________________
२७५
सुबोधिनी टीका. सू. ४० सूर्याभस्य समुदघातकरणम् द्वितीयं वा तृतीय स्थानमाधराधति, अत एवोक्तम् 'शिरसि तारम् ' इति स च स्वरः शिरसःप्रति-निवृत्तः सन् कण्ठे भ्रमति, तत्र म्रमन् मधुरतरो भवति, अत एवोक्तम्-'कण्ठे वितारम्' इति, इति सङ्गीतप्रक्रिया । एवं त्रिविधत्रिप्रकारकं, प्रत्येकं त्रिसमयरेचकरचितं-त्रयः समया:-कालविभागविशेषा यस्मिन् सः, एतादृशो रेचक:-श्वासबहिनिस्सारणः, तेन रचितं-सम्पादितं गेयं प्रगीतवन्तः । तथा-गुआऽवक्रकुहरोपगढ़-गुञ्जनं, तत्प्रधानानि यानि अवक्राणि-शब्दनिःसरणमार्गाप्रतिकूलानि कुहराणि-विवराणि तैः उपगढअभिघात करता हुआ स्वर अति ऊँचा हो जाता है उस सयम वह स्वर द्वितीय अथवा तृतीय स्थान पर आरूढ हो जाता है. इसलिये 'शिरसि तारम्' ऐसा कहा गया है । वह स्वर जब मस्तक से निवृत्त होता हुआ कण्ठ में भ्रमण करता है. तब वह भ्रमण करता हुआ वह मधुरतर हो जाता है, इसीलिये 'कंठे वितारम् ' ऐसी संगीत की प्रक्रिया है. इस प्रकार तीन तरह का प्रत्येक गेय उन्होंने त्रिसमयरेचक से रचित हुआ ही गाया. जिस रेचक में-श्वासके बाहर निकालने में तीन समय-कालविभागविशेष लगते हैं उसका नाम त्रिसमयरेचक है, इस त्रिसमययुक्तरेचक से जो गाना संपादित होता है वह गाना त्रिसमय रेचकरचित होता है । तथा 'गुञ्जावक्रकुहरोपगढं गेयं गेयवन्तः' ऐसा गाना गाया कि जो गुञ्जावक्रकुहरोपगूढ था गुञ्ज नाम गुञ्जन-गूजने का है, जिस गाने में गूंजन प्रधान कुहर-विवर अवक्र शब्दों के निकलने के मार्गसे अप्रतिकूल होते है,
और ऐसे कुहरों से जो गाना उपगूढ-युक्त होता है, वह गाना બહુ જ ઉંચે થઈ જાય છે તે વખતે તે સ્વર બીજા કે ત્રીજા સ્થાન ઉપર આરૂઢ थ६ सय छ. मेटा माटे 'शिरसि तारम् ' माम ४डेवामा मायुं छे. मेथी તે સ્વર જ્યારે મસ્તકથી પાછા ફરી કઠમાં ફરે છે ત્યારે ત્યાં ફરતો તે સ્વર मधु२ तर २४ लय छे. मेथी ०१ 'कंठेवितारम् ' म प्रभारी सेवामा साम्यु છે. એવી સંગીતની પ્રક્રિયા છે. આ રીતે ત્રણ જાતનું દરેક દરેક ગીત તેમણે ત્રિસમય રેચકથી રચિત થયેલું જ ગાયું. જે રેચકમાં શ્વાસને બહાર કહાડવમાં– ત્રણ સમય–કાળ વિભાગ વિશેષ લાગે છે, તે ત્રિસમય–રેચક–રચિત હોય છે. तभा 'गुजावक्रकुहरोपगूढ गेय गेयवन्तः' तेभारे मे ॥ २ ngકુહરપગૂઢ હતું. ગુંજ ગુંજનનું નામ છે. જે ગીતમાં ગુજન પ્રધાન કુહરવિવર-અવક શબ્દોને નીકળવાના માર્ગને અપ્રતિકૂળ હોય છે એવાં કુહાથી જે ગીત ઉપગૂઢ-યુક્ત હોય છે, તે ગીત ગુંજાપ્રધાન અવક કુહર યુક્ત હેવા
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
