Book Title: Saptasandhan Mahakavya
Author(s): Meghvijay, Amrutchandracharya
Publisher: Jain Sahitya Vardhak Sabha
Catalog link: https://jainqq.org/explore/008453/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ De Tu Le Chang Kong Zhan De OM ahe namaH 00 zAsanasamrAT-zrImadvijayanemisUrIzvarasadgurubhyo namaH / mahAmahopAdhyAya-zrImeghavijayagaNi-praNItaM saptasandhAna-mahAkAvyam 955mara-955e-95-948-595.. zAsanasamrATa-maricakracakravarti-sarvatantrasvatantrAcAryavarya-- zrImadvijayanemisUrIzvaramahAgaja-paTTAlaGkAra zAstravizArada-kaviratnAcArya-zrImad---: vijayAmRtasUrIzvaramahArAja :-- viracita-'saraNI' TIkopetam 7+maramara950-550- ... : prakAzayidhI :--- maryapura (surata ) nagarasthA zrI jaina-sAhitya--vardhaka-sabhA vikrama saMvat - mUlyama :- pyakANAM catuSkam saMvat 470 2000 jae. 5e mae-99 -9% jaina bhAskarodaya mudraNAlaye mudritama-bhAzApurA roDa-jAmanagara. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // zrI gautamasvAmine namaH / / -: prAstavika-purovacana :A vizvamA ghaNA pArthiva-ratno ke. temAnA keTalAekanuM mUlya lAkho ane karoDo rupIyAthI paNa adhika hoya che. te pramANe keTalAeka mAnavaratno vizvane vibhUSita karI rakSA che. jemanI kiMmata pArthivaratna karatAM ghaNIja vizeSa hoya che. te mAnavaratnone utpanna karanAra grantharatno che, ne te kAraNe savaikaratAM vizeSa mUlyavAn grantharano che. vastutaH to te-grantharatnonI kiMmataja nathI. amUlyana che. eka vastu karatAM bIjI vastunI kiMmata vadhAre aMkAya tyAre samajavU joie ke pelI karatAM bIjImAM kaMika vizeSatA che. A 'saptasandhAna mahAkAvya' ne vidvAno sarvazreSTha-ajoDa-advitIya saMskRtasAhityamA prathamakoTinu kahI oLakhe che, ne oLakhAve che, to te kA vizeSatAne kAraNe, e jANavu Avazyaka che. te vizeSatAo nIce pramANe che (1) anya kAvyagranthomA eka zlokano ekAna artha nIkaLato hoya che, kadAca koi koi kAvyo evA hoya he ke, jenA dareka zlokomAMthI bebe artha nIkaLI be jIvanacaritra samajAvatA hoya che. jyAre A saptasandhAna mahAkAvyanA dareka zloko sAta mahApuruSonA jIvanavRttAntane samajAve che. tethI te saptArthaka-sapnasandhAna kahevAya che. (2) anya kAvyomA koi sAmAnya ke madhyamakoTinA nAyakonA jIvana guMthyA hoya che. to AmAM uttamottama-paramapuruSa paramAtmA zrIRSabhadeva zrIzAntinAtha zrIneminAtha zrIpAzvanAtha zrImahAvIra svAmijI ane svaparadarzanamasiddha uttamapuruSa zrIrAmacandrajI ane zrIkRSNa vAsudevanA jIvana guMthAyelA che. Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3) anya kAvyomA zRGgAra-bIbhatsa Adi raso evA vicitra ane virUpa-rUpe poSaNa karAyA hoya che, sajjana sahRdayone je vAMcatAM ghRNA thAya. jyAre AmAM maryAdita zRGgArAdi rasonA poSaNa pUrvaka zAnta rasane pradhAna rAkhI-zAnta rasamAM tenuM paryavasAna karAyela che. mATeja AkAvya sarva sAdhu puruSone AdaraNIya ne upAdeya che. (4) anya kAvyomA aprastuta viSayona lAMbu lAMbu varNana karI atizaya granthagaurava karAyuM hoya che jyAre A kAvyanA 442 mUktomA sAte mahApuruSonA varNanIya viSayone ramaNIya zailIthI varNavyA che, (5) anya kAvyomA koimAM zabdAlaGkAro ghaNA hoya to arthAlaGkArono abhAva hoya. arthAlaGkAro hoya to zabdasauSThava ne mano. haratA na hoya, jyAre AmAM zabdAlaGkAro arthAlaGkAro vividhachando RtuvarNana Adi mahAkAvyane upayogi lagabhaga badhA lakSaNo yojyA che. te A pramANe-ArambhanA cAra zlokamA maGgalAcaraNa pachI 11 zlokamAM durjanasajjana-nindAstuti-A majanadunarnu varNana paNuMja vaziSTa vividha kalpanAothI bharapUra ne zleSAlaGkArathI sahita che. tyArabAda bharatakhaMDana ne temAM paNa A sAne mahApuruSo je je dezamA je je nagaramAM utpanna thayA, te te deza nagara prajAnI paristhitinuM ramika varNana ke. panchI te te deza nagara pajAnA svAmI ane vivakSita nAyakonA pitAonA nAma davivA pUrvaka manAmAM rahela viziSTa guNo vagere darzAtI temanI paTTarANIonuM varNana karI temanI kutimA caritra nAyako avata, te varNavI 82 mUktamAM prathama sarga samApta karela che. ___ dvitIya sargamA sAte nAyakornu janma varNana Abehuba karela che. te samayanuM naisargikasvarupa, devatAoe karela janmotsava, sarvatra phelAyela pramoda vagere varNana atizaya manorama che. A sargamA eka Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khUbI e che sAte nAyako kayA mAsamAM kai tithie janma pAmyA, te paNa eka bIjA caritranI sAthe virodha kgara batAvyuM che, ne e rIte janma varNana nAme bIjo sarga 25 mUktamA pUrNa karela che. trIjA sargamA surendroe karela jinezvarono janmotsava ne anya be nAyakono anyakRta janmotsava, sarvenuM nAmakaraNa, bAlyakroDA,yauvanaprApti, svayaMvaranI paristhiti, vivAha, kuTumbaparivAra, Adi vizada varNavyA che. A sargamA 48 bhakto che. anuprAsa ane yamaka mUkta mAtramA che. AnuM nAma 'kaumAravarNana' che. 'pUjya rAjya varNana' nAme caturtha sarga 42 zloka pramANa che. temAM rAjyanItithI thato prajAne saMtoSa-Ananda, kRSNacaritrAntargata pAMDavo ane kauravone thayela rAjyakhaTapaTo-yuddho vagerenuM varNana, tIrthaGkarone lokAntikadevoe tIrthapravartAvacA karela preraNA, vArSikadAna, paJcamuSTiloca-dIkSA Adi varNana che. pAMcamA margamAM-zrIjinezvaronA vihAgnuM varNana, karmakSaya mATe karela vividha tapazcaraNa, upasargasahana, Adi, rAmapakSamA vanavAsa, tyAM paDatA kaSTo, sItA viraha, kRSNapakSamA vividha yuddha vagerenu zAnta vIra karuNa rasamizrita varNana le. zrIbhagavadvihAravarNana nAmano A marga 58 zloka pramANa che. chahA sargamAM-63 zloko che. temAM jinezvarI-saminiguptinuM Asevana karatAM apatibaddhapaNe vicaratAM kAma vagere abhyantara zatrugaNano vinAza karI kevaLajJAna prApta kare che, te tathA anya pakSamA bAhya zatruonA vijaya bagerenuM varNana che. tena nAma 'bhagavakevalajJAnasAmrAjyavarNana' evaM che. sAtamA ane AThamA-sargana nAma anukrame 'bhagavatkevalajJAnasAmrAjyavihAravarNana' ane digvijayavarNana che. temA 42 ne 28 mukto cha. nAma pramANeja bhagavantoe kevaLaprApti pachI kyA Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyAM vihAra karyo te, gaNadharonI sthApanA, aneka jIvone karela dharmapratibodha Adi varNavyA che. ne itara ve nAyakoe karela aneka rAjAono vijaya vagere varNavyA che. A ve sargamAM bIjI vizepatA e che ke mahAkAvyanA lakSaNane anusAra eka sargamAM vividha chandonAM mUkto cha. ne yamaka nAme zabdAlaGkAranA prAyaH jeTalA bhedo thAya le te sarvanA udAharaNo che. yamakano mahAyamaka nAme je chello bheda che tenuM udAharaNa paNa AmAM che. chae Rtunu varNana ghaNuja rasika A somA le. chevaTa navamAM sargamAM jinezvarAMnA mokSa kalyANakAdinuM vizadavarNana, paramparAvarNana vagere che. tenuM nAma 'paramparAdhikAravarNana' evaM che. (6) anya kAvyanA racayitA koi sAmAnya kavi hoya to A kAvyanA kartA samartha mahAkavi che. A kAvyanA prathama utpAdaka kalikAla sarvajJa bhagavAna zrIhemacandrabhUrijI mahArAja che, ke jemanI sarvazAstraviSayaka vidvattA mAde, Aje koipaNa bemata nathI. teozrIe kAvyasRSTimA camatkAra upajAve evaM sarvAGgasundara saptasandhAna mahAkAvya yojyuM hatuM. parantu karAla kAla tenI sundaratA sAMkhI na zakyo, ne tene niHsahAya sthitimA joi chinnabhinna karI pIkhI nAkhyu. tyArabAda sattaramo ane aDhAramI sadInA saGgamakALamAM jhaLakatA, sAhityanA advitIya vidvAn , upAdhyAyajI mahArAja zrI meghavijayajIgaNie te kAvyane punarjanma-Apyo. upAdhyAyajInI granthaviracana zakti adbhuta hatI; temanAM grantho avalokatAM temanuM vyAkaraNa sAhitya ne jyotiSa viSayaka pANDitya agAdha hatuM e nizcita thAya che. sau karatAM temanAmAM eka vizeSatA e hatI ke, teo pAdapUrti karavAnI kaLAmAM atizaya kuzala hatA; te kaLAmAM temanAthI AgaLa badhela koipaNa haju sudhI jovAmAM jANavAmA ke sAMbhalavAmAM Avela nathI. temaNe mAvakAvyanI pAdapUrti karI pUjyA Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cArya zrIvijayadevamUrijI mahArAjanA caritrarupe 'devAnandAbhyudaya' kAvya, zrIhapanA naiSadhIya mahAkAvyanI pAdapUrti karI 'zrIzAntinAthacaritra,' kavikAlidAsanA 'meghadUta' nI pAdapUrti karI 'meghadUta samasyA lekha' nAme sAMvatsarika kSamApanA-patra vagere pAdapUrtinA parama koTinA grantho banAvyA che je hAla paNa sulabha che. A zivAyanA candraprabhAvyAkaraNa, varSapabodha, mAtRkAprasAda, vijayadevamAhAtmyavivaraNa, yuktiprabodhanATakAdi paNa temanA banAvela viziSTa grantho che. A saptasandhAna paNa temanI kalamathI AlekhAyuM che. e pramANe mukhyatve A cha vizeSatAo ane bIjI nAnI nAnI aneka vizeSatAothI bharapUra A saptasandhAna mahAkAvya kAvyasRSTimAM sarvazreSTha sthAnane anubhave che. sAMbhaLayA pramANe granthakAre poteja A kAvyanI TokA banAvI hatI, parantu hAla te upalabdha nahi hovAne kAraNe, vidvAno A kAvyanA vAcana, paThana-pAThanamA apavRtta hatA. parantu zAsanasamrATa sarvatantrasvatantramUricakra cakravarti-pUjyapAda-paramakRpAlu-bhaTTArakAcArya mahArAja zrImadvijayaneminarIzvarajI mahArAjazrInA paTTAlaGkAraamArA praguruvarya-kaviratna zAstravizArada pIyUSapANi pUjyAcArya mahArAja zrIvijayAmRtamUrIzvarajI mahArAjazrIe varSonA parizrame A kAvyanI 'saraNI' nAmanI TIkA banAvI, kAvyano pavezamArga khullo karI Apyo che. paNDitonA pANDityanI A kAvyamA parIkSA che. vidvAnonI pratimA ahiM kasoTIe caDe che. sAhityavediona vaiduSya A kAvyathI cakAsAya che. jeNe eka vakhata paNa A kAvya hRdayathI vAMcI-vicArI AtmasAt karyu che, te sAhityasRSTimAM askhalitapaNe-abAdhitapaNe sarvatra vicarI zake che. A granthanuM abhyantara-svarupa vidvAnonA Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAna-dhanane puSTa kare che. ane bAhya-svarupa pustaka-koSane zobhAve che. jenI pAse A pustaka ke tenA vicAro nathI, te vidvattAmA apUrNa che. mATe dareka sahRdaya AvA viziSTa kAvyadvArA vizeSatA meLAvA bhATe tenA adhyayana-adhyApanamAM udhata thAya ne kalyANa sAdhe eja abhilASA. devabAga-lakSmIjainAzrama jAmanagara. - muni dhurandharavijaya. sa 2000 aSADha zukla paJcamI / -: prakAzakIya nivedana :saMskRta sAhityanA parama-AbhUSaNarUpa A saptasandhAna mahAkAvyane TIkA sahita prakaTa karavAno lAbha amane maLyo che tethI amo amone ahobhAgya samajIe chIe. prathama A grantha mUlamAtra zrIyazovijayajI granthamALAe prakaTa ko hato, ne te prakaTa karatAM tenI prastAvanAmA mRcavyuM hatuM ke, TIkA vinA AvA atyanta kaThIna granthano avabodha thavo sulabha nathI, mATe TIkAsahita bhA granthane chapAvI prasiddha karavAnI amArI sampUrNa icchA chatAM, jyAre koipaNa TIkA amane upalabdha na thai eTale mUlamAtra paNa A granya vinAza na pAme, mATe che emane ema prasiddha karIe chIe. koi vidvAm A granthanI TIkA karaze to ghaNo upakAra thaze ! pUjyapAda-AcArya mahArAja zrIvijayAmRtasUrIzvarajI mahArA. jazrIe varSoM pUrve A advitIya granthanI TIkA racatrAno Arambha karela, tyAravAda saM. 1993 mAM kapaDacaNaja mukAme mahArAjazrI cAturmAsa rahyA tyAre zeTha jesIMgabhAi, nyAlacaMdabhAi vageree mahArAjazrIne sAgraha vinati karI ke 'Apa A granthanI TIkA pUrNa Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karo to amo tene chapAvI prasiddha karIe' mahArAjazrIe TIkA pUrNa karI ane kapaDavaNananI zeTha mIThAbhAi kalyANacaMdanI peDhIe jAmanagara-bhAskarodaya presamAM tenuM mudraNa karAvadhAno Arambha karyo. saM. 1995 mAM mahArAjazrI murata padhAryA ne caturmAsa daramyAna zAsanaprabhAvanAnA aneka dhArmika kAryo thayA, temAM A'zrI jaina sAhitya vardhaka sabhA' nI sthApanA paNa thai. amoe A grantha A sabhA taraphathI prakaTa karavAnI mahArAjazrIne vinati kara) ne zeTha mIThAbhAi kalyANacaMdanI peDhI pAseyo grantha mAMgI lIdho. peDhIe paNa ru. 200 nI madada ApavA sAthe A grantha prasiddha karavA amone Apyo te mATe amo temano AbhAra mAnIe chIe. vidvAnone Agraha saha vinavIe chIe ke kaviratna-zAstravizArada vidvadvarya-AcArya mahArAja zrIvijayAmRtamyUrijI mahA. rAjazrIe ghaNAja parizrame taiyAra karela A 'saraNI' TIkA yukta saMskRta sAhityanA paramakodinA advitIya grandharatnanu vAcanavilokana karI potAnI vidvattAne samRddha banAve; vadhu na bane to A grantharatnane sAvaraNIthI potAnI pAse rAkhI pote zobhe ne potAnA bhaMDArane zobhAve, ___ AvA viziSTa grantho sAcI rAkhavA ne teno pracAra karavo e paNa jIvanatuM eka amUlya kartavya hai. sahRdayo hRdayathI A mahAkAvyane satkAre ! eja icchA sAthe viramoe choe ame kezarIcaMda hIrAcaMda averI nemacaMda moticaMda averI o. sekreTarI zrI jaina sAhitya vardhaka sabhA--surata. Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2U zrIsaptasandhAnamahAkAvyasya prdhaanvissyaanukrmnnikaaH| viSayaH zlokAGkaH pRSThAGkaH TIkAkartumaGgalam granthakRtomaGgalam maGgalazlokasyArtha:zrIbhAdinAthaprabhupakSe, zrIzAntinAtha, zrIpAzvanAtha, zrIvIrasvAmiprabhupakSe, zrIneminAthapakSe, jinasAmAnyapakSe ca abhidheyakathanam varNanIyanetRsmaraNam dvitIyazlokasya saptadhA'rthaH vItarAgastute: sAphalyakathanam bhAratIsmaraNam sajanadurjanavarNanam 5 na0 15 pa. tana sajanadurjanasAmyapradarzanam durjanato bhItipradarzanam uSTeNa saha sAmyaM durjanasya durjanaH sabhAto bahiSkArya: durjanasyAdaro na kartavyaH pazunA sAmyapradarzana khalasya durjanasya DalayA bandhanakathanam khalavinAzanena lAbhapradarzanam sajjanasya isasAdRzyakathanam 13-14 sajanaprazaMsA zrIbharatakSetravarNanam tantra zrIgaGgAvarNanam sindhuvarNana bhAyadezasya mukhena sAmyapradarzanam tatra ca / 10 sindhugaGgayoH zvazrutvopamAnam anupameyatvaM bharatasya 15 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25-26 . 2 29 30-31 32-43 44-51 52-56 59-64 65-75 m 78 bharatasya nRpeNa saha sAmyapradarzanam 21-22 bharatasya brahmapadatvakathanam bharataM ramAyA nivAsasthAnam bharatasya vizvasAmrAjyasvakathanam bharatasya dakSiNasthitameruvarNanam varNanIyanAyakAnAM janmadeza-kurumAgadha-madhyama-kauzalavarNanam 28-38 avatArasthAnavarNanam 48-41 tattanagarajanAnAM zauryAdiguNavarNanam 42-53 tattanagaranRpANAM nAmaguNavarNanam 54-60 varNanIyanAyakamAtRvarNanam 61-71 14 svapnadarzanam , svapnanAmAni ca 72-73 15 tattannAyakamAtRdRSTasvapnasaMkhyAkathanam 74-75 16 tattannAyakamAtRNAM garbhAntarAvasthAvarNanam 17 svapnaphalakathanam 18 tIrthakarANAmavatArasamayavarNanam 18 harinaigameSikartRkamahAvIragarbhaparAvartanam 79 20 tIrthaGkarANAM samyaksvaprAptyanantarasaMjAtabhavasaMkhyApradarzanam 80-81 prathamasargasyopasaMhAraH atha dvitIyaH srgH| 21 garbhAnantaraM rAjJInAM bhojanAdikasya varNanam 1 22 indrANIkRtarAjJIsevAvastrArpaNAdikasya svarUpam 2 23 bhUpAnAM rAzyA saha dohadapRcchA devAGganAkRtarAjJIsevAvarNanam RtUnAM parasparaM virodhotsAraNapUrvaka rAjJIsevanavarNanam 26 devIkRtarAjJIsnAnAdivarNanam 27 rAmyAH pramodAya devAnAM nartanam garbhAnantaraM sukhapUrvakaM navamAsasamayayApanavarNanam9-10 tIrthakarajanmasamaye dizAM zAnti: nabhasi dundubhinAdasya prAdurbhAvazca 24 92 11 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 s 88-100 101 q m 20-23 104 106 . N 30 jinaprabhUNAM janmasamaye navagrahANAmuccasthAne samAgamanaM lokasya sukhitvaprAptivarNanaJca 11 janAnAmArogyatvaprAptezcanAnAM praphullatvaprAptervavarNanaM 13 32 tadAnIntanAdhikArijanAnAM saumyasvaprAptiH, narakasthajanAnAM duHkhanivRttizca 33 sugRha sthitipradarzanapUrva jinajanmavarNanam / 15 34 jinajanmamAsatithikathanam 16-18 35 nAyakAnAM zobhAvarNanam 36 jinadevasya dikanyAkRtasnapanAdimaho savavidhAnam 37 indrAsanakampavarNanam 24 38 acyutendrAderAgamanavarNanam abhiSekavarNanaJca 25 atha tRtIyaH sargaH / 38 devendrAdermesampratigamanavarNanam 40 meruparvatasthanandanavanAdivarNanam "41 devaparvatAnAM zleSato varNanam 42 tIrthaGkarANAM tejovarNanam meruparvatAdevarNanam 44 tIrthaGkarAdeH surendrAdikRtAbhiSekavarNanam 1-11 45 jinAdInAM nAmakaraNavidhikathanam 12-13 bAlyasamayakrIr3AdevarNanam 14-17 yauvanAvasthAvarNanam 18-20 48 tattamAyakAnAM bhAtRvarNanam jinAdeH patnInAmavarNanam 50 jinAdInAM lAnchanapradarzanam 51 bhadhyayanaM vinaiva jinAdInAM kalAkuzalatAprAti:24 para jinAderabhISTadeze sarvopadvazAntiH jinAderiSTasAdhanAyaprasthAnam 26-27 jinAderbhAryAyA yauvanAdisthitiH 28 55 svayaMrotsavavarNanam 56 vivAhotsavavarNanam 10-32 57 jinendrAdidevakRtabhUmaNDalamaNDanavarNanam 33 MK 108 118 111 113 114 109-120 122 125-127 128-130 13 0 132 14 21 U 23 54 137-138 139 141 142-145 a 146 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinAdInI sAMsArika mohakavastutovairAgya pradarzanam 34 jinendrarAjye janAnAM nirAbAdhasvakathanam 35 Bi tsu jinendrANAM lokottarezrarya prAptivarNanam 36 61 67 62 38 adA dermalinaviSaye 'ntalInatvAbhAvaH arhadAdiparAkrame jAnItervilInatvam jinendrarAjye janAnAM sarvonnativarNanam 39-42 64. jinendrakRta vividhadAnapradarzanam jinAdeyauvanAvasthAvarNanam 63 43-46 65 Dha 66 atha caturthaH sargaH prabhorabhiSekAdikRtyAya devendrAderAgamanam 67. sarveSAM prabhorupari prItivarNanam 68 rAjarUpajinAdeH svarUpavarNanam 39 jinendrAdeH saMjAtasaMtAnavarNanam prabhupramukhasya sAmrAjyakAle tatratyajanatAnAM pracurasukhaprAptiH zrIkRSNacaritraprasaGgataH pANDavAnAM varNanam leSataH O 11 1 2 3 tatra kurukSetra - gajapuranagarazAntanunRpabhISmapramukhANAM varNanam citravIryanRpasya varNanam 7 48 1 k 3 4-6 8-14 15-30 1 16 pANDu - vizvasena - vidura- dhRtarASTrAdInAM varNanam 17 pANDurAjapatnIvarNanam 18 195 20 21 4 5 pANDu pramukha putravarNanam 1 draupadyAH paJcapatitva prAptivarNanam draupadI kRtapANDavasevAvarNanam zrIkRSNAvatAravarNanam " 8 duryodhanasya durbhAgyakathanam 10 duryodhanAdikRta draupadI vastrApakarSaNam 11 sAmadAmadaNDabhedairanukUlatvamupagatAnAM duryodhanAdInAM svataH kSayaprAptiH 12 yudhiSThirAdikampratibandijanakartRkaM tatprabhAvavarNanaM26 22 23 24 25 14 148 149 150 151 151-154 '154-158 158 160 161 161 162-164 165 - 170 171-172 11 ra 103 174 175 177 108 179 181 182 185 186 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19. . 202 viSayaH ...sAkAMka:* pRSTAMka // sabhAsamakSaM draupadIkezAkarSaNa mAtsaryAdhAma tvavarNanam 20 / tArazAstrAcAraM pazyatAM yudhidhigadInAM zAntasvadarzanaM 28 . jinAvibhAsitasamayastra satyayugadhenosprekSaNam 29 yudhiSThirAdeIna sevana draupadyAH kIdAga kaSTaprAsivarNanam 30 192 17 zrIrAmasya mRgabhrameNa canabhramaNam 18 anucarodayecchoH kAlasya prabhusevAparAyaNatA 12 193 69 sarvatra dharmavRddhiM kurvatAM prabhUgA samRddhibhogavarNanam 33 196 RSabhasya bharate rAjyapadavIsthApanam zrIrAmapajhe ca dazarathasya cadhUvacanato bharate rAjyapadasthApanam 35 7. bhAzvasenasya zAntipradAnavacasA janarakSaNam 2.1 71 : dIkSAgrahaNAyodyAnagamanam vArSikadAnena vanapavikaraNam lokAntikadevavacanaiH smAritaprabhoH paramaSTi luvanakaraNam 18 75 ... jinendrANAM dIkSAgrahaNasamaya nirUpaNam 39-41 209-209 46 esatvagopasaMhAraH atha pazcama sarga: 1 dIkSAnantaraM jinAdInAM vihAraH bhanye pakSa ma yuvAdikAryAya gamanam 1 211 jinAdInAM vinArasthairyapUrvakaM vihAravarNanam 2 12 bihAre himagrImaja nitazInogAdikasahanam / jinAdikartRkAyAH samitigujhisevana nobhAvazaNAM vijayamAptavarNanam 4 215 vihAre jinaprabhRtika tRkaha styazvAdivAhanAnaGgIkaraNam 5 21 prabhutakakor3AparityAgavanam prabhodIkSAgrahaNasamaye'nucarasvena sthitAnAM janAnAM janmasAphalyakathanam . jinendrANAM paricArakajanaparityAgapUrvakamagreviharaNam 8 sukhaduHkhayoH samatApUrvakaM prabhUNAM nirjanadeza vAlasvIkaraNam 10 110 218 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya: rain: 86 zrImadinAthapa nizvasamikSAlAbhAd varSaM yAvadupoSitam anyapakSe ca yathocita supoSitam 30 'pi viSaye viSayAsikApaM na dadhuH 11 taponiratA viziSThapuruSaH prathamapAraNA'bhUt zrIbhAdinAthasya anyeSAJca yathAyogya mambajaneH prabhupAraNA kArakaiH svayazaHpaTakI: sarvadikSu - vistAritA: naminimikRta sevanaM zrInAdIzvarasya anyeSa mayabhavina vamazISTakRta sevanam magadhadezasthita jarAsaMdhena saha zrIkRSNasya yuddhAya prasthAnavarNanam anyeSAM tatra vihAravarNanam 15 jarAsandhakha zrIkRSNasmRtyucintanam jinendrAya kAmodacintanam 16 zrIkRSNasainyasya jarAsaMdhena saha saMgrAmAtha prasthAnam jinendraH : saha jinendraparivArANAM parvatAdimprati prasthAnam mlecchasenApetaH svArAsamApanArtha rAmamprati prasthAnam 17 jinendrANAmazubha kSayakAraka yogasamAdhau manaHpratisaMdhAnam rAmasya vanavAsaniyamaparipALanam zrIkRSNasya zatruparAjigISA pUrvakaM svasainyasaMrakSaNam 18 jinendrAnugAminAM manonukUla sthitivarNanam rAmAnurAgiNAM daNDakavane vAsaH zrIkRSNAnu rAgiNAM devagirivane vivaraNam jinendrasyendra kartRkaparivogsamam, kAsavinAzazva rAmeNa zambUka zatruvinipAtanam / zrIkRSNastha praviyogavarNanam 87 89 90 12 93 t 94 95 96 97 1. 99 kara 12 14 12 20 jinendrANAM guNakhAnitvena paryAlodhanam rAtrazatya mataGgajatvena rAkSasakatRkaM mananam janAnAM mokSalipsayA tIrthaGkarAnusaraNam rAtra kApaTyAnusaraNam jarApasya saMgrAnAyogAnusaraNam 12 tIrthaGkaraiH saha janAnAM dIkSAgrahaNapUrvakaM viharaNam jarAsandhapakSIyajanAnAM saMgrAlaya prasthAnam rAmeNa saha saMgrAmAya rAvaNapakSIyANaM prasthAnam 21 rama pRSThAMka: 224 225 226 127 228 139 R 233 * 236 237 239 241 593 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 246 2 ... . 28 viSayaH zlokAMkaH pRSThayakaH 100 vIcazzana prati kAmasya svanAzabhimA preSitastra sainyanivAraNam karNasya saMgrAmAtpUrva sainyarakSaNAya zivirasvanam rAmasya zatrurodhanAya saMdhAnam 24 sIrSakarANAM sUryacandavat zarIrakAntiparNanam prasnakartRkoSAharaNavarNanam zrIkRSNapajhe sumIbAya rAmakartRkatArAsamarpaNam tIrthakarANAmajJAnanivRtipUrvaka smAtmAnubhavalInaravam cirakAlaM zrIkRSNasya mathuganAsavarNanam 26 jinezvarabhaktAnAM sarvadhA svAdAvadhInusaraNam zrIkRSNe candravaMzIyAnAM nitAntAnurAgavarNanam zrIrAmacandra hanUmadAdInAM dRDAnurAgakathanam 27 tIrtharANAM bhayataH kAmAdInAM palAyanavarNanam duryodhanAdInAM jarAsandhamprati sAhAramArtha gamanaM rAvaNagUDhacArANAM rAmavRttAntaM vijJAya dhunA rAvaNamprati parAJcanam 2825 105 sAyaM prabhujhodyAnamAgata iti vATikApAlena niveditaH prAtaryAvatA saparivAro bAhubalI gacchati tAvatA prabhurvijahAreti rAjaH pramAdaparatvakathanam 29 252 tIrtharANAM svAramAnandAnubhave svamanasaH sthirIkaraNam rAvaNakartRkasItAharaNavarNanaM pradyumnasyoSA haraNAnantaraM zrIkRSNasevAvarNanam 10 tIrtharANAM mohamamatA tyAgapUrvakaM samabhAvena vartana jaTAyunAmakagRddhavinAyavarNanam pradyumnasya pazcAttApavarNanama 108 zrImAdIzvarANAM cikuracayasya jaladapaTalItveno sprekSaNam anya pakSe parvatanirjharANAM varNana tIrtharANAM subhadrA tanayena saha vihAravarNanaM zrIkRSNasyAbhimanyunA maha ciharaNavarNana zrIrAmasya lakSmaNena saha bihAravarNanaM jinendropari devAnAM puSpavRSTikaraNam rAmasya niyamato vanavAsanataparipAlanapUrvakam vanazobhAvaInam 34 26. 251 25. 109 25 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTAMka: 15 39 268. viSayaH. lokAMkaH - jinendradamasyAmoSaphalapradasvakathana inUmataH pItAmreSaNavarNanaM zrIkRSNasthitivarNana .2 jinendradhihArabhUmInA prasaMzanaM nAsthitasItA. ''nayanasya duHsAdhyatvakathanaM draupadIvyAkhyAnasya sArasvakathanam jinendraiH saha saMgrAmanivartanAva kAmAdInAM prArthana rAmamprati rAvaNapakSIyANAM vibhISaNadvArA saMgrAmanivartanAya prArthanam jarAsandhapakSIyANAM kRSNena saha suparAvartanAya jarAsandhamprati prArthanama jinendrANAM tapomAhAtmyAt vAsavasya bhayaprAptivarNanam inUmatA rAvaNapakSIyANAM bhavaprApaNam bhImena duryodhanAdInAM bhayamAsivarNanaM sujanadurjanAnAM prasaMzAnindAvarNana dhinendraprabhAveNa durthalanAmapi sabasasvapratipAdanam rAmeNa rAvaNasya durbalasvaprApaNaM zrIkRSNena jarAsaMdha. nipAtanapUrvaka yAdavAnAM susvisvaprApaNam jinendrANAM gAmbhIrya guNaH samudraupamyavarNanama rAvaNasya sAgaraupamyavarNanama zrIkRSNakha dvArakAnagaravarNanam 41 jinendrANI vihArataH pavitritabhUmInAM mAhAtmya. varNana rAmacandrapavinitabhUmInAM tIrthasvena varNanaM 12 11. jinendrANAM kApikavAdhikAhisAvatasaMkalpaparipAlanaM 43 10 jinendrAmA moharAjaparAjayavarNanaM vibhISaNasya rAmapratiprasthAnaM samudra vijayasya sainyasamAroha karaNaM 44 kAmAdivijagISayA jinendrANAM viharaNaM yu-garthe rAmasya prasthAnavarNanaM jarAsamdhasya kRSNena saha saMgrAmArtha prasthAnam / ninendra siharaNajanyapAdosthitarajomirdiganyApanavarNana 46 123 jinendra zarIrANAM nitAntakAntipuGgavarNana 114 jinendrANAM sarvadhA rahasvadeze mano'nunivasatiH saMgrAmArthaM prasthitajarAsaMdhagamanavarNana 125 jinendrANAM nItidharmabodhakamupadezavAcanama 2 matakartRkatIrthaGkarAdivarganaM 369. 10 MM 37". 123ka 112 278 283 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 285 282 25. 298 viSayaH zlokAMkaH pRSThAMkaH 127 tIrthaGka prANihiMsAvarjanAya janAmprati navopadezakathanam 128 zrIkRSNasya svAbhimAnarakSAbodhakolejanam jinendrANAM sarvasAdhAraNatayA sadupadezaH 52 286 129 jinendraprabhUNAM niryAjaviharaNam / 288 10 tIrthakaraprabhUNAM sthiratve mainAkaparvatasya ramtIkaraNam 54 / tIrthaGkarANA kAmAni vijayotkarSadhAraNapUrvakaM viharaNam 55 12 jinendraprabhUNAM bahujanakartRkavairAgyaprasaMdhAnam zizupAlasya jarAmadhena saha prasthAnam 1nIrthakaraviSayakAnurAgAt janAnAM prabhunikaTagamanam 16. jinendrAnugagAt gandharvAdidevAnAM gAnam atha SaSThaH sargaH / 155 kAmavinAzAya jinendraprabhUNAM tapasvanirUpaNam , 258 16 nIrthaGkarANAM sarvAnartha hetubhUtamIparityAgaviSayakopadezaH 2 17 prabhUNAM vinazvaralakSmIsamupArjane janAmprati bhanAmakikathanam 168 tIrthaGkagaNAM kAmAdizAmaninditayoSitvA paktajanAvivekasvanirUpaNam | 19 jinendrANAM maunavratadhAraNAt mlecchAdisyAneSu yavamAnAM darzanaM datvA pavitrakaraNam jinendrasya mahAmohaparAjayAya tatparatvavarNanam 14, tIrthakANAM tapobalopArjanAya sAvadhAnapUrvatatparatvam 112 jinendrakRtakaivalyaparipanthikAmAdinivAraNam 142 tIrtharaH kAmAdizanivAraNapUrvakaM bhagatakasya sobhAgyavidhApanama 4. prabhorvizrAmArtha chAyApradAnAya parvatIyavRkSANAM namrIbhavanam 10 155 kAmajetRjinendrasyopari kAmasya kuNThitazatinirUpaNam / / 45 jinendrAdhiSThitapadavImabhIsujanAnAM kRte zudabhAvanAvidhAnam 191 205 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayaH zlokAMkaH pRSThAMkaH 147 sarvazreSThaprabhuraTvAdharmAtmajasya sarvocatAlAbhAyoyogakaraNam 3 158 bhajJAnocchedAya pavitrAcArapUrva saspathAsambanaM tiirthraannaam|5| 300 79 solInamithyAniratapuruSasatyAgapUrvaka svasaMkalpe sthirasvaM prabhUNAm 300 150 tIrtharANAM bhayAdityAgapUrva kApaLyAdikSayapUrvaka mokSamArgAnusaraNam 151 jinendrANAM sapRthaktvavitarkanAmaka yAna vizeSe parAyaNasvam 152 tIrthaGkarANAM svAtmagaveSaNapUrvakaM sAdhudharmAcaraNam 153 jinAnAM sapRthasvasa vitarkabhyAnavizeSArAdhana to'moghaphalaprAptiH155 bAdarasaMparAya-sUkSmasaMparAyanAmakanavamadazama guNasthAnasya mAhAtmyam 155 tIrtharANAM heyopAdeya vicArapUrvaka mokSasAdhanopadezaH 2" 12 156 viSayavAsanAzUnyaprabhUNAM nirmalAntaHkaraNaprakAzanirUpaNam 22 157 jinendrANAM samyaktvajJAnena cAritryAkSaNapUrvaka madvaitabhAvAptiH 150 tIrtharANAM manorathapathe'pi mohAderanAgamana nirUpaNam 24 159 bhAdIzvarasya samAdhiyogaprabhAvaiH sumekaparvatasye va nikSalasvam 25 160 prabhU gAM kevalajJAnamAsijanyAnandena devAnAM dundubhivAdanam 161 tIrthakarANAM syAdvAdAnumAreNa sarvajanarocakopadezanirUpaNam 11. 162 yakSAdidevAnAM sarvadevasthitiyogyasabhAyAH karaNam 28 118 166 prabhoH pUjAvidhAnAya devAnAM prArthanAnirUpaNam 319 16. jinendrasamavasaraNabhUmI medhakumArasma sugandhamayajalavarSaNam 115 tIrthakaraprabhUNAM virakSayA nAradAdimuneH samAgamanam 35 320 166 kevalajJAnamAlitIdhaMkaraiH pRthivyAM saskItivistAraNam 32 33 116 19 . Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 viSayaH zlokoMkaH pRSThAMka: 16. tIthaMkarANAM niSkapaTaM vidyAdharAdidevaiH sevanam 33 . 322 168 prabhUNAM samavasaraNasthAne bAditadundubhivAca. vizeSe kAmAdeH bhayaprAptiH 169 bhajJajanopadezakAmanayA prabhUSA pAdai viharaNanirUpaNam 35 324 170 prabhUNAM kevala jJAnamAhAsagavikSamA vaimAnika. devAnAM mamAgamaH 151 prabhUgAM kevalajJAnaprAptinirUpaNam 172 prabhoH kevalajJAnamahossaye suranaranRpatInAM svasvasthAne nivanam 173 kevalajJAnotsavakAle gajAzvarohiNI mA'skhalananirUpaNam 17. RSabhAdeH sadupadezakaraNam 175 RSabhAdezavacanazravaNato bahanAM hi mAtticI prasaGgaparityAganirUpaNam 1.9 kevalajJAnotsavakAle prabhordezanAzravaNA marceSAM samAgamanam 17. IzvaratvabhAbanayA prabhUsevaka janAnAM tadunujJApAlanato kalyANaprAptiH 330 178 tIrthaMkara dezanAto janAnAM himAvANadhAraNAt nivRttinirUpaNam 159 prabhusevAcaraNato munInAM svasvapApaprakSAlananirUpaNam 45 180 jinendropadezaprabhAve sarveSAM parasparaM dveSasyAgapUrvakaM kuzamamAptiH 181 tIrthakarANAM dRSTipAtena sarveSAM namrIbhavanam 182 prabhudarzanAya yakSagandharvadevamAnavAnAmautsukyavarNanam 48 183 tIrthakarAn vimA saMsAre karmagranthInAM prasAra nirUpaNam 19 335 184 jinanAmamAnodhAraNena kAmasya vilayaprApti: 50 185 munisamudAyasya prabhuviSayakabhaphijanyazobhAnirUpaNam 51 336 15 sarvajanAnandadAyaka jinasvApatIrthaMkarANAM vihAranirUpaNam52 320 N00000 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 340 . R 8 & 34. viSayaH zlokoMkaH pRSTAMka: 18. prabhUNAM kAmavijayalakSmIprAtinirUpaNam 53 336 148 tIrthakarANAM rAjyalakSmIparityAgapUrvaka kevalajJAnamIprAptiH 109 jinendrapratApena tadbhakAnAM sarvato'bhayaprAptinirUpaNam 55 190 prabhoH sadupadezAmRtasvAdena manAnAM jayazabdocAraNam 56 351 151 sadupadezadAna tatparajinendrANAM kevalajJAnaprApramA prakAza:5. 192 jinendrakartRkakAmakodhAdi nivAraNam 3.3 193 kevalajJAnalakSmIsampaprabhUNAM tejaHpuJjaprAdurbhAvaH 59 195 tIrthakarANAM samajhe'nyabhUpAnAM prakAzarAhivyasya nirUpaNam 195 jinendrANAM jarAyogAprAptiH / 196 tIrthaMkarANAM kevalajJAnaparipAkasya nirUpaNam 197 tIrthakarANAM kevalajJAnaprAptisamayavarNanam atha saptamaH sargaH / 198 jinendrasamavamaraNasthAne nRpamaNDalaiH saha bhrtsvaaminaa| samAgamanam 199 svakAntiprabhAveNa prakAzamAnajinendrANAM paribhramaNam 2 200 munimalaiH saha devendrAdipariveSTitatIrthakarANAM vihAravarNanam 101 grahakSAdisahitameghanAdasya saMgrAma bhUmau mamAganam 202 5mazlokata bhArabhya 35mahokapayantaM mahAkAvyalakSaNA nusArAt vasantAdiSAkasUnAM varNana sarvasAdhAraNatayA kaviH prastauti 1 tatra tUnAM madhye kusumAkarasya marcajanAdhyatayA prathama vasantavarNanama 2 phAlgunasya zItoSNatyasamatAsyamapUrvaka prasaMzanam 1 vasante kAmavANasampAdanApapuSpANAM prAdurbhAvakathanam // * vasante bhramaragaJjanasma madirAparityAgakathanotprekSaNam 5 sarvajanasAdhAraNatayA madyapAnaparihAradhanam 6 caitramAsasya varNanamukhena vaizAkhamA varNanam 352 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 191 378 viSayaH zlokAMkaH pRSTAMka: - grISmaparNanamukhena janAnAM zItalasthAnanivevaNam 11 8 vasante jAsyAdikusumAnAM vikayakathanam / 365 9 vaizAkhamAsIyavAyoH prAvalyanirUpaNam 13 10 vamastasya kusumAkaratayA kamaleSu bhramarasaMyogasampAdanam 14 367 " candrakAnsyA virAjamAnapracurapuSpasuramivAsitAsantavarNanam 15 12 vasantasya vaizAkhasakhasvapratipAdanam // 11 vasante kokila kUjanena janAnAM kAmonmAdavarNanam 15 14 prI mAniMdAghAtizayena vRkSazAtanajalazoSaNAdivarNanam 18 15 varSau janavarSayA pallakhitavRbhAdInAM zobhAnirUpaNam 19 16 varSoM kAminIharSakathana pUrvakaM dardurAdInAM harSabAhulyakathanam20 1. promajanyadAvAnala zAntaye droNanAmakameghasya varNanam 21 18 janabharajaladhArAbhiH pUrNanadInA pravAhamabhyaghoSavarNanam 21 19 mAnavatIkAminInAM varSANAnakAbInAdaiH zobhAnirUpaNam13 2. jaladanAmakanRpasya zatrubhayAt zarIrayAgakathanam 25 2) bhaTAnAM svasvaparAkramapradarzanapUrvakaM saMgrAmasampAdanam 25 360 22 droNanAmakameghasya jasAlAravarSaNavarNanam 23 jaladharasya jagasprANarakSakatva nirUpaNam 24 zrAvaNamAsIyAnadharapaTalIvarNanapUrvakaM bhekamayUrAdInA harSakathanam 382 25 kRSIvalAnAM zasya kSetrasya pazunivAraNapUrvakaM rakSaNam 29 26 zaratumamAgamena mahiSIprabhRtInAM ghoSakaraNasya nirUpaNam30 27 zarahatI yathAkAmaM jalabarSaNajanyasvAsthyena nRNAM dharmAnugamaH 185 28 hemanta mArgamAse pracuradhAnyasampattiyogAta zobhAyaNanam 3. 35 29 dhanadhAnya sampanajanAnAM kAminIbhiH saha kelikrIzanirUpaNam 30 kAsninAthasya kevalajJAnakalyANakaprasaGgana hemantavarNanam " ziziratauM mAghamAse zItAdhikyanirUpaNam 34. 183 48. 189 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayaH zlokAMkaH pRSThAMkaH 201 tIrthaGkaraprabhUNAM kevalajJAnopadezanAto janAnAM dharme manokamatvam 204 devadAnavamAnavAnAM bhaktyAdhikyA caityavandanapUrva / prabhupadasevanam 205 mahAvIrasvAminaH savAriyagrahaNAya sdupdeshtiruupnnm||8 906 tIrthakarANAM sadupadezAt durgandhikAyAH dIkSAgrahaNaM yavanasutasya jJAnotpAdakSa 39 2.. bhAnandAdinAmakathAvakAn prati prabhoH sadupadezanirUpaNam.. 208 caImAnaprabhorupadezAmRtapAnena zrAvakAnAM tRptipraaptikthnm| 209 devadAnavasevitajinendrANAM kevalajJAne prApte naraprabhAveNa dharmapravartanam 42396 athASTamaH sargaH / 210 bhatra sage bharata cakravartino digavijayavarNanam / tatra bharata. nRpasya janapApalirAcikIrSayA nItinaipupayena prasthAna nirUpaNam 2." digvijayAya prasthitabharanamaimyamma ghoTakakhurosthadhUlInAM gaganaNyApanam 212 bharatasainyapadosthadhUlibhiH sUryamaNDakAcchAdanakathanam 399 23 bharatasya pUrvadigvijayAnantaraM macakravartiSu prathamasvakathanam 215 bharatasya magadhezAdinupavijayAnantaraM prasthAnaM pazrimadizi 5 215 bharatasya nRpamaNDalaiH saha sindhunAmaka nadItaraNAnantaraM ziviraracanam 401 211 bharata cakravartinaH zikAtIrthaprAyanantaraM jinapratimAvandanam 217 bharatasya vinayapUrvakaM prAcInetihAsacAriyazravaNasya nirUpaNam MIC bharatanRpasya tamitrAnAmagaddollaghanAnantaraM zAntidvArA janasya vazIkaraNam 219 bharatasya parAjitaripudhanagrahaNapUrvakaM himAlaye prasthAna nirUpaNam " . .. .. 104 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 408 viSayaH zlokAMkaH pRSThAMkaH 220 bharatacakravatino vizAbharavijayApUrvakaM navanizcarmaprAptivarNanam 1 . 22 / bharatasya gaGgAtaTasthadezAnAM parAjayapUrvaka svarAja parAzcanam 222 bharatanRpasampAditasundarIdIkSAmahotsavanirUpaNam // 223 jinezvarANAM sametamAmakaparvate kevalajJAnaprApsya nantaraM prasthAnam 225 jinendrAdhiSThitabhUmau nivasatAM janAnAM mahAbhAgyavarNanam 15 225 kevalajJAnasampamAdIzvarasyASTApadaparvate gamanAnamtaraM mokSaprAptiH 226 bheda puddhisyAgapUrvaka prabhUNAM zAntivRttI mnokmtvkthnm| 227 bhAdIzvarasya mokSa prAptaH samayamya nirUpaNam 18 21pramoviSayarAmochedanapUrvakaM niratizayAnanda prAptivarNanam 19 412 2.9 prabhUNAM nivAsabhUme: sarvotkRSTatAnirUpaNam / 230 prabhUNAM zarIratyAgAnantaraM tatsthAnasya mAlinyanirUpaNa21 221 bhAdIzvarasya mokSaprAptyAnantaraM tasparipAlitabhUmInA __ bharatena rakSaNam 22. 232 bhAdIzvaramya zarIrasvAgAnantaraM nagaravAminA zokAtinirUpaNam 233 bhAdIzvarasahitanagaramya zobhAvarDa kadhasamtAdimanve'pi mAlinyam 24 234 mumukSujanAnAM prabalavaMgarayeNa viSayAbhilASasya parityAga: 25 235 bhaviSyakAle prabhUNAM janmanA pRthivyAH punadhanadhAnyaH pUrNatvasaMbhAvanam 236 bhaviSya kAle tIrthakarANAmAvirbhAveNa tamagarasya mampattibhiH sampamasvasya janakartRkaM maMbhAvanam 20 23. upasaMhAramukhena janAnAM prabhumprati syeSTaprArthanAnirUpa gam 28 atha navamaH sargaH / 218 saMsAre prabhUNAM kIrtigazeH prayAsya nirUpaNam 239 kovidaH pramaMzitAyAstIrthavarasamajJAyA nirUpaNam 2 422 313 415 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 viSayaH 4 240 tIrthakRtAM yazaH zrotuM brahmaNo'STasaMkhyAka karNadhAraNotprekSA 1 241 prabhuguNagaNagAyaka devopari puSpavarSA 242 jinaguNagAnazravaNena sarveSAM vividhaduHkhonmUlanam 243 jinakIrtisudhApAnasamaye sAMsArika bhogAdestucchatA 244 jinakIrtikakApasya bhayamAnabhaJjakatvakathanam 245 satyabhAmAdikRSNastrINAM sAdaraM prabhukIrtizravaNam 246 tIrthaMkRtkI tivrajasya sarvAtizayena birAjanam 247 jinendrakIrtisamakSaM candracandrikAyA hataprabhatvam 248 jinakIrtisaundarye sItAgaGgArati kundapuSpAdInAmupamA 249 janApavAdabhavena rAmasya sagarbhAyAH sItAyAstyAgaH 250 sItAsutayogGgavalaya-madanAGkuzeti nAmakaraNam 251 sItAyA abhiparIkSAnantaraM vratagrahaNam lokAMkaH pRSThAMka: 5 6 8 9 10 1, 12 13 14 252 dvArakAdahanAnantaraM zrIkRSNasya zarIraparityAgaH 15 253 atRpremNA kRSNadehaM skandhe AdAya balarAmasya bhramaNam 16 254 devavacasA baladevasya kRSNamRta zarIratyAgaH 115 18 255 baladevasya vairAgyatpazyA dIkSAgrahaNaM svargagamana 256 gaNabhRtAM kevalajJAnaprAtipUrvakaM mokSaprApyAdikathanam 257 zrI RSabhasenasya sarvaguNasampannatva nirUpaNam 19 258 zrIzAntinAthasutacakrAyudhAdInAM guNavarNana 259 vAyubhUtinAma gaNadhara zarIrakAntinirUpaNam 260 mauryaputranAmakagaNabhRto vidyAguNAdiprazaMsA 27 g 23 25 261 suzrIdharAbhidhagaNazvarasthaM zrIkRSNasya ca guNAdikathanam 24 262 arjunasya dhruvamaGgakAparanAmnaH zauryAdi nirUpaNam 263 pradyumna - zAmbayo : adhIra-gaMbhIrAparAbhiSayoH prazaMsA 264 zrIyazobhadrasvAminaH krameNa gurupade sthiti: 265 zrIsthUlabhadrAdInAM kramikagurupadAlaGkaraNam 266 zrIharibhadrAdirINAM jagadribhUSAvidhApanam 267 zrIRSabhajinasyopasaMhArapUrva kavikRtapraNAmaH 268 kAvyasyAsya sarvajanakalyANakaraNatvenopasaMhAraH 219 zrI meghavijayasya zrIjinapAdapraNAmenopasaMhAraH 26 27 28 29 03 31 * * 13 *** 425 426 425 parapha 427 428 428 429 430 431 430 433 433 434 434 435 436 436 497 168 *** 439 440 441 445 443 442 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para // ahaM namonamaH // akSINamahAnasAdilabdhisamanvitAya zrIgautamasvAmine namaH // tapogaNagaganAGgaNagaganamaNaye jagadgurave zrInemisUrIzvarasadaguravenamaH // mahopAdhyAyazrImeghavijayagaNiviracitaM * saptasandhAnamahAkAvyam / zAstravizArada-kaviratna-bhaTTArakAcArya-thIvijayAmRtasUripraNItayA saraNI ityabhidhAnayA TIkathA mamanbinam / zriyannavyAMbhayAMvidadhatu SAMkAH smaraNataH, zazAGkAkacchAyocchalitalalitAmandayazasaH / zivAGgAMgodbhAvAdhikaramaNasadbhogimukhadA, mahAvIrA dhIrAH pragatabhavatIrAH surucirAH // 1 // yA saMsmRtA'ntaratamo'tinirasyasadyaH, prodbhAsisanmativikAzamalaM dadAti / zvetAmbarapraguNahAramAbhirAmAM, jainIGgirasvahRdaye samupAsmahe tAm // 2 // ... zrIRSabhadevAdipaJcajinapatistutyAtmakaH paJjArthako'yaMzlokaH zikharaNIchandasi Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahopAdhyAya zrI megha vijayagaNiviracite saptasandhAna mahAkAvye yasyopadezavacanAmRta se kalezaH, sadyo'jJanmarudhare'pinipatya samyak / tane misUrinavavAridamAnamAmi // 3 // vedaM hi meghavijayasyagabhIrakAvyam / kAhantathApi rabhasAdvivRtiM karomi // 4 // saGgrAhakasya mama meghavacaH pravRttiH / kekevakinna hisadAbhavinAM kavInAm / / 5 / / prodbhAvayatyati supuNya vizAlakandaM, saptArthasaGgrathana kauzala caJcubuddheH, kAvyArthabhAvana vidhAvatimandabuddhiH, zrImadguroH katipayAkSarasatsudhAnAM, sacchAstrazuddhamanasAM manasAM mudesyA saptasaMdhAnakAvye'smin saraNI kriyate mayA / imAmAlambya vidvAMsaH pravatryantIha nirbhayam // 6 // aidayugIna caturviMzati tIrthakRtAMmadhye prathama poDaza-dvAviMza-trayoviMza caturviMzAnAM kramataH zrImadAdideva zAntinAtha- pArzvanAtha neminAtha - mahAvIrasvAmInAM prAdhAnyAt - vicitra pavitra caritra tayA, puNya prArabhArasampannatayA ca vAsudeva - baladevAnAM ca madhye sva-para darzaneSu zrIkRSNa-rAmayo devA'tiprasiddhatayA teSAM caritravarNanAtmaka stutivyAjena prapANakarasanyAyena ekenaiva kAvyena saptapuruSottamasattamacaritA'mRtA''svAdajanyA'nanyasAmAnyasAndrAnandasandoha manubhavituM parA~zcAnubhAvayituM 'saptasandhAnA' 'bhidhAnamanvarthanAmAnaM mahAkAvyaM cikIrSu granthakud vighnavighAtAyA'vigAnena zAstraparisamAptyarthamAzIrvAdAtmakaM maGgalamAcaran ziSyazikSAyai zrota - vyAkhyA Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrIvijayAmRta sUripraNItAya maraNI TIkA. tRNAmanuSaGgato- maGgalAya ca nivanAti zrInAbhijanmA'nvayapadmabhAskaraH, stuto'JcitaH zrImunisuvratAnvaye / jinaH zivAyAstu dadhadRmahodayaM, sa bhAsatAM yadbhajanejayAzrayaH // 1 // ( anvayaH ) yadbhajane sabhAsatAM jayAzrayaH, zrInAbhijanmAnvaya padmabhAskaraH, zrI munisutAnvaye'ti: : stutaH, mahodayaM dadhat sa jinaH zivAya astu / vyAkhyA - prathamamAdinAthapakSIyA vivRtiH - yasya - RSabhasya bhajane bhaktau sevAyAM 'kate' itizeSaH / sabhAsatAM=sabhyAnAM jayAzrayaH= jayAzrayaNaM] bAhyA''ntararipukarmaka vijayAvAptiH 'saJjAyate' itizeSaH / saH zrInAmijanmA= zrIyukta nAbhirAjatanujaH, anvayapadmabhAskaraH = svakIyakulakamalodyotanapradyotanaH zrImunisuvratAnvaye zrImatAM munInAM, sutratAnAM =tratAnvitazrAddhAnAM cAnvaye =kule lakSaNayA samUhe ityarthaH aJcitaH=pUjitaH satkRta iti yAvat stutaH = stutiviSayIkRtaH zakrendrAdibhiriti gamyate mahodayaM = catustriMzadatizaya samRddhirUpamahaizvaryaM dadhatu dhArayan jinaH = jayati rAgAdIn iti sa tathoktaH rAgAdi jayanazIlaH zivAya bhavyAnAM kalyANAya astu bhavatu - zAntinAtha pArzvanAtha vIrapakSe ca zrInAbherjanma udbhavo yasya tAdRzo'nvayaH=vaMza ikSvAkuvaMzaH saeva padmaM tatprakAze sUryaH, anyat pUrvavat / zrInAbhijanmAnvayapadmabhAskaraH =zriyA inaH = patiH zrInaH = zrIkRSNastasyA'bhijanma=janiryasmin sacAsAvanvayo yaduvaMza stadrUpakamalollAsane raviH, munisuvratAnvaye = munisuvratamya = dvAviMza jinasyAnvayaH kulaM harivaMza stasmin aJcitaH = pUjitaH, zivAyAH = tannAmikAyA nijaja Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 mahopAdhyAyazrImevavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAvye nanyAH mahodayaM tIrthakRjanijanitajagadvandhatAyAtmakasaubhAgyaM dadhat= sampAdayan sa jino neminAthAravyaH bhAsatAM-prakAzatAm zeSaM pUrvavat zAntinAthapakSavyAvarNitadizA caturviMzati jinasAmAnyasya stutyAtmakamidaMpadyamavagantavyaM neminAtha-munisuvratavarja sarveSAmikSvAkuvaMzaprabhavatvAt tatra neminAtha pakSocitaprakAraH paridarzita eva / muni suvratAnvaye-munisuvratAyAH svamAtuH anvaye-pitRvaMze zvazuravaMze ca azcitaH-arcitaH ubhayakulAnandakaratvAt / zrInAbhijanmAnvayapadmabhAskaratvaM tu neminAthapakSavarNitadizAbaseyamiti. zrIahaMdAdyaH kRtazAntisargaH, samudrajanmAnabarAjavargaH / zrIpAzvanAthaH zubhavarddhamAnaH, zriyA'bhirAmastamiha smraamH|| 2 // (anvayaH) iha [graH] arhadAdyaH kRtazAnti margaH samudrajanmA navarAjavargaH zrIpArzvanAthaH zubhavarddhamAnaH zriyAbhirAmazca tam smarAmaH // 2 // vyAkhyA-pravRttinimittabhUta saptazalAkApuruSacaritavarNanAtmakaM vidheyaM tatsmaraNavyAjena darzayannAha-zrI ityAdi / ihaasmin kAvye, yattadonityasambandhAdagretanatamityanurodhAt yaH zrIarhadAdyaH zrImatA mahatAM caturviMzati tIrthakRtAm AdyaH= prathamaH Rpabhadeva ityrthH| kunazAntisargaH-kRtaH-sampAditaH zAnte:sakalopaplavaprazamanasya sargaHsRSTirutpattiyana sa tthoktH| samudra janmA navarAjavarga:mudA-harpaNasahitaH samud-saharpaH rajan-rAgavAn mAnavAnAM rAjJAM ca varga:-samUhoyasmin satathoktaH / zrIpArzvanAthaHpArzva-samIpe (sevArthamAgatAH) nAthAH-indrAdayo yasya sa tathoktaH / zubhavardhamAnaH-zubhena vardhate iti, zubhaM vardhamAnamasmAditi, zubhaM Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA. kalyANaM vardhate antarbhAvitaNyarthatayA vardhayatIti vA sa tathoktaH / zriyA-catustriMzadatizayasampadA trilokIkamanIyasaundarya lakSmyA vA 'bhirAmo-manoharaH, taM smarAmaH-varNanIyatayA cintayAmo vayaM katrayitAra iti gamyane / 3 pAzvanAthapakSe-zrIahaMdAdyaH--arhatA-pUjyAnAm arhatsuvA AdhaH-pradhAnaH zrIpArzvanAthaH-tadAyatrayoviMzatIrthakaraH zeSaM puurvvt| 2 zAntinAthapakSe ca--kRtazAntisarga:-garbhAvasthAyAmapi vihitamArIrUpopAlavIpazamanaH zAntikaraNAca nadAkhya zAntinAtha ityarthaH zayaM samAnam / neminAthana -samuja-mA-nAbhaikadeze nAmagrahaNAsadatyanena samudranijayo yI adyate tasmAinma yasya sa tathoktaH neminAtha ityarthaH / jagajakI nautIti javaH-stotA rAlosya saH, navAnAM gaH varga: pitRya yasyeti vA ra tathonaH anyat namAnam / mahAvIpa subamAna ini vipadam garbhacinera sin amau pituH nimAjamA dina zuttazeSa mAgAmiyA pitrA zubhasaMbadhajanamatasya vardhamAna ' iti nAmakamAna bahA zobhane iti zubhaH sabhAsau vardhamAna iti. rAmapakSe zrIarhantazcaturviMzatitIrthakRta AdyAH-mukhyA yasya yasmAdvA sa zrIahaMdAdyaH / tripaSTizalAkApuruSeSu tIrthakRtAM mukhyatvAt / zriyA-sItArUpayA lakSmyA anvita iti zeSaH AbhirAmaH-AbhA'. sthA'stItyAbhI ma cAsaugamaH-tadAkhyo dAzarathibaladevaH, "zriyAsarAmaH iti pAThAntaram tatra zriyA-lakSmyA yuktaH saH prasiddhaH rAmaHrAmacandraH taM smarAma iti sambandhaH anyadvizeSaNayojanaM pUrvavat / .. Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 mahopAdhyAyadhImedhavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAmye kRSNapakSe-"zrIahaMdAdya" ityAdivizeSaNArtha yojanaM rAmavan zriyA'bhirAma ityasya zriyA-lakSmyA abhirAmo-manojaH ityarthaH / zriyAsarAma iti pAThAntare zriyA-lakSmyA sarAmaH-sabhAryaH (rAmayAbhArthayA sahitaH iti kRtvA) rAmA hiGgulinI striyoH iti haimH||2|| yo vItarAgaH kRtatIrthayAgaH, prodyatsabhAmaNDalasaMvibhAgaH / yo nItikArI bhuvanopakArI, sevyaH sa bhavyairnavakAvyanavyaH // 3 // anvayaH-~yaH vItarAgaH kRtatIrthayAgaH, prodhasabhAmaNDalamaMtribhAgaH / ya: nItikArI bhuvanopakArI, bhavyaiH sevyaH sa navakAvyananyaH // vyAkhyAnanu matsvapyanyeSu buddhAdiSu parazzateSu deveSu kathameteSAmeva caritrAkhyAne kaviH jAtAdara ityAha-ya iti. yaH anirdiSTanAmadheyaH, vItarAgaH-cIta:-vigataH nivRttaH gagaH-srakcandanavanitAdiviSayA'bhiSaGgaH yasya sa tathoktaH tIrthakRtpaJcaka zrIrAmapakSa mAdhAraNo'yamarthaH / kRSNapakSe tu viH-pakSI garuDa ityarthaH taM tasmin vA itaH prAptorAgaH-prItiryasya sa tthoktH| kRtatIrthayAgaH tIrthasAdhu-sAdhvI-zrAvaka-zrAvikAtmakacaturvidha saGghaH lakSaNayA tatsthApanamiha gRhyate tIrtha yAga iva tIrthayAgaH kRtaH sampAditaH tIrthayAgaHtIrthasthApana yajJo yena sa tathoktaH / rAmakRSNapakSe-kRtastIrthasya-sAvAdisaMghasya yAgaH-yajanaM pUjanaM yena saH, kRtastIrtha-saravAditaTAnmakapuNyakSetre yAgaH-devapUjA yena sa iti vA tathoktaH. prodyatsabhAmaNDalasaMvibhAga:-prodyantI dIpyamAnA sabhA devAdiparipat tasyA maNDale-samUhe saMvibhAgaH-jIvAjIvAdipadArthAnAM vivinya Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA. kathanaM yena saH yadvA prodyan-prakAzamAnaH bhAmaNDalena sahitaH sabhAmaNDalaH saMvibhAga:-pradezo yasya sa tathoktaH tIrthakRtpaJcakasAmAnyo'yamarthaH / rAmakRSNapakSe-prodyana-prakaTIbhavan sabhAyAH rAjyazAsanavyavasthApikApariSadAdeH maNDalasya-dvAdaza rAjakasya dezasya vA saMvibhAgaH saMvibhajanaM yasya sa tathoktaH "syAnmaNDalaM dvAdazarAjake ca deze ca vimbe ca kadambake c"| iti vishvH|| yaH-yAtIti yaH nirvANapadagantA, kaluSapaTalajaladanirasanapavano vA / yo nA vAyau yamane iti medinI // nItikArI nIyante-unnIyante'rthA anayeti nItiH nyAyaHtAM karoti tacchIlA nItyAvartanazIlo nItipracAraNazIlo vA // anItikArI iticchede anItiH-paDavidhetirAhityaM tatkaraNazIlaH / ativRSTiranAvRSTirmapakAH zalabhAH khgaaH| pratyAsannAzca rAjAnaH paDetA ItayaH smRtaaH| bhuvanopakArI-bhuvanAnAmupakAraM karoti tacchIlaH skljgdupkaarkrnnprvnnH|| bhavyaiH-prANibhiH sevya:sevituM yogyaH saH-varNyatayA prakrAntaH navakAvyanavyaH navena-saptArthAnusandhAnAdiguNaviziSTatayA navInena kAvyena navyaH-stutya : 'guMka stavane ||antyaanugraamH,shbdaarthobhyshlessH,kaavylinggN caatraalngkaaraaH|| tIrtha zAstrA-'dhvara-kSetro pAyo-pAdhyAya mantriSu iti vizvaH / tIrtha saadhvaadisNghe'yiityaagmH| brAhmIha sA'vyAnipuNAgamAdau yasyA rasAMgArakamalodayazrIH / adyApi nadyA dravasuprasAdAt sitAmbarANAM janatAnuvRttiH // 4 // anvayaH-iha AgamAdau sA nipuNA brAhmI agyAt yasyA nayA rasAMgAt / kamalodayazrI: dravasuprasAdAna sitAmbarANAM janatAnuvRttiradApi // Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 mahopAdhyAyazrImeghavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAvye vyAkhyA-iha AgamAdau zAstrAdau arthAt asmin kAvyAdau sA bhuvanaviditA nipuNA dakSA pUrNatyarthaH brAhmI sarasvatI "brAhmI tu bhAratI bhASA gIrvAgvANI sarasvatItyamaraH" avyAt pAyAt yasyAH sarasvatyA bhAratyA nadyAH pavitrAyAH sarvazvetAyAH rasAMgAt rasasyAkhAdasya anubhavasyetyarthaH aGgAt udyamAt yatnAt kamalodayazrIH kamalAyA lakSmyAH sampadaH udayazrIH samabhyudayasampat dravasuprasAdAt dravati niyatItidravaH snehaH prasannatA iti yAvat tasya parihAsasya suprasAdAt satkRSAtaH sitAmbarANAM nirmalabamanAnAM devAnAM janatAnuvRttiH janatAyAM manuSye anuvRttirAgamanam stutyAlambanatayA janAnukampanamiti bhAvaH atha ca sitAmbarANAM zvetAmbarANAM ArhatAnAM janatAnuvRttiH lokasadupadezAnusaraNam adyApi adhunApi bhavatIti shessH| nadIpakSe ca-yasyA nadyAH nadIrUpAyAH sarasvatyAH sarasvatyabhidhAnAyAH rasAMgAt jalarUpAt kamalodayazrIH kamalAnAM mojAnAm udaya zrIH samudbhavazrIH sadvikAzazobhetyarthaH dravaprasAdAt pravAha suprabhAvAt sitAmbarANAM ambate zabdaM karotItyambaH zabdaH taM gatigRhNAtIti ambaraH pakSaH sitau ambarau yeSAM te sitAmbarAH hamAH teSAM janatAnuvRttiH mAnasasarAt narakSetre anuvRttinumatiradyApIdA. nImapi bhavatIti shessH| mukhena doSAkaravat samAnaH, sadA-sadambhaH savane sazaucaH / kAvyeSu sadbhAvanayAnamUDhaH, kiM vandayate sajanavannanIcaH? // 5 // Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrIvijayAmRtamagriNItA saraNI TIkA. . . .5 anvayaH-nIcaH sajanavat kiM na vanyate ? mukhena doSAkarabat smaanH| sadA sadambhaH sabane sazauca:, kAvyeSu sadbhAvanayA na mUDhaH // 5 // vyAkhyA-nIcA durjanaH sajjanava-satpuruSa iva kiM na vandyate abhivAdyate stUyate vA ubhayoH samatvAt / sAmyaM darzayati-mukhena doSAkaravat-doSA rAtriM karotIti saH tena tulyaM tadvat candrasadRzaH, samAnAsaha mAnena-sammAnanena pUjA satkAreNa varnate iti sa tathoktaH sadambhaHsabane sat-satyamevA'mbhaH jalaM tasmin sabanemAne anuzIlane sa zaucA=sanaimalyaH pavitraH satyaniSTha ityarthaH / kAvyeSu sadbhAvanayA utkRSTabhAvanayA na mUDhaH uttamavicAraNayA hetunA na mUDhaH na anabhijJaH yadvA-kAvyeSu sadbhAvanayAnamUDha iti samastaM, kAvyasya iSuSu-guNeSu sadbhAvanaM sadvicArastatrayAnaM gamanam UDhaHprApta ityrthH| atra durjanasya vyAjastutyA sarvathA'vandhatvameva sosUcyate sajjanatomahadantaratvAt tathAhi nIcaH mukhena doSAkaravatsamAnA doSANAM durguNAnAmAkaraH rAzi rastyAsau doSAkaravAn tena samAnaH sadRzaH guhyaprakAzanAdidurguNodIraNakaraNatayA vadanena doSapuJjaviziSTatulyaH / yadvA doSA''kara itra doSAkaravat / samAnaH sA'haGkAraH sadAsadambhaH sakapaTaH, sabane madyasandhAne upalakSaNatayAtadAdikArye'sazau cA zaucena sahitaH sazocaH sa nabhavatItyasazaucaH ashucirityrthH| yadvA sadambhaH savane satpakSapAtakaraNe sazaucA-zuceva zauca-zokaH khArthikaH prajJAdhaNa tena sahitaH saMzaucAsazoka ityarthaH / kAvyeSu sadbhAvana-yAna-mUDhaH sadbhAvane-sadvicAre yAnaM gamana tasmin mUDhaH vikalaH apaTuH // upamA, arthazleSaH, sabhaGgazabdazleSaH, vyAjastutizcAlaGkArAH // savanaM tvadhvareM snAne somanirdalanepicetimedinI // 5 // Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 mahopAdhyAyazrImeghavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAvye ucchRGkhalAki khalato na bibhyet, sabhyastathebhyaH paramArthanAzAt // nAzA hya nAzA kimu vardhanIyA, honasya sakarNatAyAm // 6 // (anvayaH)-ibhyaH paramArthanAzAt tathA sabhya ucchRGkhalAt khalataH kiM na bibhyet zrutyAvihinasya sakarNatAyAm anAzA AzA kimu na vrddhniiyaa?||6|| vyAkhyA-imyaHADhyaH paramArthanAzAt paramArthasya utkRSTAbhISTa yastunaH mUladhanAdeH nAzAt apAyAt tathA-iva sabhyaH sajanaH ucchRGkhalAta-udgataH zRGkhalAtaH ityucchRGkhalA maryAdAdivandhanarahitaH nItyAdiniyandarahito vA tasmAttathoktAt khalata:-durjanAt kiM na bibhyetbhayamApnuyAt nanu khalasthApi zAstrazravaNAdinA saujanya kiM na syAdityAzaGkAyAmAha 'nAzA' iti zrutyA-zAstrazravaNena vihInasya varjitasya akRtazAstrAbhyAsasya zravaNazaktirahitasya badhirasyetyapyartho gamyate. sakarNatAyAm zrutitatparatAyAm zAstrAbhyAsAdikSamatAyAmityarthaH abhijJatAyAmiti yAvat anyatra zravaNakSamatAyAmiti gamyate anAzA-na AzA dik paricchedo yasyAM sA tathoktA aparicchinnetyarthaH AzA=azakyopAyArthaviSayiNI dIrghA''kAGkSA anadhigataviSayAtRSNA vA kimu na barddhanIyA-vRddhiM neyA. vardhanIyavetyarthaH bhaiSajyAdisevanena karNavAdhiryamiva zAstrazravaNAdinA khalAnAmapi aubhRtyaM dUrIbhUya jAtasaujanyatayA bhayA'janakatvaM sambhavatItibhAvaH / arthAntaranyAsaH / / 6 / / kAThinyabhAjo hRdaye khalasya, kA vakratA zRGkhalakasya nAGge // Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA. " bhArakSamasyA'pi naso'gravedhaH, sumedhasA'kAri savedhasA'pi // 7 // anvayaH-hRdaye kAThinyabhAjaH khalasya [kAThinyabhAjaH khalasya hRdaye vA] zRGkhalakasya aGge [ca] kA vakratA na asti] [yataH bhArakSamasyApi naso 'avedhaH sumedhasA'kAri, sa vedhalA'pi asya [akAri] __vyAkhyA-hRdaye manasi kAThinyaM naiSThyaM bhajate sa kAThinyabhAk tasya tAdRzasya khalasya-durjanasya, hRdaye manasi kAThinyadADhayaM bhajate tAdRzasya zRGkhalakasya-uSTrasya aGge ca kA vakratA krUratA anyatra kuTilatA bhugnatetyarthaH na asti sarvApyastItyarthaH khalAnAM krUrahRdayatvAt uSTrANAM ca kuTilabahulA'padhanatvAt / ata eva bhArakSamasya karSaNa vAhanayogyatAdidhuraMvoDhuM zaktasya zRGkhalakasya nasa:nAsikAyAH agravedhaH-purovedhanaM sacchidrIkaraNaM sumedhasA-karSaNavahanAdikSamatA'vagatimedhAvinA kRSIvalAdinA akAri vyadhAyi: ke. dhasAnbrahmaNA'pi saH prakrAntaH agravedhA=agre-prathamaMvedhaH vyadhanaM hiMsanaM khalasya naisargikatayA akArItyarthaH / yadvA sAmkhalaH api vedhasA agravedhaH agra-pUrva vidhyati chinatti sa tathoktaH hiMsrasvamAvakaH akaari| yadvA agravedhaH vedhaH vivAhAdizubhakAryavarNya nakSatra vizeSasthitagrahabhedakRtasaMsargaH 'vedhaM sarvatra varjayeditijyautipokteH tathA ca agre=Adau vedha iva agravedhaH varjanIya itibhAvaH akAri / ... , hRdayaM vakSasi svAnte bukkAyAmitihaimaH / cakraH kuTile kara bhaumayoritihaimaH / kAThinyabhAjaH khalasya hRdaye kA'pi vakratA (asti) yA zRGkhalakasyApi aGge na vartate / yataH bhArakSamasyApi / tasya so'guvedhaHsumedhasAvedhasA'pi nAkAri iti tu jyaayH| Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 mahopAdhyAyazrImeghavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAvye tyAjyaH sa rAjyAtpurato'pirAjJA, bhAyAtsabhAyA na ruciH khale'smin / yatra drumAH kaNTakinaH purastA tsa duSpravezaH sumanaHpradezaH // 8 // [anvayaH]-asmin khale sabhAyA ruciH na bhAyAt [ iti ] rAjJA rAjyAt purato'pi sa tyAjyaH / yatra purastAtkaNTakino drumAH sa sumanaHpradezaH duSpravezaH // 9 // vyAkhyA-asmin khale-pizune viSaye sabhAyA: samAjasva janatAyA ityartha ruciprItiH na bhAyAt-zobheta yadvA asmin khale sati sabhAyA ruciH kAntiH nabhAyAt-prakAzet vivAdotthAnasaMbhacAt / atha vA asmin khale sabhAyA na ruciH-rAjapariSatpravezA'bhiruciH bhAyAt evaM samambhAvyate iti hetoH rAjJA-tRpeNa zAsa kenetibhAvaH rAjyAt-bAjadhAnyAH rASTrAdvA purataH svAgrataH nagarAdvA gRhAdvA api tyAjyA varjanIyaH niSkAsanIya ityarthaH amumatha dRSTAntena dRDhayannAhayoti yatra sumanaHpradeze purastAta pravezamArgasthAgrataH kaNTakina-sa kaNTakAH drumA-mArgavRkSA bhaveyuH sa sumanasAM-puSpANAMpradezaH sumanaH= pradezaH puSpavATikAdiH duSpravezaH azakyAntargamano bhavatIti loke prasiddho'yamarthaH / zabdazleSo, draSTAntazca puraM napuMsakaM gehe deha pATaliputrayoritimedinI sthAtpuraH yurato'grata ityamaraH // 8 // . khalAdaro yazca gavAM svabhukto, bhavetpazUnA mucito na nRNAm / sa goH pativAda yadi bhUpasarge, tatpAzupatyaM dhruvamIzvarastha // 9 // Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrIvijayAmRtamaripraNItA saraNI TIkA. anvayaH-gavAM svabhukto yaH khalAdaraH bhavet [asau] pazUnAM givAm] ucitaH, natu nRnnaam| sa go:patitvAt yadi bhUpasarge syAt tat Izvarasya dhruvaM pAzupatyaM bhavet // 9 // vyAkhyAH--gavAM dhenUnAM svabhuktau-svAhAre viSaye yaH khalAdaraH khalaM tilakalkaH dhAnyamardanabhUmizca tatrA''daraH snehaH asau pazUnAm ucitaH yogyaH agarhaNIyaH bhavet na tu nRNAM manuSyANAmapi / ___ durjaneSu prIteH tebhya svAsasya tilakalkAzanasya ca manujAnA manaucityAt / tathA ca saH-khalAdara:-khale-nIce AdaraH goMH patitvAt-gauH (saurabheyI pRthvI ca tasyAH patitvAt-svAmitvAta tatsAmyAditi bhAvaH, yadi bhUpasarge-nRpasvabhAve nRpasAmrAjye vA syAt tat-tadA Izvarasya-rAjJaH pAzupatyaM pazupatitvaM mUrkhaziromaNitvaM dhruvaM nizcita syAd zabdasAmyena chalitatvAt // svargeSu pazuvAgvajra digneaghRNibhUjalegaurityamaraH // 9 // khale pratItA bahudhA-nyapAtAda, vikSepaNA kSepamatirnRpasya / mukha nibandhena gavAM nRNAM vA, nijArjitasyApimanAga na bhogH||10|| andhayaH-khale bahudhA-nyapAtAd nRpasya, vikSepaNAkSepamatiH pratItA / nRNAM gavAM vA mukhe nibandhena nijArjitasyApi manAga bhogaHna // 10 // vyAkhyA-khale durjane vidyamAne sati bahudhA bahuprakAreNa anyapAtAt anyeSAM-pareSAM khalAnumatAnAM pAtAn ApatanAt pravezAta nRpasya khalAdhInasarvarAjyatantratayA vikSepaNAkSepamatiH-vikSepaNe amimatAnoM drIkaraNe AkSepe-mAnyAnAM gahaNe ca AsamantAda Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahopAdhyAya zrI megha vijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAvye kSepe - vilambe rAjakAryANAM sampAdana kAlA'tipAte vA matiH- buddhiH vicAro vA pratItA - prasiddhA evA'sti / 14 loke'pi khale- dhAnyamardanasthale bahudhAnya pAtAt - bahUnAM pracurANAM dhAnyAnAM - zAli godhUmAdivIhINAM pAtAt mardanArtha pakSepAt nRpasya -. tatsvAminaH kheTakAdeH vikSepaNAkSepamatiH - vikSepaNe pUrva prasAraNe tadanu AkSepe - dUraM vikIrNAnAM samUhanyAdinA rAzikaraNe ca matiH- manaH pravRttiH pratItA - khyAtA eva / -- pUrvatra khalanItyA nRNAM - rAjapuruSANAM mukhe - niHsaraNe nirgamana = pravezamArge ityarthaH viSaye nibandhena- niyamanena pratibandhajananena satA nijArjitasya - khopArjitasya vetanAdeH manAg- alpamapi bhogaH- upabhogaH sukhaM vA na saMbhavatItyarthaH / yadvA nRNAM vipazcinmanujAnAM mukhe- praveze nibandhena nijArjitasya - khopArjitavidyAdeH manAg bhogaH - upayogaH vidyAlAbhajanyamai - hika sukhaM vA na samasti bhavitumityarthaH / vidyAvatAM bANabhaTTAdInAmiva rAjJaH zrIharSAderiva aihika sukhasAdhanadhanalAbhe satyeva vidyAyA aihikopayogaH / rAjadhAnyAM khalapraveze tu viduSAM pravezasthApyasambhavaH vidyAcamatkArapradarzana parituSTa narendra ditsyakhApateyAdyAtmaka puraskArAdestu kathaiva kA / anyatrApi sa gavAM-vRSabhANAM - mukhe tuNDe nibandhena-nitarAMbandhanena nijArjitasya - halakarSaNAdivyApArajanyatayA svopArjitapalAlAderapi manAga bhogaH na bhavati / zabdA'rthobhayazleSaH / upamAlaGkAradhvaniH / khalaH kalke bhuvi - sthAne krUre karNejape'dhame itihaimamaidinyo mukhaM niHsaraNe vakre prArambho Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrI vijayA mRtasUripraNItA saraNI TIkA. pAyayorapItimedinI / bhogaH sukhe dhane puMsi cAheH phaNa- zarIrayoH / pAlane'bhyavahAre ca yoSidAdibhRtAvapIti medinI // 10 // kAryA khalAnAM skhalanA nRpeNa, prasaGgataH zRGkhalamIlanena // ucchRGkhalaH zRGkhalako na kiMsyA dudvejakaH kaNTakasaMkaTena // 11 // 15 ( anvayaH ) - nRpeNa prasaGgataH zRGkhalamIlanena khalAnAM skhalanA kAryA. ucchRGkhalaH zRGkhalakaH kaNTakasaMkaTena uddejakaH kiM na syAt / vyAkhyA:--- nRpeNa = rAjJA prasaGgataH - avasaraM prApya zrRGkhalamIlanena - zRGgAt = prAdhAnyAt svalyate'nenetizRGkhalaH = pRSodarAditvAt zRGkhalA lauhamayabandhanarajjuvizeSaH tasya tena vA mIlanaM saMbandha: tena tathoktena zRGkhalayA niyamyetibhAvaH khalAnAM duSTAnAM skhalanA = gatipratirodhaH kAryA vidheyA / anyathA'niSTamAha = ucchRGkhala iti udgataH zRGkhalAtaH iti. ucchinnA zRGkhalA yeneti vA ucchRGkhala : lauhamayapAdabandhanarahitaH nAsArajyAdirahitatayAnirbAdhagatikaH zRGkhalakaH = uSTra: kaNTakasaMkaTena=kaNTakaiH = sUcIvattIkSNAgravRkSAvayavavizeSaiH saMkaTa: =saMkIrNaH vanyapradezAdistena, kaNTakaiH = saMkaTaM = duHkhaM tena tajjananena hetunA vA udvejaka:- citta vyAkulatAjanakaH kiM na syAt syAdeva. uSTrANAM kaNTakapriyatayA tadAcitapradezAdau tadgamane tadanveSaNArthaM tatragatAnAM tadArUDhAnAM kaNTakasambandhasambhavAt / ucchRGkhalaH =aniyantritaH niraGkuzaH khalopi kaNTakasaMkaTena= kaNTakA iva duHkhajanakatvAt kaNTakAH kSudrazatravastebhyaH saMkaTaM = duHkhaM vipattirvA tena tajjananenetibhAvaH udvejakaH- kSudrazagvAdibhirvirodhAdi Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 mahopAdhyAyazrImeghavijayagaNiviracite saplasandhAnamahAkAvye .... ... ......... jananadvArA vyAkulIbhAvajanakaH / kiM na syAt syAdevetyarthaH / / zabdA 'rthobhayazleSaH arthAntaranyAsaH anuprAsaH / zRGkhalaM puMskaTIkAJcyAM lauharanau ca bandhane iti haimaH // kaMTakaH kSudrazatrau ca karmasthAnakadoSayoH / romAJce ca drumAGge ca kaNTako maskare'piceti vizvaH // yadgorasAdhikyamudetiloke khalasyaparyAyavinAzanena / saMbhAvyatesmAdamRtAzanasyA dhikAdhikAradvibudhAtmanaiva // 12 // anvayaH-loke khalasyaparyAyavinAzanena yadgorasAdhikyamudeti asmAt / amRtAzanasya adhikAdhikArAt vizrudhAtmataivasaMbhAvyate // 12 // vyAkhyA-loke khalasya tilakalakasya dravyavizeSasya paryAya vinAzanena paryAyaH kramabhAvisvabhAvaH prakRte khalatvarUpastasya vinAzane nadhvaMsenetyarthaH gorasAdhikyaM dugdhaghRtAdipracuratA udeti udbhavati asmAt gorasAdhikyAt amRtAzanasya dugdhaghRtAdi bhojanasya adhikAdhikArAt adhikapravartanAt nirantarapracArAt vibudhAtmataivapaNDitAtmataivasaMbhAvyate utprekSyate zuddhAhAravihArasya nirmalabuddhiprayojakatvAditibhAvaH / ___ atha ca khalasya durjanasya paryAyavinAzanena tadvAcakaparyAyanazaMsa ghAtuka krUrAdizabdAnAmapi nirAkaraNena gorasAdhikyam goH vAlyAH rasasya AsvA-da vizeSasya Adhikyam samRddhimadeti yadvA go pRthivyA rasasya guNasya kSAntyAde rAdhikyaM bAhulyAdeti prakAzate asAd gorasAdhikyAt amRtAzanasya devasya adhikAdhikArAt atyadhikasambandhAt vibudhAtmataiva sarveSAndevatvameva saMbhAvyate. devasa Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA. mbandhAdanyeSAmapi devatvaM sutarAM bhavatIti bhAvaH / 12 / zleSatulyayogite cAtrAlaMkRtI | khalaHkalkebhuvisthAne iti haimaH pizune durjane khala iti zRGgArAdau viSe vIrye gurAgedraverasa ityubhayatrAmaraH // 12 // kAyena vAcA manasA vizuddhaH sa pakSamadhyasthita eva haMsaH // brahmA'munAbAhyadhiyApi bAhyaH, 17 priyo vidhistannanu sajjanasya // 13 // anvayaH - sa iMsa eva [ yathAhaMsaH ] kAyena vAcA manasA vizuddhaH pakSamadhyasthitaH / [ tathAsajjano'pi ] amunA brahmA'vAhyadhiyA'pi bAhyaH tat vidhiHsajjanasya priyaH // vyAkhyA - saH = sajjanaH haMsa eva hetumAha yathA haMsaH khanAma khyAtapacivizeSaH kAyena= svarUpeNa vAcA khareNa manasA ca vizuddhaH avadAtaH pavitrazca pakSamadhyasthitaH pakSayoH garutormadhye 'ntarAle sthitaH tathA sajjanopi kAyavAGmanobhiH vizuddhaH = anavadyaH, pakSamadhyasthitaH = pakSe = vAdi prativAdinorvirodhe madhyasthitaH = madhyasthaH / yadvA pakSayoH = vAdiprativAdyubhayapraznakoTi- samAdhAna koTyormadhyasthitaH = mAdhyasthya mAzritaH natvanyatara pakSapAtItyarthaH niSpakSapAta iti yAvat / anyadapi sAmyaM darzayati brahmeti amunA- haMsapakSiNA brahmAdeva vizeSaH avAhyadhiyA hArdikAnurAgeNa yadvA ayaM mayAbAhya iti saMkalpamantareNApi svabhAvataevavAhyaH svapRSThedhAryaH haMsasya tadvAhanatvAt tat tasmAt sajjanasya vidhiH zAstroktakriyAkalApaH priyaH svakartavyatvenAbhimata ityarthaH avidhizabdasya brahmazabda paryAyatve'pyartha bhedAdarthazleSaH tathA sajjane haMsAroSaNAdrUpako'bAhyacAdyatvena virodhAbhAsazcetyalaMkRtayaH // 13 // marAlabAlaH svata evavaktre. raktaH prasaktazcaraNe'pi tadvat // Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 mahopAdhyAyazrImeghavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAvye sa rAjahaMsaH kavinAsvakArye, smAryaH sa dugdhAmbhasi tdvivekaa||14|| anvayaH---kavinA svakAryemarAlavAla:vaktrasvataevaraktaH tadvaccaraNe'pi prasaktaH sadugdhAmbhasi tadvivektAsa rAjahaMsaH smAryaH // 14 // vyAkhyA-kavinAkAvyakA svakAryekavikarmaNi kAvyAdau saH prasiddhaH ( prakrAnta prasiddhA'nubhUtArthakastacchando yacchabdopAdAnaM nA'pekSate iti niyamAdatra (padye) yacchabdasyA'napekSitatayA nopAdAnam) rAjahaMsA-haMsAnAM rAjA zreSThanvAt (rAjadantAditvAt paranipAtaH) raktavarNacaJcu caraNayukta zvetavarNa haMsavizeSaH rAjahaMsAstu te caJcu caraNairlohitaiH sitAH ityamaraH / rAjA haMsa iva sAragrAhitvAdiguNasAdhAt rAjahaMsaHnRpazreSThazca smArya ekatra sAragrAhitvAdiguNairanukaraNIyatayA aparaH pavitracitracAritrazAlitayA varNanIyatayA smaraNIyaH tena ca kaveH pratibhAdivikAzAt / sakalakalaMpurametajjAtaM sa. mprati sudhAMzubimbamiva ityAdAviva ubhayoH (haMsasya rAjJazca) samAna zabda vAcyatArUpasAdharmya zleSeNAha-marAleti / haMsapakSe marAlavAlaH marAla: rAjahaMsajAtIya haMsavizeSaH tasya bAlA zAvakaH apatya mityarthaH tadvaMzya iti tAtparyam, ata eva vake caJcau svataeva nisargAdeva raktAlohitaH, caraNe atiyugale'pi tadvat-tathA rakta ityarthaH, prasaktaH prasaktiH prasaGgaHguNinAM prastAvaH guNavatAM carcAyAmAkhyAna mityarthaH asyA'stIti sa tthoktH| sa dugdhAmbhasi-kSIrasaMmizranIre tadvivettA tayoH (dugdhajalayoH) pRthagbhAvasampAdayitA vivecako vA rAjapakSe-marAlavAlAmarAlAH kanjalAni itra bAlA: mUrdhajAH kezAyasya sa iti. marAlA:-cikaNA bAlA: kezAyasyetivA sa tthoktH| yadvA marAlAnkhalAn vArayatIti sH| ralayorDalayozcaiva sa-zayo Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA. baMbayo stathetivacanena bacayoH ralayozcaikatvasmaraNAt / vaktre-vAgmine yuktiyuktabahuvAdine rakta: anugagavAn yadvAvaktre mukhe raktaH prasanna ityarthaH caraNe AcAre zreSThAcaraNe zIlevA prasaktaH-vyAsagavAn lIna ityarthaH yadvA raNe- yuddhe prasaktaH-sAnandaH sadugdhAmbhasi-dugdhamizra jale lakSaNayA sadasatorityarthaH tadvivaktA-vivecanazIlaH sadasadvivekazAlItyarthaH // 14 // sattve'pyasattve kiyatI kathA na, tatsantu santaH satataM prasannAH / kAvyekSaNAdvaH kRpayA payovad, bhAvAHsvabhAvAtsarasA yataH syuH||15|| anvayaH-sattve'satve'pi kiyatI kathA na asita tat santaH prasannAH santu. [ mayi ] yata: vaH kRpayA kAvyekSaNAt bhAvA: payovat svabhAvAt sarasA: syuH // 15 // vyAkhyA-api samuccayArthakobhinna kramazca (garhA-samuccayaprazna-zaGkAsaMbhAvanAsvapi ityamaraH) tathA ca sanve-mAdhubhAve sajanatve ityathaiH asattve asAdhubhAve asajjanatve daurjanye ityarthaH kiyatI-kiMpramANikA kathA vAkyavistAraH na astIti zeSaH bahuvidhaivakathA'stItyarthaH / yadvA sattve-guNe asace doSArope ca bayauktayaH santitat-tena hetunA tasmAddhetorvA santaH--sajjanAH satataM prasannAHkRtaprasAdAH anugrAhakA ityarthaH santu-bhavantu mayItizeSaH / yataHyasmAt kAraNAt prasAdAdvA vA-yuSmAkam IkSaNakartRbhUtAnAm kRpayA anugraheNa kAnyekSaNAt-kAvyA'valokanAt prastutakAvyasamIkSaNAdityarthaH yadvA kAvyayA-dhiyA-IkSaNAt-paryAlocanAdityarthaH (kAvyaM graMthe pumAn zukra kAvyAsyAtpUtanA-dhiyoritikozaH) bhAvA:-- Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. mahopAdhyAyazrImeghavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAvye rtyaadisthaayibhaavaadyH| devAdiviSayAratyAdayo vA padArthA vA yadvA abhiprAyAH, payovad-dugdhavat jalabadvA svabhAvAt-nisargAt sarasAH-anukUlAH varNanIyAnuguNA ityarthaH / yadvA manoharAH, madhurA vA syuH // yadvA yataH-prasannatvAt kRpayA kAvyekSaNAt vaH bhAvAHAzayAH hRdayAnItyarthaH svabhAvAt na tu durjanAderivakRtrimatayetibhAvaH sarasAH sArdA anukUlA vA syuryena kavInAM pravRttiH saphalA bhavet // 15 // zreNIbhavadbhavyamaNI maNIvakai varairagAnAM nikaraurvikakhare / dvIpe'sti jambUpapade prabhArataM, zrIbhArataM bhAratavita sa bhaartm||16|| anvayaH-zreNIbhavadbhavyamaNI maNI ca (ba) kaiH varaiH agAnAM nikaraiH vika. svare jambUpapadevIpe prabhArataM bhAratacitsabhArataM zrIbhAratam asti // 13 // vyAkhyA-zreNIbhavadbhavyamaNImaNIvakaH-azreNayaH zreNayaH sampadyante tathA bhavanti iti zreNIbhavanti, maNyaH-ratnAni maNIvakAni kusumAnIva iti maNImaNIvakAni zreNIbhavanti bhavyAni-zobhanAni maNImaNIvakAni yeSu te zreNIbhavadbhavyamaNImaNIvakAH taiH tathoktaiH / agAnAM-na gacchantItyagAH-parvatA vRkSAzca "zaila-vRkSaunagAvagau" ityamaraH / teSAM tathoktAnAM nikaraiH-samUhaiH vikasvare-vikAsini "vikAsItu vikasvaraH" jambupapadedvIpe-jambUdvIpe ityarthaH / prabhArataM bharatasya-ApameH, dauSyantervA dAzarathecA gotrApatyAni bhAratAH, prakRSTA bhAratAH-bharatavaMzIyanRpatayo yasmin tat / yadvA bharate na muninA proktaM bhArataM prakRSTaM bhArata-nATyazAstraM yasmi stat / athavA prabhA ratA-sadAsthitikAyatra tat-prabhAsu rataM-saktaM vA tat / Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 AcAryazrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA. yadvA aratiH-rativirahaH rAgAbhAvovA'syA'stItyarataH arzaAdhaca prabhaH-candraprabhasvAmI ' nAmaikadezagrahaNe nAmagrahaNAt devadatto datta itivat. tathAca prabhaH-candraprabhaH arataH-rativirahitaH rAgA-bhAkvAn vA'tra tatprabhAratam / bhAratavitsabhAratam-bharatAn-bharatavaMzyAnadhikRtya kRtograMtho bhArata-pANDavacarita-mahAbhAratAdikam bharatena muninA proktaM bhAratanATyazAstram vA vidanti-jAnantIti bhAratavidasteSAM sabhAsu-pari. patsuratam bhutrbhaartvitpriptkmitybhisndhiH| zrIbhAratamvibharti pAlayati SaTakhaNDaM bharatakSetramiti bharataH tena cinhitaM pAlitaM vA tasyedaM vA bhAratam zrIbhiH sahitaM bhArataM zrIbhArata-bharatakSetramityarthaH asti-vartate anuprAsaH / svabhAvoktizca / ratnaM maNiyorazmajAtaumuktAdike'picetyamaraH puSpaMsUnaM sumanasaH prasavazva maNIvakam iti hemacandraH bhArato bharatApatye....iti. bhArataM graMthabhedesyAdvarSabhede napuMsakamiti ca koshH|| zrIrvezaracanA zobhA bhAratI saraladrume / lakSmyAM trivargasampanividhopakaraNeSu c| vibhUtI ca matau ca strI iti medinI kozaH / / "zreNIbhavadbhavyamaNImaNIcakaiH" ityetadghakaTakaM "maNIcakra" padaM yadi kaveH svIyazayakuzezayakalitalalitalipyA 'cakAra' tRtIyAkSarakamevanirgataM cettadA'yamarthaH-"maNIva cakate dhAtoranekArthatvAt dIpyate iti maNIcakaH-dIpavizeSaH-vidyuddIpa ityarthaH / caka haptau pratIpAte ca. pacAyac / maNyaH maNIcakA iva iti maNImaNIcakAH, zreNI bhavantaH paMktibaddhatayAsthitAH bhavyA: zobhanA maNImaNIcakAyeSu te zreNIbhavadbhavya maNImaNIcakA staistathoktaiH" // 16 // Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ www .. ...... ......... . ... ....... ... ........ .. ....... ........... ...... ... mahopAdhyAyazrIvavijayagaNiviracite sasasandhAnamahAkAvye gaGgA'nuSaGgAnmaNimAlabhAriNI, suradrusekAmRtapUrasAraNI / kSetrakSamezasya rasapracAriNI, __ sAprAmuDhA vaniteva dhAriNI // 17 // anvayaH-prAgudUDhA vaniteva gaGgA [zobhate kSetrakSamezasya anuSaGgAt maNimAlabhAriNI suradrusekAmRtapUrasAraNI [kSetrakSamezasya] rasapracAriNI dhaarinnii.|| 18 // vyAkhyA-kSetrakSamezasya kSetra pRthvIpateH bharatakSetrasya prAgudRDhApUrva pariNItA vanitA-strI iba gaGgA-tannAmnI zAzvatI mahAnadI zobhate iti sA kIdRzItyAha-kSetrakSamezasya kSetrasthaH kSamezaH kSetrakSamezastasya-caitAThya parvatasya anuSaGgAta-sambandhAt maNimAlabhAriNI maNInAMmAlAM bibharti dhArayati tacchIlA yadvA maNInAM mAleva iti maNimAlA-dIptistAM yadvA maNInAM mAleva mAlA-paMktirmaNimAlA tAM bibhattItyevaMzIlA ratnasamUhadhAriNItyarthaH mAle--Sike-STikasyAnte bhAri-tUla-citeSu ityanena mAlA zabdasya hrasvatvam / vaitADhayaparvatAsanne gaGgAyA navanidhAna zAlitvasya zAstrasiddhatayA maNimAlAdhAritvamupapadyate / punaH kIdRzI? suradrusekAmRpUrasAraNI-suradruH kalpavRkSaH devadAruvRkSo kA tasya secanaM sekA jalAdinA''IkaraNam sirbhAveghaJ / sekArtham amRtaM cAri tasya pUraH-pravAhaH tasya sAraNI kulyA iva / punaH kIdRzI ? kSetrakSamezasyanvarSaparvatasya prastAvAt hemavataH rasapracAriNI-rasaM-jalaM tamya pracAriNI AsamudraM vistArijItyarthaH / yadvA kSetrakSamezasya kSetraM-kalatraM bhAryetyarthaH tasyai tasthA vA kSamA yogyaH hito vA zakto vA IzA-patiH tasya tathoktasya rasapracAriNIcamA AnandaH zRGgArAdirvA tasya pracAriNI sampAdikA Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA. janiketyarthaH / pu0 kI. ? dhAriNI-durgatIpatajjantUn dhArayatItyevaMzIlA yadvA pApAnarake saMbhAvitapAtAn prANino nijabhuvanapAvana jIvanA'vagAhanavigatakalmaSatayA dhArayati avalambate tacchIlA / atrapadye 'kSetrakSameza' pade tantraM vivakSitam tenAsau arthatrayavAcI // 18 // upamA'tizayoktizcAlaMkArau // sindhuddhitIyA'bjamukhAnusAriNI, jaDaprasaGgAvRtacArucAruNI / itastato nau nibhRtArthatAriNI, vasuprakAzaiH suravipratAriNI // 18 // anyaya-kSetrakSamezasya udRtA dvitIyA strIva sindhuH pravahati] abjamukhAnulAriNI itastato naunibhRtArthatAriNI. basuprakAzaiH surviprtaarinnii||18|| vyAkhyA -"kSetrakSamezasya' iti. 'prAgudRr3ha baniteve'-ti ca pUrvato'nveti / tathA ca kSetrakSamezasya kSetrapRthvIpateH prAgudRDhA=pUrvapariNItA dvitIyA vanitA strI iva sindhustannAmnI pazcimAbhivAhinI mahAnadI pravahati / yadvA pUrva kSetrakSamezasya dve vanite tayoH pUrvAM paricAyayatItyuktamaparAMparicAyayannAha-sindhuriti. dvitIyA-bhAgIrathItarA sindhu-stannAmnI pazcimAbhimukhavAhinI mahAnadI pravahatIti zeSaH / sA kIdRzI? abjamukhAnusAriNI=abjaM padma padmahada ityarthastasya mukha-nissaraNaM nirgamamAge ityarthaH agrabhAgovA tat anupazcAt (tasya) samIpe vA sarati gacchatipatatItItyartha stacchIlA / jar3aprasasaGgAlayorDalayozcaikatvasmaraNAt jalaprasaGgAt jalasambandhAt vRtacAruvAruNIcaruNodevatA'syAH varuNasyeyaM vA vAruNI-pazcimadik. vRtA-svIkRtA cAruzobhanA vAruNI yayA sA tathoktA anyApi- - Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 mahopAdhyAyazrImedhavijayagaNiviracite saptasandhAna mahAkAvye kAcit jar3a:-mUDhaH, ziziraH (zaityaM) vA tasya prasaGgAt vRtacAruvAruNI svIkRtaruciramadirA bhavati / punaH kIdRzI itastataH nauni. bhRtArthatAriNI nAvA=naukayAnAvi vA nibhRtAn dhRtAn guptAna vA nibhRtaM-nizcalaM yathA tatheti vA arthAn vastUni dhanAni vA tArayati= parapAraMnayati tacchIlA sA tathoktA / vasuprakAzaiH-casoH sUryasya vasUnAM devAnAM vA maNInAM vA prakAzaiH pratibimbanaiH yadvA vasuSu= toyeSu prakAzaiH pratibimbAyudyotaiH surAndevAn vipratArayituM zIlamasyAH sA tathoktA / vasUnAM jalAnAM prakAzaH surAnadevAn viprAn brAhmaNAn ca tArayati tacchIlA / jaDA striyAm / zUkazimbyAM, himagrasta-mUkA-ajJeSu tu triSu iti medinI / vasu toye dhane maNau iti vaijayantI, vasuH sUryo vasu. devo vasurvanhirvasurmarut ityanekArthadhvanimaJjarI artho'bhidheya raivastuprayojana nivRttiSu ityamaraH // 18 // tatrAryabhAgo vadanaM khagAnAM, zreNyaupunazcoSThapadaM ddhaane| kSetrAvanIzasya tu sindhu-gaGge, te zmazruNIbhAta iva prasiddha // 19 // anvayaH-tatra AryabhAgaH [aryabhAgazca] kSetrAvanIzasya vadanaM khagAnAM / zreNyau oSThapadaM dadhAne. prasiddha te sindhu gaGge zmazruNIivabhAtaH // 18 // vyAkhyA-tatra-paTkhaNDAtmabhUbhAge. AryabhAgaH AryakhaNDam aryabhAgaH aryaiH svAmibhiH bhAti-zobhate ityaryabhAH sa cAsAvamaH parvatazceti sa tathoktaH-vaitADhayaparvatazca.kSetrAvanIzasya kSetra pRthvIpate bharatakSetranRpasya. vadanaM-mukhaM tatsthAnIya ityarthaH / khagAnAM Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 AcArya zrIvijayA mRtasUripraNItA saraNI TIkA. vidyAdharANAM zreNyau - vaitADhya parvatasya dakSiNottara zreNyau oSThapadaM = oSThasthAnaM dadhAne oSTasthAnIye ityarthaH / prasiddhe - khyAte bhUSite vA te prAgdarzita svarUpe sindhugaGge zmazruNI - pummukharomarAjI iva bhaatHshrote| syAdaryaH svAmi vaizyayorityamaraH / prasiddhau khyAtabhUSitau iti cAmaraH / tanUruhaM roma-loma tadvRddhau zmazru puMmukhe ityamaraH ||19|| kSetrA'vanIzo'bdhidukUlavAsa statra prabhAso magadhAdhivAsaH / pAdau varAd dAmagirirnitambaH, * kSetrasya nAstyeva tato'syavimbaH ||20| anvayaH - kSetrAvinIzaH adidhadukUlavAsaH tatra prabhAsaH magadhAdhivAsaH ca pAdau varAddAmagirirnatambaH tato'sya kSetrasya vimba nAstyeva // 20 // " 1 vyAkhyA - avanyAmavaniM vA ISTe ityavanI kSetrasyA'vanId tasya kSetrAvinIzaH = kSetra pRthvIpaterbharata kSetrasya abdhidukUlavAsaH =dukUlam=antarIyakSaumayugalaM tadAtmakaM vAsaH = vastraM dukUlavAsaH, abdhiH lavaNasamudraH eva dukUlavAsa iti sa tathoktaH / tatra = bharata kSetre vartamAnau - prabhAsaH=svanAmakhyAtatIrthavizeSaH, magadhAdhivAsaH magadhAdhipadebasya vAsasthAnaM mAgadhatIrtham ca imau dvAvapi pAdau caraNasthAnIyau / varAddAmagiriH=varadAmanAmA zAzvataparvataH nitambaH kaTipradezaH / tato hetoH asya kSetrasya vimbaH - pratikRtiH sAdRzyamiti yAvat nAstyeva / kSaumaM dukUlaM syAdityamaraH / atizayoktiralaMkAraH usprekSA vA // 20 // mUrdhA'sya haimAdri ramuSya cUlA syAdrohitA saricca vAmA / Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ww. rrmerama 26. mahopAdhyAya zrIvavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAvye - sA dakSiNA sindhusarida rasAne, tayoH pathaste nayane ca manye // 21 // anvayaH-asya mUrdhA haimAdriH, rohitA amuSya calA syAt ghusarit vAmAbhUH sindhusarid dakSiNA sA, rasAne tayoH pathaH te nayane manye // 21 // vyAkhyA-asya-kSetrAvanIzasya mUrdhA-zirasthAnaM haimAdriH hemavAn parvataH / rohitA-tannAmikA haimavatA'bhidhakSetravAhinI nadI amUSya kSetrasya cUlA-cUDA zikhAsthAnI yetyarthaH / dhusari-AkAzagaMgA haimavatazikharizikharaprapataGgaGgApravAhaH vAmA-savyabhAgIyA bhrUH netroparistharomarAjiH, sindhuH dakSiNA bhrUH / rasA-jikSA iva rasA-nadInirgamanalikA tasyA agre-agrabhAge uparItyathaH tayoH= sindhugaGgayoH patha:=mArgaH te prasiddha nayane netre manye-utprekSe ityarthaH utprekSA. // 21 // pUrvAparau toyanidhI ca bAhU, tanmadhyadezaH sa tu mdhybhaagH| nAbhiH kuzAvartapade'dasIyA syAjjaGgalastadgalanAladezaH // 22 // andhayaH-pUrvAparau toyanidhI [ asya ] bAhU, sa madhyabhAgaH tu tanma- . dhyadezaH / kuzAvartapade 'dasIyA nAmiH, jaGgalaH tadgalanAladezaH syAt // 22 // vyAkhyA-pUrvAparau pUrva pazcimau, toyanidhI-samudrau asya bharatakSetrasya bAhU bhujasthAnIyau. samprasiddhaH madhyabhAgaH madhyapradeza tanmadhyadezaH tasya bharatakSetrasya madhyamAvayavaH / kuzAvartapade amuvya iyamadasIyA-bharatakSetrasambandhinI nAbhiH tatsthAnamityarthaH / jagAlaH kAntArabhUyiSThadezaH tadgalanAladezaH tasya bharatakSetrasya kapaThabhAgaH bodhavyaH // utpekSA. // 22 // Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrIvijayAmRtaripraNItA saraNI TIkA. skandhAMzukaM zrIbharatasya gaGgA, yajJopavItaM zuci tasya sindhuH / nAsmiMstato vaiSayiko vikAraH, siddhaM zivaM brahmapadaM tadetat // 23 // anvayaH-galA zrIbharatasya skandhAMzukaM, sindhuH tasya zuci yajJopavItaM tataH asmin vaiSayikaH vikAraH na tadetat siddhaM zivaM brahmapadam asti // 23 // vyAkhyA-gaGgA zrIbharatakSetrarAjasya skandhAMzukaM skandhotarIyaM pUjA-japa-dhyAnAdikAlInaskandhadhAryayogapaTTaH / sindhuzca tasya% bharatakSetrasya, zuci-pavitraM yajJopavItaM yajJasUtraM vAmaskandhata ArabhyadakSiNakukSi--pRSThaveSTakavipradhAopavItasUtramityarthaH, tataH tasmAt kAraNAt asin-bharatakSetre nivAsinAM japa-dhyAnAdi lIna manasAM vA, vaiSayikA-viSiNoti-svAtmakatayA viSayiNaM nirUpayati iti vi. SayA-bhogasAdhanaM srakcandanavanitAdiH, indriyagocara zabda-rUpAdizca dezazca tena-- viSayeNa nivRtto vaiSayikaH viSayajanitaH vikAraH vikRti zcetasos. nyathAbhAvaH na astIti zeSaH / tat tasmAt viSayajanyavikArA'nu. tthAnAddhetoH etat bharatakSetraM siddha-siddhiH yogAdisiddhirasti a. sin arzaAdyac siddhisampAdakaM zivaM kalyANAvahaM nirupadravaM vA brahmapadaM-brahma-brahmacarya tasya padaM-sthAnaM, yadvA brahma-mahAnandaH mokSa ityarthaH tasya padaM-sAdhanasthAnam AmnAtaM pUrvasUribhiriti zeSaH / khargAdInAM bhogabhUmitvAttatrakarmAnuSThAnA'nadhikArAt. asya tu bharatakSetrasya karmabhUmitvenAbhimatatvAnmokSasAdhanakarmA''caraNe pravRttyA bhavanti bhavyA mokSAdhikAriNa iti bharatakSetrasya mokSasAdhanasthAnatvaM Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 mahopAdhyAyatrI meghavijayarANiviracite saplasandhAnamahAkAgye yujyate mahAnando'mRtaM siddhiH kaivalpamapunarbhavaH / zivaM niHzreyasaM zreyo, nirvANaM brahma nirvRtiH iti hemacandraH // 23 / / krIr3A''spadaM yad bharataM ramAyA, janastato'smizcarataH pramAyAm / ratnaprasakto nigamaH kSamAyA, __ mAyAsa varja bahulakSamAyAH // 24 // . anvaya-yad bharataM smAyA: krIDAspadaM tataH asmin janaH pramAyAM rataH, ravaprasaktaH bahulakSamAyA nigamaH kSamAyAm AyAsavarja (nirataH) / yadvA bahulakSamAyAH kSamAyAM (niratAH) nigama AyAsavarja ratnaprasakta (AsIt // 24 // vyAkhvA-yad-yasmAt kAraNAt bharataM-bharatakSetraM ramAyA:lakSmyAH krIDAspada-vilAsasthAnaM sArvadikasthitisthAnamityarthaH nityanivAsasthAnabhUtamiti bhAvaH tataH-tasmAt bharatakSetre lakSmyAnitya. nivAsitvena lokAnAM zarIrasthiticintAdyabhAvAt hetoH janaH-lokaH pramAyAM-amitI yathArthajJAne tatsAdhanakarmAdAvityarthaH rataH-saktaH tallInamanA ityarthaH ratnaprasaktaH-ratrasaMgrahatatparaH bahulakSamAyA:-bahavaH ane ke lakSAH-lakSyA anukampanIyatayA AzrayaNIyatayA vA uddezyA yasyAH sA bahulakSA, sA cAsau mA bahUnAM lakSANAm-ayutapaMktInAM samAhAraH bahulakSaM tadAtmikA vA mA-lakSmIstAM yAti-prApnotyadhyavasAyAdineti sa tathoktaH " yA prApaNe, vic" nigamaH-vANijaH vyavasAyijana ityarthaH kSamAyAM-pRthivyAM AyAsavarjamarjanaklezarahitaM yathA tathA nirata ityarthaH pRthivyA ratnagarbhatvAt / yadvA bahUni lakSANi lakSyANi viSayatayA yasyA sA bahulakSA tAdRzI mAyA-buddhiryeSAM te tathoktAH prabhUtaviSayA'vagAhibuddhizAlinaH vivekina iti yAvat kSamAyAM-zAnto tatpradhAnakarmaNi munivratagrahaNAdAvityarthaH niratA Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrIvijayAmRtasaripraNItA saraNI TIkA. 29 Purwwwwwwwwwwwna iti shessH| nigamazca AyAsavarja ratnaprasakta iti smbndhH| nigamaH vaNikpathaH AyAsavarja ratnArtha prasaktAH prAptA lInA vA lokA atra sa ratnaprasaktaH AsIt iti zeSaH / / 24 // nigamo vANije puryAM kaTe vede vaNikpathe iti vizvaH / kSitizAntyoH kSamA ityamaraH mAyA syAcchAmbarIbuddhayoritimedinI / / manye tadA rAmapadaM jagatyAH, sAmrAjyarUpaM bharataM yataH sA / zrIde-varatvAzritalakSmaNAzAM, sItApi lebhe dharaNI pratItA // 25 // anvayaH-tad bharataM jagatyA ArAmapadaM sAmrAjyarUpaM manye yataH pratItA sItApi dharaNI zrIde'varatvAzritalakSmaNAzAM lebhe atha ca tadA jagatyAH sAmrAjyarUpaM rAmapadaM bharataM manye yata:dharaNImatItAsItA'pi zrIdevaratvAzritalakSmaNAzA lebhe, yadvA zrIdevaratvAzritalakSmaNA sItA yata AzAM lebhe // 25 // vyAkhyA-tadbharataM tadAkhyavistRtazobhanakSetraratnaM jagatyAH pRthivyA bhuvanasya vA ArAmapadaM vizrAmasthAnam upavanasthAnaM vA ". ArAmaH syAdupayanaM kRtrimaM vanameva yadityamaraH" sAmrAjyarUpam sarvaizvaryarUpaM ca manye utprekSe yataH yasmAt bharatakSetrAt pratItA prasiddhA sItA halotkRSTApi sA dharaNI ratnaprabhAbhidhAnA zrIdevaratvAzritalakSmaNAzA zrIde-dhanade'varatvena nyUnatvena aniSTatvena vA AzritaM yuktaMnyU. natvasUcakaM yat lakSma cinhaM ratnAdi tena zrIde-varatvAzritalakSmaNA upalakSitA AzA dik tAM dakSiNa dizAmityarthaH leme, praap.|| 25 // atha ca tadA zrIrAmacandravanavAsakAle jagatyAH sAmrAjyarUpaM rAmapadaM dAzarathirAmasthAnaM bharataM kaikayIsutaM manye yataH yasmAt bharatAna yanimittamityarthaH dharaNIpratItA tharaNyAH pRthivyAH sakAzAda pratItA Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 mahopAdhyAyazrImeSavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAvye prasiddhi prAptA prAdurbhUtetyarthaH sItA janakarAjanandinI api zrIdevaratvAzritalakSmaNAzAM zriyA yukto devaraH zrIdevarastasya bhAvastattvaM zrIdevaratvenA''zrito lakSmaNaH saumitriryasyAM sA cAsau AzA bharatena rAjye'GgIkRte rAmavanavAsArthaniyatIkRtA dik dakSiNAdigityarthaH tA~ lebhe| yadvA zrIdevaratvena Azrito lakSmaNo yAM yasyAM vA sA zrIdevaratvAzrita lakSmaNA sItA jAnakI yataH bharatAt AzAM dizam dakSiNAMdizamityarthaH yadvA AzAM kAmam icchAM vanavAsAnte rAjyavi. SayiNI vAJcchAmityarthaH lebhe iti sambandhaH // yadvA tadbharataM bharatakSetraM jagatyAH bhUmeH ArAmapadaM udyAnasthAnam ramaNakasthalamityarthaH sAmrAjyarUpam sarvasampadrUpam sarvasAmrAjyopabhogAyatanamiti bhAvaH yataH sA prasiddhiM gatA trijagadvikhyAtA pratItA sarvataH prasannA kRtAdarA ca dharaNI bhAratabhUmiH sItApihalotkRSTApi yadvA lakSmIrapi sarvasampadrapApi zrIde kubere uttaradivibhAge varatvAzritalakSmaNAzAM varatvena zreSThatvena AzritA adhigatA lakSmapradhAnameva lakSmaNaH svArthe'N tasya AzA aznute vyApnotIti AzA tAM pradhAnavyApakatA lebhe sarvataH zreSThatvenAzritapradhAnanyApakatAM prApetyarthaH // atra zleSa utprekSA cetyalaMkRtI // 25 // dAkSiNyamAmRzya yadasya meruH, ___ sa kAJcanArcivibudhaidhRtArcaH / mahAvidehaM puratazca pazcA dasyAdizad dakSiNabhAgameva // 26 // andhayaH-yat meruH asya dAkSiNyamAmRzya mahAvidehaM purataH pazcAt ca nivezya asya dakSiNabhAgameva (saMnivezArtham) Adizat / sa kAzanArciH vibuvaibhRtArcaH // 26 // kavAya ava dakSiNamelaH asya vA dakSiNabhAgale Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA. 31 yat = yasmAtkAraNAt meruH = suvarNaparvataH asya bharata kSetrasya dAkSiNyam = audArya saralatAM vA sarvAnukUlatAM vA yajJAdividhidAnaM vA AmRzya = vimRzya vicAryetyarthaH / mahAvidehaM bharatakSetrAdhikavistRtamaparakSetravizeSaM purataH = pUrvasyAM dizi pazcAt pazcimAyAM ca dizi yadvA purataH = agrataH pUrvadizItyarthaH pazcAt avarasmin bhAge pRSThabhAge pazcimadizItyarthaH nivezya asya = bharatakSetrasya dakSiNabhAgameva svadakSiNadezameva Adizat = upAskalpayat saMnivezArthamiti zeSaH / meruH kIdRzaH sa kAJcanArciH suvarNamayarociSkaHH pu0 kI 0 vibudhaiH = devaiH dhRtArcaH kRtapUjaH // dakSiNe saralodArau ityamaraH / dakSiNo dakSiNodbhUtasaralacchandavartiSu / ArAme triSu yajJAdividhidAne dizi striyAm iti medinI // 26 // spardhA dadhaccairavataM yadasya, vinyasya vAmaM kRtaratnakAmam / sa zurataM prAptaghRNitvabhavyaM, merurdadhau tadbharataM tvasavyam // 27 // anvayaH - sa meruH yat asya spardhA dadhat kRtaraktakAmam airavataM vAmaM bi. nyasya sa zUrataM prAptaghRNitvabhavyaM tadbharataM tu savyaM dadhau // 27 // vyAkhyA- saH=prasiddhaH meru:- suvarNazailaH yat - yasmAt bharatakSetre dAkSiNyAdyanekaguNAnurodhAddhetoH asya = bharata kSetrasya sparddhA-dakSiNa bhAgAvasthApanAdisanmAnajanitAmIrSyA parotkarSAsahiSNutvamiti yAvat dadhat = dhArayat tathA kRtaraktakAmaM kRtaH = vihito rakte- zoNite raktasya vA kAmaH = abhilASo yena tat (parihArapakSe tu kRto rakte= airavata kSetragata ' raktA raktavatItyetannadIdvaya sambandhilohitavarNajaLe kAmo yena tat, raktA raktavatI ca nadIdvaya bhairavata kSetre vartate vadIyaM jalaM Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___32 mahopAdhyAyazrImedhavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAnye raktaM tatrA'nenecchAkRtetikalpanA / loke'pi raktaccha ve'dhamapadaM rAjJA pradIyate ) ata eva dopAd airavataMtadAkhyakSetrabhedaM vAma-bAmagataM savyabhAgasthaM vinyasya-vidhAya kRnvatyarthaH / sa zUrataM zUrataH kRpAlustena sahitaM yadvA zUrasya bhAvaH zUratA zaurya tena sahitam / prApta ghRNitvabhavyam=prAptA adhigatA ghRNiH kAnti yaste prAptaghRNayasteSAM bhAvastatvaM tenabhavyaM-zobhanaM yogyaM vA yadvA dhRNA karuNA dayetyarthaH astyasyAsau ghRNI dayAlustamyabhAvo ghaNitvaM dayAlutA kRpetyarthastena bhavyaM, yadvA prakRSTAH AptAm atyayitA vizvAsyavacanA ityarthaH yasmin tatprAptaM taca tad ghRNitvabhavyaM ceti vizeSaNobhayapadakaH karmadhArayaH, tat-prasiddhaM bharataM bharatakSetraM tu asavyaM dakSiNaM dakSabhAgasthaM kRtvenyarthaH dadhau-dhArayAmAsa / vAmaMdhane puMsi hare kAmadeve payodhare valgupratIpasavyeSu triSu nAryA striyAmatha iti medinii| kRpAluH zUrataH samAH ityamaraH / Apta-pratyayitau samau ityamaraH / jugupsA-karuNe vRNe iti cA'maraH / / 27 / / kuruprakAzI viSayaH sa-mAgadhaH, prazaMsitaH kAvyazataiH s--mdhymH| sa-kauzalaH kozalasatkRSIvalaiH, zriyA'bhinIto jagatIha nItitaH // 28 // __ anvayaH-kuruprakAzI viSayaH (asti) sa mAgadhaH kAgyazataiH prazaMsitaH sa madhyamaH sa kauzala: kozalasatkRSIvalaiH (upalazitaH) iha jagati nItitaH zriyA'bhinItaH (pakSAntareSu-sa mAgadhaH viSayo'sti / sa madhyamo viSayo'sti / sa kauzalo viSayo'sti (zeSa vizeSaNAnvayaH prathamavat) // 28 // vyAkhyA-kuruprakAzI-kurumiH tadAkhyarAjavizeSaH prakAzI prakAza (masiddhi) zAlI, yadvA kurUn prakAzayati tacchIlaH sa tathoktaH Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA. 33 viSaya:- dezaH astIti zeSaH kIdRzaH sa ityAha-sa mAgadhaH- mAgadhaiH rAjAdi stutipAThakaiH vaMzaparamparAzaMsakaiva sahitaH / kAvyazataiH - parazatakAvyaiH stutisahasreNa vA prazaMsitaH prazaMsAmurkhena vyAvarNitaH, sa madhyamaH - madhyamena - madhyajasvareNa madhyasthajanena vA madhyamayA - hRdayotpanna buddhisaMyuktanAdasvarUpavANIbhedena vA sahitaH / sa kauzala:- kuzalasya bhAvaH kauzalaM, kauzalena - kriyAnaipuNyena sahitaH / kozalasatkRSIbalaiH - kozaiH - dhanadhAnyarAzimirlasadbhi- virAjamAnaiH - kRSIvalaiH karSakaiH upalakSitaH iha-asmin jagati saMsAre nItitaH - nyAyavarttanazIlatayA zriyA - lakSmyA bhAratyA vA samRddhyA vA abhinIta :- Abhimukhyena sAmIpyena vA prAptaH / etena zAntinAtha - neminAtha-kRSNa vAsudevAnA mavatAradezaH pradarzitaH / hastinApura - zauripura- dvArikANAM kurudezAntargatvAt / hastinApuramArabhya kurukSetrA ca dakSiNe / paJcAla pUrvabhAge tu kurudezaH prakIrtitaH ityukteH // 1 // carama tIrthakarA'vatArabhUmimAha-sa mAgadha iti magadhe - dezabhede bhavA mAgadhA: -magadhadeza vAstavyajanAH taiH sahito viSayaH dezaH magadhadeza ityarthaH brAhmaNakuNDanagaraM magadhadezasyA'bhyantaravartIti saMbhAvyate / saH prasiddhaH madhyamaH = madhyebhavaH, viSaya: =dezaH madhyadezaH madhyaprAntaH tadantarvartti vArANasItyarthaH madhyadezastu madhyama ityamaraH / himava - dvindhyayomaMdhyaM yatprAg vinazanAdapi / pratyageva prayAgAcca madhyadezaH prakIrtitaH iti manuH / ayaM ca prabhupArzvanAthAvatAradezaH / sa kauzalaH = kozale - dezavizeSe bhavAH kauzalAH taiH sahito viSayaH kozaladeza ityarthaH / anena zrIyugAdibhavAssdinAthasya zrIrAmabaladevasya cA'vatArabhUmiH saMsUcitA / sarvatra pakSeSu 'kuruprakAzI' ityasya kurubhiH odanaiH rUpavizeSairvA prakAzI- prakAzazIlaH / kururnRpAMtare bhakte pumAn puMbhUni nIvRtti iti medinI // Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 mahopAdhyAya zrImeghavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAvye dezaH sadezasthitibhRnnarezaH, - .. surArcanAhUta mahIsurezaH / tapasvivargeNa yazasvibhirvA, kRtapravezaH sthirasannivezaH // 29 // anvaya-sadezasthitimRnnarezaH surArcanAhUta mahIsurezaH tapasthivargaNa yazasvibhirvA kRtapraveza: sthirasannivezaH daza ( AsIt ) __ vyAkhyA-samprati dazabhiH padyaiH pUrvoktAna dezAnvarNayatideza iti / deza: janapadaH vakSyamANasvarUpa AsIditi shessH| sadezasthitibhRnnareza sadeze-samIpe sthiti-maryAdAmavasthiti vA bibhra. tIti sadezasthitibhRto narezA-rAjAno yasmin saH yadvA sadAsarvasinkAle Izasthitim aizvarya vibhratidhArayaMtIti te IzasthitibhRto narezA yasmina sa tthoktH| murArcanAhUtamahIsurezaH-murANAM-devAnAma arcanAyAM pUjAyAm arcanArtha vA AhRtAH-AkAritA AmantritA ityarthaH mahIsurezAH brAhmaNazreSThAH RtvigAdaya ityarthaH yasmina sa tthoktH| tapasvivargaNa-tapodhanaH yazasvibhiH-yazodhanairvA kRtaH= saMpAditaH pravezo yatrAsau kRtapravezaH / sthirasanniveza:-sthiraH-zAzvataH sanivezaH-samyasthitirvAsa ityarthaH yatra saH yadvA sthiram nizcitaH saMnivezaH-purAdau gRhAdiracanAparicchinnadezoyasmin sa tthoktH|s dezA'bhyAsa-savidha-samaryAda-savezavat ityamaraH / sannivezo nikapaNa iti cAmaraH // 29 // sadAgamAnAM phalitairdvidhApi, sa saMnidhAna bahudhA nidhAnaiH / Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrI vijayAmRtasUripraNItA saraNI TokA. paropakArAdilasadvidhAnai, 35 neSu neyaH sudhiyAM pradhAnaiH // 30 // anvayaH - - - sadAgamAnAM dvidhApi phalitaiH sasaMnidhAne bahudhA nidhAnaiH (upalakSitaiH) paropakArAdilasadvidhAnaiH sudhiyAM pradhAnaiH dhyAneSu neyaH // 30 // vyAkhyA --- sadAgamAnAM satsiddhAntAnAM dvidhApi dvividhairavi jJAnakriyArUpaiH phalitaiH phalaiH, yadvA sadAgamAnAM = san - prazastaHAgamaH - AyaH yeSAM te sadAgamA steSAM nyAyotpannAnAM dhanAnA mityarthaH dvivApi phalaiH- dAna - bhogarUpaiH sa saMnidhAnaiH - sannidhAnena - samIpavAsena sahitaiH yadvA sat - prazastaM nidhAnam - AzrayaH, kAryAvasAnaM vA tena sahitaiH / bahudhA - bahuprakArakaiH nidhAnaiH - zaGkha- padmAdinidhibhiH upalakSitaiH / paropakArAdilasadvidhAnaiH -- paropakaraNaprabhRtimi rlasadbhiH- manoharaiH vidhAnaiH karmabhi rupalakSitaiH / yadvAparopakArAdIni lasanti-zobhanAni vidhAnAni karmANi yeSAM taistathoktaH / sudhiyAMsubuddhizAlinAM paNDitAnAM vA madhye pradhAnaiH - mukhyaiH upalakSitaH asau dezaH dhyAneSu - cintaneSu neyaH prApyaH sarvadA dhyAtavyaH zlAdhyaguNatveneti bhAvaH udAttAlaMkAraH // 30 // zailAvibhAge dRr3hasAnurAgai, stapasvipAdocita saMvibhAgaiH / bhUpaiH svarUpeNa zacIzarUpai, yogIyate divyasadassu dezaH // 31 // anvayaH - divyasadassu zailAvibhAgaH dRr3hasAnurAgaiH tapasvipAdocita saMvibhAgaH svarUpeNa zacIzarUpaiH bhUpaiH yaH dezaH gIyate // 31 // vyAkhyA -- yaH dezaH divya sadassu-svargIya sabhAsu sudharmAdi Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 mahopAdhyAyazrImeSavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAmye vityarthaH bhUpaiH gIyate-stUyate varNyate ityarthaH / kIdRzai bhUpairityAha zailAvibhAgaiH-zailataHparvatAt avibhAgo yeSAM te taiH sthairye dADhaya ca giriklprityrthH| dRr3hasAnurAgaiH-dRr3haH sAnuSu-kovideSu rAgaH-- prItiryeSAM tai stathoktaiH / tapasvipAdocitasaMvibhAgaiH-tapakhipAdAH pUjyatapakhinaH teSA mucitaH-yogyaH saMvibhAgo yeSAM taiH stthoktaiH| kharUpeNa-AkRtyA zacIzarUpaiH-zacIzaH-indra stasyeva rUpaM-svabhAvaH saundarya vA yeSAM te, taiH indrAtmakai , bhUpairiti sambandhastUkta eva // sAnu rastrI vane prasthe vAtyA-mArgA-'gra-kovida iti medinI // 31 // gamyaH suhRdbhirna tathA'suhRdbhiH, kalAdharANAM na kalA'dharANAm / parArthahRdbhirna parArthahadbhiH, sa cAparAgai natu cAparA'gaiH // 32 // anvayaH-tathA saH ( dezaH ) suhRdbhiH gamyaH asuhRddhi naM. kalAdharANAM (gamyaH) kalA'dharANAM na, parArthahandriH (gamya:) parArthahRddhi na, cAparAgaiH (gamyaH) aparAgairna // 32 // vyAkhyA-' tathA ' iti pUrvasandarbhasambandhArtham / deza iti vizeSyaM pUrvato'nveti, sa suhadbhiH-mitraiH gamyaH-prApyaH, (mitraM sakhA suhRta iti. prApyaM gamyaM samAsAdya miticA'maraH / ) na tu asuhRddhiH zatrabhiH, asUnA-prANAnAM hRdbhiH-apahArakervA hiMstrairvA kalAdharANAM kalAH catuSaSTiprakArA gItavAdyAdirUpAH dharanti-dadhati te kalAdharA steSAM gamyaH / na tu kalAsu-uktarUpAsu viSaye adharAH-nIcAH kalArahitA ityartha steSAM yadvA dattadhanasyAdhikalabhyAMzaM vA gharantIti te tathA teSAM tathoktAnAM gamyaH / parArthahadbhiH-parArthamanyArtha paropakAraparAyaNamityarthaH hRt-hRdayaM-mano yeSAM te parArthahada Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcAryazrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA. stai stathoktaH gamyaH, na tu parArthahadbhiH-pareSAm-anyeSAm artha-dhanaM vastu vA haranti-muSNanti te stathokta caurAdibhiH gamyaH / cAparAgaiH-cApe-dhanuSi rAgaH-prItiryeSAM te te stathoktaiH zUrerityarthaH gamyaH-samAsAdyaH taddezasthajanAnAM dhanurvidyApriyatvAttatra teSAM pravezasambhavaH na tu tatratyAnAM bhayazAlitayeti boddhavya manyathA dezanindAsaMbhavAt / na tu aparAgaiH-apagato rAgaH-prItiryeSAM te'parAgAsta stathoktaH gabhyaH virodha nAmAlaMkAraH // 32 // kutUhalenodvahanaM smRjanti, kutUhalenodvahanaM sRjanti / yadezavAstavyajanAH paropajApe, prasaktA na paropajApe // 33 // ancayaH-yaddezavAstavyajanA kutUhalena udvahanaM sRjanti kutUhalena udvahanaM sRjanti paropajApe prasaktAH paropajApe na (prasaktAH) (Asan) // 33 // vyAkhyA-yadezavAstavyajanAH yaddezacatuSTayanivAsino lokA: kutUhalena-kautukena udvahanam-udvAhaM pariNaya mityarthaH sRjantikurvanti. kutUhalenakautukena-janitaH putraH kadAcittIrthaGkaragopravandhanena saMyamadhAraNAdinA vA'satkulaMtArayedityabhilASenetyarthI udvahanam-udvahativanayati pita mAna vaMzyA nityudvahana:-putrasta sRjanti-utpAdayanti / paropajApe-paraH zreSThaH upajApA-upAMzujapha: tasmin prasaktAH-vyApRtAH lInamanasa ityarthaH, kintu paropajApareSAm anyeSAM, paraH utkRSTo vA upajApA-medaH vicchedaH saMhatayodvaidhIkaraNamiti yAvat paropajApaH tasmin tathokte na prasaktA ityrthH| lATAnuprAsaH virodhAbhAsazca / medo-pajApau ityamaraH // 33 // Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 mahopAdhyAyazrImeghavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAvye sadA nadezaH kimu dAna dezaH, samAzrayatsarvarasA'nuvezaH / taTI paTIyaH zukavipravezaH, padepade prAptavasUpadezaH // 34 // anvaya-(asau dezaH) nadeza: kimu ? dAnadezaH samAzrayatsarvarasA'nuvezaH taTIpaTIya: zukavipravezaH pade pade prAptavasUpadezaH // 34 // vyAkhyA--asau dezaH samudraH kimu vartate iti zeSaH ityutprekSA. ubhayoH samAna zabdavAcyatvarUpasAdharmya mutprekSAbIjabhUtamAha dAnadezAdAnaM-vitaraNIyArthaM dadAti-prayacchantIti dAnadA: dAna. zIlA IzAH adhipatayo yatra sa tathoktaH, samudrapakSe-dAnadaH dhanadaH kuberaH Izoyasya saH. samudrasya ratnAkaratvAtkuberasya dhanAdhipatvAtkubere samudrapatitvamupacaryate / yadvA daM-parvataM mainAkalakSaNam Anayati-parvaparvatapakSacchedanAgrahilapurandarabhiduraprahArAta trANakaraNena jIvayatIti dAna stAdRzo deza: pradezo yasya sa tathoktaH / samAzrayatmarvarasAnuvezaH samAzrayan sarvaH sakalaH rasaH mAdhuryAdirUpo yAM sA samAzrayatsarvarasA-pRthvI tasyAm anu anukrameNa vyAptA vA vezAH gRhANi yatra saH, yadvA samAzrayatAm AzrayamanvicchatAM sarvarasAnAM paNDitAnAm anuvezaHpravezo yatra saH athavA samAzrayatAM nivastumicchatAM sarveSAM sakalAnAM janAnAM rasAyAM-pRthivyAM cAstvahabhUmAvityarthaH anuvezaH samAvezo yatra sa tathoktaH tatratyapradezAnA mati vistIrNatvAtsarveSAM taddezanivAsArthinAM kRte tatrAvakAzasya paryAptatvAt / samudrapakSe-samAzrayantInAM sarvarasAnAM nadInAm anuvezaH pravezaH samAvezo vA yatra saH yadvA samAzrayatAM sarveSAM rasanAM jalAnAM anumaryAdAnati krameNa samAvezo yatra sa tthoktH| taTIpaTIyaH zukavipraveza:-taTyAM Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA. paTIyasAM munipuNAnAM sukavInAM pravezo yatra saH pakSe taTyAMkule velAyA mityarthaH paTIyasAM zukavInAMzukapakSiNAM yadvA suSThu kAyanti-zabdAyante iti sukA stAdRzA vayaH pakSiNa steSAM pravezo yatra saH ralayorDalayo caitra, za-sayo - vayosthetivacanena za-sayorekatva * smaraNAt / punazca pade pade = pratipadaM pratisthAnamityarthaH prAptavasUpadezaH prAptaH = upasthitaH lokairlabdho vA vasuH madhuraH manojJaH upadeza: =zAstrIya dhArmika-rAjanaitikAdyanuzAsanaM yatra saH yahA samRddhajanazAlitayA vyApArijanavattayA vA pratisthalaM prAptaH vasUnAM dhanAnAM ratnAnAM vA svarNAnAM vA upadezaH yoga- kSamAdyanuzAsanaM yatra sa tathoktaH / athavA pade pade = prativyavasAya:- pratyudyamaM prAptaH vasoH dhanAdhipasya kuberasya tadviSayaka iti tAtparyam upadezaH =adhyavasAyAdisahAyenA'nantakoTidhanAdhipatyazAlitvAderAkhyAnaM yatra saH athavA prAptAni khAnito'dhigatAni vasUni ratnAni svarNAni yatra tAdRza upadeza:samIpadezaH khAnyAdipradezo yatra sa tathoktaH / samudra pakSe pratisthAnaM= pratikUlapradeza prAptAni = procchalanena gatAni vasUni =jalAni yatra tAdRza upadeza: samIpadezo velApradezo yasya saH yadvA samudrasya ratnAkaratayA pratipadaM praticaraNanyAsadezaM prAptAni -: lokairadhigatAni vasUni - ratnAni yatra tAdRza upadezo velA yasya saH tathoktaH / atra zlepAlaMkAraH // 34 // yatsUpadezo bahudhAnyakArya, karoti lAvaNyasusaMskRtArthaiH / vizAlatAtasya saro'nusArAt, 39 kSudrastato'nyasyanukUpadezaH // 35 // Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. mahopAdhyAyazrImeghavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAvye anvayaH-yatsUpadezaH lAvaNyasusaMskRtArthaiH bahadhAnyakArya karoti tasya vizA. litA saro'nusArAt tato'nyasya [pradezaH] kUpadezaH kSudraH // 45 // vyAkhyA-yatsupadezaH yasya dezasya sUpadezaH-zobhana upadezaH samIpavartidezaH pradeza ityarthaH lAvaNyasusaMskRtArthaiH-lAvaNyena saundaryaNa susaMskRtaiH-pariSkRtaiH athai vastubhiH karaNaH bahudhAnyakAryabahUnAM dhAnyAnAM-zAli-godhamAdibrIhINAM kArya karoti-sampAdayati / tasya-dezasya vizAlatA-vaipulyaM vistAra ityarthaH saro'nusArAta-mahAsaraHsadRzItyarthaH / tato'nyasya-taddezasambandharahitadezasya pradezaH kUpadezaH--kutsita upadezaH sabhIpadezaH tatsvarUpa ityartha kUpaanvito dezo kA ata eva kSudraH--tucchaH vAsA'naha ityarthaH // padyasyAsyArthAntaramapi zleSamahinA dhvanitaM bhavati. tathAhiyatrUpadeza:-yasya paNDitasya zobhana upadezaH-hitA'nuzAsanam lAvajyesusaMskRtArtha-lAvaNyena prasAdAdiguNasaundaryaNa susaMskRtaiH-atIvabhUSitaH susamparityarthaH athai-vAcyaiH abhidheyarityarthaH bahudhAbahuprakAreNa anyakAryam-anyatkRtyam upadezAtirikta mAhAdAdikArya karoti-janayati / tasya-upadezasya vizAlitA-vistAraH saro'nusArAta saraH jJAnaM tadanusAreNa. tataH tasmAt anyasya upadezAdiH kusadezaH kutsita upadezaH ata eva kSudraH tucchatvAdagrAhya ityarthaH sArasya mAvazyakameva tasya, prazasyate zasyadhiyA jalasya / yat prANinAM jIvanametadanyaH, sa jAtavedA api bhasmazeSaH // 36 // Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA. 41 anvayaH-(tatradeze) yat prANInAM jIvana (vartate) tasya jalasya sArasyamAvazyakameva iti kRtvA zasyadhiyA (tat) prazasyate etadanyaH sa jAtavedA'pi bhasmazeSaH / atha ca tasya jala( Da )sya sArasya mAvazyakameva, yat prANinAM jIvanam ( asau sarasazca ) zasyadhiyA prazasyate etadanyaH sajAtavedA api bhasmazeSaH // 36 // vyAkhyA-kiMca tatra deze yat prANinAM-janminAM jIvana-prANadhAraNakAraNaM vartate iti zeSaH tasya jalasya sArasya-sarasatA madhurarasasAhityaM vA svAdutvaM vA Avazyakameka-avazyaprayojanIyameva / iti kRtvA zasyadhiyA-zAli-godhUmAdidhAnyabuddhayA anena dhAnyotpatti rityanusandhAyetyarthaH prazasyate zlAghyate / etadanyA jalA'tiriktaH sAmprasiddhaH jAtavedAHjAtAn prANino vindate jaTharA'nalatvena iti jAtaM vedo-dhanaM yasmAt iti vA, jAte jAte vidyate iti vA jAtaM vetti, vedayate vA, iti vAma tathoktaH vahniH api bhasmazeSaHbhasmaparyavasAna iti kRtvA na prazasyate / tatra hi deze jalAtiriktavastunA nopakaraNArhatA sarveSAM sarvasamRddhisampannatvAt / zleSamahinA'sya padyasyA'rthAntaramapi pratIyate, tathAhi-tasya jalasya-jaDasya mUrkhasyetyarthaH ralayo IlayozcaikatvasmaraNAt, sArasyam sarasasya bhAvaH rasikatA vaidagthyamitiyAvat Avazkameva, yacca prANinAMsahRdayajanAnAm jIvanaM prANarUpam anyathA sahRdayatvA'nupapatteH / asau (sarasaH) zasthadhiyA prazaMsanIyamatinA prAjJenetyarthaH prazasyate sabahumAnaM shlaavyte| etadanyaH vidagdha (sarasa) bhinnaH puruSaH sajAtavedAH jAtavedasA havyAditapaNIyavAhinA sahitaH RtvigAdiH api bhasmazeSaHbhasmatulyaH na gaNya ityarthaH / sarasajanA'pekSayA vaidikAnAmanuttamasvamiti sAhityavAsanAvAsitA'ntaHkaraNAnAM sahRdayatAcaNAnAM suprasiddham // Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 mahopAdhyAyazrImeghavijayagaNiviracitesaptasandhAnamahAkAvye nityaM samudrAtizayAzayena, pitAmbarAH svIyayazaHprakAzaiH / nivAsino'smin kamalAnuSaGgaH, ___svayaMbhuvaH zrIpuruSottamAste // 37 // anvayaH--asmin nivAsinaH te zrIpuruSottamAH samudrAtizayAzayena nityam [upalakSitA:] svIyayazaH prakAzaiH pItAmbarA: kamalA'nuSajhaiH (upalakSitAH) svayaMmbhuvaH (santi) // 37 // vyAkhyA-asmin deze nivAsinaH vAstavyAH te prasiddhAH janAH zrIpuruSottamA:=puruSeSu uttamAH zreSThAH / samudrAtizayAzayena= samudrAt-ratnAkarAt atizaya:-atimAtraH tadatikramaNazIlo vA AzayaH -vibhavaH ratnAdisampat , cittaM vA gambhIrahRdayatvAt, abhiprAyo vA gambhIrAzayatvAt tena tathoktena upalakSitAH upalakSaNe tRtIyA, strIyayazaH prakAzaiH strIyAnAm AtmIyAnAM yazasAM-kIrtInAM prakAzaiH= vistAraiH pItAmbarA pItaM vyAptam ambaram=AkAzo yaiste tathotAH yazobhiH pihitA''kAzA ityarthaH / kamalAnuSaGgaiH kamalAyAH= sampallakSmyA varastriyA vA kamalAnA-zAlidhAnyAnAM lekhanInAM vA anuSaGgaiH sambandhaiH upalakSitAH svayaMbhuvaH svayam=AtmanA bhavanti =antarbhAvitaNyarthatayA bhAvayanti utpAdayanti svopayojyavastujAtAni kalAkauzalena iti te tathoktAH santIti zeSaH / atra padye 'pItAmbarA' svayambhuvaH, zrIpuruSottamAH" ityetairyogArthena prastutadezanivAsijanavizeSaNIbhUtairapi rUDyA brahma-viSNu-mahezAnavAcakaistribhiH zabdaiH 'etaddezavAstavyAlokAH' 'brahma viSNumahezarUpA eveti zleSamahimnA dhvanyate, tathAhi 'pItAmbarAH, zrIpuruSottamAH' ityetatpadadvayena smarthamANo viSNuH " nityaM nirantaraM samudrAtizayAzayena samudre'ti. Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA, zayA sArvadikatayA'timAtraH AzayaH zayanaM tena tathoktena upalakSita ityarthaH / tathA kamalA'nuSaGgaiH kamalAyAH-lakSmyAH yadvA kamalasya hastasthapadmasya zayanAzrayabhUtajalasya vA anuSaGgairupalakSi. taH // ' svayambhuvaH' itipadena smaryamANo brahmA zivazca 'kamalA'nu. SaGgaiH (brahmapakSe)kamalasya-AsanIbhUtapadmAsya' brahmaNa kamalAsanatvAt, zivapakSe kamalasya hastalAlanIyamRgavizeSasya anuSaGgaiH-sambandhairupalakSitaH / / rUpakA'laGkAraH / kamalaM salila tAne kogni-bhaiSajya paayoH / kamalo mRgabhede tu, kamalA zrIvarastriyoriti medinI // 37 // ye kAmarUpA api no virUpAH, kRtA'pakAre'pi na taapkaaraaH| sArasvatA naiva vikarNikAste, kAstejasAM no kalayanti rAjIH // 38 // anvayaH--ye kAmarUpA bhapi virUpAH no kRtApakAre'pi ma tApakArAH / sArasvatA api vikarNikAH naiva. te kAstejasA rAjI: no kalayanti. // 38 // vyAkhyA-ye janAH kAmarUpAmkandarpasvarUpAH kAmasya anagatvAt nIrUpA api virUpAH vigataM rUpaM yeSAM te tathoktAH rUparahitA no-na iti virodhaH kAmarUpAH icchArUpiNaH virUpA viruddhaM rUpaM-svabhAvaH vezo vA yeSAM te tathoktA na dezakAlA'nusAravezazAlina ityarthaH iti parihAraH kRtA'pakAre-sA'parAdhe'pi jane viSaye na tA'pakArA:-natAnAM vinayAdinamrANAmapakAraH aniSTotpAdanaM taddhetu dveSo vA yebhyaste tathoktA iti virodhaH, tApakArAH tApaM santApaM kaSTaM vA kurvanti janayantIti te tathoktAH kaSTapradAH pratyapacikIrSavaityarthaH na, iti parihAraH // sArasvatA:-sarakhatI-vAgadhiSThAtrI devI Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 mahopAdhyAyazrImedhavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAye devatA upAsyatayA'styeSAM te tathoktAH paMDitA ityarthaH api vikarNikA viziSTA vividhA vA karNikA-lekhanI yeSAM te tathoktAH nai veti virodhaH viduSAM dekhanasAdhanakalamAderlipyA vA rAhityasya viruddhatvAt / vigatA karNikA karNabhUSaNaM yeSAM te tathoktA naiva kintu sarve sakarNikA ityartha iti parihAraH / tathA te janAH kAH kiM rUpAH tejasAM-dIpti-parAkrama-prabhAva-paraprayuktA'dhikSapA-'pamAnAdyasahana. satvaguNa-zarIrakAntInAM rAjI:-zreNIH rAzInityarthaH no kalayantidhArayanti sarvAna guNAn dadhatItyarthaH / virodhAbhAsaH, AbhAsatve virodhasya virodhAbhAsa iSyate iti tallakSaNAt / puurvaardhe'ntyaanupraasH| karNikA karihastAgre karamadhyAMgulAvapi / kramukAdicchaTAMze'je, varATekarNabhUSaNe iti medinI // 38 // zrIhAstinasthAna mamartyavAsavA. zrayeNa sAkSAdamarAvatI purI / budhdhyA'pyayodhyAmalakAlitAzritA, sA vIkSyate jJaiH zivapUrvasuzriyA // 39 // zrImaNDanabrAhmaNakuNDasaMjJayA, yA supramAtA mdhuraarsaashryaiH| tAM madhyadeze jinajanmapAvitAM, sthairyeNa vA zauryapuraM samIkSatAm // 40 // anvayaH-tAM madhyadeze ( vartinI ) jinajanmapAvitA (nagarI) sthairyeNa samIkSatAm / hAstinasthAnam , (yA) purI amaryavAsavAzrayeNa sAkSAdamarAvatI. (tathA'sau) budhdhyApi ayodhyA AmalakAzritAzritA. (ata eva sA purI) jai! vasuniyA zivapaH vIkSyate (punazca ) yA zrImaNDanamAhmaNakuNDasaMhayA suprabhAtA Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45 bhAcAryazrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA. rasAzrayaiH madhurA zauryapuram iti RSabhadevapakSIyo'nvayaH dvitIyAdipakSIyo. 'nvayo vyAkhyAto'vagantavyaH // 39--40 // vyAkhyA-zrIzAntinAthapakSe tAM prasiddhAM jinajanmapAvitAM tIrthaGkareNa khajananAdArabhya pavitrIkRtAm nagarImiti zeSaH sthairyeNa-sthiratayA'vadhAnenetyarthaH samIkSatAM pazyatu / tAM kAmityAhahAstinasthAnaM hastinA-tadAkhyanRpeNa nivRttaM nagaraM hAstinaM tadAkhyaM sthAna hAstinasthAnaM hastinApurAbhidhAnetyarthaH yA ca purI amartyavAsavAzrayeNa amAdevasAmAnyAH vAsavAH zakrendrAdaya steSAmAzrayaHAzrayaNaM tIrthakadidRkSA-zuzrUSAdihetunA bhUya AgamanA'vasthAnAdilakSaNaM tena sAkSAt-pratyakSarUpA amarAvatI-indrapurI eva / tathA'sau budhdhyApi manasA'pi ayodhyA-yodhanA'nahIM zAntipriyajananivAsatvAt / duSpradharSatvAcca AmalakAlitAzritA-AmalakAH vAsakavRkSAH AmalakAni-dhAtrIphalAni vA teSAmAli:-zreNI tadbhAvastattA tAM zritA AzritA iti vA chedaH / yadvA AmalakA'litA-AmalakaiH alitA-bhUSitA pUrNA vA, jJaiH paMDitaiH zritA iti sambandhaH / (ata eva sA purI jJaiH-paMDitaiH ) vamuzriyA-vasUnAM ratna-dhana-varNAnAM sampattyA vRddhayAvA yadvA vasorAjJaH zriyA-lakSmyA rAjalakSmyA yadvA vasoH pRthivyAH zriyA-vibhUtyA, vasoriva kuberasyeva zriyA-samRdhdhyA yA zivapU:-kalyANamayI purI viikssyte-dRshyte| punazca yA-nagarI zrImaNDanabrAhmaNakuNDasaMjJayA-zriyAH-lakSmyAH siddha vA bhAratI-kIyoM vA maNDanaM-bhUSaNabhUtamalakArakaM vA yadbrAhmaNakuNDaM-tadAkhyapuNyasthAnaM tasya saMjJayA-nAmnA tatsaraNeneti bhAvaH, suprabhAtA-zubhasUcakaprAtaH kAlavatI / rasAzrayai-rasasya-zRGgArAdeH harSasya vA''zrayaH-AdhArabhUtajanaiH yadvA rasA-pRthvI Azrayo yeSAM tairmahIruhaiH yadvA raso-jalaM tadAzrayaiH jalAzayarityarthaH madhurA-manojJA. zauryapura-zauryasya parA Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 mahopAdhyAyazrI meghavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAvye kramasya purm-aashryH|| zrIRSabhadevarAmapakSayo 'buddhadhyApi ayodhyA' iti vizevyam, apinA nAmnA'pi ayodhyA evetyavadhAryam / zrIhAstinasthAnamityasya hastinAM samUho hAstinaM, zriyA hAstinasya ca sthAnam ityarthoM videlimaH / zrIpArzvanAthapakSe-'zivapU:' iti vizeSyaM sA ca vArANasI kAzIpurItyarthaH atrapakSe vasuzriyA-dhanazobhayA jaiH vIkSyate ityrthH|| zrImahAvIrapakSe 'zrImaNDanabrAhmaNakuNDasaMjJayA-zriyAH-lakSmyA maNDanaM-bhUSaNabhUtaM yad brAhmaNakuNDaM-tadAkhyaM sthAnaM tadrUpasaMjJayA-nAmnA suprabhAtA-suprasiddhA // zrIkRSNapakSe 'madhurA'-tadaparanAmnI mathurApurItyarthaH rasAzrayaiH upalakSitA iti sambandhaH / / zrIneminAthapakSe 'zaurya puram' iti vizeSyaM zeSavizeSaNa samba. ndhaH pUrvavadvoddhavyaH / arthazleSaH / __raso gandharase vAde tiktAdau viSa-rAgayoH / zRGgArAdau drave vIrya dehadhAtva-mbu-pArade / rasA tu sallakI-pAThA-jihvA-dharaNi-kaGguSu iti vizvaH // 40 // yadvistrasAbhIru ranagarAja, stanmantravidbhIrurataH prapannaH / sthAnaM parAyodhya sahAzvasenaM, sahAstinaM sanmadhuraM sa zauryam // 41 // anvayaH--yad vistrasAbhIruH anaGgarAjaH tanmantravidbhIruH (asti) ataH tat sthAna prapannaH parA'yodhyaM sahA'zvasenaM sahAstinaM sanmadhuraM sazauryam // 4 // Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA. vyAkhyA--yad-yasmAddhetoH visrasAdbhIru:-jarAtrasnuH anaGgarAjaH kAmanarapatiH tanmantraviddhIruH-tasyAH-visrasAyAH mantravitguptacaraH mantrajJo tasmAd bhImA-bhayazIlaH asti iti zeSaH ataH kAraNAta tat sthAnaM dezaM prapannaH-prAptaH kIdRzaM tatsthAnamityAha--parAyodhyaM-paraiH-zatrubhiH ayodhya-yodhanA'naham sahAzvasenam-azvAnAMghoTakAnAM senayA-sainyena samUhenetyarthaH sahitaM, sahAstina--hastinAM samUho hAstinaM tena sahitaM, sanmadhuraM-madhu-madyaM lakSaNayA yuddhAya yuddha. khedA'panuttaye vA surApAnaM rAnti-kurvanti dhAtUnAmanekArthatvAt te madhurAH-yuddhaparizramA'panodanArtha saMskRtasurApAnazIlA vIrAH 'vIrapAnaM tu yatpAnaM, vRtte bhAvini vAraNe, ityamaraH / vIrANAM saMgrAmArtha madyapAnasyA''cArA'virodhitvAt santaH-prazastA madhurA yatra tat tathoktam / yadvA satAM madhuraM-priyam / sa zauryam-zauryeNa-parAkrameNa sahitam / / anena tIrthaMkarajanmAdhikaraNIbhUtanagarANAmanvarthanAmadheyatvaM, tatratyAnAM ca janAnAM sAndradarpa-kandarpasaundaryasodayahRdyA'navadyarUpazAlitvaM sUcitaM bhavatIti sahRdayavibhAvanIyam / / 41 // sadAramaNyAzritadurgazailaM, sksstriytvaadbhulkssnnaaddhym| surAjarAjyAdaraviprayuktaM, ___ ramyaihANAmudayairvirAjat // 42 // anvayaH-sadA ramaNyAzritadurgazailaM sakSatriyatvAd bahulakSaNADhyaM / surAjarAjyAdaraviprayuktaM ramyairguhANAmudayavirAjat // 42 // vyAkhyA--punazca tatsthAnaM kIdRzamityAha--sadeti sadAsarvasmin kAle ramaNyAzritadurgazailaM-duHkhena gacchati gamyate vA'tretidurga:-parvata-prAkAra-parikhAdidurgamakohaH sa zaila iveti durgazaila:-rama Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . . .... . . . . " __48 mahopAdhyAyadhImeghavijayagaNiviracite saplasandhAnamahAkAgye ...................... NIbhiH-strIbhiH Azrito durgazailo yatra tattathoktam / sakSatriyatvAtrAjanyasahitatvAt suzAsakarakSitatvAditibhAvaH / bahulakSaNADhadha-bahulaiH-bahusaMkhyaiH prabhUtaiH kSaNaiH-utsavaiH aavym-vishissttm| yadvA ba. hubhiH-anekaiH lakSaNaiH-pUrvottaraplavatvAdizubhacihnaH ADhaya yuktam / athavA bahulakSaNAH-pracurotsavazAlinaH ADhyAH-dhanino yatratattathokam bahubhiAlakSaNaH-sArasapakSibhirADhayaM-yuktamiti vA / tathA surAjarAjyAdaraviprayuktam-surA-madirA jarA-vAkyaM, jyA maurvI cAparajjurityarthaH daraH trAsastairviprayuktaM-vihInam / yadvA surebhyaH-deve. bhyaH ajA:-balyarthamupakalpitAzchAgA steSAM rAjau-zreNyAmAdaroyeSAM te tAdRzA ye viprAH-vAmopacAritayA kAlyAdi devyArAdhakA dvijavizeSAstayuktaM-viziSTam / athavA zobhano rAjA surAjA tasya rAjye AdaraH-sammAnaH adaraH-trAsAbhAvo vA yeSAM tAdRzaiviprairyuktam / surAjJo rAjye rAjakarmaNi ya Adarastena viprayukta-vizeSeNa yuktam iti vA / gRhANAM--prAsAdAdInAM ramyaiH-manoharai udayaiH-prathama darzanayogyabhavanabhAgaiH siMhadvArarityarthaH samunnanibhirvA virAjat-zobhamAnam // 42 // ihA'bhavadvaibhavasaMbhavena, purI purINAM gaNane dhuriinnaa| nirIkSaNIyA hyanimeSanetrai zcitrairvicitrairiva merucUlA // 43 // anvayaH-- iha vaibhavasaMbhavena purINAM gaNane dhurINA purI vicitraiH citraiH / merucUlA iva animeSaneneH nirIkSaNIyA abhavat // 43 // vyAkhyA---iha-asin sthAne vaibhavasaMbhavena-vaibhavAnAM-vibhU. tInAM sambhavena-utpattyA vaibhavakAraNena vA purINAM-gaNyanagarINAM Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcAryazrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA. 19 gaNane-saMkhyAne eka-dvi-vyAdisaMkhyayA gaNanAyAmityarthaH dhurINAmukhyA agragaNyetyarthaH purInagarI vicitraiH-vilakSaNe divyarityarthaH AzcaryajanakairvA citraH AlekhyaiH hetubhiH merucUlA meruparvatazikharamiva animeSanetraH-spandanarahitalocanaiH karaNaH yadvA niHspandanetra. zAlibhiH janai ritizeSaH (merupakSe) animeSanetraiH devaiH nirIkSaNIyAmaspRhamavalokanayogyA'bhavat // 43 // arhadvihArA vividhopahArA __ghusadvihArAduritA'pahArAH / divo vimAnA vasudhAMvateru, statpUrvadevairiva saMgamAya // 44 // (anvayaH) (iha) ghusadvihArAd-vividhopahArA: duritopahArA: aha dvihArAH (zobhante) tatpUrvadevaiH saGgamAya vimAnA: diva: vasudhA vateruH itra || 44 // (vyAkhyA) iha yusadvihArAt-divi-svarge sIdantItidhusadA devA steSAM vihAra-viharaNaM zrIjinendra sandarzanArtha bhRyogamanAgamanaM tasmAt vividhopahArA:-vividhAH nAnAprakArAH upahAgaH pUjopakaraNAni yeSu te tathoktAH, duritApahArA: duSTa mitaM gamanaM narakAdisthAnaprAptiranenetidurita-pApaM tasyA'pahA:-apacayo vinAza ityarthI yebhyaste tathoktAH pApanivartakA ityarthaH arhadvihArAH jinAyatanAni jinamandirANItyarthaH zobhante iti zeSaH / atrotprekSate-tatpUrva devaH teSAM buddhisthaparAmarzakatvAttacchabdasya vimAnAnAM pUrva prAktanA devA. idAnImmAnavAstaiH saha saMgamAya-melanAya vimAnAH vyomayAnAni devaprAsAdA vA divA svargalokAt vasudhAM-pRthivIm avateru. avatI. vantaH iva / etena tatratyajanAnAM divyatvaM tatratyajinAlayAnAma_kapazikharatva-suramaNIyatvAdIni ca sUcyante // atraatishyoktirutprekssaacaalNkRtii|| 44 // Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. mahopAdhyAya zrImeghavijayagANaviracitesaptasandhAnamahAkAvye caityeSu nityA'bhayadAturarcA, prasaGgato'naGgatayA'bhidhAnAt / zmazAnavezmAna mavetyarudraM, smaro'bhiyAtatpuramadhyuvAsa // 45 // (anvayaH) smara: caittheSu nityAbhayadAtuH arcAprasaGgataH anaGgatayA'bhidhA. nAta rudraM zmazAnavezmAna mavetya cAbhiyAtatpuramadhyuvAsa // 45 // (vyAkhyA) smaraH kandarpaH caitye-jinAyataneSu nityAbhayadAtuH nityaM zAzvatam abhayaM vIziSTamAtmanaH svAsthyaM niHzreyasadhamanivandhanabhUmikAbhUta guNaprakarSAdacintyazaktiyuktatvAt sarvathA parArthakAritvAt dadAtIti nityAbhayadAtA tasya tathoktasya zrIjinendrabhagavataH arcAprasaGgataH pUjAprastAce anaGgatayA zarIrarahitatayA kAmasya abhidhAnAt-AkhyAnAt pUjAzupakrame 'naGgajidi' -tyAdijinendranAmasmaraNaprasaGgena kAmasyA'GgarahitatvenA'nukampanIyatayA'bhayapradatvenAmnAtasya zrIjinezasyAbhayadAnapAtratayAnugrahaNAt. rudra-svaprA. ktanazatrubhUtazivamapi zmazAnavezmAnaM-zmazAnaM zavadAhasthAnameva ve. zma vAsasthAnaM yasya sa taM tathoktaM zmazAnavAsinam avetya=viditvA. cA'bhiyA bhayarahitatayA tatpuraM=vyAvarNyamAnasvarUpaM nagaram adhyuvAsa-adhyupitavAn // 45 // sUnoranUnodayamatra dhairyAda, ramA'vadhAryeva dadhau sthiratvam / bAlazcalatvaM vijaho mahaujA stakimayA dhAryamitihiyeva // 46 // (anyayaH) ramA sUnoH atra anUnodayam avadhAyeMva(sthiratvaMdadhau)mahojA: Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - AcAryazrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA; bAlaH calatvaM cijahI tat mayA kiM dhArya mitihiyeva sthiratvaM dadhau // 16 // (vyAkhyA ramA lakSmIH sUno svaputrasya kAmasya atra nagare anUnodayaM bahutarA'bhivRddhim avadhArya nizcitya iva dhairyAta avyAkulatvAt sthiratvaM nizcalatvaM dadhau-dhRtavatI. atrotprekSAntaraM darzayati vAla: matputraH kAmaH mahaujAH mahAbalazAlI prakRticapalazca sannapi yadA calatvaM-cAzcAlyaM vijahauM-paritatyAja itihetoH tat-calatvaM mayA lakSmyA kiM dhArya-vartavyaM tathA tu bAlAdapi nyUnAbhaveyamiti hriyA lajjayA iva sthiratvaM dadhau iti sambandhaH ||utprekssaalngkaarH||46 asyA vyavasyeyamahaM vayasyAM, dyAmeva padyAM nayasaMzayAbdhau / patiH sudhAvajayavAhinIzaH, | zreyAn nivAsaH sumanovilAsaH // 47 // (anvayaH) nayasaMzayAbdhI (nimagnaH) aham asyAH vayasyAM dyAm eva padyAM vyavasyeyam / patiH sudhAvajayavAhinIzaH nivAsaH zreyAn sumanovilAsaH // 47 // (vyAkhyA) svargasAdRzyaM darzayati asyA iti / nayasaMzayAbdhau nIti viSayaka zaGkAsAgare nimagna iti zeSaH ahaM meghavijayA'bhidhaH kaviH asyAH nagaryAH kyasyAM sakhI sahazImityarthaH, yAM-svargapurIm eva padyAnmArgabhUtAM vyavasyeya-nirdhArayeyam / asyAM nagaryA kIdRzI nItiritivicArapArAvAranimagno'haM svarga cetasi nidhAya svargasazI nItiritinizcitya zaGkAkalaGkapaGkasaGkaraM durayAmItibhAvaH ! sAmyamudbhAvayati patiH adhipaH prstutngr-svlokyoH, sudhAvajayavAhinIza: prathamapakSe-sudhAvatAM sasatvaraM gacchatAM yA jaya. vAhinI-jayaM vahatItyevaMzIlA senA tasyA Iza: zAsakaH, dvitIyapakSe-sudhAktAMsudhA-amRtaM tadvatAMndevAnAM jayavAhinIzaH iti pUrva Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahopAdhyAya zrI meghavijayagaNiviracite saptasamdhAna mahAkAcce vat punaranayoH nagaryoH nivAsaH = jAtAvekavacanam vasatisaMhatiH zre yAn = atizayena prazasyaH, kathamityAha yataH sumanovilAsaH - sumanasAM - prazastacittAnAM janAnAM vilAsA:- AnandA yatra saH yadvA sumanobhiH - puSpaiH vilAsoyatra saH athavA sumanasAM - kovidAnAM vilAsA:vinodA yatrasaH tathoktaH / pakSe - sumanasAM - devAnAM vilAsoyatrasa ityarthaH / sumanAH puSpa mAlatyo stridaze kovide'pi ceti modinI zleSaH, upamAdhvaniH / lakSe jano'smin kRtahasta eva, lakSe punarno manasA dadhAti / svaM manyate dAnavidhau parArtha, 52 parArtha sa manute hyanartham // 48 // ( anvayaH ) asmin janaH lakSe kRtahasta eva punaH lakSe manasA no dadhAti / airvadha svaM parArtha manyate parArthasaGge hi anartha manute // 48 // (vyAkhyA) tatratyajanAnAM zauyoM- dAryAdiguNazAlitAM darzayati / asmin prastutanagare janaH = lokaH lakSe =lakSye tatsAdhane ityarthaH kRtahastaH=kRtaH abhyasto hasto yasya sa tathoktaH suzikSitazaravidya ityarthaH eva punaH = anyaca lakSaM dazAyutasaMkhyAM rUpyaka- mudrAdInAM manasA cetasA'pi no dadhAti = cintayatItyarthaH atisamRddhizAlitvAt teSAM manasi lakSaM na kiJciditibhAvaH / dAna vidhau - dAnakarmaNi pravRttaH sva= AtmIyaM sarvavastu jAtaM yadvA svaM dhanam AtmAnaM vA parArtha-=paropakAraphalakaM manyate / parArthasaGge= parArthasya parakIyadhanasya parakIyavastuno vA saGge-sambandhe anyadIyadhanaprAptAvityarthaH svaM dhanam AtmAnaM vA anartham = aphalam anarthakaraM vA manute budhyate / virodhAbhAso'laGkAraH / lakSaM lakSyaM zaravyaM ca ityamaraH // 48 // Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcAryazrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA. 53 na vAmanasya prakRti vidhApi, na saMnibhaM ko'pi bibhartirUpam / nAlIkanAmno'stravare prayogo, bhoge ca nAlIkamanAjano'syAm // 49 // (anvayaH) asyAM ko'pi dvidhApi AmanasyaprakRtirnavA (asti), ko'pi vAmanasya saMnibhaM rUpaM na bibharti / astravare nAlIkanAmnaH prayogaH, bhoge ca alI. kamanA na(asti) // 49 // (vyAkhyA) asyAM nagaryAM ko'pijanaH dvidhApi-manasA vAcA'pi AmanasyaprakRtiH AmanasyaM duHkhaM tanmayI prakRtiH svabhAvo yasya sa tathoktaH navAnnaitra astIti zeSaH, kiJca ko'pi vAmanasya kharvasya saMnibhaM-sadRzaM rUpam AkRti na bibharti dhArayati / astravare zreSThe'stravizeSe nAlIkanAnA-nAlIka ityetacchabdasya prayogaH lauha mayA'ntaHsacchidrazaravizeSa eva nAlIkazabdasya vyavahAra ityarthaH kintu bhoge=sukhe bhojanAdau alIkamanAH asatyacittaH niSphalacitto vA jano na astiitydhyaahRtkriyaasmbndhH| prisngkhyaa'lngkaarH||49 kalAvilAsA manasA'vadhAryAH, kalA vilAzA na kadApi kAryA / sabhAjanaiH svairasabhAjanai aa, sadA nabhogai rivadAnabhogaiH // 50 // (anvayaH) ( tatratyajanAnAM ) kalAvilAsA manasA'vadhAryAH, rasabhAjanaiH sabhAjanaiH vA svaiH rasabhAjanaiH, nabhogairiva, sabhAjanaiH svairasabhAjanaiH sadAnabhogaiH (tatratyAnAM)kalApilAzA na kAryA (AsIt ) 1 // 58 // (vyAkhyA) tatratyAnAM janAnAM kalAvilAsA-kalA nRtyagIta vAditrAdicatuHSaSTiprakArAH vibhUtayo vA tAsu tAbhirvA vilAsA: Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 mahopAdhyAyazrImeghavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAvye vinodAH yadvA kalA'nuzIlanajanitadIptayaH manamA-cetasA avadhA yaH avadhArayituM-nizcatuM zakyAH natu vAcA'pi tepAmavAggocarakalA kalApazAlitvAditibhAvaH kaH sahetyAha rasabhAjanai-vibhAvA-'nubhAva vyabhicAribhAvavyaGgayazamAdisthAyibhAvakazAntAdigsodvodhapAtrIbhUtaiH sabhAjanaiH sabhyaiH vA athavA svaiH AtmIyaH jJAtibhiritiyAvata , kaiH karaNaiH ? rasabhAjanaiH madhurAdiramAnvitabhojanapAtraiH / kaH saheba ? nabhogaiH-nabhazcaraiH vidyAdhagadibhiH saheba kiJca sabhAjanaiH-sapAtraH strairasabhAjanaiH svairANAM svacchandAnAM svecchAcAriNAmityarthaH 'svairaH svacchanda-mandayoH' ityamaraH sabhA samudAyastatsambandhijanaiH, sadA nabhogaiH yastrAdInAM dAnaiH satpAtre pratipAdanaH bhoga: phalAdInA. mupabhogaizca sahitaH / kiJca tadezIyajanAnAM kalA vilAzA kalA mUlavivRddhiH dattadhanasyAdhikalabhyAMza ityartha stayA''vilasya mali. nasya dhanAdeH AzA tRSNA na kAryAkaraNIyA AsIditizeSaH / virodhaabhaaso'lngkaarH| kalA syAnmUlavivRddhau zilpAdAvaMzamAtrake itimedinI // 50 // nAsatya lakSmIvapuSA'tipuSNa nA'satyalakSmI dharate svarUpAt / satyAgamArthaM zrayate yatebhyaH, satyAgamArtha labhate phalaM saH // 51 // (anvayaH) saH nAsatyalakSmI vapuSA atipuSNan asatyalakSmI svarUpAt na dharate yatebhyaH satyAgamArtha zrayate (ataeva) satyAgamArthaM phalaM labhate // 5 // (vyAkhyA) tejovizeSAdikaM darzayati-nAsatyeti / savarNa nIyatayA prakrAnto janaH (ata evayacchabdA'napekSA prakrAnta prasiddhA'nubhUtArthakastacchabdo yacchabdopAdAnaM nApekSate ityukteH) nAsatva Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrIvijayAmRtasUrinaNItA saraNI TIkA, lakSmI nAsatyayoH azvinIkumArayoH lakSmI zobhA vapuSA-zarIreNa atipuSNan-vizeSeNa dhArayan san asatyalakSmI kRtrimazobhAm AhAryazobhAmityarthaH yadvA anyAyopArjita dhanaM 'lakSmIH sampattizobhayoH / RdhyauSadhau ca padmAyA' mitimedinI / svarUpAta svabhAvAt eva na dharate-gRhNAti / 'svarUpaM ca svabhAvazca'-tyamaraH / kiJca yatebhyaH saMyamibhyaH sakAzAt satyAgamArtha satyAnAm avitathAnAM trikAlAbAdhitasvarUpANAmityarthaH avyabhicaritArthapratipAdakAnAmiti yAvat AgamAnAM siddhAntAnAm artham abhidheyaM yadvA satyAss. gamA'rtham satyopadezarUpaM vastu zraya ne gRhNAti / ataeva satyAgaM tyAgena-dAnena sahitam Artham artha (dhana) sambandhi phalaM bhogarUpam yadvA satyAcaJcanArahitatvAnnyAyyaH Agama:=Ayo yasyatAdRzam artha-dhanam tadrUpaM phalaM-lAbham athavA satyAgA-tyAgena-dAne na sahitA cAsau mA lakSmIH sampadrapA tadartha phalaM-kArya, prayojanaM lAbha vA labhate prApnoti / / arthasya tAvat dAna-bhoga nAzarUpAsti . sro gatayo('vasthAH) bhavanti tatra ca dAna bhogAveva tatratyAnAmAstA miti bhAvaH / uktamanyatra-'dAnaM bhogo nAza stisro gatayo bhavanti vittasya / yo na dadAti na bhuGkte tasya tRtIyA gatirbhavati' iti / yamakam zleSaH kAvyaliGgam upamA virodhAbhAsaH, atizayoktizcA. 'laGkArAH / phalaM jAtIphalezasye hetUtthe vyuSTi lAbhayoH itimedinI / artho'bhidheya rai-vastu prayojana nivRttiSu ityamaraH / / 51 / / nagAravaM dhyAyati vipramuktaM, nagauravaM dhyAyati vipramuktam / punarnavAcArabhasA navArthAs punarnavAcArabhasAnavArthAH // 52 // Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 mahopAdhyAyanImeghavijayagaNiviracite sahasammAnamahAkAye (anvayaH) vipramuktaM gauravaM na dhyAyati vipram ukkaM gauravaM dhyAyati na? kintu dhyAyati punaH rabhasAvAcAnavArthAH punarna vAcA rabhasA anavArdhA apunarna // 52 // __ (vyAkhyA) vipramuktaM tyaktaM vastu prati gauravaM mahArghatvaM nadhyAyati na cintayati pradattavastuno mahatvAdicintAM na karotItyarthaH tripram vividhaM prAti pUrayatIti vinam zAstram uktam gurvAdijanopadiSTam gauravam tadIyamahatvam na dhyAyatIti na kintu dhyAyatyeva, punaH rabhasApaurvAparyAvicAreNa haThAdityarthaH vAcA vAkyena navArthAH navI. nArthAH na dhyAyyante na vicAryyante vAcAyAH rabhasA autsukyena anavArthAH abhidheyArthAH apunarna kintu punaH punaH tadIyArthI vicAritAH // yamakAlaMkAraH // 52 // naye prasaktA vinaye'nuraktA, jayena tadvadRvijayena pUrNA / navA bhayAptA bahuzobhayA''tAH, avikriyA ste'tithisakriyAGgAH // 53 (anyayaH) te naye prasaktAH, binaye'nuraktAH, jayena tadvad vijayena pUrNAH, navA bhayAptAH, bahuzobhayA''sAH, avikriyAH atithisarikayAtAH (Asan) (vyAkhyA) te-tatratyajanAH naye-nItau, zukrAcAryAdipraNIta nItizAstre vA nyAyye yA prasaktAH-AsaktimantaH, vinaye-namratAyAM vandanIya janapraNAmevA zikSAyAM vA vinItajane vA jitendriye vA anu. rktaaH-anuraaginnH| jayena-zatrUNAmamibhAvanena tadvat-tathA vijayenaparibhavapUrvakagrahaNena ca pUrNAH-sahitAH ati vikrAntA ityarthaH / navAnaiva bhayAmA-bhayagrastAH yadvA navA bhayAptA ityekampadam navenajinendrAdistavena abhayAH-ninokAzca te AptA:-satyAH vizvastA vA rAgadveSAdivarjitA vA yathArthajJAtArovA ca te tathoktAH / yadvA napA. Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA. 'bhayA''ptA:-navena-raktapunarnavayA tatsevanenetyarthaH, abhayaM-zothAdirogabhayarAhityam AptAH prAptavantaH,AptaM labdhaM yairiti vA te tthoktaa| bahuzobhayA-sAtizayadIptyA AptA:-vyAptA yadvA bahuza:-anekazaH asadityarthaH abhayaM-nirbhIkatvam abhayadAnamityarthaH AptaM labdhaM yebhyaste tathoktAH lokebhyo'bhayadAyina ityarthaH / bahuzaH-bahulayA bhayA-prabhayA AptA iti vA / avikriyAH-vikArarahitAH, yadvA aviHmeSastasyeva kriyA-karma saDIbhAvAdikaM yeSAM te tthoktaaH| atithisakriyAGgA:-atithInAM -prAghUrNikAnAM sAdhUnAM sakriyAyai-satkArAya sammAnanAyetyarthaH aGga-zarIraM yeSAM te tathoktAH yadvA atithisakriyAyAm atithipUjAyAm aGga-mano yeSAM te tathoktAH athavA atithisakriyAyA aGgAni-upAyAH sAdhanAnItyarthaH sAmagrIiti yAvat yeSAnte tathoktAH / yadvA 'tithisakriyAGgAH' iticchedastasya tithInAM-tIrthakara janmAdidharmaparvadivasAnAM sakriyAyai-sammAnanArtham aGgaM yeSAM te tathoktAH ityarthaH / vinayA tu balAyAM strI zikSAyAM praNato pumAn iti medinI / anuprAsaH / / 53 / / avanipatirihAsId vizvaseno'zvaseno' pyatha dazaratha nAmnA yaH sanAbhiH surezaH / balivijayisamudraH praur3hasiddhArthasaMjJaH, prastRtamaruNatejastasya bhUkazyapasya // 54 // (anvayaH) iha vizvasenaH avanipatiH AsIt yaH, azvasenaH, dazaratha nAmA surezaH sanAbhiH, balivijayi samudraH prauDhasiddhArthasaMzaH tasya bhUkazyapasya aruNatejaH (sarvatra) prasRtam (AsIt // dvipakSe-azvasenaH avanipanirAsIt vizva. sena: dazaradhanAmA. zeSaM pUrvavat // tR010-'dazarathanAmA'vanipatirAsIta, kI. vizvasenaH bhavasenaH zeSaM pU0 // ca050-yaH nAbhiH avanipatirAsIt sa / Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 mahopAdhyAyadhImedhavijayagaNiviracite sakSasandhAnamahAkAvye vizvasenaH azvasenaH dazarathanAmA surezaH ze-10 // 50pakSe-balivijayi samudra (vijaya): avanipatirAsIta zeSaM pU0 // Sa: pa0 -prauDha 'siddhArtha' saMjJaH avanipatirAsIt ze0 pUrvavat // saptamapakSe-tasya bhUkazyapasya prasRtam 'aruNatejaH': vasudevaH avanipatirAsot zeSaM pUrvavadanvayayojanam // 54 // vyAkhyA-nagarANi pradarya saptArthakena padyena bhUmipAlAn darzayati-avanipatiriti / iha-asmin nagare vizvasenaH= vizvasena' ityetanAmakaH avanipatiH rAjA AsIt abhUt / kIdRzaH sa ityAhaazvasenaH azvAnAM-jAtyaturaGgamANAM senA yasya sa tathoktaH / dazarathanAmA dazasu dikSu gato rathaH kIrtirUpaM vAhanaM yasya tad dazarathaM tAdRzaM nAma-abhidhAnaM yasya sa tathoktaH kIArUDhaM tadabhidhAnaM dazadikSu vyApnotItyarthaH / dazarathasyeva suprasiddhaM nAma yasya sa iti vA, surezaH surAn devAn sureSu vA ISTe abhavatIti sureTa-indrastasya sanAbhi aizvaryAdinA sadRzaH, balivijayisamudraH balinaH parAkramiNo vijayate tacchIlaH balivijayI sa cAso samudraH saha mudrayA pratyayakAriNyA rAjakIyatvapramApaka cihna vizeSeNa, yadvA aGgulidhAryamudrAGkanayuktA'GagulIyakena, athavA saha mudrAbhiH svarNa-raupyAdita. kAbhiH koTIzvaratvAt. ca iti sa tathoktaH, praur3hasiddhArtha saMjJaH praur3hA-pravRddhA pragalbhA vA nipuNA vA siddhArthA sampAditoddezyA ca saMjJA=buddhiryasya sa tathoktaH / 'avanipati rAsIdi'-ti sampUrNavAkyam / tasya-niruktasya avanipateH, bhUkazyapasya-bhuvinbhUtale kazyapa iva prajApatitvAt iti bhUkazyapasyapastasya, aruNatejaH= sUryavatpratApaH sarvatra prasRtaMvyAptam AsIditi zeSaH / dvitIyapakSe-'azvasena' iti vizeSyam 'vizvasena' ityasya vizvA sampUrNA senA-camUH yasya sa ityarthaH / zeSaM pUrvavat / tRtIyapakSe-'dazarathanAmA' iti vizeSyapadam tasya dazaratha iti Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA. nAma yasya sa ityarthaH zeSaM pUrvavat / / caturthapakSe-'nAbhiH' iti vizeSyam 'yaH, saH' ityanayozca 'yaH nAbhitannAmA avanipatirAsIt sa vizvasenaH azvasena ityAdirUpa ityevaM rItyA'nvayayojanA karttavyA / 'sureza' ityasya indra sadRza ityarthazca boddhavyaH // - paJcame-balivijayI cAsau samudrAnnAmaika dezagrahaNena nAma grahaNAt 'samudravijayaH' ityetannAmakazceti sa blivijyismudrH| zeSaM pUrvavat / SaSThapakSe siddhArtha iti saMjJA-nAma yasya sa siddhArtha saMjJaH prauDhazvAsau siddhArthasaMjJazceti sa prauDha siddhArthasaMjJaH avanipatirAsIdityevamanvayaH kAryaH / ze0 pU0 saptame-'aruNateja' iti vizeSyapadam tasya ca tasya-prasiddhasya bhUkapazyasya bhuvi svAMzenAvatIrNasya kazyapasya-tadAkhyaprajApateH prasR taM-vistIrNam 'aruNatejaH' sUryavaddIpratejorUpaH vasudeva ityarthaH kazyapateja eva vasudeva rUpeNa pariNamyA'vatIrNamiti lokaprasiddhiH evaMprakAreNArthaH kaaryH| atrakrameNa zAntinAtha-pArzvanAtha-rAmacandrA''dinAtha-neminAtha-vIraprabhu-kRSNavAsudevAnAM pitaraH (vizvasenaH, azvasenaH, dazarathaH, nAbhiH, samudravijayaH, siddhArthaH, vasudeva itinAmAnaH ) pradarzitAH // 54 // sanAbhibhUteH suhRduttamAnAM, sanA'bhibhUte--dvaiiSadudhamAnAm / sAmAnyamAsI-dubhayAdareNa, nRpe mahIzAsati tAM cireNa // 55 // Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. mahopAdhyAyazrImeghavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAce (anvayaH) nRpe tAM mahIM zAsati (sati) sanAmibhRteH suhRduttamAnAM, sanA'bhibhUteH dviSaducamAnAM (ca) sAmAnyamAsIt ubhayAdareNa // 55 // vyAkhyA-sAmAdirAjanItimAha-sanAbhIti / nRpe vizvasana pra bhRtau rAjJi tAM-pUrvoktarUpAM mahIMpRthvI zAsati sati-rAjyaM pAla. yati sati, sanAbhibhUteH sanAbhiH jJAtistasya bhUtiH bhavana tasmAt tathA ca jJAtibhavanAt bAndhavavadanukUlIbhAvAt suhRduttamAnAM-svaviSa: yAnantaritanRpabhinnamahIpatinAm tathA sanA-sadA abhibhUteH parAbhavanAt dviSadudhamAnAM-dvipatA-zatrUNAM svaviSayA'nantaritanRpANAmudyamAnAM prayatnAnAM ca cireNa sAmAnya sAdhAraNa tulyarUpatetyarthaH ubhayatra sanAbhibhUtitvasya satvAt AsIt / ata eva ubhayAdareNa= ubhayaH zatrubhiH bhayAtkRtena mitraizca snehAtkRtena AdareNa sammAnanena, ubhayeSAmAdareNa vA yadvA ubhayeSu-zatruSu mitraSu ca AdareNazatrupakSe A-samantAt dareNa-bhayena tajananenetibhAvaH mitrapakSe satkAra karaNena nRpe mahIzAsatItyanena sambandhaH / tulyayogItA ilepaH virodhaabhaasshcaalngkaaraaH| // 55 // zrIvizvasenA'vanipaM tamAcya __ jyotsneva tApaM sahasA'pajahve // calAcalAnAM ca khalAnalAnAM, sudhA'bhiSiktA vasudhAtadA'bhUt // 56 // anvayaH-- tam avanipam Apya zrIvizvasenA jyotsneva calAcalAnAM khalAmalAnAM tApaM sahasA'pajahe vasudhA'pi tadAsudhAbhiSiktA'bhUt // 56 // (vyAkhyA) taM-pUrvokta vizvasena prabhRtim avanipaM-rAjAnam Apya labdhvA zrIvizvasenA-zriyA zobhayAyuktA vizvAsamagrA senA jyotsneva-candrikeva calAcalAnAm atyantacaJcalasvabhAvAnAM Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrIvijayAmRtaripraNItA saraNI TIkA. khalAnalAnAMkhalA: durjanAH analA:-amaya iva khalA eva analA iti vA khalAnalAsteSAM tajanitamityarthaH tApaM santApaM daurjanyajani topadravamityarthaH sahasA jhaTiti apaja he apahRtavatI / vasudhA=pRthvI api tadA tasmin kAle rAjaprabhAvavazaprazAntadurjanAdijanitA'zeSA'zAtajAta samaye ityarthaH sudhA'bhiSiktA-sudhA-amRtamiva sudhA jalaM tayA amRtopamajalenetyarthaH abhiSiktA jAtasekA abhUt // upa. mA'tizayoktizthAlaMkArau // 56 // abhItinotiH prasmRtA''samudra prAjAdhipatyAd yugapat pravRttyA // tataH samayaM vasudevatejo nyakRtyareje rajasA'Jjasaiva // 57 // anvayaH-tataH AsamudraprAjAdhietyAt yugapat pravRttyA (ca) prasUtA abhI tinItiH samagraM vasudeva tejaH aJjamA rajasAnyakkRtya reje // 57 // vyAkhyA-tataH tadanantaram AsamudraprAjAdhipatyAta samudrAyadhizAsanakaraNAt yugapat ekadaiva pravRttyA AjJAdipracAreNa ca prasRtA-vistRtA vyAptetyarthaH abhItinIti: kasmA api bhayaM na deyamiti mayi durvinItAnAM zAsitari kenApi na bhetavyamiti vA'bhayadAnaviSayiNI rAjanItiH samagraM-sampUrNa vasudevatejA-vasUnAM dhanAnAM snAnAM vA devAH adhipAH 'vasunA dIvyantIti vyutpattyA' dhanina ityarthaH teSAM tejaH durvidha vividhavAdhAsaMbAdhajanakaH pratApaH tat karmabhUtaM rajasA-rAjasabhAvena dhUlIrUpeNa vAnyakkRsya tiraskRtya adhAkRtyeti vA aJjasAjhaTiti reje-didIpe // dhaneratnevasusmRtam ityamara iti koSaH / / 57 // Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahopAdhyAya zrI meghavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAvye zrIkAzirAjasya mahAzvasenAkhyAne zrute'pyAgamanizcayena // kSamApi diyohavinAzanena, parA'bhighAtAya vinAzanena // 58 // anvayaH - zrI kAzirAjastha mahAzvasenAkhyAne zrute'pi parAbhighAtAya Agamanizvayena azane'pi kSamA na Api ( zatruvagaiH ) diyohavinAzanena vinA // 59 // vyAkhyA - zrI kAzirAjasya = zriyA = rAjalakSmyA kAzate dIpyate tacchIlaH zrIkAzI sa cAsau rAjA ca iti zrI kAzirAjastasya tatho - ktasya mahAzvasenAkhyAne =mahatyA sturaGgamasenAyA AkhyAne = prasidvetivRttavarNane zrute'pi = zravaNagocarI kRte'pi parAbhighAtAya = zatrUNAM dalanAya Agamanizcayena = iyamAgacchati senA ityevaM svapratIpakSitipa senopasthiti nirNayena azane'pi - bhojane'pi kSamA zAntiH cittaikA - gnyamityarthaH na Api prAptA zatruvargeriti zeSaH / kiM sarvathaiva netyAhadiGmohavinAzanena vinA = dizAbhrAnti vinAzo yAvanna tAvadityarthaH / kSamA bhUmau titikSAyAM striyAM yukte napuMsakam iti medinI // 58 // ajaH sapakSe savitaiva tAvat, tasyA'dhipatye suSamA jagatyAm / 62 - lokasya kasyApi na duHkhalezaH, www klezaH kuto'nyonyayudhAyudhAnAm // 59 // ( anvayaH ) yasya sapakSe savitA ajaH eva ( nAnyaH ) tasya Adhipatye jagatyAM suSamA ( suSamA sthitiH, vRttirvA ) ( AsIt ) / kasyApi lokasya duHkhaleza: na ( abhUt ) anyonyayudhAyudhAnAM klezaH kutaH ( sambhavati )! vyAkhyA -yasya rAjJaH sapakSe - sAdRzyakoTau tulyarUpatAyAmi Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA, tyarthaH upamAnakakSAyAmityAzayaH savitA-prajotpAdayitA ajAbrahmA eva yahA savitA-sUryaH tejasvitvena ajaH-viSNuH sthiti (lokamaryAdA) kAritvena, zivazva duSTasaMhArakatvena eva nAnyaH kazcana yasyo. pamAnabhUta iti bhAvaH tasya rAjJaH Adhipatyenprabhutve svAmitve ityarthaH rAjatvakAla iti yAvat jagatyAM pRthivyAM lokevA suSamA-ziSTA'nugrahaduSTanigrahAdividhividhAnajanita sArvAtrikazAntisamudbhUtaparamazobhA 'suSamA paramAzobhA' ityamaraH / yadvA suSamA zobhanA sthitiritizeSaH, athavA supamA mamA tulyarUpA vRti ritizeSaH AsIditikriyAdhyA hAraH, ata eva kasyApi lokasya janasya duHkhalezaH AdhyAtmikA''dhidaivikA-''dhibhautikAdiduHkhamAtrA'pi na abhUt / anyonyayudhAyudhAnAm anyonyaM parasparaM yuta-yuddham AyudhAni-praharaNAni zakhANItyarthaH teSAM tajanita ityarthaH klezA-pIDA kutaH? naiva sambhavatItyarthaH nyAyaparAyaNe prajArakSaNapravaNAntaHkaraNe dharaNIramaNe rAjasiMhA. sanamAsIne prajAnAmakutobhayatvaM rASTrasya ca samasteti bhItirAhityamanupamasuSamAsAhityaM ca sarvathaiva sambhAvanA''spadIbhAvamadhigaccha. tIti nItivedinAmmatiH / upamA, kAvyaliGgam arthApattizvA'laGka. tyH||ajshchaage hari-brahmavidhu-smara-nRpe hare iti medinI / / 59 / / tamIzvaraM prApya tamIzvarAbhaM samartha siddhArtha kutArthabhAvAt / karAgrahAt tuSTamanAdharA''sIt syayaMkhayambhUdayanApriyaiva // 60 // (anvayaH) tamIzvarAbhaM tam IzaraM prApya dharA samartha siddhArtha kRtArthabhAvAt karAgrahAt svayambhUdayanAt tuSTa manAH priyeva (priyeva) AsIt // Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 mahopAdhyAyazrImeghavijayagaNiviracitesasasandhAnamahAkAvye ....... . .... ......... (vyAkhyA)-yathArthapRthvIpatitvaM prakaTayati-tamIti / tamIzvarAmatamI-rAtristasyA IzvaraH patiH tamIzvaraH candrastasyeva AbhA= chaviryasya sa taM tathoktaM candrasadRzamityarthaH taM--pUrvoktam vizvasena prabhRtim IzvaraM pati rAjAnamityarthaH Apya labdhvA dharA-pRthvI samartha siddhArtha kRtArthabhAvAt dvandvAnte zrUyamANaM padaM pratyekamabhisambadhyate iti nyAyAdihatya bhAva zabdasya pratyekamanvayaH tathA ca samarthabhAvAt kAryasampAdane samarthatvAt-zaktizAlijanADhyatvAditibhAvaH yadvA sarvavidhavastuprakaTane kSamatvAt siddhArthabhAvAt-lokAnAM sarvArthasAdhakatvAt, kRtArthabhAvAt-dhAnyAdiniSpAdanena caritArthatvAt-saphalatvAt ityartho boddhavyaH / karAgrahAt=karasya-rAjagrAhyabhAgasya agrahAva=anAdAnAt grahaNAbhAvAdityarthaH, tathA svayambhUdayanAt svayambhU-viSNuH tadvad dayanAt-rakSaNAt yadvA khayamAtmanA natu kamekarAdidvArA bhuvaH sthAnasya AgantukebhyaH dayanAtadAnAt satkRtyapratipAdanAt, athavA svayaM natvanyadvAraiva bhuvaH pRthivyAH dayanAt pAlanAt pratyavekSaNAdityarthaH, ataeva tuSTamanAHprasannacittAH priyavadhItyAvahava hRdyaivetyarthaH lokAnAM narapatezca, yadvA priyA bhAryA tadrUpetyarthaH eva. priyeveti pAThe priyeva bhAryeva AsIt / vanitA'pi yathA zazAGkakAntaM kAntamAsAdya samartha siddhArtha-kRtArthamA vAta-samartha-bhAvAt-suratAdikSamatvAt siddhArthabhAvAt sampannamanorathatvAt kRtArthabhAvAt sadapatyajananAdinAkRtakRtyatvAta, karAgrahAtayogyapuruSakartRkapANigrahaNAt svayambhUdayAnAta svayambhuva: kAmadevasya tadvikArasyetibhAvaH udayanAt-AvirbhAvAt yadvA khayambhuvo = stanayoH udayanAt-utthAnAt yauvanodbhedAdityarthaH tuSTamanAH sadA''hAditAntaHkaraNA patyuH priyA-prItijanikA bhavati. tatheyaMdharApI Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrI vijayA mRtasUripraNItA saraNI TIkA. I tibhAvaH / zleSeNAnuprANitaMrUpakamupaimA vA kAvyaliGgaM samAsoktirvA'laGkArAH / bali - hastAM - zavaH karA ityamaraH // 60 // vAmA'bhirAmAGgayacirA'rthasiddhau, zivA''khyayA'sya priyakAriNIstrI / zriyA sudevI sahazIlalIlA 65 kauzalya kAntAmbujalocanazrIH // 61 // ( anvayaH ) asya vAmA strI abhirAmAGgI, arthasiddhau acirA, AkhyayAzivA, priyakAriNI, zriyAsudevI sahazIlalIlA, kauzalyakAntA, ambuja locanazrIH ( AsIt ) // dvitIye asya acirAstrI, vAmA, 'bhirAmAGgI, artha - siddhau AkhyA zivA, zeSaM pUrvavat // tRtIye asya AkhyayA zivA strI ze0 pU0 // caturthe - asya sudebI = marudevI strI do0 pU0 // paJcame - asya sudevI = devakI strI zriyA 'yuktA' zeSaM pUrvavat // SaSThe asya kauzalyakA kauzalyA strI mAbhirAmAGgI arthasiddhI acirA. AkhyayA zivA. priyakAriNI, zriyA sudevI, sahazIlalIlA, antA, 'mbujalocanazrIH ( AsIt ) || 61 // vyAkhyA:- asya rAjJaH azvasena saMjJasya vAmA-tadabhidhAnA strI = bhAryA AsIt kIdRzItyAha - arthasiddhau acirA = kArya sampAdane zaindhyavatI zIghraMkAryasAdhiketyarthaH / AkhyayA - nAmnA zivA=kalyANAvA nAma [maraNa] mAtreNaiva maGgalakAriNItyarthaH / abhirAmAGgI = abhirAmaM = sundaram aGgaM zarIraM yasyAH sA tathoktA manoharagAtrItyarthaH / priyakAriNI - patyurhitakAriNI / zriyA - zobhayA saubhAgyalakSmyA vA rUpasampadA vA sudevI = uttamA devIva iti devI. sahazIlalIlA = G di0 1 samarthetyAdipade kara svayambhUpadayozca zleSAt / 2- priyevetipAThe | 3- tuSTa manastve paJcamyantAnAM hetutvenopAdAnAt / 4- samAna vizeSaNabalAnnAyakanAyikAvyavahArAropAt taduktaM 'samAsoktiH samairya kAryaliGgavizeSaNaiH / vyavahArasamAropaH prastute'nyasya vastunaH' iti sAhityadarpaNe // Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 mahopAdhyAyazrImedhavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAvye zIla-sadvRttaM satsvabhAvo vA lIlA-vilAsavizeSaH gaticeSTitA dibhiHpriyasyAnukaraNaM 'priyasyAnukRtiaulA' iti sAhityadarpaNe tAbhyAM (zIla lIlAbhyAM ) sahavartamAnA iti sA tathoktA kauzalyakAntA-kauzalameva kauzalyaM-kriyAnaipuNyam tena kAntA-kamanIyA prazaMsanIyetyarthaH / ambujalocanazrIH-ambujasyeva locanasya zrI yasyAH sA tathoktA kamalasadRza netrshobhaashaaliniityrthH| zIlasvabhAve sadvRtte iti medinI // dvitIyapakSe-asya rAjJaH 'vizvasena' nAmadheyasya 'acirA' tadabhidhAnA strI-bhAryA paTTarAjJItiyAvat AsIta sA kIdRzItyAha-vAmAramyA manohAriNItyarthaH, arthasiddhau-prayojanasampAdanaviSaye Akhya. yA-nAnA shivaa-kssemkaarinnii| zeSa puurvvt|| artho'bhidheya rai-vastuprayojana-nittiSu itymrH|| tRtIyapakSe-asya rAjJaH 'samudra vijaya' nAmnaH AkhyayA nAnA 'zivA' itiloke prasiddhA strI-paTTamahipI AsIt / zeSaM pUrvavat // caturthapakSe-asya rAjJaH 'nAbhirAja' saMjJakasya strI-patnI paTTarAjJI mudevI-marudevI iti prasiddhA AsIt nAmaikadezagrahaNena nAmagrahaNAt satyA bhAmA itivat / sA kIdRzItyAha-zriyA 'yuktA' iti zeSaH / zeSaM pUrvavat / / paJcamapakSe-asya camudevasya 'sudevI-devakI ityabhidhayA loke viditA strI-bhAryA AsIt zeSaM pUrvavat / ___SaSThapakSeca--asya rAjJo 'dazaratha' nAmadheyasya 'kauzalyakA 'kauzalyA' ityetanAmnItyarthaH svArthikaH kaH "ke'Na" ityApohrasvaH abhASitapuMskAcetyanena nityastrIliGgazabdAdvihitA''tasthAnikA'to. vaikalpikatva vidhAnasAmarthyAcadabhAve nityetvasyA'pyabhAvaH / sAkI Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 67 bhAcAryazrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA. zItyAha-vAmA'bhirAmAGgIvAmenakAmadevena tadvikArodayena kAmanivAsAvasyodgamena vetibhAvaH yauvanobhedenetiyAvat abhirAmamano. haram aGga yasyAH sA tathoktA yatA vAmasyakAmasya abhirAmA mundarI yadvA AmirAmA AbhA'styasyA ityAbhinI-sAtizayazobhAzAlinI rAmA-ramaNI ratirityathestadvadaGgaM yasyAH sA tathoktA / antA ramyA patyumanohAriNI / vAmaM dhane puMsihare kAmadeve payothare / valgu-pratIpa-savyeSu triSu nAryA striyAmiti medinI / mRtyA vavasiteramye samAptA vanta iSyate iti zabdArNavaH zeSavizeSaNayojanaM pUrvavat / zleSaH dIpakam upamA'laGkArAH / zrIsiddhArtharAjasya bhAryAnAmadheyamagre'bhidhAsyate // 61 // indorarAlApi kalA dvitIyA, zubhAyanUnaM samayA'nusArAt / tathA sudevyapyacirAzivaiva, vAmAdhvanA sUratamUrtisAdhuH // 62|| (anvayaH) indoH dvitIyA kalA bharAlA'pi samayAnusArAt nUnaM zubhAya (bhavati) tathA sudevyapi acirAzivA vAmAdhvanA (vartanazIlA) sUratamUrtisAdhuH (abhUt ) // 62 // __ yathA indo-candramasaH dvitIyA kalA-poDazabhAgaikabhAgaH kalAtu poDazobhAga ityamaraH, arAlA kuTilA'pi asudRzyA'pItibhAvaH samayA'nusArAt-kAlAntareNa paurNamAsImAsAdyetyarthaH nUnaM= nizcayena zubhAya-maGgalAya pUrNazazirUpAya kalyANAyetyarthaH bhavati tathA tadvat sudevI-prAgvarNitarUpA rAjJI api acirA'zivA aci. ram-alpakAlaparyantameva azivaM-putrAdirAhityAdirUpamamaGgalaM tajja. nitaduHkhamitibhAvaH yasyAH sA tathoktA abhUt / kIdRzI setyAha Ti... samyagdaSTumazakyApi, Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahopAdhyAya zrI meghavijaya gaNiviracite saptasandhAna mahAkAnve vAmAdhvanA=ziSTasamaSTyAcaritaruciramArgeNa vartanazIletizeSaH yadvA vAmaH =ramyaH madhura ityarthaH A = samantAtudhvano bhASA yasyAH sA madhuravAdinItyarthaH / sUratamUrtisAdhuH = sUratayA dayAvatyA mUrtyA kharUpeNa sAdhuH = manoharA sabhyA - ziSTAvA yadvA sUratA mUrtiryasyAH sAcAsau sAdhuH = kulInA - mahAkulasamudbhavA - ceti sA tathoktA / syAdayAluH kAruNikaH kRpAluH sUrataH samA iti. mahAkulakulInA-rya-sabhyU - sajjana - sAdhava iti cAmaraH / sAdhurvArdhuSikecArau sajjane'pyabhidheyavat iti medinI // 62 // saurabhyavittaM jalajaM pradAya, candraH kalAkauzala mujjvalatvam / jAne ( anvayaH ) kajendra samayaM prapatha tadAsyA'nugamAt vibhUtiM prAptI (iti) manye jalajaM saurabhyavittaM candraH kalAkauzalamujjvalatvaM pradAya // 63 // 6. tadAsyAnugamAd vibhUrti, prAptokajendU samayaM prapadya // 63 // kajendU-kamala- candramasau samayaM krameNa divasa-rAtra rUpakAlaM prapadya= prApya tadAsyA'nugamAt tasyA = anupadokta rAjyAH Asyasya=mukhasya anugamAt=anusaraNAt sevanAdityarthaH tanmukhasevanAsssAditaprasAdAditibhAvaH vibhUti - mupamAnasthAnIyatvAdimahimAnaM prAsau = labdhavantau ityahaM jAne manye utprekSe ityarthaH / nanukiM dattvA tAbhyAM prasAdo labdha ityAha-jalajaMkamalaM saugandhyarUpaM dhanaM, candraztha kalAkauzalaM=kalAsu=catuHSaSTiprakArAsu kauzalaM - naipuNyam ujjvalatvam = aujjvalyamanupamakAntimatvam AhlAdakatvaM vA pradAyandatvetyarthaH / kamalaguNAH candraguNAzca tanmukhe'vatiMSateti bhAvaH // utprekSAkAvyaliGgaM ca // 63 // Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrIvijayA mRtasUripraNItA saraNI TIkA. saubhAgyamasyAH pravadet samasyAkhyAnAt sudhAvA sakalArthasiddhiH / sudhA'dharasthA karapadmagA'nyA 69 tantulyatA vAstu na jIvaloke // 64 // samasya AkhyAnAt ( sAdRzyarUpeNa ) sudhA sakalArtha siddhirvA asyAH sobhAgyaM pravadet tu sudhA ( asyAH ) adharasthA anyA karapadmagA: ( ataeva ) jIvaloke tattulyatA na astu // 64 // samasya - saMkSipya AkhyAnAt = kathanAt sAdRzya rUpeNetizeSaH sudhA = amRtaM. sakalArtha siddhi: - sakalAnAM sampUrNAnAm arthAnAM= dhanAnAM prayojanAnAM vA vastUnAM vA siddhiH niSpattirvRddhirvA vA zabdaH samuccayArthaH asyA: = pUrvoktarAjJyAH saubhAgyaM = bhAgyazAlinAM patiyAllabhyaM vA karmma pravadet = vaktuM samarthA syAt / dvitIyo 'vA' tu zabdArthakaH tathA ca vA tu kintu sudhA prakramAdasyAH adharasthA= oSThavartinI anyA= aparA dvitIyA sakalArthasiddhirityarthaH karapajhagA - hastapadmasthA hastasthitakamala rekhAmA hiprabhavetyarthaH padmarekhAyuktahaste sarvArthasiddhiriti sAmudrikazAstre prasiddham / ataeva jIvaloke = martyaloke tattulyatA = tatsAdRzyaM na astu = nA'stItyarthaH / tadbhinnatve sati tadgatabhUyodharmavattvaM hi sAdRzyaM taccA'bhinna vastuni na sambhavatIti kathaM svasthA sudhA svaMsAdRzyena vaktuM prabhaveditibhAvaH / atrAtizayoktiralakRtiH // 64 // rUpeNa kAntyA caraNenalakSmyA, prAptAzalAkAM triSu viSTapeSu / tataH prasiddhA trizalAkanAnnAkArAvikArA dramaNI maNIva // 65 // Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahopAdhyAyazrIbheghavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAvye (anvayaH) rUpega kAntyA AcaraNena lakSmyA triSu viSTapeSu zalAkAMprAptA tata: AkArAvikArAd trizalAkanAmnA prasiddhA ramaNI maNI ca (abhUt) 165|| vyAkhyA-ekaSaSTi 61 mitazloke'nuktAM siddhArtharAjasya bhAryA mihinAmata AcaSTe / 'asye'-ti pUrvato'nupajyate. prkrnnaadvaa'nusndheyH| tathA ca asya-siddhArtharAjasya, rUpeNa-saundaryeNa satsvabhAvena vA 'rUpaM svabhAve saundarya' iti medinIH, kAntyA lAvaNyena, Aca. raNena-sadAcAreNa samyakcAritreNetyarthaH lakSmyA dhanasampadAca triSu viSTapeSu-trilokyAM zalAkAm-sarvottamatAM prAptA adhigatavatI tataH= tasmAtkAraNAt AkArAvikArAt-AkArasya'trizalAkA ghaTakakakA. rottaravartina ArUpasvaravarNasya avikArAt-saMjJA zabdatayA 'DyApoH saMjJA-chandasorbahulam' ityetacchAstreNa hrasvavidhAnavazasaJjAtAd arUpavarNavikArAt anyathA trizalAkA' ityApatteH, 'trizalAka' nAmnAtriSuzalAkA yasya tatrizalAkaM tAdRzaM nAma-abhidhAnaM tena trizalA. nAmnetyarthaH prasiddhA-zAstre lokeca viditA bhUSitA vA 'prasiddhI khyAta-bhUSitau' ityamaraH ramaNI-strIratram abhUt keva? maNIva-sadranamiva sApi rUpAdinA prasiddhA bhUSitA, zalAkAMvedhanAstraM prAptA, AkAra vikAra rahitA bhavati / zliSTopamA kAvya linggNcaa'lngkaarau||65 suvarNakUrmapratimAkramatvA-- tasyA madholokasurapraNAmam / varAGgaratnena tado loka praNamratAM vaktitadIyakAyaH // 66 // tadIyakAyaH suvarNakUrmapratimAkramatvAt tasyA madholokasura praNAmam tazrA barAGgaratnena alokapraNamratA vakti // 66 / vyAkhyA-tadIyakAyA pUrvoktarAjJIzarIraM suvarNakUrmapratimAnamA Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA, tvAtmsuvarNasya-kAJcanasya tannirmitasyetyarthaH kUrmastha kamaThasya pratimA pratikRtimUtirityartha stadvat kramau-caraNau yasya yasmin vA sa suvarNakarmapratimAkramastasyabhAvastatvaM tasmAttathoktAt hemaracitakacchapapratimApRSThadezasadRzapadayugalazAlivAdityarthaH 'zubhaH kamaThapRSThAbhaH' iti sAmudrikokteH / tasyAM rAjyAM viSaye adholokasurapraNAmam=adholokasurANAM bhUlokAdhastAdvartibhuvanasthadevAnAM praNAma praNatim / tathA varAtnena bhAgyazAlitvasUcakamastaka zreSThena 'varAGgaM mUrddha-guhyayoH' iti haimaH ratnaM svajAti zreSThe syAnmaNau rAjAtu. pArthivai UrbalokapraNamratA-UrdhvalokAH bhUlokAduparivartamAnalokAH tatratyAdevA iti bhAvaH praNamrAH praNatA yaM sa UdhvelokapraNamrasta . sya bhAvastattA tAM tIrthaGkarajananakSetratayA UdhiolokavartIdevAdInAM praNamyatAmitibhAvaH vakti-kathayati jnyaapytiityrthH|| 66 / / muktAkalApe stanayovibhUSA, __kezeSu zobhA zikhinAM kalApe / nitambazobhA rasanAkalApe, ___kalAparUpaM tadidaM kavInAm // 67 / / (anvayaH) muktAkalApe stanayovibhUSA. zikhinAMkalApe kezeSu zobhA, rasanA kalApe nitambazobhA tadidaM kavInAM kalA'parUpam (amimatam) // 6 // vyAkhyA-muktAkalApe-muktAvalyAM hAre ityarthaH stanayo vakSojayoH vibhUSA bhUSakatvam stanazobhAsaMvarddhakatvakathanamitibhAvaH, zikhinA-mayUrANAM kalApenbahe upamAnabhUte upameyatayA'bhimateSu kezeghu-kunteleSu zobhA, rasanAkalApe kAJcIdAmni sati nitambazobhA nitambasya kaTipazcAdvezasya zobhA chavistavarNanamityAzayaH idaM-tatta Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 mahopAdhyAyazrImeghavijayagaNiviracite maptasandhAnamahAkAmbe dabhidhAnaM kavInAM-kAvyanirmAtRRNAM kalAparUpaM kalAyA:sAmarthyasya kalpanAzaktarityarthaH aparUpam apakRSTasvarUpam viparItalpaMvA'bhimatamitizeSaH / anupamAnAM prakRtiramaNIyAnAM ramaNIratnAnAmupamAnapa. rikalpanamAhAryasaundaryasAdhanopasannidhApanaM ca kavikalpanAzaktedaubalyaM dyotayatItibhAvaH / kalApo bhUSaNe barhe tUNIre saMhatAvapi iti medinI / kalA syAnmUlavivRdhau zilpAdAvaMzamAtrakeSoDazAMze ca ca. ndrasya kalanAkAlamAnayoritimedinI / apaH syAdapakRSTArthe varjanArthaviyogayoH / viparyayeca vikRtaucaurye nirdeza-harSayoH itimedinI / ___ atha ca kavInAM kAvyakartRNAM tattasmAt idaM etadvarNanIyasvarUpaM khI rUpaM vastu kalAparUpam samUharUpaM. sarvavarNanIyavastu samaSTirUpam yadvA kalArUpam bhUSaNasvarUpam prasannatAjanakam ekatraiva sarvavyAvarganIyavastumilanAt kiMvAkavInAM mayUrANAM kalAparUpam barhasvarUpam anekarUpatvAdityarthaH // 37 // nRpendrabhAve jayavAhinIyaM, tadvaiSNave sAkamalA'vatIrNA / tadrAjayoge khalurohiNIva, vyAvarNanIyA bahulabdhavarNaiH // 68 // (anvayaH) sA iyaM nRpendrabhAve jayavAhinI. tadvaiSNave kamalA'vatIrNA / tadbhAjayoge rohiNIva bahulabdhavaNeH byAvarNanIyA khalu / / 68 // __ vyAkhyA-sA iyaM-pUrvoktA rAjJI nRpendrabhAve-nRpasya-rAjJaH khabhartuH indrabhAvenindratve devarAjatve ityarthaH aSTAnAMlokapAlAnAM vapu dhIrayatenRpaH ityukte rindrakalayA'vatIrNatayA'bhimatatve jayavAhinI jayaM-jayantaM-pAkazAsani tadAkhyazakraputramityarthaH vahati-dhArayati Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrI vijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA. 73 . prAmoti vA putratvena tacchIlA zacIrUpetyarthaH tadvaiSNaventasya-rAjJaH strabhartuH vaiSNave-viSNutve 'nA viSNuH pRthivIpati' rityukta rAjJo viNNukalayA'vatIrNatvenAbhimatAvinyarthaH kamalA lakSmIstadrUpeNe. ti bhAvaH avatIrNA gRhItAvatArI / tadrAjayoge tasya rAjJaH rAjayoge candravAcakarAjan zabdena yogennRparUpetarArthavAcakatayA sambandhe, yadvA rAjJaH candrasya lokapAlAnyatamasya yogenkalayAsambandhe rohiNIcandrabhAryA itra bahulabdhavarNaiH bahubhi labdhavaNaH kavibhiH vyAvarNanIyA-vizeSeNa varNayituM prazaMsituM yogyA. khalu vAkyAlaGkAre // rAjAprabhau ca nRpatau kSatriye rajanIpatau iti medinI / dhImAn sUriH kRtiH kRSTilabdhavarNIvicakSaNa ityamaraH ullekhAlaMkAraH // atha ca nRpendrabhAve nRpANAmindraH svAmI tadbhAve sarvarAjasvAmibhAve jayavAhinI jayaMvijayaMbahate prAmotIti tacchIlA jayavAhinI va jayavAhinItimadhyamapadalopIsamAsaH saMgrAmavijayasaMpAdikAsenevetibhAvaH "patI. ndrasvAminAthAryA iti haimaH" nidarzanAlaGkAraH // 68 // dharmaH kavInAmupamA navInA-- ___''dheyA'bhidheyArthasamAnabhAve // asyAstvasAmAnyatayaivadUrA-- dAlokyatAM sAmyadazA trilokyAm // 69 // anvayaH-abhidheyArtha samAnabhAye navInA upamA AdheyA[ityayaM] kavInAM dharmaH tu asyAH asAmAnyatayA trilokya sAmyadazA dUrAdAlokyatAm // vyAkhyA-abhidheyArthasamAnabhAve abhiveyArthasya-varNanIyapadArthasya (vastunaH)samAnabhAve-tulyatAyAM mAdRzye kalpayitavye navI. nA-kkApyanAhitatayA'bhinavA upamA-sAdRzyam AdheyA yojanIyA svakAvye saMghaTanI yetyarthaH ityayaM kavInAM dharma: AcAraH svabhAvo vA Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 mahopAdhyAya zrImeghavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAvye 'dharmAH puNya-yamA-nyAya-svabhAvA-''cAra somapA' ityamaraH / tu= kintu asyAH pUrvokarAjyAH asAmAnyatayA ananyasAdhAraNatayA trilokyAM lokatraye sAmyadazA-sAdRzyaM dugadAlokyatAM kavibhi duMrato dRzyatAm bhUyobhUyo vimRzya yatkizcita sAdRzyaM parikalpayantu kintu vAstavikI samAnatA nAstIti tatra kavinAM vAgvyApAraNaM viruddhameveti nissttkH||smbndhe'smbndhruupaatishyoktirlngkaarH||69|| guNAdhirohaH paramastu koTau, tasthAstulAkoTirapi kramAbje / yasmAd guNAnAM zatakoTirasyAM, manye nato'smAt shtkottishaalii||7|| anvayaH-parama: guNAdhirohaH koTau tasyAH kramAbje'pi tulAkoTiH (asti) (ithaM) yasmAt asyAM guNAnAM koTiH asmAt zatakoTizAlI nata iti manye vyAkhyA-paramA utkRSTaH guNAdhiroha:-rajjusambandhaH koTau agra bhAge tulAdaNDasya bhavatItizeSaH, tasyAH pUrvoktarAjyA kramAnepAdakamale tulAkoTirapi-tulAcihnasya tatra satvAt tadagrabhAgo'pi tasmAt-tulAkoTInAM tatra satcAt atra koTizabdaH zatalakSasaMkhyAvAcI tathA ca ekaikatulAyAM koTidvayasya pratyekakoTau guNAnAM sattvAt asyAM mahApuruSamAtari guNAnAM dhairyAdInAM zatakoTi: saMkhyA'stIti manye-jAne iti kavikalpanA tadeva draDhayati asmAt kAraNAt zatakoTizAlI-koTIzvaraH nataH praNataH nahyazatakoTizAlinaM zatakoTizAlI namaskarotIti bhAvaH // athavA tasyAH pUrvoktarAjyAH paramaH ananyasAdhAraNaH guNA. dhirohaHguNotkarSaH koTI-zatalakSasaMkhyAyAM saMkhyeyatayA'stItizeSaH yadvA guNAdhirohaH koTau vartate iti paraM-dUram astu AstAM nAma Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrI vijaya | mRtasUripraNItA saraNI TIkA. tasyAH =rAzyAH kramAbje = caraNakamale'pi tulAkoTi :- tulAnAM sAhazyaguNAnAM koTiH saMkhyAvarttate 'tulA sAdRzya- mAnayoH' iti medinI / atha ca tulAkoTi: = maJjIraH caraNabhUSaNavizeSaH astItidhvaniH / pAdAGgadaM tulAkoTirmaJjIro nUpuro'striyAmityamaraH / itthaM yasmAt kAraNAt asyAM rAjJyAM guNAnAM sauzIlyAdInAM zatakoTIrAsIt asmAt kAraNAt / zatakoTizAlI = zatakoTinA = vajreNa zAlatezobhate tacchIla indraH, yadvA zataguNitakoTisaMkhyAkadhanA'dhipatirapi kimutAnyaH nataH = praNatipravaNaH abhUt iti manye = utprekSe / zatakoTiH svaruH zambo dambholirazanidvayo rityamaraH / koTi : strI dhanuSo'gre'zra saMkhyA bheda - prakarSayoH iti medinI / zleSaH kAvyaliGgaM ca / / 70 / / uccairdazA syAnnu paropakArAd, yuktA taduccaistanatAstanAGke / satAM na cAtmambharitAkadAcit, 75 tanu svamadhyaM tata eva tasyAH // 71 // : - tasyAH stanAne uccaistanatA yuktA ( yataH ) paropakArAt nu udazA syAt ( yataH ) satAM kadAcid AtmambharitA na bhavati tata eva tasyAH svamadhyaM tanuM // anvayaH vyAkhyAH -- avayavAn varNayati - tasyAH =rAzyAH stanAGge= vakSojayugalarUpA'vayace uccaistanatA = uccaibhava uccaistanaH bhavArthe tanupratyayaH tasya bhAvastattA uccatA aunnatyamityarthaH yuktA - samucitA yataH paropakArAt = dugdharUpasvadhanena parasya = svabhinnasya zizoH upakaraNAt = zarIrapoSaNarUpopakArajananAt tu nizcayena uccairdazA = unnatA vasthA unnatirityarthaH syAd =bhavet loke'pi paropakArakaraNAt unnatyavasthA bhavatIti prasiddhaiva / yatazca satAM sajjanAnAM kadAcit Atma Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 mahopAdhyAyazrImeghavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAvye mbharitA-svodaramAtrapUraNa pravaNatA svArthitetibhAvaH na bhavati tata eva hetoH tasyAH svamadhyam-udaraM tanu-kRzaM jaatmityrthH| stanonnatatvaM paropakAraphalaM tanUdaratvaM sajjanazilaJca zikSayatItibhAvaH / utprekSA kAvyaliGgaM cAlaGkArau / / 71 / / analpatalpe sumano vikalpe, prasuptayA'darziSatonizAnte / svapnA maNizreNimaye nizAnte, tadA tayA nartitayA vyavarti // 72 // anvayaH-maNizreNimaye nizAnte sumano vikalpe analpatarUpe prasuptayA tathA unnizAnte svapnA adarzizta tadA nartitayA byavati // vyAkhyA-maNizreNimaye-samantAnmaNipaMktivirAjite nizAnte prA. sAde sumanovikalpe sumanasAM-puSpANAM vikalpaH-vividhakalpanaM vividhA viziSTA vA racanetyarthaH yasmin sa tasmin tathoktarUpe analpatalpe= analpaM mahat talpaM zayyA tasmin talpa-zayyA'STa-dAreSu ityamaraH prasuptayA-zayitayA tayA prAgvarNita rAjhyA unnizAnte-ut-Urdhva nizA ntAta-rAtrizepAt ityunizAntaM tasmin nizA zeSAtkiJcidUrdhvamityarthaH svamApramuptavijJAna vizeSAH adarziSata dRSTAH tadA-tasminkAle tayA rAjyA nartitayA abhinItavatyA kalyANAtizayasaMsUcisvapnadarzanaja. nyA'nanya sAmAnyasAndrA''nandasandohatundilA'ntaH karaNatA'bhinayaM kurvatyA vyavarti-abhAvi puSparacitazayanezayitA rAjJI rAtrizeSe svamAnavalokya harSotkarSanirbharA'vartiSTeti saralArthaH / nizAnta-pastya-sadana mitymrH| svapnaH svApe prasuptasyavijJAne darzane pumAniti medinii||72|| gajAdimazrIvRSabhAdisiMhA, dimendirA dAma-mRgAGka-sUryAH / Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA. dhvajollasatkumbhasaraHpayodhi-- vimAnaratnoccayavahayo'mI // 73 // anvayaH-gajAdima-zrIvRSabhAdi-siMhAdime-ndirA-dAma-mRgAka-sUryAH dhvajo-lasatkumbha-sara:-payodhi-vimAna-ratnoccaya-vaya ityamI stramAH // vyAkhyA--svamadRSTapadArthAn nAmata AcaSTe-gajAdimA gajeSu gajAnAM vA Adima-AdyaH pradhAnaH hastizreSTha ityarthaH, zrIkRSabhAdivRSabhAnAmAdiryasmAtsavRSabhAdiH zobhAyuktavRSabhottama ityarthaH evaM siMhAdimA zreSThakesarI, indirA lakSmIdevI. dAma-puSAmAlA. mRgAGkaH candraH, sUrya: divAkaraH, dhvajA ketanam , ullasatkumbhaH pUrNakumbhaH, sara:-taDAgaH, payodhiH-samudraH, vimAnaM-devarathaH ratnocayAratnarAziH, vahniH agniH ityamI 14 svamAH // 73 // dRzyA avazyaM bhuvanai namasyayA jane jananyApi jinasya cakriNaH svapnAstu haryazvamitAH payonidhe balasyamAtraprathitA yathAvidhi // 74 // anvayaH-jane bhuvanaina masyayA cakriNaH jinasya jananyA (caturdaza) cakriNaH jananyA haryazvamitAH, balasyamAtrA payonidheH (mAnena) prathitAH svamAH yathAvidhi avazyaM dRzyA (jAtAH) // 74 // vyAkhyA--jane loke bhuvanaiH viSTapaiH tribhuvanalokairityarthaH namasyayA namaskaraNIyayA cakriNa: dharmavaracAturantacakravartinaH jinasya arhadevasya prastutakAvye varNanIyatIrthakRtpaJcakasyetyarthaH jananyAmAtrA uparyukta caturdaza (svapnAH) / cakrisAmAnyopAdAnAt tantrA''vRttyanyatareNa arddhacakiNo'pigrahaNam tathA ca-cakriNa: arddhacakriNA vAsudevasya zrIkRSNacandrasa jananyA devakyA haryazvamitAnya Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mara mahopAdhyAya zrI meghavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAbye hare: sUryasya azvAH = ghoTakAstanmitAH = paricchinnAH saptasaMkhyakA ityarthaH sUryAzvAnAM saptasaMkhyAkatvAt / tathA balasya rAmacandra baladevasya mAtrA = jananyA kauzalyAdevyA payonidheH = samudrasya mAneneti zeSaH / catuHsaMkhyayetyarthaH prathitAH = pratItAH catvAra ityarthaH svapnAH yathAvidhi = yathocitarItyA avazyaM dRzyA jAtA iti zeSaH / dRzyante smetyarthaH // 74 // svapnAn vilokyA'mbunidhipramANAn, svacchAzayaivadviguNAn yathArham / asaMzayAnA'pyabhRzaMzayAnA, rAjJIsmarAjJIkRtavizvarUpA // 75 // anvayaH--svacchAzayA smarAjJIkRtavizvarUpA rAjJI higuNAn ambunidhipramANAn svapnAn yathArhaM vilokya asaMzayAnA'pi abhRzaMzayAnA AsIt // 75 // vyAkhyA -- svacchAzayA = svaccha H = nirmalaH Azaya: = abhiprAyaH cittaM vA vAsanA vA yasyAH sA tathoktA smarAjJIkRta vizvarUpA asma rAjJA smarAjJA sampadyate tathAkRtaM vizvaM yena tat yadvA smarasya = kAmasya AjJA - zAsanaM yatra tat smarAjJam asmarAjaM smarAjJaM sampadyamAnaM kRtaM vizva= jagad yena tat smarAjJIkRtavizvaM tAdRzaM rUpaM = saundaryamAkAro vA yasyAH sA tAdRzI sakalajagatkAmapAratantrya kAryanupama saundaryetyarthaH atizaya rUpavatIti yAvat rAjJI = pUrvoktA vAmA prabhRtiH paTTamahiSI dviguNAn = dviguNitAn dvirAvRttAnityarthaH ambunidhi pramANAn = saptasaMkhyakAn dvirAvRtyA caturdaza saMkhyAkAnityarthaH vAsudevamAtA tu dviguNAn prakRSTAn ambunidhipramANAn kasyacinmate samudrasya saptatayA tena tatpramANAn = tatparimitAn sapta saMkhyAkAnityarthaH / baladeva mAtrA ca ambunidhipramANAn ambunidhiH pramANaM yeSAM tAn 'payo Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrIvijayAmRta sUripraNItA saraNI TIkA, dharIbhUta catuH samudrAmityAyuktaH samudrasya catuHsaMkhyatayAmimatatvena tatpramANAn catuHsaMkhyAkAnityarthaH / svapnAna yathArha svastrayogyAn vilokya dRSTvA asaMzayAnA-svapnaviSayaka saphalIbhavanasaMzayarahitAs'pi abhRzaMzayAnA svapnadarzanAntaraM bhUyo'dhyakRtazayanA AsIditi zeSaH zubhazaMsisvapnAvalokanAtparaM jAgaraNena svapnA'nurUpaphalalAbhasyA'vazyambhAvAbhidhAnAt / samudrasya saptaparimitatve 'so'yaM saptasamudramudritamahIpasyA'rjunasyoddhataM, kSiptvA bhairavasaMgare'tikaThina kaNThaM kuThAreNa yaH' iti hanumannATakasthapadyamapyanukUlatAmAvahati // arthazleSaH, tRtIyacaraNe yamakam catuthai chekAnuprAsazcAlaGkArAH // 75 / / tatrA'vatIrNastridazAvatArI, suraH prabhAbhAsura eva kazcit / ApannasatvA maNineva bhUmI, rAjJI vireje garabhA'nubhAvAt // 76 // anvayaH-tantra prabhAbhAsuraH tridazAvatArI kazcit suraH avatIrNa (abhUta) (tadanu) rAjJI ApannasatvA garabhA'nubhAvAt maNinAbhUmIva vireje // 76 // . vyAkhyA-tatra-tasinkAle prabhAbhAsurakAntyA dedIpyamAnaH tridazAvatArI tryadhikAtrirAvRttAzca daza parimANamasya sa tridazAtrayastriMzanmukhyagaNavAn devastasya tadaMzenetyarthaH avatArI aMzAvezavazena prAdurbhavanazIlaH kazcit anirdiSTa svarUpaH suraH-divyajIva avatIrNaH pUrvoktarAjJI kukSau praviSTaH abhUditizeSaH / tadanu rAzIpUrvoktA vAmA prabhRtirnupamahiSI ApannasatvA-garbhavatI satI garamA nubhAvAt-garbhaprabhAvAt maNinA-garbhastharatnena bhUmiH-vasundharA iva vireje-didIpe upamA kAvyaliGgaM ca // ApannasattvA syAdgurviNyantacanI ca garbhiNI ityamaraH // garbhastu garabho bhrUNo dohadalakSaNaM ca Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahopAdhyAya zrI meghavijayagaNiviracite saptasandhAna mahAkAvye sa ityabhidhAnacintAmaNiH // 76 // rAjJe nivedyA''zayasaMzayApti-meSA nimeSAdvinayAdvayanaiSIt / 80 jaharSa harSAtizayAtkadamba, kadambakazrIrva puSAnRpo'pi // 77 // anvayaH - eSA AzayasaMzayAptiM vinayAt rAjJe nivedya nimevAt ( Azaya saMzayA'siM) vyanaiSIt (tadanu) harSAtizayAt vapuSA kadamba kadambakazrIH nRpaH api jaharSa // 77 // vyAkhyA -- eSA = rAjJI AzayasaMzayAptiM svamaphalaviSayakastrahadayastha sandehaprApti 'kimeteSAM ( svamAnAM ) phalaM bhaviSyatItyAdirUpa zaGkAmityarthaH vinayAt = namratApUrvakaM rAjJe nivedya = sUcayitvA nimeSAt = akSispandakAlena AzayasaMzayAptiM svAmaphalaviSayakazaGkAsamba ndhaM vyanaiSIt = apanI tavatI putraprAptireteSAM phalamitinRpAdAkarNya viga tasaMzayA'bhUdityarthaH / tadanu harSAtizayAt = putraprAptisambhAvanAjanyA'tizayAnandAt vapuSA zarIreNa kadambakadambakazrIH = kadambAnAM= nIpakusumAnAM kadambakasya = samUhasya iva zrIH = zobhA yasya sa tathoktaH harSotkarSAdromAJcA'Jcitakalevara ityarthaH nRpaH = vizvasenaprabhRtimahIpAlospi apanA rAjJI ca tatpakSe 'kadambakadambakazrIH' ityasya kadamba - kadambakasyeva zrIryasyAH sA tAdRzItyarthaH / jaharSa = mumude prasanna - manA abhUdityarthaH upamA, kAvyaliGgaM dIpakaM cA'laGkArAH / kadambaM nikurumbe sthAnIpa-sarSapayoH pumAn itimedinI // 77 // zuco sa caitre'bdhitithau sabhAdre'si te'ntriSe pUrNadine sacandre / Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA. guNaprasiddhe'vatatAradeva-- icyutvA svmaargaadyne'dhikaaye|| 78 // anvayaH-saH devaH svamAryodayane(sati)cyutvA pUrNadinesacandre guNaprasiddha adhikAye zucau asite abdhitithI (R jI.) / bhAdre asite abdhitithau (zAnti:) / antripe amite (dvAdazyAm) (nemiH) / sacaitre asite adhitithau (pAvaH) / zucau amite (SaSThyAM ) (vIraH) / avatatAra // 78 // .. . ____ vyAkhyA-sa:-pUrvoktaH tridazA'vatArI devA-dyotanAtmaka AtmA prastutakAvye varNyamAnasya tIrthakRtpazcakasya jIvAtmA ityarthaH svamAryodayane svastha AtmanaH mArgasya-zuddhaH sakala karmakSayaja. nitAtmazuddhaH udayane-udaye. yadvA svasya-svakIyasya mArgasya-pathaH sAdhanasya tIrthakaranAma-karmarUpasya udayane tIrthaGkaranAmakarmodaye itibhAvaH sati cyuttA-divyazarIrAt cyavanaM prApya pUrNadine-pUrNam= akSINaM dina yasmin tAdRze. 'ekasmin sAvane tvahi tithInAM tritayaM ydaa| tadA dinakSayaH proktaH' ityuktalakSaNaikasAvanadinavRtti tithitrayAtmakAlavAcakadinakSayarahite iti bhAvaH / sacandre-anukUlacandragrahazAlini. yadvA 'pUrNadinesacandra' iti samastaM tasya 'pUrNI svasthAnasthitatayA'vikalo anukUlAvitibhAvaH dinasacandrau-sUryAcandramasau yasmin tAdRze. ralayorDalayozcaiva za-sayo -vayostatheti zasayo rekatvasmaraNAt / tathA guNaprasiddha AdhyAtmikAdi sakalakalAkalA. pakalitatayA'tivRSTyAdiSaDvidhetibhItirAhityena ca zAntyAdiguNabhUSite. prasiddhau khyAta-bhUSitau ityamaraH / zucau-ASADhamAse asite-kRSNapakSe, abdhitithau samudrapramitatithau caturthyAm ASAr3ha kRSNa : caturthyAmityarthaH (RssbhjiivH)| bhAdre-mAdrapadamAse asite-kRSNe. adhitithau-saptamI tithau bhAdrakRSNasaptamyAmityarthaH ( zAnti0) Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 mahopAdhyAyazrI meghavijayagaNiviracitesaptasandhAnamahAkAvye jIvaH) / anviSe iSAt-Azvina mAsAt anu pazcAt (bhavomAsaH) anviSaM tasmin kArtikamAsItyarthaH asi kRSNe, dvAdazyAmitizeSaH kArtikakRSNadvAdazyAmityarthaH (nemi0 jI0) / sacaitre caitrAnvite asite'bdhitithau caitrakRSNacaturthyAmityarthaH (pArzvajI.) zucau asite 'SaSThyA-mitizeSaH ASADhakRSNaSaSThayAmityarthaH (vIra jI0) avatatAra-pUrvoktatattadrAjJIkukSau avatIrNaH praviSTa ityarthaH / padhaghaTakeSu 'zucau, asite, abdhitithau' ityeSu padeSu tantramAvRttirvA tena proktArthasaGghaTanam / zucistvayam-ASADhe iti kRSNe nIlA'sitazyAma0 iti cAmaraH / / 78 // devAvatAraM hariNekSitaM prAge.. drAg naigameSI nRpadhAma nItvA // taM svAdivRdhdyA zubhavarddhamAnaM, suro'pyanaMsIdapahRtya mAnam // 79 // anvayaH-- hariNA prAgIkSitaM devAvatAraM naigameSI dvAk nRpadhAma nItvA svAdivRdhdhA zubhavarddhamAnaM taM suro'pi mAnam apahRtya anaMsIt // 79 // vyAkhyA-hariNA-surendreNa prAk-pUrvam IkSitaM dRSTaM devA'vatAraMdivyAMzenA'vatIrNam prastutakAvye varNanIyaM tIrthakRtpaJcakaM kRSNAvAsudevaM rAmabaladevaM ca naigameSI-tadabhidhAnAdevatA nayavidvA-NigvA drAk-zIghraM nRpadhAma-pUrvoktatattanmahIpasadanaM nItvA prApayya svA. divRdhdyA dhanAdivRdyA zubhavarddhamAnaM zubhaM varddhamAnaM yasya yasmAdvA taM yadvA zubhena-(tIrthakarapakSe)-zrutimatyavadhijJAnalakSaNakalyANena varddhamA. nam-vaddhiSNum / zubhena-utpattarArabhya jJAnAdilakSaNakSemeNa varddhate tAdRzaM taMvarNanIyatattanmahApuruSa, mAnam ahaGkAram apahRtya-parityajya suro'pi naigamepI api nanAma-vinayapraNato'bhUt / Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA, mahAvIrapakSetviyAna vizeSaH-naigameSI hiraNyanaigameSI devaH nRpadhAma-nItvA RSabhadattagRhAt siddhArtharAjagRhaM prApayya khAdivRdhyA-garbhasthe bhagavati jJAtakulasya dhanadhAnyAdivaddhanena hetunA zubhavarddhamAnaM zubhaMjagatAM jJAtakulasya vA kalyANaM varddhate antarbhAvi. taNyarthatayA varddhayatIti zubhavarddhamAnastaM, yadvA utpatterArabhya jJAnA. dibhirvaddhate iti. garbhasthe'smin jJAtakulaM dhanadhAnyAdibhirvarddhate'. sAditi vA barddhamAnaH-zubhaH jagatAMkalyANAvaha sacAsau varddhamAnaHtadAkhyazcatizubhavarddhamAnastaM tAdRzaM taM mahAvIradevamityarthaH // 79 // yenA'vatArA vihitA hitArA, meyAnate viNshtibhirnRpendraiH|| zraddhAdinAsannadazApradhAnA guNAbhidhAnAH zrutisaMnidhAnAH // 8 // samyagdRzaM prApya ydnggbhaajaa| ye tritrikoNakabhavA avAptAH // ta eva saMkhyAmupayAnti teSAM / yatastadanye gaNanAsvagamyAH // 81 // anvayaH--ye avatArA hitArA na vihitAH tena meyAH ( kintu ) yat AjabhAjA sadRzaM prApya ye tritrikoNaikabhavA avAptA: viMzatibhiH nRpendraiH (abhi. kAsitA:) zraddhAdinAsannadazApradhAnAH guNAbhidhAnAH zrutisaMnidhAnAH sa eva teSAM bhavAH saMkhyAmupayAnti yatastadanye gaNanAsu agamyAH // 8. // 81 // vyAkhyA-ye avatArAmbhavAH tArA: AtmAnaM jaganti ca tArayituM kSamAH, yadvA hitArA:-hitam AtmanomokSarUpakalyANam iprati prApnuvantIti te tAdRzAna vihitAH na saMvRttAH te avatArA na Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 mahopAdhyAyazrI meghavijayagaNiviracite saptasambhAnamahAkAgve meyAH paricchedyAH saMkhyeyA ityarthaH saMkhyAkarayogyA netiyAvat , yat kintu aGgabhAjA-tattIrthakRdAtmanA samyagdRzaM samyagdarzanaM prApya-upalabhya samyagdarzanaprAptyanantaramityarthaH ye tritrikoNaikabhavAH (trikoNaM-jyotiSazAstroktaM lagnAt navama paJcamasthAnaM tena ceha 'paJca, nava' ca saMkhyA gRhyate, koNazabdo vidigyAcI tena catuH saMkhyAgrAhyA tathA ca )-vyadhika trisahitaM vA trikoNa-nava tritrikoNadvAdazaH tatsahitam ekaM prathama saMkhyA tritrikoNakaM trayodazetyarthastanmitAH bhavAH avatAgaH ityAdinAthaprabhuNA / trAyANAM saMgha strikaM-tritvasaMkhyA. triguNitaM trirAvRttaM vA trikaM tritrikaM navetyartha. stanmitAH eke zreSThA, bhavAH neminAthasvAminA / jyadhikaM triyuktaM vA trikoNa navasaMkhyA tritrikoNaM-dvAdazetyartha statpramitA ekemukhyA bhavAH zrIzAntinAthasvAminA / tyadhikAstrisahitA vA trayaH tritrayaH SaT tatsahitaH koNa:-catuHsaMkhyA tritrikoNa: dazetyarthastaparimitA eke zreSThA bhavAH pArzvanAthaH svAminA / triguNitaM trirAvRttaM vA trikoNaM nava saMkhyA tritrikoNaM saptaviMzatirityarthastatparicchinnA eke pradhAnabhUtA bhavAH zrImahAvIrasvAminA ca avAptAH gRhItAH viMzatibhiH bahuviMzatisaMkhyAkairnRpendraiH-nRpaiH-bhUtalavArtamahIpAlaiH indraiH zakrendrAdibhizca 'sAdaramabhikAvitA' iti zeSaH kusiddhAntipracAritanAnAvidhA'dyahiMsAdipApakarmAcaraNamalImasamuSImuSitasajjJAnAnAM janAnAM dezanAvacanairAtmahitasAdhanajJAnaratnobodhanArthamabhIpsitA ityarthaH / zraddhAdinAsannadazApradhAnA: zraddhAdinAna-sabhyagdarzanaprAptidivasAt Arabhya AsannadazA-mokSadazA pradhAnA zreSThA yeSAM te yadvA zraddhAdinA zraddhA samyazraddhAnaM samyagdarzanam Adiryasya tena, samyagdarzanena AdipadagrAhyasamyagjJAna-samyacAri Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcAryazrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA. trAbhyAM ca, athavA zraddhA-zuddhiH samyagjJAnAdiparizIlanajanitA''smanairmalyaM tadAdinA AsannadazA mokSadazA AtmanomuktA'vasthA pradhAnam-uddezyatayA mukhyabhUtA yeSAM te, zraddhAdinAt AsannadazAyAM pradhAna-buddhiryeSAM te tAdRzAH, guNAbhidhAnAH guNAH santyasinniti guNam anantaguNazAli abhidhAnaM kathana-dezanAvacanaM yeSAM te tathAvidhAH zrutisavidhAnAH zrutau karNendriye sanidhAnaM-naikaTayaM zravyacaritratayA yeSAM te yadvA zrutI-pravacane sannidhAnaM sAmIpyaM. varNanIyatayA yeSAM te tathoktAH zrutInAM pravacanAnAM savidhAnA:zobhanAzrayA iti vA zrutInAm AgamAnAM satAM sajjanAnAM ca nidhAnAH nidhirUpA iti vA te niruktarUpA eva teSAM prastutakAvyavarNyamAnatIrthaGkarANAM bhavAH saMkhyA saMkhyeyatAM yadvA saMkhyAM vicA* raNAM prastutakAvyevarNanIyatayA carcAmityarthaH upayAnti prApnuvanti. yatAbhyasmAddhetoH tadanye anupadagaNitavyatiriktA bhavAH gaNanAsuHsaMkhyAne saMkhyAkaraNe agamyA duravabodhAH 'gaNanAsvagamyAH' iti samastapATha kalpane gaNanAyAM sutarAmagamyA ityarthaH / kAlacakrasyA'nAdikAlato bambhramyamANazIlatayA bhavAnAmasaMkhyeyatayA iyatayA'vagantuM duHzakA ityarthaH // 80 / / 81 // evaM zrI Adidevapramukha munimitArthA'vatAraiH prabhAvye / kAvye zrAvye satAM sve manasivihasatAM vIkSya dkssprytnm|| arhadbhaktiM cirAyurvipulamanubhavaM vaibhavaM rAjyabhAjAm / dattAM citrAGgavArtA'pyudayamapi ciraM stdhaa''vibhvntii|| iti zrIsaptasaMdhAne mahAkAvye rAjyAGke mahopAdhyAyameghavi jayagaNiviracite "avatAravarNanonAma" prathamaH sargaH // Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 mahopAdhyAyazrImeghavijayagaNiviracite saplasandhAnamahAkAgye anvayaH-evaM zrIAdidevapramukhamunimitA'rthA'vatAraiH prabhAvye zrAjye kAvye dakSaprayatnaM vIkSyavihasatAM satAM svemanasi sakSadhA''nibhadantI citrAGga vArtA arha. bhakticirAyuH vipulamanubhavaM rAjyabhAjJAM vaibhavam udayamapi ca ciraMdattAm // 82 // vyAkhyA-upasaMharati-evamiti-evam-anekaprakAreNa zrIAdidevapramukha munimitA'rthAvatAraiH zrIAdidevapramukhAnAM zrImadRSabhasvAmiprabhRtInAM munimitAnAMsaptasaMkhyakAnAm arthAnAM tattacchalokavAcyArthabhUtAnAm avatAraiH AvirbhAvaiH yadvA AdidevapramukhamunibhirmitA vAcyatayA paricchinnA arthAH abhidheyAni teSAmavatAraiH, zrIAdidevapramukhaiH kRtvA munimitAH sapta arthAH vAcyAni teSAmavatArairitivA prabhAvye prabhAvAhe prabhAvazAlinItyarthaH / zrAvye= vyutpitsukRte zrAvayituM yogye kAvya-zravyakAvye 'saptasandhAnA' bhidhAne dakSaprayatna- saptArthasaGghaTanaviSayakanipuNodyamaM vIkSya vihasatAM= vismaya-harSa samudbhUtasmitazAlinAM satAM sabhyAnAM svemanasi-nijA'ntaHkaraNe saptadhA saptakAreNa AvirbhavantI prakaTI bhavantI citrA. gAvAta citrA anekavidhA aGgavArtA avayavArthA arhadbhakti-jinAnurAgaM, cirAyu-cirajIvitAm, vipulamanubhavaM vizAlajJAnaM,rAjyabhAjAM vaibhava-rAjasampadamityarthaH / udayam abhyudayam unnatimitiyAvat ciraM-bahukAlaM dattAm / apiH samuccayArthaH // 82 // atrazlokesragdharAvRttaM mraniryANAMtrayeNatrimuniyatiyutA sragdharAkIrtiteyamititallakSaNAt / . iti zAstravizAradakaviratnabhaTTArakAcAryazrIvijayAmRtasUrIzvarapraNItAyAM saptasaMdhAnamahAkAvyIya "saraNI'TIkAyAM prathamaH sargaH samAsaH // 1 // Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrI vijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA. dvitIyaH sargaH sudhAzanAnAbhazanAnyabhUvaM, stanvyAstanUjAzrayaNena samyak / zayyA'nukUlA prasaradukUlA, mUlAtsacUlAbharaNAdareNa // 1 // anvayaH-samyaka tanUjAzrayaNena tannyAH sudhAzanAnAm azanAni abhUvan (aparaMca) prasaraDhukUlA AmUlAt sacUlAbharaNA AdareNa (uparacitA) zayyAanukUlA (AsIt) // 1 // vyAkhyA-samyak AbAdhArAhityena tanUjAzrayaNena-bAlasya garbhadhAraNena tanvyAH kRzazarIrAyA rAjyAH sudhAzanAnAM sudhAbhujAM devAnAm azanAni=AhArA amRtopamabhojanAnItyarthaH abhUvan / aparaM ca prasarahukUlA-prasarata-AstINa dukUlaM-ilakSNavalaM sUkSavastraM vA pracchadapaTasthAnIyatayA yasyAM sA tAdRzI. AmUlAta-mUlAt-caraNAt caraNadhAryadezAdityarthaH Arabhya mUlaparyantaM vA sacUlAbharaNA-cUr3AbhUSaNasahitA, admidhAryasthAnAdArabhya ziraHsthAna paryantaM yathocita zayanIyopakaraNakalitetibhAvaH AdareNa snehena putraratnajananayogyatAzAlitva hetu kasammAnanenetyarthaH uparaciteti zeSaH zayyA zayanIyaM palyako vA anukUlA svAbhirucitA AsIditi zeSaH abhUvannityatra vibhaktivipariNAmena abhUdvA / / asminsarge poDa zazlokaparyantamindravajrAvRttam / syAdindravajrAyaditaujagauga iti tallakSaNAt // 1 // zacI sucIrANi zucItyamuSya, dado tadaucityapadaM vicitya / Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 mahopAdhyAyadhImeSavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAvye sevAtu devAtulakAminIbhi zcakre ca zakreraNayA tadIyA // 2 // anvayaH-zacI zutrI iti ( imAM ) tadaucityapadaM vicintya amuSyai zucIrANi dadau (kiJca) zakreraNayA devAtula kAminImiH tadIyA sevA ckre|| 2 // vyAkhyA-zacI-indrANI zucI-garbhasthA'nupamaputraratnazAlitayA pavitreyam iti hetoH imAM tadaucityapadaM teSAM ditsitasucIrAdInAm aucityaM nyAyaM yogyamityarthaH padamdAnIyasthAnaM vicintya-vicArya amuSyairAzyai sucIrANi-manoharavastrANi dadau / kiJca-zaraNayA indrapreraNayA devAtulakAminIbhiH anupamadevAGganAbhiH tadIyA rAjJI. sambandhinIsevA paricaryA kumArabhRtyA cakre kRtA ymkaalNkaarH||2|| apaunaruktyAd bahumaunabhAjA, rAjA samAjAt sahasA'bhyupetya / tayA samaM premavaco'picoyaM, zraddhAvizuddhyai nijgaadsdyH||3|| anvaya:--rAjA samAjAta sahasA abhyupetya apaunaruktyAd bahumaunabhAjA tayA samaM zraddhA vizuddhayai codhe premavaco'pi sayaH nijagAda // 3 // . vyAkhyA-rAjA-pUrvokto vizvasenAdinRpatiH samAjAt-matrisudhI suhRdAdimaNDalItaH sahasA-atakitam abhyetya-rAjhyA abhyarNamAgatya apaunaruktyAt-punaruktasyabhAvaH paunaruktyaM tathA na ityapaunaruktyaM tasmAt apunaruktarityarthaH dohadapUraNecchayA tadabhIpsitavastunAmAkhyAtuM sakRduktayA'pItibhAvaH bahumaunabhAjA-lajjayA bahuciraM maunam-abhASaNazIlatAM bhajatIti bahumaunabhAk tayA svadohadaprakaTane hiyA tUSNImbhAvamAzrayantyetyarthaH tayA-vAmAprabhRtirAyA sama-saha zraddhA vizuddhe-zraddhA-garmiNImanorathastasyA vizuddhau-yathA Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 89 AcAryazrIvijayAmRtaripraNItA saraNI TIkA. vadvijJAya tatpUtyai anyathA vaidyakazAstravacanAnusAreNa santatervaiguNyApattisambhavAt codyam=anuyojyaM dohadaviSayakapraSTavyAMzagarbhitaM premavA zrItivacanaM sadyaH sapadi nijagAda / AdhikaraNikAdikAryAdyathAsamayaM prAptAvakAzo narezaH rAjJImupetya sanirbandhamanuyuktayApi trapA. bharavazAt svadohadaduHkhazIlatAmabhivyaJjitumapArayantyA rAjyA saha tadIyadohadabubhutsayA caTuvacanairAlApamakApIditi saralArthaH / 'dohadaM dau<Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahopAdhyAya zrI megha vijayagaNiviracite saptasandhAna mahAkAvye sevArasAnnApsarasastadantikaM, jahurmuhurbhaktimuhUrta bhAvanaiH // 5 // anvayaH -- uccAmarIva amarI cAmarIM dvayIM dadhAnA Acamanena ( tAM) bhajatesma apsarasaH sevArasAta muhurbhaktimuhUrta bhAvanaistadantikaM na jahuH // 5 // vyAkhyA - uccAmarItra = camarI cAmarAkhyavyajanopayogi pucchazAli mahiSAkRtika mRgavizeSastrIjAtiH saiva cAmarI ut-utkRSTA cAmarI uccAmarI seva amarI - devAGganA cAmarI - cAmara - camarapucchakRtavyajanasambandhinIM dvayIM- dvitayIM dvitvasaMkhyAM cAmarayugala mityarthaH dadhAnA dhArayantI Acamanena - mukhAdiprakSAlanena vaidhakarmA - dinA vA lakSaNayA AcamanakriyA sampAdanenetyarthaH bhajate sma - sevatesma / apsarasazva sevArasAt-paricaryAjanitAnurAgAt muhu:-abhIkSNaM bhakti muhUrta bhAvanaiH - bhaktInAM - garbhiNyucitopacArANAM muhUrtealpakAle muhUrttaM muhUrtamityarthaH bhAvanaiH - cintanaiH pratikSaNaM gurviNyucitopacAracintana - - sampAdanAdinetyarthaH tadantikaM - tasyAH - rAjyA antikaM - sadezadezaM na jahuH - paritatyajuH / anuprAsaH / / 5 / / sAMkarya kAryaM pravicArya vArya, 90 virodhamutsArya samarttavaste || sAmAnyamAdhAyasamA-dhisArAdhikAramIyurbhuvinirvikArAH || 6 || anvayaH -te samarttavaH sakarmakArya vAryaM vicArya virIdham utsArya sAmanyamAdhAya suvinirvikArAH samAdhisArAdhikAramIyuH // 6 // vyAkhyA - te = prasiddhAH samarttavaH = same= sarve RtavaH = 'ziziraH puSpasamayo grISmo varSA zaradvimaH / mAghAdimAsayugmaistu RtavaH SaTkramAdime' ityuktarUpAH sAMkaryakArya svasvakArya sAMkarya, vasante Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA. zizirakArya zizire ca vasantasyetyAdirUpaM vArya-parityAjyaM vicArya vimRzya virodhaM ca utsArya-parihatya sAmAnyaM samAnatAM tulyavRttisvAmityartha AdhAya svIkRtya samAdhisArAdhikAra-samAdhinA niyamenavyavasthayA sAraM-nyAyyaM svasvocitamityarthaH adhikAra kAryakAritvam yadvA-samAdhisAraM-zAntipradhAnam adhikara=niyogam IyuH prAptavantaH / RtavaH kIdRzAH 1 bhuvi-bhUtale nirvikArA:-ni:-na santi vikArAH vyAdhayo yebhyaste tathoktAH rogaadyupdrvaa'jnkaaH|| samAdhiniyame dhyAne nIvAke ca samarthane iti medinI, sAro bale sthirAMze ca nyAyye klIbaM vare triSu ityamaraH // 6 // kAcittu sAcivyamalakriyAyAM, __ dadhau surI snaanvidhaanto'nyaa| kAcit samasyA dharaNAtsamasyAH, ___ papraccha kApyacchadhiyA'pyatucchA // 7 // anvayaH- kAcit surI alaM kriyAyAm anyA (surI) snAnavidhAnataH kAcit (surI) samasyA dharaNAt (tasyAH) sAdhivyaM dadhau kApi atucchA acchadhiyA samasyAH papraccha // 7 // vyAkhyA-kAciva anirdiSTanAmnI surI-surIbAcaratIti surIyatIti surI devAMganeva devI paricArikA alaGiyAyAM asAdhanakarmaNi anyA-aparA snAnavidhAnataH snAnAdikarmasampAdanavidhI saarvvibhktikstsiH| kAcit surI samasyA dharaNAt gUDhAbhiprAyadhAraNAt sAcivya-sAhAyyaM dadhau 'tasyAH' iti zeSaH kApi atucchA ahInA-utkRSTA gUDhAzayeti yAvat-acchadhiyA=nirmalAzayena samasyA: gUDhAmiprAyakaviSayAn yadvA rAjhyA viduSitaratvAt samasyA saMkSepeNoktasya zlokapAdAdeH parakRtena svakRtena vAvazeSeNa bhAgA Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .92 mahopAdhyAyazrImeghavijayagaNiviracite saplasandhAnamahAkAvye ntareNa saGghaTanArUpAM gUDhAbhiprAyaprahelikAdirUpAM vA kavikriyAM papraccha-anuyuyoja // 7 // pAtrANyamA nanRtuH pade pade, smunnnaadaa''nkdundubhirmude| ghanAdhanasya bhramato vadAvade, mayUravarge naTanAnnisargataH // 8 // anvayaH-AnakadundubhiH mude samunnanAda amAH pAtrANi padepade nanRtuH, yanAdhanasya bhramataH vadAvade mayUravarge nisargataH naTanAt // 8 // vyAkhyA-AnakadundubhiH AnakA protsAhakaH dundubhiH-depavAdyavizeSaH mude-sura-narAdInAM prItyai samunnanAda-dadhyAna ataeva amAH devAH pAtrANi nATayArthA'bhinayazIlanAyakAdirUpAH santaH padepade pratisthAnaM nantuH-nRtyaM kRtavantaH / yadvA amAH pAtrANi-divyanATyArthAbhinetan gandharvAdyapsarAdIn vA nanRtuH anta. bhAMvitaNyarthatayA nataiyAmAmurityarthaH tathAhi-dhanAdhanasyanvaryukameghasya 'varSakAndo dhanAdhanaH' ityasaraH bhramataH prAvRSi nabhasi saJcarataH sataH vadAvade-muhuH kekAmAtanvAne mayUravarge-mayUrasaMhato nisargataH sabhAvAdeva naTanAt nartanAt nRtyapravaNatvadarzanAdityarthaH nanRturi tyarthaH / atrodAttAlaMkAraH // 8 // divAnizaM kelikalAkalApai, rAlISu tAlIvidhinopajApaiH / satyAH sudatyA divasAH sukhena, suryaH satUryA gamayAmbabhUvuH // 9 // anvayaH---divAnizam AlISu kelikalAkalApaiH (tathA) tAlIvidhinA upajApaiH sudatyAH satyAH (rAjyAH) divasAH satUryAH suryaH sukhena gamayAmbabhUvuH Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA, 93 vyAkhyA-divAniza-rAtrindivam AlISu sakhISu kelikalAkalApaiH krIDAvidhAnaH nRtyAdikalAvidhAnazca tathA tAlIvi dhinA-tAlIdAnena upajApaiH-upAMzujapaiH rahasyAkhyAnairvA sudatyA:zobhanadazana (danta) zAlinyAH satyAH rAjhyAH divasAH dinAni satUryAH vAdyavizeSasahitAH surya:-devyaH tattulyAH paricArikA vA sukhena aklezena gamayAmbabhUvuH yApayAmAsuH // 9 // nizcakramuH zakramudA tadevaM, mAsA vilAsA'tizayAnnavApi / samanvitAH saptadinaiH purodhaH, prajaptamantrairmuditAvarodham // 10 // anvayaH---tadevaM zakamudA (upalakSitAH) saptadinaiH samanvitAH natrApi mAsA: vilAsA'tizayAt purodhaH prajaptamantrairmuditA'varodhaM (yathAsthAttathA) nizcakramuH / vyAkhyA-tadevaM zakramudA-indraharSeNopalakSitAH saptadinaH samanvitAH sametAH navApi mAsAH vilAsAtizayAt-AnandAtirekAt vividha vinodAtirekeNa vA purodhasA-purohitena prajAtAni-asakaduccAritAni mantrANi zAntimantrANi taiH muditAvarodha-muditaH hRSTaH avarodhA-antaH purajano yasmin karmaNi tadyathAsyAttathA nizcakramuH= niHkrAntAH vyatItA ityarthaH // 10 // zAntAsu sarvAsu dizAsu reNu na reNubAdhAM tu manAg vyadhAsIt // dadhvAna devAdhvani dundubhInAM, nAdaH prasAdo nabhaso'mbhaso'bhAta // 11 // anvayaH-sarvAsu dizAsu zAntAsu reNuH manAk reNubAdhA na vyadhAsIt / Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 mahopAdhyAyazrImeghavijayagaNiviracitesaptasandhAnamahAkAvye devAdhvani dundubhInAM nAdaH dadhvAna nabhasaH prasAdaH ambhasaH amAt (ambhasaH prasAdo nabhaso'bhAt / nabhaso 'mbhasazca prasAdo'bhAt) // 11 // vyAkhyA sarvAsu prAcyAdiSu dizAsu zAntAsu-prasannAmu satISu reNuH=dhUli manAk-alpamAtrAmapi reNubAdhAM dhUlIvarSaNAdijanitaduHsthiti na vyadhAsIt nAkArSIt / kiJca devAvani AkAze dundubhInAMdevavAdyavizeSANAM nAdaH dadhvAna dhvanirajaniSTa nabhasaH AkAzasya prasAdaHnirmalatvAdirUpaH ambhasaH abhAt jalasyAbhUdityarthaH, ambhaso vA prasAdaH nabhaso'bhAt / yadvA nabhasaH ambhasazca pra. sAdo'bhAt ubhe api prasanne abhUtAmityarthaH / nidrshnaalNkaarH||11|| graheSu zuddhoccakRtAgraheSu, lokampRNe prAptaghRNe 'nRNe ca // loke punazcitrakRtA'valoke, bhAvastadA'bhUta sukRtAnubhAvaH // 12 // anvaya:--graheSu zuddhoccakRtAgraheSu (satsu) loke (ca) puna: lokampRNe prAptaNe'nRNe ca citrakRtAvaloke ca ( sati ) tadA sukRtAnubhAvaH bhAvaH ( lokAnAm ) abhUt // 12 // ___vyAkhyA-graheSu-sUryAdisaptagraheSu zuddhocakRtAgraheSu-zuddhe nirdoSe ucce-uccasthAne meSAdituGgasthAne kRtaH AgrahaH samyasthitiryaiste zuddhocakRtAgrahAsteSu tAdRzeSu yadvA zuddhAH sUryagatvAdivaiguNyarahitAH te ca te uccakRtAgrahAzceti zuddhoccakRtAgrahAsteSu tAdRzeSu satsu atredaMbodhyam 'arkAdhuccAnyajavRSamRgakanyAkamIna digadahanASTAviMzatitithInakSatraviMzatimiH // 11 // stroccataH saptamaMnIca. miti Arambhasiddhau rAzidvAre / iti sUryAdInAM saptAnAM grahANAM mepavRSabhAdayorAzayo yathAkrama mucasthAnAMbhi. sva sva tuGgApekSayA saptama Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA. sthAnAni ca nIcAni. tatrocceSvapi dazamAdayo rAzitrizAMzA yathAkramamucceSu paramoccA nIceSu paramanIcA iti tadarthaH ! atrAMza striMzobhAgaH / yathAha nAradaH-triMzadbhAgAtmakaM lagnam iti / mUryamatyAsattigrahANAmastamayo nAma | taduktaM laghujAtake - raviNA'stamayo yogo. viyogastUdayobhavet' iti / teca stroccasthAH phalanti nAstagA nApi nIcagAH / taduktaM rAjamRgAGke-svoce pUrNa, varlake'dha, suhRddhe pAdaM, dviDbhe'lpaM, zubhaMkhecarendraH / nIcaM sthAyI nAstago vA na kiJco. tpApaM nUnaM svatrikoNe dadAti / iti ata uktaM 'shuddhocckvaagrhebviti| evaM ca sati yasya janmasamaye pazcAdikAgrahAH svoccAsthAbhavanti sa eva tuGgobhavati / taduktaM kUTasthIye-sukhinaH prakRSTakAryA rAjaprati. rUpazca rAjAnaH / eka dvi-tri caturthI jAyante'taH paraM divyaaH| iti' loke-jane ca lokampRNe janatAnandavidhAyini, prAptaghRNe-dInA'nA. thajanaviSayakA'nugrahazAlini adhigatAvadyakarmakAruNye vA 'kAruNyaM karuNA ghRNA ityamaraH' / anRNe-samRddhisampannatayA''dhamarNyarahite, citrakRtA'valoke sacitrIkRtAvaloke ca sati sukRtA'nubhAvaH= sukRta-puNyaM taJjanakakaAdItyarthaH anubhAvayati-cintayatIti sa tAdRzaH bhAvaH svabhAvaH abhiprAyo vA ceSTA vA tadA lokAnAmitizeSaH abhat / antyAnuprAsaH bhAvaH sattA svabhAvA'-bhiprAyaceSTAtma janmasu ityamaraH // 12 / / Arogya-bhAgyA-'bhyudayA janAnAM, prAdurbabhUvurvigataijanAnAm // veSAvizeSAnmuditAnanAnAM, praphullabhAvAdbhuvi kAnanAnAm // 13 // Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 mahopAdhyAyadhImeghavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAvye ___anvayaH-bhuvi vigataijanAnAM veSAvizeSAnmuditAnanAnAM janAnAM ( vigataijanAnAM ) praphullabhAvAt kAnanAnAM (ca) Arogya-bhAgyA-'bhyudayAH prAdubabhUvuH // 13 // ___ vyAkhyA-bhuvi bhUtale, vigataijanAnAM vigataM-nivRttam eja naM-kampanaM paripandhyAdijanitatrAsasambhRtagAtrAdikampo yeSAM te yadvA vizeSeNa gataM prAptam ejanaM kampaH zaGgarAdirasA'nuguNaH sAtvikabhA. vavizeSo yaiste teSAm tatratyAnAM janAnAM rasikatvAcchRGgArasasamudbhava evaM kampo na vairiprabhavo'pi samajaniSTa / kAnanapakSa-vigatam ejanaM= mahAvAtAdijanito mahAkampo yeSAM te tAdRzAnAM yadvA vibhiH pa. kSibhiH gataM prAptam ejanaM kampo yaiste teSAM tathoktAnAm / veSAvizeSAt veSasya nepathyasya bhUSaNavasanAdibhirAtmaprasAdhanasya A= sarvatobhAvena vizeSAt atizayAt muditAnanAnAm prasannamukhAnAm yadvA beSasya basanA'laGkAraNAdinA nijapariSkaraNasya avizeSAta sAdhAraNAt maNDanAM--'zukAdisAmAnye satyapi muditAnanAnAmprAkRtasaundaryasampannatayA sadA prasannavadanAnAm janAnAM lokAnAm / praphUllabhAvAtmakarandavindamilindagujjita-puSpa-pallava-phalasamRddhatayA vikasitatvAt kAnanAnAM banAnAM ca Arogya-bhAgyA-'bhyudayA: ArogyaM nairujyaM, bhAgyam anukUladeva (tva)m abhyudayaH dhanadhAnyAdivRddhiH, kAnanapakSe ca-ArogyaM (rujana) rogaH=bhaJjanamAmardanam sa nAstyasyAsau arogastasyabhAvastathA ) hastyAdikatRkazAkhAbhaGga samUlonmUlanAdirAhityam, bhAgya-zobhanAdhipatizAlitayA. abhyu. dayaH phalapuSpAdisamRddhiH prAdurbabhUvuH prakaTIbabhUvuH / antyA'nuprAsaH tulpayogitA zleSazcAlaGkArAH // 13 / / prItyA viziSTA nagareSu ziSTAH, kArAvikArA na kRtAdhikArAH / Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcAryazrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA. bAdhA ncaa'dhaannrke'suro'pi| paro'pi nAropitavAn prakopam // 14 // anvayaH-nagareSu ziSTA: prItyA viziSTAH, kRtAdhikArAH kArAvikArA na (Asan) narake ( nairayikajIceSu ) asuro'pi bAdhA nA'dhAt / paropi prakopa ( kasyApiviSaye ) nAropitavAn // 14 // vyAkhyA-nagareSu ziSTAH tattatkarmaNi niyojitA adhikAri. janAH saJjanA vA prItyA harSeNa viziSTA:-yuktAH, kRtAdhikArA:kArAgArAdhikRtapuruSAH kArAvikArAH kArA-bandhanAlayaH lakSaNayA tadvaddhapuruSAstadviSaye vikAraH prakRteranyathAbhAvaH kruddhatvacaNDatvAdirUpo yeSAM te tathAvidhA na Asanniti zeSaH / narake-ratnaprabhAdau 'nairayikajIveSu' iti zeSaH asuro'pi-paramAdhArmiko'pi bAdhA nArakIyapIDAH na adhAt / para: anyaH zAstravAdirapi prakopa prAcaNDayaM nAropitavAn kasyApiviSaye nopayojitavAn so'pi prshaantsvbhaavo'bhuuditibhaavH| vRttyanuprAsaH, dIpakam ,arthaapttishcaalngkaaraaH|. kArA syAbandhanAlaye ityamaraH // 14 / / mRgeGgasAre'rkavidoH prabhAdau, koMdaye devaguroH sudhaaNshoH| zanestulAbhe vRSabhe sukAvye, tamovyaye'bhUjinadevajanma // 15 // anvaya:--- aGgalAre mRge arkavidoH prabhAdau karkodaye devaguroH sudhAMzoH zaneH tulAbhe sukAvye vRSabhe vyaye tamaH jinadevajanma abhUt // 15 // vyAkhyA- aGgasAre tanubhAve mRge makare arkavidoH sUryabudhayoH sthitayoH prabhAdau prakRSTazcAsaubhazceti prabhaH saAdiryasya tasmin prabhAdau prakRSTanakSatrAdau karkodaye karkarAzI devaguroH bRhaspateH sudyAMzozcandrasya Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 mahopAdhyAyazrImeghavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkATha ye sthitisatve satItizeSaH tulAbhe tulArAzau nakSatre zaneH zanaizcarasya vRSabhe vRSanakSatre sukAvye zukre vyaye vyayasthAne tamaH rAhuH etatsamaye jinadevajanma jinendrANAM janiH abhUt ajaniSTa / / 15 // jyeSTe'site vizvahite sucaitre, ___ vasuprame zuddhanabho'rthameye / sAGke dazAhe divase sapoSe, janirjinasyA'jani vItadoSe // 16 // anvayaH-bItadoSe, jyeSThe'site vizvahite (zAnteH) / sucaitre'site vasuprame (RSabhasya) / zuddhanabho'rthameye (neme:) / sapoSe'site dazAhe (pArzvasya) / sucaitre site vizvahite ( vIrasya ) sucaitre site sAGke ( rAmastha ) / (bhAde) asite vasugrame (kRSNasya) jinasya janiH ajani // 16 // ___ vyAkhyA-vItadoSe vItA: apagatAH doSA: grahavaiguNyAdirUpA yatra tAdRze. jyeSThe'sita kRSNa pakSe vizvahite-trayodazItithau jyeSThakRSNatrayodazyAmityarthaH zrIzAntinAthAkhyasya / mucaitre caitramAse asite, vasuprame aSTamItithI caitra kRSNASTamyAmityartha RSabhanAmnaH / zuddhanabho'rthameye-zuddhasya-zubhrasya yaddhiSNucandra candrikAdhavalitasya namasa: zrAvaNamAsasya arthamaye-paJcamItithI zrAvaNazuklapaJcamyAmityarthaH zrIneminAthAbhidhAnasya / sapoSe=pauSamAse'site, dazAhe= dazamItithau pauSakRSNadazamyAmityarthaH zrIzArzvanAthanAmadheyasya / sucaitre site zuklapakSe vizvahite caitra zuklatrayodazyAmityarthaH zrIvIravibhusvA. minaH / sucaitre site-zuklapakSe sAGke-divase aGkamitatithau navamItithau catrazukla navamyAmityarthaH zrIrAmacandrabala devasya / asite vasuprame 'bhAdre' iti zeSaH bhAdraku gASTamyAmityarthaH kRSNavAsudevasya / jinasya-rAgAdijetatvAt tacchIlasya janiHjanma ajni-abhuudityrthH|| Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA. 99 atra 'asite, vizvahite, sucaitra vasuname ityeteSu padeSu 'site' iticchedapakSe tatra ca tantramAvRttiA tenoktArtha lAbhaH // 16 // uktArthameva vyAsena spaSTamAha madhAvaSTamyAM tannavamadivase vizvamahite'site jyeSThe paJcamyahaninabhaso bhAdrabahule // tadaSTamyAM poSe dazamadivase prauDhavibhavaimahotsAhe pUrva prasarati vibhorjanmasamayaH // 17 // antraya:--pUrva prauDhavibhavaH mahotsAhe prasarati sati. madhau asite'STamyAm ( RSabhasya ) / jyeSTe asite vizvamahite ( zAntinAthasya ) / nabhasaH paJcamyaha ni site ( neminAthasya ) / poSe'site dazamadivase (paarshvsy)| madhau mite vizvamahite (vIrasya) / madhau site tannavamadivase (rAmasya) / bhAgabahule tadaSTamyAM (zrIkRSNasya) / vibhorjanmasamayaH (AsIta) vyAkhyA-pUrva-jananAtprAk praur3ha vibhavaH prauDhagarbhavAsAdArabhyAnudinamuttarottaraM pravRddhaH, yadvA nipuNaiH samastajanatAbharaNakSamairityarthaH vibhavaH dhanadhAnyasamRddhibhiH mahotmAhe-prabhUtotsA he sarvajanAnAmiti zeSaH prasarativyApnuvati sati / madhau-caitramAse. asita-kRSNapakSe aSTamyAm aSTamItithau caitrakRSNASTamyAmityarthaH RSabhasvAminaH / jyeSThe-vaizAkhamAsAvyavahitottaravartimAse, asite, vizvamahita-trayo dazItithau jyeSThakRSNatrayodazyAmityarthaH zAntinAthasya / nabhasaH= zrAvaNamAsasya site zuklapakSe paJcamyahani paJcamItithau zrAvaNazuklapaJcamyAmityarthaH neminAthasvAminaH. poSe sahasyamAse mArgazIrSamAsAvyavahitottaravartimAse asite-zukletarapakSe, dazamadivase-dazamItithau pauSakRSNadazamyAmityarthaH pArzvanAthasya / madhau site-kRSNetarapakSe vizvamahite caitra zuklatrayodazyAmityarthaH zrIvarddhamAnasvAminaH / Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10. mahopAdhyAyadhImeghavijamagaNiviracite saptasandhAnamahAkAmye *rrrrrrrrrrrrrrd madhau site-zubhrapakSe tanavamadivase-navamItithau caitrazuklanavamyA. mityarthaH zrIrAmacandrabaladevasya / bhAdrabahule bhAdrasya-bhAdrapadamA. sasya bahule kRSNapakSe tadaSTamyAM bhAdrakRSNASTamyAmityarthaH zrIkRSNa vAsudevasya / vibhoprabhoH janmasamayA-utpattikAlaH AsIt / atrApi 'madhau, vizvamahite, asite' ityeteSu padeSu 'site' iticchedakalpane tatpade ca tantramAvRttiA tenoktArthalAbhaH / sthAccaitre caitrikomadhuH iti. zrAtraNe tu sthAnabhAH zrAvaNikazca saH iti. kRSNe nIlA-sita-zyAma-kAla-zyAmala-mecakAH iti. zukla-zubhra-zucizveta-vizada-zyeta-pANDarAH / avadAtaH sitogaura iti. syunabhasya prauSThapada-bhAdra-bhAdrapadAH samA iti. pauSe taiSa-sahassau dvau iti cAmaraH / bahula: kRSNapakSe'noM nA. triSu prAjya-kRSNayoH / medinI / / atra zloke zikhariNITattam rasairudraicchinnA yamanasabhalAgaH zikhariNIti lakSaNAt // 17 // madhuzuciparabhAdre, sannabhassaMniyoge vasunavanidhivizvAnandipaJcAGkite'hni / sahaparadazamAnAdyutsave jAyamAne 'jani rajanivirAma janma harSAjananyAH // 18 // anvayaH- madhuzuciparabhAdre sannabhaH sanniyoge vasunavanidhivizvAnandi. paMcAGkite'hi sahaparadazamAnAdyutsave jAyamAne sati jananyAH harSAt rajanivirAme janma bhajani // 18 // ___ vyAkhyA--madhuzuciparabhAdre madhuzcaitraH zuciparaH zucirASAr3hA paro'gre yasmAt sa zuciparo jyeSThaH bhAdraH bhAdramAsaH tasmin sannamaH sanniyoge san zobhanazvAsau nabhasaH zrAvaNasya sanniyogaH saMbandha tasmin tathokte vasunavanidhivizvAnandipaMcAMkitehi tathA ca madho Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrI vijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA. caitrasya vasvaMkite caitrakRSNASTamyAM zrImadRSabhasvAminaH evaM caitrazukla navasaMkhyAMkite'hni rAmacandrasya zucipare jyeSThe vizvAnandi trayodaiyaMkite jyeSTha kRSNa trayodazyAM zAntinAthasya bhAdre vasvaM kite'hi bhAdrakRSNASTamyAM kRSNasya sannabhaH sanniyogepaJcAMkite zrAvaNazuklapaJcamyAM zrI neminAthasya madhuvizvAnandacakite'hni caitrazuklatrayodazyAM zrIvIraprabhoH sahaparadazamAnAdau sahasaH sahaparaH pauSastasyadazamAnAdau aGkite pauSakRSNa dazamyAM zrIpArzvanAthasya jananyAmAtuH harSAtpramodAt utsave mahoddhave jAyamAne kriyamANe sati rajani virAme nizAvasAne janiru. tpattirjanmetyarthaH ajani abhUt // 18 // atra zloke mAlinIcchandaH nanamayayayuteyaM mAlinI bhogilokairititallakSaNAt || yo lakSmaNAsaMgata eva devo, gavA'dbhutaviD hariNAtmanA'yam / surarSabhA'ryakramavArijena, rarAja rAjakaja pUjyamUrttiH // 19 // 103 anvayaH - - rAjanajapUjyamUrttiH adbhutatvid hariNAtmanA (upalakSitaH ) yaH deva: gavAlakSmaNA saMgata evaM atham surarSabhArcya kramavArijena rarAja // 18 // vyAkhyA - rAjavrajapUjyamUttiH rAjJAM mahIpatInAM vrajena = samUhena pUjyA - arhaNIyA mUrtiH zarIraM svarUpaM yasya sa tathoktaH, adbhutattriD=adbhutA=lokAtizAyitayA''zcaryakAriNI tviT - kAntiyasya sa tAdRzaH hariNAtmanA = hariNasya = viSNoriva zivasyeva vA udAraH AtmA-svabhAvaH buddhirvA tena yadvA hariNa = svarNana svarNasacchAyenetyarthaH athavA hariNA = pItena haridrA bhaccha vicchuritenetyarthaH AtmanA = dehena / upalakSitaH yaH devaH = dIptimAn ghAtyantarAyAdikarmavijigISurvA zrImAn RSabhadevaH gavA-vRSabheNa tadAkRti Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 mahopAdhyAyazrImeghavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAmye kenetyarthaH lakSmaNA lAJchanena saMgatA=yuktaH ayam =asau murarSabhA ryakramavArijena-surarSabhaiH zakendrAdibhiH athaina-pUjanI yena kramavArijena-caraNAravindadvandvana rarAja-zuzubhe / goSThA -'dhva-nivahA bajAH iti. mUrtiH kAThinya-kAyayoriticAmaraH / zAntinAthapakSe-gavAdbhutatviD-go mUryasyeva adbhutA tviT yasya saH, rAjabajapUjyamUtti varNitArthaH yaH devaH zAntinA. thasvAmI hariNAtmanA-mRgarUpeNa lakSmaNA=cihvena saMgataH ayaM surarSabhAryakramavArijena rarAja / gauH svarga ca balIvarde razmau ca kulize pumAn ! strI saurabheyIdRgvANadigvAgbhUSvapmabhUmni cetimedinI / kalaGkA-'Gko lAJchanaM ca cihna lakSma ca lakSaNamityamaraH / neminAthapakSe-gavAdbhutatviDgavoH netrayoH adbhutAviT-zobhAyasya saH yadvA goSu-indriyeSu viSaye adbhutA'sAdhA. raNatayA vismayajananI viD-vyavasAyaH nigrahodyamo jigISA vA yasya sa tathoktaH / hariNA haritkAntizAlinA aJjanAmene tyarthaH AtmanA zarIreNa upalakSitaH rAjabajapUjyamUrtiH yaH devaH zrIneminAthaprabhuH surarSabhAryakramavArijena=surarSabhaiH zakrendrAdibhiraryayoH RmayoH caraNayoH vArijena-zaGkhana tadAkRtikana lakSmaNA saMgataH rarAja / gauruda ke dRzi svarge dizi pazau razmau baje bhUmAviSaugiri rityanekArthasaMgrahaH tviT zobhAyAM jigISAyAM vyavasAye rucau giri iti haimaH / harirdivAkarasamIrayoH yamavAsavasiMhAMzuzazAMkakapivAjiSupiMgavaNe haridvavarNebhekopendrazukAhiSu ityanekArtha saMgrahaH / AtmA yatno dhRtirbuddhiH svabhAvo brahma varma ca ityamaraH / - pArzvanAthapakSe-gavAdbhutasviTa-gavibAci dezanAvacane adbhutA-suranaravismayajanikA tviT-chaTA yasya saH tIrthakRtAM vaca Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA. nAtizayazAlitvAt / hariNA-haridvarNena indranIlamaNimecakacchavi netyarthaH AtmanA=dehena upalakSitaH rAjabajapUjyamUrtiH yaH devaH hariNA sarpeNa tadAkAreNa lakSmaNAlAJchanena saMgataH ayaM surarSabhAryakramavArijena-indrArcanIyacaraNakamalena rarAja / __ mahAvIrasvAmIpakSe-gavAdbhutatviTgavibhUmau dezanAkAlikasvAzraya kSetre ityarthaH adbhutA=vismayAvahA vid=prabhA 'bhAmaNDala' rUpA yasya saH / AtmanA dhRtyA saccittena vA sadbudhdyA vA upalakSitaH rAjavrajapUjyamRtiH yaH devaH zrIvardhamAnasvAmI hariNAsiMhena tadAkArakeNa lakSmaNA saMgataH ayaM surarSabhAcyai kramavArijena rarAja / AtmA citte dhRto yatne dhiSaNAyAM kalevare / paramAtmani jIverke hutAzanasamIrayotyanekArthasaMgrahaH / / / rAmapale-gavAdbhutatviT-gavi bANe'dbhutA vIravismayakarI viT-dIptiryasya saH gavibhUmau adabhutA viT-jigISA yasya saH rAjabrajapUjyamUrtiH yaH devaH zrIrAmacandrabaladevaH hariNA-kapinA= hanUmatA tathA lakSmaNAsaMgataH-lakSmaNena-saumitriNA A-sarvatobhAvena saMgataH militaH ayaM surraSabhAryakramavArijenadevendrasamabhyarcya caraNakamalazAlinA AtmanA zarIreNa rarAja / kRSNapakSe- gavAdbhutatviT-gavi-pRthivyAM goSudhenuSu vA viSaye adbhutA-sarvAzcaryakArI viT-vyavasAyo rakSaNAtmako yasya saH gayoH dRzaH adbhutA tviT-sarvamohinI zobhA yasya sa iti vA rAjavajapUjyamUrtiH, surarSabhAryakramavArijena zakrasaMpUjyapadAmbujazobhinA AtmanA-zarIreNa upalakSitaH. yaH devaH zrIkRSNacandranAmA vAsudevaH ayaM hariNA-garuDena lakSmaNA lAJchanena dhvajena saMgataH= vahanIyatayA sambaddhaH rarAja-didIpe / / Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 mahopAdhyAyazrImeghavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAvye zabdArthobhayazleSaH / tulyayogitA gauH svarge ca balIvardai kiraNa-kratubhedayoH / strI tu syAdizibhAratyAM bhUmau ca surabhAvapi / nRstriyoH svarga-vajA-'mbu-razmidRg-bANa-lomasu itimedinI // 19 // indrA-'zve-bha-zuka-plavA hi-pvn-svaaN'shu-lokaantre| bhA-ri-brughna kpii-ndu-piit-grudd'-shrii-shukr-vissnnv-kejH|| suut-sknd-shnii-sh-vNsh-vrunn-praannaa-agni-bhiitaa--'sitai| rathustvAM harijaiH kramAjinapate trizanmitaH staumyaham / / sArUpyamAropya dizAM mAryaH, smerAmbujAMkSISu manasvinISu / rambhAlayeSu triSu devadevaM nItvA svarAgAtsnapayAmbabhUvuH // 20 // anvayaH-dizAM kumAryaH smerAmbujAkSISu manasvinISu sArUpyamAropya ( rAma-kRSNapakSe-kumAryaH smerAmbujAkSISu manasvinISu-dizAM sArUpyamAropya ) triSu rambhAlayeSu devadevaM nItvA svarAgAnapayAmbabhUvuH // 20 // ___vyAkhyA-dizAMkumArya aSTau dikanyakAH smerAmbujAkSIpu= vikasitakamalasadRzalocanazAlinISu manasvinISu strISu sArUpyam= samAnarUpatAm aikarUpyamityarthaH Aropya kRtvA strINAM rUpANi vidhAyetyarthaH / rAma-kRSNapakSe-kumAryaH kanyAkAH smerAmbujAkSISu manasvinISu khISu dizAM sArUpyaMbhUSaNavasanAdinA samAnarUpaM vidhaay| triSu rambhAlayeSu-maGgalArthanyastakadalIstambhazAlibhavaneSu yadvA rambhAstambhAdisambhAraviracitamAGgalyagRhatritaye devadeva-deveSu madhye dIvya. ti-dyotate itidevadevastaM nItvA prApayya svarAgAt-svabhaktyA napayAmbabhUvuH-snAnakriyAM sampAdayAmAsuH // 20 // Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA. kAzcid bhuvaH zodhanamAdadhAnA, jalAni puryAM vRSaH sapuSpam / chatraM dadhuH kAzcana cAmareNa, 105 taM vIjayantisma zucismitAsyA // 21 // wwwwwww anvayaH- -- - kAzcid ( kanyakAH ) bhuvaH-zodhanam AdadhAnAH puryAM sapuSpaM jalAni vavRSuH zucismitAsyAH kAzcana chatraM dadhuH ( kAzcana ) cAmareNa taM vIjayantisma // 21 // cakruzca bAlavyajanena vAtam / vyAkhyA --- kAzvid kanyakAH bhuvaH = sthAnasya zodhanaM- sammArjanyA dinAsakara nikaranirasanAdyAtmakaM saskArakarma AdadhAnAH = kurvantyaH puryAM-nagaryAM sapuSpaM = puSpopahArasahitaM jalAni = ketakIzatapatryAdyadhivAsita sugandhisalilAni vRSuH = vRSTavatyaH abhiSiSicurityarthaH / zucismitAsyA: = zuci = anavadyaM smitaM = mandahasitaM yasmin tAdRzamAsyaM vadanaM yAsAM tAstathoktAH kAzcana kanyakAH chatram = AtapatraM dadhuH = dhAritavatyaH / kAzcana cAmareNa camaramRgapuccharacitavyajanena taM devadevaM vIjayantisma= vyajanasaJcAlanakarma kurvantismetyarthaH // 21 // / / uddIpya dIpAnaparAH pareza maNImayAdarzakarAH parAstAH, purassarA gItavidhiM vitenuH // 22 // anvayaH -- aparAH ( dikkanyakA: ) dIpAn uddISya pareza: bAlatrayajanena vAtaM cakruH parAH tAH (dikanyAH ) maNImayAdarzakarAH purassarA gItavidhi vitenuH // vyAkhyA - aparAH dikanyakAH dIpAn uddIpya = prajvAlya pareza:paramezituH jinasya bAlavyajanena = laghutAlavRntena cAmareNa vA Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 106 mahopAdhyAya zrI meghavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAvye vAtaM=pavanaM cakruH =cAlayAmAsurityarthaH / parA:= anyAH tAH= pUrvoktAH dikkanyAH maNImayAdarzarAH = hastanihita maNikhacitadarpaNAH satyaH purassarAH - agresarAH gAnakriyAyAM agrIyAbhUtvA gItavidhiM=mAGgali - kagAnakarma jinaguNagAna kriyAM vA vitenuH = cakrurityarthaH // 22 // kRtvaiva homaM varacandanAdyai-granthibabandhuH karayorvibhUteH / AsyaM salAsyaM pravilokya rambhA, stasthuH puro lokavibhoradambhAH ||23|| anvayaH - adambhAH rambhA varacandanAthai: ( araNisaMgharSaNodbhava ) homaM kRtvaiva ( jinasya ) karayoH vibhUtenthi babandhuH ( tadanu ) lokavibhoH AsthaM pravilokya salAsyaM ( yathAsyAttathA ) puraH tasthuH || 23 // , araNigharSaNodbhava vyAkhyA - adambhAH kaitavavarjitAH rambhA:-devakanyAH varacandanAdyaiH=surabhidivyacandanaprabhRtIndhanaiH iti zeSa: homa-havanaM kRtvaiva-vidhAyaiva karayoH = jinahastAmbujayuge vibhUteH = hutacandanabhasmanaH granthi = rakSApoTTalikAM babandhuH = badhnanti - sma / tadanu lokavibhoH = jagatprabhoH AsyaM = mukhaM pravilokya tadanumatA salAsyaM = strInRtyena sahitaM yathAsyAttathA puro=s ye tasthuH = AsAMcakrire // 23 // jAte jineze trijagadineze, = 3 lebhe bhuvi svAmivaraizcalatvam / calAcalasvAsanabhAvanena, janmAvabodhe hRdi pAvanena // 24 // anvayaH - trijagaddineze jineze bhuvi jAte pAvanena calAcalasvAsanabhAvanena janmAvabodhe sati svAmivaraiH hRdi calatvaM lebhe // 24 // : Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA. 100 vyAkhyA--trijagadineze-tribhuvanavidyotanasUryarUpe jineze bhuvi-bhRtale jAte avatIrNe sati. pAvanena-pavitratAsampAdakena calAcalasvAsanabhAvanena-calAcalaM-kampanazIlaM yat svAsanaM svIya. siMhAsanaM tasya bhAvanena vimarzana janmAvabodhe jinajanmajJAne sati svAmivaraiH acyutAdidevendraH hRdi-manasi calatvaM taralatA saMbhrama lebhe sambhrAntacittatA praaptyrthH| jinaprabho jAte devendrasya siMhAsanaM kampitaM bhavatIti jainasamaye supratItam / / 24 // AkRSTA bhagavadguNairiva divaH zrIacyutAdyAH sme| devendrAH samupeyuratra manasA citrIyamANazriyA // AlokyA'dbhutadhAmadhAma suciraM rAjyaM trilokyA iha / nyAyyaM kartumato'bhiSekamacale merau payobhiH prbhoH||25|| ||itishrii saptasandhAne mahAkAvye janmava no nAma dvitIya sargaH // anvayaH-~zrIacyutAdyAH same devendrAH bhagavadguNaH AkRSTA iva citrIyamAzriyA manasA divaH atra Agatya adbhutadhAmadhAma suciram Alokya iha nilokyA rAjyaM nyAyyam ato merau acale payobhiH prabhoH abhiSeka kartuM samupeyuH // 25 // vyAkhyA-zrIacyutAdyA: acyutavAsavaprabhRtayaH same sarvedevendrAH surezvarAH bhagavadguNaiH jinadevaguNeH AkRSTAH iva-AkujyA''nItA iva citrIyamANazriyA citrIyamANA vismayanIyatayA pratibhAtA zrIH jinalakSmIryasmin tAdRzena manasA upalakSitAH divA-dhulokAt atra Agatyeti zeSaH adbhutadhAmadhAma adbhutAnAM vismayAvahAnAM dhAmnAM tejasAM zaktInAM vA prabhAvANAM vA tviSAM vA dhAma AzrayIbhRtaM jinamiti zeSaH yadvA adbhutaM visayanIyaM dhAna: Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 mahopAdhyAyazrImeghavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAbve jinaprabhuzarIrasya dhAma-svayaMprakAze tviSaM vA teMjo vA zakti vA suciraM cirakAlaparyantam Alokya Alokya-nirIkSya iha-asmin jinadeve trilokyA: jagatrayasya rAjya-rAjatvam AdhipatyamityarthaH nyAyyaM samucitaM-yogyaM ataH asmAt bhagavatastrijagadadhIzabhavanAhatvAddhetoH merI acale bhumeruparvate payobhiH kSIrArNavAhRtanIraiH prabhoH jinadevasya abhiSekaM-smAtramahotsavaM kattu-sampAdayituM mamupeyuH samupetAH saMgatAH sambhilitA abhUvan yadvA samupeyuH-samprAptAH merumiti zeSaH vismayo'dbhutamAzcarya mityamaraH / dhAma zaktI prabhAva tejomandira-janmasu iti vizvaH / payaH kSIre ca nIre ca iti hemacandraH / atra padye zArdUlavikrIDitaM vRttam / / sUryAzvairmasajastatAH saguravaH / zArdUlavikrIDitamitilakSaNAt / / 25 // iti zrI zAstravizArada kaviratna bhaTTArakAcArya vijayAmR. tasUrIzvara praNItAyAM saptasaMdhAna mahAkAvyasaraNITIkAyAM dvitIyaH srgH|| Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA. 109 . ...... . .. ...... .. . tRtIyaH sargaH ninyuH surAsuragaNA atha devagotraM, yatrAdrayaH sakalakAlamapi praphullAH / puSpaiH phalairaviralaiH prabalai dalaizca, prINanti bhUcara-nabhazcara caarunaariiH||1|| anvayaH-atha surAsuragaNAH (prabhu) devagotraM ninyuH yatra sakalakAlamapi praphullA: adyaH aviralaiH puSpaiH phalaiH prabalairdalaizca bhUcaranabhazcaracArunArI: prIti // 1 // __ vyAkhyA-atha dikkumArIkRtamatikarmA'ntaraM surAsuragaNAH surANAM saudharmAdidevalokanivAsidevAnAm asurANAM-bhuvanapatyAdInAM gaNAH saMghAH 'prabhu'-mitizeSaH devagotraM devaparvatam tIrthakRtpaJcakapakSe-mumeruzailam rAmapakSe-devAnAM gotraM-parvatam 'aSTApada' saMjJakam ayodhyApArzva utsaveSu ramaNIyasthAnatvena tasyAbhimatatvAt kRSNapakSedevAt musaladhArAM dRSTiMkurvato dhanAdhanAt indrAdvA gA: saurameyIH gAMgokulaM-vrajaM vA nAmaikadezagrahaNenAmagrahaNAt satyA bhAmetivat trAyate rakSati sa taM 'govarddhana' nAmAnaM vrajapArzvavartamAnaparvatavizeSa ninyuH nItavantaH / adhunA devagotraM varNayati-yatra-yasmin devagotre sakalakAlamapi-patsvapi RtuSu praphUllAH vikasitAH adrayaH= vRkSAH 'adrayo druma-zailA-'rkAH' ityamaraH / aviralaiH nirantaraiH puSpaiH-campakAdikusumaiH phalaiH AmrAdibhiH prabalaiH- aGkaraiH dalai = kisalayaizca yadvA prabalaiH prabAlai =abhinavapallavaiH dalai niSpannapatraizca bhUcaranabhazvaracArunArI bhUcarANAM manujatirazcAM, nabhazcarANAM deva-yakSa-gandharva-kinnara-vidyAdharAdInAM cAvI: manoharAH nArI: Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. mahopAdhyAyazrImeghavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAvye ramaNIjanAn prINanti Anandayanti / / atra sagai vasaMtatilakaM vRttam / kSeyaM vasantatilakaM tabhajAjagauga iti tallakSaNAt // 1 // zrIbhadrazAlavanamapyatipAvanaM tada, yatrAsti saumanasamadbhutazAkhijanyam // sAnandanandanavanaM bahusorabhADhyaM, __ sApANDukambalazilAgramilA bibhrti||2|| anvayaH-- yatra tad atipAvanaM zrIbhadrazAlabanama , adbhutazAkhijanya saumanasaM (vanaM), sAnanda nandanavanaM, bahusaurabhADhyaM pANDukaM (vanaMca) asti sA ilA balazilAnaM bibharti (iti tIrthakRtpaJcakrapo) / (vAsudevapakSe-) yatra sA ilA (yatra) adbhutazAkhijanyaM (bahusaurabhADhyaM) saumanasam asti. tad ati. pAvanaM zrIbhadrazAlavana, sApANDukambalazilAnaM bahusaurabhAvyaM nandanandanavana (ca) bibharti ! ( zrIrAmabaladevapakSe tu) yatra sA ilA ( yantra) adbhuzAkhijanya vahusaurabhAgyaM saumanasam asti tad atipAvanaM zrIbhadrazAlavanaM sApANDukala. zilA sAnandanandanavanaM (ca) bitti // 2 // ____vyAkhyA tIrthakRtpazcakapakSe-yatra-yasmin devagotre sumeruparvate tad-prasiddham atipAvanam atipavitraM sAtizayapAvitryajanaka vA 'zrIbhadrazAlavanaM tadabhidhAnam asti-vidyate evam adbhutazAkhijanyam adbhutAninacitravicitrANi zAkhijanyAni vRkSasaMbhavAni puSpa-phalAdIni yasmistat tAdRzaM 'saumanasaM'-tadAkhyavanam asti / tathA nandanandanavanam sAnandam-AnandakAritvena Ananda-harSasahita, yadvA Anandena sahitaH sAnandastaM karoti sAnandayati. sAnandayatIti sAnandam-AnandayuktavidhAyakam nandanavanaM-devo. dyAnam asti / tathA bahusaurabhADhayaM-sA'tizayasaugandhyazAli pANDukaM-tanAmakavanam asti / sA-prasiddhA smAtrazailasambandhinI ilA-pRthvI balazilAnaM-balAnAM-vizAlAnAM zilAnAM madhye ayaMpradhAnaM svAtrasiMhAsanaM bibharti / / Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcAryazrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA. kRSNavAsudevapakSe-yatra devagotre govarddhanaparvate sA-parvata sambadhinI ilA yatra adbhutazAkhijanya-citravicitravRkSasamudbhavaM bahusaurabhADhayaM pracurasaurabhyayuktasaumanasaM-puSpasamUhaH asti tad atipAvanaM zrIbhadra zAlavana-zrINAM-bilvavRkSa-saralavRkSa lavaGgAnAM bhadrANAM devadAru-kadambavRkSa-snuhIrakSANAM zAlAnAM-sarjavRkSANAM, yadvA'nupadokta zrI bhadrAdInAM zAlAnAM-vRkSANAM vanaM-kAnanam antarvati yasmin tat tAdRm yadvAzriyA bhadraM-manoharam zAlavanaM yasmiMstattA. dRzaM, sApANDukambalazilAgram-A-sarvatobhAvena pANDukambalAH-- prastaravizeSAstadAtmikAH zilAH pANDukambalazilAstAsAM tAsu vA agrA:-zreSThAH yAH zilAH tAbhiH sahitaM, yadvA pANDukambalasadRzyo yaa| zilAstAsAmagrAbhiH-mukhyAbhiH zilAbhiH sahitaM, bahusaurabhA DhayaM-prabhUtasaugandhyakaliMta yadvA surabhINAM-strIgavINAM samUhaH saurabha bahunA saurameNa ADhayaM-yuktam evaM vidhaM nandanandanavanaM-nandazrIkRSNapitaraM nandayati-harSayatItinandanandana tAdRzaM vanaM vipinabibharti-dhArayati // zrIrAmacandrabaladevapakSe-yatra devagotre aSTApadaparvate sA ilA yatra hi adbhutazAkhijanyaM bahusaurabhADhyaM saumanasam asti tad atipAvanaM zrIbhadrazAlavanaM sA pANDukambalazilAgrametAdRzaM sAnandanandanavana-sAnandAn-AnandanirbharAnapi kimuta sodvegAn janAn nandayati-zrINayatIti sAnandanandanaM tAdRzaM vanaM bibharti / vizeSaNAnAmarthazca vAsudevapakSIyarItyA'vagamelimaH // 2 // yasminnalaM phalalaladdalazAlizAla vRndAvanI surajanI rajanIzvarAsyA // Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. ..... . . .. ... .. .... . .. .... 112 mahopAdhyAya zrImeghavijayagaNiviracite saplasandhAnamahAkAgve gItasvaraiH suramaNI ramaNIpraNItai stantanyate tanubhRtAmatanUdayaM sA // 3 // anvayaH-yasmin alaM phalalaladdalazAlizAlavRndA'vanI. rajanIzvarAsyA sA surajanI ca suramaNI ramaNIpraNItaH gItasvaraistanubhRtAmatanUdayaM tantanyate / iti merupakSe / ( anyapakSe ) yasmin alaM phalaladdalazAlisAlavRndA, surajanI rajanIzvarAsthA avanI ( yadvAvanI ) suramaNIramaNIpraNItaiH gItasvaraiH tanubhRtAm atanUdayaM tantanyate // 3 // vyAkhyA---yasmin merau tadvane cA alam atyarthaM phalalaladdalazAlisAlavRndA-phalaiH sasyaiH laladbhiH vAyusaMbandhAccaladbhiH vilasadbhirvA dalaiH patraizca zAlante-zobhante tacchIlAnAM zAlAnAMvRkSANAM vRndasamUho yasyAM sA tAdRzI avanI-saumeravIbhUmiH, tathA rajanIzvarAsthA candrAnanA sA=prasiddhA surajanI-divyAGganA ca suramaNIra. maNIpraNItaiH suSTha ramayanti zobhanaM ramyate Amu vA iti suramaNya stAdRzIbhiH ramaNIbhiH praNItaiH vihitaiH gItasvaraiH-gAnakAlInageyapadasamUhavartiniSAdAdisvaraiH tanubhRtAM prANinAm atanUdayam -atanoH anaGgasya udayam abhivRddhi kAmodrekamityarthaH pracurA''nandasamRddhiM vA tantanyate-punaH punaratizayena vA tanoti-vistArayati janayatItyarthaH / iti sumerupakSIyo'rthaH / / aSTApadapakSe govarddhanapakSe ca-yasmin aSTApadazaile govarddhane ca alam phalalaladdalazAlinaH -phalacalatpatrazominaH sAlAH-vRkSAH vRndAH-tulasyazca yasyAM sA tAdRzI, punaH surajanI-su-zobhanA samRddhA vA'tizayitA vA rajanI-haridrA jatukA vA yasyAM sA tathAvidhA rajanIzvarAsyA rajanIzvarasya-candrasya AsyA sthitirasyAM sA tAdRzI candramasa oSadhIpatitvAdvanyauSadhISu tatsthitikalpanAt yadvA surajanIrajanIzvarAsyA-su-zobhanA rajanI-rAtriH surajanI-rAkA rAtri Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcAryazrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA. 113 rajanIzvara:-candraH sa eva Asyam Asyamiva vA yasyAH sA tathA. vidhA avanI-adhityakAdirUpA parvatabhUmiH yadvA vanI-aTavI suramaNIramaNIpraNItaiH suramaNyaH saMgItapaNDitaratnabhUtA yA ramaNyaH-utkRSTastrIvizeSAstAmiH praNItaiH payojitaH gItasvaraiH niSAdAdigAnakharaiH tanubhRtAM zarIriNAm atanUdayaM kAmodrekaM prabhUtA''nandasamRddhiM vA tantanyate-bhUyovistArayatItyarthaH / / 3 / / gopAH sphuranti kusumAyudhacAparopAt, kopAdivA'mbujadRzaH kRtamAnalopAH // krIDanti lolanayanAnayanAcca dolA svAndolanena vibudhAzca sudhAzanena // 4 // anvayaH-gopAH vibudhAH kusumAyudhacAparopAt kopAdiva kRtamAnalopAH sphuranti / lolanayanAnayanAt ambujaddazaH sudhAzanena dolAsu Andolanena ca krIDanti // 4 // ___vyAkhyA-gopA=gA kiraNAn pAntIti te tathoktAH tejakhina ityarthaH yadvA gAM svarga pAnti-rakSantIti te tAdRzAH vibudhAHdevAH yadvA gAMvajrAstraM pAntIti te gopAH zakrendrAdayaH vibudhAH= devasAmAnyAzca kusumAyudhacAparopAta kandarpadhanurmuktabANAt tannipAtAditibhAvaH hetoH atrotprekSate-kopAdiva kAmasya krodhAdiva kRtamAnalopAH kRtaH mAnasya svAbhISTazleSa-vIkSAdivirodhikRtrimakopasya lopaH vinAzo yeSAM te tathoktAH sphuranti prakAzante / kiJca lolanayanAnayanAt-lolanayanAnAMcaJcalAkSINAm AsarvatobhAvena nayanAt-karSaNAt AnayanAt-AkarSaNena ambujazaH padmAkSyAH mudhAzanena-adharAmRtapAnena. dolAmu-hindolAdidolanayantravizeSeSu Andolanena-dolanakriyayA ca krIDanti-viharanti AtmAnaM vino Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahopAdhyAya zrI mevavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAvye dayantItyarthaH / svAbhISTazleSavIkSAdivirodhI mAna ucyate iti dazarUpake | arthazleSaH utprekSA ca / tIrthakara - baladeva vAsudevaitatrikapakSe samAno'rthaH // 4 // 114 anyonyavanya phalamAlya vibhAjanena, kA svarvazA nahi vazIkriyate janena // yatrorvazIjanakRtena vimohitena, so'smin vazIbhavati nAma vazIhitena // 5 // anvayaH - - asmin anyonyavanya phalamAlyavibhAjanena kA svarvazA janena na hi vazIkriyate yatra urvazIjanakRtena Ihitena vimohitena sa vazI vshiibhvti||5|| vyAkhyA -- asmin girau = vane vA anyonyavanya phalamAlyavibhAjanena=anyonyaM = parasparaM yad vanyAnAM bhavAnAM phalAnAM= sasyAnAM = mAlyAnAM puSpasrajAM vibhAjanena vaNTanena vinimayena vA kA svarvazA=divyastrI " vazA vandhyA-sutA = yoSA = strIgavIkariNISu ce-tivizvamedinyo " janena = kAmijanena na vazIkriyate - svAyatIkriyate sarvApItyarthaH / yatra urvazIjanakRtena = apsarobhirvihitena Ihitena ceSTitena ceSTayetyarthaH karaNena vimohitena vimohanena vazyatApAdanena hetunA saH = prasiddhaH vazI = jitendrayo'pi vazIbhavati vazyatAM yAtItyarthaH / arthazleSaH antyAnuprAsaH / kAvyaliGgaM caa'lngkaaraaH||5|| aSTApadonnata girirkhahate mahattvam, - govarddhano'pi dhanavAniva dikprasArI || tatrA''ninAya ki vAsavanAma deva staM jAtamAtramatimAtravivodhapAtram // 6 // Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrIvijayAmRtatripraNItA saraNI TIkA, 115 anvayaH-aSTApadonnatagiriH mahattvaM vahate. govarddhanaH dhanavAniva dikaprasArI. tatra vAsavanAmadevaH jAtamAtram atimAtravibodhapAtraM taM kila aaninaay.||6|| ___ vyAkhyA- snAtramahotsavAdhikaraNIbhUtaM parvataM nAmnA nirdizati( tIrthakRtpazcakapakSe ) aSTApadonnatagiri aSTau dhAtavaH padAni-sthAnAnyasya tat aSTamu dhAtuSu padaM pratiSThA'syeti vA aSTApadaM-suvarNa tasya tanmayo yA unnatagiriH sarvoccazailaH suvarNazailaH sumeruparvata ityarthaH mahattvaM tIrthaGkarasnAtramahotsavAdhikaraNIbhavanajanitamahimAnaM vahate. kiJca govarddhanaH-gA-kiraNAn sva-svAzritatejAMsItyarthaH varddhayatIti sa tathoktaH dhanavAniva vyavahArIvetyarthaH dikprasAro aSTasu dikSu prasaraNa vyApanazIlaH vyAptasarvadikka ityarthaH tatra parvate vAsavanAma devA zakendraH jAtamAtraM-gAMnirgatamAtraM janmA'nantarakSaNaevetyarthaH atimAtravibodhapAtraM-sAtizayajJAnabhAjanam avadhijJAnasya tadAnIM sadbhAvAt taM-pUrvoktam RSabhAdim kila-nizcayena AninAya / baladevapakSe-aSTApadonnatagiriH aSTApadanAmadheyaH unnataparvataH mahatvaM zrIrAmacandrabaladevajanmotsavAzrayIbhavanajanitamahanIyatvaM vahate zeSaM pUrvavat // vAsudevapakSe-aSTApadonatagiri-aSTApada: kailAsaparvata sa iva unnataH uccaiH ucchrito giriH zailaH yadvA aSTApadaH zarabhAkhyavanya. pazuvizeSo yaH siMhamapi virAdhyati tadyukta unnatagirim=tuGgazaila: 'govarddhanaH' tadAkhyaH,mahatvaM zrIkRSNavAsudevajanmotsavAdhArIbhavanajanyamahimAnaM vahateM, dhanavAniva dinasArI tatra vAsavanAma devaH jAtamAtramatimAtravibodhapAtraM taM vAsudevam AninAya || aSTApadazcandramAlyAM lUtAyAM zarabhe girau kanake zAriphalake iti anekArthasaMgrahaH / zleSopamAlaMkArau // 6 // Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 mahopAdhyAyazrImeghavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAvye tvaM nanda-nandanapadaM saphalIkuruSva, kAntApi varddhayatu kAntiraso yazodA // snAtrAbhiSekasavizeSasarekhabhUSA nepathyatathyakaraNAtsubhagAkRtitvam // 7 // anvayaH-vaM nanda. (he nanda ! ) tvaM nandanapadaM saphalIkuruSva yazodA. kAntA'sau ( tava ) kAntiH snAnAbhiSekasavizeSasarekhabhUSAnepathyatathyakaraNAt subhagA''kRtitvaM vardhayatu / kRSNapakSe-( he prabho! tvaM nandanandanapadaM saphalIkuruSva, yazodA kAntA'pi tava kAnti-rasau barddhayatu / ( tathA ) snAnAbhiSekatathyakaraNAtsubhagAkRtitvaM (baja) // 7 // vyAkhyA--AnayanA'nantarakAlikavRttavRttAntamAha-he prabho! tvaM nanda tIrthakullakSmIsamRddho jJAnAdisamRddho vA bhava yadvA he nanda!= AnandarUpa! yadvA nandiA Anando'syAstIti nandaH arzaAditvA. daca tatsambodhane he nanda!-zAsvatA''nandaparipUrNa! tvaM nandanapadadevodyAnarUpasthAnaM yadvA nandayati mokSalakSmIprAptyA harSayatItinandanaM tAdRzaM padaM tIrthakarapadaM saphalIkuruSva-sArthakaM kuru / yazodA-kItijananI kAntA manoharA asau taba kAntiH zobhA. svAtrAbhiSekasavizeSasarekhabhUpAnepathyatathyakaraNAta-sAtrAbhiSeke tatsamaya ityarthaH savizeSANAM sAtizayAnAmuttamAnAM vA sarekhANAM sAbhogAnAM paripUrNAnAmityarthaH zreNIbaddhAnAmiti vA bhUSANAMtIrthakarocitAlaGkaraNAnAM nepathyena-prasAdhanakarmaNA tathyakaraNAta yAthArthyApAdanAt yadvA snAtrAbhiSeka-savizeSasarekhabhUSAbhiH nepathyasya-tIrthakRtkarmakamaNDanIkaraNasya tathyena yathAvadrUpeNa karaNAta-niSpAdanAt subhagAkRtitvaM subhagA sudRzyA AkRtiH-svarUpaM yasya sa tadbhAvastatvaM sudRzyarUpatAM saundaryamityarthaH varddhayatu iti tIrthakarapaJcakasAdhAraNo'rthaH / Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcAryazrI vijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA. zrIrAmacandrapakSa-he prabho! tvaM nanda zauryAdiguNasamRddhobhava / nandanapadaM-putrasampAdyapitrAjJApAlanAdikAryasthAnaM saphalIkuruppa / yazodA kAntA'sau tava kAntiH snAtrAbhiSekasa vizeSasarekhabhUSAne pathyatathyakaraNAt subhagAkRtitvaM varddhayatu / zrIkRSNa vAsudevapakSe he vibho ! tvaM nandanandanapada-nandastha gopAdhipavizeSasya nandanapada-putrapadaM saphalIkuruSya / yadvA he nandanandana !-nandaputra ! tvaM padaM vAsudevavyavasitaM ziSTA'nugrahaduSTanigrahAdirUpaM saphalIkuruSva / yazodA tadabhidhAnA kAntA nandagopabhAryA'pi taka kAnti-rasau kAnti=zobhAM tejo vA rasaM vIrya varddhayatu / tathA smAtrAbhiSekasavizeSasarekhabhUSAnepathyatathyakaraNAt subhagAkatitvaM brajeti zeSaH // 7 // ityudizan sadasi saMgamane gavezAM, zakraH kramopanatamacyutamaikSya bhaktyA // tacchAsanena vidhinA sahitaH sarAma mIzAnameva harimatra puro vyatti // 8 // anvayaH-zakraH isyuddizan gavezAM saMgamane sadasi kramopanatam acyu. tam aikSya bhaktyA tacchAsanena vidhinA sahitaH sarAmam IzAnaM hariM puraH nya. dhatta / rAmapakSe ca zakraH rAmam IzAnaM harim atra purodhata / kRSNapaze-sa zakraH ityuddizan gavezAM saMgamane sadasi kramopanatam acyutam aikSya bhaktyA taruchAsanena sahitaH rAmam-abhirAmam IzAnaM harim atra puro vyadhatta // 8 // vyAkhyA-zakA saudharmendraH anupadoktavAsavanAmadeva ityarthaH ityuddizan-iti-pUrvoktaprakAreNa uddizana-uccairvadan gavezAM-tridivezAnAmindrANAM saMgamane sammelake sadasi-goSThayAM kramopanataM-prabhucaraNayorAnataM tadantikamapasthitaM vA acyutam-ekAdaza dvAdaza deva Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 mahopAdhyAyazrImeghavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAvye lokAdhipam aikSya-samyanibhAlya bhaktyA anurAgeNa tacchAsanenaacyutAjJayA vidhinA-vidhAnena sahitaH vidhAnapUrvakamityarthaH sarAmatIrthakarasahitam IzAnaM harim IzAnendraM puraH agrataH pUrvA'bhimukhaM vA vyadhatta-vihitavAn-atiSThipadityarthaH iti tIrthaGkarapacakasAdhAraNo'rthaH // zrIrAmacandrapakSe-sAmasiddhaH zakraH mahImahendraH ityuddizan gavezAMmahIpatInAM saMgamane sadasi kramopanatam acyutam aikSya bhaktyA tacchAsanAt vidhinA sahitaH rAmaM tadAkhyam IzAnam IzitAraM hari-baladevam atra aSTApadaparvatasthasnAnasiMhAsane puraH pUrvAbhimukhameva vyadhatta / zrIkRSNavAsudevapakSetu-sa zakraH ityuddizan gavezAM mahIpatInAM gopAlAnAM vA saMgamane sadasi kramopanatam acyutam aikSya bhaktyA tacchAsanAt vidhinA sahitaH rAmam abhirAmam IzAnaM-dvArakAyA IzitAraM hari-vAsudevam atra-govardhanaparvatavartismAtrasiMhAsane purA pUrvAbhimukhaM vyadhatta / zabdArthobhayazleSaH / gauH svarge ca balIvarde razmau ca kulize pumAn / strI saurabheyI-dRg-bANa-dig-vAgbhUSvapsu bhUgni ca iti medinI / / 8 / / kSIrAmbudheriva payobhirihAbhiSekaM, cakre krameNa maNikAJcanarUpyakumbhaiH // devasya tasya varacandanacandralepA dabhyarcanAni dadhatesma zacI sarUpAH // 9 // anvayaH-zakra iha kSIrAmbudheriva payobhiH (bhRtaiH) maNikAJcanarUpyakubhaiH krameNa devasya abhiSeka cakre. sarUpA zacI (zacIzarUpAzca ) tasya varacandanacandrapAt abhyarcamAni damatesma // 9 // Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA. vyAkhyA-zakraH iha-atipANDukambalazilApIThe kSIrAmbudheriva-kSIrasAgarasyeva payobhiH kSIrairambubhiH payaH kSIre ca nIre ca ityanekArthasaMgrahaH bhRtairiti zeSaH maNi-kAzcana-rUpyakumbhaiH-maNimaya-sauvarNa-rAjatakalasai krameNa-paripATyA prathamaM maNimayena tataH sauvarNena tadanu rAjanena kalasenetyevaM kramapUrvakamityarthaH devasya dyotanazIlasya prabhoH jinadevasya abhiSekaM-snAnaM cakre / tadanu sarUpA rUpa-saundaryazAlinI zacI-indrANI prazastAH zacIzAH indrAH zacIzarUpAzca zacIsarupA ityatra tantram tenAsya bhaGgAbhaGgAbhyAmarthadvayaparatvam za-sayozcaikatvAt / sugandhivAsasA sammRSTavapuSaH tasya-devasya varacandanacandralepAt-varaM-kuGkuma, candanaM-tailaparNika-gozIrSa-haricandanAdikaM candraH-karpUgstaiH lepAt-vilepanAt aya'rcanAni pUjAH dadhatesma-kurutesma / zacIpakSe dadhadhAtoH prathamapuruSaikavacanaM, zacIzarUpapakSe ca dhAdhAtoH prathamapuruSabahuvacanarUpam / baladevapakSa-zakraH-mahImahendraH iha-aSTApadaparvatasthasnAnapIThe kSIrAmbudheH payobhiriva maNikAJcana-rUpyakumbhaiH krameNa abhiSekaM cakre tataH zacIsarUpAH-zacyAH samAna rUpaM yAsAM tAH tathoktA rAjamahiSyaH sugandhinirNiktavasanena amRSTagAtrasya tasya zrIrAmacandrabaladevasya vara-candana-candralepAt abhyarcanAni dadhatesma / vAsudevapakSa-zakraH iha-govarddhanaparvatoparivattisnAnapIThe kSIrAmvudheriva payobhiH kSIraiH bhRtaiH maNi-kAzcanarUpyakumbhaiH krameNa devasya-vAsudevasya zrIkRSNacandrasyetyarthaH devadatto datta itivat nAmaikadezagrahaNe nAmagrahaNAt abhiSekaM-strAtravidhi cake / tadanu sugandhinirNiktA zakreNa pramRSTakalevarasya tasya-zrIkRSNavAsudevasya varacandanacandralepAt abhyarcanAni-nAnAvidhapUjAH dadhatesma // zabdArthobhaya Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahopAdhyAya zrI meghavijaya gaNiviracite saptasandhAna mahAkA zleSaH, kSIrAmbudherivetyaMze utprekSA ca. atha kuGkumam / candraH karpUrakAmpilla - sudhAMzu - svarNa- vAriSu iti medinI // 9 // sArAtrikAM pravaramaGgaladIpayukti, samyag vidhAya saha gItavinItanRtyaiH // sASTottaraM zatamitaizca navInakAvyai 120 stuSTAva tuSTibharapuSTamanA gavendraH // 10 // anvayaH --- gavendraH gItavinItanRtyaiH saha sArAtrikAM pravarabhaGgaladIpayuki vidhAya tuSTibharapuSTamanAH san sASTottaraM zatamitaH navInakAyyaiH stutiM cakAra // 10 // vyAkhyA - gavendraH bRhaspatiH svarnAyako vA / rAma-kRSNapakSe gavendraH - bhUmahendraH gIta vinItanRtyaiH - gItAni -gAnAni vinItanRtyAni - udAracarita yogya nartanAni taiH saha tatpUrvakamityarthaH sArA trikAm - nIrAjanakriyayA sahitAM pravaramaGgaladIpayukti-snehadazAsamRddhikalita - mAGgalikaviziSTapradIpayojanAM samyag vidhAya - uttArya tuSTibharapuSTamanAH- santoSAtizayanirbharacetAH san sASTottarazatamitaiHaSTottarazatasaMkhyakaiH navInakAvyaiH - abhinavastutyAtmaka kAvyaiH tuSTAva stutiM cakAra // 10 // evaM surAsurakRtA'bhiSavAtsavazrIdeva: prabhAvavibhavA'nubhavatrayeNa // aGguSThajAmRtasamAzanalabdhipUrNa stUrNa sanandabhavane vavRdhe zazIva // 11 // anvayaH --- evaM surAsurakRtA'bhiSavotsavazrIH aMguSThajAmRtasamAzanalabdhipUrNa: prabhAva - - vibhavA'nubhavantrayeNa devaH saH nandabhavane (sanandabhavane) zazIva tUrNaM vabudhe // 11 // Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcAryazrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA. sarga-3 121 vyAkhyA-evam pUrvoktaprakAreNa surAsurakRtAmiSavItsavazrI:= suraiH-devaiH asuraiH bhuvanapativizeSaizca kRtA-sampAditA abhipavotsavazrIHkhAtrotsavazobhA yasya saH / aGguSThajAmRtasamAzanalabdhipUrNa:aGguSThajA'mRtaM-jinendrAH stanyapAyino na bhavantIti krama vijAnatA nAkanAyakena svabhaktizaktivazataH prabhoratinirmale hastAGguSThatale saJcAritasudhA tasya samAzanaM-sampsa myak. A-sarvato bhAvena azanaM:bhojanaM pAnamitibhAvaH tadrUpA labdhiH atizayavizeSastayA pUrNa = sampannaH yadvA aThajAmRtarUpaM yat samAzanaM zobhanabhojanaM tasya landhyA-lAbhena pUrNa: bhRtaH puSTa ityarthaH jinendradevaH prabhAva-vibhavA'nubhavatrayeNa-prabhAva:tejaH zAntirvA sAmarthya vA vibhavaH aizvaryam anubhava: jJAnavizeSasteSAM trayeNa-triNa devaH dyotamAnaH saH -- prasiddhaH prakrAnto vA jinendradevaH nandabhavane-prAgadakSiNadvArapAsAde yadvA sanandabhavane-nandayA sampacyA-tridivezanidezena tIrthezapiturve: zmani dhanapatimuktarUpya-ratnanandAsanabhadrAsanA'nekakoTimitakAJca. nAdirUpasamRddhi sahite bhavane prAsAde zazI-candramA iva tUrNa-zIghram alpakAlenetyarthaH vave-vRddhim avayavopacathaM lebhe| nandAsaMpadya liJjare ityanekArthasaMgrahaH / iti tIrthakarapakSIyo'rthaH / / baladevapakSe-evaM surAsurakRtA'bhiSayotsavazrIH-surAsurakRto yo'bhiSavastadvadutsavazrIH janmotsava zobhA yasya saH aGguSThajA'mRtasamAzanalabdhipUrNaH aguSThajanitasudhApAnopalabdhiparipuSTaH devaH prabhAvavibhavA-'nubhavatrayeNa saha sanandabhavane-prabhUtasampattizAlisadene zazIva tUrNa vavRdhe / vAsudevapakSe-tRtIyacaraNaparyantaM rAmapakSavadyAkhyAya sAmprasiddho devaH zrIkRSNavAsudevaH nandabhavane nandagopavezmani prabhAva-vibhavA'nubhavatrayeNa sAI zazIva tUrNaM vavRdhe // 11 // Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 mahopAdhyAyazrImeghavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAvye nAmnAnvayena kalitaH kalitantrahArI, pitrA dadhe svajanabhojanaraJjanAdyaiH // nirbAdhasAdhanavidhiH zatazo jinArcAnirmANanamaNi paraM kRtakarmaNApi // 12 // astrayaH-kRtakarmaNA pitrA svajanabhojanaraJjanAyaiH kalitantrahArI (saH) nAmnA'nvayena kalitaH Adadhe / zatazaH jinArga nirmANanamaNi nidhisAdhanavidhiH Api // 12 // vyAkhyA--kRtakarmaNA-puNyakarmavatA pitrA-janakena 'dvAdaze'nhi pitAnAmakuryAditizAstrAjJAnusAreNa dvAdaze dine iti zeSaH svajanabhojanaraJjanAdyaiH-svajanebhyaH bandhujanebhyaH yadvA svebhyaH bAndhaH vebhyaH janebhyaH mAdhAraNalokebhyaH bhojanaM bhojyadAnaM raJjana=saMgItakAdinA manovinodanam AdinA nagaramArgasaMskArAdistaistatpUrvakamityarthaH kalitabahArI kalivijRmbhitavinAzanazIlaH saH iti zeSaH prakRtaputraH nAmnA abhidhAnena anvayena-vaMze ca kalitA anvitaH Adadhe-cake / kiJca zatazaH bahuzaH 'zataM sahasramayutaM sarvamAnantyavAcakam / ityukteH / jinA nirmANa narmaNi-jinapUjanavidhAnarUpeSaskarakAryanirvAdhasAdhanavidhiH-nirvAdhaH prativandharahitaHsAdhanavidhiHsampAdanakriyA ArAdhanAprakAro vA Api-prApi labdha ityrthH||12|| abhidhAnAnyeva saptArthakenAhasarvajJarAjivRSabhaH kRtazAntikarmA nemivratAnasi zazidyutivardhamAnaH / pArzvaH svamAtRzayane-kSitadurjanAGge kRSNaH payodavibhayA prabhayA sa rAmaH // 13 // Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA. sarga-3 123 anvayaH - saH sarvajJarAjivRSabhaH kRtazAntikarmA, vratAnasi nemiH, zazi. dyutivardhamAnaH kSitadurjanAGgesvamAtRzaya ne pArthaH payodavibhayA prabhayA'kRSNaH sarAmaH (abhUt) / 2 pakSe-kRtazAntikarmA 3 batAnasi nemiH, payodavibhayAprabhayA kRSNaH / 4 pakSe-kSitadurjanAGgesvamAtRzayane pAvaH payodavibhayA prabhayA kRSNaH / 5 pakSe-zazidhati vardhamAnaH, payodavibhayA prabhayA akRSNaH / 6 pakSe sa rAmaH sarvajJarAjivRSabhaH...payodavibhayA prabhayA kRSNaH / 7 pakSe-kRSNa: payodavibhayA prabhayA upalakSitaH, svamAtRzayanekSitadurjanAGge pAvaH zeSa sarvatra pUrvavat // 13 // vyAkhyA-saH prakRtaH sarvajJarAjivRSabhaH sarvajJeSu-jineSu rAjate zobhate tacchIlaH sarvajJarAjI vRSabho lakSmarUpeNAstyasyeti vRSabhaH sarva jJarAjI cAsau vRSabhazceti saH yadvA sarvajJAnAM rAjI zreNyAM vRSabhaH zreSThaH sarvaprathamatvAt sa tathoktaH athavA sarvajJarAjI cAsau vRSabha: urvovRSabha ( balIvarda ) lAJchanamabhUdbhagavato jananyA ca caturdazAnAM svamAnAmAdau vRSabhodRSTastena tdaakhyaaprthmtiirthkrH| kIdRzaH kRtazAntikA kRtaM jagatAM zAntikarma=sakalopasargopazamanalakSaNakR. tyaM yena sH| vratAnasi-ahiMsAdivratarUpazakaTe nemiH ckrdhaaraaruupH| zazidyuti varddhamAna:-zazina: candrasyeva dyutiH kAntirvarddhamAnA'syeti saH zazivad dyutyA varddhamAna iti vA zazidyutivavardhamAna iti vA sa tthoktH| kSitadurjanAGge-kSitaM-pIDitaM durjanAnAM khalAnAM zatrUNAm aGgaM yena tat tasmin rAjJaH putrajanane vairiNAM pIDotpatteH tAdRze svamAtazayane khasya mAtA-jananI tasyAH zayane zayyAyAM pArzvaH pArtha kakSAdhobhAga iva | payodavibhayA payodasya-vRSTajalameghasyeva vibhA-zobhA yasyAH sA tayA tAdRzyA prabhayA-dIptyA akRSNA gauraH payodakathanAt payodAnAt-varSaNAt-paraM meghasya zubhrasvAt / punaH sa rAmaH ramaNaM rAmaH-Anandastena sahitaH abhUt iti prthmpkssiiyo'rthH| Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 mahopAdhyAyazrImeghavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAvye zAntinAthapakSe- 'kRtazAntikarmA' iti vizeSyam tasya kRtaMjanitaM zAntikarma-azivopazamanarUpakRtyaM garbhasthenApi yena saH agA eva pitrA zAntiH iti kRtanAmadheyaH zrIzAntinAthaprasurityarthaH / sarvajJarAjiSamA sarvajJarAjiSu-sAmAnya kevaliSu vRSabhaH zreSThaH / anyat pUrvavat / neminAthapakSa-miriti vizeSyam / tathA ca-vratAnasivratarUparathe nemiriva nemiH tadAkhyaH ityarthaH zazidyutibarddhamAnaHzazidhutivat-candrakaleva barddhamAnaH anudinamuttarottaramupacIyamAnaH payodavibhayA prabhayA harit kAntyA'JjanAtyA kRSNA zyAmala: aJjanAbha ityarthaH / zeSaM pUrvavat / pArzvanAthapakSe-kSitadurjanAGge svamAtRzayane pArzva iva pAcA tadAkhya ityarthaH zrIpArzvanAtha iti yAvat / payodavibhayA prabhayA= nIlimakAntyA kRSNaH nIlA aindranIlamaNimecakacchavirityarthaH zaziputivarddhamAnaH candrakalevavardhiSNuH / zeSaM pUrvavat / zrImahAvIrapakSa-zazidyutivardhamAnaH zazina iva zutiryasya sa cAsau varddhamAnaH utpatterArabhyajJAnAdibhirvardhate iti garbhasthe bhagavati jJAtakuluM dhanadhAnyAdibhirvardhate iti vA saH varddhamAnastadAkhyaH payodavibhayA prabhayA akRSNagauraH / zeSaM pUrvavat / / zrIrAmapakSe-sarvajJarAjivRSabhA-sarvajJepu jineSu rAjate tacchIlaH sarvajJarAjI sa cAsau vRSaH-dharmaH AhetapravacanaprarUpitalakSaNastena bhAti-zobhate iti saH yadvA sarve jJA!-paNDitAsteSAM rAjau zreNyAM vRSabhaH zreSThaH puruSottamatvAt / zaziAtivarddhamAna: candrakalevaddhizIla: payoda vibhayA prabhayA kRSNA zyAmalakAntiH saH prasiddhaH rAmAdAzarathirAmabaladevaH rAma ityetanAmaka ityarthaH abhUta zeSaM pUrvavat // Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrI vijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA. sarga-3 125 zrIkRSNavAsudevapakSe-kRSNaH ityetatkRtanAmadheyaH payodavibhayA prabhayA upalakSitaH nuutnjldhrrucirityrthH| svamAtRzayana kSitaduje. nAGge-svamAtrA-devakyA zayane IkSitaM yad durjanasya-duSTAtmanaH kaMsa syAGgaM tasin pArzva iva-pazusamUhavAn ivacchedakatvAt pazUnAM samUhaH pAca tadasyAstIti pArzvaH arzaAdhac zeSaM rAmavat / / 13 / / ArAma eva marutAM taruvannamero rArAt sthitaH sapadivRddhimiyAya goNIm / AmodinAM sumanasAM nikaraiH parItaH, sphIto'bhinanditasupAtravilAsigAtraH // 14 // anvaya:--marutAm ArAme eva nameroH rAt sthitaH (kumAraH) taru... vat sapadi gauNI vRddhim iyAya / bhAmodinAM sumanasAM nikaraiH parItaH sphIta: abhinanditasupAtra vilAsigAtraH // 15 // __ vyAkhyA-- marutAM devAnAm 'marutau pavanA-'marauM' itymraa| ArAme lIlopavane eva namero: chAyAvRkSasya 'chAyAvRkSo' nameruH syAditizabdArNavaH yadvA surapunnAgavRkSasya nameruH surapunnAga iti vaijyntii| ArA-samIpadeze 'ArAdura-samIpayo-rityamaraH sthitaH kumAraH taruvat vRkSa iva sapadi jhagiti gauNI-vRkSapakSe prAthamikI, kumArapakSe guNasaMbandhinI vRddhim-upacayam iyaay-praap| AmodinAM= tIrthakarajanmotsavAminayanajanitatoSeNa paramAnandazAlinAM sumanasAMdevAnAM tarupakSe-AmodinAm atyantamanoharaparimalazAlinAM sumanasAM-puSpANAM nikaraisamUhaiH parItaH sevitaH anyatra vyAsaH / sphItA-guNaiH samRddhaH anyatra puSpa-phalapallavAdisamupacitaH abhinanditasupAtravilAsigAtrA abhUditi zeSaH // 14 // Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 mahopAdhyAyazrImedhavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAvye krIDA mahIzarucitADhyucitAH kulIne 'pyApIDadhAriNi kumAravare na kApi / pIDA'nvavApi janaraJjanameva jAtaM, svAtantryamasya bhuvi tatpiturAjJayaiva // 15 // anvayaH-mApIr3adhAriNi kulIne kumAravare mahIzarucitAH ucitA: krIr3AH (kalayati sati) kApi pIDA na anvavApi (kumAraNa) asya svAtantryaM bhuvi taspiturAjJayaiva (prApta) janaraJjanameva jAtam // 15 // vyAkhyA-ApIr3adhAriNi-zirobhUSaNazAlini kulIne prazasta. kulasaMbhave kumAravare mahIzarucitAH rAjJo'bhimatAH ucitA: zaizavAvasthAyogyAH tAstA manovinodanasAdhanIbhUtAH krIr3A:-krIDanAni bAlalIlA ityarthaH kalayati satItizeSaH kApi pIr3A AyAsaH na anvavApi=na prAptA kumAraNetyarthaH kiJca asya kumArasya svAtantryaM tatpiturAjJayaiva-tajanakAdezenaiva prAptaM na tu svayameva gRhItaM evamapi janaraJjanaM-lokaraJjakameva jAtaM natvitararAjarAjaputrANAmivApitRdattaM svAtantryaM janapIDanAya jAtamityarthaH / // 15 // kaumArakImapi kalAM kalayannajastraM, visrambhameva vidadhe bhuvi muktarambhaH / tAruNyamasya nigamasya zamasya labdhe rabdherivA'jani sadAvadhisaMnidhAnAt // 16 // anvayaH- kaumArakI kalAm ajasraM kalayan muktarambhaH ( asau ) bhuvi vizrambhameva vidadhe / nigamasya zamasya ca labdheH asya tAruNyam sadAvadhisaMnidhAnAt abdheriva ajAni // 16 // vyAkhyA-kaumArakI-kumAraH paJcavarSIyo bAlakastatsambandhinI Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrIvijayAmRtaritragotA saraNI TIkA. sarga-3 127 kalAMceSTAm ajasram-anavarataM kalayan kurvan muktaH rambhaH-parityaktarAjasabhAvaH tyaktArambho vA bhAvitIrthakaratvAt muktadambha iti pAThAntare niSkapaTaH asau kumAraH bhuvimahItale vizrambhaM vizvAsa praNayaM vA vidadhe janayAmAsa / kiJca nigamasya-zAstrasya zamasyazAntezca labdheH-labdhirUpasya asya--kumArasya tAruNyam-yauvanam abdheH-samudrasyeva janatAnandadAyakam ajani-abhUt atra hetumAhasadAvadhisaMnidhAnAt--sadaiva avadhiH-(kumArapakSe) nItimaryAdA (abdhi. pakSe) nIramaryAdA tasya saMnidhAnAta sAmIpyAt samIpAvasthAnAt / atha ca muktaraMbhaH muktAtyaktA raMbhA tadAkhyadevAMganA yena saH kumArA. vasthAyAM prabhoH sevArthamAgacchatisma seti bhAvaH yadvA muktA nivRttAraMbhA gaurI aSTavarbhAvasthA yasya saH athavA rabhyate ucyate itiraMbhaH avyakta zabdaH muktaH parityaktaH raMbhaH bAlAvasthAjanitAvyakta zabdo yena saH / sadAvadhisaMnidhAnAt sadA janmata eva avadhe'vadhijJAnasya saMnidhAnAdAzrayAdityarthaH // 16 // potastaratyapi mahAhRdamadhyanIraM, ___ gAmbhIryazAli vayasaH pttupkssbhaajH| kiJcocyate nabhasisaMgatiretadIyA, tatkAraNena mahataH pratipattiruktA // 17 // anvayaH-paTupakSabhAjaH vayasaH potaH api gAmmIryazAli mahAvadamadhyanIraM tarati / etadIyA nabhasi saMgatiH ucyate ( janaiH ) tatkAraNena mahataH pratipattiH ukA // 17 // vyAkhyA-paTupakSamAjA-uDDayanasamarthapakSa-garuta--zAlinaH trayasaH pakSiNaH potaH zizu lo'pi gAmbhIryazAli-atigambhIraM mahAhadamadhyanIraM-nadInadapAnIyamadhyaM dustaramapItibhAvaH tarati / kiJca Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 mahopAdhyAyanImeghavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAgye etadIyA-pakSizAvakasaMbandhinI nabhasi anavalambane mahAvizAle AkAze'pi saMgatiH-saMgamaH saMbandhasthitiriti yAvat ucyate janaH / etatsarva paTupakSabhAjaH pakSiNaH parizrameNaiva bhavati / tatkAraNenatasmAddhetoH mahatA-mahIyasaH pratipattiA-sevA ArAdhanA saMgatirvA uktA kartavyatvena nItijJaH kathitetyarthaH / kiJca gAMbhIryazAli anauddhatyazobhivayasaH zarIrAvasthAvizeSasya kiJca paTupakSabhAjaH caturasahAyasya potaH zizuH mahAhRdamadhyanIraM samudravaduravagAhajalAzayamadhyajalamiva nitAntakaThinamapi buddhigamyakAryajAtaM taratyapi taratyeva " evArthako'piH " sadustaramapi cintanIya kAryajAtaM buddhiprabhAvaNa saralayatIti bhAvaH / atra-viSaya iti zeSaH etadIyA prabhAvazAlibAlakasambandhi nabhasi saMgatiH nirmalagAmbhIrya saMgatireva karaNatveneti zeSaH ucyate abhidhIyate manoramahRdayAvadhAnamevahetutvenotprekSyate tat kAraNena mahataH sajjanapuruSasya saMgatiruktA kathitA mahatAM saMgatiH avazyamevavidhAtavyetyarthaH // 17 // bAlyaM vyatItya taruNastaruNaiva sAmyaM, dhatte phalairapi kalaiH kizalerdalai vA / saMpUrNatAmanunayan sumanobhareNa, sAmoda eva kRtayA-vanasampadA syAt // 18 // ___ anvayaH--(kumAraH) bAlyaM vyatItya taruNaH taruNaiva sAmyaM dhatte / phalaiH kalaiH kizalaidalaizca / sumanobhareNa saMpUrNatAm anunayan kRtayA vanasampadA sAmoda eva syAt // 18 // vyAkhyA-mahatpratipattivAn kumAraH bAlyaM zaizavAvasthAM vyatItya atikramya taruNaH yauvanasthaH san taruNA=vRkSeNa eva sAmyaM= sAdRzyaM dhatte-dhArayati kairityAha- phalaiH paropakArAdikAryaiH pakSesasyaiH prsvairityrthH| kalaiH kalAmiH pakSe pakSiNAM madhurAvyaktazabdaiH / Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "AcAryazrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA. sarga-3 129 kizalairdalaiH-pallavavatsayanaiH sainyaiH pakSe pallavaiH patraizca / kiJca sumanobhareNa paNDitavargeNa saMpUrNatAm anunayana prApyamANaH kRtayA avanasaMpadA-rakSaNa sampatyA sAmoda: sAnanda evaM syAt vRkSapakSa-puSpasamRddhyA sampUrNatAM prApyamANaH vanasampadAdhanalakSmyA sAmodaHatyantajanamanoharamugandhisahitaH syAt / kizalaH pallava iti zabdastomamahAnidhiH / zliSTopamA // 18 // namrIbhavet saviTapo'pi vaTo jananyA, bhUmo latA-parivRto nibhRtaH phalAdyaiH / ko-lInatAmupanatAM nigadatyayaM kiM, samyaggurovinaya eva mahattvahetuH // 19 // ___ anvayaH-latA-parivRtaH phalAdyaiH nibhRtaH saciTapaH api vaTo jananyAM bhUmI namrIbhavet ( kintu ) ayaM upanatAm AtmanaH kolInatA kiM nigadati guroH samyag vinaya eva mahattva hetuH // 19 // ___ vyAkhyA-latAparivRtaH ballIbhiryAptaH phalAdyaiH phala=patrAdibhiH nibhRta:=pUrNaH saviTapaH-zAkhAdisahitaH api vaTaH nyagrodhaH vRkSaH jananyAM svotpattihetubhUtAyAM bhUmau pRthivyAM namrIbhavet= pRthvImabhinatobhavatItyarthaH param ayaM vaTaH upanatAM prAptAm AtmanaH kaulInatAm-AbhijAtyaM ko-pRthivyAM lInatAM ca kiM nigadati svayaM prakaTayati naiva nigadatItyarthaH yuktaM caitat yataH guroH samyam vinayaHzikSA eva mahatvahetuH mahimnaH kAraNaM bhavati / atra samAsoktyA-- 'prastutaprazaMsayA vA idamarthAntaraM dhvanyate yat dhanajanayauvanarUpasampabho'pi jano vinayA'banato na svIyamahatcaM svayaM prakaTathati kintu tadIyavinaya eva tasyA''bhijAtyaM mahattvaM ca loke khyApayati / kumAro'pi rAjarAjaputrastAruNyamanoharaH sarvaguNasampatsamRddhaH sannapi gurujaneSu vinayAvanata AsIdityarthaH // 19 // Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahopAdhyAyanI meghavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAvye tejo vahannasahano dahanaH svajanma hetUn dadAha tRNapuJjanikuJjamukhyAn / lebhe phalaM tvavikalaM tadayaM kunIte bhasmAvazeSatanureSa tataH kRzAnuH // 20 // anvayaH-dahanaH asahanaH tejo vahana svajanmahetUn tRNapuJjanikuJjamu. khyAn dadAha tu ayaM kunIte: avikalaM tat phalaM lebhe yataH eSa kRzAnuH bhasmAvazeSatanuH jAtaH // 20 // vyAkhyA- vinayaphalamuktvA'vinayaphalamAha-dahanaH agniH asahanA asahyaH asahiSNuzca tejA-tApakatAlakSaNasvabhAvaM tIvratAM ca vahan-dhArayan svajanmahetUn svodbhavanimittabhUtAn tRNapuJjanikuJjamukhyAn-tRNarAzi-latAgRhAdIn dadAha=bhasIcakAra / tu-kintu ayaM dahanaH kunIteH kRtaghnanAyAH avikalaM-sakalaM tat anirvacanIya phalaM lebhe labhatesma yataH epa kRzAnu: AzrayAzaH bhasmAvazeSatanuH= bhasmamAtrAvaziSTarUpaH jAtaH svayamapi naSTa ityarthaH / samAsoktyAcAyamartho dhvanyate=asahiSNuprakRtistIvratAM dadhat svopajIvyamapi vinAzayati tatazca tatkRtaghnatAvijRmbhitaduSphalaM labhamAno'vasAne svayamapi samUlabhunmulitobhavati // 20 // asyAgrajo na muzalI halabhanna kintu, khyAto navAzavaladhI--ratha- nemirUpaH / zrInandivardhanamatiH sphurito'nujanmA, saumitrilakSmaNakalAkuzalAdinAmA // 21 // anvayaH - asya agnajaH muzalI halabhRta na ( iti ) na, kintu khyAtaH navAzabala dhIH atha ne mirUpaH zrInandivarddhanamatisphuritaH saumitralakSmaNakalA Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA, sarga-3 131 kuzalAdinAmA anujanmA'bhUt ( iti kRSNapakSe ) / asya rathane mirUpaH agrajaH muzalI na halabhRt na kintu khyAtaH azabaladhI zrInandiH / saubhitralakSmaNakalAkuzalAdinAmA anujanmA na AsIt asya zrInandivarddhanamatisphuritaH agrajaH (zeSaM dvitIyavat) / asya agrajaH na (AsIt) / saumitralakSmaNakalAkuzalAdinAmA'nujanmA'pi muzalI halabhRJca na kinnu khyAtaH navAzabaladhIH atha nemirUpaH zrInandivardhanamatisphuritazca // 21 // vyAkhyA-asya zrIkRSNavAsudevasya agraja: jyeSThabhrAtA muzalI-muzalAstrabhRt, halabhRt halAkhadhArI na iti na kintu muzalyeva halabhRdeva halaM muzalaM ca baladevasya cihvabhUtamiti nAprasiddham navAzabaladhIH navA navInA navanavonmeSazAlinItyarthaH azabalA-ekarUpA dhIH prajJA yasya saH pratibhAzAlItyarthaH atha ca nemirUpA nemiSu durgavatsu prazastaH nemirUpaH / zrInandivarddhanamatiH zriyAH-zobhAyAH kIrtervA, nandeH Anandasya ca barddhane matiryasya saH zriyaM nandi ca varddhayatIti zrInandivarddhanA tAdRzI matiryasyetivA, zrI kalyANI nandivarddhane= mitre matiryasyeti sa tathoktaH / sphuritaH sphUrtizAlI / anujanmA kaniSThabhrAtA gadaH 'anujo gada' ityamaraH saumitralakSmaNakalAkuzalAdinAmA zobhanaM mitramasyAsau sumitraH zobhanaM mitraM sumitramiti vA sa eva ( tadeva ) saumitraH (traM ) lakSmaNaH-lakSmIvAn , kalAkuzala ityAdimiyate-'bhyasthate iti sa tathA'bhUt / neminAthapakSe-asya-zrIneminAthaprabhoH sthanemirUpA rathaneminAmA agrajaH muzalI-muzaladhArI na halabhRt haladharo na kintu khyAtaHloke viditaH zavaladhIH zrInandivarddhanamatiH sphuritH| saumitralakSmaNakalAkuzalAdinAmA'nujanmA navA-naiva AsIt / ___zrIvIraprabhupakSe-asyabarddhamAnaprabhoH zrInandivarddhanamatimphu. rita: mati: prajJA sphuritA-sphUrtizAlinI yasya sa matisphuritaH Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 mahopAdhyAyazrImeghavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAgye zrInandivarddhanaH-tadAkhyazcAsau matisphuritazceti sa tathoktaH nandivaddhanasaMjJa ityarthaH agrajA-jyeSThabhrAtA muzalI na halabhRt na kintu khyAtaH navA zabaladhIH nemirUpazca / saumitralakSmaNakalAkuzalAdinA mA'nujanmA navA-naivA''sIt / zrIrAmapakSe-asya zrIrAmacandrabaladevasya agrajaH jyeSThabhrAtA na AsIditi zeSaH saumitrilakSmaNakalAkuzalAdinAmA anujanmA= kaniSThabhrAtA'pi muzalIhalabhRt ca na kintu khyAtaH navAzabaladhIH nemirUpaH zrInandivarddhanamatiH sphuritazca / saumitrilakSmaNetyAdezvA. yamarthaH saumitriH (sumitrAyAMbhavatvAt lakSmaNaH kalAkuzalaH ityAdIni nAmAni asya saH ityAdibhiH nAyate-abhyasya abhidhIyate ityartha iti vA sa tathoktaH // 21 // asya priyA na samabhUt kamalA'nurUpA, pUrvA sumaGgalavacAstvaparA sunandA / nAmnA prabhAti-ratikRtsubhagA ca bhaimI, zItAMzupurNavadanA sadayA yazodA // 22 // anvayaH---asya priyA kamalA'nurUpA na samabhUta? nAnA ca pUrvA sumaMgalavacAH / aparA sunandA ? prabhAti ratikRt subhagA bhaimI zItAMzupUrNavadanA sadayA yshodaa| 2 asya nAnnA yazodA yazomatIgriyA kamalAnurUpA na samabhUt / apUrvA sumaMgalavacAH aparA sunandA zeSaM pUrvavat / 3 asya kamalA'nupUrvA yazodA priyA na samabhUt / 4 asya priyA nAnA prabhA-prabhAvatI kamalAnurUpA na samabhUt (ze. pU.) 5 asya priyA nAmnA yazodA 6 asya priyA nAmnA zItA aMzupUrNavadanA / 7 asya priyA bhaimI nAmnA // 22 // vyAkhyA-asya zrIRSabhadevasya priyA-bhAryA kamalA'nurUpA-3 lakSmIsahazI eva na samabhUt tato'pyadhikarUpavatItyarthaH nAmnA ca Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA. sarga-3 133 pUrvA-prathamapariNItA jyeSThA sumaMgalavacAH sumaGgala iti vacaHmbAcakazabdo yasyAH sA sumngglaabhidheyetyrthH| aparA-dvitIyA sunandAtannAmiketyarthaH / sA kIdRzItyAha-prabhAti-rati kRt-prabhAti prakAzaM ratirAgaM ca patyau karoti yA sA yadvA prakarSaNa bhAtItiprabhA. atiratikarotItyatiratikRt / athavA abhayA-nijavapuHkAntyA ati atizayena ratiM kAmabhAryA kRntati dhAtvanekArthatvAt jayatIti sA tathoktA / subhagA=pativallabhA. sudRzyA vA zobhanaizvaryazAlinI vA punazca bhaimI-bhaimIveti luptopamA damayantIva rukmiNIva vA pativratetyarthaH zItAMzupUrNavadanA-candramukhI, sadayA niSkAraNaparaduHkhamahANecchAvatI yazodA kIrtidAyinI / 2 zAntinAthapakSe-asya zrIzAntinAthaprabhoH nAmnA yazodAyazomatI nAmnI priyA kamalAnurUpA eva na tatopyadhikasaundaryazAlinI samabhUt sA kIdRzItyAha-apUrvA lokottarazIlasaundaryazAlitvena cilakSaNA sumaGgalavacAH-sumaMgala-hitAvahatvAt kalyANaM vacaHvacanaM yasyAH sA punaH aparAsu-sapatnIpu nandA-nandayatIti nandA AnandayitrI zeSaM pUrvavat / 3 neminAthapakSe-asya-zrIneminAthaprabhoH kamalAnurUpetyA. divizeSaNaviziSTA priyA pANigRhItI na samabhUt kintu AjanmatrahmacAritayA niSpriya evAyamavatasthe / 4 pArzvanAthapakSe ---asya zrIpArzvanAthaprabhoH priyA-sahadharmiNI nAmnA prabhA-prabhAvatInAmnI kamalAnurUpA eva na kintu tadadhikarU. pavatI samabhUt zeSaM pUrvavat / 5 vIravibhupakSa-asya zrIvarddhamAnaprabhoH priyA-bhAryA nAmnA gha yazodA kamalAnurUpA eca na kintu tato'pyadhikarUpazAlinI Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 mahopAdhyAyazrImeghavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAvye tyarthaH samabhUt / zeSaM prAgvat / 6 zrIrAmapakSe-asya zrIrAmacandrabaladevasya priyA-patnI nAmnA ca zItA kamalAnurUpA-lakSmIrUpiNI na samabhUditi kAkA samabhUdevenyarthaH rAghavatve bhavet sItA rukmiNI kRSNajanmanI. tynytrokteH| sA kIdRzItyAha apUrvA, sumaGgalavacAH sumagalasatItvena prAtaHsmaraNIyatayA kalyANAvahaM vacaH-uktiryasyAH / sA aparAsu-sapatnISu nandA AnandakAriNI / janAnAM samaye rAmacandrasya bahupatnIkatvAt sItAyAH sapatnIjanaharSakAritvopapatteH / prabhAtiratikRt subhagA bhaimI, aMzupUrNavadanA=aMzubhiH prabhAbhiHkAntibhiH pUrNa bhRtaM vadanaM mukhaM yasyAH sA / sadayA, yazodA ca vivaraNaM prAgvat / zrIkRSNapakSa-asya zrIkRSNavAsudevasya kamalAnurUpA lakSmIrUpiNI "rAghavatve bhavetsItArukmiNIkRSNajanmanItyanyatrokteH' bhaimI rukmiNI priyA bhAA yadvA bhAryANAM madhye 'tizayapremapAtrIbhUtA na samabhUt kAkA samabhUdevetyarthaH zeSaM pUrvavat // 22 / / tenA-hatA vRSabha kezikharA virUpA, navyAhatAH samitisaMgatiguptikAyeM / vAgnoditAsamiti saMgatiguptikAyeM: lakSyasvarUpamata eva mataM hi tasya / / 13 // anvayaH-tena vRSabha kezikharAvirUpA ahatAH samiti saMgati guptakArye vyAhatA, na samiti saMgati guptakArya vAganoditA, ata eva tasya mataM alakSyasvarUpam // 23 // vyAkhyA-tena tIrthaGkaraprabhuNA vRSabhakezikharAvirUpAH vRSabhaH vRSaH, kezI siMhaH, kharo mRgasteSAndvandvaste, virUpAzca nirUpAzcetye. Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA. sarga-3 135 kazeSastevirUpA vimpakSiNaM rUpayanti anviSantIti virUpAH sarpAH atha ca vivizabdaM svaccha rUpaM varNo yeSAnte virUpAH zaMkhAste, ahatA naparityaktAH kintu svasvalAcchanarUpeNa svIkRtA eva, yathA AdI zvarasya vRpaH mahAvIrasya kezI siMhaH zAnne : kharaH khe ramate plavatIti kharo mRgaH pArthasya virUpaH sarpaH neme zaMkha evaM rUpA ityarthaH sami tisaMgatiguptikArya samiteH sabhAyAH yA saMgatiH sammelanam tatra yat guptikArya rahomaMtraNam tasmin na vyAhatA na hatA na pratibaddhA ityarthaH kintu saMgatA eva tathA samitisaMgatiguptikArya sabhAsammelanarahomaMtraNe vAg vANI noditA preritA prayojitA na kevalaM saMkhyApUraNAya tatra sthitAH kintu svamatamapi tatra prakAzayantaH ata eva vAgnodanAdeva svamataprakAzanAdevetyarthaHtasya jinendrasya matamabhiprAyaH alakSyasvarUpaM pAmarairanadhigamyasvarUpam kAryAdeva tanmantritaM jJAyate na pUrvamityarthaH / rAmapakSe-vRSabhakezikharAH tattadabhidhAnA rAkSasAH virUpA sUrpa. NakhA ca tena rAmeNa AhatA AsamantAdvinAzitAH anyaduktasvarUpam / kRSNapakSe-vRSabhakezikharAH virUpAH vRSabhAsurakezidAnavagardabhAsurAH virUpA aghAsuraprabhutayazca AhatA vidhvaMsitA hiMsitA anyat puurvvt|| atrazlokeyamakaH zlapazca // 23 // samyakalAkuzalatAdhyayanaM vinAsya, lokenyagauravadhiyA'dhyayanaM prapadya / sUryaH karoti bhuvanaM prakaTaM svatastat , kiM pATave'syaghaTate parasaMparAyaH // 24 // anvaya -- loke'nyagauravadhiyA'dhyayanaM prapadya samyak kalAkuzalatA asya adhyayanaM vinaiva. sUryaH svataH tat bhuvanaM prakaTaM karoti. asya pATave parasaMparAyaH kiM ghaTate // 24 // Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahopAdhyAya zrI meghavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAvye vyAkhyA - loke jane jagati vA anyagauravadhiyA anyasmina jane guruvabuddhyA adhyayanaM paThanaM prapadya prApya samyak sarvathA kalAkuzalatA catuHSaSTikalA naipuNyaM bhavatIti zeSaH asya varNanIya mahApuru kasya adhyayanaM vinaiva adhyApakAdyAlambanakapaThanaM vinaiva kalAkuzalatA abhUdityarthaH, atra dRSTAntaM pradarzayati sUryaH svata eva Atmanaiva tat prasiddhaM bhuvanaM prakaTaM karoti prakAzayati kiM ca asya sUryasya pATave jagatprakAzanakauzale parasaMparAyaH anyasahAyaH anyAzrayaNaM kiM ghaTate yujyate na ghaTata ityarthaH / atha ca asya caritranAyakasya samyakkalAkuzalatA sarvayAkalAnaipuNyaM adhyayanaM paThanamvinaiva gurukulazuzrUSaNaM vinaiva kintu loke jagati anyagauravadhiyA anye'pyevaM kuryurityevaM buddhayA adhyayanaM gurukulanivAsaM prapadya samyak kalAkuzalatA abhUdityarthaH // atra dRSTAntAlaMkAraH || 24 // kaM sa prayogamadhigatyaparaspareNa, kaM saM jahAra karaNAya jane hitasya // naipuNyapuNyavazato'tizayAzrayeNa, niSkaNTakatvamajaniSTa nijeSTadeze // 25 // 1.3.6 anvayaH - - paraspareNa kaM sa prayogam adhigatya jane hitasya karaNAya ke sa jahAra naipuNyapuNyavazataH atizayAzrayeNa nijeSTadeze niSkaNTakatvam ajaniSTa // 25 // vyAkhyA -- sa prabhuH AdIzvarAdiH kam kamapi prayogam anuSThAnam vyApAram paraspareNa krameNa adhigatya prApya yadvA kam kamapi prayogamazvam " prayogaH anuSThAne nidarzane azve ceti zabdasto mahAnidhiH " paraspareNa anyonyataH adhigamya prApya jane loke hitasya pathyasya maMgalasyetyarthaH karaNAya vidhAnAya sthApanAya ke saM pAnabhAjanaM madyapAnapAtraM "kAmyate kAmimiriti" mAvAvadyamityauNAdikaH saH " Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrI vijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA. sarga - 3 " mallikAcapakaH kaMsaH pArIsyAtpAnabhAjanamiti haimaH" jaddAra hRtavAn sarvatra nivArayAmAsa naipuNyapuNyavazataH naipuNyaM sarvasampatsamarpakaM yatpuNyaM zubhAdRSTam tasyavazata AnukUlyAta atizayAzrayeNa sarvato'dhikatvena sarvazreSThatvenetyarthaH nijeSTadeze svIyAmimatapradeze niSkaNTakatvam nirAbAdhatvam nirvairatvam ajaniSTa sarvato nirupadravo jAta iti bhAvaH // kRSNapakSe - paraspareNa karNAkarNitaH janavacanataH kaMsa prayogaM kaMsasya svamAtulasya vyavahAraM nIcAcAraM adhigatyazrutvA jane khajane hitasya kSemasya karaNAya kSemaM kartu kaMsaM kaMsanAmAnaM nRpaM jahAra jaghAna naipuNya puNyavazataH atyadhika puNyamAhAtmyAt atizayAzrayeNa atizayyamadhikurvatAnijeSTadeze svAbhimatapradeze niSkanTakatvaM nirvairatvaM zatrurAhityaM ajaniSTa ajani / / 25 / / santo'pi ye svasamayajJavidhiM prapannA, daityoparuddhamanaso bhuvi durjanA ye // pUrveSTasAdhanavidhAnamanantarAyaM, karttuM yayau sa vipinaM paravAraNena // 26 // - antrayaH -- ye santaste strasamayajJavidhiM prapannAH te durjanAste daityoparadumanasaH pUrveSTasAdhanavidhAnam anantarAyaM karttuM sa paravAraNena vipinaM yayau // 26 // vyAkhyA - athendraH prabhorvivAhasamayamadhigamya tadanujJAM jighRkSujijJapat prabhuzramaunena taduttarandadAvityAha santo'pIti / ye santaH satpuruSAH karttavyAkarttavyavivekina svasamma yajJavidhim svamamayaM svAvaziSTakarmabhogasamayaM jJApayati bodhayatIti svasamayajJaH sa cAsau vidhizca tantathoktam avadhijJAnAdinA tadbuddhA prapannAH svIkRtAH aGgIkRtA ityartha ye bhuvi pRthivyAM durjanA durbuddhayaH te daityoparuddhamanasaH ajJAnopahatatayA karttavyAkarttavya nirdhAraNaparAGmukhA bhavantIti zeSaH 137 Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahopAdhyAya zrI meva vijayagaNitriracite saptasandhAnamahAkAvye anantarAyaM antarAyarahitaM nirbAdhaM pUrveSTasAdhanavidhAnaM pUrvapUrvanirdhAritaM yadiSTasAdhanam caturthapuruSArthasAdhanam vipinam duHsAdhyam tat karttamanuSThAtum paravAraNena atyutkRSTAtmabalena madonmattagajena vA yayau jagAma // pArzvanAtha pakSe-daityoparuddhamanasaH daityena ledana bhedanAdinA uparuddham abhibhUtaM vyAptaM mano yeSAnte sadasadvivekarahitA ye bhuvi bhUmau durjanA, durAcAriNo yavananRpaprabhRtayaH santIti zeSaH pUrveSTasAdhanavidhAnaM pUrva pUrvakarttavyaM yad iSTasAdhanavidhAnam prabhAvatI pariNayarUpam anantarAyam niSpratyUhaM karttu prayojituM paravAraNena atyutkRSTahastisAdhanena vipinam bhayajanakam yavananRpaM prati yayau iyAya / rAmapakSe - ye santaH satpuruSA mahAntaste svasamayajJavidhiM svakI yasamayajJApakavidhiM karttavyaM prapannAH karttavyonmukhAH bhavanti ye durjanA duzcaritrAste daityoparuddhamanaso jAyanta iti zeSaH pUrveSTasAdhanavidhAnaM sItApariNayarUpeSTaprathama karttavyaM anantarAyaM nirbAdhaM kartuM vidhAtum para vAraNena pareSAM zatrUNAM vAraNena daityajananirodhena vipinaM yayau / ! kRSNapakSe - rukmiNIvivAharUpeSTasAdhanaM karttuM yayAviti, zeSaM pUrvavat // 26 // tIvratAnucaraNAnadhigamya jAneH "jAteH " pUrve'vaziSTamapi tanmanasA nanAma // ityAzrayanniva vidhintadagAdhi jAtaM, jJAtaM bhajan vanamiyAya sa gAdhijAtaM // 27 // 138 anvayaH -- jAne: "jAteH " tIvravratAnucaraNAna adhigamya pUrve avaziSTamapi tat manasA nanAma agAdhi jAtam vidhim tad Azrayanniva se jJAnam bhajan gAdhijAtam vanam iyAya // 27 // vyAkhyA -jAneH " jAteH " utpatteH janmanaH phalAni hetUna tIvratAnucaraNAn mahatpuNyaparipAkaprabhAva sAdhyaduHsAdhya niyamapari Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcAryazrIvijayAbhRtasUripraNItA saraNI TIkA, sarga-3 139 ripAlanarUpAn adhigamya jJAtvA vicArya "madIyajanmanastIvratAcaraNamevaphalamiti" nizcitya pUrve pUrvabhave'vaziSTam ajIrNatayA kiJcit sthitam api tat karma manasA hRdayena nanAma sasmAra tat tasmAt agAdhijAtam gAdhyate lipsyate iti gAdhirlipsA tasmAjAtam iti gAdhijAtam tanna bhavatItyagAdhijAtam ayatnopanatam vidhim adRSTam karmetyarthaH "devandiSTammAgadheyaM bhAgyaM strIniyatirvidhirityamaraH" Azrayanniva iti jJAnambhajana sevamAnaH sa prabhurjinendraH gAdhijAtam pratiThAjanakam vanam Alayam araNyam vA iyAya yayau / kRSNapakSe-jAneH jAyate'smAditi jAniH tasya jAne: samudrasya jalarUpatayA jalasya ca jIvanatvena samudrasya tatvamiti bhAvaH sa kRSNaH tIvratAnucaraNAn aSTamatapaHprabhRtIn adhigamya prApya kRtvetyarthaH pUrva prathamam avaziSTam atiriktam adhikam tat samudram jIvanatvena klIvanirdezaH manasA hRdayena bhaktyA nanAma tat samudrajalam iti pUrvoktarUpaM vidhimanuSThAnamAzrayanniva svIkurvanniva jJAnam kRSNo'yantrasAmAnya iti buddhyA jAnan iti smaran agAdhi jAtam atigambhIraM sa pratiSThamiti bhAvaH vanaM samudrajalam sa gAdhijAtam animnaM supracAramiyAya yayau dvArakAjanapracArAya kizcit prasasAreti bhAvaH // 27 // kanyAnyadAkRta sumaMgalakA vidarbha, prAptAti zaizavavayo'bhidhayA sunandA // sItAprabhA samadhikakSamayA vibhUSA, __ sadrukmiNA varahitAhikajA yazodA // 28 // anvayaH-bhanyadA kRtasumaMgalakA atizaizavavayaHprAptA abhidhayAsunamdAkanyA sItA samadhikakSamayA vibhUSAsadRkmiNI varahitAhikajA yazodA AsIditi zeSaH // 28 // Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 mahopAdhyAyazrImedhavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAgye vyAkhyA-AdIzvarapakSeanyadA kadAcit vidarbha vigato darmaH kuzoyatratasmina yadvA vizeSeNadarmo yatra yugalitvAdvanAdhivAsatasta. sin vidarbhadeze kRtasumaMgalakA kRtam vihitaM sumaMgalaM vivAhapUrvala. trtavyakumArIkRtyaM yayA sA kRtasumaMgalakA atha ca sumaMgalAbhidhAnA atizaizavazyaH prAptA zaizavAdatikrAntamatizaizavam " atyAdayaH kA. ntAdyathai paJcamyA" iti samAsaH atizaizavaM ca tadvayazceti karmadhArayastat prAptA atikrAntazaizavA prAptayauvanetyarthaH abhidhayA saMjJayA sunandA sunandAbhidhAnA sItA lakSmIsvarUpA samadhikakSamayA atyadhikakSamAzIlatayA vibhUSA kSamAbhUSaNabhUSitA prabhA kAntirUpA sadru. kmiNI zobhanasvarNabhUSaNacitA varahitA varAya hitA varaNayogyA ahi. kajA nAgakanyeva yazodA yazovidhAyinI AsIditi zeSaH // zrIzAntinAthapakSe--vidarbha vigataH darbho bhayo yatra tasmin vidarbha bhayarahite kRtasumaMgalakA vihitasumaGgakA atizaizavatrayaH prAptA samadhigatataruNAvasthA sItA prabhA sItAiva lakSmIrivaprabhAkAntiryasyAH sA samadhikakSamayA niratizayasahiSNutayA vibhUSAjagadavasabhUtA sadrukmiNI sat prazastaM rukma varNa asti asyAH sA sadrukmiNI yadvA vibhUSAyAM bhUSaNe sadrukma yasyAH sA vibhUSAsadrukmiNI varahitAvarasya grahaNa kattuH kalyANa prayojikA abhidhayA saMjJayA yazodA yazomatI abhUditi zeSaH / zrIpArzvanAthapakSe- uktavizeSaNaviziSTA abhidhayA nAmnA prabhA prabhAvatIti zeSaH // zrIvIrasvAmipakSe-abhidhayA yazodA yazodA nAmnIti vizepo'nyat varNitadizAbaseyam // rAmarakSe-yathoktavizeSaNavatI abhidhayA sItA tannAmnItiniyojyam / / Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA. sarga-3 141 kRSNapakSe-abhidhayA sadrukmiNI satI cAsau rukmiNIceti sakmiNI vidarbha vidarbhajanapade anyatpUrvavat / / zrIneminAthapakSe-anyadA kasmin api samaye vidarbha vigatabhaye prabhau neminAthe kanyAdIptiH abhUditi zeSaH kApilokAtizayakAnti; jarjAteti bhAvaH kathaMbhUtA kRtasumaMgalakA kRtaM sumaMgalaM yayA vihitabhavyA atizaizavavayaH prAptA atizaizavevayasi yauvanAvasthAyAM prAptA saMgatA zaizavAnantaramadhigatA prabhoryuktvArambhasUciketyarthaH sunandA suSTunanda. yatijanAniti sunandA sarvamodanadAtrI sItA prabhA sItA lakSmIriva prabhAdIptiryasyAH sA samadhikakSamayA atisahanazIlayA vibhUSA vibhUpaNarUpA maNDanAyamAnA sadukmiNI svarNasadRzI svarNakAntikamanIyetyarthaH varahitA varAzreSThAcAsau hitAhitaprayojikA iti varahitA atizayopakArakAriNI ahikajA ahireva ahikaH sUryastasmAjAtA iveti sUryakAntisahazI yazodA yazovidhAyinI sarvAdhikadIptibharetyarthaH 28 rAgaM pupoSabhagavadvapuSAguNena, rUpazriyAtizayinaM jayinaM vimRzya // kanyAsvayambaramahaM satato gavezaH, prArabdhavAn vihita saMhita sannivezaH // 29 // anvayaH-- gadhezaH bhagavadvapuSAguNena rUpazriyAtiza yinaM jayinaM vimRzya rAgaM pupoSa vihita saMhitasanivezaH san kanyAstrayamvaramahaM prArabdhavAn // 29 // vyAkhyA-gavezaH goH pRthivyA IzaH patiH gavezaH pRthvIzaH bhagavadvapuSA bhagavatAM jinendrANAM vapuSA zarIreNa zArIrikasaundayAtizayena guNena dayAdAkSiNyAdi guNamahimmA ca rUpazriyAtizayinam rUpasya zarIrasannivezasya zrIH rUpazrIstayA zarIra kAntyA atizayyate sarvotkarSaNa bhUyate iti atizayitam tathoktam jayinam sarvotkarSaNa Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 mahopAdhyAyazrImeghavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAvye virAjamAnam vimRzya vicArya kapunarenaM varo labhyate iti vicArya vihita saMhitasanivezaH vihitaH kRtaH saMhitaH dRDhaH sanniveza: sthitiH sthAnamyA yena sa kanyAsvayambaramahaM kanyAyAduhituH svayambarameva mahaH utsavaH tam kanyAvayamvarotsavam ArabdhavAn Arabhe mahauddhavautsava ityabharaH / / sarvapakSamAdhAraNam / / 29 // tatrAptadAnava balasya balArireSa, nyAyAntarAyakaraNaM raNato nivArya / dhAtrI jighRkSu zizupAlaka rAkSasAdi duryodhanaM yavanabhUpamapA cakAra // 30 // anvayaH-tantra ApsadAnavavalasya balArireSa nyAyAntarAya karaNaM raNataH nivArya dhAtrI jighRkSuzizupAlaka rAkSasAdi duryodhanam yavanabhUpam apAcakAra // 3 // vyAkhyA-AdIzvarapakSe-tatrAdIzvaraprabhovivAhamahotsave AptadAnavavalasya AptaH prAptaH yodAnavavalaH daityavalastasyabalAriH balabhit eSa indraH nyAyAntarAyakaraNaM nyAyasya nyAyyasya yadvA nyAyasya bho. gasya antarAyakaraNaM vinasaMpAdakaM pratibandhakamityarthaH raNataH zabdataH rakSovidrAvakazAntikArakagAthAditaH nivArya vidrAvya dhAtrI jighRkSu zizupAlakarAkSasAdi duryodhanaM yavanabhUpam dhAtrI upamAtA pAlayitrIti yAvat " dhAtrIsyAdupamAtApi kSitirapyAmalakyapItyamaraH " jighRkSuH kimapi grahItumicchuryaH zizupAlobAlAvasthApoSakaH sa eva zizupAlakaH "svArthekaH" rAkSasaH rakSatItirakSaH "auNAdiko'mun" sa eva rAkSasaH rakSaNakartA eSAMdvandvaH iti dhAtRjighRkSu zizupAlakarAkSasAste Adiryasya sa cAsau duryodhanazca taM yavanam vegavadbhUpam satvarakArya. sAdhakanRpam apAcaphAra AnandayAmAsa atyadhikapremNAprINayAmba Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrI vijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA. sarga-3 143 bhUvetyarthaH apa-viyoge - vikRtau viparIte - varjane - Anande ceti zabda stomamahAnidhiH || evamevazAntinAthapakSe'vaseyam - zrIneminAtha pakSe'pi vivAhotsavasya varNanIyatvena tatra, zrImahAvIrapakSe ca yathAsthitameva varNanam / zrI pArzvanAtha pakSe - tatra tasmin samaye AptadAnatravalasya AptaH prAptoyo dAnavavalastasya samRditadaityabhUta durAcArivalasya balAriH virodhakaH eSa pArzvaprabhu nyAyAntarAyakaraNam nyAyasyanIteH dharmapracA rasya antarAyakaraNam vighnakArakam raNataH saMgrAmataH nivArya nirAkRtya dhAtrI jighRkSu zizupAlakarAkSasAdi duryodhanaM yavanabhUpam dhAtrI dharatiguNautkarNyamitidhAtrI tAM jighRkSurgrahItumicchuH sa cAsau zizupAlakarAkSasAca zizupAlakaro'kSaH AtmA yasya sa zizutaArabhya pAlakarorakSA tatpara AtmA yasyetyarthastasya AdimurUyaH prabhuH duryodhanam duHsaham yavanabhUpam yavananAmAnam nRpam kaliGgAdhipatim apA cakAra tirazvakAra dUrI cakre || rAmapakSe - tatra tasmin samaye AptadAnavavalasya samAgatarAkSasasainyasya balAriH vinAzakaH eSarAmaH nyAyAntarAyakaraNaM nIti nivArakaM durAcariNam raNataH saMgrAmataH nivArya nirAkRtya dhAtrIm guNavatIM jivRkSurgrahItumicchuH yaH zizupAlakaraH sarvadArakSakaH zizuta eva rakSA dakSaAtmAyasya tasyAdirmukhyaH duryodhanam duHsAdhyam yavanabhUpam mlecchanpam janakarAja nirodhakam yadvA dhAtrIM sItAM jighRkSu rAditsuryaH zizupAla karAkSasAdiduryodhanaH zizumarbhakaM pArayati samApayati ghAtayatIti zizupAraH sa eva zizupAlakaH ralayorakyAt sa cAsau rAkSasAdiH rAkSasaprabhRtiH sa eva duryodhanaH duHsAdhyaH yavanabhUpaH mleccha. nRpastam apAcakAra tirazcakAra rurodha || Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 mahopAdhyAyazrImeghavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAvye kRSNapakSe-tatra rukmiNI vivAhaprasaGge dAnavabalasya daityabalasya balArisa indra iva daityabala vinAzakArakaH eSa kRSNaH nyAyAntarAya karaNaM nItinivArakaM raNataH saMgrAmAt nivArya nirAkRtya dhAtrIjighRkSu zizupAlakarAkSasAdi duryodhanam dhAtrIm rukmiNIm jighRkSuH yaH zizupAla stannAmA nRpassa eva zizupAlakaH sa eva rAkSasAdiH nizAcaraprabhRtissa ca duryodhanazca dhArtarASTastam zizupAlarAkSasAdi prabhRtiduH ryodhanabhUpam yavanabhUpam jarAsandhatanayam apAcakAra nirAsayAmAsa atra zloka sabhaGgAbhaGgazleSAlaMkAraH // 30 // bhUmAn vicArya janako'pikRtAnurAgAM, rukmIsvasAra madhiropyadhanurvRtAMtAm // yudhdhvAbalenahalinAvapanekRte'dAt , deze hariH punariyAyanije sa kAntaH // 31 // anvayaH- bhUmAn janakaH kRtAnurAgAm vicArya rukmI dhanuH adhiropya vRtAm tAm svasAram halinAbalena yudhadhvAvapanekRte'dAt ma kAntaH hariH nije. deze punaH iyAya // 31 // ___ vyAkhyA---AdIzvarAdijinendrapakSa-bhUmAn pRthvIpatiH rukmIsvarNavAn janakaH pitA nAbhirAjAdiH anyajinendrapakSe kanyApitA svasAram svasyasAram sArabhUtam balavat dhanuH kodaNDam adhiropya adhiropayitvA kSatriyANAmastradhAraNapUrvakambivAhavidhAnamiti sampra. dAyaH ata eva dhanujinendrANAmAvathyabalena halinA AkarSayatA yudhdhvA kRtrimayuddhaprakriyAmpradazya vapane chedane kRte sati kimapicchedAdisaMpradAya saMpAdane sati kRtAnurAgAm saMjAtapremAtizayAm vRtAM pUrvamevavarItAM tAM kanyAM sumaMgalAsunandAprabhRti adAt jinezvarAyeti zeSaH sa kAntaH sadAraH hariH haratipApamiti harijinendraH nijadeze svakIyasthAne anyajinendrapakSe nijadeze iyAya AjagAma / / Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA. sarga-3 145 rAmapakSe-bhUmAn pRthvIpatiH rukmI svarNavAn janakaH janakanRpaH khasAraM dhanuH adhiropya paNatvena nirdhAya sthita iti zeSa rAmazcadhanuH adhiropya AkRSya samaurvI kamvidhAyetyarthaH halinA AkarSayatA kRtrimayuddhaM vidhAya vapane kRte candragatibhAmaNDalAdInAM vilakSe kRte sati kRtAnurAgAm jAtasnehAm vRtAm pUrvamevakRtavaraNAm jAnakImiti zeSa adAt rAmAya Arpipan sakAntaH sapatnIkaH hariH rAmaH nije svakIye deze ayodhyA nagare punaH bhUpaH iyAya Ayayau / kRSNapakSe-bhUmAn bhUmIpatiH rukmI rukminAmAnarapatiH janakaH jyeSThabhrAtRtvAt pitRsamatvena janakazabdaprayogaH karnavyAkarttavyazikSakaH kRtAnurAgAm kRtapraNayAm svasAram bhaginIm rukmiNIm vicArya samyak paribhAvya dhanuH Aropa adhijyambidhAya halinA sIriNA baladevena yudhvA yuddhaM vidhAya vapane kezacchede kRte sati vRtAm zizupAlena pUrvakRtavaraNAmapi tAm rukmiNIm adAt kRSNAya prAyacchan sakAntaH sapatnIkaH hariH kRSNaH punaH nije AtmIye deze dvArakAyAm iyAya AjagAma // 31 / / / evaM purANacaritAnyadhigatya devaH, prItyA vyuvAha nanu dharmadhiyaM vidhAya / tasthuH paraHzatanRpA apare tathaiva, sAmvatsare vitaraNe kRtakarmayogaH // 32 // anvayaH-devaH evaM purANa caritAni adhigatya nanu dharmadhiyaM vidhAya prItyA vyuvAha sAmvatsare vitaraNe kRtakarmayogaH apare paraHzatanRpAH tathaiva tsthuH||32|| vyAkhyA-devaH dyutimAn jinendrazca purANacaritAni purAtanavyavahArANi adhigatya vicArya nanu iti komalAlApe nizcaye vA dharmadhiyaM dharmabuddhiM vidhAya nanu dharmabuddhiM kRtvaiva khalu dharmaH svavaMzasthA Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 mahopAdhyAya zrImeghavijayagaNivirandhite saptasandhAnamahAkAvye ~~ ~~ panamiti nizcitya prItyA pitroH premNA indrasya vA praNayena AvyuvAha pariNinAya, sAMvatsare vitaraNe kRtakarmayogaH samvasati RtuH strImAsikadharmo'tra iti samvatsaraH sa eva sAmbatsaraH tasina sAmvatsare vitaraNe RtudAne kRtakarmayogaH kRtavyApAraH RtudAne sAvadhAnaH RtI bhAryAmupeyAdityanusRtya tatraiva kRtopayogaH AsIditi zeSaH / anye para zatanRpA anekazo bhUpAH tathaiva tadanusAreNaiva tasthuH yadyadAcarati zreSThastattadevetarojana iti matamavalaMvya tato'k itadIyA caraNa mevapramANatvena pracacAreti bhAvaH pakSAntare yathAyogya metaditi / / 32 // dharma satAM (samadhi) ropayatA'grakoTI (?) __ kau-modakImapi rucindadhatA bhujAye / cakrerhatA sapadi cakrabhRtAGgajena, bhAvena bhUtalamalaM kRtibhiH sazobham // 33 // anvayaH-ko agrakoTau satAM dharma pramadhiropayatA bhujAgre modI ruci dadhatA cakrabhRtA aGgajena arhatA bhAve. alaMkRtibhiH sazobhaM bhUtalaM sapadi cakre // 33 // vyAkhyA-ko-pRthivyAM agrakoTau agrabhAge sarvata uccapradeze satAM= satpuruSANAM dharma-sukRtaM puNyamiti yAvat samadhiropayatA sthApayatA bhujAgre-svacAhI modakI-modayati harSayatIti modakI harSadAtrI tAM sarvasammodasampAdikAM ruci dIptiM zobhAM dadhatA dhArayatA cakrabhRtAcakrAstraM cakracihUM vA bibhartIti tena, aGgajena-aMgAnmanaso jAyate iti aGgajaH kAmaH sa ivAcaratIti tena kAmasadRzena arhatA pUjyena jinendreNa bhAvena viduSA alaMkRtibhiH zobhAdhAyakai svIyanirmalapavitrAcAraiH sazobhaM sAlaM kRtaM bhUtalaM dharAmaNDalaM sapadi sadyaH cake vidadhe svajanmanA nirmalAcaraNena ca bhUmitalaM mAlaMkRtaM kurutesmeti bhAvaH yadvA cakrabhRtAMgajena cakra bibhartIti cakrabhRt sa AGga jastanayo yasya sa cakrabhRtAMgajastenati AdIzvarapakSe vyAkhyeyam / Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA. sarga-3 14. innrn.nnn........ rAmakRSNapakSe-agrakoTau sarvamUrdhanye satAM satpuruSANAM puNyaM samadhiropayatA saMsthApayatA bhujAgre svahastAgre kaumodakI tadabhidhAnAM gadA astravizeSaM dadhatA gRhNatA arhatA yogyena rAmeNa, kRSNena vA cakrabhRtA cakrAkhaM dadhatA aGgajena bhAvena vilAsAdinA alaMkRtibhiralaMkAkAraiH nijapavitrasamudAcAraH sAlaMkRtaM bhUtalaM bhUmaNDalaM sapadi sahasA cakre vidadhe // 33 // zaMkhadhvanidhvanitadigvalayaH prayogaM, __ sadyo vibhidya ripubhUmibhujAM bhujAyAH / mukteSu-nizcitadhiyAM svadharAdareNa, tyAgAya sarvaviSayasya tadA babhava // 34 // anvayaH-zaMkhadhvanidhvanitadigvalayaH ripubhUmibhujAM bhujAyAH prayoga sadyaH vibhidya mukteSu nizcitadhiyAM svadharAdareNa sarvaviSayasya tyAgAya tadA babhUva // 34 // __vyAkhyA-jinendrapaJcakapakSe-zaMkhadhvanidhvanitadigvalayaH zaMkhasya kaMboryo dhaniravyaktamadhurazabdastena dhvanitaM zabdAyitaM digvalayaM digvibhAgo yena sa tathoktaH ripubhUmibhUjAm bhUmi bhuJjantIti bhUmibhujastecate ripavazveti ripubhumibhujaH zatrunRpatayasteSAM mahIbhujAM bhujAyAH bAhoH prayogam prasaram garvamityarthaH sadyovibhidya tatkSaNameva nirAkRtya mukteSu nizcitadhiyAM mokSeSu viSayeSu nizcitadhiyAM kRtanizcayabuddhInAM jinendrANAmiti zeSaH svadharAdareNa svasya dharaH svadharaH svakIyasaMkalpastasyAdareNa tasyAbhinivezena yadvA svasthayodharAdaraH dharasya parvatAdinirjanasthAnasya AdaraH parvatAdau gatvAt tapazcaryAvidheyetinizcayena AgraheNa hetunA sarva viSayasya sAMsArikamohanIyavastujAtasya tyAgAya vadA tamin kAle babhUva tatra prasakto jajJe / Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 mahopAdhyAyazrImedhavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAvye rAmapakSe-zaMkhadhvanidhvanitadigvalayaH kambunAdavinAditadi. vibhAgo rAma iti zeSaH ripubhUmibhujAM vipakSapakSAzritakSitipAlAnAM bhujAyAH bAhoH prayogam prasaramahaMkAraM sadyovibhidya viyujya nirAkRtya mukteSunizcitadhiyAM muktazvAsAviSurvANazceti mukteSurvisarjitabANastatra nizcitA lagnA dhIvuddhiryaSAM teSAM, zabdavedhitvAdyavadhAnavidhAyakAnAM sva. dharAdareNa dharatIti dharo nijotpAdakaH pitA yadvA dharati garne yA sA dharA mAtA tasya tasyA vA AdareNa pUjyatvena tadIyAjJAvazyaM pAlaniyeti kRtAgraheNa hetunA sarva viSayasya rAjyAdibhogAdestyAmAya nirAkaraNAya tadA matiriti zeSaH babhUva jajJe / athavA svadharAdareNa svasya yA dharA dAyAdatvena nyAyataH pariprAptA pRthvI "bhUryA pitAmahopAttA ityAdi samaM tatra vibhAgaHsthApituH putrasya cobhayoriti dAyavibhAgasthayogiyAjJavalkyavacanAt " tasyA AdareNa svakIyatvAbhinivezena hetunA sarvaviSayasya svarAjyAntargatasarvavastunastyAgAya katipayadinAvadhibharatasAt kattuM matirbabhUva buddhirjAteti bhAvaH // kRSNapakSe-khadharAdareNa svadharA svaM AtmAnaM dharati vibhattItisvadharA dvArakAbhUmistasyA AdareNa tadviSayakapremNA sarva viSayasya yAtratpariNAhasvapuriparisarasya tyAgAya samudrajalarahitAya samudra ito dUra vrajet mannagaraparisarabhUmiparityajediti matirvabhUva anyadrAmapakSavadavagantavyam // 34 // moho'vamohakaraNaM kakubhAM zubhAMzu vyAvartanaM nayananartanameva jajJe / kSobho manassu sumanassu harezcireNa, cakre dareNa vasatirlasatiHprakampe // 35 // Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA. sarga- 3 149 anvayaH-mohaH kakubhAm avamohakaraNam zubhAzunyAvarttanaM nayana narsa. nameva manaHsu kSobhaH sumanaHsu harezcakre dareNa vasatiH prakampe lasatirjajJe // 35 // vyAkhyA-teSu varNanIyacaritranAyakeSu satsu moho bhrAntio hanIyakarma kakubhAM dizAmavamohakAraNam digbhrAntividhAyakam kevalaM digabhrAntividhAyakameva moho'bhUnnacAjJAnajanitakasinnapiviSaye gAya jAtam, zubhAMzuvyAvarttanaM zubhasambandharAhityaM kalyANayoganirodha ityarthaH nayananartanameva netravilAsa eva praNayinampratyeva mAnavatyAH kAntAyA nayanavikArAdayaH seya'nnayananirIkSaNam na cAnyatra zubhAM. zo maGgalAMzasya vyAvartanam nivartanam , mumanaHsu kusumeSu manaHsu kSobhaH manomAlinyam rAtrau kamalAdipuSpeSu vikAzaviparyAso, na jAtu lo. keSu manaHkSobhaH manoduHkham, hareH viSNoH cakre cakrAstre cireNa dareNabhayena vasatiradhiSThAnaM kRtA kevalaM viSNucakrAstre viSNucakraviSayakabhayasannivezo jAto na ca prajAjane kRto'pibhaya sannivezaH lasatiH zleSaH dAhaH prakampa narake na cAnyatra yadvA lasatirvepanam prakampe mahAbAte na ca loke vacanApi bhayAdinA lasatirvepanam na jajJe surAjyatvAt sarvanirAbAdhamAsIt atra zloke parisaMkhyAlaMkAro vilasati // 35 // uddizya kAryamadhijIvanamevamahan , reme baneSu bhavaneSu sabhAvaneSu / AzcaryamuccacaritaM racayaJjanAnA maizvaryamaGga-paramaM bubhuje bhujena // 36 // anvayaH-adhijIvanamuddizthaiva kAryam arhan vaneSu bhavaneSu sabhAvaneSu reme janAnAm Azcaryam uccacaritam racayan bhujena aGgaparamam aizvaryam bubhuje // 36 // vyAkhyA-jIvanam prANadhAraNamuddizya prANayAtrAmanujIvya lo. kavyavahAramanusRtya kAryam laukikakarttavyam arhan kurvan sAMsArika Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 mahopAdhyAyazrImeghavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAgye vyavahAramanubhavan vaneSu upavaneSu bhavaneSu krIDAsadaneSu sabhAvaneSu sadaukAsu sabhAmaNDapeSu ca reme tathA ca janAnAM lokAnAM Azcarya vismayajanakaM uccacaritaM nirmalacaritram racayan vidadhat aGga iti saMbodhane bhujena bAhubalena paramamatyutkRSTam aizvarya vibhavam bubhuje bhunaktisma lokottaramaizvaryanubabhUveti bhAvaH srvpksssaadhaarnnmvgntvym||36|| jAte vivAhasamaye na manAgmano'nta-- lIno malInaviSayeSu mahAkulInaH / dvedhA purandarabalAd vasatisma yena, nAreH purandarabalAisatisma yena // 37 // anvayaH----vivAhasamaye jAte na manAk malInaviSayeSu mahAkulInaH antalIMno'bhUditi zeSaH na dvedhApurandarabalAt smaye na vasati purandarabalAt areH yena na vasatisma // 37 // ___ vyAkhyA-vivAhasamaye vivAhavidhau jAte'pi sampanne'pi kRtadAraparigraho'pi mahAkulIno mahaddhairyavAn satkulaprasUtirjinendrAdirmalInaviSayeSu kutsitavyApAreSu sAMsArikaviSayavAsanAdikSitAcAreSu manAk Ipadapi antalInaH tadAsaktipravaNo na viSayAnubhavaglapitacitto, na dvedhApurandarabalAt purandArayatIti purandara indraH yadvA purantripurAsurandArayatIti purandaraH zivaH iti dvedhA dvividhapurandarayorbalamiva balaM yasya tasmAdekatra vilakSaNazaktimatvAda paratravazIkRtamadanatvAca smaye'haMkAre garve na vasatisma satyapi garvasAmarthya mahAzayatvAd garviSTho na jAta iti bhAvaH "vartamAnasAmIpye laT" atha ca indravad bali. chatvAt areH zatroH sakAzAt zatrujanamuddizya maye'haMkAre na vasatima iti na kintu vasatyeva zatrusammukhe garviSTha evAsIt iti bhAvaH yamakAlaMkAraH sarvaviSaya sAdhAraNametat // 37 // Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrIvijanAmRtasUripraNItA saraNI TIkA. sarga-3 15 // kastena saMgatimagAnna manorasena, kastena saGgatimagAnamano rsenH| dvedhApyanItiragamada vibhuvikrameNa, __ nAzaM-kayApi kalayA na bhuvi krameNa // 38 // anvayaH-manorasena kastenasaMgatim na agAt kaH manorasena tena saMgatim na agAt vibhuvikrameNa dvadhA api anIti: agamata bhuvi kayApi kalayA nAzaM na krameNa // 38 // vyAkhyA-manorasena manaso hRdayasya rasorAgaH pravRttistena mAnasayogena kaH ko'pi stenasaMgatim stenena coreNa saMgatim maitrIm na agAt nApat pATacaraprema, ko'pi nAkArSIt kA manorasenaH manazca rasA cetyanayoH dvandva iti manorase tayorinaH svAmI "inaH sUryaprabhau rAjA mRgAGke kSatriye nRpa ityamaraH" prabhuH saMyamI bhUpatiH tena prabhuNA saMgatim prema na agAt nAkarot sarvo'pi tena saha sauhAdrcamarIracat tathA-vibhuvikrameNa vibhoH prabhoH vikrameNaprabhAvena tejasA mahimneti yAvat dvedhA dvividhApi anItiH anyAyyam durAcAraH agamat nya. vartiSTa anyatra anItiH "ativRSTiranAvRSTiH zalabhAmUSikAH khagAH / antyAsannAzcarAjAnaH paDetA ItayaH smRtA" ityuktaprakArA Itayo na bhavantIti anItirItyabhAvaH agamat prApat sarvatra prAsarat krameNa paryAyeNApi bhuvi pRthivyAm kayApi kalayA kenApyaMzena nAzam vipatiH na kasyApi vastuno lezato'pyabhAvo na jajambhe iti tattram sarvasAdhAraNam atra yamakaH / 38 // vidyAdhanaM pramRmaraM nidhanaM na loke, stoke zrame sapadi vai-zramaNatvamAsIt / tejobharAtpratipadaM maNayo narANAM, rejurvibhejurata eva mahonnati te // 39 // Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahopAdhyAya zrI megha vijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAvye anvayaH --- loke prasRmaraM vidyAdhanam AsIt nidhanam na AsIt stoke zrame sapadivaizramaNatvam AsIt narANAM tejobharAt pratipadam maNayo rejuH ata eva te mahonnitim vibhejuH // 39 // 152 wwwwwwww vyAkhyA - loke jane prasRmaraM sarvatra prasarat sarvavyApakam vidyAdhanam vidyAsampat AsIt akhilajanA vidyAvantaH stadAnImabhavanniti bhAvaH tathA nidhanam vinAzaH akAlamaraNAdirna yadvA nidhanannirdhanatA dAridrayana nevAsIt stoke alpe ladhIyasi zrame AyAse yatna iti yAvat vaizramaNatvam kuveratvam dhanapatitvam AsIt alpAyAsenaiva mahADhyatvamajAyatetyarthaH athavA stoke tanIyasi zrame yatnevai iti raJjanArtham zramaNatvam munitvam sAdhutvam AsIt sarveSAnnirmalapavitraca - ritratvAt sajjJAnitvAcca cAritrya veSagrahaNAdevamunitvaM ajAyata iti tatvam janAnAM lokAnAM tejobharAt puNyaprabhAvAt pratipadam pade pade maNayo ratnAni rejuH zuzubhire ata eva asmAdeva puNyaprabhAvAt te janAH mahonnatim samyagabhyudayam vibhejuH babhruH labhante sma sarvatrasA dhAraNam / / 39 / / tasmin mahIM jagati zAsati sA satIva, lakSmIne tu vyabhicacAra narottamebhyaH / jAtaM kadApi na jane vyasanaM nanandA nandAt kalAvyasanameva niSevaNAdeH ||40|| anvayaH -- jagati tasmin mahIM zAsati sA lakSmI: satIva narottamebhyaH na tu vyabhicacAra jane vyasanam kadApi na jAtam AnandAt niSevaNAt kalAvyasanameva nananda // 40 // vyAkhyA -- jagati viSTaye tasmin prabhau mahIM pRthvIM zAsati yogakSemaM vidhAyake sati adhikurvatisati sA prasiddhA nitAntacaJcalA Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA. sarga-3 153 lakSmIH zrIH satIva pativratAstrIya narottamebhyaHsatpuruSebhyaH na tu vyamicacAra kadAcidapina jahau kadApi kasinnapi samaye jane loke vyasanam vipad na jAtam na babhUva 'vyasanaM vipadibhraMze doSe kAmajakopaje ityaH maraH" AnandAt harSAta nissevnnaade| sevanAdeH kalAvyasanameva catuHSaSTikalAbhyAsAbhinivezameva nananda jajambhe sarvapakSasAmAnyam // 40 // jajJe karavyatikaraH kila bhAskarAdau, daNDagrahAgrahadazA navamaskarAdau / naipuNyamiSTajanamAnasataskarAdI, __ chedaH susUtradharaNAt tadayaskarAdau // 41 // anyayaH---karavyatikara; bhAskarAdau kila daNDagrahAgrahadazA navamaskarAdau iSTajanamAnasataskarAdI naipuNyam susUtradharaNAta nadayaskarAdau chedaH jajJe // 4 // vyAkhyA-prabhau rAjya zAsati satIti pUrvazlokasambandhamanustyAha jajJa iti karavyatikaraH karasya kiraNasya vyatikaro vyasanam bhAskarAdau sUryAdigrahe na cAnyatra loke karasya aMzoptei rAjagrAhyabhAgasya vA vyatikaro vyasanam viparyAso jajJe utpede " balihastAMzavaH karA ityamaraH" daNDagrahAgrahadazA daNDasya yaSTikAdeH graho grahaNam tasyAgrahadazA daNDagrahaNasya nizcayAbhinivezaH navamaskarAdau nave nUtne maskarAdau vaMzAdau navInavaMzakarIrAdau daNDagrahaNanizcayaH "maskAzataparvAcetyamarohaimazca" jajJe babhUva na cAnyatra jane daNDasya damasya rAjAdikRtanigrahasya yo grahaH grahaNantasya AgrahadazA avazyakatavyadazA na jajJe na jAtA iSTajanamAnamataskarAdau iSTajanasya svAbhISTanAyakanAyikA dirUpajanasya yo mAnaso hRdayam tasya taskarAdau cauryAdau kizcidapi grahaNAdau naipuNyam cAturyam svapraNayihaiyagrahaNe kauzalam na cAnyatra vastuviSayakacauryanaipuNyam prabhau zAsati ko'pi pATacarakauzalyatraka Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 mahopAdhyAyazrImedhavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAvye rotismeti bhAvaH chedacchedanam susUtradharaNAt sUtradhAratvAt tadayaskarAdau tadIyatakSakAdau lauhakArAdau na ca keSAMzcidapiguNacchedo'Ggacchedo vA jajJe atra parisaMkhyAlaMkAraH sarvapakSasAdhAraNam // 41 // vyarthIkRte sukRtinA kRtinA svakAme, so'rthI janaH punaranantadhanaH parArthI / kAThinyadhIH kanakavatyapi devazaile, sindhoH paratra viSaye na sadarNavattvam // 42 // anvayaH-sukRtinA kRtinA svakAme vyarthIkRte so'rthIjanaH anantadhanaH punaH parArthI kAThinyadhIH kanakava tyapidaivazaile sindhoH sadarNavatvam paratraviSaye n||42|| ___vyAkhyA-kRtinA kuzalena viduSetyarthaH sukRtinA puNyazAlinA svakAme svamanorathe svAbhilASa vyarthIkRte sati parityakte sati satatasarvasaukhyasAnnidhyAnmanorathAbhAve sati iti bhAvaH sa arthI arthapsurjano yAcakavargaH anantadhanaH atulitasampat punaH parArthI parasmai artho dhanaM yasya sa paraprayojanadAnArthameva dhanasaMgraho na svArthamiti tatvam kanakavatyapi svarNavatve'pi hiraNmayatve'pi deva zaile sumerugirau kAThinyadhIH kArkazyamatiH anyatra svarNavati jane kAThinyadhIH kArpaNyabuddhiH mitampacitpanna sindhoH samudrasya sadarNavatvam sadAjalavatvam sarvadaiva sajalatvam tata iti zeSaH paratraviSaye samudrAditastra jane sadarNavatvam sadA RNavatvam adhamarNatvam nAsIditi zeSaH prabhau zAsati ke'pi RNino na jajJire iti bhAvaH atra yamakaH parisaMkhyA cAlaMkArau / sarvatrasamam / / 12 / / dAnaM dadatsu janavatsalavatsaditsA bAnena mArgaNagaNasya mahAzayeSu / Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA. sarga-1 155 nindanti devataravaH svabhavaM vivarNa, yannAma naH svaravidhau paTutAlavo'pi // 43 // anvayaH-janavarasalavat sadissAhAnena mArgaNagaNasya dAnandadatsu mahAzayeSu devataravaH vivarNa svabhavaM nindanti yat naH nAma svaravidhau paTutAlavo'pi na // 13 // vyAkhyA--janavatsalavat sarvadayAluvat sarvajanasnehapAravazyeneva saditsAhAnena dAnecchayA AkaraNena mArgaNagaNasya mArgayati yAcate iti mArgaNo yAcakastasya gaNaH saMghastasya dAnam dadatsu dAnaMyacchatsu "zeSatvavivakSAyAM SaSThI" mahAzayeSu mahAnubhAveSu atucchAzayeSu satsu iti bhAvaH devataravaH kalpapAdapAH vivarNa malinaM nitarAnirupayoga khamavaM nijajanma nindanti vigarhayanti yat yasmAt naH asmAkam nAma abhidhAnam svaravidhau zabdaprayogaviSaye paTutAlavo'pi dakSatvalezo'pi khakIyA'bhidheyArthakaNikA'pi na labhata iti zeSaH prabhukartukatAdRzanirargaladAnakAle'smAkanAmalezato'pi na sArthakamiti kalpavRkSAdayaH khamanasi manyanta iti bhAvaH atizayoktiralaMkAraH sarvapakSasadRzo'yamarthaH // 43 // divyA-gamAH pavanaduryavanAvadhUtA, bhUtA ivAtiviSamAkRtayaH sphuranti / jADyAnna tatsamucitaM bahupAtrayoge, 'pyeSAM yataH phalabale rasabheda eva // 14 // anvayaH-pavanadurthavanAvadhUtAdi myAgamA bhUtA iva ativiSamAkRtayaH puranti bahupAnayoge'pi jAvyAt tat na samucitaM yataH eSAM phalabale rasameda pUrva // // Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 mahopAdhyAyazrI meghavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAvye vyAkhyA-pavanaduryavanAyadhRtAH pavanasya vAyoryoduryavanaH asahavegastena avadhUtA vilokitAH kampitA ityarthaH divyAgamAH sura pAdapAH kalpavRkSAdayaH bhUtA iva vyantarA iva viSamAkRtayA bIbhatsarUpA bhayajanakAkRtayaH sphuranti samullasanti iti samullasantu nAma kintu bahupAtrayoge anekasatpAtrasamavadhAne jADyAt sthAvaratvena bAhyajJAnavaimukhyAt yat viSamAkRtitvam vaimukhyatvam arthijanaparAGmukhatvam tat na samucitam na yogyam uttarapadagatastat zabdaH pUrvapadagataM yat zabdamapekSata iti bhAvaH yataH vaimukhyAddhato rasabheda eva bhinnarasataiva tathAhi yaneSAM kalpapAdapAnAM dAnavIratA AsIt tadidAnIm vaimukhyAta bhUnAbhinivezAca bhayAnakatvaM paryavasitam bhayAnakatvena pariNamatIti bhAvaH atadguNAlaMkAraH // 44 // jAnanti dAnavidhimatra na devavRkSAH, zAkhAzrayaM phalamalaM dadhate yadete // dRSTaM kadAcana sapakSagaNena labhyaM, nAmISu tatphalabalaM pratipAtramiSTam // 45 // anvayaH-devavRkSA atradAna vidhinnajAnanti yadete zAkhAzrayaM phalam alandadhate sapakSa gaNena labhyaM kadAca nadRSTam yat pratipAtram iSTam tatphalabalam amISu na dRSTam // 45 // vyAkhyA-atra loke devavRkSAH murapAdapAHdAnavidhim satpAtrArpaNavyApAranna jAnanti nAvabudhyanti yadyasmAt ete kalpazAkhinaH zAkhAzrayaM skandhazAkhAzrayaM viTapAdhInamityarthaH phalam svasaMpat alamparyAptam dadhate dhArayanti svAdhInaphalAbhAvAt kasmaicidapidAtuM kathaM prabhaveyuriti bhAvaH sapakSagaNena patatrisaMvena atha ca svakIyavargeNa AtmIyajanenetyarthaH labhyam prApyam phalamiti zeSaH kadA ca kasinnapi samayena dRSTam Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA, sarga-3. 157 nAvalokitam ataH saMbhAvayAmi amISu kalpavRkSeSu yatphalabalam phala. sampata tat pratipAtram pratiyogyayAcakajanam iSTam labhyanna e ne prati pAtrandAnasamarthA na bhavantIti prabhavastupratipAtraM dAnaM yacchantIti vyatirekAlaMkAro vyAyaH // 45 // cintAmaNirjaladhimadhyamivAdhyuvAsa, kalpadrumA divamivAruruhuDhiyeva / nRNAM tadA'nRNakRtAM bhajanAjanAnAM, nyAyye parisphurati rAjyabale tadIye // 46 // anvayaH-tadA anRNakRtAM nRNAM janAnAM bhajanAt tadIye nyAyye rAjya kle parinphurati hiyeva cintAmaNirjaladhimadhyam adhyuvAsa iba kalpadrumA divam Aruruhuriva 46 vyAkhyA-tadA tasmin samaye tadIye varNanIyanAyakasambandhini nyAyye nyAyAnugate nItimanusRtya pravarttamAne rAjyabale sAmrAjye parisphurati jarIjRmbhamANesati anuNakRtAM RNaM kurvantIti RNakRtaH na RNakRtaH anRNakRtasteSAmanadhamarNAnAM janAnAm lokAnAm bhajanAt sevanAt cintAmaNiH cintitArthapradAnaprabhaviSNuratnam hiyeva lAyeva jaladhimadhyam samudrAntaH adhyuvAsa nivasatisma iva yathA'nyo'pi lApAravazyAjalamaJjanaM karoti tathAyamapi samudre mamaja tathA ca kalpadrumAH kalpavRkSAH hiyA iva lajjayA iva kathamvayaM loke svA vamAnanaM sahAmahe iti buddhayaiva kimiti zeSaH divam svargam Aruruhuriva rohantisma kim / / satAM mAne mlAne maraNamathavAdUragamanamityabhiyuktoktimavalambyaiva svargayAtrAmakurvanniti bhAvaH atra zloke kriyotprekSAlaMkAraH // 46 // asmin prabho vibhavamAzrayati prabhAvA, bhAvAH samIhitavidhAnakRtAvadhAnAH / Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 mahopAdhyAyazrImeghavijayagaNiviracite saptasambhAnamahAkAvye devadrudevamaNidevalatAdayo'pi, manye'vateruriha devacirAnurAgAt // 47 // anvayaH--masmin prabho vibhavam mAzrayati prabhAvAbhAvAH samIhitavidhAnakRttAvadhAnA: devacirAnurAgAt devaludevamaNidevalatAdayo'pi iha bhavateruH iti manye // 17 // vyAkhyA--asmin varNanIyanAyake prabho jinendre'nyatra prabhAvazAlini yadvA asin jagati prabho svAmini vidyamAne satIti zeSaH tathA ca vibhavam aizvaryam Azrayati adhiSThite paramaizvaryasampanne sati prabhavAH prakRSTena sarvato'dhikena bhavantIti prabhavAH zreSThA bhAvAH padArthAH pRthivyAdayaH samIhitavidhAnakRtAvadhAnAH samIhitasya abhilaSitasya vidhAne sampAdane saulamye kRtAvadhAnAH sayalAH Asanniti zeSaH prabho vidyamAne sarve'pi sthAvarajaGgamAdayo bhAvAHsvasvasevArthantadIpsi tavidhAnadakSA babhUvurityarthaH tathA ca devacirAnurAgAt devasya jinendrasya anyapakSe dyotanAtmakasya cirAnurAgAt dRDhapremataH niratizaya bhaktipAravazyAdityarthaH devadrudevamaNidevalatAdayaH kalpavRkSacintAma NikalpalatAprabhRtayaH iha prabhusanAthitabhUpradeze sevArthamiti zeSaH avateruH avatIrNAH svargAdAjagmuriti manye jAne utprekssaalNkaarH||17|| kaumArasphAratejodahanamasahanAH prApya nirdagdhabhUmau, pAdanyAse'pyazaktA naganagarakarasyAgrahe kaiSu vArtA / muktvA rAjyAnyavanyA upavanapavanaiH sAhacaryAt kadaryA, daryAmadhye mRgAkSIkSaNaviSayasukhaM bhuJjate bhrAntibhAjaH48 itizrI saptasaMdhAne mahAkAvye zrIrAjyAke kaumA. ravarNano nAma tRtIyaH sargaH // 3 // Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA, sarga- 1 159 anvayaH-kaumArasphAratejodahanam prApya asahanA nirdagdhabhUmau pAdanyAse'pi asaktAH naganagarakarasya Agrahe eSu kAvArtA avanyA rAjyAni mukravA upavanapavanaiH sAhacarvAt kadayAM bhrAntibhAja: daryAmadhye mRgAkSIkSaNaviSayasukham bhuJjate // 47 vyAkhyA-kaumArasphAratejodahanam kumAro yuvarAjaH "janako yuvarAjastukumAro bhatadAraka ityamaraH " yadvA kumArayati krIr3ayatIti kumAraH, kutsitaH aprAptayauvanatvAt mAroyasya sa atha ca kutsitoninditomAraH kAmadevo yasmAt sa athavA ko pRthivyAM mAra iti kumAraH tasmin bhavam kaumAraM yat sphAram vikaTam atyugram tejaH prabhAvam tadeva dahano vahnistam kaumArIyavipulapratApAgnim prApya tamamimadhigamya asahanAH asahiSNavaH tadIyapratApAnisoDhumakSamA nirdagdhabhUmau tat pratApAgnipluSTamedinyAM svakIyabhumau pAdanyAse'pi caraganyAse'pi asaktA aprabhaviSNavaH asamarthAH naganagarakarasyAgrahe naganagarasyAgrahe nagasya parvatasya nagarasya purasya karasya rAjagrAhyasya rAja. svasyetyarthaH teSAM Agrahe samantAt grahaNe viSaye eSu naganagarakareSu kA vArtA kA cayA~ palAyanamArgo'pi na pazyantIti kimupunareteSAM grahaNeSu prasaktiriti bhAvaH te punaH avanyA bhUmeH rAjyAni svasAmrAjyAni muktvA parityajya upavanapavanaiH udyAnavAtaiH sAhacaryAt saMbandhAt kadaryAH kada kRtAbhrAntibhAjaHvivekavikalAH pratIparAjA. na iti zeSaH daryAH kandarAyAH giriguhAyA antaH mRgAkSIkSaNaviSayamukham mRgAkSyA mRganayanAyAH kAminyAH kSaNam kSaNamabhivyApyaviSayasukham sAMsArikaviSayandriyamukhaM bhuJjate anubhavanti vipakSapakSAzritA nRpA stadbhayAditastataH palAyamAnAH kacitkandarAdau kSaNam viSayasukhaM cakitacakitA anubhavantIti tAtparyam / atra zloke sragdharAvRttam58 iti zAstravizArada-kaviranabhaTTArakAcArya-zrIvijayAmRtasUrIzvarapraNItAyAM saptasandhAna-mahAkAvya-saraNI TIkAyAM tRtIyaH sargaH // 3 // Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 mahopAdhyAyazrImeghavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAvye // caturthaH sargaH // . devAvatArasamaye samameva devAH, sevArthinI bhagavataH samupeyuruAm / sarve tataH sumanaso vibudhA viziSya, tahAnavArimatayaH satataM prakRtyA // 1 // anvayaH--devAvatArasamaye bhagavata: sevArthinaH devAH samameva urdhyA samupeyuH tataH sarve sumanasaH vibudhAH prakRtyA viziSya taddAnavArimatayaH babhUvuH ___ vyAkhyA-devAvatArasamaye-devasya zakrasya avatArasamaye-prabho rAjyAbhiSekArthayAgamanakAle bhagavataH jJAnAdimataH zrImadRSabhadevasvAminaH sevArthina =upAsanAkAGgiNaH devAH samameva-ekadeva indreNa sahaiva vA ul-zrImaJjinendrapadapaGkajAdhiSThitabhUtale samupeyuH-samupAjagmuH / tataH tadanantaraM sarve nikhilAH sumanasaH samullasitacetasaH vibudhA: devAH devasadRzayugalinazca prakRtyA svabhAvena anyapreraNAMvinavetyarthaH viziSya=vizeSarUpeNa tadAnavArimatayaH=tadAnavAriSu rAjyadAnArthajaleSu tadupasaMgrahe iti bhAvaH / mati: buddhiryeSAM te tAdRzAH bbhuuvuH| . .. 2-3-4-5-6 pakSeSu-devasya prabhoH rAjJo vA avatArasamaye bhUmyAgamanasamaye eva bhagavataH aizvaryAdimataH sevArthinaH upAsipavaH kecid devAH samam sahaba ( bhagavadadhiSThitabhUmau samupeyuH avatteruH / tataH yogyasamaye sarve te taddAnavArimatayaH tasmai rAjyadAnArtha kRtabuddhayaH athavA tasmin (prabhau) dAnavAriH-devaH ayam iti matiyeSAM te tAdRzAH babhUvuH / / Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrIvijayAmRta sUripraNItA saraNI TIkA, sarga-4 7 pakSe - tataH tadanantaraM rAjyAbhiSekAnantaraM taddAnavArimatayaH= dAnavAriH kRSNastasminmatiH sadbhAvanA yeSAM te dAnavArimatayaste ca te dAnavArimatayazceti taddAnavArimatayaH babhUvuH zeSaM pUrvavat // 1 // prItyAzayaM dadhati bhUrijanAstaduccaM, tyAgaM vidhAya purataH suratAnuSaGge / mizriyaiva kalayantyakalaGkabhAvaM, 161 te dakSajAtirucayo vasudhAbhujo'pi // 2 // anvayaH - bhUrijanAH prItyAzayaM dadhati tat dakSajJAtirucayaH te vasudhAbhujaH purataH suratAnuSaGge ucca yAgaM vidhAya mitrazriyaiva akalaGkabhAvaM kalayanti ||2|| vyAkhyA - bhUrijanAH sarve lokAH nRpaviSaye prItyAzayaM = prItiyuktam AzayaM cittam abhiprAyaM vAdadhati - dhArayanti pramuditacetaso bhavantItyarthaH tat tasmAddhetoH dakSajAtirucayaH = dakSA=paTvI jAtiH ruciH = dIptizca yeSAM te yadvA dakSajAH = azvinIprabhRtitArA atikAntA ruciryeSAM te tAdRzAH te= pUrvoktAH vasudhAbhujaH = pRthvIpatayaH zrInAbhirAjAdayaH purataH = agrataH nagareSu vA gRheSu vA sArvavibhaktikasta si / / syAtpuraH purato'grataH ityamaraH / agAre nagare puramiticAmaraH / suratAnuSaGge = surANAM samUhaH suratA tasyA anuSaGge-sambandhe devAnuddizyetyarthaH ucca=mahAntaM tyAgaM dAnaM vidhAya mitra zriyaiva = suhRlakSmyaiva sAkaM khasAmrAjyazriyaH akalaGkabhAva - vyAvartaka cihnAbhAvenA'bhinna bhAvaM kalayanti = saMpAdayanti / / 2 / / pUrvAnurAgakalayA sakRdindrarUpA, bhUpA janurdhanurupAzrayaNAnurUpAH / saudharma saMgatibhavadvizadasvarUpAH // 3 // stUpA ivoditamahonnatapuNyakarma ! Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 mahopAdhyAyazrImeghavijayagaNiviracite saplasandhAnamahAkAgye anvayaH-pUrvAnurAgakalayA'sakRdindrarUpAH janurdhanurupAzrayaNAnurUpAH bhUpAH stUpA iva uditamahonnatapuNyakarma saudharmasaMgati bhavadvizadasvarUpAH Asan // 3 // ___ vyAkhyA-pUrvA'nurAgakalayA pUrva:prAmbhavIyaH anurAgaH= snehaH tasya kalayA aMzena asakRdindrarUpAH vAraMvAramindrasvarUpAH janurdhanurUpAzrayaNA'nurUpAH januSaH janmata evaM yaddhanurUpAzrayaNaMdhanurvidyA'bhyAsastasya anurUpAH anukUlA yogyA ityarthaH zUga iti yAvat bhUpAH stUpAH=deva mandirANIca uditamahonnatapuNyakarmasaudharmasaMgatibhavadvizadasvarUpA:-uditaM prAptodayaM mahonnatam atiprazastam atyucchritaM vA yat puNyakarma-dharmya kRtyaM tena yA saudharmasaMgatiHsudhA-devasabhA'styasminniti saudharma:-tadAkhyaH kalpastatrabhavopi tAtsthyAt saudharmaH saudharmendra ityarthaH yadvA mudhamaiva saudharmastasya saMgatyA saMnidhAnena bhavad vizadaM rUpaM yeSAM te tathoktA Aman // 3 // sAmrAjyamasya suSamAsuSamAnubhAvi. dharmAdareNa parizIlayataH salIlam / yAte'pyanehasi ghane'tha sumaGgalA strI, sA'sUtakAzu-bharataM nanu sUnuratnam // 4 // anvayaH--suSamAsuSamA'nubhAvadharmAdareNa sAmrAjyaM salIlaM parizIlayataH bhasya sA sumaMgalAstrI ghane'neha si yAte bharataM sUnu lam Azu asUnaka // 4 // vyAkhyA-supamAsuSamA'nubhAvidharmAdareNa-muSamAsuSamAyA:ekAntamuSamAyAH catuHsAgaropamakoTAkoTipamANaka suSamAsuSamAkhya prathamArakasya yo'nubhAva: anItirAhityAdirUpaprabhAvaH so'stvasmin sa tAdRzo dharmaH rAjadharmastasyAdareNa satkAreNa anatikrameNeti bhAvaH sAmrAjya-sArvabhaumatvaM dazalakSAdhipatyaM vA 'lakSAdhipatyaM rAjyaM syAt sAmrAjyaM dazalakSake' ityukteH| salIlam lIlayA sahitamanAyAse. Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrIvijayAmRtaripraNItA saraNI TIkA. sarga- 4 11 // netyarthaH parizIlayataH samantAtpAlayataH asya zrImadRSabhadevasya sA mumaMgalA-tadabhidhAnA strI dhane-bahutare anehasikAle yAte-vyatIte sati bharataM tadAkhyaM sUnusanaM-putra zreSTham Azu-zIghram astaka prAsoSTa / / 4 // anyApi devavanitA sukRtAnnitAntaM, cakrAyudhaM prasuSuve vapuSAbhirAmam / nAmnApi bAhabalinaM phalinaM drumaM bhUH, prAcIva bhAnumaditaM ca jayaM zacIva // 5 // anvayaH--anyApi devavanitA nitAntaM sukRtAta nAnnA'pi bAhubalinaM cakrAyudhaM vapuSA'bhirAmam bhUH phalinaM drumamiva. prAcI uditaM bhAnumiva zacI jayamiva prasuSuve // 5 // vyAkhyA-anyA'pi-aparA'pi dvitIyApItyarthaH devavanitA AdidevabhAryA munandA nAmadheyA nitAntaM sukRtAt=puNyAtizayamahinA nAmnA apinA guNenApi bAhubalinaM-tadAkhyaM bhujabalazAlina cakrAyudha-cakrAkhyamAyudhamastyasya hastAdau cinarUpeNeti taM tAdRzaM vapuSA-zarIreNa abhirAma manoharaM sUnuratnamityanuSajyate prasuSuveprasUtavatI / kA kAmiva bhUH pRthvI phalinaM-phalasamRddhamanavakezinamitibhAvaH drumaM vRkSamiva / prAcI pUrvadizA uditaM prakAzamAna bhAnu= sUryamiva / zacI-indrANI-jayantamivetyarthaH / ityaadypkssiiyo'rthH| dvitIyapakSe tu-anyApi devavanitA zrIzAntinAthaprabhoH paTTarAjJI zrIyazomatI nAmnI nitAntaM sukRtAt atizayapuNyaprabhAvAt vapuSA'bhirAma manoharakalevaraM bAhubalina bhujabalavalitaM nAnA= AkhyayA api zabdAt anvarthatAguNena ca cakrAyudha-tadAkhyaM manuratnaM prasuSuve ajIjanat / taduktaM zAntinAthacarite-garbhAdhAnaM bhajati Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 mahopAdhyAyazrImeghavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAvya bhagavatyatramAtrA niraikSi, svapne cakraM smuditvibhaackrkaasstthaavbhaas| asmAncakrAyudha iti sutasyA'sya nAmA'bhidhAnaM, zrImAn zAntiyaM. dhitavidhivallokakalpadrukalpaH / 14 / 208 / anye samAhitanayA vinayAda virejuH, zrIlakSmaNAdividitA ditazAtravAste / bhUmIbhujAM vihitazakraparAkrameNa, zatrughna ityabhidhayA sudhiyA prazasyAH // 6 // * anvayaH-anye te samAH tanayA: vinayAt vireju: zrIlakSmaNAdiniditA:ditazAtravAH bhUmIbhujAM vihi zakraparAkrameNa sudhiyA zatrughna ityabhidhayA prazasyAH / rAmapakSe-anye te zrIlakSmaNAdividitAH zatrughna ityabhidhayA khyAtaH kaniSTa sarve vinayAdvirejuH samAhitanayAH ditazAtravAH bhUmIbhujA vihita. zakraparAkrameNa sudhiyA prazasyAH // 6 // vyAkhyA---anye=apare te samA:-tulyAH aSTanavatisaMkhyakAH tanayA: bhagavata Adidevasya putrAH vinayAt-zurujaneSu namrabhAvAt virejuH zuzubhire / kIdRzA ityAha-zrIlakSmaNAdividitAH zrIH zobhA buddhirvA kIrtirvA lakSmaNaM-nAmadheyaM tdaadibhirviditaaH-jgtiprsiddhaaH| ditazAtravAdita-khaNDitaM zAtra-zatrusamUho yaiste yadvA ditA=chinnAH zAtravAH vairiNo yaiste zauryasampannA niSkaNTakAzceti bhAvaH bhUmIbhujAMmrAjJAM viSaye madhye vA vihitazakraparAkrameNa-prakaTI kRtendratulyavikrameNa hetunA mudhiyA-prAjJajanena zatrughna ityabhidhayA ityAkhyayA prazasyAH prazaMsArhAH / / siMhAvalokananyAyena prAganuktAn zrIrAmabaladevabhrAtRn iha nAmnA nirdizati kaviH-anye prAganuktaziSTA apare te prasiddhAH, zrIlakSmaNAdividitA: zrIlakSmaNa Adiu~pAM te zrIlakSmaNAdayaste ca te Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcAryazrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA. sarga-4 165 viditAH jJAtArazceti te tathoktAH AdinA bharataH zatrughna ityabhidhayA nAmnA khyAtaH kanIyAMzca sarvevinayAdvirejuH kIdRzA ityAha samAhitanayA-samAhitaH samavalambitaH samyasthirIkRtovA naya:= nItiyaiste ditazAtravAH khaNDitaparipanthijanAH bhUmIbhujAM vihita zakraparAkrameNa sudhiyA prazasyAH / samyaka cacAla janatA vinaye naye ca, jajJe'sya rAjyamahimA vijaye jaye ca / sArasyameva yazaso ninadena deva, vRSTeH sukhArjanamanomadane'dane ca // 7 // anvayaH-janatA vinaye naye ca samyak ca cAla / asya rAjJaH rAjyamahimA mijaye jaye ca jjnye| sukhArjanamanomadane 'dane ca asya rAjJo yazaso ninadena devavRSTeH sArasyam (abhUta) // 7 // ___vyAkhyA-janatA-janasamudAyaH vinaye-rAjabhakto naye-rAjanItau ca samyak-suSTu cacAla-vartanazIlA'bhUt / asya rAjJaH rAjya. mahimA-rAjakarmaprazaMsA zAsanaprabhAva iti yAvat vijaye-viziSTajaye jaye sAmAnyajaye ca jjnye-jaatH| kiJca mukhArjana-manomadane sukhAjane-sukhecchAyAM manomadane-cittaharSe adane bhojane ca asya rAjJaH yazaso ninadena yazaHpravAdena devavRSTe meghavRSTito'pi sArasyasarasatA abhUt / meghavRSTitaH sukhArjanAdikaM bhavati tato'pyasya rAjJo vizeSeNA'bhUdityarthaH // 7 // nAbhUd bhayaM prastRmare sabale bale ca, vyakte jave sukRtakarmaNi tejanena / loke virokarUcire suciraM satoke, jAtaM samAbhirasamAbhiralaGghanena // 8 // Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahopAdhyAya zrI megha vijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAvye anvayaH --sabale bale prasRmare tejanena sukRtakarmaNi jave vyakte bhayaM nA'bhUt loke virokarucire satoke ca suciraM samAbhiH arunAbhiH jAtam ghanena bhalaM jAtam // 8 // vyAkhyA-- sabale=bala- zakti - sahite bale= sainye prasRmare = prasaraNazIle sati tathA tejanena = uttejanena sukRtakarmaNi- puNyakarmaNi jave = vege vyakte spaSTe sati bhayaM rAjabhayAdisaptabhedavatI bhitiH nAbhRt / kiJca vizeSa rucire - viziSTo roka:- dIptiH virokastenarucirastasmin yadvA viziSTo roko dIptiryasya saH atha vA vigato roka:= chidraM dUSaNamityarthaH yasya sa virokaH sa cAsau ruciratheti sa tasmin, satoke=tokaiH=apatyaiH sahite ca sati suciraM cirakAlAya samAbhiH = saMvatsaraiH asamAbhiH =asAdhAraNIbhiH jAtam = abhAvi / ghanena= meghena ca alaM= kRSyAdyanukUladharSaNasamarthena jAtam = samajani // 8 // samyazriyA vilasanairvyasanairvinaitra, 166 nissIma bhImamahasA ripukampanaizca / punnAganAgaturagaiH kimu dAralabdhyA, bhUcakracaGkamaNakuda nRpa eSa zakraH // 9 // anvayaH -- eSa nRpaH bhUcakracaGkamaNakRt zakraH kimu / (kaiH ? ) samyak zriyA vilasanaiH vyasanairvinaiva nissIma bhImamahasA ripukampanaizca punnAganAgaturagaiH dAralabdhyA (pakSe udAralabdhyA) bhUcakracaGkamaNakRt abhUt // 9 // vyAkhyA - eSa nRpaH=zrIvizva senAdi mahIpatiH, bhUcakracaGkramaNakRt = bhUmaNDalaviharaNazIlaH zakraH indraH kimu ityutprekSA tadvIjamAha --- samyakU = cArurUpeNa zriyA= sAmrAjyalakSmyA pakSe khArAjya lakSmyA vilasanaiH= vilAsaiH, vyasanairvinaiva = vipadrAhityena niHsImabhIma mahasA = niHsImaM = maryAdAtItaM yad bhImamahaH = zatrubhayAvaha tejastena, ripukampanaiH=zatrujanatrAsajananaizca punaH punnAganAgaturagaiH-punnAgAH= Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcAryazrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA. sarga-4 167 narazreSThAH mantryAdayaH nAgAH hastinaH turagA: azvAstaiH indrapakSe punnAgaH pANDunAgaH-zvetahastI airAvata iti yAvat nAgAH-meghA vAhanIbhRtAH 'turApANameghavAhana' itIndra paryAye'marokteH turagaH-azvaH uccaiHzravAstaizca tathA dAralabdhyA-strIratnaprAptyA, indrapakSe udArala dhyA-mahatyA zaktyetyarthaH upalakSitaH bhUcakracakramaNakRt-vijayArtha pRthvImaNDale vihArakaraNazIlo'bhUt / / 9 / / etatprayANasamaye namayan zirAMsi, zeSo vizeSabhRdazeSabalAduvAha / bhUmi calAcalatayocchvasanaiH zanairvA, zvAsaprayAsapavanaiH kRtapAraNArthaH // 10 // anvayaH-etatprayANasamaye zeSaH vizeSabhRt zirAMsi namayat zanaiH usanaiH zvAsaprayAsapavanaiH kRtapAraNArthaH calAcalatayA 'zeSabalAt bhUmim uvAha // 10 // vyAkhyA-enatprayANasamaye-etasya rAjJaH prayANasamaye-vija. yArtha prasthAnakAle zeSa:-anantanAgaH vizeSabhRt-pRthvIyathAvaddhAraNArthasAmAtizayamAzrayannapi zirAMsi-phaNAmahasraM namayan-prahvIku. rvan ata eva zanaiH--mandam ucchusanaiH-zramajanitadIrghocchasiH zvAsaprayAsapavanaiH- zvAsagrahaNasaMjAtaprayAsasamudbhutamArutaiH kRtapAraNArtha:kRtabhojanecchaH san calAcalatayA-saMbhrAntatayA sasaMmramamityarthaH azeSavalAt-yAvacchaktimavalambya bhUmim uvAha-dadhAra // 10 // budhyA samRddhamanasA'pyanasA zrutInAM, chando'nucArivacanai racanaizcamUnAm / rAjJaH samAhitavidheH savidhe vidheyAM, mantrIjanastadudadhervidadhe'sya sImAm // 11 // Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 mahopAdhyAyazrImeghavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAvye ___ambayaH-samAhitavidheH asya rAjJaH mantrIjanaH udadheH samIpe vidheyAM sImAM vidadhe / ( kaiH ? ) budhyA zrutInA manasA manasA chando'nusArivacanaiH camUnAM racanaizca // 11 // ___ vyAkhyA-samAhitavidheH- anukUladevasya bhAgyazAlina ityarthaH asya rAjJaH cakravarninaH vAsudevasya vA mantrIjanaH udadheH savidhe samudrasamIpe vidheyAM karaNIyAM sImAM-vizeSeNa zAsanIya (dhAraNIya) dezamaryAdA vidadhe-kRtavAn / kaiH kaispAyarityAha -buddhayA autpAtikyAdibhedabhinnayA matyA zrutInAm anasA-zAstroktanItInAM zakaTavad vAhakenetyarthaH zruti-zAstra-vijJenetiyAvat samudramanasA-udAracittena apizcArthe chando'nusArivacanaiH-abhiprAyAnuguNavAkyaiH, camUnAMsenAnAM racanaizca-yathocitaM sainyavibhajanaiH sainyavinyAsairvA / / 11 / / kSoNIdhave jayini bhUrdivamA juhAba, bAdhairgabhIraninadaiH svavibhuprasAdyaiH / hitvA sudhAzanarasAnnarasArthagoSTayAM, svAsthyena tasthuramarAH kramarAgiNo'tra // 12 // anvayaH-kSoNIdhave jayini svavibhuprasAdyaH gabhIraninadaiH bhUH divam AjuhAva (iva) amarAH sudhAzanarasAn hitvA atra kramarAgiNaH narasArthagoSTayAM svAsthyena tasthuH // 12 // vyAkhyA-jayini-vijayazAlini kSoNIdhave-pRthvIpatau sati yadvA kSoNIdhave jayini-vijayamAne sati svavibhuprasAdyaiHsvaH-nijaH vibhuH-rAjA prasAdyo yeSAM taiH gabhIraninadaiH-gambhIradhvanizAlibhiH vAdyai-nAnAvidhavAditraiH kRtvA bhUH-pRthvI divaM-devalokaM lakSaNayA tatsthAn devAnityarthaH AjuhAva Ahvayatimmeveti luptotprekSAvA. cikotprekSA / ata eva amarA:-devAH sudhAzanarasAn-amRtabhojana Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcArya zrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA, sarga-4 169 .... ...... ........Anirnoon.......... janitAnandAn hitvA-parihAya atra cakravartyadhiSThitadeze kramarAgiNaHkrame-AcAre calane vA rAgiNaH kRtAnurAgAH santaH narasArthago. SThayAM-janasamudAyamaNDalyAM svAsthayena-sukhena tasthuH-sthitavantaH / cakravAdInAM cakrAyadhiSThAyakatayA devAnAmihAgamanaM jainarAddhAntaprasiddham // 12 // nyAye bhuvi prassamare samare na ko'pi, sthAyI mithaHpratighato'pi na cAtatAyI / tAyI rasAdasumatAM sumatAGkabhAjA, tadrAjatesma tanayassanayassa-rAjaH // 13 // anvayaH--bhuvi asya nyAye samare ko'pi samare mithaH na sthAyI / pratighato'pi ko'pi AtatAyI na [AsIta] asya rAjJaH tanayaH sumatAGkabhAjAmasumatAM rasAta tAyI sanayaH sarAjaH rAjatesma // 13 // vyAkhyA- muvi-bhUmaNDale asya rAjJaH nyAye-nItau prasRmareprasarati sati ko'pi janaH samare-saMgrAme mithaH-parasparaM na sthAyIrAjabhayena nA'vatiSThate. pratighata:-krodhAdapi kopAviSTo'pi sannityAzayaH ko'pi AtatAyI-Atatena-vistIrNana zastrAdinAyituM zIlamasya saH-vadhodyataH agnidAdilakSaNa iti yAvat tathA coktam agnido garadazcaiva shstrpaannirdhnaaphH| . kSetra-dAgapahArI ca paDete AtatAyinaH / / iti / na AsIditi shessH| kiJca asya rAjJaH tanaya:--putro'pi sumatAGkabhAjAM-mumatAnAM-sajjanAnAm aGkam-utsaGgaM-koDaM-bhajante iti mumatAGkabhAjasteSAM tAdRzAnAm asumatAM-prANinAM rasAta snehAt vAtmalyAditi yAvat tAyI-rakSaNazIlaH punaH sanayA-nItiyuktaH, sarAjA-rAjanaM rAjaH-dIpti tena sahitaH rAjatesma zobhatesa // 13 // Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17. mahopAdhyAya zrImedhavijayagaNiviracite saplasandhAnamahAkAvye nRNAM gaNo niravadhirdhanavardhanena, prAptAvadhi janato jinarAjirAjAm / kArpaNyamAzrayati naiva manAka spaNyaH, prAvINyapuNyavidhinaiva dhunoti paGkam // 14 // anvayaH-nRgAMgaNa: dhanavardhanena niravadhiH jinarAjirAjAM bhajanataH prAptAvadhiH / sapaNyaH manAka kApaNya naivAzrayati prAvINya puNyavidhinaiva pakaM dhunoti // 14 // vyAkhyA---nRNAMgaNaH janasamudAyaH dhanavarddhanena-dhanadhAnyAdi. samRddhathA niravadhiH-anantaH dhanika zreNyAM sarvAgragaNya iti bhAvaH atha ca abadhirahito'pi jinarAjirAjAM-jinendra devAnAM bhajanataH ArAdhanAyAH prAptAvadhiH-avadhi prAptaH sAvadhiriti virodhaHprAptaH avadhiHavadhAna-manoyogavizeSaH (yadvazAnmano viSayAntarato nivartate) yena sa iti parihAra: / avadhistvavadhAne syAtsImnikAle bile pumAniti medinii| evaM sapaNyApaNyena-stotavyena sveSTadevena hRdi sahitaH yadvA paNyaiH vyavahAryavastubhiH sahitaH / kintu manAk-alpamapi kArpaNyaM kRpaNatAm-ucitavyayavimukhatayA dhanasaMcayecchAM mitampacatvamiti yAvat yadvA kArpaNyaM dainyaM naiva Azrayati-nAvalambate / kizca prAvINyapuNyavidhinaiva prAvINyena naipuNyena vijJatayeti yAvat puNyAnAMdharmANAM vidhinA-vidhAnena anuSThAneneti yAvat yadvA puNyena-manokSena vidhinA karmaNA eka 'vidhividhAne daive cetyamaraH puNyaM dharma manojJe'pIti vizvaH / pata-pApaM duSkRtamiti yAvat paGko'strIkardame pApe iti medinI dhunoti-kSAlayati durayatItyarthaH / / 14 / / kSetraM rarAja kurunAma guruprasiddhayA, tatrApi tadgajapuraM vapuraJcitebhyam / Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA. sarga-4 171 zrIzAntanunnayavanaplavanaH sabhISmaH, sa grISmavad vRSabhasaurarucistadIzaH // 15 // anvayaH-guruprasiddhayA kurunAma kSetraM (kurunAma guruprasidvadhA upalakSitaM kSetraM ) rAja tatrApi vapuracitebhyaM tat gajapuram (abhUt) tadIzaH zrIzAntanut ( mAsIt ) nayavanaplavana: sabhISmaH grISmavad vRSabhasauraruciH / pakSAntare kurunAma guruprasiddhayA upalakSita kSetra rarAja / tadIza: zrIzAntanunjayavanaplavanaH ( zeSaM pUrvavata ) // 15 // vyAkhyA-kSetramiti itaH pare zlokAH kRSNacaritAntargatapA. NDavacaritrAMze spaSTArthAH anyeSu prakRtakAvyavarNanIyamahApuruSasaptakeSu mandaM prakAzaM pAtayanti tatra tAvadApAtataH pratIyamAnaspaSTArtho'bhilikhyate,guruprasiddhayAmahatyAprasiddhayAkhyAtyA yadvA guroH kauravavaMzamUlabhUta kurunAmanRpazreSThasya prasiddhayA kurunAmakSetra dezaH yadvA kurunAma: guruprasiddhayA iti samastaM tasya kuru iti nAnA yA gurvI mahatI prasiddhiH khyAtiH pratiSThA vA tayA upalakSitaM kSetra-siddhasthAnaM deza iti yAvat rarAja-zuzubhe / tatrApi tasinnapideze vapurazcitebhya vapuSA-zarIreNa azcitAprazastA ibhyA yatra tattAdRzaM tat-prasiddham gajapuraM-nAgapuraM hastinApuramiti yAvat abhUt / tadIzaH tasya-gajapurasya Iza: rAjA saH prasiddhaH, zrIzAntanut-tadAkhyaH AsIditi zeSaH sa kIdRza ityAha-nayavanaplavanA nayA nyAyaH eva vanaM-salilaM tatra plavatesnAtIti saH nyAyajalalAyItyarthaH / nItijalasaMtaraNazIla iti yAvat sabhISmA bhiissmkumaarshitH| grISmavat- nidAgharturiva vRSamasaurararuci vRSa vRSasaMkrAntau bhAtIti vRSabhA tAdRzI saurI-sUryasambandhinI ruciH kAntiyatreti griissmpkss| rAjapakSe tu vRSaH kAmaH sa iva bhAtIti vRSabhaH suvaMti-karmaNilokAnprerayaMtIti sUrAH paNDitAsteSAM samUhaH saurastasin ruciprItiryasya sa sauraruciH vRSabhacAsau saurarucizceti sa taadRshH| Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 mahopAdhyAyazrI medhavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAmbe anyapakSe tu-kurunAmavadguruprasiddhayA upalakSitaM kSetra-tattaddezaH rarAja tatrApi vapurazcitebhyaM tat gajapuraM-pureSu gaja iveti tat purazrechamityarthaH mukhyanagaramiti yAvat / tadIzaH zrIzAntanunnayavanapla. vanA zrIzAntarasena nunnaM-phaiTitaM nirAkRtamityarthaH yavanAnAM plavana sasaMbhramAgamanaM yena sa tathoktaH / punaH sabhISmaH bhItihetuhe titatisahitaH / vRSabhamoraruciH vRSeNa dharmeNa sauraruciH saurIcAsau rucithati sauraruciriva ruciryasya sa sauraruciH sUryatulyakAMtiH / zukrale mUSake zreSThe sukRte vRSabhe vRSa ityamaraH // 16 bhUzcitravIryamadhigatya nRpaM rasena, prAduzcakAra kaladhautamukhenduhAsam / kozA babhurnavanavAH prakRteH kuleSu, nyAyyaM tadatra harivaMzabhuvi kSamApe // 16 // anvayaH-- bhUH citravIrya nRpam adhigalya rasena kaladhautamukhainduhAsaM prAduzcakAra prakRteH kuleSu navanavAH kozA babhuH atra harivaMzabhuvi kSamApe tat nyAyyam // 16 // ___ vyAkhyA-bhUH-pRthvI tAtsthyalakSaNayA bhUtalastho loka citra vIrya visAyAvaha parAkramazAlitvAttadAkhyaM nRpaM rAjAnam avApya rasena premNA kaladhautamukhenduhAsaM-kaladhauna-rajataM tatsacchAyena mukhenavadanena indoH candramaso'pi hAsa-parihAsaM prAduzcakAra AviSkarotisma / kizca prakRteH prajAyAH kuleSu samudAyeSu navanavA: apUrvAH vilakSaNAH kozA:-dhAnyAdInAM pratyAkArAH babhuH zuzubhire / atraasmin kSetre harivaMzabhuvicandravaMzasamudbhave kSamAperAjJi citravIrye sati tat-pUrvokta sarva nyAyya nyAyAdanapetaM yuktamityarthaH ucitamiti yAvat citravIrye rAjJi sarva sambhavatIti bhAvaH / Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcAryazrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA. sarga-4 173 anyapakSeSu-bhUH citravIrya-vismayanIyavikramazAlina napaM adhi. gatya rasena rAgeNa kaladhautamukhenduhAsaM-kaladhautaM-suvarNa rajataM ca tanmukhe yasya sa kaladhautamukhaH sa cAsau induhAsaHkhagastam prAduzca. kAra zrImahaSabhapakSe bharatasya cakravartitvAt zAntinAthasthApi cakritvAt vAsudevAnAM ca khagotpattiH prasiddhaiva / kaladhautaM suvaNe syAdrajate ca napuMsakamiti medinI / khaGge tu nistriMza-candrahAsA-'si-riSTayaH ityamaraH kiJca-kuleSu-janapadeSu gaMgA-sindhvostIradezeSu vA prakRteHkhabhAvata eva navanavA nava-navasaMkhyakAH navA navInAH kozA = artharAzayo babhuH virejire / tat etatsarva atrabharataM harivaMzabhuvi hariH sUryaH nAmaikadezagrahaNe nAmagrahaNAt sUrya: sUryayazAH bharataputra. stasyavaMza ikSvAkuvaMzastasmin jAte iti bharata-zAntyoH / rAmapakSe sUryavaMzasamudbhute / kRSNapakSa harivaMza yAdavakulaM tajjAte ityarthaH kSamAperAjJi sati nyAyya yuktam / kulaM janapade gotre sajAtIyagaNe'pi ceti medinI / harizcandrA 'rka-vAtA- 'zva-zuka bheka-yamA 'hissu| kayau siMhe hare'jeM'zI zake lokAntare pumAn vAcyavat piGga-haririti medinI // 16 : pANDuryazobhirabhitaH samazobhi kAntyA, rAjApi somavapuSA vRSa-bhAsanAbhaH / prItyA'nubhAvividureNa durodareNA nItyAdijanmadhRtarASTrabhuvA-riraMsuH // 17 // anvayaH--- pANDuH rAjApi yazobhiH kAntyA'bhitaH samazobhi / soma. vapuSAvRSabhAsanAbhaH anubhAvi vidureNa prItyA riraMsuH AdijanmavRtarASTabhuvAnItyA durodareNacAriraMsuH / rAjApi abhitaH yazobhiH pANDuH kAntyA somavapuSA ca samazobhi / vRSabhAsanAbhaH, anubhAvi vidureNa prItyAH / anItyA bhAdijanmatarASTrabhuvA ca riraMsuH durodareNa ariraMsuH // 17 // Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17v mahopAdhyAyazrImeghavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAvye vyAkhyA--- pANDaH tadAkhyaH rAjApi yazobhiH kIrtibhiH kAntyA ca amitaH sarvatobhAvena samazobhi azobhiSTa / sa kIdRza ityAha-somavapuSA-umayA kIrtyA zivapakSa pArvatyA sahitaM soma= sakIrtikaM sapArvatIkaM ca tAdRzena vapuSA-zarIreNa vRSabhAsanAmA vRSabhAsanasya zivasyeva AbhA zobhA yasya saH / tathA anubhASividureNa-anu-pazcAt bhavati-jAyate iti bhAvA-janmA'syAstIti vA anubhAvI anujaH tena vidureNa-tadAkhyena saha prItyA 'nurAgeNa riMma:-rantumicchu: kintu AdijanmadhRtarASTrabhuvA-AdijanmanaH aprajAt dhRtarASTrAd bhavati-jAyate ityAdijanmadhRtarASTrabhUstayA anItyA anyAyena durodareNa ca ariraMsu nivivartiSurityarthaH / / ___ anyapakSeSu-rAjApi-zrIvizvasenAdinRpopi abhitaH vizvagThyAyibhiH yazobhiH pANDuH gauraH kAntyA somavapupA candravadramaNIyazarIreNa ca samazobhi / sa kIdRgityAha-vRSabhAsanAbhaH vRSasyadharmasya bhAsanayA pratibhAsanena bhAti zobhate iti sH| kizcAsau anubhAvividureNa anubhavazIladhIreNa prabhAvazAlinAgareNa vA saha prItyApremNA / anItyA=na santi Itayo yasyAM sA'nItistayA tAdRzyA AdijanmadhRtarASTrabhuvA AdijanmanAvapUrvajena dhRtasyavAyattIkRtasya rASTrasya-dezasya bhuvA-pRthivyA ca riraMsuH / durodareNa= dyUtakAreNa dyUtena vA upalakSaNamidaM vyasanamAtrasya ariraMsuH / / 18 // yasyAstanAvatigurU svarUcA himAdrI, kAntA pRthAvatizaye'sya manonurAge ! dRSTA-dharA-surapaterapi rAjyalakSmyA , sarva suparvabhavagarvamapAcakAra // 18 // Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA. sarga-4 anvayaH -- yasyAH stanau svarucA atigurU (sA) pRthA mAdrI (gha) asya kAntA atizaye mano'nurAge ( vartamAnA ) gharAsurapateH asya rAjyalakSmyA dRSTA ( asya mano'nurAge'tizaye sati dRSTAdharA surapateH rAjyalakSmyA) sarva suparvabhavagam apAyakAra | pakSe yasyA atigurU svanau svarucA himAdrI (atizayAte ) sA'syakAnchA pRtha atizaye mano'nurage ( zeSaM pUrvavat) | 18 vyAkhyA -- yasyAH stanau = vakSojau svarucA = nijadIptyA atigurU = ativizAlau guru = mahat ( bilvaphalAdi ) samatikramaNazIlau vA tAdRzI pRthA kuntI mAdrI ca asya pANDurAjasya kAntAnbhAryA atizaye= atimAtre mano'nurAge = patyuvittaprItau varttamAnA gharAmurapateH mahImahendrasya asya pANDumahArAjasya rAjyalakSmyA - rAjazriyA dRSTA satI kRtAbhiSekA satIti bhAvaH yadvA yasya =pANDoH mano'nurAge= manaH prItau sati dRSTAdharA- cumbituM nirIkSitoSTadezA satI surapate:= indrasya rAjyalakSmyAH khArAjyazriyaH sarvaM suparva bhavagarva = devalokA 'bhimAnam apAcakAra= dUrayAmAsetyarthaH / 175 anyapakSeSu - yasyAH rAjJyAH atigurU = atipIvarau stanau svarucAsvakIyacchadrayA svIyaunnatyaguNena nijakAntiguNena vA himAdrI = himaparvatau atizayAte iti zeSaH sA tAdRzI asya - pUrvoktasya rAjJaH kAntA strIratnam pRthau - mahati atizaye mano'nurAge - pati viSayakacicAsaGge sati zeSaM pUrvavat // 18 // jAtAH sutAstata ime zarasaMkhyayApyA, zalyAripAvaninarAnvayibandhurUpAH / te'pi svamAnamapahAya vimAnaratnA rUDhAH samIyurapare varivasyayA'sya // 19 // anvayaH -- tataH ime zarasaMkhyayA''pyAH zalyAri - pAvani-narA- invathiva ndhurUpAH sutAH jAtA: / te 'pare ca svamAnamapahAya bimAnarasnArUDhAH asya Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 mahopAdhyAya zrImeSavijayagaNiviracite sakSasandhAnamahAkAbbe varivasyamA smiiyuH| pale-tata ime sutA jAtAH azarasaMkhyayApyAH zalyAripAvani narAntrayibandhurUpAH (zeSa prAgvata) // 19 // vyAkhyA-tataH tadanantaraM tasmAt pANDurAjAdvA ime vakSyamANAH zarasaMkhyayA-zarAH paMca tatsaMgkhyayA ApyAH prApyAH paJcasaM. khyAkA ityarthaH zalyAri pAvani narA.'nvayivandhurUpA:-zalyAri:--- yudhiSThiraH, pavanasyApatyaM pAvaniH-bhImaH, naraH-arjuna:, anvayibandhaanvayinoH saMbaddharUpayoH-azvinIkumArayoH bandhU-putrau yadvA anvayinau yamajatayA samAnodarasambaddho bandhU-bhrAtarau nakula-sahadevI tadrUpAH sutAH putrAH jAtAH-samajaniSata apizcArtho bhinnakramazca tathA te-zalyAripramukhAH apare-anye ca janAH svamAnaM-svamahattvAbhimAnam apahAya-parityajya vimAnannArUDhAH-zreSThavimAnamArUDhAH santaH asya-vAsudevasya neminAthasya vA pANDoreva vA varivasyayA-paricaryayA hetunA zuzrUSArthamityarthaH samIyuH samyaggatavantaH naro'je manujerjune iti medinI. bandhuzabdasya bhAtR-putretyetadubhayavAcakatvaM zabdastobhamahAnidhau draSTavyam / __ anyapakSeSu-tataH tasmAt zrIvizvasenAdinRpAt ime-vakSyamANaguNAH sutAH jAtAH kAhazA ityAha-azarasaMkhyayApyA:-na zaraiH bANaiH saMkhye-yuddhe yApyA:-vidrAvyAH palAyanAH bANayuddhe'dhamA vA iti te tthoktaaH| zalyAripAtraninarAnvayibandhurUpAH-zalyAnivANAn tomarAn vA igrati Rcchanti vA-prApnuvanti tacchIlAH zalyAriNaH zarAbhyAsina ityarthaH zUrA iti yAvat / pAvayatIti pAvana:-jagatpAvitrya kArakaH yadvA paM-pAtAramapi ati-rakSatIti pAvana:-zaraNyasyApi zaraNya ityarthaH zrIvizvasenAdistasthApatyAni pAvanayaH narAnvapibandhurUpAH-narANAM-mAnavAnAm anvayibandhurUpAH sodarabhrAtRkalpAstayA'nupAhigo'nurAgiNavetyarthaH zalyAri pAvani Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA, sarga-4 177 narAnvayivandhurUpANAM vizeSaNAnAmayaM karmadhArayaH zalyaM tu na striyAM zaGko klIbaM zveDe-pu-tomare iti. pAnA vAtANDa-pUteSu pAne pAtarikIrtitaH iti ca medinI / te'pare ca svamAnamapahAya vimAnaratnArUDhAH asya zrIvizvasenAdeH varivasyayA samIyurityarthaH // 19 // yA vedijAtirucitA kRtakarmayogA llebhe prapaJcaramaNairviSayopabhogam / sa-prAptarUpamahimA na hi mAnaneti, prajJA-vizeSavazato dadhatA sma-rAjJAm // 20 // anvayaH-yA vedijA'tirucitA kRtakarmayogAt prapaJcaramaNaiH viSayopabhogaM lebhe saprAptarUpamahimA sA smarAjJAM dadhatAM rAjJAM prajJAvizeSavazata: mAnaM na pati / pakSe yA vedijAtiH ucitA prapaJcaramaNaiH viSayopabhoge lebhe kRtakarmayo. gAt saprAptarUpamahimA prajJAH dadhatAM rAjJAM mAnaM na etismeti kAkuH // 20 // vyAkhyA-yA vedijA draupadI vedyAH homavedito jAyate iti vyutpatteH atirucitA-zobhitA asImazobhAzAlinIti yAvat kRtakarmayogAt prAkRtikarmavazAt prapaJcaramaNaiH-prakRSTAH paJcapaJcasaMkhyakAH ramaNAH-patayastaiH viSayopabhoga-sAMsArikaviSayAnuzIlanajanyasukhAnubhavarUpaM bhogaM lebhe-prAptavatI saprAptarUpamahimA-prApto yo rUpasyasaundaryasya mahimA-AtizayyaM dhArayatAM rAjJAM-nRpANAM viSaye prajJAvizeSavazataH buddhivizeSavazAt mAna-vinayAbhAvaM na eti-prApnoti namratayA vartata ityrthH|| anyapakSeSu-yA vedijAtiH-vedayaH-paNDitAH teSAM jAtiHsAmAnyam ucitA-satkArayogyA prapaJcaramaNaiH-vistRtakrIr3AbhiH anAyAseneti bhAvaH viSayopabhoga-dezakArya svAmitvaM lebhe / kRtakarmayogAt-milanAt saMgamAdityarthaH saprAptarUpamahimA prAptarUpANAM Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 mahopAdhyAyadhImeghavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAvye budhAnAM-paNDitAnAM mahinA-mahatvena sahitaH yadvA prAptarUpeNa-mano. jJena ramyenetyarthaH mahinA-utkarSeNa sahitaH prajJA: yuddhIrdadhatAM rAjJA mAna-sanmAnaM na etismeti kAkA etismaivetyarthaH / vediHsthAtpaNDite pumAn iti prAptarUpo jJaramyayoriti ca medinI prAptarUpa -svarUpA'bhirUpA budhamanojJayorityamaraH // 20 // yA nityayauvanatayA vasudhA-pratItA, puSpAnvitA''zu phalitA sutaratnajAtyA / vyUDhA bhUjAbalavazAvazA'munAsau, seve svataH svarasataH puruSottamaM tam // 21 // anvayaH-yA nityayauvanata yA vasudhApratItA avazA'munAbhujAbalavazAt nyUr3hA tataH puSpAntritA sutaratnajAtyA AzuphalitA'sau svataH svarasataH taM puruSottama seve / pakSe-yA vasudhA nityayauvanatayA pratItA puSpAnvitA sutaratnajAtyA''zuphalitA'vazA'sau amunA bhujAvala yazAt vyUDhA svataH mbarasataH taM puruSottama seve // 26 // vyAkhyA-yA draupadI nityayauvanatayA nityaM-cirasthAyi yau vanaM-tAruNyaM yasyAH sA nityayauvanA tadbhAvastattA tayA sadAtanatAruNyazAlitayetyarthaH vasudhApratItA bhUtaleprasiddhA avazA svayaMvarA satI amunA-pANDavena bhujAvalavazAkhabAhuvIryaprabhAvAt vyUDhA-pari. NItA-vivAhitA iti yAvat tataH puSpAnvitA-puSpam ArtavaM svIdharma iti yAvat tatsahito satI mutaratnajAtyA-nRparatnajanmanA Azu phalitA-phalavatI asau draupadI svataH svayameva svaralataH akRtrima nijAnurAgAt taM prasiddhaM puruSottamaM naramattamaM pANDavaM seve-bheje / anyapakSeSu-yA vasudhA pRthvI nityayauvanatayA zasyAdyutpAdane sarvadeva yuvatIksamarthatayetyarthaH pratItA-vizrutA puSpA'nvitA-puSpena Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA, sarga--4 179 pArthivapadArthasArthAnAM vikAzena anvitAyuktA puSpaiH nAnAvidhakusumairanviteti vA sutaratnajAtyA khanyAdisamudbhUta ratnajAtyA phalitA saphalA avazA-sarvadA kasyA'pyanAyattAsatyapi aso vasudhA amunAzrIvizvasenAdimahIpatinA bhujAvalavazAt-nijabhujavIryamahimnA vyUDhA vidhRtA svAyattIkRtA satI svataH svayaM svarasataH nijarasaH madhurAdipaDbhIH taM puruSottamaM zrIvizvasenAdinarezaM seve / / 25 / / kRSNAvatA-samaye tridazAvatAre, rAjJi sphuratyapi na dharmabhuvA'tyavAhi / yA-yAjJikI-ha-tanayA kalibhRkriyAso, yasmAtkRtaM sukRtameva yugaM nRpeNa // 22 // andhayaH--kRSNAvatArasamaye tridazAvatAre rAjJi sphurati sati dharmabhuvA yA ayAjJikIhatanayA kalibhRt kriyA asI kriyA na atyavAhi yasmAnnRpeNa yugaM sukRtameva kRtam // 22 // vyAkhyA-kRSNAvatArasamaye-kRSNasya viSNoraSTamAvatArakAle tridazAvatAridevAMzenAvartINe rAjJi-yudhiSThiramahIpatau sphurati-vijayamAne sati dharmabhuvAvipreNa yA ayAjJikI-yajJAya devapUjAyai hitA yajJamahati vA yajJaH prayojanamasyA iti vA yajJasyeya miti kA yAjJikI tadbhinnA hatanayA-hato bhagno nayo-mArgo yasyAH sA tAdRzI ata eva kalibhRt=kaliM-klezaM kaliyugaM vA kalahaM vAraNaM vA bibharti dhArayati poSayati vA iti sA tathAvidhA kriyAkarma asau na atyavAhinna AhatA na kRtetyarthaH pUjAM vinA na tapomukhaM dharmakRtya babhUveti bhAvaH / yasmAtkAraNAt nRpeNa yuga-dvAparakAlaH kRtaM kRtayugameva tatsadRzameveti bhAvaH sukRtaM muvihitam / / Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 mahopAdhyAyazrImeghavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAmbe RSabhadevapakSe-tridazAvatAre-tryadhikAstryuttarAstrisahitA vA daza tridaza-trayodazetyarthaH avatArAH bhavA yasya sa tasin / zAnti nAthAdipakSe / tridazAvatAre devAvatAre devarUpe ityarthaH / yasmAt nRpeNa kRtaM nAma prathagaM yugaM sukRtaM-susampAditam 'RSabhazAntyoH / ' zeSeSu yugaM svAvirbhAvAdhikaraNIbhUtakAlaH kRtaM kRtayugameva satyayuga mevetyarthaH sukRtam / / kica rasamaye-suranarayakSa-gandharvakinnarAdInAM harSamaye Anandapracure yadvA arasamaye-daitya-dAnavAdInAM kezi-kaMsavRSabhAdInAM mRtyuhetutvAdaharSamaye duHkhabahule athavA Arasamaye-arINAM samUhaH AraM tasya samaye bahuzatrukaNTakAkIrNakAle ityarthaH tridazAvatAre-devasya viSNoH pUrNAvatArarUpe rAjJi-kRSNavAsudeve sphurati-vijayamAne'pi sati yA yAjJikI yajJaH yajJasenaH nAmaikadezagrahaNe nAmagrahaNAt bhImo bhImasena itivat tasyeyaM yAjJikI-yajJasenasambandhinI tanayA-putrI draupadI yadvA yAjJikI yAjJasenI draupadI asau hatanayA hata: bhagno nayA-nItiryasyai sA tathA kalibhRkriyA-kali vivAda rAjyapratyarpa. NAdiviSayakakalahaM vibhautikalibhRk-duryodhanastasya kriyA vastrAka. paNAdirUpakarma yasyAM sA tAdRzI satyapi kRSNAvatA-kRSNA draupadI sA'styasyAsI kRSNAvAn tena draupadIpatinetyarthaH dharmabhuvA-dharmAtmajena yudhiSThireNa dharma iti zeSaH na atyavAhinAtyakAmi nAtikrAnta ityarthaH / duravagrahaduSTanigrahAgrahile zrImanivAsudeve'vatIryabhUtale virA. jamAne'pi sati duSTaduryodhanena pariSatsamakSaM draupadI vivastrIkartuM ceSTite dyUtahAritasarvasvena dharmarAjena tadAnIM tadviruddhaM kimapi nAceSTitamiti bhaavH| rasaH svAde jale vIrye zRMgArAdau viSe drave ityanekArthasaMgrahaH / kRSNA syAdraupadI-nIlI-kaNA-drAkSAsu yoSiti iti medinii| kali. Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrIvijayA mRtasUripraNItA saraNI TIkA. sarga-4 zUre vivAde'ntyayuge yudhIti haimaH kriyA karmaNi ceSTAyAM karaNe sampra dhAraNe. ArambhopAya - zikSA-rcA- cikitsA niSkRtiSvapIti vizvaH / 'Arasamaye' ityasya Aram - arisamUhaM samyagayate = abhiyAtIti sa tAdRza iti vArthaH / / 22 / / yo vA suyAdhananRpaH kRpayA sametaH, kAlAvazena manasA vidadhe kSamA-yAH / jAtA'tra tasya viSamA-na-dazAnanasya, 185 tatrApyabhAgyabhavanaM niraNAyi devaiH // 23 // anvayaH -- yaH suyodhananRpaH kRpayA'sameta: kAGkSAvazena manasA yA: akSamA: ( kAGgAvazena manasA akSamAyA: vidadheM, vazena manasA kSamAyAH kAGkSA, avazena tena kSamAyAH kAGkSAH ) vidadhe tasya ana Ananasya viSamA dazA na jAtA ? tatrApi devaiH abhAgyabhavanaM niraNAthi / RSabhAdipazeyaH suyodhananRpaH kRpayA sametaH kAGgAvazena manasA yA kSamAH vidadhe tasyAtra Ananasya dazA viSamA na jAtA tatra devaiH AdhyabhAgyabhavanaM niraNAyi // 23 // vyAkhyA --- yaH suyodhananRpaH = duryodhananRpatiH kRpayA=anugraheNa asametaH = rahitaH dyUtapaNIkRtaM dvAdazasamAH prakAzaM varSamekaJcA prakAzaM vanavAsamatItyAgatapANDavaviSaye tadIyarAjya pratyarpaNAnicchrutayA nirdayahRdayaH ityarthaH / kAGkSAvazena = lobhaparavazena ' indraprasthaM vRkaprasthaM jayantaM vAraNAvatam / dehi me caturo grAmAn paJcamaM kiJcideva tu ' ityevaM sAnunayamabhyarthane'pi kRte samagrarAjya lipsAcivazena manasA = cetasA yAH akSamAH = azAntIH vidadhe kRtavAn / yadvA kAGkSAvazena = samagrasAmrAjya jighRkSAparavazena manasA akSamAyAH = pAzakakIDanakapaTAni chaladhUtAnItyarthaH vidadhe / atha vA vazena manasA vaze = AyattatAyAM vazAH = adhInA vA inAH = nRpatayo yasya tAdRzena manasA kSamAyA:= Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 mahopAdhyAyazrI meghavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAvye sarvabhUmeH kAkA-lipsA gardheti yAvata vidH| atha vA avazena% asvatantreNa IrSyAparavazene tyarthaH agrazastaM viruddha-nyAyavirodhi anyA. yyamiti yAvad vA vazam-icchA yasya tena duryodhanena manasA kSamA yAH sarvabhUmeH kAGkSA vidadhe-cakre kRtA tasya-duryodhanasya atra-atyu skaTapApa-puNyAnA mihaivaphalamaznute iti katipayareva divasaH phalapratya kSIkaraNapravaNAdhikaraNe saMsaraNe(saMsAre)Ananasya-mukhasya viSamA mAni janasuduH sahA dArUNA saMkaTA vA dazA avasthA sthitirityarthaH na jAtA kAkkA jAtaivetyarthaH / yadvA viSamAnadazA-viSavat-garalavat mAnadazA mAnasya ahaMkArasya dazA-avasthA viSatulyagarvA'vasthetyarthaH jAtA abhUt / tatrApi tasya tAhagavasthatvAviSaye'pi devaiH aghaTitaghaTanaghaTita vighaTanapaTIyaHpATavaparipATIzAlibhAgyAdhiSThAtRbhiH abhAgya bhavanaM bhAgyarAhityaM daivAnanukUlatvaM-devaprAtikUlyamiti yAvat nira NAyi=nirNItam nizcitamityarthaH // kSamA kSAntau kSitau iti hemacandraH vazA vanthyA-mutA-yoSA-strIgavI-kariNISu ca / tripvAyatte, klIvamAyattattve cecchA-prabhutvayoriti medinI / tatsAdRzyamabhAvazca tadanyatvaM tadalpatA aprAzastyaM virodhazca naarthAH paTa prakIrtitAH / viSabhaH dAruNe saMkaTe ceti zabdastomamahAnidhiH / __ RSabhAdipakSe-yaH suyodhananRpaH-sukhena yudhyate'sau suyodhanaH suyudh yuc sa cAsau nRpAnnAbhirAjAdiH kRpayA niSkAraNaparaduHkhaprahANecchAlakSaNadayayA sametaH mahita: jIyA'nukampItyarthaH kADAva. zena-mokSecchAzAlinA manasA yAH kSamAH zAntIH vidadhe tasya rAjJaH atra AnanadazA viSamA pratikUlA na jAtA viSaye deveH ApyabhAgya. bhavanam ApyaM prApyaM yadbhAgya bhAgadheyaM tasya bhavanam utpAdanaM niraNAyi-nizcitam bhAgyotpattAvevehazI tIrthakunjanakatva-lokottarasAmrAjyAdisambhavA mukhaprasannAvasthAsambhavatIti bhAvaH / / 23 / / Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrI vijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA, sarga-4 183 vRttyA - jitaH kuhanayA-na-tayAjitaH sapAJcAlikAmavasanAM pariSatsamakSam / aisa - pAvanavidhI harijaH pramIlAM, nayatsamastasudRzaM ca vimohalIlAm // 24 // anvayaH - kunayA vRttyA jitaH tayA ( tanayA) ajitaH sa pariSatsamakSaM pAJcAlikAm avasatAM cakre, upAvanavidhI (atra pAvanavidhau ) harijaH nazyatsa mastasuddaze pramIlAM vimohalIlAM ca cakre / yadvA caH anatayA kuhanayA jinaH sa vRttyAjitaH na parikSaM pAJcAlikAm avasanAM cakre ( tayA na kuhanayA AjitaH vRtyA jitaH sa pAJcAlikAm asatAM na cakre ) iti vicArya harija: atra pAvanavidhau nazyatyamastasukSaM pramIlAM vimohalIlAM ca cakre / RSabhAdipakSe - harijaH atra pAvanavidhau nazyatsamastasudRzaM pramIlAM vimohalIlAM ca na cakre // 24 // vyAkhyA -- kuhnayA=dambhacaryA lakSaNayA vRtyA vartanena jitaH = vazIkRtaH dAmbhika ityarthaH tayA = puNyena = puNyakarmaNA ca na jitaH adhArmika ityarthaH yadvA natayA nAsti taHgavayasyAM sA natA= anahaMkRtiH namratetyarthaH tathA ajitaH avazIkRtaH uddhata iti yAvat sa=duryodhanaH pariSatsamakSaM = sabhA ( sadAM ) pratyakSa eva pAJcAlikAM= draupadIm avasana=naJo'lpArthakatvena AkRSTabahutarAMzukAMzatayA alpa vastrAM namaprANamiti bhAvaH cakre asmiMzca trapAvanavidhau =trapAM=lajjAm Avayati gamayati-prApayati grAhayati vA'sau yadvA pAyA avanaMprAptiryasmAtsa trapAvanaH = lajjAjanakaH avaterNyantAcchuddhAdvAlyuH sa cAsau vidhiH- vidhAnaM tasmin yadvA atra pAvanavidhau - akIrtiprApakakarmaNi ! vastrAkarSaNalakSaNA'sadvyavahAre ityarthaH jAyamAne harija:-- jAtAvekacacanaM yudhiSThira - bhImArjunAH nazyatsamastasudRrza - nimIlita sarvajanalocanAM pramIlAM=azakyopAyatayA nitAntAsa darzanatayA ca tandrAbhAvanAM Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 mahopAdhyAyazrImeghavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAvye dRnimIlanamiti yAvat vimohalIlAM-mUhabhAvaM ca cakre / kuhanA dambhacaryAyAmiti. tazcaurA-mRta pRccheSu kroDe mlecche ca kutracit aghumAstaraNe puNye kathitaH zabdavedibhiH iti ca medinI. takAra zraurya-garvayorityekAkSarakozaH / tatmAdRzyamabhAvazca tadalpatvaM tadanyatA. aprAzastyaM virodhazca naarthAH paTmakIrtitAH / atha vA yaH naraH anatayA saJjayA tayA prasidbhayA kuhanayA dambhacaryayA lobhAnmithyeryApathasaMpAdanayetyarthaH arthalipsayA mithyAdharmAzrayaNeneti yAvat jita:vazIkRtaH saH naraH vRttyAjita:vRta vartana-cirasthitijIvanopAyo vA tena tyAjitaH parihApitaH syAt / sa pariSatsamakSaM-janatAsamakSaM pAzcAlikAM=putrikA vastra-dantAdiracitaputtalikAm avasanAM-nagnAM cakre sanaraH vyarthaprayAsa ityarthaH dhanavatve'pyadhanatvamiti bhAvaH / yadvA tayA-pratItyA na kuhanayA-dambhacaryayA sampAditayeti zeSaH dambharahitayetyarthaH AjitaH saMgrAmAt vRtyA AjIvikayA jitaH sa pAJcAlikAmavasanAM na cakre nakArasyobhayatrayogAt saphalaprayAso 'yaM puruSaH iti vicArya harijaH indrajo'rjunaH yadvA hari anilasta. smAjjAto bhImasenaH atha vA hariH-yamaH tajjAto yudhiSThiraH atraasmin pAvanavidhau-nyAyakArya nazyatsamasta sudRzaH nazyantyaH-animipantyaH samastAH samastAnAM cA sudRzaH netrANi yasyAM sA tAM tAdRzI pramIlAM-tandrAM vimohalIlAM-mUr3habhAvaM ca cakre / kuhanAlomA. mithyeryApathakalpanetyamaraH / pAJcAlikA putrikAsyAdvastradantAdibhiH kRteti cAmaraH / yamA--'nile-ndra-candrA--'rka-viSNusiMhAM--- vAjiSu / zukA-'hi-kapi-bhekeSu hari kapiletriSu iti. tandrI gramIlA iti caamrH| __anyapakSeSu-hariH-sUryaH-sUryayazA bharatacakrIvartimutastasmAjAtaH harijaH-RSabhaprapautraH / atha vA harijaH-hariH-harivaMzaH nAmaikadeza Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcAryazrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA, sarga-4 185 grahaNe nAmagrahaNAt padaikadeze padasamudAyopacArAdvA harivaMze mUryavaMze ikSvAkuvaMze ityarthaH jAtaH nAbhiH vizvasenaH azvasenaH siddhArtharAjo dazarathaca. tathA harivaMze yAdavakule jAtaH samudravijayo vasudevazca atrapaMspaSTam yathA tathA'vanavidhau -jIvarakSAkaraNe nazyatsamastasudRzaM pramIlAM-tandrAM pramAdamiti bhAvaH vimohalIlAM mRDhabhAvamavivekitvamiti yAvat ca na cakre // 24 // sAnA prabhAvitaraNena vibhedanena, no vazyatAmupagatA narapAH kSitiM te / prApuH svatasturagahastisthAdyabhAvaiH, svApuNyalabdhajananAjananAdayogyA: / / 25 // anvayaH--ye narapAH sAnA prabhAvitaraNena vibhedanena vazyatAM no upagatA te turagahastirathAdyabhAvaiH svApuNyalabdhajananAt jananAdayogyAM kSiti prApuH / athavA ye narapA: sAmnA prabhAvitaraNena vibhedanena vazyAmupagatAH te turagahasti. rathAdyabhAvaH / maha ) svApuNyaladhAnanAta jananAdayogyAM kSitiM svata: no prApuH // 25 // vyAkhyA-ye narapA:-suyodhanAdayastatpakSavartino'nye ca nRpAH sAnA-parasparopakArapradarzanAdinA paJcavidhena sAntvena prabhAvitaraNenapratidAnAdinA paJcavidhena dAnena-vibhedanena-bhedena sneharAgApanaya. nAdinA trividhenopajApena ityetadupAyatritayena yadA vazyatAm-vaza. vartitAM vidheyatAmityarthaH anukUlatAmiti yAvat no-naiva upagatAH tadA te pratIpAvaniyAH turagahastirathAdyabhAvaH -azva-gaja-rathAdyAyodhanasAdhanavinAbhAvena. dvandvAntezrUyamANasya rathazabdasya turagahastibhyAM saMvandhena azvaratha-gajarathAdInAM gahityenelyarthaH tantreNAvR. tyA vokta padasyobhayArthaparatAvidelimA / svApuNyalabdhajananAt-jana Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 mahopAdhyAyazrIvavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAgye nAdayogyAM jananAda: janaravaH kolInamityarthaH lokApavAda iti yAvat tasya yogyAM tadarhAm kSiti-kSayaM nAzamityarthaH yadvA kSiti-bhUmi svataH svayameva prApuHlebhire pazcatvamApannA ityarthaH bhRmilAbhasyApi loke zAstre ca maraNavAcitvena prasiddhiH tathA ca bhUmiM prApurityasya mRtA ityarthaH // yadvA sAmAzupAyatritaye na ye rAjAno vazyatAmupagatAste turaga-hastirathA nAmabhAvaH sahaiva svApuNyalabdhajananAta jananAdayogyAM kSiti-kSayaM no prApuH / athavA ye sAmAditrikeNa vazatrartitAmupagatAste tumga-hasti-rathAdyAnAM bhAvaiH sadbhAvarudayairvA saha svApuNyalabdhajananAt-jananAdayogyAM-jananAdA-sAdhuvAdaH-dhanyavAdalakSaNalokavAdastadyogyAM-tadA~ kSiti-nijagehaM svabhuvaM-nijazAsyarApramiti bhAvaH no prApuH kAkA prAparevetyarthaH anyapakSetrapyayamarthaH sAdhAraNatayaiva pratibhAti kevalaM 'ye narapAH' ityasya 'zrIvizvasenAdirAjAnAM ye pratyarthipRthvIpattayaH' ityarthoM videlimH| atra prasaGgAt sAmAdibhedA ucynte| 'parasparopakArANAM darzanaM guNakIttanama / samba ndhasya samAkhyAnamAyatyA saMgrakAzanam // vAcAM pezalayA sAdhustavAhamiti cArpaNam / iti sAma vidhAnaH sAma paJcavidhaM smRtam' / pratidAnaM tathA tasya gRhItasyAnumocanam / dravyAdAnamapUrva ca svayaMgrAhapravartanam deyasyapratimokSazca dAnaM paJcavidha smRtm| sneharAgApanayanaM saMharSotpAdanaM tthaa| saMtarjanaM ca bhedabhedastu trividhaH smRtaH / / kSitigaihe bhuvi kSaye iti haimaH // puMsyAdiH pUrva-paurastya-prathamA-''dyAH ityamaraH / 25 / / so'yaM prabhAvavibhavastava vAstavo'bhU dityAha mAgadhagaNaH prabhayA prabhAte / nAnyAyavartanamanAstu manAga janogha svacchAsane narapate ! bhuvi vartamAne // 26 // Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcAryazrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA. sarga-4 187 anvayaH--he narapate ! prabhayA prabhAte svacchAsane bhuvi vartamAne janaughaH manAka tu anyAyavarttanamanAH na ( asti ) so'yaM tava vAstavaH prabhAvavibhavaH abhUt iti mAgadhagaNa Aha // 26 // vyAkhyA-he narapate! yudhiSThiramahArAja? pakSe vizvasenAdi. nRpate ! prabhayA prabhAvAdijanitadIptyA prabhAte-bhAtuM pravRtta tvacchAsane-tava zAstikarmaNi bhuvi bhUtale vartamAne vidyamAne mati janaudhaH= lokasamUhaH manAka-alpam tu api anyAyavartanamanA: anyAyena= asamaJjala-anucita-vidhinA anItyA vA vartane-AjIvikAkaraNe yadvA anyAye asamaJjase anyAyye. ityarthaH anucite iti yAvat vartane jIvanopAye mano yasya sa tAdRzaH na astIti zeSaH so'yaM vAstavaHyathArthaH tava-bhavataH prabhAvavibhava:pratApamahimA'bhUta iti mAgadhagaNaH bandijanasamUha Aha // 26 // bhISmo'grato-yamavidhiH svaguroraniSTaH, __ kRSNAlakagrahaNakarma sabhAsamakSam / vairAgyaheturabhavad bhavino na kasya, devasya vazyamakhilaM yadavazyabhAvi // 27 // anvayaH svaguroraniSTaH agrataH (svagurorapataH aniSTaH) bhISmaH sabhAsamakSa kRSNAlaka grahaNakarma ayamavidhiH kasya bhavino vairAgya hetunI'bhavat yat ava. zyabhAvi tat akhilaM devasya vazyam / RpabhAdipakSepu.--svaguroraniSThaH agrata: bhISmaH sabhAsamakSa kRSNAlakagrahaNakarma yamavidhiH kasya bhavinaH vairAgyaheturnAbhavat // 27 // vyAkhyA-pANDavapakSe-svaguroH (svasya-Atmano guro:-pituH) nijajanakasya dhRtarASTrasya yadvA svaguroHkhopadeNDadroNAcAryAdeH svagu. rujanasya bhISmAdervA'pi aniSTaH anabhIpsitaH apriya iti yAvat agrataH patyAdivandhujanAnAM purata evaM yadvA svaguroH khapatyuryudhiSThi Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 mahopAdhyAyazrImeghavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAvye rAdeH agrataH purastAdeva aniSTaH atyantApriyaH bhISmaH dAruNaH asa. hyatamaH sabhAsamakSaM-paripatpratyakSe kRSNAlakagrahaNakarmandraupadIkezAkarSaNavyApArarUpaH ayam avidhiH aprazasta-garhita-vidhAnaM kasya bhavinaH bhAvukajanasya vairAgya hetu: viziSTo rAgaH mAtsarya virAgaH sa eva vairAgyaM atyantamAtsaryam (svArtheSyaJ) yadvA vigato rAgaH anurAgaH sneho yasya sa virAgastasya bhAvo vairAgyaM (duryodhanaviSaye) sneharahitIbhAvaH (sneharAhityaM) tasya hetuH kAraNaM nA'bhavat sarvasyaivA'bhavadityarthaH / 'bhISmodito-yamavidhiH' iti pAThe bhISmam dAruNaM duHsaha. mityartha uditam-udaya uktirvA yatra sa iti bhISmeNa zAntanuputreNa kaurava-pANDavapitAmahenetyarthaH udita: kathita iti vA bhiissmoditH| anyapakSa-bhISmaH=dAruNaH aditaH akhaNDita ityartho bodhyaH / yatghaTanAdikam avazyabhAvi-nizcita bhavitavyatAkaM tatsave devasya-adRSTasya vazyam adhInam / avazyaMbhAvibhAvAnAmapratIkAryatvAt / RSabha-zAnti-rAma-kRSNapakSeSu-svaguroH pitrAdisvagurujanasya aniSTa:-apriyaH bhISmAdAruNaH agrata:=purA-yauvarAjyakAla eve. tyarthaH sabhAsamakSa kRSNAlakagrahaNakarma-ralayorekanvasmaraNAt kRSNa zyAmaM pagajayajanyadainyamalImamamityarthaH yat Alakam Arakam= arINAM samUha AraM tadevArakaM tasya grahaNakamme nigrahavyApAra ityayam avidhiH anucitAcaraNaM yadvA yamavidhiH-yamasya-daNDadharasyeva vidhAnaM kasyabhavinA duSTanigrahAkAGgiNo janasya vairAgya hetuH viziSTo rAgA anurAgaH snehaH virAgaH sa eva vairAgyaM tasya hetu bhavat / devasyetyAdipUrvavat / nemi-pAcavIrapakSeSu- --svaguroraniSTaH bhISmaH duSkaratvAdAruNaH agratA prathamameva vArddhakyAvasthAprAptitaH pUrvamavetyarthaH nemi-pArzvapakSa. Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcArya zrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA. sarga-4 189 yostu svaguro svapituH agrata: agre eva ata eva aniSTaH svapiturapriyazceti vizeSaH / mahAvIrapakSe tu svaguroH svajyeSThabhrAtuH agrata - ata eva / yamavidhiH ahiMsAdipaJcamahAvratavidhAnaM saMyamadhAraNa. mityarthaH dIkSAgrahaNamiti yAvat sabhAsamakSaM goSThIsAMmukhya eva kRSNAlakagrahaNakarma-kRSNAnAM- tAruNyavijRmbhitazyAmalimazAlinAm alakAnAM-nijaziraH kezAnAM grahaNakarma-paJcamuSTilocakarma ca krasya bhavina:-vivekijanasya vairAgyahetuH-vigato rAgaH-srak-candana-vanitAdiviSayeSvamiSaGgo yeSAM te virAgAsteSAM bhAvaH karma vA vairAgyaM tasya hetu bhavat sarvasyaivAbhavadityarthaH / mahendramahezvaryAtizAyisAmrA jyazAlikulasaMbhavo'pyeSa sAmrAjyavijRmbhitAnupamabhaumamukhajAtaM tRNa. mivanirasya rAjakumArAdisuduSkarA'ruSkaramuSTipaJcakamitake zaluzcanapUrvaka dIkSAgrahaNamakarot iti dhiG na ApAtaramaNIyaparyanta paritApivizaM. kaTaviSayATavIlagnadAvAnalavisRmarazikhAvalauvikalitacetaskAn ityevaM sarvasyaivavairAgyaM prAdurabhUt / zeSaM pUrvavat RSabha-zAntyorapyapamI videlimH| ahiMsA satyavacanaM brahma vayemakalkatA / asteyamiti paJcaite yamAkhyAni natAnica' / rAgastu mAtsarya lohitAdiSu. klezAdAvanurAge ca gAndhArAdau nRpe'pi ceti medinI / zrIrAmapakSetvitthaMvidho'pyarthaH sambhavati tathAhi--svaguroHsvapiturdazarathasya agrataH aniSTaH-atyantApriyaH bhISmaH-anisukumArarAjakumAra (rAma ) duSkaratayA putraviyogajanyazokAtirakasaMbhAvita. rAjamaraNahetunA vA sudAruNaH yamavidhiH-saMyamagrahaNaM caturdazavarSAvadhikatApasatratadhAraNamiti yAvat tathA sabhAsamakSa-sarvasamakSamityarthaH kRSNAlakagrahaNakarma-kRSNAnAM-bhRgavadatizyAmalAnAm alakAnAM-cUrNakuntalAnAM grahaNakarma-tApasadhAyeMjaTAvatsaMhatyavandhanamityarthaH kasya bha. vinaH-sahRdayahRdayasya vairAgyahetuH-viSayarAgarAhityakAraNaM kaikeyiviSayakasneharAhityakAraNa vA nAbhavat sarvasyaivAbhUdityarthaH / / 27 // Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 mahopAdhyAyazrImeghavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAgye bhIme'pi pazyati sure yadi-vA-no'pi, namratvamAzrayadahInakule kulIne / vanyatratAcaraNataH saha-deva eva, rAjApi maunamadadhAda dhRtadharmajanmA // 28 // __ anvayaH--ahInakule kulIne sure pazyati bhIme yadi vA nare sahadeve api nakule ca namratvam Azrayat dhRtadharmajanmA rAjApi vanyavratAcaraNataH maunamadadhAt / RSabhAdipakSe-mRtadharmajanmA devaH rAjApi bhIme'pi pazyati sure yadi vA nare rAmapakSe yadi vAnare ahInakule kulIne namratvamAzrayata vanya vratAcaraNataH saha maunamadadhAt // 28 // vyAkhyA-pANDavakSe-ahInakule-mahAkulasaMbhave kulIne-rajane bhUmisthite vA nirvAsitatvAta. sure=paNDite vivekini pazyati--sarva samakSaM saMvRttaghaTanAM sAmrAjyaharaNa-draupadIkezAM'zukAkarSaNa-dvAdazavarSAvadhikaprakAzavanavAsa-vakAvadhikaguptavAsAdirUpAM sAkSAtkurvati bhIme=vRkodare bhImasene iti yAvat yadi vA nare arjune deve-sahadeve nAmaikadezagrahaNe nAmagrahaNAt api zabdasaMgRhIte nakule ca namratvaM vinamrabhAvaH namrateti yAvat Azrayat avAlambata na te vyakriyanteti bhAvaH tadanu dhRtadharmajanmA dhRtaM gRhItaM dharmAtmyamAt janma yena sa dharmAtmajo yudhiSThiraH rAjA'pi vanyatratAcaraNata: vanyAnAMvanevAsitapasvinAM vratasya-niyamasya AcaraNata: sArvavibhaktikastasiH Aca. raNenetyarthaH yadvA banebhavAni vanyAni taivratAcaraNaM-bhojanakriyAsampAdanaM teneti tataH saha-sArddha maunaM munitvaM dadhau / RSabha-nemi-pArzva-vIrapakSe-dhRtadharmajanmA-dhRtaM gRhIta dharmarUpaM janma yena saH yadvA dhRtaM dharmAya-puNyAcaraNAya janma yena saH devaHRSabhadevaH nemiH pArzvanAthaH varddhamAnazca bhIme raudre'pi pazyati mure deve yadi vA nare-mAnave ahInakulenmahocakulaje kulIne kulapati Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcAryazrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA, sarga-4 191 bhUmisthite vA namratvam Azraya kiJca rAjApi vanyavratAcaraNataH= vaninAM bananAyakAnAM bhillAdInAm avatAcaraNataH bhojanAbhAvAt maunaM munitvaM adadhAta apuSyat / zAntipakSe kRSNapakSe-bhIme'pi pazyati sure ahInakule yadi vA kulIne nare namratvaM-namrabhAvaH Azrayat namratA''zritetyarthaH dhRta. dharmajanmA gRhItapuNyArthajanuH dhRtaM dharmAya-nyAyAya janma yena sa iti vA devaH zrIzAntinAthaprabhuH rAjApi prAjyasAmrAjyasaMjAtazA. tajAtAnubhavitApItibhAvaH banyavratAcaraNataH vAnaprasthAcaryaniyamAta maunaM dharmam adadhAt / rAmapakSe-dhRtadharmajanmA-gRhItanyAyAvatAra devaH baladevaH zrIrAmacandraH rAjApi-kSaNakatipayA'nantarameva sambhAvitarAjyAbhiSe. ko'pi vanyatratAcaraNataH canyaiHvanabhavaiH kanda-phalAdibhitratAcaraNatA-azanakriyAniSpAdanena saha maunaM-munitvaM tApasatvamadadhAt bhIme'pi pazyati mure ya di=atha vA vAnare ahInakule 'kulIne vA namratvaM AzrIya vAsudevadhRtadharmajanmA gRhItadharmAvatAraH devaH raajaapi||28|| prAptaM jayATyavijayaiH kimudAranItyA, nirmIyamANasukRtaistu yugaM kRtaM tat / lokaiH pathazca kalitazcalitaM na kiJci nAtikramaH skhalitamIzvararAjyayoge // 29 // anyaH-jayADhya vijayaiH udAranItyA nirmIya mANasukRteH tat yugaM kRtaM prAptaM kimu ( yata: jayADhyavijayaiH nirmIyamANasukRtazca ) lokaiH pathaH kiJcit na calitaM, nApi kalitaH ( cAlitairabhAvi ) lokaiH pathaH kalitaH kiJcit na calitam / ( yataH ) IzvararAjyayoge atikramaH skhalita ( ca na ( loke'jani // 29 // Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahopAdhyAya zrI megha vijayagaNiviracite saptasandhAna mahAkAvye vyAkhyA - jayADhya vijayaiH =jayasaMvalita vijayaiH udAranItyA= asAdhAraNanIcyA dAtRnItyA vA nimrmIyamANasukRtaiH = vidhIyamAnapuNyakAryaizca sAdhanaiHH tat kRtaM yugaM satyayugaM prAptaM kim ? yataH (jayA DhyavijayaiH jaya sahitavi jayazAlibhiH, nirmIya mANasukRtaiH = puNyakAryavidhAyibhiH) lokaiH pathaH = sanmArgAt kiJcita - alpamapi na calitaM == skhalitam nApi kalitaH =kalinA = kalahena krezena vA kaliyugena vA cAlitairabhAvIti zeSaH yadvA lokaiH = janaiH pathaH = sanmArgaH kalitaH = gRhItaH AzritaH tatazca kiJcit = manAgapi na calitam / yuktaM caitat yataH IzvararAjyayoge= atikramaH = dharmAdyullaGghanam krama- paripATI-samullaGghanaM cAskhalitaM=skhalanaM = kUTayuddhAdau pravRtyA vIramaryAdAtaH patanaM maryAdAbhraMza vA sanmArgAdizvalanaM vA'pi na ajani lokeSu / vartma - mArgA-dhva - panthAnaH padavI sRtirityamaraH / patha ityakArAntatve ca 'vATaH pathaca mArga' titrikANDazeSaH pramANam // 29 // dharmAtmanApyavanalInatayA vanAni, I saMsevire vitikaitava sevanena / mAtrAsamaM drupadajAtizayena zItA 192 saMtApamApa hata kIcakanIcavRttyA // 30 // anvayaH -- vidditakaitatra sevanena dharmAtmanA ApyavanalInatayA vanAni saMsevire atizayena zItA dupadajA itakIcakanIca vRcyA / mAtrA'samaM santApamApa RSabhAdipa kSeSu vihitatava sevanena dharmAtmanA AdhyacanalInatayA ( acanalInatayA ca ) vanAni ( avanAnica) saMsevire drupadajAtizayena kIcakanI cavRtyA ca mAtrAsamaM zItA''santApamApa hun // 30 // vyAkhyA - vihita kaitava sevanena = vihitaM = kRtaM kSAtradharmAnurodhena dyUtakrIDanArthamAhrAne kaitavasya = dyUtasya sevanaM yena saH tena, Ahito Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcAryazrI vijayAmRtasUripraNItA maraNI TIkA. sarga-4 193 na nivarteta dyUtAdapi raNAdapItyukte raNArtha ghRtArtha vA''hUtena kSatriyeNa raNadyUtavidhAnasya ca kSAtradharmocitatvAt / dharmAtmanA-dharma-puNye A. cAre vA nyAye vA AtmA buddhizcittaM vA yasya tena dharmAtmajena yudhiSThireNa ApyavanalInatayA-ApyA svIkRtA vanavAsa-guptavAsarUpAtapaNa nirvAha thi prApyAvane dvaitavane yA lInatA-zliSTatA AzrayAyibhAcena mambaddhatA niva matirityathaiH nivAsa iti yAvat tayA hetunA banAnidvaita nAni saMsevire-niSevitAni / tadanu kadAcit guptavAsayApanIyavarSAvadhikakAlAbhyantare virATagRhe pANDavaiH sAkaM nivasantI drupadajAdraupadI hatakIcakanI cavRtyA-hatasya durvidagdhasya kIcakasya-tadAkhyasya virATarAjazyAlakasya draupadIrUpadarzanacalitacetasastaddharSaNArtha ceSTamAnasya nIcavRttyA-surataprArthanAlakSaNA'sadAcaraNena mAtrAsamaMpramANenAtulyam atimAtramityarthaH santApaM-khedamASa-lebhe pativratA. tvAt sA kIdRzI? atizayena sItA atizayena--atimAtram ine patyo pANDave zItA-anuSNA atIkSaNA iti sA zAntaprakRtiketyarthaH / yadvA sItA-sItA iveti luptopmaa| atizayene tyasya Apeti kriyyaanvyH| RSabha nemiH pArzva-vIrapakSeSu-vihitakatavasevanena-hitaM-mitrAdi kaitavaM-chalaM dyUtaM vA yadvA kaitavaH-zatruH tayossevana-bhajanaM sambandha itibhAvaH vigataM hita-kaitavasevanaM yasmAt saH tena rAgadveSavinirmuktanetyarthaH / dharmAtmanA-puNyazIlena jinadevena ApyavanalI. natayA-tapazcaraNArtha prApyavananivAsatayA yadvA avanalInatayA-jIvarakSaNaparAyaNatayA hetunA vanAni-tapovanAni avanAni-jIvarakSaNakaANi vA saMsevire-bhejire / ata eva drupadajAtizayenadrUNAM-vRkSANAM padaM sthAnaM drupadaM vanaM tatra jAto'tizayaH zayanaM tena yathA kIcakanIcavRttyA kIcakAnAM Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 mahopAdhyAya zrImeghavijayagaNivirandhite mahasandhAnamahAkAvye vaMzAnAM kIcakeSu yA nIcavRttyA nimnAvasthityA ca vaMzAdho'vasthAne. netyarthaH mAtrAsamapramANenA'tulyaM yathAsyAttathA zItAsantApaM zItaM ca AsantApazcA'nayoH samAhAraH hemantAditrike zaityaM grISmAditrike auSNyaM ca Apa-AyetyarthaH / hata iti komalAmantrANe / zAntinAtha-kRSNavAsudevapakSe-dharmAtmanA=dharme dhanuSi nyAye vA AtmA mano yasya sa tena ata eva vihitakaitavasevanena-vihita kaitavaiH ripubhirapi sevanaM yasya sa tena viziSTaM hita-kaitavayoH mitrazavoH sevanaM yasmin sa teneti vA avanalInatayA jagadrakSaNaparAyaNa tayAcanAni-rakSAkarmANi saMsavire AzritAni / / __zrIrAmapakSe dharmAtmanAdharme-ziSTAcAra AtmA mano yasya tena maryAdApuruSottamena vihitakaitavasevanena-vigataM hite-jagadiSTasAdhane kaitavasya chalasya sevanaM yasmAditi. vizeSeNa hitagataM kaitavasya chala. sya sevanaM yasmAditi. vizeSeNa hitaM-gataM kaitavasya chalasya dyUtasya vA sevanaM yasmAditi vA. vihitaM kaitavena=ripuNA-kSaNakatipayazAtravI. bhUtena parazurAmeNa zatrupakSIyeNa rAvaNAnujavibhISaNena sevanaM bhaktibhAvo yasya sa tena tathAvidhena zrIrAmabaladevena ApyavanalInatayA= ApyA-samAsAdyA vane yA launatA-caturdazavarSAvadhikanivasatistayA hetunA vanAni daNDakAraNyAni saMsevire / atha zItA-zrIrAmamanugacchantI jAnakI drupadajAtizayena banasthalIzayanena kadAcita kIcakanIcavRttyA vaMzAdho'sthinyA mAtrA sama-pramANenAtulyam a timAtraM santApaM khedam Apa-AsasAda prAptavatItyarthaH / kaitavaM chUtadambhayoH / kaitavaH kitave zatrau iti hemaH / zItA nabhassariti lAMgalapaddhatau ca sItA dazAnanaripoH sahadharmiNI ceti tAlavyAdau dhrnniH| kIcako daityabhid-vAtAhatisakhanavaMzayoH, virATarAjazyAle ceti zabdArNavaH / / 30 // Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA. sarga-4 nArAyaNaH pazudhiyo kRtakaM sa nAzAnnAsAdayannagavana bhramaNena duHkham // bhraMzena paitRkapadasya dazAmazAsId, vArAMnidhezva savidhe zaraNe harINAm // 31 // anvayaH -- nArAyaNaH nAzAt sa pazudhiyA upalakSitaH nagavanabhramaNena kRtakaM duHkhaM nAsAdayat paitRkapadasya aMzena vArAMnidheH savidhe harINAM zaraNe dazAmazAsIt / rAmapakSe - sa nArAyaNaH kRtakaM pazuviyA nAzAt naganavananamaNe dukhaM nAsAdayat iti ca na paitRkapadasya zraMzena vArAMnidheH pUrvavat // 31 // 195 KAVAAAAA vyAkhyA - nArAyaNa: = nRNAM samUho nAraM tat ayate = jAnAti iti nAram Ayayati = pravarttayati sveSTakarmaNIti vA nuH idaM nAram= ajJAnaM vad Ayayati = gamayati nivartayatIti vA saH / nAzAt-na AzAM lobhaM parigrahaviSayakam atatIti saH nA''zAt naikadhetyAdAvivehApi najatiriktanazabdasadbhAvAnnalopAbhAvaH saH = RSabhaH pazudhiyA= samyagbuddhayA upalakSitaH ataeva nagavana bhramaNena = parvata = kAnanaprabhRtiSu viharaNena kRtakaM = kRtrimaM duHkhaM na AsAdayat na prAptavAn kiJca paitRkapadasya = kula paramparAgatarAjapadalakSaNapitRsamba ndhisthAnasya aMzena = adhaHpAtanena avahelanena parityAgeneti yAvat vArAMnidheH- samudrasya savidhe - samIpadeze harINAM siMhAnAM zaraNe= AzrayasthAne vane iti yAvat dazAM= caramAvasthAm azAsIt = tapazcayA tanUkaroti smetyarthaH prApayAmAseti yAvat // zrIrAmapakSe - saH = prasiddhaH nArAyaNaH = nArAyaNa iva viSNusadRza ityarthaH zrIrAmabaladevaH kRtakaM = kRtrimaM mAyayA hemamRgarUpadhAriNaM mArIcamiti yAvat pazudhiyA - mRgalakSaNaH pazurayamiti buddhayaivetyarthaH na azAt = azAtayat iti nagavana bhramaNe = rAvaNA'pahRta sItAnveSa * Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 mahopAdhyAya zrImeghavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAmce NArtha girikAnaneSu bhramaNe tajjanyamityarthaH dukhaM khedaM nAsAdayat iti ca na kintu azAdeva duHkhamAsAdavetyarthaH / paitRkapadasya pitasambadhirAjapadasya bhraMzenankaikeyIvacanaparavazena gajJA dazarathena bharatAya rAjyaM dattvA rAmazca vanavAsArtha pitrAjJaptatayA sAmAjyapadasya gahityena vArAMnidheH samudrasya savidhe harINAM vAnarANAM sugrIvAdInAM zaraNe-gRhe sthAne iti yAvat dazAM kiJcitkAlikasthitima azAmIt / zabdazaktimahinA rAmapakSIyo'rthaH pradarzito na tu sa pakSa ihAzrayaNIyaH zrI kauzalAdhipatine tyAdi catuvittamazloke tadarthasya spaSTamabhihita. tvAt // 31 // kAlo'pyamuSya caraNe'nucarodayeccha rdevyA-nale-na nihatazchalamAkalayya / tanmAnavo bhajatu ko'pi navodayAgha, krIDArase'bhyasanato vyavasanAsanAni // 32 // anvayaH--kAlo'pi amuSyacaraNa anucarodayecchuH devyA anale na nihata: chalam Akalya krIr3Arase abhyasanataH vyasanAsanAni navaH ko'pi navodayAgham tat bhAbhajatu // 32 // vyAkhyA-kAlo'pi samayo'pi amuSya jinendrasya caraNe cAritrye athavA caraNe pade anucarodayecchu: anucarasya sevakasya ya udayaH samR. dvistadicchustadabhilASukaH devyA devAGganayA apsarasA athavA devyA devamAyayA racitam udbhAvitamiti zepaH chalam kapaTam Akalavya budhyAvimRzyeti yAvat anale agnau yathA vahniH sarva bhazmasAt karoti spRSTastathA mAmapyayaM kuryAditi na nihataH na prayojitaH nivRttimakaroditi bhAvaH krIr3Arase khelArase abhyasanataH abhyAsAt vyasanAsanAni vyasane durAgrahe Asanam upavezanam tadabhinivezaH tAni navodayAgha m Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA, sarga-4 197 navodayaH aghaH pApam yatra tadyathAsyAttathA navaH nUtanaH ko'pi mA bhajatu na sevatAm nAsina prasakto bhavatviti bhAvaH / / anyapakSe'pyevameveti / / atha ca amuSya nalasya caraNe AcaraNe anucarodayecchu: anucarasya kiMkarasya dAsasyatyarthaH ya udayaH prAptiH dAsabhAvatAm tadicchuH ayaM gajyAd bhraSTo dAsatAM bhajedityabhilA pukA kAlaH kaliyugaH devyA divyate iti devI bhAve'p gaurAditvAnDIp tayA devyA devanakriyayA sUtavyApAraNa chalam kapaTam Akalapya abhi. sandhAya AzrityetyarthaH nale naiSadhanRpe na nihitaH chala iti zeSa iti na kintu nihita eveti kAkA vyajyate nale sUtavyAjena kapaTo nihita iti bhAvaH tasmAt tatkAraNAt ko'pi mAnavaH navodayAcaM abhinavasamRddhakilviSaM mAbhajatu mAsevatAm tathAhi krIr3Arase kIr3anakautuke abhyasanataH abhyAsAt paunaH paunyenAsevanAt vyasanAsanAni vyasa. nasya vipattaH AsanAni upavezanAni sthApanAnIti yAvat vipatti prAptayo bhavantIti zeSaH / atra zleSo'rthAntaranyAsazca / / 32 // sAmrAjyamitthamanunIya nijaprajAnAM, nityodayena bubhuje manujezvareNa // lokAgrajeSu RNabheNa mahAbhujena, dharmonnati vidadhatA'nanuje'nuje vA // 34 // anvaya:---nijaprajAnAM sAmrAjyam ittham anunIya nityodayena manujezvareNa lokAgrajeSu RSabhena mahAbhujena ananuje anuje vA dharmonnatiM vidadhatA bubhuje||33|| vyAkhyA-nijaprajAnAM svakIyajanAnAm athavA svakIyasantatInAm "prajAsyAtsantato jane ityamaraH" ittham pUrvoktaprakAreNa sAmrAjyam Adhipatyam anunIya khAnukUlyam vidhAya athavA ittham pUrvoktaprakAreNa prajAnAm janAnAm anunIya svAdhInambidhAya "prajAnAmiti Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahopAdhyAya zrI megha vijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAvye zeSatvavivakSayA SaSThI " nityodayena nityamaharaha: udayaH samRddhiryasya sa nityodayastena manujezvareNa manujAnAmmAnavAnAm atha vA manujeSu IzvaraH svAmI prabhuH manujezvaraH tena lokAgrajeSu RSabhena lokAnAm janAnAm agrajaH zreSThaH teSu RSabhena zreSThena mahatsvapi mahattareNa atha vA Rpabhena RSabhasvAminA AdIzvaraNetyarthaH " syuruttarapade vyAghra puMgavarSa kuJjarAH / siMhazArdUlanAgAthAH puMsi zreSThArthagocarA ityamaraH " mahAbhujena dIrghabAhunA anena bhAgyazAlitvaM sUcyate ananuje ananucare anuje anucare ananurodhini anurodhini ca dharmonnatim puNyasamRddhim vidadhatA kurvatA pracArayatA sAmrAjyam Adhipatyam samRddhimiti yAvat bubhuje bhujyate sma sarvapakSasAdhAraNametat anuprAsAlaMkAraH ||13|| zrI kauzalAdhipatinA yatinAmadhartuM 198 mukhye sute niyamataH padavInidheyA / kAntAvariSThavacasA bharate nyadhAyi svAptAgrajanmani pare vanavAsavRttiH // 34 // anvayaH - yatinAmadhartuM zrI kauzalAdhipatinA niyamataH mukhye sute padavInidheyA kAntAvariSTavacasA bharate nyadhAyi pare svAptAmrajanmani vanavAsavRttiH nyAyi // 34 // vyAkhyA -- yatinAmadharcu yatisaMjJAmanubhavitum yatitvamAkA GkSan zrIkauzalAdhipatinA kuzalAyAmayodhyAyAM bhavaH kauzalaH RSa bhadevaH "itikalpasUtrasubodhikAvRttau " athavA kuzalasyabhAvaH kauzalam tadyuktaH adhipatiH kauzalAdhipatiH zriyAyuktaH kauzalAdhipatiH zrI kauzalAdhipatiH tena RSabhasvAminA niyamataH nizcayataH guNataH kriyAtaH dharmataH nItitaH kulAmnAyataH rAjavyavahArataH mukhye pradhAnejanmata ityarthaH sute putre padavI rAjapadavI rAjyabhAraH nidheyA sthApanIyA Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA. sarga-4 199 avalambanIyA iti vicAu~tizeSaH bharate bharatAbhidheye jyeSThatanaye nyadhAyi prAsthApi kAntAvariSThavacasA kAntAnAm kamanIyasvarUpANAm sArasvatAdiriSTAntabrahmalokanivAsidevAnAm vacasA teSAM vaca. nena svato'pi teSAM vacanena ca pare carame ayunarbhAvinItyarthaH svAptA. grajanmani svasya Aptam kalpANAbhimukham agram zreSTham yat janma tasmin svakIya zreyomukhaprazastazarIre vanavAsavRtiH munivRttiH nya. dhAyi adhAri // athaca svAptAgrajanmani svasmAt svataH AptAgrajanmani prAptaprathama. janmani pare utkRSTe pUrva vA vanavAsavRttiH yugalikadharmapravRttiHnyadhAyi prAsthApi svato yugalikadharmo nyavartateti dvitIyArtho vyajyate // zrIzAntinAtha neminAtha pArzvanAtha vIrapakSeSu / zrIkauzalAdhipatinA kuzalasya bhAvaH kauzalam kuzalatA kriyAnaipuNyam tasmina adhipatiH caturaH kauzalAdhipatiH zriyAyuktaH kauzalAdhipatiH zrIkauzalAdhipatiH tena yatinAmadhaSu yatisaMjJAmanubhavituM mukhya zreSThe carame ityarthaH sute sUyate utpadyate iti sutam zarIram tasmin padavI munipadavI nidheyA sthApanIyA AdheyA iti vicAryetizeSaH kAntAvariSThaH vacasA AmamantAdvariSThaH AvariSThaH kAntAnAM devAnAm AvariSTham vacaH mbasaMyamagrahaNaprayojakam tena teSAM vacanena svatazca svAptAgrajanmani svasya svakIyamya Aptam zlAghyam yat agrajanma zreSThajanma tasmi n pare carame athavA svaH svargAt Aptam prAptaM yata agrajanma tasmin bharate bharati puNyena lokamiti bharate athanA bibharti puNyAtizayamitibharatastasmin vanavAsavRttiH munittiH puNyAraNyasevana vidhiH nyadhAyi AsthApi agrAhItyarthaH // rAmapakSe-kozale dezavizeSe bhavA kauzalA tasyA adhipatiH kauzalAdhipati tena kauzalyApatinA dazarathanRpena yatinAmadhartum Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 mahopAdhyAyazrImeghavijayagaNiviracite maptasandhAnamahAkAvye munitvamAzrayitum pravajitumiti bhAvaH mukhya sute sarvato jyeSThe dayAdA. kSiNyAditaH zreSThe rAme niyamataH svavaMzaparamparAmnAyataH padavI rAjapadavI nidheyA sthApanIyA iti kRtanizcaye'pi kAntAvariSThavacasA kAntAyAH kAminyAH kaikeyyAH variSThavacasA variSTham atyAjyam pUrvadattavasta yA avazyagrAhyam yadvacaH vacanam tena athavA kAntAyAH svArthAndhAyAH kaikeyA: avariSThama ubhayalokavirudvam athavaitalloka viruddham yadvacastena bhagne kaikeyItanaye svamadhyamatanaye nyadhAyi rAjapadavI asthApi pare utkRSTa svAprAptAgajanmani svasya AptaH atyantAnugatovallabha ityartha yaH agrajanmA jyeSThatanayaH tasmin rAme vanavAsavRttiH nyadhAyi nya kSepi vanavAsIvyadhAyItyarthaH / / kRSNapakSe-kauzalAyAH mitravindAyAH sveSTASTapadRmahiSINAma nyatamAyA adhipatiH svAmI tena kRSNa yatinAmavartum yatate svAdharSaNAyadurgAdikambidyate iti yatiH athavA yatiH atha vA yativiSNu. stasya nAma khyAtim dhartumAzrayitum "yatirviSNuritizabdastomamahAnidhiH . "kRSNastu bhagavAna svayamiti paurANikAH" mukhye pradhAne nirupadrave zatrubhiglaGgye sUne sUte asmin iti mutaH adhikaraNe ktaH bhUmau padavI sthitiH vidheyA nirmApanIyA kvacinirvAhasthAne svanagarI nivezayitavyeti bhAvaH kAntAvariSThavacasA AsantAdvariSThaH zreSThaH AvariSThaH kAntam manoharam yat AvariSThasyendrAdevacaH vacanam tena devendrAdivacanena bharate bhriyate dhndhaanyaadismRddhibhilokairvaa iti bhara. tastasmin strAptAgrananmani svasya Aptam zlAdhyam agrajanma pUrvajanma yasmin tasmin AponArA iti proktA Apo ve narasUnava iti manUktaH kRSNasya jalaprasUtatvAt pare utkarSe dvArakAyAmityarthaH vanavAsavRttiH vane samudrajale vAsavRttiH jalavAsitvam athavA vanameva vAsavRttiH Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcAryazrIvijayAmRtamUripraNItA saraNI TIkA. sarga-4 201 prAkAro yatra sA atha vA bane jale vAsaH vRnirAjIvikA ca yasya sa, nyadhAyi asthApi atra zloke zlaSAlaMkAraH // 34 // zrIvizvasenakRtakarmanivRttibhAve, loko'nugAmukamanA nayavikrameNa // zAntipradhAnavacasaiva tamAzvaseno, vaidehivRttiparibhAvanayA jugopa // 35 // andhayaH-- zrIvizvasenakRtakarmanivRttibhAve nayavikrameNa anugAmukamanA loka tam AzvasenaH zAntipradhAnavacava vai dehivRttiparibhAvanayA jugopa // 35 // vyAkhyA-zrIvizvasenakRtakarmanivRttibhAve vizvasmin caturdivibhAge senA yasya athavA vizvasmina senayA yAtIti senayatIti sena: sarvatra senAsahitagamanaH nAmiH AdinAthayitA tena kRtaH sampAditaH karmaNo nivRttibhAvaH pitrAdiniyatakartavyalaukikasaMskArAdikarmasamAptiyasmin tasin atha vA zrIvizvasenAt nijasAmpratikapituH sakAzAt kRtaH jAtaH karmaNaH zarIrArambhakaduradazanivRttibhAvaH yatra tasmin nayavikrameNa nayena nItyA vikrameNa parAkrameNa anugAmukamanAH anusaraNacitto janaH lokaH AsIditi zeSaH AzvasenaH azvapradhAnA senA yasya sa AzvasenaH zAntipradhAnava saiva zAntiprayojakavacanena vaidehivRttiparibhAvanayA vai itipAdapaNe'nunaye'vyayam , dehI AtmA tasya vRttirvyavahAraH AtmatravyavahArastasyAH bhAvanayA vicAreNa tam janam athavA vaidehyAH janakanandinyA yA vRttivetanam sukhaduHkhasahi. SNutvam dharmaparatantratvam tasya paribhAvanayA vicAreNa jugopa rarakSa / zrIzAntinAthapakSe--vizvasenena tadabhidhAnena svajanakena kRtaH sampAditaH karmanivRttibhAvaH janmata Arabhya vivAhAdisaMskAraparyanta Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 201 mahopAdhyAya zrImedhavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAvye karmanivRttibhAvaH parisamAptiyatra tasmin athavA vizvasenAt kRtaH karmaNaH zarIrAntarArambhakakarmanivRnibhAvaH samAptiyatra tasmin anyat pUrvavyAkhyAnavat / / zrIpArzvanAthapakSe--vizvasmin senA yasya sa vizvasenastena kRtakarmanivRttibhAve AzvasenaH etadabhidhAnakaH pAzvanAthapitA vaidehivRttiparibhAvanayA jugopa anyatpUrvavat / / zrIneminAthavarddhamAnarAmakRSNapakSe pUrvapakSavadyojyam // 35 / / devastathA nRpatibhiH saha pUrvadevaiH, prApte pramodanivahe mahatA mahena / dhartu kSaNAd viSayato vimukhaH sa dIkSAM, svAmI khamabhutarasAda vanamAsasAda // 36 // bhanvayaH--mahatA mahena prApte pramodanivahe pUrvadevai patibhiH saha viSayataH vimukhaH sa devaH dIkSAm dhartum svAmI svam adbhutarasAd vanam aassaad:36|| ___vyAkhyA-pUrvadevaiH pUrvoktairindrAdidevaiH athavA pUrvAzvate devA. zva taiH pUrvadevaiH pradhAnadevaiH athavA pUrvam zarIradhAraNAt prathamam devaiH devabhUtaiH idAnIM prabhusevArthanRpatitAGgataiH atha ca sAmantarAjabhiH saha sArdham mahatA lokAtizayena mahena utsavena pramodanivahe AnandasaMbhAre prApte adhigate satItyarthaH sa prabhuH jinezvaraH devaH viSayataH sAMsArikaviSayakAminIkAzcanAditaH vimukhaH parAGmukhaH svAmI sarvazaktimAn svam strayameva kSaNAt tatkSaNameva dIkSAm pravajyAM dhatum grahItum adbhutarasAt vilakSaNazAntirasAt vanam siddhArthanAmodyAnam AsasAda prApa gatavAnityarthaH / / zrIpArzvanAthapakSe-AzramapadanAmAnamvanam anyatpUrvavat / Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAcArya zrIvijayAmRtaripraNItA saraNI rIkA. sarga-3 203 zrIneminAtha-zAntinAtha-barddhamAnapakSe-sahasrAbravaNanAmAnamvanamanyat samAnam // zrIrAmacandrapakSe-devaH svAmItyAdizabdairdazaratho grAhyaH sa ca pUrvadevairdIpyamAnanRpatibhiH saha bhUyasA parivAreNa dIkSAndhartuM mahAmuneH satyadhRteH sakAsAt vanamAsasAda prApa / / kRSNapakSa-pUrvadevaiH jyeSThabhrAtRbhiH nRpatibhiH sAmantarAjaiH saha pramodanivahe amandAnanda prApte adhigate sati viSayato'vimukhaH viSayAsaktacittaH sAMsArikaviSayavAsanAdhikRtamanAH mahatA vipulena mahena utsavena sa kRSNaH devaH dyotanAtmA dIkSAm vivAhavidhindhartunirvartitam "vIvAhadIkSAniravattaya dgururitiraghukAvye" vivAhavidherapi dIkSAzabdavAcyatvamuktamanyaiH svAmI nRpaH adbhutarasAt atyutkaNThAtaH vanam Alayam AvAsam AsasAda prApa araNye jale nivAse Alaye ca vanamiti zabdastomamahAnidhiH // 16 // niSkopayAmikavidhi dadhatA'tra rAjJA, sAMvatsarAvasaradAnakRtA yathArham / yogAbhiyogakalayA malayAnuliptA___laMkAritena vanapAvanatA vitene // 37 // anvayaH-bhatra niSkopayAmikavidhindadhatA malayAnulisA'laMkAritena rAjJA yathArha sAMvatsarAvasaradAnakRtA yogAbhiyogakalayA vanapAvanatA vitene // 35 // vyAkhyA-atra bhukne niSkopayAmikavidhindadhatA nirgatAH kopAt iti niSkopAH zAntakodhA ye yAmikA yAme yAme bhavA yAmikAH dvArapAlAsteSAm vidhividhAnandadhatA AzrayatA arthAt avAritadvAratAM kurvatA yathAyogyam rUpAnurUpaM sAmbatsarAvasaradAnakatA Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 mahopAdhyAyazrImeghavijayagaNiviracite saplasandhAnamahAkAce samvatsare bhavam sAmbatsaram tasya avasaraH samayaH tatra yaddAnam tat karotIti sAmvatsarAvasaradAnakRtA malayAnuliptAlaMkAritena malayAnuliptena malayacandanAnulepena tAtsthyAttAcchabdamityanusRtya alaM. kAritaH kRtAlaMkArastena rAjJA rAjamAnena yogAbhiyogakalayA yogasya ye kecana jighRkSavaste samAyAnviti rUpasya yo'bhiyogaH khyApana tasya kalayA vidhAnena vanapAvanatA vanasyAraNyasya pAvanatA pUtatA mahatvamityarthaH vitene vistArayAmAsa / / anyeSAmapi caturNAmahetAM samAnametat / / zrIrAmapakSe--niSkopayAmikavidhim niSkrodhadvArapAlakriyAm dadhatA dhArayatA rAjJA bharatena atra ayodhyAyAm sAmbatsarAvasaradA. nakRtA samvatsare bhavaH sAmvatsaraH caturdazavarSavyApakaH yo'vasaraH samayastasin yat dAnam pAlanam "dAnammadajale cchede pAlane ceti zabdastomamahAnidhiH " tat karotIti tena yathArham yathAyogyam kramamanusRtyetyarthaH yogAbhiyogakalayA yogasya kavacAdidhAraNasya atha vA kamakauzalasya yo'bhiyogaH udyogaH tasya kalayA tadAzrayeNa athavA yogaH pararAjakRtagharSaNastasya abhiyogaH vijJAnam tam kalayati jAnAtIti kalA tayA tathoktayA malayAnuliptAlaMkAritena malayacandanAnulepanakRtAlaMkAreNa vanapAvanatA vanati hinasti janAnitivanaH tam pAyatizoSayatIti "pailyuH" vanapAvanastasyabhAvastattA vitene atha ca vanasya nagarasya pAvanatA pavitratA vitene vistArayAmAsa / / kRSNapakSe--sAmbatsarAvasaradAnakRtA zrIneminAthasya yatsAmbasarAvasaradAnam tat kArayati sampAdayatIti antarbhAvitaNyarthaH tena athavA sambasanti Rtavo yatra tat sambatsaram upavanam raivatakavanam tassa avasara avakAzaH tatra dAna kRtA rakSaNakRtA vRndAna nAvakAzapAlanakRtA vA vanastha samudrajalasya yAvanatA pavitratA athavA svAlayasya Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcArya zrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA, sarga-4 dvArakApuraH pAvanatA pavitratA vitene vistArayAmAsa anyadvizeSaNaM rAmapakSavadyojyam zleSaH || 38 // reje rajaMzca viSaye nanu rAjarAjAM, lokAntakAntavasatipratipannadevaiH / vijJApitaH svasamayaM cikurArtharAga 205 mutpATaya tuSTasumanAH savanAnukUlye ||38|| anvayaH --- nanu rAjarAjAM viSaye rajan lokAntakAntavasatipratipanna devaiH svasamartha vijJApitaH cikurAyerAgamutpATya tuSTasumanAH sa vanAnukUlye reje // 38 // vyAkhyA -- nanu iti komalAlA pe rAjarAjAM viSaye rAjasu nRpasamUheSu rAjate zobhate iti rAjarAT teSAM viSaye madhye tatsaMghe rajan vilasan sa jinendraH lokAntakAntavasatipratipannadevaiH brahmasadananivAsibhirdevaiH svasamayaM dIkSAgrahaNakAlam vijJApitaH niveditaH smArita iti yAvat cikurArtharAgam cikure kace arthe sampattau yo rAgaH mamatvabuddhiH prItiriti yAvat tamutpATrya unmUlya nirasya tuSTasumanA tuSTam hRSTam suSThu mano hRdayaM yasya sa vanAnukUlye vane na nirjanatathA AnukUlye tapo yogye reje reme vilalAsa || athavA sa vanasya AbhyantaramalakSAlana rUpadhyeyastrAnasya AnukUlye saulabhye reje || paJcAtpakSasAdhAraNametaditi || kRSNapakSe - rAjasu rAjante iti rAjarAjasteSAM viSaye samudAye rajan zobhamAnaH lokAntakAntavasatipratipannadevaiH lokAntaM lokeSu antaH manoharaH " anto manohare'bhyAse iti zabdastomamahAnidhiH" kAntaH kamanIyaH tatra vasatirnirvAsaH pratipannaH svIkRtaH yo devaH dIptimAn taiH atimuktanAmamunibhiH svasamayam svasya kaMsasya samayam jIvanadinam " yannimitto'yamutsavastadgarbhaH saptamo hantA patipitro Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahopAdhyAya zrI megha vijayamaNiviracite saptasandhAnamahAkAvye stvadIyayoriti " devakI vivAhotsave vijJApitaH kRtanivedanaH kaMsaH tAM kace gRhItvA hantumutrataH mA enAM haMsi asyAstanayaM tvAM samarpayiSyAmIti cikurArtharAgam kacagrahaNaprapaJcam athavA cakyante pratihanyante iti cikurA " auNAka uraH pratyayaH " pratihananAni tadartha yo rAgo'bhinivezaH tamutpATrya nirasya sa kaMsaH vanAnukUlye Alayasya AnukUlye saulabhye reje zuzubhe // rAmapakSe - rAjarAjAM viSaye sUryyavaMze rajana zobhamAnaH lokA ntakAntavasatipratipannadevaiH lokAnte vane yA kAntavasatiH manoharani vAsastatpratipannA tatra gatA ye devA dIpyamAnAstaiH vijJApitaH niveditaH san cikurArtharAgam saMgrAmarAgam svasamayam khanizcayam utpAdaya dUrIkRtya sandhimvidhAyetyarthaH tuSTasumanAH prasannacittaH sa rAmaH nAnukUlye reje ramatesma || kadAcidvane paryaTan rAmro nirjanakamapipradezamvilokya yAvacci ntayati tAvat ko'pi zrAvakaH siMhodaravajrakarNayorvRttAntaM vyajijJapat tayozvasandhividhAya tatra vane reje iti rAmAyaNe paJcamasarge AditaH 76 sarga yAvadvarNanamanusandheyam // 38 // jAtermahAvratamadhatta jineSu mukhyastasmAtpare'hani sa-zAnti - samudrabhUrvA / / zrIpArzva eva paramo'caramastu mArge, 206 rAme'krameNa kakubhAmanubhAvanIye // 39 // bhanvayaH- - jineSu mukhyaH sa zAntiH samudrabhUH acaramaH paramaH jAtermahAvratam avatta tasmAt pare'hani zrIpArzva evaM kakubhAmanubhAvanIye rAme krameNa mArge mahAvratam adhatta // 39 // vyAkhyA - jineSu avadhijJAnavatsu mukhyaH prathamaH zreSThaH AdIzvaraH Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA. sarga-4 M 207 RSabhadevaH avatam turyaguNasthAnakam adhatta atha ca jAteH janmanaH pare utkRSTe ahani divase caitra kRSNanavabhyAM mahAvratam cAritryalakSaNam adhatta dhRtaH sa kathaMbhUtaH zAntisamudrabhUH zAnterupazamasya yaH samudraH Akarastasya bhUH utpattisthAnam paramaH zreSThaH acaramaH caramo na bhavatIti tathA rAme manohare mArge pathi kakubhAM dizAmanubhAvanI ye prakAzakArake zrIpArzve eva zriyAH mokSalakSmyAH pArzve sannidhau AsanamuktilakSmyA eva krameNa rItimanusR-yetyarthaH // zrI zAntinAthapakSe - zrI zAntiH zAntinAthaH jAterjanmanaH pare dvitIye ahani divase jyeSThakRSNatrayodazyAM mahAvratam saMyamaM adhatta anya dvizeSaNam pUrvavadavaseyam // zrIneminAthapakSe -- zAntisamudrabhUH zAnteH samudra iva samudraH samudravijayaH tasmAt bhUH utpattiryasya sa neminAthaH jAteH janmanaH pare dvitIye'hani divase zrAvaNazuSaSThayAM mahAvratam adhatta || -- zrI parzvanAthapakSe zrIpArzvaH pArzvanAthaH jAterjanmadinAt pare dvitIye'hani pauSakRSNaikAdazyAM mahAvratamadhatta || zrI mahAvIrapakSe- caramaH antimaH zrIvardhamAnasvAmI jAte: pare bhanne divase mArgakRSNaikAdazyAM mahAvratam adhatta agrahIt // rAmakRSNapakSe -- sa mukhyaH prathamaH zreSThaH zAntitamudrabhUH zAnterupazamasya samudraH tasya bhUrutpattisthAnam athavA zAntisamudraH dazaratho vasudevazca tasmAt bhavatIti zAntisamudrabhUH paramaH utkRSTaH caramo na bhavatIti acaramaH sarvato'dhikaH pare utkRSTe rAme mokSasAdhanabhUte krameNa kramataH kakubhAndizAmanubhAvanIye sarvaprakAzakArake ahani na kadAcita jahAti saMsAramiti ahani nizcale mArge jinazAsane viSaye jineSu arhatsu mahAvratam mahAniyamam adhatta agrahIt // 39 // Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 mahopAdhyAyazrI meghavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAbbe devarSabhe-jani-pavitradine batazrI zAnteH punarbahulazuklaparAsattve / anoditAmbudhizivAGgabhave rasADhye, samyaktithau harivarasya tathaiva porce // 40 // andhayaH-devarSabhe janipacitradine vratazrIH zAnteH punaH bahula zuklaparaghusatve uditAmbudhizibAGgabhace rasAye tathaiva pArzve harivarasya sabhyaktidhau // 40 // vyAkhyA--devarSabhe devazcAsau RSabhazcetidevarSabhastasin RSabhasvAmini jani pavitradine janeH janmataH pavitram pUtam tasmin dine caitrakRSNanavamyAM vratazrIH vratalakSmIH ajani abhUva zAntaH zAntinAthasya bhagavataH bahulazuklaparAsatve bahum lAti gRhNAtIti bahulo jyeSThaH sarvataH zreSThatvAt tasya zuklaparAH zuklapakSaparadinam tasya satve vidyamAne jyeSThakRSNatrayodazIdine ityarthaH uditAmbudhizivAGgabhave uditaH prAptodayaH ya ambudhiH samudraH samudra vijayaH sa ca zivA ca tatpatnI te uditAmbudhizive tayoH aGgabhavastana yastasmin neminAthe rasAr3haye SaSThItithau tathaiva pArzva pArzvanAthe harivarasya viSNoH samyatithau ekAdazyAm harivarasya mahAvIrasvAminaH siMhAkitatvena tathA nirdezaH tathaiva ekAdazyAmityarthaH vratazrIrajanIti pUrvaNa sambandhaH // 4 // mArge'site sadazame hi suparvasaGge, tIrthezvaro'pyacaramaH paramo nivRttH| AlocanAdvikacacArumukhAravinda sturyAvabodhanadhanI sa manISipUjyaH // 41 // anvayaH-paramaH-acaramastIrthezvaraH mAlocanAdvikacacArumukhAravindaH turyAvayodhana dhanI manISipUjyaH sa mArge'site sadazame suparvasaMge nivRttaH // 4 // Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrIvijayAmRtasUripraNIsA saraNI TIkA. sarga-4 209 vyAkhyA-acaramaH caramo'ntimo na bhavatIti acaramaH A. dIzvaranAthaH paramaH zreSThaH tIrthezvaraH tIrthakRt AlocanAt-jJAnataH paryAlocanAt vicArAt vikacacArumukhAravindaH vikacaM vikasitaM suprasannamityarthaH cAru manojJaM mukhAravindam AnanapaMkajam yasya sa tathoktaH turyAvabodhanadhanI turyAbodhanam turyajJAnameva dhanam saMpadyasya sa manISipUjyaH vidvajanArAdhanIyaH sa sadazame sAdayati AmAdayati zamaH zAntiyatra tasmin suparvasaGge devasaGge site nirmale mArga sAdhumAge'dhvani nivRttaH jAtaH yatitvamAsasAdetyarthaH // zrImahAvIrapakSe-asite kRSNe sadazame dazamena sahitaH sadazamaH pUrvopasthitatvAdekAdazo jAtastatra mArga mArgazIrSe mArgIkAdazyAM caramo'ntimastIrthezvaraH vardhamAnaprabhuH nivRttaH sAMsArikavi. SayavAsanAta iti zeSaH // anyatIrthakRtAmpakSe'pyevamevAvaseyam / / rAmakRSNapakSe-tIrthezvaraH "satyaM tIrtha kSamAtIrtha tIrthamindriya. nigrahaH sarvabhUtadayAtIrtha sarvatrArjavamevace"ti niruktatIrthAnAmIzvaraH adhiSThAtA anyatra tIrthasya upakUpajalAzayasya dvArakAyA IzvaraH prabhuH caramo jaghanyo na bhavatIti acarama utkRSTaH nivRttaH rAjyAditi zeSaH anyatra nitarAM triyate iti nivRttaH sAmantarAjaparivRttaH AlocanAt premato darzanAt vikaca cArumukhAravindaH prasannamanoharAnanaH AlocanAdityanena premAvalokanata ityarthaH zatrUNAM tu akAlakAlakarAlavadanaevAsIditi dhvaniH turyAvabodhanadhanI turyam tUram tena yadavabodhanamprA. tarjAgaraNantena dhanI bhAgyavAn "vAdyaM vAdinamAtoyaM turya tUraM sma radhvaja iti haimaH" manISipUjyaH manISibhirvidbhiH pUjya AdaraNIyaH sa rAmaH kRSNazca asite nirmale sadazame prAptazame suparvasaGge suparvaNAM Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21. mahopAdhyAya zrImedhavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAvye devAnAM saMgaH saMgatiryatra tasmin mArga syAdvAdamArga nivRttaH nizcayena pratipannaH // 41 // arthAH sapta samarthitAH kaNabhujAmAbhAsanezAsane, __ sapta zrIjinasanmate hyabhimate praamaannikaanaampi| rAjyAGgAni tathaiva devarasataH syubhUrbhujaH siddhaye, kAvye'sminnata eva sapta kathitA arthAH smrthaaHshriyai||42|| iti zrIsaptasaMdhAne mahAkAvye mahopAdhyAya-zrImeghavijaya. gaNiviracite pUjyarAjyavarNano nAma-caturthaH sargaH // 4 // bhanvayaH kaNabhujAmAbhAsane zAsane sapta arthAH samarthitAH prAmA. NikAnAmapi abhimate zrIjinasanmate sapta tathaiva devarasataH bhUrbhujaH siddhaye rAjyAzAni syuH ata eva asmin kAvye zriyai samarthA sapta arthAH kathitAH // 42 // vyAkhyA-kaNabhujAM kaNAdAnAnayAyikasamAnataMtrANAmvaize. pikAnAm AbhAsane prakAzamAne zAsane tantre sapta arthAH dravyaguNA dayaH samarthitAH pramANena siddhAntitAH santIti zeSaH tathA prAmANikAnAM pramANato vastuparicchedakAnAmabhimate iSTe zrIjinasanmate zrI jinAnAM sanmate zuddhamate jainadarzane sapta jIvAdayo'rthAH padArthAH samarthitAH prarUpitAH tathaiva bhUrbhujaH nRpasya siddhaye vijayAya daivarasataH saptasaMkhyAtaH rAjyAMgAni svAmyamAtyasuhRtkozAdIni samarthitAni sanivezitAni ata eva zAstra vyavahAre ca nirNItatvAdeva asmin kAvye saptasaMdhAnAbhidhAne zriyai maGgalAya samarthAH abhidhAvRttibodhyAH sapta arthAH sptsNkhykaa| abhidheyAH samarthitA vAcyatvena sthApitAH 42 // iti zAstravizArada--kaviratna bhaTTArakAcArya-zrIvijayAmRtasUrIzvara-praNItAyAM saptasaMdhAna-mahAkAvya-saraNI-TIkAyAM caturthaH sargaH // Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcAryazrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA. sarga-5 21 paJcamaH sargaH atha kuvalayodbhAsI rAzIbhavadguNasevadhiH, pariNatahadArAmaH kAmaM jagAma na vAmadhIH / jinapavRSabhaH svairaM vairaM tyajannapare pare, sitarucirivodIcImaJcan dizaM hrinnaashritaam||1|| anvayaH-atha kuvalayodbhAsI rAzIbhavadguNasevadhiH pariNatahadArAmaH na vAmadhIH apare pare vairaM tyajan jinapavRSabhaH udIcImacan sitaruciriva svairaM kAmam hariNAzritAma dizam jagAma // 1 // vyAkhyA-atha athAnantaram dIkSAgrahaNAnantaramityarthaH kuvala. yodbhAsI kuvalaye bhUmaNDale bhAsateM dIvyatItyevaM zIlA pRthvImaNDalamaNDanaH rAzIbhavadguNasevadhiH rAzIbhavantaH sarvato milantaH ye guNAH dayAdAkSiNyAdayasteSAM sevadhiH nidhiH khAniritiyAvat pariNatahRdArAmaH pariNatam kaSAyAdirahitannirmalamityarthaH yat hRd hRdayam tatra Aramate viharatIti tathA athavA pariNataH puSTaH hRdArAmo hRdupavanaM yasya sa tathA svAtmasaMtuSTaH dayAdiguNayuktaH itiyAvat na vAmadhI: nAruntudabuddhiH RjuprakRtiH apare svIye pare anye ca vairambidveSa tyajan pariharan svIyapArakyabuddhirahitaH udIcImuttarAndizam aJcan gacchan sitaruciriva zItAMzuriva candra ivetyarthaH jinapavRSabhaH jinazreSThA svairaM yatheSTam kAmaM yathAsyAttathA hariNAzritAndizam aindrIm dizam prAcIm jagAma vicacAra athavA asitaruciH tIkSNakaraH sUrya iva udIcim dizam uttarAyanam aJcan gacchan sa iveti / sita. ruciriva asitarucirivetivopamAlaMkAreNa niratizayamRduttraM dharmamAGgalikaprayojakatvaM ca vastu vyajyate ityalaMkAreNa vastudhvaniH // Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahopAdhyAyazrI meghavijayagaNiviracite saptasambhAnamahAkAvye rAmapakSe-rAmaH pariNatahRdA paripakkabuddhyA vAmadhIH kuTilabuddhirna jinapavRSabhaH jayati saMsAramiti jinaH muniH taM pAtIti jinapaH sa zreSThaH ArAdhyatayA mukhyo yasa sa athavA jayati zatrumiti jinaH nRpaH tampAti rakSati iti jinapasteSu vRSabhaH zreSThaH hariNAzritAm sugrIvAdhiSThitAm dizam kAmam jagAma niryayo anyat pUrvavadyojyam // kRSNapakSe-kubalayoddhAsI kuvalaye bhUvalaye udbhAsI zobhamAnaH athavA kuvalayena hastasthitakamalalAJchanena udbhAsate iti tathA athavA kuvalayamivaudbhAsI kuvalayodbhAsI athavA kuvalaye kuvalayanAmA kaMsasya gajarUpo'suraH tatra taddhiMsanena udbhAsate iti kuvalayoddhAsI rAzIbhavadguNasevadhiH sarvaguNanidhiH pariNatahRdArAmaH AsamantAta sarvabhAvena rAme balarAme pariNatam praham hRd hRdayaM yasya sa vAmadhIvipratipannavuddhina anyadvizeSaNampUrvavadyojyam / sargo'yaMhariNIcchando baddhobhAti na sNshyH| tallakSaNantu rasayugahayainsaumroslo go yadAhariNI tadA // 1 // kvacana vacanairgopAlInAM taponinAM kvacida, druvanaracanairyakSAdInAM puraH surazAsanaiH / kRtavasudhanotpAtairvA-taiH parAkramasaMgamaiH, sa hi dRDhamanAH sehe dehe pratigrahanigraham // 2 // anvayaH-. kva cana gopAlInAm vacanaiH tapodhaninAm yakSAdInAm puraH surazAsanaH dayanaracane: parAkramasaMgamaH kRta vasudhanotpAtatiH sa hi dRDhamanAH dehe pratigraha nigraham sehe // 2 // vyAkhyA---vacana kutrApi gopAlaunAM gopazreNInAm gopAGganAnAM vA vacanaiH yadRcchAprayojita myabhASAbhiH athavA gAMpRthvIM pAntIti gopAH nRpAsteSAM AlInAM zreNInAM vacanaiH stutiprayojakaiH Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcAryazrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA. sarga-5 213 kacit vacana tapodhaninAm tapasvijanAnAm puraH agre surazAsanaiH mahe. ndrAdidevaniyogairyakSAdInAM vidyAdharAdInAM druvanaracanaiH drUNAM vRkSANAm banAnAmbipinAnAM vA racanaiH vidhAnaH parAkramasaMgamaiH parAkramiteH bala vadbhiH kRtavasudhanotpAtaH kutovihitaH vasudhanAnAm ratnabahulAnAm utpAtaH vRSTiH yaistaiH athavA vasudhanAnAM vahnisamUhAnAmutpAtaH upadravaH taiH vAtaiH pavanaiH yat pratigrahaM pratyupakAraM sAhAyyamityarthaH athavA pratigrahamupadravam nigraham bhartsanAdikam tat dRDhamanAH avicalitabuddhiH dehe nijakAye sa jinezvaraH hIti nizcaye sehe soDhavAn kathaJcidapi khanizcayAnnavicacAleti bhAvaH / / ___atha ca parAkramaH saMgataiH parAkramasya nijadRDhasaMyamasya saMgamaiH saMbandhaiH karaNabhUtarityarthaH hIti nizcaye dRDhamanAH sahanazIlaprakRtiH sa sehe tato vikRti na yayau // rAmapakSe-vacana kutrApi gopAlInAM rAjazreNInAM gopazreNInAM tapodhaninAM munInAm vacanaiH kathanaiH zikSAprayojakaiH surazAsana: gokarNAbhidhayakSavacanaiH yakSAdInAm ibhakarNAbhidhAnAdInAM drudhanaracanaiH vRkSATavyAdividhAnaH puraH nagarasya ca racanairityarthaH kRtavasudhanotpAtaH kRto vihitaH vasudhanAnAM dravyabahulAnAM utpAtaH utpaniyastaiH vA iti pAdapUraNe tairyakSaH parAkramasaMgataibalavadbhiHsaheti zeSaH dehe zarIre pratigranigraham pratigrahasya adRSTArthadattadravyasya nigrahaM nivartanaM sehe pratipAlayAmAsa tadAnIM rAjyacyutatvAt pratigrahasyApAtataH svIkAraH sambhavettacakSatriyANAGgImitiyakSakRtasuvarNAdivRSTayA tannigraho jAta iti bhAvaH // 2 // kRSNapakSe-kacana gopAlInAM goparAjInAM tapodhaninAM cAraNarSINAM vacanaiH kathanaiH puraH prathamam surANAM rAmakRSNAbhirakSakadevAnAM zAsananirdezaiyakSAdInAM druvanaracanaiH parvatavanAdividhAnaiH kRtavasu Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 mahopAdhyAyazrIvavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAgye dhanotpAtaiH anekavidhasamRddhisampAdanaH parAkramasaMgataiH balavadbhiH sahetizeSaH dehe zarIre pratigrahanigraham jarAsandhAdikRtopadravAdikaM dRDhamanAH sthiracittaH kAlampratIkSana sehe soDhavAn / / 2 // anupadamagAt sItAtyuSNAtapAdiparAbhavo, drupadatanujAbAdhA-vyAdhAt prabhorviSamAzrayam / vyaharadavanIpIThe devaH sahAnvayilakSmaNo, vizikhazirasA dharmAdhAnAdvarAzayanAgrahI // 3 // anvayaH-sItAtyuSNAtapAdi parAbhavaH prabhoH anupadamagAt drupadatanujA. bAdhA viSamAzrayaM vyAdhAt vizikhazirasA dharmAdhAnAt varAzayanAgrahI sahAntrayi lakSmaNaH devaH avanIpITe vyavaharat // 3 // vyAkhyA-sItAtyuSNAtapAdiparAbhavaH zItazca atyuSNazca Atapazca iti sItAtyuSNAtapAni zasayoH sAmyAt tAni Adiryasin sa cAsau parAbhavazcetitathoktaH himagrISmaraudrAdiparAbhavaH prabhoH sarvazaktimato jinendrasya pratipadam anupadam padepade ityarthaH agAt abhUt drupadatanujAbAdhA-drUNAM padAnAM tanUnAM dvandvaH tebhyo jAyate iti jA tasyAH dvandvAnte zrUyamANatvAt pratyekataH saMbandhaH tathA ca drujA padajA tanujAyA bAdhA gamanabAdhA vihArapratibandhikA sA prabhoH jinendrasya viSamAzrayaM vairucya avyAdhAt na akRta athavA tanujA tanujaH kAmaH saiva tanujA kAmajanitA bAdhA avyAdhAt na akArSIt, kizca vizikhazirasA zikhArahitazirasA upalakSitaH sahAnvayi. lakSmaNaH sahAnvayI sahacaro lakSmaNaH lakSmIvAna nRpo yasya sa athavA lakSma cihaM sAdhuveSo yasya sa lakSmaNaH sahAnvayI yasyetyarthaH dharmAdhAnAt dharmasya sukRteH AdhAnAt sthApanAta AkalanAdvA rAtrindivaM dharmacintanAt hetoH varAzaya nAgrahI varaH zreSThaH ananyasAdhAraNaH Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA, sarga-5 215 Azayo'bhiprAyo yasya sa varAzayaH sa cAsau nAgrahI ceti AgrahI vRthAvivAdanirato na bhavatIti varAzayanAgrahI athavA AsamantAt gRhNAtIti AgrahI zayanasya svApasya AgrahI zayanAgrahI sa na bhavatIti azayanAgrahI varazcAsau azayanAgrahI gharAzayanAgrahI devaH dIpyamAnaH avanIpIThe pRthvItale vyaharata vyacarat / / rAmapakSe-sItA janakanandinI atyuSNAtapAdiparAbhavam anupadam agAt alabhata parAmava iti vibhaktivipariNAmenAnvayaH sahAnvayilakSmaNaH sahAnvayI sahacaro lakSmaNo yasya saH avanIpIThe vyaharata vane vyacarat anyadvizeSaNaM pUrvavat vizikhazirasetyasya vizikhaH bANaH ziraH pradhAnaM yasya tena upalakSitaH "ziraH mastake pradhAne senAgre cetI zabdastomamahAnidhiH" // kRSNapakSe-sItAtyuSNAnapAdiparAbhavaH sItAyAH madirAyAH ya atyuSNAtapAdiH atitIkSNatvAdiH tena parAbhavaH anupadam pratisthAnam agAt balarAmasya tat niyatvAt drupadatanujAvAdhA drupadatanujAyAH draupadyAH bAdhA duHzAsanakarTakavasvAkarpaNAdiH prabhoH kRSNasya viSamAzrayam vairucyam vyAdhAt akarot sahAnvayilakSmaNaH sahAnvayI saha sambandhaH lakSma zaMkhacakrAdiryasya sa anyat pUrvavadayaseyam // 3 / / sarasamitibhAga guptyAdhAyI dviSAM vijayaM yayau, balikarivarastAhagvelAbalAdabalAzrayaH / adhigatamahAyogAt saMyogavAna viratistriyA, (zriyA) vihitamanasA muktermukte zive hyazivadruhA // 4 // andhayaH-zarasamitibhAga guptyAdhApI bali karivaraH tAdRg bekAbalAt abalAzrayaH adhigatamahAyogAt viratizriyA saMyogavAn mukte zive bhazivaguhA. vihitamanasA mukterdiSAM vijayaM yayau // 4 // Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 mahopAdhyAyazrImeghavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAvye vyAkhyA-zarasamitibhAm iryAsamityAdipaJcasamitidhArakA guptyAdhAyI guptitrayadhAraNazIlaH balikarivaraH baliSu Atmavalavatsu karitraro mahAgaja ivetiluptopamA saMyamiSu mAtaGgaH tAdRg tathAbhUtaH velAbalAt velAyAH sImAyA bhUmeH maryAdAyA ityarthaH sAdhujanoci. takSamatAyAH AzrayAditibhAvaH abalAzrayaH abalam asAmarthya Azrayati dhArayatIti tathA satyapi trijagadviparivartanasAmarthya kSamittAnopayuJjata itibhAvaH adhigatamahAyogAt adhigata Azrito yo mahAyogazcitavRttinirodho yena tasmAt viratizriyA vairAgyalakSmyA saMyogavAn saMyuktaH virakta ityartha AmukteH muktisAdhanaparyantam azivadruhA zivam kalyANam mokSamitiyAvat nadrondhi na hinastIti azivagRhA vihitamanasA mAvadhAnacetasA mukte mokSarUpe zive AtyantikakalyANe viSaye dvipAmpratibandhakAnAM bAhyAbhyantarazatrUNAM vijayaM yayau prApa // virodhAbhAsaH / / rAmakRSNapakSe-zarasamitibhAg zarANAmbANAnAM samitim saMhatim bhajatIti tathA bANapujadhArakaH gupnyAdhAyI guptirgopanam rakSaNam tAm AdadhAtIti tacchIlaH yuddhamArgavizeSaniSNAtaH balikarivaraH baliSu balazAliSu vipakSeSu karivara iva mattamAtaGga iva abalA zrayaH abalAM striyam sItAm satyabhAmAmbA Azrayati sahacaritayA saMgRhAtIti tathoktaH " strIyopidabaletyamaraH" velAbalAt velAyAH maryAdAyAH balAt AzrayaNAt anyatra samudropakUlasya AzrayaNAt rAmasya maryAdApuruSatvAta adhigatamahAyogAta adhigataH AsAdito yo mahAn ayogaH rAjyanivRttiyena tasmAt athavA adhimataH mahAyogaH kavaca saMbandho yena tasmAt athavA adhigataH mahAyogaH prabhUtarAjasammelo yena tasAt viratizriyA vanavAsitayA vairAgyalakSmyAH athavA Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcAryazrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA. sarga-5 217 vizeSeNaratiriva zrIzzobhA yasyAH tayA sItayA satyabhAmayA ca saMyogavAn saMyuktaH AmukteH muktimabhivyApya, mukte mokSaMgate zive kalyANajanake deve jinendre ityarthaH vihitamanasA sAvadhAnacetasA azivadruhA zatrudamanena dviSAM zatrUNAMvijayaM jayam vizeSataH yayau lebhe // 4 // upahRtipadaprAptaM nAgAdimaM vasu cAzrayat, tadupariMgataH kAyotsarge jigAya purAdviSam / svayamapi manaHzuddhayA buddhyA jugopa sa gAH samA, rahasi sudRzA krIDannAnAgamAzramabaddhadhIH // 5 // anvayaH-sa upahRtipadaprAptam imam nAgAt vasu cAzrayat taduparigataH kAyotsarge purAdviSam jigAya anAgamAzramabadadhIna rahapti sudRzA krIDan svayamapi manaHzuddhayA buddhayA samA gAH jugopa // 5 // vyAkhyA-sa jinezvaraH bhagavAn upahRtipadaprAptam upahArIkRtam sAdhudazAyAmapyupaDhaukitam imam nAgAdimam hastyazvAdikam nAgAt nastrIcakAra athavA upahRtipadaprAptam tyaktapadaprAptam tyaktam imam gajAdikam bahutaraduHkhe'pi na agAt nAlabhata basu tejaH alaukika mityarthaH Azrayat adhikRtam taduparigataH tatpazcAt kAyotsarge tadabhidhAnapraNidhAnakriyAyAM purAdviSam pUrvazatrum kAmakrodhAdikam jigAya jitavAn nAnAgamAzramabaddhadhIH Agamazca Azramazca iti AgamAzrame na AgamAzrame anAgamAzrame na anAgamAzrame baddhadhIryasya sa tathoktaH AgamAzramazraddhAluH zAstrAzramabaddhamanAH rahasi sudRzA ekAnte nirjane ityarthaH sudRzA samyakadRSTayA tAtvikadRSTayA krIDan AtmAnandamanu. bhavan svayamapi manaHzuddhayA nisargato nirmalayA buddhayA vivekena samAHkRtvAH gAH vANIH jugopa rarakSa prayojanAtiriktAMvAcannovAca vAcaMyamo babhUvetyarthaH // 5 // Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahopAdhyAya zrI meghavijayagaNiviracite saptasandhAna mahAkAnye - zrImahAvIrajinezvarapakSe - upahRtipadaprAptam upahiyate prANAdiyasmin iti upahRtiH bAhulakAt ktiH tatpadamAptam prANahArakapadaprAptam nAgAdimam atizayajIvAruntudam kamapinAgam sarpam pratibodhAyeti zeSaH Azrayat tadupakaNThaM yayau taduparigataH tatsamIpamupa gataH kAyotsarge kAyotsargamudrAmAlambya purAdviSam pUrva sarvazatrum taM jigAya taM pratibodhya sarvadviTtvaM nivarttayAmAsa anyatpUrvavadava seyam // 218 * rAmakRSNapakSe - upahRtipadaprAptam upahArIbhUtam pratyantanRpatimi - rupaDhaukitam nAgAdimam hastyazvAdikaM vasu dhanam Azrayat AtmasA dakarot tadupari tatpazcAt gataH dviSAm ripUNAm kAyotsarge zarIra tyAge sati jigAya vijitavAn maraNAntAni vairANItyanusRtyetibhAvaH rahasi vijane sudRzA zobhananayanayA saha krIDan ramamANaH nAnAgamAzramabaddhadhIH nAnA agame anekaparvate Azrame gArhasthyAdau ca baddhadhIH jaat|miniveshH, rAmapakSe nAnAagame parvate - vRkSe - vRkSatale vA " sAmIpye saptamI " Azrame kRtagRhabuddhiH svayamapimanaH zuddhayA buddhayA nirmalAntaHkaraNena sa rAmaH kRSNazca gAH pRthvIH samA anekavarSa yAvat jugopa rarakSa pAlitavAn // 5 // vyasanarahitaH kandugAdyaM vazIkRtavAn vazI, viSayamapi na prauDhAda yatnAt svanizcitamAdadhe / bahuparicitaM zAstraM mAtrAdhikaM bhuvi cAlaya layamupagatA devAH sevArase'sya vimRzya tat // 6 // anvayaH -- -vazI vyasanarahitaH kandugAdyam vazIkRtavAn proDhAdyatnAt svanizcitam viSayamapi nAdadhe bahuparicitam zAstram mAtrAdhikam bhuvi cAlayan tat vimRzya devAH asya sevArase layamupagatAH // 6 // Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcAryazrIvijayAbhRtasUripraNItA saraNI TIkA, sarga-5 219 vyAkhyA-vazI jitendriyaH viSayaparAGmukhaH kandugAdyam tadAkhyazatruvizeSam vyasanarahitaH sAMsArikasAvadhakarmajadoSarahitaH vazIkRtavAn vijitavAna athavA kandugAdyam gendAdikaM krIDAvizeSa vazIkRtavAna tyaktavAn prauDhAyatnAt bahutaramanaH samAdhAnAt svanizcitam svasya sAdhoH nizcitaM niravadhabhikSAnnAdikamapi viSayam na Adadhe jagrAha yAvatA kathamapi prANayAtrAnirvahaNaM tAvadeva jagrAheti bhAvaH bahuparicitam nityamabhyasitam zAstram mAtrAdhikam atizayam iyattArahitaM yathA syAttathA bhuvi-bhuvane cAlayan prathayan tat vimRzya lokottaramahimAsyeti vicArya asya jinendrasya sevArase paricaryAyAM rasikA iti zeSaH devA layamupagatA svAtmAnaM pracchAdha vRkSAdirUpeNa ziSyAdirUpeNa ca tirobhUya siSevire iti bhAvaH / / rAmakRSNapakSe-vazI jitendriyaH svataMtra vyasanarahitaH avyasanAsaktaH kandugAdyam tadAkhyamAntarazatruvizeSam vazIkRtavAn svAyattaM vidadhe svanizcitam svanirdhAritam viSayamapi kAryamapi pararATrAdikamapi na prauDhAdyatnAt anAyAsenaiva Adadhe svAnukUlaM vidadhe bahuparicitam zAstram zAsanam svakIyamityarthaH mAtrAdhikam sarvataH svaparamaNDale ca bhuvi cAlayan prasArayan tat vimRzya vicArya devA dhutimanto nRpAH asya rAmasya kRSNasya ca sevArase sevAyAm layam tadadhInatvam upagatAH prApnuvanto vazatino babhUvuritibhAvaH // 6 // sahacaratayA ye saMjAtAstadA ca-raNAdiSu, nirazanatayA te'pi prApurbhuvaM harazekharAm / surasamuditAM sindhoH pAre bhavasya paramparA kramaNavazato-laGkArAgaM pratItya mahApadam // 7 // Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 mahopAdhyAyanImeghavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAgye __ andhayaH-tadA ca raNAdiSu sahacaratayA ye saMjAtAste'pi sindhoH pAre surasamuditAm bhavasya paramparAkramaNavazataH mahApadaM laMkArAgaM pratItya nirazanatayA harazekharAm bhuvam prApuH // 7 // vyAkhyA-tadA ca raNAdiSu tasya jinezvarasyAdinAthasya AcaraNA. diSu tadIyAlaukikacamatkArakArivyApAreSu sahacaratayA anugAmitayA ye saMjAtAH saMgatA anusRtAH te'pi nirazanatayA upavAsatayA prabhustu niravadyamikSA'lAbhena katiciddinAni upavasatisma ete punastathAvidhasAmarthya viraheNa tathAkartumazaknuvantastaMparijajhuritikathAsandarbhaH / surasamuditAM devatAkRtAdhiSTAnAm harazekharAm bhuvam gaMgAtaTam prApuH jagmuH kiMkRtya sindhoH saMsArasAgarasya pAre taTe bhavasya janmanaH paramparAkramaNavazataH anekajanmakRtapuNyapuJjaprabhAvataH samAsAdite mahApadam Atyantikasukhajanakam punarAvRttirahitam kArAgam AsamantAdrAgaH ArAgaH kasya AtmanaH svasvarUpasya brahmaNaH mokSasyeti yAvat rAgamanu. rAgam alamatizaya pratItya parityajya vihAya, saMsArasAgarapAragatA'pi kizcita klezamasahamAnA punarAgatA iti tAtparyam / / anyepAmarhatApakSe-tadA vratagrahaNasamaye sahacaratayA anucaratayA ye nRpatayaHtadAcaraNAdiSu teSAM jinendrANAm AcaraNAdiSu vratAdina. haNeSu saMjAtAH saMgatAH vrataM jugRhuH te'pi nirasanatayA sAMsArikabhogAdiparityAgatayA "zasayoraikyAt" harazekharAm hrtyghmitihr| pavitram tasya zekharAm mUrdhanyAmatizayapavitrAm bhuvam prApuH lebhire kiMkRtya surasamuditAM muSTharAtidadAtIti suraH devaH tena samuditAm sahitAm saprasannAm bhuvamityarthaH bhavasya saMsArasamudrasya pAre paramparAkramaNavazataH punarpunargamanAgamanataH mahApadam mahatsaMkaSTajanakam kArAgam kasyazarIrasya ke zarIre cA rAgamanurAgam prItimityarthaH pratItya parityajya // Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAdhArya zrIvijayAmRtaripraNItA saraNI TIkA. sarga-5 22 // rAmapakSa- sahacaratayA anucaratayA tadA vanagamanakAle caraNA. diSu rAmagamanAdiSu ye saMjAtAH anusRtAste'pi rAmeNa parityaktatayA nirasanatayA harazekharAM bhuvam atizayapavitrAmayodhyApuram prAgacchanti sma kiM kRtvA surasamuditAm suranti aizvaryadIptima prApnuvantIti surAH dhaninastaiH samuditAm saMmilitAmayodhyAm sindhoH samudrasya pAre taTe bhavasya bhavatyasinniti bhavaH pRthvItalastasya paramparAkramaNavazataH satatagayanavazataH laGkArAgam laMkAyAM tannAmapuryAM rAgo'nurAgo yasya tam mahApadam bhayaGkaram rAvaNamityarthaH pratItya budhvA tatra vane laMkApatirvasatIti bhayamutprekSya nivRttA iti bhAvaH / / tadA caraNAdiSu tasya zrImadAdinAthasya AcaraNAdiSu dIkSAnahaNAdivyApAreSu sahacaratayA anugAmitayA ye saMjAtAH saMgatA, tadAnIM dIkSAM jagRhuH kacchamahAkacchAdayaH te'pi nirazanatayA niravadyabhikSAlAbhAt upavAsatayA, bhavasya saMsArasya sindho sAgarasya saMsArasAgarasyetyarthaH pAre prAnte sannidhau paraMparAkramaNavazataH satatagamanAgamanataH kArAgaM indriyasukhaM sAMsArikavaiSayikasukhaM alam atizayam mahApadam mahaduHkhajanakaM pratItya buddhA surasamuditAM devAdhiSThitAm harazekharAM bhuvaM gaMgApradezaM prApuH te jaTilAstApasA bhUtvA tatratasthurityarthaH / pAraM prAnte parataTe paariipuurpraagyoritynekaarthsNgrhH|| kRSNapakSe-tadA yuddhAdisamaye sahacaratayA sahAyakatayA tadA caraNAdiSu tasya jarAsaMdhasya AcaraNAdiSu yuddhAdiSu saMjAtAH saMgatA stepi nirasanatayA kRSNakRtopajApatayA bhedaprayogeNa surasamuditAm mahaddhijanasaMkulAma devAdhiSTitAM vA sindhoH samudrasya pAre sthitAmiti zeSaH harazekharAmatipavitrAM dvArakAM prApuH kiMkRtya bhavasya maMgalasya paramparAkramaNavazataH uttarottarasaMpAdanavazataH kRSNAzrayeNa dinAnudinaM Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 mahopAdhyAyatrI meghavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAvye manamavazyambhAvIti nizcitya alamatizayaM ke kRSNa bhagavati aizvarya zAlini ArAgaM samantato'nurAgaM pratItya jJAtvA vicAryetyarthaH shlessH|| giriza iva yo'zetAdrINAM vane'navane'pyayaM, tamapi vidadhad dRzyaM vazyaM girIzamivAparam / dinakara ivodAmaM dhAma prapadya bhujAvale, parijanagaNavyAvRtyA'gre cacAla vishaaldhiiH|||| anvayaH-yo'yam anavane'pi adrINAM bane giriza iva azeta tamapi aparaM girIza miva vazyaM dRzyam vidadhat bhujAbale dinakara iva uddAmam dhAma prapadya parajanagaNavyAvRtyA vizAlaghI: agre cacAla // 8 // vyAkhyA-yo'yaM jinezvaraH anavane api avanam rakSaNam nabhavatIti anavanara arakSaNam tasmin rakSArahitasthAne nirjane ityarthaH adrINAM parvatAnAM vane'raNye giriza iva girI zete iti girizaH vanIyo bhillAdiH sa iva athavA girim zyati upabhogena tanU karotIti girizaH "lomAditvAcchaH" zivaH sa iva zete svapiti yaH sarvadA giriyo bhavati sa kadAcidapi dRzyo na bhavati tamapi girizamapi svamitizeSaH aparam dvitIyam girIzam zivam ica atha vA girINAmIzaH himAlayastamiva dRzyam darzanayogyam vazyam prasAdasumukham sevAyogyam vidadhat kurvat uddAmadhAma udriktaM tejaH bhujA. bale bAhau dinakara iva prapadya prApya parijanagaNavyAvRttyA paricArakajanaparityAgena vizAladhIH mahAnubhAvaH agre tatopyagrataH cacAla vavAja // 8 // sarvapakSasAmAnyametadvyAkhyAnam / / / kamapi manasA nAdhAnnAthaH priyaM yadivA'priyaM, kalimalamapi tyaktuM vyaktaH kacitprayayau rahaH // Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAya zrIvijayA mRtasUripraNItA saraNI TIkA. sarga - 5 vacanavijane tasthau svastho rarakSa na rakSakaM, na khalu parato rakSApekSA prabhau hariNAzrite // 9 // 223 anvayaH :--nAthaH priyaM yadi vA'priye kimapi manasA nAdhAt kalimalamapi vyaktaH tyaktuM kvacidvahaH prayayau svasthaH kvacanavijane tasthau rakSakaM na rarakSa haripAzrite prabhau parato rakSApekSA na khalu // 9 // vyAkhyA --- nAthaH prabhuH manasA buddhayA kamapi priyaM zarIrasu. khakaraM duHkhajanakaM vA nAdhAt nAvindata priyaM prApya sukhAbhimAnI apriyaM prApya duHkhAbhimAnI na babhUveti tatvaM vyaktaH sphuTaM kalimalamapi kaleH karmaNaH malamapi pariNAmamapi " prabhau pApasya durlabhatvAt kalizabdena karma eva lakSyate" tyaktunnirAkartum kvacit kutrApi rahaH vijanamekAntasthAnam prayayau jagAma svasthaH nirAkulaH nirbhIkaH san kvacana vijane nirmanuSya ke sthale tasthau sthitavAn rakSakam zarIraparipAlakam kamapi na rarakSa nApekSitavAn tathAhi prabhau hariNAzrite pramau jinezvare hariNAzrite saMyamAzrite sati athavA indrAzrite tati indrAdhiSThite sati dizAzrite viharamANe satIti vA parataH anyataH svabhinnAt rakSApekSA pAlanApekSA na khalu naiva bhavatItyarthaH svavIryaguptA ete bhavantIti bhAvaH arthAntaranyAsAlaMkAraH // rAmapakSe kRSNe ca - kamapi priyama mitraM yadivA athavA apriya zatrum manasA cittena na adhAt na dhRtavAn kalimalamapi virodhapariNAmaM yuddhamapi tyaktuM parityaktuM kacit kutrApi vyaktaH spaSTaH san rahaH ekAntaM prayayau vijane nirjane svasthaH akutaJcanabhayaH tasthau rakSakaM na rarakSa nApekSitavAn hariNAzrite lakSmaNAdhiSThite samudrAzrite ca prabhau prabhAvazAlini rAme kRSNe ca parataH anyataH sainyAdibhinnapuruSAt rakSApekSA pAlanAbhiyogaH na naiva bhavatIti // 9 // Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 mahopAdhyAyadhImeghavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAvye azitamamunA yAvad varSa na tAdRzayogato, bahumahimavAn zAntipremNA sthiro himavAniva // abhajata paracchAyAmAyAsataH zramavAn navA, vapuSi samatAM bibhrANaH svaiH svai-shrmnnocitaam||10|| anvayaH-amunA tAdRzayogataH yAvarSanna azitam zAntipremNA bahuma. himavAn himavAn iva sthiraH AyAsataH zramavAn na vA sa va svaiH vapuSi zramaNocitAm samatAm bibhrANaH paracchAyAM abhajata // 10 // vyAkhyA-- amunA jinezvareNa na tAdRzayogataH tAdRzayogasya niravadyabhikSAlAmajanakayogasya abhAvAt yAvadvarSa varSaparyantaM na azitaM na bhuktaM zAntipremNA zamAbhinivezena bahumahimavAn mahato. bhAvo mahimA bahu atizayaM mahimA mahatvaM yasya sa atizayagauravAnvitaH himavAniva himAlaya iva sthiraH zAntaH yathA himavAn nizca lastathA zAntyAzrayanena bhUrimahimatayA durjanAdikRtopajApe'pi nirAkula iti tAtparya AyAsataH gamanAgamanAdiparizramato'pi zrama vAnna vA naivazrAntaH sa vai prabhuH straiH svata eva vapuSi zarIre zramaNocitAM yativihitAM munipracalitAM samatAM sAmarasyaM bibhrANaH dhArayan paracchAyAmutkRSTakAnti sarvato'dhikAM dIpti amajata Azrayata loko. ttarakAntirabhavat // 10 // rAmakRSNapakSe-yAvadvarSa jambUdvIpAMzabhedaM yAvat bharatakSetrakhaNDatrayamitiyAvat amunA rAmeNa kRSNena vA azitaM vyAptaM adhikRtasvazAsanaM " azeH AdikarmaNi ktaH seTakatvaM ca" natAdRzayogataH natAnAM svazaraNamupagatAnAmAsamantAt sarvatobhAvena dRzayogato netra pAtataH dayAvalokanataH bahumahimavAn atizayamahimAsampannaH zAntipremNA zAntivAtsalyena himavAn himAlaya iva sthiraH aprakampaH Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcArya zrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA. sarga-5 225 AyAsataH vanabhramaNataH prajArakSaNataH zramavAnavA naiva zrAntaH svaiH svata eva svaprabhAvAdeva vapuSi zarIre samatA vibhrANaH vaizramaNocitAM kuberatulyAM paracchAyAmatyutkaTakAnti abhajata samAzrayata // 11 // pathi kathamapi zrAntaH kAntAnuyAyivilambita stapasi rasikastasthau mArge'bhayaH svayamapyayam / vanacaradhane dRSTe dRSTerdadhau na viparyayaM, manasi samayasyaivaM nyAyaM vicintya spryym||11|| anvayaH-pathi kathamapi zrAntaH kAntAnuyAyivilambita: tapasi rasikaH bhayam svayamapi mArge abhayastasthau manasi samayasyaivaM saparyayaM nyAyaM vicintya vanacaradhane dRSTe dRSTeH viparyayanadadhau // 11 // vyAkhyA--pathi mArge kathamapi yathAtathA zrAntaH jAtazramaH kAntAnuyAyivilambitaH kAnto manoramo yo'nuyAyI anusaraNazIla. stena vilambitaH AzritaH kRtadharmakathAnakaH tapasi tapazcaryAyAM rasikA nirataH ayam jinezvaraH svayam AtmanApi abhayaH nirbhIkaH mAgeM pathi tasthau sthitaH samayasya kAlasya avasthAyAH vA saparyayam paryayo caiparItyam tena sahitam saparyayam savaiparItyaM nyAyaM nIti manasi hRdaye vicintya vicArya nizcitya vanacaradhane vanacarANAm vipinavAsinAM dhane rikthe parvatIyamaNyAdau nirmAyiko yoSiti ca dRSTe naya.. nagocare satyapi dRSTe trasya viSayeyam viparyAsam tadviSayAbhilApaM na dadhau na dhRtavAn dRSTe'pi viSaye viSayAbhilASo na jAta iti bhAvaH // vikArahetau sati vikriyante yeSAM na cetAMsi ta eva dhIrA ityapi saGgacchate // 11 // rAmakRSNapakSe-pathi mAgai vanamArga anyatra raivatakAdau vihAramArge kathamapi zrAntaH jAtAyAsaH kAntAnuyAyivilamvitaH kAntA svapriyA Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 mahopAdhyAya zrI meghavijayagaNiviracite saptasandhAna mahAkAvye sItA satyA vA saiva anuyAyinI yastha tena vilambitaH kRtavilambaH tadanurodhena kRtavizrAmaH tapasi tapoviSaye tapovane vA rasikaH kRtAdaraH anyatra tapasi phAlgune'rjune vA rasikaH mAghamAse vA rasikaH zRGgArijanapriyatvAt vanacaraghane dRSTe ityAdi pUrvavadyojyam // 11 // katipayadinairIzaH zreyAnakArayadaJjasA, vinayanayabhAgU bhikSorikSoH priyAM rasapAraNAm / sapadi sadane vRSTizvAsIt tadAzu hiraNmayI, tridazalalanAzcakrurnavyaM rasAdavazAH zuci // 12 // anvayaH - katipayadinaiH aJjasA vinayanayabhAga heza: zreyAn bhikSoH priyAM ikSo rasapAraNAm akArayat tadA bhAzu sadane sapadi hiraNyamayI dRSTi: AsIt avazAH tridazalalanAH zuci nRtyam cakruH // 12 // vyAkhyA - katipaya dinaiH katiciddivasaiH vinayanayabhAk vinayam vinItatAm nayam nItizca bhajati sevate iti tathA sAralyanaya nipuNaH Izo yuvarAjaH zreyAn zreyAMsakumAraH aJjasA jhaTiti bhikSoH bhikSAcaraNazIlasya jinezvarasya AdIzvarasya priyAM manojJAM pavitrAM niravadyAmiti yAvat ikSoH rasAlasya raisAlaikSurityamaraH rasapAraNAm rasapracugaM pAraNAM vratAntabhojanam akArayat tadA prabhupAraNAnantaram sapadi sahasA sadane gRhe hiraNmayI suvarNamayI dRSTivarSaNam AsIt abhUt Azu zIghram tridazalalanAH devAGganA apsarasa ityarthaH rasAt prabhubhaktirasataH anurAgAdvA azA bhaktiparataMtrAH zuci zobhanam nRtyam cakrurvidadhuH / / zrI zAntinAtha pArzvanAtha neminAtha vardhamAnakhAminAM pakSe-katipaya dinaiH katicidvayatItairdivasaiH IzaH zreSThaH nRpo vA zreyAn atizayena prazasya zubhaMyuH vinayanayabhAg dAkSiNyanayayuktaH ikSoH iH kAmastaM kSauti nAzayatIkSuH tasya jitamadanasya bhikSoH mikSAcAriNo jine * Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrIvijayAmRtaripraNItA saraNI TIkA, sarga-5 227 ndrasya priyAm rucirAmanavadyAm rasapAraNAm madhurarasapradhAnAM pAraNAM vratAntabhojanam akArayat vyadhApayat tathA ca zrIzAntinAthasya sumi nRpamandire paramAnnena pAraNA jAtA zrIpArzvanAthasya kopakanAmanagare dhanyakagRhe pAyasena pAraNA jAtA neminAthasya varadadvijagRhe paramAnena pAraNA jAtA mahAvIrasvAminaH bahulabrAhmaNagRhe paramAnena pAraNA jAtA sapadi sadane ityAdi pUrvavat / / rAmapakSe-IzaH rAjA zreyAn kalyANavAn vinayanayabhAga ikSoH jitakAmasya bhikSoH cAraNarSeH triguptasya suguptasya ca katipayadinairdvimAsAnantaram aJjasA jhaTiti priyAM niravadhAm rasapAraNAm akArayat rAmaH zeSaM pUrvavat // kRSNapakSe-katipayadinaiH katipayadinaparyantaM ikSoH kAmajayinaH bhikSojinendrasya prIyAm nItisampAdikAm rasapAraNAm aSTAhnikatapazcaryAm dvArakAnirmANAya akArayat vyacarayat sapadi hiraNmayItyAdipUrvavadavaseyam / / 12 // prakRtisubhagaH zreyolipsuH sumitrapavitravAk , zucirasamayaM matvA'datta prbhorbhurocitH| sapadi mudito dhanyo janyojjhitaH pratilambhanA dariparibhavAd dUre dUre yazaH svamakArayat // 13 // anvayaH-prakRtisubhagaH zreyolipsuH sumitrapavitravAk prabhorbahurocitaH zuciH asamayaM mayA adatta muditaH dhanyaH janyojimataH pratilambhanAt ariparibhavAt dUre dUre svaM yazaH akArayat // 13 // vyAkhyA-prakRtisubhagaH svabhAvasundaraH zreyolipsuH kalyANAmilApukA sumitrapavitravAk sumitreNa zobhanasuhRdA tatsaMgenetyarthaH Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 mahopAdhyAyazrImeghavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAvye prabhAvena pavitravAk satyavacanaH prabhojinendrasya bahurocitaH atyanta bhaktaH "caturthI cAziSyAyuSyeti vikalpena SaSThI zuciH pUtaH asamayam bhikSAyAH kAlAtikramo jAta iti anavasaraM matvA budhvA nivRtteSu bhikSAcareSu satsu adatta prabhave bhikSAmiti zeSaH sapadi tatkSaNe muditaH jinezvararUpasatpAtradAnAdatizayahRSTamanAH dhanyaH ata eva kRtakRtyaH janyojjhitaH kalirahitaH pratilambhanAt bhikSAdAnAt kathaMbhUtAt a. riparibhavAtaM arim bAhyAbhyantarazatru paribhavati parAkarotIti tasmAt dUre dUre trilokyAM svam yazaH svakIyakIrtim akArayat praakhyaapyt|| rAmakRSNapakSe-prabhoH svAminaH sAdhoH pratilambhanAt bhikSApradAnAt anyat yathApUrvam // 13 // vanamupagataM seve devaM namirvinamirnupaH, atigapi ca prAdAttAbhyAM balaM bhuvidyyaa| rajatazikharisthAne rAjyazriyA parivArito, sukhamanupamaM bhunAte to khagAmiSu kaamitm||14|| anvayaH-nAvi namirnRpaH vanamupagatam devam seve zrutihagapi ca yahuvidya yA balam tAbhyAm prAdAt rajatazikharisthAne rAjyazriyA parivAritau tau khagAbhiSu kAmitam anupamam sukham bhujAte // 14 // vyAkhyA-namiH vinamiH nRpaH tadabhidhAnako AdIzvarabhagavataH kulajI vanamupagatam vanastham dIkSitamityarthaH devam AdIzvaram seve bheje tataH zrutigapi dharaNendrAbhidho nAgo'pi tapo rAjyAbhilApaM jJAtvetizeSaH tAbhyAm nRpAbhyAm bahuvidyayA anekavidhatiraska. riSyAdividyayA saheti zepaH calam bahuvidhasAmarthyam prAdAt arpayat rajatazikharisthAne vaitATyaparvate rAjyazriyA rAjyalakSmyA parivArito Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrIvijayAmRtaripraNItA saraNI TIkA. sarga-5 121 yukto tau namivinamibhUpau khagAbhiSu AkAzacAriSu anupamam nirupamam kAmitam yatheSTam sukham bhogam bhuJjAte bhogam kurutaH acintyaprabhAvo jinezvaro yena tAbhyAmamayadurlabhamukhaM sadyaH dIya. tesmeti bhAvaH // 14 // anyapakSe namate iti namiH vizeSeNa namate iti vinamiH tau vanamupagatam vanastham devam prabhu seve zrutiH zAstram dRg netraM ca yasya sa zrutiham athavA zrUyate prakhyAyate iti zrutiH zrutiH prakhyAtA ananyasAdhAraNyena vikhyAtA dRg netraM yasya sa zrutiham sahasrAkSaH tAbhyAm sevakAbhyAm bahuvidyayA anekavidhavidyayA balam nirupama sAmarthyam prabhusevAsumukhaH sannityarthaH prAdAt dadAtisma zeSaM puurvvt|| kRSNapakSe-namirvinaminRpaH vanamupagataM samudrajalAntArakAsthaM devam dIptimantam kRSNam seve zrutidRg zAstradRzvA kRSNastAbhyAM sevakAbhyAm bahuvidyayA samam vidantyanayA vaiSayikasukhamiti vidyA kanyA tayA saha balam sainyam prAdAt prAyacchan tau rajatazikharisthAne vatakaparvate rAjyazriyA rAjyazrIrivazrIH zobhA sampat tayA parivA. ritau yuktau khagAmiSu AkAzagAmiSu kAmintamanobhilaSitamanupamamananyasAdhAraNam sukhamAnandamupabhuJjAte anubhavataH // 14 // rAma. pakSe dvitIyapakSabajjJeyam / magadhaviSaye rAjAM gehe ruSA pratimAdhavaM, vizadasicayaM bhUSAyogAcacAla balaM namat / samarasahitaM patyAdezAdatikramakRt samaM, bahalaninadaistUrairApUrayad valayaM dizAm // 15 // anvayaH-magadhaviSaye rAjAM gehe ruSA pratimAdhavaM bhUSAyogAt vizadasicayaM namat balam ghacAla samarasahitam patyAdezAdatikramakRt samam bahala Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahopAdhyAya zrI meghavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAvye 230 ninadaiH tUraiH dizAm valayam Apazyat // 15 // vyAkhyA -magadhaviSaye magadhadeze rAjAM gehaM rAjante iti rAjasteSAM gehe sAmprataM rAjagRhanAnAprasiddhe pratimAdhavaM prativAsudevam jarAsandhamuddizyaruSA vizadasicayam vizadAH dedIpyamAnAH asicayAH khaGgasamUhA yasmin tattathoktam athavA vizadAstIkSNAH asicayAH yatra tad athavA vizantaH pravizantaH saMkulIbhavantaH asicayAH khaDgAH yatra tad bhUSAyogAt sAMgrAmikakavacAdyAbharaNasaMbandhAt namat Akuzcat samarasahitam samare saMgrAme sahitam hitavidhAyakam natUpajApAdinA parAGmukham athavA samarase zAntiyuktehitam abAdhakam pazyAdezAtpatteH senApativizeSasya " eke maikarathA tryazvA pattiH paJcapadAtikA ityamaraH " ityuktalakSaNasya AdezAt AjJAtaH ati. kramaRt " ahitAn pratyabhItasya raNe yAnamatikrama ityamaraH " iti nirbhIkatA zatrusanmukhagamanakArakam balam sainyam bahalaninadaiH bhUrininadamAnaiH tUraistUryaiH dizAm valayam digvibhAgam ApUrayat sthagayat cacAla yayau // arhatAMpakSe -- vibhaktivipariNAmena sarvatrAnvayaH tathA ca magadhaviSaye magadhadeze rAjAM gehe rAjagRhAdipuNyasthAne aruSA akrodhena pratimAdhavaH pratimAM kAyotsarge dhanvati prApnotIti pratimAdhavaH kAyotsargakRt dhanvateH pacAditvAdac vizadasicaya vizeSeNa sadgataH vyaktazAtano lokapIDA yena sa vizad asicayaH sicayo vastraM nAsti yasya sa tathoktaH bhUSAyA alaMkArasya ayogAt asaMbandhAdrAhityena cAlavalaH cAle gamane taskarAdisambAdhasaMbAdhite'pi apratihatagamanaH naman namanti janA yam sa athavA naman sarvatra prahnaH nirahaMkAraH samarasahitaH zamara se zAntarase hitaH yuktaH zAntirasayuktaH atikramakRt , Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcAryazrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA. sarga-5 231 atizayaM krama pAdavikSepam gamanam karotIti sa pAti jagaditi patiH sUryastasyAdezAt darzanAta sUryadarzanAntaram samam munibhiH sahitaM baha. laninadaiH bahalaM yathAsyAttathA nirgataH nadaH zabdaH yeSu taiH zabdarahitaH tUrairgamanaiH dizAMbalAyama divibhAgam ApUrayat pUrayatisma / / kadAcit suguptanAmAcAraNarSijaTAyupUrvabhavavRttAntaM kathayan pAla kabrAhmaNakathA kathayati magadheti / magaM pAyaM dadhAtIti magadhaH tasya viSayastasmin rAjAM gehe kuMbhakArakaTe nagare mAdhavaM pratiruSA mAyAH cavaH bhartA lakSmIpatiH jitazatrunRpanandanaskandakakumArastaM prati rupA krodhena pUrvavairaM smarana pAlakaH anekAnyastrANi skandakAcAryanivAsa sthAne rAtrau bhUmau nicakhAna prAtaH nRpatirmuktavizeSaNaviziSTanamanAya tatrAnayat nAsau sAdhuH kapaTayuddhAya samAgata iti yuddhodyogamakArayaditi bhAvaH // 15 // balamaviralAzvIyaM svIyaM vilokya purA jarA___ parigatamahAsandho gandhottamApariNAmataH / pratiharidhiyA tuSTaH spaSTaM jagarja sa garjavat , kSaNapikadA prekSye kaMsAparAdhivinAzanam // 16 // anvayaH--purA jarApariga mahAsaMdhaH gandhottamApariNAmataH aviralAzvIyaM svIya balaM vilokya prati haridhiyA tuSTaH sa garjavan syaSTaM jagarja kSaNamapi kadA kaMsAparAdhivinAzanam prekSye // 16 // vyAkhyA-pUrA jarAparigatamahAsaMghaH jarayA tannAmakopamAtrA parigataH prAptaH mahAsaMghaH mahAsaMghaTanaH sammelano yena sa janmakAle dvezakAlestastadopamAtA saMghaTTayAmAsetisandarbhaH jarAsaMdhanAmAnRpaH pratiharidhiyA kRSNapratispardhitayA aviralAzvIyaM aviralam niranta ram azvIyam azvAnAMsamUho yatra tam azvapradhAnakam svIyam naijam Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 mahopAdhyAya zrI meghavijayagaNiviracite saptasandhAna mahAkAnye - balam sainyam vilokya nirIkSya gandhottamApariNAmataH gandhottamAyAH madirAyAH pariNAmataH paripAkataH sevanataH tuSTaH prasannaH san garjavat mattamAtaGga iva spaSTam prakAzaM yathAsyAttathA jagarja nanarda tathAhi kSaNamapi muhUrtamAtramapi kaMsAparAdhivinAzanam kaMsam aparAdhnotIti kaMsAparAdhI vAsudevaH tasya vinAzanam maraNam kadA kasmin samaye prekSye avalokayiSye iti dadhyAvitizeSaH // atAMpakSe - sa mahAprabhurjinezvaraH jarAparigata mahAsaMghaH AsarvataH parigatA AparigatA jarA jIrNA AparigatA ApariNamitA mahAsandhA mahatI pratijJA saMyamapAlanarUpA yasya sa avAntaratatpurUSo bahuvrIhiH dRDhasaMyamI aviralAvIyam asuvate viSayamityazvAH indri yANi tebhyo hitam rodhakamiti avIyaM svIyam indriyadamanayogyaM naijaMbalaM sAmarthya aviralam vilokya dRSTvA gaMdhottamApariNAmataH gaMdhottamAyAH padminyAdikAminyAH pariNAmataH tyAgataH athavA gaMdha eva uttamo yasyAM sA gandhottamA indriyaviSayA tasyAH pariNAmataH varjanataH jitendriyatvAttadviSayamapi parijihIte pratiharidhiyA zivabuddhayA yathA sa smaraharastathAhamapItibuddhayA garjavat gajavat spaSTaM prakAzaM jagarja nanAda kaMsAparAdhivinAzanam kAmayate jayamitikaMsaH kAmaH sa evAparAdhI durjanastasya vinAzanam nirAkaraNam kSaNamapi kadA prekSye atralokayiSye iti dadhyAvitizeSaH // rAmapakSe kazcinmlecchasena / patissItAM jihIrSuH pratirAmaM samAga maditi / aviralAzrIyaM azvabahulaM svIyaM balaM vilokya gandhottamApariNAmataH madyavikArataH jarAparigatamahAsaMghaH dRDhapratijJaH mlecchasenApatiH pratiharidhiyA pratihiyate iti pratihariH bhAve pratyayaH tasya dhiyA sItAmavazyameva pratihariSyAmItibuddhyAhRSTaH sItA saundayadarzanena tuSTaH sa garjavat madonmattamAtaGga iva jagarja rAmatrAsAya spaSTaM nanarda -- Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAcAryanIvijapAmRtapripraNItA saraNI TIkA. sarga-5 233 / / kathamityAha kaMsAparAdhivinAzanam kAmayate kAminamiti kaM sA kAminI sItA tAM parAdhnoti svIkarotIti kaMsAparAdhI tasya vinAzanam kSaNamapi kadA prekSye drakSye. atrAnuprAsaH virodhaabhaasshvaalNkaarH||16|| mama samadhikaM pApaM bhettuM pravartanamahati, nayanaviSayIbhUte tasmin manorasameSyati / iti matimatA senA tenAhitA vinizamyatAM, RmikacalanAt sainyaM prApaddharezca taTaM gireH||17|| (anvayaH) pApaM bhettum pravartanamarhati nayanaviSayIbhUte tasmin mama samadhikam manorasamedhyati itimatimatA tena senA AhitA tAm vinizamya hareH sainyam RmikacalanAt girestaTam prApat // 17 // vyAkhyA-pApamasyAstIti pApaH aparAdhI vAsudevasta samadhikaM varSamAnaM ataevAtyAjyam bhettuM cchettuM pravartanampravRttiH arhati avazyakartavyatvenAvatarati anupekSeNIyo bhavatItyarthaH nayanaviSayIbhUte locanapathapathikAyamAne tasmin aparAdhini kRSNe mama jarAsaMdhasya manorasam manasaH rasam zatrudarzanajanyAhlAdavizeSa eSyati bhaviSyati athavA manaH svAntaM kartR rasam raudrarasaM eSyati prApsyati itimatimatA evaM vicArayatA tena senA pRtanA AhitA saJcitA sammelitA tAm AhitasenAm sainyasthitim vinizamya cArAdidvArA'vagalya hareH kRSNasya sainyam kramikacalanAta zanaiH zanairgamanataH gireH parvatasya taTam sannidhim prApat ayAsIt / / arhatApakSe-mama samadhikaM yakiJcidavaziSTam pApaM karma mettuM kSapayituM pravartanaM vicaraNam arhati avazyameva karttavyaM bhavati athavA pApaM pAtyate'mAditi pApam duradRSTam tat mettum cchetuM arhati syAdvA. damate pravartanam gamanamanusANaM yogyamiti zepaH nayanaviSayIbhUte Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 mahopAdhyAya zrI meghavijayagaNiviracite saptasandhAna mahAkAnve nIyate kSIyate iti nayanam tasya viSayIbhUte kSayatvamupagate tasmin karmaNi manorasam manoratham mokSam eSyati prApsyati itimatimatA evaM kRtavicAreNa tena jinendreNa senA sinoti banAtIti senA indri yasaMyamanA nigrahaNA AhitA saMcitA karmakSayAyendriyarodhanA kRtetibhAvaH tAM senAM saMyamitAM nizamyAlocya hareH jinendrasya sainyam senAM samavayatIti sainyaM gamanam indriyasaMyamapraguNaM vicaraNam kramikacalanAt zanaiH zanairvicaraNAt athavA harerindrisya sainyaM pracchanaprayuktaM jinendrAGgarakSakam atha ca jinendrasya sainyam sAdhuparivAra: gireH kasyacitparvatasya taTam samIpam agAt atrAjIt // rAmapakSe - samadhikamatizayabalavantaM pApam sItApahArajanya pApakArakaM mlecchasenApatiM cchettumunmUlayituM mama pravarttanam pravRttiH arhati karaNIyaM bhavati tasmin zatrau nayanaviSayI bhUte dRSTipathAvatIrNe manaH rasaM saMgrAmarasaM yuddha kautukam eSyati prApsyati iti matimatA evaM vicArayatA tena rAmeNa senA udyogamutsAhamityarthaH AhitA saMcitA tAM rAmakRtaraNotsAhazakti nizamya zrutvA kramikacalanAt pAdacArataH hareH rAmasya gireH parvatasyeva taTam sannikarSapAdamUlasainyam mlecchasenApatisahitam grApat aparAdhakSamApanAya tatsamIpamayAsIt // 17 // samayamanayA vRttyAraNye'naraNyajavanmano rathamatha pare nyasyannucairninAya sanAyakaH / udadhiradhikaprItyAdityasthitAvapi susthitA, vyadhita nagarIM tatra dvArAvatIM kimu kAJcana // 18 // anvayaH -- atha sa nAyaka: anayA vRtyA araNye anaraNyajavat ucairmanorathaM pare nyasyan samayaM ninAya udadhiH adhikaprItyA AdityasthitAvapi tatra Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrIvijayAmRtastripraNItA saraNI TokA. sarga-5 235 kAna dvArAvatI nagarI susthitAM vyadhita // 19 // vyAkhyA-atha sa nAyakaH varNanIyapradhurjinendraH araNye bane anaraNyajavat nAgaravat athavA araNye jAyate bhavatIti araNyajaH pazupakSyAdivivekavikalaH sa na bhavatIti anaraNyajaH sadasadvivekI sa iva anayA pUrvoktayA vRtyA AcAreNa athavA buddhivRtticidAbhAsarUpayA vRtyA uccairmanorathaM kaivalyapadaprAptyabhilASaM pare kizcit kAlAnantaraM nyasman athavA pare nirmale karmakSayakArake zubhAdRSTe nyasyan pariNamayan samayaM kAlaM ninAya yApayAmAsa atha ca udadhiH jJAnasamudraH kSamAsAgaraH adhikaprItyA prANinAtapremNA mA keSAJciduparodho bhavediti buddhayA AdityasthitAvapi kiJcidavaziSTadine eva kimu kAzcana kAmapi dvArAvatI AgamananirgamanapracAravatI nagarIm nagAH vRkSAH santyaskhAM vRkSAzrayAM susthitAM susthiti nivasatim tatra vane vyadhita vyaracayat vRkSatalasthitimakaroditi bhaavH|| rAmapakSe-anaraNyajavat dazarathavat nijajanakavat anayA vRttyA vyavahAreNa araNye vane uccaimanoratham , rAjyapAlanarUpaM saMyamagrahaNarUpaM vA pare pazcAt vyavasthApayan sa nAyakaH rAmaH samayaM vanavAsarUpaM khakIyamaryAdArUpaM ninAya vyatItayAmAsa udadhiH gAmbhIryAdiguNa. samudraH adhikaprItyA sItAviSayakAdarAtizayena AdityasthitAvapi divavadvArAvatI dvArayuktAM kAJcana kAmapi nagarI vRkSAzrayAM susthitAM nivasatim vyadhita akRta // kRSNapakSe--atha giritaTaprAptyanantaraM sa nAyakaH vAsudevaH anaraNyajavat dazarathanRpa iva yathA sa dazamu dikSu ratham svasainyaM nivezya sthitaH tathA sarvataH svakIyarakSAsAvadhAna: anayA evaMbhUtayA sAvadhAnatayA vRttyA upacAreNa athavA anayA savyasanayA jarAsaMdha Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahopAdhyAya zrI meghavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAncai rUpaprabalazatrukRtayA vRtyA vidhayA uccairmanorayam zatru parAjayarUpaM pare paramezvare nyasyan IzvarAdhInaM kurvan samayaM kAlaM ninAya byatItayAmAsa atha ca udadhiH samudraH adhikaprItyA kRSNa viSayakaniratizaya premNA AdityasthitAvapi divApi rAtrau kimutavaktavyam kAJcana dvArAvatIMdvA rakAM nagarI purIm susthitAm surakSitAm vyadhita akRta mA kadAcit kospi kRSNAsannidhAne dvArakAM dharSayediti samudra eva parikhArUpeNa tAM rarakSeti tAtparyam // 18 // ajani viSaye tatrATavyAM sthitiH prabhurAgiNAmanizagamanAzaktervyaktetarAzrayadhAraNAt / aramata mano nRNAM mArge vane nanu daNDake 236 pyabhayadadRzA'nyatra bhrAntyA vimohavivekataH // 19 // anvayaH -- vyaktetarAzrayadhAraNAdanizagamanAzakteH prabhurAgiNAM tatrAdavyAM viSaye sthitirajani nRNAM manaH nanu daNDake vane bhrAntyA vimohavivekataH abhaya * tear anyatra mArge manaH asmata || 19 // vyAkhyA - vyaktetarAzrayadhAraNAt vyaktiH svaprakAzastasmAditaro'prakAzastadAzrayadhAraNAt karmAdhInatvAt anizagamanAzakteH nAstinizA andhakAro'jJAnaM yatra tadanizam tatra gamanAzakteH khaprakAzajJAnamArgapravarttanavirahAt ata eva vyaktetarAzrayadhAraNaM saMgacchate vimohavivekataH vimohajJAnataH anyatra bhrAntyA anyatra bhrAntikAra - keNa abhayadazA jJAnadRSTayA prabhurAgiNAM jinendrAnugAminAm nRNAM manaH nanu daNDake daNDakAnAmni vane mArge aramata alagata sthitizca ajani abhUt // rAmapakSe -- prabhurAgiNAM rAmAsaktacetasAM tatrATavyAM viSaye daNDa Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ AcArya zrIvijapAmRtaripraNItA saraNI TokA. sarga-5 237 kAbhidhAne vane'raNye sthitiH sthAnam ajani kuta ityAkAMkSAyAmAha anizagamanAzakteH nirantarabajanasAmarthya virahAt vyaktetarAzrayadhAraNA cAraNArSisparzaprabhAvena gandhAbhidhapakSiNaH svarUpaparAvarttanajaTAyurUpa dhAraNAt anyatra bhrAntyA bhrAntikArakeNa atra abhayadadRzAjJAnacakSuSA vimoha vivekataH vimohatyAgataH nRNAm jJAnavatAM mAgeM tatra manaH aramata atuSyat // / kRSNapakSe-tatrATavyAM raivatakagirivane prabhurAgiNAM kRSNAsaktacetaskAnAM sthitiH ajani jAtA kutaH anizagamanAzakteH vyakta tarAzrayadhAraNAt anyavezaparivartanAt daNDake daNDa eva daNDakastasin azvagamanayogya mArge vane nRNAm manaH aramata vyaharata / / 19 // samuditagaNe krIDAlIno hariH zataparvaNi, bhagavati parAbhedaM cakre sphuratkaravArataH / pratipadajape'syAntaHzIrNastadaiva kharAtmajo 'vacanavirato bhAvo loke bhaveniyatelI // 20 // manvayaH-zataparvaNi samuditagaNe krIDAlIno hariH bhagavati parAbheda sphuraskaravArataH cakre asya pratipadajape antaHzIrNaH tadaivakharAtmajaH vacanavi. rato bhAvo (agamat ) loke niyaterbalI bhavet // 20 // ___ vyAkhyA---zataparvaNi zatamanekaM parva utsavo yasya tasina anekotsavazAlini samuditamaNe gaNyate divyapadaprAptayA iti gaNaH devAdiH, samuditaH sa pramodaH yadvA prAptodayaH tayoH karmadhAraya iti basin athavA samudita ekatrIbhUtazcAsau gaNazceti tasmin krIDAlIna: parihAsAsaktaH haririndraH sphurat dIpyat karavArataH khaDgata: bhagavati jinezvare parAbhedaM sarvatorakSaNaM cakre antarbhUya sadA rakSAM cakre iti bhAvaH asya viharamANasya jinendrasya pratipadajape AtmaguNasmaraNe tadaiva Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23. mahopAdhyAya zrImeva vijaya gaNiviracite saptasandhAna mahAkAvye tadAnImeva kharAtmajaH kAmaH kharazvAsau Atmajazveti manojatvAt antaH zIrNaH antaH hRdayaM zIrNo vidIrNo yasya sa vacanavirato bhAvaH avAcyabhAvaH abhUditi zeSaH tathAhi loke jagati niyateradRSTasya vidheriti zeSaH utkRSTa iti tatram // zrI mahAvIra jinendrapakSe - tadIyaziSyo gozAlo niyativAdI tena viharana prabhuH kadAcit siMhanAmnA grAmAdhikAritanayena gozAlaH parAbhUta ityupakramyAha samuditeti / zataparvaNi zAradapUrNimArAtrau samuditagaNe nakSatrodaye sphuratkaravArataH vijRmbhatkhaGgataH bhagavati vairAgyazAlini gozAle yatra mandire gozAlena saha bhagavAnAsIttatraiva nirjanatayA'vadhArya kayAcid bhujikhyayA krIDAlIno ramamANaH hariH siMhanAmA grAmAdhikAritanayaH parAbhedaM cakre khaGgAghAtaM vidadhe pratipadajape maMtroccAraNaparAyaNe asya tadIyavyApAraM dRSTvA vihasyamAnasya gozAlasya antaH zIrNaH vidIrNo jAtaH khaDga prahAratastadaiva kharAtmajaH gozAla: loke jagati niyatervacanavirato bhAvaH avAggocaraH balI sarvotkarSo bhavet iti amanyata iti zeSaH / / rAmapakSe - yadA vanastho rAmastadA kadAcillakSmaNaH paribhraman daNDake antarvazagahvare vaTazAkhAnibaddhacaraNatayAsdhomukhaM kamapi za mbUkanAmAnaM kharAtmajaM sUrya hAsakhaGgasAdhanatatparama sinA'vadhIdityanusaMdhAyAha samuditeti / hariH lakSmaNaH samuditagaNe sItArAmajaTAyusamanvite nijasa mAje krIDAlInaH viramANa: bhagavati samRddhizAlini zataparvaNi vaMze sphurat karavArataH sUryahAsakhagataH parAbhedaM AtyantikacchedaM cakre pratipadajape maMtroccAryamANa asya kharAtmajasya zambUkasya antaH hRdayaM zIrNaH vidIrNaH tadaiva tadAnImeva kharAtmajaH zambUkaH loke jagati Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcAryazrIvijayAmRtaripraNItA saraNI TIkA, sarga-5 239 vacanavirato bhAvaH AvAcyabhAvaH antaH jAta iti zeSaH tathAhi loke niyate vidherbalI sarvataH zreSThaH // kRSNapakSe-rukmiNyA prathamaputra pradyumne jAtamAtre'pahRte nAradaH kenacinmuninA kathyamAne tadudante rukmiNIgrAgbhavajanmavRttAntaM kRSNasannidhau vyAvarNayati samuditeti / zataparvaNi dUrvAyAM samuditagaNe khasamAje krIDAlInaH khelan hariH mayUrazizuH AsIditi zeSaH tadA rukmiNI sphurat vijambhit karavArataH hastamudrAvizeSataH bhagavati keki niparAbhedaM mAtRSiyoga cakre taM zizuM gRhItvA svagRhamanayat pratidinazca tannayatismeti pratipadajape pratipAdotthAne asya mAtabhUtasya antaH hRdayaM zIrNaH vidalitaH zizuviyogAt jAta iti zeSaH tadaiva kharAtmajaH khanAtmajaH khe ramate iti kharastasyAtmajaH mayUrazizuH loke vacanavirato bhAvaH mRtaH bhavet mriyeta niyaterbalIna mRtastadA mAtRpitRvacanena tathA visarjitaH SoDazavarSantvayApi zizuvirahaH soDhavya iti mayUrInidAnAtpradyumna viyogo jAta iti bhAvaH // 20 // ripurativazo vyAptaH putrairibhAzvapadAtinA, vidalitamatiH puryAM dhuryAM gRhe jagRhe ruSam / anayacalanAt kaMsadhvaMsaM prapadya na pIDaye ditigurugirA vanyaiH sindhurdhiyA sa tu zizriye 21 anvayaH-ripurativazaH putraiH ibhAzvapadAtinA vyAptaH vidalitamatiH puryA dhuNyAM gRhe ruSaM jagRhe anaya calanAt sadhvaMsaM ke prapatha na prapIDayeditigurugirA sindhudhiyA zizriye // 21 // vyAkhyA-ripurativazaH ripuSu kAmakrodhAdiSu yA ratirvirati. stasyA vazaH paratantraH kAmakrodhAdiviSayakaviraktiparavazaH athavA ripuH Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21. mahopAdhyAyatrI meghavijayagaNiviracite sakSasandhAnamahAkAvye kAmAdiH ativazaH akiJcitkaraH putraiH tanayAdibhiH avyAhasta. dviSayakaprItyabhAvavAna imAzvapadAtinA vidalitamatiH gajaturagapadAtisainyena bidalitamatiH vidalitA doSabhUyastvadarzanena viraktA nirviSNA matirbuddhiryasya sa dhuryA zreSTAyAM puryAM nagaryAM gRhe candrazA lAdimandire yadvA gRhe kalatre "na gRhaM gRhamityAhugrahaNIgRhamucyate" ityabhiyuktoktestatra rupamaprItim viruciM jagRhe dadhAra tamevaDhayati anayacalanAditi anayacalanAt nayo nItistadabhAvo'nayastasmin calanAt pravRttitaH sadhvaMsaM sannihitAdhaHpatanaM amArgagAminAmavazya mbhAvIdhvaMsa iti svata para dhvasonmukham kam kamapi janam prapatha na pIDayet na tampratiropaM vidadhyAt daivopahatatvAdityarthaH iti gurugirA mahajanavacanena sa tIrthaGkaraH khayameva tato nivavRte sa tu jinezvaraH sindhudhiyA guNAdiratnAkaratayA avanyaiH buddhimadbhirjanairiti zeSaH zizriye AzritaH ye kecanamatimantaste guNasamudramenammatvA tadanuyA yino babhUvuriti tattvama // 21 // rAmapakSa-ripurativazaH ripo zatrau yA ratiH sthAyibhAvaH krodha ityarthaH tasyA vazaH parAdhInaH krodhaparavaza iti yAvat putraimeghanAdAdibhiH ibhAzvapadAtinA gajaturagapattinA ca vyAptaH parivRtA vidalitamatiH zatrukRtaparAbhavasmaraNena zambUkAdivadhenetibhAvaH vicalitacittaH dhuryAM zreSThAyAM purNa laMkAyAM gRhe ruSam roSam sUrpaNakhAvAkyAt jagRhe dadhAra anayacalanAt anaparAdhazambukAdivadhakArakAt sa dhvaMsaM AsannamRtyum prapadya evaMbhUtaM janamAsAdya na pIDayediti na kintu avazyameva pIDa yet iti gurugirA vRddhajanavacanena ripuvizeSa na kAraye. diti sUkyA sAvadhAno'bhavaditi zeSaH sa rAvaNaH vanyaiH vanIyairAkSasAdibhiH sindhudhiyA madonmattamataGgajabuddhayA zizriye anyathA ane. naiva vinAzaH syAditi kRtveti bhAvaH / / Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAcAryazrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA, sarga-5 241 kRSNapakSe-ripurativazaH zatruviSayakamanyuparataMtraH putraH yavanA. dibhiH ibhAzvapadAtinA gajaturamAdisenayA ca vyAptaH parivRtaH vida. litamatiH zatrukRtAparAdhasmaraNAt kSubdhacittaH dhuryAM zatrujanitadharSaNasahanayogyAyAM puryA ruSaM mAnaM jagRhe gRhItaH anayacalanAt anaparAdhakRtAgaskAkhetoH kaMsadhvaMsaM kasaM kaMsanAmAnaM nRpaM dhvaMsayati sa kaMsadhvaMsastam kRSNaM prapadya na pIDayediti na kintu avazyameva pIDayet yathA tathA tamAsAdya vairaM niryApayediti gurugirA nRpAjJayA jarAsaMdhAdezena sa sindhuH tAtsthyAttacchandam , samudrAntasthaH kRSNaH zizriye sainyeriti zeSaH sainyamAvRNottamiti bhAvaH // 21 // kharavizaraNAt kaM-sAgaskRnnaraM hatadUSaNaM, punarapi tathA kurvANaM kastyajed blvaannRpH| iti vimRzatA'nenAdhAyi kriyAvyapadezatA, bhavati yadayAM sarvAsAmapyapAnidhireva dik // 22 // anvayaH-ka: balavAnnRpaH kharavizaraNAt sAgaskRnnaraM hatadUSaNaM punarapi tathA kurvANa kaM parityajet iti vimRzatA anena kriyAnyapadezatA adhAthi sarvAsAmadhyapAm apAnidhireva dik bhavati / / 22 / / vyAkhyA-~-kharavizaraNAt kharasya kAmasya vizaraNAt vijayAt hatadUSaNam doparahitam ata eva kaMsAgaskRnnaram kaMsAt agati kuTilaM brajati parityajatIti kaMsAgAH kRta naro yena sa kaMsAgaskRnnaraH pAnapAtra tyAjitanaH tadAzrayAt pAnabhAjanagrahaNamapi naraistyakta iti bhAvaH punarapi tathA kAmAdivijayaM kurvANamAcarantam evambhUtamalaukikakriyAniSNAtaM janaM balavAn jJAnavAna nRpaH bhUpaH anyo vA janaH tyajeta pariharet na saMgRhNIyAt iti vimRzatA vicArayatA kriyAvyapadezatA kriyAtatparatA tadanusaratA adhAyi akAri tadanumArako jano babhUve. Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 mahopAdhyAya zrI megha vijayagaNiviracite saptasandhAna mahAkAvye tyarthaH tadevArthAntareNa dRDhayati sarvAsAm apAm jalAnAm apAnidhireva samudra eva dig gamanadig bhavati samudre gatvA nitAntasukhano gamanAgamanAdizoSaNabandhanAdidoSarahitAH syAma iti ApastadunmukhA gacchanti evaM buddhimantaH satpuruSaparipUtammokSamArgameva tathAbhUtamanusarantIti tatvamarthAntaranyAsena prakaTitam kavinA // rAmapakSe - kharavizaraNAta kharasya svabhaginIpatervizaraNAt hananAt sAgaskRnnaraM aparAdhakAriNaM manuSyaM hatadUSaNam dUSaNanihantAram punarapi bhUyo'pi tathA kurvANaM virAdhayantaM kaH balavAn nRpaH prabhutvasampanno narAdhipaH tyajet pariharet muzcet na ko'pItyarthaH iti itthaM trizatA vicArayatA anena rAvaNena kriyAvyapadezatA kriyAyAH vyApArasya vyapadezatA chayUnatA adhAyi kApaTyaM aprayoji tathAhi sarvAsAmapAM apAM patiH nidhireva dig bhavati yathA jaDaprakRtirapAnnidhirnIcairgacchati tathA mandabuddhirapi nIcavRttiM kApaTya AzrayatIti bhAvaH // dRSTAntAlaMkAraH || 22 // kRSNapakSe kharavizaraNAta ralayokyAt khalavizaraNAt khalanigrahaNAt balavAn nRpaH jarAsaMdhaH kaMsAgaskRnnaram kaMse svajAmAtari AgaH aparAdham pApam vA karotIti kaMsAgaskRta kaMsAparAdhI sa cAsau narazveti kaMsAgaskRnnaram naramAtropAdAnena tasmin tucchatvaM sUcitam hata dUSaNam prAptadUSaNam hantergamanArthatvena prAptyarthatvAt sa doSam punarapi bhUyo'pi tathA kurvANam aparAdhamAcarantam na ca zaraNAgatamitidhvaniH kaH tyajet parisahet upekSeta iti vimRzatA vicArayatA anena jarAsaMdhena kriyAvyapadezatA vRddhodyogatA ayAyi vyAraci apAm sarvAsAmapi apAnidhireva dig bhavati na ko'pi sAmAnyaM svakIyazatru pariharati ekAntavizrAmakAmukatvAditi bhAvaH // 22 // Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA. sarga - 5 pratiharijarAsandhAdezAd gRhANi jahurjanA, dazamukhabhiyA zatrogramAt pare jagRhurvratam / svajanavirahAdanye'vanyAM muhurmumuhustathA, 243 munigururAdAya svIyAn samAruruhurdaram // 23 // anvayaH -- janAH pratiharijarAsaMdhAdezAt gRhANi jahuH paradezamukhabhiyAzarmAmAt vrataM jagRhuH anye svajanavirahAt bhavanyAm muhurmumuhuH / / 23 / / vyAkhyA - harati pApamiti harijinendraH tam iti pratiharijinendramprati janAH bhavyalokAH jarAsaMdhAdezAt dRr3hapratijJAbalataH gRhANi vezmAni jahuH tatyajuH dRzamukhabhiyA dazasu indriyeSu mukhaM pravRttiryasya sa kAmaH athavA dazasu avasthApariNAmeSu mukhaM pravRttiryasya tat karma tasya bhiyA bhayena karmabhayena ca zatroH tasyaiva grAmAt AyattAt vratam cAritryam pare kecana jagRhuH gRhNantisma anye avanyAm bhUmau svajanavirahAt mumuhurmohamupagatAH munigurugirA munireva - gururupadezakastasya girA vacanena svIyAn svakIyAn AdAya gRhItvA daram kandarAm AruruhuH samaM viharanti smeti bhAvaH // kRSNapakSe-janAH lokAH pratiharijarAsaMdhAdezAt pratiharizvAsau jarAsaMdhaceti tasya AdezAt AjJAtaH gRhANi svavezmAni jahustatyajuH raNA sajjA babhUvurityarthaH dazamukhabhiyA dazasu mukhannirgamanaM yasya tasya bANasya bhiyA bhayena zatrogramAt zatrugrAmamabhivyApya vratam yAvanna zagrAmaM gamiSyAmi tAvannabhokSye na vizramiSye veti niyamaM jagRhurdhAritAH khajana virahAt yuddhAya gatapatiputrAdivirahAt vizleSAt avanyAM bhUmau muhurmuhamamupagatAH itazca ye bhIravaste munigurugirA sadbuddhi vadupadezaka vAkyena svakIyAn strIcAlakAdIn AdAya daram parvatakandaram Aruruhustatra jagmuH // Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 mahopAdhyAya zrImeghavijayagaNiviracite saptasamdhAnamahAkAnye rAmapakSe-pratihariH prativAsudevostasya jarAsaMdhAdezAt dRhapratijJAnurodhAta janA rAkSasalokAH gRhANi svavezmAni yuddhArthamudyuktAH, santaH svakIyavAsasthAnAni jahustatyajuH pare kecana vibhISaNAdayaH dazamukhabhiyA dazakaNThabhayena rAvaNakRtAnAdarabhayataH zatroH grAmAta zatrubhUtarAvaNanagarAt bahini:sRtyeti zeSaH vratam niyamam rAvaNapa. rityAgarUpam jagRhuH strIcakruH svajanavirahAt svajanasya vibhISaNAde. virahAdviyogAt anye vibhISaNadArAdayaH muhuH punaH punaH mumuhuH muhyantisma tathA ca te vibhISaNAdayaH munigurugirA mune rAmasya tadAnImbanavAsakAle katicivratadhArakatvena tathA nirdezaH yadvA manute svakIyatvena svIkarotIti muniH sa cAsau guruzceti munigurustasya girA vacanena athavA gurvI cAsau gIzceti gurugIH munergurugIriti munigurugIstayA atyAdaraNIyarAmavacanena strIyAn svakIyAn parijanAn AdAya gRhItvA daram parvatakandarAm yadvA daram zvabhram rakSaNasthAnam samAruruhuH saMgatAH daro'striyAM bhave zvabhra itymrH|| shlessaalNkaarH||23|| pratiharivacoyogAd duryodhanAdinimantritaH, savituracirAttArAsaktaH suto navasAhasaH / kimu nayati no senAnAzaM vibhodRDhasaMyati, kRtamatitarAM yodhAtso'dhAt puro ripuvaarnnm||24|| antyaH-pratiharivacIyogAt duryodhanAdinimantritaH saviturvibhoH tArA. saktaH navasAhasaH sutaH dRDhasaMyati senAnAzaM kimu nayati ripunivAraNam atitasaMkRtam yodhAt sa puro'dhAt // 24 // vyAkhyA-savitu bhyAdenakasya tArAsataH tArAsu kanInikAsu AsaktaH atyantalocanapriyaH "tattArA tu kanIniketi haimaH" Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrI vijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA. sarga-5 sutaH tanayaH RSabhAdiH pratiharivacoyogAt pratiharerbrahmalokAntavAsidevAdeH vacoyogAda dIkSAgrahaNasamayasmArakavAkyAt duryodhanAdinimantritaH duryodhanAdiH kAmakrodhAdinimantrito niruddho yena sa ata eva navasAhasaH nUtanasAhasikaH abhUditi zeSaH kAmazcintayati vibho riti vibhojinendraprabhoH senA AbhyantarasaMyamAdidRDhabalam asmAkaM iti zeSaH nAzaM nayati no kim no nayati kintu avazyameva neSyatIti bhAvaH varttamAnasAmIpye laT ataH dRDhasaMyati sthirasaMyame jinendre ityarthaH puraH prathamameva yodhAt saMgrAmAt pUrvameva sodhAt sodyogAt ripuvAraNam sainyanivAraNam atitarAm kRtam // 2 45 kRSNapakSe -- pratiharivacoyogAt jarAsaMdhavacanaprayogAt duryodha nAdinimantritaH kRtanimaMtraNakaH kRtaH karmadhArayaH savituH sUryasya sutaH tanayaH tArAsaktaH tarati zatrupAraM gacchatyasminniti tAro yuddham tatrAsaktaH saMgrAmapriyaH ata eva navasAhasaH nUtanasAhasI karNaH vibhoH kRSNasya dRDhasaMyati saMgrAme senAnAzaM kRSNasenAkSayaM kimu no nayati neSyati avazyameva neSyatItyarthaH sodhAt sodyogAt yodhAt saMgrAmAt puraH prathamaM ripuvAraNam zatrurodham atitarAm kRtam viracitam // rAmapakSe - pratihari harim kapim prati yo vacanayogaH sandezapreSaNam tasmAt pratiharivacoyogAt kapidvArA saMdezapreSaNAt duryodhanAdinimantritaH duryodhanAdau kaSTayuddhAdau nimantritaH kRtAhvAnaH savituH sUryasya sutaH sUryavaMzIyatvAt tattanayaH tArAsaktaH saMgrAmapriyaH navasAhasaH rAmaH vibhoH mAyAsugrIvasya dRDhasaMyati mahatsaMgrAme tasya senAnAzaM kimu no neSyatItyAdi pUrvavadyojyam // 24 // kamanajanakaM jitvA bANAhavena sasAhasa, sahitamakaroccandraM sAkSAdivodyata tArayA / Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 mahopAdhyAyazrImeghavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAvye khacaramacirAd bhAnoH sUnuM nijAGganayA tataH, sakalanagare dvArAvatyAH prabhA bhavaneSyabhAt // 25 // anvayaH-sa sAhasaM kamanajanakaM bANAhavena jitvA udyatatArayA sahita sAkSAcandramiva bhAnoH sUnuM khacaraM nijAGganayA sahitam tataH sakalanagare bhavaneSu dvArAvatyAH prabhAH abhAt // 25 // vyAkhyA-udyatatArayA udyatA prAptodayA yA tArA tayA sahitam saMgatam sAkSAcandramiva kamanajanakam kamyate iti kamanam abhilASaH tajanayatIti kamanajanakaH saMbhogecchotpAdakastam candrasyApi kAmodIpakatvAt tatsahacaratvAcca athavA anajanakam nAstijanako yasya sa ajanakastanna bhavatIti anajanakaH anekajanakaH asaMkhyAtapitRkaH vam kam kamapi kAmam sasAhasam sAhasena sahitam abANAhavena vANayuddhaM vinA AbhyantarikasaMyamabalena jitvA parAjitya athavA udyatatArayA dedIpyamAnarajatena raupyena sahitam candram kAJcanazca. jitvA " syAdrUpaM kaladhautatArarajatazvetAnidurvaNakam iti tapanIyacAmIkaracandrabharmetyubhayatra haimaH " khacaram khaM sukhamAnandazcarati anubhavatIti athavA khe paramAtmani svAtmAnandAnubhave carati vicaratIti tam AtmajJAninam bhAnoH prabhAyAH sUyate iti sUnuH tam prabhotpAdakam svasvarUpamityarthaH nijAGganayA nijasya svIyasya yA aGganA buddhistayA nijabuddhyA sahitam akarot svakharUpannijapravRttyadhInamakarodityarthaH sakalanagare nagam parvatam rAtIti nagaram vanam kalena madhurA. vyaktazabdena sahitam sakalam tacca nagaraJceti tasmin athavA sakalanagare yatra yatra prabhurviharati tasin bhavane gRhe dvArAvatyAH dvArakAyAH prabhA zobhA abhAt bhAtisma // kRSNapakSe-kamanajanakam kamanaH kAmaH pradyumna ityarthaH janakaH pitA yasya sa kamanajanakaH aniruddhaH taM sasAhasaM bANAsurakanyA Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrIvijathAmRtasUripraNItA saraNI TokA. sarga-5 250 dharSaNarUpaM sAhasakArakaM bANAhavena bANAsurasaMgrAmena jitvA bANaM parA: jitya taM labdhvA udyatatAgyA candramiva upayA navapariNItayA sahitaM akarot bhAnorityatra vibhaktivipariNAmenAnvayaH bhAnu bhAnunAmAnaM satyabhAmAtanayaM nijAgA yA duryodhana kanyayA sahitaM akarot dehalI. dIpanyAyAdubhayatrAnvayaH dvArAvatyAH dvArakAyAH sakalanagare pradhAnA. pradhAnanagare bhavaneSu sadmasu prabhA kAntiH abhAt adIpyata // rAmapakSe-sasAhasaM sugrIvarUpaM vidhAya tArAbhilAparUpasAhasayuktaM kamanajanaka kAmaparatantraM bANAhavena jitvA zarasaMgrAmena parAjitya udyatatArayA sahita sAkSAcandramiva khacaraM AkAzagAminaM bhAnoH sUryasya tanayaM mugrIvaM nijAGganayA tArayA sahitaM akarot vyadhAt sakalanagare kiSkiMdhApure bhavaneSu gRheSu dvArAvatyAH dvArakAyAH prabhA kAntiH abhAt zobhatesa // 25 // paraparicayAdanyo'pyApatakRtAhavanAzanaH, zuciparigataM nAthaM kAntyA guNena ca saMnibham // tamapi bhagavAn bhittvA pUrva padaM hyupalambhayan , katipayadinAMstatraivAsthAdasusthitamAnasaH // 26 // andhayaH -- AhavanAzanaH anyo'pi paraparicayAt ApatkRt zuciparigataM kAntyA guNena ca sannibham nAtham tamapi bhitvA bhagavAn pUrva padaM jhupa. lambhayan asusthita mAnasaH katipayadi nAn tatraivAsthAt // 26 // vyAkhyA-paraparicayAt parasya zreSThajanasya paricayAt saMgAt anyo'pi ano'pi sadasadvivekarahito'pi ApatkRtAhavanAzanaH ApadaM karotIti Apat kRt sa cAsau Avazceti ApatkRtAhavaH tannAzayati parityajatIti tathoktaH jJAnijanasaMsargAnmUDho'pi hiMsAdikaM parityajati iti bhAvaH zuciparigataM ata eva zuddhatAmupagataM kAntyA Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 mahopAdhyAyazrI meghavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAgve guNena ca sannibhaM sajanajanasadRzaM nAthaM nAcate yAcate iti nAthastaM yAcamAnaM tamapi bhagavAn jinezvaraH bhitvA ajJatAM parihRtya pUrva padaM zrAvakatvaM upalambhayan anumodayan amusthitamAnasaH strAtmAnubhavasthitacittaH katipayadinAn katicidvAsarAn tatraivAsthAt tatraivasthito'bhUdityarthaH // 26 // zrIpArzvanAthapakSe-paraparicayAt pare pUrvajanmani yaH paricayaH saMbandhaH tasmAt anyo'pi sAmpratamanyazarIragato'pi ApatkRt upasargaprayojakaH ata eva AhavanAzanaH AhUyante AtmA atra sa AhavaH AtmacintanaM tasya nAzanaH virAdhakaH zuciparigataM atinirmalaM kAntyA guNena ca sannibhaM sadRzaM yatrAkRtistatra guNA vasantIti AkRtyA guNena ca kRtArtha nAtha pArzvanAeM Apat kRt upamargajanako jAta iti zeSaH tamapi virAdhyAtamapi meghamAlikumArakRtopasarga bhitvA nizcalacittena sahitvA pUrva padaM svakIyadevasthAnaM upalambhayat na ca virAdhinaM prativirodhabuddhirabhavat anyat pUrvavavyAkhyeyaM // zrImahAvIrapakSe-paraparicayAt pareNa anyena kRto yo paricayo yathArthastavastasmAt indraprayukta zrImahAvIratapovarNana zrutvA saMgamadevastaM parIkSitumupasagaM vidadhau anyo'pi nirapekSo'pi ApatkRt AhavanAzana ityAdi pArzvanAthapakSapad vyAkhyeyaM / / rAmapakSe-kadAcitsundasahitA candraNakhA pAtAlalaMkAyAM rAjyaM pAlayantI rAmasAhAyyena pUrvavairIvirAdho yuddhaM vidhAya niSkAsayatAM saputrAM sA ca laMkAM gatvA rAvaNAya vyajijJapadityAkSipyAha paraparicayAditi / AhavanAzanaH Ahave saMgrAge zatru nAzayati hinastIti sa paraparicayAt svIpazatruparicayAt tat kRtopajApAt anyo'pi udAsIno'pi ApatkRt vipanijanako bhavatIti zeSaH zuciparigataM Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcAryazrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA. sarga- 5 249 zuddha kAntyA guNena ca sannibham madyogyam nAthaM kharaM tamapi prasiddha tava bhaginIpati bhitvA vinAzya virAdhAya pUrva padam kharAdhikRtaM tadIyapaikapadamupalambhayan mAM niSkAzya tadrAjyaM tasmai dadau katipayadinAn asusthitamAnasaH sItAvirahavipaNacetAstatraivAsthAt avartiSTa / / kRSNapakSe-paraparicayAt paraH zatruH tadIyaparicayAt zatruvyavahArAt anyo'pi yaunasaMbandhasaMbaddho'pi ApatakRt vipattijanako bhavatIti zeSaH yathA kaMsaH svapitaraM kArAgAre nirudhya rAjyamAcchidya svayam bubhUje. AhavanAzanaH kuSNaH bhagavAn aizvaryasampannaH tamapi pitRvirodhakArakaM kaMsaM bhitvA vinAzya zuciparigatam hRdayataH AcAratazvazuddhanirmalaM kAntyA guNena ca sannibham samAnam ugrasenam pUrva padam pUrvopabhuktarAjyasiMhAsanam upalambhayanprApayan asusthitamAnasaH jarAsaMdhavigrahAta calacitaH yadvA vRndAvanIya sahacaravizleSavidhuraH kati. payadinAn katicidvAsarAn tatraivamathurAyAm asthAt AsIt // 26 // pavanajanuSA dharmAjanye naro'bhinavotsavaH, praNayavazato vAhinyAgAt sukhena calana pathi / tadanu jagati zraddhApUrNo hareH priyavaMzaje, laghurapi parAM prItiM bheje tadA suhRdAM pade // 27 // anvayaH--dharmAt abhinavotsavo maraH janye praNayavazataH pathi sukhena calan bhagAt pavanajanuSA vAhinI ca bhAgAt tadanu hareH priyavaMzaje zraddhApUrNaH tadA jagati laghurapi suhRdAM pade parAM prItimbheje // 27 // . . . __ vyAkhyA-dharmAt pavanajanuSA pUyate aneneti pavanam tacca januzceti pavanajanuH manuSyazarIram tena dharmato labdhena manuSya zarIreNa janye labhye vAhini anAdikAlataH pravarttamAne pathi mArge harejinendrasya priyavaMzaje kulaparamparAgate sthAdvAde praNayavazataH premavazataH dharmaviSa. Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25. mahopAdhyAmazrI meSavijayagaNiviracite sakSasammamahAkAve yakAtizayAnurAmataH sukhena AgAt anvasarat tadanu tatpazcAt calan tamin pravarcamAno janaH zraddhApUrNaH bhaktipUrNaH abhavaditi zeSaH tathAhi jagati saMsAre loke dharme pravartamAnaH laghurapi nIco'pi suhRdAM pade mahatAM mitramaNDale parAM prItim atyadhikasatkriyAM sAdharmikatayA meje leme // 27 // rAmapakSe-dharmAta mukRteH abhinavotsavaH dharmaprabhAvAdinAnudinaM nUtanotvazAlI naraH janye saMgrAme rAvaNena saha raNe praNayavazaH premabazataH abhIruttvAt rAmagatapremAtizayAt trailokyakaMTakarAvaNahananotsAhAdvA mukhena keSAzcidapyaruntudAbhAvena calan gacchan pavanajanuSA pavanaMjayaputreNa saha vAhinyA senayA ca samam AgAt agamat tadanu tatpazcAt hareH sUryasya priyavaMzaje sUryavaMzIyarAme zraddhApUrNaH vizeSatraddhAlurjAta iti zeSaH tathAhi jagati loke laghurapi suhRdAM pade mitratAyAM tadA mitratvakAle parAmatizayitAM prItim anurAgam bheje bhajatisma // 27 // kRSNapakSe-dharmAjanye dharmayuddhe pavanajanuSA vAyutanayena bhImasenena saha naraH sainyagatalokaH abhinavotsavaH nityanavInotsaveno'palakSitaH vAhinyA saha senathA sArdham ca praNayavazataH kRSNagatapremataH pathi mAge sukhena anAyAsena calan agAt hareH vAyoH indrasya vA priyavaMzaje bhIme arjune vA hareH candrasya priyavaMzaje kRSNe kRSNasya candravaMzIyatvAt. zraddhApUrNaH bhaktiyuktaH abhavaditi zeSaH tathAhi jagati loke suhRdAM pade mitravarga laghupi kanIyAnapi tadA mitra tAyAM parAmatizayitAm prItim bheje mitramArge nIcocairvibhAgo na gaNyata iti bhAvaH // 27 // . Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvArSIvijayAtasUripraNItA saraNI TIkA. sarga-5 251 aripariNatiryeSAM pUrvA navA sahajAtigA, balavati punaH karNe'bhyaNe samIyuSi vAgbhare / praguNitamahAmantraistantrairyayuH pratimAdhavaM, malinahRdayA gAndhAreyA nidhAya kthaashrutaaH||28|| anvayaH--yeSAm bharipariNatiH pUrvA navA sahajAtigA balayati vAgbhare kaNe abhyaNe samIyuSi praguNitamahAmaMjhaiH taMtraH kathAzrutA nidhAya malinadayA gAndhAreyAH pratimASavam yayuH // 28 // vyAkhyA-yeSAM jinendraprabhUNAM aripariNati zatrusaMmukhagamanam pUrvA eva "dIkSAgrahaNAt pUrvaM yathA zatrudhu pariNamatisa tathedAnImapi kAmakrodhAdizatrau pariNamata iti bhAva:" na vA naiva sahajAtigA khAbhAvikItI minnA kintu svAbhAvikI balavati duHpradharSe kAmAdau vAgmare zabdagrAhake karNe zrotre'bhyaNe sanidhau sameyuSi samAgate sati kAmasthAnatvAt dRSTigocarAbhAvena pikAdimadhura zabdadvArA zrAvaNapratyakSe sati praguNitamahAmaMtraiH praguNitAH prayojitA ye mahAmaMtrAH AramasaMyamAstaiH taMtraiH sthairyaiH malinahRdayAH moghaprayatnAH gAMdhAreyA gaMdhamacchatIti gaMdhAraH teSAM samUhaH tebhyo hitA vA gaMdhaprayojakAH kAmAdayaH kathAzrutA nidhAya tadIyatapomahimavaNenaM yathA indrAdibhyaH zrutantathAnubhUtamiti zrutAH AkarNitAH kathAH prabhAvAtizayadyotakAH nidhAya karNe iti zeSaH mAdhavamprati vasantamprati yayuH vasantasabhiSiM gatvA yayunivavRtuH // 28 // kRSNapakSe-yeSAM duryodhanAdInAM ariparaNatiH zatrubhAvatA pUrvA purAtanI pUrvata eva yudhiSThirAdinimicIkRtya ko'pi zatrubuddhiH ciraMtanI navA naiva sahajAtigA khAbhAvikI minA kintu sahajaiva puna: kintu nArabhare satyavAdinimalacati sAmarthyazAlini karNe komidhAne Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 mahopAdhyAyazrImeghavijayagaNiviracite samasandhAnamahAkANe nRpe abhyaNe sannidhau sameyuSi jarAsaMghasahAyyAya prApte sati praguNita. mahAmaMtraiH prayojitakartavyAvadhAraNajanakarahasyavicAraiH taMtraiH iti kartavyatAprayojakavyApAraH kathAzrutAH svaparamparAyaunasaMbandhinaH kRSNAdaya iti zrutAH kaizcijanaiH kathitA nidhAya muktvA parityajya malinahRdayA kRSNasaMbandhena yudhiSThirarAjyaM pratyapaNIyaM bhavediti kaluSitAntaHkaraNAH gAMdhAreyAH dhArtarASTrAH pratimAdhavaM jarAsaMdhaM yayuH saMzritAH // rAmapakSe-yeSAM rAmAdInAm aripariNatiH pUrvA na vA sahajAtigA tasmin rAme vAgbhare vAmAtreNa kaNe'bhyaNe samIyuSi samAgateH samudrapAre sthite pragaNitamahAmaMtraiH taMtraiH prayojitasvapararASTravijJAnavicakSaNaH sparzaH sadbhiH gAMdhAreyAH vArtAhArakAH malinahRdayAH chamanApararASTra vicAradhArakAH cArAH kathAzrutAH AkarNitAH pararASTI. yAH kathAnidhAya kaNe kRtvA pratimAdhavaM rAvaNaM yayuH yadA rAmaH samudrataTAsanna AsIttadA rAvaNaH svArAn preSya sarvavRttAntamajJAsIditi tAtparyam // 28 // madhurabahalIbhAgasthAyI na bAhubalIkSitaH, / prabhuranupadaM prAtantyiA na lkssmnnlkssitH| avanidhanikasyAccaiH kAman zuceH svarucerabhUtu, kharasutaharaH kvApyevaM syAtpramAdaparaH sudhIH // 29 // anvayaH-madhurabaha lI bhAgasthAyI bAhubalIkSitaH na prAtaH anupadaM zrAtyA lakSmaNalakSito avanidhanikasya zuceH svaruceH ucaiH krAman kharasutaharaH bhabhUt sudhIH kApyevaM pramAdaparaH syAt // 29 // - vyAkhyA-madhurabahalIbhAgasthAyI madhuro manojJo yo bahalIbhAgaH nagarabAhyodyAnabhUbhAgaH tatra sthAyI prabhurjinendraH AdIzvaraH prAtaH prabhAte anupadaM bhrAntyA tatkSaNagamanena na bAhubalIkSitaH bAhubalinA Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcArya zrI vijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA. sarga-5 na dRSTaH lakSmaNalakSitazcalakSmaNena rAjJA na lakSitaH nayanagocarI kRtaH abhUt jAtaH svaruceH svato rocamAnasya zuceH parizuddhasya avanidhanikasya pRthvIpateH bAhubalinaH uccaiH krAman adhikaM gacchan kharasutaharaH kAmavinAzakaH sudhIH tatvajJaH kApyevaM pramAdaparaH syAt na syAdityarthaH sAyaM prabhurbAhyodyAnamAgata iti udyAnapAlena niveditaH prAtaryAyatA saparivAro gacchati bAhubalI tAvatA prabhurvijahAreti rAjJaH pramAdaparatvaM, na kadAcidapi prabhuH pramAdyatIti bhAvaH / arthAntaranyAsaH || 29 // 253 anya jinendrapakSe - madhurabahalI bhAgasthAyI manojJanirmaladezasthaH bAhubalI saMyamasAmarthyavAn na kSitaH svasaMyamAt na skhalitaH prAtaH paripUrNaH bhrAntyA bhramaNena lakSmaNena khacinhena lakSitaH na iti na kintu lakSita eva kharasutaharaH parAjitakAmaH pramAdaparaH pramAdAt anavadhAnAt paraH dUravartI apramAdI sudhIH suSThu AtmAnubhavavAn kApyevaM syAt kazvidevaM bhavet avanidhanikasya avanamevAvaniH sa eva dhanaM yasya tasya dayAdhanikasyetyarthaH zuceMH zuddhasya svaruceH svasmin Atmani ruciryasya tasya saMmvandhI krAman gacchan uccairabhUt // evaM kRSNapakSe'pyavaseyam // 29 // rAmapakSe -- madhurabahalabhAgasthAyI nirmala pariskRtapradezasthaH bAhulI na kSitaH na kenApi hataH anupadaM rAmasya anusaraNam bhrAntyA bhra maNena lakSmaNakakSitaH na lakSmaNa iti yathArthanAmA yathA lakSma kadAcidapi na vyabhicarati tathAyamapi rAmasyAnucara iti bhAvaH avanidhanikasya pRthvIpateH zuceH parizuddhasya kharuceH khataH zobhamAnasya uccaiH krAman atizayamanusaran abhUt kharasutaharaH zambUkanihantA sudhIH buddhimAn kApyevam kutopyevaM pramAdaparaH syAcaiva syAdityarthaH // 29 // Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 mahopAdhyAyazrImeSavijayagaNiviracite saptasambhAnamahAkAvye atha vidhivazAt sthityAH pUrtI bane hata-daNDake, ___ sabalahariNA vidyAsiddhe kharAtmani niSThite / bhavati samare jahve rakSaHprabhurvasudhAGgajAM, khamanujamite rAme mithyAmati svvimaandhii||30|| anyayaH- athahatadaNDake vane sabalahariNA vidhivazAt sthityAH pUtauM vidyAsiddhe kharAtmani niSThite samare bhavati svamanujamite rAme rakSaHprabhuH svavimAnadhIH amithyAmatiM vasudhAMgajAm jahe // 30 // vyAkhyA-atha athAnantaraM hatadaNDake daNDayati bibhISati iti daNDaka: bhayakArakaH hataH nirastaH daNDako yatra tastina jinendrAgamanaprabhAvAt pArasparika virodho'pi zAnta iti bhAvaH nirbhaye vane'raNye vidhivazAt vidhipUrvakaM sthityAH dhAraNAyAH muktarityarthaH " maryAdA. dhAraNAsthitiriti haimaH" pUrtI pUrti nimittAya muktinimittAyeti tatvam sabalahariNA harati pApamiti hariH sabalazAsau harizceti saba. laharistena vidyAsiddhe adhyAtmajJAnasiddhe sampanne sati ata eva kharAsmani niSThite kAme pratihate vasudhAMgajAm vasu kRSNatAndadhAtIti vasudhA cAsau "vasurayAme iti zabdastomamahAnidhiH" kRSNA aGganA kabarI ceti vasudhAGgajA tAM jahe hRtavAn luluce samare samam samatAM rAti arpayati sarvata iti samarastasin samare samabhAve bhavati prasarati rakSA prabhuH rakSatIti rakSAH tatra prabhuH rakSaNaikaravaNaH skhavimAnadhIH vigatA mAno'haMkAro yasyAM sA vimAnA sA cAso dhIti vimAnadhIH sva. lina svazarIre vimAnadhIryasya sa tathoktaH dehAbhimAnarahitaH khamanu. jamite rAme khasya manumantraM vicArazaktiH tasmAjAtaH svamanujaH sva. svavicArajAtaH tena mite anumite rAme AtmAnandAnubhave amithyA. matim nirmalAM dRdAM buddhim cakre iti zeSaH / / Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcAryazrIvijayAmRtaripraNItA saraNI TIkA, sarga-5 255 rAmapakSe-~-atha anantaram hataH nihato daNDako yatra tasin hanadaNDake vane vipine sabalahariNA balavatA hariNA lakSmaNena vi. dhivazAt adRSTavazataH sthityAH sthAnam sthitirAyuH tasyAH pUrtI pUrNe sati AyuSaH pUrNa sati vidyAsiddhe sUryahAsakhaDgasAdhakavidyAdhigate sati kharAtmani kharaputre "AtmA vaijAyate putra iti zruteH" zambUke niSThite mRte sati samare kharAdibhiH saheti zeSaH saMgrAme bhavati prarvamAne svamanujamite rAme svaM svakIyam anujam kaniSThabhrAtaram ite gate rAme samasyAvidyamAnadazAyAM rakSAprabhuH rakSasAM patiH rAvaNaH svavimAnadhIH svasmin vimAne rathe dhIryasya saHamithyAmatim na mithyAmatirbuddhiryasthAstAM zuddhamanaskAM vasudhAGgajAm sItAm jaru hRtavAn athavA mithyAmatim iyame bhAryA bhaviSyatIti buddhimAsthAyeti jaDU haratisma / / kRSNapakSe-sabalahariNA sabalo balavAna harati dhairyamiti hariH kAmaH savalazcAsau harizceti sabalaharistena balavatA kAmena pradyumnena vidyAsiddhe kanakamAlApradattagaurIprajJaptividyAdvayalabdhe sati vidhiva. zAta devAdhInataH sthityAH samayasya pUrtI pUrNe sati svakIyaSoDazava. rSaparyantaM mAtRpitRviyogarUpazApasya athavA samayasya AyuSaH pUrtI kharAtmani kharaH duSTaH AtmA yasya tasmina zambare niSThite mRte sati rakSAprabhuH rakSAsu rAkSaseSu prabhavati iti rakSAprabhuH prayumnaH samare samaH gItavAdyayorekakAlabhavo gAyakahastAdicAlanarUpastAlastaM rAti gRhAtIti tasmin gItavAdyAdimahotsave bhavati vidyamAne vasudhAGgajAm vasu tejo dadhAtIti vasudho duryodhanastasyAGgajAM tanayAM jaDU hRtavAn stravimAnadhIH svavimAne AkAzagamanAdau dhIH yasya sa rAme balarAme anujam kRSNamite gate svam svayameva amithyAmati rAmakRSNau prati pUjyabuddhim vidadhe iti zeSaH // 30 // Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 mahopAdhyAyabhImedhAvijayagaNiviracite saplasandhAnamahAkAnye pathi gamanato-laGkAdhIzA jaTAyuravadhyata, samitisamaye dhvaMsaM bheje dazAnanakANDataH / anukRtikaro vidyAbhrazaM jaTI nikaTIbhava nnanuzayamayAda ratnAd ytnaadrksspitaahitH||31|| manvayaH-pathi gamanato laMkAdhIzA jaTAyuH avadhyata samiti samaye dazAnanakANDataH dhvaMsaM bheje anukRti karo nikaTIbhavan jaTI anuzayamayAta ayasnAyU rasnAt arakSapitAhitaH vidyAvaMsaM bheje // 31 // vyAkhyA-kAdhIzA ke Atmani adhISTe iti kAdhIT AtmajJAnI tena jinendreNa alam atizayam pathi gamanataH mArge vihArataH jaTAyurjaTAM saMgharti yAti prAmotIti tathA saMghAta: avadhyata nityavihAre kaizcinmunimiH saMghAtaH premA'kriyata samiti samaye iryAsamityAdikAle dazAnanakANDataH kAmadevavANataH adhvaMsaM bheje apratihato jAtaH yatnAt saMyamataH arakSapitAhitaH aram zIghram kSapitA nirA. kRtaH ahitaH zatruyana sa kAmakrodhAdijetA anuzayamayAdyatnAt zayamanugatam anuzayam hastagatam ayamevAnuzayamayastasmAt hastagatasaMyamarUparatnAta avidyAyAH mamatAyAH bhrazaM vinAzaM labdhveti zeSaH anukRtikaraH kAyotsargavidhAyakaH jaTI nikaTIbhavan vRkSa iva sukhAsukhasparzanivAraNAkSamo bhavatIti zeSaH / / rAmapakSe-pathi gamanataH sItAmAdAya mArge prasarataH samitisamaye saMgrAmasamaye laMkAdhIzA rAvaNena jaTAyuH avadhyata sItAMpratihattuM vikraman pakSI ahanyateti bhAvaH kuta ityAha dazAnanakANDataH rAvaNabANataH yatnAt arakSapitAhitaH laghupratihataripuH anukRtikaraH jaTAyuriva Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcArya zrIvijaya mRta sUripraNItA saraNI TIkA. sarga-5 257 sItAmocanapravRttaH anuzayamayAt dIrghadveSarUpAt ratnAt ratnabhUtAt nikaTIbhavan rAvaNasamIpaM gacchan jaTI ratnajaTInAmavidyAdharaH vidyAbhraMzaM khecaratvAdinijazaktibhraMzaM vinAzaM bheje lebhe // kRSNapakSe-kAdhIzA ke zarIre adhISTe iti kAdhIT tena kAdhIzA atyanta sundareNa pradyumnena pathi gamanataH chalena rukmiNI haraNasamaye yuddhamArgAvataraNataH jaTAyuH TarayoH sAmyAt jarAyuH jarAkumAre satyabhAmAtanaye AyurjIvanam prema yasya sa kRSNaH avadhyata nirudhyata samitisamaye dazAnanakANDataH pradyumnabANataH dhvaMsaM parAbhavaM bheje labdhavAn arakSapitA hitaH kSipravinAzitAriH anukRtikaraH svarUpaM vihAya vijAtIyarUpavAn pradyumnaH vidyAbhraMzaM mAyAbhraMzaM kRtvA jaTI san nikaTIbhavan kRSNasamIpaM gataH - san anuzayamayAt pazcAttAparUpAt ratnAt zatrubhitra kimenamayudhya iti cintayA yatnAt premAt arakSadityarthaH // 31 // zirasi cikurazreNI veNIlateva gurorgire stadanu subhagA reje skandhe paTIva paTIyasI / divamiva sakhIM kartu proccaiH sthitAMhininaMsayA, jalada paTalIvAgAd rAgAtphaNIvAta[[nU ] nuruciH // 32 // anvayaH -- guroH zirAse veNIlatetra cikurazreNI tadanu subhagA paTIyasI paTI skandhe reje divam sakhIkartumiva uccaiH sthitAH aMhnininaMsayA atanuruciH jaladapaTalIva phaNIva agAt // 32 // vyAkhyA - guroH AdIzvarasya bhagavataH zirasi mUrdhni cikurazreNI kuntalazreNI reje zuzubhe tAmutprekSate veNIti gireH zikhariNaH veNIlateva jaladapaTalIva "veNI kezaracanA jaladapaTalIti zabdastomamahAnidhiH" tadanu tadadhobhAge skandhe skandhapradeze subhagA manojJA paTI Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 mahopAdhyAyanImeghavijayagaNiviracita masAdhAnamahAkAvye yasIva paTutareva paTI paTabhedaH reje divamiva sakhIM kattuM proH sthitA khargasakhyamupagantumiva unnatasthAnasthitA ahininaMsayA caraNanamane. cchayA atanuruciH atizayakAntiH nibiDacchaviH jaladapaTalIca ghanasaMhatiriva vA athavA phaNIva kRSNasarpasaMhatiriva agAt ayAsIt utprekSAlaGkAraH sphuTaM pratibhAtIti // rAmakRSNapakSasAdhAraNametad // ___anyatIrthakRtAM pakSe----guroH jinendrasya gireH prabajitaparvatasya zirasi urdhvapradeze cikurazreNIva kacapaMktirita veNIlatA kuTilanadI reje bhAtisma tAmevotprekSate skandhe skandhapradeze subhamA manoharA paTIyasI padavI paTIva anyat pUrvavat // 32 // haricarasurAsthAne nAgaHsazambalakambalaH, prabhumanucarannAvi-sthityA sukhaM cakRvAna bhRzam / sthitamupavane saubhadreyo'pyavikriyayAnvayAt, katicana samAstena svAmI vihAramacIkarat // 33 // bhanvayaH- haricarasurAsthAne sa zambalakambalaH nAgaH prabhumanucaran nAbi sthityA bhRzaM sukha cakRvAna upabane sthitaM avikriyayA saubhadreyaH api anvayAt tena svAmI kati canasamA: vihAramacIkarat // 33 // vyAkhyA-sa prasiddhaH nAgaH zambalakambalaHzaM kalyANam valayati vardhayatIti zambalaH kam sukhaM ca valayatIti kambalaH svakIyakalyANamukhakArakaH nAgaH zreSThaH svAtmakalyANavidhAyakatvAt saubhadreyaH subhadrAyAH kalyANaguNaviziSTAyA apatyam saubhadreyaH subhadrAtanayaH haricarasurA. sthAne caryate iti caraH harajinendrasya caraH caraNam viharaNamityarthaH tadeva surAsthAnam tIrthasthAnam tasin tIrthabhUte upavane bAhyodyAne Avi manohare athavA svabuddhau svakIyAbhyudaye sthitthA svAbhyudayakA Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcAryazrIvijayAmRtaripraNItA saraNI TIkA, sarga-5 259 manayetyarthaH sthitam samAgatam prabhu jinendramanucaraNana sevamAnaHbhRzamatizayam mukham prItim cakavAna cakAra avikriyayA vikArarAhityena nirmAyikatayeti bhAvaH anvayAt prabhumanvasarat tena saha kati. canasamAH kativarSANi yAvat svAmI prabhuH vihAram vicaraNam acI. karata vyadadhat // 33 // zrImahAvIrajinendrapakSe-haricarasurAsthAne caratyaneneti carazca raNA hareH viSNozvaraH haricaraH sunotIti surA sudhAtoroNAdikorak, nadI haricarasya surA haricarasurA gaMgAnadI tasyA viSNoH pAdaprasUtasvAt tasyAH sthAne gaMgAnadIsthAne sa prasiddhaH zambalakambalaH nAgaH nAgakumAraH nAvisthityA prabhum mahAvIrasvAminam bhRzamatizayam sukhaM cakavAna pUrvabhavasiMhajIvaH sAmprataM sudaSTanAmA nAgakumAraH pUrvavairamanusmaran bhagavantaM vyarAdhyata tasmAdupasargAt zambalakambalanAmA nAgaH prabhumrapAkRteti kathAsandarbhaH upavane sthitam bAhyodyAnasthaM prabhum saubhadreyaH subhadrAtanayo gozAlaH avikriyayA vikArarAhityena anva. . yAt anugamo'bhavat tena saubhadreyena gozAlena saheti zeSaH svAmI mahAvIrasvAmI katicanasamAH kativarSaparyantam vicaraNam acIkarat vyadadhat / / 33 // kRSNapakSe-haricarasurAsthAne caratyasminniti caraH hare kRSNasya caraH haricaraH kRSNanivAsasthAnam tadeva surAsthAnam devAsthAnam tIrthabhUtamityarthaH sa prasiddhaH tasmin zambalakambalaH kalyANasukhavAn nAgaH zreSThaH saubhadreyaH subhadrAtanayaH abhimanyuH prabhu kRSNam anugacchan nAvi sthityA naukAyAM sthityA samudra jalakrIDayA bhRzamatizayaM mukhaM prItim cakavAn akuta upavane raivatakAdrau sthitam kRSNam avikriyayA AnukUlyena anvayAta anvasarat svAmI kRSNaH tena saubhadre yeNa Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 mahopAdhyAyazrImeghavijayagaNiviracile samasandhAnamahAkAve saha katicitsamAH kativarSANi vihAram krIDAm acIkarata ariirct|| rAmapakSe-saubhadrayo lakSmaNaH, anyatpUrvavadyojyam // 33 // kRtagurutapA bhUrIzAnaH pratisthalasatkRto, laghu vasumatI dhAtrI pAtrIcakAra mhaasudH| rajatasahitairmANaiH svaM cAtuSat tuSavarjitai rvanamapi ghanaM puSpAsAraiH sasaurabhamAdadhe // 34 // anvaya:-kRtagurutapA IzAnaH bhUri pratisthalasatkRtaH mahAsudaH laghu vasu. matI dhAtrI pAtrIcakAra rajatasahitaiSiH tuSavarjitaiH svam atuSat dhanam vanamapi puSpAsAraiH sasaurabhamAdadhe || 34 // -: vyAkhyA :varddhamAnapakSe-kRtagurutapAH kRtaM guru mahattapo'bhigraharUpo niyamo yena sa kRtagurutapAH IzAnairdevanUpairvA bhUri bahuzaH pratisthalasatkRtaH sarvatra prAptasatkAraH mahAsudaH asum jIvanaM dadAtIti asudaH jIvarakSakaH mahAMzcAsau asudazceti mahAsudaH niratizayajIvarakSAparaH laghu kSipram vasumatI susamRddhAM dhAtrI pRthvIM pAtrIcakAra vihArasyeti zeSaH tuSavajitainirdaSTeH dravyAdicaturvidhazuddhai rajatasahitaiH rajyate nistuSIkriyate'. neneti rajataH mUrpaH tena sahitaiH mUrpasthairityarthaH athavA atyantasvacchai: mArmASAH svam svayam atuSayat yathAbhigrahalAbhena pUrNavratatvAnutoSa ghanaM niviDam vanam Alayam yadvA banaramaNyam puSpAsAraiH puSpavRSTibhiH sasaurabham sugandhimat sasaugandhikam Adadhe cakre prabhostathAvidhabhikSAdAnena parituSTo devastatrapuSpavRSTim vidadhau // anyatIrthakRtApakSe--rajatasahitaH atisvacchai mAyaH mapati kSudhAnivArayatI mASaH "maSeH saMjJAgaM gha" taiH kSunnivArakaiH tuSakarjitairnirmalaiH nidoSairanyat pUrvavadavaseyam / Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcAryazrIvijayAmRtasUribhaNItA saraNI TIkA. sarga-5 263 ... .wwww................ ..... rAmapakSe-kRtagurutapAH kRtam viracitam guroH piturvacanAditi zeSaH tapazcaturdazavarSa yAvadvanavAsarUpaM yena sa bhUrIzAnaH pratisthalasaskRtaH IzAnaH rAjabhiH bhUri bahuzaH pratiskhalasatkRtaH sthAne sthAne kRtAdaraH mahAsudaH mahadvirAjamAnaH rajatasahitairativacchaiAraHkham khayam atuSat dhanam vanamapi puSpAsArairivetyarthaH sasaurabham sasaugandhikam Adadhe Acake // kRSNapakSe-kRtamAcaritam guruSu pitrAdiSu tapaH tadIyasevArUpaM niyamaM yena sa kRtagurutapA bhUri bahuzaH IzAnaH nRpaiH pratisthalasatkRtaH kutAdaraH mahAsudaH zobhamAnaH vasumatI yazomatI nandagopapatnIM dhAtrI pAtrIzakAra pibatyasyAH stanyamiti pAtrI "pAteSTana tato DI" tAm stanyadAtrIzcakAra vanam samudrajalam puSpAsAraiH kusumavRSTibhiH sauga. ndhavat Adadhe cakre // 34 // haripatirateH kheTAt sItAvizuddhirajAyata, rucirabhavane-laGkAlAbhe sapuNyajane vane / adhRta na harerlokaH kaM kaM balaM vibhavaM guNaiH, RyikavaNijAmAsyAdeva sthitirviditA'pyataH // 35 // anvayaH-haripatirateH kheTAt laMkAlAbhe sapuNyajane bane rucirabhavane sItAvizuddhirajAyata harerlokaH guNaiH kaM ke balaM vibhayaM na apata bhataH RyikavagijAmAyAdeva sthitividitA // 35 // vyAkhyA-harati pApamiti hari saMyamadhyAnaM vA sa eva patiH tatra ratiranurAgo yasya tasya haripatirateH saMyamaikacittasya dhyAnaikamanaso vA jinendrasya kheTAt mudrAtaH kAyotsargamudrAdhAraNataH sItAyAH mokSalakSyAH vizuddhiH zodhanam ajAyata alam atyartham kAlAme Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 mahopAdhyAyazrImeghavijayagaNiviracite sasasandhAnamahAkAgye kasya AtmanaH AlAbhe sarvataH prAptau sarvata AtmajJAne labdhe abhavane agRhe sa puNyajane pavitrajanasahite kane'raNye ruciH prItiH ajApata iti zeSaH harojanendrasya lokaH lokate pazyatIti lokaH darzanakartA guNaiH prabhudarzanajanyamahimabhiH kaM kaM balam AtmabalaM vibhavaM samRddhizca na adhRta nAlabhata ata: jinendrasya "sArvavibhaktikastasil" AsthAdevamukhadarzanAdeva sthitimaryAdA viditA krayikavaNijAm krayavikrayavyApAravatAM vaNijAm AsyAdeva ivArthako'tra eva zabdaH yathA teSAM mukhAdeva keSAzcinmahAryatA keSAzcit samarghatA vijJAyate tathA prabhumukhadarzanAdarzanAbhyAM bhavatIti bhAvaH // rAmapakSe-haripatirate kheTAta harINAM patiH haripatiH sugrIvaH tasina ratiH anurAgo yasya tasmAt kheTAt khe AkAze aTatI tasAdAkAzacAritaH hanUmateH laMkAlAme laMkAnAmni sapuNyajane sayAtudhAne " yAtudhAnaH puNyajano naikrato yAtu rakSasItyamaraH" bane azokavATikAkhye rucirabhavane manoharamaMdire sItAvizuddhiH sItAyA rAmapatnyA vizuddhirmArgaNam ajAyata hareH sugrIvasya lokaH rAmasyAnucaro vA guNaiH zauryAdiguNaiH kaM ke balaM sAmarthya vibhavaM prakAzaM na adhRta na dhAritavAn tathAhi RyikavANijAM AsyAdeva mukhAdeva hanumanmukhAd sthitiH jAnakI sthitividitA jJAteti bhAvaH / / kRSNapakSe-haripatirateH hareH kRSNasya patiH jyeSThatvenAdhipatiH balarAmaH tatra ratiH rAjaviSayikA prItiryasya tasmAt kheTAt AkAzacArito dUtAt sItAyAH madirAyAH vizuddhiHzodhanam ajAyata abhavat ka ityAha kam jalam Alabhyate iti kAlAbhe jalapAye sapuNyajane pavitrajanasahite avane surakSite rucirabhavane manoharagRhe hareH kRSNasya palasa vA lokA guNaiH zauryAdibhiH kaM kaM guNaM vibhavazca na adhRta na Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAcAryazrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA. sarga-5 261 dhRtavAna ataH kRSNasya sthitiH krayikavANijAmAsyAdeva viditA jnyaataa| tizrumupagatA dIvyadrUpA sulakSaNalakSitA, surabalabhRtAmbhoSAvadraupadIritasadgavI / suraravavazAda bhinnAda dvIpAnatena samAhRtA, haripavanayodharmasyAtrAtmajeSu--parAjaye // 36 // __ anvayaH --zrutimupagatA dIvyadrupA sulakSaNalakSitA surabalabhRtA abhbhodhau adro padIritasadgavI suraravavazAt bhinnAta dvIpAt na tena samAhRtA haripavana. yodharmasya AtmajeSu parAjaye / / 26 // vyAkhyA-zrutimupagatA zrutim vikhyAtimupagatA prAptA dIvya. dUpA prakAzasvarUpA svaccheti yAvat sulakSaNalakSitA sallakSaNalakSyA suravalabhRtA surANAndevAnAM yadalaM tat surabalaM bharayAti antarbhAvi. taNyarthaH devavaddhalaprayojikA adraupadI adrau parvate padyate utpadyate iti adraupadI gaMgA sA ambhodhau iva samudre itra iritasadgavI IritA gativiSayIkRtA yA sadgavI satI zobhanA cAsau gauH pRthvI ceti tathA jinendravihArapracAraparipUtA bhUmiH suravazAt suSTu rAjante iti surAH nRpAsteSAM svaH prArthanAzabdaH tasya vazAt tadanukolyAta bhinnAva anyasmAt dvIpAt pradezAt natena nabhreNa samAhRtA samAnItA kamin ityAha harIti hariH lakSmIH pavanaM pavitratA tayoH lakSmIzuddhayoH dharmasya sukRtezca AtmajeSu prajAvargeSu paraM atyutkRSTaM yajayaM tasin atyu. smatkaTavistArAyetyarthaH nimitte saptamI // athavA haripavanayodharmasya parAjaye atizayajayasaMpAdanAya AtmajeSu kAmeSu viSaye parAjaye nirAkaraNAya cetyartho'pi zleSamahinA vyajyate / / rAmapakSe-zruti zravaNaM upagatA laMkAyAM vartate iti viditasamAcArA dIvyadrUpA pradyotamAnasvarUpA sulakSaNalakSitA saubhAgyalakSaNa - Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 265 mahopAdhyAyazrImeSavijayagaNiviracite saptasammAnamahAkAvye vatI asurabalabhRtAmbhodhau asurANAM rAkSasAnAmbalamevAmbhodhirdustAraH sAgarastasmin adrI parvate padIva nadIva IritasadgavI gamanaviSayI bhUtAbhUmiH yathA parvatanadI samudragatA satI punarnirgamanA'yogyA bhavati tatheyamapi sItA rAkSasasamudragatA punarAvRttidurlabhaiva jAteti bhAvaH // sura iti suraH aizvarya tasya ravavazAt garvataH aizvaryagarvataH bhitrAt dvIpAt natena kauTilyena "natamAviddhaM kuTilamiti haimaH" bhimAt dvIpAt samAhatA AnItA haripavanayoH dharmasya AtmajeSu hariH sUryaH pavano bAyuH tayoH AtmajaH sugrIvo hanUmAMzca dharmasya Atmajo rAmaH teSu sugrIvahanumadrAmeMSu viSaye parAjaye praabhvaayetyrthH|| ___ kRSNapakSe-zrutimupagatA zravaNapathapathikAyamAnA yadvA zrutim nItizAstramupagatA'numRtAdIvyadrUyA dIptidAtrI ojoguNAnvitA sula. kSaNena zabdAnuzAsanalakSaNena lakSitA kRtAnusaMdhAnA atha ca zabdAlpatve'pi arthagarIyasI suravalabhRtAmbhodhA surANAM devAMzabhUtAnAM pANDavAnAM balabhRte protsAhane ambhodhA megharUpA veti vAkyAlaMkAre draupadIritasadgavI draupadIkathitasadvANI suraravavazAt pANDavavegavazAt devAMzapANDavasaMbandhAt yadvA tadanusArataH bhinnAt anyasmAdvIpAt pradezAt samAhRtA tadAnIM duHkhAvasthAyAmapi vIramahiteva proktA haripavanayoH dharmasya AtmajeSu arjunabhImayudhiSThireSu parAjaye utkRSTajayanimittAya teSu protsAhanamAdhAtumityarthaH / / 36 // savitRtanaye rAmAsakte harestanuje bhuje, prasarati pare dautye'dityAH sutA bhayabhaGgurAH / zrutigatamahAnAdA-devaM jagunijamagrajaM, raNaviramaNaM lobhakSobhAdvibhISaNakAyataH // 37 // Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcArya zrIvijayAmRtaripraNItA saraNI TIkA. sarga-5 265 ____ anvayaH-hare je tanuje savitRtanaye rAmAsakte pare dautye prasarati dilyAH sutAbha yabhaMgurAH zrutigatamahAnAdA: lobhakSobhAdvibhISaNakAyata: raNaviramaNaM devam nijamagraja jaguH // 37 // vyAkhyA-harejinendrasya bhuje bhujyate iti bhujam karma tasya bhogAdeva kSayatvAt tasmin bhogyakarmaNi tanuje alpIbhUte kazIbhUte "tanurdehe mUttau alpe virale kRze cetizabdastomamahAnidhiH" savitA tanaye sUyate prakAzyate iti savitA bhAve tRctam tanoti vistArayatIti tasmin prakAzavistArakArake vizeSata AtmaprakAzavistArake jinendra rAme AtmadhyAne Asakte nimagne ata eva pare atyutkRSTa mokSe ityarthaH dautye dUtakarmaNi prasarati dhyAnameva mokSAya dUtakarmakRditi bhAvaH dityAH dAtuM chettuM yogyAH dityAH sutAH manasijAH kAmAH kAmAdayaH bhayabhaMgurAH bhayabhItA jAtAH lobhakSobhAdvibhISaNakAyataH vibhISaNakAyatA bhayotpAdakakAyotsargavidhAyakazarIgat jinendrAta lobhakSobhAt lobhasya tadviSayakajayAzArUpasya kSobhAt AghAtAt jayAzA tyAgAt pratyuta nijaparAjayabhIteH zrutigata mahAnAdA bhayAdeva mahAzabdakArakA dIrghavirAviNaH raNaviramaNam jinendrato vigrahanivartanam nijamagrajamagresaraM devaM dyotanAtmakaM moharAjam jaguH nivedayAmAsuH jinendreNa saha saMgrAmanivartanAya prArthanAM cakrurityarthaH / / 37 // arthanivandhaneyaM saMkSeti devasyApyakathitakarmatvAdvitIyA / rAmapakSe savitRtanaye sUryaputre sugrIve rAmAsakte rAmAdhIne rAmapakSAzrite harervAyostanaye pavanaJjayaputra hanumati bhuje bAhau pare mahati dautye dUtakarmaNi prasarati vilasati dityAH mutAH daiteyAH rAkSasAH bhayabhaMgurAH trAsabhugnAH zrutigatamahAnAdAH AkarNitamahAnAdAH hanumata iti zeSaH yadvA yuddhAya sajjIbhUtAnAM zrutigatamahAzabdAH vibhI. Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahopAdhyAya zrI megha vijayagaNivirazcite sasandhAna mahAkAvye paNakAyataH vibhISaNasya kAyataH vAkyataH lobhakSomAt lobhasya svAtmani putrAdau yo'bhinivezastasya kSobhAt prasarataH athavA lobhaH mamatA kSobhaH bhayAdasthairyacittacAJcalyaM tayordvandraH tasmAt raNavira - maNam saMgrAmanivarttanam nijam svIyam agrajam agragaNyam prabhumityarthaH devaM rAvaNam jaguH nivedayAmAsuH rAmAdyuddhaM na vidhAtavyamiti vibhISaNamukhAt kathayAmAsurityarthaH || 37 // 266 kRSNapakSe - yuddhAya samAgataM jarAsaMgha haMsako mantrI prAptakAlaM nivedayati savitRtanaya ityAdi / savitRtanaye sUryaputre karNe rAme balarAme asate asamarthe aprabhavati rAmasannidhau karNo na kiJcitkara iti bhAvaH yadvA rAmeNa parazurAmeNa guruNA asakte yuddhasamaye vidyAvismaraNarUpadattazApe sati etena sa kathaMcidapi yuddhAya na sakta iti vyajyate pare mahati hareH kRSNasya tanuje putre bhuje bhunaktIti bhujastasmin bhogazAlini athavA bhuje bale prasarati vilasati dautye zomakarAjakartRkadUtakriyAyAM adityAH devakyAH sutAH kRSNAdayaH bhayabhaGgurAH bhayaM jarAsandhajanyaM trAsaM bhaGgurayanti pratinivarttayantIti tathA nirbhayAH santItizeSaH zrutigata mahAnAdAH AkarNita kRSNasainyasiMhanAdAH lobhakSobhAt lobhAt zarIramohAt kSobhAt kRSNena saha saMgrAmo mayA kathaM vidheya iti manodaurbalyAta yadvA avazyaMbhAvI parAjaya iti kSobhAta vibhISaNakA yataH atikRSNatvena yadvA bhayajanakatvena kRSNataH saMgrAmaviramaNam yuddhanivarttanam nijam svakIyam agrajam agragam devam rAjAnam jarAsaMdham jaguH vyajijJapan kathayAmAsurityarthaH // 37 // harirapi parAvRttyA baddhastadendrajitAtmanA zirasi caraNAdhAnAda vAtAGgajaH prativAsavam / Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA, sarga - 5 sapadi sabhayaM cakre va vidhau dinazaGkayA laghurapi girA vaidehya samudradRzekSitaH // 38 // anvayaH - indrajitAtmanA tadA parAvRtyA harirapi baddhaH zirasi caraNAdhAnAt prativAsavam vAtAGgajaH vakre vidhau dinazaGkayA sapadi samayaM cakre samudrazA girA vaidehyaMge laghurapIkSitaH // 38 // 267 vyAkhyA -- indrajitAtmanA indra paramaizvaryam jitaH AtmA yasya sa indrajitAtmA tena jinendreNa tadA parAvRtyA paunaHpaunyena harirapi kAmo'pi baddhaH niruddhaH yadA yadA sa prabhavati tadA tadA pratihataH kRta iti bhAvaH zirasi caraNAdhAnAt zirasi mUrdhni caraNasya cAritryasya AdhAnAt svIkArAt "caritraM caritAcArau cAritryacaraNe hyapItihaimaH " prativAsavam pratIndram vAtAGgajaH Asana kampadvArA dehakampaH sapadi tadAnImeva sabhayam bhayabhItam cakre vidadhe vakre vidhau dinazaGkayA yadIyaprabhAvenAsanakaMpo jAtastasya vatre vidhau sati dinazaGkayA chedanazaGkayA tamavazyaM chetsyAmIti zaGkayA vai iti vAkyAlaMkAre deAGge dehinAmane laghurapi zIghrameva samudradRzA avadhijJAnena IkSitaH dRSTaH kampanahetuH avadhijJAnena jJAta ityarthaH // rAmapakSe - prativAsavam rAvaNaprati zirasi caraNAdhAnAt rAvaNamastake pAdaprakSepAt vijagISuNA zatrunagarapraveze prathamaM dakSiNapAdanyAso vidhIyate sa ca zatrumUrdhni pAdanyAso bhavatIti yuddhazAstravedidaH, kRtvAmUrdhni padanyAsaM, rAvaNasya durAtmana iti vAlmIkIyarAmAyaNe" harirapi kapirapi vAtAGgajaH hanUmAn indrajitAtmanA meghanAdena parAvRcyA bhUyo bhUyaH baddhaH saMyamitaH vaidehyaMge sItAGge samudradRzekSitaH dInadRSTyA sRSTa: laghurapi tucchospi dinazaGkayA bhayazaGkayA cakre vidhau sapadi samayaM laGkAvAsinaM cakre vidadhe // Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 mahopAdhyAya zrImeghavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAgye kRSNapakSe----indrajitAtmanA paramaizvaryamadhikRtA kRSNena harirapi kAlIyo'pi kaMsasakhA nAgaH parAvRtyA baddhaH saMyamitaH vAtAGganaH bhImasenaH prativAsavam vasu asyAstIti vAsabo nRpaH tam prati vipakSanRpaM prati duryodhanAdikamuddizyetyarthaH zirasi caraNAdhAnAta mUrdhni padanyAsAn bakre vidhau vAme vidhau adRSTe sati vai iti vAkyAlaMkAre dehyane samudradRzA samudravijayavAtsalya dRzA IkSitaH avalokitaH laghurapi kanIyAnapi bhImaH girA bAcA sabhayaM bhayabhItam duryodhanAdikam cakre vidadhe // 38 // sumanasi manovRttinavyopakAravidhau bhavet taditaramanovRtti vyApakAravidhau bhavet / parasuragati labdhvA pUrvaH sukhaM vilasatyahaH parazuragati labdhvA pUrvaH sukhaM vilstyhH(?)||39|| anyayaH -- navyopakAravidhI sumanasi manovRttirbhavet navyApakAravidhI taditaramanovRttirbhavet pUrvaH parasuragati labdhvA ahaH sukhaM vilasati apUrvaH parazuragati labdhvA ahaH sukham vilasati // 39 // vyAkhyA-navyopakAravidhau nava eva navyaH svArthe yat sacAsau upakArazceti navyopakAraH tasya vidhau vidhAne nUtanopakArakaraNe sumanasi muSThu mano yasmin tasmin nirmalAntaHkaraNe manovRttivyApAro bhavet nirmalahRdaya eva upakAravidhiH pravartata iti bhAva: navyApakAravidhau nUtnA'pakAravidhI virodhavidhau taditaramanovRttiH taditarasmin kaluSitAntaHkaraNe vRttirabhinivezo bhavet jAyeta tathAhi pUrvaH sumanasi manottiH parasuragati labdhvA parA atyunnatA yA suragatirdevagatistA labdhvA devagati prApya sukham nirupadravaM yathAsyAttathA ahaH dinam vilasati gamayati apUrvaH paraH taditaramanotiH kalu Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcAryazrIvijayAmRtaripraNItA saraNI TIkA. sarga-5 269 SitAnta:karaNaH parazuragatim parasmAt sUryate iti murA bhAve'p tasya gati maraNaM labdhvA AsAdha aha iti khede sukham muSThu khamviSayendriyam vaiSayikendriyavaidhuryyam vilasati viSayasukhAdikamapi na labhate mRtvA duHkhamApadyata iti bhAvaH // 39 // khaMviSayIndiyamitihaimaH sAdhAraNAbhidheyatayA sarvapakSasAdhAraNamado vyAkhyAnam / / atulabalavAn maunI vRttyA parAjitayAjani janitajanatAnando mandodarIramaNe rate / kimuta mahasA dInaM hInaM malInavidhervazAt sabalamabalaM kartA rakSogaNe zaraNe raNe // 40 // anvayaH-atulabalavAn maunI janitajanatAnandaH amandaH darIramaNe rate rakSogaNe zaraNe raNe malIna vidherSazAt mahasA dInaM hInam bhabalam sabalam kartA ajani // 40 // vyAkhyA--atulabalavAn niratizayAdhyAtmikazaktizAlI maunI maunavratadhArakaH janitajanatAnandaH janita utpAditaH janatAyAH janasamUhasya AnandaH mukhaM yena sa amandaH analasaH svAcAraparipAlanapaTuH aparAjitayA sarvasahiSNutayA vRttyA sarvahitakArikayetyarthaH darIramaNe girikandarAramaNe rate anurakte rakSogaNe zaraNe rAkSasajane gRhe "zaraNaM gRharakSitrorityamaraH" araNe zabdarahite viSaye pazupakSyAdi. viSaye anukUle'nanukUle vA vidhiniSedharahite kimuta kizca mahasA tejasA hInaM tejohInamata eva dInaM durbalam kuta ityAkAMkSAyAmAha malInavidheduradRSTasya vazAt adhInataH abalam nirvalam sabalam rakSAvidhAyakatvAt balavantaM kartA ajani abhUt prabhoH prabhAvAt parasparavirodhaparihAreNa nirbalo'pi sabalo bhavatIti bhAvaH // 40 // rAmapakSe-mandodarIramaNe mandodaryA ramaNe rAvaNe rate anurakta rayogaNe rAkSasasamahe zaraNe gRhe samIpe raNe saMgrAme malInavidherduradRSTaya Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 mahopAdhyAyazrI meghavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAve vazAt prabhAvAt mahasA hInam nistejaskama ata eva dInam dainyamupagataM sabalam sasainyam rAvaNam atulabalavAn aparimitaparAkramazAlI maunI munivratavAn janitajanatAnandaH viracitalokasamudAyasukhaH rAmaH abalam durbalam kartA ajani durbalavidhAyako'bhUta kayetyAha aparAjitayA aparAGmukhayA vRtyA acchalenetibhAvaH // 40 // kRSNapakSe-rakSIgaNe zaraNe rAkSasajanAvalamberaNe asaMgrAme mando. darIramaNe mandam kRzam udaraM yasyAH sA mandodarI jIvadyazA jarAsaMghaduhitA tasyA ramaNe vallabhe kaMse rate virate mRte sati janitajanatA. nandaH kRtalokAhAdaH maunI maunavratavAn atulabalavAn vipulaparAkramazAlI kRSNaH aparAjitayA vRtyA kadAcidapyaparAGmukhavRttyA malInavidhervazAt mahAsA hInaM dInam abalam durbalam yAdavam kaMsabhayAditastato bhramantam sabalam balasahitam kartA ajani sabalavi. dhAyako jAta ityrthH||40|| amRtamapi tanmanyordUrAdabhUdamRtavatA damRtamadadhAt svasminnevaM parAtmani tuSTaye / amRtarucivadevo'pUrvo yazo'nudizaM nayadamRtanidhinA yanmaryAdA yayau sasutAM bhuvam // 41 // anvayaH-manyoH amRtatratAt tat amRtamapi dUrAt abhUt amRtam svasmin parAtmani tuSTaye adhAt apUrvo devaH amRtarucivat yazaH anudizam nayat sa amRtanidhinA yanmaryAdA tAM bhuvam su yayau // 4 // vyAkhyA-manyoH manyate janairitimanyuH manyateroNAdiko yuH tasmAt jaganmAnyAt amRtavratAt amRte mokSe prataM niyamo yasya tasmAdamRtavatAta amRtam ayAcitaM vastu dUrAdabhUt dUraGgatam ayA Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcAryazrIvijayAmRtapUripraNItA saraNI TIkA. sarga-5 27 // A .. ... citasyAdattAdAnatvena pApajanakatvAtsarvathA taM jahAvityarthaH svasmin parAtmani tuSTaye amRtam jalam adhAt dhRtavAn amRtarucivad candra iva apUrvo devaH sarvotkRSTo devo jinendraH yaza anudizam pratidizam nayata sa jinendra : amRtanidhinA samudreNa yanmaryAdA AzritetizeSaH su iti pAdapuSTau tAM maryAdAm bhuvamatizayAm yayau prApa samudra iva gAMbhIrya AsIditi bhAvaH // 11 // rAmapakSe tanmanyoH tasya rAvaNasya manyoH krodhAta amRtavratAt amRtaM vratayatIti amRtatrataH amRtabhojI devastasmAt durAt abhUt pRthak abhUt rAvaNabhayAtteSAmamRtaM durlabhaM yayau svasmin sva. zarIre evam parAtmani putrAdau tuSTaye mukhena jIvanAya amRtam amaraNam adhAt kadAcidapi na mriye ityevaM nizcayamakRta naadhikaar| kRtAntasya dazakaMdharamandire ityabhiyuktokteH apUrvaH atulaparAkramaH devo rAvaNaH amRtaruciriva candra itra anudizaM pratidizaM yazaH nayat prAkhyApayat sa rAvaNaH su suSTu yathAsyAttathA amRtanidhinA sAgareNa yanmaryAdA yasyA maryAdA sImA tAM bhuvam tAdRzI bhUmim laMkAM yayau tatra tasthau // 41 // kRSNapakSe- amRtavratAt amRtamayAcitaM vratayati nivartate iti amRtavratastasmAt manyoH mAnyAt kRSNAt amRtaM jalam dUrAt abhUt dvArakAnirmANAya jalaM dUraGgatam amRtam devam svasmin evam parA. smani tuSTaye adhAt asthApayat "aSTottarazatenocairjinabimbairvibhUSitam meruzRGgamivottuGgamaNiratnahiraNmayamititaccaritre" amRtarucivat amRtAMzuriva apUrvo devaH kRSNaH yazaH anudizam nayata yanmaryAdA yadIyanagarasImA amRtanidhinA sAgareNa akRteti zeSa: su suSThu tAM bhuvam dvArakAM yayau adhyuvAsa // 41 / / Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 mahopAdhyAyazrImedhavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAce balamaviralaM tenodyogAt tadA viralaM kRtaM vividhaviSayavyAmohasya vyapAsanatApasAt / prakRtiziziraM dRSTvA svasyopadezavidhiM tato janapadamapi prAhustItha tadA kalikuNDinam // 42 // ___anvayaH--vividhaviSayavyAmohasya gyapAsanatApasAt tena udyogAt aviralaM balaM viralaM kRtam svasya prakRtiziziram upadezavidhi dRSTvA tadA kalikuNDinaM janapadamapi tIrthaM prAhuH // 42 // vyAkhyA-vividhaviSayavyAmohasya vividhaviSaye anekaviSaye vastuni yo vyAmohaH premA abhirucirityarthaH tasya yadvathapAsanam dUrIkaraNam parityAga iti yAvat tasmai vyapAsanAya yastApasastapazvaraNam tasmAt mohanivArakatapo'nuSThAt tena jinendreNa prabhuNA tadA sAdhutvadazAyAM aviralaM nibiDam balam sainyam rAjyAvasthAnukUlaM sainyAdikam kAmakrodhAdi viSayavalam vA viralam kRzam kRtam tanUkRtam svasya AtmanaH prakRtaziziram svabhAvazItalam upadezavidhi pravRttividhimAcAramityarthaH dRSTvA vilokya tadA jinendrasamAgamadazAyAm janapadamapi yasmin prabhussameti tamagaramapi kalikuNDinam kalinivArakam kalidAhaka vA tIrtham tIrthabhUtamatizayapAvanamityarthaH prAhuH procuH janA iti zeSaH // 42 // rAmapakSe-vividhaviSaye rAjyakAlikAnekasrakcandanAdivilAsahastyazvAdipadArthe yo vyAmoho mamatvabuddhistattadviSayakAbhinivezastasya yadyapAsanaM nirasanam tadeva tapaH vratam tatra sAdhuH tApasastasmAt anekamanoharavastunirasanatapoyogAt tena rAmeNa udyogAt udyamAt viralam vicchinnam asaMcitamityarthaH balam vAnarIyasainyam aviralam nibiDaM ghanIbhUtaM saMcitamitiyAvat kRtaM viracitam Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcAryazrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA. sarga-5 273 svasya svakIyasya upadezavidhim vidhIyate yatra sa vidhiH dezasya samI pamupadezam tayoH karmadhAraya iti vidhiyamAnadezam svazAsanazAsitabhUpradezam prakRtiziziram svAbhAvikanirmalaM dRSTvA tadA darzanadazAyAM kalikuNDinam kalinivartakaM janapadamapi nagaramapi tIrtham tIrthabhUtam prAhurjaguH // 42 // kRSNapakSe-vividhaviSayavyAmohasya acirasamAvesitanijanagaravastujAtasaMpAdanarUpacintanasya vyapAsanam vyApanameva tapazcittaikAyyatA tadeva tApasastasmAt hetoH tena kRSNena udyogAt prayAsAt vyApAravizeSAt viralam chinnabhinnam balam yAdavasainyam aviralam sannaddhaM duHpradhaNaM kRtam vidhApitam svasya svakIyasya upadezavidham nivAsabhUmim prakRtiziziram svato nirmalaM dRSTvA kalikuNDinam pApanivArakam janapadam dvArakApuram tIrtham pUtam prAhuH kathayantisma // 42 // tadanu janape kSityA hatyA na-me'stu harerare stadapi vacasA vakaM cakraM vimokSyati kA gatiH / hatanigaraNAt tenAstenA'munA'nalake mate divi sumanasAM vRSTi vinyaho ziraso nateH // 43 // ___ anvayaH-janapekSityA hareH areH me hatyA na astu vacasA tadapi vakra cakraM vimokSyati kA gatiH hatanigaraNAt astena tena amunA analakemate zirasa upari nateH divi sumanasAM vRSTirbhAvinI // 43 // vyAkhyA-tadanu tatthAt janapekSityA janAn pAti rakSatIti janapaH janarakSakaH tasya IkSitirIkSaNam tayA janarakSakadRSTayA hareH kAmasya areH vinAzakasya jitakAmasya me mama hatyA jIvahiMsA na astu naivabhavatu vacasA tadapi vacanenApi tad hiMsanam nAssu na ca kAyena na ca Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 mahopAdhyAyazrImeghavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAvye vAcetyarthaH vacasApi tad vacanenApi hiMsanam kartR vakra kuTilam cakram vimokSyati cakraprahAraM karotIti bhAvaH "saMbhAvanAyAM lad" atra viSaye kA gatiH ka upAyaH anivAryametadityarthaH ata iti zeSaH hatanigaraNAt hatasya hatazabdasya nigaraNAt nigAlAt sarvathA avyavahArAt astena astabhRtena adarzanenetyarthaH amunA hatazabdanigaraNena tena hetunA analake mate anala evAnalakastasmin agnirUpe mate yathA'nicchayApi spRSTo'gnirdahati tathA hatazabdaprayogo'pi radRSTam janayatIti bhAvaH ata eva natenamrasya sarvatra kRtamaitrasya ziraso mUrdhna uparItizeSaH divisumanasA devakusumAnA aho ityAzcarye vRSTiH varSaNam bhAvinI saMbhAvitA sarvatra natAn devA apyanugRhNantItibhAvaH // 43 // rAmakRSNapakSe---hareH me harinAmno mama janapekSityA janarakSakadRSTayA lokapAlakatvena are: zatroH hatyA hiMsA na astu naiva stAda zeSaM pUrvavat // 43 // zRNu mama vaco rAjan ! muzcAruciM vasudhAsutAM kuru gurukulaM nAnItAvAkulaM dhanasaMkulam / iti laghugirA kruddhe yuddhe sthire sa-dazAnane balamalabhatA'syopAsyAyai gaNeNa vibhISaNaH // 44 // anvayaH- he rAjan ? vasudhAsutAm aruciM muJca nA nItI akulam dhanasaMkulam kulam kuru iti laghugirA sa dazAnane Rdhe yuddhe sthire sati asyopAsyAyai gaNena vibhISaNaH balam alabhata // 44 // vyAkhyA he rAjan ? dedIpyamAnaprabho ? jinendra ? vasudhAsu cama razmi dhArayatIti vasudhA tIkSNatejodhAraNazaktiH tAsu tIkSNatejodhAraNAsu tAm prasiddhAmatizayitAmityarthaH arucim aprItim muzca tyaja anyathA'timRdoste mohAdiH pagabhavaM kuryAditibhAvaH ata eva dhanasaM. Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcAryazrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA. sarga-5 275 kulam tapodhanavyAptaM zurukulam cAritryam atIto moharAjyanItau mohAdAvityarthaH na kuru na vidadhIhi iti laghugirA alpasmAraNenaiva sadazA. nane sarvato bhAve kruddha yuddhe moharAjena saha yuddhe sthire nizcale vIrAyite prabhau gaNena svIyadhairyAdigaNena vibhISaNaH moharAja pratibhayAnakaH balam Abhyantarikabalam alabhata aprApnuta / / 44 // rAmapakSe he rAjan ? nRpa ? bhrAtaH ? rAjate sadasadgrahaNena zobhate iti rAjA tatsaMbuddhau anena upadezatAhetA tasmin vyajyate mama yaunasambandhinaH na tu maMtriNa patra te ca bhayAditaH kadAcina sadupadizanti ahantu na tatheti garvaH vacaH vacanam sadupadezaM zRNu samAkarNaya kimityAzaMkyAha muzceti arucim nAsti ruciH rAvaNaviSayakAbhilASo yasyA sA arucistAm yadvA na rocate janebhyaH parastrItvAdyA tAm aprasannAm ananurAgiNImityarthaH vasudhAsutAm bhUmitanayAm jAnakIma muzca tyaja tadvipayakAbhilASaM mA kuru tathAhi dhana. saMkulam dhanena sarvasaMpattyA saMkulaM samRddham gurukulam sarvato'vadAttaM nijavaMzam anItau parastrIdharSaNarUpAnyAye Akulamastavyastam vipadprastam na kuru na vidadhIhi iti uktarUpam laghugirA laghoH kaniSThabhrAtu: girA vacanena yadvA laghugirA kSudravacanena kAyarajanavacanIyavacanena kruddhe sadyaH kopasamAviSTe yuddhe saMgrAmaviSaye sthire nizcale dazAnane rAvaNe sati yAvat prANa na dAsyAmi maithilI bhItabhItavaditikRtanizcaye sa vibhISaNaH asya rAmasya upAsyAya sevAya avalambanAya gaNena svIyaparivAreNa asya rAmasya balam sainyam alabhata aprApnot rAmasaMgato'bhavat // 44 / / kRSNapakSe-kaMsavadhasaMtapto jarAsaMdhaH kRSNAnayanAya somakaM rAjAnaM samudravijayAdikaM prati preSIta sa ca taM pratyAha "zaviti" / Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 mahopAdhyAyadhImeghavijayagaNiviracite sanasandhAnamahAkAve he rAjan ! samudravijaya ? asya mama vacaH jarAsaMghasaMdezarUpam zRNu avadhAraya muzca kRSNa miti zeSaH jarAsaMdha prati kRSNaM prahiNu atha ca aruciM kRSNatyAgarUpaM vaimanasyaM muzca tyaja vasudhAmu svakIyarAjyabhUmiSu tAM kRSNaprItim kuru kRSNA'tyAgAt rAjyaharaNamavazyambhAvItibhAvaH gurukulam mahadyAdavavaMzaM dhanasaMkulaM dhanadhAnyasamRddhaM anItau kRSNA'greSaNarUpAparAdhe Akulam viparyastam vipadgrastam na kuru na vidhehi iti laghugirA nIcavAkyena sa samudravijayAdiH dazAnane dazadizi sarvataH kruddhe yuddhe sthire gaNena sainyena vibhISaNaH bhayAnakaH asya jarAsaMdhasyA'pAsyai nirasanAya balaM sainyam alabhata acinvata // 44 // avagamanataH putrI jIvadyazA avazA'vadad manasi caritaM matvA bhUpaH prayANamadhAt purH| tribhuvanaguroH smRtyA dRSyavibhUSya hayadvipaM sapadi padikAnagre kRtvA yayau vijyaashyH||45|| anvayaH - avagamanataH putrI jIvadyazA avadat avasA bhUpaH manasi saritaM matvA puraH prayANam adhAt tribhuvanaguroH smRtvA hayadvipaM dUSyairvi bhUjya vijayAzayaH padikAn agre kRtvA yayau // 45 // vyAkhyA---avagamanataH avagamyate'neneti avagamam jJAnam tasminnato lagnaH iti avagamanataH jJAnasaMlagnaH putrI punAtyAtmAnamiti tathoktaH AtmakalyANakArakaH jIvat trikAlavartamAnaM yazaH kIrtiyasya sa jIvadyazA sthirakIrtiH avasA nAsti vaso vasanaM yasya sa zasayorakyAt , avadat prayojanAtiriktavacanarahitaH bhUpaH bhuvam bhUmisthajIvam pAtIti bhUpaH jIvajAtarakSakaH manasi citte caritaM vratakarmaceSThitaM matvA budhyA 'caritamanuSThAne saMcAre vratakarmAdau ceSThite Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcAryazrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA, sarga-5 277 lIlAdAviti zabdastomamahAnidhiH" prayANaM vihAram puraH agre adhAt akRta hayadvipam haye mAge "hayo ghoTake pathi ceti zabdastomamahAnidhi:" dvipam dvAbhyAM karAbhyAM pibatIti tam jinendrasya karapAtratvAt haye mArge sthitaM dvipam hayadvipam dRSyadevadRSyadevapaTairvibhUSya vibhUSitamityarthaH tribhuvanaguroH smRtvA karmaNo'vivakSayA SaSThI tribhuvanaguruM smRtvA vijayAzayaH kAmAdivijayecchuH padikAn pAdacArakAn munIn agre kRtvA agresara vidhAya yayau cacAla // 45 // rAmapakSe-putrI janakaputrI jIvadhazA jIvat saphalIbhavat yasaH prayatno yasyAH sA prayatnalabhyA iti avagamanataH jJAnataH kathaMbhUtA azA paravazA iti manasi hRdaye caritaM tadIyaceSTitaM matvA budhyA puraH agre prayANam adhAt akarot tribhuvanaguroH smRtvA tribhuvanaguruM smRtvetyarthaH jinendraM saMsmRtya yadvipaM haye mArge dvipamiveti gajasannibhaM adhyaiH zobhanairvibhUSya alaMkRtya sapadi zIghraM padikAn pAdacArAn agre kRtvA agresaraM vidhAya vijayAzaya: jayAbhilASI san yayau jagAma // 45 // kRSNapakSe--avagamanataH yavanadvIpAdAgataiH kaizcidvaNigbhirakApuryAM mama pasyurvinAzakArI kRSNo jIvatIti jJAnataH avazA zokaparakzA nijazatrujIvanazravaNena samadhikazokamagnA putrI magadharAjakanyakA jIvadhazA tadabhidhAnA avadat kRSNavRttAntaM svapitre nyavedayat tataH vijayAzayaH vijayAbhilASI bhUpo jarAsaMdhaH manasi caritaM matvA manasi strahRdaye caritaM nijajAmAtRhananarUpaM kRSNavRttAntaM matvA vicArya puraH agre tatkSaNameva prayANam yAtrAmadhAt akRta tribhuvanaguroH jinendrasya smRtyA smaraNena dRSyairvastranirmitagRhai: hayadvipam hayAzca dvipAzceti hayadvipam senAGgatvAdekavadbhAvaH vibhUSya maNDa Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 mahopAdhyAyazrImeghavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAvye yitvA sapadi zIghram padikAn pAdacArisainyAn agrekRtvA purato vidhAya yayau dvArakA prati cacAla || 45 kvacana phalitArAme rAme virAmamanA ripo. vinatazirasAM rAjJAM jainopahAravidhi dadhat / calati tu rajazcake ketuM zriyA haridambarAvaraNakaraNaiH sAkSAdreje kSamAdhanadarzane // 46 // anvayaH-- vacana phalitArAme rAme ripovirAmamanAH vinatazirasAM rAjJAM jainopahAravidhiM dadhat calati tu rajaH haridambarAvaraNakaraNaH zriyA ketu cake kSamAdhanadarzane sAkSAneje // 46 // vyAkhyA-ripoH zatroH virAmamanAH virAme vijaye mano yasya sa zatrurUpakarmAdivijayakAmukaH kvacana kutrApi rAme manohAriNi phalitArAme phalitaH saMjAtaphalo ya ArAmaH upavanam tasmin phalAnvitabAhyodyAne vinatazirasAM vizeSeNa prabhugata bhaktyA natAni namrANi zirAMsi yeSAM teSAM rAjJAM nRpAnAM jainopahAravidhi jaine jainazAsane ya upahArA upaDhaukanAni vandanAni vAsAdhupayuktAnyanumatyAdayasteSAMvidhi vidhAnaM dadhat dhArayat svIkurvan calati viharati sati vihArakAle rajaH pAdotthitarajaH haridambarAvaraNakaraNaiH harizca ambarazca hari. dambare tayorAvaraNakaraNaiH AcchAdanakArakai digAkAzAvarakaiH hetumiH zriyA zobhAsaMpatyA ketuM cakre patAkAM vidadhau prabhoH sArdha anekeSAM sAdhUnAM viharaNAt rajobAhulyena digacchAdakatvamiti bhAvaH kSamAdhanadarzane munijanadarzane sAkSAt sadyaH reje zuzubhe tutoSa // 46 // rAmakRSNapakSa-virAmamanA ripoH ripudamanecchasya kRSNasya ca kacana phalitArAme rAme phalAnvite manorame upavane vinatazirasAM natakaMdharANAm rAjJAm bhUpAnAm sakAsAt jainopahAravidhim jaina Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcArya zrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA. sarga-5 279 saparyA vidhim dadhat vidhApayat athavA vinatazirasAM rAjJAM jainopahA ravidhim jainaprazastopahAravidhim upaDhaukanAni dadhat dhArayat kSamA dhanadarzane sAdhusamAgame sAkSAt sarvAtmano reje calati tu sainyena saha pracalati sati rajaH sainyapadosthitadhUlI haridambarAbaraNakaraNaiH digAkAzAcchAdakaiH zriyA ketuM cake ketuM vidadhau // 46 // kvacana racayan vanyAn dhanyAn vadAnyadhiyA dhanaranupadabhuji sthAne vRSTairhiraNmayasAdhanaiH / janapadagataM svairaM vairaM haran viharanniti prabhuranupamacchAyaM kAyaM dadhau kaladhautaruk // 47 // anyayaH-kvacana anupadabhuji sthAne hiraNmayasAdhanaiH vRSTaiH dhanaiH vadAnyadhiyA canyAn dhanyAn racayan viharan janapadagataM svairaM vairaM haran kaladhautaruk prabhuH anupamacchAyaM kAyaM dadhau // 40 // vyAkhyA-kacana kutrApi anupadabhujisthAne bhujyate iti bhujirbho jyam tasya sthAne bhikSAlAbhasthAne yatra prabhobhikSA milati tatra sthale hiraNmayasAdhanaiH svarNamayakRtaiH kAJcanapracuraiH vRSTaiH vRSTibhUtaiH devendrakutasvarNaratnAdivRSTibhiH dhanaiH annapracuraizca saMpadbhiH vanyAn bane tadAlaye bhavAn tadAlayagatAn yatra jinendrANAM bhikSA milati tadAlayagatAnityarthaH "vanam vRkSasamudAye jale nivAse Alaye ceti zabdasto. mamahAnidhiH" atha ca vanyAn AraNyakAn vadAnyadhiyA atyudAramatyA dhanyAn zreSThAna bhAgyavattAdiguNaviziSTAn kRtakRtyAn raca. yan vidadhata kurvannityarthaH viharan bihAraM kurvan janapadagatam nagarasthaM yatra jinendro gacchati tanagaragatavairam virodha kAkolUkavat zAzvati. kamapi vaimanasyam svairam yatheccham anAyAsena svacaMkramaNaprabhA. veneti tAtparyam harana pariharana tyAjayan prabhurjinezvaraH kaladhautaruk Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 mahopAdhyAyazrI meghavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAce kAJcanavarNaH anupamacchAyam anupamA upamAtumayogyA nirupametyarthaH chAyA kAntiryasya taM kAyaM dehaM zarIraM dadhau dadhAtisma sAdhudazAyAma. niyatavihArAhArAbhyAmapi rukSadehasambhave tapomahinA svarNavarNadeI prabhorvabhUveti tAtparyam // 47 // rAmakRSNapakSe-vadAnyadhiyA atyudAramatyA vanyAn vanebhavAn kacana kApi dhanyAn dhanasahitAn yadvA kRtArthAn vidadhat viracayan kizca anupadabhRjisthAne pade pade iti anupadam bhujeH bhogyasya sthAnam bhujisthAnam anupadazca tat bhujisthAnaJcati tasmin hiraNmayasAdhanai svarNamayopakaraNaiH vRSTaiH nisRSTairupalakSitaH janapadagataM svAbhimukhanagarasthitaM vairaM vidveSaM haran pariharan viharan nirgacchan prabhuH rAmaH kRSNazca kaladhautaruk svarNakAnti: anupamacchAyaM nirupamakAntim kAyam zarIram dadhau avAlalambe // 47 // vihagavirutairnunno bhinnakramarativikramaH kramaparicite bhUmIbhAge subhogijnaagme| vihatakalahA-deze deze kRtasthitimAzraye parijanagaNe nAgasthAne nRpo dhruvamunmanAH // 48 // ___ anvayaH-vihagavirutairnunnaH bhinnakramarativikramaH unmanAH nRpaH kramapari. cite subhogijanAgame bhUmIbhAge vihatakalahAdeze deze parijanagaNe nAgasthAne mAzraye dhruvam sthitim akRta // 48 // vyAkhyA-vihagavirutaiH vihAyamA gacchatIti vihagaH pakSI tasya teSAM vA virutaiH prAtaHkAlikamadhurakUjanaiH nunnaH tyaktanidraH atha vA vihagAnAM bANAnAM virutaiH zabdaiH nunnaH khinnaH yadvA vihamAnAM kokilAdikAmoddIpakapakSiNAM virutaiH nunnaH udvejitaH abhiH nakramarativikramaH abhinnaH avicchinnaH kramaratau vihAravyApAre Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcAryazrIvijayAmRtarimaNItA saraNI TIkA. sarga- 5 281 vihAravidhau vikrama utsAho yasya sa sannatavihArapremavAn unmanAH ut uccaiH mokSAdau manazcittaM yasya sa uccAbhilASI nRpaH nRn pAtIti nRpaH jIveSu prAdhAnyAt tannirdezaH prANimAtrarakSakaH jinezvara ityrthH|| kramaparicite krameNa gamanena paricite jAtaparicaye athavA kramAta kramazaH paricite jAta vizraMbhe subhogijanAgame samRddhazAlijanazAlini bhUmIbhAge bhUvibhAge vihatakalahAdeze sarvathAzAntakalahe deze sthAne parijanagaNe parijanAnAM gaNaH samudAyo yatra nAgasthAne parvatAzraye yadvA vRkSAgame vRkSAzraye sthitim sthAnam sannivezam akRta vyadhAt atrAnuprAsAlaMkAraH / / 48 // rAmapakSa-vihagavirutaiH pakSizabdaiH nunnaH kRtatvaraH tyaktanidro vA bhinnakramaH anyakramaH rativikramaH anurAgakramaH yasya sa sItAvi. rahAta vipralaMbharUpaH kramaparicite krameNa gamanena paricite jAtaparicaye subhogijanAgame sukhasaubhAgyavati anAzraye bhUmIbhAge bhUpradeze viha takalahAdeze vinaSTakalahake deze parijanagaNe paricArakajanamahite nA. gasthAne parvatapradeze Azraye Azrame unmanAH sItAvirahakhinacetAH nRpaH rAmaH kRtasthitimA kRtanivAsa AsIditi zeSaH // ___ kRSNapakSe-jarAsandhasya saMgrAmAya kRSNaM prati gamanavarNana vihageti / vigavirutaiH azubhasUcakapakSizabdaiH nunnaH khinnaH vimanaskaH " pratikUlaH samIro'bhUdgRdhrAzcamurambare iti taccaritre" bhinnakramo rativikramaH bhinnakramo vicchinnakramo rativikramo yasya sa prathama zRGgArarasasya sthAyIbhAva AsIdidAnI vIrasya utsAhasthAyIbhAvo jAta iti bhitrakrameti unmanAH zatrukRtAparAdhasmaraNena kSubdhacittaH nRpaH . prati vAsudevo jarAsaMdhaH kramaparicite subhogijanAgame zubhogijanAnAM Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 mahopAdhyAya zrI meghavijaya gaNiviracite saptasandhAnamahAkAbbe nRpAnAmAgamaH sAhAyyasammelanaM yatra tasmin vihatakalahAdeze pAraspa rikakaladarahite parijanagaNe parijanAzritabhUmau surakSita ityarthaH // nAgasthAne parvatasamIpe sthitim akRta vyadadhAt // 48 // tyajata manujA rAgaM dveSaM dhRtiM dRDhasajjane, bhajata satataM dharma yasmAdajihmagatAruciH / prakuruta guNAropaM pApaM parAkurutAcirAd, matiratitarAM na vyAdheyA paravyasanAdiSu // 49 // anvayaH -- hemanujAH ! rAga dveSaM tyajata Eee ghRtaM satataM dharma ca bhajata yasmAd ajihmagatAruciH guNAropaM prakuruta acirAt pApaM nirAkuruta paravyasanAdiSu matiH atitarAM na vyAdheyA // 49 // vyAkhyA - he manujAH ? mAnavAH ? teSAmevajJAnAzrayatvAdviziSyoktam rAgaM anurAgaM viSayAbhinivezaM dveSaM virodha aniSTasAdhanatAjJAnajanyaM rAmapratibaMdhicittavRttibhedaM tyajata nirAkurutadRddhasajjane susthira sajjane jane kaSAyAdyanabhiniviSTacittavRttizAlini vRtiM dhairya bhajata sevata dhArayateti yAvat satataM nirantaraM dharma sukRtaM bhajata saMcinuta yasmAt dharma sevanAta ajihmagatA akauTilyagatA RjvI ruciH buddhiH bhavatIti zeSaH guNAropaM guNasya dayAdAkSiNyAdirUpasya AropaH AdhAnaM prakuruta guNasaMcayaM vidhatta acirAt sadyaH tatkSaNameva pApaM kilmiSaM nirAku. ruta pRthak kuruta dUratastyajata paravyasanAdiSu pareSu nikRSTeSu vyasanAdiSu parastrIsaMga madyapAnasteyAdiSu yadvA pareSAM anyeSAM vyasanAdiSu duHkhajanaka vyApAreSu matiH buddhiH atitarAm atyantameva kiJcidapItyarthaH : na vyAdheyA na yojanIyA yathA parabAdhA bhavettathA kimapi naitra vidheyamitibhAvaH // 48 // sarvapakSasAdhAraNametadvyAkhyAnam // WA Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcArya zrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA, sarga-5 28 bhavati sa mahAnakrodhastyAgato gatimAnaye, dazamabahudhAdAne zatruJjaye stutatIrtharAT / tvamasi balataH pUrNastUrNaM navA-jinamAzritaH, / prabhavasi kathaM nAgArohe na-rAjarayAvRtaH ? // 50 // anvayaH---aye yaH akrodhaH sa mahAn bhavati tyAgata: gatimAn dazamabahudhAdAne zatrujaye stutatIrtharAT tvamasibalataH pUrNaH sUrNa na vA jinamAzritaH nAgArohe narAjarayAvRtaH kathaM prabhavasi // 50 // nyAkhyA-aye iti saMbodhane he prabho ? zaktiman ? akrodhaH ko. dharahitaH janaH yaH sa mahAn bhavati mahatvamAmotIti bhAvaH tyAgataH sAMsArikaviSayavAsanAparityAgAt gatimAn jJAnavAn bhavati tyAgasya jJAnapuraHsaratvAt saiva yarthAthajJAnavAn sarvathA yaH sarvAn parityajatIti bhAvaH athavA tyAgataH saMsAratyAgataH gatimAn prazastagamanazIla: devatve mokSatve ca gantA bhavati yadvA tyAgataH agatimAna punaH punargamanAgamanarahitaH janmamaraNarahito bhavati dazamabahudhAdAne dazamasya tannAmakatapovizeSasya bahudhA AdAne grahaNe anekadhA dazamatapo'nuSThAnAt zatrujaye AbhyantarikakAmAdizatruvijaye viSaye stutatIrtharATa stutam prazaMsitam yattIrtham zAstram tatra rAjate iti tathA yathArthazAstrajJAnavAn yadvA stutaM prazaMsitaM yattIthe vidyAdiguNayutapAtraM tatra rAjate yaH sa tathoktaH athavA "satyaM tIrtha kSamAtIrtha tIrthamindriyanigrahaH sarvabhUtadayAtIrtha sarvatrArjavameva caityuktaprakArasya tIrthasya grahaNAdrAjate yaH sa athavA dazamasya avasthAvizeSasya bahudhA AdAnAt grahaNAt sasin sati zatruJjaye vimalAdrau stutaH stutiviSayIkRtaH tIrtharAT jinezvaro yena sa tathoktaH vRddhatve'pi zatrujaye kRtatIrthakara. Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 mahopAdhyAya zrI megha vijayagaNiviracite saptasandhAna mahAkAvye stutiH athavA dazAnAM " dAnazIlakSamAvIryadhyAnaprajJAcalAni ca / upAyaH praNadhirjJAnaM dazabuddhabalAni vai" ityuktalakSaNAnAM pUrNaH dazamaH tasya bahudhA AdAnAt saMgrahAt zatruMjaye zatrUNAM bAhyAbhyantararipUNAM jaye vijaye stutatIrthada stutaH stutiviSayIkRtaH yaH tIrthaH pUtadezaH tatra rAjate iti tathoktaH tvaM balataH AtmabalataH pUrNaH asi bhavasi vAjinam azvam Azrito na tathA na vA netra jinam AzritaH nAgAroheNa parvatArohaNa parvatAdhiSThAnena rAjarayAvRtaH rAjJazcandrastha yo rayaH vegastejastena AvRtaH AyuktaH yukta iti bhAvaH || kathaM na prabhavasi kintu prabhavasyeva yathA candra udayAdrisamArUDhaH vidyotate tathA bhavAnapi nAgArohena dIpyate iti bhAvaH // 50 // rAmapakSe -- akrodhaH krodharahitaH yaH sa mahAn gururbhavati vyAgataH sItAtyAgataH sItArpaNataH gatimAn atyadhikasamunnatipadagAmI bhavatItyarthaH dazamabahudhAdAne dadAtIti daH parvataH sa iva yaH zamaH zAntiH parvato yathA sarvAzrayastathA zamAzrito'pIti bhAvaH sa dazamaH daH parvate datte khaNDane ceti zabdastomamahAnidhiH tasya bahudhA anekazaH sarvadetyarthaH AdAne grahaNe zatruJjaya AbhyantarikAnAM bAhyAnAM zatrUNAM jaye parAjaye stutatIrtharAd satpAtra zreSTho bhavati tvaM rAvaNaH balataH sainyataH sAmarthyatazca pUrNaH yukto'si jinamAzritaH na vA jinAzrayaNaM vinA nAgAroheNa rAjasyAvRtaH rAjatejoyuktaH kathaM prabhavasi naiva prabhavasi ato jinAzrayaNamavazyaM karttavyaM tasmi~zca sutarAmeva yuddhanivRttiH paradArA'saMgrahazca bhaviSyatIti bhAvaH // 50 // evaM kRSNapakSe'pi jJeyam // 50 // Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcAryazrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA. sarga-5 285 jalanidhigataM sarvaM svaM vA paraM kuru saMyataM, mitavati mayi proccaiH sthAne tapobalazAlini / yadanalasatA sUre dUre karoti na kilviSa masahanajane lIne rakSA na-dInabalAt kvcit||51|| anvayaH- proccaH sthAne tapobalazAlini mayi smitavati jalanidhigataM paraM sarvaM svaM vA saMyataM kuru yadanalasatA asahanajane dUre sUre kilviSaM kisakaroti lIne dInabalAt rakSA kvacit na bhavatIti // 51 // vyAkhyA-proJcaiH sthAne atyunnatapradeze tapobalazAlini tapobalayukte mayi smitabati jAtahAse aho'jJAnavilasitaM kathamete'kAryamapi kAryamiva kurvantIti jAtaparihAse itimAtraH sthite satIti zeSaH yadi te dhanajighRkSA mahatI vartate tarhi jalanidhigataM ratnAkarasaMsthitaM sarva nikhilam paramut kRSTaM svam dhanam saMyataM ekatrIkRtaM kuru sva. gRhe nicitaM kuru kimityalpadhaninaM pIDayasIti bhAvaH yadanalasatA yadi te'nalasatA vIrarasasya sthAyI samutsAho vattete tadeti zeSaH asahanajane akSame jane'dUre purodRzyamAne sUre sUryadhAmanidhau kimiti kilviSaM aparAdhaM na karoti nAcarati sarveSAM vIryaniSako'sAviti taM pratyeva nijasAmarthya pradarzayetibhAvaH tathAhi lIne zaraNApanne amAmarthyazAlini rakSAsahanaM dInabalAt dainyAdeva kacinna sAmarthyazAlini jane yadi rakSAbhavet saiva rakSA dInasya rakSA tu sutarAmeva saMbhAvyate'sAmarthyAditi tatvam // rAmapakSe-jalanidhigataM samudrasamIpavartamAnaM atra sAmIpye saptamI yathA kUpe gArya iti sarva nikhilaM svaM svakIyasainyam saMyataM surakSitaM sarvatobhayarahitaM kuru vidhehi tathAparaM zatruzca saMyataM baddhaM svA. dhInaM kuru yadi kazcit guptacaraH samAgacchettaM saMgRhANeti bhAvaH tapo Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 mahopAdhyAyazrImevavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAvye balazAlini balayati barddhayatIti balam tapaH balam tena zAlituM zIlamasin tasmin proccaiH sthAne atyunatAdeze sthite mayi sitavati vikasvare sotsAhe'dare sannidhau sUre sUryavaMzodbhave sati tathAca yat yataH senA saMyamataH kilbiSamaparAdhaM chalamityarthaH na karoti sAvadhAne ko'pi sAhasaM na kuryAt evaMca asahanajane sAmarthyazAli. ni jane lIne zaraNApanne satyapi dInabalAt dainyAt rakSA tadIyAbhaya dAnam kacidapi kutrApi na bahucchalA hi rAkSasAH zaragatAH santo vizvAsamutpAdya satirandhe'vazyameva virAdhyeraniti na tatra vizvAso vidheya ititattvam // 51 // kRSNapakSe-jalanidhigataM samudrasamIparatinaM dvArakApurasthitam sarva paramanyaM vA svaM dhanaM saMyataM samyacitaM kuru tapobalazAlini tapa Alocanam "tapaH mAdhe zizire Rtau Alocane svAzramavihitadharma ceti zabdastomamahAnidhiH" samyak paryavekSaNam tasya balena upayogena zAlini virAjamAne proccaiH sthAne unnatapradeze smitavati sAvadhAne sUre sAmarthyazAlini mayi sati yadanalasatA AlasvAbhAvaH tena dUre parokSe'pi kilviyaM pApamaparAdhaM na karoti nAcarati asahanajane akSamiNi jane'lIne asvAdhIne dInabalAt ayaM dIna iti balAt iti kRtveti bhAvaH na rakSA na pAlanA vidheyeti zeSaH dIne balavatAM zobhAparAkramazAlini parAkramo vidheya iti taatyrym||51|| samitirasakRt kAryA vAryA na gopanatA-sthiti Dhataramano vIrya kArya vicArya sahasrazaH / niyativazataH kAyotsarge'pyayaM hatimApnuyAd , najatu yadivA manyoH pakSo rsaatlmnyjsaa||52|| Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA, sarga-5 anvayaH -- - samitiH asakRt kAryA gopanatA sthitiH na vAryA sahasrazaH vicArya dRDhataramanotrIya kAryam kAyotsarge'pi niyativazataH hatimApnuyAt yadi vA manyoH pakSaH aJjasA rasAtalaM vrajatu // 52 // vyAkhyA - asakRt bhUyobhUyaH samitiH IrSyAsamityAdayaH vidhAtavyA gopanatA sthitiH guptitrayavidhiH na vAryA na heyA kintu kartavyaiva sahasrazaH anekadhA vicArya paricintya dRDhataramanovIrya prabalamAtmabalaM kArya vidhAtavyam manobalaM na kadAcidapi parihArya - miti bhAvaH ayam sAdhujanaH niyativazataH daivavazataH kAyotsarge'pi kAyotsarga kriyArUpadhyAne'pi hatiM vinam ApnuyAt labheta tathApi manazcAJcalyaM nAzrayediti bhAvaH manyoH krodhasya ahaMkArasya vA pakSaH sahAyaH aJjasA jhaTiti rasAtalam adholokaM vrajatu gacchatu sarvathAhaMkAraprazamosstu // 52 // athavA - samitiH saMgrAmaH kAmakrodhAdibhiH saha yuddham asakRt bhUyobhUyaH kAryA vidheyA gopanatAsthitiH svasaMyamarakSaNavidhiH na vAryA va tyAjyA svatratarakSaNaM sarvathA vidheyameva niyativazataH daivAatta: kAyotsapa dehaparityAge'pi ayaM kAmAdiH hatim kSatim ApnuyAt labheta tathApi na tyajet kAyotsargo yadi bhavetsa vidheyaH parantu kAmAdervazo na bhavedityarthaH anyat pUrvavat // rAmakRSNaviSaye - samitiH saMgrAmaH asakRt punaH punaH kAryA vidhAtavyA gopanatA pRthvIpAlanatA sthitirmaryAdA na vAryA na pariharaNIyA sarvathaiva bhUpAlanA vidheyA sahasrazaH anekadhA vicArya vivicya dRDhataramanovIrya sudRDhasvAtmazakti kArya vidhAtavyam niyativazataH vidhivazataH ayam AtmazaktivAn kAyotsarge'pi hatim bAdhAmAnuyAt labheta cet yadi tathApi manyorahaMkArasya pakSaH svAbhimAnam aJjasA rasAtalam adhobhuvanam vA vrajatu naiva gacchatu // 52 // 287 Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248. mahopAdhyAyazrI meghavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAvye pracalati mithastattenAgo'nuge'bhimukhAgate, nabhasi rabhasAkrAnta kAntebharAd bahudIptitaH / katipayadinImArAmaH sa-dAza-rathI-rasAd , giritaTamagAda rAjA vyAjAhate magadhAzrayaH // 53 // anvayaH-- kAntebhaMgat bahudIptitaH rabhasAkrAnte abhimukhAgate'nuge mithaH nabhasi pracalati tena agaH dhAmArAmaH sadAzarathiH rasAna katipayadinaiH magadhA zrayaH vyAjAhate girinaTamagAt // 53 // ___ vyAkhyA-mithaH parasparam pracalati prasarati anuge anugA. mini pazcAdAgacchati jane tathA abhimukhAgate gantavyadezAt saMmukhA. gate loke ca tena anuganena abhimukhAgatena ca AgaH AsamaMtAt gamyate iti AgaH gameH karmaNi DaH anugataH bahudIptitaH atiprabhAtaH kAntebharAt kAtyAdhikyAt nabhasi AkAze rabhasA vegena AkA nte vyApte sati AkAzamaNDalavyApakatejaHpujje mati dhAmArAmaH dhAma tejaH Aramate yasmina ma dhAmArAmaH dhAmanidhiH dAzyate iti dAzaH ramyate aneneti rathaH indriyaH dAzaH hataH ratha indriyo yasya sa dAzarathI vijitendriyaH amagadhAzrayaH magaM pApaM dadhAtIti magadhaH na magadhaH amagadhastamAzrayate iti tathoktaH nirmalA rAjA dIptimAn sa jinendraprabhuH vyAjAhate nirvyAjam giritaTam girisannidhim agAva ayAsIt // 53 // rAmapakSe-kAntIplestejasa ityarthaH atizayAt ata eva rabhasAkrAnte vegavati abhimukhAgate svasAnnidhyamupAgate anuge'nunAminijane mithaH parasparaM na bhasi AkAze AkAzavarlsanA pracalati gacchati sati tena pracalatA sainyena sahetyarthaH agaH gantumazakyaH zatrubhiriti Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrIvijayAmRtaripraNItA saraNI TokA. sarga-5 289 zeSaH, dhAmA dhAmavAn "guNavacanebhyo matupo lugiSTa" rAmaH sa dAzarathI dazarathApatyaH rasAt vIrarasAt magadhAzrayaH magadhAnAM stutipATha. kAnAmAzrayaH stotavyaH vyAjAhate vyAjaM vinA niSkapaTamityarthaH gi. ritaTam velandharaparvatasamIpam agAt agamat // ___ kRSNapakSe-sadAzarathI dAsena sahitaH sadAsaH zasayoH sAmyAt sadAso raze yasya sadAzarathI sArathI sahitarathavAn rasAt vIrarasAbhivyaJjakasthAyIbhAvarUpotsAhAt magadhAzrayaH jarAsaMdhAbhimukhaH agAt anyatpUrvavadyojyam // 53 / / prabhuvacanataH seturbhUpaH sarUpasamudrabhAga , yudhi rudhirato'tyAgAnnAgAdinIkRtasaMgaraH / sukRtabharataH zreyomArgastadaGganibandhanAd . bhuvanajaladhemadhye jajJe sthirAntarabhUbhRtA // 54 // anvaya:- prabhuvacanataH seturbhapaH sarUpasamudrabhAga yudhirudhirataH tyAgAt nAgAdinIkRtasaMgaraH zremomArgaH tadaGganibaMdhanAt sukRtabharataH bhuvanajala dheH madhye sthirAntarabhUbhRtA jajJe // 54 // vyAkhyA-prabhuvacanata: ucyate itivacaH prabhuzcAsau bacazveti prabhuvacaH prabhuvace prabhuzabdavAcye nataH pariNataH prabhuvacanataH prabhuriti janaiH kathyamAnaH prabhuriti yAvat setuH maryAdArUpaH lokamaryAdAdha mamaryAdAzrayIbhUtaH bhUpaH bhuvam bhUsthaM janamiti zeSaH pAti rakSatIti tathA sarvarakSAkaraH sarUpasamudrabhAga sarUpaH rUpavAn yaH samudraH sa sarUpasamudraH sAkSAtsamudraH taM bhajatIti tathA tacchandena tatstho guNo lakSyate iti sAkSAtsamudra itra durdhaSaH agAdhaH sarvasadguNaratnAkarazceti bhAvaH yudhirudhirataH yudheH saMgrAmasya rudhiniroSastatra rataH pariNata:sa Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29. mahopAdhyAya zrImeghavijayagaNiviracite saplasammAnamahAkAve rrarewanawran....... vaMthAhiMsAtmakayuddhanivArakA tyAgAt saMsArikaviSayavAsanAparityAgAta nAgAdinIkRtasaMgaraH na gacchati bhogamantarA iti nAgaM karma tat Adiryasya sa nAgAdiH karmAdizatruH tasya nIkRtaH nIcaiH kRtaH saMgaraH prasaro yena sa karmAdiprasaktipratirodhakaH zreyomArgaH zreyo mokSaM mArgate anveSate iti tathoktaH tadaGganibaMdhanAt tasya zreyaso mokSasya aGgam pradhAnakAraNaM saMyama cAritryamityarthaH tatra nibandhanaM pravRttirabhinivezastasmAt mokSamArgAnusaraNAt sukRtabharataH puNyaprabhAvAt bhuvanajaladheH saMsArasamudrasya madhye saMsArasamudre sthirAntarabhUbhRtA sthirAntaraH atinizvalo yo bhUbhRva mainAkagiriH kadAcidapi tato na cApalyastena samamiti zeSaH jajJe yathA sa nizcalastathAyamapi lokabhananIyatvena sthiraH " kIrtiryasya sa jIvatItyabhiyuktokteH" so'dyAdismaraNIyatvenArAdhyatvena ca sthita iti bhAvaH // rAmapakSe-sarUpasamudrabhAk rUpeNa samAnaH sarUpaH tulyarUpaH sa cAsau samudrazceti sarUpasamudraH tam bhajati anusaratIti sarUpasamudrabhAg samAnarUpasamudrabhUpasahitaH seturbhUpaH setunAmAnRpaH "yadA laMkA gacchan rAmo velandharaparvatasamIpaM gatastadA samudrasetunAmAnau nRpau yo. dhumAgatAviti rAmAyaNakathA" nAgAdinI kRtasaMgaraH nage bhavaH nAgaH kapiH sa Adiryasya sa nAgAdiH tena nIkRtaH adhAkRtaH saMgaraH saMgrAmo yasya saH vAnarAdinivAritayuddhaH ata eva yudhirudhirataH yudheH saMgrAmastha yo rudhirnivartanaM tatra rataH prasaktaH athavA yudhi saMgrAme yo rudhiH rodhanaM bandhanamityarthaH tatra rataH vAnarAdibhirjIvagrAhaM gRhItaH san prabhuvacanataH prabho rAmasya vacanataH AdezataH tyAgAt mocanAt zreyomArgaH zreyaH kalyANaM zubhAdRSTaM vA mAgete iti tathA sukRtabharataH puNyaprabhAvAt "nijakalyANAya rAmabhrAtre lakSmaNAya tisraH kanyA dadau" Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcAryazrI vijayAmRtaripraNItA saraNI TIkA, sarga-5 291 iti tadaGganivandhanAt tasya rAmasya aGganibandhanAt kanyArpaNena kuTumbasambandhAt bhuvanajaladhemadhye sthirAntarabhUbhRtA samaM jajJe rAmasaMbandhAmirbhayo jAta iti bhAvaH // . kRSNapakSe-prabhuvacanataH zakrendravacanataH setuH samudraH mudrayA sahitaH samudraH rUpeNa sahitaH sarUpaH sarUpazca samudrazceti sarUpasamudrau tau bhajatIti sarUpasamudrabhAga svIyadevacihnacihnitaviziSTarUpavAn jaladhiH tyAgAt svajanasaMkocena vAsayogyabhUmityAgAt yudhirudhirataH parikhArUpeNa dvArakAyAzcaturdikSu sthitatvena saMgrAmavAraNe samarthaH jaladurgamayaH ata eva nAgAdinIkRtasaMgaraH gajAdiyuddhanivAraka: jaladu. madiau gajAdinA pravezo bhavati parantvatrAgAdhatvena na saMbhAvyate tada AsIditi zeSaH sukRtabharataH puNyaprabhAvataH tadaGganivandhanAt samudra. saMbandhAt zreyomArgaH kalyANecchuH bhuvanajaladheH adasIyabhuvanasamudrasya madhye sthirAntarabhUbhRtA jajJe // 54 // tadanu danujai rakSolakSaH samaM manujairbhujai haricaraNatazcitte dUne dazAsya-mahIpateH / pratihariravAt sainyasyAntazcalAcalatAvalAt, svayamabhiyayAvuA garva vahanniva parvataH // 55 // anvayaH-tadanu danujaiH rakSolamanurbhujaiH samaM haricaraNataH dazAsya mahIpateH citte dUne pratihariravAt sainyasyAntazcalAcalatAbalAt svayam parvata iva garva vahan urdhyAm abhiyayau // 55 // vyAkhyA-tadanu tatpazcAt danujairdAnavai rakSolakSa rAkSasAnA lakSairanekarAkSasairmanujairmanuSyaiH bhujaiH bhunakti bhuvamiti bhujo nRpAstaiH samaM sArdham haricaraNataH horjinendrasya caraNataH nirgalavihArataH dazAsyamahIpateH kAmanRpasya citte manasi dUne vihvale sati vicarati Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 293 mahopAdhyAyazrI meghavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAvye jinendre kAmo vihvalo jAta iti bhAvaH pratihariravAda pratihareH kA masya vAt bhayacItkArAt bhayajanitasAdhvasaravAt sainyasya tadIyasa. hAyakasya vasaMtAdeH calAcalatAbalAt cAJcalyataH itastataH palAyanataH svayam prabhujinendraH jAm bhUmau parvata iva giririva garva kAmaMdi. jayotkarSam vahan manasi dhArayana abhiyayo vijahAra / atra parvatopamAnena prabhI duSatvam sthiratvaM ca vastu upamAlaMkAravyaMgyam / / rAmapakSe tadanu tatpazcAt laMkAdhiSThite rAme sati bhujaiH bhuJjantI bhujAbhogyavantaH tairmahAbhAgyavadbhirmanujairmanuSyaiH samaM saha hari caraNataH hareH kapezvaraNataH pAdataH itastataH sarvatranirbhIkapracArato vA dazAsyamahIpate rAvaNa tRpasyacitte dune citte hRdaye dune khinne kliSTe sati danujairdAnave rakSola:rane karAkSasaH samam saha pratiiriscAt pratiharitvAbhimAnakRtAdezAt calAcalatAbalAt calAcalasya bhAvaalAcalatA atyantacaMcalatA tasyA balAt tadAzrayaNAt parvata iva garvamahaMkAra vahan dhArayan bahugarviSThaH sainyasyAntaH sainyamadhye svayam svayameva rAvaNaH uAm raNabhUmau abhiyayau abhijagAma svayameva rAmeNa yoddhu saMgrAmabhUmimavatatAretibhAvaH // kRSNapakSe-haricaraNataH hareH kRSNasya caraNataH AcaraNataH avi. vekAcArataH kaMsAdivadhata ityarthaH dazAsyamahIpaterjarAsaMdhanRpasya citte manasi dUne khinne sati pratihArasvAt jarAsaMdhAjJAtaH sainyasyAntaH calAcalatAcalAt cAJcalyataH svayam svayameva parvata iva garva vahana uAma saMgrAmAGgaNabhUmau yayau kRSNena yoddhamabhisasAreti bhAvaH / / sutanayavaraiH satrA kRtyAvipAkavimarzanAt , sahapadapuro devAdezaiH sarukminRpodyamaiH / Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcAryazrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA. sarga-5 295 yadi bhuvi carazcedIzo'gAda na ziSTamataH sthitamiti bahujano'vAdIta sAdI paro'pi hirnnyvaan||56|| anvayaH-akRtyA vipAkavimarzanAt sutanayavaraiH sarukminRpoyamaiH satrA devAdezaiH saha padapuraH hiraNyavAn sAdI paro'pi yadi bhuvicara IzaH agAt cet ataH ziSTaM na sthitamiti bahujana avAdIta // 56 // vyAkhyA-akRtyA vipAkavimarzanAt akRtyAH akartavyatAyAH yo vipAkaH pariNAmaH tasya vimarzanAt vicArAt sAMsArikaviSaya vAsanopabhogavipAkavivekataH sutanayavaraiH suSTu tanotyAtmakakalyA. Namiti sutanayaH teSu varaH zreSThastaiH sarukminRpodyamaiH rukmaM svarNama sthAstIti rukmI rukmiNA sahitaH sarukmI sacAsau nRpazceti tasyodhamA utsAhastaiH satrAsaha sasuvarNanRpotsAhaiH saha devAdezaH pravrajyA. grahaNasamayasmArakadevAdezaiH saha tatkSaNameva padapuraH padyate'sminniti padaM akSayasthAnam tatra purati agre gacchatIti tathoktaH IzaH jinendraH hiraNyavAn yatnavAn sAdI paro'pi gajAzvAdivAhano'pi yadi bhu. vicaraH pAdacArassan agAt saMsArAt virakto'bhavat ataH ziSTam na sthitam iti evaM bahujanaH avAdIt akathayat // 56 // rAmapakSe-akRtyA viSAkavimarzanAt akRtyAyAH sItAharaNarUpAkAryakRtyAyA yo vipAkaH saMgrAmapravacanaM pratyarpaNaM veti pariNAmastasya vimarzanAt vicArAda hetoH devAdezaiH rAtraNanRpazAsanaiH sahakminRpodyamaiH sasuvarNarAjotsAhaiH sutanayavaraiH suSThutanayaH putraH suta. nayaH tatra varaH zreSThaH taiH meghanAdAdimiH satrA saha padyate gamyate'sminitipadam raNasthAnam tatra purati agre gacchatIti sahapadapuraH AjJAsamakAlameva kRtAgragamanaH yadi jhuvicaraH raNabhUmigataH cet tadA IzaH rAvaNo'pi hiraNyavAn svarNakuTAdibhUSitaH sAdIparaH gajA. Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahopAdhyAya zrI meghavijaya gaNiviracite saptasandhAnamahAkAvye zvAdivAhanasahitaH agAta saMgrAmANaM pratyacAlIt ataH satanayarAvaNagamanAt ziSTam avaziSTam na sthitam iti bahujanaH bAlavRddhA diH avAdIt parasparamavocat // 294 -jah kRSNapakSe - akRtyAyAH kRSNakRtasvajAmAtRvadharUpAkriyAyAH vipAkasya vimarzanAt vivekAt sutanayavaraiH satrA saha devAdiputraiH saha devAdezaH jarAsaMdha bhUpAjJAbhiH sarukminRpodha mai rukminAmaka bhUpo tsAhaiH saha padapuraH sodyamaH "padaM vyavasitatrANamityamaraH " bahujanaH anekajanaH avicaraH pAdacAraH yadi yadA tadA cedIzaH cedirAjaH zizupAlaH hiraNyavAn sauvarNakaTakakuNDalavAn sAdIparaH gajAzvAdivAhana sahitaH agAt jarAsaMdhena saha kRSNayuddhAya raNabhUmiM pratyagacchat ataH ziSTaM na sthitamityavAdIt // 56 / / prabhuviharaNe lokaH svauka: satIvratayA-janA - vanadhanamatirdAne zailagrahe - hitacintakaH / api samarasImAnaM prApat sa- vAsavabhUpati hRdayadayitArAgAt paJcAnanaH sadazAnanaH // 57 // bhanvayaH -- - prabhuviharaNe lokaH janAvanadhanamatiH strIkaH dAne satItayA zailagrahe hitacintakaH sa vAsavabhUpatiH hRdayadayitArAgAt paMcAnana sa dazAnana api samarasImAnam prApat // 57 // vyAkhyA - prabhuviharaNe prabhojinendrasya viharaNe bihAre janAva nadhanamatiH janAnAm avanam rakSaNam tatra ghanA nibiDA nizvacchinnA niraMtaretyarthaH matirbuddhiryasya sa loko janaH khauko dAne prabhornivAsAya svavAsabhUmisamarpaNe satIvratayA satvareNa ahamahamikayA uparyupari itibhAvaH zailagrahe zailAnAM toraNAnAM jinendraNAmAgamanajanyaharSoskarSa sUcaka mahotsavAnAM he grahaNe vidhAne "toraNordhve tu mAGgalyaM dA Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcArya zrI vijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA. sarga-5 mavandanamAlikA stambhAdeH syAdadho dArau zileti haimaH" yadvAM zailAnAM jinendrANAmadhiSThAnena pavitritAnAM grahaNe tatra gamane taddarzanArthamitizeSaH hitacintakaH svAtmAnukUla vicAraparaH savAsavabhUpatiH vasu asyAstIti vAsavaH sa cAsau bhUpatizveti sa vAsavabhUpatiH anekavidhadhanadhAnya samRddhanRpaH hRdaye svamanasi dayitasya mokSasya prabhorvA AsamaMtAt rAgo'nurAgo yaH sa hRdayadayitArAgastasmAt cittagataprabhu viSayakaprItitaH ata eva paJcAnanaH paMcasu mahAvrateSu AnanaH lakSyo yasya sa yadvA paJcasu paMcendriyeSu AnanaH saMgrAmalakSyo yasya, sadazAnanaH dazayA kAlakRtavizeSarUpayA garbhavAsajanmAdyavasthayA sahitam sadazam AsamantAdanyate jIvyate iti Ananam jIvanam sadarza AnanaM yasya sa tathoktaH garbhAdivAsajIvanakaH samarasImAnam sam samyak Rcchati gacchati saMsArAditi samaraH virakto jinendraH tasya sImAnaM samIpam prApat agamat / / 57 / / rAmapakSe - prabhuviharaNe prabho rAmasya viharaNe rAvaNaM prati yuddhAyagamane athavA prabhoH sItAyA viharaNe vizeSato haraNe janAvanaghanamatiH janasAhAyya dRDhabuddhiH lokaH sugrIvAdiH svaukaH svasya okaH AzrayaM dAne arpaNe AzrayadAne zailagrahe tadadhiSThita parvatasthitau, hitacintakaH samarthaH rAmahitasAdhakaH samarasImAnam rAvaNayuddhabhUmiM prApat agamat savAsatrabhUpatiH savAsavAnAM devAnAmapi bhUpatiH zAsaka: hRdayadayitArAgAt hRdaye manasi dayitAyAH sItAyAH rAgAt premataH hetoH paJcAnanaH siMha iva luptopabhA sadazAnanaH rAvaNaH samarasImAnaM rAmaraNabhUmiM prApat ayAsIt / / 53 / / kRSNapakSe - prabhuviharaNe prabhorjarAsaMghasya viharaNe sAkSAt gamane sati svakaH zobhanagRhavAn janAvanaghanamatiH janAnAM saMgrAmagatazatrupakSI 295 Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .296 mahopAdhyAyazrImeghavijayagaNiviracite saptasamdhAnamahAkAve yalokAnAM AsamantAt vane hiMsane mAraNe ghanA niviDA mati buddhiryasya sa dAne dyatyasminniti dAnam tasin yuddha zailagrahe vyUhagrahe ca hitacintakaH hitAnubandhI lokasainyajanaH satIvratayA satvaratayA samarasImAnaM raNabhUmi prApat agamat vAsavabhUpatiH susamRddhanRpatiH sadazAnanaH zatrucchidrAnveSaNAya dazasu dikSu AnanaM mukhaM lakSyaM yasya sadazAnanastena sahitaH sadazAnanaH paMcAnanaH siMha iveti luptopamA siMha iva sajarAsaMdhaH samarasImAnaM raNabhUmipradezam prApat ayAsIt / / 57 // ___atra luptopamA virodhAbhAsazcAlaMkAraH // evaM rAjyAdivAre sphurati matimatAM saMniyoge niyoge, khAminyAzu-prakAze jayani samabhavat sprbhaavo'nubhaavH| sarve gAndharvadevAH paTutaratarasA tUramApUrayantaH, vasthA rAgaM vitenurdhanuSidhRtaguNe saindhavaM prApya tIram 58 iti zrIsaptasaMdhAne mahAkAvye rAjyAGke mahopAdhyAyazrImeghavijayaH gaNiviracite zrInagavadvihAravarNane paJcamaH sargaH // anvayaH - evaM rAjyAdivAre matimatAM saziyoge niyoge mphurati AzuprakAze jayini svAmini saprabhAvo'nubhAvaH samabhavat dhRtaguNe dhanuSi maindhavaM tIraM prApya bhAsAdha sarve gAndharvadevAH paTutaratarasA tUramApUrayanta: svasthAH rAgaM bitenuH // 58 // vyAkhyA-evamuktaprakAreNa rAjyAdivAre rAjyAMke matimatAM buddhizAlinAM sanniyoge satsu niyoge niyojana preraNaM tasin niyoge vyApAre sphurati prakAzamAne sati AzuprakAze Azu jhaTiti prakAzo nairmalyaM yasa tasmin jayini sarvotkarSeNa vidyamAne svAmini jinendra sapramAvaH prabhAvena sahitaH samahimA anubhAvastejovizeSaH samabhavat dhRtaguNe dhRtaH guNo dayAdAkSiNyAdiryena tamin dhanuSi dhanya te Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcAryazrIvijayAmRtasaripraNItA bharagI TIkA. sarga-5 297 zabdAyate iti dhanuH antaraoNkArAAccArakaH tasmin antardhyAnamagne prabhAviti zeSaH mAndharvadevA gaMdharvA eva gAndharvA sarve gAMdharvAzca te devAzceti gAndharvadevAH paTutaratarasA paTutareNa kauzalena tarasA jhaTiti svasthA nirUpadravAH tUram tUryam ApUrayantaH vAdayantaH saindhavaM tIraM sindhutaTam prApya saMgatya rAga gAnaM vitenuH sarve prabhurAgeNa gaayntism|| rAmakRSNapakSe-svAmini game kRSNe vA dhRtaguNe dhRtavAke dhanuSi kodaNDe sati anyat sarva pUrvavadava se yam / / 58 / / atra zloke sragdharAvRttam " bramnairyAnAM trayeNa trimuniyatiyutA sragdharA kIrtiteya"miti tallakSaNAt / / itizrI zAstravizArada-kaviratna-bhaTTArakAcArya-zrIvijayAmRtasUrIzvarapraNItAyAM saptasaMdhAnamahAkAvya-saraNITIkAyAM paMcamaH sargaH // 5 // Mru Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 mahopAdhyAya zrImevadhijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAye // atha SaSThaH sargaH // atha zrImadanekAnta-kavacaM kAntamudrahan / udiyAya jayazrImAn kAmasyArebhiMde vibhuH // 1 // bhanvayaH -- atha kAntaM zrImadanekAntakatra camudvahan jayazrImAn vibhuH bhareH kAmasya bhide udiyAya // 1 // vyAkhyA-athAnantaraM kAntaM manojJaM zrImadanekAMtakavacaM zrI: zobhAsampattiH vairAgyasaMpattirvA yasmin tat anekAntaH syAdvAda eva kavacaH varma tam udvahan dhArayan udvahamAnaH jayazrImAna jayAya zrImAn nRpa ivetyarthaH vibhuH prabhujinendraH areH zatrubhUtasya kAmasya manasijasya bhide nAzAya nirAsAya udiyAya udayamabhyudayaM prApa udyukto babhUveti bhAvaH // 1 // shlessH| rAmakRSNapakSe--antayati zatrumiti antaH anekeSAmantaH anekAntaH sa cAsau kavacazceti anekAntakavacastamudvahana dhArayan kAma. syAreH kAmapradhAnasya are rAvaNasya anyatra kAmasya pradyumnasya zatrojarAsaMdhasyetyarthaH anyatpUrvavat // 1 // kSitiH priyA sarvarAjJAM tasyAH priytmaa-sutaaH| yasyAH kRte kSatiH puMsAM sA vaidehI-raNocitA // 2 // anvaya:- sarvarAjJAM kSitiH priyA tasyA: sutA priyanamA yasyAH kRte puMsAM kSatiH sA vaidehIraNocitA // 2 // ___vyAkhyA-sarvarAjJAm rAjante rAjaH sarveSAM sarveSu vA rAja: sarvarAjasteSAm sarvatra virAjamAnAnAM kSitiH kSiNoti kAmavAsanAM yA sA kSitiH yopin priyA priyatvenAbhimatA tasyAH kSiyoSitaH sutA duhitA priyatamA atizayena priyA yasyAH duhituryoSito vA kRte Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcAryazrIvijayAmRtaripraNItA saraNI TIkA, sarga-1 299 nimittam puMsAM puruSANAM kSatiH sarvataH ihalokataH paralokatazca hAniH sA kSitiH yoSita dehinAm dehavatAM IraNocitA tyAgocitA yasyAH kRte eva sarvatobandhanaM bhavati sA'vazyamevatyAgAheti bhAvaH // rAmapakSe ---sarvarAjJAM sarveSAM nRpAnAM kSitiH pRthvI priyA preyasI rAjJAM pRthvIpatitatvAt tasyAH kSiteH priyatamA atizayasnehapAtrA sutA kanyakA bhavatIti zeSaH yasyAH kRte duhitunimittaM puMsAM purupArthAnAM kSatiH "svasutAdharSaNanna ke'pi sahanta ityarthaH" sA vaidehI videharAjakanyakA pRthvItanayA raNocitAraNAya tanmocanArtha saMgrAmAya ucitA avazyasaMgrAmayogyeti bhaavH|| kRSNapakSe-sarvarAjJAM samastabhUpatInAM kSitihi~sA priyA sarvadA vijigISutayA hiMsAbaddharuciH cittAH tasyAH priyatamAH sutAH tasyA hiMsAyAH priyatamA atyantapriyA sutA sampadaH yasyAH sampadaH kRte puMsAM kSatirhAniH sA vai hiMsA dehIraNocitA dehinAm IraNocitA tyAgayogyA | // 2 // rAjAnakIkRte yasyA rAjA na kiirtiraaddeN| sA nItA jAnakI ye na tasya zrIrjAtakI sthirA // 3 // anvayaH - yasyAH kRte rAjAnakI sthirA kItiHrAjA na bhAdadaM sA jAnakI yena nItA tasya zrIrjAtakI // 3 // vyAkhyA---yasyAH kSiteH kRte nimittam rAjA rAjate iti rAT tena rAjA nRpeNa rAjAnakI rAjamaMDalodbhavA kItiH prazastiH sirA nizcalA cirasthAyinI na Adade na jagRhe parasparavivadamAnAssanto naSTA ityarthaH sA jAnakI lakSmIryena nItA tadarthamatiprasaktiH pradarzitA tasya prasaktasya zrI sampat jAtakI duhiteva kiM vaMzaparamparA kI nevetyarthaH // 3 // Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 mahopAdhyAyazrImeghavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAvye rAmapakSe yasyAH jAnakyAH kRte jAnakIlAbhAya jAnakIsvayaMvarakAle kIrtiHdhanurAropeNa janyA samAkhyA rAjasamUhasaMbandhinI rAjA nRpena na Adade nAsAditavatI atra rAjetyakavacanena kenApi rAmavyatirekeNa na gRhIteti vastuvyajyate sA jAnakI yena rAvaNena AnItA apahRtA tasya rAvaNasya zrI sampat sthirA jAtakI nizcalA bhavitrI kim naiva nizcaletyarthaH / / kRSNapakSe pUrvapakSavadavase yam // 3 // aho! moho'vamohAnA hAnAGgaM purakAminI / kAminItyA niSiddhApi svabuddhayAGke nidhIyate // 4 // andhayaH- avamohAnA aho mohaH purakAminI hAnAGgam kAminItyA nipiddhA'pi svabuddhayA aGke nidhIyate // 4 // ___vyAkhyA--avamohAnAm avamuhayaMti vaicityamupagacchaMtIti avamohAH mohitAH teSAm karttavyAkartavya vivekazUnyAnAM aho mohaH aho avivekitA yataH purakAminI puraM zarIraM kAmayate na taddharmAdikaM kimapyanyaditi sA yoSit yadvA purakAminI purasya kAminI sAdhAraNastrIvAgvadhUrityarthaH hAnAGgam hAnasya tyAgasya aGgam pradhAnAGgam tyAjyam tathA ca kAminI tyA kAminAM kAmukAnAM yA nItiH kAmazAstram tayA niSiddhApi varjanIyatvena parigaNitApi " raktAyAM vA viraktAyAM ratistasyAnna vidyata" iti nindAzrutyApi svabuddhayA sva. kIyakAmaparatantra vicArazUnyamatyA aGke koDe nidhIyate sthApyate kAmijanairityaho mohavilasitam / / ___sarvasAdhAraNatvenopadezagarbhavacanametat // 4 // sthAnatrayIM svato muktvA turya maNDalamAnayat / upaghAtAt pagaghAtAjigAma yAvana sthalam // 5 // Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrIvijayA mRtasUripraNItA saraNI TIkA, sarga-6 anvayaH - svataH sthAnatrayIM muktvA turyam maNDalam Anayat upaghAtAt parAdhAtAt yAvanaM sthalam jigAya // 5 // WAL W 301 vyAkhyA -- svataH svayameva sthAnatrayIM caturthapaJcaSaSThaguNasthAnAnAM trayI sthAnatrayI tAM muktvA parityajya turya maNDalaM apramattaguNasthAnaM Anayat Azrayat upaghAtAt apakArAt parAghAtAt tiraskArAt athavA gamanAt vicaraNAditi bhAvaH yAvanaM yAvanasaMbandhinaM sthalam yavanaprAyabhUmim jigAya vijitavAn maunavrata dhAraNAdyavanA'DambAdimlecchasthAnAdiSu vihAreNa tebhyo darzanandatvA pAvayAJcakAra yavanAniti tatvam // 5 // rAmakRSNapakSe - svataH svayameva sthAnatrayIm sthAnAnAmupacayApacaya hInAnAM trayIm muktvA parityajya turya maNDalaM caturthopAyam vigrahamityarthaH Anayat svIkAramakarot upaghAtAt apakArAt parAghAtAt tiraskArAt yAvanaM sthalam tauruSkam jigAya vijigye // 5 // evaM bhAvanayA devazchettuM mohamahAdruham / samAruhya guNasthAnamArebhe kSapakodyamam // 6 // anvayaH -- devaH evaM bhAvanayA mohamahAdruhaM chettum guNasthAnaM samAruhya kSapakodyamam Arebhe // 6 // vyAkhyA - devaH jinendraprabhuH evaM pUrvoktaprakAraM bhAvanayA vicAreNa mohamahAdruham duhyatIti dhruk mahAzrAsau dhruk mahAdhuk moha eva mahAdhukU mohamahAdhuk tam moharUpamahadvairiNaM chettum bhettum nirAkarttum guNasthAnam aSTamam anivRttibAdaraguNasthAnam samAruhya samabalamvya kSapakodyamam karmakSayajanakodyamam Areme mohakSayavidhau prasakto babhUva tannirAkaraNaikamanA ajani // rAmakRSNapakSe - devaH dIptimAn rAmaH kRSNazca mohamaddAnuham Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 mahopAdhyAyazrI megha vijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAvye mohayati svaparAkrameNa adhIrayatIti mohaH zatruH sa eva mahAdruhaH drohakArakaH tam chettum unmUlayitum bhAvanayA nirAkariSNumanasA guNasthAnam rAjJAM saMdhivigrahAdiSaTsthAnam samAruhya svIkRtya kSapakodyamam kSapayatIti kSapakaH nivArakastasya udyamam udyogam Arabhe prArabdhavAn || 6 // jIvA - sthAnaM cAparAgaM manasyAdhAya tatpadam / guNAdhirohe prabalaM balaM svaM samadhArayat // 7 // -jIvAsthAnam aparAgam ca tatpadam manasi AdhAya guNA anvayaH dhirohe prabalam svam balam samadhArayat // 7 // - vyAkhyA -- jIvAsthAnam AsamaMtAtiSThatyasminniti AsthAnam jIvAnAm AtmanAm AsthAnam jIvAsthAnam dvAdazamaM sthAnam aparAgam apagato rAgo yasmAt tat apara gam kSINamoham rAgAdirahitam tatpadam rAgarahitam padam kSapaNakapadam yadvA jIvAnAM vAstavikaM sthAnam guNAdhirode guNasthAnAdhiSThAne prabalam pradhAnam svam svakIyam balam tapobalam samadhArayat dhRtaH // rAmakRSNapakSe - jIvAnAm dhanurguNAnAm AsthAnam cAparAgam cApasya dhanuSaH rAgama tatpadaM guNe padam AdhAya vicArya guNAdhirodde guNAropaNe prabalam prakRSTam svam AtmIyam balam ojaH samadhArayat samAcinoda // 7 // ajihmagadhiyA lakSaM kiJcidAdAya dhIradhIH / vivyAdha bAdhakaM krodhAda yodhaM sama-ra-saM-gataH // 8 // anvayaH -- vIradhIH samarasaMgata: ajihmagadhiyA kiMcillakSyam AdAya krodhAt bAdhakaM yodham vivyAdha // 8 // Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcAryabhIvijayAta ripraNItA saraNI TIkA, sarga--6 303 vyAkhyA-dhIradhIH dhIrA anuddhatA sthiretyarthaH dhIrbuddhiryasya sa nizcalamatiH zamarasa zAntirasaM gataH zAntirasapradhAnaH ajihmagadhiyA jile kApaTaye gaccha tIti jihmagA na jihmagA ajihmagA akuTilA sA cAso dhIzceti ajihmagadhIH kApaTyarahitabuddhiH tayA kizcit kimapi mokSamiti zeSaH lakSyam uddezyam AdAya gRhItvA krodhAt kopAt bAdhakam tapovinakArakam athavA bAdhakaM mokSabAdhakaM yuddhatI ti yodhastam kAmAdikam karma vA vivyAdha nivartayAmAsa // rAmakRSNapakSe-samarasaMgataH saMgrAmAGgaNagataH dhIradhI: nizcalamatiH rAmaH kRSNazca ajihmagadhiyA kApaTyarahitabuddhyA kiMcit kimapi vijayAdi kama lakSyamuddezyam AdAya gRhItvA krodhAt koSAt bAdhaka apakAriNam yodham sainyam vivyAdha vidhyatima // 8 // paJcAnanakriyAvIryAda vAraye durmanaM gajam / kAraye-dAnapayasA sasaurabhaM dharAtalam // 9 // yugmam / anvayaH --paMcAnana kiyAvI yAta durmanaM gajam vAraye dAnapayasA sasaurabha dharAtalaM kAraye // 9 // vyAkhyA-paMcAnanakriyAvIryAda paMcAnanasya siMhasya yA kriyA gajamardanAdiH tatra yadvIryam zaktiH tasmAt "paJcAsyaH kesarIharirityamaraH" durmanam gajam vAraye duHkhena manute iti durmanastam duHsAdhyam gajama gajatIti gajaH madanastama madanam vAraye nirundhe athavA pazcAnanasya zivasya yA kriyA madanadahanAdirUpA tasyA vIryAt parAkramAt durmanama duHsAdhyam gajam madanam vAraye nivAraye dAnajalena utsargapayasA athavA dAnapayasA hastimadajalena "mado dAnamityamaraH" sasaurabham saurabhena sugandhinA sahitam sAmodam dharAtalam kSoNI talam kAraye vidhApaye "mRtyuJjayaH paJcamukho'STamUrttiriti haimaH // Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 mahopAdhyAyazrI medhavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAmne rAmakRSNapakSe-durmanam duHsAlyam gajam zatruhastinama vAraye saMgrAmabhUmau nivAraye anyat pUrvavacajjJeyam // 9 // sadopadezanoddezAt sphurati svAnagarjite / ghaTA gajAnAmagajA samajAyata sApyajA // 10 // anvayaH- sadopadezanoddezAta svAna garjite sphurati agajA gajAnAM ghaTA sApi ajA samajAyata // 10 // vyAkhyA--madopadezanoddezAt dezasya samIpamupadezaM sannihitapradezaM tatra nudati gacchatIti nodaH "karttarivic" tasya dezaH sthAna tasmAt sarvadA sannihita pradezagamanasthAnAt hetoH svAnagarjite muSTha Anasya antasthitaprANavAyoH garjite nAsikocchvAse sphurati gamanaparizrameNocchvAsapavanapracalite sati agajAnAM pArvatIyAnAM agajA vRkSajA vA ghaTA paMktiH sApi ajA nimnA prabhozchAyAhetornIcaiH samajAyata abhavat / / anyapakSe-sadopadezanoddezAt sadA sarvadA yat upadezanaM anu. zAsanaM hitakathanaM tasya uddezAt anusaMdhAnAt svAnagarjite nirghoSastanite sphurati sphuramANe sati gajAnAM gajanti mAdyantIti gajAH madonmattAH teSAM ghaTA saMhatirapi gajAnAM hastinAM agajA parvato. dbhavA etena madonmattatvaM sUcyate ghaTA paMktiriva vAnagarjite sArameyavukke sphUrati sati ajA chAgI samajAyata rAmakRSNayoH sacchAsanazravaNAnmadoddhUtAnAmapi janAnAM saMhatiH svAnagarjite yathA gajapaMktiH chAgIva bhayabhItA bhavati tathA bhItA bhavat na ca durvinayamakArSIta gajAnAM svAnabhIrutvaM prasiddhameveti bhAvaH // 10 // indraH kAmasya kAmasya mIlAM chettaM na sodyamaH / kandarpaH kaM vahedapa rodhane manaso'nasaH // 11 // Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrI vijayAmRta ripraNItA saraNI TIkA, sarga - 6 anvayaH - indraH kAmasya kAmapi mIlAM chettuM na sodyamaH anasaH kandarpaH manasaH rodhane kandarpa bahet // 11 // 305 vyAkhyA - indraH paramaizvaryasampanno devendraH kAmasya madanasya kAmapi mIlAM tandrAM sarvavijayitvAnnirbhayatvAcca sukhasuptikAm "tandrI nidrApramIlayoriti tandrI pramIleti cobhayatrAmaraH " chettaM bhettunirAkartumityarthaH na sodyamaH na savyApAraH tadIyatandrAbhaGge sodyamospi kopi nAsti kimpunaH samartha iti bhAvaH anasaH na saH asaH na asaH anasaH sAkSAt kandarpaH madanaH tasyAnaGgatvena tadvAraNaM suka ramityAzritya anasa iti padena sa eva zarIrabhRdeveti kavestAtparyam manasaH vItarAgasya jinendrasyeti zeSaH rodhane svAdhIne karaNe kandamahaMkAraM vat dhArayet jinendrANAM mano'nyathA kartunna tasya ko'pi prabhAvasteSAM mArajitatvAditi bhAvaH atra saMbhAvanAyAM liG // " rAmakRSNapakSe -- indraH paramaizvaryavAn " rAjA patIndrasvAminA thAryA iti haiMmaH " kAmasya svIyAbhilASasya "kAgo'bhilASastarSazcetyamaraH " kAmapi mIlAM mIlyate iti mIlA "bhAve gurozca hala ityakArapratyayastataSTAp " tAM mIlAM prasaktiM viSayapravRttiM chettuM pRthaka na sodyamaH na sAvadhAnaH kandarpaH kaM sukhaM tena tatra vA hRpyatIti " kartta riac" sa sukhamanaH anasaH svayaM manaso rodhane manaHprasaktinivAraNe kaM darpamahakAraM vadet na kamapi yaH viSayaprasaktiM na ruNaddhi sa manaso rodhane kathaM prabhaveteti bhAvaH // 11 // / grahItumArjunI kAGkSA pravRttAGgAdhipasthitim / bakavRttiM parAkRtya bhImavRtterjayo'bhavat // 12 // anvayaH - aGga ? adhipasthitim mahItum ArjunIM kAMkSA pravRttA cakavRttim, parAkRtya bhImavRtteH jayaH abhavat // 15 // Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 mahopAdhyAyazrImeghavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAvye vyAkhyA-aGga iti saMbodhane saMbodhane'GgabhoHppADiti haimaH" adhipasthitim adhipAti sarvato jIvAn rakSatIti adhipaH jinendraH prabhuH tasya sthitiH sthIyate'syAmiti sthitiH pravRttiH pratrajyArUpA maryAdA vA tadadhiSThitabhUmi; tAM grahItuM prAptuM adhiSThA. tumvA ArjunI parizuddhA " valakSo dhavalo'rjuna ityamaraH" kAMkSA vAJchA pravRttA kathitA jinendrAdhiSThitAmpravRttimupalabdhaM zuddhabhAvanA vidheyA tathAhi bakavRtti bakasya pakSivizeSasya yA vRttiH sthitiH bako jalAzaye matsyAdijalacarajantuM grahItuM dhyAnamagna iva tiSThati nizcalatayA parantu tasya hRdaye hiMsaiva garIyasI pravRttiriti tAM vRttim chadmapravRttim parAkRtya nirvAsya bhImavRtteH bhImasya zivasya vRttinizcalazu dhyAnasya vRttirivavRttiryasya tasya zuddhAcArasya jayo'bhavat zuddhAcA. rasyaiva jinendrAdhiSThitasthitau pravRttirUpA vijayaprAptirjAteti bhAvaH / arvAgdRSTi kRtikaH svaarthsaadhnttprH|| zaTho mithyAvinItazca baka. vRttirudAhRtaH' iti zabdastomamahAnidhiH // rAmapakSe---adhipasya rAvaNasya sthitim sthAnam grahItum prAptum ArjunI arjunasyeyamArjunI arjunasambadhinI prabhutvapracurA kAMkSA vAMchA vidheyatvena pravRttA pravRttiviSayIkRtA bakavRttim zaithilyapravRttim parAkRtya nivayaM bhImavRtteH uddhRtavRtterjayo'bhavat zatruSu zithilasya naiva jayaH kintu bhImavRttasyaiveti tAmAzrayediti bhAvaH / / kRSNapakSe--- aGgAdhipasya karNanapane sthitim sthAnam adhiSThAnaM grahItum AmAditum AjunI arjunasambandhinI kAMkSA spRhA prattA jAtA "jarAsaMdhakRSNasaMgrAme karNamanveSTum arjunasya kAMkSA'bha. vadityarthaH " bakasya rAkSasavizeSamya yA vRttiH sattA tAM parAkRtya pRthakRtya bhImavRtteH bhImasya vRkodarasya vRttiApArastasyAH bhIma. vyApArasya jayo'bhavat vijayo jAtaH bakAsuranihatya bhImasenasya jayo jAta ityarthaH // 12 // Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcAryazrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA, sarga-6 307 dharmAtmajaH khabhAvena zalyamucchettumAhataH / punnAgAna manasoddizya na-kulasya parAkramaH // 13 // anvayaH-dharmAtmajaH svabhAvena zalyam ucchettum AitaH punnAgAn manasA uddizya nakulasya parAkramaH // 13 // vyAkhyA-dharmAtmajaH sAkSAddharmatanUjaH yadvA dharmapravartakatvAta sAkSAddharmAvatAraH svabhAvena nisargata eva zalyam pApam ucchettum uddhattum AhataH kRtAdaraH udyuktaH nakulasya kulAbhimAnarahitasya jinendrasya punnAgAn puMsu nAga iveti punnAgastAn puruSazreSThAn sarvato'dhikAn manasA uddizya abhilakSya prApyatvena sthirIkRtya parAkramaH vIratA sarvocatAlAbhAyaprakramata ityarthaH // rAmapakSe-dharmAtmajaH puNyAtmajaH rAmaH svabhAvena prakRtyA zalyam zalyabhUtaM rAvaNarUpazatrum ucnettumuddhattam AdRtaH kRtAdaraH sAvadhAnaH nakulasya nAstikulam gRhaM yasya tasya 'kulaM vaMze deze gRhe iti zabdastomamahAnidhiH" tadAnIM rAmasya vanavAsitA gRhAmAva: punnAgAn puruSazreSThAn rAvaNAdIna uddizya abhilakSya parAkramaH vIratA svabhAvameva mahatAM yanmahatA virodhaH zalyoddhAre pravRttizceti tattvam / / kRSNapakSe-dharmAtmajaH yudhiSThiraH svabhAvena svata eva zalyam zalyanAmAnam vipakSanRpam ucchettum nirAkartum prahattumityarthaH A. dRtaH kRtanizcayaH svayameva taddhanane sAdarAbhinivezavAn nakulasya tannAmakacaturthapANDavasya punnAgAn pumAnAga iva iti punnAgaH puruSazreSThastAna manasA uddizya hRdayenAbhilakSya parAkramaH vIratvam puruSazreThena saha yodhdhuM nakulaH parAkrAmatIti bhAvaH // 13 // cidaMzaM veda durbhedaM mukhyaM tasya vibhedne| zaucadharma puraskRtyAdhAt sanmArgaNaiSaNam // 14 // Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 mahopAdhyAyazrImeghavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAvye anvayaH-cidaMza durbhadaM ceda tasya vibhedane mukhyaM zaucadharmam puraskRtya sanmArgaNaiSaNam bhadadhAt // 14 // vyAkhyA-cidaMzaM aMzayati samAghAtayatIti aMzaH samAghAtakA cidaH aMzaH cidaMzaH tam jJAnAvaraNam sajjJAnapratibaMdhakamityarthaH durbhedam duHkhena bhidyate iti durbhedam kaSTa bhedanasAdhyam veda jAnAti tasya cidaMzasya jJAnAvaraNasya vibhedane chedane mukhyam pradhAnam zau. cadharmam pavitradharmam nirmalAcAram puraskRtya ane vidhAya sanmArgeSa. Nam satpathAnveSaNam adadhAt akRta // rAmakRSNapakSa-cidaMza cetanAzaM durbhedam kaThinasAdhyama rAvaNarUpasAmarthyazAli jAgraccaitanyabadityarthaH evaM jarAsaMvarUpamityarthaH tasya vibhedane zaucadharmam nirmaladharma syAdvAdarUpam puraskRtya svIkRtya sa nmArgaNaiSaNam sadvANazodhanam adhAt akRta // 14 // tyaktvA'nubandhino loke mithyAbodhasthamAnasAn / klIbAna strIsaMprayogeSu lInAMstasthau sa susthiraH // 15 // ___ anvayaH-loke mithyAbodhasthamAna sAn anubandhinaH klIbAn strIsaMpra. yogeSu lInAna tyaktvA susthiraH tasthau // 15 // __ vyAkhyA-sa jinendraH loke saMsAre mithyAbodhasthamAnasAn mithyAbodhe asajjJAne tiSThatIti mithyAbodhasthaH sa mAnaso yeSAM tAn asajjJAna niratAn klIbAn puruSArthazUnyAn athavA sajjJAne'pi zra. ddhAbhaktivirahitAn strIsaMprayogeSu strIsaMgeSu lInAn ratAn strIparavazAna anubandhina anugatAn tyaktvA visRjya susthiraH svasaMkalpe dRDhaH tasthau sthitavAn // 15 // strIbhedaM napuMsaka medaM ca kSayaM kRtvA musthirastasthau / / rAmakRSNapakSe-mithyAbodhasthamAnasAna mithyAyodhe zatrukRtopa Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcAryazrIvijayAmRtaripraNItA saraNI TIkA, sarga-6 1.9 jApena viparyajJAnasthitamAnasAna anubandhinaH kevalaM mukhaprekSitayAsnugatAna na ca prItyeti bhAvaH klIvAn tRtIyAprakRtIn svIsaMprayogeSu lInA svIparAdhInAn yadvA strIsaMgatAn puruSArthavirahitAn tyaktvA nirasya susthiraH kenApyakaMpyastasthau sthitaH // 15 // hAsyAdiSaTkavyAvRttyA prakRtyAsthAnayogyadhIH / sapauruSaM ruSaM mAnaM mAyAM prakSipya mArgabhAk // 16 // anvayaH-hAsyAdipaTaka byAvRtyA prakRtyAsthAnayogyadhI: sa pauraSam ruSam mAnam mAyAm prakSipya mArgabhAk // 6 // vyAkhyA-sa jinendraH hAsyAdiSaTkavyAvRttyA hAso ratyaratI bhItirjugupjJA zoka eva ceti niruktapadakasya vyAvRyA parityAgena prakRtyAsthAnayogyadhIH prakRtiH karmasvabhAvaH tasyA AsthAne guNasthAne yogyA nirantarA dhIryasya sa tatsthAnAhabuddhiH pauruSam bAhyazauryam ruSam krodham mAnam ahaMkAram mAyAm kApaTyam mithyAbuddhimityarthaH prakSipya kSayaM kRtvA mArgabhAk mokSamArgabhAk jAta iti zeSaH pUrva zloke strIbhedanapuMsakabhedazca tyaktvetyuktam idAnImpuruSabhedazca tatyAjetyuktambhavatIti bhAvaH // rAmakRSNapakSe-hAsyAdiSaTakAnAM hAsakrodhazokamayajugupsAvisayarUpANAM sthAyIbhAvAnAM vyAvRtyA nivAraNena prakRtyA svabhAvena sthAne prazamasthAne yogyA nirmalA dhIyasya sa yogyasthAnAbhinivezanimalacetaskaH rAmaH kRSNo vA sapauruSam sabalaM yathAsyAttathA ruSam manyum mAnam "svAbhISTazleSavIkSAdivirodhI mAna ucyate" ityuktalakSaNam , mAyAm kApaTayaM ca prakSiSya nirAkRtya mArgabhAk vIramArgabhAk yuddhazAkhAnAtapathapravRtto babhUveti zeSaH // 16 // Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 mahopAdhyAyazrImedhAvijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAgthe dRSTo'nyaH kvApi gUDhAtmA sarvAzAjayakarmaNA / gaNAzritaH svabhAvaika-sapRthaktvavitarkakRt // 17 // __ anvayaH-sarvAzAjayakarmaNA gUDhAtmA kApi anyaiH dRSTa: gaNAzritaH svabhAvakasapRthaktvavitakRt // 17 // vyAkhyA sarvAzA jayakarmaNA sarvAzca tA AzA manorathAH tAsAM jayakarmaNA vijayena vijitatvena parityAgenetyarthaH "kAMkSA zaMsA gardhavAMchAzecchehAtRNmanorathA iti haima:" yadvA sarvAzAnAM samastadizAnAM jayakarmaNA svavizuddhAcAreNa kaizcidapi viSayajAlairaparAjiteneti bhAvaH "kASThAzAdika harit kakuviti haimaH" gUDhAtmA gUDhaH gupta AtmA yasya sa kenApi tattvenAgrahItaH alakSitaH kvApi kutrApi anyaiH kaizcinmahAbhAgyazAlibhiH dRSTaH tatsvarUpeNa vijJAtaH gaNAzritaH gaNaiH sAdhusaMdhairAzritaH kRtAzrayaH svabhAvakasapRthaktvavitarkakRta svabhAvena svaprakRtyA eka: anAzrita iti svabhAvaikaH sa cAsau sapRthaktvavitarkakRcceti sa tathoktaH apUrvakaraNamAruhya savicArapRthaktvavitarkayuktazuklathyAnaM prApeti bhAvaH lobhasya jayAya pRthaktvasya khaNDaM khaNDaM vidhAya sapRthaktvavitarkanAmakazukladhyAnavizeSakara babhUveti tatvam / / rAmakRSNapakSe- gUDhAtmA aprakaTitasvasAmarthyaH zatrubhiH kApi yuddhasamaye dRSTaH avalokitaH sarvAzAjayakarmaNA sarvadivijayena athavA yuddhasamaye sarvadikSu prahAravidhAnena jayakarmaNA gaNena sainyena Azrito'dhiSThitaH svabhAvakasapRthaktvavitarkakRt svabhAvenaiva zatrUNAM pRthaktvasya parasparabhedasya vitarkakRta vicArakArakaH AsIditi zeSaH17 kvacidAtmaiSaNaparaM dravyamekaM kvacidvidan / guNaM vibhAvayan dhairyAt paryAye ramatesma saH // 18 // Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrI vijayAtasUripraNItA saraNI TIkA, sarga - 6 anvayaH - kvacidAHmaiSaNaparam kvacit ekaM dravyaM vidad dhairyAt guNaM vi. bhAvayansa paryAye ramatesma // 18 // 311 vyAkhyA--sa jinendraH kvacita kutrApi AtmaiSaNaparam AtmanaH svasvarUpasya yadeSaNam navepaNam tatparam tadadhInam kvacit kvApi ekam dravyam dravyapadArtham vidan jAnan dhairyAt dhIratAtaH guNam dravyaguNam vibhAvayan vicArayan paryAye sAdhudharme ca ramatesma viha ratisma // 18 // rAmakRSNapakSe - AtmanaH dehasya " AtmakharUpe yatne dehe mAnase buddhAviti zabdastoma mahAnidhiH " ruSaNamanveSaNam sarvatorakSaNam tatparaH zarIrarakSA sAvadhAnaH yadvA AtmanaH svasya yadeSaNaH lohamayo vANastatparaH bANapriyaH kvacanApi ekaM dravyam pradhAnabhUtaM taddravyam dhanAdikam vidan labhamAnaH dhairyAt guNam dhanurvIm vibhAyan vicArayan paryAlocayan paryAye avasare ''paryAyo'nukrame prakAre avasare nirmANa iti zabdastomamahAnidhiH" ramatesma krIDatisma / / 18 / / pRthaktvamavI (vi)cAraM savitarkaguNAnvitam / puraskRtya tiraskRtya tadadhaHsthAyibhAvanAm // 19 // anvayaH... apRthaktvam avicAram savitarkaguNAnvitam puraskRtya tadadhaH sthAyibhAvanAm tiraskRtya dhIrAH kinnakuryurityapreNAnvayaH // 19 // vyAkhyA -- apRthaktvam avicAram avicArazukrudhyAnavizeSaH tam savitarkaguNAnvitam savitarkaguNasahitam puraskRtya agre kRtvA tadadhaH sthAyibhAvanAm tannIcasthabuddhim tiraskRtya nivArya dhIrAH kinna kuryurityuttareNAnvayaH // rAmakRSNapakSe - apRthaktvam abhinnatvam avicAram vicArarAhityam savitarkaguNAntritam savitarkaguNena sadanumItaguNena anvitaM Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra mahopAdhyAya zrImeghavijayagaNivira nite saptasandhAnamahAkAmye yuktam purakRtya agre vidhAya tadadhaH sthAyibhAvanAm tadbhinnarUpavicAraNAm tiraskRtya nirasya dhIrAH kinnakuTuMrityutareNa sambandhaH19 yat sUkSmasaMparAyasya sthAne bAdarasaMgate / saMjAte-navamasthAne dhIrAH kuryuna kiM punaH // 20 // anvayaH yat sUkSmasaMparAyamya bAdarasaMgate sthAne navamasthAne saMjAte dhIrAH punaH kinna kupyuH // 20 // vyAkhyA-yat tatpazcAt bAdarasaMgate navamaguNasthAne jAte bAdarasaMparAyAbhidhAne navamaguNasthAnasahite sUkSapasaMparAyasya sthAne tannAmake dazame guNasthAnake saMjAte prApte sati dhIzaH vijJAH kimpuna: kiM kiM na kuryaH tatsthAnaM prApya kA~skAn mohanIyakarmabhedAn na hanyu: sarvAneva vijitAn vidadhyuriti bhAvaH // rAmakRSNapakSe--adarasaMgate bhayarahite sUkSmasaMparAyasya guptayuddhasya " yuddhAyatyoH saMparAya ityamaraH " sthAne anavamasthAne arakSake sthAne saMjAte prApte sati dhIrAH yaddhakauzalinaH kinna kuryuH sarvam saMpAdayeran // 20 // mukte'mukte vimRzyaiva balamAyojayaJjayam / labheta cetaHprasaraM prApya jApyasthirAzayaH // 21 // anvayaH- mukta amukte vimRzyaitra balam Ayojayana sthirAzayaH cetaH prasaram prApya' jayam labheta // 21 // vyAkhyA-mukta parityakte amukte aparityakte saMgRhIte vi. mRzya vicArya ayaM tyAjyo'yaM saMgrAhya iti samyag vivicya balam svazaktim Ayojayan saMcinvan jApyasthirAzayaH jApe japanIye nijamanane sthirAzayaH cetaH prasaram cittaprakAzam prApya labdhvA jayaM vijayam labheta prApnuyAt // 21 // Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcAryazrIvijayAtasUripraNItA saraNI TIkA. sarga-6 33 rAmakRSNapakSe-mukte avizvAsyena parityakte amukte saMgrAhye viSaye vimRzyaiva punaH punarvicAryaiva balam sainyam Ayojayan saMgRhNan jApyasthirAzayaH jApye mananIye sthirAzayaH nizcalacittaH sunizcalavicAravAn cetaH prasaram svamanobalam prApya adhigatya jayamotkarNyam labheta AsAdayeta // 21 // vItarAgaH sadazamA-dAdityarucirUdagataH / jitakAzI sunAsIra-saMgamAta samadIpyata // 22 // anvayaH-vItarAgaH sadazamAt AdityaruciH udgataH jitakAzI sunAsIrasaMgamAt samadIpyata // 22 // vyAkhyA-vItarAgaH vizeSeNa itaH gataH rAgaH sAMsArikavi. SayavAsanAbhilASo yasmAt sa rAgarahitaH sadazamAt dazamaguNasthAnamArabhya AdityaruciH divAkarakAMtiH udgataH prodbhUtaH divAkara iva sarvaprakAzakArakaH sarveparyavekSaka iti bhAvaH ata eva jitakAzI jitena jayena kAzate dIpyate iti jitakAzI prAptotkarSaH sunAsIrasaMgamAva mahendrasaMgAt tadAnImindraH samabhyeti iti tatsaMgamAt sama. dIpyata pradIpto jAta ityrthH|| rAmakRSNe yathA zaNu / vizeSeNa itaH prAptaH rAgaH zatruviSayakAprItiyana sa vItarAgaH sadazamAt sIdatyasinniti sad yuddham tasya azamAt azAnteH anivattanAt AdityaruciH sUryakAMtiH udgataH udbhUtaH sUrya ivAsahyatejA abhavat jitakAzI jayAbhilASI sunAsIrasaMgamAt suSTu nAsIram agragasainyaM yasya sa sunAsIraH "nAsIram agrasare senAmukhe ceti zabdastomamahAnidhiH" tasya saMgamAt saMmelanAva samadIpyata arocata // 22 // Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 mahopAdhyAyazrImeghavijayagaNighiracite saptasandhAnamahAkArane yena svayaM saMbodhena svaaminshc-rnnaashryH| kRtastenAdvaitabhAvo'nvabhAvyata svanandanAt // 23 // anvayaH-yena svayaM sambodhena svAminaH caraNAzrayaH tenAdvaitabhAvaH kRtaH svanandanAt anvabhAvyata // 23 // vyAkhyA-yena svayaM sambodhena yena yadrUpeNa svayamAtmanaiva na tu kasyApyupadezena sambodhena samyakjJAnena svAminaH jinendrasya caraNAzrayaH caraNasya cAritryasya AzrayaH grahaNam tena tadrUpaNaiva advaitabhAvaH dvidhA itaM medaM gataM dvItam tasya bhAvaH dvaitam tannAsti yasmin sa advaitaH sa cAsau bhAvazceti advaitabhAvaH sajAtIyAdibhedazUnyake balakhAtmAnubhavaH kRtaH vihitaH svanandanAt svam AtmAnam nandayati kRtArthayatIti svanandanastasmAt yadvA svasmin Atmani nandati svAtmAnubhavena tuSyatIti svanandanastasmAt anvabhAvyata ayujyata / rAmapakSe-yena sambodhena yena hanumaddautyena sItAsthitisaMbodhena sItA rAvaNagRhe tiSThatIti jJAnena svAmino rAmasya ca raNAzrayaH raNasya saMgrAmAGgaNasya AzrayaH AzrayaNam yuddhabhUmigamanam tena yuddhabhUmigamanena advaitabhAvaH tathA sarvataH sa yuyudhe yathA raNe rAmAdvaitabhAvaH kRtaH pratipakSibhiH yatra tatra rAmamevAkSaiSTa iti rAmAdvaitamabhUditi bhAvaH khanandanAt svam AtmAnannandayati harSayatIti svanandano lakSmaNastasAt anvabhAvyata anvasaryata lakSmaNastadAnvamaraditi bhAvaH // yahA yena saMbodhena kAmaparataMtreNa svAmino rAkSasarAjasya rAvaNasya ca raNAzrayaH raNagamanam tena rAvaNena A samaMtAta dvaitabhAvaH rAmeNa saha vipakSabhAvaH kRtaH rAmeNa sahayodhdhum pravavRte svanandanAt svasyAsmano nandanastanayaH 'nandanaH punaH udvaho'GgAtmajaH sUnustanayodArakaH muta iti haima:" tasmAnmeghanAdAt anvabhAvyata anugataH // Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcAryazrIvijayAmRtaripraNItA saraNI TIkA. sarga- 3.5 marrrrrrr... kRSNapakSe-yena kuSyoNa sambodhena samyak jJAnena svAminA sato'pi raNAzrayaH raNasya saMgrAmasya AzrayaH gamanam tena kRSNena AsamantAt dvaitabhAvaH bhedabuddhiH ete mama zatrava iti matiH kRtaH vihitaH svanandanAt svatanayAt pradyumnAditaH anvabhAvyata anugato jAta ityarthaH / / 23 // yo vaiparItyAdIze'pi kRtakaitavasaMgaraH / taM manorathato dUrAnmane vyasaninaM prabhuH / / 24 // anvayaH-- yaH vaiparItyAt Ize'pi kRtakaitavasaMgaraH tam vyasaninam prabhuH manorathato dUrAt mene // 24 // vyAkhyA-yo mohAdirvyasanaH Ize'pi jinendre'pi vaiparItyAta ayogyatvAt kRtakaitavasaMgaraH kRto viracitaH kaitavasaMgaraH kapaTayuddho yena sa sarvapUjye tasin chadmayuddhamakRteti bhAvaH, vihitachAyuddhaH tam vyasaninam vyasanAsaktam mohAdikam prabhurjinendraH manorathato manosthAdapi durAt pRthak mene bubudhe mohAdirna kadAcit prabhomanoratha pathapathiko babhUveti bhAvaH // rAmapakSe-yaH rAvaNaH Ize rAjani rAme vaiparItyAt anaparAdhAdapi kRtakaitavasaMgaraH viracitAntardhAnAdiyuddhaH tam rAvaNam vyasaninaM vyasanAsaktam prabhuH rAmaH manorathataH manorathAdapi sItAlAbharUpAbhilApAt durAt pRthak mene manyatesa / kRSNapakSe-yaH jarAsaMdhaH Ize'pi kRSNe'pi kRtakaitavasaMgaraH vihitakapaTayuddhaH tam vyasanim vyasanAdhInam manorathataH abhilASAt kRSNaparAjayarUpAt dUrAt mene bahudUrammanutesa // 24 // AptaH purimatAlAkhyasakhyopavanadhAraNAm / kAJcanAdrikriyAmAdhAt samAdhAnopadezataH // 25 // Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 mahopAdhyAya zrImedhavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAmbe anvayaH-purimatAlAkhyasakhyopavanadhAraNAm AptaH samAdhAnopadezataH kAJcanAdrikriyAm AdhAt // 25 // vyAkhyA-AdIzvarapakSe / purimatAlAkhyasakhyopavanadhAraNAM purimatAlAkhyasya purimatAlanAmnaH ayodhyAyAH zAkhAnagarasya sakhyam mitram sannihitamityarthaH yadupavanam udyAnam tattathoktam AptaH prAptaH tadupavanasthaH samAdhAnopadezataH samAdhAnastha samAdheH ya upadezaH mahimA tasmAt athavA zamasya zAnleH yadAdhAnam sva. sminnAzrayaNam tasya ya upadezaH prabhAvastasmAt kAzcAnAdrikriyAm kAJcanAdreH svarNaparvatasya mumeroryA kriyA nizcalatA tAM sthiratAm adhAva adIdharat // 25 // jinendracatuSTaya pakSe / AptaH purimatAlAkhyasakhyopavanadhAraNAm purimatAm nagaravAsinAm AsamantAdalati bhUSayati AtmAnaM yatra yadvA''lati khelati yatra sA AlA khelA sA khyAyate yatra tat purimatAlAkhyam nAgarajanamanoramasthAnam tasya sakhyopavanan sadRzamudyAnam tatra dhAraNAm sthitim AptaH prAptaH samAdhAnasya upadezataH samAdheH zamAzrayasya vA upadezataH prabhAvataH kAJcanAdrikriyAm sume. rudRr3hatAm agAt Azrayat // 25 // rAmakRSNayoH pakSepyevamevAvaseyam / / pArzvanAthasya vAraNasyA dhAtakItarutale kevalajJAnamutpannam neminAthasya raivate'drau vetasatastale zAntinAthasya hastinApure sahasrAmravaNe nandivRkSatale / / RjuvAlukAnadItaTe zAlavRkSatale mahAvIrasya kevalajJAnam / / 25 // saMpanne sakale'dhyakSe lokAlokaprakAzini / devadundubhayo nedurdivi durnayavArakAH // 26 // Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA, sarga-6 anvayaH --- lokAlokaprakAzini sakale'dhyakSe sampanne sati durjJeyavArakA: devaduMdubhayaH divi neduH // 26 // 317 vyAkhyA - lokAlokaprakAzini lokyate dRzyate sarvairiti lokaH sarvapratyakSaH na lokyate pratyakSatayA na gRhyate janairityalokaH tayodvandvaH lokAlokam prakAzituzIlamasyeti lokAlokaprakAzI tasmin karAmalakavat parokSAparokSa sakalaprakAzakArake sakalajhAne kevalajJAne sampanne prApte sati prabhoH kevalajJAne samApanne sati divi devaloke AkAze vA durbhayavArakAH durnIti nivArakAH devadundubhayaH devatUryyANi neduH sasvanuH prabhau kevalajJAnotpanne sati harSAdevAnAm vAdyAni vadantismeti bhAvaH // rAmakRSNapakSe-sakale samagre adhyakSe nRpasya chatra dhAraNAdivyavahAre'dhikRte adhiSThite sati kathaMbhUte lokAlokaprakAzini sannihitAsannihita pradezodyotakArake sarvatra vyApakazAsanazAsite durnayavArakA durAcAranivArakA devadundubhayaH rAjatUryANi divi AkAze neduH zabdasyAkAzAzrayatvAdAkAze sasvanuH / / 26 / / sa- kalIzvaratAM prApto'laGkAravazamAzritaH / svAmI jagAda syAdvAdapaddhatyA madhuraM vacaH // 27 // anvayaH - - sakalIzvaratAM prApta: alaMkAravazamAzritaH svAmI syAdvAdapaddhatyA madhuraM vaca: jagAda // 27 // vyAkhyA - sakalIzvaratAM prAptaH sakalam samasta mastyasminniti sakalI sakalinAmIzvaraH sakalIzvarastasya bhAvastattA tAm samagraprabhutAm prAptaH adhigataH samasta vizvaprabhuH alaMkAravazamAzritaH alaMkArANi bhUSaNAni vasanti adhitiSThantyasminniti ityalaMkAravazastam anekazo'laMkRtasamavasaraNa bhUmimAzritaH samadhiSThitaH svAmI jinendraprabhuH Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 mahopAdhyAyazrImeghavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAgve syAdvAdapaddhatyA anekAntavAdasaraNyA mArgeNa jainazAsanAnusAreNetyarthaH madhuram sarvasAdhAraNarocakam vacaH vacanam jagAda upadideza // rAmakRSNapakSe-kalIzvaratAm kaleyuddhasya IzvaratAM vijayatAM mukhyatAM vA prAptaH sa rAmaH kRSNo vA laMkAravasamAzritaH laMkAyAH rAvaNarAjyadhAnyAH yo vaH zabdastamAzrayatIti tathA laMkAzabdazrotA athavA laMkA iti ravaH abhidhAnaM yasya tannagarasamAzrita: laMkAdhiSThitaH san anyatra alaMkAravazamAzritaH anekakaustubhAdibhUSaNavazagaH svAmI pRthvIpatiH syAdvAdapaddhatyA anekAntavAdarItyA madhuraM vacaH zlalaM vacanaM jagAda uce // 27 // vizAlazAlaracanA vyuuhrkssaavishessitaaH| caityapAdapasaMpannA dakSA yakSA vitenire // 28 // anvayaH - dakSA yakSAH caityapAdapasampannAH vyUha rakSAvizeSitAH vizAlazAlara canAH vitenire // 28 // vyAkhyA--dakSAH pravINAH paTavaH yakSAH devavizeSAH caityapA. dapasampannAH caityapAdapena mahAvRkSeNa devAdhiSThAnavRkSaNa vA yadvA jinasabhAsthapAdapavizeSeNa athavA caityena devasthAnena pAdapena ca sampannAH sahitAH nyUharakSAvizeSitAH vyUhasya janasamUhasya yA rakSA nirvAdhasthitistayA vizeSitAH zobhitAH janAnAmasaMkIrNasthitivizeSamaNDitA ityarthaH vizAlasAlaracanA vizAlaH prakANDo yaH zAlaH gehaH tasya racanA nirmANa athavA vizeSeNa zAlate zobhate yat zAlam gRham tasya racanA athavA vizAlo mahAn yaH zAlaH prAkAraH tasya racanA yadvA vizAlaH yaH zAlaH vRkSastasya racanA vidhAnAni vitenire vistArayAmAsuH yakSAstatra devA devasthitiyogyAM sabhAM vitenire / / rAmakRSNapakSe'pi sAdhAraNam // Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA, sarga- 6 119 yadvA dakSAH jinendraviSayakAtizayabhaktimantaH yakSAH devavizeSAH vizAlazAlaracanAH vizAlAnA zAlAnAM ratnasvarNarUpyamayAnAM prAkA. ratrayANAM yA racanAnirmitiH tAH catyapAdapasampannAH caityAbhidhAno yaH pAdapaH azokavRkSaH tena sampannA sahitA sabhA iti zeSaH vitenire vistArayAmAsuH // 28 / nIrAjanakriyApyarcAnurAgeNa vidhIyatAm / vidheyAstrAdyupAsthAyetyUce vAg vijayaiSibhiH // 29 // anvayaH-vidheya? astrApAsthAya anurAgeza nIrAjanakriyApyarcA vidhIyatAm iti vijaya SibhiH vAm uce // 29 // vyAkhyA-he vidheya! vidhAnakAraka ! astrAdyupAsthAya astrA. dinirAkRtya anurAgeNa premNA nIrAjanakriyA ArAtrikakriyA arcA pUjApi prabhoriti zeSaH vidhIyatAm kriyatAm iti evaM prakAreNa vijayaiSibhiH vijayecchubhirdevairiti zeSaH vAm uce jagade / / 29 // rAmakRSNapakSe'pyevameva / vipakSapakSe vikSitaiH karaNaibahuhetibhiH / prapannepyavadhimAnaM varSAH sumanaso vyadhuH // 30 // anvayaH-bahuhetibhiH karaNairvipakSapakSe vikSiptaH avadhimAnam prapanne api sumanaso varSA vyadhuH // 30 // vyAkhyA-prapanne sthite vipakSapakSe samavasaraNabhUmau vighnabhUte tuSakaNTakazarkarAdirUpe vidyamAne sati bahuhetibhiH vipulatejaskaiH vikSiptaiH vikSepakArakaiH niHsArakaiH karaNaiH karotIti karaNo vAyuH taiH vAyukumAraH avadhimAnam sarvata ekayojanam pRthvItalam nirmale kRte satIti zeSaH sumanasaH suSTha mano yeSAnte sumanasaH devAH meghakumArAH varSAH sugandhijalavRSTIH vyadhuH cakruH yadvA sumanasaH adhomukha Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 mahopAdhyAyazrI meghavijayagaNiviracite sasasandhAnamahAkAce .......varuvarnaran. vRntasya kusumasya varSAH vyadhuH vidadhatisma / / rAmakRSNapakSe / bahuhetibhirastraiH vikSisaH prayojita karaNairanekazastraprayogaiH vipakSapakSe zatrupakSe avadhimAnam antam vinAzamityarthaH prapanne gate prApte sati sumanasaH puSpasya varSAH vRSTIH vyadhuH akAryuH devA iti zeSaH // 30 // ye dIkSitA vIkSitAste maNDalAmavizAradAH / nAradA apyupAjagmuH svAminaM drssttumutsukaaH|| 31 // anvayaH-ye maNDalAyavizAradAH vIkSitAH te dIkSitAH svAminaM draSTumutsukA nAradA api upAjagmuH // 3 // vyAkhyA-ye dIkSitAH labdhadIkSA vIkSitAH vizeSeNa IkSitAH avalokitAH athavA vIkSam vismayam itAH prAptAH jAtavisayA te svAminam prabhum jinendram draSTum darzanAya utsukA utkaNThitAH maNDalAyavizAradAH maMDalAne rAjamaNDalAabhAge vizAradAH pragalbhAH yadvA maNDalAgre samavasaraNamaNDale vizAradA vicakSaNAH nAradAH munivizeSAH athavA nAram jalam dadAtIti nAradaste medhakumArAH athavA naram ajJAnam yati khaNDayatIti naradassa eva nAradaste ajJAnanAzakA munivizeSAH yadvA naraM jJAnaM dadatIti naradAsta eva nAradA jJAnadAyinaH te'pi upAjagmuH AyayuH / / rAmakRSNapakSe-ye dIkSitAH saMgrAmadIkSAmAtAH raNAGgaNagatAH te vIkSitAH dRSTAH maNDalAyavizAradAH maNDalasya samUhasya agraH zreSThaH tasin vizAradAH zreSThAH pragalbhAH nAradAH khanAmakhyAtavizeSAH / / svAminam rAmam kRSNazca draSTumavalokayitumutsukAH utkaMThitAH upA jagmurAgatavantaH // 31 // Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAcAryazIvijayAtaripraNItA saraNI TIkA. sarga-6 329 dharAM ke valinazcakruH parAM vikRtivarjitAm / puNyapravRti satkIrti-dhavalAM sakalAM kila // 32 // anvayaH-kevalinaH parAm vikRtivarjitAm puNyapravRttim satkIrtidhavalA sakalAM dharAm kila caH // 32 // vyAkhyA- ---kevalinaH kevalajJAnazAlinaH jinendrAH parAm a. tizayitAm vikRtivarjitAm vikArarahitAm nirvikArAm puNyapravRtti puNyasya sukRteH pravRttiH pravartanaM yatra tAm satkIrtidhavalAM satI zobhanA cAso kIrtiH satkIrtistayA dhavalAmavalakSAm athavA satAM sajanAnAM yA kIrtiH tayA dhavalAm prAptaprakAzAm sakalAm nikhilAm dharAm pRthvIm cakrurvidadhuH kila nizcayena vidadhantisma / atra kevalinaH ityasya minnArtho'pi, yathA kevalinaH kevalajJAnavato jinendrasya dharAm tadadhiSThAnabhUmim ke ke'pi valinaH vAyava ityarthaH / / athavA ke Atmani balavantaH AtmajJAnavantaH athavA ke kAmataMtre valinaH kAma. jayinaH yadvA ke zarIre valinaH zArIrikamamatvarahitAH "anAdare saptamI" yadvA ke manasi balinaH jitendriyAH manojayena sarvendriyajayo bhavati yadvA indriyANAM manasaH prAdhAnyAditi bhAvaH "ka iti brahmaNi vAyau Atmani kAmataMtre dehe manasi ceti zabdastomamahAnidhiH " // 32 // rAmakRSNapakSe-ke ke'pi valino balavanto rAmAdayaH kRSNAdayo vA parAmutkuSTAM vikRtivarjitAM nirvikArAm puNyapravRttiM puNyapracArAm pavitrAcArAm satkIrtidhavalAm satkIrtisphItAM sakalAM kRtsnAm dharAm pRthvIm cakruH viracantisma, zleSaH // 32 // nAnAvidyAdharAstatra vividhAyudhabhUSitAH / vidadhurmadhurAM bhaktiM parapakSavinAzanaiH // 33 // . Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahopAdhyAya zrI meghavijaya gaNiviracite saptasandhAnamahAkAvye anvayaH -- tatra vividhAyudhabhUSitAH nAnAvidyAdharAH parapakSavinAzanaiH madhurAM bhaktim vidadhuH // 33 // phara vyAkhyA - tatra jinendrasya samavasaraNasthAne vividhAyudhabhUSitA Ayudhyate yaistAnyAyudhAni vividhAni anekaprakArANi ca tAni iti vividhAyudhAni tairbhUSitAH kRtamaMDanAH nAnAvidyAdharAH aneka devayoni - vizeSAH parapakSavinAzanaiH parapakSANAM vipakSapakSANAM vighnavidhAyakAnAm pApAnAM vA vinAzanaiH vighAtairnirAkaraNairmadhurAm nirmalAm nizchadmAmityarthaH bhaktim sevAm prItim vidadhuH cakruH // 33 // rAmakRSNapakSe - nAnAvidyAdharAH anekazAstraparizIlana paTiSThAH yadvA nAnAvidyAH zilpavidyA - gAnavidyA avidyA-zAstravidyA-nItividyA kalAvidyAH tAH dharantIti nAnAvidyAdharAH vividhAyudhabhUSitAH vividhAni anekaprakArANi yAnyAyudhAni tairbhUSitAH maNDitAH yadvA vividhAni yAni AyudhAni suvarNavizeSANi tairbhaSitAH zobhitAH alaGkArasuvarNa tu zRGgIkana kamAyudhamiti haimaH " parapacavinAzanaiH parapakSANAM zatrupakSANAM vinAzanaiH nirAkaraNaiH madhurAM manoharAM bhakti prItiM vidadhuH kurvantisma // 33 // samudravijayaM meghanAdaM sAnakadundubhiH / garjitaistarjayAmAsa bRhadrathamataGgajam // 34 // anvayaH --- sAnakadundubhiH samudravijayam meghanAdam bRhadrathamataGgajam garjitaistarjayAmAsa // 34 // " vyAkhyA -- Anayati jinendradarzanAya sotsAhaM karotIti AnakaH sa cAsau dundubhiH vAdya vizeSazceti AnakadundubhiH tena sahitaH iti sAnakadundubhiH AnakadundubhisahitavAdyasamUhaH mudrayA sahito vijayo yasya sa samudravijayo makaraketanaH kAma ityarthastam meghanAdam Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA. sarga-6 megha iva nAdo yasya tam sarvavijayitvAt yadvA mehanam siJcanam meghaH tasmai nadati garjatIti meghanAdaH zrIsaMgamAya kRtagarjanastam bRha drathamataGgajam ramante aneneti rathaH bRhat mahAn cAsau rathaveti bRha. drathaH tasmin mataGgajaH zreSThaH iti tathoktaH mahadramaNasAdhakaH kAmamUlAdeva strIvilAsapravRttiriti bhAvaH tam yadvA bRhanmahAn ratho yasya sa bRhadrathaH sa cAsau mataGgajaceti tathA madonmattatvAttatsAdRzyam taM garjitaiH svIyazabdaiH tarjayAmAsa vidrAvayAmAsa || jinendrasamavasaraNa - vAdyAni vipakSAn kSobhayantismeti bhAvaH // 323 rAmapakSe - sAnakadundubhiH dundu iti zabdena bhApayati bhISayati dizo vidrAvayati zatrU niti dundubhiH Anakena sahitaH dundubhiH iti sAnakadundubhiH protsAhitavAnarasainyam samudra vijayam samudreNa parikhAbhUtena vijayo ripukatAnabhibhavo yasya tam dustarasamudraparikhasvAda kairapi parAjayitumazakyam bRhadrathamataMgajam bRhadrathe mahadrathemataMgajo yasya tam hastirathastham meghanAdam tadabhidhAnam rAvaNatanayas garjitairnijagarjanAbhistarjayAmAsa nirbhartsayAM cakre // - kRSNapakSe - sAnakadundubhiH AnakadundubhirvasudevaH tena sahitaH iti sAnakadundubhiH vasudevasahita yAdava sainyam samudravijayam samudranti ArdrIbhavanti rudhireNa zatravo yasmAt sa samudraH yadvA mudrayA sahitaH samudraH vijayate iti vijayaH samudrazcAsau vijayazceti samudra vijayastam meghanAdam megha iva ghana iva nadatIti meghanAdastam vRhadrathamataMgajam bRhadrathasyApatyam bRhadrathaH apatyapratyayasya luk sa mataGgaja iveti jarAsaMdha garjitaiH svIya vIrazabdaiH tarjayAmAsa kSobhayAmAsa // bRhanmahAn ratho yasya sa bRhadrathaH sa mataMgaja iveti bRhadratha mataMgajastamityartho vA bhAsate / zleSaH // 34 // Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 mahopAdhyAyazrI meghavijayagaNiviracite samasammAnamahAkAye vasudevaH sAGgajanmA sAmbAgrajajayadhvaniH / naro vidyAdharAotuM pratasthe nemirakSitaH // 35 // anvayaH--sAGgajanmA basudeva; sAmbAgrajajayadhvaniH nemirakSita: naraH vidyAdharAna jetum pratasthe // 35 // vyAkhyA-vasudevaH vasunA dIptyA dInyati prakAzate iti vasudevaH kAntimAn adbhutatejaskaH aMgayatItyaGgaH tena aGgena cihna sahitaM janma yasya sa sAGgajanmA tIrthaGkarANAM pRthak pRthak lAJchanaM janmata eva bhavatIti jJeyam salAJchanaH ambayA sahitaH sAmbaH tasya agrajaH prathama jAtaH jayadhvaniH jayajayArAvo yasya sAmbAgrajajayadhvaniH tIrthaGkarANAM jananI janmani svajanmani ca devairjayazabdaH kriyate iti samudAcAraH naraH nA yadvA : kAmAnalo nAsti yasya sa naraH kAmAnalarahitaH jinendraH vidyAdharAna mAraNamohanavazIkaraNavidveSaNocATanastambhanAdiSaDvidhavidyopajIvino jetum parAjayitum yadvA avidyAdharAna ajJAn sAvadhajJAnavato vA jetumupadeSTum anemirakSitaH nemiH rathopakaraNavizeSastena rakSito na bhavatIti tathA pAdacAra: pratasthe vijahAra // rAmapakSe-vasudevaH kAntibhRt samAnAdekaramAdaGgajanma zarIradhAraNa yasya sa ekapiTakaH salakSmaNa ityarthaH amati vAtsalyaM yAtIti ambaH ambate sne hena jalpatIti vA ambaH snehakartA tena sahitaH agrajo yasya sa sAmbAgrajaH tasin jayadhvanirvijayazabdo yasya sa sAmbAgrajajayadhvaniH naraH lakSmaNaH nemirakSitaH cakrapAlitaH vidyAdharAn antardhAnAdividyAyuktAn jetum pratasthe cacAla / kRSNapakSe-sAGgajanmA aMgAt janma yasya sa sAGgajanmA tanUjaH tena sahita: akarA krUraH jvalanavega ityAdayastatsutAstaiH saha vasudevaH Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcAryazrIvijayAmRtatripraNItA saraNI TIkA, sarga- 325 sAmbAgrajajayadhvaniH pradyumnasAmbaprabhRtiH nemirakSitaH neminAthena kRtarakSAvidhiH naraH vidyAdharAn jetum parAjayitum pratasthe cacAla / arvAka jraasNdhsainyaa-daagurvidyaadhrotmaaH| vaitATyAdrau jarAsaMdha gRhyA ye saMti khecraaH| teSAM jayArtha senAnI-vasudevo'stu te'nuja ityAdi neminAthacaritre kathA sandarmaH // 35 // jyotirvaimAnikA devA bhAvanAzca vanecarAH / nanvIyuH ke-valotpattimahimAnaM didRkSavaH // 36 // ___ anvayaH-jyotirvaimAnikAdevA bhAvanAH ca vanecarAH kevalotpattimahimAnam didRkSavaH nanvIyuH // 36 // vyAkhyA-kevalotpattimahimAnam kevalasya kevalajJAnasya utpattirudbhavaH tasyAH mahimAnam anubhAvam didRkSavaH draSTumicchavaH prekSakAH jyotiH jyotiSkadevAH vaimAnikadevAH bhAvanAH bhuvanapatidevAH banecarAH vyaMtaradevA nanu iti komalAlApe IyuH AjagmuH / / rAmakRSNapakSe-ke rAjani rAkSasarAje rAvaNe jarAsaMdhe nRpe vA "kaH rAjani-brahmaNi-Atmani-dehe manasItyAdizabdastomamahAnidhi" viSaye balotpattimahimAnam prabhAvotpattivizeSaudakarNyam didRkSavaH prekSakAH jyotiH jyotiSkadevAH vaimAnikA devA bhAvanAH bhuvanapatidevAH vanecarAH nanu IyuH AyayuH lokottaravIradvayoH prabhAvadarzanAya samApetuH // 36 // jajJe samavasaraNaM lagnavadhvA dazAzrayam / svAnyayorbhUbhujoryoge surAsurAGgasaMgateH // 37 // anvayaH-surAsurAMgasaMgateH svAnyayorbhUbhujoyoMge lamabadhvA dazAzrayam samavasaraNam jajJe // 10 // Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 mahopAdhyAyadhImeSa vijayagaNiviracite sakSasammAnamahAkAve ....................... .....................aamaanaaratamarinuter . narwww.rrrrrrror vyAkhyA-murAsurAGgasaMgateH murAH devAH asurAH dAnavAH tayordvandvaH iti murAsure tayoraGgasaGgatiH avayavasammelanamiti surAsurAGgasaGgatiH avayavasammelanamiti surAsurAGgasaMgatiH devAsurasammelanaM tasmAt devAsurasaGgateH sakAzAt yadvA devAsurasaMgatimAzrityetyarthaH / / "lyablope paMcamI" svAnyayo bhujooMge sve ca anye ca iti tayoH khAnyayoH bhUbhujoH nararAjadevarAjayoH yoge sambandhe / yadvA devarAjAsurarAjayooMge lagnavadhvAH pariNayAgatavadhvAH dazAM vastrAJcalam Azrayate yasmin tat iva yathAsyAttathA vA samavasaraNam kevalajJAno. tsavam varamuktivadhvA dazAzrayamivetyarthaH jajJe samutpede / / rAmakRSNapakSe-surAsurAGgasaMgateH surANAm devAnAm daityAnAm rAkSasAnAM vA aGgasaGgatiH zarIrasambandhastasmAt prekSakatayA devAsurasaiteH pazcAt lamavadhvAH saMgrAmalakSmyAH vijayalakSmyAH dazAm vastrA. zlamAzrayate uddezyatvena abhilakSyate yatra tat svAnyabhabhujoryoge svakIyaparakIyarAjasambandhe ubhayapakSanRpatisamAyoge samavasaraNam samAnayuddham ekatarapakSajayaparAjayazUnyam jajJe babhUva / / 37 // surAH surapade lagnA magnAstatra narA naraiH / bhUpA bhUpAlamAsAdya tulyasthAnaprayatnakAH // 38 // andhayaH-tatra surAH surapade lagnA narAH naraiH mannAH bhUpAH bhUpAlamAsAya sulasthAnaprayatnakAH // 37 // vyAkhyA -- tatra samavasaraNe surAH devAH surapade devasthAne lagnAH sthitA upaviSTA ityarthaH narAH manuSyAH naraiH manuSyaiH saheti zeSa: manAH nimagnAH saMgatAH bhUpAH pRthvIpatayaH bhUpAlam nRpam AsAdya prApya bhUpatizreNimAzritya tulyasthAnaprayatnakAH tulyasthAne khasamAnasthAne yogyasthAne iti tatvam prayatno yeSAM te tathoktAH asaMkIrNA Asaniti zeSaH khaskhayogyasthAne samupaviSTA iti bhAvaH // Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcAryazrIvijayAmRtasaripraNItA saraNI kA. sarga-1 127 rAmakRSNapakSe-tatra samavasaraNe samAnayuddhe svasvasamAje prekSakAste tasthuranyat pUrvavat / / 38 / / pattInAM samitau patti-yogaH sAdiSu sAdinAm / rathinAM rathisaMsargAda maryAdAtikramo na tata // 39 // anvayaH-pattInAM samitI pattiyogaH sAdinAm sAdiSu rathinAm rathisaMsargAt tat maryAdAtikramo na // 39 // vyAkhyA-pattInAm senAnAm "ekoratho gajo'pyekatrayo. 'zvAH paJca sainikAH pattayaste samAkhyAtA yuddhazAstravizAradai" rityuktaprakArANAM samitI samudAye pattiyogaH uktaprakArANAM yogaH sambandhaH sAdiSu azvagajArohaNakartRSu janeSu sAdinAm azvArohiNAm gajArohiNAm yogaH sambandhaH rathinAm rathArohiNAm rathisaMsargAta rathibhiH sambandhAt tat maryAdAtikramaH zreNIbhaGgaH na, kramaskhalanA na jAteti bhAvaH // ___ vyabhicAra nayAtyeta-dvayAkhyAnaM rAmakRSNayoH // 39 // prabhorAdezamAsAdya yogisenAgraNIgaNI / kRtahastatayAropatyAgAccake hite-raNam // 40 // anvayaH-prabhoH Adezam AsAdya yogisenApraNIH gaNIkRtahastatayA bhAropatyAgAt hiteraNam cakre // 40 // ___vyAkhyA-prabhoH jinendrasya Adezam anujJAm AsAdya labdhvA yogo'syAstIti yogI "asya svaM tapoyogasamAdhaya iti haimaH" yoginAM senA samudAyaH tatra agraNIH zreSThaH iti yogisenAgraNI: yogisamudAyAgresaraH gaNI-"anUcAnaH pravacane sAGge'dhItI gaNazca sa iti haima:" gaNadharaH RSabhAdiH kRtahastatayA muzikSitatayA AropatyAgAt Aropasya bhramasya tyAgAta nirasanAt yathAsthitavastusvarUpataH hite. raNam sadupadezam cakre vidadhe // Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 mahopAdhyAyazrI meghavijayagaNiviracite saptasambhAnamahAkAmye rAmakRSNapakSe-prabhoH rAmasya kRSNasya ca AdezamAjJAm AsAdya prApya yogisenApraNIH yujyate niyujyate saMgrAmAyeti yoginI sA cAsau senA ceti yogisenA tAsu agraNIH zreSThaH agresara ityarthaH maNI vIreSu gaNyate saMkhyAyate iti gaNI saMkhyAvAn senApatiritibhAvaH kRtahastatayA suzikSitatayA kSiprahastatayA AropatyAgAta bhramarAhityena ahite zatrau raNam yuddham cakre vidadhe || "niSNAto nipuNo dakSaH karmahastamukhAH kRtAditi haimaH" // 40 // kazcita sArasanAbhispRvyavaccheda vidhau paTuH / dItibhAganvayaM matvA cake jyAghAtavAraNam // 11 // anvayaH-kazcit sArasanAbhispaka vyavacchedavadhau paTuH dItibhAk anvayaM matvA jyAghAtavAraNaM cakre // 4 // vyAkhyA-kazcita ko'pi sArasanAbhispRk sArasenayukto nAbhiH sArasanAbhiH kAJcIyuktanAbhiH tam spRzatIti tathA strIkaTyAbharaNasahitanAbhispRrzakartA vyavacchedavidhau tatparityAgavidhau paTuH kuzalaH yadvA sArasanAbhispRzaH vyavacchedavidhiH parivarjana vidhistatrapaTA dkssH| strIsaMbhogarahito jAtaH ata eva dIptibhAga kAntimAn jAta iti zeSaH anvayam sambandhaM sarvatrajIvasambandhaM budhvA jyAghAtavAraNaM jyayA mauA dhanurguNena yo ghAtaHprANivadhastasya vAraNaM niSedhaM hiMsAniti cakre gaNadharopadiSTavacanaM zrutvA kazcidyoSitsaMgAnivavRte kazciddhisA-: tazceti tatvam / / 41 // rAmakRSNapakSe-Arasati zabdaM karotIti Arasa: Arasena sahitaH sArasaH sa cAso nAbhiH rathacakravAmapiNDI ceti sArasanAbhistaM spRzati svasthaM karotIti sArasanAbhispRk "nAbhirnAbhau rathacakrasya vAmapiMDyAM kSatriye mRgamade iti zabdastomamahAnidhiH" vyavacchedavidhI Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA. sarga-6 bANamocane zatrucchedanavidhau ca paTuH dakSaH dIptibhAga atitejaskaH anvayaM nijapitRmAtRkulAvadAttacvaM mahadvaMzaprasUto'hamiti matvA vicArya jyAyAH mauryA yo ghAtaH haste sparzajanitaH kSatiH tasya vAraNaM nivAraNaM haste carmabandhanam cakre vidadhe yuddhAya sannadyata iti bhAvaH / / 41 / / 329 na kevalaM parAmRzya purataH padamAdadhuH / azraddhayA ke valinAM pare mImAMmakAH zruteH // 42 // anvayaH --- kevalaM parAmRzya purataH padam na AdadhuH kintu pare mImAMsakAH kevalinAm azraddhayA zruteH padmAdadhuH // 42 // vyAkhyA - kecana kevalam prabhoriti zeSaH kevalajJAnaM jAtamiti parAmRzya vicArya purataH agrataH samavasaraNastha prabhudarzanArthamupadezazrava gArtha vA padam AdadhuH tatra gamanAya pracakramire na kintu kevalinAm kevalajJAnavatAM prabhrUNAM prabhumityarthaH "anAdare SaSThI" azraddhayA tadviSayakAlIkabuddhyA zruteH zravaNasya kevalajJAnamutpannamiti vizvAsarAhityena mImAMsakAH pare kespi karmavAdino'pi padam tatra taddarzanAya caraNapracAramAdadhuH cakruH // yadvA kevalinAm kevalajJAnavatAm azraddhayA abhaktyA zruteH zAstrasya amImAMsakAH zAstrajJAnarahitAH pare kecana parAmRzya vicArya asmAkamatrAkAzo na bhavediti vicArya purataH agrataH svasthAnAdagre kevalam padam ekapadamapi na AdadhuH svasthAnAdekakramamapi na celuH // yadvA zruteH zAstrasya mImAMsakAH vicArakAH zAstravicAradakSA : balinAm balavatAm pare zreSThAH AtmajJAnavatAM dhuryAH ke kAmataMtre dehe vA azraddhayA anabhinivezatayA balam svIyasAmarthya parAmRzya vicArya purataH agrataH dezanAzravaNArtha ke padaM gamanam na AdadhuH na cakruH kintu sarve tatra padamAdadhurjagmuriti bhAvaH // 42 // Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahopAdhyAya zrI meghavijaya gaNiviracite saptasandhAnamahAkAvye rAmakRSNapakSe ke ke'pi balam svasAmarthya parAmRzya vicArya purataH agrataH saMgrAmabhUmau padaM caraNaM na AdadhuH na dhRtAH saMgrAmabhUmau na gatAH pare kecana ke zarIre azraddhayA kimidaM kSaNabhaGguraM zarIraM rakSyate iti zArIrikamamarahitAH zrUyate iti zrutiH zabdaH tasyAH mImAMsakAH vicAravantaH dhi dhig kimiti palAyante neyaM vIrapaddhatiriti zatruvacanavicArakAH vIrAbhimAnina ityarthaH purataH saMgrAmAyAgrataH padaM caraNaM AdadhuH saMgrAmAya jagmuriti bhAvaH // 42 // dhanyAH ke'pIzvarammanyA yathecchAcArakAriNaH / svakAraNe kAryakRtaH sabhyA vAllabhyamaiyaruH // 43 // 330 bhanvayaH - - kespi IzvarammanyAH yathecchAcArakAriNaH svakAH raNe akAryakRtaH sabhyA vAllabhyam aiyaruH // 43 // vyAkhyA - IzvarammanyAH jinendre IzvarabuddhimantaH yathecchAcArakAriNaH jinendrasya yA icchA AcAratha tayoH kAriNaH jinendrAjJAnuvarttinaH svakAH svAdhInAH na tu putrakalatrAdiparataMtrAH raNe saMgrAme kArya hiMsanAdikama na kurvantIti akAryakRtaH hiMsAdivyApAraparAkmukhAH dhanyAH kRtakRtyAH zreSThAH sabhyAH sabhAhIH yogyAH vAllabhyam prAgalbhyam aiyaruH alabhanta || rAmakRSNapakSe - ke'pi kecana IzvarammanyA AtmAnam Izvaramma nyante iti tathoktA ata eva yathecchAcArakAriNaH svAbhimatakAryakAriNaH niSpratibaMdhA dhanyAH zreSThAH svakAH svAdhInAH raNe saMgrAme kAryakRtaH saMgrAmakAryadakSAH sabhyAH sabhAH vAllabhyam vallabhatAm pragalbhatAM aiyaruH AprApnuyuH // 43 // mArgaNAnveSaNAjjIvAjIvAzrayadRzaH pare / vArANabhRto vAravANAdviratimAdadhuH // 44 // Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcArya zrIvijayAtaparipraNItA saraNI TIkA. sarga- 6 0 anvayaH-pare mArgaNAnveSaNAt jIvAjIvAzrayadRzaH vAravANabhRta: vArabANAt viratim bhAdadhuH // 44 // vyAkhyA--mArgaNAnveSaNAt mAryate'neneti mArgaNam zAstram jJAnaM vA "karaNe lyuH" tasya anveSaNAt paryAlocanAt pare ke'pi jIvAjIvAzrayadRzaH jIvAzca ajIvAzceti jIvAjIvam tat Azrayati vicArayatIti jIvAjIvAzrayadRk yeSAM te jIvAjIvavicAracaNAH vAravANabhRtaH vAravANam kavacam bibhrati dhArayati iti vAkhANabhRtaH kavacadhAriNa: " nicolakaH syAt kUpAso vAravANazca kaMcuka iti haima:" athavA biyate janairiti vAraH saMsAraH tam bANayati ruNaddhIti prerayati vikSipatIti vArabANaH saMsAranivartakastaM bibhratIti vArabANabhRtaH cAritryavantaH saMsAranivartakAdhyavasAyavanto vA vArabANAt vAram janasamUham bANayati Avayati svasAniddhayaM kArayatIti vAravANaH vezyAjanaH tasmAta yadvA bANam zaram vRNotIti vArabANaH rAjadantAditvAt paranipAtaH tasmAt hiMsArthavANadhAraNAt viratim virAmam AdadhuH svIcakruH atra gamyo virodhAbhAso'laMkAraH // rAmakRSNapakSe-mArgaNAnveSaNAt mArgaNasya bANasya anveSaNAt saMdhAnAt jIvAjIvAzrayadRzaH jIvanmRtajJAnavantaH ete jIvanti ete mRtA iti vivekavantaH vAravANabhRtaH kavacinaH bANavArAta bANAvasarAva bANAghAtAta viratim nivRttim AdadhuH kRtavantaH kavacadhAraNena bANavedhasa nivRttiH kRteti bhAvaH // "velAvArAvasara prastAvaH / / prakramo'ntaramiti haimaH" || 44 // zuddhaSaNAnavacchedAdvaiyAvRttyaM viyoginAm / svatanvAzu vitanvAnAH prAyazcittaM samAdadhuH // 45 // anvayaH-viyoginAm suddhaiSaNAnavacchedAt vaiyAvRtyaM svatanvA vitanvAnAH bhAzu prAyadhisa samAdadhuH 45 // Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 mahopAdhyAya zrImeSavijayagaNiviracite sahasammAnamahAkA vyAkhyA-viyoginAm vigataH yogaH sAMsArikaviSayasaMbandho yeSAM te viyoginasteSAm nirgranthinAM munInAm zuddhaiSaNAnavacchedAda zuddhaiSaNAyAH pavitraiSaNAyAH niravadyamikSAyAH anavacchedAt nairantaryAda vaiyAvRtyam sAdhusevAvizeSam svatanvA svazarIreNa vitanvAnAH kurvANA: munayaH iti zeSaH, Azu jhaTiti prAyazcittam prAyasya pApasya cicam zodhanam yasmAt tam 'prAyo nAma tapaH proktaM cittaM nizcaya ucyte| taponizcaya saMyuktaM prAyazcittamiti smRta'mityuktakharUpaM vA samAdadhuH ckru|| rAmakRSNaviSaye- zuddhaSaNAnavacchedAt zuddhaH nizAto ya eSaNo bANaH tasya anavacchedAt sAtatyAda anavaratavANaprayogAt viyoginAm vi asahane'kSamAyAM yogo'bhinivezo yeSAM te viyoginasteSAmasahiSNUnAM vaiyAvRttyam vyAvRttarbhavam vaiyAvRttyam nivAraNam Azu zIghram citanvAnAH vistArayantaH svatanvA zarIreNa prAyaH bAhulyena cittaM manaH samAdadhuH samAdadhatisa citaikAyyaM cakrurityarthaH // 45 // udyate-rAvaNo dIghe sarvatrAbhayavismayaH / kozalyAnandanodyoge kauzalyAnandano na kaH? // 46 // ___ anvaya--dIdhaiM rAvaNau udyate sarvatra abhayavismayaH kauzalyAnandanodyoga kA kauzalyAnandano na // 46 // vyAkhyA-rAvayati nivArayati karma duHkhaM yaH sa rAvaNaH tasyAyaM rAvaNiH upadezaH tasin rAvaNau upadeze dIrgha mahati udyate prabhavati sati prabhUta jinendra vyAkhyAne prasarati satIti bhAvaH sarvatra sarvato. bhAvena abhayasya nirAbAghasya parasparavidveSazAntabhAvasya vismayaH AzcaryaH ajanIti zeSaH kauzalyena nijAlaukikanaipuNyena AnandayatIti kauzalyAnandanaH nijanirmaladAkSyeNAnandayitA tasya udyoge upadezavidhau kaH saMsArI kauzalyAnandanA kauzalyena kuzalatayA nandanaH Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcAryazrIvinayAmataparipraNItA saraNI TIkA, sarga-1 11 sukhavAn na sarva eva kuzalavAn jAta iti tatvam / / rAmapakSe-dIghe mahati rAvaNau rAvaNaputre meghanAde udyate saMgrAmAya udyukte sati sarvatrAbhayavisaMyaH sarvatra sarveSu svasainyeSu abhayasya nirbhayasya vismayaH ajani iti zeSaH athavA sarvatra sarveSu rAmasainyeSu AsamantAt bhayasya mItervimayaH Abhayena vismaya iti vA ajanIti zeSaH kauzalyAnandanasya rAmasya udyogaH raNagamanam tasmin kaH sainyaparigataH kA kauzalyena kuzalasya bhAvA kauzalyam mAMgalyam tena nandanaH AnandayuktaH na sarve AnanditA abhavaniti bhAvaH // zrIkRSNapakSe jinendrapakSavajjJeyam // 46 // prApte mArge dazamukhe'bhimukhe saMyatIzitAm / na ko'pi nirataH sthAtuM purato vinatAtmanA // 47 // ___ anvayaH-saMyatIzitAm prApte dazamukhe abhimukhe mArge ko'pi vina. tAtmanA purata: sthAtum na nirataH // 4 // vyAkhyA-saMyataMte iti saMyatinaH sAdhavaH teSu IzitA Izitvam iti saMyatIzitAm prApte labdhe dazamukhe dazasu dikSu mukhaM yasya sa dazamukhastasin 'yadA jinendro dezanAM dadAti tadA sarvadigupavi. STAnAM svAbhimukhameva lakSyate dIpazikhAvaditi' dazamukhe jinendra abhimukhe saMmukhe mArga tadRSTipAtabhUmau ko'pi kazcidapi vinatAtmanA vizeSeNa nata AtmA yasya tena vinatAtmanA natakandhareNa purataH agrataH sthAtum upaveSTam na nirataH na samarthaH sarvataH sarva eva natA aasmityrthH|| rAmapakSe-IzitAm prabhutAm prApte sarvarAkSasezvaratAmupagate dazamukhe rAvaNe abhimukhe saMmukha mArge tatsaMmukhIne sati purataH agrataH saMyati saMgrAme vinatAtmanA zarapAtabhayAt vinA namratayA khAtuma na Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 254 mahopAdhyAyatrImepaSijayagaNiviracite sahasamdhAnamahAkAbve ko'pi nirataH samarthaH rAvaNabANabhinnamarmANaH sarva eva nIcairmukhA abhavaniti tAtparyam // kRSNapakSe-saMyati saMgrAme IzitAm pragalbhatAM prApte dazamukhe sarvato dattalakSye kRSNe sati mArge raNamArge abhimukhe samakSe vinatAsmanA vinA namratayA ko'pi purataH agrataH sthAtuM na nirataH na samarthaH abhavat // 47 // dRSTe puNyajanAdhIze bRhadrathabhuvi svtH| sarve narA vAnarA vA calAcaladazAM dadhuH // 48 // anvayaH-puNyajanAdhIze bRhaddhabhuvi dRSTe svataH sarve narA vAnarA vA calAcaLadazAm dadhuH // 40 // vyAkhyA-ramyate'neneti sthaH " rame kathan " ramyasthAnam bRhanmahAMzcAsau rathazceti bRhadrathaH tasya bhUH tasin bRhadrathabhuvi mahadra myabhUmau mokSamArge puNyajanAdhIze puNyajanAH pavitrajanA adhIzate yatra tasmin pavitrajanAdhiSThite vartamAne jinendre dRSTe nayanagocare sati sarve narAH manuSyAH anarAH devAzca yakSagandharvAdayazca svataH akAraNAt calAcaladazAm tacajodharSitatvAt caJcalatAm utsukatAm dadhuH jagmuH // 48 // rAmapakSe / bRhanmahAMzcAsau sthazceti bRhadrathaH mahatsyandanaH tatra bhavatIti bRhadrathabhUstasmin mahadrathasthe puNyajanAdhIze puNyajanAnAm rAkSasAnAm adhIze nRpe "yAtudhAnaH puNyajano naiRto jAtu rakSasItyamaraH" rAvaNe dRSTe samarabhUmigocare sati sarve narAH manuSyA: vAnarAH kapayazca svataH svayameva calAcaladazAm sAdhvasA caJcalatAm asthiratAm dadhuH anubhavantisma rAvaNabhayAt sarve itstto'bhvnnisvrthH||48|| Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcAryazrIvijayAmRtaripraNItA saraNI TIkA. sarga-6 335 kRSNapakSe-puNyajanAdhIze puNyajanam adhISTe zAstIti puNyajanAdhIzastasmin yadvA apuNyajanAdhIze apuNyajanAn pApiSThAna adhISTe tasin kaluSitajanAdhIze bRhadrathabhuvi bRhadratharAjaputre bArhadrathe jarAsaMdhe dRSTe saMgrAmAGgaNagocare sati sarve kRSNapakSIyAH narAH manuSyAH anarAH devayakSagandharvarAkSasAdayaH acalAcaladazAM sthairyatAm akizcitkaro 'yamasmAkamiti nirbhIkatAm dadhuH dhArayantisma // 18 // tadA mukte jarAyoge zaktizalyAnubhAvini / sumitrAsaMbhave vyagre bale vyApada vinA jinam // 49|| anvayaH--tadA zaktizalyAnubhAvini jarAyoge mukte sumitrAsaMbhave bale vyagre jinaM vinA vyApat // 49 // vyAkhyA-tadA kevalajJAnAnantaraM zaktizalyAnubhAvini zaktiranavizeSaH zalyo bANastayordvandvaH zaktizalyam tasya anubhAvaH prabhAvaH pApakSayakAratvAdyasmin tasin yoge tapovizeSa mukte parityakte sati ajarA na jIryati janmakoTizatairapIti jarA karmagranthiH jinaM vinA jinendraprabhu vinA sumitrAsaMbhave sumidyati niyati jano'syAmiti pRthvI tasyA saMbhave pRthvIjAte vyagre du:khini cale saMghe vyApat prAsarat / / 49 // rAmapakSe-jIryate zarIramanayA iti jarA kAcit zaktiH tasyA yoge prayoge zaktizalyAnubhAvini zaktizalyobhayaprabhAvazAlini tadA rAvaNayuddhasamaye mukte lakSmaNAya vikSipte sati sumitrAsaMbhave lakSmaNe vyagre duHkhamApanne bale sainye jinam jayatIti jinastam rAmam vinA vyApat prAsaran samastabalaM vyagramabhavat / / kRSNapakSe-tadA jarAsaMdhayuddhe zaktizalyAnubhAvini zaktivANaprabhAvazAlini jarAyoge jarAstraprayoge mukte sati yadastraprabhAvAtsarve. Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 mahopAdhyAyabhImeghavijayagaNiviracite saptasammAnamahAkAvye jarAyuktA bhavantIti bhAvaH jinaM vinA zrIneminAthaM vinA sumitrA. saMbhave sumitrasamAgame vyagre duHkhamApanne bale sainye vyApat jarA sarvatra prAsaraditi bhaavH|| 49 // kRte nAgavarAhAne vAmeyArcA samAgatA / tayA vizalyayA senA jinoktyA sA'bhavat pttuH||50|| anvayaH-nAgavarAhAne kRte dAmeyAcI samAgatA tayA vizavyayA jinoksyA sA senA paTuH abhavat // 50 // __ vyAkhyA-na gacchatIti nAgaH kAmaH sarvadA zarIrasthitatvAda sa cAsau varazceti nAgavaraH tasya AhvAne AkArite sati kAmaparataMtre sati vAmAyA iyam vAmeyA arcA pUjA ArAdhanA tadanusaraNA samAgatA samupasthitA paraMtu jinoktyA jinazabdocAraNena tathaiva vizalyayA vizalyakaraNayA duHkhanivArikayA sA senA janapravRttiH paTuH sAdhIyasI abhavat ajAyata jinasya kAmajitatvAttannAmocAraNamAtreNa kAmo vyapalAyata // rAmapakSasAdhAraNametat / kRSNapakSe-nAgavarAhAne nAgavarasya dharaNendrasya AhvAne AkaraNe kRte sati vAmeyasya pAzcaijinendrasya yA arcA pUjA sA samAgatA samupasthitA jinoktyA jinasya zrIneminAthasya yA uktiH sA jinotiH tayA jinendropadezabhUtayA tayA zrIpArzvajinendrapUjayA vizalyayA vizalyakaraNayA jarAvidrAvikayA sA senA paTuH padavI kAryakSamA abhavat ajAyata // 50 // rAjadrAjI samAjAnAM sA-dho-raNavinigrahAt / kumbhakarNe raktalepAt zuzubhe yA-sa-bhAgajA // 51 // Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAcArya zrIvijayAtasUripraNItA saraNI TIkA. sarga - 6 337 anvayaH - yA raNavinigrahAt sAdhoH rAjadvAjI kuMbhakarNe rakalepA sA sabhAgajA zuzubhe // 51 // vyAkhyA--raNavinigrahAt saMgrAmaparityAgAt sAdhoH muneH samAjAnAM samudAyAnAM yA rAjadrAjI virocamAnazreNI kumbha iva karNaH yathA kumbho jalAdikaM dhArayati tathAyamapi bahuzAstravicAragrAhaka iti bhAtraH tasmin raktalepAt raktasya zAstrAnurAgastha lepAdAsaJjanAt "raktam kuMkume tAmre rudhire rAge iti zabdastomamahAnidhiH " bhajanam bhAgaH " bhAve ghaJ " bhaktirityarthaH tena sahitaH sabhAgaH saiva sabhAgA tato jAyate iti sabhAgajA devaviSayaka bhaktijanitA sA zuzubhe babhau / / rAmapakSe -- dhoraNa vinigrahAta dhoraNAnAM hastyazvAdiyAnAnAm vinigrahAt vinAzanAt hananAdityarthaH kumbhakarNe rAvaNAnuje raktale pAda raktasya raktacandasya rudhirasya vA lepAt abhyaJjanAt "raktasaMkocapizunaM dhIraM lohitacandanamityamaraH " bhA prabhA tayA sahitAH sabhAH sabhAH sadIptAH gajAH hastino yatra sA sabhAgajA dIptimadgajamatI madonmattagajabahuleti yAvat samAjAnAm raNagatAnAM sainikAnAm rAjadrAjI zobhamAnA zreNI rociSNu sainyapaMktiH sA zuzubhe didIpe || kRSNapakSe - dhoraNa vinigrahAt hastyazvAdivAhananAzAt ata eva kumbhakarNe kumbha iva karNau yasya sa kumbhakarNastasmin raktalepAda hastya zvAdizarIrazoNitalepAt sabhAgajA samAnabhAge jAyate tiSThatIti sabhAgajA ekadezasthitA samAjAnAM raNagata senAnAm rAjadrAjI virocamAna saMhatiH zuzubhe reje // 51 // harayosharayogena nidrAmudrAtrimudritAH / purazveruH saparyANAH kurvANA darzanotsavam // 52 // anvayaH --- ahaH ayogena nidrAmudrAvimudvitAH harayaH saparyANAM darzanorasavam kurvANAH puraruH // 52 // Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahopAdhyAyazrI meghavijayagaNiviracite saptasamdhAnamahAkAvye vyAkhyA - harati pApamiti hariste harayo jinendrAH ahaH prAtaH ayogena yogarAhityena jinendrANAM nidrAmudrA vimudritAH nidrAyAH svApasya yA mudrA netrasaMkocAdistAM vimudritAstyaktAH saparyANA: parita eti iti paryANastena sahitAH saparyANAH parito gamanazIlAH darzanotsavam netrotsavaM kurvANAH darzanAnandadAyakAH puraH agre ceruH celuH // 52 // rAmapakSe - ahaH prAtaH ayogena anAyAsena svata evetyarthaH nidrAmudrAvimudritAH nidrotthitA harayaH kapayaH saparyANAH paryAyeNa azvasajanena sahitAH yathA'zvAdirArohaNArthe kambalAdi pRSThAstaraNena saJjitA bhavanti tathA saparyANAH pRSThAstaraNasaMyuktAH ata eva darzano rasavaM nayanAnandaM kurvANA cidadhAnAH puraH agre ceruH viceruH // Dha kRSNapakSe - harayo'zvA anyat pUrvavadvayAkhyeyam / / 52 / / dazA - syAbhimukhe rAmAnuje yA - jani saMmatiH / jayazrIrnizcitA deve nRdeve'dbhutayA tayA // 53 // anvayaH - dazAsyAbhimukhe rAmAnuje yA sammitiH bhajani adbhutayA tapA deve nRdeve jayazrIrnizcitA // 53 // vyAkhyA - dazAsyAbhimukhe dazasu indriyeSviti zeSaH AsyaM pravRttiryasya sa dazAsyaH kAmaH tasya Abhimukhye samakSe kathaMbhUte rAmAnuje rAmAm kAminIm anujAti anusaratIti rAmAnujastasmin yadvA rAme ramante'sminniti rAmo dhyAnam tam tasmin vA anujAti aghitiSThatIti rAmAnujaH zrIjinendraH tasmin yA sammitiH saMgrAmo'jani kAme jinendre ca sammitirabhUta nRdeve manuSyadeve deve jinendre viSaye adbhutatayA niratizayaprabhAvatayA jayazrIH kAmavijayalakSmIH nizcitA avazyaMbhAvinI || 53 // Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrI vijaya mRtasUripraNItA saraNI TIkA. sarga-6 rAmapakSe - dazAsyAbhimukhe dazAsyasya rAvaNasya abhimukhe sannidhau rAvaNena sahetyarthaH rAmAnuje lakSmaNe yA sammitiH saMgrAmo'jani udapAdi adbhutatayA vilakSaNatayA deve dyotanAtmake nRdeve lakSmaNe jayazrIrvijayalakSmIH nizcitA niyamitA avazyaM bhavitrI || 339 - kRSNapakSe - dazAsyAbhimukhe jarAsaMgha saMmukhe rAmAnuje rAmAdanu jAyate iti rAmAnujaH balarAmAnuje kRSNo sammitiH ajani ajaniSTa adbhutatayA alaukika camatkAratayA nRdeveM deve kRSNe jayazrIrvijayalakSmI rnizcitA klRptA // 53 // nAgAhata - vivAhena tatkSaNe sadRzaH zriyaH / nAgAhata - vivAhena tatkSaNe sadRzaH zriyaH // 54 // anvayaH -- vivAhena sadRzaH tatkSaNe zriyaH na agAhata vivAhena tatkSaNe nA saddazaH zriyaH agAhata || 54 // vyAkhyA- vizuddhatAM nirmalatAM vAhayati labhate "preraNAMzatyAgAt" iti vivAhastena vivAhena upalakSitaH upalakSaNe tRtIyA nirmalatayopalakSitaH pazyatyaneneti dRzaH jJAnam tena sahitaH sadRzaH vizepajJAnavAn tatkSaNe pravrajyAsamaye zriyaH rAjyalakSmIH na agAhata nAlabhata vi zreSThatAm vAhayati nirvAhayatIti vivAhastenopalakSitaH zreSThatAmupagataH jinendraprabhuH tatkSaNe kevalajJAnotpattikSaNe nA puruSaH karma nirasanAdeva viziSTa puruSaH sadRzaH sadRzIH svasvarUpayogyAH zriyaH kevalajJAnalakSmIH agAhata alabhata // rAmapakSe - sadRzaH dRzena sahitaH sadRzaH "dRzeH kab" sanayanaH tasya viMzatinayanatvena tathA nirdezaH rAvaNaH vivAhena rAkSasAdivivAhena vidhinA zriyaH sItAH pUjyatvAdbahuvacanam ' na agAhata na alabhata sadRzaH jJAnavAn nA manuSyo lakSmaNaH viH pakSI garuDaH " 16 Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 mahopAdhyAya zrImeghavijayagaNiviracite saplasamdhAnamahAkAbbe vAho vAhanaM yasya tena vivAhena garutmadvAhanena kAraNena tatkSaNe rAvaNayuddhasamaye zriyaH vijayalakSmIH yadvA zriyaH rAvaNasampadaH agA. hata aprApnuta / / 54 // athavA agati kuTilaM gacchatIti ag "kartari vip" na ag nAm tena nAgA akuTilagAminA ahatavivAhena aparAhatagarutmadvAhanena upalakSitaH zriyaH vijayalakSmyAH sadRzaH yogyaH sadRzaH jJAnavAn nA naraH vivAhena zriyaH rAvaNarAjalakSmIH agAhata AsAdayat / / kRSNapakSe-nAgayoH padmottaracaMpakayoH yat Ahatam Ahananam tat nAgAhatam vipakSI garuDaH sa eva vAhanam iti vivAhanam nAgAhatazca vivAhazca iti nAmAhatavivAhaH tena nAgAhatavivAhena upalakSitaH tatkSaNe tatsamaye zriyaH lakSamyAH sadRzaH yogyaH nA puruSaH tatkSaNe zizupAla vAhotsave sadRzaH zobhanayanAH zriyaH rukmiNI vivAhena rAkSasavibAhena agAhata aprApnot // zlokAdhyamakaM prakRte / / prAharadvijayaH kaNeM-japamAzritya zAmbhavam / astastattejasA droNa-bhISmAhitaparAbhavaH // 55 // anyayaH-vijayaH zAmbhavamAzritya karNejapam prAharat tattejasA droNa- . bhISmAhita parAbhavaH nyastaH // 55 // vyAkhyA-vijayate kapAyAdIniti vijayaH zAmbhavam zaM kalyANam janAnAmiti zeSaH bhavatyaneneti zaMbhavastasya bhAvastam Azritya abhilakSya karNejapam sUcakam prAharat nirasyat yadi karNejapAnAM sthibhavettadA kadAcidapi lokakalyANaM na saMbhAvya te iti vicArya taM nizasyaditi bhAvaH " karNejapaH sUcakaH sthApizuno durjanaH khala ityamaraH" tattejasA tasya jinendrasya tejasA prabhAvena droNa bhISmAhitaparAbhavaH druNati hiMsayati kauTilyayatIti droNaH bhISayatIti Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA, sarga-6 4. bhISmaH tayordvandvaH tAbhyAmAhitaH sthApitaH janitaH yaH parAbhavaH duHkham sa astaH nirastaH jinendratejasA keSAmapi kutazcidapi bhayo na jAta iti tatvam // 55 // rAmapakSe -- vijayate iti vijayo rAmaH zAMbhavam zaMbhusaMbandhinaM vijayAvahaM vA karNejapam karNe kimapi kathayatIveti karNaparyantamAkuSTam dhanuH Azritya maurvIGkarNaparyantamAkRSya prAharat tatejasA''karNAkRSTavANasya tejasA'nubhAvena droNabhISmAhitaparAkramaH hiMSakabhISakajanitaduHkham astaH nirAkRtaH // P kRSNapakSe - vijayaH arjunaH karNejapam sUcakamAzrityAbhilakSya zAMbhavam zaMbhudattam gANDIvaM dhanuH prAharat prahRtavAn tattejasA tanmahinA droNabhISmAhitaparAkramaH droNazca bhISmazceti dvandvastayorAhitaH sthApitaH parAbhavaH vipattiH astaH nirviSTaH droNAdiSu karNAnantaraM parAbhavo jAtaH athavA zAMbhavaM zambhudevatAkaM japaM bhajanamAzritya karNe karNanAmani rAjJi prAharat athavA saMprati karNArjunIyayuddhe droNabhISmAhitaparAbhavaH yuddhavyasanaH astaH nirAkRtaH / / 55 / / naraH savAsavaM cakraM prApya tadbhedamAdadhe / sAlaGkArasamAsannaM jajJe jayajayAravaH jayajayAravaH // 56 // anvayaH - naraH savAsavaM sAlaMkArasamAsanaM cakraM prApya tadbhedam Adadhe jayajayAravaH jajJe // 56 // vyAkhyA -- nRNAti vizuddhadharma pracArayatIti naraH jinendraH vAsavena mahendreNa sahitaM savAsavam sendram sAlaGkArasamAsannam alaMkAreNa sahitaH sAlaMkAraH sAlaMkAreNa samAsannaH samAgataH iti sAlaMkArasamAsannaH sabhUSaNasannihitastam cakram saMgham indramaNDita Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahopAdhyAya zrI megha vijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAnce janasahitaM samudAyaM prApya labdhvA tatsabhAmAsAdya bhedam pApapuNyavi vecanam jIvAjIva vivecanam vA yadvA avidyAbhedam Adadhe svakIyasadupadezena vivecayAmAsa tata iti zeSaH jayajayAravaH jayajayadhvaniH jajJe sarve janA upadezAmRtAmAsvAdya jayazabdaM cakrurityarthaH // - rAmakRSNapakSe - sa naraH lakSmaNaH kRSNo vA vAsavam cakraM vasurasminnastIti vAsavam samRddham rAjamaNDalam sAlaMkArasamAsannam AbhUSaNasahitasamAgatam zauryAdiguNabhUSaNasamanvitam cakraM rAjamaNDalam prApya labdhvA samAsAdya tadbhedaM tadIyacchedam Adadhe samRddhazUrarAjamaNDalasya chedanam chinnabhinnamAcakre teneti zeSaH jayajayAravaH jayajayasvanaH jajJe jayajayazabdaM cakre / / 56 // 342 sumitrAGgaja saMgatyA sadazAnanabhAsuraH / alimukterdAnakArya - sAro'bhAlakSmaNAdhipaH // 57 // anvayaH --- sumitrAMgajasaMgatyA dazAnanabhAsuraH lakSmaNAdhipaH bhalimuktedAnakAryasAraH abhAt // 59 // vyAkhyA - suSThu bhedyati snihyati anubabhAtIti sumitram kevalajJAnam tadevAGgajam svatantratvAt iti sumitrAGgajam tasya saMgatyA sambandhena kevalajJAnayogena dazAnanabhAsuraH dazasu dikSu AnanaM sukhamupadezakAle yasya sa dazAnanaH tena bhAsuraH dIpyamAnaH lakSmaNAdhipaH lakSma cihnameva lakSmaNaM ' svArthe'N ' tat adhipAti rakSati svasaGgena dhArayatIti lakSmaNAdhipaH alimukteH aleH surAyAH muktestyAgAt sarvathA varjanAt dAnakAryasAraH dAnakAryamupadezanameva sAro yasya sa abhAt azomiSTa || 57 || alibhramare'STazcike kAke kokile surAyAceti zabdastomamahAnidhiH // rAmapakSe - sa lakSmaNAdhipaH lakSmaNazvAsau adhipazceti lakSmaNAdhipaH lakSmaNAbhinno nRpaH dazAnanabhAsuraH dazAnanasya bhA dIptiH Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcAryazrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA. sarga-1 113 dazAnanabhA tAm asthati vikSipati tiraskarotIti dazAnanabhAsuraH "asyate vAsyatItyAdi nauNAdika ura pratyayaH" dazAnanazobhAnirAkariSNuH sumitrAGgajasaMgatyA sumitrAyA aGgajA tanayaH sumitrAMgajaH tasya saMgatyA yaH sumitrAMgajaH sa kadAcidapi durmitraM na sahata ityanvarthatayA alimukte NamocanAt patatritvena sAmyAdalizabdasya bANArthateti bhAvaH dAnakAryasAraH dAnaM cchedanameva kAryasAraM yasya sa abhAva azobhata // yadvA / sa rAvaNaH mumitrAGgajasaMgatyA aGgAjAyate aGgajA sumitraM ca so'Ggajazceti sumitrAGgajaH kAmastasya saMgatyA saMgamena kAmaparAdhIna. tayA dazAnana bhAsuraH dazAnanena zomamAnaH lakSmaNAdhipaH lakSmaNAnAM lakSmIyatAmadhipA alimuktervANamocanAdAnakAryasAraH ledanapaTuH abhAva azobhata / / kRSNapakSe-muSTha bhedyati snihyatIti sumitraM taccAsAvaGgAjazceti sumitrAGgajaH pradyumnaH yadvA sumitraH arjunastasyAGgajo'bhimanyuH tasya saMgatyA sammelanena dazAnanabhAsuraH dazadikSu zobhamAnaH lakSmaNAdhipaH lakSmaNAyAH svapatnyA adhipaH kRSNassa alimukteH vANamocanAt dAnakAryasAraH vedanakAryatatparaH abhAt arAjata / / 57 / / narakSitiM paraparigrahAda vidan sa cAriNA / vibhide hariNA darpa dharanmandodarIvaraH // 58 // bhanvayaH-paraparigrahAta narakSitim vidana dapaM dharan mandodarIvaraH sa cAriNA hariNA vibhide // 58 // vyAkhyA-~paraparigrahAt pareSAmanyeSAm parigrahaH kalatram tasmAt anyastrIsaMsargAt narakSitim triyate iti naraH nayaH tasya kSitim nAzam vidan jAnan darpam ahaMkAraM dharan bibhrat mandodarI. varaH mandaM kRzamudaraM yasyAH sA mandodarI iti tasyAH varaH patiH Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 mahopAdhyAyanI meghavijayagaNiviracite saptasamdhAnamahAkAbbe kAma ityarthaH athavA mandodarIm vanitAm dharmipAratacyAt vRNoti strAstreNa svIkarotIti mandodarIvaraH yadvA mandodarIbhiH kAminIbhiH viyate iti mandodarIvaraH sa kAmaH cAriNA viharaNazIlena hariNA jinendreNa vibhide cicchide nirAcakre // rAmapakSe-sa mandodarIvaraH rAvaNaH paraparigrahAt anyadIyabhAryAtaH narasya nIteH kSitim nAzaM vidan manyamAnaH yadvA narasya narajIvanasya kSitiM kSayam vidan darpam ahaMkAram mAnam dharana vibhrat cAriNA vanavAsinA hariNA lakSmaNena vibhide janne / kRSNapakSe- parasya zatroH parigrahAt svIkArAt narakSitim janavinAzam vidan jAnan dapamahaMkAraM dharan dhArayan mandodarIvaraH mandodarI kAcijarA nAmnI strI tayA triyate saMyujyate yaH sa mandodarIvaraH jarayA saMdhito jarAsaMdhaH cAriNA raNAGgaNacAriNA hariNA kRSNena vibhide vidAritaH // 59 // kumArIvedasAhasrAna sarAjyAn yatkRte dadhat / ikSvAkuvaMzavRSabhaH zaM-ke-valadhiyA zritaH // 59 // anvayaH-kumArI sarAjyAn vedasAhasrAn yatkRte'dadhat ikSvAkuvaMzavRSabhaH zaM kevalazriyAzritaH abhavaditi // 59 // vyAkhyA-kumArI kumAritum Atmamanane krIDituM zIlamasya sa AtmAnubhavazIlaH rAjate iti rAjaH tasya bhAvaH rAjyam rAjyena sahitAH sarAjyAstAn sadIprAn vedasAhasrAn vidantyanayA iti vedaH jJAnam teSAM sAhasrAn vedasAhasrAn atra sahasrazabdo'nantArtha iti anantajJAnAni yat kRte yanimittam dadhat dhArayan ikSvAkuvaMzavRSabhaH ikSvAkuvaMzazreSThaH sarvavarNanIyatIrthaGkarANAmikSvAkuvaMzaprabhavatvaM pUrva prada. rzitameveti bhAvaH jinendraH sam samyak kevalazriyA kevalajJAnalakSmyA AzritaH avalambitaH abhavaditi zeSaH // Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcAryazrIvijayAstaparipraNItA saraNI TIkA. sarga-6 345 nemipakSe-kumArIvedasAhasrAn kumArINAm kanyakAnAm vedasAhanAn catuHsahasrAn sarAjyAn svarAjyasamRddhisahitAn yatakRte yanimittam dadhat nRpaH dhArayati yadi nemirmatsutAM pariNeSyati tadA kharAjyamapi tasmai dAsyAmIti matimAn rAjA'bhavat sa ikSvAkuvaMzavRSabhaH ikSvAkuvaMzazreSThaH nemiH avalazriyAzritaH avalA cAsau zrIH avalazrIH tayA na zritaH iti azritaH anAzrito'bhavaditi zeSaH / ityahaM zaMke manye neminA kanyAgrahaNana kRtmityrthH|| rAmapakSe-kumArINAM kanyakAnAM vedasAhasrAna trisAhasrAn "iti vedAnayatrayItyamaraH" sarAjyAn rAjyAdhasahitAn yat yasyAH sItAyA: kRte nimittam dadhat pratyarpaNAya manasi dhArayan ikSvAkuvaMzavRSabhaH ikSvAkuvaMzazreSThaH kevalazriyA kAntimAtreNa zaM rAvaNahananajanyakalyANaM maGgalam AzritaH prAptaH yAvatA rAvaNo manasi kanyAnAM sahasratrayaM rAjyazca dAtumicchati tAvatA lakSmaNena hatta iti bhAvaH // "dazAsyastvAM vadatyevaM bandhuvarga vimuzca me / jAnakImanumanyastra rAjyAci gRhANa me // trINikanyAsahasrANi tubhyaM dAsyAmi tena ca / saMtuSya no cette sarvana-hyetana ca jIvita"mititacaritre // zrIkRSNapakSe-kumArINAm kanyakAnAm vedasAhasrAn SoDazasAhasrAn vidantyaneneti vedaH zAstram taca " SaDaGgIvedAzcatvAro mImAMsA'nvIkSikI tathA / dharmazAstrampurANaM ca vidyA etAzcaturdaza" iti caturdazadhA anaGgavidyA gAnavidyA ceti SoDazavidyA sarAjyAna rAjante iti rAjAno maNayaH teSAM bhAvaH rAjyam tena sahitAn anekamaNisahitAn yatkRte yasya kRSNasya kRte kRSNanimittam dadhat dhArayan balAzritaH baladevAzritaH ikSvAkuvaMzavRSabhaH yaduvaMzasthApi ikSvAkuvaMza Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 mahopAdhyAyazrImeghavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAye mUlakatvAt ikSvAkukulazreSThaH kRSNaH avalazriyA avalA eva zrIstayA AzritaH avalambita ityahaM zaMke manye / / bhRpAH SoDaza sAhasrA vAsudevAya bhaktitaH / ratnAni DhokayAmAsuDhe dve ca varakanyake / / tAbhyaH SoDaza sAhasrAH kanyAH kRSNa upAyata / aSTau sahasrANi valo'nye kumArAzca tAvatI iti kRSNacaritre // 19 // cake prabhAvini dazAnanarAjarAji, bhAti smayAgajadazAnanarAjarAjaH // cakre prabhAvini dazAnanarAjarAji bhAtismayAgajadazA na narAjarAji // 60 // andhayaH-dazAnanarAjarAji prabhAvini cakre smayAgajadazAnamarAjarAjiH bhAti prabhAvini dazAnanarAjarAji cakre nara bhajarAji yAgajadazA na bhAtisma // 30 // vyAkhyA-AsamantAdanyate prakAzyate iti AnanaH prakAzaH dazasu dikSu AnanaH prakAzo yasya sa dazAnanaH rAjate udyotate iti rAjA tatra rAjate zobhate iti rAjarAT dazAnanazcAsau rAjarAT ceti dazAnanarAjarAT tasmin , prabhAvini prabhAvazAlini cakre bharatasya rAjJaH cakrAstre prakaTite satIti zeSaH sayAgajadazAnanarAjarAjiH samayaH citro. skarSa eva agaH parvataH tasmAjAyate iti sayAgajaH tena dazasu dikSu aniti prakAzate iti smayAgajadazAnanaH rAjasu rAjate iti rAjarAjiH smayAgajadazAnanazcAsau rAjarAjizceti sayAgajadazAnanarAjarAjiH cittodrekagiriprabhUtaprakAzamAnanRpamaNDalIzreSThaH bharataH zrIzAntinAtha: zrIneminAthazca bhAti dyotate prabhAvini prabhAvazAlini dazAnanarAjarAji prakAzamAnanRpazreSThanRpe cakre maNDale samUhe henara ajarAji ajeSu chAgeSu rAjane iti ajarAT tasmin yAgajadazA yAge balipa Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcAryazrIvijayAmRtaripraNItA saraNI TIkA, sarga-6 347 yojakavidhau jAyate iti yAgajA sA cAsau dazA ceti yAgajadazA iva na bhAtisma na zobhatesa yathA vadhyapazo tAtkAlikIdazA na zobhate tathA prabhAvazAlini nRpamaNDale'pi yAgajadazAyuddharUpayajanadazA na bhAtismeti bhAvaH // 60 // atra zloke vasantatilakaM vRttam "jJeyam vasantatilakaM tabhajA jagauga" iti tallakSaNAt / / rAmapakSe-prabhAvini prabhavituM zIlaM yasya sa prabhAvI tasmin prabhAvazAlini dazAnanarAjarAji dazAnanarAjaH rAjA yasya sa dazAnanarAjarAT tasmin tathokte cake maNDale yA gajadazAnanarAjarAjiH gajaH mattaH vivekazUnya ityarthaH yaH dazAnanaH sa cAso rAjA ceti gajadazAnanarAjaH tasya rAjiH tadIya pakSIyazreNI bhAtisma zobhatesma henara prabhAvini prabhAvazAlini dazAnanarAjarAji bhAti cake dazAnana* rAjasya yA rAjiH tatpakSIyazreNI tatra cake bhAti dedIpyamAne sati tadIyapakSe cakre prabhavati sati smayAgajadazA na gacchatItyagaH smayo'haMkAra evAgaH smayAgaH tasmAjAyate iti smayAgajA mA cAso dazA ceti smayAgajadazA ahaMkAragirisaMbhUtA dazA AjarAji Ajasya saMgrAmassa rAji prAMgaNe raNabhUmau na bhAtimana rAjatesma dehalIdI panyAyena bhAtItyasyobhayatrAnvayaH // ___ kRSNapakSe-jarAsaMdharUpavipakSarAjadazAdhAdirUpeNa vyAkhyAvaseyA / prakRtevyapetabhedAkhyaH samudyamakAlaMkAraH 'ardhAbhyAsa:--samudgaHsyA' diti sarasvatIkaNThAbharaNokteH // 60 // yogArakSamAdisahasA dazakandharaM-taM, tIvAribhAvamadhigamya nizamya kAmam / bodho bibheda sarayAjarayA sasandhaM, zrIlakSmaNetya nihitaH sa tu vAsudevaH // 61 // Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 mahopAdhyAyazrImedhavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAve anvaya:-kSamAdisahasA yogAt sa tu vAsudevaH zrIlakSmaNopanihitaH bodhaH kAma tIvrAribhAvam adhigamya dazakandharaM taM nizamya sasandhaM syAt jarayA bibheda // 6 // ___ vyAkhyA-kSamAdisahasA yogAt kSamA dayAdAkSiNyAdireva sahaH balam tena yogAt saMbandhAt vAsudevaH vasu eva vAsu tena dIvyati prakAzate iti vAsudevaH tejovizeSeNa dedIpyamAnaH zrIlakSmaNA tattat svasvavizeSacihvena vRSabhAdinA etya prApya nihitaH yuktaH bodhaH budhyati jAnAtItitathA jJAnavAn kAmam madanam tIvrAribhAvamulkaTariSubhAvam zatrutAmadhigamya prApya sthitamiti zeSaH dazA mRtirevadazakaH tandharatIti dazakaMdharaH tam anaGgatAGgatam sasandham sapratijJam syAt sa prabhurjinendraH jarayA bibheda nirvatayAmAsa' yuvAvasthAyAmeva zarIrapAtAjarAyogo naiva prApeti bhAvaH / / rAmakRSNapakSe-kSamAdisaho balaM yasya sa kSamAdisahA tena kSamAdisahasA upalakSitaH kSamAdibalavAn bodhaH jJAnavAn zrIlakSmaNA zrIrevalakSma cihnam tena zrIlakSmaNA etya nihitaH zrIlakSmopalakSitaH sa tu vAsudevaH zrIrAmalakSmaNaH kRSNabaladevazca tIvrAribhAvam ati. zayavipakSabhRtam adhigamya budhvA taM dazakaMdharaM kAmam yatheSTam nizamya dRSTvA jarayA sasandham jarayAyuktaM saMdham jarAsaMdham prativAsudevam syAt zIghram bibheda ciccheda nihatavAn / / 61 // vizvAGgajApaharaNodbhavasaMparAyAt , SaTkhaNDabhUmibharatezakalAdhikAre / devo nivRtya bhuvanAdbhutarAjyalakSmIH, kakSIcakAra vividhotsavakevalena // 62 // antrayaH--vizvAMgajApaharaNodbhavasaMparApAt SaTkhaNDabhUmibharatezakalAdhikAre devaH bhuvanAdbhutarAjyalakSmIH nivRtya vividhotsavakevalena kakSIcakAra // 62 // Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrIvijayAtasUripraNItA saraNI TIkA, sarga - 6 1 vyAkhyA -- vizvAGgajApaharaNodbhavasaMparAyAt vizvaH samastaH kAraNaM kIrttanamityAdyaSTarUpo yaH aMgajaH kAmaH tasya apaharaNe nirA karaNe nirasana ityarthaH yadvA tasya apaharaNAya nirAkaraNAya udbhavo jAtaH yaH saMparAyaH saMgrAmaH "yuddhAyatyoH saMparAya ityamaraH " tasmAt aSTavidhakAmavAsanAnirAkaraNodbhUtaraNAt bhuvanAdbhutarAjyalakSmIH tribhuvanavilakSaNarAjya saMpadaH SaTkhaMDa bhUmi bharatezakalAdhikAre SaTkhaMDA yA bhUmiH pRthvI tAmbibhartti dhArayati svAmitvena adhikarotIti SaTkhaMDabhUmibharataH sa cAsau Izaveti SaTkhaMDabhUmibharatezaH tasya yA kalA yogakSemarUpA tasyA adhikAre prabhutve zAsane nivRtya sthApayitvA devaH jinendraH vividhotsava kevalena vividhotsavena anekavidhadevakRtasamavasaraNAdimaMgalena kevalena kevalajJAnena kakSIcakAra koDIcakAra kevalajJAnavAn sampannaH // - - anyajinendrapakSe - SaTkhaNDabhUmi bharate zakalAdhikAre SaTkhaNDaH yaH bhUmibharataH bharatakhaNDa bhUmistatra ISTe prabhavatIti SaTkhaMDa bhUmi bharatezaH tasya yA kalA tadadhikAre bhuvanAdbhutarAjyalakSmIH nivRtya nirAkRtye - tyarthaH SaTkhaNDa bhUmibharatezayogyatAyAmapi taca jagrAheti tatvam // rAmapakSe - devaH devanazIlaH SaTkhaNDabhUmi bharateza kalAdhikAre SaTkhaNDabhUmim vibhartIti " bhR atac " paTkhaNDa bhUmibharataH sa cAsau Izazvati SaTkhaNDabhUmibharatezaH kalAyAH kRtsnAyAH adhikAraH kalAdhikAraH SaTkhaNDabhUmibharatezasya kalAdhikArastasmin bhuvanAbhutarAjyalakSmIH trailokyavilakSaNarAjya saMpadaH rAvaNAdhikArasya rAjyalakSmIH vizvAGgajApaharaNodbhavasaMparAyAt vizvAMgajAyAH jAnakyAH apaharaNena udbhavaH utpannaH yaH saMparAyaH saMgrAmastasmAt kAraNAt nivRtya Acchidya rAvaNAdhikAre yA rAjyalakSmIstA nivRtya tata Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 mahopAdhyAya zrI meghavijaya ga Niviracite saptasandhAna mahAkAnje AkRSya vividhotsava kevalena anekotsavapradhAnena kakSIcakAra koDIcakAra / / 62 / kRSNapakSe vizvAyAH kaMsamAtuH aMgajaH kaMsaH tasya apaharaNAt nAzanAt udbhavati yaH saMparAyaH saMgrAmastasmAt SaTkhaNDa bhUmi bharatezakalAdhikAre jarAsaMdhanRpAdhikAre zAsane yA bhuvanAdbhutarAjyalakSmIH nivRtya nirAkRtya devaH kRSNaH vividhotsava kevalena aneka vidhamaMgapradhAnena kakSIcakAra svAyattIcakAra jarAsaMdharAjyasakSmIH parAkRtya svAdhInAmakarodityarthaH // 62 // jJAnaM kevalamArSabhaM haramite mukhye tapasye'bhavasatpoSe navame site himarucA hIne'ryamAsevite / prAkkalyANakavAsare'ntimavibho diksaMmite mAdhave, rAjye sA niyatirjine nigaditA rAme'bhirAme viSA 63 itizrI saptasaMghAne mahAkAvye mahopAdhyAyazrI meghavijayagaNiviracite bhagavatkevalajJAnasAmrAjyavarNanonAma paSThaH sargaH // 6 // anvayaH -- haramite mukhye tapasye bhArSabhaM kevalaM jJAnam abhavat satpauSe navame site himarucA ahIne'ryamAsevite prAkkalyANakavAsare antimavibhau disamma mAdhave jine rAjyesA niyatirnigaditA viSA abhirAme rAme ca nigaditA // 63 // vyAkhyA - haramite hareNa parimite ekAdazyAm mukhye pradhAne tapasye phAlgune " syAttapasyaH phAlgunika ityamaraH " ArSabham RSabha svedam ArSabham RSabhanAthasaMbandhi kevalaM jJAnam kevalajJAnam abhavat, satpauSe zobhanapauSamAse navame navamItithau site zuklapakSe "avadAttaH sito gauro'valo dhanalo'rjuna ityamaraH " pauSazukla navamyAm zAnteH Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrI vijayAbhRtasUripraNItA saraNI TokA, sarga-6 351 kevalaM jJAnamabhavat, himarucA candreNa ahIne yukte aryamNA Asevite iti aryamAsevite sUryacandrobhayasammite tithAviti zeSaH amAvAsyA - tithau Azvina kRSNAmAvAsyAyAm nemeH kevalajJAnam abhavat prAkkalyANakavAsare prAthamika kalyANakadine cyavana kalyANadine caitrakR SNaJcaturthyAm pArzvanAthasya kevalajJAnamabhavat, antimavibhau caramatIkare zrI vardhamAne jine diksamite dazamyAm tithau mAdhave vaizAkhe rAjye kevalajJAnarUpe sAmrAjye sA niyatiH sthitiH nigaditA kathitA, viSA kAntyA'bhirAme manohare rAme balarAme rAmalakSmaNe ca rAjye sA niyatiH sthitirnigaditA nirUpitA / / atra padye zArdUlavikrIDitaM chandaH 'sUryAzvairmasajastatAH sa guravaH zArdUlavikrIDitam' iti lakSaNAt || 63 / / iti zAstravizArada, kaviratna, bhaTTArakAcArya zrIvijayAmRta sUrIzvarapraNItAyAM saptasaMdhAnamahAkAvya-saraNI - TIkAyAM paSTaH sargaH // 6 // Aula Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 mahopAdhyAya zrI mevavijayagaNiviracite saptasamdhAnamahAkAvye // atha saptamaH sargaH // samavasaraNe satrA tatrAgamad ramaNairbhuvaH, sakalabharata svAmI bhAvI navoditacakrabhRt / dharaNivalayAda zvakSuSNArjunottharajo'Nubhi gaNipariNataizvitraM kurvannevAmbaramambaraiH // 1 // anvayaH - tatra samavasaraNe bhuvaH ramaNaiH satrA sakaLa bharatasvAmI bhAvI navoditacakrabhRt varaNivalayAt azvakSuSNArjunottharajo'NumirgaNi pariNataiH ambarairiva ambaraM citrIkurvan bhagamat // 1 // vyAkhyA ---tatra jinendrasya samavasaraNasthAne bhuvaH pRthivyAH ramaNaiH bhUpatibhiH satrA saha sakala bharatasvAmI sakalAnAm akhilAnAM bharatAnAm bharatakhaNDAnAm svAmI adhipatiH bhAvI navoditacakrabhRt navaH nUtanaH yazcakrazcakrAkhaH sa navoditacakraH tambibharttIti navodi tacakrabhRt nUtanaprakaTitacakradhArakaH bhAvI bhaviSyan ito gatvA cakraM dhArayiSyatItyevaMbhUtaH dharaNivalayAta bhUmaNDalAt azvakSuSNArjunottharajo'NubhiH azvaiH vAjibhiH kSuSNAH sampiSTAH arjunAH zukkAH dhavalA ityarthaH utthAH ucchritA udgatA ye rajasAM dhUlInAm aNavaH kSudrAMzAH 'taiH tathoktaiH turaGgamakuTTitazvetocchritadhUlikaNaiH gaNiH gaNyate divyapadaprAptayA iti gaNiH tatra pariNataiH AkAzapariNataiH AkAzasyaiH ambarairivavasanairiva ambaram AkAzam citram adbhutam nAnAvarNavat kurvan vidadhat Agamat AyAsIt // anyajinendrapakSe'pi samAnametat // 1 // Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAcAryazrIvijayAmRtaripraNItA saraNI TIkA. sarga-7 153 rAmapakSe-tatra samavasaraNe laMkAparisarakusumAyudhodyAnasamAgatAprameyabalanAmarSisamutpanna kevalajJAnotsavacikIrSumehendrAdhiSThitasthAne bhuvaH pRthivyAH ramaNaiH pRthvIpatibhiH satrA samam sakalabharatasvAmI bhAvI navoditacakkabhRt rAmaH Agamat anyat pUrvavadyojyam / / kRSNapakSe-samavasaraNe yuddhasamApte nivRttayuddhe sati tatra kRSNa sannidhibhUmau bhuvaH ramaNaiH saha jarAsandhapakSIyanRpaiH samam sakala bharata. khAmI navodItacakrabhRt - kRSNaH agamat anyadvizeSaNaM yathApUrvamanu. sandheyam // 1 // ___atra sarge hariNIvRttantallakSaNaM yathA 'rasayugahayainsaumroslo go yadA hariNI tadA // 1 // tapanatanayastasyApyagresahaH saha senayA, karaTighaTanATopAropAdiyAya jyaashryH| asahanajanakSobhaM tanvan sadhanvabhaTaiH zriyA, haritanujavad gandharvANAM smaradhvajagarjitaiH // 2 // anvayaH-tapanatanayaH saha senayA'pi agresahaH karaTighaTanATopAropAt jayAzrayaH gandharvANAm smaradhvajagajitaiH sadhanvabhaTaiH zriyA haritanujavat asaha. najanakSomaM tanvan iyAya // 2 // vyAkhyA-tapanatanayaH tapyate lokottaramaizvaryamaznute iti tapana: athavA tapati kAmAdIniti tapanaH yadvA tApayati karmAdikaSAyAniti tapanA tanoti dharmamiti tanayaH tapanacAsau tanayazceti tapanatanayaH paramaizvaryasampannadharmapravartakaH saha senayA agresahaH eti svAmitvaM yayA sA inA zAsanapaddhatiH tayA sahitA iti senA tayA agresahaH zAsanapaddhatimanusRtyAgresaraH karaTighaTanATopAropAt karoti zabdamiti karaTaH karaTa eka karaTI " svArtha in" tasya yA ghaTanA AyojanA Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15. mahopAdhyAyazrImeghavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAvye tasA ATopa ADambaraH tasya AropAt adhyavasAyAta zAbdikAyojanADambarAdhyavasAyata: jayAzrayaH karmAdikaSAyajayAzrayaH gandharvANAM svAdhiSThAyakadevayonivizeSANAm smaradhvajagarjitaiH vAdyazabdavizeSaH sadhanvabhaTaiH dhanuSA saha vartate yaH sa sadhanvA sa cAsau bhaTazceti sadhanvamaTaiH sakodaNDayodhairiva zriyA kAntyA hareH sUryasya tanujavat sUryatanujaM yattejastadvat yadvA harezcandrasya tanujavat candrakAntivat asahanajanakSobham tejaH sahanAsamarthajanacAvalyam tanvana vistArayan jinendraH prabhuH iyAya parivatrAja // rAmapakSe-tasyApi tato'pi senayA saha svasainyayuktaH agresahA agragAmI jayAzrayaH jayam saMgrAmavijayam AzrayatIti jayAzrayaH karaTighaTanATopAt karaTino gajasya yA ghaTanA yojanA tasyA ATopo garvaH tasya AropAt adhyavasAyAt gajasannibhavAnarasainyasamudAyAt sadhanvabhaTaiH sakodaNDasainyaiH smaradhvajagarjitaiH smaradhvajAnAm vAdyAnAm "vAdhaM vAdinamAtoghaM tUrya tUraM smaradhvajaH iti haima:" garjitaiH kolAhalaiH haritanujavat indraputravat vAlI tapanatanayaH sUryaputraH sugrIvaH asahanajanasya zatrujanasya kSomam vaikalyam tanvan prathayan gandharvANAM ca kSobham rAvaNasahAyArthamAgatAnAM daivayonivizeSANAM ca kSobham cAJcalyam tanvana vistArayan iyAya saMgrAmAbhimukham prasasAra // 2 // kRSNapakSe-tApayati zatrUniti tapanaH tanoti svakIyavaibhavamiti tanayastayoH karmadhArayaH zatrutApakArakaizvaryavAna athavA tapyate lokocarazarIrazobhAmaznute iti tapano vasudevastasya tanayaH putraH kRSNaH senayA yAdavasenayAgresahaH agragaH karaTinAM ganAnAM ghaTanA sainyasaMmelanA tasyA ATopasyADambarasya AropAdathyavasAyAta vijayA zrayaH vijayAbhilApukA smaratrajagarjitaiH vAghazabdaiH sadhanvabhaTaiH Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAcAryazrIvijayAtasUripraNItA saraNI TIkA. sarga- 155 a n s . .. ...... . ..... . . kodaNDakANDakalitasainyaiH gandharvANAM asahanajanakSobhaM zatrujanavaimanasyaM tanvan zriyA kAntyA haritanujavat sUrya iva iyAya cacAla yadvA tanatananayaH sUryaputraH karNaH jayAzrayaH jayavijayam arjunam Azra. yati yuddhAya sammukhInaM karotIti tathA haritanujavat vAlIva iyAya saMgrAmAGgaNaM yayau anyadvizeSaNaM pUrvavadyojyamityarthaH / / 2 // anudizamapi dhyAyannantardazAnanasaMgama, dinamudayinaM bhAnuM karNe nidhAya vicArayan / karizirasi ca nyastaM hastaM tapendrajitA samaM, nayanaviSayIkurvan gurvI puraH suravAhinIm // 3 // anvayaH-anudizam pratidizam dazAnanasaMgamam dhyAyana dinamudAyinam bhAnuM karNe nidhAya vicArayan tathA indrajitA samam karizirasi ca nyasta hastama puraH gurvIm suravAhinI nayanaviSayIkurvan agamaditi pUrveNAnvayaH // 3 // vyAkhyA-anudizam pratidizam dazAnanasaMgamam dhyAyan daza indriyANi Anayati toSayatIti dazAnanam jJAnam vastutatvam antarmanasi dhyAyan vicArayan upayuJjan kathaMbhUtam dazAnanasaMgamam dinam dyati pApam karma vA iti dinam udayinam prAptodayam bhAnum pratyakSApratyakSaviSayaprakAzakam karNa nidhAya zabdaM zrutvA vicArayan tatvadvastusattAvicAraparaH yadvA karo rAjaprANyAM zo'syAstIti karI nRpaH "palihastAMzavaH karA ityamaraH" tasya kariNo nRpasya zirasi nyastam mUrdhni sthApitam dharmamityarthaH nRpasya dharmamUlatvAt karNe nidhAya vicArayan tatvanirNayaM kurvan tathA indrajitA samam indram paramaizvaryasampannamapi jayatIti indrajit sAdhuH, nispRhasya taNaJjagaditi tena samam athavA indrajidasurastena asamam asurasaMgatirahitam puraH agre gurnIm garIyasIm suravAhinIm devasaMhatim nayanaviSayIkurvan metragocaraM kurvan agamaditi pUrvazlokenAnvayaH // Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 mahopAdhyAyazrImeghavijayagaNiviracite sasasandhAnamahAkAmbe zrIrAmapakSa-anudizam pratidizam antarhRdaye dazAnanasaMgamam 'rAvaNasanidhAnam dhyAyan vicArayan udayinam acirarAjyaprAptyA prAptodayam bhAnum sUryatanayam " apatyapratyayasya luk " athavA bhAtIti bhAnustam sugrIvam karNe nidhAya karNasamIpaM nItvA "sAmIpye saptamI" vicArayan kimapi cintayan rAmaH karizirasi hastimastake nyastaM sthApitaM hastam indrajitA meghanAdena samam sArdham gurvIm garIyasIm suravAhinIm surati aizvaryadIptim prApnotIti suraH rAkSasaH tasya vAhinIm senAm nayanaviSayIkurvan avalokayan agamaditi pUrvazlokenAnvayaH // kRSNapakSe-anudizam pratidizam dazAnanasya kAmasya pradyumnasyetyarthaH saMgatim saMgam dhyAyan vicArayan udayinam prAptodayam bhAnuM tadabhidhAnam kazcinnRpam karNa nidhAya karNasamIpannItvA vicA. syan raho maMtrayan kAryajAtamiti zeSaH karizirasi nyastaM sthApitam hastam indrajitA aizvaryeNa mahendramaNi parAbhavatA nRpeNa samam sArdham puraH agre gu/m mahIyasIm suravAhinIm daityasainyam rAjasainyambA nayanaviSayIkurvan pazyan agamat iyAya // 3 // mArIcaH samayaH sa sundaravidhiH zrImeghanAdo'pyagAccandro'rkaH prathitaHprahastakathitaHkAmAkSanAmA-zuko(kaH) gambhIro makaradhvajaH kamalabhUH kAntyA (pinA?)zAraNo, bIbhatsaH prabalAyudhaiH kssitibhRto'nye'piiyurutsaahsaaH||4|| anvayaHmArIcaH samayaH sundaravidhiH saH zrImeghanAdaH caMdraH arkaH 'prathitaH prahastakathita: kAmAkSanAmA zukaH gaMbhIraH kAntyA kamalabhUH makaradhvajaH zAraNo nA bIbhatsaH pramalAyudhaiH agAt anye'pi utsAhasA: kSitibhRtaH IyuH // 4 // Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcAryazrIvijayAmRtatripraNItA saraNI TIkA, sarga-7 357 vyAkhyA-mArIcaH tADakeyaH samayaH samayanAmA sa prasiddhaH sundaravidhiH tadAkhyaH yadvA sundaro vidhiH anuSThAnaM AbhicArika yasya sa zrImeghanAdaH rAvaNajyeSThata nayaH candraH candrajvalananAmA rAvaNiH akaH agrabhaH prathitaH prasiddhaH prasasta iti nAnAkhyAtaH rAvaNamAtAmahaH pradhAnamaMtrI kAmAkSanAmA kAmAkSetyabhidheyaH rAvaNa tanujaH zukaH rAjJaH praNidhiH gaMbhIraH makaradhvajaH yaH kAntyA kamanIyatayA kamalabhUH caturAnanasannibhaH zAraNaH rAvaNacaraH bIbhatsaH prabalAyudhaiH mahadanazastraiH saha rAmarAvaNayuddhe agAt yoddhamagamat anye'pi kSitibhRtaH rAvaNasahAyakanRpAH utsAhasAH yuddhotsAhasthAyibhAvabhAvitAntaHkaraNAH IyuH samAjagmuH iti rAmapakSe / tIrthaGkarapakSe-yathAyathaM vizeSaNaviziSTAH munIndrA narendrA deve. ndrAzca samIyuH iti avaseyam // 4 // zArdUlavikrIDitam chandaH / jAtAtapasya balitA lalitA dinasya, zrI tizItamadhurA madhurAGgabhAjAm / ApAnamapyupavane pavaneriteSu, yUnAM drumeSu caraNAd ramaNAnmayUnAm // 5 // anyayaH-~jAtAtapasya dinasya balitAlalitAzrIH madhurAMgabhAjAm nAtizItamadhurA jAtA pavaneriteSu drumeSu mayUnAM caraNAt yUnAM ramaNAt bhApAnamapi madhuraM jAtam // 5 // vyAkhyA-atra sarge " nAnAvRttamayaH kApi sargaH kazcana dRzyate" iti sAhityadarpaNadhRtamahAkAvyalakSaNAnnAnAvRttayaH kizca prAtamadhyAhnamRgayAzaila vanasAgarAH varNanIyA ityapi tatratyavacanAhatuvarNanaM sarvasAdhAraNatayA kaviH prastauti jAteti-jAtAtapasya jAta. tApasya ahaH valitA ojakhitA lalitA manoharA atha ca Atapasa Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 mahopAdhyAyazrI megha vijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAvye raudrasya balitA balasya bhAvaH balitA sAmarthyam jAtA apagatA nivRR satyarthaH sarvasahiSNutvAt dinazrIH dinazobhA madhurAMgabhAjAm sukumArazarIrANAm nAtizItamadhurA adhikazItAbhAvAt madhurA manojJA atha ca aGgabhAjAM zarIriNAm madhurA sevanayogyA upavane udyAne pavaneri teSu pavanavI jiteMSu drumeSu pAdapeSu caraNAdvicaraNAt mayUnAm mRgAnAm yUnAM taruNAnAm ramaNAdvihArAt ApAnamapi pAnagoSThI api madhuramiti zeSaH mayuH syAtkinnare mRge iti zabdastomamahAnidhiH // 5 // yamakAlaMkAraH || atra sarge ita Arabhya ekaviMzatizlokaparyantaM vasantatilakaM vRtam tallakSaNazcajJeyaM vasantatilakaM tabhajA jagauga iti // sA phAlgunasya yazasAM jagati prazastiH, prAdurbabhUva mahasA jitasaurabhAsaH / manye tadarkatanujanmavibhAvinoda statyAja moDhyamacirAnna tathA prasahya // 6 // anvayaH - - mahasA jitasaurabhAsaH phAlgunasya jagati yazasAM prazastiH prAdurbabhUva tat atanujanmavibhAvinodaH acirAnmoDhyam tatyAja tathA na ityahammanye // 6 // prasA vyAkhyA - mahasA jitasaurabhAsaH mahasA tejasA jitA labdhAsaurasya sUrya sambandhinaH bhA kAntiryena tasya jitasaurabhAsaH prAptasUryakA nteH yadvA mahasA khakIyatejasA jitA parAbhRtA saurabhA sUryaprabhA yena sa jitasaurabhAH tasya jitasaurabhAsaH athavA mahasAjitasaurabhAsaH aprAptasUryaruceH phAlgunasya tapasyasya yazasAM kIrttInAM prazastiH prazaMsA prAdurbabhUva samutpede tat arkatanujanmavibhAvinodaH arkasya divAkarasya tanujanmavibhA zarIrajAtaprakAzaH acirAt tatkSaNameva prasahya haThAt Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcAryazrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TokA. sarga- 159 mauDhyam mRDhatAm sahanazIlatAm na tatyAja na mumoca phAlgune sUrya prabhAyAH sahyatAkSiNyaM sarvathA na bheje iti bhAvaH ityahaM manye jAne // 6 // utprekSAlaMkAraH // atha ca mahasA nijatejasA / jitaH parAjitaH saurasya sUryApatyasya karNasya bhAstejo yena saH jitasaurabhAH tasya jitasaurabhAsaH phAlgunasya arjunasya " arjunaH phAlgunaH pArthaH savyasAcI dhanaJjaya iti haimaH" jagati bhuvane yazasAM prazastiH vikhyAtiH prAdurbabhUva udiyAya tat aketanujanmavibhAvinoda: aketanujanmanaH kasya vibhAyAH prabhAyAH vinodaH vikSepaH prasahyabalAt acirAt tat kSaNameva mauDhyam mugdhatAm na tatyAja nicikSepa kintu tatyAja eva ityahammanye'numinomi / / utprekSA // 6 // siddhopadezavacasA kRtakaNabheda, zvetAzvavAhanabalaM svanRpAnumatyA / zuddhaiSaNAdividhinA suravRSTiruccai muktAnuyuktakaraNairjanayAmbabhUve // 7 // anvayaH-siddhopadezavacasA kRtakarNabhedam svanRpAnumatyA zvetAzvavAhanabalam zu?SaNAdividhinA muktAnuyuktakaraNaiH uccaiH suravRSTiH janayAmbabhUve // 7 // vyAkhyA--siddhopadezavacasA upadizati vasantAgamamanumApaya. tIti upadezaH kokilaH teSAM vacaH upadezavacaH siddhaH svabhAvasi. ddhazca tata upadezava cazceti siddhopadezavacaH tena vAbhAvikakokilavacanena kRtakarNa bhedaH kRtaH viracitaH karNasya karNikArapuSpasya medo vikAso yena tat zvetAzvavAhanavalam zvetAzvavAhanasya balam sUryabalam tejaH "RtukartA prabhAkara iti purANam " svanRpAnumatyA sUryAjJayA Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahopAdhyAya zrI megha vijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAbbe zuddhaiSaNAdividhinA zuddhaH uttejitaH ya eSaNaH bANaH sa Adiryasya vidheH tena madanahetukatIkSNavANAdividhAnena uccaiH atizayam suravRSTiH suSThu rAjante zobhante iti surAH puSpANi teSAmvRSTirvarSaNa sRSTiH muktAnuyuktakaraNaiH muktA vikasitA anuyuktA vikAzonmukhAH teSAM karaNairvidhAnaiH janayAmbabhUve viracayAmAse vasante kAmasya bANAya puSpANi sajjyante || 360 anyapakSe -- siddhopadezavacasA siddhAnAM keSAMcita trikAlajJAnavatAm yat upadezavacaH tena kRtakarNabhedam kRtaH vihitaH karNasya bhUpaterbhedaH chedo yena tat zvetAzvavAhanavalam zvetAzvavAhanasya arjunasya balam sainyam svanRpAnumatyA arjunAjJayA zuddhaiSaNAdividhinA zuddhastIkSNIkRtaH ya eSaNaH bANaH sa Adiryasya sa nitAntottejitavANAdiH tasya vidhinA vidhAnena muktAnuyuktakaraNaiH muktAH zatrau prakSiptAH anuyuktAH mocanAya tUNirAnniSkAsitAH teSAM karaNairvidhAnaiH suravRSTiH sunvanti vipakSAn pIDayantIti surAH bANAH teSAm vRSTirvaSaNama uccaiH atizayam janayAMbabhUve utpAdayAmAse // 7 // eSaNo lauhamaye vANe iti zabdasto0 zleSaH // sItApahAravidhireSa tavopahAra - vyAhAra nirbhayavihAravinAzanAya / tenAdhunApi madhunAzanatAM jahIhI tyAheva rAvaNamiha svadhiyAlijanyam // 8 // anvayaH - eSa sItApahAravidhiH tavopahAravyAhAra nirbhayavihAravinAzanAya tena adhunApi madhunAzanatAm jahIhi iti alijanyam svadhiyA iha rAvaNam Ada iva // 8 // Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrI vijayAnRtasUripraNItA saraNI TIkA. sarga-7 361 vyAkhyA -- sItApahAravidhiH sItAyAH madirAyAH " sItA lAMgalapaddhatau janakaduhitari lakSmyAM madirAyAmumAyAM yeti zabda stomamahAnidhiH" apahAravidhiH parityAgavidhiH tava upahAravyAhAranirbhaya vihAra vinAzanAya svacchandata itastatogamanAgamana nirbhayavihAranivAraNAya tena adhunApi idAnImapi madhunAzanatAm madyapradhAnabho jazIlatAm jahIhi parityaja iti rAvaNam rAvayati lokamiti rAvaNasam madyajanitavibhrAntavacanam iha vasantasamaye svadhiyA svamatyA alijanyam bhramaravAdaH bhramarANAmparasparazabdaH Aheva uvAcaiva "janyaM - - syAjjanavAde'pItyamaraH" atra kriyAgatotprekSAlaMkAraH // anyatra epa sItApahAravidhiH sItAyAH jAnakyA apahAravidhiH apaharaNavyApAraH tava sarvaizvaryasampannasyApi rAvaNasya upahAravyAhAranirbhaya vihAravinAzanAya upahArANAm ukDhaukanAnAm vyAhArANAni bhayavacanAnAm nirbhayavihArANAm krIDAvizeSANAm vinAzanAya nivRtyai tena taddhetunA adhunApi idAnImapi madhunAzanatAm madhupradhAnabhojanatAm madyapAnamityarthaH yadvA madhunA tadabhidhAnena rAkSasena saha saMghatAm saMbandhatAm athavA madhunA kumbhanasIbhatra saha asanatAmupavesanatAm tena saMgatim jahIhi parityaja itthamevam alijanyam bhramaravAdaH athavA ale: kAkasya janyam yuddham svadhiyA svabuddhyA iha samaye Aha va kathayatIvetyarthaH // 8 // zleSaH / vyarthA sapakSarucirambuja saMdhibandhe, www. . rAjJo na darzanamihAstagatizca mitre / kiM kiM karoti na madhu-vyasanaM ca devA dasmAd vicArya kuru sajjana ! tannivRttim // 9 // - Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 mahopAdhyAyazrImeSavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAde anvayaH - ambujasaMdhibandhe sapakSaruciH vyarthI iha rAjJo na darzanam mitre astagatizca daivAt madhu-vyasanam kim kim na karoti bhasmAt vicArya he sajana ! tamivRttim kuru // 9 // vyAkhyA-rAjJaH candrasya bhUpasya ca madhuvyasanam vasantasaMga mam madyapAnavyasanaM kiM kinna karoti sarvamapi karoti tathAhi iha madhupravRttau sapakSe pakSasahite patatriNi kokile ruciH prItiH kokile dRDhA prItirbhavatIti bhAvaH atha ca sapakSe tulyarUpe sUrye ruciH vizeSakAntiH, yadvA sapakSe cANe mRgayArtha bANasaMdhAne ruciH, ambujasandhibandhe ambujasya sarasijasya sandhibandhe saMkoce mukulatAyAm sapakSaruciH samAnodaragrItiH vyarthA samAnodaraprema naiva bhavati darzanamapi na bhavati tatra gaganasya dhUlidhUsAtvAnna candradarzanaM bhavatItyarthaH mitre sati astagamanam sUryodaye'stamitiH daivAt bhavati asmAt uktAddhetoH he sajana ! satpuruSa! vicArya prabhAvazAlini rAjJi yadyevaMvidhA pravRttistadA'sadAdInAM kA katheti nirupya tannivRttim madhunivRttim maghavyasananirodhaM kuru vidhehi / / atra prastutasya gajJazcandramaso'grastutena kenacidrAjJA saha samAnadharmAbhinivezAn dIpakAlaMkAraH // 9 // dIptyA madhoH pratiharezcalacakrarUpa -tanayoddharaNaprasiddhaH / cakra sudarzanamajAyata mAdhavasya, tajjyotiSAmudayataH paripanthibhityai // 10 // anvayaH-pratihareH madhoH dIptyA cala cakrarUpe vyUhe dharAsunanayoddharaNaprasiddheH tajayotiSAmudayanaH paripandhibhitrya mAdhavasya sudarzana cakraM bhajAyata // 1 // vyAkhyA--pratihareH harermAdhavAt vaizAkhAt prati pUrvam madhokai. trasya dIptyA prabhAvena dharAmu bhUmiSu calacakrarUpavyUhe calati sAta Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAcAryazrIvijayAmRtaripraNItA saraNI TIkA, sarga- 7 361 tyeneti calo vAyuH sadAgatitvAva tasya cakrarUpe ghUrNanarUpe vyUhe samUhe cakravAte vAtyAyAmityarthaH tanayoddharaNaprasiddheH tanyate vistAryate iti tanayo rajaH dhUlI tasyoddharaNaM nirAkaraNam tatra prasiddhiH khyAti yasya tasAt tadanantaram paripanthibhittyai paripanthinAm vyAghAtakAnAM zItAnAm bhittya vinAzanAya mAdhavasya vaizAkhasya tajjyotiSAmudayataH tat kAntInAm prAdurbhAvataH sudarzanam sundarAbalokanam cakram samUham kAntisamUham ajAyata udbhavata // zleSaH / anyatra pratihareH prativAsudevasya jarAsaMdhasya calacakrarUpanyahe cakravyUharUpayuddha saMsthAna vizeSe madhoH mayasya dIptyA Atizayyena dharAsutanayasya jarAsaMdhasya uddharaNam ucchedanam tasya prasiddhaH khyAte: jyotiSAm tejasAm udayataH prAdurbhAvAt paripanthibhityai zatrubhedanAya mAdhavasya kRSNasya sudazanam mudarzananAmakaM cakram cakrAstram ajAyata abhavat upapadyata iti yAvat / / 10 // duryodhanAntakaraNaM dharaNaM kSamAyA, bhItasya tasya nanu pazyata eva puMsaH / iSTA tapovanakathA jinasevanA vA, nAvAdhiruhya yadivAmbudhimajanA vA // 11 // anvayaH---duryodhanAntakaraNama kSamAyAH dharaNam bhItasya tasya puMsaH pazyata eva tapovanakathA vA jinasevanA nAvAdhirukha ambudhimajjanA vA iSTA // 1 // vyAkhyA-duryodhanAntakaraNam duHkhena yudhyate sahyate iti duryodhanaH zItam himamityarthaH tasya antakaraNam vinAzakArakam kSamAyAH pRthivyA AzrayaNam grISmabAhulyAt bhUmizayyAzrayaNam kasyetyAkAMkSAyAmAha bhItasyeti bhItasya grISmatApapariptasya, nanviti Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 mahopAdhyAyazrI meghavijayagaNiviracite sahasammAnamahAkAvye saMbodhane pazyata eva zItalasthAnamanviSyata eva puMso, janasya tapo. vanakathA tapovanasya vipinasya kathA iSTA gatA "iSyateH ktaH" kepi tapovanacarcI na kurvanti dAvAgnitrAhulyAt vA ajinasevanA mRgaH carmasevanA vA iSTA gatA tassa grISmajanakatvAt "tvakcha vizchAdanI. kRttivAjinamasRgdhareti haimaH" atha ca nAyA naukAyAmupavizya AdhudhimajanA samudra jala zleSaNA jalAzaya jalAvagAhanA iSTA abhila pitA tApabAhulyAjanAnAM jalAvagAhanAbhilApo jAta iti bhAvaH / / anyAtheM bhItasya saMsArAdviraktasya puMsaH pazyata eva lokasamakSameva duryodhanAtakaraNam duryodhanastha kAmasya duryodhanasya dhArtarASTrastha antakaraNam vinAzanam kSamAyAH zAnteH dharaNam atha ca duryodhanAntakaraNena kSamAyAH pRthivyAH dharaNam AzrayaNam iSTam tasya tapovanakathA tapovanagamanam vA athavA jinasevanA-jinedrabhaktiH iSTAAzaMsitA, vA athavA nAbAdhiruhya naukAdhiSThitaH ambudhimajhanA samudrayAto vA iSTA abhilaSitA kartavyatvena nirdhAritetyarthaH // 11 // duHzAsanasya purazAsanajanmanaiva, saMprApito'dhvaniyamo vighaTotkaTatvAt / anye'bhimanyujayino gurugauravAhA-- ste kauravA api kRtA hatacauravAcaH // 12 // anvayaH--purazAsana janmaneva vighaTotkaTavAt duHzAsanasya adhvaniyamaH saMprApitaH bhanye abhimanyujaminaH gurUgauravAhIH te kauravAH api hatacauravAcaH kRtAH // 12 // vyANyA-purazAsanajanmanaiva puram kusumadalavRttim zAsti vighaTayatIti purazAsano vamantaH "puram dehe gehe kusumadalavRttI carmaNi pradhAnagrAme iti zabdastomamahAnidhiH, tasya janma udayastena Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcAryazrIvijayAmRtasUribhaNItA saraNI TIkA. sarga-7 165 duHzAsanasya duHkhena zAsyate sahyane iti duHzAsanam himam , tasya vighaTotkaTatvAt vighaTe vinAze utkaTatvAt ucchRGkhalatvAt adhvanaH mArgasya niyamaH gamanapratibandhaH saMprApitaH samAptaH madhumAdhave gamanasya prazastataratvAt gamananirodho nivAritaH anye abhimanyujayinaH abhimanyante prazaMsyante janairiti abhimanyavaH jAtyAdikusumavizeSAH te ca te jayinazceti abhimanyujayinaH prazasyatarAH jAtIyakusumAni guru mahAn yo gauravaH garIyastvam tadahIM tadyogyAH ko pRthivyAm ravAH prasiddhAH te hatacauravAcaH kRtAH hatAH nivRttAH cauravAcaH ekAntasmaraNAni yeSAnte kRtA teSAnnAmApi kairapi na gRhyata iti bhAvaH na syAjAtIyavasante iti sAhityadarpaNasmaraNAt // 12 // anyArthe purazAsanajanmanaiva puram zarIram zAsti kArye pravartaya. tIti purazAsano vAyuH tasmAjanma yasya tena bhImasenena yadvA puraM tannAmakamasuravizeSa zAsti hinastIti purazAsana: purandaraH tato janmayasya tena arjunena vighaTotkaTatvAt vi-viparItam viruddha vA ghaTayatyAcaratIti vighaTaH viruddhAcAraH draupadI cIrAdhAkarSakatvAdityarthaH tena utkaTaH ugrA ulvaNaH vighaTotkaTastasyabhAvastatvam tasmAt viruddholva. NAcAratvAt duHzAsanasya tadabhidhAnakauravasya adhvaniyamaH adhvano mArgasya niyamaH antaH, ataH paragantavyana vartate iti nizcayaH mahA. prasthAnamityarthaH saMprApitaH upalambhitaH tathA anye tato bhinnAH abhimanyujayinaH abhimanyuparAjayakArakAH gurugauravAH guravo droNAcAryaprabhRtayaH gauravArhAH ravavaMzodbhavatvena gurutvamAtA bhISmAdayaH te ca te gurugauravAhA~ te prasiddhAH kauravAzca hatazcauravAcaH hatAH vinaSTAH caurAH coritAH vAcaH yeSAM te kRtA vinaSTamuSTavacanAH kRtAH te'pi mRtA aprazaMsAhazci jAtA iti bhAvaH // 12 // zleSaH / Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 mahopAdhyAyazrImeghavijayagaNiviracite sahasandhAnamahAkAvye tatrArkabhUH samudito bhaTakoTiyoddhA, roddhA'pahastayati hastizataM svatantraH / bANaprakarSapihitAmbaradigvidhAnaH, svargezanandanajayena kRtAbhimAnaH // 13 // anya:-tatra arkabhUH samuditaH bhaTakoTiyoddhA roddhA svataMtrA hastizatam apaharatayati bANaprakarSapihitAmradigvidhAna: svargezanandanajayena kRtaabhimaanH||13|| vyAkhyA-tatra RtuprasaMge arkabhUH arkAt sUryAdbhavatItyarkabhUH rAdheyaH vaizAkhaH "vaizAkhe mAdhavo rAdha itymr|" yadvA arkabhUH arkasya puSpavizeSasya bhUrutpattisthAnamiti "AkaDA" itikhyAtasyetyarthaH tatra tasya prabhRtatvAt "ahivasukAsphoTagaNarUpavikIraNA ityamaraH" vaizAkhamAsaH samuditaH RtuprasaMgena prAptaH bhaTakoTiyoddhA bhaTanti himaM dhArayantIti bhaTA himadhArakA teSAM koTiH bhaTakoTiH taM yodhayatIti bhaTakoTiyoddhA himanAzakaH "vaizAkhe naravAnarAvityabhiyuktokteH" roddhA ata eva himaroddhA nivartakaH svataMtraH svAdhInaH hastizatam hasto hastanakSatramasminnastIti, hastI hasta: azvinyAditrayodazanakSatram "hasta: dehAvayava mede. hastizuNDe, azvinyAdi trayodazanakSatre, iti zabdastomamahAnidhiH" tadvAn azvinyAmmeSeraviryadA bhavati tata eva nakSatra tiriti nakSatrapravartakatveneti bhAvaH teSAM zatam apahasta yati pravartayati vANAnAm vanavahInAm "bANaH zare vahI gavAMstane daitya mede iti zabdastomamahAnidhiH" prakarSeNa prAbalyena pihita AcchAditaH andhaH kArIkRtaH digvidhAnaH divibhAgo yena sa pANaprakarSapihitAmbaradividhAnA, khargezanandanajayena kRtAbhimAnaH svargeza indrA tannandayaH tIti svagezanandano vAyuH tasya jayaH utkarSaprAptistena kRtAbhimAna: tagauravaH, vaizAkhe vAyoH prAbalyena vaizAkhasya garviSThateti bhAvaH // Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAcArya bhIvijayAtasUripraNItA saraNI TIkA, sarga-7 16 ___ anyatra arkabhUH arkAt muryAt bhavatItyarkabhUH karNaH samuditaH prAptodayaH bhaTakoTiyoddhA bhaTAnAm yoddhRNAm "bhaTA yodhaashcyoddhaaritym|" koTiH bhaTakoTistaMyodhayatIti tathA, roddhA vipazvANAM rodhanakartA svatantraH svAdhInaH hastizatam gajazatam apahastayati galaha stikAndadAti, bANAnAm zarANAm prakarSaNamAkarSaNam tena pihitam AcchAditam dividhAnam divibhAgo yena sa bANaprakarSapihitA mbaradividhAnaH svargezaH indraH tasya nandano'rjunaH, tasya jayena vijayena kRtAbhimAnaH kRtagava iti svargeza nandanajayena kRtAbhimAna: abhUditi zeSaH // 13 // ____ atha ca / arkaH arkaH indraH 'arkaH sUrya indre tAne sphaTike viSNau paNDine ceti zabdastomamahAnidhiH" tasmAt bhavatIti arkaH arjuna: anyadvizeSaNam pUrvavadyojyam svargezanandanajayena kRtAbhimAnaH svargasya IzaH svargezaH indraH tasya nandanaH iti svargezanandanaH, jayati zatrUniti jayaH svargezanandanazcAsau jayazceti svargezanandanajayaH tena kRtAbhimAnaH kRtAhaMkAraH ahaM mahendra putraH jayI ceti kRtagarva ityabhiprAyaH // 13 // zleSaH / / tatrobabhUva surabhiH surabhitprasaGgI, padmaprabodhavidhinA bhuvanAnurAgI / cakre nizAcarabalakSayato viyogaM, bhindan zilImukhabahuprasaropayogAt // 11 // anvayaH-tatra surabhRtprasaMgI padmabodhavidhinA bhuvanAnurAgI surabhiH uddhabhUva, zilImumva bahupasaropayogAta bhindan nizAcarabalakSayata: viyogam ckre|| , catre pArzvajJAnAdvasaMtavarNanam / Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 mahopAdhyAyazrImeghavijayagaNiviracite saptasammAnamahAkAvye vyAkhyA-tatra RtuprasaMge surabhRtprasaMgI muraivadhiyate dhAryate iti surabhRt kumumam tasya prasaGgaH sambandho yatra sa surabhRtprasaGgI puSpasamRddhisamRddhaH, surabhiH vasantaH "vasante puSpasamayaH surabhiISma uSmaka ityamaraH" udbabhUva upAyayo kathaMbhUtaH pamaprabodhavidhinA padmasya kamalasya yaH prabodhavidhiH vikAza vidhiH, tena bhuvanAnurAgI bhuvanasya kRtsnasya janasya anurAgaH prema yasin sa bhuvanAnurAgI, sakalajanAnurAgabhAjana: zilImukhabahuprasaropayogAt zilImukhAnAm bhramarANAm "mayUkhasviTkarajvAlAsvalibANau zilImukhAvityamaraH" bahuprasarasya bahusaMgasya yaH prasaraH saMbandhaH tasya upayogAt Ayoja nAt nizAcarabalakSayataH nizAcarasya candrasya balakSayataH daurbalyAta viyogam kamalazramaraviyogam bhindan cchindana nizAcarANAm ghUka pakSiNAm balakSayataH balavinAzAt viyogam vInAm kokilavihagAnAm yogam sambandham cakre vidadhe, pecakAnAM vAyasArAtitvAta kAkapikayoH sAmyAt ghUkavalakSayAt kokilasambandha iti bhAvaH "nizAcarabilakSayato viyogam" iti pAThAMtare, nizAcarANAm sarpANAm "nizAcara: rAkSase pizAce zRMgAle pecake sarpa cakravAke caure iti zabdastomamahAnidhiH" vilakSayataH bilAnAm vivarANAm kSayataH vasante patitapaNastaddhilAcchAdanena vilakSayaH sutarAm viyogaH vivaraviyogo bhavati bhAvaH yadvA viyogaH vInAM pakSiNAM yogaH sambandhaH vahiH pakSiNo'hInulluNThayantIti prasiddhiH / / anyatra sugmaizvaryambibhartIti surabhRt rAjA tatra prasaGgaH pracAro yasya surabhRtprasaMgI rAjajanaprabodhakaH pajhe rAme AtmajJAne AtmAnande " Anando nandanaH padmo rAma ityabhidhAnacintAmaNiH " yo bodhaH jJAnam IzvaraviSayakabodhaH tasya vidhividhAnam tena bhuvanAnurAgI Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcArya zrI vijayAtasUripraNItA saraNI TIkA. sarga-7 369 bhutranasya jagataH anurAgaH gurutvaprema yasmin sa yadvA bhuvanasya anurAgo vAtsalyaM yasya sa athavA padmaprabodhavidhinA AtmajJAnena abhUnAnurAgI saMsAraviraktaH "surabhirvidvAna surabhiH svarNa sundare campake caitremAsi paNDite dhIre iti zabdastomamahAnidhiH " udbabhUva vitrakAsa vididyute iti yAvat nizAcarabalakSayataH nizA tamaH tatra caratIti nizAcaraH ajJAnam tasya balakSayataH ajJAnapasaravinAzAt viyogam viH jJAnamiti zabda0 ma0 tasya yogaH sambandhaH ajJAnanAzAdvijJAnayogaH taM cakre vidadhau zilImukhabahuprasaropayogAt zilImukhAnAm jaDAnAm zilImukho jaDIbhUta iti zabda0 ma0 bahuprasarasya adhikasaMbandhasya upayogAt lAbhAt triyogam paribhavam bhindan apasArayan viyogam zuddhayogam cakre vidadhe // 14 // yatrArkasUtirabhavad bahulAtapazrIrAmAbhiyogakalayA vilayAt zukAdeH / Amoda modakarasAdavazAzanena, citrAtizAyini vidhau parazAsanena // 15 // bhanvayaH - bahulAtapazrIH rAmAbhiyogakalayA zukAde: vilayAt AmodamodakarasAdavazAsanena cinnAtizAyini vidhau parazAsanena arkasUtiH yatra abhavat // vyAkhyA -yatra bahulAtapazrIH bahulasya atizayasya Atapa - sya tApasya zrIH zobhA yasmin sa zukAdeH zukrasya patrasya vilayAt pAtAt yadvA zukasya kIrasya pakSivizeSasya viH AkAze layo lInatA tasmAt athavA zukAdeH zokAdeH vilayAt vinAzAt rAmAbhiyoga kalayA rAmasya mRgasya yo'bhiyogaH sambandhaH tasya kalayA kalanena " gandharvaH zarabho rAmaH sRmaro gavayaH zaza ityamaraH " yadvA rAmAyA ramaNyAH abhiyogakalayA saGgamAkalanena Amoda modakara sAdavaza sa Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3.0 mahopAdhyAyadhImeghavijayagaNiviracite saptasanmAnamahAkAvye nena pracurasugandhena tatra puSpAtizayAt yo modaH harSaH taM karotIti AmodamodakaraH tena sAdasya viSAdasya "viSAdo'vasAdaH sAdo viSaNNateti haima:" yat avazAsanam ullaGghanam tena citrAtizAyini vidhau citrayA citrAnakSatreNa atizayate iti citrAtizAyini citrAnakSatra. yogini vidhau candre yadvA citraM yathAsthAttathA atizAyini adhika camatkArazAlini vidhau candre sati paramutkRSTama yat zAsanam tena upalakSitaH abhavat ajAyata atra sarvatra upalakSaNe tRtiiyaa'vseyaa||15|| anyatra / arkasUtiH sUryavaMzodbhavo rAmaH karNanRpatiH sugrIvo vA bahulAtapazrIH bahuloghanIbhUto ya Atapastasya zrIrivazrIryasyeti nidarzanAlaMkAraH, sa zukAdeH zokAdeH vilayAta apagamAt rAmAbhiyogakalayA rAmAyAH sItAyAH karNapakSe rAmasya parazurAmasya sugrIvapakSe rAmAyAstArAyA abhiyogakalayA saMbaMdhasaMkalanena Amoda modakarasAdavazAsanena Amodena harSeNa yo modakaraH sukhakarastasmAt sAdasya viSAdasya avazAsanena ullaMghanena citrAtizAyini vidhau citro vilakSaNo ya atizayate sa citrAtizAyi tasmin vidhau adRSTe sAnu. kUle daive parazAsanena parasya zatroH zAsanena avasAdanena upalakSitaH abhavat arAjata // 15 // rAdhAnunAyakatayA'pyamunA'nuviddhA zvetAzvanodanakRtA na kRtA viruddhaa| tadvAsavasya kamalAdyanurAgamasmin , dadhe valAta svabalahastavinAzanena // 16 // anvayaH -rAdhAnunAyakatayA'pi anubiddhAzvetAzvanodanakRtA bhamunA virudA na kRtA balAt strayalahastavinAzanena tat vAsavasya kamalAzanurAgam bhasmina dUdhe // 16 // Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcAryazrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA. sarga-. ." vyAkhyA-rAdhasya vaizAkhasya anunAyakatayApi anurAdhakatayApi prasAyakatve'pi anuviddhaH azvetAzvanodanakRtA azvetAzvo vAyuH anuviddhazcAsau azvetAzvazceti anuviddhAzvetAzvaH anugatAzvetAzca ityarthaH tasya nodanakRtA prerakatayA amunA vasantena viruddhA na kRtA "ya: rAdhAyAH draupadyAH ArAdhakaH sa yadi anuviddhAzvetAzvasyA'rjunasya nodanakada bhaveta tadA sutarAmeva virAdhako jAta iti sambandhamurIkRtyAha viruddhA na kRteti bhAvaH " tat vAsavasya kamalAdyanugagam sarojAdiprema tadeva asmin vamante jAtam " anyathA putra virAdhakA tathA na saMbhavedityarthaH " balAt balataH svabalAnAm svasainyAnAm hastavinAzanena " hastavAraNam mAraNodyatasya nivAraNamiti zabda ma." mAraNodyatanivAraNena dadhe vasanto yadyapi phAlgunasya vinAza kastathApi kamalavinAzakatvena svabalahastavinAzanena ca vAsavaH amina vasante dadhe iti tatvam // 16 // anyatra / rAdhAnunAyakatayApi rAdhasya mAdhavasya kRSNasya anu. nAyakatayApi anurAdhakatve'pi "vaizAkhe mAdhavo rAdha ityamaraH anuviddhAzvetAzvanodanakRtA anuviddha Ahato ya azvetAzvaH karNastasya nodanakRtApi nirAkaraNakRtApi yadvA azvasya nodanaM preraNaM karotIti azvanodanakuna azvetaH kRSNazvAsau azvanodakacceti azvetAzvanodanakRta anuviddhaH yojitaH azvetAzvanodanakRt yena tena viruddhA na kRtA "ya: ArAdhyaH sa ArAdhako na bhavatIti virodhaH uktArthe sati virodhapa. rihAraH" tat vAsavasya vasusarvasamRddhirasyAstIti vAsavaH kRSNaH tasya kamalAdyanurAgam sa kamalahasta iti kamalApatizceti kamalAderiva asin arjune'nurAga iti anyat pUrvavat // 16 // tenAgabhUpazamane sumanaH sutatvAt , vaizAkhanAma tadamuSya na phAlgu. Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 mahopAdhyAya zrI meghavijayagaNiviracite saptasandhAna mahAkAvye no'yam iti pAThAntaram || tena aMgabhUpazamane karNanRpamane sati atha ca aGgabhUH kAmaH tasya zamane zAntau sumanasAM devAnAmindrANAm sutatvAt putratvAt sumanasAM puSpANAM sutatvAdutpAdakatvAt atha ca sumanasAM suSThucitAnAm sunatvAjanakatvAt amuSya asya vaizAkha iti nAma athavA vaikhaH raNasaMsthAvizeSaH so'syAstIti vaizAkha iti nAma ayam uktakAryakArI phAlgunaH na phAlgunamAsaH na atha ca phalgu asAram tadeva phAlgunaH "prasAditvAdaN" asAro na "asArantu phalgu iti dvaimaH " // 16 // dhArAM pupoSa viparItatayA na rAdhAM, rAjAGgajAbhyudayitAM dayitAGgarAgAt // uktiH priyA pavanazAlivanapriyANa, kAmaM janeSu vinayAjanayAmbabhUva // 17 // anvayaH - darzitAMgararAgAt gajAMgajAbhyudayitAm dhArAm pupoSa rAdhAM na pavanazAlina priyANAM uktiH priyA vinayAt janepu kAmam janayAmbabhUva // 17 // vyAkhya- dayitaHGgarAgat dayitaH preyaHn yo'GgarAgaH aMgaM rajyate''neneti aGgarAgaH aGgalepanam tasmAt rAjAMgajAbhyudayitAm rAjJaH candrasya aGgajam zaityam tasyAmpudayitAm samRddhim dhArAm jaladhArAm zaityAtizayakAriNIm jaladhArAzca pupoSa siSeve yadvA dayitAyAH zreyasyAH aGgarAgAt aGgasparzasukhAt candrajazaityavatIm dhArAM zreNIm pupoSa meje viparItatayA vaiparItyena puruSAyitatvena rAdhAm riraMsAm na pupopa nAnubhavatisma grISmabAhulyAt atha ca viparItatayA dhArApadagatAkSara vaiparItyoccAraNena rAdhAm gajamadaprasRtim ustimadasrAvam na pupoSa na rarakSa tatra gajamadapravRtteH prasiddhatvAt pacanazAlinapriyANAm pacanAndolitAraNyapikAnAm "banapriyaH parabhRtaH kokilaH 5 - Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcAryazrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA, sarga-7 375 pika ityapItyamaraH" uktiH paJcamAlApaH priyA manojJA janAnAmiti zeSaH sA uktiH janeSu lokeSu vinayAt anurAgamutpAdya kAmam madanam janayAMbabhUva utpAdayAmAsa kAmotpAdikA jAteti bhAvaH / / __ anyatra / rAjAGgajAbhyudayitAm rAjJaH rAjyasya aGgaH rAjAGga: rAjAgAjAyate iti rAjAGgajaH 'svAmyamAtyasuhRt kozo rASTra durga balAni ca rAjyAMgAli prakRtaya iti haima:" tena abhyudayI rAjAGgajAbhyudayI tasya bhAvastattA tAm rAjAgAjatvena bhAgyazAlinIm dayitAGgarAgAt dayita Ipsito'GgarAgo yasya tasmAt dhArAm rathAMgavize. Sam sainyAgrimaskandhaM vA azvagati vizeSambA "dhoritaM balitaM plutotejitotte ritAni ca, gatayaH paJcadhArAkhyAsturaMgAnAM kramAdimA iti haimaH" pupoSa rakSa viparItatayA dhArAzabdavaiparItyena rAdhAm rAm kAJcanaM dadhAtIti rAdhA tAm yadvA rAM vibhramaM vilAsaM dhArayatIti rAdhA tAm vilAsitAm athavA dAnam dhIyate ane neti rAdhA saMpradAnatA tAm athavA rAdhA vRSabhAnunandinI tAM na pupoSa na rarakSa rAdhA vRndAvanasthitasyaiva kRSNapriyA dvArakAsthitasya tu kAcana anyA eveti bhAvaH priyApavanazAlivanapriyANAm priyANAM preyasInAM yat pavanam kUrdanam tena zAlate zobhate yat vanam samudrajalam tat priyam manojJaM yeSAM teSAM priyAsahitajalavihArakartRNAm uktiH manoharavacanam vinayAta mAdhuryAt janeSu lokeSu kAmam madanam abhilASambA janayAMbabhUva utpAdayAmAsa // 17 // grISmarturADU bhuvi dadAha na zAkhino'nyAn , svaiH patravAhanivahaiH parapatravAhAn / vyAzoSayannavajaDAzayapaGkabhAgAna , muktvaivameva sahakAramukhaM sa bhISmaH // 18 // Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 mahopAdhyAyazrImeSavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAvye anvayaH-bhISmaH grISmarturAT straiH patravAha nivahaiH parapatrabAhAn bhanyAn zAkhinaH sahakAramukha tyaktvaiva na dadAha kinnu dadAheva evam navajaDAza apaMka. bhAgAn gyAzoSayat // 18 // vyAkhyA-sa mISmaH tApajanakaH grISmartugaTa RtuSu rAjate iti RturAT grISmanAsau RturAT ceti grISmartugaTa svaiH svakIyaH patravAhanivahaiH patram dalam cAhayanti itastatazvAlayantIti patravAhA vAyavaH taiH dAvAgnisaMsargeNa vahninAyaiH parapatravAhAn paramutkRSTam patram parNavahanti dhArayantIti parapatravAhAH tAn anyAn bhinnAna zAkhina: vRkSAn sahakAramukham sahakArapradhAnam cUtapramukham muktvaiva parityajyaiva na dadAha kintu dadAhaiva evam ittham navajaDAzayapaMkabhAgAn DalayoH sAmyAt navAnAM nUtanAnAM jalAzayAnAM alpasarasAM paGkabhAgAn kardamAMzAna vyAzoSayat zuSkatAmanayat / / vakroktyalaMkAraH / / anyatrArthe / grISma rAT grISma riva rAjate iti grISmartarAd sa bhISmaH bhISmapitAmahaH athavA grISmattau rAjate vizeSeNa tApayati janAniti grISmarturAT sUryaH bhISmaH pracaNDaH anyAn nirapekSAnudAsInAnityarthaH parAGmukhAnvA parapatravAhAn pareSAM patram sandezapatram bahanti prApayantIti tAn parapreSyAna zAkhina: zAkhA dehAvayava vizeSaH yeSAM santi te zAkhinaH tAn khapatravAha niva haiH svakIyabANaine dadAha na bhasmacakAra sahakAramukham sahAyakanRpapramukham tyaktvA parityajya navajaDAzayapaGkabhAgAna navAnAm navInAnAm jaDAzayAnAm kuTilahRdayAnAm paGkabhAgAn pApAn mAlinyabhAgAna "asvIpavaM pumAn pApmA pApaM kilbiSakalmaSamityamaraH" vyAzopayat zuSkatAmanayat // 18 // zaucaM prabhAtasamayaM zamayantamanta. dahiM ghanAghanaghaTAprakaTAmbuvRSTayA / Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcAryazrIvijayAmRtaribhaNItA saraNI TIkA. sarga-7 175 byAlokya cArukuTajAtizayena kena, sAketakezvaradRzodayatIti noce // 19 // anyayaH-- ghanAghana ghaTAprakaTAmbuvRSTayA antadAhaM zamayantam zaucaM prabhAta. samayaM jyAlokya kuTajAtizayena kena sAketakezvaradRzA udayatIti noce // 19 // vyAkhyA-ghanAghanaprakaTAmbuvRSTayA dhanAdhanasya meghasya " vAghuko. 'gdo ghanAghana ityamaraH" yA ghaTA ADambaram tayA prakaTAmbuvRSTayA prakaTA pravRttA yA ambuvRSTiH jalavarSaNam tayA antardAhaM grISmasamayA janitatApaM zamayantaM nirAkurvantaM zaucaM zucibhavam ASADhamAsIya prabhAtasamayaM prAtaHkAlam vyAlokya dRSTvA cArakuTajAtizayena cAru. manojJaH yaH kuTajaH girimallikAvRkSaH tasya atizayena Adhikyena "kuTajo girimalliketi hemaH" sAketakezvaradRzA A samantAt ketakA ketakI puSpam tadeva IzvaraH pradhAnatvAt tena sahitA tadavalokanasahitA ik yasya tena kena kenApi udayatIti na uce na jagade athavA ketana metra ketakA dhvajA AsamaMtAta ketakA AketakaH indradhvajam tena sahitA dRk yasya tena AkAze indradhvajavAhulyena tatsahitatvannetrasyeti tena dRzetyarthaH // __ anyatra-dhanAdhanaH hantyajJAnamiti dhanAdhanaH ajJAnanirAsakA tasya ghaTA paramparA tayA prakaTA AvirbhUtA yA ambuvRSTiH amRtavRSTiH "payaH kIlAlamamRtaM jIvanaM bhuvanamvanamityamaraH" tayA ajJAnanirAsakarUpopadezAmRtavRSTayA zaucam zokAdutpatram antardAham mAna. sikasaMtApam zamayantam nirAkurvantam ata evaM prabhAtasamayam prabhA tanoti prakAzamAvirbhAvayatIti prabhAtaH sa cAso samayazceti prabhA. tasamayam " sAmAnye napuMsakamiti napuMsakatayA nirdezaH" vyAlokya zrutvA dhAtUnAmanekArthatvAt cArukuTajAtizayena kuTAt kauTilyAjA. Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 mahopAdhyAya zrImeghavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAmye yate iti kuTajaH tasya anizayaH mahAnidrA "zayaH haste sarpa nidrAyAM zavyAyAM paNe ceti zabdastoma mahAnidhiH " tena sAketakezvaradRzA ayodhyAdhIzvareNa tIrthakaraprabhuNA iva udayatIti kena janena noce na udyatesma // 19 // ambhAdhareNajanitA-banitA vizalyA, droNAhvayena giriNA hrinnaabhiniitaa| kauzalyahArimanasA harimapyazalyaM, __ snAnAmbhasava vidadhe svamunAhataiva // 20 // anvaya:----droNAhrayena ambhodhareNa giritA vanitAvizalyayA anitA kauzalyahArimana sA hariNA amunAhale va azalyam harim snAnAmbhasaiva vidadhe // 20 // vyAkhyA-giriNA patanazIlena droNAhayena droNanAmnA ambho. dhareNa meghena yanitA mahilA vizalyA vigatam zalyam duHkhaM yasyAH sA vizalyA niHzokA janitA kRtA varSAyAM gamanAgamanAbhAvAt sarvA aproSitabhartRkA jAtA iti vizokatvaM tAsamiti bhAvaH kauzalyahArimanasA kuzalasya bhAvaH kauzalyam mAMgalikam tena hAri manohAri mano yasya tena lokamAMgalyaparAdhInacittena hariNA sUryeNa amunA abhinItA muktA vRSTiriti zeSaH snAnAMbhasaiva sekajalenaiva harim bhekam azalyam tAparahitam vidadhe cakre baryAsamaye dardurANAm harSaprakarSoM bhavatIti tatvam / 20 // AdityAjAyate vRSTivRSTeranaM tataH prajA iti manuH // ____ anyatra giriNA sadupadezakena druNati hinasti pApamiti droNaH sa Ahvo'bhidhAnaM yasya tena droNAhvayena pApanAzakena ambhodhareNa samudravijayanAmnA nRpeNa avanitA abaneH pRthivyAH bhAvaH avanitA vizalyA niSpApA janitA kRtA athavA avanaM rakSaNamevAvaniH tasya Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcAryazrIvilavAhataparipraNItA saraNI TIkA. sarga-- . bhAvastatA sA avanitA rakSaNA vizalyA niSkalaMkA nanitA vihitA yaGkA ambhodhareNa samudra vijayena vizalyA akulaSA avanitA ayoSidbhatA puruSArthaviziSTA puMpramatiH janitA utpAditA kauzalyahArimanasA naipuNyavazaMvadacinena prabhuguNadarzanAttadadhInamanasA amunA hariNA indreNa abhinItA preritA AtA kRtAdarA zAsanadevateti zeSaH kRtA vihitA harati pApamiti hariH tam neminAthaprabhum snAnAmbhasaiva snAtrajalenaiva vizalyam gArbhakledarahitam vidadhe cakre // 20 // droNo dhanaJjayamahAhavalabdhakIrti rdhanvAdadhad bahuguNaM bhuvi garjivarjaH / tanvana zaraprasarameva tadAjagAma, sauraprabhAvasamayaM sahasA'nubhAvya // 21 // anvayaH-dhanaJjayamahAhavalabdhakIrtiH bahuguNam dhanuH bhAdadhat garjivarjaH zaraprasarameva tanvan sauraprabhAvasamayaM sahasAnubhAdhya droNastadAbhuvi bhaajgaam||21|| vyAkhyA-dhanaJjayamahAhavalabdhakIrtiH dhanaJjayena vanAminA yo mahAhavaH dAvAgnizAntaye racitamahAyuddhaH tena labdhakIrtiH prAptayazAH "vahirvItahotro dhanaJjaya ityamaraH" bahuguNamane kavarNam dhanuH indradhanudadhat dhArayan "zarAvApodhanuH strIsyAdititrikANDazeSAt" garjivarjaH vAnarahitaH vAyuMkatvena mandagarjaH zaraprasaram jalavRSTim tanvan vistArayan "zaram jale iti zabdastomamahAnidhiH" saurasya sUryasaM. bandhinaH prabhAvasamayaM tejaHprasaram anubhAvya vicArya " AdityAjAyate vRSTikRSTeranantataH prajeMti smRtiH" tadA tasmin samaye sahasA jhaTiti droNaH vAyuko meghaH bhuvi bhUsamIpamAjagAma Ayayo / anyatra / dhanaJjayamahAhavalabdhakIrtiH dhanaJjayasvArjunasya mahAha. vena vipularaNena labdhA prAptA kIrsiyana sa, ziSyANAM vijayenopAdhyA * Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3.8 mahopAdhyAyadhImeghavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAvye . yasyaivakIrtirbhavatIti bhAvaH bahuguNam anekamau:kaM dhanuH Adadhat dhArayan garjivarjaH saMgrAmagarjanArahitaH vRddhatvAda zaragrasarameva bANapra. cAram tanvan vistArayan " kambalamAgaNazarA ityamaraH" saurasya karNasya prabhAvasamayaM senApatitvaM sahasA anubhAvya vicArya athavA saurasya karNasya prabhA dIptiH tasyA avamamabasAnam vibhAvya vicArya ayaM droNa: droNAcAryaH bhuvi saMgrAmAGgaNe AjagAma samAyayo / 21 // zleSaH / na dAnavAnAM na mahAvahAnAMnadA navAnAM na mhaavhaanaam| nadAnavAnAM namahAvahAnAM nadAnavAnAMna mahAvahAnAm22 anvayaH-yAnAM mahAvahAnAM nadA: dAna vAnI mana mahAbahAnAnna mahAvahAnAM dAnavAnAnna na dAnavAnAM na mahAvahAnAca // 22 // vyAkhyA-navAnAM nUtanAnAm mahAvahAnAm bahatIti vahA mahatI cAsau vahA mahAvahA tAsAm navInanadInAm nadAH zabdAH dAnavA nAm daityAnAM na na naivaM atha ca mahAvahAnAm mahatI cAsau vahA senA mahAvahA tAsAM sainyasamudAyAnAM ca na, evaM ca vahanti dhArayantIti vahAH parvatAH mahAntayate bahAzceti mahAbahAH vipulagirayaH teSAM dAnavAnAM dAnaJchedanaM vAti karotIti dAnavaH vajraH teSAM na na naitra vajrANAmapi tAdRzAH zabdA na dAnavAnAm dAnammadajalaM vAnti prApnuvantIti dAnavAH gajAsteSAnna hastinAmapi na mahAvahAnAM samudrANAM ca na, yathA prAkRSi navInanadInAM zabdAstathA na keSAmapIti bhAvaH // 22 // atra padye 'syAdindravajrA yadi to jagau ga' iti lakSaNAdindravajrAvRttam , yamakAlaMkAraH / kalAkalApaiH sakalAkalApaiH kalAkalApaiH sakalAkalApaiH / vyatItyamAnA divasA rasAyavyatItya mAnAdivasA rsaay|| Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcAryazrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA, sarga-. 379 anvayaH-sA mAnAdivasA kalAkalApaiH sakalAkalApaiH kalAkalApaiH kalApaiH sakalA divasA vyatItyamAnA rasAya vyatItya rasAya(asti) // 23 // vyAkhyA-sA prAvRT varSeti yAvat kAcinAyikA vA mAnAdivasA-praNayamAnAdyadhInA-kalAkalApaiH kalA catuHSaSTi prakArAgIta. vAdhAdirUpA tasyAH kalApaH samUhaH taiH kalAkalApaiH, sakalAkalApaiH kalayA sahitA sakalA kalApAH picchAH yeSAM te sakalAkalApAH mayUrAH taiH, kalAkalApaiH kalA madhuradhvanirUpA tayA sahitaH kalApaH kAJcIdAma taiH upalakSitAbhiH madhuradhvaniyukta-kAzcIdAmabhirupalakSitAmiH, kalAyaiH svasakhIsaMthaiH sakalA samastA divasA vyatItyamAnA yApayantI rasAya jalAya zRMgArAya ca vyatItya nirAkRtya mAnAdInitizeSaH rasAya zaMgArAya astIti zeSaH ||23||indrvjraavRttm ymkaalNkaarH| svasthAmavAridanRpaH pratimucya nAmnA 'svasthAmasaMgamavimarzanato'grato'pi / azvastha eva samabhUdu bhayabhUmayoge, svasthaH smaranniva rasaM parasaGgarasya // 24 // andhayaH-- vAridanRpaH nAmnA svasthAna pratimucya agrato'pi asvasthAmasaMgamavimarzanataH azvastha eva bhayabhUmayoge parasaMgarasya rasaM smaraniva svasthaH samabhUt // 24 // vyAkhyA-vAridanRpaH vAri dadAtIti vAridaH sa cAsau nRpaH jaladanRpatiH nAmnA nAmataH svasthAma svabalam pratimucya muktvA parityajya agrataH agne avasthAmasaMgamavimarzanataH asvasthAnAmmAnA ya amasaMgamaH rogasaMkrAntiH tasya vimarzanataH vivekataH mayaMjanarogasaMkramAnubhavataH yadvA azvAnAM yat sthAma valaM tasya saMgamasya vimarzanataH vicArataH bhayabhUmayoge bhayAdhikyayoge sati azvastha eva vAjistha Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 mahopAdhyAya zrI meghavijayagaNiviracite sasasa dhAna mahAkAvye eva parasaMgarasya anyayuddhasya rasaM pariNAmam smaranbhiva svasthaH svargasyaH samabhUt // 24 // utprekSA vasantatilakaM chandaH / yo vArivAhanivaheSu kRpANapANividyunmiSAd yadabhidhAparivRttimaikSya / dhArAbalena kurutesma tadaGgabhaGga, dhanvaguNaM purata eva nidarzya loke // 25 // anvayaH - yaH vArivAha nivaheSu kRpANapANiH vidhunmiSAt abhidhAparivRttimaikSya loke purata eva dhanvAguNaM nidarya dhArAbalena aGgabhaGgaM kurutesma 25 vyAkhyA - yaH vArivAhanivaheSu vAri jalaM vahantIti vArivADA meghAsteSAnnivaheSu samUheSu atha ca vArim gajabandhanImvahantIti vArivAhA gajAsteSAM nivaheSu saMgheSu athavA yo vA arivAhanivaheSu zatrusainyasamUheSu kRpANapANiH khaDgahastaH vidyunmapAdvidyucchalAt abhidhAparivRttim saMjJAparivarttanaM aikSya vidhAya loke jagati purataH agrataH dhanvAguNam kodaNDaguNam dhanurjyAm nidarzya pradarzya dhArAba lena khaDgadhArAvalena azvagativizeSeNa vA atha ca dhArAbalena varSajaladhArAbalena tadaGgabhaMgaM tadaGgavicchedam kurutesma vidadhatisma / / 25 / / drauNiH sphuTaM vighaTayana zikhareSu vAhA vAyaM svavIryamadhigamya sa sAmyamAdhAt / nistandra sAndraparavAsavinAzanAya, svaM nAma nAmapariNAmamavekSya saMdheH // 26 // anvayaH -- sa drauNiH sphuTam vighaTayan zikhareSu vAhA vArya svavIryam adhigamya sAmyam adhAt sandhe nistandra sAndra paravAsa vinAzanAya nAma svam nAmapariNAmam avekSya sAmyamAdhAt // 26 // Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcAryazrIvijayAmRtaripraNItA saraNI TIkA. sarga-7 31 vyAkhyA-sa drauNiH tannAmA kazcinmegha: zikhareSu parvatocapradezeSu vAhAyA nayA avAryamarodhakam tathA varSati yathA prastharo'pi tadegana niruNaddhi khavIrya svasAmarthyam adhigamya adhigatya sandheH saMmilitasya vighaTayan vizleSayan karmaNaH zeSatvavivakSayA SaSThI nistandrasAndraparavAsavinAzanAya nistandraM niSpratyahaM sAndraM nibiDaM saghanamityarthaH yA paravAsam paragRham kalatrambA tasya vinAzanAya vinAzanayogyam nAma iti saMbhAvanAyAm svam svakIyam nAmnaH pariNAmam yaugikArtha guNati hinasti kauTilyaM karotIti droNassa eva drauNiriti svAbhidheyavAcyArtham avekSya vicArya sAmyam samatAm adhAt vyadadhat // 26 // anyatra drauNiH droNAcAryatanayo'zvatthAmA zikhareSu unnateSvapi bAhAnAmazvAnAm vAryanirodhakam yadvA vAhasya bhujasya vAryanirodhakam bAhucIyarodhakam svavIryam svasAmarthyam adhigamya jJAtvA nistandrasAndraparavAsavinAzanAya nistandraM nirudvignaM sAMdram dRDham yat paravAsaM parasenAsanivezam tasya vinAzanAya vinAzayituM svanAmapariNAmam svakIyayaugikArthamavekSya dRSTvA sandheH vighaTayan saMdhivizleSakurvan sAmyam AdhAt Acarat // 26 // varSAdhikAmitaphalAvigamena zalyaM, bhittvA'bhajad vibhuvane bhuvane jayazrIH / natyAnukUlapavanAGgajasaMprayoga, dharmAtmajaH savijayastata eva rAjA // 27 // bhanvayaH-varSAbhikAmitaphalAdhigamena zalyam bhitvA vibhuvane bhuvane jamazrIH bhabhajat nityAnukUlapavanAMgajasaMprayoga savijayaH dharmAtmajastata eva rAjA // 1. // Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 mahopAdhyAyazrImeghavijayagaNiviracite sasasamdhAnamahAkAvye vyAkhyA-varSA prAvRd adhikAmitaphalAdhigamena adhikAmi. tam abhilaSitam yat phalam uddezyam tasya adhigamena prAptA zalyaM duHkham avRSTijanita duHkham khedamityarthaH bhitvA vinAzya vibhuvane samaste bhuvane jagati jayazrIH sarvotkarSatA abhajat prApnot tathA ca nityAnukUlapavanAMgajasaMprayogam nityamaharnizam anukUlaH anugataH yaH pavanaH vAyuH tasya aGgajasaMprayogam vegAnukaulyam adhigamyeti zeSaH tata eva varSAta eva savijayaH vijayasahitaH dharmAtmajaH jIvaH rAjate iti rAjA virAjamAna: bhavatIti zeSaH jalavRSTita eva sarve rAjante iti bhAvaH / / ____ anyatra / varSe bhAratavarSe adhikAmitasya abhilaSitasya phalasya adhigamena lAbhena zalyam zalyanAmAnam nRpam bhitvA vinAzya vibhuvane samaste bhuvane jagati jayazrIH vijayalakSmIH abhajat Apnot nityam aharnizam anukUla: anugataH yaH pavanAMgajaH bhImasenaH tasya saMprayogam yuddhodyogam adhigamyeti zeSaH savijayaH arjunasahitA dharmAtmajaH yudhiSThiraH tata eva tasmAdeva zalyavijayAt bhImaparAkamAJca rAjA sArvabhaumaH bhImasenena duryodhanavinAzAdhudhiSThiraH rAjapada. bhAgiti bhAvaH // 27 / / zleSaH / nabhasi rabhasA veNIzreNI rasodagramAzrayad, bhuvi dhanaravAzcakruH prIti samaM yadi vA divA / plavagazivire harSotkarSoM na rakSasi vakSasi, sabhayamanasA nAlaGkAyAstadA niragurgRhAt // 28 // anvayaH-nabhasi veNIzreNI rabhasA rasodAm bhAzrayat bhuvi yadi vA ghanaravAH divA samaM prItim cakruH plavagazivire harSotkarSoM na rakSasi vakSasi samayamanasA tadA saMkAyA gRhAt nAniraguH // 28 // Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrI vijayAtasUripraNItA saraNI TIkA. sarga - 7 vyAkhyA namasi zrAvaNe veNIzreNI veNyA jaladhArAyAH zreNI paMktiH rasodagram ramasya jalasya udagram aunnatyam ramasA rAmasyena Azrayat adhyagacchat ghanaravAH ghanA nibiDA ye ravAH zabdAH yadvA ghanAnAm ye ravAH zabdAH meghazabdAH divA samam nabhasA samam yadi vA athavA divA divase bhuvi kSitau prItima anurAgam cakruH dadhuH lavagaziviraM harSotkarSaH plavagAnAM mekAnAM mayUrAnAM vAnarANAM vA zivire saMghe harSotkarSaH pramodapracuraH rakSasi rAtrau vakSasi hRdayena ata eva sabhayamanasA bhayayuktacittena tadA tasmin samaye kAyAHkam jalameva kA tasyAH tataH gRhAt gehAt alam nA niragurnaiva niragacchan / atra plavagazivire kApeyasenAsanniveze harSotkarSo jAto rakSasi vakSasi rAkSasIya senAmanasi ata eva sabhayamanasA bhayabhItacittena laMkAyA gRhAt na niragurna niSkrAntA ityarthAntaro'pi sphuratIti // 28 // zleSaH / hariNIvRttam | rajanivahudhAnyoccai rakSAvidhau ghRtakambalaH, sapadi dudhuve vArAMbhArAd gavA galakambalaH / RSiriva parakSetraM seve kRSIbalapuGgava capalasabalaM bhItyA jajJe valaM ca palAzajam // 29 // 22 .... anvayaH - saradi vArAMbhArAt gavA galakambalaH dudhuve rajani bahudhAnyoH rakSAvidhau ghRtakambalaH kRSIbalapuMgavaH RSiriva parakSetraM seve palAzajaM balam bhItyA capalasavalam jajJe // 29 // vyAkhyA - sapadi laghu vArAM vArINAM bhArAt jalabAhulyAt "ApakhIbhUti vArisalilamiti amaraH " gavA galakambalaH sAsnA dudhuve dhUyate sma rajani bahudhAnyoccairakSAvidhau ghRtakambalaH rajani rajanyAM rAtrau vahu ati dhAnyAnAM zasyAnAM rakSAvidhau pAlanavidhau ghRtakambalaH Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 mahopAdhyAyadhImeghavijayagaNiviracite sakSasamdhAnamahAkAce avalambitakambalaH kRSIvalaH karSakA RSiriva muniriva parakSetram paraM ca tavakSetrazceti siddhasthAnam yadvA paraGkevalam kSetram zasyakSetram bhItyA pazavaH zasyabhakSaNena kSetra vikalaM mA kuyuriti bhayena seve sevitavAn palAzajam balam palam mAMsam tRNam aznAtIti palAza: agniH tasmAjAyate iti tat balam capalasabalam capalAnAM dRSTija. nitazItArtAnAM sabalam sAvadhAnam jajJe utpede // 29 // upmaalNkaarH|| prAptAzvineyasubhagakriyayA janAye, garjanmahAsuraghaTA gatiraJjanA saa| yasyA nu bRMhitaravapriyamAdadhAti, tasyAH sataH pratipadaM zivasaMpadeti // 30 // anvayaH --prAptyA AzvineyasubhagakriyayA garjanmahAsuraghaTA gatiH sA aJjanA yasyAnubaMhitaravaH priyamAdadhAti tasyAH sataH pratipadam zivasaMpad eti // 30 // vyAkhyA-janAne lokAgre AzvineyayoH azvinIkumArayoH svavaidyayoH athavA Azvine bhavaH AzvineyaH zarahatuH tasya zubhagakriyayA saubhAgyena prAptyA lAbhena garjanmahAsuraghaTA mahAzcAsau murazceti mahAsuraH mahAsurANAM ghaTA mahAsuraghaTA gajentI cAso mahAsuraghaTA iti gajenmahAsuraghaTA yatra sA tathokkA aJjanA gajamahiSI gatiH prAptyA "zarahatau tAsAM saubhAgyaM jAyate iti samayA" yasyA aJja. nAyA nu iti vitarke bRMhitaravaH garjitazabdaH priyam anukUlam AdadhAti anukUlatAM janayati tasyA. pratipadam pratikramam sataH sajana sya saubhAgyavataH zivasaMpadam kalyANameti prApnoti // 30 // itaH zlokatrayaparyantambasantatilakaM vRttam jJeyaM vasantatilakaM tabhajA jagoga iti tallakSaNAt // Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 185 bhAcAryanIvijayAtaripraNItA saraNI TIkA. sarga-. padmodayaH sarasi nirmalatA prayuktA saMpattrakampanatirmadhurAdhvarAjAm / naipuNyapuNyacaritAd duritAnnivRttiH, kiM kiM zaranna tanute mma sukhaM jane'smin ? // 31 // __ bhanvayaH--sarasi padmodayaH nirmalatA prayuktA adhvarAjAm sampatrakampana. . gatimadhurA naipuNya puNyacaritAt duritAnnivRttiH asmin jane zarad kiM kiM sukhaM na tanutesma // 3 // vyAkhyA-sarasi sarovare padmodayaH padyAnAM kamalAnAmudayaH udbhavaH tathA sarasi nirmalatA niSpakatA svacchatetyarthaH prayuktA yojitA adhvarAjAm adhvani mArge rAjante zomante iti adhvarAjasteSAm mAgevRkSANAM sampatrakampanagatiH saMpatrANAM samyak yathAsyAttathA dalAnAM kampanagatizcAMcalyaM madhurA manohAriNI yadvA adhvani mAgeM rAjante svacaMkramaNena zobhante iti adhvarAjaH pathikAsteSAM sampatrANAM samyak vAhanAnAM kampanagatiH savilAsagamanaM madhurA manojJA nirApAdhA "sarva syAdvAhanaM yAnaM yugyaM patraM ca dhoraNamityamaraH" naipuNyapuNya caritAt naipuNyeNa kauzalyena puNyacaritAt pavitrAcaraNataH duritAt duSkRtAt nivRttinirodhaH, yathArucivAridavarSaNajanitasvAsthyena sarve janAH zaradi dharmakarmaNi vizeSeNa ratA bhavatIti bhAvaH / iti asin jane loke zarad zaradRtuH kiM kiM mukham kiM kiM saukhyam na tanutesma na vidadhAtisma sarva saukhyaM janayati smeti bhAvaH // 31 // pakSaH puraH surasamAgamarAgadakSaH, sAkSAdazAnanarucijvalanena modaH / sItAntarapraNayitA nRpatiprayogaH, saMjAta eva nRpalakSmaNasanniyogaH // 32 // Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 mahopAdhyAyazrI meghavijayagaNiviracite sAsandhAnamahAkAvye anvayaH-pakSaH pura: surasamAgaprarAgadakSa: sAkSAzAnanarucijvalanena modaH sItAMtarapraNayitA nRpati prayogaH nRpalakSmaNasamciyogaH saMjAta eva // 32 // vyAkhyA-pakSaH kRSNazuklarUpaH pakSaH balam sainyambA pakSaH khagaH pakSI vA pakSaH rAjakuJjaro vA purA surasamAgamarAgadakSaH puraH agre muSThu rAtIti suraH mArgamAsaH " tatra dhAnyasaMcayaprAcuryAt " tasya samAgamaH saMyogaH tasya rAgaH anurAgaH tatra dakSaH paTuH athavA puraH agre surA eSAmastIti surAH 'arzAditvAdac" surANAM madyapAyinAm samAgamastha yo rAgaH premA tatra dakSaH samutsukaH anyatra suSTu raso yasya sa surasaH zobhanajalam tat mAti yatra sa surasamaH tatra Agamanam AgatiH tatra dakSA paTuH haMsAdInAmmAnasAdAgamanaM tatra prasiddham kuJjarapakSe surANAM nRpAnAM vijayotsukAnAM samAgame yo rAgo'bhiniveza statra dakSaH sAkSAdazAnanaruciH dazamu dikSu AnanaM prakAzo yasa ma dazAnanaH sUryaH tatra ruciH prItiryatra sa ca jvalano pahiH tAbhyAM moda: pramodaH sItAntarasya anya zobhA sampatteH madirAntarasya vA praNayitA prItiH nRpatiprayogaH sUryasya rAzyantaragamanam bhUpatigamanaM vA uttaradizigamanaM vA khagAnAm nRpalakSmaNa sanniyogaH nRpazcAsau lakSmaNazceti nRpalakSmaNaH sArasaH tasya sanniyogaH itastatogamanam saMjAta eva pravavRte ____ anyatra-pakSaH sahAyaH pAryo vA 'pAce gRhe virodhe bale sahAye sakhyau pakSa iti zabda0 ma0" purA agre suraMsamAgamarAgadakSaH surANAndevAnAM samAgamena sAnidhyena yo rAgaH anurAgaH prema tatra dakSaH paTuH sAkSAt sadyaH dazAnanarUcijvalanena modaH dazAnanasya rAvaNasya yA ruciH kAMtistasyA jvalanena dAhena rAvaNavinAzanena modaH harSaH yadvA sAkSAt pratyahaM dazasu dikSu AnanaM mukhaM yasya sa dazAnanastena rucirdIptiryasya sa dazAnanaruciH sa cAso jvalanazceti dazAnanarucijvalanaH sarvataH prajvala nistena sItAzuddhayarthajvalanena modaH harSaH Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcAryazrIvinayAmRtaripraNItA saraNI TIkA, sarga-7 387 sItAntarapraNayitA sItAyAM jAnakyAM AntarapraNayitA Abhyantari. kaprema athavA sItAntare agnizuddhasItAyAM praNayitA premabuddhiH nRpatiyogaH nRpateH rAvaNasthAne vibhISaNasya prayogaH sthApanam nRpalakSmaNasanniyogaH nRpazcAsau lakSmaNazceti tasya saniyogaH vidhAnam saMjAta eva samutpanna ityarthaH // 32 // mArgapravRttirucitA nicitAtmalakSmI nirmANanamaNi jano ramate matena / nizchadmapadmanayanAnayanAni gehe, snehena mitravasanAdyazanAsanAni // 33 // anvayaH---mArgapravRttirucitA AtmalakSmInicitA janaH matena nirmANa. narmaNi ramate gehe nizchadmapajhanayanAnaya nAni sne hena minnavasanAdyazanAsanAni // 33 // __ vyAkhyA-mArgapravRtirucitA mArgasya mArgazIrSamAsasya pravRti: pravartanam ucitA prAptakAlA athavA mArgasya adhanaH pravRtiH pravartanam ucitA zobhanA nirAbAdhA AtmalakSmIH AtmanaH svasya lakSmIH saMpat nicitA saMpAditA janaH lokaH nirmANasya kAmasya narmaNi kelau kAmakelI matena svecchAtaH ramate viharati gehe saani nizchadmapajhanayanAnayanAni nicchadmam niSkapaTam yat padmaM na kamalam tadvannayanannetram yAsAm tAH nicchemapanayanAH nissandrakamalalocanAH tAsAm Anayanam Agamanam iti nizchA pananayanAnayanAni snehena premNA gehe . gRhe mitravasanAdhazanAsanAni mitrasya suhRdaH vasanamAcchAdanam tadAdiyasin tat mitravasanAdi azanam bhojanam Asanamupavesanam tAni tathoktAni atha ca mitrasya sUryastha vasanAdi pravezanAdi azanam bhogyam sUryAtaya sevanam Asanam pUjanam tAni tathoktAni bhavantIti sarvatrAnvayaH / / 33 // yamakam / Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 mahopAdhyAya zrIdhavijayagaNiviracite sasasAdhAmamahAkAmye -n........ uSNabhojanarasaH parakAntAsaMgamena bahudhA layabhAvaH / kRSNavama'sacirapyatijADyAtsaiSa taiSanavaveSavizeSaH // anvayaH-uSNabhoUnarasaH parakAMtAsaMgamena bahudhA layabhAvaH atijADyAt kRSNavarmarucirapi saipa taiSanava veSavizeSaH // 34 // vyAkhyA-uSNabhojanarasaH uSNabhojane taptabhojane rasaH anu. rAgaH tatamojanazIlatA parakAMtAsaMgamena bahudhA layabhAvaH paramutkRSTam ananyasAdhAraNamityarthaH kAMtasya manoharasya sAdhorityarthaH saMgamam saMgatiH tena atyutkRSTajanasaMgamena bahudhA anekazaH layabhAvaH tadaika mAnasatvam athavA parasya kevalajJAnasya yaH kAMtAsaMgamaH manoharasaMgatiH tena bahudhA anekadhA layabhAvaH ajJAnAdInAM karmaNAM vinAzA athavA parasya sarvotkRSTasya mokSasya kAntAsaMgamena sundarasaMbandhena bahudhA layabhAvaH saMsAranivRttiH yadvA parA anupamA yA kAntA muktirUpAGganA tasyAH saMgamena prAptyA bahudhA layabhAvaH atyantoparatiH athaca parakAMnAyAH parastriyA asaMgamena saMgaparihAreNa bahudhA layabhAvaH anekaghA. karmanivRttiH atijADyAt atizItAt kRSNavamaruciH vahnisevanaprItiH yadvA kRSNavartmaruciH duSTakarmaNi pravRttiH atijADyAt asyajJAnAt saiSa ayam naiSanavavepa vizeSaH teSasya poSasya navaH nUtanaH veSavizeSaH sarUpavizeSaH taipamAhAtmya vilasitametat zAMteH prabhorjJAnakalyANakaprasaMgena hemantavarNanamidam / atra svAgatAvRtam " svAgatA rana bhagairguruNA cetilakSaNAt" // 34 // sa-sItAsaMtApastapasi japasiddheH kapipate vizalyA kauzalyAtsamitirucitA bhAratabhuvi / nacakSovikSobhAddhimakaravidhau kAntirudadhau, nilInAzAlInA vilasadamalInAhatatapAH // 35 // Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcAryajIvijapAstaripraNItA saraNI TIkA. sarga-- 185 anvayaH-tapasi japasiddheH kapipatteH sa sItAsaMtApaH kauzalyAt bhAratabhuSi vizalyA samitiH ucitA himakaravidhI kAntirudadhau nRtrakSorvikSo. bhAt lilInA zAlInA vilasadamalInAhanatapAH // 35 // vyAkhyA-AsamaMtAttApayati klezayati iti AsaMtApaH sItena himena sahitaH sasItaH sa cAsau AsaMtApazceti sasItAsaMtApaH tapasi mAse zItajanitasaMtApasyApi duHkhajanakatvAt tApaH kavinA varNitaH himakaravidhau himakarasya vidhiriva vidhiriti tasmina zItakArake japa. siddheH japena maunena siddhiniSpatiryasya tasya kapipatervAnarapateH teSAM zItAdhikyAt kauzalyAt naipuNyAt vizalyA duHkhanivArikA samitiH sabhA bhAratabhuvi sAgnibhuvi prajvalitAgnipradeze ucitA yogyA nRcakSoH vikSobhAt manuSyanetraprasaravaikalyAt kAMtirdIptiH udadhau samudre netrapidhAnakArakahimAvaraNataH udadhiprAyassarvamavabhAsate nilInA zAlInA zAlInA nirlajatA nilInA naSTA sarveSAmApAdavastradhArakatvAnirlajjatA gatA vilasadamalInAhatatayA vilasantaH prAptavilAsAH te ca amalInAH akaluSitAzceti vilasadamalInAH te ca AstatapAzceti vilasadamalInAhatatapA bhavantIti zeSaH / / 35 // zikhariNIvRttam rasai rudrazchinnA yamanasabhalAgaH zikhariNIti lakSaNAt anyapakSe-kapipateH sugrIvasya athaca kampate saMgrAmAya praca. latIti kapiH senApatistasya nAyakasya rAmAdeH tapasi tapazcaryAyAM vrataniyame japasiddheH mAnasikatapovyApArasiddheH prAgiti zeSaH sa prasiddhaH sItAsaMtAyaH sItAharaNajanyaduHkha jAtamiti zeSaH kauzalyA rAmamAtA vizalyA duHkhazokarahitA jAteti zeSaH nAradavacanAditi bhAvaH Ata asmAt bhAratamuvi laMkAnagare samitiH naravAnararAkSamrAnAM pariSat ucitA saMmatA vigataH kSobho yasAt sa vikSobhastasmAt nRcakSornaranetrasya rAmanayanasya kSomarAhityAt himakaravidhau candre samudre Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 39. mahopAdhyAyazrImeghavijayagaNiviracise saptasambhAnamahAkAvye ca kAntiH prasannatA jagadAkrAndakAriNo rAvaNasyocchedAta zAlInA auddhatyama rAkSasAnAmiti zeSaH nilInA nirastA vilasantaH vilasamAnAna amalInAH niSkalmaSAH nirastApakArabuddhayazca AtatapAH gRhItavratA teSAM indva iti vilasadamalInAdRtatapAH abhavaniti zeSaH tadAnImmeghanAdAdinA dIkSAgrahaNatvAditi bhAvaH / / 35 / / kaivalyazAlibhagavatkapile nayArcA zreSThA pratiSThitimanIyata saumyadRSTiH / ityAdideza jinarAT sa tadAdi deza devAdayaH sahRdayA hRdaye dadhurgAm // 36 // anvayaH- kaivalyazAli bhagavaskapile (yena) zreSThA nayArcA pratiSThitimanI. yata sa saumyadraSTiH iti jinarAT Adideza tadAdi dezadevAdayaH sahRdayA: gAm hRdaye dadhuH // 36 // vyAkhyA-kaivalyazAlibhagavatkapile kevalasya bhAvaH kaivalyaM tatra zAlante zobhante iti kaivalyazAlinaH te ca te bhagavantazceti kaivalyazAlibhagavantaH / kampate jano yataH iti kapi-kAmaH taM lAti chinatti iti kapila -saradhna ityarthaH / kaivalyazAlibhaMgavantava te kapilAzca kaivalyazAlibhagavatkapilAH tatra kaivalyazAlibhagava kpile| yena zreSThAsadbhAvamAvitA-satsampatsampAditA nayArcA nayena-vidhinA yA acarcA saparyA sA.nayA, "pUjA namasyApacitiH saparyA haNA samA" ityamaraH pratiSThitim-susthitim anIyata nItA / sa saumyadRSTisaumyA Rju dRSTi:-darzanaM yasya sa saumyadRSTiH samyagdRSTirityarthaH / iti evaMprakAreNa jinarAT-jineSusAmAnyakevaliSu rAjate zobhate iti jinarATa-tIrthakaraH Adideza upadiSTavAn / tadAdi-tata Arabhya dezadevAdayaH-dizanti abhila. pitamiti dezAH te ca te devA dezadevAste Adau yeSAnte dezadevAdayaH= surAsuraprabhRtayaH / sahRdayA-samAnaM hRdayaM yeSAnte sahRdayA: maniSiNaH mAm pUrvaprathitAM paramAtmavAcaM hRdayeantaHkaraNe dadhuH dadhati sm| . yamakAlaGkAraH // 36 // Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrIvijayAmRtaripraNItA saraNI TIkA. sarga-4 39. bhUmIbhujaH samanujA danujAnujAtyA kAntyA lasatsumanaso manaso'nurAgAt / tatraitya caityanamanAnna manAk pramattA stasthurgaNezapadadarzanadattacittAH // 37 // anvayaH -- samanujA bhUmIbhujaH nu danujA jAtyA kAtyA lasatasumanaso manaso'nurAgAt tatraitya caityanamanAt manAka na pramattAH gaNezapadadarzanadattacittAH tasthuH // 37 // vyAkhyA-samanujAH salokAH bhUmIbhujaH rAjAnaHnu iti vitarke danujAH dAnavAzca jAtyA zreSThabhUtAH kAntyA dIptyA lasatsumanasa: lasanta zobhamAnA: suSThu mano yeSAnte lasatsumanasaH zomamAnahRdayAH devAzca manasaH svAntasya anurAgAt premataH tatra tasmin sthAne etya samAgatya caitya namanAt namaskArAt manAka ISadapi na pramattAH na sAlasAH sarvadaiva sAvadhAnA ityarthaH gaNezapadadarzanadattacittAH gaNezA. nAm gaNadharANAm padadarzane caraNadarzane dattacittAH saMlagnamanasaH tasthuH sthitAH "caityavihArau jinasamanIti haima:" azloke vasaMtatilakaM vRttam "kSeyaM vasantatilakaM tabhajA jagogaH" iti tallakSaNAt // 37 // suparvANaH sumanasastridivezA divaukasa ityamaraH // sa-zreNikasyanRpateH sudRzo'nuSaGgaM, meghAbhayAdicaraNapratipattiraGgam / advaitasaudharasabhRccaritopadeza, cake prabhuH sasahakAraphalopahAram // 38 // bhanvayaH-sa prabhuH sudRzaH zreNikasya nRpateH anuSAm medhAbhayAdicaraNapratipattirajAm advaitasaudharasabhRccaritopadezaM sasahakAraphalopahAram cake | // 38 // Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .....wwwwwwwwwwwwm 392 mahopAdhyAyazrImeghavijayagaNiviracite saptasammAnamahAkAvye vyAkhyA-sa mahAvIraprabhuH sudRzaH su zobhanA haka netraM yasya tasya samyakdarzanasya yadvA sudRk jJAnaM yasya tasya sujJAninaH zreNikasya zreNikanAnaH nRpate bhujaH anuSaGgam anugatam meghAbhayAdicaraNapratipattiraMgam meghaH meghakumAra: abhayaH abhayakumAraH to Adiu~sin sa meghAbhayAdiH teSAM meghAbhayAdInAM caraNapratipatti cAritryagrahaNam tasyA raMgaH anurAgaH yasmin tam tathoktam meghAbhayAdibhavyajanacArivyagrahaNaprayojakam advaitasaudharasabhRcaritopadezam advaitaH abhinnaH anupama ityarthaH sudhAyAM bhavaH saudhaH sa cAso rasazceti saudharasaH advai. tazvAsau saudharasazceti advaitasaudharasaH sudhAsvAdasahodaraH tam vibhIti advaita saudharasabhRt sa cAsau caritopadezazceti tam sahakAraphalena sahi. tam sasahakAraphalam tasya upahAraH Dhaukanam yatra namiva AmraphalopahArakalpam cakre vidadhe prabhussaddezanAndadAviti bhAvaH / / anyapakSe-sa jinendraH zreNikasya prAptazreNikasya saMkhyAvataH anuSaMgam anugatam meghAnAM pApinA bhayAdicaraNam bhayaprApaNAdikam tasya pratipattiraGgam prAptijanakamanyat pUrvavat yadvA zreNikasya zreNIbhUtasya paMktyAkAreNopaviSTasya nRpateH anuSaGgamudiSTam mehatisiJcatIti meghA vAgamRtasekaH abhayaH kutazcanabhayAbhAvaH ityanayordvandvaH sa AdiyaMtra tam vAgamRtavarSaNAmayapradAnAdipravRttiprayojakam anyat pUrvavat / / rAmakRSNapakSe-sudRzaH zobhanajJAnavatA nRpaterbhUpasya sa zreNikasya samaMDalasya meghAbhayAdicaraNapratipattirajam medhAt meghanAdAt rakSasaH yaH abhayAdiH nirupadravatA tasya caraNapratipattiraMgam nidhiH pracAram kRSNapakSe medhena meghavaDDakAvAdanena ye kecana dIkSA grahISyanti teSAM parivArANAM yathAvatpAlanaM kAriSyAmItirUpaM,abhayAdinA gRhaparivAracintAnirAsena caraNasya cAritryasya pratipattiraGgam grahaNapracA. ram anyat purvavat / / 38 // Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA, sarga-7 393 sa-zreNikakSitipasanmatizAsanena, durgandhikAdhigamanena sugandhivAkyAt / mailyArdrabhAviyavanAGgajasannibodha stasmAd babhUva bhavinAM madanAnnirodhaH // 39 // anvayaH --tasmAt sugandhivAkyAt zreNika kSitipasanmatizAsanena durgandhikAdhigamanena maiyyA sa ArdrabhAviyavanAGgajasannibodhaH bhavinAM madanAnnirodhaH babhUva // vyAkhyA - tasmAt sugaMdhivAkyAt zobhanasaMbandhayuktAt vAkyAt upadezAdityarthaH zreNikakSitipasanmatizAsanena zreNikavAsau kSitipazceti zreNikakSitipaH tasya sanmatizAsanena sadbuddhisadupadezena ni yogena durgandhikAdhigamanena durgandhikAbhidhAnamahiSI cAritragrahaNena maigyA sauhArdena sa prasiddhaH abhayakumAra sauhArdena ArdrabhAvi ArdradezotpannaH yaH yavanAGgajaH yavanatanayaH tasya sannibodhaH sajjJAnam bhavinAM bhAgyavatAM madanAt kAmAt abhilASAt nirodhaH nivRttizca babhUva jajJe sadupadezAdeva durgandhikAdhigamanaM yavanakumArabodhazca babhUveti bhAvaH // anyapakSe - tasmAtpUrvoktAdupadezAt sugaMdhivAkyAt zobhano lokavilakSaNo gandhaH saMbaMdho yatra sa sugaMdhiH "samAsAnta it" sa cAsau vAkyazceti tasmAt sadupadezavacanAt sa zreNikakSiti pasanmatizAsanena samaNDalarAjabuddhi parivarttanena durgandhikAdhigamanena duH duSTaH gaMdhaH saMbandho yasyAH sA durgandhA saivadurgandhikA tasyA adhigamanena sadasadvive kena mainyAbhAvi maitryAt sarvajanApakArarAhityena sarvapriyatvena Ardram dayAkinaM bhAvo'bhiprAyoM yeSAnte maitryAIbhAvinaH yatranaH vegavAn yaH aGgajaH krodhAdiH maitryAIbhAvinazva yavanAGgAzca teSAM sannibodhaH sajjJAnaM bhavinAM kalyANavatAM madanAt kAmAt sannirodhaH kAmukatA nivRttizca babhUva // 39 // Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394 mahopAdhyAyazrImeghavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAvye sAnandadhIRSabhavRttazamapravRtti, nosajamAlivadanaM tadanantakAyam / sAnandazaGkhaculanIpriyadIrghavRttyA, gozAlibhadracaritasphuritaM jagAda // 40 // andhayaH-sAnandadhIRSabhavRttazamapravRttim jamAlivadanam tadanantakAyam no sat sAnandazaMkhaculanI priyadIrghavRtyA gozAlibhadracaritasphuritaM jagAda // 10 // vyAkhyA-AnandaH AnandanAmA zrAvakaH tasya dhIH buddhiH tasyAm RSabhA zreSThA vRttA dRDhA " vRttaM vRttau dRDhe mRte " iti haimaH yA zamapravRttiH zAMtibhAvasaMcArastena sahitA iti sAnandadhIRSabha vRttazamapravRttiH tAm jagAda atha ca jamAlivadanam jamAleH prathama nivasya vadanaM, udyata iti vaddhAtoH bhAve anada kathanaM no sat na paramArthasAdhanayogyam yataH anantakAyam anantAnantazarIrasampAdakam sAnandazaMkhaculanIpriyadIrghavRtyA sAnandaH sapramodaH yaH zaMkhaH sa ca culanIpriyazca tayordvandvaH tasya dIrghavRtyA ciravRttyA gozAlibhadracaritasphuritam gozAlibhadrasya yaccaritaM caritram tena sphuritam vila. sitam jagAda upadideza // anyatIrthakaracatuSTaya pakSe--Anandena sahitA dhIryeSAM te sAnandadhiyaH te ca te RSabhAH zreSThAzceti sAnandadhIRSabhAH "avivakSayA na saMdhiH" teSAM vRtte vyavahAre zamaM pravartayati yojayatIti zamapravR ttim asajam parasparavAdhasahitam Alivacanam Alam anarthotrAstIti Ali taccavadanazceti Alivacanam no naiva bhavati tad anantakAyam anantazarIrajanakatvAdeva na tathAbhUtanna sAnandazaMkhaculanIpriyadIrghavRttyA Anandayati zrAvakajanamanohlAdayatIti AnandaH zaM sukhaM. janayatIti zaMkhaH zreyaskaraH colayati samucchAyayatIti culanI yadvA Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 395 AcArya zrIvijayAtasUripraNItA saragI TIkA, sarga: 7 culaM samucchrAyaM nayatIti utpAdayatIti culanI eteSAndvandvaH iti AnandazaMkhaculanyaH taiH sahitaH priya iti sAnandazaMkha culanIpriyaH teSAM dIrghavRtyA cirAnuvRtyA anantakAlasthityA anantakAlaparyantamAnandakalyANasamucchrAyaM janakam ityarthaH gozAlibhadra caritasphuritam gavA vANyA zAlate zobhate iti gozAli bhadrANAM puNyazAlinAm caritena AkhyAnena sphuritam vilasitam jagAda uvAca / / rAmakRSNapakSe - sAnandadhI RSabhavRtazamapravRttim sAnandadhiyaH ye RSabhAH zreSThAH teSAM vRtte vyavahAre zamapravRttim zAntisaMpAdakam anantakAyam anantA anekazaH kAyAH saMghA yatra tam Alivadanam rocakavacanam asajjam asphItam no naiva kintu sphItam vizadam AnandayatIti AnandaH lakSmaNaH baladevazva athavA AsamantAnandayatIti AnandaH nandakanAmAtayoH khaGgaH " kaumodakI gadA khaDgo nandakaH kaustubhamaNirityamaraH " zaMkhaH pAMcajanyanAmA culanI culamaizvaryamayatIti cunI kaumodakIgadA teSAM priyA manojJA dIrghavRttiH atyantasaMbandhaH tathA gozAlibhadra caritasphuritam yathAsyAttathA jagAda kathayAmAsa / / 40 // sadbhAvabhAvitamanA bhavitA kumArastaccilaNAtanujabhUpati sAdhanAni / vaizAlikoktiraNamaMzukaropatApe, zuddhAmbudevamunibhirhyamRtaM na pItam // 41 // anvayaH -- kumAraH sadbhAvabhAvitamanA bhavitA tat cillaNAtamujabhUpatisAdhanAni vaizAlikoktiraNaM aMzukaraH apatApe devamunibhiH zuddhAmbu na pItam amRtaM hi (pItam ) // 41 // vyAkhyA - mahAvIrapakSe vaizAlikasya vardhamAnasvAmino yA uktiH upadezanA tasyA raNaM zravaNaM tadeva aMzukaraH prabhAkaraH ajJAna -AR Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 396 mahopAdhyAya zrImeghavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAgthe timiranirAkaraNanipuNa ityarthaH tata eva apatApe apagataH nirAkRtaHtApaH sAMsArikatrividhatApo yena tasmin sati devamunibhiH Atmata tvaprakAzabhAsamAnamunibhiH yadvA devamAnyamunibhiH kiMvA devAzca munayazca tairdevamunibhiH zuddhAmbu niravadyajalaM prAkRtamityarthaH na pItaM tadAnI tApavirahAt prAkRtanivadyajalAbhilASiNo na jAtA ityarthaH kintu amRtaM tadIyopadezavacanAmRtaM pInaM zrutamityarthaH kizca tasmAdeva kumAraH abhayakumAraH sadbhAvabhAvitamanA sadbhAvena cAritrajighRkSayAbhAvitaM vAsitaM mano'ntaHkaraNaM yasya sa sadbhAvabhAvitamanA bhavitA bhaviSyati tadeva kumArasaMyamagrahaNameva cillaNAtanujabhUpati sAdhanAni cihaNAyAH tanujasya tanayasya koNikasyeti yAvat bhUpati sAdhanAni nRpatvaprayojakAni bhaviSyantIti zeSaH // anyatIrthakara pakSe-zAlikoktiraga vizAlAyAM ayodhyAyAM bhavaH vaizAlikA yadvA vizeSeNa zAlate zobhate mahApuruSajanmapAvitatvAt vizAlA tatra bhavaH vaizAlikaH tasya uktiH tasyAH raNaM zravaNaM upadezanam tadeva aMzukaraH udyotakArakA ajJAnanirasanaH ata evaM apatApe tAparahite sati devamunibhiH pUrvavarNitaprakAramevAbaseyam tacilaNeti tat-tadupadezazravaNameva citjJAnaM raNati prApnoti iti cillaNaH "ralayorakyAt" tasya jJAnavataH atanujabhuvaH ayonijAyAH mukteH patimAdhanAni svAmitvakAraNAni kaivalyaprApakANItyarthaH tathA ca kumAraH ko bhuvi mAra iva apratihataprabhAvaH bhavyajIva ityarthaH sadbhAvabhAvitamanA bhavitA "bhUte zvastanI" AdinAtharAmapakSe kumAro bharataH // kRSNapakSe-kumAraH pradyumnaH zAmbazca devamuniH nArada iti // 41 // evaM devanRdevasevitapadazrImadvibhoH kevale, siddha rAjyavidhirnayo dayamayaH praasiisrnirbhyH| bhavi mAra stanI" A vamuniH nAra Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA. sarga- 197 dhvastaM durjanakalkiduSkRtamiha prAduSkRtaM satkRtaM, saMlagne sakale kalerapi bale so'yaM prabhAvo vibhoH 42 // itizrI saptasaMghAne mahAkAvye mahopAdhyAyazrImeghavijayagaNikRte bhagavatakevalajJAnasAmrAjya vihAranAmA saptamaH sargaH // 7 // __ anvaya:-evaM devanRdevasevitapadazrImadvibhoH kevale sinDhe nayo dayamayaH rAjyavidhi: nirbhayaH prAsIsarat iha durjanakalikadukRtaM dhvastam satkRtam prAdukRtam kaleH sakale api bale saMlagne sati so'yaM vibhoH prabhAvaH // 42 // vyAkhyA evaM pUrvoktaprakAreNa devanadevasevitapadazrImadvibhoH devA amarAH nRdevAH narAdhipAzrataiH sevita AradhitaH padazcaraNo yasya sa devanadevasevitapadaH sa cAso zrImadvibhuzceti tasya tathoktasya devA. devase vitacaraNasya jinendrasya kevale kevalajJAne siddhe prApte sati iha bhUmau durjanakalkiduSkRtam kalkam pApamasyAstIti kalkI durjanazcAsau kalkI ceti durjanakalkI tasya duSkRtam pApam vastam nirastam kle| kalahasya sakale api samaste api bale sAmarthya saMlagne samAgate satyapi "yuddhaM tu saMkhyaM kaliriti haimaH" satkRtam zobhanakRtyam sukRtamityarthaH prAdumkRtam prAdurbhUtam no dayabhayaH nayasya nIte udayaH prAdurbhAvastanmayaH tatpracuraH "prAcurye mayaTI rAjyavidhiH zAsanavidhiH nirmayaH vigatabhIH prAsIsarat prAvartata so'yaM vibhoH jinezvarasya prabhAvaH / / zArdUlavikrIDita chandaH / anyapakSepi sAdhAraNam // 42 / / iti zAstravizAradakaviratnabhaTTArakAcAryazrIvijayAmRtasUrIzvarapraNItAyAM saptasaMdhAnamahAkAvya saraNITIkAyAM saptamaH sargaH // 7 // Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 mahopAdhyAya zrI megha vijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAvye // atha aSTamaH sargaH // atha jagattrayabhAvanivedinA bhavibhayaGkarabhAvavibhedinA / divi purassara cakra mahAdhvajAnugamanaigamanaipuNato jage // 1 // anvayaH --- atha jagatraya mAtra nivedinA bhavibhayaGkarabhAvavibhedinA divi puraslaracakramahAdhvajAnugamanaigamanaipuNato jage // 1 // vyAkhyA--atha athAnantaram jagatrayabhAvanivedinA jagatAM trayam jagatrayam jagatrayANAM bhAvaH abhiprAyaH jagatrayabhAvaH tannivedituM jJAtuM zIlamasyeti jagatraya bhAvanivedI tena tathoktena bhavibhayaGkarabhAvavibhedinA bhavinAm bhAgyavatAm yo bhayaGkarabhAvaH duHkhajanakaduradRSTaH taM bibhettuM pRthakartuM zIlamasyeti bhavibhayaGkarabhAvavibhedI tena tathoktena divi purassaracakramahAdhvajAnugamanaigamanaipuNato divi AkAze purassaraH agresaraH yaH cakraH devaprabhAvAvanatAstravizeSaH mahAdhvajazceti tayordvandvaH purassarau ca tau cakramahAdhvajAviti purassaraca kramahAdhvajau tayoH anugamane'nusaraNe yo naigamaH nitiH vivekaHstasmin yo naipuNaH dAkSyam sa puraHsaracakra mahAdhvajAnugamane gamanaipuNaH tasmAt naipuNataH dAkSyAt jage jagme yadvA sArvavibhaktikastasil itya nugamanaigamanaipuNeneti tathoktaH tRtIyAntavizeSaNam / atra sarge bharatacakravarttino digvijayavarNanam / drutavilambitaJcavRttam dutavilambitamAha nabhau bharau iti tallakSaNAt // anyapakSe - atha athAnantaram jagatrayasya trijagato yo bhAvaH padArtha : jIvAjIvAdirUpaH tannivedayati bodhayatIti tacchIlaH tena bhavibhayaMkara bhAvavibhedinA bhavinAM sadbhAgyavatAM yo bhayaMkara bhAvaH durgatijanakAcAraH taM vibhedayati nirAkarotIti tacchIlastena sadbhA Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcAryazrIdhijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA, sarga-8 399 gyazAlidurgatinivArakeNa jinendreNa divi AkAze puraHsaraH agresaraH yazcakramahAdhvajastasyAnugamane'nusaraNe ye naigamAsteSAM naipuNyena kauzalyataH satatasaMgamato jage vijahe anya pakSe bharatavajjJeyam // 1 // hayarayakSurabhinnamahItalAda divi samudgamanena rajobajaH / kimiva vakti sa zaktimahodayaM khrpitaarpitaamhsNsdi| anvayaH- rajovrajaH hayarayakSurabhinnamahItalAta divi samudgamanena svarapi tArapitAmahasaMsadi zaktimahodayam sa kim vaktIva // 2 // vyAkhyA rajotrajaH dhUlI samUhaH hayarayakSurabhinnamahItalAt hayAnAM azvAnAM yorayaH vego drutagatirityarthaH sa hayasyaH kSureNa zaphena bhinna: kSuNNaH kuTTita utkhAta iti yAvat iti kSurabhinnaH hayarayeNa kSurabhinnaH yo mahItalam bhUtalam la hayarayakSurabhinnamahItalam tasmAda divi samu. dgamanena divi AkAze samudgamanena saMlagnena hetunA svarapi svarge'pi tArapitAmahasaMsadi tAga atyunatA yA pitAmahasya brahmaNaH saMsad sabhA tatra sa rajotrajaH zaktimahodayam zakteH cakrAstrasya mahodayamAvirbhAvam atha ca zakteH bharatacakravartinaH prabhutvasya mahodayam prabhUtAdhipatyam kim kimu vaktIva kathayatIva brahmasaMsadi tatsAmarthya sUcayatIti kriyosprekSAtizayoktimUlA sarvasAdhAraNametat // 2 // purata evaM digambarasaMvarAda vihitsnnihitaarunnmnnddlH| kimu vibhoravadat sa susaurabhAvayadazAM yadasAndhyarajobharaH bhanvayaH-puratta eva digambarasaMvarAt vihitasannihitAruNamaNDala: asA. dhyarajobharaH sa vibhoH susaurabhAvayadazA kimu avadat // 3 // ___vyAkhyA-purataH prathamataH digambarasaMcarAt digzUnyameva ambaraM vasanaM yasya taddigambaraM namaH tasya saMvarAdAcchAdakatvAt AvarakatvAdityarthaH vihitasannihitAruNamaNDalaH vihitaH kRtaH sannihitaH Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 mahopAdhyAyazrI meghavijayagaNiviracite saptasamdhAnamahAkAmye abhyarNaH aruNasya sUryasArathemaNDalo yena sa aruNamaNDalasamIpasthaH sa asAMdhyarajobharaH sAMdhyarajobhinnarajaH sainyapadotthadhUlIsamUhaH susaurabhAdvayadRzAM muSTu saurabhasya advayadazAm advitIyakAntim yadvA suSTu saurabhA sUrya sambandhikAntiH tasyA dvayadazAM dvitIyAvasthA anyasaurakAntim vibhorbrahmaNaH avadat kimu akathayat kimUtprekSeyamiti bhAvaH // 3 // hariparisphuritAM dizamAvizat , sthitimudIrya vibhurbharataM prati / zubharate bharate'virate rateH, prathamato'tha mato'vanicakriNAm // 4 // anvayaH-- atha vibhuH hariparisphuritAndizam bhAvizat bharataM pratisthitimudIrya zubharate rate avirate mahate avani cakriNAM prathamataH mataH // 4 // vyAkhyA -atha vibhuApakA devatAdhiSThAtRtvAt cakrAstram hariparisphUritAm dizam aindrIdizA pUrvAmityarthaH Avizat AyAta yojanamAtraM gatvA bharataM prati bharatarAjAnaM prati sthitimeva sthAnamudIrya yatra cakkasthitastatraiva sarvasainikAnAM sthitirjAteti bhAvaH zubharate zubhe karmaNi kalyANajanakAcAre rate vyAvRte rateH rAgAt avirate rAgAzakta bharane bharatacakravartini vipaye avanicakriNAm pRthvItalacakra. vartinAm prathamataH mataH prathamo'yaJjAtaH sarvacakravartinAmAdyo'yamiti bhAvaH // 4 // abhinamayya puraH suramAgadhaM tadanu tadvaradAma mudaH pdm| varuNadikprabhayAsabhayA'munAparigatA'rigatAsuhRtA kRtA manvaya:--puraH suramAgadham abhinamaraya tadanu mudaH padaM navaradAma abhinamadhya amunA pramayA sabhayA varuNadika parigatA arigatA suhRtA kRtA // 5 // Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcAryazrIvijayAmRtaripraNItA saraNI rIkA. sarga- 4 401 vyAkhyA-puraH pUrvam suramAgadhaM suratvAbhimAninammagadhatIrthazam abhinamayya abhinAmayitvA tanamrIbhUtaM vidhAyetyarthaH tadanu tatpazcAt mudaH padam harSakArakam atha ca mudaH pramadasya prakarSagavasya padam sthAnam atyaMtagarviSTham tat prasiddham varadAma varadAmAdhipatim abhinamaya nAmayitvA svAdhInaM vidhAya prabhayA kAMtyA pratApena sabhayA bhayaguktA varuNadik pratIcIdik parigatA gamanaviSayIkRtA tatreti zeSaH arigatA zatrubhUtA vipakSAyitA suhRdA kRtA ye zatravaste'pi mitrAgyAsanniti bhAvaH / / anyapakSe muSThu rAjate iti suraH sa cAso mAgadhaH magadhAnAmIzItA iti suramAgadhaH jarAsaMdhastam abhinamayya parAjitya tadanu tatpazcAt tadvaradAma tena jarAsaMdhena varandAma bandhanaM yasya tat tadvaradAma jarAsaMdhaniyamitarAjasamudAyam mudaH padam saharSam vidhAyeti zeSaH anyat pUrvavat // 5 // rAmapakSe puraH agre prathamaM suramAgadhaM surairdevaiH sahastrayakSazca magayati pariveSTayate iti suramagadhaH sa eva suramAgadhastaM sahasrayakSA. dhiSThitaM vajrAvarNavAvartanAmakandhanaH abhinamaya namayitvA tadanu dhanurnamanAnantaraM mudaH padam harSakArakaM tadvaradAma sItAvaraNasvajam abhinamayya svakaNThApitaM vidhAyya varuNadik prabhayA sabhayA ariMgatA zatrubhUtA amunA rAmeNa suhRdA mitrabhUtA // 5 // savaraNaM varaNaM saritastaTe, hariradhAd dharaNeH khabalasthitau / savalayaH khalu sindhumatItarat, khamahasA mahasAramahAnRpaiH // 6 // Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4.2 mahopAdhyAya zrImeSavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAvye anvayaH-~dharaNeH hariH svabalasthitI saritastaTe savaraNaM varaNaM adhAt sa khalu savalayaH svamahasA mahasAramahAnRpaiH sindhumatItarat // 6 // vyAkhyA-dharaNeH pRthivyAH hariH indraH dharaNIndraH svavalasthitI svabalasya sainyasya sthitI svasainyanivezAya saritastaTe sarataH aparodadhestaTe rodhasi savaraNaM varaNaM varaNena prAkAreNa sahitam tadAnIM senArakSakarUpaprAkArasahitam varaNaM sthiti upanivezam adhAt kRtavAn senAsannivezaM kRtavAnityarthaH sabalayaH saparikaraH svamahasA nijatejasA mahasAramahAnRpaH mahena utsavena sAraH zreSThaH yo mahAnRpaH taiH yadvA mahastejovat yaH sAro balam sa mahasAraH sa cAsau mahAnRpazcati mahasAramahAnRpaH taH tejovadbhiH saheti zeSaH sindhum sindhunAmAnaM nadIvizeSam atItarat taratisma // 6 // zivamaguH kila koTimunIzvarA, yadiha tAM sa zilA sahasA dadhe / pratikRtIH praNanAma tato'rhatA, bajanato janatoSakarInRpaH // 7 // anvayaH--yadiha kilakoTimunIzvarAH zivamaguH tAM zilA sa sahasA dadhe tataH vajanataH nRpaH janatoSakarI: arhatAM pratikRtI: praNanAma // 7 // ___vyAkhyA-yad yasmAt iha koTizilAtIrthe koTi munIzvarAH koTisaMkhyakamunipravarAH zivam mokSam aguH kila gatAH kila tAm zilAm sa bharata cakravartI sahasA jhaTiti Adadhe dhRtavAn tataH tadanantaram vajanataH gamanataH nRpaH bharatamahIpatiH janatoSakarIH janAnAM lokAnAM toSakarIHtuSTikarIH kalyANasaMpAdikAH ahaMtAM jinAnAm pratikRtIH pratimAH praNanAma praNatisma // 7 // Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcAryazrIvijayAmRtaripraNItA saraNI TIkA. sarga- 8 5 .3 upatamisracaladbahusenayA, vyapanayananayAdvinayAdarAt / avitathAH pathi pUrvakathA budhAt , samazRNonmasmRNo'vanije nije // 8 // anvayaH- upataminacalat bahusenayA vinayAdarAt anayAta vyapanayan padhi budhAt atritathA: pUrvakathAH nije avanije masUNaH sapazaNot // 8 // vyAkhyA- bahusenayA anekavidhasainyena saha upatamisracalana tamisrAnAmakaguhAM prati calat upatamisraM calatIti upatamisracalana vinayAdarAta vinayasya zikSAyA anunayasya saujanyasya vA AdarAta sanmAnAt anayAt anIteH lokamiti zeSaH vyapanayan vinayAdareNa anItitaH lokAn pRthakkurvan iti bhAvaH nije svakIye avanije loke. masaNaH RjuH akarkaza ityarthaH svakIyajanAnukUla iti bhAvaH pathimArge budhAt paNDitAt avitathAH satyAH pUrvakathAH prAcInetihAsAH pUrveSAmbA caritrANi samazRNot AkarNitavAn // 8 // jagati yaH savitA bhavitA'rciSA, sanu guhAM savahAM navapadyayA / dhruvamatItya girestadudagdizo, vazamadhAcchamadhIraNayA-janam // 9 // anvayaH--yaH jagati arcipA sabitA bhavitA sa nu navapadyayA savahAM gireH guhAM dhruvamatItya zamadhoraNayA tadudagadizaH janam vazamadhAt // 9 // vyAkhyA--yaH bharatacakravartI arciSA tejasA pratApenetyarthaH jagati bhuvane savitA sUryaH bhavitA bhaviSyati sa nu iti vitarke nava. padyayA nUnaseturupapaddhatyA savahAM vahayA unamagnAnimagnAbhidhAnanadI. dvayayA sahitA iti savahA tAm gireH vaitADhyaparvatasya guhAM tamisrA. Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 mahopAdhyAyazrImeghavijayagaNiviracite sakSasamdhAnamahAkAra nAmnI guphAM dhruvamatItya samullaMghya tadudagdizaH taduttaradizAyAH janam tadudadizasthitamlecchAdilokam zamadhIraNayA zamA zAntA yA dhI. buddhistasyA IraNayA preraNayA zAMtibuddhiprayogena vazam svAdhInam AtmasAt adhAt akRta // 9 // paradalatritayaM dalayan balaM, pracalayana kalayan satato dhanam / RSabhakUTanijAhvayalekhane, mahimabhUhimabhUbhRtamabhyagAt // 10 // anvayaH----sa paradalantritayaM dala yan balam pracalayana tata: dhanam kalayan RpabhakUTa ni jAhvayalekhane mahimabhUhimabhRtam abhyagAt // 10 // - vyAkhyA-sa cakravartI paradalatritayaM pareSAM zatrUNAM ApAta, nAga humAra, himAdrikumArANAM dalatritayaM sainyatrayam dalayana parAjajayamAnaH balaM svakIyasaityam pracalayan gamayan tataH parAjitanRpAt dhanam saMpat kalayan saMcinvan RSabhakUTanijAhvayalekhane RpabhakUTanAmaparvate yanijAhvayalekhanam svAbhidhAnAGkanam tasmin " nimitte saptamI" mahimabhUhimabhUbhRtam mahimnaH mahattAyAH bhUHsthAnam iti mahimabhUH sa cAsau himabhUbhRceti mahimabhUhimabhUbhRt himAlayaparvatastaM abhyagAt abhyayAsIt // 10 // punarupetya dharaM khacarezinAM, paradarImapi khaNDanipAtinIm / samatigatya nidhInnava sannidhI, _ na sa madI samadIdharadIzvaraH // 11 // anvayaH-punaH khacarezinAm dharam upetya khaMDanipAtinIm paradarImapi samagisya na samadI Izva:: sannidhau navanidhIna samadIdharat // 7 // Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcArya zrI vijayAmRtarimagItA saraNI TIkA. sarga-8 105 vyAkhyA-punaH punarapi khacarezinAm vidyAdharANAm namivinamiprabhRtInAm dharam parvatam upetya Agatya tatratyAn vijitya khaMDanipAtinIm khaNDaprapAtAnAmnIm paradarIm mahatI guphAm samatigatya samatItya sa rAjA madI ahaGkAravAn na IzvaraH, aizvarya sampannaH sannidhau samIpe navanidhIna navaprakArAn nidhIna aizvarya vizeSAn samadIdharat dhRtavAn " mahApadmazca padmazca zaMkho makarakacchapau / mukundakundanIlAzca kharvazca nidhayo navetyamaraH" // 11 // suradhunItaTagAnadhunIta sa, kSataparAtaparAjyaparigrahaH / svapuramApya samAsta punaH punA, rasamayAn samayAnanayanmahaiH // 12 // anvayaH-sa suradhunItaTagAn adhunIta kSataparAtaparAjyaparigrahaH svapuramApya punaH punaH mahaiH rasamayAn samayAn anayat samAsta // 12 // vyAkhyA-sa bharatacakravartI muradhunItaTagAn gaMgAtaTasthAn adhunIta akaMpayata parAjitavAn kSataparAtaparAjyaparigrahaH kSatAta duHkhAva pare bhinnAH rahitA ityarthaH iti kSataparAH tapatIti tapaH sUryaH AtapAda sUryaprakAzaparyantaM maryAdAyAmavyayIbhAvaH kSataparAH AtapaM. rAjyaparigraho yasya sakSataparAtaparAjyaparigrahaH svapuraM vanagaram Apya prApya samAgatyetyarthaH punaH punaH bhUyobhUyaH mahaiH utsavaiH "maha uddhava utsava ityamaraH" rasamayAn sarasAna samayAna kAlAn anayana vyatItayan samAsta AtiSThate // anyapakSe'pi sa muradhunItaTagAna surAn devAn dhunAti svasA. madhyena kampayatIti suradhunI rAkSasasenA tasyAstaTaM samIpaM kakSaM vA vatra gacchattIti tAn rAkSasasenApakSapAtinA adhunIta vyakaMpayata yadvA Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 mahopAdhyAya zrImedhavijayagaNiviracite saptasanmAnamahAkAgye suradhunI gaMgA tAM taTati khasaMgamena saubhAgyonnatiGkarotIti muradhunItaTa: samudraH tatra gacchatIti tAn samudrataTagAn rAkSasAna pApiSThAn adhunIta ityarthopi parisphurati anyat samAnam / / 12 // vihitavAn hitavArSikadAnato, vratadazAM tadazAntamahotsavaiH / dhanatapA natapAdakajaH sUre madanatodanato vanabhAvanaH // 13 // andhayaH-dhanatapAH suraiH natapAdakajaH mada natodanato vanabhAvanaH hitacArSikadAnataH tadazAMtamahotsavaiH vratadazA vihitavAn // 13 // vyAkhyA-ghanatapAH ghano mahAna tapaH prabhAvo yasya sa maha. tparAkramaH natapAdakajaH surairdevaividyAdharAdibhiH nataH praNataH pAdaka caraNakamalaM yasya sa athavA suSTu rAMtIti surAH nRpAH taiH natapA dakajA namaskRtacaraNakamalaH madanatodanato vanabhAvanaH madayatIti madanaM madhu sureti yAvat tasya todanataH nirAkaraNataH athavA madanasya kAmasya todanataH svasaundaryAta parAjayataH yadvA madanasyAhaMkArasya todanatastyAgataH ahaMkAraparityAgAt avanabhAvanaH avane rakSaNe bhAvanA vicAraNA yasya sa prajArakSaNasAvadhAnaH yadvA vane tapovane bhAvanA buddhiryasya sa hitavArSikadAnataH hitaM hitArtha yadvArSikadAnaM tasmAt tadazAMtamanorathaiH tasyAH sundaryAH azAntamahotsavaiH aharnizamuddhavaiH vratadazAM sundarI vratagrahaNadazAM vihitavAn kRtavAn // 13 // anyapakSe-hitavArSikadAnataH hitamiSTasAdhanabhUtaM pariNAmamaMgalajanakaM yadvArSikadAnaM saMvatsaravyApakadAnam rAmapakSe caturdazavarSa yAvat vanavAsasyeti zeSaH dAnaM pAlanam tataH "dAnaM gajamade pAlane chedane iti zabdastomamahAnidhiH" vratadazAM dIkSAgrahaNadazAM vanavAsaniyama Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrI vijayAmRta sUripraNItA saraNI TIkA. sarga-8 vA vihitavAn kRtavAn kaiH azAMtamahostavaiH anyaduktaprAyam ||13|| vibhavinAM bhavinAM sahite hite, vitaraNAttaraNAttarasA bhavAt / zritasametasameta girau kRtA vyasanabhAsanabhAk prabhurAyayau // 14 // 407 anvayaH -- vibhavinAM bhavinAM sahite hite zritasametasametagirau tarasA bhavAt vitaraNAt hite vitaraNAt kRtAvyasanabhAsanabhAk prabhuH Ayayau // 14 // vyAkhyA - vibhavinAM vibhavazAlinAM dhaninAmityarthaH sahite saMyukte zritasameta sameta girau zritaH AzritaH zamena zAMtyA itaH yuktaH zametaH zritaH zameto yatra sazritazametaH sa cAsau sametagiriceti zritametasameta giristatra hite kalyANajanake tarasA jhaTiti bhavAt saMsArAt vitaraNAt nivArakAt saMsAraviraktikaraNAt kRtAvyasanabhAsanabhAk kRtaH samAzritaH yo vyasanaH saMsArAnabhinivezaH tasya bhAsanaM tejaH tasmAdbhAsanaM tejo bhajate iti tathoktaH prabhuH jinezvara Ayau AjagAma // 14 // rAmakRSNapakSe - vitaraNAt vitaH nivRttaH yo raNaH saMgrAmaH tasmAt "vAteritaDa auNAdikaH" tarasA jhaTiti bhavAt samudrajalAt taraNAt pArINatvAt vibhavinAM dhaninAM bhavinAM kalyANavatAM sahite yukte hite hitakArake zritasametasameta girau zamena zAMtyA itaH yuktaH zametaH zAMtiyuktaH zritaiH AzritaiH girivAsibhiH sametaH sahitaH iti zratasametaH sa cAsau zametaH zritasametasametaH sa cAsau giriceti zritasametasameta giristasmin citrakUTesu velAdrau raivatake vA kRtaH AzritaH yo'vyasanaH keSvapi anabhinivezaH tena bhAsane bhajate iti tathA prabhuH rAmaH kRSNo vA Ayayau samAgatavAn // 14 // Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 mahopAdhyAya zrImeSavijayagaNiviracite samasammAnamahAkAvye hatatamAstatamAstavanaiH stutaH, kvacana bhAvinayAd vinayAt kacit / zubhavibhA bhavibhAgyabalAt padau, bhuvanapAvanapAvanadhIrdadhe // 15 // anvayaH-tatamAstavanaiH stutaH hatatamA: bhuvanapAvanapAvanadhIH zubhavibhAH kvacana bhAvinayAt kvacidvinayAt bhavibhAgyabalAt pado dadhe // 15 // vyAkhyA-tatamA vistRtA ye stavanAste tatamAstavanAstaiH a. tivistRtastutibhiH stutaH kRtastavanaH hatatamA hataM vinaSTaM tamaH kilviyaM yasya sa vinivRttatamAH zubhavibhAH zubhA zobhanA vibhA prakAzo yasya sa bhuvanapAvanapAvanadhIH bhuvanasya jagataH pAvane pavitratAyAM pAvanA pUtA nirmalA dhIryasya saMsArapUtakaraNapavitrajJAnavAn vacana kutrApi bhAvinayAt bhAvinAM bhAgyavatAM janAnAM nayAt anunayAt yadvA bhAvI bhaviSyan yo nayaH zubhAvaho vidhiH tasmAt "nayaH zubhAvaho vidhirityamaraH" kvacit kutrApi vinayAda zraddhAlujanavinayataH prArthanAtaH bhavibhAgyaralA bhavinAM zubhAnudhyAyinAM bhAgyabalAt zubhA. dRSTavazAt padau pAdau dadhe dhRtavAn nihitavAn yatrAyaM gacchati tatratyajanAnAM zubhAdRSTameva prabhavatIti bhAvaH // 15 // bhRzamaye samaye kila kevalaM, sa kalayana valayannagamAzrayat / adhikRtAdhikRtAnazanane vai, zivaramAM varamAGgalikI dadhau // 16 // anvayaH-bhRzamaye samaye sa kila kevalaM kalayan nagaM kalayan Azrayat adhikRtAdhikRtAnazanena vai zivaramA varamAMgalikIndadhau // 16 // Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcAryazrIvijayAmRtamUripraNItA saraNI TIkA. sarga- 8 4 .9 vyAkhyA -bhRzamaye samaye ayate gacchatIti ayaH tasin bhRzamatizayam samaye kAle aye gate sati "dIkSAkAlAt pUrvalakSa kSapayitvA tataH prabhu"riti taccarite kila iti nizcaye sa prabhurAdIzvaraH kevalam kevalajJAnam kalayan Azrayan nagam aSTApadagirimbalayan aSTApadaparvataM pratigacchan nagam parvatam Azrayat prApat adhikRtAdhikRtAnazanena adhikRtam adhikAraprAptam yat adhikRtAnazanam strIkRtAnazanam adhikAraprAptatvena svIkRtAnazanaH tyaktacaturvidhAhAra! tena zivam mokSa eva ramA lakSmIstAM zivaramAM mokSalakSmI varamAGgalikI varA zreSThA yA mAMgalikI maGgalasAdhikA tAm niratizayamaGgalaprayojikAm dadhau dhArayAmAsa mokSaM prApeti bhAvaH // __zrIzAMtinAthapArzvanAthapakSe-nagamityasya sametagiram sametazikharamiti prasiddham // zrIneminAthapakSe-nagamiti girinAraparvatam adhunApi gira iti nAmnA prasiddho'yanamaH // zrImahAvIrapakSe-na gacchatIti nagaH nagaram pAvApuramityarthaH // rAmapakSe-bhRzamaye samaye bhRzamatizayaM samaye kAle aye gate sati sa rAmaH kevalaM kevalajJAnam koTizilAyAm kalayana Azrayan valayan tato'pi viharan nagam zatruJjayagirim Azrayat prApat adhikRtAdhikRtAnazanena adhikAraprAptatvena svIkRtacaturvidhAhAraparityAgena varamAMgalikIm atizayakalyANajananI zivaramA mokSalakSmIndadhau dhArayAmAsa prApa // 16 // kRSNapakSe-sa kRSNaH kevalam ke jale samudrAmbuni valayati ramate iti kevalam kalayan bhRzamatizayaM samaye aye vyatIte sati valayan paribhraman nagam avatarum Azrayat prApat adhikRtAdhikRtAnazanena Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 mahopAdhyAyadhImeghavijayagaNiviracite sakSasammAnamahAkAvye atyaMtAdhikRtAyo'nazano jalAnazana: jala tRSAjanitazuSkakaNThatA tena varamAMgalikIm maMgaM gamanam lAti gRhNAtIti maMgalA maMgalAya para. lokagamanAya hitA mAMgalikI varA mAMgalikI varamAMgalikI tAm zivaramAM zete'smiJjagat iti zivaH maraNaM saiva ramA ramate jIvo yasyAM sA ramA iti zivaramA maraNakrIDAndadhau dhArayamAsa // 16 // uparatAparatAparatApanA daviratAdviratApi yadugratA / zucirasau cirasaukhyamadhAraya _dasamadhIH zamadhIrajitAtmanA // 17 // anyayaH- aviratAd uparatAparatAparatApanAt yadugratApi viratA aso zuciH asamadhIH zamadhIrajitAtmanA cirasaukhyam adhArayat // 17 // __ vyAkhyA-aviratAta saMtatAt uparatAparatAparatApanAt uparatam nirastam pRthakkRtamityarthaH aparasya bhAvaH aparatA bhinnatA tasyAH aparatAyAH bhinnatAyAH pRthaktvasyetyarthaH param utkRSTam atizayam tApanam santApanam uparataM nirastam yat paratAparatApanam tasmAt tathoktAt yadugratApi yasya yadIyasya ugratApi tIkSNatA karkazate tyarthaH viratA nirgatA ugratApi tyakteti bhAvaH zuciH pavitro'sau asamadhIH asame ayogye'pi dhIvuddhiyasya sa asamadhIH asamepi samAnabuddhiH zamadhIgajitAtmanA zamadhIreNa zamajJAnena jitaH svAyattIkRtaH AtmA yena sa zamadhIrajitAtmA tena tathoktena cirasaukhyaM atisaukhyam adhArayat Azrayat // 17 // asitatAkRtivizvatapodivA prtttprmaanvvaasre| Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrI vijayA mRtasUripraNItA saraNI TIkA, sarga-Ta 411 pravarasaMvarasaMvRtavikriye 'jani zive nizi vezma parAtmanaH // 18 // anvayaH -- asitatA kRti vizvatapodivA paratatatparamAnavavAsare pravarasamvarasaMvRtavikriye'nizi zive parAtmanaH vezma ajani // 18 // vyAkhyA - asitatAkRti sitasya zuklasya bhAvaH sitatA zuklatA na sitatA asitatA AkRtiH svarUpaM yasya sa asitatAkRtiH kRSNaH vizvAn tApayatIti vizvatapaH "tapeH kasun" kAmaH tasya tapaH vizvatapastapa ityatraitapazabdasya lopA'vivakSAtaH iti vizvatapa ityasyaiva mAghakRSNatrayodazItyarthaH kathamapi samAyAtaH tasya divA dine'paraH pUrvabhAgaH pUrvAhna iti yAvat tatparo yo mAnavaH sa phAlgunanAmadheyA'rjunaH tasya vAsaraH raviH zvetavAhanatvAt zvetAzvaH sUrya iti sAdRzyena sUryaH tasmin mAghakRSNe trayodazIravoM pravarasambarasamvRtavikriye pravaraH zreSThaH yaH sambaraH vairAgyaH sa pravarasaMvaraH tena saMvRtA niruddhA vikriyA vikAro yasmin tasmin tathokte zive mokSe'nizi divase parAtmanaH paramAtmanaH RSabhasvAminaH vezma pravezanam ajani mokSagamanamabhUt iti bhAvaH / / 16 / / zAntinAthapakSe asitatAkRtiH kRSNo yo vizvasya dvAdazyAstapo jyeSThaH tasmin arthAt jyeSTha kRSNadvAdazasyAmanyat sugamam ghanamahAnamahA rajatAcalaM, dhruvamito'kriyayA rajatAcalam | bharatarAD ratarAgavimocanAda, 'mudamadhAdamadhAvapi tadizA // 19 // anvayaH - dhanamahAn bhramahA rajatAcalam dhruvam itaH akriyA rajatAcakam starAgavimocanAt bharatarAT amadhAvapi taddizAmukta adhAt // 19 // Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahopAdhyAya zrI meghavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAye vyAkhyA - ghanamahAn ghanaH atizayaH mahAn ghanamahAn athavA ghana iva megha iva mahAn ghanamahAn amahA amam rogaM itavAn iti amahA roganAzakaH dhruvam nizcitam rajatAcalam hemAdrim itaH gataH digvijaya krameNa haimAcalaM gataH akriyayArajatAcalam akriyayA avyApAreNaiva rajatAcalam svarNaparvatam itaH prAptaH ye gatyarthakAste prApa tyarthakA iti bhAvaH ratarAgavimocanAt rate strIpuMsage yo rAgo'nurAgastasya vimocanAt tyAgAt amadhAvapi avasantepi vasantaRtuM vinApi taddizA dina vasanta iva mudam harSam adhAt dhArayatisma // 412 anyapakSe- dhana mahAn atizaya mahattaraH amaddA roga vinAzakArakaH rajatAcalam svarNaparvatam itaH prAptaH "rajata rUpaye, gajadante, rudhire, hari, zaile, svarNe dhavale iti zabdastoma maddAnidhiH" kriyayA vyApAreNa dheyeNetyarthaH rajatAcalamiva rajatagiririva bharatarASTra bharati lokAn poSayatIti bharataH teSu rAjate iti bharatarAT bharaNakartRSu zreSThaH starAga. vimocanAt rate ramaNe mohane yo rAgo'nurAgastasya vimocanAt tyAgAt amadhAvapi avasante'pi mudam harSam adhAt ayAt // 19 // tadanu tannagaraM nagaraJjanaM, 4 vyati sAdhitasAkakuGkumaiH / drutamapAta pApamato na tat, RbhuvanairbhuvanaistulitazribhiH // 20 // anvayaH -- tadanu sAdhitasAbhrakakuMkumaiH tannagaraM nagaraMjanaM vyadhita apAtam apam ataH tulitatribhiH RbhuvanaiH bhuvanaidutanna tat // 20 // vyAkhyA--tadanu tatpazcAt tat nagaraM svakIyaM puram sAdhitasAmrakakuMkumaiH abhrakena sahitaH sAmrakaH sa cAsau kuMkumatheti sAmra Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcAryazrIvijayAmRtaripraNItA saraNI TIkA, sarga-4 // kakuMkumaH sAdhitaH zodhitazcAsau sAdhakakuMkumazceti taiH sAdhitasAdhakakuMkumaiH zuddhAbhrakakuMkumaH nagaraMjanam naga iva parvata iva raJjanaM zobhitam tat nagaramiti zeSaH apAtam pAtarahitam apApam pApazUnyam niSkalmaSam tulitazribhiH tulitA sAmyIkRtA zrIryataH taiH samAnasaMpadbhiH RbhuvanaiH stragaiH bhuvanairanyAranya bhuvanadrutam nAnusRtam vyadhita dhyaracayata kairapi bhuknaina tulitamityarthaH // 20 // sthalamabhUd bhuvi yogiviyogi tat , bahuzucAhuzucAvacirAjjvalat / nadavanandavanandanato'bhavad, na hariNA hariNAtizaye kRte // 21 // __ bhanvayaH-bhuvi tat sthalam yoginiyogi abhUt bahuzucA hu iti vitarke zucau acirAjjvalan hariNA hariNAtizayekRte nadavanam davanandanato na abhavat // 25 // __ vyAkhyA-bhuvi pRthivyAM tat sthalam yatra varNanIyanAyakAH zarIraM tyaktavantaH tatsthAnam acirAt yogiviyogi yoginAM caritranA. yakAnAM viyogi rahitamabhRt jAtam tatsthalam bahuzucA atyadhikazokena hu iti vitarke zucau ASADhe varSAsamaye'pItyarthaH jvalan uttaptamabhavat hariNA hariNAtizaye kRte hariNA meghena hariNA rAjJA ca atizaye utkRSTa kRte racite'pItyarthaH bharatAditaduttararAjyAdhikAriNA meghena ca zokazAntiracite'pi davanandanataH davasya antardAhasya nandanataH AzleSataH vizeSArthakasyApi sAmAnyArthakatvamprakaraNAditi kavi samayo'ta eva davazabdasya vanAgnivAcakatve'pi prakRte saMtApakatva mAtrArthakatvamiti bhAvaH nandavanam nandasya hRdasya vanam na abhavat saMtApazAmakaM na jAtamityarthaH // 21 // Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 mahopAdhyAyazrImeghavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAmye prathamatIrthakRtA paripAlitA, tadanu bAhubalIzajayazritA / bharatacakrabhRtA hyabhinanditA, yugalitA galitAtra yato dinAt // 22 // anvayaH--prathamatIrthakRtA paripAlitA tadanubAhubalIMzajayazritA hi bharatacakrabhRtA abhinanditA atra yato dinAt tato dinAt yugalitA glitaa||22|| vyAkhyA~yato dinAt yaddinamArabhya iyambhUmiriti zeSaH pratha. matIrthakRtA RSabhaprabhuNA paripAlitA parirakSitA tadanu tatpazcAt bAhu. balIzajayazritA bAhubalI cAsau Izazceti bAhubalIzaH tasya jayambijayamAzrayatIti bAhubalIzajaya zritA bAhubalInRpavijaya vizrutA bharatacakrabhRtA bharatacakravartinA abhinanditA kRtAbhinandanA tahinAdArabhya "yattadonityasAkAMkSatvAt " atra bhUmau yugalerbhAvaH yugalitA yugalidharmatvam galitA nivRttA nirastetyarthaH / / anyatra-prathamatIrthakRtA prathamam tIrthakRtA tIrthaGkareNa paripA. litA pari sarvataH pAlitA rakSitA " pArzvanAthavIrasvAmipakSe ralayoH sAmyAta" paripAritA sarvatobhAvena pAritA karmasamApitA paridhAtoH karmasamAptyarthakatvAt yadvA prathama tIrthakRtaM AsamaMtAt paripAlaya. tIti tathA prathamatIrthakaralAlanapoSaNavardhanasaMpAdiketyarthaH tadanu bAhubalIcAsau Izazceti tathA bhujabalazAlInRpaH tasyotkarSeNa zritA AzritA bharati lokamiti bharataH athavA bharati dharmAdikamiti bharataH teSAM cakraH samUhastaM bibhartIti bharatacakrabhRt tena abhinanditA khanivAsena maNDitA yataH dinAt tasmAdinAdArabhyeti zeSaH atra bhUmau nagare vA yugalitA yugaM sugmaM lAti gRhNAtIti yugalaH tasya bhAvo yugalitA pApapuNyo "sukhaduHkhau" viyogasaMyogau vA galitA nirastA jinendra. Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ carrrrrrrrrrr................. bhAcAryanIvijayAmRtaspriNItA saraNI TIkA. sargaprabhAvAt tatra puNyasya dharmasya sukhasaMyogasyaiva sthitirna tatsahacarasya paapaaderityrthH|| ___ rAmakRSNapakSe-prathamatIrthakatA prathamam Adau tIrthakRtA tIrtha hitazAsanaM karotIti tIrthakRta tena rAmeNa kRSNena vA paripAlitA samyagavekSitA tadanu tatpazcAt bAhubalIzajayazritA bhujabalazAli. nRpotkarSazritA bharatacakrabhRtA bharaNapoSaNakArakena abhinanditA yA nagarI yato dinAdArabhya tatodinAdatranagare yugalitA pratidvanditA galitA sarveSAM rAjAnadhInatvAt parasparanaspardhanta iti bhAvaH // 22 // tRSitabhUSitabhUriviyoginA mRtamRtena mRtena (?) padAtsvayam / tadanu tannagare nagaraivate tyubhayato bhayatoyadhiviplavaH // 23 // anvayaH-he mRtena tRSitabhUSitabhUriviyoginAm Rtam Rte svayaMpadAt . tadanu tamagare nagaraivata iti ubhayata: bhayatoyadhiviplavaH // 23 // ____ vyAkhyA-he mRtena ! mRtaH paralokaMgataH inaH rAjA yassa sa mRtenastata saMbuddho he mRtena mRtAdhipa ! tadanu tadanantaram tanagare tasina pure nagaravatA rai asyAstIti raivAn naga iva raivAn nagaraivAn tena pracchannaguptadhanavatA vRSitabhUSitabhUriviyoginA vaSitaH saMjAtavRSaH bhUSitaH alaMkRtaH athavA bhUci bhUmau uSitaH sthitaH tRSitazcAso bhUSitazceti taSitabhUSitaH sa cAsau bhUriviyogI ceti vRSitabhUSitabhUriviyogI tena amRtamRtena amRtAya mokSAya mRteH mRtyukzaMgataH ino yasya sa amRtamRtenastatsaMbuddhau he amRtamRtena ubhayatA ihalokatA paralokatazca yadvA ubhayataH bhUriviyogijanatvena kimapi kattuMmalasena nagaravatA guptadhanena kasmaicidapi kimapyaprayacchateti ubhayathA bhayAt Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4.6 mahopAdhyAyazrImeghavijayagaNiviracite saptasammAnamahAkAmbe sAdhvasAta toyadhezca tudyate tUyate vA toyaH vyathA hiMsA vA taddhIyate yasmin sa toyadhiH tasmAcca viplavaH parAbhavaH jAta iti zeSaH // 23 // ymkaalNkaarH| kRSNapakSe-bhayatoya dhiviplavaH bhayaH bhayajanakA toyadhiviplava samudrakartRka upadravaH sarvato jalamagnatA jAteti zeSaH kRSNaprayANAnantaraM dvArakAyAH samudramanateti paurANikA iti bhAvaH // 23 // sakamalAkamalAzayabhUrabhU naramaNI ramaNIlalanaiH zriyA / asurabhiH surabhiprasave'pi sA, naracitA racitAivadhUmataH // 24 // anvayaH--naracitA sa kamalA kamalAzayabhUH racitAvadhUmataH suramiprasave'pi asurabhiH ramaNIlalanaiH zriyA ramaNI na bhabhUt // 24 // vyAkhyA-naracitA narairnAgarikajanaizcitA vyAptA paripUrNA api sa kamalA kamalena paMkajena sahitA yadvA kamalayA lakSmyA zobhA saMpattyA vA sahitA sakamalA sazrIkA kamalAzayabhUH AsamaMtAcchete yasmin sa AzayaH "AGpUrcakAcchaterAdhAre'p" kamalAyAH lakSmyAH AzayaH kamalAzayaH sA cAso bhUzceti kamalAzayabhUH athavA kamalasya sarojasya AzayaH kamalAzayaH sa cAso bhUzceti kamalAzayabhUH racitAt janitAt davadhUmataH vanAgnidhUmAt surabhiprasave'pi sura mervasaMtasya prasave utpattAvapi surabhisAmrAjye'pi asuramiH amanoharA yadvA sadgandharahitA "vasante puSpasamayaH surabhigrISma uSmaka ityamaraH" tathA ca ramaNIlalanaiH zriyAH ramaNyAH rAmAyAH lalanaH preyAn iti ramaNIlalanaH taiH zriyA zomayA saMpatyA vA ramaNI manohAdinI na abhUt na ajaniSTa // 24 // yamakaH vizeSoktithAlaMkArI // Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcArya zrIvijayAmRtaripraNItA saraNI TIkA. sarga-6 sa viSayo viSayojanabhakSyavat , sumanasA manasAM bhayakAraNam / bhuvi dito vidito'pi tadAbhayA zavarasaMvarasaMkalito'bhavat // 25 // andhayaH--sa viSayaH viSayojanabhakSyavat sumanasAM manasA bhayakAraNam bhuvi dito vidito'pi tadA abhayAzavarasaMvarasaMkalitaH abhavat // 25 // vyAkhyA-~sa viSayaH sAMsArikaviSayAbhilASA dezazca viSayojanabhakSyavat viSeNa garalena yojanaM saMyojanam yasya tat viSayojanam taca bhakSyazceti viSayojanabhakSyam tadiveti viSayojanamatyavat viSamizritAnnavat sumanasAM sahRdayAnAM manasAM cittAnAM bhayakAraNam bhayahetuH bhuvi jagati vidito'pi prasiddho'pi anekajanase vito'pi ditaH khaNDitaH san tadA tasin samaye abhayAzavarasaMvarasaMkalitaH abhaye mokSe AzA abhilASA yasya sa abhayAzaH tasya yo varaH zreSThaH saMvaraH sanirodhaH saMyama ityarthaH tena saMkalitaH saMyuktaH iti abhayAzavarasaMvarasaMkalitaH mumukSujanapravalavairAgyavihitanirodhaH abhavat sarvathA mumukSujanaparityakto'jAyata iti bhAvaH // 25 // punarapi prabalAkRtikauzalA, __ bhagavatAmudayena nu bhAvinI / navanavebhyanivAsavilAsinI, vasumatI sumatIzajayazriyA // 26 // anvayaH-bhagavatAmudayena punarapi prabalAkRlikauzalA navanavebhyanitrAsavilAsinI sumatI jayazriyA vasumatI bhAvinI // 26 // Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 mahopAdhyAyanImeghavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAvye ____ vyAkhyA-bhagavatAM jinendrANAM udayena AvirbhAvena punarapi bhUyo'pi prabalAkRtikauzalA prabalA mahatI yA AkRtiH svarUpam sA prabalAkRtiH tatra kauzalA caturA sA prabalAkRtikauzalA sundarAkRtipaTIyasI navanavebhyanivAsa vilAsinI navanavaH nUnnaH ya ibhyaH dhanI yadvA ibhaM hastinamahatIti ibhyaH nRpaH navanavazcAsau ibhyazceti navanavebhyasteSAM nivAsaHsthitiriti navanavebhyanivAsastena vilAsinI zobhamAnA atinUtananRpanivAsamanoharA sumatIzajayazriyA suSTu matiryasya sa sumatiH sa cAsau Izazceti sumatIzaH tasya jayazriyA vija. yalakSmyA vasumatI pRthvI " sarvasahA vamumatI vasudhorvI vasundharetya. maraH" bhAvinI bhavitrI punarapi jinendrodaye pRthvI sarvaguNaviziSTA bhaviSyatIti bhAvaH // 26 // anuprAsaH / anyatra bhagavatAM bhAgyazAlinAmudayena samabhyudayeneti pUrvaprAya manyat / / 26 // dhruvaramaM varamaGgalasaMgama, vibhavasaMbhavasaMjJaturaGgamam / puramado ramadorbalanAyakaM, ___ surasabhArasabhAsi bhaviSyati // 27 // anvayaH - bhadaH pum dhruvaramaM varamaMgalasaMgamam vibhavasaMbhavasaMjJa turaGgamam ramadobala nAyakam surasabhAralabhAsi bhaviSyati // 27 // vyAkhyA-adaH puram idaM nagaram dhruvaramam dhruvaM nizcitaM satataM vA ramaNaM yatra tat athavA dhruvaniyataM ramA lakSmIH zobhA saMpattirvA yatra tat dhruvaramam nityotsavaM niyatalakSmIkaM vA varamaMgalasaMgamam varamaMgalAnAM niratizayotsavAnAm saMgamam saMbaMdho yatra tattathoktam Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcAryazrIvijayAmRptasUripraNItA saraNI TIkA, sarga-4 49 vibhavasaMbhavasaMjJaturaGgamam vibhavasya sarvasaMpatteH saMbhava utpattiriti vibhavasaMbhavaH samyak jAnAtIti saMjJaH "Atazyopasarge iti jAnAte kA" buddhimAna turaM zIghraM gacchatIti turaMgamaH azvaH vibhavasaMbhavazca saMjJazca turaMgamazvetyeSAM dvandvaH iti vibhavasaMbhavasaMjJaturaMgamAni yatra tat athavA vibhavasaMbhavasaMjJau tadabhidhAnau turaMgamau jAtyazvau yatra tat 'ramadobalanAyakam ramam zobhamAnaM dobalam bAhubalaM yasya sa ramadobalaH ramadobalo nAyako yatra tat yadvA ramaM doryalam yasya sa ramadobaraH ramadorvalo nAyako yatra tat' surasabhArasabhAsi sugaNAM devAnAM sabhA pariSat iti surasabhA tasyAH rasaH anurAgaH surasabhArasaH tena bhAsituM prakA. situM zIlamasyeti tat surasabhArasabhAsi athavA suSTha rAti dadAtIti suraH tasya sabhA tayA bhAsi vikasvaram atha ca suraH paMDitaH tasya sabhA tayA bhAsi bhAsanazIlam bhaviSyati janidhyati // 27 // yamakaH / rAjyAdisthitiratA vijayate'dyApi prabhostejasA, nAnA siddhirapi prasiddhisahitA sahitArthe hitaa| buddhiH sAbhyudayA satAM samudayAnandAya saMjAyate, zrIsAIprabhusArvabhaumamahito bhUyAt sa bhUyaH shriye||28|| iti zrIsaprasaMdhAne mahAkAvye mahopAdhyAyazrImedhavijayamaNi kRte ___digvijayavarNano nAmASTamaH sargaH saMpUrNaH // shriiH|| anvayaH- adyApi prabhostejasA rAjyAdisthitiH adbhutA nAmnA siddhirapi prasiddhisahitA sarvehitArthe hitAH satAM samudayAnandAya sAbhyudayA buddhiH saMjAyate zrIsArvaprabhusArvabhaumamahita: sa bhUyaHzriye bhUyAt // 28 // ___ vyAkhyA--prabhojinendrasya tejasA prabhAveNa adyApi adhunApi rAjyAdisthitiH rAjyAdimaryAdA adbhutA sarvAtizAyinI vilakSaNe Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11. mahopAdhyAyazrImeghavijayagaNiviracite sakSasammAnamahAkAvye tyarthaH vijayate sarvotkarSeNa vartate nAmnA abhidheyena prasiddhisahitA prakhyAtiyutA siddhirapi aNimAdyaSTasiddhirapi sarvehitArthe sarveSAmIhitaH sarvahitaH sa cAso arthazceti sarvahitArthaH tatra hitA anukUlA sAbhyudayA zreyaskarI buddhirmatiH satAM sajanAnAM mavyAnAmityarthaH samudayAnandAya abhyudayasukhAya saMjAyate sampadyate zrIsArvaprabhuH ahaprabhuH sarvebhyo hitaH sArvaH sa cAsau prabhuzceti sArvaprabhuH sarvapuruSAbhyAM NaDhAviti NaH 5 paM. tru. sarvajanInA sArvabhaumamAhitaH sArvabhaumena cakravartinA nRpeNeti zeSaH mahitaH pUjitaH iti sArvabhaumamAhitaH sArvaprabhuzvAsau sArvabhaumamahi tazceti zrIsArvaprabhumArvabhaumamahitA sa jinendraH bhUyaH punaH punaH zriye niratizayAnandAya bhUyAt stAt atra zloke zArdUlavikrIDitam / / 28 // ina zAstravizArada-kaviratna-mahArakAcArya zrI vijayAmRtasUrIzvarapraNItAyAM saptasaMdhAnamahAkAvyIya "saraNI' TIkAyAM bhaSTamaH sargaH // 8 // Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcAryazrIvijayAstaripraNItA saraNI TIkA. sarga-9 12 // . .. Annnnnn // atha navamaH sargaH // athArkakIrteH prasasAra kIrtirdevasya vazyaM bhuvanaM vidhaatum| mUva kalyANavatI sunandA sumaGgalAGgonnayane'nuSaktA 1 anvayaH-atha arkakIrdevasya bhuvanaM vazyaM vidhAtuM mUtra kalyANavatI sunandA sumaMgalAMgonayane'nuSaktA kIrtiH prasasAra // 1 // vyAkhyA-atha athAnantaram arkakIrteH arka sUryaH indro vA sphaTikamaNi viSNuvA sa iva kIrtiH pratiSThA yasya tasya "prakAzaka. tvAt sarvazaktimatvAt nirmalatvAt satyaguNamAtrAzrayatvAccopamAnatvaM sarveSAm" devasya dIptimataH bhuvanam lokam jagat "viSTapaM bhuvanaM ja. gadityamaraH" vazyaM khAnukUlaM vAdhInaM vidhAtuM bhUrtetra kalyANavatI mUrtI satsvarUpA kalyANavatI kalyANayuktA sunandA suSTu nandayatIti sunandA AnandadAyikA sumaMgalAMgonayane'nuSaktA sumaMgalasya kalyANasya bhadrasye tyA agonayane aGgotthAne anuSaktA anuraktA kIrtiH samajJA pratiSTheti yAvat prasasAra paprAtha // 1 // atra sarge upajAtivRtiH // AdIzvarapakSe-sunandA sumaMgalAbhidhAne patnIdvaye kIHruSAyane vistAraNe anuSaktA vyApRteti bhAvaH // 1 // yazomatI nAma paraiva sindhuAvarNanIyA shtlbdhvnneH| nairmalyavRtteH payasAM pravRttestadugrajAtyAH sa mhaanubhaavH||2|| anvayaH-yazomatI nAma parAsindhureca zatakAdhavargAvarNanIyA nairmalyavRtteH payasAM pravRtteH taduprajAtyAH sa mahAnubhAvaH // 2 // vyAkhyA-yazomatInAma paraiva sindhuH yazomatI nAmnI parA kAcit anyA jalapravAharUpato bhimAsindhunaMdI eva ubhayorvizeSaNaM Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 mahopAdhyAyadhImeghavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAvye yathA vyAvarNanIyA zatalabdhavarNaiH zatAni zatasaMkhyakA athavA zatazabdasyAnekasaMkhyAvAcakatvAta anekasaMkhyakA ye labdhavarNAH paNDitAstairanekakavibhiAvarNanIyA vikhyApanIyA kIrtanIyetyarthaH anyatra zatAni labdhAni varNAni rUpANi yaistaiH zatalabdhavarNaiH anekavarNaiH pakSi. bhiH vyAvarNanIyA kIrtanIyA "labdhatroM vicakSaNa ityamaraH" nairmalyavRtteH nairmalyasthitau nairmalyavidhau nirmalatAyAmityarthaH tadugrajAtyAH atyuccakoTibhUtAyAH anyatra uccaimirisaMbhUtAyAH payasAM pravRtteH jala. dhArAyA iveti zeSa: "yathA ugrajAtiH atyugrarUpA jaladhArA nisarganimalA bhavati tatheyamiti bhAvaH" sa mahAnubhAvaH yasyaitAdRzI kIrtiH sa iti zeSaH mahAnubhAvaH mahAzayaH / / yazomatI mahAvIrasvAmino dharmapatnI sApi yathoktavizeSaNavi. zeSitA iti // 2 // prabhAvatI yanmahasA'bhratArA, sAyaMprakAzAd bhubndipaatthaiH| kI vibhostacchravaNAya manye 'STau svazrutIstena vidhividhatte // 3 // anvayaH-prabhAvatI yanmahasA abhratArA bahubandipAThaH sAyaMprakAzAn vibhoH kIrteH tacchUvaNAya vidhistena aSTau strazrutIvidhatte isyahammanye // 3 // vyAkhyA-prabhAvatI vidyotamAnA yat yasmAt yA kIrtirvibhojinendrasya kAvyanAyakAnAM vAstIti zeSaH sA kIrtiH sAyaM prakAzAt rAtrI prakAzavAhulyAt mahasA tejasA prakAzavizeSeNa abhratArA gaga. nasya tArakA ivetyarthaH vibhoH prabhoH kIseyazasA bahubandipAThaiH ane. kastutipAThakairmAgadhajanaistadvArA tat zravaNAya zrotuM vidhibrahmA aSTau aSTasaMkhyakAH svazrutI: zravaNendriyANi vidhatte viracatItyahammanye Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcAryazrIvijayAmRtarimaNItA saraNI TIkA. sarga-9 425 jAnAmi aSTadigbhyastadIyakIrtizravaNAyaiva vidhiHkhakarNamaSTadhA'dhAdityahammanye jAnAmIti kriyAgatotprekSopamA // anyatra prabhAvatI pArzvanAthaprabhoH patnI yatmahasA svasaubhAgyena abhratArA vibhoH pArzvaprabhoH kIrtastacchravaNAya vidhiH strazrutIH aSTau vidhatte iti // 3 // prabhoH pravRttiM bahudhA yazodA manovinodAt sumanaHsamUhAH / gAyanti nAke taravaH surANAM, tAn vardhayante kusumairbhadambhAt // 4 // bhanvayaH-yazodA sumanaH samUhA manovinodAt prabhoH pravRtti bahudhAnAke gAyanti surANAM taravaH tAn bhadamjhAt kusumairvardhayante // 4 // vyAkhyA-yazodA: yazo dadatIti yazodAH yazodAtAraH sumana:samUhAH sumanasAndevAnAM samUhAH vRndAH vRndArakavRndAH manovinodAt hRdayollAsAt prabhojinendrasya rAmasya kRSNasya ca pravRtti puNyacaritaM kIrtimityarthaH bahudhA anekazaH nAke svarge gAyaMti varNayati tAn prabhukIrtigAyakAn devAna surANAM devAnAM tarakaH kalpavRkSAH bhadambhAva tArAcchalAda kusumaiH prasUnaiH vardhayante vardhApayanti nIrAjayantIti bhAvaH / / 4 / / gmyotprekssaa| kvacid vizalyA vihitA trilokI, gandharvamuccaiHzravasaM vidhAya / kortyA vibhorbhAvanIyA nayAnAM, mudhA vidhAnena sudhAzanAnAm // 5 // anvayaH--vibhoH kIyAM nayAnAM mAvana yA sudhAzanAnAM mudhAvidhAnena gandharvamuccaiHzravasaM vidhAya trilokI kacidvizalyA vihitA // 5 // Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . . .a . v . . . . . . 424 mahopAdhyAyazrImeghavijayagaNiviraSite samasAdhAnamahAkAbbe vyAkhyA-vibhojinendraprabhoH kIA yazasA saheti zeSaH nayAnAm prasupracAritasabItInAM vibhAvanayA vicAreNa sudhAzanAnAm sudhAyA amRtasya azanambhakSaNanteSAmamRtabhojanAnAM mudhAvidhAnena mithyAvidhAnena nirarthakatvena " yadA pramuguNAH karNanasvAdumAkhAdyate tadA sudhAzanaM anekaprayatnapalabdhasudhAbhojanamvyarthanIrasatvAditi bhAvaH " gandharvamuccaiHzravasaM vidhAya gandharva gAnam prabhukIrtimAnam uccaiHzravasaM uccaiH zravaNaM vidhAya kRtvA prabhukIrtigAnamAkaNThaM zrutvA trilokI trayANAM lokAnAM samAhAratrilokI trijagat kacida yatra kIrtizravaNambhavati tatraiva vizalyA duHkharahitA vihitA kRtA kIrtizravaNena sarveSA trividhaduHkhamunmUlitaM bhavatIti bhAvaH // __anyatra / vizalyA lakSmaNapatnI trilokI gaMdharvamuccaiHzravasaM vidhAya trilokyAM tadIyakIrtimatizayaM zrutvA vihitA patnItvena svIkRtA lakSmaNena vivAhiteti tAtparyam // 5 // manoramA vA ratimAlikA vA, rambhApi sA rUpavatI priyA syAt / na sutyajA syAd vanamAlikApi, kIrtirvibhoryatra surainipeyA // 6 // bhandayaH--surairyatra prabhoH kIrtinipeyA tatra manoramA vA iti mAlikA vA rUpavatI sAraMbhA vanamAlikApi na sutthajA syAt kintu mutyajaiva // 6 // ___ vyAkhyA- yatra vibhorjinendrasya kIrtiH surairdevairnipeyA pItA prabhukIrtiH sAdareNa zrutA tatra manoramA iti mAlikA vA rUpavatI sA prasiddhA rambhApi priyA manojJA syAt kinnaiva sA preyasIbhavitumaIti kItauM samadhikamAdhurItvAt . vanamAlikApi na mutyajA syAt Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcArya zrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA, sarga - 9 avazyameva sutyajA bhavet kIrtermadhurimA etAbhyo'pyadhiketi bhAvaH || 6 || atizayoktiralaMkRtiH / yayA sa AmodavatI vidheyA, gAnena kIrteH sarasA rasajJA / Asyena sA syAjitapadmarUpA, 425 saivoditA cAbhayavatyapi jJaiH // 7 // sarasA anvayaH -- yathA sa-AmodavatI vidheyA kIrttagInena rasajJA Asyena sA jitapadmarUpA syAt saiva zaiH abhayavatI bhapi uktA // 7 // vyAkhyA - yayA kI sa-AmodavatI AmodavatyA sahitA sa- AmodavatI AmodakAriNI kIrteH jinendrakIrteH gAnena kIrttanena rasajJA jihvA sarasA rasavatI vidheyA karttavyA Asyena mukhena sA kIrtiH jitapadmarUpA jitam parAjitam padmarUpaM kamalasaundarya yayA sA jitapadmarUpA saiva sA etra kIrtireva jJaiH paNDitaiH abhayavatI nirbhayakArikA uditA kathitA sA kIrtireva sarvAbhayakAriNItyarthaH // 7 // yazasuvarNa vihatsakarNa, sadopakarNI vidadhAti nRNAm / sA satyabhAmA ca girA susImA, sA lakSmaNA rukminRpakhasA yA // 8 // antrayaH -- nRNAM sA satyabhAmA ca girA susImA lA kakSmaNA yA ca eferrer visat sakarNa yazaH suvarNaM sadopakarNa vidadhAti // . vyAkhyA -- nRNAmmanuSyANAM madhye sA prasiddhA satyabhAmA kRsopatnI girA vANyA vAcakazabdena susImA tadabhidhAnA sA lakSmaNA yAca rukminRpakhasA rukmirAja bhaginI rukmiNIti yAvat etAH Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 mahopAdhyAyadhImeghavijayagaNiviracite saptasambhAnamahAkAmye kRSNapatnyaH vihasa sakarNa karNena sahitaH sakarNastaM vihasava yazakhinam karNanRpamapi vihasat nindat yazaHsuvarNa kIrtisuvarNa sadA sarvadA upakarNa karNasamIpaM vidadhAti zRNoti kRSNapatnya api etAH prabhoryazaH sadaivAkarNayantIti bhAvaH // 8 // gaurIva kAntyA paripUraNena, padmeva nizchadmatayA jayAya / gAndhArikA jAmbavatI ca sAmba pradyumnalIlAlayamAzrayantI // 9 // anvayaH-kAtyA paripUraNena gaurIva nizchadmatayA jayAya panneva sAmbapraghumnalIlAlayamAzrayaMtI gAMdhArikA jAmbavatI ca // 5 // vyAkhyA-sA kIrtiH jinezvarakIrtiritibhAvaH kAMtyA dIptyA paripUraNena kAntisamRhena gaurIva kRSNapatnI vItabhayatanayeva atha ca gaurI pArvatIya nizchamatayA niSkapaTatayA jayAya trailokyavijayAya padmeva padmA kRSNapatnI hiraNyanAmakanyA seva atha ca padmA lakSmIH seva sAmbapradyumnalIlAlayamAzrayantI sAmbazca pradyumnazceti sAmbapradyumnau tayorlIlA sAmbapradyumnalIlA tasyA layaM saMzleSaM saMmbandham AzrayanThI saMspRzantI gAMdhArikA kRSNa patnI nagnajittanayA jAmbavatI kRSNamahiSI jAmbavataH duhitA vA atha ca sAmbapradyumnalIlAlayamAzrayantI amvyate snihyatItyambA prakaSTaM zumnaM balaM yasya sa pradyumnaH tayoH snehabalayoH lIlAlayaM lIlAsaMbandham AzrayantI gAMdhArI jAmbavatI ityume zAsanadevate itra sa kIrti virAjate iti zeSaH / / upamAlaMkAraH / paTIyasI kIrtiriyaM naTItra, loke narInarti vibhovibhAte / Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcArya zrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA. sarga - 9 yadabandivRndairupagIyate'sau, nipAnato'syA vidhuretikAmI // 10 // 427 anvayaH-- prabhoH padIyasI iyaM kIrttiH loke naTIva narInartti vibhAte asau bandivRndairyad upagIyate asyA nipAnataH iti kAmI vidhurA // 10 // vyAkhyA -- prabhojinendrasya paTIyasI paTutarA iyaM kIrtiH loke jagati naTIva narInarti bhRzaM nRtyati vibhAte prAtaHkAle bandivRndaiH mAgadhaiH yad asau kIrtirupagIyate varNyate asyAH kIrttaH nipAnataH zravaNataH kAmI kamanIyaH vidhuH candraH iti samAptaH yat kIrtini pAnena candrasuSamA samAptaiva bhavatIti bhAvaH athavA iti prakAzaH taM kAmayate iti itikAmI vidhurA viSaNNA kIrteH sakAzAdanyaprakAzAbhAvAditi bhAvaH 'iti hetu prakaraNaprakAzAdisamApti' SvityamaraH // 10 // videhazobhAkaraNena sItA, prabhAvatI yA ca bhuvaH zivasya / lInA kaverbodha bharasmarAGge, ratiprabhAzrIhRdi kundadAmA // 11 // anvayaH - - videhazobhAkaraNena sItA bhuvaH zivasya yA ca prabhAvatI kace: lInA bodhabharasmarA aMge ratiprabhA zrIhRdi kundadAmA // 11 // vyAkhyA - videhasya videhadezasya mithilAdezasya athavA videhasya dehAbhimAnarahitasya janakanRpasya zobhAkaraNe maNDanakaraNe saundasaMpAdane kAMtivistAre iti yAvat sItAjanakanandinIva yadvA trizeSeNa dehazobhAkaraNe dehasaundarya saMpAdane sItA lakSmIriva atha ca videhasya zivasya dehazobhAkaraNe ardhAGgasaMpAdane sItA umA iva yadvA videhasya dehamamatArahitasya sAdhoH sItA gaMgeva nirmaleti bhAvaH bhuvaH zivasya prabhAvatI suvaH pRthivyAH zivasya devasya sUryasyetyarthaH prabhA - Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 mahopAgyAya zrImeSavijayagaNiviravite sAlasammAnamahAkAve .......... vatI pramA prakAzikA zaktiH kaveH kavitvazaktimataH lInA AzliSTA bodhabharasmarA bodhabhareNa jJAnabhareNa smarA smRtiriva aMge zarIre ratiprabhA rateH kAmapatnyAH prabhA iva saundaryasampattiriva zrIhRdi zriyaH lakSmyAH hRdi hRdaye kundadAmA kundapuSpasragiva kundakusumamAleva sA kIrtirvirarAjeti zeSaH // 11 // sItA-prabhAvatI-ratiprabhA-zrIdAmA-iti catasro rAmapanyaH virAjanta iti zeSaH // 11 // tadA samudbhUtamayA (?) danIti bhAvaH pure vyAsi tamaH prasannam / kolInavAMstaddharaNena sItA mApannasatvAM sa vane mumoca // 12 // anvayaH--tadA samudbhUtamayAt bhanItiH bhAvaH tamaH prasannam pure byAsi kaulI ravAn sa taddharaNena ApanasatvAM sItA vane mumoca // 12 // vyAkhyA-tadA rAmarAjyakAle samudbhUtamayAt utpannamayAt anItibhAvaH anyAyabhAvaH jAta iti zeSaH sItAM vidviSatIbhiH sapatnIbhistathA prapazcitaM yathA rAmamanasi kimapyanItibhAvaH jAta iti tatvam taddharaNena tasyAH sItAyAH dharaNena rAvaNagRhAdAnIyasvIkAreNa tamaH prasannam sItArAvaNAGkagatA''sIditi kathaM niSkalma. peti sItAmAzritya janApavAdarUpaM tamaH mAlinyaM prasannam bahulIbhUtaM pure nagare ayodhyAyAM vyAsi vyAptam kolInavAt kulAbhimAnI sa rAmaH ApanasatvAm sagarbhAm sItAm janakarAjaduhitaram vane nirjanAraNye mumoca tatyAja janApavAdabhItyA sagarbhAmapi sItAM vane tyaktavAnityarthaH / / 12 // Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAcAryazrIvijayA taripraNItA saraNI TIkA. sarga-9 29 AAAAA.RAN. ... ANIRMA.MAAN anyapakSe tadA samudbhutamayAdanItibhAvaH tasyAH madirAyAH samudbhUtamayAt utpatteH pure dehe "pure dehe ca gehe zabdastoma mahAnidhiH" anItimAvaH anyAyabhAvaH akIrtiH vyAptirjAteti zeSaH anItibhAvo vyAptaH prasannam prabhUtaM tamaH ajJAnam vyAptiH 'sarvato vyAptam taddharaNAt tasyA AsevanAta kolInavAn kulInasya bhAva: kolInA kulInatA so'syAstIti kolInavAn kulAbhimAnI athavA kolInaH parIvAdaH nindetyarthaH tadvAn sa ApannasatvAm Apana: adhiSThitaH ya'ntarAdiryasyAM sA ApanasatvA tAm sItAm madirAm vane nirjane mumoca tatyAja parijahI 'sItA lAMgalapaddhatau janakaduhitari lakSmyAM umAyAM madirAyAM ceti' zabdastomamahAnidhiH / / 12 / / zrIsUryavaMzyakSitipAzrayeNa, prbhuutsuunvorbhvtprsiddhiH| anaGgazabdAllavaNo'grajanmA, paraH parA madanAGkuzAkhyaH // 13 // andhayaH-zrIsUryavaMzakSitipAzrayeNa prabhUtasUnvoH anaGgazabdAlavaNo'grajamA paraH parakhUryA madanAMkuzAkhyaH prasiddhirabhavat // 13 // vyAkhyA-zrIsUryavaMzakSitipAzrayeNa zrIsUryavaMzasya yaH kSitipaH rAjA tadAzrayeNa tadadhikAreNa tadanusAreNetyarthaH prabhUtasUnvoH prabhUtayorutpanayoH sItAkukSisaMbhUtayoH sUnvoH putrayormadhye iti zeSaH a. prajanmA prathamaprasUtaH anaMgazabdAt paraH lavaNazabdastathA anaGgalavaNaH ityamidhAno jyeSThaH paraH kaniSThaH paraddhA maharyA madanAMkuzAkhyaH madanAMkuzanAmA prasiddhiH prakhyAtaH abhavat anaGgalavaNamadanAMkuzanAmAnau prasiddhau abhavatAmityarthaH // 13 // pakSAntare-zrIsUryavaMzakSitipAzrayeNa paJcAnAmapi caritranAya. Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahopAdhyAya zrI maica vijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAye kAnAM tIrthakarANAM svataH paramparayA vA sUryavaMzaprabhavatvAt kRSNasya ca tathAtvAt zrIsUryavaMza kSitipAzrayeNa prabhUtamanvoH mUnvazva sUtvazva putrazca putrayazcetyanayorekazeSa iti sUnvau prabhUtau ca tau sunyau ceti prabhUtasUtvau tayoH prabhUtasunvoH prasiddhiH prakhyAtirabhavat ajAyata agrajanmA putraH anaGgazabdAllavaNaH anaGgaM kAmaM lunAti khasaundaryeNAdyaH karotIti anaMgalavaNaH paraH dvItiyaH kanyArUpa: santAnaH madanAMkuzAkhyaH madanaM kAmamaGkuzayati uttejayatIti madanAMkuzA AkhyA'bhidhAnaM yasya sa madanAMkuzAkhyaH saMtAnazabdasya puMstvAtpunirdezaH madanAM kuzanAmnI kanyA prasiddhA jAteti bhAvaH zrIneminAthapakSe sUnvorityasyAnujayorityarthaH / / 13 / / * vibhAvasorabhyudaye surAyaH, prapaJcataH ko'pi maharSiyogAt / cakre sa tadbhUmisutAtmazuddhiM, " sApi prapede vratatItrabhAvam // 14 // anvayaH -- ko'pi surAyaH prapaMcataH maharSiyogAt vibhAvasoH abhyudaye sa tadbhUmisutAtmazuddhi cakre sApi vratatIvra bhAvaprapede // 14 // vyAkhyA - vibhAvasoH agneH abhyudaye prajvalite agnikuNDe ityarthaH ko'pi kazcidapi surAyaH surAn devAn ayate niyojayatIti surAyaH surendraH maharSiyogAt maharSeH - tadAnImayodhyA vahirudyAne sthitasya jayabhUSaNamuneH kevalajJAnamutpannamiti sunAsIrAdayaH surAstatrasamAjagmuH devAzca sItAzuddhiM mahendraM vyajijJapan mahendro'pi pratyanI - kapatintatra niyujya svayaM muneH kevalajJAnamahotsavaM vidadhe iti prapaM cataH nidhAnataH sa rAmaH tat prasiddham bhUmisutAtmazuddhiM bhUmisutAyA jAnakyA AtmazuddhiM AtmapUtAM divyarUpAmityarthaH cakre vidadhe sApi Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcArya zrI vijayAmRtasaripraNItA saraNI TIkA. sarga-9 531 AtmavizuddhA sItApi tatIvrabhAvam vratasya cAritryagrahaNasya tIvrabhAvam cAritryagrahaNanizcayaniyamam prapede svIcakAra yadvA vratanIvabhAvam vratarUpakAThinye yathAvaniyamapAlanasaMkalpaM prapede sItA vizuddhA satI jayabhUSaNakevalinaH pAde pravrajyAmagrahIditi tatvam // 14 // surAnubhAvAd bhuvi satraniSThe, jinAgrajAte hariviprayogAt / hiraNyaretaHpurasanniyoge, devasturiyAdibhuvaM dideva // 15 // bhanvayaH-surAnubhAvAt bhuvi sananiSThe jinAgrajAte hariviprayogAt hiraNyareta:purasakhiyoge deva: turiyAdibhuvaM dideva // 15 // vyAkhyA-surAnubhAvAta surAyAH madirAyA anubhAvAt prabhAvAt athavA surasya agnikumArasya anubhAvAt prabhAvataH muvi pRthivyAM jinAgrajAte jinasya neminAthasya agrajAte agrage kRSNe satraniSThe vanasthe agnikumAreNa dahya mAnAM dvArakAM vilokya vanavAsini kRSNe sati hariviprayogAta hareragneviprayogAt vizeSeNa prayogAt pravardhamAnAt yadvA harati pApamiti harirjinendro neminAthaH tasya viprayogAt vizleSAt hiraNyaretaH purasanniyoge pure sanniyogaH saMyogaH purasanniyogaH hiraNyaretaptaH agneH purasanniyogaH hiraNyaretaHpurasanniyoge agnisAtbhUte nagare "hiraNyaretA hutabhuga dahano havyavAhana ityamaraH" devaH kRSNaH turIyAdibhuvaM turIyasya caturthasya AdistRtIyaH sa cAso bhUzceti turIyAdibhuvaM tRtIya bhuvaM tRtIyanarakaM dideva jagAma // 15 // 'satraM sthAne yajJabhede sadAdAne araNye' iti zabdastomamahAnidhiH / / tadAgrajanmA bahuzocanena, mohAtsamullAsivilocanena / Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 mahopAdhyAyabhImedhavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAvye pade pade cAnakamocanena, pravRttimAdhatta virocanena // 16 // anvayaH-- tadA bhagrajanmA bahuzocanena mohAt samullAsivilocanena pade pade ca mAnakamocanena virocanena pravRttim Adhatta // 16 // vyAkhyA-tadA kRSNadehaparityAge sati agrajanmA agre prathama janma yasya sa agrajanmA janmataH zreSThaH valadevaH bahuzocanena atyaM. tamanyunA mohAt kRSNapremataH samullAsI vikakhare vilocane yasya sa mohAt samullA sivilocanastena bhrAtRsnehavazAninimeSacakSuSA pade padeM ca sthAne sthAne Anakasya utsAhasya dhairyasyeti yAvat mocanena parityAgena virocanena vigataM naSTaM rocanaM kutrApi rucirmanonirvRtiryasya tena vigatamukhena prakRcim pravartana viharaNam Adhatta pratyapatta kRSNa skandhe nidhAyetastataH pariyabhrAmetyarthaH // 16 // babhrAma nabhrADiva vRSTidhArA, ___ nandan sa varSArdhamudUDhabandhuH / vRthA kathAbhinanu yodhanena, paTurbabhUvAmarabodhanena // 17 // anvayaH- uThUDhabaMdhuH sa nabhrADiva vRSTidhArA nandan varSArdham babhrAma vRdhAkathAbhirnanu yodhanena amarabodhanena paTubabhUva // 17 // vyAkhyA-udRDhabaMdhuH udRDhaH skandhena dhRtaH baMdhuH kRSNo yena sa udRDhabaMdhu skaMdhakRtakRSNA nabhrADiva megha iva vRSTidhArA varSadhArA nandana abhinandan varSAsamaye vRSTidhArAH sahan yadvA vRSTidhArA nayanAzrudhArA nandana prasravan sa baladevaH varSAdham SaDmAsaparyantaM babhrAma vicacAra vRthAkathAbhiH ko'pi devaH siddhArthastadIyabhrAtA mRto devaH san azmamayaM bhanasthaM yojayan balena vihasitaH pratyAha yaH saMgrAme Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAcArya zrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA. sarga - 9 433 kadAcidapi na mRtaH sa idAnImmRto yadi jIvettadA ratho'yaM sajjo bhavet atha ca grAvaNikamalamAropayan tathaiva vihasitaH yadi mRto jIvettadA'zmani kamalamapi rohedityAdi kathAbhiH amarabodhanena siddhArthajIvabhUtadevabodhanena paTurjJAnavAn ayamme bhrAtA mRtaH kimena vahAmIti jAtapratyayaH babhUva jAtaH // 17 // AttavratastaptatapAH sa rAmaH, kSamAzramAnnirvRtirUpadhAma / labdhvA'mRtasyAzanamAsasAda, drAk paJcamIMtAM ca divaM vyatItya // 18 // anvayaH - tataH tapaH sa rAmaH kSamAzramAt nirvRtirUpadhAma labdhvA dvAk paJcamIm nAm ca divaM vyatIya amRtasyAzanam AsasAda // 18 // vyAkhyA--AttatrataH Attam prAptam svIkRtamiti yAvat vataM cAritryaM yena sa AttatrataH gRhItacAritryaH taptatapAH taptamanuSThitaM tapaH yogaH samAdhirvA yena sa taptapAH samanuSThitayogaH sa rAmaH baladevaH kSamAzramAt cAritryagrahaNAt sAdhuvepAt nirvRtirUpadhAma atyantasukhamaya sadanam yadvA kSamA kSAMtiH tadravAzramAt caturthAzramAdityarthaH pravrajyAgrahaNataH drAk jhaTiti tAm prasiddhAm paJcamIndivam paJcamakhasthAnam vyatItya upabhujya tatra bhogyasamayaM yAvat bhuktvA amRtasya azanaM yatra tat amRtabhojanam devatvam AsasAda devo babhUva // 18 // atha kSapArakSigaNe gaNezA, vidyAtapaHsatyagavInivezAH / saMprAptaniHzreyasa bhUpradezAH, paramparAnnAyavidAM sadezAH // anvayaH - atha kSamArakSigaNe gaNezAH vidyAtapaHsatyagavI nivezAH saMbhAniHzreyasa bhUpradezAH paramparAsnAyavidAM sadezAH // 19 // Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 mahopAdhyAyImeghavijayagaNiviracite saptasamdhAnamahAkAgve vyAkhyA-atha athAnantaram bhagavanirvANAnantaram kSamAravi. gaNe kSamAM titikSA "bAhye vAdhyAtmike caiva duHkhe cotpAti ke kacita na kupyati na vA haMti sA kSamA parikIrtitA // AkRSTo'bhihato vApi vA kauzena ca haMti vA / aduSTaimina:kAyaistitikSoH sA kSamA smRteti smRtiH" tAM rakSituM pAlayituM zIlamasyeti kSamArakSI sa cAso gaNazceti kSamArakSigaNaH tatra yadvA kSamArakSiNAM gaNaH saMghastatra gaNezAH pradhAnabhUtAH vidyAtapaHsatyagavInivezAH satyA cAsau gaurvANI ceti satyagavI vidyA ca tapazca satyamavI ceti dvandvaH teSu niveza: abhiniveza Agraho yeSAM te vidyAtapaHsatyagavInivezAH jJAnAdhyayanasUnatapravRttayaH saMprAptaniHzreyasabhUpradezAH saMprAptA adhigatA niHzreyasasya mokSasya bhUpradezAH bhUsAnnidhyaM yaiste adhigatakalyANabhUmisannikarSAH paraMparAmnAyavidAM sadezAH paraMparA avicchinno ya AmnAyaH saMpradAyaH gurukramo vA sa paramparAmnAyaH taM vindanti jAnantIti paramparAmnAyavidaH niravacchinnasaMpradAyajJAninasteSAM sadezAH sannibhAH sadRzA ityarthaH gaNadharA rAjAnazca abhavaniti zeSaH // 19 // gaNAgraNIH zrIRSabhAdisena stviSA jitaglauSabhAdisenaH / zrInAbhisenAnvayipuNDarIkaH, prabhAvibhAsI yatipuNDarIkaH // 20 // anvayaH-gaNAgraNIH sa RSabhAdisenaH viSA jitaglauH vRSabhAdisenaH zrInAbhisenAnvaya puNDarIkaH vibhAvilAsI yatipuNDarIkaH // 20 // vyAkhyA--gaNAgraNIH gaNeSu gaNadhareSu agraNIH agre nIyate'sau agraNIH gaNAgraNIH gaNazreSThaH zrIRSabhaH Adiryasya senasya sa RSabhA. disenaH RSamasenaH tadabhidhAnaH viSA jitaglauH viSA kAtyA jitaH Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcArya zrIvijayAmRtaripraNItA saraNI TIkA. sarga-9 parAjita: glauzcandro yena sa kAntiparAjitacandraH "glaugAMkaH kalA. nidhirityamaraH" anena tasmin sarvazlAghyatvaM vyajyate vRSabhAdisenaH vRSabhasena: zrInAbhisenAnvayapuNDarIkaH zrInAbhisenasya nAbhinRpateryo'nvayaH vaMzakulamityarthaH sa nAbhisenAnvayaH tatra puNDarIkamiva kama. lamiveti zrInAbhisenAnvayapuNDarIkaH prabhAvilAsI prabhayA dIptyA vibhAsituM zobhituM zIlamasyeti prabhAvilAsI dIptimAn yatipuNDa'rIkA yatiSu saMyamiSu puNDarIkamiveti yatipuNDarIkaH athavA yatizvAso puNDakazceti yatipuNDarIkaH RSabhasenaH bharatacakravartistanayastasyaivAparanAma puNDarIka iti ata evAtra karmadhArayo'pi saMgacchate // cakrAyudhaH zrIvaradakSazakti stvthaarydttaabhidhyaa'vdhaaryH| zriyendrabhUtivibudhArcitatvAt, tatvAni vettA tapasA'gnibhUtiH // 21 // anvayaH---cakrAyudhaH zrIvaradakSazaktiH tu atha AryadattAbhidhayA avadhAryaH zriyA indrabhUtiH vibudhArcitasvAt tatvAni vettA tapasA agnibhUtiH // 21 // vyAkhyA-cakrAyudhaH zrIzAntinAthasya tanayaH zrIvaradakSazaktiH zrIneminAthasya gaNadharaHtu punaH atha AryadattaH iti abhidhayA nAnA avadhAryaH bodhyaH zriyA saMpattyA kAtyA indra iva devendra iva bhUtirazvarya yasya sa zriyendrabhUtiH indrabhUtinAmA zrImahAvIravAmino gaNadharaH vivudhArcitatvAt vibudhairdevaiH paNDitaivA arcitatvAt pUjitatvAta tatvAni paramArthavastUni vettA jJAnavAn tattvajJAnavAn tapasA saMyamena amibhUtiH agniriva bhUtiH vibhUtiH parAkramo yasya sa tapasA'gni bhUtiH karmadAhakatvAditi bhAvaH atha ca agnibhUtirityAkhyaH zrImahAvIrasvAmino gaNadharaH // 21 // Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 mahopAdhyAyazrImeghavijayagaNiviracite sahasandhAnamahAkAmbe caryAprabandhAt sa hi vAyubhUti yaktaH sudharmA zubhapaTTadharmA / akampito'rcinicayaH prabhAsaH, zrImaNDitaH paNDitavIryavAsaH // 22 // anvayaH- caryAprabaMdhAt sa hi vAyubhUtiH vyaktaH sudharmA zubhapaTTadharmA arkapitaH bhacinicayaH prabhAsaH paMDitabIrya vAsaH zrImaNDitaH // 22 // vyAkhyA-caryA prabaMdhAt caryAyA samyaniyamaparipAlanasya gurUpadiSTavatAdyanuSThAnasya athavA caryAyA iryApathasthiteH aTATyAyA vA prabaMdhAt prakRSTabaMdhAt niyamAt saMdarbhAdityarthaH sa hi vAyubhUtiH vAyuriva bhUtiH yasya sa athavA vAyubhUtinAmA gaNadharaH vyaktaH vyajyate guNairiti vyaktaH gaNadharaH zubhapaTTadharmA zobhanaH prazastaH paTTadharma: pIThadharmo yasya sa mudharmA zobhano dharmo'sya sa tadAkhyo gaNadharaH akampitaH na kampate kuto'pIti akaMpitaH tadAkhyo gaNadhara acinicaya: prabhAsaH arcipAntejasAM nicayaH puJjaH rAzirvA prabhAsaH prakarSaNa bhAsate iti prabhAsaH paNDitavIryavAsaH zrImaNDitaH zriyA tapAzriyA dIptyAprabhayA maNDitaH zobhitaH iti zrImaNDitaH athavA guNairdavAdAkSiNyAdibhiH maNDaya te smeti maNDinaH zrIyuktazvAsau maNDitazceti zrImaNDitaH madhyama padaloyI samAsaH tannAmako gaNadharaH // 22 // sa mauryaputraH pratibhApavitro, metAryanAmApyanivAryadhAmA / zruto'calabhrAtRtayA nayADhyo 'naGgo'pyanaGgAGkuzalabdhasiddhiH // 23 // anvayaH-pratibhApavitraH sa mauryaputraH anivArya dhAmApi metArya nAmA mayAnyaH acalabhAtRtayA zrutaH anamo'pi bhanAMkuzalabdhasiddhiH // 23 // Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcAryazrIvijayAmRtaripraNItA saraNI TIkA, sarga- 9 10 vyAkhyA-pratibhayA buddhayA pavitraH niSkalmaSaH iti pratibhApavitraH nirmala buddhiH sa mauryaputraH tadAho gaNadharaH anivAryadhAmA anivAryamaniruddha aparAbhUtamityarthaH dhAma tejo yasya sa apratimatejaska: metAryanAmA mAM lakSmImitaH prAptaH iti metaH sa cAsau Aryazceti metAryaH tadAkhyo gaNadharaH nayAdyaH nItimAn acalabhAttayA zrutaH khyAtaH anaMgo'pi anaMgAGkuzalabdhasiddhizceti sarve gaNadharAH23 suzrIdharaH sarvahitairyazobhi dikzobhinA yasya supArzvakIrtiH / zrIkezavaH klezavato vinetA, nayena pRthvItilakaH prathAvAn // 24 // anvayaH-sarvahitairvazobhiH suzrIdharaH dikazobhinA nayena yasya supArzvakIrtiH klezavato vinetA pRthvItilakaH prathAvAn zrIkezavaH // 24 // vyAkhyA-sarvahitaH sarveSAM carAcarANAM hitahitaprayojakaryazomiH kIrtibhiH suzrIdharaH suSTu zobhanA cAsauM zrIzceti suzrIstAMdharatIti suzrIdharaH zobhana zrImAn athavA sarvahitaiyazobhirUpalakSitaH suzrIdharastannAmA zrIpAzvanAthasvAmigaNadharaH yasya prabhoriti zeSaH dikzobhinA dizAMzobhayatIti tena dizAmudyotakArakeNa nayena nItyA mupArzvakIrtistadAkhyaH klezavato vinetA klizyate upatApayatIti kezaH sa askhAstIti klezavAn tasya vinetA zikSakaH satyArthapravayitA pRthvItilakaH pRthvyAM bhUmau tilaka iveti pRthvItilakaH bhUvizeSaka: prathAvAn kIrtimAn zrIkezavaH ke sukhe zete prabhavatIti kezavaH yadvA ke jale zete iti kezavaH kezAdvo'nyatarasyAmiti vaH 'mArute vedhasi brane pusi kA kaM ziro'mbuno'rityamaraH 'ko brahmaNi samIrAtmayamadakSeSu bhAskare mayure'mnau ca puMsi syAtsukhazIrSajaleSu ka'miti medinI zrIkRSNa ityarthaH / / 24 // Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 mahopAdhyAyazrImedhavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAve ....... ..... sphuranmanISAvimalaH subhadrA nurAgabhAgarjuna eva loke| zrIsatyakIrtidhuvamaGgalAkhyo, nirvyAjasAmrAjyavatAmapIjyaH // 25 // anvayaH-sphuranmanISA vimalaH subhadrAnurAgabhAga arjuna evaM loke niyAjasAmrAjyavatAmadhIjyaH zrIsatyakIrtiH dhruvamaGgalAkhyaH // 25 // vyAkhyA--sphuranmanISA vimalaH sphurantI dedIpyamAnA yA manISA buddhiH sA sphuranmanISA prasphurabuddhiH tayA vimalaH nirmala: subhadrAnurAgabhAg subhadrAyAH kRSNabhaginyA yo'nurAgaH prItistAM bhajate iti sa arjunaH tadabhidhAnaH pANDavaH niyojasAmrAjyavatA. mapIjyaH nirvyAjam niSkapaTam saMpUrNamityarthaH yat sAmrAjyaM sArva. bhaumatvam tadasAstIti niyAjasAmrAjyavAn teSAmapi IjyaH pUjapaH zrIsatyakIrtiH satyA nizcalA kIrtiyazo yasya sa dhruvamaGgalAkhyaH dhruvamaGgalanAmA abhUditi zeSaH / / 25 / / tejovizeSAjitabhAnubhAnu stasyAnuyAto bharataH sazaGkhaH / pradyumnazAmbAvanuviSNu kRSNI, tathodadhirdhIragabhIrasaMjJaH // 26 // anvayaH-tejovizeSAt jitabhAnubhAnuH tasya anujAtaH bharataH sazastraH pradyumnazAmbI anuviSNu kRSNau tathA udadhiH dhIragabhIrasaMjJaH // 26 // vyAkhyA-tejovizeSAt tejasA prabhAvAnAM vizeSAt AdhikyA jitaH parAbhUtA bhAnuH sUryoM yena sa tejovizeSAt jitamAnuH sa cAso bhAnuzceti tejovizeSAjitabhAnubhAnuH yadvA tejovizeSAjitaH kA5 Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcArya zrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA. sarga - 9 parAjitaH bhAnoH sUryasya bhAnuH kiraNo yena sa tathoktaH bhAnunAmAkRSNatanayaH tasyAnujAtaH bharataH sazaMkhaH tasya bhAnoH kRSNatanayastha anujAtaH anujaH pazcAjjAyamAnaH bharataH sazaMkhaH imAvapi kRSNatanayau prazumnazAmbau pradyumnaH rukmiNItanayaH zAmbaH jAmbavatItanayaH tayordvandvaH tau pradyumnazAmbo anuviSNu kRSNau anu pazcAt viSNuH kRSNo yasya sa balarAmaH kRSNaH vAsudevaH tayordvandraH tau anuviSNu kRSNau rAmakRSNau tathA udadhiH dhIraH gambhIraH ete sarve kRSNatanayAH tau dhIragabhIrau saMjJe yayoH sadhIragaMbhIrasaMjJaH dhIragaMbhIranAmA // 26 // ityAdinAlaGkRtamantarIpaM, 439 jambUsunAmnA prabhavena nityam / zayyagbhavenAdadhatA'dbhutAya, zrImadyazobhadrapadaM svagotre // 27 // anvayaH --- ityAdinA alaMkRtaM antarIpam jambUsunAmnA prabhavena nityam adbhutAya svagotre zrImadyazobhadvapadam AdadhatA zayyaM bhavena // 27 // vyAkhyA - ityAdinA pUrvoktaprakAreNa athavA jambUsunAmnA jambU iti suSThunAma yasya tena tathoktena guNaratnamayatvena jambUdvIpe jambUriva jambuH sa cAsau khAmI ceti jambukhAmI tena prabhavena prabhu aar atha ca tatpaTTe kramAgatena prabhavasvAminA prabhavati asmAt zrutamiti prabhavena svagotre gAM pRthvIM trAyate iti gotraH svasya gotraH svagotraH tasmin yadvA svastha gauH svagauH tAM trAyate iti svagotrastasmin athavA svagotre svakIya paramparApade zayyabhavena zayyAyA bhavatIti zayyabhavaH gumphanakarttA " zayyA gumphanamiti zabdastomamahAnidhiH" sRSTividhAnadakSaH pAlakatvenetyarthaH tena atha ca zayyabhavanAmnA svAminA svaziSyaparaMparAgatena zrImadyazobhadrapadam yazasA kI Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... . .. . . .. . .....~- A L A 14. mahopAdhyAyazrImeghavijayagaNiviracite sapsasammAnamahAkAye bhadrapadam kalyANapadam Adadhato svasthAne nivezayatA yazobhadrasvAmI tatpazcAttatpadde'bhavaditi bhAvaH antarIpam dvIpam jambUdvIpam adbhuH tAya lokAnAmiti zeSaH alaMkRtaM zobhitam zrImahAvIrasvAmiguruparamparAgataretairjambUdvIpamalaMkRtamiti tAtparyaH // 27 // saMbhUtapUrva vijayaM dadhAnaH, sa bhadrabAhuryazasAM smudrH| zrIsthUlabhadro'pi giristathArya - nAmnA tatazcAryasuhastisUriH // 28 // anvayaH-saMbhUtapUrva vijayaM dadhAnaH saMbhUnavijayaH yazasA samudraH sa bhadrabAhuH zrIsthUlabhadraH tathA AryamahAgiriH tata: nAmnA AryasuhastisUriH 28 vyAkhyA--saMbhUtapUrva vijayaM dadhAnaH saMbhUta iti pUrva pUrvabhAga yasya evaMbhUtaM vijayaM taM padaM dadhAnaH atha ca saMbhUto rAgAdivijayo yasya sa saMbhUtavijayaH yazasAM kIrtInAM samudraH kIrtiratnAkaraH sa prasiddhaH bhadrabAhuH bhadrau kalyANaguNasaMpannau bAhU yasya sa tathoktaH tatastadanantaram sthUlabhadraH sthUlamupacitaM bhadraM kalyANaM yasya sa tathA AryanAmnAgiriH AryamahAgiriH paripahAyupadravairakaMpyatvAt mahA. giririveti mahAgiriH sa cAsau Ayazcati AryamahAgiriH tatastadanantaram AryamuhastisUriH karmapmonmUlane suhastIveti suhastI AryazvAsau suhasti sUrizceti AryasuhastimUriH tat paramparAyAM kramAdAgatA ete nava zrutakevalinaH // 28 // anye'pi mAnyA haribhadrasUri zIlAkanAmAbhayadevamukhyAH / zrIhemacandrA malayAd girIzA, jIyAsurudyogadhiyA girIzAH // 29 // Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrIvijayA mRtasUripraNItA saraNI TIkA, sarga - 9 441 anvayaH - anye'pi mAnyAH haribhadrasUrizIlAGkanAmA abhayadevamukhyAH zrIhemacandrAH malayAt girIzAH udyogadhiyA girIzAH jIyAsuH // 29 // vyAkhyA --- anye'pi pUrvavarNitebhyo'nye bhinnAH haribhadrasUriH haribhadrasUrinAmA 1444 catuzcatvAriMzadadhikacaturdazazata graMthapraNetA zIlAMkanAmA zrIzIlAMkAcAryaH AcArAMgasUtraTIkAkAraH abhayadevamukhyAH abhayadevasUriH navAMgaTIkAkRt tathA zrIhemacandrAH zrIhemacandrAcAryAH aneka graMthapraNetAro'paravAcaspatirUpAH udyogadhiyA ughujyate ityudyogaH tasya dhiyA buddhayA udyogabuddhayA girIzAH sumeruparvatAH devAnAM kAryodyogastatraiva bhavatIti yathA sumerurmantraNAsthAnam tathA ete iti bhAvaH athavA ut utkRSTo yo yogazcittavRttinirodhaH yadvA yogaH zAsanArAdhanAdhyavasAyaH tadviyA tanmatyA girIzAH sumeruparvatakalpAH anekAneka pratyUhapavane'pi niHprakampA iti bhAvaH malayAt girIzAH malayagirIzA ityAdayaH sUrIzvarA jIyAsuH sarvotkarSeNa varttiSIran // 29 // suvarNavarNaM gajarAjagAminaM, pralambabAhuM suvizAlalocanam / narAmarendraiH stutapAdapaGkajaM, namAmi bhaktyA vRSabhaM jinottamam // 30 // anvayaH - - suvarNavarNaM gajarAjagAminam pralambabAhum suvizAlalocanam narAmarendraiH stutapAdapaMkajam jinottamam vRSabham bhakyA namAmi // 30 // vyAkhyA - suvarNavarNam suvarNaH svarNa iva varNo yasya sa suvarNavarNastam prakAzamayatvAt tathA gajarAjagAminam gajAnAM gajeSu vA rAjA gajarAjaH istirAjaH sa iva gaMtuM zIlaM yasya sa gajarAjagAmI tamU dhIrodAtvAt nirbhIkagamanaH pralambabAhum pralambau bAhU yasya sa Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 443 mahopAdhyAyazrImeghavijayagaNiviracite saptasandhAnamahAkAmye pralambabAhustam AjAnubAhum suvizAlalocanam suvizAle atidIrgha locane netre yasya tam pRthunayanam narAmarendraiH stutapAdapaMkajam narAzca amarAzva iti narAmarAsteSAmindrAstaiH stutam stuti viSayI. kRtaM pAdapaMkajam caraNakamalaM yasya tam jinottamam jinezvaram ghRSabham RSabhaprabhum bhaktyA zraddhayA premNetyarthaH namAmi namaskaromi // 30 // sauraM mahaH zrItapasA gaNe'smin , dedIpyate saumyamapIha kIrtyA / saptArthasaMdhAnajakAvyametat , tadudbhavaM tena zubhaM cirAya // 31 // anvaya:-zrItapasAM gaNe'smin sauram mahaH iha kIA saumyam api mahaH dedIpyate etat saptAnusaMdhAnajakAmyam tadudbhavam tena cirAya zubham 31 vyAkhyA-asmin puro dRzyamAne tapasAMgaNe tapogacche athavA tapasAM vratavizeSANAM gaNe samudAye saurammahaH sUrasya sUryasya idam sauram mahastejaH tapasaH karmadAhakatvAt saurateja iva tejastatreti atha ca sarerAcAryapadapadakasya idam sauram sUrisaMbandhimahastejo'smin atha ca kI yazasA saumyam somasya candrasyedam saumyam cAndram sarveSAmanukUlatvAt mahastejaH iha gaNe dedIpyate atizayena virAjate etat saptArthasaMdhAnajakAvyam saptArthasya saptAbhidheyasya yat saMdhAnamanu. saraNam tasmAjAtamiti saptArthasaMdhAnajaM ca tat kAvyaJcati saptArthasaM. dhAnajakAvyam tadudbhavam sUryavaMzIya rAjatejobhavam candravaMzIyanRpo. dbhavam sUriparamparodbhavaJcaitat tena ubhayataH pUtatvAt cirAya ciram zubham kalyANajanakaM bhUyAditi zeSaH // 31 // Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA. sarga - 9 pUrva zrIrarUpaM tadanu kanakavatpuNyazIlAnubhUtaM, paJcAdrAmakRSNAbhyudayakamalayA siddhicAritrapUtam / zuddhaM rAjye kRpAyAzcaritamaduritaM nandatAt satprasAdAt, zrImanmeghAyamAnaM manasi rasabharairnityamunnIyamAnam // 32 // 443 anvayaH - pUrva zrIhIrarUpam tadanu kanakavat puNyazIlAnubhUtam paMcAha drAmakRSNAbhyudayakamalayA sikha cAritryapUtam zuddham kRpayA rAjye aduritaM caritaM zrImat rasabharairmanasi meghAyamAnam unnIyamAnam satprasAdAt nandAt // 32 // vyAkhyA --- pUrvam prathamam zrIhIramitra vajramaNiriva rUpaM svarUpaM yasya tat tathoktam tadanu tatpazcAt kanakavat svarNavat suvarNatulyam puNyazIlAnubhUtam puNyam sukRtam zIlamAcAraH tAbhyAmanubhUtam sambaddham athavA puNyazIlaiH pavitrAcAribhiH anubhUtamadhiSThitam carinAyakatvenopavarNitam paMca te arhantazceti paJcAntaH rAmazca kRSNaveti rAmakRSNau paJcArhantazca rAmakRSNau ceti paMcAIdrAmakRSNAH teSAm abhyudaya eva iSTasAdhanameva kamalA lakSmIH iti paMcAdrAmakRSNAbhyudayakamalA tathA siddhicAritryapUtam mokSajanaka cAritryeNa pratrajyayA athavA siddhirbuddhiH suratvAdilabdhiH tayA pUtam pavitram niSkalmapam kRpAyAH dayAyA rAjye dayAsAmrAjye aduritam duritarahitam niSpApam caritam AkhyAnam manasi citte rasabharaiH zAMtAdirasAnAM bharaibhariH atha ca rasAnAM jalAnAM bharairmAre zrImanmeghAyamAnam meghamivAcaritam ghanAyamAnam nityam satatam unnIyamAnam uddhakriyamANam atha ca dRzyamAnam satprasAdAt satAm sajanAnAm prasAdAt anugrahAt nandatAt Anandam prApnuyAt mahatvamanubhUyAdityarthaH // // 32 // Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahopAdhyAya zrIseva vijayagaNiviracite saptasamdhAnamahAkAbbe atha ca pUrvam zrIhIrarUpam zrIhIra vijaya svarUpam zrIhIra vijayasvarUpeNa sthitam tadanu tatpazcAt kanakavat kanakavijayasvarUpavat tataH puNyazIlAnubhUtam puNyaH pavitro yaH zIlaH zIlavijayaH tena anubhUtam adhiSThitam paJcasaMkhyakAye arhantaH rAmakRSNau ca iti paJcArhadrAmakRSNAH teSAmabhyudayakamalayA kamalavijayaztha iti pazcAIdrAmakRSNAbhyudayakamalA tayA siddhavijayaH cAritryavijayaH tAbhyAm pUtam pavitram kRpAyAH kRpAvijayasya aduritam nirduSTam caritam meghAyamAnam meghavijayena apamAnam nIyamAnam etaccaritam satprasAdAt saJjanajanAnugrahAt nandatAt AnandamApnuyAt // 32 // iti zrIsaptasaMdhAne mahAkAvye tapAgacche bhaTTAraka zrIvijayaratnarAjye mahopAdhyAyazrI meghavijayagaNiviracite paramparAdhikAravarNano nAma navama sargaH // zrIH // 444 // grantha prazastiH // sUtrataH sUtritA granthe, dvicatvAriMzadanvitA / catuHzatIha kAvyAnAM saptasaMdhAnanAmani // 1 // zrI hemacandrasUrIzaiH, saptasaMdhAnamAdidam / racitaM tadalAbhe tu, svAdidaM tuSTaye satAm // 2 // viyadrasamunIndUnAM (1760) pramANAt parivatsare / kRto'yamudyamaH pUrvAcAryacaryApratiSThitaH // 3 // || iti grantha prazastiH // Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcAryazrIvijayAmRtasUripraNItA saraNI TIkA, sarga-9 TIkA prshstiH| zrImanmahendramukuTopalaraMjitAMghri paMcAhatastavanasaMstavasaMskRtA yA / zrIrAmakRSNacarite saraNI navInA, nemeH pavitracaraNe kriyate'rpaNA sA // 1 // yasoccajanatopakArakaraNaprakhyAtakIrtitrajaH, zuddhAcAradhanapracAracaraNAdakSuNNarakSAvrataH / vidyAkAMtanitAMtazAMtasahajasvAMtaprabhAkhaNDitA 'vidyAdhvAMtatati sadA vijayate zrIvardhamAnaH prabhuH // 2 // amandasvacchandocchalitalalitacchandavizada cchaTAcchAyAkSiptakSaNikajagadacchudravibhavaH / kSamApIThe zAMti prasarati yadIyAkSaratarA kSamAbhUmiH kSityAM caramajinapo'sau vijayate // 3 // tadIye satpaTTe kSapitatatakAMgatatamA:, zamArAmagrAmakamaNadhanadhAmAnigamamAH / ajijhasvAcArakSamatasulakSmAzivaramA samAlambapremA'bhavadiha sudharmAmunitamaH // 4 // tato jambUsvAmI ruciratarajAmbUnadaruci stadIye paTTAbdhAvajani janatAnandanakaraH / jagajantUddhArAMkurajanananiyAjajalado jvalatkarmajvAlAzamanajaladhi*travibhavaH // 5 / ' Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 446 mahopAdhyAyazrImeghavijayagaNiviracite saptasandhAna mahAkAgye tapogacchacchAyAyadabadhirabhUtsAdhunikare, yadIyAcchacchAyA kSapayati mahAmohatapanam / samAgacchatpaTTe tadanu bhuvi rociSNuradhika zcatuzcatvAriMzattama iha jagaccandra munirAT // 6 // yasyopadezamahimA nanu varNyate kiM samrATamahAnakabaro'pi ca saMprabuddhaH / paTTe'STasAgaramite prababhUva hIra sUriH samastamunivRndaviviktahIraH // 7 // sadbuddhibuddhivijayastadanukrameNa, paTTe'kSivAsaramite'jani zAMtamUrtiH / yaH sarvadA bhuvi janAvanabaddhalakSyo, lakSIcakAra niravadyazivAkhyalakSmIm / / // tatpamupaMkajavikAsanabhAnumAlI, caMcanizAkarasamujjvalakIrtizAlI / zrIvRddhivRddhivijayo'bhavadugrazIla.. zAlI suzAsana vibhAvakaziSyamAlI // 9 // rAjadrAjaguNojanAvanamahatsaMdhAnusaMdhAnavAn , tIrthoddhAraDhavato vratijanajJAnapracArotsukaH / samyagbodhitarAjamaNDalanamatpAdAravindo'bhava ttatpaTTAmbunidhAvakhaNDazazabhRt zrInemisUrIzvaraH // 10 // yo'yaM sampratizAsanonnatikaraH ziSTAnvineyAn bhRzaM nAnAdezavizeSakeSu sukRtoddhArAya saMpreSayan / Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcAryazrIvijayAmRtaripraNItA saraNI TIkA. sarga-9 44. nityaM sajanatopakArakaraNe lagno nimanaH zive saddharmopacayAzcito vijayate hyako dharAmaNDale // 11 // tasya prabhozcaraNapaMkajacaMcarIko vidyAvadAttavijayAmRtasUrinAmA / svIyAnyadIya nigamAgamapArahavA vizvAsabhUmiradhibhUmisamastajantoH // 12 // so'yaM zAstravizArado bahuguNagrAmaikadhAmA kavi ranaH procchaladacchazAradazazijyotsnAbhakIrtivajaH / vidvanmaNDalamaNDano'malamanA bhaTTArakAcAryakaH, zuddhAcAravicAracarcitasadAcArAMcito rAjate // 13 // kArpavyavANijyapure purandarA'marAvatIhI padamAdadAne / zrImadguroH zAsanasannatAMgo vAsaM caturmAsamacIkaratsaH // 14 // zrI nyAlacandrAdikasaMghasatkRta steSAmatIvAdaraNIyabhAvataH / zrI saptasaMdhAnakakAvyaTIkA kRte muhuH prArthanayAnuraMjitaH // 15 // analpayatnaikamanA anAvilAmarIracattatsaraNIM suvivRtim / na dhIdhanAH kApi parArthabhAvanApRthaGmanA jAyata eva jaatucit||16|| katiriyaM kRtinAM nayanakramAvataraNAtparipUtakatA yadi / saphalatA pralabheta tadA bhRzaM sujanatuSTiraho'tigarIyasI // 17 // Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 448 mahopAdhyAyazrImeghavijayagaNiviracite saptasambhAnamahAkAvye guNanidhinidhicandre 1993 sammite hAyane sa abhasi vimalapakSe vyAlatithyAM budhe'si / iyamalabhata pUrti nemisajanmatithyAM, ___ bhavatu ca saraNIyaM tena teSAM mudedrAk // 18 // tadiyaM saraNI labhatAM gurujanapAdaprasannatAM zasvat / AkalpAMtaM bhUmau bhUyAnniHpaGkilA bhUyaH // 19 // tadIya vinItavineyavineyo dhurandharavijayaH WLITLARINI zubhamastu MUNINNW OL Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kare on , ::: :: ...... -: zuddhi-patram :pRSTam paMkti: bhazuddham zuddham : pRSTam paMktiH bhazukma zuddha 1 2 zazAGkAka zazAGka : 26 10 uparItyadhaH uparItyarthaH 2 17 svAmInAM svAminA 29 23 bopanyaH bodavyaH 2 15 samayodevA rAmayorevA 32 3 karavasyarthaH / kRpavesyarthaH 7 4 pyavasthApikA vyavasthApaka 34 6 mRbarezaH bhRnarezaH 8 18 sarAt sarovarAta 36 17 catuSTi / catuHSaSTi 8 10 yAnamaH yAnam 37 3 testathotaH nestathoktaH 8 13 mahadantarasvAt mahAntasvAt | 17 te'parAgAta te'parAgAstaiH 8 14 rastyAso mAsyAsau 37 11 janA janAH 418 saMzocaH mazaucaH / 38 1 munipuNAnAM sunipuNAnAM 19 zuceka zugeva / 38 4 vayorastheti cayostatheti 10 zrutyavihinasya zusmAvihInastha 40 1 vahadhAnya bahudhAnya 11 11 vAhana vahana 40 . sabhIpa samIpa 11 23 bhagavedha bhanavedhaH 40 10 kUpamvitaH kRpAnvitaH 12 1 samambhAdhyate sambhAvyate 4. 1. saMskRtAthailAva saMskRtArtheva 12 13 radayamAha dravayamAha 40 19 vizAlinA vizAlatA 12 14 kANTakina kaNTakinaH 4. 1 prANInAM prANinAM 12 17 dazanta dRSTAnta 4116 zrAvazkameva / Avazyakameva 12 20 nRNAm naNAm 42 2 pitAmbarAH pItAmbarAH 14 4 pakSepAt prakSepAt 17 supramAtA: suprabhAtA 14 / vAzikaraNe zazIkaraNe 45 8 tIryaka tIrthakRd 14 23 maMdinyo medinyo 45 15 vRddhayA vRSyA - 15 15 tIkSaNAma nIkSaNAna 46 1 vizvasAjhIruH vicasAbhIraH 15 23 zamvAdi zavAdi 48 23 neneH 'neH niraMtara nirantara 48 2 digyarityarthaH divya rityarthaH 16 2. vAlyAH vANyA: 48 1 duritopahArA: duritApahArA: 16 23 samvandhAta sambandhAt 508 bIziSTha viziSTa 17 21 roSaNAt ropaNAt 52 modinI medinI 18 1 vacayoH bavayoH 54 15 mAstAm mAsetAm 2 // 16 sekAmRpara se kAmatapUra 57 8 sakriyA saskriyA 23 2. patatItItyarthaH patatItyarthaH 298 prapatramA prapatagar3A 46.444444143444 :: :: Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ triMzAMzA zukArAdi nAmA pRSTam paMkiH azuddhama zuddham ] pRSTam paMktiH bhazuddha 57 12 sakriyA saskriyA 65. trizAMzA " 13 , 66 5 zArAdi 57 17 nAmnA 15 praphulla 58 14 kazyapazyapa kazyapa 46 15 gujita 901 mahIpatinAM mahIpatInA 48 katRka 10 13 tulyayogItA tulyayogitA 67 12 vAdirapi 939 sArvatrika sArvatrika 17 23 sudhAMzo 638 vRtiriti vRttiriti 98-8-19 sapore 64 19 cittA: cittA 65 6-10-20 sapoSe 1 sobhAgyaM saubhAgya ra 12 mite 98 11 bhAgyazAlinA bhAgyazAlitA | 102 mUttiH / 5 16 palakRtiH lakatiH 102 20 haridvavaNe 70 4 mihinAmata: mihanAmataH 104 12 syosyane 23 patrAdvezasya pazcAdezasya 104 1. ambujAMkSISu 72 22 vaputhIrayata vapuriyate | 105 8 saskAra 73 4 gRhItAvatArI gRhItAvatArA 108 3 jagatrayasya 73 19 trilokya grilokyoM 106 16 praphUllAH 76 3 zilanca zIla 112 3 bhavanIM 8. 22 zuco zucau 115 22 raktAMzakreNa 82 10 dhAge prAg 122. 13 vaMze 23 iprati iti 124 16 jJAtakulu 84 2 tatIrtha . tattattI, 127 1 garuta 87 10 sUbhavanaM sUkSmavara 28 20 maharaprati 87 23 dado dadI 130 19 munmulito 17 23 vicinya vicintya 132 15 purNavacanA 8 5 nyAyaM nyAyayaM 1 1368 ki 90 19 virIdham virodham 137 16 te 81 3. vRttitvAM vRttitAm 138 / prayojituM 81 5 madhikaraM adhikAra 134 devaM 62 13 sapsarAdIn apsaramAdIn | 136 bhAgadheyaM 92 15 varSakAgdo vaSukAgdo 14. 1-2 darmaH 12 16 saMhato saMhato 140 3 vartavyaH gakSita kartRka vAdyapi sudhAMzo sapauSe sapauSe site mUtiH harivaNe gyorityane ambujAkSISu saMskAra jagaJjayasya praphullAH avanI ktazukena vaMzena jhAtikulaM garUda mahAprati munmalito pUrNavadanA prayoktuM devaM bhAgadheyaM darbhaH kartavya: Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTam paMkti: bhazuddha m 140 5 zaizavAdati 14. 141 141 23 143 ; 143 17 144 16 149 150 150 pacamyA mahimmA zayitaM prabhu cariNaM prabhuH cAriNaM adhizepayitvA ropayizvA karaNam bhokaH su mahAdhairyavAn sauhArdam kAraNam saukaH su mahaddhairyavAn sauhAdvayaM 2 13 51 12 152 4 153 ma 154 1 155 12 kartuka 156 16 budhyanti 157 13 jumma 162 18 suramA 199 15-18 caGkamaNa 167 18 sasaMprama 1 6 9 23 172 4 174 13 179 9 SakSmIH 199 15 vatAri 14 vartaNe 179 180 18 kAmi 180 25 veSThite ra 10 ghaTana tex 22 cakrIvarti 185 22 janocha 153 23 yathA vantaH stadA nivaMza meva chedacchedanaM tena spheTisaM zuddham zaizavamati dvitIyayA mahimnA zakhinaM yAyimiH vantastadA niveza eva chedazchedanaM kartRka budhyante jRmbhya suzmA paNa saMbhrama stena spheTinam vyApibhiH Sar3abhiH catAre vatIrNe krami ceSTite ghaTanA cakravatti janodha tathA pRSTam paMktiH azuddham 196 2 azA deva 197 7 Akalavya 197 16 RNabheNA 199 4 amurnarbhAvi 199 5 kalpANA 199 23 tena kauzalyA 200 12 21 5 201 11 203 to 208 16 211 21 213 10 215 10 217 10 218 21 220 17 kRSNema kRSNena vizvasena vizvasena nAthayitA nAthapitA vIvAha vivAha siMhAMkitatvena siMhAGkitatvena udircI udIcIM parAkramaH saMgataiH parAkrama saMgamaiH cetI ceti proTA tharanAt zuddham asAdayadeva anAgamAzrama- nAnAgamAdhama vandvadhIna baddhadhIH jugRhuH 220 21 punarpuna: 21 1 dhiSTitAM 222 1 223 20 sthasthaH 223 20 akutakhana 224 13 224 22 227 13 prIyAm Akalyya RSabheNa apunarbhAvi kalyANA rasenakauzalyA 228 14 prAyacchan 229 16 kAminta 232 21 hiyate 233 13 pekSeNIyaH 237. 18 karmadhAraya 239 7 vijRmmit prauDhAdyatnAt jagRhu: punaHpunaH dhiSThitAM maGgala svastha akutazvana zrayaNena zrayanena mahimAsampazca: mahimalampanaH priyAm prAyacchat kAmitaM hiyate pekSaNIyaH karmadhAraya vijRmbhat Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satata sthitiH kiriva procaH bhAvanA pRTam paMktiH azubama | pRSTam paMkti azuddham 240 sainye riti sainyairiti 281 1 satrata 242 11 chantA chamatA 281 17 sthitimA 242 11 maprayoji prAyoji 282 18 kihimaSa 244 / katicitrata katicivrata | 285 8 prauJcaiH 245 4 zeyaH zeSaH 269 22 durdhaSaH 2448 mAbhUje bubhuje 285 20 lulopamA 249 12 calacitaH calacittaH 2866 mauke 250. 19 nopaDakakSita: nopalakSitaH 251 20 bhAvatA 301 18 mahozrAdau 2521 sahAyyAya sAhAsyAya 301 28 mahari 252 8 samAgate samAgate 302 10 dvAdazama 252 17 kasyAH kasyoH 3036 yuddhati 255 prarvamAne pravartamAne 304 mahakAra 25914 zatruyana zatruyana 3.5 21 prabhaveta 257 12 premAta premNaH 3061 viparya 2.581 caraNan caran 311 11 vibhAyan 291 10 pAteSTan 317 4 prakAzitu 2626 divyanupA digyapA 323 13 jayituM 212 16 tadanukolyAta tadAnukUlyAt / 324 14 " 212 20 matyutmarakaTa bhayuskaTa 325 2 " 294 4 ghunarAvRtti / punarAvRti 324 3 janitaH 264 dAmeMSu / dAmeSu 324 17 manAvakAze 268 4 yondiya yIndriya 330 4 mamarahitA 270 11 mahAsA mahasA 332 21 Azcarya: 273 2 vidhiyamAna vidhIyamAna 35 13 tsyaa| 274 7 rakhaSTam bhAram 335 21 prAsan 274 17 gajeNa gaNena 337 14 jamatI 274 21 kudhena 3388 majitA 278 17 harizca 330 bhavanti 278 20 digacchAva- digA kAda 328 11 saMmati 274 3 sarvAtmano sasminA 340 3 aprApnuvara 28. sAdhane sAdhanaiH | 140 11 nirasyat durddharSaH luptopamA maurIke zrI: mahA~bAsI mahAvairi dvAdazaM yudhyati mahaMkAra prabhaveta viparyaya vibhAvayam prakAzita pAteSTran jetu ... janitA mantrAvakAzo mamasvarahitA tasyAH prAsamma gajavatI sajito bhavati saMmitiH prApnot nirAsyat Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTam paMkiH azudam gudam / | pRSTam paMktiH bhagudam subama 340 20 sthirbhaveta sthitirbhaveta 396 7 manA mamA 341 7 hiMSaka hiMsaka 400 23 pramayA prabhayA 342 4 amRtA amRta 401 1 pUrvam pUrvam 343 cchedana chedana 401 2 minAmayisvA nAmayitvA 344 19 tyanayA sthanena 401 18 vidhAyya vibhAgya 350 4 marapope sarapaudhe 404 14 aSama RSabha 353 4 cAmRta cakrabhRt 406 10 mahatparA mahApasa 355 3 tanatananayaH tapanatanayaH 407 1 mhaast| mahotsavaiH 357 4 prasasta prahasta 408 20 name menavai 69 4 vivakAsa vicakAsa 41. 1 kRtAyo kRtoyo 370 4 zayate / | 413 23 hRdaya hadayasya 370 15 zayate / 425 1 madhiketi madhika iti 387 16 padhana pa batA zete zrI gautamasvAmine namaH -: zrI jaina sAhitya va sabhA :sthApanA-saMvata 1995nA bhAdaravA sudi 2, (bIjane) ne zukravAre AcArya mahArAja zrImadda vijayAmRtasUrIzvarajI mahArAjazrInA upadezathI A sabhA zeTha nemubhAInI vADInA upAzrayamAM sthApavAmAM AvI che. uddeza-pUrvAcArya kRta temaja navIna nyAya vyAkaraNa sAhitya vigere viSayaka pratye temaja tenA para vyAkhyAonuM prakAzana karavuM temaja jJAna vRddhinA sAdhanomAM yathAzakita udyamavaMta rahevuM. zana vimAnA niyamA. 1. peTA vibhAga tarIke judA judA nAmanI granthamAlAe chApI zakAze. 2. anyamAlA mATe te nimitte ekatra karavAmAM Avela phaMDa arcavAmAM Avaze. 3. granthamAlAnA prerakanI AjJA anusAra kArya karavAmAM Avaze. 4. graMthanA saMzodhaka muni mahArAjane pacAsa kepIo bheTa ApavAmAM Avaze. 5. te granthanI vizeSa nakala 50 temanI icchA mujaba athavA sabhA svataMtra anya khapI jene bheTa ApI zakaze. Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhAnA niyame. 1. savAnI raNamamAM jatomAMnA ara gRhasthAne nAme raheze. 2. tArI e thI nANAM upADI zakAze. 3. kAryakamaLa eka arara ane be mekreTarIe rAkhavAmAM Avaze. 4. phaMDano hisAba sekreTarI taraphathI kamITImAM pAsa karAvavAmAM Avaze. 5. vyavasthApaka kamITInI nimaNuMka traNa varSa mATe karavAmAM AvI che. ane pachIthI pharIthI nimaNuMka karavAmAM Avaze. 6. saMsthAnI ophIsa suratamAM raheze. 1. Trejharara tarIke zeTha navalacaMda khImacaMda kAma karaze. ane teo taraphathI nANAnI pahoMca ApavAmAM Avaze ane sekreTarI nANuM vasula karaze ane pahoMca Apaze. sekreTarI tarIke kezarIcaMda hIrAcaMda, nemacaMda motIcaMdanI nimaNuMka karavAmAM AvI che. 9. traNa varSa mATe kamITImAM nIcenA sahasthanI nimaNuMka thai che. 1 zeTha navalacaMda khImacaMda Trejharara-gopIpurA 2 zeTha bAlubhAI khImacaMda kalyANacaMda-gopIpurA 3 zeTha hIrAcaMda cunIlAla dAlIA-gopIpurA - 4 zeTha chaganalAla dhanajIbhAI sagarAmapurA 5 zeTha cunIlAla kalAcaMda navApurA 6 zeTha caMdubhAI nagInacaMda kapuracaMda harIpurA 7 zeTha harajIvanadAsa gomAjI navApurA 8 zeTha bAlubhAi uttamacaMda vaDAcauTA 8 zeTha caMdulAla chaganalAla chAparIyA zerI 10 zeTha kezarIcaMda hIrAcaMda sekreTarI gopIpurA 11 zeTha nemacaMda metIcaMda = ' e pramANe agIyAra gRhasthonI kAryavAhaka kamITI raheze. A sabhAnI zubha zarUAta tarIke AcArya mahArAja zrA vijayAmRtasUrIzvarajI mahArAja taraphathI amUlya prakAzana karavAne saMsthAne soMpavAmAM AvyA che. te vRddhi nemi amRta granthamAlA' tarIke pragaTa karavAmAM Avaze, Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " zrI vRddhi nemi amRta granthamAlA ' kArya :-AcArya mahArAja zrImad vijayAtasUrIzvarajI mahArAja temaja temanA ziSyAe viracita nyAya sAhitya vigere viSayanA anyA chapAvI pragaTa karavA. sthA:-A granthamAlAnA krUDa mATe nIce pramANe vyavasthA karavAmAM AvI che, 101 arpanAra gRhastha A gransamAMbhAnA 'sarakSaka' gAro. 13 "" ,' 51 "" sahAyaka 25 temane A granthamAlA taraphathI ahAha cAra (4) e (2) ane eka,(1) nakala bheTa d y, 21 * z rUA. 11) ochAmAM ochI rakama svIkAravAmAM Avaze. * 37 amene prakaTa karavA sAMpela granthAmAMthI amee 1 prathama grantha-zrI paramAtma sagIta rasasrotasvinI prakaTa karela che, 2 dvitIya grantha-A sasasanmAna mahAkAvyane 'saraNI ' TIkA sAthe prakaTa karIe chIe. sabhya paDatA granthAnI anukrame ApavAmAM Avaze. tarIke A granthamAlamAM 3 tRtIya grantha sAhitya zikSA majarI { bleka temaja kAvya racavAnI temaja tenuM rahasya jANavAnI paddhatine grantha ) TuMka samayamAM prakaTa thaze zvAna mahAkAvya-mATe ) 11 grAha zIva da vacada A zivAya krame krame 'tithicintAmaNi' 'prabhA' TIkA yukta, khaDanakhAdya ' laghu TIkA sAthe vagere granthA prakaTa karavA bhAvanA rAkhIe chIe. sarakSaka' nA nAmeA. 2 der 101 --- harajI jaina jJAnavAlAnA 203 zAhU mIThAbhAI kalyANuMdanA jJAna khAtAmAMthI ( saptasa peDhI kapaDavaMja 101 zA kalyANacaMda vajecaMda 101 zAka voca'da khumAjI Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahAyaka' nA nA. 75 vaDA saudAnA zrI saMdha taraphathI 51 zAha ghelAbhAI ratanacaMda jhaverI 51 zAha chaganalAla dhanajIbhAI pa1 zAha caMdulAla chaganalAla pa1 nagInacaMda kapuracaMda 51 zAha mANekacaMda jhaveracaMda 55 cunIlAla gulAbacaMda dALIyA 51 zAha sAkaracaMda khuzAlacaMda 51 zAha kIkAbhAi sakaLacaMda sareyA 51 mulacaMda bulAkhIdAsa khaMbhAta 50 zAha nagInacaMdakapuracaMda jarIvALA pa1 harakhacaMda tApIdAsa lAkaDAvAlA 51 zAha vIracaMda harajIvanadAsanI ku. 51 zAha dalIcaMda vIracaMda zropha 51 zAha maganalAla devacaMda jarIvAlA 51 zAha kalyANacaMdu devacaMda sakya" nA nAme. 25 zAha navalacaMda khImacaMda jhaverI 25 zAha vInodacaMda mehanalAla 25 zAha bhAIcaMda lAlabhAI 25 zAha kalyANacaMda devacaMda hA. 25 zAha maMgubhAI bAlubhAI temanA putrI bena nemakAra 25 zAha dIpacaMda dharamacaMda hA. 25 zAha nAnubhAI devacaMda temanA putrI kIkIbena 25 zAha amIcaMda navalacaMda 25 maMgaLabhAI mulacaMda adAlatavALA 35 zAla dalasukhabhAI jeThAbhAI 25 vAha cImanalAla nagInadAsa ra5 zAha phulacaMda talakacaMda 25 zAha navalacaMda ghelAbhAI 25 zAha temacaMda hIrAcaMda 25 zAha ghelAbhAI dIpaca da . 25 zAha ghelAbhAI amIcaMda 25 zAha chaganabhAI kIkAbhAI 25 zAha raMgIladAsa lAlabhAI 25 zAha cunIlAla vamaLacaMda 25 zAha ghelAbhAI rAyacaMda 25 lallubhAi gulAbacaMda 25 zAha khImacaMda lallubhAI 25 zAha kAlIdAsa ratanacaMda 25 zAha mavAyacaMda me tIcaMda 25 zAha prasannamukha suracaMda badAmI 25 zAha mANekalAla DAhyAbhAI 25 zAha kezarIcaMda cunIlAla badAmI 25 zAha kezavalAla karasanadAsa 25 zAha amIcaMda govIMdajI 25 zAha vajusena nagInadAsa 25 zAha vIracaMda khumacaMda, 25 zAha kalyANacaMda devacaMda hA. phakIracaMda kapuracaMda temanA putrI bena magana 25 zAha bAlAbhAI maganalAla 25 mehanalAla maganalAla badAmI