________________
४७८
राजप्रश्नीयसूत्रे द्गलविघटनोचटनैश्च अशाश्वती अनित्या। अयं भावः-पर्यायास्तिकनयो हि पर्यायमेव प्रधानतया मनुते न तु द्रव्यम् । पर्यायो हि प्रतिक्षणभावितयाबिनाशीति प्रतिवस्तु अशाश्वतम् । अत एतन्मते पद्मवरवेदिका अशाश्वतीति । हे गौतम ! सा पद्मवरवेदिका एतेन-द्रव्यास्तिक-पर्यायास्तिकनयमताश्रयणरूपेण अर्थेन हेतुना 'स्यात् शाश्वती स्यात् अशाश्वती' इत्येवमुच्यते इति । द्रव्यास्तिकनयमते हि सर्व वस्तु नित्यम् । उत्पादविनाशौ तु सर्पस्योत्फणत्ववदाविर्भावतिरोभावमात्रम् । नास्त्यन्तास, उत्पादो न चापि सतो नाशः नासतो विद्यते भावो नाभावो विद्यने सतः' इति वच एवं उपलक्षण से तत्तत्पदार्थगतपुद्गलपरमाणुओं के विघटन उच्चटन की अपेक्षा से यह पद्मवरवेदिका अशाश्वती अनित्य कही गई है तात्पर्य यह है कि पर्यायास्तिकनय पर्याय को ही प्रधानरूप से मानता है द्रव्य को नहीं, पर्याय प्रतिक्षण भावी होता हैं, अतःविनाशी होता है, इस अपेक्षा प्रत्येक वस्तु अशाश्वत है. इस तरह हे गौतम ! यह पद्मवरवेदिका द्रव्यास्तिक और पर्यायास्तिकनय के मन्तव्यानुसार 'स्यात् शाश्वती. स्यात् अशाश्वती' ऐसा कहा गया है. द्रव्यास्तिकनय के मत में समस्त वस्तुएँ नित्य हैं, उत्पादविनाशरूप जो उनकी अवस्थाएँ हैं वे तो सर्प के उत्फणत्व, विफणत्व की तरह केवल आविर्भाव तिरोभावमात्र हैं, यह नियम है कि जो पदार्थ सर्वथा असत् होता है उसका उत्पाद नहीं होता है और जो इकदम सत् होता है उसका विनाश नहीं होता है-'नासतो विद्यते भावो, नाभावो विद्यते सतः' इस तरह के वचन के अनुसार यह અને ઉપલક્ષણથી તત્તપદાર્થગત પુદ્ગલ પરમાણુઓનાં વિઘટન ઉચટનની અપેક્ષાથી આ પધવરવેદિકા અશાશ્વતી અનિત્ય- કહેવામાં આવી છે. તાત્પર્ય આનું એ છે કે પર્યાયાસ્તિકન, પર્યાયને જ પ્રધાનરૂપથી માને છે દ્રવ્યને નહિ પર્યાય પ્રતિક્ષણ ભાવી હોય છે, એથી તે વિનાશી હોય છે આ અપેક્ષાએ દરેકે દરેક વસ્તુ અશાશ્વત છે આ પ્રમાણે હે ગૌતમ! આ પદ્મવરવેદિક દ્રવ્યાસ્તિક અને पर्यायास्तियनामत भु०४५ स्यात् शाश्वती, स्यात् अशाश्वती 'माम ४वामी આવી છે, દ્રવ્યાસ્તિનયના મત મુજબ બધી વસ્તુઓ નિત્ય છે. ઉત્પાદવિનાશરૂપ જે તેમની અવસ્થા છે તે તે સપના ઉત્કણત્વ, વિફણવની જેમ ફક્ત આવિર્ભાવ તીરભાવ માત્ર છે. નિયમ આ પ્રમાણે છે કે પદાર્થ સર્વથા અસત હોય છે તેનું ઉત્પાદન થતું નથી અને જે એકદમ સત્ હોય છે તેનો વિનાશ थत नथी. 'नासतो विद्यते भावो, नाभावो विद्यते सतः 'न भु५ मा ५२१२
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રઃ ૦૧
