा तवेति ) तेन डेंटला हेवा न्वसित थया, डेंटला हेवे। तस थया मने डेटवा हेवेो वधारे तप्त थया ( अप्पेगइया देवा तिन्नि वि) तेमन साङ દૈવે જવલિત પણ થયા, તપ્ત પણ થયા અને પ્રતમ પણ થયા. આ પ્રમાણે તેમણે
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #612
--------------------------------------------------------------------------
________________
६००
राजप्रनीयसूत्रे
,
देवाः धक्कुर्वन्ति, अप्येकके देवाः स्वानि स्वानि नामानि कथयन्ति, अप्येके देवत्वार्यपि, अप्येकके देवा देवसन्निपातं कुर्वन्ति, अप्येकके देवा देवोद्योपं कुर्वन्ति, अप्येकके देवा देवोत्कलिकां कुर्वन्ति, अप्येकके देवा देवकहकहकं कुर्वन्ति, अप्येकके देवा देवदुदुहगं कुर्वन्ति अप्येकके देवालत्क्षेपं कुर्वन्ति, अप्येकके देवा देवसन्निपातं देवोद्योतं देवोत्कलिकां देवकहकहकं देवदुदुहगं चेलोत्क्षपं कुर्वन्ति, अप्येकके देवा उत्पलहस्तगता अप्पे या देवा थुकारेति अप्पेगइया देवा धक्कारेंति) तथा कितनेक देवोने "हक " इस प्रकार के शब्दों का उच्चारण, किया, कितनेक देवोंने बडे जोर से निष्ठीवन किया थूका कितनेक देवोंने धक् ऐसा शब्द किया (अप्पेगइया देवा साईं साई नामाई साति, अप्पेगइया देवा चत्तारि वि, अप्पेगइया देव देवसनिवार्य करेंति, अप्पेगइया देवा देवुजोयं करेंति, अप्पेगइया देवा देवकलिये करेंति) तथा कितनेक देवोंने अपने२ नामोंका उच्चारण किया, तथा कितनेक देवोंने इस चारों बातों को भी किया. (अप्पेगइया देवा देव सनिदायं करेंति, अप्पेगइया देवा देवुज्जोय करेंति, अप्पेगइया देवा देवकलियं करेंति अप्पेगइया देवा देवकहकहगं करेंति) कितनेक देवोंने देवों के समूह को किया, कितनेक देवोंने देवसंबंधी प्रकाश को किया, कितनेक देवोंने देवों की भीड को किया, तथा कितनेक देवोंने देव संबंधी कोलाहल किया. ( अप्पेगइया देवा देवदुदुहगं करेंति, अप्पेगइया देवा चेलुक्खेवं करेंति, अप्पेगइया देवा देवसंनिवार्य देवुजोयं देवकलियं देवकहकहगं देवदुदुहगं, या त्राशे अर्यो अर्था', ( अप्पेगइया देवा हक्कारे ति अप्पेगइया देवा थुक्कारेति, अच्पेगइया देवा धक्कारे ति ) तेभन डेंटला हेवेोथे 'ए' मा लतना शल्हनु ઉચ્ચારણ કર્યું", કેટલાક દેવાએ બહુ જોરથી નિષ્મીવન કર્યું એટલે કે થૂકયા. डेंटला हेवाओं ‘ध४' मा रीते शहरयार ४ . ( अप्पेगइया देवा साई साइ नामाई' साहे ति अप्पेगइया देवा चत्तारि वि, अप्पेगइया देवा देवसंनिवार्य करें ति, अप्पेrइया देवा देवज्जोय करें ति अप्पेगइया देवा देवुक्कलियं करें ति ) तेभन કેટલાક દેવેએ પાતપેાતાના નામેાનુ' ઉચ્ચારણ કર્યું. તથા કેટલાક દેવાએ ચારે अार्यो ४र्था. (अप्पेगइया देवा देवसंनिवार्य करेति, अप्पेगइया देवा वेवुज्जोयं करें'ति, अध्पेगइया देवा देवुक्कलियं करेति, अपेगइया देवा देवकहकहगं करें ति) કેટલાક દેવાએ દેવાના સમૂહને એકત્ર કર્યાં. કેટલાક દેવાએ દેવ સ`ખ"ધી પ્રકાર કર્યાં, કેટવાક દેવાએ દેવાની ભીડ એકત્રિત કરી. અને કેટલાક દેવાએ દેવ समाधी असाहस हुये, ( अप्पेगइया देवा देवदुदुहगं करेति अप्पेगइया देवा चेलुक्खेवं करेंति, अप्पेगइया देवा देवसंनिवाथं देवुज्जोयं देवुक्कलियं देव कह
9
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #613
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ८७ सूर्याभविमानस्य देवकृतसज्जीकरणादिवर्णनम् ६०१ अप्येकके देवाः कलशहस्तगताः यावत् धूपकटुच्छुक हस्तगता हृष्टतुष्ट-यावद् हृदयाः सर्वतः समन्तात् आधावन्ति परिधावन्ति ॥ सू० ८७॥
'तएणं' इत्यादि
टीका-ततः खलु तस्य सूर्याभस्य देवस्य महति महति अतिविशाले इन्द्राभिषेके वर्तमाने-इन्द्रत्वेन प्रतिष्ठानावसरभाविनि अभिषेके विद्यमाने सति, अप्येकके केचिद् देवाः सूर्याभ विमानं नात्युदकं नास्ति अतिशयम् उदकं जलं यस्मिंस्तत् , तथा-नातिमृत्तिकं नास्ति अतिशया अत्यधिका मृत्तिका यस्म्मितत् , एतादृशं यथास्यात्तथा, प्रविरलस्पृष्टरेणुविनाशनम् -प्रकर्षण विरलं स्पृष्टं स्पर्शो यस्य तत् प्रविरलस्पृष्टम् यावता कर्दमो न भवेत्तावद् चेलुक्खेवं करेंति) तथा-कितनेक देवोंने देवसंबंधी 'दुहदुह' ऐसा अनुकरणात्मक शब्द किया, कितनेक देवोंने वस्त्रों की वरसा की, तथा कित. नेक देवोंने देवसन्निपात आदि से लेकर चेलोत्क्षेपतक के सब ही काम किये. (अप्पेगइया देवा उप्पलहत्थगया जाव धूवकडच्छयहत्थगया हद्वतुट्ठ जाव हियया सव्वओ समंता आहावंति परिहावंति) तथा कितनेक देव ऐसे हुए कि जिनके हाथ में चन्द्रविकाशी कमल थे. यावत् धूपकटुच्छुक थे। ये सब देव हृष्ट थे एवं संतुष्ट चित्त थे. यावत् इधर से दौड रहे थे और परिपाटी से दौड लगा रहे थे। ____टीकार्थ-इस सूत्र का मूलार्थ के ही जैसा है. परन्तु कहीं२ जो विशेषता है. वह इस प्रकार से है-"प्रविरलस्पृष्ट रेणुविनाशनं" यह विशेषण वर्ष पद का हैं. वर्ष का अर्थ वृष्टि है सो इस प्रकार से दिव्य सुरभिगं धोदक की उन्होंने कहगं देवदुहदुहगं चेलुक्खेव करे ति) तम०४ ३८ हेवा व समधी 'दुर દુહ એવો અનુકરણાત્મક શબ્દ કર્યો, કેટલાક દેવોએ વસ્ત્રોની વર્ષા કરી. તેમજ કેટલાક દેએ દેવસનિપાત વગેરેથી માંડીને ચેલેક્ષે૫ સુધીના સર્વ કાર્યો કર્યા. (अप्पेगइया देवा उप्पलहत्थगया जाव धूवकडुच्छयहत्थगया हद्वतु जाव हियया सधओ समंता आहावंति परिहावंति) तेम ३८मा हेवे। मेवा पाहता જેમના હાથમાં ચન્દ્રવિકાશી કમળે હતાં. યાવત્ ધૂપ કહુછુક હતા. અ, સર્વ દે હૃષ્ટ હતા તેમજ સંતુષ્ટ ચિત્ત હતા યાવત્ આમથી તેમ દોડાદોડ કરી રહ્યા હતા અને ક્રમાનુસાર દોડી રહ્યા હતા.
ટીકાર્ય -આ સૂત્રને ટીકાર્થ મૂલાઈ પ્રમાણે જ છે. પણ કેટલાંક વિશિષ્ટ ४थनानु २५टी४२११ मा प्रभाव छ.-' प्रविरलस्पृष्टरेणुविनाशन' मा Ava! 'वर्ष શબ્દના વિશેષણરૂપે વપરાયા છે. વર્ષને અર્થ વૃષ્ટિ થાય છે. એવી રીતે તેમણે
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #614
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयसूत्रे वर्षमित्यर्थः, अत एव-रेणु विनाशनम् धूलिप्रशान्तकरम् , पदद्वयस्य कर्मधारयः, एतादृशं दिव्यं सुरभिगन्धोदकं-सुरभिगन्धम् =अतिसुगन्धम् उदकं= जलं यस्मिंस्तत्-अतिशयसुगन्धिजलमयं वर्ष-वृष्टिं वर्षन्ति, तथा-केचिद् देवाः सूर्याभ विमानं हतरजसं नष्टरजसं भ्रष्टरजसम् उपशान्तरजसं प्रशान्तरजसं कुर्वन्ति । 'हतरजसम् ' ईत्यादीनामर्थश्चतुर्थसूत्रतोऽवसेयः। तथा-केचिद देवाः सूर्याभं विमानम् आसिक्तसम्मार्जितोपलिप्तम्-आसिक्तम्-उदकच्छटनेन, सम्मार्जितं संभाव्यमानकचवरापनयतः उपलिप्तम् उपलेपविषयीकृतं गोमया दिना, तदिव-उपलिप्तम्-उपलिप्तसदृशम् , पदत्रयस्य कर्मधारयः, अत एवशुचिसंमृष्टरथ्यान्तराषणवीथिकम्-शुचीनि शुद्धानि समृष्टानि-कचरापनयनतः संमार्जितानि रथ्यान्तराणि रथ्यामध्यभागाः आपणवीथय, हट्टमार्गा इव यस्प्रिंस्तत्तादृशं-हट्टमार्गसदृशशुद्धसम्मार्जितरथ्यान्तरयुक्तं कुर्वन्ति । तथाकेचिद् देवाः सूर्याभ विमानं मश्चातिमश्चकलितम्-मञ्चातिमञ्चा:-मञ्चोपरिमश्चाः, तैः कलितं युक्तं कुर्वन्ति । तथा-केचिद् देवाः सूर्याभं विमानं नानाविधरागावसितं-नानाविधा: अनेकप्रकारा ये रागारअनानि तैः अव सित=युक्त, ध्वजपताकातिपताकामण्डितम्-ध्वजा=बृहत्यो वैजयन्त्यः, पताका तिपताका:=पताकोपरिस्थाप्यमानाः पताकास्ताभिः मण्डित-भूषितं च कुर्वन्ति । केचिच्च देवा: सूर्याभं विमानं लेपोल्लेपमहित-लेप-गोमयादिना वर्षा की कि जिससे पडती हुई विन्दुओं का स्पर्श बहुत अधिक विरलरूप में हो क्यों कि ऐसी ही वृष्टि से कर्दम नहीं होता है तथा ऐसी वर्षा ही रज की विनाश करनेवाली होती है. अर्थात् सो वृष्टि से उडती हुई धूली शान्त हो जाती है और फिर वह धीरे२ जम जाती है। "हतरजसं नष्टरजसं" आदि पदोंका अर्थ चतुर्थ सूत्र की टीका में लिखा जा चुका है। मञ्चों के ऊपर मञ्चों का जो स्थापन किया जाता है उसका चुका है। मञ्चों के ऊपर मञ्चों का जो स्थापन किया जाता है उसका नाम मश्चातिमञ्च है। बृहत् वैजयन्तियों का नाम ध्वजा है और पताकाओं के ऊपर जो पताकाओं का लगाना है उसका नाम पताकातिपताका है। દિવ્ય સુરભિગધદકની વર્ષા કરી કે જેથી વર્ષાના પડતા નાના નાના ટીપાંઓથી २४ विनय २६ गई, धूण ती शांत थ 15 मन ४४५ थये। डि. “हतरजसं नष्टरजसं" ३ पटाने। Aथ याथा सूत्री मां २५९ ४२१मा मान्य छे. મંચની ઉપર જે મંચની ગોઠવણ કરવામાં આવે છે તે મંચાતિમંચ કહેવાય છે. મોટી વૈજયન્તીઓનું નામ દવા છે અને પતાકાઓની ઉપર જે પતાકા ગોઠવવામાં આવે છે તેનું નામ પતાકાતિપતાકા છે. ચંદન ચચિંત કલશ માંગલિક
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર: ૦૧
Page #615
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ८७ सूर्याभविमानस्य देवकृतसज्जीकरणादिवर्णनम् ६०३ भूमौ लेपनम् , उल्लेपः- टिकादिना भित्यादेर्धवलीकरणं, ताभ्यां महित सुशोमितं गोशीर्षसरसरक्तचन्दनदर्द रदत्तपञ्चा ङ्गुलितलं – गोशीर्ष = गोशीर्षचन्दनं सरसं च यद् रक्तचन्दनं, ताम्यां सह ये दर्दराः हस्ततलाघाताः, ततो दत्तानि पञ्चाङ्गुलितलानि यस्मिन्तत्तथाविधं च कुर्वन्ति । तथा केचिद् देवः सूर्याभं विमानम् उपचितचन्दनकलशम्-उपचिताः याथातथ्येन व्यवस्थापिताः चन्दनकलशा=चन्दनचर्चितकलशाः-माङ्गलिककलशाः गृहान्तचतुष्केषु यत्र तत्तादृशं तथा-चन्दनघटसु तोरणप्रतिद्वारदेशभागं चन्दनघटाः सुकृताः-सुष्ठु स्थापिताः तोरणेषु-वहिरेषु प्रतिद्वारदेशभागेषु च यस्य तत्तादृशं च कुर्वन्ति । तथा केचिद् देवाः सूर्याभं विमानम् आसक्तावसक्तविपुलवृत्तालन्वितमाल्यदामकलापम् तत्र आसक्तः भूभिलग्नः अवसत्तः= उपरिलग्नश्च विपुलो विशालः प्रलम्बित:-प्रलम्बमानो माल्यदामकलापः-पुष्पमालासमूहो यस्मितत्तथाविधं कुर्वन्ति । तथा-केचिद् देवाः सूर्याभं विमान पञ्चवर्णसुरभिमुक्तपुष्पपुओ पचारकलितम् -पञ्चवर्णःसुरभिः - सुगन्धयुक्तोमुक्तविक्षिप्तो यः पुष्पपुञ्जःपुष्पसमूहः, तस्य उपचारेण-कल्पनया रचनाविशेषण कलित-युक्तं कुर्वन्ति । तथा-केचिद् देवाः सूर्याभं विमानं कालागुरुप्रवरकुन्दुरुप्कतुरुष्कधूपप्रसरद्गन्धोद्धताभिरामम् तत्र-कालागुरुः-कृष्णागुरुःप्रबरकुन्दु रुष्क-चीडाभिधानः सुगन्धिद्रव्यविशेषः, तुरुष्कं-सिहलकं धूपः-सुगन्धिद्रव्यसंयोगजनितश्च, एतेषां यः प्रसरन्-सर्वतो विसर्पन उद्भूतः-अत्युत्कटो गन्धस्तेन अभिराम-मनोहरं कुर्वन्ति । 'उद्धत' शब्दस्य परनिपात आपत्वात् । तथा केचिद् देवा सूर्याभ विमानं सुगन्धगन्धितं-सुगन्धेन-सौरभेण गन्धितंगन्धयुक्तम् , अत एव-गन्धवर्तिभूत-गन्धवत्तिकासदृशं कुर्वन्ति । तथा-केचिद् देवाः हिरण्यवर्षम्-अघटितसुवर्ण वृष्टि-, वर्षन्ति, केचिद् सुवर्णवर्ष-घटित सुवणवृष्टिं वर्षन्ति, केचिद् रजतवर्ष, रूप्यवृष्टिं वर्षन्ति, एवमेव कैचिद् वर्षन्ति, एवमेव-केचिद् वज्ररत्नवृष्टिम, केचिद् पुष्पवृष्टिम् , केचिद् 'फलवृष्टिम् , केचिद् माल्यवृष्टिम् , केचिद् गन्धवृष्टिम् , केचिद् चूर्णवृष्टिम् , केचित् . आभरणवृटि वर्षति । तथा-केचित् देवा हिरण्यविधिम्-अन्यदेवेभ्यो हिरण्यप्रदानरूवं माङ्गलिकं विधिं भाजयन्ति कुर्वन्ति, एवम्-अनेन प्रकारेण केचित् सुवर्णविधि-अन्य देवेभ्यः सुवर्णप्रदानरूपं माङ्गलिक विधिं भाजयन्ति-कुर्वन्ति,केचिद् रत्नविधिम् , केचित् पुष्पविधिम् , केचित्-फलविधिम् , केचित्, माल्यविधिम् , केचित् चूर्णविधिम् , केचिद् वस्त्रविधि भाजयन्ति, केचिच्च देवा गन्धविधिं भाजयन्ति । तत्र-सूर्याभस्य देवस्य इन्द्राभिषेकावसरे केचिद् देवा आभरणविधि-भाजमन्ति-कुर्वन्ति ।
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #616
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०४
राजप्रश्नीयसूत्रे तथा-केचिद् चतुर्विधं वादित्रं-बाद्यं वादयन्ति, वाद्यप्रकारानेवाह'ततम्' इत्यादि। तत्र-ततम् -मृदङ्गादिकम् विततं- वीणादिकम् , धनं-कांस्यतालादिकम् , शुषिरं-वंश्यादिकमिति । तथा केचिद् देवा; चतुर्विधं गेयं गायन्ति, तद्यथा-उत्क्षित, पादान्तं, मन्दं गेचितावसानमिति । एषामर्थः-अष्टचत्वारिंशत्तमसूत्रतोऽवसेयः। तथा केचिद् देवा द्रुतं नाट्यविधिमुपदर्शयन्तीत्यारन्थ 'भ्रान्त संभ्रान्तनामं दिव्यं नाट्यविधिम् उपदर्शयन्ति' इत्यन्तसन्दर्भोक्तानामर्थः षट्चत्वारिंशत्तममत्रतोऽवसेयः। तथाकेचिद् देवा दार्टान्तिक-प्रात्यन्तिक सामन्तोपनिपातिकान्तोर्मध्यावसानिकरूपं चतुर्विधम् अभिनयम् अभिनयन्ति । दार्टान्तिकादीनामर्थोऽप्टचत्वारिंशत्तमसूत्रतोऽवसेय इति । तथा-केचिद् देवाःबुत्कुर्वति-'बुत' इति शब्दं कुर्वन्ति, केचिद् देवाः पीनयन्ति-आत्मानं स्थूलं कुर्वन्ति, केचिद् लासयन्ति-लास्य नामकं नृत्यं कुर्वन्ति, केचिद् हकुर्वन्ति-'हक-हक्' इति शब्दं कुर्वन्ति, केचिद् वीणयन्ति-वीणावच्छब्दं कुर्वन्ति ताण्डवयन्ति--ताण्डवं नाम नृत्यं घ कुर्वन्ति केचित् पूर्व वल्गन्ति-कूदन्ते, पश्चात् आस्फोटयन्ति-करास्फोटं कुर्वन्ति, केचिश्व देवा पूर्वम् आस्फोटयन्ति पश्चाद वल्गन्ति । तथा-केचिद देवाः त्रिपदी छिन्द न्ति-पदत्रयमुल्लचन्यन्ति । तथा केचिद् देवाः हयहेषितम् -अश्वशब्दमिव कुर्वन्ति. केचिद् हस्तिगुलगुलायित-हस्तिनो गुलगुलशब्दमिव कुर्वन्ति, केचिद् रथ धनघनायितं-रथस्य घनघनशब्दमिव कुर्वन्ति, केचित् त्रिविधमपिशब्द कुर्वन्ति, तथा केचिद् देवाः उच्छलन्ति-सामान्यतः कूर्दन्ते केचित् प्रोच्छलन्ति -विशेषतः कूर्दन्ते, केचिच्च उत्कृष्टिकाम्-हर्षध्वनि कुर्वन्ति, केचित् उच्छलनं प्रोच्छलनं च कुर्वन्ति, केचित् त्रीण्यपि-उच्छलनं प्रोच्छलनं उत्कृष्टिकां चापि कुर्वन्ति । तथा च केचिद् देवाः अवपतन्ति-उपरितः अध आगच्छन्ति, केचित्उत्पतन्ति-अधम्तनप्रदेशादुपरिगच्छन्ति, केचित् परिपतन्ति-तिर्यग् निपतन्ति, केचिच्च देवाः त्रीण्यपि कुर्वन्ति । तथा-केचिद देवाः सिंहानादं कुर्वन्ति, कोचिद दर्दरकं-चन्दनोपलिप्तकरेण चपेटाकृतिं कुर्वन्ति, केचिद् भूमिचपेटां ददति-भूमौ चपेटाघातं कुर्वन्ति, केचिच्च त्रीण्यपि कुर्वन्ति । तथा-केचिद् गर्जन्ति-गर्जनं कुर्वन्ति, केचिद् विद्युदिवाचरन्ति-विद्युतं कुर्वन्ति, केचिद् वर्ष-वृष्टिं कुर्वन्ति, केचिच्च त्रीण्यपि-गर्जनं विद्युतं वर्ष चापि कुर्वन्ति । तथा-केचिद् ज्वलन्ति-ज्वलिता भवन्ति, केचित् तपन्ति-तप्ता भवन्ति, केचित् प्रतपन्तिप्रकर्षण तप्ता भवन्ति, केचिद देवाः त्रीण्यपि-ज्वलनं तपनं प्रतपनं चापि कुर्वन्ति । तथा-केचिद् हकुर्वन्ति-'हक्' इति शब्दं कुर्वन्ति केचित् थुत्कु
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #617
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ८७ सूर्याभविमानस्य देवकृतसज्जीकरणादिवर्णनम् ६०५ चन्ति-महता शब्देन निष्ठीवन्ति, केचिद् धकुर्वन्ति–'धक' इति शब्दं कुर्वन्ति, केचित् स्वानि-स्वकीयानि स्वकीयानि नामानि कथयन्ति, वदन्ति, केचिच्च देवाः चत्वार्यपि कुर्वन्ति । तथा-केचिद् देवसन्निपातं-देवसमूह कुर्वन्ति, केचिद् देवोद्योत-देवप्रकाशं कुर्वन्ति, केचिद् देवोत्कलिका-देवसंबाधं 'भीड' इति भाषाप्रसिद्धं कुर्वन्ति, केचिद् देवकहकहक-देवकोलाहलं कुर्वन्ति केचिद् देवदुहदुहक-देवसम्बन्धिकं 'दुहदुह' इत्यनुकरणात्मकं शब्दं कुर्वन्ति, केचित् चैलोत्क्षेप-वस्त्रवर्षणं कुर्वन्ति, तथा-केचिच्च देवाः देवसन्निपातादि-चैलोत्क्षेपान्तं सर्व कुर्वन्ति । तथा केचिद्देवाः उत्पल हस्तगताः--उत्पलं-चन्द्रविकासिकमलं हस्तगत करत्थितं येां ते तथाभूताः, यावत्-यावत्पदेन- 'पद्महस्तगताः कुमुदहस्तगताः नलिनहस्तगताः सुभगहस्तगताः सौगन्धिकहस्तगताः पुण्डरीकहस्तगता महापुण्डरीकहरतगताः' इति संग्राह्यम् तथा-शतसहस्रपत्रहस्तगता= करस्थित शतपत्र कमलं सहस्रपत्र कमलाः, तथा-केचिद देवः कलशहस्तगता=करधृतकलशाः यावत्-यावत्पदेन-भृङ्गारहस्तगताः आदर्शहस्तगताः स्थालीहस्तगताः पात्र हस्तगताःसुप्रति ष्ठानहस्तगताः रत्नकरण्डकहस्तगतः पुष्पचङ्गेरीहरतगताः माल्यचङ्गेरीहस्तगताः चूर्णचङ्गेरीहस्तगताः गन्धचङ्गेरीहस्तगताः वस्त्रचङ्गेरीहस्तगताः आभरणचङ्गेरीहस्तगताः सिद्धार्थचङ्गेरीहस्तगताः लोभहस्तचङ्गेरीहस्तगताः पुष्पपटलकहस्तगताः माल्यपटलकहस्तगताः चूर्णपटलकहस्तगताः गन्धपटलकहस्तगताः वस्त्रपटलकहस्तगताः आभरणपटलकहस्तगताः सिद्धार्थकपटलकहस्तगताः लोमहस्तपटलकहस्तगताः सिंहासनहस्तगताः छत्रहस्तगताः चामरहस्तगताः चन्दनचर्चित कलश माङ्गलिक होते हैं अतः वे गृहान्त के चतुष्कों में स्थापित किये गये थे. तोरण नाम बहिद्वार का है। "भाजयन्ति" क्रिया पद का अर्थ “करते हैं" ऐसा है। मृदङ्गादिक बाजों का नाम तत, वीणादिक बाजों का नाम वितत कांस्य तालादिक का नाम घन, एवं वंश्यादिक बाजों का नाम शुषिर है। "उत्क्षिप्त" आदि चार प्रकार के गाने का अर्थ ४८३ सूत्र में अर्थ लिखते समय लिखा जा चुका है । द्रुतनाट्यविधि से હોય છે. એટલા માટે ઘરના ચારેચાર ખૂણાઓમાં તેમની સ્થાપના કરવામાં આવી हती. तो मरनदानु नाम छ. " भाजयन्ति" २ लिया५६ छ तना अर्थ '४२ छ' सव। थाय छे. भृ। मेरे पासानु नाम तत, पी॥ वगेरे 40. એનું નામ વિતત, કાંસ્યતાલાદિકનું નામ ઘન, અને વંશ્યાદિકનું નામ શુષિર છે. “ઉક્ષિત” વગેરે ચાર જાતના સંગીતને અર્થ ૪૮ માં સૂત્રમાં સ્પષ્ટ કરવામાં
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #618
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०६
राजप्रश्नीयसूत्रे तैलसमुद्गकहस्तगताः कोष्ठसमुद्गकहस्तगताः पत्रसमुद्गकहस्तगताः चोयकसमुद्गहस्तगताः, तगरसमुद्गकहस्तगताः एलासमुद्गकहस्तगताः हरितालसमुद्गकहस्तगताः हिङगुलकसमुद्गकहस्तगताः मनःशिलासमुद्गकहस्तगताः अधनसमुद्गकहस्तगताः' इति संग्राह्यम् , तथा-धूपकटुच्छुकहस्तगताः, एता दृशाः सन्तः हृष्टतुष्ट-यावद-हृदया: हृष्टतुष्टचित्तानन्दिताः प्रीतिमनसः परमसौमनस्थिताः हर्षवशविसर्पद्धृदयाः सर्वतः समन्तात् आधावन्ति-विशेषतो धावन्ति परिधावन्ति=परिपाट्या धावन्तीति ॥ सू० ८७ ॥
मूलम् -तए णं तं सूरियाभं देवं चत्तारि सामाणियसाहस्सीओ जाव सोलसआयरक्खदेव साहस्सीओ अण्णे य बहवे सूरियाभरायहाणिवत्थव्वा देवा य देवीओ य महया महया इंदाभिसेए अभिसिचंति, अभिसिंचित्ता पत्तयं पत्तेय करयलपरिग्गहियं सिरसावत्तं मत्थए अंजलिं कटु एवं वयासी-'जय जय नंदा ! जय जय भद्दा ! जय जय नंदा! भई ते, अजियं जिणाहि, जियं च पालेहि जियमज्झे वसाहि इंदो इव देवाणं, चंदो इव ताराणं, चमरो इव असुराणं, धरणो इव नागाणं, भरहो इव मणुयाणं, बहूई पलिओवमाइं बहूइं सागरोवमाई बहूई पलिओवमसागरोमाइं चउण्हं लेकर भ्रान्त सभ्रान्त नामतक नाटक पदों का अर्थ ४८३ सूत्र की टीका में लिखा गया है सो वहां से जानना चाहिये उत्कृष्ट शब्द का अर्थ हर्षध्वनि है। 'उत्पल हस्तगता' के साथ जो यावत् पद आया है-उससे पद्महस्तगताः, कुमुदहस्तगताः, नलिनहस्तगताः, सुभगहस्तगताः, सौगन्धिकहस्तगताः" आदि पाठ से लेकर "अञ्जन समुद्गकहस्तगताः" इस अन्तिमपाठ तक के पदों का ग्रहण हुआ हैं ॥ सू० ८७॥ આવ્યું છે. દ્રુત નાટયવિધિથી માંડીને ભ્રાંતસંભ્રાંત નામ સુધીના નાટક સંબંધી પદોને અર્થ ૪૮ મા સૂત્રની ટીકામાં કરવામાં આવ્યું છે. ઉત્કૃષ્ટ શબ્દને અર્થ पति छ. 'उस्पलहस्तगता' नी साथे २ यावत्५६ छे. तेथी " पद्महस्तगताः, कुमुदहस्तगताः, नलिनहस्तगताः, सुभगहस्तगताः, सौगंधिकहस्तगताः" वगैरेथी भांडीने " अज्जनसमुद्गकहस्तगताः" म&ि सुधीन। यहोनुअए समान.॥सू. ८७ ।।
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #619
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०७
सुबोधिनी टीका. सू. ८८ सूर्याभ देवस्य इन्द्राभिषेकवर्णनम् सामाणियसाहस्सीणं जाव आयरक्खदेवसाहस्सीणं सूरियाभस्स विमाणस्स, अण्णेसिं च बहूणं सूरियाभविमाणवासिणं देवा य देवीण य आहेवच्चं जाव महया महया कारेमाणे पालेमाणे विहराहिन्ति जय जय - सद्दं पउंजंति ॥ सू० ८८ ॥
छाया- ततः खलु तं सूर्याभं देवं चतस्रः सामानिकसाहस्त्रयो यावत् षोडश आत्मक्षदेवसाहस्त्र्यः अन्ये च बहवः सूर्याभराजधानी वास्तव्याः देवाश्च देव्यश्च महता महता इन्द्राभिषेकेण अभिषिञ्चन्ति अभिषिच्य प्रत्येकं प्रत्येकं करतलपरिगृहीतं शिर आवर्त्त मस्तके अजलि कृत्वा एवमवादिषुः'जय जय नन्द ! जय जय नन्द ! जय जय भद्र । भद्रं ते, अजितं जय, जितं
'तणं तं सूरिया देव' इत्यादि ।
सूत्रार्थ - (तरणं) इसके बाद (तं पूरियाभं देवं ) उस सूर्याभदेव का ( चत्तारिसामाणियसाहसीओ जाव सोलस, आयरक्खदेवसाहस्सीओ अण्णे य सूरियाभयहाणिवत्थव्वा देवाय देवीओ य महया महया इंदा भिसेएणं अभिसिंचंति) चारहजार सामानिक देवोने यावत् सोलहजार आत्मरक्षक देवोंने तथा अन्य और बहुत से सूर्याभदेव की राजधानी में रहे हुए देवोंने और देवियोंने अतिविशाल इन्द्राभिषेक से अभिषेक किया. अभिसिंचित्ता पत्तयें पत्तेयं करयल परिग्गहियं सरिसावत्तं मत्थए अंजलि कट्टु एवं वयासी) अभिषेक करके फिर प्रत्येकने क्रम से दोनों हाथों को जोडकर उनकी अंजलि बनाई - और उसे मस्तक पर से घुमाकर - नमस्कार कर फिर ऐसा
6
तणं त सूरियाभं देवं ' इत्यादि ।
सूत्रार्थ - ( त एण) त्या२पछी ( तं सूरियाभं देवं ) ते सूर्यालदेव नो ( चत्तारि सामाणिव साहसीओ जाव सोलसआयरक्खदेवसाहस्सीओ अण्णे य बहवे सूरियाभयहाणि त्वा देवाय य देवीओ य महया महया इंदाभिसेएणं अभिसिंचंति ) ચાર હજાર સામાનિક દેવાએ યાવત્ સેાળહજાર આત્મરક્ષક દેવાએ તેમજ બીજા પણ ઘણાં સૂર્યાભદેવની રાજધાનીમાં રહેનારા દેવાએ અને દેવીએએ અતિ ભવ્ય३ये इन्द्रालिषेर्यो, अलिषे ये. ( अभिसिंचित्ता पत्तेयं पत्तेयं करयल परिग्गहियं सिरसावत्तं मत्थए अंजलिकट्टु एवं वयासी ) मलिषेक उरीने अधांये उमशः जाने હાથેાને ભેગા કરીને અલિ ખનાવી અને તેને મસ્તક પર ફેરવીને નમસ્કાર अर्था अने या प्रमाणे विनंति स्तां अधु - ( जय जय नंदा, जय जय भद्दा,
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #620
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०८
राजप्रश्रीयसूत्रे
च पालय, जितमध्ये बस, इन्द्र इव देवानां चन्द्रश्व ताराणाम् चमर इव असुराणाम्, धरण इव नागानां भरत इव मनुजानां बहूनि पल्योपमानि बहूनि सागरोपमाणि, बहूनि पल्पोपमसागरोपममाणि चत्तसृणां सामानिकसाहस्रीणां यावत् आत्मरक्षदेवसाहस्रीणां सूर्याभस्य विमानस्य, अन्येषां च
"
1
कहा- (जयजयनंदा, जयजयभद्दा, जयजयनंदा ! भद्दे ते अजिंय जिणाहि, जियं च पालेहि) हे समृद्धिशालिन् ! तुम अत्यन्त जयशाली होओ | हे कल्याणकारिन् | तुम्हारी जयजय हो, हे जगदानन्दकारक ! तुम्हारा वारंवार जय हो तुम्हारा कल्याण हो । तुम अजित शत्रु को स्वाधीत करो । जीते हुए शत्रु का पालन करो (जियमज्झे साहि) जीते हुएअपने अधीन बने हुए देवों के मध्य में रहो। (इंदो इव देवाणं, चंदो इव ताराणं, चमरो इव असुराणं, धरणो इव नागाणं, भरहो इव मणुयाणं, बहू पलिओमाई, बहई सागरोवमाई ) तुम देवों के बीच में इन्द्र की तरह, ताराओं के घीच में चन्द्र की तरह, असुरो के बीच में चमर की तरह, नागों के बीच में धरण की तरह और मनुष्यों के बीच मे भरत की तरह, अनेक पल्योपमतक, अनेक सागरोपमतक और ( बहूई पलिओवमसागरोवमाई अनेक पल्योपमसागरोपमतक ( चउन्हें सामाणियसाहस्सीणं ) चार हजार सामानिक देवों का ( जाव आयक्खदेवसाहस्सीणं) १६ हजार आत्मरक्षक hair, art (atureवमाणवासिण) सूर्याभ विमान का. एवं (अण्णसिंच
"
जयजय नंदा ! भदंते, अजियं जिणाहि, जियं च पालेहि ) हे समृद्धि शासिनू ! તમે અતીવ જયશાલી થાઓ. હે કલ્યાણકારિન્ તમારી જય જય થાઓ. હૈ જગદાન દકારક! તમારી વાર વાર જય થાએ. તમારૂ કલ્યાણ થાઓ. તમે અજેય शत्रुने स्वाधीन नाव विनित शत्रु तमे पासून १२ (जियमज्ज्ञे व साहि ) नेभना उपर विनय भेजव्यो छे तेवा हेवानी वरये आप निवास . ( इंदो इव देवाणं चंदो इव ताराणं, चमरो इव असुराणं, धरणो इव नागाणं, भरहो इव मणुयाणं, बहूई पलिओवमाई, बहूई सागरोवमाइं ) तभे हेवानी वस्ये ईन्द्रनी प्रेम, તારાએની વચ્ચે ચન્દ્રની જેમ, અસુરાની વચ્ચે ચમરની જેમ, નાગેાની વચ્ચે ધરણની જેમ અને માણસાની વચ્ચે ભરતની જેમ ઘણા પક્ષેાપમ સુધી, ઘણા सागरोपम सुधी भने ( बहूइं पलिओवमसागरोवमाई ) धा पत्योपभ सागरीभम सुधी ( चउन्हं सामाणियसाहस्सीणं ) यार हन्नर सामानि४ हे ५२ (जाव आयरक्खदेवसाइस्सीणं ) १६ हन्तर आत्मरक्ष हेवा पर थाने ( सूरियाभस्स विमाणस्स ) સૂર્યભવિમાન પર अने (अण्णसिंच बहूणं सूरियाभरिमाण
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર ઃ ૦૧
Page #621
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ८८ सूर्याभदेवस्य इन्द्राभिषेकवर्णनम् बहूनां सूर्याभविमानवासिनां देवानां च देवीनां च आधिपत्यं यावत् महत् महत् कारयन् पालयन् विहरस्व-इति कृत्वा जयजय-शब्दं प्रयुञ्जन्ति ॥सू. ८८॥
टीका-'तएणं तं' इत्यादि
ततःखलु तं सूर्याभ देवं चतस्त्रः सामानिकसाहस्व्यः चतुस्सहस्र संख्यकाः सामानिकदेवाः यावत्-यावत्पदेन 'चतस्रः अग्रमहिष्यः सपरिवाराः तिस्रः परिषदः, सप्त अनीकाधिपतयः' इति संग्राह्यम् , तथा षोडश आत्मरक्षसाहस्यः षोडशसहस्रसंख्यका आत्मरक्षकाः, तथा अन्ये च बहवः सूर्याभराजधानीवास्तव्याः= सूर्याभदेवस्य राजधान्यां निवसनशीलाः देवाश्च देव्यश्च महता महता=अतिविशालेन इन्द्राभिषेकेण अभिषिञ्चन्ति, अभिषिच्य प्रत्येकम् एकैकशः कृत्वा क्रमेणेत्यर्थः करतलपरिगृहीतं शिर आवत मस्तके अञ्जलिं कृत्वा एवं वक्ष्यमाणं वचनम् अवादिषुः उक्तवन्तः, तथाहि जयबहूण सूरियाभविमाण वासिणं) सूर्याबविमानवासी बहुत से (देवाण य देवीण य) देवदेवीयोंका (आहेवच्चं जाव महया महया कारेमाणे पालेमाणे विहराहि त्ति जयजयसह पउंजंति ) आधिपत्य यावत् करते हुए, उनका पालन करते हुए, आप रहें इस प्रकार कहकर पुनःजयजय शब्दोंका प्रयोग किया।
टीकार्थ-इसका मूलार्थ के जैसा ही है. परन्तु कहीं २ पर जो विशेषता है वह इस प्रकारसे है, सूर्याभदेवका चार हजार सामानिक देवोंने यावत्पद ग्राह्य सपरिवार चार अग्रमहिषियोंने. तीन परिषदाओंने, सात अनिकाधिपतियोंने तथा १६ हजार आत्मरक्षक देवोंने एवं सूर्याभराजधानी वास्तव्य= सूर्याभदेवकी राजधानीमें निवसनशील बहुतसे देव और देवियोंने अतिविशाल इन्द्राभिषेक से अभिषेक किया. अभिषेक करने के बाद फिर क्रम से एक २ देवने करतलपरिगृहीत एवं शिर पर आवर्तवाली ऐसी अंजलि वासिण) सूर्याल विमानवासा eni ( देवाण य देवीणय ) देववा। ५२( आहे. वच जाव महया महया कारेमाणे पालेमाणे विहराहित्ति, जय जय सदं पउंजंति) શાસન યાવત્ કરતાં તેમનું તમે પાલન કરતા રહે આ પ્રમાણે કહીને ફરી જય જય શબ્દોનું ઉચ્ચારણ કર્યું.
ટીકાથ–આને મૂલાઈ પ્રમાણે જ છે, પણ કેટલાક વિશિષ્ટ પદેનું સ્પષ્ટીકરણ, આ પ્રમાણે છે. તે સૂર્ય દેવને ચાર હજાર સામાનિક દેવોએ યાવત્ પદ ગ્રાહ્ય સપરિવાર ચાર અગ્ર મહિષીએ એ ત્રણ પરિષદાઓએ સાત અનીકાધિપતિઓએ તેમજ સોળ હજાર આત્મરક્ષક દેવોએ અને સૂર્યાભદેવની રાજધાનીમાં રહેનારાં બધાં દેવદેવીઓએ અતિભવ્ય ઈદ્રાભિષેકથી અભિષેક કર્યો. અભિષેક કર્યા બાદ અનુક્રમે એકએક દેવે હાથની અંજલિ મસ્તક પર ફેરવીને આ પ્રમાણે વિનંતિ
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #622
--------------------------------------------------------------------------
________________
६१०
___ राजप्रश्नीयसूत्रे जयनन्द ! नन्दति नन्दयतीति वा नन्दः-समृद्धः समृद्धिप्रापको वा, तत्संबुद्धौ हे नन्द ! त्वं जयजय-नितरां जयशाली भव, हे भद्र ! हे कल्याणकारिन् ! त्वं जय जय ! हे नन्द ! हे जगदानन्दकारक ! त्वं जय जय ! ते तव भद्रं कल्याणं भवतु, तथा-त्वम् अजित शत्रु जय स्वाधीन कुरु, जित च शत्रु पालय, जितमध्ये स्वस्याधीनतां गतानां मध्ये वसतिष्ठ, तथा त्वं देवानां मध्ये इन्द्र इव, ताराणां मध्ये चन्द्र इव असुराणां मध्ये चमर इव, नागानां मध्ये धरण इव, मनुजानां मध्ये भरत इव बहूनि पल्योपमानि बसूनि सागरोपमाणि बहूनि पल्योपमसागरोपमाणि च वतुर्णी सामानिकसाहस्रीणां यावत् आत्मरक्षदेवसाहस्रीणां, सूर्याभस्य विमानस्य, तथा अन्येषां च बहूनां सूर्याभविमानवासिनां देवानां च देवीनां च आधिपत्यं यावत् यावत्पदेन=पुरा वर्तित्वं भर्तृत्वं स्वामित्वं महत्तरकत्वम् आज्ञेश्वरसेनापत्यं च महत् महत्= करके इस प्रकार उससे कहा हे नन्द ! समृद्ध ! अथवा समृद्धि प्रापक ! तुम नितरां जयशाली बनो! हे भद्र ! कल्याणकारिन् । तुम्हारी जय हो जय हो, हे नन्द जगदानन्दकारक ! तुम्हारी बारबार जय हो जय हो। तुम्हारा कल्याण हो, तथा तुम अजित शत्रु को जीतो अपने आधीन करो और जितशत्रका पालन करो। तथा अपने आधीन बने हुओं के बीच में तुम रहो। तुम देवों के बीचमें इन्द्रकी तरह ताराओंके मध्य में चन्द्र की तरह. असुरों के बीच में चमर की तरह. नागों के बीच में धरण की तरह, और मनुष्योंके बीचमें भरतकी तरह अनेक पल्योपमकालतक, अनेक सागरोपमकालतक, एवं अनेक पल्योपम सागरोपमतक चार हजार-सामानिक देवों का यावत् १६ हजार आत्मरक्षक देवोंका, सूर्याभविमानका तथा अन्य और भी अनेक सूर्याभविमानवासी देवदेवीयोंका आधिपत्य यावत्पदग्राह्य-पुरोवर्तित्व કરતાં કહ્યું કે-હે નંદ! સમૃદ્ધ ! અથવા સમૃદ્ધિ પ્રાપક ! તમે સતત જયશાલી થાઓ હે ભદ્ર! કલ્યાણકારિન ! તમારી જય થાઓ, જય થાઓ, હે નંદ-જગદાનંદકારક ! તમારી વારે વાર જય થાઓ, તમારું કલ્યાણ થાઓ તેમજ તમે અજિત શત્રુ પર વિજય મેળવો અને જિત શત્રુનું પાલન કરો. તમે સ્વાધીન કરેલાઓની વચ્ચે રહે. તમે દેવોની વચ્ચે ઈન્દ્રની જેમ, તારાઓમાં ચન્દ્રની જેમ, અસુરોમાં ચમરની જેમ, નાગોમાં ધરણની જેમ અને માણસમાં ભારતની જેમ, ઘણું પલ્યોપમ કાળ સુધી અને ઘણાં પલ્યોપમ સાગરોપમ સુધી ચાર હજાર સામાનિક દે ૫૨ યાવત્ ૧૬ હજાર આત્મરક્ષક પર, સૂર્યાવિમાન તથા બીજા પણ ઘણું સૂર્યાભવિમાનવાસી દેવદેવીઓ પર શાસન યાવત્ પદ ગ્રાહ્ય
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #623
--------------------------------------------------------------------------
________________
६११
सुबोधिनी टीका. सू. ८९ सूर्याभस्य अलङ्कारिक सभाप्रवेशादिवर्णनम् अतिशयातिशयं कारयन् पालयन् विहरस्व इति कृत्वा = इत्युक्त्वा जयजय शब्द प्रयुञ्जन्ति कुर्वन्ति ॥ सू० ८८ ॥
मूलम् - तए णं से सूरियाभे देवे महया महया इंदाभिसेगेणं अभिसित समाणे अभिसेयसभाओ पुरथिमिल्लेणं दारेणं निग्गच्छs निग्गच्छित्ता जेणेव अलंकारियसभा तेणेव उवागच्छइ उवागच्छित्ता अलंकारियसभं अणुप्पयाहिणीकरेमाले अणुप्पयाहिणीकरेमाणे अलंकारियसमं पुरथिमिल्लेणं दारेणं अणुपविसइ, अणुपविसित्ता जेणेव सीहासणे तेणेव उवागच्छ, सी हासणवरगए पुरत्याभिमुहे संनिसपणे ॥ सू, ८९ ॥
छाया - ततः खलु स सूर्याभो देवो महता महता इन्द्राभिषेकेण अभिविक्तः सन् अभिषेकसभायाः पौरस्त्येन द्वारेण निर्गच्छति, निर्गत्य यत्रैव अलङ्कारिकसभा तत्रैव उपागच्छति, उपागत्य अलङ्कारिकसमाम् अनुप्रदक्षिणीभर्तृत्व, महत्तरकत्व एवं आज्ञेश्वरसेनापत्य बहुत २ अतिशयरूपसे करते हुए और उनका पालन करते हुए, रहो - इस प्रकार कहकर उन्होंने पुनः जय २ शब्दों का उच्चारण किया । सू० ८८ ॥
तणं से सूरिया देवे महया महया' इत्यादि ।
सूत्रार्थ: - (तएण ) इसके बाद ( से सुरिया देवे ) वह सूर्याभदेव जब ( महया २ इंदा भिसेगेणं) अतिविशाल इंद्राभिषेकद्वारा अभिषिक्त हो चुका तब (अभिसेयसभाओ पुरथिमिल्लेणं दारेणं निम्गच्छद) पूर्वके द्वारसे होकर उस अभिषेक सभासे बाहर निकला. ( निग्गच्छित्ता जेणेव अलंकारियसभा तेणेव उवागच्छइ ) निकलकर फिर वह जहां अलङ्कारिसभा थी वहां गया પુરાવર્તિત્વ, ભર્તૃત્વ, મહત્તરકત્વ અને આજ્ઞેશ્વર સેનાપત્યરૂપ શાસન કરતાં અને તેમનુ પાલન કરતાં. રહેા, આ પ્રમાણે કહીને તેમણે ફરી જય જય શબ્દાનુ ઉચ્ચારણ કર્યું. | સૂ૦ ૮૮૫
6
त एणं से सूरिया देवे महया महया' इत्यादि ।
सूत्रार्थ - (तएणं) त्यार पछी ( से सूरियाभे देवे ) ते सूर्यालद्वेव न्यारे ( महया २ इंदाभिसेगेणं) अतिविशाण इन्द्रालिषे वडे अभिषिक्त अर्ध यूभ्यो त्यारे ( अभिसेयसभाओ पुरत्थिमिल्लेणं दारेणं निग्गच्छइ ) ते पूर्व द्वारथी ते मलिषेऽ सलाथी महार नीउज्ये ( निग्गच्छित्ता जेणेव अलंकारियसभा तेणेव उवागच्छइ ) नीडजीने ते ज्यां सरिङ सला हती त्यां गये. ( उवागच्छित्ता अलंकारियसभ
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #624
--------------------------------------------------------------------------
________________
६१२
राजप्रनीयसूत्रे
कुर्वन् अनुप्रदक्षिणीकुर्वन् अलङ्कारिकसभां पौरस्त्येन द्वारेण अनुप्रविशति, अनुप्रविश्य यत्रैव सिंहासनं तत्रैव उपागच्छति, सिंहासन वरगतः पौरस्त्याभिमुखः सनिषण्णः || ८९ ॥
टीका- ' तरणं से' इत्यादि - व्याख्या स्पष्टा ॥ ८९ ॥
-
मूलम् — तए णं तस्स सूरियाभस्स देवस्स सामाणियपरिसोववन्नगा अलंकारियभंडं उवटुवेंति । तएण से सूरिया देवे तप्पढमयाए पम्हलसूमालाए सुरभिए गंधकासाईए एगाए साडोए गायाइं लृहेइ, लुहित्ता सरसेणं गोसीसचंदणं गायाइं अणुलिंपइ, अणुलिंपित्ता नासानो सासवायवोज्झं चक्खुहरं वन्नफरिसजुत्तं हयलालपेलवातिरेगं धवल कणगखचियंतकम्मं आगासफलियसमप्पभं दिव्वं देवदूसजुयलं नियंसेइ, नियंसेत्ता हारं पिणइ, पिणद्धित्ता एगावलिं पिणद्वेइ, पिणद्वित्ता मुत्तावलिं पिणs, पिणद्धित्ता रयणावलिं पिण
इ, पिणद्वित्ता एवं अंगवाई केयूराई कडगाइ तुडियाई कडिसुत्तगं दसमुद्दाणंतगं वच्छसुत्तगं, मुरविं कंठमुरविं पालंब
( उवागच्छित्ता अलंकारियसभं अणुष्पवाहिणी करेमाणे २ अलंकारियसभ पुरथिमिल्लेणं दारेणं अणुपविसह, अणुपविसित्ता जेणेव सीहासणे तेणेव उवागच्छ ) वहां जाकर वह अलंकारिकसभाकी बार २ प्रदक्षिणा देकर उस अलंकारिकसभा में पूर्वके द्वारसे होकर प्रविष्ट हुआ प्रविष्ट होकर फिर वह जहां सिंहासन था वहां गया (सीहासणवरगए पुरत्थाभिमुहे संनिसणे ) वहां जाकर वह पूर्वदिशाकी और उस सिंहासन पर बैठ गया. इस सूत्र की टीका स्पष्ट है ।। सू० ९८ ॥
अणुपाहणी करेमाणेर पुरत्थिमिल्लेणं दारेण जणुपविसइ, अणुपविसित्ता जेणेव सीहासणे तेणेव उवागच्छइ ) त्यां ४६ नेते सर सलानी वारंवार प्रदक्षिणा કરી ને પૂદ્વારથી તે અલકારિક સભામાં પ્રવિષ્ટ થયા પ્રવિષ્ટ થઈ ને જયાં सिंहासन हेतु त्यां गये. ( सीहासणवरगए पुरस्थाभिमुहे संनिसणे ) त्यांन તે પૂર્વ દિશા તરફ તે સિંહાસન પર બેસી ગયેા.’
या सूत्रनी टीडा स्पष्ट छे ।। ८७ ।।
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર ઃ ૦૧
Page #625
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ९० सूर्याभदेवस्य गन्धादिधारणवर्णनम्
कुंडलाइ चूडामणि मउडं पिणद्धेइ, पिणद्धित्ता-गंथिमवेढिम - पूरिमसंघाइमेण चउव्विणं मल्लेणं कप्परुक्ख पिव अप्पाणं अलंकिय विभूसिय करेइ, करिता दद्दरमलयसुगंधगंधिएहिं गायाइं भुखंडेइ, दिव्वं च सुमणदामं पिणखेड || सु० ९० ॥
छाया - ततः खलु तस्य सूर्याभस्य देवस्य सामानिकपरिषदुपपन्नका अलङ्कारिकभाण्डम् उप स्थापयन्ति । ततःखलु स सूर्याभो देवस्तत्प्रथमतया पक्ष्मलसुकुमारया सुरभ्या गन्धकाषाय्या एकया शाट्या गात्राणि रुक्षयति, रूक्षयित्वा सरसेन गोशीर्षचन्दनेन गात्राणि अनुलिम्पति, अनुलिप्य नासानिः श्वासवातवजयं चक्षुरं वर्णस्पर्शयुक्तं हयलालापैलवातिरेकं धवल कनकखचिता'तणं तस्स सूरियाभस्स देवस्स' इत्यादि ।
सूत्रार्थ - (तएण ) इसके बाद ( तस्स सूरियाभस्स देवस्स सामाणिय परिसोववनगा ) उस सूर्याभदेव के सामानिक परिषदुपपन्नक देवोंने ( अलंकारियमंड उबडवेंति) अलंकारिक भाण्डको आभरणकरण्डकोंको उपस्थित किया. (तएण से सूरिणाभे देवे तप्पढमयाए पम्हलसमालाए सुरभीए गंधकासाईए एगाए साडीए गायाई लहेइ) इसके बाद सूर्याभदेवने सर्वप्रथम रोमयुक्त, सुकोमल वस्त्रखंडविशेष से शरीर को पोंछा, यह वस्त्रखंड सुगंध से युक्त था. तथा गंध प्रधान कषायरंगसे रंगी हुई थी, (लहित्ता सरसेण गोसीसचंदणेणं गायाई अणुर्लिपइ) शरीर को पोंछने के बाद फिर उसने सरस गोशीर्षचन्दन से शरीरको अनुलिप्त चर्चित किया, (अणुलिपित्ता नासानीसासवायवोज्यं चवखुहरं वन्नफरिसजुत्तं हयलालपेलवातिरेगं धवलं कणगतए णं तस्स सूरियाभस्स देवरस " इत्यादि ।
66
सूत्रार्थ – (तएणं त्या२ पछी ( तस्स णं सूरियाभस्स देवस्स सामाणियपरिसोववन्नगा ) ते सूर्यालद्देवना सामानि परिषहुपपन्न हेवा ( अलंकारियभंड उबवेंति ) लांडोने आमरण ४२उने उपास्थित अर्या. (तएणं से सूरियाभे देवे तपढमयाए पम्हलसूमालाए सुरभीए गंधकासाईए एगाए साडीए गायाई लूहेइ ) त्यार पछी सूर्यालदेवे सौ पहेला रोभयुक्त सुडामण वखना ४४डाथी શરીર લૂછ્યું. આ વસખંડ સુગ ́ધ યુક્ત તેમજ ગંધ પ્રધાન કષાય રંગથી રંગેલા हतो. (लहित्ता सरसेण गोसीसच दणेणं गायाई अणुविषइ ) शरीर सूछया जाह तेथे सरस गोशीर्ष यन्हनथी शरीरने अनुलिप्स - यर्थित ४ ( अणुर्लिपित्ता' नसानसासवायवोज्झं चक्खुहरं वन्नफरिसजुत्तं हयलाल पेलवातिरंगें धवलं कणगख -
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર ઃ ૦૧
६१३
Page #626
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयसूत्रे न्तकर्म आकाशस्फटिकसमप्रभं दिव्यं देवदृष्ययुगलं निवसति, निवेष्य हारं पिनाति, पिनह्य अर्द्धहारं पिनाति, पिनह्य एकावलिं पिनाति, पिनह्य मुक्तावलिं पिनाति, पिनह्य रत्नावलि पिनाति, पिनह्य-एवम् अङ्गखचियंतकम्मं आगासफलियसमप्पभं दिव्वं देवदूसपलं नियंसेइ) शरीर को चर्चित करके फिर उसने दिव्य देवदूष्ययुगल कों-देववस्त्रद्वय को पहिरा यह देवदूष्ययुगल इतना पतला था कि नाककी श्वास से भी उडने लगता था, चक्षुको-आकृष्ट करनेवाला था. शुभवर्ण और शुभस्पर्श से युक्त था, घोडे की लालाके सौकुमार्य से भी अधिक सुकुमार था.. शुभ्र था., कनक सूत्र से रचित प्रान्तभागवाला था. तथा आकाश एवं स्फटिक के जैसी प्रभा सहित था. अर्थात इनके समान अति-स्वच्छ था (नियंसेत्ता हारं पिणद्धेइ) ऐसे देवष्ययुगल को पहिरकर फिर-उसने हार को गले में पहिरा (पिणद्धित्ता अद्धहारं पिणद्वेड) हार को पहिरकर फिर-उसने अर्द्धहार को पहिरा. (पिणद्धित्ता एगावलिं पिणद्धेइ) अर्घहार को पहिरकर फिर उसने एकावलि को पहिरा-यह एकावलि विचित्र मणियोंकी होती है और एक ही लर की होती है (पिणद्धित्ता मुत्तावलि पिणद्धेइ) एकावलीको पहिर कर फिर उसने मुक्तावली-मुक्ताहार को पहिरा, (पिणद्धित्ता रयणावलि पिणद्वेइ) मुक्ताहार को पहिर कर फिर उसने रत्नावली-रत्नहार को पहिरा (पिणचियंतक्म्म आगासफलियसमप्पभं दिव्वं देवद्सजूयलं नियंसेइ) शरी२२. मनुलिप्त કરીને પછી તેણે દિવ્ય દેવદૂષ્ય યુગલએટલે કે દેવવસદ્ધય-ધારણ કર્યા. આ દેવદૂષ્ય યુગલ-વસ્ત્ર-આટલું બધું ઝીણું હતું કે કે નાસિકાના ધાસથી પણ ઉડવા લાગતું હતું. ચક્ષુને આકૃષ્ટ કરનાર હતું. શુભ વર્ણ અને શુભસ્પર્શ યુક્ત હતું. ઘોડાની લાળની સુકોમળતા કરતાં, પણ વધુ સુકુમાર હતું, શુભ હતું કનકસૂત્ર રચિત પ્રાંતભાગ વાળું હતું તથા આકાશ અને સ્ફટિક જેવી પ્રભાથી યુક્ત હતું मेले मेमना ४ ते अति २१२७ तु. (नियंसेत्ता हारं पिणद्धेइ) सेवा ईप्य युगतने पडेशन. ५छी तो मा २ था२॥ ४ो. ( पिणद्धित्ता अद्वहारं षिणद्धेइ ) २ ५डेशने पछी ते म.२ पडेय (षिणाद्धित्ता एगा. वलिं पिणद्वेइ) २ पा२॥ ४शन पछी तो पति पा२१ ४. मा
पनि वियित्र मणियानी 14 छ भने से 1 aslनी य छ (षिणद्धित्ता मुक्तावलिं पिणद्धेइ ) Atala ५डेशने पछी त भुताली-भातीमानी भाषा
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #627
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ९० सूर्याभदेवस्य गन्धादिधारणवर्णनम्
६१५
दानि केयूराणि क्वानि त्रुटितानि कटिसूत्रकं दशमुद्रिकानन्तकं वक्षः - सूत्रकं मुरविं कण्ठमुरविं प्रालम्बं कुण्डले चूडामणि मुकुटं पिनह्यति, पिना ग्रन्थिमवेष्टिम- पूरिम - संघातिमेन चतुर्विधेन माल्येन कल्पवृक्षकमिव आत्मानम् अलङ्कृतविभूषितं करोति, कृत्वा दर्दरमलय सुगन्धगन्धिकैः गात्राणि धवलयति, दिव्यं च सुमनोदाम पिनह्यति ॥ सू. ९० ॥
द्वित्ता एवं अंगलाई केयूराई कंडगाई तुडियाई कडिसुत्तगं, दसमुद्दाणंतगं वच्छसत्तगं मुरविं कंठमुरविं पालवं कुंडलाई, चूडामणि मउडं पिणद्वेड) रत्नहारको पहिर कर फिर उसने अंगदोंको पहिरा, इनके बाद केयूरों (बाजूबंध) को पहिरा, इनके बाद कटकों को (कडा) पहिरा, इनके बाद त्रुटितोंको पहिरा, इनके बाद कटिसूत्रको पहिरा, इसके बाद १० अङ्गलियोंमें १० मुद्रिकाओं को पहिरा, इनके पहिरनेके बाद वक्षःसूत्रक = वक्षःस्थल में धारणीयमाला विशेषको पहिरा, इसकेबाद मुरवि भूषणविशेष को पहिरा, इसकेबाद कण्ठमुरविकंठाभरणविशेष को पहिरा, इसकेबाद प्रालम्बोंको झमकोंको पहिरा, इनके बाद कानों में कुण्डलोंको पहिरा, इनकेबाद चूडामणिको मस्तकपर धारण किया और फिर बाद में मुकुटको धारण किया (पिणद्धित्ता गंथिम, वेढिम, पूरिमसंघाइमेण चउबिहेणं मल्लेणं कप्परुक्खगं पिव अप्पाणं अलंकियविभूसियं करेह) इस तरहसे पूर्वोक्त सब आभूषणों को अच्छी तरहसे पहिर करके फिर उसने ग्रन्थिम, वेष्टिम, पूरिम और संघातिम इन चतुर्विध माला से अपने आपको कल्पवृक्षकी तरह अलंकृत एवं विभूषित किया. पहेरी ( पिणद्धित्ता रयणावलिं पिणद्धेइ ) भुताहार पहेर्या माह तेथे रत्नावलीरत्नभाणा-धारण ४री. ( पिणद्वित्ता एवं अंगयाई केयूराई कडगाई तुडियाइ कडिसुत्तगं, दसमुद्दाणंतगंवच्छसुत्तगं मुरविं कंठमुरविं पाल वं कुंडलाई, चूडामणि मउड पिणद्धेइ ) रत्नहार पखेरीने पछी तेथे मगही धारणु अर्या, त्यारपछी डेयूरो કર્યાં, ત્યારબાદ કટકા પહેર્યા. ત્યારબાદ ત્રુટિતા ધારણ કર્યા, ત્યારપછી કટિસૂત્ર ધારણ કર્યું.. ત્યારપછી ૧૦ આંગળીઓમાં ૧૦ મુદ્રિકાએ પહેરી, ત્યારપછી તેણે વક્ષઃસૂત્રક-વક્ષઃસ્થળમાં પહેરવાનીમાળા વિશેષ પહેરી ત્યારપછી સુરવિ-ભૂષણ વિશેષ અને ત્યારપછી કઠમુર્રાવ–ક ઠાભરણ વિશેષ ધારણ કર્યાં. ત્યારપછી પ્રાલ'બકા-ઝૂમકાઓને ધારણ કર્યાં. ત્યારપછી કાનામાં કુડળે પહેર્યા' ત્યારપછી મસ્તઉ ५२ यूडामणि धारण अर्था. मने त्यारमाह भुगट धारण . ( पिणद्धित्ता गांथिम, वेढिम, पूरिम, संघाइमेणं चउच्हिणमल्लेणं कप्परुक्खगं पिव अप्पणं अलं कियविभूसियं करेइ ) या प्रमाणे पूर्वथित मघा खालूषोथी सारी रीते खलङ्कृत थया मह તેણે ગ્રથિમ, વેષ્ટિમ, પૂરિમ અને સંઘાતિમ આ ચતુર્વિધ માળાએથી પેાતાના
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #628
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयसूत्रे टीका- 'तएण' इत्यादि।
ततः खलु-सूर्याभस्य देवस्य अलङ्कारिकसभायां सिंहासनोपरि पौरस्त्याभिमुखेनोपवेशनानन्तरं खलु तस्य सूर्याभस्य देवस्य समक्षं सामानिकपरिषदुपपन्नका देवा अलङ्कारिकभाण्डं-आभरणकरण्डम् उपस्थापयन्ति-उपनयन्ति, । ततः खलु स सूर्याभो देवः तत्प्रथमतया अलङ्गारिकसभायां सर्वत्र प्राथम्येन एकया शाय्या-अङ्गप्रोञ्छनेन इन्द्रस्य गात्राणि-शरीराणि रुक्षयति
प्रोञ्छति, कीदृश्या शाटया ? इत्याह-पक्ष्मलसुकुमालया पक्ष्मला-पक्ष्मयुक्ता चासौ सुकुमाला-सुकुमारा चेति तया पक्ष्मयुक्तसुकोमलया, पुनः सुरम्यासुगन्धितया, पुनः गन्धकाषायिक्या-गन्धप्रधानकषायरसुरञ्जितया इति । एतादृश्या शाटिकया गात्राणि प्रोञ्छतीत्यर्थः । रूक्षयित्वा-गात्राणि प्रोञ्छय सरसेन-आईण गोशीर्षचन्दनेन गात्राणि अनुलिम्पति,चर्चति, अनुलिप्य दिव्यं देवदूष्ययुगल-देववस्त्रद्वयं निवसति-परिदधाति, किदृशं देवदूष्यसातिशय विभूषा से युक्त किया. (करित्ता दद्दरमलयसुगंधगंघिएहिं गायाई भुखंडेइ, दिव्वं च सुमणदामं पिणद्वेइ) इस तरह अपने आपको कल्पवृक्ष के जैसा सातिशय विभूषासे युक्त करके बादमें उसने दर्दर-बहुल जो मलयज चन्दन उसकी सुगंध से सुरमित चूर्णोसे शरीर को धवलित किया, बाद में फिर उसने दिव्य पुष्पमालाओंको धारण किया।
टीकार्थ-सूर्याभदेव जब अलंकारिक सभामें पूर्वदिशा की ओर मुख करके सिंहासन पर बैठ चुका-तब उस सूर्याभदेव के समक्ष सामानिक देवोंने आभरणों के पिटारे को लाकर रख दिया. सूर्याभदेवने पूर्वोक्त विशेषणोंवाला वस्त्रखंड से अपने शरीर को खूब अच्छी तरह से पोंछा. पोंछकर फिर उसने गीले गोशीर्षचन्दन से उस शरीर को सुन्दर શરીરને કલ્પવૃક્ષની જેમ અલંકૃત અને વિભૂષિત કર્યું. સાતિશય વિભૂષાથી युत ४यु (करित्ता दद्दरमलयसुगंधगंधिएहिं गायाई भूखंडेइ, दिव्वं च सुमणदाम पिणद्वेई) मा प्रभारी पोताना शरीरने ४६५वृक्षनी रेभ सातिशय विसूषाथी समसકૃત કર્યા બાદ તેણે દર-બહુલ મલયજ ચંદનન સુગંધથી સુવાસિત ચૂર્ણોથી શરીરને ધવલ કર્યું ત્યારબાદ તેણે દિવ્ય પુષ્પમાળા ધારણ કરી.
ટીકાથે—જયારે સૂર્યાભદેવ અલંકારિક સભામાં પૂર્વ દિશા તરફ મુખ કરીને સિંહાસન પર બેસી ગયે ત્યારે તે સૂર્યાભદેવની સામે સામાનિક દેએ આભરણોની પેટીઓ લાવીને મૂકી ઢીધી પૂર્વ કથિત વિશેષણોવાળા વસ્ત્રના કકડાથી સૂર્યાભદેવે સૌ પહેલાં પોતાના શરીરને સરસ રીતે લૂછ્યું. ત્યારપછી લીલા ગશીર્ષ ચન્દનથી તેણે પિતાના શરીરને સરસ રીતે ચર્ચિત કર્યું. ત્યારપછી તેણે બે દેવદૂષ્યકો-વો-ધરણા
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #629
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ९० सूर्याभदेवस्य गन्धादिधारणवर्णनम्
६१७ युगलम् ? इत्याह-नासानिःश्वासवातवाह्यम् नासा नासिका तन्निर्गतो यो निःश्वासवात: निश्वासपवनस्तेन बाह्यम् उड्ढायनीयम् , अनेन वस्त्रस्याल्पभारत्वं सूचितम् , पुनः चक्षुहरम्-नयनाकर्षकम् , पुनः वर्णस्पर्शयुक्तम् शुभवर्णशुभस्पर्शान्वितम् पुनः हयलालपैलवातिरेकम् हयलालाया यत् पैलव-सौकुमार्य, ततोऽपि अतिरेकः अतिशय्यं सौकुमार्य यस्य यस्मिस्तत्= अतिसुकुमारमित्यर्थः, पुन: धवलं-शुभ्रं, कनकखचितान्तकर्म-कनकेन= सुवर्णसूत्रेण खचितानि ग्रथितानि अन्तकर्माणि प्रान्तभागलक्षणानि यस्य तत्-कनकसूत्ररचितप्रान्तभागयुक मित्यर्थः, तथा आकाशस्फटिकसमप्रभम्= आकाशवत् स्फटिकवच्चातिस्वच्छमिति । एवंविधविशेषणविशिष्टं दिव्यं देववस्त्रयुगलं परिदधातीत्यर्थः । तादृशं वस्त्र न्युष्य-परिधाय हारम्-अष्टादश सरिकं पिनयति-परिदघाति, तथा अर्द्धहारं नवसरिकम् एकावलीम्-विचित्र मणिकृताम् एकसरिकां मालां, मुक्तावलीं-मुक्ताहारं रत्नावलीं-रत्नहारं च पिनाति, पिनह्य-एवम् अनेन प्रकारेण अङ्गदानि-हस्ताभरणविशेषान् ढंगसे चर्चित किया, इसके बाद उसने दो देवदूष्यकों को पहिरा, ये दोनों देवदृष्यक इतने पतले अल्पभारवाले थे कि नाककी निश्वास वायु से भी उडने लगते थे चक्षुओं को देखने में बड़े प्यारे प्रतीत होते थे वर्ण और स्पर्श इनका बडा सुहावना या लुभावना था जैसे अश्व की लाला सुकुमार होती है, एवं चिकनी होती है और सफेद होती है उसी प्रकार से ये भी इससे अधिक सुकुमार एवं चिकने थे. सफेद रंग के थे-बिलकुल शुभ्र थे. इनका प्रान्तभाग जो था वह सुवर्ण के सूत्र से गंथा दुआ था, तथा इसकी स्वच्छता आकाश और स्फटिकमणि की स्वच्छता जैसी थी, इसकेबाद उसने १८ लर का हार पहिरा, नौ लर का अर्द्धहार पहिरा, विचित्रमणिकृत एक लरवाली माला पहिरी, मुक्ताद्दार पहिरा, बाद में કર્યા. આ બન્ને દેવદૂષકે એટલાં બધા ઝીણા તેમજ અ૫ભારવાળા હતા કે તે નાકના નિશ્વાસ વાયુથી પણ ઉડવા લાગતા હતા. આને પણ મનહર લાગતાં હતાં. વર્ણ અને સ્પર્શ પણ તે વસ્ત્રોનાં સહામણાં હતાં. જેમ ઘેડાની લાળ સુકુમાર હોય છે લીસી હોય છે અને સફેદ હોય છે, તેમજ આ વસ્ત્રો તેના કરતાં પણ વધારે સુકુમાર, લીસા અને સફેદ હતા. આ વસ્ત્રના પ્રાંતભાગો સુવર્ણ સૂત્રથી ગ્રથિત હતા. તેમજ એમની સ્વચ્છતા આકાશ અને સ્ફટિક મણિની સ્વચ્છતા જેવી હતી. ત્યાર પછી તેણે ૧૮ લડીવાળા હાર પહેર્યો, નવ લડીને અદ્ધ હાર પહેર્યો, વિચિત્ર મણિકૃત એક લડીવાળી માળા પહેરી, મુક્તાહાર પહેર્યો,
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #630
--------------------------------------------------------------------------
________________
६१८
राजप्रश्नीयसूत्रे केयूराणि-बाह्वाभरणविशेषान् कटकानि-वलयानि त्रुटितानि-बाहुरक्षिकाः, कटिसूत्रकं, दशमुद्रिकाऽनन्तकं-हस्ताङ्गुलिपरिधानीय मुद्रिकादशकं वक्षःसूत्रकवक्षसि धारणीयं मालाविशेष, मुरवि-भूषणविशेष कण्ठमुरवि-कण्ठाभरणविशेष, प्रालम्ब-कण्ठाभरणविशेषम् , कुण्डले-कुण्डलद्वयं चूडामणि मुकुटं च पिनह्यति परिदधाति । पिनह्य-परिधृत्य, ग्रन्थिम-वेष्टिम-पूरिम-संघातिमेन-ग्रन्थिम ग्रन्थेन निवृत्तं-सूत्रादि ग्रथितं माल्यम् , वेष्टिमम् वेष्टेन-वेष्टनेन निवृत्तं तत्पुष्पलम्बूसगादिकं पुष्पभूषणादिक-मित्यर्थः, पूरिमम्-पूरेण पूरणेन निवृत्तं तत् संघातिमम्-संघातेन निवृत्तं-नालसंघातेन यत् परस्परं संघात्यते संयोज्यते तदित्यर्थः, एतेषां समाहारद्वन्द्वः, तेन तथाभूतेन चतुर्विधेन माल्येन आत्मानं कल्पवृक्षकमिव अलकृतविभूषितम्-सातिशयविभूषायुक्तं करोति, कृत्वा दर्दरअङ्गदों-को हस्ताभरणविशेषोंको, केयूरोको-बाहूके आभहणविशेषोंको कटकों को-वलयोंको-त्रुटितोंको-बाहुरक्षिकाओंको-भूषणोंको, कटिसूत्रको, दश अङ्गलियोंमें दश मुद्रिकाओंको, छाती ऊपर पहिरने योग्य वक्षः सूत्रको माला विशेषको, मुरविको-भूषणविशेषको, कण्ठमुरविको-कण्ठाभरणविशेषको प्रालम्ब को-कानोंके झमकोंको, एवं कुण्डलोंको पहिरा, चूडामणिको माथे पर धारण किया और फिर मस्तकपर मुकुट लगाया, इसकेबाद उसने चार प्रकारकी मालाओंको-ग्रन्थिममालाको-सूत्रादिसे गूंथीगईमालाको, वेष्टिममालाको-मुत्रादि के वेष्टनसे बनाई गई मालाको, अर्थात् पुष्पलम्बूसग आदिको एवं पुष्पभूषणादिकोंको-पूरिममालाको-तन्तु आदि के पूरनेसे तैयार हुई मालाको, एवं संघातिममालाको-नाल आदिको परस्परमें मिलाकर बनाई गई मालाको पहिरा. इनसब प्रकारके आभूषण आदिकोंसे सुसजित बना हुआ वह सूर्याम ત્યાર પછી અંગદોને-હસ્તાક્ષરણ વિશેષોને કેયૂરોને-બાહૂના આભરણ વિશેને, કટકેને-વલને, ત્રુટિને-બાહુરક્ષિકાઓને-ભૂષણોને કટિસૂત્રને, દશેદશ આંગળીએમાં દશ મુદ્રિકાઓને–વક્ષસ્થળ પર પહેરવા યોગ્ય વક્ષસૂત્રને-માળા વિશેષને, મુરવિને ભૂષણ વિશેષણને, કંઠા ભરણ વિશેષને પ્રાલંબક-કાનના ઝુમકાઓને અને કુંડળોને ધારણ કર્યા. ચૂડામણિને મસ્તક પર ધારણ કર્યો. અને પછી મસ્તક પર મુગટ પહેર્યો ત્યાર પછી તેણે આ ચાર પ્રકારની માળઓને-ગ્રથિમમાળાઓનેસૂત્રાદિથી ગ્રથિત માળાઓને, વેષ્ટિમ માળાઓને-સૂત્રાદિના વેઇનથી તૈયાર કરવામાં આવેલી માળાને એટલે કે પુષ્પલબૂસગ વગેરે તથા પુષ્પભૂષણાદિકોનેપૂરિમમાળાને–તંતુ વગેરે પરોવીને તૈયાર કરેલી માળાને, અને સંઘાતિમમાળાને નાલ વગેરેને પરસ્પર ભેગી કરીને તૈયાર કરવામાં આવેલી માળાને ધારણ કરી.
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #631
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ९१ सूर्याभदेवस्य अलङ्कारधारणादिवर्णनम् ६१९ मलयसुगन्धगन्धितैः ददर बहुलं यत (पर्वत) मलय मलयोद्भवत्वाद् मलयं -मलयजं चन्दनं तस्य यः सुगन्धः शोभनो गन्धस्तेन गन्धितैः चूर्णैः गात्राणि, 'भुखंडेइ' धवलयति, दिव्यं च सुमनोदाम-पुष्पमाल्यं पिनाति-परिधारयति । 'चूर्णैः' इत्यत्राक्षिप्यते। 'भुखंडेइ' इति देशी शब्दः ॥ सू० ९० ॥
मूलम् ---तएणं से सूरियाभे देवे केसालंकारेणं मल्लालंकारेणं आभरणालंकारेणं वत्थालंकारेणं चउठिवहेणं अलंकारेण अलंकियविभसिए समाणे पडिपुण्णालंकारे सीहासणाओ अब्भुट्टेइ, अभुद्वित्ता अलंकारियसभाओ पुरथिमिल्लेणं दारेणं पडिणिक्खमइ, पडिणिक्खमित्ता जेणेव ववसायसभा तेणेव उवागच्छइ, ववसायसभं अणुपयाहिणीकरेमाणे अणुपयाहिणीकरेमाणे पुरथिमिल्लेणं दारेणं अणुपविसइ, जेणेव सीहासणे जाव संनिसण्णे । तएणं तस्स सूरियाभस्स देवस्स सामाणियपरिसोववन्नगा देवा पोत्थयरयणं उवणेति । तएणं से सूरियाभे देवे पोत्थयरयणं गिण्हइ, गिणित्ता पोत्थयरयणं मुयइ, मुइत्ता पोत्थयरयणं विहाडेइ, विहाडित्ता पोत्थयरयणं वाएइ, वाएत्ता धम्मियं ववसायं ववसइ, क्वसित्ता पोत्थयरयणं देव ऐसा सुशोभित हुआ कि मानों अलंकारोंसे विभूषित हुआ साक्षात् कल्पवृक्ष ही है. इसकेबाद उसने मलयजचन्दनकी अधिकसे अधिक गंधवाले चूर्णौ से अपने शरीरको धवलित किया और पुनः दिव्य पुष्पमालाको पहिरा सूत्रमें जो "भुखंडेइ" क्रियापद आया है वह देशीय शब्द है और इसका अर्थ धवलित करना है ॥ मू० ९० ॥ આ સર્વ પ્રકારના આભૂષણ વગેરેથી સુસજિજત બનેલો સૂર્યાભદેવ એ સુશાભિત થયે કે જાણે અલંકારોથી વિભૂષિત થયેલું પ્રત્યક્ષ કલ્પવૃક્ષ જ હાય. ત્યાર પછી તેણે મલયજ ચંદનની સર્વાધિક સુગંધવાળા ચૂર્ણથી પોતાના શરીરને ધવલિત ध्यु" भने ५२ दिव्य पु०५मा । पहे। सूत्रमारे भुखंडेंइ” लिया५६ छ તે દેશીય શબ્દ છે અને આને અર્થ થવલિત કરવું છે. તે સૂ૯૦ |
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #632
--------------------------------------------------------------------------
________________
६२०
राजप्रश्नीयसूत्रे पडिनिक्खमइ, सीहासणाओ अब्भुटेइ, अब्भुद्वित्ता ववसायसभाओ पुरथिमिल्लेण दारेणं पडिनिक्खमइ, पडिनिक्खमित्ता जेणेव नंदा पुक्खरिणी तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता णंदापुक्खरिणिं पुरथिमिल्लेणं तोरणेणं तिसोवाणपडिरूवएणं पच्चोरुहइ, पञ्चोसहित्ता हत्थपादं पक्खालेइ, पक्खालित्ता आयंते चोक्खे परमसूइभूए एगं महं सेयरययामयं विमलं सलिलपुण्णं मत्तगयमुहागिइकुंभसमाणं भिंगारं पगिण्हइ, पगिण्हित्ता जाइं तत्थ उप्पलाइ जाव सयसहस्सपत्ताई ताई गिण्हइ, गिण्हित्ता गंदाओ पुक्खरिणीओ पच्चुत्तरइ, पच्चुतरित्ता, जेणेव सिद्धाययणे तेणेव पहारेत्थ गमणाए । सू. ९१ ।।
छाया-ततः खलु स सूर्याभो देवः केशालङ्कारेण माल्यालङ्कारेण आभरणालङ्कारेण वस्त्रालङ्कारेण चतुर्विधेन अलङ्कारेण अलङ्कृतविभूषितः सन् प्रतिपूर्णालङ्कारः सिंहासनात् अभ्युत्तिष्ठति, अभ्युत्थाय अलंकारसभायाः
'तएणं से सूरियामे देवे केसालंकारेण ' इत्यादि ।
सूत्रार्थ-( तएणं ) इसके बाद वह सूर्याभदेव (केसालंकारेणं, मल्लालं. कारेणं, आभरणालंकारेणं, वत्थालंकारेणं, चउविहेणं अलंकारेणं अलंकियविभूसिए समाणे पडिपुण्णालंकारे सीहासणाओ अब्भुढेइ) केशोंको प्रसाधन करनेवाले अलंकारसे, पुष्पमालादिरूप माल्यालंकार से, हारादिरूप आभरणालंकार से, एवं देवदूष्यादिरूप वस्त्रालंकार से इस प्रकार के चार तरह के अलङ्कारों से अतिशय विभूषित हुआ, प्रतिपूर्णालंकारवाला हुआसमस्त अलंकारोंको जिसने यथास्थान अच्छी तरहसे पहिर रक्खा है ऐसा
'तएणं से सूरियाभे देवे केसालंकारण' इत्यादि । सूत्रा-(तएण) त्या२ ५७. ते सूर्याल (केसालंकारेणं, मल्लाल कारेणं, आभरणाल'कारेण, वत्थाल कारेण, चउविहेणं अल कियविभूसिए समाणे पडिपुण्णालंकारे सीहासणाओ अब्भुटेइ) वाणाने मसंकृत ४२ना२। साथी ५०५माणाहिરૂપ માથાલંકારથી. હારાદિરૂ૫ આભરણાલંકારોથી અને દેવદૂષ્યાદિરૂપ વસ્ત્રાલંકારોથી આ પ્રમાણે ચાર પ્રકારના અલંકારોથી અતિશય વિભૂષિત થયે, પ્રતિપૂર્ણલંકારવાળો થયે એટલે કે સમસ્ત અલંકારોને જેણે યથાસ્થાન ધારણ કર્યા છે એવો
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #633
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. स. ९१ सूर्याभदेवस्य अलङ्कारधारणादिवर्णनम् ६२१ पौरस्त्येन द्वारेण प्रतिनिष्क्रामति, प्रतिनिष्क्रम्य यत्रैव व्यवसायसभा तत्रैव उपागच्छति व्यवसायसभाम् अनुप्रदक्षिणीकुर्वन् अनुप्रदक्षिणीकुर्वन् पौरस्त्येन द्वारेण अनुप्रविशति, यत्रैव सिंहासनं यावत् सन्निषण्णः। ततः खलु तस्य सूर्याभस्य देवस्य सामानिकपरिषदुपन्नका देवा पुस्तकरत्नम् उपनयन्ति । ततः खलु स सूर्याभो देवः पुस्तकरत्नं गृह्णाति, गृहीत्वा पुस्तकरत्नं मुञ्चति, मुक्त्वा पुस्तकरत्नं विघटयति, विघटय्य पुस्तकरत्नं वाचयति, वाचयित्वा हुआ, सिंहासन से ऊठा (अब्भुट्टित्ता-अलंकारियसभाओ पुरथिमिल्लेणं दारेणं) ऊठकर वह अलंकारिकसभा से उसके पूर्वदिग्वी दरवाजे से होकर (पडिनिक्खमइ) बाहर निकला (पडिनिक्वमित्ता-जेणेष ववसायसभा तेणेव उवागच्छइ) बाहर निकलकर फिर वह जहां व्यवसायसभा थी वहां पर आया (ववसायसभं अणुपयाहिणी करेमाणे २ पुरथिमिल्लेणं दारेणं अणुपविसइ) वहां आकर उसने व्यवसायसभा (कार्यसभाकी) बार २ प्रदक्षिणाकी, फिर वह उसमें उसके पूर्वदिगूवी द्वारसे होकर प्रविष्ट हुआ (जेणेव सीहासणे जाव सन्निसण्णे) सो जहां पर सिंहासन रखा हुआ था उस पर पूर्व दिशाकी और मुंह करके बैठ गया. (तएणं तस्स सरियाभस्स देवस्स सामाणियपरिसोववन्नगा देवा पोत्थयरयणं उवणेति) इसके बाद उस सूर्याभदेवके सामानिक परिषदामें उत्पन्न हुए देवोंने उसके समक्ष पुस्तकरत्नको उपस्थित किया. (तएणं से सरियामे देवे पोत्थयरयणं गिण्हइ, गिण्हित्ता पोत्थयरयणं मुयइ, मुइत्ता पोत्थयरयण विहाडेइ, विहाडित्ता थये।. मरे त्या२५छी सिंहासन परथी असो थये। (अब्भुट्टित्ता अल'कारियसभाओ पुरथिमिल्लेण दारण) से थने ते म२ि४ समाना ते पूर्व दिशा त२३न। पारथी थाने (पडिनिक्खमइ) मा२ नये. (पडिनिक्खमित्ता जेणेव बवसायसभा तेणेव उवागच्छद) महार नीजीने पछी ते या व्यवसाय ससा ती त्यो गयो. (बवसायसभं अणुपयाहिणी करेमाणे २ पुरथिमिल्लेणं दारेण अणुपविसइ) ત્યાં જઈને તેણે વ્યવસાય સભાની વારંવાર પ્રદક્ષિણા કરી અને ત્યાર પછી તે तभा पूरी त२५ना प्रविष्ट थयो. (जेणेव सीहासणे जाव सन्निसण्णे) અને જ્યાં સિંહાસન હતું ત્યાં પહોંચીને પૂર્વ દિશા તરફ મુખ કરીને બેસી गये।. (तएणं तस्स सूरियाभस्स देवस्स सामाणिय परिसोववन्नगा देवा पोत्थयरयणं उवणेति ) त्या२५छी ते सूर्यामविना सामानि परिषामा उत्पन्न थये। वोये तेनी सामे पुरत २त्न उपस्थित प्रयु'. ( त एणं सूरियाभे देवे पोत्थयरयणं गिण्हइ, गिण्हित्ता पोत्थयरयणं मुयइ, मुइत्ता पोत्थयरयणं विहाडेइ विहाडित्ता पोत्थयरयणं
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #634
--------------------------------------------------------------------------
________________
દરર
राजप्रश्नीयसूत्रे धार्मिक व्यवसायं व्यवस्यति, व्यवसाय पुस्तकरत्नं प्रतिनिक्षिपति, सिंहासनात् अभ्युत्तिष्ठति, अभ्युत्थाय व्यवसायसभायाः पौरस्त्येन द्वारेण प्रतिनिष्कम्य यत्रैव नन्दापुष्करणी तत्रैव उपाच्छति, उपागत्य नन्दापुष्करिणी पौरस्त्येन तोरणेन त्रिसोपानप्रतिरूपकेण प्रत्यवरोहति, प्रत्यवरूह्य हस्तपादं प्रक्षालयति, प्रक्षाल्य आचान्तः चोक्षः परमशुचिभूतः एकं महान्तं पोत्थयरयणं वाएइ, वाएत्ता धम्मियं ववसाय वबसइ) उपस्थित की गइ उस पुस्तकरत्नको उस सूर्याभदेवने उठा लिया और उठाफर उसे खोला, खोलकर फिर उसने उस पुस्तकरत्न को वांचा वांचकर धर्मसंबंधी तच्च का निश्चय किया (ववसित्ता पोत्थयरयणं पडिनिक्खमइ) धर्मसंबंधी तत्त्व का निश्चय करके फिर उसने उस पुस्तकरत्न को यथास्थान रख दिया. (सिंहासणाओ अब्भुट्टेइ) फिर वह अधिष्ठित सिंहासन से उठा. (अब्भुद्वित्ता ववसायसभाओ पुरथिमिल्लेणं दारेणं पडिनिक्खमइ, पडिनिक्खमित्ता जेणेव नंदापुक्खरिणी तेणेव उवागच्छइ) उठकर व्यवसायसभा के पूर्वद्वार से होकर बाहर निकला और निकलकर जहां नदापुष्करिणी थी वहां पर आया (उवागच्छित्ता नंदा पुक्खरिणिं पुरथिमिल्लेण तोरणेणं तिसोवाणपडिरूवएणं पच्चोरुहइ) वहां आकर वह नन्दा पुष्करिणीके पूर्व के तोरण से-बहिरि से-उसके पास आकर फिर श्रेष्ठ त्रिसोपानपंक्ति से होकर उस नन्दापुष्करिणी में प्रविष्ट हुआ (पच्चोरुहित्ता हत्थपायं पक्खालेइ) वहां
वाएइ, वएत्ता घम्मियं ववसायं ववसइ) ते पुस्त४ २त्नने सूर्यामहेवे हायम લીધું અને ત્યાર પછી તેને છેલ્યું અને તે પુસ્તક રનનું વાંચન કર્યું. વાંચીને तेथे धर्म समधी तत्वना निश्चय यो. (ववसित्ता पोत्थयरयण पडिनिक्खमइ) ધર્મ સંબંધી તત્વને નિશ્ચય કરીને પછી તેણે પુસ્તક રતનને યથાસ્થાન મૂકી
धु. (सिंहासणाओ अब्भुदेइ) त्या२५छी ते पोताना सिंहासन ५२थी । थये।. (अब्भुद्वित्ता ववसायसभाओ पुरथिमिल्लेणं दारेणं षडिनिक्खमइ, पडिनिक्खमित्ता जेणेव नंदा पुक्खरिणी तेणेव उवागच्छइ) असे यने त व्यवसायसमाना पूर्वદ્વારથી થઈને નીકળ્યો અને નીકળીને જ્યાં નંદા પુષ્કરિણીહતી ત્યાં ગયો. ( उवागच्छित्ता नंदापुक्खरिणिं पुरस्थिभिल्लेणं तोरणेणं तिसोवाणपउिरुवएणं पचोरूहइ) માં જઈને તે નંદાપુષ્કરિણીને પૂર્વ તેરણથી બહિદ્ધરથી તેની પાસે પહોંચ્યો અને પછી તે શ્રેષ્ઠ ત્રિપાન પંક્તિ થઈને તે નંદા પુષ્કરિણીમાં પ્રવિષ્ટ થરો. (पचोरूहित्ता हत्थपायं पक्खालेइ) त्या तेथे पोताना ७।५ ५धेयां. (पक्खा
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #635
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ९१ सूर्याभदेवस्य अलङ्कारधारणादिवर्णनम् ६२३ श्वेतं रजतमय विमलं सलिलपूर्ण मत्तगजमुखाकृतिकुम्भसमानं भृङ्गारं प्रगृह्णाति, प्रगृह्य यानि तत्र उत्पलानि यावत् शतसहस्रपत्राणि तानि गृह्णाति. गृहीत्वा नन्दायाः पुष्करिणीतः प्रत्युत्तरति, प्रत्युत्तीर्य यत्रैव सिद्धायतनं तत्रैव प्राधारयद् गमनाय ॥ सू० ९१ ॥
टीका-'तएणं से' इत्यादि ततःखलु स सूर्याभो देवः केशालङ्कारेण= केशप्रसाधनरूपेण, अलङ्कारेण, माल्यालङ्कारेण पुष्पमालादिरूपेण अलङ्कारेण, आभरणालङ्कारेण हारादिरूपेणालङ्कारेण वस्त्रालङ्कारेण-देवदूष्ययुगलरूपेण अलउसने अपने हाथों एवं चरणोंको धोया (पक्खालित्ता आयते चोक्खे परमा सुइभूए एगं महं सेयं रययामयं विमलं सलिलपुण्णं मत्तगयमुहागिकुंभ समाणं भिंगारं पडिगिण्हइ) करचरण धोकर उसने आचमन किया-आचमन करके वह शुद्ध हुआ, इसतरह परमशुचिभूत हुए उसने एक विशाल, रजत की बनी हुई विमल, निर्मलजलसे भरी हुइ ऐसी झारीको जो कि मत्तगजराज के मुख की आकृति के समान थी उठाया-अर्थात् उसमेंसे भरा (पगिण्हित्ता जाई तत्थ उप्पलाई जाव सयसहस्सपत्ताई ताई गिण्हइ, गिहित्ता नंदाओ पुक्खरिणीओ पच्चुत्तरइ, पच्चुत्तरित्ता जेणेव सिद्धाययणे तेणेव पहारेत्थ गमणाए) झारीको भरकर फिर उसने जितने भी वहां उत्पल-कमल थे यावत् शतसहस्रदलवाले कमल थे उन सबको वहां से लिया, लेकर वह उस नन्दापुष्करिणी से बाहर निकलवर फिर उसने उस और जानेका निश्चय किया कि जिस और सिद्धायतन था.।
टीकार्थ-इसका इसी मूल अर्थके अनुरूप है। सू० ९१ ॥ लित्ता आयंते चोक्खे परमसूइभूए एगं महं सेयं रययामयं विमलसलिलपुण्णं मत्तगयमुहागिइकुंभसमाण भिंगारं पडिगिण्हइ) २५॥ धो न तो सायमन यु" આચમન કરીને તે શુદ્ધ થયો. આ પ્રમાણે પરમ શુચિભૂત થયેલા તેણે એક વિશાળ ચાંદીની બનેલી વિમળ, નિર્મળ પાણીથી ભરેલી એવી ઝારી કે જે મત્ત
०४२१४ना भुमनी माति व इती-पीथी भरी. (पगिण्हित्ता जाई तत्थ उप्पलाई जाव सयसहस्सपत्ताइ ताई गिण्हइ, गिण्हित्ता नंदाओ पुक्खरिणीओ पच्चुत्तरइ पच्चुत्तरित्ता जेणेय सिद्धायणे तेणेव पहारेत्थ गमणाए) आरीने पोथी ભરીને પછી તેણે ત્યાં જેટલાં ઉ૫લો-કમળો હતાં-ચાવત્ શતસહસ્ત્રદલવાળા કમળો હતા તે બધાને ત્યાંથી લીધાં અને લઈને તે નંદા પુષ્કરિણી બહાર નીકળીને પછી તેણે સિંહાસન તરફ જવાનો નિશ્ચય કર્યો. આ સૂત્રને ટીકાર્ય भूदाथ प्रमाणे । छ. ।। सू. ८१॥
श्रीशन प्रश्नीय सूत्र:०१
Page #636
--------------------------------------------------------------------------
________________
६२४
___ राजप्रश्नीयसूत्रे कारेण-इत्येवंविधेन-चतुर्विधेन=चतुष्प्रकारेण अलङ्कारेण अलकृतविभूषितः= अतिभूषितः सन् प्रतिपूर्णालङ्कारः परिधृतसकलालङ्कारो भूत्वा सिंहासनात् अभ्युत्तिष्ठति अभ्युत्थितो भवति, अभ्युत्थिाय अलङ्कारसभायाः पौरस्त्येन =पूर्वदिकस्थितेन द्वारेण प्रतिनिष्कामति-बहिर्याति, प्रतिनिष्क्रम्य यत्रैव व्यवसायसभा तत्त्वादिनिश्वायिका सभा तत्रैव उपागच्छति, उपागत्य व्यवसायसभाम् अनुप्रदक्षिणीकुर्वन् अनुप्रदक्षिणीकुर्वन् पौरस्त्येन द्वारेण ताम् अनुप्रविशति अनुप्रविश्य यत्रैव सिंहासनं यावत्-यावत्पदेन-"तत्रैव उपागच्छति, उपागत्य सिंहासनवरगतः पौरस्त्याभिमुख" इति संगृह्यते, एतादृशःसन् सन्निपण्णः= समुपविष्ट ! ततः खलु तस्य सूर्याभस्य देवस्य सामानिक परिषदुपपन्नका देवा स्तन्सन्निधौ पुस्तकरत्नम् उपनयन्ति उपस्थापयन्ति । ततःखलु स सूर्याभो देवः पुस्तकरत्नं गृह्णाति, गृहीत्वा पुस्तकरत्नं मुञ्चति-उत्तमे पुस्तकरक्षणीये स्थाने स्थापयति, मुक्त्वा पुस्तकरत्नं विघाटयति-उद्घाटयति, विघाट्य-उद्घाटय पुस्तकरत्नं वाचयति-पठति, वाचयित्वा धार्मिकं धर्मसम्बन्धिकं व्यवसाय-तत्त्वनिश्चयं व्यवस्यति=करोति, व्यवसायं कृत्वा पुस्तकरत्ने प्रतिनिक्षिपतियथास्थानं स्थापयति, प्रतिनिक्षिप्य सिंहासनात् अभ्युत्तिष्ठति, अम्युत्थाय व्यवसायसभायाः व्यवसायसभाभवनात् पौरस्त्येन द्वारेण प्रतिनिष्क्रम्य यत्रैव नन्दापुष्करिणी तत्रैव उपागच्छति, उपागत्य नन्दापुष्करिणी पौरस्त्येन तोरणेन-नन्दापाः पुष्करिण्याः पूर्वदिस्थितेन बहिरेण नन्दापुष्करिणी समीपे समागत्य त्रिसोपानप्रतिरूपकेण नन्दापुष्करिणीं प्रत्यवरोहति-प्रवि शति, प्रत्यवरुह्य हस्तपादं-हस्तौ पादौ च प्रक्षालयति-जलेन परिशोधयति, प्रक्षाल्य आचान्तः-कृताचमनः चोक्षः-शुद्धः, परमशुचिभूतश्च सन् एकं महान्त-विशालश्वेत-श्वेतवर्ण रजतमयं विमलं सलिलपूर्ण-जलभृतं मत्तगजमुखाकृतिकुम्भसमानं-मत्तो-मद विह्वलो यो गजस्तस्य यन्युखं, तस्य आकृतिखि आकृतियस्प तादृशो यः कुम्भस्तत्समानं-तत्सदृशं भृङ्गारं-'ज्ञारी' इति भाषाप्रसिद्धं पात्रं प्रगृह्णाति, प्रगृह्य यानि तत्र-नन्दायां पुष्करिण्यां उत्पलानि यावद् शतसहस्रपत्राणि उत्पलादि शतपत्रसहस्रपत्रान्तानि कमलानि भवन्ति तानि गृह्णाति, गृहीत्वा नन्दायाः पुष्पकरिणीतः प्रत्युत्तरति-निस्सरति, प्रत्युतीर्य, यत्रैव सिद्धायतनं तत्रैव प्राधारयत्-निश्चयमकोद् गमनाय गन्तुमिति।स.९१।
मूलम्-तएणं तं सूरियाभं देवं चत्तारि य सामाणियसाहस्सीओ जाव सोलस आयरक्खदेवसाहस्सीओ अन्ने य बहवे सूरियाभ
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #637
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ९२ सूर्याभदेवस्य कार्यक्रमवर्णनम्
६२५ विमाणवासिणो देवा य देवीओ य अप्पेगइया देवा उप्पलहत्थगया जाव सयसहस्सपत्तहत्थगया सूरियाभं देवं पिटुओ पिटुओ समणुगच्छंति । तए णं तं सूरियाभं देवं बहवे आभि
ओगिया देवा य देवीओ य अप्पेगइया कलसहत्थगया जाव अप्पेगइया धूवकडुच्छयहत्थगया हतुट्ट जाव सूरियाभं देवं पिटुओ२ समणुगच्छंति तए णं से सूरियाभे देवे चरहिं सामा. णियसाहस्सीहिं जाव अन्नेहिं य बहहिं य सूरियाभविमाणवासीहिं देवेहि य देवीहि य सद्धिं संपरिबुडे सविड्ढोए जाव णाइयरवेणं जेणेव सिद्धाययणे जेणेव देवच्छंदए जेणेव जिणपडिमाओ तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता जिणपडिमाणं आलोए पणामं करेइ, करित्ता लोमहत्थगं गिण्हइ, गिण्हित्ता जिणपडिमाणं लोमहत्थएणं पमज्जइ, पमज्जित्ता जिणपडिमाओ सुरभिणा गधोदएणं पहाणेइ, हाणित्ता सुरभिकासाइएणं वत्थेणं गायाइं लूहेइ, लूहित्ता सरसेणं गोसीसचंदणेणं गायाइं अणुलिंपइ, अणुलिंपित्ता जिणपडिमाणं अहयाई देवदृसजुयलाई नियंसेइ, नियंसित्ता पुप्फारुहणंमल्लारुहणं गंधारुहणं चुण्णारुहणं वन्नारुहणं वत्थारुहणं आभरणारुहणं करेइ, करित्ता आसत्तोसत्तविउलववग्धारियमल्लदामकलावं करेइ, करित्ता कयग्गहगहियकरयलपब्भट्टविष्पमुक्केणं दसद्धवण्णेणं कुसुमेणं मुक्कपुप्फपजोवयारकलियं करेइ. करिता जिणपडिमाणं पुरओ अच्छेहि सण्हेहि रययामयेहिं अच्छरसातंदुलेहिं अहमगले आलिहइ, तंजहा-सोस्थिय जाव दप्पणं । तयाणंतरं च णं चंदप्पभवइरवेरुलियविमलदंड कंचणमणिरयणभत्तिचित्तं कालागुरुपवरकुंदरुकतुरुकधूवमघमघंतगंधुत्तमाणुविद्धं च धूववहिं विणिम्मुयंत वेरुलियमयं
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #638
--------------------------------------------------------------------------
________________
६२६
राजनीयसूत्रे
कडुच्छ्रयं पग्गहिय पयत्तेणं धूवं दाऊण जिणवराणं अट्ठसयविसुद्ध गंथजुतेहिं अत्थजुतेर्हि अपुणरुत्तेहिं महावित्ते हिं संधुण, संधुणित्ता सत्तटु पयाई पच्चीसकर, पच्चोसक्कित्ता वामं जाणं अंचेइ, अंचित्ता दाहिणं जाणं धरणितलंसि निहटु तिक्खुत्तो मुद्धाणं धरणितलंसि निवाडेइ, निवाडित्ता इसिपच्ण्णम, पच्चणमित्ता करयलपरिग्गहिय सिरसावत्तं मत्थए अंजलि कट्टु एवं वयासी || सू० ९२ ॥
छाया - ततः खलु तं सूर्याभ देवं चतस्रश्च सामानिकसाहस्रयो यावत् षोडश आत्मरक्षदेवसाहस्त्रयः अन्ये च बहवः सूर्याभविमानवासिनो देवाश्च देव्यश्व अप्येकके देवा उत्पलहस्तगता यावत् शतसहस्रपत्रहस्तगताः सूर्याभ देवं पृष्ठतः पृष्ठतः समनुगच्छन्ति । ततः खलु तं सूर्याभं देवं
'तणं तं सरियामं देवं इत्यादि ।
सूत्रार्थ - (तरणं) इसके बाद ( तं स्वरिया देवं) उस सूर्याभदेव के (पिओ २ समणुगच्छंति) पीछे २ चले । कौन चले ? इसके लिये कहा गया है कि - ( चत्तारिय सामाणियसाहस्सीओ, जाव सोलस आयरक्खदेव साह - सीओ) चार हजार सामानिक देव यावत् सोलह हजार आत्मरक्षक देव तथा - ( अन् य बहवे सूरियाभविमाणवासिणो देवा य देवीओ य) अन्य और बहुत से उस सूर्याभविमान के रहनेवाले देव और देवियां इनमें ( अप्पेगया देवा अप्पलहत्थगया, जाव सयसहस्रपत्त हत्थगया) कितनेक उत्पल हैं हाथों में जिन्हों के ऐसे थे और यावत् कितनेक देव ऐसे थे कि जिन्होने हाथों में शतसहस्रदलवाले कमल ले रहे थे. इस प्रकार से ये
' तएणं तं सूरियाभं देवं ' इत्यादि ।
सूत्रार्थ–(तएणं ) त्यारपछी ( तं सूरियाभं देवं ) ते सूर्यालद्देवनी ( पट्टिओ २ समनुगच्छति ) पाछपाछ घला बोडो यात्या, ते आशु हता १ भेना भाटे अहीं स्पष्टी४२ ४२वामां आवे छे े ( चत्तारिय सामाणियसाहस्सीओ जाव सोलस आयरक्खदेव साहस्सीओ ) यार हुन्नर सामानि देवे। यावत् सोज ऐन्तर आत्मरक्ष४ हेवे। तथा ( अन्ने य बहवे सूरिया भविमाणवासिणो देवा य देवीओ य ) मील पगु धां ते सूर्याल हेवना विमानमा रहेनारां देवदेवो । इतां. समांथी ( अप्पेगइया देवा उप्पलहत्थगया, जाव सयसहस्स पत्त हत्थगया ) કેટલાકના હાથેામાં ઉપલા હતાં અને યાવતુ કેટલાક દેવા એવા પણ હતા કે તેમના
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર ઃ ૦૧
Page #639
--------------------------------------------------------------------------
________________
६२७
सुबोधिनी टीका. सू. ९२ सूर्याभदेवस्य कार्यक्रमवर्णनम् बहव आमियोगिका देवाश्च देव्यश्च अप्येकके कलशहस्तागता यावत् अप्येकके धूपकटुच्छुकहस्तगता हृष्टतुष्ट यावत् सूर्याभं देवं पृष्ठतः पृष्ठतः समनुगच्छन्ति । ततःखलु स सूर्याभो देवः चतसृभिः सामानिकसाहस्रीभिः यावत् अन्यैश्च सूर्याभविमानवासिभि बहुभिर्देवैश्च देवीभिश्च सार्द्ध सम्परिवृतः सर्वा यावद् नादितरवेण यत्रैव सिद्धायतनं यत्रैव देवच्छन्दको सब (सूरियाभं देवं पिट्ठओ २ समणुगच्छंति) उस सूर्याभदेव के पीछे २ चले (तएणं तं सूरियाभं देवं बहवे आमियोरिआ देवा य देवीओ य अप्पेगइया कलसहत्थगया जाव अप्पेगइया धूवकडच्छयहत्थगया-हतुट्ट जाव सरियाभं देवं पिट्ठओ समणुगच्छंति) इसके बाद उस सूर्याभदेव के पीछे२ अनेक और भी आभियोगिक देव देवीयां चली-इनमें कितनेक देवदेवियां ऐसी थी कि जिनके हाथों में कलश थे और यावत् कितनेक देवदेवियां ऐसी थी कि जो धूपकटुच्छुकों को अपने २ हाथों में लिये हुई थी. ये सब हृष्ट एवं तुष्ट चित्तवाले थे प्रीतियुक्त मनवाले थे. परमसौमस्थित थे और हर्ष के वश से जिनका हृदय उछल रहा है ऐसे थे. (तएण से सूरियामे देवे चउहिं सामाणियसाहस्सीहिं जाव अन्नेहिं य बहुहिं य सूरियाभविमाणवासीहिं देवेहि य देवीहि य सद्धि संपरिबुडे सबिढीए जाव णाइयरवेणं जेणेव सिद्धाययणे, जेणेव देवच्छंदए, जेणेव जिणपडिमाओ
छायामा शतसहस भ Sai. 0 प्रमाणे ते स ( सूरियाभ देव पिटुओ२ समणुगच्छंति) सूर्यामवनी ५पा७ याच्या. (तएणं तं सूरियाभदेवं बहवे आभियोगिआ देवा य देवीओ य अप्पेगइया कलसहत्थगया जाव अप्पे. गइया धूवकडुच्छयहत्थगया-हद्वतुट्ठ जाव सूरियाभं देवं पिठुओ समणुगच्छंति ) त्यार પછી તે સૂર્યાભદેવની પાછળ પાછળ અનેક બીજા પણ ઘણાં આભિગિક દેવ અને દેવીઓ ચાલવા લાગ્યાં. એમાં કેટલાંક દેવદેવીઓ એવા પણ હતાં કે જેમનાં હાથમાં કળશ હતાં અને યાવત્ કેટલાક દેવદેવીઓ એવા પણ હતાં કે જેઓ પોતાના હાથમાં ધૂપ કહુછુકોને લઈને ચાલી રહ્યાં હતાં. એઓ સર્વે હૃષ્ટ અને તુષ ચિત્તવાળા હતા. પ્રીતિયુક્ત મનવાળા હતાં. પરમસે મસ્થિત હતાં भने हाति२४थी भनi (ध्ये। हषित थ२ छ मेi di. (तएणं से सूरियाभे देवे चऊहिं सामाणियसाहस्सीहिं जाव अन्नेहिं य बहूहि य सूरियाभविमाणवासीहिं देवेहिं य देवीहिय सद्धिं संपरिबुडे सव्विढी ए जाव णाइयरवेण जेणेव सिद्धाययणे, जेणेव देवच्छंदए, जेणेव जिणपडिमाओ तेणेव उवागच्छइ) मा प्रमाणे
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #640
--------------------------------------------------------------------------
________________
६२८
राजप्रश्नीयसूत्रे यत्रैव जिनप्रतिमास्तत्रैव उपागच्छति, उषागत्य जिनप्रतिमानामालोके प्रणाम करोति, कृत्वा लोमहस्तकं गृह्णाति, गृहीत्वा जिनप्रतिमानां लोमहस्तकेन प्रमार्जयति, प्रमाय॑ जिनप्रतिमाः सुरभिणा गन्धोदकेन स्नपयति, स्नपयित्वा सुरभिगन्धकषायिकेण वस्त्रेण गात्राणि रूक्षयति रूक्षयित्वा सरसेन गोशीर्ष चन्दनेन गात्राणि अनुलिम्पति, अनुलिप्य जिनप्रतिमानाम् अहतानि देवदृष्ययुगलानि निवासयति, निवास्य पुष्पारोहणं माल्यारोहणं गन्धारोहणं तेणेव अवागच्छइ) इस तरह वह सूर्याभदेव चार हजार सामानिक देवों से यावत् अन्य और बहुत से सूर्याभविमानवासी देवों और देवियोंसे घिरा हुआ होकर अपनी समस्तऋद्धिके अनुसार यावत् बाजोंकी तुमुल ध्वनि पूर्वक जहां वह सिद्धायतन था जहां देवच्छक था और उसमें भी जहां त्रिसोपानप्रतिमाएँ थीं वहां पर गया (उवागच्छित्ता जिणपडिमाणं आलोए पणाम करेइ, करित्ता लोमहत्थगं गिण्हइ, गिण्हित्ता जिणपडिमाण लोमहत्थएणं पमजइ) वहां जाकर उसने जिनप्रतिमाओंको देखते ही प्रणाम किया प्रणाम करके फिर उसने लोममयी प्रमार्जनी हाथमें ली और उससे जिनप्रतिमाओं को प्रभाजित किया. (पमजित्ता जिणपडिमाओ सुरभिणा गंधोदएणं हाएइ, हाइत्ता सुरभिकासाइएणं बत्थेणं गायाई लहेइ) प्रमार्जित करके फिर उसने उन जिनप्रतिमाओं को सुरभिगन्धोदक से स्नान कराया. स्नानकराकर फिर उसने सुरभि, एवं कषायद्रव्य से परिकर्मित ऐसे अङ्गप्रोञ्छन-वस्त्रसे उन जिनप्रतिमाओंके शरीर को पोंछा (लहिता सरसेणं गोसीसचंदणेणं गायाई अणुलिंपइ, अणुलिंपित्ता जिणपडिमाणं अइयाई देवदूसતે સૂર્યાભદેવ ચાર હજાર સામાનિક દેવેથી યાવતુ બીજા પણ ઘણાં સૂર્યાભવિમાનવાસી દેવ અને દેવીઓથી પરિવેષ્ટિત થઈને પોતાની સમસ્તઋદ્ધિ મુજબ યાવત્ વાજાઓની તુમુલધ્વનિપૂર્વક જ્યાં તે સિદ્ધયતન હતું, જ્યાં દેવછંદક भने तेमा पण या त्रिसपानप्रतिमा। ती. त्यां गये.. ( उवागच्छित्ता जिणपडिमाण आलोए पणामं करेइ, करित्ता लोमहत्थयं गिण्हइ, गिण्हित्ता जिणपडिमाणं लोमहत्थएणं पमज्जइ ) यi ने त नि प्रतिभामा नेतi ar 14 अर्या. પ્રણામ કરીને પછી તેણે લોમમયી પ્રમાર્જની (સાવરણી) હાથમાં લીધી અને तनाव लिनप्रतिमासानु प्रमान अयु. (षमज्जित्ता जिणपडिमाओ सुरभिणा गंधोदएणं पहाणेइ, हाणित्ता सुरभिकासाइएणं वस्थेणं गाया लहेइ) प्रमालित કરીને પછી તેણે તે જિનપ્રતિમાઓનું સુરભિગધેદકથી અભિસિંચન કર્યું અભિસિંચન કરીને તેણે સુરભિ, અને કષાય દ્રવ્યથી પરિકર્ષિત એવા અંગપ્રેછિન वस्था त लिनप्रतिमामाने ढूंछी (लूहित्ता सरसेणं गोसीसचंदणेणं गायाई अणु
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #641
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ९२ सूर्याभदेवस्य कार्यक्रमवर्णनम्
६२९
चूर्णारोहणं वर्णारोहणं वस्त्रारोहणम् आभरणारोहणं करोति कृत्वा आसक्तावसक्तविपुलवृत्तयप्रलम्बितमाल्यदामकलापं करोति कृत्वा कचग्रहगृहोतकरतलप्रभ्रष्टविप्रमुक्तेन दशार्द्धवर्णेन कुसुमेन मुक्तपुष्पपुञ्जोपचारकलितं करोति कृत्वा जिनप्रतिमानां पुरतः अच्छेः श्लक्ष्णे रजतमयै अच्छरसातन्दुलैः अष्टाष्ट मङ्गलानि आलिखति, तद्यथा - स्वस्तिकं यावद् दर्पणम् । तदनन्तरं च जुयलाई नियंसेइ) पोंछकर सरस गाशीर्षचन्दन से उनके शरीर को चर्चित किया. चर्चित करके फिर उसने उस जिनप्रतिमाओंकों अखण्डित ऐसे देवदृष्ययुगल को पहिराया. ( नियंसित्ता पुष्फारूहणं मल्लारुहणं गंधारुहणं चुष्णारुहणं वन्नारुहणं, वत्थारूहणं, आभरणारुहणं करेइ) पहिरा करके फिर उसने उन पर पुष्प चढाये. मालाएँ चढाई, गंध चढाया चूर्ण-वास क्षेप चढाया, वस्त्र चढाये, एवं आभरण चढाये. ( करिता आसत्तोसत्तaagarघारियमल्लदामकलापं करेइ) यह सब करके फिर उसने ऊपर से नीचेतक लटकते हुए एवं गोल ऐसे लम्बे माल्यदामकलाप को -मालाओं के समूह को उन जिनप्रतिमाओं के समक्ष किया ( करिता कयग्गह गहिय करयलप भट्ठविपमुकेणं दसद्भवणेणं कुसुमेणं मुकपुष्फ पुंजोवयारकलियं करेइ) चढा करके केशों को ग्रहण करने की तरह ग्रहीत हुए तथा करतल से छूटकर विकीर्ण ( बिखरे हुए ऐसे पंचवर्ण के कुसुमोंसे अग्रथित पुष्पों के समूह से तथा उपचार से युक्त करते जैसे बना वैसे उस स्थान को किया. ( करिता जिनपरिमाणं पुरओ अच्छेर्हि, सण्णेहिं, रययामयेहिं अच्छ रसातंदुलेहिं अट्ठट्ठमंगले आलिहइ ) इस प्रकार करके फिर उसने उन जिण लिपइ, अणुलिपित्ता जिणपडिमाण अइयाई देवदूसजुयलाई नियंसेइ ) सूछीने सरस ગાશીષ ચંદનથી તે પ્રતિમાઓને ચર્ચિત કરી. ચર્ચિત કરીને પછી તેણે તે પ્રતિभागाने अडित हेवहृष्य युगस पडेराव्यां ( नियंसित्ता पुष्फारुहणं गंधारुहण चुणारुण वन्नारुहणं, वत्थारुहणं, आभरणारुहणं करेइ ) पडेरावाने पछी तेथे પ્રતિમાએ પર પુષ્પા ચઢાવ્યાં, માળા પહેરાવી, ગંધ ચૂર્ણ, વણુ -વાસક્ષેપવસ્ત્રો अने आलरो| अर्पित . ( करिता आसत्तोसत्तवि उलवट्टवग्घारियमल्लदा म कलापं करेइ ) था अधुं पतावाने पछी तेोगे उपरथी नीये सुधी सरस्तो गोज याने लांगे। भाझ्यहाभम्साय - भाजानो समूह ते प्रतिभागाने पहेराव्या. ( करित्ता क्यग्गहगहियकरयलपन्भट्ठविप्पमुक्केणं दसद्धवण्णेणं कुसुमेणं मुक्क पुप्फपुंजोवयार कलियं करेइ ) त्यारपछी देशग्रहण उरवानी प्रेम ग्रहण उशयेसां हाथमांथी छूटीने विडी થયેલા એવાં પાંચવણ નાં પુષ્પાથી અગ્રથિત પુષ્પસમૂહાથી-તે સ્થાનને સુશાભિત यु. ( करिता जिन डिमाणं पुरओ अच्छेहिं, सण्हेहिं, रययामयेहिं, अच्छरसातंदुलेहिं अट्ठमंगले आलिहइ ) आ प्रमाणे अरीने तेथे ते नि प्रतिभायोनी साभे
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર ઃ ૦૧
Page #642
--------------------------------------------------------------------------
________________
६३०
राजप्रश्नीयसूत्रे खलु चन्द्रप्रभवज्रवैडूर्यविमलदण्डं काश्चनमणिरत्नभक्तिचित्रं कालागुरुप्रवरकुन्दरुष्कतुरुष्कधूपप्रसरद्गन्धोत्तमानुविद्धां च धूपवर्ति विनिर्मुश्चन्तं वैडूर्यमयं कटुच्छकं प्रगृह्य प्रयत्नेन धूपं दत्त्वा जिनवरेभ्यः अष्टशतविशुद्धग्रन्थयुक्तैः अर्थयुक्तैः अपुनरुक्तैः [ संस्तौति, संस्तुत्य सप्ताष्टपदानि प्रत्यवष्वकते, प्रत्यवष्वक्य वामं जानुं कर्षति । कृष्टा दक्षिणं जानुं धरणितले प्रतिमाओं के समक्ष शुभ्र, चिकने, रजतमय, ऐसे शुद्धभूमि में उत्पन्न हुए तन्दुलों से आठ आठ स्वस्तिकादिक मंगलोंको लिखा (तं जहासोत्थिय जाव दप्पणं) वे मंगलक इस प्रकार से हैं-स्वस्तिक यावत् दर्पण. (तयाणतरं च ण चंदप्पभवइरवेरुलियविमलदंडं, कंचणमणिरयणभत्तिचित्तं, कालागुरुपवरकुंदरूक्कतुरुकधूवमघमघतगंघुत्तमाणुविद्धं च धूववट्टि विणिम्मुयंत वेरुलियमयं कटुच्छुयं पडिग्गहियं पयत्तेणं धूवं दाऊण) इसके बाद चन्द्रप्रभ-चन्द्रकान्तमणि वज्र और वैडूर्यमणि तथा रत्न, इनसे निर्मित है निर्मल दण्ड जिसका तथा कांचनकी एवं मणियों और रत्नोंकी विशिष्ट रचना से विविधरूप संपन्न, कालागुरु, प्रवरकुन्दुरुष्क और तुरुष्क तथा धूप इनकी फैलती हुई गंधसे युक्त एवं धूपवर्तिका को छोडते हुए ऐसे वैडूर्यमय धूपकडुच्छुक को अच्छी तरह से ले करके प्रयत्नपूर्वक जिनवरों के समक्ष उसने धूप दी अर्थात् जलाई-धूप जलाकर (जिणवराणं अट्ठसयविसुद्धगंधजुत्तेहिं अत्थजुत्तेहिं अपुणरुत्तेहिं महावित्तेहिं संथुणइ) फिर उसने जिनवरों की १०८ विशुद्ध-काव्यदोपरहित, श्लोकों युक्त, अपूर्व से अर्थ संपन्न, अपुनरुक्त-पुनरुक्तिदोष से रहित एवं दण्डकादिरूप महावृत्तवाले શુભ્ર, ચીકણ, રજતમય. શુદ્ધ ભૂમિમાં ઉત્પન્ન થયેલા તંદુલથી આઠ આઠ स्वस्तिाहिम से मनाया. (तं जहा सोत्थिय जाव दप्पणं) ते म मा प्रमाण छ-स्वस्ति यावत् ५५. ( तयाणंतरं च णं चंदप्पभवइरवेरुलियविमलदंड कंचणमणिरयणभत्तिचित्तं, कालागुरुपवरकुंदरुक्क तुरुक्क धूवमघमघंतगंधुत्तमाणुविद्धं च धूववर्टि विणिम्मुयंत वेरुलियमय कडुच्छयं पडिग्गहियं पयत्तणं धूवंदाऊण) त्यारपछी ચન્દ્રપ્રભ-ચંદ્રકાંત મણિવજ વૈડૂર્ય અને રત્નોથી જેની નિર્મળ દાંડી બનેલી છે. કાંચન, મણિ અને રત્નોની વિશિષ્ટ રચનાથી જે સંપન્ન છે, કાલાગુરુ, પ્રવર, કુંદુરુષ્ક અને ધૂપની સુગધી જેમાંથી પ્રસરી રહી છે એવા વૈડૂર્યમય ધૂપકડુચ્છકને-સરसरीते बने प्रयत्न ४ ते निवरेनी सामे ५५ ज्यो. (जिणवराणं अट्ठसयविसुद्धगंथजुत्तेहिं, अत्थजुत्तेहिं, अपुणरूत्तेहिं, महावित्तेहिं संथुणइ) ५छी ते निवરોની ૧૦૮ વિશુદ્ધ કાવ્યદોષરહિત, શ્લોકરૂપ ગ્રંથોથી યુક્ત, અપૂર્વ અર્થ સંપન્ન, અપુનરુક્ત-પુનરુક્તિદોષ રહિત, અને દંડકાદિરૂપ મહાવૃત્તવાળા સ્તુતિકાવ્યથી
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર: ૦૧
Page #643
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ० ८७ सूर्याभदेवस्य कार्यक्रमवर्णनम्
६३१
निहत्य त्रिस्वो मूर्द्धानं धरणितले निपातयति निपात्य ईषत् प्रत्युन्नमयति, प्रत्युन्नमय्य करतलपरिगृहीतं शिर आवर्त्त मस्तके अञ्जलिं कृत्वा एवम् अवादीत् ।। सू० ९२ ॥
ठीका- 'तपणं' इत्यादि ।
चतस्रश्च सामानिकसाहस्त्र्यः =
अग्र
9
ततः = तदनु खलु तं सूर्याभ देव चतुस्सहस्रसंख्यकाः सामानिकदेवाः यावत् = यावत्पदेन = ' चतस्रः महिष्यः सपरिवाराः, तिस्रः परिषदो, सप्त अनिकाधिपतयः इति संग्राह्यम्, तथा = षोडश आत्मरक्षसाहस्त्र्यः = षोडशसहस्रसंख्यकाः आत्मरक्षका देवाः, तथा अन्ये च बहवः सूर्याभविमानवासिनो देवाश्व, देव्यश्च, अप्येक के= केचित् देवा: उत्पलहस्तगताः यावत् = शतसहस्रपत्र हस्तगता :- शतपत्र सहत्रपत्रकमल हस्तगताः सन्तः सूर्याभं देवं पृष्ठतः समनुगच्छन्ति । ततः खलु तं सूर्याभं देवं वहव आभियोगिका देवाश्व देव्यश्च अप्येकके= केचित् कलश हस्तगताः यावत् — केचित् घूपकडुच्छुक हस्तगताः इष्टतुष्ट = यावत् = हृष्टतुष्ट चित्तानन्दिताः प्रीतिमनसः परमसौमनस्थितः हर्ष वशविसर्पद्धदयाः सूर्याभं ऐसे स्तुतिकाव्यों से स्तुति की (संधुणित्ता सत्तद्वपयाई पच्चोसकर ) स्तुति करके फिर वह सात आठ पैर पीछे हटा = ( पच्चोसकित्ता वामं जाणुं अंचे, अंचित्ता दाहिणं जाणुं धरणितलंसि निहट्ट तिक्खुत्तो मुद्धाणं धरणितलंसि निवाडेइ) पीछे हटकर उसने वामजानुको पीछे लिया और दक्षिण जानु को जमीन पर रक्खा, इस प्रकार करके उसने तीनबार मस्तकको भूमि पर लगाया = झुकाया (निवाडित्ता इसि पच्चुण्णमइ ) झुकाकर फिर थोडा उसे उठाया ( पच्चुण्णमित्ता करयलपरिग्गहियं सिरसावत्तं मत्थए अंजलि कट्टु एवं वयासी) उठाकर दोनों हाथोंकी अंजलि बनाकर और उसे शिर पर से घुमाकर इस प्रकार कहा
स्तुति री ( संधुणित्ता सतपयाइ पञ्चोसक्कइ ) स्तुति उरीने पछी ते सात माह उगला पाछे आयो ( पच्चोसक्त्तिा वामं जाणुं अंचेइ, अंचित्ता दाहिणं जाणं धरणित सि निहट्टु तिक्खुत्तो मुद्धाणं धरणितलसि निवाडेइ ) पाछे हटीने तेथे डामा ઘૂંટણને પાછા લીધેા અને જમણા ઘૂંટણને પૃથ્વી પર મૂકયો. આ પ્રમાણે
रीने तेथे गुवार माथु लूमियर लगाउयुं ( निवाडित्ता, इर्सि पच्चुण्णमइ ) सगाडीने पछी भाथु थोडु उपर उठाव्युं ( पच्चुण्णभित्ता करयल यरिग्गहियं सिरसावत्तं मत्थए अंजलि कटु एवं वयासी ) त्यापछी तेथे जन्ने हाथोनी अनसि બનાવી અને તેને મસ્તક પર ફેરવી આ પ્રમાણે કહ્યુ :
:
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #644
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयसूत्रे देवं पृष्टतः ठपृतः समनुगच्छन्ति । ततःखलु स सूर्याभो देवः चतुर्भिः सामानिकसाहस्रीमि वित् अन्यैश्च बहुमिश्च सूर्याभविमानवासिभिर्देवैश्च देवीभिश्च सार्द्ध सम्परिवृतः-सम्वेष्टितःसन् सर्वद्धर्या यावद् णादितरवेण-सर्वद्ध सर्वद्युत्या सर्वबलेन सर्वसमुदयेन सर्वादरेण सर्वसंभ्रमेण सर्वपुष्पमाल्यालङ्कारेण सर्वत्रुटितशब्दसन्निनादेन महत्या ऋद्धया महत्या युत्या महता वलेन महता समुदयेन महतावरत्रुटित यमकसमकप्रणादितेन संवलितो यत्रैव सिद्धायतनं तत्रैव उपागच्छति, उपागत्य पौरस्स्येन-पूर्वदिक स्थितेन द्वारेण सिद्धायतनम् अनुप्रविशति, अनुप्रविश्य तत्र सिद्धायतने यत्रैव देवच्छन्दकः तत्र देवच्छन्दके च यत्रैव जिनप्रतिमास्तत्रैव उपागच्छति, उपागत्य आलोके दर्शने सत्येव जिनप्रतिमानां प्रणामं करोति, प्रणामं कृत्वा लोमहस्तकं लोममयीं प्रमार्जनी गृह्णाति, गृहीत्वा ततश्च-जिनप्रतिमाःलोमहस्तकेन प्रमार्जयति, प्रमाय॑ सुरभिणा-सुगन्धयुक्तेन गन्धोदकेन गन्धद्रव्य मिश्रितेन वारिणा जिनप्रतिमाः स्नपयति. स्नपयित्वा सुरभिकाषायिकेण = सुरमिगन्धपाकद्रव्यकर्मितेन अङ्गप्रोञ्छनवस्त्रेण जिनप्रतिमानां गात्राणि रूक्षयति प्रोञ्छति, रूक्षयित्वा सरसेन गोशीर्षचन्दनेन गात्राणि-जिनप्रतिमानामङ्गानि अनुलिम्पति-चर्चयति, अनुलिप्य जिनप्रतिमानाम् अहतानि-अखण्डितानि देवदूष्ययुगलानि निवासयति-परिधापयति, ___टीकार्थ-इसका मूलार्थ के जैसा ही है-'सचिड्ढीए जाव णाइयरवेणं' में जो यह यावत्पद आया है उमसे यहां 'सर्वद्युत्वा, सर्ववलेन, सर्वसमुदयेन, सर्वादरेण, सर्व विभूषया, सर्वसंभ्रमेण, सर्वपुष्पमाल्यालंकारेण इत्यादि पाठ से लेकर 'वस्त्रुटितयमकसमकप्रणादितेन संवलितः' यहां तक का पाठ गृहीत हुआ है। अच्छरसा' नाम शुद्धभूमिका है। चाडनामक गन्धद्रव्यविशेष का नाम कुन्दुरूष्क हैं। लोमान का नाम तुरूष्क है अनेक प्रकार के सुगन्धित द्रव्यों के संयोग से धूप बनती है ॥ सू० ९२ ॥
A1-24 सूत्रन l भूतार्थ प्रभार ४ छे. 'सव्विड्ढीए जाव णाइयरवेण' मा २ यावत ५६ छ तेथी ही 'सर्वोत्या, सर्वबलेन, सर्वसमुदयेन, सर्वादरेण, सर्वविभूषया, सर्वसंभ्रमेण, सर्वपुष्पमाल्याल कारेण' वगेरे ५४थी भाजन 'वरत्रुटितयमकसमक प्रणादितेन संवलितः ' ही सुधीन। पा3 अ६॥ थये। छे. 'अच्छरसा' शुद्ध सूभिने हे छे. याउनाभ अपद्रव्य विशेषत :રુષ્ક કહેવામાં આવે છે. લબાનને તુરુષ્ક કહે છે. અનેક પ્રકારના સુગંધિત દ્રવ્યોના સંમિશ્રણથી ધૂપ તૈયાર કરવામાં આવે છે. સૂ. ૯૨ છે
श्री २।४ प्रश्नीय सूत्र :०१
Page #645
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ९२ सूर्याभदेवस्य कार्यक्रमवर्णनम् निवास्य पुष्पारोहणं माल्यारोहण गन्धारोहणं चूर्णारोहण वर्गारोहणं वस्त्रारोहणम् आभरणारोहणं च करोति । कृत्वा-आसक्तावसत्तविपुलवृत्तप्रवलम्बितमाल्यदामकलापम्-तत्र आसक्त भूमिलग्नः अवसक्तः=उपरिलग्नश्च वृत्तः= वर्तुलः प्रलम्बमानः प्रलम्बितो माल्यदामकलापो यत्र तद्यथा स्यात्तथा जिनप्रतिमाः करोति, कृत्वा कचग्रहगृहीतकरतलप्रभ्रष्टविप्रमुक्तेन-कचग्रहःकचानां=केशानां ग्रहणं कचग्रहः तद्वद् गृहीतं तथा-करतलाद् विप्रमुक्तत्यक्तं सत् प्रभ्रष्टम्-विकीर्णं तेन, “विप्रमुक्त' शब्दस्यार्षत्वात्परनिपातः, एवंविधेन दशार्द्धवर्णेन पञ्चवर्णेन कुसुमेन=पुष्पेण मुक्तपुष्पपुओपचारकलितंमुक्तानांमुत्कलितानाम्-अग्रथितानां पुष्पाणां यः पुनःसमूहः, तत्कृतो य उपचारः, तेन कलितं युक्तं यथा स्थात्तथा करोति, कृत्वा जिनप्रतिमानां पुरतः अग्रे अच्छेः शुभैःश्लक्ष्णैः चिक्कणैः रजतमयैः-रूप्यमयैः अच्छरसातन्दुलैः-अच्छरसा-शुद्धभूमिः, तत्रोत्पन्नस्तन्दुलैः अष्टाष्टमङ्गलानि आलिखति-विन्यस्यति. तद्यथा स्वस्तिकं यावद् दर्पणम् तदनन्तरं खलु चन्द्रप्रभवज्र वैडूर्यविमलदण्डम्-चन्द्रप्रभं वज्रं वैडूर्य च रत्नानि, तन्मयो विमलो-निर्मलो दण्डो यस्याः सा तथा ताम् तथा-काश्चनमणिरत्नभक्तिचित्रांकाञ्चनस्य मणीनां रत्नानां च या मक्तिः-रचनाविशेषः तथा चित्रां-विविधरूपयुक्तां तथा कालागुरुप्रवरकुन्दुरुष्कतुरुष्कधूपप्रसरद्गन्धोत्तमानुविद्धाम् – कालागुरु:-कृष्णागुरुः प्रवरकुन्दुरुष्क-चीडाभिधानगन्धद्रव्यविशेषः, तुरुष्कं-सिहलकाभिधानगन्धद्रव्यविशेषः, धूपः अनेकसुगन्धिद्रव्यसंयोगजनितः, एतेषां यः प्रसरन् उत्तमो गन्धस्तेन अनुविद्धां-युक्तां च धूपबर्ति-धूपवर्तिकां विनिमुंश्चन्तं-परित्यजन्तं वैडूर्यमयं कडुच्छुकं प्रगृह्य-प्रकर्षण गृहीत्वा प्रयत्नेन-प्रयत्नपूर्वकं जिनवरेभ्यः-कामदेवप्रतिमाभ्यो धूपं दत्त्वा, अष्टशतविशुद्धग्रन्थयुक्तःअष्टशतसंख्यका ये विशुद्धाः-काव्यदोषरहिता ग्रन्थाः-श्लोकरुपास्तैर्युक्तास्तैः, तथा अर्थयुक्तैः- अपूर्थियुक्तैः अपुनरुक्तैः-पुनरुक्तिदोषरहितैः महावृत्तैःमहान्ति वृत्तानि-दण्डकादिरूपाणि येषु तानि तथोक्तैः स्तुतिकाव्यैः-संस्तौति, संस्तुत्य सप्ताष्टपदानि प्रत्यवष्वष्कते-पश्चाद्गच्छति, प्रत्यववष्क्य वामं जानुं कर्षति-पश्चान्नयति, कृष्ट्रा-पञ्चान्नीत्वा दक्षिणं जानें धरणितले निहत्य-स्थापयित्वा विकृत्वः-वारत्रयं मूर्धानं-मस्तकं धरणितले निपातयति-अवनमयति निपात्य-अवनमय्य मूर्धानम् ईषत् प्रत्युन्नमयति-ऊर्वीकरोति, प्रत्युन्नमय्य करतलपरिगृहीतं शिर आवर्त मस्तके अञ्जलिं कृत्वा एवं-वक्ष्यमाणं वचनम् अवादीत्-उक्तवान् (१) ॥ सू. ९२ ॥
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #646
--------------------------------------------------------------------------
________________
६३४
राजप्रश्नीयसूत्रे ____ मूलम् - नमोऽत्युणं अरहंताणं जाव संपत्ताणं, वंदइ नमंसइ, वंदित्ता नमंसित्ता जेणेव देवच्छंदए जेणेव सिद्धाययणस्स बहुमज्झदेसभाए तेणेव उवागच्छइ, लोमहत्थगं परामुसइ, सिद्धाययणस्स बहुमज्झदेसभागं लोमहत्थेणं पमजइ, दिवाए दगधाराए अब्भुक्खेइ, सरसेणं गोसोसचंदणेणं पंचंगुलितलं मंडलगं आलिहइ, कयग्गहगहिय-जाव-मुत्तपुष्फपुंजोवयारकलियं करेइ, करेता धूवं दलयइ । जेणेव सिद्धाययणस्स दाहिणिल्ले दारे तेणेव उवागच्छइ, लोमहत्थगं परामुसइ, दारचेढीओ य सालभंजियाओ य वालरूवइ य लोमहत्थएणं पमज्जइ. दिव्वाए दगधाराए अब्भुक्खेइ, सरसेणं गोसीसचंदणेणं चच्चाए दलयइ, दलइत्ता पुष्फारुहणं मल्लारुहणं जाव आभरणारुहणं करेइ, करित्ता आसत्तोसत्त० जाव धूवं दलयइ । जेणेव दाहिणिल्ले दारे मुहमंडवे जेणेव दाहिणिल्लस्स मुहमंडवस्स बहुमज्झदेसभाए तेणेव उवागच्छइ, लोमहत्थगं परामुसइ, बहुमज्झदेसभागं लोमहत्थेणं पमज्जइ, दिव्वाए दगधाराए अब्भुक्खेइ, सरसेणं गोसीसचदणेणं पंचंगुलितलं मंडलगं आलिहइ, कयग्गहगहिय जाव धृवं दलयइ, । जेणेव दाहिणिल्लस्स मुहमंडवस्स पच्चथिमिल्ले दारे तेणेव उवागच्छइ, लोमहत्थगं परामुसइ, दारचेडोओ य, सालभंजियाओ य वालरूवए य लोमहत्थेणं पमज्जइ, दिव्वाए दगधाराए. सरसेणं गोसीसचंदणेणं चच्चए ___ अथ-कश्चित् सरः स्तुवन् आदारार्थ सरसि सागरत्वमारोयति, यथा-इदं सरः सागर इति, एवंमातरं पितरं च स्तुवन् तस्मिन् देवत्वमारोपयति, यथामम माता पिता च देव इति, यथा-"मम माया भद्दा सन्थुवाही देवगुरुजणणी" इतिशास्त्रप्रामाण्यात् , ततः "आदरो न जिनात्परः" इति मनसि निधाय सूर्याभो देवः कामदेवप्रतिमायां जिनत्वमारोप्य 'नमोत्थुणं' इत्यादिना स्तौति'नमोत्थुणं' इत्यादि
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #647
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ९३ सूर्याभदेवस्य कार्यक्रमवर्णनम्
६३५ दलइ, पुप्फारुहणं जाव आभरणारुहणं करेइ, आसत्तोसत्त० कयग्गहगहिय० धूवं दलयइ, । जेणेव दाहिणिल्लमुहमंडवस्स उत्तरिल्ला खंभपंती तेणेव उवागच्छइ लोमहत्थगं परामुसइ थंभे य, सालभंजियाओ य वालरूवए य लोमहत्थएणं पमजइ, जहा चेव पच्चथिमिल्लस्स दारस्स धूवं दलयइ । जेणेव दाहिणिल्लस्स मुहमंडवस्स पुरथिमिल्ले दारे तेणेव उवागच्छइ, लोमहत्थगं परामुसइ, दारचेडीओ, तं चेव सव्वं । जेणेव दाहिणिल्लस्स मुहमंडवस्स दाहिरिल्ले दारे तेणेव उवागच्छइ, दारचेडीओ तं चेव सव्वं । जेणेव दाहिणिल्ले पेच्छाघरमंडवे जेणेव दाहिणिल्लस्स पेच्छाघरमंडवस्स बहुमज्झदेसभाए जेणेव वइरामए अक्खाडए जेणेव मणिपेढीया जेणेव सोहासणे, तेणेव उवागच्छइ, लोमहत्थगं परामुसइ, अक्खाडगं च, मणिपेढियं च सीहासणं च, लोमहत्थएणं पमज्जए, दिव्वाए दगधाराए सरसेणं गोसीसचंदणेणं चच्चएदलयइ, पुप्फारुहणं० आसत्तोसत्त-जाव धूवं दलेइ । जेणेव दाहिणिल्लस्स पेच्छाघरमण्डवस्स पञ्चथिमिल्ले दारे तं चेव उत्तरिल्ले दारे तं चेव पुरथिमिल्ले दारे तं चेव, दाहिणे दारे तं चेव । जेणेव दाहिणिल्ले चेइयथूभे तेणेव उवागच्छइ, थूभं मणिपेढियं च० दिव्वाए दगधाराए सरसेण गोसोसचंदणेणं चच्चए दलेइ, पुप्फारु० आसत्तो० जाव धवं दलयइ । जेणेव पञ्चस्थिमिल्ला मणिपेढिया जेणेव पच्चथिमिल्ला जिणपडिमा तं चेव, जेणेव उत्तरिल्ला मणिपेढिया जेणेव उत्तरिल्ला जिणपडिमा तं चेव सव्वं, जेणेव पुरथिमिल्ला मणिपेढिया जेणेव पुरथिमिल्ला जिणपडिमा तेणेव उवागच्छइ, तं चेव दाहिजिल्ला मणिपेढिया दाहिणिल्ला जिणपडिमा तं चेव । जेणेव
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #648
--------------------------------------------------------------------------
________________
६३६
राजप्रश्नीयसूत्रे
दाहिणिल्ले चेइयरुक्खे तेणेव उवागच्छइ तं चेव ! जेणेव महिंदज्झए जेणेव दाहिणिल्ला नंदापुक्खरिणी तेणेव उवागच्छइ, लोमहत्थगं परामुसइ, तोरणे य तिसोवाणपडिरूवए सालभंजियाओ य वालरूवए य लोमहत्थएणं पमज्जइ, दिव्वाए दगधाराए सरसेणं गोसीसचंदणेणं पुप्फारुहणेणं० आसत्तोसत्त० धूवं दलयइ, सिद्धाययणं अणुपयाहिणीकरेमाणे जेणेव उत्तरिल्ला णंदापुक्खरिणी तेणेव उवागच्छ तं चेव । जेणेव उत्तरिल्ले चेइयरुक्खे तेणेव उवागच्छइ, जेणेव उत्तरिल्ले चेइयथ्रुभे तहेव । जेणेव पञ्च्चत्थिमिल्ला मणिपेढिया जेणेव पच्चत्थिमिला जिणपडिमा तं चैव । उत्तरिल्ले पेच्छाघरमंडवे तेणेव उवागच्छइ, जा चेव दाहिणिल्लवत्तप्वया सा चैव सव्वा पुरथिमिल्ले दारे, दाहिणिल्ला खंभपंती तं चेव सव्वं जेणेव उत्तरिल्ले मुहमंडवे जेणेव उत्तरिल्लरस मुहमंडवर बहुमज्झदेसभाए तं चैव सव्वं, पच्चत्थिमिल्ले दारे तेणेव०, उत्तरिल्ले दारे दाहिणिल्ला खंभपंती सेसं तं चेव सव्वं । जेणेव सिद्धाययणस्स उत्तरिल्ले दारे तं चैव जेणेव सिद्धाययणस्स पुरथिमिले दारे तेणेव उवागच्छइ तं चेव । जेणेव पुरथिमिले मुहमंडवे जेणेव पुरथिमिल्लरस मुहमंडवस्स बहुमज्झदेसभाए तेणेव उवागच्छइ तं चेव, पुरस्थि - मिल्लस्स णं मुहमंडबस्स दाहिणिल्ले दारे पच्चत्थिमिल्ला खंभपंति, उत्तरिल्ले दारे तं चेव । जेणेव पुरथिमिल्ले पेच्छाघरमंडवे एवं थूभे जिणपडिमाओ चेइयरुक्खा. महिंदज्झया, गंदा पुक्खरिणी तं चैव जाव ध्रुवं दलयइ ॥ सू० ९३ ॥
"
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #649
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ९३ सूर्याभदेवस्य कार्यक्रमवर्णनम्
छाया-नमोऽस्तु खलु अर्हद्भ्यो जावत्संप्राप्तेभ्यः, वन्दते नमस्यति, वन्दित्वा, नमस्यित्वा यत्रैव देवच्छन्दका यत्रैव सिद्धायतनस्य बहुमध्यदेशभागस्त त्रैव उपागच्छति, लोमहस्तकं परामृशति, सिद्धायतनस्य बहुमध्यदेशभागं लोमहस्तेन प्रमार्जयति, दिव्यया दकधारया अभ्युक्षयति, सरसेन गोशीपचन्दनेन पञ्चाङ्गुलितलं मण्डलकम् आलिखति. कचग्रहगृहीत-यावत्-मुक्त पुष्पपुझोपचारकलितं करोति, कृत्वा धूपं ददाति। यत्रैव सिद्धायतनस्य
जैसे कोई सरोवर को स्तुति करते हुए आदरार्थ उसमें सागर का आरोपण करते हैं, जैसे "यह सरोवर सागर हो इसी प्रकार माता और पिताकी स्तुति करते हुए उनमें देवत्वका आरोपण करते हैं जैसे "ये मेरे माता पिता देव हैं। जैसे-"यह मेरी माता भद्दा सार्थवाही देवगुरु समान है" इसशास्त्रप्रमाण से "जिन देव से अधिक कोई आदरणीय नहीं है, ऐसे मनमें रखकर सूर्याभदेवप्रतिमामें जिनत्व का आरोपण कर "नमोत्थुणे" इत्यादिसूत्र से स्तुति करता हैं-'नमोत्थुणं जाव संपत्ताणं' इत्यादिक,
सूत्रार्थ-( नमोत्थुणं अरहंताणं जाव संपत्ताणं) यावत् सिद्धिगति नामक स्थान को प्राप्त हुए अरिहन्त भगवन्तों को, नमस्कार हो इस प्रवार कह कर उस सूर्याभदेवने (वंदइ नमसइ) जिनप्रतिमाओं की वन्दना की, नमस्कार किया (वंदित्ता नमसित्ता जेणेव सिद्धाययणस्स बहमज्झदेवभाए लोमहत्थेण पमजइ)) वन्दना नमस्कार कर फिर उसने जहां सिद्धायतन का बहुमध्य देशभाग था वहां जाकर रक्खे हुए लोमहस्तकोंको उठाया और उसे लेकर उसने उस बहुमध्यदेशभाग की प्रमाना की (दिव्वाए दरधाराए अब्भुखेइ-सरसेण गोसीसचंदणेणं पंचगुलितलं मडलगं आलिहइ दिव्य जलकी धारासे उसे सींचा. सरसगोशीर्षचन्दन से वहां पंचाङ्गुलितलवाले
જેવી રીતે કેઈ સરોવરની સ્તુતિ કરતાં સરોવરને આદરાર્થ તેમાં સાગરનું આરોપણ જેમ કે આ સરોવર સાગર છે, તેવી જ રીતે માતા અને પિતાની કરે છે. સ્તુતિ કરતાં તેનામાં દેવાપણાનું આરોપણ કરે છે જેમકે “આ મારા માતા પિતા દેવ છે ” सम-"...मारी माता लद्र! सार्थवाही शुरु समान छे” से शासप्रमाथी “જનદેવથી અધિક કેઈ આદરણીય નથી. ” એવું મનમાં સમજીને સૂર્યાભદેવ કામवनी प्रतिमाम नत्पनु ।। ५९ ४शने 'नमोत्थुणं' त्या सूत्रथी स्तुति रे छे. 'नमोत्थुणं अरहंताणं जाव संपत्ताण' इत्यादि।
सूत्रा--(नमोत्थुणं अरहताण जाव संपत्ताणं ) यावत् सिद्धिगति नाम स्थानने પામેલા અરિહંત ભગવંતને નમસ્કાર છે. આ પ્રમાણે કહીને તે સૂર્યાભદેવે (वंदइ नमसइ) लिनप्रतिमासाने वन तमा नभ२४२ ४ा. (वंदित्ता नमंसित्ता जेणेव सिद्धाययणस्स बहुमज्झदेसभाए लोमहत्थे पमजइ) ना तेम०४ नमः४१२ કરીને પછી તેણે જ્યાં સિદ્ધાયતનને બહુ મધ્યદેશ ભાગ હતું ત્યાં જઈને ત્યાં મૂકેલા લોમહસ્તકને લીધો અને ત્યાર પછી તે બહુમધ્યદેશ ભાગની પ્રમાર્જના
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #650
--------------------------------------------------------------------------
________________
६३८
राजप्रश्नीयसूत्रे दाक्षिणात्यं द्वारं तत्रैव उपागच्छति, लोमहस्तकं परामृशति. द्वारचेटयो च, शालभधिकाश्च, व्यालरूपाणि च. लोमहस्तकेन प्रमार्जयति, दिव्यया दकधारया अभ्युक्षयति, सरसेन गोशीर्षचन्दनेन चर्चकान् ददाति, दत्त्वा पुष्पारोहणं माल्यारोहणं यावत् आभरणारोहणं करोति. कृत्वा आसक्तावसक्त० यावद् धूपं ददाति । यत्रैव दाक्षिणात्ये द्वारे मुखमण्डपो यत्रैव दाक्षिणात्यस्य मुखमण्डपस्य बहुमध्यदेशभागस्तत्रैव उपागच्छति लोमहस्तकं परामृशति. मंडलक को लिखा (कयग्गहग्गहिय जाव मुत्तपुप्फपुंजोवयारकलियं करेइ ) लिखकर फिर उसने उसे कचग्रह गृहीत यावत् विषमुक्त पंचवर्णवाले पुष्पों से मुक्तपुष्पपुंजोपचारकलित किया. (करेत्ता धूवं दलयइ ) इस प्रकार करके फिर उसने वहां धूप दी-धूप जलाई (जेणेच सिद्धाययणस्स दाहिणिल्ले दारे तेणेव उवागच्छइ) फिर वह सिद्धायतन के दक्षिणद्वार पर आया. वहां आकरके उसने (लोमहत्थगं परामुसइ) लोमहस्तक को उठाया (दारचेडीओय सालभंजियाओ य, वालरूवए य लोमहत्थएणं पमजइ) उठाकर उसने द्वार की शाखाओं को, शालभंजिकाओं, एवं सर्परूपों को उस लोमहस्तक से साफ किया (दिव्याए दगधाराए अब्भुक्खेइ) दिव्यजलधारा से उन्हें सिंचित किया (सरसेणं गोसीसचंदणेणं चच्चए दलयइ) बाद में सरस गोशीषचन्दन का उन पर लेप किया (दलइत्ता पुष्फारहणं मल्लारहणं जाव आभरणारुहणं करेइ) लेप करके उन पर फिर उसने पुष्प चढाये, मालाएँ चढाई, यावत् आभरण चढाये (करित्ता आसत्तोसत्त० जाव धूवं दलयइ) यह सबकुछ करके फिर ऊँचे से लेकर नीचे तक लटकती हुई गोल २ लम्बीर मालाओं के समूह को उसने वहां पर सजाया यावत् फिर धूप जलाई (जेणेव दाहि3री (दिव्वाए दगधाराए अब्भुक्खेइ सरसेणं गोसीसचंदणेणं पंचंगुलितल' मंडलग आलिहइ ) दिव्य धाराथी ते स्थान सियन यु, तथा सरसगाशीय है. नथी त्यां यांगुलित भनी २यन। ४री. (कयग्गहग्गहिय जाव मुत्त. पुष्फपुंजोवयारकलियं करेइ) २यना ४ीने पछी तेरे न्यथा गृहीत यावत विप्रभुत पायqfami Yण्याथी ते स्थानने समय त यु (करेत्ता धूवं दलयइ) २॥ प्रमाणे रीने तेथे त्यां ५५ ४ (जेणेव सिद्धाययणस्स दाहिणिल्ले दारे तेणेव उवागच्छइ) पछी ते सिद्धायतनना क्षिा२ त२५ गयो भने त्यो ४४ने तो (लोमहत्थगं परामुसइ) होमस्त मां बीघा. (दारचेडीओय, सालभंजियाओय, वालरुवए लोमहत्थएणं पमज्जइ) भने त्या२५छी तरी द्वारनी शापायी, शामि । भने सब ३पने त बामस्त४१ साई ४ो. (दिव्वाए दगधाराए अब्भुक्खेइ) त्या२५छी हिव्य धाराथी तेमने सिंथित ४ा. (सरसेणं गोसीस चदणेणं चच्चए दलयइ) त्या२मा सरस शशीष यननु तेमनी ५२ लेपन ४यु (दलइत्ता पुप्फारुहणं मल्लारुहणं जाव आभरणारुहणं करेइ) ५ ४ीन. तरी तमने पुष्पा भाजाय। सने यावतू माल । समर्पित ४ा. (करिता आसत्तो सत्त० जाव धूवं दलयइ) सेना ५छी तो थी नीये सुधी सटती
श्रीशन प्रश्नीय सूत्र:०१
Page #651
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ९३ सूर्याभदेवस्य कार्यक्रमवर्णनम् बहुमध्यदेशभागं लोमहस्तेन प्रमार्जयति, दिव्यया दकधारया अभ्युक्षयति, सरसेन गोशीर्षचन्दनेन पञ्चाङ्गुलितलं मण्डलकम् आलिखति, कचग्रहगृहीत यावद् धूपं ददाति यत्रैव दाक्षिणात्यस्य मुखमण्डपस्य पाश्चात्य द्वारं तत्रैव उपागच्छति, लोमहस्तकं परामृशति, द्वारचेव्यौ च शालभञ्जिकाश्च व्यालरूपाणि च लोमहस्तेन प्रमार्जयति, दिव्यया दक्तधारया० सरसेणं गोशीर्षचन्दनेन चर्चिकान् ददाति पुष्पारूहणं यावत् णिल्ले दारे मुहमंडवे जेणेव दाहिणिल्लस्स मुहमंडवस्स बहुमज्झदेसभाए तेणेव उवागच्छा) इसके बाद वह सूर्याभदेव जहां दक्षिणात्यद्वार में मुखमण्डप था,
और उसमें भी जहां उस दाक्षिणात्यमुखमण्डपका बहुमध्यदेशभाग था, वहां पर आया (लोमहत्थगं परामुसइ) वहां आकरके उसने लोभहस्तक से उसके बहुमध्यदेशभाग का प्रमार्जन किया. (दिव्वाए दगधाराए अब्भुक्खेइ) और दिव्य जलधारा से उसका सिंचन किया. (सरसेगं गोसीसचंदणेणं पंचगुलितलं मंडलगं आलिहइ) एवं सरस गोशी र्ष चन्दन से उस पर पंचाड्गुलितववाले मंडलक का लेखन किया. (कयग्गहगहिय जाव धूवं दलयइ) लेखन करके फिर उसने उसे कचग्रहगृहीत यावत् विप्रमुक्त पंचवर्णवाले पुष्पों से मुक्तपुष्पपुंजोपचारकलित किया फिर धूप जलाया (जेणेव दाहिपिल्लस्स मुहमंडवस्स पचत्थिमिल्ले दारे तेणेव अवागच्छइ) इसके बाद वह सूर्याभदेव दाक्षिणात्य मुखमण्डप के पाश्चात्य द्वार पर आया (लोमहत्थगं परामुसइ, दारचेडीओ य. सालभंजियाओ, वालरूवए य लोमहत्थेणं परामुसइ) वहां आकरके उसने लोमहस्तक को उठाया, फिर उस लोमहस्तक से द्वारशाखाओंकी शालभंजिकाओं को एवं व्यालरूपों को साफ किया. (दिवाए दकधारया० सरसेन गोशीर्षचन्दनेन चर्चकान् ददति, पुष्षारोहणं यावत् ગોળ ગોળ લાંબી લાંબી માળાઓ-(માળાસમૂહો) વડે તે સમલંકૃત કર્યું યાવત पछी ५५ श्या. जेणेव दाहिणिल्ले दारे मुहमंडवे जेणेव दाहिणिल्लस्स मुहगंडवस्स बहुमज्झदेसभाए तेणेव उवागच्छइ) त्या२५छी ते सूर्यालय दक्षिणात्य द्वारमा મુખમંડપ હતો અને તેમાં પણ જ્યાં તે દક્ષિણાત્ય મુખમંડપની બહુમધ્ય દેશमाहतो त्यां गये।, ( लोमहत्थग परामुसइ) त्याने तेथे मस्त सीधे। (बहुमज्झदेसभागं लोमहत्थेणं पमज्जइ) भने पछी ते ते समस्तथी तना मडूममध्यशिलानु प्रमान यु. (दिव्घाए दगधाराए अब्भुक्खेइ ) महिन्य साथी तेनु सिंचन ध्यु. ( सरसेणं गोसीसचदणेणं पचंगुलितल मंडलगं आलिहइ) भने स२स गोशाप नथी ५ यांलिता मी त्या स्यना ४२री. ( कयग्गहगहिय जाव ध्वंदलयइ) त्या२५छी तेणे य हीत यापत विप्रમુક્ત પાંચવર્ણવાળા પુષ્પોયા તે સ્થાનને સુશોભિત કર્યું અને ત્યારબાદ ધૂપ साव्या. (जेणेव दाहिणिल्लस्स मुहमंडवस्स पञ्चत्थिमिल्ले दारे तेणेव उवागच्छद) त्या२५७ ते सूर्याला हाक्षित्य भुममपना पाश्चात्या२ ५२ माव्या. (लोम
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર: ૦૧
Page #652
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४०
राजप्रश्नीयसूत्रे आभरणारोहणं करोति, आसक्तवसक्त० कचग्रहगृहीत. धूपं ददाति । यत्रैव दाक्षिणात्य–मुखमण्डस्य उत्तरीया स्तंभपतिस्तत्रैव उपागच्छति, लोमहस्तकं परामृशति, स्तम्भांश्च शालभधिकाश्च व्यालरूपाणि च लोमहस्तकेन प्रमार्जयति, यत्रैव पाश्चात्यस्य द्वारस्य धूपं ददाति । यत्रैव दगधाराए० सरसेणं गोसीमचंदणेणं चच्चए दलइ) बाद में उसने दिव्यजल धारा से उन्हें सिंचित किया और सरस गोशीर्ष चन्दन के लेप से उन्हें चर्चित किया. पुष्पावरोहण किया, यावत् आभरणोंका आरोहण किया. तथा ऊपर से नीचे तक लटकती हुई मालाओं के समूह को वहां सजाया, बाद में कचग्रहगृहीत यावत् विमुक्त पंचवर्णवाले पुष्पों से मुक्तपुष्पपुं. जोपचारकलित किया-फिर धूप जलाई (पुष्फारोहणं जाव आभरणारुहणं करेइ०) यही बात यहां इस सूत्र पाठ द्वारा प्रकट की गई है। (तएणं से सूरियाभो देवो जेणेव दाहिणिल्लमुहमंडवस्स उत्तरिल्ला खभपंती, तेणेव उवागच्छइ) इसके बाद वह सूर्याभदेव जहां दक्षिणात्य मुखमंडप की उत्तरीया स्तंभपंक्ति थी, वहां पर आया (लोमहत्थगं परामुसइ थंभेय, सालभंजि याओ य वालरूवए य लोमहत्थएणं पमजइ, जहा चेव पचत्थिमिल्लस्स दारस्स जाव धूवं दलयइ) वहां आकरके उसने लोमहस्तक-रोम की बनी हुई संमार्जनी को उठाया और उससे स्तंभों को, शालमंजिकाओं एवं व्यालरूपों को साफ किया, तथा दिव्य जलधारा से सींचने आदिरूप सब हत्थमं परामुसइ, दारचेडीओ य, सालभंजियाओ, बालरूवए य लोमहत्थेणं परामुसइ) ત્યાં જઈને તેણે મહસ્તક હાથમાં લીધું અને તેનાથી દ્વારશાખાઓ, શાલભંજિકાઓ भने व्यासवान साई ध्या, (दिव्वाए दगधाराए० सरसेण गोसीसचंदणेणं चच्चए दलइ) त्या२५छी विव्यसयाराथी तमनु सिंचन यु' भने सरसगाशीष यह નના લેપથી તેમને ચર્ચિત કર્યા તથા પુષ્પ યાવત્ આભરણેથી તેમને સજિજત કર્યા. અને ત્યારબાદ ઉપરથી નીચે સુધી લટકતી માળાઓના સમૂહથી તે સ્થાનોને સુશોભિત કર્યા. ત્યારબાદ કચગૃહગૃહીત યાવત વિપ્રયુક્ત પાંચવર્ણવાળાં પુષ્પો मर्पित ४. सने धू५ सणाव्य.. (पुप्फारोहणं जाव आभरणारहणं करेइ० ) मा and Hai सूत्र पा8 43 प्र४८ ४२वामा भावी छे. (तए णं से सूरियाभो देवो जेणेव दाहिणिल्लमुहमंडवस्स उत्तरिल्ला खंमषंती, तेणेव उवागच्छई ) त्या२५छ। તે સૂર્યાભદેવ જયા દાક્ષિણાત્ય મંડપની ઉત્તરીયા સ્તંભ પક્તિ હતી ત્યાં આવ્યો. (लोमहत्थगं परामुसइ थंभेय, सालभंजियाओ य वालरूवए य लोमहत्थएणं पमज्जद्द, जहाचेव पञ्चथिमिल्लस्स दारस्स जाव धूवं दलयइ) त्यां धन तेरी
મહસ્તક એટલે કે રૂવાડાવાળી સાવરણી હાથમાં લીધી અને તેનાથી સ્તંભે, શાલભંજિકાઓ અને વાલરૂપોને સાફ કર્યા. તેમજ દિવ્ય જલધારાથી સિંચન
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #653
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ९६ सूर्याभदेवस्य कार्यक्रमवर्णनम्
६४१ दक्षिणात्यस्य मुखमण्डपस्य पौरस्त्यं द्वारं तत्रैव उपागच्छति, लोमहस्तकं परामृशति, द्वारचेटयौ तदेव सर्वम् । यत्रैव दाक्षिणात्यस्य मुखमण्डपस्य दाक्षिणात्यं द्वारं तत्रैव उपागच्छति, द्वारचेटयौ तदेव सर्वम् । यत्रैव दक्षिणात्यस्य प्रेक्षागृहमण्डपस्य बहुमध्यदेशभागो यत्रैव वज्रमयः अक्षपाटको यत्रैव मणिपीठिका यत्रैव सिंहासनं तत्रैव उपागच्छति, लोमहस्तकं परामृशति, अक्षपाटकं च मणिपीठिकों च कार्य उसने धूप जलाने तक किये. (जेणेव दाहिणिल्लस्स मुहमंडवस्स पुरथिमिल्ले दारे तेणेव उवागच्छइ, लोमहत्थगं परामुसइ, दारचेडीओ, तं चेव सव्वं इसके बाद वह दाक्षिणात्य मुखमण्डप के पूर्व दिशा संबंधी द्वार पर आया, वहां आकर उसने लोमहस्तक को अपने हाथ लिया,
और उससे द्वारशाखाओं को, शालभंजिकाओं को एवं सर्परूपों को साफ किया. इसके बाद दिव्यजलधारा से सींचने आदिरूप सब काम उसने धूप जलाने तक किये, (जेणेव दाहिणिल्लस मुहमंडवस्स दाहिणिल्ले दारे तेणेव उवागच्छइ, दारचेडीओ तं चेव सव्वं) इसके बाद वह दाक्षिणात्यमुखमण्डप के दक्षिणात्य द्वार पर आया, वहां पर भी लोभहस्तक को उठाया, वहां द्वारचेटीको शालभंजिकांओं को एवं व्यालरूपों को साफ किया. इसके बाद दिव्यजलधारा से सींचने आदिरूप सब काम उसने धूप जलाने तक किये- (जेणेव दाहिणिल्लस्स पेच्छाघरमंडवस्स बहुमज्झदेसभाए जेणेव वइरामए अक्खाडए जेणेव मणिपेढिया जेणेव सीहासणे तेणेव उवागच्छइ, वगेरेथी भांडअन धू५ सणावा सुधाना गया ये पूरा ४ा. (जेणेव दाहिणि. ल्लस्स मुहमंडवस्स पुरथिमिल्ले दारे तेणेव उवागच्छइ, लोमहत्थगं परामुसइ, दारचेडीओ, तं चेव सव्व) त्या२५छी ते दक्षिणात्य भुममपन। पूर्व दिशा समाधी દ્વાર પર આવ્યા, ત્યાં આવીને તેણે લોમવસ્તક–એટલે કે રૂંછડાવાળી સાવરણી પિતાના હાથમાં લીધી અને તેનાથી દ્વારશાખાઓ શાલભંજિકાઓ અને સર્પ રૂપોને સાફ કર્યા, ત્યારપછી દિવ્ય જલધારાથી સીંચન વગેરેથી માંડીને ધૂપ કરવા सुधानi mi आयो तेरी पूरा ज्या'. (जेणेव दाहिणिल्लस्स मुहमंडवस्स दाहिणिल्ले दारे तेणेब उवागच्छइ, दारचेडीओ तं चेव सव्वं ) त्यारपछी ते दृक्षिणात्यभुमમંડપના દક્ષિણાત્ય દ્વાર પર આવ્યા. અને રૂંવાડાવાળી સાવરણી હાથમાં લઈને તેણે દ્વારશાખાઓ, શાલભંજિકાઓ અને વ્યાલરૂપને સાફ કર્યા. ત્યારપછી દિવ્યજલધારાથી સીંચન વગેરે માંડીને ધૂપ સળગાવવા સુધીની બધી વિધિઓ પૂરી ४री. (जेणेव दाहिणिल्लस्स पेच्छाघरमंडवस्स बहुमज्झदेसभाए जेणेव वइरामए अक्खाडए जेणेव मणिपेढिया, जेणेव सीहासणे, तेणेव उवागच्छइ, लोमहत्थग परामु
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #654
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४२
राजप्रश्नीयसूत्रे सिंहासनं च लोमहस्तकेन प्रमार्जयति, दिव्यया दकधारया सरसेन गोशीर्षचन्दतेन चर्चकान् ददाति, पुष्पारोहणम् ० आसक्तावसक्त यावद् धूपं ददाति । यत्रैव दाक्षिणात्यस्य प्रेक्षागृहमण्डपस्य पाश्चात्य द्वारं तदेव उत्तरीयं द्वारं तदेव, पौरस्त्यं द्वारं तदेव दक्षिणं द्वारं तदेव, यत्रैव दाक्षिणात्यः चैत्यस्तूपस्तत्रैव लोमहत्थगं परामुसइ, अक्खाडगं च, मणिपेढियं च. सीहासणं च लोमहत्थएणं पमजइ) इसके बाद वह दक्षिणात्य प्रेक्षागृह मंडप के बहुमध्यदेशभाग में स्थित वज्रमय अक्षपाटकके, मणिपीठिका के एवं सिंहासन के पास आया, वहां लोमहस्तक से उन अक्षपाटक, मणिपीठिका और सिंहासन को साफ किया (दिव्वाए दगधाराए सरसेणं गोसीसचंदणेणं चच्चए दलयइ) तथा उन सबको दिव्य जलधारा से सिंचित किया एवं सरस गोशीर्षचन्दन से उन्हें चर्चित किया. तथा धूपजलाने तक के और भी सब कार्य उसने किये पुप्फारुहणं ०, आसत्तोसत्त-जाव धूवं दलयइ) यही बात इस सूत्र पाठ द्वारा प्रकट की गइ है (जेणेव दाहिणिल्लस्स पेच्छाघरमंडवस्स पचाथिमिल्ले दारे तं चेव उत्तरिल्ले दारे तं चेव, पुरथिमिल्ले दारे तं चेव, दहिणे दारे तं चेव) इसके बाद वह जहां दक्षिणात्य प्रेक्षागृहमंडप का पाश्चात्य द्वार था वहां आया वहां आकर उसे प्रमार्जनादि कार्य से लेकर धूपदान तक के सब कार्य किये, इसके बाद वह दाक्षिणात्य प्रेक्षागृहमंडप के उत्तरीय द्वार पर आया, वहां आकर के उसने प्रमार्जनादिकार्य से लेकर धूपदानतक के सब करने योग्य कार्य किये। बाद में वह वहां सइ, अक्खाडगं च मणिपेढियं च, सीहासणं च लोमहत्थएणं पमज्जइ) प्यारे पछी તે દાક્ષિણાત્ય પ્રેક્ષાગૃહમંડપના બહુમધ્યદેશભાગમાં સ્થિત વજામય અક્ષપાટક, મણિપીઠિકા અને સિંહાસનની પાસે આવ્યો ત્યાં મહસ્તક (સાવરણ) થી सक्षपाट४, मणिपा। मने सिंहासनने साई .. (दिव्वाए दगधाराए सरसेणं गोसीसच दणेणं चच्चए दलयइ ) तेमन मधाने हिव्यधाराथा सिंथित ४शन સરસ ગોશીર્ષ ચંદનથી તેમને ચર્ચિત કર્યા તથા ધૂપ સળગાવવા સુધીનાં બધાં आर्या सपन्न ४ा. (पुप्फारुहण०, आसत्तोसत्त-जाव धूवं दलयइ) से०४ पात सा सूत्रपडे ५४८ ४२वामां मावी छ. (जेणेव दाहिणिल्लस्स पेच्छाघरमंढवस्स पञ्चथिमिल्ले दारे तं चेव उत्तरिल्ले दारे तं चेव, पुरथिमिल्ले दारे तं चेव, दाहिणे दारे त चेव) त्या२ ५छी ते दक्षिणात्य प्रेक्षागृड म पन। पाश्चात्य द्वार त२३ ગયા. ત્યાં જઈને તેણે પ્રમાર્જન વગેરેથી માંડીને ધૂપદાન સુધીનાં બધાં કાર્યો સંપન્ન કર્યા. ત્યાર પછી તે દક્ષિણાત્ય પ્રેક્ષાગૃહમંડપના ઉત્તરીયદ્વાર તરફ ગયે. ત્યાં પહોંચીને તેણે પ્રમાર્જન વગેરે કાર્યથી માંડીને ધૂપદાન સુધીના બધાં કાર્યો
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #655
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ९३ सूर्याभदेवस्य कार्यक्रमवर्णनम्
६४३
उपागच्छति स्तूपं मणिपीठिकां च दिव्यया दकधारया सरसेन गोशी - चन्दनेन चर्चकान् ददाति, पुष्पारो० आसक्ता० यावद् धूपं ददाति । यत्रैव पाचाच्या मणिपीठिका यत्रैव पावत्या जिनप्रतिमा तदेव सर्वम्, यत्रैव उत्तरीया मणिपीठिका यत्रैव उत्तरीया जिनप्रतिमा तदेव सर्वम्, यत्रैव पौर
से पौरस्त्य द्वार आया. वहां आकरके भी उसने प्रमार्जनादि कार्य से लेकर धूपदानतक के सब कार्य किये. बाद में वह बडां से दक्षिणद्वार पर आया वहां आकर के मी उसने प्रामार्जनादि कार्य से लेकर धूपदानतकके सब कृत्य किये, इसी प्रकार से वह ( जेणेव दाहिणिल्ले चेइयधूभे तेणेव उवागच्छ) वहां से जहां पर दक्षिणात्य चैत्यस्तूप था वहां पर आया (धूभं मणिपेढियं च० दिव्वाए दगधाराए सरसेण गोसीसचंदणेणं चच्चए दइ) वहां आकरके उसने स्तृप का एवं मणिपीठीका, के प्रमार्जन किया, तथा दिव्य जलधारा से प्रोक्षणआदि करके फिर धूपदान तक के सब कार्य किये. (पुष्कारु० आसतो० जाव - धुवं दलेइ) यही बात इस सूत्र पाठ द्वारा प्रकट की गई है । ( जेणेव पच्चत्थिमिल्ला मणिपेढिया जेणेव पच्चत्थि - मिल्ला जिणपडिमा तं चैव सव्वं ) इसके बाद वह क्रम से पाश्चात्यमणिपीठिका और पाश्चात्य जिनप्रतिमा के समीप आया, वहां पर भी उसने प्रामर्जनादि कृत्य से लेकर धूपदान तक के सब कार्य किये (जेणेव उत्तरिल्ला
ચૈાગ્ય રીતે સપન્ન કર્યા. ત્યારપછી તે ત્યાંથી પૌરસ્ત્ય દ્વાર પર ગયા. ત્યાં જઇને પણ તેણે પૂર્વાંની જેમ પ્રમાન વગેરે કાર્ય થી માંડીને ધૂપદાન સુધીની બધી વિધિ ચે।ગ્ય રીતે પૂરી કરી, ત્યાર પછી તે ત્યાંથી દક્ષિદ્વાર પર ગયા. ત્યાં જઈને પણ તેણે પહેલાંની જેમજ પ્રમાન કાર્યથી માંડીને ધૂપદાન સુધીની प्रियाओ। सरस रीते पूरी उरी, आाप्रमाणे ते ( जेणेव दाहिणिल्ले चेइयथूभे तेणेव उवागच्छइ ) त्यांथी हाक्षिणात्य चैत्यस्तूपनी पासे गये. ( थूभं मणिपेढ़ियं च० दिव्वा दगधारा सरसेण गोसीसचंदणेणं चच्चए दलेइ ) त्यां पडथीने ते स्तूप અને મણિપીઠિકાનું પ્રમાન કર્યુ” તથા દિવ્યજલધારાથી પ્રેક્ષળુ વગેરે કરીને पछी धूपहान सुधीना मध अर्यो योग्य रीते संपन्न . ( पुष्फारु० आसत्तो ० जाव धूवंदलेइ ) वात आसूत्र वडे आउट १२वामां भाषी छे. ( जेणेव पञ्चस्थिमिल्ला मणिपेढ़िया जेणेव पच्चत्थिमिल्ला जिणपडिमा तं चैव सव्वं ) त्यार पछी ते અનુક્રમે પાશ્ચાત્ય મણિપીઠિકા અને પાશ્ચાત્ય જિનપ્રતિમાની પાસે આવ્યા. ત્યાં પણ તેણે પ્રમાન વગેરે કાર્યોથી માંડીને ધૂપદાન સુધીના બધાં કાર્યા પૂરાં र्या. ( जेणेव उत्तरिल्ला मणिपेढिया, जेणेव उत्तरिल्ला जिणपडिमा तं चेन सव्वं
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર ઃ ૦૧
Page #656
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४४
राजप्रश्नीयसूत्रे स्त्या मणिपीठिका यत्रैव पौरस्त्या जिनप्रतिमा तत्रैव उपागच्छति, तदेव, दाक्षिणात्या मणिपीठिका दाक्षिणात्या जिनप्रतिमा तदेव । यत्रैव दक्षिणात्यश्चैत्यवृक्षस्तत्रैव उपागच्छति. तदेव । यत्रैव महेन्द्रध्वजो यत्रैव दाक्षिणा त्या नन्दापुष्करिणी तत्रैव उपागच्छति, लोमहस्तकं परामृशति. तोरणांश्च मणिपेढिया, जेणेव उत्तरिल्ला जिणपडिमाः. तं चैव सव्वं, जेणेव पुरथिमिल्लामणिपेडिया, जेणेव पुरथिमिल्ला जिणपडिमा, तेणेव उवागच्छइ) इसके बाद वह जहां उत्तरीय मणिपीठिका थी और उत्तरीय जिनप्रतिमा थी-वहां पर आया-वहां पर भी उसने पूर्वोक्त सब कार्य किये. इसके बाद वह जहां पौरस्त्यमणिपीठिका और पौरस्त्य जिनप्रतिमा थी-वहां पर आया (तं चेव) वहां आकर के भी उसने वे ही पूर्वोक्त सब कार्य किये (दाहिजिल्ला मणिपेढिया दाहिणिल्ला जिणपडिमा, तं चेव) इसके बाद वह जहां दाक्षिणात्य मणिपीठिका एवं दक्षिणात्य जिणप्रतिमा थी-वहां पर भी आकर के उसने वे ही सब पूर्वोक्त कार्य किये (जेणेव दाहिणिल्ले चेइयरुक्खे तेणेव उवागच्छइ) इसके बाद वह जहां दक्षिणात्य चैत्यवृक्ष था वहां पर आया (तं चेव) वहां आकर के भी उसने सब ही पूर्वोक्त कार्य किये (जेणेव महिंदज्झये, जेणेव दाहिणिल्ला नंदा पुक्खरिणी तेणेव उवागच्छइ) इसके बाद वह जहां महेन्द्रध्वज था वहां पर आया-वहां से फिर जहां नन्दापुष्करिणी थी-वहां आया वहां आकर के उसने (लोमहत्थगं परामु
जेणेव पुरथिमिल्ला मणिपेढिया, जेणेव पुरथिमिल्ला जिणपडिमा. तेणेव उवाग
જીરું) ત્યાર પછી જ્યાં ઉત્તરીય મણિપીઠિકા હતી અને ઉત્તરીય જિન પ્રતિમા હતી ત્યાં ગયા. ત્યાં જઈને તેણે પૂર્વકથિત બધાં કાર્યો યોગ્ય રીતે સંપન્ન કર્યા ત્યાર પછી તે જ્યાં પૌરય મણિપીઠિકા અને પૌરય જિનપ્રતિમાં હતી ત્યાં ગયો. (तं चेव ) त्याने ५६ ते पूछित था ये सपन्न . ( दाहिणिल्ला मणिपेढिया, दाहिजिल्ला जिणपडिमा, तं चेव) त्या२ ५छी ते यi हाक्षिणात्य મણિપીઠિકા અને દક્ષિણાત્ય જિનપ્રતિમા હતી ત્યાં જઈને પણ તેણે પૂર્વોક્ત બધાં आये पूरा ४ा. (जेणेव दाहिणिल्ले चेइयरुक्खे तेणेव उवागच्छइ त्या२ पछी ते rui हाक्षिणात्य येत्यक्ष तु त्यां गया. (तं चेव
त्य ने ५५ ते पूति मयां यो योय ते ५२२ ४ाः, (जेणेव महिंदज्झये, जेणेव दाहिणिल्ला नदा पुक्खरिणी तेणेव उवागच्छइ) त्या२ ५छी म -Far त२३ गया. त्यांथी पछी ते यi नारिणी ती त्यां गया. त्यi / तरी ( लोमहत्थगं परामुसइ
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #657
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४५
सुबोधिनी टीका. स. ९३ सूर्याभदेवस्य कार्यक्रमवर्णनम् त्रिसोपानप्रतिरूपकाणि शालभजिकाश्च व्यालरूपाणि च लोमहस्तकेन प्रमाजयति, दिव्यया दकधारया सरसेन गोशीर्षचन्दनेन पुष्पारोहणम् ० आसक्तावक्त० धूपं ददाति, सिद्धायतनम् अनुप्रदक्षिणीकुर्वन् यत्रैव उत्तरीया नन्दापुष्करिणी तत्रैव उपागच्छति तदेव । यत्रैव उत्तरीयाश्चैत्यवृक्षस्तत्रैव उपागच्छति, यत्रैव उत्तरीयश्चैत्यस्तूपस्तथैव. यत्रैव पाश्चात्त्या पीठिका यत्रैव सइ-तोरणे तिसोवाणपडिरूवए सालभंजियाओ य बालरूवए य लोमहत्थएणं पमजइ) रोमहस्तक को उठाया, उससे उसने तोरणों को एवं त्रिसोपानप्रतिरूपकों को साफ किया, तथा सर्परूपकों को भी साफ किया (दिव्वाए दगधाराए, सरसेणं गोसीसचंदणेण० पुष्फारुहणं० आसत्तोसत्त० धूवं दलयइ, सिद्धाययणं अणुपयाहिणी करेमाणे जेणेव उत्तरिल्ला गंदाधुक्खरिणी तेणेव उवागच्छइ) बादमें उसने उन सबको दिव्यजलधारा से प्रोक्षित किया, सरस गोशीर्षचन्दन से उन पर लेप किया. ऊपर से नीचे तक लटकती हुई पुष्पों की मालाओं के समूह को वहां सजाया, धूप जलाई सब पूर्वोक्त जैसे कार्य यहां पर भी उसने किये. बादमें वह सिद्धायतन की प्रदक्षिणा करके जहां उत्तरीयनन्दा पुष्करिणी थी वहां पर आया. वहां आकर के भी उसने (तं चेव) ये ही सब पूर्वोक्त कार्य किये. अर्थात् दक्षिणनन्दापुष्करिणी पर जो कार्य किये थे-वे ही सब धूपान्ततक के कार्य वहां पर किये (जेणेव उत्तरिल्ले चेइयरुक्खे, तेणेव उवागच्छइ, जेणेव
तोरणे तिसोवाणपडिरूवए सालभंजियाओ य बालरूवए य लोमहत्थएणं पमज्जइ) પ્રમાર્જની હાથમાં લીધી. તેનાથી તેણે તોરણે અને ત્રિપાન પ્રતિરૂપકેને સાફ ४ा. तेमा सप३५ोने ५५॥ २१२७ ४ा (दिव्वाए दंगधाराए, सरसेणं गोसीसचदणेणं पुष्फारुहणं० आसत्तोसत्त० धूवं दलयइ, सिद्धाययणं अणुपयाहिणी करेमाणे जेणेव उत्तरिल्ला गंदापुक्खरिणी तेणेव उवागच्छइ) त्या२५छी ते ते याने हिव्य જલધારાથી પ્રેક્ષિત કર્યા. અને સરસ ગોશીષચંદનનું લેપન કર્યું. ઉપરથી નીચે સુધી લટક્તા પુષ્પમાળાઓના સમૂહને ત્યાં સજિજત કર્યા. ધૂપ સળગાવ્યા વગેરે. બધાં કાર્યો પૂર્વોક્ત રીતે અહીં પણ સંપન્ન કર્યા. ત્યારપછી તે સિદ્ધાયતનની–પ્રદક્ષિણા કરીને જ્યાં ઉત્તરીય નંદા પુષ્કરિણી હતી ત્યાં ગયો. ત્યાં પહોંચીને पण तेथे (ते चेव) पूर्वात मयां : पू . मेटले ते दाक्षिणात्य નંદાપુષ્કરિણું પર જે કામ કર્યા હતાં તે બધાં ધૂપ સળગાવવા સુધીના બધા आर्या मी पुस ४ा. (जेणेव उत्तरिल्ले चेइयरुक्खे, तेणेव उवागच्छइ
श्रीशन प्रश्नीय सूत्र:०१
Page #658
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४६
राजप्रश्नीयसूत्रे पाश्चात्या जिनप्रतिमा तदेव । यत्रैव उत्तरीयः प्रेक्षागृहमण्डपस्तत्रैव उपागच्छति, या चैव दाक्षिणात्यवक्तव्यता सैव सर्वा. पोरस्त्ये द्वारे, दाक्षिणात्या स्तम्भपतिः तदेव सर्वम् । यत्रैव उत्तरीयो मुखमण्डपो यत्रैव उत्तरीयस्य मुखमण्डपस्य बहुमध्यदेशभागस्तदेव सर्वम् । पाश्चात्त्यं द्वारं तत्रैव उत्तरीये द्वारे उत्तरिल्ले चेइयथूभे तहेव, जेणेव पच्चथिमिल्ला पेढीया जेणेव पच्चथिमिल्ला जिणपडिमा त चेव) इसके बाद वह जहां उत्तरीयचैत्यवृक्ष था-वहां पर आया. यहां पर भी वे ही सब पूर्वोक्त धूपदानतक के कार्य उसने किये इसके बाद वह जहां उत्तरीय स्तूप था वहां आया वहां आकर के उसने पहिले की तरह से ही स्तूप के एवं मणिपीठिका के प्रमार्जन आदि धूपतक के सब कार्य किये. इसके बाद वह जहां पाश्चात्यमणिपीठिका थी, पाश्चात्य जिनप्रतिमा थी, वहां पर आया, वहां जाकर के भी उसने वे ही सब धूपदानतक के कार्य किये, इसी प्रकार से वह क्रमशः उत्तरीयमणिपीठिका और उत्तरीयजिनप्रतिमा के, पौरस्त्यमणिपीठिका और पौरस्त्यजिप्रतिमा के, दक्षिणमणिपीठिका और दक्षिणजिनप्रतिमाके, समीप गया वहां प्रत्येक पर सव धूपदानतक के कार्य उसने किये. इसके बाद वह (उत्तरिल्ले पेच्छाघरमंडवे तेणेव उवागच्छइ, जा चेव दाहिणिल्लवत्तव्वया सा चेव सव्वा, पुरथिविमल्लेदारे, दाहिणिल्ला खंभपंति तं चेव सव्वं, जेणेव उत्तरिल्ले मुहमंडवे, जेणेव उतरिल्लस्स मुहमंडवस्स बहुमज्झदेसभाए तं चेव सव्व) जेणेव उत्तरिल्ले चेइयथूभे तहेव, जेणेव पच्चथिमिल्ला पेढिया जणेव पच्चत्थिमिल्ला जिणपडिमा तं चेव) त्या२ ५छी ते यi Gत्तरीय यत्य वृक्ष तुं त्यो ગયે. ત્યાં જઈને પણ તેણે પૂર્વોક્ત ધૂપદાનાંત સુધીનાં સર્વ કાર્યો પૂરા કર્યા. ત્યારપછી તે જ્યાં ઉત્તરીય સ્તૂપ હતું ત્યાં ગમે ત્યાં પહોંચીને તેણે પહેલાની જેમજ સ્તૂપ અને મણિપીઠિકાનું પ્રમાર્જન વગેરે તેમજ ધૂપાન્ત સુધીના સર્વ કાર્યો સંપન્ન કર્યા. ત્યારપછી તે જ્યાં પાશ્ચાત્યમણિપીઠિકા હતી, અને જ્યાં પાશ્ચાત્ય જિનપ્રતિમાં હતી ત્યાં ગયાં ત્યાં જઈને પણ તેણે ધૂપદાન સુધીના બધાં કાર્યો પૂરા કર્યા આ પ્રમાણે તે ક્રમશઃ ઉત્તરીયમણિ પીઠિકા અને ઉત્તરીય જિનપ્રતિમા, પિરમણિપીઠિકા અને પિસ્યજિન પ્રતિમા, દક્ષિણમણિપીઠિકા અને દક્ષિણ જિનપ્રતિમાની પાસે ગયો. ત્યાં પણ દરેકે દરેક પર પૂર્વોક્ત ધૂપદાનાંત સુધીના બધાં કાર્યો ४ा. त्या२५छी त ( उत्तरिल्ले पेच्छाघरमंडवे तेणेव उवागच्छइ, जाचेव दाहिणिल्लावत्तव्वया साचेव सव्वा, पुरथिमिल्ले दारे दाहिणिल्ला खभपती त चेव सव्वं, जेणेव' उत्तरिल्ले मुहमंडवे. जेणेव उत्तरिल्लस्स मुहमंडवस्स बहुमज्झदेसभाए
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #659
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ९३ सूर्याभदेवस्य कार्यक्रमवर्णनम्
जहां उत्तरीय प्रेक्षागृहमंडप था वहां पर आया यहां पर दाक्षिणात्यप्रेक्षागृहमंडप की तरह समस्त वक्तव्यता जानना चाहिये. अर्थात् इसके बहुमध्यदेश की पश्चिम में, उत्तर में पूर्व में और दक्षिणदिशा में द्वारक्रम से बहुमध्यदेशभागस्थित अक्षपटक आदि से लेकर प्रत्येक द्वारस्थित द्वारशालाओं आदि के व्यारूपों तक को १५ वस्तुओं की सबभी पूजा विधियां जानना चाहिये. इसके बाद वह दक्षिणात्य स्तंभपंक्ति के समीप आया, वहां पर भी पहिले की तरह, स्तंभो शालभञ्जिकाओं और व्यालरूपों का प्रमार्जनादि से लेकर धूपदानतक का सब कार्य उसने किया - ऐसा जानना चाहिये. इसके बाद वह उत्तरीय मुखमण्डप और उत्तरीयमुखमण्डप के बहुमध्यदेशभाग में आया, वहां आकरके उसने वहां के अक्षपादक, मणिपीठिका एवं सिंहासन इन सब का पहिले की तरह से ही सब धूपदानतक का कार्य संपन्न किया. ( पच्चत्थिमिल्लेदारे तेणेव०, उत्तरिल्ले दारे दाहिणिल्ला खंभपंत्ती, सेस तं चैव सव्वं ) इसके बाद वह पाश्चात्य द्वार पर आया - वहां पर भी उसने द्वारशाखाओं की शालभञ्जिकाओं को एवं व्यालरूपों का प्रमार्जनादि से लेकर धूपदानतक का सब कार्य किया इसके बाद उत्तरीय द्वारस्थित दाक्षिणात्य स्तंभपंक्ति के पास आया, वहां आकरके उसने स्तंभशाल भंजिकाओं का एवं व्यालरूपों का संमार्जनादि से लेकर धूपदानतक का तं चैव सव्वं ) पछी ते उत्तरीय प्रेक्षागृहमंडप तरई गये। भही पण हाक्षिणात्य પ્રેક્ષાગૃહમંડપની જેમ જ બધી વિગત સમજવી જોઇ એ. એટલે કે એના બહુમધ્યદેશના પશ્ચિમમાં, ઉત્તરમાં, પૂર્વમાં અને દક્ષિણદેશામાં દ્વારકમથી બહુમધ્યદેશભાગ સ્થિત અક્ષપાટક વગેરેથી માંડીને દરેકે દરેક દ્વારસ્થિત શાળાઓ વગેરેના વ્યાલરૂપા સુધીની ૧૫ વસ્તુઓની પૂર્વોક્ત બધી પૂજાવિધિ પૂરી કરી. આમ સમજવું જોઇએ. ત્યારપછી તે દાક્ષિણાત્ય સ્તંભ ૫ક્તિની પાસે આવ્યા. ત્યાં પણ પહેલાની જેમજ સ્ત ંભા, શાલભ`જિકાએ અને વ્યાલરૂપાનુ પ્રમાન વગે રૈથી માંડીને ધૂપઢાનાંત સુધીની સર્વ ક્રિયાએ તેણે પૂરી કરી. ત્યારપછી તે ઉત્તરીય મુખમાંડપ અને ઉત્તરીય મુખમંડપના બહુમધ્યદેશભાગમાં આવ્યા. ત્યાં પહેાંચીને તેણે ત્યાં અક્ષપાટક, મણિપીઠિકા અને સિંહાસન આ બધાનુ પહેલાણી नेमन धूपदान सुधीनुं अर्थ संपन्न यु. ( पच्चत्थिमिल्ले दारे तेणेव ० उत्तरिल्ले दारे दाहिणिल्ला खभपंत्ती, सेस तं चैव सव्वं ) त्यारपछी ते पाश्चात्य द्वार तरई ગયા. ત્યાં પણ તેણે દ્વારશાખાઓની, શાલભ'જિકાએની અને વ્યાલરૂપાની પ્રમાના વગેરેથી માંડીને ધૂપદા સુધીની બધી પૂજાવિધિએ સપન્ન કરી. ત્યારપછી તે ઉત્તરીય દ્વારસ્થિત દાક્ષિણાત્ય સ્તંભપંક્તિની પાસે ગયા. ત્યાં જઈને તેણે સ્ત'ભ શાલભ'જિકાઓનુ' અને વ્યાલરૂપાનુ' સમાન વગેરેથી માંડીને ધૂપદાન
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
६४७
Page #660
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४८
राजप्रश्नीयसूत्रे दाक्षिणात्या स्तम्भपतिः शेषं तदेव सर्वम् यत्रैव सिद्धायतनस्य उत्तरीयं द्वारं तदेव सर्वम् , यत्रैव सिद्धायतनस्य पौरत्त्यस्य द्वारं तत्रैव उपागच्छति तदेव । यौव पौरस्त्यो मुखमण्डपो यत्रैव पौरस्त्यस्य मुखमण्डपस्य बहुमध्य देशभागस्तत्रैव उपागच्छति, तदेव पौरस्त्य खलु मुखमण्डपस्य दाक्षिणात्ये द्वारे पाश्चात्त्या स्तम्भपतिः, उत्तरीये द्वारे तदेव । पौरस्त्ये द्वारे तदेव । सब कार्य किया (जेणेव सिद्धाययणस्स उत्तरिल्ले दारे दाहिणिल्ला खभपंती तं चेव, जेणेव सिद्धाययणस्स पुरथिमिल्ले दारे, तेणेव उवागच्छइ तं चेव) इसके बाद सिद्धायतनके उत्तरीय द्वार पर आया, यहां पर भी उसने द्वारशाखाओं के प्रमार्जनादि से लेकर धूपदान देने तक के सब कार्य किये. इसके बाद वह सिद्धायतन के पौरस्त्य द्वार पर आया, वहां पर भी उसने वही सब प्रमार्जनादि से लेकर धूपदानतक का सब कृत्य किया. (जेणेव पुरत्यिमिल्ले मुहमंडवे जेणेव पुरथिमिल्लस्स मुहमंडवस्स बहुमज्झ देसभाए तेणेव उवागच्छइ तं चेव) इसके बाद वह पौरस्त्यमुखमंडय पर और उस पौरस्त्यमुखमंडप के बहुमध्यदेशभाग पर गया. वहां उसने अक्ष पाटक, मणिपीठिका और सिंहासन इन सब की प्रमार्जना आदि की एवं धूपदान देने तक के और भी बाकी के सब कार्य किये. (पुरस्थिमिल्स्स णं मुहमंडवस्स दाहिणिल्ले दारे पच्चस्थिमल्ला खभपंती उत्तरिल्ले दारे तं चेव) इसके बाद पौरस्त्यमुखमंडप के दक्षिणात्य द्वार में जो पाश्चात्य स्तंभ पंक्ति थी वहां पर आया, वहां आकरके उसने वहां के स्तंभो को शालभञ्जिकाओं को एवं व्यालरूपों को प्रमार्जित किया, और धूपदानतक के सुधीनुसत्राय सपन्न यु. (जेणेव सिद्धाययणस्स उत्तरिल्ले दारे दाहिणिला खंभपत्ती तं चेव, जेणेव सिद्धाययणस्स पुरथिमिल्ले दारे, तेणेव उवागच्छइ त चेव) ત્યારપછી તે સિદ્ધાયતના ઉત્તરીય દ્વાર તરફ ગયા. ત્યાં પણ તેણે દ્વારશાખાઓના प्रमाथी भांडी धूपहान सुधीन। मघi - पूरा . ( जेणेव पुरथिमिल्ले मुहमंडवे जेणेव पुरथिमिल्लास्स मुहमंडवस्स बहुमज्झदेसभाए तेणेव उवागच्छइ तं चेव) ત્યારપછી તે પરત્વ મુખમંડપ અને પરિત્ય સુખમંડપના બહુમધ્યદેશ ભાગ તરફ ગયા. ત્યાં તેણે અક્ષપાટક, મણિપીઠિકા અને સિંહાસન આ બધાની પ્રમાના वगेरे ४२। सने त्य२५छी धूपहान सुधानी शेष माठियपूरी ४ (पुरथिमिल्लस्स णं मुहमंडवस्स दाहिणिल्ले दारे पञ्चत्थिमिल्ला खंभपत्ती उत्तरिल्ले दार तं चेव) त्या५७। તે પિરસ્ય મુખમંડપના દાક્ષિણાત્ય દ્વારમાં જે પાશ્ચાત્ય સ્તભપંક્તિ હતી ત્યાં ગયો. ત્યાં જઈને તેણે ત્યાંનાં સ્તંભને, શાલભંજિકાઓને અને વ્યાલરૂપને પ્રમા
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #661
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ९३ सूर्याभदेवस्य कार्यक्रमवर्णनम्
६४९
यत्रैव पौरस्त्यः प्रेक्षागृहमण्डपः एवं स्तूपो जिनप्रतिमाः चैत्यवृक्षाः महेन्द्रध्वजाः नन्दापुष्करिणी तदेव यावद् धूपं ददाति ॥ सू. ९३ ॥
बाकी और सब कार्य किये इसके बाद वह पौरस्त्यमुखमंडप के उत्तरीय द्वार पर आया वहां पर भी उसने द्वारशाखा आदिकों का पहेले की तरह से ही धूपदानतक सबकार्य किया. ( जेणेव पुरथिमिल्ले पेच्छाघरमंडवे . एवं धूमे, जिणपडिमाओ, चेहयरुक्खा, महिंदज्झया, णंदापुक्खरिणी, तं चैव धूर्व दल ) इसके बाद वह पौरस्त्य प्रेक्षागृहमंडपमें आया, वहां उसने अक्षपाटक. मणिपीठिका एवं सिंहासनों की सफाई आदि की, फिर प्रेक्षागृहमंडप की पश्चिम दिशामें, उत्तर दिशा में पूर्वदिशा में एवं दक्षिणदिशा में क्रमशः गया. प्रत्येकद्वार में द्वारशाखाओं की, शालभञ्जिकाओं की एवं व्यालरूपों की इन तीन तीन की - प्रमार्जना की यावत् धूपदानतक के सब बाकी के और कार्य किये. पूर्व की तरह यहां पर भी स्तूप की एवं मणिपीठिका की पश्चिम, उत्तर, पूर्व और दक्षिण इन दिशाओं में स्थित चार मणिपीठिकाओं की जिनप्रतिमाओं की, चैत्यवृक्ष की. महेन्द्रध्वज की, नदापुष्करिणी की, त्रिसोपानप्रतिरूपों की शालभञ्जिकाओं की एवं व्यालरूपों कि प्रमार्जना की यावत् धूपदानतक और भी सब काम किये ।
જિત કર્યાં. અને ત્યારપછી ધૂપજ્ઞાન સુધીના ભયાં કાર્યો પૂરાં કર્યાં. ત્યારપછી તે પૌરસ્ત્યસુખ'ડપના ઉત્તરીયદ્વાર પર ગયા ત્યાં પણ તેણે દ્વરશાખાઓ વગેરંતુ પૂર્વउत्त रीते धूपहान वगेरे मधुं यु. ( जेणेव पुरथिमिल्ले पेच्छाघरमंडवे, एवं धूभे, जिणपडिमाओ, चेइयरूक्खा, महिंदज्झया, गंदा पुक्खरिणी तं चेव जाव धूवं दलयइ ) त्या२पछी ते पौरस्त्य प्रेक्षागृह भउपमां गये. त्यां तेथे क्षपाट, મણિપીઠિકા અને સિંહાસનાની સફાઈ વગેરે કરી અને ત્યારપછી ક્રમશ: પ્રેક્ષાગૃહ મંડપની પશ્ચિમદિશામાં, ઉત્તરદિશામાં, પૂર્વ`દિશામાં અને દક્ષિણદિશામાં ગયા દરેકેદરેક દ્વારમાં દ્વારશાખાઓની, શાલભ`જિકાની, અને વ્યાલરૂપકાની પ્રમાજના કરી ચાવત્ ધૂપદાન સુધીના બધાં કાર્પ સપૂર્ણ કર્યા. પહેલાંની જેમજ અહીં પણ સ્તૂપની અને મર્માણપીઠિકાની પશ્ચિમ, ઉત્તર, પૂર્વ અને દક્ષિણ આ દિશામાં સ્થિત ચાર મર્માણપીઠિકાઓની, ચાર જિનપ્રતિમાએાની, ચૈત્યવૃક્ષની મહેન્દ્રધ્વજની નંદા પુષ્કરણની, તારની, ત્રિસેાપાનપ્રતિરૂપકેાની. શાલભંજિકાની અને વ્યાલરૂપાન પ્રમાના કરી યાવત્ ધૂપદાન સુધીના બધા કાર્યો સ`પન્ન કર્યાં.
સ
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #662
--------------------------------------------------------------------------
________________
६५०
राजप्रश्नीयसूत्रे टीका-'नमोऽत्थु णं' इत्यादि ।।
'नमोऽस्तु खलु अर्हद्भ्यो यावत्संप्राप्तेभ्यः यस्य व्याख्या पूर्व गता । इत्थं स सूर्याभो देवो वन्दते नमस्यति । कृतवन्दननमस्कारः स यत्र देवच्छन्दकाभिधानआसनविशेषा यत्र च सिद्धायतनस्य बहुमध्यप्रदेशभागस्तत्रोपागच्छति । तत्र स लोमहस्तकं गृहीत्वा तेन लोमहस्तकेन सिद्धायतनबहुमध्यदेशभाग प्रमार्जयति, दिव्यजलधारया तम् अभ्युक्षयति, सरसेन गोशीर्षचन्दनेन तत्र पञ्चाङ्गुलितलं मण्डलकम् आलिखति । ततः स तं सिद्धायतनबहुमध्यदेशभाग कचग्रहगृहीतकरतलप्रभ्रष्टविप्रमुक्तेन दशार्द्धवर्णन कुसुमेन मुक्तपुष्पपुजोपचारकलितं करोति, तत्र धूपं च ददाति । ततः स सिद्धायतनस्य दक्षिणद्वारे समागत्य लोमहस्तकं गृहीत्वा तेन द्वारचेटयौ= द्वारशाखे शालभञ्जिकाः व्यालरूपाणि-सर्परूपाणि च प्रमाज्यं दिव्यजलधारया अभ्युक्षयति, सरसगोशीर्षचन्दनेन चर्चकान्-अनुलेपनानि ददाति । तेषु च पुनः पुष्पारोहणं माल्यारोहणं यावत् आभरणारोहणं करोति । तथातानि द्वारचेव्यादीनि आसक्तावसक्तवृत्तालम्बितमाल्यदामकलापानि करोति यावद् धूपं च ददाति ५ । ततः स सूर्याभो देवो यत्रैव दाक्षिणात्ये द्वारे मुखमण्डपो, यत्रैव दाक्षिणात्यमुखमण्डपस्य बहुमध्यदेशभागः, तत्रैव उपागच्छति, उपागत्य लोमहस्तकं गृहीत्वा तेन दाक्षिणात्यमुखमण्डपबहुमध्यदेशभागं प्रमाज्यं दिव्यजलधारया तम् अभ्युक्षयति, सरसगोशीर्षचन्दनेन तत्र पश्चाङ्गुलितलं मण्डलकम् आलिखति, तथा-तं बहुमध्यदेशभागं कचग्रहगृहीतयावद् मुक्तपुष्पपुञोपचारकलितं करोति, धूपं ददाति ६ । ततः स सूर्याभदेवो दाक्षिणात्यमुखमण्डपस्य पाश्चात्ये द्वारे समुपागत्य लोमहस्तकमादाय तेन द्वारचेटथौ शालभधिकाः व्यालरूपाणि च प्रमायति, दिव्यजलधारया तानि अभ्युक्षयति, सरसगोशीर्षचन्दनेन तेषु चर्चकान् ददाति, पुष्पारोहणं यावत् आभरणारोहणं करोति. तथा तानि आसक्तावसक्त विपुलवृत्तालम्बित माल्यादमकलापानि करोति, कचग्रहगृहीत-यावद्-मुक्तपुष्पपुलओपचारकलितानि करोति धूपं च ददाति ९ । ततः स सूर्याभो देवो दाक्षिणात्यमुखमण्डपस्य उत्तरीयस्तम्भपतिसमीपे समागच्छति, लोमहस्तकं गृह्णाति लोमहस्तकेन स्तम्भांश्च शालभधिकाश्च व्यालरूपाणि च प्रमार्जयति तथा-दिव्यजलधाराभ्युक्षणादि धूपदानान्तं सर्व करोति १२ । ततः स दाक्षिणात्यमुखमण्डपस्य पौरस्त्ये द्वारे समागत्य लोमहस्तकं गृहीत्वा तेन द्वारचेटयौ द्वारशाखे च शालभअिकाश्च व्यालरूपाणि च प्रमार्जयति । अत ऊच धूपदानान्तं सर्व
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #663
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. स. ९३ सूर्याभदेवस्य कार्यक्रमवर्णनम वर्णनं पूर्ववद् बोध्यम् १५ । ततः स दाक्षिणात्य मुखमण्डपस्य दाक्षिणात्ये द्वारे समागच्छति, तत्रापि लोमहस्तेन द्वारचेटयादि प्रमार्जनादि धूपदानपर्यन्तं समस्तं कृत्यं पूर्ववत् करोति १८ । ततः स दाक्षिणात्यप्रेक्षागृहमण्डपबहुमध्यदेशभागस्थितस्य वज्रमयाक्षपाटकस्य १९ मणिपीठिकायाः २० सिंहासनस्य च २१ समीपे समागच्छति, तत्र स लोमहस्तकेन अक्षपाटकादीनि प्रमाय दिव्यजलधाराऽभ्युक्षणादि धूपदानातं समस्तं कृत्यं पूर्ववत् करोति । ततः स क्रमेण दाक्षिणात्यप्रेक्षागृहमण्डपस्य प्राश्चात्ये द्वारे २४, उत्तरीये द्वारे २७, पौरस्त्ये द्वारे ३०, दक्षिणे च द्वारे ३३, समागच्छति, प्रत्येकत्र प्रमार्जनादि धूपदानान्तं करोति (३४) ततः स दाक्षिणात्यचैत्यस्तूपसमीपे समागच्छति, तत्र स स्तूपस्य मणिपीठिकायाश्च प्रमार्जनं करोति, दिव्यजलधारयाऽभ्युक्षणादि धूपदानान्तं च करोति ३५ । ततः स क्रमेण पाश्चात्यमणिपीठिकायाः पाश्चात्य जिनप्रतिमायाः ३६, उत्तरीय मणिपीठिकाया उत्तरीयजिनप्रतिमायाः ३८, पौरस्त्य मणिपीठिकायाः पौरस्त्यजिनप्रतिमायाः ४०, दाक्षिणात्यमणिपीठिकाया दाक्षिणात्यजिनप्रतिमायाश्च ४२ समीपे समागच्छति । प्रत्येकश्च प्रमार्जनादि धृपदानान्तं करोति ४३ । ततः स दाक्षिणात्यचैत्यवृक्षसमीपे समागच्छति, प्रमार्जनादि धूपदानान्तं करोति ४४ । ततो महेन्द्रध्वजसमीपे समागच्छति, प्रमार्जनादि धूपदानान्तं करोति ४५ । ततो दाक्षिणात्य नन्दापुष्करिणी समीपे समागच्छति, तत्र लोमहस्तकेन तोरणान् ४६ त्रिसोपानप्रतिरूपकाणि ४७ शालभभिका व्यालरूपाणि च ४८ प्रमार्जयति, दिव्यजलधाराऽभ्युक्षणादि धूपान्तं च करोति ४९ ततः स सिद्धायतनम् अनुप्रदक्षिणी कुर्वन् उत्तरीयनन्दापुष्करिणीसमीपे समागच्छति, 'तं चेव' तदेवदक्षिणनन्दापुष्करिणीवदेवात्राऽपि धूपान्तं सर्वं करोति ५३ । ततः स उत्तरीयचैत्यवृक्षसमीपे समागच्छति पूर्ववदेव धूपान्तं कृत्य करोति ५४ । ततः स उत्तरीयचैस्यस्तूपसमीपे समागच्छति, पूर्ववदेव स्तूपस्य मणिपीठिकायाश्च प्रमाजनादि धूपदानान्तं कृत्यं करोति ५६ । ततोऽसौ क्रमेण पाश्चात्यमणिपीठिकायाः, ५७ पाश्चात्यजिनप्रतिमायाः ५८, उत्तरीयमणिपीठिकायाः, ५९ उत्तरीयजिनप्रतिमायाः ६० पौरस्त्यमणिपीठिकायाः ६१ पौरस्त्यजिनप्रतिमायाः ६२, दक्षिणमणिपीठिकायाः ६२ दक्षिणजिनप्रतिमायाश्च ६३ समीपे समागच्छति, पूर्ववदेव प्रत्येकत्र धूपान्तं समस्तं, कृत्यं करोति (६४) ततः स उत्तरीयप्रेक्षागृहमण्डपे समागच्छति । अत्र सर्वा वक्तव्यता दाक्षिणात्यप्रेक्षागृहमण्डपवत् बहुमध्यदेशभागपश्चिमोत्तरपूर्वदक्षिणद्वारक्रमेण बहुमध्यदेश
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #664
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयसूत्रे भागस्थिताक्षपाटकाद्यारभ्य प्रत्येकद्वारस्थिनद्वारचेटयादिव्यालरूपपर्यन्तानां पञ्चदशवस्तूनां सर्वा अपि पूजाविधयो बोध्याः (७९) ततः स दाक्षिणात्यस्तम्भपङ्किसमीपे समागच्छति । अत्रापि पूर्ववदेव स्तम्भानां शालभञ्जिकानां व्यालरूपाणां च प्रमार्जनादि धूपदानान्तं सर्वं करोति (७१) ततः स उत्तरीयमुखमण्डपे उत्तरीयमुखमण्डपस्य बहुमध्यदेशभागे च समागच्छति, तत्र स्थितानामक्षपाटकमणिपीठिकासिंहासनानां पूर्ववदेव धूपान्तं सर्वं करोति ८४ । ततः स पाश्चात्य द्वारे समागच्छति, तत्र द्वारवेटी शालभञ्जिका व्यालरूपाणां प्रमार्जनादि धूपदानान्तं समस्तं कृत्यं करोति ८७ । ततः स उत्तरीयद्वारस्थितायाः दाक्षिणात्यस्तम्भपक्तेः समीपे समागच्छति, तत्र स्तम्भशालभञ्जिकाव्यालरूपाणां प्रमार्जनादि धूपदानान्तं करोति ९० । ततः स सिद्धायतनस्य उत्तरीये द्वारे समागच्छति, तत्रापि द्वारचेटयादीनां प्रमार्जनादि धूपदानपर्यन्तं सर्वं करोति ९५ । ततः पौरस्त्ये मुखमण्डपे पौरस्त्यमुखमण्डपस्य बहुमध्यदेशभागे च समागच्छति, तत्राक्षपाटकमणिटीठिकासिंहासनानां प्रमार्जनादि धपदानान्तं सर्व तथैव करोति ९९ । ततः पौरस्त्यस्य मुखमण्डपस्य दाक्षिणात्ये द्वारे या पाश्चात्या स्तम्भपतिस्तत्र समागच्छति स्तम्भशालभञ्जिका व्यालरूपाणां पूर्ववत् प्रमार्जनादि धूपदानपर्यन्तं सर्व करोति १०२। तत उत्तरीये द्वारे समागच्छति, द्वारचेटयादीनां पूर्ववदेव धूपपर्यन्तं सर्व करोति (१०५) ततः पौरस्त्ये द्वारे समागच्छति पूर्ववदेव सर्वं करोति १०८ । ततः पौरस्त्ये प्रेक्षागृहमण्डपे समागच्छति, तत्राक्षपाटकमणिपीठिकासिंहासनानां पूर्ववत् सर्व करोति १११ । पौरस्त्यप्रेक्षागृहमण्डपस्य पश्चिमोत्तरपूर्वदक्षिणेषु द्वारेषु क्रमशो गच्छति, प्रत्येकस्मिन् द्वारे द्वारचेटी शालभञ्जिका व्यालरूपाणां त्रयाणां प्रमार्जनादि धूपदानान्तं सर्वं करोति (१२४) । पूर्ववदत्रापि स्तूपस्य मणीपीठिकानां चतसृणां जिनप्रतिमानां च, चैत्यवृक्षस्य महेन्द्रध्वजस्य नन्दापुष्करिण्या तोरण-त्रिसोपानप्रतिरूपकशालभञ्जिका-व्यालरूपाणां च प्रमार्जनादि धूपदानान्तं सर्वं करोति (१३९)
एतत् : सूत्रमाश्रित्य दण्डिनो मूर्तिपूजां साधयन्ति तत्तेषां मोहविजम्भितम् प्रवचनमानभिज्ञत्वात् , तदाहि
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર: ૦૧
Page #665
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ९३ सूर्याभस्य प्रतिमा पूजाचर्चा.
यद्यपि अस्मिन् सूत्रे प्रतिमायाः शरीरस्य परिमाणविषये-'जिणुस्सेहपमाणमेत्ताओ' जिनोत्सेधप्रमाणमात्रा, इत्येतादृशः पाठः समुपलभ्यते, तट्टीकायाश्च टीकाकृता पञ्चशतधनुःप्रमाणं तदङ्गीकृतम् , तथापि तन्न समीचीनं युक्तियुक्तं वा प्रतिभाति, अप्रामाणिकत्वात् , तीर्थकृतां भगवतां भिन्नभिन्नप्रकारकावगाहनायाः सद्भावेन, उक्तसूत्र प्रतिपादितस्य एकस्यैव तच्छरीरपरिमाणस्य अनुक्तत्वात् , वस्तुतः पर्यालोचने तु उक्तसूत्रं प्रकरणवशात् कामदेवस्यैव प्रतिमायाः प्रमापकं वर्तते न तु भगवतस्तीर्थकृतः प्रतिमाप्रमापकमिति निगूढतत्वमपसेयम् , औपपातिकादिसूत्रेषु भगवतः तीर्थकराणां शरी
टीकार्थ-इसका इस मूलार्थ के ही समान हैं-परन्तु जो इसमें विशेपता है वह इस प्रकार से है-इस सूत्र को लेकर दण्डीलोग मूर्तिपूजा की सिद्धि करते हैं, सो उनका यह कथन प्रवचन मर्म के अनभिज्ञ होनेके कारण मोहसे विजम्भित हुआ है ऐसा मानना चाहिये-यद्यपि इस सूत्रमें प्रतिमा के शरीर के परिमाण के विषय में जिणुस्सेह पमाणमेत्ताओ' ऐसा पाठ उपलब्ध हो रहा है इस की टीका में टीकाकारने '५०० धनुषप्रमाण' ऐसा इसके अर्थरूप में लिखा है परन्तु वह कथन अप्रमाणिक होने से समीचीन एवं युक्तियुक्त नहीं मालूम पडता है. क्यों की अवगाहना भिन्न २ प्रकार की कही गई है, अतः इस सूत्रमें प्रतिपादित एक ही तीर्थंकर शरीर परिमाण का यह कथन अयुक्त है. वास्तविक दृष्टिसे विचार करने पर तो यह उक्त सूत्र प्रकरणवश कामदेव की ही मूर्ति के प्रमाण का कहने वाला है. भगवान् तीर्थंकर की प्रतिमाका प्रमाण कहने वाला नहीं है-यही निगृढतत्व इसमें समझना चाहिये. औपपातिक आदि सूत्रोंमें
ટીકાથ–આ સૂત્રને ટીકાર્થ મૂલાઈ પ્રમાણે જ છે. પણ વિશેષ જે કંઈ કથનીય છે તે આ પ્રમાણે છે આ સૂત્રને લઈને દંડીલો કે મૂર્તિપૂજાને સિદ્ધ કરે છે. પણ તેમનું આ કથન પ્રવચન મની અનભિજ્ઞતાને લીધે મહાવિષ્ટ જ કહેવાય જે 3 20 सूत्रमा प्रतिभाना शरी२ परिणामना समयमा 'जिणुस्सेहपमाणमेत्ताओ' આ જાતનું કથન કરવામાં આવ્યું છે અને તેની ટીકામાં ટીકાકારે ૫૦૦ ધનુષ પ્રમાણ” આ જાતનો આ કથનને અર્થ સ્પષ્ટ કર્યો છે. પણ હકીકતમાં આ કથન અપ્રમાણિક છે. તેથી આને સમીચીન અને યુક્તિયુક્ત કહી શકાય જ નહિ. કેમકે તીર્થકરોની અવગાહના જુદાજુદા પ્રકારની કહેવામાં આવી છે. એથી આ સૂત્રમાં જે એક તીર્થકર શરીર પરિમાણુનું કથન કરવામાં આવ્યું છે તે અગ્ય જ કહેવાય હકીકતમાં તે આ સૂત્ર પ્રકરણવશ કામદેવની મૂર્તિના પ્રમાણનું જ સ્પષ્ટીકરણ કરે છે તેમ સ્પષ્ટ
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #666
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयसूत्रे रस्य उपरिष्टाद् उत्तमाङ्गादारभ्यैव वर्णनोपलब्ध्या उपर्युक्तराजप्रश्नीयसत्रे च अधस्तादेव शरीर वर्णनोपलब्धेः क्रमभङ्गात् वक्ष्यमाणरीत्या अन्वयव्वतिरेकाभ्यां कामदेवप्रतिमावर्णनमेव सिद्धयति, नतु तीर्थकरप्रतिमावर्णनम् वर्णनस्य वैपरीत्यात् , तथाहि-तीर्थकृतां त्यागीनां वर्णनं मस्तकादारभ्यैव सर्व भवति, अत्रतु अधोभागाद्वर्णनं लभ्यते तथा बह्वीनां प्रतिमानां सद्भावेपि सर्वत्र इमान्येव चत्वारि नामानि उपलभ्यन्ते, नान्येषां तीर्थकृतां, तत्र को हेतुरिति न ज्ञायते तावताऽपि इदमेव सिद्धं भवति, यद् इमाः प्रतिमास्तीर्थकृतामहतां न सन्ति (१) भगवान् तीर्थंकर के शरीर का वर्णन ऊपर से मस्तक से लेकर ही नीचे तक किया हुआ देखा जाता है. परन्तु इस राजप्रश्नीय सूत्र में नीचे से ही लेकर शरीर का वर्णन किया गया है अतः इस क्रमविपर्यास से अन्धयव्यतिरेक को लेकर यही बात जाननी चाहिये कि यहां पर जो वर्णन हुआ है वह जिनप्रतिमा का न होकर कामदेव की प्रतिमाका ही वर्णन है. तीर्थकर जैसे त्यागियों के शरीर का समस्त वर्णन उनके मस्तक से लेकर ही किया जाता है ऐसा मन्तव्य समस्तशास्त्रकारों का है।
किश्च-अनेकप्रतिमाओं के सद्भाव में भी सर्वत्र ये चार नाम देखे जाते है. अन्यतीर्थंकरों के नाम नहीं देखे जाते हैं सो इसमें कारण क्या है इस बातका कोई पत्ता ही नहीं पडता है, अतः इससे भी यही सिद्ध होता है कि ये मूर्तियां अर्हन्त तीर्थकरों की नहीं है । લાગે છે. આ સૂત્ર ખરેખર તીર્થકરની પ્રતિમાનું પ્રમાણુ બતાવનાર નથી. એજ નિગૂઢ તવ આમાં સમાહિત છે. ઔપપાતિક વગેરે સૂત્રમાં ભગવાન તીર્થંકરના શરીરનું વર્ણન ઉપરથી–મસ્તકથી માંડીને નીચે સુધી કરવામાં આવ્યું છે, પણ આ રાજપ્રશ્રીય સૂત્રમાં નીચેથી માંડીને જ શરીરનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. એટલા માટે આ ક્રમવિપર્યાસથી અન્વયવ્યતિરેકના આધારે એજ વાત માન્ય સમજવી જોઈએ કે અહીં જે વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે તે જિનપ્રતિમાનું નથી પણ કામદેવની પ્રતિમાનું વર્ણન છે. તીર્થકર જેવા ત્યાગીએાનું સમસ્ત શારીરિક વર્ણન મસ્તકથી જ કરવામાં આવે છે. બધા સૂત્રકાર પણ એજ વાતને સત્ય માનતા આવ્યા છે.
અને વળી અનેક પ્રતિમાઓના સદભાવમાં પણ એજ નામે સર્વત્ર દેખાય છે. બીજા તીર્થકરોના નામોને ઉલ્લેખ મળતો નથી તથા બીજા તીર્થંકરનાં નામે શા માટે નિરૂપિત કરવામાં આવ્યા નથી આ વાતની પણ સ્પષ્ટતા કરવામાં આવી નથી એથી એ સિદ્ધ થાય છે કે તે મૂર્તિઓ અહત તીર્થકરોની તે નથી જ.
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #667
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ९३ सूर्याभस्य प्रतिमा पूजाचर्चा
तत्र प्रतिमानामग्रे नाग-भूत-यक्ष-कुण्डधारकप्रतिमाः प्रतिपादिताः सन्ति, तद्यदि ताः प्रतिमास्तीर्थकृतामहतामभविष्यन् तर्हि तासामग्रे गणधरश्रमणादीनामेव प्रतिमाः प्रत्यपादयिष्यन् न तु नागभूतादीनाम् यतश्च तान् नावक्ष्यत् तावता ज्ञायते न तास्तीर्थकृतां प्रतिमा इति (२)
___ अथ च तासां प्रतिमानामग्रे कलशभृङ्गारादर्श-स्थाल-रत्नकरण्टका भरण-सर्पप-मयूरपिच्छादीनां वस्तूनां वर्णनं कृतं वर्तते, तद् यदि इमाः प्रतिमाः वीतरागाणां स्युस्तहि त्यागिनामेवोपकरणानाम् वर्णनं कुर्यात् न तु विलासिनाम् , अतम्ताः प्रतिमाः सरागाणामेव उक्तयुक्त्या सिध्यति न वीतरागाणाम् अहंताम् , (३)
वहां प्रतिमाओं के आगे नाग. भूत. यक्ष. ये कुण्डधारक प्रतिमाएँ कही गई हैं तो इससे वही प्रतीत होता है कि यदि ये प्रतिमाएं तीर्थंकर अर्हतों की होती तो उनके आगे गणधर श्रमण आदिकों की ही प्रतिमाओं का समुल्लेख होना चाहिये था. इन नागभूत आदिकों की प्रतिमाओं का नहीं । अतः ऐसा कथन न होकर जो ऐसा कथन किया गया है उससे तो यही जाना जाता है कि ये तीर्थंकरों की प्रतिमाएँ नहीं हैं ।
किश्च-इन प्रतिमाओं के आगे कलश, भृङ्गार, आदर्श, स्थाल रत्नकरण्डक, आभरण, सर्षप, मयूरपिच्छ आदि वस्तुओं का वर्णन किया हुआ देखा जाता है, तो यदि ये प्रतिमाएं वीतरागियों की होती तो त्यागियों के उपकरणों का वर्णन किया जाना चाहिये था. इन बिलासियों के उपकरणों का नहीं. अत: उक्त युक्ति से यही बात सिद्ध होती है कि ये प्रतिमाएं सरागियों की हैं-वीतराग अहेन्तों की नहीं ।
ત્યાં પ્રતિમાઓની સામે નાગ, ભૂત, યક્ષ આ બધી કુંડધારક પ્રતિમાઓને ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે. એથી એ સિદ્ધ થાય છે કે જો આ પ્રતિમાઓ તીર્થકર અહની હતી તે તેમની સામે ગણધર શ્રમણ વગેરેની પ્રતિમાઓને જ ઉલ્લેખ થયું હોત. આ નાગભૂત વગેરેની પ્રતિમાઓને નહિ. એથી આ વાત સ્પષ્ટ થાય છે કે આ પ્રતિમાઓ તીર્થકરોની નથી.
वणी, मा प्रतिमासानी सामे ४११, २, माइश स्था, २०५४२४४, આભારણ, સર્ષપ, મયૂરપિચ્છ વગેરે વસ્તુઓનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. હવે જે આ પ્રતિમાઓ ખરેખર વીતરાગિયોની હેત તે ત્યાગીઓના ઉપકરણોનું જ વર્ણન અહીં કરવામાં આવ્યું હતું. આ પૂર્વોક્ત વિલાસીઓના ઉપકરણોનું વર્ણન અહી યોગ્ય કહેવાય નહિ એથી એ વાત નિર્વિવાદરૂપે સ્પષ્ટ થાય છે કે આ પ્રતિમાઓ સરાગીઓની છે, વીતરાગ અરહંતોની નહી.
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #668
--------------------------------------------------------------------------
________________
६५६
राजप्रश्नीयसूत्रे अपि च ' स्थानाङ्गसूत्रस्य तृतीये स्थाने त्रिविधा एव जिनाः प्रतिपादिताः अवधिजिनाः १, मनापर्यवजिनाः २, केवलजिनाश्च ३, एतत्रिषु कश्चिदपि जिनः नामप्रतीयते तस्मादनेनापि ज्ञायते यदियं कामदेवस्यैव प्रतिमा चकास्ति नत्वहताम् , ' कन्दोऽपि जिनश्चैव' इति हैमनाममालाकोषप्रामाण्येन कामदेवस्यापि जिनशब्देन प्रतिपादितत्वात् (४)
किश्च भवनपतिमारभ्य नवग्रैवेयकविमानपर्यन्तम् अभविमिथ्यात्विना गच्छन्ति, केवलसम्यक्त्विनस्तु पञ्चानुत्तरविमानेषु गच्छन्तीतिकथितम् , किन्तु उभयत्रापि प्रतिमापूजाफलत्वेन किमपि वर्णनादिकं नोपलभ्यते तावता निश्चेतुं शक्यते यत् सम्यक्त्विनां कृते नास्ति प्रतिमापूजनमावश्यकम् (५) अपिच-स्थानाङ्गसूत्र के तृतीयस्थान में जिनप्रतिमाएं तीन प्रकार की कही गई है-१ अवधिजिनों की २, मनःपर्यवजिनों की और तीसरी केवलिजिनों की, इन तीनों में यहां कोई जिनप्रतीत नहीं होता है । अतः इससे भी यही प्रतीत होता है कि यह प्रतिमा कामदेव की है, अरहन्तों की नहीं है । हैमनाममाला कोष में कन्दर्पोऽपि जिनश्चैव, ऐसा कहा गया है, अत: जिनशब्द का प्रयोग कन्दर्प-कामदेव में भी होता है सो इस कथन की प्रमाणता से वह प्रतिमा कामदेव की ही है. ।
किंच-भवनपति से लेकर नवग्रैवेयक विमानतक अभवी मिथ्यादृष्टिजीव जाते हैं केवलसम्यक्त्ववाले तो पांच अनुत्तरविमानों में जाते हैं-परन्तु फिर भी इन दोनों स्थानों में मूर्ति आदि का कुछ भी वर्णन आदि नहीं मिलता है । इससे यह निश्चय किया जा सकता है कि सम्यक्त्वी जीवों के लिये मूर्तिपूजा आवश्यक नहीं है।
વળી, સ્થાનાંગસૂત્રના તૃતીયસ્થાનમાં જિનપ્રતિમાઓ ત્રણ પ્રકારની કહેવામાં આવી છે. ૧ અવધિજનોની, ૨ મનઃપર્વવજિનેની, અને ૩ કેવલિજિનની. આ ત્રણેમાંથી અહીં એક પણ જિનની પ્રતીતિ થતી નથી. એથી એ વાત સ્પષ્ટ થાય छ , मा प्रतिमा समवनी छ, म तानी नथी है मनाममाला" अषमा "कन्दोऽपि जिनश्चैव" मा वामां मायुं छ. मेथी लिनन प्रयोग કન્દર્પ–કામદેવ–માટે થાય છે. આ કથનને પ્રમાણરૂપ માનીને આપણે કહી શકીએ છીએ કે આ પ્રતિમા કામદેવની જ છે.
વળી, ભવનપતિથી માંડીને નવરૈવેયક વિમાન વિધી અભવિમિથ્યાદષ્ટિ જીવે જાય છે સમ્યકત્વવાળા તે ફક્ત પાંચ અનુત્તર વિમાનોમ જાય છે. છતાં એ આ બને સ્થાનમાં મૂર્તિ વગેરેનું ડું પણ વર્ણન કરવામાં આવ્યું નથી. એથી એ વાત સિદ્ધ થાય છે કે સમ્યકવી જીવો માટે મૂર્તિપૂજા આવશ્યક નથી.
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #669
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका सू० ९२ सूर्याभदेवस्य प्रतिमापूजाचर्चा
तथा-धर्मक्रियापेक्षया देवा नैरयिकाश्चाधार्मिकाः प्रतिपादिताः सन्ति, अतो देवानामनुकरणेऽधर्मो भवति, तस्मात् प्रतिमापूजा सर्वथा परित्याज्यैव (६)
किञ्च यदि प्रतिमापूजया सम्यक्त्वस्य प्राप्तिः स्यात्तदाऽनेकवारं देवभव प्राप्तिरपि नो भवेत् , सम्यक्त्वप्राप्त्यैव मोक्षप्राप्तिरपि सम्पद्येत (७) ।
जिनोक्तधर्माचरणविषये 'एस मे पेच्चा हियाए, सुहाए, खेमाए' एतेन मे प्रेत्य हिताय, सुखाय, क्षेमाय इत्यादिपाठः समुपलभ्यते, लौकिके च 'पच्छा पुराय हियाए सुहाए खेमाए' पश्चात् पुरा च हिताय, सुखाय, क्षेमाय' इत्यादिपाठः परम्पराप्राप्तो वर्तते, तथा च धर्माचरणस्य पाठे 'पेचा' प्रेत्य, परभवार्थम् इति ईदृशः पाठो वर्तते किन्तु राजप्रश्नीये सूर्याभदेवस्य पाठे-'पेच्छा य' पश्चात् , पुरा च, इतीदृशः पाठ एव वर्तते न तु 'पेच्चा' प्रेत्य इतिपाठः, तावतापि ज्ञायते यत् इयं प्रतिमा पूजा क्रिया न धर्माय कल्पते (८)
धर्मक्रिया की अपेक्षा से देवों को एवं नैरयिकों को अधार्मिक कहा गया है अतः देवों का अनुकरण करने में अधर्महोता है, इसलिये मूर्तिपूजा सर्वथा छोडने के योग्य ही है।
किश्च-यदि मूर्तिपूजा से सम्यक्त्व की प्राप्ति होती तो फिर अनेक वार जो देवभव की प्राप्ति होती है, वह नहीं होनी चाहिये-क्यों कि सम्यक्त्वी को धर्म से मोक्षप्राप्ति ही हो जावेगी ।
७-जिनोक्त धर्म के आचरण के विषय में 'एस मे पेच हियाए, सुहाए, खेमाए' जो ऐसा पाठ उपलब्ध होता है और लौकिक में 'पच्छा पुरा य हियाए, सुहाए, खेमाए' ऐसा पाठ परम्परा से प्राप्त होता है-सो धर्माचरण के पाठ में 'पेचा' ऐसा पाठ है, किन्तु राजप्रश्नीय में सूर्याभदेव के पाठ में 'पच्छा पुराय' ऐसा पाठ है 'पेचा' ऐसा पाठ नहीं है. अतः
ધર્મક્રિયાની અપેક્ષાએ વિચાર કરતાં દેવોને અને નૈરયિકોને અધાર્મિક કહેવામાં આવ્યાં છે એથી દેવને અનુસરવામાં અધર્મ હોય છે. એથી મૂર્તિપૂજા સર્વથા ત્યાજ જ છે.
વળી, જે મૂર્તિપૂજાથી સમ્યકત્વની પ્રાપ્તિ થતી હતી તે પછી અનેકવાર જે દેવભવની પ્રાપ્તિ થાય છે તે ન થવી જોઈએ. કેમકે સમ્યફવીને તો ધર્મથી મોક્ષ પ્રાપ્તિ જ થઈ જશે. ___७-मिनात धर्मना मायराना समयमा 'एस मे पेच्चा हियाए, सुहाए, खेमाए' २ ॥ तन। ५8 ५५५ थाय छ भने सौमि ‘पच्छा पुराय हियाए, सुहाए, खेमाए' ५२ ५२।थी माव। ५।४ मणे 2. ध य२९ ५।४ मा पेच्चा ' मा तने। ५।४. छे. ५५ २०४ प्रश्रीयमा सूर्याभवना 'पेच्छा पुराय'
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #670
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयसूत्रे यत्त राजप्रश्नीयसूत्रे 'ध्वं दाउं जिनवराणं' धूपं दत्त्वा जिनवरेभ्यः जिनवरेभ्यो धूपदानं लिखितम् तदपि तुच्छम् , यतो हि बादराग्निकायस्य सार्द्धद्वयद्वीपाद् बहिर्भागे असद्भावेन, ऊर्ध्वलोकरूपदेवलोके बादराग्निकायस्य सद्भावासंभवात् (९)
(क) किश्च जैनदर्शनस्याचारविचारप्रतिपादके आचारागसूत्रे कुत्रापि स्थले प्रतिमापूजायाश्चर्चाऽपि नो कृता वर्तते, साधूनां श्रावकाणां च व्रतादिनियमानां समुल्लेखः आवाराङ्गे, उपासकदशाङ्गे च पूर्णरूपतया कृतः, न कोऽपि विषयः परित्यक्तस्तत्र यदि भगवान् महावीरो प्रतिमापूजाया जैनधर्मस्य इससे भी यह जाना जाता हैं कि यह मूर्तिपूजारूप क्रिया धर्म के लिये नहीं मानी जा सकती है।
८-राजप्रश्नीयसूत्र में 'धूवं दाउं जिणवराणं' जो ऐसा लिखा है वह भी ठीक नहीं है-क्यों कि बादर अनिकाय का सद्भाव तो ढाईद्वीप में ही है । इससे बाहर इसका असद्भाव है-अतः उप्रलोकरूप देवलोक में बादरअग्निकाय के सद्भाव का असंभव होने से ऐसा यह कथन ठिक नहीं है ।
९ (क) किश्च-जैनदर्शन के आचारविचार के प्रतिपादक आचारांगसूत्र में किसी भी स्थान में मूर्तिपूजा की चर्चातक भी नहीं की गई है। इसमें तो साधु और श्रावकों के व्रतादि नियमों का समुल्लेख है, और उपासकदशाङ्गमें पूर्णरूप से किया गया कोई भी विषय नहीं छोडा है सो यदि भगवान् महावीर मूर्तिपूजा को जैनधर्म का आवश्यक अङ्गरूप से मानते या समझते, तो उसका भी उल्लेख वे करते, परन्तु जो मा तन पा४ छे. 'पेच्चा' मा पा8 नथी. मेथी म त सिद्ध थाय छ કે આ મૂર્તિપૂજારૂપ ક્રિયા ઘમના માટે યોગ્ય કહી શકાય નહિ.
८, २१४ प्रश्रीयसूत्र'मा धूवं दाउं जिणवराण'२ वी शेते सयु छ ते પણ યોગ્ય નથીકેમકે–આદરાગ્નિકાયનો સદુભાવ તે અઢી દ્વીપમાં જ છે એનાથી બહાર આને અસદ્દભાવ છે. એથી ઉદર્વલોકરૂપ દેવલોકમાં બાદરાગ્નિકાયના સદુભાવની અસંભવતા હોવાથી આવું કથન યોગ્ય નથી.
૯, (૪) વળી. જેનદર્શનના આચારવિચારના પ્રતિપાદક “આચારાંગસૂત્ર'માં મૂર્તિ પૂજા વિષે કેઈપણ સ્થાને ચર્ચા કરવામાં આવી નથી આમાં તે સાધુ અને શ્રાવકના ત્રત વગેરે નિયમોના વિષયમાં વિચાર કરવામાં આવ્યો છે અને ઉપાસકદશાંગમાં પણ બધી બાબતો પર સંપૂર્ણ પણે વિચાર કરવામાં આવ્યો છે, હવે જે ભગવાન મહાવીર મૂર્તિપૂજાને જૈનધર્મના આવશ્યક અંગરૂપમાં માનતા કે
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #671
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. स. ९३ सूर्याभदेवस्य प्रतिमापूजाचर्चा आवश्यकाङ्गत्वम् बुध्येत तदा तामपि अवश्यं समुल्लिखेत, यतश्च न सा जैनधर्माङ्गभूता अतो भगवता तदुल्लेखो न कृतः इति निश्चीयते ।
(ख) उपासकदशाङ्गे च आनन्दस्य द्वादशवतानां वर्णनं वर्तते, तत्र, प्रतिमापूजाया अपि समुल्लेखः कर्तुमुचित आसीत् , किञ्च यथा उपयुक्त द्वादशवतानाम् अतिचार, प्रत्येकं पृथकू पृदकू प्रतिपादितस्तथैव तुल्ययुक्त्या प्रतिमा पूजाया अतिचारोऽपि पृथक प्रतिपादयितव्य आसीत् किन्तु कुत्रापि तन्नाम मात्रमपि नोल्लिखितम् , तावतापि निश्चीयते यत् प्रतिमापूजा नास्तीति ।
(ग) आनन्दादि श्रावकाणां धनसंपत्सामग्रीणां पूर्णतया वर्णनं विहितं । किन्तु तवर्णनप्रसङ्गे प्रतिमापूजासामग्रीणां काचित् चर्चाऽपि न कृता तत्र यदि इयं प्रतिमापूजाऽपि परमावश्यकी भवेत्तदा तस्याः तत्सामग्रयाश्च कथनमपि
ऐसा नहीं किया है-सो इसका कारण यही है कि वह मूर्तिपूजा की अंगभूत नहीं है. इसीलिये भगवान्ने उसका उल्लेख नहीं किया है, यही निश्चित होता है ।
(ख) उपासकदशांगमें आनन्दके १२ व्रतोका वर्णन है, वहां पर मूर्तिपूजाका वर्णन नहीं है जो कि करना उचित था, तथा जिस प्रकारसे १२ व्रतोंके अतिचार पृथक् २ रूपसे कहे हैं उसी प्रकारसे तुल्य युक्ति के अनुसार मूर्तिपूजाके भी अतिचारोंको पृथक रूपसे कहना चाहिये था, किन्तु कहीं पर भी इनका नाममात्र भी उल्लिखित नहीं हुआ हैं। इससे भी यही निश्चय होता है कि मूर्तिपूजा है ही नहीं।
(ग) आनन्दादि श्रावकोंकी धनसंपत्तिका जब पूर्णरूपसे वर्णन किया गया है, तो उस वर्णनके प्रसंगमें मूर्तिपूजाकी सामग्रीकी भी चर्चा होनी चाहिये थी, परन्तु वहां कुछ भी चर्चा नहीं देखी जाती है-यदि यह સમજતા હતા તે તેને પણ ચોક્કસ ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો જ હોત. પણ તેઓશ્રીએ કોઈપણ સ્થાને આનો ઉલ્લેખ કર્યો નથી એથી એ વાત સિદ્ધ થાય છે કે મૂર્તિપૂજા જૈનધર્મની અંગભૂત નથી.
(a) ઉપાસકદશાંગમાં આનંદના ૧૨ વ્રતનું વર્ણન છે. ત્યાં મૂર્તિપૂજાનું વર્ણન નથી, જો કે ત્યાં વર્ણન હોવું જોઈએ જ. તેમજ જેમ ૧૨ વ્રતોના અતિચાર જુદા જુદા રૂપમાં કહેવામાં આવ્યા છે તેમ તુલ્યયુક્તિ અનુસાર મૂર્તિપૂજાના અતિચારને ઉલેખ જુદા જુદા રૂપમાં કરવો જોઈએ. પણ આને કોઈપણ સ્થાને ઉલેખ નથી. એથી પણ આ વાત સિદ્ધ થાય છે કે મૂર્તિપૂજા છેજ નહિ.
(T) આનંદ વગેરે શ્રાવકની ધનસંપત્તિનું જ્યારે વિસ્તૃત વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. ત્યારે તે સંદર્ભમાં મૂર્તિપૂજાની સામગ્રીની ચર્ચા પણ અપેક્ષિત હતી જ.
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #672
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयसूत्रे अवश्यं कुर्यात् भगवतः सर्वज्ञत्वात् , अन्यथा भगवतस्तीर्थ कृतः सर्वज्ञत्वं व्याहन्येत
जैनशास्त्रेषु परिषत् (जनानां सङ्घः) समवसृतं भगवन्तं महावीरं वन्दितुं निर्गच्छति' इत्येवं वर्णनं समुपलभ्यते किन्तु न कुत्रापि कस्मिंश्चिन्मन्दिरे यात्राया वा गमनस्योल्लेखः उपलब्धः, उपलभ्यते वा (१०) ।
किञ्च महोत्सवानां वर्णने यथा ' इंदमहेइ वा खंदमहेइ वा' इन्द्रमह इति वा, स्कन्दमह इति वा, इत्यादिपाठः उपलभ्यते, न तथा कुत्रापि 'जिणपडिमामहेइ वा' जिनप्रतिमा मह इति वा, इत्येवं पाठो दृष्टिगोचरो भवति तेन अर्थापत्तिन्यायेन इदमर्थात् आपद्यते यत् इयं प्रतिमापूजा न जैनधर्मस्य मान्या, अपि तु अमान्यैवेति (११)
यदा महावीरस्य दश श्रावका गृहस्थाश्रमं धनसम्पत्यादिकञ्च परित्यज्य द्वादश प्रतिमाः प्रतिपेदिरे तदा ते पौषधशालायां निवासमकार्पः इत्येवं आवश्यक होती-तो उसकी वहां चर्चा भी अवश्यकी होती क्योंकि भगवान तो सर्वज्ञ थे. वे ऐसे नहीं करते तो उनमें सर्वज्ञत्वकी बाधा आति।
१०-जैनशास्त्रोंमें परिषद् जनानां सङ्घ समवसृतं भगवन्तं महावीर वन्दितुं निर्गच्छति' अर्थात् जनोंका समूह पधारे हुवे भगवान् महावीरको वन्दना करनेको पधारे इस प्रकारका वर्णन तो देखा जाता है. परन्तु, कहीं पर भी ऐसा नहीं देखा जाता है कि किसी मन्दिरमें या यात्रामें उनके गमनका उल्लेख हुआ हो।
११ किञ्च-जैसा महोत्सवोंके वर्णनमें 'इंदमहेइ वा, खदमहेइ वा' यह पाठ मिलता है, वेसा 'जिणपडिमामहेइ वा' ऐसा पाठ नहीं मिलता है। अतः अर्थापत्ति न्यायसे यह स्वतः सिद्ध हो जाता है कि यह मूर्तिपूजा जैनधर्मको मान्य नहीं हुई है, किन्तु अमान्य ही रही. । પણ ત્યાં તો નામ માત્ર પણ ચર્ચા કરવામાં આવી નથી. જે મૂર્તિપૂજા આવશ્યક હોત તે તેની ચર્ચા પણ અવશ્ય કરવામાં આવી હોત કેમકે ભગવાન તે સર્વજ્ઞ છે. તેઓ જો આમ ન કરતા તે તેમની સર્વજ્ઞતામાં બાધા ઉપસ્થિત થાત.
(१०) जैन शास्त्रीमा 'जनानां सङ्घ समवसृतं भगवन्तं महावीरं वन्दितु निर्गच्छति' २१प्रमाणे तो १ नाम मावे छे ५६५ ४५५ महिमा है યાત્રાર્થ ગમન સંબંધમાં તેમને ઉલ્લેખ મળતો નથી,
(११) वणी,रेम भत्सवाना वर्णनमा 'इंदमहेइवा, खंदमहेइ वा' मा ५४ भणे छ, तम जिण पडिमा महेइ वा' ५18 भगत नथी, माटे पर्था पत्ति न्यायथी । વાતપિતાની મેળે જ સિદ્ધ થઈ જાય છે કે આ પ્રતિમાપૂજા જૈનધર્મને માન્ય નહીં પણ અમાન્ય છે.
श्री २०१प्रश्नीय सूत्र:०१
Page #673
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ९३ सूर्याभदेवस्य प्रतिमापूजाचर्चा लेखो बर्तते किन्तु तीर्थकृतां प्रतिमामन्दिरमुपगता इति लेखो न कुत्रापि उपलब्धः उपलभ्यते वा। यदि तस्मिन् समये जिनमन्दिराणि समभविष्यन् प्रतिमापूजा वा अभीष्टाऽभविष्यत् तस्या जैनधर्म प्रचारो वा ऽभविष्यत् तदा ते श्रावकाश्चित्तानाकर्षक शून्यपौषधशालामगत्वैव पूर्वपक्षाभिमततीर्थकृत्प्रतिमा मन्दिरेष्वेव संगन्छेरत् समगंस्थत (१२)
भगवान् महावीरो राजभ्यः श्रेष्ठिभ्यश्च यदा कदापि जैनधर्मसिद्धान्तप्रतिपादनावसरे केवलमात्मनिरोधेन्द्रियसंयमस्वार्थत्यागादि सद्गुणानेव मोक्षसाधनत्वेन समुपादिशत्, न तु कदापि प्रतिमापूजाया मन्दिरनिर्मापणस्य मोक्षसाधनत्वमुपादिशत् (१३)
१२-जब महावीरके १० श्रावकोंने गृहस्थाश्रमका और धनसंपत्ति आदिका परित्याग कर प्रतिमाओंको स्वीकार किया, तब उन्होंने पौषधशाला में निवास किया. ऐसा उल्लेख मिलता है. परन्तु ऐसा उल्लेख कहीं न मिला है और न मिलता है कि वे तीर्थंकरोंकी मूर्तिके मन्दिरोंमें गये. यदि उस समय मंदिर होते या मूर्तिपूजा अभीष्ट होती या जैनधर्ममें उसका प्रचार होता तो वे श्रावक चित्तको आकर्षित न करनेवाली ऐसी सूनी पौषधशालामें न जाकरके तीर्थंकरोंकी मूर्तिके मन्दिरों में ही जाते ।
१३-भगवान महावीरने राजाओंके लिये सेठोंके लिये जब कभी भी जैनधर्मके सिद्धान्तोंका प्रतिपादन किया-तब उस अवसरमें उन्होंने केवल आत्म निरोध, इन्द्रियसंयम, स्वार्थत्याग आदि सद्गुणोंको ही मोक्षके साधन रूपसे कहा गया है. मूर्तिपूजाको या मन्दिरनिर्मापणको मोक्षके साधनरूपसे कभी नहीं कहा है.।
૧૨. જપારે મહાવીરના ૧૦ વિકેએ ગૃહસ્થાશ્રમ અને ધનસંપત્તિ વગેરેને ત્યાગ કરીને પ્રતિમાઓને સ્વીકાર કર્યો ત્યારે તેમણે પૌષધશાળામાં નિવાસ કર્યો આ જાતનો ઉલ્લેખ મળે છે. પણ આ જાતનો ઉલ્લેખ કોઈપણ સ્થાને મળતું નથી કે તેઓ તીર્થકરોની મૂર્તિના મંદિરમાં ગયા હતા. જે તે સમયે મંદિરો વિદ્યમાન હોત અથવા મૂર્તિપૂજા અભીષ્ટ હોત અથવા જેનધર્મમાં તેને પ્રચાર હોત તે તે શ્રાવકે ચિત્તાનાકર્ષક એવી એકાંત પૌષધશાળામાં ન જઈને તીર્થકરોની મૂર્તિના મંદિરમાં પહોંચ્યા હતા.
(૧૩) ભગવાન મહાવીરે રાજાઓના માટે અને શેઠના માટે જ્યારે જ્યારે પણ જેનધર્મના સિદ્ધાન્તનું પ્રતિપાદન કર્યું છે ત્યારે ત્યારે તેમણે ફક્ત આત્મનિરોધ, ઈન્દ્રિયસંયમ, સ્વાર્થ ત્યાગ વગેરે સદ્દગુણને જ મેક્ષના સાધનરૂપે નિરુપ્યા છે.
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #674
--------------------------------------------------------------------------
________________
६६२
राजप्रश्नीयसूत्रे जैनसूत्रेषु स्थाने स्थाने पुरी नगरादीनां वर्णनं कृतम् . यथा औपपातिकादौ चम्पाप्रभृतिनगरीणां नगराणां च यद्वर्णन तत्र बहूनां विशालनगरी नगराणां वर्णनं वर्तते यत्र यक्षमन्दिराणां यक्षप्रतिमानाम् वर्णनं सर्पस्थलेषु समुल्लसति । किन्तु जैनमन्दिराणाम् तीर्थकृत्प्रतिमानाश्च न कुत्रापि चर्चाकृता वर्तते, अयमेको महत्त्वपूर्णो विषयः, यदि तस्मिन् समये तीर्थकरप्रतिमानां तन्मन्दिराणाञ्च प्रचारोऽभविष्यत् तदा नूनमेव शास्त्रेषु तेषामुल्लेखो नियमेना ऽभविष्यत् , येन केनापि रूपेणावश्यं संभवेत् किन्तु किमपि नोपलभ्यते, तस्मात् सिद्धमिदं यत् प्रतिमापूजा न प्रामाणिकी, अपि तु अप्रमाणिकी एवेति (१४)
१४-जैनसूत्रोंमें स्थान स्थानपर पुरी, नगरी आदिकोंका वर्णन किया गया है, जैसा कि औषपातिक सूत्रमें चंपा नगरियोंका वर्णन वहां अनेक विशाल नगरों आदिका वर्णन आता है, परन्तु विचारनेकी बात यह है कि जहां यक्षमन्दिरोंका एवं यक्षमूर्तियोंका जब वर्णन मिलता है तो फिर क्या बात है कि जैनमूर्तियोंका वर्णन नहीं मिलता है, वहां तो कहीं पर भी इस विषयकी चर्चा तक भी नहीं की गई है। यह एक महत्वपूर्ण विषय है। यदि उस समय तीर्थकर मूर्तियोंका एवं उनके मन्दिरोंका प्रचार होता तो नियमतः शास्त्रोंमें उनका उल्लेख किसी न किसी रूपमें किया गया मिलता-परन्तु हम क्या करें-कहीं पर भी थोडे बहुतरूपमें भी इस प्रकार का उल्लेख नहीं मिलता है, इस कारण यह सिद्ध हो जाता है कि मूर्तिपूजा प्रामाणिक नहीं है, अप्रामाणिक ही है। તેમણે મૂર્તિપૂજા કે મંદિરનિર્માણ મોક્ષનું સાધન છે આવું કેણ સ્થાને કહ્યું નથી.
(૧૪) જૈન સૂત્રોમાં અનેક સ્થળે એ પુરી, નગરી વગેરેનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે દા. તઔપપાતિકસૂત્રમાં ચંપા વગેરે નગરીઓનું વર્ણન તેમજ વિશાળ નગરનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. પણ ત્યાં એક વાત બધાનું ધ્યાન ખેંચે એવી છે કે ત્યાં યક્ષમંદિર અને યક્ષમૂર્તિઓનું વર્ણન તો મળે છે પણ જેનમંદિરો અને જૈન મૂર્તિઓનું વર્ણન મળતું નથી. ત્યાં કોઈપણ સ્થાને આ વિષેની ચર્ચા પણ કરવામાં આવી નથી. ખરેખર આ એક નોંધ લેવા જેવી વાત છે. જે તે સમયે તીર્થકરોની મૂર્તિઓ અને તેમના મંદિરને પ્રચાર હેત તે યથાનિયમ શસ્ત્રોમાં તેમનો ગમે તે રીતે ઉલ્લેખ તે ચેકસ કરાયો હોત. એથી એ વાત સિદ્ધ થાય છે કે મૂર્તિપૂજા પ્રામાણિક નથી, અપ્રમાણિક છે.
શ્રી રાજપ્રશ્રીય સૂત્ર : ૦૧
Page #675
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ९३ सूर्याभदेवस्य प्रतिमापूजाचर्चा
भगवता महावीरेण बहुष्वेव नगरेषु विहृतम् , किन्तु येषां येषां नगराणां विहारस्य वर्णनमुपलभ्यते तत्र सर्वत्रैव ‘यक्षायतनम् ' इत्यादिरूपेण यक्षाणां कतिपयमन्दिराणामुल्लेखो वर्तते, किन्तु जैनमन्दिराणाम् , जिनप्रतिमा नाश्च न कुत्रापि उल्लेखोऽस्ति अमुकनगरस्य अमुकोद्याने अमुकयक्षस्यायतनमासीत्' इत्यादिवत् जैनमन्दिराणां न कुत्रापि उल्लेखोऽस्ति यदि भगवन्महावीरस्य समये जिनमन्दिराण्यस्थास्यन् तदा भगवान् महावीरस्तत्रैव स्वस्थितिमनुमन्येत. निवासं च कुर्यात् (१५)
भगवान महावीरः साधूनां साध्वीनां च कृते वस्त्रपात्रादीनां संख्या संरक्षणादिकस्य शयनोपवेशन चलनपार्श्वपरिवर्तनाहारपानादिप्रत्येक क्रियाणाञ्च
१५-भगवान् महावीरने अनेक नगरों में बिहार किया, किन्तु जिन२ नगरों के बीच में विहार का वर्णन पाया जाता है-वहां सर्वत्र ही 'यक्षायतनम्' इत्यादिरूप से यक्षों का और उनके मन्दिरों का तो समुल्लेख मिलता है, किन्तु जैनमन्दिरों का और तीर्थंकरों की मूर्तियों का समुल्लेख नहीं मिलता है जैसा कि अमुक नगर के अमुक उद्यान में अमुक यक्ष का आयतन था ऐसा उल्लेख किया गया है उसी प्रकार से जैनमन्दिर एवं जैनमूर्तियां अमुक नगर के अमुक उद्यान में थीं ऐसा लिखा जा सकता था, परन्तु ऐसा जो कहीं पर भी लिखा हुआ नहीं मिलता है उसका कारण यही है कि उस समय जैनमन्दिरों का एवं उनकी मूर्तियों का सद्भाव नहीं था. यदि उस समय-भगवान महावीर के समय में जिनमन्दिर होते तो वे वहीं पर ठहरना उचित समझते और निवास भी करते. ।
१६-भगवान् महावीरने साधुओं और साध्वियों के लिये वस्त्र आदिकों (૧૫) ભગવાન મહાવીરે અનેક નગરોમાં વિહાર કર્યો અને જે જે નગરમાં थाने तेथे ५सा२ च्या तमना वनमा मधे “ यक्षायतनम्” वगेरे३५मा यक्षानु અને તેમના મંદિરોનું વર્ણન મળે છે. જૈન મંદિરો અને તીર્થંકરોની મૂર્તિ એનું વર્ણન કઈ પણ સ્થાને મળતું નથી જેમ અમુક નગરના અમુક ઉદ્યાનમાં અમુક યક્ષનું આયતન હતું. આ જાતનો ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે. તેમ જૈનમંદિર અને જૈન મૂર્તિઓ અમુક નગરના અમુક ઉદ્યાનમાં હતી. એવું લખેલું જોઈએ પણ આ ઉલેખ કઈપણ ઠેકાણે મળતા નથી. એથી એ વાત સિદ્ધ થાય છે કે તે સમયે જૈનમંદિરે અને જેન મૂર્તિઓને સદ્ભાવ હતો જ નહીં. જે તે સમયે–ભગવાન મહાવીરના સમયમાં-જિન મંદિરો વિદ્યમાન હોત તો તેઓશ્રી ત્યાં જ રહેવું યોગ્ય સમજીને ત્યાંજ નિવાસ કરત
(૧૬) ભગવાન મહાવીરે સાધુઓ અને સાદવીઓને માટે વાસપાત્ર વગેરેની
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #676
--------------------------------------------------------------------------
________________
६६४
राजप्रश्नीयसूत्रे
सम्यक्तया विस्तारपूर्वकं प्रतिपादनं कृतवान् किन्तु प्रतिमानां मन्दिराणाञ्च विषये न कुत्रापि किमपि प्रोक्तवान् नो वा कुत्रापि एतद् विषयाणां महत्त्वं कथितवान् तावता ज्ञायते प्रतिमापूजा न तेषामभिमता आसीत् (१६)
किञ्च यदीयं. प्रतिमापूजा अनादिकालपरम्परागता भवेत् भगवतो महावीरस्य काले च प्रचलिता स्यात् तथा भगवान महावीरोऽपि अन्यान्य विधिवत् प्रतिमापूजायाः मन्दिर निर्माणस्य च विधिमपि अवश्यमेव प्रतिपादयेत् किन्तु तत् आगमेषु प्रतिपादनमकृत्वा केवलं मन्दिरनिर्माणक्रियां प्रश्नव्याकरणसूत्रस्य आस्रवद्वारे प्रत्यपादयत् । अतो ज्ञायते मन्दिरनिर्माणक्रिया आसमूतैव वर्तते पटुकाय जीवोपमर्दकत्वात् (१७)
की संख्या रखने का एवं शयन, उपवेशन, चलन, पार्श्वपरिवर्तन, आहार पान आदि प्रत्येक क्रियाओं का अच्छी तरह से विस्तारपूर्वक प्रतिपादन किया है, किन्तु मूर्तियों एवं मन्दिरों के विषय में कहीं पर भी कुछ भी नहीं कहा है और न इस विषयों का उन्होंने कहीं पर महत्व प्रकट किया है. अतः इससे यही जाना जाता है कि मूर्तिपूजा उनको अभिमत नहीं थी. । १७ - किञ्च - यदि यह मूर्तिपूजा अनादिकाल की परम्परा से आगत होती तो भगवान् महावीरने जैसे अन्यर विधियों का प्रतिपादन किया है, उसी प्रकार वे मूर्तिपूजा की और मन्दिरनिर्माण की विधि का भी अवश्य २ प्रतिपादन करते, किन्तु आगमों में इसे प्रतिपादन न करके केवल मन्दिर - निर्माणक्रिया को प्रश्नव्याकरण सूत्र के आस्रवद्वार में कहा है । उससे यह बात प्रतीत होती है कि मन्दिरनिर्माणक्रिया आस्रवभूत ही है- क्योंकि इस क्रिया से पड्काय के जीवों का उपमर्दन हिंसा होता है ।
९.
સંખ્યા અને શયન. ઉપવેશન, ચલન, પાર્શ્વપરિવર્તન, આહાર પાન વગેરે દરેકેદરેક ક્રિયાએનું સવિસ્તર સરસ રીતે પ્રતિપાદન કર્યુ છે, પણ મૂર્તિએ અને મદિરાની ખાખતમાં તેઓશ્રીએ કાઇપણ સ્થાને કઇપણ કહ્યું નથી અને આ સ...બંધમાં તેમણે કોઈપણ સ્થાને વિશેષ મહત્ત્વ પ્રકટ કરનારી વાત કહી હાય તેવુ' લાગતું નથી. એથી આમ લાગે છે કે મૂર્તિપૂજા તેઓશ્રીને માન્ય હતી નહિ.
(૧૭) વળી, જો મૂર્તિપૂજા અનાદિકાળથી ચાલતી આવતી હેાત અને ભગવાન મહાવીર સ્વામીના સમયમાં પ્રચલિત હૈાત તા ભગવાન્ મહાવીરે જેમ બીજી વિધિઓનું પ્રતિપાદન કર્યું છે, તેમજ તેઓએ મૂર્તિપૂજાની અને મદિરનિર્માણની વિધિનું પણ ચાક્કસ પ્રતિપાદન કર્યુ હાત તા પણ આગમામાં આનુ' પ્રતિપાદન ન કરતાં ફક્ત પ્રશ્નવ્યાકરણ સૂત્રના આસ્રવદ્વારમાં મંદિર નિર્માણ ક્રિયા વિષે ઉલ્લેખ મળે છે એથી એ વાતની પ્રતીતિ થાય છે કે મદિર નિર્માણુ ક્રિયા આસવભૂત જ છે. કેમકે આ ક્રિયાથી ષડકાયના જીવાનુ` ઉપમન હાય છે.
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર ઃ ૦૧
Page #677
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ९३ सूर्याभदेवस्य प्रतिमापूजाचर्चा
बौद्धग्रन्थेषु भगवतो महावीरस्य श्रमणानां श्रावकाणाश्च अनेकानि उदाहरणानि विप्रतिपन्नः बौद्धः प्रतिपादितानि सन्ति, तत्र यदि महावीरस्वामी प्रतिमापूजामुपादेक्ष्यद् तदा ते बौद्धा प्रतिमायाः प्रकारे पूजनविधी च जैनोपरि नूनं कटाक्षमपातयिष्यन् , यत्र यत्र बौद्धानां जैनसिद्धान्तैः सहमतभेदो वर्तते तत्र तत्र तैः कटाक्षः कृत एव, प्रतिमाप्रकारम्तत्पूजाविधिः न कटाक्षीकृताः, (१८) यद्यपि पुरातत्वस्य अनुसन्धानकरणसमये भारतवर्षस्य भिन्नभिन्न प्रदेशेषु कियत्योऽपि जिनमूर्तयो भूगर्भादुद्धताः निष्काशिताश्च सन्ति तथापि अद्य यावत् ईदृशी एकाऽपि मूर्ति ने निर्गता यल्लेखेन ( इयं महावीरसमकालीना तत्पूर्ववय॑न्यतीर्थकृत्समकालीना वर्तते) इति स्पष्टतया विज्ञायेत. प्रतीयेत वा तेन विज्ञायते-प्रतिमा तत्पूजा च आडम्बरापायैरर्वाचीनैर्यतिभिरेव वा संनिवेशिता न तु भगवत्संमतेति (१९)
१८-बौद्धग्रन्थों में भगवान् महावीरके श्रमणोंके एवं श्रावकोंके अनेक उदाहरण विप्रतिपन्न बौद्धोंने प्रतिपादित किये हैं, यदि महावीरस्वामीने मूर्तिपूजाका उपदेश दिया होता तो वे बौद्ध जो कि मूर्तिपूजाके प्रति विप्रतिपन्न हैं जैनोंके ऊपर नियमसे कटाक्षपात करते. जहां जहां बौद्धोंका जैनसिद्धान्तकी मान्यताओंके साथ मतभेद हैं, वहां २ उन्होंने कटाक्ष किया ही है।
१९-यद्यपि पुरातत्त्वके अनुसन्धान करनेके समयमें भारतीय भिन्न २ प्रदेशों में कितनीक मूर्तियां भूगर्म से निकली हुई प्राप्त हुई है, परन्तु आजतक भी ऐसी एक भी मूर्ति नहीं निकली है कि जिसके लेख से 'यह महावीर की समकालीन है अथवा उनके पूर्ववर्ती अन्यतीर्थकर के समकालीन है' ऐसी बात स्पष्टरूप से जानी जा सकी गई हो. सर्व
(૧૮) બૌદ્ધગ્રંથોમાં ભગવાન મહાવીરના શ્રમણના અને શ્રાવકેના અનેક ઉદાહરણો વિપ્રતિપન્ન બૌદ્ધોએ પ્રતિપાદિત કર્યા છે જે મહાવીર સ્વામીએ મૂર્તિ પૂજાને ઉપદેશ કર્યો હોત તો તે બૌદ્ધો-કે જે મૂર્તિપૂજાના પ્રતિ લિપ્રતિપન્ન છેજેને પર નિશ્ચિતરૂપથી આ વિષે કટાક્ષ કરત. જ્યાં જ્યાં બૌદ્ધોને જેન સિદ્ધાન્તની માન્યતાઓની સાથે મતભેદ છે. ત્યાં ત્યાં તેમણે કટાક્ષ કર્યા છે જ.
(૧૯) ભારતના વિભિન્ન પ્રદેશમાં પુરાતત્વના અનુસંધાન કરનારાઓને કેટલીક મૂર્તિએ ભૂગર્ભમાંથી પ્રાપ્ત થઈ છે. પણ હજી આજસુધી એવી એ કે મૂર્તિ મળી નથી કે જે મહાવીર સ્વામીની સમકાલીન કે બીજા તીર્થકરોની સમકાલીન હોય
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #678
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्रीयसूत्रे
सर्वतः प्राचीना या जिनमूर्तियो डाक्टर फुहररमहोदयेन सर्वप्रथमं मथुरायां सम्प्राप्ताः ता अपि केवलम् अष्टादशशतवर्षकालिक्य एव सन्ति न ततः प्राकालिक्यः का अपि जिनप्रतिमा अद्यत्वे कुत्रापि उपलब्धाः समुपलभ्यन्ते वा ।
यत्तु पालिताना - आबू - तारङ्गा- शत्रुञ्जय - गिरनार ( रैवतक) प्रभृति पर्वतेषु अद्यत्वे उपलभ्यमाना अर्वाचीनाः जैनमूर्त्ती अतिप्राचीनाः प्रतिपादयन्ति तदपि तुच्छम् यतो हि महावीरस्य निर्वाणप्राप्त्यनन्तरम् कियतीषु शताब्दीषु व्यतीतासु सतीष्वेव तत्प्रतिमानां स्थापना जाता ॥ २० ॥
किश्च कामदेव श्रावण पौषधव्रतसेवनं कृतम्, तत्प्रशंसाम् इन्द्रमुखाच्छ्रुत्वा तं तद्व्रतात्पातयितुं देवः समुपस्थितः बहुविघ्नं बाधा कृतवान् तथापि तद्वतादप्रच्युतं तं श्रावकं भगवान् महावीरो भूरिशः प्रार्शसे प्राचीन जो जिनमूर्तियां डाक्टर फुहररमहोदयने सबसे प्रथमप्राप्त की थी. वे भी केवल १८०० सौ वर्षकी ही पुरानी हैं । इसके पहिलेकी जिनप्रतिमाएँ इस समय तक कहीं भी न उपलब्ध हुई हैं और न मिल रही हैं।
२० - जो लोग ऐसा कहते हैं कि पालीताना, आबू, तारङ्गा, शत्रुञ्जय - गिरनार ( रैवतक) आदि पर्वतोंपर जो इस समय मूर्तियां हैं - वे अतिप्राचीन हैं सो ऐसा उनका कहना ठीक नहीं है क्योंकि महावीरको जब निर्वाणकी प्राप्ति हो चुकी, तब कितनीक शताब्दि के चले जानेपर ही उन मूर्तियों की स्थापना हुई है। मथुरा में जो मूर्तियां भृगर्भसे प्राप्त हुई हैं. वे भी डाँ. फुहररमहोदय के कथनानुसार १८०० सौ वर्षकी ही प्राचीन हैं - इससे अधिक प्राचीन नहीं हैं ।
२१ – कामदेव श्रावकने जब पौषधव्रतका सेवन किया तब इन्द्रने देवताओं के समक्ष उसकी बडी प्रशंसा कीं, सो इन्द्र के मुखसे उसकी ડા. ફૂહ૨૨ મહાદયે સૌ પહેલાં જિનમૂર્તિએ મેળવી હતી તે પણ ફક્ત ૧૮૦૦ સે। વર્ષ જૂની છે. હજુ સુધી કાઇપણ સ્થાને એના પહેલાંની જિનમૂર્તિએ મળી નથી.
(૨૦) જે લેાકા એવી માન્યતા ધરાવે છે કે પાલીતાણા આબૂ તાર’ગા, શત્રુ...જય, ગિરનાર (રૈવતક) વગેરે પર્વતા પર જે અત્યારે પ્રતિમા છે તે અતિપ્રાચીન છે. પણ એ માન્યતા ઠીક નથી. કેમકે મહાવીરની નિર્વાણુ પ્રાપ્તિ પછી ઘણી શતાબ્દિ બાદ આ પ્રતિમાએની સ્થાપના કરવામાં આવી છે. મથુરામાં જે ભૂગભ માંથી પ્રતિમાએ પ્રાપ્ત થઇ છે તે પણ ડા. કૂહરર મહેાયના મત મુજબ ૧૮૦૦ સા
વર્ષ કરતાં પ્રાચીન નથી.
६६६
(२१) वणी, अभद्देव श्रावडे न्यारे घोषधव्रतनु सेवन यु त्यारे न्द्रे देवताઆના સામે તેના ખૂબ વખાણુ કર્યો. ઇન્દ્રમુખથી તેના વખાણ થયેલા સાંભળીને
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #679
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबाधिनी टीका. सू ९३ सूर्याभदेवस्य प्रतिमापूजाचर्चा सत् किन्तु प्रतिमापूजकान् मन्दिरनिर्मापकाँश्च कुत्रापि आगमसूत्रेषु इन्द्रो वा भगवान् महावीरो वा न प्रशंसितवान् तावता ज्ञायते यत् प्रतिमा पूजा न भगवतामभिप्रेता ।२१।
तपस्यया आतापनादि दुष्करतपश्चरणेन च श्रावकादीनां वैक्रियलब्ध्यादिकं समुत्पन्नम् , आनन्दश्रावकस्य एकादश्यां प्रतिमायां संस्तारेचावधिज्ञानमुत्पन्नम् , तेन देवलोकस्य इन्द्रध्वजो दृष्टः, मृगापुत्रस्य हर्योपविष्टस्य प्रशंसा सुनकरके-देव उसे व्रतसे चलायमान करनेके लिये आया-आते ही उसने अनेकविध बाधाओंको एवं विघ्नोंको किया परन्तु वह अपने गृहीत व्रतसे पतित नहीं हुआ-चलायमान नहीं हुआ-तब भपवान् महावीरने भूरि २ उसकी प्रशंसाकी, ऐसी बात जब आगमशास्त्रोंमें आती है, फिर ऐसी बात वहां क्यों नहीं देखने में आती है कि मूर्तिपूजकों की और मन्दिरनिर्मापकों की इन्द्रने अथवा महावीरने प्रशंसाकी हैं, अतः मूर्तिपूजको की एवं निर्मापकों की जब आगमोंमें इन्द्रकृत अथवा भगवान् महावीरकृत प्रशंसा देखनेमें नहीं आती है तब इसीसे यह बात जानी जाती हैं कि मूर्तिपूजा प्रभुको अभिप्रेत नहीं थी।
२२-तपस्यासे और आतापनादि दुष्करतपश्चरणसे श्रावकादिकों को वैक्रियलब्धि आदि उत्पन्न हुई हैं, तथा आनन्द श्रावक जब ११ वी प्रतिमा में था-तब उसे संस्तारक पर ही अवधिज्ञान उत्पन्न हो गया, इससे देव. लोकका ईन्द्रध्वज उसने देखा, तथा हर्योपविष्ट मृगापुत्रको साधुमुनिराजके તેને વ્રતભ્રષ્ટ કરવા માટે દેવ તેની પાસે આવ્યા. આવતાં જ તેણે ઘણી જાતના વિદનો અને બાધાઓ ઉપસ્થિત કર્યા. પણ તે પોતાના અભીષ્ટ વ્રતથી ભ્રષ્ટ થયો. નહિ, ચલાયમાન થયો નહિ. ત્યારે ભગવાન મહાવીર સ્વામીએ તેની ખૂબ પ્રશંસા કરી. આગમશાસ્ત્રોમાં જ્યારે આ જાતના ઉલ્લેખ મળે છે તો પછી ઈદ્ર અને મહાવીર સ્વામીએ મૂર્તિપૂજકોની અને મંદિર નિર્માપકોની પ્રશંસા કરી છે. આ જાતને ઉલેખ કેમ મળતું નથી. આ પ્રમાણે જ્યારે આગમ માં મૂર્તિપૂજકોની અને મંદિર નિર્માપકની ઈન્દ્ર અને ભગવાન મહાવીર સ્વામીએ કોઈ પણ સ્થાને પ્રશંસા કરી નથી ત્યારે એનાથી તે એજ વાત સિદ્ધ થાય છે કે મૂર્તિપૂજા પ્રભુને અભિપ્રેત નથી.
૨૨ તપસ્યાથી અને આતાપનાદિ દુષ્કર તપશ્ચરણથી શ્રાવકાદિકને વૈક્રિયલબ્ધિ વગેરે ઉત્પન્ન થઈ છે. તેમજ આનન્દ શ્રાવક જયારે ૧૧ મી પ્રતિમામાં હતો ત્યારે જ તેને સંસ્મારક પર જ અવધિજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થઈ ચૂકી હતી. એનાથી તેણે દેવ
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #680
--------------------------------------------------------------------------
________________
६६८
राजप्रश्नीयसूत्रे साधुमुनिराजदर्शनेन जातिस्मरणात्मकं ज्ञानमुत्पन्नम्, किन्तु प्रतिमापूजया न कस्यापि जातुचित् ज्ञानमुत्पन्नं श्रुतिगोचरी भूतं. दृष्टिगोचरीभूतं वा।
तस्मात् 'जिणपडिमाणं अचणं करेइ' जिनप्रतिमानाम् अर्चनं करोति, इति वाक्ये श्रयमाणजिनप्रतिमाशब्देन जिन-तीर्थंकरप्रतिमा न ग्रहीतुं शक्यते, यतो हि भपवतस्तीर्थकृतः शरीरस्य वर्णनम् उपरित आरभ्य भवति इति
औपपातिकसूत्रे द्रष्टव्यम् , तदन्येषां शरीरस्य वर्णनं तु अधस्तादेव भवति यथा राजप्रश्नीयसूत्रे जिनप्रतिमाया वर्णनं कृतम् अन्यच्च तत्त्वमिदमवसेयम् - भगवतः शरीरस्य वर्णनप्रसङ्गे वक्षःस्थलस्य वर्णनं दर्शनसे जातिस्मरण ज्ञान उत्पन्न हुआ. यह सब उल्लेख तो आगमोंमें मिलते हैं, परन्तु ऐसा उल्लेख आगमों में नहीं मिलता हैं कि मूर्तिपूजासे किसीको भी कभी ज्ञान उत्पन्न हो गया हो । अतः मूर्तिपूजासे अमुकको ज्ञान उत्पन्न हुआ है जब ऐसी बात न सुनी गई. है और न देखी गई है) तब यह उपादेय कोटिमें कैसे आ सकती है।
२३-इस कारण 'जिणपडिमाणं अच्चणं करेइ' इस वाक्य में जो ऐसा कहा गया है कि उसने जिनप्रतिमाओं का अर्चन किया सो यहां जिनप्रतिमाशब्द से जिन-तीर्थंकर की प्रतिमा ग्रहण नहीं की जा सकती है, क्यों कि भगवान् तीर्थंकर के शरीरका वर्णन ऊपर से लेकर के होता है, यह बात औपपातिक सूत्र में दिखलाई गई है तथा तीर्थकरसे भिन्न जीवों के शरीर का वर्णन नीचे से लेकर ही होता है, जैसा कि इस राजप्रश्नीयसूत्र में जिनप्रतिमा का वर्णन किया गया है, तथा दूसरी લોકન ઈન્દ્રધ્વજ જે તથા હર્યોપવિષ્ટ મૃગાપુત્રને સાધુ મુનિરાજના દર્શનથી જાતિસ્મરણ જ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું. આ ઉલ્લેખે તે આગમામાં મળે છે પણ મૂર્તિ પૂજાથી કેઈને પણ જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થઈ હોય એવો ઉલ્લેખ મળતું નથી એટલે કે મૂર્તિપૂજાથી અમુકને જ્ઞાન પ્રાપ્તિ થઈ છે એ ઉલ્લેખ કોઈપણ સ્થાને મળતું નથી ત્યારે તેને પ્રમાણરૂપ કેવી રીતે કહી શકીએ.
२३ मेथी “जिणपडिमाणं अञ्चणं करेइ" मा वयनमा २ सेम डेवामा આવ્યું છે કે તેણે જિનપ્રતિમાઓનું અર્ચન કર્યું તે અહીં જિનપ્રતિમાશબ્દથી જિન તીર્થંકરની પ્રનિમાઓનું ગ્રહણ નહીં થાય કેમકે ભગવાન તીર્થકરના શરીરનું વર્ણન ઉપરથી (મસ્તકથી) થાય છે. આ વાતને સ્પષ્ટ ઉલેખ પપાતિક સૂત્રમાં મળે છે. તેમજ તીર્થકરોથી ભિન્ન જીવના શરીરનું વર્ણન નીચેથી (પગથી) જ થાય છે. જેમ રાજપ્રશ્નીયસૂત્રમાં જિનપ્રતિમાઓનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. અને
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #681
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका, म. ९३ सूर्याभदेवस्य प्रतिमापूजाचर्चा ६६९ भवति, स्तनस्य वर्णनं नास्ति, किन्तु अत्र जिन-प्रतिमाया वर्णने तु स्तनस्यापि वर्णनं वर्तते, अपरश्च तत्वम्-प्रभोः वर्णनप्रसङ्गे अष्टोत्तरसहस्रपुरुषलक्षणानां वर्णनं विद्यते किन्तु प्रतिमावर्णने तथा नास्ति अत्रेयं विचारणा यत्-सर्वत्रैव जिनशासने यत्र कुत्रापि प्रतिमा तत्पूजा चोपलभ्यते तत्र सा प्रतिमा तत्पूजा च कामदेवादिदेवानामेव भवितुमर्हति नतु भगवतोऽर्हत इत्यनुमीयते । यतो हि समस्तमेव आहत शास्त्र मर्थतो भगवताऽर्हतेवोपदिष्ठम् ग्रथितं च तदनुसारेण सूत्रादिरूपेण गणधरैः “अत्थंभासइ अरिहा सुत्तं गथंति गणहरा निउणा" इति शास्त्रप्रामाण्यात् । तत्र यथावस्थितं यादृशमर्थ बात यह भी जाननी चाहिये कि भगवान के शरीर के वर्णन प्रसङ्ग में वक्षःस्थल का वर्णन होता है, स्तन का वर्णन नहीं है किन्तु जिनप्रतिमा के वर्णन में तो स्तन का भी वर्णन किया है, तथा एक बात यह भी है कि-प्रभु के वर्णनप्रसङ्ग में १००८ लक्षणों का वर्णन है, किन्तु प्रतिमा के वर्णन में ऐसा नहीं है।
यहां पर यह विचारणीय है कि-जिनशासन में सर्वत्र जहां कहीं पर भी प्रतिमा एवं उनकी पूजा की उपलब्धि होती है वहां प्रतिमा और उनकी पूजा विधि कामदेवादि देवताओं की ही हो सकती है, अर्हन्त भगवान् की नहीं, ऐसा अनुमान होता है। कारण कि समस्त जैनशास्त्र अर्थतः अर्हन्त भगवान् द्वारा ही उपदिष्ट और उसके अनुसार सूत्रादिरूप से गणधरोंने ग्रथित किया है। कहा भी है-'अत्थं भासइ अरिहा सुत्तं गंथति गणहरा निउणा' अर्हन्त भगवान् अर्थ कहते हैं और उसे गणधर सूत्रमें ग्रथित करते हैं વળી ભગવાનના શરીર વર્ણન પ્રસંગમાં વક્ષ:સ્થળનું વર્ણન હોય છે, સ્તનનું વર્ણન નહિ. પણ જિન પ્રતિમાના વર્ણનમાં તો સ્તનનું પણ વર્ણન છે. વળી, પ્રભુના વર્ણનમાં ૧૦૦૮ લક્ષણોનું વર્ણન કરવામાં આવે છે, પણ પ્રતિમાના વર્ણનમાં આ પ્રમાણે થયું નથી.
અહીં વિચારવા જેવું એ છે કે-જૈનશાસનમાં બધે ઠેકાણે જ્યાં જ્યાં પ્રતિમા (મૂર્તિ) કે તેની પૂજાવિધી મળે છે ત્યાં ત્યાં પ્રતિમા કે તેની પૂજાવિધી કામદેવાદિ દેવતાઓની જ હોઈ શકે છે. અહંત ભગવાનની તો નહીં જ એવું અનુમાન કરી શકાય છે. કારણકે સઘળું જેનશાસ્ત્ર અર્થતઃ અહંત ભગવાને જ ઉપદેશેલું છે. भने ते प्रमाणे आ ये सूत्र६३५थी थे छे. ४यु ५९ छ 3-अत्थं भासइ अहिहा सुत्तं गंथंति गणहरा-निउणा" अर्थात् अत मगवान अर्थ३५थी ४ छ અને તેને ગણધર સૂત્રમાં ગૂથે છે. એવું શાસ્ત્રવચન છે. યથાવસ્થિત જે રીતને
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #682
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयसूत्रे केवलालोकेन पश्यति भगवान् तथावस्थितमेव तादृशमर्थ प्रतिपादयति तदनन्तरमक्षरशस्तथावस्थितमेव भगवदुपदिष्टं गणधरो ग्रन्थाति शास्त्ररूपेण, नत्वन्यथा. अन्यथाप्रतिपादनस्य ग्रथनस्य च कारणाभावात् कारणं च तस्य रागद्वेषादिरूपो दोषो वचनातिशयाभावच्च स चात्रासम्भवी, भगवतः सर्वथा निर्दोषत्वेन-आप्तत्वाद् वचनातिशयविशिष्टत्वाच्च । भगवत्कृपापात्राणां गणधराणामपि भगवन्सान्निध्येन आप्तत्वाद् वचनप्रामाण्याच्च । पूर्वापरविरोधशून्यमर्थवचनं च प्रतिपादयन् प्रतिपादयिता, ग्रथ्नन् ग्रथिता च प्रेक्षावतामुपादेयार्थवचनो भवति । पूर्वापरविरुद्धं च प्रतिपादयन् ग्रथ्नन् पुरुषः प्रेक्षावद्भिरुन्मत्तवदुपेक्ष्येतेति । ऐसा शास्त्र का वचन है यथावस्थित जिस प्रकार का अर्थ केवला लोक से भगवान् देखते हैं वैसे ही उस प्रकार का अर्थ का प्रतिपादन करते हैं । तदनन्तर यथावस्थित जैसे भगवान्ने कहा है उसी प्रकार भगवान् के उपदेशको शास्त्ररूपसे गणधरोंने ग्रथित किया है, अन्यथारूपसे नहीं प्रतिपादन के अन्यथा ग्रथन सूत्ररूप से करने का कोई कारण नहीं था, कारण उसमें रागद्वेष और वचनातिशयका अभाव होता है और भगवान् सर्वथा निर्दोष आप्त और वचनातिशयवाले होते हैं उनमें रागद्वेषादि रूपदोष
और बचनातिशय का अभाव नहीं होता है क्यों कि वे आप्त है एवं वचनातिशय विशिष्ट हैं । एवं भगवान् के कृपापात्र गणघर मी भगवान् के समीप ही रहनेवाले होने से आप्त में इसलिये उनके वचन भी प्रामाणिक होते हैं । पूर्वापर विरोधशून्य अर्थ एवं वचन को प्रतिपादन करता हुआ प्रतिपादक ग्रंथता हुआ गंथनेवाला भी बुद्धिशालियों के लिये उपादेय અર્થ કેવલાલોકથી ભગવાન દેખે છે. તેવી જ રીતના અર્થનું પ્રતિપાદન કરે છે. ત્યાર પછી યથાવસ્થિત જે પ્રમાણેને અર્થ ભગવાને કહ્યો હોય તેજ રીતે ભગવાન નના ઉપદેશને શાસ્ત્રરૂપથી ગણધરે એ ગ્રથિત કરેલ છે. બીજા પ્રકારે નહીં. પ્રતિપાદનથી જુદી રીતે ગ્રંથન કરવાનું કોઈ કારણ ન હતું કારણ કે તેઓમાં રાગદ્વેષ, અને વચનાતિશયનો અભાવ હોય છે. અને ભગવાન સર્વથા નિંર્દોષ, આપ્ત, અને વચનાતિશયવાળા હોય છે. તેઓમાં રાગદ્વેષાદિપ દોષ અને વચનાતિશયનો અભાવ હોતો નથી કેમકે તેઓ આપ્ત છે, અને વચનાતિશય વિશિષ્ટ છે. તેમજ ભગવાનના કૃપાપાત્ર ગણધર પણ ભગવાનની સમીપ રહેવાવાળા હોવાથી આપ્યું છે. તેથી તેમનાં વચને પણ પ્રમાણિક જ હોય છે. પૂર્વાપર વિરોધ રહિત અર્થ અને વચનને પ્રતિપાદન કરનાર પ્રતિપાદક ગૂથતા એવા ગૂંથવાવાળા પણ બુદ્ધિમાનની દષ્ટિથી ઉપાદેય અર્થ વચનવાળા હોય છે. અર્થાત
श्री राप्रश्नीय सूत्र:०१
Page #683
--------------------------------------------------------------------------
________________
_____६७१
सुबोधिनी टीका. स. ९३ सूर्याभदेवस्य प्रतिमापूजाचर्चा
अत्र च 'राजप्रश्नीये प्रतिमावर्णने नितान्तमेव पूर्वापरविरोधो दृश्यते तथाहि-यत्र कचन भगवतोऽहतः शरीरस्य वर्णनं वर्तते तत्र मस्तकादारभ्य चरणपर्यन्तमेव तल्लभ्यते, राजप्रश्नीये तु जिनप्रतिमावर्णनं शरीरस्य अधोभागादारभ्योपलभ्यते इत्येकः पूर्वपरविरोधः १ । अथौपपातिकादौ भगवतः शरीरवर्णने वक्षःस्थलमात्रस्य वर्णनम् , गजप्रश्नीये पुनर्वक्षःस्थलवर्णनस्थाने चूचुकवर्णनमुपलभ्यते इति द्वितीयः पूर्वापरविरोधः २।
अपरञ्च-भगवतो वर्णने 'अहसहस्सवरपुरिसलक्खणधरे' इति पाठः, अत्रतु न तथेति तृतीयो विरोधः ३। अर्थ वचनवाला होता है अर्थात् उसके अर्थ और वचन उपादेय होते हैं।
और पूर्वापर विरुद्ध प्रतिपादन करता हुआ प्रतिपादक और गंथता हुआ पुरुष बुद्धिमानोंकी दृष्टिमें उपेक्षणीय होता है।
इस 'राजप्रश्नीय' सूत्रमें प्रतिमाके वर्णनमें अत्यन्त पूर्वापर विरोध देखने में आता है। जैसाकि राजप्रश्नीय सूत्रसे अतिरिक्त जहां कहीं अर्हत भगवान् के शरीरका वर्णन होता है। वहांपर मस्तकसे आरम्भ करके चरण पर्यन्त ही वर्णन मिलता है । इस राजप्रश्नीय सूत्रमें जिनप्रतिमाका वर्णन शरीरके अधोभागसे मिलता है यह प्रथम पूर्वापर विरोध है।
औपपातिकादिमें भगवान् के शरीरके वर्णनमें वक्षःस्थलका ही वर्णन आता है। इस राजप्रश्नीयमें वक्षःस्थलके वर्णनके स्थानमें स्तनाग्र (चूचुक)का वर्णन मिलता है यह दूसरा पूर्वापर विरोध है।
____ भगवान के वर्णनमें 'अट्ठसहस्स वर पुरिसलक्खधरे' पुरुषके एकहजार તેમના અર્થ અને વચન ઉપાદેય (ગ્રહણ કરવા યોગ્ય હોય છે. અને પૂર્વાપર વિરોધ આવે એવું પ્રતિપાદન કરનાર પ્રતિપાદક અને તેને ગૂંથનાર પુરૂષ બુદ્ધિમાનની દૃષ્ટિએ ઉપેક્ષણીય હોય છે.
આ રાજપ્રશ્રીય સૂત્રમાં પ્રતિમાના વર્ણનમાં પૂર્વાપરમાં અત્યંત વિરોધ જોવામાં આવે છે, જેમકે-રાજપ્રશ્નીયસૂત્ર સિવાયના બીજા સૂત્રોમાં જયાં જયાં અહંત ભગવાન નના શરીરનું વર્ણન જોવામાં આવે છે ત્યાં ત્યાં ભગવાનના માથાથી લઈને કમશઃ ચરણ પર્યન્તનું જ વર્ણન મળે છે. ત્યારે આ રાજપ્રશ્રીય સૂત્રમાં જનપ્રતિમાનું વર્ણન શરીરના નીચેના ભાગમથી જોવામાં આવે છે. આ પહેલે પૂર્વાપરને વિરોધ છે.
પપાતિકાદિમાં ભગવાનના શરીરના વર્ણનમાં વક્ષસ્થલનું જ વર્ણન આવે छ. त्यारे २१॥ २२४ प्रश्नीयसूत्रमा वक्षस्थतना पानी मे स्तनाय(चूचुका )नु વર્ણન કરેલું જોવામાં મળે છે. આ બીજો પૂર્વાપર વિરોધ છે.
मानना वर्णनमा “ अट्ठसहस्स वर पुरिसलक्खणघरे" पुरुषना मे २
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #684
--------------------------------------------------------------------------
________________
६७२
राजप्रश्नीयसूत्रे औपपातिके-तीर्थकृतो वर्णने श्मश्रुवर्णनं वर्तते यथा-'अवडिय सुविभत्तचित्तमंसू' अवस्थितरविभक्तचित्रश्मश्रुः' इति पाठः, अत्र तु न तथेति चतुर्थः पूर्वापरविरोधः ४। इत्यादि ।
किञ्च-औपपातिके कोणिको राजा भगवद्वन्दनाथ भगवत्समीपे पश्चाभिगमतो याति, तथाहि-तए णं से कोणिए राया भंभसारपुत्ते०....समण भगवं महावीरं पंचविहेणं अभिगमेणं अभिगच्छइ तं जहा सचित्ताणं दव्वाणं विउसरणयाए १, अचित्ताणं दव्वाणं अविउसरणयाए २, एगसाडियं उत्तरासंगकरणेणं ३, चक्खुप्फासे अंजलिपग्गहेणं ४, मणसो एगत्तीभावकरणेणं ५, समणभगवं महावीर तिवखुत्तो आयाहिणपयाहिणं करेइ करित्ता वंदइ नमसइ०" आठ लक्षणोंको धारण करनेवाले ऐसा पाठ अन्यत्र मिलता है यहाँपर वैसा नहीं है यह तीसरा विरोध ।
औपपातिक सूत्रमें तीर्थकरके वर्णनमें श्मश्रुका वर्णन है जैसा कि 'अवट्ठिय सुविभत्त चित्तमंसू' ठीक प्रकारसे व्यवस्थित और सुंदर रचनावाली दाढीवाला ऐसा पाठ मिलता है यहांपर उस प्रकारका वर्णन नहीं है ये चौथा विरोध है।
औपपातिक सूत्रमें कोणिक राजा भगवान्की वंदनाके लिये भगवान् के पास पांच अभिगमसे जाते हैं जैसा कि-'तएण से कोणिए राया भंभसारपुत्ते....समणं भगवं महावीरं पंचविहेणं अभिगमेण अभि गच्छइ, तंजहा -सचित्ताणं दवाणं विसरणयाए १, अचित्ताण दव्याणं अविउसरणयाए २, २, एगसाडियं उत्तरासंगकरणे २, चक्खुप्फासे अंजलिपग्गहेणं ४, मणसो एगत्तीभावकणेणं ५, समणे भगवं महावीरं तिक्खुत्तो आयाहिणपयाहिण करेइ આઠ લક્ષણેને ધારણ કરનાર એ પાઠ બીજે મળે છે. અહીં તેમ નથી, આ ત્રીજો વિરોધ છે.
ઔપપાતિક સૂત્રમાં તીર્થકરના વર્ણનમાં હ્યુનું વર્ણન કરેલ છે જેમકે " अबद्विय सूविभत्त चित्तमंसू" सारी रीते व्यवस्थित मने सुंद२ २यनावाणी દાઢીવાળા એ પાઠ મળે છે. અહીં તે રીતનું વર્ણન નથી એ ચોથો વિરોધ છે.
પપાતિક સૂત્રમાં કેણિક રાજા ભગવાનને વંદના માટે પાંચ પ્રકારના અભિसमथी मगवाननी पांसे तय छे. भडे-तएणं से कोणिए राया भंभसारपुत्ते समणं भगवं महावीरं पंचविहेणं अभिगमेणं अभिगच्छइ तं जहा-सचित्ताणं व्वाणं विउसरणयाए १ अचित्ताणं दव्वाणं अभिउसरणायाए २, एगसाडियं उत्तरासंगकरणेण ३, चक्खुप्फासे अंजलि पग्गहेणं ४, मणसो एगत्तीभावकरणेणं ५, समणं भगवं
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #685
--------------------------------------------------------------------------
________________
६७३
सुबोधिनी टीका. सू. ९३ सूर्याभस्य प्रतिमा पूजाचर्चा. इत्यादि, छाया-ततः खलु स कोणिको राजा भम्भसारपुत्रः०....श्रमण भगवन्तं महावीरं पञ्चविधेन अभिगमेन अभिगच्छति, तद्यथा-सचित्तानां द्रव्याणां व्युत्सर्जनतया १, असचित्तानां द्रव्याणाम् अव्युत्सर्जनतया २, एक शाटिकोत्तरासङ्गकरणेन ३, चक्षुःस्पर्श अअलिप्रग्रहेण ४, मनस एकत्री भावकरणेन ५, श्रमणं भगवन्तं महावीरं त्रिःकृत्वः आदक्षिणप्रदक्षिणं करोति कृत्वा वन्दते नमस्यति इति ।
एवं च-औपपातिके पूक्तिपाठदर्शनात् सति तीर्थकरे तदर्शनार्थ वन्दनार्थ च गच्छतः कोणिकस्य राज्ञः पञ्चाभिगमसेवनमावश्यकमभूत् , मोक्ष गतवति च तीर्थङ्करे यदि तत्प्रियाथै तन्प्रतिमाकरणम्-तस्याश्च प्रतिमायाः करेत्ता वंदइ' तदनन्तर वह कोणिक राजा भम्भसारकापुत्र-श्रमण भगवान् महावीरको वन्दनाके लिये पांच प्रकारके अभिगमसे सन्मुख गया जैसा कि सचित्तद्रव्योंको त्यागकर १ अचित्तद्रव्योंको नहीं त्याग कर २, एकशाटिक उत्तरासंग करके ३, भगवान् को देखते ही हाथ जोडकर ४, मनको एकाग्र करके ५, श्रमण भगवान् महावीरको तीनवार आदक्षिण किया आदक्षिण प्रदक्षिण करके वन्दन किया नमस्कार किया इत्यादि।
इसी प्रकार औपपातिक सूत्रके पूर्वोक्त पाठसे तीर्थकर दर्शनके लिए और वन्दनके लिए जाते हुए कोणिक राजाका पांच प्रकारके अभिगमका सेवन आवश्यक हुआ तो मोक्ष पधारे हुए तीर्थकरमें यदि उनकी प्रसन्नताके लिए उनकी प्रतिमाका निर्माण करना और उनकी प्रतिमाका पूजन करना
महावीरं तिक्खुत्तो आयाहिणपयाहिण करेइ, करित्ता वंदइ नमसइ” त्या२५छी ते કેણિક રાજા ભભસારનો પુત્ર..શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને વંદન કરવા માટે પાંચ પ્રકારના અભિગમથી ભગવાનની સન્મુખ ગયો. જેમકે–સચિત્ત દ્રવ્યોનો ત્યાગ કરીને૧, અચિત્ત દ્રવ્યોને ત્યાગ કર્યા વિનાર. એક શાટિક ઉત્તરસંગ (સીવ્યા વિનાનું વસ્ત્ર) કરીને૩, ભગવાનને જોઈને હાથ જોડીને, મનને એકાગ્ર કરીને પ, શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને ત્રણવાર આદક્ષિણ પ્રદક્ષિણ કર્યું, આદક્ષિણ પ્રદક્ષિણ કરીને વંદન કરી નમસ્કાર કર્યા ઈત્યાદિ,
એજ રીતે પ પાતિક સૂત્રના પૂર્વોક્ત પાઠથી તીર્થંકરના દર્શન અને વંદના માટે જતા એવા કેણિક રાજાને પાંચ પ્રકારના અભિગમનું સેવન આવશ્યક થયું, તે મોક્ષપધારેલા તીર્થકરમાં જે તેમની પ્રસન્નતા માટે તેમની પ્રતિમાનું નિર્માણ કરવું અને તેમની પ્રતિમાનું પૂજન કરવું તે ભગવાનને પ્રીતિકર હોત
શ્રી રાજપ્રશ્રીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #686
--------------------------------------------------------------------------
________________
६७४
राजप्रश्नीयसूत्रे पूजाकरणं च तस्मै भगवते रोचते तदा अभिगमपतितं नियममनुल्लंध्यैव रोचेत नतु-अभिगमनियममुल्लध्य । दृश्यते चात्र तद्विपरीतमेव यत् पूजो पकरणानि दृश्यमानाऽदृश्यमानसूक्ष्माऽसूक्ष्मकृम्यादित्रसकायसङ्कलानि पुष्पाणि फलानि, सचित्तजलानि, अग्निकायविराधनसाधनं धूपदानम् , दीपदानश्च, वायुकायादि विराधनसाधनं गीतं. नृत्यादिकं चेति । एवं स्थितौ को नामनाऽनुमातुं शक्येत यद् अत्रत्योऽन्यस्थलीयो वा सर्वाऽपि प्रतिमादिपूजाप्रकारः यक्षादीनामेव. नतु तीर्थकराणाम् । दर्शितपूजासामग्रयाः महारम्भ महापरिग्रहवत्वे न षटकायाविराधकत्वात् । तदननुमतत्वेन च आज्ञाभङ्गादिदोषत्वात् परिभ्रमणमूलकत्वात् । लोकेऽपि प्रत्यक्षेऽप्रत्यक्षे च दृश्यते यस्मै यद्रोचते
उनको प्रीतिकर होता तो अभिगममें कहे हुए नियमोंको उल्लंधित किये विना ही होता, न की अभिगमके नियमोंका उल्लंघन करके, किन्तु यहां तो उससे विपरीत ही देखा जाता है जैसा कि पूजाके उपकरण और दृश्यमान और अदृश्यमान सूक्ष्म बादर कृम्यादित्रसकायसे व्याप्त पुष्प, फल, सचित्त जल अग्निकायके विराधनासे होनेवाला धूपदान, दीपदान, वायुकाय के विराधनासे होनेवाले गीत-नृत्य इत्यादिका। ऐसा होनेपर कौन ऐसा नहीं कह सकता है कि राजप्रश्नीयसूत्रमें और अन्य सूत्रमें हुआ सब प्रतिमा पूजादि प्रकार यक्षादिकोंका ही हैं न कि तीर्थंकरोंका कारणकि जो पूजनसामग्री दिखाई देती है वह सब महारम्भ और महापरिग्रहसे षट्कायका विराधक है और भगवान् की अनुमति नहीं होनेसे आज्ञाभङ्गादिदोष लगते हैं अतः यह चातुर्गति संसारमें परिभ्रमण का हेतु होता है. लोकमें भी
તે અભિગમમાં કહેલા નિયમોનું ઉલ્લંઘન કર્યા વગરજ હોત. નહિં કે અભિગમમાં કહેલા નિયમોનું ઉલ્લંઘન કરીને પરંતુ અહિં તો તેનાથી જુદું જ જોવામાં આવે છે જેમકે પૂજાના ઉપકરણો, દેખાતા અને ન દેખાતા સૂફમબાદર કમી આદિ ત્રસકાયથી વ્યાપ્ત પુષ્પ, ફૂલ, સચિત્ત જલ, અગ્નિકાયની વિરાધનાથી થનારા ધૂપદાન, દીપદાન, તેમજ વાયુકાયની વિરાધનાથી થનારા ગીત, નૃત્ય, ઈત્યાદિને.
આવું હોય તે કેણ એવું ન કહી શકે કે રાજશ્રીય સૂત્રમાં અને બીજા સૂત્રોમાં કહેલો બધોજ પૂજાદિપ્રકાર યક્ષાદિકનોજ છે. નહીં કે તીર્થકરોને કારણ કે પૂજા સામગ્રી લેવામાં આવે છે તે બધીજ મહારમ્ભ, મહાપરિગ્રહથી ષટ્રકાયની વિરાધક છે. અને ભગવાનની અનુમતિ ન હોવાથી આજ્ઞા ભદ્રાદિષ્ટ લાગે છે. તેથી આ ચાતુર્ગતિક સંસારમાં પરિભ્રમણના કારણરૂપ બને છે. સમાજમાં
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #687
--------------------------------------------------------------------------
________________
६७५
सुबोधिनी टीका. सू. ९३ सूर्याभदेवस्य पूजाचर्चा तस्मै तदेव दीयते यदि तमनुकूलयितुं वाञ्छेत् । यदि कोऽपि बहुमानभक्त्या साधोः शिरसि तदनभिलषितं मुक्तादामविलम्बितं मुकुटं, शिरस्त्राण ( पगडी टोपी आदि) दद्यात् तदा किं तया बहुमानभक्त्या स साधुः प्रसन्न स्यात् ? नहि नहि, प्रत्युतात्यन्तमप्रसन्न एव स्यात् । इत्थमत्रापि प्रतिमा पूजादिविषये विज्ञेयम् । यत्र यत्र प्रतिमापूजादिविधानं तत्र तत्र सर्वत्रैव यक्षादीनामेव प्रतिमा तथा तत्पूजा च विज्ञेया न तीर्थकराणामिति तत्वम् ।
__ अन्यथा-एकत्र तीर्थकृत्प्रतिमां विधाय तत्पूजनम् , अपरत्र च तत्यक्ततदनभिमतानां सचित्तबस्तूनां स्वर्णरजताद्याभूषणादीनां च समर्पणमित्यादरप्रत्यक्ष और परोक्षमें देखनेमें आता है कि जिसको अनुकूल करना हो उसको जो रुचिकर होता है, वही दिया जाता है ।
जो बहुमान एवं भक्तिसे साधुको अनभिलषित ऐसी मोतीकी माला या मुकुट (पगडी टोपी आदि ) उनके शिरपर रखदे तो क्या उस बहुमान भक्तिसे वह साधु प्रसन्न होता है ! नहीं नहीं परन्तु वह अप्रसन्न ही होता है। इसी प्रकार इस प्रतिमा पूजाके विषयमें समझलेना चाहिये इसलिये जहां जहांपर प्रतिमापूजादि विधान है, वहां वहां सब जगह यक्षादिकोंकी ही प्रतिमा और उनकी ही पूजा समझनी चाहिए न कि तीर्थंकरकी यही उसका सारांश है। अन्यथा तो एक जगह तीर्थकरकी प्रतिमा बनाकर उसकी पूजा की जाती है, और दूसरी तरफ उन्होंने छोडी हुइ और उनकी अनभिमत (उनकी नहीं मानी हुई) सचित्त वस्तुओंका. और सोना चांदीके दागीना आदिका समर्पण करण यह तो आदर बुद्धिसे उनका अनादर ही हुआ। પણ પ્રત્યક્ષ કે પક્ષમાં એવું જોવામાં આવે છે કે જે કોઈને અનુકૂળ કરો હોય તો તેને જે પ્રીતિકર હોય તે વસ્તુ જ તેને આપવામાં આવે છે,
જો ઘણા માન અને ભક્તિથી સાધુને માટે યોગ્ય ન હોય તેવી મોતીની માળા કે મુકુટ (પાઘડી, ટોપી,) ઈત્યાદિ તેમના માથા પર મૂકી દેવામાં આવે તે શું તે બહુમાન ભક્તિથી તે સાધુ તેમના પર પ્રસન્ન થશે? નહીં જ ઉલટા તે વધારે અપ્રસન્નજ થાય છે, તે જ રીતે આ પ્રતિમાપૂજાના વિષયમાં સમજવું જોઈએ એથી
જ્યાં જ્યાં પ્રતિમાપૂજાદિ વિધાન છે, ત્યાં ત્યાં દરેક ઠેકાણે યક્ષાદિકેની પ્રતિમા અને તેમની જ પ્રતિમાનું પૂજન સવજવું નહીં કે તીર્થકરની એજ આનો સારાંશ છે. અન્યથા તે એક જગ્યાએ તીર્થંકરની પ્રતિમા બનાવીને તેમની પૂજા કરવામાં આવે છે, અને બીજી તરફ તેમણે છોડેલી અને તેઓને અભિમત (તેમણે ન
સ્વીકારેલી) સચિત્ત વસ્તુઓના અને સોનાચાંદીના દાગીના આદિનું સમર્પણ કરવું એ તો આદર બુદ્ધિથી તેમને અનાદર થયે કહેવાય અર્થાત્ આશાતનાજ,
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #688
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयसूत्रे बुद्धया तदनादर एव स्यात् सर्व चैतद् मिथ्यात्वविजृम्भितमेव चातुर्गतिकसंसारपरिभ्रमणमूलकत्वाद् इत्यलं विस्तरेणेति तस्मात् अन्वयव्यतिरेकाभ्यां सिद्धमिदं यदय जिनप्रतिमाशद्धः तीर्थकरस्य प्रतिमा प्रतिपादको न भवितुमहति, अपि तु कस्यापि यक्षस्य प्रतिमायाः प्रतिपादकः, कामदेवस्य वा प्रतिमायाः प्रतिपादको भवितुमर्हति, यतो जिनशब्देन कामदेवार्थ स्यापि ग्रहणं भवति, तथा चोक्तं हैमीनाममालाकोशे
"अहंन्नपि जिनश्चैव, जिनः सामान्यकेवली ।
कन्दर्पोऽपि जिनश्चैव,, जिनो नारायणो हरिः। अतएव केवलजिनपदग्रहणेन तीर्थकरार्थकरणं सर्वधा अनुचितमेव प्रतिभाति ।२२।
किश्च अपरमिदं तत्वमवसेयम्-उक्तं चाचाराङ्गसूत्रे षष्ठाध्ययने भगवता "आणाए मामगं धम्म एस उत्तरवादे इह माणवाणं वियाहिए" आज्ञायां अर्थात् आशातना हुई, इसलिये यह सब मिथ्यात्वके उदयका ही प्रभाव है, एवं चतुर्गतिका संसारके परिभ्रमणका मूल कारण है इसलिये अतिविस्तारकी आवश्यक्ता नहीं है,
अतः अन्वयव्यतिरेकसे यह सिद्ध होता है कि जो यह जिनप्रतिमा शब्द है वह तीर्थंकरकी प्रतिमाका प्रतिपादक नहीं हो सकता है, किन्तु यह किसी भी यक्षकी प्रतिमाका प्रतिपादक हैं. अथवा कामदेवकी प्रतिमा का प्रतिपादक हो सकता है। क्योंकि जिनशब्दसे कामदेवरूप अर्थका भी ग्रहण होता है-सो ही हैं मीनाममालाकोशमें-' अर्हन्नपि जिनश्चैव, जिन: सामान्य केवली, कन्दर्पोऽपि जिनश्चैव, जिनो नारायणो हरिः' ऐसा कहा है, इसलिये केवल 'जिन' ऐसे पदके ग्रहणसे तीर्थंकररूप अर्थ करना यह सर्वथा अनुचित ही मालूम पडता है ।
२४-यह एक और बात जाननी चाहिये-आचाराङ्ग सूत्रके छठे अध्ययनमें भगवान् ने कहा है “ आणाए मामगं धम्म” इत्यादि कहा થઈ એથી આ બધું જ મિથ્યાત્વના ઉદયને જ પ્રભાવ છે. અને ચતુર્ગતિક સંસારના પરિભ્રમણના મૂળકારણરૂપ છે, જેથી અતિ વિસ્તારની આવશ્યકતાની જરૂર નથી,
એથી અવય વ્યતિરેક મુજબ આ વાત સિદધ થાય છે કે આ જિનપ્રતિમા શબ્દ તીર્થંકર પ્રતિમાને વાચક નથી પણ તે ગમે તે યક્ષ પ્રતિમાને જ વાચક છે કે પછી તેને કામદેવની પ્રતિમાને પણ વાચક કહી શકાય. કેમકે જિન શબ્દથી કામદેવરૂપ અર્થનું પણ ગ્રહણ થયું છે. “હૈમી નામમાલા કેશમાં” अर्हन्नपि जिनश्चव, जिनःसामान्यकेवली, कन्दोऽपिजि नश्चैव, जिनो नारायणो हरिः જિન શબ્દના આટલા અર્થે સ્પષ્ટ કર્યા છે. એથી “જિન” પદથી તીર્થકર અર્થ ગ્રહણ કરવા યોગ્ય નથી. ૨૪ વળી, આચરાગૂ સૂત્રના છઠ્ઠા અધ્યનમાં કહ્યું છે ॐ ‘आणाए मामगंधम्म' इत्यादि। ४खेवामा सात्यु छ. मा भु०४५. मनीषाने।
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #689
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. स्व. ९३ सूर्याभदेवस्य पूजाचर्चा मामको धर्मः एष उत्तरबाद इह मनुष्येभ्यः व्याख्यातः ( मया ) इतिच्छाया भगवता-आज्ञायां धर्मः, एष उत्तरवादः प्रधानवादः इति प्रतिपादितम् , तथा च भगवतस्तीर्थकृत आज्ञां धर्ममामनन्ति मनीषिणः, प्रतिमापूजाविषये च कस्मिन्नपि आगमसूत्रे भगवत आज्ञा नैवोपलभ्यते, विधिरूपेण प्रतिमापूजायाः कुत्रापि उल्लेखो नोपलभ्यते साधुश्रावकाणां नियमानां सर्वे विधयः प्रतिपादिताः सन्ति किन्तु प्रतिमापूजाविधिस्तु न कुत्रापि प्रतिपादितः अतएव जैनधर्म प्रतिमापूजाया धर्मत्वेन स्वीकारो न कृतः, यतो हि अस्यां प्रतिमापूजायां बहवः आरम्भसमारम्भा वर्तन्ते, यत्र षट्षु कायेषु कस्यापि कायस्य आरम्भो भवेत् तत्र धर्मो नाङ्गीक्रियते, चरित्ररूपेण उपलभ्यमानोऽपि अस्माकं कृते नैव कथमपि उपादेयो भवितुमर्हति, यतो हि चरित्ररूपेण तु वेश्यामदिरा-हिंसादीनां वर्णनमपि उपलभ्येत तहिं किं तस्यापि ग्रहणं कर्तुं शक्यते. वस्तुतस्तु अस्माकं कृते 'आणाधम्मो' आज्ञा धर्मः, इति अयमेव सत्यसिद्धान्तो गया हैं. इसके अनुसार भगवान् तीर्थकरकी आज्ञाको मनीषीजन धर्म मानते हैं, मूर्तिपूजाके विषयमें किसी भी आगम सूत्रमें भगवान् की आज्ञा उपलब्ध नहीं होती है अर्थात् विधिरूपसे मूर्तिपूजाका कहींपर मी उल्लेख नहीं मिलता है, साधु एवं श्राप कोंके नियमोंकी सब विधियां कही गई हैं, किन्तु मूर्तिपूजाकी विधि नहीं कहीं गई है. अत एच जैनधर्ममें मूर्तिपूजा को धर्मरूपसे स्वीकार नहीं किया गया है, क्योंकि इस मूर्तिपूजामें अनेक आरंभ समारंभ हैं जहां षट्कायके बीचमें किसी भी कायका आरंभ होता हो वहां धर्म अंगीकार नहीं किया गया है, चारित्ररूपसे किया गया वर्णन हमारे लिये किसी भी तरहसे उपादेय नहीं हो सकता है. क्योंकि चारित्ररूपसे वेश्या. मदिरा, एवं हिंसा आदिकोंका वर्णन भी पाया जाता है तो क्या हमें उसका भी ग्रहण करलेना चाहिये ? वास्तव में तो हमलोगोंके ભગવાન તીર્થકરની આજ્ઞાને ધર્મ માને છે. કોઈ પણ આગમમાં મૂર્તિપૂજાના વિષયમાં ભગવાનની આજ્ઞા મળતી નથી એટલે કે વિધિરૂપથી મૂર્તિપૂજાને ઉલ્લેખ કોઈ પણ સ્થાને મળતો નથી. સાધુ અને શ્રાવકોના નિયમોની બધી વિધિઓનું કથન મળે છે પણ મૂર્તિપૂજાની વિધિ માટે કંઈ પણ વિધાન મળતું નથી એથી જૈનધર્મમાં મૂર્તિપૂજાને ધર્મરૂપમાં માનવામાં આવી નથી. કેમકે આ મૂર્તિપૂજામાં અનેક આરંભ સમારંભે છે. જ્યાં ષકાય પૈકી કઈ પણ કાર્યનો આરંભ થતો હોય ત્યાં ધર્મ સ્વીકારવામાં આવ્યો નથી. ચારિત્રરૂપથી કરાયેલું વર્ણન અમારા માટે કઈ પણ રીતે સ્વીકાર્યું નથી. કેમકે ચારિત્રરૂપથી વેશ્યા મદિરા હિંસા
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર: ૦૧
Page #690
--------------------------------------------------------------------------
________________
६७८
राजप्रश्नीयसूत्रे वर्तते, देवानां तु जीतव्यहारो वर्तते, ते तु यथा खड्गादिशस्त्राणां स्तम्भानाम् पुत्तलिकानाञ्च पूजनं कुर्वन्ति तथा किं वयमपि करवाम, अस्माकं तु सर्वमिदं परित्याज्य मेव वर्तते इत्यलम् ।
अत्रेदं तत्त्वम्-यथा रजतत्वेन् , शुक्तिमवगाहमाना प्रवृत्तिः शुक्तिमेव गोचरयति न तु रजतम् , तत् शुक्तौ रजतत्वस्य आरोपात् आरोप्यमाणस्य रजतत्ववस्तुनस्तत्रोपलब्ध्यभावः यथा बा रजौ सर्पत्यारोपेण जायमाना प्रवृत्तिः निवृत्तिर्वा रज्जुमेव दर्शयति नतु उपलभते च सर्पम् , एवं सूर्यकिरणमरीचिकायां मृगस्य जलज्ञानेऽपि सूर्यमरीचिकामनुधावन्नपि मृगो न तत्र जलमासादयति नापि तस्य, पिपासा तृष्णाशान्तिः, तज्ज्ञानस्य भ्रममात्रत्वात् एवं लिये आज्ञाधर्म' यही सत्यसिद्धान्त है परन्तु देवोंका जितव्यवहार होता है, वे तो खगादि शस्त्रोंकी, स्तभोंकी और पुत्तलिकाओंकी भी पूजा किया करते हैं तो क्या हम भी वैसा ही करने लगें? नहीं, हमें तो यह सब परित्याज्य ही है. ज्यादा अब और क्या कहा जाय. तात्पर्य कहनेका यही है की-रजतरूपसे मानकर शुक्तिमें हुई प्रवृत्ति शुक्तिको ही विषय करती है-प्राप्त करती है, रजतको नहीं, क्योंकि शुक्तिमें रजतपनेका आरोप किया गया था, अतः आरोप्यमाण रजतरूप वस्तुकी उपलब्धिका वहां अभाव रहता है, अथवा जिस प्रकार रस्सीमें सर्पत्वके आरोप करनेपर भी ' तत्र अयंसर्पः' ऐसी प्रतीति होनेपर वास्तवमें वहां तदनुसार प्रवृत्ति करनेपर रस्सी ही मिलती है एवं वहांसे निवृत्ति होनेपर भी रस्सीसे ही निवृत्ति होती है, सर्प से निवृत्ति होती हुई नहीं दिखाई देती है इसी प्रकार सूर्यकी दोपहरकी धूपमें मृगको
વગેરેનું પણ વર્ણન કરવામાં આવે છે. તે શું તે પણ અમારા માટે ગ્રાહ્ય છે ? હકીકતમાં તે અમારા માટે “આજ્ઞા ધર્મ” એજ સત્ય સિદ્ધાન્ત છે. પણ દેવને જિતવ્યવહાર હોય છે. તેઓ ખડગ વગેરે શસ્ત્રોની, સ્તંભની અને પુત્તલિકાઓની પણ પૂજા કરે છે. તો શું અમે પણ તે પ્રમાણે જ કરીએ ? નહિ અમારા માટે તો આ બધું ત્યાજય છે વધારે શું કહીએ. રજતરૂપ માનીને શુક્તિમાં પ્રવૃત્ત થયેલી વૃત્તિ શુકિતને જ વિષય કરે છે. પ્રાપ્ત કરે છે, રજતને નહિ. કેમકે શક્તિમાં જ રજતનું આરોપણ કરવામાં આવ્યું છે. એથી આપ્યમાણ રજનરૂપ વસ્તુની પ્રાપ્તિનો ત્યાં અભાવ જ રહે છે. અથવા જેમ રજમાં સર્પત્વનો આરોપ १२पाथी “ तत्र अयं सर्पः " मेवी प्रतिती थाय छ भने छवटे त्या तनुसार પ્રવૃત્તિ કરવાથી ૨૪જૂથી જ નિવૃત્તિ થાય છે, સર્પ થી નિવૃત્તિ થતી નથી આ
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #691
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. स. ९३ सूर्याभदेवस्य पूजाचर्चा बुभुक्षातुरस्य स्वप्ने प्रतिभासमानस्य मोदकादिपदार्थस्य दृश्यमानस्य भक्ष्यमाणस्येव प्रतीति भवति नतु वस्तुतस्तद्भक्षणं भवति नापि तृप्तिर्भवतितस्य सर्वथा मिथ्यारुपत्वात् , निष्फलत्वाच्च असत्यत्वम् तथा मूर्तावपि मृण्मय्यां पाषाणमय्यां रत्नादिमय्यां वा जिनत्वस्य आरोपेऽपि आरोप्यमाणस्य जिनत्वस्य वस्तुनस्तत्र प्रतिमायाम् असद्भावेन उपलब्ध्यभावात् अविद्यमानजिनत्वधर्माया प्रतिमाया उपसेवनेन अर्चनेन वा स्वाभीष्टसिद्धिनकथमपि, संभवितुमर्हति, नहिगवादि चित्रात् दुग्धादिकमासादयितु कथञ्चिदपि कश्चिदीष्टे, नो वा शुष्काम्रादिवृक्षेभ्यः फलान्याहर्तुं शक्नोति कश्चिद् अपश्चिमविपश्चिदपि, इति सर्वथा असत्कल्पाया जिनप्रतिमायाः जिनादिना न किमपि फलं संभवतीति, इत्यलम्
जलतृष्णा ज्ञात होनेपर तदनुसार करनेपर भी हरिणको जलकी उपलब्धि नहीं होती और प्यास भी नहीं बुझती, इसी तरह भूखसे व्याकुल व्यक्तिको स्वप्नमें मोदकादि पदार्थको खाते हुए मी देखनेपर भी वास्तव में भूख नहीं मिटती और तृप्ति नहीं होती है. इसी प्रकार मूर्तिमें भी चाहे वह मृत्तिका की हो या पाषाणकी हो या रत्नादिकोंकी बनी हुइ हो जिनत्वके आरोपमें भी आरोप्यमाण जिनत्वकी वास्तवमें उस मूर्तिमें असद्भाव होनेके कारण उपलब्धि नहीं होती है, इसलिये अविद्यमान जिनत्वरूप धर्मवाली मूर्तिके बार२ सेवनसे, पूजनसे, एवं वन्दनसे जीवके स्वाभीष्टकी सिद्धि कथमपि नहीं हो सकती है। अरे भला-गवादिके चित्रसे क्या कोई किसी तरहसे दुग्धादिककी प्राप्ति कर सकता है या शुष्क आम्रादि बृक्षसे क्या कोई बडेसे बडा विद्वान भी फलोंको लानेके लिये समथें हो सकता है। इस तरह
પ્રમાણે સૂર્યના બપોરના તાપમાં મૃગને પાણીની તરસ લાગવાથી તે તદનુસાર અનુસંધાન કરે છે છતાં તેને જલ પ્રાપ્ત થતું નથી. અને તેની તૃષા પણ શાંત થતી નથી. આ પ્રમાણે જ ભૂખથી પીડિત વ્યક્તિ ને સ્વપ્નમાં મોદક વગેરે ખાવા મળે છે છતાંએ તૃપ્તિ મળતી નથી, તેની ભૂખ મટતી નથી. આ પ્રમાણે જ મૂર્તિમાં ભલે તે પછી માટીની હોય કે પાષાણની હોય કે રત્નાદિકેની બનેલી હેય. જિનવના આરોપમાં પણ વાસ્તવમાં આરોગમાણ જિનતત્વની તે મૂર્તિમાં અસદ્દભાવના હોવાથી ઉપલબ્ધિ થતી નથી. એથી જ અવિદ્યમાન જિનત્વરૂપ ધર્મવાળી મૂર્તિની બહાર વારંવાર સેવા કરવાથી, પૂજનથી અને વંદનથી જીવને સ્વાભીષ્ટની સિદ્ધિ કેઈપણ રીતે થતી નથી. ગાય વગેરેના ચિત્રોથી શું દૂધ વગેરેની પ્રાપ્તિ થાય છે? શુષ્ક આમ્ર વગેરે વૃક્ષોથી પણ કોઈ મોટામાં મોટે વિદ્વાન પણ ફળે
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #692
--------------------------------------------------------------------------
________________
६८०
राजप्रश्नोयसूत्रे असद्वस्तुनिरूपणप्रसङ्गेन । अतएव नामस्थापने अर्थशन्ये वर्तते इति अनुयोगद्वारे भगघता प्रतिपादितम् ॥ सू० ९३ ॥ ___ मूलम् --जेणेव सभा सुहम्मा तेणेव उवागच्छइ, सभं सुहम्मं पुरथिमिल्लेणं दारेणं अणुपविसइ, जेणेव माणवए चेइयखंभे जेणेव वइरामया गोलवट्टसमुग्गया तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता लोमहत्थगं परामुसइ, वइरामए गोलवहसमुग्गए लोमहत्थेणं पमज्जइ, वइरामए गोलवट्टसमुग्गए विहाडेइ, जिणसगहाओ लोमहत्थेणं पमज्जइ, सुरभिणा गंधोदएणं पक्खालेइ, पक्खालित्ता अग्गेहिं वरेहिं गंधेहिं य मल्लेहिय अच्चेइ, धूवं दलयइ, जिणसकहाओ वइरामएसु गोलवदृसमुग्गएसु पडिनिक्खमइ । माणवगं चेइयखभं लोमहत्थएणं पमजइ, दिवाए दगधाराए सरसेणं गोसीसचंदणेणं चच्चए, दलयइ, पुष्फारुहणं जाव धूवं दलयइ। जेणेव सीहासणे तं चेव । जेणेव देवसयणिज्जे तं चेव । जेणेव खुड्डागमहिंदज्झए तं चेव । जेणेव पहरणकोसे चोप्पालए तेणेव उवागच्छइ लोमहत्थगं परामुसइ, पहरणकोसं चोप्पालं लोमहत्थएणं पमज्जइ, दिव्वाए दगधाराए सरसेणं गोसीसचंदणेणं चच्चए, दलेइ, पुप्फारुहणं० आसत्तोसत्त० धूवं दलयइ, जेणेव सभाए सुहम्माए बहुमज्झदेसभाय जेणेव मणिपेढिया जेणेव देवसयणिज्जे तेणेव उवागच्छइ, लोमहत्थगं परामुसइ देवसर्याणज्जे सर्वथा असत्कल्प जिनमूर्तिकी पूजा आदिसे कुछ भी फल नहीं होता है अब और अधिक इस असद्वस्तुकी प्ररूपणाके सम्बन्धमें क्या कहा जावे । नाम स्थापना अर्थ शून्य है ऐसा कथन अनुयोगद्वारमें स्वयं भगवान्ने कहा है। ९३ મેળવી શકે છે? આ પ્રમાણે સર્વથા અસતકલ્પ જિનમૂર્તિની પૂજા વગેરેથી કેઈપણ જાતના ફળની પ્રાપ્તિ થતી નથી. અસર્વસ્તુની પ્રરૂપણે માટે વધારે શું કહીએ. અનુયાગદ્વારમાં ભગવાને કહ્યું છે કે નામ સ્થાપના નિરર્થક છે. એ સૂ૦ ૯૩ માં
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #693
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका सू० ९४ सूर्याभस्य सुधर्मसभाप्रवेशादि निरूपणम् ६८१ च मणिपेढियं च लोमहत्थएणं पमज्जइ जाब धूवं दलयइ। जेणेव उववायसभाए दाहिणिल्ले दारे तहेव समा सरिसं जाव पुरथिमिल्ला गंदापुक्खरिणी जेणेव हरए तेणेव उवागच्छइ, तोरणे य तिसोवाणे य सालभंजियाओ य बालरूवए य तहेव । जेणेव अभिसेयसभा तेणेव उवागच्छइ, तहेव सीहासणं च मणिपेढियं च सेसं तहेव आययणसरिसं जाव पुरथिमिल्ला णंदापुक्खरिणी जेणेव अलंकारियसभा तेणेव उवागच्छइ, जहा अभिसेयसभा तहेव सव्वं । जेणेव बवसायसभा तेणेव लोमहत्थगं परामुसइ, पोत्थयरयणं लोमहत्थएणं पमजइ, पमजित्ता दिव्वाए दगधाराए अग्गेहिं वरेहिं य गंधेहिं मल्लेहि य अच्चेइ, मणिपेढियं सोहासणं च, सेस तं चेव । पुरथिमिल्ला गंदापुक्खरिणी जेणेव हरए, तेणेव उवागच्छा, तोरणे य तिसोवाणे य सालभंजियाओ य वालरूवए य तहेव । जेणेव बलिपीढं तेणेव उवागच्छइ, वलिविसज्जणं करेइ, आभिओगिए देवे सदावेइ, सदावित्ता एवं वयासी-खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया सूरियाभे विमाणे सिंघाडएसु तिएसु चउक्केसु चच्चरेसु चउम्मुहेसु महापहेसु पागारेसु अट्टालएसु चरियासु दारेसु गोपुरेसु तोरणेसु आरामेसु उज्जाणेसु वणेसु वणराईसु काणणेसु वणसंडेसु अञ्चणियं करेह, अच्चणियं करेत्ता एयमाणत्तियं खिप्पामेव पञ्चप्पिणह ॥ सू० ९४ ॥
छाया-यत्रैव सभा सुधर्मा तत्रैव उपागच्छति, सभां सुधर्मा पौरस्त्येन द्वारेण अनुप्रविशति, यत्रैव माणवकश्चै त्यस्तम्भो यत्रैव वज्रमया गोलवृत्तसमुद्गकास्तत्रैव
'जेणेव सभा सुहम्मा' इत्यादि ।
सूत्रार्थ-( जेणेव सभा सुहम्मा तेणेव उवागच्छइ ) इसके बाद वह 'जेणेव सबा सुहम्मा' इत्यादि ।
सूत्रार्थ-(जेणेव सभा सुहम्मा तेणेव उवागच्छइ ) त्या२५छी ते सूर्यास
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #694
--------------------------------------------------------------------------
________________
६८२
राजप्रश्नीयसूत्रे उपागच्छति, उपागत्य लोमहस्तकं परामृशति, वज्रमयान् गोलवृत्तसमुद्कान् लोमहस्तेन मार्जयति, वज्रमयान् गोलवृत्तसमुद्कान् विघाटयति, जिनसक्थीनि लोमहम्तेन प्रमार्जयति, सुरभिणा गन्धोदकेन प्रक्षालयति, प्रक्षाल्य अयैः वरैः गन्धैश्च माल्यैश्च अर्चयति, धूपं ददाति, जिनसस्थीनि वज्रमयेषु गोलवृत्तसूर्याभदेव जहां सुधर्मासभा थी वहांपर आया (सभं सुहम्मं पुरथिमिल्लेणं दारेणं अणुपविसइ) वहां आकर वह पूर्व दिग्वर्ती द्वारसे होकर उस सुधर्मासभामें प्रविष्ट हुआ (जेणेव माणवए चेइयखभे ) प्रविष्ट होकर फिर वह जहां माणवकचैत्यस्तम्भ था वहां आया वहां आकर वह ( जेणेव वइरामया गोलवट्टसमुग्पया) उसमें जहां वज्रमय गोलवृत्त वाले समुद्क थे (तणेव उवागच्छइ) उनके पास पहुंचा ( उवागच्छित्ता लोमहत्थग परामुसइ बहरामए गोलवट्टसमुग्गए लोमहत्थेणं पमजइ) वहां पहुँचकर उसने लोमहस्तकको उठाया और उससे वज्रमय उन गोलवृत्त समुद्गकों को साफ किया. ( वइरामए गोलवट्टसमुग्गए विहाडेइ ) फिर उसने उन गोलवृत्त समुद्गकों को खोला, (जिणसगहाओ लोमहत्थेणं पमज्जइ) खोलकर उनमें रखी हुइ जिन-अस्थियों को लोमहस्तक से साफ किया (सुरभिणा गंधोदएणं पक्खालेइ) साफ करके फिर उसने सुरभि गंधोदक से उनका प्रक्षालन किया ( पक्खालित्ता अग्गेहिं वरेहिं गंधेहिं य मल्लेहि य अच्चेइ, धूवं दलयइ, जिणसकहाओ वइरामएसु गोलवट्टसमुग्गएसु पडिनिक्खमइ ) प्रक्षालन करके फिर उसने उनकी अग्य-ताजे, श्रेष्ठ, गंध से, चन्दन से और माल्य से पूजाकीन्य सुधर्मासमा ती त्यां माव्या. (सभं सुहम्म पुरथिमिल्लेण दारणं अणुपविसइ) त्यो आवीन ते पूर्व दिशा त२५ना सारथी प्रविट थये।. (जेणेव माणवए चेइयखंभे ) प्रविष्ट नेतन्यो भा५१४ यत्यस्तन तो. त्यां गये.
त्याने ते (जेणेव वइरामया गोलवट्टसमुग्गया) तेमi rni नभय सत्तामा समुहगी ता ( तेणेव उवागच्छइ) तेमनी पास गयी. ( उवागच्छित्ता लोमहत्थगं परामुसइ वयरामए गोलवट्टसमुग्गए लोमहत्थेण पमज्जइ)
त्यांनतरे भनी બનેલી સાવરણી હાથમાં લીધી અને તેનાથી વજા મય ગોલવૃત્ત સમુગકૈ સાફ ४ा. (वइरामए गोलवसमुग्गए विहाडेइ ) त्यामा तो ते गासवृत्त से भुगीन माल्या. (जिण सगहाओ लोमहत्थेणं पमज्जइ) मालीन तेमनी ५४२ भूखा मस्थियाने सोम तथा सा ४ो, ( सुरभिणा गंधोदएणं पक्खालेइ ) सा ४शन ५छी तेणे सुरमिग घा४४थी तमनु प्रक्षालन यु". (पक्खालित्ता अग्गेहि वरेहिं गंधेहिं य मल्लेहिं य अच्चेइ, धूवं दलयइ, जिणसकहाओ वइरामएसु गोलवट्टसमुगएसु पडिनिक्खमइ) प्रक्षालित शने तेथे तेमनी तlm, श्रेष्ठ गथी, नथी અને માલ્યથી પૂજા કરી. તેમની સામે ધૂપ સળગાવ્યો. અને ત્યારપછી તેણે તે
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #695
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. स. ९४ सूर्याभदेवस्य सुधर्मसभाप्रवेशादिनिरूपणम् ६८३ समुद्केषु प्रतिनिक्षपति, माणवकं चैत्यस्तम्म लोमहस्तेन प्रमार्जयति दिव्यया दकधारया सरसेन गोशीर्षचन्दनेन चर्चकान् ददाति, पुष्पारोहणं यावद् धूपं ददाति । यत्रैव सिंहासनं तदेव, यत्रैव देवशयनीयं तदेव यत्रैव क्षुद्रमहेन्द्रध्वजस्तदेव, यत्रैव प्रहरणकोशः चोप्पालकस्तत्रैव उपागच्छति, लोमहस्तकं परामशति प्रहरणकोश चोप्पालं लोमस्तकेन प्रमार्जयति, दिव्यया दकधारया सरसेन उनके समक्ष धूप जलाई और फिर बादमें उन जिन अस्थियोंको उसने उन्हीं वज्रमय गोलवृत्तसमुदकोंमें बन्दकर रख दिया. १, ( माणवगं चेयं खभ लोमहत्थएणं पमजइ ) बादमें उसने माणवक स्तंभकी लोमहस्तकसे से प्रमार्जनाकी (दिव्वाए दगधाराए सरसेणं गोसीसचंदणेण चच्चए दलयइ) और दिव्य जलधारासे सरस गोशीर्षचन्दनसे उसे चर्चित किया, यावत् धूपदानान्त तकके और भी सब काम उसने किये२, ( पुप्फारुहणं जाव धूवं दलयइ ) यही बात इस सूत्रपाठ द्वारा समझाई गई है। ( जेणेव सीहासणे तं चेव ) इसके बाद वह जहां सिंहासन था वहां आया, वहांपर भी उसने प्रमार्जनासे लेकर पूर्वोक्त धूपदानान्त तकके सब कार्य किये. ( जेणेव देवसयणिजे, तं चेव, जेणेव खुड्डागमहिंदज्झए तं चेव ) वहांसे फिर वह देवशयनीयके पास आया-वहांपर भी उसने वही सब धूपदानान्त तकके कार्य किये फिर वहांसे वह क्षुद्र महेन्द्रध्वजके पास आया-वहां पर भी वही पूर्वोक्त सब कार्य उसने किये ५ ( जेणेव पहरणकोसे चोप्पालए तेणेव उवागच्छइ ) इसके बाद वह जहां प्रहरणकोश-( शस्त्रभंडार ) चोप्पालक था Frt अस्थियाने 40 गासवृत्त सभुमा ४ ४ीने भू ai. १, (माणवगं चेइयं खंभं लोमहत्थगं पमज्जइ ) त्या२५छी तो मा५५१४२ मनी मस्त43 प्रमान ४२१. (दिव्वाए दगधाराए सरसेणं गोसीसचंदणं चच्चए दलयइ) અને દિવ્ય જલધારાથી સિંચિત કરીને સરસ ગોશીર્ષચન્દનથી તેને ચર્ચિત કર્યો. यावत् ५५हान सुधीनी मधी विधिये। पूरी ४२. २, (पुप्फारुहण जाव धूवं दलयइ) से वात । सूत्रा643 समलवामा आवी छे. (जेणेव सीहासणे तं चेव ) त्यांथी पछी ते ज्या सिंहासन तुं त्या माव्या. ५ तेथे प्रमानाथी भासन ५५हान सुधीना स - ५२i . (जेणेव देवसयणिज्जे, तं चेव खुड्डागमहिंदज्झए तं चेव) त्यांथी पछी ते ३१शयनीयनी पासे मा८या. त्यां ५५५ તેણે ધૂપદાન સુધીના બધાં કાર્યો સંપન્ન કર્યા. ત્યાં થી પછી તે ક્ષુદ્ર મહેન્દ્રધ્વજની पासे गये।. त्यां पुति मयां ये सपन्न ४ा. (जेणेव पहरणकोसे चोप्पालए तेणेव उवागच्छइ ) त्या२५छी ते प्रह२६१० (श २)ना पास
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #696
--------------------------------------------------------------------------
________________
६८४
राजप्रश्नीयसूत्रे गोशीर्षचन्दनेन चर्चकान् ददाति, पुष्पारोहणम्० आसक्तावसत्त धूपं ददाति । यत्रैव सभायाः सुधर्मायाः बहुमध्यदेशभागो यत्रैव मणिपीठिका यत्रैव देवशनीय तत्रैव उपागच्छति, लोमहस्तकं परामृशति, देवशयनीयं च मणिपीठिकां च लोमहस्तकेन प्रमार्जयति यावद् धूपं ददाति। यत्रैव उपपातसभाया दाक्षिणात्यं द्वारं वहांपर आया (लोमहत्थग परामुसइ) वहां आकर उसने लोमहस्तकको उठाया (पहरणकोसं चोप्पाल लोमहत्थएणं पमजइ) और उस लोमहस्तकसे प्रहरणकोशकी एवं चोप्पालकी सफाईकी (दिव्याए दगधागए सरसेणं गोसीसचंदणेणं चचए दलेइ० पुष्फारुहण० आसत्तोसत्त० ध्वंदलयई ) सफाइ करके-फिर उसने दिव्य जलकी धारासे उनका प्रक्षालन किया. अर्थात् उन पर पानीका छिडकाव किया, जलसे उन्हें सिंचित किया पुष्पारोहण किया. ऊपरसे नीचे तक लटकनेवाली गोल२ मालाओंसे उन्हें सजाया-यावत् धूप जलाया६ (जेणेव सभाए सुहम्माए बहुमज्झदेसभाए जेणेव मणिपेढिया जेणेव देवसयणिज्जे तेणेव उवागच्छइ, लोमहत्थगं परामुसइ, देवसयणिजं च मणिपेढियं च लोमहत्थएणं पमजइ ) फिर वह वहां आया कि जहां सुध
सभाका मध्यदेशभाग था ७, जहां मणिपीठिका थी ८, जहां देवशयनीय था९, वहां आकर उसने रोमहस्तक-रोमोंसे बनी हुई संमार्जनीको उठाया. उससे उसने देवशनीय की एवं मणिपीठिका की सफाई की. बाद में ( जाव धूपं दलयइ ) वहांपर उसने धूपदानान्त तकके सब और भी कार्य त२६ गया. ( लोमहत्थगं परामुसइ) त्यां न तो प्रभा नदीधी. (पहरणकोस चोप्पालं लोमहत्थएणं पमज्जइ) मने तनाथी प्रा२शनी सश६ ४१. (दिव्वाए दगधाराए सरसेणं गोसीसचंदणेणं चच्चए दलेइ० पुप्फारुहणं० आसत्तोसत्त० धूवं दलयइ) सश ४रीने तेणे दिव्य ४ साथी तमनु प्रक्षालन यु. थी તેમને સિચિત કર્યા. પુષ્પો અર્પણ કર્યા. ઉપરથી નીચે સુધી લટકતી ગોળ भाणासाथी तेमने समसत ४ा. यावत् धूपदान यु'. ६, (जेणेव सभाए सुइम्माए बहुमज्झदेसभाए जेणेव मणिपेढिया जेणेव देवसयणिज्जे तेणेव उवागच्छइ, लोमहत्थएणं परामुसइ देवस यणिज्जं च मणिपेढिय च लोमहत्थएणं पमज्जइ) त्या२. પછી તે સુધર્મા સભાના બહુમધ્યશભાગ તરફ ગયો. ૭, મણિ પીઠિકા ૮, દેવશયનીયની પાસે જઈને તેણે રોમથી બનેલી સંમાર્જની હાથમાં લીધી. અને तेनाथी तेथे देवशयनीय भने मणिपानी स ४२. त्या२५छी (जाव धूवं दलयइ) तेथे ५५हान सुधाना स य स पूर्ण ४ा. ये पछी सिद्धायतननी જેમજ અહીં પણ મુખમંડપાદિગત સમસ્ત વસ્તુઓની પ્રમાર્જના કરી યાવત્
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #697
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. स. ९४ सूर्याभदेवस्य सुधर्मसभा प्रवेशादिनिरूपणम्
६८५
तथैव सभासदृशं यावत् पौरस्त्या नन्दापुष्करिणी यत्रैव हृदस्तत्रैव उपा गच्छति, तोरणांश्च त्रिसोपानानि च शालभञ्जिकाच व्यालरूपाणि च तथैव । यत्रै अभिषेकसभा तत्रैव उपागच्छति, तथैव सिंहासनं च मणिपीठिकां किये, इसके आगे सिद्धायतनकी तरह यहां पर भी मुखमण्डपादिगत समस्त वस्तुओंकी प्रमार्जनाकी यावत् धूपदान तक के सब कार्य किये ( १४३ ) इसके बाद वह पूर्वद्वारसे होकर उपपातसभा में आया. वहां यह पूर्ववत् प्रमार्जनादि सब कार्य करके ( जेणेव उववायसभाए दाहिणिल्ले दारे तहेव सभासरिसं जाव पुरथिमिल्ला गंदा पुक्खरिणी जेणेव हरए तेणेव उवागच्छइ ) बाद में उपपात सभाका जहां दाक्षिणात्यद्वार था वहां आया, वहां आकर उसने पूर्ववत् - सब प्रमार्जनादिकार्य किये | यहांसे आगे पूर्वनन्दा पुष्करिणी तक सब काम सुधर्मासभा में किये गये कामोंकी तरहसे ही किये ऐसा जानना चाहिये. इसके बाद वह वहां आया, ( तोरणे य तिसोवाणे य सालभंजियाओ य बालस्वए य तहेव ) वहां आकरके उसने तोरणों की त्रिसोपान प्रतिरूपकों की एवं शालभंजिकाओं की और व्यालरूपों की प्रमार्जना की दिव्यजलधारा से उन्हें सिंचित किया, यावत् धूपदानान्ततक के और सब काम भी किये ( जेणेव अभिसेयसभा तेणेव उवागच्छछ, तहेव सीहासणं च मणिपेढियं च सेसं तहेव ) इसके बाद वह जहां अभिषेक सभा थी वहां पर गया. वहां उसने क्रमशः मणिपीठिकाकी, सिंहासनकी, ધૂપદાન સુધીના બધાં કાર્યો સ`પન્ન કર્યો. ૧૪૩, ત્યારપછી તે પૂદ્વારથી ઉત્પાત સભામાં આવ્યા. ત્યાં પણ તેણે પૂર્વવત પ્રમાન વગેરે સં કાર્યો કર્યા. અને त्या२पछी ( जेणेव उववायसभाए दाहिणिल्ले दारे तहेव सभा सरिसं जाव पुरत्थि - मिल्ला गंदा पुक्खरिणी जेणेव हरए तेणेव उवागच्छइ ) ते उपयात सलाना हाक्षिણાત્ય દ્વાર તરફ ગયા. ત્યાં જઇને તેણે પૂર્વવત્ પ્રમાના વગેરે સ કાર્યા સૌંપન્ન કર્યાં. અહીંથી આગળ પૂના પુષ્કરિણી સુધીનાં સર્વ કાર્યમાં સુધર્મા સભામાં કરેલાં કાર્યાની જેમજ કરવામાં આવ્યાં છે તેમ સમજવું ત્યાં પછી તે
हनी तर गये. ( तोरणे य तीसोवाणे य सालभंजियाओ य बालरूपए य तहेव ) ત્યાં પહેાંચીને તેણે તારણાની, ત્રિસેાપાનપ્રતિરૂપકેાની અને શાલભંજિકાની અને વ્યાલરૂપાની પ્રમાના કરી દિવ્યજલધારાથી તેમને અભિસિંચિત કર્યાં. ચાવત धूपदानं सुधीना अधां अय संपन्न . ( जेणेव अभिसेयसभा तेणेव उवागच्छ, तव सीहासणं च मणिपेढियं च सेसं तहेव ) त्या२पछी ते न्यां अभिषे सभा हुती त्यां गये. त्यां रहने तेथे उमश: मणिपीडिअनी सिंहासननी, अलिપેકભાંડની, અને બહુમધ્યદેશભાગની પ્રમાના કરી યાવત્ ધૂપદાન સુધીના સ
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #698
--------------------------------------------------------------------------
________________
६८६
राजप्रश्नीयसूत्रे च शेषं तथैव आयतनसदृशं यावत् पौरस्त्या नन्दापुष्करिणी यत्रैव अलङ्कारिकसभा तत्रैव उपागच्छति, यथा अभिषेकसभा तथैव सर्वम् ।
अभिषेकमाण्ड की, एवं बहुमध्यदेशभागकी प्रमार्जनाकी यावत् धूपदानान्ततकके और भी सब कार्य किये। यहांसे आगे दक्षिण द्वारादिक्रमसे पूर्वनन्दापुष्करिणीपर्यन्त सिद्धायतनकी तरह जानना चाहिये, (आययणस रिसं जाव पुरथिमिल्ला गंदा पुक्खरिणी जेणेव अलंकारियसभा तेणेव उवागच्छइ) यही बात 'आयतनसदृशं यावत् पौरस्त्या नंदापुष्करिणी' इस पाठ द्वारा प्रकट की गई है। इसके बाद वह अभिषेक सभामें आया-वहां उसने क्रमसे मणिपीठिकाकी. सिंहासनकी, अभिषेकमाण्डकी और बहुमध्यदेशभागकी प्रमार्जनाकी यावत् धूपदानान्ततकके और सब कार्य किये, इससे आगे दक्षिणद्वारादि क्रमसे पूर्वनन्दा पुष्करिणीतक सिद्धायतनकी तरह जानना चाहिये. इसके बाद वह अलंकारिक सभामें आया, (जह अभिसेयसभा तहेव सव्वं ) वहां उसने मणिपीठिकाकी, सिंहासनकी, अलंकार भाण्डकी बहुमध्यदेशभागकी प्रमार्जनाकी यावत् धूपदानान्ततकके-और सब कार्य किये, इसके बादका कथन दक्षिणद्वारादिक्रमसे पूर्वनन्दापुष्करिणी तक अभिषेकसभा की तरह जानना चाहिये. ( जेणेव ववसायसभा तेणेव उवागच्छइ) इसके बाद वह व्यवसायसभामें आया (तहेव लोमहत्थगं परामुसइ, पोत्थयरयण लोम
કાર્યો સંપન્ન કર્યા. અહીંથી આગળ દક્ષિણ દ્વારાદિકમથી પૂર્વનન્દા પુષ્કરિણ सुधार्नु पनि सिद्धायतननी भ४ समg . ( आययणसरिसं जाव पुरथिमिल्ला गंदा पुक्खरिणी जेणेव अलंकारियसभा तेणेब उवागच्छइ) ४ पात 'आयतनसदृशं यावत् पौरस्स्या नंदापुष्कदिणी' २मा पा6 42 ४२वामापी છે. ત્યાર પછી તે અભિષેક સભામાં. આવ્યા. ત્યાં તેણે અનુક્રમે મણિપીઠિકાની, સિંહાસનની, અભિષેક ભાંડની અને બહુમધ્યદેશભાગની પ્રમાર્જના કરી યાવત્ ધૂપદાન સુધીના બધાં કાર્યો સંપન્ન કર્યા. એના પછી દક્ષિણ દ્વારાદિકમથી પૂર્વનન્દા પુષ્કરિણી સુધીનું વર્ણન સિદ્ધાયતનની જેમ જ સમજવું જોઈએ. ત્યારપછી તે म२ि४ सभामा माव्ये ( जहा अभिसेयसभा तहेव सव्वं ) त्या तरी मशि પીઠિકાની સિંહાસનની, અલંકાર ભાંડની અને બહુમધ્યદેશભાગની પ્રમાર્જના કરી યાવત્ ધૂપદાન સુધીના બધા કાર્યો યથાવિધિ સંપન્ન કર્યા. એના પછીનું કથન દક્ષિણ દ્વારાદિકમથી પૂર્વનંદા પુષ્કરિણી સુધી અભિષેક સભાની જેમ જ સમજવું न. (जेणेव ववसाय सभा तेणेव उवागच्छइ) त्या२५छी ते व्यवसाय सभामा
શ્રી રાજપક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #699
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. स. ९४ सूर्याभदेवस्य सुधर्मसभाप्रवेशादिनिरूपणम् ६८७ यत्रैव व्यवसायसभा तत्रैव उपागच्छति तत्रैव लोमहस्तकं परामृशति, पुस्तक रत्नं लोमहस्तकेन प्रमार्जयति, प्रमाद्यं दिव्यया दकधारया अग्र्यैः वरैश्च गन्धैर्माल्यैश्च अर्चयति मणिपीठिकां सिंहासनं च शेषं तदेव, पौरस्त्या नन्दा पुष्करिणी यत्रैव हदस्तत्रैव उपागच्छति, तोरणांश्च त्रिसोपानानि च व्यालरूपाणि च तथैव । यत्रैव बलिपीठं तत्रैव उपागच्छति बलिविसर्जन कगेति, हत्थगं पमजइ, पमजित्ता दिव्वाए दगधाराए अग्गेहिं, वरेहिं य गंधेहिं य, मल्लेहिं य अच्चेइ, मणिपेटियं सीहासणं च, सेस तं चैव) वहां उसने लोमहस्तकको उठाया और उस लोमहस्तकसे पुस्तकरत्नकी प्रमार्जनाकी बादमें दिव्यजलधारासे उसका अभिषेक-उस पर जल सिंचित किया. यावत् धूप दानान्ततकके और भी सब कार्य किये, इसके बाद मणिपीठिकाकी सिंहासनकी और वहुमध्यदेशभागकी प्रमार्जना उसनेकी यावत् धूपदानान्ततकके और भी सब काम किये. इसके बाद उसने यहांसे आगे दक्षिणद्वारादिक्रम से पूर्वनन्दापुष्करिणी तक सब काम सिद्धायतनकी तरह किये ऐसा जानना चाहिये, इसके बाद वह हृदके पास आया, वहांपर उसने तोरणोंकी, त्रिसोपान प्रतिरूपकोंकी शालभंजिकाओंकी और व्यालरूपोंकी प्रमार्जनाकी
और दिव्य जलधारासे अभ्युक्षणादि सब कार्य धूपदानान्ततकके किये. यही बात-(पुरथिमिल्ला गंदा पुवखरिणी जेणेव हरए तेणेव उवागच्छइ, तोरणे य
भाव्य.. ( तहेव लोमहत्थग परामुसइ, पोत्थयरयणं लोमहत्थएणं पमज्जइ, पमज्जित्ता दिव्वाए दगधाराए अग्गेहिं, वरेहि य, गंधेहिं य मल्लेहिं य, अच्चेइ मणिपेढियं सीहासणं च, सेसं तं चेव ) त्यां तो मरतने डायम ने पुरतरत्ननी પ્રમાર્જના કરી. ત્યાર પછી દિવ્ય જલધારાથી તેને સિંચિત કર્યું. યાવત્ ધૂપદાન સુધીની સર્વ વિધિઓ સારી રીતે સંપન્ન કરી ત્યાર પછી તેણે મણિપીઠિકાની સિંહાસનની અને બહુમધ્ય દેશભાગની પ્રમાર્જના કરી યાવત્ ધૂપદાન સુધીના બાકીના બધાં કાર્યો સારી રીતે સંપન્ન કર્યા. ત્યારબાદ તેણે અહીંથી આગળ દક્ષિણ દ્વારાદિકમથી પૂર્વનંદા પુષ્કરિણી સુધીના સર્વ કાર્યો સિદ્ધાયતનની જેમજ સંપન્ન કર્યા તેમ સમજવું જોઈએ. ત્યાર પછી તે હદની પાસે ગયો. ત્યાં તેણે તેરણની, વિસોપાન પ્રતિરૂપકોની, શાલભંજિકાઓની અને વ્યાલરૂપોની પ્રમાજેના કરી અને દિવ્ય જલધારાથી અસ્પૃક્ષણાદિ તેમજ ધૂયદાનત સુધીના સર્વ आय स२ शत सपन्न ४ा. मेरी वात ( पुरथिमिल्ला गंदा पुक्खरिणी जेणेव हरए तेणेव उवागच्छइ, तोरणे य तिसोवाणे य सालभंजियाओ य वालरूवए य तहेव) । सूत्र५४ 43 २५४ ४२वामा भावी छ त्यारपछी त (जेणेव बलिपीढं
શ્રી રાજપ્રશ્રીય સૂત્ર: ૦૧
Page #700
--------------------------------------------------------------------------
________________
६८८
राजप्रश्नीयसूत्रे आभियोगिकान् देवान् शद्धयति, शब्दयित्वा एवमवादीत्-क्षिप्रमेव भो देवानुप्रियाः। सूर्याभे विमाने शृङ्गाटकेषु त्रिकेषु चतुष्केषु चत्वरेषु चतुर्मुखेषु महापथेषु प्राकारेषु अट्टालकेषु चरिफासु द्वारेषु गोपुरेषु तोरणेषु आरामेषु उद्यानेषु तिसोवाणे य सालभंजियाओ य वालरूवए य तहेव ) इस सूत्रपाठ द्वारा प्रयटकी गई है । इसके बाद वह (जेणेव बलिपीहं तेणेव उवागच्छइ, बलिविसजण करेइ) जहां बलिपीठ था वहांपर आया, वहां आकरके उसने बलिका विसर्जन किया इसके बाद उस सूर्याभदेवने आभियोगिए देवे सदावेइ) आभियोगिक देवोंको बुलाया (सदावित्ता एवं बयासी) बुलाकर उनसे ऐसा कहा (खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया ! सूरियामे विमाणे सिंघाडएसु, चउकेसु, चच्चरेसु, चउम्मुहेसु, महापहेसु. पागारेसु, अट्टालएसु, चरियासु, दारेसु, गोपुरेसु तोरणेसु, आरामेसु, वणेसु, वणराईसु, वणसंडेसु अञ्चणियं करेइ) हे देवानुप्रियो ! आपलोग बहुत ही शीघ्र मूर्याभ विमानमें शृङ्गा टकोंमें-सिंघाडेकी आकृति जैसे त्रिकोणवाले स्थान विशेषों में, त्रिकोंमेंमार्गत्रयमिलनस्थानोंमें. चतुष्कोंमें-चार मार्ग आकर जहां मिले हों ऐसे स्थानोंमें, चत्वरोंमें-अनेकमार्ग जहां आकर मिले हो ऐसे स्थानमें, चतुर्मुखों में-जहांसे चारों भी दिशाओंमें मार्ग निकलते हैं ऐसे स्थानों में, महापथोंमेंराजमार्गों में, अट्टालिकाओंमें-प्राकारों के उपरिवर्ती स्थानविशेषोंमें, चारिकाओं में-आठ हाथ प्रमाणवाले प्रकारान्तरावर्ती भागोंमें, द्वारों में प्रासादादिकोंके दरवाजोंमें, गोपुरों में-पुरके दरवाजोंमें, तोरणोंमें-द्वार संबन्धिभागोंमें, तेणेव उबागच्छइ, बलिविसज्जणं करेइ ) पक्षियीनी पासे भाव्या. त्यi भावाने तेरे पति विसन यु' त्या२५७ ते सूर्यामदेवे (आभियोगिए देवे सद्दावेइ) मानियेागि वोन यासाव्या. ( सदावित्ता एवं बयासी) मलावीन तमाशे या प्रमाणे ४g -(खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया ( सूरियाभे विमाणे सिंघाडएसु तिएसु, चउक्केसु चच्चरेसु, चउम्मुहेसु, महापहेसु, पागारेसु, अट्टालएसु, चरियासु, दारेसु, गोपुरेसु तोरणेसु, आरामेसु, वणेसु, वणराईसु, काणणेसु वणसंडेसु अञ्चणियं करेह )
દેવાનુપ્રિયે ! તમે બધા શીધ્ર સૂર્યાભવિમાનમાં, શૃંગાટકમાં શિંગોડાની આકૃતિ જેવા ત્રિકેણવાળા સ્થાન વિશેષમાં, ત્રિકોણમાં ત્રણ રસ્તાઓ જ્યાં મળે તે સ્થાનમાં, ચતુષ્કોમાં–ચાર રસ્તાઓ જ્યાં મળે તે સ્થાનમાં, ચત્વરમાં-ધણા રસ્તાઓ જે સ્થાને એકત્ર થાય તે સ્થાનોમાં, ચતુર્મુખમાં-જ્યાંથી ચારેચાર દિશાઓમાં રસ્તાઓ જતા હોય તે સ્થાનમાં–રાજમાર્ગોમાં, પ્રાકારમાં અટ્ટાલિકાઓમાં પ્રાકારોના ઉપરિવતી સ્થાન વિશેષમાં, ચરિકાએ માં આઠ હાથ પ્રમાણવાળા પ્રાકારાન્તરાવર્તી ભાગોમાં, દ્વારમાં-પ્રાસાદાદિકોના દ્વારોમાં, ગોપુરામાં પુરના દરવાજાઓમાં
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #701
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ९५ सुधर्मसभाप्रवेशादि निरूपणम वनेषु वनराजिषु काननेषु वनषण्डेषु अर्चनिकां कुरुत, अर्चनिकां कृत्वा एतामाज्ञप्तिकां क्षिप्रमेव प्रत्यर्पयत ॥ ० ९४ ॥ ___टीका-'जेणेव सभा सुहम्मा' इत्यादि
ततः स सूर्याभोदेवः सुधर्मासभायाः समीपे समागच्छति, सुधर्मा सभां पौरस्त्येन द्वारेण अनुप्रविशति, अनुप्रविश्य माणवकचैत्यस्तम्भस्थितवज्रमयगोलवृत्तसमुद्गकसमीपे समागच्छति, लोमहस्तकं गृहीत्वा तेन वज्रमयगोलवृत्तसमुद्गकान् प्रमार्जयति, तान् समुद्गकान् विघाटयति । समुद्गकस्थितानि जिनसक्थीनि लोमहस्तेन प्रमार्जयति । सुरभिणा गन्धोद केन तानि प्रक्षालयति, अग्र्यैः अपर्युषितैः वरैः श्रेष्ठैः गन्धैः चन्दनैश्च माल्यैश्च अर्चयति, धूपं च ददाति १, जिनसक्थीनि वज्रमयगोलवृत्तसमुद्गकेषु प्रतिनिक्षिपति, ततो माणवकचैत्यस्तम्भं लोमहस्तकेन प्रमार्जयति, ततो दिव्यजलधाराऽभ्युक्षणं सरसगोशीर्षण चर्चनं पुष्पारोहणादि धृपदानान्तं च करोति २ । ततः स सूर्याभदेवः क्रमेण सिहासनसमीपे १ देवशयनीयसमीपे२ क्षुद्रमहेन्द्रध्वजसमीपे ३ च समागच्छति । सर्वत्र पूर्ववदेव प्रमार्जनादिधूपदानान्तं करोति ५। ततः स प्रहरणकोशे चोप्पालके समागच्छति, तत्र प्रमार्जनादि धूपदानपर्यन्तं आरामोंमें-क्रीडास्थानोंमें, उद्यानोंमें-चम्पकवृक्ष आदिसे संकुल बने हुए स्थानों में जो कि उत्सवादिके समय अनेकजनोंके क्रीडा स्थान बनते है उनमेंउद्यानविशेषोंमें, एक जातीय उत्तमवृक्षोंके समूहसे युक्त वनराजियोंमें, सामान्यवृक्षसमूहयुक्त काननों एवं वनखण्डोंमें-एक अनेक जातिवाले उत्तमवृक्षके समूहसे युक्त स्थानोंमें, पूजा करो, ( अञ्चणियं करेत्ता एयमाणत्तिय खिप्पामेष पचप्पिणह) पूजा करके फिर मुझे मेरी आज्ञानुसार सब करलिया है इसकी पीछे खबर दो.।
टीकार्थ इसका मूलार्थके जैसा ही है । सू० ९४ ॥ તેરોમાં-દ્વાર સંબંધિ ભાગોમાં, આરામમાં-કીડાસ્થાનોમાં. ઉદ્યાનમાં-ચંપકવૃક્ષ વિગેરેથી સંકુલ બનેલાં સ્થાનમાં-એટલે કે ઉત્સવ વિશેષના સમયમાં જ્યાં અનેકજને એકત્ર થાય છે તે સ્થાન માં, વનમાં-ઉદ્યાન વિશેષમાં એક જ જાતના ઉત્તમવૃક્ષે સમૂહથી યુક્ત વન રાજિઓમાં, સામાન્યવૃક્ષ સમૂહયુક્ત કાનમાં, અને વન ખંડોમાં, એક તથા અનેક જાતના ઉત્તમવૃક્ષોના સમૂહથી યુક્ત સ્થાનમાં પૂજા
श. ( अच्चणियं करेत्ता एयमाणत्तिमं खिप्पामेव पञ्चप्पिणह ) पूस ४शन. ५७ तमे લે કે મારી આજ્ઞા મુજબ કામ સંપૂર્ણ કર્યું છે તેની મને ખબર આપો
साथ-सा सूत्रना राय भूसा प्रभारी छ. ॥ सू० ६४ ॥
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #702
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयसूत्रे पूर्ववत्करोति ६। ततः सुधर्मासभाया बहुमध्यदेशभागे १ समागच्छति, समागत्य मणिपीठिकाया २ देवशयनीयस्य ३ च समीपे क्रमेण समागच्छति, प्रमार्जनादि धूपान्तं पूर्वोक्तं सकलं करोति ९। अतः परं सर्व सिद्धायतनवदत्रापि मुखमण्डपादिगतः सर्ववस्तूनां प्रमार्जनादि धूपदानपर्यन्तं सर्व कगेति (१४३)। तत। स उपपातसभा पूर्वद्वारेण समागच्छति, तत्र पूर्ववद् सर्वकृत्वा दक्षिणद्वारे समागच्छति, प्रमार्जनादि धूप दानपर्यन्तं करोति । अत ऊर्च पूर्वनन्दापुष्करिणीपर्यन्तं सुधर्मासभावबोध्यम् । ततः स हृदसमीपे समागच्छति, तत्र तोरणान् त्रिसोपानप्रतिरूपकाणि शालभअिकाः व्यालरूपाणि च प्रमाजयति, दिव्यजलधाराऽभ्युक्षणादिधूपदानपर्यन्तं करोति । ततः स अभिषेकसभायाम् उपागच्छति, तत्र स क्रमेण मणिपीठिकायाः सिंहासनस्य अभिषेकभाण्डस्य बहुमध्यदेशभागस्य च प्रमार्जनादि धूपदानपर्यन्तं करोति। अत ऊवं दक्षिण द्वारादिक्रमेण पूर्वनन्दापुष्करिणीपर्यन्तं सिद्धायतनवद् बोध्यम् । ततःस अलङ्कारिकसभायामुपागच्छति, मणिपीठिकायाः सिंहासनस्य अलङ्कारभाण्डस्य बहुमध्यदेशभागस्य च प्रमार्जनादि धूपदानपर्यन्तं करोति । अतःपरं दक्षिणद्वारादिक्रमेण पूर्वनन्दापुष्करिणीपर्यन्तम् अभिषेकसभावद् बोध्यम् । ततः स व्यवसाय. सभायाम् उपागच्छति, तत्र लोमहस्तकेन पुस्तकरत्नं प्रमार्जयति, दिव्यजलधाराऽम्युक्षणादिधूपदानपर्यन्तं करोति । ततो मणिपीठिकायाः सिंहासनस्य बहुमध्यदेशभागस्य च प्रमार्जनादिधूपदानपर्यन्तं करोति । अत ऊर्ध्वं दक्षिण द्वारादिक्रमेण पूर्वनन्दापुष्करिणीपर्यन्तं सिद्धायतनवद् बोध्यम् । ततःस हदसमीपे समागच्छतिः, तत्र तोरणान् त्रिसोपानप्रतिरूपकाणि शालभत्रिका व्यालरूपाणि च प्रमार्जयति, दिव्यजलधाराभ्युक्षणादि धूपदानपर्यन्तं करोति । ततः स बलिपीठसमीपे समागच्छति बलिसिर्जनं करोति ।। ___ ततःस सूर्याभो देव आभियोगिकान् देवान् शब्दयतिआह्वयति, शब्द यित्वा एवम् वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादीत् उक्तवान्-भो देवानुप्रियाः। यूयं क्षिप्रमेव सूर्याभे बिमाने शृङ्गाटकेषु-शृङ्गाटकाकृतिकेषु त्रिकोणस्थानविशेषेषु, त्रिकेषु = मार्गत्रयमिलनस्थानेषु चतुष्केषु = चतुर्मार्गमिलनस्थानेषु, चत्वरेषु= अनेकमार्गमिलनस्थानेषु चतुर्मुखेषु यतश्चतसृष्वपि दिक्षु मार्गाः निस्सरन्ति तेषु महापथेषु राजमार्गेषु प्राकारेषु, अट्टालकेषु प्राकारोपरिवर्ति स्थानविशेषेषु, चरिकासु-अष्टहस्तप्रमाणेपु प्राकारान्तरालमार्गेषु, द्वारेपु-प्रासादादीनां द्वारेषु, गोपुरेषु-पुरद्वारेषु, तोरणेषु-द्वारसंबन्धिषु भागेषु आरामेषु-क्रीडास्थानेषु
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #703
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबाधिनी टीका. सू ९५ सुधर्मसभा प्रवेशादि निरूपणम् उद्यानेषु-चम्पकादिवृक्षसंकुलेषु उत्सवादी बहुजनक्रीडास्थानेषु वनेषु-उद्यानविशेषेषु, वनराजिषु-एकजातीयोत्तमवृक्षसमूहयुक्तासु. काननेषु-सामान्यवृक्षसमूहयुक्तेषु, वनखण्डेषु=एकाऽनेकजातीयोत्तमवृक्षसमूहवत्सु च अर्चनिकां पूजाकृत्वा एतामाज्ञप्तिकां क्षिप्रमेव प्रत्यर्पयत-'अस्माभिः श्रृङ्गाटकादिषु अर्चनं कृत' मिति वृत्तं शीघ्रमेव मह्यं निवेदयत ॥ सू० ९४ ॥
मूलम् - तएणं ते आभिओगिया देवा सूरियाभे देवेणं एवं वुत्ता समाणा जाव पडिसुणित्ता सूरियाभे विमाणे सिंघाडएसु तिएसु चउकएसु चच्चरेसु चउम्मुहेसु महापहेसु पागारेसु अट्टालएसु चरियासु दारेसु गोपुरेसु तोरणसु आरामेसु उजाणेसु वणेसु वणराईसु काणणेसु वणसंडेसु अच्चणियं करेंति, जेणेव सूरियाभे देवे जाव पञ्चप्पिणंति । तएणं से सूरियाभे देवे जेणेव नंदा पुक्खरिणी तेणेव उवागच्छद नंदा पुक्खरिणी पुरस्थिमिल्लेणं तिसोवाणपडिरूवएण पच्चोरुहइ, हत्थपाए पक्खालेइ, गंदाओ पुक्खरिणीओ पच्चुत्तरेइ, जेणेव सभा सुहम्मा तेणेव पहारेत्थ गमणाए । तएणं से सूरियाभे देवे चरहिं सामाणियसाहस्सी हिं जाव सोलसेहिं आयरक्खदेवसाहस्सीहिं अन्नेहिं य बहूहि सूरियाभविमाणवासी हिं वेमाणिएहिं देवेहिं देवीहि य सद्धिं संपरिडे सविड्ढीए जाव नाइयरवेणं जेणेव सभा सुहम्मा तेणेव उवागच्छइ, सभं मुहम्मं पुरथिमिल्लेणं दारेणं अणुपविसइ, अणुपविसित्ता जेणेव सीहासणे तेणेव उवागच्छा, सोहासणवरगए पुरस्थाभिमुहे सण्णिसण्णे || सू० ९५ ।।
छाया-ततःखलु ते आभियोगिका देवाः सूर्याभेण देवेन ऐवमुक्ताः सन्तो यावत् प्रतिश्रुत्य सूर्याभे विमाने श्रृङ्गाटकेषु त्रिकेषु चतुष्ककेषु चत्वरेषु 'तएणं ते आभियोगिया देवा' इत्यादि।
सूत्रार्थ-(तएणं) इसके बाद (ते आभियोगिया देवा) उन आभियो'तएणं ते आभियोगिया देवा' इत्यादि । सूपाय -(तएण) ते ५छ। (ते आभियोगिया देवा) ते भाभियोग वामे
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #704
--------------------------------------------------------------------------
________________
६९२
राजप्रनीयसूत्रे
चतुर्मुखेषु महापथेषु प्राकारेषु अड्डालकेषु चरिकासु द्वारेषु गोपुरेषु तोरणेषु आरामेषु उद्यानेषु वनेषु वनराजिषु काननेषु वनपण्डेषु अर्चनिकां कुर्वन्ति, यत्रैव सूर्याभो देवो यावत् प्रत्यर्पयन्ति । ततः खलु स सूर्याभो देवो यत्रैव नन्दा
गिक देवोंने (रियाणं देवेणं एवं बुत्ता समाणा) जो कि सूर्याभदेव द्वारा इस प्रकार कहे गये थे (जाव पडिणित्ता) यावत् उसके पूर्वोक्त कथन को स्वीकार करके (रियाभे विमाणे ) सूर्याभविमानमें ( सिंघाडएस तिएसु चउकसु चच्चरे चउम्मुहेसु, महापहेसु, पागारे, अट्ठालएसु चरियासु दरिसु. गोपुरेसु, तोरणेसु, आरामेसु, उज्जाणेसु. वणेसु, वणराईसु, काणणेसु, वण संडेसु अच्चणिय करेंति) श्रृङ्गाटकों में त्रिकों में चतुष्कों में चत्वरों में, चतुर्मुखों में, महापथों में प्राकारों में, अट्टालिकाओं में चरिकाओं में द्वारों में गोपुरी में, तोरणों में आरामों में, उद्यानों में वनों में वनराजियों में काननां में, एवं वनषंडो में मार्गों की अथवा वृक्षादिकों की पूजा की (जेणेव सूरिया देवे जब पच्चपिणंति ) फिर इस बात की खबर जहां सूर्याभ देव था. वहां जाकर दी. यहां ( एवंवृत्ता समाणा जाव पडिणित्ता) में जो यावत् पद आया है उससे यहां 'हृष्ट तुष्ट चित्तानंदिताः प्रीतिमनसः, परमसौमनस्थिताः हर्षवशत्रिसर्पहृदयः करतलपरिगृहीतं शिर आवत्तै मस्तके अंजलि कृत्वा एवं देवस्तथेति आज्ञाया विनयेन वचनं प्रतिशृण्वन्ति' इस
( सूरियाभेण देवेणं एवं वृत्ता समाणा ) मे सूर्याल हेववडे आज्ञापित थयेला हुता ( जाव पढिसुणित्ता ) यावत् तेना पूर्वोस्त अथनने स्वीहारीने ( सूरियाभे विमाणे ) सूर्याल विमानमा ( सिंघाडएस तिरसु चउक्कएसु चचरेसु चउम्मुहेसु महापहेसु, पागारे, अट्टालएसु, चरियासु, दारेसु, गोपुरेसु. तोरणेसु, आरामेसु उज्जाणेसु बणे, वणराई, काणणेसु, वणसंडेसु, अञ्च्चणियं करेति ) श्रृंगारभां त्रिप्रेम, ચતુકેમાં, ચવામાં, ચતુર્મુખામાં, મહાપથામાં, પ્રાકારામાં અટ્ટાલિકામા, थरिठाओ।मां द्वाशमां, गोपुरोमां, तोरोमां, आराभाभी, उद्यानामा बनभां વનરાજએમાં, કાનનેામાં અને વનખડામાં માર્ગોની અથવા વૃક્ષાંર્દિકની અર્ચના ४२. ( जेणेव सूरियाभे देवे जाव पञ्चपिणंति ) त्यार पछी अर्थ संपन्न यह भवानी अमर सूर्यालद्वेव ने थडथडी अडीं' ' एवं पुत्ता समाणा जाव पडिसुणित्ता' भ ? यावत् यह छे तेथी अडीं "हृष्टतुष्टचित्तानंदित्ताः प्रीतिमनसः परमसौमनस्थितः, हर्षवशविसर्पद्धृदयः करतलपरिगृहीतं शिरआवर्त्त मस्तके अंजलिं कृस्वा एवं देवस्तथेति आज्ञाया विनयेन वचनं प्रतिशृण्वन्ति આ પાઠના સગ્રહ થયા છે આ પદોની
"
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #705
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. स. ९५ सुधर्मसभा प्रवेशादि निरूपणम् पुष्करिणी तत्रैव उपागच्छति, नन्दापुष्करिणी पौरस्त्येन त्रिसोपानप्रतिरूपकेण प्रत्यवरोहति, हस्तपादं प्रक्षालयति, नन्दायाः पुष्करिण्याः प्रत्यवतरति, यत्रैव सभा सुधर्मा तत्रैव प्राधारयद् गमनाय । ततःखलु स सूर्याभो देवश्चतसृभिः सामानिकसाहस्रीभिः यावत् षोडशभिः आत्मरक्षकदेवसाहस्रीभिः अन्यैश्च बहुभिः सूर्याभविमानवासिभिः वैमानिकैः दवैर्देवीभिश्च सार्द्ध संपरिपाठ का संग्रह हुआ है इस पदों की व्याख्या द्वितीय सूत्र में की जा चुकी है । 'सूरियाभे देवे पञ्चप्पिणति' में जो यावत् पद आया है उससे 'तत्रैव उपागच्छंति. उपागत्य सूर्याभं देवं करतलपरिगृहीतं शिरआ वर्तकं मस्तके अंजलिं कृत्वा जयेन विजयेन बर्द्धयन्ति बर्द्धयित्वा तामाज्ञप्तिका' इस पाठका संग्रह हुआ है। (तएणं से सूरियाभे देवे जेणेव नंदापुक्खरिणी तेणेव उवागच्छइ) इसके बाद वह सूर्याभदेव जहां नन्दापुष्करिणीथी वहां पर गया (नंदापुक्खरिणी पुरथिमिल्लेणं तिसोवाणपडिरूवएणं पच्चोरुहइ, वत्थपाऐ पक्खालेइ) वहां जाकर वह पौरस्त्य त्रिसोपानप्रतिरूपक से होकर नन्दापुष्करिणी में उतरा-वहां जा कर उसने हाथपैरों को धोया. (णंदाओ पुक्खरिणीओ पच्चुत्तरेइ, जेणेव सभा सुहम्मा तेणेव पहारेत्थगमणाए) धोकर वह उस नन्दापुष्करिणी से बाहर निकला और निकल कर जहां सुधर्मासभा थी वहां जाने के लिये वह तैयार हुआ (तएणं से सूरियामे देवे चउहिं सामाणियसाहस्सीहिं जाव सोलसहिं आयरक्खदेवसाहस्सीहिं अन्नेहिं य बहूहिं सूरियाभविमाणवासीहिं वेमाणिएहिं देवेहि ४२वाम मावी छ, 'सूरियाभे देवे जाव पञ्चप्पिणति' भां? यावत् ५४ छ तेनाथी " तत्रैव उपागच्छंति, उपागत्य सूर्याभं देवं करतलपरिगृहीतं शिर आवर्तक मस्तके अंजलिं कृत्वा जयेन विजयेन वर्द्धयन्ति वर्द्धयित्वा तामाज्ञप्तिकां" ! पाइने सब थयो छ. (तएणं सूरियाभे देवे जेणेव नंदा पुक्खरिणी तेणेव उवागच्छइ) त्यार. पछी ते सूर्यास «य नही ५०४रिए ता त्यां गये. ( नंदा पुक्खरिणिं पुरथिमिल्लेणं तिसोवाणपडिरूवएणं पञ्चोरुहइ, हत्थपायं पक्खालेइ ) त्यांनते ।२२त्य વિસોપાન પ્રતિરૂપક થઈને નંદા પુષ્કરિણીમાં ઉતર્યો ત્યાં ઉતરીને તેણે પોતાના डाय५॥ २१२७ ४ा. (णदाओ पुक्खरिणीओ पच्चुत्तरेइ, जेणेव सभा सुहम्मा तेणेव पहारेत्थ गमणाए) त्या२पछी ते नहा धुरिणीथी महा२ नज्यो भने नागीन. यां सुधर्मा समाइती. त्या वा माटे तया२ था. ( तएणं से सूरियाभे देवे चउहिं सामाणियसाहस्सीहिं जाव सोलसहिं आयरक्खदेव-साहस्सी हिं अन्नेहिं य बहूहिं सूरियामविमाणवासीहिं वेमाणिएहिं देवेहि देवीहिं सद्धिं संपरिवुडे
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #706
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयसूत्रे वृतः सर्वद्धर्या यावद्-नादितरवेण यत्रैव सभा सुधर्मा तत्रैव उपागच्छति, सभां सुधर्मा पौस्त्येन द्वारेण अनुप्रविशति, अनुविश्य यत्रैव सिंहासनं तत्रैव उपागच्छति, सिंहासनवरगतः पौरस्त्याभिमुखः सन्निषण्णः ॥ सू० ९५ ॥ टीका-'तएणं ते' इत्यादि
ततःखलु ते आभियोगिका देवाः सूर्याभदेवेन एवं पूर्वोक्तप्रकारेण उक्ताःसन्तो 'जाव' यावत्-हृष्टतुष्टचित्तानन्दिताः प्रीतिमनसः परमसौमनस्थिताः हर्षवशविसर्पद्धदयाः करतलपरिगृहीतं शिर आवर्त मस्तके अञ्जलि कृत्वा एवं देवस्तथेति आज्ञाया विनयेन वचनं प्रतिश्रुण्यन्ति, यावच्छब्दगृहीतायां हृष्टतुष्टचित्तानन्दितादिपदानामों द्वितीयेसूत्रे गतस्तत् एव द्रष्टव्य इति । प्रतिश्रुत्य सूर्याभे विमाने श्रृंगाटकादि वनषण्डपर्यन्तेषु स्थानेषु मार्गाणां वृक्षादीनां वा अर्चनिकां कुर्वन्ति, कृत्वा यत्रैव सूर्याभो देवो 'जाव यावत्-तत्रैव उपागच्छति उपागत्य सूर्याभं देवं करतलपरिगृहीतं शिर देवीहिं सद्धिं संपरिबुडे सविड्ढीए, जाब नाइयरवेणं जेणेव सभा सुहम्मा तेणेव उवागच्छइ) तैयार होते ही वह सूर्याभदेव चारहजार सामानिकदेवों से, यावत् सोलह हजार आत्मरक्षक देवों से तथा और भी सूर्याभविमानवासी अनेक देवों एवं देवियों से युक्त हो गया और इन सबके साथ वह अपनी पूरी ऋद्धि से संपन्न होकर तुमुल बाजों की ध्वनिपूर्वक जहां सुधर्मासभा थी वहां पर आगया-वहां आकर वह (सभं सुहम्भं पुरथिमिल्लेणं दारेणं अणुपविसइ) सुधर्मासभा में पौरस्त्यद्वार से होकर प्रविष्ट हु॥ (अणुप विसित्ता, जेणेव सीहासणे तेणेव उबागच्छइ, सीहासणवरगए पुरस्थाभिमुहे सण्णिसण्णे) प्रविष्ट होकर वह जहां सिंहासन था-वहां गया-वहां जाकर फिर वह पूर्व दिशा की और मुंह करके उस पर बैठ गया। सव्विड्ढीए जाव नाइयरवेणं जेणेव सभा सुहम्मा तेणेव उवागच्छइ) तैयार थतां જ તે સૂર્યાભદેવ ચાર હજાર સામાનિક દેવ યાવત્ સોળ હજાર આત્મરક્ષક દેવે અને બીજા પણ ઘણું સૂર્યાભવિમાનવાસી દેવદેવીઓથી યુક્ત થઈ ગયો અને આ બધાની સાથે પિતાની સંપૂર્ણ અદ્ધિથી સંપન્ન થઈને તુમુલ વાજાઓના ધ્વનિ साथे या सुधर्मा समा ती त्यi गये। भने त्यो ४६ने ते (सभं सुहम्म पुरथिमिल्लेणं दारेण अणुषविसइ) सुधर्मा समामा पा२२त्य वारथी प्रविष्ट थयो. (अणुपविसित्ता, जेणेव सीहासणे तेणेव उवागच्छइ सीहासणवरगए पुरत्थाभिमुहे सण्णिसण्णे ) प्रविष्ट छन ते या सिंहासन तु त्यो गरे। त्यो धन पूर्व દિશા તરફ મુખ કરીને તે સિંહાસન પર બેસી ગયો.
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #707
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. स्. ९५ सुधर्मसभा प्रवेशादि निरूपणम्
६९५ आवर्त मस्तके अनलिं कृत्वा जयेन विजयेन बर्द्धयन्ति, वर्द्धयित्वा तामा ज्ञप्तिका प्रत्यर्पयति । ततः स सूर्याभो देवो नन्दापुष्करिण्याः समीपे उपागच्छति, उपागत्य त्रिसोपानप्रतिरूपकेण नन्दा पुष्करिणी प्रत्यवरोहति-प्रविशति, हस्तपादं हस्तौ पादौ च प्रक्षालयति. नन्दायाः पुष्करिण्याः नन्दा पुष्करिणीतः प्रत्यवरतरति-उद्गच्छति, प्रत्यवतीयं यत्रैव सुधर्मा सभा तत्रैव प्राधारय= निश्चयमकरोद् गमनायः गन्तुम् । ततः खलु स सूर्याभो देवः चतसृभिः सामानिकसाहस्रीभिः चतुस्सहस्रसंख्यकसामानिकदेवैः. 'जाव' यावत् चतसृभिः अग्रमहिषीभिः सपरिवाराभिः, तिसृभिः परिषद्धिः, सप्तभिः अनीकैः, सप्तभिः अनीकाधिपतिभिः. पोडशभिः आत्मरक्षदेवसाहस्रीभिः पोडशसहस्रास्मरक्षकदेवैः, अन्यैश्च बहुभिः सूर्याभविमानबासीभिः वैमानिकै देवै देवीभिश्व सार्द्ध-सह संपरिवृतः सर्वद्धर्था यावद्-नादितरवेण-सर्वद्धर्या सर्वद्युत्या सर्वबलेन सर्वसमुदयेन सर्वादरेण सर्व विभूत्या सर्वविभूषया सर्वसंभ्रमेव सर्व पुष्पमाल्यालङ्कारेण सर्वत्रुटितशब्दसन्निनादेन महत्या ऋद्धया महत्या द्युत्या महता वलेन महता समुदयेन महता वरत्रुटितयमकसमकप्रणादितेन सह यत्रैव उपागच्छति, पौरस्त्येन-पूर्व दिग्भागस्थितेन द्वारेण सुधर्मा सभाम् अनुप्रविशति, अनुप्रविश्य सुदर्मासभा स्थितसिंहासनसमीपे समागच्छति। ततःस सिंहासनवरगतः श्रेष्ठसिंहासनगतः पौरस्त्याभिमुखः सन् सन्निषण्णः समुपविष्टः प्रवरसिंहासने पूर्वाभिमुखो भूत्वा समुपविष्ट इति भावः ॥ सू० ९५ ॥
___टीकार्थ-इसका इसी मूलार्थके जैसा है-'चतुस्सहस्र संख्यक सामानिकदेवैः 'जाव' में जो यावत् पद आया है उससे 'चप्रसृभिः अग्रमहिपीभिः, सपरिवाराभिः, तिसृभिः परिषद्भिः, सप्तभिः अनीकैः, सप्तभिःअनीकाधिप तिभिः' इस पाठका संग्रह हुआ है, ' सर्वद्वर्या जाव' में जो यावत् पद आया हैं उससे, सर्वद्युत्या, सर्वबलेन, सर्वसमुदयेन, सर्वादरेण, सर्वविभूत्या, सर्वविभूषया. सर्वसंभ्रमेण, सर्वपुष्पमाल्यालंकारेण सर्वत्रुटितसंनिनादेन,
साथ मा सूत्रने भूसा प्रमाणे । छ. " चतुस्सहस्रसंख्यकसामानिक देवः ‘जाव' मरे यावत् ५६ छ तथा " चतसृभिः अग्रमहिषीभिः सपरिवाराभिः तिमृमिः परिषद्भिः सप्तभिः अनीकैः सप्तभिः अनीकाधिपतिभिः " मा पा४ अाए। ४२वामा माव्य छे. “सर्वद्धर्या जाव" भर यावत् ५६ छ तेथी “ सर्वद्युत्या सर्वबलेन, सर्वसमुदयेन, सर्वादरेण, सर्वविभूत्या, सर्व विभूषया, सर्वसंभ्रमेणं, सर्वपुष्पमाल्यालंकारेण, सर्वत्रुटित संनिनादेन महत्या ऋद्ध था महत्या थुत्या महताबलेन
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #708
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयसूत्रे मूलम् -तए णं तस्स सूरियाभस्स देवस्स अवरुत्तरेणं उत्तरपुरस्थिमेणं दिसिभाएणं चत्तारि य सामाणियसाहस्सीओ चउसु भद्दासण-साहस्सीसु निसीयंति । तएणं तस्स सूरियाभस्स देवस्स पुरथिमेणं चत्तारि अग्गमहिसोओ चउसु भद्दासणेसु निसीयंति। तएणं तस्स सूरियाभस्स देवस्स दाहिणपुरथिमेणं अभितरियपरिसाए अट्ठदेवसाहस्सीओ अहसु भद्दासणसाहस्सीसु निसीयंति । तएणं तस्स सूरियाभस्स देवस्स दाहिणेणं मज्झिमाए परिसाए दस देवसाहस्सीओ दससु भद्दासणसाहस्सीसु निसोयति । तएणं तस्स सूरियाभस्स देवस्स दाहिणपञ्चत्थिमेणं बहिराए परिसाए बारस देवसाहस्सीओ बारससु भद्दासणसाहस्सीसु निसोयंति । तएणं तस्स सूरियाभस्स देवस्स पञ्चत्थिमेणं सत्त अणियाहिवइणो सत्तहिं भद्दासणेहिं णिसीयंति । तएणं तस्स सूरियाभस्स देवस्स चउद्दिसिं सोलस आयरक्खदेवसाहस्सीओ सोलसेहि भद्दासणसाहस्सीहिं णिसीयंति, तं जहा-पुरस्थिमेणं चत्तारि साहस्सोओ, पञ्चत्थिमेणं चत्तारि साहस्सीओ, उत्तरेणं चत्तारि साहस्सोओ। ते णं आयरक्खदेवा अन्नद्धबद्धवम्मियकवया उप्पीलियसरासणपट्टिया पिणद्धगेविजा आविद्धविमलवरचिंघपट्टा गहियाउहपहरणा तिणयाणि तिसंघियाइं वयरामयमहत्या ऋद्धया, महत्या युत्या, महता बलेन, महता समुदयेन, महता वरत्रुटितयमकसमकप्रणादितेन सह' इस पाठका संग्रह हुआ है । सू. ९५ ॥ महता समुदयेन महतावरत्रुटितयमकसमकप्रणादितेन सह” मा पार्नु यह સમજવું જોઈએ. એ સૂ૦ ૯૫ |
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #709
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ९६ सूर्याभदेवस्य सुधर्मसभाप्रवेशादिनिरूपणम ६९७ कोडीणि धणूई पगिज्झ पडियाइयकंडकलावा णीलपाणिणो पोतपाणीणो रत्तपाणीणो चाव पाणीणो चारूपाणिणो चम्मपाणिणो दंडपाणिणो खग्गपाणिणो पासपाणिणो नील पीयरत्त चावचारुचम्मदंडखग्गपासधरा आयरक्खा रक्खोवगा गुत्ता गुत्तपालिया जुत्ता जुत्तपालिया पत्तेयं पत्तेयं समयओ विणयओ किंकरभूया चिटुंति ॥ सू० ९६ ॥
छाया-ततः खलु तस्य सूर्याभस्य देवस्य अपरोत्तरे उत्तरपौरस्त्ये दिग्भागे चतस्रश्च सामानिकसाहस्रयश्चतसृषु भद्रासनसाहस्रीषु निषीदन्ति । ततः खलु तस्य सूर्याभस्य देवस्य पौरस्त्ये चतस्रः अग्रमहिष्यः चतुषु भद्रासनेषु निषीदन्ति । ततः खलु तस्य सूर्याभस्य देवस्य दक्षिणपौरस्त्ये आभ्यन्तरिकपरिषदः अष्ट देवसाहस्यः अष्टसु भद्रासनसाहस्रीषु निषीदन्ति । ततः खलु
'तए णं तस्स सूरियाभस्स देवस्स' इत्यादि ।
सूत्रार्थ-(तएणं) इसके बाद (तस्सणं सरियाभस्स देवस्स अवरुत्तरेणं उत्तरपुरस्थिमेणं ) उस सूर्याभदेवके वायव्य कोनेमें और ईशानकोनेमें ( चत्तारि य सामाणियसाहस्सीओ चउसु भद्दासण-साहस्सीसु निसीयंति) चारहजार सामानिकदेव चारहजार भद्रासनों के ऊपर बैठ गये (तएणं तस्स सूरियाभस्स देवरस पुरथिमेणं चत्तारि अग्गमहिसीओ चउसु भदासणेसु निसीयंति) इसके बाद उस सूर्याभदेवकी पूर्वदिशामें सपरिवार चार अग्रमहिषियां चार भद्रासनो पर बैठ गई (तएणं तस्स सूरियाभस्स देवस्स दाहिणपुरस्थिमेणं अभितरिय परिसाए अहदेवसाहम्सीओ, अट्ठसु भद्दासणसाहस्सीसु निसीयंति ) इसके बाद
'तए ण तस्स सूरियाभस्स देवरस' इत्यादि ।
सूत्राय:-(तए णं) त्या२५छी ( तस्स णं सूरियाभस्स देवस्स अवरुत्तरेणं उत्तरपुरथिमेणं) ते सूर्याभवन वायव्य भी मने शान मा ( चत्तारि य सामाणियसाहम्सीओ चउसु भद्दासण-साहस्सीस निसीयति ) या२ १२ साभानि हेवे। या२ ९०१२ मद्रासने। ५२ मेसी या. (तपणं तस्स सूरियाभस्स देवरस पुरथिमेणं चत्तारि अग्गमहि सीओ च उसु भद्दासणेसु निसीयंति ) ते ५४ी ते सूर्यासદેવની પૂર્વ દિશામાં પરિવાર સહિત ચાર અમહિષિ ચાર ભદ્રાસને પરે मेसी गये। ( तएण तस्स सूरियाभस्स देवस्स दाहिणपुरथिमेण अभितरपरिसाए अट्ठ देवसाहस्सीओ अट्ठसु भद्दासणसाहरसीसु निसीयति) त्या२५७. सूर्याभोवनी દક્ષિણ પૂર્વમાં એટલે કે અગ્નિ ખૂણામાં આજ વ્યંતર પરિષદાના આઠ હજાર
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #710
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयसूत्रे तस्य मूर्याभस्य देवस्य दक्षिणे मध्यमायाः परिषदो दश देवसाहरच्यो दशसु भद्रासनसाहस्रीषु निषीदन्ति । ततः खलु तस्य सूर्याभस्य देवस्य दक्षिणपाश्चात्ये बाह्यायाः परिषदो द्वादश देवसाहस्च्यो द्वादशसु भद्रासनसाहस्रीषु निषीदन्ति । ततः खलु तस्य सूर्याभस्य देवस्य पाश्चात्ये सप्त अनीकाधिपतयः सप्तसु भद्रासनेषु निषीदन्ति । ततः खलु तस्य सूर्याभस्य देवस्य चतुर्दिशि षोडश आत्मरक्षकदेवसाहस्त्र्यः षोडशसु भद्रासनसाहस्रीषु निषीदन्ति,
उस सूर्याभदेवके दक्षिणपौरस्त्यमें-अग्निकोनेमें-आभ्यन्तरपरिषदाके आठहजार देव आठहजार भद्रासनोंपर बैठ गये. (तएणं तस्स मूरियाभस्स देवस्स दाहिणेण मज्झिमाए परिसाए दस देवसाहस्सीओ दससु भद्दासणसाहस्सीसु निसीयंति ) इसके बाद उस सूर्याभदेवकी दक्षिणदिशामें मध्यमापरिपदाके दशहजारदेव दशहजार भद्रासनोंके ऊपर बैठ गये. (तएणं तस्स सूरियाभस्स दाहिणपञ्चत्थिमेणंबाहिराए परिसाए बारसदेवसाहस्सीओ बारससु भदासणसाहस्सीसु निसीयंति) इसके बाद उस सूर्याभदेवके नैर्ऋत्यकोने में बाह्यपरिषदाके १२ हजारदेवता बारहजार भद्रासनोंपर बैठ गये. (तएणं तस्स सूरियाभस्स देवस्स पचत्थिमेणं सत्त अणीयाहिवइणी सत्तहिं भद्दासणंसि निसीयंति) इसके बाद उस सूर्याभदेवकी पश्चिमदिशामें सात अनिकाधिपति सात भद्रासनों बैठ गये, (तएणं तरस सूरियाभस्स देवस्स चउदिसिं सोलस आयरक्खदेवसाहस्सिओ सोलसेहिं भदासणसाहस्सीहिं णिसीयंति) इसके बाद उस सूर्याभदेव की चारों दिशाओं में १६ हजार आत्मरक्षक देव १६ हजार भद्रासनों पर
हेष आठ ९१२ मद्रासना ५२ मेसी गया. (तए णं अस्स सूरियाभस्स देवस्स दाहिणेण मणिमाए परिसाए दस देवसाहस्सीओ दससु भदासणसाहस्सीसु निसियति ) ત્યારપછી તે સૂર્યાભદેવની દક્ષિણ દિશા તરફ, મધ્યમાં પરિષદાના દસ હજાર દેવે ६२॥ ६०१२ मद्रासने। ५२ मेसी आया. (तए णं तस्स सूरियाभस्स दाहिणपञ्चस्थिमेण बाहिराए परिसाए बारसदेवसाहरसीओ बारसमु भदासणसाहस्सीसु निसी यति ) त्या२. પછી તે સૂર્યાભદેવના નિત્ય તરફ બાહ્ય પરિષદાના ૧૨ હજાર દેવો ૧૨ હજાર मद्रासनी ५२ मेसी गया. (तएणं तस्स सूरियाभस्स देवस्स पञ्चत्थिमेण सत्त अणियाहिवहणो सत्तइिं भद्दासणसि निसियंति ) त्या२५छी ते सूर्यालवनी पश्चिमाशा त२६ सात अनाधिपतियो सात मद्रासने। ५२ मेसी यस. (तए णं तस्स सूरियामरस देवस्स चउद्दिसिं सोलस आयरक्खदेवसाहस्सीओ सोलसे हिं भद्दासणसाहस्सीहिं निसियंचि ) त्या२५४ी सूर्याभवनी यारे शियामा १६ १२
શ્રી રાજપ્રશ્રીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #711
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका सू० ९६ सूर्याभदेवस्य सुधर्मसभाप्रवेशादिनिरूपणम ६९९ तद्यथा-पौरस्त्ये चतस्रः साहस्त्र्यः, दक्षिणे चतस्रः साहस्यः, पाश्चात्ये चतस्रः साहस्त्र्यः, उत्तरे चतस्रः साहस्त्र्यः। तेः खलु आत्मरक्षकदेवाः सन्नद्धबद्धवर्मितकवचाः उत्पीडितशरासनपट्टिकाः पिनौवेयाः आबिद्धविमलवरचिह्नपट्टाः गृहीतायुधप्रहरणाः त्रिनतानि त्रिसन्धिकानि वज्रमयकोटीनि धनपि प्रगृह्य पर्यात्त काण्डकलापा नीलपाणयः पीतपाणयः रक्तपाणयः चापपाणयः चारुपाणयः बैठे गये, तं जहा-पुरथिमेणं चत्तारि साहस्सीओ दाहिणेण चत्तारि साहस्सीओ, पच्चत्थिमेणं चत्तारि साहस्सीओ उत्तरेणं चत्तारि साहस्सीओ) जैसे-पूर्व दिशा में चारहजार, दक्षिणदिशा में चार हजार, पश्चिमदिशामें चारहजार और उत्तरदिशा में चारहजार (तेणं आयरक्रवदेवा सन्नद्धबद्धवम्मियकवया, उप्पीलियसरासणपट्टिया, पिणद्धगेविजा, अविद्धविमलवरचिंघपट्टा' गहियाउहपहरणा) ये सब आत्मरक्षक देव गाढतर बद्ध ऐसे कवच से जो कि अङ्गरक्षा के लिये अच्छी तरह से पहिरा गया था. युक्त थे, प्रत्यंचा के चढाने से धनुदंड इनका विनम्र था अर्थात् धनुष इनका चडा हुआ था, अथवा धनुष को इन्होंने अपने कंधों पर रख छोडा था, सबने ग्रीवा में अलंकार पहिरा हुआ था, जिन निर्मलवस्त्रों को इन्होंने पहिरा था वे वस्त्र इनके श्रेष्ठचिह्नों से युक्त थे. सबने अपने२ हाथोंमें धनुष आदि अत्रों को और खडगादिक शस्त्रों को ले रखा था (तिणयाणि तिसंधियाई बयरामय कोडीणि धणूई पगिज्झ पडियाइयकंडकलावा) आदि. मध्य एवं अवसानरूप मात्मरक्ष वे!, १६ १२ सद्रासन। ५२ मेसी गया. (तं जहा पुरत्थिमेण चत्तारि साहस्सीओ, दाहिणेण चत्तारि साहस्सीओ पञ्चत्थिमेण चत्तारि साहस्सीओ उत्तरेण चत्तारि साहस्सीओ) पूर्व दिशाम या२ ६२, दक्षिण दिशामा या२ १२ पश्चिम दिशामा या२ १२ भने उत्तर दिशामा या२ १२ ( तेण आयरक्खदेवा सन्नद्धबद्धबम्मियकवया. उप्पीलियसरासणपट्टिया. पिणद्ध गेविज्जा आबिद्ध विमलयरचिंधपट्टा गहियाउहपहरणा ) मा uथा मात्मरक्ष हे। गाढत२५ । ४५ચોથી-કે જે અંગરક્ષણ માટે સારી રીતે પહેરવામાં આવ્યાં હતાં-સુસજિજત હતા. પ્રત્યંચા ચઢાવેલી હોવાથી એમના ધનું “ડો વિનમ્ર હતા એટલે કે એમના ધનુષ ચઢાવેલાં હતાં. અથવા તે તેમણે પોતાના ખભા પર ધનુષો પહેરી રાખ્યાં હતાં. ગળામાં બધાએ અલંકારો પહેરી રાખ્યા હતા. તેમણે ધારણ કરેલાં વસ્ત્રો શ્રેષ્ઠ ચિહ્નોથી યુક્ત હતાં. તેઓ બધાએ પોતાના હાથોમાં ધનુષ वगेरे मन्त्री भने म परे शखोने घा२६१ ४२॥ २॥य तi. ( तिणयाणि तिसंधियाई वयरामयकोडीणि धणूई पगिज्झ पडियाइयकंडकलावा ) ति, मध्य અને અવસાનરૂપ ત્રણે સ્થાનોમાં નત-નમ્રીભૂત, તેમજ આ ત્રણે સ્થાનોમાં
શ્રી રાજપ્રશ્રીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #712
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रनीयसूत्रे
चर्मपाणयः दण्डपाणयः खङ्गपाणयः पाशपाणयः नीलपीतरक्तचावचारुवर्मदण्डखङ्गपाशधराः आत्मरक्षा रक्षोपगाः गुप्ता गुप्तपालिताः युक्ता युक्तपालिताः प्रत्येकं प्रत्येकं समयतो वितयतः किङ्करभूतास्तिष्ठन्ति ॥ सू० ९६ ॥ टीका – 'तणं तस्स' इत्यादि - ततः खलु तस्य सूर्याभस्य देवस्य अपरोत्तरे = पश्चिमोत्तरे दिग्भागे- वायव्यकोणे तथा उत्तरपौरस्त्वे दिग्भागेईशानकोणे च चतस्रः सामानिक साहस्त्र्यः = चतुस्सहस्रसंख्यकाः सामानिकदेवाः चतसृषु भद्रासनसाहस्रीषु चतुस्सहस्रसंख्यकेषु भद्रासनेषु निषीदन्ति= उपविशन्ति । ततः खलु तस्य सूर्याभदेवस्य पौरस्त्ये = पूर्वस्यां दिशि चतरत्रः अग्रमहिष्यः चतुर्षु भद्रासनेषु निषीदन्ति । ततः खलु तस्य सूर्याभदेवस्य दक्षिणपौरस्त्ये= अग्निकोणे आभ्यन्तरपरिषदः == आभ्यन्तरपरिषत्सम्बन्धिनः अष्टदेवसाहस्त्र्यः अष्टसहस्रसंख्यका देवा अष्टसु भद्रासनेषु = अष्टसहस्रसंख्यकेषु भद्रासनेषु निषीदन्ति । ततः खलु तस्य सूर्याभदेवस्य दक्षिणे = दक्षिणस्यां दिशि मध्यमायाः परिषदः = मध्यम परिषत्सम्बन्धिनो दश देवसाहस्त्र्यः= दशसहस्रसंख्यका देवा दशसु भद्रासनासाहस्रीषु दशसहस्रसंख्यकेषु भद्रासनेषु निषीदन्ति । ततःखलु तस्य सूर्याभदेवस्य दक्षिणपाश्चात्ये= नैऋत्ये कोणे बाह्यायाः परिषदः = बाह्यपरिषत्सम्बन्धिन: द्वादश देवसाहस्त्र्यः = द्वादशसहस्रसंख्यकाः
७००
-
तीनों स्थानों में नत - नम्रीभूत तथा इन्हीं तीन स्थानों में सन्धानयुक्त, एवं वज्रमय अन्तभाग वाले ऐसे धनुषों को लेकर जिन्होंने अपने हाथों में बाणसमूह ले रखा है ऐसे थे (णीलपाणिणो पीतपाणिणो रत्तपाणिणो, चावपाणिणो, चारूपाणिणो, चम्मपाणिणो, दंडपाणिणो, खग्गपाणिणो, पास पाणिणो नीलपीयरत्तचावचा रुचम्मदंडेखग्गपासधरा, आयरक्खा, रक्खोवा गुत्ता गुत्तपालिया, जुत्ता जुत्तपालिया, पत्तेय२ समयओ किंकरभूया चिति) इनमें कितनेक आत्मरक्षक देवों के हाथ नीलवर्णवाले वाणों के योग से
સધાનયુક્ત અને વમય અંતભાગ યુક્ત એવાં ધનુષા અને ખાણસમૂહ જેમણે धारणु४रेला छे वा तेथे सर्व ता. ( णीलपाणीणो पीतपाणिणो रत्तपाणिणो. चावपाणिणो, चारुपाणिनो, चम्मपाणिणो, दंडपाणिणो, खग्गपाणिणो पासपाणिणो, नील- पीय-रत्त - चाव- चारुचम्मदंडखग्गपासधरा आयरक्खा रक्खोवगा गुत्ता गुत्तपालिया, जुत्ता जुत्तपालिया पत्तेयं २ समयओ विणयओ किंकरभूया चिट्ठति ) समांथी કેટલાક આત્મરક્ષક દેવાના હાથ નીલવણુ વાળા માણેાના ચાગથી નીલવર્ણ વાળા હતા, કેટલાક આત્મરક્ષક દેવાના હાથ આ પ્રમાણે પીતવ વાળા ખાણાના
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર : ૦૧
Page #713
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. सू. ९६ सूर्याभदेवस्य सुधर्मसभाप्रवेशादिनिरूपणम् ७०१ देवा द्वादशसु भद्रासनसाहस्रीपु-द्वादशसहस्रसंख्यकेषु भद्रासनेषु निषीदन्ति । ततः खलु तस्य सूर्याभदेवस्य पाश्चात्ये-पश्चिमदिशि सप्त अनीकाधिपतयः सप्तसु भद्रासनेषु निषीदन्ति । ततः खलु तस्य सूर्याभदेवस्य चतुर्दिशि-चतसृषु दिक्षु षोडश आत्मरक्षकदेवसाहस्यः षोडशसहस्रसंख्यका आत्मरक्षक देवा षोडशसु भद्रासनसाहरत्रीषु षोडशसहस्त्रसंख्यकेषु भद्रासनेषु निषीदन्ति, तद्यथा पौरस्त्ये चतस्रः साहच्यःपूर्वस्यां दिशिचतुस्सहस्रसंख्यकाः, दक्षिणे चतस्रः साहस्यःदक्षिणस्यां दिशि चतुस्सहस्रसंख्यकाः उत्तरे चतस्रः साहच्या उत्तरस्यां दिशि चतुस्सहरत्रसंख्यकाः, पाश्चात्ये चतस्रः साहस्थ्यः पश्चिमायां दिशि चतुरसहस्रसंख्यकाः। इत्थं षोडशसहस्रसंख्यका आत्मरक्षका देवा बोध्या इति । ते खलु आत्मरक्षका देवाः सन्नद्धबद्धवर्मितकवचाः सन्नद्धं-शरीरे आरोपणात् वद्धंगाढतरबन्धनेन बन्धनात् , बर्मितम् अङ्गरक्षार्थं सुष्टुतया परिहितं कवचं यैस्ते तथाभूताः, तथा-उत्पीडितशरासनपट्टिकाः उत्पीढिता: प्रत्यञ्चारोपणेन नम्री:कृताः शरासनपट्टिका शरासनपट्टिका: धनुर्दण्डाः यैस्ते तथा-उत्पीडिताःस्कन्धे स्श्चापिता धनुर्दण्डा यैस्ते तथाभूताः अथवा-पिनद्रग्रेवेया-परिधृतग्रीवा ऽलङ्काराः, तथा आबिद्धविमलवरविन्हपट्टाः आविद्धः परिहितो विमलवरचिन्हपट्टः निर्मलश्रेष्ठचिह्नयुक्तपट्टो यैस्ते तथाभूताः, तथा-गृहीतायुधप्रहरणाः गृहीतानि आयुधानि-धनुरादीन्यस्त्राणि प्रहरणानि-खड्गादिशस्त्राणि च यैस्ते तथाभूताः, धृतास्त्रशस्त्रा इत्यर्थः, तथा-त्रिनतानि-त्रिषु स्थानेषु-आदि मध्यावसानेषु नतानि-नम्रीभूतानि, त्रिसन्धिकानि-आदिमध्यावसानेषु सन्धानयुक्तानि, तथा-वज्रमयकोटीनि-वज्रमय्योवज्ररत्नमय्यौ कोटी अन्त्यभागी येषां तानि तथोक्तानि धनंपि प्रगृह्य-गृहीत्वा पर्यात्तकाण्ड कलापा:-पर्यात्ता:गृहीताः काण्डकलायाः बाणसमूहा यैस्ते तथोक्ताः, तथा नीलपाणयः-नीलाः नीलवर्णवाले थे, कितनेक आत्मरक्षकदेवों के हाथ इसी तरह से पीतवर्णवाले बाणों के योग से पीतवर्णवाले थे. कितनेक आत्मरक्षक देवों के हाथ लालवर्णवाले बाणों के योग से लालवर्णवाले थे कितनेक इनमें चाप हैं हाथों में जिनके ऐसे थे, कितनेक चारु नामके प्रहरण से युक्त हैं हाथ जिन्हों के ऐसे भी थे कि जिनके अंगुष्ठ और अंगुलियां आच्छादकचर्म યોગથી પીતવર્ણવાણા હતા, કેટલાક આત્મરક્ષક દેના હાથ લાલવર્ણવાળા બાણના યોગથી લાલવર્ણવાળા હતા. એમાંથી કેટલાકના હાથોમાં ચાપ (ધનુષ) ધારણ કરેલા હતા, કેટલાક ચાર નામક પ્રહરણથી યુક્ત છે, હાથ જેમના એવા હતા. એમાંથી કેટલાક એવા પણ હતા કે જેમના અંગુષ્ટ અને
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #714
--------------------------------------------------------------------------
________________
७०२
___ राजप्रश्नीयसूत्रे पाणयःहस्ता येषां ते तथोक्ताः, नीलवर्णकाण्डकलापयोगात् पाणयोऽपि कैपांचिद् नीलवर्णा बोध्याः । एवं पीतवर्णकाण्डकलापयोगात् केचित् पीतपाणयः, रक्तवर्णकाण्डकलापयोगात् केचिद् रक्तपाणयः तथा केचिद् चापपाणयः-धनुर्हस्ताः, केचित्-चारुपाणयः-चारुनामकप्रहरणहस्ताः, केचित्चर्मपाणयः-अङ्गुष्ठाङ्गल्याच्छादकचर्महस्ताः, केचित्-दण्डपाणयःदण्डहस्ताः, केचित्-खड्गपाणयः-असिहस्ताः केचित्-पाशपाणयः-पाशहस्ताः, अत एवते नीलपीतरक्तचापचारुचर्मदण्डखड्गपाशधराः, आत्मरक्षका:-सूर्याभदेवरक्षाकरणशीलाः रक्षोपगाः रक्षाकर्मणि सर्वदा सावधानाः, गुप्ताः-स्वामिमन्त्रगोपनपराः गुप्तपालिकाः-गुप्ता-अन्यप्रवेशानहतया पालिता-पालिः-स्वपतियैस्ते तथा-स्वपतिरक्षणे सततमुद्युक्ताः, तथा-युक्ताः-स्वकर्तव्ये सावधानाः, युक्तपालिकाः युक्ता-अन्योऽन्यसम्बन्धवती पालिः-पतियेषां ते तथोक्ताः-परस्परसामीप्यसंस्थितश्रेणिगता इत्यर्थः, एतादृशाः सन्तस्ते प्रत्येकं प्रत्येकं यथा
से युक्त थीं, कितनेक ऐसे थे कि जिनके हाथों में केवल दण्ड ही था, कितनेक ऐसे थे कि जिनके हाथों में तलवार ही थी, कितनेक ऐसे थे कि जिनके हाथों में पाश-जाल थे, इस तरह नील, पीत, रक्त, चाप चर्म, दण्ड खड्ग और पाश को लिये हुए वे सब आत्मरक्षक देव, सूर्याभदेव की रक्षा करने में कटिवद्ध थे. सावधान थे, स्वामी के मंत्र को गोपन करने में तत्पर थे, अपनी२ पाली को-पंक्ति को पालन करने में इस तरहसे सतत उद्यक्त थे कि जिनसे उसमें कोई दूसरा प्रविष्ट न हो सके, इनमें से प्रत्येक अपने२ कर्तव्य पालन में सावधान था. इन्होंने जो अपनी२ पंक्ति बना रखी थी वह बिलकुल समीप थी-दूर नहीं थी. अर्थात् आपस में एक
આંગળીઓ આચ્છાદક ચર્મથી યુક્ત હતા. કેટલાક એવા પણ હતા કે જેમના હાથમાં ફક્ત દંડ જ હતા, કેટલાક એવા પણ હતા કે જેમના હાથમાં તલવાર જ હતી, કેટલાક એવા પણ હતા કે જેમના હાથમાં પાશone di. प्रमाणे नास, पात, २७त, याप, यम, 3, म भने पाशाने ધારણ કરેલા તે બધા આત્મરક્ષક દેવે સૂર્યાભદેવની રક્ષા કરવા માટે તૈયાર હતા, સાવધાન હતા, સ્વામીના મંત્રને ગેપન કરવામાં તતપર હતા, પિતપોતાની પંક્તિને તેમણે એવી રીતે સુવ્યસ્થિત ગોઠવી હતી કે જેથી બીજે કઈ તેમાં પ્રવેશી શકે નહીં એમાના બધા પોતપોતાના કર્તવ્ય પાલનમાં સાવધાન હતા એમણે જે પોતપોતાની કતારો બનાવી રાખી હતી તે દૂર નહિ પણ સાવ નજીક
શ્રી રાજપ્રશ્નીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #715
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुबोधिनी टीका. स. ९३ सूर्याभदेवस्य सुधर्मसभाप्रवेशादिनिरूपणम ७०३ स्यात्तथा समयतः-आचारतः-आत्मरक्षकदेवाचारेण विनयतः-विनयेन किङ्करभूताः-किङ्करदेवसदृशास्तिष्ठन्ति इति । आत्मरक्षका देवा हि स्वाचारपरिपालनायैव किङ्करदेवसादृश्यं भजन्ते । वस्तुतस्तु ते मान्या एवेति बोध्यम् ॥ सू. ९६ ॥
इत्थं भगवतः सकाशात्सूर्याभदेवस्य सकलं चरितमुपश्रुत्य सम्प्रति सूर्याभदेवस्य तत्सामानिकदेवानां च सूर्याभविमाने कियती स्थितिः ? इति जिज्ञासितुकामो गौतमस्वामी पृच्छति
मूलम् - सूरियाभस्स णं भंते । देवस्स केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता ? गोयमा ! चत्तारि पलिओवमाइं ठिई पण्णत्ता । सरियाभस्स ण भंते ! देवस्स सामाणियपरिसोववण्णगाणं देवाणं केवइयं कालं ठिई पण्णता ? गोयमा। चत्तारि पलिओवमाइं ठिई पण्णत्ता, महिड ढिए महज्जुतिए महब्बले महायसे महासोक्खे महाणुभागे सूरियाभे देवे । अहो णं भंते ! सूरियाभे देवे महिड ढिए जाव महाणुभागे ॥ स० ९७ ॥
दूसरे से सम्बन्ध वाली थी. इस प्रकार के उन आत्मरक्षकदेवोंमें प्रत्येक आत्मरक्षकदेव आत्मरक्षक देव के आचार से, विनय से किंकरदेवके जैसे बने हुए थे ये आत्मरक्षकदेव अपने आचार के परिपालन के लिये किङ्करदेवों के जैसे कहे गये हैं। वैसे तो ये माननीय ही होते हैं ऐसा जानना चाहिये. । टीकार्थ इसका मूलार्थ के जैसा ही है ॥ ९६ ॥
इस प्रकार भगवान् से सूर्याभदेव के सकल चरित्र को सुनकर अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं कि मूर्याभदेव की तथा उसके सामानिक નજીક હતી. એટલે કે કતારે એકદમ બીજી કતારોને અડીને બનાવવામાં આવેલી હતી. આ પ્રમાણે તે આત્મરક્ષક દેવમાંથી દરેકે દરેક આત્મરક્ષક દેવ આત્મરક્ષક દેવના આચારથી, વિનયથી, કિંકર દેવ જેવા બની ગયા હતા. એ બધા આત્મરક્ષક દેવ પિતાના આચારની પરિપાલનાની અપેક્ષાએ કિકર દેવ જેવા કહેવાય છે. આમ તો એઓ સર્વે સમ્માનનીય જ ગણાય છે. ટીકાર્થ – આ સૂત્રનો ટીકાથે મૂલાઈ પ્રમાણે જ છે. જે સૂટ ૯૬ છે
આ પ્રમાણે ભગવાનની સૂર્યાભદેવના ચરિત્ર વિષેની બધી વિગતેને સાંભળીને ગૌતમ પ્રભુને આ પ્રમાણે પૂછે છે કે-સૂર્યાભદેવની તેમજ તેમના સામા
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #716
--------------------------------------------------------------------------
________________
७०४
राजप्रश्नीयसत्रे छाया-सूर्याभस्य खलु भदन्त ! देवस्य कियन्तं कालं स्थितिः प्रज्ञप्ताः ? गौतम ! चत्वारि पल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता। सूर्याभस्य खलु भदन्त देवस्य सामानिकपरिषदुपपन्नकानां देवानां कियन्तं कालं स्थितिः प्रज्ञप्ता ? गौतम ! चत्वारि पल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता महद्धिको महाद्युतिको महावलो महायशा महासौख्यो महानुभागः सूर्याभो देवः । अहो खलु भदन्त । सूर्याभो देवो महाद्धिको यावन्महानुभागः ॥ ९७ ।। देवों की सूर्याभविमान में कितनी स्थिति कही गई है_ 'मरियाभस्स गं भंते ! देवस्स केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता ! इत्यादि ।
सूत्रार्थ-(सूरियाभस्स णं भंते ! देवस्स केवइयं कालंठिई पण्णत्ता) हे भदन्त ! सूर्याभदेव की कितने काल की स्थिति कही गई है ? (गोयमा ! चत्तारि पलीओवमाई ठिई पण्णत्ता) हे गौतम ! सूर्याभदेवकी चार पल्योपम की स्थिति कही गई है। (सूरियाभस्स गं भंते देवस्स सामाणियपरिसोववण्णगाणं देवाणं केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता) हे भदन्त ! सूर्याभदेव के सामानिकपरिषदुपपन्नक देवों की स्थिति कितने काल की कही गई है ? ( गोयमा ! चत्तारिपलिओवमाई ठिई पण्णत्ता) हे गौतम ! सूर्याभदेव के सामानिकपरिषदुपपन्नक देवों की स्थिति ४ पल्योपम की कही गई है। ( महड्दिए, महज्जुतिए महब्बले, महायसे, महासोक्खे, महाणुभागे सरियामे देवे) यह सूर्याभदेव महाऋद्धिवाला, महाद्युतिवाला, महाबलवाला, महायशवाला, महासौख्यवाला एवं महाप्रभाववाला कहा गया है, (अहोणं નિક દેવેની સૂર્યાભવિમાનમાં કેટલી સ્થિતિ કહેવાય છે.
सूरियाभस्स णं भंते ! देवस्स केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता इत्यादि ।
सूत्राथ:-(सूरियाभस्स णं भंते ! देवस्स केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता ) . मत ! सूर्यामहेवनी स्थिति सा नी वामां मावी छ ? ( गोयमा ! चत्तारि पलिओवमाइ ठिई पण्णत्ता) गौतम ! सूर्यामपनी स्थिति या२ ५८ये।५म २८ ४ामा माकी छे. (सूरियाभस्स णं भंते ! देवस्स सामाणिय परिसोववण्णगाणं देवाण केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता ) महत ! सूर्यास विना सामानि परिषदु५५न्न वानी स्थिति eal जनी ४ाम मावी छ ? (गोयमा ! चत्तारिपलिओवमाई ठिई पण्णत्ता ) गोतम ! सूर्यासविना सामान परिष. ५पन्न वानी स्थिति ४ पक्ष्ये।५ २टी ४वाय छ. ( महढिए, महज्जुतिए महब्बले, महायसे, महासोक्खे, महाणुभागे सूरियाभे देवे ) २. सूर्यामदेव महाऋद्धि મહાદ્યુતિ, મહાબળ મહાયશ, મહાસૌખ્ય અને મહાપ્રભાવ સંપન્ન કહેવાય છે.
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #717
--------------------------------------------------------------------------
________________
७०५
सुबोधिनी टीका, स. ९७ सूर्याभस्थितिविषये गौतमप्रभ:
टीका- सूरियाभस्स णं' इत्यादिहे भदन्त । सूभिस्य देवस्य सूर्याभे विमाने कियन्तं कालं स्थितिः -कियत्कालावधिका स्थितिः प्रज्ञप्ता ? भगवानाह-हे गौतम । सूर्याभस्य देवस्य सूर्याभे विमाने चत्वारि पल्योपमानि यावत् स्थितिरस्ति । पुनगौंतमस्वामी पृच्छति-हे भदन्त ! सूर्याभस्य देवस्य ये सामानिकपरिषदुपपन्नका देवा भवन्ति तेषां कियन्तं कालं स्थिति भवति ? भगवानाह-हे गौतम ! सूर्याभदेवसम्बन्धिनां सामानिकपरिषदुपपन्नकानां देवानामषि चत्वारि पल्योपमानि यावत् स्थितिभवति । तथा-हे गौतम । स सूर्याभो देवो महद्धिकः-सातिशयविमानादिऋद्धियुक्तः, महाद्युतिकः-शरीराभरणाद्यनुपमप्रभायुक्तः महाबल:- अतिशयबलशाली, महायशाः-विस्तृतकीर्तिः महासौख्यः -अतिसौख्ययुक्तः महानुभावाः-अतिशयप्रभावयुक्तश्चास्ति । एतवछुत्वा गौतमस्वामी साश्चर्यमाह-'अहोणं' इत्यादि, 'अहो' इत्याश्चर्ये 'खलु' इति वाक्यालङ्कारे। हे भदन्त! सूर्याभो देवो महद्धिको यावत् महानुभागोऽस्ति ! इति ॥ सू० ७९ ।। इतिश्री विश्वविख्यात - जगद्वल्लभ - प्रसिद्धवाचक - पञ्चदशभाषाकलितललित कलापालापक-प्रविशुद्ध गद्यपद्यनैकग्रन्थनिर्मापक वादिमानमर्दक-श्री शाहूछत्रपति कोल्हापुरराजप्रदत्त "जैनशास्त्राचार्य" पदभूषित-कोल्हापुर राजगुरु-बालब्रह्मचारी-जैनाचार्य-जैन धर्मदिवाकर-पूज्यश्री घासीलालबतिविरचितायां राजप्रश्नीयसूत्रस्य सुबोधिन्याख्यायां व्याख्यायां सूर्याभदेवस्य प्रथमोऽधिकारः
समाप्तः भंते ! सरियामे देवे महिइढिए जाव महाणुभागे) इस प्रकार सूर्याभदेव के विषय में सुनकर आश्चर्ययुक्त बने हुए गोतमस्वामीने प्रभु से ऐसा कहाअहो ! भदन्त ! सूर्याभदेव ऐसा महाद्धिक यावत् महाप्रभावयुक्त है।
टीकार्थ स्पष्ट है, सातिशयविमान आदि से युक्त होने के कारण अहो ण भंते ! सूरियाभे देवे महि ढिए जाव महाणुभागे) सूर्यामहे विषे मावी અદભુત વાતો સાંભળીને નવાઈ પામેલા ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુને આ પ્રમાણે કહ્યું છે કે અહો ! ભદંત ! સૂર્યાભદેવ આ મહદ્ધિક યાવત્ મહાપ્રભાવ સંપન્ન છે !
ટકાથ–સ્પષ્ટ જ છે. સાતિશય વિમાન વગેરેથી યુક્ત હવા બદલ સૂર્યાભદેવ મહાદ્ધિ સંપન્ન, શરીર આભરણ વગેરેની અનુપમ પ્રભાથી યુક્ત હવા
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
Page #718
--------------------------------------------------------------------------
________________ 706 राजप्रश्नीयस्त्रे सूर्याभदेव को महाऋद्धिवाला, शरीर आभरण आदि की अनुपमप्रभा से युक्त होने के कारण महाद्युतिवाला, अतिशयबल से युक्त होने के कारण महाबलवाला. विस्तृत कीर्ति से युक्त होने के कारण महायशवाला, अतिशयसुख से युक्त होने के कारण महासुखवाला, एवं अतिशयप्रभाव से युक्त होने के कारण महानुभाववाला कहा गया है // स. 97 // श्री जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजी महाराजकृत 'राजप्रश्नीयसूत्र' की सुबोधिनी टीका का सूर्याभदेव नामका पहला अधिकार समाप्त બદલ મહાવૃતિ સંપન્ન, અતિશય બળથી યુક્ત હોવા બદલ મહાબળ સંપન્ન, વિરતૃત કીર્તિ-યુક્ત હોવા બદલ મહાશય સંપન્ન, અતિશય સુખથી યુક્ત હવા બદલ, મહાસુખ સંપન્ન અને અતિશય પ્રભાવશાલી હોવાથી મહાનુભાવ કહેવામાં भाव्येछ. // सू० 87 // શ્રી જૈનાચાર્ય જૈનધર્મ દિવાકર પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ કૃત રાજપ્રશ્રીય સૂત્ર”ની સુધિની ટીકાને સૂર્યાભદેવ નામને પહેલો અધિકાર સમાપ્ત શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ 01