Book Title: Agam 05 Ang 05 Bhagvati Vyakhya Prajnapti Sutra Part 01 Bhagvai Terapanth
Author(s): Tulsi Acharya, Mahapragna Acharya
Publisher: Jain Vishva Bharati
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003593/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ oo / nita nayA unmeSa jisa mastiSka kA saMdhAna hai| vAcanA ke pramukha tulasI kA sakala anudAna hai| bhASya-yuga kI zRMkhalA meM eka navya prayoga hai| rASTrabhASA meM vinirmita "bhagavatI"-anuyoga hai / / vAcanA - pramukha gaNAdhipati tulasI viAhapaNNattI saMpAdaka: bhASyakAra AcArya mahAprajJa khaNDaational 91 For Private & Personal use only / Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI viAhapaNNattI [ khaNDa 1] ( zataka 1,2 ) (mUlapATha, saMskRta chAyA, hindI anuvAda, bhASya tathA pariziSTa - zabdAnukrama Adi, jinadAsa mahattara kRta cUrNi evaM abhayadevasUrikRta vRtti sahita ) vAcanA- pramukha gaNAdhipati tulasI saMpAdaka : bhASyakAra AcArya mahAprajJa jaina vizvabhAratI saMsthAna (mAnya vizvavidyAlaya) lADanUM, rAjasthAna-341306 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakaH zrIcanda rAmapuriyA kulAdhipati jaina vizvabhAratI saMsthAna (mAnya vizvavidyAlaya), lADanUM (c) jaina vizvabhAratI saMsthAna, lADanUM prathama saMskaraNa : 1664 pRSTha saMkhyA : 42 + 414 mUlya : 565/ US$40.00 kampyUTara dvArA TAIpa-seTiMga kampyUTara vibhAga, jaina vizva bhAratI saMsthAna, lADanUM (rAjasthAna) koDa - JVBI/CD/BHAGWAI/0001/94 mudraNa : nio AphseTa presa, naI dillI Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ BHAGAWAI VIAHAPANNATTI [Volume - 1] (Shatak 1, 2) (Prakrit Text, Sanskrit Renderings, Hindi Translation and Critical Annotations with Appendices-Indices, Churni of Jinadasa Mahattara and Vitti of Abhayadevasuri) Synod Chief (Vachana-pramukha) GANADHIPATI TULSI Editor and Annotator (Bhashyakara) ACHARYA MAHAPRAJNA JAIN VISHVA BHARATI INSTITUTE (Deemed University) Ladnun, Rajasthan-341306 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Publisher: Srichand Rampuria Chancellor Jain Vishva Bharati Institute (Deemed University), Ladnun (Raj.) Jain Vishva Bharati Institute First Edition 1994 Pages: XLII + 414 Price: Rs. 595/US $40 Typeset by : Computer Department Jain Vishva Bharati Institute Ladnun (Raj.) Code No.: JVBI/CD/BHAGWAI/0001/94 Printed by: Neo Offset, New Delhi, Phones: 6822911, 6823601, 6910427 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samarpaNa // 1 // puTTho vi paNNA-puriso sudakkho, ANA-pahANo jaNi jassa niccN| saccappaoge pavarAsayassa, bhikkhussa tassa ppaNihANapuvvaM / / jisakA prajJA-puruSa puSTa paTu, hokara bhI Agama-pradhAna thaa| satya-yoga meM pravara citta thA usI bhikSu ko vimala bhAva se / / // 2 // viloDiyaM Agamaduddhameva, laddhaM suladdhaM NavaNIya mcchN| sajjhAyasajjhANarayassa niccaM, jayassa tassa ppaNihANapuvvaM // jisane Agama-dohana kara kara, pAyA pravara pracura nvniit| zruta-saddhyAna lIna cira ciMtana, jayAcArya ko vimala bhAva se / / // 3 // pavAhiyA jeNa suyassa dhArA, gaNe samatthe mama mANase vi| jo heubhUo ssa pavAyaNassa, kAlussa tassa ppaNihANapUvvaM / / jisane zruta kI dhAra bahAI, sakala saMgha meM, mere mana meN| hetubhUta zruta-sampAdana meM, kAlugaNI ko vimala bhAva se / / vinayAvanata gaNAdhipati tulasI Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI bhASya vandanA vANI-vandanA satya kI abhivyakti meM akSara sahaja akSara bnaa| vandanA usa Apta-vANI kI kareM pulakitamanA / bhAratI kaivalya-patha se avatarita adhigamya hai| sUcira-saMcita tama-vidAraka ramya aura praNamya hai| vIra-vandanA puruSa ke puruSArtha kA adhikRta pravaktA jo rhaa| cetanA-niSNAta ho jo kucha huA sabako shaa| samanvaya kA sUtra samyag dRSTi kA pahalA caraNa / vIra prabhu ke caraNa-cihnoM kA kareM hama anusaraNa / / bhiva-vandanA agama Agama ke padoM kA kAvya thA jisane likhaa| sahaja prajJA se apatha kA paMtha thA jisako dikhaa| bhikSa kA vara mArgadarzana bhAgya se upalabdha hai| sUtra-sampAdana niyati kA vaha banA prArabdha hai| jaya-kAlu-vandanA sucira poSita Apta vAGmaya-dhena kA dohana kiyaa| munipa jaya ne bhikSu-gaNa meM pravara sUryodaya kiyaa| udaya kI isa urvarA kA bIja hara Alekha hai| pUjya kAlU ke sucintana kA nayA abhilekha hai || vAcanA-pramukha gaNAdhipati tulasI-vandanA nita nayA unmeSa jisa mastiSka kA saMdhAna hai| vAcanA ke pramukha tulasI kA sakala anudAna hai| bhASya-yuga kI zRMkhalA meM eka navya prayoga hai| rASTrabhASA meM vinirmita "bhagavatI"-anuyoga hai| vinayAvanata : AcArya mahAprajJa Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antastoSa antastoSa anirvacanIya hotA hai usa mAlI kA jo apane hAthoM se upta aura siJcita druma-nikuJja ko pallavita, puSpita aura phalita huA dekhatA hai, usa kalAkAra kA jo apanI tUlikA se nirAkAra ko sAkAra huA dekhatA hai aura usa kalpanAkAra kA jo apanI kalpanA ko apane prayatnoM se prANavAn banA dekhatA hai| cirakAla se merA mana isa kalpanA se bharA thA ki jaina-AgamoM kA zodha-pUrNa sampAdana ho aura mere jIvana ke bahuzramI kSaNa usameM lgeN| saMkalpa phalavAn banA aura vaisA hI huaa| mujhe kendra mAna merA dharma-parivAra usa kArya meM saMlagna ho gyaa| ataH mere isa antastoSa meM maiM una sabako samabhAgI banAnA cAhatA hUM, jo isa pravRtti meM saMvibhAgI rahe haiN| saMkSepa meM vaha saMvibhAga isa prakAra saMpAdaka : bhASyakAra chAyA, anuvAda sahayogI sampAdana-bhASya sahayo AcArya mahAprajJa mahAzramaNI sAdhvI pramukhA kanakaprabhA mahAzramaNa mudita kumAra muni hIrAlAla muni mahendra kumAra saMvibhAga hamArA dharma hai| jina-jinane isa gurutara pravRtti meM unmukta bhAva se apanA saMvibhAga samarpita kiyA hai, una sabako maiM AzIrvAda detA hUM aura kAmanA karatA hUM ki unakA bhaviSya isa mahAn kArya kA bhaviSya bne| gaNAdhipati tulasI Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya mujhe yaha likhate hue atyanta harSa ho rahA hai ki 'jaina vizva bhAratI' dvArA Agama-prakAzana ke kSetra meM jo kArya sampanna huA hai, vaha mUrdhanya vidvAnoM dvArA stutya aura bahumUlya batAyA gayA hai| hama battIsa AgamoM kA pAThAntara, zabdasUcI tathA 'jAva' kI pUrti se saMyukta susaMpAdita mUla pATha prakAzita kara cuke haiN| usake sAtha-sAtha Agama-granthoM kA mUlapATha, saMskRta chAyA, hindI anuvAda evaM prAcInatama vyAkhyA-sAmagrI ke AdhAra para sUkSma UhApoha ke sAtha likhita vistRta maulika TippaNoM se maMDita saMskaraNa prakAzita karane kI yojanA bhI calatI rahI hai| isa zRMkhalA meM pAMca Agama grantha prakAzita ho cuke haiM 1. dasaveAliyaM 2. uttarajjhayaNANi 3. sUyagaDo 4. ThANaM 5. samavAo prastuta Agama bhagavaI viAhapaNNattI usI zRMkhalA kA chaThA Agama hai| bahuzruta vAcanA-pramukha gaNAdhipati zrI tulasI evaM apratima vidvAn saMpAdaka-bhASyakAra AcArya zrI mahAprajJa ne jo zrama kiyA hai, vaha grantha ke avalokana se svayaM spaSTa hogA / prastuta grantha meM bhagavaI viAhapaNNattI ke prathama do zatakoM kA samAveza hai| saMpAdana-bhASya-sahayogI mahAzramaNa muni zrI mudita kumArajI, muni zrI mahendra kumArajI aura muni zrI hIrAlAlajI ne ise susajjita karane meM zrama kiyA hai| saMskRta chAyA aura hindI anuvAda mahAzramaNI sAdhvI pramukhA zrI kanakaprabhAjI ne sampanna kiyA hai| grantha kI svaccha prati taiyAra karane meM AdaraNIya samaNIvRnda kA bahuta sahayoga rahA hai| prastuta Agama kA prakAzana kampyUTara dvArA seTiMga kara kiyA gayA hai jisameM gaNAdhipati zrI tulasI kI ziSyA-dvaya samaNI zazIprajJA evaM pratibhAprajJA ne bahuta parizrama kiyA hai| jaina vizva bhAratI meM zrI bajaraMgalAla jaina, kampyUTara poiMTa dvArA sthApita kampyUTara vibhAga ke mAdhyama se yaha kArya sampanna huA hai| Arthika sahayoga ke lie bhI hama unake RNI haiN| aise susampAdita Agama grantha ko prakAzita karane kA saubhAgya jaina vizva bhAratI saMsthAna (mAnya vizvavidyAlaya) ko prApta huA hai| AzA hai pUrva prakAzanoM kI taraha yaha prakAzana bhI vidvAnoM kI dRSTi meM atyanta upayogI siddha hogaa| sujAnagar3ha 30-1-64 zrIcanda rAmapuriyA kulAdhipati, jaina vizva bhAratI saMsthAna Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya bhagavaI viAhapaNNatI kA prathama bhAga pAThaka ke sammukha prastuta ho rahA hai| isake sampUrNa mUlapATha kA sampAdana aMgasuttANi bhAga 2 meM ho cukA hai| hamane jo sampAdana-zailI svIkRta kI hai, usameM pATha-zodhana aura artha-bodha donoM samaveta haiN| artha-bodha ke lie zuddha pATha apekSita hai aura pATha-zuddhi ke lie artha-bodha anivArya hai| prastuta saMskaraNa artha-bodha karAne vAlA hai| isameM mUla pATha ke atirikta saMskRta chAyA, hindI anuvAda aura sUtroM kA hindI bhASya samaveta hai| pATha-sampAdana kA kAma jaTila hai| artha-bodha kA kAma usase kahIM adhika jaTila hai| kathA-bhAga aura varNana-bhAga meM tAtparya-bodha kI jaTilatA nahIM hai| kintu tattva aura siddhAnta kA khaNDa bahuta gambhIra artha vAlA hai| usakI spaSTatA ke lie hamAre sAmane do AdhArabhUta grantha rahe haiM 1. abhayadeva sUrikRta vRtti-ise abhayadevasUri ne svayaM vivaraNa hI mAnA hai aura use par3hane para vaha vivaraNa-grantha kA bodha hI karAtA hai, vyAkhyA-grantha kA bodha nahIM detaa| 2. bhagavatI-joDa-isameM zrImajjayAcArya ne abhayadevasUri kI vRtti kA pUrA upayoga kiyA hai| 'dharmasI kA TabA' kA bhI aneka sthaloM para upayoga kiyA hai| inake atirikta Agama aura apane tattvajJAna ke AdhAra para aneka samIkSAtmaka vArtika likhe haiN| hamane bhASya ke lie Agama-sUtroM, zvetAmbara digambara paramparA kA grantha-sAhitya, vaidika aura bauddha paramparA ke aneka granthoM kA upayoga kiyA hai| 'AyAro' kA bhASya saMskRta bhASA meM likhA gayA hai| bhagavatI kA bhASya hindI meM likhA gayA hai| ThANaM, sUyagaDo Adi kI sampAdana-zailI yaha rahI-mUla pATha saMskRta chAyA, hindI anuvAda tathA sthAna aura adhyayana kI samApti para TippaNa athavA bhaassy| bhagavatI kI sampAdana-zailI meM eka nayA prayoga kiyA gayA hai| pratyeka sUtra athavA pratyeka AlApaka (prakaraNa) ke sAtha bhASya kI samAyojanA hai| anta meM chaha pariziSTa haiM, jaise 1. nAmAnukrama 2. bhASyaviSayAnukrama 3. pAribhASika zabdAnukrama 4. AdhArabhUta grantha sUcI / 5. jinadAsa mahattarakRta cUrNi-do zataka / 6. abhayadevasUrikRta vRtti-do zataka / pratyeka zataka ke pahale eka Amukha hai| pAda-TippaNa meM sandarbha-vAkya uddhRta haiN| upalabdha Agama-sAhitya meM bhagavatI sUtra sabase bar3A grantha hai| tattvajJAna kA akSayakoSa hai| isake atirikta isameM prAcIna itihAsa para prakAza DAlane vAle dUrlabha sUtra vidyamAna haiN| isa para aneka vidvAnoM ne kAma kiyA hai| kintu jitane zrama-bindu jhalakane cAhie, utane nahIM jhalaka rahe haiM, yaha hamArA vinamra abhimata hai| gurudeva kI bhAvanA thI ki bhagavatI para gahana adhyavasAya ke sAtha kArya honA caahie| hamane usa bhAvanA ko zirodhArya kiyA hai aura usake anurUpa phalazruti bhI huI hai| isakA mUlyAMkana gahana adhyayana karane vAle hI kara paaegeN| hamArA yaha nizcita mata hai ki sabhI paramparAoM ke granthoM ke vyApaka adhyayana aura vyApaka dRSTikoNa ke binA prastuta Agama ke Azaya ko pakar3anA sarala nahIM hai| udAharaNa ke lie eka zabda ko prastuta karanA abhISTa hai| prathama zataka ke eka sUtra (346) meM 'avarA' pATha hai| paMDita becaradAsa jI ne usakA artha dUsarI eka nAr3I (tathA bIjI paNa eka nAr3I chai) kiyA hai|' carakasaMhitA ke anusAra-garbhastha zizu ko rasavAhiniyoM se poSaNa prApta hotA hai| garbha kI nAbhi meM nAr3I lagI rahatI hai, nAr3I meM aparA (Placenta) lagI rahatI hai aura aparA kA saMbaMdha mAtA ke hRdaya ke sAtha lagA rahatA hai| mAtA kA hRdaya usa aparA ko syandamAna (jisameM rasa-rakta Adi kA vahana hotA hai) zirAoM dvArA rasa-rakta se AplAvita kie rahatA hai|' 1. zrImad bhagavatI sUtra becaradAsa jI dvArA anuvAdita, saMpAdita, prathama khaNDa, pR. 182 / 2. caraka saMhitA, zArIrasthAna, 6 / 23 / Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya bhagavaI sahayogAnubhUti jaina paramparA meM vAcanA kA itihAsa bahuta prAcIna hai| Aja se 1500 varSa pUrva taka Agama kI cAra vAcanAeM ho cukI haiN| devarddhigaNI ke bAda koI suniyojita Agama-vAcanA nahIM huii| unake vAcanA-kAla meM jo Agama likhe gae the, ve isa lambI avadhi meM bahuta hI avyavasthita ho ge| unakI punarvyavasthA ke lie Aja phira eka suniyojita vAcanA kI apekSA thii| gaNAdhipati pujya gurudeva zrI tulasI ne suniyojita sAmUhika vAcanA ke lie prayala bhI kiyA thA, parantu vaha pUrNa nahIM ho sakA / antataH hama isI niSkarSa para pahuMce ki hamArI vAcanA anusandhAnapUrNa, taTastha dRSTi-samanvita tathA saparizrama hogI, to vaha apane-Apa sAmUhika ho jaaegii| isI nirNaya ke AdhAra para hamArA yaha Agama-vAcanA kA kArya prArambha huaa| hamArI isa vAcanA ke pramukha gaNAdhipati zrI tulasI haiN| vAcanA kA artha adhyApana hai| hamArI isa pravRtti meM adhyApana-karma ke aneka aMga haiM--pATha kA anusaMdhAna, bhASAntaraNa, samIkSAtmaka adhyayana Adi Adi / ina sabhI pravRttiyoM meM gurudeva kA hameM sakriya yoga, mArga-darzana aura protsAhana prApta hai| yahI hamArA isa gurutara kArya meM pravRtta hone kA zakti-bIja hai| prastuta grantha bhagavatI kA sAnuvAda aura sabhASya saMskaraNa hai| isameM bhagavatI ke prathama do zataka vyAkhyAta haiN| mUlapATha, saMskRta chAyA, hindI anuvAda, bhASya aura usake sandarbha-sthala-ye saba prastuta saMskaraNa ke parikara haiN| anuvAda-kArya sAdhvI pramukhA kanakaprabhAjI ne saMpanna kiyA hai| bhASya-lekhana aura sampAdana meM mahAzramaNa muni mudita kumAra, muni mahendra kumAra aura muni hIrAlAlajI sahayogI rahe haiN| pariziSToM ke nirmANa evaM sampAdana meM ukta muniyoM ke atirikta sAdhviyoM evaM samaNiyoM kA bhI yogadAna hai| prastuta grantha ke sampAdana meM aneka sAdhu-sAdhviyoM kA yoga hai| gurudeva ke varada hasta kI chAyA meM baiThakara kArya karane vAle hama saba saMbhAgI haiN| phira bhI maiM una saba sAdhu-sAdhviyoM ke prati sadbhAvanA vyakta karatA hUM jinakA isa kArya meM sparza huA hai| AcArya mahAprajJa Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMketa-nirdezikA a.cU.-agastya cUrNi (dazavaikAlika) aMta.-aMtagaDadasAo aNu.-aNuogadArAI anu. cU.-anuyogadvAracUrNi anu. mala. vR.-anuyogadvAra maladhArIya vRtti anu. hA.va.-anuyogadvAra hAribhadrIya vRtti abhi.-abhidhAna cintAmaNi A. cU.-AcArAMga cUrNi A. cUlA-AyAra cUlA A. vR.-AcArAMga vRtti ApTe.-ApTe kA saMskRta iMgliza koza Ava.-AvassayaM Ava. cU.-Avazyaka cUrNi Ava. ni.-Avazyaka niyukti uttara.-uttarajjhayaNANi uttarA. ni.-uttarAdhyayana niyukti uttarA.bR. vR.-uttarAdhyayana bRhad vRtti uttarA.vR.-uttarAdhyayana vRtti uvA.-uvAsadasAo ogha.-oghaniyukti o/ovA.-ovAiyaM aupa. 7.-aupapAtika vRtti ka. pA.-kasAya pAhuDaM go. sA.-gommaTa sAra chA. u.-chAndogya upaniSad jaMbu.-jaMbuddIvapaNNattI jambU. vR.-jambUdvIpa prajJapti vRtti ji. cU.-jinadAsa cUrNi jIvA.-jIvAjIvAbhigame jIvA. vR.-jIvAjIvAbhigama vRtti jai. si.ko. jainendra siddhAnta koza jJAtA. vR.-jJAtAdharmakathA vRtti jJAna. pra.-jJAna bindu prakaraNa ta. rA. vA.-tattvArtha vArtika (rAjavArtika) ta. sU.-tattvArtha sUtra ta. sU. bhA. vR-tattvArthAdhigama-sUtra-bhASyAnusAriNI vRtti ti. pa.-tiloya paNNattI dazavai. a. cU.-dazavaikAlika agastya cUrNi dazavai. ji. cU.-dazavaikAlika jinadAsa cUrNi dazavai. ni. dazavaikAlika niyukti dazavai. hA. TI.-dazavakAlika hAribhadrIya TIkA dasave.-dasaveAliyaM naMdI cU.-naMdI cUrNi nandI hA. vR.-nandI hAribhadrIya vRtti nandI vR.-nandI vRtti nAyA.-nAyAdhammakahAo ni. cU.-nizItha cUrNi ni. bhA. cU. -nizIthabhASya cUrNi nirayA.-nirayAvaliyAo nisIha.-nisIhajjhayaNaM paM. saM. (zve.) paJca saMgraha (zvetAmbara) paM. saM. di.-paJcasaMgraha (digambara) Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paNNa.-paNNavaNA paNhA.-paNhAvAgaraNAI pA. yo. da.-pAtajjalayogadarzanam pra. na. ta.-pramANanayatattvAlokAlaMkAra pra. sA.-pravacana sAra pra. sAro. vR.-pravacana sAroddhAra vRtti prajJA. vR.-prajJApanA vRtti bR. ka. bhA.-bRhatkalpa bhASya bha. cU.-bhagavatI cUrNi bha. jo.-bhagavatIjor3a bha.-bhagavaI viAhapaNNattI bha. vR.-bhagavatI vRtti manu.-manusmRti rAja. vR.-rAjapraznIya vRtti rAya.-rAyapaseNaiyaM vi. bhA.-vizeSAvazyaka bhASya vi. bhA. vR.-vizeSAvazyaka bhASya vRtti vijayodayA vR.-vijayodayA vRtti vya. bhA. vR.-vyavahAra bhASya vRtti vya. bhA. -vyavahAra bhASya zve. u.-zvetAzvatara upaniSad Sa. khaM.-SaTkhaNDAgama sama.-samavAo sama. pa.-samavAo, paiNNaga samavAo sama. vR.-samavAyAMga vRtti sammati-sammati prakaraNam sUtra. cU.-sUtrakRtAMga cUrNi sUtra. ni.-sUtrakRtAMga niyukti sUtra. vR.-sUtrakRtAMga vRtti sUya.-sUyagaDo sUra.-sUrapaNNattI sthA. vR.-sthAnAGga vRtti hA. vR.-hAribhadrIya vRtti a.-adhyayana u.-uddezaka khaM.-khaNDa gA.-gAthA (padya) bhA.-bhAga pa.-patra pR.-pRSTha pu.-pustaka sU.-sUtra Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA nAma-bhagavAn mahAvIra kI vANI dvAdazAMgI meM saMkalita hai| usa dvAdazAMgI ke pA~cave aMga kA nAma hai-'viaahpnnnnttii'| isakA saMskRta rUpa hai-'vyaakhyaaprjnypti'| praznottara kI zailI meM likhA jAne vAlA grantha vyAkhyAprajJapti kahalAtA hai| vyAkhyA kA artha hai vivecana karanA aura prajJapti kA artha hai smjhaanaa| jisameM vivecanapUrvaka tattva samajhAyA jAtA hai use vyAkhyAprajJapti kahA jAtA hai / naMdIsUtra meM cAra prajJaptiyoM kA ullekha hai-jambUdvIpaprajJapti, dvIpasAgaraprajJapti, candraprajJapti aura suuryprjnypti| inameM prathama tIna kAlikazruta haiM aura sUryaprajJapti utkAlikazruta hai|' 'kasAyapAhuDa' meM parikarma ke pAMca adhikAra batalAe gae haiM--candraprajJapti, sUryaprajJapti, jambUdvIpaprajJapti, dvIpasAgaraprajJapti aura vyaakhyaaprjnypti| zvetAmbara sAhitya meM vyAkhyAprajJapti kA ullekha kevala dvAdazAMgI ke pAMcave aMga ke rUpa meM hI milatA hai| yadi dvAdazAMgI ke gyAraha aMgoM ko bArahaveM aMga (dRSTivAda) se uddhRta mAnA jAe to digambara sAhitya ke AdhAra para vyAkhyAprajJapti ko parikarma ke pAMcaveM adhikAra (vyAkhyAprajJapti) se uddhRta mAnA jA sakatA hai| ina donoM kI viSayavastu bhI samAna hai| vyAkhyAprajJapti nAma kA parikarma rUpI-arUpI, jIva-ajIva, bhavya-abhavya ke pramANa aura lakSaNa, mukta jIvoM tathA anya vastuoM kA varNana karatA hai|" tattvArtharAjavArtika tathA naMdI aura samavAyAMga meM bhI vyAkhyAprajJapti aMga ke viSaya-pratipAdana kA ullekha milatA hai, vaha bhI jIva-ajIva Adi dravyoM ke varNana kI sUcanA detA hai|' samavAyAMga aura naMdI meM vyAkhyAprajJapti aura vyAkhyA-ye donoM nAma milate hai| vyAkhyA vyAkhyAprajJapti kA hI saMkSipta rUpa hai| abhayadevasUri ne prastuta sUtra ke prArambha meM vyAkhyAprajJapti pada kI vyAkhyA kI hai| unake anusAra prastuta Agama meM gautama Adi ziSyoM dvArA pUche gae praznoM ke uttara meM mahAvIra ne jo pratipAdana kiyA, usakI prajJApanA hai| isalie isakA nAma vyAkhyAprajJapti hai| unhoMne isake cAra artha aura kie haiM 1. vyAkhyA + prajJA + Apti = vyAkhyAprajJApti / 2. vyAkhyA + prajJA + Atti = vyaakhyaaprjnyaatti| isameM vyAkhyA kI prajJA se artha kI prApti hotI hai, isalie yaha vyAkhyAprajJApti athavA vyAkhyAprajJAtti hai| 3. vyAkhyAprajJa + Apti = vyaakhyaaprjnyaapti| 4. vyAkhyAprajJa + Atti = vyAkhyAprajJAtti / vyAkhyAprajJa bhagavAn mahAvIra ke dvArA gaNadharoM ko artha kI prApti huI hai, isalie isa Agama kA nAma vyAkhyAprajJApti athavA vyAkhyAprajJAtti hai| ye cAroM artha bauddhika haiN| prAkRta vyAkaraNa kI dRSTi se kie jA sakate haiM, isalie kie gae haiN| ye mUlasparzI nahIM haiN| viAhapaNNattI kA kucha AdarzoM meM vivAhapaNNattI pATha bhI milatA hai| yaha saMbhavataH lipikAroM ke pramAda se huA hai| abhayadevasUri ne isa pATha kI bhI vyAkhyA kI hai 1. vi + vAha + prajJapti = vivaahprjnypti| isameM vividha yA viziSTa arthapravAhoM kA prajJApana hai, isalie yaha vivAhaprajJapti hai| 2. vi + bAdha + prajJapti = vibAdhaprajJapti / isameM bAdhArahita arthAt pramANa se abAdhita artha kA nirUpaNa hai, isalie yaha vibAdhaprajJapti prastuta Agama kA dUsarA nAma 'bhagavatI' hai| vyAkhyAprajJapti sUtra kI apanI viziSTatA thI, isalie bhagavatI isakA eka vizeSaNa thaa| samavAyAMga meM viyAhapaNNattI ke sAtha bhagavatI vizeSaNa rUpa meM prayukta hai| Age calakara yaha vizeSaNa nAma bana gyaa| isa sahasrAbdI meM vyAkhyAprajJapti kI apekSA 'bhagavatI' nAma adhika pracalita hai| 1. nNdii,suu.7|| 2. vhii,suu.77| 3. ka.pA.prathama adhikAra,pR.132-pariyammaM caMda-sUra-jaMbUdIva-dIvasAyara-viyAhapaNNattibheeNa paMca- 5. t.raa.vaa.1|20nNdii,suu. .5;sm.p.suu.63| 6. sama.pa.sU.88,63naMdI,sU.80,85/ 7. bh.vR.p.2| / 8. vahI,pa.2- iyaM ca bhagavatItyapi pUjyatvenAbhidhIyate / 6. sm.84|11-viyaahpnnnnttiie NaM bhagavatIe caurAsII payasahassA padaggeNaM pnnnnttaa| vihN| 4. vahI,prathama adhikAra,pR.133 jA puNa viyAhapaNNattI sA rUvi-arUvi-jIvAjIvadavvANaM bhvsiddhiy-abhvsiddhiyaannN| pamANassa tallakkhaNassa aNaMtara-paraMparasiddhANaM ca aNNesiM ca vatthUNaM vaNNaNaM kuNai / / Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA bhagavaI viSayavastu samavAyAMga aura naMdI ke anusAra prastuta Agama meM 36 hajAra praznoM kA vyAkaraNa hai|' tattvArtharAjavArttika, SaTkhaNDAgama aura kasAyapAhuDa ke anusAra prastuta Agama meM 60 hajAra praznoM kA vyAkaraNa hai| prastuta Agama ke viSaya ke sambandha meM aneka sUcanAe~ milatI haiN| samavAyAMga meM batAyA gayA hai ki aneka devoM, rAjAoM aura rAjarSiyoM ne bhagavAn se vividha prakAra ke prazna pUche aura bhagavAn ne vistAra se unakA uttara diyaa| isameM svasamaya, parasamaya, jIva, ajIva, loka aura aloka vyAkhyAta haiN| naMdI meM bhI yahI viSayavastu nirdiSTa hai, kintu usameM samavAyAMga kI bhAMti praznakartAoM kA ullekha nahIM hai| Azcarya hai ki samavAyAMga meM sabase bar3e praznakAra gautama kA ullekha nahIM hai| AcArya akalaMka ke anusAra prastuta Agama meM jIva hai yA nahIM hai-isa prakAra ke aneka prazna nirUpita haiN|' AcArya vIrasena ke anusAra prastuta Agama meM praznottaroM ke sAtha-sAtha 66 hajAra chinnaccheda nayoM, jJApanIya zubha aura azubha kA varNana hai|" ukta sUcanAoM se prastuta Agama kA mahattva jAnA jA sakatA hai| vartamAna jJAna kI aneka zAkhAoM ne aneka nae rahasyoM kA udghATana kiyA hai| hama prastuta Agama kI gaharAiyoM meM jAte haiM to hameM pratIta hotA hai ki ina rahasyoM kA udghATana atIta meM bhI ho cukA thaa| prastuta Agama tattvavidyA kA Akaragrantha hai| isameM cetana aura acetana-ina donoM tattvoM kI vizada jAnakArI upalabdha hai| saMbhavataH vizva vidyA kI koI bhI aisI zAkhA nahIM hogI jisakI isameM pratyakSa yA apratyakSa rUpa meM carcA na ho| tattvavidyA kA itanA vizAla graMtha abhI taka jJAta nahIM hai| isake pratipAdya viSaya kA Akalana karanA eka jaTila kArya hai| aMgasuttANi bhAga do meM isakI vistRta viSayasUci upalabdha hai| phira bhI kucha viSayoM kI carcA karanA apekSita hai| prastuta Agama meM tattvavidyA kA prArambha 'calamANe calie' isa prazna se hotA hai| jaina darzana meM pratyeka tattva kA pratipAdana anekAnta kI dRSTi se hotA hai| ekAnta dRSTi ke anusAra calamAna aura calita-donoM eka kSaNa meM nahIM ho skte| anekAnta kI dRSTi ke anusAra calamAna aura calita-donoM eka kSaNa meM hote haiN| samUce Agama meM anekAnta dRSTi kA pUrA upayoga kiyA gayA hai| anekAnta kA svarUpa hai nayavAda yA dRSTivAda / madhyayuga meM tarkapradhAna AcAryoM ne anekAnta kA pramANa ke sAtha sambandha sthApita kiyA hai, vaha maulika nahIM hai| anekAntavAda ke anusAra pramANa aupacArika hai, vAstavika hai ny| isa prazna kI vyAkhyA RjusUtra naya se hotI hai| jayadhavalA meM pacyamAna-pakka kI vyAkhyA RjusUtra naya ke AdhAra para kI gaI hai| isI prakAra kriyamANa kRta, bhujyamAna bhukta, baddhyamAna baddha aura siddhyamAna siddha Adi kI vyAkhyA ekasamayavartI paryAya ko sUcita karane vAle RjusUtra naya ke dvArA hotI hai| abhayadevasUri ne isakI vyAkhyA nizcaya naya ke anusAra kI hai| unakA kahanA hai ki vyavahAranaya ke anusAra calita ko hI calita kahA jA sakatA hai aura nizcaya naya ke anusAra calamAna ko bhI calita kahA jA sktaa|" isakA tAtparya yaha hai ki utpatti aura niSpatti kA kSaNa eka hI hai| jisa kSaNa meM utpatti hai usI kSaNa meM niSpatti ho jAtI hai| utpatti aura niSpatti kI zRMkhalA cAlU rahatI hai| bhagavAn mahAvIra ke astitva-kAla meM dharmadarzanoM kA bahuta bar3A samavAya thaa| zramaNa aura vaidika donoM paramparAoM ke saikar3o sampradAya pracalita the| mahAvIra ne apanI dIrgha tapasyA se sUkSma satyoM kA sAkSAtkAra aura unakA pratipAdana kiyaa| SaDjIvanikAya loka-alokavAda, paJcAstikAya, paramANuvAda, tamaskAya, kRSNarAji--ye jaina darzana ke sarvathA svatantra astitva ke prajJApaka haiN| kucha pazcimI vicArakoM ne likhA hai-jaina darzana anyAnya darzanoM ke vicAroM kA saMgraha-mAtra hai, usakA svatantra astitva nahIM hai| unakI isa sthApanA ko hama sarvathA nirAdhAra nahIM mAnate, isakA eka AdhAra bhI hai| madhya yuga ke AcAryoM ne nyAya yA tarkazAstra ke jina graMthoM kI racanA kI unameM bauddha aura naiyAyika Adi darzanoM ke vicAroM kA saMgraha kiyA gayA hai| una graMthoM ko paDhakara jaina darzana ke bAre meM ukta dhAraNA honA asvAbhAvika nahIM hai| jaina darzana kA vAstavika svarUpa Agama sUtroM meM nihita hai| madhyakAlIna grantha khaMDana-maMDana ke grantha haiN| hamArI dRSTi meM ve darzana ke pratinidhi grantha nahIM haiN| pahalI bhrAnti yaha hai ki tArkika granthoM ko dArzanika grantha mAnA jA rahA hai| dUsarI bhrAnti isI mAnyatA ke AdhAra para pala rahI hai ki jaina darzana dUsare darzanoM ke vicAroM kA saMgraha mAtra hai| pahalI bhrAnti TUTe binA dUsarI bhrAnti nahIM TUTa sktii| jaina darzana ke AdhArabhUta aura maulika grantha Agama-grantha haiN| ye darzana kA pratinidhitva karate haiN| inakA gambhIra adhyetA nahIM kaha sakatA ki jaina darzana dUsare vicAroM kA saMgraha mAtra hai| AcArya siddhasena ne likhA hai-bhagavAn ! ApakI sarvajJatA ko siddha karane ke lie mujhe bahuta pramANa prastuta karane kI AvazyakatA nahIM hai| Apake dvArA pratipAdita SaDjIvanikAyavAda Apake sarvajJatva kA prabalatama sAkSya hai|" 1. sm.p.suu.63:nNdii,suu.85| 7. ka.pA.prathama adhikaar,pR.125| 2. t.raa.vaa.1|20ss.khN.1,pR.101;k.paa.prthm adhikAra,pR.125/ 8.1111 / 3. sm.p.suu.63| 6. ka.pA.prathama adhikaar,pR.223,224| 4. nNdii,suu.85| 10. bh.vR.p.16|| 5.t.raa.vaa.1||20|| 11. dvAtriMzad dvAtriMzikA,1136. jisa vyAkhyApaddhati meM pratyeka zloka aura sUtra kI svatantra, dUsare zlokoM aura ya eva SaDjIvanikAyavistaraH, prairnaaliiddhpthstvyoditH| sUtroM se nirapekSa vyAkhyA kI jAtI hai usa vyAkhyA paddhati kA nAma chinaccheda anena sarvajJaparIkSaNakSamAstvayi prasAdodayasotsavAH sthitaaH|| narA hai| Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA bhagavAn mahAvIra ne jIvoM ke chaha nikAya batalAe / unameM trasa nikAya ke jIva pratyakSa siddha haiN| vanaspati nikAya ke jIva aba vijJAna dvArA bhI sammata haiN| pRthvI, pAnI, agni aura vAyu--- ina cAra nikAyoM ke jIva vijJAna dvArA svIkRta nahIM hue| bhagavAn mahAvIra pRthvI Adi jIvoM kA kevala astitva hI nahIM batalAyA, unakA jIvanamAna, AhAra, zvAsa, caitanyavikAsa, saMjJAeM Adi para bhI paryApta prakAza DAlA hai| pRthvIkAyika jIvoM kA nyUnatama jIvanakAla antarmuhUrtta kA aura utkRSTa jIvanakAla bAIsa hajAra varSa kA hotA hai| ve zvAsa nizcita krama se nahIM lete- kabhI kama samaya se aura kabhI adhika samaya se lete haiN| unameM AhAra kI icchA hotI hai| ve pratikSaNa AhAra lete haiN| unameM sparzanendriya kA caitanya spaSTa hotA hai| caitanya kI anya dhArAyeM aspaSTa hotI haiN|' manuSya jaise zvAsakAla meM prANavAyu kA grahaNa karatA hai vaise pRthvIkAya ke jIva zvAsakAla meM kevala vAyu ko hI grahaNa nahIM karate, kintu pRthvI, pAnI, agni, vAyu aura vanaspati -- ina sabhI ko grahaNa karate haiN| ' bhagavaI varttamAna vijJAna ne vanaspati jIvoM ke vividha pakSoM paryApta zodha nahIM kI / vanaspati krodha aura prema pRthvI kI bhAMti pAnI Adi ke jIva bhI zvAsa lete haiM, AhAra Adi karate haiN| kA adhyayana kara unake rahasyoM ko anAvRta kiyA hai, kintu pRthvI Adi ke jIvoM para pradarzita karatI hai| premapUrNa vyavahAra se vaha praphullita hotI hai aura ghRNApUrNa vyavahAra se vaha murajhA jAtI hai| vijJAna ke ye parIkSaNa hame mahAvIra ke isa siddhAnta kI ora le jAte haiM ki vanaspati meM dasa saMjJAeM hotI haiN| ve saMjJAeM isa prakAra haiM- AhArasaMjJA, bhayasaMjJA, maithunasaMjJA, parigrahasaMjJA, krodhasaMjJA, mAnasaMjJA, mAyAsaMjJA, lobhasaMjJA, oghasaMjJA aura loksNjnyaa| ina saMjJAoM kA astitva hone para vanaspati aspaSTa rUpa meM vahI vyavahAra karatI hai jo spaSTa rUpa meM manuSya karatA hai| 17 prastuta viSaya kI carcA eka udAharaNa ke rUpa meM kI gaI hai| isakA prayojana isa tathya kI ora iMgita karanA hai ki isa Agama meM aise saikar3oM viSaya pratipAdita haiM, jo sAmAnya buddhi dvArA grAhya nahIM hai| unameM se kucha viSaya vijJAna kI naI zodhoM dvArA aba grAhya ho cuke haiM aura aneka viSayoM ko parIkSaNa ke lie pUrvamAnyatA ke rUpa meM svIkAra kiyA jA sakatA hai| paMcAstikAya 1,4 paM. dalasukha mAlavaNiyA ne likhA hai ' - paMcAstikAya aura SaDdravya kI kalpanA nava tattva yA sAta tattva ke bAda hI huI hai| usakA pramANa hameM bhagavatI sUtra se mila jAtA hai| vahAM prazna kiyA gayA hai ki lokAnta meM khar3A rahakara deva aloka meM apanA hAtha hilA sakatA hai yA nahIM ? uttara diyA gayA ki nahIM hilA sakatA aura usakA kAraNa batAyA hai ki "jIvANaM AhArovaciyA poggalA, boMdiciyA poggalA, kalevaraciyA poggalA, poggalameva pappa jIvANa ya ajIvANa ya gatipariyAe Ahijjai / aloe NaM nevatthi jIvA nevatthi poggalA / ' spaSTa hai ki jIva aura ajIva kI gati kA kAraNa pudgala ko mAnA gayA hai| yadi bhagavatI ke isa stara kI racanA ke samaya meM dharmAstikAya dravya kI kalpanA sthira ho gaI hotI to aisA uttara nahIM miltaa| dharmAstikAya Adi kI prarUpaNA kyA bhagavAn mahAvIra ne kI hai ? aise prazna bhI anya tIrthikoM ke hue hai, yaha bhI sUcita karatA hai ki yaha koI naI bAta dArzanika kSetra meM cala par3I thii| bhagavatI meM hI dharmAstikAya Adi ke jo paryAya die gae haiM vaha bhI unheM dravya mAnane ke pakSa meM nahIM haiM / 6 paM mAlavaNiyAjI kI ukta sthApanA samIkSaNIya hai, mAlavaNiyAjI ne likhA hai -sUtrakRtAMga ke kAla taka paMcAstikAya aura Sadravya kI carcA ne tattva - vicAraNA meM sthAna pAyA nahIM hai / AcArAMga aura sUtrakRtAMga meM darzana ke AdhArabhUta tattvoM kI khoja eka susaMgata upakrama nahIM hai| mahAvIra ne kisI Agama kI racanA nahIM kii| unhoMne jo kahA usako AdhAra mAnakara gaNadharoM aura sthaviroM ne Agama kI racanA kI / AcAra Adi aMga sUtroM kI racanA eka yojanAbaddha DhaMga se kI gaI thii| samavAyAMga aura naMdI meM upalabdha dvAdazAMgI ke vivaraNa se isa tathya kI puSTi hotI hai| AcArAMga meM nirgrathoM ke AcAra- gocara, vinaya vainayika, zikSA-bhASA Adi AkhyAta haiN| ' sUtrakRtAMga meM loka- aloka, jIva- ajIva, svasamaya-parasamaya kI sUtra rUpa sUcanA hai| ' sthAnAMga meM svasamaya-parasamaya, jIva-ajIva, loka- aloka kI sthApanA yA prajJApanA hai| meM 10 1. bha. 1 / 32 / 2. vahI, 6 / 253,254 / 3. jaina darzana kA AdikAla, pR. 34,35 / 4. 16 / 116 / 5. 7 / 213,216 | 6. 20 / 14-18 7. jaina darzana kA AdikAla, pR. 35 / 8. naMdI, sU. 81, sama. pa. sU. 86 / 6. naMdI, sU. 82, sama. pa. sU. 60 / 10. naMdI, sU. 83, sama. pa. sU. 61 / Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA 18 bhagavaI samavAyAMga meM jIva-ajIva, loka-aloka, svasamaya-parasamaya kI samasthiti kA nirUpaNa hai athavA saMkSipta vimarza hai| vyAkhyAprajJapti meM jIva-ajIva, loka-aloka, svasamaya-parasamaya kI vyAkhyA hai| AcArAMga meM AtmA aura jIva kI carcA AcAra ke prasaMga meM kI gaI hai| vahAM dravyamImAMsA kA svatantra sthAna nahIM hai| yadyapi AcAra-mImAMsA dravyamImAMsA se jur3I huI hai| AcAra ko samajhane ke lie dravya ko samajhanA Avazyaka hai| dArzanika dRSTi ko sthira kie binA AcAra kA siddhAnta prasthApita nahIM ho sktaa| pratyeka dArzanika pahale apane darzana ko sthira karatA hai phira usake AdhAra para AcAra kA siddhAnta prasthApita karatA hai| sUtrakRtAMga meM bhI dravyamImAMsA prAsaMgika hai| usakA vistRta rUpa vyAkhyAprajJapti meM hI milatA hai| dArzanika vikAsa kI rUparekhA isake AdhAra para nizcita kI jA sakatI hai| vyAkhyAprajJapti meM loka kI vyAkhyA paMcAstikAya ke AdhAra para kI gaI hai| uttaravartI sAhitya meM dharmAstikAya aura adharmAstikAya ko loka aura aloka kA vibhAjaka mAnA gayA hai, vaisA spaSTa ullekha vyAkhyAprajJapti meM upalabdha nahIM hai| phira bhI isa bAta ko asvIkAra nahIM kiyA jA sakatA ki bhagavAn mahAvIra ne jIva aura ajIva kI prarUpaNA se pahale loka aura aloka kI prarUpaNA kI hai| mAlavaNiyAjI sUtrakRtAMga kI jisa sUci ko sAta padArtha yA nava tattva kA AdhAra mAnate haiM usa sUcI meM sabase pahale loka aura aloka kA, usake pazcAt jIva aura ajIva kA ullekha hai|' loka aura aloka ke vibhAga kA AdhAra dharmAstikAya hai| AkAza do prakAra kA hai--lokAkAza aura alokAkAza / ' dharmAstikAya, adharmAstikAya, lokAkAza, jIvAstikAya aura pudgalAstikAya-ye pAMcoM lokapramANa haiM jitane AkAza meM ye vyApta haiM utanA hI loka hai, jahA~ ye nahIM haiM vaha aloka hai| lokasthiti kA siddhAnta hai jahA~ taka loka hai vahA~ taka jIva hai aura jahA~ taka jIva hai vahA~ taka loka hai yaha lokasthati kA AThavAM prakAra hai| jahA~ taka jIvoM aura pudgaloM kA gatiparyAya hai vahA~ taka loka hai aura jahA~ taka loka hai vahAM taka jIvoM aura pudgaloM kA gatiparyAya hai-yaha lokasthiti kA nauvAM prakAra hai| sabhI lokAntoM ke pudgala dUsare rUkSa pudgaloM ke dvArA abaddhapArzvaspRSTa (abaddha aura aspRSTa) hone para bhI lokAnta ke svabhAva se rUkSa ho jAte haiN| jisase jIva aura pudgala lokAnta se bAhara jAne meM samartha nahIM hote--yaha lokasthiti kA dasavAM prakAra hai|" yaha sahI hai ki aloka meM jIva aura pudgala nahIM haiM aura lokAnta ke sabhI bhAgoM meM rUkSa pudgala haiM, isalie gati nahIM hotii| mukta AtmA kI gati lokAnta taka hI kyoM hotI hai, Age aloka meM kyoM nahIM hotI ? vaha gati pudgala-paramANu ke yoga se nahIM hotI, isalie aloka meM jIva nahIM hai, ajIva nahIM hai yaha niyama bhI bAdhaka nahIM bana sktaa| lokAMta ke paramANu rUkSa haiM, yaha niyama bhI usameM bAdhaka nahIM bana sktaa| mukta AtmA kI gati aloka meM nahIM hotI, isakA niyAmaka tattva dharmAstikAya hI ho sakatA hai| jahA~ taka gati kA mAdhyama hai vahA~ taka arthAt lokAnta taka mukta AtmA calI jAtI hai, usase Age aloka meM dharmAstikAya nahIM hai isalie vaha vahA~ nahIM jA sktii| nava tattva se pUrva loka aura aloka kA ullekha prApta hai tathA navatattva kI vyavasthA meM mokSa tattva kA samAveza hai| ina donoM AdhAroM para isa niSkarSa para pahuMcanA kaThina nahIM hai ki navatattva kI vyavasthA paMcAstikAya kI avadhAraNA ke sAtha jur3I huI hai| SaD dravya paMcAstikAya kA vikasita rUpa hai| paMcAstikAya meM kAla sammilita nahIM hai, kyoMki vaha astikAya nahIM hai| vaha eka dravya hai, isalie SaD dravya meM parigaNita hai| yaha bahuta saMbhava hai ki jainadarzana meM dravya ke artha meM astikAya kA prayoga prAcIna hai aura dravya kA prayoga usake bAda kA hai, isalie paMcAstikAya kA siddhAnta loka-aloka, jIva-ajIva aura mokSa ke siddhAnta ke sAtha hI sthApita huA thaa| loka kI paribhASA paMcAstikAya ke AdhAra para kI gaI hai| prazna pUchA gayA-loka kyA hai ? isakA uttara milA---paMcAstikAya loka hai| pAMcoM astikAya kSetra kI dRSTi se lokapramANa mAtra hote haiN| dharmAstikAya meM gati hotI hai, vaha gati kA preraka nhiiN| Agamana-gamana, bhASA, unmeSa, manoyoga, vacanayoga, kAyayoga-ye jitane cala yA gatizIla bhAva haiM, ve saba dharmAstikAya meM gati karate haiN| sUtra meM 'dhammatthikAya' kA nirdeza hai| isakA artha hai-dharmAstikAya meM gati hotI hai, dharmAstikAya ke dvArA gati nahIM hotii| jIva zarIra, indriya, manayoga, vacanayoga, kAyayoga aura AnApAna ke pudgaloM ko grahaNa karate haiM aura unake dvArA ve gatizIla banate haiN| dharmAstikAya ke hone para bhI pudgala ke sahayoga ke binA jIva kI gati nahIM hotii| aloka me pudgala nahIM hai, isalie vahAM jIva nahIM jA skte| aloka meM jIva kI gati nahIM hotI, isameM mukhya kAraNa vahA~ pudgala kA abhAva hai aura gauNa kAraNa hai----dharmAstikAya kA abhAva / isase yaha niSkarSa nahIM nikAlA jA sakatA ki dharmAstikAya kI kalpanA sthira ho gaI hotI to aisA uttara nahIM miltaa| sthAnAMga meM batalAyA gayA hai-cAra kAraNoM se jIva aura pudgala loka se bAhara nahIM jA skte| unameM dharmAstikAya ke abhAva 1. nNdii,suu.84;sm.p.suu.62| 2. nNdii,suu.85,sm.p.suu.83| 3. sUya.215/12,13| 4. bh.2|138|| 5. vahI,2/141-145 6. tthaannN,1011| 7. bha.13 / 55 5. vhii,2|124-1262|141-145 | 6. vhii,13|56,60| Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 16 bhUmikA kA spaSTa nirdeza hai| cAra kAraNa ye haiM 1. gati kA abhaav| 2. nirupagrahatA-gatitattva ke AlaMbana kA abhAva / 3. ruuksstaa| 4. lokAnubhAva-loka kI sahaja sAmarthya / tIsare sthAna meM paramANu ke gati-skhalana ke kAraNa batalAe gae haiN| vahAM gatitattva kA ullekha nahIM hai| saba sthAnoM para eka hI prakAra ke kAraNa nirdiSTa nahIM haiN| bhinna-bhinna sthaloM para bhinna-bhinna kAraNa nirdiSTa haiN| anyayUthika paMcAstikAya ke viSaya meM saMdigdha the| unakA tarka thA jise hama nahIM jAnate-dekhate, usakA astitva kaise ho sakatA hai ? bhagavAna mahAvIra ke zramaNopAsaka maduka ne unase kahA-indriyajJAnI jise nahIM jAnatA, nahIM dekhatA usakA astitva nahIM hotA, aisA nahIM hai| isase paMcAstikAya kI sthApanA ke kAla kA nirNaya nahIM hotaa| sUyagaDo meM kriyAvAda ke pandraha aMga batalAe gae haiM-1. AtmA 2. loka 3. Agati 4. gati 5. zAzvata 6. azAzvata 7. jAti 8. maraNa 6. cyavana 10. upapAta 11. adhogamana 12. Azrava 13. saMvara 14. duHkha 15. nirjraa| prastuta Agama kA bar3A bhAga kriyAvAda ke nirUpaNa se vyApta hai| kriyAvAda kI vyavasthA tattvadarzana ke AdhAra para huI hai, isalie usameM astikAyavAda aura navatattvavAda donoM paraspara eka dUsare ke pUraka ke rUpa meM vyAkhyAta hue haiN| bhagavAn mahAvIra ne pAMca astikAyoM kA pratipAdana kiyaa| ve paMcAstikAya kahalAte haiN| unameM dharmAstikAya, adharmAstikAya aura AkAzAstikAya ye tInoM amUrta hone ke kAraNa adRzya haiN| jIvAstikAya amUrta hone ke kAraNa dRzya nahIM hai, phira bhI zarIra ke mAdhyama se prakaTa hone vAlI caitanya-kriyA ke dvArA vaha dRzya hai| pudgalAstikAya (paramANu aura skandha) mUrta hone ke kAraNa dRzya hai| hamAre jagat kI vividhatA jIva aura pudgala ke saMyoga se niSpanna hotI hai| DA. vAlTara zubriga ne likhA hai--jIva-ajIva aura paMcAstikAya kA siddhAnta mahAvIra kI dena hai| yaha uttarakAlIna vikAsa nahIM hai|' prastuta Agama meM jIva aura pudgala kA itanA vizada nirUpaNa hai jitanA prAcIna dharmagranthoM yA darzanagranthoM meM sulabha nahIM hai| prastuta Agama kA pUrNa AkAra Aja upalabdha nahIM hai, kintu jitanA upalabdha hai, usameM hajAroM praznottara carcita haiN| aitihAsika dRSTi se AjIvaka saMgha ke AcArya maMkhaligozAla, jamAli, zivarAjarSi, skandaka saMnyAsI Adi prakaraNa bahuta mahattvapUrNa haiN| tattvacarcA kI dRSTi se jayantI, maduka zramaNopAsaka, roha anagAra, somila brAhmaNa, bhagavAn pArzva ke ziSya kAlAsavesiyaputta, tuMgiyA nagarI ke zrAvaka Adi prakaraNa paThanIya haiN| gaNita kI dRSTi se pApityIya gAMgeya anagAra ke praznottara bahuta mUlyavAn haiN| 1. tthaannN,4|465-cuhi ThANehiM jIvA ya poggalA ya No saMcAeMti bahiyA logaMtA gamaNayAe, taM jahA--gatiabhAvaNaM, NiruvANahayAe, lukkhatAe, logANu- bhaavennN| paate| 2. tthaannN,3|486-tivihe poggalapaDighAte paNNatte, taM jahA-paramANupoggale paramANupoggalaM pappa paDihaNijjA, lukkhattAe vA paDihaNijjA, logate vA pddihnnijjaa| 3. 18 / 134-142 / 4. sUya.1 / 12/20,21 attANa jo jANai jo ya loga jo AgatiM jANai'NAgatiM ca / jo sAsayaM jANa asAsayaM ca jAtiM maraNaM ca cayaNovavAtaM / / aho vi sattANa viuTTaNe ca jo AsavaM jANati saMvaraM ca / dukkhaM ca jo jANai NijjaraM ca so bhAsiumarihati kiriyavAda / / 5. The Doctrines of the Jainas,p.126-The five fundamental facts constitute the world, or, rather, the world and the non-world (Viy. 608 a). Their qualities are laid down in Viy. 147 b. They all share in eternity. The space embraces both the world and the non-world, whereas the remaining four are concerned with the expansion of the world. For the dimensions of parts of the world proportional to motion, stop and space sce Viy. 151a ff. and, nearly consonant, 775 a. All atthikaya except the jiva are inanimate (ajiva), and with the single exception of matter, all are immaterial (aruva). The last two sentences explicitly represent Mv.'spersonal conception (Viy.324b).(F.n.-Some of the audience had difficulties in understanding this as we are told in two reports (Viy. 323b,750b). Dissenters led by Kalodai ask Goyama and the layman Madduya respectively for an interpretation. While Goyama is at a loss for an answer, Madduya declares himself incompetent in the matter, but when pressed he shows by pointing out to the wind, sweet scent particles, fire made by rubbing two sticks, persons living beyond the seas, and gods, all being existent without being visible, that something, even though nothing can be said about it except by a Kevalin, yet may exist. Mahavira commends him for not having taught things he does not understand and for thus having evaded giving offence (asayana) to the sacred law, the Arhats and the Kevalins.) Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA bhagavaI bhagavAn mahAvIra ke yuga meM aneka dharma-sampradAya the| sAmpradAyika kaTTaratA bahuta kama thii| eka dharmasaMgha ke muni aura parivrAjaka dUsare dharma saMgha ke muni aura parivrAjakoM ke pAsa jAte, tattvacarcA karate aura jo kucha upAdeya lagatA vaha mukta bhAva se svIkAra krte| prastuta Agama meM aise aneka prasaMga prApta hote haiM, jinase usa samaya kI dhArmika udAratA kA yathArtha paricaya milatA hai| prastuta Agama bhagavAna mahAvIra ke darzana yA tattva-vidyA kA pratinidhi sUtra hai| isameM mahAvIra kA vyaktitva jitanA prasphuTita hai utanA anyatra nahIM hai| DA. vAlTara zubiMga ne prastuta Agama ke sandarbha meM mahAvIra ko samajhane ke lie mArmika bhASA prastuta kI hai| unhoMne likhA hai'--"mahAvIra eka suvyavasthita (nirUpaNa ke) puraskartA haiN| unhoMne apane nirUpaNoM meM prakRti meM pAe jAne vAle tattvoM ko sthAna diyA, jaisA ki viAhapaNNattI ke kucha avataraNoM se spaSTatayA parilakSita hotA hai| udAharaNArtha-rAyagiha (rAjagRha) ke samIpastha uSNajala srota, jahAM ve svayaM avazya gae hoMge, ke sambandha meM unakI vyAkhyA (664), vAyu sambandhI unakA siddhAnta (110) tathA agni evaM vAyu jIvoM ke sAmudAyika jIvana Adi ke viSaya meM unakI vyaakhyaa| AkAza meM ur3ane vAle padArtha kI gati manda hotI jAtI hai, viAhapaNNattI; 176 bI; jIvAbhigama, (374bI) yaha niSkarSa mahAvIra ne sambhavataH gurutvAkarSaNa ke prabhAva ke AdhAra para nikAlA hogaa| isI prakAra, eka sarapaTa caukar3I bharate hue azva ke hRdaya aura yakRta ke bIca udbhUta 'kavvaDaya' nAmaka vAyu ke dvArA 'khU-khU' kI AvAja kI utpatti (viAhapaNNattI, 466bI.) ko bhI hama vismRta nahIM kara skte| isase bhI adhika mahattvapUrNa tathya yaha hai ki prAcIna bhArata ke jina manISiyoM ke viSaya meM hameM jAnakArI hai una saba meM sarvAdhika jJAnavAna manISI mahAvIra ko saMkhyA aura gaNita ke prati ruci thI tathA unake pravacanoM meM ina viSayoM kA asAdhAraNa vaiziSTya jhalakatA hai| yadyapi bahuta sAre prasaMgoM meM yaha siddha karanA kaThina hai ki unameM se kitanA nirUpaNa unakA apanA hai tathA kitanA dUsaroM kA hai, phira bhI kahIM-kahIM ve svayaM spaSTa rUpa se apane Apako amuka siddhAnta ke nirUpaka ke rUpa meM ghoSita karate haiN| ve svayaM kahatehaiM- "evaM khalu, goyamA, mae satta seDhIo pnnnnttaao|" (viAhapaNNattI, 654bI.) isa prakAra maiMne sAta zreNiyoM kA nirUpaNa kiyA hai| ina sabake sandarbha meM paramANuoM aura AkAza-pradezoM ke jaghanya evaM utkRSTa aMkoM kA vivecana kiyA hai, jo hameM gaNanAtmaka cintana taka pahuMcAtA hai| ina saba meM hameM eka parivAragata ruci dRSTigocara ho rahI hai| jahAM isake sAtha isako prayoga meM lAne kI ruci bhI jur3atI hai, vahAM sambhavataH hama mahAvIra ke maulika vicAra se sAkSAtkAra karate haiN|" DA. DelyU. ne likhA hai-"niSkarSa rUpa meM maiM kahanA cAhUMgA ki 'anyatIrthika Agama-pAThoM' meM aneka vividhatApUrNa viSayoM kI jo carcA kI gaI hai, ve mahAvIra ke vyaktitva ko eka cintaka evaM eka praNetA ke rUpa meM prarUpita karate haiM tathA usa adbhuta yuga kA citraNa bhI, jaba dharma aura darzana kA sRjanAtmaka daura cala rahA thaa| aisA pratIta hotA hai ki mahAvIra usa yuga ke anya kisI bhI dArzanika kI 9. The Doctrines of the Jainas,p.p.40,41-Even minimum and maximum numbers of the atoms and individual traits borrowed from nature have been space units are being discussed, and this leads us incorporated into the total conception by Mahavira, up to the calculative reflections. In them a certain the systematizer, as is shown by many paassages of family likeness seems to become apparent, and the Viy. Thus his explanation for a hot spring he must where it goes together with a special liking for have visited near Rayagiha (94), his theory of the applying it we are probably confronted with an wind (110), and the life-community of fire and wind original idea of Mahavira's. (105). The fact that the movement of a flying object 2. J. Delcu's article on "Lord Mahavira and the slows down (Viy. 176 b; Jiv. 374 b) was probably Anyatirthikas' in "Mahavira and His Teachings," concluded by Mahavira from the effect of gravitation. p.193_"In conclusion I would like to state, that the Nor should we omit the wind Kavvadaya (Viy. 499b) great diversity of topics discussed in the anyatirthika arising between the heart and the liver and causing texts is illustrative both of Mahavira's personality as a thinker and a teacher, and of that wonderful time of within a galloping horse the sound of khu khu. Above creative ferment in religion and philosophy that was all, however the most versatile thinker we know of his. It would seem that Mahavira, more than anyone in ancient India, had a liking for figures and around him, even more than the Buddha, was inspired arithmetic, that characterizes his speeches most by the spiritual unrest and eagerness of his day. extraordinarily. In most cases we are not able to prove Speaking of the Buddha, and probably comparing him which considerations are his own and which are of with the Jina, Frauwallner, in his History of Indian others, but he calls himself the author of a theory of Philosophy, expressed the opinion that his (the the 7 possible lines (evam khalu, Goyama, mae satta Buddha's) contribution to the enlargement of the sedhio pannattao, Viy. 954b). In referring to them the range of philosophical ideas in his time was a rather smallone. A severe verdict indeed, which, however, 1. E. Frauwallner, Geschictite der Indischen Philosophie (Salzburg 1953), vol. I, p.247; cf. also p.253. Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI tulanA meM, yahAM taka ki buddha kI tulanA meM bhI apane samaya ke AdhyAtmika utsAha evaM utkaTatA se adhika prerita the / "phrAuvAlanAra ne apane grantha hisTrI Apha iNDiyana philAsophI meM buddha ke viSaya meM sambhavataH jina (mahAvIra ) se unakI tulanA karate samaya, yaha abhimata vyakta kiyA hai ki unakA (buddha kA ) dArzanika vicAroM ke kSetra ke vikAsa meM apekSAkRta bahuta thor3A yogadAna milA / yadyapi yaha phaisalA bahuta adhika kar3A hai, phira bhI yaha eka majabUta AdhArabhitti para AdhArita hai ki buddha apane samakAlIna dArzanikoM ke sAmane Ane vAle praznoM ke uttara dene se sApha inkAra kara dete the| cUMki mahAvIra ne ina sabhI praznoM ke bahuta hI vyavasthita rUpa se uttara die; isalie unheM jo prAcIna bhArata ke jJAnI cintakoM meM sarvAdhika jJAnI kahA gayA hai, vaha bilakula ucita hI hai| " prastuta Agama meM gati-vijJAna, bhAvitAtmA dvArA nAnA rUpoM kA nirmANa,' bhojana aura nAnA rUpoM ke nirmANa kA sambandha, caturdazapUrvI dvArA eka vastu ke hajAroM pratirUpoM kA nirmANa, bhAvitAtmA dvArA AkAzagamana, pRthvI Adi sthAvara jIvoM kA zvAsa- ucchvAsa, sArvabhauma dharma kA pravacana, gatipravAda adhyayana kI prajJApanA, kRSNarAji, tamaskAya," paramANu kI gati," dUrasaMcAra" Adi aneka mahattvapUrNa prakaraNa haiN| unakA vaijJAnika dRSTi se adhyayana apekSita hai| 12 vibhAga aura avAntara vibhAga zataka 9 2 m samavAyAMga aura naMdIsUtra ke anusAra prastuta Agama ke sau se adhika adhyayana, dasa hajAra uddezaka aura dasa hajAra samuddezaka haiN| isakA vartamAna AkAra ukta vivaraNa se bhinna hai| vartamAna meM isake eka sau ar3atIsa zata yA zataka aura unnIsa sau paccIsa uddezaka milate haiN| prathama battIsa zataka svatantra haiN| tetIsa se unacAlIsa taka sAta zataka bAraha-bAraha zatakoM ke samavAya haiN| cAlIsavAM zataka ikkIsa zatakoM kA samavAya hai| ikatAlIsavAM zataka svatantra hai| kula milAkara eka sau ar3atIsa zataka hote haiN| unameM ikatAlIsa mukhya aura zeSa avAntara zataka haiN| zatakoM meM uddezaka tathA akSara-parimANa isa prakAra hai 4 5 6 7 8 6 10 99 12 13 14 15 uddezaka 10 10 10 10 10 10 10 10 34 34 12 10 90 10 0 akSara-parimANa 38867 23844 36732 753 25661 18602 24635 48534 45883 6607 32338 32868 21614 16033 36822 zataka 16 17 18 16 20 21 (ATha varga) 22 (chaha varga ) 23 (pAMca varga) 24 25 26 27 21 25 26 30 is soundly based on the Buddha's well-known stern refusal to consider a great many question that occupied his contemporaries. Because of his systematic approach to all these questions, Mahavira has, I think, rightly been called ,,1 'the most versatile thinker we know of in ancient India." 1.3 / 117126 / uddezaka 14 17 10 10 10 50 60 50 24 12 11 99 11 99 28 2. 3 / 186-1613 | 164-166 / 3. 31161 / 4. 51112,113 / 5. 3167218 / 6. 2 / 26 / 253-257 / 7. 66-33 / 1. W. Schubring, The Doctrine of the Jainas (Delhi etc., 1962), p. 40. akSara-parimANa 15636 8512 22452 8027 16871 1630 1068 715 36626 45103 4455 160 664 1027 4764 zataka 31 32 33 (12) 34 (12) 35 (12) 36 (12) 37 (12) 38 (12) 36 (12) 40 (21) 41 bhUmikA 138 uddezaka akSara-parimANa 11 2344 28 363 124 3086 124 8666 132 4181 132 731 132 115 132 132 231 166 87 136 2734 3516 8. 8/262,263 | 6. 6186118 / 10. 6 | 70-88 11. 16 / 116 12.5103 / 13. sama. pa. sU. 63, naMdI, sU. 85 / 14. bIsaveM zataka ke chuTTe uddezaka meM pRthvI, ap, aura vAyu ina tInoM kI utpatti kA nirUpaNa hai| eka paramparA ke anusAra yaha eka uddezaka hai, dUsarI paramparA ke mata meM ye tIna uddezaka haiN| isa paramparA ke anusAra prastuta Agama ke kula uddezaka 1625 haiM / 16234 617214 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA bhagavaI prastuta Agama ke adhyayana ko zata kahA jAtA hai| samavAyAMga aura nandI meM adhyayana zabda kA hI prayoga milatA hai' - 'ege sAirege ajjhynnste|' isakA artha hai ki vyAkhyAprajJapti ke sau se adhika zataka haiM, kintu cUrNikAra ne zata ko adhyayana ke artha meM mAnA hai' - 'iha sataM ceva ajjhayaNasaNNaM / ' isakA artha ukta pATha se phalita nahIM hotA, kintu paramparA se liyA gayA hai| bhagavatI ke pAThasaMkSepIkaraNa meM tathA saMgrahaNI gAthAoM meM aneka sthaloM para zata zabda kA prayoga milatA hai| udAharaNa svarUpa 1. jahA sakkasya vattavvayA taiyasae tahA IsANassa vi / * 2. evaM eeNaM kameNaM jaheva uvavAyasae aTThAvIsaM uddesagA bhaNiyA taheva uvvaTTaNAsae vi aTThAvIsaM uddesagA bhANiyavvA niravasesA / ' samavAyAMga aura naMdI meM vyAkhyAprajJapti ke vivaraNa meM adhyayana zabda kA prayoga tathA mUla Agama meM zata zabda kA prayoga hai, isalie zata aura adhyayana ko paryAyavAcI mAnA gayA hai| zata kA artha sau hotA hai| jisameM sau zloka yA prazna ho use zataka kahA jAtA hai| vartamAna rUpa meM isa artha kI koI sArthakatA dRSTa nahIM hai / racanAzailI prastuta Agama meM 36 hajAra vyAkaraNoM kA ullekha hai| isase patA calatA hai ki isakI racanA praznottara kI zailI meM kI gaI thii| naMdI ke cUrNikAra ne batalAyA hai ki gautama Adi ke dvArA pUche gae praznoM tathA apRSTa praznoM kA bhI bhagavAn mahAvIra ne vyAkaraNa kiyA thaa| vartamAna AkAra meM Aja bhI yaha praznottara zailI kA Agama hai| prazna kI bhASA saMkSipta hai aura unake uttara kI bhASA bhI saMkSipta hai / 'se nUNaM bhaMte' - isa bhASA meM prazna kA aura 'haMtA goyamA' - isa bhASA meM uttara kA Arambha hotA hai| 7 22 kahIM-kahIM uttara ke prArambha meM kevala saMbodhana kA prayoga hotA hai, haMtA kA prayoga nahIM hotA' - 'goyamA ! calamANe clie| uddezaka ke prArambha meM nagara Adi kA varNana milatA hai-- teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM rAyagihe nAmaM nayare hotthA - vaNNao / ' wr, 'se nUNaM maMte ! calamANe calie / ' 'haMtA goyamA ! calamANe calie / ' uddezaka kI pUrti para bhagavAn dvArA die gae uttara kI svIkRti aura vinamra vandanA kA ullekha milatA hai 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte! tti bhagavaM goyame samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdati nama'sati, vaMdittA namaMsittA saMjameNaM tavasA appANaM bhAvemANe viharati / 11 prazna aura uttara kI bhASA sahaja-sarala hai| aneka sthaloM para gadyakAvya jaisI chadA dRSTigata hotI hai-- puvviM bhaMte ! aMDae, pacchA kukkuDI ? puvviM kukkuDI, pacchA aMDae ? rohA ! se NaM aMDae kao ? bhayavaM ! kukkuDIo / sANaM kukkuDI kao ? bhaMte ! aNddyaao| evAmeva rohA ! se ya aMDae, sA ya kukkuDI pubviM pete, pacchA pete--do vete sAsayA bhAvA, aNANupuvvI esA rohA ! viSaya kI dRSTi ke anusAra uttara bahuta vistAra se die gae haiN|" kahIM kahIM prazna vistRta hai aura uttara saMkSipta, isalie pratiprazna bhI milatA hai| 'se keNaTTeNaM bhaMte'-- isa bhASA meM pratiprazna prArambha hotA hai aura viSaya kA nigamana 'se teNaTTeNaM' - isa bhASA meM hotA 13 1. sama. pa. sU. 63, naMdI, sU. 85 / 2. naMdI cUrNi, sU. 86, pR. 65 iha sataM caiva ajjhayaNasaNNaM / 3. dekheM - Agama zabdakoza, aMgasuttANi zabda sUcI | 4. 4 / 4 / 5. 32 / 6 / 6. naMdI cU. sU. 86 / pR. 65-- 'gotamAdiehiM puTThe apuDhe vA jo paNho tavbAgaraNaM / ' 7. 1 / 11,12 / 8. 1 / 12,13 / 6. 1 / 4 / 10. 151 / 11. 1 / 265 / 12. 8 / 26-36 / 13. 1 / 312, 313/ Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 23 bhUmikA asthi NaM bhaMte ! jIvA ya poggalA ya aNNamaNNabaddhA, aNNamaNNapuTThA, aNNamaNNamogADhA, aNNamaNNasiNehapaDibaddhA, aNNamaNNaghaDatAe ciTuMti ? haMtA atthi| se keNatuNaM bhaMte! evaM vuccai-atthi NaM jIvA ya poggalA ya aNNamaNNabaddhA, aNNamaNNapuTThA, aNNamaNNamogADhA, aNNamaNNasiNehapaDibaddhA, aNNamaNNaghaDattAe ciTThati ? goyamA ! se jahANAmae harade siyA puNNe puNNappamANe volaTTamANe vosaTTamANe samabharaghaDattAe ciTThai / ahe NaM kei purise taMsi haradaMsi egaM mahaM nAvaM sayAsavaM sayachidaM ogaahejaa| se nRNaM goyamA ! sA nAvA tehiM AsavadArehiM ApUramANI-ApUramANI puNNA puNNappamANA volaTTamANA vosaTTamANA samabharaghaDatAe ciTThai ? haMtA citttthi| se teNaTeNaM goyamA ! evaM vuccai-asthi NaM jIvA ya poggalA ya aNNamaNNabaddhA, aNNamaNNapuTThA, aNNamaNNamogADhA, aNNamaNNasiNehapaDibaddhA, aNNamaNNaghaDatAe ciTThati ? adhikAMzatayA praznottara-paddhati meM pratyakSa zailI kA prayoga kiyA gayA hai| praznakartA prazna pUchatA hai aura bhagavAn uttara dete haiN| kahIM-kahIM racanAkAra ne parokSa zailI kA bhI prayoga kiyA hai-' aha bhaMte ! gonaMgUlavasabhe, kukkaDavasabhe, maMDukkavasabhe-ee NaM nissIlA nivvayA nigguNA nimmerA nippaccakkhANaposahovavAsA kAlamAse kAlaM kiccA imIse rayaNappabhAe puDhavIe ukkosaM sAgarovamaTTitIyaMsi naragaMsi neraiyattAe uvavajjejjA ? samaNe bhagavaM mahAvIre vAgarei-uvavajamANe uvavanne tti vattavvaM siyaa| isase agale do sUtroM meM bhI yahI zailI milatI hai| kahIM-kahIM sphuTa prazna haiM, to kahIM-kahIM eka hI prakaraNa se sambandhita praznottara kI zRMkhalA calatI hai| zataka ke prArambha meM saMgrahaNI gAthA hotI hai| usameM usa zataka ke sabhI uddezakoM kI sUcI mila jAtI hai| gadya ke madhya meM bhI saMgrahaNI gAthAeM pracuratA se milatI haiN| udAharaNa ke lie caturtha zataka kA pAMcavAM aura AThavAM tathA chaThe zataka kA 132, 134 vAM sUtra draSTavya haiN| prastuta Agama ke do saMskaraNa milate haiN| eka saMkSipta saMskaraNa aura dUsarA vistRta saMskaraNa / vistRta saMskaraNa kA granthamAna savA lAkha zlokapramANa hai, isalie use savAlakkhI bhagavatI kahA jAtA hai| usakI eka prati hamAre pustaka-saMgraha meM hai| ina donoM saMskaraNoM meM koI maulika bheda nahIM hai| laghu saMskaraNa meM jo samarpaNa sUtra hai--pUrA vivaraNa dekhane ke lie kisI dUsare Agama ko dekhane kI sUcanA dI gaI hai, usako pUrA likha diyA gayA hai| prastuta Agama meM samarpaNa sUtroM kI saMkhyA bahuta bar3I hai| prathama zataka ke caudahaveM sUtra se hI samarpaNa sUtroM kA prArambha ho jAtA hai aura vaha ikatAlIsaveM zataka taka calatA hai| samarpaNa-sUtroM kI pUrI tAlikA isa prakAra hai: prathama zataka pramANa nirdiSTa sthala 14 paNNa.pada 7 samarpaNa sUtra 1. jahA ussAsapade 2. jahA paNNavaNAe paDhamae AhAruddesae 3. ThitI-jahAThitIpade paNNa.pada 283-24 paNNa.pada 4 4. AhAro vi-jahA paNNavaNAe paDhame AhArudesae paNNa.pada 283-87 5. lessANaM bIo uddeso mANiyabo jAva iDDI 102 paNNa.pada 17 / 36-86 112 paNNa.pada 20 6. aMtakiriyApayaM nevatvaM 7. kammapagaDIe paDhamo udeso neyavo jAda-aNumAyo samato 174 paNNa.pada 23 // 1-23 447 paNNa.pada6 8. vakaMtIpayaM mANiyatvaM 1. 12/156 / 3.61122-12710 / 24-38 / Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA 24 bhagavaI dvitIya zataka samarpaNa sUtra pramANa nirdiSTa sthala paNNa.pada 28/30 paNNa.pada 36 / 1-52,5863 1. AhAragamo neyalo 2. samugdhAyapadaM neyavaM 3. jIvAbhigame neraiyANaM jo bitio uddeso so neyambo 4. paTamillo iMdiyauddesao neyabo jIvA. 3176-127 paNNa.pada 1511-57 5. jahA kesisAmissa rAya.sU. 663 6. evaM bhAsApadaM bhANiyatvaM 115 paNNa.pada 11 7. jahA ThANapade devANaM vattavvayA 117 paNNa.pada 2 / 30-67 117 jIvA. 3 / 1057-1130 5.jIvAbhigame jo vemANiuddeso so mANiyabbo 6. evaM jIvAbhigamavattavbayA neyavA 123 jIvA. 3 / 259.834 tRtIya zataka 27 rAya.sU. 7-120 jIvA. 3 1723-765 152 1. jaheva rAyappaseNaijje jAva divaM 2. jahA jIvAbhigame lavaNasamuddavattavvayA 3. vaNNao jahA rAyapaseNaijje 4. jahA sUriyAmavimANassa vattavbayA 5. jIvAbhigame joisiyauddesao neyavo apariseso 244 250 rAya.sU. 664 rAya.sU. 126-280 jIvA. 3 1676-1037 276 caturtha zataka paNNa.pada 1760-113 1. paNNavaNAe lessApae taio uddesao mANiyabbo jAva nANAI 2. evaM cautyo uddeso paNNavaNAe ceva lessApade neyo jAva paNNa.pada 17/114-146 paMcama zataka aNu.sU. 516-551 1. jahA aNuogadAre 2. jahA jIvAbhigame AlAvago tahA neyavo jAva durahiyAsaM jIvA. 3 / 110 SaSTha zataka paNNa.pada 25 1. AhAruddesao jo paNNavaNAe so sambo niravaseso neyavo 2. jahA jIvAbhigame devuddesae jiivaa.3|1056,1066, 1068,1071 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI bhUmikA samarpaNa sUtra pramANa nirdiSTa sthala 3. eto ADhattaM jahA jIvAbhigame 156 jIvA. 3 1784-787 4. baMdhuddeso paNNavaNAe neyavo paNNa.pada 24 saptama zataka paNNa.pada 32 1. evaM jaheva paNNavaNAe taheva mANiyavaM jAva vemANiyA 2. evaM jahA jIvAbhigame jAva sammattakiriyaM 3. evaM jahA jIvAbhigame jAva no jIvA. 31153-211 jIvA. 3 / 147-182 158 rAya.sU. 772 4. evaM jahA rAyapasaNainje jAva khaDiyaM vA mahAliyaM vA 5. suniuNehiM evaM jahA ovavAie jAva 6. maMgalajayasaddakayAloe evaM jahA ubavAie 175 176 o.sU. 57 o.sU. 63 o.sU. 65 7. evaM jahA uvavAie 177 aSTama zataka paNNa.pada 156 1. evaM jahA paNNavaNAe taheva niravasesaM jAva je saMThANao 2. ogAhaNasaMThANe paNNa.pada 21150-55 3. ogAhaNasaMThANe paNNa.pada 21172 paNNa.pada 21164 4. ogAhaNasaMThANe 5. evaM jahA rAyappaseNainje nANANAM bhedo taheva iha mANiyavo 102 rAya.sU. 741-745 naMdI,sU. 67 naMdI,sU. 22 naMdI,sU. 25 186 157 163-207 paNNa.pada 18/80-84 jIvA. 633,34 paNNa.pada 31101-103 6. jahA naMdIe jAva cattAri 7. jahA naMdIe jAva bhAvao 8. jahA naMdIe jAva Avao 6. saMciTThaNA jahA kApaThitIe aMtaraM sabbaM jahA jIvAbhigame appAbahugANi tiNNi jahA bahuvattavvayAe 10. jahA paNNavaNAe jAva nAlierI 11. jahA paNNavaNApade jAva phalA 12. carimapadaM niravasesaM bhANiyavvaM 13. kiriyApadaM niravasesaM bhANiyavaM 14. etto Arama payogapayaM niravasesaM bhANiyavaM 15. jahA jIvAbhigame taheva niravasesaM 217 paNNa.pada 1143 216 paNNa.pada 1135,36 225 paNNa.pada 10 228 paNNa.pada 22 263 paNNa.pada 16/1755 340 jiivaa.3|642,843 16. jahA jIvAbhigame 343 jIvA.31845,846 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA samarpaNa sUtra 17. jahA ogAhaNasaMThANe 18. jahA ogAhaNasaMThANe 16. jahA ogAhaNasaMThANe 20. jahA ogAhaNasaMThANe 1. evaM jaMbuddIvapaNNattI bhANiyavvA jAva evAmeva 2. evaM jahA jIvAbhigame jAva egaM0 3. (ka) evaM jahA jIvAbhigame jAva tArAo (kha) evaM jahA jIvAbhigame jAva ega0 4. evaM jahA jIvAbhigame 5. jahA ovavAie jAva egAbhimuhe 6. evaM jahA ovavAie 7. jahA ovavAie jAva satyavAha0 8. jahA ovavAie jAva khattiya0 6. ovavAie parisAvaNNao tahA bhANiyavvaM 10. jahA Avassae jAva sabbadukkhANaM 11. jahA ovavAie jAva 12. evaM jahA rAyappaseNaijje jAva aTThasaeNaM 13. evaM jahA sUriyAmassa alaMkAro taheva jAva cittaM 14. jahA rAyappaseNaijje 15. jahA ovavAie jAva gagaNa0 16. evaM jahA ovavAie taheva bhANiyacaM 17. jahA ovavAie 18. jahA ovavAie jAva abhinaMdatA 16. evaM jahA ovavAie kUNio jAva niggacchai 1. evaM ogAhaNAsaMThANaM niravasesaM bhANiyavvaM 26 navama zataka dazama zataka pramANa 368 387 406 413 1 3 4 4 7 157 157 158 158 162 177 150 182 160 161 204 204 204 208 206 6 nirdiSTa sthala paNNa. pada 21 / 2-20 paNa pada 21 / 50-55 paNNa. pada 21 / 72 paNNa. pada 21 / 76 / 77 jaMbu. vakSa. 1-6 jIvA. 3 / 703 jIvA. 3 / 722 jIvA. 3 / 806,820,830, 834,837 jIvA. 3 / 216-226 o. sU. 52 o. sU. 52,56 o. sU. 52 o. sU. 52 o. sU. 52,63 Ava. 4 / 6 o. sU. 55 rAya. sU. 250 rAya. sU. 285 rAya. sU. 17 o. sU. 64 o. sU. 64 o. sU. 52 o.sU. 68 o. sU. 66 bhagavaI paNNa. pada 21 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI samarpaNa sUtra 2. evaM joNIpadaM niravasesaM bhANiyavvaM 3. evaM veyANApadaM niravesasaM bhANiyavvaM 4. jahA dasAhiM jAva ArAhiyA 5. jahA sUriyAbhassa 6. evaM jahA jIvAbhigamo joisiya uddesae 7. jahA rAyappaseNaije 8. jaha sUriyAbhe.....jaha sUriyAbhassa 6. evaM jahA jIvAbhigame taheva niravasesaM jAva 1. jahA bakaMtI vaNassaikAiyANaM jAva IsANeti 2. evaM jahA AhAruddesae 3. evaM jahA varkatIe uvvaTTaNAe 4. jahA sUriyakate 5. jahA ovavAie jAva 6. jahA ovavAie kUNiyassa 7. evaM jahA jIvAbhigame jAva sayaMmUramaNa 8. jahA ovavAie jAva gahaNayAe 6. evaM jaheva ovavAie taheva 10. evaM ThiipadaM niravasesaM bhANiyavaM 11. jahA ovavAie taheba aTTaNasAlA taheva majjaNaghare 12. evaM jahA daDhapaiNNassa jAva 13. evaM jahA daDhappaiNe jAva alaM0 14. jahA rAyappaseNaije jAva paDirUve 15. jahA rAyappaseNaijje 16. jahA rAyappaseNaijje jAva aTTha 17. jahA ovavAie jAva 18.. jahA kesisAmissa 27 ekAdaza zataka pramANa 15 16 18 72 60 66 66 102 2 35 36 58 56 61 77 85 88 130 138 154 156 157 157 156 156 162 nirdiSTa sthala paNNa. pada 6 paNNa. pada 35 dasAo, 7 / 5-25 rAya. sU. 7 jIvA. 3 / 1023-1026 rAya. sU. 124, 125 rAya.sU. 126-666 jIvA. 3 / 227 paNNa. pada 6 / 86 paNNa. pada 28 / 36 paNNa. pada 6 / 104 rAya. sU. 673 o. sU. 64 o. sU. 68 jIvA. 3 / 256 o. sU. 52 o. sU. 185-165 paNNa. pada 4 o. sU. 63 uvaMgasuttANi bhAga 4 khaNDa 1, pR. 64 vAcanAntara; sU. 804 o. sU. 146 - 148, rAya. sU. 806-806 rAya. sU. 137 bhUmikA rAya. sU. 32 rAya. sU. 161 o. sU. 70 rAya. sU. 686 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA bhagavaI samarpaNa sUtra pramANa nirdiSTa sthala 16. dhammakahA jahA kesisAmissa rAya.sU. 663 20. jahA ammaDo jAva baMbhaloe 166 o.sU. 140 kA TippaNa tathA isI sUtra kA TippaNa draSTavyam dvAdaza zataka 1. jahA jIvAbhigame paDhamo neraiyauddeso 67 jIvA. 3 / 3-75 2. bhedo jahA vakaMtIe paNNa.pada 6/1962 3. vakaMtIe medeNaM 172 paNNa.pada 6 / 62 4. evaM bahA vakaMtIe bhavaNavAsINaM 177 paNNa.pada6/1 5. jahA vakaMtIe 160 paNNa pada 6 / 101, 102 6. evaM jahA jIvAbhigame tivihe devapurise appAbahuyaM 165 jIvA. 2 / 66 trayodaza zataka 1. evaM pariyAraNApadaM niravasesaM paNNa.pada 34 2. evaM jahA jIvAmigame bitie neraiyaudesae jIvA. 31124,125 3. evaM jahA neraiyauddesae jIvA. 3 / 126 rAya.sU. 755 4. jahA rAyappaseNaije jAva duvAravayaNAI 5. paDhamo neraiyauddesao jAva niravaseso paNNa.pada 2811-105 6. jahA rAyappaseNaijje jAva kallANa. rAya.sU. 185 7. jahA kUNio ovavAie 107 o.su. 55-66 147 paNNa.pada 23 8. evaM baMdii-uddeso bhANiyabo niravaseso jahA paNNavaNAe 6. jahA paNNavaNAe jAva AhArasamugyAyetti 168 paNNa.pada 36153-58 caturdaza zataka jIvA. 3 / 128 1. evaM jahA jIvAbhigame vitie neraiyauddesae 2. evaM pariNAmapayaM niravasesaM bhANiyavaM 3. evaM jahA ovavAie jAva ArAhagA paNNa.pada 13 107 o.sU. 115117 o.sU. 118154 4. evaM jahA ovavAie ammaDassa vattabbayA jAva daDhappaiNNo aMtaM kAhiti 110-112 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 26 bhUmikA paJcadaza zataka nirdiSTa sthala samarpaNa sUtra 1. evaM jahA bhAvaNAe jAva egaM devadUsamAdAya 2. jahA ThANapade jAva paMca baDeMsagA 3. jahA paogapade jAva boraM AyAracUlA, 15 / 26-26 paNNa.pada 2 / 54 paNNa.pada 16155. 4. jahA paNNavaNAe jAva jAhagANaM paNNa.pada 1176 5. jahA paNNavaNApade jAva gomayakIDANaM paNNa.pada 1151 6. evaM jahA ovavAie daDhappaiNNavattavvayA o.sU. 141-153 7. evaM jahA ovavAie o.sU. 154 solahavAM zataka 1. evaM jahA paNNavaNAe vedAveuddesao paNNa.pada 27 paNNa.pada 26 paNNa.pada 25 paNNa.pada 24 vedAbaMdho vi taheva, baMdhAvedo vi taheva, baMdhAbaMdho vi taheva 2. pariyAro jahA sUriyAbhassa 3. evaM jahA sUriyAmo 4. evaM jahA uvaoga padaM paNNavaNAe taheva niravasesaM neyavvaM, pAsaNayApadaM ca neyavaM rAya.sU.58 rAya.sU. 62 paNNa.pada 26,30 5. ohIpadaM niravasesaM bhANiyab paNNa.pada 33 sattarahavAM zataka aNu.sU. 271-267 1. jahA aNuogadAre channAma...... 2. jahA ThANapade paNNa.pada 2151 aThArahavAM zataka 1. evaM jahA rAyapaseNaijje citte jAva cakkhubhUe rAya.sU. 675 paNNa.pada 15144-46 2. evaM jahA iMdiyauddesae paDhame jAva vemANiyA...... 3. kasAyapadaM nivasesaM bhANiyavaM 4. evaM jahA rAyapaseNaije citto paNNa.pada 14 rAya. sU. 665 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA samarpaNa sUtra 1. evaM jahA paNNavaNAe cautyo lesudesao 2. evaM jahA paNNavaNAe gabbhudeso 3. evaM jahA paNNavaNAe paDhame AhAruddesae 4. evaM jahA vakaMtIe 5. evaM ubvaTTaNA jahA vakkaMtIe 6. ubavAo ThitI ubbaTTaNA ya jahA paNNavaNAe 7. jahA paNNavaNAe 8. evaM jahA jIvAbhigame dIvasamuhuddeso 1. ThitI jahA paNNavaNAe 2. evaM bitio iMdiusao..... jahA paNNavaNAe 1. jahA vakaMtIe taheva uvavAo 1. jahA paNNavaNAe gAhANusAreNaM 2. jahA paNNavaNAe paDhame pade 3. paNNavaNAgAhANusAreNaM 1. jahA varkatIe 2. sarIrogAhANA jahA ogAhaNasaMThANe 3. ogAhaNA jahA ogAhaNasaMThANe 4. jahA Thitipade 1. jahA ajIvapajavA 30 unnIsavAM zataka bIsavAM zataka ikkIsavAM zataka bAIsavAM zataka caubIsavAM zataka paccIsavAM zataka pramANa 1 3 11 16 20 2 22 63 65 3 24 1 4 5 164 243 263 263 11-14 nirdiSTa sthala paNNa. pada 17 / 114-146 paNNa. pada 17 / 156-172 paNa pada 28 / 5-20 paNNa. pada 6 / 82-85 paNNa. pada 6 / 103 paNa pada 6 | 86 / 4 / 726 | 104 paNNa. pada 35 / 17-23 jIvA. 3 / 256-675 paNNa. pada 4 / 68, 101 paNNa. pada 15 / 58-143 paNNa. pada 6 / 86 paNNa. pada 1 / 37 paNNa. pada 1 / 38 paNNa. pada 1 / 40 paNNa. pada 6 / 83-85 paNNa. pada 21 / 67 paNNa. pada 21 / 70, 71 paNNa pada 4 / 213-266 bhagavaI paNNa. pada 5 / 124-127 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 31 bhUmikA pramANa nirdiSTa sthala paNNa.pada 28 / 5-16 samarpaNa sUtra 2. evaM jahA paNNavaNAe paDhame AhArudesae 3. evaM jahA mAsApade 4. evaM aMgaparUvaNA bhANiyabbA jahA naMdIe paNNa.pada. 1146-68 naMdI.sU. 81-127 5. appAbahuyaM jahA bahuvattabbayAe paNNa.pada.3138,36 6. jahA bahuvattabbayAe taheva.....sakAiyaappabahugaM taheva..... paNNa.pada. 3 / 40 7. jahA bahuvattavbayAe 100 paNNa.pada. 31124 101 paNNa.pada. 3 / 174 114 pnnnn.pd.3|114-122 140 paNNa.pada.12 246 paNNa.pada.5 8. jahA bahuvattavayAe 6. appAbahugaM jahA bahuvattabayAe 10. sarIraMgapadaM nirakhasesaM bhANiyabvaM jahA paNNavaNAe 11. pajavApadaM niravasesaM mANiyavaM jahA paNNavaNAe 12. evaM niodA mANiyavvA jahA jIvAbhigame 13. jahA ovavAie jAva suddhesaNie 14. jahA ovavAie jAva lUhAhAre 15. jahA ovavAie jAva sabagAya0 274 jIvA. 5 / 37-60 o.sU. 34 o.sU. 35 o.sU. 36 570 571 ikatIsavAM zataka 1. jahA vakaMtIe paNNa.pada 6 / 70-72 pnnnn.pd6|73.90 2. jahA vaktIe 3. jahA varkatIe paNNa.pada.670-72 4. jahA vakaMtIe paNNa.pada677 M 5. jahA vakaMtIe paNNa.pada 679.80 battIsavAM zataka 1. jahA vakaMtIe paNNa.pada. 6/66,100 cautIsavAM zataka paNNa.pada. 21-15 1. jahA ThANapade 2. jahA varkatIe paNNa.pada 6 / 82-85 3. jahA ThANapade paNNa.pada 21 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA bhagavaI chattIsavAM zataka pramANa nirdiSTa sthala samarpaNa sUtra 1. jahA vakaMtIe paNNa.pada6/66 ikatAlIsavAM zataka 1. jahA vaktIe paNNa.pada 6/70-72 2. jahA vaktIe paNNa.pada 6 170-68 vyAkhyAprajJapti aMgapraviSTa zruta ke antargata eka mahattvapUrNa aMga hai| usameM aMga bAhya AgamoM ke nirdeza kyoM ? yaha prazna sahaja hI utpanna hotA hai| isa prazna ko paMDita mAlavaNiyA ne bahuta vyavasthita DhaMga se ubhArA hai| unhoMne likhA hai "mAthurIvAcanAntargata aMga AgamoM meM jaise ki bhagavatI-vyAkhyAprajJapti jaise bahumAnya Agama meM bhI jahA~ bhI vivaraNa kI bAta haivahA~ aMgabAhya upAMgoM kA aupapAtika, prajJApanA, jIvAjIvAbhigama Adi kA Azraya liyA gayA hai| yadi ye viSaya maulika rUpa se aMga ke hote to una aMgabAhyoM meM hI aMganirdeza Avazyaka thaa| aisA na karake aMga meM upAMga kA nirdeza yaha sUcita karatA hai ki taviSayakI maulika vicAraNA upAMgoM meM huI hai aura upAMgoM se hI aMga meM jor3I gaI hai| "yaha bhI kaha denA Avazyaka hai ki aisA kyoM kiyA gyaa| jaina-paramparA meM yaha eka dhAraNA pakkI ho gayI hai ki bhagavAna mahAvIra ne jo kucha upadeza diyA vaha gaNadharoM ne aMga meM grathita kiyaa| arthAt aMgagrantha gaNadharakRta haiM aura taditara sthavirakRta haiN| ata eva prAmANya kI dRSTi se prathama sthAna aMga ko hI milA hai| ata eva nayI bAta ko bhI yadi prAmANya arpita karanA ho to use bhI gaNadharakRta batAnA Avazyaka thaa| isI kAraNa se upAMga kI carcA ko bhI aMgAMtargata kara liyA gayA hai| yaha to prathama bhUmikA kI bAta huI, kintu itane se saMtoSa nahIM huA to bAda meM dUsarI bhUmikA meM yaha paramparA bhI calAI gaI ki aMgabAhya bhI gaNadharakRta haiM aura use purANa taka baDhAyA gyaa| arthAt jo kucha jaina nAma se carcA ho usa sabako bhagavAn mahAvIra aura unake gaNadhara ke sAtha jor3ane kI yaha pravRtti isalie Avazyaka thI ki yadi usakA saMbaMdha bhagavAn aura unake gaNadharoM ke sAtha jor3A jAtA hai to phira usake prAmANya ke viSaya meM kisI ko saMdeha karane kA avakAza milatA nahIM hai| isa prakAra cAroM anuyogoM kA mUla bhagavAna mahAvIra ke upadeza meM hI hai, yaha eka mAnyatA dRDha huii|'' isa prazna ke kucha pahaluoM para vimarza apekSita hai| mahAvIrakAlIna sAdhuoM kA adhyayana gyAraha aMgoM yA dvAdazAMgI taka sImita hai| usameM aMgabAhya zruta kA koI ullekha nahIM hai| mahAvIra ke nirvANa ke pazcAt uttaravartI kAla meM aneka Agama race ge| unheM aMgabAhya zruta mAnA gyaa| yadi ve Agama sthaviroM dvArA racita hote to unheM Agama kI koTi meM sthAna nahIM miltaa| Agama ke prAmANya kI eka nizcita maryAdA thii| kevalajJAnI, manaHparyavajJAnI, avadhijJAnI, caturdazapUrvI aura dazapUrvI dvArA racita grantha hI Agama kI koTi meM mAnya ho sakatA thaa| naMdI sUtra ke anusAra caturdazapUrvI aura abhinnadazapUrvI niyamataH samyag zruta hote haiN| usase nIce navapUrvI Adi ke lie vaha niyama nahIM hai| isakA tAtparya yaha hai ki caturdazapUrvI aura dazapUrvI niyamataH samyagdRSTi sampanna hote haiN| navapUrvI Adi samyagadRSTi aura mithyAdRSTi-donoM ho sakate haiN|' aMgabAhya Agama sthaviroM dvArA racita haiN| sabhI sthavira caturdazapUrvI aura dazapUrvI nahIM the| prAmANya kI kasauTI ke AdhAra para unheM Agama kI koTi meM svIkAra nahIM kiyA jA sktaa| yaha eka samasyA thii| isakA samAdhAna kiyA gayA jo AgamapuruSa nahIM hai usake vacana kA prAmANya nahIM ho sakatA, kintu yadi vaha aMga-sUtroM ke AdhAra para racanA karatA hai to usakA vacana pramANa ho sakatA hai| devardhigaNI ne Agama vAcanA ke samaya isI AdhAra para sthavirakRta granthoM ko Agama kI koTi meM parigaNita kiyaa| aMgabAhya zruta uttarakAlIna racanA hai, isalie vaha vyavasthita rUpa meM upalabdha hai| usakA koI bhI hissA vicchinna nahIM hai, vicchinnatA kI bAta aMgoM ke sAtha jur3I huI hai, isalie ve aMgabAhya zruta kI bhAMti vyavasthita nahIM haiN| prastuta Agama meM 'calamANe calie' yaha pahalA prazna hai|" isake bAda hI nairayikoM kI kitanI sthiti hai aura ve kitane kAla se zvAsocchvAsa lete haiM-ye prazna Ate haiM aura yahIM se prajJApanA ko dekhane kA 1. jaina darzana kA AdikAla, pR.13 / 2. vyavahArabhASya aura bhagavatIvRtti meM navapUrvI ko bhI Agama mAnA gayA hai| vizeSa jAnakArI ke lie dekheM-dazabaikAlikaH eka samIkSAtmaka adhya- yn,pR.5| 3. nandI cuu.suu.66,pR.48,46| 4.1111 / Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI bhUmikA nirdeza zurU ho jAtA hai| pahale prazna ke sAtha ina praznoM kA koI saMbandha sthApita nahIM hotaa| sambandha sthApanA yA vyavasthA kI dRSTi se gyArahaveM aura bArahaveM sUtra ke pazcAt solahavAM sUtra honA caahie| isameM kisI dUsare Agama ko dekhane kI jarUrata nahIM hai aura pUrva prazna ke sAtha inakA sabaMdha bhI jur3atA hai| isI prakAra ikatIsaveM sUtra ke pazcAt tetIsavAM sUtra honA caahie| battIsaveM sUtra meM phira prajJApanA ko dekhane kA nirdeza hai| aisI kalpanA kI jA sakatI hai ki nairayika ke prasaMga meM nairayika sambaMdhI pUrI jAnakArI dene ke lie prajJApanA kA kucha bhAga prastuta sUtra meM sAkSAt likhA gayA aura zeSa bhAga ko dekhane kI sUcanA kI gii| isI prakAra prathama zataka ke eka sau ekaveM sUtra meM salezya kA nirUpaNa hai| prasaMgavaza lezyA kA nAma nirUpaNa kara usake vistAra ke lie prajJApanA ke lezyApada kA nirdeza hai| prathama zataka ke eka sau pacahattaraveM sUtra meM mohanIya karma ke viSaya meM carcA hai| isa prasaMga me sabhI karmoM kA bodha karAne ke lie prajJApanA ke karmaprakRti pada kA nirdeza hai| jahA~-jahA~ prajJApanA, jIvAjIvAbhigama Adi kA nirdeza hai ve saba prastuta Agama meM parivardhita viSaya haiN| yaha kalpanA una prakaraNoM ke adhyayana se spaSTa ho jAtI hai| isakI saMbhAvanA nahIM kI jA sakatI ki prastuta Agama meM nirdezita viSaya pahale vistRta rUpa meM the aura saMkalana kAla meM unheM saMkSipta kiyA gayA aura unakA vistAra jAnane ke lie aMgabAhya sUtroM kA nirdeza kiyA gyaa| aMgabAhya sUtroM meM aMgoM kA nirdeza kiyA jA sakatA thA, kintu aMga-sUtroM meM aMgabAhya sUtroM kA nirdeza kaise kiyA jA sakatA thA? vaha kiyA gayA hai| isase spaSTa hai ki una nirdezoM se saMbaMdhita viSaya prastuta Agama meM jor3akara use vyavasthita karane kA prayala kiyA gayA hai| __ aMga sUtroM meM aMgabAhya sUtroM kA nirdeza unakA (aMgabAhya sUtroM kA) prAmANya sthApita karane ke lie kiyA gayA hai, isa kalpanA meM koI vizeSa artha pratIta nahIM hotaa| dazavaikAlika, uttarAdhyayana tathA chedasUtroM kA prAmANya sthApita karane ke lie bhI unakA nirdeza kiyA jaataa| dUsarI bAta, aMga-sUtroM meM aMgabAhya sUtroM kA sarvAdhika nirdeza vyAkhyAprajJapti meM hI milatA hai| yadi prAmANya sthApanA kI bAta hotI to unakA nirdeza pratyeka aMga meM bhI kiyA jA sakatA thaa| aisA nahIM hai| isase vahI kalpanA puSTa hotI hai ki saMkalana-kAla me prastuta Agama ke rikta sthAnoM kI pUrti tathA prAsaMgika viSaya kA parivardhana kiyA gyaa| ukta sthApanA kI puSTi ke lie eka tarka aura prastuta kiyA jA sakatA hai| AThaveM zataka ke eka sau cAra sUtra se 'kyA jIva jJAnI athavA ajJAnI'--yaha prakaraNa zurU hotA hai| isa prasaMga meM isakI pRSThabhUmi ke rUpa meM sUtra 67 se 103 taka jJAna kI carcA hai| carcA kA prArambha kara pUrA vivaraNa dekhane ke lie 'rAyapaseNaiya' sUtra kA nirdeza kiyA gayA hai,' zruta ajJAna kI vizeSa jAnakArI ke lie naMdI kA nirdeza kiyA gayA hai| isa aitihAsika kAlakrama se bhrama utpanna hue haiN| kauTilIya arthazAstra, mAThara aura purANa Adi granthoM kI racanA vyAkhyAprajJapti kI racanA ke bAda aura naMdI kI racanA se pUrva huI thii| isalie vyAkhyAprajJapti meM unakA nirdeza eka bhrama utpanna karatA hai| isase spaSTa hotA hai ki isa prakAra ke sUtra prasaMga kI spaSTatA ke lie jor3e gae the| ___ pAMcave zataka meM pramANa ke cAra prakAra batalAe gae haiM--pratyakSa, anumAna, aupamya aura aagm| inakI vizeSa jAnakArI ke lie anuyogadvAra kA nirdeza kiyA gayA hai| vyAkhyAprajJapti kI racanA ke samaya jaina-jJAna-mImAMsA meM pramANa kA vikAsa nahIM huA thaa| ina cAra pramANoM kA samAveza AryarakSita ne anuyogadvAra meM kiyA thaa| vyAkhyAprajJapti meM inakA saMdarbha bahuta bhrama paidA karatA hai| naMdI kI zrutaajJAna kI vyAkhyA tathA anuyogadvAra kA pramANa-catuSTaya-ye saba uttarakAlIna vikAsa haiN| donoM AgamoM ke pAThoM kA tulanAtmaka adhyayana karane para yaha spaSTa ho jAtA hai naMdI vyAkhyAprajJapti se kiM taM micchasuyaM ? micchasuyaM-jaM imaM aNNANiehiM micchadihihiM sacchaMda-buddhimai- se kiM taM suyaaNNANe ? suyaaNNANe-jaM vigappiyaM, taM jahA-1. bhAraha 2. rAmAyaNaM 3,4 haMbhImAsuruttaM 5. koDillayaM 6. imaM aNNANiehi micchAdiTTiehi sacchaMdabuddhisagabhaddiyAo 7. ghoDamuhaM .. kappAsiyaM 6. nAgasuhamaM 10. kaNagasattarI 11.vaisesiyaM mai-viggapiyaM, taM jahA-bhArahaM, rAmAyaNaM jahA 12. buddhavayaNaM 13. vesiya 14. kAvilaM 15. logAyayaM 16. sadvitaMtaM 17. mADharaM naMdIe jAva cattAri vedA saMgovaMgA / 18. purANaM 16. vAgaraNaM 20. naaddgaadi| ahavA-bAvattarikalAo cattAri ya veyA sNgovNgaa| AgamasaMkalana ke samaya kucha mAnadaNDa nizcita kie ge| unake anusAra nagara, rAjA, caitya, tapasvI, parivrAjaka Adi kA eka jaisA varNana kiyA jAtA hai| isase aitihAsika samasyAeM utpanna hotI haiN| bhagavatI ke mUla pATha aura saMkalanakAla meM parivardhita pATha kA nirNaya karanA yadyapi sarala kArya nahIM hai, phira bhI sUkSma adhyavasAya ke sAtha yaha kArya kiyA jAe to asaMbhava bhI nhiiN| DA. zubriga Adi videzI vidvAnoM ne racanA ke AdhAra para mUla pATha aura parivardhita pATha kA nirdhAraNa kiyA hai| unakA eka abhimata 1.raay.suu.741-754| 2. nNdii,suu.67| Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA bhagavaI yaha hai ki bIsa zataka prAcIna haiM aura agale zataka parivardhita haiN| yaha viSaya bhASA, vAkyaracanA Adi kI dRSTi se sUkSmatA ke sAtha anveSaNIya hai| anveSaNa ke pazcAt hI uttaravartI zatakoM meM parivardhita bhAga adhika hai,yaha svIkAra kiyA jA sakatA hai| caubIsavAM zataka bhASA aura vAkya-racanA kI dRSTi se pUrvavartI zatakoM se bhinna pratIta hotA hai| isameM prastuta Agama kI sahaja saralatA nahIM hai, kintu prajJApanA jaisI jaTilatA hai| paccIsaveM zataka ke bAre meM yaha nahIM kahA jA sktaa| phira bhI usameM kucha parivardhita nahIM hai, yaha bhI nahIM kahA jA sktaa| pratisevanA, AlocanA', sAmAcArI', prAyazcitta viSayakasUtra chedasUtroM aura uttarAdhyayana se saMkalita haiN| DA. DelyU. ne isa viSaya kA sparza ina zabdoM meM kiyA hai--"viAhapaNNati meM carcita viSayoM kI vividhatA aura aneka sthaloM para isa carcA meM Ane vAle vibhinna vyaktiyoM tathA paristhitiyoM kA viSaya meM dI gayI jAnakArI--yaha sArA vyavasthita paddhati se die jAne vAle vivaraNa jaisA nahIM hai| isI kAraNa se hamAre pAsa yahAM eka aisA vivaraNa upalabdha hai, jo ki mahAvIra ke siddhAnta : usa viSaya meM nirUpaNa karatA hai, na ki una siddhAntoM kA jinheM uttarakAla meM vyavasthita rUpa diyA gyaa| vastutaH to aisA yahI eka mAtra yathArthataH mahattvapUrNa Agamika vivaraNa upalabdha hai| hAM, yaha avazya hai ki paramparA ne bahuta prakAra se mahAvIra kI yAtrA tathA ve jina nagaroM evaM udyAnoM meM gae unake sambandha meM aura ve jina logoM se mile va unakI upadeza dene kI paddhati ke viSaya meM ekarUpa vivecana prastuta kara ukta vivaraNa ko rUDha-sA banA diyA hai| phira bhI yahAM jo mahattvapUrNa bindu hai vaha yaha hai ki mahAvIra jina sthAnoM meM vastutaH rahe the, jina logoM se vastutaH mile the, amuka praznoM ke bAre meM jina vicAroM ko unhoMne nirUpita kiyA thA, jina anya logoM ke abhiprAya ko unhoMne samarthana diyA thA yA asamarthana diyA thA, apane samaya ke jina vyaktiyoM, padArthoM aura ghaTanAoM ke viSaya meM unhoMne TippaNI kI thI, unake viSaya meM yahAM batAyA gayA hai; tathA saMkSepa meM yaha ki yahAM mahAvIra apane kAla kI sthitiyoM aura paristhitiyoM ke pariprekSya meM eka sakriya vyakti ke rUpa meM adhika pratIta ho rahe haiN| dUsare zabdoM me-viAhapaNNattI ke kendrIya zatakoM meM eka mAtra ve asalI saMvAdAtmaka Agama-pATha upalabdha haiM (jinheM paNNattI kahA jAtA hai) jinakA anusaraNa Age calakara prajJApanA jaise saMvAdAtmaka AgamoM meM (jinheM gauNa paNNattI kahA jA sakatA hai) tathA viAhapaNNattI meM prakSipta pAThoM meM kiyA gayA hai|" pATha-vimarza prastuta Agama ke pacIsaveM zataka meM tapa kA vistRta prakaraNa hai| yaha aupapAtika meM bhI upalabdha hotA hai| isameM cAra dhyAnoM kA nirUpaNa hai| dhyAnacatuSTayI kA nirUpaNa sthAnAMga meM bhI milatA hai| inameM kahIM-kahIM krama-bheda aura kahIM kahIM maulika antara hai| zukladhyAna ke lakSaNa aura Alambana ke viSaya meM vyAkhyAprajJapti tathA sthAnAMga aura aupapAtika meM pATha kA viparyaya milatA hai 1.251551 2.25/552-554 3. 25/555 4. 251556 5. viAhapaNNattI kI bhUmikA,pRSTha34-35-"On the whole the texts and fragments embodied in the Viy. by way of references and quotations, derive from the systematic enunciation of the doctrine. If they are eliminated from the nucleus sayas, what is left proves to be a rather bewildering amalgam of detached teaching. The diversity of the topics discussed and in many cases that of the persons and the circumstances attending these discussions all but defy methodical description that is because here we have a record, of what Mv.'s teaching actually was like, not of what later systematization has made of it. Of course, tradition has, in many ways, formalized this record by stereotyping the description of Mv.'s peregrination, of the towns and sanctuaries be visited, of the people he met and of bis method of teaching. The important point, however, is that here Mv. is actually said to have stayed at places, to have approved or disapproved of other people's opinions, to bave commented upon persons, things and events of his time, that, in fine, Mv. here appears more as an active personality set against the background of its environmental conditions and circumstances. In other words: the nucleus sayas of the Viy. are, or rather contain, the only genuine dialogue text (pannatti) to be found in the canon, the example imitated by would-be dialogue texts (secondary pannattis) such as pannav." ... Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI bhUmikA Arjava vyutsarga mArdava mArdava zAnti mukti sUtraruci sUtraruci zukla dhyAna ke lAkSaNa vyAkhyAprajJapti kSAnti Arjava mAdeva sthAnAMga avyava asammoha viveka butsarga aupapAtika viveka vyutsarga avyaya asammoha zukla dhyAna ke Alambana vyAkhyAprajJapti avyaya asammoha viveka sthAnAMga zAnti mukti aupapAtika Arjava dhyAnazataka meM sthAnAMga aura aupapAtika kA krama milatA hai| avyatha, asammoha Adi zukla dhyAna ke lakSaNa ho sakate haiN| dhyAnazataka meM ise vistAra ke sAtha samajhAyA gayA hai| ' pratIta hotA hai ki smRtidoSa athavA lipidoSa ke kAraNa yaha viparyaya ho gyaa| dharma dhyAna ke lakSaNa vyAkhyAprajJapti AjJAruci nisargaruci avagADharuci sthAnAMga AjJAruci nisargaruci avagADharuci aupapAtika AjJAruci nisargaruci upadezaruci dharma dhyAna ke Alambana vyAkhyAprajJapti vAcanA pratipracchanA parivartanA dharmakathA sthAnAMga vAcanA pratipracchanA parivartanA anuprekSA aupapAtika vAcanA pracchanA parivartanA dharmakathA dharma dhyAna kI anuprekSA vyAkhyAprajJapti ekatvAnuprekSA anityAnuprekSA azaraNAnuprekSA saMsArAnuprekSA sthAnAMga ekAnuprekSA anityAnuprekSA azaraNAnuprekSA saMsArAnuprekSA aupapAtika anityAnuprekSA azaraNAnuprekSA ekatvAnuprekSA saMsArAnuprekSA zukla dhyAna ke prakAra 1.vyAkhyAprajJapti pRthaktvavitarkasavicArI ekatvavitarkaavicArI sUkSmaniyaManivRtti samucchinnakriyaMapratipAti 2.sthAnAMga pRthaktvavitarkasavicArI ekatvavitarkaavicArI sUkSmaniyaManivRtti samucchitrakriyaMapratipAti 3.aupapAtika pRthaktvavitarkasavicArI ekatvavitarkaavicArI sUkSmakriyaMapratipAti samucchitrakriyaManivRtti dezI zabdoM kA prayoga sUtraruci prastuta Agama meM yatra-tatra dezI zabdoM kA bhI prayoga milatA hai 1. bha.25 / 610 ThANaM,4 170o.sU.43 / 2. bh.25|611;tthaannN,4 |71;o.suu.43 / 3. dhyaan-shtk,66,60| 4. vahI,61,62 cAlijjai bIbhei ya dhIro na parIsahovasaggehiM / suhumesu na saMmujjhai bhAvesu na devamAyAsu // dehavivittaM pecchai appANaM taha ya sbbsNjoge| dehovahivosagaM nissaMgo savvahA kuNai / / 5. bha.25 / 606,ThANaM,4 / 66,o.sU.43 / 6. bha.25 / 607,ThANaM,4 / 67;o.sU.43 / 7. bha.25 / 608 tthaannN,4|68o.suu.43 / 8. bha.25 / 606 ThANaM,4 / 66:o.sU.43 / Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA dezI zabda gaDDha bodi khatta DoMgara gaDUDa saMkuDita Tola pramANa 3 / 65 3 / 112 7 / 117 7 / 117 7 / 117 7 / 116 7 / 116 10. adhyayana 11. uddezaka 12. samuddezaka racanAkAra, racanAkAla prastuta Agama dvAdazAMgI kA pAMcavA aMga hai| isameM bhagavAn mahAvIra kI vANI gaNadhara sudharmA ke dvArA saMkalita hai, isalie isake racanAkAra gaNadhara sudharmA haiN| isakA prastuta saMskaraNa devarddhigaNI kI vAcanA ke samaya kA hai| I. pU. pAMca sau se IsvI san pAMca sau taka ke sUtra isameM milate haiN| gautama ne pUchA- bhaMte ! pUrvagata zruta kaba taka calegA ? bhagavAn ne uttara diyA--gautama ! mere nirvANa ke eka hajAra varSa taka pUrvagata zruta calegA' "jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve bhArahe vAse imIse AsappiNIe devANuppiyANaM kevatiyaM kAlaM puvvagae aNusajjissati ? goyamA ! jaMbuddIve NaM dIve bhArahe vAse imIse osappiNIe mamaM egaM vAsasahassaM puvvagae aNusajjissati / " yaha sUtra saMkalanAkAlIna racanA hai| devarddhigaNikSamAzramaNa ne pArzvanAtha kI paraMparA devagupta se eka pUrva artha sahita aura dUsare pUrva kA kevala mUla pATha paDhA thaa| aMtima pUrvadhArI satyamitra mAne jAte haiN| unake svargavAsa ke pazcAt pUrvazruta kA sarvathA viccheda ho gayA / dharmasAgaragaNi likhita tapAgaccha paTTAvali meM isakA ullekha milatA hai - zrIvIrAt varSasahastre 1000 gate satyamitre pUrvavyavacchedaH pUrvavicchedaH / bhagavAn mahAvIra ke pravacana meM kahIM bhI bhaviSyavANI nahIM hai| yaha sAmayika sthiti kA Akalana karane vAlA sUtra devarddhigaNI kI vAcanA ke samaya jor3A gayA pratIta hotA hai| pramANa 36 samarpaNa -sUtroM yA nirdeza- sUtroM ke adhyayana se bhI yaha tathya pramANita hotA hai ki prastuta Agama meM aneka zatAbdiyoM kI racanA kA saMkalana kiyA gayA hai| gaNipiTaka kI jAnakArI ke lie naMdI sUtra kA nirdeza kiyA gayA hai| usameM niyukti kA ullekha hai|' yaha uttarakAlIna pATharacanA hai| prastuta Agama meM vibhinna pAThoM ke racanAkAla kA nirdhAraNa karanA bahuta Avazyaka kArya hai| isase dArzanika vikAsa ke kAlakrama ko samajhane meM paryApta sahAyatA mila sakatI hai| aneka saMkhyeya saMkhyeya saMkhyeya AkAra aura vartamAna AkAra prastuta Agama kA granthamAna anuSTup zloka ke anupAta se 16 hajAra zloka pramANa mAnA jAtA hai| hamane aMgasutANi bhAga do meM prakAzita prastuta Agama ke saMskaraNa meM aneka sthaloM para jAva zabda kI pUrti kI hai| usase isakA granthamAna 16286 / 2 zloka pramANa ho gayA hai| isakA savA lAkha pramANa vAlA bhI saMskaraNa milatA hai, jisakA ullekha pahale kiyA jA cukA hai| samavAyAMga aura naMdI meM isakA prAcIna rUpa aura AkAra milA hai| vaha isa prakAra hai-- sUtrAMga 1. vAcanA 2. anuyogadvAra 3. veDhA chanda 4. zloka 6. zrutaskandha eka sau se adhika dasa hajAra dasa hajAra 1. 20 / 70 / 2. Atmaprabodha, 33 / 1 / 3. paTTAvalI samuccaya, bhA. 1, pR. 51 / 4. 25/66,67 kativihe NaM bhaMte ! gaNipiDae paNNatte ? dezI zabda maggao chANe cikkhala matyA nattha chaNa goyamA ! duvAlasaMge gaNipiDae paNNatte, taM jahA AyAro jAva ditttthivaao| ye kiM naM AgAze ? gANaM nizANaM AyAra-goyara- viNaya bhagavaI pramANa 7 / 152 8 / 25 sUtrAMga 5. niryuktiyAM 6. saMgrahaNiyAM 7. pratipattiyAM 8. aMga 13. vyAkaraNa 14. pada 15. pada 8 / 357 6 / 46 6 / 141 6 / 186 5. naMdI, sU. 85 ke anusaar| 6. sama. pa. sa. 63 ke anusAra hai| pramANa saMkhyeya saMkhyeya saMkhyeya pAMcavAM veNaiya-sikkhA-bhAsA-abhAsA-caraNa-karaNa-jAyA- mAyA-vittio Aghavijjati, evaM aMgaparUvaNA bhANiyavvA jahA naMdIe jAva / suttattho khalu paDhamo, bIo nijjuttimIsao bhaNio / taio ya niravaseso, esa vihI hoi aNuoge | chattIsa hajAra do lAkha aTThAsI hajAra caurAsI hajAra Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI bhUmikA jayadhavalA ke anusAra vyAkhyAprajJapti meM do lAkha aTThAIsa hajAra pada haiN|' vyAkhyAgrantha prastuta Agama kI niyukti vartamAna meM upalabdha nahIM hai| isake vivaraNa meM saMkhyeya niyuktiyoM kA ullekha hai| ye niyuktiyAM Agama ke sAtha jur3I huI thI yA svatantra vyAkhyA grantha ke rUpa meM thIM, isakA abhI koI samAdhAna nahIM huaa| naMdI sUtra meM upalabdha gyAraha aMgoM ke vivaraNa meM sabhI aMgoM meM saMkhyeya niyuktiyoM kA ullekha hai| vartamAna meM kevala do aMgasUtroM-AcArAGga aura sUtrakRtAMga kI niyuktiyAM milatI haiM, zeSa, aMgoM kI niyuktiyAM upalabdha nahIM haiN| prastuta Agama meM kucha nirukta milate haiM1. jamhA ANamai vA, pANamai vA, ussasai vA, nIsasai vA tamhA pANe tti vattavbaM siyaa|' 2. jamhA bhUte bhavati bhavissati ya tamhA bhUe tti vattavvaM siyaa|'' 3. jamhA jIve jIvati, jIvattaM AuyaM ca kammaM uvajIvati tamhA jIve tti vattavyaM siyaa|' 4. jamhA satte subhAsubhehiM kammehiM tamhA satte tti vattavvaM siyaa| 5. jamhA tittakaDukasAyaMbilamahure rase jANai tamhA viSNu tti vattavaM siyaa|" 6. jamhA vedeti ya suha-dukkhaM tamhA vede tti vattavvaM siyaa| se teNa?NaM pANe ti battavyaM siyA jAva vede tti vattavvaM siyaa|" 7. je lokai se loe| ina niruktoM ko bhI niyukti kahA jA sakatA hai| haribhadrasUri ne niyukti kA artha nikSepaniyukti Adi kiyA hai| yahAM yaha artha ghaTita ho sakatA hai| niyukti anugama ke tIna prakAra haiM 1. nikSepa niyukti anugama 2. upodghAta niyukti anugama 3. sUtrasparzI niyukti anugama prastuta Agama meM nikSepa-niyukti kA sthAna-sthAna para prayoga milatA hai1. davyao loe saaMte khettao loe saaMte kAlao loe aNaMte bhAvao loe annte| 2. davvao jIve saaMte khettao jIve saaMte kAlao jIve aNaMte bhAvao jIve annNte| isa prakAra 2|125-126,5 / 20581184-161 11135, 108; 14 / 81 16/11; 25/25, 28-ye sthala draSTavya cUrNi abhI mudrita nahIM hai| vaha hastalikhita milatI hai| usakI patra saMkhyA 10 hai| usakA graMthamAna 3560 zloka parimANa hai| usake prAraMbha meM maMgalAcaraNa nahIM hai aura anta meM prazasti nahIM hai| racanAkAra aura racanAkAla kA koI ullekha nahIM hai| cUrNi kI bhASA prAkRta pradhAna hai| ise prAkRta pradhAna cUrNiyAM--naMdIcUrNi, anuyogadvAracUrNi, dazavaikAlikacUrNi, AcArAMgacUrNi, sUtrakRtAMgacUrNi, aura jItakalpa cUrNi kI koTi meM rakhA jAtA hai| vidvAnoM ke anusAra bhagavatIcUrNi ke racanAkAra jinadAsa mahattara haiN| 1-.ka.pA.prathama adhikAra,pR.63,64 / 2. naMdI.sU.61-61 3.8.2 / 15 / 6.5/255 10. naMdI,hA.vR.pR.76 niryuktAnAM yuktirniyuktiyuktiriti vAcye yuktazabdalopAt niyuktiriti, etAzca nikSepaniyuktyAdyAH / 11. annu.suu.711| 12.2.45,46 / Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI bhUmikA 38 prastuta Agama para navAGgITIkAkAra abhayadevasUri kI vRtti upalabdha hai| saM. 1128 aNahilapATaka nagara meM isa vRtti kA nirmANa saMpanna huaa| isakA granthamAna anuSTup zloka ke anupAta se 18616 hai| vRtti kA prArambha maMgalAcaraNa ke sAtha kiyA gayA hai sarvajJamIzvaramanantamasaGgamA sArvIyamasmaramanIzamanIhamiddham / siddha zivaM zivakaraM karaNavyapetaM, zrImajinaM jitaripuM prayataH praNaumi // 1 // natvA zrIvarddhamAnAya, zrImate ca sudharmaNe / sarvAnuyogavRddhebhyo, vANyai sarvavidastathA // 2 // etaTTIkAcUrNI jIvAbhigamAdivRttilezAMzca / saMyojya paJcamAjhaM vivRNomi vizeSataH kiJcit // 3 // vRtti kI parisamApti para prazasti ke solaha zloka haiN| unameM apanI paramparA kA paricaya aura vRtti ke zodhanakAra droNasUrI ke prati kRtajJatA, sahAyakoM ke prati AbhAra, racanApUrti kA kAla tathA graMthamAna kA ullekha hai yaduktamAdAviha sAdhuyodhaiH zrIpaJcamAGgonatakuJjaro'yam / sukhAdhigamyo'stviti pUrvagurvI, prArabhyate vRttivaratrikeyam // 1 // samarthitaM tatpaTubuddhisAdhusAhAyakAtkevalamatra sntH| sabuddhidAtryA'paguNAMlgunantu, sukhagrahA yena bhavatyathaiSA // 2 // cAMdre kule sadvanakakSakalpe, mahAdrumo dharmaphalapradAnAt / chAyAnvitaH zastavizAlazAkhaH, zrIvarddhamAno muninAyako'bhUt // 3 // tatpuSpakalpI vilasadvihArasadgandhasampUrNadizau samantAt / babhUvatuH ziSyavarAvanIcavRttizrutajJAnaparAgavantau // 4 // ekastayoH sUrivaro jinezvaraH, khyAtastathAnyo bhuvi buddhisAgaraH / tayovineyena vibuddhinApyalaM, vRttiH kRtaiSA'bhayadevasUriNA // 5 // tayoreva vineyAnAM, tatpadaM cAnukurvatAm / zrImatAM jinacandrAkhyasaprabhUNAM niyogataH // 6 // zrImajinezvarAcAryaziSyANAM guNazAlinAm / jinabhadramunIndrANAmasmAkaM caahisevinH||7|| yazazcandragaNergADhasAhAyyAt siddhimAgatA / parityaktAnyakRtyasya, yuktAyuktavivekinaH // 8 // yugmam / zAstrArthanirNayasusaurabhalampaTasya, vidvanmadhuvratagaNasya sadaiva sevyaH / zrInivRtAkhyakulasannadapadmakalpaH, zrIdroNasUriranavadyayazaHparAgaH // 6 // zodhitavAn vRttimimAM yukto viduSAM mahAsamUhena / zAstrArthaniSkanikaSaNakaSapaTTakakalpabuddhInAm // 10 // vizodhitA tAvadiyaM sudhIbhistathApi doSAH kila saMbhavanti / manmohatastAMzca vihAya sadbhistadgrAhyamAptAbhimataM yadasyAm / / 11 // yadavAptaM mayA puNyaM, vRttAviha zubhAzayAt / mohAd vRttijamanyacca, tenAgo me vizuddhyatAt // 12 // prathamAdarza likhitA vimalagaNiprabhRtibhirnijavineyaiH / kurvadbhiH zrutabhaktiM dakSairadhikaM vinItaizca // 13 // asyAH karaNavyAkhyAzrutilekhanapUjanAdiSu yathArham / dAyikasutamANikyaH preritavAnasmadAdijanAn / / 14 // aSTAviMzatiyukte varSasahastre zatena cAbhyadhike / aNahilapATakanagare kRteyamacchuptadhanivasatI // 15 // aSTAdaza sahastrANi, SaT zatAnyatha SoDaza / ityevamAnametasyAH, zlokamAnena nizcitam / / 16 // Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 36 bhUmikA vRttikAra ne mUla TIkA aura cUrNikAra kA aneka bAra ullekha kiyA hai vRttipatra vRttipatra 640 642 644 68 150 656 668 673 684 174 178 184 165 241 266 701 704 cUrNikAra matamupajIvya cUrNikAraH punarevamAha paripUrNastvavIcidravyANIti TIkAkAraH, cUrNikArastvAhAradravyavargaNAmadhikRtyedam vRddha vyAkhyAtam pArzvasthIbhUtA iti TIkAkAraH 'pAsAvacija' tti cUrNikAraH prastAvAculukamAhuvRddhAH iha vRddhavyAkhyA vRddhairapyanAkhyAtatvAt, Aha ca cUrNikAraH iha TIkAvyAkhyA vRddhAH cUrNikAraH cUrNikAreNa tu jhUrita iti TIkAkAraH valitoddhavalitAmiti vRddhAH vakrAmiti vRddhA iyaM ceha vRddhoktA gAyA. Aha ca cUrNikAraH ata evoktaM cUrNikAreNa iha caitA vRddhoktAH saMgrahagAvA cUrNikAravyAkhyA TIkAkArastu sAkSepaparihAraM ceha pAha 705 705 705 263 358 mUlaTIkAkRtA vRddhastu kAJcidvAcanAmAzrityedaM vyAkhyAtam vRddhasyaM vizeSa uktaH ghaTavaditi cUrNivyAkhyA, TIkAkArastvevamAha etaba TIkAkAravyAkhyAnaM vAcanAntaraviSayamiti TIkAkAreNa tu.... TIkAkAravyAkhyAnaM tviha cUrNikAropi Aha vRddhastu vyAkhyAtam anyonyamanupravizante iti vRddhAH athAlaghUni mahAnti variSThAnIti vRddhAH Aha ca cUrNikAraH vRddhAH punarevamAhuH cUrNikAramataM tu vRddhoktobhidhIyate vRddhavyAkhyA tu vRddhavyAkhyA tu Aha ca bhASyakAraH, Aha ca bhASyakAra: vRddhaH punaH pazyatItyatredamuktam cUrNikAravyAkhyA, TIkAkAravyAkhyA tu ihAlpabahutvAdhikAre vRddhA gAyA evaM prapaJcitavantaH ityetasya cUrNyanusAreNa vyAkhyA iti ca vRddhAH....iti ca vRddhAH Aha ca bhASyakAraH iha pUjyavyAkhyA ayaM ca sUtrArtho'bhUmivRddhoktagAyAbhirmAvanIyaH etaba TIkAmupajIvya vyAkhyAtama, iha kazcidAha nanu devatvAcyutasyAnantarameva...iti TIkAkAramatamavasIyate uktaJca cUrNAm iha cUrNikAravyAkhyAnamidam vRttikRtA tvevamuktam iha ca prakaraNe ime vRddhoktagAve cUrNikAreNa punaH kApasUtrANi iti ca vRddhAH vallyAyAkrAntatvAditi ca vRddhAH 504 368 414 VVVVVVVVV Mur mur 9 ma vRddhAH 457 462 528 600 624 cUrNikAraH 586 kenacittikRtehAnyatra ca granthe vyAkhyAnamapyenameva cUrNikArastvAha etaca TIkAkAravyAkhyAnam, cUrNikAravyAkhyAnamapyenameva cUrdhyA tUktam-jaM vatthAI.... 624 cUAM tUktam jhaMjhA.... uktaM ca vRddhariha 626 prAktanazatabhaGgakAzaMcAzritya vRddharuktam 641 idaM ca prAyovRttimakIkRtyoktaM,anyathA paJcasAmayikyapi gatiH sambhavati 660 vyAkhyA zatasyAsyA kRtA sakaSTaM, TIkA'lpikA yena na cAsti cUrNiH / __ mandaikanetro bata pazyatArA, dRzyAnyakaSTaM kathamudyato'pi / / 1 / / 670 611 611 612 623 nicavadAH 628 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . sUtra prathama uddezaka 1-3 maMgala-pada utkSepa-pada 4-10 11,12 13- 32 33- 38 36-43 44, 47 48-51 102 103-111 112,113 114- 117 tRtIya uddezaka 118 - 130 calamAna pada nairayikoM kI sthiti Adi kA pada AraMbha- anAraMbha-pada jJAnAdi kA bhavAntara-saMkramaNa-pada dvitIya uddezaka 52 53-56 karma-vedana-pada 60-85 nairayika Adi jIvoM kA samAna AhAra, samAna zarIra Adi-pada 86- 101 manuSyoM Adi kA samAna AhAra, samAna zarIra Adi-pada lezyA pada jIvoM kA bhava-parivartana-pada antakriyA-pada asaMjJI - AyuSya-pada 131,132 133-138 asaMvRta-saMvRta - anagAra-pada asaMyata kA vAnamaMtaradeva-pada kAMkSAmohanIya-pada zraddhA-pada asti nAsti-pada bhagavAn kI samatA kA pada kAMkSAmohanIya kA baMdha Adi-pada 136 140 - 173 caturtha uddezaka 174 175-188 186,160 karma-mokSa-pada karma-pada upasthAna- apakramaNa-pada viSayAnukrama prathama zataka pRSTha 05-11 11-20 21-23 23-31 31-36 36-36 36-42 42-46 47 47, 48 46-53 53-62 62, 63 63-66 66, 67 67-71 72-75 75-76 76-76 76,80 80-63 63,64 64-67 67-66 sUtra 161-166 pudgala aura jIva kI kAlikatA kA pada mokSa pada 200 - 210 pAMcavAM uddezaka 211,212 pRthvI-pada 213-215 216-244 AvAsa-pada nairayikoM kA nAnAdazAoM meM krodhopayukta Adi bhaMga-pada 245-255 asurakumAra Adi kA nAnAdazAoM meM krodhopayukta Adi bhaGga-pada chaTThA uddezaka 256-267 268- 275 sUrya-pada sparzanA-pada 276-287 kriyA-pada 288-308 roha ke prazna-pada 306-311 lokasthiti-pada 312,313 jIva- pudgala-pada 314-317 snehakAya-pada sAtavAM uddezaka 318-334 deza-sarva-pada 335-338 vigrahagati-pada 336 Ayu-pada garbha-pada 340-346 350 - 352 mAtrika- paitrika -aMga-pada garbha kA naraka- gamana-pada 353, 354 355-358 garbha kA devaloka gamana-pada AThavAM uddezaka 356 bAla kA AyuSya-pada 360,361 paMDita kA AyuSya-pada pRSTha 66-101 101-104 105 105, 106 106-117 117-121 122-125 125-127 127-126 126-136 136-138 138 - 140 140, 141 142-146 146, 147 148, 146 146-154 154, 155 155 155-158 156 156, 160 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160,161 161-166 166,167 167-166 000-164 184,165 186 187 362,363 bAlapaMDita kA AyuSya-pada 364-372 kriyA-pada 373,374 jaya-parAjaya-pada 375-384 vIrya-pada navamAM uddezaka 384-416 guru-laghu-pada 417-415 prazasta-pada 416 kAMkSApradoSa-pada 420-422 iha-para-bhavika-Ayu-pada 423-433 kAlAsavaizyaputra-pada 434-435 apratyAkhyAnakriyA-pada 436-437 AdhAkarma-pada 438-436 prAsu-eSaNIya-pada 440-441 zAzvata-azAzvata-pada dasavAM uddezaka 442 parasamayavaktavyatA-pada 443 svasamaya vaktavyatA-pada 444-445 aipithikI-sAmparAyikI-pada 446-448 upapAta-pada 171-176 176-177 177 178-176 176-183 / 188-186 186-161 162,163 163 dvitIya zataka sUtra sAtavAM uddezaka 116,117 sthAna-pada 281 prathama uddezaka -01 utkSepa-pada 02.08 zvAsocchvAsa-pada 06-12 vAyukAya kA kAyasthiti-pada 13-16 mRtAdInirgrantha-pada 20-73 skandakakathA-pada 166 166-202 202,203 204-207 207-251 AThavAM uddezaka 118-121 camarasabhA-pada 282-284 264 252-254 dvitIya uddezaka -74 samudghAta-pada tRtIya uddezaka 75,76 pRthvI-pada caturya uddezaka 77,78 indriya-pada navamAM uddezaka 122,123 samayakSetra-pada dasavAM uddezaka 124-135 astikAya-pada 136,137 jIvatva-upadarzana-pada 138-140 AkAza-pada 141-145 astikAya-pada 146-153 sparzanA-pada 255,256 / 285-261 261-262 262-264 264-265 265-267 257 pariziSTa pAMcavA uddezaka 76,10 paricAraNA-veda-pada 51-61 garbha-pada 62-111 tuMgiyAnagarI-zramaNopAsaka-pada 112-114 uSNajalakuNDa-pada chaTThA uddezaka 115 bhASA-pada 25-260 260-263 263-276 276-280 nAmAnukrama (vyakti aura sthAna) 303-304 bhASyaviSayAnukrama 305-310 pAribhASika zabdAnukrama 311-326 AdhArabhUta grantha-sUcI 330-336 jinadAsa mahattarakRta cUrNi-do zataka 338-336 abhayadevasUrikta vRtti-do zataka 340-412 281 / Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paDhamaM sataM prathama zataka Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha prastuta hai bhagavatI kA pahalA zataka / isameM darzanazAstra, AcArazAstra, jIvavidyA, lokavidyA, sRSTividyA, parAmanovijJAna Adi aneka viSayoM kA gaMbhIra parAmarza huA hai| jaina darzana ke anusAra sRSTi kA vikAsa jIva aura pudgala ke yoga se huA hai| mUla tattva do haiM-- jIva aura ajIva / unakA astitva traikAlika hai, anAdi hai| pratyeka astitva meM utpAda, vyaya, dhrauvya kI tripadI kA samanvaya hai| dhrauvyAMza anAdi hai| utpAda aura vyaya pariNamana ke aMga haiN| yaha pariNamana hI sRSTi kA mUla bIja hai| rohaka ke prazna ke uttara meM bhagavAn mahAvIra ne kahA-rohaka ! jIva aura ajIva-ye haiM / unameM pahale pIche kA krama nahIM hai| pahale jIva aura pazcAda ajIva-yaha nahIM hai| pahale ajIva aura pazcAda jIva-yaha bhI nahIM hai| donoM meM paurvAparya nahIM hai| yaha siddhAnta vedAnta ke caitanyAdvaita se bhinna hai| usake anusAra brahma yA cetana se jar3a padArtha kI utpatti hotI hai| isa siddhAnta meM jar3AdvaitavAda kA bhI asvIkAra hai| usake anusAra jar3a padArtha se caitanya kI utpatti hotI hai| cetana aura acetana donoM kA svatantra astitva hai, phira unameM saMbaMdha sthApita kaise ho sakatA hai ?--yaha prazna darzana ke kSetra meM bahucarcita rahA hai aura Aja bhI hai| isa prazna kA eka nayA samAdhAna upalabdha hai| jIva aura pudgala donoM meM eka sneha nAma kA tattva hotA hai| isa tattva ke kAraNa una donoM meM saMbaMdha sthApita ho jAtA hai| rene dekArte ne zarIra aura mana kI nirapekSa sattA kA pratipAdana kiyaa| spinojA ne zarIra aura mana meM advaita kI sthApanA kii| Adhunika vaijJAnika zarIra aura mana meM antaHkriyA (Interaction) mAnate haiN| manovijJAna ke kSetra meM isa antaHkriyA ke siddhAnta ke AdhAra para aneka samasyAeM sulajhAI gaI haiN| zarIra kA mana para aura mana kA zarIra para prabhAva hotA hai, yaha spaSTa hai| zarIra aura mana donoM bhinna sattAeM haiM; phira eka dUsare kA prabhAva eka dUsare para kaise hotA hai ? dekArte ne zarIra aura mana kI pArasparika kriyAoM kA saMbaMdha-sUtra pAiniyala glaiMDa ko batalAyA hai| isase prazna kA sahI samAdhAna nahIM hotaa| zarIra aura jIva donoM meM koI aisA saMbaMdha-sUtra honA cAhie jisase ve eka-dUsare ko paraspara prabhAvita kara sakeM / sneha kA saMbaMdha jIva aura pudgala donoM se hai| usake AdhAra para pArasparika saMbaMdha kI vyAkhyA sarala ho jAtI hai| jIva aura pudgala kA saMbaMdha zarIra-dhAraNa, AhAra-grahaNa, karma-baMdha, karma-vipAka Adi aneka rUpoM meM hotA hai| isa prasaMga meM jIvavidyA aura karmavidyA ke aneka nae pakSoM para vimarza huA hai|' parAmanovijJAna (Parapsychology) vijJAna kI naI aura darzana kI bahuta purAnI zAkhA hai| usakA eka mahattvapUrNa aMga hai-punarjanma / eka jIva vartamAna jIvana ko samApta kara nae jIvana kA prAraMbha karatA hai | gItA kI bhASA meM "vAsAMsi jIrNAni yathA vihAya navAni gRhNAti naroparANi / tathA zarIrANi vihAya jIrNAnyanyAni saMyAti navAni dehI // " 1. sUtra 161-166 2. sUtra 261 / 3. sUtra 440 // 4. draSTavya sUtra 312, 313 kA bhaassy| 5. jIvavidyA ke lie draSTavya sUtra--- jIvana kA sthiti-kAla-13-15,32 sama-AhAra, samazarIra Adi-60-100 saMsAra-saMsthAna kAla-103-111 sthiti-sthAna-216-254 snehakAya--314-316 AyuSya-356363,420,421 vIrya-375-382, 367-366 jIva aura lezyA-101,102,408-416 gurutva-laghutva 384-361 jIva aura pudgl-16,27| karmavidyA ke lie draSTavya sUtra calita-acalita-2031 karma-vedana-53-56 upasthApana, avakramaNa-175-188 kAMkSAmohanIya-11-130,140-172 karma-prakRti-174 karma-mokSa-186,160 jaya-parAjaya-373,374,407) 6. bhagavadgItA, 2 / 22 / Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI za.1:Amukha "manuSya jaise purAne vastroM ko chor3a nae vastroM ko dhAraNa karatA hai, vaise hI dehI (jIva) purAne zarIra ko chor3a nae zarIra ko dhAraNa karatA hai|" prastuta zataka meM eka jIvana se dUsare jIvana ke madhya honevAlI gati (aMtarAla gati) kA vivecana milatA hai|' punarjanma kI Ayu kA saMvedana kaba hotA hai ? aMtarAla gati meM jIva indriya-jJAna aura zarIra se yukta hotA hai yA viyukta ? --ina praznoM para vicAra kiyA gayA hai| punarjanma se saMbaMdha rakhane vAle aneka sUtra haiN|' garbha-vidyA ke sUtroM kI tulanA Ayurveda ke maulika grantha caraka aura suzruta se hotI hai| garbhastha zizu vaikriya labdhi ke dvArA senA kA nirmANa kara yuddha karatA hai aura vaha marakara naraka meM utpanna ho jAtA hai| koI garbhastha zizu dhArmika pravacana suna usameM lIna ho jAtA hai, garbha-avasthA meM usakI mRtyu hotI hai aura vaha svarga meM utpanna ho jAtA hai|" jaina darzana ke vikAsa meM jIvavijJAna (Biology) kA mukhya AdhAra rahA hai| pudgala kA vivecana jIva ke sahAyaka dravya ke rUpa meM huA hai| jIva-vikAsa kA carama biMdu hai mokSa / jainoM kA AcArazAstra jIva aura mokSa ke antarAla meM vikasita huA hai| prastuta zataka meM AcAra ke aneka pakSa carcita haiN| kriyA se antakriyA taka unakI yAtrA karanA bahuta mahattvapUrNa hai| prastuta zataka ke 10 uddezaka haiN| unameM viSaya kI kramabaddhatA nahIM hai| eka viSaya se saMbaMdha rakhane vAle sUtra aneka uddezakoM meM upalabdha haiN| isakA hetu yaha hai ki bhagavatI meM praznoM aura uttaroM kA saMgraha hai| karma ke viSaya meM eka prazna pahale pUchA gayA aura dUsarA prazna kucha samaya ke antarAla se pUchA gyaa| unako usI rUpa meM rakhA gayA hai| sUtrakAra ne saMkalana-kAla meM viSaya ke vargIkaraNa ko pradhAnatA nahIM dii| prastuta zataka ko paDhate samaya isa tathya kI smRti rakhanA Avazyaka hai| 1. sUtra 335338 / 2. sUtra 336 3. sUtra 340-343 / 4. sUtra 3643,48-50,113-116,318334 / 5. draSTavya sUtra 340-346 kA bhASya / 6. sUtra 353,354 / 7. sUtra 335356 / 6. draSTavya sUtra kriyA--276-286,364-372,434, 435,444, 445 Arambha anArambha-33-38 zraddhA-131,132 lAghaka-417,418 sAmAyika-423-433 sAdhu aura mokSa-44-47,200-206 aMtakara-416 aNtkriyaa-112| Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paDhamaM sataM : pahalA zataka paDhamo uddeso : pahalA uddezaka mUla saMskRta chAyA maMgala-padam maMgala-padaM 1. namo arahaMtANaM, namo siddhANaM, namo AyariyANaM, namo uvajjhAyANaM, namo smbsaahuunnN|| namaH arhadbhyaH namaH siddhebhyaH namaH AcAryebhyaH namaH upAdhyAyebhyaH namaH srvsaadhubhyH| hindI anuvAda maMgala pada 1. arhatoM ko namaskAra siddhoM ko namaskAra AcAryoM ko namaskAra upAdhyAyoM ko namaskAra saba sAdhuoM ko namaskAra / 2 2. namo baMbhIe liviie|| namo brAhmayai lipyai| 2. brAhmI lipi ko namaskAra / 3 saMgahaNI gAhA saMgrahaNI gAthA rAyagiha 1 calaNa 2 dukkhe, rAjagRhe calanaH duHkhaH, 3 kaMkhapaose ya 4 pagai 5 puddhviio| kAMkSApradoSazca prakRtiH pRthivyaH / 6 jAvaMte 7 neraie, yAvAn nairayikaH, bAle 6gurue ya10calaNAo // 1 // bAlaH gurukazca calanAH / / saMgrahaNI gAthA prathama zataka meM dasa uddezaka haiM--rAjagRha meM praznottara-1 calamAna calita 2 duHkha 3 kAMkSApradoSa 4 karma-prakRti 5 pRthviyAM 6 yAvAn 7 nairayika 8 bAla 6 guruka 10 calamAna aclit| 3. namo suyassa // namaH shrutaay| 3. zruta ko nmskaar| bhASya 1.maMgala-pada prastuta Agama maMgala-pada ke sAtha prArambha hotA hai| isameM tIna maMgala-sUtra haiN| prathama maMgala meM arhat, siddha, AcArya, upAdhyAya aura muni ko namaskAra kiyA gayA hai aura dUsare maMgala meM brAhmI lipi ko| isake bAda saMgrahaNI gAthA hai aura phira tIsare maMgala meM zruta ko namaskAra kiyA gayA hai| maMgala kA prayojana hai-iSTa artha kI praapti|' nirvighna rUpa se zAstra yA laukika kAryoM kI parisamApti tathA vAMchita abhisiddhi ke lie jo kiyA jAtA hai, vaha maMgala hai; isIlie zAstra ke Adi, madhya tathA aMta meM maMgala karane kA vidhAna kiyA gayA hai| Adi maMgala se zatruoM ke dvArA Ane vAle vighnoM kA vighAta, madhya maMgala se binA kisI vikSepa ke zAstra kI sampannatA tathA aMta maMgala se AyuSmAn zrotA kI upalabdhi hotI hai| mukhya rUpa meM maMgala do prakAra kA hotA hai-dravya maMgala aura bhAva mNgl| laukika kAryoM meM akSata, kuMkuma, dahI, nAriyala Adi padArtha maMgala mAne jAte haiN| lokottara kAryoM meM apane iSTa devatA kA 1.prajJA.vR.pa.1 maMgalaM caiva zAstrAdau, vAcyamiSTArthasiddhaye // 2. (ka) vi.bhA.gA. 13,14 taM maMgalamAIe majjhe, pajaMtae ya satthassa | paDhama satthatthA'vigdhapAragamaNAya NiddiTuM // tasseva ya thejjatthaM, majjhimayaM antimaM pi tasseva / avvocchittiNimittaM, sissapasissAdivaMsassa // (kha) pramANa-mImAMsA,11111-maMgale ca sati paripanthivighnavighAtAd akSepeNa zAstrasiddhiH AyuSpacchotRkatA ca bhavati / Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za. 1: u.1: sU. 1-3 smaraNa hI maMgala hai| prAcIna Agama - sAhitya meM grantha ke prArambha meM maMgala - vinyAsa karane kI paddhati nahIM thI / uttarakAla meM isa paddhati kA vikAsa huA / vRttikAra AcArya abhayadevasUri kA abhimata hai ki Agama svayaM eka maMgala hai| usameM dUsare dUsare maMgaloM kA samAveza karane kA koI aucitya nahIM bntaa| isase anavasthA doSa kI prApti hotI hai| phira bhI ziSya kI mati ko maMgalamaya banAne tathA ziSTa paramparA ke nirvAha ke lie prastuta sUtra meM aisA prayatna kiyA gyaa| unhoMne aitihAsika dRSTi prastuta nahIM kI, kevala prAcIna paramparA kI ora dhyAna avazya AkarSita kiyA hai| unhoMne likhA hai " pUrva vRttikAra ne pUrvavyAkhyAta namaskAra Adi grantha kI vyAkhyA nahIM kii| unake sAmane isakA koI kAraNa rahA hai| yaha kAraNa kyA rahA hogA, isa para unhoMne koI prakAza nahIM ddaalaa| hamAre abhimata se isakA kAraNa yaha hai ki maMgala sUtra racanAkAlika nahIM haiM, ve uttarakAla meM jur3e haiN| isIlie cUrNi aura mUlavRtti meM ve vyAkhyAta nahIM haiM / , prastuta sUtra ke pandrahaveM zataka ke prArambha meM bhI maMgala-vAkya upalabdha hotA hai-- namo suyadevayAe bhgviie| abhayadevasUri ne isakI vyAkhyA nahIM kI hai, isase lagatA hai ki prArambha ke maMgala-vAkya, lipikAroM yA anya kisI AcArya ne, vRtti kI racanA se pUrva jor3a diye the aura madhyavartI-maMgala vRtti kI racanA ke bAda jur3A / pandrahaveM zataka kA pATha vinakAraka mAnA jAtA thA, isalie isa adhyayana ke sAtha maMgalavAkya jor3A gayA, yaha bahuta saMbhava hai| maMgalavAkya ke prakSipta hone kI bAta anya AgamoM se bhI puSTa hotI hai / dazAzrutaskaMdha kI vRtti meM maMgala-vAkya ke rUpa meM namaskAra maMtra vyAkhyAta hai, kintu cUrNi meM vaha vyAkhyAta nahIM hai| isase spaSTa hai ki cUrNi ke racanAkAla meM vaha pratiyoM meM upalabdha nahIM thA aura vRtti kI racanA se pUrva vaha unameM jur3a gayA thA / pajosaNAkappo ( kalpasUtra ) dasAo kA AThavAM adhyayana hai| usake prArambha meM bhI namaskAra - mantra likhA huA milatA hai / Agama - anusaMdhAtA muni puNyavijayajI ne ise prakSipta mAnA hai / unake anusAra prAcInatama tAipatrIya pratiyoM meM yaha upalabdha nahIM hai aura vRtti meM bhI vyAkhyAta nahIM hai / yaha aSTama adhyayana hone ke kAraNa isameM madhya maMgala bhI nahIM ho sakatA / isalie yaha prakSipta hai| paNNavaNA ke prAraMbha meM bhI namaskAra maMtra likhA huA hai, kintu haribhadrasUri aura malayagiri - ina donoM vyAkhyAkAroM ke dvArA yaha vyAkhyAta nahIM hai| paNNavaNA ke racanAkAra zrI zyAmArya ne maMgala- vAkya pUrvaka racanA 1. bha. vR. 1/2 - nanu adhikRtazAstrasyaiva maGgalatvAt kiM maGgalena ? anavasthAdidoSaprApteH / satyaM, kintu ziSyamatimaMgalaparigrahArthaM maMgalopAdAnaM ziSTasamayaparipAlanAya cetyuktameveti / 2. vahI, 1 | 4 - ayaM ca prAg vyAkhyAto namaskArAdiko grantho vRttikRtAna vyAkhyAtaH kuto'pi kAraNAditi / 3. kalpasUtra (muni puNyavijayajI dvArA saMpAdita ) pR. 3- kalpasUtrArambhe naitad namaskArasUtrarUpaM sUtraM bhUmnA prAcInatameSu tADapatrIyAdarzeSu dRzyate, nApi TIkAkRdAdibhiretadAdRtaM vyAkhyAtaM vA, tathA cAsya kalpasUtrasya dazAzrutaskaMdhasyASTamAdhyayanatvAnna madhye maMgalarUpatvenApi etatsUtraM saMgatamiti bhagavaI kA prArambha kiyA hai| isase jJAta hotA hai ki I. pU. pahalI zatAbdI ke AsapAsa Agama-racanA se pUrva maMgala vAkya likhane kI paddhati pracalita ho gayI / prajJApanAkAra kA maMgala-vAkya unake dvArA racita hai| ise 'nibaddha-maMgala' kahA jAtA hai| dUsaroM ke dvArA race hue maMgala-vAkya uddhRta karane ko 'anibaddha-maMgala' kahA jAtA hai| prati-lekhakoM ne apane prati lekhana meM kahIM kahIM 'anibaddha - maMgala' kA prayoga kiyA hai| isIlie maMgala-vAkya likhane kI paramparA kA sahI samaya khoja nikAlanA kucha jaTila ho gayA / prastuta Agama pAMcavAM aMga hai| upalabdha AyAro Adi gyAraha aMgoM meM prastuta Agama ko chor3akara kisI bhI aMga-sUtra ke prArambha meM namaskAra - maMgala upalabdha nahIM hai: suyaM me Au ! teNaM bhagavayA evamakkhAyaM - (AyAro, 919) bujheja tiuTejA, baMdhaNaM parijANiyA / (sUyagaDo, 91919) suyaM me Au ! teNaM bhagavayA evamakkhAyaM ( ThANaM, 119) Au ! te bhagavayA evamakkhAyaM - (samabAo, 111) te kAle teNaM samaeNaM caMpA nAmaM nayarI hotyA (nAyAdhammakahAo, 91919) teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM caMpA nAmaM nayarI - ( uvAsagadasAo, 119) teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM caMpA nAmaM nayarI (aMtagaDadasAo, 919) kANaM teNaM samaeNaM rAyagihe nayare (aNuttarovavAiyadasAo, 919) jaMbU ! iNamo aNhaya-saMvara-viNicchayaM pavayaNassa nissaMdaM (paNhAvAgaraNAI, 919) (vivAgasuyaM, 919) teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM caMpA nAmaM nayarI hotyA yAro Adi aMgoM ke prArambhika sUtroM kA adhyayana karane para yaha prazna upasthita hotA hai ki kevala prastuta aMga ke prArambha meM hI namaskAra -maMgala kA vinyAsa kyoM ? isakA uttara pAnA kaThina nahIM hai / lagatA hai, racanAkAla meM prastuta Agama kA prArambha bhI 'teNaM kANaM teNaM samaeNaM rAyagihe nAmaM nayare hotthA' isa vAkya se hI thA, kintu lipikAroM dvArA likhita namaskAra - maMgala-sUtra mUla ke sAtha jur3a gaye aura unheM maulika aMga mAna liyA gyaa| 2. arhatoM ko namaskAra.... saba sAdhuoM ko namaskAra namaskAra mahAmaMtra ke pATa-bheda namaskAra mahAmaMtra kA bahuta pracalita pATha yaha hai--Namo arahaMtANaM, Namo siddhANaM, Namo AyariyANaM, Namo uvajjhAyANaM, Namo loe prakSiptamevaitat sUtramiti / 4. paNNa pada 1, gA. 1 vavagayajaramaraNabhae, siddhe abhivaMdiUNa tiviheNaM / vaMdAmi jiNavariMda, telokkaguruM mahAvIraM // 5. Sa. khaM. dhavalA, pu. 1, khaM. 1, bhA. 1, sU. 1, pR. 41 - tacca maMgalaM duvihaM NivaddhamaNibaddhamidi / tattha NibaddhaM NAma, jo suttassAdIe suttakattAreNa NibaddhadevadANamokkAro taM NivaddhamaMgalaM / jo suttassAdIe sattAreNa kayadevadANamokkAro tamaNibaddhamaMgalaM / Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI za.1: u.1: sU.1-3 sbbsaahuunnN| gaye haiM aura cauthA artha arha dhAtu ke arhatA pada ke AdhAra para prAcIna granthoM meM isake aneka padoM evaM vAkyoM ke pAThAntara / kiyA gayA hai| milate haiM bhASA kI dRSTi se namo aura Namo tathA arahaMtANaM aura nnmo-nmo| arihaMtANaM-ina do meM mAtra rUpabheda hai, kintu maMtrazAstrIya dRSTi se 'na' aura 'Na' ke uccAraNa kI bhinna-bhinna pratikriyA hotI hai|' 'Na' arhNtaannN-arihNtaannN,aruhNtaannN| mUrdhanya varNa hai| usake uccAraNa se jo gharSaNa hotA hai, jo mastiSkIya aayriyaannN-aairiyaannN| prANa-vidyut kA saMcAra hotA hai, vaha 'na' ke uccAraNa se nahIM hotaa| Namo loe sabbasAhUNaM Namo sbbsaahuunnN| arahaMtANaM ke akAra aura arihaMtANaM ke ikAra kA bhI namo arahaMtAnaM, namo svsighaanN| maMtrazAstrIya artha eka nahIM hai| maMtrazAstra ke anusAra akAra kA varNa pATAntara-vimarza svarNima aura svAda namakIna hotA hai tathA ikAra kA varNa svarNima Namo, namo-prAkRta meM Adi meM 'na' kA 'Na' vikalpa se hotaa| aura svAda kaSailA hotA hai| akAra pulliMga aura ikAra napuMsakaliMga hai, isalie namo, Namo-ye donoM rUpa milate haiN| hotA hai| arahaMtANaM, arihaMtANaM-prAkRta meM 'arha' dhAtu ke donoM rUpa aruhaMtANaM-yaha pATha-bheda bhagavatI sUtra kI vRtti meM vyAkhyAta banate haiM--arahai, arihai / arahatANaM aura arihaMtANaM ye donoM 'arha' hai| vRttikAra abhayadevasUri ne isakA artha 'apunarbhava' kiyA hai| jaise dhAta ke zata pratyayAMta rUpa haiN| arahaMta aura arihaMta-ina donoM meM bIja ke atyanta dagdha hone para isase aMkUra nahIM phUTatA, vaise hI koI artha-bheda nahIM hai| vyAkhyAkAroM ne arihaMta zabda ko saMskRta kI karma-bIja ke atyanta dagdha ho jAne para bhavAMkura nahIM phuutttaa|' dRSTi se dekhakara usameM artha-bheda kiyA hai| arihanta= zatru kA hanana Avazyaka niyukti aura dhavalA meM aruhaMta pATha vyAkhyAta nahIM karane vaalaa| yaha artha zabda-sAmya ke kAraNa kiyA gayA hai| Avazyaka hai| isase pratIta hotA hai ki yaha pAThAntara unake uttarakAla meM banA niryakti meM yaha artha upalabdha hai|' arhatA kA artha isake bAda kiyA hai| aisI anuzruti bhI hai ki yaha pAThAntara tamila aura kannar3a bhASA gayA hai| isa arthabheda ke hone para arahaMta aura arihaMta ye eka hI ke prabhAva se huA hai| kintu isakI puSTi ke lie koI spaSTa pramANa dhAtu ke do rUpoM meM niSpanna do zabda nahIM hote, kintu bhinna-bhinna prApta nahIM hai| artha vAle do zabda bana jAte haiN| aruha zabda kA prayoga AcArya kundakunda ke sAhitya meM milatA Avazyaka satra ke niyuktikAra ne arahaMta, arihaMta ke tIna artha hai| unhoMne aruhaMta aura arahaMta kA eka hI artha meM prayoga kiyA kiye haiM hai| ve dakSiNa ke the, isalie arahaMta ke artha meM aruha kA prayoga 1. pUjA kI arhatA hone ke kAraNa arahaMta / ' dakSiNa ke uccAraNa se prabhAvita hai, isa upapatti kI puSTi hotI hai| 2. ari kA hanana karane ke kAraNa arihaMta / bodhapAhuDa meM unhoMne 'arhata' kA varNana kiyA hai| usameM 28,26, 3. raja-karma kA hanana karane ke kAraNa arihNt|' 30,32-ina cAra gAthAoM meM arahaMta kA prayoga hai aura 31,34, vIrasenAcArya ne arihaMtANaM pada ke cAra artha kiye haiM 36,36,41-ina pAMca gAthAoM meM aruha kA prayoga hai| 1. ari kA hanana karane ke kAraNa arihaMta / AcArya hemacandra ne upalabdha prayogoM ke AdhAra para arhat zabda 2. raja kA hanana karane ke kAraNa arihaMta / ke tIna rUpa siddha kiye haiM--aho, araho, ariho, aruhanto, 3. rahasya ke abhAva se arihaMta / arahanto, arihNto|' 4. atizaya pUjA kI arhatA hone ke kAraNa arihaMta / ' DaoN.pizela ne arahA, arihA, aruhA aura arihanta kA vibhinna prathama tIna artha ari+haMtA-ina do padoM ke AdhAra para kiye bhASAoM kI dRSTi se adhyayana prastuta kiyA hai - 1. Ava.ni.gA.616,620 iMdiyavisayakasAye parIsahe veyaNAo uvasagge / ee ariNo haMtA, arihaMtA teNa vucaMti // aTThavihaM vi ya kammaM, aribhUaM hoi sabbajIvANaM / taM kammamariM hatA, arihaMtA teNa vuccati / / 2. vahI,gA.621,622-- arihaMti vaMdaNanamaMsaNAI arihaMti pUasakkAre / siddhigamaNaM ca arihA arahaMtA teNa vuti // devAsuramaNuesu arihA pUA suruttamA jamhA / 3. vahI, gA.622---- ariNo rayaM ca haMtA arihaMtA teNa vucaMti || 4.pa.khaM.dhavalA,pu.1,khaM.1,bhA.1,sU.1,pR.42-44-arihananAdarihantA / ....... rajohananAd vA arihaMtA |.....rahasyAbhAvAd vA arihNtaa|....atishypuujaahtvaad vArhantaH / 5. vidyAnuzAsana, yogshaastr,pR.60,61| 6. bh.vR.1|1-aruhtaannmitypi pAThAntaraM, tatra arohadbhyaH anupajAyamAnebhyaH kSINakarmavIjatvAt, Aha ca--- dagdhe vIje yathA'tyantaM, prAdurbhavati nAMkuraH / karmabIje tathA dagdhe, na rohati bhavAMkuraH / / 7. hemazabdAnuzAsana, 8|2|111-uccaahti / 8. pizela, prAkRta bhASAoM kA vyAkaraNa, pArA 140 / Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.1: u.1: sU.1-3 bhagavaI arahA, arahanta-arddhamAgadhI arihA-zaurasenI aruhA-jaina mahArASTrI alihaMtANaM-mAgadhI AyariyANaM, AiriyANaM-Agama sAhitya meM yakAra ke sthAna meM ikAra ke prayoga milate haiM--vayagukta -bigutt| vyr-bir| isa prakAra Ayariya aura Airiya meM rUpabheda haiN| Namo loe sabbasAhaNaM, Namo sabasAhUrNa-abhayadevasUri ke anusAra bhagavatI sUtra ke maMgalavAkya ke rUpa meM upalabdha namaskAra maMtra kA pAMcavAM pada 'Namo savvasAhUNaM' hai| 'Namo loe sabbasAhUNaM' kA unhoMne pAThAntara ke rUpa meM ullekha kiyA hai--Namo loe savasAhaNaM ti kcitpaatthH|' isa pAThAntara kI vyAkhyA meM unhoMne batAyA hai ki 'sarva' zabda AMzika sarva ke artha meM bhI prayukta hotA hai| ataH paripUrNa sarva kA bodha karAne ke lie isa pAThAntara meM 'loka' zabda kA prayoga kiyA gayA hai|' 'loka' aura 'sarva'-ina donoM zabdoM ke hone para yaha prazna honA svAbhAvika hI hai aura abhayadevasUri ne isI kA samAdhAna kiyA hai| dazAzrutaskaMdha ke vRttikAra brahmaRSi ne bhI Namo loe sabbasAhUNaM ko pAThAntara ke rUpa meM vyAkhyAta kiyA hai| isakI vyAkhyA meM ve abhayadevasUri kA akSarazaH anusaraNa karate haiN| hamane abhayadevasUri kI vRtti ke AdhAra para bhagavatI sUtra meM Namo sabasAhUNaM ko mUla pATha aura Namo loe sabasAhUNaM ko pAThAntara svIkRta kiyA hai| isakA yaha artha nahIM hai ki Namo loe savvasAhUNaM sarvatra pAThAntara hai| AvassayaM meM hamane Namo loe sabbasAhUNaM ko hI mUla pATha mAnA hai| hamane Agama-anusaMdhAna kI jo paddhati nirdhArita kI hai, usake anusAra hama prAcInatama prati yA cUrNi, vRtti Adi vyAkhyA meM upalabdha pATha ko prAthamikatA dete haiN| sabase adhika prAthamikatA Agama meM upalabdha pATha ko dete haiN| Agama ke dvArA Agama ke pATha-saMzodhana meM sarvAdhika prAmANikatA pratIta hotI hai| isa paddhati ke anusAra hameM sarvatra 'Namo loe sabasAhUNaM' ise mUlapATha ke rUpa meM svIkRta karanA cAhie thA, kintu namaskAra mantra kisa Agama kA mUlapATha hai, isakA nirNaya abhI nahIM ho pAyA hai| yaha jahAM kahIM upalabdha hai, vahAM grantha ke avayava ke rUpa meM upalabdha nahIM hai, maMgalavAkya ke rUpa meM upalabdha hai| AvassayaM ke prAraMbha meM namaskAra mantra milatA hai| kintu vaha AvassayaM kA aMga nahIM hai| AvassayaM ke mUla aMga sAmAyika, caturviMzastava Adi haiN| isa dRSTi se bhagavatI sUtra meM namaskAra maMtra kA jo prAcIna rUpa hameM milA, vahI hamane mUlarUpa meM svIkRta kiyaa| abhayadevasUri kI vyAkhyA se prAcIna yA usake samakAlIna koI bhI prati prApta nahIM hai| yaha vRtti hI sabase prAcIna hai| isalie vRtikAra dvArA nirdiSTa pATha aura pAThAntara ko svIkAra karanA hI ucita pratIta huaa| namo arahaMtAnaM, namo sava-sidhAnaM-yaha pAThAntara khAravela ke aMtima kA bhI IMEI nahIM hai, siddha ke sAtha sarva zabda kA yoga hai aura 'sighAnaM' meM dvitva 'dha' prayukta nahIM hai| yaha pATha bhI bahuta purAnA hai, isalie ise bhI upekSita nahIM kiyA jA sakatA / namaskAra mahAmantra kA mUla srota aura kartA namaskAra mahAmantra Adi-maMgala ke rUpa meM aneka AgamoM aura granthoM meM upalabdha hotA hai, kintu isase usake mUla srota kA patA nahIM cltaa| mahAnizItha meM likhA hai ki paMcamaMgala-mahAzrutaskaMdha kA vyAkhyAna sUtra kI niyukti, bhASya aura cUrNiyoM meM kiyA gayA thA aura vaha vyAkhyAna tIrthaMkaroM ke dvArA prApta huA thaa| kAladoSa se ve niyukti, bhASya aura cUrNiyAM vicchinna ho gyiiN| phira kucha samaya bAda bajrasvAmI ne namaskAra mahAmantra kA uddhAra kara use mUla sUtra meM sthApita kiyaa| yaha bAta vRddha sampradAya ke AdhAra para likhI gayI hai|' isase bhI namaskAra maMtra ke mUla srota para koI prakAza nahIM pdd'taa| ___ Avazyaka niyukti meM vajrasUri ke prakaraNa meM ukta ghaTanA kA ullekha bhI nahIM hai| vajrasUri dasa pUrvadhara hue haiN| unakA astitvakAla I.pU.pahalI zatAbdI hai| zayyaMbhavasUri caturdazapUrvadhara hue haiM aura unakA astitvakAla I.pU.5-6 zatAbdI hai| unhoMne kAyotsarga ko namaskAra ke dvArA pUrNa karane kA nirdeza kiyA hai| dazavaikAlika sUtra kI donoM cUNiyA Ara hArabhadrIya vRtti ma namaskAra kI vyAkhyA 'Namo arahatANa' maMtra ke rUpa meM kI hai| AcArya vIrasena ne SaDaNDAgama ke prArambha meM diye gae namaskAra maMtra ko nivaddhamaMgala batalAyA hai| isakA phalita yaha hotA hai ki namaskAra mahAmaMtra ke kartA SaTUkhaNDAgama ke racayitA AcArya puSpadanta haiN| AcArya vIrasena ne yaha kisa AdhAra para likhA, isakA koI 1. bha.vR.1191 2. vahI,11-tatra sarvazabdasya dezasarvatAyAmapi darzanAdaparizeSasarvatopadarzanA rthamucyate 'loke'--manuSyaloke na tu gacchAdau ye sarvasAdhavastebhyo nmH| 3. hastalikhita vRtti,patra 4 / 4. prAcIna bhAratIya abhilekha, dvitIya khaNDa, pR.26 / 5. mahAnizItha,a.5;abhidhAnarAjendra,pR.1835-eyaM tu jaM paMcamaMgalamahAsuya khaMdhassa bakkhANaM, taM mahayA pabaMdheNaM arNatagayapajjavehiM suttassa ya piyabhUyAhiM NijuttibhAsacutrIhiM jaheva aNaMtanANadaMsaNadharehiM titthayarehiM vakkhANiyaM, taheva samAsao vakkhANijjataM Asi, aha'nayAkAlaparihANidoseNaM tAo Nijutti- bhAsacunnIo vucchitraao| io ya baccateNaM kAleNaM samaeNaM mahaDDipate payANu sArI bairasAmI nAma duvAlasaMgasuahare smuppnne| teNa ya paMcamaMgalamahAsuyakhaMdhassa uddhAro mUlasuttassa majjhe lihio....esa vuddddhsNpyaao| 6. dasave.51163-NamokkAreNa paaritaa| 7. (ka) a.cU.pR. 123---'namo AhatANa' ti eteNa vayaNeNa kAussagaM paarettaa| (kha) ji.cU.pR.186 / (ga) hA.vR.pa.180-namaskAreNa pArayitvA 'namo arahaMtANaM' ityanena / . Sa.khaM.dhavalA,pu.1,khaM.1,bhA.1,sU.1,pR.42-idaM puNa jIvadvANaM NibaddhamaMgalaM / etto ibhesiM coddasaNhaM jIvasamAsANaM idi edassa suttassAdIe Nibaddha Namo arahaMtANa' iccAdi devadANamokkAradasaNAdo / Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI za.1: u.1: sU.1-3 anya pramANa upalabdha nahIM hotaa| jaise bhagavatI sUtra kI pratiyoM ke sarvazrutAntargata btlaayaa| unake anusAra paMcanamaskAra karane para hI prArambha meM namaskAra mahAmaMtra likhA huA thA aura abhayadevasUri ne use AcArya sAmAyika Adi Avazyaka aura kramazaH zeSa zruta ziSyoM ko sUtra kA aMga mAnakara usakI vyAkhyA kI, vaise hI AcArya puSpadanta / par3hAte the| prArambha meM namaskAra maMtra kA pATha dene aura usake bAda ko usakA kartA batalA diyaa| AcArya puSpadanta kA astitva-kAla AvassayaM kA pATha dene kI paddhati thii|' isa prakAra anya sUtroM ke vIra-nirvANa kI sAtavIM zatAbdI (I.pahalI zatAbdI) hai| khAravela kA prArambha meM bhI namaskAra maMtra kA pATha kiyA jAtA thaa| isa dRSTi se zilAlekha I.pU.152 kA hai| usameM namo arahaMtANaM namo savasipAnaM-ye use sarvazrutAbhyantaravartI kahA gyaa| phira bhI namaskAra maMtra ko jaise pada milate haiN| isase namaskAra mahAmaMtra kA astitva kAla AcArya sAmAyika kA aMga batalAyA hai, vaise kisI anya Agama kA aMga puSpadanta se bahuta pahale calA jAtA hai| zayyaMbhavasUri kA dasaveAliyaM nahIM batAyA gayA hai| isa dRSTi se namaskAra mahAmaMtra kA mUla srota meM prApta nirdeza bhI isI ora saMketa karatA hai| bhagavAn mahAvIra sAmAyika adhyayana hI siddha hotA hai| AvassayaM yA sAmAyika dIkSita hue taba unhoMne siddhoM ko namaskAra kiyA thaa| uttarajjhayaNANi adhyayana ke kartA yadi gautama gaNadhara ko mAnA jAe, to paMcamaMgala ke bIsaveM adhyayana ke prArambha meM siddhANaM namo kicA, saMjayANa ca rUpa namaskAra mahAmaMtra ke kartA bhI gautama gaNadhara hI Thaharate haiN| bhAvao-siddhoM aura sAdhuoM ko namaskAra kiyA gayA hai| ina sabase 3. brAhmI lipi ko namaskAra yaha niSkarSa nikalatA hai ki namaskAra kI paripATI bahuta purAnI hai, kintu bhagavAna mahAvIra ke kAla meM paMca maMgalAtmaka namaskAra maMtra lipi kA artha hai-akSara-vinyAsa / naMdI meM akSara ke pracalita thA yA nahIM isa prazna kA nizcayAtmaka uttara denA sarala tIna prakAra batalAe gae haiM--1. saMjJAkSara 2. vyaJjanAkSara aura nahIM hai| mahAnizIya ke ukta prasaMga ke AdhAra para kahA jA sakatA 3. lbdhykssr| hai ki vartamAna svarUpa vAlA namaskAra mahAmaMtra bhagavAn mahAvIra ke paTTikA yA patra Adi para honevAlI akSara kI saMsthAnAkRti samaya meM pracalita thaa| kintu usakI puSTi ke lie koI dUsarA pramANa (akSaroM kI likhAvaTa) kA nAma saMjJAkSara hai| saMjJAkSara, lipi aura apekSita hai| Avazyaka niyukti meM eka mahattvapUrNa sUcanA milatI hai| varNavinyAsa-ye saba paryAyavAcI haiN| niyuktikAra ne likhA hai---paMca parameSThiyoM ko namaskAra kara sAmAyika manuSya ke ciMtana, smRti aura kalpanA kA mAdhyama hai bhASA / karanA caahie| yaha paMcanamaskAra sAmAyika kA hI eka aMga hai| vaha akSarAtmaka hotI hai| zabda aura artha kI paryAlocanA kara manuSya isase yaha niSkarSa nikalatA hai ki namaskAra mahAmaMtra utanA jAnatA hai, vaha labdhyakSara hai| apanI jAnI huI bAta kA uccAraNa hI purAnA hai jitanA sAmAyika suutr| sAmAyika AvassayaM kA prathama karatA hai, vaha vyaJjanAkSara hai| use AkAra detA hai, vaha saMjJAkSara adhyayana hai| naMdI meM AyI huI Agama kI sUcI meM usakA ullekha hai| isase phalita hotA hai ki manuSya ne sabase pahale jAnanA sIkhA, hai| namaskAra mahAmaMtra kA vahAM eka zrutaskandha yA mahAzrutaskandha ke phira bolanA aura usake pazcAt likhnaa| manuSya ke pAsa apane bhAvoM rUpa meM koI ullekha nahIM hai| isase bhI anumAna kiyA jA sakatA ko abhivyakti dene ke do bar3e mAdhyama haiM--uccAraNa aura hai ki yaha sAmAyika adhyayana kA eka aMgabhUta rahA hai| sAmAyika akSara-vinyAsa / ke prArambha meM aura usake anta meM paMca parameSThI ko namaskAra kiyA jaina sAhitya ke pAga-aitihAsika mandoM jaina sAhitya ke prAga-aitihAsika sandarbho ke anusAra brAhmI ke 3 jAtA thaa| kAyotsarga ke prArambha aura anta meM bhI paMcanamaskAra kI lipi kA saMbandha bhagavAna RSabha ke sAtha jur3atA hai| bhagavAna RSabha paddhati pracalita thii| AcArya bhadrabAhu ke anusAra naMdI aura / ne dAeM hAtha se brAhmI ko aThAraha lipiyoM kA jJAna karAyA aura aNaogadArAI ko jAnakara tathA paMcamaMgala ko namaskAra kara sUtra kA bAeM hAtha se sandarI ko gaNita-vidyA sikhaaii| digambara AcArya prArambha kiyA jAtA hai| saMbhava hai isIlie aneka AgamasUtroM ke jinasena ne bhI isakA ullekha kiyA hai| mAnA jAtA hai ki brAhmI prArambha meM namaskAra mahAmaMtra likhane kI paddhati pracalita huii| ko lipi kA jJAna karAyA, isalie usa lipi kA nAma 'brAhmI' ho jinabhadragaNI kSamAzramaNa ne usI AdhAra para namaskAra mahAmaMtra ko gyaa| kintu yaha mata bhI mImAMsanIya hai| brAhmI ko aThAraha lipi 1. A.cUlA,15 / 32- tao NaM samaNe bhagavaM mahAvIre dAhiNeNaM dAhiNaM vAmeNaM vAmaM paMcamuTThiyaM loyaM karettA siddhANaM NamokkAra karei / 2. Ava.ni.gA.1027 kayapaMcanamokkAro karei sAmAiyaMti so'bhihito / sAmAiyaMgameva ya jaM so sesaM ato vocchaM // 3. vahI,gA.1026 naMdimaNuogadAraM vihivadubagghAiyaM ca nAUNaM / kAUNa paMcamaMgalamAraMbho hoi suttassa || 4. vi.bhA.gA.6 so savvasutakkhaMdhabhantarabhUto jao tato tassa / AvAsayANuyogAdigahaNagahito'Nuyogo'vi // 5. vahI.gA.. AIya NamokkAro jai pacchA''vAsayaM tato puvvaM / tassa bhaNite'Nuyoge jutto AvAsayassa tato / / 6. naMdI,sU.56-se kiM taM akkharasuyaM ? akkharasuyaM tivihaM paNNattaM, taM jahA-1. saNNakkharaM 2. vaMjaNakkharaM 3. laddhiakkharaM / 7. nandI vR.pa.188 / 8. Ava.ni.pA.207 kA bhASya lehaM livIvihANaM jiNeNa baMbhIi dAhiNakareNaM / gaNiaM saMkhANa suMdarIi vAmeNa uvaiTeM / / 6. AdipurANa, 16 // 104-10 vibhuH karadvayenAbhyAM likhannakSaramAlikAm / Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za. 1: u.1: sU.1-5 kA jJAna karAyA gyaa| unameM se kevala eka lipi kA nAma brAhmI hai, zeSa saba ke nAma svatantra haiM / samavAo meM brAhmI lipi ke aThAraha prakAra batalAe gae haiM : 1. brAhmI 2. yavanAnI 3. dosauriyA 4 . kharoSTrakA 5. kharazAhikA 6. prabhArAjikA 7. uccatarikA 8. akSaripRSTikA 6. bhogavatikA 10. vainatikI 11. nihnavikA 12. aMkalipa 13. gaNitalipi 14. gaMdharvalipi 15. Adarzalipi 16. mAhezvarI 17. drAviDI 18. poliNdii|' isake AdhAra para yaha niSkarSa nikAlA jA sakatA hai ki brAhmI prathama yA prAcInatama lipi hai| anya lipiyoM kA usake AdhAra para vikAsa huA hai| isalie zeSa sataraha lipiyoM ko brAhmI lipi kA parivAra kahA jA sakatA hai| bhagavAna RSabha ne brAhmI ko lipi sikhAI; isalie usakA nAma brAhmI ho gayA, yaha bAta saMgata ho sakatI hai, kintu bhagavAna ne brAhmI ko aThAraha lipiyAM sikhAI; isalie lipi kA nAma brAhmI pracalita ho gayA, yaha bAta tarkasaMgata nahIM lagatI / brAhmI lipi ke nAmakaraNa ke viSaya meM aneka kalpanAeM milatI haiM / kintu aitihAsika AdhAra para kucha bhI kahA jA sake, yaha kaThina hai| phira bhI itanA kahA jA sakatA hai ki prAkRta bhASA aura brAhmI lipi paraspara sambandhita rahI haiN| bhASA Arya ve hote haiM jo ardhamAgadhI (prAkRta) bolate haiM aura jinakI lipi brAhmI hotI hai / " jaina AcAryoM ne jaise prAkRta bhASA ko mAdhyama banAyA, vaise hI brAhmI lipi ko bhI mAdhyama banAyA; isIlie prastuta Agama ke prArambha meM brAhmI lipi ke namaskAra kA ullekha jur3A huA hai| jayAcArya ne vRttikAra ke mata kI mImAMsA kI hai| unhoMne likhA hai - "vRttikAra ne lipi kA artha akSara vinyAsa kiyA hai| akSara - vinyAsa ko namaskAra kaise kiyA jA sakatA hai ? nikSepa kI dRSTi se lipi ke do prakAra ho jAte haiM- dravyalipi aura bhAvalipi / dravyalipi akSarAtmaka aura bhAvalipi akSarajJAnAtmaka hotI hai / " upAdizallipi saMkhyAsthAnaM cAkairanukramAt // tato bhagavato vaktrAnniHsRtAmakSarAvalIm siddhaM nama iti vyaktamaGgalAM siddhamAtRkAm // akArAdihakArAntAM zuddhAM muktAvalImiva / svaravyaJjanabhedena dvidhA bhedamupeyuSIm // ayogavAhaparyantAM sarvavidyAsu saMtatAm / saMyogAkSarasaMbhUtiM naikabIjAkSaraizcitAm || samavAdIdharad brAhmI medhAvinyatisundarI / sundarI gaNitaM sthAnakramaiH samyagadhArayat // 1. sama. 18 / 5 / 2. bha. bR. 1/2 lipi: pustakAdAvakSaravinyAsaH sA cASTAdazaprakArA'pi zrImanAbheyajinena svasutAyA brAhmInAmikAyA darzitA tato brAhmItyabhidhIyate / 3. dekheM, DA. premasAgara jaina, vizva kI mUla lipi brAhmI, pR. 57-70 | 4. paNa 168 -bhAsAriyA je NaM addhamAgahAe bhAsAe bhAsiMti, jattha vi ya bhI livI pavattai / 5. bha.jo. 1 / 1 / 166173 namo bhae livIe, lipikartA nAbheya / caraNa sahita dhura jina lipika, artha dharmasI eha // 10 bhagavaI jayAcArya ne nayadRSTi se vicAra karate hue likhA hai ki jaise evaMbhUta naya kI dRSTi se prasthaka ke kartA ko prasthaka kahA jAtA hai, vaise hI yahAM lipikartA bhagavAna RSabha ko lipi mAnakara unheM namaskAra kiyA gayA hai|' 4. zruta ko namaskAra jaina darzana kI jJAnamImAMsA meM jJAna ke pAMca prakAra prajJapta haiN| unameM dUsarA jJAna hai shrutjnyaan| usake do bheda haiM- dravyazruta aura bhAvazruta / lipi aura uccAraNa ye donoM dravyazruta haiN| unase hone vAlA arthabodha bhAvazruta hai / vRttikAra ne yahAM zruta kA artha dvAdazAMgI yA arhatpravacana kiyA hai| eka prazna upasthita huA-maMgala ke lie iSTa devatA ko namaskAra kiyA jAtA hai| zruta iSTa devatA nahIM hai, phira use namaskAra kyoM ? isake samAdhAna meM vRttikAra ne likhA hai - zruta iSTa devatA hI hai, kyoMki arhada bhI use namaskAra karate haiM / arhada jaise siddha ko namaskAra karate haiM, vaise zruta ko bhI namaskAra karate haiN| isake samarthana meM unhoMne 'namastIrthAya' isa vAkya ko uddhRta kiyA hai / tIrtha kA artha zruta hai| usakA AdhAra hone ke kAraNa saMgha bhI tIrtha kahalAtA hai / 7 zruta iSTa devatA hI hai / vRttikAra ke isa abhimata kA samarthana digambara-sAhitya meM bhI milatA hai-- Apta puruSoM ne jinavANI aura jinadeva meM kiJcid bhI antara nahIM batalAyA hai| isalie jinavANI kI sabhakti pUjA karane vAlA paramArthataH jinadeva kI hI pUjA karatA hai / ' arhat siddhoM ko namaskAra karate haiM, isakA samarthana AyAracUlA hotA hai| arha tIrtha ko namaskAra karate haiM, yaha mata Agama ke dvArA samarthita nahIM hai, yaha Agama-yuga ke bAda kI avadhAraNA hai| pAthA nA kartA bhaNI, pAthau kahiye tAhi / evaMbhUtanaya naiM mate. anuyogadvAra Rs mAMhi // athavA lipi te bhAvalipi, je muni naiM AdhAra / namaskAra chai tehane, ehavUM dIrau sAra // tIrtha nAma jima sUtroM, te saMgha nai AdhAra / tiNa sUM saMgha nai tIrtha kahayuM, tima bhAve lipi sAra // vRttikAra dravya lipi kahI, te lipi chai guNazUnya / namaskAra tehaneM karI, te to bAta jabUnya // 6. bha.vR. 1/3 - 'namo suyassa' tti namaskAro'stu 'zrutAya' dvAdazAGgIrUpAyAheThapravacanAya / 7. bha. vR. 113 - nanviSTadevatAnamaskAro maGgalArtho bhavati na ca zrutamiSTadevateti kathamayaM maMgalArtha iti ? atrocyate zrutamiSTadevataiva, arhatAM namaskaraNIyatvAt siddhavat, namaskurvanti ca zrutamarhanto 'namastIrthAya ' ti bhaNanAt / 8. paM. AzAdhara, sAgAradharmAmRta, 2 / 44--- ye yajante zrutaM bhaktyA, te yajante'jJjasA jinam / na kiJcidantaraM prAhurAptA hi zrutadevayoH // 8. dekheM, pIche pR. 6 kA pA. Ti. 1 / Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI arhat arhat-pravacana ko namaskAra kare, isameM antarvirodha hai / arhat-pravacana dravyazruta hai, jJAna kA nimitta hai| jayAcArya ne nimitta ukkheva-padaM utkSepa-padam 4. teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM rAyagihe nAmaM tasmin kAle tasmin samaye rAjagRhaM nAma nayare hotyA vaNNao // nagaram AsIt-varNakaH / 1. usa kAla aura usa samaya yahAM kAla aura samaya do zabdoM kA prayoga huA hai| kAla pralaya kAlakhaNDa kA aura samaya nizcita kAlAvadhi kA sUcaka hai / vRttikAra ke anusAra 'kAla' pada ke dvArA vartamAna avasarpiNI ke caturtha vibhAga kA bodha hotA hai aura 'samaya' pada ke dvArA usa kAlakhaNDa kA bodha hotA hai jisameM bhagavAna mahAvIra ne pravacana kiyA thaa| ukta donoM padoM para naya-dRSTi se vicAra karanA upayukta hogaa| samabhirUDha naya kI dRSTi se koI bhI do zabda ekArthaka nahIM hote / pratyeka zabda kA apanA svataMtra artha hotA hai| eka artha ko batAne ke lie aneka paryAyavAcI zabdoM kA prayoga Agama-saMracanA kI eka zailI hai| aneka dezoM ke ziSyoM ko samajhAne ke lie tattaddeza- pracalita aneka samAnArthaka zabdoM kA prayoga kiyA jAtA thaa| zabdakoza ke vikAsa kI dRSTi se aneka zabda prayukta kiye jAte the| ataH zabda-naya kI dRSTi se isakA prayoga vAMchanIya hai| 2. rAjagRha nAma kA nagara thA 'teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM rAyagihe nAmaM nayare hotyA' meM deza aura kAla kA nirdeza hai| AiMsTIna ke sApekSavAda ke anusAra deza aura kAla se nirapekSa kisI bhI vastu ko samajhA nahIM jA sakatA / jarmana dArzanika immenyuala kANTa ne bhI deza aura kAla ko bahuta mahattva diyA hai| AcArya siddhasena ne arthabodha ke lie kama se kama dravya, kSetra, kAla, bhAva, paryAya, deza, saMyoga aura bheda--ina ATha nayoM ko anivArya mAnA hai / 'rAjagRha kA parivartita rUpa Aja rAjagira hai| pAMca parvatoM se ghirA huA yaha nagara bhagavAn mahAvIra kA mukhya vihAra kSetra thaa| yahAM bhagavAn ne caudaha cAturmAsa pravAsa kie the| prastuta Agama meM rAjagRha kA aneka bAra ullekha huA hai| yahAM ke 5. tassa NaM rAyagihassa nagarassa bahiyA 1. (ka) bha.jo. 1111160 namota te bhAvazruta, caraNayukta zrutavaMta / lipi zabde to dezazruta, ihAM sarva zrutamaMta // 11 (kha) vahI, pR. 20-22 / 2. sammati 3 / 60 / bhASya ko namaskAra karane kI samIkSA kI hai| ' za. 1: u.1: sU.1-5 saMvAda aura pUche gaye praznoM ke uttara sarvAdhika saMkhyA meM saMkalita haiN| ataH prastuta Agama ko rAjagRha kA pravacana kahA jA sakatA hai / vRttikAra ne prazna upasthita kiyA hai-- 'rAjagRha' vartamAna meM vidya mAna hai, phira usake lie 'hotyA' isa atItakAlIna kriyA kA prayoga kyoM kiyA gayA ? isake samAdhAna meM unhoMne likhA hai ki bhagavAn mahAvIra ke samaya meM vaha jisa vaibhava se sampanna thA, vaisA sudharmA ke kAla meM nahIM rahA / isakA yaha samAdhAna adhika svAbhAvika hogA ki paryAyArthika dRSTi se mahAvIra ke sAtha kie gae saMvAda ke samaya jo rAjagRha thA, vaha racanA-kAla ke samaya parivartita ho cukA thA / 3. varNanavAcI AlApaka utkSepa-pada 4. usa kAla aura usa samaya ' rAjagRha nAma kA nagara thAre nagara kA varNana / 3 aDhAI hajAra varSa pahale lekhana kI praNAlI bahuta kama pracalita thii| madhyakAla meM lekhana kI paddhati clii| kintu hasta-lekhana kA kArya bahuta jaTila thA / grantha-gaurava se bacane tathA lekhana kI suvidhA kI dRSTi se sUtra- zailI kA vikAsa huaa| 'varNaka' usI kA pratIka hai / isa pada ke dvArA anapekSita varNana se bacA jA sakatA hai| ovAiyaM kI racanA isI uddezya se huI thii| usameM nagara, udyAna, rAjA Adi ke varNana prApta haiN| prastuta Agama meM aneka sthAnoM para 'vaNNao' kA prayoga kiyA gayA hai| varNana ko bhI zailIgata mAnA jA sakatA hai| sabhI nagara aura sabhI caitya eka jaise nahIM hote, jaise- kAvyAnuzAsana meM kavi samaya ( kAvya - siddhAnta) satya hotA hai| usake anusAra jalAzayamAtra meM kamala kA varNana kiyA jA sakatA hai / isI prakAra nagara Adi kA varNana racanAzailIgata satya hai| isalie pratyeka nagara ke sAtha isa varNana kI AyojanA kI jA sakatI hai| tasya rAjagRhasya nagarasya bahistAd 5. usa rAjagRha nagara ke bAhara uttarapUrva dizAbhAga 3. bha. vR.114- nanvidAnImapi tantra garamastyataH kathamuktamabhavaditi ? ucyate. varNaka granthoktavibhUtiyuktaM tadaivAbhavat na tu sudharmmasvAmino vAcanAdAnakAle, avasarpiNItvAtkAlasya tadIyazubhabhAvAnAM hAnibhAvAt / 4. bha .vR. 514 'vannao' ti iha sthAnaka nagaravarNako vAcyaH granthagAravamayAdiha tasyAlikhitatvAt / Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.1: u.1: sU.5-7 12 bhagavaI meM guNazilaka nAma kA caitya' thaa| uttarapurathime disIbhAge guNasilae nAma ceie hotthaa|| uttarapaurastye digbhAge guNazilakaM nAma caityam aasiit| bhASya 1. caitya _ 'caitya' zabda ke aneka artha hote haiM citA saMbaMdhI, pratyeka AtmA, valmIka (cIMTI Adi kI cAlI huI miTTI kA Dhera) sImAcihna banAne vAle pattharoM kA nirmita Dhera, smAraka, samAdhi-maMdira, yajJazAlA, dharmasthAna, vedikA, mRgavana, maMdira, pratibimba, "udumbara, pIpala, vaTa Adi dhArmika vRkSa', sar3aka ke kinAre ugane vAle koI bhI vRkSa / ' Agama-sAhitya meM yaha aneka sthAnoM meM prayukta huA hai, jisake vibhinna artha Agama ke vyAkhyA-granthoM meM upalabdha hote haiN| jaise- 1. vyantara kA Ayatana--(ka) citerlepyAdicayanasya bhAvaH karma / veti caityaM-sajJAzabdatvAddevabimbaM tadAzrayatvAd tadgRhamapi caityaM taceha vyantarAyatanam / (kha) caityaM vyntraaytnm|' 2. iSTa devatA kI pratimA caityaM iSTadevatA prtimaa| 3. udyaan--caitym-udyaanm| 4. citta ko AhlAdita karane vAlA--caityAH cittaalhaadkaaH| 5. iSTa devatA kA Ayatana-caityaM ca iSTadevatAyatanam / 6. paNhAvAgaraNAI meM 'ceiyaDe' pATha prApta hotA hai| zrImajayAcArya ne yahAM prayukta 'ceiya' zabda ke do artha kiye haiM--pahalA jJAna aura dUsarA kevlii| unhoMne caitya ke 'kevalI' artha kI puSTi ke lie rAyapaseNaiyaM kA pATha uddhRta kiyA hai, jisameM bhagavAna mahAvIra ko ceiya kahA gayA hai|" isakI vRtti meM malayagiri ne likhA hai-caityaM suprazastamanohetutvAt"-suprazastamana kA hetubhUta / bhagavatI ke vRttikAra ke anusAra caitya zabda yahAM vyantarAyatana ke artha meM prayukta hai| 6. seNie rAyA, cillaNA devii|| zreNiko rAjA, cillaNA devii| 6. vahAM zreNika rAjA thA aura usakI paTarAnI thI cillnnaa| 7. teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM samaNe bhagavaM tasmin kAle tasmin samaye zramaNo bhagavAn mahAvIre Aigare titthagare sahasaMbuddhe mahAvIraH AdikaraH tIrthakaraH svasaMbuddhaH purisusame purisasIhe purisavarapoMDarIe puruSottamaH puruSasiMhaH puruSavarapuNDarIkA parisavaragaMdhahatthI loguttame loganAhe loga- puruSavaragandhahastI lokottamaH lokanAthaH padIve logapajoyagare abhayadae cakkhudae lokapradIpaH lokapradyotakaraH abhayadayaH cakSu- maggadae saraNadae dhammadesae dhammasArahI dayaH mArgadayaH zaraNadayaH dharmadezakaH dharmadhammavaracAuraMtacakkavaTTI appaDihayavaranANa- sArathiH dharmavaracaturantacakravartI apratihata- dasaNadhare viyadRchaume jiNe jANae buddhe varajJAnadarzanadharaH vyAvRtachadmA cinaH (jinaH) bohae mutte moyae savaNNU sabadarisI siva- cAyakaH (jJAyakaH) buddhaH bodhakaH muktaH moca- mayalamaruyamaNaMtamakkhayamavvAbAhaM siddhi- kaH sarvajJaH sarvadarzI zivamacalamarujamanaMta- 7. usa kAla aura usa samaya pravacana ke AdikartA, tIrthakara, svayaMsaMbuddha, puruSottama, puruSasiMha, puruSoM meM pravara puNDarIka, puruSoM meM pravara gandhahastI, loka meM uttama, loka ke nAtha, loka meM pradIpa, loka meM pradyotakara, abhayadAtA, cakSudAtA, mArgadAtA, zaraNadAtA, dharmadezaka, dharma ke sArathi, dharma ke pravara caturdigajayI cakravartI, apratihata pravara jJAnadarzana ke dhAraka, nirAvaraNa, jJAtA, jJAna dene vAle', buddha, bodha dene vAle, mukta, mukta karane vAle, sarvajJa, sarvadarzI, ziva, acala, aruja, 1. Apre.-caitya Relating to a pile, the individual soul, the ant-bill, a pile of stones forming a landmark, a monument, tombstone, a sacrilicial shed, a place of religious worship, altar, sanctuary, a temple, a reflection, a religious lig-tree, any tree growing by the side of streets. 2. bh.vR.15| 3. aup.vR.pR.8|| 4. vhii,pR.10| 5. uttarA.bR.vR.pa.306 / dekheM, uttara. 66 kA TippaNa / isake sAtha yaha bhI mananIya hai ki samavAo meM caubIsa tIrthaMkaro ke caubIsa caityavRkSoM kA ullekha hai--'etesiM NaM cauvIsAe titthagarANaM cauvIsaM ceiyarukkhA hotthA / ' (paiNNaga samavAo sU. 231) / isakI vRtti meM caityavRkSa kA artha kiyA hai 'baddhapITha vRkSa jinake nIce tIrthaMkaroM ko kevalajJAna utpanna huA' (ceiyaruskhe tti baddhapIThavRkSAH yeSAmadhaH kevalAnyutpannAnIti vR.pa.145) / 6. jambU.vR.pa.163 / 7. vahI,pa.123 / 8. pnnhaa.8|6| 6. praznottara tattvabodha, 6 / 318 - 325 / 10. rAya. sU. 6-taM gacchAmi NaM samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdAmi....kallANaM maMgalaM devayaM ceiyaM pajjavAsAmi / 11. rAja.vR.pR. 52 / Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 13 za.1: u.1: sU.7 gatinAmadheyaM ThANaM saMpAviukAme jaav| makSayamavyAbAdhaM siddhigatinAmadheyaM sthAnaM puvvANupubbiM caramANe gAmANugAmaM dUijamANe saMprAptukAmaH yAvat pUrvAnupUrvI caran grAmA- suhaMsuheNaM viharamANe jeNeva rAyagihe nagare nugrAmaM davan sukhaMsukhena viharan yatraiva rAjagRhaM jeNeva guNasilae ceie teNeva uvAgacchai, nagaraM yatraiva guNazilakaM caityaM tatraiva uvAgacchittA ahApaDirUvaM oggahaM ogi- upAgacchati, upAgamya yathApratirUpam avaNhai, ogiNhittA saMjameNaM tavasA appANaM graham avagRhNAti, avagRhya saMyamena tapasA bhAvemANe vihri|| AtmAnaM bhAvayan viharati / ananta, akSaya, avyAbAdha, siddhigati nAmaka sthAna kI saMprApti ke icchuka yAvat zramaNa bhagavAn mahAvIra kramAnusAra vicaraNa, grAmAnugrAma meM parivrajana aura sukhapUrvaka vihAra karate hue jahAM rAjagRha nagara aura guNazilaka caitya haiM, vahAM Ate haiM, vahAM Akara ve pravAsa-yogya sthAna kI anumati lete haiM, anumati lekara saMyama aura tapa se apane Apako bhAvita karate hue raha rahe haiN| bhASya 1. jJAtA, jJAna dene vAle kA prayoga milatA hai| jiNa zabda kA pAramparika artha rAga-dveSa ko jItane vAlA hai| yaha artha 'ji' dhAtu se ghaTita hotA hai, kintu jiNa zabda kA saMskRta rUpa 'ciNa' karane para usakA saMbaMdha ci dhAtu se ho jAtA hai| isa AdhAra para isakA artha kevalI yA pratyakSajJAnI hotA 'rAga-dveSa ko jItane vAlA jina hotA hai tathA mati, zruta, avadhi aura manaHparyava-isa jJAna-catuSTayI ke dvArA jo jAnatA hai, vaha jJAyaka hai' yaha abhayadevasUri kI vyAkhyA hai| yahAM 'jina' zabda vimarzanIya hai| 'jiNa' zabda 'ciNa' zabda kA prAkRta rUpa hai| jiNa ke 'ca' ko 'ja' huA hai| prAkRtasarvasva meM ciNa kA artha hai--prtykssjnyaanii| pratyakSa ke artha meM ci dhAtu kA prayoga vedakAlIna hai| prAkRta meM cakAra ko jakAra hotA hai| ArSa prAkRta meM aise aneka prayoga milate haiN| dharma dhyAna ke cAra prakAra haiM-ANAvijate, apAyavijate, vivAgavijate, sNttaannvijte| yahAM 'vijata' zabda vicaya kA prAkRta rUpa hai| abhayadevasUri ne isakA saMskRta rUpa vicaya kiyA hai|' aNuogadArAI meM adhItagrantha ke viSaya meM 'sikkhitaM ThitaM jitaM mitaM parijitaM' zabda prayukta hue haiN| inameM cita aura paricita kA prAkRta rUpa jita aura parijita hai| zikSita ke bAda vaha viSaya 'sthita' arthAt avismRta hotA hai| cita kA artha hai-tatkAla smRti meM Ane yogya ho jaanaa| haribhadrasUri ne dazavakAlika kI vRtti meM 'jita' zabda kA artha 'paricita' kiyA hai| anya sthAnoM para cakAra ke sthAna para jakAra TANaM meM tIna prakAra ke jina batalAe gaye haiM-tao jiNA paNNatA, taM jahA-ohiNANajiNe, maNapajjavaNANajiNe, kevlnnaannjinne|" avadhijJAnI, manaHparyavajJAnI aura kevalajJAnI ye tInoM pratyakSajJAnI haiN| vyAkhyAkAroM ne 'jina' zabda kI vyutpatti 'rAga-dveSa-vijetA' kI hai, kintu isakA artha sarvajJa kiyA hai|" sthAnAMga ke vRttikAra yadi jina zabda kA artha pratyakSajJAnI karate, to unheM avadhijJAnI aura manaHparyavajJAnI ko upacarita jina aura kevalajJAnI ko nirupacarita jina mAnanA Avazyaka nahIM hotA, jaisA ki unhoMne mAnA hai|" ThANaM ke anusAra caturdazapUrvI muni jina na hote hue bhI jina 6. (ka) A.cU.pR.76 / (kha) vi.bhA.gA.851 (ga) vi.bhA.koTyAcArya, vR.pa.273-paricitameva / (gha) namaskAra svAdhyAya, prAkRta vibhAga, pR.53; mahAnizItha-thiraM pari ciyaM / 1. bha.vR.17jayati-nirAkaroti rAgadveSAdirUpAnarAtIniti jinH| jAnA- ti chAnasthikajJAnacatuSTayeneti jJAyakaH / 2. ApTe.-ci-(Vedic) to perceive. 3. hemacandra, prAkRta vyAkaraNa,11177-kvaciccasya jaH-pizAcI-pisAjI / 4. ThANaM,4/65) 5. sthA.vR.pa.176-A-abhividhinA jJAyante'rthA yayA sA AjJA-pravacanaM sA vicIyate nirNIyate paryAlocyate vA yasmiMstadAjJAvicayaM dharmadhyAnamiti prAkRtatvena vijymiti| 6. anu.sU.13;anu.mala.vR.pa.13 / 7. (ka) anu.cU.pR.7-jaM paravattayato pareNa vA pucchitassa Adimajhate savvaM vA sigghamAgacchati taM jitaM / (kha) anu.hA.vR.pa.6-jitamiti paripATI kurvato drutmaagcchti| (ga) anu.mala.vR.pa.14-parAvartanaM kurvataH pareNa vA kvacit pRSTasya yacchIghramAgacchati tajitaM / 8. hA.vR.pa.235-jitAM paricitAm / (cha) suuy.2|2|30-aduttrN ca NaM purisavijayaM vibhaMgamAikkhissAmi / 10. tthaannN,3|512 / 11. (ka) ni.bhA.cU.bhAga 4,pR.357-jiNA kevlinno| (kha) sthA.vR.pa.164-jinAH srvjnyaaH| (ga) vi.bhA.koTyAcArya vR.pa.860 -jinAH kevalinaH / 12. sthA.vR.pa.164 tao jiNetyAdi sugamA, navaraM rAgadveSamohAn jayantIti jinAH-sarvajJAH tathA jinA iva ye vartante nizcayapratyakSajJAnatayA te'pijinAstatrAvadhijJAnapradhAno jino'vadhijinaH evamitarAvapi, navaramAdyAvupacaritAvitaro nirupacAraH upacArakaraNaM tu pratyakSajJAnitvamiti / Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.1: u.1: sU.7-6 14 bhagavaI sadRza hote haiM aura ve jina kI bhAMti hI apanA vyAkaraNa karate haiN|' vRttikAra ne likhA hai ki ve sarvajJa nahIM haiM, isalie jina nahIM haiM, kintu sakala saMzayoM kA uccheda karane meM ve jina ke samAna haiN| ukta vivecana se yaha phalita hotA hai ki 'jina' kA artha pratyakSajJAnI athavA atIndriya jJAnI hai| prastuta prakaraNa meM 'jiNe jANae' yaha eka yugala hai| vaha jJAna se saMbaMdhita hai| isake Age 'buddhe bohae' 'mutte moyae'-ye do yugala ullikhita haiN| 'buddha' kA artha hai jJAtA aura 'bodhaka' kA artha hai bodha dene vaalaa| mukta kA artha hai granthi se mukta aura mocaka kA artha hai dUsaroM ko granthi se mukta karAne vaalaa| isI prakAra 'jina' kA artha hai jJAtA aura jANaya kA artha hai...dUsaroM ko jJAna dene vAlA / jaise uttaravartI donoM yugala ekaviSayaka haiM, vaise hI jiNe aura jANae ekaviSayaka haiN| jAvaya kA artha jJApaka hotA hai| jANaya aura jAvaya 8. parisA niggyaa| dhammo khio| paDigayA prisaa|| pariSad, nirgtaa| dharmaH kthitH| pratigatA 8. pariSad ne nagara se nirgamana kiyaa| bhagavAn ne pariSad / dharma khaa| pariSad vApasa nagara meM calI gii| 6. teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM samaNassa tasmin kAle tasmin samaye zramaNasya bhagavataH 6.'usa kAla aura usa samaya zramaNa bhagavAn mahAvIra bhagavao mahAvIrassa jeThe aMtevAsI mahAvIrasya jyeSThaH antevAsI indrabhUtiH nAma ke jyeSTha antevAsI gautamasagotra' sAta hAtha kI iMdabhUtI nAma aNagAre goyamasagotte NaM anagAraH gautamasagotraH saptotsedhaH samacaturasra- UMcAI vAle, samacatukha saMsthAna se saMsthita, sattassehe samacauraMsasaMThANasaMThie bajarisabha- saMsthAnasaMsthitaH vajrarSabhanArAcasaMhananaH kanaka- vajraRSabhanArAca saMhanana-yukta , kasauTI para nArAyasaMghayaNe kaNagapulaganighasapamhagore pulakanikaSapakSmagauraH ugratapAH dIptatapAH khacita svarNa-rekhA tathA padmakesara kI bhAMti uggatave dittatave tattatave mahAtave orAle taptatapAH mahAtapAH 'orAle ghoraH ghoraguNaH pItAbha gaura varNa vAle', ugratapasvI, dIptatapasvI, ghore ghoraguNe ghoratavassI porabaMbhaceravAsI ghoratapasvI ghorabrahmacaryavAsI utkSiptazarIraH taptatapasvI, mahAtapasvI, mahAn, ghora, ghora guNoM ucchUDhasarIre saMkhittaviulateyalesse coddasa- saMkSiptavipulatejolezyaH caturdazapUrvI catu- se yukta, ghoratapasvI, ghorabrahmacaryavAsI', ladhipucI caunANovagae savvakkharasatrivAtI AnopagataH sarvAkSarasaMnipAtI zramaNasya bhaga- mARddhi-sampanna , vipula tejolezyA ko antarlIna samaNassa bhagavao mahAvIrassa adUrasAmaMte vato mahAvIrasya adUrasAmante UrdhvajAnuH rakhane vAle , caturdazapUrvI , cAra jJAna se samanvita uhuMjANU ahosire jhANakoTThovagae saMjameNaM adhaHzirAH dhyAnakoSThopagataH saMyamena tapasA aura sarvAkSarasannipAtI labdhi se yukta indrabhUti tavasA appANaM bhAvamANe viharai / / AtmAnaM bhAvayan viharati / nAmaka anagAra zramaNa bhagavAna mahAvIra ke na ati dUra aura na ati nikaTa, UrdhvajAnu adhaHsira (ukaDU Asana kI mudrA meM)" aura dhyAnakoSTha meM lIna hokara saMyama aura tapa se apane Apako bhAvita karate hue raha rahe haiN| bhASya 1. sUtra 6 prastuta sUtra meM prathama gaNadhara indrabhUti ke aMtaraMga aura bAhya vyaktitva kA samagratA se nirUpaNa huA hai| isameM AnuvaMzikI (jeneTika sAiMsa), AkRti-vijJAna, manovijJAna Adi kI dRSTiyoM se kaI naye tathya upalabdha hote haiN| vyaktitva-nirmANa meM aneka ghaTaka tattvoM kA yoga hotA hai| yaha prastuta sUtra ke AdhAra para spaSTatA se jAnA jA sakatA hai| 2. antevAsI antevAsI kA zAbdika artha hai-nikaTa rahane vaalaa| indrabhUti gautama sadA bhagavAn mahAvIra ke sannikaTa rahate the, isalie unheM antevAsI kahA gyaa| bauddha sAhitya meM antevAsI ko 'saddhiM vihArI'-AcArya ke sAtha vihAra karane vAlA, rahane vAlA kahA gayA hai|' ThANaM meM antevAsI ke cAra prakAra batalAe gaye haiM"kucha pravrAjanA-antevAsI hote haiM, upasthApanA-antevAsI nahIM hote| kucha upasthApanA-antevAsI hote haiM, pravrAjanA-antevAsI nahIM hote| kucha pravrAjanA-antevAsI bhI hote haiM, upasthApanA-antevAsI bhI hote haiN| kucha na pravrAjanA-antevAsI hote haiM aura na upasthApanA-antevAsI hote haiM, ve dhanteivAsI hote haiN|" 1. tthaannN,3|534--smnnss NaM bhagavato mahAvIrassa tiNNi sayA cauddasapuvINaM ajiNANaM jiNasaMkAsANaM savvakkharasannivAtINaM jiNA iva avitahaM vAgara- mANANaM ukkosiyA cauddasapubbisaMpayA hutthaa| 2. sthA.vR.pa.274-ajinAnAmasarvajJatvAt jinasaMkAzAnAmavisaMvAdivacanatvAt yathApRSTanirvvaktRtvAca / 3. sm.1|2| 4. suttanipAta, 3 / 11 / 5. ThANaM, 41424 / Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI za.1: u.1: sU.6 pravrAjanA-antevAsI-jo kevala pravrajyA (muni-dIkSA yA Agama-sAhitya meM AkRti ke AdhAra para manuSya ko chaha vargoM meM sAmAyika cAritra) kI dRSTi se AcArya ke pAsa rhe| vargIkRta kiyA gayA hai-1.samacaturastra 2.nyagrodha parimaMDala 3.sAdi upasthApanA-jantevAsI jo kevala upasthApanA (mahAvrata Aro- 4.kubja 5.vAmana 6.hudd| paNa yA chedopasthApanIya cAritra) kI dRSTi se AcArya ke pAsa rhe| vRttikAra ke anusAra samacaturastra saMsthAna kI vyAkhyA isa prakAra dharmAntevAsI-jo kevala dharma-zravaNa ke lie AcArya ke pAsa hai: sama-nAbhi ke Upara aura nIce ke avayava sakala puruSa-lakSaNoM rhe| se yukta hone ke kAraNa tulya; caturastra kA artha hai-pradhAna / jisake yaha jarUrI nahIM ki pratyeka prakAra kA antevAsI bhinna-bhinna __ avayava sama aura pradhAna hoM, use samacaturastra saMsthAna kahate haiN| AcArya ke pAsa rhe| vRttikAra ne isake tIna vaikalpika artha kiye haiMeka hI vyakti dharmAntevAsI, pravrAjanA-antevAsI aura upasthA- 1. zarIra-lakSaNa ke jo pramANa kahe gaye haiM, cAroM koNa usIke panA-antevAsI ho sakatA hai| avisaMvAdI hoM, use samacaturasra saMsthAna kahA jAtA hai| koNa kA isI prakAra uddezanA-antevAsI, vAcanA-antevAsI aura dharmAnte- artha hai--cAroM dizAoM (Upara, nIce, dAeM aura bAeM) se upalakSita vAsI ke vikalpa bhI jJAtavya haiN|' zarIra ke avyv| 3. gautamasagotra 2. zarIra ke cAroM hI koNa na nyUna aura na adhika hoM, use samacaturastra vyaktitva nirmANa kA AdhArabhUta tattva hai vNsh-prmpraa| Anu kahA jAtA hai--paryaMka-Asana meM baiThe hue vyakti ke vaMzikI ke anusAra vyakti vaisA hI banatA hai, jaisA vaha saMskAra-sUtra (1) donoM jAnuoM kA antara (2) Asana aura lalATa ke uparI bhAga kA antara (gene) aura guNasUtra (chromosome) lekara AtA hai| indrabhUti, usa samaya ke pratiSThita gautama nAma ke gotra meM utpanna hue the| svastha (3) dakSiNa skandha se vAma jAnu kA antara vaMza-paraMparA se unheM AbhijAtya saMskAra sahaja upalabdha the| (4) vAma skandha se dakSiNa jAnu kA antr| ye cAra koNa haiN| 3. paryaMkAsana meM baiThane para jisakI UMcAI aura vistAra samAna hoM usa 4. sAta hAtha UMcAI vAle, samacaturasra saMsthAna se saMsthita, saMsthAna ko samacaturasra kahA jAtA hai| vajraRSabhanArAca saMhanana-yukta ina tInoM vizeSaNoM ke dvArA Arya gautama kI laMbAI, viziSTa sthAnAMga vRtti meM samacaturastra kA artha isa prakAra kiyA gayA hai'-zarIra ke sabhI avayava jahAM apane-apane pramANa ke anusAra zarIra-racanA (AkRti) aura saMhanana (asthibandha) kI sUcanA milatI hai| unake zarIra kI UMcAI sAta hAtha kI thii| caubIsa aMgula kA hote haiM, vaha samacaturastra saMsthAna hai| atra kA artha hai-konn| jahAM zarIra ke cAroM koNa samAna hoM, vaha samacaturasra saMsthAna hai| eka hAtha hotA hai| tattvArtharAjavArtika meM isakI vyAkhyA bhinna prakAra se kI gaI Aja manovijJAna ke kSetra meM ukta tathyoM ke AdhAra para vyakti hai--samacaturastra-jisa zarIra racanA meM Urdhva, adhaH aura madhya bhAga kI manovRttiyoM aura usake sampUrNa AMtarika vyaktitva kA vizleSaNa sama hotA hai, use samacaturastra saMsthAna kahA jAtA hai| eka kuzala kiyA jAtA hai| manovijJAna ke anusAra vyaktitva-vikAsa meM tIna zilpI ke dvArA nirmita cakra kI sabhI rekhAeM samAna hotI haiM, isI zArIrika tattvoM kA vizeSa prabhAva par3atA hai| ve ye haiM-1. jaiva-rasAyana 2. zArIrika gaThana aura svAsthya 3. tantrikA tNtr| AkAra, prakAra isa saMsthAna meM saba bhAga samAna hote haiN|' rUpa, raMga, vajana, zarIra-parimANa-ye vyaktitva ke pratyakSa pahalu haiN| dhavalA ke anusAra samAna mAna aura unmAna vAlA zarIra-saMsthAna Agama-sAhitya meM upalabdha vyaktitva-varNana ke ye do pahala-saMsthAna samacaturasra hai| samacaturastra kI aneka vyAkhyAeM upalabdha haiN| inameM aura saMghAta Adhunika dRSTi se bhI vizeSa mUlyavAna haiN| Aja vRttikAra dvArA vyAkhyAyita dUsarA aura tIsarA vikalpa adhika saMgata zarIra-saMsthAna ke AdhAra para vyaktitva-vizleSaNa kI paddhati bahuta vikasita ho cukI hai| kisa prakAra kI AMkhoM vAlA, kisa prakAra vajraRSamanArAca saMhanana kI nAka vAlA, kisa prakAra ke cehare vAlA vyakti kaisA hotA hai, saMhanana kA artha hai-asthi-sNcy| usakA svabhAva kaisA hotA hai, vaha kauna-se kAryakSetra meM saphala hotA hai, Thigane vyakti kI manovRttiyAM kaisI hotI haiM aura lambe kI kaisI asthi-kIla ke lie 'vajra', pariveSTana asthi ke lie 'RSabha' hotI haiM--ina sabakA vizada varNana upalabdha hotA hai| aura paraspara gUMthI huI AkRti ke lie 'nArAca' zabda kA prayoga kiyA gayA hai| samacaturasra saMsthAna jisa zarIra meM paraspara gUMthI huI asthiyoM aura pariveSTita saMsthAna kA artha hai AkRti, zarIra ke avayavoM kI rcnaa| 1. ThANaM, 41425/ 2. bh.6|134---cuviisN aMgulAI rynnii| 3. bha.bR.9161 4. sthaa.vR.p.338| 5. t.raa.vaa.pR.576,577| 6. Sa.khaM.dhavalA,pu.13,khaM.5,bhA.5,sU.107,pR.365 / Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.1: u.1: sU.6 bhagavaI granthiyoM ko asthi-kIla dvArA Ara-pAra kasA huA ho, usako vajra-RSabha-nArAca saMhanana kahate haiM - kucha AcArya asthiyoM ko hI kIlikA mAnate haiN|' 5. kasauTI para khacita svarNa-rekhA tathA padma-kesara kI bhAMti pItAma gauravarNa vAle isa vizeSaNa se varNa ke AdhAra para gaNadhara gautama ke vyaktitva kA varNana kiyA gayA hai| isase eka bAta aura dhvanita hotI hai ki acche vyaktitva ke lie mAtra gauravarNa hI paryApta nahIM haiM, vaha dIptimAna bhI honA caahie| mahattva mAtra raMga kA nahIM, AbhA kA bhI hotA hai| Arya gautama kA deha svarNAbha thaa| vRttikAra ne isakA artha 'kasauTI para khIMcI huI svarNa-rekhA' tathA 'padama ke pakSma kI bhAMti gaura' kiyA hai| yahAM pakSma ko rekhA se pRthaka kara do artha kie gae haiN| yaha saMgata nahIM hai| vRttikAra dvArA uddhRta vRddhavyAkhyA kA artha saMgata hai| vRddhavyAkhyA ke anusAra isakA artha hai-svarNa-rekhA ke pakSma kI bhAMti gaura / ' 'pamha' zabda kA saMskRta rUpa 'padma' nahIM banatA, kintu 'pakSma' banatA hai| usakA artha hai padma-kesara / 6. ugra tapasvI...........ghorabrahmacaryavAsI uggatave se lekara savvakkharasatrivAtI taka caudaha vizeSaNoM ke dvArA gautama kI yogaja vibhUtiyoM-labdhiyoM kA mahattvapUrNa varNana kiyA gayA hai| vRttikAra ne uggatave Adi padoM kA kevala zAbdika artha kiyA hai ugratapasvI asAdhAraNa tapa karane vaalaa| dIptatapasvI prajvalita dharmadhyAna rUpa tapa karane vaalaa| taptatapasvI-jisakA tapa mUrtimAn bana jaae| mahAtapasvI AzaMsA se mukta tapa karane vaalaa| orAla--alpasattva ke lie bhayaMkara athavA pradhAna tapa karane vaalaa| orAla dezI zabda hai| vRttikAra ne isakA artha bhIma kiyA hai, kintu anya AcAryoM kA mata uddhata karate hue unhoMne isakA artha udAra-pradhAna kiyA hai| paMcasaMgraha meM 'orAla' ke aneka paryAyavAcI zabda batalAe gae haiN| unameM eka hai--mahAn / ' ghora--parISahajayI aura indriyajayI tapa karane vAlA / ghoraguNa asAdhAraNa maulika guNoM kA vikAsa karane vaalaa| ghoratapasvI-ghora tapa karane vAlA / ghorabrahmacaryavAsI-alpasattva manuSyoM ke dvArA duranucara brahmacarya kI ArAdhanA karane vaalaa| digambara paramparA ke sAhitya ko dekhane se patA calatA hai ki uggatave Adi kA arthAmnAya zvetAmbara paramparA meM vismRta ho gyaa| isIlie vRttikAra ne usakI zabdAzrayI vyAkhyA kii| cUrNi meM isakI vyAkhyA upalabdha nahIM hai| tattvArtharAjavArtika meM ina meM se kucha padoM kI mUlasparzI vyAkhyA upalabdha hotI hai| vahAM tapa ke atizaya kI Rddhi ke sAta prakAra batalAe gae haiM-ugratapa, dIptatapa taptatapa mahAtapa ghoratapa vIraparAkrama aura ghorbrhmcry| ugratapasvI-jo muni eka, do yAvat mAsika Adi upavAsa yoga meM se kisI eka upavAsa-yoga kI ArAdhanA prAraMbha kara jIvana paryanta usakA nirvAha karatA hai, vaha ugratapasvI kahalAtA hai| AjIvaka sampradAya meM bhI ugratapa kI paramparA pracalita thii| ThANaM meM AjIvakoM ke cAra prakAra ke tapa batalAe gaye haiM-ugratapa, ghoratapa, rasani!haNa, jihvendriy-prtisNliintaa|' dIptatapasvI-dIrghakAlIna upavAsa karane para bhI jisakA kAyika, vAcika aura mAnasika bala pravardhamAna rahatA hai, muMha meM 1. bha.vR.16 2. vahI,16-kanakasya-suvarNasya 'pulagaM'ti yaH pulako-lavastasya yo nikaSaH--kaSapaTTake rekhAlakSaNaH tathA 'pamha'ti padmapakSmANi-kArANitadvadgauro yaH sa tathA / vRddhavyAkhyA tu-kanakasya na lohAderyaH pulakaH-- sAro varNAtizayastapradhAno yo nikaSo rekhA tasya yatpakSma-bahalatvaM tadvadgauro yaH sa tathA / athavA kanakasya yaH pulako drutatve sati vindustasya nikaSo -varNataH sadRzo yaH sa tathA 'pamha'tti panaM tasya ceha prastAvAtkezarANi gRhyante tataH padmavadgauro yaH sa tthaa| 3. hemacandra, praakRtvyaakrnn,2|74---pkssm-shm-a-sm-hyaaN-mhH / 4. paM.saM.(di.)1/63-puru mahamudArurAlaM eghuuN| 5. bh.vR.1|6-'uggtve'ti ugram-apradhRSyaM tapaH anazanAdi yasya sa ugratapAH, yadanyena prAkRtapuMsA na zakyate cintayitumapi tadvidhena tapasA yukta ityrthH| 'dittatave'tti dIptaM-jAjvalyamAnadahana iva karmavanagahanadahana- samarthatayA jvalitaM tapo-dharmadhyAnAdi yasya sa tathA / 'tattatave'tti taptaM tapo yenAsau taptatapAH evaM hi tena tattapastaptaM yena karmANi saMtApya tena tapasA svA mA'pi tapo rUpaH saMtApito yato'nyasyAsyAspRzyamiva va jAtamiti / mahAtave'tti aashNsaadossrhittvaatprshsttpaaH| 'orAle'tti bhIma ugrAdivizeSaNaviziSTatapaHkaraNAtpArzvasthAnAmalpasattvAnAM bhayAnaka ityrthH| anye tvAhuH---'orAle'tti udAraH prdhaanH| 'ghore'tti ghoraH atinighRNaH parISa hendriyAdiripugaNavinAzamAzritya nirdaya ityrthH| anye tvAtmanirapekSa ghora maahuH| 'ghoraguNe'tti ghorA-anyairduranucarA guNA--mUlaguNAdayo yasya sa tathA / 'ghoratavassiti ghoraistapobhistapasvItyarthaH / 'ghorabaMbhaceravAsitti ghoraM -dAruNamalpasattcairduranucaratvAdyad brahmacaryaM tatra vastuM zIlaM yasya sa tathA / 6.ta.rA.vA.3.36--tapo'tizayarddhi: saptavidhA-ugra-dIpta-tapta-mahA-ghora-tapo viirpraakrm-ghorbrhmcrybhedaat| 7.vhii,3|36-cturthsssstthaassttmdshmdvaadshpkssmaasaadynshnyogessvnytmyogmaarbhy AmaraNAdanivartakA ugrtpsH| 8.tthaannN,4|350-aajiiviyaannN caubihe tave paNNatte, taM jahA--uggatave, ghora tave, rasaNijUhaNatA, jimiMdiyapaDisaMlINatA / Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI za. 1: u.1: sU.6 durgandha nahIM hotI, niHzvAsa meM padmotpala Adi jaisI surabhi phUTatI hai| jisane zarIra ke saMskAra kA tyAga kiyA hai, vaha ujjhita-zarIra arthAt aura zarIra kI dIpti pracyuta nahIM hotI, vaha dIptatapasvI kahalAtA hai / ' zarIra-nirapekSa kahalAtA hai|" taptatapasvI-- tape hue loha ke tave para girA huA jalakaNa jaise tatkAla sUkha jAtA hai, vaise hI jisa muni ke dvArA kiyA huA zuSka aura alpa AhAra tatkAla pariNata ho jAtA hai, vaha mala aura rakta ke rUpa meM pariNata nahIM hotA, vaha taptatapasvI kahalAtA hai| mahAtapasvI -- siMhaniSkrIDita Adi mahAn upavAsa kA anuSThAna karane vAlA mahAtapasvI kahalAtA hai| ghoratapasvI vAta, pitta, kapha aura sannipAta se hone vAle nAnA prakAra ke rogoM se AkrAnta hone para bhI jo anazana evaM kAyakleza Adi ke tapa se parAGmukha nahIM hotA, tathA hiMsra pazuoM evaM cora Adi se ghire hue pradeza meM AvAsa karatA hai, vaha ghoratapasvI kahalAtA hai| ghorabrahmacaryavAsI jisakA brahmacaryavAsa askhalita hotA hai, cAritramoha ke prakRSTa vilaya ( kSayopazama) se jisake svapna bhI naSTa ho jAte haiM, vaha ghorabrahmacaryavAsI kahalAtA hai| 7. laghimARddhisampanna ucchUDhazarIra ( utkSipta zarIra ) - isa pada ke do artha kiye jA sakate haiM 9. zarIra ke halkA hone se Upara uThane vaalaa| jo laghimARddhi-sampanna hote haiM, ve apane zarIra ko vAyu se bhI halkA kara sakate haiN| yaha Rddhi 'vikriyA Rddhi' kA eka prakAra hai| 'vikriyA Rddhi' meM aNimA, mahimA, laghimA, garimA Adi RddhiyoM kA samAveza hotA hai / indrabhUti gautama prasiddha rUpa se mahAn Rddhidhara mAne jAte haiN| mahApurANa ke anusAra ve jaba bhagavAn mahAvIra ke pAsa 500 ziSyoM ke sAtha dIkSita hue, taba unheM sAtoM RddhiyAM prApta ho gaI / " buddhi, vikriyA, tapa, bala, auSadha, rasa aura kSetra (akSINa ) ye sAta RddhiyAM haiN| ' laghimARddhi isI vikriyA Rddhi' ke antargata samAviSTa hai / 17 2. zarIra - nirapekSa-vRttikAra ke anusAra isakA artha hai 1. ta. rA. vA. 3 | 36 - mahopavAsakaraNe'pi pravardhamAnakAyavAGmAnasabalAH vigandharahitavadanAH padmotpalAdisurabhinizvAsA apracyutamahAdIptizarIrA dIptatapasaH ! 2. vahI, 3 | 37 - vAyorapi laghutarazarIratA laghimA / 3. vahI, 3 | 36 - vikriyAgocarA RddhiranekavidhA-- aNimA mahimA laghimA garimA....... / 4. mahApurANa, 74 / 366-370 / 5. tiloyapaNNattI, 4 / 668 6. bha. mahAvIra ke aneka ziSya vibhinna prakAra kI RddhiyoM ke dhAraka the jinameM vivvaNi vikriyA Rddhi) kA bhI ullekha hai| (ovA. 24) / 7. bha. vR. 116 - ucchUDhazarIre tti ucchUDham ujjhitamivojjhitaM zarIraM yena tat saMskAratyAgAtsa tathA / munitva kA pahalA lakSaNa hai-- dehAsakti se mukta honA / jo zArIrika parikarma ( zarIra kA saMvAranA, sajAnA) yA saMskAra se mukta nahIM hotA, vaha AtmA yA caitanya ke prati samarpita nahIM ho sakatA / bhagavAn mahAvIra ne zarIra-nirapekSa sAdhanA ko bahuta mahattva diyA, isIlie unakI sAdhanA-paddhati meM abhyaGga, snAna, aJjana, mardana Adi kI varjanA kI gaI hai| 8. vipula tejolezyA ko antarlIna rakhane vAlA nandI cUrNi meM lezyA kA artha razmi kiyA gayA hai|' razmirassI ---lessa isa AdhAra para usakA saMskRta rUpa 'lezyA' kiyA jAtA hai, vaha vimarzanIya bana jAtA hai| vRttikAra ne tejolezyA kA artha tejo-jvAlA kiyA hai| yahAM tejolezyA kA prayoga eka Rddhi (labdhi yA yogaja vibhUti) ke artha meM huA hai| ThANaM ke anusAra yaha Rddhi tIna kAraNoM se upalabdha hotI hai| isakI tulanA haThayoga kI kuNDalinI se kI jA sakatI hai / kuNDalinI kI do avasthAeM hotI haiM-- supta aura jAgRta / tejolezyA kI bhI do avasthAeM hotI haiM--saMkSipta aura vipula / isake dvArA hajAroM kilomITara meM avasthita vastu ko bhasma kiyA jA sakatA hai| isI prakAra bahuta dUra taka anugraha bhI kiyA jA sakatA hai| isake dvArA anugraha aura nigraha donoM kiye jA sakate haiN| sAdhAraNatayA aprayoga kI sthiti meM vaha saMkSipta kI avasthA meM rahatI hai / indrabhUti gautama ko yaha Rddhi upalabdha thii| kintu ve usa vipula tejolezyA ko saMkSipta avasthA meM banAe rakhate the| Rddhisampanna hote hue bhI usa Rddhi kA prayoga nahIM kiyA karate the| " 6. caturdazapUrvI, cAra jJAna se samanvita jJAna mImAMsA ke anusAra jJAna pAMca haiM--matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, manaH paryavajJAna, kevalajJAna / " inameM prathama do parokSa yA indriyasaMbaddha aura antima tIna pratyakSa yA atIndriya jJAna haiN| bArahavAM aMga dRSTivAda hai| vaha vargIkRta rUpa meM pAMca bhAgoM meM vibhAjita hai / " usameM tIsarA vibhAga pUrvagata hai / usameM caudaha pUrvo kA samAveza huA hai|" unakA jJAtA caturdazapUrvI yA zruta- kevalI 8. nandI cU. pU. 4 -- ' lessa' ti rassIyo / vistAra ke lie dekheM bha. 1 / 102 kA bhASya / 6. ThANaM, 3 / 386 tihiM ThANehiM samaNe NiggaMthe saMkhittaviulateulesse bhavati, taM jahA AyAvaNatAe, khaMtikhamAe, apANageNaM tavokammeNaM / 10. bha.vR. 1 16 saMkSiptA--- zarIrAntarlInatvena hrasvatAM gatA, vipulA - vistIrNA anekayojanapramANakSetrAzritavastudahanasamarthatvAttejolezyA vizi STatapojanyalabdhivizeSaprabhavA tejojvAlA yasya sa tathA / 11. naMdI, 2 nANaM paMcavihaM paNNattaM taM jahA - AbhiNibohiyanANaM, suyanANaM, ohinANaM, maNapajavanANaM, kevalanANaM / 12. vahI, 62 / 13. vahI, 104 / Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za. 1: u.1: sU. 6 kahalAtA hai| caudaha pUrvoM kA zrutajJAna meM antarbhAva hotA hai / kintu zrutajJAnI kA caturdazapUrvI honA anivArya nahIM hai| caturdazapUrvI hone kA artha hai - prakRSTa zrutajJAnI honA / zrutakevalI kI tulanA kevalI se kI gaI hai / kevalI saba dravyoM aura saba paryAyoM ko sAkSAt jAnatA hai aura zrutakevalI unheM zruta ke AdhAra para jAnatA hai| indrabhUti gautama gaNadhara the| gaNadhara dvAdazAMgI kI racanA karate haiM, yaha sarvasammata tathya hai / uttarajjhayaNANi meM indrabhUti gautama ko bAraha aMgoM kA jJAtA kahA gayA hai| adhyayana ke viSaya meM tIna paramparAeM milatI haiM ---- 1. gyAraha aMgoM kA adhyetA / ' 2. bAraha aMgoM kA adhyetaa| 3. caudaha pUrvo kA adhyetA / ' jinabhadragaNi kSamAzramaNa ke anusAra dRSTivAda meM samasta zabdajJAna kA avatAra ho jAtA hai, phira bhI gyAraha aMgoM kI racanA alpamedhA puruSoM aura striyoM ke lie kI gaI / ' yadyapi bAraha aMgoM ko par3hane vAle aura caudaha pUrvo ko par3hane vAle--ye bhinna-bhinna ullekha milate haiM, phira bhI yaha nahIM kahA jA sakatA ki caudaha pUrvo ke adhyetA bAraha aMgoM ke adhyetA nahIM the aura bAraha aMgoM ke adhyetA caturdazapUrvI nahIM the / gautama svAmI ko 'dvAdazAMgavit' kahA gayA hai| ve caturdazapUrvI aura aMgadhara donoM the, yaha kahane kA prakAra-bheda rahA hai ki zrutakevalI ko kahIM 'dvAdazAMgavit' aura kahIM 'caturdazapUrvI' kahA gayA hai| gyAraha aGga pUrvo se uddhRta yA saMkalita haiN| isalie jo catudezapUrvI hotA hai, vaha svAbhAvika rUpa se hI dvAdazAMgavit hotA hai| bArahaveM aGga meM caudaha pUrva samAviSTa haiN| isalie jo dvAdazAMgavit hotA hai, vaha svabhAvataH hI caturdazapUrvI hotA hai| ataH hama isa niSkarSa para pahuMcate haiM ki Agama ke prAcIna vargIkaraNa do hI haiM9. caudaha pUrva aura 2. gyAraha aGga / dvAdazAMgI kA svatantra sthAna nahIM hai| yaha pUrvI aura aGgoM kA saMyukta nAma hai| vRttikAra ne batalAyA hai ki indrabhUti gautama caturdaza pUrvI ke racayitA the, isalie unheM 'caturdazapUrvI' kahA gayA hai|" 1. naMdI, 127 -- tattha davvao NaM suyanANI uvautte sabvadavvAI jANai pAsai / ......bhAvao NaM suyanANI uvautte sabve bhAve jANai pAsai | 2. Ava.ni.gA. 62 atyaM bhAsai arahA, sutaM gaMthanti gaNaharA niuNaM / sAsaNasa hiTThAe, tao suttaM pavattae // 3,5. uttara.23 / 7 -- bArasaMgaviU buddhe / 4. aMta. 6 / 15/66 sAmAiyamAiyAI ekkArasa aMgAI ahijjai / 6. vahI, 3 6 1116 - coddasa puvvAI ahijjai / 7. vi.bhA.gA. 554 18 vi ya bhUtAvAe vaogayarasa oyAro / nijhaNA tahAvi hu, dumme pappa itthI ya // 8. bh.vR.1|6--- caturdaza pUrvANi vidyante yasya tenaiva teSAM racitatvAdasau caturdaza pUrvI / bhagavaI 10. sarvAkSarasannipAtI labdhi se yukta vizeSAvazyakabhASya meM Rddhi ke aneka prakAra batalAe gaye haiM / unameM 'sarvAkSarasannipAta' kI parigaNanA nahIM hai| tattvAryarAjavArtika meM buddhi Rddhi ke aThAraha prakAra batalAe gaye haiM / usameM bhI isakA ullekha nahIM hai| 10 vRttikAra ne 'savvakkharasannivAtI' ke do artha kiye haiM-- 1. saba akSaroM ke saMyoga ke jJAtA, 2. zravya akSaroM ke vaktA / " aupapAtika vRtti meM 'savvakkharasannivAiyAe pATha tathA vaikalpika rUpa se 'savvattakkharasannivAiyAe' pATha vyAkhyAta haiN| ye donoM vANI ke vizeSaNa haiN| zramaNa bhagavAn mahAvIra ne sarvAkSarasannipAtI kI vANI ke dvArA dharma-pravacana kiyaa| 12 isase yaha spaSTa pratIta hotA hai ki prastuta pada kA saMbaMdha vANI se hai / 'coddasapubbI' aura 'caunANovagae' ina do padoM ke dvArA gautama ke jJAnAtizaya aura 'savvakkharasannipAtI' isa pada ke dvArA unake vacanAtizaya kA nirdeza kiyA gayA hai| 11. na ati dUra aura na ati nikaTa UrdhvajAnu aghaH sira (ukaDU Asana kI mudrA meM) indrabhUti gautama bhagavAn mahAvIra ke pArzvavartI sthala meM Thahare hue the, vaha sthala bahuta nikaTa bhI nahIM thA aura bahuta dUra bhI nahIM 13 thaa| UrdhvajAnu adhaH zirA ke do artha kie jA sakate haiM- ukaDU Asana aura sarvAMgAsana | muni ke lie zuddha pRthvI ( Asana-rahita bhUmi) para baiThanA varjita thaa| usakA eka kAraNa ahiMsA kI dRSTi aura dUsarA kAraNa mAnasika ekAgratA kI siddhi ke lie pRthvI ke AkarSaNa se bacAva karanA thaa| muni ke lie do prakAra ke upakaraNoM kA vidhAna hai-- audhika aura aupagrahika / anivArya upakaraNa audhika kahalAte haiM aura RtuvizeSa meM rakhe jAne vAle aupagrahika / gautama ke pAsa aupagrahika niSadyA nahIM thI, isalie ve ukaDU Asana meM baiThate the| gheraNDasaMhitA meM utkaTAsana kA lakSaNa isa prakAra batalAyA gayA hai donoM pairoM ke aMguThoM ko bhUmi para TikA, donoM eDiyoM ko 6. vi.bhA.gA. 775-76 / 10. ta. rA. vA. 3 / 36 / 11. bha. vR. 116- sarveSAM vA'kSarANAM sannipAtAH sarvAkSarasannipAtAste yasya jJeyatayA santi sa sarvAkSarasannipAtI, zravyANi vA zravaNasukhakArINi akSarANi sAGgatyena nitarAM vadituM zIlamasyeti zravyAkSarasaMnivAdI | 12. aupa.vR. pR.147 savva (savvatta) kkharasannivAiyAe suvyaktaH akSarasannipAtovarNasaMyogo yasyAM sA tathA tayA..... savvakkharasannivAiyAe sarvAkSarANAM sannipAtaH - avatAro yasyAmasti sarve vAkSarasannipAtAH saMyogAH santi yasyAM sA sarvAkSarasannipAtikA tayA / 13. bha. vR. 116-tatra dUraM ca viprakRSTaM sAmantaM ca saMnikRSTaM taniSedhAdadUrasAmantaM tatra, nAtidUre nAtinikaTa ityarthaH / 14. dasave. 8 / 5 suddhapuDhavIe na nisie / dekheM, dasave. 8 / 5 kA TippaNa / Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 16 za.1: u.1: sU.6,10 nirAlamba kara Upara ko uThA do| guhyasthAna ko eDiyoM para rakho, yaha utkaTAsana hai|' haThayogapradIpikA meM Urca nAbheraghastAluH (3176) aura adhaHzirAzcordhvapAdaH (3|81)--aise prayoga milate haiN| sarvAMgAsana aura zIrSAsana meM bhI yaha mudrA banatI hai| isakA bahuta saMbhava artha ukdduu| Asana hI hai| ThANaM meM pAMca prazasta sthAna batalAe gae haiN| unameM / eka ukaDU Asana hai|' vahAM niSadyA ke pAMca prakAra nirdiSTa haiN| unameM / pahalI niSadyA utkaTikA hai| niSadyA dhyAna kA Asana hai| bhagavAna mahAvIra svayaM ukaDU-godohikA Adi niSadyAoM meM dhyAna kiyA karate the| bhagavAna kI dhyAna-mudrA ke lie bhI 'UrdhvajAnu adhaHsira' kI mudrA kA prayoga kiyA gayA hai|' 12. dhyAnakoSThaka meM lIna hokara ___ 'dhyAnakoSTha' pada ekAgratA kA sUcaka hai| koThe meM DAlA huA anAja idhara-udhara nahIM bikharatA, vaise hI ekAgratA kI sAdhanA ke dvArA indriyAM, mana aura vRttiyAM idhara-udhara nahIM daur3atI, kintu eka dhyeya para hI sthira ho jAtI haiN| koSTha kA tAtparya hai dhyey| jaba dhyAna apane dhyeya meM lIna ho jAtA hai, usa avasthA meM citta kI 'dhyAna-koSTa' avasthA kA nirmANa hotA hai| pataJjali ne ise 'dezabandha' yA 'pratyayaikatAnatA' kahA hai| 'koSTha' kA eka artha Antarika aMga yA avayava hai| isa AdhAra para dhyAnakoSTha kA artha-dhyAna ke lie upayukta zarIravartI caitanya kendra nAbhi, kaNTha, hRdaya, phupphusa, jIbha Adi kiyA jA sakatA hai| yaha artha adhika prAsaMgika hai| vyAsa-bhASya meM 'deza-bandha' ke lie bAhyadeza kA gauNa rUpa meM aura zarIra ke aMgoM kA mukhya rUpa meM nirdeza milatA hai| 13. saMyama aura tapa se apane Apako bhAvita karate hue vRttikAra ne saMyama kA artha saMvara kiyA hai| ThANaM meM saMyama aura saMvara kA pRthaka nirdeza hai| saMyama kA artha niyamana athavA uparati hai|" saMvara kA artha nirodha hai|" indrabhUti gautama ke mana, vacana aura zarIra kA saMyama svataH siddha thA, inase unakI AtmA sahaja bhAvita thii| jisase karma kI nirjarA hotI hai, vaha tapa hai| usake bAraha prakAra haiN| 10. tae NaM se bhagavaM goyame jAyasaDe jAya- tataH sa bhagavAn gautamaH jAtazraddhaH jAta- 10. usa samaya bhagavAna gautama ke mana meM eka zraddhA saMsae jAyakouhalle upapatrasaTTe uppanasaMsae saMzayaH jAtakutUhalaH utpannazraddhaH utpanna- (icchA), eka saMzaya (jijJAsA) aura eka kutUhala uppatrakouhalle saMjAyasaDhe saMjAyasaMsae saMzayaH utpatrakutUhalaH saMjAtazraddhaH saMjAta- janmA; eka zraddhA, eka saMzaya aura eka kutUhala saMjAyakouhalle samuppanasaDDhe samuppatrasaMsae saMzayaH saMjAtakutUhalaH samutpannazraddhaH samutpanna- utpanna huA; eka zraddhA, eka saMzaya aura eka samuppannakouhalle uDAe uddeti, udvettA saMzayaH samutpannakutUhala: utthayA uttiSThati, kutUhala bar3hA tathA eka zraddhA, eka saMzaya aura jeNeva samaNe bhagavaM mahAvIre teNeva uvA- utthAya yatraiva zramaNaH bhagavAn mahAvIraH tatraiva ___eka kutUhala prabalatama bnaa| ve uThane kI mudrA gacchai, uvAgacchittA samaNaM bhagavaM mahAvIraM upAgacchati, upAgamya zramaNaM bhagavantaM mahAvIraM meM uThate haiM, uThakara jahAM zramaNa bhagavAn mahAvIra tikkhutto AyAhiNa-payAhiNaM karei, karettA triH AdakSiNa-pradakSiNAM karoti, kRtvA vaMdate haiM, vahAM Ate haiM, vahAM Akara zramaNa bhagavAn 1. gheraNDasaMhitA, dvitIyopadeza 23 7. paa.yo.d.vyaas-bhaassy,3|1-naabhickre hradayapuNDarIke mUrdhni jyotiSi nAsiaMguSThAbhyAmavaSTabhya dharAM gulphe ca khe gatau / kAgre jihvAgra ityevamAdiSu dezeSu, bAhye vA viSaye cittasya vRttimAtreNa bandha iti tatropari gudaM nyasya, vijJeyamutkaTAsanam / / dhaarnnaa| 2. ThANaM, 5142-paMca ThANAI samaNeNaM bhagavatA mahAvIreNaM samaNANaM NigaMthANaM, 8.bha.vR.116--'saMjameNaM'ti saMvareNaM / NicaM vaNNitAI, NicaM kittitAI, NiccaM buiyAI, NiccaM pasatthAI, NiccaM aTabha- 6.(ka) ThANaM, 2|45-46-do ThANAI apariyANettA AyA No kevaleNaM saMjameNa guNNAtAI bhavaMti, taM jahA-ThANAtie, ukkuDuAsaNie, paDimaTThAI, saMjamejA, taM jahA-AraMbhe ceva, parigahe ceva / vIrAsaNie, nnesjjie| do ThANAI apariyANettA AyA No kevaleNaM saMvareNaM saMvarejA, taM jahA3. vahI, 5|50-pNc NisijAo paNNattAo, taM jahA--ukku DuyA, AraMbhe ceva, pariggahe cev| godohiyA, sabhapAyaputA, paliyaMkA, addhapaliyaMkA / (kha) vahI, 3 / 166, 167 tihiM jAmehiM AyA kevaleNaM saMjameNaM saMjamejA, 4. aa.cuulaa,15|38 sAlarukkhassa adUrasAmaMte, ukkuDuyassa, godohiyAe taM jahA--paDhame jAme, majjhime jAme, pacchime jaame| tihiM jAmehiM AyA AyAvaNAeM AyAvemANassa, chaTheNaM bhatteNaM apANaeNaM, uDDhaMjANuahosirassa, kevaleNaM saMvareNaM saMvarejA, taM jhaa.......| dhammajjhANovagayassa, jhANakoTTovagayassa, sukkajjhANaMtariyAe vaTTamANassa, 10. jItakalpa bhASya,gA.1107nivvANe, kasiNe, paDipuNNe, avyAhae, NirAvaraNe, aNate, aNuttare, kevala- saM egIbhAvammi, jamauvarama egIbhAvauvaramaNaM / varaNANadaMsaNe smuppnnnne| samma jamo vA saMjamo, maNavaikAyANa jamaNaM tu / / 5. pA.yo.da.3 1,2-dezabandhazcittasya dhaarnnaa| 11. sthA.vR.pa.17-saMvriyate karmakAraNaM prANAtipAtAdi nirudhyate yena pariNAmena tatra pratyayaikatAnatA dhyAnam / sa sNvrH| 6. ApTe.-koSTha-Any one of the viscera of the body such 12. dekheM,bha.25 / 557616 | as the heart, lungs etc. Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.1: u.1: sU.10 20 bhagavaI vaMdai namasai, vaMdittA namaMsittA NacAsanne namasyati, vanditvA namasyitvA na atyAsannaH NAtidUre sussUsamANe NamaMsamANe abhimuhe nAtidUraH zuzrUSamANaH namasyan abhimukhaH viNaeNaM paMjaliyaDe paJjuvAsamANe evaM vinayena kRtaprAJjaliH paryupAsInaH eva- vayAsI mavAdIt mahAvIra ko dAI ora se prAraMbha kara tIna bAra pradakSiNA karate haiM, vandana-namaskAra karate haiM, vandana-namaskAra kara na ati nikaTa, na ati dUra zuzrUSA aura namaskAra kI mudrA meM unake sammukha savinaya baddhAJjali hokara paryupAsanA karate hue isa prakAra bole bhASya 1. gautama ke mana meM eka zraddhA, eka saMzaya aura eka kutUhala janmA......prabalatama banA zraddhA kA artha hai icchA, ruci athavA utsuktaa|' pAtaJjala yaha krama saMgata lagatA hai| ataH ina cAroM zabdoM ko kramika vikAsa yoga-bhASya meM isakA artha citta kA saMprasAda kiyA hai| isakA artha kA dyotaka mAnanA adhika saMgata pratIta hotA hai|" vizvAsa bhI hotA hai, para yahAM vaha prAsaMgika nahIM hai| saMzaya kA 2. dAyIM ora se prAraMbha kara tIna bAra pradakSiNA artha hai jijJAsA aura kutUhala kA artha hai aashcry| yaha darzana ke udbhava kI tripadI hai| kisI bhI ajJAta vastu ke viSaya meM eka AdakSiNa-pradakSiNA kRtikarma kA eka prakAra hai| vRttikAra ne icchA paidA hotI hai, phira use 'jAnane kI icchA' paidA hotI hai| isakA artha kiyA hai--dakSiNa hasta se prAraMbha kara cAroM ora pradakSiNA tIsarI avasthA meM eka Azcarya kA bhAva utpanna hotA hai| isa prakriyA krnaa| se darzana kA vikAsa huA hai| pleTo aura arastu ne bhI Azcarya prAcIna kAla meM apane iSTa deva yA guru ke cAroM ora ghUmakara kI avasthA meM jJAna kA abhyudaya mAnA hai| prastuta Agama meM isa pradakSiNA kI jAtI thii| usakA prAraMbha guru ke dAeM hAtha kI ora se tripadI kA aneka bAra prayoga huA hai| hotA aura pradakSiNA karane vAle ke zarIra kA dAyAM bhAga nirantara guru jAta, utpanna, sajjAta aura samutpanna-ye cAroM zabda kramika kI ora rhtaa| vRttikAra ne bhI 'pradakSiNa' pada kI vyAkhyA ke dvArA vikAsa ke sUcaka pratIta hote haiN| jaise bIja boyA jAtA hai, aMkurita isI bAta kI ora saMketa kiyA hai| isa prakAra AdakSiNa aura hotA hai, paudhA vRddhiMgata hotA hai aura anta meM pUrNa rUpa se niSpanna / pradakSiNa donoM pada parikramA kI vidhi ke sUcaka bana jAte haiN| pradakSiNa ho jAtA hai, vaise jAta arthAt astitva meM AnA (janmA), utpanna kA artha namaskAra yA sammAna-pUrNa vyavahAra bhI hai|" SaTkhaNDAgama meM arthAt paidA honA (utpanna huA), sajAta arthAt vRddhiMgata honaa| 'AdAhINaM padAhINaM' pATha milatA hai| 'AdAhINaM' kA artha AtmAdhInam (bar3hA), samutpanna arthAt pUrNa rUpa se niSpanna honA (prabalatama bnaa)| kiyA gayA hai|" isa prasaMga meM isa artha kI saMgati vimarzanIya hai| digambara sampradAya tathA dakSiNa bhArata meM pradakSiNA kI paramparA Aja vRttikAra ke anusAra 'jAta' kA artha hai-pravRtta' aura 'utpanna' bhI pracalita hai| vartamAna meM zvetAmbara jaina paramparA meM isakA pracalana kA artha hai--jo pahale nahIM thA usakA honaa| nahIM hai| abhI vaMdanA ke samaya hAthoM ko baddhAMjali kara dAyIM ora isa prakAra yadyapi 'utpanna' pada ko hetu rUpa mAnakara artha / se prAraMbha kara tIna bAra ghumAne kI paramparA pracalita hai| yaha Avarta ghaTita karane kA prayala kiyA gayA hai, phira bhI krama kI dRSTi se hai, pradakSiNA nahIM hai, kRtikarma meM bAraha Avarta kiye jAte haiN|" 1. bha.vR.1110-zraddhA-icchA vakSyamANArthaM tatvajJAnaM prti| 2. pA.yo.da.vyAsa-bhASya, 1 / 20- zraddhA cetasaH saMprasAdaH / 3. ApTe.-jAta-brought into existence; utpanna----emerged (ut+pat= to emerge into view); saJjAta-grown; samutpanna(sam+ut+pat=) spring up, rise. 4. bh.vR.1|10-jaataa prvRttaa| 5. vahI,1110-utpannA-prAgabhUtA satI bhUtA / 6. (ka) bh.vR.1|10| (kha) bha.jo.prathama khaNDa,pR. 43 paadttippnn| 7. tulanA kareM dsve.7|35|| 8. bh.vR.1|10-aadkssinnaad-dkssinnhstaadaarbhy pradakSiNAH---parito bhrAmya to dakSiNa eva AdakSiNa-pradakSiNaH / 6. ApTe.--pradakSiNaH, pradakSiNA, pradakSiNam- Circumambulation from left to right so that the right side is always turned towards the person or object circumambulated, a reverential salutation made by walking in this manner. 10. vahI--pradakSiNa-respecitul, reverential. 11.pa.kha.pu.13,khaM.5,bhA.4,sU.28,pR.86-tamAdAhINaM padAhINaM tikkhuttN...| 12. (ka) sama. 12|3-duvaalsaavtte kitikamme paNNatte [taM jahA--- duoNayaM jahAjAyaM, kitikammaM bArasAvayaM / causiraM tiguttaM ca, dupavesaM eganikkhamaNaM // 1 // ] (kha) Sa.khaM.dhavalA,pu.13,khaM.5,bhA.4,sU.28,pR.88-tiyoNadaM cadusiraM bArasAvattaM taM savvaM kiriyAkammaM NAma | Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 21 za.1: u.1: sU.11-12 calamANa-padaM calatU-padam calamAna-pada 11. se nUNaM bhaMte ! calamANe calie ? udI- atha nUnaM bhadanta ! calat calitam ? 11. bhante ! kyA calamAna calita, udIryamANa udIrijamANe udIrie ? vedijamANe vedie? udIryamANam udIritam ? vedyamAnaM veditam ? rita, vedyamAna vedita, prahIyamANa prahINa, chidyamAna pahijamANe pahINe ? chinjamANe chiNNe ? prahIyamANaM prahINam ? chidyamAnaM chitram ? china, bhidyamAna bhitra, dahyamAna dagdha, mriyamANa bhijamANe bhiNNe ? dajjhamANe daDDhe ? bhidyamAnaM bhinnam ? dahyamAnaM dagdham ? mRta, nirjIyamANa nirjIrNa hotA hai ? mijjamANe mae ? nijarijamANe nijiNNe? mriyamANaM mRtam ? nirjIryamANaM nirjIrNam ? / haMtA goyamA ! calamANe clie| udIri- hanta gautama ! calat calitam, udIyamANam hAM, gautama ! calamAna calita, udIryamANa udIrita, jjamANe udiirie| vedijamANe vedie| udIritam, vedyamAnaM veditam, prahIyamANaM vedyamAna vedita, prahIyamANa prahINa, chidyamAna chinna, pahijamANe phiinne| chijjamANe chinnnne| prahINam, chidyamAnaM chinnam, bhidyamAnaM bhinnam, bhidyamAna bhinna, dahyamAna dagdha, mriyamANa mRta, bhijamANe bhinnnne| dajjhamANe daDDhe / dahyamAnaM dagdham, mriyamANaM mRtam, nirjIyamANaM nirjIyamANa nirjIrNa hotA hai| mijamANe me| nijarijamANe nijiNNe | nirjIrNam / 12. ee NaM bhaMte ! nava padA kiM egaTThA ete bhadanta ! nava padAH kim ekArthAH 12. bhante ! kyA ye nava pada ekArthaka, nAnAghoSa nANAghosA nANAvaMjaNA ? udAhu nANaTThA nAnAghoSAH nAnAvyaJjanAH ? utAho nAnArthAH aura nAnAvyaJjana vAle haiM athavA nAnA-artha, nANAghosA nANAvaMjaNA? nAnAghoSAH nAnAvyaJjanAH ? nAnAghoSa aura nAnAvyaJjana vAle haiM ? / goyamA ! calamANe calie, udIrijamANe gautama ! calat calitam, udIyamANam udI- gautama ! calamAna calita, udIyamANa udIrita, udIrie, vedijamANe vedie, pahijamANe ritam, vedyamAnaM veditam, prahIyamANaM vedyamAna vedita aura prahIyamANa prahINa-ye cAra pahINe-ee NaM cattAri padA egaTThA prahINa-ete catvAraH padAH ekArthAH nAnA- pada utpAda-pakSa kI apekSA se ekArthaka, nAnAghoSa nANAghosA nANAvaMjaNA uppnnnnpkkhss| ghoSAH nAnAvyaJjanAH utpnnpksssy| aura nAnAvyaJjana vAle haiN| chijjamANe chiNNe, bhijamANe bhiNNe, chidyamAnaM chinnam, bhidyamAnaM bhinnam, dahyamAnaM chidyamAna chinna, bhidyamAna bhitra, dahyamAna dagdha, dajjhamANe daDe, mijamANe mae, dagdham, mriyamANaM mRtam, nirjIryamANaM nirjIrNam mriyamANa mRta aura nirjIyamANa nirjIrNa-ye pAMca nijirijamANe nijiNNe-ee NaM paMca padA -ete paMca padAH nAnArthAH nAnAghoSAH nAnA- pada vyaya-pakSa kI apekSA se nAnA-artha, nAnAghoSa nANavA nANAghosA nANAvaMjaNA vigaya- vyaJjanAH vigatapakSasya / aura nAnAvyaJjana vAle haiN| pkkhss| bhASya 1. sUtra 11,12 prastuta Agama meM gautama ke prazna aura mahAvIra ke uttara kI eka zRMkhalA hai| usa zRMkhalA kA yaha pahalA prazna hai| isake nau pada haiN| pratyeka pada kA saMbandha pudgala se hai| kArya kI utpatti ke do prakAra haiM- naisargika aura praayogik| naisargika kArya kI utpatti kA kAlamAna eka 'samaya' (kAla kA avibhAjya aMza) hai| prAyogika kArya kI utpatti kA kAlamAna dIrgha hotA hai| astitva (sat) kA lakSaNa hai utpAda, vyaya aura dhrauvy| utpAda aura vyaya ye donoM asthirAMza haiM, parivartanacakra ke pratIka haiN| dhrauvya sthirAMza hai, vaha aparivartanIya kA pratinidhitva karatA hai| astitva parivartanIya aura aparivartanIya donoM kA samanvaya hai| use prAcIna zabdAvalI meM 'astikAya' aura uttarakAlIna (dArzanika yuga kI) zabdAvalI meM 'dravya' kahA jAtA hai| dravya kA dhrauvyAMza sadA anutpanna rahatA hai| paryAyAMza kI dRSTi se vaha utpanna aura naSTa hotA rahatA hai| utpAda, vyaya aura dhrauvyaye tInoM astitvagata haiM, isalie vaha traikAlika hai| prazna upasthita huA ki utpAda, vyaya aura dhrauvya-ina tInoM kA kAla abhinna hai yA bhinna ? tInoM eka sAtha hote haiM yA bhinna-bhinna kSaNoM meM ? isa prazna para jaina darzana meM naya-dRSTi se vicAra kiyA gyaa| AcArya siddhasena ke anusAra ina tInoM kA kAla abhinna bhI hai, aura bhinna bhii|' 1. sammati.313 tiNNi vi uppAyAI abhiNNakAlA ya bhiNNakAlA ya / atyaMtaraM aNatyaMtaraM ca daviyAhi NAyabbA // Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za. 1: u.1: sU. 11-12 kramavartI do paryAyoM kI dRSTi se utpAda aura vyaya samakAlIna hote haiN| pUrva paryAya kA antima bindu aura uttara paryAya kA Adi bindu eka hai| ThANaM ke anusAra cAra aghAtya karmoM ke kSaya aura AtmA ke siddha hone kA samaya eka hI hai, kyoMki ye donoM kramavartI paryAya haiN|' pUrva paryAya kA vyaya aura uttara paryAya kA utpAda ja samaya meM hotA hai, usI samaya meM vaha vastu sAmAnya rUpa se sthira bhI hotI hai / isa dRSTi se utpAda, vyaya aura dhrauvya tInoM kA eka kAla mAnA jA sakatA hai| eka paryAya kI dRSTi se utpAda aura vyaya kA kAla bhinna hotA hai / eka paryAya kI utpatti kA Adi bindu aura antima bindu bhinna-bhinna hote haiN| isI prakAra donoM kI kAla-sImAoM meM rahane vAlA dravya bhI bhinna ho jAtA hai| ise hama ghaTa ke udAharaNa se samajhane kA prayatna kreNge| eka ghaTa bana rahA hai| vaha eka samagra ghaTa ke rUpa meM utpadyamAna hai--bana rahA hai| jitane bhAga meM vaha bana cukA hai, utane rUpa meM vaha utpanna hai-- bana gayA hai aura jo bhAga bananA zeSa hai, usakI apekSA se vaha ghaTa utpatsyamAna hai--banane vAlA hai| usa utpadyamAna ghaTa meM jitane pUrva paryAya chor3e jAte haiM, ve vigacchat naSTa ho rahe haiN| jitanA bhAga bana cukA utane paryAya vigata -- naSTa ho cuke haiN| jo bhAga bananA zeSa haiM, usake paryAya vigamiSyat - naSTa hone vAle haiN| isa prakAra pratyeka dravya traikAlika hotA hai| jaina darzana ke anusAra dravya traikAlika hai aura paryAya vartamAnakAlika hai| yaha pariNAmI nityavAda kA siddhAnta hai| isameM dravya aura paryAya donoM mAnya haiN| prastuta sUtra dravya ke sAmAnya pakSa ko gauNa karake vizeSa pakSa ko grahaNa karane vAlI naya-dRSTi kA sUtra hai / tattvAryarAjavArtika aura dhavalA meM prastuta siddhAnta kI vyAkhyA RjusUtra ke naya ke dRSTikoNa se hai| RjusUtra vartamAna paryAya kI sattA kA pratipAdana karatA hai / 'pacyamAna pakka' isameM do pakSa haiN| pacyamAna vartamAna hai aura pakka 1. ( ka ) ThANaM, 4 / 144 - paDhamasamayasiddhassa NaM cattAri kammaMsA jugavaM khijjati, taM jahA veyaNijaM, AuyaM, NAmaM gItaM / (kha) jayAcArya, jhINI caracA, DhAla 17, gA. 6 prathama samaya nAM siddha cyAra karmA nAM aMza khapAvai re / cauthe ThANai prathama uddeza, buddhivaMta nyAya milAve re || 2. sammati. 3 / 36,37 jo AuMcaNakAlo so ceva pasAriyassa viNa jutto / tesiM puNa paDivattI -- vigame kAlaMtaraM Natthi | uppajamANakAlaM uppaNNaM ti vigayaM vigacchaMtaM / daviyaM paNNavayaMto tikAlavisayaM visesei // 3. (ka) ta. rA. vA. 1133, pR. 67/ (kha) ka. pA. prathama adhikAra, pR. 203,204 / 4. bha. vR. 1 199 -- kathaM punastadvartamAnaM sadatItaM bhavatIti ? atrocyate-yathA paTa utpadyamAnakAle prathamatantupraveze utpadyamAna evotpanno bhavatIti, utpadyamAnatvaM ca tasya prathamatantupravezakAlAdArabhya paTa utpadyate ityevaM vyapadezadarzanAt prasiddhameva utpannatvaM tUpapattyA prasAdhyate, tathAhi --utpattikriyAkAla eva 22 bhagavaI atiit| ye donoM virodhI dharma eka sAtha kaise ho sakate haiM ? AcArya ne isa prazna ke samAdhAna meM batAyA hai ki pacana-kriyA ke pahale avibhAgI samaya meM vastu kA koI aMza pakA yA nahIM pakA ? yadi nahIM pakA to vaha dUsare Adi samayoM meM bhI nahIM pkegaa| isa pakkaaMza kI apekSA se yaha 'pacyamAna pakka' siddhAnta sahI hai| jitane aMza meM vastu paka cukI hai, usakI apekSA se vaha vastu pakka hai| usakA pUrA pAka nahIM huA hai, isa apekSA se vaha pacyamAna bhI hai| ' abhayadevasUri ne isa siddhAnta ko paTa ke udAharaNa se samajhAyA hai| yadi prathama taMtu-praveza ke samaya paTa utpanna nahIM hotA hai, to phira vaha kabhI utpanna nahIM ho sakatA tathA kriyA kI vyarthatA siddha hogii| AcArya malayagiri ne bhI kriyamANa-kRta, abhyavahriyamANa- abhyavahRta ( khAyA jA rahA -- khAyA jA cukA) aura pariNamyamAna-pariNata( jisakA pariNamana ho rahA hai--pariNamana ho cukA ) isa siddhAnta kI svIkRti RjusUtra naya dvArA batalAI hai| ' prastuta dRSTikoNa kA niSkarSa yaha hai ki utpatti aura vinAza kI prakriyA ko samajhane ke lie dravya aura paryAya ke saMyukta rUpa kA svIkAra Avazyaka hai / kevala dravya yA kevala paryAya ke AdhAra para utpatti yA vinAza kI vyAkhyA nahIM kI jA sakatI / eka samaya meM eka dravya meM aneka utpAda aura vinAza hote haiM aura aneka dhrauvya bhI hote haiN| 'calamANe calie' Adi nava pada haiN| inameM pahale cAra pada utpAda - paryAya kI apekSA se aura zeSa pAMca pada vyaya- paryAya kI apekSA se batalAe gae haiN| abhayadevasUri ne pahale cAra padoM kI vyAkhyA 'kevalajJAna' ke utpAda kI apekSA se kI hai| isa vyAkhyA meM unhoMne pUrvavartI TIkAkAra ke mata kA anusaraNa kiyA hai| unake anusAra jo karma calita hote haiM, unakI hI udIraNA hotI hai| udIrita kA hI vedana hotA hai, aura vedita kA hI kSaya hotA hai; prathamatantupraveze'sAvutpannaH, yadi punarnotpanno'bhaviSyattadA tasyAH kriyAyA vaiyarthyamabhaviSyat niSphalatvAd, utpAdyotpAdanArthA hi kriyAH bhavanti, yathA ca prathame kriyAkSaNe nAsAvutpannastathottareSvapi kSaNeSvanutpanna evAsau prApnoti, ko hyuttarakSaNakriyANAmAtmani rUpavizeSo ? yena prathamayA notpannastaduttarAbhistutpAdyate, ataH sarvadaivAnutpattiprasaGgaH, dRSTA cotpattiH, antyatantupraveze paTasya darzanAt, ataH prathamatantupravezakAla eva kiJcidutpannaM paTasya yAvaccotpannaM na taduttarakriyayotpAdyate, yadi punarutpAdyeta tadA tadekadezotpAdana eva kriyANAM kAlAnAM ca kSayaH syAt, yadi hi tadaMzotpAdananirapekSA anyAH kriyA bhavanti tadottarAMzAnukramaNaM yujyeta, nAnyathA / 5. prajJA.vR. pa. 506 iha pratyutpannabhAvaprajJApanAM karoti nayaH RjusUtro na zeSA naigamAdayaH, RjusUtrazca kriyamANaM kRtaM abhyavahiyamANamabhyavahRtaM pariNamyamAnaM pariNatamabhyupagacchati / 6. sammati. 3 | 41- egasamayammi ekadaviyassa bahuyA vi hoMti uppAyA / uppAyasamA vigamA ThiIu ussaggao niyamA Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 23 za.1: u.1: sU.11-13 isalie ye cAra pada ekArthaka haiM-eka hI utpAda-paryAya ko siddha karane vAle haiN|' antima pAMca pada bhinnArthaka haiM-vyaya-paryAya ke vibhinna rUpoM kA pratipAdana karane vAle haiN| AcArya akalaMka ne 'calamANe calie' siddhAnta kI vyAkhyA / RjusUtra naya ke AdhAra para kI hai| abhayadevasUri isakI vyAkhyA nizcaya naya ke AdhAra para karate haiN| unakA abhimata yaha hai ki vyavahAra naya kI dRSTi se jo calita ho gayA, vaha calita kahalAtA hai| nizcaya naya kI dRSTi se calat bhI calita kahalAtA hai|' isa siddhAnta meM paryAya kI pradhAnatA hai; isalie RjusUtra naya ke sAtha isakI adhika saMgati hai| abhayadevasUri ne ina nau padoM kI vyAkhyA karma ke AdhAra para kI hai| unhoMne matAntara kA bhI ullekha kiyA hai| matAntara ke dvArA ina padoM kI vyAkhyA sAmAnya rUpa se kI gaI hai| isalie inheM kevala karma ke sAtha nahIM jor3anA caahie| donoM abhimatoM kI jAnakArI ke lie nimnAMkita koSTaka dekheM vRtti kA mata matAntara 1. calana 2. udIraNa asthira paryAya sthira vastu ko prerita krnaa| 3. vedana 4. prahANa 5. chedana akarma-skandhoM kA vipAka ke abhimukha honA, udaya meM AnA / AgAmI kAla meM udaya meM Ane vAle karma kA prayatna ke dvArA udaya meM prakSepaNa krnaa| udaya meM Ae hue karma-skandhoM kA vedana krnaa| jIva-pradezoM se karma-skandhoM kA pRthak honaa| sthitibandha kA chedana, sthiti kA alpIkaraNa | anubhAga kA bhedana, karma ke rasa kA mndiikrnn| karmaskandhoM kA prjvln| AyuSya ke karma-skandhoM kA samApana | samasta karma-skandhoM kA jIva-pradezoM se pRthak honaa|' 6. bhedana 7. dahana 8. maraNa 6. nirjarA kampamAna pryaay| giranA sthAna se cyuta honaa| kuThAra Adi se hone vAlA chedn| khaNDakhaNDa kiyA jAne vAlA bhedana paryAya / agni ke dvArA hone vAlI jvln-kriyaa| praann-tyaag| pRthagbhavana athavA bahuta purAnA honaa| isa kriyAkAla aura niSThAkAla (sampannatA-kAla) ke abheda ke siddhAnta kA prastuta Agama meM aneka bAra prayoga kiyA gayA hai11371 meM yaha 'kriyamANa kRta' ke rUpa meM ullikhita hai| 11442,43 meM yaha siddhAnta pUrvapakSa aura uttarapakSa ke rUpa meM nirUpita hai| 6228 meM jamAlI ne isa siddhAnta ke prati vipratipatti prakaTa kI hai| 12 / 156-161 meM yaha siddhAnta 'upapadyamAna utpanna' ke rUpa meM pratipAdita huA hai| zabda-vimarza ekAryaka-eka artha yA prayojana vaale| nAnArthaka-bhinna artha yA prayojana vaale| nAnAghoSa-vibhinna udAtta Adi ghoSoM se yukt| nAnAvyaJjana vibhinna akSaroM se yukta / neraiyANaM ThitiAdi-padaM nairayikANAM sthityAdi-padama nairayikoM kI sthiti Adi kA pada 13. neraiyANaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThitI paNNattA? goyamA ! jahaNNeNaM dasa vAsasahassAI, ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAiM ThitI pnnnnttaa|| nairayikANAM bhadanta ! kiyantaM kAlaM sthitiH 13. bhante ! narayika jIvoM kI sthiti kitane kAla prajJaptA ? kI prajJapta hai ? gautama ! jaghanyataH daza varSasahasrANi, utka- gautama ! jaghanya dasa hajAra varSa, utkRSTa tetIsa rSataH trayastriMzat sAgaropamANi sthitiH sAgaropama kI sthiti prajJapta hai| prjnyptaa| 1. m.vR.1|12-essaaN ca padAnAmekArthAnAmapi satAmayamarthaH sAmarthyaprApitakramaH, 3. vahI,112 na ca vaktavyaM kimetaizcalanAdibhiriha nirUpitaiH ? atattva yaduta-pUrva tacalati-udetItyarthaH, uditaM ca vedhate anubhUyata ityarthaH / tacca rUpatvAdeSAm / atattvarUpatvasyAsiddhatvAt tadasiddhizca nizcayanayamatena vastudvidhA-sthitikSayAdudayaprAptaM udIraNayA codayamupanItaM, tatazcAnubhavAnantaraM tat svarUpasya prajJApayitumArabdhatvAt, tathAhi-vyavahAranayazcalitameva calitamiti prahIyate, dattaphalatvAcIvAdapayAtItyarthaH / etama TIkAkAramatena vyAkhyAtam / manyate, nizcayanayastu caladapi calitamiti / 2. vhii,1|12-chidymaanpde hi sthitikhaNDanaM vigama uktaH, bhidhamAnapade 4. vahI, 1|12-anye tu karmetipadasya sUtre'nabhidhAnAcalanAdipadAni sAmAnyena tvanubhAvabhedo vigamaH, dahyamAnapade tvakarmatAbhavanaM vigamaH, mriyamANapade punarAyuH- vyAkhyAnti, na kammapikSayaiva / karmAbhAvo vigamaH, nirjIyamANapade tvazeSakarmAbhAvo vigama uktaH / tadevametAni 5. vahI, 1 / 11,12 / vigatapakSasya prtipaadkaaniityucynte| Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.1 : u.1: sU.14,15 24 bhagavaI 14. neraiyA NaM bhaMte ! kevaikAlassa ANamaMti vA ? pANamaMti vA ? UsasaMti vA? NIsasaMti vA ? jahA ussAsapade / / nairayikAH bhadanta ! kiyatkAlAd Ananti vA? 14. bhante ! nairayika jIva kitane kAla se Ana, apAnanti vA ? ucchvasanti vA ? niHzva- apAna tathA ucchvAsa aura niHzvAsa karate haiM?' santi vA? yathA ucchvaaspde| yaha paNNavaNA ke 'ucchvAsa-pada' (7) kI bhAMti vaktavya hai| bhASya 1. Ana, apAna tathA ucchvAsa aura niHzvAsa karate haiM vyAkaraNa kI dRSTi se an aura zvasa donoM ekArthaka dhAtueM kA nirdeza hai| haiN-an-shvsuk-praannne| isa AdhAra para AmaMti aura UsasaMti ko 'paNNavaNA' sUtra meM kahA gayA hai ki nairayika jIva nirantara doharA prayoga kahA jA sakatA hai| sUtra-racanAzailI ke anusAra isa zvAsocchvAsa lete haiM, kyoMki ve atyanta duHkhI haiN| jo atyanta prakAra ke dohare prayoga aneka sthAnoM para milate haiN| duHkhI hotA hai, vaha nirantara zvAsa letA hai aura nirantara zvAsa chor3atA Ana kA artha hai-zvAsa lenA' aura apAna kA artha hai| zvAsocchvAsa-prANa kI kriyA ke lie 'Anamanti pANamanti' kA hai-'zvAsa chodd'naa|' vRttikAra ke anusAra inhIM donoM padoM ko spaSTa tathA zvAsocchvAsa kI kriyA ke lie 'UsasaMti nIsasaMti' kA prayoga karane ke lie ucchvAsa aura niHzvAsa pada kA prayoga huA hai| kiyA gayA hai| vRttikAra ne vaikalpika rUpa meM Anamanti kI Namu dhAtu se saMbaMdha-yojanA prANa aura zvAsa donoM meM gaharA sambandha hai| zvAsa ke sAtha prANa-tattva kA AkarSaNa hotA hai| zvAsa lete samaya prANa-zakti aura kucha AcAryoM ke matAnusAra zvAsocchvAsa do prakAra kA hotA zvAsa chor3ate samaya apAna-zakti sakriya rahatI hai| isalie hai-AdhyAtmika (Antarika) zvAsocchvAsa aura bAhya zvAsocch- ucchvAsa-niHzvAsa kI Antarika zakti ko AnApAna aura bAharI vaas| AdhyAtmika zvAsa, niHzvAsa ko Ana, apAna tathA bAhya ko zakti ko ucchvAsa-niHzvAsa kahA jAtA hai| Adhunika vaijJAnika ucchvAsa, niHzvAsa kahA jAtA hai| avadhAraNA meM oNksIjana kA grahaNa aura kArbana-DAioNksAiDa kA ___vyAvahArika bhASA meM prANa aura zvAsa donoM ekArthaka mAne niSkAsana phupphusa meM bhI hotA hai aura zarIra kI kozikAoM meM bhI jAte haiM, kintu vAstava meM donoM eka nahIM haiN| prANa hamArI jIvanI-zakti hotA hai| phupphusa aura kozikAoM ke bhItara hone vAlI ye kriyAeM hai aura zvAsa vAyumaNDala se lie jAne vAle zvAsa-vargaNA ke padagala kramazaH bAhya aura Antarika zakti kI prakriyAeM haiN| inakI kramazaH haiN| prastuta satra meM zvAsocchavAsa-prANa aura zvAsocchavAsa ina donoM ucchvAsa-niHzvAsa aura AnApAna ke sAtha tulanA kI jA sakatI hai| kI hai| 15. neraiyA NaM bhaMte ! AhAraTThI? nairayikAH bhadanta ! AhArArthinaH? haMtA goyamA ! aahaartttthii| jahA paNNavaNAe paDhamae AhAruddesae tahA bhANiyavaM hanta gautama ! AhArArthinaH / yathA prajJApanAyAM prathamakaH AhAroddezakaH tathA bhaNitavyaH / 15. bhante ! kyA nairayika jIva AhAra kI icchA karate haiM ? hAM, gautama ! ve AhAra kI icchA karate haiN| yaha paNNavaNA ke 'AhAra-pada' (28) ke prathama uddezaka kI bhAMti vaktavya hai| saMgahaNI gAhA saMgrahaNI gAthA saMgrahaNI gAthA ThiI ussAsAhAre, kiM vA''hAreMti savao vAvi, katibhAgaM savANi va, kIsa va bhujo pariNamaMti ? // 1 // sthitiH ucchvAsAhArI, kiM vA''haranti sarvato vaapi| katibhAgaM sarvANi vA, kIdRzaM vA bhUyaH pariNamanti ? / / nairayikoM kI sthiti kitanI hai ? ve kitane kAla se ucchvAsa lete haiM ? kyA ve AhAra ke icchuka haiM ? ve kisa prakAra kA AhAra karate haiM ? ve saba Atma-pradezoM se AhAra karate haiM ? ve kitane bhAga kA AhAra karate haiM ? ve AhAra-pariNAmayogya saba pudgaloM kA AhAra karate haiM ? ve usakA kisa rUpa meM pariNamana karate haiM ? 1. ApTe.-Ana-Inhalation apAna--Breathing out. 2. bh.vR.1|14 -athavA Anamanti prANamantIti 'Namu pratye' ityasyAnekArthatvena shvsnaarthtvaat| 3. paNNa. 7 / 1 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI za.1: u.1: sU.16-21 16. neraiyANaM bhaMte ! puvAhAriyA poggalA nairayikANAM bhadanta ! pUrvAhatAH pudgalAH 16. 'bhante ! kyA nairayika jIvoM ke pUrvagRhIta pariNayA? pariNatAH ? pudgala pariNata hue haiM ? AhAriyA AhArijamANA poggalA pari- AhRtAH AhriyamANAH pudgalAH pariNatAH ? pUrvagRhIta aura gRhyamANa pudgala pariNata hue haiM ? NayA ? aNAhAriyA AhArijissamANA poggalA anAhatAH AhariSyamANAH pudgalAH pari- pUrvaagRhIta aura bhaviSya meM gRhyamANa pudgala pariNayA? NatA:? pariNata hue haiM ? aNAhAriyA aNAhArijissamANA poggalA anAhatAH anAhariSyamANAH pudglaaH| pUrvaagRhIta aura bhaviSya meM agRhyamANa pudgala pariNayA ? pariNatA? pariNata hue haiM ? gautama ! nairayikANAM pUrvAhRtAH pudgalAH pari- gautama ! nairayika jIvoM ke pUrvagRhIta pudgala prinnyaa| nntaaH| pariNata hue haiN| AhAriyA AhArijamANA poggalA pariNayA AhRtAH AhriyamANAH pudgalAH pariNatAH / pUrvagRhIta aura gRhyamANa pudgala pariNata hue aura pariNamaMti y| pariNamanti c| pariNata ho rahe haiN| aNAhAriyA AhArijissamANA poggalA anAhatAH AhariSyamANAH pudgalAH no| pUrvaagRhIta aura bhaviSya meM gRhyamANa pudgala No pariNayA, prinnmissNti| pariNatAH, prinnsynti| pariNata nahIM hue haiM, kintu ve pariNata hoNge| aNAhAriyA aNAhArijissamANA poggalA anAhatAH anAhariSyamANAH pudgalAH no| pUrvaagRhIta aura bhaviSya meM agRhyamANa pudgala No pariNayA, No pariNamissaMti / / pariNatAH, no prinnsynti| pariNata nahIM hue haiM aura pariNata nahIM hoNge| 17. neraiyANaM bhaMte ! puvAhAriyA poggalA nairayikANAM bhadanta ! pUrvAhRtAH pudgalAH 17. bhante ! kyA nairayika jIvoM ke pUrvagRhIta pudgala ciyA? pucchAcitAH ? pRcchA cita hue haiM ? yaha prazna hai| jahA pariNayA tahA ciyA vi|| yathA pariNatAH tathA citAH api / jaise pariNata kA sUtra hai, cita kA sUtra bhI vaise hI vaktavya hai| 15. evaM uvaciyA, udIriyA, veiyA, niji- prnnaa| evam upacitAH, udIritAH, veditAH, ni- 18. isI prakAra upacita, udIrita, vedita aura jiirnnaaH| nirjIrNa vaktavya haiN| saMgrahaNI gAthA saMgahaNI gAhA pariNaya ciyA uvaciyA udIriyA veiyA ya nijinnnnaa| ekekkammi padammi, caubihA poggalA hoti // 1 // saMgrahaNI gAthA pariNatAH citAH upacitAH, udIritAH veditAzca nirjiirnnaaH| ekaikasmin pade, caturvidhAH pudgalAH bhavanti // pariNata, cita, upacita, udIrita, vedita aura nirjIrNa- inameM se pratyeka pada meM pudgala ke pUrvokta cAra bhaMga hote haiN| 16. neraiyANaM bhaMte ! kaivihA poggalA bhijaM- nairayikANAM bhadanta ! katividhAH pudgalAH 16. bhante ! nairayika jIvoM ke pudagaloM kA bhedana bhidyante ? kitane prakAra kA hotA hai ? goyamA ! kammadavvavaggaNamahikica duvihA gautama ! karmadravyavargaNAmadhikRtya dvividhAH gautama ! karma-pudgala-vargaNAra kI apekSA se poggalA bhijaMti, taM jahA-aNU ceva, pudgalAH bhidyante, tad yathA-aNavazcaiva, pudgaloM kA bhedana do prakAra kA hotA hai, jaise bAdarA ceva // baadraashcaiv| -aNu aura baadr| 20. neraiyANaM bhaMte ! kaivihA poggalA nairayikANAM bhadanta ! katividhAH pudgalAH 20. bhante ! nairayika jIvoM ke pudgaloM kA caya cijaMti? cIyante ? kitane prakAra kA hotA hai ? goyamA ! AhAradabbavaggaNamahikicca duvihA gautama ! AhAradravyavargaNAmadhikRtya dvividhAH gautama ! AhAra-pudgala-vargaNA kI apakSA se poggalA cijaMti, taM jahA-aNU pudgalAH cIyante, tad yathA--aNavazcaiva, pudgaloM kA caya do prakAra kA hotA hai, jaisebAdarA ceva // baadraashcaiv| aNu aura baadr| 21. evaM uvacijaMti // evam upciiynte| 21. isI prakAra upacaya vaktavya hai| Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.1: u.1: sU.16-24 26 bhagavaI 22. neraiyA NaM bhaMte ! kaivihe poggale udI- nairayikAH bhadanta ! katividhAn pudgalAn 22. bhante ! nairayika jIva pudgaloM kI udAraNA reti ? udIrayanti ? kitane prakAra kI karate haiM ? goyamA ! kammadavvavaggaNamahikica duvihe gautama ! karmadravyavargaNAmadhikRtya dvividhAn gautama ! karma-pudgala-vargaNA kI apekSA se do poggale udIreMti, taM jahA-aNU ceva, pudgalAn udIrayanti, tad yathA aNUMzcaiva, prakAra ke pudgaloM kI udIraNA karate haiM, jaisebAdarA ceva / / vaadraaNshcaiv| aNu aura baadr| 23. sesA vi evaM ceva bhANiyabA-vedeti, nijreNti|| zeSAH api evaM caiva bhaNitavyAH-vedayanti, 23. zeSa sUtra bhI isI prakAra vaktavya haiM--vedana nirjiirynti| karate haiM, nirjarA karate haiN| 24. evaM oyaDesu, oyaDeti, oyttttissNti| kreNge| saMkAmiMsa, saMkAti, sNkaamissNti| nihattiMsu, nihatteMti, nihttissNti| evam apAvartiSata, apavartante, apavarti- 24. isI prakAra apavartana kiyA thA, karate haiM aura ssynte| samakrAmiSuH, saMkrAmanti, sNkrmissynti| saMkramaNa kiyA thA, karate haiM aura kreNge| anidhattayiSuH, nidhattayanti, nidhattayi- nidhattana kiyA thA, karate haiM aura kreNge| ssynti| anikAcayiSaH, nikAcayanti, nikAcayi- nikAcana kiyA thA, karate haiM aura kreNge| ssynti| saMgrahaNI gAthA saMgrahaNI gAthA nikAeMsu, nikAyaMti, nikaaissNti| saMgahaNI gAhA bhediyA ciyA uvaciyA, udIriyA vediyA ya nijinnnnaa| oyaTTaNasaMkAmaNanihattaNanikAyaNe tivihkaalo||1|| bheditAH citAH upacitAH, udIritAH veditAzca nirjIrNAH / apavartanasaMkramaNanidhattananikAcanAni trividhakAlaH / / bhedita, cita, upacita, udIrita, vedita, nijIrNa, apavartana, saMkramaNa, nidhattana aura nikAcana-- ina padoM ke sAtha atIta, vartamAna aura anAgata tInoM kAla vaktavya haiN| bhASya 1. sUtra 16-24 solahaveM sUtra se caubIsaveM sUtra taka kucha viziSTa zabda prayukta hue haiM--pariNamana, bheda, caya, upacaya, udIraNA, vedanA, nirjarA, apavartanA, udvartanA, saMkramaNa, nidhatti aura nikaacnaa| pariNamana avasthAntara honaa| bheda-pRthak honaa| caya, upacaya-vRddhi, ativRddhi / udIraNA Adi sabhI pada karna-pudgaloM se sambaddha haiM udIraNA--jo karma-pudgala anudita haiM, unakA pariNAmavizeSa ke dvArA udaya-prApta karmadalikoM meM prakSepa kara denaa| vedanA-udaya-prApta karma-pudgaloM kA jaba taka unakA anubhaag| yA rasavipAka samApta na ho jAe, taba taka anubhava krnaa| nirjarA-vedanA ke pazcAta padagaloM kA jIva-pradezoM se pRthaka honaa| bhoge hue pudgala vedita aura pRthak hue pudgala nirjIrNa kahalAte haiN| apavartanA----vIryavizeSa ke dvArA karma kI sthiti aura anubhAga ko kama krnaa| ___udvartanA-vIryavizeSa ke dvArA karma kI sthiti aura anubhAga ko bar3hA denaa| saMkramaNa-vIryavizeSa ke dvArA sajAtIya karma-prakRtiyoM kA eka dUsare meM saMkrAnta honaa| isameM prakRti, sthiti, anubhAga aura pradezaye cAroM eka rUpa se dUsare rUpa meM saMkrAnta ho jAte haiN| jaise koI vyakti sAtavedanIya karma kA anubhava kara rahA hai, usa samaya usake azubha karma kI pariNati prabala ho gaI; pariNAmasvarUpa sAtavedanIya asAtavedanIya meM saMkrAnta ho gyaa|' ___saMkramaNa ke kucha apavAda haiM--AyuSya kama kI cAra uttara prakRtiyoM kA paraspara saMkramaNa nahIM hotaa| isI prakAra moha karma kI 1.bh.vR.1|24-ythaa kasyacit sadvedyamanubhavato'zubhakarmapariNatirevaMvidhA jAtA yena tadeva sadvadyamasadvedyatayA saMkrAmatIti / Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 27 za.1: u.1: sU.16-24 mukhya do prakRtiyAM-darzanamoha aura cAritramoha kA bhI paraspara saMkramaNa nahIM hotaa| nipatti-vIryavizeSa ke dvArA karma ko udvartanA aura apavartanA ke atirikta zeSa karaNoM ke ayogya banA denaa| nikAcanA-vIryavizeSa ke dvArA karma ko usa avasthA meM vyavasthApita karanA, jo udvartanA Adi kisI bhI karaNa ke dvArA badalA na jA sake; jo avazya bhogA jaae|' karmazAstra meM bandhana, saMkramaNa, udvartanA , apavartanA, udIraNA, upazAmanA, nidhatti aura nikAcanA ye ATha karaNa mAne jAte haiN|' prastuta prakaraNa meM apavartanA, saMkramaNa, nidhatti aura nikAcanA ina cAra karaNoM kA ullekha hai| vRttikAra ne upalakSaNa se udvartanA kA grahaNa kiyA hai| _isa viSaya kI vizeSa jAnakArI ke lie ThANaM, 4 / 260-266, ke TippaNa 70-76 draSTavya haiN| mahAvIra kA darzana AtmavAdI darzana hai| AtmavAdI darzana ke tIna mukhya phalita haiM-1. puruSArthavAda 2. karmavAda 3. punarjanmavAda / puruSArthavAda Izvara-kartRtva kA asvIkAra hai| Izvara kartRtva aura puruSArtha donoM kI eka-sAtha sArthakatA siddha nahIM hotii| yadi Izvara-kartRtva hai to puruSArtha vyartha hogA aura yadi puruSArtha kI sArthakatA hai, to Izvara-kartRtva arthahIna bana jaaegaa| Izvara-kartRtva ke AdhAra para prANI-jagata meM hone vAle parivartanoM kI vyAkhyA nahIM kI jA sakatI; isalie bhagavAn mahAvIra ne puruSArtha ke siddhAnta kA pratipAdana kiyaa| yaha Atma-kartRtvavAda hai| pratyeka AtmA apane vIrya ke dvArA kucha karatA hai aura usakA pariNAma bhugatatA hai| AtmA ke dvArA jo kucha kiyA jAtA hai vaha karma hai| karma kA eka artha hai pravRtti aura usakA dUsarA artha hai pravRtti ke dvArA AtmA ke sAtha karmaprAyogya pudgaloM kA baMdha yA sNbNdh| puruSArthavAda aura karmavAda meM virodha pratIta hotA hai| yadi prANI jagat meM hone vAlA parivartana karma ke dvArA sampAdita hotA hai, to puruSArtha kI vyarthatA siddha hogI aura yadi vaha puruSArtha ke dvArA sampAdita hotA hai, to karma kI vyarthatA ho jaayegii| isa virodha kA bhagavAn mahAvIra ne parihAra kiyaa| unakA darzana hai ki karma puruSArtha ke dvArA kiyA jAtA hai| puruSArtha karma ke dvArA nahIM kiyA jAtA / isalie prANI-jagata meM hone vAle parivartana kA mUla hetu puruSArtha hai| karma usakA gauNa hetu hai| puruSArtha ke dvArA kiye hue karma ko bhI badalA jA sakatA hai| prastuta sUtra meM badalane ke cAra niyama nirdiSTa haiM-udIraNA, apavartanA, udvartanA aura saMkramaNa / puruSArtha kI bhI sImA hai| usake dvArA saba kucha nahIM kiyA jA sktaa| kucha karma aparivartanIya bhI haiM, jaise--nikAcita karma paruSArtha ke dvArA badalA nahIM jA sktaa| isa prakAra prastuta sUtra meM puruSArtha aura karma kI sImA-viSayaka eka nayA dRSTikoNa upalabdha hotA hai| vaha yaha hai ki puruSArtha aura karma donoM sApekSa haiN| karma sarvazaktisampanna nahIM hai| puruSArtha ke dvArA usameM parivartana kiyA jA sakatA hai| puruSArtha bhI sarvazaktisampanna nahIM hai| nikAcita karma ko badalane ke lie vaha akiJcitkara ho jAtA hai| isalie donoM kI zakti sApekSa hai, kahIM karma balavAn hai aura kahIM puruSArtha / bauddha sAhitya meM nirgranthoM ke muMha se saMkramaNa-virodhI tathA parivartana-virodhI bAteM kahalAI gaI haiM, jaise--"aura phira bhikSuo! maiM una nigaMThoM ko aisA kahatA hUM to kyA mAnate ho Avuso ! nigaMTho ! jo yaha isI janma meM vedanIya (bhogA jAne vAlA) karma hai, vaha upakrama se (yA pradhAna se) saMparAya (dUsare janma meM) vedanIya kiyA jA sakatA hai ?' 'nahIM, Avusa !' aura jo yaha janmAntara (saMparAya) vedanIya karma hai, vaha-upakrama se (yA pradhAna se) isa janma meM vedanIya kiyA jA sakatA hai ? 'nahIM,Avusa ! 'to kyA mAnate ho, Avuso ! nigaMTho ! jo yaha sukha-vedanIya (sukha bhoga karane vAlA) karma hai, kyA vaha upakrama se (yA pradhAna se) duHkhavedanIya kiyA jA sakatA hai ? 'nahIM,Avusa ! 'to kyA mAnate ho, Avuso nigaMTho ! jo yaha duHkha vedanIya karma hai, kyA vaha upakrama se (yA pradhAna se) sukha-vedanIya kiyA jA sakatA hai ? 'nahIM, Avusa !' 'to kyA mAnate ho Avaso ! nigaMTho ! jo yaha avedanIya karma hai, kyA upakrama se (yA pradhAna se) vedanIya kiyA jA sakatA hai?' 'nahIM, Avusa !' 'to kyA mAnate ho Avaso ! nigaMTho ! jo yaha paripakka avasthA (bur3hApA) vedanIya karma hai, kyA vaha upakrama se (yA pradhAna se) aparipakva vedanIya kiyA jA sakatA hai ?' 'nahIM,Avusa ! to kyA mAnate ho Avuso ! nigaMTho ! jo yaha aparipakka (zaizava,javAnI) vedanIya karma hai, kyA vaha upakrama se (yA pradhAna se) paripakva-vedanIya kiyA jA sakatA hai ? 'nahIM, Avusa ! 'to kyA mAnate ho Avuso ! nigaMTho ! jo yaha bahu-vedanIya karma hai. kyA vaha upakrama se (yA pradhAna se) alpa-vedanIya kiyA jA uvasAmaNA nihattI nikAyaNA catti karaNAI // 3. bh.vR.1|24-apvrtnsy copalakSaNatvAdudvartanamapIha dRzya, tacca sthityA devRddhikrnn-svruupm| 1. bha.vR.1116 2. karmaprakRti, baMdhanakaraNa, gA.2-- baMdhaNasaMkamaNuvvaTTaNA ya avacaTTaNA udiirnnyaa| Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.1: u.1: sU.16-24 28 bhagavaI sakatA hai ? paudgalika vargaNAoM ke mukhya ATha prakAra haiM-1. audArika 'nahIM, Avusa ! vargaNA 2. vaikriya vargaNA 3. AhAraka vargaNA 4. taijasa vargaNA 5.bhASA vargaNA 6. zvAsocchvAsa vargaNA 7. manovargaNA 8. kArmaNa 'to kyA mAnate ho Abuso ! nigaTho ! jo yaha alpa-vedanIya vrgnnaa| karma hai, kyA vaha upakrama se (yA pradhAna se) bahu-vedanIya kiyA jA sakatA hai ? isa prakAra vargaNAoM ke aneka prakAra haiN| 'nahIM, Avusa !' 4. AhAra-pudgala-vargaNA 'isa prakAra Avuso ! nigaMTho ! jo yaha vedanIya karma hai, kyA audArika, vaikriya aura AhAraka ina tIna zarIroM tathA chahoM vaha upakrama se (yA pradhAna se ) avedanIya kiyA jA sakatA hai?' paryAptiyoM ke yogya pudgaloM ke grahaNa kA nAma AhAra hai| yaha AcArya "nahIM, Avusa!' akalaMka kI paribhASA hai| paJcasaMgraha ke anusAra audArika Adi tIna zarIroM kI vargaNA tathA bhASAvargaNA aura manovargaNA ke yogya 'aisA hone para AyuSmAn nigaMThoM kA upakrama niSphala ho jAtA pudgaloM ko grahaNa karane vAlA AhAraka kahalAtA hai| isa paribhASA hai, pradhAna niSphala ho jAtA hai|'' ke anusAra bhASA aura manovargaNA ke pudgaloM kA grahaNa karanA bhI 2. sUtra 16 AhAra hai| isase yaha phalita hotA hai ki AhAraka kI vyAkhyA meM sUtra 16 se Age aneka sUtroM meM aNu aura bAdara zabda kA ___ AhAra zabda kA prayoga vyApaka artha meM huA hai| prayoga huA hai| aNu kA artha hai sUkSma aura bAdara kA artha hai 'karma prakRti' meM tIna zarIra kI vargaNA ke grahaNa ko AhAra sthUla / karma-pudgala catuHsparzI hone ke kAraNa sUkSma hote haiM, unakI batalAyA gayA hai| sthUla pariNati nahIM hotii| AhAra-dravya ke pudgala aSTasparzI hone ke ye paribhASAeM oja AhAra kI apekSA se kI gaI haiN| kAraNa kevala sthUla hote haiM,unakI sUkSma pariNati nahIM hotii| isa jo khAyA-piyA jAtA hai, vaha AhAra hai, yaha sAmAnya dhAraNA avasthA meM karma-pudgaloM ko sthUla aura AhAra-pudgaloM ko sUkSma sApekSa hai| vimarza karane para isakA artha bahuta vyApaka hai| AhAra ke cAra dRSTi se kahA gayA hai| vRttikAra ne usa apekSA kA spaSTIkaraNa kiyA prakAra haiM-oja AhAra, loma AhAra, prakSepa AhAra, manobhakSya hai| usake anusAra karma-dravya kI sUkSmatA aura sthUlatA karmapudgaloM kI apekSA se hai, kisI anya padArtha kI apekSA se nhiiN| isI aahaar|" oja AhAra taijasa aura karma-zarIra ke dvArA grahaNa kiyA prakAra AhAra-pudgaloM kI sUkSmatA aura sthUlatA bhI svavargaNA kI jAtA hai| koI prANI mRtyu ke pazcAt dUsare janma-sthala meM pahuMcakara apekSA se hai, kisI anya padArtha kI apekSA se nhiiN| sarvaprathama AhAra letA hai, vaha oja AhAra kahalAtA hai|" usa samaya usa prANI ke sthUla zarIra nahIM hotA, isalie vaha taijasa zarIra 3. karma-pudgala-vargaNA aura usake sahavartI karma zarIra ke dvArA grahaNa kiyA jAtA hai| vargaNA kA artha hai samAna jAti vAle tattvoM kA vrgiikrnn| audArika yA vaikriya zarIra ke niSpattikAla meM audArika mizra yA jIva aura pudgala donoM kI apanI-apanI vargaNAeM hotI haiN| ThANaM / vaikriya mizra kA yoga bhI usameM prApta hotA hai|" audArika yA vaikriya meM isakA vizada varNana milatA hai| vahAM pahale jIvoM kI aneka zarIra kI paryApti pUrNa hone ke pazcAt prANiyoM ke loma AhAra hotA vargaNAeM batalAI gaI haiN|' usake pazcAta paramANa aura skandhoM kI hai| yaha tvacA (sparzanendriya) ke dvArA jIvanaparyanta nirantara gRhIta vargaNAeM nirdiSTa haiN|" hotA hai| prakSepa AhAra mukha ke dvArA gRhIta hone vAlA AhAra hai| 1. majjhima nikAya, devadattasutta, 3 / 1 / 1 / 2. bha.vR.1116-tatazcANavazca bAdarAzca, sUkSmAzca sthuulaashcetyrthH| sUkSmatvaM sthUlatvaM caiSAM karmadravyApekSayaivAvagantavyaM, nAnyApekSayA, yata audArikAdi dravyANAM madhye karmadravyANyeva sUkSmANIti / 3. tthaannN,11141226| 4. vhii,1|230247| 5. vi.bhaa.gaa.627-oraal-viubbaahaar-tey-bhaasaannpaann-mnn-kmme| 6. karmaprakRti,16,20 aggahaNaMtariyAo, teyagabhAsAmaNe ya kamme ca / dhuvaadhuvaaccittA, sutrA cauaMtaresuppiM / / pattegataNusu bAyara-suhabhanigoe tahA mhaakhNdhe| guNaniSphatrasanAmo, asaMkhabhAgaMgulavagAho / / 7. t.raa.vaa.2|30|4,pR.140 -trayANAM zarIrANAM SaNNAM paryAptInAM yogya pudglgrhnnmaahaarH| . paM.saM.(di.)1 / 176 - AhArai sarIrANaM tiNhaM ekkadaravaggaNAo y| bhAsA maNassa NiyayaM tamhA AhArao bhnnio|| 6. karmaprakRti,gA.15-~ ......AhAragavaggaNA titnnuu|| 10. pnnnn.28/102-105| 11. prajJA.vR.pa.510-ojaH utpattideza AhArayogyapudgalasamUhaH / 12. sUtra.vR.pa.87-taijasena zarIreNa tatsahacaritena ca kArmaNenAbhyAM dvAbhyAmapyAhArayati yAvadaparamaudArikAdikaM zarIraM na niSpadyate, tathA coktam teeNa kammaeNaM AhArei aNaMtaraM jiivo| teNa paraM misseNaM jAva sarIrassa niSphattI / / Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 26 za.1: u.1: sU.16-27 manobhakSya AhAra mAnasika saMkalpa ke dvArA sampanna hotA hai|' AhAra zarIra ke caya aura upacaya kA kAraNa hai| yahAM usakI dRSTi se hI caya aura upacaya kA vicAra kiyA gayA hai| anAhAra ke samaya bahuta kama hote haiN| koI bhI prANI adhika anAhAraka nahIM raha sktaa|' 25. neraiyA NaM bhaMte ! je poggale teyA- kammattAe gehaMti, te kiM tItakAlasamae gehaMti ? paDuppannakAlasamae gehaMti ? aNAgayakAlasamae gehaMti ? nairayikAH bhadanta ! yAn pudgalAn taijasaka- 25.bhante ! nairayika jIva taijasa aura karma zarIra matayA gRhNanti, tAn kim atItakAlasamaye ke rUpa meM jina pudgaloM ko grahaNa karate haiM, kyA gRhNanti ? pratyutpannakAlasamaye gRhNanti ? unheM atIta kAla-samaya meM grahaNa karate haiM? anAgatakAlasamaye gRhNanti ? vartamAna kAla-samaya meM grahaNa karate haiM ? bhaviSya kAla-samaya meM grahaNa karate haiM ? gautama ! no atItakAlasamaye gRhNanti, pratyu- gautama ! atIta kAla-samaya meM grahaNa nahIM karate, tpannakAlasamaye gRhNanti, no anAgatakAla- vartamAna kAla-samaya meM grahaNa karate haiM, bhaviSya samaye gRhnnnti| kAla-samaya meM grahaNa nahIM karate / goyamA ! no tIyakAlasamae gehaMti, par3appanakAlasamae geNhaMti, no aNAgaya- kAlasamae gehaMti // 26. neraiyA NaM bhaMte ! je poggale teyA- nairayikAH bhadanta ! yAn pudgalAn taijasa- 26. bhante ! nairayika jIva taijasa aura karma-zarIra kammattAe gahie udIreti, te ki tIyakAla- karmatayA gRhItAn udIrayanti, tAn kim ke rUpa meM gRhIta jina pudgaleM kI udIraNA karate samayagahie poggale udIrati ? paDuppatra- atItakAlasamayagRhItAn pudgalAn udIraya- haiM, kyA atIta kAla-samaya meM gRhIta una pudgaloM kAlasamae gheppamANe poggale udIreMti ? ti ? pratyutpannakAlasamaye gRhyamANAn kI udIraNA karate haiM ? kyA vartamAna kAla-samaya gahaNasamayapurakkhaDe poggale udIreMti ? pudgalAn udIrayanti ? grahaNasamayapuraskRtAn meM gRhyamANa pudgaloM kI udIraNA karate haiM ? kyA pudgalAn udIrayanti ? grahaNa-samaya ke purovartI (grahISyamANa) pudgaloM kI udIraNA karate haiM ? goyamA ! tIyakAlasamayagahie poggale gautama ! atItakAlasamayagRhItAn pudgalAn gautama ! atIta kAla-samaya meM gRhIta- pudgaloM udIreMti, no paDuppatrakAlasamae gheppamANe udIrayanti, no pratyutpatrakAlasamaye gRhyamANAn / kI udIraNA karate haiM, vartamAna kAla-samaya meM poggale udIreMti, no gahaNasamayapurakkhaDe pudgalAn udIrayanti, no grahaNasamaya- gRhyamANa pudgaloM kI udIraNA nahIM karate, poggale udiireNti|| puraskRtAn pudgalAn udIrayanti / grahaNa-samaya ke purovartI (grahISyamANa) pudgaloM kI udIraNA nahIM krte| 27. evaM vedeti, nijareti // evaM vedayanti, nirjiirynti| 27. isI prakAra vedana aura nirjaraNa karate haiN| bhASya 1. sUtra 25-27 ___ saMsArI jIva ke sAtha do zarIra-taijasa aura kArmaNa anAdi kAla se jur3e hue haiN| zarIra-saMracanA kI prakRti yaha hai ki pahale grahaNa kie hue pudgaloM kA pRthakkaraNa aura nae pudgaloM kA grahaNa hotA rahatA hai| pacIsaveM sUtra meM pudgala ke grahaNa kA niyama pratipAdita hai| pudgala kA grahaNa kevala vartamAna kAla meM hotA hai, atIta aura bhaviSya kAla meM nahIM hotaa| udIraNA, vedanA aura nirjarA ke niyama isase bhinna haiN| udIraNA atIta kAla meM gRhIta pudgaloM kI hI hotI hai, gRhyamANa aura grahISyamANa pudgaloM kI nahIM hotii| vedanA aura nirjarA kA bhI yahI niyama hai| 2. kAla-samaya kAla eka akhaNDa pravAha hai| samaya usakI sUkSmatama ikAI 1. paNNa.28/105-devA sabve jAva vemANiyA oyAhArA vi maNabhakkhI vi| tattha NaM jete maNabhakkhI devA tesi NaM icchAmaNe samuppajjai-icchAmo NaM maNabhakkhaNaM kritte| tae NaM tehiM devehiM evaM maNasIkate samANe khippAmeva je poggalA iTThA kaMtA piyA subhA maNuNNA maNAmA te tesiM maNabhakkhattAe pariNamaMti, se jahANAmae-sItA poggalA sIyaM pappa sIyaM ceva ativatittANaM ciTThati, usiNA vA poggalA usiNaM pappa usiNaM ceva ativatittANaM ciTThati, evAmeva tehiM devehi maNabhakkhaNe se icchAmaNe khippAmeva aveti / 2. bh.vR.1|20-aahaardbbvaagnnmhigicceti yaduktaM tatrAyamabhiprAya:-zarIramAzritya cayopacayau prAg vyAkhyAtau, tau cAhAradravyebhya eva bhavato nAnyataH, ata aahaardrvyvrgnnaamdhikRtyetyuktmiti| 3. draSTavya bh.7|1| Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.1: u.1: sU.25-31 bhagavaI hai| vRttikAra ne kAla aura samaya kI zAbdika mImAMsA kI hai| kAla kA artha hai kRSNa aura samaya kA artha hai siddhAnta yA aacaar| kAla aura samaya kA prayoga kara sUtrakAra ne yaha sUcita kiyA hai ki yahAM samaya kA sambandha kAla se hai, siddhAnta yA AcAra se nahIM aura kAla kA sambandha samaya se hai, kRSNa varNa se nhiiN|' zabda-vimarza prtyutptr-vrtmaan| puraskRta-puraskRta kA artha hai vartamAna samaya kA purovartI smy| isakA tAtparyArtha hai grhiissymaann| 25. neraiyA NaM bhaMte ! jIvAo kiM caliyaM kammaM baMdhaMti ? avaliyaM kammaM baMdhaMti? nairayikAH bhadanta ! jIvAt kiM calitaM karma 26.bhante ! nairayika jIva kyA jIva-pradezoM se badhnanti ? acalitaM karma badhnanti ? calita karma kA bandha karate haiM athavA acalita karma kA baMdha karate haiM ? gautama ! no calitaM karma badhnanti, acalitaM gautama ! ve calita karma kA bandha nahIM karate, karma bdhnnti| acalita karma kA bandha karate haiN| goyamA ! no caliyaM kammaM baMdhati, acaliyaM kammaM bNdhNti|| 26. neraiyA NaM bhaMte ! jIvAo kiM caliyaM kammaM udIreMti ? acaliyaM kammaM udIreMti? nairayikAH bhadanta ! jIvAt kiM calitaM karma 26. bhante ! nairayika jIva kyA jIva-pradezoM se udIrayanti ? acalitaM karma udIrayanti ? calita karma kI udIraNA karate haiM athavA acalita karma kI udIraNA karate haiM ? gautama ! no calitaM karma udIrayanti, acalitaM gautama ! ve calita karma kI udIraNA nahIM karate, karma udIrayanti / acalita karma kI udIraNA karate haiN| goyamA ! no caliyaM kammaM udIreMti, acaliyaM kammaM udiireNti|| 30. evaM vedeti, oyaDeti, saM nihatteMti, nikaaeNti|| evaM vedayanti, apavartante, saMkrAmanti, 30. isI prakAra acalita karma kA vedana, apavartana, nidhattayanti, nikaacynti| saMkramaNa, nidhattana aura nikAcana karate haiN| 31. neraiyA NaM bhaMte ! jIvAo kiM caliyaM nairayikAH bhadanta ! jIvAt kiM calitaM karma 31. bhante ! nairayika jIva kyA jIva-pradezoM se kammaM nijareMti? acaliyaM kammaM nijareMti? nirjIryanti ? acalitaM karma nirjIryanti ? calita karma kI nirjarA karate haiM athavA acalita karma kI nirjarA karate haiM ? goyamA ! caliyaM kammaM nijareMti, no gautama ! calitaM karma nirjIyanti, no acalitaM gautama ! ve calita karma kI nirjarA karate haiM, acaliyaM kammaM nijareMti / / karma nirjiirynti| acalita karma kI nirjarA nahIM karate / saMgrahaNI gAthA saMgrahaNI gAthA saMgahaNI gAhA baMdhodayavedoyaTTasaMkame taha nihttnnnikaae| acaliya-kammaM tu bhave, caliyaM jIvAu nijre||1|| bandhodayavedApavartasaMkramAH tathA nidhttnnikaacau| acalita-karma tu bhavet, calitaM jIvAn nirjIryet // bandha, udaya, vedana, apavartana, saMkramaNa, nidhattana aura nikAcana jIva-pradezoM se acalita karma kA hotA hai tathA nirjarA jIva-pradezoM se calita karma kI hotI hai| bhASya 1. sUtra 28-31 yahAM 'calita' aura 'acalita' zabda kA prayoga sApekSa hai| jIva-pradezoM ke dvArA gRhIta hokara jo karma-pudgala sthita ho jAte haiM, ve acalita haiM aura jo sthira avasthA ko chor3akara prakampita ho jAte haiM, ve calita kahalAte haiN|" jIva karma-pudgaloM kA grahaNa karatA hai, taba ve calita hI hote haiN| grahaNa ke pazcAt jIva-pradezoM meM sthita hokara ve acalita ho jAte haiN| isa apekSA se bandha-avasthA ko acalita kahA gayA hai| udIraNA, vedanA, apavartana, saMkramaNa, nidhatti aura nikAcanA ye saba 1. bha. vR. 1125-kAlarUpaH samayo na tu smaacaarruupH| kAlo'pi samayarUpo na tu varNAdisvarUpa iti paraspareNa vizeSaNAt kaalsmyH| 2. bha. vR. 1 / 26 grahaNasamayaH puraskRto vartamAnasamayasya purovartI yeSAM te grahaNasamayapuraskRtAH prAkRtatvAdevaM nirdezaH, anyathA puraskRtagrahaNasamayA iti syAd, grahISyamANA ityarthaH / 3.vhii.1|28-jiivprdeshebhyshclitN teSvanavasthAnazIlaM tm| taditarattvacali | Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI karma-pudgaloM kI acalita athavA jIva- pradezoM se saMyukta avasthAeM haiN| jIva- pradezoM se vicalita karma-pradezoM kA nirjaraNa hotA hai, isa apekSA nirjarA vicalita karma-pudgaloM kI hI hotI hai| ThANaM meM pudgala jIva- pradezoM se acalita 2. udaya bandha udIraNA vedanA apavartana saMkramaNa nidhatti nikAcanA nirjarA 32. evaM ThiI AhAro ya bhANiyavvo / ThitI jahA Thitipade tahA bhANiyabvA savyajIvANaM / AhAro vi jahA paNNavaNAe paDhame AhAruddesa tahA bhANiyabbo, etto ADhatto-neraiyA NaM bhaMte ! AhAraTThI ? jAva dukkhattAe bhujo bhujo pariNamati // AraMbha - aNAraMbha-padaM 33. jIvA NaM bhaMte! kiM AyAraMbhA ? parAraMbhA ? tadubhayAraMbhA ? aNAraMbhA ? goyamA ! atyegaiyA jIvA AyAraMbhA vi, raMbhA vi, tadubhAraMbhA vi, No aNAraMbhA / atyegaiyA jIvA no AyA raMbhA, no parAraMbhA, no tadubhayAraMbhA, aNAraMbhA // 34. se keNadveNaM bhaMte! evaM budhai - atthe - iyA jIvA AyAraMbhA vi, parAraMbhA vi, tadubhayAraMbhA vi, No aNAraMbhA ? atyegaiyA hai // " " sUtra-pATha meM 'udIraNa' zabda kA prayoga aura saMgrahaNI gAthA meM 'udaya' zabda kA prayoga huA hai| vRttikAra ke anusAra 'udaya' zabda // nahIM 31 za. 1 : u.1: sU.28-34 ke calita hone ke dasa kAraNa batalAe gae haiN| unameM nirjarA ke samaya pudgala ke calita hone kA ullekha milatA hai| ' dekheM yantra jIva- pradezoM se calita nahIM 1. bha. vR. 1 / 31 - nirjarA tu pudgalAnAM niranubhAvIkRtAnAmAtmapradezebhyaH sAtanam / sA ca niyamAccalitasya karmmaNo nAcalitasyeti / 2. ThANaM, 10 / 6 - dahiM ThANehiM acchiSNe pAMgale caleJjayA...... NiJjariJjabhANe evaM sthitiH AhArazca bhaNitavyau / sthitiH --yathA sthitipade tathA bhaNitavyA sarvajIvAnAm / AhAro'pi yathA prajJApanAyAM prathamaH AhAroddezakaH tathA bhaNitavyaH, itaH ArabdhaH--nairayikAH bhadanta ! AhArArthinaH ? yAvad duHkhatvena bhUyo bhUyaH pariNamanti / Arambha- anArambha-padam jIvAH bhadanta ! kim AtmArambhAH ? parArambhAH ? tadubhayArambhAH ? anArambhAH ? gautama ! astyekake jIvAH AtmArambhAH api, parArambhAH api tadubhayArambhAH api no anArambhAH / astyekake jIvAH no AtmArambhAH, no parArambhAH no tadubhayArambhAH anA rambhAH / tat kenArthena bhadanta ! evamucyateastyekake jIvAH AtmArambhAH api parArambhAH api tadubhayArambhAH api no anA I 11 ke dvArA 'udIraNA' kA grahaNa apane Apa ho jAtA hai| ' || 11 hai 32. isI prakAra sthiti aura AhAra vaktavya haiN| 'sthiti-pada' meM jo sthiti nirdiSTa hai, saba jIvoM kI sthiti vaise hI vaktavya hai| AhAra bhI prajJApanA ke 'AhAra pada' ke prathama uddezaka kI bhAMti vaktavya hai-bhante ! kyA nairayika jIva AhAra kI icchA karate haiM ? yahAM se prAraMbha kara yAvat gRhIta pudgaloM ko duHkha rUpa meM punaH-punaH pariNata karate haiM, yahAM taka vaktavya hai| Arambha- anArambha-pada 33. ' bhante ! jIva kyA AtmArambhaka haiM ? parArambhaka haiM ? ubhayArambhaka haiM ? anArambhaka haiM ? gautama ! kucha jIva AtmArambhaka bhI haiM, parArambhaka bhI haiM, ubhayArambhaka bhI haiM, anArambhaka nahIM haiN| kucha jIva na AtmAraMbhaka haiM, na parArambhaka haiM, na ubhayArambhaka haiM, anArambhaka haiN| 34. bhante ! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA haikucha jIva AtmArambhaka bhI haiM, parArambhaka bhI haiM, ubhayArambhaka bhI haiM, anArambhaka nahIM haiM ? kucha vA calejA // 3. bha.vR. 1 / 31 - udayazabdenodIraNA gRhIteti / Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za. 1: u.1: sU. 33, 34 jIvA no AyAraMbhA, no parAraMbhA, no tadubhayAraMbhA, aNAraMbhA ? goyamA ! jIvA duvihA paNNattA, taM jahA - saMsArasamAvaNNagA ya asaMsArasamA - vaNNagA ya / tatya NaM jete asaMsArasamAvaNNagA, te NaM siddhA / siddhA NaM no AyAraMbhA no parAraMbhA, no tadubhayAraMbhA, aNAraMbhA / tattha NaM jete saMsArasamAvaNNagA, te dubihA paNNattA, taM jahA -saMjayA ya asaMjayA ya / tattha NaM jete saMjayA te duvihA paNNattA, taM jahA - pamattasaMjayA ya appamattasaMjayA ya / tatya NaM jete appamattasaMjayA, te NaM no AyAraMbhA, no parAraMbhA, no tadubhayAraMbhA, aNAraMbhA / tattha NaM jete pamattasaMjayA, te suhaM jogaM paDuca no AyAraMbhA, no parAraMbhA, no tadubhayAraMbhA, aNAraMbhA / asubhaM jogaM paDucca AyAraMbhA vi, parAraMbhA vi, tadubhayAraMbhA vi, no aNAraMbhA / tattha NaM jete asaMjayA, te aviratiM paDucca AyAraMbhA vi parAraMbhA vi, tadubhayAraMbhA vi, no aNAraMbhA / se teNaTTeNaM goyamA ! evaM buccai - atyegaiyA jIvA AyAraMbhA bi, parAraMbhA vi, tadubhayAraMbhA vi, no aNAraMbhA / atyegaiyA jIvA no AyAraMbhA, no parAraMbhA, no tadubhayAraMbhA, aNAraMbhA // 32 rambhAH ? astyekake jIvAH no AtmArambhAH, no parArambhAH, na tadubhayArambhAH, anArambhAH ? gautama ! jIvAH dvividhAH prajJaptAH, tad yathA --saMsArasamApannakAzca asaMsArasamApannakAzca / yatra ye ete asaMsArasamApannakAH, te siddhAH / siddhAH no AtmArambhAH, no parArambhAH, no tadubhayArambhAH, anArambhAH / tatra ye ete saMsArasamApannakAH, te dvividhAH prajJaptAH, tad yathA saMyatAzca asaMyatAzca / tatra ye ete saMyatAste dvividhAH prajJaptAH, tad yathA-- pramattasaMyatAzca apramattasaMyatAzca / tatra ye ete apramattasaMyatAH, te no AtmArambhAH, no parArambhAH, no tadubhayArambhAH, anArambhAH / tatra ye ete pramattasaMyatAH, te zubhaM yogaM pratItya no AtmArambhAH, no parArambhAH, no tadubhayArambhAH, anaarmbhaaH| azubhaM yogaM pratItya AtmArambhAH api parArambhAH api, tadubhayArambhAH api no anArambhAH / tatra ye ete asaMyatAH, te aviratiM pratItya AtmArambhAH api parArambhAH api tadubhayArambhAH api, no anArambhAH / tat tenArthena gautama ! evamucyate--astyekake jIvAH AtmArambhaH api parArambhAH api tadubhayArambhAH api, no anArambhAH / astyekake jIvAH no AtmArambhAH, no parArambhAH, no tadubhayArambhAH, anArambhAH / bhASya 1. sUtra 33, 34 'Arambha' zabda kA sAmAnya artha hai pravRtti kA prArambha / zabdakoSa meM isake aneka artha upalabdha hote hai-- jaise prastuti, zuru, kArya, prayatna, abhimAna, vadha, utpatti, upakrama, tIvratA Adi / dharmagraMthoM meM isakA artha hai-- hiMsA / vaidika kAla meM 'Alambha' kA prayoga pazubali ke artha meM hotA thA / 'ralayorekatvam' isa nyAya ke AdhAra para uttaravartI sAhitya meM Arambha kA prayoga hiMsA ke artha meM hone lagA / abhayadevasUri ne Arambha kA artha 'jIvoM kA upaghAta yA upadravaNa' kiyA hai| unakI dRSTi meM isa zabda kA prayoga sAmAnyataH 1. bha. vR. 1 / 33 - Arambho jIvopaghAtaH upadravaNamityarthaH, sAmAnyena vAzravadvArapravRttiH / bhagavaI jIvana AtmArambhaka haiM, na parArambhaka haiM, na ubhayArambhaka haiM, anArambhaka haiM? gautama! jIva do prakAra ke prajJapta haiM, jaise--saMsArasamApanna aura asaMsArasamApanna / jo asaMsArasamApanna haiM, ve siddha haiN| siddha na AtmArambhaka haiM, na parArambhaka haiM, na ubhayArambhaka haiM, anArambhaka haiN| jo saMsArasamApanna jIva haiM, ve do prakAra ke prajJapta haiM, jaise--saMyata aura asNyt| jo saMyata haiM, ve do prakAra ke prajJapta haiM, jaise--pramatta saMyata aura apramatta saMyata / jo apramatta saMyata haiM, ve na AtmArambhaka haiM, na parArambhaka haiM, na ubhayArambhaka haiM, anArambhaka haiN| jo pramata saMyata haiM, ve zubhayoga kI apekSA na AtmArambhaka haiM, na parArambhaka haiM, na ubhayArambhaka haiM, anArambhaka haiN| azubha yoga kI apekSA ve AtmArambhaka bhI haiM, parArambhaka bhI haiM, ubhayArambhaka bhI haiM, anArambhaka nahIM haiN| jo asaMyata haiM, ve avirati kI apekSA AtmArambhaka bhI haiM, parArambhaka bhI haiM, ubhayArambhaka bhI haiM, anArambhaka nahIM haiN| gautama ! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai kucha jIva AtmArambhaka bhI haiM, parArambhaka bhI haiM, ubhayArambhaka bhI haiM, anArambhaka nahIM haiN| kucha jIvana AtmArambhaka haiM, na parArambhaka haiM, na ubhayArambhaka haiM, anArambhaka haiN| pratyeka AzravadvAra kI pravRtti ke lie kiyA jA sakatA hai| ' prastuta prakaraNa meM 'Arambha' zabda kA prayoga avirati (avrata) aura yoga Azrava ke saMdarbha meM huA hai - " asumaM jogaM pahuca AyAraMbhA vi / " "aviratiM paDucca AyAraMbhA vi / " tAtparya meM hiMsA Adi AzravoM ke do rUpa phalita hote haiM-- avirati aura azubha yoga -- duSpravRtti / dekheM, yantra Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 33 za.1: u.1: sU.33,34 prANAtipAta avirati AtmArambha duSpravRtti mRSAvAda avirati duSpravRtti adattAdAna maithuna avirati duSpravRtti avirati duSpravRtti avirati duSpravRtti duSpravRtti parigraha vratI kI anArambha virati satpravRtti phalitArtha kI bhASA meM avratI jIva anArambha yA ahiMsaka nahIM ho sktaa| vratI zubhayoga kI avasthA meM anArambha ho sakatA hai| vaha azubha yoga kI avasthA meM anArambha nahIM ho sktaa| 34veM sUtra meM AdhyAtmika dRSTi se jIvoM kA vargIkaraNa kiyA gayA hai jIva siddha saMsArI sayata asaMyata pramatta saMyata apramatta saMyata isI zataka ke 67veM sUtra meM manuSyoM kA vargIkaraNa milatA hai| vaha isase kucha vikasita hai manuSya samyagdRSTi mithyAdRSTi samyagmithyAdRSTi saMyata asayata saMyatAsaMyata sarAga saMyata vItarAga saMyata pramatta saMyata apramatta saMyata uparyukta sUtra meM samyagdRSTi manuSya ke tIna prakAra batalAe gae haiM-saMyata, asaMyata aura sNytaasNyt|' isa AdhAra para jayAcArya ne prazna upasthita kiyA--yahAM jIvoM ke saMyata aura asaMyata do bheda batalAe gae haiN| saMyatAsaMyata kA samAveza kisameM kiyA jAe-saMyata meM yA asaMyata meM ? isake samAdhAna meM unhoMne likhA--yahAM saMyata ke do bheda kie gae haiM--pramatta saMyata aura apramatta sNyt| inameM saMyatAsaMyata kA samAveza nahIM ho sktaa| usake avirati Azrava vidyamAna hai, isa apekSA se usakA samAveza asaMyata meM kiyA jA sakatA hai|' paJcendriya tiryaJca meM saMyatAsaMyata bhI hote haiN| unheM avirati kI apekSA se 'sArambha' batalAyA gayA hai| isI prakAra saMyatA 1. bh.1|67-ttth NaM jete sammadiTTI te tivihA paNNattA, taM jahA saMjayA, assaMjayA, sNjyaasNjyaa| 2. bha.jo.9151151 saMsArI nA kiyA doya bheda, saMjatI asaMjatI suveda / saMjatAsaMjatI kiyo nAhyo, hivai zrAvaka kiNa mAhe Ayo ? || saMjatI nA ve bheda sutastha, pramatta saMjatI nai aprmtt| Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.1: u.1: sU.33-38 34 bhagavaI saMyata manuSya kA bhI avirati ke kAraNa asaMyata meM samAveza hotaa| kevala mAyApratyayA kriyA hotI hai| pramattasaMyati meM chahoM lezyAeM hotI haiN| apramattasaMyati meM kevala tIna prazasta lezyAeM hI hotI haiN|' pramatta saMyata aura apramatta saMyata zubha-yoga aura azubha yoga zarIra, vANI aura mana kI pravRtti Azrava ke pAMca prakAra haiM-mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya ko yoga kahA jAtA hai| mohanIya karma ke udaya se niSpanna pravRttiyoM aura yog| jo saMyati pramAda Azrava kI vidyamAnatA meM sAdhanA karatA se yukta hokara vaha azubha bana jAtA hai aura usase viyukta hokara hai, vaha pramattasaMyati kahalAtA hai| isa saMyati meM apramAda samagratA se vaha zubha banatA hai| nahIM hotA, isalie vaha azubha pravRtti bhI kara letA hai| apramattasaMyati avirati kI sAdhanA sarvAtmanA jAgarUkatApUrNa hotI hai; isalie vaha azubha jIva ke Antarika adhyavasAyoM meM eka avyakta AkAMkSA pravRtti nahIM krtaa| pramattasaMyati ke do kriyAeM hotI haiM---ArambhikI vidyamAna rahatI hai, vaha avirati hai| sArI AkAMkSAeM usI kI aura maayaaprtyyaa| apramattasaMyati ke ArambhikI kriyA nahIM hotI, abhivyakti haiN| 35. neraiyA NaM bhaMte ! kiM AyAraMbhA ? parAraMbhA ? tadabhayAraMbhA? aNAraMbhA ? goyamA ! neraiyA AyAraMbhA vi, parAraMbhA vi, tadubhayAraMbhA vi, no annaarNbhaa|| nairayikAH bhadanta ! kiM AtmArambhAH ? 35. bhante ! nairayika jIva kyA AtmArambhaka haiM ? parArambhAH ? tadubhayArambhAH ? anArambhAH ? parArambhAH ? tadabhayArambhAH ? anArambhAH ? parArambhaka haiM ? ubhayArambhaka haiM ? anArambhaka haiM? parArambhaka haiM gautama ! nairayikAH AtmArambhAH api, gautama ! nairayika jIva AtmArambhaka bhI haiM, parArambhAH api, tadubhayArambhAH api, no parArambhaka bhI haiM, ubhayArambhaka bhI haiM, anArambhaka anArambhAH / nahIM hai| 36. se keNaTeNaM? goyamA ! aviratiM pdducc| se teNaTeNaM goyamA ! evaM bucai-neraiyA AyAraMbhA vi, parAraMbhA vi, tabhayAraMbhA vi, no aNAraMbhA // tat kenArthena ? gautama ! aviratiM prtiity| tat tenArthena gautama ! evamucyate nairayikAH AtmArambhAH api, parArambhAH api, tadubhayArambhAH api, no anArambhAH / 36. yaha kisa apekSA se hai ? gautama ! avirati kI apekSA se| gautama ! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai--nairayika jIva AtmArambhaka bhI haiM, parArambhaka bhI haiM, ubhayArambhaka bhI haiM, anArambhaka nahIM haiN| 37. evaM jAva pNciNdiytirikkhjonniyaa| evaM yAvat pnycendriytirygyonikaaH| 37. isa prakAra yAvat paJcendriya tiryagyonika maNussA jahA jIvA, navaraM-siddhavirahiyA manuSyAH yathA jIvAH, navaraM siddhavirahitAH nairayika kI bhAMti vaktavya haiN| manuSya jIva kI bhaanniybaa| vANamaMtarA, joisiyA, bhnnitvyaaH| vAnamantarAH, jyotiSikAH, bhAMti vaktavya haiN| kevala itanA antara hai ki vemANiyA jahA neriyaa|| vaimAnikAH yathA nairyikaaH| manuSya ke prakaraNa meM siddha (asaMsArasamApanna) kA sUtra vaktavya nahIM hai| vAnamaMtara, jyotiSka aura vaimAnika deva nairayika kI bhAMti vaktavya haiN| 38. salessA jahA ohiyaa| kaNhalesassa, salezyAH yathA audhikaaH| kRSNalezyasya, 38. lezyAyukta jIva sAmAnya jIva' kI bhAMti nIlalesassa, kAulesassa jahA ohiyA nIlalezyasya, kApotalezyasya yathA audhikAH vaktavya haiN| kRSNalezyA, nIlalezyA aura kApotajIvA, navaraM--pamattAppamattA na bhANi- jIvAH, navaraM-pramattApramattAH na bhaNi- lezyA se yukta jIva sAmAnya jIva kI bhAMti yvaa| teulesassa, pamhalesassa, sukka- tvyaaH| tejolezyasya, padmalezyasya, zukla- vaktavya haiN| kevala itanA antara hai--(kRSNa lesassa jahA ohiyA jIvA, navaraM-siddhA lezyasya yathA audhikAH jIvAH, navaraM- Adi tIna lezyAeM apramatta saMyati meM nahIM hotI, na bhaanniyvaa|| siddhAH na bhnnitvyaaH| isalie) yahAM pramatta aura apramatta kA vibhAga vaktavya nahIM hai| * tejolezyA, padyalezyA aura zuklalezyA se yukta jIva sAmAnya jIva kI bhAMti pramatta saMjatI chaTho guNaThANo, apramatta sAtamAM thI jANo / Atma, para, ubhayAraMbhA kahAyA, tiryaMca zrAvaka saha ihAM AyA / / yAM meM to zrAvaka nahIM Avai, paMcame guNa zrAvaka pAvai / tima manuSya zrAvaka meM laMbha, avrata AzrI AlAdi AraMbha / avirata AzrI asaMjatI mAMya, iNaro jANai samadRSTi nyAya / / avratarI kriyA deza thI tAhi, avrata AzrI asaMjatI mAMhi / / sarva saMsArI nA suvicAra, doya bheda kiyA jagatAra / 2. bha.17 tIjo bheda ihAM kiyo nAhI, tiNasUM avirata AzrI asaMjatI maahi|| 3. vhii,1|101| dekheM 1 / 38 ke bhASya kA pA.Ti.3 / 1. bha.jo.91524,25-- 4. t.suu.6|1-kaayvaangmnHkrm yogH| ihAM jaya jaza Akhai nyAya, bIsamAM daNDaka rai mAya / Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI za.1: u.1: sU.35-38 vaktavya haiN| kevala itanA antara hai lezyAsUtra meM siddha kA sUtra vaktavya nahIM hai| bhASya 1,2. yAvat, sAmAnya jIva ___yAvat' aura 'audhika' ye donoM zabda racanA zailI se sambaddha haiN| jahAM jIva-sAmAnya kA varNana hotA hai, usakA koI bheda vivakSita nahIM hotA, usakI sUcanA 'audhika' pada ke dvArA dI gaI hai| udAharaNasvarUpa, 33 veM aura 34 veM sUtra kA varNana audhika hai| 35 3, 36 veM sUtra meM nairayika kA varNana hai| 37 veM sUtra meM 'yAvat' pada ke dvArA paJcendriya tiryaJca taka kI vargaNAoM kI sUcanA dI gaI hai| prastuta Agama kI racanA-zailI meM caubIsa vargaNAoM kA isI vargaNA-paddhati se nirUpaNa kiyA gayA hai| isIlie aneka viSayoM kA pratipAdana nairayika se hI prArambha hotA hai| ina caubIsa vargaNAoM kA kramabaddha nAmollekha ThANaM meM milatA hai|' unheM daNDaka bhI kahA gayA hai| isa AdhAra para daNDaka aura vargaNA ekArthaka bana jAte haiN| saMsAra ke sabhI jIva cauvIsa vargaNAoM meM vargIkRta hote haiM 1. nArakIya jIvoM kI vargaNA 2. asurakumAra devoM kI vargaNA 3. nAgakumAra devoM kI vargaNA 4. suparNakumAra devoM kI vargaNA 5. vidyutkumAra devoM kI vargaNA 6. agnikumAra devoM kI vargaNA 7. dvIpakumAra devoM kI vargaNA 8. udadhikumAra devoM kI vargaNA 6. dizAkumAra devoM kI vargaNA 10. vAyukumAra devoM kI vargaNA 11. stanitakumAra devoM kI vargaNA 12. pRthvIkAyika jIvoM kI vargaNA 13. apkAyika jIvoM kI vargaNA 14. tejaskAyika jIvoM kI vargaNA 15. vAyukAyika jIvoM kI vargaNA 16. vanaspatikAyika jIvoM kI vargaNA 17. dvIndriya jIvoM kI vargaNA 18. trIndriya jIvoM kI vargaNA 16. caturindriya jIvoM kI vargaNA 20. paJcendriya tiryaJca yonika jIvoM kI vargaNA 21. manuSyoM kI vargaNA 22. vAnamaMtara devoM kI vargaNA 23. jyotiSka devoM kI vargaNA 24. vaimAnika devoM kI vargaNA prastuta Agama meM 'daNDaka' zabda kA prayoga aneka sthAnoM meM milatA hai, jaise--- 1156-"AueNa vi do dNddgaa-egttpohttiyaa|" 1 / 125 ---"eeNaM abhilAveNaM daMDao bhANiyabo jAva vemaanniyaannN|" 11126-"evaM kareMti / etya vi daMDao jAva vemaanniyaannN|" ukta sUtroM meM daNDaka kA prayoga samAna vAkya-paddhati ke artha meM huA hai| caubIsa daNDaka kA prayoga prastuta Agama meM bhI milatA hai| 11276-280 taka prANAtipAta kriyA kA audhika varNana hai| 281286 taka usakA caubIsa daNDaka ke rUpa meM varNana hai-- "cauvIsaM daMDagA bhaanniybbaa|" 3. pramatta-apramatta kA vibhAga vaktavya nahIM hai lezyA kA artha hai-jIva kA pariNAma aura pariNAmadhArA meM sahayogI pudgl-drvy| usake chaha prakAra haiM-kRSNa, nIla, kApota, tejaH, padma aura zukla / inameM prathama tIna aprazasta haiM aura antima tIna prshst| prathama lezyA-trika meM saMyati ke pramatta aura apramatta ye do bheda vaktavya nahIM haiN| yaha pATha vimarzanIya hai| vRttikAra ne isakA vimarza kiyA hai| unake anusAra aprazasta lezyA-trika meM saMyatatva nahIM hotA, isalie yahAM pramatta aura apramatta vizeSaNa kI varjanA kI gaI hai|' jayAcArya ne vRttikAra ke vimarza kI samIkSA kI hai| unake anusAra aprazasta lezyA vAle jIva asaMyati aura saMyati donoM hote haiN| kintu inameM saMyati ko pramatta aura apramatta ina do bhAgoM meM vibhakta karane kA koI prayojana nahIM hai| isakA hetu yaha hai ki apramatta saMyati meM aprazasta lezyA nahIM hotii| 1. tthaannN,11141-164| 2. vahI, 11160-cuviisdNddo;1|213 cauvIsadaMDayA / 3. vahIM, 3 / 517,518 // 4. bha.vR.13. kRSNAdiSu hi aprazastabhAvalezyAsu saMyatatvaM nAsti, yacocyate -..-'pubbapaDivaNNao puNa avayarIe u lesAe'tti, tadravyalezyAM pratItyeti mantavyaM tatastAsu prmttaadhbhaavH| 5. bh.jo.1|5|28-32 kRSNa nIla kApota ne jANo, Adhika sasArI jema pichaanno| Navara pramatta apramatta ve bheda, nahi karivA na maNavA veda / / saMsArI nA kiyA 'bheda doya, saMjatI ne asaMjatI jaay| saMjatI nA doya meda kAdhA, pramAdA ne aMpramAdA saadhaa| Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.1: u.1H sU.35-36 bhagavaI prastuta Agama ke paccIsaveM zataka meM batalAyA gayA hai ki ke anusAra manuSya ke tIna bheda hote haiM-asaMyata, saMyatAsaMyata aura 'kaSAyakuzIlanigraMtha' ke chahoM lezyAeM hotI haiN| isakI vRtti meM sNyt| saMyata ke do bheda-sarAga saMyata aura vItarAga saMyata tathA abhayadevasUri ne likhA hai ki kaSAyakuzIlanigraMtha sakaSAya hone ke sarAga saMyata ke pramatta saMyata aura apramatta saMyata ye do bheda hote haiN| kAraNa chahoM lezyAoM meM prApta hotA hai| paNNavaNA meM batalAyA gayA phira bhI kRSNa aura nIla lezyA meM yaha pATha anusaraNIya nahIM hai| hai ki kRSNa lezyA vAlA jIva manaHparyavajJAna ko upalabdha ho sktaa| isakA hetu yaha hai ki ina lezyAoM kA udaya hone para saMyama upalabdha hai| kevala saMyata jIva hI manaHparyavajJAnI hotA hai; isase saMyata meM nahIM hotaa| sarAga aura vItarAga ke prakaraNa meM vRttikAra ne likhA kRSNa lezyA kA astitva siddha hotA hai| paNNavaNA ke vRttikAra hai-tejas aura padma lezyA meM vItarAgatA upalabdha nahIM hotI; isalie malayagiri ke anusAra pramatta saMyata meM kRSNa lezyA ke manda anubhAva __ inameM sarAga aura vItarAga kA vizeSaNa vivakSita nahIM hai| vAle adhyavasAya-sthAna hote haiN| ina pramANoM ke AdhAra para jayAcArya vRttikAra ne sarAga aura vItarAga ke vizeSaNa ke lie jisa kA vimarza saMgata pratIta hotA hai| yukti kA prayoga kiyA hai, vahI yukti pramatta aura apramatta ke vizeSaNa salezya ke kriyAsUtra meM batalAyA gayA hai--kRSNa lezyA aura meM ghaTita hotI hai| aprazasta lezyA-trika meM apramattatA prApta nahIM hotI; nIla lezyA vAle manuSyoM meM sarAga aura vItarAga tathA pramatta aura / isalie kRSNa Adi tIna lezyA-saMyukta saMyati meM pramatta aura apramatta apramatta inakA vaktavya Avazyaka nahIM hai|' vRttikAra ne phira usI kI vivakSA nahIM kI jA sktii| jayAcArya ne kriyA-sUtra ke prakaraNa siddhAMta kI punarAvRtti kI hai| unhoMne likhA hai ki audhika daNDaka meM phira apane pUrvavartI vimarza kA samarthana kiyA hai| nANAdINaM bhavaMtara-saMkamaNa-padaM jJAnAdInAM bhavAntara-saMkramaNa-padam jJAna Adi kA bhavAntara-saMkramaNa-pada 36. ihamavie bhaMte ! nANe ? parabhavie nANe? tadubhayabhavie nANe? ihabhavikaM bhadanta ! jJAnam ? parabhavikaM jJAnam? tadubhayabhavikaM jJAnam ? 36. 'bhante ! kyA (koI) jJAna isa janma taka hI sImita rahatA hai ? kyA jJAna agale janma meM sAtha jAtA hai ? kyA jJAna vartamAna janma aura bhAvI janma donoM meM vidyamAna rahatA hai ? gautama ! (koI) jJAna isa janma taka bhI sImita rahatA hai, agale janma meM bhI sAtha jAtA hai, vartamAna janma aura bhAvI janma donoM meM bhI vidyamAna rahatA goyamA ! ihabhavie vi nANe, parabhavie vi nANe, tadubhayabhavie vi naanne|| gautama ! ihabhavikamapi jJAnam, parabhavikamapi jJAnam, tadubhayabhavikamapi jJAnam / / tima kRSNAdika trihuM nA bheda doya, saMjatI nai asaMjatI hoya / saMjatI nA ve bheda na thuNavA, pramatta apramatta bheda na bhaNavA / / pramAdI meM kRSNAdika pAvai, apramAdI meM e trihuM nAvai / tiNa sUM saMjatI nA be bheda, nahi bhaNavA ima kahyaM veda / / dhura bheda saMjata vyo nAhi, tiNa sUM kRSNAdi sAdhu rai mAMhi / saMjata zubha joga thI aNAraMbha, azubha joga AzrayI AraMbha / vistRta vimarza ke lie isI DhAla kI 33-146 taka gAthAeM mananIya haiN| 1. bha.25 1375,376-ksaaykusiile-pucchaa| goyamA ! salesse hojA, no alesse hojA / jai salesse hojA, se NaM bhaMte ! katisu lessAsu hojA? goyamA ! chasu lessAsu hojA, taM jahA--kaNhalessAe jAva sukklessaae| 2. bha.bR. 1136-kasAyakuzIlastu SaTSvapi sakaSAyameva Azritya / 3. pnnnn.17|112 kaNhalesse NaM bhaMte! jIve katisu NANesu hojA? goyamA ! dosu vA tisu vA causu vA NANesu hojA--dosu homANe AbhiNibohiya-suyaNANesu hojjA, tisu homANe AbhiNivohiya-suyaNANa-ohiNANesu hojA, ahavA tisu homANe AbhiNibohiya-suyaNANa-maNapajjavaNANesu hojA, causu homANe AbhiNibohiyaNANa-suyaNANa-ohiNANa-maNapajjavaNANesu hojaa| evaM jAva pmhlesse| 4. prajJA.vR.pa.357-iha lezyAnAM pratyekamasaMkhyeyalokAkAzapradezapramANAni adhyavasAyasthAnAni, tatra kAnicinmaMdAnubhAvAnyadhyavasAyasthAnAni, pramattasaMyatasyApi labhyante, ata eva kRSNa-nIla-kApotalezyAH pramattasaMyatasyApi giiynte| 5. bh.1|101| 6. bh.1.1|101-mnussypde kriyAsUtre yadyayaudhika-daNDake 'tivihA maNussA pannatA, taM jahA saMjayA, asaMjayA, sNjyaasNjyaa| tattha NaM jete saMjayA te duvihA panattA, taMjahA-sarAgasaMjayA ya vIyarAgasaMjayA y| tattha NaM jete sarAgasaMjayA te duvihA patratA, taM jahA--pamattasaMjayA ya appamattasaMjayA yatti paThitaM, tathA'pi kRSNanIlalezyAdaNDakayo dhyetavyaM, kRSNanIlalezyodaye saMyamasya niSiddhatvAt / 7. vhii,1|101-kevlmaudhikdnnddke kriyAsUtre manuSyAH sarAgavItarAgavizeSaNA adhItAH, iha tu tathA na vAcyAH, tejaHpadmalezyayorvItarAgatvAsambhavAtU, zuklalezyAyAmeva tatsambhavAt / pramattApramattAstUcyanta iti / 8. bh.jo.1|7,171-180 / Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI za.1: u.1: sU.36-43 40. ihamavie bhaMte ! daMsaNe ? paramavie dasaNe? tadubhayamavie daMsaNe? ihabhavikaM bhadanta ! darzanam ? parabhavikaM darzanam ? tadubhayabhavikaM darzanam ? 40. bhante ! kyA darzana (samyaktva) isa janma taka hI sImita rahatA hai ? kyA darzana agale janma meM sAtha jAtA hai ? kyA darzana vartamAna janma aura bhAvI janma donoM meM vidyamAna rahatA hai ? gautama ! darzana isa janma taka bhI sImita rahatA hai, agale janma meM bhI sAtha jAtA hai, vartamAna janma aura bhAvI janma donoM meM bhI vidyamAna rahatA goyamA ! ihamavie vi daMsaNe, paramavie vi daMsaNe, tadubhayabhavie vi dNsnne|| gautama ! ihabhavikamapi darzanam, parabhavikamapi darzanam, tadubhayabhavikamapi drshnm| 41. ihamavie bhaMte ! caritte ? paramavie carite ? tadubhayamavie caritte ? ihabhavikaM bhadanta ! caritram ? parabhavikaM caritram ? tadubhayabhavikaM caritram ? goyamA ! ihamavie caritte, no parabhavie caritte, no tadubhayabhavie critte|| gautama ! ihabhavikaM caritrama, no parabhavikaM caritram, no tadubhayabhavikaM caritram / 41. bhante ! kyA cAritra isa janma taka hI sImita rahatA hai ? kyA cAritra agale janma meM sAtha jAtA hai ? kyA cAritra vartamAna aura bhAvI janma donoM meM vidyamAna rahatA hai? gautama ! cAritra isa janma taka hI sImita rahatA hai, vaha agale janma meM sAtha nahIM jAtA, vartamAna janma aura bhAvI janma donoM meM vidyamAna nahIM rhtaa| 42. ihabhavie bhaMte ! tave ? parabhavie tave? tadubhayabhavie tave? ihabhavikaM bhadanta ! tapaH ? parabhavikaM tapaH? tadubhayabhavikaM tapaH ? 42. bhante ! kyA tapasyA isa janma taka hI sImita rahatI hai ? kyA tapasyA agale janma meM sAtha jAtI hai ? kyA tapasyA vartamAna janma aura bhAvI janma donoM meM vidyamAna rahatI hai ? gautama ! tapasyA isa janma taka hI sImita rahatI hai, agale janma meM sAtha nahIM jAtI, vartamAna janma aura bhAvI janma donoM meM vidyamAna nahIM rhtii| goyamA ! ihamavie tave, no parabhavie tave, no tadubhayabhavie tve|| gautama ! ihabhavikaM tapaH, no parabhavikaM tapaH, no tadubhayabhavikaM tpH| 43. ihabhavie bhaMte ! saMjame ? parabhavie saMjame ? tadubhayabhavie saMjame? ihabhavikaH bhadanta ! saMyamaH ? parabhavikaH 43. bhante ! kyA saMyama isa janma taka hI sImita saMyamaH ? tadubhayabhavikaH saMyamaH ? rahatA hai ? kyA saMyama agale janma meM sAtha jAtA hai ? kyA saMyama vartamAna janma aura bhAvI janma donoM meM vidyamAna rahatA hai ? gautama ! ihabhavikaH saMyamaH, no parabhavikaH gautama ! saMyama isa janma taka hI sImita rahatA saMyamaH, no tadubhayabhavikaH saMyamaH / hai, agale janma meM sAtha nahIM jAtA, vartamAna janma aura bhAvI janma donoM meM vidyamAna nahIM rhtaa| goyamA ! ihamavie saMjame, no paramavie saMjame, no tadubhayabhavie sNjme|| bhASya 1. sUtra 36-43 jaina darzana ne punarjanma ko kevala svIkAra hI nahIM kiyA hai, usakI aneka samasyAoM ko sulajJAne kA prayala kiyA hai| prastuta Agama meM punarjanma kI aneka samasyAoM para vicAra kiyA gayA hai| mRtyu ke pazcAt AtmA dUsare janma meM jAtI hai, to vaha akelI hI jAtI hai yA usake sAtha kucha dUsare tattva bhI jAte haiM ? usakA yAtrA-patha kitanA hotA hai ? vaha kaise jAtI hai ? usakA nayA janma kaise hotA hai ?-ina praznoM aura inase sambaddha aneka praznoM kA samAdhAna mAMgA gayA hai aura bhagavAn ne vaha diyA hai| prastuta AlApaka meM pAMca prazna pUche gae haiM--kyA AtmA punarjanma kI yAtrA meM jJAna, darzana, cAritra, tapa aura saMyama ko sAtha lekara jAtI hai yA unheM yahIM chor3akara jAtI hai ? bhagavAn ne ina praznoM ke uttara meM batAyA-jJAna aura darzana--ye donoM AtmA ke sAtha jAte haiN| cAritra, tapa aura saMyama-ye tInoM aihabhavika hI hote haiM, ve AtmA ke sAtha nahIM jaate| isI prakAra zarIra ke bAre meM pUchA gayA ki nayA janma lete samaya AtmA sazarIra hotI hai yA azarIra ? bhagavAna ne kahA-"gautama ! vaha kathaJcit sazarIra hotI hai Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za. 1: u.1: sU. 36-43 aura kathaJcit azarIra / " "bhante ! yaha kaise ?" bhagavAn ne kahA - " sthUla (audArika, vaikriya aura AhAraka) zarIra kI apekSA se vaha azarIra hotI hai aura sUkSma (taijasa) aura sUkSmatara ( kArmaNa) zarIra kI apekSA se vaha sazarIra hotI hai|' isase phalita hotA hai-- AtmA mRtyu ke pazcAt aura nayA janma lene se pUrva sthUla zarIra se mukta rahatI hai| phira prazna hotA hai--sthUla zarIra nahIM hai, to jJAna kahAM rahegA ? isa jijJAsA se prerita hokara phira pUchA - "bhante ! AmA indriya- sahita avasthA meM janma letI hai yA anindriya avasthA meM ?" 38 " gautama ! kathaJcit vaha saiMdriya hotI hai aura kathaJcit anindriy|" "bhante ! yaha kaise ?" bhagavAn ne kahA - "gautama ! indriya-saMsthAnoM (dravyendriya) kI apekSA se vaha anindriya hotI hai aura jJAnAtmaka iMdriya (bhAvendriya) kI apekSA se saiMdriya / " isase phalita hotA hai ki eka janma se dUsare janma ke madhya meM jJAna sattArUpa meM rahatA hai, abhivyakta nahIM hotaa| vaha zarIra racanA ke pazcAt, nAr3I taMtra kI racanA ke bAda abhivyakta hotA hai| udAharaNa ke lie, jAti-smRti (pUrva janma kI smRti) ko liyA jA sakatA hai / idriya aura mana se hone vAle jJAna kA AdhArabhUta koza karma-zarIra hai / sthUla zarIra ke nAr3I taMtra yA mastiSka meM unake saMvAdI kozoM kI racanA hotI hai| jisa AtmA meM do iMdriyoM ke vikAsa kI sattA hai, usake do iMdriyoM kI racanA hogii| isI prakAra tIna, cAra aura pAMca indriyoM kI racanA bhI sUkSma zarIra ke kozoM ke AdhAra para hI hogii| nAr3I taMtra yA mastiSka meM jJAna kozoM kI racanA kI taratamatA kA AdhAra bhI karma-zarIragata koza hI banate haiN| ise sUtrarUpa meM isa prakAra prastuta kiyA jA sakatA hai-jisa AtmA jJAnAvaraNa karma kA jitanA kSayopazama hotA hai, usake utane hI koza karma-zarIra meM nirmita ho jAte haiM aura usake saMvAdI koza nAr3I taMtra yA mastiSka meM nirmita hote haiN| isa sAre dArzanika cintana ko dhyAna meM rakhate hue bhagavAn ne 1. bha. 1 342, 343 / 2. vahI, 1 / 340, 341 / 3. bha. vR. 1 / 36 varttamAnajanmani yadvarttate na tu bhavAntare tadaihabhavikam / kAkupAThAcceha praznatA'vaseyA, tena kimaihabhavikaM jJAnamuta 'parabhavie 'tti parabhave - vartamAnAnantarabhAvinyanugAmitayAM yadvarttate tatpArabhavikam / Ahosvit 'tadubhayabhavie'tti tadubhayarUpayoH ihaparalakSaNayorbhavayoryadanugAmitayA varttate tattadubhayabhavikam, idaM caivaM na pArabhavikAd bhidyata iti paratarabhave'pi yadanuyAti tad grAhyam / ihabhavavyatiriktatvena paratarabhavasyApi parabhavatvAt / hrasvatAnirdezazceha sarvatra prAkRtatvAditi praznaH nirvacanamapi sugamaM / navaram 'ihabhavie 'tti aihabhavikaM yadihAdhItaM nAntarabhave'nuyAti, pArabhavikaM bhagavaI kahA - " jJAna pArabhavika bhI hotA hai| " jaise hamAre mastiSka meM vartamAna janma ke smRti-koza hote haiM, vaise hI pUrvajanma ke smRti-koza hote haiM yA nahIM, yaha eka jaTila prazna hai| Aja ke zarIra - zAstrI aura manovaijJAnika una kozoM ko khoja nahIM pAe haiM, kiMtu karmazAstrIya dRSTi se jisameM pUrvajanma kI smRti kI saMbhAvanA hai, usameM una kozoM kI vidyamAnatA kI sambhAvanA bhI kI jA sakatI hai| mastiSka kA bahuta bar3A bhAga mauna kSetra (silent area ) yA andhakAra kSetra (dark area) hai| ho sakatA hai, usa kSetra meM ve smRtikoza upalabdha ho jaaeN| vRttikAra ke anusAra aihabhavika kA artha hai-- kevala vartamAnabhavavartI / vaha bhavAntara meM sAtha nahIM jaataa| pArabhavika kA artha hai-- dUsare janma meM sAtha jAne vAlA / tadubhayabhavika kA zAbdika artha hotA haiM-- jo vartamAna janma meM hotA hai aura bhAvI janma meM bhI sAtha jAtA hai| yaha artha pArabhavika se bhinna nahIM hotA; isalie tadubhayabhavika kA artha 'janma-janmAntara taka sAtha jAne vAlA' honA caahie| vRttikAra ne tadubhayabhavika ke antargata pArabhavika kA 'paratara bhava' artha kara isa vikalpa kI sArthakatA batalAI hai, kiMtu paratara bhava kA grahaNa pArabhavika meM hI ho sakatA hai; isalie isa tIsare bhaMga ko kevala bhaMgaracanA kA prakAra hI mAnA jA sakatA hai| isameM koI naI bAta pratipAdita kI gaI hai, aisA nahIM lgtaa| jJAna aura darzana donoM kA anugamana hotA hai; isalie isake tInoM vikalpa sammata haiN| yahAM darzana kA artha samyaktva hai| cAritra, tapa aura saMyama kA anugamana nahIM hotA; isalie inakA kevala aihabhavika vikalpa hI sammata hai, zeSa do vikalpoM kA niSedha kiyA gayA hai / vRttikAra ke anusAra cAritra anuSThAna rUpa hotA hai aura anuSThAna zarIra meM hI sambhava hai / ' cAritra, tapa aura saMyama -- tInoM AcaraNa-pakSa ke tattva haiN| sAmAyika Adi kI ArAdhanA ko cAritra aura saMyama donoM kahA gayA hai| samavAo meM saMyama ke sataraha prakAra batalAe gae haiM / -- cAritra kA hI eka prakAra hai| tapa yadanantarabhave'nuyAti, tadubhayabhavikaM tu yadihAdhItaM parabhave paratarabhave cAnuvarttata iti / 4. vahI, 1/40 - darzanamiha samyaktvamavaseyaM, mokSamArgAdhikArAt / 5. vahI, 1 | 41 - anuSThAnarUpatvAt cAritrasya zarIrAbhAve ca tadayogAt / 6. uttara. 28 / 32,33 / 7. ThANaM 5 / 136 - paMcavidhe saMjame paNNatte, taM jahA sAmAiyasaMjame, chedobAvaNiyasaMjame, parihAravisuddhisaMjame, suhumasaMparAgasaMjame, ahakkhAyacaritasaMjame / 8. sama. 17 / 2 / Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 36 za.1: u.1: sU.44-47 asaMvuDa-saMvuDa-aNagAra-padaM asaMvRta-saMvRta-anagAra-padam / asaMvRta-saMvRta-anagAra-pada 44. asaMvaDe NaM bhaMte ! aNagAre sijjhai, asaMvRtaH bhadanta ! anagAraH siddhyati, 44.'bhante ! kyA asaMvRta anagAra siddha, prazAnta, bujjhai, muccai, parinibvAi, sabadukkhANaM 'bujjhai', muJcati, parinirvAti, sarvaduHkhA- mukta aura parinirvRta hotA hai, saba duHkhoM kA anta aMtaM karei ? nAmantaM karoti ? karatA hai ? goyamA ! No iNaDhe smddhe|| gautama ! no ayamarthaH samarthaH ? gautama ! yaha artha saMgata nahIM hai| 45. se keNaDeNaM bhaMte ! evaM buccai-asaMvuDe tat kenArthena bhadanta ! evamucyate-asaMvRtaH 45. bhante ! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai NaM aNagAre no sijjhai, no bujjhai, no anagAraH no siddhyati, no 'bujjhai', no asaMvRta anagAra siddha, prazAnta, mukta aura mucai, no parinibbAi, no sabvadukkhANaM parinirvAti, no sarvaduHkhAnAmantaM karoti ? parinirvRta nahIM hotA, saba duHkhoM kA anta nahIM aMtaM karei ? karatA? goyamA ! asaMkhuDe aNagAre AuyavajAo gautama ! asaMvRtaH anagAraH AyurvarjAH sapta gautama ! asaMvRta anagAra AyuSya karma ko chor3akara satta kammapagaDIo siDhilabaMdhaNabaddhAo karmaprakatIH zithilabandhanabaddhAH 'dhaNiya'- zeSa sAta karmoM kI zithila bandhanabaddha prakRtiyoM dhaNiyabaMdhaNabaddhAo pakarei, hassakAlaThii- baMdhanabaddhAH prakaroti, hrasvakAlasthitikAH ko gADha bandhanabaddha karatA hai, alpakAlika yAo dIhakAlaThiiyAo pakarei, maMdANu- dIrghakAlasthitikAH prakaroti, mandAnubhAvAH sthitivAlI prakRtiyoM ko dIrghakAlika sthitivAlI bhAvAo tivvANubhAvAo pakarei, appa tIvrAnubhAvAH prakaroti, alpapradezAgrAH bahu- karatA hai, manda anubhAva vAlI prakRtiyoM ko tIvra paesaggAo bahuppaesaggAo pakarei pradezAgnAH prakaroti, Ayuzca karma syAt anubhAva vAlI karatA hai, alpapradeza-parimANa AuyaM ca NaM kammaM siya baMdhai, siya no banAti, syAn no badhnAti, asAtavedanIyaM vAlI prakRtiyoM ko bahupradeza-parimANa vAlI karatA baMdhai, assAyAveyaNijjaM ca NaM kamma bhujA- ca karma bhayo-bhayaH upacinoti, anAdikaM ca hai; AyuSya karma kA bandha kadAcit karatA hai aura bhujo uvaciNAi, aNAiyaM ca NaM aNavadamgaM 'aNavadaggaM' dIrghAdhvAnaM caturantaM saMsAra- kadAcit nahIM karatA, vaha asAtavedanIya karma kA dIhamaddhaM cAurataM saMsArakatAraM aNu kAntAram anuparyaTati / tat tenArthena gautama! bahuta-bahuta upacaya karatA hai aura aadi-antpriytttti| se teNaTeNaM goyamA ! asavuDa asaMvataH anagAraH no sidhyati, no hIna dIrghapathavAle caturgatyAtmaka saMsAra-kAntAra aNagAre no sijjhai, no bujjhai, no mucai, 'bujjhai', no muJcati, no parinirvAti, no meM paryaTana karatA hai| gautama ! isa apekSA se no parinivbAi, no sambadukkhANaM aMtaM sarvaduHkhAnAmantaM kroti| asaMvRta anagAra siddha, prazAnta, mukta aura krei|| parinirvRta nahIM hotA, saba duHkhoM kA anta nahIM krtaa| 46. saMvuDe NaM bhaMte ! aNagAre sijjhai, bujjhai, saMvRtaH bhadanta ! anagAraH siddhyati, 'bujjha- 46. bhante ! kyA saMvRta anagAra siddha, prazAnta, mucai, parinivAi, sambadukkhANaM aMtaM i', muJcati, parinirvAti, sarvaduHkhAnAmantaM mukta aura parinivRta hotA hai, saba duHkhoM kA anta karei? karoti? haMtA! sijjhai, bujjhai, mucai, parinivAi, hanta ! siddhyati, 'bujjhai', muJcati, pari- hAM ! vaha siddha, prazAnta, mukta aura parinirvRta savadukkhANaM aMtaM karei // nirvAti, sarvaduHkhAnAmantaM kroti| | hotA hai, saba duHkhoM kA anta karatA hai| karatA hai? 47. se keNadveNaM bhaMte ! evaM bucai-saMvuDe NaM tat kenArthena bhadanta ! evamucyate-saMvRtaH 47. bhante ! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai-- aNagAre sijjhai, bujjhai, muccai, pari- anagAraH siddhyati, 'bunjhai', muJcati, pari- saMvRta anagAra siddha, prazAnta, mukta aura parinirvRta nivvAi, savvadukkhANaM aMtaM karei ? nirvAti, sarvaduHkhAnAmantaM karoti ? hotA hai, saba duHkhoM kA anta karatA hai ? goyamA ! saMbaDe aNagAre AuyavajAo satta gautama ! saMvRtaH anagAraH AyurvarjAH sapta karma- gautama ! saMvRta anagAra AyuSya karma ko chor3akara kammapagaDIo dhaNiyabaMdhaNabaddhAo siDhila- prakRtIH 'dhaNiya'bandhanabaddhAH zithilabandhana- zeSa sAta karmoM kI gADha bandhanabaddha prakRtiyoM ko baMdhaNabaddhAo pakarei, dIhakAlaviiyAo __ baddhAH prakaroti, dIrghakAlasthitikAH hrasva- zithila bandhanabaddha karatA hai, dIrghakAlika sthiti hassakAlaviiyAo pakarei, tivANu- kAlasthitikAH prakaroti, tIvrAnubhAvAH mandA- vAlI prakRtiyoM ko alpakAlika sthiti vAlI bhAvAo maMdANubhAvAo pakarei, bahuppaesa- nubhAvAH prakaroti, bahupradezAgrAH alpa- karatA hai, tIvra anubhAva vAlI prakRtiyoM ko manda ggAo appapaesaggAo pakarei AuyaM ca pradezAgrAH prakaroti; Ayuzca karma na badhnAti, anubhAva vAlI karatA hai, bahupradeza-parimANa vAlI NaM kammaM na baMdhai, assAyAveyaNijaM ca NaM asAtavedanIyaM ca karma na bhUyo-bhUyaH upa- prakRtiyoM ko alpapradeza-parimANa vAlI karatA hai; kammaM no bhujo-bhujo uvaciNAi, aNAdIyaM cinoti, anAdikaM ca 'aNavadaggaM' dIrghAdhvAnaM vaha AyuSya karma kA bandha nahIM karatA, asAtaca NaM aNavadaggaM dIhamaddhaM cAurantaM saMsAra- caturantaM saMsArakAntAraM vyativrajati / tat te- vedanIya karma kA bahuta-bahuta upacaya nahIM karatA kaMtAraM vIIvayai / se teNadveNaM goyamA ! evaM nArthena gautama ! evamucyate-saMvRtaH anagAraH aura Adi-antahIna dIrghapathavAle caturgatyAtmaka Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.1: u.1: sU.44-47 40 bhagavaI vucai-saMvuDe aNagAre sijjhai, bujjhai, siddhyati 'bujjhai', muJcati, parinirvAti, muccai, parinivvAi, sandukkhANaM aMtaM sarvaduHkhAnAmantaM karoti / krei|| saMsAra-kAntAra kA vyatikramaNa karatA hai| gautama! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai-saMvRta anagAra siddha, prazAnta, mukta aura parinirvRta hotA hai, saba duHkhoM kA anta karatA hai| bhASya 1. sUtra 44-47 asaMvRta-saMvRta 'asaMvRta' zabda kA prayoga do arthoM meM milatA hai| isakA eka artha hai-mana, vANI aura kAya kA saMvara nahIM karane vAlA' athavA uttaraguNa meM doSa kI pratisevanA karane vaalaa| isakA dUsarA artha hai-saMyama se cyuta ho jAne vaalaa| prastuta Agama meM ina donoM arthoM meM asaMvRta kA prayoga milatA hai| 'bakkasa nirgrantha' ke pAMca prakAroM meM do prakAra haiM-asaMvRta bakkasa aura saMvRta bakkasa / baksa nirgrantha mUlaguNa kI virAdhanA nahIM karatA, kevala uttaraguNa kI virAdhanA karatA hai| yahAM 'asaMvRta' kA prayoga muni-dharma se cyuta hone vAle ke lie kiyA gayA hai| isIlie use anAdi-ananta saMsAra meM paribhramaNa karane vAlA batalAyA gayA hai| vRttikAra ne bhI isakI yahI vyAkhyA kI hai| yaha vimarzanIya hai ki pratyeka saMvRta anagAra bhI siddha, prazAnta, mukta nahIM hotA, phira asaMvRta anagAra ke lie yaha prazna kyoM upasthita kiyA gayA hai? isakA samAdhAna yaha hai--prastuta AlApaka meM carama koTi ke asaMvRta aura saMvRta ko dhyAna meM rakhakara prazna pUchA gayA hai; usI ke AdhAra para bhagavAn ne usakA samAdhAna diyA hai| madhyama koTi ke asaMvRta anagAra anAdi-ananta saMsAra meM bhramaNa nahIM karate aura madhyama koTi ke saMvRta anagAra bhI siddha, prazAnta, mukta nahIM hote| isI prakAra 'saMvRta' zabda kA bhI do arthoM meM prayoga kiyA gayA hai| pahalA artha hai-acarama zarIrI saMvRta anagAra aura dUsarA-carama zarIrI saMvRta anagAra / prastuta saMvRta anagAra kA sUtra carama zarIrI saMvRta anagAra kI apekSA se pratipAdita hai| acaramazarIrI saMvRta anagAra parampara rUpa meM siddha, prazAnta, mukta ho sakatA hai| isa apekSA se usake lie bhI prastuta sUtra ghaTita ho sakatA hai| vRttikAra ne prazna upasthita kiyA hai ki parampara rUpa meM asaMvRta kA bhI siddha, prazAMta, mukta honA avazyaMbhAvI hai, phira donoM meM antara kyA hai| unhoMne samAdhAna kI bhASA meM kahA---saMvRta parampara rUpa meM adhikatama sAta-ATha bhava meM mukta ho jAtA hai| asaMvRta parampara rUpa meM adhikatama apArdha pudgala taka saMsAra meM paribhramaNa kara sakatA hai; isalie saMvRta aura asaMvRta kI zrRMkhalA meM adhika antara hai, unheM eka koTi meM nahIM ginA jA sktaa| karma-parivartana kA siddhAMta jaina darzana meM karma kA parivartana mAnya hai| kucha dArzanika karma ke parivartana ko mAnya nahIM karate the| unake dvArA karma ko Izvara kA sthAna prApta ho cukA thaa| bhagavAn mahAvIra ne jIva ke pAriNAmika bhAva ko kama se mukta btlaayaa| usase jIva ko nirantara karma-mukta hone kI zakti prApta hotI rahatI hai aura jIva kA puruSArtha karma ke parivartana meM bhI sakSama banA rahatA hai| prastuta AlApaka meM karma-parivartana kI jina cAra avasthAoM kA ullekha kiyA gayA hai, ve karma-bandha kI ina cAra avasthAoM se saMbandhita haiM---1. prakRti-baMdha, 2. sthiti-bandha, 3. anubhAga-bandha, 4. pradeza bndh| azubha aura zubha donoM prakAra kI bhAvadhArA ke sAtha karma kI avasthA meM parivartana hotA rahatA hai| parivartana ke ye rUpa banate haiM-1. zithila bandhana gADha bandhana meM badala jAtA hai| 2. gADha bandhana zithila bandhana meM badala jAtA yaha prakRti-bandha kA parivartana hai| azubha pariNAmadhArA ke kAraNa azubha prakRti kA zithila bandhana tIdra bandhana meM badala jAtA hai aura zubha pariNAmadhArA ke kAraNa azubha prakRti kA tAtra bandhana zithila bandhana bana jAtA hai| svAdapakSayA baayopvyH| nana pAraNAsayata- bA. 1. dasave.2017 ---- maNavayakAyasusaMvur3e je sa bhikkhu / 2 bha.jo 116 / 34 -- asaMvuDo caraNa-bhraSTa, sUtre phala virAka lagA sau kAla utkRTa, TesUNa AI-mugala khaa| 3. bha.25/306.3501 4. vahIM, 901991 1. bha.va.146---saMvRtaH anagAra: pramatApramattasyatAdi..saca caramazarIraH syAda- caramazarIro cAtara yazvaramazarorastadapekSayeda sUtra, yasvacaramazarIra 7. saga Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI za.1: u.1: sU.44-47 vRttikAra ne zithila bandhana ke tIna artha kie haiM-spRSTatA, tIsarI avasthA hai-karma-bandhana se mukta honaa| baddhatA aura nidhtttaa| gADha bandhana ke baddhAvasthA, nidhattAvasthA aura cauthI avasthA hai--parinirvRta--niHspanda--gatirahita ho nikAcitAvasthA--ye tIna artha kie haiM, kiMtu ye vimarza mAMgate haiN| jaanaa| pAMcavIM avasthA hai-saba duHkhoM kA anta kara denaa| 'bandhana' prakRti-bandha kI eka sAmAnya avasthA hai| usakI vRttikAra ne pUrvavartI cAra avasthAoM ke artha bhinna prakAra se vizeSa avasthAeM sAta haiN| unameM nidhatta chaThI avasthA hai| usameM kie haiN| unhoMne sijmai bujjhai mubai aura parinivAi ina padoM kI udvartana aura apavartana ho sakate haiM; saMkramaNa, udIraNA aura antima kSaNa se pUrva kI avasthA mAnakara vyAkhyA kI hai| kevala upazAmanA-ye karaNa nahIM hote| nikAcanA sAtavIM avasthA hai| sabbadukkhANaM aMtaM karei ko antima kSaNa kI avasthA mAnA hai|' usameM udvartana aura apavartana bhI nahIM hote, koI bhI karaNa nahIM hotaa| isalie yadi gADha bandhana kA artha nikAcanA kiyA jAe, to vRttikAra ke anusAra sijjhai kA artha hai-'caramazarIrI jIva sthiti aura rasa kA parivartana nahIM ho sktaa|' siddhigamana ke yogya ho jAtA hai', kintu yaha artha cintanIya hai| siddha-avasthA zarIra-mukti ke pazcAt prApta hotI hai| prazna pUchA gayAprastuta zataka ke 357 veM sUtra meM 'baddha, puTu, nihatta, kaDa, paviya, abhinividu, abhisamaNNAgaya, udiNNa' itanI karma kI avasthAeM "kahiM paDihayA siddhA, kahiM siddhA pidiyaa| milatI haiN| inameM baddha aura puTTha (spRSTa) ina do avasthAoM ko kahiM bodiM caittANaM, katya gaMtUNa sijjhaI ?" zithila-baddha mAnA jA sakatA hai aura nighatta ko gADha avasthA mAnA "siddha kahAM rukate haiM ? kahAM sthita hote haiM ? kahAM zarIra jA sakatA hai| isa artha ko svIkAra karane para sthiti-parivartana, ko chor3ate haiM ? aura kahAM jAkara siddha hote haiM ?" isake samAdhAna rasa-parivartana aura pradeza-parimANa ke parivartana meM bAdhA nahIM aatii| meM kahA gayAAyuSya karma kA bandha eka janma meM eka bAra hI hotA hai; isalie "aloe paDihayA siddhA, loyagge ya paiDiyA / usakA vikalpa hai-usakA bandha ho bhI sakatA hai, nahIM bhI ho ihaM baudiM caittANaM, tatya gaMtUNa sijjhaI // " sktaa|' "siddha aloka meM rukate haiN| loka ke agrabhAga meM sthita hote asAtavedanIya karma sapta karma-prakRtiyoM ke antargata prApta hai, haiN| manuSya-loka meM zarIra ko chor3ate haiM aura loka ke agrabhAga meM phira usakA pRthak ullekha kyoM ? isakA samAdhAna yaha hai ki asaMvRta jAkara siddha hote haiN|" anagAra ke azubha bhAvadhArA ke kAraNa asAta vedanIya kA adhikatama isa AdhAra para sijjhai kA artha vRttigata artha se bhinna par3atA bandha hotA hai-aisA batalAne ke lie isakA svatantra rUpa meM nirdeza kiyA gayA hai| vRttikAra ne bujjhai kA artha isa prakAra kiyA hai--siddhigamana 2. siddha.......saba duHkhoM kA anta karatA hai| yogya jIva jaba kevalI hokara samasta jIva Adi padArthoM ko jAnatA prastuta AlApaka meM pAMca kriyApada haiN| ina pAMca padoM dvArA hai, usa samaya vaha buddha kahalAtA hai| mukta hone kI pAMca avasthAoM kA pratipAdana kiyA gayA hai| kintu 'mokSapada' ke anusAra jo koI jIva saba duHkhoM kA pahalI avasthA hai-siddha honaa| jisakA prayojana siddha ho anta karatA hai, vaha pahale utpanna-jJAna-darzanadhara arhata, jina aura jAtA hai, vaha siddha avasthA hai| kevalI hotA hai| usake pazcAt vaha siddha, prazAnta, mukta, parinirvRta dUsarI avasthA hai-prazAnta honA yA bujha jaanaa| hotA hai, saba duHkhoM kA anta karatA hai| isa dRSTi se vRttikAra 1. bh.vR.1|45 zlathabandhanaM spRSTatA vA baddhatA vA nidhattatA vA, tena baddhAH midamityaduSTamiti / -AtmapradezeSu saMbandhitAH pUrvAvasthAyAmazubhatarapariNAmasya kathaJcidabhAvA- 4. vahI,1144-sidhyanti sma-niSThitArthA bhavanti sma / diti zithilabandhanabaddhAH, etAzcAzubhA eva draSTavyAH / asaMvRtabhAvasya niMdA- 5. vahI,1144-'sijjhaiti sidhyati avAptacaramabhavatayA siddhigamanayogyo prastAvAt tAH kimityAha-'dhaNiyabaMdhaNabaddhAo pakareMtitti gADhataravandhanA bhavati / 'bujjhaitti sa eva yadA samutpannakevalajJAnatayA svaparaparyAyopetAbaddhAvasthA vA nidhattAvasthA vA nikAcitA vA 'prkroti'| trikhilAn jIvAdipadArthAn jAnAti tadA budhyata iti vypdishyte| 'muccaitti 2. vahI,14-AyuH punaH karma syAt-kadAcid badhnAti, syAt na badhnAti / sa eva saMjAtakevalabodho bhavopagrAhikarmabhiH pratisamayaM vimucyamAno mucyata yasmAtribhAgAdhavazeSAyuSaH parabhavAyuH prakurvanti, tena yadA vibhAgAdistadA ityucyate / 'parinivvAi'tti sa eva teSAM karmapudgalAnAmanusamayaM yathA yathA badhnAti / anyadA na bajAtIti / kSayamApnoti tathA tathA zItIbhavan parinirvAtIti procyte| 'savvadukkhANamaMtaM 3. vahI,1145-asAtavedanIyaM ca-duHkhavedanIyaM karma punaH bhUyo bhUyaH' punaH kareitti sa eva caramabhavAyuSo'ntimasamaye kSapitAzeSakarmAzaH sarvaduHkhAnAmantaM punaH 'upacinoti' upacitaM karoti / nanu karmasaptakAntarvartitvAdasAtavedanIyasya krotiiti| pUrvoktavizeSaNebhyaH eva tadupacayapratipatteH kimetadgrahaNena ? atrocyate- 6. uttara.36 / 55,56 / asaMvRto'tyantaduHkhito bhavatIti pratipAdanena bhayajananAdasaMvRtatvaparihArArtha- 7. bha.14208 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.1: u.1: sU.44-46 42 bhagavaI dvArA kRta bujjhai kI vyAkhyA vimarzanIya hai| prastuta prakaraNa meM bujjhai vRttikAra ke anusAra carama bhava ke AyuSya ke antima samaya yaha dezI dhAtu honI caahie| isakA artha hai-bujha jAnA, zAnta ho meM siddha hone vAlA jIva azeSa karmoM ko kSINa kara saba duHkhoM kA jaanaa| yaha mukta hone kI dUsarI avasthA hai| isameM janma-maraNa kI anta kara detA hai| isakA saMvAdI pATha ThANaM meM upalabdha hotA hai|' Aga bujha jAtI hai|' jayAcArya ne bhagavatI kI jor3a meM ina pAMca padoM ke vRttisammata artha vRttikAra ne muccai kA artha "bhavopanAhI karmoM se prati samaya / kA anusaraNa nahIM kiyA hai| mukta honA' kiyA hai| kintu yaha bhI uparyukta tarka se vimarzanIya hai| mukta honA siddha hone se prathama samaya meM hI hotA hai| 3. bahuta-bahuta vRttikAra ke anusAra parinivAi kA artha hai--'jaise-jaise karma vRttikAra ne isakA artha 'punaH punaH' kiyA hai| kintu prasaMgavaza kSaya hote jAte haiM, vaise-vaise AtmA zItIbhUta, zAnta yA parinirvRta ho| isakA 'bahuta-bahuta' artha saMgata hai| jAtI hai|' yaha artha bhI vimarzanIya hai| 'vA' dhAtu kA eka artha gati bhI hai (vAMka-gatibandhanayoH) / isa AdhAra para parinirvANa kA artha 'gatirahita' yA niHspanda' kiyA jAnA caahie| mukta hone vAlA 'avadagga' antavAcaka dezIzabda hai| 'aNavadagga' kA artha hai jIva muktisthAna meM pahuMcakara gati-zUnya ho jAtA hai| annt|" asaMjayassa vANamaMtaradeva-padaM asaMyatasya vAnamantaradeva-padam asaMyata kA vAnamaMtaradeva-pada 4. antahIna 48. jIve NaM bhaMte ! assaMjae avirae appaDihayapacakkhAyapAvakamme io cue pecA deve siyA? jIvaH bhadanta ! asaMyataH avirataH apratihata- 46.'bhante ! asaMyata, avirata aura atIta pApakarma pratyAkhyAtapApakarmA itaH cyutaH pretya devaH kA pratikramaNa tathA anAgata pApakarma kA pratyAkhyAna na karane vAlA jIva isa tiryaMca yA manuSya janma se marakara kyA agale janma meM deva syAt ? hotA hai? goyamA ! atthegaie deve siyA, atyegaie No deve siyaa|| gautama ! astyekakaH devaH syAt, astyekakaH / gautama ! koI jIva deva hotA hai aura koI jIva no devaH syAt / deva nahIM hotaa| 46. sekeNaDeNaM bhaMte ! evaM bucai-jIveNaM tat kenArthena bhadanta ! evamucyate-jIvaH 46. bhante ! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA assaMjae avirae appaDihayapaccakkhAyapAva- asaMyataH avirataH apratihatapratyAkhyAta- hai--asaMyata, avirata aura atIta pApakarma kA kamme io cue pecA atthegaie deve siyA, pApakarmA itaH cyutaH pretya astyekakaH devaH pratikramaNa tathA anAgata pApakarma kA pratyAkhyAna atthegaie no deve siyA? syAt, asyekakaH no devaH syAt ? na karane vAlA koI jIva isa tiryaMca yA manuSya janma se marakara agale janma meM deva hotA hai aura koI jIva deva nahIM hotA? | goyamA ! je ime jIvA gAmAgara- gautama ! ye ime jIvAH grAma-Akara-nagara- gautama ! grAma, Akara, nagara, nigama, rAjadhAnI, nagara-rAyahANi-kheDa-kabbaDa-maDaMba-doNamuha- nigama-rAjadhAnI-kheTa-karbaTa-maDamba-droNamukha- kheTa, karbaTa, maDamba, droNamukha, pattana, Azrama aura paTTaNAsama-saNNivesesu akAmataNhAe, a- pattanAzrama-sannivezeSu akAmatRSNayA, akAma- saniveza meM rahane vAle jo ye jIva nirjarA kI kAmachuhAe, akAmabaMbhacerakhAseNaM, akAma- kSudhayA, akAmabrahmacaryavAsena, akAmazItA- abhilASA ke binA pyAsa aura bhUkha sahana karate sItAtava-daMsa-masaga-aNhANaga-seya-jalla- tapa-daMza-mazaka-anAnaka-sveda-jalla' mala- haiM, brahmacarya kA pAlana karate haiM, sardI, garmI, mala-paMka-paridAheNaM appataraM vA bhujataraM vA paMka-paridAhena alpataraM vA bhUyastaraM vA kAlaMdaMza-mazaka, asnAna, sveda, raja, maila, paMka (gIlA kAlaM appANaM parikilesaMti, parikile- AtmAnaM pariklezayanti, pariklezya kAlamAse maila) ke paritApa dvArA thor3e samaya yA adhika laM kicA aNNayaresu kAlaM kRtvA anyatareSu devalokeSu devatayA samaya taka apane Apako paritapta karate haiM, apane vANamaMtaresu devalogesu devattAe uvavattAro upapattAro bhvNti| Apako paritapta kara mRtyu-kAla meM mRtyu kA varaNa bhvNti|| kara kisI eka vAnamaMtara devaloka meM devarUpa meM upapanna hote haiN| 1. bh.vR.2152| 2. ThANaM,4144-paDhamasamayasiddhassa NaM cattAri kammaMsA jugavaM khijaMti, taM jahA--veyaNijnaM, AuyaM, NAma, gotaM / 3. bha.7.1145-'avayagaM'ti dezI vacano'ntavAcakastatastaniSedhAd aNa vayaggaM, anantamityarthaH / Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI za.1: u.1: sU.45-50 50. kerisA gaM maMte ! tesiM vANamaMtarANaM kIdRzAH bhadanta ! teSAM vAnamantarANAM devAnAM 50. bhante ! una vAnamaMtara devoM ke devaloka kisa devANaM devalogA paNNattA ? devalokAH prajJaptAH ? prakAra ke prajJapta haiM ? goyamA ! se jahAnAmae ihaM asogavaNe i gautama ! yathAnAmakam iha azokavanaM vA, gautama ! jaise isa manuSya loka meM sadA puSpita vA, sattavaNNavaNe i vA, caMpayavaNe i vA, saptaparNavanaM vA, campakavanaM vA, cUtavanaM vA, (kusumiya), baurAyA huA (mAiya), nae pallavoM cUyavaNe i vA, tilagavaNe i vA, lauyavaNe tilakavanaM vA, lakucavanaM vA, nyagrodhavanaM vA, (lavaiya) aura phUloM ke gucchoM se ladA huA ivA, naggohavaNe i vA, chattohavaNe i vA, chatraughavanaM vA, asanavanaM vA, zaNavanaM vA, (thavaiya), zAkhAoM se ghirA huA (guluiya), asaNavaNe ivA, saNavaNe ivA, ayasivaNe atasIvanaM vA, kusumbhavanaM vA, siddhArthavanaM vA, patra-gucchoM se ladA huA (gocchiya), samazreNi meM ivA, kusuMbhavaNe i vA, siddhatthavaNe i vA, bandhujIvakavanaM vA, nityaM kusumita-mayUrita- sthita vRkSoM vAlA (jamaliya), yugma rUpa meM sthita baMdhujIvagavaNe i vA, NicaM kusumiya-mAiya- lavakita-stavakita-gulmakita-gucchita-yamali- vRkSoM vAlA (juvaliya), phUloM aura phaloM ke bhAra lavaiya-thavaiya-guluiya-gocchiya-jamaliya- ta-yugalita-vinamita-praNamita-suvibhakta se vinata, praNata, suvyavasthita lumbI (piNDI) aura juvaliya-viNamiya-paNamiya-suvibhattapiDi- piNDImaJjaryavataMsakadharaM zriyA atIva-atIva maJjarI-rUpa mukuTa se yukta, azoka-vana, saptaparNa maMjari-vaDeMsagaghare sirIe atIva-atIva upazobhamAnaM-upazobhamAnaM tiSThati / (sataunA)-vana, campaka-vana, Amra-bana, tilakavana, uksomemANe-uvasobhemANe ciThi / lakuca (vahar3ala)-vana, nyagrodha (vaTa)-vana, chatraughavana, asana (bIjaka, vijayasAra)-bana, zaNa-vana, alasI-vana, kusumbha-vana, zveta sarSapa kA vana aura bandhujIvaka (dupahariyA ke vRkSa) kA vana kAnti se atIva-atIva upazobhita-upazobhita rahatA nti| evAmeva tesiM vANamaMtarANaM devANaM devalogA evameva teSAM vAnamantarANAM devAnAM devalokAH isI prakAra una vAnamaMtara devoM ke devaloka jahaNNeNaM dasavAsasahassadvitIehiM, ukkoseNaM jaghanyena dasasahasravarSasthitikaiH utkarSeNa jaghanyataH dasa hajAra varSa kI sthitivAle aura paliovamadvitIehiM, bahUhi vANamaMtarehiM palyopamasthitikaiH bahubhiH vAnamantaraiH devaizca utkarSataH eka palyopama kI sthitivAle aneka devehi ya devIhi ya AiNNA vitikiNNA devIbhizca AkIrNAH vyatikIrNAH upastRtAH vAnamaMtara devoM aura deviyoM se AkIrNa, vyatiuktthaDA saMthaDA phuDA avagADhA sirIe saMstRtAH spRSTAH gADhAvagADhAH zriyA atIva- kIrNa, unake Upara aura nIce Ane se Dhake hue, atIva-atIva uvasobhemANA-uvasobhemA- atIva upazobhamAnA-upazobhamAnAH tiSTha- AcchAdita, spRSTa' (Asana, zayana Adi dvArA NA citttthti| paribhukta) aura atyadhika avagAr3ha atIva-atIva upazobhita-upazobhita ho rahe haiN| erisagA gaM goyamA ! tesiM vANamaMtarANaM IdRzakAH gautama ! teSAM vAnamantarANAM devAnAM gautama ! vAnamaMtara devoM ke devaloka isa prakAra ke devANaM devalogA pnnnntaa| se teNadveNaM devalokAH prjnyptaaH| tat tenArthena gautama ! prajJapta haiN| gautama ! isa apekSA se yaha kahA jA goyamA ! evaM bucai-jIve NaM assaMjae evamucyate--jIvaH asaMyataH avirataH rahA hai-asaMyata, avirata, atIta pApakarma kA avirae appaDihayapacakkhAyapAvakamme io apratihatapratyAkhyAtapApakarmA itaH cyutaH pretya pratikramaNa aura anAgata pApakarma kA pratyAkhyAna cue pecA atthegaie deve siyA, atyaMgaie astyekakaH devaH syAt, astyekakaH no devH| na karanevAlA koI jIva isa tiryaMca yA manuSya no deve siyA // syaat| janma se marakara agale janma meM deva hotA hai aura koI jIva deva nahIM hotaa| bhASya 1. sUtra 48-50 punarjanma ke siddhAnta kA eka mahattvapUrNa tathya yaha hai ki manuSya 425-428 meM kiyA gayA hai| deva gati ke niyAmaka tattva cAra mRtyu ke pazcAt phira manuSya hI nahIM hotA, vaha naraka, tiryaJca yA batalAe gae haiM-1. sarAga saMyama 2. saMyamAsaMyama 3. bAla tapa deva kisI bhI gati meM utpanna ho sakatA hai| ina saba gatiyoM meM 4.akAma nirjraa|' utpanna hone ke kucha niyAmaka tattva haiN| unakA nirdeza bhagavatI, prastuta sUtra akAma nirjarA kA eka udAharaNa hai| eka aisA uyakammA sarIrappayoganAmAe kammassa udaeNaM devaauykmmaasriirppyogbNdhe| 1. bha.54425-devAuyakammAsarIrappayogabaMdhe NaM bhaMte ! kassa kammassa udaeNaM? goyamA ! sarAgasaMjameNaM, saMjamAsajameNaM, bAlatavokammeNaM, akAmanijjarAe devA Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.1: u.1: sU.48-50 44 bhagavaI 3. jisake cAroM ora kAMTe kI bAr3a ho athavA miTTI kA parakoTA jIva jisake koI saMyama nahIM hai, koI vrata nahIM hai, jisane pApakarma kA koI pratyAkhyAna nahIM kiyA hai, vaha jIva bhI mRtyu ke pazcAt deva bana sakatA hai| isakA hetu hai-akAma nirjraa| jo vyakti nirjarA kA abhilASI nahIM hai, jisakA karma-nirjaraNa kA abhiprAya bhI nahIM hai, phira bhI nirjarA kI hetubhata kriyA hone para usake nirjarA ho jAtI hai| use akAma nirjarA kahA jAtA hai|' bhUkha aura pyAsa sahanA, brahmacArI rahanA, sardI-garmI Adi sahanA-ye saba nirjarA ke hetu haiN| kevala eka hI zarta hai ki inako sahana karane meM pariNAma saMkliSTa nahIM hone caahie| tattvArtharAjavArtika meM dIrghakAla-rogI Adi kA bhI ullekha kiyA gayA hai| yaha sUtra mithyAdRSTi asaMyamI ke lie pratipAdita hai| samyagdRSTi asaMyamI 'vyantara deva' kA AyuSya-bandha nahIM karatA / vaha kevala 'vaimAnika deva' kA hI AyuSya-bandha karatA 4. kRSaka Adi logoM kA nivAsa sthAna / 5. janapada kA eka hissaa| 2. Akara 1. sonA, lohe Adi kI khAna / ' 2. khAna Adi kA samIpavartI gAMva, mjduur-bstii| " 3. nagara 1. jisameM kara nahIM lagatA ho|" yaha vyutpattiparaka artha hai| 2. jo rAjadhAnI ho|" 3. jo paNyakriyA Adi meM nipuNa cAroM vargoM ke logoM se sahita hai, jo aneka jAtiyoM se sambandha hai, jahAM vibhinna zilpavAle loga rahate haiM aura jisameM sabhI devatAoM se sambandhita sthAna hote haiN|" arthazAstra" meM rAjadhAnI ke lie 'nagara' yA 'durga' aura sAdhAraNa kasboM ke lie 'grAma' zabda prayukta huA hai| prastuta prakaraNa meM nagara aura rAjadhAnI donoM kA ullekha hai| isase jAna par3atA hai ki nagara bar3I bastiyoM kA nAma hai, bhale phira ve rAjadhAnI hoM yA na hoN| rAjadhAnI vaha hotI hai, jahAM se rAjya kA saMcAlana hotA zabda-vimarza 2. grAma.......saniveza grAma, Akara, nagara, nigama, rAjadhAnI, kheTa, karbaTa, maDamba, droNamukha, pattana, Azrama aura saniveza-ye zabda bAraha bastI ke prakAra haiM: 1. grAma 1. jo buddhi Adi guNoM ko grasita kre| yaha vyutpattiparaka artha hai| athavA jahAM 18 prakAra ke kara lagate hoN|' 2. jahAM kara lagate haiN| 4. nigama 1. vyApAriyoM kI bstii|" 1. bha.vR.1149-akAmAnAM nirjarAdhanabhilASiNAM satAm akAmo vA- 6.(ka) vahI.1 / 46 / nirbhipraayH| (kha) ni.cU.bhAga 3, pR.346 suvaNNAdi aagro| 2. t.raa.vaa.6|20-diirghkaalroginnH asaMkliSTAH tarugirizikharapAtinaH ana- (ga) sthA.vR.pa.83-lohAdyutpattibhUmayaH / zanajvalanajalapravezanaviSabhakSaNadharmabuddhayaH vyantaramAnuSatiryakSu / 10. uttraa.bR.vR.p.605| 3. (ka) m.30/10,11| 11. (ka) bha.vR.11 46 / (kha) t.raa.vaa.6|21-smyktv Jca / (kha) sthA.vR.pa.82-naiteSu karo'stIti nkraanni| samyaktvaM devasyAyuSa Azrava ityavizeSAbhidhAne'pi saudharmAdivizeSa- (ga) dazavai.hA.TI,pa.174---nAsmin karo vidyate iti nakaram / gtirbhvti| kutaH pRthakkaraNAt yadyavizeSagatireveSTA syAt pRthakkaraNamanarthaka (gha) ni.cU.bhAga 3,pR.347-Na karA jattha taM NagaraM / syAt pUrvasUtre evocyte| yadyevaM pUrvasUtra ukta AzravavidhiH avizeSeNa prasaktaH (Ga) uttarA.bR.vR.pa. 605 / tena sarAgasaMyamasaMyamAsaMyamAvapi bhavanavAsyAdyAyuSa Azravau prasaktau ? 12. vinayavijaya kRta loka-prakAza, sarga 31, zloka 6-nagare rAjadhAnI na, atastadasiddhe naiSa dossH| kutaH ? atastatsiddhe yata eva samyaktvaM syAt / saudharmAdiSviti niyamyate tata eva tayorapi niyamasiddhiH, nAsati samyaktve 13. ApTe, nagarasarAgasaMyamasaMyamAsaMyamavyapadeza iti / paNyakriyAdinipuNaizcAturvarNyajanairyutam / 4. (ka) uttarA.bR.vR.pa.605 --grasati guNAn gamyo vA'STAdazAnAM karANAmiti nekajAtisambaddhaM, naikazilpIsamAkulam / graamH| sarvadaivatasambaddhaM, nagaratvabhidhIyate // (kha) dazavai.hA.TI.pa.174---prasati buddhyAdIn guNAniti grAmaH / 14. uttr.30|16 kA ttippnn| 5. ni.cU.bhAga 3, pR.346-karAdiyANa gammo gAmo / 15. (ka) bha.bR.1146 vaNigjanapradhAnaM sthAnam / 6. dazavaikAlikaH eka samIkSAtmaka adhyayana, pR.220 / (kha) sthA.vR.pa.82. nigamAH vaNig-nivAsAH / 7. uttarA.bR.vR.pa.605 / (ga) ni.cU.bhAga.3,pR.346-vaNiyavaggo jattha vasati te NegamaM / 8. bh.vR.1|46| Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 45 za.1: u.1: sU.48-50 2. jahAM se aneka prakAra ke bhANDa niryAta kie jAte haiN|' 5. rAjadhAnI 1. vaha bastI jahAM rAjA rahatA ho|' 2. jahAM rAjA kA abhiSeka huA ho|' 3. janapada kA mukhya nagara / 6. kheTa 1. jisake cAroM ora dhUli kA prAkAra ho|' 7. karbaTa 1. parvata kI ddhlaan| 2. kunagara / cUrNikAra jinadAsa ne 'kunagara' kA artha kiyA hai--jahAM kraya-vikraya na hotA ho|' 3. bahuta choTA snnivesh| 4. jile kA pramukha ngr|" 5. vaha nagara jahAM bAjAra ho|" 6. jahAM mAyA, kUTasAkSI Adi aprAmANika yA anaitika vyavasAya hotA hai|" 6. droNamukha 1. jahAM jala aura sthala donoM nirgama aura praveza ke mArga hoN|" uttarAdhyayana ke vRttikAra ne isake lie bhRgakaccha (bharauMca, gujarAta) aura tAmralipti (tAmaluka, baMgAla) kA udAharaNa diyA hai| 2. samudra ke kinAre basA huA gAMva, aisA gAMva jisameM jala aura sthala se pahuMcane kA mArga ho| 3. 400 gAMvoM kI raajdhaanii|" 10. pattana 1. (ka) jalapattana--jalamadhyavartI dviip| (kha) sthalapattana-nirjala bhUbhAga meM hone vaalaa| uttarAdhyayana ke vRttikAra ne jalapattana ke prasaMga meM kAnanadvIpa aura sthalapattana ke prasaMga meM mathurA kA udAharaNa prastuta kiyA hai|" 2. jahAM vividha dezoM se sAmAna kA AyAta- niryAta hotA ho, vaha vyApArika kSetra / " (Aja kI bhASA meM jise bandaragAha kahA jAtA hai-jaisai bambaI, kalakattA aadi|) 11. Azrama 1. tApasoM kA nivAsa sthAna / 8. maDamba 2. tIrthasthAna / 1. jisake eka yojana taka koI dUsarA gAMva na ho|" 2. jisake DhAI yojana taka koI dUsarA gAMva na ho|" 3. jisake cAroM ora Adhe yojana taka gAMva na ho|" 4. jisake cAroM ora dUra taka koI saniveza na ho|" 12. sanniveza 1. yAtrA se Ae hue manuSyoM ke rahane kA sthaan|" 2. sArtha (yAtrIdala) aura kaTaka (senA) kA nivAsa sthAna / 1. uttarA.bR.bR.pa. 605-nigamayanti tasminnanekavidhabhANDAnIti nigamaH / 2. ni.cU.bhAga 3,pR.346-jattha rAyA vasati sA raayhaannii| 3. sthA.vR.pa.82,83-rAjadhAnyo--yAsu rAjAno'bhiSicyante / 4. uttraa.bR.vR.p.605| 5. (ka) bha.vR. 146 (kha) ni.cU.bhAga3,pR.346-kheDaM NAma dhUlIpAgAraparikkhitaM / 6.A Sanskrit English Dictionary by Sir Monier Williams, p.259. 7. (ka) bha.vR. 1146 / (kha) ni.cU.bhAga3, pR.346 kuNagaro kbbddN| 8. dshvai.ji.cuu.pR.360| 6. (ka) uttarA.bR.vR.pa. 605/ (kha) dazavai.hA.TI.pa.275 10. A Sanskrit English Dictionary by Sir Monier Williams, p. 259. 11. dazavaikAlikaH eka samIkSAtmaka adhyayana, pR. 220 / 12. dazavai.ji.cU.pR.360,a.cU.pR.255 / 13. ni.cU.bhAga3,pR.346--joyaNamaMtare jassa gAmAdI Nasthi taM paDadaM / 14. uttraa.vR.vR.p.605| 15. sthA.vR.pa.83-maDambAni sarvato'rddhayojanAta prto'vsthitgraamaanni| 16. bh.vR.1|46-srvto dUravartI sannivezAntaram / 17. (ka) ni.cU.bhAga3,pR.346-doNNi muhA jassa taM doNNamuhaM jaleNa vi bhNddmaagcchti| (kha) sthaa.vR.p.83| (ga) bha.vR.1146 18. uttraa.bR.vR.p.605| 16. kauTilya arthazAstra,22-catuHzatagrAmyo droNamukham / 20. (ka) ni.cU.bhAga 3,pR. 346 / (kha) uttraa.bR.vR.p.605| (ga) sthaa.vR.p.83| 21. uttraa.dR.vR.p.605| 22. bh.vR.1|46| 23. (ka) ni.cU.bhAga3, pR.346 / (kha) uttraa.bR.vR.p.605| (ga) bha.vR.1146 24. sthaa.vR.p.83| 25. (ka) uttraa.bR.vR.p.605| (kha) ni.cuu.bhaag3,pR.346,347| 26. sthA.vR.pa.83 saarthkttkaadeH| Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 46 za.1: u.1: sU.48-51 3. AkIrNa.......spRSTa AkIrNa-vyApta' (spread) / ' vyatikIrNa-mizrita, ekIbhUta (mixed, united) | Dhake hue unake Upara aura nIce Ane se Dhake hue| saMskRtaiMgliza zabdakoza meM 'upastu' kA eka artha 'to strew or cover with' kiyA gayA hai|' AcchAdita Upara se phailAkara Dhaka denA' (to overspread) | spRTa-vRttikAra ne isake do saMskRta rUpa kie haiM 'spRSTa' aura 51. sevaM bhaMte ! sevaM maMte ! ti bhagavaM goyame samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdati namaMsati, vaMdittA namaMsittA saMjameNaM tavasA apANaM bhAvemANe vihrti|| tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti bhagavAn gautamaH zramaNaM bhagavantaM mahAvIraM vandate namasyati, vanditvA namasthitvA saMyamena tapasA AtmAnaM bhAvayan vihrti| 51. bhante ! vaha aisA hI hai, bhante ! vaha aisA hI hai| isa prakAra bhagavAn gautama zramaNa bhagavAn mahAvIra ko vandana-namaskAra karate haiM, vandananamaskAra kara ve saMyama aura tapa se apane Apako bhAvita karate hue viharaNa kara rahe haiN| 1. bhaMte ! vaha aisA hI hai, bhaMte ! vaha aisA hI hai| bhASya bhAratIya saMskRti vinamratA kI saMskRti hai| usake AdhAra para guru aura ziSya ke sambandhoM kI paramparA sthApita huI hai| usameM eka sambandha hai-jijJAsA aura smaadhaan| ziSya jijJAsA karatA hai aura guru usakA samAdhAna detA hai| samAdhAna ke samaya guru ke mana meM ziSya ke jJAna-vRddhi kI bhAvanA rahatI hai| samAdhAna ke pazcAt ziSya kA mana Ananda-pulakita aura bhAva-vibhora ho uThatA hai| vaha sahaja hI kRtajJatA ke svara meM bola uThatA hai-"bhante ! Apane mujhe nayA Aloka diyA hai, naI dRSTi dI hai| Apane jo kahA vaha bilakula sahI hai|" yaha kRtajJatA kI abhivyakti eka naI preraNA ko saMjIvita karatI hai| guru ke mana meM ziSya ko aura adhika jJAna dene kI bhAvanA pallavita ho jAtI hai| isa prakAra yaha ahobhAva jJAna kI paramparA ke cirajIvI hone kA sUtra bana jAtA hai| ziSya bhAvanA pallavita hokA aura adhika jJAna dene kI pulakita aura bhAva-vibhora ho 1. bha.vR.1/50 2. ApTe. 3. vhii| 4. vhii| 5. bh.vR.1|50 tairevAkrIDamAnairanyonyaspardhayA samantatazcaradbhirAcchAditA iti / 6. ATe. Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIo uddeso : dUsarA uddezaka mUla saMskRta chAyA hindI anuvAda 52. rAyagihe nagare smosrnnN| parisA NiggayA jAva evaM vayAsI rAjagRhe nagare samavasaraNam / pariSad nirgatA 52. rAjagRha nagara meM bhagavAn kA smvsrnn| yAvad evamavAdIt pariSad ne nagara se nirgamana kiyaa| bhagavAn ne dharma khaa| pariSad vApasa nagara meM calI gaI, yAvat gautama svAmI bole kamma-veyaNa-padaM karma-vedana-pada karma-vedana-padam jIvaH bhadanta ! svayaMkRtaM duHkhaM vedayati ? 53. jIve NaM bhaMte ! sayaMkaDaM dukkhaM vedei ? 53. 'bhante ! kyA jIva svayaMkRta duHkha kA vedana karatA hai? gautama ! jIva kisI daHkha kA vedana karatA hai. kisI duHkha kA vedana nahIM krtaa| goyamA ! atyegaiyaM vedei, atyaMgaiyaM no vedei|| gautama ! astyekakaM vedayati, astyekakaM no vedayati / 54. se keNadveNaM bhaMte ! evaM bucai- atthegaiyaM vedei ? atyegaiyaM no vedei ? goyamA ! udiNNaM vedei, no aNudiNNaM vedei / se teNaTeNaM goyamA! evaM buccai- atyegaiyaM vedei, atthegaiyaM no vedei|| tat kenArthena bhadanta ! evamucyate-astye- 54. bhante ! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai kakaM vedayati ? astyekakaM no vedayati? -jIva kisI duHkha kA vedana karatA hai, kisI duHkha kA vedana nahIM karatA? gautama ! udIrNaM vedayati, no anudIrNaM gautama ! jIva udIrNa (udaya-prApta) duHkha kA vedana vedayati / tat tenArthena gautama ! evamucyate- karatA hai, anudIrNa (anudaya-prApta) duHkha kA vedana astyekakaM vedayati, astyekakaM no vedyti| nahIM krtaa| gautama! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai-jIva kisI duHkha kA vedana karatA hai, kisI duHkha kA vedana nahIM krtaa| 55. evaM jAva vemaannie|| evaM yAvad vaimaanikH| 55. (nairayika se lekara) vaimAnika taka isI prakAra vaktavya hai| 56. jIvA NaM bhaMte ! saryakaDaM dukkhaM vedeti ? jIvAH bhadanta ! svayaMkRtaM duHkhaM vedayanti ? 56. bhante ! kyA jIva svayaMkRta duHkha kA vedana karate haiM ? gautama ! jIva kisI duHkha kA vedana karate haiM, kisI duHkha kA vedana nahIM krte| goyamA ! atthegaiyaM vedeti ? atyaMgaiyaM no vedeti // gautama ! astyekakaM vedayanti, astyekakaM no vedynti| 57. se keNaTeNaM bhaMte ! evaM buccai- atthegaiyaM vedeti ? atthegaiyaM no vedeti? goyamA ! udiNNaM vedeti, no aNudiNNaM vedeti| se teNaDeNaM goyamA ! evaM vucai -atyaMgaiyaM vedeti, atthegaiyaM no vedeti| tat kenArthena bhadanta ! evamucyate-astye- 57. bhante ! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA kakaM vedayanti ? astyekakaM no vedayanti ? hai--jIva kisI duHkha kA vedana karate haiM, kisI duHkha kA vedana nahIM karate? gautama ! udIrNaM vedayanti, no anudIrNaM gautama ! jIva udIrNa duHkha kA vedana karate haiM, vedayanti / tat tenArthena gautama ! evamucyate anudIrNa duHkha kA vedana nahIM krte| gautama ! -astyekakaM vedayanti, astyekakaM no isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai-jIva kisI vedynti| duHkha kA vedana karate haiM, kisI duHkha kA vedana nahIM karate / Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.1: u.2H sU.53-56 48 bhagavaI 58. evaM jAva vemaanniyaa|| evaM yAvad vaimaanikaaH| 55. (nairayikoM se lekara) vaimAnikoM taka isI prakAra vaktavya hai| 56.jIve NaM bhaMte ! sayaMkaDaM AuyaM vedei ? jIvaH bhadanta ! svayaMkRtaM AyuH vedayati ? goyamA ! atthegaiyaM vedeDa, atthegaiyaM no vedei / jahA dukkheNaM do daMDagA tahA Au- eNa vi do daMDagA egatta-pohattiyA // gautama ! astyekakaM vedayati, astyekakaM no vedayati / yathA duHkhena dvau daNDako tathA AyuSA'pi dvau dnnddkii-ektvpRthktvko| 56. bhante ! kyA jIva svayaMkRta AyuSya kA vedana karatA hai ? gautama ! jIva kisI AyuSya kA vedana karatA hai, kisI AyuSya kA vedana nahIM krtaa| jaiseduHkha ke do daNDaka (vAkya-racanA vikalpa) batalAe gae haiM, vaise hI AyuSya ke bhI do daNDaka vaktavya haiM-ekavacana vAlA aura bahuvacana vaalaa| bhASya 1. sUtra 53-56 dArzanika kSetra meM karmavedana ke viSaya meM tIna dhAraNAeM pracalita dUsarA prazna AyuSya se sambandhita hai| AyuSya kA bandha haiM-IzvarakartRtvavAda, ajJeyavAda aura karmavAda / kucha dArzanika mAnate pUrvajanma meM ho jAtA hai, kintu usakA vedana nae janma ke sAtha hI haiM ki prANI ko sukha-duHkha kA phala Izvara ke dvArA prApta hotA hai, prArambha hotA hai| isa AdhAra para kahA jA sakatA hai ki sukha-duHkha yaha IzvarakartRtvavAda hai| kucha dArzanika mAnate haiM ki sukha-duHkha ke aura Ayu ke vedana meM nayA janma niyAmaka kI bhUmikA nibhAtA hai| phala-bhoga kA hetu ajJAta hai, yaha ajJeyavAda hai| sukha duHkha kA phala pAtaJjala yogadarzana ke 'sati mUle tadvipAko jAtyAyurmogAH' sUtra ke apane kie hue karmoM ke dvArA prApta hotA hai, yaha karmavAda hai| jaina sAtha isakI tulanA kI jA sakatI hai| vRttikAra ne AyuSya ke viSaya darzana karmavAdI darzana hai| vaha pratyeka vedana ko apane kie hue karma meM vRddhoktabhAvanA kA ullekha kiyA hai| usake anusAra koI jIva kA phala mAnatA hai| isIlie svayaMkRta karma kA prazna upasthita kiyA sAtavIM nArakI ke yogya Ayu karma kA bandha kara letA hai aura gayA hai| isI se jur3A prazna cedana kA, karma ke bhoga kA hai| kyA kAlAntara meM pariNAmadhArA ke parivartana ke sAtha tIsare naraka ke yogya koI jIva eka janma meM apane kie hue sAre karmoM kA vedana kara karma kA nirvartana kara letA hai| isa prakAra kI ghaTanA ke AdhAra para letA hai? yadi kara letA hai to pahale kisakA karegA aura bAda meM kahA jAtA hai ki koI jIva anudIrNa, pUrvabaddha Ayu kA vedana nahIM kisakA? isa paurvAparya kA nirdhAraNa kauna karegA ? isa prazna ke krtaa| jisa sthAna kA Ayu-bandha karatA hai, vahIM paidA hotA hai, uttara meM bhagavAn ne kahA ki karma ke vedana kI eka vyavasthA hai, taba vaha udIrNa Ayu kA vedana karatA hai| vaha svayaMkRta hai, usa vyavasthA kA nAma hai kaal-mryaadaa| karma-bandha vRttikAra ne prazna upasthita kiyA hai ki prastuta AlApaka meM ke samaya usakI sthiti aura phala dene kI kSamatA kA nirdhAraNa ho ekavacana aura bahuvacana kA prayoga kyoM ? isake uttara meM unhoMne likhA jAtA hai| jaise hI sthiti kA paripAka hotA hai, vaise hI karma hai ki kucha sthaloM meM ekavacana aura bahuvacana kA viSaya badala jAtA vipAkAbhimukhI hokara udaya meM AtA hai| jisakA udaya hotA hai, hai| udAharaNasvarUpa-kSAyopazamika samyakatva kI sthiti eka jIva kI usI kA vedana hotA hai| jisakA udaya nahIM hotA, usakA vedana nahIM apekSA sAdhika 66 sAgara kI hai aura nAnA jIvoM kI apekSA usakI hotaa| isI karmavAda ke rahasya ko abhivyakti dene ke lie bhagavAn ne kahA-kisI karma kA vedana hotA hai, kisI kA nahIM hotaa| sthiti sarvakAlika hai|' kintu yahAM aisA bheda nahIM hai| duHkha aura AyuSya ke vedana kA niyama jo eka jIva ke lie hai, vahI saba jIvoM vRttikAra ne duHkha kA artha karma kiyA hai| unhoMne likhA hai ke lie hai| sAMkhyikI (statistics) ke anusAra samaSTi aura vyaSTi meM ki sAMsArika sukha bhI vastutaH duHkha hotA hai, duHkha kA hetu karma sarvathA samAna niyama lAgU ho, yaha Avazyaka nahIM hai| para yahAM samAnatA hotA hai| isalie vahAM duHkha kA artha karma hai|' kintu yahAM duHkha kA niyama lAga ho rahA hai. yaha usakA udAharaNa hai| aura vedana do padoM kA yoga hai; isalie yahAM duHkha kA artha vedanIya karma taka sImita rakhanA saMgata lagatA hai| 1. bha.vR.1153 2. paa.yo.d.2|13| 3. bh.vR.1156| Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI neraiyAdINaM samAhAra-samasarIrAdi-padaM 46 za.1: u.2: sU.60-64 nairayikAdInAM samAhAra-samazarIrAdi-padam nairayika Adi jIvoM kA samAna AhAra, samAna zarIra Adi-pada 60. neraiyA NaM maMte ! sabe samAhArA ? savve samasarIrA ? sabbe samussAsanIsAsA? goyamA ! no iNadve samajhe // nairayikAH bhadanta ! sarve samAhArAH ? sarve 60. 'bhante ! kyA saba nairayika samAna AhAra, samazarIrAH ? sarve samocchvAsaniHzvAsAH? samAna zarIra aura samAna ucchvAsa-niHzvAsa vAle gautama ! no ayamarthaH samarthaH / gautama ! yaha artha saMgata nahIM hai| 61. se keNaTeNaM bhaMte ! evaM bucai-neraiyA tat kenArthena bhadanta ! evamucyate-no sarve 61. bhante ! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA haiM no sabbe samAhArA ? no sambe samasarIrA? samAhArAH ? no sarve samazarIrAH ? no sarve -saba nairayika samAna AhAra, samAna zarIra aura no sabve samussAsanIsAsA ? samocchvAsaniHzvAsAH ? samAna ucchvAsa-niHzvAsa vAle nahIM hote ? goyamA ! neraiyA duvihA paNNattA, taM jahA gautama ! nairayikAH dvividhAH prajJaptAH, tad yathA gautama ! nairayika do prakAra ke prajJapta haiM, jaise -mahAsarIrA ya, appasarIrA ya / tatya -mahAzarIrAH ca, alpazarIrAH ca, tatra ye mahAzarIrI aura alpshriirii| inameM jo mahAzarIrI NaM jete mahAsarIrA te bahutarAe poggale ete mahAzarIrAH te bahutarAn pudgalAn haiM, ve bahutara pudgaloM kA AhAra karate haiM, bahutara AhAreMti, bahutarAe poggale pariNAmeMti, Aharanti, bahutarAn pudgalAn pariNamayanti, pudgaloM kA pariNamana karate haiM aura bahutara pudgaloM bahutarAe pomgale ussasaMti, bahutarAe bahutarAn puglAn ucchvasanti, bahutarAn kA ucchvAsa karate haiM, bahutara pudgaloM kA poggale nIsasaMti; abhikkhaNaM AhAreMti, pudgalAn niHzvasanti; abhIkSNam Aharanti, niHzvAsa karate haiM; bAra-vAra AhAra karate haiM, abhikkhaNaM pariNAmeti, abhikkhaNaM abhIkSNaM pariNamayanti, abhIkSNam ucchva- bAra-bAra pariNamana karate haiM, bAra-bAra ucchvAsa UsasaMti, abhikkhaNaM niissNti| santi, abhIkSNaM niHshvsnti| karate haiM aura bAra-bAra niHzvAsa karate haiN| tatya NaM jete appasarIrA te NaM apatarAe tatra ye ete alpazarIrAH te alpatarAn inameM jo alpazarIrI haiM, ve alpatara pudgaloM kA poggale AhAreMti, appatarAe poggale pudgalAn Aharanti, alpatarAn pudgalAn AhAra karate haiM, alpatara pudgaloM kA pariNamana pariNAmeti, appatarAe poggale ussasaMti, pariNamayanti, alpatarAn pudgalAn ucch- karate haiM, alpatara pudgaloM kA ucchvAsa karate haiM appatarAe poggale nIsasaMti; Ahaca vasanti, alpatarAn pudgalAn niHzvasanti; aura alpatara pudgaloM kA niHzvAsa karate haiM; ve AhAreMti, Ahaca pariNAmeti, Ahaca Ahatya Aharanti, Ahatya pariNamayanti, kadAcit (niyamita samaya meM) AhAra karate haiM, ussasaMti, Ahacca niissNti| se teNaTeNaM Ahatya ucchvasanti, Ahatya niHshvsnti| kadAcita pariNamana karate haiM, kadAcit ucchvAsa karate hai aura kadAcit niHzvAsa karate haiN| goyamA ! evaM bucai-neraiyA no sabbe tat tenArthena gautama ! evamucyate-nairayikAH gautama! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai-saba samAhArA, no sabbe samasarIrA, no savve no sarve samAhArAH, no sarve samazarIrAH, no nairayika samAna AhAra, samAna zarIra aura samAna samussAsanIsAsA // sarve samocchvAsaniHzvAsAH / ucchvAsa-niHzvAsa vAle nahIM hote| 62. neraiyA NaM bhaMte ! sabbe samakammA ? goyamA ! no iNadve samaTe // nairayikAH bhadanta ! sarve samakarmANaH ? gautama ! no ayamarthaH samarthaH / 62. bhante ! kyA saba nairayika samAna karma vAle haiM ? gautama ! yaha artha saMgata nahIM hai| 63. se keNadveNaM bhaMte ! evaM buccai-neraiyA no savve samakammA ? goyamA ! neraiyA duvihA paNNatA, taM jahA -pubbovavanagA ya, pacchovavanagA y| tattha NaM jete pucovavanagA te NaM appakamma- traagaa| tattha NaM jete pacchovavanagA te NaM mhaakmmtraagaa| se teNaTeNaM goyamA ! evaM bucai-neraiyA no sabbe smkmmaa|| tat kenArthena bhadanta! evamucyate-nairayikAH 63. bhante ! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai no sarve samakarmANaH ? -saba nairayika samAna karma vAle nahIM haiM ? gautama ! nairayikAH dvividhAH prajJaptAH, tad gautama ! nairayika do prakAra ke prajJapta haiM, jaise-pUrva yathA-pUrvopapannakAH ca, pazcAdupapatrakAH upapanna aura pazcAd uppnn| inameM jo pUrva c| tatra ye ete pUrvopapatrakAH te alpataraka- upapanna haiM, ve alpatarakarma vAle hai| inameM jo krmaannH| tatra ye ete pazcAdupapannakAH te pazcAd upapanna haiM, ve mahattarakarma vAle haiN| gautama! mahattarakakarmANaH / tat tenArthena gautama ! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai-saba nairayika evamucyate-nairayikAH no sarve smkrmaannH| samAna karma vAle nahIM haiN| 64. neraiyA NaM maMte ! sabbe samavaNNA ? goyamA ! no iNadve samaDhe / nairayikAH bhadanta ! sarve samavarNAH ? gautama ! no ayamarthaH smrthH| 64. bhante ! kyA saba nairayika samAna varNa vAle haiM? gautama ! yaha artha saMgata nahIM hai| Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.1: u.2H sU.65-71 50 bhagavaI 65. sekeNadveNaM bhaMte ! evaM bucai-neraiyA no sabbe samavaNNA ? goyamA ! neraiyA duvihA paNNattA, taM jahA -panovavavagAya, pacchovavanagA ya / tattha NaM jete pubbovavanagA te NaM visuddhavaNNa- traagaa| tattha NaM jete pacchovavatragA te NaM avisuddhvnnnntraagaa| se teNadveNaM goyamA! evaM bucai-neraiyA no sabbe smvnnnnaa|| tat kenArthena bhadanta ! evamucyate-nairayikAH 65. bhante ! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai no sarve samavarNAH ? -saba nairayika samAna varNa vAle nahIM haiM ? gautama ! nairayikAH dvividhAH prajJaptAH, tad yathA gautama ! nairayika do prakAra ke prajJapta haiM, jaise-pUrvopapatrakAH ca, pazcAdupapannakAH ca, tatra / pUrva upapanna aura pazcAd uppnn| inameM jo pUrva ye ete pUrvopapannakAH te vishuddhtrkvrnnaaH| upapanna haiM, ve vizuddhatara varNa vAle haiM / inameM jo tatra ye ete pazcAdupapatrakAH te avizuddhatara- pazcAd upapanna haiM, ve avizuddhatara varNa vAle haiN| kavarNAH / tat tenArthena gautama! evamucyate- gautama ! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hainairayikAH no sarve samavarNAH / saba nairayika samAna varNa vAle nahIM haiN| 66. neraDyA NaM bhaMte ! sabbe samalessA? nairayikAH bhadanta ! sarve samalezyAH ? 66. bhante ! kyA saba nairayika samAna lezyA vAle goyamA ! no iNadve samaDhe // gautama ! no ayamarthaH samarthaH / gautama ! yaha artha saMgata nahIM hai| 67. se keNadveNaM bhaMte ! evaM bucai-neraiyA tat kenArthena bhadanta ! evamucyate-nairayikAH 67. bhante ! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai no sabve samalessA ? no sarve samalezyAH ? -saba nairayika samAna lezyA vAle nahIM haiM ? goyamA ! neraiyA duvihA paNNattA, taM jahA gautama! nairayikAH dvividhAH prajJaptAH, tad gautama ! nairayika do prakAra ke prajJapta haiM, jaise -pavvovavanagA ya, pacchovavanagA ya / tattha yathA-pUrvopapannakAH ca, pazcAdupapannakAH / pUrva upapanna aura pazcAd upapanna / inameM jo pUrva NaM jete pubbovavannagA te gaM visuddhalessa- c| tatra ye ete pUrvopapannakAH te vizuddhataraka- upapanna haiM, ve vizuddhatara lezyA vAle haiN| inameM traagaa| tattha NaM jete pacchovavanagA te NaM leshyaaH| tatra ye ete pazcAdupapannakAH te jo pazcAd upapanna haiM, ve avizuddhatara lezyA vAle avisuddhlesstraagaa| se teNaTeNaM goyamA! avizuddhatarakalezyAH / tat tenArthena gautama! haiN| gautama ! isa apekSA se yaha kahA jA rahA evaM bucai-neraiyA no savve smlessaa|| evamucyate-nairayikAH no sarve samalezyAH / hai-saba nairayika samAna lezyA vAle nahIM haiN| 68. neraiyA NaM bhaMte ! sabbe samaveyaNA? nairayikAH bhadanta ! sarve samavedanAH ? 65. bhante ! kyA saba nairayika samAna vedanA vAle goyamA ! no iNadve samaDhe // gautama ! no ayamarthaH smrthH| gautama ! yaha artha saMgata nahIM hai| 66.se keNaTeNaM bhaMte ! evaM bucai-neraiyA tat kenArthena bhadanta ! evamucyate-nairayikAH 66. bhante ! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai no savve samaveyaNA ? no sarve samavedanAH ? -saba nairayika samAna vedanA vAle nahIM haiM ? goyamA ! neraiyA duvihA paNNattA, taM jahA gotama ! nairayikAH dvividhAH prajJaptAH tad yathA gautama ! nairayika do prakAra ke prajJapta haiM, jaise - -saNNibhUyA ya, asaNNibhUyA ya / tattha -saMjJibhUtAzca, asNjnyibhuutaashc| tatra ye saMjJibhUta aura asaMjJibhUta / inameM jo saMjJibhUta haiM, NaM jete saNNibhUyA te NaM mhaaveynnaa| tattha ete saMjJibhUtAH te mhaavednaaH| tatra ye ete ve mahAn vedanA vAle haiM / inameM jo asaMjJibhUta NaM jete asaNNibhUyA te NaM appaveyaNa- asaMjJibhUtAH te alptrkvednaaH| tat haiM, ve alpatara vedanA vAle haiN| gautama ! isa traagaa| se tejaDeNaM goyamA evaM bucai- tenArthena gautama ! evamucyate-nairayikAH no apekSA se yaha kahA jA rahA hai-saba nairayika neraiyA no sabbe samaveyaNA // sarve smvednaaH| samAna vedanA vAle nahIM haiN| 70. neraDayA NaM bhaMte ! savve samakiriyA ? nairayikAH bhadanta ! sarve samakriyAH ? 70. bhante ! kyA saba nairayika samAna kriyA vAle goyamA ! no iNadve samaDhe // gautama ! no ayamarthaH samarthaH / gautama ! yaha artha saMgata nahIM haiN| 71. se keNadveNaM bhaMte ! evaM bucai-neraiyA tat kenArthena bhadanta ! evamucyate-nairayikAH 71. bhante ! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai no savve samakiriyA ? no sarve samakriyAH ? -saba nairayika samAna kriyA vAle nahIM haiM? goyamA ! neraiyA tivihA paNNattA, taM jahA gautama! nairayikAH trividhAH prajJaptAH, tad yathA gautama ! nairayika tIna prakAra ke prajJapta haiM, jaise -sammadiTTI, micchadiTThI, sammAmiccha- samyagdRSTayaH mithyAdRSTayaH samyagamithyA- -samyagdRSTi, mithyAdRSTi aura samyagmithyAdRSTi / diTUThI / tattha NaM jete sammadiTThI tesi NaM dRSTayaH / tatra ye ete samyagdRSTayaH teSAM catasraH inameM jo samyagdRSTi haiM, unake cAra kriyAeM prajJapta cattAri kiriyAo paNNattAo, taM jahA- kriyAH prajJaptAH, tad yathA-ArambhikI, haiM, jaise--AraMbhikI, pArigrahikI, mAyApratyayA Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI za.1: u.2: sU.71-76 AraMbhiyA, pAriggahiyA, mAyAvattiyA, pArigrahikI, mAyApratyayA, apratyAkhyAna- appacakkhANakiriyA / tattha NaM jete kriyaa| tatra ye ete mithyAdRSTayaH teSAM paJca micchAdiTThI tesi NaM paMca kiriyAo kriyAH kriyante, tad yathA-ArambhikI, kajaMti, taM jahA-AraMbhiyA, pArigga- pArigrahikI, mAyApratyayA, apratyA- hiyA, mAyAvattiyA, appacakkhANa- khyAnakriyA, mithyAdarzanapratyayA / evaM samyag- kiriyA, micchaadsnnvttiyaa| evaM sammA- mithyAdRSTayo'pi / tat tenArthena gautama ! eva- micchadiTThINaM pi| se teNadveNaM goyamA ! mucyate-nairayikAH no sarve smkriyaaH| evaM vuccai-neraiyA no sabbe samakiriyA // aura aprtyaakhyaankriyaa| inameM jo mithyAdRSTi haiM, unake pAMca kriyAeM hotI hai, jaise--AraMbhikI, pArigrahikI, mAyApratyayA, apratyAkhyAnakriyA aura mithyaadrshnprtyyaa| isI prakAra samyagmithyAdRSTi jIvoM ke bhI pAMca kriyAeM hotI haiN| gautama ! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai-saba nairayika samAna kriyA vAle nahIM haiN| 72. neraiyA NaM bhaMte ! sabbe samAuyA ? samovavanagA? goyamA ! No iNadve samaDhe // nairayikAH bhadanta ! sarve samAyuSaH ? sarve 72. bhante ! kyA saba nairayika samAna Ayu vAle samopapannakAH? haiM? kyA ve eka sAtha upapanna haiM ? gautama ! no ayamarthaH smrthH| gautama ! yaha artha saMgata nahIM hai| 73. se keNadveNaM bhaMte ! evaM bucai-neraiyA tat kenArthena bhadanta ! evamucyate-nairayikAH 73. bhante ! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai no sabve samAuyA ? no sabbe samovavannagA? no sarve samAyuSaH ? no sarve samopapatrakAH? -saba nairayika samAna Ayu vAle nahIM haiM aura eka sAtha upapanna nahIM haiM ? goyamA ! neraiyA caubvihA paNNattA, taM gautama ! nairayikAH caturvidhAH prajJaptAH, tad gautama ! nairayika cAra prakAra ke prajJapta haiM, jaise--- jahA-1. atthegaiyA samAuyA samo- yathA-1.astyekake samAyuSaH samopapatra- 1.kucha nairayika samAna Ayu vAle aura eka sAtha vavatragA 2. atyaMgaiyA samAuyA visamo- kAH 2.astyekake samAyuSaH viSamopapannakAH upapanna haiM, 2.kucha nairayika samAna Ayu vAle aura vavanagA 3. atyaMgaiyA visamAuyA samo- 3.astyekake viSamAyuSaH samopapannakAH bhinna kAla meM upapanna haiM, 3.kucha nairayika viSama vavanagA 4. atthegaiyA visamAuyA 4.astyekake viSamApuSaH vissmoppnnkaaH| Ayu vAle aura eka sAtha upapanna haiM, 4.kucha vismovvngaa| se teNadveNaM goyamA ! evaM tata tenArthena gautama! evamucyate-nairayikAH nairayika viSama Ayu vAle aura bhinna kAla meM bucai-neraiyA no savve samAuyA, no no sarve samAyuSaH, no sarve smopptrkaaH| upapanna haiN| gautama ! isa apekSA se yaha kahA jA sabbe samovavanagA // rahA hai-saba nairayika samAna Ayu vAle nahIM haiM aura eka sAtha upapanna nahIM haiN| 74. asurakumArA NaM bhaMte ! sabve samAhArA? asurakumArAH bhadanta ! sarve samAhArAH ? sarve 74. bhante ! kyA saba asurakumAra deva samAna AhAra sabbe samasarIrA? samazarIrAH? aura samAna zarIra vAle haiM ? jahA neraiyA tahA bhANiyabvA, navaraM- yathA nairayikAH tathA bhaNitavyAH, navaraM- yaha pUrA prakaraNa nairayika jIvoM kI bhAMti vaktavya kamma-vaNNa-lessAo parivatteyavAo karma-varNa-lezyAH parivartitavyAH (pUrvopapannAH hai / kevala itanA antara hai--karma, varNa aura (pubbovavanA mahAkammatarA, avisuddha- mahattarakarmANaH avizuddhataravarNAH avizuddha- lezyAoM kA viSaya parivartanIya hai-nArakIya vaNNatarA, avisuddhlestraa| pacchovavatrA trleshyaaH| pazcAdupapannAH prshstaaH| zeSaM jIvoM ke varNana se viparIta rUpa meM vaktavya hai| pstthaa| sesaM thev)|| tthaiv)| (pUrva upapanna hone vAle asurakumAra deva mahattara karmavAle, avizuddhatara varNa aura avizuddhatara lezyA vAle haiM / pazcAd upapanna asurakumAra deva alpatara karma vAle, vizuddhatara varNa aura vizuddhatara lezyA vAle haiN| zeSa nairayika kI bhAMti vaktavya 75. evaM jAva thnniykumaaraa|| evaM yAvat stanitakumArAH / 75. isI prakAra nAgakumAra se lekara stanitakumAra taka ke devoM ke viSaya meM vaktavya haiN| 76. puTavikAiyANaM AhAra-kamma-vaNNa- lessA jahA nneriyaannN|| pRthivIkAyikAnAM AhAra-karma-varNa lezyAH yathA nairayikANAm / 76. pRthvIkAyika jIvoM ke AhAra, karma, varNa aura lezyA nairayika jIvoM kI bhAMti vaktavya haiN| Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.1: u.2H sU.77-84 52 bhagavaI 77. puTavikAiyA NaM bhaMte ! sabbe samavedaNA? pRthivIkAyikAH bhadanta! sarve samavedanAH? 77. bhante ! kyA saba pRthvIkAyika jIva samAna vedanA vAle haiM ? hAM, gautama ! saba pRthvIkAyika jIva samAna vedanA vAle haiN| haMtA goyamA ! puDhavikAiyA sabbe sama- hanta gautama ! pRthivIkAyikAH sarve sama- vednnaa|| vednaaH| 78. se keNaTeNaM bhaMte ! evaM buccai-puDhavi- tat kenArthena bhadanta! evamucyate-pRthivI- 78. bhante ! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai kAiyA sance samavedaNA ? kAyikAH sarve samavedanAH ? saba pRthvIkAyika jIva samAna vedanA vAle haiM ? goyamA ! puDhavikAiyA sabbe asaNNI gautama ! pRthivIkAyikAH sarve asaMjJinaH gautama ! saba pRthvIkAyika jIva asaMjJI (amanaasaNNibhUtaM aNidAe vedaNaM vedeti / se asaMjJibhUtAM anidayA vedanAM vedayanti / tat ska) haiN| ve asaMjJI ke hone vAlI vedanA ko teNadveNaM goyamA ! evaM yucai-puDhavi- tenArthena gautama ! evamucyate-pRthivI- avyakta rUpa meM (mUrchita kI bhAMti) anubhava karate kAiyA sabve samavedaNA // kAyikAH sarve smvednaaH| haiN| gautama ! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai-sava pRthvIkAyika jIva samAna vedanA vAle 76. puDhavikAiyA NaM bhaMte ! sabe pRthivIkAyikAH bhadanta ! sarve samakriyAH ? 76, bhante ! kyA saba pRthvIkAyika jIva samAna samakiriyA? kriyA vAle haiM ? haMtA goyamA ! puTavikAiyA sabce sama- hanta gautama ! pRthivIkAyikAH sarve sama- hAM, gautama ! saba pRthvIkAyika jIva samAna kriyA kiriyaa| kriyaaH| vAle haiN| 80.se keNaTeNaM bhaMte ! evaM bucai-puDhavi- tat kenArthena bhadanta ! evamucyate-pRthivI- 80. bhante ! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai kAiyA savve samakiriyA ? kAyikAH sarve samakriyAH ? -saba pRthvIkAyika jIva samAna kriyA vAle haiM? goyamA ! paDhavikAiyA sabbe mAyImichA- gautama ! pRthivIkAyikAH sarve mAyimithyA- gautama ! saba pRthvIkAyika jIva mAyAmithyAdRSTi ditttthii| tANaM yatiyAo paMca kiriyAo dRSTayaH / teSAM naiyatikyaH paMca kriyAH kriyante, haiN| unake nizcita rUpa se pAMcoM kriyAeM hotI kajaMti, taM jahA-AraMbhiyA, pAriggahi- tad yathA-AraMbhikI, pArigrahikI, mAyA- haiM, jaise-ArambhikI, pArigrahikI, mAyApratyayA, mAyAvattiyA, appacakkhANakiriyA, pratyayA, apratyakhyAnakriyA, mithyAdarzana- yA, apratyAkhyAnakriyA aura mithyaadrshnprtymicchaadsnnvttiyaa| se teNaDeNaM goyamA! prtyyaa| tat tenArthena gautama ! evamucyate yaa| gautama ! isa apekSA se yaha kahA jA rahA evaM bucai-puTavikAiyA sabbe sama- -pRthivIkAyikAH sarve samakriyAH / hai-saba pRthvIkAyika jIva samAna kriyA vAle kiriyaa|| 51. samAuyA, samovavanagA jahA neraiyA tahA bhANiyavvA // samAyuSaH, samopapatrakAH yathA nairayikAH tathA 81. pRthvIkAyika jIvoM ke samAna Ayu aura eka bhaNitavyAH / sAtha upapanna hone kA prakaraNa nairayika jIvoM kI bhAMti vaktavya hai| 62. jahA puDhavikAiyA tahA jAva curidiyaa||| yathA pRthivIkAyikAH tathA yAvac catu- 82. apkAyika jIvoM se lekara caturindriya jIvoM rindriyaaH| taka pUrA prakaraNa pRthvIkAyika jIvoM kI bhAMti vaktavya hai| 63. paMciMdiyatirikkhajoNiyA jahA NeraDyA, paJcendriyatiryagyonikAH yathA nairayikAH, 3. paJcendriya tiryagyonika jIva nairayika jIvoM nANattaM kiriyAsu // nAnAtvaM kriyaasu| kI bhAMti vaktavya haiM, kevala kriyA kA viSaya bhinna 54. paMciMdiyatirikkhajoNiyA NaM bhaMte ! sabbe paJcendriyatiryagyonikAH bhadanta ! sarve sama- 14. bhante ! kyA saba paMcendriya tiryagyonika jIva samakiriyA ? kriyAH ? samAna kriyA vAle haiM ? goyamA ! No iNadve samaTe / / gautama ! no ayamarthaH samarthaH / gautama ! yaha artha saMgata nahIM haiN| Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 53 za.1: u.2H sU.85-88 55. se keNaTeNaM bhaMte ! evaM bucai- tat kenArthena bhadanta ! evamucyate-paJce- 85. bhante ! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA haipaMciMdiyatirikkhajoNiyA no savve sama- ndriyatiryagyonikAH no sarve samakriyAH? saba paMcendriya tiryagyonika jIva samAna kriyA vAle kiriyA ? nahIM haiM ? goyamA! paMciMdiyatirikkhajoNiyA tivihA gautama ! paJcendriyatiryagyonikAH trividhAH gautama ! paMcendriya tiryagyonika jIva tIna prakAra paNNattA, taM jahA sammadiTThI, miccha- prajJaptAH, tad yathA-samyagdRSTayaH mithyAdRSTayaH ke prajJapta haiM, jaise--samyagdRSTi, mithyAdRSTi aura diDI, smmaamicchditttthii| smygmithyaadRssttyH| samyagmithyAdRSTi / tatya NaM jete sammadiTThI te duvihA paNNattA, tatra ye ete samyagdRSTayaH te dvividhAH prajJaptAH, inameM jo samyagdRSTi haiM, ve do prakAra ke prajJapta haiM, taM jahA asaMjayA ya, saMjayAsaMjayA ya / tad yathA-asaMyatAH ca, saMyatAsaMyataH ca / jaise--asaMyata aura saMyatAsaMyata / tattha NaM jete saMjayAsaMjayA, tesi NaM tiNNi tatra ye ete saMyatAsaMyatAH, teSAM tisraH kriyAH inameM jo saMyatAsaMyata haiM, unake tIna kriyAeM hotI kiriyAo kajaMti, taM jahA-AraMbhiyA, kriyante, tad yathA-AraMbhikI, pArigrahi- haiM, jaise-ArambhikI, pArigrAhikI, mAyApratyapAriggahiyA, maayaavttiyaa| kI, maayaaprtyyaa| asaMjayANaM cttaari| micchAdiTThINaM pNc| asaMyatAnAM ctsrH| mithyAdRSTInAM paJca / asaMyata jIvoM ke cAra, mithyAdRSTi aura samyagasammAmicchadiTThINaM pNc|| samyamithyAdRSTInAM paJca / mithyAdRSTi jIvoM ke pAMca kriyAeM hotI haiN| yaa| maNussAdINaM samAhAra-samasarIrAdi-padaM manuSyAdInAM samAhAra-samazarIrAdi-padam manuSyoM Adi kA samAna AhAra, samAna zarIra Adi-pada 86. maNussA NaM bhaMte ! save samAhArA ? savve samasarIrA ? sabbe samussAsanIsAsA? goyamA ! no iNaTe samaDhe // manuSyAH bhadanta ! sarve samAhArAH ? sarve sama- 86. bhante ! kyA saba manuSya samAna AhAra, samAna zarIrAH ? sarve samocchvAsaniHzvAsAH ? zarIra aura samAna ucchvAsa-niHzvAsa vAle haiM ? gautama ! no ayamarthaH smrthH| gautama ! yaha artha saMgata nahIM hai| 67. sekeNaTeNaM bhaMte ! evaM buccai-maNussA tat kenArthena bhadanta ! evamucyate-manuSyAH 17. bhante ! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA no savve samAhArA ? no sabbe samazarIrA? no sarve samAhArAH ? no sarve samazarIrAH ? hai-saba manuSya samAna AhAra, samAna zarIra aura no sabve samussAsanIsAsA ? no sarve samocchvAsaniHzvAsAH ? samAna ucchvAsa-niHzvAsa vAle nahIM haiM? goyamA ! maNussA duvihA paNNattA, taM jahA gautama ! manuSyAH dvividhAH prajJaptAH, tad yathA gautama ! manuSya do prakAra ke prajJapta haiM, jaise-mahAsarIrA ya, appasarIrA y| -mahAzarIrAH ca, alpazarIrAH ca / mahAzarIrI aura alpshriirii| tatya NaM jete mahAsarIrA te bahutarAe poggale tatra ye ete mahAzarIrAH te bahutarAn pudgalAn inameM jo mahAzarIrI haiM, ve bahutara pudgaloM kA AhAreMti, bahutarAe poggale pariNAmeti, AharaMti, bahutarAn pudglAn pariNamayanti, AhAra karate haiM, bahutara pudgaloM kA pariNamana bahutarAe poggale ussasaMti, bahutarAe bahutarAn pudgalAn ucchvasanti, bahutarAn karate haiM, bahutara pudgaloM kA ucchvAsa karate haiM poggale nIsasaMti; Ahaca AhAreMti, pudgalAn niHzvasanti; Ahatya Aharanti, aura bahutara pudgaloM kA niHzvAsa karate haiN| ve Ahaca pariNAmeti, Ahaca ussasaMti Ahatya pariNamayanti, Ahatya ucchvasanti, kadAcit AhAra karate haiM, kadAcit pariNamana Ahaca nIsasaMti // Ahatya niHshvsnti| karate haiM, kadAcit ucchvAsa karate haiM jo kadAcit niHzvAsa karate haiN| tatya NaM jete appasarIrA te NaM appatarAe tatra ye ete alpazarIrAH te alpatarAn pud- inameM jo alpazarIrI haiM, ve alpatara pudagaloM kA poggale AhAraiti, appatarAe poggale pari- galAn Aharanti, alpatarAn pudgalAn pari- AhAra karate haiM, alpatara pudgaloM kA pariNAmana NAmeti, appatarAe poggale ussasaMti, Namayanti, alpatarAn pudgalAn ucchvasanti, karate haiM, alpatara pudgaloM kA ucchvAsa karate haiM apatarAe poggale nIsasaMti; abhikkhaNaM alpatarAn pudgalAna niHzvasanti; abhIkSNam aura alpatara pudgaloM kA ni:zvAsa karate haiN| AhareMti, amiravaNaM pariNAti, jami- Airanti, abhINa pariNabhayanti, abhIkSNam ve bAra-bAra AhAra karate haiM, bAra-bAra pariNabhana akhaNa utsasaMti, abhivaravaNaM nIsasaMti / ucchavasanti, abhI nivasanti / tata karate haiM, bAra-bAra ucchvAsa karate haiM aura bArase teNadeNaM gocamA : evaM buccai-maNussA tanArthena gautama ! evamucyate---manAyA: nA -bAra niHzvAsa karate haiN| gautama ! isa apekSA me no sande samAhArA, nosale samapArA, na ma samAhArAH, no sarve emAgaH no marve yaha kahA jA rahA hai-sava manuSya samAna AhAra, socchvaasniHshvaasaaH| samAna zarIra aura samAna ucchavAsa-ni:zvAsa vAle nahIM haiN| 58. paNussA bhate! savve sanakammA ? godhamA : no iNaDe samaTe / / manuSyAH bhadanta ! sarve samakarmANaH / gautama ! no ayamarthaH samarthaH / 58. bhante ! kyA saba manuSya samAna karma vAle haiM? gautama ! yaha artha maMgata nahIM hai| Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.1: u.2H sU.86-65 86. se keNaNaM bhaMte! evaM buccai maNussA no savve samakammA ? gomA ! massA duvihA paNNattA, taM jahA - puvvovavatragAya, pacchovavantragA ya / tattha NaM jete pubbovavannagA te NaM appakammatarAgA / tattha NaM jete pacchovavantragA te NaM mahAkammatarAgA / se teNadveNaM goyamA ! evaM vucai - maNussA no savve samakammA // 60. maNussA NaM bhaMte ! savve samavaNNA ? goyamA ! no iNaTTe samadve // 61. se keNaTTeNaM bhaMte ! evaM buccai - maNussA no savve samavaNNA ? goyamA ! maNussA duvihA paNNattA, taM jahA - pubvovavantragAya, pacchovavatragAya / tattha NaM jete puvyovavannagA te NaM visuddhavaNNatarAgA / tattha NaM jete pacchovavatragA te NaM avisuddhavaNNatarAgA / se teNadveNaM goyamA ! evaM budhai - maNussA no savve samavaNNA // 62. maNussA NaM bhaMte! sabve samalessA ? goyamA ! no iNa samadve // 63. se keNadveNaM bhaMte ! evaM budhai -- maNussA no sabbe samalessA ? gomA ! massA duvihA paNNattA, taM jahA - puvvovavanagA ya, pacchovavannagA ya / tatya NaM jete puvyovavannagA te NaM visuddha - lessatarAgA / tattha NaM jete pacchovayantragA te NaM avisuddhalessatarAgA / se teNadveNaM goyamA ! evaM buccai maNussA no sabbe samalessA // 64. maNussA NaM bhaMte! sabbe samaveyaNA ? goyamA ! no iNaTThe samadve // 54 bhagavaI tat kenArthena bhadanta ! evamucyate -- manuSyAH 86. bhante ! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai no sarve samakarmANaH ? - saba manuSya samAna karma vAle nahIM hai ? gautama ! manuSya do prakAra ke prajJapta haiM, jaise-pUrva upapanna aura pazcAd upapanna / inameM jo pUrva upapanna haiM, ve alpatara karma vAle haiN| jo pazcAd upapatra haiM, ve bahutara karma vAle haiN| gautama ! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai saba manuSya samAna karma vAle nahIM haiN| gautama ! manuSyAH dvividhAH prajJaptAH, tad yathA -- pUrvopapannakAH ca pazcAdupapannakAH ca / tatra ye ete pUrvopapatrakAH te alpatarakakarmANaH / tatra ye ete pazcAdupapatrakAH te mahattarakakarmANaH / tat tenArthena gautama ! evamucyate----- manuSyAH no sarve samakarmANaH / manuSyAH bhadanta ! sarve samavarNAH ? gautama ! no ayamarthaH samarthaH / tat kenArthen bhadanta ! evamucyate manuSyAH 61. bhante ! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai - no sarve samavarNAH ? saba manuSya samAna varNa vAle nahIM haiM? gautama ! manuSya do prakAra ke prajJapta haiM, jaise-- pUrva upapanna aura pazcAd upapatra / inameM jo pUrva upapanna haiM, ve vizuddhatara varNa vAle haiN| jo pazcAd upapatra haiM, ve avizuddhatara varNa vAle haiN| gautama ! isa apekSA se yaha kahA jA rahA haiM--saba manuSya samAna varNa vAle nahIM haiN| gautama ! manuSyAH dvividhAH prajJaptAH, tad yathA -- pUrvopapannakAH ca pazcAdupapannakAH ca / tatra ye ete pUrvopapannakAH te vizuddhatarakavarNAH / tatra ye ete pazcAdupapannakAH te avizuddhatarakavarNAH / tat tenArthena gautama ! evamucyate - manuSyAH no sarve samavarNAH / manuSyAH bhadanta ! sarve samalezyAH ? gautama ! no ayamarthaH samarthaH / gautama ! manuSyAH dvividhAH prajJaptAH, tad yathA - pUrvopapannakAH ca pazcAdupapannakAH ca / tatra ye ete pUrvopapatrakAH te vizuddhataraka lezyAH / tatra ye ete pazcAdupapannakAH te avizuddhatarakalezyAH / tat tenArthena gautama ! evamucyate - manuSyAH no sarve samalezyAH / tat kenArthena bhadanta ! evamucyate-- manuSyAH 63. bhante ! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai no sarve samalezyAH ? --saba manuSya samAna lezyA vAle nahIM haiM ? gautama ! manuSya do prakAra ke prajJapta haiM, jaise--pUrva upapanna aura pazcAd upapanna / inameM jo pUrva upapatra haiM, ve vizuddhatara lezyA vAle haiN| jo pazcAd upapatra haiM, ve avizuddhatara lezyA vAle haiN| gautama ! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai-- saba manuSya samAna lezyA vAle nahIM haiM / manuSyAH bhadanta ! sarve samavedanA: ? gautama ! no ayamarthaH samarthaH / 60. bhante ! kyA saba manuSya samAna varNa vAle haiM? gautama ! yaha artha saMgata nahIM hai| gautama ! manuSyAH dvividhAH prajJaptAH, tad yathA ---saMjJibhUtAzca, asaMjJibhUtAzca / tatra ye ete saMjJibhUtAH te mahAvedanAH / tatra yete asaMjJibhUtAH te alpatarakavedanAH / tat tenArthena gautama ! evamucyate--manuSyAH no sarve samavedanAH / 62. bhante ! kyA saba manuSya samAna lezyA vAle haiM? gautama ! yaha artha saMgata nahIM hai| 65. se kaNaTTeNaM bhaMte ! evaM bucai -- maNussA tat kenArthena bhadanta ! evamucyate - manuSyAH 65. bhante ! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai no sarve samavedanAH ? - saba manuSya samAna vedanA vAle nahIM haiM? gautama ! manuSya do prakAra ke prajJapta haiM, jaisesaMjJibhUta aura asaMjJibhUta | no savve samaveyaNA ? goyamA ! maNussA duvihA paNNattA, taM jahA --saNibhUyAya, asaNibhUyAya / tattha NaM jete saNNibhUyA te NaM mahAveyaNA / tatya NaM jete asaNibhUyA te NaM appaveyaNatarAgA / se teNadveNaM goyamA ! evaM buccai - maNussA no sabbe samaveyaNA // inameM jo saMjJibhUta haiM, ve mahA vedanA vAle haiM / jo asaMjJibhUta haiM, ve alpatara vedanA vAle haiN| gautama ! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai-saba manuSya samAna vedanA vAle nahIM haiN| 64. bhante ! kyA saba manuSya samAna vedanA vAle haiM? gautama ! yaha artha saMgata nahIM hai| Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI za.1: u.2H sU.65-66 66. maNussA NaM bhaMte ! sabbe samakiriyA ? goyamA ! no iNadve samaDhe / manuSyAH bhadanta ! sarve samakriyAH ? gautama ! no ayamarthaH smrthH| 66. bhante ! kyA saba manuSya samAna kriyA vAle haiM? gautama ! yaha artha saMgata nahIM haiN| 67. se keNaDeNaM bhaMte ! evaM buccai-maNussA tat kenArthena bhadanta ! evamucyate-manuSyAH 67. bhante ! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai no sabbe samakiriyA? no sarve samakriyA:? -saba manuSya samAna kriyA vAle nahIM haiM? goyamA ! maNussA tivihA paNNattA, taM jahA gautama ! manuSyA trividhAH prajJaptAH, tad yathA gautama ! manuSya tIna prakAra ke prajJApta haiM, jaise -sammadiTThI, micchadiTThI, sammAmiccha- -samyagdRSTayaH, mithyAdRSTayaH, samyagmithyA- samyagdRSTi, mithyAdRSTi, samyagamithyAdRSTi / diTThI / dRSTayaH / tattha gaMjete sammadiTThI, te tivihA paNNattA, inameM jo samyagdRSTi haiM, ve tIna prakAra ke prajJapta taMjahA-saMjayA, asaMjayA, sNjyaasNjyaa| tad yathA-saMyatAH, asaMyatAH, saMyatA- _haiM, jaise-saMyata, asaMyata aura saMyatAsaMyata / saMyatAH / tattha NaM jete saMjayA te duvihA paNNattA, taM tatra ye ete saMyatAH te dvividhAH prajJaptAH, tad jo saMyata haiM, ve do prakAra ke prajJapta haiM, jaisejahA sarAgasaMjayA ya, vItarAgasaMjayA yathA-sarAgasaMyatAHca, viitraagsNytaaHc| sarAgasaMyata aura viitraagsNyt| jo vItarAgasaMyata haiM, ve akriya haiM unake ye pAMcoM kriyAeM nahIM hotii| jo sarAgasaMyata haiM, ve do prakAra ke prajJapta haiM, jaise -pramattasaMyata aura apramattasaMyata / jo apramattasaMyata haiM, unake eka mAyApratyayA kriyA hotI hai| jo pramattasaMyata haiM, unake do kriyAeM hotI haiM, jaise -AraMbhikI aura maayaaprtyyaa| tatya NaM jete vItarAgasaMjayA, te NaM tatra ye ete vItarAgasaMyatAH te akriyaaH|| akiriyaa| tatya NaM jete sarAgasaMjayA te duvihA tatra ye ete sarAgasaMyatAH te dvividhAH prajJaptAH, paNNattA, taM jahA--pamattasaMjayA ya, tad yathA-pramattasaMyatAH ca, apramattasaMyatAH appamattasaMjayA y| c| tattha NaM jete appamattasaMjayA, tesi NaM egA tatra ye ete apramattasaMyatAH, teSAm ekA mAyAvattiyA kiriyA kji| mAyApratyayA kriyA kriyate / tattha NaM jete pamattasaMjayA, tesi NaM do tatra ye ete pramattasaMyatAH, teSAM dve kriye kiriyAo kajaMti, taM jahA-AraMbhiyA kriyete, tad yathA-AraMbhikI ca, mAyA- ya, mAyAvattiyA ya / pratyayA c| tattha NaM jete saMjayAsaMjayA, tesi NaM Ai- tatra ye ete saMyatAsaMyatAH, teSAm AdimAH llAo tiNNi kiriyAo kajaMti, taM jahA tisraH kriyAH kriyante, tad yathA-Arambhi- -AraMbhiyA, pAriggahiyA, mAyA- kI, pArigrahikI, mAyApratyayA / vttiyaa| asaMjayANaM cattAri kiriyAo asaMyatAnAM catataH kriyAH kriyantekajaMti-AraMbhiyA, pAriggahiyA, mAyA- ArambhikI, pArigrahikI, mAyApratyayA, vattiyA, appacakkhANakiriyA / apratyAkhyAnakriyA / micchadiTThINaM paMca-AraMbhiyA, pArigga- mithyAdRSTInAM paJca-ArambhikI, pArihiyA, mAyAvattiyA, apacakkhANakiriyA, grahikI, mAyApratyayA, apratyAkhyAnakriyA, micchaadNsNnnvttiyaa| sammAmicchadiTThINaM mithyAdarzanapratyayA / samyagamithyAdRSTInAM pNc|| pnyc| jo saMyatAsaMyata haiM, unake prathama tIna kriyAeM hotI haiM, jaise-AraMbhikI, pArigrahikI aura maayaaprtyyaa| asaMyata jIvoM ke cAra kriyAeM hotI haiM--AraMbhikI, pArigrahikI, mAyApratyayA aura apratyAkhyAnakriyA / mithyAdRSTi jIvoM ke pAMca kriyAeM hotI haiMArambhikI, pArigrahikI, mAyApratyayA, apratyAkhyAnakriyA aura mithyaadrshnprtyyaa| samyagamithyAdRSTi jIvoM ke bhI pAMca kriyAeM hotI haiN| 68. maNussA NaM bhaMte ! savve samAuyA? sabbe samovavatragA? goyamA ! no iNadve samadu / manuSyAH bhadanta ! sarve samAyuSaH ? sarve samo- 6.. bhante ! kyA saba manuSya samAna Ayu vAle haiM? papannakAH ? kyA ve eka sAtha upapanna haiM ? gautama ! no ayamarthaH samarthaH / gautama ! yaha artha saMgata nahIM hai| 66. se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vucai-maNussA no sabe samAuyA? no sabve samovavanagA? tat kenArthena bhadanta ! evamucyate--manuSyAH 66. bhante ! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA no sarve samAyuSaH ? no sarve samopapannakAH ? hai-saba manuSya samAna Ayu vAle nahIM haiM aura eka sAtha upapanna nahIM haiM ? gautama ! manuSyAH caturvidhAH prajJaptAH, tad yathA gautama ! manuSya cAra prakAra ke prajJapta haiM, jaise-1.astyekake samAyuSaH smoppnnkaaH| kucha manuSya samAna Ayu vAle aura eka sAtha goyamA ! maNussA caubbihA paNNattA, taM jahA -1.atthegaiyA samAuyA samo Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za. 1: u.2: sU.60-100 vavantragA / 2. atyegaiyA samAuyAvisamovavannagA / 3. atyegaiyA visamAuyA samovavatragA / 4. atyegaiyA visamAuyA visamovavantragA / se teNaTTeNaM goyamA ! evaM budhai - maNussA no savve samAuyA, no savve samovavannagA // 100. vANamaMtara - jotisa - vemANiyA jahA asurakumArA, navaraM veNA NANattaMmAyimicchadiTThIuvavantragA ya appaveyaNatarA, amAyisammadidvijavavannagA ya mahAveyaNatarA bhANiyanvA jotisavemANiyA / / 1. sUtra 60-100 56 2. astyekake samAyuSaH viSamopapannakAH / 3. astyekake viSamAyuSaH samopapannakAH / 4. astyekake viSamAyuSaH viSamopapannakAH / tat tenArthena gautama ! evamucyate--manuSyAH no sarve samAyuSaH, no sarve samopapannakAH / vAnamantara - jyautiSa - vaimAnikAH yathA asurakumArAH, navaraMvedanAyAM nAnAtvaM - mAyimithyAdRSTyupapannakAH ca alpataravedanAH amAyisamyagdRSTyupapannakAH ca mahattaravedanA: bhaNitavyAH jyautiSavaimAnikAH / bhASya prastuta AlApaka meM nairayika ke viSaya meM nau praznoM kI mArgaNA kI gaI hai - prathama tIna praznoM kA eka varga hai| ye tInoM prazna jIvana ke sAtha jur3e hue haiN| AhAra, zarIra aura ucchvAsa- niHzvAsa -- ye tInoM jIvana ke anivArya aMga haiM; isalie AhAra kI mAtrA, zarIra-parimANa aura ucchvAsa - niHzvAsa ke parimANa ke viSaya meM jijJAsA kI gaI hai| usake uttara meM bhagavAn ne kahA-- sabakA zarIra eka jaisA nahIM hotA, kisI kA zarIra bar3A hotA hai aura kisI kA choTA / ' zarIra-bheda ke AdhAra para AhAra aura zvAsa kI mAtrA meM bhI antara A jAtA hai| bar3e zarIra vAlA adhika AhAra karatA hai| aura choTe zarIra vAlA alpa AhAra karatA hai, yaha prAkRtika niyama hai / vRttikAra ne isa prasaMga ko hAthI aura kharagoza ke udAharaNa dvArA samajhAyA hai| nairayika ke roma-AhAra hotA hai|' vRttikAra ne isa niyama ko bAhulyApekSa batalAyA hai| kintu zarIra ke parimANa-bheda ko dekhate hue yaha svAbhAvika niyama pratIta hotA hai| duHkha (mAnasika santApa yA tanAva ) kI mAtrA ke AdhAra para zvAsa kI saMkhyA meM bhI parivartana ho jAtA hai| alpa duHkha - zvAsa-ucchvAsa kI saMkhyA alpa, adhika duHkha zvAsa- ucchvAsa kI saMkhyA adhik| alpa zarIra vAloM 1. paNNa. 21 / 6667 / 2. bha. vR. 1 / 61 - dRzyate hi loke bRhaccharIro bahvAzI svalpa-zarIrazcAlpabhojI, hastizazakavat / 3. paNNa. 28 / 102, bha.jo. 1 / 7 / 44 / 4. bha. vR. 1 61- bAhulyApekSaM cedamucyate, anyathA bRhaccharIro'pi kazci bhagavaI upapanna haiM, kucha manuSya samAna Ayu vAle aura bhinna kAla meM upapanna haiM, kucha manuSya viSama Ayu vAle aura samakAla meM upapanna haiM, kucha manuSya viSama Ayu vAle aura bhinna kAla meM upapanna haiM / gautama ! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai saba manuSya samAna Ayu vAle aura eka sAtha upapanna nahIM haiN| 100 vAnamaMtara, jyotiSka aura vaimAnika deva asurakumAra devoM kI taraha vaktavya haiN| kevala vedanA meM bhinnatA hai - ( vyaMtara devoM kA vedanAprakaraNa asurakumAra kI bhAMti jJAtavya hai) -- jyotiSka aura vaimAnika devoM meM (asaMjJI jIva utpanna nahIM hote)| jo mAyI mithyAdRSTi upapanna haiM, ve alpatara vedanA vAle aura amAyI samyagdRSTi upapanna haiM, ve mahattara vedanA vAle haiN| ke lie isakA niyama viparIta hai| pRthvIkAya Adi jIvoM ke AhAra, zarIra aura ucchvAsa- niHzvAsa Adi nairayika kI bhAMti batalAe gae haiN| pRthvIkAyika Adi jIvoM ke zarIra kI jaghanya aura utkRSTa avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI hotI hai| phira alpa zarIra para mahAzarIra kA niyama kaise lAgU hogA ? yaha prazna atyanta jaTila hai / kintu sUkSmatA kA jagat bahuta bar3A hai| itanI sUkSmatama avagAhanA meM bhI bahuta bar3A tAratamya hai| paNNavaNA meM usa tAratamya ko catuHsthAnapatita (asaMkhyeyabhAga hIna, saMkhyeyabhAga hIna, saMkhyeyaguNa hIna, asaMkhyeyaguNa hIna; asaMkhyeyabhAga adhika saMkhyeyabhAga adhika, saMkhyeyaguNa adhika, asaMkhyeyaguNa adhika ) batalAyA gayA hai| isa AdhAra para pRthvIkAyika jIvoM ke zarIra ko alpa aura mahAn do bhAgoM meM vibhakta kiyA gayA hai| unameM mahAzarIra vAle loma-AhAra ke dvArA bahutara pudgaloM kA AhAra karate haiM aura bAra-bAra ucchvAsa - niHzvAsa karate haiN| alpa zarIra vAloM kA vyavahAra isake viparIta hotA hai / " AhAra aura ucchvAsa niHzvAsa ke viSaya meM manuSya kA niyama dalpamaznAti alpazarIro'pi kazcid bhUri bhuGkte, tathAvidha-manuSyavat / na punarevamiha, bAhulyapakSasyaivAzrayaNAt / 5. paNNa. 21 / 40 / 6. vahI, 5 / 156 / 7. bha. vR. 1 / 76 - kevalamAhArasUtre bhAvanaivaM pRthivIkAyikAnAmaGgulAsaMkhyeya Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 57 zeSa prANiyoM se bhinna hai| mahAzarIra vAle manuSya bahutara pudgaloM kA AhAra aura ucchvAsa - niHzvAsa lete haiM, kintu ve bAra-bAra AhAra Adi nahIM lete| alpa zarIra vAle bAra-bAra AhAra aura ucchvAsaniHzvAsa lete haiN| yaugalika mahAzarIra vAle hote haiN| unakA AhAra mAtrA kI dRSTi se alpa hotA hai, kintu saghanatA ( density) kI dRSTi se bahuta hotA hai, isalie mahAzarIra vAloM ko bahutara pudgaloM kA AhAra karane vAlA kahA gayA hai|' karma, varNa, lezyA karma, varNa aura lezyA ye tInoM jIvana ke Antarika pakSa se sambandhita haiN| pUrvopapanna nairayika AyuSya tathA anya karmoM kA adhika vedana kara letA hai, isalie vaha alpa karma vAlA ho jAtA hai / pazcAd upapanna hone vAlA unakA adhika vedana nahIM kara pAtA, isalie vaha pUrvopapanna kI apekSA mahAkarma vAlA rahatA hai| varNa-sUtra kA bhI yahI niyama hai| pUrvopapanna ke karma alpa hote haiM, isalie usakA varNa vizuddha ho jAtA hai| pazcAd upapatra meM karma kI bahulatA hotI hai, isalie unakA varNa pUrvopapanna kI apekSA avizuddhatara hotA hai| zyA- sUtra kA niyama bhI yahI hai / vRttikAra ne 'varNa' ko bAhya dravya lezyA aura lezyA ko bhAva lezyA batalAyA hai| ina donoM sUtroM se Antarika AbhAmaNDala aura bAhya AbhAmaNDala donoM phalita hote haiN| asurakumAra deva ke viSaya meM karma, varNa aura lezyA kA nairayika se viparyaya pratipAdita hai / usakA rahasya yaha hai--pUrvopapanna devoM ke bhoga ke kAraNa karma kA bandha adhika hotA jAtA hai| isa apekSA se pUrvopapanna deva mahAkarma vAle aura pazcAd upapanna deva alpa karma bhAgamAtrazarIratve'pyalpazarIratvam, itaraca ita AgamavAcanAdavaseyam-'puDhavikAyassa ogAhaNaTThAyAe cauTThANavaDie 'tti, te ca mahAzarIrA lomAhArato bahutarAn pudgalAnAhArayantIti ucchvasanti ca abhIkSNaM mahAzarIratvAdeva / alpazarIrANAmalpAhArocchvAsatvamalpazarIratvAdeva / kAdAcitkatvaM ca tayoH paryAptaketarAvasthApekSamavaseyam / 1. bha.vR. 1 / 87 - iha sthAne nArakasUtre 'abhikkhaNaM AhAretI 'tyadhItam iha tu 'Ahacce' tyadhIyate mahAzarIrA hi devakurvvAdimithunakAH, te ca kadAcidevAhArayanti kAvalikAhAreNa, 'aTThamabhattassa AhAro'tti vcnaat| alpazarIrastvabhIkSNamalpaM ca, bAlAnAM tathaiva darzanAt saMmUrcchimamanuSyANAmalpazarIrANAmanavaratamAhArasaMbhavAcca / 2. ThANaM, 4 / 583 caubvihA kAmA paNNattA, taM jahA siMgArA, kaluNA, bhacchA, rohA / siMgArA kAmA devANaM, kaluNA kAmA maNuyANaM, bIbhacchA kAmA tirikkhajoNiyANaM, roddA kAmA NeraiyANaM / 3. bha. 6 / 15, 16 / 4. vahI, 6 / 132 / 5. vahI, 14.84-88 / 6. bha. vR. 1174 - karmAdIni nArakApekSayA viparyayeNa vAcyAni, tathAhi nArakA ye pUrvotpannAste'lpakarmakazuddhataravarNazubhataralezyA uktAH, asurAstu ye pUrvo za. 1: u.2: sU.60-100 vAle hote haiN| unake nirjarA ke kAraNa kama aura karma-bandha ke kAraNa adhika hote haiN| anuttaraupapAtika devoM ke bhI nirjarA alpa batalAI gaI hai|' isake samarthana meM 'lavasattama' aura anuttarIpapAtika devoM ko uddhRta kiyA jA sakatA hai| lavasattama devoM kA yadi sAta lava ( lagabhaga 4 miniTa 21 saikiNDa kA ) Ayu zeSa hotA to ve mukta ho jAte / anuttaraupapAtika devoM ke yadi belA (do upavAsa ) jitanA AyuSya aura hotA to ve mukta ho jaate| ve nae karmoM kA arjana karate haiM, isalie lambI avadhi taka deva-Ayu meM rahakara phira manuSya jIvana meM Ate haiN| varNa aura lezyA karma se jur3e hue haiM, isalie unakA parivartana svAbhAvika hai / vRttikAra ne karma Adi ke parivartana ke lie jo tarka prastuta kie haiM, ve pUrNataH vyApta nahIM haiN| vedanAvAda yahAM 'vedanA' zabda se sAta aura asAta donoM gRhIta haiN| nairayikoM ke prasaMga meM asAta vedanA mukhya aura sAta vedanA gauNa tathA devoM ke prasaMga meM sAta vedanA mukhya aura asAta vedanA gauNa rUpa meM grAhya hai| sabhI tiryagyonika evaM manuSyoM ke prasaMga meM vimAtrA (aniyata parimANa) meM sAta - asAta vedanA hotI hai| yahAM nairayikoM ko do bhAgoM meM vibhakta kiyA gayA hai--saMjJibhUta aura asNjnyibhuut| jo jIva amanaska bhava se marakara samanaska bhava meM utpanna hotA hai, use asaMjJibhUta kahA gayA hai| jo jIva samanaska bhava se marakara samanaska bhava meM utpanna hotA hai, use saMjJibhUta kahA gayA hai| vRttikAra abhayadevasUri ne tathA prajJApanA vRtti meM AcArya malayagiri ne asaMjJibhUta ke kaI artha kie haiM, kintu alpavedana tpannAste mahAkarmANo'zuddhavarNA azubhataralezyAzceti katham ? ye hi pUrvotpannA asurAste'tikandarpadarpAdhmAtacittatvAnnArakAnanekaprakAratayA yAtanayA yAtayantaH prabhUtamazubhaM karma saMcinvantItyato'bhidhIyante te mahAkarmANaH / athavA ye baddhAyuSaste tiryagAdiprAyogyakarmmaprakRtibandhanAnmahAkarmANaH tathA'zuddhavarNA azubhalezyAzca te / pUrvotpannAnAM hi kSINatvAt zubhakarmaNaH zubho varNo lezyA ca hasatIti / pazcAdutpannAstvavaddhAyuSo'lpakarmANo bahutarakarmaNAmabandhanAdazubhakarmmaNAmakSINatvAcca zubhavarNAdayaH syuriti / 7. bha. 7 / 103-105 / 8. (ka) bha.vR. 1 / 68-saJjJA -- samyagdarzanaM tadvantaH saJjJinaH saJjJino bhUtAH saJjJitvaM gatAH saJjJibhUtAH / athavA' saJjJinaH saJjJino bhUtAH saJjJibhUtAH, ccipratyayayogAt, mithyAdarzanamapahAya samyagadarzanajanmanA samutpannA iti yAvat / teSAM ca pUrvakRtakarmavipAkamanusmaratAmaho mahadduH khasaGkaTamidamakasmAdasmAkamApatitaM, na kRto bhagavadarhANItaH sakaladuHkhakSayakaro viSayaviSamaviSaparibhogavipralabdhacetobhirdharma ityato mahaduHkhaM mAnasamupajAyate'to mahAvedanAste / asaJjJibhUtAstu mithyAdRSTayaH te tu svakRtakarmaphalamidamityevamajAnanto'nupataptamAnasA alpavedanAH syurityeke / anye tvAhuH saJjJinaH saJjJipaJcendriyAH santo bhUtAH -- nArakatvaM gatA saJjJibhUtAH, te mahAvedanAH / tIvrAzubhAdhyavasAyenAzubhatarakarmabandhanena mahAnarakeSUtpAdAt / asaJjJibhUtAstvanubhUtapUrvA Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.1 : u.2. sU.60-100 bhagavaI aura anidA-ina do niyamoM ke AdhAra para asaMjJibhUta kA ukta kA bandha tIvra adhyavasAya ke sAtha kara sakatA hai aura vaha vedanA artha hI ghaTita hotA hai| ___ ke maulika kAraNoM kA viveka bhI kara sakatA hai| amanaska jIva meM puNya yA pApa kA bandha tIvra adhyavasAya amanaska jIvoM kI vedanA ko alpa yA mahAn nahIM kahA jA ke sAtha nahIM hotA, isalie vaha agale samanaska jIvana meM bhI puNya sakatA; unakI vedanA anidA hI hotI hai, isalie ve samavedanA vAle yA pApa kA alpa vedana karatA hai| dUsarI bAta yaha hai ki amanaska hote haiN| jIva samanaska bhava meM utpanna hokara bhI avikasita mastiSka vAlA jyotiSka aura vaimAnika devoM meM amanaska jIva utpanna nahIM yA mUrchita cetanA vAlA athavA vedanA ke mUla kAraNoM kA samyag hote| isalie unake asaMjJibhUta aura saMjJibhUta bheda nahIM kie jA nirdhAraNa na karane vAlA hotA hai, isalie usakI vedanA ko alpa skte| unameM mAyI mithyAdRSTi upapannaka devoM ke sAta vedanA alpa vedanA aura anidAvedanA kahA gayA hai|' yaha punarjanma ke siddhAnta hotI hai aura amAyI samyagdRSTi upapannaka devoM ke sAta vedanA adhika kA bhI mahattvapUrNa sUtra hai| hotI hai| mAyI mithyAdRSTi upapannaka devoM ke anidA vedanA hotI hai samanaska jIva samanaska bhava se marakara phira samanaska bhava meM aura amAyI samyagdRSTi upapatraka devoM ke nidA vedanA hotI hai|' janma letA hai, usa saMjJibhUta jIva ke nidA aura mahAvedanA hotI hai| dekheM yantraisakA kAraNa spaSTa hai-vaha samanaska hone ke kAraNa puNya yA pApa saMjJibhUta asaMjJibhUta | sAtavedanA asAtavedanA mAyI mithyAdRSTi amAyI samyagdRSTi nairayika | gauNa mahAvedanA | alpavedanA (nidA) (anidA) mukhya asurakumAra mukhya | gauNa mahAvedanA (nidA) alpavedanA (anidA) vimAtrA (aniyata parimANa) pRthvIkAya samavedanA se caturindriya paJcendriya tiryaJca | mahAvedanA | alpavedanA (anidA) vimAtrA (aniyata parimANa) (nidA) manuSya vimAtrA (aniyata parimANa) mahAvedanA | alpavedanA (nidA) (anidA) vAnamaMtara mahAvedanA (nidA) gauNa alpavedanA (anidA) | mukhya | jyotiSa, vaimAnika mukhya gauNa alpavedanA (anidA) mahAvedanA | (nidA) kriyAvAda kriyA kA artha hai-karmabandha kI hetabhata prvRtti| yahAM kriyA ke pAMca prakAroM kI mArgaNA kI gaI hai| ThANaM meM inakA vistRta varNana hai|' vedanA aura kriyA meM kAryakAraNabhAva sambandha hai| maMDitapatra ne saJjibhavAH, te cAsajJitvAdevAtyantAzubhAdhyavasAyAbhAvAdralaprabhAyAmanati- tIvravedananarakeSUtpAdAdalpavedanAH athavA sacibhUtAH paryAptakIbhUtAH, asajJinastu-aparyAptakAH, te ca krameNa mahAvedanA itare ca bhavantIti pratIyata eveti| (kha) prajJA.vR.pa.557,58 1. (ka) prajJA.vR.pa.557-tatra nitarAM nizcitaM vA samyag dIyate cittamasyAmiti nidaa| (kha) bha.vR.17'aNidAe' ti anirdhAraNayA vedanAM vedayanti / vedanA- manubhavanto'pi na pUrvopAttAzubhakarmapariNatiriyamiti mithyAdRSTitvAdavagaccha- ti| vimanaskatvAd vA mattamUrchitAditi bhAvanA / 2. (ka) paNNa.35 /22,23 / (kha) bh.vR.1|100 yattu prAguktaM sajJinaH samyagdRSTayo'sajJinastvitare iti tavRddhavyAkhyAnusAreNaiveti / jyotiSkavaimAnikeSu tvasajhino notpadhante'to vedanApade teSvadhIyate 'duvihA jotisiyA-mAyimicchadiTThI uvavanagA yetyAdi, tatra mAyimithyAdRSTayo'lpavedanA itare ca mahAvedanAH zubhavedanAmAzri tyeti| 3. (ka) tthaannN,5|112-122, dekheM tthaannN,2|37 kA ttippnn| (kha) bh.3|134-136 / Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 56 za.1: u.2H sU.60-100 pUchA-bhaMte ! pahale kriyA hotI hai aura bAda meM vedanA ? athavA prANI ko mArane kA tyAga karane vAle ko bhI ekAnta bAla nahIM kahA pahale vedanA aura bAda meM kriyA ? jA sktaa| zramaNopAsaka (saMyatAsaMyata) ke pratyAkhyAna aura bhagavAn-maMDitaputra ! pahale kriyA aura bAda meM vedanA hotI apratyAkhyAna donoM hote haiN| isa apekSA se use bAla-paNDita kahA gayA hai| Agama-sAhitya meM saMyatAsaMyata ke pratyAkhyAna aura hai| pahale vedanA aura bAda meM kriyA-aisA nahIM hotaa|' apratyAkhyAna ke aneka pramANa milate haiN| pramattasaMyata ke ArambhikI vRttikAra ne prazna upasthita kiyA hai ki karma-bandha ke hetu kriyA nirantara nahIM hotI, phira bhI isakI vivakSA kI gaI hai| mithyAtva, avirati, kaSAya aura yoga-ye Azrava mAne jAte haiM, saMyatAsaMyata ke apratyAkhyAnakriyA nirantara hotI hai, phira bhI usakI phira Arambha Adi ko karmabandha kA hetu mAnane para kyA paraspara vivakSA nahIM kI gaI hai| ataH vivakSA-bheda ko samajhanA bahuta virodha nahIM hogA ? isake samAdhAna meM unhoMne likhA hai ki Arambha Avazyaka hai| paJcasaMgraha meM saMyatAsaMyata ke dezavirati guNasthAna meM aura parigraha yoga ke bheda haiN| ye sArI kriyAeM Azrava se hI saMbaddha karma-bandha kI carcA kI hai| vahAM avirati ko karma-vandha kA mizra haiM, isalie inameM paraspara virodha nahIM hai|' yA AdhA hetu batalAyA gayA hai| isase bhI apUrNa apratyAkhyAna kriyA kI puSTi hotI hai| tattvArtharAjavArtika meM bhI yahI mata prApta caubIsa daNDakoM meM kriyA kI prApti kA krama isa prakAra hai-mithyAdRSTi aura samyagmithyAdRSTi jIva meM pAMca kriyAeM, asaMyata samyagadRSTi jIva meM cAra kriyAeM, saMyatAsaMyata meM tIna kriyAeM, pramattasaMyata meM ArambhikI kriyA kA svIkAra kiyA gayA hai, pramattasaMyata meM do kriyAeM, apramattasaMyata meM eka kriyA aura vItarAga phira pArigrahikI kriyA kA svIkAra kyoM nahI ? jaise muni se kadAcit ina kriyAoM kI apekSA se akriya hotA hai| isa prasaMga meM paNNavaNA pRthvI Adi jIvoM kA Arambha yA upamarda ho jAtA hai, vaise kadAcit kA sakriya-akriya prakaraNa draSTavya hai| vaha dharmopakaraNa para mUrchA bhI kara sakatA hai| vRttikAra ne parigraha ke do artha kie haiM-dharmopakaraNa ke atirikta vastu kA svIkaraNa saMyatAsaMyata ke tIna kriyAeM batalAI gaI haiN| inameM aura dharmopakaraNa para muurchaa|" muni ke bhI dharmopakaraNa para mUrchA apratyAkhyAnakriyA kA ullekha nahIM hai| 'saMyatAsaMyata' zabda se yaha honA asambhava nahIM hai| phira usameM pArigrahikI kriyA kA grahaNa kyoM spaSTa hai ki vaha saMyata hai aura sAtha-sAtha asaMyata bhI hai| jaba vaha nahIM ? asaMyata hai, to apratyAkhyAnakriyA kA ullekha kyoM nahIM kiyA gayA? yaha prazna sahaja hI uThatA hai| vRttikAra isa viSaya meM mauna hai| pramattasaMyata muni anArambha bhI hotA hai aura aparigrahI bhI jayAcArya ne isa prazna para vimarza kiyA hai| unake anusAra saMyatAsaMyata hotA hai| phira bhI vaha azubha yoga kI apekSA se Arambha karane meM apratyAkhyAna kriyA kA skandha (pUrNarUpa) nahIM hotA, isa apekSA vAlA ho jAtA hai| isalie usameM ArambhikI kriyA kA grahaNa se sUtrakAra ne usakI yahAM vivakSA nahIM kii| isake samarthana meM unhoMne kiyA gayA hai| pArigrahikI kriyA kA sambandha avirati yA do tarka prastuta kie haiM--(1) gautama ke prazna ke uttara meM bhagavAn apratyAkhyAna se hai| pramattasaMyatta avirati kA pratyAkhyAna kara detA ne kahA--pUrva dizA meM dharmAstikAya nahIM hai, usakA deza aura pradeza hai| isa apekSA se usameM pArigrAhikI kriyA kA grahaNa nahIM kiyA haiN|' (2) Agneya koNa meM jIva nahIM haiM, kintu jIva ke deza haiM, gayA hai| paNNavaNA meM pramattasaMyata ke ArambhikI kriyA batalAI gaI pradeza haiN|' dharmAstikAya aura jIva kA niSedha skandha kI apekSA se hai| pArigrAhikI kriyA saMyatAsaMyata ke hotI hai| ina donoM kI vyApti kiyA gayA hai| isI prakAra saMyatAsaMyata meM skandha kI apekSA se kA niyama isa prakAra hai-jisake pArigrAhikI kriyA hotI hai, usake apratyAkhyAna kriyA kA agrahaNa kiyA gayA hai| saMyatAsaMyata meM ArambhikI kriyA niyamataH hotI hai| jisake ArambhikI kriyA hotI apratyAkhyAna kriyA ke deza kA asvIkAra nahIM kiyA jA sktaa| hai, usake pArigrAhikI kriyA vikalpataH hotI hai|5 paNNavaNA eka prazna ke uttara meM bhagavAn ne batalAyA-gautama ! kisI eka 22/61-64 meM bhI isakA saMvAdI prakaraNa vidyamAna hai| 1. bh.3|140| 2. bha.vR.177 nanu mithyAtvAviratikaSAyayogAH karmabandhahetava iti prasiddhiH, iha tu ArambhAdayaste'bhihitA iti kathaM na virodhaH? ucyate--ArambhaparigrahazabdAbhyAM yogaparigraho, yogAnAM tadrUpatvAt zeSavandhahetuparigrahaH pratIyata eveti| 3. pnnnn.22|7,8 4. bh.jo.1|7|134-136|| 5. bh.10||56|| 6. vhii,10|6| 7. sUya.212171-virayAviraiM paDuca bAlapaMDie Ahijjai / 8. (ka) vhii,2|2|71, 217 / 23 / (kha) ovaa.suu.161| 6. paM.saM.(di.),pR.105,gA.74 caupaccaio baMdho paDhame ANaMtaratie tipccio| missaya vidio uvarimadugaM ca desekkadesammi / / 10. ta.rA.vA.bhA.2,pR.564,8/2 saMyatAsaMyatasyAviratimizrAH pramAdakaSAya yogaashc| 11. bha.vR.1177-parigraho-dharmopakaraNavarjavastusvIkAro dharmopakaraNamUrchA ca, sa prayojanaM yasyAH sA paarigrhikii| 12. drssttvy,m.134| 13. paNNa.22 // 38 // Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za. 1: u.2H sU.60-101 yaha kriyA kA siddhAnta mAnasika cetanA se pare kA siddhAnta hai| pRthvIkAya se lekara amanaska paJcendriya taka ke jIvoM meM pAMcoM kriyAeM hotI haiN| isase spaSTa phalita hotA hai ki AtmA kA astitva mana se bahuta gahare meM hai| mana kevala usakA satahI stara hai| " mana eva manuSyANAM kAraNaM bandhamokSayoH " - yaha eka sthUla siddhAnta hai| karmabandha ke kAraNa usake bhItara cetanA ke sUkSma stara taka vidyamAna haiN| janma aura AyuSyavAda janma aura Ayu donoM paraspara saMbaddha haiN| utpatti kA nAma janma 101. salessA NaM bhaMte ! neraiyA savve salezyAH bhadanta ! nairayikAH sarve samAsamAhAragA ? hArakA: ? ohiyANaM, salessANaM, sukkalessANaMetesiM NaM tiNDaM eko gamo / kaNhalesa - nIlalessANaM pi ego gamo, navaraM - vedaNAe mAyimicchadiTThIuvavanagA ya, amAyisammadiTThIuvavatragA ya bhANi yannA / maNussA kiriyA su sarAga - vIyarAgA pattApamattA na bhANiyavvA / kAulessANa vi eseva gamo, navaraM-- neraiyA jahA ohie daMDae tahA bhANi yavvA / teulessA, pamhalessA jassa api jahA ohio daMDao tahA bhANiyabbA, navaraM massA sarAga - vIyarAgA na bhANiyavvA / saMgahaNI gAhA dukhAue udi AhAre kamma-vaNa-lessA ya / samaveyaNa - samakiriyA, samAue ceva bodhavyA // 1 // 60 bhagavaI aura usake kAlamAna kA nAma Ayu hai| inake cAra vikalpa banate haiM-- jo eka sAtha utpanna hote haiM aura jinakI Ayu samAna hotI hai, unakA samAveza prathama vikalpa meM hotA hai| jinakI Ayu samAna hotI hai, kintu janma kA kAla bhinna hotA hai, unakA samAveza dUsare vikalpa meM hotA hai| jo eka sAtha utpanna hote haiM aura jinakI Ayu samAna nahIM hotI, unakA samAveza tIsare vikalpa meM hotA hai| jinakA janmakAla bhI bhinna hotA hai aura Ayu bhI samAna nahIM hotI, unakA samAveza cauthe vikalpa meM hotA hai| audhikAnAM, salezyAnAM, zuklalezyAnAMeteSAM trayANAM eko gamaH / kRSNalezya - nIlalezyAnAmapi eko gamo / navaraM--vedanAyAM mAyimithyAdRSTyupapannakAH ca, amAyisamyagdRSTyupapannakAH ca bhaNi tavyAH / manuSyAH kriyAsu sarAga- vItarAgAH pramattApramattAH na bhaNitavyAH / kApotalezyAnAmapi eSa eva gamo, navaraMnairayikAH yathA audhikaH daNDakaH tathA bhaNi tavyAH / tejolezyA padmalezyA yasya asti yathA adhikaH daNDakaH tathA bhaNitavyAH, navaraMmanuSyAH sarAga- vItarAgAH na bhaNitavyAH / saMgrahaNI gAthA duHkhAyuSa udIrNam, AhAraH karma-varNa-lezyAzca / samavedanA samakriyA, samAyuH caiva boddhavyAH // 101. 'bhante ! kyA saba salezya nairayika (Adi caubIsa daNDaka) samAna AhAra, zarIra, ucchvAsa- niHzvAsa, karma, varNa, lezyA, vedanA, kriyA, aura upapAta vAle haiM? audhika (nirvizeSaNa nairayika sU. 1 / 60-73), salezya (lezyA - vizeSaNa yukta caubIsa daNDaka ) aura zukla lezyAyukta (bIsa, ikkIsa aura caubIsaveM daNDaka vAle) ina tInoM kI vaktavyatA eka samAna hai| (tAtparya kI bhASA meM salezya audhika ke samAna haiN)| kRSNalezyA aura nIlalezyA -yukta nairayika Adi daNDaka kI vaktavyatA eka samAna hai, kevala vedanA meM bhinnatA hai-- mAyI midhyAdRSTi upapannaka (nairayika) mahattara vedanA vAle, amAyI samyagdRSTi upapatraka (nairayika) alpatara vedanA vAle hote haiM / kriyA- sUtra meM manuSya ke sarAga aura vItarAga, pramatta aura apramatta--ye bheda vaktavya nahIM haiN| kApotalezyA-yukta nairayika Adi ke liye bhI yahI (kRSNalezyA ke samAna) vaktavyatA hai| kevala vedanA -sUtra meM nairayika kI vaktavyatA audhikasUtra ke samAna hai| jina jIvoM ke tejolezyA aura padmalezyA hotI haiM, ve audhika sUtra kI bhAMti vaktavya haiN| kevala kriyA- sUtra meM manuSya ke sarAga aura vItarAga ye bheda vaktavya nahIM haiN| saMgrahaNI gAthA [pUrva AlApaka meM] udIrNaduHkha aura Ayu kA vedana, samAna AhAra, karma, varNa, lezyA, vedanA, kriyA aura Ayu--ye itane viSaya jJAtavya haiN| Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 1. sUtra 101 prastuta sUtra kI racanA saMkSipta hai| isalie yaha jaTila-sA bana gayA hai| paNNavaNA meM isa viSaya kA pATha vistRta hai| usake sandarbha meM prastuta pATha kA adhyayana bahuta spaSTa ho sakatA hai, isalie paNNavaNA kA vaha pATha avikala rUpa se yahAM prastuta kiyA jA rahA haiH bhASya salessA NaM bhaMte ! NeraiyA sabbe samAhArA samasarIrA samussAsapissAsA ? sa caiva pucchA evaM jahA ohio gamao tahA salessagamao vi Niravaseso bhANiyavvo jAva vemANiyA || kaNhalessA NaM bhaMte / NeraiyA savve samAhArA samasarIrA samussAsaNissAsA pucchA / goyamA ! jahA ohiyA, NavaraM NeraiyA vedaNAe mAimicchaddivivaNNagAya amAisammadiTTiuvavaNNagA ya bhANiyavvA / sesaM taheva jahA ohiyANaM / asurakumArA jAva vANamaMtarA ete jahA ohiyA, navaraM-- maNUsANaM kiriyAhiM viseso jAva tattha NaM jete sammaddiTTI te tivihA paNNattA, taM jahA saMjayA asaMjayA saMjayAsaMjayA ya, jahA ohi yANaM / joisiya-vemANiyA AilligAsu tisu lessAsu Na pucchiti / evaM jahA kiNhalessA cAriyA tahA NIlalessA vi cAriyavyA / kAulessA raiehiMto Arabbha jAva vANamaMtarA, navaraM-- kAulessA NeraiyA vedaNAe jahA ohiyA / teulessANaM bhaMte / asurakumArANaM tAo caiva pucchaao| goyamA ! jaheva ohiyA taheva, NavaraM vedaNAe jahA jotisiyA / puDhaviAu-vaNassai-paMceMdiyatirikkha-maNUsA jahA ohiyA taheva bhANiyavvA, varaM maNUsA kiriyAhiM je saMjayA te pamattA ya apamattA ya bhANiyavvA, sarAgA vIyarAgA Natthi / vANamaMtarA teulessAe jahA asurakumArA evaM jotisiyavemANiyA vi sesaM taM caiva / evaM pahalessA vibhANiyacA, gavaraM jesiM atthi / sukkalessA vi taheva jesiM asthi / savvaM taheva jahA ohiyANaM gamao, NavaraMpamhalessA- sukkalessAo paMcediya - tirikkhajoNiya - maNUsa-vemANiyANaM ceva, Na sesANaM ti / samAhAragA isa pada ke dvArA AhAra, zarIra aura ucchvAsa niHzvAsa Adi nau padoM kA grahaNa kiyA gayA hai| 61 1. paNa 17 / 2835 / 2. bha. vR. 1 / 101 - anenAhArazarIrocchvAsakarmmavarNalezyAvedanAkriyopapAtAkhya pUrvoktanavapadopetanArakAdicaturviMzatipadadaNDako lezyApadavizeSitaH sUcitaH / 3. vahI, 1 / 101 - 'jassatthi' ityetasya vakSyamANapadasyeha sambandhAdyasya zuklalezyA'sti sa eva taddaNDake'dhyetavyaH, teneha paJcendriyatiryaJco manuSyA vaimAnikAzca vAcyAH, nArakAdInAM zuklalezyAyA abhAvAditi / za.1: u.2H sU.101 sukalessANaM zukla lezyA kA sambandha nArakIya jIvoM se nahIM haiM, vaha paJcendriya tiryaJca, manuSya aura vaimAnika devoM meM hI pAyI jAtI hai|' prathama naraka meM kRSNa aura nIla lezyA nahIM hotI, isalie vedanA- sUtra audhika narakasUtra kI bhAMti vaktavya nahIM hai; isalie vahAM mAyI mithyAdRSTi upapannaka aura amAyI samyagdRSTi upapannaga ye do bheda kiye gaye haiN| sarAga, vItarAga, pramatta aura apramatta vaktavya nahIM haiN| isake vimarza ke lie 138 kA bhASya draSTavya hai / varaM raiyA prathama naraka meM kApota lezyA pAyI jAtI hai, isalie kApota lezyA vAle nairayika kA sUtra audhika sUtra kI bhAMti vaktavya hai| usameM saMjJibhUta aura asaMjJibhUta ye do bheda prApta hote haiM / NavaraM maNussA tejolezyA aura padmalezyA meM vItarAgatA nahIM hotI, isalie una lezyAoM meM sarAga aura vItarAga ke bheda vaktavya nahIM haiN| mAyI mithyAdRSTi aura amAyI samyagdRSTi Agama- sAhitya meM mithyAdRSTi ke sAtha mAyI aura samyagdRSTi ke sAtha amAyI vizeSaNa aneka sthAnoM para milatA hai| isa vizeSaNa ke AdhAra para mithyAdRSTi aura samyagdRSTi ke do-do prakAra ho jAte haiM - 1. mithyAdRSTi aura mAyI mithyAdRSTi 2. samyagdRSTi aura amAyI smygdRsstti| savizeSaNa mithyAdRSTi aura samyagdRSTi kA vizeSa artha kyA hai, yaha vimarzanIya hai / ThANaM meM kriyA ke bAraha yugala haiM / unameM mAyApratyayA kriyA kA ullekha do sthAnoM para huA hai| chaThe yugala meM mAyApratyayA kriyA aura mithyAdarzanapratyayA ina do kriyAoM kA eka sAtha prayoga huA hai| vahAM mAyApratyayA kriyA ke do artha batalAye gaye haiM-- AtmabhAvavaJcanA aura parabhAvavaJcanA / tattvArtharAjavArtika meM mAyApratyayA kriyA kA artha hai-jJAna, darzana Adi ke viSaya meM prabaMdhanA karanA / bArahaveM yugala meM preyaH pratyayA aura doSapratyayA ina do kriyAoM kA ullekha hai| preyaH pratyayA kriyA ke do prakAra haiM- mAyApratyayA 4. vahI, 1 / 101 --- kevalamaughikadaNDake kriyAsUtre manuSyAH sarAgavItarAgavizeSaNA adhItAH iha tu tathA na vAcyAH, tejaH padmalezyayorvItarAgatvAsambhavAt, zuklalezyAyAmeva tatsambhavAt / pramattApramattAstUcyanta iti / 5. ThANaM, 2 / 17-18 / 6. ta. rA. vA. 6 / 5 jJAnadarzanAdiSu vikRtirvaJcanaM mAyAkriyA / Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.1: u.2H sU.101,102 bhagavaI aura lobhprtyyaa|' aura asatya bhI abhinna haiN| satya kA artha hai-RjutA aura vRttikAra ne mAyA kA artha RjutA kA abhAva kiyA hai| avisaMvAdana yog| asatya kA artha hai mAyA aura visaMvAdana yog| upalakSaNa se unhoMne krodha Adi ke grahaNa kA saMketa bhI kiyA hai| visaMvAda kA eka artha hai-dhokhA dene vAlI prvRtti| isa AdhAra kintu krodha aura mAna-ye dveSapratyayA kriyA ke bheda haiN| isalie para mAyApratyayA ke do bhedoM (AlabhAvavaJcana aura parabhAvavaJcana) unakA grahaNa yahAM apekSita nahIM hai| ukta AdhAra-sUtroM kI mImAMsA aura visaMvAdanayoga ko samAnArthaka kahA jA sakatA hai| amAyA aura mAtAAzikI Adi pAMca kiyAoM avisaMvAdanayoga ye bhI samAnArthaka ho jAte haiN| ke samUha meM jo mAyApratyayA kriyA hai, usakA sambandha preyaHpratyayA zaiva darzana meM pAMca prakAra ke pAza nirdiSTa haiM-1. mala pAza kriyA se hai| isakA kSaya naveM guNasthAna meM hotA hai| eka avadhAraNA 2. karma pAza 3. mAyA pAza 4. mahAmAyA pAza 5. rodhaka zakti / se mAyA ko pUre kaSAya kA vAcaka mAnA gayA hai, usI artha ke mAyA pAza ke kAraNa manuSya kA zarIra aura indriyAM nirmita hotI AdhAra para jayAcArya ne mAyApratyayA kriyA kI prApti dasaveM guNasthAna hai| usakI bAhya paristhiti bhI mAyA pAza se banatI hai| yaha mAyA taka batalAI hai|'maayii mithyAdRSTi ke sAtha jo mAyI zabda hai, usakA anAdi hai| sambandha chaThe yugala kI mAyApratyayA kriyA se honA caahie| mAyApratyayA mithyAdRSTi ke zarIra-nirmANa aura janma-maraNa kI paramparA aura mithyAdarzanapratyayA kA yugala kisI sApekSa dRSTi se honA caahie| anAdikAla se abAdhagati se calI A rahI hotI hai| usameM koI zalya ke prakaraNa meM bhI mithyAdarzana ke sAtha mAyA kA ullekha hai|' avarodha paidA nahIM hotaa| isa dRSTi se mithyAdRSTi ko mAyI athavA isa AdhAra para mAyI mithyAdRSTi kA artha mAyA-zalya-yukta mithyAdRSTi mAyA pAza-yukta kahA jA sakatA hai| samyagdarzana janma-maraNa kI paramparA aura amAyI samyagdRSTi kA mAyA-zalya-rahita samyagdRSTi kiyA jA kA pahalA avarodha hai| isa apekSA se samyagdRSTi ko amAyI athavA sakatA hai| isakA tAtparya satya aura asatya kI bhASA meM khojA jA / mAyA pAza se mukta kahA jA sakatA hai| sakatA hai| satya aura RjutA donoM abhitra haiM, isI prakAra mAyA lessA -padaM lezyA-padam lezyA-pada 102.kaDaNaM bhaMte / lessAo paNNatAo? kati bhadanta ! lezyAH prajJaptAH? 102. bhante ! lezyAeM kitanI prajJapta haiM ? goyamA! lessAo paNNatAo, taM jahA gautama! SaT lezyAH prajJAptAH, tad yathA- gautama ! lezyAeM chaha prajJapta haiM, jaise--kRSNalezyA, -kaNDalessA, nIlalessA, kAulessA, kRSNalezyA, nIlalezyA, kApotalezyA, tejo- nIlalezyA, kApotalezyA, tejolezyA, padmalezyA teulessA, pamhalesA, sukalessA / lessA lezyA, pAlezyA, shuklleshyaa| lezyAnAM ___ aura shuklleshyaa| yahAM (paNNavaNA ke) lezyA-pada NaM bIo uddeso bhANiyabbo jAva ihii|| dvitIyaH uddezaH bhaNitavyaH yAvad RddhiH| kA dUsarA uddezaka Rddhi (sUtra 36-86) taka vaktavya hai| bhASya 1. lezyA lezyA kA artha hai pariNAmadhArA yA bhaavdhaaraa| adhikAMza vyAkhyAkAroM ne lezyA ko zleSa yA leza ke rUpa meM vyAkhyAta kiyA abhayadevasUri ke anusAra lezyA ke dvArA karma-pagaloM kA saMzleSa hotA hai, isalie isakA nAma lezyA hai| paJcasaMgraha meM lezyA kA artha 'puNya-pApa kA lepa' yA 'AtmIkaraNa karane vAlI kriyA hai| ye 1. tthaannN,2|35.36| 2. ma.vR.171-mAyA-anArjavaM upalakSaNatvAkrodhAdirapi ca / 3. tthaannN,2|37| 4. shrii.c.6|6 aSTama navamAM dazamAM rai mAMya, pAMca Asava tehija pAya / kiriyA mAyAvatiyA sNpraay|| 5. tthaannN,3385| 6. vhii,4|102,103| 7. prajJA.vR.pa.330-liSyate-zliSyate AtmA karmaNA sahAnayeti lezyA, kRSNAdidravyasAcivyAdAtmanaH pariNAmavizeSaH, uktaM ca kRSNAdidravyasAcivyAt pariNAmo'yamAtmanaH / sphaTikasyeva tavAyaM, lezyAzabdaH pravartate // 8. bh.vR.1|102-ttraalni karmapudgalAnAM lezanAt-saMzleSaNAllezyA, yoga pariNAmazcaitAH, yoganirodhe leshyaanaambhaavaat| yogazca zarIranAmakarmaparigativizeSaH / 6. paM.saM.(di.)jIvasamAsa,gA.142 - lippai appIkIrai eyAe Niyaya puNNa pAvaM ca / jIvo ti hoi lesA lesaagunnjaannykkhaayaa|| Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI nirvacana lezyA ko 'liz' dhAtu se niSpanna mAnakara kiye gaye haiN| naMdI cUrNi meM lezyA kA artha razmi kiyA gayA hai|' 'rassI' kA saMskRta rUpa banatA hai-rshmi| rassI dezI zabda bhI hai| usakA artha hai rajju / bhAvadhArA ko razmi aura rajju donoM rUpoM meM aMkita kiyA jA sakatA hai, razmi aura rassI kA prAkRta lassI ho sakatA hai| uccAraNa ke saMkramaNa se 'lessa' honA bhI asaMbhava nahIM hai| hamAre pariNAma taijasa zarIra se prabhAvita hokara vidyutIkaraNa ko prApta kara isa sthUla zarIra-audArika aura vaikriya-zarIra meM saMkrAnta hote haiN| abhayadevasUri ne lezyA ko yoga-pariNAma aura malayagiri ne Atma-pariNAma batalAyA hai| abhayadevasari ne yoga kA artha zarIra nAmakarma kA eka prakAra kA pariNamana kiyA hai| __nAma karma kI eka prakRti hai zarIra naamkrm| lezyA yA / bhAvadhArA kI saMracanA meM tIna tatvoM kA yoga hai-1. zarIra 2. vIrya-labdhi 3. kaSAya kA udaya yA vily| lezyA ke sahakArI dravya (dravya lezyA) yogavargaNA meM samAviSTa hote haiN| ATha vargaNAoM meM lezyAoM kI koI svataMtra vargaNA nahIM hai| vaha zarIra-yoga-vargaNA kI za.1: u.2H sU.102 eka avAntara vargaNA hai| yogapariNAma- yA AtmapariNAma-rUpa lezyA (bhAva lezyA) kaSAya ke udaya yA vilaya se sambaddha haiN| vIrya-labdhi kA bhAvadhArA kI prakRti meM sahayoga haiN| zivazarmAcArya ke anusAra prakRti- aura pradeza bandha kA hetu yoga tathA sthiti- aura anubhAgabandha kA hetu kaSAya hai|' isakA tAtparya hai ki sthiti kI taratamatA kA nirdhAraNa kaSAya tathA anubhAga kI taratamatA kA nirdhAraNa lezyA se hotA hai|' jAti-smRti, avadhi, manaHparyAya aura kevala ina saba jJAnoM kI utpatti meM zubha adhyavasAya, zubha pariNAma aura lezyA kI vizuddhi kI anivAryatA mAnI gaI hai| isase bhI pratIta hotA hai ki anubhAga kI taratamatA meM lezyA eka hetu hai| isa prakAra yoga aura lezyA kA svarUpabheda aura kAryabheda spaSTa ho jAtA hai| jayAcArya ne rahasya kI bhASA meM likhA hai-" jahAM yoga hai vahAM lezyA hai aura jahAM lezyA hai vahAM yoga hai| yoga aura lezyA meM kyA antara haiisakA rahasya gUDha hai|" nimnadarzita koSThaka meM ina donoM kA antara darzAyA gayA hai 1.Atmika svarUpa 2. paugalika svarUpa 3. pravartaka zakti 4. ghaTaka zakti 1. kArya mana, vacana, zarIra kI pravRtti auvArika, vaikriya, AhAraka, kArmaNa vargaNA, bhASA vargaNA, manovargaNA vIrya-labdhi zarIra nAma-karma 1 sabhI vargaNAoM kA grahaNa 2. gati 3. kriyA 4. vANI 5. ciMtana prakRti-, pradeza-bandha kA hetutva jIva kA pariNAma (bhAvadhArA) taijasa vargaNA vIrya-labdhi zarIra nAma-karma 1. bhAvoM kA niSpAdana 2. AbhAmaDaMla yA varNa kA hetutva 6. karma-bandha anubhAga-bandha kI taratamatA kA hetutva 1. nandI cU.pR.4-'lesatti rssiiyo| 2. paNNa, 23 / 3841 / 3. paM.saM.di. zataka adhikAra, gA. 513 (mUlagAyA, 68) jogA payaDipadesA, Thidi aNumAgaM kasAyado kuNai / kAlabhavavettapehI, udao savivAga avivaago|| 4. prajJA.ba.pa.330,331-yaH sthitipAkavizeSo lezyAvazAdupagIyate zAstrAntare sa samyagupapannaH, yataH sthitipAko nAmAnubhAga ucyate, tasya nimittaM kaSAyodayAntargata kRSNAdilezyApariNAmAH, te ca paramArthataH kaSAyasvarUpA eva, tadantargatatvAta, kevalaM yogAntargatadravyasahakArikAraNabhedavaicitryAbhyAM te kRSNAdibhedai bhinnAH tAratamyabhedena vicitrAzcopajAyante, tena yad bhagavatA karma- prakRtikRtA zivazarmAcAryeNa zatakAkhye granye'bhihitaM 'ThiI aNubhAgaM kasAyao kuNai' iti tadapi samIcInameva, kRSNAdilezyApariNAmAnAmapi kaSAyodayAntargatAnAM kaSAyarUpatvAt, tena yaducyate kaizcid-yogapariNAmatve lezyAnAM 'jogA payaDipaesaM ThiI aNumAgaM kasAyao kuNai' iti vacanAt prakRtipradezabandhahetutvameva syAtra karmasthitihetutvamiti, tadapi na samIcInaM, yathokta bhAvAryAparijhAnAt, api na lezyAH sthitihetavaH, kintu kaSAyAH, lezyAstu kaSAyodayAntargatAH anubhAga-hetavaH, ata eva ca 'sthitipAka vizeSastasya bhavati lezyAvizeSeNa' ityatrAnubhAgapratipratyayaM pAkagrahaNaM, etacca sunizcitaM karmaprakRtiTIkAdiSu, tataH siddhAntaparijJAnamapi na samyak teSAmasti, yadapyuktam -'karmanisyando lezyA, nisyandarUpatve hi yAvat kaSAyodayaH tAvannisyandasyApi sabhAvAt karmasthitihetutvamapi yujyate evetyAdi, tadapya zlIlaM, lezyAnAmanubhAgavandhahetutayA sthitibaMdhahetutvAyogAta, ... / 5. zrI.ca.16 jihAM salesI tihAM sajogI, joga tihAM kahI lesa / joga lesyA meM kAMyaka phera hai, jANa rahyA jiNa resa || 6. bhAva ke vistAra ke lie dekheM, uttara. a.34 | Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.1: u.2H sU.103-110 64 bhagavaI jIvANaM bhavaparivaTTaNa-padaM jIvAnAM bhava-parivartana-padam jIvoM kA bhava-parivartana-pada 103.jIvassaNaM bhaMte ! tItaddhAe Adidussa jIvasya bhadanta ! atItAdhvanaH AdiSTasya 103. 'bhante ! AdiSTa (vizeSaNo se viziSTa) jIva kaivihe saMsArasaMciTThaNakAle paNNatte ? katividhaH saMsArasaMsthAnakAlaH prajJaptaH ? kA atIta kAla meM saMsAra meM avasthAna-kAla kitane prakAra kA prajJapta hai ? goyamA ! caubihe saMsArasaMciguNakAle gautama ! caturvidhaH saMsArasaMsthAnakAlaH prajJaptaH, gautama ! usakA saMsAra meM avasthAna-kAla cAra paNNatte, taM jahA-neraiyasaMsArasaMciTThaNa- tad yathA nairayikasaMsArasaMsthAnakAlaH, tirya- prakAra kA prajJApta hai, jaise-nairayika-saMsArakAle, tirikkhajoNiyasaMsArasaMciguNa- gyonikasaMsArasaMsthAnakAlaH, manuSyasaMsAra- avasthAna-kAla, tiryagyonika-saMsAra-abasthAnakAle, maNussasaMsArasaMciTThaNakAle, deva- saMsthAnakAlaH, devasaMsArasaMsthAnakAlaH / kAla, manuSya-saMsAra-avasthAna-kAla aura devsNsaarsNcitttthnnkaale|| -sNsaar-avsthaan-kaal| 104. neraiyasaMsArasaMciguNakAle NaM bhaMte ! kativihe paNNate? goyamA ! tivihe paNNatte, taM jahA-sutra- kAle, asunnakAle, misskaale| nairayikasaMsArasaMsthAnakAlaH bhadanta ! katividhaH 104. bhante ! nairayikoM kA saMsAra-avasthAna-kAla prajJaptaH ? kitane prakAra kA prajJapta hai? gautama ! trividhaH prajJaptaH, tad yathA- gautama ! vaha tIna prakAra kA prajJApta hai, jaisezUnyakAlaH, azUnyakAlaH mishrkaalH| zUnyakAla, azUnyakAla aura mishrkaal| 105. tirikkhajoNiyasaMsArasaMciTThaNakAle NaM tiryagyonikasaMsArasaMsthAnakAlaH bhadanta ! 105. bhante ! tiryagyonika jIvoM kA saMsArabhaMte ! kativihe paNNatte ? katividhaH prajJaptaH ? avasthAna-kAla kitane prakAra kA prajJapta hai? goyamA ! duvihe paNNatte, taM jahA-asuna- gautama ! dvividhaH prajJaptaH, tad yathA-azUnya- gautama ! vaha do prakAra kA prajJapta hai, jaisekAle ya, missakAle ya // kAlaH, mishrkaalH| azUnyakAla aura mizrakAla | 106. maNussasaMsArasaMciTThaNakAle NaM bhaMte ! manuSyasaMsArasaMsthAnakAlaH bhadanta ! katividhaH 106. bhante ! manuSyoM kA saMsAra-avasthAna-kAla kativihe paNNatte ? prajJaptaH ? kitane prakAra kA prajJApta hai? goyamA ! tivihe paNNatte, taM jahA-sutra- gautama ! trividhaH prajJaptaH, tad yathA-zUnya- gautama ! vaha tIna prakAra kA prajJApta hai, jaisekAle, asutrakAle, missakAle kAlaH azUnyakAlaH, mishrkaalH| zUnyakAla, azUnyakAla aura mizrakAla | 107. devasaMsArasaMciTaNakAle NaM bhaMte ! devasaMsArasaMsthAnakAlaH bhadanta ! katividhaH 107. bhante ! devoM kA saMsAra-avasthAna-kAla kitane kativihe paNNatte ? prajJaptaH ? prakAra kA prajJapta hai ? goyamA ! tivihe paNNatte, taM jahA-sutra- gautama ! trividhaH prajJaptaH, tad yathA-zUnya- gautama ! vaha tIna prakAra kA prajJapta hai, jaisekAle, asunnakAle , missakAle / kAlaH azUnyakAlaH, mizrakAlaH / zUnyakAla, azUnyakAla aura mizrakAla | 108. etassa NaM bhaMte ! neraiyasaMsArasaMciTThaNa- etasya bhadanta ! nairayikasaMsArasaMsthAnakAlasya 108. bhante ! nairayika jIvoM ke saMsAra-avasthAnakAlassa-sutrakAlassa, asutrakAlassa, -zUnyakAlasya, azUnyakAlasya mizra- kAla ke zUnyakAla, azUnyakAla aura mizrakAla mIsakAlassa ya kayare kayarehito appe vA? kAlasya ca kataraH katarebhyaH alpo vA ? meM kauna kinase alpa, bahuta, tulya athavA bahue vA ? tulle vA ? visesAhie vA? bahurvA ? tulyo vA ? vizeSAdhiko vA ? vizeSAdhika hai? goyamA ! sabbatthove asutrakAle, missakAle gautama ! sarvastokaH azUnyakAlaH, mizrakAlaH / gautama ! sabase alpa azUnyakAla hai, mizrakAla aNaMtaguNe, sutrakAle annNtgunne|| anantaguNaH, zUnyakAlaH anntgunnH| usase anantagunA adhika hai aura zUnyakAla mizrakAla se anantagunA adhika hai| 106. tirikkhajoNiyANaM savvatthove asuna- tiryagyonikAnAM sarvastokaH azUnyakAlaH, 106. tiryagyonika jIvoM ke saMsAra-avasthAna-kAla kAle, missakAle aNaMtaguNe // mizrakAlaH anantaguNaH / meM sabase alpa azUnyakAla hai aura mizrakAla usase anantagunA adhika hai| 110. maNussa-devANa ya sabatyove asutra- manuSya-devAnAM ca sarvastokaH azUnyakAlaH, 110. manuSya aura devoM ke saMsAra-avasthAna-kAla kAle, missakAle aNaMtaguNe, sutrakAle mizrakAlaH anantaguNaH, zUnyakAlaH ananta- meM sabase alpa azUnyakAla hai, mizrakAla usase annNtgunne|| gunnH| anantagunA adhika hai aura zUnyakAla mizrakAla se anantagunA adhika hai| Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 65 za.1: u.2: sU.103-111 111. eyassa NaM bhaMte ! neraiyasaMsAra- etasya bhadanta! nairayikasaMsArasaMsthAnakAlasya 111. bhante ! nairayika, tiryagyonika, manuSya aura saMciTThaNakAlassa, tirikkhajoNiyasaMsAra- tiryagyonikasaMsArasaMsthAnakAlasya, manuSya- deva-inake saMsAra-avasthAna-kAla meM kauna kinase saMciTThaNakAlassa, maNussasaMsArasaMciTThaNa- saMsArasaMsthAnakAlasya, devasaMsArasaMsthAnakAla- alpa, adhika, tulya athavA vizeSAdhika hai ? kAlassa, devasaMsArasaMciTThaNakAlassa, kayare sya, kataraH katarebhyaH alpo vA ? bahurvA ? kayarehito appe vA ? bahue vA ? tulle tulyo vA ? vizeSAdhiko vA ? yA ? visesAhie vA ? goyamA / savvatyove maNussasaMsArasaMciguNa- gautama ! sarvastokaH manuSyasaMsArasaMsthAnakAlaH, gautama ! manuSyoM kA saMsAra-avasthAna-kAla sabase kAle, neraiyasaMsArasaMciguNakAle asaMkheja- nairayikasaMsArasaMsthAnakAlaH asaMkhyeyaguNaH, alpa hai, nairayika jIvoM kA saMsAra-avasthAna-kAla gaNe, deva saMsArasaMciguNakAle asaMkheja- devasaMsArasaMsthAnakAlaH asaMkhyeyaguNaH / tirya- usase asaMkhyeyagunA adhika hai, devoM kA saMsAragaNe, tirikkhajoNiyasaMsArasaMciTuNakAle gayonikasaMsArasaMsthAnakAlaH anntgunnH| avasthAna-kAla usase asaMkhyeyagunA adhika hai aNaMtaguNe // aura tiryagyonika jIvoM kA saMsAra-avasthAnakAla usase anantagunA adhika hai| bhASya 1. sUtra 103-111 jIva eka bhava se dUsare bhava meM janma letA hai| yaha janma maraNa kA cakra anAdikAlIna hai| isa cakra meM vaha aneka gatiyoM meM janma letA hai| jisa gati meM jitane samaya taka avasthiti hotI hai, usa kAlAMza ko saMsAra-avasthAna-kAla yA saMsthAna-kAla kahA jAtA hai| yaha prazna saSTivAda kI anucintanA meM bahuta hI mahattvapUrNa hai| isake pIche eka dArzanika pRSThabhUmi rahI hai| bhagavAna mahAvIra ke samaya meM eka dArzanika mAnyatA pracalita thI jo jIva jaisA hai, vaha janmAntara meM bhI vaisA hI rahatA hai| isa mAnyatA ko janmAntara- sAdRzyavAda kahA jA sakatA hai| gaNadharavAda ke anusAra Arya sudharmA isa siddhAnta ke samarthaka the| unakI dhAraNA kA AdhAra vaha darzanasUtra thA-"puruSo mRtaH san puruSatvamevAznute pazavaH pazutvam / '' janmAntara-sAdRzyavAdI mAnate the-'manuSya sadA manuSya rahatA hai aura pazu sadA pazu hI rahatA hai aura strI sadA strii| kisI bhI jIva kA gati yA yoni kI dRSTi se koI parivartana nahIM hotaa|' prastuta AlApaka meM isa mAnyatA para anekAnta-dRSTi se vicAra kiyA gayA hai| usakA phalita hai ki aparivartanIyatA amuka kAlAMza taka ho sakatI hai, kintu vaha sArvatrika aura sArvakAlika nahIM hai| ThANaM meM jIvoM ke janma-maraNa ke cakra ko kAyasthiti aura bhavasthiti ina do bhAgoM meM vibhakta kiyA gayA hai| eka hI kAya (jAti) meM niraMtara janma lenA kAyasthiti hai aura eka janma kI AyuHsthiti kA nAma bhavasthiti hai|' deva aura nairayika mRtyu ke anantara phira devagati aura narakagati meM lene damalina kevala avasthiti hotI hai kAyasthiti nahIM hotii| manuSya lagAtAra sAta-ATha janmoM taka phira manuSya ziti nahIM hotI lagA aura paJcendriya tiryaJca phira paJcendriya tiryaJca kA janma le sakatA hai| isa anekAMta dRSTi ke AdhAra para 'manuSya marakara manuSya hotA hai aura pazu marakara pazu hotA hai' ise mAnya kiyA jA sakatA hai| zala-vimarza Adie-nairayika Adi vizeSaNoM se vishessit| saMsAra-eka bhava se dUsare bhava meM saMcaraNa / saMsthAna-avasthiti yA avasthAna / saMsthAna-kAla-eka hI gati meM jIva ke avasthAna kI avadhi / azUnya-kAla-zUnya, azunya aura mizrakAla eka hI gati meM rahe sabhI jIvoM kI apekSA se hai| kisI bhI vivakSita vartamAna kAla meM jisa gati meM jitane jIva haiM, utane hI rahate haiN| unameM se na koI maratA hai aura na koI nayA janma letA hai, vaha kAlAMza azUnyakAla hai|' mitrakAla-kisI bhI vivakSita vartamAna kAla meM jisa gati 1. gnndhrvaad,pR.64|| 2. tthaannN,2|256-261| 3. jiivaa.6/212| 4. bh.bR.1|106-ttraashuunykaalstaavducyte-ashuunykaalsvruupprijnyaane hi sati itarau sujJAnau bhaviSyata iti| tatra vartamAnakAle saptasu pRthivIsu ye nArakA vartante teSAM madhyAdyAvanna kazcidudvartate, na cAnya utpadyate, tAvanmAtrA eva te Asate, sa kAlastAcArakAnaGgIkRtyAzUnya iti bhaNyate / Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI za.1: u.2H sU.103-113 meM jitane jIva haiM, unameM se kucha nikalakara dUsarI gati meM janma lekara phira vahIM utpanna hote haiM aura kucha vahIM rahate haiM; jaba taka ki unameM se eka jIva bhI zeSa rahatA hai, vaha kAlAMza mizrakAla kahalAtA zUnyakAla kisI bhI vivakSita vartamAna kAla meM jisa gati meM jitane jIva hote haiM, unameM se sabake saba vahAM se nikala jAte haiM, eka bhI zeSa nahIM rahatA, vaha kAlAMza zUnyakAla kahalAtA hai|' azUnya-kAla meM AdiSTa gati meM jIvoM kA Agamana aura nirgamana donoM ruka jAte haiN| yaha sthiti naraka, manuSya aura deva gati meM utkRSTataH bAraha muhUrta taka rahatI hai| vikalendriya aura sammUrchima tiryaJca paJcendriya meM yaha sthiti antarmuharta taka rahatI hai| mizrakAla meM Agamana aura nigamana donoM cAlU rahate haiN| zUnyakAla meM purAnI aMtakiriyA-padaM antakriyA-padam pIDhI samApta ho jAtI hai, naI pIDhI janma letI hai| azUnya-kAla kI apekSA mizrakAla ko anaMtagunA batalAyA gayA hai, vaha una jIvoM kI apekSA se hai, jo vartamAna meM nairayika haiM aura dUsarI gati meM janma lene ke pazcAt punaH narakagati meM utpanna hone vAle haiN| yaha pratipAdana agara vartamAna narakabhava kI apekSA se hotA to azUnyakAla kI apekSA mizrakAla anaMtagunA nahIM hotaa| kAraNa spaSTa hai ki eka janma kI Ayu asaMkhyeyakAla se adhika nahIM hotii| naraka Adi gati se nikalane vAlA jIva vanaspati meM ananta-ananta kAla taka raha jAtA hai, isa apekSA se zUnya-kAla mizrakAla se anantagunA batalAyA gayA hai| antakriyA-pada 112. jIve NaM bhaMte ! aMtakiriyaM karejA? goyamA ! atyegaie karejA, atyegaie no krejaa| aMtakiriyApayaM neyavvaM // jIvaH bhadanta ! antakriyAM kuryAt? gautama ! astyekakaH kuryAt, astyekakaH no kuryAt / antakriyApadaM jJAtavyam / 112. bhante ! kyA jIva antakriyA karatA hai ? gautama ! koI jIva karatA hai, koI jIva nahIM krtaa| yahAM paNNavaNA kA aMtakriyApada (pada-20) jJAtavya hai| bhASya 1. antakriyA ___ antakriyA saba daHkhoM ke anta karane kI prakriyA kA nAma zarIra se mukta ho jAtI hai| vRttikAra ke anusAra karma-kSaya kI yaha antima kriyA hai|' vizeSa jAnakArI ke lie dekheM-paNNavaNA kA janma Ara mRtyu kA paryavasAna hA jAtA h| AtmA tajasa Ara kAmaNa bIsavAM pada tathA tthaannN,4|1 aura usakA ttippnn| asaNNi -Auya-padaM asaMjJi-AyuSya-padam asaMjJI-Ayu-pada 113. aha bhaMte ! asaMjayabhaviyadabadevANaM, atha bhadanta ! asaMyatabhavyadravyadevAnAm avi- 113. 'bhante ! devatva prApta karane yogya asaMyamI avirAhiyasaMjamANaM, virAhiyasaMjamANaM, rAdhitasaMyamAnAM, virAdhitasaMyamAnAm, avirA- saMyama kI ArAdhanA karane vAle, saMyama kI virAavirAhiyasaMjamAsaMjamANaM, virAhiyasaMja- dhitasaMyamAsaMyamAnAM, virAdhitasaMyamAsaMyamA- dhanA karane vAle, saMyamAsaMyama kI ArAdhanA karane mAsaMjamANaM, asaNNINaM, tAvasANaM, kaMda- nAm, asaMjJinAM, tApasAnAM, kAndarpikAnAM, vAle, saMyamAsaMyama kI virAdhanA karane vAle asaMppiyANaM, caraga-parivAyagANaM, kibisiyA- caraka-parivrAjakAnAM, kilviSikAnAM, taira- jJI, tApasa, kAndarpika, carakaparivrAjaka, NaM, tericchiyANaM, AjIviyANaM, Abhi- __zcikAnAm, AjIvikAnAm, Abhiyogi- kilciSika, tiryaJca, AjIvika," AbhiogiyANaM, saliMgINaM daMsaNavAvaNNagANaM kAnAM, svaliGginAM, darzanavyApannakAnAm 1. bha.vR. 1106-mizrakAlastu teSAmeva nArakANAM madhyAdekAdaya uddhRttAH ekendriyANAM tUdvartanopapAtavirahAbhAvenAzUnyakAlAbhAva eva, Aha cayAvadeko'pi shessstaavnmishrkaalH| ego asaMkhabhAgo vaTTai ubvaTTaNovavAmi / 2. vhii,1|106-shuunykaalstu yadA ta evAdiSTasAmayikA nArakAH sAma- ekanigoe niccaM evaM sesesu vi sa eva // styenodvRttA bhavanti, naiko'pi teSAM zeSosti sa zUnyakAla iti| pRthivyAdiSu punaH 'aNusamayamasaMkheja'tti vacanAdvirahAbhAva iti / 3. (ka) vahI,11106 cAntarmuhUrtamAtraH ayaM ca yadyapi sAmAnyena tirazcA- (kha) bha.jo.1181731 / muktastA'pi vikalendriyasaMmUrchimAnAmevAvaseyaH, teSAmevAntarmuhUrtamAnasya viraha- 4. bh.6.1|112 --antyA ca sA paryantavartinI kriyA cAntyakriyA, antasya vA kAlasyoktatvAt, yadAha -karmAntasya kriyA antakriyA, tAM kRtsnakarmakSayalakSaNAM moksspraaptimityrthH| "bhintramuhutto vigalidiesu sammucchimesuvi sa eva / " Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavarDa 67 za.1: u.2H sU.113 -etersi NaM devalogesu uvavajamANANaM eteSAM devalokeSu upapadyamAnAnAM kasya ka veSadhArI12-ye devaloka meM upapanna hoM to kassa kahiM uvavAe paNNatte ? upapAtaH prajJaptaH? kisakA kahAM upapAta prajJapta hai ? goyamA! asaMjayabhaviyadabadevANaM jahaNNeNaM gautama ! asaMyatabhavyadravyadevAnAM jaghanyena gautama ! devatva prApta karane yogya asaMyamI jaghanyataH bhavaNavAsIsu, ukkoseNaM uvrimgevejesu| bhavanavAsiSu, utkarSeNa uprimpraiveykessu| bhavanavAsI, utkarSataH uparivartI graiveyakoM meM, saMyama avirAhiyasaMjamANaM jahaNNeNaM sohamme kappe, avirAdhitasaMyamAnAM jaghanyena saudharme kalpe, kI ArAdhanA karane vAle jaghanyataH saudharma kalpa, ukkoseNaM sabaDhasiddhe vimaanne| virAhiya- utkarSeNa sarvArthasiddhe vimaane| virAdhi- utkarSataH sarvArthasiddha vimAna meM, saMyama kI saMjamANaM jahaNNeNaM bhavaNavAsIsu, ukkoseNaM tasaMyamAnAM jaghanyena bhavanavAsiSu, utkarSeNa virAdhanA karane vAle jaghanyataH bhavanavAsI, sohamme kppe| avirAhiyasaMjamAsaMjamANaM saudharme klpe| avirAdhitasaMyamAsaMyamAnAM utkarSataH saudharma kalpa meM, saMyamAsaMyama kI jahaNNeNaM sohamme kappe, ukkoseNaM accue jaghanyena saudharme kalpe, utkarSeNa acyute ArAdhanA karane vAle jaghanyataH saudharma kalpa, kppe| virAhiyasaMjamAsaMjamANaM jahaNNeNaM klpe| virAdhitasaMyamAsaMyamAnAM jghnyen| utkarSataH acyutakalpa meM, saMyamAsaMyama kI bhavaNavAsIsu, ukkoseNaM joisiesu| bhavanavAsiSu, utkarSeNa jyautissikessu| virAdhanA karane vAle jaghanyataH bhavanavAsI, asaNNINaM jahaNNeNaM bhavaNavAsIsu, asaMjJinAM jaghanyena bhavanavAsiSu, utkarSeNa utkarSataH jyotiSka devo meM, asaMjJI jIva ukkoseNaM vaannmNtres| vaanmntressu| jaghanyataH bhavanavAsI, utkarSataH vAnamaMtaroM meM upa panna hote haiN| avasesA sace jahaNNeNaM bhavaNavAsIsu, avazeSAH sarve jaghanyena bhavanavAsisu, avazeSa saba jaghanyataH bhavanavAsI meM upapanna hote ukkoseNaM bocchAmi-tAvasANaM joti- utkarSeNa vakSyAmi tApasAnAM jyotiSikeSu, / haiN| unakA utkarSataH upapAta isa prakAra hogAsiesu, kaMdappiyANaM sohamme kappe, caraga- kAMdarpikAnAM saudharme kalpe, caraka-pari- tApasa jyotiSka devoM meM, kAndarpika saudharma kalpa parivAyagANaM baMbhaloe kappe, kinisiyANaM / vrAjakAnAM brahmaloke kalpe, kilviSikAnAM meM, caraka-parivrAjaka brahmaloka kalpa meM, kilvilaMtage kappe, tericchiyANaM sahassAre kappe, lAntake kalpe, tairazcikAnAM sahasrAre kalpe, Sika lAntaka kalpa meM, tiryaJca sahasrAra kalpa meM, AjIviyANaM acue kappe, AbhiogiyANaM AjIvikAnAm acyute kalpe, Abhiyogi- AjIvika acyuta kalpa meM, Abhiyogika acyuta acae kappe, saliMgINaM dasaNavAvanagANaM kAnAm acyute kalpe, svaliGginAM darzanavyA- kalpa meM, darzanabhraSTa svatIrthika-jaina muni uvrimgevijesu|| pannakAnAm uparitanagraiveyakeSu / veSadhArI uparivartI praiveyakoM meM upapanna hote haiN| bhASya 1. sUtra 113 prastuta sUtra meM devagati meM utpanna hone yogya jIvoM kA saMkalana / meM unameM zrAmaNya kA sparza nahIM huA hai| unakI mithyA dRSTi chUTI kiyA gayA hai| kisa prakAra kI nirjarA aura saMyama-sAdhanA se devoM nahIM hai| isameM bhavya aura abhavya donoM prakAra ke manuSya ho sakate ke vibhinna staroM para tiryaJca aura manuSya janma lete haiN| unakA eka haiN| ve dravya kriyA ke kAraNa ucca praiveyaka taka jA sakate haiN| zramaNa vargIkaraNa kiyA gayA hai| yaha vargIkaraNa paNNavaNA meM bhI milatA kA anuSThAna hone para bhI ve cAritra ke pariNAma se zUnya hote haiM hai| ovAiyaM meM bhI isa viSaya kA eka laMbA prakaraNa hai| usameM isalie unheM asaMyata kahA gayA hai|' kucha vizada carcA upalabdha hai| ____ bhavya-dravya-deva'-yaha pAribhASika zabda hai| jisameM deva hone 2. devatva prApta karane yogya asaMyamI kI yogyatA prApta ho jAtI hai use bhavya-dravya-deva kahA jAtA hai|' vRttikAra ne batalAyA hai ki mithyAdRSTi vyakti bhI sAdhu kI pUjA-pratiSThA prastuta vargIkaraNa kA pahalA sUtra hai-asaMyata bhavya dravya dev| dekhakara sAdhutva ke prati AkarSita ho jAtA hai aura sAdhu-jIvana kI isameM una zramaNoM kA saMgraha kiyA gayA hai jo zramaNa kA jIvana jI / kriyA kA anupAlana kara sakatA hai|' rahe haiM, zramaNa kI sAmAcArI kA anupAlana kara rahe haiM, kintu vAstava 1. paNNa.2016 2. ovA.sU.88.1601 3. bh.vR.1|113-asNytaa-crnnprinnaamshuunyaaH bhavyAH devatvayogyA ata eva dravyadevAH, samAsazcaivaM-asaMyatAzca te bhavyadravyadevAzceti asaMyatabhavya- drvydevaaH| 4. bh.12/164| 5. bh.vR.1|113-asNytaashc te satyapyanuSThAne cAritrapariNAmazUnyatvAt / nanu kathaM te'bhavyA bhavyA vA zramaNaguNadhAriNo bhavanti ? iti, atrocyate-teSAM hi mahAmithyAdarzanamohaprAdurbhAve satyapi. cakravartiprabhRtyanekabhUpatipravarapUjAsatkArasanmAnadAnAn sAdhUna samavalokya tadarthaM pravrajyAkriyAkalApAnuSThAnaM prati zraddhA jaayte| tatazca te yathoktakriyAkAriNa iti / Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.1: u.2H sU.113 68 bhagavaI vRttikAra ne eka prAcIna mata kA ullekha kiyA hai| usa mata ke anusAra yahAM asaMyata samyagdRSTi kA grahaNa hotA hai / vRttikAra ne isa mata ko amAnya ThaharAyA hai aura usakI samIkSA kI hai| unake anusAra samyagdRSTi dezavirata hone para bhI acyuta (bArahaveM svarga) se Upara utpanna nahIM hotA / prastuta sUtra meM nihnavoM kA grahaNa bhI nahIM kiyA jA sktaa| unakA pratipAdana aMtima sUtra meM kiyA gayA hai, isalie asaMyata bhavya - dravya-deva mithyAdRSTi hI hotA hai / ' nirjarA ke kAraNa ve ucca gati meM utpanna ho jAte haiN|' yahAM 'asaMjJI' pada amanaska tiryaJca paMcendriya kA sUcaka hai / caturindriya taka ke jIva devagati meM utpanna nahIM hote| isalie yahAM 'asaMjJI' pada ke dvArA amanaska tiryaJca paMcendriya kA hI grahaNa kiyA gayA hai| 6. tApasa 3. saMyama kI ArAdhanA karane vAle pravrajyAkAla se lekara jIvana ke aMta taka jisake caritra kA pariNAma khaNDita nahIM hotA vaha virAdhanArahita saMyama kA adhikArI mAnA jAtA hai| saMyama kI prArambhika sAdhanA me saMjvalana kaSAya kA aura pramatta guNasthAna kA astitva rahatA hai, isa sthiti meM svalpa mAyA Adi doSa kA saMbhava hone para bhI cAritra kA upaghAta nahIM kiyA jAtA; isalie usa jAgarUka muni kA saMyama avirAdhita mAnA gayA hai| 4. saMyama kI virAdhanA karane vAle vRttikAra ne isa viSaya kI samIkSA meM likhA hai ki AryA sukumAlikA ne saMyama kI virAdhanA kI thI aura vaha dUsare svarga ( IzAna kalpa) meM utpanna huI, isalie utkarSataH saudharma kalpa meM utpanna hone kA niyama kaise ghaTita ho sakatA hai ? isakA samAdhAna unhoMne isa prakAra kiyA hai ki AryA sukumAlikA ne saMyama ke 'uttaraguNa kI virAdhanA kI thI, usane mUla guNa kI virAdhanA nahIM kI thI / virAdhita saMyama kI koTi meM saMyama kI adhikatama virAdhanA karane vAloM kA grahaNa kiyA gayA hai| kucha aMzoM meM virAdhanA karane vAle muni acyuta taka ke svarga meM utpanna hote haiN| vRttikAra ke samAdhAna kI puSTi nAyAdhammakahAo aura bhagavaI se bhI hotI hai| 5. asaMjJI amanaska jIvoM ke mana kA vikAsa nahIM hotA, phira bhI akAma 1. bha. vR. 11113 - tatraite'saMyatasamyagdRSTayaH kiletyeke, yataH kiloktamaNuvvayamahavvayehiya bAlatavo'kAmanijjarAe ya / devAuyaM nibaMdhai sammaddiTThi ya jo jIvo || etaccAyuktaM yato'mISAmutkRSTata uparimagraiveyakeSUpapAta uktaH / samyagdRSTInAM tu dezaviratAnAmapi na tatrAsau vidyate, dezaviratazrAvakANAmacyutAdUrdhvamagamanAt / nApyete nihnavAH teSAmihaiva bhedenAbhidhAnAt / tasmAnmithyAdRSTaya eva abhavyA bhavyA vA asaMyatabhavyadravyadevAH zramaNaguNadhAriNo nikhilasAmAcAryanuSThAnayuktA dravyaliMgadhAriNo gRhyante / te hyakhilakevalakriyAprabhAvata evoparimagraiveyakeSUtpadyanta iti / 2. vahI, 11113 pravrajyAkAlAdArabhyAbhagnacAritrapariNAmAnAM saMjcalanakaSAyasAmarthyAt pramattaguNasthAnakasAmarthyAdvA svalpamAyAdidoSasambhave'pyanAcaritacaraNopaghAtAnAmityarthaH / 3. vahI, 1 / 113 - iha kazcidAha - virAdhitasaMyamAnAmutkarSeNa saudharme kalpe iti yaduktaM, tatkathaM ghaTate ? draupadyAH sukumAlikAbhave virAdhitasaMyamAyA IzAne utpAdazravaNAt iti / atrocyate tasyAH saMyamavirAdhanA uttaraguNaviSayA haiM-- dazavaikAlika niyukti meM pAMca prakAra ke zramaNa batalAe gae nirgrantha jaina muni zAkya - bauddha bhikSu tApasa--jaTAdhArI vanavAsI muni geruka - tridaNDI parivrAjaka AjIvaka-- gozAlaka ke ziSya / isake AdhAra para kahA jA sakatA hai ki tApasa zramaNoM kA eka sampradAya thaa| ovAiyaM meM tApasoM ke aneka prakAra batalAe gae haiN| 7. kAndarpika, kilviSika aura Abhiyogika ukta tInoM pada tIna bhAvanAoM se saMbaddha haiN| kandarpI bhAvanA se bhAvita sAdhu kAndarpika, kilviSI bhAvanA se bhAvita sAdhu kilciSika aura abhiyogI bhAvanA se bhAvita sAdhu Abhiyogaka kahalAte haiM / ye vyavahAradRSTi se cAritravAna hote haiN| yaha vRttikAra kI vyAkhyA hai| ovAiyaM meM inake lie 'zramaNa' zabda kA prayoga kiyA gayA hai| yahAM kilviSika kA jaghanyataH utpAda bhavanavAsI meM batalAyA gayA hai / paNNavaNA meM unakA jaghanyataH utpAda saudharma devaloka meM batalAyA gayA hai| bhavanavAsI meM utpanna honA vimarzanIya hai / kilviSika deva tIna prakAra ke hote haiM aura ve tInoM vaimAnika devoM ke stara haiN|" kandarpI bhAvanA vAle hAsya kutUhalapradhAna pravRtti karateM haiN| ovAiyaM meM kandarpI bhAvanA vAloM kA saudharma devaloka meM kAndarpika ke rUpa meM utpanna honA batalAyA gayA hai| vahAM unake kuzatvamAtrakAriNI na mUlaguNavirAdhaneti / saudharmotpAdAzca viziSTatarasaMyamavirAdhanAyAM syAt / yadi punarvirAdhanAmAtramapi saudharmotpattikArakaM syAttadA bakuzAdInAmuttaraguNAdipratisevAvatAM kathamacyutAdiSUtpattiH syAt ? kathaJcidvirAdhakatvAtteSAmiti / 4. (ka) nAyA. 1 / 16 1162 (kha) bha.25 / 337 / 5. bha. vR. 1 / 113 - manolabdhirahitAnAmakAmanirjarAvatAm / 6. paNNa. 6 / 103, 104 / 7. ovA. sU. 64 / 8. vahI, sU. 65 se je ime gAmAgara-Nayara-nigama-rAyahANi kheDa-kabbaDa - doNamuha maDaMba - paTTaNAsama-saMbAha-saNNivesesu pavvaiyA samaNA bhavaMti, taM jahA- kaMdapiyA kukkuiyA mohariyA gIyaraippiyA naccaNasIlA / 6. paNNa. 20 / 61 / 10. bha. 6 / 237236 / Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 66 jaghanya utpAda kI koI carcA nahIM hai|' kilviSI bhAvanA vAle jJAna aura jJAnI kI avahelanA nahIM karate haiN| ovAiyaM ke anusAra ve AcArya, upAdhyAya Adi ke pratikUla pravRtti karane vAle hote haiN| ' prastuta Agama meM bhI isakA saMvAdI pATha milatA hai|' abhiyogI bhAvanA vAle vidyA aura mantra kA prayoga karate haiN| uttarajjhayaNANi meM pAMca bhAvanAeM batalAI gaI haiM, unameM ye tInoM ullikhita haiN| 8. caraka aura parivrAjaka * ye donoM zramaNa-sampadAya ke aMgabhUta haiM / Agama ke vyAkhyA- sAhitya meM caraka aura parivrAjaka kA bAra-bAra ullekha milatA hai| dazavaikAlika niyukti meM zramaNa ke bIsa paryAyavAcI nAma batalAe gae haiN| unameM caraka aura parivrAjaka ina donoM kA samAveza hai| ovAiyaM meM parivrAjakoM ke nau sampradAyoM kA ullekha milatA hai-- sAMkhya, yogI, kApila, bhArgava, haMsa, paramahaMsa, bahuudaka, kuTivrata aura kRSNa-parivrAjaka / vahAM ATha brAhmaNa parivrAjaka aura ATha kSatriya parivrAjakoM kA ullekha bhI milatA hai| prArambha meM parivrAjaka tathA caraka kA sAMkhya darzana se sambandha rhaa| uttarakAla meM unakA vistAra ho gyaa| 6. tiryaJca yahAM gAya, azva Adi una tiryaJcoM kA grahaNa kiyA gayA haiM jo dezavrata kA pAlana karate haiN|' ovAiyaM meM isakA vizada vivecana milatA hai| usake anusAra saMjJI paMcendriya tiryagyonika jalacara, sthalacara aura khecara jIva jAtismaraNa jJAna ko prApta kara pAMca aNuvratoM ko svIkAra karate haiM, bahuta sAre zIla vrata Adi ke dvArA apane Apako bhAvita kara anazanapUrvaka marakara utkarSataH sahasrArakalpa taka jAte haiN| isa viSaya meM prastuta Agama 24 / 352 tathA utpanna 1. ovA. sU. 65 / 2. vahI, sU. 155 / 3. ma. 63240 / 4. ( ka ) bha.vR. 1 / 113 - kilviSaM pApaM tadasti yeSAM te kilviSikAH, te ca vyavahAratazcaraNavanto'pi jJAnAdyavarNavAdina:, yathoktam-- NANassa kevalI, dhammAyariyassa saMghasAhUNaM / mAI avannavAI, kivvisiyaM bhAvaNaM kuNaI || atasteSAM abhiyojanaM vidyAmantrAdibhiH pareSAM vazIkaraNAdyabhiyogaH, sa dvidhA, yadAha- duviho khalu abhiogo, davve bhAve ya hoi nAyavvo / davvaMmi hoMti jogA, vijjA maMtA ya bhAvaMmi // iti / so'sti yeSAM tena vA caranti ye te Abhiyogika vA / te ca vyavahAratazcaraNavanta eva mantrAdiprayoktAraH, yadAha kouyabhUikamme pariNApasiNe nimittamAjIvI / irisasAyagaruo ahiogaM bhAvaNaM kuNai // iti / (kha) ovA. sU. 156 / 5. uttara. 36 / 256 / 6. dazavai.ni.gA. 158, 156 paNNavaNA 6 / 105-106 draSTavya hai| 10. AjIvika za. 1: u. 2: sU. 113 yaha eka zramaNa-sampradAya thaa| bhagavAn mahAvIra ke samaya meM yaha bahuta prasiddha aura zaktizAlI saMgha thaa| maMkhaliputra gozAlaka isI sampradAya ke AcArya bane the| isa sampradAya ke bAre meM Agama-sAhitya tathA Agama ke vyAkhyA- sAhitya meM paryApta jAnakArI milatI haiM / bauddha sAhitya meM varNita chaha tIrthaMkaroM meM makkhalI gozAlaka kA AjIvakoM ke tIrthaMkara ke rUpa meM ullekha hai|" isa viSaya meM prastuta Agama kA pandrahavAM zataka draSTavya hai| DaoN. e. ela. bAzama ne 'AjIvaka' para eka mahattavapUrNa pustaka likhI hai| ovAiyaM meM AjIvakoM ke dvigRhAntarika trigRhAntarika Adi sAta prakAra batalAe gae haiN| 12 11. darzanabhraSTa svatIrthika--jaina muni veSadhArI 13 ina do padoM ke dvArA nihnavoM kI sUcanA dI gaI haiM / ThA meM sAta nihnavoM ke bAre meM jAnakArI milatI hai| " ovAiyaM ke anusAra caryA aura liMga kI dRSTi se ye prArambha meM zramaNa hote haiM, kiMtu kisI kAraNavaza unakA dRSTikoNa mithyA ho jAtA hai aura ve mithyAbhiniveza ke kAraNa tIrthaMkara dvArA prarUpita siddhAntoM kA apalApa karate haiN|" vistRta vivaraNa ke lie dekheM ThANaM 7 / 140 kA TippaNa | vRttikAra ne 'AjIvaka' zabda kA artha 'nagna rahane vAle zramaNoM kA eka prakAra' kiyA haiN| kucha vyAkhyAkAra isakA artha 'gozAlaka-sampradAya' mAnate haiN| yaha matAntara kA ullekha haiM / vRttikAra ne isakA tIsarA artha kiyA hai-- pUjA-pratiSThA ke lie tapazcaraNa karane vAle / 91 pavvaie aNagAre, pAsaMDe caraga tAvase bhikkhU / parivAie ya samaNe, niggaMthe saMjae mutte // tine tAI davie, muNI ya khaMte daMta virae ya / he tira'viya, havaMti samaNassa nAmAI || 7. ovA.su. 66 / 8. bha. vR. 1 / 113 - 'tirazcAM' gavAzvAdInAM dezaviratibhAjAm / 6. ovA. sU. 156,157 / 10. dIghanikAya, khaNDa 1, pR. 41,21113 ayaM deva, makkhali gosAlo saGghI caiva gaNI ca gaNAcariyo ca, Ato, yasassI, titthakaro, sAdhusammato bahujanassa, ratanU, cirapavvajito, addhagato, vayoanuppatto / 11. History and Doctrines of Ajivakas. 12. ovA.sU.158 / 13. ThANaM, 7 / 140-142 / 14. ovA.sU.160 / 15.bha.bR.1 / 113 - pASaNDivizeSANAM nAgnyadhAriNAM gozAlaka ziSyANAmityanye / AjIvanti vA ye'vivekilokato labdhipUjAkhyAtyAdibhistapazcaraNAdIni te AjIvikA'stitvenAjIvikA atasteSAm / Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI za.1: u.2H sU.114,115 70 114. kativihe NaM bhaMte ! asaNNiAue katividhaM bhadanta ! asaMiyAyuH prajJaptam? paNNate? goyamA ! caubihe asaNNiAue paNNatte, __ gautama ! caturvidhaM asaMiyAyuH prajJaptam, tad taM jahA-neraiyaasaNNiAue, tirikkha- yathA-nairayikAsaMghyAyuH tiryagyonikAjoNiyaasaNNiAue, maNussaasaNNi- saMjayAyuH, manuSyAsaMiyAyuH, devAsaMghyAyuH / Aue, devasnnnniaaue|| 114. bhante ! asaMjJI-Ayu kitane prakAra kI prajJapta hai? gautama ! asaMjJI-Ayu cAra prakAra kI prajJapta hai, jaise-nairayika asaMjJI-Ayu,2 tiryagyonika asaMjJI-Ayu, manuSya asaMjJI-Ayu, deva asNjnyii-aayu| bhASya 1. asaMjJI-Ayu asaMjJI kA artha hai amnsk| jisa jIva ke mana kA vikAsa nahIM hotA, vaha asaMjJI kahalAtA hai| jo jIva asaMjJI avasthA meM agale janma ke yogya Ayu kA bandha karatA hai usakA nAma asaMjJI-Ayu hai|' yaha bhAvI naigama naya kI apekSA se vyAkhyA kI gaI hai| bhAvI naigama naya, naigama naya kA eka bheda hai jisakA viSaya haibhaviSya meM vartamAna kA AropaNa krnaa| jaise-jaba jIva asaMjJI konI tI tiryaJca' avasthA meM naraka yA deva gati kA AyuSya-bandha karatA hai, usa Ayu bandha ko asaMjJI-AyuSya-bandha kahA jAtA hai, jabaki deva aura nAraka asaMjJI hote hI nhiiN| yahAM bhaviSya meM vartamAna kA AropaNa kiyA gayA hai| 2. nairayika asaMjJI-Ayu nairayika asaMjJI-Ayu kA tAtparya hai-nairayika-prAyogya asaMjJI-Ayu yAni asaMjJI jIva jaba naraka kA AyuSya-bandha karatA hai| zeSa tInoM isI prakAra vyAkhyeya haiN| 115. asaNNI NaM bhaMte ! jIve kiM neraiyAuyaM asaMjJI bhadanta ! jIvaH kiM nairayikAyuH 115. bhante ! kyA asaMjJI jIva nairayika-Ayu kA pakarei ? tirikkhajoNiyAuyaM pakarei ? prakaroti ? tiryagyonikAyuH prakaroti ? manu- bandha karatA hai ?' tiryagyonika- Ayu kA bandha maNussAuyaM pakarei ? devAuyaM pakarei ? pyAyuH prakaroti ? devAyuH prakaroti ? karatA hai ? manuSya-Ayu kA bandha karatA hai ? deva-Ayu kA bandha karatA hai ? haMtA goyamA ! neraiyAuyaM pi pakarei, tiri- hanta gautama ! nairayikAyurapi prakaroti, tiryag- hAM, gautama ! vaha nairayika-Ayu kA bhI bandha karatA kkhajoNiyAuyaM pi pakarei, maNussAuyaM pi yonikAyurapi prakaroti, manuSyAyurapi prakaro- hai| tiryagyonika-Ayu kA bhI bandha karatA hai| pakarei, devAuyaM pi pkrei| ti, devAyurapi prakaroti / manuSya-Ayu kA bhI bandha karatA hai aura deva -Ayu kA bhI bandha karatA hai| neraiyAuyaM pakaremANe jahaNNeNaM dasavAsa- nairayikAyuH prakurvan jaghanyena dazasahasra- nairayika-Ayu kA bandha karane vAlA jaghanyataH dasa sahassAI, ukkoseNaM paliovamassa asaM- varSANi, utkarSeNa palyopamasya asaMkhyeyabhAgaM hajAra varSa aura utkarSataH palyopama ke asaMkhyeya khejaimAgaM pkrei| prakaroti / bhAga kA bandha karatA hai| tirikkhajoNiyAuyaM pakaremANe jahaNNeNaM tiryagyonikAyuH prakurvan jaghanyena anta- tiryagayonika-Ayu kA bandha karane vAlA jaghanyataH aMtomahattaM, ukkoseNaM paliovamassa asaM- muhUrtam, utkarSeNa palyopamasya asaMkhyeyabhAgaM antarmuhUrta aura utkarSataH palyopama ke asaMkhyeya khejaibhAgaM pkre| prakaroti / bhAga kA bandha karatA hai| maNussAuyaM pakaremANe jahaNNeNaM aMtomuhattaM, manuSyAyuH prakurvan jaghanyena antarmuhUrtam, manuSya-Ayu kA bandha karane vAlA jaghanyataH antaukkoseNaM paliovamassa asaMkhejaibhAgaM utkarSeNa palyopamasya asaMkhyeyabhAgaM prakaro- muhUrta aura utkarSataH palyopama ke asaMkhyeya bhAga pkre| kA bandha karatA hai| devAuyaM pakaremANe jahaNNeNaM dasavAsa- devAyuH prakurvan jaghanyena daza sahasravarSANi, deva-Ayu kA bandha karane vAlA jaghanyataH daza sahassAI, ukkoseNaM paliovamassa asaMkhe- utkarSeNa palyopamasya asaMkhyeyabhAgaM prakaro- hajAra varSa aura utkarSataH palyopama ke asaMkhyeya aimAgaM pakarei // ti| bhAga kA bandha karatA hai| ti| 3. bh.vR.1|114-nairyikpraayogymsnggyaayuneryikaasnggyaayuH, evamanyApi / 1. bh.vR.1|114-asnyii san yatparabhavayogyamAyurbadhnAti tdsnggyaayuH| 2. asaMjJI manuSya naraka aura devagati kA AyuSya-baMdha nahIM krtaa| Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 116. eyassa NaM bhaMte ! neraiyaasaNNI - Auyassa, tirikkhajoNiyaasaNNI Auyassa, maNussaasaNNI Auyassa, devaasa Auyassa kare karehiMto appe vA ? bahue vA ? tulle vA ? visesAhie vA ? goyamA ! savvatthove devaasaNNiAue, 1. bandha karatA hai yahAM 'prakaroti' kA artha 'baMdha karanA' hai|' pakarei - isa dhAtu kA kucha viziSTa artha bhI hai| isa viSaya meM bha. 11436-436 kA AlApaka draSTavya hai| vahAM baMghai aura pakarei donoM dhAtu-padoM kA prayoga asaNaAe asaMkhejjaguNe, tirikkhajoNiya asaNiAue asaMkhejjaguNe, neraiya asaNiAue asaMkhejaguNe // 1. sUtra 116 AyuSya kA alpabahutva 71 bhASya etasya bhadanta ! nairayikAsaMjJyAyuSaH, tiryagUyonikAsaMjJayAyuSaH, manuSyAsaMjJayAyuSaH, devAsaMjJyAyuSaH, kataraH katarebhyaH alpo vA ? bahurvA ? tulyo vA ? vizeSAdhiko vA ? gautama ! sarvastokaH devAsaMjJyAyuH, manuSyAsaMjJyAyuH akhyeyaguNaH, tiryagyonikAsaMjJyAyuH asaMkhyeyaguNaH, nairayikAsaMjJyAyuH asaMkhyeyaguNaH / jayAcArya ne AyuSya ke alpabahutva kA vimarza kiyA hai| unhoMne likhA hai ki prastuta Agama ke caubIsaveM zataka ke dvitIya uddezaka kI TIkA meM yaha nirdiSTa hai - "saMmUrcchima kI utkRSTa Ayu eka karor3a pUrva-pramANa hotI hai|" isakA hetu yaha hai ki saMmUrcchima jIva apanI Ayu ke pramANa meM hI deva-Ayu kA baMdha kara sakatA hai, usase adhika nahIM kara sktaa| isI apekSA se deva - Ayu ko 117. sevaM bhaMte! sevaM bhaMte ! hai| baMghai kA artha sAmAnya hai-- bAMdhanA / pakarei kA artha karma kI prakRti Adi meM parivartana karanA hai| bhASya 1. bha. bR. 9 1915 - pakarei' tti badhnAti / 2. vahI, 2 / 117 - iha palyopamAsaMkhyeyabhAgagrahaNena pUrvakoTI grAhyA, yataH saMmUrcchimasyotkarSataH pUrvakoTipramANamAyurbhavati, sa cotkarSataH svAyuSkatulyameva devAyurbadhnAti nAtiriktaM, ata evoktaM cUrNikAreNa -- "ukkoseNaM sa tulla tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! za.1: u.2H sU.115-117 116. ' bhante! nairayika- asaMjJI-Ayu, tiryagyonika- asaMjJI-Ayu, manuSya-asaMjJI - Ayu aura deva- asaMjJI Ayu, inameM kauna kisase alpa, adhika, tulya yA vizeSAdhika hai ? sabase alpa mAnA gayA hai|' yaugalika manuSya kI apekSA se manuSya - Ayu ko usase asaMkhyAtagunA tathA tiryaJca yaugalika kI apekSA se usase asaMkhyAta - gunA mAnA gayA hai| ratnaprabhA ke cauthe prastara meM madhyama Ayu meM utpanna hotA hai, isa apekSA se naraka kA Ayu tiryaJca se asaMkhyAtagunA hotA hai| gautama ! deva kI asaMjJI-Ayu sabase alpa haiM / manuSya asaMjJI Ayu usase asaMkhyeyagunA hai, tiryagyonika - asaMjJI-Ayu usase asaMkhyeyagunA hai| aura nairayika-asaMjJI-Ayu usase asaMkhyeyagunA hai / 117. bhante vaha aisA hI hai, bhante vaha aisA hI hai| puvvakoDI AyuyattaM nivvatte, na ya saMmucchimo puvvakoDIAyuyattAo paro asthi "tti / 3. bha.jo. 1 / 10 / 22 kA vArtika / Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla kaMkhAmohaNija-padaM 115.jIvANaM bhaMte ! kaMkhAmohaNije kamme taio uddeso : tIsarA uddezaka saMskRta chAyA hindI anuvAda kAGkSAmohanIya-padam kAMkSAmohanIya-pada jIvAnAM bhadanta ! kAMkSAmohanIyaM karma kRtam? 115.'bhante ! kyA jIvoM ke kAMkSAmohanIya karma kRta' hotA hai ? hanta kRtm| hAM, kRta hotA hai| kaDe ? haMtA kdde|| 116. se bhaMte ! kiM 1. deseNaM dese kaDe ? 2. deseNaM sabve kaDe ? 3. saveNaM dese kaDe ? 4. sabveNaM sabve kaDe ? goyamA ! 1. no deseNaM dese kaDe 2. no deseNaM savve kaDe 3. no sabveNaM dese kaDe 4. saveNaM sabve kdde|| tasya bhadanta ! kiM 1. dezena dezaH kRtaH ? 116. bhante ! kyA 1. deza ke dvArA deza kRta hotA 2. dezena sarvaM kRtam ? 3. sarveNa dezaH kRtaH? hai? 2. deza ke dvArA sarva kRta hotA hai? 3. sarva 4. sarveNa sarvaM kRtam ? ke dvArA deza kRta hotA hai? 4. sarva ke dvArA sarva kRta hotA hai? gautama ! 1. no dezena dezaH kRtaH 2. no / gautama ! 1. deza ke dvArA deza kRta nahIM hotaa| dezena sarvaM kRtam 3. no sarveNa dezaH kRtaH / 2. deza ke dvArA sarva kRta nahIM hotaa| 3. sarva 4. sarveNa sarvaM kRtam / ke dvArA deza kRta nahIM hotaa| 4. sarva ke dvArA sarva kRta hotA hai| 120. neraiyANaM bhaMte ! kaMkhAmohaNije kamme kaDe ? haMtA kdde|| nairayikANAM bhadanta ! kAMkSAmohanIyaM karma 120. bhante ! kyA nairayika jIvoM ke kAMkSAmohanIya kRtam ? karma kRta hotA hai ? hanta kRtm| hAM, kRta hotA hai| 121. se bhaMte ! kiM 1. deseNaM dese kaDe ? 2. deseNaM sabbe kaDe ? 3. sabeNaM dese kaDe? 4. saveNaM sabve kaDe ? tasya bhadanta ! kiM 1. dezena dezaH kRtaH ? 121. bhante! kyA 1. deza ke dvArA deza kRta hotA 2. dezena sarvaM kRtam ?3. sarveNa dezaH kRtaH? hai? 2. deza ke dvArA sarva kRta hotA hai ? 3. sarva 4. sarveNa sarvaM kRtam ? ke dvArA deza kRta hotA hai ? 4. sarva ke dvArA sarva kRta hotA hai ? gautama ! 1. no dezena dezaH kRtaH 2. no gautama ! 1. deza ke dvArA deza kRta nahIM hotaa| dezena sarvaM kRtam 3. no sarveNa dezaH kRtaH / 2. deza ke dvArA sarva kRta nahIM hotaa| 3. sarva 4. sarveNa sarvaM kRtm| ke dvArA deza kRta nahIM hotaa| 4. sarva ke dvArA sarva kRta hotA hai| goyamA ! 1. no deseNaM dese kaDe 2. no deseNaM sabbe kaDe 3. no sabveNaM dese kaDe 4. saveNaM sabve kaDe // 122. evaM jAva vemANiyANaM daMDao bhaanniybbo|| evaM yAvad vaimAnikAnAM daNDakaH bhnnitvyH| 122. (asurakumAroM se lekara) vaimAnikoM taka sabhI daNDaka isI prakAra vaktavya haiN| 123. jIvA NaM bhaMte ! kaMkhAmohaNijaM kammaM kariMsu ? haMtA krisu|| jIvA bhadanta ! kAGkSAmohanIyaM karma akA- 123. bhante ! kyA jIvoM ne kAMkSAmohanIya karma kiye the? hanta akaarssH| hAM, kiye the| 124.taM bhaMte ! kiM 1. deseNaM desaMkariMsu? 2. deseNaM sabaM kariMsu ? 3. savveNaM desaM kariMsu ? 4. sabveNaM savvaM karisu? tasya bhadanta ! kiM 1. dezena dezam akArSaH? 124. bhante ! kyA unhoMne 1. deza ke dvArA deza 2. dezena sarvam akArSaH ? 3. sarveNa dezam kiyA thA ? 2. deza ke dvArA sarva kiyA thA? akArSuH ? 4. sarveNa sarvam akArSuH ? 3. sarva ke dvArA deza kiyA thA ? 4. sarva ke dvArA sarva kiyA thA? Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 73 za.1: u.3: sU.118-128 goyamA !1. no deseNaM desaM kariMsu 2. no deseNaM sabaMkariMsu 3. no saveNaM desaMkariMsu 4. saveNaM sabaM kariMsu // gautama ! 1. no dezena dezam akArSuH 2. no gautama ! unhoMne 1. deza ke dvArA deza nahIM kiyaa| dezena sarvam akArSuH 3. no sarveNa dezam / 2. deza ke dvArA sarva nahIM kiyaa| 3. sarva ke akArSuH 4. sarveNa sarvam akArSuH / dvArA deza nahIM kiyaa| 4. sarva ke dvArA sarva kiyA thaa| 125. eeNaM abhilAveNaM daMDao bhANiyabo jAva vemaanniyaannN|| etena abhilApena daNDakaH bhaNitavyaH yAvad 125. isa abhilApa (pATha-paddhati) dvArA vaimAnikoM vaimAnikAnAm / taka sabhI daNDaka vaktavya haiN| 126. evaM kreNti| ettha vi daMDao jAva vemaanniyaannN|| evaM kurvnti| atrApi daNDakaH yAvad 126. isI prakAra (vartamAna meM jIva kAMkSAmohanIya vaimaanikaanaam| karma) karate haiM / yahAM bhI vaimAnikoM taka sabhI daNDaka vaktavya haiN| 127. evaM karissaMti / etya vi daMDao jAva vebhaanniyaannN|| evaM kariSyanti / atrApi daNDakaH yAvad 127. isI prakAra (bhaviSya meM jIva kAMkSAmohanIya vaimaanikaanaam| karma) kreNge| yahAM bhI vaimAnikoM taka sabhI daNDaka vaktavya haiN| 128. evaM cie, ciNiMsu, ciNaMti, ciNi- ssaMti / uvacie, uvaciNiMsu, uvaciNaMti, uvcinnissNti| udIreMsu, udIreMti, udI- rissNti| vedeMsa, vedeti, vedissNti| niJjareMsu, nijareMti, nijrissNti| evaM citaH, acaiSuH, cinvanti, cessynti| 128. isI prakAra cita hai, caya kiyA thA, caya upacitaH, upAcaiSuH, upacinvanti, upa- karate haiM aura caya kreNge| upacitra hai , upacaya cessynti| udairiran, udIrayanti, udIra- kiyA thA, upacaya karate haiM aura upacaya kreNge| yissynti| avedayiSuH, vedayanti, veda- udIraNA kI thI, udIraNA karate haiM aura udIraNA yiSyanti / nirajAriSaH, nirjIyanti, nirjari- kreNge| vedana kiyA thA, vedana karate haiM aura ssynti| vedana kreNge| nirjaraNa kiyA thA, nirjaraNa karate haiM aura nirjaraNa kreNge| saMgahaNI gAhA saMgrahaNI gAthA kaDa-ciya-uvaciyaudIriyA vediyA ya nijinnnnaa| Aditie caubhedA, tisabhedA pacchimA tiNNi // 1 // kRta-cita-upacitaudIritA veditAH ca nirjiirnnaaH| Aditrike caturbhedAH, trikabhedAH pazcimAH tryH|| saMgrahaNI gAthA kRta, cita, upacita, udIrita, vedita aura nirjIrNa-ye chaha prakAra haiN| inameM prathama tIna ke cAra-cAra bheda haiM aura zeSa tIna ke tIna-tIna bheda bhASya 1. sUtra 118-128 _prastuta AlApaka meM eka karmazAstrIya samasyA kA samAdhAna kiyA gayA hai| jIva unhIM karma-pudgaloM ko grahaNa karatA hai, jo usake pradezoM (Atma-pradezoM) meM avagADha hote haiN| isakA tAtparya yaha hai ki jina AkAza-pradezoM para AtmA ke pradeza vyApta hote haiM, unhIM AkAza-pradezoM para rahe hue karma-pudgala jIva dvArA grahaNa kie jAte haiM, kintu una AkAza-pradezoM ke anantara aura parampara pradezoM meM avagADha karma-pudgaloM kA vaha grahaNa nahIM krtaa| karma-grahaNa kI prakriyA isa prakAra hai-kabhI jIva eka-do se lekara aneka Asa-pradezoM para avagADha karma-pudgaloM ko grahaNa karatA hai aura kabhI sabhI Atma-pradezoM para avagADha karma-pudgaloM ko grahaNa karatA hai| ye donoM prakAra ke pudgala jIva ke sabhI pradezoM dvArA grahaNa kie jAte haiN| karma-prakRti meM isI savveNaM (sarvAtmanA) ke niyama kA nirUpaNa milatA hai| prastuta Agama tathA paNNavaNA meM AhAra ke viSaya meM yahI niyama milatA hai| 'vRttikAra ne bhI isa niyama ko 1. karma prakRti,21 egamavi gahaNadavvaM, savvappaNayAe jIvadesamma / savvappaNayA savvattha vAvi sabve gahaNakhanthe / 2. (ka) bh.6|186| (kha) paNNa.28/20 AyasarIrakhettogADhe poggale sabbappaNayAe aahaarmaahreNti| Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.1: u.3. sU.118-128 74 bhagavaI jIva kA svabhAva mAnakara usakI vyAkhyA kI hai|' malayagiri ne cita kA artha 'uttarottara sthitiyoM meM pradeza-hAni aura isa niyama kA dUsarA khaNDa hai svN| isakA tAtparya hai ki rasa-vRddhi ke dvArA avasthApita karanA' kiyA hai| eka kAla meM jitane karma-pudgaloM kA grahaNa karanA hai unakA eka bhagavatI, prathama zataka ke nauveM uddezaka kI vRtti meM abhayadevasUri sAtha grahaNa kiyA jAegA, unakA AMzika grahaNa nahIM hogaa| isa ne ciNAi kA sambandha anubhAga-bandha athavA 'nidhattAvasthA' se batalAyA prakAra samveNaM savve kA niyama grAhaka aura grahaNIya dravya donoM se hai| paNNavaNA meM bhI bandha kI chaha avasthAeM pratipAdita haiM-1.baddha sambandhita hai| prastuta sUtra ke cAra vikalpoM meM yaha cauthA vikalpa 2. spRSTa 3. baddhasparzaspRSTa 4. saMcita 5. cita 6. upcit| isI sammata hai, zeSa tInoM vikalpa karma-bandha ke sambandha meM mAnya nahIM haiN| prakAra upacita pada ke bhI bhinna-bhinna artha milate haiM-abhayadevasari 2. kAMkSAmohanIya ke anusAra 'pradeza aura anubhAga Adi kI bAra-bAra vRddhi karanA' upacaya hai| matAntara ke anusAra cita ke abAdhAkAla ko chor3akara kAMkSA kA artha hai abhilaassaa| vibhinna dRSTikoNoM yA matavAdoM vedana ke yogya niSeka kI racanA karanA upacaya hai|" ke sAmane Ane para kAMkSAmoha kI sthiti banatI hai| yaha sahI hai' yA 'vaha sahI hai' isa prakAra kA vikalpa 'zaMkA' hai| isake pazcAt prathama zataka ke nauveM uddezaka kI vRtti meM abhayadevasUri ne 'ise svIkAra karUM' yA 'use svIkAra karUM' isa prakAra kI abhi uvaciNAi kA saMbandha pradeza-bandha athavA 'nikAcanA' se batalAyA lASAtmaka manodazA 'kAMkSA' hai| kAMkSA ke sAtha 'mohanIya' zabda kA yoga hai| kAMkSA ke dvArA AcArya malayagiri ne upacita kA artha 'saMkramaNa ke dvArA cetanA meM eka prakAra kA moha paidA ho jAtA hai| isalie ise mohanIya upacaya karanA' kiyA hai|" karma kahA gayA hai| "cita' aura 'upacita' ina donoM padoM kI vyAkhyAoM kA vRttikAra ne kAMkSAmohanIya kA artha mithyAtva mohanIya kiyA tulanAtmaka adhyayana karane para patA calatA hai ki saba vyAkhyAkAra hai| kintu isI zataka ke 170 - sUtra ke sandarbha meM vimarza karane isa viSaya meM ekamata nahIM haiN| 'cita' kA 'anubhAga-vRddhi' artha saMgata para pratIta hotA hai ki kAMkSAmohanIya kA sambandha jJAnAvaraNIya karma lagatA hai| isa viSaya meM AcArya malayagiri aura abhayadevasUri donoM se hai, mohanIya karma ke avAntara bheda darzana-mohanIya se nahIM hai| sahamata haiN| 'upacita' kA artha 'karma-pudgaloM kI niSeka-racanA' saMgata pratIta hotA hai| abhayadevasUri ne matAntara ke sandarbha meM jo gAthA draSTavya 11166-172 kA bhaassy| uddhRta kI hai, vaha karma-prakRti kI hai3. kRta motUNa sagamabAhe, paDhamAe Thiie bahutaraM davvaM / isakA artha hai karma rUpa meM baddha / etto visesahINaM, jAvukosaM ti sabvesi / / " 4. cita, upacita niSeka-racanA kA artha 'badhyamAna karma-prakRtiyoM ke apane-apane cita aura upacita kA sAmAnya artha hai-saMcita honA aura abAdhAkAla ko chor3akara karma-dalikoM aura unake sthiti-kAla meM puSTa honaa| karma-zAstra ke prasaMga meM inakI vizeSa vyAkhyA sAmaJjasya sthApita karanA hai| isase phalita hotA hai ki 'upacaya' hai-karma-pudgaloM kA jIva-pradezoM ke sAtha sambandha hote rahanA, yaha kA sambandha 'sthiti-bandha' ke sAtha hai| caya-avasthA hai| abhayadevasUri ke anusAra pradeza aura anubhAga Adi yaha Azcarya hai ki prastuta Agama meM uvaciNAi dhAtu kA prayoga kI vRddhi kA nAma caya hai| unhoMne matAntara kA ullekha kiyA hai| sAta-vedanIya aura asAta-vedanIya ke sAtha milatA hai| usake anusAra karma-pudgaloM ke grahaNa-mAtra kA nAma caya hai| AcArya 1. bha.vR.11116-jIvasvAbhAvyAt sarvasvapradezAvagADhatadekasamayabandhanIya- 6. bh.vR.1|128 upacayastadeva paunaHpunyena | ___ karmapudgalabandhane sarvajIvapradezAnAM vyApAra ityata ucyate srvaatmnaa| 10. vhii,1|128-upcynN tu citasyAvAdhAkAlaM muktvA vedanArthaM niSekaH, sa 2. vahI,11116-'sarva' tadekakAlakaraNIyaM kAMkSAmohanIyaM krm| caivam-prathamasthitau bahutaraM karmadalikaM niSiJcati tato dvitIyAyAM vizeSahInaM 3. bahI,1115-mohayatIti mohanIyaM karma tacca cAritramohanIyamapi bhavatIti evaM yAvadutkRSTAyAM vizeSahInaM niSiJcati, uktaM caviziSyate--kAMkSA-anyAnyadarzanagrahaH, upalakSaNatvAcAsya zaMkAdipari- "mottUNa sagamavAha, paDhamAi ThiIe bahutaraM davvaM / grahaH / tataH kAMkSAyA mohanIyaM kAMkSAmohanIyaM mithyAtvamohanIyamityarthaH / sesaM vizeSahINaM, jAvukkosaMti savvAsiM // " 4. vahI,11125cayaH-pradezAnubhAgAdervardhanam / 11. vahI, 1/436-'kiM uvaciNAitti pradezabandhA'pekSayA nikAcanA'pekSayA 5. vahI,11125-anye tyAhuH-cayanaM-karmapudralopAdAnamAtram / veti| 6. prajJA.vR.pa.456-citasya uttarottarasthitiSu pradezahAnyA rasavRddhayA avasthA- 12. prajJA.va.pa.456-upacitasya samAnajAtIya-prakRtyantaradalika-saMkrameNopacayaM pitsy| niitsy| 7. bha.vR.11436 kiM ciNAi'tti anubhAgabandhA'pekSayA nidhattAvasthA'pekSayA / 13. krmprkRti,83| 14. bha.11436 - 436 ..pnnnn.23/13| vaa| Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI za.1: u.3: sU.118-131 5. udIraNA anudita karma ko 'apavartanA' karaNa ke dvArA udaya meM laanaa| 6. vedana karma kA anubhava krnaa| 7. nirjaraNa jIva-pradezoM se karma-pradezoM kA pRthakkaraNa / 8. saMgrahaNI gAthA kRta, cita aura upacita meM cAra-cAra vikalpoM kA nirdeza kiyA gayA hai| kRta, cita aura upacita karma cirasthAyI hotA hai; isalie tIna kAla kI kriyA ke atirikta eka sAmAnya kriyA kA prayoga kiyA gayA hai| udIraNA, vedanA aura nirjarA-ye cirasthAyI nahIM hote; isalie inake lie kevala trikAlavartI kriyA kA hI prayoga kiyA gayA hai|' 126. jIvA NaM bhaMte ! kaMkhAmohaNijjaM kammaM vedeti ? haMtA vedeti|| jIvAH bhadanta ! kAMkSAmohanIyaM karma veda- 126. 'bhante ! kyA jIva kAMkSAmohanIya karma kA yanti ? vedana karate haiM? hanta vedynti| hAM, karate haiN| 130. kahaNaM maMte ! jIvA kaMkhAmohaNilaM kammaM vedeti ? goyamA ! tehiM tehiM kAraNehiM saMkiyA, kaMkhiyA, vitigichiyA, bhedasamAvanA, kalusasamAvanA-evaM khalu jIvA kaMkhAmohaNijaM kammaM vedeti / / kathaM bhadanta ! jIvAH kAMkSAmohanIyaM karma 130. bhante ! jIva kAMkSAmohanIya karma kA vedana vedayanti? kaise karate haiM ? gautama ! taiH taiH kAraNaiH zaGkitAH, kAkSi- gautama ! una-una kAraNoM se jIva zaMkita, kAMkSita, tAH, vicikitsitAH, bhedasamApannAH, kaluSa- vicikitsita, bheda-samApanna, kaluSa-samApanna ho samApanAH-evaM khalu jIvAH kAMkSAmohanIyaM jAte haiN| isa prakAra jIva kAMkSAmohanIya karma kA karma vedynti| vedana karate haiN| bhASya 1. sUtra 126,130 prastuta AlApaka meM kAMkSAmohanIya karma-vedana ke pAMca hetu bata- lAe gae haiM: 1. zaMkA-tattva ke viSaya meM sandeha / 2. kAMkSA-kutattva kI AkAMkSA / 3. vicikitsA-dhArmika ArAdhanA ke phala ke viSaya meM sndeh| 4. bheda-tattva yA satya ke prati mati kA dvaidha-anirNAyaka sthiti| kA honaa| 5. kaluSa-tattva ke prati nirmala buddhi kA abhAva / prastuta Agama ke dUsare zataka ke prathama uddezaka meM 'zaMkitA' / Adi pAMca padoM ke artha vRttikAra ne bhitra prakAra se kie haiN| vahAM sandarbha bhinna hai; isalie artha-parivartana honA svAbhAvika hai| vRttikAra ne prastuta prakaraNa meM bheda kA artha mati kA dvaidhabhAva aura kaluSa kA artha 'yaha aisA nahIM hai' isa prakAra kA mati-viparyAsa kiyA hai|' vRttikAra ne prazna upasthita kiyA hai--jIva kAMkSAmohanIya kA vedana karatA hai isakA pratipAdana pUrva sUtra meM ho cukA, punaH isakA pratipAdana kyoM ? isake samAdhAna meM unhoMne eka gAthA uddhRta kI hai| isakA artha hai ki pUrvapratipAdita tathya kA punaH pratipAdana kiyA jAtA hai, usake tIna kAraNa haiM-pratiSedha, anujJA aura hetu-vizeSa kI uplbdhi| isa 'vedana-sUtra' meM vedana ke hetuoM kA vizeSa ullekha kiyA gayA hai; isalie yaha sArthaka hai| saddhA-padaM zraddhA-padam zraddhA-pada 131. se naNaM bhaMte ! tameva sacaM NIsaMkaM, jaM jiNehiM paveiyaM? atha nUnaM bhadanta ! tadeva satyaM niHzaGka, yaj 131. 'bhante ! kyA vahI satya aura niHzaMka hai, jinaiH praveditam ? jo jinoM (arhatoM) dvArA pravedita hai ? 1. bha.vR.11128 navAce sUtratraye kRtacitopacitAnyuktAni uttareSu kasmAno- jinazAsanasvarUpaM prati matedvaidhIbhAvaM gatAH, anadhyavasAyarUpaM vA matibhaGga dIritaveditanirjIrNAni ? iti, ucyate-kRtaM citamupacitaM ca karma ciramapya- gatAH, athavA yata eva zaGkitAdivizeSaNA ata eva matedvaidhIbhAvaM gatAH, vatiSThata iti karaNAdInAM trikAlakriyAmAtrAtiriktaM cirAvasthAnalakSaNakRtatvA- _ 'kaluSasamApannAH' naitadevamityevaM mativiparyAsaM gtaaH| dyAzritya kRtAdInyuktAni / udIraNAnAM tu na cirAvasthAnamastIti trikAlavartinA 4. vhii,1|126-- kriyAmAtreNaiva taanybhihitaaniiti| puvvabhaNiyaM pi pacchA jaM bhaNNai tattha kAraNaM atthi| 2. vhii,227| paDiseho ya aNunA, heuvisesovalaMbho tti / / 3. vhii,1|130-bhedsmaapnaa iti-kimidaM jinazAsanamAhosvididam ityevaM Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI za.1: u.3H sU.131,132 haMtA goyamA ! tameva sacaM NIsaMkaM, jaM jiNehiM pveiyN|| hanta gautama ! tadeva satyaM niHzaGka, yaja jinaiH praveditam / hAM, gautama ! vahI satya aura niHzaMka hai, jo jinoM dvArA pravedita hai| 132. se nRNaM bhaMte ! evaM maNaM ghAremANe, evaM atha nUnaM bhadanta ! evaM manaH dhArayan, evaM prakurvan, evaM ceSTamAnaH, evaM saMvRNvAnaH AjJAyAH ArAdhako bhavati? ANAe ArAhae bhavati ? 132. bhante ! kyA (jinoM dvArA pravedita hai, vahI satya aura niHzaMka hai) isa prakAra ke mana ko dhAraNa karatA huA, utpanna karatA huA, isa prakAra kI ceSTA karatA huA, isa prakAra mana kA saMvara karatA huA AjJA kA ArAdhaka hotA hai ? hAM, gautama ! isa prakAra ke mana ko dhAraNa karatA huA, utpanna karatA huA, isa prakAra kI ceSTA karatA huA, isa prakAra mana kA saMvara karatA huA AjJA kA ArAdhaka hotA hai| haMtA goyamA ! evaM maNaM ghAremANe, evaM pakaremANe, evaM cidvemANe, evaM saMvaremANe ANAe ArAhae bhavati / / hanta gautama ! evaM manaH dhArayan, evaM prakurvana, evaM ceSTamAnaH, evaM saMvRNvAnaH AjJAyAH ArAdhako bhvti| bhASya aura ahetugmy| indriya-jJAna kI sImA meM viSaya banane vAle padArtha hetugamya haiN| indriya-jJAna kI sImA se pare jo sUkSma aura amarta haiM, ve ahetugamya haiN| isIlie unhoMne likhA hai ki Agama yA atIndriya ke viSaya meM ahetuvAda kA aura sthUla padArthoM ke viSaya meM hetuvAda kA prayoga karanA caahie|' ukta sUtra ahetuvAda kA AdhArabhUta sUtra 1. sUtra 131,132 tameva sacaM NIsaMkaM jaM jiNehiM paveiyaM--yaha kAMkSAmohanIya kA Alambana-sUtra hai| adhyAtma kI aneka bhUmikAeM haiN| usakI pahalI bhUmikA hai samyag shrddhaa| jJeya tIna prakAra kA hotA hai1. sukhAdhigama---jo saralatA se jAnA jA ske| 2. duradhigama-jo kaThinAI se jAnA jA ske| 3. anadhigama-jo parokSa jJAna se na jAnA jA ske| sukhAdhigama ke viSaya meM zaMkA kA avakAza vizeSa nahIM hotaa| duradhigama ke viSaya meM zaMkA kA kucha avakAza rahatA hai| anadhigama parokSa jJAna kA viSaya nahIM hotA, isalie vaha zaMkA kA mukhya kSetra banatA hai| vibhinna mAnyatAeM haiM aura vibhinna vicaar| isa avasthA meM jJAtA yaha nirNaya nahIM kara pAtA ki samyak kyA hai aura mithyA kyA hai ? samyak aura mithyA kI kasauTI kyA hai ? yaha anirNaya kI avasthA kAMkSAmohanIya ke vedana kA nimitta bana jAtI hai| usa sthiti meM ukta sUtra Alambana banatA hai| 'jo jina dvArA pravedita hai, vahI satya hai' isa vAkya se yaha artha dhvanita hotA hai jo jina dvArA pravedita hai, vahI satya hai, zeSa nhiiN| isalie 'eva' zabda kI vyAkhyA satya ke sAtha karanA adhika saMgata pratIta hotA hai| 'jo jina dvArA pravedita hai vaha satya hI hai'-isa vAkya meM dUsaroM dvArA pravedita satya bhI surakSita hai| AcArya siddhasena ne do prakAra ke padArtha batalAe haiM-hetugamya ___AcArya siddhasena kA sasamaya-paNNavao yaha vacana ANAe ArAhae kA anuvAda jaisA lagatA hai| upAdhyAya yazovijayajI ne prastuta sUtra ko dravya samyaktva kA pratipAdaka batalAyA hai| kintu vaha vimarzanIya hai| vAstava meM prastuta sUtra atIndriya jJAna yA atIndriya jJAnI dvArA pratipAdita satya kI svIkRti kA sUcaka hai|' zabda-vimarza 2. mana ko dhAraNa karatA huA....saMvara karatA huA mana ko dhAraNa karatA huA--AsthAyukta mana ko dhAraNa karatA huaa| mana ko utpanna karatA huA---usa satya kI ora mana ko gatizIla karatA huaa| ceSTA karatA huA usa dizA meM mana kI nirantaratA banAtA huA ___ athavA ceSTA karatA huaa| saMvara karatA huA--asatya se apane Apako nivRtta karatA huaa|' 1. smmti.3|43-4 duviho dhammAvAo aheuvAo ya heuvAo ya / tattha u aheuvAo bhaviyA'bhaviyAdao bhAvA // bhavio smmiNsnn-nnaann-crittpddivttisNpnno| NiyamA dukkhaMtakaDo ti lakkhaNaM heuvAyassa / / jo heuvAyapakhaMmi heuo Agame ya aagmio| so sasamayapaNNavao siddhatavirAhao anno / / 2. tulanA-AyAro, 5/65 tathA usakA bhASya / 3. jJAna.pra.40-ata eva caraNakaraNapradhAnAnAmapi svasamayaparasamayamuktavyApArANAM dravyasamyaktvena cAritravyavasthitAvapi bhAvasamyaktvAbhAvaH pratipAditaH saMmatI mahAvAdinA / dravyasamyaktvaM ca tadeva satyaM niHzaMkaM yajinendraH praveditam' iti jJAnAhitavAsanArUpam, mASatuSAdyanurodhAd gurupArataMtryarUpaM vA itynydett| 4. bh.vR.1|132 tadeva satyaM niHzaGkaM yajinaiH pravedita'mityanena prakAreNa . Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 77 bhagavaI atyi-nasthi-padaM za.1: u.3: sU.133-135 asti-nAsti-pada asti-nAsti-padam 133. se naNaM maMte ! atthitaM atthitte pari- Namai ? natthittaM natyitte pariNamai? atha nUnaM bhadanta ! astitvam astitve pari- 133. 'bhante ! kyA astitva astitva meM (utpAdaNamati ? nAstitvaM nAstitve pariNamati ? paryAya utpAda-paryAya meM) pariNata hotA hai ? nAstitva nAstitva meM (vyaya-paryAya vyaya-paryAya meM) pariNata hotA hai ? hanta gautama ! astitvam astitve prinnmti|| hAM, gautama ! astitva astitva meM pariNata hotA nAstitvaM nAstitve pariNamati / hai aura nAstitva nAstitva meM pariNata hotA hai| haMtA goyamA atthittaM atthitte prinnmi| natthittaM natthitte prinnmi|| 134. jaNaM bhaMte ! atyittaM atyitte pari- Namai, natthittaM natthitte pariNamai, taM kiM payogasA? vIsasA? goyamA ! payogasA vi taM (atyittaM atthitte pariNamai, natthitaM natthitte prinnmi)| yad bhadanta ! astitvam astitve pariNamati, 134. bhante !jo astitva astitva meM pariNata hotA nAstitvaM nAstitve pariNamati, tat kiM hai aura nAstitva nAstitva meM pariNata hotA hai, prayogeNa ? visrasA? vaha kisI prayoga se hotA hai athavA svabhAva gautama ! prayogeNa api tad (astitvam asti- se?gautama ! vaha prayoga se bhI hotA hai (astitva tve pariNamati, nAstitvaM nAstitve pari- astitva meM pariNata hotA hai aura nAstitva nnmti)| nAstitva meM pariNata hotA hai)| vinasA api tad (astitvam astitve pari- vaha svabhAva se bhI hotA hai (astitva astitva meM Namati, nAstitvaM nAstitve prinnmti| pariNata hotA hai aura nAstitva nAstitva meM pariNata hotA hai)| vIsasA vi taM (atthittaM atthitte pariNamai, natthittaM natthitte prinnmi)|| 135. jahA te bhaMte ! atyittaM atthitte pariNa- mai, tahA te natyittaM natthitte pariNamai? jahA te natthittaM natthitte pariNamai, tahA te atthitaM atthitte pariNamai ? yathA tava bhadanta ! astitvam astitve pari- 135. bhante ! jaise tumhArA astitva astitva meM Namati, tathA tava nAstitvaM nAstitve pariNa- pariNata hotA hai, vaise hI kyA tumhArA nAstitva mati ? nAstitva meM pariNata hotA hai ? yathA tava nAstitvaM nAstitve pariNamati, tathA jaise tumhArA nAstitva nAstitva meM pariNata hotA hai, tava astitvam astitve pariNamati ? vaise hI kyA tumhArA astitva astitva meM pariNata hotA hai ? hanta gautama ! yathA mama astitvam astitve hAM, gautama ! jaise merA astitva astitva meM pariNata pariNamati, tathA mama nAstitvaM nAstitve pari- hotA hai, vaise hI merA nAstitva nAstitva meM pariNata nnmti| hotA hai| yathA mama nAstitvaM nAstitve pariNamati, tathA / jaise merA nAstitva nAstitva meM pariNata hotA hai, vaise 'mama astitvam astitve pariNamati / hI merAastitva astitva meM pariNata hotA hai| haMtA goyamA ! jahA me atthittaM atthitte pariNamai, tahA me natthitaM natthitte prinnmi| jahA me natyittaM natthitte pariNamai, tahA me atthittaM atthitte prinnmi|| bhASya 1. sUtra 133-135 bhAratIya darzana meM IzvaravAda aura anIzvaravAda--ye do dhAraNAeM rahI haiN| IzvaravAdI dArzanika padArtha ke utpAda aura vinAza ko Izvara-prayala-janya mAnate the| bhagavAn mahAvIra ne utpAda aura vinAza ke sAtha Izvara kA sambandha svIkAra nahIM kiyaa| unakA darzana thA ki utpAda aura vinAza donoM prANI ke prayala se bhI hote haiM aura usake prayala ke binA (aprayalajanita) bhI hote haiN| miTTI kA piNDa ghar3A bana rahA hai| usake pIche prANI kA prayala hai| AkAza meM bAdala maMDarA rahe haiN| usake pIche prANI kA prayala nahIM hai, vaha svAbhAvika pariNamana hai| paramANuoM ke milane se skandha bana rahA hai, vaha aprayatnajanya hai| isa prakAra jisa utpAda-paryAya ke pIche prANI kA prayala ho, use prAyogika aura jisake pIche kisI kA prayala na ho, use svAbhAvika mAnanA nyAyasaMgata hai| jaise vaizeSika darzana pratyeka utpadyamAna padArtha ko prAyogika mAnatA hai, vaise jaina darzana pratyeka padArtha ko prAyogika nahIM mAnatA, vaha prAyogika aura mano--mAnasam utpanaM sat dhArayan-sthirIkurvan 'evaM pakaremANe'tti uktarUpeNA- nutpannaM sat prkurvn-vikdhaanH| 'evaM ciTThamANe ti uktanyAyena manazceSTayan nAnyamatAni satyAnItyAdicintAyAM vyApArayan, ceSTamAno vA vidheyeSu tapo dhyAnAdiSu, 'evaM saMvaremANe'tti uktavadeva manaH saMvRNvan matAntarebhyo nivartayan prANAtipAtAdIn vA pratyAcakSANo jIva iti gamyate / Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.1: u.3: sU.133-135 78 bhagavaI sIdhA honaa| usakA vakra paryAya meM cale jAnA astitva kA astitva meM pariNamana hai| miTTI kA nAstitva tantu meM hai| tantu kA mRttikA-nAstitva-rUpa paTa meM badalanA nAstitva kA nAstitva meM pariNamana hai| 2. sat kA sat ke rUpa meM pariNamana honaa| nAstitva arthAt atyantAbhAva kA atyantAbhAva ke rUpa meM pariNamana honaa| 3. astitva kA astitva meM honA-jaise paTa paTatva meM hotA hai| nAstitva kA nAstitva meM honA-jaise apaTa apaTatva meM hotA vainasika donoM mAnatA hai| jisa prakAra utpAda-paryAya prAyogika aura vainasika donoM prakAra kA hotA hai, usI prakAra vyaya-paryAya bhI donoM prakAra kA hotA hai| pAnI kI barpha jamAI, yaha pAnI kA prayatnajanita vinAza hai| Rtu ke prabhAva se pAnI kA barpha ho jAnA pAnI kA aprayatnajanita vinAza hai| astitva kA eka artha hai sata yA sttaa| yahAM usakA artha utpAda-paryAya hai| isI prakAra nAstitva kA artha abhAva nahIM, vinAza-paryAya hai| yaha artha 'prayoga' aura 'vinasA' ke AdhAra para niSpanna hotA hai| astitva aura nAstitva donoM kA pariNamana prayoga se ho sakatA hai aura svabhAva se bhii| sattAtmaka astitva svabhAva se pariNata hotA hai, kisI prayoga se nhiiN| ise jaina darzana meM anAdi pAriNAmika bhAva kahA jAtA hai| chahoM dravya anAdi pAriNAmika bhAva haiN| ve IzvarakRta nahIM haiN| IzvarakAraNavAdI paramANu aura cetana-dravya ko utpanna nahIM maante| ve kevala avayavImAtra ko IzvarakRta mAnate haiN| aupaniSada darzana meM AkAza ko Izvarajanya mAnA gayA hai| isa IzvarakartRtvavAdI dhAraNA ko asvIkAra karane ke sAtha-sAtha jaina darzana ne mUla dravya aura paryAya kA vistAra se vivecana kiyA hai| usa sAre vistAra ko do zabdoM meM sameTA gayA hai-anAdi pAriNAmika aura sAdi paarinnaamik| mUla dravya anAdi pAriNAmika haiN| unake jo paryAya haiM ve sAdi pAriNAmika haiN| prastuta AlApaka meM sAdi pAriNAmika kI carcA kI gaI hai| isalie yahAM astitva aura nAstitva utpAda aura vinAza-paryAya se saMbaddha haiN| AcArya siddhasena aura akalaMka ne prAyogika aura vainasika kI sUkSma dRSTi se carcA kI hai|' abhayadevasari ne astitva aura nAstitva kI vyAkhyA tIna vikalpoM ke sAtha kI hai1. svarUpa kI apekSA se astitva-aMgali kA sahaja bhAva se zabda-vimarza 2. prayoga se (paogasA) yaha mAgadhI bhASA kA prayoga hai| tRtIyA vibhakti meM sakAra kA prayoga mAgadhI kA lakSaNa hai| vRttikAra ne ise Agamika prayoga mAnA hai| 3. svabhAva se (vIsasA) saMskRta zabdakozoM meM vilasA kA artha buDhApA yA vyaya milatA hai| kintu yahAM isakA prayoga svabhAva ke artha meM kiyA gayA hai|' 4. tumhArA (te) 'te' pada kI vRttikAra ne do dRSTiyoM se vyAkhyA kI hai 'te' arthAta tumhAre mata meM athavA tumhaaraa| pahalA prazna prameya ke viSaya meM kiyA gayA hai aura dUsarA prazna pramAtA ke viSaya meM kiyA gayA hai; isalie 'te' pada kA dUsarA artha adhika saMgata lagatA 1.(ka) sammati.313234 uppAo duviyappo paogajaNio ya vIsasA ceva / tatya u paogajaNio samudayavAyo aprisuddho|| sAbhAvio vi samudayakao bva egatio (egattio) ba hojAhi / AgAsAIANaM tiNhaM parapaccao'NiyamA // vigamassa vi esa vihI samudayajaNiyammi so u duviyappo / samudayavibhAgamettaM atyaMtarabhAvagamaNaM ca // (kh)t.raa.vaa.5|24| 2. bh.pR.1|133-astitvm-agulyaadeH azalyAdibhAvena sattvam, uktaM nAstitve aguSThAdeH paryAyAntareNAstitvarUpe pariNamati, yathA mRdo nAstitvaM tanvAdirUpaM manAstitvarUpe paTe iti / athavA'stitvamiti-dharmadharmiNorabhedAt sadvastu astitve-sattve pariNamati, tatsadeva bhavati, nAtyantaM vinAzi syAd, vinAzasya paryAyAntaragamanamAtrarUpatvAd, dIpAdivinAzasyApi tamisrAdirUpatayA prinnaamaat| tathA 'nAstitvam' atyantAbhAvarUpaM yat kharaviSANAdi tat 'nAstitve' atyantAbhAva eva vartate, nAtyantamasataH sattvamasti, kharaviSANasyeveti, uktaJca nAsato jAyate bhAvo, nAbhAvo jAyate stH| athavA'stitvamiti dharmabhedAt sad 'astitve' sattve vartate, yathA paTaH paTatva eva, nAstitvaM cAsat 'nAstitve' asattve vartate, yathA apaTo'paTatva eveti| 3. bh.vR.1|134-'pogs'tti sakArasyAgamikatvAt / 4. vahI,11134-'vIsasa'tti yadyapi loke vizrasAzabdo jarAparyAyatayA rUDhasta thA'pIha svabhAvArtho dRzyaH, iha prAkRtatvAd 'vIsasAe' ti vAcye 'vIsasA' sarvamasti svarUpeNa, pararUpeNa nAsti ca / anyathA sarvabhAvAnAmekatvaM sNprsjyte|| toha RjutvAdiparyAyarUpamavaseyam, azalyAdidravyAstitvasya kathaJcidRjutvAdiparyAyA vyatiriktatvAd astitve-amulyAderevAGgalyAdibhAvena sattve vakratvAdiparyAye ityarthaH / 'pariNamati' tathA bhavati, idamuktaM bhavati-dravyasya prakArAntareNa sattA prakArAntarasattAyAM vartate, yathA mRdravyasya piNDaprakAreNa sattA ghttprkaarsttaayaamiti| 'natthittaM natthitte pariNamaiti nAstitvam agulyAderazuSThAdibhAvenAsattvaM tacAGguSThAdibhAva eva / tatazcAGmulyAdena stitvamaGguSThAdyastitvarUpamaGgulyAde 5. vahI, 1135-'te' iti tava matena athavA sAmAnyenAstitvanAstitvapariNAmaH prayogavizrasAjanya uktaH, sAmAnyazca vidhiH kvacidatizayavati vastunyanya- . thA'pi syAd atizayavAMzca bhagavAniti tamAzritya pariNAmAnyathA tvamAzaGkamAna Aha-'jahA te' ityAdi, 'te' iti tavaM sambandhi astitvam / Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 136. se nUNaM bhaMte ! atthittaM atthitte gamaNijjaM ? natthittaM natthitte gamaNijjaM ? haMtA goyamA ! atthitaM atthitte gamaNijjaM / natthittaM natthitte gamaNijjaM // 137. jaM NaM bhaMte ! atthittaM asthitte gamaNijjaM, natthittaM natthitte gamaNijjaM taM kiM payogasA bIsasA ? ? goyamA ! payogasA vi taM (atthittaM atthitte gamaNijjaM natthittaM natthitte gamaNijjaM ) / vIsasAvitaM (atthittaM atthitte gamaNijjaM, natthittaM natthitte gamaNinaM ) // 138. jahA te bhaMte ! atthittaM atthitte gamaNijjaM, tahA te natthittaM natthitte gamaNijjaM ? 1. gamanIya vRttikAra ne gamanIya kA artha 'prajJApanIya' kiyA hai|' kintu 'prayoga' aura 'visrasA' ina donoM hetuoM ke sandarbha meM isakA artha 'gamya' yA 'jJeya' adhika saMgata lagatA hai| jahA te natthittaM natyitte gamaNijjaM, tahA te atthittaM atthitte gamaNijjaM ? haMtA goyamA ! jahA me atthittaM atthitte gamaNijaM, tahA me natthittaM natthitte gamaNijjaM / jahA me natthittaM natthitte gamaNijjaM, tahA me atthittaM atthitte gamaNijjaM // bhagavao samatA-padaM 136. jahA te bhaMte ! etthaM gamaNijjaM, tahA te ihaM gamaNijjaM ? jahA te ihaM gamaNijjaM, tA te etthaM gamaNijjaM ? haMtA goyamA ! jahA me etthaM gamaNijjaM, tahA me ihaM gamaNijjaM / jahA me ihaM gamaNijjaM, tahA me etyaM gamaNijjaM // 76 atha nUnaM bhadanta ! astitvam astitve gamanIyam ? nAstitvaM nAstitve gamanIyam ? hanta gautama ! astitvam astitve gamanIyaM / nAstitvaM nAstitve gamanIyaM / bhASya yad bhadanta ! astitvam astitve gamanIyaM, nAstitvaM nAstitve gamanIyaM tat kiM prayogeNa ? visrasA ? gautama ! prayogeNa api tad (astitvam astitve gamanIyaM nAstitvaM nAstitve gamanIyaM) / visrasA api tad (astitvam astitve gamanIyaM nAstitvaM nAstitve gamanIyam) / yathA tava bhadanta ! astitvam astitve gamanIyaM tathA tava nAstitvaM nAstitve gamanIyam ? yathA tava nAstitvaM nAstitve gamanIyaM tathA tava astitvam astitve gamanIyam ? haMta gautama ! yathA mama astitvam astitve gamanIyaM tathA mama nAstitvaM nAstitve gamanIyam / yathA mama nAstitvaM nAstitve gamanIyam, tathA mama astitvam astitve gamanIyam / bhagavataH samatA-padam yathA tava bhadanta ! etasmin gamanIyaM, tathA taba asmin gamanIyaM ? yathA tava asmin gamanIyaM, tathA tava etasmin gamanIyam ? 1. bha. vR. 1 / 136 - astitvamastitve gamanIyaM sadvastu sattvenaiva prajJApanIyamityarthaH / hanta gautama ! yathA mama etasmin gamanIyaM, tathA mama asmin gamanIyam / yathA mama asmin gamanIyaM tathA mama etasmin gamanIyam / za. 1: u. 3 : sU. 136-136 136. bhante ! kyA astitva astitva meM gamanIya ' (jJeya) hai ? kyA nAstitva nAstitva meM gamanIya hai ? hAM, gautama ! astitva astitva meM gamanIya hai / nAstitva nAstitva meM gamanIya hai| 137. bhante ! jo astitva astitva meM gamanIya hai aura nAstitva nAstitva meM gamanIya hai, vaha kisI prayoga se gamanIya hai athavA svabhAva se ? gautama ! vaha prayoga se bhI ( astitva astitva meM gamanIya hai aura nAstitva nAstitva meM gamanIya hai) vaha svabhAva se bhI (astitva astitva meM gamanIya hai aura nAstitva nAstitva meM gamanIya hai ) / 138. bhante ! jaise tumhArA astitva astitva meM gamanIya hai, vaise hI kyA tumhArA nAstitva nAstitva meM gamanIya hai ? jaise tumhArA nAstitva nAstitva meM gamanIya hai, vaise hI kyA tumhArA astitva astitva meM gamanIya hai ? hAM, gautama ! jaise merA astitva astitva meM gamanIya hai, vaise hI merA nAstitva nAstitva meM gamanIya hai| jaise merA nAstitva nAstitva meM gamanIya hai, vaise hI merA astitva astitva meM gamanIya hai / bhagavAn kI samatA kA pada 136. bhante ! jaise tumhAre lie 'atra' (samIpataravartI paryAya) gamanIya hai, vaise hI kyA tumhAre lie 'iha' (samIpavartI paryAya) gamanIya hai ? jaise tumhAre lie 'iha' gamanIya hai, vaise hI kyA tumhAre lie 'atra' gamanIya hai ? hAM, gautama ! jaise mere lie 'atra' gamanIya hai, vaise mere lie 'iha' gamanIya hai| jaise mere lie 'iha' gamanIya hai, vaise mere lie 'atra' gamanIya hai| Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.1: u.3H sU.136-146 bhagavaI 1. sUtra 136 etyaM aura ihaM donoM zabdoM kA eka sAtha prayoga huA hai|| spandAtmaka hotA hai| isameM eka dharma kI nivRtti hotI hai aura dUsare sAdhAraNatayA donoM ekArthaka pratIta hote haiM, kintu vAstava meM ye dharma kI utpatti, kintu arthAntara meM gamana nahIM hotaa| 'gamanIya' yaha ekArthaka nahIM haiN| etyaM etat zabda kA pratirUpaka avyaya hai| isakA sthUla parivartana kA sUcaka hai, isameM jAtyantara yA arthAntara meM gamana artha hai-smiiptrvrtii| ihaM idaM zabda kA pratirUpaka avyaya hai| hotA hai| jala meM taraMga honA yaha pariNamana hai| jala kA barpha ho isakA artha hai smiipvrtii|' prastuta prakaraNa (sU. 133-136) meM ___jAnA yaha arthAntara-gamana hai| isa prakAra 'gamanIya' zabda ke prajJApanIya, pariNamai isa kriyA-pada kA tathA gamaNijaM isa ardhakriyApada kA prayoga jJaya, pAravatanAya Adi aneka artha kie jA sakate hai| milatA hai| 'pariNAma' kA artha svajAtigata parivartana hai| yaha aparikaMkhAmohaNijassa baMdhAdi-padaM kAMkSAmohanIyasya bandhAdi-padam kAMkSAmohanIya kA baMdha Adi-pada 140. jIvA NaM bhaMte ! kaMkhAmohaNijjaM kammaM baMdhati ? haMtA bNdhNti|| jIvAH bhadanta ! kAkSAmohanIyaM karma bana- 140. 'bhante ! kyA jIva kAMkSAmohanIya karma kA ti? baMdha karate haiM ? haMta bjnti| hAM, karate haiN| 141. kahaNaM bhaMte ! jIvA kaMkhAmohaNilaM kammaM baMghati ? goyamA ! pamAdapaJcayA, joganimittaM ca // kathaM bhadanta ! jIvAH kAGkSAmohanIyaM karma 141. bhante ! jIva kAMkSAmohanIya karma kA baMdha badhnanti ? kisa hetu se karate haiM ? gautama ! pramAdapratyayAda yoganimittaM ca / gautama ! usakA pratyaya-hetu (pariNAmI kAraNa) pramAda aura nimitta-hetu yoga (mana, vacana aura kAyA kI pravRtti) hai| 142. se NaM bhaMte ! pamAde kiMpavahe ? goyamA ! jogappavahe // atha bhadanta ! pramAdaH kiMpravahaH ? gautama ! yogprvhH| 142. bhante ! pramAda kisase utpanna hotA hai ? gautama ! pramAda yoga se utpanna hotA hai| 143. se NaM bhaMte ! joe kiMpavahe ? goyamA ! viiriyppvhe|| atha bhadanta ! yogaH kiMpravahaH ? gautama ! vIryapravahaH / 143. bhante ! yoga kisase utpanna hotA hai ? gautama ! yoga vIrya se utpanna hotA hai| 144. se NaM bhaMte ! vIrie kiMpavahe ? goyamA ! sarIrappavahe // atha bhadanta ! vIryaM kiMpravaham ? gautama ! shriirprvhm| 144. bhante ! vIrya kisase utpanna hotA hai ? gautama ! vIrya zarIra se utpanna hotA hai| 145. se NaM bhaMte ! sarIre kiMpavahe ? goyamA ! jiivppvhe|| atha bhadanta ! zarIraM kiMpravaham ? gautama ! jIvapravaham / 145. bhante ! zarIra kisase utpanna hotA hai ? gautama ! zarIra jIva se utpanna hotA hai| 146. evaM sati asthi uTThANei vA, kammei vA, balei vA, vIriei vA, purisakkAra- parakkamei vaa|| evaM sati asti utthAnam iti vA, karma iti 146. aisA hone para utthAna', karma', bala, vIrya vA, balam iti vA, vIryam iti vA, puruSa- aura puruSakAra -parAkrama kA astitva siddha kAra-parAkrama iti vaa| hotA hai| bhASya 1. sUtra 140-146 prastuta AlApaka meM jIva kI svatantratA aura usake kartRtva ke siddhAnta kA pratipAdana kiyA gayA hai| jIva apane parAkrama se karma kA 1. ApTe,-'adas' zabda-'idamastu saMnikRSTaM, samIpataravarti caitado rUpam / adasastu viprakRSTaM, taditi parokSe vijAnIyAt / / ' Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI za.1: u.3H sU.140-146 bandha karatA hai| karma-bandha niyati se jur3A huA nahIM hai| niyativAdI nirdiSTa haiM--madya, nidrA, viSaya, kaSAya, dyUta aura prtilekhn|" avadhAraNA kA asvIkAra hI utthAna, karma, bala, vIrya, puruSakAra unhoMne vaikalpika rUpa meM pramAda ke antargata mithyAtva, avirati aura aura parAkrama kA svIkAra hai| niyativAda ke anusAra jIva ke kaSAya kA nirdeza kiyA hai aura do gAthAeM uddhRta kara usakI puSTi karma-bandha utthAna Adi se nahIM hotaa| bhagavAn mahAvIra puruSArthavAda kI hai| una gAthAoM meM pramAda ke ATha prakAra batalAe gae haiMke pratipAdaka haiN| vRttikAra ne niyativAda kI carcA gozAlaka ke 1. ajJAna 2. saMzaya 3. mithyAjJAna 4. rAga 5. dveSa 6. matibhraMza nAmollekhapUrvaka kI hai|' 7. dharma meM anAdara 8. yoga (mana, vacana aura kAyA) kA duSpa karmavAda jaina darzana kA eka mahattvapUrNa siddhAnta hai| usake NidhAna / " ThANaM meM pramAda ko duHkha yA karma-bandha kA hetu kahA gaya antargata karma ke bandha, udaya, kSaya, kSayopazama Adi viSayoM para hai|" tattvArAjavArtika meM pramAda ke pandraha prakAra milate haiM-vikathAvicAra kiyA gayA hai| prastuta AlApaka meM kAMkSAmohanIya' ke bandha catuSka-1. strIkathA 2. bhaktakathA 3. dezakathA 4. raajkyaa| ke hetuoM kA nirdeza hai| bandha ke do hetu batalAe gae haiM-pramAda kaSAyacatuSka-5. krodha 6. mAna 7. mAyA .. lobha 6-13. pAMca aura yog| paNNavaNA meM karma-bandha ke saMkSepa meM rAga aura dveSa ye do| indriyoM kI rAga-dveSAtmaka prinnti| 14. nidrA 15. praNaya kAraNa batalAe gae haiN| rAga ke do prakAra hai-mAyA aura lobha (vissy)| tathA dveSa ke do prakAra haiM--krodha aura mAna | vistAra meM karma-bandha pramAda ke ukta vargIkaraNoM se usakI koI nizcita paribhASa ke ye cAra kAraNa bana jAte haiN| ThANaM meM bhI ina cAra hetuoM kA phalita nahIM hotii| jitanI sAvadha pravRttiyAM haiM, unheM yadi pramAda mAnA ullekha milatA hai|' vahAM pAMca AsravoM kA bhI ullekha milatA hai|' jAe, to yoga kA koI usase bhinna artha nahIM hogaa| usa avasthA uttaravartI sAhitya meM bhI karma-bandha ke pAMca kAraNa batalAe gae haiN| meM azubha yoga aura pramAda ekArthaka bana jaaeNge| do hetuoM kA sabase pahale karma-bandha ke pAMca hetuoM kA prayoga umAsvAti ne kiyA ullekha hai; isalie donoM kI sImA svatantra honI caahie| isa sImA hai-miSyAdarzanAviratipramAdakaSAyayogA bndhhetvH| uttaravartI granthakAra kI dRSTi se vicAra karane para hama isa niSkarSa para pahuMca jAte haiM ki usakA anugamana karate rahe haiN| kintu karma-zAstra meM karma-baMdha ke cAra karma-bandha kI prakriyA meM mukhyataH do karma hetubhUta banate haiM--mohakarma kAraNa batalAe gae haiM, jinameM pramAda kA ullekha nahIM hai| aura naamkrm|" pramAda moha karma kI sUcanA dene vAlA pada hai aura kAlakrama kI dRSTi se vimarza karane para karma-bandha ke hetaoM yoga nAma karma kA sUcaka pada hai| kA prastuta AlApakavartI vargIkaraNa prAcIna pratIta hotA hai| prastuta jayAcArya ne dharmasI muni kA mata uddhata kiyA hai| dharmasI Agama ke AThaveM zataka meM bhI pramAda aura yoga kA bandhahetu ke rUpa muni ne 'yoga' kA artha azubha yoga kiyA hai| kintu pramAda aura meM ullekha milatA hai| kriyA ke hetu ke rUpa meM bhI ina donoM kA yoga ke sambandha para vicAra karane para yaha artha vimarzanIya lagatA ullekha milatA hai| hai| yadi yoga ko azubha mAna liyA jAe, to phira pramAda kA artha vRttikAra ne pramAda kA eka artha madya Adi kiyA hai| pramAda kyA hogA ? yahAM pramAda svayaM sAvadha yogarUpa hai, phira pramAda aura kA yaha vargIkaraNa ThANaM meM upalabdha hai| vahAM pramAda ke chaha prakAra yoga meM koI bhedarekhA nahIM khIMcI jA sktii| isalie pramAda kA 1.bh.bR.1|146-'evm' uktanyAyena jIvasya kAGkSAmohanIyakarmabandhakatve sati 'asti' vidyate na tu nAsti / yathA gozAlakamate nAsti jIvAnAmRtthAnAdi, puruSArthAsAdhakatvAt, niyatita eva puruSArthasiddheH, yadAha "prAptavyo niyatibalAzrayeNa yo'rthaH / so'vazyaM bhavati nRNAM zubho'zubho vA / bhUtAnAM mahati kRte'pi hi prayale / nAbhAvyaM bhavati na bhAvino'sti nAzaH / / " iti / evaM hi aprAmANikAyA niyaterabhyupagamaH kRto bhavati, adhyakSasiddhapuruSakArApalApazca syaaditi| 2. dekheM,11112 kA bhASyAMka 2 / 3. pnnnn.23|6| 4. ThANaM,4626 5. vhii,51106| 6.t.suu.8/1| 7. paM.saM.(di.) caturtha adhikAra 'zataka', gA.77, pR.105 - micchAsaMjama hu~ti hu kasAya jogA ya baMdhaheU te| paMcaduvAlasabheyA kameNa paNuvIsa pnnnnrsN|| 8. bha.8/366 6. vahI,31141,142 / 10. bh.vR.1|141 -pramAdazca mdyaadiH| 11. tthaannN,6|44| 12. bha.vR.11141 athavA pramAdagrahaNena mithyAtvAviratikaSAyalakSaNaM bandhahetu trayaM gRhItam / iSyate ca pramAde'ntarbhAvo'sya, yadAha "pamAo ya muNiMdehi, bhaNio atttthbheyo| aNNANaM saMsao ceva, micchAnANaM taheva ya // rAgo doso maibbhaMso, dhammami ya annaayro| jogANaM duppaNIhANaM, aTThahA vjjiyvvo|" ti / 13. ThANaM, 3 / 336 / 14. t.raa.vaa.7|13,pR.540-pnycdshprmaadprinnto vA / athavA catasRbhiH vikathAbhiH kaSAyacatuSTayena paJcabhirindriyaiH nidrApraNayAbhyAM ca pariNato yaH sa pramatta iti kthyte| 15. bh.84420-433| 16. bh.jo.1|12|24 hAM re suguNA ! artha kiyo dharmasIha, mithyAtvI e paramAdI / hAM re suguNA ! azubha jogI piNa teha, samadRSTi kaMkha na baaNdhii|| Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.1: u.3H sU.140-148 bhagavaI artha mohanIya karma ke udaya se hone vAlI mUrchA athavA azubha 3. nimitta vyApAra aura yoga kA artha nAmakarma ke udaya se hone vAlI zarIra,vANI sahakArI kaarnn| aura mana kI pravRtti hai| prANI kI sArI pravRttiyAM jIva aura zarIra donoM ke saMyoga se hotI haiN| zarIra kA nirmANa jIva ke dvArA hotA 4. utthAna hai|' vIrya do prakAra kA hotA hai kriyAtmaka (sakaraNa) aura akriyA kArya kI niSpatti ke lie prastuta honA / tmaka (akrnn)| jIva kA aparispandAtmaka vIrya kevala jIva se 5. karma saMbaddha hotA hai| jIva kA parispandAtmaka vIrya zarIra se utpanna hotA pravRtta honaa| hai| usI ke dvArA mana, vacana aura zarIra kI pravRttiyAM saMcAlita 6. bala hotI haiN| zArIrika sAmarthya / umAsvAti ne yoga kA artha kAya, vAk aura mana kA karma kiyA hai| 'siddhasenagaNI ne yoga kI prakriyA meM cAra tattvoM kA ullekha 7. vIrya kiyA hai--AtmA, zarIra, karaNa aura yog|' unakI tulanA jIvapravaha mana, vANI Adi kA saJcAlana karane vAlI zArIrika UrjA zarIra, zarIrapravaha vIrya aura vIryapravaha yoga se kI jA sakatI hai| yA praannshkti| vizeSa jAnakArI ke lie draSTavya bha. 6 / 514 kA bhaassy| 8. puruSakAra zarIra aura mana kI samasyA dArzanika jagat meM eka gutthI pauruSAbhimAna,"maiM aisA kara sakatA hUM"isa prakAra kI avabanI huI hai| isa prakaraNa se isakA sahaja samAdhAna ho jAtA hai| dhaarnnaa| mana kA saMcAlana zarIra-janita vIrya se hotA hai| isase zarIra aura 6. parAkrama mana ke sambandha ko sahaja hI samajhA jA sakatA hai| yoga (mana, kArya-niSpatti meM sakSama pryl| vacana aura kAyA kI pravRtti) mohakarma ke udaya se jur3akara pramAda bana jAtA hai, isalie pramAda kA utpattisrota yoga mAnA gayA hai| vRttikAra ne vIrya kA artha 'jIva kA utsAha' kiyA hai|' kintu mUla pATha meM vIrya ko zarIra se utpanna batalAyA gayA hai| vRtti 2. pratyaya meM 'puruSakAra' kA vaikalpika artha puruSa-kriyA kiyA gayA hai| isa mUla kAraNa, upAdAna athavA pariNAmI kaarnn| viSaya meM ThANaM, 1 / 44 sUtra aura usakA TippaNa draSTavya hai| 147. se naNaM bhaMte ! appaNA ceva udIreti? atha bhadanta ! AtmanA caiva udIrayati ? 147. 'bhante ! kyA jIva apane Apa hI udIraNA appaNA ceva garahati ? appaNA ceva saMva- AtmanA caiva garhate? AtmanA caiva saMvRNoti? karatA hai ? apane Apa hI gardA karatA hai ? reti ? apane Apa hI saMvaraNa karatA hai ? haMtA goyamA ! appaNA ceva udiireti| haMta gItama! AtmanA caiva udIrayati / AtmanA hAM, gautama ! jIva apane Apa hI udIraNA karatA appaNA ceva garahati / appaNA ceva saMva- caiva garhate / AtmanA caiva sNvRnnoti| hai, apane Apa hI gardA karatA hai aura apane Apa reti|| hI saMvaraNa karatA hai| 148. jaNaM bhaMte ! appaNA ceva udIreti, appaNA ceva garahati, appaNA ceva saMvareti, taM kiM-1. udiNNaM udIreti? 2. aNu- diNaM udIreti ? 3. aNudiNNaM udIraNAbhaviyaM kammaM udIreti ? 4. udayANaMtara- pacchAkaDaM kammaM udIreti ? yad bhadanta ! AmanA caiva udIrayati, AtmanA 148. bhante ! jIva apane Apa hI jo udIraNA karatA caiva garhate, AtmanA caiva saMvRNoti, tat kiM hai, apane Apa hI jo gardA karatA hai, apane Apa hI -1. udIrNam udIrayati ? 2. anudIrNam jo saMvaraNa karatA hai, vaha kyA--1. udIrNa (udayaudIrayati ? 3. anudIrNam udIraNAbhavikaM prApta) kI udIraNA karatA hai ? 2. anudIrNa kI udIkarma udIrayati ? 4. udayAnantarapazcAt- raNA karatA hai? 3. anudIrNa kintu udIraNAyogya kRtaM karma udIrayati ? karma kI udIraNA karatA hai? 4. athavA udaya ke anantara pazcAtkRta (bhukta) karma kI udIraNA karatA 1. bh.vR.1|145 -iha yadhapi zarIrasya karmApi kAraNaM na kevalaM eva jIva- zarIrapravaham / zarIraM vinA tdbhaavaaditi| stathA'pi karmaNo jIvakRtatvena jIvaprAdhAnyAt jIvapravahaM shriirmityuktm| 3. t.suu.6|1| 2. vhii,1|143,144-viiry nAma vIryAntarAyakarmakSayakSayopazamasamuttho jIva- 4.t.suu.bhaa.vR.6|1| prinnaamvishessH| 5. bh.vR.1|146-viirym-jiivotsaahH / 'sarIrappavahe'tti vIrya dvidhA-sakaraNamakaraNaM ca, tatrAlezyasya kevalinaH 6. vhii,1|146 puruSakArazca pauruSAbhimAnaH parAkramazca sa eva sAdhitAbhimatakRtkhayo yadRzyayoH kevalaM jJAnaM darzanaM copayujAMnasya yo'sAvaparispando'pratigho prayojanaH puruSakAraparAkramaH athavA puruSakAraH-puruSakriyA sA ca prAyaH strIjIvapariNAmavizeSastadakaraNaM tadiha nAdhikriyate / yastu manovAkAyakaraNasAdhanaH kriyAtaH prakarSavatI bhavatIti tatsvabhAvatvAditi vizeSeNa tadgrahaNam, parAkramasalezyajIvakartRko jIvapradezaparispandAtmako vyApAro'sau sakaraNaM vIrya tamastu zatrunirAkaraNamiti / Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI goyamA ! 1. no udiNNaM udIreti / 2. no aNudiNaM udIreti / 3. aNudiSNaM udIraNAbhaviyaM kammaM udIreti / 4. no udayAtarapacchAkaDaM kammaM udIreti // 146. jaM NaM bhaMte! aNudiNNaM udIraNAbhaviyaM kammaM udIreti, taM kiM uTThANeNaM, kammeNaM, baleNaM, vIrieNaM, purisakkAra-parakkameNaM aNudiNaM udIraNAbhaviyaM kammaM udIreti ? udahutaM aNuTThANeNaM, akammeNaM, avaleNaM, avIrieNaM, apurisakkAraparakkameNaM aNudiNNaM udIraNAbhaviyaM kammaM udIreti ? goyamA ! taM uTThANeNa vi, kammeNa vi, baleNa vi, vIrieNa vi, purisakkAra - parakkameNa vi aNudiSNaM udIraNAbhaviyaM kampaM udIreti No taM aNuTThANeNaM, akampeNaM, abaleNaM, avIrieNaM, apurisakAraparakkameNaM udIraNAbhaviyaM kammaM udIreti // 150. evaM sati atthi uTThANei vA, kammei bA, balei vA, vIrieDa vA, purisakkAra- parakkamei vA // 151. se nUNaM bhaMte ! appaNA ceva uvasAmei ? appaNA caiva garahai ? appaNA ceva saMvarei ? haMtA goyamA ! appaNA ceva uvasAmei / appaNA caiva garahai / appaNA ceva saMvarei // 152. jaM NaM bhaMte ! appaNA ceva uvasAmei, appaNA caiva garahati, appaNA ceva saMvareti, taM kiM - 1. udiSNaM ubasAmei ? 2. aNudiNaM uvasAmei ? 3. aNudiNNaM udIraNAbhaviyaM kammaM uvasAmei ? 4. udayAnaMtarapacchAkaDe kammaM uvasAmei ? goyamA ! 1. no udiNNaM uvasAmei / 2. aNudiNaM uvasAmei / 3. no aNudiudIraNAbhaviyaM kammaM uvasAmei / 4. no udayAnaMtarapacchAkaDaM kammaM uvasAmei // 83 gautama ! 1. no udIrNam udIrayati / 2. no anudIrNam udIrayati / 3. anudIrNam udIraNAbhavikaM karma udIrayati / 4. no udayAnantarapazcAtkRtaM karma udIrayati / yad bhadanta ! anudIrNam udIraNAbhavikaM karma udIrayati, tat kim utthAnena karmaNA, balena, vIryeNa, puruSakAra-parAkrameNa anudIrNam udIraNAbhavikaM karma udIrayati ? athavA tad anutthAnena, akarmaNA, abalena, avIryeNa, apuruSakAraparAkrameNa anudIrNam udIraNAbhavikaM karma udIrayati ? gautama ! tad utthAnena api karmaNA api, balena api vIryeNa api, puruSakAra-parAkrameNa api anudIrNam udIraNAbhavikaM karma udIrayati / no tad anutthAnena, akarmaNA, abalena, avIryeNa, apuruSakAraparAkrameNa anudIrNam udIraNAbhavikaM karma udIrayati / evaM sati asti utthAnam iti vA, karma iti vA, balam iti vA vIryam iti vA, puruSakAra- parAkrama iti vA / atha nUnaM bhadanta ! AtmanA caiva upazamayati ? AtmanA caiva garhate ? AtmanA caiva saMvRNoti ? hanta gautama ! AtmanA caiva upazamayati / AtmanA caiva garhate / AtmanA caiva saMvRNoti / yad bhadanta ! AtmanA caiva upazamayati, AtmanA caiva garhate, AtmanA caiva saMvRNoti, tat kiM - 1. udIrNam upazamayati ? 2. anudIrNam upazamayati ? 3. anudIrNam udIraNAbhavikaM karma upazamayati ? 4. udIraNAnantarapazcAtkRtaM karma upazamayati ? gautama! 1. no udIrNam upazamayati / 2. anudIrNam upazamayati / 3. no anudIrNam udIraNAbhavikaM karma upazamayati / 4. no udayAnantarapazcAtkRtaM karma upazamayati / za. 1 : u.3: sU.148-152 gautama ! jIva 1. udIrNa kI udIraNA nahIM karatA / 2. anudIrNa kI udIraNA nahIM karatA / 3. anudIrNa kintu udIraNAyogya karma kI udIraNA karatA hai / 4. udaya ke anantara pazcAtkRta karma kI udIraNA nahIM karatA / 146. bhante ! jIva anudIrNa kintu udIraNAyogya karma kI jo udIraNA karatA hai, vaha kyA utthAna, karma, bala, bIrya, puruSakAra - parAkrama se karatA athavA anutthAna, akarma, avala, avIrya, apuruSakAraparAkrama se karatA hai ? gautama ! jIva anudIrNa kintu udIraNAyogya karma kI jo udIraNA karatA hai, vaha utthAna se bhI, karma se bhI bala se bhI, vIrya se bhI aura puruSa - kAra- parAkrama se bhI karatA hai, kintu anutthAna, akarma, abala, avIrya aura apuruSakAraparAkrama se nahIM karatA / 150. aisA hone para utthAna, karma, bala, dhIrya aura puruSakAra - parAkrama kA astitva siddha hotA hai / 151. bhante ! kyA jIva apane Apa hI upazamana karatA hai ? apane Apa hI garhA karatA hai ? apane Apa hI saMvaraNa karatA hai ? hAM, gautama ! jIva apane Apa hI upazamana karatA hai, apane Apa hI garhA karatA hai, apane Apa hI saMvaraNa karatA hai| 152. bhante ! jIva apane Apa hI jo upazamana karatA hai, apane Apa hI jo garhA karatA hai, apane Apa hI jo saMvaraNa karatA hai, vaha kyA1. udIrNa kA upazamana karatA hai ? 2. anudIrNa kA upazamana karatA hai ? 3. anudIrNa kintu udIraNAyogya karma kA upazamana karatA hai ? 4. athavA udaya ke anantara pazcAtkRta (bhukta) karma kA upazamana karatA hai| gautama ! jIva 1. udIrNa kA upazamana nahIM krtaa| 2. anudIrNa kA upazamana karatA hai / 3. anudIrNa kintu udIraNAyogya karma kA upazamana nahIM karatA / 4. udaya ke anantara pazcAtkRta karma kA upazamana nahIM karatA / Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.1: u.3H sU.153-157 84 bhagavaI 153.jaNaM maMte ! aNudiNNaM uvasAmei, taM yad bhadanta ! anudIrNam upazamayati, tat kim 153. bhante ! jIva anudIrNa karma kA jo upazamana kiM uhANeNaM, kammeNaM, baleNaM, vIrieNaM, utthAnena, karmaNA, balena, vIryeNa, puruSakAra- karatA hai, vaha kyA utthAna, karma, bala, vIrya aura purisakkAra-parakkameNaM aNudiNNaM uvasAmei ? parAkrameNa anudIrNam upazamayati ? athavA puruSakAra-parAkrama se karatA hai ? athavA anuudAhu taM aNudvANeNaM, akammeNaM, abaleNaM, tad anutyAnena, akarmaNA, abalena, avI- tthAna, akarma, abala, avIrya aura apuruSakAraavIrieNaM, apurisakkAraparakkameNaM aNu- ryeNa, apuruSakAraparAkrameNa anudIrNam upa- parAkrama se karatA hai ? diNNaM uvasAmei? zamayati ? goyamA ! taM udANeNa vi, kammeNa vi, gautama ! tad utyAnena api, karmaNA api, gautama ! jIva anudIrNa karma kA upazamana utthAna baleNa vi, vIrieNa vi, purisakkAra-para- balena api, vIryeNa api, puruSakAra-parA- se bhI, karma se bhI, bala se bhI, vIrya se bhI aura diNNaM uvsaamei| NotaM krameNa api anudIrNam upazamayati / no tad puruSakAra-parAkrama se bhI karatA hai, kintu anuaNavANeNaM, akammeNaM, abaleNaM, avIri- anutthAnena, akarmaNA, abalena, avIryeNa, tthAna, akarma, abala, avIrya aura apuruSakAraeNaM apurisakkAraparakkameNaM aNudiNNaM uva- apuruSakAraparAkrameNa anudIrNam upazama- parAkrama se nahIM krtaa| saamei|| yti| 154. evaM sati asthi uTANei vA, kammei vA, balei vA, vIriei vA, purisakkAra- -parakkamei vA // evaM sati asti utthAnam iti vA, karma iti 154. aisA hone para utthAna, karma, bala, vIrya aura vA, balam iti vA, vIryam iti vA, puruSa- puruSakAra-parAkrama kA astitva siddha hotA hai| kAra-parAkrama iti vaa| 155. se nRNaM bhaMte ! appaNA ceva vedeti ? appaNA ceva garahati ? haMtA goyamA ! appaNA ceva vedeti / appaNA ceva garahati // atha nUnaM bhadanta ! AtmanA caiva vedayati ? AtmanA caiva garhate? hanta gautama ! AmanA caiva vedayati / AsanA caiva grhte| 155. bhante ! kyA jIva apane Apa hI vedana karatA hai ? apane Apa hI gardA karatA hai ? hAM, gautama ! jIva apane Apa hI vedana karatA hai aura apane Apa hI gardA karatA hai| 156.jaNaM bhaMte ! appaNA ceva vedeti, appa- NA ceva garahati, taM kiM-1. udiNNaM vede- ti? 2. aNudiNNaM vedeti ? 3.aNudiNNaM udIraNAbhaviyaM kammaM vedeti ? 4. udayA- NaMtarapacchAkaDaM kammaM vedeti ? yad bhadanta ! AtmanA caiva vedayati, AtmanA 156. bhante ! jIva apane Apa hI jo vedana karatA caiva garhate, tat kim-1. udIrNaM vedayati? caiva garhate. tata kima-1. udIrNaM vedayati? hai hai aura apane Apa hI jo gardA karatA hai, vaha au 2. anudIrNaM vedayati ? 3. anudIrNam udI- kyA-1. udIrNa kA vedana karatA hai ? 2. anuraNAbhavikaM karma vedayati ? 4. udayAnantara- dIrNa kA vedana karatA hai ? 3. anudIrNa kintu pazcAtkRtaM karma vedayati ? udIraNAyogya karma kA vedana karatA hai? 4. athavA udaya ke anantara pazcAtkRta (bhukta) karma kA vedana karatA hai ? gautama ! 1. udIrNaM vedayati / 2. no anudIrNaM gautama ! jIva 1. udIrNa kA vedana karatA hai| vedyti| 3. no anudIrNam udIraNAbhavikaM 2. anudIrNa kA vedana nahIM krtaa| 3. anudIrNa karma vedayati / 4. no udayAnantarapazcAtkRtaM kintu udIraNAyogya karma kA vedana nahIM krtaa| karma vedyti| 4. udaya ke anantara pazcAtkRta karma kA vedana nahIM krtaa| goyamA ! 1. udiNNaM vedeti / 2. no aNudiNNaM vedeti / 3. no aNudiNNaM udI- raNAbhaviyaM kammaM vedeti| 4. no udayA- NaMtarapacchAkaDaM kammaM vedeti // 157. jaMNaM bhaMte ! udiNNaM vedeti taM kiM uhANeNaM, kammeNaM, baleNaM, vIrieNaM, purisa- kAra-parakkameNaM udiNNaM vedeti ? udAhu taM aNuvANeNaM, akammeNaM, abaleNaM, avIri- eNaM, apurisakkAraparakkameNaM udiNNaM vedeti? goyamA ! taM udghANeNa vi kammeNa vi, baleNa vi vIrieNa vi, purisakAra-parakameNa vi udiNNaM vedeti| no taM aNuTANeNaM, akammeNaM, abaleNaM, avIrieNaM, apurisa- kAraparakkameNaM udiNNaM vedeti|| yad bhadanta ! udIrNaM vedayati tat kim utthAne- 157. bhante ! jIva udIrNa karma kA jo vedana karatA na, karmaNA, balena, vIryeNa, puruSakAra-parA- hai, vaha kyA utthAna, karma, bala, vIrya aura puruSakrameNa udIrNaM vedayati ? athavA tad anutthA- kAra-parAkrama se karatA hai ? athavA anutyAna, nena, akarmaNA, abalena, avIryeNa, apuruSa- akarma, abala, avIrya aura apuruSakAraparAkrama kAraparAkrameNa udIrNaM vedayati ? se karatA hai ? gautama ! tad utthAnena api, karmaNA api, gautama ! jIva udIrNa karma kA jo vedana karatA balena api, vIryeNa api, puruSakAra-parA- hai, vaha utthAna se bhI, karma se bhI, bala se bhI, krameNa api udIrNaM vedayati / no tad anutthA- vIrya se bhI aura puruSakAra-parAkrama se bhI karatA nena, akarmaNA, abalena, avIryeNa, apuruSa- hai, kintu anutthAna, akarma, abala, avIrya aura kAraparAkrameNa udIrNaM vedayati / apuruSakAraparAkrama se nahIM krtaa| Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 158. evaM sati atthi uDDANe vA, kammei vA, balei bA, vIriei vA, purisakkAraparakkamei vA // 156. se nUNaM bhaMte ! appaNA caiva nijareti ? appaNA caiva garahati ? haMtA goyamA ! appaNA caiva nijjareti / appaNA caiva garahati // 160. jaM NaM bhaMte ! appaNA ceva nijjareti, appaNA caiva garahati, taM kiM 1. udiNNaM nijjareti ? 2. aNudiNNaM nijjareti ? 3. aNudiNNaM udIraNAbhaviyaM kampaM nijareta ? 4. udayAnaMtarapacchAkaDaM kammaM nijareti ? goyamA ! 1. no udiNNaM nijareti / 2. no aNudiNNaM nijareti / 3. no aNudiNNaM udIraNAbhaviyaM kammaM nijareti / 4. udayAtarapacchAkaDaM kammaM nijjareti // 161. jaM NaM bhaMte ! udayAnaMtarapacchAkaDaM kammaM nijjareti, taM kiM uTThANeNaM, kammeNaM, baleNaM, vIrieNaM, purisakkAra-parakkameNaM udayANaMtarapacchAkaDaM kammaM nijareti ? udAhu aNuTThANeNaM, akammeNaM, abaleNaM, avIrieNaM apurisakkAraparakkameNaM udayAnaMtarapacchAkaDaM kammaM nijareti ? goyamA ! taM uTThANeNa vi, kammeNa vi, baleNa vi, vIrieNa vi, purisakkAra-parakameNa vi udayANaMtarapacchAkaDaM kammaM nijjati / No taM aNuTThANeNaM, akammeNaM, abaleNaM, avIrieNaM, apurisakkAraparakkameNaM udayANaMtarapacchAkaDaM kammaM nikhareti // 162. evaM sati atthi uTThANei vA kamme vA, balei vA, vIrieDa vA, purisakkAra- parakkamei vA // 85 evaM sati asti utthAnam iti vA, karma vA, balam iti vA, vIryam iti vA, puruSakAra- parAkrama iti vA / atha nUnaM bhadanta ! AtmanA caiva nirjarayati ? AtmanA caiva garhate ? hanta gautama ! AtmanA caiva nirjarayati / AtmanA caiva garhate / yad bhadanta ! AtmanA caiva nirjarayati, AtmanA caiva garhate, tat kiM 1. udIrNaM nirjarayati ? 2. anudIrNaM nirjarayati ? 3. anudIrNam udIraNAbhavikaM karma nirjarayati ? 4. udayAnantarapazcAtkRtaM karma nirjarayati ? gautama ! 1. no udIrNaM nirjarayati / 2. no anudIrNaM nirjarayati / 3. no anudIrNam udIraNAbhavikaM karma nirjarayati ? 4. udayAnantarapazcAtkRtaM karma nirjarayati / yad bhadanta ! udayAnantarapazcAtkRtaM karma nirjarayati, tat kiM utthAnena, karmaNA, balena, vIryeNa, puruSakAra-parAkrameNa udayAnantarapazcAtkRtaM karma nirjarayati ? athavA tad anutthAnena, akarmaNA, abalena, avIryeNa, apuruSakAraparAkrameNa udayAnantarapazcAtkRtaM karma nirjarayati ? gautama ! tad utthAnena api karmaNA api, balena api vIryeNa api puruSakAra- parAkrameNa api udayAnantarapazcAtkRtaM karma nirjarayati / no tad anutthAnena, akarmaNA, abalena, avIryeNa, apuruSakAraparAkrameNa udayAnantarapazcAtkRtaM karma nirjarayati / evaM sati asti utthAnam iti vA, karma iti vA, balam iti vA vIryam iti vA, puruSakAra- parAkrama iti vA / bhASya za. 1: u.3: sU. 147-162 aisA hone para utthAna, karma, bala, vIrya aura puruSakAra - parAkrama kA astitva siddha hotA hai| 156. bhante ! kyA jIva apane Apa hI nirjarA karatA hai ? apane Apa hI garhA karatA hai ? hAM, gautama ! jIva apane Apa hI nirjarA karatA hai, apane Apa hI garhA karatA hai| 160. bhante ! jIva apane Apa hI jo nirjarA karatA hai, apane Apa hI jo garhA karatA hai, vaha kyA 1. udIrNa kI nirjarA karatA hai ? 2. anudIrNa kI nirjarA karatA hai ? 3. anudIrNa kintu udIraNAyogya karma kI nirjarA karatA hai ? 4. athavA udaya ke anantara pazcAtkRta (bhukta) karma kI nirjarA karatA hai ? gautama ! 1. jIva udIrNa kI nirjarA nahIM karatA / 2. anudIrNa kI nirjarA nahIM krtaa| 3. anudIrNa kintu udIraNAyogya karma kI nirjarA nahIM karatA / 4. udaya ke anantara pazcAtkRta karma kI nirjarA karatA hai| 161. bhante ! jIva udaya ke anantara pazcAtkRta karma kI jo nirjarA karatA hai, vaha kyA utthAna, karma, bala, vIrya, aura puruSakAra- parAkrama se karatA hai athavA anutthAna, akarma, avala, avIrya aura apurupakAraparAkrama se karatA hai ? gautama ! jIva udaya ke anantara pazcAtkRta karma kI jo nirjarA karatA hai, vaha utthAna se bhI, karma sebhI, bala se bhI, vIrya se bhI aura puruSakAra- parAkrama se bhI karatA hai, kintu anutthAna, akarma, abala, avIrya aura apuruSakAraparAkrama se nahIM karatA / 1. sUtra 147 162 ina sabhI sUtroM meM AtmakartRtva yA puruSArthavAda ke siddhAntoM kA pratipAdana kiyA gayA hai| udIraNA, garhA, saMvara, upazAmanA, vedanA aura nirjarA--ye saba jIva ke dvArA apane utthAna Adi se kRta hote haiN| 162. aisA hone para utthAna, karma, bala, vIrya aura puruSakAra - parAkrama kA astitva siddha hotA hai| Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.1: u.3H sU.147-162 96 bhagavaI udIraNA udIraNA karma ke ATha karaNoM meM pAMcavAM karaNa hai|' isakA artha hai apakva karma ko samaya se pUrva pkaanaa| karma kA udaya do prakAra kA hotA hai-1.udaya 2.udiirnnaa-udy| kAla-paripAka hone para karma kA jo sahaja udaya hotA hai vaha udaya hai| prayala ke dvArA karma kA jo akAla-prApta udaya hotA hai vaha udIraNA-udaya hai| paJcasaMgraha meM sahaja udaya ko 'saMprApti udaya' aura udIraNA-udaya ko 'asaMprApti udaya' kahA gayA hai| tattvArtharAjavArtika meM ayathAkAla-vipAka ko udIraNA-udaya batAyA gayA hai| udIrNa phala dene meM pariNata karma-pudgla kA skandha udIrNa kahalAtA hai|' udIrNa kI udIraNA nahIM hotI, yaha spaSTa hai| vRttikAra ne tarka kI bhASA meM likhA hai yadi udIrNa kI udIraNA kI jAe, to udIraNA kA kahIM aMta hI nahIM hogaa|' anudIrNa karma-pudgala kA jo skandha abhI phala dene meM pariNata nahIM hai, vaha anudIrNa kahalAtA hai / vRttikAra ne isake do artha kiye haiM-1. cira bhaviSya meM jisakI udIraNA hone vAlI hai| 2. bhaviSya meM jisakI udIraNA nahIM hone vAlI hai| cira bhaviSya meM kI jAne vAlI udIraNA vartamAna kAla meM nahIM ho sktii| jo karma udIraNA ke yogya nahIM hotA, usakI udIraNA bhaviSya meM bhI nahIM ho sktii| udIraNA ke ayogya tIna avasthAeM hotI haiM-upazama, nidhatti aura nikaacnaa|' anudIrNa udIraNAbhavya karma prastuta prakaraNa meM 'udIraNA-bhavya' (udIraNAyogya) karma kA prasaMga hai| pratyeka karma kI udIraNA nahIM hotI, kintu usI karma kI udIraNA hotI hai, jo udIraNA-yogya bana jAtA hai| yogyatA kI kasauTI usake bheda dvArA nirdhArita hai| usake cAra bheda hote haiM 1. prakRti-udIraNA, 2. sthiti-udIraNA, 3. anubhAga-udIraNA, 4.prdesh-udiirnnaa|" prakRti-udIraNA kI yogyatA paNNavaNA ke anusAra karma kI 148 prakRtiyAM haiN|' karma-granya meM 158 karma prakRtiyoM kA bhI ullekha milatA hai| digambara sAhitya meM bhI 148 prakRtiyAM vivakSita haiN| paJcasaMgraha ke anusAra 110 prakRtiyAM udIraNA ke yogya hotI haiN| digambara paramparA ke anusAra 122 prakRtiyAM udIraNA ke yogya hotI haiN|" sthiti-udIraNA kI yogyatA sthiti-udIraNA ke do bheda nirdiSTa haiM-udIraNA-prAyogya aura udiirnnaa-apraayogy| bandhAvalikA, saMkramAvalikA aura udayAvalikA -ye tInoM sthitiyAM udIraNA ke aprAyogya hotI haiN| zeSa sArI prAyogya hotI haiN| anubhAga aura pradeza-udIraNA ke jaghanya, utkRSTa Adi bhedoM kI jAnakArI ke lie paJcasaMgraha draSTavya hai| udayAnantara-pazcAtkRta (bhukta)karma udaya ke anantara samaya meM karma kA vedana hotA hai| vedana ke pazcAt vaha akarma bana jAtA hai| isalie use udaya ke anantara pazcAtkRta---atIta avasthA ko prApta karma kahA gayA hai|" ukta cAra vikalpoM meM udIraNA ke lie tIsarA vikalpa sammata hai| upazamana meM dUsarA vikalpa sammata hai| upazama-avasthA meM udIrNa karma kA kSaya aura anudIrNa karma ke vipAkodaya aura pradezodaya kA sarvathA sthagana ho jAtA hai| isalie upazamana anudIrNa karma kA hI hotA hai|" vedanA meM prathama vikalpa sammata hai| nirjarA meM caturtha vikalpa sammata hai| gautama ne pUchA-bhaMte ! jo vedanA hai vaha nirjarA hai? jo nirjarA hai vaha vedanA hai ? bhagavAna ne kahA-gautama ! yaha 1. karma prakRti,gA.2 baMdhaNasaMkamaNuvvaTTaNA ya avavaTTaNA udiirnnyaa| uvasAmaNA nihattI nikAyaNA catti krnnaaii|| 2. paM.saM.(zve.)gA.253 saMpattie ya udaye paogao dissae uIraNA sA / secikA ThiIhiM jAhI duvihA mUlottarAe y|| 3. t.raa.vaa.6|36,pR.631-aythaakaal-vipaak udiirnnodyH| 4. pa.khaM.dhavalA,pu.13,khaM.4,mA.2,sU.2.1.303-phaladAtRtvena pariNataH karma pudgalaskandhaH udiirnnH| 5. bh.vR.1|14-udiirnnsyaapyudiirnne udiirnnaa'viraamprsNgaat| 6. karma prakRti,gA.2 kI TIkA, pR.48,46/ 7.(ka)paM.saM.(zve.)gA.225 jaM karaNe No kaTTiya, udae dijjai udIraNA esA / pgittiiannumaagppesmuuluttrvibhaagaa|| (kha) Sa.khaM.dhavalA,pu.15,pR.43-udIraNA caubihA payaDIhidIaNubhAgapadesaudIraNA cedi| 8. pnnnn.23|24-56| 6. paM.saM.(zve.)gA.226 mUlappagaIsu paMcaNhaM, tihA doNhaM caubihA hoi / AussasAi adhuvA, dasuttarasaya uttarAsipi // uttraasaampi-uttrprkRtiinaampi| dazottarazatasaMkhyAnAM paJcavidhajJAnAvaraNa-darzanAvaraNa-catuSTaya-mithyAtva-taijasa-saptaka-varNAdiviMzati-sthirAsthira-zubhAzubha-gurulaghu-nirmANAntarAyapaJcakarUpASTacatvAriMzad-varjAnAM srvshessprkRtiinaamityrthH| 10.pN.sN.(di.)3|44-48/ 11. bh.vR.1|148-udyenaantrsmye pazcAtkRtam -atItatAM nItaM yattattathA tadapi nodIrayati, tasyAtItatvAd atItasya cAsattvAd astshcaanudiirnniiytvaaditi| 12. vahI, 1151-upazamazcodIrNasya kSayaH anudIrNasya ca vipAkataH pradezatazcAnubhavana, sarvathaiva visskmbhitodytvmityrthH| ayaM cAnAdimithyAdraSTeropazamikasamyaktvalAbhe upazamazreNigatasya ceti| Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 87 za. 1: u. 3: sU. 147 - 168 artha saMgata nahI hai / vedanA karma kI hotI hai, nirjarA nokarma kI hotI hai|' isakA tAtparya hai ki jaba taka karma karma rahatA hai, taba taka vaha Atma-pradezoM se pRthak nahIM hotaa| vaha nokarma banakara hI unase pRthaka hotA hai| do padoM kA prayoga kiyA gayA hai| garhA atIta kAlIna karma kI hotI hai| saMvara vartamAnakAlIna karma kA hotA hai| jayAcArya ke anusAra udIraNA aura upazamana ke sAtha inakI anivAryatA nahIM haiN| ye bahulatA hote haiM, isalie inakA nirdeza kiyA gayA hai| ' vedana aura nirjarA ke sAtha kevala garhA kA prayoga kiyA gayA hai| vahAM saMvara saMbhava nahIM hai| 'udIraNA' aura 'upazamana' ke sAtha 'garhA' aura 'saMvara' ina 163. neraiyA NaM bhaMte! kaMkhAmohaNijjaM kammaM vedeMti ? jahA ohiyA jIvA tahA neraiyA jAva dhaNiyakumArA // 164. puDhavikkAiyA NaM bhaMte ! kaMkhAmohaNijjaM kammaM vedeti ? haMtA vedeti // 165. kahaNNaM bhaMte ! puDhavikkAiyA kaMkhAmohaNijjaM kammaM vedeMti ? goyamA ! tesi NaM jIvANaM No evaM takkA ivA, saNNA ivA, paNNA ivA, maNe i bA, vaI ti vA -- amhe NaM kaMkhAmohaNijjaM kammaM vedemo, vedeti puNa te // 166. se nUNaM bhaMte ! tameva sacaM nIsaMkaM, jaM jiNehiM paveiyaM ? haMtA goyamA ! tameva saccaM nIsaMkaM, jaM jihiM paveiyaM / saM taM caiva jAva asthi uTThANei vA, kammei vA, balei vA, vIriei vA purisakkAra- parakkamei vA // 167. evaM jAva cauridiyA // 168. paMciMdiyatirikkhajoNiyA jAva vemANiyA jahA ohiyA jIvA // 1. bh.7|75| 2. bha.jo. 1 / 12 / 44 / nairayikAH bhadanta ! kAGkSAmohanIyaM karma 163. bhante ! kyA nairayika jIva kAMkSAmohanIya karma vedayanti ? kA vedana karate haiN| yathA audhikAH jIvAH tathA nairayikAH yAvat stanitakumArAH / pRthvIkAyikAH bhadanta kAGkSAmohanIyaM karma 164 . ' bhante ! kyA pRthvIkAyika jIva kAMkSAvedayanti ? mohanIya karma kA vedana karate haiM ? hAM, vedana karate haiN| hanta vedayanti / kathaM bhadanta ! pRthvIkAyikAH kAGkSAmohanIyaM 165. bhante ! pRthvIkAyika jIva kAMkSAmohanIya karma karma vedayanti ? kA vedana kaise karate haiM ? gautama ! teSAM jIvAnAM no evaM tarka iti vA, saMjJA iti vA, prajJA iti vA, mana iti vA, vAg iti vA vayaM kAGkSAmohanIyaM karma vedayAmaH vedayanti punaH te / jaise samuccaya meM jIva kI vaktavyatA hai, vaise hI nairayika jIvoM se stanitakumAra taka vaktavya haiN| atha nUnaM bhadanta ! tadeva satyaM niHzaGkaM yaj 166. bhante ! kyA vahI satya aura niHzaMka hai, jo jinaiH praveditam ? jinoM (arhatoM) dvArA pravedita hai ? hanta gautama ! tadeva satyaM niHzaGkaM yaj jinaiH praveditam / hAM, gautama ! vahI satya aura niHzaMka hai, jo jinoM dvArA pravedita hai| zeSaM tacaiva yAvad asti utthAnam iti vA, karma iti vA, balam iti vA vIryam iti vA, puruSakAra - parAkrama iti vA / zeSa AlApaka - isase utthAna, karma, bala, vIrya aura puruSakAra - parAkrama kA astitva siddha hotA hai vahAM taka vaktavya hai / evaM yAvac caturindriyAH / bhASya gautama ! una jIvoM ke tarka, saMjJA, prajJA, mana aura vacana nahIM hote| hama kAMkSAmohanIya karma kA vedana karate haiM--- aisA unheM bodha nahIM hotA, phira bhI ve vedana karate haiM / paMcendriyatiryagyonikAH yAvad vaimAnikAH 168. tiryak paJcendriya jIvoM se vaimAnika devoM taka yathA audhikAH jIvAH / kA AlApaka samuccaya jIva kI bhAMti vaktavya hai / 1. sUtra 164-168 pRthvI ke jIvoM kI cetanA avikasita hotI hai| unameM bauddhika, mAnasika aura vAcika vikAsa nahIM hotaa| isa avasthA meM unameM 167. apkAya Adi ekendriya, dvIndriya, trIndriya aura caturindriya kA AlApaka pRthvIkAyika jIvoM kI bhAMti vaktavya hai| Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.1: u.3: sU.164-171 68 bhagavaI kAMkSAmohanIya kA vedana kaise saMbhava ho sakatA hai ? yaha prazna svA- bhAvika hai| sUtrakAra ne svayaM isa prazna ko upasthita kiyA hai| isake samAdhAna meM unhoMne likhA hai-pRthvIkAya ke jIvoM meM bauddhika, mAnasika aura vAcika vikAsa nahIM hotaa| ve nahIM jAnate ki hama kAMkSAmohanIya karma kA vedana kara rahe haiM, phira bhI usakA vedana karate haiN| isa samAdhAna se yaha phalita hotA hai ki vedana ke do prakAra haiM vyakta aura avykt| avikasita jIvoM meM kAMkSAmohanIya karma kA vedana avyakta hotA hai| vaha indriya-gamya nahIM hai| isalie isa sandarbha meM tameva sacaM NIsaMkaM yaha sAkSya uddhRta kiyA gayA hai| 2. tarka vRttikAra ne isakA artha 'vimarza kiyA hai| sthAnAMga vRtti meM abhayadevasari ne vistAra se isakA artha kiyA hai| indriya-pratyakSa jJAna ke krama meM cAra mukhya tattva haiM-avagraha, IhA, avAya aura dhaarnnaa| isa krama meM IhA ke pazcAt aura avAya ke pUrva eka prakAra kA vizeSa vimarza hotA hai, jaise--'jo dikhAI de rahA hai vaha sira khujalA rahA hai| isalie vaha khambhA nahIM hai, vaha puruSa kI ceSTA hai|' isa prakAra kA vimarza tarka kahalAtA hai|' 3. saMjJA isake aneka artha hote haiM-jJAna, pratyabhijJA, viveka, saMvedana Adi aadi| yahAM 'saMjJA' kA artha pratyabhijJA kiyA jA sakatA hai| nandI meM Aminibodhika jJAna ke aneka prakAra batalAe gae haiN| unameM eka prakAra saMjJA hai|' malayagiri ne saMjJA kA artha vyaJjanAvagraha ke uttara kAla meM hone vAlA eka prakAra kA matijJAna kiyA hai|' abhayadevasUri ne isakA yahI artha kiyA hai|' umAsvAti ne mati, smRti, saMjJA, ciMtA aura abhinibodha-inako ekArthaka mAnA hai|' pramANanayatattvAlokAlaMkAra meM parokSa ke pAMca prakAra batalAe gae haiN| unameM smRti ke bAda pratyabhijJA kA ullekha hai| siddhasena gaNI ne saMjJA kA artha pratyabhijJA (yaha vahI hai, jise maiMne pUrvAhna meM dekhA thA) kiyA hai| isa AdhAra para saMjJA kI pratyabhijJA se tulanA kI jA sakatI hai| 4. prajJA vRttikAra ne isakA artha 'saMpUrNa viSayoM kA jJAna' kiyA hai| yaha eka viziSTa jJAna hai| ise prAtibha jJAna athavA autpattikI buddhi bhI kahA jA sakatA hai| 166. atthi NaM bhaMte ! samaNA vi niggaMthA kaMkhAmohaNijaM kammaM veeMti ? haMtA atthi|| asti bhadanta ! zramaNAH api nirgranthAH 166. bhante ! kyA zramaNa nirgrantha bhI kAMkSAmohanIya kAGkSAmohanIyaM karma vedayanti ? karma kA vedana karate haiM ? hanta asti| hAM, karate haiN| 170. kahaNNaM bhaMte ! samaNA niggaMthA kaMkhAmohaNijaM kammaM vedeti ? kathaM bhadanta ! zramaNAH nirgranthAH kAGkSA- 170. bhante ! zramaNa nirgrantha kAMkSAmohanIya karma kA mohanIyaM karma vedayanti ? vedana kaise karate haiM ? goyamA! tehiM tehiM nANaMtarehi, saNaMtarehi, gautama ! taiH taiH jJAnAntaraiH, darzanAntaraH, cari- gautama ! una-una jJAnAntara, darzanAntara, caritrAcaritaMtarehi, liMgaMtarehi, pavayaNaMtarehi, trAntaraiH, liGgAntaraiH, pravacanAntaraiH, pravaca- tara, liMgAMtara, pravacanAntara, pravacanI-antara, pAvayaNaMtarehi, kappaMtarehi, mamgaMtarehi, mataM- nyantaraiH, kalpAntaraH, mArgAntaraiH, matAntaraiH, kalpAntara, mArgAntara, matAntara, bhaMgAntara, nayAtarehi, maMgatarehi, NayaMtarehi, niyamaMtarehi, bhaGgAntaraiH, nayAntaraH, niyamAntaraiH, pramANA- ntara, niyamAntara aura pramANAntara se ve zaMkita, pamANaMtarehiM saMkitA kaMkhitA viti- taraiH zaGkitAH kAkSitAH vicikitsitAH / kAMkSita, vicikitsita, bheda-samApanna aura kaluSakicchitA bhedasamAvannA kalusasamAvanA- bhedasamApatrAH kaluSasamApatrAHevaM khalu -samApanna ho jAte haiN| isa prakAra zramaNa nirgrantha evaM khalu samaNA niggaMthA kaMkhAmohaNijaM zramaNAH nirgranthAH kADUkSAmohanIya karma veda- kAMkSAmohanIya karma kA vedana karate haiN| kammaM vedeti // ynti| 171. se naNaM bhaMte ! tameva sacaM nIsaMkaM, jaM atha nUnaM bhadanta ! tadeva satyaM nizaGkha, yaj 171. bhante ! kyA vahI satya aura niHzaMka hai, jo jiNehiM paveditaM? jinaiH praveditam ? jinoM dvArA pravedita hai ? haMtA goyamA ! tameva sacaM nIsaMkaM, jaM hanta gautama ! tadeva satyaM nizaGkha, yaj jinaiH hAM, gautama ! vahI satya aura niHzaMka hai, jo jinoM jiNehiM paveditaM // praveditam / dvArA pravedita hai| 1. (ka) sthA.vR.pa.16-tarkaNaM tarko-vimarzaH avAyAt pUrvA IhAyA uttarA 6.pr.n.t.3|2-smrnnprtybhijnyaantrkaanumaanaagmbhedaat tattu paJcaprakAram / prAyaH ziraH kaNDUyanAdayaH puruSadharmA iha ghaTanta iti smprtyyruupaa| 7. ta.sU.bhA.vR.1113 saMjJA jJAnaM nAma yattairevendriyairanubhUtamarthaM prAk puna(kha) m.vR.1|165 tarko vimrshH| vilokya sa evA'yaM yamahamadrAkSam pUrvAhna iti saMjJA jJAnametat / 2. nNdii,suu.54,gaa.6| 8. bha.vR.11165 prajJA-azeSavizeSaviSayaM jJAnamevam / 3. nNdii,vR.p.187| 6. naMdI,sU.38,gA.24. bh.bR.1|165-sNjnyaa arthAvagraharUpaM jJAnam / puvamadiTThamasuyamaveiya-takkhaNa visuddhagahiyatthA / 5. t.suu.1|13 matiH smRtiH saMjJA cintA'bhinibodha ityanantaram / avvAhaya-phalajogA, buddhi uppattiyA nAma / / Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 172. evaM jAva atthi uTThANei vA, kammei vA, balei bA, vIriei vA, purisakkAra- parakkamei vA // 1. sUtra 166-172 prastuta AlApaka meM nirgrantha zabda vyavacchedaka hai| 'zramaNa' zabda jaina, AjIvaka aura bauddha Adi sabhI zramaNoM kA vAcaka hai| zramaNa ke sAtha nirgrantha zabda kA prayoga jaina zramaNoM kA vAcaka ho jAtA hai| zramaNa-nirgrantha arthAt mahAvIra ke muni / jaina muni bhI kAMkSAmohanIya karma kA vedana karate haiN| vedana ke pAMca kAraNa batalAe gae haiM-- zaMkA, kAMkSA, vicikitsA, bheda aura kaluSa / eka hI viSaya meM aneka nirUpaNa, vitarka aura vikalpa sAmane Ate haiM, taba kAMkSAmohanIya karma kA vedana zurU ho jAtA hai| te evaM yAvad asti utthAnam iti vA, karma iti vA, balam iti vA vIryam iti vA, puruSakAra- parAkrama iti vA / jayAcArya ne kAMkSAmohanIya karma ke vedana kA artha mithyAtva - -mohanIya kA vedana kiyA hai| unakA tarka hai-- jisa samaya kAMkSAmohanIya karma kA vedana hotA hai, taba mithyAtva A jAtA hai|' yaha artha vRttikAra dvArA sammata mithyAtva - mohanIya ke AdhAra para kiyA gayA hai| jayAcArya ne 14 veM zataka kI jor3a meM mithyAtva kA artha dasa boloM (saMjJA') meM se kisI eka bola meM viparIta zraddhA karanA kiyA hai| prastuta teraha 'aMtaroM' meM tattva zraddhA kA prazna nahIM hai / yaha vibhinna vicAroM ke prati hone vAlI AkAMkSA hai| AcArya bhikSu ke anusAra tIrthaMkara dvArA pratipAdita tattvoM me viparIta zraddhA karane se mithyAtva A jAtA hai, kiMtu anya viSayoM meM viparIta zraddhA karane se asatya kA doSa lagatA hai, para samyaktva kA nAza nahIM hotA "sAcI saraghA bhASI jaganAya, te UMgho saradhyAM Avai miSyAta / aura uMgho sarapaNI Ave, to jhUTha lAge piNa saraghA na jAve // " V bhASya AcArya bhikSu ne 'jJAna- moha' zabda kI mImAMsA meM likhA hai-- jJAnamoha se jJAna meM vyAmoha utpanna hotA hai, vaha jJAnAvaraNIya karma kA udaya hai, vaha nizcita hI mohanIya karma kA udaya nahIM hai-- " nANa moha cAlyo sUtara majhe, te jJAna meM upaje vyAmoha / te jJAnAvaraNI rA udA bakI, te moha nizcai nahIM hoya // 1. bha.jo. 1 / 13 / 120 kA vArttika / 2. ThANaM 10174 | 3. , bha.jo. DhAla 262, gAthA 3 mohanIM unmAda nA, ve bheda ika mithyAtva hI / tasuM udaya thI sara ja UMghI, dasa bolAM maiM eka hI // 4. indriyavAdI caupAI, DhA. 7, gA. 6 / 5. vahI, DhA. 10, gA. 33 / 6. ka. pA. prathama adhikAra, gA. 1, pR. 126 - saMsayavivajjAsANajjhavasAyabhAvagaya za. 1: u. 3: sU. 166-172 172. isa prakAra yAvat utthAna, karma, bala, vIrya aura puruSakAra - parAkrama kA astitva siddha hotA hai / isa AdhAra para kAMkSAmohanIya kA sambandha bhI jJAnamoha kI bhAMti jJAnAvaraNa se mAnA jA sakatA hai| kasAyapAhuDa meM batalAyA gayA hai ki gaNadhara ke saMzaya, viparyaya aura anadhyavasAya hone para unake saMzaya ko dUra karanA divyadhvani kA svabhAva hai| Ananda zramaNopAsaka ke avadhijJAna ke viSaya meM gautama gaNadhara ko zaMkA, kAMkSA aura vicikitsA utpanna huI thii| Ananda ne kahA --- "bhaMte ! yathArtha bhAva ke lie jinapravacana meM AlocanA nahIM kI jAtI, vaha ayathArtha bhAva ke lie kI jAtI hai| maiM jo yaha kaha rahA hUM, vaha yathArtha hai / Apane jo kahA, vaha yathArtha nahIM hai; isalie Apa hI AlocanA kareM / " Ananda dvArA aisA kahane para gautama gaNadhara zaMkA, kAMkSA aura vicikitsA se samApanna ho ge| tAyastri~za devoM ke viSaya meM bhI gautama zaMkita, kAMkSita aura vicikitsita hue / ' ina donoM sandarbhoM se yaha spaSTa phalita hotA hai| ki zaMkA, kAMkSA aura vicikitsA kA saMbandha jJAnAvaraNa ke udaya se bhI hai / uttarajjhayaNANi meM brahmacarya - gupti ke prasaMga meM zaMkA, kAMkSA, vicikitsA aura bheda-ina cAroM kA ullekha milatA hai| " 10 samyaktva ke pAMca aticAra haiN| unameM prathama tIna haiM - zaMkA, kAMkSA aura vicikitsA / " inakA sambandha darzanamoha se hai| niSkarSa kI bhASA meM kahA jA sakatA hai ki jahAM zaMkA, kAMkSA aura vicikitsA mUla tattva se sambaddha hote haiM, vahAM darzanamoha kA vedana hotA hai aura jahAM ve anya viSayoM se sambaddha hote haiM, vahAM jJAnamoha kA vedana hotA hai| teraha aMtaroM ke prasaMga meM kAMkSAmohanIya karma ke vedana kA sambandha jJAnamoha se pratIta hotA hai| prastuta AlApaka meM jJAnamoha - viSayaka teraha antaroM kA ullekha kiyA gayA hai| yaha eka aitihAsika prakaraNa hai| isase jaina zAsana meM pracalita aneka matoM, vicArabhedoM kI jAnakArI milatI hai| jaina dharma grantha-pradhAna nahIM, puruSa-pradhAna rahA hai| isameM aneka gaNaharadevaM paDi vaTTamANasahAvA / 7. uvA. 17680 8. bha. 10146 / 6. uttara. 16 / 3 - baMbhayArissa baMbhacere saMkA vA, kaMkhA vA, vitigicchA vA samupAi bheyaM vA labhejA / 10. uvA. 1 / 31 - sammattassa paMca atiyArA peyAlA jANiyavvA, na samAyaribvA, taM jahA -- 1. saMkA 2. kaMkhA 3. vitigicchA..... / Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.1: u.3: sU.166-172 60 bhagavaI puruSoM kA prAmANya svIkAra kiyA gayA hai| prAmANya kI pAMca zreNiyAM batalAI gaI haiM kevalajJAnI, manaHparyavajJAnI, avadhijJAnI, caturdaza indriya-pratyakSa noindriya pratyakSa pUrvadhara aura dshpuurvdhr|' ina zreNiyoM se bhinna viziSTa AcArya bhI zrotrendriya-pratyakSa avadhi sApekSa dRSTi se aneka tattvoM kA pratipAdana karate haiN| ye sApekSa cakSurindriya-pratyakSa manaHparyava pratipAdana eka sAmAnya muni ke lie kAMkSAmohanIya-vedana ke hetu bana jAte haiN| bhagavAn mahAvIra ke nirvANa kI dasavIM zatAbdI taka jaina ghrANendriya-pratyakSa kevala zAsana meM jo mata-matAntara sthApita hue, una sabakA lekhA-jokhA rasanendriya-pratyakSa prastuta AlApaka meM vidyamAna hai| eka hajAra varSa taka kI pUrI sparzanendriya-pratyakSa paramparA kA vizada adhyayana karane para pUrA eka grantha bana jAtA hai| yahAM hama isa viSaya para saMkSepa meM vicAra kareMge: bhagavatI meM pratyakSa aura parokSa kA vibhAga nahIM hai| ThANaM meM jJAnAntara pratyakSa ke antargata indriya-pratyakSa kA vibhAga nahIM haiN| vaha kevala jJAna ke viSaya meM aneka bhUmikAeM upalabdha thiiN| prathama bhamikA naMdI meM hI prApta hai| isa prakAra Agama-sAhitya meM jJAna ke tIna vargI karaNa upalabdha haiN| siddhasena divAkara jJAna ke tIna prakAroM ko hI pAMca jJAna kI hai| rAyapaseNaiyaM meM vaha upalabdha hai| prastuta Agama mAnya karate haiN| unake anusAra zrutajJAna matijJAna se bhinna nahIM hai meM jJAna ke pAMca prakAra prajJapta haiM-1. AbhinibodhikajJAna 2. zrutajJAna 3. avadhijJAna 4. manaHparyavajJAna 5. kevljnyaan| aura manaHparyavajJAna avadhijJAna se bhinna nahIM hai| isa prakAra devardhigaNI ke samaya taka jJAna kI pRthak-pRthaka bhUmikAeM bana gaI thiiN| isIvivaraNa ke lie rAyapaseNaiyaM dekhane kA nirdeza hai|' jnyaan| lie jJAnAntara ko kAMkSAmohanIya ke vedana kA eka hetu mAnA gyaa| kI dUsarI bhUmikA do jJAna kI hai| vaha ThANaM meM upalabdha hai| usameM jJAna ke do bheda kie gae haiM--pratyakSa aura prokss| avadhi, manaHparyava vRttikAra ne avadhijJAna aura manaHparyavajJAna ke udAharaNa ke aura kevalajJAna ko pratyakSa ke avAntara bheda ke rUpa meM pratipAdana dvArA isa viSaya kI carcA kI hai|' hai| Abhinibodhika aura zrutajJAna parokSa ke avAntara bheda btlaae| darzanAntara garA hai| bhagavatI meM AbhinibodhikajJAna ke cAra bheda prajJapta haiN| ThANaM darzana ke cAra prakAra haiM-cakSudarzana, acakSudarzana, avadhidarzana meM AbhinibodhikajJAna ke do bheda prajJapta haiM-zrutanizrita aura azruta- aura kevldrshn| isa viSaya meM eka mata yaha rahA hai ki darzana ke nizrita | inake do avAntara bheda pratipAdita haiM--vyaJjanAvagra ha aura tIna prakAra hI paryApta haiN| cakSadarzana aura acakSudarzana-ina donoM meM arthAvagraha / ' yahAM IhA, avAya aura dhAraNA kA ullekha nahIM hai| bhedarekhA khIMcane kA koI spaSTa AdhAra nahIM milatA / yaha cintana-bheda tIsarI bhUmikA naMdI meM upalabdha hai| usameM jJAna ke pAMca prakAroM kA kAMkSAmohanIya ke vedana kA hetu banA hai| vRttikAra ne cakSudarzana aura nirdeza kara phira unakA pratyakSa aura parokSa ina do bhAgoM meM samAhAra acakSudarzana kI carcA ke sAtha kSAyopazamika aura aupazamika darzana kiyA gayA hai| pratyakSa ke do prakAra nirdiSTa hai.' kI carcA bhI kI hai| 1. praznottara tttvbodh,16|12| isa viSaya meM kucha AcAryoM kA matabheda hai| isakI vistRta carcA ke lie dekheM, dazavaikAlikaH eka samIkSAtmaka adhyayana, pR.4,5|| 2. rAya.sU.740-745/ 3.bha.876 4. tthaannN,2|101-103| 5. nNdii,suu.2-6| 6. dvAtriMzad dvAtriMzikA,16/12- vaiyarthyAtiprasaGgAbhyAM, na matyabhyadhikaM zrutam / 7. jJAna. pr.55| 8. bh.vR.1|17-ydi nAma paramANvAdisakalarUpidravyAvasAnaviSayagrAhakatvena saMkhyAtItarUpANyavadhijJAnAni santi tatkimapareNa manaHparyAyajJAnena ? tadviSaya- bhUtAnAM manodravyANAmavadhinaiva dRSTatvAt, ucyate cAgame mnHpryaayjnyaanmiti| 6. vhii,1|10-drshnm - sAmAnyabodhaH, tatra yadi nAmendriyAnindriyanimittaH sAmAnyArthaviSayo bodho darzanaM tadA kimekazcakSurdarzanamanyastvacakSurdarzanam ? athendriyAnindriyabhedAd bhedastadA cakSuSa iva zrotrAdInAmapi darzanabhAvAt / SaDindriyanoindriyajAni darzanAni syu na dve eveti / atra samAdhiH-- sAmAnyavizeSAtmakatvAdvastunaH kvacidvizeSatastannirdezaH kvaciJca sAmAnyataH / tatra cakSudarzanamiti vizeSataH acakSurdarzanamiti ca sAmAnyataH / yacca prakArAntareNApi nirdezasya sambhave cakSurdarzanamacakSurdarzanaM cetyuktaM tadindriyANAmaprAptakAritvaprAptakAritvavibhAgAt / manasastvaprAptakAritve'pi prAptakArIndriyavargasya tadanusaraNIyasya bahutvAttaddarzanasyAcakSurdarzanazabdena grahaNamiti / athavA darzanam samyaktvaM, tatra ca zaMkA "micchattaM jamudinnaM taM khINaM aNudiyaM ca uvsNtN|" ityevaM lakSaNaM kSAyopazamikam / aupazamikamapyevaM lakSaNameva yadAha--- "khINammi udinnammI aNudijaMte ya sesmicchtte| aMtomuhuttametaM uvasamasamma lahai jiivo|" tato'nayo na vizeSaH uktazcAsAviti, samAdhizca-kSayopazamo hi udIrNasya kSayo'nudIrNasya ca vipAkAnubhavApekSayopazamaH, pradezAnubhavastUdayo'styeva, upazame tu pradezAnubhavo'pi nAstIti, uktaM ca___ "veei saMtakam khaovasamiesu nANubhAvaM so / uvasaMtakasAo puNa vedei Na saMtakammaM ti||" Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 61 za.1: u.3: sU.166-172 cAritrAntara kA ullekha kiyA hai, vaha bhI mananIya hai| bhagavAn pArzva ke zAsana kAla meM cAritra ke tIna prakAra kalpAntara the-sAmAyika, sUkSmasamparAya aura yathAkhyAta / bhagavAna mahAvIra ke zAsana-kAla meM cAritra ke pAMca prakAroM kI nirUpaNA kI kalpasthiti yA kalpa kI vyavasthA chaha prakAra kI batalAI gaI gaI-sAmAyika, chedopasthApanIya, parihAravizuddhi, sUkSmasaMparAya aura hai sAmAyika kalpasthiti, chedopasthApanIya kalpasthiti, nivizyamAna yathAkhyAta / ' yaha antara bhI kAMkSAmohanIya karma ke vedana kA hetu kalpasthiti, nirviSTa kalpasthiti, jinakalpasthiti, sthvirklpsthiti| banA hai| vRttikAra ne sAmAyika aura chedopasthApanIya cAritra ke antara isakA sambandha mukhyataH pArzvanAtha aura mahAvIra ke bheda se rahA hai| kI carcA kI hai| bhagavAn pArzva ke zAsanakAla meM AcAra kI vyavasthA sAmAyika ke AdhAra para nirdhArita thI aura bhagavAn mahAvIra ke zAsanakAla meM liGgAntara chedopasthApanIya Adi kalpoM kA vikAsa huA thaa| yaha zAsanabheda bhagavAna pArzva ke ziSyoM kA liMga-veza vastra-pradhAna thaa| kAMkSAmohanIya karma ke vedana kA hetu banA thaa| jayAcArya ne isa bhagavAn mahAvIra ke ziSyoM kA liMga avastra athavA sAdhAraNa vastra / prasaMga meM kAMkSA-viSayaka eka dUsarA dRSTikoNa bhI prastuta kiyAvAlA thaa| cAturyAma aura paJcayAma tathA liMgabheda ke AdhAra para / jinakalpa kI avasthA meM bhI kevalajJAna utpanna nahIM hotaa| phira kezI aura gautama ke ziSyoM meM eka ciMtA utpanna huI thii| isa itanA kaSTa kyoM sahA jAe ? kyA isase sthavirakalpa acchA nahIM vipratyaya ke bAre meM kezI aura gautama meM eka saMvAda bhI huaa| vRttikAra ne bhI yahI carcA kI hai|'' mArgAntara pravacanAntara aura pravacanI-aMtara Agama-sAhitya meM 'mArga' zabda kA aneka sandarbho meM prayoga pravacana kA artha hai Agama athavA dvAdazAMgI aura pravacanI huA hai| udAharaNasvarUpa-jJAna, darzana, cAritra aura tapa-isa kA artha hai prvcnkaar|' aisA pratIta hotA hai ki zvetAmbara aura catuSTayI kA nAma mArga hai|" umAsvAti ne samyaga darzana, jJAna aura digambara donoM paramparAoM ke bheda-kAla meM pravacana aura pravacaniyoM ke cAritra ko mokSamArga batalAyA hai|" sUpagaDo kA gyArahavAM adhyayana viSaya meM bhinna-bhinna avadhAraNAeM rahI haiN| ve avadhAraNAeM hI ___'mArga' kA pratipAdana karatA hai| usameM jJAna kA phalita artha hai kAMkSAmohanIya karma ke vedana kA heta banI haiN| vRttikAra ne pravacanAntara ahiMsA / ThANaM meM 'mArga meM unmArga kI saMjJA aura unmArga meM mArga kI ke viSaya meM caturyAma aura paMcayAma ke pratipAdaka AgamoM kI carcA saMjJA karane ko' mithyAtva kahA gayA hai| prastuta prakaraNa meM sUtrakAra kI hai| kintu yaha viSaya cAritrAntara kI vyAkhyA meM A sakatA hai; mArga zabda ke dvArA kyA bodha karAnA cAhate haiM, yaha aitihAsika isalie yaha vimarzanIya hai| vRttikAra ne pAvayaNI zabda ke do saMskRta sandarbha meM hI khojA jA sakatA hai| rUpa die haiM--prAvacana aura praavcnik| unake anusAra dIrghakAla meM vRttikAra ne 'mArga' kA artha 'paramparAgata sAmAcArI' kiyA prAvacanikoM kI pRthak-pRthak sAmAcArI rhii| isase zaMkA aura kAMkSA hai| yaha artha prAsaMgika ho sakatA hai, kintu itihAsa isase bhI Age kA janma huaa| jayAcArya ne pravacanI dvArA kie gae nirUpaNa-bheda jAne ko bAdhya karatA hai| bhagavAn pArzva ke zAsanakAla meM pratikramaNa 1. bha.25/458 saMgrahaNI gAthA 1-5 / 2. bh.vR.1|170-caaritrm-crnnN tatra ca yadi sAmAyika sarvasAvadhavirati- lakSaNaM chedopasthApanIyamapi tallakSaNameva, mahAvratAnAmavadyaviratirUpatvAt, tat ko'nayorbhedaH ? uktazcAsAviti, atra samAdhiH-RjujaDavakrajaDAnAM prathamacaramajinasAdhUnAmAzvAsanAya chedopsthaapniiymuktN| vratAropaNe hi manAk sAmAyikAzuddhAvapi vratAkhaNDanAcAritriNo vayaM cAritrasya vratarUpatvAditi buddhiH syAt, sAmAyikamAtre tu tadazuddhau bhagnaM nazcAritraM, cAritrasya sAmAyika- mAtratvAdityevamanAzvAsasteSAM syAditi, Aha ca "riuvakkajaDA purimeyarANa sAmAie vyaaruhnnN| maNayamasuddhevi jao sAmAie huMti hu bayAI / / ' iti / 3. uttr.23|10-33| 4. bh.vR.1|170 ---liMgam saadhuveshH| tatra ca yadi madhyamajinairyathAlabdhavastra- rUpaM liMgaM sAdhUnAmupadiSTaM, tadA kimiti prathamacaramajinAbhyAm sapramANadhavala- vasanarUpaM tadevoktaM ? sarvajJAnAmavirodhivacanatvAditi / atrApi RjujaDavakrajaDa RjuprajJaziSyAnAzritya bhagavatAM tasyopadezaH, tathaiva teSAmupakArasambhavAditi smaadhiH| 5. bh.2017|| 6. bha.vR.1110 tathA pravacanamadhIte vetti vA prAvacanaH-kAlApekSayA bahvA gamaH puruSaH / tatraikaH prAvacanika evaM kurute anyastvevamiti kimatra tattvamiti? samAdhizceha-cAritramohanIyakSayopazamavizeSeNa utsargApavAdAdi bhAvitatvena ca prAvavanikAnAM vicitrA pravRttiriti nAsau sarvathA'pi pramANam, AgamAviruddhapravRttereva pramANatvAditi / 7. bh.jo.1|13|48 - 50 / 8. tthaannN,6103| 6. bh.jo.1|13|56-58 10. uttr.28|2| 11. t.suu.1|1-smygdrshnjnyaancaaritraanni mokssmaargH| 12. tthaannN,10|74 / 13.bh.puu.1|170-maargH-puurvpurusskrmaagtaa sAmAcArI / tatra keSAMcid dviz caityavaMdanAnekavidhakAyotsargakaraNAdikA''vazyakasAmAcArI tadanyeSAM tu na tatheti kimatra tattvamiti ? samAdhizca-gItArthAzaThapravartitA'sau sarvA'pi na viruddhA, aacritlkssnnopettvaat| AcaritalakSaNaM cedam Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI kA ullekha kiyA hai| unhoMne siddhasena ko jJAna-darzana ke yugapadvAda kA samarthaka aura jinabhadragaNI ko jJAna-darzana ke kramopayogavAda kA samarthaka batalAyA hai| AcArya kundakunda yugapad upayogavAda ke pravaktA the| zvetAmbara paramparAoM meM mallavAdI yugapad upayogavAda ke pravaktA, siddhasena abhedopayoga yA ekopayogavAda ke pravaktA tathA jinabhadragaNI kSamAzramaNa kramopayogavAda ke pravaktA the| upAdhyAya yazovijaya jI ne ina tInoM kA nayadRSTi se samanvaya bhI kiyA hai| jayAcArya ne pravacanAntara kI vyAkhyA meM kucha matabhedoM kA ullekha kiyA hai|" prastuta prakaraNa meM unhoMne Agama ke vAcanA-bheda aura pATha-bheda kI za.1: u.3H sU.166-172 eka anivArya Avazyaka karma nahIM thaa| bhagavAn mahAvIra ke zAsanakAla meM pratikramaNa eka anivArya Avazyaka karma thaa| mArga kA eka artha 'sAmAyika Adi SaD Avazyaka karma' bhI hotA hai|' jayAcArya ne sAdhu-sAdhvI-viSayaka sAmAcArI bheda kI carcA kI hai| yaha mArgAntara muniyoM meM kAMkSA aura zaMkA kA hetu banatA hai| jayAcArya ne kalpAntara ke prakaraNa meM Avazyaka kI carcA kI hai| unake anusAra sthitakalpI muni ke lie Avazyaka niyata hotA hai aura asthitakalpI muni ke lie vaha aniyata hotA hai|' matAntara yahAM mata kA artha dRSTibheda hai| kevalI aura zrutakevalI kI paramparA kA viccheda hone ke pazcAt matAntara kA sUtrapAta hotA hai| Agama-sAhitya meM aneka matAntara upalabdha haiN| upAdhyAya samayasundara / ne Agama-sAhitya meM sau dRSTi-bhedoM kA saMkalana kiyA hai| digambara sAhitya meM bhI dRSTibhedoM kI eka laMbI tAlikA hai| jainendra siddhAnta koza meM aise 86 dRSTibhedoM kI tAlikA dI gaI haiN|' jinendra varNI ne dRSTibheda kI pRSThabhUmi samajhAte hue likhA hai-"yadyapi anubhavagamya AdhyAtmika viSaya meM Agama meM kahIM bhI pUrvApara-virodha yA dRSTibheda honA saMbhava nahIM hai, parantu sUkSma, dUrastha aura aMtarita padArthoM ke sambandha meM kahIM-kahIM AcAryoM kA matabheda pAyA jAtA hai| pratyakSajJAniyoM ke abhAva meM unakA nirNaya duranta / hone ke kAraNa dhavalAkAra zrI vIrasena svAmI kA sarvatra yahI Adeza hai ki donoM dRSTiyoM kA yathAyogya rUpa meM grahaNa kara lenA yogya bhaGgAntara bhaMga kA artha hai-eka vastu meM prakRti-bheda athavA saMkhyA-bheda se hone vAlA viklp| vRttikAra ne hiMsA kI caturbhaMgI kA ullekha kara bhaGgAntara ko samajhAne kA prayala kiyA hai|" nayAntara gya kA artha hai anaMtadharmAtmaka vastu ke eka viSaya meM hone vAlA jJAtA kA sApekSa dRSTikoNa athavA abhiprAya / naya ke aneka vargIkaraNa haiN| mUla naya do haiM---dravyArthika aura paryAyArthika / TANaM meM mUlanaya sAta batalAe gae haiM-gama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra, zabda, samabhirUDha aura evaMbhUta / " tattvAryasUtra ke svopajJa bhASya ke anusAra umAsvAti ne pAMca naya svIkAra kie haiN|" tattvArtharAjavArtika ke anusAra naya sAta haiN|" siddhasena divAkara ne naigama naya kA vattikAra ne isa prasaMga meM siddhasena aura jinabhadragaNI ke matoM asaDheNa samAinaM jaM katthai keNai asAvajaM / na nivAriyamannehiM bahumaNumayameyamAyariyaM // 1. aNu.28 AvassayaM avassakaraNijja, dhuvaniggaho visohI ya / ajjhayaNachakkavaggo, nAo ArAhaNA maggo / 2. bh.jo.1|13|60-65 3. vhii,1|13|5255 4. visNvaadshtk| 5. jai.si.ko.bhA.2,pR.436,dRSTibheda / 6. vhii,pR.436,dRssttibhed| 7. bha.vR.11170-matam -samAna evAgame AcAryANAmabhiprAyaH tatra ca siddhasenadivAkaro manyate-kevalino yugapad jJAnaM darzanaM ca, anyathA tadAvaraNakSayasya nirarthakatA syAt / jinabhadragaNikSamAzramaNastu bhinnasamaye jJAnadarzane, jiivsvruuptvaat| tathA tadAvaraNakSayopazame samAne'pi krameNaiva matizruto. payogau, na caikataropayoge itarakSayopazamAbhAvaH / takSayopazamasyotkRSTataH SaTSaSTisAgaropamapramANatvAdataH kiM tattvamiti ? iha ca samAdhiH-yadeva matamAgamAnupAti tadeva satyamiti mantavyamitaratpunarupekSaNIyam / atha cAbahuzrutena naitadavasAtuM zakyate tadaivaM bhAvanIyam-AcAryANAM saMpradAyAdidoSAdayaM mata- bhedH| jinAnAM tu matamekamevAviruddhaM ca, rAgAdivirahitatvAt / Aha ca aNuvakayaparANuggahaparAyaNA jaM jiNA jugappavarA / jiyarAgadosamohA ya NaNNahAvAiNo teNa ||ti / 8.pra.sAra-1151-- tikkAlaNicaM visamaM sayalaM sabvattha saMbhavaM cittaM / jugavaM jANadi joNhaM aho hi NANassa mAhappaM / / 6. jJAna.pra.102-173 tathA upasaMhAra ke zloka 1-7-upAdhyAya yazovijayajI ne yaha spaSTa kiyA hai ki nandI vRtti meM AcArya siddhasena ko jo yugapad upayogavAdI batalAyA gayA hai, vaha 'abhyupagamavAda' ke abhiprAya se hai, svatantra siddhAnta ke abhiprAya se nhiiN| 10. bh.jo.1|13|3646| 11. vhii,1|13|6772| 12. bh.vR.1|170-bhnggaaH dvyaadisNyogbhnggkaaH| tatra ca dravyato nAma ekA hiMsA, na bhAvata ityAdi ctubhNgyuktaa| na ca tatra prathamo'pi bhaGgo yujyate, yataH kila dravyato hiMsA-IsimityA gacchataH pipIlikAdivyApAdanaM, na ceyaM hiMsA, tallakSaNAyogAt, tathAhi "jo u pamatto puriso tassa u jogaM paDucca je sattA / bAvajaMtI niyamA tesi so hiMsao hoi // " tti | uktA ceyamataH zaMkA, na ceyaM yuktA, etad gAthoktahiMsAlakSaNasya dravyabhAvahiMsAzrayatvAt, dravyahiMsAyAstu maraNamAtratayA rUDhatvAditi / 13. tthaannN,7|3| 14. ta.sU.(svopajJabhASya shit),1|34-naigmsNgrhvyvhaarrjusuutrshbdaa nyaaH| 15. t.raa.vaa.1|33-naigmsNgrhvyvhaarrjusuutrshbdsmbhirudvaiH| Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI svatantra astitva nahIM mAnA hai| isa prakAra nayoM ke aneka vargIkaraNa kAMkSAmohanIya karma ke vedana meM nimitta bane haiN| niyamAntara vRttikAra ne niyama kA artha 'abhigraha' kiyA hai| isase pauruSI Adi tapa-vidhiyoM kA bodha hotA hai| sAmAyika ke dvArA sarva pApakArI pravRttiyoM kA pratyAkhyAna hotA hai| phira niyama kyoM? isa prazna ke dvArA vRttikAra ne niyamAntara kI vyAkhyA kI hai| prakaraNa se pratIta hotA hai ki pArzva aura mahAvIra kI paramparA meM mahAvratoM kI bhAMti niyamoM kA bhI bheda thA aura vaha kAMkSA-utpatti kA hetu banatA thaa| za.1 : u.3: sU.166-173 vahAM jJAna ke do prakAra batalAe gae haiM--pratyakSa aura parokSa tathA hetu ke cAra prakAra pratipAdita haiM--pratyakSa, anumAna, aupamya aura aagm|| aNuogadArAI meM jJAnaguNapramANa ke pratyakSa, anumAna, aupamya aura Agama-ye cAra bheda upalabdha haiN| naMdI meM jJAna ke pratyakSa aura parokSa-ye do prakAra milate haiN| isa prakAra vibhinna nAmoM ke mAdhyama se pramANa ke aneka vargIkaraNa bana ge| jaina paramparA meM pramANa kA Adhunika vargIkaraNa akalaMka aura haribhadra ke samaya se huA hai| siddhasena divAkara ne nyAyAvatAra meM pratyakSa, anumAna aura Agama ina tIna pramANoM kI svIkRti dI thii| Agama-saMkalana-kAla se pUrvavartI pramANa ke ye aneka vargIkaraNa zaMkA aura kAMkSA ke hetu bane the| zaMkita Adi pAMcoM padoM kI vyAkhyA ke lie bhagavatI 1 / 126,130 kA bhASya draSTavya hai| pramANAntara pramANa kA artha hai nirNAyaka jJAna / ThANaM meM vyavasAya ke tIna prakAra pratipAdita haiM-pratyakSa, prAtyayika (indriya aura mana se hone vAlA athavA Aptavacana se hone vAlA) aura AnugAmika (anumaan)| 173. sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! 173. bhante ! vaha aisA hI hai / bhante ! vaha aisA hI hai| 1. sammati. 114,5 davvaviyanayapayaDI suddhA sNghpruuvnnaaviso| paDilave puNa vayaNathanicchao tassa vvhaaro|| mUlaNimeNaM pajjavaNayassa ujusuyavayaNavicchedo / tassa u saddAIA sAhapasAhA suhumabheyA / / 2. bh.vR.1|17 niymH-abhigrhH| tatra yadi nAma sarvaviratiH sAmAyika tadA kimanyena pauruSyAdiniyamena ? sAmAyikenaiva sarvaguNAvApteH, uktazcAsau iti zaGkA, iyaM caayuktaa| yataH satyapi sAmAyike yuktaH pauruSyAdiniyamaH, apramAdavRddhihetutvAditi Aha ca "sAmAie vi hu sAvajacAgarUve u guNakara eyaM / apamAyavuhijaNagattaNeNa ANAo vitreyaM / / " ti | 3. tthaannN,3|36-tividhe vavasAye paNNate, taM jahA-paJcakkhe, paJcaie, ANu gaamie| 4. vhii,2|66 duvihe NANe paNNatte, taM jahA--paccakkhe ceva, parokkhe ceva / 5. vahI,4 / 504-heU cauvvihe paNNatte, taM jahA--pacakhe, aNumANe, ovamme, aagme| 6.aNu.sU.515-nANaguNappamANe caubihe paNNatte, taM jahA--paccaskhe, aNu mANe, ovamme, aagme| 7. naMdI,sU.3-taM samAsao duvihaM paNNataM, taM jahA--paccaskhaM ca parokkhaM ca / 8. nyAyAvatAra, kArikA 4,5,8 / AAAAAMSANSARIA 3888888888888888888899990000000000 Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla kamma-padaM 174 kati NaM bhaMte ! kammaSpagaDIo paNNattAo ? goyamA ! aTTha kammappagaDIo paNNattAo, kammapagaDI paDhamo uddeso neyavvo jAvaaNubhAgo samatto / saMgrahaNI gAhA kati pagaDI ? kahaM baMdhati ? katihi va ThANehiM baMdhatI pagaDI ? kati vedeti va pagaDI ? aNubhAgo kativiho kassa ? // 1 // uvadvAvaNa-avakkamaNa-padaM 175. jIve NaM bhaMte! mohaNijeNaM kaDeNaM kammeNaM udiNNeNaM uvaTThAeJjA ? cauttho uddeso : cauthA uddezaka saMskRta chAyA karma-padam kati bhadanta ! karmaprakRtayaH prajJaptAH ? gautama ! aSTa karmaprakRtayaH prajJaptAH karmaprakRtyAH prathamaH uddezaH netavyaH yAvat-anu bhAgaH samAptaH / saMgrahaNI gAthA kati prakRtayaH ? kathaM badhnAti ? katibhiH vA sthAnaiH badhnAti prakRtIH ? kati vedayati vA prakRtIH ? anubhAgaH katividhaH kasya // bhASya 1. sUtra 174 karma kI prakRtiyAM ATha haiM-- jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, mohanIya, AyuSya, nAma, gotra, antarAya / 177. jai vIriyattAe uvaTThAejA, kiMbAlavIrattAe uvaDAejA ? paMDiyavIriyattAe uvaDAejA ? bAlapaMDiyavIrittAe uvaTTAejA ? karma - pada 174. 'bhante ! karmaprakRtiyAM kitanI prajJapta haiM ? hindI anuvAda gautama ! karmaprakRtiyAM ATha prajJapta haiN| karmaprakRti (paNNavaNA pada 23) ke prathama uddezaka kA anubhAga samApta huA hai - isa aMza taka yaha jJAtavya haMtA ubaTTAejA // 176. se bhaMte ! kiM vIriyattAe uvaTThAejA ? avIriyattAe uvaTTAejA ? goyamA ! vIriyattAe ubaTTAejjA / No gautama ! vIryatayA uptisstthet| no avIryatayA avIrittAe uvaTTAejA || upatiSTheta / saMgrahaNI gAthA karmaprakRtiyAM kitanI haiM ? unakA bandha kaise karatA hai ? unakA bandha kitane sthAnoM (kAraNoM) se hotA hai ? kitanI karmaprakRtiyoM kA vedana hotA hai ? kisa karma kA kitane prakAra kA anubhAga ( rasavipAka) hotA hai ? upasthApana - apakramaNa-padam upasthApana - apakramaNa-pada jIvaH bhadanta ! mohanIyena kRtena karmaNA 175. ' bhante ! kyA pUrvakRta mohanIya karma ke udayaudIrNena upatiSTheta ? kAla meM jIva upasthAna (AdhyAtmika vikAsa) karatA hai ? ho, upasthAna karatA hai| hanta upatiSTheta / sa bhadanta ! kiM vIryatayA upatiSTheta ? 176. bhante ! kyA vaha vIrya-bhAva meM upasthAna karatA avIryatayA upatiSTheta ? hai ? avIrya-bhAva meM upasthAna karatA hai ? gautama ! vaha vIrya-bhAva meM upasthAna karatA hai, avIrya bhAva meM upasthAna nahIM karatA / yadi vIryatayA upatiSTheta, kiM bAlavIryatayA upatiSTheta ? paNDitavIryatayA upatiSTheta ? bAlapaNDitavIryatayA upatiSTheta ? 177 yadi vaha vIrya bhAva meM upasthAna karatA hai, to kyA -- vAlavIrya bhAva meM upasthAna karatA hai ? paMDitavIrya-bhAva meM upasthAna karatA hai ? bAlapaMDitavIrya-bhAva meM upasthAna karatA hai ? Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 65 za.1: u.4H sU.177-185 goyamA ! bAlavIriyattAe uvdvaaejaa| no paMDiyavIriyattAe uvtttthaaijaa| no bAla- paMDiyavIriyattAe uvadvAejA // gautama ! bAlavIryatayA upatiSTheta / no paNDi- tavIryatayA upatiSTheta / no bAlapaNDitavIrya- tayA uptisstthet| gautama ! vaha bAlavIrya-bhAva meM upasthAna karatA hai, paMDitavIrya-bhAva meM upasthAna nahIM karatA, bAlapaMDitavIrya-bhAva meM upasthAna nahIM krtaa| 178. jIve NaM bhaMte ! mohaNijeNaM kaDeNaM kammeNaM udiNNeNaM avakkamejA ? jIvaH bhadanta ! mohanIyena kRtena karmaNA udI- 178. bhaMte ! kyA pUrvakRta mohanIya karma ke udayaaina apakrAmet ? kAla meM jIva apakramaNa (AdhyAtmika hAsa) karatA hai ? hanta apakrAmet / hAM, apakramaNa karatA hai| haMtA avkkmejaa| 176. se bhaMte ! kiM vIriyattAe avakkamejA? avIriyattAe avakkamejA ? goyamA ! vIriyattAe avkmejaa| no avIriyattAe avkkmejaa| sa bhadanta ! kiM vIryatayA apakrAmet ? 176. bhante ! kyA vaha vIrya-bhAva meM apakramaNa karatA avIryatayA apakrAmet ? hai ? avIrya-bhAva meM apakramaNa karatA hai ? gautama ! vIryatayA apakrAmet / no avIryatayA gautama ! vaha vIrya-bhAva meM apakramaNa karatA hai, apakrAmet // avIrya-bhAva meM apakramaNa nahIM karatA / 190 jai vIriyattAe avakkamejA, kiM- yadi vIryatayA apakrAmet, kiM-bAla- 180. yadi vaha vIrya-bhAva meM apakramaNa karatA hai, to bAlavIriyattAe avakkamejA ? paMDiyavIriya- vIryatayA apakrAmet ? paNDitavIryatayA apa- kyA-bAlavIrya-bhAva meM apakramaNa karatA hai? tAe avakkamejA ? bAlapaMDiyavIriyattAe kAmet ? bAlapaNDitavIryatayA apakrAmet ? paMDitavIrya-bhAva meM apakramaNa karatA hai ? bAlaavakkamejA ? paMDitavIrya-bhAva meM apakramaNa karatA hai ? goyamA ! bAlavIriyattAe avkkmejaa| no gautama ! bAlavIryatayA apkraamet| no gautama ! vaha bAlavIrya-bhAva meM apakramaNa karatA hai, paMDiyavIriyattAe avkmejaa| siya bAla- paNDitavIryatayA apkraamet| syAt bAla- paMDitavIrya-bhAva meM apakramaNa nahIM karatA, kadAcit paMDiyavIriyattAe avkkmejaa| paNDitavIryatayA apkraamet| vAlapaMDitavIrya-bhAva meM apakramaNa karatA hai| 151. jIve NaM bhaMte ! mohaNijjeNaM kaDeNaM kammeNaM uvasaMteNa uvadvAejA ? haMtA uvvaaejaa|| jIvaH bhadanta ! mohanIyena kRtena karmaNA 181. bhante ! kyA pUrvakRta mohanIya karma ke upaupazAntena upatiSTheta? zamana-kAla meM jIva upasthAna karatA hai ? haMta uptisstthet| hAM, upasthAna karatA hai| 162. se bhaMte ! kiM vIriyattAe uvaTThAejA ? avIriyattAe uvaDhAejA? goyamA! vIriyattAe uvaTAejjA / no avIriyattAe uvaTThAejA // sa bhadanta ! kiM vIryatayA upatiSTheta ? 182. bhante ! kyA vaha vIrya-bhAva meM upasthAna karatA avIryatayA upaticheta ? hai ? avIya-bhAva meM upasthAna karatA hai ? gautama ! vIryatayA upatiSTheta | no avIryatayA / gautama ! vaha vIrya-bhAva meM upasthAna karatA hai, uptisstthet| avIrya-bhAva meM upasthAna nahIM krtaa| 183. jai vIriyattAe uvahAejA, kiM- yadi vIryatayA upatiSTheta, kiM-bAlavIryatayA 183. yadi vaha vIrya-bhAva meM upasthAna karatA hai, to bAlavIriyattAe uvaTThAejA ? paMDiyavIriya- upatiSTheta ? paNDitavIryatayA upatiSTheta ? kyA-bAlavIrya-bhAva meM upasthAna karatA hai ? tAe uvavAejA ? bAlapaMDiyavIriyattAe bAlapaNDitavIryatayA upatiSTheta ? paMDitavIrya-bhAva meM upasthAna karatA hai ? bAlauvaTThAejA? paNDitavIrya-bhAva meM upasthAna karatA hai ? goyamA ! no bAlavIriyattAe uvtttthaaejaa| gautama ! no bAlavIryatayA uptisstthet| gautama ! vaha bAlavIrya-bhAva meM upasthAna nahIM paMDiyavIriyattAe uvvaaejaa| no bAla- paNDitavIryatayA upatiSTheta / no bAla- karatA, paMDitavIrya-bhAva meM upasthAna karatA hai, paMDiyavIriyattAe uvttttaaejaa|| paNDitavIryatayA uptisstthet| bAlapaMDitavIrya-bhAva meM upasthAna nahIM krtaa| 184. jIve NaM bhaMte ! mohiNijjeNaM kaDeNaM kammeNaM uvasaMteNaM avakkamejA ? haMtA avakkamejA // jIvaH bhadanta ! mohanIyena kRtena karmaNA 184. bhante ! kyA vaha pUrvakRta mohanIya karma ke upazAntena apakrAmet ? upazamana-kAla meM apakramaNa karatA hai ? hanta apkraamt| hAM, apakramaNa karatA hai| 155. se bhaMte ! kiM vIriyattAe avakkamejA? avIriyattAe avakkamejA? sa bhadanta ! kiM vIryatayA apakrAmet ? 155. bhante ! kyA vaha vIrya-bhAva meM apakramaNa avIryatayA apakrAmet ? karatA hai ? avIrya-bhAva meM apakramaNa karatA hai ? Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za. 1H u. 4H sU.175-188 goyamA ! vIriyattAe avakkamejjA / no avIrittAe avakkamejA // 186. jai vIriyattAe avakkamejjA, kiM bAlavIrayattAe avakamejjA ? paMDiyavIriyattAe avakkamejjA ? bAlapaMDiyavIriyatAe avakamejA ? goyamA ! no bAlavIrittAe avakkamejjA / no paMDiyavIrittAe avakkamejA / bAlapaMDiyavIrittAe avakkamejA || 187. se bhaMte ! kiM AyAe avakkamai ? aNAyAe avakkamai ? goyamA ! AyAe avakkamai, no aNAyAe avakkama -- mohaNijaM kammaM vedemANe // 188. se kahameyaM bhaMte ! evaM ? gomA ! pubbiM se evaM evaM royai / iyANi se evaM evaM no royai evaM khalu evaM evaM // 1. bha. 8 / 145 / 2. sUya. 2 / 2 / 75 / 66 gautama ! vIryatayA apakrAmet / no avIryatayA apakrAmet / yadi vIryatayA apakrAmet kiM - bAlavIryatayA apakrAmet ? paNDitavIryatayA apakrAmet ? bAlapaNDitavIryatayA apakrAmet ? gautama ! no bAlavIryatayA apakrAmet / no paNDitavIryatayA apakrAmet / bAlapaNDitavIryatayA apkraamet| sa bhadanta ! kiM AtmanA apakrAmati ? anAtmanA apakrAmati ? gautama ! AtmanA apakrAmati, no anAtmanA apakrAmati mohanIyaM karma vedayan / atha kathametat bhadanta ! evaM ? gautama ! pUrvaM tasmai etad evaM rocate / idAnIM tasmai etad evaM no rocate - evaM khalu etad evam / 1. sUtra 175-188 prastuta Agama meM vIryalabdhi ke tIna prakAra batalAe gae haiM--bAlavIryalabdhi, paNDitavIryalabdhi, bAlapaNDitavIryalabdhi / ' sUyagaDo pUrNa avirati vAle vyakti ko bAla, virati vAle vyakti ko paNDita tathA virati aura avirati donoM se yukta vyakti ko bAlapaNDita kahA gayA hai| isa AlApaka meM moha ke udaya aura upazama ke AdhAra para upasthAna aura apakramaNa kI vyAkhyA kI gaI hai| samyagdarzana, dezavrata aura sarvavrata - adhyAtma-vikAsa kI kramika bhUmikAeM haiN| mithyAdRSTi jIva meM bhI yatkiJcit mAtrA meM adhyAtma kA vikAsa hotA hai / upasthAna kA artha hai-- AdhyAtmika vikaas| apakramaNa kA artha haiAdhyAtmika vikAsa se hrAsa kI ora jaanaa| mithyAdarzana vikAsa kA nyUnatama bindu hai / isa dRSTi se samyagdRSTi kA mithyAdRSTi honA apakramaNa hai / sarvavratI kA dezavratI honA apakramaNa hai| moha ke udayakAla meM bhASya bhagavaI gautama ! vaha vIrya bhAva meM apakramaNa karatA hai, avIrya bhAva meM apakramaNa nahIM krtaa| 186. yadi vaha vIrya bhAva meM apakramaNa karatA hai, to kyA bAlavIrya-bhAva meM apakramaNa karatA hai ? paMDitavIrya-bhAva meM apakramaNa karatA hai ? bAlapaMDitavIrya-bhAva meM apakramaNa karatA hai ? gautama ! vaha bAlavIrya bhAva meM apakramaNa nahIM karatA, paMDitavIrya-bhAva meM apakramaNa nahIM karatA, bAlapaMDitavIrya-bhAva meM apakramaNa karatA hai| 187. bhante ! kyA vaha apakramaNa AtmanA (apane Apa) karatA hai ? anAtmanA (paranimitta se) karatA hai ? gautama ! vaha AtmanA apakramaNa karatA hai, anAtmanA apakramaNa nahIM krtaa| mohanIya karma kA vedana karatA huA apakramaNa karatA hai| 188. bhante ! vaha mohanIya karma kA vedana karatA huA apakramaNa kaise karatA hai ? gautama ! apakramaNa se pUrva vaha jo tattva jaisA hai, usa para vaisI hI ruci karatA hai| aba (mohanIya karma ke udaya-kAla meM) vaha jo tattva jaisA hai, usa para vaisI ruci nahIM karatA isa prakAra vaha mohanIya karma kA vedana karatA huA apakramaNa karatA hai| upasthAna bAlavIrya kI bhUmikA se Age nahIM hotaa| mithyAdRSTi ke darzanamoha aura cAritramoha donoM kA udaya rahatA hai; isalie vaha samyagdarzana ko upalabdha nahIM hotA / samyagdRSTi ke cAritramoha kA udaya rahatA hai; isalie use vrata upalabdha nahIM hotaa| darzanamoha ke udayakAla meM samyagdarzana kA hrAsa hone para samyaktva, dezavrata aura sarvavrata - ina tInoM kI hAni ho jAtI hai| cAritramoha ke udayakAla meM vrata kA hAsa hotA hai; isalie vratI samyagdRSTi bana jAtA hai athavA dezavratI / jaba mohakarma upazAnta hotA hai, usa kAla meM kevala paNDitavIrya kAhI upasthAna hotA hai / upazama kI avasthA meM apakramaNa karane vAlA jIva dezavratI banatA hai| vaha upazama kI avasthA meM midhyAdRSTi nahIM bntaa| jayAcArya ne vRttikAra kI vyAkhyA ke sAtha-sAtha dharmasI - kRta 3. bha. vR. 1 / 175-183 - 'uvaTThAejatti 'upatiSTheta' upasthAnaM paralokakriyAsvabhyupagamaM kuryAdityarthaH, 'vIriyattAe'tti vIryayogAdvIryaH prANI tadbhAvo vIryatA / Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI za.1: u.4. sU.175-160 vyAkhyA bhI prastuta kI hai|' apakramaNa mohakarma (darzanamoha aura cAritramoha) ke vedana kAla meM hotA hai| vaha AtmanA (svataH) hotA hai, anAtmanA (parataH) nahIM hotaa| apakramaNakArI jIva pahale samyaguruci vAlA hotA hai; pazcAt vaha mithyAruci ho jAtA hai| pahale vaha tattva ke prati samyaguruci karatA hai, darzanamohanIya kA udaya hone para usakI tattvaruci mithyA ho jAtI hai| kambhamokkha-padaM karmamokSa-padam karmamokSa-pada 156. se naNaM bhaMte ! neraiyassa vA, tirikkha- atha nUnaM bhadanta ! nairayikasya vA, 189. 'bhante ! nairayika, tiryagyonika, manuSya joNiyassa vA, maNussassa vA, devassa vA tiryagyonikasya vA, manuSyasya vA, devasya vA athavA deva ke jo kiyA huA pApa karma hai, kyA je kaDe pAve kamme, natthi NaM tassa avedaittA yat kRtaM pApaM karma, nAsti tasya avedayitvA usakA vedana kie binA mokSa (chuTakArA) nahIM mokkho? mokSaH ? hotA? haMtA goyamA ! neraiyassa vA, tirikkha- hanta gautama ! nairayikasya vA, tiryagyonikasya hAM, gautama ! nairayika, tiryagyonika, manuSya joNiyassa vA, maNussassa vA, devassa vA vA, manuSyasya vA, devasya vA yat kRtaM pApaM athavA deva ke jo kiyA huA pApa karma hai, usakA je kaDe pAve kamme, natthi NaM tassa avedaittA karma, nAsti tasya avedayitvA mokssH| vedana kie binA mokSa nahIM hotaa| mokkho|| 160. se keNadveNaM bhaMte ! evaM vucai-neraiya- tat kenArthena bhadanta ! evamucyate-nairayika 160. bhante ! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA ssa vA, tirikkhajoNiyassa vA, maNussa- sya vA, tiryagyonikasya vA, manuSyasya vA, hai-nairayika, tiryagyonika, manuSya athavA deva devasya vA yat kRtaM pApaM karma, nAsti tasya ke jo kiyA huA pApa karma hai, usakA vedana natthi NaM tassa avedaittA mokkho ? avedayitvA mokSaH ? kie binA mokSa nahIM hotA? evaM khalu mae goyamA! duvihe kamme paNNatte, evaM khalu mayA gautama ! dvividhaM karma prajJAtam, gautama ! maiMne do prakAra ke karma batalAe haiM, taM jahA-padesakamme ya, aNubhAgakamme tad yathA pradezakarma ca, anubhAgakarma c| jaise--pradeza-karma aura anubhAga-karma / y| " shaavrtH| athavA vIryameva svArthikapratyayAdvIryatA vIryANAM vA bhAvo vIryatA, tyaa| 'avIriyattAe'tti avidyamAnavIryatayA vIryAbhAve netyarthaH, 'no avIriyattAe' ti viiryhtuktvaadupsthaansyeti| 'bAlavIriyattAe"tti bAlaH samyagarthAnavabodhAt sadbodhakAryaviratyabhAvAca mithyAdRSTistasya yA vIryatA--pariNativizeSaH sA tathA tyaa| 'paMDiyavIriyattAe'tti paNDitaH-sakalAvadyavarjakastadanyasya paramArthatI nirjJAnatvenApaNDitatvAd, yadAha "tajjJAnameva na bhavati yasminnudite vibhAti rAgagaNaH / tamasaH kuto'sti zaktirdinakarakiraNAgrataH sthAtum ? // " iti / sarvavirata ityrthH| 'bAlapaMDiyavIriyattAe'tti bAlo deze viratyabhAvAt paNDito deza eva viratisadbhAvAditi baalpnnddito-deshvirtH| iha ca mithyAtve udite mithyAdRSTitvAjjIvasya bAlavIryeNaivopasthAnaM syAnnetarA- bhyAm / etdevaah-'goyme'!tyaadi| upasthAnavipakSo'pakramaNamatastadAzrityAha 'jIve NamityAdi 'avakkameJja'tti 'apakrAmet' apasapet, uttamaguNasthAna-kAd hInataraM gcchedityrthH| 'bAlavIriyatAe avakkamejati mithyAtvamohodaye samyaktvAt saMyamAddezasaMyamAdvA 'apakrAmet' mithyAdRSTirbhavediti / 'No paMDiyavIriyattAe avakkamena' ti, nahi paNDitatvAdhAnataraM guNasthAnakamasti yataH paNDitavIryeNApa- sapet / 'siya vAlapaMDiyavIriyattAe avakkamejatti syAt-kadAciJcAritramohanIyodayena saMyamAdapagatya bAlapaMDitavIryeNa dezavirato bhvediti| vAcanAntare tvevam -'bAlavIriyattAe no paMDiyavIriyattAe no bAlapaMDiyavIriyattAe'tti tatra ca mithyAtvamohodaye bAlavIryasyaiva bhAvAditaravIryadvayaniSedha udIrNavipakSatvAdupazAntasyetyupazAntasUtradvayaM tathaiva, navaram 'uvahAejA paMDiyavIriyattAe'tti udIrNAlApakApekSayopazAntAlApakayorayaM vizeSaH prathamAlApake sarvathA mohanIyenopazAntena satopatiSTheta kriyAsu paNDitavIryeNa, upazAntamohAvasthAyAM paNDitavIryasyaiva bhaavaaditryoshcaabhaavaat| vRddhastu kAJcidvAcanAmAzrityedaM vyAkhyAtaM--mohanIyenopazAntena sattA na mithyAdRSTirjAyate, sAdhuH zrAvako vA bhvtiiti| dvitIyAlApaka tu 'abakkameja bAlapaMDiyavIriyattAe'tti mohanIyena hi upazAntena saMyatatvAd bAlapaNDitavIryeNApakrAman dezasaMyato bhavati / dezastasya mohopazamasadbhAvAt, na tu midhyAdRSTiH, mohodaya eva tasya bhAvAt, mohopazamasya cehAdhikRtatvAditi / 1. bh.jo.1|14|2234| 2. bh.vR.1|187,185-'se bhaMte ! ki' mityAha-'se'ti asI jIvaH, azAthoM vA se zabdaH, 'AyAe'tti AtmanA 'aNAyAe'tti anAtsanA, parata ityarthaH / 'apakrAmati' apsrpti| pUrva paNDitatvarucirbhUtvA pazcAnmizrarucirmithyArucirvA bhavatIti, ko'sau ? ityAha-mohanIyaM karma mithyAtvamohanIyaM cAritramohanIyaM vA vedayan, udIrNamoha ityarthaH / se kahameyaM bhaMte !'tti atha 'kathaM' kena prakAreNa 'etad' apakramaNam 'evaM' ti mohanIyaM vedabhAnasyeti ihottara--'goyame' tyAdi, 'pUrvam' apakramaNAt prAg 'asau' apakramaNakArI jIvaH 'etad'jIvAdi ahiMsAdi vA vastu evaM' yathA jinaruktaM rocate' zraddhatte karoti vaa| 'idAnIM' mohanIyodayakAle 'saH' jIvaH "etat'jIvAdi ahiMsAdi vA 'evaM' yathA jinairuktaM 'no rocate' na zraddhatte na karoti vaa| 'evaM khalu' uktaprakAreNa 'etad' apakramaNam, 'evaM' mohanIyavedane ityrthH| iti| Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 bhagavaI za.1: u.4. sU.186,160 tattha NaM jaMNaM padesakammaM taM niyamA vedei| tatra yat pradezakarma tat niyamAd vedyti| tattha NaMjaNaM aNubhAgakammaM taM atthegaiyaM tatra yad anubhAgakarma tad astyekakaM vedayati, vedei, atthegaiyaM No vedei / astyekakaM no vedyti| NAyameyaM arahayA, suyameyaM arahayA, viNNA- jJAtametad arhatA, zrutametad arhatA, vijJAta- yameyaM arahayA imaM kammaM ayaM jIve metad arhatA-idaM karma ayaM jIvaH Abhyu- abbhovagamiyAe vedaNAe vedessai, imaM pagamikyA vedanayA vedayiSyati, idaM karma ayaM kammaM ayaM jIve uvakkamiyAe vedaNAe jIvaH aupakramikyA vedanayA vedyissyti| vedessai / ahAkamma, ahAnikaraNaM jahA jahA taM yathAkarma, yathAnikaraNaM yathA yathA tad bhagavayA diTuM tahA tahA taM viSpariNami- bhagavatA dRSTaM tathA tathA vipariNaMsyati / tat ssatIti / se teNaTeNaM goyamA ! evaM buccai tenArthena gautama ! evamucyate nairayikasya vA, -neraiyassa vA, tirikkhajoNiyassa vA, tiryagyonikasya vA, manuSyasya vA, devasya vA maNussassa vA, devassa vA je kaDe pAve kamme, yat kRtaM pApaM karma, nAsti tasya avedayitvA natthi NaM tassa avedaittA mokkho // mokssH| jo pradeza-karma hai, usakA niyamataH vedana hotA hai| jo anubhAga-karma hai, usameM se kisI kA vedana hotA hai, kisI kA vedana nahIM hotaa| yaha arhat ke dvArA jJAta hai, zruta hai aura vijJAta hai-yaha jIva isa karma kA AbhyupagamikI (svIkRta) vedanA dvArA vedana karegA aura yaha jIva isa karma kA aupakramikI (prayatnakRta) vedanA dvArA vedana kregaa| yathAkarma (baddha karmoM ke anusAra) aura yathAnikaraNa (vipariNamana ke niyata hetu ke anusAra) jaise-jaise vaha karma bhagavAn ne dekhA, vaise-vaise usakA vipariNamana hogaa| gautama ! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai-nairayika, tiryagayonika, manuSya athavA deva ke jo kiyA huA pApa-karma hai, usakA vedana kie binA mokSa nahIM hotaa| bhASya 1. sUtra 186,160 prastuta AlApaka meM karmavAda ke kucha mahattvapUrNa praznoM kA vimarza upalabdha hai| karmavAda kA sAmAnya niyama hai-apane kie hue karmoM ko bhoge binA chuTakArA nahIM hotaa|' yadi yaha niyama sArvabhauma athavA nirapekSa ho, to dhArmika puruSArtha kI sArthakatA kama ho jAtI hai| usakI sArthakatA tabhI phalita hotI hai ki manuSya atIta ke bandhana ko badala DAle, pUrvakRta karma ko nirvIrya banA de| bhagavAn mahAvIra puruSArthavAda ke pravaktA the| unakA siddhAnta thA ki manuSya apane puruSArtha ke dvArA karma kA bandha karatA hai aura puruSArtha ke dvArA usameM parivartana bhI kara sakatA hai| isa avadhAraNA ke sandarbha meM karmavAda kA vaha niyama sArvabhauma aura nirapekSa nahIM hai| sApekSatA kI vyAkhyA ke do sUtra haiM--pradeza karma aura anubhaag-krm| pradeza-karma kA artha hai--jIva ke pradezoM meM ota-prota karma-pudgala / anubhAga-karma / kA artha hai-karma-pudgaloM kA rasa jo jIva ke dvArA saMvedyamAna hotA se una karma-pradezoM kA kSapaNa yA viyojana niyamataH karatA hai| sAmAnya sthiti meM anubhAga-karma kA vedana hotA hai, kintu puruSArtha ke dvArA tIvra anubhAva ko manda anubhAva meM badala dene athavA anubhAva yA rasa ko niSkriya banA dene para usakA vedana nahIM bhI hotaa|' isa nirUpaNa ke AdhAra para do siddhAnta phalita hote haiM--kRta karma bhugatanA hI hotA hai yaha siddhAnta pradeza-karma kI apekSA se saMgata hai| kRta karma ko bhoge binA nirjIrNa kiyA jA sakatA hai yaha siddhAnta anubhAga-karma kI apekSA se hai| tapasyA ke dvArA karma kI nirjarA karo-isakA AdhAra anubhAga-karma ke vedana kA vikalpa hI hai| vedanA do prakAra kI hotI hai-AbhyupagamikI aura aupkrmikii|' AbhyupagamikI vedanA kA sambandha dhArmika sAdhanA yA tapasyA se hai| yaha saMkalpapUrvaka svIkRta hotI hai| upavAsa Adi ke dvArA jo vedanA hotI hai, vaha AbhyupagamikI hai| aupakramikI vedanA karma ke svayaM udaya athavA udIraNAkaraNa ke dvArA hone vAle karma ke udaya se hotI hai| aupakramikI vedanA sabhI prANiyoM ke hotI hai| AbhyupagamikI vedanA paJcendriya tiryagayonika aura manuSya ina do ke hI hotI hai|' pradeza-karma kA vedana avazyaMbhAvI hai| jIva apane Atma-pradezoM 1. uttr.4||3 kaDANa kammANa na mokkha asthi // 2. bha.vR.11160-pradezAH karmapudgalA jIvapradezeSvotaprotAstadrUpaM karma pradeza krm| 'aNubhAgakamme yati anubhAgaH teSAmeva karmapradezAnAM saMvedyamAnatAviSayo rasastadrUpaM karma anubhAgakarma / tatra yapradezakarma tanniyamAdvedayati, vipAkasyAnanubhavane'pi karmapradezAnAmavazyaM kSapaNAt, pradezebhyaH prdeshaaniymaacchaatytiityrthH| anubhAgakarma ca tathAbhAvaM vedayati vA na vA, yathA mithyAtvaM tatkSayopazamakAle'nubhAgakarmatayA na vedayati pradezakarmatayA tu vedytyeveti| 3. (ka)dasave.paDhamA cUliyA, sU.15-pAvANaM ca khalu bho ! kaDANaM kammANaM pubbiM duciNNANaM duSpaDikkattANaM veyaittA mokkho natthi aveyaittA, tavasA vA jhosaittA / aTThArasamaM payaM bhvi| (kha)AyAro,2 / 163-dhuNe kmmsriirNg| (ga) dsve.6|67 khati appANamamohadaMsiNo, tave rayA saMjama aJjave guNe / dhuNaMti pAvAI pure kaDAI, navAi pAvAI na te kareMti // 4. pnnnn.35|12-goymaa ! duvihA vedaNA paNNattA, taM jahA--amovagamiyA ya ovakkamiyA ya | 5. vhii,35|13-15|| Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 66 za.1: u.4H sU.186-162 sUtrakAra ne isa viSaya meM eka nayA tathya udghATita kiyA puruSArthavAda ke binA sambhava nahIM hai| pratyeka paryAya apane niyata samaya hai-amuka karma AbhyupagamikI vedanA dvArA bhogA jAegA aura amuka __meM pragaTa hotA hai| jo paryAya dravya, kSetra, kAla aura bhAva isa catuSTayI karma aupakramikI vedanA dvArA bhogA jAegA, yaha arhat ko jJAta hotA ke sAtha niyata hotA hai, vaha niyati hai| amuka dravya meM amuka kSetra aura hai| karma-vipAka kI pRSThabhUmi meM do niyama kArya karate haiM-1. kisa amuka kAla meM amuka nimitta ke dvArA amuka prakAra se amuka paryAya adhyavasAya-kAla meM karma kA bandha huA hai ? 2. usake sAtha deza, kAla prakaTa hogA--yaha niyati hai| jo karma arhat ne jaise-jaise dekhA hai, vaha Adi nizcita kAraNoM se karma ke vipAka kA sambaMdha hotA hai| karma-vipAka vaise-vaise hI pariNata hogA, yaha niyativAda kA sUtra hai| kI yaha pRSThabhUmi arhat ke dvArA jaise jJAta hotI hai, vaise hI usakA vipAka _ 'yathAnikaraNa' ke dvArA isa niyativAda ke siddhAnta kA pratipAdana hotA hai| isa siddhAnta ke pratipAdana ke AdhAra para do dhAraNAeM banatI kiyA gayA hai| vRttikAra ne batalAyA hai ki karma apane deza, kAla Adi niyata karaNoM kA atikramaNa nahIM karatA; isalie arhata dvArA jisa rUpa 1. tapasyA Adi ke dvArA karma ke vipAka meM parivartana kiyA jA meM dRSTa hai, usI rUpa meM usakA vipariNamana hotA hai| jisa rUpa meM karma sakatA hai| kA bandha huA, usI rUpa meM karma kA vipAka hogA--yaha niyata nahIM yaha dhAraNA puruSArthavAda ke anukUla hai / hai, kintu amuka karma amuka puruSArtha ke dvArA amuka rUpa meM badalA jAegA yaha niyata hotA hai| arhat ke jJAna meM hone vAlA parivartana' 2. arhat ne jaisA dekhA, vaise karma kA vipAka hogaa| niyata hotA hai| parivartana honA niyati hai, kintu parivartana karanA niyati yaha dhAraNA puruSArthavAda ke anukUla nahIM hai| kA kAma nahIM hai| vaha puruSArtha kA kAma hai| isa prakAra niyati aura ina do dhAraNAoM ke AdhAra para eka prazna upasthita hotA puruSArtha donoM kA samanvaya isa prakaraNa se phalita hotA hai| hai-bhagavAn mahAvIra puruSArthavAdI the yA niyativAdI ? isakA uttara yoga-darzana ke bhASya meM 'ekabhavika karmAzaya' ke do vikalpa spaSTa hai-mahAvIra anekAntavAdI the| puruSArthavAda ekAntavAda hai| kie haiM--niyata vipAka aura aniyata vipAka / bhASyakAra ne batalAyA niyativAda bhI ekAntavAda hai| mahAvIra ko koI bhI ekAntavAda mAnya hai ki vipAka ke deza, kAla aura gati kA avadhAraNa na hone ke kAraNa nahIM thaa| unheM puruSArthavAda aura niyativAda kA samanvaya mAnya thaa| karma-gati vicitra aura durvijJeya hotI hai| isa sandarbha meM evaMbhUta vedanA, prastata prakaraNa meM vahI samanvaya kA svara mukharita hai| karma ke vedana kA anevaMbhUta vedanA' kA prakaraNa draSTavya hai| vikalpa puruSArthavAda kA svayambhU pramANa hai| anubhAga meM parivartana honA poggala-jIvANaM tekAliyatta-padaM 161. esa NaM bhaMte ! poggale tItaM aNaMtaM sAsayaM samayaM bhuvIti vattavaM siyA ? haMtA goyamA ! esa NaM poggale tItaM aNaMtaM sAsayaM samayaM bhuvIti vattavvaM siyA // pudgala-jIvAnAM traikAlikatva-padam pudgala aura jIva kI traikAlikatA kA pada eSa bhadanta ! pudgalaH atItam anantaM zAzvataM 161. 'bhante ! yaha paramANu ananta atItakAla meM samayam abhUd iti vaktavyaM syAt ? zAzvata thA, kyA aisA kahA jA sakatA hai ? hanta gautama ! eSa pudgalaH atItam anantaM hAM, gautama ! yaha paramANu ananta atItakAla meM zAzvataM samayam abhUdu iti vaktavyaM syAt / zAzvata thA, aisA kahA jA sakatA hai| 162. esa NaM bhaMte ! poggale paDuppaNNaM sAsayaM eSa bhadanta ! pudgalaH pratyutpannaM zAzvataM samayaM 162. bhante ! yaha paramANu vartamAna kAla meM zAzvata samayaM bhavatIti vattavaM siyA ? bhavatIti vaktavyaM syAt ? rahatA hai, kyA aisA kahA jA sakatA hai ? haMtA goyamA ! esa NaM poggale paDuppaNNaM __ hanta gautama ! eSa pudgalaH pratyutpannaM zAzvataM hAM, gautama ! yaha paramANu vartamAna kAla meM zAzvata sAsayaM samayaM bhavatIti vattavaM siyA // samayaM bhavatIti vaktavyaM syAt / rahatA hai, aisA kahA jA sakatA hai| 1. bh.1.1|160-ythaakrm-bddhkrmaantikrmenn 'ahAnigaraNaM'ti nikaraNAnAM --niyatAnAM dezakAlAdInAM karaNAnAM vipariNAmahetUnAmanatikrameNa yathA-yathA tatkarma bhagavatA dRSTaM tathA tathA vipariNasyatIti / 2. paa.yo.d.2|13 bhASya yastvasAvekabhavikaH karmAzayaH sa niyatavipAkazcA- niyatavipAkazca / tatra dRSTajanmavedanIyasya niyatavipAkasyaivAyaM niyamo, na tva- dRSTajanmavedanIyasyAniyatavipAkasya; kasmAt, yo hyadRSTajanmavedanIyo'niyatavipAkastasya trayI gatiH kRtasyAvipakvasya nAzaH, pradhAnakarmaNyAvApagamanaM vA, niyatavipAkapradhAnakarmaNA'bhibhUtasya vA ciramavasthAnamiti / tatra kRtasyA'vipakvasya nAzo yathA zuklakarmodayAdihaiva nAzaH kRSNasya, yatremuktam ---"dve dve ha vai karmaNI veditavye pApakasyaiko rAziH puNyakRto'pahanti / tadicchasva karmANi sukRtAni kartumihaiva te karma kavayo vedynte|" pradhAnakarmaNyAvApagamanam yatredamuktam- "syAtsvalparasaMkaraH saparihArassapratyavamarSaH, kuzalasya nApakarSAyAlam; kasmAt ? kuzalaM hi me bahvanyadasti yatrAyamAvApaGgatassvarge'pyapakarSamalpaM kariSyati" iti / niyatavipAkapradhAnakarmaNAbhibhUtasya vA ciramavasthAnam; kathamiti ? adRSTajanmavedanIyasyaiva niyatavipAkasya karmaNaH samAnaM maraNamabhivyaktikAraNamuktam, natvadRSTajanmavedanIyasyAniyatavipAkasya / yattvadRSTajanmavedanIyaM karmAniyatavipAkaM tannazyedAvApaM vA gacchedabhibhUtaM vA ciramapyupAsIta yAvatsamAnaM karmAbhivyaJjaka nimittamasya na vipAkAbhimukhaM krotiiti| tadvipAkasyaiva dezakAlanimittA navadhAraNAdiyaM karmagativicitrA durvijJAnA ceti / na cotsargasyApavAdAn nivRttiriti ekabhavikaH karmAzayo'nujJAyata iti / 3. bh.51116-126|| Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.1: u.4: sU.161-166 100 bhagavaI 163. esa NaM bhaMte ! poggale aNAgayaM aNaMtaM sAsayaM samayaM bhavissatIti vattavvaM siyA? haMtA goyamA ! esa NaM poggale aNAgayaM aNaMtaM sAsayaM samayaM bhavissatIti vattavvaM siyaa|| eSa bhadanta ! pudgalaH anAgatam anantaM 163. bhante ! yaha paramANu ananta anAgata kAla meM zAzvataM samayaM bhaviSyatIti vaktavyaM syAt ? zAzvata rahegA, kyA aisA kahA jA sakatA hai ? hanta gautama ! eSa pudgalaH anAgatam anantaM hAM, gautama ! yaha paramANu ananta anAgata kAla meM zAzvataM samayaM bhaviSyatIti vaktavyaM syaat| zAzvata rahegA, aisA kahA jA sakatA hai| 164. esa NaM bhaMte ! khaMghe tItaM aNaMtaM sAsayaM samayaM bhuvIti vatta siyA ? haMtA goyamA ! esa NaM khaMghe tItaM aNaMtaM sAsayaM samayaM bhuvIti vattavbaM siyA // eSa bhadanta ! skandhaH atItam anantaM zAzvataM 164. bhante ! yaha skandha ananta atItakAla meM zAzvata thA, kyA aisA kahA jA sakatA hai ? hanta gautama ! eSa skandhaH atItam anantaM hAM, gautama ! yaha skandha ananta atIta kAla meM zAzvataM samayam abhUd iti vaktavyaM syaat| zAzcata thA, aisA kahA jA sakatA hai| 165. esa NaM bhate ! khaMghe paDuppaNNaM sAsarya eSa bhadanta ! skandhaH pratyutpatraM zAzvataM samayaM 165. bhante ! yaha skandha vartamAna kAla meM zAzvata samayaM bhavatIti vattavbaM siyA ? bhavatIti vaktavyaM syAt ? rahatA hai, kyA aisA kahA jA sakatA hai ? haMtA goyamA ! esa NaM khaMghe paDuppaNNaM sAsayaM / hanta gautama ! eSa skandhaH pratyutpanna zAzvataM hAM, gautama ! yaha skandha vartamAna kAla meM zAzvata samayaM bhavatIti vattavbaM siyaa|| samayaM bhavatIti vaktavyaM syAt / rahatA hai, aisA kahA jA sakatA hai| 166. esa NaM bhaMte ! khaMghe aNAgayaM aNaMtaM eSa bhadanta ! skandhaH anAgatam anantaM 166. bhante ! yaha skandha ananta anAgata kAla meM sAsayaM samayaM bhavissatIti vattavvaM siyA ? zAzvataM samayaM bhaviSyatIti vaktavyaM syAt ? zAzvata rahegA, kyA aisA kahA jA sakatA hai ? haMtA goyamA ! esa NaM khaMdhe aNAgayaM aNaMtaM hanta gautama ! eSa skandhaH anAgatam anantaM hAM, gautama ! yaha skandha ananta anAgata kAla meM sAsayaM samayaM bhavissatIti vattavvaM siyA || zAzvataM samayaM bhaviSyatIti vaktavyaM syaat| zAzvata rahegA, aisA kahA jA sakatA hai| 167. esa NaM bhaMte ! jIve tItaM aNaMtaM sAsayaM samayaM bhuvIti vattavaM siyA ? haMtA goyamA ! esa NaM jIve tItaM aNaMtaM sAsayaM samayaM bhuvIti vattavvaM siyaa|| eSa bhadanta ! jIvaH atItam anantaM zAzvataM 167. bhante ! yaha jIva ananta atItakAla meM samayam abhUd iti vaktavyaM syAt ? zAzvata thA, kyA aisA kahA jA sakatA hai ? hanta gautama ! eSa jIvaH atItam anantaM hAM, gautama ! yaha jIva ananta atIta kAla meM zAzvataM samayam abhUd iti vaktavyaM syaat| zAzvata thA, aisA kahA jA sakatA hai| 168. esa NaM maMte ! jIve paDuppaNNaM sAsayaM samayaM bhavatIti kttavaM siyA ? haMtA goyamA ! esa NaM jIve puDuppaNNaM sAsayaM samayaM bhavatIti vattabaM siyaa|| eSa bhadanta ! jIvaH 'pratyutpanna zAzvataM samayaM 16. bhante ! yaha jIva vartamAna kAla meM zAzvata bhavatIti vaktavyaM syAt ? rahatA hai, kyA aisA kahA jA sakatA hai ? hanta gautama ! eSa jIvaH pratyutpannaM zAzvataM hAM, gautama ! yaha jIva vartamAna kAla meM zAzvata samayaM bhavatIti vaktavyaM syaat| rahatA hai, aisA kahA jA sakatA hai| 166. esa NaM bhaMte ! jIve aNAgayaM aNaMtaM eSa bhadanta ! jIvaH anAgatam anantaM zAzvataM sAsayaM samayaM bhavissatIti vattavvaM siyA ? samayaM bhaviSyatIti vaktavyaM syAt ? haMtA goyamA! esaNaM jIve aNAgayaM aNaMtaM hanta gautama ! eSa jIvaH anAgatam anantaM sAsayaM samayaM bhavissatIti vattavaM siyA // zAzvataM samayam bhaviSyatIti vaktavyaM syaat| 166. bhante ! yaha jIva ananta anAgata kAla meM zAzvata rahegA, kyA aisA kahA jA sakatA hai ? hAM, gautama ! yaha jIva ananta anAgata kAla meM zAzvata rahegA, aisA kahA jA sakatA hai| bhASya 1. sUtra 161-166 prastuta AlApaka meM pudgala aura jIva kI traikAlikatA kA pratipAdana kiyA gayA hai| yaha traikAlikatA ananta atIta aura ananta bhaviSya se jur3I huI traikAlikatA hai| 'vaha prAtaHkAla thA, madhyAhna meM hai aura zAma ko hogA'-yaha bhI traikAlikatA hai| yahAM yaha vivakSita nahIM hai| isalie yahAM atIta aura anAgata ke sAtha 'ananta' zabda kA prayoga kiyA gayA hai| dravya traikAlika hotA hai| paryAya alpakAlika aura dIrghakAlika ho sakatA hai, kintu anantakAlika nahIM hotA; isIlie dravya nirapekSa satya aura paryAya sApekSa satya haiN| satya ke do artha haiM-1. astitva 2. vArtamAnika abhivykti| yahAM astitva-satya pratipAdita hai| satya vaha hai, jo ananta atIta meM thA, vartamAna meM hai aura ananta anAgata meM rhegaa| umAsvAti ke anusAra jo utpAda, vyaya aura dhrauvyAtmaka hai, vaha Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 101 sat pAka hai aura 'dhauvya' yaha vAkyAMza II ne paJcAstikAya tathA bhagavaI sat yA satya hai|' isa sUtra meM utpAda aura vyaya' yaha vAkyAMza sApekSa satya kA pratipAdaka hai aura 'dhrauvya' yaha vAkyAMza nirapekSa satya kaa| astikAya ke prakaraNa meM pAMca astikAyoM kI traikAlikatA kA pratipAdana kiyA gayA hai| prastuta AlApaka meM kevala jIva aura pudgala ina do dravyoM kI traikAlikatA kA pratipAdana hai| dharma, adharma aura AkAza ina tInoM dravyoM kA astitva hai, para sthUla sRSTi se inakA saMbandha nahIM hai| jIva aura pudgala ina do dravyoM kA sRSTigata parivartana ke sAtha sIdhA sambandha hai| ye donoM sRSTi ke mUla ghaTaka mAne jA sakate haiM; isalie ina do kA hI ullekha kiyA gayA hai| anusandhAna kI dRSTi se prazna kara liyA gayA ho / za.1: u.4: sU.161-201 upasthita kiyA jA sakatA hai-jIva aura pudgala ina do dravyoM ko mAnane kI koI prAcIna paramparA rahI ho, usake pazcAt bhagavAn mahAvIra ne paJcAstikAya tathA chaha dravyoM kA pratipAdana kiyA ho| prastuta Agama meM una donoM paramparAoM kA samAveza kara liyA gayA ho / zabda-vimarza pudgala -paramANu skandha paramANu-samUha zAzvata -sadA vidyamAna samaya-kAla mokkha-padaM 200. chaumatyeNaM maMte ! maNUse tItaM aNaMtaM sAsayaM samayaM kevaleNaM saMjameNaM, kevaleNaM saMvareNaM, kevaleNaM baMbhaceravAseNaM, kevalAhiM pavayaNamAyAhiM sijhiMsu ? bujhiMsu ? muciMsu ? parinibAiMsu ? savvadukkhANaM ataM kariMsu ? goyamA ! No iNadve samaDhe // mokSa-padam mokSa-pada chadamasthaH bhadanta ! manuSyaH atItam anantaM 200. 'bhante ! kyA chadmastha manuSya isa ananta zAzvataM samayaM kevalena saMyamena, kevalena atIta zAzvata kAla meM kevala saMyama, kevala saMvareNa, kevalena brahmacaryavAsena, kevalAbhiH saMvara, kevala brahmacaryavAsa aura kevala pravacanamAtA pravacanamAtRbhiH asidhat ? 'bujhiMsu' ? amu- ke dvArA siddha, prazAnta, mukta, parinirvRta huA thA, cat ? pariniravAsIt ? sarvaduHkhAnAm antam usane saba duHkhoM kA anta kiyA thA ? akArSIt ? gautama ! no ayamarthaH smrthH| gautama ! yaha artha saMgata nahIM hai| 201. se keNaTeNaM bhaMte ! evaM budhai- tat kenArthena bhadanta ! evamucyate-chadmasthaH 201. bhante ! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA chaumatthe NaM maNusse tItaM aNaMtaM sAsayaM manuSyaH atItam anantaM zAzvataM samayaM- hai-chadmastha manuSya ananta atIta zAzvata kAla samayaM kevaleNaM saMjameNaM, kevaleNaM saMva- kevalena saMyamena, kevalena saMvareNa, kevalena meM kevala saMyama, kevala saMvara, kevala brahmacaryavAsa reNaM, kevaleNaM baMbhaceravAseNaM, kevalAhiM pava- brahmacaryavAsena, kevalAbhiH pravacanamAtRbhiH no aura kevala pravacana-mAtA ke dvArA siddha, prazAnta, yaNamAyAhiM no sijjhiMsu ? no bujhiMsu? asidhat ? no 'bujhiMsu' ? no amucat ? mukta, parinirvRta nahIM huA thA, usane saba duHkhoM no muciMsu ? no parinivvAiMsa? no sabba- no pariniravAsIt ? no sarvaduHkhAnAm antam kA anta nahIM kiyA thA ? dukkhANaM aMtaM karisu? akArSIt ? goyamA ! je kei aMtakarA vA aMtima- gautama ! ye kecid antakarAH vA antima- gautama ! jo bhI antakara athavA antimazarIrI sarIriyA vA-savvadukkhANaM aMtaM kareMsuvA, zarIrikAH vA-sarvaduHkhAnAm antam akA- haiM, jinhoMne saba duHkhoM kA anta kiyA thA, karate kareMti vA, karissaMti vA-save te uppa- rSuH vA, kurvanti vA, kariSyanti vA sarve te haiM aura kareMge ve saba utpannajJAnadarzanadhara arhat, NNaNANadasaNadharA arahA jiNA kevalI utpatrajJAnadarzanadharAH arhAH jinAH kevalinaH jina aura kevalI hokara usake pazcAt siddha, bhavittA tao pacchA sijhaMti, bujhaMti, bhUtvA, tataH pazcAt sidhyanti, 'bujhaMti', prazAnta, mukta, parinivRtta hue, unhoMne saba duHkhoM mucaMti, parinivvAyaMti, sabbadukkhANaM aMtaM muJcanti, parinirvAnti, sarvaduHkhAnAm antam kA anta kiyA, karate haiM aura kreNge| gautama ! kareMsu vA, kareMti vA, karissaMti vaa| se akArSuH vA, kurvanti vA, kariSyanti vaa| isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai-chadmastha teNadveNaM goyamA ! evaM yucai-chaumatthe NaM tat tenArthena gautama ! evamucyate-chadmasthaH manuSya ananta atIta zAzvata kAla meM kevala maNusse tItaM aNaM sAsayaM samayaM- manuSyaH atItam anantaM zAzvataM samaya- saMyama, kevala saMvara, kevala brahmacaryavAsa, kevala kevaleNaM saMjameNaM, kevaleNaM saMvareNaM, kevaleNaM kevalena saMyamena, kevalena saMvareNa, kevalena pravacana-mAtA ke dvArA siddha, prazAnta, mukta, baMbhaceravAseNaM, kevalAhiM pavayaNamAyAhi no brahmacaryavAsena, kevalAbhiH pravacanamAtRbhiH no parinirvata nahIM hue the,unhoMne saba duHkhoM kA aMta sijhiMsu, no bujhiMsu, no muciMsu, no asidhat, no 'bujhiMsu', no amucat, no pari- nahIM kiyA thaa| parinivvAiMsu, no sabadukkhANaM aMtaM kari- niravAsIt, no sarvaduHkhAnAm antam akA su|| rSIt / 3. bha.vR.1161-paramANuruttaratraskandhagrahaNAt / 1. ta.sU.5.30-utpAdavyayadhrauvyAtmakaM sat / 2. bha.2/124-12) Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.1: u.4: sU.202-208 102 bhagavaI 202. par3appaNNe vi evaM ceva, navaraM-sijhaM- ti bhANiyabvaM // pratyutpanne'pi evaM caiva, navaraM-sidhyati 202. vartamAna kAla meM bhI isI prakAra jJAtavya hai| bhnnitvym| kevala siddha hotA hai-yaha vartamAnakAlIna kriyA-pada vaktavya hai| 203. aNAgae vi evaM ceva, navaraMsijjhissaMti bhANiyatvaM // anAgatepi evaM caiva, navaraM-setsyati 203. bhaviSyakAla meM bhI isI prakAra jJAtavya hai / bhnnitvym| kevala siddha hogA--yaha bhaviSyakAlIna kriyA-pada vaktavya hai| 204. jahA chaumattho tahA Ahohio vi, yathA chadmasthaH tathA Adho'vadhikaH api, 204. chadmastha manuSya kI bhAMti Adhovadhika (dezAtahA paramAhohio vi| tiNNi tiNNi tathA paramAdhovadhiko'pi / trayastrayaH AlA- vadhi-yukta) aura paramAdhovadhika (sarva-avadhiAlAvagA bhANiyavvA // pakAH bhnnitvyaaH| -yukta) ke bhI tIna-tIna AlApaka vaktavya haiN| 205. kevalI NaM bhaMte ! maNase tItaM aNaMtaM kevalI bhadanta ! manuSyaH atItam anantaM 205. bhante ! kyA kevalI manuSya isa ananta atIta sAsayaM samayaM sijhiMsu ? bujiMsu ? muciM- zAzvataM samayam asidhat ? 'bujhiMsu' ? zAzvata kAla meM siddha, prazAnta, mukta, parinirvRta su? parinivvAiMsu ? sabbadukkhANaM aMtaM amucat ? pariniravAsIt ? sarvaduHkhAnAm huA thA, usane saba duHkhoM kA anta kiyA thA? kariMsu? antam akArSIt ? haMtA goyamA ! kevalI NaM maNUse tItaM aNaMtaM hanta gautama ! kevalI manuSyaH atItam anantaM hAM, gautama ! kevalI manuSya ananta atIta zAzvata sAsayaM samayaM sijjhiMsu, bujhiMsu, muciMsu, zAzvataM samayam asidhat, 'bujhiMsu' amucat, kAla meM siddha, prazAnta, mukta, parinirvRta huA thA, parinivvAiMsu, sabadukkhANaM aMtaM krisu|| pariniravAsIt, sarvaduHkhAnAm antam akA- usane saba duHkhoM kA anta kiyA thaa| rssiit| 206. kevalI NaM bhaMte ! maNUse paDuppaNNaM kevalI bhadanta ! manuSyaH pratyutpannaM zAzvataM 206. bhante ! kyA kevalI manuSya vartamAna zAzvata sAsayaM samayaM sijhaMti ? bujhaMti ? mucaM- samayaM sidhyati ? 'bujhaMti' ? muJcati ? kAla meM siddha, prazAnta, mukta, parinirvRta hotA hai, ti ? parinivvAyaMti ? sabbadukkhANaM aMtaM parinirvAti ? sarva duHkhAnAm antaM karoti? saba duHkhoM kA anta karatA hai ? kareMti ? haMtA goyamA ! kevalI NaM maNUse paDuppaNNaM hanta gautama ! kevalI manuSyaH pratyutpannaM zAzvataM sAsayaM samayaM sijhaMti, bujhaMti, mucaMti, samayaM sidhyati, 'bujhaMti', muJcati, pari- parinivvAyaMti, sabadukkhANaM aMtaM kareti // nirvAti, sarvaduHkhAnAm antaM kroti| hAM, gautama ! kevalI manuSya vartamAna zAzvata kAla meM siddha, prazAnta, mukta, parinirvRta hotA hai, saba duHkhoM kA anta karatA hai| 207. kevalI NaM bhaMte ! maNUse aNAgayaM kevalI bhadanta ! manuSyaH anAgatam anantaM 207. bhante ! kyA kevalI manuSya ananta anAgata aNaMtaM sAsayaM samayaM sijjhissaMti ? bujjhi- zAzvataM samayaM setsyati ? 'bujhissaMti' ? zAzvata kAla meM siddha, prazAnta, mukta, parinirvRta ssati? mucissati ? parinivvAissaMti? mokSyati ? parinirvAsyati ? sarvaduHkhAnAm hogA, saba duHkhoM kA anta karegA ! sabadukkhANaM aMtaM karissaMti ? antaM kariSyati ? haMtA goyamA ! kevalI NaM maNUse aNAgayaM hanta gautama ! kevalI manuSyaH anAgatam hAM, gautama ! kevalI manuSya ananta anAgata aNaMtaM sAsayaM samayaM sijjhissaMti, anantaM zAzvataM samayaM setsyati, 'bujjhissaMti', zAzvata kAla meM siddha, prazAnta, mukta, parinirvRta bujhissaMti, mucissaMti, parinivvAissaMti, mokSyati, parinirvAsyati, sarvaduHkhAnAm antaM hogA, saba duHkhoM kA anta kregaa| sabadukkhANaM aMtaM karissaMti // kariSyati / 208. se nUNaM bhaMte ! tItaM aNaMtaM sAsayaM atha nUnaM bhadanta ! atItam anantaM zAzvataM 208. bhante ! isa ananta atIta zAzvata kAla meM, samayaM, paDuppaNNaM vA sAsayaM samayaM, aNAgayaM samaya, pratyutpannaM vA zAzvataM samaya, anAgatam vartamAna zAzvata kAla meM aura ananta anAgata aNaMtaM vA sAsayaM samayaM je kei aMtakarA anantaM vA zAzvataM samayaM ye kecid antakarAH zAzvata kAla meM jo bhI antakara athavA antimavA aMtimasarIriyA vA sabadukkhANaM aMtaM vA antimazarIrikAH vA sarvaduHkhAnAm antam zarIrI haiM, jinhoMne saba duHkhoM kA anta kiyA kareMsu vA, kareMti vA, karissaMti vA, sabve akArSaH vA, kurvanti vA, kariSyanti vA, sarve thA, karate haiM athavA kareMge, kyA ve saba te uppaNNaNANadaMsaNadharA arahA jiNA te utpannajJAnadarzanadharAH arhAH jinAH kevali- utpannajJAnadarzana ke dhAraka arhat, jina aura kevalI bhakttiA tao pacchA sijhaMti ? naH bhUtvA tataH pazcAt sidhyanti? 'bujhaMti'? kevalI hokara usake pazcAt siddha, prazAnta, mukta, Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 103 za.1: u.4: sU.200-206 bujhaMti ? mucaMti ? parinivvAyaMti ? savva- muJcanti ? parinirvAnti ? sarvaduHkhAnAm parinirvRta hote haiM ? unhoMne saba duHkhoM kA anta dukkhANaM aMtaM kareMsu vA, kareMti vA, kari- antam akArSuH vA ? kurvanti vA ? kari- kiyA thA, karate haiM athavA kareMge? ssaMti vA ? Syanti vA? haMtA goyamA ! tItaM aNaMtaM sAsayaM samayaM, hanta gautama ! atItam anantaM zAzvataM samayaM, hAM, gautama ! isa ananta atIta zAzvata kAla meM, paDuppaNNaM vA sAsayaM samayaM, aNAgayaM aNaMtaM pratyutpanna vA zAzvataM samayaM, anAgatam anantaM vartamAna zAzvata kAla meM aura ananta anAgata vA sAsayaM samayaM je kei aMtakarA vA vA zAzvataM samayaM ye kecid antakarAH vA zAzvata kAla meM jo bhI antakara athavA antimaaMtimasarIriyA vA sabbadukkhANaM aMtaM kareMsu antimazarIrikAH vA sarvaduHkhAnAm antam zarIrI haiM, jinhoMne saba duHkhoM kA anta kiyA vA, kareMti vA, karissaMti vA, sabbe te akArSaH vA, kurvanti vA, kariSyanti vA, sarve thA, karate haiM athavA kareMge, ve saba utpannajJAnauppaNNaNANadaMsaNadharA arahA jiNA kevalI te utpannajJAnadarzanadharAH arhAH jinAH keva- darzana ke dhAraka arhat, jina aura kevalI hokara bhavittA tao pacchA sijhaMti, bujhaMti, linaH bhUtvA tataH pazcAt sidhyanti, 'bujjhaMti', usake pazcAt siddha, prazAnta, mukta, parinirvRta hote mucaMti, parinivvAyaMti, sabadukkhANaM aMtaM muJcanti, parinirvAnti, sarvaduHkhAnAm antam / haiM, unhoMne saba duHkhoM kA anta kiyA thA, karate kareMsu vA, kareMti vA, karissaMti vA // akArSaH vA, kurvanti vA, kariSyanti vaa| haiM athavA kreNge| 206. se nUNaM bhaMte ! uppaNNaNANadaMsaNadhare arahA jiNe kevalI, alamatyu tti kttavyaM siyA? haMtA goyamA ! uppaNNaNANasaNaghare arahA jiNe kevalI, alamatthutti vattavvaM siyA // atha nUnaM ! bhadanta ! utpatrajJAnadarzanadharAH 206. bhante ! utpannajJAnadarzana ke dhAraka arhat, arhAH jinAH kevalinaH, alamastu iti vaktavyaM jina aura kevalI ko 'alamastu' aisA kahA jA syAt ? sakatA hai ? hanta gautama ! utpannajJAnadarzanadharAH arhAH hAM, gautama ! utpannajJAnadarzana ke dhAraka arhat, jinAH kevalinaH, alamastu iti vaktavyaM jina aura kevalI ko 'alamastu' aisA kahA jA syaat| sakatA hai| bhASya 1. sUtra 200-206 prastuta AlApaka meM mukta hone kI arhatA para vicAra kiyA gayA hai| manuSya do prakAra ke hote haiM-chadmastha aura kevlii| jisake jJAna kA AvaraNa vidyamAna rahatA hai, vaha chadmastha hai aura jisake jJAna kA AvaraNa kSINa ho jAtA hai, vaha kevalI hai| chadmastha mukta nahIM ho sakatA, kevalI hI mukta ho sakatA hai--yaha bhagavAn mahAvIra kA siddhAnta hai| sAMkhya darzana' aura bauddha darzana meM mukta hone ke lie jJAna kI arhatA kA niyama nahIM hai| jisake kleza yA Asava kSINa ho jAte haiM, vaha kevalI hue binA bhI mukta ho sakatA hai| isa dArzanika avadhAraNA ke sandarbha meM gautama ne prazna pUchA aura mahAvIra ne usakA uttara diyaa| bhagavAn mahAvIra ke anusAra Asrava yA kleza ke kSINa ho jAne para vyakti vItarAga ho sakatA hai, mukta nahIM ho sktaa| saMyama, saMvara, brahmacaryavAsa aura pravacana-mAtA kI ArAdhanA ye mukta hone ke parampara kAraNa haiM, kintu koI bhI jIva kevalI hue binA mukta nahIM ho sktaa| sAmAnya jJAnI kI bAta hI kyA, parama avadhijJAna vAlA vyakti bhI mukta nahIM ho sktaa| zabda-vimarza kevala-vRttikAra ne yahAM 'kevala' zabda ke cAra arthoM kI sambhAvanA kI hai-asahAya, zuddha, paripUrNa, asAdhAraNa / 'vizeSAvazyaka bhASya meM isakA pAMcavAM artha milatA hai-ananta / 1. (ka) pA.yo.da.4 ||32-vijnyaanbhikssuvircit yogavArttikam - idamatrAvadhe- yam-yadetAbhyAM sUtrAbhyAM jJAnasyAnanyAt sArvajhyAkhyAn mokSa ucyata idaM mukhyakalpAbhiprAyeNoktam, vairAgyAdeva sukhena mokSasiddheH, na tu sArvajhyAdikaM vinA mokSo na bhavatItyAzayena, yataH satvapuruSayoH zuddhisAmye kaivalyamiti sUtre bhASyakRtA-IzvarasyAnIzvarasya prAptavivekajJAnasyetarasya vetyanenAsarvajJasyApyabhimAnanivRttimAtrAdeva mokSa ukta iti| saMsArabIjaM hyanAtmanyAtma- rUpA'vidyA, rAgadveSadharmAdharmatadvipAkAdihetutvAt, sA cedvivekakhyAtyA nAzitA tarhi tata eva saMsArocchede sArvaiyAdyapekSA nAstIti / (kha) sUtra.cU.pa.26-taccaNNiyANaM uvAsagA vi sijhaMti, AropyagA vi aNAgamaNadhammiNo ya devA tato ceva nnivvNti| sAMkhyAnAmapi gRhasthAH apa- vrgmaapnuvnti| 2. abhidharmakoza, prathama kozasthAna 1 kA vasubandhukRta svopajJabhASya, pR.1 ajJAnaM hi bhUtArthadarzanapratibandhAdandhakAram / tacca bhagavato buddhasya pratipakSalAbhenAtyantaM sarvathA sarvatra jJeye punaranutpattidharmatvAddhatam / ato'sau sarvathA srvhtaandhkaarH| pratyekabuddhazrAvakA api kAmaM sarvatra htaandhkaaraaH| kliSTasammohAtyantavigamAt / na tu srvthaa| tathA hyeSAM buddhadharmeSvativiprakRSTa dezakAleSu artheSu cAnantaprabhedeSu ca bhavatyevakliSTamajJAnam / 3. bh.vR.1|200-'kevlennN' ti asahAyena zuddhena vA paripUrNena vA'sAdhAraNena vaa| 4. vi.bhA.jJAnapaMcakam,gA.84(bhA.1,pR.22)- kevalamegaM suddhaM sagalamasAhAraNaM aNaMtaM ca / Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.1: u.4H sU.200-210 104 bhagavaI saMyama-indriyamanonigraha athavA sataraha prakAra kA saMyama / ' mana ke mAdhyama se hote haiN| isalie unheM parokSa jJAna, sahAyasApekSa jJAna, saMvara-indriya aura kaSAya kA nirodha / ' avizadajJAna aura vyavahita jJAna kahA jAtA hai| avadhi, manaHparyava aura kevala ye tInoM pratyakSa jJAna haiN| ye sahAyanirapekSa hote haiN| isalie brahmacaryavAsa-isakA eka artha hai gurukulavAsa athavA pravrajita inheM vizada, avyavahita aura Atmasamuttha kahA jAtA hai| ThANaM meM jIvana meM rhnaa| ThANaM meM muni-pravrajyA ke pazcAt brahmacaryavAsa kA ullekha avadhijJAnI, manaHparyavajJAnI aura kevalajJAnI ina tInoM ko jina, kevalI milatA hai| isase isakA artha muni-jIvana kI sAdhanA phalita hotA hai|" aura arhat batalAyA gayA hai| ye tInoM hI utpannajJAnadarzanadhara hote dasa prakAra ke yatidharma meM bhI brahmacaryavAsa kA ullekha hai| isakA artha haiM, kintu yahAM 'kevalI' 'chadmastha' kA pratipakSa hai tathA avadhijJAnI kA 'kAmabhogavirati, kAmoddIpaka vastuoM tathA dRzyoM kA varjana aura guru chamastha kI bhAMti varNana bhI kiyA gayA hai; isalie kevalajJAnI hI kI AjJA kA pAlana' kiyA gayA hai|' vivakSita hai| pravacanamAtA-pAMca samitiyAM aura tIna guptiyAM, inheM pravacanamAtA Apovadhika daizika avadhijJAnI, parimita kSetra-viSayaka kahA jAtA hai| avadhijJAna-sampanna / " antakara-janma-maraNa kI paramparA kA anta karane vaalaa| paramApovadhika utkRSTa avadhijJAnI. sarva rUpI dravyoM ko jAnane aMtimazarIrI jisa zarIra se jIva mukta hotA hai athavA jisake / vAlA avdhijnyaanii|" pazcAt anya zarIra kA nirmANa nahIM hotA, usa zarIra ko aMtima zarIra' ___ alamastu-jo jJAna kI paramakoTi taka pahuMca cukA hai, jisake aura usa zarIradhArI ko 'antimazarIrI' kahA jAtA hai|' lie koI jJAna pAnA zeSa na ho, use alamastu kahA jAtA hai| prastuta utpannajJAnadarzanaghara-'utpanna' kA artha 'Atmasamuttha hai / matijJAna AlApaka bh.5|115 tathA 7 / 156,157 meM bhI upalabdha hai| aura zrutajJAna kA sambandha sIdhA AtmA se nahIM hotA, ve indriya aura 210. sevaM maMte ! sevaM bhaMte ! tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! 210.bhante! vaha aisA hI hai, bhante! vaha aisA hI hai| 1. sm.17/2| 2. ThANaM,51137,6158111% 10110 / 3. (ka) sUya.111411___ gaMthaM vihAya iha sikkhamANo uhAya subaMbhacera basejjA / (kha) suuy.2|1|54 etesiM ceva NissAe baMbhaceravAsaM vsissaamo| 4. tthaannN,2|43, 44 / 5. draSTavya, ThANaM,10116 kA TippaNa; t.raa.vaa.6/6,pR.600| 6. uttr.a.24| 7. bh.vR.1|201-'antkre'ti bhavAntakAriNaH / 1. vhii,1|201-'aNtimsriiriyaa vatti antimaM zarIraM yeSAmasti te'ntima zarIrikAH caramadehA ityrthH| 6. Ava.cU.pR.221-paccakkhanANANi AyasamutthANi pasatthehiM ajjhavasANehi lessAhiM visujjhamANAhiM uppjnti| 10. tthaannN,3|12514| 11. bh.bR.1|204-ttraadhH-prmaavdherdhstaad yo'vadhiH so'dho'vadhistena yo vyavaharatyasI Adho'vadhikaH parimitakSetraviSayAvadhikaH / 12. vhii,1|204prm Adho'vadhikAd yaH sa paramAdho'vadhikaH, prAkRtatvAmca vyatyayanirdezaH / 'paramohio'tti kvacitpATho vyaktazca / sa ca samastarUpidravyAsaMkhyAtalokamAtrA lokakhaNDAsaMkhyAtAvasarpiNIviSayAvadhijJAnaH / Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puDhavi-padaM paMcamo uddeso : pAMcavAM uddezaka saMskRta chAyA hindI anuvAda pRthivI-padam pRthvI-pada 211. kati NaM bhaMte ! puDhavIo paNNa- kati bhadanta ! pRthivyaH prajJaptAH ? 211. bhante ! pRthviyAM kitanI prajJapta haiM ? ttAo? goyamA ! satta puDhavIo paNNattAo, taM gautama ! sapta pRthivyaH prajJaptAH, tad yathA- gautama ! pRthviyAM sAta prajJapta haiM, jaise-ralaprabhA, jahA-rayaNappabhA, sakarappabhA, bAluya- ralaprabhA, zarkarAprabhA, bAlukAprabhA, paGka- zarkarAprabhA, vAlukAprabhA, paMkaprabhA, dhUmaprabhA, ppabhA, paMkappabhA, dhUmappamA, tamappabhA, prabhA, dhUmaprabhA, tamaHprabhA, tmstmaaH| tamaHprabhA, tmstmaaH| tmtmaa|| bhASya 1. pRthviyAM kSetra kI dRSTi se loka tIna bhAgoM meM vibhakta hai-Urdhvaloka, madhyaloka aura adholoka / adholoka meM sAta pRthviyAM batalAI gaI haiN| 212. imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puTavIe asyAM bhadanta ! ralaprabhAyAM pRthivyAM kati 212. 'bhante ! isa ratnaprabhA pRthvI ke kitane lAkha kati nirayAvAsasayasahassA paNNattA? nirayAvAsazatasahasrANi prajJaptAni ? narakAvAsa prajJapta haiM ? goyamA ! tIsaM nirayAvAsasayasahassA gautama ! triMzan nirayAvAsazatasahasrANi gautama ! ratnaprabhA pRthvI ke tIsa lAkha narakAvAsa paNNattA / prajJaptAni / prajJapta haiN| saMgahaNI gAhA saMgrahaNI gAthA saMgrahaNI gAthA tIsA ya patravIsA, patrarasa daseva yA syshssaa| tinegaM paMcUrNa, paMceca aNuttarA nirayA // 1 // triMzac ca paJcaviMzatiH, paJcadaza daza eva ca zatasahasrANi / trINyekaM paJconaM, paJcaiva anuttarAH niryaaH|| sAtoM pRthviyoM ke narakAvAsa kramazaH isa prakAra haiM-1. tIsa lAkha 2. paccIsa lAkha 3. paMdraha lAkha 4. dasa lAkha 5. tIna lAkha 6. ninAnaveM hajAra nau sau picAnave 7. pAMca anuttara nrkaavaas| AvAsa-padaM AvAsa-padam AvAsa-pada 213. kevaiyA NaM bhaMte ! asurakumArA- vAsasayasahassA paNNatA ? goyamA ! coyaTThI asurakumArAvAsasaya- sahassA pnnnnttaa| kiyanti bhadanta ! asurakumArAvAsa zata- 213. bhante ! asurakumAroM ke kitane lAkha AvAsa sahasrANi prajJaptAni ? prajJapta haiM ? gautama ! catuHSaSTiH asurakumArAvAsa zata- gautama ! asurakumAroM ke causaTha lAkha AvAsa sahasrANi prjnyptaani| prajJApta haiN| saMgahaNI gAhA saMgrahaNI gAthA saMgrahaNI gAthA evaMcoyahI asurANaM, caurAsII ya hoi naagaannN| bAvattari suvaNNANaM, vAukumArANa chanauI // 1 // evaMcatuHSaSTiH asurANAM, caturazItiH ca bhavati nAgAnAm / dvisaptatiH suparNAnAM, vAyukumArANAM SaNNavatiH // isa prakAra---- asurakumAroM ke causaTha lAkha, nAgakumAroM ke caurAsI lAkha, suparNakumAroM ke bahattara lAkha, vAyukumAroM ke chiyAnaveM laakh| Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 bhagavaI za.1: u.5: sU.213-215 dIva-disA-udahINa vijnykmaariNd-thnniymggiinnN| chaNhaM pi juyalayANaM, chAvattarimo sayasahassA // 2 // dvIpa-dizA-udadhInAm, vidyutkumArendra-stanitAnInAm / SaNNAmapi yugalakAnAm, SaTsaptatiH shtshsraanni|| dvIpakumAra, dizAkumAra, udadhikumAra, vidyutkumAra, stanitakumAra aura agnikumAra--ina chahoM yugaloM ke chihattara lAkha AvAsa haiN| 214. kevaiyA NaM maMte ! puDhavikkAiyA- kiyanti bhadanta ! pRthivIkAyikAvAsazata- 214. bhante ! pRthvIkAyika jIvoM ke kitane lAkha vAsasayasahassA paNNattA ? sahasrANi prajJaptAni? AvAsa prajJapta haiM ? goyamA ! asaMkhejA puTavikkAiyAvAsasaya- gautama ! asaMkhyeyAni pRthivIkAyikAvAsa- gautama ! pRthvIkAyika jIvoM ke asaMkhyeya lAkha sahassA paNNattA jAva asaMkhijA joisiya- zatasahasrANi prajJaptAni yAvad asaMkhyeyAni AvAsa prajJapta haiM yAvat jyotiSka devoM ke vimANA vAsasayasahassA pnnnnttaa| jyotiSikavimAnAvAsazatasahasrANi prajJa- asaMkhyeya lAkha vimAnAvAsa prajJapta haiN| ptaani| 215. sohamme NaM bhaMte ! kappe kati vimA- saudharme bhadanta ! kalpe kati vimAnA- 215. bhante ! saudharma kalpa meM kitane lAkha vimAnANAvAsasayasahassA paNNattA? vAsazatasahasrANi prajJaptAni ? vAsa prajJApta haiM ? goyamA ! battIsaM vimANAvAsasayasahassA gautama ! dvAtriMzad vimAnAvAsazatasahasrANi gautama ! usameM battIsa lAkha vimAnAvAsa prajJapta pnnnnttaa|| prjnyptaani| saMgahaNI gAhA saMgrahaNI gAyA saMgrahaNI gAthA ekabattIsaTThAvIsA, bArasa-aTTha-cauro syshssaa| pannA-cattAlIsA, chaca sahassA sahassAre // 1 // evamdvAtriMzadaSTaviMzatiH, dvAdaza-aSTa-catuH shtshsraanni| paJcAzat catvAriMzat, SaT ca sahasrANi sahavAre // isa prakArasaudharma meM battIsa lAkha, IzAna meM aTThAIsa lAkha, sanatkumAra meM bAraha lAkha, mAhendra meM ATha lAkha, brahma meM cAra lAkha, lAntaka meM pacAsa hajAra, zukra meM cAlIsa hajAra, sahasrAra meM chaha hajAra vimAna ANaya-pANayakappe, cattAri sayAraNacue tinnnni| satta vimANasayAI, causu vi eesu kappesu // 2 // Anata-prANata kalpe, catvAri zatAni AraNAcyute triinni| sapta vimAnazatAni, caturvapi eteSu kalpeSu // Anata aura prANata kalpa meM cAra sau tathA AraNa aura acyuta kalpa meM tIna sau vimAna haiN| ina cAra kalpoM meM sAta sau vimAna haiN| ekArasuttaraM heTThimae, sattuttaraM sayaM ca mjjhme| sayamegaM uvarimae, paMceva annuttrvimaannaa||3|| ekAdazottaraM adhastane saptottaraM zataM ca mdhymke| zatamekaM uparitane, paJcaiva anuttrvimaanaani|| adhastana graiveyaka-trika meM eka sau gyAraha vimAna haiM, madhyama greveyaka-trika meM eka sau sAta vimAna haiM aura Upara ke graiveyaka-trika meM sau vimAna haiN| anuttara vimAna pAMca hI haiN| neraiyANaM nANAdasAsu kohovauttAdi-bhaMga-padaM nairayikANAM nAnAdazAsu krodhopayuktAdi- nairapikoM kA nAnAdazAoM meM krodhopayukta -Adi-bhaMga-pada -bhaMga-padam puDhavI dviti-ogAhaNasarIra-saMghayaNameva sNtthaanne| lessA diTThI NANe, joguvaoge ya dasa ThANA // 4 // pRthivISu sthiti-avagAhanAzarIra-saMhananameva saMsthAnam / lezyA dRSTiH jJAnam, yogopayogI ca daza sthAnAni // ratnaprabhA Adi pRthviyoM meM sthiti-sthAna, ava gAhana, zarIra, saMhanana, saMsthAna, lezyA, dRSTi, jJAna, yoga aura upayoga-ye daza sthAna isa uddezaka meM varNita haiN| Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 1. sUtra 212-215 prastuta AlApaka meM AvAsoM kI saMkhyA kA nirUpaNa hai / AvAsa eka prakAra kI vasati yA nagara hai| ina AvAsoM ke pIche kucha vizeSaNa bhI lagate haiN| vyantara devoM ke AvAsa 'nagarAvAsa' bhavanapati devoM ke AvAsa 'bhavanAvAsa', jyotiSka aura vaimAnika devoM ke AvAsa 'vimAnAvAsa' kahalAte haiN| tiloyapaNNattI meM naraka ke AvAsoM ko 'bila' kahA gayA hai|' vRttikAra ne rahane yogya sthAna bhavanapatideva 1. asurakumAra 2. nAgakumAra 3. suparNakumAra 4. vAyukumAra 5. dvIpakumAra 6. dizAkumAra 7. udadhikumAra 8. vidyutkumAra 6. stanitakumAra 10. agrikumAra 216. imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe tIsAe nirayAvAsasayasa hassesu egamegaMsi nirayAvAsaMsi neraiyANaM kevaiyA ThitiTThANA paNNattA ? goyamA ! asaMkhejjA ThitiTThANA paNNattA, taM jahA jahaNNiyA ThitI, samayAhiyA jahaNNiyA ThitI, dusamayAhiyA jahaNiyA ThitI jAva asaMkhejasamayAhiyA jahaNNiyA ThitI / tappAuggukkosiyA ThitI // saMyukta 107 64 lAkha 84 lAkha 72 lAkha 66 lAkha 76 lAkha 76 lAkha 76 lAkha 76 lAkha 76 lAkha 76 lAkha bhASya ko AvAsa batalAyA hai|' 2. yugaloM 1. sthiti - sthAna sthiti-sthAna kA artha hai - AyuSya kA vibhAga / pratyeka narakAvAsa meM asaMkhyeya sthiti-sthAna batalAe gae haiN| prathama pRthvI 1. ti.pa.2 / 28,36 / 2. bha. vR. 1 / 212 - Avasanti yeSu te AvAsAH narakAzca te AvAsAzceti narakAvAsAH / 3. vahI, 21 / 213 - dakSiNottara - digbhedenAsurAdinikAyo dvibhedo bhavatIti bhavanapati devoM ke AvAsa uttara aura dakSiNa donoM dizAoM meM vibhakta haiN| 'yugala' zabda una donoM ke lie prayukta huA hai| sabhI bhavanapati devoM ke AvAsoM kI saMyukta aura pRthak-pRthak saMkhyA isa prakAra hai dakSiNa asyAM bhadanta ! ratnaprabhAyAM pRthivyAM triMzatSu nirayAvAsazatasahasreSu ekaikasmin nirayAvAse nairayikANAM kiyanti sthitisthAnAni prajJatAni ? gautama ! asaMkhyeyAni sthitisthAnAni prajJaptAni tad yathA-- jaghanyikA sthitiH, samayAdhikA jaghanyikA sthitiH, dvisamayAdhikA jaghanyikA sthitiH yAvat asaMkhyeyasamayAdhikA jaghanyikA sthitiH / tatprAyogyotkarSakA sthitiH / bhASya 34 lAkha 44 lAkha 38 lAkha 50 lAkha 40 lAkha 40 lAkha 40 lAkha 40 lAkha 40 lAkha 40 lAkha 3. pRthviyoM meM yahAM 'puDhavI' zabda vibhakti-rahita hai| yaha saptamI vibhakti ke bahuvacana ke artha meM prayukta hai| isakA tAtparyArtha hai-- pRthvI Adi jIvAvAsoM meM / " za.1: u.5H sU.212-216 uttara 30 lAkha 40 lAkha 34 lAkha 46 lAkha 36 lAkha 36 lAkha 36 lAkha 36 lAkha 36 lAkha 36 lAkha 216. bhante ! isa ratnaprabhA pRthvI ke tIsa lAkha narakAvAsoM meM se pratyeka narakAvAsa meM rahane vAle 'nairayikoM ke kitane sthiti-sthAna' ( Ayu-vibhAga) prajJapta haiM ? gautama ! unake sthiti-sthAna asaMkhyeya prajJapta haiM, jaise--jaghanya sthiti, eka samaya adhika jaghanya sthiti, do samaya adhika jaghanya sthiti yAvat asaMkhyeya samaya adhika jaghanya sthiti / vivakSita narakAvAsa ke prAyogya utkRSTa sthiti / kI jaghanya sthiti dasa hajAra varSa aura utkRSTa sthiti eka sAgaropama kI hai| 'dasa hajAra varSa kI sthiti' - yaha prathama sthiti-sthAna hai| yugalAnyuktAni / 4. vahI, 1 / 215 -- tatra puDhavIti luptavibhaktikatvAn nirdezasya pRthivISu, upalakSaNatvAccAsya pRthivyAdiSu jIvAvAseSviti draSTavyamiti ! Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.1: u.5: sU.216,217 108 bhagavaI 'eka sAgaropama kI sthiti'-yaha antima sthiti-sthAna hai| eka-eka samaya kI vRddhi karane para madhyavartI sthiti-sthAna asaMkhyeya bana jAte haiN| prathama pRthvI ke narakAvAsoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti aneka prakAra kI hai|' l 217. imIse NaM bhaMte ! rayaNapabhAe puTavIe asyAM bhadanta ! ralaprabhAyAM pRthivyAM triMzatSu 217. 'bhante ! isa ralaprabhA pRthvI ke tIsa lAkha tIsAe nirayAvAsasayasahassesu egamegasi nirayAvAsazatasahastreSu ekaikasmin nirayAvAse narakAvAsoM meM pratyeka narakAvAsa meM jaghanya sthiti nirayAvAsaMsi jahaNiyAe ThitIe baTTamANA jaghanyikAyAM sthitau vartamAnAH nairayikAH meM vartamAna nairayika jIva kyA krodhopayukta hote neraiyA kiM-kohovauttA? mANovauttA? kiM-krodhopayuktAH ? mAnopayuktAH ? mAyo- haiM ? mAnopayukta hote haiM ? mAyopayukta hote haiM ? mAyovauttA? lobhovauttA? payuktAH ? lobhopayuktAH? lobhopayukta hote haiM ? goyamA ! sabve vi tAva hojA 1.koho- gautama ! sarvepi tAvat bhaveyuH 1.krodho- gautama ! ve saba nairayika hote haiM 1.krodhopyukt| vuttaa| 2.ahavA kohovauttA ya, payuktAH / 2.athavA krodhopayuktAzca mAno- 2.athavA krodhopayukta, eka maanopyukt| 3. mANovautte y| 3.ahavA kohovauttA ya, payuktazca 3.athavA krodhopayuktAzca mAno- athavA krodhopayukta, mAnopayukta / 4.athavA mANovauttA y| 4.ahavA kohovauttA ya, payuktAzca / 4.athavA krodhopayuktAzca krodhopayukta, eka maayopyukt| 5.athavA krodhomAyovautte y| 5.ahavA kohovauttA ya, maayopyuktshc| 5.athavA krodhopayuktAzca payukta, maayopyukt| 6.athavA krodhopayukta, eka mAyovauttA y| 6.ahavA kohovauttA ya, mAyopayuktAzca / 6.athavA krodhopayuktAzca lobhopyukt| 7.athavA krodhopayukta, lobholobhovautte y| 7.ahavA kohovauttA ya, ___ lobhopyuktshc| 7.athavA krodhopayuktAzca pyukt| 8.athavA krodhopayukta, eka mAnopayukta, lobhovauttA y| 8.ahavA kohovauttA ya, lobhopayuktAzca / 8.athavA krodhopayuktAzca, eka maayopyukt| 6.krodhopayukta, eka mANovautte ya, mAyokutte y| 6.koho- mAnopayuktazca, mAyopayuktazca / 6.krodho- ___mAnopayukta, maayopyukt| 10.krodhopayukta, mAnovauttA ya, mANovautte ya, mAyovauttA y| payuktAzca, mAnopayuktazca, maayopyuktaashc| payukta, eka maayopyukt| 11.krodhopayukta, 10.kohovauttA ya, mANovauttA ya, mAyo- 10.krodhopayuktAzca, mAnopayuktAzca, mAyo- mAnopayukta, maayopyukt| 12.krodhopayukta, eka vautte y| 11.kohovauttA ya, mANova- payuktazca / 11.krodhopayuktAzca, mAnopayu- mAnopayukta, eka lobhopyukt| 13.krodhopayukta, uttA ya, mAyovauttA y| 12.koho- ktAzca, mAyopayuktAzca / 12.krodhopayuktA- eka mAnopayukta, lobhopyukt| 14.krodhopayukta, vauttA ya, mANovautte ya, lobhovautte y| zca, mAnopayuktazca, lobhopyuktshc| mAnopayukta, eka lobhopyukt| 15.krodhopayukta, 13.kohovauttA ya, mANovautte ya, lobho- 13.krodhopayuktAzca, mAnopayuktazca, lobho- mAnopayukta, lobhopyukt| 16.krodhopayukta, eka vauttA y| 14.kohovauttA ya, mANo- payuktAzca / 14.krodhopayuktAzca, mAnopayu- mAyopayukta, eka lobhopayukta / 17.krodhopayukta, vauttA ya, lobhovautte ya / 15.kohovauttA tAzca, lobhopayuktazca / 15.krodhopayu- eka mAyopayukta, lobhopayukta / 18.krodhopayukta, ya, mANovauttA ya, lobhovauttA y| ktAzca, mAnopayuktAzca, lobhopayuktAzca / mAyopayukta, eka lobhopayukta / 16.krodhopayukta, 16.kohovauttA ya, mAyovautte ya, lobho- 16.krodhopayuktAzca, mAyopayuktazca, lobho- mAyopayukta, lobhopyukt| 20.krodhopayukta, eka vautte ya / 17.kohovauttA ya, mAyovautte pyuktshc| 17.krodhopayuktAzca, mAyopaya, lobhokuttA y| 18.kohovauttA ya, yuktazca, lobhopyuktaashc| 18.krodhopa- 21.krodhopayukta, eka mAnopayukta, eka mAyomAyovauttA ya, lobhovautte y| 16.ko- yuktAzca, mAyopayuktAzca, lobhopayuktazca payukta, lobhopyukt| 22.krodhopayukta, eka hovauttA ya, mAyovauttA ya, lobhovauttA 16.krodhopayuktAzca mAyopayuktAzca, lobho- mAnopayukta, mAyopayukta, eka lobhopayukta / y| 20.kohovauttA ya, mANovautte ya, payuktAzca / 20.krodhopayuktAzca, mAnopa- 23.krodhopayukta, eka mAnopayukta, mAyopayukta, mAyovautte ya, lobhovautte ya / 21.koho- yuktazca, mAyopayuktazca, lobhopyuktshc|| lobhopayukta / 24.krodhopayukta, mAnopayukta, eka vauttA ya, mANovautte ya, mAyAvautte ya, 21.kodhopayuktAzca, mAnopayuktazca, mAyopa- mAyopayukta, eka lobhopyukt| 25.krodhopayukta, lobhovauttA y| 22.kohovauttA ya, yuktazca, lobhopayuktAzca / 22.krodhopayu- mAnopayukta, eka mAyopayukta, lobhopyukt| 1. bha.bR.14216-'ThitivANa'ti AyuSo vibhAgAH 'asaMkheja'tti saMkhyA tItAni, kayaM ? prathamapRthivyapekSayA jaghanyA sthitirdazavarSasahasrANi utkRSTA tu sAgaropamam, etasyAM caikaikasamayavRddhayA'saMkhyeyAni sthitisthAnAni bhavanti, asNkhyeytvaatsaagropmsmyaanaamiti| evaM narakAvAsApekSayA'pyasaMkhyeyAnyeva tAni kevalaM teSu jaghanyotkRSTavibhAgo granthAntarAdavaseyo, yathA prathamaprastaTanarakeSu jaghanyA sthitirdazavarSasahasrANi utkRSTA tu navatiriti, etadeva darzayatrAha-'jahaNiyA ThitI' tyAdi, jaghanyA sthitirdazavarSasahasrAdikA ityekaM sthitisthAnaM, tacca pratinarakaM bhinnarUpaM, saiva samayAdhiketi dvitIyam idamapi vicitram, evaM yAvadasavayeyasamayAdhikA sA, sarvAntimasthitisthAnadarzanAyAha--'tappAuggukkosiya' tti, utkRSTA asAvanekavidheti vizeSyate tasya vivakSitanarakAvAsasya prAyogyA-ucitA utkarSikA tatprAyogyotkarSikA ityaparaM sthitisthAnam, idamapi citraM, vicitratvAdutkarSasthiteriti / Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 za.1: u.5: sU.217 26.krodhopayukta, mAnopayukta, mAyopayukta, eka lobhopyukt| 27.krodhopayukta, mAnopayukta, mAyopayukta, lobhopyukt| bhagavaI mANovautte ya, mAyovauttA ya, lobhovautte tAzca, mAnopayuktazca, mAyopayuktAzca, y| 23.kohovauttA ya, mANovautte ya, lobhopayuktazca / 23.krodhopayuktAzca, mAno- mAyokuttA ya, lobhovauttA yA payuktazca, mAyopayuktAzca, lobhopyuktaashc| 24.kohovauttA ya, mANovauttA ya, mAyo- 24.krodhopayuktAzca, mAnopayuktAzca, mAyovautte ya, lobhovautte ya / 25.kohovauttA payuktazca, lobhopyuktshc| 25.krodhopaya, mANovauttA ya, mAyovautte ya, lobho- yuktAzca, mAnopayuktAzca, mAyopayuktazca, vauttA y| 26.kohovauttA ya, mANo- lobhopyuktaashc| 26.krodhopayuktAzca, vauttA ya, mAyovauttA ya, lobhovautte y| mAnopayuktAzca, mAyopayuktAzca, lobhopa27.kohovauttAya, mANovauttAya, mAyo- yuktshc| 27.krodhopayuktAzca, mAnopavauttA ya, lomovauttA y|| yuktAzca, mAyopayuktAzca, lobhopayuktAzca / bhASya gayA hai| 1. sUtra 217 nairayika jIvoM meM krodha-saMjJA kI prabalatA hotI hai, isalie viraha kI saMbhAvanA ho, vahAM assI bhaMga aura jahAM viraha na ho, unameM krodhopayukta adhika saMkhyA meM milate haiN| unakI Ayusthiti vahAM sattAIsa bhaMga hoMge athavA abhaMga hogaa| yaha viraha aura aviraha aura krodha, mAna, mAyA, lobha kI saMjJA ke AdhAra para unake aneka kA nirUpaNa sattA kI apekSA se kiyA gayA hai, utpatti kI apekSA vargIkaraNa bana jAte haiN| prastuta AlApaka meM unakA digdarzana karAyA se nhiiN| ralaprabhA ke nairayikoM meM utpatti kA viraha-kAla caubIsa muhUrta hai| yadi ise AdhAra mAnA jAe to jahAM sattAIsa bhaMgoM kA __jaghanya sthiti vAle nairayika sadA upalabdha hote haiN| unakI nirdeza hai, vahAM viraha hone ke kAraNa assI bhaMga bana jaaeNge| ataH saMkhyA adhika hotI hai| unameM krodhopayukta jIvoM kI bahalatA hotI bhaMga-vyavasthA kA nirUpaNa sattA kI apekSA se kiyA gayA hai|' hai| isalie unake sattAIsa vikalpa banate haiN| eka, do, tIna, yAvat krodha, mAna, mAyA aura lobha-inake sattAIsa aura assI saMkhyeya samaya adhika jaghanya sthiti vAle nairayika kabhI hote haiM aura bhaMga banate haiN| inake aMtara kA mukhya kAraNa hai-krodha kA bahuvacana kabhI nahIM bhI hote| isalie unake vikalpa adhika bana jAte haiM aura ekavacana / vikalpoM meM mAna, mAyA aura lobha-ye ekavacana -assI bana jAte haiN| asaMkhyeya samaya adhika jaghanya sthiti vAle aura bahuvacana donoM meM hI grahaNa kie jAte haiN| jahAM ina tInoM ke tathA vivakSita narakAvAsa ke prAyogya utkRSTa sthiti vAle ke sattAIsa ____ sAtha 'krodhopayukta' bahuvacana meM hotA hai, vahAM sattAIsa bhaMga banate haiN| bhaMga hote haiN| jahAM krodha kA ekavacana aura bahuvacana donoM grahaNa kie jAte haiM, vRttikAra ne eka gAthA uddhRta kara bhaMga-viSayaka do niyamoM vahAM assI bhaMga banate haiN| ekavacana ko '1' kI saMkhyA se aura kA nirdeza kiyA hai jahAM eka samaya se lekara saMkhyAta samaya paryanta bahuvacana ko '3' kI saMkhyA se dikhAyA gayA hai--dekheM bhaMga-sacaka yantra 27 bhaMga dvika saMjogiyA 6 ika jogiyA 1 krodha mAna sarva krodha 0 / mAna mAyA lobha mAyA 0 lobha 0 krodha 3 1 1 2 1 1 0 0 1. bh.vR.1|217 -- saMbhavai jahiM viraho asII bhaMgA tahiM karejAhi / jahiyaM na hoi viraho, abhaMgayaM sattavIsA vA // 1 // ayaM ca tatsattApekSo viraho draSTavyo na tUtpAdApekSayA, yato ratnaprabhAyAM caturviMzatirmuhUrtA utpAdavirahakAla uktaH, tatazca yatra saptaviMzatibhaGgakA ucyante tatrApi virahabhAvAdazItiH prApoti, saptaviMzatezcAbhAva eveti / Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 3 15 10 15 GK OM:4Grown. 2 20 16 18 12 11 10 17 61 3 3 1 8 GmKan. m< and za.1: u.5: sU.217 sh sh m 12 4 13 5 10 3 3 m m 1 m 0 sh | s s s s s s s 3 krodha 3 dvika saMjogiyA 24 ika saMjogiyA 8 trika saMjogiyA 12 0 0 0 0 0 0 0 . 0 0 0 0 0 0 1 0 sh sh | y lh sh m m m 0 0 0 0 3 mAna 0 0 0 0 0 0 0 . 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 m - 0 mAyA mo 0 0 0 0 0 0 0 0 0 | 0 0 0 0 0 0 0 0 | an .. . 0 0 0 0 at 0 0 0 0 lobha 50 bhaMga 110 23 22 20 4 3 256 3 37 5 36 41 3 1 - WWW.00 0 0 sh sh sh sh sh sh sh sh 42 10 110 trika saMjogiyA 32 26 28 25 24 22 21 21 20 17 26 150 14 13 240 160 160 0 0 . . . 3123.03 30 22 0 013 23 15 0310 cauka saMjogiyA 8 18 17 16 6 11 10 3 3 3 krodha 16 12 3033 0 . . mAna 1 3 1 mAyA 1 3 lobha . . . . . 000w. sh lh sh sh m 1 m 1 3 0 . . . . aman 0 0 0 0 . sh sh sh sh hh m m h 1 40 . 0 0 0 0 0 0 0 0 and- a000 0 0 0 0 20000000 0 bhagavaI Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI N 6 M N a N N Y O AN CAN 2 w i s 43 44 12 11 45 46 14 47 15 13 16 48 46 17 1 20 50 18 1 22 krodha 1 51 16 9 52 9 53 21 3 54 3 55 23 3 56 57 1 3 3 3 3 24 3 56 27 25 0 60 28 58 26 0 0 0 61 26 0 62 30 0 mAna 3 3 9 9 3 3 0 0 0 0 0 0 0 0 9 9 9 1 3 3 218. imIse NaM bhaMte! rayaNappabhAe puDhavIe tIsAe nirayAvAsasayasahassesu egamegaMsi nirayAvAsaMsi samayAhiyAe jahaNNadvitIe vaTTamANA neraiyA kiM kohovauttA ? mANovauttA ? mAyovauttA ? lobhova - uttA ? goyamA ! kohovautte ya, mANovautte ya, mAyovautte ya, lobhovautte ya / kohovauttA ya, mANovauttA ya, mAyovauttA ya, lobhovauttA ya ahavA kohovautte ya, mANovautte ya / ahavA kohovautte ya mANavattAya / evaM asItibhaMgA neyavvA / evaM jAva saMkhejasamayAhiyAe ThitIe / asaMkhejjasamayAhiyAe ThitIe tappAuggukosiyA ThitI sattAvIsaM bhaMgA bhANi - yavvA // 216. imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe tIsAe nirayAvAsasayasahassesu egamegaMsi nirayAvAsaMsi neraiyANaM kevaiyA ogAhaNAThANA paNNattA ? mAyA 0 0 0 0 0 0 1 9 3 3 9 9 3 3 1 9 3 3 9 9 lobha 1 3 1 3 9 3 1 3 1 3 1 3 3 1 3 1 3 9 3 111 63 64 Sy w 2 N 65 66 67 68 66 70 71 72 73 74 75 76 77 78 76 to 31 32 9 2 3 4 5 6 7 pa t 10 22 x 2 or u 11 12 13 14 15 16 asyAM bhadanta ! ratnaprabhAyAM pRthivyAM triMzat nirayAvAsa zatasahasreSu ekaikasmin nirayAvAse samayAdhikAyAM jaghanyasthityAM vartamAnAH nairayikAH kiM krodhopayuktAH ? mAnopayuktAH mAyopayuktAH ? lobhopayuktAH ? gautama ! krodhopayuktazca, mAnopayuktazca, mAyopayuktazca, lobhopayuktazca / krodhopayuktAzca, mAnopayuktAzca, mAyopayuktAzca, lobhopayuktAzca / athavA krodhopayuktazca, mAnopayuktazca / athavA krodhopayuktazca, maanopyuktaashc| evam azItibhaGgAH netavyAH / evaM yAvat saMkhyeyasamayAdhikAyAM sthityAM asaMkhyeyasamayAdhikAyAM sthityAM tatprAyogyotkarSikAyAM sthityAM saptaviMzatiH bhaGgAH bhaNitavyAH / asyAM bhadanta ! ratnaprabhAyAM pRthivyAM triMzat nirayAvAsazatasahasreSu ekaikasmin nirayAvAse nairayikANAM kiyanti avagAhanAsthAnAni prajJaptAni ? krodha 0 0 9 9 1 9 9 9 caka saMjogiyA 16 1 za. 1: u.5: sU.217-216 lobha 9 9 3 3 3 3 3 3 3 3 mAna 3 3 9 9 1 1 3 3 3 3 9 1 1 1 3 3 3 3 mAyA 3 3 1 9 3 3 9 9 3 3 9 9 3 3 9 1 3 3 3 1 3 1 3 1 3 1 3 9 3 1 3 1 3 1 3 218. bhante ! isa ratnaprabhA pRthvI ke tIsa lAkha narakAvAsoM meM se pratyeka narakAvAsa meM 'eka samaya adhika jaghanya sthiti' meM vartamAna nairayika kyA krodhopayukta hote haiM ? mAnopayukta hote haiM ? mAyopayukta hote haiM ? lobhopayukta hote haiM ? gautama ! eka krodhopayukta, eka mAnopayukta, eka mAyopayukta athavA eka lobhopayukta hotA hai| krodhopayukta, mAnopayukta, mAyopayukta athavA lobhopayukta hote haiN| athavA eka krodhopayukta, eka mAnopayukta / athavA eka krodhopayukta, mAnopayukta hote haiN| isa prakAra assI bhaMga jJAtavya haiN| isa prakAra yAvat ' saMkhyeya samaya adhika jaghanya sthiti' vAle nairayikoM ke assI bhaMga hote haiN| 'asaMkhyeya samaya adhika jaghanya sthiti' vAle tathA 'vivakSita narakAvAsa ke prAyogya utkRSTa sthiti' vAle nairayikoM ke sattAIsa bhaMga vaktavya haiN| 216. bhante ! isa ratnaprabhA pRthvI ke tIsa lAkha narakAvAsoM meM se pratyeka narakAvAsa meM rahane vAle nairayika jIvoM ke kitane avagAhanA-sthAna prajJapta haiM ? Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.1: u.5: sU.216-221 112 bhagavaI goyamA ! asaMkhejjA ogAhaNAThANA gautama ! asaMkhyeyAni avagAhanAsthAnAni paNNattA, taM jahAjahaNNiyA ogAhaNA, prajJaptAni, tad yathA-jaghanyikA avagAhanA, padesAhiyA jahaNiyA ogAhaNA, dupade- pradezAdhikA jaghanyikA avagAhanA, dvipradesAhiyA jahaNiyA ogAhaNA jAva asaM- zAdhikA jaghanyikA avagAhanA yAvad khejapaesAhiyA jahaNiyA ogaahnnaa| asaMkhyeyapradezAdhikA jaghanyikA avagA- tappAuggukkosiyA ogaahnnaa|| hnaa| tatprAyogyotkarSikA avgaahnaa| gautama ! unake asaMkhyeya avagAhanA-sthAna prajJapta haiM, jaise-jaghanya avagAhanA, eka pradeza adhika jaghanya avagAhanA, do pradeza adhika jaghanya avagAhanA yAvat asaMkhyeya pradeza adhika jaghanya avgaahnaa| vivakSita narakAvAsa ke prAyogya utkRSTa avgaahnaa| 220. imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe asyAM bhadanta ! ralaprabhAyAM pRthivyAM triMzat 220. bhante ! isa ralaprabhA pRthvI ke tIsa lAkha tIsAe nirayAvAsasayasahassesu egamegaMsi nirayAvAsazatasahasreSu ekaikasmin nirayAvAse narakAvAsoM meM se prayeka narakAvAsa kI jaghanya nirayAvAsaMsi jahaNiyAe ogAhaNAe jaghanyikAyAm avagAhanAyAM vartamAnAH avagAhanA meM vartamAna nairayika kyA krodhopayukta vaTTamANA neraiyA kiM kohovauttA? nairayikAH kiM krodhopayuktAH ? hote haiM ? asIibhaMgA bhANiyavA jAva saMkheja- azItibhaGgAH bhaNitavyAH yAvat saMkhyeya- inake assI bhaMga vaktavya haiM yAvata saMkhyeya pradeza padesAhiyA jahaNiyA ogaahnnaa| pradezAdhikA jaghanyikA avagAhanA / adhika jaghanya avagAhanA meM vartamAna nairayikoM ke bhI assI bhaMga vaktavya haiN| asaMkhejapadesAhiyAe jahaNiyAe ogA- asaMkhyeyapradezAdhikAyAM jaghanyikAyAm ava- asaMkhyeya pradeza adhika jaghanya avagAhanA meM haNAe vaTTamANANaM, tappAuggukkosiyAe gAhanAyAM vartamAnAnAM tatprAyogyotkarSi- vartamAna aura vivakSita narakAvAsa ke prAyogya ogAhaNAe vaTTamANANaM sattAvIsaM bhaMgA / kAyAm avagAhanAyAM vartamAnAnAM saptaviMzatiH / utkRSTa avagAhanA meM vartamAna nairayikoM ke sattAIsa bhaMga hote haiN| bhASya 1. sUtra 216,220 prastuta AlApaka meM jaghanya avagAhanA vAle nairayikoM ke assI bhaMga nirdiSTa haiN| isa prasaMga meM vRttikAra ne eka virodhAbhAsa kI carcA / aura usakA samAdhAna prastuta kiyA hai| jaghanya sthiti aura jaghanya avagAhanA vAle nairayikoM ke jaghanya sthiti ke kAraNa sattAIsa aura jaghanya avagAhanA ke kAraNa assI bhaMga prApta hote haiN| yaha antarvirodha hai| isake samAdhAna meM vRttikAra ne likhA hai ki jaghanya avagAhanA-kAla meM jaghanya sthiti vAloM ke bhI assI bhaMga prApta hote haiN| jaghanya avagAhanA kevala utpatti-kAla meM hI hotI hai; isalie jaghanya avagAhanA vAle nairayika kama hote haiN| jo nairayika jaghanya avagAhanA kA atikramaNa kara jAte haiM, unhIM jaghanya sthiti vAle nairayikoM ke sattAIsa bhaMga hote haiN|' zabda-vimarza avagAhanA zarIra athavA usakA AdhArabhUta kSetra / sthAna pradeza-vRddhi se hone vAle vibhaag|' 221. imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe asyAM bhadanta ! ralaprabhAyAM pRthivyAM triMzat 221. bhante ! isa ratnaprabhA pRthvI ke tIsa lAkha tIsAe nirayAvAsasayasahassesu egamegaMsi nirayAvAsazatasahasreSu ekakaismin nirayAvAse narakAvAsoM meM se prayeka narakAvAsa me rahane vAle nirayAvAsaMsi neraiyANaM kai sarIrayA nairayikANAM kati zarIrakANi prajJaptAni ? nairayikoM ke kitane zarIra prajJapta haiM ? paNNatA? goyamA ! tiNNi sarIrayA paNNattA, taM gautama ! trINi zarIrakANi prajJaptAni, tad gautama ! unake tIna zarIra prajJapta haiM, jaisejahA ubbie, teyae, kammae / / yathA--vaikriyaM, taijasaM, karmakam / vaikriya, taijasa aura kaarmnn| 1. bha.vR. 11220-nanu ye jaghanyasthitayo, jaghanyAvagAhanAzca bhavanti teSAM / nIyam / jaghanyasthitikatvena saptaviMzatirbhar3akAH prAguvanti jaghanyAvagAhanatvena cAzI- draSTavya bh.jo.1|16|6 kA vArtika / tiriti virodhaH ? atrocyate, jaghanyasthitikAnAmapi jaghanyAvagAhanAkAle- 2. bh.vR.1|216-avgaahnte-aaste yasyAM sA'vagAhanA-tanustadAdhAra'zItireva, utpattikAlabhAvitvena jaghanyAvagAhanAnAmalpatvAditi, yA ca bhUtaM vA kSetram / tasyAH sthAnAni-pradezavRddhyA vibhAgAH avagAhanAjadhanyasthitikAnAM saptaviMzatiH sA jaghanyAvagAhanatvamatikrAntAnAmiti bhAva- sthAnAni / Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 113 za.1: u.5: sU.222-224 222. imIse NaM maMte ! syaNappabhAe jAva veubbiyasarIre vaTTamANA neraiyA ki koho- vauttA? sattAvIsaM bhaMgA // asyAM bhadanta ! ratnaprabhAyAM yAvat vaikriyazarIre 222. bhante ! isa ratnaprabhA pRthvI yAvat vaikriya vartamAnAH nairayikAH kiM krodhopayuktAH ? sapta- zarIra meM vartamAna nairayika kyA krodhopayukta hote viMzatiH bhnggaaH| haiM ? sattAIsa bhaMga vaktavya haiN| 223. eeNaM gameNaM tiNNi sarIrayA bhANi- yvvaa|| anena gamena trINi zarIrakANi bhnnitvyaani| 223. isI gamaka (sadRza pATha-paddhati) ke anusAra tInoM (vaikriya, taijasa aura kArmaNa) zarIra vaktavya bhASya 1. sUtra 222,223 vRttikAra ne eka prazna upasthita kiyA hai-vigraha gati meM kevala taijasa aura kArmaNa zarIra hote haiM aura ve donoM alpakAlika haiM, isalie assI bhaMga hone caahie| phira una donoM ke lie sattAIsa bhaMgoM kA nirdeza kyoM ? isake samAdhAna meM vRttikAra ne likhA hai"yahAM kevala taijasa aura kArmaNa ke bhaMga vivakSita nahIM haiN| yahAM vaikriya ke sahavartI taijasa aura kArmaNa ke sattAIsa bhaMga nirdiSTa haiN|" 224. imIse NaM bhaMte ! syaNappabhAe jAva asyAM bhadanta ! ratnaprabhAyAM yAvat nairayikANAM 224. 'bhante ! isa ratnaprabhA pRthvI yAvat nairayikoM neraiyANaM sarIrayA kiMsaMghayaNA paNNattA? zarIrakANi kiMsaMhananAni prajJaptAni ? ke zarIra kisa saMhanana (asthi-saMracanA) vAle prajJapta haiM ? goyamA ! chahaM saMghayaNANaM asaMghayaNI gautama ! SaNNAM saMhananAnAm asaMhananAH / gautama ! chaha saMhananoM meM se unake koI saMhanana nevaDI, neva chirA, neva paaruunni| je naivAsthIni, naiva zirAH, naiva snAyavaH / ye pud- nahIM hotaa| unake zarIra meM na asthiyAM haiM, na poggalA aNivA akaMtA appiyA asuhA galAH aniSTAH akAntAH apriyAH azubhAH zirAeM haiM aura na snAyu haiN| jo pudgala aniSTa, amaNuNNA amaNAmA etesiM sarIra- amanojJAH 'amaNAmA' eteSAM zarIrasaMghAtatayA akAnta, apriya, azubha, amanojJa aura amanorama saMghAyattAe prinnmNti|| prinnmnti| hote haiM, ve inake zarIra-saMghAta rUpa meM pariNata hote haiN| bhASya 1. sUtra 224 zarIra jIva ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya saMhanana kA artha hai--asthi-sNrcnaa| yaha artha zvetAmbara aura digambara donoM paramparAoM meM sammata hai, kintu yaha vimarzanIya hai| ekendriya jIvoM ke asthi-racanA nahIM hotI, phira bhI zvetAmbara paramparA meM unake 'zevAta' tathA digambara paramparA meM 'asaMprApta sRpATikA saMhanana' mAnA gayA hai| isa AdhAra para saMhanana kI vyAkhyA asthi-racanA se haTakara karane kI apekSA hai| ekendriya ke sandarbha ko dhyAna meM rakhakara isakI vyAkhyA yaha kI jA sakatI hai-audArika zarIra-vargaNA ke pudgaloM se hone vAlI zarIra-saMracanA kA nAma hai saMhanana / ThANaM meM audArika zarIra-racanA ke aneka prakAra batalAe audArika asthi, mAMsa, zoNitabaddha audArika shriir| asthi, mAMsa, zoNita, snAyu aura zirAbaddha audArika shriir|' paMcendriya saMhanana ke chaha prakAra haiM-1. vajraRSabhanArAca 2. RSabhanArAca 3. nArAca 4. ardhanArAca 5. kIlikA 6. shevaat| vaikriya zarIra meM asthi, zirA aura snAyu nahIM hote, isalie use saMhanana-zUnya kahA gayA hai| samavAo meM bhI isakA saMvAdI pATha prApta hotA hai|' 1. bha.vR.11223-nanu vigrahagatI kevale ye taijasakArmaNazarIre syAtAM tayoralpatvenAzItirapi bhaGgakAnAM saMbhavatIti kathamucyate tayoH sptviNshtireveti| atrocyate satyametat, kevalaM vaikriyazarIrAnugatayostayorihAzrayaNaM kevalayo- zcAnAzrayaNamiti sptviNshtireveti| 2. (ka) bha.bR.11224 -asthisaJcayarUpaM ca saMhananamucyate / (kha) Sa.kha.dhavalA,pu.6,khaM.1,bhA.6-1,sU.36,pR.73-saMhananamasthi sNcyH| 3. sm.p.suu.190| 4. draSTavya,jai.si.ko.bhA.4,pR.156 / 5. ThANaM, 21155-160 / 6. vahI, 6 / 30 / 7. sama.pa.sU. 187-186 / Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za. 1: u.5: sU.225-233 225. imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe jAva chahaM saMghayaNANaM asaMghayaNe vaTTamANA neraiyA kiM kohovauttA ? sattAvIsaM bhaMgA // 226. imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe jAva neraiyANaM sarIrayA kiMsaMThiyA paNNattA ? goyamA ! duvihA paNNattA, taM jahA bhavadhAraNijjA ya, uttaraveubviyA ya / tattha NaM jete bhavadhAraNijAte huMDasaMThiyA paNNattA, tatya NaM jete uttarakheubviyA te vi huMDasaMThiyA paNNatA // 1. bhavadhAraNIya jIvana paryanta rahane vAlA zarIra / 227. imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe jAva huMDasaMThANe vaTTamANA neraiyA kiM kohovauttA ? sattAvIsaM bhaMgA // 2. uttarakhaikriya pUrva vaikriya zarIra kI apekSA uttarakAla meM nirmita vaikriya zarIra / 228. imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe jAva neraiyANaM kati lessAo paNNattAo ? goyamA ! egA kAulessA paNNattA // 226. imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe jAva kAulessAe vaTTamANA neraiyA kiM kohovattA ? sattAvIsaM bhaMgA // 230. imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe jAva neraiyA kiM sammadiTThI ? micchadiTThI ? sammAmicchadiTThI ? tiNNi vi| 231. imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe jAva sammadaMsaNe vaTTamANA neraiyA kiM kohobattA ? sattAvIsaM bhaMgA // 232. evaM micchadaMsaNe vi / / 233. sammAmicchadaMsaNe asItibhaMgA // 114 asyAM bhadanta ! ratnaprabhAyAM yAvat SaNNAM saMhananAnAm asaMhanane vartamAnAH nairayikAH kiM krodhopayuktAH ? saptaviMzatiH bhaGgAH / asyAM bhadanta ! ratnaprabhAyAM yAvat nairayikANAM zarIrakANi kiMsaMsthitAni prajJaptAni ? gautama ! dvividhAni prajJaptAni tad yathAbhavadhAraNIyAni ca, uttaravaikriyANi ca / tatra yAni etAni bhavadhAraNIyAni tAni huNDasaMsthitAni prajJaptAni / tatra yAni etAni uttaravaikriyANi tAni api huNDasaMsthitAni prajJaptAni / bhASya asyAM bhadanta ! ratnaprabhAyAM yAvat huNDasaMsthAne vartamAnAH nairayikAH kiM krodhopayuktAH ? saptaviMzatiH bhaGgAH / 3. huNDa saMsthAna kutsita saMsthAna asyAM bhadanta ! ratnaprabhAyAM yAvat kApotalezyAyAM vartamAnAH nairayikAH kiM krodhopayuktAH ? saptaviMzatiH bhaGgAH / asyAM bhadanta ! ratnaprabhAyAM yAvat nairayikAH kiM samyagdRSTayaH ? mithyAdRSTayaH ? samyag - mithyAdRSTayaH ? yo'pi / asyAM bhadanta ! ratnaprabhAyAM yAvat nairayikANAM 228. bhante ! isa ratnaprabhA pRthvI yAvat nairayikoM kati lezyAH prajJaptAH ? gautama ! ekA kApotalezyA prajJaptA / ke kitanI lezyAeM prajJapta haiM ? gautama ! eka kApota lezyA prajJapta hai| asyAM bhadanta ! ratnaprabhAyAM yAvat samyagdarzane vartamAnAH nairayikAH kiM krodhopayuktAH ? saptaviMzatiH bhaGgAH / evaM mithyAdarzane'pi / bhagavaI 225. bhante ! isa ratnaprabhA pRthvI yAvat chaha saMhananoM meM se asaMhanana - avasthA meM vartamAna nairayika kyA krodhopayukta hote haiM ? sattAIsa bhaMga vaktavya haiN| samyagamithyAdarzane azItiH bhaGgAH / 226. bhante ! isa ratnaprabhA pRthvI yAvat nairayikoM ke zarIra kisa saMsthAna vAle prajJapta haiM ? gautama ! unake zarIra do prakAra vAle prajJapta haiM, jaise--- 1 . bhavadhAraNIya' 2. uttara- vaikriya' / jo bhavadhAraNIya zarIra haiM, ve huMDa saMsthA haiN| jo uttaravaikriya zarIra haiM, ve bhI huMDa saMsthAna vAle prajJapta haiN| 227. bhante ! isa ratnaprabhA pRthvI yAvat huNDa saMsthAna meM vartamAna nairayika kyA krodhopayukta hote haiM ? sattAIsa bhaMga vaktavya haiN| 226. bhante ! isa ratnaprabhA pRthvI yAvat kApota zyA meM vartamAna nairayika kyA krodhopayukta hote hai ? sattAIsa bhaMga vaktavya haiN| 230. bhante ! isa ratnaprabhA pRthvI yAvat nairayika kyA samyadRSTi hote haiM ? mithyAdRSTi hote haiM ? samyagmithyAdRSTi hote haiM ? ve tInoM hI hote haiN| 231. bhante ! isa ratnaprabhA pRthvI yAvat samyagdarzana meM vartamAna nairayika kyA krodhopayukta hote haiM ? sattAIsa bhaMga vaktavya haiN| 232. isI prakAra mithyAdarzana meM vartamAna nairayikoM ke bhI sattAIsa bhaMga vaktavya haiN| 233. samyagamithyAdarzana meM vartamAna nairayikoM ke assI bhaMga vaktavya haiN| Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI za.1: u.5: sU.233-236 bhASya 1. sUtra 233 samyagmithyAdRSTi vAle nairayika alpa hote haiM aura unakA kAlamAna bhI alpa hotA hai; isalie samyagmithyAdRSTi ke assI bhaMga banate haiN|' 234. imIse NaM bhaMte ! syaNappabhAe jAva ___ asyAM bhadanta ! ralaprabhAyAM yAvat nairayikAH 234. bhante ! isa ralaprabhA pRthvI meM yAvat nairayika neraiyA kiM nANI, aNNANI? kiM jJAninaH, ajJAninaH ? kyA jJAnI hote haiM athavA ajJAnI? goyamA! nANI vi, aNNANI vi| tiNi gautama ! jJAnino'pi, ajnyaanino'pi| trINi gautama ! ve jJAnI bhI hote haiM aura ajJAnI bhI nANAI niymaa| tiNi aNNANAI jJAnAni niymaat| trINi ajJAnAni bhaja- hote haiN| samyaga dRSTi meM tIna jJAna kA niyama hai, bhynnaae|| nyaa| mithyAdRSTi meM tIna ajJAna kI bhajanA (viklp)hai|' bhASya 1. samyagdRSTi meM tIna jJAna kA niyama hai, mithyAdRSTi meM tIna ajJAna kI bhajanA (vikalpa) hai| hai| amanaska mithyAdRSTi naraka meM utpanna hotA hai| usake janmakAla naraka meM utpanna hone ke samaya jo jIva samyaktvI hote haiM, unameM tIna jJAna prArambha se hI hote haiM, isalie samyagdarzana ke sAtha ke prathama antarmuhUrta ke pazcAt vibhaMga ajJAna utpanna hotA hai, isalie usameM tIna ajJAna kA niyama nahIM hotaa| prathama antarmuhUrta meM usameM tIna jJAna kA niyama hai, vyApti hai, anivAryatA hai| mati aura zruta ye do ajJAna hote haiN| antarmuhUrta ke pazcAt tIna naraka meM utpanna hone vAle mithyAdRSTi jIva kucha samanaska hote ajJAna ho jAte haiM, isalie tIna ajJAna bhAjya haiM--vikalpa ke sAtha haiM aura kucha amanaska hote haiN| samanaska mithyAdRSTi meM vibhaMgajJAna janma kabhI hote haiM, kabhI nahIM bhI hote isa rUpa meM vaktavya hai|' ke pahale samaya se hI hotA hai, isalie isameM tIna ajJAna kA niyama 235. imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe jAva AbhinibohiyanANe vaTTamANA neraiyA ki kohovauttA ? sattAvIsaM bhNgaa|| asyAM bhadanta ! ralaprabhAyAM yAvad Abhi- 235. bhante ! isa ralaprabhA pRthvI yAvat AbhinibodhikajJAne vartamAnAH nairayikAH kiM krodho- nibodhika jJAna meM vartamAna nairayika kyA krodhopayuktAH ? saptaviMzatiH bhnggaaH| payukta hote haiM ? sattAIsa bhaMga vaktavya haiN| 236. evaM tiNi nANAI, tiNi aNNANAI maanniybvaaiN|| 236. evaM trINi jJAnAni, trINi ajJAnAni bhnnitvyaani| 236. 'isI prakAra tIna jJAna aura tIna ajJAna meM vartamAna nairayikoM ke bhI sattAIsa sattAIsa bhaMga vaktavya haiN| bhASya 1. sUtra 236 prastuta sUtra meM tIna ajJAnoM ke lie sattAIsa bhaMga vivakSita haiN| vRttikAra ne eka rahasya kI ora dhyAna AkarSita kiyA hai| vibhaMga ajJAna se pUrvavartI mati aura zruta ajJAna kI vivakSA ho, to usase assI bhaMga prApta hote haiN| yaha avasthA antarmuhUrttakAlika hotI hai| isa avasthA meM avagAhanA bhI jaghanya hotI hai| jaghanya avagAhanA ke kAraNa hI unake assI bhaMga banate haiN|' 1. bha.vR.11233-mizradRSTInAmalpatvAttadbhAvasyApi ca kAlato'lpatvAdeko'pi labhyate ityshiitirbhnggaaH| 2. bh.vR.1|234-ye sasamyaktvA narakeSUtpadyante teSAM prathamasamayAdArabhya bhava pratyayasyAvadhijJAnasya bhAvAt trijJAnina eva te / ye tu mithyAdRSTayaste sajJibhyo'sajjJibhyazcotpadhante, tatra ye sajJibhyaste bhavapratyayAdeva vibhaGgasya bhAvAt tryajJAninaH, ye tvasaMjJibhyasteSAmAdhAdantarmuhUrtAtparato vibhaGgasyotpattiriti teSAM pUrvamajJAnadvayaM pazcAdvibhaGgotpattAvajJAnatrayamityata ucyate-'tinni aNNANAI bhayaNAe'tti bhajanayA' vikalpanayA kadAcid dve kadAcitrINItyarthaH / atrArthe gAthe syAtAm sannI neraiesuM urala paricAyaNaMtare sme| bibmaMga ohiM vA aviggahe viggahe lahai / / assannI naraesuM pajjatto jeNa lahai vimNg| nANA titreva tao annANA doni tinneva // 3. bh.vR.1|236 yadi matyajJAnazrutAjJAne vibhaGgAtpUrvakAlabhAvinI vivakSyate tadA'zItirbhamA labhyante, alpatvAtteSAM, kintu jaghanyAvagAhanAste tato jaghanyAvagAhanAzrayeNaivAzItibhaGgakAsteSAmavaseyA iti / Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.1: u.5: sU.237-244 116 bhagavaI 237. imIse NaM bhaMte ! syaNappabhAe jAva asyAM bhadanta ! ralaprabhAyAM yAvat nairayikAH 237. bhante ! isa ratnaprabhA pRthvI meM yAvat nairayika neraiyA kiMmaNajogI? vaijogI? kAya- kiM manoyoginaH ? vAgyoginaH ? kAya- kyA manayogI hote haiM ? vacanayogI hote haiM ? jogI? yoginaH ? kAyayogI hote haiM ? tiNNi vi|| tryo'pi| ve tInoM hI hote haiN| 238. imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe jAva maNajoe vaTTamANA neraiyA kiM kohovauttA? sattAvIsaM bhNgaa|| asyAM bhadanta ! ralaprabhAyAM yAvat manoyoge 238. 'bhante ! isa ratnaprabhA pRthvI meM yAvat manayoga vartamAnAH nairayikAH kiM krodhopayuktAH ? meM vartamAna nairayika kyA krodhopayukta hote haiM ? saptaviMzatiH bhnggaaH| sattAIsa bhaMga vaktavya haiN| 236. evaM vijoe|| evaM vaagyoge| 236. isI prakAra vacanayoga meM vartamAna nairayikoM ke bhI sattAIsa bhaMga vaktavya haiN| 240. evaM kaayjoe|| evaM kaayyoge| 240. isI prakAra kAyayoga meM vartamAna nairayikoM ke bhI sattAIsa bhaMga vaktavya haiN| bhASya 1. sUtra 238-240 sAmAnya kAyayoga meM sattAIsa bhaMgoM kA nirdeza hai, kintu kevala kArmaNa kAyayoga meM assI bhaMga prApta hote haiN| yahAM sAmAnya kAyayoga vivakSita hai; isalie unakA nirdeza nahIM hai|' 241. imIse NaM bhaMte ! syaNappabhAe jAva asyAM bhadanta ! ralaprabhAyAM yAvat nairayikAH 241. bhante ! isa ratnaprabhA pRthvI meM yAvat nairayika neraiyA kiM sAgArovauttA ? aNAgAro- kiM sAkAropayuktAH ? anAkAropayuktAH ? sAkAropayukta hote haiM ? athavA anAkAropayukta vauttA? hote haiM ? goyamA ! sAgArovauttA vi, aNAgAro- gautama ! sAkAropayuktAH api, anAkAro- gautama ! ve sAkAropayukta bhI hote haiM, anAkArovauttA vi|| payuktAH api| payukta bhI hote haiN| 242. imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe jAva asyAM bhadanta ! ralaprabhAyAM yAvat 242. bhante ! isa ralaprabhA pRthvI meM yAvat sAgArovaoge vaTTamANA neraiyA kiM koho- sAkAropayoge vartamAnAH nairayikAH kiM krodho- sAkAropayoga meM vartamAna nairayika kyA krodhopayukta vauttA? sattAvIsaM bhNgaa|| payuktAH ? saptaviMzatiH bhnggaaH| hote haiM ? sattAIsa bhaMga vaktavya haiN| 243. evaM aNAgArovautte vi sattAvIsaM bhNgaa|| evaM anAkAropayukte'pi saptaviMzatiH bhnggaaH| 243. isI prakAra anAkAropayoga meM vartamAna nairiyakoM ke bhI sattAIsa bhaMga vaktavya haiN| 244. evaM satta vi puDhavIo neyavAo, nANattaM lesaasu|| evaM sapta api pRthivyaH jJAtavyAH, nAnAtvaM 244. isa prakAra sAtoM hI pRthviyAM jJAtavya haiM, leshyaasu| kevala lezyA meM nAnAtva hai| saMgrahaNI gAthA saMgrahaNI gAthA saMgahaNI gAhA kAU ya dosu, taiyAe mIsiyA, nIliyA cutthiie| paMcamiyAe mIsA, kaNhA tatto paramakaNhA // 1 // kApotI ca dvayoH, tRtIyAyAM mizritA, nIlikA caturthyAm / paJcamyAM mizrA, kRSNA tataH paramakRSNA // prathama aura dvitIya pRthvI meM kApota lezyA, tIsarI pRthvI meM mizra kApota aura nIlalezyA, cauthI pRthvI meM nIlalezyA, pAMcavIM pRthvI meM mizranIla aura kRSNalezyA, chaThI pRthvI meM kRSNalezyA aura sAtavIM pRthvI meM paramakRSNa lezyA hotI hai| 1. bh.bR.1|238-ih yadyapi kevalakArmaNakAyayoge'zItirbhaGgAH saMbhavanti- tathA'pi tasyAvivakSaNAt sAmAnyakAyayogAzrayaNAca saptaviMzatirukteti / Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 117 za.1: u.5: sU.244,245 bhASya 1. mizra tIsarI aura pAMcavI pRthvI meM mizra lezyA kA nirdeza hai| lezyA aura kucha bhAgoM meM nIla lezyA hotI hai| pAMcavI pRthvI ke usakA spaSTa artha yaha hai-tIsarI pRthvI ke kucha bhAgoM meM kApota kucha bhAgoM meM nIla aura kucha bhAgoM meM kRSNa lezyA hotI hai| asurakumArAdINaM nANAdasAsu asurakumArAdInAM nAnAdazAsu asurakumAra Adi kA nAnA dazAoM meM kohovauttAdi bhaMga-padaM krodhopayuktAdi bhaGga-padam krodhopayukta Adi bhar3a-pada 245. causaTThIe NaM bhaMte ! asurakumArA catuSSaSTiSu bhadanta ! asurakumArAvAsazata- 245. bhante ! causaTha lAkha asurakumAra-AvAsoM meM vAsasayasahassesu egamegaMsi asurakumArA- sahasreSu ekaikasmin asurakumArAvAse asura- se pratyeka asurakumArAvAsa meM rahane vAle asuravAsaMsi asurakumArANaM kevaiyA ThitivANA kumArANAM kiyanti sthitisthAnAni prajJaptAni? kumAroM ke kitane sthiti-sthAna (Ayu- vibhAga) paNNattA ? prajJapta haiM ? goyamA ! asaMkhejA ThitihANA pnnnnttaa| gautama ! asaMkhyeyAni sthitisthAnAni prajJa- gautama ! unake asaMkhyeya sthiti-sthAna prajJapta haiN| jahaNiyA ThiI jahA neraiyA tahA, navaraM tAni / jaghanyikA sthitiH yathA nairayikAH unakI jaghanya sthiti nairayikoM ke samAna haiN| -paDilomA bhaMgA maanniyvvaa| tathA, navaraM-pratilomAH bhanAH bhnnitvyaaH| vizeSa jJAtavya yaha hai ki pratiloma bhaMga (lobho payukta Adi) vaktavya haiN|' sabve vi tAva hoja lobhovuttaa| sarve'pi tAvad bhaveyuH lobhopayuktAH / ve saba asurakumAra lobhopayukta hote haiN| ahavA lobhovauttA ya, mAyovautte y| athavA lobhopayuktAzca maayopyuktshc|| athavA lobhopayukta aura eka mAyopayukta / athavA ahavA lobhovauttA ya, mAyovauttA y| athavA lobhopayuktAzca, maayopyuktaashc|| lobhopayukta aura maayopyukt| isa gamaka (sadRza eeNaM gameNaM neyadhvaM jAva thaNiyakumArA, etena gamena netavyaM yAvat stanitakumArAH, / pATha-paddhati) ke anusAra yAvat stanitakumAra devoM navaraM-nANataM jaanniyvN|| navaraM-nAnAtvaM jJAtavyam // kI vaktavyatA,kevala inakA nAnAtva jJAtavya hai| bhASya 1. pratiloma bhaMga vaktavya haiM narayika ke prakaraNa meM krodha, mAna, mAyA aura lobha isa krama se bhaMgoM kA nirdeza kiyA gayA hai| asurakumAra lobha pradhAna hote haiM, isalie unake bhaMga lobha, mAyA, mAna aura krodha-isa krama rikAdha isa krama se banate haiN| bhaMga-racanA kI prakriyA pUrvavat jJAtavya hai|' 2. kevala inakA nAnAtva jJAtavya hai narayika aura asarakamAra meM saMhanana. saMsthAna aura lezyA kA nAnAtva hotA hai| dekheM yaMtra nAraka bhavanapati saMhanana saMhanana-rahita aniSTa Adi pudgaloM kA pariNamana saMsthAna huNDaka saMhanama-rahita iSTa Adi pudgaloM kA pariNamana bhavadhAraNIya meM samacaturastra uttara vaikriya meM anyatara kRSNa, nIla, kApota, tejas lezyA kRSNa, nIla, kApota 1. bh.vR.1|245-naarkprkrnne krodhamAnAdinA krameNa bhaGgaka nirdezaH kRtaH, asurakumArAdiprakaraNeSu lobhamAyAdinA'sau kArya ityarthaH ata evAha--- 'sabvevi tAva hoja lohovautta'ti devA hi prAyo lobhavanto bhavanti, tena sarve'pyasurakumArA lobhopayuktAH syuH| dvikasaMyoge tu lobhopayuktatve bahuvacanameva mAyopayoge tvekatvabahutvAbhyAM dvau bhnggko| evaM saptaviMzatirbhaGgAH kaaryaaH| 2. bh.vR.1|245 nArakANAmasurakumArAdInAM ca parasparaM nAnAtvaM jJAtvA prazna sUtrANi uttarasUtrANi cAdhyeyAnIti hRdayaM, tacca nArakANAmasurakumArAdInAM ca saMhananasaMsthAnalezyAsUtreSu bhavati, taccaivam -'causaTThIe NaM bhaMte ! asurakumArAvAsasayasahasseSu egamegaMsi asurakumArAvAsaMsi asurakumArANaM sarIragA kiMsaMghayaNI ? goyamA ! asaMghayaNI, je poggalA iTThA kaMtA te tesiM saMghAyattAe pariNamaMti, evaM saMThANevi, navaraM bhavadhAraNijA samacauraMsasaMThiyA uttaraveuviyA annayarasaMThiyA evaM lesAsu vi, navaraM kai lesAo pannattAo? goyamA ! cattAri, taMjahA kiNhA nIlA kAU teUlesA, 'causaTThIe NaM jAva, kaNhalesAe baTTa Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.1: u.5: sU.246,247 118 bhagavaI 246. asaMkhejesu NaM bhaMte ! puDhavikkAiyA- asaMkhyeyeSu bhadanta ! pRthivIkAyikA- 246. bhante ! asaMkhyeya lAkha pRthvIkAyika AvAsoM vAsasayasahassesu egamegaMsi puDhavikkAiyA- vAsazatasahasreSu ekaikasmin pRthvIkAyikA- meM se pratyeka pRthvIkAyika AvAsa meM rahane vAle vAsaMsi puTavikkAiyANaM kevaiyA ThitidvANA vAse pRthvIkAyikAnAM kiyanti sthiti-pRthvIkAyika jIvoM ke kitane sthitisthAna prajJapta paNNatA? sthAnAni prajJaptAni ? goyamA ! asaMkhejA ThitidvANA paNNattA, taM gautama ! asaMkhyeyAni sthitisthAnAni prajJa- gautama ! unake asaMkhyeya sthitisthAna prajJapta haiM, jahA jahaNiyA ThiI jAva tappAumgu- tAni, tad yathA-jaghanyikA sthitiH yAvat jaise-jaghanya sthiti se lekara yAvat vivakSita kosiyA tthiii|| tatprAyogyotkarSikA sthitiH| pRthvIkAyika AvAsa ke prAyogya utkRSTa sthiti| 247. asaMkhejesu NaM bhante ! puDhavikkAiyA- asaMkhyeyeSu bhadanta ! pRthivIkAyikAvAsazata- 247. 'bhante ! asaMkhyeya lAkha pRthvIkAyika vAsasayasahassesa egamegaMsi puDhavikAiyA- sahastreSu ekaikasmin pRthivIkAyikAvAse jagha- AvAsoM meM se pratyeka pRthvIkAyika AvAsa meM vAsaMsi jahaNiyAe ThitIe vaTTamANA nyikAyAM sthityAM vartamAnAH pRthivIkAyikAH jaghanya sthiti meM vartamAna pRthvIkAyika jIva kyA puDhavikkAiyA kiM kohovauttA ? mANo- kiM krodhopayuktAH ? mAnopayuktAH ? mAyo- krodhopayukta hote haiM ? mAnopayukta hote haiM ? vauttA? mAyovauttA? lobhovauttA? payuktAH ? lobhopayuktAH ? mAyopayukta hote haiM ? lobhopayukta hote haiM ? goyamA ! kohovauttA vi, mANovauttA vi, gautama ! krodhApayuktAH api, mAnopayuktAH / gautama ! krodhopayukta bhI hote haiM, mAnopayukta bhI mAyovauttA vi, lobhovauttA vi| api, mAyopayuktAH api, lobhopayuktAH hote haiM, mAyopayukta bhI hote hai, lobhopayukta bhI api| hote haiN| evaM puTavikAiyANaM sabbesu vi ThANesu evaM pRthvIkAyikAnAM sarveSu api sthAneSu / isa prakAra pRthvIkAyika jIvoM ke sabhI sthAna abhaMgayaM, navaraM teulessAe asIti- abhaGgaka, navaraM tejolezyAyAH azIti- bhaMga-zUnya hote haiM, kevala tejolezyA meM vartamAna bhNgaa|| bhnggaaH| pRthvIkAyika jIvoM ke assI bhaMga vaktavya haiN| bhASya 1. sUtra 247 krodha, mAna, mAyA aura lobha-ina sabhI kaSAyoM meM upayukta pRthvIkAyika jIva bahuta saMkhyA meM upalabdha hote haiN| isalie inakA / koI bhaMga nahIM bntaa| lezyAdvAra meM tejolezyA vAle jIvoM ke assI bhaMga banate haiN| devaloka se cyuta deva pRthvIkAyika jIvoM meM utpanna hote haiN| unakI saMkhyA eka, do, tIna Adi hotI hai, isalie unake assI bhaMga bana jAte haiN| sUtra 245 meM nAnAtva AyA hai| usI kI anuvRtti mAnakara vRttikAra ne nairayika aura pRthvIkAyika jIvoM kA aMtara batalAyA hai| dekheM yaMtra nairayika pRthvIkAyika vaikriya, tejasa, kArmaNa zarIra saMhanana saMsthAna lezyA audArika, taijasa, kArmaNa zevAta huNDaka-masUraya kRSNa, nIla, kApota, tejas mithyAdRSTi huNDaka (bhavadhAraNIya, uttaravaikriya) kRSNa, nIla, kApota tIna tIna niyamA' tIna (bhajanA) mana, vacana, kAya jJAna ajJAna do mati, zruta yoga kAya mANA kiM kohovauttA? goyamA ! sabvevi tAva hoja lohovauttA' ityaadi| evaM 'nIlakAUteUvi' nAgakumArAdiprakaraNeSu tu 'dhulasIe nAgakumArA- vAsasayasahassesu' ityevaM "causaTThI asurANaM nAgakumArANa hoi culasIi" ityAdevacanAt praznasUtreSu bhavanasaMkhyAnAnAtvamavagamya sUtrAbhilASaH kArya iti| 1. bha.vR.11247-pRthvIkAyikeSu lezyAdvAre tejolezyA vAcyA, sA ca tadA devalokAcyuto deva eko'neko vA pRthvIkAyikeSUtpadyate tadA bhavati,tatazca tadaikatvAdibhavanAdasItirbhaGgakA bhavantIti / 2. dekheM 1 / 234 kA bhASya / Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI pRthvIkAya, apkAya evaM vanaspatikAya meM karmagrantha ke anusAra sAsvAdana samyaktva mAnA jAtA hai; isalie jJAnadvAra meM unameM matijJAna aura zrutajJAna kA astitva hotA hai| isa jJAnadvaya ke adhikArI jIva alpa saMkhyA meM hote haiM; isalie inake assI bhaMga prApta hote haiN| vRttikAra ne isa viSaya meM likhA hai ki pRthvIkAyika, apkAyika evaM vanaspatikAyika jIvoM meM sAsvAdana samyaktva atyanta alpa hotA hai; isalie unake assI bhaMga yahAM vivakSita nahIM haiN| sAsvAdana samyaktva ke viSaya meM do paramparAeM upalabdha haiM--Agamika paramparA aura karmagrantha paramparA / Agamika paramparA ke anusAra vikalendriya meM 251. beiMdiya- teiMdiya - cauridiyANaM jehiM ThANehiM neraiyANaM asIibhaMgA tehiM ThANehiM asIiM ceva, navaraM-- abmahiyA sammatte, AbhiNibohiyanANe, suyanANe ya eehiM asI bhNgaa| jehiM ThANehiM neraiyANaM sattAgAte ThANe savve abhaMgayaM // 248. evaM AukAiyA vi // evaM apakAyikAH api / 248. isI prakAra apakAyika jIva jJAtavya haiN| 246. teukkAiya-vAukkAiyANaM savvesu vi tejaskAyika-vAyukAyikAnAM sarveSu api 246. taijasakAyika aura vAyukAyika jIvoM ke ThANe abhaMga // sthAneSu abhaGgakam / sabhI sthAna bhaMga-zUnya hote haiN| 250. vaNapphaikAiyA jahA puDhavikAiyA // vanaspatikAyikAH yathA pRthivIkAyikAH / 116 1. karmagrantha-caturthakarmagrantha (SaDazIti), gA. 16,16thInarapaNiMdI caramA cau aNahAre du sanni cha apajjA / suma apana viNA sAsaNi itto guNe vucchaM || paNatiricausuranaraena ra sannipaNidi bhavva tasi savve / iga vigala bhU daga vaNe dudu egaM gaitasa abhavve // za. 1: u.5: sU.247-251 sAsvAdana samyaktva kI saMbhAvanA svIkRta hai| prastuta prakaraNa ke sUtra 251 meM yaha spaSTa hai / karmagrantha kI paramparA meM ukta tIna sthAvara-kAyoM meM bhI sAsvAdana samyaktva kI saMbhAvanA mAnya hai / 1. jina sthAnoM meM nairayikoM meM assI bhaMga ke tIna sthAna pratipAdita haiM - 1. eka samayAdi - adhika jaghanya sthiti / 2. jaghanya avagAhanA / 3 . mizra dRSTi / vikalendriya meM assI bhaMga ke prathama do sthAna prApta haiN| unameM mizra dRSTi nahIM hotI, isalie tIsare sthAna kI varjanA kI gaI hai| dvIndriya-trIndriya-caturindriyANAM yeSu sthAneSu nairayikANAm azItirbhaGgAH teSu sthAneSu azItizcaiva, navaraM - abhyadhikAH samyak - tve, AbhinibodhikajJAne, zrutajJAne ca eteSu azItirbhaGgAH / yaiH sthAnaiH nairayikANAM saptaviMzatirbhaGgAH teSu sthAneSu sarveSu abhaGgakam / vRttikAra ne pRthvI Adi meM sAsvAdana samyaktva kI atyanta viralatA kA svIkAra kiyA hai, kintu paNNavaNA meM unake samyag dRSTi kA sarvathA asvIkAra hai| vikalendriya meM usakA svIkAra hai| bhagavaI meM bhI pRthvIkAyika jIvoM meM samyaktva kA svIkAra nahIM hai / ataH vRttikAra kA mata karmagranthAnusArI ho sakatA hai| 2. bha. vR. 1 / 250 nanu pRthivyapvanaspatInAM dRSTidvAre sAsvAdanabhAvena samyaktvaM krmgrnthessvbhyupgmyte| tata eva ca jJAnadvAre matijJAnaM zrutajJAnaM ca alpAzcaite ityevamazItirbhaGgAH samyagdarzanAbhinibodhika zrutajJAneSu bhavantu ? naivaM, pRthivyAdiSu sAsvAdanabhAvasyAtyantaviralatvenAvivakSitatvAt, tata evocyate bhASya 250. vanaspatikAyika jIvoM kI vaktavyatA pRthvIkAyika jIvoM ke samAna hai| vRttikAra ne vRddhoM ke mata kA ullekha kiyA hai| vRddhamata ke anusAra vikalendriya ke assI bhaMgoM ke sthAna para bhI abhaMga sammata hai| cUrNi meM assI bhaMgoM kA svIkAra hai|" vRttikAra ne yahAM 'vRddha' zabda ke dvArA kinhIM anya prAcIna vyAkhyAkAroM kI ora iMgita kiyA hai / 3. paNNa. 16 / 203 / 251. jina sthAnoM meM' nairayikoM ke assI bhaMga haiM, una sthAnoM meM dvIndriya, trIndriya aura caturindriya jIvoM ke bhI assI bhaMga hote haiN| vizeSa jJAtavya hai ki samyaktva, Abhinibodhika jJAna aura zrutajJAna inameM adhika bhaMga -assI bhaMga hote haiN| jina sthAnoM meM nairayikoM ke sattAIsa bhaMga hote haiM, vikalendriya jIvoM ke ve saba sthAna bhaMga-zUnya hote haiN| "ubhayAbhAvo puDhavAiesu vigalesu hojja uvavaNNo / "tti 'ubhaya' pratipadyamAnapUrvapratipannarUpamiti / 4. bha. 24 / 167 / 5. bha. vR. 1 / 251 - vRddhaistviha sUtre kuto'pi vAcanAvizeSAd yatrAzItistatrApyabhaGgakamiti vyAkhyAtamiti / 6. bha. cU.pU. 2 biticauriMdiyANaM sattAvIsa ThANe abhaMgagaM bhuttaao| asIti ThANe asIti ceva - sAsAtaNasammadiTThI virahaM saMbhavo ya yAtaM bahutva AbhiNibohi suttaNANa samatveSu asIti / Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.1: u.5: sU.251-253 120 bhagavaI 2. adhika bhaMga nairayikoM ke dRSTi-dvAra aura jJAna-dvAra meM sattAIsa bhaMga hote haiN| vikalendriyoM ke sAsvAdana samyakRtva, Abhinibodhika jJAna aura zrutajJAna meM assI bhaMga hote haiN| isa nirdeza ke lie 'abhyadhika' zabda kA prayoga kiyA gayA hai|' 3. bhaMga-zUnya vikalendriya meM eka sAtha krodha-Adi-upayukta jIva bahuta saMkhyA meM upalabdha hote haiM. isaliye inakA koI bhaMga nahIM bntaa| 252. paMciMdiyatirikkhajoNiyA jahA neraiyA paJcendriyatiryagyonikAH yathA nairayikAH tathA 252. paJcendriya-tiryagyonika jIva nairayikoM kI tahA bhANiyavvA, navaraM-jehiM sattAvIsaM bhaNitavyAH, navaraM-yaiH saptaviMzatibhaGgAH taiH bhAMti vaktavya haiM, vizeSa jJAtavya hai ki jahAM bhaMgA tehiM abhaMgayaM kAyavvaM // abhaGgakaM krtvym| nairayikoM ke sattAIsa bhaMga hote haiM, vahAM ve bhaMga -zUnya' hote haiN| bhASya 1. bhaMga-zUnya tiryajca paJcendriya meM eka sAtha krodha-Adi-upayukta jIva bahuta saMkhyA meM upalabdha hote haiM, isaliye inakA koI bhaMga nahIM bntaa| 253. maNussA vi| jehiM ThANehi neraiyANaM manuSyAH api| yaiH sthAnaiH nairayikANAm 253. manuSya bhI dasa dvAra se vaktavya haiM, jina sthAnoM asItibhaMgA tehiM ThANehiM maNussANa vi azItibhanAH taiH sthAnaiH manuSyANAm api meM nairayikoM ke assI bhaMga hote haiM, una sthAnoM meM asItimaMgA bhaanniybvaa| jesu sattAvIsA azItibhaGgAH bhnnitvyaaH| yeSu saptaviMzati- manuSyoM ke bhI assI bhaMga vaktavya hai| jina sthAnoM tesu abhaMgayaM, navaraM-maNussANaM amahiyaM steSu abhaGgakaM, navaraM-manuSyANAm abhya- meM nairayikoM ke sattAIsa bhaMga hote hai, unameM manuSya jahaNiyAe ThiIe, AhArae ya asIti- dhikaM jaghanyikAyAM sthitI AhArake ca azI- bhaMga-zUnya hote haiM, vizeSa jJAtavya hai ki manuSyoM bhNgaa| tibhnggaaH| ke jaghanya sthiti aura AhAraka zarIra meM adhika bhaMga-assI bhaMga hote haiN| bhASya 2. adhika bhaMga 1. bhaMga-zUnya nairayika ke jaghanya sthiti meM sattAIsa bhaMga hote haiN| vahAM nairayikoM meM krodhodaya kI bahulatA hotI hai| isalie unake manuSya ke assI bhaMga banate haiN| manuSya kI jaghanya sthiti antarmuhUrta sattAIsa bhaMga banate haiN| manuSya meM krodha, mAna, mAyA aura lobha-ina kI hai| isa sthiti vAle saMkhyA meM alpa milate haiM, isalie unake sabhI kaSAya vAloM kI saMkhyA bahuta hotI hai, isalie inakA koI assI bhaMga banate haiN| AhAraka zarIra manuSya meM hI hotA hai| AhAraka bhaMga nahIM bntaa|' zarIra vAle bhI alpa saMkhyA meM hote haiM, isalie AhAraka zarIra vAloM meM bhI assI bhaMga hote haiN| dekheM yantra nAraka manuSya vaikriya, taijasa, kArmaNa saMhanana-rahita zarIra saMhanana saMsthAna lezyA jJAna kRSNa, nIla, kApota mati, zruta, avadhi (kevalajJAna meM krodhAdiupayukta nahIM hote|) 1. bha.vR.11251-vikalendriyANAM tu 'abbhahiya' tti abhyadhikAnyazItirbhaGga kAnAM bhavati, ka ? ityAha-samyaktve, alpIyasAM hi vikalendriyANAM sAsvAdanabhAvena samyaktvaM bhvti| alpatvAccaiteSAmekatvasyApi sambhavenA zItibhaGgakAnAM bhavati / evamAbhinibodhike zrute ceti| 2. vahI,11251-bhaGgakAbhAvazca krodhAdhupayuktAnAmekadaiva bahUnAM bhAvAditi / 3. vhii,1|252-yto nArakANAM bAhulyena krodhodaya eva bhavati, tena teSAM saptaviMzatirbhaGgakA uktasthAneSu yujyante / manuSyANAM tu pratyekaM krodhAdhupayogavatAM bahUnAM bhAvAnna kaSAyodaye vizeSo'sti / tena teSAM teSu sthAneSu bhaGgakAbhAva iti| Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 121 za.1: u.5: sU.254,255 254. vANamaMtara-jotisa-vemANiyA jahA bhava- NavAsI, navaraM-nANattaM jANiyabvaM jaMjassa jAva annuttraa| vAnamantara-jyautiSa-vaimAnikAH yathA bhavana- 254. vAnamaMtara, jyotiSka aura vaimAnika deva vAsinaH navaraM nAnAtvaM jJAtavyam / yad yasya bhavanavAsI devoM kI bhAMti vaktavya haiM, kevala yAvad anuttarAH / jisakA jo nAnAtva hai vaha jJAtavya hai' yAvat anuttara vimAna tk| bhASya 1. jisakA jo nAnAtva hai vaha jJAtavya hai| jyotiSka aura vaimAnika devoM meM bhavanapati devoM se kucha vizeSatAeM haiM / dekheM yantra bhavanapati jyotiSka vaimAnika tejasa lezyA tejas, padma, zukla ajJAna | bhajanA (asaMjJI kI 3 niyamA (asaMjJI | 3 niyamA apekSA--vibhaMga vAda meM) utpanna nahIM hote) / (mati, zruta, vibhaMga) 255. sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ti jAva viha- 23 se mauta se pahale ti jAba vira viti tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti yAvad 255. bhante ! vaha aisA hI hai, bhante vaha aisA hI viharati / hai| isa prakAra bhagavAn gautama yAvat saMyama aura tapa se apane Apa ko bhAvita karate hue viharaNa kara rahe haiN| Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla sUriya-padaM 256. jAvaiyAo NaM bhaMte ! ovAsaMtarAo udayaMte sUrie cakkhupphAsaM havyamAgacchati, atthamaMte vi ya NaM sUrie tAvatiyAo caiva ovAsaMtarAo cakkhupphAsaM havyamAgacchati ? haMtA goyamA ! jAvaiyAo NaM ovAsaMtarAo udayaMte sUrie cakkhupphAsaM havyamAgacchati, atthamaMte vi ya NaM sUrie tAvatiyAo caiva ovAsaMtarAo cakkhupphAsaM havyamAgacchati // 257. jAvaiya NaM bhaMte! khettaM udayaMte sUrie AyaveNaM savvao samaMtA obhAsei ujjoei tave pabhAsei, atthamaMte vi ya NaM sUrie tAvaiyaM caiva khettaM AyaveNaM savvao samaMtA obhAi ? ujjoi ? tavei ? pabhAsei ? haMtA goyamA ! jAvatiya NaM khettaM udayaMte sUrie AyaveNaM savvao samaMtA obhAse ujjoei tavei pabhAsei, atthamaMte vi ya NaM sUrae tAvaiyaM caiva khettaM AyaveNaM savvao samaMtA obhAsei ujjoei tavei pabhAsei // chaTTo uddeso : chaThA uddezaka saMskRta chAyA sUrya-padam yAvataH bhadanta ! avakAzAntarAd udayan sUryaH cakSuHsparzaM 'havvaM' Agacchati, astamayannapi ca sUryaH tAvataH caiva avakAzAntarAc cakSuHsparzaM 'havvaM' Agacchati ? hanta gautama ! yAvataH avakAzAntarAd udayan sUryaH cakSuHsparza 'havvaM' Agacchati, astamayannapi ca sUryaH tAvataH caiva avakAzAntarAc cakSuHsparza 'havvaM' Agacchati / yAvad bhadanta ! kSetram udayan sUryaH Atapena sarvataH samantAd avabhAsayati udyotayati tApayati prabhAsayati, astamayannapi ca sUrya: tAvaccaiva kSetram Atapena sarvataH samantAd avabhAsayati ? uddyotayati ? tApayati ? prabhAsayati ? haMta gautama ! yAvat kSetram udayan sUryaH Atapena sarvataH samantAd avabhAsayati uddyotayati tApayati prabhAsayati, astamayannapi ca sUryaH tAvaccaiva kSetram Atapena sarvataH samantAd avabhAsayati udyotayati tApayati prabhAsayati / bhASya 1. sUtra 256, 257 prastuta AlApaka meM sUrya ke udaya aura asta ke samaya dRSTigocara hone kA ullekha hai| kintu kitane antarAla se dRSTigocara hotA hai, isakA spaSTa nirdeza nahIM hai| isI prakAra avabhAsita hone vAle kSetra ke parimANa kA bhI spaSTa nirdeza nahIM hai / vRttikAra ne 1. bha. bR. 1 / 256 -- sa ca kila sarvAbhyantaramaNDale saptacatvAriMzati yojanAnAM sahasreSu dvayoH zatayostriSaSTau (47263) ca sAdhikAyAM vartamAna udaye dRzyate / hindI anuvAda sUrya-pada 256 'bhante ! ugatA huA sUrya jitane aba - kAzAntara se dRSTigocara hotA hai, kyA asta hotA huA sUrya bhI utane hI avakAzAntara se dRSTigocara hotA hai ? hAM, gautama ! ugatA huA sUrya jitane avakAzAntara se dRSTigocara hotA hai, asta hotA huA sUrya bhI utane hI avakAzAntara se dRSTigocara hotA hai| 257 bhante ! ugatA huA sUrya apane Apa se saba dizAoM aura vidizAoM meM jitane kSetra ko avabhAsita, udyotita, tapta aura prabhAsita karatA hai', , kyA asta hotA huA sUrya bhI apane Atapa se saba dizAoM aura vidizAoM meM utane hI kSetra ko avabhAsita, udghotita, tapta aura prabhAsita karatA hai ? hAM, gautama ! ugatA huA sUrya apane Apa se saba dizAoM aura vidizAoM meM jitane kSetra ko avabhAsita, udyotita, tapta aura prabhAsita karatA hai, asta hotA huA sUrya bhI apane Apa se saba dizAoM aura vidizAoM meM utane hI kSetra ko avabhAsita, udyotita, tapta aura prabhAsita karatA hai / likhA hai ki sarvAbhyantaramaNDala meM vartamAna sUrya udaya aura asta ke samaya 47263 sAdhika yojana kI dUrI se dRSTigocara hotA hai / yaha antara maNDala - parivartana ke sAtha badalatA rahatA hai| isakI pUrI jAnakArI ke lie sUrapaNNattI (2 / 3) draSTavya hai / 257 vAM sUtra vRtti astasamaye'pyevam / evaM pratimaNDalaM darzane vizeSo'sti sa ca sthAnAntarAdavaseyaH / Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 123 za.1: u.6: sU.256-256 meM vyAkhyAta nahIM hai| sUrapaNNattI ke anusAra eka sUrya jambUdvIpa ke Der3ha paJcacakra bhAga ko avabhAsita, uyotita, tapta aura prabhAsita karatA hai| zabda-vimarza avakAzAntara-vRttikAra ne isake do artha kiye haiM1.AkAzavizeSa 2.avakAzarUpa antarAla / avakAzAntara AkAza kA eka paryAyavAcI nAma hai| isalie isakA artha kevala AkAza kiyA jA sakatA hai| havaM isake aneka artha hote haiM-arvAk, zIghra, sahasA / ' vRttikAra ne isakA artha 'zIghra' kiyA hai| isa zabda kA prayoga vAkyAlaMkAra ke lie bhI hotA hai| dRSTigocara-jaina tarkazAstra ke anusAra cakSu aprApyakArI hai, isalie vRttikAra ne yahAM 'sparza' zabda kI mImAMsA kI hai| unake anusAra 'sparza iva' (chUne jaise) ke artha meM 'sparza' pada kA prayoga kiyA gayA hai| bhagavadgItA evaM ApTe-koza meM sparza kA artha 'indriya-viSaya' milatA hai| saba dizAoM aura vidizAoM meM vRttikAra ne savao kA artha 'saba dizAoM meM' tathA samantAt kA artha 'saba vidizAoM meM kiyA hai aura inako ekArthaka bhI mAnA hai|' 2. avabhAsita.........prabhAsita karatA hai vRttikAra ne omAsei Adi cAra kriyA-padoM kI vyAkhyA 'prakAza kI cAra avasthAoM ke rUpa meM kI hai avamAsayati--yaha prathama avasthA hai| isameM prakAza manda hotA hai| isase sthUlatara vastueM prakAzita hotI haiN| udyotayati--yaha dUsarI avasthA hai| isameM pahalI kI apekSA prakAza teja hotA hai| isase sthUla vastueM dikhAI detI haiN| tApayati-isase zIta kA apanayana hotA hai tathA sUkSma pipIlikA Adi jIva prakAzita hote haiN| prabhAsayati isameM atitApa ke yoga se zIta kA adhika apanayana hotA hai tathA sUkSmatara vastueM dikhAI detI haiN| 258. taM bhaMte ! kiM puTuM obhAsei ? apuTuM obhAsei ? tad bhadanta ! kiM spRSTam avabhAsayati ? 258. bhante ! kyA sUrya spRSTa kSetra ko avabhAsita aspRSTam avabhAsayati ? karatA hai ? athavA aspRSTa kSetra ko avabhAsita karatA hai ? gautama ! spRSTam avabhAsayati, no aspRssttm|| gautama ! vaha spRSTa kSetra ko avabhAsita karatA hai, aspRSTa kSetra ko avabhAsita nahIM krtaa| goyamA ! puDhe omAsei, no apuDhe // 256. taM bhaMte ! kiM ogADhaM omAsei ? aNogADhaM obhAsei ? tad bhadanta ! kiM avagADham avabhAsayati ? anavagAdam avabhAsayati ? 256. bhante ! kyA sUrya avagADha kSetra ko avabhAsita karatA hai ? athavA anavagADha kSetra ko avabhAsita karatA hai ? gautama ! vaha abagADha kSetra ko avabhAsita karatA hai, anavagADha kSetra ko avabhAsita nahIM krtaa| goyamA ! ogADhaM obhAsei, no aNogADhaM // gautama ! avagADham avabhAsayati, no anava- gaaddhm| bhASya 1. avagADha avagADha kA artha hai vastu kA vyApti-kSetra; jitane kSetra meM vastu vyApta hotI hai, utanA kSetra avagADha kahalAtA hai| 1. suur.3|2| 2. bh.vR.1|256-'avkaashaantraat' AkAzavizeSAdavakAzarUpAntarAlAdvA / 3. bha.2016-aMtalikkhe i vA, sAme i vA, ovAsaMtare i vA, .... / / 4. deshiishbdkosh| 5. bh.vR.1|256-'hvvN' ti zIghram / 6. vahI,11256-cakSuSo-dRSTeH sparza iva sparzo na tu sparza eva cakSuSo'prApta kAritvAditi ckssuHsprshstm| 7. (ka) giitaa,2|14--maatraasprshaastu kaunteya ! zItoSNa sukhaduHkhadAH / (kha) ApTe.sparza:--Contact (in all senses). 8. bh.vR.1|257-'srvtH' sarvAsu dikSu 'samantAt' vidikSu ekArthoM vaitau / 6. vhii,1|257-'avbhaasyti' ISatprakAzayati yathA sthUlatarameva vastu dRshyte| 'udyotayati' bhRzaM prakAzayati yathA sthUlameva dRzyate / 'tapati' apanItazItaM karoti yathA vA sUkSma pipIlikAdi dRshyte| 'prabhAsayati' titApayogAdvizeSato'panItazItaM vidhatte yathA vA sUkSmataraM vastu dRzyate / Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.1 : u.6: sU.260-267 124 bhagavaI 260. taM bhaMte ! kiM aNaMtarogADhaM obhAsei? paraMparogADhaM obhAsei ? goyamA ! aNaMtarogADhaM obhAsei, no prNprogaaddhN| tad bhadanta ! kim anantarAvagADham ava- 260. bhante ! kyA sUrya anantarAvagADha kSetra ko bhAsayati ? paramparAvagADham avabhAsayati ? avabhAsita karatA hai ? athavA paramparAvagADha kSetra ko avabhAsita karatA hai ? gautama ! anantarAvagADham avabhAsayati, no gautama ! vaha anantarAvagADha kSetra ko avabhAsita paramparAvagADham avbhaasyti| karatA hai, paramparAvagADha kSetra ko avabhAsita nahIM krtaa| 261.taM bhaMte ! kiM aNuM obhAsei ? bAyaraM obhAsei ? tad bhadanta ! kim aNum avabhAsayati ? 261. bhante ! kyA sUrya aNu (sUkSma) kSetra ko bAdaram avabhAsayati ? avabhAsita karatA hai ? athavA bAdara (sthUla) kSetra ko avabhAsita karatA hai ? gautama ! aNumapi avabhAsayati, bAdaramapi gautama ! sUrya aNu kSetra ko bhI avabhAsita karatA avbhaasyti| hai aura bAdara kSetra ko bhI avabhAsita karatA hai| goyamA ! aNuM pi obhAsei, bAyaraM pi obhaasei|| 262.taM bhaMte ! kiM urlDa obhAsei ? tiriyaM obhAsei ? ahe omAsei ? / tad bhadanta ! kiM Urdhvam avabhAsayati ? 262. bhante ! kyA sUrya Urdhva kSetra ko avabhAsita tiryag avabhAsayati ? adhaH avabhAsayati? karatA hai ? tirache kSetra ko avabhAsita karatA hai? athavA adhaH kSetra ko avabhAsita karatA hai? gautama ! Urdhvamapi avabhAsayati, tiryagapi / gautama ! vaha Urdhva kSetra ko bhI avabhAsita karatA avabhAsayati, adho'pi avabhAsayati / hai, tirache kSetra ko bhI avabhAsita karatA hai aura adhaH kSetra ko bhI avabhAsita karatA hai| goyamA ! urlDa pi obhAsei, tiriyaM pi omAsei, ahe pi omAsei // 263. taM bhaMte ! kiM AI obhAsei ? majjhe obhAsei ? aMte obhAsei ? tad bhadanta ! kim Adim avabhAsayati ? 263. bhante ! kyA sUrya kSetra ke Adi bhAga ko madhyam avabhAsayati ?antam avabhAsayati? avabhAsita karatA hai ? madhya bhAga ko avabhAsita karatA hai ? athavA anta bhAga ko avabhAsita karatA hai? gautama ! Adimapi avabhAsayati, madhyamapi gautama ! vaha kSetra ke Adi bhAga ko bhI avabhAsita avabhAsayati, antamapi avabhAsayati / karatA hai, madhya bhAga ko bhI avabhAsita karatA hai aura anta bhAga ko bhI avabhAsita karatA hai| goyamA ! AI pi obhAsei, majhe pi obhAsei, aMte pi obhAsei / 264. taM bhaMte ! kiM savisae obhAsei ? avisae obhAsei ? tad bhadanta ! kiM svaviSayam avabhAsayati ? 264. bhante ! kyA sUrya apane viSaya ko avabhAsita aviSayam avabhAsayati ? karatA hai athavA aviSaya ko avabhAsita karatA goyamA ! savisae obhAsei, no avise|| gautama ! svaviSayam avabhAsayati, no avi- ssym| gautama ! vaha apane viSaya ko avabhAsita karatA hai. aviSaya ko avabhAsita nahIM krtaa| 265. taM bhaMte ! kiM ANuputviM obhAsei ? / tad bhadanta ! kiM AnupUrvIm avabhAsayati ? 265. bhante ! kyA sUrya apane viSaya ko krama se aNANuputviM obhAsei ? anAnupUrvIm avabhAsayati ? avabhAsita karatA hai ? athavA akrama se ava bhAsita karatA hai ? goyamA ! ANupubbiM obhAsei, no gautama ! AnupUrvIm avabhAsayati, no anA- gautama ! vaha apane viSaya ko krama se avabhAsita annaannuupubiN|| nupUrvIm avbhaasyti| karatA hai, akrama se avabhAsita nahIM krtaa| 266. taM bhaMte ! kaidisi obhAsei ? tad bhadanta ! kati dizaH avabhAsayati ? 266. bhante ! sUrya kitanI dizAoM ko avabhAsita karatA hai ? gautama ! vaha niyamataH chahoM dizAoM ko avabhAsita karatA hai| goyamA ! niyamA chahisiM obhAsei // gautama ! niyamAt SaDdizaH avbhaasyti| 267. evaM-ujjovei tavei pabhAsei / / evam-uddyotayati, tApayati, prbhaasyti| 267. uyotita, tapta aura prabhAsita ina Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 125 za.1: u.6: sU.267-273 phusaNA-padaM kriyApadoM ke sAtha avabhAsita kI bhAMti pUrNa AlApaka vaktavya hai| sparzanA-padam sparzanA-pada 268. se nRNaM bhaMte ! savbaMti savAti atha nUnaM bhadanta ! 'savvaMti savvAvaMti' spRzya- 268. 'bhante ! spRzyamAna kAla ke samaya meM koI phusamANakAlasamayaMsi jAvatiyaM khettaM phusai mAnakAlasamaye yAvat kSetraM spRzati tAvat skandha saba dizAoM meM sarvAtmanA jitane kSetra kA tAvatiyaM phusamANe puDhe tti vattavbaM siyA? spRzyamAnaM spRSTam iti vaktavyaM syAt / sparza karatA hai, kyA utane spRzyamAna kSetra ko spRSTa kahA jA sakatA hai ? haMtA goyamA ! savvaMti sabvAvaMti phusamANa- hanta gautama ! 'savvaMti sabvAvaMti' spRzya- hAM, gautama ! spRzyamAna kAla ke samaya meM vaha saba kAlasamayaMsi jAvatiyaM khettaM phusai tAvatiyaM mAnakAlasamaye yAvat kSetraM spRzati tAvat dizAoM meM sarvAsanA jitane kSetra kA sparza karatA phusamANe puDhe tti vattavaM siyaa|| spRzyamAnaM spRSTam iti vaktavyaM syAt / hai, utane spRzyamAna kSetra ko spRSTa kahA jA sakatA 266. taM bhaMte ! kiM puDhe phusai ? apuDhe phusai ? goyamA ! puDhe phusai, no apuDhe phusai jAva niyamA chaddisi phusi|| tad bhadanta ! kiM spRSTaM spRzati ? aspRSTaM 266. bhante ! kyA koI skandha spRSTa kSetra kA sparza spRzati ? karatA hai ? athavA aspRSTa kSetra kA sparza karatA hai ? gautama ! spRSTaM spRzati, no aspRSTaM yAvan gautama! vaha spRSTa kSetra kA sparza karatA hai, aspRSTa kSetra niyamAt SaDdizaH spRshti| kA sparza nahIM karatA yAvat niyamataH chahoM dizAoM kA sparza karatA hai| 270. loyaMte bhaMte ! aloyaMtaM phusai ? lokAntaH bhadanta ! alokAntaM spRzati ? 270. bhante ! kyA lokAnta alokAnta kA sparza aloyaMte vi loyaMtaM phusai ? alokAnto'pi lokAntaM spRzati ? karatA hai ? alokAnta bhI lokAnta kA sparza karatA haMtA goyamA ! loyaMte aloyaMtaM phusai, hanta gautama ! lokAntaH alokAntaM spRzati, aloyaMte vi loyaMtaM phusi|| alokAnto'pi lokAntaM spRzati / hAM, gautama ! lokAnta alokAnta kA sparza karatA hai aura alokAnta bhI lokAnta kA sparza karatA hai| 271. taM bhaMte ! kiM paDheM phusa apuTuM phusai ? goyamA ! puTuM phusai, no apuDhe jAva niyamA chaddisi phusi|| tad bhadanta ! kiM spRSTaM spRzati ? aspRSTaM 271. bhante ! kyA vaha spRSTa kSetra kA sparza karatA spRzati ? hai ? athavA aspRSTa kSetra kA sparza karatA hai ? gautama ! spRSTaM spRzati, no aspRSTaM yAvan gautama ! vaha spRSTa kSetra kA sparza karatA hai, aspRSTa niyamAt SaDdizaH spRshti| kSetra kA sparza nahIM karatA yAvat niyamataH chahoM dizAoM kA sparza karatA hai| 272. dIvaMte bhaMte ! sAgaraMtaM phusai ? sAgarate vi dIvaMtaM phusai ? haMtA goyamA ! dIvaMte sAgaraMtaM phusai, sAgarate vi dIvaMtaM phusai jAva niyamA chaddisi phusi|| dvIpAntaH bhadanta ! sAgarAntaM spRzati ? sAga- 272. bhante ! kyA dvIpa kA anta sAgara ke anta rAnto'pi dvIpAntaM spRzati ? kA sparza karatA hai ? sAgara kA anta bhI dvIpa ke anta kA sparza karatA hai ? hanta gautama ! dvIpAntaH sAgarAntaM spRzati, hAM, gautama ! dvIpa kA anta sAgara ke anta kA sAgarAnto'pi dvIpAntaM spRzati yAvan sparza karatA hai aura sAgara kA anta bhI dvIpa ke niyamAt SaDdizaH spRzati / anta kA sparza karatA hai yAvat niyamataH chahoM dizAoM kA sparza karatA hai| 273. udayaMte bhaMte ! poyaMtaM phusai ? poyaMte vi udayaMtaM phusai ? haMtA goyamA! udayaMte poyaMta phusai, poyaMte vi udayaMtaM phusai jAva niyamA chaddisi phusi|| udakAntaH bhadanta ! potAntaM spRzati ? potA- 273. bhante ! kyA pAnI kA anta jalayAna ke nto'pi udakAntaM spRzati ? anta kA sparza karatA hai ? jalayAna kA anta bhI pAnI ke anta kA sparza karatA hai ? hanta gautama ! udakAntaH potAntaM spRshti| hAM, gautama ! pAnI kA anta jalayAna ke anta potAnto'pi udakAntaM spRzati yAvan kA sparza karatA hai aura jalayAna kA anta bhI niyamAt SaDdizaH spRshti| pAnI ke anta kA sparza karatA hai yAvat niyamataH chahoM dizAoM kA sparza karatA hai| Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za. 1: u.6: sU.268-275 274. chite bhaMte! dUtaM phusai ? dUsaMte vichitaM phusai ? haMtA goyamA ! chiddaMte dUsaMtaM phusai, dUsaMte vichitaM phusai jAva niyamA chaddisiM phusai // 275. chAyaMte bhaMte ! AyavaMtaM phusai ? Ayavi chAta phusa ? haMtA goyamA ! chAyaMte AyavaMtaM phusai, AyavaMte vi chAyaMtaM phusai jAva niyamA chaddisiM phusai // 126 bhagavaI chidrAntaH bhadanta ! dUSyAntaM spRzati ? dUSyA- 274. bhante ! kyA chidra kA anta vastra ke anta to'pi chidrAntaM spRzati ? kA sparza karatA hai? vastra kA anta bhI chidra ke anta kA sparza karatA hai ? hAM, gautama ! chidra kA anta vastra ke anta kA sparza karatA hai aura vastra kA anta bhI chidra ke anta kA sparza karatA hai yAvat niyamataH chahoM dizAoM kA sparza karatA hai| hanta gautama ! chidrAntaH dUSyAntaM spRzati, dUSyAnto'pi chidrAntaM spRzati yAvan niyamAt SaDdizaH spRzati / chAyAntaH bhadanta ! AtapAntaM spRzati ? AtapAnto'pi chAyAntaM spRzati ? hanta gautama ! chAyAntaH AtapAntaM spRzati, AtapAnto'pi chAyAntaM spRzati yAvan niyamAt SaDdizaH spRzati / 1. sUtra 268- 275 vastu ko jAnane ke aneka koNa hote haiN| jaina tattva - vidyA meM vastu-vijJAna ke caudaha koNa - mArgaNAeM pratipAdita haiM -- nirdeza, svAmitva, sAdhana, adhikaraNa, sthiti, vidhAna, sat, saMkhyA, kSetra, sparzana, kAla, antara, bhAva aura alpbhutv|' 1 prastuta AlApaka meM sparzanA kA siddhAnta pratipAdita hai| sparzanA avagAhanA se bhinna hai| jitane kSetra meM vastu kI vyApti hotI hai, avagAhanA utanI hI hotI hai; sparzanA kA kSetra usase adhika hotA hai-- usameM avyavahita AkAza-pradeza kA sparza hotA hai| sUtrakAra ne kucha udAharaNoM ke dvArA isa viSaya ko spaSTa kiyA hai| lokAnta alokAnta meM avagADha nahIM hai, phira bhI vaha alokAnta kA sparza karatA hai| isI prakAra dvIpa sAgara, jala-jalapota, vastra-chidra, chAyA- Atapa --- ye sabhI nidarzana usI viSaya ko spaSTa karate haiM / bhASya 2 sparzanA ke siddhAnta ke sAtha-sAtha spRzyamAna aura spRSTa kA ekatva bhI batalAyA gayA hai| isakI 'kriyamANa-kRta' ke siddhAnta se tulanA kI jA sakatI hai| jaMbuddIvapaNNattI meM eka prazna hai-kyA sUrya atIta kSetra meM jAtA hai ? kyA pratyutpanna kSetra meM jAtA hai ? kyA anAgata kSetra meM jAtA hai ? uttara diyA gayA vaha atIta kSetra meM nahIM jAtA, anAgata kSetra meM bhI nahIM jAtA, kintu vartamAna kSetra meM jAtA hai / 1. ta. sU. 117,8 nirdeza svAmitva-sAdhanAdhikaraNa-sthiti-vidhAnataH / sat-saMkhyA kSetra - sparzana-kAlAntara bhAvAlpabahutvaizca / 2. bha. 1 / 371 / 3. jaMbu. 7 / 36,40 / 4. bha. vR. 1 / 268 / dUsarA prazna pUchA gayA -- bhante ! kyA spRSTa kSetra meM jAtA hai yA aspRSTa kSetra meM jAtA hai ? jAtA / 275. bhante ! kyA chAyA kA anta Atapa ke anta kA sparza karatA hai ? Atapa kA anta bhI chAyA ke anta kA sparza karatA hai ? hAM, gautama ! chAyA kA anta Atapa ke anta kA sparza karatA hai aura Atapa kA anta bhI chAyA ke anta kA sparza karatA hai yAvat niyamataH chahoM dizAoM kA sparza karatA hai| uttara diyA gayA--spRSTa kSetra meM jAtA hai, aspRSTa kSetra meM nahIM 3 prastuta prakaraNa meM bhI spRSTa ke sparza kI bAta batalAI gaI hai| isakA tAtparya hai ki vartamAna kSaNa meM jo kSetra spRzyamAna hai, vahI spRSTa hai| isa apekSA se kahA gayA hai ki aspRSTa kSetra kA sparza nahIM kiyA jAtA, spRSTa kSetra kA hI sparza kiyA jAtA hai| zabda-vimarza savvaMti savvAti-vRttikAra ne prAkRta bhASA ke anusAra savvaMti kA artha 'sarvataH' aura savvAvaMti kA 'sarvAtmanA kiyA hai| isake atirikta kucha vaikalpika artha bhI kie haiN| ve kevala bauddhika haiN| AcArAMga vRtti meM sabbAvaMti ko mAgadha dezI bhASA kA prayoga batalAyA hai| ' chahoM dizAoM kA sparza karatA hai--1. lokAnta ke pArzva meM sarvataH aloka hai| Urdhvaloka ke Upara bhI aloka hai aura adholoka ke nIce bhI aloka hai| cAroM dizAeM pUre loka meM phailI huI haiN| isa AdhAra para chahoM dizAoM ke sparza kI bAta ghaTita hotI hai| 5. A.vR. pa. 25 - 'eAvaMtI savvAvaMtI'ti etau dvau zabdI mAgadhadezIbhASAprasiddhyA yA etAvantaH sarve'pItyetat paryAyau / 6. bha. vR. 1 / 271 - taM ca SaTsu dikSu spRzati, lokAntasya pArzvataH sarvato'lokAtasya bhAvAt / iha ca vidikSu sparzanA nAsti, dizAM lokaviSkambhapramANatvAd vidizAM ca tatparihAreNa bhAvAditi / Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 127 za.1: u.6: sU.268-276 2. kucha dvIpa aura samudra hajAra yojana avagADha hote haiN| una anta Atapa ke anta kA cAra dizAoM meM sparza kara rahA hai| pakSI UrdhvavartI aura adhovartI dvIpa-samudroM kI apekSA se UMcI aura nIcI kI UMcAI kI apekSA se chAyAnta aura AtapAnta meM UMcI, nIcI dizA kI sparzanA ghaTita hotI hai|' dizA kI sparzanA ghaTita hotI hai| 3. jala aura jalapota meM pota kI UMcAI kI apekSA se ise dUsare udAharaNa se bhI samajhAyA gayA hai-prAsAda kI Urdhva dizA kI sparzanA aura jalanimaJjana kI apekSA se nIcI dizAvaraNDikA Adi kI chAyA kA dIvAra para avataraNa aura ArohaNa kI sparzanA ghaTita hotI hai| hotA hai, usase bhI UMcI, nIcI dizA kI sparzanA samajhI jA sakatI 4. vastra aura chidra meM vastra kI UMcAI kI apekSA se athavA hai| vastra kI poTalI meM koI jIva utpanna huA aura usake dvArA usa - ise samajhane kA tIsarA vikalpa bahuta sUkSma aura mahattvapUrNa poTalI meM koI cheda bana gayA, usa apekSA se UMcI aura nIcI dizA hai| chAyA aura Atapa ke pudgala asaMkhyeya pradezAvagAhI hote haiM; kI sparzanA ghaTita hotI hai| isalie unameM UMcAI kA honA svAbhAvika hai| UMcAI hone ke kAraNa 5. koI pakSI AkAza meM ur3a rahA hai| usakI chAyA kA UMcI, nIcI dizA kI sparzanA sahaja prApta hai|' kiriyA-padaM kriyA-padam kriyA-pada 276. atthi NaM bhaMte ! jIvANaM pANAivAe NaM kiriyA kajai? haMtA atthi|| asti bhadanta ! jIvAnAM prANAtipAtaH kriyA 276. 'bhante ! kyA jIvoM ke prANAtipAtakriyA kriyate ? hotI hai ? haMta asti| hAM, hotI hai| 277. sA bhaMte ! kiM puDA kAi ? apuTThA sA bhadanta ! kiM spRSTA kriyate ? aspRSTA 277. bhante ! kyA vaha spRSTa hotI hai ? athavA kAi? kriyate ? aspRSTa hotI hai ? goyamA ! puTThA kAi, no apuTThA kajai gautama ! spRSTA kriyate, no aspRSTA kriyate gautama ! vaha spRSTa hotI hai, aspRSTa nahIM hotI jAva nivAghAeNaM chadisi, vAghAyaM paDucca yAvan nirvyAghAtena SaDdizaH, vyAghAtaM pratItya yAvat vyAghAta na hone para prANAtipAtakriyA chahoM siyA tidisi, siyA caudisiM, siyA syAt tridizaH, syAc caturdizaH, syAt paJca- dizAoM meM hotI hai, vyAghAta hone para tIna, cAra, pNcdisiN|| dishH| athavA pAMca dizAoM meM hotI hai| 278. sA bhaMte ! kiM kaDA kajai ? akaDA kajai? goyamA ! kaDA kajai, no akaDA kaja- sA bhadanta ! kiM kRtA kriyate ? akRtA 278. bhante ! kyA vaha kRta hotI hai ? athavA kriyate ? akRta hotI hai ? gautama ! kRtA kriyate, no akRtA kriyte| gautama ! vaha kRta hotI hai, akRta nahIM hotii| 276. sA bhaMte ! kiM attakaDA kajai ? para kaDA kajai ? tadubhayakaDA kajai? goyamA ! attakaDA kAi, no parakaDA kajai, no tadubhayakaDA kaai|| sA bhadanta ! kim AtmakRtA kriyate ? para- 276. bhante ! kyA vaha AtmakRta hotI hai ? parakRta kRtA kriyate ? tadubhayakRtA kriyate ? hotI hai ? athavA ubhayakRta hotI hai ? gautama ! AtmakatA kriyate, no parakatA gautama! vaha Atmakata hotI hai, parakata nahIM hotI, kriyate, no tadubhayakRtA kriyte| ubhayakRta bhI nahIM hotii| 1. vhii,1|272---'chddisiN' ityasyaivaM bhAvanA--yojanasahasrAvagADhA dvIpAzca samudrAzca bhavanti, tatazcoparitanAnadhastanAMzca dvIpasamudrapradezAnAzritya UrdhvA- 'dhodigdvayasya sparzanA vAcyA pUrvAdidizAM tu pratItaiva, samantatasteSA- mavasthAnAt / 2. vahI,14273'udayaMte poyataM' ti nadyAdhudakAntaH 'potAntaM' nauparyavasAnam, ihAyucchyApekSayA UrdhvadiksparzanA vAcyA jalanimajjanena veti / 3. vahI,11274-'chidaMte dUsaMta' nti chidrAntaH 'dUSyAntaM' vastrAntaM spRzati / ihApi SaDdiksparzanAbhAvanA vstrocchyaapekssyaa| athavA kambalarUpavastrapolikAyAM tanmadhyotpannajIvabhakSaNena tanmadhyarandhrApekSayA lokAntasUtravat SaDdiksparzanA bhAvayitavyA / 4. vahI,1127-'chAyaMte AyavaMtaMti iha chAyAbhedena SaDdigbhAvanaivam - Atape vyomavartipakSiprabhRtidravyasya yA chAyA tadanta AtapAntaM catasRSu dikSu spRzati tathA tasyA eva chAyAyA bhUmeH sakAzAttadrvyaM yAvaducchyo'sti, tatazca chAyAnta AtapAntamUrdhvamadhazca spRzati / athavA prAsAdavaraNDikAderyA chAyA tasyA bhitteravatarantyA ArohantyA vA'nta AtapAntamUrdhvamadhazca spRzatIti bhAvanIyam / athavA tayoreva chAyA''tapayoH pudgalAnAmasaMkhyeyapradezAvagAhitvAducchrayasadbhAvaH, ttsdbhaavaaccoo'dhovibhaagH| tatazca chAyAnta AtapAntamUrdhvamadhazca spRshtiiti| Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za. 1: u.6H sU.276-286 280. sAmaMte ! kiM ANupubbiM kaDA kajai ? kA ? gomA ! ANupu ikaDA kajai, no aNApubbiM kaDA kajai / jA ya kaDA, jA ya kajjai, jAya kajjissai, savvA sA ANukiDA, no aApu ikaDA ti vattabvaM siyA // 281. atthi NaM bhaMte ! neraiyANaM pANAivAyakiriyA kajjai ? haMtA asthi // 282. sA bhaMte ! kiM puTThA kajjai ? apuTThA kajai ? goyamA ! puTThA kajjai, no apuTThA kajjai jAva niyamA chaddisiM kajjai // 283. sA bhaMte! kiM kaDA kajjai ? akaDA kajai ? goyamA ! kaDA kajai, no akaDA kajjai // 284. taM caiva jAva no aNANupuvviM kaDA vattavyaM siyA // " 285. jahA neraiyA tahA egiMdiyavajjA bhANiyavvA jAva vemANiyA / egiMdiyA jahA jIvA tahA bhANiyavyA // 286. jahA pANAivAe tahA musAvAe tahA adiNNAdANe, mehuNe, pariggahe, kohe, mANe, mAyA, lobhe, peje, dose, kalahe, abbhakkhANe, pesuNNe, paraparivAe, aratirati, mAyAmose, micchAdaMsaNasalle evaM ee aTThArasa / cauvIsaM daMDagA bhANiyabvA // 128 sA bhadanta ! kim AnupUrvIkRtA kriyate ? anAnupUrvIkRtA kriyate ? gautama ! AnupUrvIkRtA kriyate, no anAnupUrvIkRtA kriyate / yA ca kRtA, yA ca kriyate, yA ca kariSyate, sarvA sA AnupUrvIkRtA, no anAnupUrvIkRtA iti vaktavyaM syAt / asti bhadanta ! nairayikANAM prANAtipAtakriyA 281. bhante ! kyA nairayika jIvoM ke prANAtikriyate ? pAtakriyA hotI hai ? hAM, hotI hai| hanta asti / sA bhadanta ! kiM spRSTA kriyate ? aspRSTA 282. bhante ! kyA vaha spRSTa hotI hai ? athavA kriyate ? aspRSTa hotI hai ? gautama ! spRSTA kriyate, no aspRSTA kriyate yAvan niyamAt SaDdizaH kriyate / sA caiva yAvan no anAnupUrvIkRtA iti vaktavyaM syAt / sA bhadanta ! kiM kRtA kriyate ? akRtA 283. bhante ! kyA vaha kRta hotI hai ? athavA kriyate ? akRta hotI hai| gautama ! kRtA kriyate, no akRtA kriyate / gautama ! vaha kRta hotI hai, akRta nahIM hotI / yathA nairayikAH tathA ekendriyavarjAH bhaNitavyAH yAvad vaimAnikAH / ekendriyAH yathA jIvAH tathA bhaNitavyAH / yathA prANAtipAtaH tathA mRSAvAdaH tathA adattAdAnaM, maithunaM parigrahaH, krodhaH, mAnaH, mAyA, lobhaH, preyaH, doSaH, kalahaH, abhyAkhyAnaM, paizunyaM, paraparivAdaH, aratiratiH, mAyAmRSA, mithyAdarzanazalyam -- evaM ete aSTAdaza / caturviMzatiH daNDakAH bhaNi tavyAH / 1. sUtra 276-286 kriyA kA sAmAnya artha hai parispanda, halana calana / prastuta prakaraNa meM kriyA kA artha hai 'karma' athavA 'pravRtti' / sUtrakRtAMga cUrNi meM kriyA, karma, parispanda aura karmabandha-ye ekArthaka mAne gaye 1. bha. vR. 1 / 276 - kriyata iti kriyA-karma / 2. sUtra. cU. pU. 316 kriyA karma parispanda ityanarthAntaram / bhagavaI 280. bhante ! kyA vaha AnupUrvI ( krama) - kRta hotI hai ? athavA anAnupUrvIkRta hotI hai ? gautama ! vaha AnupUrvIkRta hotI hai, anAnupUrvI- kRta nahIM hotii| jo kriyA kI gaI haiM, jo kI jA rahI hai aura jo kI jAyegI, yaha sArI AnupUrvI kRta hai, anAnupUrvIkRta nahIM ----aisA kahA jA sakatA hai| bhASya gautama ! vaha spRSTa hotI hai, aspRSTa nahIM hotI yAvat niyamataH chahoM dizAoM meM hotI hai| 284. yahAM pUrva-AlApaka vaktavya hai yAvat vaha anAnupUrvIkRta nahIM hotI aisA kahA jA sakatA hai / 285. ekendriya jIvoM ko chor3akara vaimAnika taka ke sabhI jIva nairayika kI bhAMti vaktavya haiN| ekendriya sAmAnya jIva kI bhAMti vaktavya haiN| 286. prANAtipAta, mRSAvAda, adattAdAna, maithuna, parigraha, krodha, mAna, mAyA, lobha, preya, dveSa, kalaha, abhyAkhyAna, paizunya, paraparivAda, aratirati mAyAmRSA aura mithyAdarzanazalya-ye aThAraha kriyAeM haiN| jaise prANAtipAta kA AlApaka caubIsa daNDaka meM kahA gayA, vaise sabhI AlApaka vaktavya haiN| mRSAvAda Adi haiN|' prajJApanAvRtti meM 'karmabandha kI hetubhUta ceSTA' ko kriyA kahA gayA hai| prANAtipAta Adi aThAraha kriyAeM yahAM nirdiSTa haiM / prANa kA viyojana karanA prANAtipAta-kriyA hai| isI prakAra mRSA vacana 3. prajJA.vR. pa. 435 karaNam - kriyA -- karmabandhanibandhanaM ceSTA / Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 126 za.1: u.6: sU.276-288 bolanA mRSAvAda-kriyA hai| adatta vastu lenA adattAdAna-kriyA hai| prANAtipAta.......mithyAdarzanazalya-Agama meM prANAtipAta kriyA ke sAtha tIna pariNamana jur3e hue haiN| prANAtipAta kA Adi aThAraha sthAnoM ke sAtha 'pApa' zabda kA prayoga nahIM miltaa| atItakAlIna saMskAra prANAtipAta pApasthAna kahalAtA hai| vartamAna meM AyAro meM je NibuyA pAvehi kammehiM (A.8/16) pATha milatA hai| hone vAlI prANAtipAta kI pravRtti prANAtipAta-kriyA kahalAtI hai| cUrNikAra ne pApakarma kI vyAkhyA meM prANAtipAta Adi aThAraha sthAnoM prANAtipAta se hone vAlA karma-bandhana prANAtipAta kI pariNati kA ullekha kiyA hai|' pAvaM kammaM akubbamANe (A.833) kI kahalAtI hai| yahAM prANAtipAta-kriyA ke viSaya meM vizeSa jAnakArI vyAkhyA meM bhI pApa karma kA artha hiMsA Adi aThAraha pApa karma ke lie kucha pada prastuta kiye gaye haiM / unameM pahalA 'sparza' pada kiyA gayA hai| 'pravacanasAroddhAra kI vRtti meM bhI aThAraha pApasthAna kA hai| 'prANAtipAta-kriyA spRSTa hotI hai', isakA tAtparya hai ki vaha ullekha milatA hai| prANAtipAta karane vAle se ekAtma hokara hotI hai| 'yAvat' pada ke preyaH-vRttikAra ne preyas kA artha abhiSvaMgamAtra kiyA hai| dvArA avagADha-anavagADha, anantarAvagADha-paramparAvagADha, aNu-bAdara, isameM mAyA aura lobha abhivyakta nahIM hote| Urdhva-adhaH-tiryaga, Adi-madhya-anta, svaviSaya-aviSaya, AnupUrvI doSa--isakA artha aprItimAtra hai| isameM krodha aura mAna anAnupUrvI aura dizA-itane padoM kA nirdeza hai| 'dizA' pada ke vyakta nahIM hote| viSaya meM eka vizeSa niyama kA nirdeza hai--lokAnta ke niSkuToM meM abhyAkhyAna-asad doSa ko prakaTa karanA, Aropa lgaanaa| kevala ekendriya jIva prApta haiN| unakI apekSA se tIna, cAra, pAMca aura chaha dizAoM kA nirdeza kiyA gayA hai| paizunya-chipe-chipe asad doSa ko prakaTa karanA / kriyA kRta hotI hai, akRta nahIM hotii| vaha AtmakRta hotI paraparivAda paranindA, guNa meM doSa batalAnA / hai, parakRta aura tadubhayakRta nahIM hotii| yaha AtmakartRtvavAdI darzana aratirati mohanIya ke udaya se hone vAle citta ke udvega kA dhruva siddhAnta hai| AnupUrvI kA artha hai krama aura anAnupUrvI kA ko 'arati' kahA jAtA hai| usa udvega ko miTAne ke lie viSayoM artha hai akrama--eka sAtha honA, jisameM pUrva aura pazcAt kA vibhAga meM pravRtta honA 'rati' hai| na ho, eka sAtha eka hI kriyA hotI hai, do, tIna, cAra kriyAeM mAyAmRSA-kapaTapUrvaka jhUTha bolnaa| vRttikAra ke anusAra nahIM hotiiN| pratyeka kriyA kA apanA-apanA kAla hotA hai| jahAM isakA artha hai vezAntara aura bhASAntara ke dvArA dUsaroM ko Thagane kAla kA krama hai vahAM AnupUrvI-kRta honA avazyaMbhAvI hai| kI prvRtti| zabda-vimarza mithyAdarzanazalya-'mithyAdarzana' zalya kI bhAMti vyathA kA kajai (kriyate) yahAM isa dhAtu kA prayoga honA' isa artha kAraNa banatA hai; isalie use zalya kahA gayA hai|' meM kiyA gayA hai|' 267. sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ti bhagavaM goyame samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdati jAva viharati // tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti bhagavAn 287. bhante ! vaha aisA hI hai, bhaMte ! vaha aisA hI gautamaH zramaNaM bhagavaMtaM mahAvIraM vandate yAvat hai-isa prakAra bhagavAn gautama zramaNa bhagavAn vihrti| mahAvIra ko vandana karate haiM yAvat saMyama aura tapa se apane Apa ko bhAvita karate hue viharaNa kara rohassa paha-padaM rohasya prazna-padam roha ke prazna-pada 258. teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM samaNassa bhagavao mahAvIrassa aMtevAsI rohe NAmaM aNagAre pagaibhaddae pagaiuvasaMte pagai- tasmin kAle tasmin samaye zramaNasya bhagavataH 288. 'usa kAla aura usa samaya zramaNa bhagavAn mahAvIrasya antevAsI rohaH nAma aNagAraH mahAvIra kA eka antevAsI ziSya thaa| usakA prakRtibhadrakaH prakRtyupazAMtaH prakRtipratanukrodha- nAma thA anagAra roha / vaha prakRti se bhadra aura 1. bh.vR.1|276 kriyate bhavati / 2. aa.cuu.pR.258| 3. vahI,pR.268---pAvaM kammaM hiMsAdi / 4. pra.sAro.vR.pa.365-adhunA 'aTThArasa pAvaThANagAiti saptatriMzadadhika dvizatatamaM dvaarmaah| 5. bh.vR.1|286-'peje' anabhivyaktamAyAlobhasvabhAvamabhiSvaGgamAtraM prema / 'dose' anabhivyaktakrodhamAnasvarUpamaprItimAtra dvessH| 'amakkhANe' asaddoSAviSka raNaM / 'pesunne' pracchannamasaddoSAviSkaraNaM | 'paraparivAe' viprakIrNaM pareSAM guNadoSavacanam / 'aratiratI' aratiH-mohanIyodayAccittodvegastatphalA, ratiHviSayeSu mohniiyodyaaccittaabhirtirrtirtiH| 'mAyAmose' tRtIyakaSAyadvitIyAzravayoH saMyogaH / anena ca sarvasaMyogA upalakSitAH / athavA veSAntarabhASAntarakaraNena yatparavaJcanaM tanmAyAmRSeti / mithyAdarzanaM zalyamiva vividhavyathAnivandhanatvAnmidhyAdarzanazalyamiti / Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.1: u.6: sU.288-264 130 bhagavaI payaNukohamANamAyAlome miumaddavasaMpanne mAnamAyAlobhaH mRdumArdavasampannaH AlInaH upazAnta thA / usake krodha, mAna, mAyA aura lobha allINe viNIe samaNassa bhagavao mahA- vinItaH zramaNasya bhagavataH mahAvIrasya adUra- pratanu (patale) the| vaha mRdumArdavasampatra, AlIna vIrassa adUrasAmaMte uTuMjANU ahosire sAmante UrdhvajAnuH adhaHzirAH dhyAnakoSTho- (saMyatendriya) aura vinIta thaa| vaha zramaNa bhagavAn jhANakovovagae saMjameNaM tavasA appANaM pagataH saMyamena tapasA AtmAnaM bhAvayan ___ mahAvIra ke na ati dUra aura na ati nikaTa bhAvemANe vihri|| vihrti| UrdhvajAnu adhaHsira-isa mudrA meM aura dhyAnakoSTha meM lIna hokara saMyama aura tapa se apane Apako bhAvita karatA huA raha rahA hai| 266. tate NaM se rohe aNagAre jAyasaDhe jAva pajjavAsamANe evaM vadAsI tataH sa rohaH anagAraH jAtazraddhaH yAvat 286. usa samaya anagAra roha ke mana meM eka zraddhA paryupAsInaH evamavAdIt utpanna huI yAvat bhagavAn mahAvIra kI paryupAsanA karatA huA vaha isa prakAra bolA 260. pudi bhaMte ! loe, pacchA aloe ? pUrvaM bhadanta ! lokaH, pazcAd alokaH ? pUrvam 260. bhante ! kyA pahale loka aura phira aloka pubbiM aloe, pacchA loe? alokaH, pazcAd lokaH ? banA? kyA pahale aloka aura phira loka banA? rohA ! loe ya aloe ya puTviM pete, pacchA roha ! lokaH ca alokaH ca pUrvam api etau, roha! loka aura aloka pahale bhI the aura Age bhI pete-do vete sAsayA bhAvA, aNANupubbI pazcAd api etau-dvau vA etau zAzvatI hoNge| ye donoM zAzvata bhAva haiN| roha ! yaha esA rohA! bhAvI, anAnupUrvI eSA roha ! anAnupUrvI hai-loka aura aloka meM pUrva-pazcAt kA krama nahIM hai| 261. pudi bhaMte ! jIvA, pacchA ajIvA ? puciM ajIvA, pacchA jIvA ? rohA ! jIvA ya ajIvA ya pubbiM pete, pacchA pete-do vete sAsayA bhAvA, aNANupubbI esA rohA ! pUrvaM bhadanta ! jIvAH, pazcAd ajIvAH ? 261. bhante ! kyA pahale jIva aura phira ajIva pUrvam ajIvAH, pazcAd jIvAH ? bane ? kyA pahale ajIva aura phira jIva bane ? roha ! jIvAH ca ajIvAH ca pUrvam api etau, roha ! jIva aura ajIva pahale bhI the aura Age pazcAdapi etI-dvau vA etau zAzvatI bhAvau, bhI hoNge| ye donoM zAzvata bhAva haiN| roha ! yaha anAnupUrvI eSA roha ! anAnupUrvI hai--jIva aura ajIva meM pUrva-pazcAt kA krama nahIM hai| 262. pabbiM bhaMte ! bhavasiddhiyA, pacchA abha- pUrvaM bhadanta ! bhavasiddhikAH, pazcAd abhava- 262. bhante ! kyA pahale bhavasiddhika aura phira vasiddhiyA ? pubbiM abhavasiddhiyA, pacchA siddhikAH ? pUrvam abhavasiddhikAH, pazcAd abhavasiddhika bane ? kyA pahale abhavasiddhika bhavasiddhiyA ? bhavasiddhikAH? aura phira bhavasiddhika bane ? rohA ! bhavasiddhiyA ya abhavasiddhiyA ya / roha ! bhavasiddhikAH ca abhavasiddhikAH ca roha ! bhavasiddhika aura abhavasiddhika pahale bhI pubbiM pete, pacchA pete-do vete sAsayA pUrvam api etau, pazcAdapi etau dvau vA the aura Age bhI hoNge| ye donoM zAzvata bhAva bhAvA, aNANupubbI esA rohA ! etau zAzvatau bhAvI, anAnupUrvI eSA roha ! haiN| roha ! yaha anAnupUrvI hai--bhavasiddhika aura abhavasiddhika meM pUrva-pazcAt kA krama nahIM hai| 263. pubbiM bhaMte ! siddhi, pacchA asiddhi? pubiM asiddhi, pacchA siddhi ? pUrvaM bhadanta ! siddhiH, pazcAd asiddhi: ? 263. bhante ! kyA pahale siddhi aura phira asiddhi pUrvam asiddhiH, pazcAd siddhiH ? banI ? kyA pahale asiddhi aura phira siddhi banI? rohA ! siddhi ya asiddhi ya pubbiM pete, pacchA pete-do vete sAsayA bhAvA, aNA- NupubbI esA rohA ! roha ! siddhiHca asiddhiH ca pUrvam api ete, pazcAdapi ete-dve vA ete zAzvatau bhAvI, anAnupUrvI eSA roha ! roha ! siddhi aura asiddhi pahale bhI thI aura Age bhI hogii| ye donoM zAzvata bhAva hai| roha! yaha anAnupUrvI hai--siddhi aura asiddhi meM pUrva-pazcAt kA krama nahIM hai| 264. pudi bhaMte ! siddhA, pacchA asiddhA? pUrvaM bhadanta ! siddhAH, pazcAd asiddhAH ? 264. bhante ! kyA pahale siddha aura phira asiddha pubbiM asiddhA, pacchA siddhA? pUrvam asiddhAH, pazcAd siddhAH ? bane ? kyA pahale asiddha aura phira siddha bane? rohA ! siddhA ya asiddhA ya pubbiM pete, roha ! siddhAH ca asiddhAH ca pUrvam api etau, roha ! siddha aura asiddha pahale bhI the aura Age Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI pacchA pete--do vete sAsayA bhAvA, aNAvI esA rohA ! 265. pubbiM bhaMte ! aMDae, pacchA kukkuDI ? kukaDI, pacchA aMDa ? rohA ! se NaM aMDae kao ? bhayavaM ! kukkuDIo / sANaM kukuDI kao ? bhaMte ! aMDayAo / evameva rohA ! se ya aMDae, sAtha kukkuDI pubbiM pete, pacchA pete--do vete sAsayA bhAvA, aNANupubbI esA rohA ! 266. pubiM bhaMte! loyaMte, pacchA aloyaMte ? pudhiM aloyaMte, pacchA loyaMte ? rohA ! loyaMte ya aloyaMte ya pubiM pete, pacchA pete--do vete sAsayA bhAvA, aNApuvvI esA rohA ! 267. pubbiM bhaMte! loyaMte, pacchA sattame ovAsaMtare ? puvviM sattame ovAsaMtare, pacchA loyate ? rohA ! loyaMte ya sattame ovAsaMtare ya pubbiM pete, pacchA pete--do vete sAsayA bhAvA, aNApubI esA rohA ! 268. evaM loyaMte ya sattame ya taNuvAe / evaM ghaNavAe, ghaNodahI, sattamA puDhavI / evaM loyaMte ekkekeNaM saMjoetavye imehiM ThANehiM, taM jahA saMgahaNI gAhA ovAsa-vAta- ghaNudahipuDhavi-dIvAya sAgarA vAsA / neraiyAdi atthiya, samayA kammAi lessAo ||1|| 131 pazcAdapi etau dau vA etI zAzvatI bhAvI, anAnupUrvI eSA roha ! pUrvaM bhadanta ! aNDakaH, pazcAt kukkuTI ? pUrvaM kukkuTI pazcAd aNDakaH ? roha ! sa aNDakaH kutaH ? bhagavan! kukkaTyAH / sAkukkuTI kutaH ? bhadanta ! aNDakAt / evameva roha ! sa ca aNDakaH, sA ca kukkuTI, pUrvam api etau pazcAdapi etau dvau vA etI zAzvatI bhAvI, anAnupUrvI eSA roha ! pUrvaM bhadanta ! lokAntaH, pazcAd alokAntaH ? pUrvam alokAntaH pazcAd lokAntaH ? roha ! lokAntaH ca alokAntaH ca pUrvam api etau pazcAdapi etau dvau vA etau zAzvatI bhAvI, anAnupUrvI eSA roha ! pUrvaM bhadanta ! lokAntaH pazcAt saptamam avakAzAntaram ? pUrvaM saptamam avakAzAntaraM pazcAd lokAntaH ? roha ! lokAntaH ca saptamam avakAzAntaraM ca pUrvam api ete, pazcAdapi ete dve vA ete zAzvatI bhAvI, anAnupUrvI eSA roha ! evaM lokAntaH ca saptamaH ca tanuvAtaH / evaM ghanavAtaH ghanodadhiH saptamI pRthivI / evaM lokAntaH ekaikena saMyojayitavyaH ebhiH sthAnaiH, tadyathA-- saMgrahaNI gAthA avakAza-vAta- ghanodadhipRthivI - dvIpAzca sAgarAH varSANi / nairayikAdi astikAyaH, samayAH karmANi lezyAH // za. 1: u.6H sU.264-268 bhI hoNge| ye donoM zAzvata bhAva haiN| roha ! yaha anAnupUrvI hai-- siddha aura asiddha meM pUrva-pazcAt kA krama nahIM hai| 265. bhante ! kyA pahale aNDA aura phira murgI paidA huI ? kyA pahale murgI aura phira aNDA paidA huA? roha ! vaha aNDA kahAM se paidA huA ? bhagavan ! murgI se / vaha murgI kahAM se paidA huI ? ! bhante ! aNDe se / roha ! isI prakAra vahI aNDA hai, vahI murgI hai| ye pahale bhI the aura Age bhI hoNge| ye donoM zAzvata bhAva haiN| roha ! yaha anAnupUrvI hai-aNDe aura murgI meM pUrva-pazcAt kA krama nahIM hai| 266. bhante ! kyA pahale lokAnta aura phira alokAnta banA ? kyA pahale alokAnta aura phira lokAnta banA ? roha ! lokAnta aura alokAnta pahale bhI the aura Age bhI hoNge| ye donoM zAzvata bhAva haiN| roha ! yaha anAnupUrvI hai-- lokAnta aura alokAnta meM pUrva-pazcAt kA krama nahIM hai / 267. bhante ! kyA pahale lokAnta aura phira sAtavAM avakAzAntara banA? kyA pahale sAtavAM avakA zAntara aura phira lokAnta banA ? roha ! lokAnta aura sAtavAM avakAzAntara pahale bhI the aura Age bhI hoNge| ye donoM zAzvata bhAva haiN| roha ! yaha anAnupUrvI hai-- lokAnta aura sAtaveM avakAzAntara meM pUrva-pazcAt kA krama nahIM hai| 268. isa prakAra lokAnta ke sAtha sAtaveM tanuvAta, ghanavAta, ghanodadhi aura sAtavIM pRthvI vaktavya haiN| isa prakAra lokAnta ke sAtha Age batAe jAne vAle pratyeka viSaya kI saMyojanA karaNIya hai, jaise-- saMgrahaNI gAthA avakAzAntara, vAta, (tanuvAta aura dhanavAta), dhanodadhi, pRthvI, dvIpa, samadra, varSa (kSetra), nairayika Adi (caubIsa daNDaka) astikAya, samaya (kAla-vibhAga), karma, lezyA, dRSTi, darzana, jJAna, saMjJA, Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za. 1: u. 6H sU. 268-304 diTThI daMsaNa-nANe, saNa- sarIrA ya joga-uvaoge / davva-paesA pajjava, addhA kiM pubbiM loyaMte // 2 // 266. pubbiM bhaMte! loyaMte, pacchA atItaddhA ? pubbiM atItaddhA, pacchA loyaMte ? rohA ! loyaMte ya atItaddhA ya pubiM pete, pacchA pete--do vete sAsayA bhAvA, aNANupuvvI esA rohA ! 300. pubbiM bhaMte! loyaMte, pacchA aNAgataddhA ? puciM aNAgataddhA, pacchA loyaMte ? rohA ! loyaMte ya aNAgataddhA ya puLiM pete, pacchA pete--do vete sAsayA bhAvA, aNApubbI esA rohA ! rohA ! loyaMte ya savvaddhA ya puvviM pete, pacchA pete--do vete sAsayA bhAvA, aNApucI esA rohA ! 302. jahA loyaMteNaM saMjoiyA savve ThANA ete, evaM aloyaMteNaM vi saMjoetavyA savve // 303. pulliM bhaMte ! sattame ovAsaMtare, pacchA sattame tavAe ? pubbiM sattame taNuvAe, pacchA sattame ovAsaMtare ? rohA ! sattame ovAsaMtare ya sattame taNuvAe ya pubbiM pete, pacchA pete--do vete sAsayA bhAvA, aNANupubI esA rohA ! 132 dRSTiH darzana-jJAne, saMjJA zarIrANi ca yoga-upayogI / dravya-pradeza- paryavA addhvA kiM pUrvaM lokAntaH // pUrvaM bhadanta ! lokAntaH pazcAd atItAddhavA ? pUrvam atItAvA, pazcAd lokAntaH ? roha ! lokAntazca atItAddvA ca pUrvam api etau pazcAdapi etau dvau vA etau zAzvatau bhAvI, anAnupUrvI eSA roha ! pUrvaM bhadanta ! lokAntaH pazcAt, anAgatA vA? pUrvaM anAgatAddhavA, pazcAd lokAntaH ? roha ! lokAntazca anAgatAddhvA ca pUrvam api etau pazcAdapi etau dvau vA etau zAzvatI bhAvI, anAnupUrvI eSA roha ! 301. pubbiM bhaMte! loyaMte, pacchA savvaddhA ? pUrvaM bhadanta ! lokAntaH, pazcAt sarvAvA ? 301. bhante ! kyA pahale lokAnta aura phira sarvapubbiM savvaddhA, pacchA loyaMte ? pUrvaM sarvAddhavA, pazcAd lokAntaH ? kAla banA ? kyA pahale sarvakAla aura phira lokAnta banA ? roha ! lokAnta aura sarvakAla pahale bhI the aura Age bhI hoNge| ye donoM zAzvata bhAva haiN| roha ! yaha anAnupUrvI hai-- lokAnta aura sarvakAla meM pUrva-pazcAt kA krama nahIM hai / roha ! lokAntazca sarvAddhvA ca pUrvam api etau pazcAdapi etau dvau vA etI zAzvatI bhAvI, anAnupUrvI eSA roha ! yathA lokAntena saMyojitAni sarvANi sthAnAni etAni evam alokAntena api saMyojayitavyAni sarvANi / pUrvaM bhadanta ! saptamam avakAzAntaram, pazcAt saptamaH tanuvAtaH ? pUrvaM saptamaH tanuvAtaH, pazcAt saptamam avakAzAntaram ? roha ! saptamam avakAzAntaraJca saptamaH tanuvAtazca pUrvam api etau pazcAdapi etau - dvau vA etau zAzvatI bhAvI, anAnupUrvI eSA roha ! bhagavaI zarIra, yoga, upayoga, dravya, pradeza, paryava aura kAla / 'kyA pahale lokAnta banA' - isa vAkya meM sUtra-racanA kA nirdeza hai| 266. bhante ! kyA pahale lokAnta aura phira atItakAla banA ? kyA pahale atItakAla aura phira lokAnta banA ? roha ! lokAnta aura atItakAla pahale bhI the aura Age bhI hoNge| ye donoM zAzvata bhAva haiN| roha ! yaha anAnupUrvI hai lokAnta aura atItakAla meM pUrva-pazcAt kA krama nahIM hai| 300 bhante ! kyA pahale lokAnta aura phira anAgatakAla banA ? kyA pahale anAgatakAla aura phira lokAnta banA ? roha ! lokAnta aura anAgatakAla pahale bhI the aura Age bhI hoNge| ye donoM zAzvata bhAva haiN| roha ! yaha anAnupUrvI hai-- lokAnta aura anAgatakAla meM pUrva-pazcAt kA krama nahIM hai / 302. jisa prakAra lokAnta ke sAtha ina saba padoM kI saMyojanA kI gaI, usI prakAra alokAnta ke sAtha bhI ina sabakI saMyojanA karaNIya hai| 304, evaM sattamaM ovAsaMtaraM sabvehiM samaM evaM saptamam avakAzAntaraM sarvaiH samaM saMyo- 304. isa prakAra sAtaveM avakAzAntara kI tanuvAta saMjoetavvaM jAva savvaddhAe // jayitavyaM yAvat sarvAdhvanaH / se lekara sarvakAla taka ke saba padoM ke sAtha saMyojanA karaNIya hai| 303. bhante ! kyA pahale sAtavAM avakAzAntara aura phira sAtavAM tanuvAta banA ? kyA pahale sAtavAM tanuvAta aura phira sAtavAM avakAzAntara banA ? roha ! sAtavAM avakAzAntara aura sAtavAM tanuvAta pahale bhI the aura Age bhI hoNge| ye donoM zAzvata bhAva haiN| roha ! yaha anAnupUrvI hai-- sAtaveM ava kAzAntara aura sAtaveM tanuvAta meM pUrva-pazcAt kA krama nahIM hai| Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 305. pubbiM bhaMte ! sattame taNuvAe, pacchA sattame ghaNavAe ? puliM sattame ghaNavAe, pacchA sattame taNuvAe ? rohA ! sattame taNuvAe ya sattame ghaNavAe ya pubbiM pete, pacchA pete--do vete sAsayA bhAvA, aNANupubI esA rohA ! 306. evaM taheva neyavvaM jAva sabbaddhA // 307. evaM uvarillaM ekkekaM saMjoyaMteNaM, jo jo hidvillo taM taM chateNaM neyavvaM jAva atIta- aNAgataddhA, pacchA sabbaddhA jAva aApuvi esA rohA ! 133 pUrvaM bhadanta ! saptamaH tanuvAtaH pazcAt saptamaH ghanavAtaH ? pUrvaM saptamaH ghanavAtaH pazcAt saptamaH tanuvAtaH ? roha ! saptamaH tanuvAtaH ca saptamaH ghanavAtaH ca pUrvamapi etau pazcAdapi etau dvau vA etau zAzvatI bhAvI, anAnupUrvI eSA roha ! evaM tathaiva netavyaM yAvat sarvAddhvA / evam uparitanam ekaikaM saMyojayatA yad yad adhastanam tat tat chardayatA netavyaM yAvad atIta- anAgatAdhvA, pazcAd sarvAddhvA yAvad anAnupUrvI eSA roha ! bhASya 1. sUtra 288-307 manuSya ne jaba cintana karanA prAraMbha kiyA taba se hI usake mana meM mUla tattva ke prati jijJAsA banI huI hai| isa sRSTi kA mUla tattva kyA hai ? yaha khoja cira kAla se calI A rahI hai| upaniSad ke RSi aura yUnAna ke dArzanika isa khoja meM saMlagna rahe haiM aura unhoMne nAnA prakAra ke mata pratipAdita kie haiN| taittirIya upaniSad ke anusAra kevala vahI tattva isa vastu jagat kA carama satya hai, jisase samasta vastuoM kI utpatti huI haiM, jo samasta vastuoM kI sattA kA AdhAra hai aura jisameM antataH samasta vastuoM kA laya hotA hai / ' taittirIya kA RSi kahatA hai-- pahale asat thA, usase sat utpanna huA hai| bRhadAraNyaka meM bhI asat se sat kI utpatti kA ullekha milatA hai| chAndogya upaniSad meM asat se sat kI utpatti kA siddhAnta pratipAdita hai / chAndogya kA dUsarA RSi kahatA hai ki asat se sat kI utpatti kaise ho sakatI hai ? pahale eka 1. taittirIya upaniSad, bhRguvallI prakaraNa, 31919 taM hovAca yato vA imAni bhUtAni jAyante yena jAtAni jIvanti, yat prayantyabhisaMvizanti, tad vijijJAsasva, tad brahmeti / 2. vahI, 27- asad vA idaM agra AsIt, tato vai sad ajAyata / 3. bRhadAraNyakopaniSad, 11211 naiveha kiMcanAgra AsIt, mRtyunaivedam AvRtam AsIt / 4. chAndogyopaniSad, 3 / 16/1 - asad evedam agra AsIt, tataH sad AsIt / 5. . vahI, 6 / 2 kutastu khalu saumya evaM syAditi hovAca kathamasataH sajjAyeteti / sattveva somyedamagra AsIdekamevAdvitIyam / za. 1: u. 6: sU.288-307 305. bhante ! kyA pahale sAtavAM tanuvAta aura phira sAtavAM ghanavAta banA? kyA pahale sAtavAM ghanavAta aura phira sAtavAM tanuvAta banA ? roha ! sAtavAM tanuvAta aura sAtavAM ghanavAta pahale bhI the aura Age bhI hoNge| ye donoM zAzvata bhAva haiN| roha ! yaha anAnupUrvI hai-- sAtaveM tanubAta aura sAtaveM ghanavAta meM pUrva-pazcAt kA krama nahIM hai| 306. isa prakAra tanuvAta ke sAtha sarvakAla taka ke saba padoM kI saMyojanA jJAtavya hai / 307 isa prakAra agale pratyeka pada kI saMyojanA karate jAeM aura jo-jo pahalA pada hai use chor3ate cale jAeM yAvat atIta aura anAgata kAla pazcAt sarvakAla yAvat roha ! anAgata kAla aura sarvakAla pahale bhI the aura Age bhI hoNge| ye donoM zAzvata bhAva haiN| roha ! yaha anAnupUrvI hai / mAtra sat thA aura isase hI sRSTi kA nirmANa huA hai| ' satkAraNavAdI RSi bhI ekamata nahIM hai| bRhadAraNyaka ke anusAra jagat kA mUla srota jala hai| grIka dArzanika thelija (Thales) bhI jala ko jagat kA mUla srota mAnatA hai| unake anusAra sRSTi ke prAraMbha meM kevala jala kA hI astitva thA / upaniSad kA raikka nAmaka RSi vAyu meM samasta padArthoM kA nilaya mAnatA hai| grIka dArzanika enekjImenasa (Anaximenes ) ke anusAra vAyu samasta vastuoM kA Adi aura anta hai| grIka dArzanika enekjImeNDara (Anaximander) ke anusAra thiosa (Theos) nAmaka upAdAna rUpa bhautika padArtha jo pUre AkAza meM vyApta thA, sRSTi kA Adi aura anta hai| yaha pRthvI, pAnI Adi se bhinna hai|" upaniSad meM agri ko mUla tattva mAnane kA siddhAMta spaSTa pratipAdita nahIM hai|" herAklAiTasa (Heraclitus ) agni ko 6. bRhadAraNyakopaniSad, 1219 so'rcan acarat, tasyArcata Apo'jAyanta / arcate vai me kam abhUd iti; tad evArkasya arkatvam..... Apo vA arkaH.... sA pRthivy abhavat ..... / 7. Greek Thinkers by Theoder Gomperz, vol. 1, p. 48. chAndogyopaniSad, 4 | 3 | 1-4 8. 6. Greek Thinkers, vol 1. pp. 51-52. 10. Ibid. p.56; The Principal Upanishads by Dr. S. Radhakrishnan, p. 404. 11. bRhadAraNyaka upaniSad, eka samIkSAtmaka adhyayana, pR. 142-144 / Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.1: u.6: sU.288-307 134 bhagavaI mUla padArthoM kA srota mAnatA hai|' pravAhaNa jaivali ne AkAza ko jIva-ajIvavAda mUla tattva batalAyA hai| pravAhaNa jaivali se pUchA gayA ki padArthoM bhagavAn mahAvIra ke anusAra jIva ajIva kA pratipakSa hai aura kI carama gati kyA hai ? unhoMne uttara kI bhASA meM khaa-aakaash| ajIva jIva kA pratipakSa hai| eka ke binA dUsare kA astitva siddha unake anusAra samasta padArthoM kA udbhava AkAza se hI hotA hai| nahIM hotaa| donoM kA astitva paraspara sApekSa hai; isalie na jIva aura anta meM AkAza meM hI unakA nilaya ho jAtA hai| ajIva se utpanna hotA hai aura na ajIva jIva se utpanna hotA hai| yadi upaniSad ke vibhinna viSayoM ke nAnA abhimatoM ko| saMkSepa meM mUla tattva do haiM-jIva aura ajIva / vistAra meM mUla tattva sAra-saMkSepa meM prastuta kiyA jAe to niSkarSa yaha hogA chaha haiM-dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, pudgalAsti1. jagat kA mUla tattva hai asat / kAya, jIvAstikAya aura kAla / inameM pAMca tattva ajIva aura eka 2. jagat kA mUla tattva hai sat / jIva haiN| 3. jagat kA mUla tattva hai acetana / jIva-ajIva ke paurvAparya kA abhAva sRSTi-racanA ke sandarbha meM 4. jagat kA mUla tattva hai cetana yA AtmA / eka nayI avadhAraNA prastuta karatA hai| sRSTi-racanA ke sandarbha meM darzana vaidika RSi kahate hai-usa samaya pralaya-dazA meM asat bhI kI dhArAoM ko do bhAgoM meM vibhAjita kiyA jA sakatA hainahIM thA aura sat bhI nahIM thaa| pRthvI bhI nahIM thii| AkAza bhI advaitavAda aura dvaitvaad| advaitavAdI dArzanika cetana yA acetana kA nahIM thaa| AkAza meM vidyamAna sAta bhuvana bhI nahIM the| prakRta tattva svatantra astitva svIkAra nahIM krte| unake anusAra jIva aura ko kauna jAnatA hai ? kauna usakA varNana karatA hai ? yaha sRSTi ajIva meM se kisI eka tattva kA vAstavika astitva hai| isa viSaya kina upAdAna kAraNoM se huI hai ? kisa nimitta kAraNa se ye vividha meM advaitavAda kI tIna mukhya zAkhAeM haiM-1. jar3AdvaitavAda 2. caitanyAsRSTiyAM huI ? kahAM se sRSTi huI vaha kauna jAnatA hai ? ye saba ve dvaitavAda 3. jdd'caitnyaadvaitvaad| hI jAneM jo inake svAmI paramadhAma meM rahate haiN| ho sakatA hai, ve jar3Advaita ke anusAra jIva kI utpatti ajIva se huI hai| bhI yaha saba nahIM jAnate hoM ?' anAtmavAdI cArvAka aura kramavikAsavAdI dArzanika isI mata ke sRSTiviSayaka ina vibhinna matavAdoM ke sandarbha meM roha ke praznoM samarthaka hai| kA mUlyAMkana kiyA jA sakatA hai| roha ke prazna aura mahAvIra ke caitanyAdvaita ke anusAra sRSTi kA Adi kAraNa brahma hai| vaidika uttara ke adhyayana se anAditva kA siddhAMta phalita hotA hai| RSi kahate haiM-apratyakSa brahma meM hI sadbhAva pratiSThita hai| isI sat loka-alokavAda meM sRSTi ke upAdAnabhUta pRthvI Adi nihita haiM, isI se utpanna hote haiN| brahma tInoM lokoM se atIta hai| usane yaha socA ki maiM kisa aloka kA artha hai kevala AkAza aura loka kA artha hai prakAra logoM meM pailUM ? taba vaha nAma aura rUpa se logoM meM praviSTa cetana aura acetana tattva se saMyukta AkAza / jaina darzana ke anusAra huaa|" loka aura aloka kA vibhAga naisargika hai, anAdikAlIna hai| vaha kisI IzvarIya sattA dvArA kRta nahIM hai| loka kI svIkRti prAyaH jar3acaitanyAdvaita ke anusAra jagat kI utpatti jIva aura sabhI darzanoM ne kI hai| jagat yA sRSTi ko saba mAnate haiN| kintu ajIva-ina donoM guNoM ke mizraNa se huI hai| jar3AdvaitavAda aura caitanyAdvaitavAda-ye donoM kAraNAnurUpa kAryotpatti ke siddhAnta ko ajagat yA asRSTi ko koI dArzanika svIkAra nahIM krtaa| yaha bhagavAn mahAvIra kI maulika dena hai| isase pakSa aura pratipakSa tathA svIkAra nahIM krte| virodhI yugala kA siddhAnta phalita huA hai| isakI vyAkhyA kA dvaitavAdI darzana jar3a aura caitanya donoM kA svatantra astitva siddhAnta hai-anekaantvaad| jagat virodhI yugalAtmaka hai| mAnate haiN| inake anusAra jar3a se caitanya yA caitanya se jar3a utpanna anekAntavAda yA sApekSavAda ke binA usakI vyAkhyA nahIM kI jA nahIM hotaa| kAraNa ke anurUpa hI kArya kA prAdurbhAva hotA hai| jaina sktii| dRSTi ke anusAra vizva eka zilpagRha hai| usakI vyavasthA svayaM usI 1. Greek Thinkers, vol: 1,p.63; The Principal Upnishads, p.33,footnote3. 2. chAndogya upaniSad, 18,161-taMha pravAhaNojaivalir uvAca-asya lokasya kA gatir ity AkAza iti hovAca / sarvANi ha vA imAni bhUtAnya AkAzAd eva samutpadyante, AkAzaM pratyastam yAnty AkAzo hy evaibhyo jyAyAn, AkAzaH parAyaNam / 3. Rgveda, maMDala 10,anuvAka 11,sUkta 126,zloka1,6,7 nAsadAsIno sadAsIttadAnIM nAsIdrajo no vyomA paro yat / kimAvarIvaH kuha kasya zarmatrambhaH kimAsId gahanaM gabhIram // ko addhA veda na iha pravocatkRta AjAtA kuta iyaM visRSTiH / arvAgdevA asya visarjananAthA ko veda yata AvabhUva // iyaM visRSTiryata AbabhUva yadi vA dadhe yadi vA na / yo AsyAdhyakSaH parame vyomanso aGgaveda yadi vA na veda // 4. athrvved,17|1:16--- asati sat pratiSThitaM sati bhUtaM pratiSThitaM / bhUtaM ha bhavya AhitaM bhavyaM bhUte pratiSThitam / / 5. zatapatha braahmnn,111|2|3 tad dvAbhyAmeva pratyaveda rUpeNa caiva nAmnA ca / Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 135 za.1: u.6: sU.285-307 meM samAviSTa niyamoM dvArA hotI hai| ye niyama jIva aura ajIva ke bhavasiddhika kI vyAkhyA dUsare nayoM se kI gaI haivividha jAtIya saMyoga se svataH niSpatra haiN| 1. kevalI kA sukha sarvotkRSTa hotA hai, yaha sunakara jo usameM zraddhA bhavasiddhika-siddhi-aura siddhavAda karatA hai, vaha bhavya aura jo usameM zraddhA nahIM karatA, vaha abhavya ___ bhavasiddhika, siddhi aura siddha ye tInoM yugala mUla tattva nahIM haiM, phira bhI inakA astitva anAdikAlIna hai| 2. jisameM ananta-catuSTayI (ananta jJAna, darzana, sukha aura vIrya) ke vikAsa kI yogyatA hotI hai, vaha bhavya aura jisameM ananta-catuSTayI bhagavAn mahAvIra ke anusAra jisa prakAra yaha sRSTi kA cakra ke vikAsa kI yogyatA nahIM hotI, vaha abhavya hai| paurvAparya-mukta cala rahA hai, usI prakAra siddhi kA krama bhI isase bhinna avakAzAntara--AkAza loka aura aloka donoM meM vidyamAna nahIM hai| siddhi aura asiddhi ye donoM zAzvata bhAva haiN| hai| loka meM sAta avakAzAntara mAne gaye haiN| tattvArthasUtra meM maharSi pataJjali ne bhI siddhi aura asiddhi donoM pahaluoM avakAzAntara ke sthAna para 'AkAza' zabda kA prayoga milatA hai| para vicAra kiyA hai, donoM ko svIkAra kiyA hai, para unakI vyAkhyA avakAzAntara AkAza kA eka paryAyavAcI nAma hai| pratyeka padArtha arhadRSTi se bhinna hai| unake anusAra anAdikAlIna siddhi kA meM avakAza hotA hai| paramANu bhI avakAzazUnya nahIM hai| adhikArI kevala Izvara hai, kyoMki vaha mukta puruSa kI taraha pUrvabaddha ___avakAzAntara kA yaha siddhAnta Adhunika vijJAna dvArA samarthita hai| aura prakRtilIna kI taraha uttarabaddha nahIM hotaa| vaha sadaiva baMdhamukta paramANu ke do bhAga haiM-ilekTrona aura protton| ina donoM ke bIca hotA hai| usakI yaha baMdhanamukti hI anAdisiddhi hai|' meM eka avakAza vidyamAna rahatA hai| duniyAM ke samasta padArthoM meM se sU. 266 se jagat kI saMracanA ke ghaTaka tattvoM kA anAditva yadi avakAza ko nikAla liyA jAe, to usakI ThosatA AMvale batalAyA gayA hai| ve ghaTaka tattva chaha haiM--aloka, avakAzAntara, ke AkAra se bRhat nahIM hotii| tanuvAta, ghanavAta, ghanodadhi aura pRthvii| aloka pole gole ke samAna tanuvAta, ghanavAta, ghanodadhi-inakA zAbdika artha kramazaH isa hai|' vaha loka ke cAroM aura vyApta hai| loka usameM samAyA huA prakAra haihai| upamA kI bhASA meM ise (loka ko) AgAsathiggala-AkAzarUpI tanuvAta taralIbhUta vAyu vastra kI eka kArI yA thigalI kahA jA sakatA hai| aloka kI dhanavAta ghanIbhUta vAyu sImA se saTA huA hai sAtavAM avakAzAntara / usake Upara sAtavAM ghanodadhi-jala kI ghanIbhUta tarala avsthaa| tanuvAta, phira kramazaH sAtavAM ghanavAta, sAtavAM ghanodadhi aura sAtavIM pratyeka pRthvI ina tInoM valayoM se parikSipta hotI hai|" tttvaarthpRthvii| avakAzAntara, tanuvAta, ghanavAta, ghanodadhi aura pRthvI ye sabhI vRtti meM ghanodadhi ko bhI vAtavalaya batalAyA gayA hai|" tattvArthasAta-sAta haiN|" rAjavArtika meM ghanodadhi kA artha saghana jala kiyA gayA hai|" vRttikAra ke anusAra ina sUtroM ke dvArA zUnyavAda, vijJAnavAda abhayadevasUri ne ghanodadhi kI vyAkhyA 'himazilA kI bhAMti saghana aura IzvaravAda kA nirasana hotA hai, anAditva kA siddhAnta sthApita jala-samUha' kI hai|"aklNkdev ke anusAra ghanodadhi, ghanavAta aura hotA hai| tanuvAta--ye tIna valaya haiN| ralaprabhA Adi pRthviyAM ghanodadhi-pratiSThita zabda-vimarza haiM, ghanodadhi ghanavAta-pratiSThita hai, ghanavAta tanubAta-pratiSThita hai, tanuvAta bhavasiddhika-jisameM mokSagamana kI yogyatA ho, vaha bhavasiddhika AkAza-pratiSThita hai aura AkAza AtmapratiSThita hai| ina tInoM valayoM kahalAtA hai| bhavya isakA paryAyavAcI nAma hai| digambara-sAhitya meM meM pratyeka valaya kI moTAI bIsa hajAra yojana batalAI gaI hai|" 1. paa.yo.d.1|24| 2. bh.11|66 aloe NaM bhaMte ! kiMsaMThie paNNate ? goyamA ! jhusiragolasaMThie paNNatte / / 3. paNNa.15/53---AgAsathiggale NaM bhaMte ! kiNA phuDe ? kaihiM vA kAehiM phuDe? 4. tthaannN,7|14-22| 5. bh.vR.1|301-etaani ca sUtrANi zUnyajJAnAdivAdanirAsena vicitravAhyA dhyAtmikavastusattA'bhidhAnArthAni IzvarAdikRtatvanirAsena cAnAditvAbhidhA- naarthaaniiti| 6. vhii,1|262--bhvissytiiti bhavA, bhavA siddhiH--nivRttiryeSAM te bhava- siddhikAH, bhavyA ityrthH| 7. pra.sA.gA.62 No saddahati sokhaM, suhesu paramaMti vigadaghAdINaM / suNidUNa te abhavvA, bhavyA vA taM paDicchati / / 8. niyamasAratAtparyavRtti,gA.156-bhAvikAle svabhAvAnantacatuSTayAtmasahaja___ jJAnAdiguNaiH bhavanayogyAH bhavyAH, eteSAM viparItAH hyabhavyAH / 6. t.suu.3|1-ghnaambu-vaataakaashprtisstthaaH saptAdho'dhaH / 10. bh.20|16| 11. tthaannN,3125|| 12. t.vR.3|1| 13. t.raa.vaa.3|1,pR.160 / 14. sthA.vR.pa.166---tatra dhanaH-styAno himazilAvad udadhiH- jalanicayaH, sa ca iti dhnoddhiH| 15. ta.rA.vA.3 / 1,pR.160 sarvA etA bhUmayaH ghanodadhivalayapratiSThAH, ghanodadhivalayaM dhanavAtavalayapratiSThitam, ghanavAtavalayaM tanuvAtavalayapratiSThitam, tanuvAtavalayamAkAzapratiSThitam, AkAzamAtmapratiSThitaM, tasyaivAdhArAdheyatvAt Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.1: u.6: sU.288-310 136 136 bhagavaI tiloyapaNNattI meM inake vargoM kA bhI ullekha milatA hai: tApamAna para havA tarala ho jAtI hai tathA zUnya se 2600 kama ghanodadhi kA varNa gomUtra ke samAna hai| dhanavAta kA varNa mUMga ke tApamAna para havA Thosa ho jAtI hai| samAna aura tanuvAta aneka varNa vAlA hai|' tattvArtharAjavArtika meM varNa prastuta sUtra meM prayukta ghanodadhi aura dhanavAta se yadi yaha tAtparya kA nirdeza kucha vyatyaya ke sAtha milatA hai| ghanodadhi kA varNa mUMga liyA jAe ki jaba sampUrNa vAtavalaya tarala rUpa dhAraNa kara le, taba ke samAna, ghanavAta kA varNa gomUtra ke samAna aura tanuvAta kA avyakta / use ghanodadhi aura Thosa rUpa dhAraNa kara le taba use dhanavAta kahA varNa hai| jAya, to aisA mAnA jA sakatA hai ki ghanodadhi avasthA meM tApamAna ghanodadhi, ghanavAyu, tanuvAyu : vaijJAnika mImAMsA -160 seM. gre. tathA ghanavAta avasthA meM tApamAna -2600 seM. gre. Adhunika vaijJAnika siddhAnta ke anusAra pratyeka padArtha kI hotA hai| tarala avasthA meM havA (liquid air) kA raMga thor3A nIlA-sA tIna avasthAe~ hotI haiM-Thosa yA ghana (solid), tarala (liquid) hA jAtA hai tathA vaha bahutAza meM pAnI aura vAyu (gas)| jaise-pAnI sAmAnya tApamAna para tarala avasthA pRthvI ke cAroM aura havA kA jo vAtAvaraNa hai, usameM bhI meM hotA hai| tApamAna 100deg seMTIgreDa hone para vASpa (yA vAyu bhinna-bhinna stara yA valaya haiN| pRthvItala se lagabhaga 50 mIla (80 avasthA) meM pariNata ho jAtA hai, tathA tApamAna 0(zUnya) DigrI kilomITara) Upara jAne ke pazcAt jo stara hai use tharmosphIyara kahA seMTIgreTa hone para barpha (yA Thosa avasthA) meM pariNata ho jAtA hai| jAtA hai, jahAM havA bahuta hI patalI ho jAtI hai| isakI tulanA yahI sthiti havA kI hai| havA (air) apane Apa meM nAiTrojana, tanuvAta se kI jA sakatI hai| yaha valaya lagabhaga 300 mIla (450 AksIjana, Argona Adi vAyuoM kA eka mizraNa hai| sAmAnya ki. mI.) taka phailA huA hai| tharmosphIyara ke nIce mesosphIyara hai tApamAna evaM dabAva kI sthiti meM vaha sadA vAyu avasthA meM rahatI jo bahuta ThaMDA hotA hai, jahAM kA tApamAna -63deg seM. gre. taka ho hai| sAmAnya dabAva kI sthiti meM zUnya se 160deg seMTIgreDa kama jAtA hai|' 308. sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ti jAva vihri|| tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti yAvad 305. bhante ! vaha aisA hI hai, bhante ! vaha aisA hI vihrti| hai-isa prakAra muni roha yAvat saMyama aura tapa se apane Apa ko bhAvita karatA huA viharaNa kara rahA hai| lAoyaTThiti-padaM lokasthiti-padam lokasthiti-pada 306. bhaMteti ! bhagavaM goyame samaNaM bhagavaM mahAvIraM jAva evaM vayAsI bhadanta ! ayi ! bhagavAn gautamaH zramaNaM 306. bhagavAn gautama zramaNa bhagavAn mahAvIra ko bhagavantaM mahAvIraM yAvad evamavAdIta- 'bhante' isa saMbodhana se saMbodhita kara isa prakAra bole 310. kativihA NaM maMte ! loyadvitI paNNa- katividhA bhadanta ! lokasthitiH prajJaptA ? 310. 'bhante ! lokasthiti kitane prakAra kI prajJApta ttA? goyamA ! aduvihA loyadvitI paNNattA, taM jahA-1.AgAsapaiTThie vaae| 2.vAya- paidie udhii| 3. udahipaiDiyA puddhvii| 4. puDhavIpaidviyA tasathAvarA paannaa| 5.ajIvA jiivpitttthiyaa| 6. jIvA kamma- piddiyaa| 7. ajIvA jiivsNghiyaa| .jIvA kmmsNghiyaa| gautama ! aSTavidhA lokasthitiH prajJaptA, tad yathA--1. AkAzapratiSThitaH vAtaH 2. vAta- pratiSThitaH udadhiH 3. udadhipratiSThitA pRthivI 4. pRthivIpratiSThitAH trasasthAvarAH prANAH 5.ajIvAH jIvapratiSThitAH 6. jIvAH karma- pratiSThitAH 7. ajIvAH jIvasaMgRhItAH 8.jIvAH krmsNgRhiitaaH| gautama ! lokasthiti ATha prakAra kI prajJApta hai, jaise--1. vAyu AkAza para pratiSThita hai|2. samudra vAyu para pratiSThita hai| 3. pRthvI samudra para pratiSThita hai| 4. vasa aura sthAvara prANI pRthvI para pratiSThita haiN| 5. ajIva jIva para pratiSThita haiN| 6. jIva karma se pratiSThita haiN| 7. ajIva jIva ke dvArA saMgRhIta haiN| 8. jIva karma ke dvArA saMgrahIta haiN| trINyapyetAni valayAnyanvarthasaMjJAni pratyekaM viNshtiyojnshsrbaahulyaani| 1. ti.p.1|268 gomuttamuggavaNNA ghaNodadhI taha ghaNANilo vAU / taNuvAdo bahuvaNNo rukkhassa tayaM va valayatiyaM / / 2. t.raa.vaa.3|1,pR.160--ttr ghanodadhayo mudgasannibhAH, ghanavAtA gomUtra varNAH, avyaktavarNAstanuvAtAH / 3.The World Book Encyclopaedia,vol.1,pp.154-157;vol.12, p.304. Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 137 za.1: u.6: sU.310,311 311. se keNadveNaM bhaMte ! evaM bucai- tat kenArthena bhadanta ! evamucyate-aSTavidhA 311. bhante ! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA aTThavihA loyaTTitI jAva jIvA kamma- lokasthitiH yAvaj jIvAH karmasaMgRhItAH ? hai--lokasthiti ATha prakAra kI prajJApta hai yAvat saMgahiyA ? jIva karma ke dvArA saMgrahIta haiM ? goyamA ! se jahANAmae kei purise vatthi- gautama ! sa yathAnAmakaH kazcit puruSaH gautama ! jaise koI puruSa kisI mazaka meM havA mADovei, vatthimADovettA uppiM sitaM baMdhai, vastima ATopayati, vastim ATopya upari bharatA hai, usameM havA bharakara Upara (muMha ke sthAna baMdhittA majjhe gaThiM baMdhai, baMdhittA uvarillaM sitaM badhnAti, baddhvA madhye granthiM badhnAti, para) gAMTha detA hai| phira mazaka ke madhya bhAga meM gaThi mayai, maittA uvarillaM desaM vAmei, baddhyA uparitanaM granthiM muJcati. makatvA gAMTha lagAtA hai, vahAM gAMTha lagAkara Upara kI gAMTha vAmettA uvarillaM desaM AuyAyassa pUrei, uparitanaM dezam vamayati, vanayitvA uparitanaM ko kholatA hai| use kholakara Upara ke bhAga kI pUrettA uppiM sitaM baMdhai, baMdhittA majjhillaM dezam apkAyena pUrayati, pUrayitvA upari havA ko bAhara nikAla detA hai| use nikAla kara gaMThiM muyai / se nUNaM goyamA ! se AuyAe sitaM badhnAti, baddhvA madhyamaM granthiM munycti| Upara ke bhAga ko jala se bharatA hai| use jala tassa vAuyAyassa uppiM uvarimatale ciTThai? atha nUnaM gautama ! saH apkAyaH tasya vAyu- se bharakara Upara gAMTha detA hai, vahAM gAMTha dekara kAyasya upari uparitanatale tiSThati ? phira madhya bhAga kI gAMTha kholatA hai| gautama ! kyA vaha pAnI usa vAyu ke Upara-Upara ThaharatA haMtA citttthi| se teNaDeNaM goyamA ! evaM buccai-aduvihA loyaDitI jAva jIvA kmmsNghiyaa| hanta tisstthti| tat tenArthena gautama ! evamucyate-aSTavidhA lokasthitiH yAvan jIvAH krmsNgRhiitaaH| se jahA vA keI purise vatthimADovei, vatthi- sa yathA vA kazcit puruSaH vastim ATo- mADovettA kaDIe baMdhai, baMdhittA atthAha- payati, vastim ATopya kaTyAM badhnAti, matAramaporusiyaMsi udagaMsi ogaahejaa| se baddhvA astAghAtArApauruSeye udake ava- nRNaM goyamA ! se purise tassa AuyAyassa gaahte| atha nUnaM gautama ! sa puruSaH tasya uvarimatale cidui ? ap- kAyasya uparitanatale tiSThati ? hAM, ThaharatA hai| gautama ! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hailokasthiti ATha prakAra kI prajJApta hai yAvat jIva karma ke dvArA saMgRhIta haiN| jaise koI puruSa mazaka meM havA bharatA hai, usameM havA bharakara use apane kaTi-pradeza meM bAMdhatA hai, vahAM bAMdhakara athAha, atara tathA apauruSeya jala meM avagAhana karatA hai / gautama ! kyA vaha puruSa jala ke Upara-Upara ThaharatA hai ? hAM, ThaharatA hai| isI prakAra lokasthiti ATha prakAra kI prajJapta hai yAvat jIva karma ke dvArA saMgRhIta haiM / haMtA citttthi| hanta tisstthti| evaM vA avihA loyadvitI jAva jIvA evaM vA aSTavidhA lokasthitiH yAvaj jIvAH kmmsNghiyaa|| krmsNgRhiitaaH| bhASya 1. sUtra 310,311 ___AkAza-pratiSThita AkAza sva-pratiSThita hai, isalie usakA kisI para pratiSThita hone kA ullekha nahIM hai|' udadhi-pratiSThita pRthvI hai| pRthvI udadhi para pratiSThita hai, yaha sApekSa vacana hai| ISatprAgbhArA pRthvI AkAza para pratiSThita hai|' pRthvI-pratiSThita trasa-sthAvara prANI haiN| yaha bhI sApekSa vacana hai| trasa-sthAvara prANI AkAza, parvata aura vimAna para pratiSThita bhI hote haiN|' jIva-pratiSThita ajIva vRttikAra ne ajIva kA artha 'zarIra Adi pudgala' kiyA hai| isakA tAtparya yaha hai ki ajIva-sRSTi kA jo nAnAtva hai, jitane dRzya-parivartana aura pariNamana haiM, ve jIva ke dvArA kRta haiN| jo kucha dikhAI de rahA hai, vaha yA to jIvaccharIra hai yA jIva-mukta zarIra hai| isa apekSA se ajIva jIva para pratiSThita hai| karma-pratiSThita jIva-jIva kA jitanA nAnAtva hai, usake jitane parirvatana aura vividha rUpa haiM, ve saba karma ke dvArA niSpanna haiN| isa 1. bh.bR.1|310 ----AkAzaM tu svapratiSThitameveti na tatpratiSThAcintA kRteti| 2. vhii,1|310-vaahulyaapekssyaa cedamuktam, anyathA ISatprAgbhArA pRthivI aakaashprtisstthitaiv| 3. vhii,1|310-tthaa pRthivIpratiSThitAstrasasthAvarAH prANAH, idamapi prAyikameva, anyathA''kAzaparvatavimAnapratiSThitA api te santIti / 4. vhii,1|310 tathA'jIvAH--zarIrAdipudgalarUpA jIvapratiSThitAH, jIveSu teSAM sthittvaat| Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za. 1: u.6H sU.310-313 apekSA se jIva ko karma-pratiSThita kahA gayA hai| isa sandarbha meM jIva ke vibhakti-bhAva kA sUtra draSTavya hai / ' jIva-saMgrahIta ajIva - ajIva jIva ke dvArA saMgRhIta haiM, unameM kathaJcit ekAtmaka sambandha sthApita hotA hai; isalie unameM parivartana ghaTita hotA hai| karma-saMgRhIta jIva-karma kA jIva ke sAtha saMbandha sthApi jIva-poggala - padaM 312. atthi NaM bhaMte ! jIvA ya poggalA ya aNNamaNNabaddhA, aNNamaNNapuTThA, aNNamaNNamogADhA, aNNamaNNasiNehapaDibaddhA, aNNamaNNaghaDattAe ciTThati ? haMtA atthi // 313. se keNaTTeNaM bhaMte ! evaM buccai -- atthi NaM jIvA ya poggalA ya aNNamaNNabaddhA, aNNamaNNapuTThA, aNNamaNamogADhA, aNNamaNNasiNehapaDibaddhA, aNNamaNNaghaDattA ciTThati ? goyamA ! se jahANAmae harade siyA puNNe puNNappamANe bolaTTamANe vosaTTamANe samabharaghaDattAe ci ahe NaM kei purise taMsi haradaMsi egaM mahaM nAvaM sayAsavaM sayachiddaM ogAhejA / se nUNaM goyamA ! sA nAvA tehiM AsavadArehiM ApUramANI - ApUramANI puNNA puNNappa - mANA bolaTTamANA vosaTTamANA samabharaghaDattAe cigs ? haMtA ciTThA / se teNadveNaM goyamA ! evaM bucai -- asthi NaM jIvA ya poggalA ya aNNamaNNabaddhA, aNNamaNNapuTThA, aNNamaNNamogATA, aNNamaNNasiNehapaDibaddhA, aNNamaNNaghaDattAe ciTThati // 138 bhagavaI hotA hai; isalie unake dvArA jIva meM parivartana ghaTita hotA hai| vRttikAra ne 'pratiSThita' kI vyAkhyA AdhArAdheya bhAva ke sAtha tathA 'saMgRhIta' kI vyAkhyA saMgrAhya-saMgrAhaka bhAva ke sAtha kI hai / ' sita-- granthi / ' apauruSeya-puruSa ke zarIra mAna se adhika pramANa vAlA / ' jIva- pudgala-padam asti bhadanta ! jIvAH ca pudgalAH ca anyonyabaddhAH, anyonyaspRSTAH, anyonyAvagADhAH, anyonyasnehapratibaddhAH, anyonyaghaTatayA tiSThanti ? hanta asti / tat kenArthena bhadanta ! evamucyate-asti jIvAH ca pudgalAH ca anyonyabaddhAH, anyonyaspRSTAH, anyonyAvagADhAH, anyonyasnehapratibaddhAH, anyonyaghaTatayA tiSThanti ? gautama ! sa yathAnAmakaH hRdaH syAt pUrNaH pUrNapramANaH vyapaloTan vikasan samabharaghaTatayA tiSThati / atha kazcid puruSaH tasmin hRde ekAM mahatIM nAvaM zatAzravAM zatacchidrAM avagAhayeta / atha nUnaM gautama ! sA nauH taiH AzravadvAraiH ApUryamANA- ApUryamANA pUrNA pUrNapramANA vyapaloTatI vikasatI samabharaghaTatayA tiSThati ? 1. bha. 12 / 120 - kampao NaM bhaMte! jIve no akammao vibhattibhAvaM pariNamai ? kammao NaM jae no akampao vibhattibhAvaM pariNamai ? haMtA goyamA ! kammao NaM jIve no akampao vibhattibhAvaM pariNamai, kampao NaM jae no akammao vibhattibhAvaM pariNamai / 2. bha. vR. 1 / 310 - athAjIvAH jIvapratiSThitAstathA'jIvA jIvasaMgRhItA ityetayoH ko bhedaH ? ucyate pUrvasmin vAkye AdhArAdheyabhAva uktaH, uttare tu saMgrAhyasaMgrAhakabhAva iti bhedaH / yacca yasya saMgrAhyaM tattasyAdheyamapyarthApattitaH hanta tiSThati / tat tenArthena gautama ! evamucyate-- asti jIvAH ca pudgalAH ca anyonyabaddhAH, anyonyaspRSTAH, anyonyAvagADhAH, anyonyasnehapratibaddhAH, anyonyaghaTatayA tiSThanti / jIva- pudgala-pada 312. 'bhante ! kyA jIva aura pudgala anyonya- baddha, anyonya-spRSTa, anyonya- avagADha, anyonya-snehapratibaddha aura anyonya- ekIbhUta bane hue haiM ? hAM, bane hue haiN| 313. bhante ! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai-- jIva aura pudgala anyonya-baddha, anyonya- spRSTa, anyonya- avagADha, anyonya-snehapratibaddha aura anyonya- ekIbhUta bane hue haiM ? gautama ! jaise koI draha (nada) hai| vaha jala se pUrNa, paripUrNa pramANa vAlA, chalakatA huA, hiloreM letA huA cAroM ora se jalajalAkAra ho rahA hai / koI vyakti usa graha meM eka bahuta bar3I saikar3oM AzravoM aura saikar3oM chidroM vAlI naukA ko utaare| gautama ! vaha naukA una Azrava dvAroM ke dvArA jala se bharatI huI-bharatI huI, pUrNa, paripUrNa pramANa vAlI, chalakatI huI, hiloreM letI huI, cAroM ora se jalajalAkAra ho jAtI hai ? hAM, ho jAtI hai| gautama ! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai-jIva aura pudgala anyonya-baddha, anyonya-spRSTa, anyonya - avagADha, anyonya-snehapratibaddha aura anyoekIbhUta bane hue haiN| syAd yathA'pUpasya tailamityAdhArAdheyabhAvopyuttaravAkye dRzya iti / tathA jIvAH karmasaMgRhItAH saMsArijIvAnAmudayaprAptakarmavazavarttitvAt, ye ca yadvazAstra pratiSThitAH / yathA ghaTe rUpAdayaH ityevamihApyAdhArAdheyatA dRzyeti / 3. vahI, 11311 sitaM 'SiD bandhane' iti vacanAt / ktapratyayasya ca bhAvArthatvAt karmArthatvAdvA bandhaM --- granthimityarthaH / 4. vahI, 1 311 puruSaH pramANamasyeti pauruSeyaM tavpratiSedhAd apauruSeyam / Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI za.1: u.6: sU.312,313 bhASya 1. sUtra 312,313 jIva aura pudgala kA sambandha aura pudgala meM neha hai AkarSita hone kI arhtaa| isa ubhayAtmaka sneha ke dvArA paraspara saMbaMdha sthApita ho jAtA hai| naukA meM chidra hai jIva aura pudgala donoM meM atyantAbhAva hai| jIva cetana hai to pAnI apane Apa usameM bhara jaaegaa| prastuta sUtra meM isa saMbaMdha aura pudgala acetana hai| cetana kabhI acetana nahIM banatA, acetana ko bandha, sparza, avagAha, sneha-pratibaddha aura 'ghaTA' (ekIbhUta avakabhI cetana nahIM bntaa| astitva kI traikAlika svatantratA hone para sthA) ina pAMca rUpoM meM pratipAdita kiyA gayA hai| bhI kyA inameM koI sambandha ho sakatA hai ? prastuta sUtra meM isa viSaya para vimarza kiyA gayA hai| gautama ne jijJAsA kI-bhaMte ! kyA jIva AcArya amRtacandra ne jIva meM hone vAle snigdha pariNAma kA aura pudgala paraspara baddha, spRSTa, avagADha, neha-pratibaddha aura eka pratipAdana kiyA hai| ghaTaka ke rUpa meM rahate haiM ? zarIra aura manas kA sambandha bhagavAn ne isakA uttara 'hAM' meM diyaa| ina donoM tattvoM meM jaina darzana ke anusAra citta caitanya svarUpa aura manas acetana pragADha saMbaMdha hai| saMbaMdha aura visaMbaMdha ke AdhAra para jIva do bhAgoM hotA hai| phira bhI vyAvahArika paribhASA ke anusAra hama citta ke meM vibhakta ho jAte haiM--saMsArI jIva aura mukta jiiv| jo jIva sthAna para mana kA prayoga kara rahe haiN| mana cetana hai aura zarIra pudgala ke sAtha ghule-mile hote haiM, ve saMsArI yA baddha kahalAte haiN| acetana hai, phira ina donoM meM sambandha kaise ho sakatA hai aura ye pudgala se aspRSTa jIva mukta yA siddha kahalAte haiN| eka dUsare ko prabhAvita kaise kara sakate haiM ? isa viSaya meM jaina saMsArI jIva pudgala se itane ghulemile haiM ki pudgala ko / darzana kA spaSTa abhimata hai ki saMsArI jIva svarUpataH cetana hote hue chor3akara unakI vyAkhyA nahIM kI jA sktii| AcArya siddhasena ne| bhI pudgala yA zarIra se sarvathA bhinna nahIM haiN| ina donoM meM naisargika jIva aura pudgala ke saMbaMdha para anekAnta dRSTi se vicAra kiyA hai| sambandha calA A rahA hai| ye donoM paraspara saMbaddha haiM; isalie inameM unhoMne batAyA hai-jIva aura pudgala dUdha aura pAnI kI taraha paraspara anna kriyA hotI hai aura isalie ve eka dasare ko prabhAvita karate ota-prota haiM; isIlie unameM 'yaha jIva' aura 'vaha pudgala' hai-aisA vibhAga karanA ucita nahIM hai| yaha jIva aura pudgala kA abhedAtmaka pAzcAtya darzana ke itihAsa meM mana aura zarIra ke sambandha kI pratipAdana hai| rUpa Adi tathA bAlya, yauvana Adi paryAya zarIragata samasyA bahuta dinoM se calI A rahI hai| dekArte ne mana kI dhAraNA hote haiM, para ve jIva se aprabhAvita haiM, aisA nahIM mAnA jA sktaa| ko nae rUpa meM prastuta kiyaa| usase pahale dArzanikoM ne mana aura jIva meM indriya-jJAna, smRti-jJAna Adi ke paryAya hote haiM, unheM bhI zarIra ko eka hI tattva ke do pahaluoM ke rUpa meM svIkAra kiyA pudgala se aprabhAvita nahIM mAnA jA sktaa| isa dRSTi se jIva aura thaa| parantu dekArte ne mana ko zarIra se bhinna maanaa| pahale mana tathA pudgala meM pragADha saMbaMdha sthApita hotA hai| unakA tAttvika svarUpa zarIra sApekSa mAne jAte the, parantu dekArte ne nirapekSa rUpa se donoM bhinna hai, isalie unameM svarUpagata bheda bhI hai| yaha jIva aura pudgala kI sattA svIkAra kii| dekArte ke anusAra zarIra bhautika guNoM kA ke bhedAbheda kI anekAnta dRSTi hai|' vistAra hai aura mana meM cetana tattva vartamAna hai| aba prazna yaha jIva aura pudgala kA saMbaMdha bhautika hotA hai yA abhautika? upasthita hotA hai ki zarIra kA mana para aura mana kA zarIra para yaha eka prazna hai| saMsArI avasthA meM jIva sarvathA abhautika nahIM kaise prabhAva par3atA hai ? jaba hama koI kArya apanI icchA se karate hotA; isalie jIva aura pudgala ke saMbaMdha ko bhautika mAnA jA haiM to jAna par3atA hai ki mana kA zarIra para prabhAva hai aura jaba hai to jAna par3atA hai ki mana kA za sakatA hai| prastuta sUtra ke anusAra yaha saMbaMdha kevala jIva yA pudgala jJAnendriyoM se anubhava karate haiM to yaha jJAta hotA hai ki zarIra kA kI ora se hI nahIM hotA, kintu donoM ora se hotA hai| isakI mana para prabhAva hotA hai| jAnakArI hameM 'sneha-pratibaddha' se milatI hai| jIva meM sneha hai-Azrava 1. smmti.1|47,48 aNNoNNANugayANaM 'imaM va taM va' ti vibhayaNamajuttaM / jaha duddha-pANiyANaM jAvaMta visesapajjAyA / / rUAi pajjavA je dehe jIvadaviyammi suddhammi / te aNNoNNANugayA paNNavaNijjA bhavatthami / / 2. paJcAstikAya, gA.128-130 para tattvapradIpikAvRtti, pR.185---iha hi saMsA riNo jIvAdanAdivaMdhanopAdhivazena bigdhaH pariNAmo bhavati / 3. bh.13|126-aayaa bhaMte ! maNe ? aNNe maNe ? goyamA ! no AyA maNe, aNNe maNe / rUviM bhaMte ! maNe ? arUviM maNe? goyamA ! rUviM maNe, no arUviM maNe / sacitte bhaMte ! maNe ? acite maNe ? goyamA ! no sacitte maNe, acitte maNe / jIve bhaMte ! maNe ? ajIve maNe ? goyamA ! no jIve maNe, ajIve maNe / jIvANaM bhaMte maNe? ajIvANaM maNe? goyamA ! jIvANaM maNe, no ajIvANaM maNe / Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.1: u.6: sU.312-316 140 bhagavaI spinoz2A ke anusAra mana aura zarIra eka hI dravya ke do paribhoktA aura paribhogya pahalu haiN| donoM kA sambandha Izvara se hai| ve isI sattA ke ciMtana aura vistAra ke rUpa haiN| eka hI dravya ke guNa ke AkAra hone ke ___ prastuta sUtra meM jIva ko paribhoktA aura pudgaloM ko paribhogya kAraNa donoM eka dUsare se mile rahate haiM, yadyapi kriyAtmaka rUpa se kahA hai| jIva aura pudgala meM paribhoktA aura paribhogya kA sambandha mana aura zarIra alaga-alaga jAna par3ate haiN| zarIra para sadaiva bAhya hai| jIva cetana hai, isalie vaha paribhoktA hai| ajIva acetana hai, padArthoM ke prabhAva par3ate rahate haiM tathA usameM nirantara nae rUpa dikhalAI isalie vaha paribhogya hai| cetana meM paribhoktatva nAmaka paryAya hai aura par3ate rahate haiN| ina parivartanoM kA bodha mana ko hotA rahatA hai| acetana meM paribhogya nAmaka paryAya hai|' ina paryAyoM ke kAraNa cetana aura acetana meM sambandha sthApita hotA hai| hama khAte haiM, kAma karate bAhya padArtha jisa rUpa meM zarIra ko prabhAvita karate rahate haiM, mana usako bhI usI rUpa meM hI jAna sakatA hai, vAstavika rUpa meM nhiiN| haiM, indriya-saMvedana karate haiM, zvAsa lete haiM, bolate haiM aura socate haiM, isase siddha hotA hai-mana ko zarIra prabhAvita nahIM karatA aura na yaha acetana kA cetana para prabhAva hai| mastiSka dvArA saMvedana aura zarIra ko mana prabhAvita karatA hai| jJAna ho rahA hai| acetana zarIra cetana banA huA hai, yaha cetana kA acetana para prabhAva hai| lAibanitsa ne zarIra aura mana ke sambandha ko kArya-kAraNavAda ke AdhAra para smjhaayaa| usake anusAra zarIra aura mana svatantra sambandha-prakriyA ko jAnane kA dArzanika mUlya hI nahIM, isakA rUpa se apanI-apanI kriyAeM karate haiN| mana aura zarIra eka dUsaroM AdhyAtmika mUlya bhI hai| sambandhAtIta, vicArAtIta aura prabhAvAtIta sAdhanA sambandha-jJAna ke bAda hI saMbhava ho sakatI hai| ko prabhAvita nahIM krte| manovijJAna meM bhI jijJAsA hai ki zarIra aura mana meM kyA niSkarSa sambandha hai ? zarIra mana ko prabhAvita karatA hai yA mana zarIra ko 1. anekAnta dRSTi ke anusAra cetana aura acetana sarvathA bhinna nahIM prabhAvita karatA hai ? ThIka yahI prazna hamAre sAmane hai ki zarIra cetanA ko prabhAvita karatA hai yA cetanA zarIra ko prabhAvita karatI haiM; isalie inameM sambandha ho sakatA hai| hai ? ina donoM meM paraspara kyA sambandha hai ? ye donoM eka dUsare ko 2. isa saMsAra meM jIva kA astitva pudagala-mukta nahIM hai; saMsArI jIva prabhAvita karate haiM, inheM alaga nahIM kiyA jA sktaa| zarIra aura zuddha nahIM, yaugika hai| cetanA ko sarvathA svatantra svIkAra kara hama vyAkhyA nahIM kara sakate, 3. cetana aura acetana ko sarvathA bhintra tathA saMsArI jIva ko sarvathA kintu sApekSa svatantra svIkAra kara hama unake sambandha aura pArasparika zuddha mAnane para hI sambandha kI samasyA jaTila banatI hai| prabhAva kI vyAkhyA kara sakate haiN| 4. bheda-vijJAna kI sAdhanA cetana aura acetana ke sApekSa sambandha ke AdhAra para hI ho sakatI hai, AdhyAtmika dRSTi se isakA bahuta mUlya hai| siNehakAya-padaM nehakAya-padam nehakAya-pada 314. atthi NaM bhaMte ! sadA samitaM suhame asti bhadanta ! sadA samitaM sUkSmaH snehakAyaH 314. 'bhante ! kyA sUkSma snehakAya sadA saMgaThita siNehakAe pavaDai ? patati ? rUpa meM giratA hai ? haMtA atthi|| hanta asti| hAM, giratA hai| 315. se bhaMte ! kiM uDuDhe pavaDai ? ahe pavaDai ? tirie pavaDai ? tad bhadanta ! kim UrdhvaM patati ? adhaH 315. bhante ! kyA vaha UMce loka meM giratA hai ? patati ? tiryak patati ? nIce loka meM giratA hai ? tirache loka meM giratA goyamA ! uDDhe vi pavaDai, ahe vi pavaDai, tirie vi pvddi|| gautama ! Urdhvamapi patati, adho'pi patati, tiryagapi ptti| gautama ! Urdhvaloka meM bhI giratA hai, nIce loka meM bhI giratA hai, tirache loka meM bhI giratA hai| 316. jahA se bAyare AuyAe aNNa- yathA sa bAdaraH apkAyaH anyonyasamAyuktaH 316. jaise vaha bAdara (sthUla) jala paraspara saMyukta maNNasamAutte ciraM pi dIhakAlaM cidui tahA ciramapi dIrdhakAlaM tiSThati tathA so'pi? hokara bahuta lambe samaya taka rahatA hai, kyA vaise hI NaM se vi? sUkSma jala bhI bahuta lambe samaya taka rahatA hai ? No iNadve samaTe / seNaM khippAmeva viddhaMsa- no ayamarthaH smrthH| sa kSiprameva vidhvaMsa- gautama ! yaha artha saMgata nahIM hai| vaha zIghra hI maagcchi| maagcchti| vidhvaMsa ko prApta ho jAtA hai| 1. (ka) bha.25/17-jIvadavvANaM ajIvadavyA paribhogattAe hvymaagcchNti| no ajIvadavvANaM jIvadavyA paribhogattAe havvamAgacchati // (kha) bha.bR.pa.856-iha jIvadravyANi paribhojakAni sacetanatvena grAhakatvAda itarANi tu paribhogyAnyacetanatayA grAhyatvAt / . Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 1. sUtra 314-316 hakA jala kA eka prakAra hai| paNNavaNA meM bAdara apkAya ke aneka prakAra nirdiSTa haiM, jaise--avazyAya, hima, kuhAsA, olA aadi-aadi|' abhayadevasUri ne snehakAya kI vyAkhyA nahIM kI / malayagiri ne bRhatkalpabhASya kI vRtti meM sneha kA artha avazyAya, koharA, hima, barpha Adi kiyA hai| prastuta AlApaka meM 'sneha' ke sAtha 'sUkSma' vizeSaNa kA prayoga kiyA gayA hai| isase jJAta hotA hai ki osa se bhI sUkSma jala-dravya ke lie 'sUkSma-sneha' zabda kA prayoga kiyA gayA hai| prakaraNa ke anusAra vaha nirantara giratA hai| bRhatkalpabhASya meM sniggha aura rUkSa kAla ke anusAra usake girane ke samaya kA nirdeza kiyA gayA hai| zizirakAla meM prathama aura antima prahara meM vaha adhika mAtrA meM giratA hai| grISmakAla meM prathama aura antima prahara ke Adhe-Adhe bhAga meM vaha adhika giratA hai| zeSa samaya meM vaha alpa giratA hai| abhayadevasUri kA bhI yahI abhimata hai / ' 317 sevaM bhaMte! sevaM bhaMte! ti // sUkSma snehakAya kI tulanA ArdratA (humidity) se kI jA sakatI hai| sUkSma snehakAya UMce, nIce aura tirache tInoM lokoM meM giratA 1. paNNa. 1 / 22,23 / 2. bR.ka.bhA.gA. 521, bhAga 1, pR.151 141 paDhama- carimAu sisire, gimhe addhaM tu tAsi vaJjitA / pAyaM Thave siNehAdirakkhaNaTThA pavese vA // bhASya paDhama carimAu sisire, gimhe addhaM tu tAsi vajrettA / pAyaM Thave siNehAirakkhaNaTThA pavese vA // tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti / 3. bha.bR.1 / 314-'sadA' sarvadA 'samiyaM' ti saparimANaM na bAdarApkAyavadaparimitamapi, athavA 'sadA' iti sarvartuSu 'samita' miti rAtrI divasasya ca pUrvAparayoH praharayoH, tatrApi kAlasya snigdhetarabhAvamapekSya bahutvamalpatvaM cAvaseyamiti, yadAha hai| isa AdhAra para yaha anumAna kiyA jA sakatA hai ki vaha tamaskAya se giratA hai aura pUre vAtAvaraNa meM vyApta hotA hai| ' vRttikAra ne Urdhva kI vyAkhyA meM vartulavaitADhya Adi kA ullekha kiyA hai| 'adho' kI vyAkhyA meM adholokavartI grAmoM kA ullekha kiyA hai| zabda-vimarza sadA samita-vRttikAra ne 'sadA' kA artha sarvadA aura 'samita' kA artha saparimANa kiyA hai| vaikalpika rUpa meM 'sadA' kA artha saba RtuoM meM tathA 'samita' kA artha rAta aura dina kA prathama aura antima prahara kiyA hai| kintu 'samita' zabda kA artha vimarzanIya hai| 'sadA samitaM' yaha eka vAkyAMza hai| prastuta Agama meM vibhinna sandarbhoM meM isakA aneka bAra prayoga huA hai| 'samita' zabda sami dhAtu se niSpanna hai / usakA artha hai ikaTThA honA, saMgaThita honA, milanA aadi|' isalie samita kA artha ekatrita athavA saMgaThita rUpa' kiyA jA sakatA hai| za. 1: u.6: sU. 314-317 317. bhante ! vaha aisA hI hai, bhante ! vaha aisA hI hai| lapitapAtraM bahirna sthApayet snehAdirakSaNArthAyeti / 'sUkSmaH snehakAyaH' iti apakAyavizeSa ityarthaH / 4. bha. 6 | 78 asthi bhaMte ! tamukkAe orAlA balAhayA saMseyaMti ? sammucchaMti ? vAsaM vAsaMti ? haMtA asthi // 5. bha.vR.1 / 315-- 'uDDe' tti Urdhvaloke vartulavaitADhyAdiSu, 'ahe' tti adholokagrAmeSu / 6. ApTe - sami- Tocome ormeet together, be united, orjoined with. Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattamo uddeso : sAtavAM uddezaka saMskRta chAyA deza sarva-padama hindI anuvAda deza sarva pada desa-saba-padaM 315. neraie NaM bhaMte ! neraiesu uvavajamANe, kiM-1.deseNaM desaM uvavanai ? 2. deseNaM sabbaM uvavajai ? 3. sabveNaM desaM uvavajai? 4. sabveNaM savvaM uvavajai ? nairayikaH bhadanta ! nairayikeSu upapadyamAnaH, 318. 'bhante ! nairayikoM meM upapadyamAna (upapanna kiM-1. dezena dezam upapadyate ? 2. dezena hotA huA) nairayika kyA-1. deza ke dvArA deza sarvam upapadyate ? 3. sarveNa dezam upapadyate? meM upapanna hotA hai ? 2. deza ke dvArA sarva meM 4. sarveNa sarvam upapadyate ? upapanna hotA hai ? 3. sarva ke dvArA deza meM upapanna hotA hai ? 4. sarva ke dvArA sarva meM upapanna hotA goyamA ! 1. no deseNaM desaM uvvji| 2. no deseNaM savvaM uvvji| 3. no savveNaM desaM uvvji| 4. sabeNaM savvaM uvvjy|| gautama ! 1. no dezena dezam upapadyate / 2.no dezena sarvam uppdyte| 3. no sarveNa dezam uppdyte| 4. sarveNa sarvam uppdyte| gautama ! vaha 1. deza ke dvArA deza meM upapanna nahIM hotaa| 2. deza ke dvArA sarva meM upapanna nahIM hotaa| 3. sarva ke dvArA deza meM upapanna nahIM hotaa| 4. sarva ke dvArA sarva meM upapanna hotA hai| 316. jahA neraie, evaM jAva vemaannie| yathA nairayikaH, evaM yAvad vaimaanikH|| 316. nairayika kI bhAMti hI vaimAnika taka kA upapAda jJAtavya hai| 320. neraie NaM bhaMte ! neraiesu uvavajamANe, kiM-1. deseNaM desaM AhArei ? 2. deseNaM savaM AhArei ? 3. sanceNaM desaM AhArei ? 4. sabveNaM savvaM AhArei ? nairayikaH bhadanta ! nairayikeSu upapadyamAnaH, 320. bhante ! nairayikoM meM upapadyamAna nairayika kiM--1. dezena dezam Aharati ?2. dezena kyA-1. deza ke dvArA deza kA AharaNa karatA sarvam Aharati ? 3. sarveNa dezam Aharati? hai ? 2. deza ke dvArA sarva kA AharaNa karatA 4. sarveNa sarvam Aharati ? hai? 3. sarva ke dvArA deza kA AharaNa karatA hai? 4. sarva ke dvArA sarva kA AharaNa karatA hai ? gautama ! 1. no dezena dezam Aharati / 2.no gautama ! vaha 1. deza ke dvArA deza kA AharaNa dezena sarvama aahrti| 3. sarveNa vA dezama nahIM karatA / 2. deza ke dvArA sarva kA AharaNa nahIM karata Aharati / 4. sarveNa vA sarvam Aharati / nahIM karatA / 3. sarva ke dvArA deza kA AharaNa karatA hai| 4. athavA sarva ke dvArA sarva kA AharaNa karatA hai| goyamA ! 1. no deseNaM desaM AhArei / 2. no deseNaM savvaM AhAreDa 3. sabeNaM vA desaM AhArei / 4. sabveNaM vA savaM aahaarei|| 321. evaM jAva vemANie / evaM yAvad vaimaanikH| 321. isI prakAra vaimAnika taka jJAtavya hai| 322. neraie NaM bhaMte ! neraiehito ubaTTa- mANe, kiM-1. deseNaM desaM uvvaTTai ? 2.deseNaM savvaM ubvaTTai ? 3. savveNaM desaM ubbai ? 4. sabeNaM sav ubaTTai ? nairayikaH bhadanta ! nairayikebhyaH udvartamAnaH, 322. bhante ! nairayikoM se udvartana karatA huA kiM 1. dezena dezam udvartate ? 2. dezena nairayika kyA-1. deza ke dvArA deza se udvartana sarvam udvartate ? 3. sarveNa dezam udvartate? karatA hai ? 2. deza ke dvArA sarva se udvartana 4. sarveNa sarvam udvartate ? karatA hai ? 3. sarva ke dvArA deza se udvartana karatA hai ? 4. sarva ke dvArA sarva se udvartana karatA hai ? gautama ! 1. no dezena dezam udvartate / gautama ! vaha 1. deza ke dvArA deza se udvartana goyamA ! 1. no deseNaM desaM ubtttti| Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 2. no deseNaM savvaM ubvaTTai / 3. no savveNaM desaM uvvaTTai / 4. savveNaM savvaM ubvaTTaI // 323. evaM jAva vemANie / 324. neraie NaM bhaMte ! neraiehiMto ubbaTTamANe, kiM- 1. deseNaM desaM AhAre 2. deseNaM savvaM AhArei ? 3. savveNaM desaM AhAre ? 4. savveNaM savvaM AhArei ? goyamA ! 1. no deseNaM desaM AhArei / 2. no deseNaM savvaM AhArei / 3. savveNaM vA desaM AhArei / 4. savveNaM vA savvaM AhArei // 325. evaM jAva vemANie // 326. neraie NaM bhaMte ! neraiesu uvavaNNe, kiM - 1. deseNaM de uvavaNNe ? 2. deseNaM savvaM uvavaNNe ? 3. savveNaM detaM uvavaNNe ? 4. savveNaM savvaM uvavaNNe ? goyamA ! 1. no deseNaM desaM uvavaNNe / 2. no deseNaM savvaM uvavaNNe / 3. no savveNaM desaM uvavaNNe / 4. savveNaM savvaM uvavaNNe / / 327. evaM jAva vemANie // 328. neraie NaM bhaMte ! neraiesu uvavaNNe, kiM 1. deseNaM desaM AhArei ? 2. deseNaM savvaM AhAre ? 3. savveNaM desaM AhAreDa ? 4. savveNaM savvaM AhArei ? gomA ! no deseNaM desaM AhArei / 2. no deseNaM savvaM AhArei / 3. savyeNaM vA desaM AhArei / 4. savveNaM vA savvaM AhArei // 326. evaM jAva vemANie / 143 2. no dezena sarvam udvartate / 3. no sarveNa dezam udvartate / 4. sarveNa sarvam udvartate / evaM yAvad vaimAnikaH / nairayikaH bhadanta ! nairayikebhyaH udvartamAnaH kiM - 1. dezena dezam Aharati ? 2. dezena sarvam Aharati ? 3. sarveNa dezam Aharati ? 4. sarveNa sarvam Aharati ? gautama ! 1. no dezena dezam Aharati / 2. no dezena sarvam Aharati / 3. sarveNa vA dezam Aharati / 4. sarveNa vA sarvam Aharati / evaM yAvad vaimAnikaH / nairayikaH bhadanta ! nairayikeSu upapannaH, kiM 1. dezena dezam upapannaH ? 2. dezena sarvam upapannaH 3. sarveNa dezam upapannaH / 4. sarveNa sarvam upapannaH ? gautama ! 1. no dezana dezam upapannaH / 2. no dezena sarvam upapannaH / 3. no sarveNa dezam upapannaH ? 4. sarveNa sarvam upapannaH / evaM yAvad vaimaanikH| nairayikaH bhadanta ! nairayikeSu upapannaH kiM 1. dezena dezam Aharati ? 2. dezena sarvam Aharati ? 3. sarveNa dezam Aharati ? 4. sarveNa sarvam Aharati ? gautama ! 1. no dezena dezam Aharati / 2. no dezena sarvam Aharati / 3. sarveNa vA dezam Aharati / 4. sarveNa vA sarvam Aharati / evaM yAvad vaimaanikH| za. 1: u.7: sU. 322-326 nahIM krtaa| 2. deza ke dvArA sarva se udvartana nahIM karatA / 3. sarva ke dvArA deza se udvartana nahIM karatA / 4. sarva ke dvArA sarva se udvartana karatA hai| 323. isI prakAra vaimAnika taka jJAtavya hai / 324. bhante ! nairayikoM se udvartana karatA huA nairayika kyA - 1. deza ke dvArA deza kA AharaNa karatA hai ? 2. deza ke dvArA sarva kA AharaNa karatA hai ? 3. sarva ke dvArA deza kA AharaNa karatA hai ? 4. sarva ke dvArA sarva kA AharaNa karatA hai ? gautama ! vaha 1. deza ke dvArA deza kA AharaNa nahIM karatA / 2. deza ke dvArA sarva kA AharaNa nahIM karatA / 3. sarva ke dvArA deza kA AharaNa karatA hai / 4. athavA sarva ke dvArA sarva kA AharaNa karatA hai| 325. isI prakAra vaimAnika taka jJAtavya hai / 326. bhante ! nairayikoM meM upapanna nairayika kyA9. deza ke dvArA deza meM upapanna hai ? 2. deza ke dvArA sarva meM upapanna hai ? 3. sarva ke dvArA deza meM upapanna hai ? 4. sarva ke dvArA sarva meM upapanna hai ? gautama ! 1. vaha deza ke dvArA deza meM upapanna nahIM hai / 2. deza ke dvArA sarva meM upapanna nahIM hai / 3. sarva ke dvArA deza meM upapanna nahIM hai / 4. sarva ke dvArA sarva meM upapatra hai| 327. isI prakAra vaimAnika taka jJAtavya hai / 328. bhante ! nairayikoM meM upapanna nairayika kyA1. deza ke dvArA deza kA AharaNa karatA hai ? 2. deza ke dvArA sarva kA AharaNa karatA hai ? 3. sarva ke dvArA deza kA AharaNa karatA hai ? 4. sarva ke dvArA sarva kA AharaNa karatA hai / gautama ! vaha 9. deza ke dvArA deza kA AharaNa nahIM karatA / 2. deza ke dvArA sarva kA AharaNa nahIM karatA / 3. sarva ke dvArA deza kA AharaNa karatA hai / 4. athavA sarva ke dvArA sarva kA AharaNa karatA hai| 326. isI prakAra vaimAnika taka jJAtavya hai / Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.1: u.7: sU.318-333 144 bhagavaI 330. neraie NaM bhaMte ! neraiehiMto ubaTTe, nairayikaH bhadanta ! nairayikebhyaH uddhRttaH, kiM 330. bhante ! nairayikoM se udvRtta (nikalA) huA kiM-1. deseNaM desaM ubaTTe ? 2. deseNaM ___-1. dezena dezam udvRttaH ? 2. dezena nairayika kyA-1. deza ke dvArA deza se udvRtta savvaM ubaTTe ? 3. sabveNaM desaM ubaTTe ? sarvam udvRttaH ? 3. sarveNa dezam udvRttaH? hai? 2. deza ke dvArA sarva se udvRtta hai ? 3.sarva 4.sabveNaM savvaM ubaTTe ? 4. sarveNa sarvam udvRttaH ? ke dvArA deza se udvRtta hai ? 4. sarva ke dvArA sarva se uvRtta hai ? goyamA ! 1. no deseNaM desaM ubaTTe / 2.no gautama ! 1. no dezena dezam udvRttH| 2.no gautama ! vaha 1. deza ke dvArA deza se udvRtta nahIM deseNaM savvaM ubaTTe / 3. no saveNaM desaM dezena sarvam uddhRttH| 3. no sarveNa dezam hai| 2. deza ke dvArA sarva se udvRtta nahIM hai| ubaTTe / 4. sabeNaM sabbaM ubaTTe // udvRttaH / 4. sarveNa sarvam udvRttH| 3. sarva ke dvArA deza se udavRtta nahIM hai| 4. sarva ke dvArA sarva se udvRtta hai| 331. evaM jAva vemaannie|| evaM yAvad vaimaanikH| 331. isI prakAra vaimAnika taka jJAtavya hai| 332. neraie NaM bhaMte ! neraiehito ucaTTe, kiM-1.deseNaM desaM AhArei ? 2. deseNaM savaM AhArei ? 3. sabbeNaM desaM AhArei ? 4. saveNaM savvaM AhArei ? goyamA! no deseNaM desaM AhArei / 2. no deseNaM savvaM AhArei / 3. sabveNaM vA desaM aahaarei| 4. sabveNaM vA sabaM aahaarei|| nairayikaH bhadanta ! nairayikebhyaH udvRttaH kiM 332. bhante ! nairayikoM se ubRtta nairayika kyA -1. dezena dezam Aharati ? 2. dezena 1. deza ke dvArA deza kA AharaNa karatA hai? 2. sarvam Aharati ? 3. sarveNa dezam Aharati? deza ke dvArA sarva kA AharaNa karatA hai ? 3. 4. sarveNa sarvam Aharati ? sarva ke dvArA deza kA AharaNa karatA hai ? 4. sarva ke dvArA sarva kA AharaNa karatA hai ? gautama ! 1. no dezena dezam Aharati / 2.no gautama ! vaha 1. deza ke dvArA deza kA AharaNa dezena sarvam Aharati / 3. sarveNa vA dezam nahIM krtaa| 2. deza ke dvArA sarva kA AharaNa Aharati / 4. sarveNa vA sarvam aahrti| nahIM krtaa| 3. sarva ke dvArA deza kA AharaNa karatA hai| 4. athavA sarva ke dvArA sarva kA AharaNa karatA hai| 333. evaM jAva vemaannie|| evaM yAvad vaimaanikH| 333. isI prakAra vaimAnika taka jJAtavya hai| bhASya 1 sUtra 318-333 upapayamAna aura upapatra jIva pUrva jIvana ko samApta kara nae udvartamAna aura udvRttamRtyu se pUrva antarmuhUrta kI avasthA janma-sthAna meM jAtA hai| vaha utpatti ke pahale samaya meM paryApti ke udvartamAna avasthA hai| upapadyamAna avasthA aura udvRtta avasthA kA yogya pudgaloM kA grahaNa kara AhAra-paryApti se paryApta ho jAtA hai| ___ kAlamAna eka hI hai| usake pazcAt zarIra Adi paryAptiyoM kA nirmANa karatA hai| zarIra prastuta AlApaka meM prayukta deseNaM desa, saveNaM savaM ye zabda aura indriya-paryApti ke nirmANa se pUrvavartI avasthA upapadyamAna avasthA sambandha-sApekSa haiNhai| AhAra-, zarIra- aura iMdriya-paryApti se paryApta avasthA upapanna upapayamAna, upapatra ke sandarbha meMavasthA hai|' anupapanna jIva kI mRtyu nahIM hotii| ukta tIna paryAptiyoM se paryApta jIva kI mRtyu ho sakatI hai| isalie upapadyamAna aura deseNaM-jIva kA eka bhaag| upapanna meM yaha bhedarekhA khIMcI jA sakatI hai| desa-manuSya Adi avayavI kA eka bhaag| 1. t.raa.vaa.2|34, bhAga1,pR.145 - devAdizarIranivRttau hi devAdijanmeSTam, tasyAM cAvasthAyAmanAhArakatvAnna devAdizarIranirvRttirasti tata upapAdo janma yuktam, tacca devanArakANAmiti / 2. sthA.vR.pa.50-aparyAptakAstu ucchvAsaparyAptyA aparyApta eva mriyante, na tu zarIrendriyaparyAptibhyAM, yasmAdAgAmibhavAyuSkaM badhvA priyante, tacca zarIrendriyAdiparyAptyAM paryAptareva badhyata iti / Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 145 za.1: u.7: sU.318-334 saveNaM sampUrNa jIva samva-sampUrNa manuSya Adi avyvii| uddhartamAna, uddhRta ke sandarbha meMdeseNaM jIva kA eka bhaag| desaM-zarIra kA eka bhaag| sabveNaM sampUrNa jiiv| savaM sampUrNa shriir| AhAra ke sandarbha meMdeseNaM-jIva kA eka bhaag| desaM AhArya dravya kA eka aMza savveNaM sampUrNa jiiv| sarva-sampUrNa AhArya drvy| abhayadevasUri ne prastuta AlApaka kI vyAkhyA meM cUrNi aura prAcIna TIkA donoM ke abhimata kA ullekha kiyA hai| cUrNikAra ne deseNaM aura savveNaM ko AtmapradezoM se saMbaddha mAnA hai| desaM aura sabaM kA saMbaMdha upapadyamAna avayavI se jor3A hai| cUrNikAra ke tarka haiM 1. pariNAmI kAraNa ke avayava se kArya kA avayava niSpanna nahIM hotA; isalie utpatti ke prasaMga meM deseNaM desaM uvavajaI--yaha vikalpa mAnya nahIM haiN| 2. apUrNa pariNAmI kAraNa se pUrNa kArya niSpanna nahIM hotA; isalie deseNaM savvaM uvavajaI--yaha dUsarA vikalpa bhI mAnya nahIM hai| ____3. pUrNa pariNAmI kAraNa se apUrNa kArya niSpanna nahIM hotA; isalie saveNaM desaM unavajaI-yaha tIsarA vikalpa bhI mAnya nahIM hai| 4. pUrNa pariNAmI kAraNa se pUrNa kAryAvayavI utpanna hotA hai| yaha bhaMga sammata hai|' TIkAkAra ne deseNaM aura saveNaM ko Atmapradeza se saMbaddha mAnA hai| desaM aura savyaM kA saMbaMdha utpattavya sthAna ke sAtha jor3A hai| TIkAkAra ne uttaravartI do bhaMga mAnya kiye haiN| ilikA gati meM utpattavya sthAna ke deza meM utpatti ho sakatI hai, isa apekSA se saveNaM desaM yaha bhaMga sammata hai| kandukagati kI avasthA meM sabeNaM savaM uvavajaI yaha bhaMga sammata hai| yaha TIkAkAra kI vyAkhyA kisI dUsarI vAcanA para AdhArita AhAra ke sandarbha meM sabeNaM desaM aura saveNaM savaM-ye do vikalpa sammata haiN| utpatti ke pahale samaya meM jIva saba Atma-pradezoM se sarva AhAra kA grahaNa karatA hai; isalie saveNaM savvaM bhaMga ghaTita hotA hai| prathama samaya ke pazcAt vaha AhArya dravya ke deza kA grahaNa karatA hai; isalie savveNaM desaM bhaMga ghaTita hotA hai|' udvartamAna avasthA mRtyu ke pUrva antarmuhUrta kI avasthA hai| usameM saveNaM desaM bhaMga ghaTita hotA hai| mRtyu ke aMtima samaya meM savveNaM saba bhaMga ghaTita ho sakatA hai| uddhRta avasthA meM upapadyamAna avasthA kI bhAMti ye donoM bhaMga ghaTita kie jA sakate haiN| 334. neraie NaM bhaMte ! neraiesu uvavajamANe, nairayikaH bhadanta ! nairayikeSu upapadyamAnaH 334. bhante ! nairayikoM meM upapadyamAna nairayika 1. bh.vR.1|315-ttr jIvaH kiM 'dezena' svakIyAvayavena 'dezena' nArakAvayavinoM'zatayotpadyate athavA 'dezena' dezamAzrityotpAdayitveti zeSaH, evamanyatrApi / tathA 'deseNaM savvaM ti dezena ca sarveNa ca yat pravRttaM taddezena sarva, tatra dezena svAvayavena sarvataH--sarvAtmanA nArakAvayavitayotpadyata ityarthaH / Ahosvit sarveNa sarvAtmanA dezato nArakAMzatayotpadyate, athavA 'sarveNa' sarvAtmanA sarvato nArakatayeti prshnH| ___ atrottaram-na dezena dezatayotpadyate, yato na pariNAmikAraNAvayavena kAryAvayavo nivartyate, tantunA paTApratibaddhapaTapradezavat / yayA hi paTadezabhUtena tantunA paTApratibaddhaH paTadezo na nirvaya'te tathA pUrvAvayavipratibaddhena taddeze- nottarAvayavidezo na niyaMta iti bhAvaH / ___tathA na dezena sarvatayotpadyate, aparipUrNakAraNatvAt, tantunA paTa iveti tathA na sarveNadezatayotpadyate, sampUrNapariNAmikAraNatvAt, samastaghaTakAraNairghaTaka- dezavat / 'sabbeNaM savvaM uvavajaI' sarveNa tu sarva utpadyate / pUrNakAraNasamavAyAda, ghaTavaditi cuurnnivyaakhyaa| 2. bha.vR.131 TIkAkArastvevamAha kimavasthita eva jIvo dezamapanIya yatrotpattavyaM tatra dezata utpadyate ? athavA dezena sarvata utpadyate ? athavA sarvAtmanA yatrotpattavyaM tasya deze utpadyate ? athavA sarvAtmanA sarvatra ? iti eteSu pAzcAtyamaGgau graahyau| yataH sarveNa sarvAtmapradezavyApAreNa ilikAgatI yatrotpattavyaM tasya deze utpadyate, taddezenotpattisthAnadezasyaiva vyAptatvAt / kandukagatau vA sarveNa sarvatrautpadyate vimucyaiva puurvsthaanmiti| etacca TIkA kAravyAkhyAnaM vAcanAntaraviSayamiti / 3. (ka) vhii.1|320-'sbvenn vA savvaM'ti sarvAtmapradezairutpattisamaye AhAra pudgalAnAdatte eva prathamataH tailamRtataptatApikAprathamasamayapatitApUpavadityucyate sarvamAhArayatIti / (kha) m.jo.1|20|12,14-16/ 4.(ka) m.vR.1|320 --utpattyanantarasamayeSu sarvAtmapradezairAhArapudgalAn kAMzci dAdatte kAMzcidvimuJcati, taptatApikAgatatailagrAhakavimocakApUpavad, ata ucyte-deshmaahaarytiiti| (kha) m.jo.1|20|13,17,18|| . Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.1: u.7 :sU.334-338 146 bhagavaI kiM-1. addheNaM addhaM uvavajai ? 2.adreNaM sabbaM uvavajaha? 3. sabveNaM addhaM uvavajai ? 4 sabveNaM sabbaM uvavajai ? jahA paDhamilleNaM aTTha daMDagA tahA areNa vi aTu daMDagA bhANiyabvA, navaraM-jahiM deseNaM desaM uvavajai, tahiM addheNaM addhaM uvavajai iti bhANiyabbaM, evaM nANattaM / ete sabbe vi solasa daMDagA bhaanniybvaa| kiM-1. ardhena ardham upapadyate ? 2. ardhena kyA-1. ardha' ke dvArA ardha meM upapanna hotA sarvam upapadyate? 3. sarveNa ardham upapadyate? hai? 2. ardha ke dvArA sarva meM upapanna hotA hai ? 4. sarveNa sarvam upapadyate ? 3. sarva ke dvArA deza meM upapanna hotA hai ? 4.sarva ke dvArA sarva meM upapanna hotA hai ? yathA prathame aSTa daNDakAH tathA ardhenApi aSTa jaise pUrvavartI AlApaka ke ATha daNDaka batalAe daNDakAH bhaNitavyAH, navaraM yatra dezena ___gae haiM, vaise hI ardha ke bhI ATha daNDaka vaktavya dezam upapadyate, tatra ardhena ardham upapadyate haiN| vizeSa itanA hai jahAM deza ke dvArA deza meM iti bhaNitavyam, evaM nAnAtvam / ete sarve'pi upapanna hotA hai, vahAM ardha ke dvArA ardha meM upapanna SoDaza daNDakAH bhnnitvyaaH| hotA hai-yaha vaktavya hai, yaha nAnAtva hai| ye sabhI solaha daNDaka vaktavya haiN| bhASya 1. argha kA AdhA bhaag|' deza aneka prakAra kA hotA hai, jaise-tIsarA bhAga, cauthA bhAga aadi-aadi| ardha eka hI prakAra kA hotA hai, jaise-vastu viggahagai-padaM vigrahagati-padam vigrahagati-pada 335. jIve NaM bhaMte ! kiM viggahagaisamA- jIvaH bhadanta ! kiM vigrahagatisamApannakaH ? 335. 'bhante ! kyA jIva vigrahagati (antarAlagati) vaNNae ? aviggahagaisamAvaNNae ? avigrahagatisamApannakaH? -samApanna hotA hai ? athavA avigrahagati (utpatti sthAna ko prApta)-samApana hotA hai ? goyamA ! siya viggahagaisamAvaNNae, siya gautama ! syAt vigrahagatisamApanakaH, syAd / gautama ! vaha syAt vigrahagati-samApanna hotA hai avigghgismaavnnnne|| avigrahagatisamApannakAH / aura syAt avigrahagati-samApanna hotA hai| 336. evaM jAva vemaannie| evaM yAvad vaimaanikH| 336. isI prakAra vaimAnika taka jJAtavya hai / 337. jIvA NaM bhaMte ! kiM viggahagaisamA- jIvAH bhadanta ! kiM vigrahagatisamApanakAH? 337. bhante ! kyA jIva vigrahagati-samApanna hote vaNNayA? aviggahagaisamAvaNNagA? avigrahagatisamApanakAH? haiM ? athavA avigrahagati-samApanna hote haiM ? goyamA ! vimgahagaisamAvaNNagA vi, gotama ! vigrahagatisamApanakAH api, avi- gautama ! jIva vigrahagati-samApana bhI hote haiM, aviggahagaisamAvaNNagA vi|| grahagatisamApanakAH api| avigrahagati-samApanna bhI hote haiN| 338. neraiyA NaM bhaMte ! kiM viggahagaisamA- nairayikAH bhadanta ! kiM vigrahagatisamA- 338. bhante ! kyA nairayika vigrahagati-samApanna hote vaNNagA? aviggahagaisamAvaNNagA? patrakAH ? avigrahagatisamApanakAH ? haiM ? athavA avigrahagati-samApana hote haiM ? goyamA ! sabbe vi tAva hoja aviggaha- gautama ! sarve'pi tAvad bhaveyuH avigraha- gautama ! sabhI nairayika avigrahagati-samApanna hote gismaavnnnngaa| ahavA aviggahagai- gtismaapnkaaH| athavA avigrahagatisamA- haiN| athavA ve avigrahagati-samApanna hote haiM, koI samAvaNNagA, viggahagaisamAvaNNage y| patrakAH vigrahagatisamApanakaH c| athavA eka vigrahagati-samApanna hotA hai| athavA kucha ahavA aviggahagaisamAvaNNagA ya, viggaha- avigrahagatisamApannakaH ca vigrahagatisamA- avigrahagati-samApanna hote haiM, kucha vigrahagatigaisamAvaNNagA y| evaM jIvaegidiya- pannakaH ca / evaM jIva-ekendriyavarjaH trika- samApana hote haiN| isa prakAra jIva (nirvizeSaNa vajo tiybhNgo|| jIva) aura ekendriya ko chor3akara sabake tIna bhaMga hote haiN| 1. bha.bR.1334--dezastribhAgAdiranekadhA, arddha tvekadhaiveti / Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 147 bhASya 1. sUtra 335-338 eka jIva mRtyu-kAla meM sthUla zarIra ( audArika athavA vaikriya) ko chor3akara dUsare janma-sthAna meM jAtA hai| eka sthAna se dUsare janmasthAna meM jAte samaya jo gati hotI hai, use vigrahagati kahA jAtA hai / ' gati ke sAtha 'vigraha' zabda kA prayoga aneka sandarbhoM meM huA hai| jahAM ekasAmayika antarAlagati ke artha meM vigrahagati kA prayoga hai, vahAM usakA artha 'viziSTasthAna prApti kI hetubhUta gati' hotA hai / ' tattvArtharAjavArtika meM antarAlagati ke sandarbha meM vigraha ke do artha kie gae haiM--zarIra aura vyAghAta / phalita kI bhASA meM kahA jA sakatA hai ki vigrahagati kA artha hai- zarIra nirmANa ke lie hone vAlI gati athavA vaha gati jisameM nokarma- pudgaloM kA grahaNa nahIM hotaa| prastuta Agama meM vigrahagati ke cAra prakAra batalAe gae haiM -- ekasAmayika vigraha, dvisAmayika vigraha, trisAmayika vigraha, catuHsAmayika vigraha / ' do, tIna aura cAra samaya vAlI gati ke sAtha prayukta 'vigraha' kA artha cakra hotA hai| prastuta AlApaka meM vRttikAra ne 'vigraha' kA artha vakra kiyA hai|' yaha vimarzanIya hai| yahAM usakA artha 'viziSTa sthAna - prApti kI hetubhUta gati' honA cAhie / ThANaM meM vigrahagati-samApanna jIva ke do zarIra batalAe gae haiM - tejasa aura kArmaNa / vahAM vRttikAra ne vigrahagati kA artha kiyA hai| kintu yaha bhI vimarzanIya hai| taijasa aura kArmaNa zarIra Rju aura vakra donoM gatiyoM meM samAna rUpa se hote haiM; isalie 'vigrahagati' kA artha kevala antarAlagati hai| prastuta prakaraNa meM bhI yahI ghaTita hotA hai| caudahaveM zataka (sU. 55 ) se isakI puSTi hotI hai --vigrahagati - samApatra nairayika agrikAya ke madhya calA jAtA hai, vaha dagdha nahIM hotaa| yahAM 'vigraha' zabda ke dvArA Rju aura vakra donoM gatiyAM vivakSita haiM / 1. (ka) bha. 34 / 2 / (kha) ThANaM, 2 / 161 / 2. bha. vR. pa. 656 - vigrahe vakragatau ca tasya saMbhavAt gatireva vigrahaH / viziSTo vAgraho viziSTasthAnaprAptihetubhUtA gatirvigrahaH / 3. ta. rA. vA. 2 / 25 vigraho dehastadarthA gatirvigrahagatiH..... virudhdo graho vigraho vyAghAta iti vA / .... vyAghAtaH nokarmapudgalAdAnanirodha ityarthaH / vigraheNa gatiH vigrahagatiH / AdAnanirodhena gatirityarthaH / 4. bha. 34 / 2,3,14,14 | 3 | 5. bha. vR. 1 / 335 vigraho vakraM tapradhAnAgatirvigrahagatiH, tatra yadA vakreNa gacchati tadA vigrahagatisamApanna ucyate / 6. ThANaM, 2 / 161 / 7. (ka) sthA.vR. pa. 52 - vigrahagatiH vakragatiryadA vizreNivyavasthitamutpattisthAnaM gantavyaM bhavati tadA yA syAttAM samApannA vigrahagatisamApannAsteSAM dve za. 1: u.7: sU. 335-338 'avigraha' zabda kA prayoga bhI do arthoM meM huA hai1. Rjugati 2. utpatti sthAna kI prApti / abhayadevasUri ne caudahaveM zataka kI vRtti meM 'avigrahagati samApanna' kA artha ' utpatti kSetropapanna' kiyA hai tathA 'Rjugati samApanna' artha ko vahAM aprAsaMgika batalAyA hai| " prastuta prakaraNa meM bhI 'avigrahagati samApanna' kA artha 'utpattisthAna ko prApta' honA caahie| prAcIna TIkAkAra ne 'avigrahagati - samApanna' kA artha 'Rjugatika' kiyA hai| abhayadevasUri ne usameM apanI asahamati prakaTa kI hai| unakA tarka hai ki yadi 'avigrahagati -samApanna' kA artha 'Rjugatika' kiyA jAe, to avigrahagati vAloM kA bahutva ghaTita nahIM hogA / jayAcArya ne bhI nairayika ke prathama bhaMga kI vyAkhyA meM avigrahagati samApana kA artha 'utpatti - sthAna meM sthita ' kiyA hai / " avigrahagati aura vigrahagati ke sandarbha meM unake tIna bhaMga banate haiM 1. saba nairayika avigrahagati -samApanna / 2. avigrahagati samApana bahuta nairayika aura vigrahagati - samApanna eka nairyik| 3. avigrahagati -samApanna bahuta nairayika aura vigrahagati -samApanna bahuta nairyik| prathama bhaMga meM utpatti sthAna prApta nairayika vivakSita haiN| jisa samaya naraka meM utpatti kA viraha-kAla hotA hai, usa samaya yaha bhaMga ghaTita hotA hai| dUsare bhaMga kI vivakSA hai ki bahuta nairayika utpatti-sthAna ko prApta hote haiM aura eka nairayika antarAlagati meM hotA hai| tIsare bhaMga kI vivakSA hai ki bahuta nairayika utpatti-sthAna ko prApta hote haiM aura bahuta nairayika antarAlagati meM hote haiM / samuccaya jIva aura ekendriya meM bahuta jIva utpanna haiM aura bahuta jIva utpanna ho rahe haiM; isalie tIsarA bhaMga hI banatA hai / zarIre, iha taijasakArmaNayorbhedena vivakSeti / (kha) Sa. khaM. dhavalA, pu. 4,khaM. 1, bhA. 3, sU.2, pR. 26 - viggahI vakko kuTilo ti egaTThA / 8. bha. vR. pa. 642 - avigrahagatisamApanna utpattikSetropapanno'bhidhIyate na tu RjugatisamApannaH, tasyeha prakaraNe'nadhikRtatvAt / 6. vahI, 1 / 335 yadi cAvigrahagatisamApanna Rjugatika evocyate tadA nArakAdipadeSu sarvadaivAvigrahagatikAnAM yadbahutvaM vakSyati tanna syAd, ekAdInAmapi teSUtpAdazravaNAt / TIkAkAreNa tu kenApyabhiprAyeNAvigrahagatisamApatra Rjugatika eva vyAkhyAta iti / 10. bha.jo. 1 | 20 | 34 sagalAi jIva huvai kadA, avigraha - gati samApana | utpatti virahe viSai huvai, narakai rahyA bahu vacana // Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.1: u.7: sU.336 148 bhagavaI Ayu-padaM AyuH-padam Ayu-pada 336. deve NaM bhaMte ! mahiDie mahajaie devaH bhadanta ! maharddhikaH mahAdyutikaH mahAbalaH 336. 'bhante ! mahAn Rddhi aura mahAn dhuti se mahabbale mahAyase mahesakkhe mahANubhAve mahAyazAH mahezAkhyaH mahAnubhAvaH avyu- sampatra, mahAbalI, mahAn yazasvI, mahAn aizvaryaaviukkaMtiyaM cayamANe kiMcikAlaM hiri- krAntikaM cyavamAnaM kiJcitkAlaM hrIpratyayaM zAlI ke rUpa meM prakhyAt, mahAn sAmarthyavAlA deva vattiyaM dugaMchAvattiyaM parIsahavattiyaM AhAraM jugupsApratyayaM parISahapratyayam AhAraM no acyuta kintu cyavamAna avasthA meM kucha samaya no aahaarei| ahe NaM AhArei AhA- Aharati / atha Aharati AhriyamANaH AhAra nahIM letaa| usake tIna hetu haiM-lajjA, rijamANe AhArie, pariNAmijamANe pari- AhRtaH, pariNamyamAnaH pariNAmitaH, prahINaM ca jugapsA aura priissh| kucha samaya pazcAt vaha NAmie, pahINe ya Aue bhavai / jattha AyuH bhavati / yatra upapadyate tad AyuSkaM AhAra letA hai, taba AhriyamANa AhRta aura uvavajai taM AuyaM paDisaMvedei, taM jahA- pratisaMvedayati, tad yathA-tiryagyonikAyuH pariNamyamAna pariNata hotA hai| (aMta meM) usa deva tirikkhajoNiyAuyaM vA, maNussAuyaM vA ? vA, manuSyAyuH vA ? kA AyuSya kSINa ho jAtA hai| use jahAM utpanna honA hai, usa AyuSya kA pratisaMvedana prArambha ho jAtA hai, jaise--tiryagyonika kA AyuSya athavA manuSya kA AyuSya ? haMtA goyamA ! deve NaM mahiDie mahajuie hanta gautama ! devaH maharddhikaH mahAdyutikaH hAM, gautama ! mahAn Rddhi aura mahAn dhuti se mahabbale mahAyase mahesakkhe mahANubhAve mahAbalaH mahAyazAH mahezAkhyaH mahAnubhAvaH sampanna, mahAbalI, mahAn yazasvI, mahAn aizvaryaaviukkaMtiyaM cayamANe kiMcikAlaM hiri- avyutkrAntikaH cyavamAnaH kiJcitkAlaM hrI- zAlI, mahAn sAmarthyavAlA deva acyuta kintu vattiyaM dugaMchAvattiyaM parIsahavattiyaM AhAraM pratyayaM jugupsApratyayaM parISahapratyayam AhAraM cyavamAna avasthA meM kucha samaya AhAra nahIM letaa| no aahaarei| ahe NaM AhArei no aahrti| atha Aharati AhriyamANaH usake tIna hetu haiM-lajA, jugupsA aura parISaha / AhArijamANe AhArie, pariNAmijamANe AhRtaH, pariNamyamAnaH pariNAmitaH, prahINaM ca / kucha samaya pazcAt vaha AhAra letA hai, taba pariNAmie, pahINe ya Aue, bhavai / jattha AyuH bhavati / yatra upapadyate tad AyuSkaM AhriyamANa AhRta aura pariNamyamAna pariNata uvavajai taM AuyaM paDisaMvedei, taM jahA- pratisaMvedayati, tad yathA-tiryagyonikAyuH / hotA hai| (anta meM) usa deva kA AyuSya kSINa tirikkhajoNiyAuyaM vA, maNussAuyaM vaa|| vA, manuSyAyuH vaa| ho jAtA hai| use jahAM utpatra honA hai, usa AyuSya kA pratisaMvedana prArambha ho jAtA hai, jaise -tiryagyonika kA AyuSya athavA manuSya kA aayussy| bhASya 1. sUtra 336 prastuta sUtra meM deva ke sAta vizeSaNa nirUpita haiM 7. avyutkrAntika vyavamAna-'vyutkrAnti' kA artha hai cyuti yA mrnn| jo deva acyuta-cyavamAna avasthA meM hai, abhI cyuta nahIM huA 1. maharddhika vimAna aura parivAra Adi kI sampannatA se shit|| hai, kintu cyavamAna avasthA ke lakSaNa prakaTa ho cuke haiM, usake lie 2. mahAyutika-mahAn dIptimAn / 'avyutkrAntika cyavamAna' vizeSaNa kA prayoga kiyA gayA hai| vRttikAra 3. mahAbala-zArIrika bala se sampanna / ne 'vyutkrAnti' kA artha 'utpatti' aura vaikalpika rUpa meM 'tyavakrAnti' 4. mahAyaza-atizaya prakhyAti vAlA athavA jisakI khyAti tInoM kA artha 'maraNa' kiyA hai|' yaha vimarzanIya hai| lokoM meM phailI huI hai|' isakA tAtparya yaha hai ki vyavamAna avasthA meM maharddhika devoM 5. mahezAkhya-jo mahAn Izvara yA svAmI ke rUpa meM jAnA jAtA kA mana apanI bhAvI sthiti ko dekhakara glAni se bhara jAtA haihai| vRttikAra ne 'AkhyA' kA artha abhidhAna kiyA hai| unake anu- majhe isa divya zarIra ko chor3akara manuSya yA tiryaJca ke zarIra meM sAra 'mahezAkhya' kA artha 'mahezvara nAma vAlA' hogaa|' utpanna honA hogaa| usa Atma-glAni se pIr3ita hokara vaha kucha samaya 6. mahAnubhAva--'anubhAva' kA artha hai saamrthy| jisameM zApa aura ke lie AhAra chor3a detA hai| sUtrakAra ne usa manodazA ke tIna anugraha kI sAmarthya hotI hai athavA jisameM nAnArUpoM ke nirmANa kI kAraNa batalAe haiMacintya sAmarthya hotI hai, use 'mahAnubhAva' kahA jAtA hai|' 1. vi.bhA.gA.1064-tihuyaNavikkhAya jaso mahAjaso / 4. vhii,1|336-vyutkraantiH-utpttistnnissedhaadvyutkraantikm / athavA 2. bh.vR.1|336 mahezo---mahezvara ityAkhyA-abhidhAnaM yasyAsI mahezA- vyavakrAntiH-maraNaM taniSedhAdavyavakrAntikam tadyathA bhavatyevaM cyavamAno khyH| jIvamAno, jIvanneva maraNakAla ityarthaH / 3. vahI, 11336--'mahAnubhAvaH' viziSTavaikriyAdikaraNAcintyasAmarthyaH / , Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 146 za.1: u.7: sU.336-343 1. lajA kI anubhuuti| 2. jugupsA kI anubhuuti| 3. kaSTa kI anubhuuti| vRttikAra ne 'parISaha' zabda ko arati parISaha kA sUcaka batalAyA hai|' vaha kiJcit kAla ke lie AhAra ko chor3atA hai| isakA tAtparya hai ki vaha lambe samaya taka bhUkha ko sahana nahIM kara sakatA, isalie kiJcit kAla ke lie hI AhAra ko chor3atA hai|' phira vaha AhAra lenA prArambha kara detA hai| prasaMgavaza sUtrakAra ne 'AhiyamANa, Ahata' aura 'pariNamyamAna, pariNata' kI carcA kI hai| vaha cyavamAna avasthA meM hotA hai, isalie kucha samaya pazcAt usakI Ayu kSINa ho jAtI hai aura tiryaJca yA manuSya jisa gati meM utpanna hotA hai, usI kI Ayu ko bhoganA prArambha kara detA hai| ThANaM meM deva meM udvega ke tIna kAraNa batalAe gae haiM1. aho ! mujhe isa prakAra kI upArjita, prApta tathA abhisamanvAgata divya devardhi, divya devadhuti, divya devAnubhAva ko chor3anA pdd'egaa| 2. aho ! mujhe sarvaprathama mAtA ke oja tathA pitA ke zukra ke ghola kA AhAra lenA hogaa| 3. aho ! mujhe asurabhi-paMkavAle, apavitra, udvejanIya aura bhayAnaka garbhAzaya meM rahanA hogaa|' gabbha-padaM garbha-padam garbha-pada 340. jIve NaM bhaMte ! ganbhaM vakkamamANe kiM saiMdie vakkamai ? aNiMdie vakkamai ? jIvaH bhandata ! garbham avakrAman ki sendriyaH 340. bhante ! garbha meM utpanna hotA huA jIva kyA avakrAmati ? anindriyaH avakrAmati ? sa-indriya utpanna hotA hai ? athavA anindriya utpanna hotA hai ? gautama ! syAt sendriyaH avakrAmati / syAd / gautama ! vaha syAt sa-indriya utpanna hotA hai| anindriyaH avakrAmati / syAt anindriya utpanna hotA hai| goyamA ! siya saiMdie vakkamai / siya aNidie vakkamai // 341. se keNaDeNaM maMte ! evaM bucai-siya tat kenArthena bhadanta ! eba mucyate---syAt 341. bhante ! yaha kiMsa apekSA se kahA jA rahA hai saiMdie vakkamai ? siya aNidie vAi? sendriyaH avakrAmati ? syAd anindriyaH -vaha syAt sa-indriya utpanna hotA hai ? syAt avakrAmati ? anindriya utpanna hotA hai ? goyamA ! dabiMdiyAI paDucca aNidie vakka- gautama ! dravyendriyANi pratItya anindriyaH gautama ! dravyendriya kI apekSA se vaha anindriya mai / bhAviMdiyAI paDucca saiMdie vkkmi| avkraamti| bhAvendriyANi pratItya sendriyaH / utpanna hotA hai| bhAvendriya kI apekSA se sa-indriya se teNaDeNaM goyamA ! evaM buccai--siya avkraamti| tat tenArthena gautama ! eva- utpanna hotA hai, gautama isa apekSA se yaha kahA saiMdie vkkmi| siya aNidie vkkmi|| mucyate-syAt sendriyaH avakrAmati / syAd jA rahA hai---jIva syAt sa-indriya utpanna hotA anindriyaH avkraamti| hai, syAt anindriya utpanna hotA hai| 342. jIve NaM bhaMte ! gambhaM vakkamamANe kiM sasarIrI vakkamai? asarIrI vakkamai? goyamA ! siya sasarIrI vkkmi| siya asarIrI vakkamai // 343. se keNadveNaM bhaMte ! evaM bucai-siya sasarIrI vakkamai ? siya asarIrI vakkamai? jIvaH bhadanta ! garbham avakrAman kiM sazarIrI 342. bhante ! garbha meM utpanna hotA huA jIva kyA avakrAmati ? azarIrI avakrAmati ? sazarIra utpanna hotA hai ? athavA azarIra utpanna hotA hai ? gautama ! syAt sazarIrI avakrAmati / syAd gautama ! vaha syAt sazarIra utpanna hotA hai / syAt azarIrI avkraamti| azarIra utpanna hotA hai| tat kenArthena bhadanta ! evamucyate--syAt 343. bhante ! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai sazarIrI avakrAmati ? syAd azarIrI ava- -vaha syAt sazarIra utpanna hAtA hai? syAt krAmati / azarIra utpanna hotA hai ? gautama ! audArika-vaikriya-AhArakANi / gautama ! audArika, vaikriya aura AhAraka zarIra pratItya azarIrI avkraamti| taijasa-karmaNI kI apekSA vaha azarIra utpanna hotA hai| taijasa pratItya sazarIrI avakrAmati / tat tenArthena aura kArmaNa zarIra kI apekSA se vaha sazarIra gautama ! evamucyate-syAt sazarIrI ava- utpanna hotA hai| gautama ! isa apekSA se yaha kahA krAmati / syAd azarIrI avakrAmati / jA rahA hai-jIva syAta sazarIra utpanna hotA hai, syAt azarIra utpanna hotA hai| goyamA ! orAliya-veubviya-AhArayAiM par3acca asarIrI vakkamai / teyA-kammAI paDucca sasarIrI vakkamai / se teNaDeNaM goyamA ! evaM buccai-siya sasarIrI vkkmi| siya asarIrI vkkmi|| 1. bh,vR.1|336-ih prakramAt pariSahazabdenAratiparISaho grAhyaH / 2. vahI,vR.11336-'ahe NaM' ti atha lajAdikSaNAnantaramAhArayati bubhukSA- vedanIyasya ciraM soDhumazakyatvAditi / 3. tthaannN,3|366| Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.1 : u.7: sU.344-346 150 bhagavaI 344. jIveNaM bhaMte ! gabhaM vakkamamANe tappaTa- mayAe kimAhAramAhArei ? goyamA ! mAuoyaM piusukaM taM tadubhayasaMsiTuM tappaDhamayAe AhAramAhArei // jIvaH bhadanta ! garbham avakrAman tatprathamatayA 344. bhante ! jIva garbha meM utpanna hotA huA sabase kam AhAram Aharati ? pahale kyA AhAra letA hai ? gautama ! mAturojaH pituH zukram tat tadu- gautama ! jIva sabase pahale mAtA kA oja aura bhayasaMsRSTaM tatprathamatayA AhAram Aharati / / pitA kA zukra-ina donoM se mizrita AhAra letA 345. jIve NaM bhaMte ! gabhagae samANe kiM jIvaH bhadanta ! garbhagataH san kam AhAram 345. bhante ! garbhagata jIva kyA AhAra letA hai ? AhAramAhArei ? Aharati ? goyamA ! jase mAyA nANAvihAo rasaviga- gautama ! yat tasya mAtA nAnAvidhAH rasa- gautama ! garbhagata jIva kI mAtA jo nAnA prakAra tIo AhAramAhArei, tadekadeseNaM oya- vikRtIH AhAram Aharati, tadekadezena kI rasa-vikRtiyoM kA AhAra letI hai, usake eka maahaarei|| ojaH aahrti| deza ke sAtha oja kA AhAra letA hai| 346. jIvassa NaM bhaMte ! ganbhagayassa samANa- ssa asthi ucAre i vA pAsavaNe i vA khele i vA siMghANe i vA vaMte i vA pitte i vA? jIvasya bhadanta ! garbhagatasya sataH asti 346. bhante ! kyA garbhagata jIva ke mala, mUtra, uccAraH iti vA, prasravaNam iti vA, velaH zleSma, siGghANa (nAka kA mala) vamana aura pitta iti vA, siMghANaH iti vA, vAntam iti vA, hotA hai ? pittam iti vA? no ayamarthaH smrthH| yaha artha saMgata nahIM hai| No iNaDe samaDe // 347. se keNadveNaM? tat kenArthena ? goyamA! jIveNaMgabhagae samANe jamAhArei gautama ! jIvaH garbhagataH san yad Aharati taM ciNAi, taM jahA soiMdiyattAe, tac cinoti, tad yathA--zrotrendriyatayA cakviMdiyattAe, pANidiyattAe, rasiMdiya- cakSurindriyatayA ghrANendriyatayA rasendriyatayA tAe, phAsidiyattAe, aTThi-advimiMja- sparzendriyatayA asthi-asthimjjaa-kesh-shmshrukes-mNsu-rom-nhttaae| se teNaDeNaM rom-nkhtven| tat tenArthena gautama ! eva- goyamA ! evaM bucai-jIvassa NaM gabbha- mucyate-jIvasya garbhagatasya sataH nAsti gayassa samANassa Nasthi ucAre i vA uccAraH iti vA, prakhavaNam iti vA, zvelaH pAsavaNe i vA khele i vA siMghANe i vA vaMte iti vA, siMghANaH iti vA, vAntam iti vA, i vA pitte i vaa|| pittam iti vaa| 347. yaha kisa apekSA se? gautama ! garbhagata jIva jo AhAra letA hai, usakA vaha zrotrendriya, cakSurindriya, ghrANendriya, rasanendriya, sparzanendriya, asthi, asthimaJjA, keza, zmazru, roma aura nakha ke rUpa meM caya karatA hai| gautama ! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai-garbhagata jIva ke mala, mUtra, zlezma, siMghANa, vamana aura pitta nahIM hotaa| 348. jIveNaM bhaMte ! gabhagae samANe kiM pabhU jIvaH bhadanta ! garbhagataH san prabhuH mukhena 348. bhante ! kyA garbhagata jIva mukha se kavalamuheNaM kAvaliyaM AhAramAhArittae ? kAvalikam AhAram Ahartum ? -AhAra karane meM sakSama hai ? goyamA ! No iNadve samajhe // gautama ! no ayamarthaH samarthaH / gautama ! yaha artha saMgata nahIM hai| 346. se keNadveNaM? tat kenArthena ? goyamA ! jIve NaM gabhagae samANe sacao gautama ! jIvaH garbhagataH san sarvataH Aharati, AhArei, sacao pariNAmei, sabao sarvataH pariNamati, sarvataH ucchvasiti, sarvataH ussasai, sabao nissasai; abhikkhaNaM niHzvasiti; abhIkSNam Aharati, abhIkSNaM AhArei, abhikkhaNaM pariNAmei, abhi- pariNamati, abhIkSNam ucchvasiti, abhIkSNaM kkhaNaM ussasai, abhikkhaNaM nissasaha niHzvasiti; Ahatya Aharati, Ahatya Ahaca AhArei, Ahaca pariNAmei, pariNamayati, Ahatya ucchvasiti, Ahatya Ahaca ussasai, Ahaca nissasai / niHzvasiti / 346. yaha kisa apekSA se ? gautama ! garbhagata jIva samagra zarIra se AhAra letA hai, samagra zarIra se pariNata karatA hai, samagra zarIra se ucchvAsa letA hai aura samagra zarIra se niHzvAsa karatA hai; vaha bAra-bAra AhAra letA hai, bAra-bAra pariNata karatA hai, bAra-bAra ucchvAsa letA hai aura bAra-bAra niHzvAsa karatA hai; kadAcit AhAra letA hai, kadAcit pariNata karatA hai, kadAcit ucchvAsa letA hai aura kadAcit niHzvAsa karatA hai| mAtRjIvarasaharaNI aura putrajIvarasaharaNI-ye do nAr3iyAM hotI haiN| ve mAtRjIva se pratibaddha mAujIvarasaharaNI, puttajIvarasaharaNI, mAu- jIvapaDibaddhA puttajIvaphuDA-tamhA AhA- mAtRjIvarasaharaNI, putrajIvarasaharaNI, mAtRjIvapratibaddhA, putrajIvaspRSTA-tasmAd Aha- Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI rei, tamhA pariNAmei / avarA vi ya NaM puttajIvapaDibaddhA mAu - jIvaphuDA tamhA ciNAi, tamhA uvaciNAi / se teNadveNaM goyamA ! evaM buccai -- jIve NaM gabbhagae samANe no pabhU muheNaM kAvaliyaM AhAramAhArittae / 151 rati, tasmAt prinnmyti| aparApi ca putrajIvapratibaddhA mAtRjIvaspRSTA, tasmAt cinoti, tasmAd upacinoti / tat tenArthena gautama ! evamucyate--jIvaH garbhagataH san no prabhuH mukhena kAvalikam AhAram Ahartum / bhASya 1. sUtra 340-346 zarIra kA nirmANa karma ke nimitta se hotA hai athavA bhUtamAtra ke saMyoga se ? yaha prazna prAcIna kAla se carcita rhaa| darzana ke kSetra meM donoM matavAda pracalita the| vAtsyAyana ne nyAyasUtra ke bhASya meM ina donoM matoM kI carcA kara karmanimittaka zarIra-sRSTi kA samarthana kiyA hai| unake anusAra pUrvakRta karma ke phala se nae zarIra kA nirmANa hotA hai|' viSaya ke nigamana meM bhASyakAra ne likhA haiakarmanimittaka zarIra-sRSTi aura akarmanimittaka sukha-duHkha kA yoga ----yaha mithyA dRSTikoNa hai| caraka meM bhI ina donoM pratipattiyoM kA ullekha milatA hai| jaina darzana meM karmanimittaka zarIranirmANa kI pratipatti mAnya hai| garbha kA pUrA prakaraNa isI saMdarbha meM paThanIya hai| isake samarthana meM mahAvIra aura gautama kA eka saMvAda jAnanA upayogI hogA-- gautama ne pUchA-bhante ! jo prANI agale janma meM utpanna hone vAlA hai ---- kyA vaha sAyuSka saMkramaNa karatA hai yA nirAyuSka ? bhagavAn gautama ! vaha sAyuSka saMkramaNa karatA hai, nirAyuSka saMkramaNa nahIM karatA / gautama -- bhante ! vaha AyuSya kA baMdha kahAM karatA hai ? bhagavAn--vaha AyuSya kA baMdha pUrvabhava meM kara letA hai| ' garbha ke viSaya meM gaNadhara gautama ne chaha prazna puuche| bhagavAn ne unake uttara die / aSTAMgahRdaya ke anusAra zuddha zukra aura zuddha raja se tathA svakRta karmoM ke kAraNa jIva kI garbha-rUpa meM utpatti hotI hai| jaise 1. nyAya darzana, vAtsyAyana bhASya, 3 / 2 / 56, 60 tatra khalu vipratipatteH saMzayaH -- kimayaM puruSakarmanimittaH zarIrasargaH ? Ahosvid bhUtamAtrAdakarmanimitta iti ? zrUyate khalvatra vipratipattiriti / tatredaM tattvam -- pUrvakRtaphalAnubandhAt tadutpattiH / pUrvazarIre yA pravRttirvAgbudhddhizarIrArambhalakSaNA tatpUrvakRtaM karmoktam tasya phalaM tajjanitau dharmAdharmI, tatphalasyAnubandha AtmasamavetasyAvasthAnam, tena prayuktebhyo bhUtebhyastasyotpattiH zarIrasya, na svatantrebhya iti / 2 . vahI, 3 / 2 / 72 - seyaM pApiSThAnAM mithyAdRSTirakarmanimittA zarIrasRSTi: akarmanimittaH sukhaduHkhayoga iti / za. 1: u.7: sU.340-346 aura putrajIva se spRSTa hotI hai| (garbha kI nAbhi meM nAr3I lagI rahatI hai, nAr3I meM 'aparA' lagI rahatI hai|) usase garbhagata jIva AhAra karatA hai aura use pariNata karatA hai| 'aparA' putrajIva se pratibaddha aura mAtRjIva se spRSTa hotI hai, usase garbhagata jIva caya aura upacaya karatA hai| gautama ! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai--garbhagata jIva mukha se kavala-AhAra karane meM sakSama nahIM hai| araNi ko ghisane se agni|' koI jIva pUrva jIvana ko samApta kara nae janma meM praveza karatA hai, taba vaha pUrva jIvana se kina-kina vastuoM ko sAtha lekara jAtA hai, isakI carcA upaniSad aura Ayurveda ke granthoM meM bhI upalabdha hai / caraka ke anusAra jIva cAra tanmAtrAoM (sparza tanmAtrA, rasa tanmAtrA, rUpa tanmAtrA aura gaMdha tanmAtrA) ko sAtha lekara nae janma meM praveza karatA hai|' isa sandarbha meM gautama dvArA prastuta prathama jijJAsA bahuta mahattvapUrNa bana jAtI hai| bhagavAn mahAvIra ne usa jijJAsA kA sApekSa dRSTi se samAdhAna kiyA hai| eka jIvana se dUsare jIvana meM praveza karate samaya jIva dravyendriya kI apekSA se anindriya hotA hai| aura bhAvendriya kI apekSA se sa-indriya hotA hai / dravyendriya kA artha hai-- indriya kI racanA aura indriya-jJAna kI upakAraka zakti / ye donoM sthUla zarIra se sambandha rakhatI haiM; isalie nae janma meM praveza karate samaya ye donoM jIva ke sAtha nahIM rhtiiN| bhAvendriya kA artha hai-- indriya-jJAna kI zakti / vaha usa avasthA meM bhI hotI hai| pratyeka jIva nae janma meM hone vAle indriya-vikAsa kI yogyatA ke anurUpa hI zarIra kA nirmANa karatA hai| gautama kI dUsarI jijJAsA hai--garbha meM praveza karate samaya jIva sazarIra hotA hai yA azarIra ? isakA samAdhAna bhI sApekSa dRSTi se kiyA gayA hai| mRtyu kA artha hai-sthUla zarIra kA parityAga / garbha meM praveza kA artha hai-- nae zarIra kA nirmANa / sthUla zarIra tIna haiM - 1. audArika--yaha manuSya aura tiryaJca ke hotA hai / 2. vaikriya - yaha deva aura nAraka ke hotA hai| 3. bha. 5/56, 60 / 4. aSTAMgahRdaya, zArIrasthAna, 119 zuddhe zukrArtave sattvaH svakarmaklezacoditaH / garbhaH sampadyate yuktivazAdagnirivAraNau || 5. carakasaMhitA, zArIrasthAna, 2 / 31 bhUtaizcaturbhiH sahitaH susUkSmairmanojavo dehamupaiti dehAt / karmAtmakatvAnna tu tasya dRzyaM, divyaM vinA darzanamastirUpam / / Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.1: u.7: sU.340-346 152 bhagavaI 3. AhAraka isakA nirmANa yogaja zakti se kiyA jAtA hai| yaha ne samAdhAna kI bhASA meM kahA-jIva pUrva zarIra ko chor3akara garbha yoga-sampanna muni ke hI hotA hai| meM praveza karatA hai| vaha sarvaprathama mAtA ke oja aura pitA ke zukra taijasa zarIra sUkSma hai aura kArmaNa zarIra sUkSmatara / ke mizraNa kA AhAra letA hai| vahI usake vartamAna jIvana kI garbha meM praveza karate samaya jIva ke sAtha kevala do zarIra hote AdhAra-zilA banatA hai| haiM-taijasa aura kaarmnn| isa AdhAra para kahA gayA hai ki garbha meM AhAra tIna prakAra ke batalAe gae haiM--oja AhAra, loma praveza karate samaya jIva sthUla zarIra kI apekSA se azarIra aura AhAra aura prakSepa athavA kavala aahaar| utpatti ke prathama samaya taijasa tathA kArmaNa zarIra kI apekSA se sazarIra hotA hai| meM zarIra Adi paryAptiyoM ke yogya pudgaloM kA grahaNa kiyA jAtA suzruta ke 'garbhAvakrAnti prakaraNa' meM sUkSma indriyoM yA liMga hai, vaha oja AhAra hai| yaha pravacanasAroddhAra ke vRttikAra siddhasena sUri kA mata hai| unhoMne isakA vaikalpika artha kiyA hai-svajanma zarIra ke sAtha jIva kA garbha meM praveza mAnA gayA hai|' sthAnocita zukra, zoNita Adi pudagalasaMghAta kA aahaar| ojas carakasaMhitA meM bhI yahI mata upalabdha hotA hai| kA artha hai taijasa / yaha AhAra kArmaNa zarIra yukta taijasa zarIra se tIsarI jijJAsA prathama AhAra se sambandhita hai-jIva garbha liyA jAtA hai, isalie isakA nAma oja AhAra hai| aSTAMgasaMgraha meM praveza karate samaya sarvaprathama kyA AhAra letA hai ? ke anusAra garbha meM praveza karane vAlA prANI pahale oja grahaNa karatA isa jijJAsA kI pRSThabhUmi meM do mata avasthita haiN| Ayurveda hai| usake pazcAt zukra-zoNita meM praveza karatA hai| ukta donoM ke AcArya bharadvAja kA mata thA ki garbha meM hI cetanA abhivyakta abhimatoM ke saMdarbha meM prastuta Agama kA mata samIkSaNIya hai| yahAM hotI hai| vaha kahIM bAhara se Akara usakA nirmANa nahIM krtii| prathama AhAra mAtA kA oja aura pitA kA zukra batalAyA gayA hai| maharSi Atre isa mata ko asvIkAra karate haiN| unake anusAra jIva garbha meM vidyamAna jIva kyA AhAra letA hai ?--yaha cauthI dUsare jIvana se Akara nae garbha meM praveza karatA hai|' jijJAsA hai| isake uttara meM batAyA gayA hai ki garbhagata jIva mAtA gautama kI jijJAsA ina donoM matoM se jur3I huI hai| bhagavAna ke AhAra para nirbhara rahatA hai| mAtA jo AhAra letI hai, usakA 6. bh.vR.1|344----'maauoy'ti mAturojaH jananyA ArtavaM zoNitamityarthaH, "piusukka ti 'pituH zukra' iha yaditi zeSaH 'taMti AhAramiti yogaH, tadubhayasaMsirlDa'ti tayorubhayaM tadubhayaM dvayaM, tacca tat saMzliSTaM ca saMsRSTaM vA saMsargavat tadu 1. suzrutasaMhitA, zArIrasthAna, 3/4 tatra strIpuMsayoH saMyoge tejaH zarIrAdvAyu- rudIrayati / tatastejo'nilasannipAtAcchukra cyutaM yonimabhipratipadyate saMsRjyate cAtavena / tato'grISomasaMyogAt saMsRjyamAno garbhAzayamanupratipadyate kSetrajJo veda- yitA sraSTA ghrAtA draSTA zrotA rasayitA puruSaH sraSTA gantA sAkSI dhAtA vaktA yaH ko'sAvityevamAdibhiH paryAyavAcakai mabhirabhidhIyate daivasaMgAdakSayo'- vyayo'cinyo bhUtAtmanA sahAnvakSaM sattvarajastamobhirdaivAsurairaparaizca bhAvairvAyunA 'bhipreryamANo grbhaashymnuprvishyaavtisstthte| 2. carakasaMhitA, shaariirsthaan,2|35 bhUtAni catvAri tu karmajAni, yAnyAtsalInAni vizanti garbham / sa bIjadharmA hyaparAparANi, dehAntarANyAtmani yAti yAti // 3. vahI, shaariirsthaan,3|3(6),4-n khalvapi paralokAdetya sattvaM garbhamavakrAmati, yadi hyenamavakrAmeta, nAsya kiJcit paurvadehikaM syAdaviditamazrutamadRSTaM vA, sa ca tacca na kiJcidapi smarati / tasmAdetat brUmahe--amAtRjazcAyaM garbho'pitRjazcAnAtmajazcAsAmyajazcArasajazca, na cAsti sattvamaupapAdukamiti (hovAca bhrdvaajH)| 4. vahI, shaariirsthaan,3| neti bhagavAnAtreyaH sarvebhya ebhyo bhAvebhyaH samudi tebhyo grbho'bhinirvrtte| 5. vahI, shaariirsthaan,3|3-purusssyaanuphtretsH striyAzcApraduSTayonizoNitagarbhAzayAyA yadA bhavati saMsargaH RtukAle, yadA cAnayostathAyukte saMsarge zukrazoNitasaMsargamantargarbhAzayagataM jIvo'vakrAmati sattvasaMprayogAttadA garbho'bhinirvartate, sa sAsyarasopayogAdarogo'bhivardhate samyagupacAraizcopacaryamANaH, tataH prAptakAlaH sarvendriyopapannaH paripUrNazarIro balavarNasattvasaMhananasaMpadupetaH sukhena jAyate samudayAdeSAM bhAvAnAM mAtRjazcAyaM, pitRjazcAtmajazca sAsyajazca rasajazca asti ca khalu sattvamaupapAdukamiti hovAca bhgvaanaatreyH| 7. sUtra.ni.gA.170 bhAvAhAro tiviho oe lome ya pakkheve / 8. pra.sAro.vR.pa.342-taijasena tatsahacAriNA kArmaNena ca zarIreNa pUrvazarIra tyAge vigraheNAvigraheNa cotpattidezaM prAptaH san janturyat prathamamaudArikAdizarIrayogyAn pudgalAnAhArayati yacca dvitIyAdi samayeSvapyaudArikAdimizreNAhArayati yAvaccharIraniSpattiH eSa sarvo'pyoja AhAraH ojasA taijasa zarIreNAhAra oja AhAraH / 6. aSTAMgasaMgraha, induvyAkhyA sahita, suutrsthaan,16|26-32 tejo yatsarvadhAtUnAmojastat paramucyate / mRdu somAtmakaM zuddhaM, raktamISat sapItakam // yat sAramAdau garbhasya yacca garbharasAdrasaH / saMvartamAnaM hRdayaM, samAzrayati yatpurA || yaccharIrarasaH snehaH prANA yatra pratiSThitAH / yasyAnAzAnnanAzo'sti prINitA yena dehinaH // hRdayasthamapi vyApi tat paraM jIvitAspadam / ojaH kSIyate kopAddhyAnazokazramAdibhiH / / sarvadhAtUnAM yattejastat pradhAnaM paramojaH zabdenocyate assttbindukmityrthH| tacca mRdvtiikssnngunnm| sobhAtmakaM saumyasvarUpam / zuddhamanupahatamISadraktaM stokalohitaM sapItakaM c| yad garbhasyAdau sAraM sAramiva sAraM na hi tena vinA zukrazoNite jIvAnupravezaH / yacca garbharasAdrasaH garbhasya yo'sau rasaH prathamo dhAtuH tasmAdapi Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 153 za.1: u.7: sU.340-346 eka deza aura oja vaha grahaNa kara letA hai| sU.344 meM 'oja' se AplAvita kie rahatA hai|' zabda kA artha rakta hai| sU.345 meM 'oja' kA artha oja dhAtu 'aparA' nAma hone kA kAraNa bhI upalabdha hotA hai| garbha kI honA caahie| tadekadeza kA artha carakasaMhitA se spaSTa hotA hai sabhI sthiti se rajovAhI zrotoM ke mArgoM ke avaruddha ho jAne para apara rasoM se yukta vaha AhAra-rasa garbhiNI strI ke zarIra meM tIna bhAgoM meM apara Artava upacita ho jAtA hai, use aparA kahate haiN| kucha AcArya vibhakta hotA hai: use jarAyu bhI kahate haiN|' 1. garbhiNI ke apane zarIra kI puSTi ke lie| sU.346 meM prayukta 'aparA' zabda pAribhASika hai-carakasaMhitA 2. dUdha banAne ke lie ke ukta uddharaNa se yaha spaSTa ho jAtA hai| pa. becaradAsajI ne 'aparA' 3. garbha-zarIra kI puSTi aura vRddhi ke lie| kA artha 'dUsarI' kiyA hai, kintu yaha samIcIna nahIM lgtaa| vaha garbha isa AhAra-rasa se upaSTabdha hokara (saMpoSaNa prApta kara) pAMcavIM jijJAsA hai ki garbhagata zizu ke uccAra-prasravaNa Adi garbhAzaya ke andara apanA jIvana vyatIta karatA hai| yahAM tadekadezaM' hote haiM yA nahIM ? isakA uttara 'nahIM' meM diyA gayA hai| suzrutasaMhitA pada ke dvArA garbha ke lie jo bhAga hotA hai, vaha vivakSita hai| meM uccAra Adi ke niSedha kI sahetuka vyAkhyA milatI hai| mala ke isakI prakriyA bhI nirdiSTa hai-do nAr3iyAM hotI haiM--mAtRjIva atyanta alpa hone se vAyu aura pakvAzaya kA paraspara saMyoga na hone rasaharaNI aura putrjiiv-rshrnnii| unake dvArA garbhastha zizu AhAra ke kAraNa garbha vAyu, mUtra aura mala kA tyAga nahIM krtaa| letA hai| aSTAMgahRdaya aura suzrutasaMhitA meM inake sambandha meM jAnakArI milatI hai-garbha kI nAbhi meM tathA mAtA ke hRdaya meM rasavAhinI nAr3I chaThI jijJAsA hai ki kyA garbhagata jIva kavala-AhAra karatA (nalikA yA sirA) kA sambadha rahatA hai, jisake dvArA garbha kA poSaNa hai? isake uttara meM kahA gayA hai ki kavala-AhAra nahIM karatA, samagna hotA rahatA hai, jaise kheta kI phasala kA poSaNa kulyA (jala-praNAlI) zarIra se AhAra karatA hai| zarIra-paryApti se paryApta athavA sabhI dvArA hotA hai| paryAptiyoM se paryApta hone ke pazcAt vaha loma AhAra karatA hai| isalie samagra zarIra se AhAra karane kI vidhi nirdiSTa hai| ThANaM meM carakasaMhitA ke anusAra garbhastha zizu ko rasavAhiniyoM se poSaNa AhAra ke do prakAra batalAe gae haiM-dezataH AhAra aura sarvataH prApta hotA hai| garbha kI nAbhi meM nAr3I lagI rahatI hai, nAr3I meM 'apa aahaar| mukha se liyA jAne vAlA AhAra dezataH AhAra hai| oja rA' (placenta) lagI rahatI hai aura aparA kA sambandha mAtA ke aura loma AhAra samagra zarIra se hotA hai; isalie vaha sarvataH AhAra hRdaya ke sAtha lagA rahatA hai| mAtA kA hRdaya usa aparA ko syandamAna hai| isI prakAra ucchavAsa aura niHzvAsa kI kriyA kA nirdeza hai| (jisameM rasa, rakta Adi kA vahana hotA hai) zirAoM dvArA rasa-rakta suzrutasaMhitA meM garbha ke ucchvAsa-niHzvAsa mAtA ke ucchvAsa-niHzvAsa sAraH prasAdabhUtam / saMvartamAnaM yacca purA dhAtordehe pravartamAnaM prthmhRdymaashryti| pazcAt kramAdehavyAptiM ca karoti / yacca zarIrarasastasya sa beho yatra prANo vyApako'pi pratiSThitaH baddhaH yasya tvaSTabindvAkhyasyAnAzAddehasya nAzo naasti| yena ca hRdayasthena dehino vividhAH prANinaH prINitAstarpitAH / yacca hRdayasthamapi vyApi tadojo'nyebhyo jIvitAspadebhyaHziraHprabhRtibhyaH paraM pradhAnaM jiivitaaspdm| 1. carakasaMhitA, shaariirsthaan,4|24-assttme mAsi garbhazca mAtRto garbhatazca mAtA rasahAriNIbhiH saMvAhinIbhirmuharmuhurojaH parasparata AdadAte grbhsyaasNpuurnntvaat| tasmAtadA garbhiNI muhurmuharmudA yuktA bhavati muhurmuhuzca mlAnA / 2. carakasaMhitA,zArIrasthAna,6 / 23 striyA hyApannagarbhAyAstridhA rasaH pratipadyate svazarIrapuSTaye, stanyAya, garbhavRddhaye ca / sa tenAhAreNopaSTabdhaH (parataMtra vRttitiramAzritya) vrtytyntrgtH| 3. (ka) aSTAMgahRdaya, zArIrasthAna,1156 - garbhasya nAbhau mAtuzca hRdi nADI nibdhyte| yayA sa puSTimApnoti, kedAra iva kulyayA // (kha) suzrutasaMhitA, shaariirsthaan,3|31-maatustu khalu rasavahAyAM nADyAM garbhanAbhinADIprativaddhA, sA'sya maaturaahaarrsviirymbhivhti| tenopasnehenAsyAbhivRdvirbhavati / asaMjAtAGgapratyaGgapravibhAgamAniSekAt prabhRti sarvazarIrA- vayavAnusAriNInAM rasavahAnAM tiryaggatAnAM dhamanInAmupasneho jiivyti| 4. carakasaMhitA, shaariirsthaan,6|23-naabhyaaN hAsya nADIprasaktA nAiyAM cAparA, aparA cAsya mAtuH prasaktA hRdaye, mAtRhRdayaM hyasya tAmaparAmabhisaMplavate sirAbhiH syandamAnAbhiH / 5. (ka) aSTAMgasaMgraha, shaariirsthaan,2| tasyAzca rajovAhinAM srotasAM varmanyuparudhyante garbheNa / tasmAttataH paramArtavaM na dRzyate / tatastadadhaH pratihatamaparamaparaM copacIyamAnamaparetyAhuH / jraayuritynye| (TIkA) tasyAzca vyaktagarbhAyA rajovahAni srotAMsi yaiH strotobhirmalabhUtaM raktamRtukAle bahirbhavati, teSAM varlani mArgANi mukhAni garbheNa naikAhAdAcchAdyante; tasmAt kAraNAt tataH garbhasya vyaktIbhAvAt paramArtavaM na pravartate / yattu kadAcid dRzyate tdvaikRtm| tadeva cArtavamadhogamane garbheNa pratihatamAhArapariNAmAcca pratidinamupacIyamAnaM garbhasyAzaya evAparAgarbhazayyAkhyA sampadyata iti kecidAhuH / anye punarAcAryAstadAtavaM jarAyubhAvena pariNamatItyAhuH / (kha) suzrutasaMhitA, shaariirsthaan,4|24-gRhiitgrbhaannaamaartvvhaanaaN srotasAM varmanyavarudhyante garbheNa, tasmAd gRhItagarbhANAmArtavaM na dRzyate tatastadadhaH pratihatamUrdhvamAgatamaparaM copacIyamAnamaparetyabhidhIyate / 6. bhagavatI sUtra, khaNDa1, pR.182| 7. suzrutasaMhitA, zArIrasthAna,2153 malAlpatvAdayogAcca, vAyoH pakvAzayasya ca / vAtamUtrapurISANi na garbhasthaH karoti hi / / 8. ThANa, 206 Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za. 1: u. 7: sU. 340-352 154 bhagavaI para nirbhara batalAe gae haiN|' AyurvijJAna ke anusAra mAtA dvArA gRhIta AksIjana, poSaka tattva 'pleseMTA' (aparA) ke mAdhyama se garbha taka pahuMcate haiM aura kArbana DAiAksAiDa, yUriyA Adi utsarjanIya padArtha garbha se punaH mAtA taka pahuMcAe jAte haiN| isa prakAra garbha dvArA AhAra aura zvAsocchvAsa kA kArya svataMtra rUpa se nahIM hotA / ' mAiya-peya- aMga-padaM 350. kai NaM bhaMte! mAiyaMgA paNNattA ? goyamA ! tao mAiyaMgA paNNattA, taM jahA -- maMse, soNie, matthuluMge // 351. kai NaM bhaMte! petiyaMgA paNNattA ? goyamA ! tao petiyaMgA paNNattA, taM jahA - aTThi, aTThimiMjA, kesa-maMsu-roma - nahe // 352. ammApeie NaM bhaMte! sarIrae kevaiyaM kAlaM saMcii ? goyamA ! jAvaiyaM se kAlaM bhavadhAraNije sarIrae avvAvatre bhavai evatiyaM kAlaM saMciTThai, ahe NaM samae - samae voyasijja - mANe- voyasijjamANe carimakAlasamayaMsi vocchiSNe bhavai // 1. suzrutasaMhitA, zArIrasthAna, 2 / 55 mAtrika- paitrika- aMga-padam kati bhadanta ! mAtraGgAni prajJaptAni ? gautama ! trINi mAtraGgAni prajJaptAni tad yathA mAMsaM zoNitaM, mastuluGgam / kati bhadanta ! pitraGgAni prajJaptAni ? gautama ! trINi pitraGgAni prajJaptAni tad yathA -- asthi, asthimajjA, keza zmazru-roma -nakhAH / gautama ! yAvantaM tasya kAlaM bhavadhAraNIyaH zarIrakaH avyApannaH bhavati etAvantaM kAlaM santiSThate, atha samaye-samaye vyavakRSyamANaHvyavakRSyamANaH caramakAlasamaye vyavacchinnaH bhavati / 1. sUtra 350-352 Ayurveda ke granthoM meM mAtRja aura pitRja aMgoM kI vistRta jAnakArI milatI hai / aSTAMgahRdaya meM rakta, mAMsa, majjA aura guda ko mAtRja tathA zukra, dhamanI, asthi evaM keza ko pitRja aMga mAnA gayA ambApaitRkaH bhadantaH ! zarIrakaH kiyantaM kAlaM 352. bhante ! mAtR-paitrika zarIra (mAtR-aMga aura santiSThate ? pitR - aMga) santAna ke zarIra meM kitane kAla taka avasthita rahatA hai ? niHzvAsocchvAsa saMkSobhasvapnAn garbho'dhigacchati / mAturnizvasitocchvAsasaMkSobhasvaprasaMbhavAn // bhASya 2. Encyclopaedia Britannica, Embryology, Human---Vol. VIII, p. 326- At the same time it readily passes oxygen, nutritive chemical substances (carbohydrates, nitrogenous foods and mineral salts) from maternal to fetal blood and waste products (carbon dioxide, urea etc.) from fetal to maternal blood to be carried away and disposed of through the mother's lungs and kidneys, the placenta is essentially an apposition of the fetal and maternal circulatory systems for purposes of chemical exchange. It serves the developing fetus as an organ of respiration, mAtrika- paitrika - aMga-pada 350. 'bhante! saMtAna meM kitane mAtR-aMga prajJapta haiM? gautama ! tIna mAtR-aMga prajJapta haiM, jaise--mAMsa, zoNita aura mastuluMga (mastiSkIya majjA ) | 351. bhante ! saMtAna meM kitane pitR-aMga prajJapta haiM ? gautama ! tIna pitR-aMga prajJapta haiM, jaise--asthi, asthi - majjA, keza, zmazru, roma aura nakha / gautama ! jitane kAla taka usakA bhavadhAraNIya zarIra avyApanna (avinaSTa) banA rahatA hai, utane kAla taka mAtR-paitrika zarIra santAna ke zarIra meM avasthita rahatA hai| upacaya ke antima samaya ke anantara mAtR-paitrika zarIra pratikSaNa hIyamAna hotA huA aMtima kSaNa meM vyavacchinna ho jAtA hai| hai / ' carakasaMhitA meM isakI vistRta tAlikA milatI hai| Adhunika AyurvijJAna ke anusAra garbha ko mAtA aura pitA se 23-23 guNasUtra (chromosomes ) milate haiM / ' nutrition and excretion and serves the mother as an endocrine organ. 3. aSTAMgahRdaya, zArIrasthAna, 3 / 4, 5 mRdvatra mAtRjaM rakta-mAMsa-majja-gudAdikam / / paitRkaM tu sthiraM zukra-dhamanyasthi-kacAdikam / 4. carakasaMhitA, zArIrasthAna, 3 / 67 tvak ca lohitaM ca mAMsaM ca medazca nAbhizca hRdayaM ca klomaM ca yakRcca plIhA ca tukau ca vastizca purISAdhAnaM cAmAzayazca pakkAzayazcottaragudaM cAdharagudaM ca kSudrAntraM ca sthUlAntraM ca vapA ca vapAvahanaM ceti (mAtRjAni) / keza zmazru-nakha-loma - daMtAsthi- sirA-srAyu-dhamanyaH zukraM ceti (pitRjAni) / 5. Encyclopaedia Britannica ' Heredity', vol. XI, p. 422 A- As stated above, man has 46 chromosomes in his body cells and in the cells (oogonia and supermatogonia) from Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI zabda-vimarza bhavadhAraNIya- bhavadhAraNa karane kA prayojana yAni manuSya Adi bhavadhAraNa karane meM jo upagrAhaka hai / 354. se keNadveNaM bhaMte evaM buccaiatyegaie uvavajjejjA, atyegaie no uvavajejA ? goyamA ! se NaM saNNI paMciMdie savvAhi pattIhiM pajattae vIriyaladdhIe veuvvayaddhI parANIyaM AgayaM socA nisamma pase nicchubhai, nicchubhittA veubviyasamugdhANaM samohaNa, samohaNittA cAu - raMgiNa seNaM viubvai, viubvittA cAu - raMgiNIe seNAe parANIeNaM saddhiM saMgAmaM saMgAmei / gavbhassa naragagamaNa-padaM 353. jIve NaM bhaMte ! ganbhagae samANe neraiesa uvavajjejjA ? goyamA ! atthegaie uvayajejjA, atyegaie gautama ! astyekakaH upapadyeta, astyekakaH no uvavajjejjA / / no upapadyeta / se NaM jIve atyakAmae rajjakAmae bhogakAmae kAmakAmae, atthakaMkhie rajjakaMkhie bhogakakhie kAmakaMkhie, atthapivAsie rajjapivAsie bhogapivAsie kAmapivAsie, taccitte tammaNe tallese tadajjhavasie tattivvajhavasANe tadaTThovautte tadappiyakaraNe tabbhAvaNAbhAvie, eyaMsi NaM araMsi kAlaM kareja neraiesu uvavajjai / se teNadveNaM goyamA ! evaM bucai - atyegaie uvavajjejjA, atyegaie no uvavajjejA // 155 avyApana -- avinaSTa, jo naSTa nahIM huA hai| aba upacaya ke antima samaya ke anantara kevala yaha ambApaitRka zarIra hotA hai / ' garbhasya narakagamana-padam garbha kA narakagamana - pada 9 jIvaH bhadanta ! garbhagataH san nairayikeSu 353 'bhante ! kyA garbhagata jIva nairayikoM meM upapanna upapadyeta ? hotA hai ? tat kenArthena bhadanta ! evamucyate-- astyekakaH upapadyeta, astyekakaH no upapadyeta ? gabbhassa devalogagamaNa-padaM 355. jIve NaM bhaMte! gabhagae samANe deva which the sex cells arise. Atmaiosis, these 46 chromosomes form 23 pairs, one of the chromosomes of each pair being of maternal and the other of paternal origin. gautama ! sa saMjJI paMcendriyaH sarvAbhiH paryAptibhiH paryAptakaH vIryalabdhikaH vaikriyalabdhikaH parAnIkam AgataM zrutvA nizamya pradezaM nikSipati, nikSipya vaikriyasamudghAtena samavahanti, samavahatya caturaGgiNIM senAM vikurute, vikRtya caturaGgiNyA senayA parAnIkena sArddhaM saGgrAmaM saGgrAmayati / sa jIvaH arthakAmakaH rAjyakAmakaH bhogakAmakaH kAmakAmakaH, arthakAGkSitaH rAjyakAGkSitaH bhogakAGkSitaH kAmakAGkSitaH, arthapipAsitaH rAjyapipAsitaH bhogapipAsitaH kAmapipAsitaH, taccittaH tanmanAH tallezyaH tadadhyavasitaH tattIvrAdhyavasAnaH tadarthopayuktaH tadarpitakaraNaH tadbhAvanAbhAvitaH etasmin antare kAlaM kuryAt nairayikeSu upapadyeta / tat tenArthena gautama ! evamucyate--- astyekakaH upapadyeta, astyekakaH no upapadyeta / za. 1: 3.7: sU.352-355 garbhassa devalogagamaNa-padaM jIvaH bhadanta ! garbhagataH san devalokeSu gautama ! koI upapanna hotA hai, koI upapanna nahIM hotA / 354. bhante ! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai - koI upapanna hotA hai, koI upapanna nahIM hotA? gautama ! saba paryAptiyoM se paryApta, vIryalabdhi aura vaikriyalabdhi se sampanna, saMjJI paMcendriya garbhagata zizu zatru senA kA Agamana sunakara, avadhAraNa kara apane Atma-pradezoM kA garbha se bAhara prakSepaNa karatA hai, unakA prakSepaNa kara vaikriya samudghAta se samavahata hotA hai, samavahata hokara caturaGgiNI senA kA nirmANa karatA hai| nirmANa kara usa caturaGgiNI senA ke dvArA zatru senA ke sAtha yuddha karatA hai| vaha jIva (garbhagatazizu) arthakAmI, rAjyakAmI, bhogakAmI aura kAmakAmI, arthakAMkSI rAjyakAMkSI, bhogakAMkSI aura kAmakAMkSI tathA arthapipAsu, rAjyapipAsu, bhogapipAsu aura kAmapipAsu hokara usa artha Adi meM hI apane citta, mana, lezyA, adhyavasAya aura tIvra adhyavasAna kA niyojana karatA hai| vaha usI viSaya meM upayukta ho jAtA hai| usake lie apane sAre karaNoM (indriyoM) kA samarpaNa kara detA hai| vaha usakI bhAvanA se bhAvita ho jAtA hai| usa aMtara (yuddhakAla) meM yadi vaha maraNakAla ko prApta hotA hai, to nairayikoM meM upapanna hotA hai| gautama ! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai-- koI upapanna hotA hai, koI upapanna nahIM hotA / garbha kA devalokagamana-pada 355. bhante ! kyA garbhagata jIva devalokoM meM upapanna 1. bha. vR. 1 / 354 - bhavadhAraNIyaM bhavadhAraNaprayojanaM manuSyAdibhavopagrAhakamityarthaH / 'abbAvanne 'ti avinaSTam, 'ahe NaM'ti upacayAntimasamayAdanantarametad amvApaitRkaM zarIram / Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 bhagavaI za.1: u.7: sU.353,356 logesu uvavajejA ? goyamA! atyegaie uvavajejA, atthegaie no uvvjejaa| upapadyeta ? gautama ! astyekakaH upapadheta, astyekakaH / no upapadyeta / hotA hai| gautama ! koI upapanna hotA hai, koI upapanna nahIM hotA / 356. se keNadveNaM bhaMte ! evaM bucai- ___tat kenArthena bhadanta ! evamucyate- 356. bhante ! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai atyaMgaie uvavajejA, atthegaie no uva- astyekakaH upapadyeta, astyekakaH no -koI upapanna hotA hai, koI upapanna nahIM hotA? vajejA? uppdyet| gautama ! saba paryAptiyoM se paryApta, saMjJI paMcendriya goyamA ! se NaM saNNI paMcidie sabbAhi gautama ! sa saMjJI paMcendriyaH sarvAbhiH paryApti- garbhagata zizu tathArUpa zramaNa-mAhana ke pAsa eka pajattIhiM pajattae tahArUvassa samaNassa yA bhiH paryAptakaH tathArUpasya zramaNasya vA bhI Arya dhArmika suvacana sunatA hai, avadhAraNa mAhaNassa vA aMtie egamavi AriyaM mAhanasya vA antike ekamapi Arya dhArmikaM karatA hai| usase usake mana meM saMvega-janita zraddhA dhammiyaM suvayaNaM socA nisamma tao bhavai suvacanaM zrutvA nizamya tato bhavati saMvegajAta- utpanna hotI hai| vaha tIvra dharma-anurAga se anurakta saMvegajAyasahe tivvdhmmaannuraagrte| shrddhstiivrdhrmaanuraagrktH| ho jAtA hai| se NaM jIve dhammakAmae puNNakAmae sagga- sa jIvaH dharmakAmakaH puNyakAmakaH svarga- vaha jIva (garbhagata zizu) dharmakAmI, puNyakAmI, kAmae mokkhakAmae, dhammakaMkhie puNNa- kAmakaH mokSakAmakaH, dharmakAGkSitaH, puNya- svargakAmI aura mokSakAmI, dharmakAMkSI, puNyakAMkSI, kaMkhie saggakaMkhie mokkhakaMkhie, kAkSitaH svargakAGkSitaH mokSakAkSitaH, svargakAMkSI aura mokSakAMkSI tathA dharmapipAsu, dhammapivAsie puNNapivAsie saggapivAsie dharmapipAsitaH puNyapipAsitaH svargapipA- puNyapipAsu svargapipAsu aura mokSapipAsu hokara mokkhapivAsie, tacitte tammaNe tallese sitaH mokSapipAsitaH, taccittaH tanmanAH usa dharma, puNya Adi meM hI apane citta, mana, tadajjhavasie tattivvajjhavasANe tadabovautte tallezyaH tadadhyavasitaH tattIvrAdhyavasAnaH lezyA, adhyavasAya tIvra adhyavasAna kA niyojana tadappiyakaraNe tanmAvaNAbhAvie, eyaMsi NaM tadarthopayuktaH tadarpitakaraNaH tadbhAvanA- ___karatA hai| vaha usI viSaya meM upayukta ho jAtA aMtaraMsi kAlaM kareja devalogesu uvvji| bhAvitaH, etasmin antare kAlaM kuryAd deva- hai| usake lie apane sAre karaNoM (indriyoM) kA se teNadveNaM goyamA ! evaM buccai-atye- lokeSu upapadyeta / tat tenArthena gautama ! eva- samarpaNa kara detA hai| vaha usakI bhAvanA se bhAvita gaie uvavajejjA, atthegaie no uvava- mucyate-astyekakaH upapadyeta, astyekakaH ho jAtA hai| usa aMtara (dharmArAdhana-kAla) meM jejaa| no uppghet| yadi vaha maraNakAla ko prApta hotA hai, to devalokoM meM upapanna hotA hai| gautama ! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai koI upapanna hotA hai, koI upapanna nahIM hotaa| bhASya nirmANa kara yuddha karanA sabhI jJAta ghaTanAoM se vilakSaNa ghaTanA hai| isI prakAra dhArmika pravacana sunakara dharmAnurAga se anurakta 1. sUtra 353-356 prastuta AlApaka garbhavijJAna kA eka mahattvapUrNa siddhAnta hai| garbhastha zizu ke vikAsa, kSamatA aura vyavahAra para Adhunika vijJAna ke kSetra meM aneka anusaMdhAna ho rahe haiN| aneka Azcaryajanaka rahasya bhI udghATita hue haiN| northa kerolinA yUnivarsiTI ke zrI eMthAnI Dikespara tathA unake sahayogI zrI viliyama phiphara ne aneka prayoga kie haiN| apane adhyayana meM unhoMne pAyA ki garbhastha zizu jina gItoM ko sunatA hai, jina AvAjoM ko sunatA hai, janma ke pazcAt vaha unako pahacAna jAtA hai| jarmana vaijJAnika pro. anersTa popela ke anusAra garbhastha zizu sapane bhI dekha sakatA hai| 28 saptAha kA ajanmA zizu saMgIta kI thApa para nAcatA hai| carakasaMhitA meM bhI garbhastha zizu ke vikAsa aura vyavahAra kI carcA milatI hai|' prastuta prakaraNa meM jisa vaikriya labdhi kA ullekha hai, vaha AzcaryakArI rahasya hai| eka garbhastha zizu ke dvArA vaikriya labdhi ke dvArA senA kA zabda-vimarza paryApti aura paryApta-paryAptiyAM chaha haiM-1. AhAraparyApti 2.zarIraparyApti 3. indriyaparyApti 4. zvAsocchvAsaparyApti 5. bhASAparyApti 6. mnHpryaapti| nae janma meM praveza karane vAlA prANI janma ke prArambha meM prathama samaya se lekara antarmuhUta kI avadhi meM ina chahoM paudgalika zaktiyoM kA nirmANa karatA hai| inakA nirmANa pUrNa hone para vaha paryApta kahalAtA hai| vIryalayika-zaktisampanna / sUtrakRtAMga niyukti meM isakA vistRta varNana upalabdha hai| 1. carakasaMhitA, zArIrasthAna,415-tasya yatkAlamevendriyANi saMtiSThante, tatkAlameva cetasi vedanA nirbandhaM prApnoti, tasmAttadA prabhRti garbhaH spandate, prArthayate ca janmAntarAnubhUtaM yat kiMcit tad dvaihRdayamAcakSate vRddhAH / 2. draSTavya, sUyagaDo, prathama zrutaskaMdha ke AThaveM adhyayana kA Amukha / Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 157 za.1: u.7: sU.353-357 vaikriyalabdhika nAnA prakAra ke rUpanirmANa meM samartha yogajanita pariNAma / 'tattIvrAdhyavasAna' arthAt prakRta viSaya meM tIvra adhyavasAya zakti se smpnn| vaalaa| vaikriyasamudrAta nAnA prakAra ke rUpanirmANa ke lie hone vAlA tadarthopayukta prakRta viSaya ke lie vyApRta cetanA vaalaa| AtmapradezoM kA prkssepnn| tadarpitakaraNa prakRta viSaya ke lie samarpita indriya vaalaa| tacitta-citta kA artha hai-sthUla zarIra ke sAtha vyApta tadbhAvanAmAvita-prakRta viSaya kI bhAvanA se bhaavit| cetanA athavA buddhi / 'taccitta' arthAt prakRta viSaya meM saMlagna citta saMvega-bhavavairAgya athavA janmamaraNa-janita bhaya / vAlA / tathArUpa viziSTa saMjJA ke anurUpa AcaraNa vaalaa| tanmanA-mana kA artha hai-saba viSayoM kA grahaNa karane vAlA zramaNa-mAhaNa-zramaNa aura mAhaNa kI prAmANika paribhASA tathA smRti, kalpanA aura ciMtana meM sakSama aura citta dvArA saMcAlita sUyagaDo meM upalabdha hai| vahAM mAhaNa ko saba pApa karma se virata eka yog| 'tanmanA' arthAt prakRta viSaya meM saMlagna mana vAlA | batalAyA gayA hai, isalie isakA artha zrAvaka yA vratI gRhastha nahIM tallezya lezyA kA artha hai-bhAvadhArA / 'tallezya' arthAt kiyA jA sktaa| vRttikAra ne isakA artha 'zrAvaka' athavA 'brAhmaNa' prakRta viSaya meM saMlagna lezyA vaalaa| kiyA hai| vaha ukta saMdarbha meM samIcIna pratIta nahIM hotaa| jayAcArya tadadhyavasita-adhyavasAya kA artha hai-karmazarIra ke sAtha ne isa viSaya para vizeSa vimarza prastuta kiyA hai| sUyagaDo meM 14 vyApta cetnaa| athavA cetanA kA sUkSma pariNAma / 'tadadhyavasita' paryAyavAcI nAma batalAe gae haiM, unameM bhI 'samaNa' aura 'mAhaNa' arthAt prakRta viSaya meM saMlagna adhyavasAya se yukt| saMgRhIta haiN|' tattIvrAdhyavasAna-adhyavasAna kA artha hai-cetanA kA sUkSma 357. jIve NaM bhaMte ! gabhagae samANe jIvaH bhadanta ! garbhagataH san uttAnakaH vA, 357. 'bhante ! kyA garbhagata jIva uttAnazayana, uttANae vA pAsallae vA aMbakhujae vA pArzvakaH vA, AmrakubjakaH vA AsIta vA? pArzvazayana athavA Amrakubjaka (Amra kI bhAMti acchenja vA ? ciTThenja vA ? nisIeja vA? tiSThed vA ? niSIded vA ? tvagvarteta vA ? kubja) Asana kI mudrA meM rahatA hai ? khar3A hotA tuyaTTeja vA ? mAue suyamANIe subai ? mAtari svapantyAM svapiti ? jAgratyAM jAgarti? hai ? baiThatA hai ? sotA hai ? mAtA ke sone para jAgaramANIe jAgarai? suhiyAe suhie sukhitAyAM sukhito bhavati? duHkhitAyAM sotA hai ? usake jAgane para vaha jAgatA hai ? bhavai? duhiyAe duhie bhavai ? duHkhito bhavati ? usake sukhI hone para vaha sukhI hotA hai ? usake duHkhI hone para vaha duHkhI hotA hai ? haMtA goyamA ! jIve NaM gabhagae samANe hanta gautama ! jIvaH garbhagataH san uttAnakaH ___ hAM, gautama ! garbhagata jIva uttAnazayana, pArzvauttANae vA pAsallae vA aMbukhujae vA bA, pArzvakaH vA AmrakubjakaH vA AsIta zayana athavA Amrakubjaka Asana kI mudrA meM accheja va, ciTheja vA, nisIeja vA, vA, tiSTheda vA, niSIded vA, tvagavarteta vA, rahatA hai, khar3A hotA hai, baiThatA hai, sotA hai, mAtA tuyadeja vaa| mAue suyamANIe suvai, mAtari svapantyAM svapiti, jAgratyAM jAgarti, ke sone para sotA hai, usake jAgane para vaha jAgatA jAgaramANIe jAgarai, suhiyAe suhie sukhitAyAM sukhito bhavati, duHkhitAyAM hai, usake sukhI hone para vaha sukhI hotA hai, usake bhavai, duhiyAe duhie bhvi| duHkhito bhvti| dukhI hone para vaha duHkhI hotA hai| ahe NaM pasavaNakAlasamayaMsi sIseNa yA / atha prasavanakAlasamaye zIrSeNa vA pAdena vA vaha jIva prasavakAla ke samaya (yadi) sira yA pairoM pAehiM vA Agacchati samamAgacchati, tiri- Agacchati samamAgacchati tiryaga Agacchati, ke dvArA bAhara AtA hai, sIdhA AtA hai; (yadi) yamAgacchati vinnihaaymaavjjti| vaNNa- vinighaatmaapdyte| varNabAhyAni ca tasya vaha TeDhA hokara AtA hai, to mRtyu ko prApta hotA vajjhANi ya kammAiM baddhAI puTThAI nihattAI karmANi baddhAni spRSTAni nidhattAni kRtAni hai| usa navajAta zizu ke (yadi) varNabAhya kaDAI paTTaviyAI abhiniviTThAI abhi- prasthApitAni abhiniviSTAni abhisamanvA- (aprazasta koTivAle) karma baddha, spRSTa nidhatta, samaNNAgayAiM udiNNAI-no uvasaMtAI gatAni udIrNAni-no upazAntAni bhavanti, kRta, prasthApita, abhiniviSTa (tIvra anubhAva ke 1. draSTavya, bh.3|154-161| daMte davie bosaTTakAe 'samaNe ti bcce| 2. suuy.9116|3,4-iti viratasavvapAvakamme peja-dosa-kalaha-abbhakkhANa- 3. bh.vR.1|356-'maahnnss'tti mA hana ityevamAdizati svayaM sthUlaprANAtipesuNNa-paraparivAda-arati-rati-mAyAmosa-micchAdasaNasallavirate samie sahie pAtAdi nivRttatvAdhaH sa mAhanaH athavA brAhmaNo brahmacaryasya dezataH sadbhAvAd sayA jae, No kujjhe No mANI 'mAhaNe'tti bcce| brAhmaNo deshvirtH| ettha vi samaNe aNissie aNidANe AdANaM ca ativAyaM ca musAvAyaM ca 4. bh.jo.1|22|26117| bahiddhaM ca kohaM ca mANaM ca mAyaM ca lohaM ca pejaM ca dosaM ca icceva jato jato 5. sUya.211172 / AdANAo appaNo paddosa-heU tato-tato AdANAo puvvaM paDivirato siyA nA Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za. 1: u.7: sU.357, 358 bhavaMti, tao bhavai durUve duvaNNe duggaMdhe durase phAse aNi akaMte appie asume amaNuNe amaNAme hINassare dINassare aNissare akaMtassare appiyassare asubhassare amaNuNNassare amaNAmassare aNAejavaNe paccAyAe yA vi bhavai / vaNNabajjhANi ya se kammAI no baddhAI no puTThAI no nihattAI no kaDAI no paTThaviyAI no abhinividvAiM no abhisamaNNAgayAI no udiNNAI -- uvasaMtA bhavati, tao bhavai surUve suvaNe sugaMdhe surase suphAse iTTe kaMte pie subhe maNuNNe maNAme ahINassare adINassare iTThassare kaMtassare piyassare subhassare maNuNNassare maNAmassare AdejavaNe paccAyA yA vi bhavai // 1. sUtra - 357 zabda-vimarza 158 tataH bhavati dUrUpaH durvarNa: durgandha: dUrasa: duHsparzaH aniSTaH akAntaH apriyaH azubhaH amanojJaH 'amaNAme' hInasvara : dInasvaraH azubhasvaraH amanojJasvaraH 'amaNAma'svaraH anAdeyavacanaH pratyAjAtazcApi bhavati / varNabAhyAni ca tasya karmANi no baddhAni no spRSTAni no nidhattAni no kRtAni no prasthApitAni no abhiniviSTAni no abhisamanyAgatAni no udIrNAni -upazAntAni bhavanti, tasmAt bhavati surUpaH suvarNaH sugandhaH surasaH susparzaH iSTaH kAntaH priyaH zubhaH manojJaH 'maNAme' ahInasvaraH adInasvaraH iSTasvaraH kAntasvaraH priyasvaraH manojJasvaraH 'maNAma'svaraH AdeyavacanaH pratyAjAtazcApi bhavati / bhASya vaSNavajjha vRtikAra ne isake do artha kie haiM-varNavadhya aura varNabAhya / ' nAmakarma kI prakRtiyoM meM varNa nAmakarma kA ullekha nahIM hai| yahAM varNa kA artha zukla Adi varNa se saMbaddha nahIM hai, kintu isakA artha prazasta honA caahie| isa AdhAra para varNabAhya kA artha 'aprazasta koTivAlA' kiyA jA sakatA hai| baddha-karma- yogya pudgala jo karma rUpa meM pariNata kara diye jAte haiN| spRSTa-jina karma- pudgaloM kA AtmA ke sAtha saMzleSa ho cukA hai| yaha prajJApanA ke vRttikAra AcArya malayagiri kA abhimata hai| ' dhavalA ke anusAra karmoM kA karmoM ke sAtha jo sparza hotA hai karma- sparza hai| yahAM 'spRSTa' zabda ke dvArA karma sparza vivikSita hai| nighatta- udvartanA aura apavartanA ina do karaNoM ko choDakara zeSa karaNa na ho sake, usa rUpa meM pariNata kara denA / 358. seva bhaMte! sevaM bhaMte! tti / / 1. bha. vR. 1 / 357 - 'vaNNavajjhANi 'tti varNaH zlAghA vadhyo-- hantavyo yeSAM tAni varNavadhyAni athavA varNAdvAhyAni varNavAhyAni azubhAnItyarthaH / 2. ApTe. varNa:- A good quality. 3. prajJA.vR.pa. 456 / 4. . khaM. dhavalA, pu. 13, khaM. 5, bhA. 3, sU. 30, pR. 34 - kammANaM kammehiM jo phAso so kampaphAso / 5. paNNa. 23 / 13 / 6. bha. 16 / 41, 42 / tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti / kRta--jIva ke dvArA kRta / paNNavaNNA meM jIveNaM kaDassa' pATha upalabdha hai| prastuta Agama meM karma ko 'cetakRta' batalAyA gayA hai|' prasthApita -- eka sAtha udaya hogA, isa rUpa meM vyavasthA, jaise - manuSya gati, paJcendriya jAti, sakAya Adi / abhiniviSTa tIvra anubhAva ke rUpa meM niviSTa / abhisamanyAgata------ udayAbhimukha / bhagavaI rUpa meM sthApita ) abhisamanvAgata ( udaya ke abhimukha) aura udIrNa haiM - ve upazAMta nahIM hote, to vaha kutsita rUpa, varNa, gandha, rasa aura sparza vAlA hotA hai| vaha hIna, dIna, aniSTa, akAMta, apriya, azubha, amanojJa, aura amanohara svaravAlA tathA anAdeya vacana vAlA hotA hai| usa navajAta zizu ke ( yadi ) varNabAhya (aprazasta koTivAle) karma baddha spRSTa, nidhatta, kRta, prasthApita, abhiniviSTa abhisamanvAgata aura udIrNa nahIM hote --upazAMta hote haiM, to vaha zreSTha rUpa, varNa, gandha, rasa aura sparza vAlA hotA hai, iSTa, kAnta, priya, zubha, manojJa aura manohara hotA hai; ahIna, adIna, iSTa, kAMta, priya, zubha, manojJa aura manohara svaravAlA tathA Adeya vacana vAlA hotA hai| udIrNa- udaya prApta / 'baddha' aura 'spRSTa' - ina do padoM kI vyAkhyA malayagiri kI vRti ke AdhAra para kI gaI hai| zeSa padoM kI vyAkhyA prastuta Agama kI vRtti ke AdhAra para kI gaI hai| vRttikAra ne 'kRta' kA artha 'nikAcita' kiyA hai| yaha vimarzanIya hai| isI prakAra 'udIrNa' ke artha meM udIraNA karaNa ko bhI jor3A hai| kintu paNNavaNNA ke 358. bhante ! vaha aisA hI hai, bhante vaha aisA hI hai / jIvena baddhasya rAgadveSapariNAmavazataH karmarUpatayA pariAtmapradezaiH saha saMzleSamupagatasya / 7. prajJA.vR. pa. 456 mitasya spRSTasya, 8. bha. vR. 1 357 nihattAI' ti udvartanApacartanakaraNavarjazeSakaraNAyogyatvena vyavasthApitAnItyarthaH, athavA baddhAni kathaM ? yataH pUrvaM spRSTAnIti, 'kaDAI 'ti nikAcitAni sarvakaraNAyogyatvena vyavasthApitAnItyarthaH / 'paTThaviyAI 'ti manuSyagatipaMcendriyajAtitrasAdinAmakarmasahodayatvena vyavasthApitAnItyarthaH / 'abhiniviTThAI 'ti tIvrAnubhAvatayA niviSTAni / 'abhisamannAgayAI 'ti udayAbhimukhIbhUtAnIti, tatazca 'udinnAI'ti 'udIrNAni svataH udIraNAkaraNena voditAni / Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla bAlassa Aya-padaM 356. egaMtabAle NaM bhaMte ! maNusse kiM neraiyAuyaM pakareti ? tirikkhAuyaM pakareti ? maNussAyaM pakareti ? devAuyaM pakareti ? neraiyAuyaM kiccA neraiesa uvavaMjati ? tiriyAuyaM kiccA tiriesu uvavajati ? massAyaM kiccA maNussesu uvavajjati ? devAyaM kiccA devalogesu uvavajjati ? goyamA ! egaMtabAle NaM maNusse neraiyAuyaM pipakareti, tiriyAuyaM vipakareti, maNusAuyaM pipakareti, devAuyaM pipakareti, neraiyAuyaM kiccA neraiesu uvavajjati, tiriyAjyaM kiccA tiriesu uvavajjati, maNussAuyaM kicA maNussesu uvavajjati, devAuyaM kiccA devalogesu uvavaJjati // paMDiyassa Auya-padaM 360. egaMtapaMDie NaM bhaMte! maNusse kiM neraiyAjayaM pakareti ? tirikkhAuyaM pakareti ? massAyaM pakareti ? devAuyaM pakareti ? neraiyAuyaM kiccA neraiesa uvavajjati ? tiriyAuyaM kiccA tiriesu uvavajjati ? maNussAyaM kiyA maNussesu uvavajjati ? devAyaM kiccA devalo uvavajjati ? goyamA ! egaMtapaMDie NaM maNusse AuyaM siya pakareti, siya No pakareti / jai pakareti No neraiyAuyaM pakareti No tiriyAuyaM pakareti No maNussAuyaM pakareti, devAuyaM pakareti No neraiyAuyaM aTTamo uddeso : AThavAM uddezaka saMskRta chA bAlasya AyuSka-padam ekAntabAlaH bhadanta ! manuSyaH kiM nairayikAyuH prakaroti ? tiryagAyuH prakaroti ? manuSyAyuH prakaroti ? devAyuH prakaroti ? nairayikAyuH kRtvA nairayikeSu upapadyate ? tiryagAyuH kRtvA tiryakSu upapadyate ? manuSyAyuH kRtvA manuSyeSu upapadyate ? devAyuH kRtvA devalokeSu upapadyate ? gautama ! ekAntabAlaH manuSyaH nairayikAyuH api prakaroti, tiryagAyuH api prakaroti, manuSyAyuH api prakaroti, devAyuH api prakaroti, nairayikAyuH kRtvA nairayikeSu upapadyate, tiryagAyuH kRtvA tiryakSu upapadyate, manuSyAyuH kRtvA manuSyeSu upapadyate, devAyuH kRtvA devalokeSu upapadyate / paNDitasya AyuSka-padam ekAntapaNDitaH bhadanta ! manuSyaH kiM nairayikAyuH prakaroti ? tiryagAyuH prakaroti ? manuSyAyuH prakaroti ? devAyuH prakaroti ? nairayikAyuH kRtvA nairayikeSu upapadyate ? tiryagAyuH kRtvA tiryakSu upapadyate ? manuSyAyuH kRtvA manuSyeSu upapadyate ? devAyuH kRtvA devalokeSu upapadyate ? gautama ! ekAntapaNDitaH manuSyaH AyuH syAt prakaroti, syAt no prakaroti / yadi prakaroti no nairayikAyuH prakaroti, no tiryagAyuH prakaroti, no manuSyAyuH prakaroti, devAyuH prakaroti, no nairayikAyuH kRtvA nairayikeSu hindI anuvAda bAla kA AyuSya-pada 356. ' bhante ! ekAnta bAla manuSya kyA naraka kA AyuSya bAMdhatA hai ? tiryaJca kA AyuSya bAMdhatA hai ? manuSya kA AyuSya bAMdhatA hai ? deva kA AyuSya bAMdhatA hai ? naraka kA AyuSya bAMdhakara nairayikoM me upapanna hotA hai ? tiryaJca kA AyuSya bAMdhakara tiryaJcoM meM upapanna hotA hai ? manuSya kA AyuSya bAMdhakara manuSyoM meM upapanna hotA hai ? deva kA AyuSya bAMdhakara devalokoM meM upapanna hotA hai ? gautama ! ekAnta bAla manuSya naraka kA AyuSya bAMdhatA hai, tiryaMca kA AyuSya bhI bAMdhatA hai, manuSya kA AyuSya bhI bAMdhatA hai, deva kA AyuSya bhI bAMdhatA hai| vaha naraka kA AyuSya bAMdhakara nairayikoM meM upapanna hotA hai, tiryaJca kA AyuSya bAMdhakara tiryaJcoM meM upapanna hotA hai, manuSya kA AyuSya bAMdhakara manuSyoM meM upapanna hotA hai aura deva kA AyuSya bAMdhakara devalokoM meM upapatra hotA hai / paNDita kA AyuSya-pada 360. bhante ! ekAntapaNDita manuSya kyA naraka kA AyuSya bAMdhatA hai ? tiryaJca kA AyuSya vAMdhatA hai ? manuSya kA AyuSya bAMdhatA hai ? deva kA AyuSya bAMdhatA hai ? vaha naraka kA AyuSya bAMdhakara nairayikoM meM upapanna hotA hai ? tiryaJca kA AyuSya vAMdhakara tiryaJcoM meM upapanna hotA hai ? manuSya kA AyuSya bAMdhakara manuSyoM meM upapatra hotA hai ? deva kA AyuSya bAMdhakara devalokoM meM upapanna hotA hai ? gautama ! ekAntapaNDita manuSya kadAcit AyuSya bAMdhatA hai, kadAcit nahIM bAMdhatA / yadi vaha AyuSya bAMdhatA hai, to na naraka kA AyuSya bAMdhatA hai, na tiryaJca kA AyuSya bAMdhatA hai, na manuSya kA AyuSya bAMdhatA hai, vaha kevala deva kA Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 za.1: u.. sU.360-363 kicA neraiesu uvavaJjati, No tiriyAuyaM upapadyate, no tiryagAyuH kRtvA tiryakSu upa- kicA tiriesu uvavAti, No maNussAuyaM padyate, no manuSyAyuH kRtvA manuSyeSu upapadyate kicA maNussesu uvavajjati, devAuyaM kicA devAyuH kRtvA deveSu upapadyate / devesu uvavajati // bhagavaI AyuSya bAMdhatA hai| vaha na naraka kA AyuSya bAMdhakara nairayikoM meM upapanna hotA hai, na tiryaJca kA AyuSya bAMdhakara tiryaJcoM meM upapanna hotA hai, na manuSya kA AyuSya bAMdhakara manuSyoM meM upapanna hotA hai, vaha kevala deva kA AyuSya bAMdhakara devoM meM upapanna hotA hai| 361. se keNadveNaM jAva devAuyaM kicA devesu uvavajati? goyamA ! egaMtapaMDiyassa NaM maNussassa kevalameva do gatIo paNNAyaMti, taM jahA --aMtakiriyA ceva, kappovavattiyA cev| se teNaTeNaM goyamA ! jAva devAuyaM kiccA devesu uvavaJjati // tat kenArthena yAvad devAyuH kRtvA deveSu 361. yaha kisa apekSA se kahA jA rahA haiupapadyate ? ekAnta paNDita manuSya yAvat deva kA AyuSya bAMdhakara devoM meM upapanna hotA hai ? gautama ! ekAntapaNDitasya manuSyasya kevalameva gautama ! ekAnta paNDita manuSya kI kevala do hI dve gatI prajJAyete, tad yathA--antakriyA caiva, gatiyAM prajJapta haiM, jaise--antakriyA aura kalpopakalpopapattikA caiva / tat tenArthena gautama! pattikA (vaimAnika devoM meM upptti)| gautama ! yAvad devAyuH kRtvA deveSu upapadyate / isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai yAvat deva kA AyuSya bAMdhakara devoM meM upapanna hotA hai| bAlapaMDiyassa Auya-padaM bAlapaNDitasya AyuSka-padam bAlapaNDita kA AyuSya-pada 362. bAlapaMDie NaM bhaMte ! maNusse kiM nerai- bAlapaNDitaH bhadanta ! manuSyaH kiM nairayikAyuH 362. bhante ! bAlapaNDita manuSya kyA naraka kA yAuyaM pakareti ? tirikkhAuyaM pakareti ? prakaroti ? tiryagAyuH prakaroti ? manuSyAyuH AyuSya bAMdhatA hai ? tiryaJca kA AyuSya bAMdhatA maNussAuyaM pakareti ? devAuyaM pakareti ? prakaroti ? devAyuH prakaroti ? nairayikAyuH hai ? manuSya kA AyuSya bAMdhatA hai ? deva kA neraiyAuyaM kiccA neraiesu uvavajati ? kRtvA nairayikeSu upapadyate ? tiryagAyuH kRtvA AyuSya bAMdhatA hai ? vaha naraka kA AyuSya tiriyAuyaM kicA tiriesa uvavajati ? tiryakSu upapadyate ? manuSyAyuH kRtvA manuSyeSu bAMdhakara nairayikoM meM upapanna hotA hai ? tiryaJca maNussAuyaM kiccA maNussesu uvavajati ? upapadyate ? devAyuH kRtvA deveSu upapadyate ? kA AyuSya bAMdhakara tiryaJcoM meM upapanna hotA devAuyaM kiccA devesu uvavajati ? hai? manuSya kA AyuSya bAMdhakara manuSyoM meM upapanna hotA hai ? deva kA AyuSya bAMdhakara devoM meM upapanna hotA hai ? goyamA ! bAlapaMDie NaM maNusse No nera- gautama ! bAlapaNDitaH manuSyaH no nairayikAyuH gautama ! bAlapaNDita manuSya na naraka kA AyuSya iyAuyaM pakareti, No tirikkhAuyaM pakareti, prakaroti, no tiryagAyuH prakaroti, no manuSyA- bAMdhatA hai, na tiryaJca kA AyuSya bAMdhatA hai, na No maNussAuyaM pakareti, devAuyaM pakareti, yuH prakaroti, devAyuH prakaroti, no nairayi- manuSya kA AyuSya bAMdhatA hai, vaha kevala deva kA No neraiyAuyaM kicA neraiesu uvavajati, kAyuH kRtvA nairayikeSu upapadyate, no tirya- AyuSya bAMdhatA hai| vaha na naraka kA AyuSya No tiriyAuyaM kicA tiriesu uvavaJjati, gAyuH kRtvA tiryakSu upapadyate, no manuSyAyuH bAMdhakara nairayikoM meM upapanna hotA hai, na tiryaJca No maNussAuyaM kicA maNussesu uvavajati, kRtvA manuSyeSu upapadyate, devAyuH kRtvA deveSu kA AyuSya bAMdhakara tiryaJcoM meM upapanna hotA hai, devAuyaM kicA devesu uvavajrati / uppdyte| na manuSya kA AyuSya bAMdhakara manuSyoM meM upapanna hotA hai, vaha kevala deva kA AyuSya bAMdhakara devoM meM upapanna hotA hai| 363. se keNaDeNaM jAva devAuyaM kiccA devesu uvavajjati ? goyamA ! bAlapaMDie NaM maNusse tahArUvassa samaNassa vA mAhaNassa vA aMtie egamavi AriyaM dhammiyaM suvayaNaM socA nisamma desaM uvaramai, desaM No uvaramai, desaM paJcakkhAi, desaMNo pcckkhaai| tat kenArthena yAvad devAyuH kRtvA deveSu 363. yaha kisa apekSA se kahA jA rahA haiupapadyate ? bAlapaNDita manuSya yAvat deva kA AyuSya bAMdha kara devoM meM upapanna hotA hai ? gautama ! bAlapaNDitaH manuSyaH tathArUpasya gautama ! bAlapaNDita manuSya tathArUpa zramaNa athavA zramaNasya vA mAhanasya vA antike ekamapi mAhana ke pAsa eka bhI Arya dhArmika suvacana suna Arya dhArmikaM suvacanaM zrutvA nizamya deshm| kara, avadhAraNa kara AMzika rUpa se uparata hotA uparamati, dezaM no uparamati, dezaM pratyAkhyAti, hai aura AMzika rUpa se uparata nahIM hotaa| dezaM no prtyaakhyaati| AMzika rUpa se pratyAkhyAna karatA hai aura AMzika Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 161 za.1 u. sU.356-364 se teNaM desovarama-desapacakkhANeNaM No nerai- yAuyaM pakareti jAva devAuyaM kiccA devesu uvavajati / se teNaDeNaM jAva devAuyaM kiccA devesu uvavajati // rUpa se pratyAkhyAna nahIM krtaa| sa tena dezoparama-dezapratyAkhyAnena no nairayi- vaha usa AMzika uparama aura AMzika pratyAkhyAna kAyuH prakaroti yAvad devAyuH kRtvA deveSu / se naraka kA AyuSya nahIM bAMdhatA yAvat deva kA uppdyte| tat tenArthena yAvad devAyuH kRtvA AyuSya bAMdhakara devoM meM upapanna hotA hai| isa deveSu uppdyte| apekSA se yaha kahA jA rahA hai bAlapaNDita manuSya yAvat deva kA AyuSya bAMdhakara devoM meM upapanna hotA hai| bhASya kiyA gayA hai| yaha nizcaya ke artha meM athavA mizraNa kA vyavaccheda karane ke lie hai| tIsare vikalpa meM bAla aura paNDita donoM kA mizraNa hai, kintu prathama aura dvitIya vikalpa meM ye donoM amizrita 1. sUtra 356-363 prastuta prakaraNa meM 'bAla' aura 'paNDita' pAribhASika zabda haiN| sUyagaDo meM avirata ko bAla, virata ko paNDita aura viratAvirata ko bAlapaNDita gahA gayA hai|' vRttikAra ne ekAMta bAla ke do artha kie haiM-mithyAdRSTi aura avirata / avirata samyagdRSTi aura midhyAdRSTi kA bAlatva samAna hotA hai, phira bhI avirata samyagdRSTi kevala deva ke AyuSya kA hI baMdha karatA hai| kriyAvAdI manuSya ke AyuSya-baMdha-sUtra se bhI isakA samarthana hotA hai|' ekAnta bAla ke lie caturvidha AyuSya-baMdha ke nirdeza kA hetu kAraNa kI vividhatA hai| vRttikAra ne cAra kAraNoM kA ullekha kiyA hai 1. mahAAraMbha narakagati ke AyuSya-baMdha kA kAraNa / 2. unmArga dezanA tiryaJca gati ke AyuSya-baMdha kA kAraNa / 3. kaSAya kI alpatA manuSya gati ke AyuSya-baMdha kA kaarnn| 4. akAma nirjarA-devagati ke AyuSya-baMdha kA kaarnn| vRttikAra ne 'Adi' zabda ke dvArA zeSa kAraNoM kI ora iMgita kiyA hai|' prastuta Agama aura ThANaM meM pratyeka gati ke cAra-cAra kAraNa nirdiSTa haiN|' zabda-vimarza ekAnta bAla aura paNDita ke sAtha 'ekAnta' pada kA prayoga ekAntabAla asNytii| ekaantpnnddit-muni| antakriyA - mukta hone ke pUrva hone vAlI kriyaa| vRttikAra ne isakA artha nirvANa kiyA hai| dekheM, 1112 kA bhASya / kalpopapattikA vaimAnika devoM meM hone vAlI upptti| yahAM 'kalpa' zabda vaimAnika devoM kA sUcaka hai|" bAlapaNDita zrAvaka, vratadhArI gRhastha / desaM uvaramai, desaM pacakkhAi-deza kA artha aMza hai| uvaramai kA artha hai-virata honA aura paccakkhAi kA artha hai-parityAga krnaa| koI vyakti pahale virata hotA hai aura usake pazcAt pratyAkhyAna karatA hai| desaM uvaramai kI vizeSa jAnakArI ke lie sayagaDo, 212/71 draSTavya hai| kiriyA-padaM kriyA-padam kriyA-pada 364. parise NaM bhaMte ! kacchaMsi vA dahaMsi vA udagaMsi vA daviyaMsi vA valayaMsi vA nUmaMsi puruSaH bhadanta ! kacche vA drahe vA udake vA 'daviyaMsi' vA valaye vA 'nUmaMsi' vA gahane vA 364.'bhante ! koI magAjIvI, mRga-vadha ke saMkalpa vAlA, mRga-vadha meM ekAgracitta puruSa mRga-vadha ke 1. suuy.2|2175-avirii paDucca bAle Ahijjai, viraI paDucca paMDie Ahijai, virayAviraiM paDucca bAlapaMDie Ahijjai / 2. bha.bR.11356-ekAntabAlaH mithyAdRSTiravirato vA, ekAntagrahaNena mizratAM vyavacchinatti |......baaltve samAne'pyaviratasamyagdRSTirmanuSyo devAyureva praka roti, na shessaanni| 3. bh.30|26| 4. bh.vR.1|356-yccaikaantbaaltve samAne'pi nAnAvidhAyurvandhanaM tanmahArambhA- dyunmArgadezanAdi tanukaSAyatvAdi akAmanirjarAdi taddhetu vishessvshaaditi| 5. bh.8|425-428; tthaannN,4|628631| 6. bha.vR.11361-'aMtakiriya'tti nirvANam / 7. vahI, 16361-'kappovavattiya'tti kalpeSu-anuttaravimAnAntadevalokeSupapattiH saiva kalpopapattikA / iha ca kalpazabdaH sAmAnyenaiva vaimAnikadevA'' vAsAbhidhAyaka iti| 8. vahI, 11363--'desaM uvaramaitti vibhaktipariNAmAddezAt 'uparamate' virato bhavati; tato desaM sthUlaM prANAtipAtAdikaM pratyAkhyAti varjanIyatayA prtijaaniite| Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.1: u.8H sU.364-367 162 bhagavaI vA gahaNaMsi vA gahaNaviduggaMsi vA pavvayaMsi gahanavidurge vA parvate vA parvatavidurge vA vane lie kaccha (nadI-taTIya pradeza), draha, udaga (jalAvA pabbayaviduggaMsi vA varNasi vA vaNa- vA banavidurge vA mRgavRttikaH mRgasaMkalpaH mRga- zaya), 'daviya' (ghAsa ke jaMgala athavA gocara vidaggaMsi vA miyavittIe miyasaMkappe miya- praNidhAnaH mRgavadhAya gatvA ete mRgAH iti bhUmi), valaya (vRttAkAra nadI-pradeza), 'nUma' (pracchapaNihANe miyavahAe gaMtA ete miya tti kAuM kRtvA anyatarasya mRgasya vadhAya kUTapAzam / tra pradeza), araNya, durgama araNya, parvata, durgama aNNayarassa miyassa vahAe kUDapAsaM uddA- udghati, tato bhadanta ! sa puruSaH kati- parvata, vana, durgama vana meM jAkara 'ye mRga haiM' yaha ti, tato NaM bhaMte ! se purise katikirie? kriyaH? soca kisI eka mRga ke vadhake lie kUTapAza bAMdhatA hai| bhante ! usase vaha puruSa kitanI kriyAoM se yukta hotA hai ? goyamA ! siya tikirie, siya caukirie, gautama ! syAt trikriyaH, syAc catuHkriyaH, gautama ! vaha syAt (kadAcit) tIna, syAt cAra siya pNckirie| syAt pnyckriyH| aura syAt pAMca kriyAoM se yukta hotA hai| 365. se keNaTeNaM bhaMte ! evaM bucai-siya tikirie ? siya caukirie ? siya paMcakirie? tat kenArthena bhadanta ! evamucyate--syAt 365. bhante ! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA trikriyaH ? syAc catuHkriyaH ? syAt paJca- hai-vaha puruSa syAt tIna, syAt cAra aura syAt kriyaH ? pAMca kriyAoM se yukta hotA hai ? goyamA ! je bhavie uddavaNayAe-No baMdha- gautama ! yaH bhavyaH uddAnAya-no bandhanAya, NayAe, No mAraNayAe-tAvaM ca NaM se no mAraNAya-tAvac ca sa puruSaH kAyikyA, purise kAiyAe, ahiMgaraNiyAe, pAosi- AdhikaraNikyA, prAdoSikyA-tisRbhiH yAe--tihiM kiriyAhiM pddhe| kriyAbhiH spRssttH| je bhavie uddavaNatAe vi, baMdhaNatAe yaH bhavyaH uddAnAya api, bandhanAya api- vi-No mAraNatAe-tAvaM ca NaM se purise no mAraNAya-tAvac ca sa puruSaH kAyikyA, kAiyAe, ahigaraNiyAe, pAosiyAe, AdhikaraNikyA, prAdoSikyA, pAritApapAritAvaNiyAe cauhi kiriyAhiM puDhe / nikyA-catasRbhiH kriyAbhiH spRSTaH / gautama ! jo bhavya (vyakti) kUTa-pAza kI racanA karatA hai, para na mRgako bAMdhatA hai aura na use mAratA hai, usa samaya vaha puruSa kAyikI, AdhikaraNikI aura prAdoSikI ina tIna kriyAoM se spRSTa hotA hai| jo bhavya kUTapAza kI vyavasthA kara jo (baMdhana Adi karegA) kUTapAza ko bAMdhatA hai aura mRga ko bhI bAMdhatA hai, para use mAratA nahIM, usa samaya vaha puruSa kAyikI, AdhikaraNikI, prAdoSikI aura pAritApanikI--ina cAra kriyAoM se spRSTa hotA hai| jo bhavya kUTapAza ko bAMdhatA bhI hai, mRga ko bAMdhatA hai aura use mAratA bhI hai, usa samaya vaha puruSa kAyikI, AdhikaraNikI, prAdoSikI, pAritApanikI aura prANAtipAtakriyA-ina pAMca kriyAoM se spRSTa hotA hai| gautama ! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai-vaha syAt tIna, syAt cAra aura syAt pAMca kriyAoM se yukta hotA hai| je bhavie uddavaNatAe vi, baMdhaNatAe vi, yaH bhavyaH uddAnAya api, bandhanAya api, mAraNatAe vi, tAvaM ca NaM se purise mAraNAya api, tAvac ca sa puruSaH kAyikyA, kAiyAe, ahigaraNiyAe, pAosiyAe, AdhikaraNikyA, prAdoSikyA, pAritApani- pAritAvaNiyAe, pANAtivAyakiriyAe- ___ kyA, prANAtipAtakriyayA-paJcabhiH kri paMcahi kiriyAhiM puDhe / se teNadveNaM goyamA! yAbhiH spRSTaH / tat tenArthena gautama ! eva- evaM buccai-siya tikirie, siya cau- mucyate-syAt trikriyaH, syAc catuHkriyaH, kirie, siya pNckirie| syAt pnyckriyH| 366. purise NaM bhaMte ! kacchaMsi vA jAva puruSaH bhadanta ! kacche vA yAvad vanavidurge 366. bhante ! koI vyakti kaccha yAvat durgama vana vaNaviduggaMsi vA taNAI Usaviya-Usaviya vA tRNAni uDritya-uphritya agnikArya meM ghAsa kA Dhera lagA usameM agni kA prakSepa karatA agaNikAyaM nisirai-tAvaM ca NaM bhaMte ! nisRjati-tAvac ca bhadanta ! sa puruSaH hai| usa samaya vaha puruSa kitanI kriyAoM se se purise katikirie ? katikriyaH? yukta hotA hai ? goyamA ! siya tikirie, siya caukirie, gautama ! syAt trikriyaH, syAc catuHkriyaH, gautama ! syAt tIna, syAt cAra aura syAt pAMca siya pNckirie|| syAt pnyckriyH| kriyAoM se yukta hotA hai| 367. se keNadveNaM bhaMte ! evaM bucai-siya tat kenArthena bhadanta ! evamucyate-syAt tri- 367. bhante ! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA tikirie ? siya caukirie ? siya paMca- kriyaH ? syAc catuHkriyaH ? syAt paJca- hai-vaha puruSa syAt tIna, syAt cAra aura syAt kirie ? kriyaH ? pAMca kriyAoM se yukta hotA hai ? goyamA ! je bhavie ussavaNayAe-No gautama ! yaH bhavyaH ucchya NAya no nisa- gautama ! jo bhavya ghAsa kA Dhera lagAtA hai, para Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 163 za.1: u.8H sU.367-366 nisiraNayAe, No dahaNayAe-tAvaM ca NaM janAya no dahanAya-tAvac ca saH puruSaH se parise kAiyAe, ahiMgaraNiyAe, pAo- kAyikyA, AdhikaraNikyA, prAdoSikyA siyAe-tihiM kiriyAhiM puDhe / -tisRbhiH kriyAbhiH spRSTaH / je bhavie ussavaNayAe vi, nisiraNayAe yaH bhavyaH ucchya NAya api, nisarjanAya di-No dahaNayAe-tAvaM ca NaM se purise api-no dahanAyatAvac ca saH puruSaH kAiyAe, ahigaraNiyAe, pAosiyAe, kAyikyA, AdhikaraNikyA, prAdoSikyA, pAritAvaNiyAe cauhi kiriyAhiM puDhe / pAritApanikyA-catRsRbhiH kriyAbhiH spRssttH| je bhavie ussavaNayAe vi, nisiraNayAe yaH bhavyaH ucchya NAya api, nisarjanAya vi, dahaNayAe vi, tAvaM ca NaM se purise api, dahanAya api, tAvac ca sa puruSaH kAiyAe, ahigaraNiyAe, pAosiyAe, kAyikyA, AdhikaraNikyA, prAdoSikyA, pAritAvaNiyAe,pANAtivAyakiriyAe- pAritApanikyA, prANAtipAtakriyayA- paMcahiM kiriyAhiM puDhe / se teNaTeNaM goyamA! paJcabhiH kriyAbhiH spRssttH| tat tenArthena evaM bucai-siya tikirie, siya cau- gautama ! evamucyate-syAt trikriyaH, syAc kirie, siya pNckirie| catuHkriyaH, syAt pnyckriyH|| na to usameM agni kA prakSepa karatA hai aura na use jalAtA hai, usa samaya vaha puruSa kAyikI, AdhikaraNikI aura prAdoSikI ina tIna kriyAoM se spaSTa hotA hai| jo bhavya ghAsa kA dera bhI lagAtA hai, usameM agni kA prakSepa bhI karatA hai, para use jalAtA nahIM hai, usa samaya vaha puruSa kAyikI, AdhikaraNikI prAdoSikI aura pAritApanikI ina cAra kriyAoM se spRSTa hotA hai| jo bhavya ghAsa kA Dhera bhI lagAtA hai, usameM agni kA prakSepa bhI karatA hai aura use jalAtA bhI hai, usa samaya vaha puruSa kAyikI, AdhikaraNikI, prAdoSikI, pAritApanikI aura prANAtipAtakriyA-ina pAMca kriyAoM se spRSTa hotA hai| gautama ! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai vaha syAt tIna, syAt cAra aura syAt pAMca kriyAoM se yukta hotA hai| 368. purise NaM bhaMte ! kacchaMsi vA jAva vaNa- viduggaMsi vA miyavittIe miyasaMkappe miyapaNihANe miyavahAe gaMtA ete miya tti kAuM aNNatarassa miyassa bahAe usu nisirati, tato NaM bhaMte ! se purise katikirie ? puruSaH bhadanta ! kacche vA yAvad vanavidurge 365. bhante ! koI mRgAjIvI, mRga-vadha ke saMkalpa vA mRgavRttikaH mRgasaMkalpaH mRgapraNidhAnaH mRga- vAlA, mRga-vadha meM ekAgracitta puruSa mRga-vadha ke badhAya gatvA ete mRgAH iti kRtvA anyatarasya lie kaccha yAvat durgama vana meM jAkara 'ye mRga mRgasya vadhAya idhU nisRjati, tato bhadanta ! haiM'-yaha soca kisI eka mRga ke vadha ke lie sa puruSaH katikriyaH? bANa pheMkatA hai / bhante ! usase vaha puruSa kitanI kriyAoM se yukta hotA hai ? gautama ! syAt trikriyaH, syAc catuHkriyaH, gautama ! vaha syAt tIna, syAt cAra aura syAt syAt pnyckriyH| pAMca kriyAoM se yukta hotA hai| goyamA ! siya tikirie, siya caukirie, siya pNckirie|| 366. se keNaguNaM bhaMte ! evaM bucai-siya tat kenArthena bhadanta ! evamucyate syAt tri- 366. bhante ! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA tikirie, siya caukirie, siya paMca- kriyaH, syAc catuHkriyaH, syAt paJcakriyaH? / kirie ? pAMca kriyAoM se yukta hotA hai ? goyamA ! je bhavie nisiraNayAe-No gautama ! yaH bhavyaH nisarjanAya no vidhvaM- gautama ! jo bhavya bANa pheMkatA hai, para na to mRga viddhaMsaNayAe, No mAraNayAe-tAvaM ca NaM sanAya, no mAraNAya-tAvac ca sa puruSaH / ko Ahata karatA hai aura na usakA prANa-haraNa se purise kAiyAe, ahigaraNiyAe, pAo- kAyikyA, AdhikaraNikyA, prAdoSikyA- karatA ha, usa samaya vaha puruSa kAyikI, AdhisiyAe-tihiM kiriyAhiM puDhe / tisRbhiH kriyAbhiH spRssttH| karaNikI aura prAdoSikI ina tIna kriyAoM se spRSTa hotA hai| je bhavie nisiraNatAe vi, viddhaMsaNatAe yaH bhavyaH nisarjanAya api, vidhvaMsanAya api jo bhavya bANa bhI pheMkatA hai, mRga ko Ahata bhI ki-No mAraNayAe tAvaM ca NaM se purise -no mAraNAya-tAvac ca sa puruSaH kAyi- karatA hai, para usakA prANa-haraNa nahIM karatA, usa kAiyAe, ahigaraNiyAe, pAosiyAe, kyA, AdhikaraNikyA, prAdoSikyA, pAri- samaya vaha puruSa kAyikI, AdhikaraNikI, prAdopAritAvaNiyAe cAhiM kiriyAhiM puddhe| tApanikyA-catasRbhiH kriyAbhiH spRssttH| SikI aura pAritApanikI--ina cAra kriyAoM se spRSTa hotA hai| je bhavie nisiraNayAe vi, viddhaMsaNayAe yaH bhavyaH nisarjanAya api, vidhvaMsanAya api, jo bhavya bANa bhI pheMkatA hai, mRga ko Ahata bhI vi, mAraNatAe vi-tAvaM ca NaM se purise mAraNAya api-tAvac ca sa puruSaH kAyi- karatA hai aura usakA prANa-haraNa bhI karatA hai, kAiyAe, ahigaraNiyAe, pAosiyAe, kyA, AdhikaraNikyA prAdoSikyA, pAritA- usa samaya vaha puruSa kAyikI, AdhikaraNikI, pAritAvaNiyAe, pANAtivAyakiriyAe- panikyA, prANAtipAtakriyayA-paJcabhiH prAdoSikI, pAritApanikI aura prANAtipAtakriyA paMcahi kiriyAhiM paDhe / se teNadveNaM goyamA! kriyAbhiH spRSTaH / tat tenArthena gautama ! eva- -ina pAMca kriyAoM se spRSTa hotA hai| gautama! Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI za.1: u.. sU.366-372 164 evaM bubai-sipa tikirie, siya cau- mucyate--syAt trikriyaH, syAc catuHkriyaH, kirie, siya pNckirie|| syAt pnyckriyH| isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai-vaha syAt tIna, syAt cAra aura syAt pAMca kriyAoM se yukta hotA hai| 370. parise NaM bhaMte ! kacchaMsi vA jAva vaNa- puruSaH bhadanta ! kacche vA yAvat vanavidurge 370. bhante ! koI mRgAjIvI, mRga-vadha ke saMkalpa vidaggasi vA miyavittIe miyasaMkappe miya- vA mRgavRttikaH mRgasaMkalpaH mRgapraNidhAnaH paNihANe miyavahAe gaMtA ete miya tti kAuM mRgavadhAya gatvA ete mRgAH iti kRtvA lie kaccha yAvat durgama vana meM jAkara 'ye mRga aNNatarassa miyassa vahAe AyatakaNNA- anyatarasya mRgasya vadhAya Ayata-kAyataM haiM' yaha soca kisI eka mRga ke vadha ke lie yataM usu AyAmettA ciDejA, aNNayare iSu Ayamya tiSThed, anyataraH puruSaH 'maggato' bANa ko Ayata karNAyata-kAna taka khIMcakara purise maggato Agamma sayapANiNA asiNA Agamya svakapANinA asinA zIrSaM chindyAt, khar3A ho, usI samaya koI anya vyakti pIche se sIsaM chiMdejA, se ya usU tAe ceva pubA- saca idhuM tena caiva pUrvAyAmanena taM mRgaM vyadhet, Akara apane hAtha se talavAra dvArA usakA sira yAmaNayAe taM miyaM vidhejA, se NaM bhaMte! sa bhadanta ! puruSaH kiM mRgavareNa spRSTaH ? puru- kATa le aura vaha bANa pahale se hI khiMcA huA purise kiM miyavereNaM puDhe ? purisavereNaM puDhe? SavaireNa spRSTaH ? hone ke kAraNa usa mRga ko vedha DAle, to bhante! vaha vyakti kyA mRga-vaira se spRSTa hotA hai athavA puruSa-vaira se spRSTa hotA hai ? goyamA ! je miyaM mArei, se miyavereNaM puddhe| gautama ! yaH mRgaM mArayati, sa mRgavareNa spRssttH| gautama ! jo mRga ko mAratA hai, vaha mRga-vaira se je purisaM mArei, se purisavereNaM puDhe // yaH puruSaM mArayati, sa puruSavaireNa spRssttH| spRSTa hotA hai aura jo puruSa ko mAratA hai, vaha puruSa-vaira se spRSTa hotA hai| 371.sekeNaDeNaM bhaMte ! evaM bucai-je miyaM mArei, se miyavereNaM puDhe ? je purisaM mArei, se purisareNaM puDhe ? tat kenArthena bhadanta ! evamucyate--yaH mRgaM mArayati, sa mRgavaireNa spRSTaH? yaH puruSaM mAra- yati, sa puruSavaireNa spRSTaH ? se nUNaM goyamA ! kajamANe kaDe, saMdhija- atha nUnaM gautama ! kriyamANaM kRtam, sandhIya- mANe saMghite, nivvattijamANe nibattite, mAna sandhitam, nirvRttyamAnaM nirvRttitam, nisR- nisirijamANe nisiDhe tti vattavvaM siyA ? jyamAnaM nisRSTam iti vaktavyaM syAt ? haMtA bhagavaM ! kajamANe kaDe, saMghijamANe hanta bhagavan ! kriyamANaM kRtam, sandhIyamAnaM saMghite, nivvattijamANe nivvattite, nisi- sandhitam, nivRttyamAnaM nirvRttitam, nisRrijamANe nisiDhe tti vattavvaM siyaa| jyamAnaM nisRSTam iti vaktavyaM syAt / 371. bhante ! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai--jo mRga ko mAratA hai, vaha mRga-vaira se spRSTa hotA hai ? jo puruSa ko mAratA hai, vaha puruSa-vaira se spRSTa hotA hai ? gautama ! kriyamANa ko kRta, saMdhIyamAna (dhanuSa kI pratyaJcA para bANa car3hAyA jA rahA hai) ko saMdhita, nirvRttyamAna (pratyaJcA khIMcane se dhanuSa ko vartula kiyA jA rahA hai) ko nivRttita aura nisRjyamAna ko nisRSTa kahA jA sakatA hai ? hAM, bhagavan ! kriyamANa ko kRta, saMdhIyamAna ko saMdhita, nivRttyamAna ko nirvRttita aura nisRjyamAna ko nisRSTa kahA jA sakatA hai| gautama ! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai jo mRga ko mAratA hai, vaha mRga-vaira se spRSTa hotA hai aura jo puruSa ko mAratA hai, vaha puruSa vaira se spRSTa hotA hai| vaha mRga chaha mAsa ke bhItara maratA hai, to kAyikI, AdhikaraNikI, prAdoSikI, pAritApanikI aura prANAtipAtakriyA-ina pAMca kriyAoM se spRSTa hotA hai| yadi vaha chaha mAsa ke bAda maratA hai, to kAyikI, AdhikaraNikI, prAdoSikI aura pAritApanikI ina cAra kriyAoM se spRSTa hotA se teNaTeNaM goyamA! evaM bucai-je miyaM mArei, se miyavereNaM puDhe / je purisaM mArei, se purisavereNaM puDhe / tat tenArthena gautama ! evamucyate-yaH mRgaM mArayati, sa mRgavaireNa spRSTaH / yaH puruSaM mAra- yati, sa puruSavaireNa spRssttH| aMto chahaM mAsANaM marai-kAiyAe, antaH SaNNAM mAsAnAM mriyate-kAyikyA, ahigaraNiyAe, pAosiyAe, pAritAva- AdhikaraNikyA, prAdoSikyA, pAritApaniNiyAe, pANAtivAyakiriyAe-paMcahiM kyA, prANAtipAtakriyayA-paJcabhiH kriyA- kiriyAhiM puDhe / bAhiM chaNhaM mAsANaM marai bhiH spRSTaH / bahiH SaNNAM mAsAnAM mriyate- -kAiyAe, ahigaraNiyAe, pAosi- kAyikyA, AdhikaraNikyA, prAdoSikyA, yAe, pAritAvaNiyAe cAhiM kiriyAhiM pAritApanikyA-catasRbhiH kriyAbhiH spRssttH| 372. purise NaM bhaMte purisaM sattIe samabhi- puruSaH bhadanta ! puruSaM zaktyA samabhidhvaMset, 372. bhante ! koI puruSa kisI puruSa ko zakti dhaMsejA, sayapANiNA vA se asiNA sIsaM svakapANinA vA tasya asinA zIrSaM chindyAt, nAmaka praharaNa se mAre yA apane hAtha se talavAra Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI chiMdejA, tato NaM bhaMte! se purise katikirie ? goyamA ! jAvaM ca NaM se purise taM purisaM sattIe samabhidhaMseti sayapANiNA vA se asiNA sIsaM chiMdati tAvaM ca NaM se purisekAiyAe, ahigaraNiyAe, pAosiyAe, pAritAvaNiyAe, pANAtivAtakiriyAe - paMcahi kiriyAhiM puTThe / AsaNNavadhaeNa ya aNavakaMkhaNavattIe NaM savere puDhe // 165 tataH bhadanta ! sa puruSaH katikriyaH ? gautama ! yAvac ca sa puruSaH taM puruSaM zaktyA samabhidhvaMsati svakapANinA vA tasya asinA zIrSaM chinatti -- tAvac ca sa puruSaH kAyikyA, AdhikaraNikyA, prAdoSikyA, pAritApanikyA, prANAtipAtakriyayA -- paJcabhiH kriyAbhiH spRSTaH / Asannavadhakena ca anavakAGkSaNavRttyA puruSavaireNa spRSTaH / bhASya 1. sUtra 364 372 prastuta AlApaka meM hiMsAtmaka pravRtti para vibhajyavAda kI dRSTi se vicAra kiyA gayA hai| kevala prANavadha karanA hI hiMsA nahIM hai / kisI kA prANavadha karane ke lie kAyika ceSTA karanA bhI hiMsA hai| Agama kI bhASA meM vaha 'kAyikI kriyA' hai| zastra kA prayoga karanA bhI hiMsA hai| Agama kI bhASA meM vaha 'AdhikaraNikI kriyA' hai| mana kA dveSapUrNa honA bhI hiMsA hai, Agama kI bhASA meM vaha 'prAdoSikI kriyA' hai| paritApa denA bhI hiMsA hai| Agama kI bhASA meM vaha 'pAritApanikI kriyA' hai| prANaviyojanAtmaka hiMsA prANAtipAta hai / yahAM hiMsA kI kucha samasyAeM prastuta kara unakA samAdhAna diyA gayA hai| eka vyAdha mRga ko mArane ke lie kUTapAza kI racanA karatA hai| vaha hiMsaka hai yA nahIM ? isa samasyA kA samAdhAna vibhajyavAda ke AdhAra para kiyA jA sakatA hai| vaha mArane ke lie ceSTA kara rahA hai; isalie use ahiMsaka nahIM kahA jA sakatA aura vaha na mRga ko paritApa de rahA hai, na usakA prANavadha kara rahA hai| isa dRSTi se use mArane vAlA bhI nahIM kahA jA sakatA / hiMsA eka paramparAbaddha pravRtti hai| mAnasika dveSa, kAyika ceSTA aura zastra kA prayoga -- ye saba hiMsA kI zRMkhalA kI kar3iyA haiN| paritApa aura prANavadha ho yA na ho, hiMsA ke lie zArIrika prayatna karane vAlA hiMsaka hogaa| isa AdhAra para sUtrakAra ne isa marma kA udghATana kiyA hai ki kisI ko paritapta karanA yA kisI kA prANa- viyojana karanA hI hiMsA nahIM hai| kisI ko mArane ke lie saMkalpa karanA, praNidhAna karanA, kAyika pariSpanda karanA aura vadha kI sAmagrI juTAnA bhI hiMsA hai| 1. pA.yo. da. 2 / 12 klezamUlaH karmAzayo dRSTAdRSTajanmavedanIyaH / bhASya-tatra puNyApuNyakarmAzayaH kAmalobhamohakrodhaprasavaH / sa dRSTajanmavedanIyazcAdRSTajanmavedanIyazca tatra tIvrasaMvegena mantratapaH samAdhibhirnirvartita IzvaradevatAmaharSimahAnubhAvAnAmArAdhanAdvA yaH pariniSpannaH sa sadyaH paripacyate puNyakarmAzaya iti / tathA tIvraklezena bhIta-vyAdhita-- kRpaNeSu vizvAso - za. 1: u.8H sU. 364-372 dvArA usakA sira kATe, to usase vaha puruSa kitanI kriyAoM se yukta hotA hai ? gautama ! jaba vaha puruSa usa puruSa ko zaktibarachA se mAratA hai yA apane hAtha se talavAra dvArA usakA sira kATa detA hai, usa samaya vaha puruSa kAyikI, AdhikaraNikI, prAdoSikI, pAritApanikI aura prANAtipAtakriyA - ina pAMca kriyAoM se spRSTa hotA hai| vaha puruSa Asannavadhaka hone tathA para-prANoM ke prati nirapekSa vRttike kAraNa puruSa-vaira se spRSTa hotA hai| hiMsA kI eka dUsarI samasyA prastuta kI gaI hai-- eka puruSa mRga ko mArane ke lie bANa calAne kI mudrA meM hai| isa sthiti meM koI dUsarA manuSya Akara use mAra DAlatA hai| usa mriyamANa puruSa ke hAtha se bANa chUTatA hai aura mRga mara jAtA hai| isa avasthA meM mRga kA vadhaka kise mAnA jAe ? kyA usa dhanurdhara ko mAnA jAe athavA use mArane vAle ko mAnA jAe ? sUtrakAra ne isa samasyA kA samAdhana yaha diyA hai ki dhanurdhara ko mArane vAle kA mRga ko mArane kA saMkalpa nahIM hai; isalie vaha mRga kA vadhaka nahIM hotA / vaha dhanurdhara kA hI vadhaka hai aura dhanurdhara kA saMkalpa usa bANa ke sAtha jur3A huA hai; isalie mRga kA vadhaka vahI hogA / 'kriyamANa kRta' isa siddhAnta ke anusAra usane pratyaJcA para bANa ko car3hA diyA aura pratyaJcA khIMcakara dhanuSya ko vartulAkAra banA diyaa| vaha bANa ko pheMkane kI taiyArI meM thaa| isa prakAra 'nisRjyamANa nisRSTa' hotA hai / isa dRSTi se vaha dhanurdhara puruSa hI mRga kA vadhaka hogaa| isa samasyA meM mukhyataH vaira ke viSaya para vicAra kiyA gayA hai| gauNa rUpa meM kriyA para vicAra kiyA gayA hai| vaira-baMdha ke do kAraNa haiM- Asannavadha aura anavakAMkSaNa-vRtti / vadhaka vadhya ko mAratA hai, taba vaira kA baMdha hotA hai| usa baMdha ke phalasvarUpa vadhya nikaTa bhaviSya meM vadhaka ko mAra DAlatA hai| AsannakAla meM karmavipAka kA siddhAnta yoga sUtra meM bhI milatA hai| maharSi pataJjali ne karmAzaya ko dRSTajanmavedanIya aura adRSTajanmavedanIya batalAyA hai| bhASyakAra ke anusAra tIvra saMvega se kiyA huA puNya aura tIvra kleza se kiyA huA pApa sadyovipAkI hotA hai|' vRttikAra abhayadevasUri ne Asannavadha pagateSu vA mahAnubhAveSu vA tapasviSu kRtaH punaH punarapakAraH sa cApi pApakarmAzayaH sadyaH eva paripacyate / yathA nandIzvaraH kumAro manuSyapariNAmaM hitvA devatvena pariNataH, tathA nahuSo'pi devAnAmindraH svakaM pariNAmaM hitvA tiryakatvena pariNata iti / Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za. 1: u. 8H sU. 364-374 166 kI vyAkhyA meM eka gAthA uddhRta kara vadha se hone vAle baMdha ko jaghanyodayI -- zIghra udaya meM Ane vAlA batalAyA hai| ' prastuta Agama ke nauveM zataka meM vaira-sparza kI vistRta carcA upalabdha hai|' jo vyakti para-prANa se nirapekSa hokara vaira-baMdha meM pravRtta hotA hai, vaha anavakAMkSaNavRttika hai| yaha anavakAMkSaNa-vRtti bhI vairAnubaMdhI vaira kA hetu bana jAtI hai| prastuta AlApaka meM hiMsA kI samasyA para vyavahAra naya se vicAra kiyA gayA hai| kisI vyakti ne kisI vyakti para zastra kA prahAra kiyaa| usa prahAra se yadi vaha chaha mAsa kI avadhi ke bhItara mara jAtA hai, to prahAra karane vAlA pAMca kriyAoM se spRSTa hotA hai| yadi vaha chaha mahIne ke pazcAt maratA hai to prahAra karane vAlA cAra kriyAoM se spRSTa hotA hai, prANAtipAtakriyA yA prANavadha kI kriyA se spRSTa nahIM hotaa| tAtparya kI bhASA meM chaha mAsa kI avadhi meM hone vAlA maraNa prahArahetuka aura usake pazcAt hone vAlA maraNa anya pariNAmakRta mAnA jAtA hai|' vRttikAra ke anusAra yaha niyama vyavahAra naya kI apekSA se pratipAdita hai, nizcayanaya kI apekSA se prahArahetuka maraNa kisI avadhi meM ho, usase jaya-parAjaya-padaM 373. do bhaMte ! purisA sarisayA saritayA sarivvayA sarisabhaMDamattovagaraNA aNNama 374. se keNaNaM bhaMte! evaM budhaisavI rie parAyiNati ? avIrie parAyijati ? goyamA ! jassa NaM vIriyavajjhAI kammAI no baddhAno puTThAI no nihattAI no kaDAI no paTThaviyAiM no abhiniviTThAI no abhisamaNNAgayAiM noudiNNAI uvasaMtAI bhavaMti se NaM parAyiNati / jaya-parAjaya-padam saddhiM saMgAmaM saMgArmeti tattha NaM ege purise parAiNati, ege purise parAyijjati / se kahameyaM bhaMte! evaM ? dvau bhadanta ! puruSau sadRzakI sadRkatvacI sadRzavayasau sadRzabhANDAmatropakaraNI anyonyaM sArddhaM saMgrAmaM saGgrAmayanti tatra ekaH puruSaH parAjayate, ekaH puruSaH parAjIyate / tat kathametat bhadanta ! evam ? goyamA ! savIrie parAyiNati, avIrie gautama ! savIryaH parAjayate, avIryaH parAparAyijjati // jIyate / bhagavaI prANAtipAtakriyA saMbhava ho jaaegii| DaoN. sikadara ne bhAratIya daNDa-vidhAna kI dhArA 266, 300 aura 302 ke sAtha isa cha: mAha kI avadhi vAle niyama kA sAmaJjasya batalAyA hai / ' zabda-vimarza 1. bha. vR. 1 / 372 Asanno vadho yasmAdvairAttattathA tenAsannavadhakena, bhavati ca vairAdvadho vadhakasya tameva vadhyamAzrityAnyato vA tatraiva janmani janmAntare vA, yadAha- vahamAraNaabbhakkhANadANaparadhaNavilovaNAINaM / savvajahanno udao, dasaguNio ekkasikayANaM // uddAti- isakA artha hai-- bAMdhanA / ' mRgavRttikAra ne mRga kA artha hiraNa kiyA hai| isakA dUsarA artha jaMgalI pazu bhI hotA hai|' yahAM ye donoM artha ghaTita ho sakate haiN| 2. bha. 6 / 251,252 / 3. bha. bR. 1 / 371 - SaNmAsAn yAvat prahArahetukaM maraNaM paratastu pariNAmAntarApAditamiti kRtvA SaNmAsAdUrdhvaM prANAtipAtakriyA na syAditi hRdayam / 4. vahI, 1 / 371 - - etacca vyavahAranayApekSayA prANAtipAtakriyA vyapadezamAtropadezanArthamuktam, anyathA yadA kadApyadhikRtaM prahArahetukaM maraNaM bhavati tadaiva bhavya --- yaha pAribhASika zabda hai| jo puruSa kUTayantra Adi kA prayoga karane vAlA hai, vaha bhavya kahalAtA hai| viSakUTa-yaMtra, piMjarA, kandaka aura pazu ko bAMdhane kA jAla tathA inake karane vAle aura inheM icchita sthAnoM meM rakhane vAle bhavya kahalAte haiN| jo sparzana ke yogya hai, kintu abhI unakA sparza nahIM kiyA jAtA hai, ve saba bhavyasparza haiN| yaha dhavalA kA abhimata hai| tat kenArthena bhadanta ! evamucyate savIryaH parAjayate ? avIryaH parAjIyate ? gautama ! yasya vIryabAhyAni karmANi no baddhAni no spRSTAni no nidhattAni no kRtAni no prasthApitAni no abhiniviSTAni no abhisamancA - gatAni no udIrNAni--upazAntAni bhavanti sa parAjayate / jaya-parAjaya-pada 373. 'bhante ! samAna tvacA vAle, samAna baya vAle, samAna yuddhopayogI sAdhana-sAmagrI vAle do samAna vyakti paraspara eka dUsare ke sAtha yuddha karate haiN| vahAM eka vyakti jItatA hai aura eka parAjita hotA hai / bhante ! yaha aisA kyoM hotA hai ? gautama ! savIrya jItatA hai, avIrya parAjita hotA hai / 374. bhante ! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA haiM -savIrya jItatA hai aura avIrya parAjita hotA hai ? gautama ! jisake vIryavAhya karma baddha spRSTa, nidhatta, kRta, prasthApita, abhiniviSTa, abhisamanvAgata aura udIrNa nahIM hote-upazAnta hote haiM, vaha jItatA hai| prANAtipAtakriyA iti / 2. Studies in Bhagavati Sutra, p. 595--These ethical principles of fine actions tally with the sections of the India Penal Code No. 299, 300 and 302, dealing with culpable homicide and its charge and punishment. 6. abhidhAnaciMtAmaNi, svopajJavRtti 3 / 103 - syAduddAnaM tu bandhanam / doMc chedane deG pAlane vA, uddIyate ---- uddAnam / 7. bha. vR. 1 / 364 - mRgai hariNaiH / 8. sUtra. vR. pa. 33 - mRgA AraNyAH pazavaH / 6. Sa. khaM. dhavalA, pu. 13, khaM. 5, bhA. 3. sU. 30, pR.34 / Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 167 za.1: u.8. sU.373-376 jassa NaM vIriyavajjhAI kammAI baddhAiM puTThAiM yasya vIryabAhyAni karmANi baddhAni spRSTAni jisake vIryabAhya karma baddha, spRSTa, nidhatta, kRta, nihattAI kaDAI paTuviyAI abhinividyAiM nidhattAni kRtAni prasthApitAni abhini- prasthApita, abhiniviSTa, abhisamanvAgata aura abhisamaNNAgayAiM udiNNAI-No uvasaM- viSTAni abhisamanvAgatAni udiirnnaani-no| udIrNa hote haiM-upazAnta nahIM hote, vaha puruSa tAI bhavaMti se NaM purise parAyijati, se upazAntAni bhavanti sa puruSaH parAjIyate, tat parAjita hotA hai| gautama ! isa apekSA se yaha teNadveNaM goyamA ! evaM bucati-savIrie tenArthena gautama ! evamucyate-savIryaH parA- kahA jA rahA hai--savIrya jItatA hai aura avIrya parAyiNati, avIrie parAyiJjati // jayate, avIryaH praajiiyte| parAjita hotA hai| bhASya 1. sUtra 373,374 bhaNDamattovagaraNa-isameM tIna pada haiM-bhANDa, amatra aura upakaraNa / 'bhANDa' ke aneka artha hote haiM--pAtra, upakaraNa, sAmagrI aadi-aadi|' isI prakAra 'amatra' ke bhI aneka artha haiM-pAtra, zakti, zatruoM ko parAsta karane vAlA Adi / ' upakaraNa-sAdhana, sahAyaka sAmagrI, rAjacihna, rAjA ke anucara aadi-aadi|' prastuta prakaraNa meM 'bhANDa' zabda yuddha-sAmagrI, 'amatra' zabda zakti aura 'upakaraNa' zabda 'zastra' ke artha meM vivakSita hai| 'bhANDAmatropakaraNa' yaha eka zabda-samUha (phrase) ke rUpa meM bhI prayukta hotA hai| isakA artha hai--prAsaMgika saadhn-saamgrii| isakA samarthana prastuta Agama ke sUtra 8226 se hotA hai| vaha yahAM agni jalAne-bujhAne kI sAdhana-sAmagrI ke artha meM prayukta hai| isa prasaMga meM prastuta Agama ke 361,12 // 125 tathA 121136 sUtra draSTavya haiN| vRttikAra ne bhaNDamatta kA artha yuddha-sAmagrI-nirapekSa sAmAnya kiyA hai| vaha yahA prAsagika nahIM hai| vIriyavajjhAI-isa pUre prakaraNa ke lie vaNNavajjhAI para 11357 kA bhASya draSTavya hai| vIriya-padaM vIrya-padam vIrya-pada 375. jIvA NaM bhaMte ! kiM sIriyA ? jIvAH bhadanta ! kiM savIryAH ? avIryAH ? 375. 'bhante ! kyA jIva savIrya haiM ? avIrya haiM? avIriyA ? goyamA ! savIriyA vi, avIriyA vi|| gautama ! savIryAH api, avIryAH api| gautama ! jIva savIrya bhI haiM aura avIrya bhI haiN| 376.se keNadveNaM bhaMte ! evaM bucai-jIvA tat kenArthena bhadanta ! evamucyate-jIvAH 376. bhante ! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA savIriyAvi? avIriyA vi? savIryAH api ? avIryAH api? hai--jIva savIrya bhI haiM aura avIrya bhI haiM ? goyamA! jIvA duvihA paNNatA, taM jahA- gautama ! jIvAH dvividhAH prajJaptAH, tad yathA gautama ! jIva do prakAra ke prajJapta haiM, jaisesaMsArasamAvaNNagA ya, asaMsArasamAvaNNagA -saMsArasamApanakAH ca, asaMsArasamApanakAH saMsArasamApanna aura asaMsArasamApanna / yA tatya NaM jete asaMsArasamAvaNNagA te NaM tatra ye ete asaMsArasamApanakAH te siddhaaH| inameM jo asaMsArasamApanna haiM, ve siddha haiN| siddha siddhaa| siddhA NaM aviiriyaa| tattha NaM jete siddhAH aviiryaaH| tatra ye ete saMsArasamApanna- avIrya hote haiN| inameM jo saMsArasamApanna haiM, ve saMsArasamAvaNNagA te duvihA paNNattA, taM kAH te dvividhAH prajJaptAH, tad yathA zaile- do prakAra ke prajJapta haiM, jaise-zailezIpratipana aura jahA selesipaDivaNNagA ya, aselesi- zIpratipannakAH ca azailezIpratipannakAH c|| azailezIpratipanna / inameM jo zailezIpratipanna haiM, paDivaNNagA y| tattha NaM jete selesi- tatra ye ete zailezIpratipannakAH te labdhivIryeNa ve labdhivIrya se savIrya aura karaNavIrya se avIrya paDivaNNagA te NaM laddhivIrieNaM savIriyA, savIryAH, karaNavIryeNa avIryAH / tatra ye ete hote haiN| inameM jo azailezIpratipanna haiM, ve labdhikaraNavIrieNaM aviiriyaa| tattha NaM jete azailezIpratipannakAH te labdhivIryeNa savIryAH, vIrya se savIrya aura karaNavIrya se savIrya bhI haiM aselesipaDivaNNagA te NaM laddhivIrieNaM karaNavIryeNa savIryAH api, avIryAH api| aura avIrya bhI haiN| gautama ! isa apekSA se yaha sapIriyA, karaNavIrieNaM savIriyA vi, tat tenArthena gautama ! evamucyate-jIvAH kahA jA rahA hai-jIva do prakArake prajJapta haiM, avIriyA vi| se teNadveNaM goyamA ! evaM dvividhAH prajJaptAH, tad yathA-savIryAH api, jaise-savIrya bhI aura avIrya bhii| bucai-jIvA duvihA paNNattA, taM jahA- avIryAH api| savIriyAvi, avIriyA vi|| 1,2,3.ApTe. dekheM, vaha-vaha zabda | 4. bha.vR.1 / 373-bhADaM-bhAjanaM mRnmayAdi mAtro-mAtrayA yukta upadhiH sa ca kAMsyabhAjanAdibhojanabhaNDikA, bhANDamAtrA vA-gaNimAdidravyarUpaH pari cchadaH, upakaraNAni-anekadhA''varaNapraharaNAdIni tataH sadRzAni bhANDamAtropakaraNAni yayostau tthaa| anena ca samAnavibhUtikatvaM tayorabhihitam / Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.1: u.. sU.375-382 168 bhagavaI 377. neraiyA NaM bhaMte ! kiM savIriyA ? nairayikAH bhadanta ! kiM savIryAH ? avIryAH? 377. bhante ! kyA nairayika savIrya haiM ? athavA avIriyA ? avIrya haiM ? goyamA ! neraDayA laddhivIrieNaM sIriyA, gautama ! nairayikAH labdhivIryeNa savIryAH, gautama ! nairayika labdhivIrya se savIrya haiM tathA karaNavIrieNaM savIriyA ya, avIriyA y|| karaNavIryeNa savIryAH ca, avIryAH ca / karaNavIrya se savIrya aura avIrya donoM haiN| 378. se keNadveNaM bhaMte ! evaM bucai- neraiyA lakviIrieNaM savIriyA ? karaNa- vIrieNaM savIriyA ya avIriyA ya? goyamA ! jesi NaM neraiyANaM atthi uhANe kamme bale vIrie parisakAra-parakkame, te NaM neraiyA laddhivIrieNa vi savIriyA, karaNa- vIrieNa vi sviiriyaa| jesi NaM neraiyANaM Natthi uTThANe kamme bale vIrie purisakkAra-parakkame, te NaM neraiyA laddhivIrieNaM savIriyA, karaNavIrieNaM aviiriyaa| se teNaTeNaM goyamA ! evaM bucai-neraiyA laddhivIrieNaM sviiriyaa| karaNavIrieNaM savIriyA ya, avIriyA y|| tat kenArthena bhadanta ! evamucyate-nairayikAH 376. bhante ! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA labdhivIryeNa savIryAH ? karaNavIryeNa savI- hai-nairayika labdhivIrya se savIrya tathA karaNavIrya ryAH ca avIryAH ca ? se savIrya aura avIrya donoM haiM ? gautama ! yeSAM nairayikANAm asti utthAnaM gautama ! jo nairayika utthAna, karma, bala, vIrya karma balaM vIryaM puruSakAra-parAkramaH, te naira- aura puruSakAra-parAkrama se yukta haiM, ve labdhivIrya yikAH labdhivIryeNa api savIryAH, karaNa- se bhI savIrya haiM aura karaNavIrya se bhI savIrya haiN| vIryeNa api sviiryaaH| yeSAM nairayikANAM nAsti utthAnaM karma balaM vIryaM jo nairayika utthAna, karma, bala, vIrya aura puruSapuruSakAra-parAkramaH, te nairayikAH labdhivIryeNa kAra-parAkrama se hIna haiM, ve labdhivIrya se savIrya savIryAH, karaNavIryeNa avIryAH / tat tenArthena aura karaNavIrya se avIrya haiN| gautama ! isa apekSA gautama ! evamucyate-nairayikAH labdhivIryeNa se yaha kahA jA rahA hai-nairayika labdhivIrya se savIrya haiM tathA karaNavIrya se savIrya aura avIrya c| donoM haiN| 376. jahA neraiyA evaM jAva paMciMdiyatiri- yathA nairayikAH evaM yAvat paJcendriyatiryaga- 376. paJcendriya tiryagyonika taka nairayika kI khjonniyaa|| yonikaaH| bhAMti jJAtavya haiN| 360. maNussA NaM bhaMte ! kiM savIriyA ? avIriyA ? goyamA ! savIriyA vi, avIriyA vi|| manuSyAH bhadanta ! kiM savIryAH ? avIryAH ? 380, bhante ! kyA manuSya savIrya haiM ? athavA a vIrya haiM ? gautama ! savIryAH api, avIryAH api| gautama ! manuSya savIrya bhI haiM aura avIrya bhI haiN| 381. se keNadveNaM bhaMte ! evaM buccai- tat kenArthena bhadanta ! evamucyate--manuSyAH 381. bhante ! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai maNussA savIriyA vi? avIriyA vi? savIryAH api ? avIryAH api? --manuSya savIrya bhI haiM aura avIrya bhI haiM ? goyamA ! maNussA duvihA paNNattA, taM jahA gautama ! manuSyAH dvividhAH prajJaptAH, tad gautama ! manuSya do prakAra ke prajJApta haiM-selesipaDivaNNagA ya, aselesipaDi- yathA-zailezIpratipannakAH ca azailezIprati- zailezIpratipanna aura azailezIpratipanna / vnnnngaay| patrakAH c| tattha NaM jete selesipaDivaNNagA te NaM tatra ye ete zailezIpratipannakAH te labdhivIryeNa inameM jo zailezIpratipanna haiM, ve labdhivIrya se savIrya laddhivIrieNaM sIriyA, karaNavIrieNaM savIryAH, karaNavIryeNa aviiryaaH| tatra ye ete aura karaNavIrya se avIrya haiN| inameM jo ashaileshiiaviiriyaa| tattha NaM jete aselesipaDi- azailezIpratipannakAH te labdhivIryeNa sa- pratipanna haiM, ve labdhivIrya se savIrya aura karaNavIrya vaNNagA te NaM laddhivIrieNaM savIriyA, vIryAH, karaNavIryeNa savIryAH api, avIryAH se savIrya bhI haiM aura avIrya bhI haiN| gautama ! karaNavIrieNaM savIriyA vi, avIriyA vi| api| tat tenArthena gautama ! evamucyate isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai--manuSya savIrya se teNadveNaM goyamA ! evaM bucai-maNussA -manuSyAH savIryAH api, avIryAH api| bhI haiM aura avIrya bhI haiN| savIriyA vi, avIriyA vi|| 352. vANamaMtara-jotisa-vemANiyA jahA neriyaa|| vAnamantara-jyautiSa-vaimAnikAH yathA naira- 382. vAnamantara, jyotiSka aura vaimAnika deva yikaaH| nairayika jIvoM kI bhAMti jJAtavya haiN| bhASya 1. sUtra 375-382 bha.11144 meM vIrya ko zarIra se utpanna batalAyA gayA hai| karmazAstrIya dRSTi se antarAya karma kA kSAyopazamika yA kSAyikabhAva aura Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 166 za.1: u.8. sU.375-383 zarIra nAma karma kA udaya-inake yoga se vIrya utpanna hotA hai| vIrya, puruSakAra aura parAkrama hotA hai, vaha karaNa-vIrya kI dRSTi se siddhoM meM aMtarAya karma kA kSAyika bhAva hai, kiMtu unake zarIra nahIM savIrya hotA hai| jisameM utthAna Adi nahIM hote, vaha karaNa-vIrya kI hai; isalie unheM avIrya kahA gayA hai| saMsArI jIva ke zarIra aura dRSTi se avIrya hotA hai| isase phalita hotA hai ki kisI kArya ko antarAya karma kA kSAyopazamika athavA kSAyika bhAva ye donoM hote siddha karane ke lie eka tripadI kA yoga Avazyaka hai--1. labdhihaiM; isalie unheM savIrya aura avIrya donoM batalAyA gayA hai| jisa vIrya 2. kriyAtmaka vIrya 3. utthAna, karma, bala, vIrya, puruSakAraavasthA meM mana, vacana aura zarIra kI pravRtti sarvathA niruddha ho jAtI -parAkrama / isI AdhAra para puruSArthavAda kA prAsAda khar3A hai| isa hai, zaileza-meruparvata kI bhAMti sarvathA aprakampa avasthA prApta ho saMdarbha meM bh.1|146162 sUtra draSTavya haiN| jAtI hai, usa zailezI avasthA meM labdhi-vIrya hotA hai, kiMtu karaNa vRttikAra ne karaNa-vIrya se avIrya hone kI saMgati aparyApta -vIrya nahIM hotaa| labdhi-vIrya eka kSamatA hai, karaNa-vIrya kriyAtmakatA avasthA meM batalAI hai| unake matAnusAra utthAna Adi kI kriyA se yA pravRtti hai| manuSya labdhi-vIrya se savIrya hotA hai aura karaNa-vIrya vikala aparyApta avasthA meM hI hotA hai|' se vaha savIrya aura avIrya donoM hotA hai| jisameM utthAna, karma, bala, 353. sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ti jAva vihri|| tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti yAvad vihrti| 383. bhante ! vaha aisA hI hai, bhante vaha aisA hI hai-isa prakAra bhagavAn gautama yAvat saMyama aura tapa se apane Apa ko bhAvita karate hue viharaNa kara rahe haiN| 1. bh.vR.1|376-aviiryaastuutthaanaadikriyaaviklaaH te cAparyAptyAdi kAle'vagantavyA iti / Monsonanewwwnewwwse Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla guru-laghu-padaM 384. kahaNNaM bhaMte ! jIvA garuyattaM havyamAgacchaMti ? goyamA ! pANAivAeNaM musAvAeNaM adiNNAdANeNaM mehuNeNaM pariggaheNaM koha- mANa- mAyA-lobha-peja- dosa- kalaha - abbhakkhANa- pesunna - paraparivAya- aratirati mAyAmosa - - micchAdaMsaNasalleNaM evaM khalu goyamA ! jIvA garuyattaM havyamAgacchaMti // 385. kahaNNaM bhaMte ! jIvA lahuyattaM havvamAgacchaMti ? goyamA ! pANAivAyaveramaNeNaM musAvAyaveramaNeNaM adiNNAdANaveramaNeNaM mehuNaveramaNeNaM pariggahaveramaNeNaM koha- mANa- mAyA-lobha-peja-dosa- kalaha - abbhakkhANa- pesunna paraparivAya- aratirati mAyAmosa- micchAdaMsaNasallaveramaNeNaM evaM khalu goyamA ! jIvA lahuyattaM havvamAgacchaMti // 386. kahaNNaM bhaMte! jIvA saMsAraM AulIkareMti ? goyamA ! pANAivAeNaM jAva micchAdaMsaNasalle evaM khalu goyamA ! jIvA saMsAraM AlIkareti // 387. kahaNNaM bhaMte! jIvA saMsAraM parittIkareMti ? goyamA ! pANAivAyaveramaNeNaM jAva micchAdaMsaNasallaveramaNeNaM evaM khalu goyamA ! jIvA saMsAraM parittIkareMti / 388. kahaNNaM bhaMte ! jIvA saMsAraM dIhIkareMti ? goyamA ! pANAivAeNaM jAva micchAdaMsaNasalle - evaM khalu goyamA ! jIvA saMsAraM dahIkareMti / navamo uddeso nauvAM uddezaka saMskRta chAyA guru-laghu-padam kathaM bhadanta ! jIvAH gurukatvaM 'havvaM' Agacchanti ? gautama ! prANAtipAtena mRSAvAdena adattAdAnena maithunena parigraheNa krodha-mAna-mAyA-lobha-preyo-doSa-kalaha-abhyAkhyAna- paizunya-paraparivAda- aratirati-mAyAmRSA-mithyAdarzana - zalyena ---- evaM khalu gautama ! jIvAH gurutvaM 'havaM' Agacchanti / gautama ! prANAtipAtaviramaNena mRSAvAda - viramaNena adattAdAnaviramaNena maithuna-viramaNena parigrahaviramaNena krodha - mAna-mAyA-lobha-preyo- doSa- kalaha - abhyAkhyAna - paizunya-paraparivAda- aratirati mAyAmRSA-mithyAdarzanazalyaviramana evaM kha gautama ! jIvAH laghukatvaM 'havyaM' Agacchanti / kathaM bhadanta ! jIvAH laghukatvaM 'havvaM' 385. bhante ! jIva laghutA ko kaise prApta hote haiM ? Agacchanti ? gautama ! prANAtipAtaviramaNena yAvan mithyAdarzanazalyaviramaNena -- evaM khalu gautama ! jIvAH saMsAraM parItIkurvanti / hindI anuvAda kathaM bhadanta ! jIvAH saMsAraM dIrghIkurvanti ? guru-laghu-pada 384. ' bhante ! jIva gurutA ko kaise prApta hote haiM ? kathaM bhadanta ! jIvAH saMsAram AkulI- 386. bhante ! jIva saMsAra ko aparimita kaise karate kurvanti ? haiM ? gautama ! prANAtipAtena yAvan mithyAdarzanazalyena evaM khalu gautama ! jIvAH saMsAram gautama ! prANAtipAtena yAvan mithyAdarzanazalyena -- evaM khalu gautama ! jIvAH saMsAraM dIrghIkurvanti / gautama ! prANAtipAta, mRSAvAda, adattAdAna, maithuna, parigraha, krodha, mAna, mAyA, lobha, preya, doSa, kalaha, abhyAkhyAna, paizunya, paraparivAda, aratirati, mAyAmRSA aura mithyAdarzanazalya ke dvArA jIva gurutA ko prApta hote haiN| kathaM bhadanta ! jIvAH saMsAraM parItIkurvanti ? 387 bhante ! jIva saMsAra ko parimita kaise karate haiM ? gautama ! prANAtipAta, mRSAvAda, adattAdAna, maithuna, parigraha, krodha, mAna, mAyA, lobha, preya, doSa, kalaha, abhyAkhyAna, paizunya, paraparivAda, aratirati mAyAmRSA aura mithyAdarzanazalyainake viramaNa se jIva laghutA ko prApta hote haiN| gautama ! prANAtipAta yAvat mithyAdarzanazalya ke dvArA jIva saMsAra ko aparimita karate haiN| gautama ! prANAtipAta yAvat mithyAdarzanazalya ke viramaNa se jIva saMsAra ko parimita karate haiN| 388. bhante ! jIva saMsAra ko dIrghakAlika kaise karate haiM ? gautama ! prANAtipAta yAvat mithyAdarzanazalya ke dvArA jIva saMsAra ko dIrghakAlika karate haiN| Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 386. kahaNNaM bhaMte! jIvA saMsAraM hassI - kareMti ? goyamA ! pANAivAyaveramaNeNaM jAva micchAdaMsaNasalleNaM evaM khalu goyamA ! jIvA saMsAraM hassIkareti / 360. kahaNNaM bhaMte ! jIvA saMsAraM aNupariyati ? goyamA ! pANAivAeNaM jAva micchAdaMsaNasalle evaM khalu goyamA ! jIvA saMsAraM // 361. kahaNNaM bhaMte ! jIvA saMsAraM vItivayaMti ? goyamA ! pANAivAyaveramaNeNaM jAva micchAdaMsaNasallaveramaNe --- evaM khalu goyamA ! jIvA saMsAraM vItivayaMti / pasatyA cattAri apasatyA cattAri // 1. sUtra 384-361 prastuta AlApaka meM cAra yugma haiM 1. gurutva aura laghutva 2. AkulIkaraNa aura parItIkaraNa 3. dIrghIkaraNa aura hrasvIkaraNa 4. anuparivartana aura vyativrajana / 171 kathaM bhadanta ! jIvAH saMsAraM hrasvIkurvanti ? gautama ! prANAtipAtaviramaNena yAvan mithyAdarzanazalyaviramaNe-- evaM khalu gautama ! jIvAH saMsAraM hrasvIkurvanti / kathaM bhadanta ! jIvAH saMsAram anuparivartante ? gautama ! prANAtipAtena yAvan mithyAdarzanazalyena evaM khalu gautama ! jIvAH saMsAram anuparivartante / kathaM bhadanta ! jIvAH saMsAraM vyativrajanti ? gautama ! prANAtipAtaviramaNena yAvan mithyAdarzanazalyaviramaNena -- evaM khalu gautama ! jIvAH saMsAraM vyativrajanti / prazastAni catvAri aprazastAni catvAri / bhASya ina cAra yugmoM meM sabhI prathama pakSa aura sabhI dvitIya pratipakSa haiN| isI prakAra sabhI prathama dharma se vimukha aura sabhI dvitIya dharma se haiN|' prathama yugma adhogamana aura Urdhvagamana kI apekSA sammukha se hai| bhArI vastu nIce jAtI hai aura halkI vastu Upara jAtI hai| prANAtipAta Adi ke AcaraNa se jIva bhArI banakara adhogati meM jAtA hai| prANAtipAta Adi ke viramaNa se vaha halkA hokara Urdhva gati meM jAtA hai| dUsarA yugma saMsArAvasthAna kI apekSA se hai| saMsAra kA artha hai-naraka, tiryaJca, manuSya aura deva-ina cAra gatiyoM meM gamana yA paryaTana krnaa| saMsAra ke AkulIkaraNa kA artha hai-caturgati-gamana kI paramparA kA paryavasAna na honA athavA usakA ananta - ananta honaa| saMsAra ke parItIkaraNa kA artha hai-saMsAra kA parimita honA / yahAM parimita kA artha hai --- kucha kama apArdha - pudgala parivarta / isa prasaMga meM jIvAjIvAbhigame kA eka prakaraNa bahuta upayogI hogaa| - 1. bha. vR. 1 / 361 - pasatthA cattAri 'tti laghutvaparItatvahasvatvavyativrajanadaNDakA prazastAH mokSAGgatvAt, 'apasatthA cattAri 'tti gurutvAkulatvadIrghatvAnuparivartana za. 1: u.6: sU. 384-361 386. bhante ! jIva saMsAra ko alpakAlika kaise karate haiM ? gautama ! prANAtipAta yAvat mithyAdarzanazalya ke viramaNa se jIva saMsAra ko alpakAlika karate haiM / 360 bhante ! jIva saMsAra meM anuparivartana kaise karate haiM ? gautama ! prANAtipAta yAvat mithyAdarzanazalya ke dvArA jIba saMsAra meM anuparivartana karate haiN| 361. bhante ! jIva saMsAra kA vyatikramaNa kaise karate haiM ? gItama ! prANAtipAta yAvat midhyAdarzanazalya ke viramaNa se jIva saMsAra kA vyatikramaNa karate haiN| inameM cAra prazasta aura cAra aprazasta haiN| jIva tIna prakAra ke batalAe gaye haiM 1. parIta 2. aparIta 3. no-parIta-no- aparIta | pra. parIta kitane kAla taka parIta rahatA hai ? u. parIta do prakAra kA hotA hai--kAyaparIta aura saMsAraparIta / pra. kAyaparIta kAyaparIta ke rUpa meM kitane kAla taka rahatA hai ? u. jaghanyataH antarmuhUrta aura utkRSTataH asaMkhyakAla taka / pra. saMsAraparIta saMsAraparIta ke rUpa meM kitane kAla taka rahatA hai ? u. jaghanyataH antarmuhUrta aura utkRSTataH ananta kAla - kucha kama apArdha-pudgala-parivarta / jo jIva kRSNapakSa se zuklapakSa meM A jAtA hai, jo jIva eka bAra samyaktva kA sparza kara letA hai, jo jIva saMsAra ko parIta kara letA hai-- ina tInoM kA utkRSTa saMsArAvasthAna-kAla eka samAna hotA hai| AkulIkaraNa kA prayoga 'aparIta' ke artha meM pratIta hotA hai / aparIta ke bhI do prakAra haiM-kAya aparIta aura saMsAra aparIta / pra. kAyaaparIta kAyaaparIta ke rUpa meM kitane kAla taka rahatA hai ? u. jaghanyataH antarmuhUrta aura utkRSTataH vanaspati-kAla / pra. saMsAra aparIta saMsAra aparIta ke rUpa meM kitane kAla taka rahatA hai ? daNDakA aprazastAH amokSAGgattvAditi / Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.1: u.6: sU.384-368 172 bhagavaI u. isake do bhaMga haiM--prathama bhaMga vAle kA saMsArAvasthAna-kAla anAdi vizeSaNa hai| isameM ukta artha kI saMgati khojI jA sakatI hai|' anaMta hotA hai| dUsare bhaMga vAle kA saMsArAvasthAna-kAla anAdi cauthA yugma anuparivartana aura vyativrajana kA hai| inakA saMbaMdha saparyavasita hotA hai|' kramazaH bhramaNa-kriyA aura usake anta se hai| tIsarA yugma kSetra kI apekSA se hai| dIrdhIkaraNa kA artha hai prANAtipAta Adi aThAraha pApasthAnakoM ke lie dekheM, bhagavatI, anaparivartana-mArga kA lambA honaa| hrasvIkaraNa kA artha hai--- 1276286 kA bhASya / anuparivartana mArga kA choTA honA / 'dIhamaddhaM'--yaha saMsAra-kAntAra kA 362. sattameNaM bhaMte ! ovAsaMtare kiM garue? lahue ? garuyalahue ? agaruyalahue ? saptamaM bhadanta ! avakAzAntaraM kiM gurukam ? laghukam ? gurukalaghukam ? agurukalaghu- 362. 'bhante ! sAtavAM avakAzAntara kyA guru hai| laghu hai ? gurulaghu hai ? agurulaghu hai ? kam? goyamA ! No garue, No lahue, No garuya- lahue, agruylhue|| gautama ! no gurukaM, no laghukaM, no guruka- laghukam, aguruklghukm| gautama ! vaha na guru hai, na laghu hai, na gurulaghu hai, agurulaghu hai| 363. sattame NaM bhaMte ! taNuvAe kiM garue? lahue ? garuyalahue ? agaruyalahue ? goyamA! No garue, No lahue, garuyalahue, No agruylhue| saptamaH bhadanta ! tanuvAtaH kiM gurukaH ? 363. bhante ! sAtavAM tanuvAta kyA guru hai ? laghu laghukaH ? gurukalaghukaH ? agurukalaghukaH? hai? gurulaghu hai ? agurulaghu hai ? gautama ! no gurukaH, no laghukaH, gurukalaghukaH, gautama ! vaha na guru hai, na laghu hai, na agurulaghu no agurukalaghukaH / hai, guruladhu hai| 364. evaM sattame ghaNavAe, sattame ghaNodahI, sattamA puddhvii|| evaM saptamaH ghanavAtaH, saptamaH ghanodadhiH, saptamA 364. isI prakAra sAtavAM dhanavAta, sAtavAM ghanodadhi pRthivii| aura sAtavIM pRthvI jJAtavya haiN| 365. ovAsaMtarAiM savvAI jahA sattame ovAsaMtare // avakAzAntarANi sarvANi yathA saptamam ava- 365. sabhI avakAzAntara sAtaveM avakAzAntara kI kaashaantrm| bhAMti jJAtavya haiN| 366. jahA taNuvAe evaM-ovAsa-vAya- ghaNaudahI, puDhavI dIvA ya sAgarA vaasaa|| yathA tanuvAtaH evam-avakAza-vAta- 366. jaise tanuvAta kA nirUpaNa huA hai, usI ghanodadhiH, pRthivI dvIpAH ca sAgarA vrssaanni| prakAra-avakAza, ghanavAta, ghanodadhi, pRthvI, dvIpa, sAgara aura varSa nirUpaNIya haiN| 367. neraiyA NaM bhaMte ! kiM garuyA ? lahu- yA ? garuyalayA? agaruyalahuyA ? goyamA ! No garuyA, No lahuyA, garuya- lahuyA vi, agaruyalahuyA vi|| nairayikAH bhadanta ! kiM gurukAH ? laghukAH? 367. bhante ! nairayika kyA guru haiM ? laghu haiM ? gurukalaghukAH ? agurukalaghukAH ? gurulaghu haiM ? agurulaghu haiM ? gautama ! no gurukAH, no laghukAH, guruka- gautama ! ve na guru haiM, na laghu haiM. gurulaghu bhI haiM laghukAH api, agurukaladhukAH api| aura agurulaghu bhI haiN| 368. se keNaTeNaM bhaMte ! evaM bucai-neraiyA No garuyA ? No lahuyA ? garuyalahuyA vi? agaruyalyA vi? goyamA ! viubbiya-teyAI paDucca No garuyA, No lahayA, garuyalayA, No agaruya- lhyaa| jIvaM ca kammagaM ca paDUca No garuyA, No lahuyA, No garuyalahuyA, agruylhuyaa| se teNaTeNaM goyamA ! evaM bucai-neraiyA No garuyA, No lahuyA, garuyalahuyA vi, agaruyalahuyA vi|| tat kenArthena bhadanta ! evamucyate-nairayikAH 368. bhante ! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA no gurukAH ? no laghukAH ? gurukalaghukAH hai--rayika na guru haiM ? na laghu haiM ? gurulaghu api ? agurukalaghukAH api ? bhI haiM ? agurulaghu bhI haiM ? gautama ! vaikriya taijasau pratItya no gurukAH, gautama ! vaikriya aura taijasa zarIra kI apekSA se no laghukAH, gurukalaghukAH, no aguruka- ve na guru haiM, na laghu haiM, na agurulaghu haiM, gurulaghu lghukaaH| jIvaM ca karmakaM ca pratItya no haiN| jIva aura kArmaNa zarIra kI apekSA se ve na gurukAH, no laghukAH, no gurukalaghukAH, guru haiM, na laghu haiM, na gurulaghu haiM, agurulaghu haiN| agurukalaghukAH / tat tenArthena gautama ! eva- gautama ! isa apekSA se yaha kahA jA rahA mucyate-nairayikAH no gurukAH, no laghukAH, hai-nairayika na guru haiM, na laghu haiM, gurulaghu bhI gurukalaghukAH api, agurukalaghukAH api| haiM, agurulaghu bhI haiN| 1. jiivaa.6|75-81| jiivaa.vR.p.446| 2. bh.1145,47| Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 366. evaM jAva vemANiyA, navaraM nANattaM jANiyavvaM sarIrehiM || 400. dhammatthikAe NaM bhaMte ! kiM garue ? lahue ? garuyalahue ? agaruyalahue ? goyamA ! No garue, No lahue, No garuyalahue, agaruyalahue // 401. ahammatthikAe NaM bhaMte ! kiM garue? lahue ? garuyalahue ? agaruyalahue ? goyamA ! No garue, No lahue, jo garuyalahue, agaruyalahue | 402. AgAsatthikAe NaM bhaMte ! kiM garue? lahue ? garuyalahue ? agaruyalahue ? goyamA ! No gae, No lahue, No garuyalahue, agaruyala hue / 403. jIvatthikAe NaM bhaMte ! kiM garue ? lahue ? garuyalahue ? agaruyalahue ? gomA ! No garue, jo lahue, jo garuyalahue, agaruyala hue / 404. pompalatthikAe NaM bhaMte! kiM garue? lahue ? garuyalahue ? agaruyalahue ? gomA ! No gae, No lahue, garuyala hue agaruhuvi // 405. se keNaNaM bhaMte ! evaM bucca --No gae ? No lahue ? garuyalahue vi ? agaruyalahue vi ? goyamA ! garuyalahuyadavvAI paDudha No garue, No lahue, garuyalahue, No agaruyala hue / agaruyalahuyadavbAI paDucca No garue, No lahue, No garuyalahue, agarulahue || 406. samayA NaM bhaMte ! kiM garuyA ? lahuyA ? garuyalahuyA ? agaruyalahuyA ? goyamA ! No garuyA, jo lahuyA, ' No garuyalahuyA, agaruyalahuyA || 407. kammANi NaM bhaMte ! kiM garuyAI ? lahuyAI ? garuyalahuyAI ? agaruyalahuyAI ? goyamA ! No garuyAI, No lahuyAI, No 173 evaM yAvad vaimAnikAH, navaraM nAnAtvaM jJAtavyaM zarIraiH / dharmAstikAyaH bhadanta ! kiM gurukaH ? laghukaH ? gurukalaghukaH ? agurukalaghukaH ? gautama ! no gurukaH, no laghukaH, no gurukalaghukaH, agurukalaghukaH / adharmAstikAyaH bhadanta ! kiM gurukaH ? laghu - kaH ? gurukalaghukaH ? agurukalaghukaH ? gautama ! no gurukaH, no laghukaH, no guruka laghukaH, agurukalaghukaH / AkAzAstikAyaH bhadanta ! kiM gurukaH ? laghukaH ? gurukalaghukaH ? agurukalaghukaH ? gautama ! no gurukaH, no laghukaH, no gurukalaghukaH, agurukalaghukaH / jIvAstikAyaH bhadanta ! kiM gurukaH ? laghukaH ? gurukalaghukaH ? agurukalaghukaH ? gautama ! no gurukaH, no laghukaH, no gurukalaghukaH, agurukalaghukaH / pudgalAstikAyaH bhadanta ! kiM gurukaH ? laghukaH ? gurukalaghukaH ? agurukalaghukaH ? gautama ! no gurukaH, no laghukaH, gurukalaghukaH apa, agurulaghukaH api / tat kenArthena bhadanta ! evamucyate no gurukaH ? no laghukaH ? gurukalaghukaH api ? agurukalaghukaH api ? gautama ! gurukalaghukadravyANi pratItya no gurukaH, no laghukaH, gurukalaghukaH, no agurukalaghukaH / agurukalaghukadravyANi pratItya no gurukaH, no laghukaH, no gurukalaghukaH, agurukaladhukaH / ? ? samayAH bhadanta ! kiM gurukA: : laghukAH gurukalaghukA: ? agurukalaghukAH ? gautama ! no gurukAH, no laghukAH, no gurukalaghukAH, agurukalaghukAH / karmANi bhadanta ! kiM gurukANi? laghukAni ? gurukalaghukAni ? agurukalaghukAni ? gautama ! no gurukANi, no laghukAni, no guru za. 1: u.6H sU. 366-407 366. isI prakAra vaimAnika devoM taka kI vaktavyatA, kevala zarIra-viSayaka nAnAtva jJAtavya hai / 400. bhante ! dharmAstikAya kyA guru hai ? laghu hai? gurulaghu hai ? agurulaghu hai ? gautama ! vaha na guru hai, na laghu haiM, na gurulaghu hai, laghu hai| 401 bhante ! adharmAstikAya kyA guru hai ? laghu hai ? gurulaghu hai ? agurulaghu haiM ? gautama ! vaha na guru hai, na laghu agurulaghu hai / haiM, na gurulaghu hai, 402. bhante ! AkAzAstikAya kyA guru hai ? laghu hai ? gurulaghu hai ? agurulaghu hai ? gautama ! vaha na guru hai, na laghu hai, na gurulaghu hai, agurulaghu hai / 403. bhante ! jIvAstikAya kyA guru hai ? laghu hai ? gurulaghu hai ? agurulaghu hai ? gautama ! vaha na guru hai, na laghu hai, na gurulaghu hai. agurulaghu hai| 404. bhante ! pudgalAstikAya kyA guru hai ? laghu hai ? gurulaghu hai ? agurulaghu hai ? gautama ! vaha na guru hai, na laghu hai, gurulaghu bhI hai, agurulaghu bhI hai| 405. bhante ! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai-- pudgalAstikAya na guru hai, na laghu hai, gurulaghu bhI hai, agurulaghu bhI hai ? gautama ! gurulaghu dravyoM kI apekSA vaha na guru hai, na laghu hai, na agurulaghu hai, gurulaghu hai| agurulaghu dravyoM kI apekSA se vaha na guru hai, na laghu hai, na gurulaghu hai, agurulaghu hai| 406. bhante ! samaya kyA guru haiM ? laghu haiM ? gurulaghu haiM ? agurulaghu haiM ? gautama ! ve na guru haiM, na laghu haiM, na gurulaghu haiM. agurulaghu haiN| 407. bhante ! karma kyA guru haiM ? laghu haiM ? gurulaghu haiM ? agurulaghu haiM ? gautama ! ve na guru haiM, na laghu haiM, na gurulaghu haiM, Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.1: u.6: sU.362-416 174 bhagavaI garuyalahuyAI, agaruyalahuyAI // kalaghukAni, aguruklghukaani| agurulaghu haiN| 408. kaNhalessA NaM bhaMte ! kiM gayA ? kRSNalezyA bhadanta ! kiM gurukA ? laghukA? 408. bhante ! kRSNalezyA kyA guru hai ? laghu hai? lahuyA ? garuyalahuyA ? agaruyalahuyA ? gurukalaghukA ? agurukalaghukA ? gurulaghu hai ? agurulaghu hai ? goyamA ! No garuyA, No lahuyA, garuya- gautama ! no gurukA, no laghukA, gurukalaghukA / gautama ! vaha na guru hai, na laghu hai, gurulaghu bhI lahuyA vi, agaruyalahuyA vi|| api, agurukalaghukA api| hai, agurulaghu bhI hai| 406. se keNadveNaM bhaMte ! evaM bucai-kaNha- lessA No gayA ? No lahuyA ? garuya- lahuyA vi? agaruyalahuyA vi? goyamA ! dabalessaM paDucca tatiyapadeNaM, bhAvalessaM puDucca cutthpdennN| tat kenArthena bhadanta ! evamucyate-kRSNa- 406. bhante ! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai lezyA no gurukA ? no laghukA ? guruka- -kRSNalezyA na guru hai ? na laghu hai ? gurulaghu laghukA api ? agurukalaghukA api ? bhI hai ? aguruladhu bhI hai ? gautama ! dravyalezyAM pratItya tRtIyapadena, bhAva- gautama ! dravyalezyA kI apekSA se vaha gurulaghu hai, lezyAM pratItya caturthapadena / bhAvalezyA kI apekSA se agurulaghu hai| evaM yAvat shuklleshyaa| 410. zukla lezyA taka isI prakAra jJAtavya hai| 410. evaM jAva sukklessaa|| 411. divI-daMsaNa-NANa-aNNANa-saNNAo cautthaeNaM padeNaM netvaao|| dRSTi-darzana-jJAna-ajJAna-saMjJAH caturthakana padena 411. dRSTi, darzana, jJAna, ajJAna aura saMjJA agurunetavyAH / laghu haiN| 412. hedillA cattAri sarIrA neyavyA tatieNaM pdennN| kammayaM cautthaeNaM pdennN|| adhastanAni catvAri zarIrANi netavyAni 412. prathama cAra zarIra gurulaghu aura kArmaNa zarIra tRtIyapadena / karmakaM caturthakana padena / agurulaghu haiN| hA 413. maNajogo, vaijogo cautthaeNaM padeNaM, kAyajogo tatieNaM pdennN|| manoyogaH, vAgayogaH caturthakana padena, kAya- 413. manayoga aura vacanayoga agurulaghu haiM, kAyayogaH tRtIyena padena / yoga gurulaghu hai| 414. sAgArovaogo, aNAgArovaogo cautthaeNaM pdennN|| sAkAropayogaH, anAkAropayogaH caturthakana 414. sAkAra upayoga aura anAkAra upayoga padena / agurulaghu haiN| 415. sabadabA, sabbapaesA, sabapaJjavA jahA poggltthikaao|| sarvadravyANi, sarvapradezAH, sarvaparyavAH yathA 415. saba dravya, saba pradeza aura saba paryAya pudglaapudglaastikaayH| stikAya kI bhAMti vaktavya haiN| 416. tItaddhA, aNAgataddhA, sabaddhA cauttha eNaM pdennN|| atItAdhvA, anAgatAdhvA, sarvAdhvA caturthakana 416. atItakAla, anAgatakAla aura sarvakAla agurulaghu haiN| padena / bhASya 1. sUtra 362-416 padArtha do prakAra ke hote haiM--bhArayakta aura bhaarhiin| prastata AlApaka meM yaha jijJAsA kI gaI hai-kauna-sA padArtha bhArayukta hotA hai aura kauna-sA padArtha bhArahIna hai ? bhAra kA saMbaMdha sparza se hai| vaha pudgala dravya kA eka guNa hai| zeSa saba dravya bhArahIna agurulaghu hote haiN| pudgala dravya bhArayukta aura bhArahIna donoM prakAra kA hotA hai| jinabhadragaNI ke anusAra guru, laghu, gurulaghu aura agurulaghuye cAra vikalpa vyavahAra naya ke anusAra hote haiN| nizcaya naya ke 1. bha.vR.1/363-iha ceyaM gurulaghuvyavasthA nicchayao sabbaguruM savvalahuM vA na vijae davvaM / vavahArao u juJjai bAyarakhaMdhesu na'NNesu // anusAra sarvathA guru aura sarvathA laghu kucha bhI nahIM hotaa| isameM kevala do hI vikalpa mAnya hai-gurulaghu aura agurulghu| prastuta Agama se yaha nizcaya kA mata hI phalita hotA hai| pratyeka prazna ke uttara meM guru aura laghu kA vikalpa mAnya nahIM hai| abhayadevasUri ne do gAthAeM uddhRta kara jinabhadragaNI ke mata kA hI anusaraNa kiyA hai|' agurulahU cauphAso arUvidavvA ya hoti nAyavvA / sesA u aTThaphAsA gurulahuyA nicchayaNayassa // 'cauphAsa'ti sUkSmapariNAmAni, 'aTThaphAsa'ti vaadraanni| gurulaghudravyaM rUpi, Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 175 za.1: u.6: sU.362-416 saba padArthoM ke guru aura laghu hone kA asvIkAra kyaa| samIkSA kI hai| unake matAnusAra gurutA aura laghutA gati ke niyAmaka gati-niyama meM bAdhaka nahIM banegA ? sAmAnya dhAraNA hai-guru vastu tattva nahIM haiN| unake niyAmaka tattva haiM-gatipariNAma aura nIce jAtI hai aura laghu vastu Upara jAtI hai| patthara nIce jAtA hai vIryapariNAma | isalie sarvathA guru aura sarvathA laghu hone kA asvIkAra aura dhuAM Upara jAtA hai| jinabhadragaNI ne isa prazna kI tarkaparNa gati-niyama meM bAdhaka nahIM bntaa|' yahAM tAlikA meM prastuta sUtroM meM ullikhita sabhI dravyoM kI gurutva-laghutva sAraNI dI jA raha rahI hai| guru laghu gurulaghu agurulaghu ____ guru laghu gurulaghu agurulaghu | | | 1. avakAzAntara x 21. darzana x x x 2. tanuvAta xx 22. jJAna x x xxx x x 23. ajJAna x x x 3. ghanavAta 4. ghanodadhi 5. pRthvI x 24. saMjJA x x x x 25. audArikazarIra x x x x x x x ; x x x x 26. vaikriyazarIra 27. AhArakazarIra 28. taijasazarIra |26. kArmaNazarIra x x x x x x x x x x x 6. varSa 6.10. nairayika yAvat x vaimAnika 11. dharmAstikAya ,x 12. adharmAstikAya 13. AkAzAstikAya x x x x x x x x x x x x 30. manoyoga31. vacanayoga 32. kAyayoga 33. sAkAra upayoga 34. anAkAra upayoga x 35. sarvadravya xx x x x x |14. jIvAstikAya x x x x x x x 15. pudgalAstikAya 16. samaya 17. karma xx x x x x X x x 18. kRSNa Adi dravya lezyA |36. sarvapradeza 37. sarvaparyava 38. atItakAla 36. anAgatakAla 40. sarvakAla x x x X x x 16. kRSNa Adi bhAva lezyA 20. dRSTi xxx x x x X x agurulaghudravyaM tvarUpi rUpi ceti / vyavahAratastu gurvAdIni catvAryapi santi, tatra ca nidarzanAni--gururlASTo'dhogamanAt, laghughUmaH UrdhvagamanAt, gurulaghurvAyu- stiryaggamanAt, agurulaghvAkAzaM tatsvabhAvatvAditi / 1.vi.bhA.gA.655-663-- Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.1: u.6: sU.362-418 176 bhagavaI saba dravya, saba pradeza aura saba paryAya pudgalAstikAya kI bhAMti agurulaghu batalAe gae haiN| yaha sApekSa vacana hai| agurulaghu ke pradeza aura paryAya agurulaghu tathA gurulaghu ke pradeza aura paryAya gurulaghu vivakSita haiN|' zabda-vimarza tRtIya pada-tIsarA vikalpa-gurulaghu caturthaka pada-cauthA vikalpa-agurulaghu pasattha-padaM prazasta-padam prazasta-pada 417. se naNaM bhaMte ! lAghaviyaM appicchA atha nUnaM bhadanta ! lAghavikam alpecchA 417. 'bhante ! kyA zramaNa nirgranthoM ke lie lAghava, amucchA agehI apaDibaddhayA samaNANaM amUrchA agaddhiH apratibaddhatA zramaNAnAM alpecchA, amUrchA, agRddhi, apratibaddhatA prazasta niggaMthANaM pasatthaM ? nirgranthAnAM prazastam ? haMtA goyamA ! lApaviyaM appicchA amucchA hanta gautama ! lAghavikama alpecchA amUrchA hAM, gautama ! zramaNa nirgranthoM ke lie lAghava, agehI apaDibaddhayA samaNANaM nigaMthANaM agRddhiH apratibaddhatA zramaNAnAM nimranthAnAM alpecchA, amUrchA, agRddhi, apratibaddhatA prazasta pasatthaM // prshstm| 418. se nUNaM bhaMte ! akohattaM amANattaM amAyattaM alobhattaM samaNANaM niggaMthANaM pasatthaM ? haMtA goyamA ! akohattaM amANattaM amAyattaM alobhattaM samaNANaM nigaMthANaM pasatyaM / atha nUnaM bhadanta ! akrodhatvam amAnatvam 418. bhante ! kyA zramaNa nirgranthoM ke lie akrodha, amAyAtvam alobhatvaM zramaNAnAM nirgranthAnAM amAna, amAyA aura alobha kA bhAva prazasta prazastam ? hanta gautama ! akrodhatvam amAnatvam amAyA- hAM, gautama ! zramaNa nirgranthoM ke lie akrodha, tvam alobhatvaM zramaNAnAM nirgranthAnAM prazastam / amAna, amAyA aura alobha kA bhAva prazasta hai| bhASya 1. sUtra 417,418 prastuta prakaraNa meM 'lAghava' zabda kA saMbaMdha acela yA alpacela prazasta btlaayaa| usake prazasta hone ke cAra hetu haiM-1. icchA kA se hai| acela muni ke lAghava guNa kA vikAsa hotA hai| ThANaM meM abhAva 2. mUrchA kA abhAva 3. gRddhi kA abhAva 4. pratibaddhatA acelatva ke prazasta hone ke pAMca kAraNa batalAe gae haiN| unameM eka kA abhaav| lAghava hai|' uttarAyaNANi meM pratirUpatA kA phala lAdhava batalAyA vRttikAra ne 'lAghavika' kA artha alpopadhika tathA 'alpecchA' gayA hai| isa prakAra 'lAghava' zabda acelatva kA sUcaka zabda bana Adi padoM kA artha svatantra rUpa se kiyA hai / vaikalpika rUpa meM gyaa| bhagavAn mahAvIra ne gautama ke prazna kA samarthana karate hue use / 'alpecchA' Adi padoM ko lAghavika kA vizeSaNa bhI mAnA hai|' guru lahuaM ubhayaM, Nobhayamiti vAvahAriyaNayassa / davyaM leTuM dIvo, vAyU vomaM jadhAsaMkhaM / / Nicchayato savvaguruM, savvalahuM vA Na vijjate davvaM / vAtaramiha gurulahuaM, agurulahuM sesayaM savvaM / jai garuaM lahuaM vA, Na savvadhA davyamasthi to kIsa / uddhamadho vi ya gamaNaM jIvANaM poggalANaM ca ? | uddhaM lahukammANaM, bhaNitaM gurukammaNAmadhogamaNaM / jIvA ya poggalAvi ya, uddhAdhogAmiNo pAyaM / / aNNa ciya gurulahutA, aNNo davvANa viriyapariNAmo / aNNo gatipariNAmo, NAvassaM gurulhunimitto| paramalahUNamaNUNaM, jaM gamaNamadho'vi tattha ko hetU ? uddhaM dhUmAtINaM, thUlatarANaM pi kiM kajaM ? | kiM va vimANAtINaM, NAdhogamaNaM mahAgurUNaM pi / taNutaradeho devo, hakkhuvati va kiM mahAselaM ? | adha tassa viriyaM taM to, NAdhogamaNakAraNaM gurutaa| uddhagatikAraNaM vA, lahutA egaMtato juttA / / viriyaM gurulahuyANaM, jadhAdhiyaM gativivajayaM kuNati / tadha gatiThitipariNAmo, gurulahatAo vilaMdheti // 1. bh.vR.1|415-- 'sarvadravyANi' dharmAstikAyAdIni 'sarvapradezAH' teSAmeva nivibhAgA aMzAH sarvaparyavAH varNopayogAdayo drvydhrmaaH| ete pudgalAstikAyavad vyapadezyAH, guruladhutvenAguruladhutvena cetyarthaH / yataH sUkSmANyamUrtAni ca dravyANyaguruladhUni, itarANi tu guruladhUni, pradezaparyavAstu tattadravya sambandhitvena tattasvabhAvA iti / 2. aayaaro,8|64,113| 3. TANaM,5/201 ---paMcahi ThANehiM acelae pasatthe bhavati, taM jahA--appA paDi lehA, lAghavie pasatthe, rUve besAsie, tave aNuNNAte, viule iNdiynnighe| 4. uttr.26|43-pddiruuvyaae NaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? paDirUvayAe NaM lAghaviyaM jaNayai / lahubhUe NaM jIve appamatte pAgaDaliMge pasatthaliMge visuddhasammatte sattasamiisamatte savvapANabhUyajIvasattesu vIsa- saNijarUve appaDilehe jiiMdie viulatavasabhiisamannAgae yAvi bhvi| 5. bha.vR.11417-lAghaviyaMti lAghavameva lAdhavikam-alpopadhikaM 'appicchatti alpo'bhilASa AhArAdiSu, 'amucchati upadhAvasaMrakSaNAnubandhaH, Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 177 za.1: u.6: sU.417-416 krodha, mAna, mAyA aura lobha kA abhAva prazasta hai| yaha bAta amUrchA, agRddhi aura apratibaddhatA kA vikAsa ho nahIM sktaa| jaina darzana meM AbAlagopAla prasiddha hai| phira gautama ne yaha prazna isalie acelatva kI prazastatA ke sAtha akrodhatva kA avinAbhAvI kyoM pUchA ? yaha jijJAsA bahuta svAbhAvika hai| kintu gautama ne saMbaMdha hai| aitihAsika dRSTi se vicAra kareM, to usa samaya AjIvaka jisa sandarbha meM pUchA aura bhagavAn mahAvIra ne jisa sandarbha meM uttara Adi aneka sampradAyoM meM acelatva pracalita thaa| unakI diyA, vaha prasiddha nahIM hai| kaSAyamukti-zUnya acelatva kI sAdhanA ke sandarbha meM prazna pUchA gayA gautama ke prazna kA sandarbha yaha hai-eka ora acelatva hai, aura usa viSaya meM mahAvIra ne apanA mata prastuta kiyA / dUsarI ora kaSAya kI prabalatA hai| kyA isa sthiti meM acelatva ko bhagavAna mahAvIra kI sAdhanA-paddhati meM bAhya aura AMtarika prazasta kahA jA sakatA hai ? bhagavAn mahAvIra ne isa jijJAsA ke donoM kA samanvaya dekhA jAtA hai| dravyaavamodarikA meM jahAM upakaraNoM uttara meM kahA-maiM kevala dravyasAdhanA ko mahattva nahIM detA / acelatva ko kama karane kA vidhAna hai, vahAM bhAvaavamodarikA meM krodha, mAna, dravyasAdhanA yA bAhya sAdhanA hai| akrodha Adi honA bhAvasAdhanA yA mAyA, lobha Adi ko kama karane kA vidhAna hai|' isa satra se bhI AMtarika sAdhanA hai / akrodha Adi kI sAdhanA hue binA alpecchA. ukta siddhAnta kA samarthana hotA hai| kaMkhApadosa-padaM kAMkSApradoSa-padam kAMkSApradoSa-pada 416.se naNaM bhaMte ! kaMkhApadose khINe samaNe atha nUnaM bhadanta ! kAGkSApradoSe kSINe zramaNaH 416. 'bhante ! kyA kAMkSApradoSa kSINa hone para niggaMye aMtakare bhavati, aMtimasarIrie vA? nirgranthaH antakaro bhavati, antimazarIriko zramaNa nirgrantha antakara yA antimazarIrI hotA vA? bahumohe vi ya NaM puci viharittA aha pacchA bahumohaH api ca pUrvaM vihRtya atha pazcAt koI zramaNa pahale mohabahula rahakara bhI usake saMkhuDe kAlaM karei, tato pacchA sijjhati saMvRtaH kAlaM karoti, tataH pazcAt sidhyati pazcAt saMvRta hokara mRtyu ko prApta hotA hai, to bujjhati mucati parinivAti sabbadukkhANaM 'bujjhati' muJcati parinirvAti sarvaduHkhAnAm / kyA vaha mRtyu ke anantara siddha, prazAnta, mukta aMtaM kareti? antaM karoti ? aura parinirvRta hotA hai, saba duHkhoM kA anta karatA hai? haMtA goyamA ! kaMkhApadose khINe samaNe hanta gautama ! kAGkSApradoSe kSINe zramaNaH hAM, gautama ! kAMkSApradoSa kSINa hone para zramaNaniggaMthe aMtakare bhavati, aMtimasarIrie vaa| nirgranthaH antakaro bhavati, antimazarIriko nirgrantha antakara yA antimazarIrI hotA hai| vaa| bahumohe vi ya NaM puDhi viharittA aha pacchA saMvaDe kAlaM karei tato pacchA sijjhati bujjhati mucati parinivvAti sabadukkhANaM aMtaM kreti|| bahumohaH api ca pUrvaM vihRtya atha pazcAt saMvRtaH kAlaM karoti tataH pazcAt sidhyati 'bujjhati' muJcati parinirvAti sarvaduHkhAnAm antaM kroti| pahale mohabahula rahakara bhI vaha usake pazcAt saMvRta hokara mRtyu ko prApta hotA hai, to mRtyu ke anantara siddha, prazAnta, mukta aura parinirvRta hotA hai, saba duHkhoM kA anta karatA hai| bhASya 1. sUtra 416 prastuta sUtra meM 'kAMkSApradoSa,' 'saMvata' aura 'bahu'-ye tIna zabda vizeSa carcanIya haiN| kAMkSA kA artha hai-ayathArthavAdI dRSTikoNa ko apanAne kI icchA / koI vyakti darzanamoha kI pracuratA ke kAraNa mithyA dRSTivAlA hotA hai, kintu usI janma meM vaha saMvRta avasthA ko prApta ho sakatA hai aura prApta hokara mukta bhI ho sakatA hai| moha aura kAMkSA ina zabdoM kI tulanA ke lie abhidharma koza draSTavya hai|' kAMkSA kI vizeSa jAnakArI ke lie dekheM, bha.91118,140,166,170 kA bhaassy| ___saMvRta kI vizeSa jAnakArI ke lie dekheM, bh.1|44-47 kA bhaassy| aMtakara aura aMtimazarIrI kI vizeSa jAnakArI ke lie dekheM, bha.1.201,208 kA bhASya / 'agehi'tti bhojanAdiSu paribhogakAle'nAsaktiH, aprativaddhatA-svajanAdiSu se kiM taM bhAvomodariyA ? bhAvomodariyA aNegavihA paNNatA, taM jahAsnehAbhAva ityetatpaJcakamiti gamyam / zramaNAnAM nirgranthAnAM 'prazastaM' sundaram appakohe, appamANe, appamAe, appalobhe, appasadde, appajhaMjhe, appatumaMtume / athavA lAghavikaM prazastaM, kathambhUtamityAha--'appicchA' alpecchArUpamityarthaH 2. abhidharma koza bhaassy,5|32-mohaakaaNkssaa-- mUDhasya pakSadvayaM zrutvA vicikievamitarANyapi padAni / sotpdyte| dukhaM vidaM natvidaM duHkhmityevmaadi| 1. bh.25|565,568-se kiM taM davyomodariyA ? davyomodariyA duvihA paNNatA, tato mithyAdRSTiH-vicikitsAyA mithyAdRSTiH prvrtte| saMzayitasya taM jahA-uvagaraNadavyomodariyA ya bhattapANadavyomodariyA ya // mithyAzramaNacittAnAM mithyaanishcyotptteH| nAsti duHkhamityevamAdi / Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za. 1: u.6H sU.420, 421 iha-para- bhaviyAuya-padaM iha-para-bhavikAH-padam 420. aNNautthiyA NaM bhaMte ! evamAikkhaMti, evaM bhAsaMti, evaM paNNaveMti, evaM parUveMti - evaM khalu ege jIve egeNaM samaeNaM do AuyAI pakareti, taM jahA ihabhaviyAuyaM ca, parabhaviyAuyaM ca / anyayUthikAH bhadanta ! evamAkhyAnti, evaM bhASante, evaM prajJApayanti, evaM prarUpayantievaM khalu ekaH jIvaH ekasmin samaye dve AyuSI prakaroti, tad yathA -- ihabhavikAyuH ca, parabhavikAyuH ca / jaM samayaM ihabhaviyAuyaM pakareti, taM samayaM yasmin samaye ihabhavikAyuH prakaroti, tasmin parabhaviyAuyaM pakareti / samaye parabhavikAyuH prakaroti / jaM samayaM parabhaviyAuyaM pakareti, taM samayaM yasmin samaye parabhavikAyuH prakaroti, tasmin ihabhaviyAuyaM pakareti / samaye ihabhavikAyuH prakaroti / 178 ihabhaviyAuyassa pakaraNayAe parabhaviyAuyaM ihabhavikAyuSaH prakaraNena parabhavikAyuH prakapakareti / roti / parabhaviyAuyassa pakaraNayAe ihabhaviyAjyaM parabhavikAyuSaH prakaraNena ihabhavikAyuH prakapakareti / roti / evaM khalu ege jIve egeNaM samaeNaM do AuyAI pakareti, taM jahA -- ihabhaviyAuyaM ca, parabhaviyAuyaM ca // 421. se kahameyaM bhaMte ! evaM ? goyamA ! jaNNaM te aNNautthiyA evamAikkhaMti jAva evaM khalu ege jIve egeNaM samaeNaM do AuyAI pakareti, taM jahAihabhaviyAjyaM ca, parabhaviyAuyaM ca / jete evamAhaMsu micchaM te evamAhaMsu / ahaM puNa goyamA ! evamAikkhAmi, evaM bhAsemi, evaM paNNavemi, evaM parUvemi -- evaM khalu ege jIve egeNaM samaeNaM egaM AuyaM pakareti, taM jahA -- iha bhaviyAjyaM vA, parabhaviyAuyaM vA / evaM khalu ekaH jIvaH ekasmin samaye dve AyuSI prakaroti, tad yathA -- ihabhavikAyuH ca parabhavikAH ca / tat kathametat bhadanta ! evam ? gautama ! yat te anyayUthikAH evamAkhyAnti yAvad evaM khalu ekaH jIvaH ekasmin samaye AyuSI prakaroti, tadyathA -- ihabhavikAyuH ca, parabhavikAyuH ca / ye ete evamAhuH mithyA te evamAhuH / ahaM punaH gautama ! evamAkhyAmi, evaM bhASe, evaM prajJApayAmi, evaM prarUpayAmi -evaM khalu ekaH jIvaH ekasmin samaye ekam AyuH prakaroti, tadyathA -- ihabhavikAyuH vA, parabhavikAyuH vA / jaM samayaM ihabhaviyAuyaM pakareti No taM yasmin samaye ihabhavikAyuH prakaroti, no samayaM parabhaviyAjyaM pakareti / tasmin samaye parabhavikAyuH prakaroti / jaM samayaM parabhaviyAuyaM pakareti No taM yasmin samaye parabhavikAyuH prakaroti, no samayaM ihabhaviyAuyaM pakareti / tasmin samaye ihabhavikAyuH prakaroti / ihabhaviyAuyassa pakaraNatAe No para- ihabhavikAyuSaH prakaraNena no parabhavikAyuH bhaviyAuyaM pakareti / prakaroti / parabhaviyAuyassa pakaraNatAe No iha- parabhavikAyuSaH prakaraNena no ihabhavikAyuH bhaviyAyaM kareti / prakaroti / evaM khalu ege jIve egeNaM samaeNaM egaM AuyaM pakareti, taM jahA ---- ihabhaviyAuyaM vA, parabhaviyAuyaM vA // evaM khalu ekaH jIvaH ekasmin samaye ekam AyuH prakaroti, tad yathA - ihabhavikAyuH vA, parabhavikAyuH vA / bhagavaI iha-para-bhavika - Ayu-pada 420. ' bhante ! anyayUthika aisA AkhyAna, bhASaNa, prajJApana aura prarUpaNa karate haiM--eka jIva eka samaya meM do AyuSya kA bandhana karatA hai, jaise-isa bhava ke AyuSya kA aura parabhava ke AyuSya kA / jisa samaya vaha isa bhava ke AyuSya kA bandhana karatA hai, usI samaya parabhava ke AyuSya kA bandhana karatA hai| jisa samaya parabhava ke AyuSya kA bandhana karatA hai, usI samaya isa bhava ke AyuSya kA bandhana karatA hai| isa bhava ke AyuSya kA bandhana karane se parabhava ke AyuSya kA bandhana karatA hai / parabhava ke AyuSya kA bandhana karane se isa bhava ke AyuSya kA bandhana karatA hai| isa prakAra eka jIva eka samaya meM do AyuSya kA bandhana karatA hai--- isa bhava ke AyuSya kA aura parabhava ke AyuSya kA / 421. bhante ! vaha yaha isa prakAra kaise hotA hai ? gautama ! ve anyayUthika jo aisA AkhyAna karate haiM yAvat eka jIva eka samaya meM do AyuSya kA bandhana karatA hai, jaise--isa bhava ke AyuSya kA, parabhava ke AyuSya kaa| aisA jinhoMne kahA hai, unhoMne mithyA kahA hai| gautama ! maiM isa prakAra AkhyAna, bhASaNa, prajJApana aura prarUpaNa karatA hU~ -- eka jIva eka samaya meM eka hI Ayu kA bandhana karatA hai, jaise--isa bhava ke AyuSya kA athavA parabhava ke AyuSya kaa| jisa samaya vaha isa bhava ke AyuSya kA bandhana karatA hai, usI samaya parabhava ke AyuSya kA bandhana nahIM karatA / jisa samaya parabhava ke AyuSya kA bandhana karatA hai, usI samaya isa bhava ke AyuSya kA bandhana nahIM karatA / isa bhava ke AyuSya kA bandhana karane se parabhava ke AyuSya kA bandhana nahIM karatA / parabhava ke AyuSya kA bandhana karane se isa bhava ke AyuSya kA bandhana nahIM krtaa| isa prakAra eka jIva eka samaya meM eka hI AyuSya kA bandhana karatA hai, jaise--isa bhava ke AyuSya kA athavA parabhava ke AyuSya kaa| Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 176 1. sUtra 420, 421 eka sAtha do AyuSya ke baMdha kI carcA bahuta prAcIna pratIta hotI hai| eka janma meM do AyuSya ke pratisaMvedana kI carcA bhI isI se jur3I huI hai|' AjIvaka darzana' aura pAtaJjala yoga bhASya meM isake bIja khoje jA sakate haiN| yogabhASyakAra ne karmAzaya ko ekabhavika batalAyA hai / ' bhASya 'ihabhavika Ayu' kA artha hai - vartamAna bhava kI Ayu aura 'parabhavika Ayu' kA artha hai--usase agale bhava kI Ayu / pUrva pakSa kA siddhAnta hai ki Ayu kA baMdha anekabhavika hai / ihabhava ke AyubaMdha ke sAtha parabhava ke Ayu kA bhI baMdha jAtA hai| bhagavAn mahAvIra ne isa siddhAnta ko asvIkAra kiyaa| unake anusAra AyuSya ekabhavika hotA hai| pUrva janma meM Ayu kA baMdha kAlAsavesiyaputta-padaM 423. teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM pAsAvacije kAlAsavesiyaputte NAmaM aNagAre jeNeva therA bhagavaMto teNeva uvAgacchati, uvAgacchittA there bhagavaMte evaM vayAsI 422. sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte! tti bhagavaM goyame tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti bhagavAn 422. bhante ! vaha aisA hI hai, bhaMte! vaha aisA hI hai| jAva viharati // gautamaH yAvad viharati / isa prakAra bhagavAn gautama yAvat saMyama aura tapa se apane Apako bhAvita karate hue viharaNa kara rahe 1. bha. 5 / 57, 58 / 2. bahI, 15 101 / 3. paa.yo.d.2|13 - tatredaM vicAryate--kimekaM karmaikasya janmanaH kAraNam, athaikaM karmAnikaM janmAkSipatIti / dvitIyA vicAraNA-kimanekaM karmAnekaM janma nirvartayati, athAnekaM karmaikaM janma nirvrtytiiti| na tAvadekaM karmaikasya janmanaH kAraNaM, kasmAt anAdikAlapracitasyAsaMkhyeyasyAvaziSTakarmaNaH sAmpratikasya ca phalakramAniyamAdanAzvAso lokasya prasaktaH, sa cAniSTa iti / na caikaM karmAkasya janmanaH kAraNaM; kasmAt anekeSu karmasvekaikameva karmAnekasya janmanaH kAraNamityavaziSTasya vipAkakAlAbhAvaH prasaktaH, sa cApyaniSTa iti / na cAnekaM karmAnekasya janmanaH kAraNam; kasmAt, tadanekaM janma yugapanna sambhavatItikrameNa vAcyam / 4. bha. vR. 1 / 421 - mithyAtvaM cAsyaivaM -- ekenAdhyavasAyena viruddhayorAyuSorbandhAyogAt / 5. jIvA. 3 / 210, 211 - aNNautthiyA NaM bhaMte! evamAikkhati evaM bhAseMti evaM paNNaveMti evaM parUveMti evaM khalu ege jIve egeNaM samaeNaM do kiriyAo pakareti, taM jahA samattakiriyaM ca micchattakiriyaM ca / jaM samayaM samattakiriyaM pakareti, taM samayaM micchattakiriyaM pakareti / hotA hai aura vaha kevala uttaravartI eka hI janma ke AyuSya kA baMdha hotA hai| za. 1: u. 6H sU.420-423 vRttikAra ne eka sAtha do AyuSya ke bandha ke virodha meM eka tarka prastuta kiyA hai-- eka adhyavasAya se do virodhI AyuSyoM kA baMdha nahIM ho sakatA; isalie eka samaya meM eka AyuSya kA baMdha hI saMgata hai| jIvAjIvAmigame meM anyayUthikoM dvArA sammata dvaikriyavAda kA ullekha milatA hai| usake anusAra eka vyakti eka samaya meM samyak aura mithyA donoM kriyAeM karatA hai| usa siddhAnta ke AdhAra para eka sAtha do AyuSya ke baMdha hone meM virodha nahIM AtA / yaha anumAna karanA asvAbhAvika nahIM hai ki eka sAtha do Ayu-baMdha kI pratipatti kI pRSThabhUmi meM dvaikriyavAda kA siddhAnta rahA ho| kAlAsavaizyaputra-padam tasmin kAle tasmin samaye pAzrvApatyIyaH kAlAsavaizyaputraH nAma anagAraH yatraiva sthavirAH bhagavantaH tatraiva upAgacchati, upAgamya sthavirAn bhagavataH evamavAdIt kAlAsavaizyaputra-pada 423. usa kAla aura usa samaya bhagavAn pAvapatyIya kA paramparita ziSya vaizyaputra kAlAsa nAmaka anagAra jahAM bhagavAn sthavira rahate the, vahAM aayaa| vahAM Akara bhagavAn sthaviroM se usane isa prakAra kahA jaM samayaM micchattakiriyaM kareti, taM samayaM sammattakiriyaM pakareti / sammattakiriyApakaraNatAe micchattakiriyaM pakareti / micchattakiriyApakaraNatAe sammattakiriyaM pakareti / evaM khalu ege jIve egeNaM samaeNaM do kiriyAo pakareti, taM jahA sammattakiriyaM ca micchattakiriyaM ca / sekahameyaM bhaMte! evaM ? goyamA ! jaNNaM te aNNuutthiyA evamAikkhati evaM bhAseti evaM paNNaveti evaM parUveMti -- evaM khalu ege jIve egeNaM samaeNaM do kiriyAo pakareti, taheva jAva sammattakiriyaM ca micchattakiriyaM ca / jete evamAhaMsu, taM NaM micchA / ahaM puNa goyamA ! evamAikkhAmi jAva parUvemi -- evaM khalu ege jIve egeNaM samaeNaM evaM kiriyaM pakareti, taM jahA --- sammattakiriyaM vA micchattakiriyaM vA / jaM samayaM sammattakiriyaM pakareti No taM samayaM micchattakiriyaM pakareti / jaM samayaM micchattakiriyaM pakareti, no taM samayaM sammattakiriyaM pakareti / sammattakiriyApakaraNAe no micchattakiriyaM pakareti / micchattakiriyApakaraNAe no sammattakiriyaM pakareti / evaM khalu ege jIve egeNaM samaeNaM evaM kiriyaM pakareti, taM jahA sammattakiriyaM vA micchattakiriyaM vA / Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.1: u.6: sU.423-426 180 bhagavaI yerA sAmAiyaM na yANaMti, therA sAmAiyassa sthavirAH sAmAyikaM na jAnanti, sthavirAH sthavira sAmAyika ko nahIM jAnate, sthavira aTuM na yaannNti| sAmAyikasya artha na jAnanti / sAmAyika kA artha nahI jaante| yerA pacakkhANaM na yANaMti, therA pacca- sthavirAH pratyAkhyAnaM na jAnanti, sthavirAH sthavira pratyAkhyAna ko nahIM jAnate, sthavira khANassa aTuM na yaannNti| pratyAkhyAnasya arthaM na jaannti| pratyAkhyAna kA artha nahIM jaante| yerA saMjamaM na yANaMti, therA saMjamassa aTTha sthavirAH saMyamaM na jAnanti, sthavirAH saMyamasya sthavira saMyama ko nahIM jAnate, sthavira saMyama kA nyaannti| arthaM na jAnanti / artha nahIM jaante| yerA saMvaraM na yANaMti, yerA saMvarassa aTuM na sthavirAH saMvaraM na jAnanti, sthavirAH saMvarasya / sthavira saMvara ko nahIM jAnate, sthavira saMvara kA yaannNti| arthaM na jaannti| artha nahIM jaante| yerA vivegaM na yANaMti, therA vivegassa aTuM sthavirAH vivekaM na jAnanti, sthavirAH vive- sthivara viveka ko nahIM jAnate, sthavira viveka na yaannNti| kasya arthaM na jaannti| kA artha nahIM jaante| yerA viussaggaM na yANaMti, therA viu- sthavirAH vyutsargaM na jAnanti, sthavirAH vyutsa- sthavira vyutsarga ko nahIM jAnate, sthavira vyutsarga ssaggassa aTuM na yaannNti|| gasya arthaM na jaannti| kA artha nahIM jaante| 424. tae NaM therA bhagavaMto kAlAsavesiyaputtaM tataH sthavirAH bhagavantaH kAlAsavaizyaputram 424. usa samaya bhagavAn sthaviroM ne vaizyaputra aNagAraM evaM vadAsIanagAraM evamavAdiSuH-- kAlAsa anagAra se isa prakAra kahAjANAmo NaM ajo ! sAmAiyaM, jANAmoNaM jAnImaH Arya ! sAmAyika, jAnImaH Arya! Arya ! hama sAmAyika ko jAnate haiM, Arya ! hama ajo ! sAmAiyassa attuN| sAmAyikasya artham / sAmAyika kA artha jAnate haiN| jANAmo NaM ajjo ! pacakkhANaM, jANAmo jAnImaH Arya ! pratyAkhyAnaM, jAnImaH Arya! Arya | hama pratyAkhyAna ko jAnate haiM, Arya ! hama NaM ajo ! paJcakkhANassa atttth| pratyAkhyAnasya artham / pratyAkhyAna kA artha jAnate haiN| jANAmo NaM ajo! sajamaM, jANAmo NaM jAnImaH Arya! saMyama, jAnImaH Arya ! saMyama- Arya ! hama saMyama ko jAnate haiM, Arya ! hama saMyama ajo! saMjamassa alN| sya artham / kA artha jAnate haiN| jANAmo NaM ajo ! saMvara, jANAmo NaM jAnImaH Arya ! saMvara, jAnImaH Arya ! saMva- Arya ! hama saMvara ko jAnate haiM, Arya ! hama saMvara ajo! saMvarassa attuutthN| rasya arthm| kA artha jAnate haiN| jANAmo NaM ajo ! vivegaM, jANAmo NaM jAnImaH Arya ! vivekaM, jAnImaH Arya ! Arya ! hama viveka ko jAnate haiM, Arya ! hama ajo ! vivegassa atttth| vivekasya artham / viveka kA artha jAnate haiN| jANAmo NaM ajo ! viussaggaM, jANAmo jAnImaH Arya ! vyutsarga, jAnImaH Arya ! Arya ! hama vyutsarga ko jAnate haiM, Arya ! hama NaM ajo ! viussaggassa aTThaM // vyutsargasya artham / vyutsarga kA artha jAnate haiN| 425. tate NaM se kAlAsavesiyaputte aNagAre tataH sa kAlAsavaizyaputraH anagAraH tAn stha- 425. taba vaizyaputra kAlAsa anagAra ne una bhagavAn te there bhagavaMte evaM vayAsI-jaiNaM ajo! virAn bhagavataH evamavAdIta-yadi Arya! sthaviroM se isa prakAra kahA-Arya ! yadi Apa tumbhe jANaha sAmAiyaM, tubbhe jANaha sAmA- yUyaM jAnItha sAmAyikaM, yUyaM jAnItha sAmA- sAmAyika ko jAnate haiM, sAmAyika kA artha jAnate iyassa aTUTa jAva jai NaM ajo ! tunbhe yikasya artha yAvad yadi Arya ! yUyaM jAnItha haiM yAvat Arya ! yadi Apa vyutsarga ko jAnate jANaha viussaggaM, tubbhe jANaha viu- vyutsarga, yUyaM jAnItha vyutsargasya artha, kiM haiM, vyutsarga kA artha jAnate haiM, to Arya ! ApakA ssaggassa aTuM / ke bhe ajo ! sAmAie? yuSmAkam Arya ! sAmAyikam ? kaH yuSmAkam sAmAyika kyA hai ? Arya ! Apake sAmAyika ke me ajo ! sAmAiyassa aTTe ? jAva Arya ! sAmAyikasya arthaH ? yAvat kaH kA artha kyA hai ? yAvat Arya ! ApakA vyutsarga ke me ajo ! viussagge ? ke me ajo! yuSmAkam Arya ! vyutsargaH ? kaH yuSmAkam kyA hai ? Arya ! Apake vyutsarga kA artha kyA viussaggassa aTThe ? Arya ! vyutsargasya arthaH ? 426. tae NaM therA bhagavaMto kAlAsavesiyaputtaM aNagAraM evaM vayAsIAyA Ne ajo ! sAmAie, AyA Ne ajo! sAmAiyassa atte| AyA Ne ajo ! pacakkhANe, AyA Ne ajo ! pacakkhANassa aTTe / AyA Ne ajo! saMjame, AyA Ne ajo tataH sthavirAH bhagavantaH kAlAsavaizyaputram 426. taba bhagavAn sthaviroM ne vaizyaputra kAlAsa anagAram evamavAdiSuH anagAra se isa prakAra kahAAtmA naH Arya ! sAmAyikam, AtmA naH Arya ! AtmA hamArA sAmAyika hai, Arya ! AmA Arya ! sAmAyikasya arthH| hamAre sAmAyika kA artha hai| AtmA naH Arya ! pratyAkhyAnam, AtmA naH Arya ! AtmA hamArA pratyAkhyAna hai, Arya ! AmA Arya ! pratyAkhyAnasya arthH| hamAre pratyAkhyAna kA artha hai| AtmA naH Arya ! saMyamaH, AmA naH Arya! Arya ! AtmA hamArA sayama hai, AtmA hamAre saMyama Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 181 za.1: u.6: sU.426-430 saMjamassa atte| AyA Ne ajo ! saMvare, AyA Ne ajo! saMvarassa atte| AyA Ne ajo ! vivege, AyA Ne ajo! vivegassa atte| AyA Ne ajo ! viussagge, AyA Ne ajo ! viussaggassa atte|| saMyamasya arthH| AtmA naH Arya ! saMvaraH, AtmA naH Arya! saMvarasya arthH| AtmA naH Arya! vivekaH, AtmA naH Arya! vivekasya arthH| AtmA naH Arya ! vyutsargaH, AtmA naH Arya! vyutsargasya arthH| kA artha hai| Arya ! AtmA hamArA saMvara hai, Arya ! AtmA hamAre saMvara kA artha hai| Arya ! AtmA hamArA viveka hai, Arya ! AtmA hamAre viveka kA artha hai| Arya ! AtmA hamArA vyutsarga hai, Arya ! AtmA hamAre vyutsarga kA artha hai| 427. tae NaM kAlAsavesiyaputte aNagAre there tataH sa kAlAsavaizyaputraH anagAraH sthavirAn 427. taba vaizyaputra kAlAsa anagAra ne bhagavAn bhagavaMte evaM vadAsI-jai me ajo ! AyA bhagavataH evamavAdIt yadi yuSmAkam, sthaviroM se isa prakAra kahA-Arya ! yadi AtmA sAmAie, AyA sAmAiyassa aTTe jAva Arya! AtmA sAmAyikam, AtmA sAmA- sAmAyika hai, AtmA Apake sAmAyika kA artha AyA viussaggassa aTe-avahaTu koha- yikasya arthaH yAvad AmA byutsargasya hai yAvat Arya ! AtmA ApakA vyutsarga hai, AtmA -mANa-mAyA-lobhe kimaTuM ajjo ! garahaha ? artha:-apahRtya krodha-mAna-mAyA-lobhAn Apake vyutsarga kA artha hai, to krodha, mAna, mAyA kimartham Arya ! garhadhye ? aura lobha kA parityAga kara Arya ! Apa kisalie gardA karate haiM ? kAlAsA! sNjmttttyaae| kAlAsa ! sNymaarthm| kAlAsa ! hama saMyama ke lie gardA karate haiN| 428. se bhaMte ! kiM garahA saMjame ? agarahA atha bhadanta ! kiM gardA saMyamaH ? agardA 428. bhante ! kyA gardA saMyama hai ? agardA saMyama saMjame ? saMyamaH? kAlAsA ! garahA saMjame, No agrhaa| kAlAsa ! gardA saMyamaH, no agardA sNymH| kAlAsa ! gardA saMyama hai, agardA saMyama nahIM hai| saMjame / garahA vi yaNaM sabaM dosaM paviNeti, gardA api ca sarvaM doSaM pravinayati, sarvaM bAlyaM garhA sarva bAla-bhAva kA parijJA ke dvArA pratyAkhyAna savvaM bAliyaM prinnaae| evaM khuNe AyA parijJAya / evaM khalu naH AtmA saMyame upahito kara saba doSoM kA apanayana karatI hai| isa prakAra saMjame uvahite bhavati / evaM khuNe AyA bhavati / evaM khalu naH AtmA saMyame upacito hamArA AtmA saMyama meM upahita hotA hai, isa prakAra saMjame uvacie bhavati / evaM khuNe AyA bhavati / evaM khalu naH AtlA saMyame upasthito hamArA AtmA saMyama meM upacita hotA hai, isa prakAra saMjame uvadvite bhvti|| bhvti| hamArA AtmA saMyama meM upasthita hotA hai| 426. ettha NaM se kAlAsavesiyaputte aNagAre atra sa kAlAsavaizyaputraH anagAraH saMbuddhaH 426. i| bindu para vaha vaizyaputra kAlAsa anagAra saMbuddhe there bhagavaMte vaMdati namasati, vaMdittA sthavirAn bhagavataH vandate namasyati, vanditvAsaMbuddha hokara bhagavAn sthaviroM ko vaMdana-namaskAra namaMsittA evaM vayAsI-eesi NaM bhaMte ! namasthitvA evamavAdIt-eteSAM bhadanta ! karatA hai, vandana-namaskAra kara usane isa prakAra payANaM pudi aNNANayAe asavaNayAe padAnAM pUrvam ajJAnatayA azravaNatayA kahA-bhante ! pahale maiMne ajJAna, azravaNa, abohIe aNabhigameNaM adivANaM assuyANaM abodhyA anabhigamena adRSTAnAm azrutAnAm abodhi aura anabhigama ke kAraNa adRSTa, azruta, amuyANaM aviNNAyANaM abbokaDANaM abo- asmRtAnAm avijJAtAnAm avyAkRtAnAm asmRta, avijJAta, avyAkRta, avyavacchinna, chiNNANaM aNijjUDhANaM aNuvadhAriyANaM avyavacchinnAnAm aniyUMDhAnAm anupadhAri- aniyUDha aura anupadhArita ina padoM ke isa artha eyamadve no saddahie no pattiie no roie| tAnAm ayamarthaH no ddhitaH no pratyayitaH no para zraddhA nahIM kI, pratIti nahIM kI, ruci nahIM rocitH| kii| idANiM bhaMte ! etesi payANaM jANayAe idAnIM bhadanta ! eteSAM padAnAM jJAnatayA bhante ! aba jJAna, zravaNa, bodhi aura abhigama savaNayAe bohIe abhigameNaM divANaM zravaNatayA bodhyA abhigamena dRSTAnAM zrutAnAM ke dvArA dRSTa, zruta, smRta, vijJAta, vyAkRta, vyavasuyANaM muyANaM viNNAyANaM vogaDANaM smRtAnAM vijJAtAnAM vyAkRtAnAM vyavacchinnAnAM cchinna, niyUMDha aura upadhArita-ina padoM ke isa vocchiNNANaM NijUDhANaM uvadhAriyANaM nirmUDhAnAm upadhAritAnAm ayamarthaH zraddadhAmi artha para maiM zraddhA karatA hUM, pratIti karatA hUM, eyamaThaM saddahAmi pattiyAmi roemi| pratyemi rocayAmi / evametat tat yathaitad yUyaM ruci karatA hUM / yaha vaisA hI hai jaisA Apa kaha evameyaM se jaheyaM tubme vadaha / / vdth| 430. tae NaM te therA bhagavaMto kAlA- savesiyaputtaM aNagAraM evaM vayAsI-saddahAhi ajo ! pattiyAhi ajo! roehi tataH te sthavirAH bhagavantaH kAlAsavaizyaputram 430. bhagavAn sthaviroM ne vaizyaputra kAlAsa anagAra anagAram evamavAdiSuH-zraddhehi Arya ! se isa prakAra kahA-hama jisa prakAra yaha kaha pratIhi Arya ! rocaya Arya ! tad yathaitad rahe haiM usa para Arya ! zraddhA karo, Arya ! pratIti Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za. 1: u.6H sU.423-433 ajo ! se jaheyaM amhe badAmo // 431. tae NaM se kAlAsavesiyaputte aNagAre yere bhagavaMte vaMdai namasai, vaMdittA namaMsittA evaM vadAsI-- icchAmi NaM bhaMte ! tubbhaM aMtie cAujjAmAo dhammAo paMcamahavvaiyaM sapaDikkamaNaM dhammaM uvasaMpajittA NaM viharittae / ahAsuhaM devANuppiyA ! mA paDibaMdhaM // 432. tae NaM se kAlAsavesiyaputte aNagAre there bhagavaMte baMdai namasai, vaMdittA namaMsittA cAujjAmAo dhammAo paMcamahavvaiyaM sapaDikamaNaM dhammaM uvasaMpajittA NaM viharati // 433. tae NaM se kAlAsavesiyaputte aNagAre bahUNi vAsANi sAmaNNapariyAgaM pAuNa, pAuNittA jassaTThAe kIrai naggabhAve muMDabhAve aNhANayaM adaMtavaNayaM acchattayaM aNovAhaNayaM bhUmisejjA phalasejjA kaTThasejA saloo baMbhaceravAso paragharappaveso laddhAvaladdhI uccAvayA gAmakaMTagA bAvIsaM parisahovasaggA ahiyAsijjaMti, tamaTTha ArAhei, ArAhettA caramehiM ussAsa- nIsAsehiM siddhe buddhe muke parinibuDe sabcadukkhappahINe // so ceva pajjavaTThiyanayassa jIvassa esa guNo // 182 vayaM vadAmaH / tataH saH kAlAsavaizyaputra anagAraH sthavirAn bhagavato vandate namasyati, vanditvA namasyitvA evamavAdIt icchAmi bhadanta ! yuSmAkam antike caturyAmAd dharmAt paJcamahAvratikaM sapratikramaNaM dharmam upasaMpadya vihartum / yathAsukhaM devAnupriya ! mA pratibandham / tataH sa kAlAsavaizyaputraH anagAraH sthavirAn bhagavataH vandate namasyati, vanditvA namasyitvA caturyAmAd dharmAt paJcamahAvratikaM sapratikramaNaM dharmam upasaMpadya viharati / guNa pavitra, nayassa davvaTThiyassa sAmAiyaM / tataH sa kAlAsavaizyaputraH anagAraH bahUni varSANi zrAmaNyaparyAyaM prApnoti prApya yasyArthAya kriyate nanabhAvaH muNDabhAvaH astrAnakam 'adaMtavaNayaM ' acchatrakam anupAnatkaM bhUmizayyA phalazayyA kASThazayyA kezalocaH brahmacaryavAsaH paragharapravezaH labdhApalabdhI uccAbacAH grAmakaNTakAH dvAviMzatiH pariSahopasargAH adhyAsyate, tamartham ArAdhayati, ArAdhya carameSu ucchvAsa- niHzvAseSuH siddhaH 'buddhe' muktaH parinirvRttaH sarvaduHkhaprahINaH / 1. sUtra 423- 433 prastuta prakaraNa meM chaha pada vizeSa vimarza-yogya haiM - 1. sAmA yika 2. pratyAkhyAna 3. saMyama 4 saMvara 5. viveka 6. vyutsrg| pratIta hotA hai ki bhagavAn pArzva kI paramparA meM ye pada pracalita the / pAvapatyIya kAlAsa anagAra ne socA- sthavira ina padoM kA artha nahIM jAnate; isalie usane AvezapUrNa bhASA meM kaha diyA-- sthaviro! Apa ina padoM kA artha nahIM jAnate / sthaviroM ne sahaja zAMta bhAva se kahA- hama inakA artha jAnate haiN| taba anagAra kAlAsa ne jijJAsA ke svara meM unakA artha pUchA aura sthaviroM ne unakA uttara diyA / 1. vi.bhA.gA. 2643 bhASya bhagavaI karo, Arya ! ruci karo / 431. aba vaha vaizyaputra kAlAsa anagAra bhagavAn sthaviroM ko vandana - namaskAra karatA hai, vandananamaskAra kara usane isa prakAra kahA--bhante ! maiM Apake pAsa caturyAma dharma se (mukta hokara) sapratikramaNa paJcamahAvratAtmaka dharma ko svIkAra kara vihAra karanA cAhatA huuN| devAnupriya ! jaise tumheM sukha ho / pratibaMdha mata karo / 432. vaizyaputra kAlAsa anagAra bhagavAn sthaviroM ko vandana - namaskAra karatA hai, vandana - namaskAra kara caturyAma dharma se (mukta hokara) sapratikramaNa paJcamahAvratAtmaka dharma ko svIkAra kara vihAra karatA hai / 433. vaha vaizyaputra kAlAsa anagAra bahuta varSoM taka zrAmaNyaparyAya kA pAlana karatA hai, pAlana kara jisa prayojana se nagnabhAva, muNDabhAva, snAna na karanA, datIna na karanA, chatra dhAraNa na karanA, pAdukA na pahananA, bhUmi- zayyA, phalaka-zayyA, kASTha- zayyA, keza-loca, brahmacaryavAsa, bhikSA ke lie gRhasthoM ke ghara praveza karanA, lAbha-alAbha, uccAvaca, grAma- kaNTaka, bAIsa parISahoM aura upasargoM ko sahana kiyA jAtA hai, usa prayojana kI ArAdhanA karatA hai, usakI ArAdhanA kara carama ucchvAsa- niHzvAsa meM siddha, prazAnta, mukta, parinirvRtta aura saba duHkhoM ko kSINa karane vAlA ho jAtA hai| ina sabhI padoM kA eka hI uttara hai--AmA sAmAyika hai aura AtmA hI sAmAyika kA artha hai--yaha uttara nizcaya naya kA uttara hai| bhagavAn mahAvIra ne dravyArthika aura paryAyArthika athavA nizcaya aura vyavahAra -- ina do nayoM se satya kI prajJapti kI thI / dravyArthika athavA nizcaya naya abheda-pradhAna hotA hai| paryAyArthika athavA vyavahAra naya bheda-pradhAna hotA hai / dravyArthika naya kI dRSTi se sAmAyika AtmA hai aura paryAyArthika naya kI dRSTi se sAmAyika AlA kA guNa hai / ' jinabhadra kSamAzramaNa kA yaha abhimata hai| Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 183 AcArya kundakunda ne jJAna, darzana, cAritra Adi tattvoM kA vyavahAra aura nizcaya donoM nayoM se nirUpaNa kiyA hai| vyavahAra naya ke anusAra AyAro Adi dvAdazAMga zrutajJAna haiM, jIva Adi nava tattvoM kI zraddhA darzana hai, SaDjIvanikAya kI hiMsA kA parihAra cAritra hai / nizcaya naya ke anusAra AtmA jJAna hai, AtmA darzana hai, AtmA cAritra hai, AtmA pratyAkhyAna hai aura AtmA hI saMvara yoga hai| sthaviroM ke dvArA dravyArthika naya kA nirUpaNa sunakara kAlAsa anagAra ne jijJAsA kI -- "yadi AtmA hI sAmAyika yAvat vyutsarga hai to Apane krodha Adi kaSAya kA vyutsarga kara diyA, phira garhA kyoM karate haiM ?" sthaviroM ne kahA - "hama saMyama ke lie garhA kA prayoga karate haiN|" isa uttara se yaha phalita hotA hai ki jahAM guNapratipanna AtmA kI vivakSA hai vahAM AtmA hI sAmAyika hai| kintu jahAM guNa kI vivakSA hai, vahAM sAmAyika kA artha hai - sAvadya yoga kI virati / pratyAkhyAna kA artha hai-anAgata sAvadya yoga kA prityaag| saMyama kA artha hai-indriya aura mana kA nigrh| saMvara kA artha hai-avrata Adi kA nirodha / viveka kA artha hai-krodha Adi kaSAya kA pRthakkaraNa / vyutsarga kA artha hai-- krodha Adi kaSAya vimukti / ga ke dvArA saMyama kI puSTi hotI hai| jaba sAmAyika Adi Atmagata yA paripakka ho jAte haiM, usa avasthA meM AtmA hI sAmAyika hai, aisA kahA jA sakatA hai, kintu jisa avasthA meM sAmAyika Adi kA abhyAsa aparipakva avasthA meM hai, usa sthiti meM ga ke dvArA unake abhyAsa ko paripakka kiyA jAnA Avazyaka hai / zarIra ke dvArA pApakarma kA AcaraNa na karanA garhA kA eka prakAra hai / pratyAkhyAna kA bhI yahI prakAra hai| ThANaM ke isa siddhAnta se yaha siddha hotA hai ki gardA saMyama kI sAdhanA kA eka mahattvapUrNa aMga hai / isalie garhA ke dvArA saMyama upahita, upacita aura upasthita hotA hai| zabda-vimarza sthavira--sthavira kA artha hai-vRddha / ThANaM meM dasa prakAra ke sthavira nirdiSTa haiM - grAmasthavira, nagarasthavira, rASTrasthavira, prazAstA - sthavira - prazAsaka - jyeSTha, kulasthavira, gaNasthavira, saMghasthavira, jAti 1. samayasAra, gA. 276, 277 AyArAdI gANaM, jIvAdI daMsaNaM ca viNNeyaM / chajjIvaNikaM ca tahA, bhaNadi caritaM tu vavahAro // AdA khu majjhaNA AdA me daMsaNaM caritaM ca / AdA pacakkhANaM, AdA me saMvaro jogo // 2. ThANaM, 2 / 244 aura usakA ttippnn| 3. (ka) vahI, 3 / 26, 27 tivihA garahA paNNattA, taM jahA - maNasA vege garahati, vayasA vege garahati, kAyasA vege garahati -- pAvANaM kammANaM akaraNayAe / ahavA garahA tivihA paNNattA, taM jahAdIhaM pege addhaM garahati, rahassaM pege addhaM garahati, kArya pege paDisAharati--pAvANaM kammANaM akaraNayAe / tivihe pacakkhANe paNNatte, taM jahA --maNasA vege paJcakkhAti, vayasA vege paccakkhAti, kAyasA vege paccakkhAti-pAvANaM kammANaM akrnnyaae| ahavA paccakkhANe tivihe paNNatte, taM jahAdIhaM pege addhaM paJcakkhAti, rahassaM pege addhaM za. 1: u. 6H sU.423-433 sthavira, zrutasthavira, paryAyasthavira / ' x abhayadevasUri ne yahAM sthavira kA artha 'zrutavRddha' kiyA hai| vahAro tathA ThANaM meM ThANaM aura samavAo - ina do AgamoM ko dhAraNa karane vAle ko 'zrutasthavira' kahA gayA hai|' ovAiyaM ke anusAra sthavira dvAdazAMgadhara hotA hai| vahAM sthavira kA vizeSa vivaraNa upalabdha bAlya - midhyAtva aura avirati / ' upahita -- sannihita prApta / upasthita cirasthAyI | ajJAna--prastuta viSaya ke svarUpa kI jAnakArI kA abhAva / abodhi - samyaka jJAna kI anupalabdhi athavA sahaja jJAna kA abhAva / anabhigama---- vistRta bodha kA abhAva / adRSTa -- apratyakSIkRta | avyAkRta-avyAkhyAta, guru ke dvArA vyAkhyAtmaka rUpa meM aprApta / avyavacchinna -- jisakA lakSaNa yA vizleSaNa jJAta na ho / anirvRDha -- jisakA sAra-saMkSepa uddhRta na kiyA gayA ho / anupadhArita -- jo dhAraNa na kiyA gayA ho, jisakA cintana na kiyA gayA ho| pratikramaNa - Avazyaka kA eka aMga, cauthA Avazyaka, atIta kA pratikramaNa | phalaka zayyA - lambA aura sapATa kie hue phalaka kI zayyA | kASThazayyA-asaMskRta kASTha kI zayyA / brahmacaryavAsa dekheM bha. 1 | 200-210 kA bhASya / labdhApalabdhI --- lAbha aura alAbha athavA apUrNa lAbha | uccAvaca asaMtulita / grAmakaNTaka--kAMTe ke samAna cubhane vAle indriya-viSaya | vizeSa jAnakArI ke lie dekheM dasave. 10/11 kA TippaNa / parISaha sAdhanAkAla meM Ane vAle kaSTa / upasarga - manuSya, pazu Adi dvArA kiyA jAne vAlA upadrava / paJcakkhAti, kArya pege paDisAharati- pAvANaM kammANaM akaraNayAe / (kha) vahI, 4 / 264 - - cauvvihA garahA paNNattA, taM jahA - uvasaMpajjAmittegA garahA, vitigicchAmittegA garahA, jaM kiMcimicchAmittegA garahA, evaM pi paNNategA grhaa| 4. ThANaM, 10 / 136 / 5. bha. vR. 1 | 433 - 'there 'tti zrImanmahAvIrajinaziSyAH zrutavRddhAH / 6. (ka) vabahAro, 10 | 16 tao therabhUmIo paNNattAo, taM jahA - jAtithere suyathere priyaaythere| saTTivAsa jAe samaNe niggaMthe jAtithere, ThANasamavAyadhare samaNe niggaMthe suyathere, vIsavAsapariyAe samaNe niggaMthe pariyAyathere / (kha) ThANaM, 3 / 187 / 7. ovA. sU. 25,26 / 8. bha. vR. 1/428 -- bAlyaM-vAlatAM mithyAtvamaviratiM ca / 6. ThANaM 4 / 567-601 / Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.1: u.6:423-437 184 bhagavaI apacakkhANakiriyA-padaM 434. bhaMte ! ti bhagavaM goyame samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdai namasai, vaMdittA namaMsittA evaM vadAsI-se nUNaM bhaMte ! seDiyassa ya taNuyassa ya kivaNassa ya khattiyassa ya samA ceva apacakkhANakiriyA kajai ? haMtA goyamA ! seTThiyassa ya taNuyassa ya kivaNassa ya khattiyassa ya samA ceva apaccakkhANakiriyA kjji|| apratyAkhyAnakriyA-padam apratyAkhyAnakriyA-pada bhadanta ! ayi ! bhagavAn gautamaH zramaNaM bhaga- 434. bhante ! isa sambodhana ke sAtha bhagavAn gautama vantaM mahAvIraM vandate namasyati, vanditvA nama- zramaNa bhagavAn mahAvIra ko vandana-namaskAra karate sthitvA evamavAdIt atha nUnaM bhadanta ! haiN| vandana-namaskAra kara unhoMne isa prakAra kahA zreSThikasya ca tanukasya ca kRpaNasya ca kSatriya- -bhante ! zreSThI, nirdhana, raMka aura rAjA ke kyA sya ca samA caiva apratyAkhyAnakriyA kriyate? apratyAkhyAnakriyA samAna hotI hai ? hanta gautama ! zreSThikasya ca tanukasya ca kRpaNa- hAM, gautama ! zreSThI, nirdhana, raMka aura rAjA ke sya ca kSatriyasya ca samA caiva apratyAkhyAna- apratyAkhyAnakriyA samAna hotI hai| kriyA kriyte| 435. se keNadveNaM bhaMte ! evaM vuccai-seTi- yassa ya taNuyassa ya kivaNassa ya khattiyassa ya samA ceva apacakkhANakiriyA kajjai? goyamA ! aviratiM pudducc| se teNaTeNaM goyamA ! evaM bucai-seTThiyassa ya taNu- yassa ya kivaNassa ya khattiyarasa ya samA ceva apacakkhANakiriyA kjji| tat kenArthena bhadanta ! evamucyate--zreSThikasya 435. bhante ! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai ca tanukasya ca kRpaNasya ca kSatriyasya ca samA -zreSTI, nirdhana, raMka aura rAjA ke apratyAkhyAnacaiva apratyAkhyAnakriyA kriyate ? kri yA samAna hotI hai ? gautama ! aviratiM pratItya / tat tenArthena gautama ! avirati kI apekSA se| gautama ! isa gautama ! evamucyate-zreSThikasya ca tanukasya / apekSA se yaha kahA jA rahA hai-zreSThI, nirdhana, ca kRpaNasya ca kSatriyasya ca samA caiva raMka aura rAjA ke apratyAkhyAnakriyA samAna hotI apratyAkhyAnakriyA kriyate / AhAkamma-padaM AdhAkarma-padam AdhAkarma-pada 436. AhAkammaM NaM bhujamANe samaNe niggaMthe AdhAkarma bhujAnaH zramaNaH nirganthaH kiM 436.'AdhAkarma bhojana karatA huA zramaNa nigrantha kiM baMdhai ? kiM pakarei ? kiM ciNAi ? badhnAti ? kiM prakaroti ? kiM cinote ? kyA bAMdhatA hai ? kyA karatA hai ? kyA caya kiM uvaciNAi ? kim upacinote ? karatA hai ? kyA upacaya karatA hai ? goyamA ! AhAkammaM NaM bhuMjamANe Auya- gautama ! AdhAkarma bhujAnaH AyurvarjAH sapta gautama ! AdhAkarma bhojana karatA huA zramaNa vajAo satta kammappagaDIo siDhilabaMdhaNa- karmaprakRtIH zithilabandhanabaddhAH 'dhaNiya'- nirgrantha AyuSya karma ko chor3akara zeSa sAta karmoM baddhAo dhaNiyabaMdhaNabaddhAo pakarei, hassa- bandhanabaddhAH prakaroti, hrasvakAlasthitikAH kI zithila bandhanabaddha prakRtiyoM ko gAr3ha kAlaThiiyAo dIhakAlaThiiyAo pakarei, dIrghakAlasthitikAH prakaroti, maMdAnubhAvAH baMdhanabaddha karatA hai, alpakAlika sthiti vAlI maMdANubhAvAo tivvANubhAvAo pakarei, tIvrAnubhAvAH prakaroti, alpapradezAgrAH bahu- prakRtiyoM ko dIrghakAlika sthiti vAlI karatA hai, appaesaggAo bahuppaesaggAo pakarei, pradezAgrAH prakaroti, AyuH ca karma syAd manda anubhAva vAlI prakRtiyoM ko tIvra anubhAva AuyaM ca NaM kammaM siya baMdhai, siya no banAti, sthAn no badhnAti, asAtavedanIyaM bAlI karatA hai, alpa pradeza parimANa vAlI baMdhai, assAyAveyaNijjaM ca NaM kammaM karma bhUyo bhUyaH upacinute, anAdikam 'aNa- prakRtiyoM ko bahupradeza-parimANa vAlI karatA hai; bhujo-bhujo uvaciNAi, aNAiyaM ca NaM badaggaM' dIrghAdhvAnaM caturantaM saMsArakAntAram AyuSya karma kA vandha kadAcit karatA hai aura aNavadaggaM dIhamaddhaM cAuraMtaM saMsArakaMtAraM anuparivartate / kadAcit nahIM karatA, vaha asAtavedanIya karma kA annupriytttti|| bahuta-bahuta upacaya karatA hai aura Adi-antahIna dIrgha patha vAle caturgatyAtmaka saMsAra-kAntAra meM anuparivartana karatA hai| 437. se keNaTeNaM bhaMte ! evaM bucai-AhA- kammaMNaM bhuMjamANe AuyavajAo sattakamma- ppagaDIo siDhilabaMdhaNabaddhAo dhaNiyabaMdhaNabaddhAo pakarei jAva cAurataM saMsArakatAraM aNupariyaTTai ? 437. tat kenArthena bhadanta ! evamucyate- 437, bhante ! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA AdhAkarma bhujAnaH AyurvarjAH sapta karma- hai--AdhAkarma bhojana karatA huA zramaNa nirgrantha prakRtIH zithilabandhanabaddhAH 'dhaNiya'bandhana- AyuSya karma ko chor3akara zeSa sAta karmoM kI baddhAH prakaroti yAvac caturantaM saMsArakAntAraM / zithila bandhanabaddha prakRtiyoM ko gAr3ha baMdhanabaddha anuparivartate ? karatA hai yAvat caturgatyAtmaka saMsAra-kAntAra meM anuparivartana karatA hai? Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 185 za.1: u.6: sU.436,437 goyamA ! AhAkammaM NaM bhuMjamANe AyAe gautama ! AdhAkarma bhuJjAnaH AtmanA dharmam 'dhamma aikkamai, AyAe dhamma aikkamamANe atikrAmati, AtmanA dharmam atikrAman puDhavikAyaM NAvakaMkhai, AukAyaM NAva- pRthvIkAyaM nAvakAMkSati, apkAyaM nAvakAMkSati, kaMkhai, teukAyaM NAvakaMkhai, vAukAyaM tejaskAyaM nAvakAMkSati, vAyukAyaM nAva- NAvakaMkhai, vaNassaikAyaM NAvakaMkhai, kAMkSati, vanaspatikAyaM nAvakAMkSati, trasakAyaM tasakAyaM NAvakaMkhai, jesi pi yaNaM jIvANaM nAyakAMkSati, yeSAmapi ca jIvAnAM zarIrANi sarIrAiM AhAramAhArei te vi jIve AhAram Aharati, tAnapi jIvAn nAva- nnaavkNkhi| se teNaguNaM goyamA ! evaM kAMkSati / tat tenArthena gautama ! evamucyate- bucai-AhAkam NaM muMjamANe Auya- AdhAkarma bhujAnaH AyurvarjAH sapta karmabajAo satta kammapagaDIo siDhila- prakRtIH zithilabandhanabaddhAH 'dhaNiya'bandhabaMdhaNabaddhAo dhaNiyabaMdhaNabaddhAo pakarei nabaddhAH prakaroti yAvac caturantaM saMsArajAva cAuraMtaM saMsArakaMtAraM annupriytttti|| kAntAram anuparivartate / gautama ! AdhAkarma bhojana karatA huA zramaNa nirgrantha AtmA se dharma kA atikramaNa karatA hai| AtmA se dharma kA atikramaNa karatA huA vaha pRthvIkAyika, apkAyika, tejaskAyika, vAyukAyika, vanaspatikAyika aura trasakAyika jIvoM ke prati nirapekSa ho jAtA hai| vaha jina jIvoM ke zarIroM kA bhojana karatA hai, una jIvoM ke prati bhI nirapekSa ho jAtA hai| gautama ! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai-AdhAkarma bhojana karatA huA zramaNa nirgrantha AyuSya karma ko chor3akara zeSa sAta karmoM kI zithila bandhanabaddha prakRtiyoM ko gAr3ha bandhanabaddha karatA hai yAvat caturgatyAtmaka saMsAra kAntAra meM anuparivartana karatA hai| bhASya 1. sUtra 436,437 prastuta prakaraNa meM AdhAkarma AhAra se hone vAle doSoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| AdhAkarma kA artha sAdhu ko mana meM rakhakara / usake nimitta kiyA jAne vAlA AhAra hai| yaha artha Agama ke aneka vyAkhyAkaroM ne kiyA hai| abhayadevasUri ne bhI yahI artha / kiyA hai| auddezika kA artha hai-zramaNa, mAhaNa, atithi, kRpaNa Adi sabhI bhikSAcaroM ke lie kiyA gayA bhojn|' pravacanasAroddhAra meM auddezika ke ogha aura vibhAga--ye do prakAra nirdiSTa haiN| jo samuccaya-rUpa meM dene ke lie banAyA jAtA hai, vaha ogha-auddezika kahalAtA hai| jo zramaNa, brAhmaNa, atithi Adi kA vibhAga karake bhojana pakAyA jAtA hai, vaha vibhAga-auddezika hai| usake tIna vibhAga haiM uddiSTa, kRta aura krm| isake cAra avAntara prakAra hote haiM1. uddeza 2. samuddeza 3. Adeza 4. smaadesh| vistRta jAnakArI ke lie pravacanasAroddhAra gA.565,7.pa.137,138 draSTavya haiN| 'mUlAcAra' tathA 'bhagavatI ArAdhanA' meM bhI isa viSaya kI vizada carcA upalabdha hai| sUyagaDo 21518 meM kevala 'AhAkammANi' zabda milatA hai| AyAracUlA 1126 tathA udgama ke solaha doSoM meM 'AhAkammiyaM' aura 'uddesiyaM' kA eka sAtha prayoga milatA hai| mUlAcAra meM bhI ina donoM kA prayoga eka sAtha upalabdha hai| jarmana vidvAna DA. lAyamAna (Leumann) ne AhAkamma kA artha yAthAkAmya kiyA hai| yaha artha upekSaNIya nahIM hai| yAthAkAmya kA artha hai-vyakti kI apanI icchAke anusAra karanA athavA kraanaa| prastuta prakaraNa ke anusAra yAthAkAmya AhAra khAne vAlA pRthvIkAya Adi sabhI jIva nikAyoM ke prati niranukampa hotA hai| isase yaha phalita hotA hai ki yAthAkAmya AhAra kA artha hai-gRhastha apanI icchA ke anusAra muni ke lie koI vastu banAnA cAhatA hai aura muni usake lie apanI svIkRti de detA hai athavA muni apane icchAnukUla bhojana ke lie gRhastha ko prerita karatA hai| auddezika kA pATha isa pATha se bhinna hai| vahAM gRhastha prANa, bhUta, jIva, sattva kA vadha karatA hai| 'muni SaDjIvanikAya ke prati niranukampa hotA hai' yaha auddezika ke prakaraNa meM nahIM hai| zabda-vimarza NAvakaMkhai-nirapekSa ho jAtA hai| vRttikAra ne NAvakaMkhai pada kA artha 'apekSA na rakhanA, anukampA na karanA' kiyA hai| zithilabandhanabaddha Adi ke lie dekheM, bha.1144-47 kA bhaassy| 1. pra.sAro.pa.137-AdhAnamAdhA-sAdhunimittaM cetasaH praNidhAnaM yathA amuka- sya sAdhoH kAraNena mayA bhaktAdi pacanIyamiti AdhayA karmapAkAdikriyA AdhAkarma tadyogAbhaktAdyayAdhAkarma, iha doSAbhidhAnaprakrame'pi yaddoSavato bhaktAderabhidhAnaM taddoSadoSavatorabhedavivakSayA draSTavyaM, evamanyatrA'pi. yadvA AdhAya sAdhuM cetasi praNidhAya yat kriyate bhaktAdi tadAdhAkarma, pRSodarAdi- tvAdyalopaH, sAdhunimittaM sacittasyAcittIkaraNamacittasya vA pAka iti bhAvaH / 2. bh.vR.1|436-aadhyaa sAdhupraNidhAnena yat sacetanamacetanaM kriyate, ace tanaM vA pacyate, cIyate vA gRhAdikaM, vyUyate vA vastrAdikaM tadAdhAkarma / 3. A.cUlA, 116,17) v 4. (ka) mUlAcAra, 422 / (kha) bhagavatI ArAdhanA, 421 / 5. pra.sAro.gA.565-AhAkammuddesiya pUIkamme / 6. mUlAcAra,422-AdhAkammudesiyaM / . . () Zetischrift der Deutschen Morgenlandischen Gesellshaft, Leipzig, Wiesbaden, 37/495; (a) Doctrine of the Jainas, p. 272. 8. aa.cuulaa1116,17| 6. bha.vR.11436--'nAvakaMkhaiti nApekSate, nAnukampata ityarthaH / Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.1: u.6: sU.438,436 186 bhagavaI phAsu-esaNija-padaM prAsu-eSaNIya-padam prAsu-eSaNIya-pada 438. phAsu-esaNiNaM NaM bhaMte ! bhuMjamANe prAsu-eSaNIyaM bhadanta ! bhujAnaH zramaNaH 438. 'bhante ! prAsuka aura eSaNIya bhojana karatA samaNe niggaMthe kiM baMghai ? kiM pakarei ? nirgranthaH kiM badhnAti ? kiM prakaroti? kiM huAzramaNa-nirgrantha kyA bAMdhatA hai? kyA karatA hai? kiM ciNAi ? kiM uvaciNAi ? cinoti ? kim upacinoti ? kyA caya karatA hai? kyA upacaya karatA hai ? goyamA ! phAsu-esaNijaMNaM bhuMjamANe Au- gautama ! prAsu-eSaNIyaM bhuJjAnaH AyurvarjAH gautama ! prAsuka aura eSaNIya bhojana karatA huA yavajAo satta kammapayaDIo ghaNiya- saptakarmaprakRtIH 'dhaNiya'bandhanabaddhAH zithila- zramaNa nirgrantha AyuSya karma ko chor3akara zeSa sAta siDhilabaMdhaNabaddhAo pakarei, bandhanabaddhAH prakaroti, dIrghakAlasthitikAH karmoM kI gADha bandhanabaddha prakRtiyoM ko zithila dIhakAladviiyAo hassakAlahiiyAo hrasvakAlasthitikAH prakaroti, tIvrAnubhAvAH / bandhanabaddha karatA hai, dIrghakAlika sthiti vAlI pakarei, tivvANubhAvAo maMdANubhAvAo mandAnubhAvAH prakaroti, bahupradezAgrAH alpa- prakRtiyoM ko alpakAlika sthiti vAlI karatA hai, pakarei, bahuppaesaggAo appapaesaggAo pradezAgrAH prakaroti, Ayuzca karma syAd tIvra anubhAva vAlI prakRtiyoM ko manda anubhAva pakarei, AuyaM ca NaM kammaM siya baMdhai, badhnAti, syAn no badhnAti asAtavedanIyaJca vAlI karatA hai, bahupradeza-parimANa vAlI prakRtiyoM siya no baMdhai, assAyAveyaNijaM ca NaM karma no bhUyo-bhUyaH upacinoti, anAdikam ko alpa pradeza-parimANa vAlI karatA hai; AyuSya kammaM no bhujo-bhujo uvaciNAi, aNAdIyaM 'aNavadaggaM' dIrghAdhyAnaM caturantaM saMsArakAntaraM / karma kA bandha kadAcit karatA hai aura kadAcit nahIM ca NaM aNavadaggaM dIhamaddhaM cAuraMtaM saMsAra- vyativrajati / karatA, vaha asAtavedanIya karma kA bahuta-bahuta kaMtAraM viiiivyi|| upacaya nahIM karatA aura Adi-antahIna dIrgha patha vAle caturgatyAtmaka saMsAra-kAntAra kA vyatikramaNa karatA hai| karma no bhavAn no badhnAti akama syAdra vaSiNAi, aNa yA aNavadA 436. se keNadveNaM bhaMte ! evaM bucai-phAsu- tat kenArthena bhadanta ! evamucyate-prAsu- 436. bhante ! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA esaNicaM NaM bhuMjamANe AuyavajAo satta -eSaNIyaM bhujAnaH AyurvarjAH saptakarma- hai--prAsuka aura eSaNIya bhojana karatA huA kammapayaDIo dhaNiyabaMdhaNabaddhAo siDhila- prakRtIH 'dhaNiya'bandhanabaddhAH zithilabandhana- zramaNa nirgrantha AyuSya karma ko chor3akara zeSa sAta baMdhaNabaddhAo pakareDa jAva cAuraMtaM saMsAra- baddhAH prakaroti yAvaca catarantaM saMsArakAntAraM karmoM kI gAr3ha bandhanabaddha prakRtiyoM ko zithila katAraM vIIvayai ? vyativrajati? bandhanabaddha karatA hai yAvat caturgatyAtmaka saMsAra -kAntAra kA vyatikramaNa karatA hai ? goyamA ! phAsu-esaNiNaM NaM bhuMjamANe samaNe gautama ! prAsu-eSaNIyaM bhuJjAnaH zramaNAH gautama ! prAsuka aura eSaNIya bhojana karatA huA niggaMthe AyAe dharma nAikkamai, AyAe nirgranthaH AtmAnA dharma nAtikrAmati, AtmanA / zramaNa nirgrantha AtmA se dharma kA atikramaNa nahIM dhamma aNaikkamamANe puDhavikAyaM avakaMkhai dharmam anatikrAman pRthvIkAyam avakAMkSati karatA, AtmA se dharma kA atikramaNa nahIM karatA jAva tasakAyaM avakaMkhai, jesi pi ya NaM yAvat trasakAyam avakAMkSati, yeSAmapi ca huA vaha pRthvIkAyika yAvat trasakAyika jIvoM jIvANaM sarIrAiM (AhAraM ?) AhArei te jIvAnAM zarIrANi (AhAra) Aharati, tAnapi ke prati apekSAvAna hotA hai (nirapekSa nahIM hotaa)| vi jIve avakaMkhai / se teNadveNaM goyamA! jIvAn avakAMkSati / tat tenArthena gautama! vaha jina jIvoM ke zarIroM kA bhojana karatA hai, evaM buccai-phAsu-esaNijaM NaM bhuMjamANe evamucyate-prAsu-eSaNIyaM bhujAnaH Ayu- una jIvoM ke prati bhI apekSAvAna hotA hai| AuyavajAo satta kammapayaDIo dhaNiya- varjAH sapta karmaprakRtIH 'dhaNiya'bandhanabaddhAH gautama! isa apekSA se yaha kahA jA rahA baMdhaNabaddhAo siDhilabaMdhaNavaddhAo pakarei zithila-bandhanabaddhAH prakaroti yAvac caturantaM hai-prAsuka aura eSaNIya bhojana karatA huA jAva cAuraMtaM saMsArakatAraM bIIvayai / / saMsArakAntAram vyativrajati // zramaNa nirgrantha AyuSya karma ko chor3akara zeSa sAta karmoM kI gAr3ha bandhanabaddha prakRtiyoM ko zithilavandhanabaddha karatA hai yAvat caturgatyAtmaka saMsAra-kAntAra kA vyatikramaNa karatA hai| bhASya 1. sUtra 438,436 prAsuka, eSaNIya--prAsuka kA artha 'jIva-rahita' kiyA gayA hai|' eSaNIya kA artha hai eSaNA ke doSa se rahita / DA. lAyamAna (Leumanm) ne prAsuka kA saMskRta-rUpa 'sparzaka' kiyA hai|' 1. mUlAcAra,485-pagadA asao jamhA tamhAdo davvadAtti taM davvaM paasugmidi| 2. Doctrine of the Jainas, p.271,lootnote 3. Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI sAsaya- asAsaya-padaM 440. se nUNaM bhaMte ! athire paloTTaI, no thire palodRi ? athire bhajjai, no thire bhannai ? sAsae bAlae, bAliyattaM asAsayaM? sAsae paMDie, paMDiyattaM asAsayaM ? haMtA goyamA ! athire paloTTai, no thire paloTTai / athire bhajjai, no thire bhajjai / sAsae bAlae, bAliyattaM asAsayaM / sAsae paMDie, paMDiyattaM asAsayaM // 441. sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte! tti jAva viharai // 187 zAzvata azAzvata-padam atha nUnaM bhadanta ! asthiraH pratyAgacchati, no sthiraH pratyAgacchati ? asthiraH bhajyate, no sthiraH bhajyate ? zAzvataH bAlakaH, bAlakatvam azAzvatam ? zAzvataH paNDitaH, paNDitatvam azAzvatam ? hanta gautama ! asthiraH pratyAgacchati, no sthiraH pratyAgacchati / asthiraH bhajyate, no sthiraH / bhajyate ? zAzvataH bAlakaH, bAlakatvam azAzvatam / zAzvataH paNDitaH paNDitatvam azAzvatam / 1. sUtra 440 vAcaka mukhya umAsvAti ke anusAra sat trayAtmaka hotA hai| ve tIna haiM-- utpAda, vyaya aura dhrauvya / dhrauvya sthira hotA hai, utpAda aura vyaya asthira hote haiM / dravya sthira aura asthira donoM kA samavAya hotA hai| prastuta sUtra meM nityAnityavAda kI vyAkhyA kI gaI hai| dravya kA sthira aMza nahIM badalatA, isIlie vaha nitya hai / usakA asthira aMza badalatA hai, isIlie vaha anitya hai| sthira aMza abhagna hotA hai| asthira aMza bhagna hotA hai| bhagavAn mahAvIra ne ekAnta nitya aura ekAnta anitya donoM pakSoM ko amAnya kiyA thaa| sUtrakAra ne sthira aura asthira kA udAharaNa bhI prastuta kiyA hai| bAlatva aura paNDitatva ye donoM paryAya haiN| ina donoM avasthAoM kA AdhArabhUta dravya jIva hai| vaha bAla - paryAya meM bhI rahatA hai aura paMDita - paryAya meM bhI rahatA hai / bAla-paryAya kA udaya huA, paMDita- paryAya kA vyaya ho gyaa| paMDita paryAya kA udaya huA, bAla-paryAya bhASya 1. ta. sU. 5 / 30 - utpAdavyayadhrauvyAtmakaM sat / 2. bha. vR. 1 / 440 - ' athire' tti asthAsu dravyaM lopTAdi 'praloTati' parivartate / adhyAtmacintAyAmasthiraM karma tasya jIvapradezebhyaH pratisamayacalanenAsthiratvAt za.1: u.6H sU.438-440 zAzvata azAzvata-pada 440 'bhante ! kyA asthira dravya parivartita hotA hai, sthira dravya parivartita nahIM hotA ? kyA asthira dravya bhagna hotA hai, sthira dravya bhagna nahIM hotA ? kyA bAlaka zAzvata hai, vAlakatva azAzvata hai? kyA paNDita zAzvata hai, paNDitatva azAzvata hai ? hAM, gautama ! asthira dravya parivartita hotA hai, sthira dravya parivartita nahIM hotA / asthira dravya bhagna hotA hai, sthira dravya bhagna nahIM hotaa| bAlaka zAzvata hai, bAlakatva azAzvata hai| paNDita zAzvata hai, paNDitatva azAzvata hai| kA vyaya ho gyaa| jIva ina donoM paryAyoM meM sthira rhaa| prastuta sUtra se sat yA dravya kI paribhASA phalita hotI hai -- sthirAsthirAtmakaM sat athavA sthirAsthirAtmakaM dravyam / vRttikAra ne sthira aura asthira kI vyAkhyA dravya aura adhyAtma do nayoM se kI hai| unake anusAra zilA sthira hotI hai aura DhelA asthira hotA hai / jIva sthira hotA hai aura ajIva asthira hotA hai / ' zabda-vimarza bAla vyavahAra naya kI dRSTi se zizu / AdhyAtmika dRSTi se asaMyata jIva / paNDita-vyavahAra naya kI dRSTi se zAstrajJa / AdhyAtmika dRSTi se saMyata jIva / tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti yAvat 441. bhante ! vaha aisA hI hai, bhante ! vaha aisA hI viharati / hai / isa prakAra bhagavAn gautama yAvat saMyama aura tapa se apane Apako bhAvita karate hue viharaNa kara rahe haiN| 'praloTayati' baMdhodayanirjarAdipariNAmaiH parivarttate / 'sthira' zilAdi na praloTayati, adhyAtmacintAyAM tu sthiro jIvaH, karmakSaye'pi tasyAvasthitvAt, nAsau 'praloTayati' upayogalakSaNasvabhAvAnna parivartate / Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla parasamayavattavyayA-padaM 442. aNNautthiyA NaM bhaMte ! evamAikkhaMti, evaM bhAsaMti, evaM paNNaveti, evaM parUveMti evaM khalu calamANe acalie / udIrijamANe aNudIrie / vedijramANe avedie / pahijamANe apahINe / chijjamANe acchiNNe / bhimANe abhiNNe / dajjhamANe adaDUDhe / mijamANe amae / nijjarijamANe aNijiNNe | do paramANupoggalA egayao na sAhaNNaMti, kamhA do paramANupoggalA egayao na sAhaNNaMti ? do paramANupoggalANaM natthi siNehakAe, tamhA do paramANupoglA egayao na sAhaNNaMti / tiNi paramANupoggalA egayao sAhaNNaMti, kamhA tiNi paramANupoggalA egayao sAhaNaMti ? tihaM paramANupoggalANaM atthi siNehakAe, tamhA tiNNi paramANupoggalA egayao sAhaNaMti / bhimANA duhA vi, tihA vi kAMti / paMca paramANupoggalA egayao sAhaNNaMti, eo sAhaNittA dukkhattAe kati / dukkhe vi ya NaM se sAsae sayA samitaM uvacijjai ya, avacijjai ya / dasamo uddeso : dasavAM uddezaka saMskRta chAyA parasamayavaktavyatA-padam anyayUthikAH bhadanta ! evamAkhyAnti, evaM bhASante, evaM prajJApayanti, evaM prarUpayanti evaM khalu calad acalitam, udIryamANam anudIrItam, bedyamAnam aveditam, prahIyamANam aprahINam, chidyamAnam achinnam, bhidyamAnam abhinnam, dahyamAnam adagdham, mriyamANam amRtam, nirjIryamANam anijIrNam / dvau paramANupudgalau ekataH na saMhanyete, kasmAd dvau paramANupudgalI ekata: na saMhanyete ? dvayoH paramANupudgalayoH nAsti snehakAyaH, tasmAd dvau paramANupudgalI ekataH na saMhanyete / trayaH paramANupudgalAH ekataH saMhanyante, kasmAt trayaH paramANupudgalAH ekataH saMhanyante ? trayANAM paramANupudgalAnAm asti snehakAyaH, tasmAt trayaH paramANupudgalAH ekataH saMhanyante / duhA kajamANA egayao divaDUDhe paramANupoggale bhavai - egayao vi divaDDhe paramANupoggale bhavai / tihA kajramANA tiSNi paramANupoggalA tridhA kriyamANAH trayaH paramANupudgalAH bhavaMti / evaM cattAri / bhavanti / evaM catvAraH / te bhidyamAnAH dvidhA api, tridhA api kriyante / dvidhA kriyamANAH ekataH dvyardha: paramANupudgalaH bhavati -- ekataH api dvyardha: paramANupudgalaH bhavati / paJca paramANupudgalAH ekataH saMhanyante, ekataH saMhatya duHkhatayA kriyante / duHkhamapi ca tat zAzvataM sadA samitam upacIyate ca, apacIyate ca / hindI anuvAda parasamayavaktavyatA- pada 442. ' bhante ! anyayUthika aisA AkhyAna, bhASaNa, prajJApana aura prarUpaNa karate haiM calamAna acalita, udIryamANa anudIrita, vedyamAna avedita, prahIyamANa aprahINa, chidyamAna achitra, bhidyamAna abhinna dahyamAna adagdha, mriyamANa amRta, nirjIryamANa anirjIrNa hai| do paramANupudgaloM kI eka saMhati nahIM hotI, do paramANupudgaloM kI eka saMhati kisa kAraNa se nahIM hotI ? do paramANupudgaloM meM snehakAya nahIM hotA, isalie do paramANupudgaloM kI eka saMhati nahIM hotI / tIna paramANupudgaloM kI eka saMhati hotI hai, tIna paramANupudgaloM kI eka saMhati kisa kAraNa se hotI hai ? tIna paramANupudgaloM meM snehakAya hotA hai; isalie tIna paramANupudgaloM kI eka saMhati hotI hai| ve TUTane para do yA tIna bhAgoM meM vibhakta hote do bhAgoM meM vibhakta hone para eka ora Der3ha paramANupudgala hotA hai, dUsarI ora bhI Der3ha paramANupudgala hotA hai / tIna bhAgoM meM vibhakta hone para ve tIna paramANupudgala ho jAte haiN| cAra paramANupudgala bhI isI prakAra vaktavya haiN| pAMca paramANupudgaloM kI eka saMhati hotI hai-- ekarUpa meM saMhata hokara duHkha rUpa meM pariNata hote haiN| vaha duHkha bhI zAzvata hai aura sadA saMgaThita rUpa meM upacita tathA apacita hotA hai| Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ duHkhaa| bhagavaI 186 za.1: u.10. sU.442,443 pabiM bhAsA bhaasaa| bhAsijjamANI bhAsA pUrvaM bhASA bhaassaa| bhASyamANA bhASA bolane se pahale bhASA bhASA hotI hai, bolate samaya abhaasaa| bhAsAsamayavitikaMtaM ca NaM abhaassaa| bhASAsamayavyatikrAnte ca bhASitA, bhASA abhASA hotI hai aura bolane kA samaya bhAsiyA bhaasaa| bhaassaa| vyatikrAnta hone para bolI gaI bhASA bhASA hai| jA sA pudi bhAsA bhaasaa| bhAsijamANI yA asau pUrvaM bhASA bhaassaa| bhASyamANA bhASA bolane se pahale jo bhASA bhASA hai, bolate samaya bhAsA abhaasaa| bhAsAsamayavitikkataM ca NaM abhaassaa| bhASAsamayavyatikrAnte ca bhASitA bhASA abhASA hai aura bolane kA samaya vyatikrAnta bhAsiyA bhAsA / sA kiM bhAsao bhAsA? bhaassaa| sA ki bhASamANasya bhASA? abhA- ho jAne para bolI gaI bhASA bhASA hai| kyA vaha abhAsao bhAsA ? SamANasya bhASA? jo bola rahA hai, usake bhASA hai ? jo nahIM bola rahA hai, usake bhASA hai ? abhAsao NaM sA bhaasaa| no khalu sA abhASamANasya sA bhaassaa| no khalu sA bhASa- vaha jo nahIM bola rahA hai, usake bhASA hai| jo bhAsao bhaasaa| mANasya bhaassaa| bola rahA hai, usake bhASA nahIM hai| pudi kiriyA dukkhaa| kanjamANI kiriyA pUrva kriyA duHkhaa| kriyamANA kriyA a- kriyA karane se pahale kriyA duHkhakara hotI hai, adrkkhaa| kiriyAsamayavitikkataM ca NaM duHkhaa| kriyAsamayavyatikrAnte ca kRtA kriyA kriyamANa kriyA duHkhakara nahIM hotI, kriyA kA kaDA kiriyA dukkhaa| samaya vyatikrAnta hone para kRta kriyA duHkhakara hotI hai| jA sA pubbiM kiriyA dukkhaa| kajamANI yA asI pUrvaM kriyA duHkhaa| kriyamANA kriyA jo yaha kriyA karane se pahale duHkhakara hotI hai, kiriyA adukkhaa| kiriyaasmyvitiktN| aduHkhaa| kriyAsamayavyatikrAnte ca kRtA / kriyamANa kriyA duHkhakara nahIM hotI, kriyA kA ca NaM kaDA kiriyA dukkhaa| sA kiM kriyA duHkhaa| sA kiM karaNataH duHkhA? aka- samaya vyatikrAnta hone para kRta kriyA duHkhakara karaNao dukkhA ? akaraNao dukkhA? raNataH duHkhA? hotI hai| kyA vaha karane se duHkhakara hotI hai ? na karane se duHkhakara hotI hai ? akaraNao NaM sA dukkhaa| no khalu sA akaraNataH sA duHkhA / no khalu sA karaNataH na karane se vaha duHkhakara hotI hai| karane se vaha karaNao dukkhA-sevaM vattavvaM siyaa| duHkhA-athaivaM vaktavyaM syaat| akRtyaM duHkhakara nahIM hotI-aisA kahA jA sakatA hai| akicaM dukkhaM, aphusaM dukkhaM, akajamANa- duHkham, aspRzyaM duHkham, akriyamANaM kRtaM duHkha kRtya nahIM haiM, duHkha spRzya nahIM hai, duHkha kaDaM dukkhaM, akaTu-akaTu pANa-bhUya- duHkham, akRtvA-akRtvA prANa-bhUta-jIva- akriyamANa kRta hai, prANa, bhUta, jIva aura satva jIva-sattA vedaNaM vedeti iti vattavyaM sattvAH vedanAM vedayanti-iti vaktavyaM binA kie - binA kie bhI vedanA kA anubhava siyaa|| syAt / karate haiM aisA kahA jA sakatA hai| sasamayavattavbayA-padaM svasamayavaktavyatA-padam svasamayavaktavyatA-pada 443. se kahameyaM bhaMte ! evaM? tat kathametat bhadanta ! evam ? 443. bhante ! yaha isa prakAra kaise hotA hai ? goyamA ! jaNNaM te aNNautthiyA eva- gautama ! yat te anyayUthikAH evamAkhyAnti gautama ! ve anyayUdhika jo aisA AkhyAna karate mAikkhaMti jAva vedaNaM vedeti iti vattavyaM yAvada vedanAM vedayanti-iti vaktavyaM syaat|| haiM yAvat vedanA kA anubhava karate haiM----aisA kahA siyaa| jA sakatA hai| je te evamAhaMsa, micchA te evamAhaMsu / ahaM ye ete evamAhuH, mithyA te evmaahuH| ahaM / jo aisA kahate haiM, ve mithyA kahate haiN| gautama ! puNa goyamA ! evamAikkhAmi, evaM bhAsemi, punaH gautama! evamAkhyAmi, evaM bhASe, evaM ____ maiM isa prakAra AkhyAna, bhASaNa, prajJApana aura evaM paNNavemi, evaM parUvemi-evaM khalu prajJApayAmi, evaM prarUpayAmi evaM khalu prarUpaNa karatA hUM-calamAna calita, udIryamANa calamANe clie| udIrijamANe udiirie| calac calitam / udIryamANam udIritam / / udIrita, vedyamAna vedita, prahIyamANa prahINa, chidyavedijamANe vedie| pahijjamANe phiinne| vedyamAnaM veditm| prahIyamANaM prahINam / mAna chinna, bhidyamAna bhinna, dahyamAna dagdha, mriyamANa chinjamANe chinnnne| mijamANe bhinnnne| chidyamAnaM chinnam / bhidyamAnaM bhinnam / dahyamAnaM mRta, nirjIryamANa nirjINa hotA hai| dajjhamANe dddddhe| mijamANe me| nija dagdham / niyamANaM mRtam / nirjIyamANaM nirjIrijamANe nijinnnne| Nam / do paramANupoggalA egayao sAhaNNaMti, dvau paramANupudgalI ekataH saMhanyete, do paramANupudgaloM kI eka saMhati hotI hai, kamhA do paramANupoggalA egayao sAha- kasmAt dvau paramANupudgalau ekataH saMhanyete? do paramANupudgaloM kI eka saMhati kisa kAraNa paNaMti ? se hotI hai ? dohaM paramANupoggalANaM atthi siNehakAe, dvayoH paramANupudgalayoH asti snehakAyaH, do paramANupudgaloM meM snehakAya hotA hai; isalie tamhA do paramANupoggalA egayao sAha- tasmAt dvau paramANupudgalI ekataH sNhnyete| una do paramANupudgaloM kI eka saMhati hotI hai / pnnti| Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za. 1: u.10: sU.443 te bhimANA duhA kajaMti / duhA kajamANA egayao paramANupoggale--- egayao paramANuoggale bhavati / tiNNi paramANupoggalA egayao sAhaNNaMti, kamhA tiNNi paramANupoggalA egayao sAhaNNaMti ? tiNhaM paramANupoggalANaM atthi siNehakAe, tamhA tiNi paramANupoggalA egayao sAhati / bhimANA hA vi, tihA vi kati / hA mANA gayao paramANupoggale, egayao dupaesie khaMdhe bhavati / tihA jANA tiNi paramANupoggalA bhavaMti / evaM cattAri / paMca paramANupoggalA egayao sAhaNNaMti / gayao sAhaNNittA khaMdhattAe karjati / khaMdhe vi ya NaM se asAsae sayA samitaM uvacijjai ya, avacija ya / puvviM bhAsA abhAsA, bhAsijamANI bhAsA bhAsA, bhAsAsamayavitikkaMtaM ca NaM bhAsiyA bhAsA abhAsA / jasA pu ibhAsA abhAsA / bhAsijramANI bhAsA bhAsA, bhAsAsamayavitikkataM ca NaM bhAsiyA bhAsA abhAsA / sA kiM bhAsao bhAsA ? abhAsao bhAsA ? bhAsao NaM bhAsA, no khalu sA abhAsao bhAsA / pubbiM kiriyA adukkhA / kajamANI kiriyA dukkhA / kiriyAsamayavitikkataM ca kaDA kiriyA adukkhA / jA sA purvviM kiriyA adukkhA / kajamANI kiriyA dukkhA / kiriyAsamayavitikkataM ca kA kiriyA akkhA / sA kiM karaNao ? akaraNao dukkhA ? 'dukkhA karaNao NaM sA dukkhA / no khalu sA akaraNao dukkhA sevaM vattavvaM siyA / kicaM dukkhaM, phusaM dukkhaM, kajramANakaDaM dukkhaM, kaTu-kaTTu pANa-bhUya-jIva-sattA vedaNaM vedeti iti vattavyaM siyA / / 160 te bhidyamAnAH dvidhA kriyante / dvidhA kriyamANAH ekataH paramANupudgalaH -- ekataH paramANupudgalaH bhavati / trayaH paramANupudgalAH ekataH saMhanyante, kasmAt trayaH paramANupudgalAH ekataH saMhanyante ? trayANAM paramANupudgalAnAm asti snehakAyaH, tasmAt trayaH paramANupudgalAH ekataH saMhanyante / te bhidyamAnAH dvidhA api tridhA api kriyante / dvidhA kriyamANA ekataH paramANupudgalaH ekaH dvipradezikaH skandhaH bhavati / tridhA kriyamANAH trayaH paramANupudgalAH bhavanti / evaM catvAraH / paJca paramANupudgalAH ekataH saMhanyante / ekataH saMhatya skandhatayA kriyante / skandho'pi ca sa azAzvataH sadA samitam upacIyate ca, apacIyate ca / bhASA abhASA, bhASyamANA bhASA bhASA, bhASAsamayavyatikrAnte ca bhASitA bhASA a bhASA / yA asI bhASA abhaassaa| bhASyamANA bhASA bhASA, bhASAsamayavyatikrAnte ca bhASitA bhASA abhASA / sA kiM bhASamANasya bhASA ? abhASamANasya bhASA ? bhASamANasya bhASA, no khalu sA abhASamANasya bhASA / pUrvaM kriyA aduHkhA / kriyamANA kriyA duHkhA / kriyAsamayavyatikrAnte ca kRtA kriyA aduHkhA / yA asau pUrvaM kriyA aduHkhA / kriyamANA kriyA duHkhA / kriyAsamayavyatikrAnte ca kRtA kriyA aduHkhA / sA kiM karaNataH duHkhA ? akaraNataH duHkhA ? karaNataH sA duHkhA / no khalu sA akaraNataH duHkhA - athaivaM vaktavyaM syAt / kRtyaM duHkhaM, spRzyaM duHkhaM, kriyamANakRtaM duHkhaM, kRtvA kRtvA prANa- bhUta- jIva-sattvAH vedanAM vedayanti-- iti vaktavyaM syAt / bhagavaI ve TUTane para do bhAgoM meM vibhakta hote haiN| do bhAgoM meM vibhakta hone para eka ora eka paramANupudgala hotA hai, dUsarI ora bhI eka paramANupudgala hotA hai| tIna paramANupudgaloM kI eka saMhati hotI hai, tIna paramANupudgaloM kI eka saMhati kisa kAraNa se hotI hai ? tIna paramANupudgaloM meM snehakAya hotA hai; isalie una tIna paramANupudgaloM kI eka saMhati hotI hai / ve TUTane para do yA tIna bhAgoM meM vibhakta hote haiN| do bhAgoM meM vibhakta hone para eka ora paramANupudgala hotA hai, dUsarI ora dvipradezI skandha hotA hai| tIna bhAgoM meM vibhakta hone para tIna paramANupudgala ho jAte haiN| cAra paramANupudgala bhI isI prakAra vaktavya haiN| pAMca paramANupudgaloM kI eka saMhati hotI hai| ve ekarUpa meM saMhata hokara skandha ke rUpa meM pariNata hote haiN| vaha skandha bhI azAzvata hai aura sadA saMgaThita rUpa meM upacita tathA apacita hotA hai| bolane se pahale bhASA abhASA hai| bolate samaya bhASA bhASA hai| bolane kA samaya vyatikrAnta hone para bolI gaI bhASA abhASA hai| bolane se pahale jo bhASA abhASA hai, bolate samaya bhASA bhASA hai, bolane kA samaya vyatikrAnta hone para bolI gaI bhASA abhASA hai| kyA vaha jo bola rahA hai, usake bhASA hai ? jo nahIM bola rahA hai, usake bhASA hai ? vaha jo bola rahA hai, usake bhASA hai; jo nahIM bola rahA hai, usake bhASA nahIM hai| kriyA karane se pahale kriyA duHkhakara nahIM hotI; kriyamANa kriyA duHkhakara hotI hai; kriyA kA samaya vyatikrAnta hone para kRta kriyA duHkhakara nahIM hotii| jo yaha kriyA karane se pahale duHkhakara nahIM hotI; kriyamANa kriyA duHkhakara hotI hai; kriyA kA samaya vyatikrAnta hone para kRta kriyA duHkhakara nahIM hotI; kyA vaha karane se duHkhakara hotI hai ? na karane se duHkhakara hotI hai ? kriyA karane se duHkhakara hotI hai| na karane se vaha duHkhakara nahIM hotI aisA kahA jA sakatA hai / duHkha kRtya hai, duHkha spRzya hai, duHkha kriyamANa kRta hai, prANa, bhUta, jIva aura satva kriyA kara-karake vedanA kA anubhava karate haiM -- aisA kahA jA sakatA hai| Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 161 bhASya 1. sUtra 442,443 prastuta AlApaka meM cAra bAda pUrvapakSa ke rUpa meM ullikhita haiM-- 1. utpatti-niSpattivAda 2. tryaNukavAda 3. sphoTavAda 4. akriyA vAdaH 1. utpatti - niSpattivAda -- kSaNikavAda meM dravya kI traikAlikatA mAnya nahIM hai, isalie usake anusAra calamAna aura calita- ye do avasthAeM eka sAtha nahIM ho sktii| calamAna se atirikta koI calita avasthA saMbhava nahIM hai| bauddha darzana sammata kSaNikavAda athavA tatsadRza kisI kSaNabhaMguravAda kA sUtrakAra ne pUrvapakSa ke rUpa meM ullekha kiyA hai| 2. tryaNukavAda - tryaNukavAda vaizeSika darzana ke dravyotpAda kI prakriyA kA siddhAnta hai| vaizeSika darzana ke anusAra dravya kA utpAda saMyoga yA saMghAta se hotA hai| do paramANuoM ke saMyoga se Arabdha dravya dvyaNuka kahalAtA hai| cAra yA pAMca dvyaNuka dravyoM ke saMyoga se Arabdha dravya tryaNuka kahalAtA hai| tryaNuka ko trasareNu aura truTi bhI kahA jAtA hai / dvyaNukoM se dravya kI utpatti nahIM hotI / paramANu aura dvyaNuka donoM hI aNutva-parimANa vAle hote haiM / sUtrakAra pUrva pakSa ko uddhRta karate hue batalAyA hai--do paramANu-pudgaloM meM snehakAya nahIM hotA, isalie do paramANu- pudgaloM kI eka saMhati nahIM hotI / saMbhavataH yaha abhimata prAcIna vaizeSika mata kA rahA ho / athavA isakA tAtparya yaha ho sakatA hai ki do paramANu-pudgaloM meM aNutva-parimANa kI nivRtti nahIM hotI, sUkSma pariNati banI rahatI hai| tryaNuka meM sthUla pariNati ho jAtI hai; isalie usase dravya utpanna ho sakatA hai| vaizeSika darzana meM sRSTi racanA ke siddhAnta kA nAma 'ArambhavAda' hai| usake anusAra -- do paramANuoM ke saMyoga se eka nayA dvyaNuka dravya utpanna hotA hai, jo kAraNabhUta do paramANuoM se bhinna hone para bhI unameM vyApta hokara rahatA hai| isI prakAra tIna dvyaNukoM meM se eka tryaNuka aura cAra tryaNukoM meM se eka caturaNuka -- utpanna hotA hai / isa krama se vaizeSika darzana ne parvata, nadI, sUrya Adi sthUla sRSTi kI racanA kI vyavasthA kI / ' 13. sphoTavAda -- bolane se pUrva bhASA bhASA hai| bolane ke pazcAd bhI bhASA hai| bolate samaya bhASA abhASA hai| isa pravAda ko 'sphoTavAda' kahA jA sakatA hai| sphoTavAda ke anusAra dhvani do prakAra kI hotI hai -- prAkRta aura vaikRt| prAkRta dhvani abhivyakta nahIM hotI, vaikRta dhvani abhivyakta hotI hai| zabda ke grahaNa kA hetu prAkRta dhvani hai, yahI sphoTa hai| zabda ke hrasva, dIrgha aura pluta -- isa sthiti-bheda kA hetu vaikRta dhvani hai| 2 'sphoTa' zabda eka pada meM vartamAna sabhI varNoM meM hotA hai| 1. paM. sukhalAla saMghavI, bhAratIya tattvavidyA, pR. 56 / 2. vAkyapadIya, pR. 142 - iha dvividho dhvaniH prAkRto vaikRtazca / tatra prAkRto nAma yena vinA sphoTarUpamanabhivyaktaM na paricchidyate / vaikRtastu yenAbhivyaktaM sphoTarUpaM punaH punaravicchedena pracitataraM kAlamupalabhyate / evaM hi saMgrahakAraH paThati- phira bhI vaha antima varNa meM spaSTa hotA hai| eka pada ke pratyeka varNa artha- bodhaka nahIM ho skte| vaktA dvArA uccAraNa kiye gaye varNa zIghra naSTa ho jAte haiN| isalie unakA milana sambhava nahIM hotA / ataH una varNoM se utpanna sphoTa nAmaka zabda se hI artha kA jJAna hotA hai| prAkRta zabda nitya hai| isa apekSA se vaha bolane ke pahale bhI hotA hai aura bolane ke pazcAt bhI hotA hai| vaikRta zabda kevala bolane ke samaya hI hotA hai| artha kA bodha prAkRta zabda se hotA hai, vaikRta zabda se nahIM hotA - isa dRSTikoNa se prAkRta zabda ko 'bhASA' aura vaikRta zabda ko 'abhASA' mAnA jA sakatA hai| za. 1: u.10 : sU.442, 443 4. akriyAvAda - akriyAvAda pakudha kAtyAyana kA siddhAnta hai| bauddha piTakoM meM chaha tIrthakaroM kA ullekha milatA hai| unameM eka hai-- pakudha kAtyAyana / unake anusAra sukha aura duHkha akRta, anirmita, akUTastha aura stambhavat acala haiN|" vistRta vivaraNa ke lie sUyagaDo 1 / 1 / 13-16 tathA ThANaM 3 | 337 ke TippaNa draSTavya haiN| akicaM dukkhaM aphusaM dukkhaM Adi pada ThANaM (3 | 337) meM bhI upalabdha haiN| ukta siddhAnta jaina- darzana sammata nahIM hai| inake viSaya meM jaina darzana kA jo dRSTikoNa hai vaha sUtra meM ullikhita hai| usake anusAra utpatti aura niSpatti ke kSaNa ko vibhakta nahIM kiyA jA sktaa| isa viSaya kI vistRta mImAMsA ke lie 1 / 11,12 kA bhASya draSTavya hai| jaina darzana ke anusAra dravya kI utpatti do paramANuoM ke saMyoga se Arabdha ho jAtI hai| use 'dvipradezI skandha' kahA jAtA hai| tIna paramANuoM ke saMyoga se bhI dravya (tripradezI skandha) kI utpatti hotI hai| isake bheda se bhI dravya kI utpatti hotI hai| tripradezI skandha kA bheda hone para eka paramANu aura eka dvipradezI skandha utpanna ho sakatA hai| pA~ca pradezI skandha duHkha athavA karma-rUpa meM pariNata nahIM hotA aura vaha zAzvata bhI nahIM hotA / bhASA vargaNA ke pudgala samUce loka meM vyApta rahate haiN| bolane vAlA una pudgala-vargaNAoM ko pahale grahaNa karatA hai, phira bhASA rUpa meM pariNata karatA hai| usake pazcAt unakA visarjana karatA haiN| yaha visarjana-kAla hI vartamAna kAla hai aura visarjana-kAla meM hI bhASA kA nirdeza kiyA jAtA hai| usI se artha kA pratyaya yA bodha hotA hai| duHkha akRta nahIM hotaa| vaha zAzvata nahIM hai; isalie akRta bhI nahIM hai| abhayadevasUri ne bhI isa viSaya kI pUrI carcA kI hai| zabdasya grahaNe hetuH prAkRto dhvaniriSyate / sthitibhede nimittatvaM vaikRtaH pratipadyate // 3. dIghanikAya, 1/2, pR. 21 / 4. bha. vR. 1 / 442, 443 / Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.1: u.10. sU.444,445 162 bhagavaI kiriyA khanu ege jAti, evaM pA iriyAvahiyA-saMparAiyA-padaM airyApathikI-sAmparAyikI-padam airyApathikI-sAmparAyikI-pada 444. aNNautthiyANaM bhaMte ! evamAikkhaMti, anyayUthikAH bhadanta ! evamAkhyAnti, evaM 444. 'bhante ! anyayUthika aisA AkhyAna, bhASaNa, evaM bhAsaMti, evaM paNNaveti, evaM paraveti bhASante, evaM prajJApayanti, evaM prarUpayanti prajJApana aura prarUpaNa karate haiM-eka jIva eka -evaM khalu ege jIve egeNaM sameNaM do -evaM khalu ekaH jIvaH ekasmin samaye dve samaya meM do kriyAeM karatA hai, jaise-aipithikI kiriyAo pakareti, taMjahA-iriyAvahiyaM kriye prakaroti, tad yathA-airyApathikI ca aura saampraayikii| ca, saMparAiyaM c| sAmparAyikI c| jaM samayaM iriyAvahiyaM pakarei, taM samayaM yasmin samaye aipithikI prakaroti, tasmin / jisa samaya airyApathikI karatA hai, usI samaya saMparAiyaM pakarei / samaye sAmparAyikI prkroti| sAmparAyikI karatA hai| jaM samayaM saMparAiyaM pakarei, taM samayaM iriyA- yasmin samaye sAmparAyikI prakaroti, tasmin / jisa samaya sAmparAyikI karatA hai, usI samaya vahiyaM pkrei| samaye aiyApathikI prkroti| aipithikI karatA hai| iriyAvahiyAe pakaraNayAe saMparAiyaM paka- aipithikyAH prakaraNena sAmparAyikI praka- aipithikI karane se sAmparAyikI karatA hai| roti| saMparAiyAe pakaraNayAe iriyAvahiyaM paka- / sAmparAyikyAH prakaraNena aipithikI praka- sAmparAyikI karane se aipithikI karatA hai| roti| evaM khalu ege jIve egeNaM samaeNaM do kiri- evaM khalu ekaH jIvaH ekasmin samaye dve kriye isa prakAra eka jIva eka samaya meM do kriyAeM yAo pakareti, taM jahA-iriyAvahiyaMca, prakaroti, tad yathA-airyApathikI ca, sAmpa- karatA hai, jaise-airyApathikI aura saampraayikii| saMparAiyaM ca // rAyikI c| rei| 445. se kahameyaM bhaMte ! evaM ? tat kathametat bhadanta ! evam ? 445. bhante ! yaha isa prakAra kaise hotA hai ? goyamA ! jaNaM te aNNautthiyA eva- gautama ! yat te anyayUthikAH evamAkhyAnti, gautama ! ve anyayUthika jo isa prakAra AkhyAna, mAikkhaMti, evaM bhAsaMti, evaM paNNaveMti, evaM bhASante, evaM prajJApayanti, evaM prarUpa- bhASaNa, prajJApana aura prarUpaNa karate haiM-eka evaM paruti-evaM khalu ege jIve egeNaM yanti evaM khalu ekaH jIvaH ekasmin samaye jIva eka samaya meM do kriyAeM karatA hai yAvat samaeNaM do kiriyAo pakareti jAva dve kriye prakaroti yAvad aipithikI ca, aipithikI aura saampraayikii| iriyAvahiyaM ca, saMparAiyaM c| sAmparAyikI c|| je te evamAhaMsu / micchA te evmaahNsu| ye ete evamAhuH / mithyA te evamAhuH / ahaM jo aisA kahate haiM, ve mithyA kahate haiN| gautama ! ahaM puNa goyamA ! evamAikkhAmi, evaM punaH gautama ! evamAkhyAmi, evaM bhASe, evaM maiM isa prakAra AkhyAna, bhASaNa, prajJApana aura bhAsemi, evaM paNNavemi, evaM parUvemi- prajJApayAmi, evaM prarUpayAmi--evaM khalu ekaH prarUpaNa karatA hUM--eka jIva eka samaya meM eka evaM khalu ege jIve egeNaM samaeNaM evaM jIvaH ekasmin samaye ekAM kriyAM prakaroti, kriyA karatA hai, jaise-airyApathikI athavA kiriyaM pakarei, taM jahA-iriyAvahiyaM vA, tad yathA-airyApathikI vA, sAmparAyikI saampraayikii| saMparAiyaM vaa| jaM samayaM iriyAvahiyaM pakarei, no taM samayaM yasmin samaye aipithikI prakaroti, no jisa samaya aipithikI karatA hai, usa samaya sAmpasaMparAiyaM pakarei / tasmin samaye sAmparAyikI prkroti| rAyikI nahIM krtaa| jaM samayaM saMparAiyaM pakarei, no taM samayaM yasmin samaye sAmparAyikI prakaroti, no| jisa samaya sAmparAyikI karatA hai, usa samaya iriyAvahiyaM pkre|| tasmin samaye aipithikI prkroti| aipithikI nahIM krtaa| iriyAvahiyAe pakaraNayAe No saMparAiyaM airyApathikyAH prakaraNena no sAmparAyikI praka- aipithikI karane se sAmparAyikI nahIM krtaa| pkrei| roti| saMparAiyAe pakaraNayAe no iriyAvahiyaM sAmparAyikyAH prakaraNena no aipithikI praka- sAmparAyikI karane se airyApathikI nahIM krtaa| pkrei| roti| evaM khala ege jIve egeNaM samaeNaM egaM evaM khalu ekaH jIvaH ekasmin samaye ekAM isa prakAra eka jIva eka samaya meM eka kriyA kiriyaM pakarei, taM jahA-iriyAvahiyaM vA, kriyAM prakaroti, tad yathA-aiyopathikI vA, karatA hai, jaise-airyApathikI athavA sAmparAsaMparAiyaM vaa|| sAmparAyikI vaa| yikii| vaa| Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 163 za.1: u.10. sa.444-446 bhASya 1. sUtra 444,445 prastuta AlApaka meM karmabaMdha ke hetu kI mImAMsA hai| kevala kA eka sAtha honA saMbhava nahIM hai| yaha bhagavAna mahAvIra kA darzana kAyayoga ke pratyaya (pariNAmI kAraNa) se hone vAle karmabaMdha kA nAma hai| kucha dArzanika donoM kriyAoM kA eka sAtha honA mAnate the| hai-airyApathikI kriyA aura kaSAya ke pratyaya se hone vAle karmabandha sUtra meM unakA nAma-nirdeza nahIM hai| kiMtu prakaraNa kI dRSTi se yaha kA nAma hai sAmparAyikI kriyaa|' avItarAga prANI ke sAmparAyikI ___pratIta hotA hai ki yaha kisI zramaNa-sampradAya kA abhimata hai| bauddha kriyA hotI hai aura vItarAga ke aipithikI kriyaa| eka akaSAyodaya sAhitya meM IryApatha zabda kA prayoga milatA hai| AjIvaka-sampradAya se prabhava hai aura dUsarI kaSAyodaya se prabhava hai; isalie ina donoM meM isa abhimata kI sambhAvanA kI jA sakatI hai| upapAta-padaM upapAta-padam upapAta-pada 446. nirayagaI NaM bhaMte ! kevatiyaM kAlaM nirayagatiH bhadanta ! kiyantaM kAlaM virahitA 446. bhante ! naraka gati kitane samaya taka upapAta virahiyA uvavAeNaM paNNatA? upapAtena prajJaptA ? se virahita prajJapta hai ? goyamA ! jahaNNeNaM ekaM samayaM, ukkoseNaM __gautama ! jaghanyena eka samayama, utkarSeNa gautama ! jadhanyataH eka samaya, utkarSataH bAraha bArasa muhttaa|| dvAdaza muhUrtAn / muhurt| 447. evaM vakaMtIpayaM bhANiyabvaM nirvsesN|| evam avakrAntipadaM bhaNitavyaM niravazeSam / 447. isa prakAra avakrAnti-pada (paNNavaNA, 6) avikala rUpa se vaktavya hai| 448. sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ti jAva vihri|| tadevaM bhadanta / tadevaM bhadanta ! iti yAvad 448. bhante ! vaha aisA hI hai, bhante ! vaha aisA hI viharati / hai| isa prakAra bhagavAn gautama yAvat saMyama aura tapa se apane Apa ko bhAvita karate hue viharaNa kara rahe haiN| 1. bh.vR.1|444-'iriyaavhiy'ti IryAgamanaM tadviSayaH panthAH-mArga IryA- pathastatra bhavA aipithikI, kevalakAyayogapratyayaH karmabandha ityrthH| 'saMpa rAiyaM ca'tti saMparaiti--paribhramati prANI bhave ebhiriti saMparAyAH-kaSAyAstat pratyayA yA sA sAmparAyikI, kaSAyahetukaH karmavandha ityarthaH / Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIaMsataM dvitIya zataka Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha prastuta zataka tattvavidyA kI dRSTi se bahuta mahatvapUrNa hai| jaina darzana ko do kAla-khaNDoM meM vibhakta kiyA jA sakatA hai--Agamayuga kA darzana aura Agamottarayuga kA darzana / Agamottara yuga ke darzana meM 'dravya' zabda bahuta pracalita huA hai| Agama-yuga meM dravya ke lie astikAya' kA prayoga milatA hai| 'dravya' zabda mukhyataH vaizeSika darzana meM vyavahRta rahA hai| 'astikAya' astitva kA vAcaka eka mahatvapUrNa zabda hai isakA prayoga kisI anya darzana meM prApta nahIM hai| prastuta zataka meM astikAya kA nirUpaNa huA hai| mahAvIra ke nirUpaNa kI cAra mukhya dRSTiyAM rahI haiM--dravya, kSetra, kAla aura bhaav| ina dRSTiyoM ke AdhAra para kahA jA sakatA hai ki sApekSatA ke binA kisI bhI astitva kA pratipAdana nahIM kiyA jA sktaa| astikAya acetana aura cetana ina do bhAgoM meM vibhakta hai| jIva cetana hai, zeSa cAra-dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya aura pudgalAstikAya--acetana haiN| inameM pudgalAstikAya--mUrta hai, zeSa cAra amUrta haiN| yaha mUrta-amUrta kA vibhAga bhI jaina darzana meM bahuta prAcIna kAla se mAnya hai|' AkAza kA lokAkAza aura alokAkAza-ina do bhAgoM meM vibhAjana jaina darzana kI maulika sthApanA hai| isa sthApanA kA adhyayana mahAn vaijJAnika alabarTa AiMsTIna kI AkAzaviSayaka avadhAraNA se kiyA jA sakatA hai|' AkAza kI bhAMti kAla ke bhI do prakAra milate haiM--naizcayika kAla aura vyAvahArika kAla / naizcayika kAla kA saMbaMdha pratyeka astitva ke sAtha hai| vyAvahArika kAla kA saMbaMdha sUrya kI gati ke sAtha hai| sUrya kevala manuSya-loka meM hI gatizIla hai| jahAM sUrya kI gati hotI hai, vaha kSetra samaya-kSetra kahalAtA hai| jIva amUrta hai, use indriyoM se dekhA nahIM jA sktaa| phira bhI vaha apane jIvatva ko upadarzita karatA hai| isa upadarzana ke do patha haiM--1. zakti kA prayoga 2. jJAna kA pryog|' zakti kA prayoga pudgala meM bhI hotA hai, kintu usameM jJAna nahIM hotaa| jIva aura ajIva ke bIca bhedarekhA khIMcane kA sUtra zakti aura gati nahIM hai, kevala jJAna hI hai| jIvavijJAna Agama-yuga ke darzana kA mukhya viSaya rahA hai| isakI puSTi ke aneka sAkSya prApta haiN| Agama-sAhitya meM AhAra aura zvAsa se lekara cetanA ke carama vikAsa taka kA gahana adhyayana milatA hai| zvAsa-viSayaka mahAvIra aura gautama kA saMvAda bahuta rocaka hai: gautama ne pUchA-bhaMte ! do, tIna, cAra indriyavAle jIva zvAsa lete haiM, hama jAnate-dekhate haiN| kyA eka indriya vAle jIva-pRthvIkAya, apakAya, tejaskAya, vAyukAya, aura vanaspatikAya-bhI zvAsa lete haiM ? mahAvIra-hAM, ve bhI ucchvAsa-niHzvAsa, Ana aura apAna karate haiN| per3a-paudhe zvAsa lete haiM--yaha sUkSma yantra vAle vaijJAnika yuga meM kahanA Azcarya kI bAta nahIM hai, kintu DhAI hajAra varSa pahale aisA kahanA sacamuca Azcarya hai| yAMtrika upakaraNoM dvArA jo nahIM jAnA jA sakatA, vaha nirAvaraNa cetanA se jAnA jA sakatA hai, isa sthApanA meM koI kaThinAI nahIM hai| kucha prAcIna granthoM meM per3a-paudhoM ko sajIva batalAyA gayA hai, kintu ve zvAsa lete haiM, kisa dravya kA zvAsa lete haiM, kitanI dizAoM se zvAsa lete haiM Adi-Adi viSaya kahIM upalabdha nahIM haiN| prastuta zataka meM ina viSayoM kI mahatvapUrNa jAnakArI milatI hai| prastuta zataka meM jIva ke chaha nirukta milate haiN| Agama-yuga meM sAMpradAyika abhiniveza prabala nahIM thaa| usa samaya vibhinna matavAdoM aura tIrthoM ke parivrAjaka aura saMnyAsI dUsare sampradAya ke AcAryoM ke pAsa mukta bhAva se jAte, tattvacarcA karate aura prazna kA samAdhAna paate| isa sandarbha meM parivrAjaka skandaka bhagavAna mahAvIra ke pAsa Ae, loka ke viSaya meM aneka prazna puuche| bhagavAna mahAvIra ne unakA samAdhAna diyaa| matAgraha prabala nahIM thA, dRSTikoNa 1. sUtra 124-135 / 2. sUtra 138-140 / 3. The Universe and Dr. Einstein by Lincoln Barnett, pp.32,96. 4. sUtra 122,123 / 5. sUtra 136,137 / 6. sUtra 2-8 // 7. sUtra 13-15 // Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI za.2H Amukha 168 badalA aura ve mahAvIra ke ziSya bana ge|' bhagavAna mahAvIra ke samaya bhagavAna pArzva kI paramparA bhI vidyamAna thii| isa viSaya meM pApityIya sthavira aura tuMgiyA nagarI ke zrAvakoM ke bIca kA saMvAda ullekhanIya hai| zrAvakoM ne prazna pUche aura sthaviroM ne unakA samAdhAna diyaa| usakI carcA aneka nagaroM meM phaila gii| gautama svAmI ne rAjagRha meM usa carcA ko sunA aura bhagavAna se pUchA-pApityIya sthaviroM ne jo uttara die, kyA ve sahI haiM ? kyA ve sthavira uttara dene meM samartha haiM ? sthaviroM dvArA die gae uttaroM kA bhagavAna ne samarthana kiyaa| satya kI saMvAditA kA yaha eka mahattvapUrNa Alekha hai| prastuta zataka meM dArzanika, AcArazAstrIya, lokavidyA, aitihAsika Adi aneka viSaya ullikhita haiN| inake gambhIra adhyayana se vidyA kI aneka mahanIya zAkhAoM kA udghATana ho sakatA hai| 1. sUtra 20-73 / 2. sUtra 62-111 / Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMgrahaNI gAhA mUla 1. UsAsa khaMdae vi ya, 2. samugdhAya 3,4. puDhaviMdiya 5. aNNautthi 6. bhAsA ya / 7. devAya 8. camaracaMcA, 6,10. samayakkhittatthikAya bIyasae // 1 // ukkheva-padaM 1. teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM rAyagihe NAmaM nayare hotyA vnnnno| sAmI samosaDhe / parisA niggayA / dhammo kahio / paDigayA parisA // sAsusAsa-padaM 2. teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM samaNassa bhagavao mahAvIrassa jeTTe aMtevAsI jAva pavAsamANe evaM vadA je ime bhaMte! beiMdiyA teiMdiyA cauridiyA paMciMdiyA jIvA, eesi NaM ANAmaM vA pANAmaM vA ussA vA nissAsaM vA jANAmo pAsAmo / je ime puDhavikAiyAM jAva vaNapphaikAiyA -- egiMdiyA jIvA, eesi NaM ANAvA pANAmaM vA ussAsaM vA nissAsaM vA na yANAmo na pAsAmo / ee NaM bhaMte! jIvA ANamaMti vA ? pANamaMti vA ? UsasaMti vA ? nIsasaMti vA? haMtA goyamA ! ee viNaM jIvA ANamaMti vA, pANamaMti vA, UsasaMti vA, nIsasaMti vA // bIaM sayaM : dUsarA zataka paDhamo uddeso : pahalA uddezaka kR saMgrahaNI gAthA ucchvAsaH skandako'pi ca, samudghAtaH pRthivIndriyI anyayUthikaH bhASA ca / devAzca camaracaJcA, samayakSetrAstikAya dvitIyazate // utkSepa-padam tasmin kAle tasmin samaye rAjagRhaH nAma nagaramAsIt varNakaH | svAmI samavasRtaH / pariSad nirgatA / dharmaH kathitaH / pratigatA pariSad | zvAsocchvAsa-padam tasmin kAle tasmin samaye zramaNasya bhagavataH mahAvIrasya jyeSThaH antevAsI yAvat paryupAsInaH evamavAdIt-- ye ime bhadanta ! dvIndriyAH trIndriyAH caturindriyAH paJcendriyAH jIvAH, eteSAm AnaM ( AnAyAmaM ) vA apAnam (apAnAyAmaM ) vA ucchvAsaM vA niHzvAsaM vA jAnImaH pazyAmaH / ye ime pRthivIkAyikAH yAvad vanaspatikAyikAH ekendriyAH jIvAH eteSAm AnaM (AnAyAmaM ) vA apAnam (apAnAyAmaM ) vA ucchvAsaM vA niHzvAsaM vA na jAnImaH na pazyAmaH / ete bhadanta ! jIvAH Ananti vA ? apAnanti vA ? ucchvasanti vA? niHzvasanti vA? haMta gautama / ete'pi jIvAH Ananti vA apAnanti vA, ucchvasanti vA niHzvasanti vA / hindI anuvAda saMgrahaNI gAthA dUsare zataka meM dasa uddezaka haiM - 1. ucchvAsaniHzvAsa aura skandaka 2. samudghAta 3. pRthvI 4. indriyAM 5. anyayUdhika 6. bhASA 7. deva 8. camaracaJcA 6. samayakSetra 10. astikAya / utkSepa-pada 1. usa kAla aura usa samaya rAjagRha nAmaka nagara thA-- nagara-varNana | vahAM bhagavAn mahAvIra aae| pariSad ne nagara se nigamana kiyaa| bhagavAn ne dharma kahA / pariSad vApisa nagara meM calI gii| zvAsocchvAsa-pada 2. usa kAla aura usa samaya zramaNa bhagavAn mahAvIra ke jyeSTha antevAsI indrabhUti anagAra yAvat bhagavAn kI paryupAsanA karate hue isa prakAra bole bhante ! ye jo dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura paJcendriya jIva haiM, inake Ana, apAna tathA ucchvAsa aura niHzvAsa ko hama jAnate haiM, dekhate haiM / ye jo pRthvIkAyika apakAyika, tejaskAyika, vAyukAyika, vanaspatikAyika ekendriya jIva haiM, inake Ana, apAna tathA ucchvAsa aura niHzvAsa ko hama na jAnate haiM aura na dekhate haiN| bhante ! kyA ye jIva Ana, apAna tathA ucchvAsa aura niHzvAsa karate haiM ? hAM, gautama ! ye jIva bhI Ana, apAna tathA ucchvAsa aura niHzvAsa karate haiN| Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.2: u.1: sU.3-7 200 bhagavaI 3. kiNNaM bhaMte ! ete jIvA ANamaMti vA? kiM bhadanta ! ete jIvAH Ananti vA ? 3. bhante ! ye jIva kisakA Ana, apAna tathA pANamaMti vA ? UsasaMti vA ? nIsasaMti apAnanti vA ? ucchvasanti vA ? niHzva- ucchvAsa aura niHzvAsa karate haiM ? vA ? santi vA? goyamA ! dabao aNaMtapaesiyAI davAI, gautama ! dravyataH anantapradezikAni dravyANi, gautama ! ye jIva dravya kI apekSA se anantapradezI, khettao asaMkhejapaesogADhAI, kAlao kSetrataH asaMkhyeyapradezAvagADhAni, kAlataH kSetra kI apekSA se asaMkhyeyapradezAvagADha, kAla aNNayaraThitiyAI, bhAvao vaNNamaMtAI anyatarasthitikAni, bhAvataH varNavanti gandha- kI apekSA se kisI bhI sthiti vAle aura bhAva gaMdhamaMtAI rasamaMtAI phAsamaMtAI ANamaMti vanti rasavanti sparzavanti Ananti vA, apA- kI apekSA se varNa-gandha-rasa-tathA sparza-yukta vA, pANamaMti vA, UsasaMti vA, nIsasaMti nanti vA, ucchvasanti vA, niHzvasanti vA / pudgala-dravyoM kA Ana, apAna tathA ucchvAsa vaa|| aura niHzvAsa karate haiN| 4. jAI bhAvao vaNNamaMtAI ANamaMti vA, yAni bhAvataH varNavanti Ananti vA, apAna- 4. ve bhAva kI apekSA se jina varNayukta pudgala-dravyoM pANamaMti vA, UsasaMti vA, nIsasaMti yA nti vA, ucchvasanti vA, niHzvasanti vA kA Ana, apAna tathA ucchvAsa aura niHzvAsa tAI kiM egavaNNAI jAva kiM paMcavaNNAI tAni kim ekavarNAni yAvat kiM paJcavarNAni karate haiM, kyA una eka varNa yAvat pAMca varNayukta ANamaMti vA ? pANamaMti vA ? UsasaMti Ananti vA ? apAnanti vA ? ucchvasanti pudgala-dravyoM kA Ana, apAna tathA ucchvAsa vA ? nIsasaMti vA ? vA? niHzvasanti vA? aura niHzvAsa karate haiM ? goyamA! ThANamaggaNaM paDucca egavaNNAI pi gautama ! sthAnamArgaNAM pratItya ekavarNAnyapi gautama ! sthAnamArgaNA kI apekSA se ve eka varNa jAva paMcavaNNAI pi ANamaMti vA, pANamaMti yAvat paJcavarNAnyapi Ananti vA, apAnanti yAvat pAMca varNayukta pudgala-dravyoM kA Ana, vA, UsasaMti vA, nIsasaMti vaa| vihANa- vA, ucchvasanti vA, niHzvasanti vaa| vidhA- apAna tathA ucchvAsa aura niHzvAsa karate haiN| maggaNaM paDuca kAlavaNNAI pi jAva sukkilA- namArgaNAM pratItya kAlavarNAni yAvat / vidhAnamArgaNA kI apekSA se ve kRSNa varNa yAvat iM pi ANamaMti vA, pANamaMti vA, Usa- zuklAnyapi Ananti vA, apAnanti vA, zukla varNa-yukta pudgala dravyoM kA Ana, apAna saMti vA, nIsasaMti vA / AhAragamo neyambo ucchvasanti vA, niHzvasanti vaa| AhAragamo tathA ucchvAsa aura niHzvAsa karate haiN| yahAM jAkanetavyo yAvat AhAra kA gamaka (paNNavaNA,2817-18) vaktavya hai yAvat 5. ee NaM bhaMte ! jIvA kaidisaM ANamaMti vA? pANamati vA ? UsasaMti vA ? nIsasaMti vA ? goyamA ! nivAghAeNaM chaddisi, vAghAyaM paDucca siya tidisiM siya caudisi siya pNcdisiN|| ete bhadanta ! jIvAH kati dizaH Ananti 5. bhante ! ye jIva kitanI dizAoM meM Ana, apAna vA? apAnanti vA ? ucchvasanti vA ? tathA ucchvAsa aura niHzvAsa karate haiM ? niHzvasanti vA? gautama ! nirvyAghAtena SaDdizaH, vyAghAtaM / gautama ! vyAghAta na ho to chahoM dizAoM meM aura pratItya syAt tridizaH syAc caturdizaH syAt vyAghAta kI apekSA se kadAcita tIna dizAoM, pnycdishH| kadAcit cAra dizAoM aura kadAcit pAMca dizAoM meM Ana, apAna tathA ucchvAsa aura ni:zvAsa karate haiN| 6. kiNaM bhaMte ! neraiyA ANamaMti vA ? pANamaMti vA ? UsasaMti vA ? nIsasaMti kiM bhadanta ! nairayikAH Ananti vA ? apA- 6. bhante ! nairayika jIva kisakA Ana, apAna tathA nanti vA ? ucchvasanti vA ? niHzvasanti ucchvAsa aura niHzvAsa karate haiM ? vA? vA? taM ceva jAva niyamA chaddisiM ANamaMti vA, taccaiva yAvan niyamAt SaDdizaH Ananti vA, pANamaMti vA, UsasaMti vA, nIsasaMti vaa|| apAnanti vA, ucchvasanti vA, niHzvasanti yaha ekendriya jIvoM kI bhAMti (sU. 3,4) vaktavya hai, yAvat nairayika niyamataH chahoM dizAoM meM Ana, apAna tathA ucchvAsa aura niHzvAsa karate haiN| vaa| 7. jIva-egidiyA vAghAya-nivvAghAyA ca jIva-ekendriyAH vyAghAta-nirvyAghAtAH ca 7. sAmAnya jIva aura ekendriya jIvoM ke vyAghAta bhaanniybvaa| sesA niyamA chahisi // bhnnitvyaaH| zeSAH niyamAt SaDdizaH / aura nirvyAghAta kA vikalpa vaktavya hai| zeSa saba jIva niyamataH chahoM dizAoM meM Ana, apAna tathA ucchvAsa aura niHzvAsa karate haiN| Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 201 za.2: u.1: sU.2-7 bhASya 1. sUtra 2-7 jaina darzana meM indriya ke AdhAra para jIvoM kA vargIkaraNa kiyA gayA hai| unameM ekendriya jIva avyakta haiN| dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura paJcendriya jIva unakI apekSA vyakta haiM; ekendriya jIva ke pAMca prakAra haiM-pRthvIkAyika apakAyika, tejaskAyika vAyukAyika aura vnsptikaayik| jIvana kA mukhya lakSaNa hai shvaas| jo zvAsa letA hai, usameM jIvana hai aura jo zvAsa nahIM letA hai, usameM jIvana nahIM hai yaha eka pahacAna banI huI hai| taba yaha prazna uThA-yadi ekendriya jIva haiM to unameM zvAsa honA caahie| ekendriya jIva zvAsa lete haiM-vaha viSaya jJAta nahIM hai| kyA ve sacamuca zvAsa lete haiM ? isa prazna ke uttara meM bhagavAna ne kahA-ekendriya jIva bhI zvAsa lete haiN| banaspati kA jIvatva prAcIna sAhitya meM bhI yatra-tatra carcita hai, kintu pRthvI, pAnI, agni aura vAyu kA jIvatva kahIM bhI sammata nahIM hai| vijJAna kI dRSTi se bhI vanaspati kA jIvatva pramANita hai| pRthvI Adi ke jIvatva ke viSaya meM vaha mauna hai| vanaspati ke jIva zvAsa lete haiM-isakI svIkRti vaijJAnika jagat meM bhI hai| zeSa pRthvI Adi kA jIvatva bhI sammata nahIM hai, phira zvAsa lene kA prazna hI nahIM utthtaa| bhagavAna mahAvIra ne ekendriya jIvoM dvArA zvAsa lene ke siddhAnta kI sthApanA hI nahIM kI hai, kintu usakA pUrA vivaraNa diyA hai| zvAsa ke pudgaloM kI eka svatantra vargaNA hai| usake pudgala hI zvAsa ke kAma meM Ate haiN| unakA svarUpa satrakAra ne nirUpita kiyA hai| zabda-vimarza Ana, apAna tathA ucchavAsa aura niHzvAsa-draSTavya bha.1114 kA bhaassy| dravyataH kSetrataH, kAlataH bhAvataH-vastu ko jAnane ke lie aneka apekSAeM ho sakatI haiN| apekSA-catuSTayI (dravya, kSetra, kAla, bhAva) unakA nyUnatama vargIkaraNa hai| inako jAne binA vastu-svarUpa kA samyaga bodha nahIM hotaa| kSetra (space) aura kAla (time)-ina do AyAmoM ke binA vastu kI vyAkhyA nahIM ho sakatI-yaha vaijJAnika dRSTikoNa hai| bhagavAn mahAvIra ke anusAra kSetra aura kAla kI bhAMti dravya (substance) aura bhAva (mode)bhI vastu kI vyAkhyA ke lie atyanta Avazyaka haiN| prastuta Agama meM isa apekSA-catuSTayI kA bAra-bAra upayoga kiyA gayA hai| sthAna-mArgaNA-sthAna kA artha hai-jAti aura mArgaNA kA artha hai-gaveSaNA yA jijnyaasaa| vidhAna-mArgaNA-vidhAna kA artha hai prkaar|' vyAghAta aura niphdhAta trasa jIva trasanAr3I ke antargata hote hai; isalie ve chahoM dizAo meM zvAsocchvAsa lete haiN| ekendriya jIva lokAnta ke koNoM meM bhI hote hai| isalie ve tIna, cAra athavA pAMca dizAoM meM bhI zvAsa lete haiN| yaha zeSa dizAoM kA vyAghAta koNa ke kAraNa hotA hai| vyAghAta aura nirvyAghAta-dizA kI sthApanA isa prakAra hai: (3) (1) 5 dizAoM se 3 dizAoM se (2) 4 dizAoM se 6 dizAoM se 1. ghana ke eka koNa para hone se nIcI, pUrva aura uttara dizAoM meN| 2. ghanakI Upara kI bhujA ke bIca meM hone para nIcI, pUrva pazcima aura uttara dizAoM meN| 3. ghana ke Upara ke tala ke madhya meM hone para nIcI, pUrva pazcima, uttara aura dakSiNa dizAoM meN| 4. ghana ke bIca meM kahIM bhI hone para chahoM dizAoM meN| 3. bh.vR.217| 1. ta.rA.vA.17-vidhAnaM prkaarH| 2. bh.vR.2|7-shessaa nArakAditrasAH SaDdizamAnamanti, teSAM hi trasanADyanta bhUtatvAt SaDdizamucchvAsAdipudgalagraho'styeveti / Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.2: u.1: sU.8,6 202 bhagavaI 8. vAuyAe NaM bhaMte ! vAuyAe ceva ANamaMti vA ? pANamaMti vA ? UsasaMti vA ? nIsasaMti vA? haMtA goyamA ! vAuyAe NaM vAuyAe ceva ANamaMti vA, pANamaMti vA, UsasaMti vA, nIsasaMti vaa|| vAyukAyaH bhadanta ! vAyukAyAn caiva Ananti vA ? apAnanti vA ? ucchvasanti vA ? niHzvasanti vA? hanta gautama ! vAyukAyaH vAyukAyAMzcaiva / Ananti vA, apAnanti vA, ucchvasanti vA, niHzvasanti vaa| 8. 'bhaMte ! vAyukAyika jIva kyA vAyukAya kA hI Ana, apAna tathA ucchvAsa aura niHzvAsa karate haiM ? hAM, gautama ! vAyukAyika jIva vAyukAya kA hI Ana, apAna tathA ucchvAsa aura niHzvAsa karate bhASya 1. sUtra sahaja hI prazna upasthita hotA hai-ve jo zvAsa lete haiM, vaha 1. sthAvarakAya kA cauthA kAya, vAyu ke jIvoM kA nikAya / vAyukAya hai| kyA vAyukAya bhI vAyukAya kA zvAsa letA hai ? yadi 2. ucchvAsa aura niHshvaas| vaha vAyukAya kA zvAsa letA hai to anavasthA nAmaka tarka-doSa A vRttikAra ke anusAra vAyukAya sacetana hai aura zvAsa-vAyu jaaegaa| eka vAyukAya kA jIva dUsare vAyukAya kA zvAsa legA, dUsarA tIsare kA, isa zrRMkhalA meM antima vAyukAya kA jIva kisa acetana hai|' pudgala kI ATha vargaNAoM meM zvAsocchvAsa-vargaNA kA svatantra astitva hai| usakA vAyukAya ke jIvoM se koI saMbaMdha nahIM kA zvAsa legA? isa prakAra zvAsa lene kI vyavasthA gar3abar3A jaaegii| hai| vAyukAya ke jIva zvAsa meM zvAsa-vargaNA ke pudgaloM kA grahaNa bhagavAna ne gautama ke prazna ke uttara meM batalAyA-vAyukAya karate haiM, kisI dUsare vAyukAya-jIva kA grahaNa nahIM karate; isalie vAyukAya kA zvAsa letA hai| yahAM 'anavasthA' doSa kA koI prasaMga nahIM hai| zvAsa-vargaNA ke sUtra kI bhASA se jo prazna upajA hai vaha bhASA ke spaSTIkaraNa / pudgaloM ke sUkSma hone ke kAraNa unheM vAyu kahA jAtA hai, kintu se apane Apa samAhita ho jAtA hai| vAstava meM ve vAyukAya ke jIva nahIM haiN| 'vAyukAya' zabda kA prayoga do arthoM meM milatA haivAukAyassa kAyadvii-padaM vAyukAyassa kAyasthiti-padam vAyukAya kI kAyasthiti-pada 6. vAuyAe NaM bhaMte ! vAuyAe ceva vAyukAyaH bhadanta ! vAyukAye caiva aneka- 6. 'bhaMte ! kyA vAyukAyika jIva vAyukAya meM hI aNegasayasahassakhutto uddAittA-uddAittA zatasahasrakRtvaH avadrAya-avadrAya tatraiva aneka lAkha bAra mara-mara kara vahIM punaH punaH utpanna tatyeva bhujo-bhujo pacAyAti? bhUyo-bhUyaH pratyAyAti ? hotA hai ? haMtA goyamA ! vAuyAe NaM vAuyAe ceva hanta gautama ! vAyukAyaH vAyukAye caiva hAM, gautama ! vAyukAyika jIva vAyukAya meM hI aNegasayasahassakhutto uddAittA-uddAittA anekazatasahasrakRtvaH avadrAya-avadrAya tatraiva aneka lAkha bAra mara-mara kara vahIM punaH-punaH utpanna tatyeva bhujo-bhujo pacAyAti // bhUyo-bhUyaH prtyaayaati| hotA hai| bhASya 1. sUtra 6 prastata prakaraNa meM vAyakAya kI kAyasthiti nirUpita hai| (usI kAya meM nirantara janma lene kI kAlAvadhi) jaghanyataH antarmahata ziti kI kAlA na aura utkarSataH asaMkhyeya kAla-asaMkhya utsarpiNI aura avasarpiNImuharta aura utkarSataH tIna hajAra varSa kI hai| usakI kAyasthiti parimANa hai| 1. bha.vR.217, athaikendriyANAmucchvAsAdibhAvAducchvAsAdezca vAyurUpatvAt saMbhAvyaudArikavaikriyazarIrarUpaH tadIyapudgalAnAmAnaprANasajJitAnAmaudArikakiM vAyukAyikAnAmapyucchvAsAdinA vAyunaiva bhavitavyamutAnyena kenApi pRthi- vaikriyazarIrapudgalebhyo'nantaguNapradezatvena sUkSmataryaMtaccharIravyapadezyatvAt, vyAdInAmiva tadvilakSaNena ? ityAzaGkAyAM praznayanAha-'vAuyAe' NamityAdi, tathA ca pratyucchvAsAdInAmabhAva iti naanvsthaa| athocchvAsasyApi vAyutvAdanyenocchvAsavAyunA bhAvyaM tasyApyanyenaivamana- 2. paNNa.476 | vsthaa| naivamacetanatvAttasya, kiM ca yo'yamucchvAsavAyuH sa vAyutvepi na vAyu- 3. vahI,18026 / Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 203 bhagavaI za.2: u.1: sU.10-12 10. se bhaMte ! kiM puDhe uddAti ? apuDhe sa bhadanta ! kiM spRSTaH avadrAti ? aspRSTaH 10. 'bhante ! kyA vAyukAyika jIva spRSTa hokara uddAti? avadrAti ? maratA hai ? athavA aspRSTa rahakara maratA hai ? goyamA ! puDhe uddAti, no apuDhe uddAti // gautama ! spRSTaH avadrAti, no aspRSTaH ava- gautama ! vaha spRSTa hokara maratA hai, aspRSTa rahakara nahIM mrtaa| draati| bhASya 1. sUtra 10 AyuSya do prakAra kA hotA hai--sopakrama Ayu aura nirupakrama hai|' nirupakrama Ayu vAle vAyukAyika jIva zastra se aspRSTa hokara Ayu / 'tattvArtharAjavArtika meM sopakrama aura nirupakrama ke sthAna para marate haiN| kintu sopakrama Ayu vAle jIva zastra se spRSTa hokara marate apavartya aura anapavartya kA nirdeza milatA hai| apavartya kA artha haiN| hai-haas| vRtti meM svakAya-zastra aura parakAya-zastra donoM kA ullekha vRttikAra ke anusAra yaha sUtra sopakrama Ayu kI apekSA se kiyA gayA hai|' 11. se bhaMte ! kiM sasarIrI nikkhamai ? sa bhadanta ! kiM sazarIrI niSkAmati ? 11. 'bhante ! kyA vAyukAyika jIva sazarIra asarIrI nikkhamai? azarIrI niSkAmati ? niSkamaNa karatA hai ? athavA azarIra niSkramaNa goyamA ! siya sasarIrI nikkhamai, siya gautama ! syAt sazarIrI niSkAmati, syAd karatA hai? asarIrI nikkhamai // azarIrI nisskaamti| gautama ! vaha syAt sazarIra niSkramaNa karatA hai, syAt azarIra niSkramaNa karatA hai| 12. se keNadveNaM bhaMte ! evaM bucai-siya tat kenArthena bhadanta ! evamucyate syAt 12. bhante ! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA sasarIrI nikkhamai, siya asarIrI sazarIrI niSkAmati, syAd azarIrI hai-vAyukAyika jIva syAt sazarIra niSkramaNa nikkhamai? niSkAmati ? karatA hai, syAt azarIra niSkramaNa karatA hai ? goyamA ! vAuyAyassa NaM cattAri sarIrayA gautama ! vAyukAyasya catvAri zarIrANi / gautama ! vAyukAyika jIva ke cAra zarIra prajJapta paNNatA, taM jahA-orAlie, veubie, prajJaptAni, tad yathA--audArika, vaikriya, haiM, jaise-audArika, vaikriya, taijasa aura teyae, kmme| orAliya-veubbiyAI taijasaM, karmakam / audArika-vaikriye viprahAya kaarmnn| vaha audArika aura vaikriya zarIra ko vippajahAya teyaya-kammaehiM nikkhamai / se taijasa-karmakAbhyAM niSkAmati / tat tenArthena chor3akara taijasa aura kArmaNa zarIra ke sAtha teNadveNaM goyamA ! evaM bucai-siya gautama ! evamucyate-syAt sazarIrI niSkA- niSkramaNa karatA hai| gautama ! isa apekSA se yaha sasarIrI nikkhamai, siya asarIrI nikkha- mati, syAda azarIrI nisskaamti| kahA jA rahA hai--vaha syAt sazarIra niSkramaNa mii|| karatA hai, syAt azarIra niSkramaNa karatA hai| bhASya 1. sUtra 11,12 prastuta AlApaka meM zarIra-yukta aura zarIra-mukta avasthAoM kI carcA hai| saMsArI dazA meM jIva zarIramukta kabhI nahIM hotaa| audArika aura vaikriya ye donoM jIvana-paryanta vidyamAna rahane vAle zarIra haiN| mRtyu ke kSaNa meM ye chUTa jAte haiN| jIva naye janma-sthAna ke lie prasthAna karatA hai, usa samaya antarAla-gati meM do zarIra jIva ke sAtha rahate haiM--taijasa aura kaarmnn| audArika aura vaikriya zarIra kI apekSA se vAyukAya kA azarIra niSkramaNa hotA hai| taijasa aura kArmaNa zarIra kI apekSA se usakA sazarIra niSkramaNa hotA hai| 1. (ka) bha. 20186 (kha) pnnnn.6/114-117| 2. ta.rA.vA.2153-bAhyapratyayavazAdAyuSo haaso'pvrtH| bAhyasyopaghAta- nimittasya viSazastrAdeH sati savidhAne hAso'pavarta ityucyte| apavartya mAyurveSAM ta ime apavAyuSaH nApavAyuSo'napavAyuSaH / 3. bh.vR.2|10-sopkrmaapekssmidm| 4. vahI, 2110-spRSTaH svakAyazastreNa parakAyazastreNa vA / Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 bhagavaI za.2: u.1: sU.13-15 maDAi-niyaMTha-padaM mRtAdi-nirgrantha-padam mRtAdI-nirgrantha-pada 13. maDAI NaM bhaMte ! niyaMThe no niruddhabhave, no matAdI bhadanta ! nirgranthaH no niruddhabhavaH, no 13. 'bhante ! yAcitabhojI nirgrantha, jisane bhava kA niruddhabhavapavaMce, no pahINasaMsAre, no pahI- niruddhabhavaprapaJcaH, no prahINasaMsAraH, no nirodha nahIM kiyA hai aura bhava ke vistAra kA NasaMsArakheyaNijje, no vocchiNNasaMsAre, no prahINasaMsAravedanIyaH, no vyavacchinnasaMsAraH, nirodha nahIM kiyA hai, jisane saMsAra ko prahINa vocchiNNasaMsAraveyaNijje, no nidviyaDe, no no vyavacchinnasaMsAravedanIyaH, no niSThitArthaH, nahIM kiyA hai aura saMsAra-vedanIya karma ko bhI niviyadukaraNije puNaravi itthatthaM havvamA- no niSThitArthakaraNIyaH punarapi ityaMsthaM 'havvaM' prahINa nahIM kiyA hai, jisane saMsAra ko vyucchinna gacchai? Agacchati ? nahIM kiyA hai aura saMsAra vedanIya karma ko bhI vyucchinna nahIM kiyA hai, jisane apanA prayojana siddha nahIM kiyA hai aura prayojana-pUrti ke lie karaNIya kAryoM ko bhI siddha nahIM kiyA hai, kyA phira itthaMstha (tiryaJca Adi ke rUpoM) ko prApta hotA hai ? haMtA goyamA ! maDAI NaM niyaMThe no hanta gautama ! mRtAdI nirgranthaH no niruddhabhavaH, hAM, gautama ! yAcitabhojI nirgrantha, jisane bhava niruddhabhave, no niruddhabhavapavaMce, no pahINa- no niruddhabhavaprapaJcaH, no prahINasaMsAraH, no kA nirodha nahIM kiyA hai aura bhava ke vistAra saMsAre, no pahINasaMsAraveyaNije, no vo- prahINasaMsAravedanIyaH, no vyavacchinnasaMsAraH, kA nirodha nahIM kiyA hai, jisane saMsAra ko prahINa chiNNasaMsAre, no vocchiNNasaMsAraveyaNi- no vyavacchinnasaMsAravedanIyaH, no nichitArthaH, nahIM kiyA hai aura saMsAravedanIya karma ko bhI je, no niviyade, no nidviyadvakaraNijje puNa- no niSThitArthakaraNIyaH punarapi itthaMsthaM 'havvaM' prahINa nahIM kiyA hai, jisane saMsAra ko vyucchinna ravi itthatyaM hbbmaagcchi|| aagcchti| nahIM kiyA hai aura saMsAra-vedanIya karma ko bhI vyucchinna nahIM kiyA hai, jisane apanA prayojana siddha nahIM kiyA hai aura prayojana-pUrti ke lie karaNIya kAryoM ko bhI siddha nahIM kiyA hai, phira se itthaMstha (tiryaJca Adi ke rUpoM) ko prApta hotA 14. se NaM bhaMte ! kiM ti vattavbaM siyA ? sa bhadanta ! kimiti vaktavyaH syAt ? 14. bhante ! vaha kisa zabda ke dvArA vAcya hotA goyamA ! pANe tti vattavyaM siyaa| bhUe tti gautama ! prANaH iti vaktavyaH syAt / bhUtaH vattavaM siyaa| jIve tti vattabaM siyaa| satte iti vaktavyaH syaat| jIvaH iti vaktavyaH tti vattavvaM siyaa| viSNu tti kttavbaM siyaa| syAt / sattva iti vaktavyaH syaat| vijJaH vede tti vattavyaM siyaa| pANe bhUe jIve satte iti vaktavyaH syAt / vedaH iti vaktavyaH viSNU vede tti vattavvaM siyaa|| syAt / prANaH bhUtaH jIvaH sattvaH vijJaH vedaH iti vaktavyaH syaat| gautama ! baha prANa zabda ke dvArA vAcya hotA hai| vaha bhUta zabda ke dvArA vAcya hotA hai| vaha jIva zabda ke dvArA vAcya hotA hai / vaha sattva zabda ke dvArA vAcya hotA hai| vaha vijJa zabda ke dvArA vAcya hotA hai| vaha veda zabda ke dvArA vAcya hotA hai| vaha prANa, bhUta, jIva, sattva, vijJa aura veda-isa rUpa meM vAcya hotA hai| 15. se keNaTeNaM pANe tti vattabaM siyA jAva tat kenArthena prANaH iti vaktavyaH syAd yAvad 15. bhante ! vaha kisa apekSA se 'prANa' zabda ke vede tti vattavvaM siyA? vedaH iti vaktavyaH syAt ? dvArA vAcya hotA hai yAvat 'veda' zabda ke dvArA vAcya hotA hai ? goyamA! jamhA ANamai vA, pANamai vA gautama ! yasmAd aniti vA, apAniti vA, gautama ! kyoMki vaha Ana, apAna tathA ucchvAsa ussasai vA, nIsasai vA tamhA pANe tti ucchvasiti vA, niHzvasiti vA, tasmAt aura niHzvAsa karatA hai, isalie vaha 'prANa' zabda vattavbaM siyaa| prANaH iti vaktavyaH syaat| ke dvArA vAcya hotA hai| jamhA bhUte bhavati bhavissati ya tamhA bhUe yasmAd bhUtaH bhavati bhaviSyati ca tasmAd bhUtaH kyoMki vaha thA, hai aura hogA, isalie vaha 'bhUta' tti vattavyaM siyaa| iti vaktavyaH syAt / zabda ke dvArA vAcya hotA hai| Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 205 za.2: u.1: sU.15-17 jamhA jIve jIvati, jIvattaM AuyaM ca kammaM uvajIvati tamhA jIve tti vattavaM siyaa| yasmAda jIvaH jIvati, jIvatvaM Ayuzca karma upajIvati tasmAj jIvaH iti vaktavyaH syAt / kyoMki jIva jItA hai--prANa dhAraNa karatA hai, jIvatva aura AyuSya karma kA anubhava karatA hai, isalie vaha 'jIva' zabda ke dvArA vAcya hotA jamhA satte subhAsumehiM kammehiM tamhA satte tti vattavaM siyaa| jamhA tittakaDukasAyaMbilamahure rase jANai tamhA viSNu tti vattavaM siyaa| yasmAt sattvaH zubhAzubhaiH karmabhiH tasmAt kyoMki vaha zubha aura azubha karmoM ke dvArA sattvaH iti vaktavyaH syAt / viSAdayukta banatA hai, isalie vaha 'sattva' zabda ke dvArA vAcya hotA hai| yasmAt tiktakaTukaSAyAmlamadhurAn rasAn kyoMki vaha tikta, kaTu, kasaile, amla aura madhura jAnAti tasmAd vijJaH iti vaktavyaH syaat| rasoM ko jAnatA hai, isalie vaha 'vijJa' zabda ke dvArA vAcya hotA hai| yasmAd vedayati ca sukha-dukhaM tasmAd vedaH iti / kyoMki vaha sukha-duHkha kA vedana karatA hai, isalie vaktavyaH syaat| tat tenArthena prANaH iti vaha 'veda' zabda ke dvArA vAcya hotA hai| isa vaktavyaH syAd yAvad vedaH iti vaktavyaH apekSA se vaha 'prANa' zabda ke dvArA vAcya hotA syaat| hai yAvat 'veda' zabda ke dvArA vAcya hotA hai| jamhA vedeti ya suha-dukkhaM tamhA vede tti vattavaM siyaa| se teNaTeNaM pANe tti vattavaM siyA jAba vede ti vattabaM siyaa|| 16. maDAI NaM bhaMte ! niyaMThe niruddhabhave, niru- mRtAdI bhadanta ! nirgranthaH niruddhabhavaH, niruddha- 16. bhaMte ! yAcitabhojI nirgrantha, jisane bhava kA dabhavapavaMce, pahINasaMsAre, pahINasaMsAra- bhavaprapaJcaH, prahINasaMsAraH, prahINasaMsAra- nirodha kiyA hai aura bhava ke vistAra kA nirodha veyaNijje, vocchiNNasaMsAre, vocchiNNa- vedanIyaH, vyavacchinnasaMsAraH, vyavacchinnasaMsAra- kiyA hai, jisane saMsAra ko prahINa kiyA hai aura saMsAraveyaNije, nidviyaTe, nidviyaTukaraNijje vedanIyaH, niSThitArthaH, niSThitArthakaraNIyaH no saMsAravedanIya karma ko bhI prahINa kiyA hai, jisane no puNaravi itthatthaM habbamAgacchai? punarapi ityaMsthaM 'havvaM' Agacchati ? saMsAra ko vyucchinna kiyA hai aura saMsAravedanIya karma ko bhI vyucchinna kiyA hai, jisane apanA prayojana siddha kiyA hai aura prayojana-pUrti ke lie karaNIya kAryoM ko bhI siddha kiyA hai, kyA phira se itthaMstha (tiryaJca Adi ke rUpoM) ko prApta nahIM hotA? haMtA goyamA ! maDAI NaM niyaMThe niruddhabhave, hanta gautama ! mRtAdI nirgranthaH niruddhabhavaH, hAM, gautama ! yAcitabhojI nirgrantha, jisane bhava niruddhabhavapavaMce, pahINasaMsAre, pahINa- niruddhabhavaprapaJcaH, prahINasaMsAraH, prahINa- kA nirodha kiyA hai aura bhava ke vistAra kA saMsAraveyaNije, vocchiNNasaMsAre, vocchi- saMsAravedanIyaH, vyavacchinnasaMsAraH, vyavacchinna- nirodha kiyA hai, jisane saMsAra ko prahINa kiyA paNasaMsAraveyaNije, nidviyaTe, nidviyadu- saMsAravedanIyaH, niSThitArthaH, niSThitArthakara- hai aura saMsAravedanIya karma ko bhI prahINa kiyA karaNije no puNaravi itthatyaM havva- NIyaH no punarapi ityaMsthaM 'havvaM' aagcchti| hai, jisane saMsAra ko vyucchinna kiyA hai aura maagcchi|| saMsAravedanIya karma ko bhI vyucchinna kiyA hai, jisane apanA prayojana siddha kiyA hai aura prayojana-pUrti ke lie karaNIya kAryoM ko bhI siddha kiyA hai, phira se itthaMstha (tiryaJca Adi ke rUpoM) ko prApta nahIM hotaa| 17. se NaM bhaMte ! kiM ti kttavaM siyA? sa bhadanta ! kimiti vaktavyaH syAt ? 17. bhaMte ! vaha kisa zabda ke dvArA vAcya hotA hai| vyaH syAt / muktaH iti vaktavyaH pAragae tti vattavaM siyaa| pa goyamA ! siddhe tti vattavvaM siyaa| buddhe ti gautama ! siddhaH iti vaktavyaH syAt / buddhaH gautama ! vaha 'siddha' zabda ke dvArA vAcya hotA kttavvaM siyaa| matte tti vattavbaM siyaa| iti vaktavyaH syAt / muktaH iti vaktavyaH hai| vaha 'buddha' zabda ke dvArA vAcya hotA hai| pAragae tti vattavaM siyaa| paraMparagae tti syaat| pAragataH iti vaktavyaH syaat|| vaha 'mukta' zabda ke dvArA vAcya hotA hai| vaha vattavyaM siyaa| siddhe buddhe mutte parinibuDe paraMparagataH iti vaktavyaH syAt / siddhaH buddhaH 'pAragata' zabda ke dvArA vAcya hotA hai| vaha aMtakaDe savvadukkhappahINe tti vattavaM siyaa|| muktaH parinirvRtaH antakRtaH sarvadukhaprahINaH 'paraMparagata' zabda ke dvArA vAcya hotA hai| vaha iti vaktavyaH syaat| siddha, buddha, mukta, parinirvRta, antakRta, sarvadukhaprahINa isa rUpa meM vAcya hotA hai| Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.2: u.1: sU.13-17 206 bhagavaI bhASya 1. sUtra 13-17 maDAI-cUrNikAra ne 'maDAI' ke do artha kie haiM-mRtayAcI saMsAra-vedanIya-vyavaccheda kA artha hai-caturgati-gamana meM hetubhUta aura mRtaashii| mRta kA artha hai acitta / acitta kI yAcanA karane saMsAravedanIya karma kA vyavaccheda honaa|| vAlA mRtayAcI tathA acitta kA azana karane vAlA mRtAzI hotA prastuta viSaya kI mImAMsA ke lie prathama zataka ke 384 se hai| vRttikAra ne isakA artha mRtAdI-prAsukabhojI kiyA hai| 361 taka ke sUtra draSTavya haiN| cUrNi aura vRtti ke artha asaMgata nahIM haiN| saMskRta zabda koSa tAtparya kI bhASA meM kahA jA sakatA hai ki jisa prayojana ke ke anusAra mRta kA artha 'yAcita' hai| manusmRti meM bhI isakA prayoga lie muni banatA hai, usa prayojana ke siddha na hone para vaha itthaMstha milatA hai| isake AdhAra para mRtAdI kA artha hai-yaacitbhojii| avasthA meM calA jAtA hai aura prayojana ke siddha ho jAne para mani ukta tInoM artha prakaraNa-saMgata haiN| itthaMstha avasthA ko pAra kara jAtA hai| saMsthAna do prakAra kA hotA prastuta AlApaka kA pratipAdya yaha hai-muni-jIvana ke lie haiM-itthaMstha aura anitthNsth| saMsArI jIva kA saMsthAna itthaMsthakevala acitabhojI yA yAcitabhojI honA hI paryApta nahIM hai, usake niyata AkAra vAlA, amuka-amuka prakAra kA hotA haiM / ' vargIkRta rUpa meM usake chaha prakAra haiN| siddha jIva ke anitthaMstha saMsthAna hotA lie nirodha, prahANa aura vyavaccheda bhI Avazyaka hai| hai| itthaMstha kI vizeSa jAnakArI ke lie dekheM, dasaveAliyaM, nirodha-1. bhava-nirodha 2. bhava-prapaJca-nirodha 6 / 4 / 7 kA ttippnn| prahANa-1. saMsAra-prahANa 2. saMsAravedanIya-prahANa / saMsAra-cakra meM paryaTana karane vAlA jIva avasthA-bheda ke anusAra vyavaccheda-1. saMsAra-vyavaccheda 2. sNsaarvedniiy-vyvcched| chaha nAmoM se saMbodhita hotA hai| ve nAma sUtra meM nirdiSTa haiN| inameM bhava kA artha hai-jnm| saMsAra kA artha hai-cAra gtiyoN| cauthA nAma 'satta' hai| meM gamana yA paryaTana | bhava-nirodha kA artha hai--caramadeha, usake pazcAt vRttikAra ne isake 'sattva' 'sakta' aura 'zakta tIna saMskRta rUpa dUsare janma kA na honaa| die haiN| kintu inameM jIva ke artha meM 'sattva' zabda adhika prayukta bhava-prapaJca-nirodha kA artha hai-deva, manuSya Adi janmoM ke aura prasiddha hai| 'sattva' kA karma ke sAtha saMbaMdha bhI vivakSita hai| jIva zubha-azubha karma ke dvArA viSAda ko prApta hotA hai, isalie vistAra kA nirodh| vaha sattva kahalAtA hai| tattvArtharAjavArtika aura sarvArthasiddhi meM sattva saMsAra-prahANa kA artha hai-caturgatigamana kA kSINa honaa| kI vyAkhyA karma ke sandarbha meM milatI hai| saMsAra-vedanIya-prahANa kA artha hai-saMsAra-vedanIya karma kA prastuta Agama ke 20117 meM jIva ke 23 paryAyavAcI nAma kSINa honaa| nirdiSTa haiN| ghavalA meM bhI jIva ke 20 paryAyavAcI nAma batalAe gae saMsAra-vyavaccheda kA artha hai-caturgati-gamana ke anubandha kA haiN|" prastuta AlApaka (sU. 17) meM mukta jIva ke ATha ekArthaka vyavaccheda (vinAza yA TUTanA) honaa| nAmoM kA nirdeza hai| 1. bh.cuu.2|13-mRtyaajii maDAI mRtAsI vaa| NetthaM tadbhAva itthatvaM manuSyAditvamiti bhAvaH, anusvAralopazca prAkRtatvAt / 2. ma.vR.2/13-mRtAdI-prAsukabhojI,upalakSaNatvAdeSaNIyAdI ceti dRshym| 6. tthaannN,6|31| 3. abhi. 3|530-mRtN tu yAcitam / 7. ovA.sU.165,gA.4. manu. 4|4,5-mRtN syAdyAcitaM bhaikSamamRtaM syAdayAcitam / saMThANamaNityaMtthaM jarAmaraNaviSpamukANaM / 5. bh.vR.2|13-'no nirudhdabhave' ti aniruddhAtanajanmA, caramabhavAprApta 8. bh.vR.2|14-ydaa tUcchvAsAdidharmaMyugapadasau vivakSyate tadA prANo bhUto ityarthaH / ayaM ca bhavadvayaprAptavyamokSo'pi syAdityAha-niruddhabhavapabaMce tti jIvaH sattvo vijJo vedayitetyetattaM prati vAcyaM syAt |.....sktH--aasktH prAptavyabhavavistAra ityarthaH / ayaM ca devamanuSyabhavaprapaJcApekSayA'pi syAdityata zakto vA-samarthaH sundarAsundarAsu ceSTAsu athavA saktaH-saMvaddhaH zubhAzubhaiH Aha-'No pahINasaMsAre' ti prahINacaturgatigamana ityrthH| yata evamata eva krmbhiriti| 'no pahINasaMsAraveyaNijje' tti aprakSINasaMsAravedyakarmA / ayaM ca sakRcaturgati- 6. (ka) t.raa.vaa.7|11-anaadikrmbndhvshaat sIdantIti sattvAH / anAdinA gamanato'pi syAdityata Aha-'no vocchinnasaMsAre' ti atruTitacatu- aSTavidhakarmabandhasantAnena tIvraduHkhayoniSu catasRSu gatiSu sIdantIti sattvAH / gatigamanAnubandha ityarthaH / ata eva 'no vocchinnasaMsAraveyaNije' tti 'no' naiva (kha) sarvArthasiddhi, 7|11,pR.346-dusskrmvipaakvshaannaanaayonissu sIdavyavacchinnam anuvandhavyavacchedena caturgatigamanavedyaM karma yasya sa tathA / atantIti sattvAH jiivaaH|| eva 'no niTThiya?' ti anisstthitpryojnH| ata evaM 'no niTThiyadvakaraNijje'tti 10. pa.khaM.dhavalA, pu.1, khaM.1, bhA.1, sU.2, gA.81,82-- 'no' naiva niSThitArthAnAmiva karaNIyAni-kRtyAni yasya sa tathA / yata evaM jIvo kattA ya vattA ya pANI bhottA ya pogglo| vidho'sAvataH punarapIti, anAdau saMsAre pUrva prAptamidAnI punarvizuddhacaraNA vedo viNhU sayaMbhUya sarIrI taha mANavo // vApteH sakAzAdasambhavanIyam 'itthaMtthaM' ti 'ityartham etamartham-anekaza sattA jantU ya mANI ya mAI jogI ya saMkaDo / asaMkaDo ya khettaNhu antarappA taheba ya // stiryaGnaranAkinArakagatigamanalakSaNam 'ityatta'miti pAThAntaraM tatrAnena prakAre Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI zabda - vimarza jIvatva vRttikAra ne jIvatva kA artha 'upayoga- lakSaNa' kiyA isakA artha prANatva bhI kiyA jA sakatA hai| jIva prANa ke hai|' 18. sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte! tti bhagavaM goyame samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdati nama'sati, vaMdittA namaMsittA saMjameNaM tavasA appANaM bhAvemANe viharati // 16. tae NaM samaNe bhagavaM mahAvIre rAyagihAo nagarAo guNasilAo ceiAo paDinikkhamai, paDinikkhamittA bahiyA jaNavayavihAraM viharai / / khaMdayakahA-padaM 21. tIse NaM kayaMgalAe nayarIe bahiyA uttarapuratthime disIbhAe chattapalAsae nAmaM ceie hotyA vaNNao // 22. tae NaM samaNe bhagavaM mahAvIre uppannanANadaMsaNadhare arahA jiNe kevalI jeNeva kayaMgalA nayarI jeNeva chattapalAsae ceie teNeva uvAgacchai, uvAgacchittA ahApaDirUvaM oggahaM ogiNhai, ogihittA saMjameNaM tavasA appANaM bhAvemANe viharai jAva samosaraNaM / parisA niggacchai / 23. tIse NaM kayaMgalAe nayarIe adUrasAmaMte sAvatthI nAmaM nayarI hotyA vaNNao // skandakakathA-padam 20 teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM kayaMgalA nAmaM tasmin kAle tasmin samaye kayaJjalA nAma nagarI hotyA vaNNao // nagarI AsIt-varNakaH / 24. tatya NaM sAvatthIe nayarIe gaddabhAlassa aMtevAsI khaMdae nAmaM kaccAyaNasagotte parivvAyage parivasa -- ribveda - jajubveda - sAmaveda- ahavvaNaveda-itihAsa-paMcamANaM nighaMTuchaTThANaM--cauNhaM vedANaM saMgovaMgANaM sarahassANaM sArae dhArae pArae saDaMgavI sadvitaMtavisArae, saMkhANe sikkhAkappe vAgaraNe chaMde nirutte jotisAmayaNe, aNNesu 1. bha. vR. 2/15 jIvatvaM upayogalakSaNam / 2. pra. sA. gA. 147- 207 dvArA jItA hai, isalie yaha artha saMgata bhI hai| pravacanasAra meM isa Azaya kA nirukta bhI upalabdha hai| ' tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti bhagavAn gItamaH zramaNaM bhagavantaM mahAvIraM vandate namasyati, vanditvA namasyitvA saMyamena tapasA AtmAnaM bhAvayan viharati / tataH zramaNaH bhagavAn mahAvIra : rAjagRhAt nagarAd guNazilakAc caityAt pratiniSkrAmati, pratiniSkramya bahiH janapadavihAraM viharati / tasyAH kayaJjalAyAH nagaryAH bahiH uttarapaurastye digbhAge chatrapalAzakaM nAma caityam AsIt-varNakaH / tataH zramaNaH bhagavAn mahAvIraH utpannajJAnadarzanadharaH arhat jinaH kevalI yatraiva kayaJjalA nagarI yatraiva chatrapalAzakaM caityaM tatraiva upAgacchati, upAgamya yathApratirUpam avagraham avagRhNAti, avagRhya saMyamena tapasA AtmAnaM bhAvayan viharati yAvat samavasaraNam / pariSad nirgacchati / tasyAH kayaJjalAyAH nagaryAH adUrasAmante zrAvastI nAma nagarI AsIt varNakaH / tatra zrAvastyAM nagaryAM gardabhAlasya antevAsI skandakaH nAma kAtyAyanasagotraH parivrAjakaH parivasati -- Rgveda-yajurveda - sAmaveda - atharva- veda- itihAsa - paJcamAnAM nighaNTuSaSThAnAMcaturNAM vedAnAM sAGgopAGgAnAM sarahasyAnAM sArakaH dhArakaH pAragaH SaDaMgavid SaSTitantravizAradaH saMkhyAne zikSAkalpe vyAkaraNe chandasi nirukte jyautiSAyaNe anyeSu ca bahuSu za.2H u.1: sU.17-24 18. bhaMte ! vaha aisA hI hai, bhaMte ! vaha aisA hI hai - isa prakAra bhagavAn gautama zramaNa bhagavAn mahAvIra ko vandana - namaskAra karate haiM, vandananamaskAra kara saMyama aura tapa se apane Apa ko bhAvita karate hue viharaNa kara rahe haiN| 16 zramaNa bhagavAn mahAvIra rAjagRha nagara aura guNazilaka caitya se punaH niSkramaNa karate haiM, punaH niSkramaNa kara rAjagRha ke AsapAsa janapada meM viharaNa kara rahe haiN| skandakakathA-pada 20. usa kAla aura usa samaya kayaMjalA nAmaka nagarI thI- nagara - varNana | 21. usa kayaMjalA nagarI ke bAhara uttarapUrva digbhAga (IzAnakoNa) meM chatrapalAzaka nAmaka caitya thAcaitya kA varNana | 22. utpanna jJAna-darzana ke dhAraka, arhat, jina, kevalI, zramaNa bhagavAn mahAvIra jahAM kathaMjalA nagarI aura chatra palAzaka caitya hai, vahAM Ate haiM, vahAM Akara ve pravAsa yogya sthAna kI anumati lete haiM, anumati lekara saMyama aura tapa se apane Apako bhAvita karate hue raha rahe haiM yAvat bhagavAn kA samavasaraNa / pariSad kA nagara se niSkramaNa | 23. usa kayaMjalA nagarI se kucha dUrI para zrAvastI nAmaka nagarI thI-- nagara - varNana / 1. 24. usa zrAvastI nagarI meM gardabhAla kA antevAsI kAtyAyanasagotra skandaka nAma kA parivrAjaka rahatA hai| vaha Rgveda, yajurveda, sAmaveda aura atharvaNaveda - ye cAra veda, pAMcavA~ itihAsa aura chaThA nighaNTu inakA sAMgopAMga rahasya- sahita sAraka (pravartaka), dhAraka aura pAragAmI thaa| vaha chahoM aMgoM kA vettA, SaSTitantra kA vizArada, saMkhyAna, zikSA, kalpa, vyAkaraNa, chanda, nirukta, pANehiM caduhiM jIvadi jIvissadi jo hi jIvido pubvaM / so jIvo pANA puNa poggaladavvehiM NivvattA // Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI za.2: u.1: sU.24 208 ya bahUsu baMmaNNaesu parivAyaesu ya nayesu su- brahmaNyakeSu parivrAjakeSu ca nayeSu su- pariniTThie yA vi hotthaa|| pariniSThitazcApi AsIt / jyotiSazAstra, anya aneka brAhmaNa aura parivrAjaka sambandhI nayoM meM niSNAta thaa| kI kucha zAoM ke Adha bhASya 1. sUtra 24 prastuta satra meM skandaka parivrAjaka kA zikSA-saMbaMdhI jo varNana mizra ke anusAra SaSTitaMtra ke kartA vArSagaNya haiM / unakA samaya IsA kiyA gayA hai, vaha zailIgata varNana hai| devardhigaNI ke samaya meM AgamoM kI tIsarI zatAbdI (I. sa. 230-300) mAnA jAtA hai| skandaka kA saMkalana aura lipIkaraNa huA taba varNana kI kucha zailiyAM sAMkhya parivrAjaka thA, yaha ikatIsaveM sUtra meM nirdiSTa upakaraNoM se spaSTa nirdhArita kI gaI, jaise-nagaravarNana, rAjavarNana, caityavarNana Adi hai| "guNaratna sUri ne SaDdarzanasamucaya kI TIkA meM sAMkhya mata ke aadi| isI prakAra parivrAjaka ke varNana kI bhI zailI kA mukhya sUtra sAdhuoM ke AcAra kA nimna prakAra se varNana kiyA hai--'sAMkhya mata ovAiyaM hai| usameM parivrAjaka kA jo varNana hai, vahI yahAM uddhRta ke anuyAyI sAdhu tridaNDI athavA ekadaNDI hote haiM, ye kaupIna dhAraNa hai|' vahAM sAMkhya, brAhmaNa aura kSatriya tInoM paramparAoM ke parivrAjakoM karate haiM, gerue raMga ke vastra pahanate haiM, bahuta se coTI rakhate haiM, kA saMyukta varNana hai| isalie usameM vaidika aura sAMkhya donoM bahuta se jaTA bar3hAte haiM aura bahuta se chure se muNDana karAte haiN| ye paramparAoM ke sAhitya kA ullekha hai| chAndogya upaniSada aura loga mRgacarma kA Asana rakhate haiM , brAhmaNoM ke ghara AhAra lete haiM, mahAbhArata meM kevala vaidika sAhitya kI carcA hai| vahAM SaSTitantra kA pAMca grAsa mAtra bhojana karate haiM aura bAraha akSaroM kA jApa karate ullekha nahIM hai| parivrAjaka zuka ke varNana meM bhI donoM paramparAoM haiM / ina logoM ke bhakta namaskAra karate samaya 'U~ namo nArAyaNAya' kA mizraNa milatA hai| vaha sAMkhya samaya kA vidvAna thaa| use vedoM kahate haiM aura sAdhu loga kevala 'nArAyaNAya namaH' bolate haiN| sAMkhya kA vidvAn bhI batalAyA gayA hai|' parivrAjaka jIvoM kI rakSA ke lie svayaM jala chAnane kA vastra rakhateM hai aura apane bhaktoM ko pAnI chAnane ke liye chattIsa aMgula lambA vaidika saMhitAoM aura brAhmaNoM meM 'sAMkhya' zabda kA prayoga aura bIsa aMgula caur3A majabUta vastra rakhane kA upadeza dete haiM / ye nahIM miltaa| bRhadAraNyaka, chAndogya, taittirIya, aitareya aura kauSItakI loga mIThe pAnI meM khArA pAnI milAne se jIvoM kI hiMsA mAnate haiM jaise prAcIna upaniSadoM meM bhI 'sAMkhya' zabda kA prayoga upalabdha nahIM aura jala kI eka bUMda meM ananta jIvoM kA astitva svIkAra karate hotaa| zvetAzvatara upaniSad meM sAMkhya aura yoga kA eka sAtha prayoga haiM / ina logoM ke AcAryoM ke sAtha 'caitanya' zabda lagAyA jAtA milatA hai| usameM ajA (prakRti) aura aja (puruSa) kA jo nirUpaNa hai / ' sAMkhya loga karma-kANDa ko, yajJa-yAga ko aura veda ko nahIM hai, usase jJAta hotA hai ki yaha upaniSad sAMkhya darzana kA hI eka mAnate / ye loga adhyAtmavAdI hote haiM, hiMsA kA virodha karate haiM graMtha rahA hai| mahAbhArata aura purANa-sAhitya meM 'sAMkhya' kA ullekha aura veda, purANa, mahAbhArata, manusmRti Adi kI apekSA sAMkhya tattvajJAna pracura mAtrA meM upalabdha hotA hai| ko zreSTha samajhate haiM / ina logoM kA mata hai ki yatheSTa bhogoM kA sAMkhya darzana mUlataH zramaNa-paramparA kA eka darzana hai| veda / sevana karane para tathA kisI bhI Azrama meM rahane para bhI yadi kapila usake lie pramANa nahIM rhaa| yaha RSiprokta darzana hai| kapila RSi ke paccIsa tattvoM kA jJAna ho gayA hai. yadi sAMkhya mata meM bhakti ho isake Adya pravartaka haiN| ve siddha puruSa the| zrIkRSNa kahate haiM-maiM gaI to binA kriyA ke bhI makti ho sakatI hai / sAMkhyoM ke mata siddhoM meM kapila muni huuN| kapila muni ne apane prathama ziSya AsurI meM paccIsa tattva aura pratyakSa, anamAna aura zabda ye tIna pramANa ko sAMkhya zAstra kA upadeza diyaa| unake ziSya paMcazikha the| mAne gaye haiM / vaidika granthoM meM kapila ko nAstika aura zruta-viruddha cInI baudhda sampradAya ke anusAra ve SaSTitaMtra ke kartA mAne taMtra kA pravartaka kahakara kapila-praNIta sAMkhya aura pataJjali ke jAte haiM / kiMtu yaha vivAdAspada hai| ahirbudhnya saMhitA aura vAcaspati yoga-zAstra ko anupAdeya kahA hai|" 1. ovaa.suu.67| 2. vhii,suu.66,67| 3. (ka) chaa.up.7|1|1,2| (kha) mahAbhArata, zAnti prv,201|7,86| (2) uttarAdhyayanaH eka samIkSAtmaka adhyayana,pR.81,82 / 4. naayaa,1|5|52 teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM sue nAmaM paribvAyae hotthA riuvyeya-jajubveya-sAmaveya-athavvaNaveya-sadvitaMtakusale saMkhasamae lddhtte| 5. shve.up.6|13| 6. giitaa,10|26 gaMdharvANAM citrarathaH siddhAnAM kapilo muniH| 7. DA. jagadIzacaMdra jaina, syAdvAdamaMjarI-pariziSTa,pR.333-335 / 8. (ka) vahI,pR.422,423, (kha) SaDdarzanasamuccaya, guNaratlasUri-kRta TIkA, tRtIyo'dhikAraH, pR. 140--- athAdau sAMkhyamataprapannAnAM parijJAnAya liGgAdikaM nigdyte| tridaNDA ekadaNDA vA kaupInavasanA dhAturaktAmbarAH zikhAvanto jaTinaH kSuramuNDAH mRgacarmAsanA dvijagRhAzanAH paJcagrAsIparA vA dvAdazAkSara-jApinaH parivrAjakAdayaH / tadbhaktAH bandamAnA U~ namo nArAyaNAyeti vadanti, te tu nArAyaNAya nama iti prAhuH / teSAM ca mahAbhArate bITeti khyAtA dAravI mukhavastrikA mukhaniHzvAsanirodhikA bhUtAnAM dayAnimittaM bhvti| yadAhuste-- Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 206 za.2: u.1: sU.24 zabda-vimarza kAtyAyana yaha kauzika gotra kA eka avAntara bheda hai|' ke lie upayukta / " brahmaNya kA artha hai-brAhmaNa ke lie upayukta athavA braahmnn-sNbNdhit|" pakhiAjaka-dekheM bha. 1 / 113 kA bhASya / nirgrantha piMgala ne skandaka se pA~ca prazna pUche / ye prazna darzana nighaNTu nAmakoza / isakA dUsarA nAma nighaNTa bhI hai| yahAM vizeSataH vaidika zabdoM kA koza vivakSita hai| ke kSetra meM bahucarcita rahe haiN| bhagavAn mahAvIra ne inakA samAdhAna sApekSa dRSTi se kiyA / isa prasaMga meM bhagavAna mahAvIra aura gautama sAraka-isake do saMskRta rUpa ho sakate haiM-sAraka aura buddha ke dRSTibheda kA ullekha karanA aprAsaMgika nahIM hogA / buddha smaark| sAraka kA artha hai-pravartaka aura smAraka kA artha hai-vismRta pATha kI smRti karAne vAlA ne tAttvika praznoM ko avyAkRta (inakI vyAkhyA nahIM kI jA sakatI) kahakara TAla diyaa|" bhagavAn mahAvIra ne tAttvika jAnakArI ko dhAraka---dhAraNa karane meM samartha / prAthamikatA dI / use vyAkRta batalAyA aura usakA sApekSa dRSTi se paarg-paargaamii| pratipAdana kiyA / prastuta pA~ca praznoM kA samAdhAna mUlasUtra meM spaSTa chahoM aMgo kA vettA-zikSAdi chaha aMga sUtra meM nirdiSTa haiM / hai| lokAkAza aura eka jIva--donoM asaMkhyapradezAtmaka haiN| isa zikSA-uccAraNa-zAstra / vRttikAra ne isakA 'artha akSara ke apekSA se ve sAnta haiN| kAla ananta hai aura bhAva (paryAya) bhI svarUpa kA nirUpaka zAstra' kiyA hai| ananta haiN| loka aura jIva traikAlika haiM tathA ananta paryAya vAle kalpa-utsava aura karmakANDa kA vidhAna karane vAlA zAstra / haiN| isa apekSA se unheM ananta kahA gayA hai| vyAkaraNa-zabda-zAstra / siddhi kA artha siddhAlaya hai / yaha ISataprAgbhArA nAma kI chanda chaMda-zAstra / AThavIM pRthvI hai| ovAiyaM meM isake bAraha paryAyavAcI nAma nirdiSTa haiN|" yaha bhI kAla aura bhAva kI apekSA se ananta hai| nirukta zabdavyutpatti-zAstra / dravya kI apekSA se siddha eka hai---yaha siddhAnta mukta AtmA jyautiSAyaNa-jyotiSa-zAstra / ke svataMtra astitva kA pratipAdaka hai| ananta jIva mukta ho cuke SaSTitaMtra vArSagaNya dvArA viracita sAMkhyadarzana kA eka zAstra haiN| isa apekSA se siddha ananta haiM / yahAM 'eka' kI vivakSA vizeSa saMkhyAna vRttikAra ne isakA artha gaNitaskandha kiyA hai| artha-sUcaka hai| jaina darzana ke anusAra pratyeka mukta AtmA kA svataMtra nAyAghammakahAo meM sadvitaMtakusale ke pazcAt saMkhasamae laddhaDe pATha milatA astitva hotA hai| usakA kisI paramAtmA, Izvara yA brahma meM vilaya hai| isake AdhAra para sahaja hI yaha saMbhAvanA kI jA sakatI hai nahIM hotaa| vilaya kA siddhAnta una darzanoM ke dvArA svIkRta hai, jo ki yahAM saMkhANa (saMkhyAyana) kA artha 'sAMkhyazAstra' honA caahie| AtmA ko paramAtmA yA Izvara kA aMza mAnate haiM athavA brahma kA ayana kA eka artha hai--zAstra / " saMkhyAyana pada ke yakAra kA lopa prapaMca mAnate haiM / jaina-darzana meM yaha aMzavAda yA prapaMcavAda svIkRta karane para prAkRta meM saMkhANa zabda bana jAtA hai| prAkRta sAhitya meM nahIM hai aura na Izvara yA hAhama kI svataMtra sattA bhI svIkRta hai| aNAyaNe isa prakAra ke prayoga milate haiN|" saba AtmAeM samAna haiM aura sabakA svataMtra astitva hai / phira kisakA kisameM vilaya ho sakatA hai ? isa Atma-svAtaMtrya kI apekSA se bhaNNaya baMmaNNaya zabda ke saMskRta rUpa do banate bhagavAna mahAvIra ne skandaka ko batalAyA ki siddha dravya kI dRSTi haiM brAhmaNyaka aura brahmaNyaka / brAhmaNyaka kA artha hai brAhmaNa se eka hai / "ghrANAdito'nuyAtena, zvAsenaikena jntvH| hanyante zatazo brahmannaNumAtrAkSaravAdinAm // 1 // " te ca jalajIvadayArthaM svayaM galanakaM dhArayanti, bhaktAnAM copadizanti "SaTvizadaGmulAyAma, viMzatyagulavistRtam / dRDhaM galanakaM kuryAd, bhUyo jIvAn vizodhayet / / 1 / / mriyante miSTatoyena, pUtarAH kSArasaMbhavAH / kSAratoyena tu pare, na kuryAt saMkaraM tataH // 2 // lUtAsyatantugalite, ye bindau santi jantavaH / sUkSmA bhramaramAnAste, naiva mAnti triviSTape // 3 // " iti galanakavicAro mImAMsAyAm / .......teSAmAcAryA viSNupratiSThAkArakAzcaitanyaprabhRtizabdairabhidhIyante / 1. ThANaM, 7 / 35 // 2. bha.vR.2123 nighaNTo naamkoshH| 3. ApTe.-nighaNTaH, nighaNTuH-Particularly the glossary of Vedic words explained by Yask in bis Nirukta. 4. bha..2123-'sArae'tti sArako'dhyApanadvAreNa pravartakaH smArako vA'nyeSAM vismRtasya sUtrAdeH smAraNAt, 'vArae'tti vArako'zuddhapAThaniSedhAt, 'dhArae' kvacitpAThaH tatra dhArako'dhItAnAmeSAM dhAraNAt, 'pArae'tti pAragAmI / 5. ApTe. zikSA--The science which teaches the proper pronunciation of words and laws of euphony varNasvarAdyuJcAraprakAro yatropadizyate sA zikSA (Rigveda Bhasya.) 6. bha.vR.2 / 24-zikSA--akSarasvarUpanirUpakazAstram / 7. vahI,2/24 kalpazca tathAvidhasamAcAranirUpakaM zAstrameva / 8. vahI,2124-'saMkhANeti gaNitaskaMdhe / 6. naayaa.1|5|12sdvitNtkusle saMkhasamae laDe / 10. ApTe-ayana-sastra, scripture or inspired writing. 11. dasave.5111101 12. ApTe. brAhmaNya-Befitting a Brahmana. 13. vahI, brahmaNya-Fit for a Brahmana, Relating to Brahmana. 14. majjhimanikAya--cUlamAlUkya sutta, 63 / 15.AvA.sU.163-165 / Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za. 2: u.1: sU.24,25 AtmA ke asaMkhya pradeza hote haiM aura vaha lokAkAza ke asaMkhya pradezoM kA avagAhana kara rahatI haiN| siddha kI AtmA amUrta hone ke kAraNa sthAna nahIM rokatI; isalie jisa sthAna meM eka AtmA ke pradeza haiM, usa sthAna meM ananta siddha AtmAoM ke pradeza bhI haiN| isa prakAra ve anyonya samavagADha hote haiM / ' uttarajjhayaNANi aura ovAiyaM meM siddha kI avagAhanA pUrvazarIra kI apekSA se nirdiSTa hai| kAla kI apekSA se siddha ko sAdi aura aparyavasita batalAyA gayA hai / yaha eka AtmA kI dRSTi se pratipAdita hai / saMsArI jIva karmabandha ko kSINa kara siddha banatA hai; isalie pratyeka siddha sAdi hotA hai, koI bhI siddha anAdi nahIM hotA / 2 yogasUtra ke vyAsa - bhASya meM kevalI aura Izvara meM eka bhedarekhA khIMcI gaI hai| usake anusAra kevalI pUrva avasthA meM baddha aura phira mukta hotA hai / Izvara sadaiva mukta hotA hai / ' jaina darzana meM sadaiva mukta AtmA mAnya nahIM hai| phira bhI anAdi siddha kA siddhAnta svIkRta hai| paNNavaNA aura jIvAjIvAbhigame meM sAdi siddha aura anAdi siddha ye donoM mata milate hai| uttarAyaNANi meM eka AtmA kI apekSA siddha jIva ko sAdi aura aneka AtmAoM kI apekSA siddha jIvoM ko anAdi batalAyA gyaa| 25. tattha NaM sAvatthIe nayarIe piMgalae nAmaM niyaMThe vesAliyasAvae parivasai // 1. ova. sU. 165, gA. 6 1. vaizAlika zrAvaka piMgala ke lie do vizeSaNa prayukta hue haiM-nirgrantha aura vaizAlika zrAvaka / Agama-sAhitya meM 'nirgrantha' zabda muni ke lie aura 'zrAvaka' zabda gRhastha upAsaka ke lie prayukta hotA hai| yahAM eka vyakti ke lie nirgrantha aura zrAvaka ina donoM vizeSaNoM kA prayoga eka prazna upasthita karatA hai / vRttikAra ne ' vaizAlika zrAvaka' kA artha ' mahAvIra ke vacana ko sunane vAlA' kiyA hai|' vesAliyA prayoga uttarajjhayaNANi meM bhI milatA hai| anuzruti ke anusAra rAjA vizAla ne vaizAlI nagarI basAI thI / " vaizAlI rAjadhAnI kA nAma jattha ya ego siddho, tattha aNaMtA bhavakkhayavimukkA | mADhA, puTThA savve ya logaMte // 2. (ka) uttara. 36 / 64 / 210 bhagavaI hai|' jo jIva kAla kI dRSTi se ananta ke AThaveM bhaMga kI avadhi meM cale gae haiM, unheM kAla kI apekSA se anAdi siddha kahA jA sakatA hai| yaha sAdi aura anAdi kA vikalpa sApekSa hai, kiMtu koI bhI jIva baddha avasthA meM nahIM rahA, sadA mukta rahA, aisA anAdi siddha sammata nahIM hai| prArambhabiMdu kI dRSTi se siddha jIva ke do vikalpa kie gae haiM--sAdi siddha aura anAdi siddha / ina donoM prakAra ke siddhoM kA koI carama biMdu nahIM hai; isalie ve saba aparyavasita--paryavasAnarahita hote haiN| isa aparyavasAna ke siddhAnta ke dvArA bhagavAn mahAvIra ne avatAravAda kA asvIkAra kiyA hai / svarga meM utpanna AtmA puNya ke kSINa hone para phira janma letI hai| mokSa meM gaI huI AtmA kA punarjanma nahIM hotA / yaha jaina darzana kA dhruva siddhAnta hai| mukta AtmA ke atirikta kisI bhI IzvarIya AtmA kA astitva nahIM hai; isalie 'saMbhavAmi yuge yuge' jaisA svara jaina darzana meM uccarita nahIM hai| gommaTasAra ke anusAra AjIvaka mata meM muktajIvoM kA punaH avatAra lenA sammata hai| malliSeNasUri ne bhI isa abhimata kA ullekha kiyA hai-- " tathA cAhurAjIvikanayAnusAriNaH 4. (ka) paNNa. 187 1 / 13 | (kha) jIvA. 6 | 10; 1 | 6 | (kha) ovA. sU. 165, gA. 3-8 / 3. pA.yo. da. bhASya, 1 / 24- - - - kaivalyaM prAptAstarhi santi ca bahavaH kevalinaH, te hi trINi bandhanAni chittvA kaivalyaM prAptAH, Izvarasya ca tatsambandho na bhUto na bhAvI / yathA muktasya pUrvA bandhakoTiH prajJAyate naivamIzvarasya, yathA vA prakRtilInasya uttarA baMdhakoTiH saMbhAvyate naivamIzvarasya / sa tu sadaiva muktaH sadaivezvara iti / 5. uttara. 36 / 65 / 6. go. sA. 38,66-- avikammaviyalA sIdIbhUdA NiraMjaNA NiccA tatra zrAvastyAM nagaryAM piMgalakaH nAma nirgranthaH 25. usa zrAvastI nagarI meM vaizAlika zrAvaka piMgala vaizAlika zrAvakaH parivasati / nAma kA nirgrantha rahatA thA / bhASya "jJAnino dharmatIrthasya karttAraH paramaM padam / gatvA gacchanti bhUyo'pi bhavaM tIrthanikArataH / / " 7 11 bhI thA aura usa janapada ko bhI vaizAlI kahA jAtA thA / usa janapada ke nAgarika vaizAlika kahalAte the / " isalie yaha vizeSaNa bhagavAn pArzva aura mahAvIra donoM kA ho sakatA hai| 'zrAvaka' zabda saMjJAvAcI aura guNavAcI donoM hai / zramaNa saMgha ke cAra aMga haiMzramaNa, zramaNI zrAvaka aura zrAvikA / " yahAM zrAvaka zabda saMjJAvAcI hai / isakA artha hai zramaNopAsaka -- zramaNa kI upAsanA karane vAlA gRhastha / prastuta sUtra meM 'zrAvaka' zabda guNavAcI hai / isakA artha hai sunane vAlA zRNotIti zrAvakaH / yaha prayoga virala hI hai / 12 aTTaguNA ki kidyA loyaggaNivAsiNo siddhA || sadasiva saMkho makkaDi buddho NaiyAiyo ya vesesI / IsaramaMDali daMsaNa vidUSaNaTTaM kayaM evaM || (TIkA)-- karmAJjanasaMzleSAt saMsArasamAgamo'stIti maskaridarzanam / 7. syAdvAdamaMjarI, pR. 4 / 8. bha. vR. 2 / 25 visAlA mahAvIrajananI, tasyA apatyamiti vaizAlika:bhagavAMstasya vacanaM zRNoti tadrasikatvAditi vaizAlika zrAvakaH tadvacanAmRtapAnanirata ityarthaH / 6. draSTavya, uttara. 6 / 17 aura usakA TippaNa / 10. zrImad vAlmikeya rAmAyaNa, AdikANDa, sarga 46, gA. 11,12--- ikSvAkostu naravyAghraputraH paramadhArmikaH / alambusAyAmutpanno vizAla iti vizrutaH // tena cAsIdiha sthAne vizAleti purIkRtA / 11. draSTavya, tIrthaMkara mahAvIra, pR. 83-85 / 12. bha. 20 // 74 // Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 211 za.2: u.1: sU.25-27 bArahaveM zataka (sUtra 30) meM 'besAliyasAvayANaM arahaMtANaM' pATha milatA prakaraNa meM vaizAlikazrAvaka nirgrantha kA vizeSaNa hai aura vahAM hai| vRttikAra ke anusAra vaha bhI muni kA vizeSaNa hai|' prastuta 'vaizAlikazrAvaka' Aheta kA vizeSaNa hai / 26. tae NaM se piMgalae nAmaM niyaMThe tataH saH piMgalakaH nAma nirgranthaH vaizAlika- 26. 'vaha vaizAlikazrAvaka piMgala nAma kA nirgrantha vesAliyasAvae aNNayA kayAi jeNeva zrAvakaH anyadA kadAcid yatraiva skandakaH kisI dina jahAM kAtyAyanasagotra skandaka hai, vahAM khaMdae kacAyaNasagotte teNeva uvAgacchai, kAtyAyanasagotraH tatraiva upAgacchati, upAgamya ___AtA hai, Akara kAtyAyanasagotra skandaka se yaha uvAgacchittA khaMdagaM kacAyaNasagottaM skandakaM kAtyAyanasagotram imamAkSepaM prazna pUchatA hai--mAgadha ! iNamakkhevaM pucche-mAgahA! pRcchati-mAgadha ! 1. kiM saaMte loe? aNaMte loe? 2.sa- 1. kiM sAntaH lokaH ? anantaH lokaH ? 1. kyA loka sAnta hai athavA ananta hai ? 2.jIva aMte jIve? aNaMte jIve? 3. saaMtA 2. sAntaH jIvaH ? anantaH jIvaH ? sAnta hai athavA ananta hai ? 3. siddhi sAnta hai siddhI? aNaMtA siddhI? 4. saaMte siddhe? 3. sAntA siddhiH? anantA siddhiH? athavA ananta hai ? 4. siddha sAnta hai athavA aNaMte siddhe? 5. keNa vA maraNeNaM maramANe 4. sAntaH siddhaH ? anantaH siddhaH? 5.kena ananta hai ? 5. kisa maraNa se maratA huA jIva jIve baDhati vA, hAyati vA?-etA- vA maraNena niyamANaH jIvaH vardhate vA, hIyate bar3hatA hai athavA ghaTatA hai ? isa prakAra mere vatAva AikkhAhi bucamANe evN|| vA?-etAvat tAvad AkhyAhi ucyamAnaH dvArA pUche gae itane praznoM kA tuma uttara do| evm| 27. tae NaM se khaMdae kacAyaNasagote tataH sa skandakaH kAtyAyanasagotraH piMgalakena 27. vaizAlikazrAvaka piMgala nirgrantha ke dvArA ye piMgalaeNaM niyaMTheNaM vesAliyasAvaeNaM nirgranthena vaizAlikazrAvakeNa imamAkSepaM pRSTaH prazna pUche jAne para kAtyAyanasagotra skandaka iNamakkhevaM pucchie samANe saMkie kaMkhie san zaGkitaH kAGkSitaH vicikitsitaH zaMkita, kAMkSita, vicikitsita, bhedasamApanna aura vitigicchie bhedasamAvanne kalusasamAvanne bhedasamApannaH kaluSasamApanaH no saMzaknoti kaluSasamApana ho jAtA hai| vaha vaizAlikazrAvaka No saMcAei piMgalayassa niyaMThassa piMgalasya nirgranthasya vaizAlikazrAvakasya piMgala nirgrantha ko kucha bhI uttara dene meM apane vesAliyasAvayassa kici vi pamakkhi- kiMcidapi pramokSamAkhyAtama taSNIkaH santi- Apako samartha nahIM pAtA hai, mauna ho jAtA hai| makkhAiuM, tusiNIe saMcidui // chte| bhASya 1. sUtra 26,27 AkSepa vRttikAra ne isakA artha 'prazna' kiyA hai| saMskRta anusAra artha-parivartana huA hai| skandaka pigaMla ke praznoM kA uttara zabdakoza meM isakA eka artha 'saMdeha' bhI milatA hai|' AkSepa zabda dene meM apane Apako asamartha pAtA hai| usa samaya usakI jo manodazA kSipaMpreraNe dhAtu se niSpanna huA hai| prazna karane vAlA samAdhAna banI, usakA citraNa ina pAMca padoM ke dvArA kiyA gayA hai| dene vAle vyakti ko prerita karatA hai| isase prastuta artha ke sAtha zaMkita-isakA uttara 'yaha hogA athavA yaha hogA ?' isa isa zabda kI saMgati ho jAtI hai| prakAra vaha saMdigdha ho gayA / pramokSa-vRttikAra ne isakA artha 'uttara' kiyA hai|' praznakartA kAMkSita-'yaha uttara ThIka hogA athavA nahIM / isakA uttara svataMtra hotA hai| uttaradAtA usake prazna se baMdhA hotA hai| vaha uttara mujhe kaise milegA ?'-isa prakAra vaha uttara kI AkAMkSA se kAMkSita dekara usa baMdhana se mukta hotA hai; isalie isakA nAma pramokSa hai| ho gayA / uttarajjhayaNANi meM prazna aura uttara ke artha meM AkSepa aura pramokSa kA vicikitsita-'maiM jo uttara dUMgA use piMgala nirgrantha mAnya prayoga milatA hai| saMskRta zabdakoza meM pramuc dhAtu kA artha bolanA karegA yA nahIM ?'-vaha isa vicikitsA se samApanna ho gayA / bhedasamApana-matibhaMga kikartavyavimUDhatA se vyAkula ho zaMkita, kAMkSita, vicikitsita, bhedasamApanna, kaluSasamApana-ina gyaa| pAMcoM padoM kA prayoga prathama zataka meM do bAra huA hai| sUtra 130 kaluSasamApana-'maiM isa viSaya meM kucha nahIM jAnatA' isa meM isa para bhASya bhI likhA gayA hai| saMdarbha ke sAtha zabdoM ke artha prakAra kI nirAzA se bhara gyaa| badala jAte haiM / prastuta sUtra meM prayukta ina zabdoM kA saMdarbha ke 1. bha.vR.1130vaizAliko bhagavAn mahAvIrastasya vacanaM zaNvanti zrAvayanti 6. ApTe. pramu-Toulter. vA tadrasikatvAditi vaizAlikazrAvakAsteSAM ArhatAnAM arhaddavatAnAM sAdhU 7. bh.1|130, 170 / 8.bha.vR.2127-'saMkie' ityAdi kimidamihottaramidaM vA ? iti saMjAtazaGkaH / nAmiti gmym| idamihottaraM sAdhu idaM ca na sAdhu ataH kathamatrottaraM lapsye ? ityuttaralAbhA2. bh.vR.2|26-'aakssepN' praznaM 'pucche' tti pRSTavAn / kAGkSAvAn kAkSitaH / asminnuttare datte kimasya pratItirutpatsyate na vA ? 3. Apre.-AkSepa-An objection or doubt. ityevaM vivikitsitH| 'bhedasamAvanne' matebhaMga-kiMkartavyatAvyAkulatA4. bha.vR.2127--pramucyate paryanuyogabaMdhanAdaneneti pramokSam-uttaram / lakSaNamApanaH / 'kaluSasamApannaH' nAhamiha kiJcinjAnAmItyevaM svaviSayaM kAluSyaM 5. uttr.25|13| samApana iti| Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.2: u.1: sU.28-30 212 bhagavaI 28. tae NaM se piMgalae niyaMThe vesAliyasAvae tataH sa piMgalakaH nirgranthaH vaizAlikazrAvakaH 28. vaizAlika zrAvaka piMgala nirgrantha kAtyAyana khaMdayaM kaccAyaNasagottaM docaM pitacaM pi skandakaM kAtyAyanasagotraM dvitIyamapi sagotra skandaka se dUsarI bAra aura tIsarI bAra iNamakkhevaM pucche mAgahA! tRtIyamapi imamAkSepaM pRcchati-mAgadha ! bhI yaha prazna pUchatA hai---mAgadha ! 1. kiM sate loe ? aNaMte loe ? 1. kiM sAntaH lokaH ? anantaH lokaH ? / 1. kyA loka sAnta hai athavA ananta hai ? 2.jIva 2.saaMte jIve? aNaMte jIve? 3. saaMtA 2.sAntaH jIvaH? anantaH jIvaH ? 3. sAntA sAnta hai athavA ananta hai ? 3. siddhi sAnta hai siddhI? aNaMtA siddhI ? 4. saaMte siddhe? siddhiH? anantA siddhiH? 4 sAntaH siddhaH? athavA ananta hai ? 4 siddha sAnta hai athavA aNaMte siddhe ? 5.keNa vA maraNeNaM maramANe anantaH siddhaH?, kena vA maraNena niya- ananta hai ? 5 kisa maraNa se maratA huA jIva jIve vaiti vA, hAyati vA?-etAvatAva mANaH jIvaH vardhate vA, hIyate vA ?-etA- bar3hatA hai athavA ghaTatA hai ?-isa prakAra mere AikkhAhi yucamANe evaM // vat tAvad AkhyAhi ucyamAnaH evam / dvArA pUche gae itane praznoM kA tuma uttara do| 26. tae NaM se khaMdae kacAyaNasagotte tataH sa skandakaH kAtyAyanasagotraH piMgalakena 26. vaizAlikazrAvaka piMgala nirgrantha ke dvArA dUsarI piMgalaeNaM niyaMTheNaM vesAliyasAvaeNaM docaM pi nirgranthena vaizAlikazrAvakeNa dvitIyamapi, bAra aura tIsarI bAra bhI ye prazna pUche jAne para tacaM pi iNamakkhevaM pucchie samANe saMkie tatIyamapi imamAkSepaM pRSTaH san zaGkitaH kAtyAyanasagotra skandaka zaMkita, kAMkSita, vicikaMkhie vitigichie bhedasamAvanne kAzitaH vicikitsitaH bhedasamApanaH kalu- kitsita, bhedasamApanna aura kaluSasamApanna ho jAtA kalusasamAvane No saMcAei piMgalayassa SasamApannaH no saMzaknoti piMgalakasya hai| vaha vaizAlikazrAvaka piMgala nirgrantha ko kucha niyaMThassa vesAliyasAvayassa kiMci vi nirgranthasya vaizAlikazrAvakasya kiMcidapi bhI uttara dene meM apane Apako samartha nahIM pAtA pamokkhamakkhAiUM, tusiNIe saMcidvai / pramokSamAkhyAtum, tUSNIkaH sntisstthte| hai, mauna ho jAtA hai| 30. tae NaM sAvatthIe nayarIe siMghADaga- tataH zrAvastyAH nagaryAH zRGgATaka-trika- 30. 'zrAvastI nagarI ke zRMgATakoM, tirAhoM, caurAhoM, tiga-caukka-cacara-caummuha-mahApaha-pahesu catuSka-catvara-cartumukha-mahApatha-patheSu mahAn cauhaToM, cAra dvAra vAle sthAnoM, rAjamArgoM aura mahayA jaNasaMmadde i vA jaNabUhe i vA janasammadaH iti vA janavyUhaH iti vA mArgoM para mahAn janasamparda, janavyUha, janabola, jaNabole i vA jaNakalakale i vA jaNummI janabolaH iti vA janakalakalaH iti vA janakalakala, jana-Urmi, jana-utkalikA, janai vA jaNukkaliyA i vA jaNasaNNivAe i vA janormiH iti vA janotkalikA iti vA sannipAta bahujana paraspara isa prakAra AkhyAna, bahujaNo aNNamaNNassa evamAikkhai, evaM janasanipAtaH iti vA bahujanaH anyo'nyam bhASaNa, prajJApana aura prarUpaNa karate haiMbhAsei, evaM paNNavei, evaM parUvei- evamAkhyAti, evaM bhASate, evaM prajJApayati, evaM prarUpayatievaM khala devANappiyA ! samaNe bhagavaM evaM khalu devAnupriyAH ! zramaNaH bhagavAn devAnupriyo ! dharmatIrtha ke AdikartA yAvat mahAvIre Aigare jAva siddhigatinAmadheyaM mahAvIraH AdikaraH yAvat siddhagatinAnadheyaM / siddhigati nAmaka sthAna ko prApta karane ke icchuka ThANaM saMpAviukAme puvANupuri caramANe sthAnaM saMprAptukAmaH pUrvAnupUrvI caran grAmAnugrAma zramaNa bhagavAn mahAvIra kramAnusAra vicaraNa, grAmAgAmANugAmaM dUijjamANe ihamAgae ihasaMpatte davan iha AgataH iha saMprAptaH iha samavasRtaH nugrAma meM parivrajana karate hue yahAM Ae haiM, yahAM ihasamosaTe iheva kayaMgalAe nayarIe bahiyA ihaiva kayajalAyAH nagaryAH bahiH chatra- saMprApta hue haiM, yahAM samavasRta hue haiM, isI kayaMjalA chattapalAsae ceie ahApaDirUvaM oggahaM palAzake caitye yathApratirUpam avagraham ava- nagarI ke bAhara chatrapalAzaka caitya meM pravAsa-yogya ogiNhittA saMjameNaM tavasA appANaM gRhya saMyamena tapasA AsAnaM bhAvayan sthAna kI anumati lekara saMyama aura tapa se apane bhAvemANe vihri| vihrti| Apa ko bhAvita karate hue raha rahe haiN| taM mahapphalaM khalu bho devANuppiyA ! tahA- tat mahatphalaM khalu bhoH devAnupriyAH ! tathA- devAnupriyo ! aise arhat bhagavAnoM ke nAmagotra kA rUvANaM arahaMtANaM bhagavaMtANaM nAmagoya- rUpANAm arhatAM bhagavatAM nAmagotrasyApi zravaNa bhI mahAn phaladAyaka hai, phira abhigamana, ssavi savaNayAe, kimaMga puNa abhigamaNa- zravaNaM, kimaGga punaH abhigamana-vandana- vandana, namaskAra, pratipRcchA aura paryupAsanA kA vaMdaNa-namasaNa-paDipucchaNa-paJjavAsaNayAe? namasyana-pratipracchanaparyupAsanam ? ekasyApi kahanA hI kyA ? eka bhI Arya dhArmika suvacana egassavi Ariyassa dhammiyassa suvayaNassa Aryasya dhArmikasya suvacanasya zravaNaM, kimaGga kA zravaNa mahAn phaladAyaka hai, phira vipula arthasavaNayAe, kimaMga puNa viulassa aTThassa punaH vipulasya arthasya grahaNam ? tat gacchAmaH grahaNa kA kahanA hI kyA ? isalie devAnupriyo! gahaNayAe ? taM gacchAmo NaM devANuppiyA! devAnupriyAH! zramaNaM bhagavantaM mahAvIraM vandAmahe hama caleM, zramaNa bhagavAn mahAvIra ko vandanasamaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdAmo namasAmo sa- namasyAmaH satkArayAmaH sammAnayAmaH kalyANaM namaskAra kareM, satkAra-sammAna kareM, bhagavAn kAremo sammANemo kallANaM maMgalaM devayaM ce- maMgalaM daivataM caityaM paryupAsmahe / etan naH pretya- kalyANakArI, maMgala, deva aura prazasta citta vAle iyaM pnyjvaasaamo| eyaM Ne pecabhave ihabhaveya bhave ihabhave ca hitAya zubhAya kSamAya niHzreya- haiM, hama unakI paryupAsanA kreN| yaha hamAre para Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 213 za.2: u.1: sU.30 hiyAe suhAe khamAe nisseyasAe ANu- sAya AnugAmikatvAya bhaviSyati iti kRtvA bhava aura isa bhava ke lie hita, zubha, kSama, niHgAmiyattAe bhavissai tti kaTu bahave uggA bahavaH ugrAH ugraputrAH bhojAH bhojaputrAH evaM zreyasa aura AnugAmikatA ke lie hogA', aisA uggaputtA bhogA bhogaputtA evaM duppaDo- dvipratyavatAreNa-rAjanyAH kSatriyAH mAhanAH socakara aneka ugra, ugraputra, bhoja, bhojaputrayAreNaM-iNNA khattiyA mAhaNA bhaDA johA bhaTAH yodhAH prazAstAraH mallavayaH, liccha- isa prakAra dvipadAvatAra ke rUpa meM rAjanya, kSatriya, pasatyAro mallaI lecchaI lecchaIputtA aNNe ya vayaH, licchaviputrAH anye ca bahavaH rAjezvara- mAhana, bhaTa, yoddhA, prazAsaka, mallavi, licchavi, bahave rAIsara-talavara-mAiMbiya-koDuMbiya-ibbha -talavara-mADambika-kauTumbika-ibhya zreSThi- licchaviputra tathA anya aneka rAje, yuvarAja, sahi-seNAvai-satyavAhappamito jAva mahayA senApati-sArthavAhaprabhRtayaH yAvan mhtaa| koTavAla, maDambapati, kuTumbapati, ibhya, seTha, uki(ka?)dusIhanAya-bola-kalakala-zveNaM pakkhubhiyamahAsamuddaravabhUyaM piva karemANA utkuSTasiMhanAda-bola-kalakalaraveNa prakSubhita- senApati, sArthavAha Adi harSadhvani, siMhanAda, sAvatthIe nayarIe majhamajheNaM niggacchati // mahAsamudraravabhUtam iva kurvANAH zrAvastyAH aspaSTa dhvani aura kolAhala dhvani se garjate hue nagaryAH madhyamadhyena nirgacchanti / mahAsamudra kI bhAMti zabda karate hue zrAvastI nagarI ke ThIka madhya se nikalate haiN| bhASya 1. sUtra 30 zabda-vimarza zRMgATaka....patha zRMgATaka tIna mArgoM kA madhya bhaag| isakA AkAra yaha hogA-AI trika-tirAhA-jahAM tIna mArga milate hoN| isakA AkAra yaha hogA / ___ catuSka-caurAhA-cAra mArgI kA mdhybhaag| catuSkoNa bhuubhaag| isakA AkAra yaha hogA catvara--cauhaTA-jahAM cAra mArga milate hoN| isakA AkAra yaha hogA-+ / bhinna-bhinna vyAkhyA-graMthoM meM 'catvara' ke aneka artha milate haiM1. sImAcatuSka 2. tripathabhedI 3. bahutara rathyAoM kA milana-sthAna 4. cAra mArgoM kA samAgama 5. chaha mArgoM kA samAgama / / sthAnAMgavRttikAra ne isakA artha 'ATha rathyAoM kA madhya' kiyA hai| caturmukha devakula Adi maarg| devakuloM ke cAroM ora daravAje hote haiM / 1. (ka) bha.vR.2166-'siMghADaga' ti zRMgATakaphalAkAraM sthAnaM, trika---rathyA trayamIlanasthAnaM, catuSkaM radhyAcatuSkamIlanasthAnaM, catvaraM-bahutararathyAmIlanasthAna, mahApatho-rAjamArgaH, panthAH-rathyAmAtram / (kha) sthA.vR.pa.280 / ThANaM, pR.615,616 | (ga) alpaparicita zabdakoSa / 2. (ka) bh.vR.2|30 janasampardaH uroniSpeSaH / (kha) bha.jo.1/31141 mhaapk-raajmaarg| patha-sAmAnya maarg| janasammarda.....janasanipAta janasammarda se janasannipAta taka ye sAta pada haiM / janasamparda-itanI bhIr3a ki jahAM janatA khaMdhe se khaMdhA milAkara cle| janavyUha-cakrAkAra jana-samUha / janabola jana-samUha / janakalakala bRhat jana-samudAya / vRttikAra ne 'bola' kA artha avyakta varNavAlI dhvani aura 'kalakala' kA artha spaSTa vacana vibhAga vAlI dhvani kiyA hai| aupapAtika vRtti aura rAjapraznIya vRtti meM bhI yahI artha milatA hai|' yahAM pATha-samvandhI vimarza Avazyaka hai / usake AdhAra para hI artha kA vimarza kiyA jA sakatA hai| ovAiyaM', rAyapaseNaiyaM tathA prastuta Agama ke nauveM zataka (sU. 156-156) meM jaNasammada ke sthAna para jaNasadda pATha hai / isa pATha-paramparA ke anusAra zabda, bola, aura kalakala ye tInoM dhvani-vAcaka haiM / dUsarA zabda 'vyUha' samUha-vAcaka hai aura aMtima tIna pada bhI samUha-vAcaka haiM / prastuta sUtra kI pATha-paramparA ke anusAra 'sammarda' aura 'vyUha' ye donoM pada bahujana ema vadai mAhomAya, Agala e saMbaMdha jur3Aya / tihAM jana-saMmarda uro-niHpeSa, uru sUM uru aDI suvizeSa // 3. bh.bR.2|30-bolH avyaktavarNo dhvaniH kalakalaH sa evopalabhyamAna vcnvibhaagH| 4. aupa.vR.pR.108; rAja.vR.pR.284 / 5. ovaa.suu.52| 6. raay.suu.687| Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.2: u.1: sU.30 214 bhagavaI samUhavAcI, bola aura kalakala--ye donoM pada dhvanivAcI tathA aMtima aisA mAnA jAtA hai ki 'namas' zabda ke uccAraNapUrvaka jo praNAma tIna pada samUhavAcI haiN| isa prakAra dhvani aura samUha kA mizraNa kiyA jAtA hai, vaha namaskAra hai| racanA-zailI kA eka vyavadhAna banatA hai / hamArI dRSTi meM sAtoM pada ziSTAcAra kA cauthA aMga hai-'pratipracchana' / isakA artha hai samUhavAcaka haiN| isalie jaNasada kI apekSA jaNasammadda pATha adhika zArIrika aura mAnasika svAsthya kA prazna krnaa|" saMgata hai / 'bola' kA artha samUha bhI milatA haiN|' kalakala kA artha bhI eka prakAra kA samudAya honA cAhie | bola aura kalakala ziSTAcAra kA pAMcavA aMga hai-'pryupaasnaa'| isakA artha zabda dhvani ke artha meM isI sUtra meM prayukta haiM-ukkidvasIhanAya-bola- hai-sevA athavA pAsa meM baitthnaa| kalakalaraveNaM / artha-tatva yA vissy| janormi-bhIr3a athavA janatA kI lahara / caitya-vRttikAra ne caitya kA artha 'iSTadeva kI pratimA' kiyA janotkalikA-laghutara janasamudAya / hai|" yahAM caitya-tulya vyaktike lie caitya zabda kA prayoga vivakSita janasanipAta-bhinna-bhinna sthAnoM se Ae hue logoM kA sargama / hai / jayAcArya ne rAjapraznIya vRtti ko uddhRta karate hue isakA artha tathArUpa-saMgata rUpa vAlA / 'atyanta prazasta mana kA hetu' kiyA hai|" caitya zabda ke aneka arthoM kI jAnakArI ke lie dekheM bha.115 kA bhASya / nAma, gotra-nAma aura gotra donoM ekArthaka haiM / vRttikAra ne inakA vizeSa artha batalAyA hai / unake anusAra yAdRcchika saMjJA pretyabhava-janmAntara / ko 'nAma' aura guNaniSpanna saMjJA ko 'gotra' kahA jAtA hai| hita--jisakA pariNAma acchA ho / kimaMga punaH isakA prayoga pUrvokta artha kI viziSTatA batalAne sukha mUlapATha suhAe hai / isake saMskRta rUpa do ho sakate ke lie huA haiM / 'aMga' AmatraMNa ke artha meM prayukta hotA haiN|' haiM-zubhAya aura sukhAya / vRttikAra ne kevala sukhAya kiyA hai|" ___ abhigamana....paryupAsana-yaha eka gucchaka hai| isake dvArA kSama-saMgatatva", aucitya, sAmarthya / ziSTAcAra kI paddhati batalAI gaI hai| ziSTAcAra kA pahalA aMga hai niHzreyasa kalyANa / vRttikAra ne isakA artha 'mokSa' kiyA abhigamana-sAmane jAnA yA nikaTa jAnA / ziSTAcAra kA dUsarA aMga hai 'vandana'-nikaTa jAkara unakI AnugAmikatA-bhaviSya meM upakAraka ke rUpa meM sAtha dene vizeSatAoM kA ullekha karanA / vadi dhAtu ke do artha haiM-stuti vAlA / vRttikAra ne isakA artha 'paramparA ke rUpa meM zubha anubandhana aura abhivAdana | vizeSatAoM kA ullekha karanA stuti hai / vAlA' kiyA hai| vRttikAra ne vandana kA artha stuti kiyA hai| manusmRti meM abhivAdana kI tIna kramika kriyAeM batalAI gaI haiM ugra-ugra Adi prAcIna bhAratIya kula haiN| ThANaM aura paNNavaNA meM chaha kuloM kA ullekha milatA hai--1. ugra 2. bhoja 3. rAjanya 1. pratyutthAna-apane Asana se uThanA / 4. IkSvAku 5. jJAta yA nAga 6. kaurv|" 2. pAdopasaMgraha-donoM pairoM ko ikaTThA karanA / AyAracUlA meM bhI ugra Adi kuloM kA ullekha milatA hai|" 3. abhivAdana-jinakA abhivAdana kiyA jAtA hai unake bhagavAn mahAvIra jisa nagara meM padhAre aura unakI agavAnI meM jo nAma aura pada kA ullekha karate hue phira apanA nAma btlaanaa|" loga gae unameM ugra, bhoja Adi kA mukhya ullekha hai|' ziSTAcAra kA tIsarA aMga hai 'namasyana'-namaskAra krnaa|' 1. dezI zabda kosh| 2. bh.vR.2|30-uurmi-sNbaadhH kallolAkAro vA janasamudAyaH, utkalikA samudAya eva laghutaraH, janasannipAtaH-aparAparasthAnebhyo janAnAM mIlanam / 3. vhii,2|30-naamno yAdRcchikasyAbhidhAnasya, gotrasya ca guNaniSpatrasya / / 4. vhii.2|30-'kimNg puNa'tti kiMpunariti pUrvoktArthasya vizeSadyotanArthaH anetyaamntrnne| 5. vhii,2|30-abhigmnm-abhimukhgmnm / 6. vahI, 2 / 30 vaMdanam stutiH| 7. mnusmRti,2|120126| 5. bh.6.2|30-nmsynm -praNamanam / 6. ApTe.-namaskAra-Bowing, Respectfulor Reverentialsaluta tion, Respectful obeisance made by uttering the word nms| 10. bha.bR.230 prtiprcchnm-shriiraadivaartaaprshnH| 11. bha.vR.2130-caityam -iSTadevapratimA, caityamiva caityam / 12. bh.jo.1|31|67 caitya-atyaMta prazasta mano hetu svAmI, e cihuM pada no taMta, artha kIdho dhAmI, kIdho dhAmI prabhu hitakAmI, vRtti rAyaprazreNI thI pAmI / mhai to jAsAM jAsAM vaMdana vIra prabhU aNtrjaamii|| 13. bha.vR.2130-'sukhAya' shrmnne| 14. vhii,2|30'kssmaay' saMgatatvAt / 15. vhii,2|30-'niHshreysaay' mokSAya / 16. vhii,2|30-'aanugaamiktvaay' paramparAzubhAnubandhasukhAya / 17. (ka) tthaannN,6|35 chavihA kulAriyA maNussA paNNatA, taMjahA uggA, bhogA, rAiNNA, ikkhAgA, NAtA, koravvA / (kha) paNNa.911 18. A.cUlA 123 16. bh.2|30, 6 / 204,111165/ Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI nAyAmma hAo' aura ovAiyaM' meM bhI yaha ullekha milatA hai| bhagavAn pArzva ke ziSya kezI ke Agamana para bhI ukta kuloM ke jAne kA ullekha milatA hai| ina saMdarbhoM ke AdhAra para yaha niSkarSa nikAlA jA sakatA hai ki ugra, bhoja Adi kuloM ke loga prAcIna kAla se zramaNa paramparA, Arhata dharma, nirgrantha dharma yA jaina dharma ke anuyAyI rahe haiM / prastuta Agama ke eka sUtra se isa saMbhAvanA kI puSTi hotI hai| gautama ke eka prazna ke uttara meM bhagavAna mahAvIra ne batAyA --ye ugra, bhoja, rAjanya, IkSvAku, jJAta yA nAga aura kaurava isa dharma (nirgrantha dharma) meM dIkSita hote haiM aura dIkSita hokara kucha mukta ho jAte haiM, kucha svarga meM cale jAte haiN| ' thAvaccAputra aura selaka ke prasaMga se bhI yaha tathya ujAgara hotA hai| thAvaccAputra bhagavAn ariSTanemi ke ziSya the / rAjA seka ne thAvaccAputra se kahA--jaise ugra, bhoja Adi pravrajita hote haiM vaise maiM pravrajita hone meM samartha nahIM huuN| aisA hI prasaMga rAyapaseNaiyaM meM milatA hai| isase yaha spaSTa hai ki ugra, bhoja Adi kula prAcInakAla se hI jaina dharma ke anuyAyI the| Avazyakaniyukti ke anusAra bhagavAn RSabha se ina kuloM kA saMbaMdha thA / zabda - vimarza ugra -- bhagavAn RSabha ne ArakSaka varga ke rUpa meM jinakI niyukta kI thI, ve ugra khlaae| unake vaMzajoM ko bhI ugra kahA gayA hai / bhoja-- jo gurusthAnIya the, ve tathA unake vaMzaja / rAjanya -- jo mitrasthAnIya the, ve tathA unake vaMzaja / kSatriya-kSata se trANa dene vAlA kSatriya kahalAtA hai| yaha 'kSatriya' zabda kA nirukta hai| Avazyakaniyukti ke anusAra bhagavAn RSabha ne caturvarga kI vyavasthA kI thI 1. ugra -- ArakSaka vaMza / 2. bhoja -- guruvaMza / 1. nAyA. 1 / 1 / 66 / 2. ovA.sU. 52 / 3. rAya. sU. 688/ 4. bha. 20 / 76 -je ime bhaMte! uggA, bhogA, rAiNNA, ikkhAgA, nAyA, koravyA - ee NaM assiM dhamme ogAhaMti, ogAhittA aTThavihaM kammarayamalaM pavAheti, pavAhettA tao pacchA sijjhati jAva savvadukkhANaM aMta kareMti ? haMtA goyamA ! je ime uggA, bhogA, rAiNNA, ikkhAgA, nAyA, koravyA - ee NaM assiM dhamme ogAhaMti, ogAhittA aTThavihaM kammarayamalaM pavAheti, pavAhettA tao pacchA sijjhati jAva savvadukkhANaM aMtaM kareMti, atyegatiyA aNNayaresu devaloesu devattA uvavattAro bhavati / 5. nAyA. 1 / 5 / 45 / 6. rAya. sU. 665 / 7. Aba. ni.gA. 166 / 8. dekheM, dasave. 28 kA TippaNa | 6. Ava. ni.gA. 202 uggA bhogA rAyaNNa khattiA saMgaho bhave cauhA / ArakkhiguruvayaMsA sesA je khattiyA te u / / 215 3. rAjanya -- bhagavAn kA vayasya vaMza / 4. kSatriya -- ukta tIna vargoM ke atirikta zeSa savakA nAma 'kSatriya' kiyA gyaa| 10 vRttikAra ne tIna zabdoM ke artha meM Avazyakaniryukti kA anusaraNa kiyA hai| 'kSatriya' zabda kA artha rAjakulIna kiyA hai| isa viSaya meM dasaveAliyaM ( 6 / 2 kA TippaNa) tathA uttarAdhyayanaH eka samIkSAtmaka adhyayana (pR. 77-86) draSTavya haiN| mAhaNa-- 'mAhaNa' kA prayoga samaNa ke sAtha bhI huA hai aura svataMtra bhI huA hai| 'mAhaNa' muni kA paryAyavAcI nAma bhI hai aura vaha brAhmaNa kA vAcaka bhI hai| yahAM rAjanya kSatriya, mAhaNa, bhaTa-ina zabdoM kA prayoga hai| yahAM 'mAhaNa' zabda muni kA vAcaka nahIM hai| sUyagaDo meM aneka sthAnoM para samaNa aura mAhaNa kA prayoga jaina muni se bhinna muniyoM ke lie bhI huA hai|" isalie 'mAhaNa' kA artha prakaraNa yA saMdarbha ke anusAra hI kiyA jA sakatA hai| za. 2H u.1: sU.30 bhaTa-- zUra 13 yo viziSTa parAkramI yoddhA / prazAstA -- dharmazAstra kA pAThaka athavA prshaask| malla-IsApUrva chaThI zatAbdI meM licchavI gaNataMtra astitva meM thaa| vaha bahuta zaktizAlI thA / usa gaNataMtra meM nau malla aura nau licchavI rAjeza sammilita the / malloM kA rAjya kAzI meM aura licchaviyoM kA rAjya kauzala pradeza meM thaa| 15 licchavI licchavI aura videhoM ke rASTra kA nAma 'bAjI' thaa| bajjI gaNataMtra kI rAjadhAnI vaizAlI thii| mahAvastu meM licchaviyoM ko vaizAlika kahA gayA hai| rAjA nareza 16 Izvara -- yuvarAja talavara -- kotavAla 17 mAmbika maDamba kA adhipati / vRttikAra ne 'sanniveza kA nAyaka' kiyA hai| 18 11. sU. 1 / 1 641, 67 / 12. bha. vR. 2 / 30 13. vahI, 2 / 30 ugrA bhogA rAjanyAH kSatriyA eSa caturddhA bhavati saMgrahaH, eteSAmeva yathAkramaM svarUpamAha -- ArakSakA ugradaNDakAritvAdugrAH, guravo -- gurusthAnIyA bhagavata AditIrthakarastha pratipattisthAnIyA iti bhAvaH bhogAH, vayasyAH svAminaH samavayaso rAjanyAH, zeSA uktavyatiriktA ye te punaH kSatriyA iti / 10. bha.vR.2 / 30 - 'ugrA' AdidevAvasthApitA''rakSakavaMzajAtAH, 'bhogAH' tenaivAvasthApitaguruvaMzajAtAH, 'rAjanyAH ' bhagavadvayasyavaMzajAH, 'kSatriyAH' rAjakulInAH / bhaTAH zauryavantaH / yodhAH tebhyo viziSTatarAH / isakA artha 14. dekheM, sUya. 2 / 1 / 14 kA TippaNa | 15. uvaMgA (niryaa.)1|127 - tae NaM se ceDae rAyA imI se kahAe laddhaTTe samANe navamallaI navalecchaI kAsIkosalagA aTThArasavi gaNarAyANo saddAvei, saddAvettA evaM vayAsI / 16. mahAvastu, bhA. 1,pR.254 -- vaizAlikAnAM licchivInAM vacanena / 17. maDamba kI jAnakArI ke lie dekheM, bha. 1 / 46 kA bhASya / 18. bha. vR. 2 / 30 mADamvikA : ' sannivezavizeSanAyakAH / Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thaa| za.2: u.1: sU.30,31 216 bhagavaI kauTumbika-katipaya kuTumboM kA svAmI jo rAjasevaka hotA tIna prayoga milate haiN| inakA saMskRta rUpa utkRSTi hai| utkruSTa kA ___eka artha 'harSa-dhvani' hai|' ibhya, zreSThI, senApati aura sArvavAha-inakI vyAkhyA sthAnAMga siMhanAda siNhgrjnaa| vRtti ke anusAra isa prakAra hai bola aspaSTa vcn| ibhya-dhanavAn jisake pAsa itanA dhana ho ki usake dhana ke kalakala spaSTa vcn| Dhera meM chipA huA hAthI bhI na mile| malayagiri ne 'bola' kA artha 'avyakta dhvani' aura 'kalakala' zreSThI nagara setth| isake mastaka para zrIdevI se aMkita sone __ kA artha 'vyakta vacana' kiyA hai| jIvAjIvAbhigama vRtti meM unhoMne kA eka paTTa baMdhA rahatA thaa| 'bola' kA artha 'muMha ke Age hAtha dekara UMce svara se AvAja senApati hAthI, azva, ratha aura paidala-ina caturvidha karanA' tathA 'kalakala' kA artha 'vyAkUla zabda-samUha' kiyA hai| senAoM kA adhipati / isakI niyukti rAjA karatA thA abhayadevasUri ne aupapAtika vRtti meM 'bola' kA artha 'avyakta dhvani' sArthavAha--sArtha (sathavAr3oM) kA adhipati / aura 'kalakala' kA artha 'vyakta vacana' kiyA hai| utkRSTa--yahAM bhagavatI ke AdarzoM meM pATha saMkSipta hai| ukviDa prastuta sUtra meM 'bola' aura 'kalakala' kA prayoga do bAra huA yaha pATha ovAiyaM se saMgrahIta hai| usa ke AdarzoM aura mudrita prati hai| prathama meM 'bola' kA artha 'avyakta varNa vAlI dhvani' aura meM ukkiTu pATha upalabdha hai| vRtti meM vyAkhyA se pUrva jo pATha uddhRta 'kalakala' kA artha 'spaSTa vacana-vibhAga vAlI dhvani' kiyA gayA hai|' kiyA hai, usameM ukkaTi pATha milatA hai-udvisIhanAya-bola-kalakala dvitIya prayoga meM 'bola' kA artha 'avyakta dhvani' aura 'kalakala' rvenn'ti|' abhayadevasUri ne isakI vyAkhyA 'Ananda mahAdhvani' kI kA artha 'avyakta vacana' kiyA hai|" isa AdhAra para 'kalakala' hai| dhvani ke artha meM saMskRta zabdakoSa meM 'utkRSTi' zabda upalabdha kA artha 'bhIr3a kI dhvani, kolAhala' kiyA jA sakatA hai| vaha vyakta nahIM AyAnilimeMTa kilomINA aura avyakta donoM prakAra kA ho sakatA hai| 31.taeNaM tassa khaMdayassa kaccAyaNasagottassa tataH tasya skandasya kAtyAyanasagotrasya 31. 'aneka logoM ke pAsa isa bAta ko sunakara, bahajaNassa aMtie eyamaTuM socA nisamma bahujanasya antike etadarthaM zrutvA nizamya mana meM avadhAraNa kara usa kAtyAyanasagotra imeyArUve ajjhathie ciMtie patthie ayametAdRkurUpaH AdhyAtmikaH cintitaH skandaka ke isa prakAra kA AdhyAtmika, maNogae saMkappe samupajitthA evaM khalu prArthitaH manogataH saMkalpaH samudapAdi-evaM smRtyAtmaka, abhilASAtmaka, manogata saMkalpa samaNe bhagavaM mahAvIre kayaMgalAe nayarIe khalu zramaNaH bhagavAn mahAvIraH kayaJjalAyAH utpanna huA zramaNa bhagavAn mahAvIra kayaMjalA bahiyA chattapalAsae ceie saMjameNaM tavasA nagaryAH bahiH chatrapalAzake caitye saMyamena tapasA nagarI ke bAhara chatrapalAzaka caitya meM saMyama aura appANaM bhAvamANe vihri| taM gacchAmi NaM AtmAnaM bhAvayan viharati / tat gacchAmi tapa se AtmA ko bhAvita karate hue raha rahe haiM, samaNaM bhagavaM mahAvIraM vadAmi nmsaami| zramaNaM bhagavantaM mahAvIraM vande nmsyaami| isalie maiM vahAM jAUM aura zramaNa bhagavAna mahAvIra seyaM khalu me samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdittA zreyaH khalu mama zramaNaM bhagavantaM mahAvIraM ko bandana-namaskAra karUM / zramaNa bhagavAn mahAvIra namaMsittA sakArettA sammANettA kallANaM vaMditvA namasthitvA satkRtya sammAnya kalyANaM ko vandana-namaskAra kara unakA satkAra-sammAna kara maMgalaM devayaM ceiyaM paJjuvAsittA imAiM ca NaM maMgalaM daivataM caityaM paryupAsya imAn ca etad- kalyANakArI, maMgala, deva aura prazasta cittavAle eyArUvAI aTThAI heUiM pasiNAI kAraNAI rUpAn arthAn hetUn praznAn kAraNAni bhagavAn kI paryupAsanA kara ina isa prakAra ke vAgaraNAI pucchittae tti kaTu evaM saMpehei, vyAkaraNAni praSTum iti kRtvA evaM saMprekSate, arthoM, hetuoM, praznoM, kAraNoM aura vyAkaraNoM ko saMpehettA jeNeva parivAyagAvasahe teNeva uvA- saMprekSya yatra parivrAjakAvasathaH tattva upAga- pUchanA mere lie zreyaskara hogA, aisI saMprekSA karatA arthavAn sa ka zreSThI zrApa 7. jIvA. 1. sthA.vR.pa.436-ibhyaH-arthavAn sa ca kila yadIyapujIkRtadravyarAzyanta- rito hastyapi nopalabhyata ityetAvatA'rtheneti bhAvaH / zreSThI-zrIdevatAdhyA- sitasauvarNapaTTabhUSitottamAGgaH purajyeSTho vaNik / senApatiH-nRpatinirUpito hastyazvarathapadAtisamudAyalakSaNAyAH senAyAH prbhurityrthH| sArthavAhakaH- saarthnaaykH| zreSThI kI vizeSa jAnakArI ke lie dekheM, dasave. cUlikA, 115 kA ttippnn| 2. aup.puu.pR.112| 3. bh.vR.2|30-utkRssttishc AnandamahAdhvaniH / 4. aav.ni.gaa.231,175,231|| (draSTavya alpaparicita saiddhAntika zabda- koss)| 5. Apre-ukuSTa-Crying out, exclaiming. 6. rAja.vR.pR.286-bolazca varNavyaktivarjito dhvaniH, kalakalazca vyakta vacanaH / 7. jIvA.vR.pa.346,47-bolo nAma mukhe hastaM dattvA mahatA zabdena pUtkaraNaM yacca kalakalo vyaakulshbdsmuuhH| 8. aupa.vR.pR.112,113-bolazca varNavyaktivarjito dhvanireva kalakalazca vyakta vacanaH sa eva tallakSaNe yo ravaH sa tathA tena / 6.bh.vR.2||30-bolH--avyktvrnno dhvaniH, kalakalaH sa evopalabhyamAna vcnvibhaagH| 10. vahI.230-bolazca-varNavyaktivarjito mahAdhvaniH, kalakalazca avyaktavacanaH, sa evaitallakSaNo yo ravastena | Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI gacchai, uvAgacchittA tidaMDaM ca kuMDiyaM ca kaMcaNiyaM ca karoDiyaM ca misiyaM ca kesariyaM ca chaNNAlayaM ca aMkusayaM ca pavittayaM ca gaNettiyaM ca chattayaM ca vAhaNAo ya pAuyAo ya dhAurattAo ya geNhai, geNhittA parivyAyAgAvasahAo paDinikkhamai, paDinikkhamittA tidaMDa - kuMDiya-kaMcaNiya-karoDiyamisiya-kesariya chaNNAlaya- aMkusaya-pavittayagaNettiyahatthagae, chattovAhaNasaMjutte, ghAurattavatthaparihie sAvatthIe nayarIe majjhamajjheNaM niggacchai, niggacchittA jeNeva kayaMgalA nagarI, jeNeva chattapalAsae ceie, jeNeva samaNe bhagavaM mahAvIre, teNeva pahAretya gamaNAe / 1. sUtra 31 zabda-vimarza ajjhatthiya -- isakA saMskRta rUpa AdhyAtmika hotA hai| isa AdhAra para ajjhattie pATha kI parikalpanA kI jA sakatI hai| kintu prAcIna prAkRta meM prAyaH sarvatra dvitva takAra ke sthAna para 'ttha' kA prayoga milatA hai| isakA artha hai 'Antarika, AtmaviSayaka' / cintita - smRtyAtmaka / prArthita --abhilASAtmaka / hai / 217 cchati, upAgamya tridaNDaM ca kuNDikAM ca 'kaMcaNiyaM' ca karoTikAM ca vRSikAMca kezarikAM ca 'channAlaya' ca aGkuzaM ca pavitrakaM ca 'gaNettiyaM' ca chatrakaM ca upAnahI ca pAduke ca dhAturaktAH ca gRhNAti, gRhItvA parivrAjakAvasathAt pratiniSkrAmati, pratinikamya hastagatatridaNDa- kuNDikA- 'kaMcaNiya'karoTikA - vRSikA kezarikA- 'channAlaya' aMkuzaka-pavitraka-'gaNettiya'-chatropAnatsaMyuktaH, parihitadhAturaktavastraH zrAvastyAH nagaryAH madhyamadhyena nirgacchati, nirgamya yatraiva kaya'JjalA nagarI, yatraiva chatrapalAzakaM caityaM, yatraiva zramaNaH bhagavAn mahAvIraH, tatraiva prAdIdharat gamanAya / manogata -- mana meM vidyamAna, vacana ke dvArA aprakAzita / saMkalpa -- saMkalpanA, viklp|' AdhyAtmika se saMkalpa taka eka vAkya gucchaka hai| isameM saMkalpa kI prakriyA nirdiSTa hai| skandaka ne janasamUha se sunA ki mahAvIra kayaMjalA nagarI meM Ae hue haiM, taba usake mana meM eka Antarika spandana huA, usane smRti kA rUpa le liyA / smRti ne icchA ko jAgRta kara diyaa| icchA mana ke stara para prakaTa ho gii| aMta meM saMkalpa abhivyakta ho gyaa| artha, hetu, prazna, kAraNa aura vyAkaraNa--yaha bhI eka gucchaka bhASya artha -- bhAva, padArtha kA vAstavika svarUpa / hetu -- sAdhya ke binA jisakA na honA nizcita ho / 1. bha. vR. 2 / 31 --- ' ajjhatthie' tti AdhyAtmika AtmaviSayaH, 'ciMtie'tti smaraNarUpaH, 'patthie 'tti prArthitaH - abhilASAtmakaH, 'maNogae 'tti manasyeva yo gato na vahiH vacanenAprakAzanAt sa tathA, 'saGkalpaH' vikalpaH / 2. (ka) aupa.vR. pR. 180 kAJcanikA rudrAkSamayamAlikA / za. 2: u.1: sU. 31 hai, saMprekSA kara vaha jahAM parivrAjakoM kA maTha hai, vahAM AtA hai, Akara tridaNDa, kamaNDalu, rudrAkSamAlA, mRtpAtra, Asana, kesarikA (pAtrapramArjana kA vastra-khaNDa) TikaThI, aMkuza, chalanI ( channA), kalAI para pahane jAne vAlA rudrAkSa- AbharaNa, chatra, carmanirmita pAdatrANa aura geruA vastra grahaNa karatA hai / grahaNa kara vaha parivrAjaka ke maTha se bAhara nikalatA hai, bAhara nikalakara usane tridaNDa, kamaNDalu, rudrAkSamAlA, mRtpAtra, Asana, kesarikA, TikaThI, aMkuza, chalanI, kalAI para pahane jAne vAlA rudrAkSa - AbharaNa ko hAtha meM liyA, chatra tathA pAdatrANa dhAraNa kie, geruA vastra pahana kara zrAvastI nagarI ke madhya se nikalatA hai, nikala kara jahAM kayaMjalA nagarI hai, jahAM chatrapalAzaka caitya hai, jahAM zramaNa bhagavAn mahAvIra hai, vahAM jAne kA usane saMkalpa kiyaa| prazna jijJAsA / kAraNa -- jisake binA kArya kI utpatti na ho sake aura jo nizcita rUpa se kArya kA pUrvavartI ho / vyAkaraNa- vivecanA, vizleSaNa, vyAkhyA / prastuta sUtra 2 / 31 meM sAMkhya parivrAjaka ke 18 upakaraNoM kA ullekha hai, jinameM nimnalikhita zabda vimarzanIya haiM tridaNDa - yaha bAMsa ke tIna daMDoM ko ekatra bAMdhakara banAyA jAtA hai| yaha vANI, mana aura zarIra ke saMyamana kA pratIka mAnA jAtA hai| kuMDikA kamaNDalu / kAMca nikA-- rudrAkSamAlA' / karoTikA-miTTI kA pyAlA / vRSikA -- upavezanapaTTikA, mRrgacarma kA Asana, kuza-ghAsa kA banA huA Asana / isakA mUla pATha 'bhisiyA' hai| isake saMskRta rUpa aneka ho sakate haiM--bRzI, vRSI, vRsI, vRSI, vRsI / " kesarikA -- jaina sAdhanA-paddhati ke anusAra jinakalpI muni ke (kha) bha. vR. 2 / 31 kAJcanikA-- rudrAkSakRtA / 3. ApTe. vRSI, vRsI - The seat of an ascetic or religious student (made of kusa grass). 4. vahI (dekheM, sabhI ullikhita zabda) / Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.2: u.1: sU.31-33 218 bhagavaI lie bAraha prakAra ke upakaraNoM kA ullekha milatA hai| unameM cauthA yahAM 'pavitra' kA artha jala chAnane kA vastra, channA hai| yahAM yahI upakaraNa pAtra-kesarikA hai| isakA artha pAtra ko sApha karane kA artha prAsaMgika lagatA hai| guNarala ne SaDdarzanasamuccaya kI TIkA meM vastrakhaNDa hai|' bhagavatI vRtti meM bhI yahI artha upalabdha hai| sAMkhya parivrAjakoM ke lie chalanI rakhane kA ullekha kiyA hai| dekheM bha. 2024 kA bhaassy| chaNNAlaya-trikASThikA, ttiktthii| gaNettiyA-kalAI kA AbharaNa | aMkuza-isakA prayoga vRkSa ke pattoM ko tor3ane ke lie kiyA jAtA thaa| aupapAtika vRtti ke anusAra devArcana ke lie bhI isakA aupapAtika vRtti meM isakA artha 'hAtha kA eka AbharaNa' kiyA upayoga hotA thaa|" hai|" jJAtA vRtti meM isakA artha 'rudrAkSa se banA huA kalAI kA AbharaNa' kiyA hai|" dezInAmamAlA meM 'akSamAlA' ke artha meM 'gaNettI' pavitraka chalanI yA chnnaa| kA prayoga milatA haiN|" yaha Azcarya kI bAta hai ki leTina meM bhagavatI vRtti meM isakA artha aMgUThI aura aupapAtika vRtti meM rudrAkSa ke nAma meM 'gaNitras' zabda milatA hai|" tAMbe kI aMgUThI hai| isakA eka artha 'kuza ghAsa kI aMgUThI hai, pAurattAo-vRttikAra ne yahAM zATikA kA adhyAhAra kiyA jo dhArmika avasaroM para caturtha aMgulI meM pahanI jAtI hai| kintu 32. goyamAi ! samaNe bhagavaM mahAvIre bhagavaM goyamaM evaM vayAsI dacchasiNaM goyamA ! puvvsNgiyN| ke bhaMte!? baMdayaM naam| se kAhe vA ? kiha vA ? kevicireNa vA? gautama ! ayi ! zramaNaH bhagavAn mahAvIraH 32. 'he gautama !'isa sambodhana se sambodhita kara bhagavantaM gautamam evamavAdI bhagavAn mahAvIra ne bhagavAn gautama se isa prakAra kahAdrakSyasi gautama ! pUrvasAMgatikam / gautama ! tuma apane pUrva mitra ko dekhoge| kaM bhadanta !? bhante ! kisako? skandakaM naam| skandaka ko| atha kadA vA ? kathaM vA ? kiyacireNa vA? kaba ? kaise? aura kitane samaya ke pazcAt ? bhASya 1. goyamAi vRttikAra ne isake saMskRta rUpa do kie haiM-gautama iti, gautama ayi / " 33. evaM khalu goyamA ! teNaM kAleNaM teNaM evaM khalu gautama ! tasmin kAle tasmin samaye 33. gautama ! usa kAla aura usa samaya zrAvastI samaeNaM sAvatyI nAmaM nagarI hotyA- zrAvastI nAma nagarI AsIt-varNakaH / tatra nAmaka nagarI thI'-nagara-varNana | usa zrAvastI vnnnno| tattha NaM sAvatyIe nayarIe zrAvastyAM nagaryAM gardabhAlasya antevAsI nagarI meM gardabhAla kA ziSya kAtyAyanasagotra gaddabhAlassa aMtevAsI khaMdae nAmaMkabAyaNa- skandakaH nAma kAtyAyanasagotraH parivrAjakaH skandaka nAmaka parivrAjaka rahatA hai| bhagavAn ne sagotte parivvAyae parivasai / taM ceva jAva privsti| tacaiva yAvad yatraiva mamAntike, vaha sArI bAta batAI yAvat jahAM maiM hUM, usane jeNeva mamaM aMtie, teNeva pahArettha tatraiva prAdIdharat gmnaay| saH adUrAgataH vahAM Ane kA saMkalpa kiyaa| (aba) vaha nikaTa gmnnaae| se adUrAgate bahusaMpatte addhANa- bahusaMprAptaH adhvapratipannaH antarA pathe vrtte| A gayA hai, thoDI dUrI para hai, vaha mArga meM cala paDivaNNe ataMrA pahe vtttti| ajevaNaM adhaiva drakSyasi gautama ! hI rahA hai, nikaTa mArga para hai|' gautama ! tuma dacchasi goyamA! Aja hI usako dekhoge| 1. (ka) ogha. 665 pattaM pattAbaMdho pAyaTThavaNaM ca paaykesriyaa| (kha) ogha.vR.pa.205-pAtrakesarikA pAtrakamukhavastrikA / 2. bh.vR.2|31 kezarikA-pramArjanArthaM cIvarakhaNDam / 3. vhii,2|31-aNkushkN tarupallavagrahaNArthamaMkuzAkRtiH / 4. aupa.vR.pR. 10-aMkuzakAH devArcanArthaM vRkSapallavAkarSaNArtha aNkushkaaH| 5. bh.v.2|31 pavitrakaM aMgulIyakam / 6. aupa.vR. pR. 180-pavitrakANi tAmramayAnyaMgulIyakAni / 7. ApTe,--pavitram -A ring of kusa grass worm on the fourth finger on certain religious occasions. . ApTe kRta koza meM 'pavitravat' kA artha hai -Having a strainer. isase pavitra kA artha strainer arthAt 'jala chAnane kA vastra' hotA hai| 6. bh.vR.2|31 gaNettikA kalAcikA''bharaNavizeSaH / 10. aupa.vR.pR.180-gaNettikA hstaabhrnnvishessH| 11. jJAtA.vR.pR.227-gaNetrikA rudrAkSakRtaM kalAcikAbharaNam / 12. dezInAmamAlA,pR.215-....akkhavale gaNettI a / / 13. Apre.-rudrAkSa Eleocarpus Ganitrus. 14. (ka) bha.vR.2131 dhAurattAo tti zATikA iti vishessH| (kha) aupa.tR.pR.180 dhAurattAo yatti dhAturaktA-gairikoparajitA zATikA iti gamyam / 15. bh.vR.2|32--gautm iti evamAmantryeti zeSaH, athavA'yItyAmantraNArtha mev| Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 1. hotyA vRttikAra ne vibhakti - parivartana ke dvArA hotyA kA prayoga asti ke sthAna meM mAnA hai|' 2. vaha nikaTa A gayA hai....... nikaTa mArga para hai| 34. maMtetti ! bhagavaM goyame samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdai namaMsai, vaMdittA namaMsittA evaM vadAsI pahU NaM bhaMte! khaMdae kaccAyaNasagote devANuppiyANaM aMtie muMDe bhavittA agArAo aNagAriyaM pavvaittae ? haMtA pabhU // 35. jAvaM ca NaM samaNe bhagavaM mahAvIre bhagavao goyamassa eyama parikahei, tAvaM ca NaM se khaMda kaccAyaNasagotte taM desaM habvamAgae / 36. tae NaM bhagavaM goyame khaMdayaM kaccAyaNasagottaM adUrAgataM jANittA khippAmeva abbhuTTeti, abbhuTTettA khippAmeva pacchuvagacchas, jeNeva khaMdae kaccAyaNasagotte teNeva uvAgacchai, uvAgacchittA khaMdayaM kaccAyaNasagottaM evaM vayAsI he khaMdayA ! sAgayaM khaMdayA ! susAgayaM khaMdayA ! aNurAga khaMdayA ! sAgayamaNurAgayaM khaMdayA ! se nUNaM tumaM khaMdayA ! sAvatthIe nayarIe piMgalaeNaM niyaMTheNaM vesAliyasAvaeNaM iNamakkhevaM pucchie mAgahA ! kiM saaMte loge ? aNaMte loge ? evaM taM ceva jAva jeNeva ihaM, teNeva hbbmaage| se nUNaM khaMdayA ! aTThe samaTThe ? haMtA api // 37. tae NaM se khaMdae kaccAyaNasagotte bhagavaM goyamaM evaM vayAsIse kesa NaM goyamA ! tahArUve nANI vA tavassI vA, jeNaM tava esa aTTe mamatAva rahassakaDe havyamakkhAe, jao tu jANasi ? 216 bhASya bhadanta ! ayi ! bhagavAn gautamaH zramaNaM bhagavantaM mahAvIraM vandate namasyati, vanditvA namasthitvA evamavAdIt ----- prabhuH bhadanta ! skandakaH kAtyAyanasagotraH devAnupriyANAm antike muNDaH bhUtvA agArAd anagAratAM pravrajitum ? hanta prabhuH / yAvac ca zramaNaH bhagavAn mahAvIraH bhagavataH gautamasya etadarthaM parikathayati tAvac ca sa skandakaH kAtyAyanasagotraH taM dezaM 'havvaM' AgataH / gautama ne pUchA- 'maiM skandaka ko kaba dekhUMgA ?' isake uttara meM bhagavAn ne kahA--' use tU Aja hI dekhegaa|' isa 'Aja' kI vyAkhyA meM ne cAra vizeSaNoM kA prayoga kiyA hai| sUtrakAra tataH bhagavAn gautamaH skandakaM kAtyAyanasagotram adUrAgataM jJAtvA kSiprameva abhyuttiSThati, abhyutthAya kSiprameva pratyupagacchati, yatraiva skandakaH kAtyAyanasagotraH tatraiva upAgacchati, upAgamya skandakaM kAtyAyanasagotram evamavAdIt he skandaka ! svAgataM skandaka ! susvAgataM skandaka ! anvAgataM skandaka ! svAgatamanvAgataM skandaka! atha nUnaM tvaM skandaka ! zrAvastyAM nagaryAM piMgalakena nirgranthena vaizAlika zrAvakeNa imamAkSepaM pRSTaH -- mAgadha ! kiM sAntaH lokaH ? anantaH lokaH ? evaM taccaiva yAvat yatraiva iha, tatraiva 'havvaM' AgataH / sa nUnaM skandaka ! arthaH hanta asti / samarthaH ? 1. bha. vR. 2 / 33 - 'hotya'tti vibhaktipariNAmAdastItyarthaH athavA kAlasyAvasarpiNItvAvyasiddhaguNA kAlAntara evAbhavannedAnImiti / tataH saH skandakaH kAtyAyanasagotraH bhagavantaM gautamam evamavAdIt -- sa ka eSa gautama ! tathArUpaH jJAnI vA tapasvI vA yena tava eSa arthaH mama tAvat rahasyakRtaH 'havvaM' AkhyAtaH, yataH tvaM jAnAsi ? 2. vahI, 2 / 33 ' adUrAgae 'tti adUre AgataH, sa cAvadhisthAnApekSayA'pi syAt athavA dUrataramArgApekSayA krozAdikamapyadUraM syAdata ucyate 'bahusaMpatte' ISa za. 2: u.1: sU.33-37 34. ' bhante' ! isa sambodhana se sambodhita kara bhagavAn gautama zramaNa bhagavAn mahAvIra ko vandana - namaskAra karate haiN| vandana-namaskAra kara ve isa prakAra bole--bhante ! kAtyAyanasagotra skandaka devAnupriya ke pAsa muNDa hokara agAra dharma se anagAra dharma meM pravrajita hone meM samartha hai ? hAM, vaha samartha hai| 35. jitane meM zramaNa bhagavAn mahAvIra bhagavAn gautama se yaha bAta kaha rahe haiM, utane meM vaha kAtyAyanasagotra skandaka zIghra hI usa sthAna para pahuMca gayA / 36. bhagavAn gautama kAtyAyanasagotra skandaka ko nikaTa AyA huA jAnakara zIghra hI khar3e hote haiM, khar3e hokara zIghra hI sAmane jAte haiM, jahAM kAtyAyanasagotra skandaka hai, vahAM pahu~cate haiM, pahuMcakara unhoMne kAtyAyanasagotra skandaka se isa prakAra kahA--he skandaka ! svAgata hai skandaka ! susvAgata hai skandaka ! anvAgata hai skandaka ! svAgata - anvAgata hai skandaka ! skandaka ! zrAvastI nagarI meM vaizAlika zrAvaka nirgrantha piMgala ne tumase yaha prazna pUchA-- mAgadha ! kyA loka sAnta hai| athavA ananta hai ? isa prakAra gautama ne vaha sArI bAta kahI yAvat jahAM bhagavAn mahAvIra hai, vahAM tuma Ae ho / skandaka ! kyA yaha artha saMgata hai ? hAM, hai / 37. usa kAtyAyanasagotra skandaka ne bhagavAn gautama se isa prakAra kahA- gautama ! vaha aisA tathArUpa jJAnI athavA tapasvI kauna hai jisane merA yaha rahasyapUrNa artha tumheM batAyA, jisase yaha tuma jAnate ho ? dUnasaMprApto bahusaMprAptaH, sa ca vizrAmAdihetorArAmAdigato'pi syAdata ucyate'addhANapaDivatre' tti mArgapratipannaH kimuktaM bhavati ? -- ' aMtarApahe vaTTaitti vivakSitasthAnayorantarAlamArge vartata iti / Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.2H u.1: sU.35-42 220 bhagavaI 38. tae NaM se bhagavaM goyame khaMdayaM kaccAyaNa- tataH saH bhagavAna gautamaH skandakaM kAtyAyana- 38. bhagavAn gautama ne kAtyAyanasagotra skandaka se sagottaM evaM vayAsI evaM khalu khaMdayA ! sagotram evamavAdId-evaM khalu skandaka! isa prakAra kahA--skandaka ! mere dharmAcArya, mamaM dhammAyarie dhammovadesae samaNe bhagavaM mama dharmAcAryaH dharmopadezakaH zramaNaH bhagavAn dharmopadezaka zramaNa bhagavAn mahAvIra haiN| ve utpanna mahAvIre uppaNNanANadaMsaNadhare arahA jiNe mahAvIraH utpannajJAnadarzanadharaH arhata jinaH jJAna-darzana ke dhAraka', arhata, jina, kevalI, kevalI tIyapacuppatramaNAgayaviyANae sabba- kevalI atItapratyutpannAnAgatavijJAyakaH sarva- atIta, vartamAna aura bhaviSya ke vijJAtA, sarvajJa NNU sacadarisI jeNaM mama esa aThe tava jJaH sarvadarzI yena mama eSa arthaH tava tAvat aura sarvadarzI haiN| unhoMne mujhe tumhArA yaha rahasyatAva rahassakaDe havbamakkhAe, jao NaM ahaM rahasyakRtaH 'havvaM' AkhyAtaH, yataH ahaM / pUrNa artha btaayaa| skandaka ! jisase yaha maiM jANAmi khaMdayA! jAnAmi skandaka! jAnatA huuN| bhASya 1. utpanna jJAna-darzana ke dhAraka dekheM, bh.1|200-210 kA bhASya / 36. tae Na se baMdae kaccAyaNasagotte bhagavaM goyamaM evaM vayAsI gacchAmo NaM goyamA ! tava dhammAyariyaM dhammovadesayaM samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdAmo namasAmo sakAremo sammANemo kallANaM maMgalaM devayaM ceiyaM pnyjuvaasaamo| ahAsuhaM devANuppiyA ! mA paDibaMdhaM // tataH saH skandakaH kAtyAyanasagotraH bhagavantaM 36. kAtyAyanasagotra skandaka ne bhagavAn gautama se gautamam evamavAdIt gacchAvaH gautama ! taba isa prakAra kahA-gautama ! hama caleM, tumhAre dharmAdharmAcArya dharmopadezakaM zramaNaM bhagavantaM mahAvIraM / cArya, dharmopadezaka zramaNa bhagavAn mahAvIra ko vandAvahe namasyAvaH satkArayAvaH sammAnayAvaH vandana-namaskAra kareM, satkAra-sammAna kreN| ve kalyANaM maMgalaM daivataM caityaM paryupAsvahe / kalyANakArI, maMgala, deva aura prazastacittavAle haiM, unakI hama paryupAsanA kreN| yathAsukhaM devAnupriya ! mA pratibandham / devAnupriya ! jaise tumheM sukha ho, pratibaMdha mata kro| 40. tae NaM se bhagavaM goyame baMdaeNaM kaccA- tataH saH bhagavAn gautamaH skandakena kAtyA- 40. bhagavAn gautama ne kAtyAyanasagotra skandaka ke yaNasagotteNaM saddhiM jeNeva samaNe bhagavaM mahA- yanasagotreNa sArddham yatraiva zramaNaH bhagavAn sAtha jahAM zramaNa bhagavAn mahAvIra the, vahAM jAne vIre, teNeva pahAretya gamaNAe / mahAvIraH, tatraiva prAdIdharat gamanAya / kA saMkalpa kiyaa| 41. teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM samaNe bhagavaM mahAvIre viyaTTabhoI yAvi hotthA // tasmin kAle tasmin samaye zramaNaH bhagavAn 41. usa kAla aura usa samaya zramaNa bhagavAn mahAvIraH vyadRbhojI cApi AsIt / mahAvIra pratidinabhojI the| bhASya 1. pratidinamojI vRttikAra ne isakA artha 'vyAvRttabhojI' kiyA hai| isake nirukta meM unhoMne likhA hai--'vyAvRtta-vyAvRtta (bhinna-bhinna) sUrya meM bhojana karane vAlA vyAvRttabhojI kahalAtA hai| yahAM pratidina ke artha meM 'vyAvRtta' kA prayoga saMgata nahIM lgtaa| saMskRta zabda koza meM 'aTTa' kA eka artha 'nirantara' hai| isalie vyaTTamojI kA artha nirantarabhojI' kiyA jA sakatA hai| 42. tae NaM samaNassa bhagavao mahAvIrassa tataH zramaNasya bhagavataH mahAvIrasya 42. 'pratidinabhojI zramaNa bhagavAn mahAvIra kA viyaTTabhoissa sarIrayaM orAlaM siMgAraM vyaTTabhojinaH zarIrakam 'orAlaM' zRMgAraM zarIra pradhAna, zRMgArita (atizayazobhita), kallANaM sivaM dhanaM maMgallaM aNalaMkiya- kalyANaM zivaM dhanyaM mAMgalyaM analaMkRta- kalyANa, ziva, dhanya, maMgalamaya, alaMkRta na hone vibhUsiyaM lakkhaNa-vaMjaNa-guNovaveyaM sirIe vibhUSitaM lakSaNa-vyaJjana-guNopetaM zriyA para bhI vibhUSita, lakSaNa, vyaJjana, guNoM se yukta atIva-atIva uvasomemANaM citttthi|| atIva-atIva upazobhamAnaM tiSThati / aura zrI se atIva-atIva upazobhamAna hai| 2. ApTe. aTTa frequent, constant 1. vhii,2|41-'viyttttbhoi'tti vyAvRtte vyAvRtte sUrye bhuGkte ityevaMzIlo vyAvRttabhojI prtidinbhojiityrthH| Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 221 za.2: u.1: sU.42,43 bhASya 1. sUtra 42 prastuta sUtra meM bhagavAn mahAvIra ke zarIra ke nau vizeSaNa batalAe gae haiM: 1. orAla yaha dezI zabda hai| isakA artha hai--pradhAna / ' 2. zRMgAra--atizaya zobhAvAlA / 3. kalyANa shrey| 4. shiv-updrvrhit| 5. dhanya svastha, bhAgyazAlI, prazaMsanIya / 6. mAMgalya hitArtha kI prApti karAne vaalaa| 7. analaMkRtavibhUSita mukuTa Adi alaMkAroM se alaMkRta aura vastra Adi se vibhUSita-alaMkRta-vibhUSita | bhagavAn kA zarIra na alaMkAra se alaMkRta thA aura na vastra se vibhUSita thaa| yaha vRtti-sammata artha hai| yaha varNanAtmaka hai| isase koI vizeSatA parilakSita nahIM hotii| vizeSatA kI dRSTi se ukta vAkya kA Azya yaha honA cAhie ki bhagavAn kA zarIra alaMkRta na hone para bhI vibhUSita thA-kAnti, dIpti aura camakayukta thaa| 8. lakSaNa, bajana aura guNoM se yukta lakSaNa zubhasUcaka zarIra ke cinha / vyaJjana-maSa, tila aadi| inakA vaikalpika artha hai-janma-jAta cihna 'lakSaNa' aura pazcAt hone vAlA cihna 'vynyjn'| guNa saubhAgya aadi| __vRttikAra ne lakSaNa kA artha mAna, unmAna aura pramANa kiyA hai| jo puruSa jala se bharI huI kuNDikA meM praveza karatA hai, usake praveza karane para eka droNa jitanA jala nikalatA hai, vaha 'puruSamAnopeta' kahalAtA hai; tarAju para baiThA huA puruSa ardhabhAra' mAna hotA hai to vaha 'unmAnopeta' kahalAtA hai| apane aMgula se 108 aMgula kI UMcAI vAlA 'pramANopeta' kahalAtA hai| vRttikAra dvArA kRta 'lakSaNa' kI vyAkhyA yahAM vimarzanIya hai| aNuogadArAI ke anusAra uttamapuruSa mAna, unmAna aura pramANa se yukta tathA lakSaNa, vyaJjana aura guNoM se upeta hotA hai| mukha AtmAGgula se bAraha aGgula-pramANa hotA hai aura jo puruSa navamukha-pramANa (arthAt 108 aGgula) UMcAI vAlA hotA hai vaha pramANopeta, jo puruSa droNI-pramANa hai, vaha mAnayukta aura jo ardhabhAra tulya tulatA hai, vaha unmAnayukta hai| prastuta Agama meM bhI lakSaNa-vyaJjana-guNopeta tathA mAnonmAnapramANa-pratipUrNa ye donoM vizeSaNa svatantra rUpa meM milate haiN| isalie yahAM lakSaNa kA artha zarIragata cihna adhika saMgata lagatA hai| lakSaNa aura vyaJjana kA saMyukta prayoga zarIragata cihnoM ke artha meM hotA hai| 6. zrI-vRttikAra ne isake do artha kie haiM lakSmI aura shobhaa| yahAM 'zobhA' artha prAsaMgika hai|' 43. tae NaM se khaMdae kaccAyaNasagotte tataH saH skandakaH kAtyAyanasagotraH zramaNasya 43. 'vaha kAtyAyanasagotra skandaka pratidina-bhojI samaNassa bhagavao mahAvIrassa viyaTTabho- bhagavataH mahAvIrasya vyaTTabhojinaH zarIrakam zramaNa bhagavAn mahAvIra ke pradhAna, zRMgArita, issa sarIrayaM orAlaM siMgAraM kallANaM sivaM 'orAlaM' zRMgAraM kalyANaM zivaM dhanyaM mAMgalyam kalyANa, ziva, dhanya, maMgalamaya, alaMkRta na hone dhanaM maMgallaM aNalaMkiyavibhUsiyaM lakkhaNa- analaMkRtavibhUSitaM lakSaNa-vyaJjana-guNopetaM para bhI vibhUSita, lakSaNa, vyaJjana, guNoM se yukta vaMjaNa-gaNovaveyaM sirIe atIva-atIva uva- zriyA atIva-atIva upazobhamAnaM pazyati, aura zrI se atIva-atIva upazobhamAna zarIra ko 1. bha.vR.2142-'orAlaM'ti pradhAnam | 2. vhii,2|42----alNkRtN mukuTAdibhirvibhUSitaM--vastrAdibhistaniSedhAdanalaG kRtavibhUSitam / 3. dekheM, aNu.sU.378/ 4. bha.vR.2142 lakSaNaM-mAnonmAnAdi, tatra mAna-jaladroNamAnatA, jalabhRta kuNDikAyAM hi mAtavyaH puruSaH pravezyate tatpraveze ca yajjalaM tato nissarati, tadyadi droNamAnaM bhavati, tadA'sau mAnopeta ucyate / unmAnaM tvarddhabhAramAnatA, mAtavyaH puruSo hi tulAropito yadyarddhabhAramAno bhavati, tadonmAnopeto'sAbucyate / pramANaM punaH svAGgulenASTottarazatAGgulocchrayatA, yadAha "jaladoNamaddhabhAraM samuhAi samUsio u jo nava u| mANummANapamANaM tivihaM khalu lakkhaNaM evaM // " vyaJjanaM-maSatilakAdikamathavA sahaja lakSaNaM pazcAdbhavaM vynyjnmiti| guNAH saubhAgyAdayo lakSaNavyaJjanAnAM vA ye guNAstairupapetaM yattatta thaa| 5. aNu.360, gA.1 mANummANapyamANajuttA, lakkhaNavaMjaNaguNehiM uvveyaa| uttamakulappasUyA uttamapurisA muNeyavvA / / 6. vahI, 360-jeNaM jayA maNussA bhavaMti tesi NaM tayA appaNo aMguleNaM duvAlasa aMgulAI muhaM, navamuhAI purise pamANajutte bhavai / doNIe purise mANajutte bhavai, addhabhAraM tullamANe purise ummANajutte bhvi| 7. bh.11|134-lkkhnn-vNjnn-gunnovveyN mANummANa-ppamANa-paDipuNNasujAya___ svvNgsuNdrNg| 8. bha.vR.2143-'sirIe'tti lakSmyA zobhayA vaa| Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za. 2: u.1: sU. 43-45 sobhemANaM pAsa, pAsittA haTTatuTThacittamANaMdie die pIimaNe paramasomassie harisavasavisappamANahiyae jeNeva samaNe bhagavaM mahAvIre teNeva uvAgacchai, uvAgacchittA samaNaM bhagavaM mahAvIraM tikkhutto AyAhiNa-payAhiNaM karei, karettA baMdai namasai, vaMdittA namasittA paccAsanne nAtidUre sussUsamANe NamaMsamANe abhimuhe viNaNaM paMjaliyaDe pajuvAsai // sUtra 43 zabda- vimarza hRSTatuSTa --atituSTa; athavA hRSTa - vismita, tuSTa -- jisameM citta yA mana toSa prApta kare / Anandita saumya Adi bhAvoM se ISat samRddha mukha-maNDala / nandita saumya Adi bhAvoM se samRddhataratA ko prApta / 44. dayAti ! samaNe bhagavaM mahAvIre khaMdayaM kaccAyaNasagottaM evaM vayAsI-- se nUNaM tumaM khaMdayA ! sAvatthIe nayarIe piMgalaeNaM niyaMTheNaM vesAliyasAvaeNaM iNamakkhevaM pucchiemAgahA ! 1. kiM saaMte loe ? anaMte loe ? 2. saaMte jIve ? aNaMte jIve ? 3. saaMtA siddhI ? anaMtA siddhI ? 4. saaMte siddhe ? ate siddhe ? 5. keNa vA maraNeNaM maramANe jIve vaDDhati vA, hAyati vA ? evaM taM caiva jAva jeNeva mamaM aMtie teNeva havvamAgae / se nUNaM khaMdayA ! aTTe samaTThe ? haMtA atthi // 222 dRSTvA dRSTatuSTacittaH AnanditaH nanditaH prItimanAH paramasaumanasthitaH harSavazavisarpadhRdayaH yatraiva zramaNaH bhagavAn mahAvIraH tatraiva upAgacchati, upAgamya zramaNaM bhagavantaM mahAvIraM triH AdakSiNa-pradakSiNAM karoti, kRtvA vandate namasyati, vanditvA namasyitvA na atyAsannaH nAtidUraH zuzrUSamANaH namasyan abhimukhaH vinayena kRtaprAJjaliH paryupAste / 45. je viya te khaMdayA ! ayameyArUve ajjhatthie ciMtie patthie maNogae saMkaSpe samupakhitthA -- kiM saaMte loe ? anaMte loe ? - tassa vi ya NaM ayamaTTe - evaM bhASya skandaka ! ayi ! zramaNaH bhagavAn mahAvIraH skandakaM kAtyAyanasagotram evamavAdIt atha nUnaM tvaM skandaka ! zrAvastyAM nagaryAM piMgalakena nirganthena vaizAlika zrAvakeNa ayamAkSepaH pRSTaH -- mAgadha ! 1. kiM sAntaH lokaH ? anantaH lokaH ? 2. sAnta jIvaH ? ananta jIvaH ? 3. sAntA siddhi: ? anantA siddhi: ? 4 sAntaH siddhaH ? anantaH siddhaH ? 5. kena vA bharaNena mriyamANaH jIvaH vardhate vA, hIyate vA ? evaM taccaiva yAvat yatraiva mama antikaH tatraiva 'havvaM' AgataH / sa nUnaM skandaka ! arthaH samarthaH ? hanta asti / 1 . vahI, 2 / 43 - tuTThacittamANaMdie 'tti hRSTatuSTamatyarthaM tuSTaM dRSTaM vA vismitaM tuSTaM ca - toSavacittaM mano yatra tattathA tad hRSTatuSTacittaM yathA bhavati evam 'AnanditaH' ISanmukhasaumyatAdibhAvaiH samRddhimupagataH, tatazca 'naMdie 'tti nanditastaireva samRddhataratAmupagataH, 'pIimaNe 'ti prItiH prINanamApyAyanaM manasi yasya prItimana --- jisakA mana prIti se bharA huA ho / somaNassie-- vRttikAra ne isake do saMskRta rUpa die haiMsaumanasthita aura saumanasthika-- parama saumanasya vAlA / visappamANa-- phailatA huA / ' yo'pi ca tava skandaka ! ayametadrUpaH AdhyAtmikaH cintitaH prArthitaH manogataH saMkalpaH samudapAdi - kiM sAntaH lokaH ? anantaH lokaH ? -tasyApi ca ayamarthaH evaM khalu bhagavaI dekhatA hai, dekhakara hRSTa-tuSTa citta vAlA, Anandita, nandita, prItipUrNa mana vAlA, parama saumanasya-yukta aura harSa se vikasvara hRdaya vAlA ho gyaa| jahAM zramaNa bhagavAn mahAvIra haiM, vahAM vaha AtA hai, Akara zramaNa bhagavAn mahAvIra ko dAMI ora se prAraMbha kara tIna bAra pradakSiNA karatA hai, vandananamaskAra karatA hai, bandana - namaskAra kara na ati nikaTa, na ati dUra zuzrUSA aura namaskAra kI mudrA meM unake sammukha savinaya baddhAJjali hokara paryupAsanA karatA hai| 44. 'he skandaka !' isa sambodhana se sambodhita kara zramaNa bhagavAn mahAvIra ne kAtyAyanasagotra skandaka se isa prakAra kahA--skandaka ! zrAvastI nagarI meM vaizAlika zrAvaka piMgala nirgrantha ne tumase yaha prazna pUchA-- mAgadha ! 1. kyA loka sAnta hai athavA ananta haiM ? 2. jIva sAnta hai athavA ananta hai ? 3. siddhi sAnta hai athavA ananta hai ? 4. siddha sAnta hai athavA ananta hai ? 5. kisa maraNa se maratA huA jIva bar3hatA hai athavA ghaTatA hai ? isa prakAra zramaNa bhagavAn mahAvIra ne vaha sArI bAteM kahIM yAvat tuma mere pAsa Agae / skandaka ! kyA yaha artha saMgata hai ? hAM, hai / 45. 'skandaka ! tumhAre mana meM jo isa prakAra kA AdhyAtmika, smRtyAtmaka, abhilASAtmaka, manogata saMkalpa utpanna huA kyA loka sAnta hai athavA ananta hai ? usakA bhI yaha artha hai- sa tathA 'paramasomaNassie 'ti paramaM saumanasyaM sumanaskatA saMjAtaM yasya sa tathA 'paramasaumanasthitastadvA'syAstIti paramasaumanasthikaH 'harisavasavisappamAhiyae' tti harSavazenavisarpad vistAraM vrajad hRdayaM yasya sa tathA / Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 223 za.2: u.1: sU.45 se aNte| khalu mae khaMdayA ! caubihe loe paNNatte, mayA skandaka ! caturvidhaH lokaH prajJAptaH, tad skandaka ! maiMne loka cAra prakAra kA batalAyA hai, taM jahA dabao, khettao, kAlao, yathA-dravyataH kSetrataH kAlataH bhaavtH| jaise-dravyataH, kSetrataH, kAlataH aura bhaavtH| bhaavo| davvao NaM ege loe saNte| dravyataH ekaH lokaH saantH| dravyataH loka eka aura sAnta hai| khettao NaM loe asaMkhejAo joyaNa- kSetrataH lokaH asaMkhyeyA yojanakoTikoTayaH kSetrataH loka asaMkhyeya koTAkoTi yojana lambAkoDAkoDIo AyAma-vikkhaMbheNaM, asaMkhe- AyAma-viSkambheNa, asaMkhyeyA yojanakoTi- -caur3A aura asaMkhyeya koTAkoTi yojana paridhi jAo joyaNakoDAkoDIo parikkheveNaM koTayaH parikSepeNa prajJaptaH, asti punaH tasya vAlA prajJapta hai aura vaha anta-sahita hai| paNNatte, atthi puNa se aNte| antaH / kAlao NaM loe na kayAi na AsI, na kAlataH lokaH na kadApi nAsIt, na kadApi kAlataH loka kabhI nahIM thA, kabhI nahIM hai aura kayAi na bhavai, na kayAi na bhavissai na bhavati, na kadApi na bhaviSyati--abhUt kabhI nahIM hogA, aisA nahIM hai vaha thA, hai aura -bhaviMsu ya, bhavati ya, bhavissaiya- ca, bhavati ca, bhaviSyati ca-dhruvaH niyataH hogA vaha dhruva, niyata, zAzvata, akSaya, dhuve niyae sAsae akkhae abbae avaDhie zAzvataH akSayaH avyayaH avasthitaH nityaH, ___avyaya, avasthita, nitya hai aura usakA anta nice, natthi puNa se aNte| nAsti punaH tasya antH| nahIM hai, vaha ananta hai| bhAvao NaM loe aNaMtA vaNNapajavA, bhAvataH loke anantAH varNaparyavAH, anantAH bhAvataH loka meM ananta varNaparyava, ananta aNaMtA gaMdhapajavA, aNaMtA rasapajavA, gandhaparyavAH, anantAH rasaparyavAH, anantAH gandhaparyava, ananta rasaparyava, ananta sparzaparyava, aNaMtA phAsapajavA, aNaMtA saMThANapajavA, sparzaparyavAH, anantAH saMsthAnaparyavAH, ananta saMsthAnaparyava, ananta gurulaghuparyava, ananta aNaMtA garuyalahuyapajjavA, aNaMtA agaruya- anantAH gurukalaghukaparyavAH, anantAH agu- agurulaghuparyava haiM aura usakA anta nahIM hai, vaha lahuyapajavA, natthi puNa se aNte| rukalaghukaparyavAH, nAsti punaH tasya antaH / ananta hai| settaM khaMdagA ! dabao loe saaMte, khettao tadetat skandaka ! dravyataH lokaH sAntaH, skandaka ! isalie dravyataH loka sAnta hai, kSetrataH loe saaMte, kAlao loe aNaMte, bhAvao kSetrataH lokaH sAntaH, kAlataH lokaH anantaH, loka sAnta hai, kAlataH loka ananta hai, bhAvataH loe annNte|| bhAvataH lokaH anntH| loka ananta hai| bhASya 1. sUtra 45 zabda-vimarza dravyataH.......bhAvataH dekheM bha. 2 / 2-7 kA bhASya dhuk-acala, gtirhit| niyata-ekasvarUpatA ke kAraNa niyamabaddha / zAzvata-pratikSaNa astitva vaalaa| akssy-avinaashii| avyaya-jisake eka avayava kA bhI vyaya na ho| avasthita-hIyamAna aura vardhamAna ina donoM avasthAoM se gandha Adi ke paryavoM se kiyA gayA hai| paryava kA artha hai-paryAya / paryava, vizeSa, dharma, paryAya, paryaya, bheda aura bhAva-ye saba paryAyavAcI zabda haiN|' paryava do prakAra ke hote haiM svabhAva paryava aura vibhAva pryv| jIva aura pudgala meM donoM prakAra ke paryava rahate haiM, zeSa dravyoM meM svabhAva paryava hotA hai|' varNa, gandha, rasa aura sparza-ye pudgala ke svabhAva paryava haiN| eka paramANu yA skandha eka guNa kAle raMga vAlA yAvat ananta guNa kAle raMga vAlA ho jAtA hai| isI prakAra gaMdha, rasa aura sparza meM bhI svAbhAvika pariNamana hotA rahatA hai| gurulaghu paryava pudgala aura pudgala yukta jIva meM hotA hai| isakA saMbaMdha sparza se hai|' agurulaghu paryava eka vizeSa guNa yA zakti hai| isa zakti se dravya kA dravyatva banA rahatA hai| cetana acetana nahIM hotA aura acetana cetana nahIM hotA-isa niyama kA AdhAra agurulaghu paryava hI hai| isI zakti ke kAraNa dravya ke guNoM meM pratisamaya mukt| nitya-avasthita hone ke kAraNa sadA hone vaalaa|' bhAvataH loka meM loka zabda kA nirukta yaha hai--jo dikhAI detA hai, vaha loka hai| isIlie bhAvataH loka kA nirUpaNa varNa, 1. vahI,2145-'dhuve'tti dhruvo'calatvAt sa cAniyatarUpo'pi syAdata Aha-Niyate'tti niyata ekasvarUpatvAt, niyatarUpaH kAdAcitko'pi syA- Tata Aha-'sAsae'tti zAzvataH pratikSaNaM sadbhAvAt, sa ca niyatakAlA- pekSayA'pi syAdityata Aha-'akkhae'tti akSayo'vinAzitvAt, ayaM ca bahutarapradezApekSayA'pi syAdityata Aha-'avvae'tti avyayastaThapradezAnAmavyayatvAt, ayaM ca dravyatayA'pi syAdityAha-'avavie'ti avasthitaH / paryAyANAmanantatayA'vasthitatvAt, kimuktaM bhavati ? -nitya iti / 2. bh.5|251-ajiivehiN lokkai palokkai, je lokai se loe| 3. ekArthaka koza, pR. 61--pajjavo tti vA bhedo tti vA guNo tti vA egaTThA / nayanakA sabbhAva khu vihAvaM davvANaM pajayaM jiNuddiSTuM / savvesiM ca sahAvaM, vibhAvaM jIvapoggalANaM ca // 5. dekheM, bha.11362416 kA bhASya / Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.2: u.1: sU.45,46 224 bhagavaI 'SaTsthAnapatita hAni aura vRddhi' hotI rahatI hai|' isa zakti ko jIva gurulaghu nahIM haiN| yaha niSedhapakSa hai| usakA vidhipakSa hai ki sUkSma vANI se agocara, pratikSaNa vartamAna aura Agama pramANa se ve agurulaghu haiN| yaha siddhoM meM pAyA jAne vAlA agurulaghu gurulaghu svIkaraNIya batalAyA gayA hai|' agurulaghu paryAya ko svabhAva-paryAya kA abhAva nahIM hai, kintu yaha eka vidhAyaka zakti hai| isIlie aura arthaparyAya bhI kahA jAtA hai| agurulaghu kA dUsarA artha hai usake ananta paryava hote haiM aura isI zakti ke dvArA ve na nIce bhArahIna | nAmakarma kI eka prakRti kA nAma bhI agurulaghu karma hai| Ate haiM aura na idhara-udhara paribhramaNa karate haiN| yaha agurulaghuzakti usakA saMbaMdha bhI bhArahInatA se hai| aNu, sUkSma skandha aura amUrta dravyoM meM pAI jAtI hai| ' saMsArI jIva anAdi pAriNAmika agurulaghu zakti pratyeka dravya meM hotI hai| meM gurulaghu aura agurulaghu donoM paryavoM kA astitva hotA hai| vaha yahAM vivakSita nahIM hai| agurulaghu nAmakarma bhI yahAM vivakSita audArika Adi zarIroM ke kAraNa gurulaghu paryavoM kA astitva hotA nahIM hai| yahAM gurulaghu kI niyAmaka zakti ke rUpa meM aguruladhu hai aura kArmaNa Adi pudgala dravyoM kI apekSA se tathA jIva kI vivakSita hai| yaha zakti svayaM bhArahIna hai, sAtha-sAtha gurulaghu kI apekSA se agurulaghu paryavoM kA astitva hotA hai|' siddha jIva niyAmaka bhI hai| yaha zakti siddha jIvoM meM pAI jAtI hai| siddha azarIrI hote haiM; isalie unameM kevala agurulaghu paryava hote haiN| 46. je vi ya te khaMdayA ! ayameyAsave yo'pi ca tava skandaka ! ayametadpaH 46. skandaka ! tumhAre mana meM jo isa prakAra kA ajjhathie ciMtie patthie maNogae saMkappe AdhyAtmikaH cintitaH prArthitaH manogataH AdhyAtmika, smRtyAtmaka, abhilASAtmaka, manogata samuppanjitthAsaMkalpaH samudapAdi saMkalpa utpanna huAkiM saaMte jIve ? aNaMte jIve ? kiM sAntaH jIvaH ? anantaH jIvaH ? kyA jIva sAnta hai athavA ananta hai ? tassa vi ya NaM ayamaThe evaM khalu mae tasyApi ca ayamarthaH-evaM khalu mayA usakA bhI yaha artha hai-skandaka ! maiMne jIva khaMdayA ! caubihe jIve paNNatte, taM jahA skandaka ! caturvidhaH jIvaH prajJaptaH, tad yathA cAra prakAra kA batalAyA hai, jaise--dravyataH, davao, khettao, kAlao, bhaavo| -dravyataH kSetrataH kAlataH bhaavtH| kSetrataH, kAlataH aura bhaavtH| davvao NaM ege jIve saNte| dravyataH ekaH jIvaH saantH| dravyataH jIva eka aura sAnta hai| khettao NaM jIve asaMkhejapaesie, asaMkhe- kSetrataH jIvaH asaMkhyeyapradezikaH, asaM- kSetrataH jIva asaMkhyeyapradezI hai, AkAza ke apaesogADhe, atthi puNa se aNte| khyeyapredezAvagADhaH, asti punaH tasya antH| asaMkhyeyapredezoM meM avagAhana kie hue hai aura vaha antasahita hai| kAlao NaM jIve na kayAi na AsI, na kAlataH jIvaH na kadApi nAsIt, na kadApi kAlataH jIva kabhI nahIM thA, kabhI nahIM hai aura kayAi na bhavai, na kayAi na bhavissai- na bhavati, na kadApi na bhaviSyati--abhUt / kabhI nahIM hogA, aisA nahIM hai vaha thA, hai aura bhaviMsu ya, bhavati ya, bhavissai ya-dhuve ca, bhavati ca, bhaviSyati ca-dhruvaH niyataH hogA--vaha dhruva, niyata, zAzvata, akSaya, niyae sAsae akkhae avvae avaTThie zAzvataH akSayaH avyayaH avasthitaH nityaH, avyaya, avasthita, nitya hai aura usakA anta nice, natthi puNa se aNte| nAsti punaH tasya antH| nahIM hai, vaha ananta hai| bhAvao NaM jIve aNaMtA nANapajavA, bhAvataH jIve anantAH jJAnaparyavAH, anantAH bhAvataH jIva meM ananta jJAnaparyava, ananta darzanaaNaMtA daMsaNapajavA, aNaMtA cArittapajavA, darzanaparyavAH, anantAH cAritraparyavAH, paryava, ananta cAritraparyava ananta gurulaghuparyava, aNaMtA garuyalahuyapajavA, aNaMtA agaruya- anantAH gurukalaghukaparyavAH, anantAH aguru- ananta agurulaghuparyava haiM aura usakA anta nahIM lahuyapajjavA, natthi puNa se aNte| kalaghukaparyavAH, nAsti punaH tasya antH|| hai, vaha ananta hai| setaM khaMdagA! dabao jIve saaMte, khettao tadetat skandaka ! dravyataH jIvaH sAntaH, skandaka ! isalie dravyataH jIva sAnta hai, kSetrataH jIve saaMte, kAlao jIve aNaMte, bhAvao kSetrataH jIvaH sAntaH, kAlataH jIvaH anantaH, jIva sAnta hai, kAlataH jIva ananta hai, bhAvataH jIve annNte|| bhAvataH jIvaH anntH| jIva ananta hai| 1. AlApapaddhati nayacakra, pariziSTa pR. 211- agurulaghuvikArAH svabhAva- sUkSmaM jinoditaM tattvaM hetubhirneva hanyate / paryAyAste dvAdazadhA ssddvRddhihaaniruupaaH| anantabhAgavRddhiH, asaMkhyAtabhAga- AjJAsiddhaM tu tadgrAhyaM nAnyathAvAdino jinAH // 4 // vRddhiH saMkhyAtabhAgavRddhiH, saMkhyAtaguNavRddhiH, asaMkhyAtaguNavRddhiH, ananta- 3. bh.v.2|45--'vnnnnpjjvtti varNavizeSA ekaguNakAlatvAdayaH, evamanye'pi guNavRddhiH iti ssddvRddhiH| tathA anantabhAgahAniH, asaMkhyAtabhAgahAniH, gurulaghuparyavAstadvizeSA bAdaraskandhAnAm, aguruladhuparyavA aNUnAM sUkSmasaMkhyAtabhAgahAniH, saMkhyAtaguNahAniH, asaMkhyAtaguNahAniH, anantaguNahAniH, __ skandhAnAmamUrtAnAM c| iti SaDhAniH / evaM SaDvRddhihAnirUpA dvAdaza jnyeyaaH|| 4. bh.v.2|46-anNtaa gurulaghuparyavA audArikAdizarIrANyAzritya, itare tu 2. vahI, pR. 216-agurulaghorbhAvo'gurulaghutvam / sUkSmA vAgagocarAH pratikSaNaM / kArmaNAdidravyANi jIvasvarUpaM cAzrityeti / vartamAnA AgamapramANAdabhyupagamyA agurulghugunnaaH| Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 47. je viya te khaMdayA ! ayameyArUve ajjhatthie ciMtie patthie maNogae saMkappe samupakhitthA kiM saaMtA siddhI ? anaMtA siddhI ? tassa vi ya NaM ayamaTThe evaM khalu bhae khaMdayA ! cauvvihA siddhI paNNattA, taM jahA - davvao, khettao, kAlao, bhaavo| davvao NaM egA siddhI saaMtA / khettao NaM siddhI paNayAlIsaM joyaNasayasahassAiM AyAma - vikkhaMbheNaM, egA joyaNakoDI bAyAlIsaM ca sayasahassAI tIsaM ca sahassAiM doNNi ya auNApatrajoyaNasae kiMci visesAhie parikkheveNaM paNNattA, atha puNa se aMte / kAlao NaM siddhI na kayAi na AsI, na kayAi na bhavai, na kayAi na bhavissaibhavisu ya, bhavati ya, bhavissai ya-- dhuvA niyayA sAsayA akkhayA avyayA avaTThiyA niccA, natthi puNa saaMtA / bhAvao NaM siddhIe anaMtA vaNNapajavA, aNaMtA gaMdhapajjavA, anaMtA rasapajavA, aNatA phAsapajjavA, anaMtA saMThANapajavA, aNatA garuyalahuyapajavA, anaMtA agaruyalahuyapajavA, natthi puNa saaMtA / settaM khaMdayA ! davvao siddhI saaMtA, khettao siddhI saaMtA, kAlao siddhI anaMtA, bhAvao siddhI aNaMtA // 48. jeviya te khaMdayA ! ayameyArUve ajjhathie ciMtie patthie maNogae saMkappe sapAkiM saaMte siddhe ? aNaMte siddhe ? tassa vi ya NaM ayama -- evaM khalu mae khaMdayA ! caubvihe siddhe paNNatte, taM jahA davvao, khettao, kAlao, bhAvao / davvao NaM ege siddhe saaMte / khettao NaM siddhe asaMkhejjapaesie, asaM khejjapa sogADhe, asthi puNa se aMte / kAlao NaM siddhe sAdIe, apajjavasie, natthi puNa se aMte / bhAvao NaM siddhe aNaMtA nANapajjavA, anaMtA daMsaNapaJcavA, anaMtA agaruyalahuyapajavA, 225 yo'pi ca tava skandaka ! ayametadrUpaH AdhyAtmikaH cintitaH prArthitaH manogataH saMkalpaH samudapAdi kiM sAntA siddhi: ? anantA siddhi: ? tasyApi ca ayamarthaH -- evaM khalu mayA skandaka ! caturvidhA siddhiH prajJaptA, tad yathA -dravyataH kSetrataH kAlataH bhAvataH / dravyataH ekA siddhiH sAntA / kSetrataH siddhiH paJcacatvAriMzaca yojanazatasahasrANi AyAma - viSkambheNa, ekA yojanakoTiH dvicatvAriMzacca zatasahasrANi triMzacca sahasrANi dvayoH ca ekonapaJcAzad yojanazate kiMcit vizeSAdhike parikSepeNa prajJaptA, asti punaH tasyAH antaH / kAlataH siddhiH na kadApi nAsIt na kadApi na bhavati, na kadApi na bhaviSyati abhUt ca, bhavati ca, bhaviSyati ca dhruvA, niyatA, zAzvatI, akSayA, avyayA, avasthitA, nityA, nAsti punaH sAntA / bhAvataH siddhayAM anantAH varNaparyavAH, anantAH gandhaparyavAH, anantAH rasaparyavAH, anantAH sparzaparyavAH anantAH saMsthAnaparyavAH, anantAH gurukalaghukaparyavAH, anantAH agurukalaghukaparyavAH, nAsti punaH sAntA / tadetat skandaka ! dravyataH siddhiH sAntA, kSetrataH siddhiH sAntA, kAlataH siddhiH anantA, bhAvataH siddhiH anantA / yo'pi ca tava skandaka ! ayametadrUpaH AdhyAtmikaH cintitaH prArthitaH manogataH saMkalpaH samudapAdi- kiM sAntaH siddhaH ? anantaH siddhaH ? tasyApi ca ayamarthaH evaM khalu mayA skandaka ! caturvidhaH siddhaH prajJaptaH, tadyathA - dravyataH, kSetrataH kAlataH, bhAvataH / dravyataH ekaH siddhaH sAntaH / kSetrataH siddhaH asaMkhyeyapradezikaH, asaMkhyeyapradezAvagADhaH asti punaH tasya antaH / kAlataH siddhaH sAdika: aparyavasitaH nAsti punaH tasya antaH / bhAvataH siddhe anantAH jJAnaparyavAH, anantAH darzanaparyavAH, anantAH agurukalaghukaparyavAH, za. 2: u.1: sU.47,48 47. skandaka ! tumhAre mana meM jo isa prakAra kA AdhyAtmika, smRtyAtmaka, abhilASAtmaka, manogata saMkalpa utpanna huA- kyA siddhi sAnta hai athavA ananta hai ? usakA bhI yaha artha hai--skandaka ! maiMne siddhi cAra prakAra kI batalAI hai, jaise dravyataH, kSetrataH, kAlataH aura bhAvataH / dravyataH siddhi eka aura sAnta hai| kSetrataH siddhi paiMtAlIsa (45) lAkha yojana lambI-caur3I hai, usakI paridhi eka karor3a bayAlIsa lAkha tIsa hajAra do sau unapacAsa (1,42,30,246) yojana se kucha adhika prajJapta hai aura vaha anta - sahita hai| kAlataH siddhi kabhI nahIM thI, kabhI nahIM hai aura kabhI nahIM hogI, aisA nahIM hai- vaha thI, hai aura hogI -- vaha dhruva, niyata, zAzvata, akSaya, avyaya, avasthita, nitya hai aura vaha sAnta nahIM hai, vaha ananta hai| bhAvataH siddhi meM ananta varNaparyava, ananta gandhaparyava, ananta rasaparyava, ananta sparzaparyava ananta saMsthAnaparyava, ananta gurulaghuparyava, ananta agurulaghuparyava haiM aura vaha sAnta nahIM hai, vaha ananta hai| skandaka ! isalie dravyataH siddhi sAnta hai, kSetrataH siddhi sAnta hai, kAlataH siddhi ananta hai, bhAvataH siddhi ananta hai| 48. skandaka ! tumhAre mana meM jo isa prakAra kA AdhyAtmika, smRtyAtmaka, abhilASAtmaka, manogata saMkalpa utpanna huA kyA siddha sAnta hai athavA ananta hai ? usakA bhI yaha artha hai skandaka ! maiMne siddha cAra prakAra kA batalAyA hai, jaise dravyataH, kSetrataH kAlataH aura bhAvataH / dravyataH siddha eka aura sAnta haiN| kSetrataH siddha asaMkhyeyapradezI hai, AkAza ke asaMkhyeya pradezoM meM avagAhana kie hue hai aura vaha anta sahita hai| kAlataH siddha sAdi aparyavasita hai aura usakA anta nahIM hai| bhAvataH siddha meM ananta jJAnaparyava, ananta darzanaparyava, ananta agurulaghu paryava haiM aura usakA Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.2: u.1: sU.48,46 226 natthi puNa se aNte| nAsti punaH tasya antH| settaM khaMdayA ! dabao siddhe saaMte, khetto| tadetat skandaka ! dravyataH siddhaH sAntaH, siddhe saaMte, kAlao siddhe aNaMte,bhAvao kSetrataH siddhaH sAntaH, kAlataH siddhaH anantaH, siddhe annte|| bhAvataH siddhaH anntH| bhagavaI anta nahIM hai, vaha ananta hai| skandaka ! isalie dravyataH siddha sAnta hai, zretrataH siddha sAnta hai, kAlataH siddha ananta hai, bhAvataH siddha ananta hai| 46.jeviya te khaMdayA ! imeyArUve ajjhathie ciMtie patthie maNogae saMkappe samuppajitthAkeNa vA maraNeNaM maramANe jIve baDhati vA, hAyati vA? tassa vi ya NaM ayamaThe-evaM khalu khaMdayA! mae duvihe maraNe paNNatte, taM jahA -bAlamaraNe ya, paMDiyamaraNe ya / se kiM taM bAlamaraNe? bAlamaraNe duvAlasavihe paNNatte, taM jahA1. valayamaraNe 2. vasaTTamaraNe 3. aMtosallamaraNe 4. tabbhavamaraNe 5. giripaDaNe 6. tarupaDaNe 7. jalappavese . jala- Nappavese 6. visabhakkhaNe 10. satthovADaNe 11. vehANase 12. gaddhapaDhe iceteNaM khaMdayA ! duvAlasaviheNaM bAlamaraNeNaM maramANe jIve aNaMtehiM neraiyabhavaggahaNehiM appANaM saMjoei, aNaMtehiM tiriya- bhavamgahaNehiM appANaM saMjoei, aNaMtehiM maNuyabhavamgahaNehiM appANaM saMjoei, aNaMtehiM devabhavamgahaNehiM appANaM saMjoei, aNAiyaM ca NaM aNavadaggaM cAuraMtaM saMsArakatAraM annupriytttti| settaM maramANe vddddhi-vddtti| tyovADaNe pATana dvAdazavidhena vAlaNaH AtmAnaM yo'pi ca tava skandaka ! ayametadpaH 46. 'skandaka ! tumhAre mana meM jo isa prakAra kA AdhyAtmikaH cintitaH prArthitaH manogataH AdhyAtmika, smRtyAtmaka, abhilASAtmaka manogata saMkalpaH samudapAdi saMkalpa utpanna huAkena maraNena mriyamANaH jIvaH vardhate vA, hIyate / kisa maraNa se maratA huA jIva bar3hatA hai athavA vA? ghaTatA hai ? tasyApi ayamarthaH-evaM khalu skandaka! mayA usakA bhI yaha artha hai skandaka! maiMne maraNa do dvividhaM maraNaM prajJaptaM, tad yathA- bAlamaraNaM prakAra kA batalAyA hai, jaise-bAlamaraNa aura ca paNDitamaraNaM ca / pnndditmrnn| atha kiM tat bAlamaraNam ? vaha bAlamaraNa kyA hai? bAlamaraNaM dvAdazavidhaM prajJaptaM, tad yathA- bAlamaraNa bAraha prakAra kA prajJapta hai, jaisevalayamaraNaM, vazArtamaraNam, antaHzalyamaraNaM, 1. valayamaraNa-saMyama-jIvana se cyuta hokara tadabhavamaraNaM, giripatanaM, tarupatanaM, jala mrnaa| pravezaH, jvalanapravezaH, viSabhakSaNaM, zastrAva- 2. vazArtamaraNa-indriyoM ke vazavartI hokara pATanaM, vaihAnazaM, gRdhrspRssttm| ityetena mrnaa| skandaka! dvAdazavidhena bAlamaraNena mriyamANaH / 3. antaHzalyamaraNa--mAyA Adi Antarika jIva anantaiH nairayikabhavagrahaNaH AtmAnaM zalya kI dazA meM mrnaa| saMyojayati, anantaiH tiryagabhavagrahaNaiH AtmAnaM 4. tadbhavamaraNa-tiryaMca yA manuSya bhava meM saMyojayati, anantaiH manuSyabhavagrahaNaiH AtmAnaM / vidyamAna prANI punaH tadbhavayogya tiryaMca yA saMyojayati, anantaiH devabhavagrahaNaiH AtmAnaM manuSya bhavayogya AyuSya kA baMdha kara vartamAna saMyojayati, anAdikaM ca 'aNavadaggaM' catu- Ayu ke kSaya hone para maratA hai, usakA maraNa rantaM saMsArakAntAram anupryttti| tadetat tadbhavamaraNa hai| niyamANaH vrdhte-vrdht| 5. giripatana-parvata se girakara mrnaa| 6. tarupatana vRkSa se girakara mrnaa| 7. jalapraveza-jala meM DUba kara mrnaa| 1. jvalanapraveza-agni meM praveza kara mrnaa| 6. viSamakSaNa jahara khAkara mrnaa| 10. zastrAvapATana chUrI Adi zastroM se zarIra ko vidIrNa kara mrnaa| 11. vaihAnaza-gale meM phAMsI lagA vRkSa kI zAkhA se laTaka kara mrnaa| 12. gRddhaspRSTa-gIdha dvArA mAMsa noce jAne para mrnaa| skandaka ! isa bAraha prakAra ke bAlamaraNa se maratA huA jIva nairayika ke ananta bhava-grahaNa se apane Apako saMyojita karatA hai, tiryaMca ke ananta bhava-grahaNa se apane Apa ko saMyojita karatA hai, manuSya ke ananta bhava-grahaNa se apane Apako saMyojita karatA hai, deva ke ananta bhavagrahaNa se apane Apako saMyojita karatA hai aura vaha Adi-antahIna caturgatyAtmaka saMsArakAntAra meM anuparyaTana karatA hai| isa bAlamaraNa se maratA huA jIva bar3hatA hai, bar3hatA hai| tadetat bAlamaraNam / yaha bAlamaraNa hai| settaM bAlamaraNe / Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 227 za.2: u.1: sU.46 se kiM taM paMDiyamaraNe ? atha kiM tat paNDitamaraNam ? vaha paNDitamaraNa kyA hai ? paMDiyamaraNe duvihe paNNatte, taM jahA- paNDitamaraNaM dvividhaM, prajJaptaM, tad yathA- paNDitamaraNa do prakAra kA prajJapta hai, jaisepAovagamaNe ya, bhattapaJcakkhANe y| prAyopagamanaM ca bhaktapratyAkhyAnaM ca / prAyopagamana aura bhaktapratyAkhyAna | se kiM taM pAovagamaNe? atha kiM tat prAyopagamanam ? vaha prAyopagamana kyA hai ? pAovagamaNe duvihe paNNatte, taM jahA- prAyopagamanaM dvividhaM prajJaptaM, tad yathA- prAyopagamana do prakAra kA prajJapta hai, jaisenIhArime ya, anIhArime ya / niyamA nirjharimaJca, ani rimnyc| niyamAd / nirvAri aura anihaari| yaha niyamataH aparikarma appddikmme| aprtikrm| hotA hai| settaM pAovagamaNe / tadetat prAyopagamanam / yaha prAyopagamana hai| se kiM taM bhattapacakkhANe? atha kiM tad bhaktapratyAkhyAnam ? vaha bhaktapratyAkhyAna kyA hai ? bhattapacakkhANe duvihe paNNatte, taM jahA- bhaktapratyAkhyAnaM dvividhaM prajJaptaM, tad yathA- bhaktapratyAkhyAna do prakAra kA prajJApta hai, jaisenIhArime ya, anIhArime ya / niyamA nirdhAri aura anirhaari| yaha niyamataH saparikarma sapaDikamme / sprtikrm| hotA hai| settaM bhattapacakkhANe / tadetad bhktprtyaakhyaanm| yaha bhaktapratyAkhyAna hai| icceteNaM khaMdayA ! duviheNaM paMDiyamaraNeNaM ityetena skandaka ! dvividhena paNDitamaraNena skandaka ! isa dvividha paNDitamaraNa se maratA huA maramANe jIve aNaMtehiM neraiyabhavaggahaNehiM mriyamANaH jIvaH anantaiH nairayikabhavagrahaNaiH jIva nairayika ke ananta bhava-grahaNa se apane appANaM visaMjoei, aNaMtehiM tiriya- AtmAnaM visaMyojayati, anantaiH tiryag- Apako visaMyojita karatA hai, tiryaMca ke ananta bhavamgahaNehiM appANaM visaMjoei, aNaMtehiM bhavagrahaNaiH AtmAnaM visaMyojayati, anantaiH / bhava-grahaNa se apane Apako visaMyojita karatA maNuyabhavamgahaNehiM appANaM visaMjoei, manuSyabhavagrahaNaH AtmAnaM visaMyojayati, hai, manuSya ke ananta bhava-grahaNa se apane Apa aNaMtehiM devabhavaggahaNehiM appANaM anantaiH devabhavagrahaNaiH AtmAnaM visaMyojayati, ko visaMyojita karatA hai, deva ke ananta bhavavisaMjoei, aNAiyaM ca NaM aNavadagaM anAdikaM ca 'aNavadaggaM' caturantaM saMsAra- grahaNa se apane Apako visaMyojita karatA hai aura cAuraMtaM saMsArakatAraM viiiivyi| settaM kAntAraM vytivrjti| vaha Adi-antahIna caturgatyAtmaka saMsArakAntAra maramANe haayi-haayi| tadetan mriyamANaH hIyate-hIyate / kA vyatikramaNa karatA hai| isa paNDitamaraNa se maratA huA jIva ghaTatA hai, ghaTatA hai| settaM pNddiymrnne| tadetat paNDitamaraNam / yaha paNDitamaraNa hai / icceeNaM khaMdayA ! duviheNaM maraNeNaM maramANe ityetena skandaka ! dvividhena maraNena mriyamANaH skandaka ! isa dvividha bAla aura paNDitamaraNa se jIve vaDDhai vA, hAyai baa|| jIvaH vardhate vA, hIyate vaa| maratA huA jIva bar3hatA hai aura ghaTatA hai| bhASya 1. sUtra 46 Ayu kA kSaya, indriya aura bala kA vinAza honA maraNa hai| inameM vaihAyasa aura gadhraspRSTa vizeSa sthiti meM apratiRSTaaniSiddha usake do prakAra batalAe gaye haiM-bAlamaraNa aura paMDitamaraNa | ThANaM batalAe gae haiN| AyAro meM kevala vaihAyasa kA vidhAna hai|' usameM meM maraNa ke tIna prakAra milate hai-bAlamaraNa, paNDitamaraNa aura gRdhraspRSTa kA vidhAna nahIM hai| isase pratIta hotA hai ki gRdhraspRSTa bAlapaNDitamaraNa / ' yahAM 'bAlapaNDitamaraNa' svataMtra rUpa meM vivakSita aniSiddha hai-yaha mAnyatA AyAro ke uttarakAla meM huI hai| ThANaM nahIM hai| ThANaM meM maraNa ke caudaha prakAra tathA samavAo meM maraNa ke meM vaihAyasa aura gRdhraspRSTa donoM aniSiddha haiN| vijayodayA meM bhI sataraha prakAra batalAe gae haiN| bhagavatI ArAdhanA meM bhI maraNa ke sataraha prakAra upalabdha haiN| dekheM tAlikA / vaihAyasa aura gRdhrapRSTha ko apratiSiddha aura ananujJAta batalAyA gayA prastuta prakaraNa meM bAlamaraNa ke bAraha prakAra batalAe gae haiN| 1. ThANaM, 3516-tivihe maraNe paNNatte, taM jahA--vAlamaraNe, paMDiyamaraNe, baalpNddiymrnne| 2. AyAro, 8/5 tavassiNo hu taM seyaM, jamege vihmaaie| 3. ThANaM, 2|413-do maraNAI samaNeNaM bhagavatA mahAvIreNaM samaNANaM niggaMthANaM No nicaM kittiyAI No NicaM buiyAI No NicaM pasatthAI No NicaM abmaNuNNAyAI bhvNti| kAraNe puNa appaDikuTThAI, taM jahA-behANase ceva giddhapaDhe cev| 4. vijayodayA, vR.pa.85-apratiSiddhe ananujJAte ca dve maraNe vippaNAsaM giddhapuDhe iti saMkSite / Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.2: u.1: sU.46 228 bhagavaI bhaga. 2/46 ThANaM, 2/411-14 | sama. 17/6 ni. 11/63 maraNa AvIci avadhi Atyantika valAya (valan) vazAta antaHzalya tadbhava bAlamaraNavalaya vazAta tadbhava antaHzalya giripatana tarupatana jalapraveza jvalanapraveza viSabhakSaNa zastrAvapATana vahAyasa gRdhraspRSTa paNDitamaraNa prAyopagamana bhaktapratyAkhyAna ma. 13/130-145 maraNa AvIci avadhi Atyantika bAla paNDita aprazastamaraNavalaya nidAna vazAta tadbhava nidAna giripatana tarupatana jalapraveza jvalanapraveza viSabhakSaNa zastrAvapATana vaihAyasa gRdhraspRSTa prazastamaraNa prAyopagamana bhaktapratyAkhyAna bAla paNDita mUlArAdhanA, 1/25 vijayodayA vRtti pa.96 maraNa avIci tadbhava avadhi Adyanta bAla paNDita avasanna bAlapaNDita sazalya valAya vazArta viprANasa gRdhrapRSTha bhaktapratyAkhyAna prAyopagamana iMginI bAlamaraNagiripatana marupatana bhRgupatana tarupatana giripraskandana marupraskandana bhRgupraskandana tarupraskandana jalapraveza jvalanapraveza jalapraskandana jvalanapraskandana viSabhakSaNa zastrAvapATana valaya vazAta tabhava antaHzalya vaihAyasa gRdhraspRSTa bAlapaNDita chadmastha kevalI vaihAyasa gRddhaspRSTa (gRddhapRSTha) bhaktapratyAkhyAna iMginI prAyopagamana kevalI uttarAdhyayana niyukti meM 'vaihAyasa' aura 'gRdhraspRSTa' ina donoM ko anujJAta batalAyA gayA hai| ukta tAlikA meM maraNa kI saMkhyA aura krama meM bheda milatA hai| saMkhyA bheda vivakSA-sApekSa hai| nizItha meM bAlamaraNa ke 20 prakAra batalAe gaye haiM aura anta meM isa prakAra ke anyatara bAla maraNoM kA bhI saMketa kiyA gayA hai| isase spaSTa hai ki bAlamaraNa kI saMkhyA 12 bhI ho sakatI hai, 20 bhI ho sakatI hai aura 50 bhI ho sakatI hai| graMthakartA kI vivakSA ke AdhAra para saMkhyA nyUna aura adhika ho sakatI hai| kramabheda bhI granthakartA kI vivakSA hai| mRtyu ke mUla prakAra do hI ho sakate haiM-AvIcimaraNa aura praayogikmrnn| zeSa saba prAyogikamaraNa ke prakAra haiN| akalaMka ne maraNa ke do prakAroM kA nirdeza kiyA hai-nityamaraNa aura tadbhava- mrnn| unake anusAra tadbhavamaraNa kA artha hai nae bhava kI prApti se pUrvavartI anantara kSaNa meM hone vAlA pUrvabhava kA vigamana / ' bAlamaraNa aura paNDitamaraNa ke do-do artha hote haiM 1. avirata vyakti kA maraNa bAlamaraNa kahalAtA hai| virata vyakti kA maraNa paNDitamaraNa kahalAtA hai| dezavirata vyakti kA maraNa bAlapaNDitamaraNa kahalAtA hai| bAlamaraNa aura paNDitamaraNa kA ukta artha avirati aura virati kI apekSA se kiyA gayA hai|' 2. prastuta prakaraNa meM bAla manuSya yA avirata manuSya ke AtmaghAtI prayala, nidAna aura Artta-raudra dhyAna kI dazA meM hone vAlA maraNa bAlamaraNa hai| isI prakAra yahAM paNDitamaraNa kA prayoga bhI anazanapUrvaka hone vAle maraNa ke artha meM kiyA gayA hai| paNDitamaraNa kA eka prakAra iMgitamaraNa bhI hai| yaha bhaktapratyAkhyAna kA hI eka prakAra hai| isalie isakA pRthak nirdeza nahIM hai| jayAcArya ne isa prasaMga meM eka sahaja 1. uttarA.ni.gA.224 giddhAibhakkhaNaM giddhapiTTa ubbaMdhaNAi vehAsaM / ee duni vi maraNA, kAraNajAe annunnnnaayaa|| 2. nisiih.11|63-annnnyraanni vA tahappagArANi bAlamaraNANi / 3. t.raa.vaa.7|22-prnnN dvividhaM nityabharaNaM tadbhavamaraNaM ceti|..... tadbhavabharaNaM bhavAntaraprAptyanaMtaropazliSTaM pUrvabhavavigamanam / 4. uttarA.ni.gA.222 - avirayamaraNaM bAlaM maraNaM virayANa paMDiyaM viti / jANAhi bAlapaMDiyamaraNaM puNa desavirayANaM / / 5. (ka) bh.jo.1|35|27,28-- anya sUtra rai mAya, paMDita maraNaja trividhe / pAovagamana suhAya, iMgita bhatapacakhANa phuna / / iMgita-maraNaja teha, vizeSa bhatapacakhANa noN| tiNa kAraNa thI jeha, tRtiya bheda na kahayo ihAM / / (kha) bha.vR.2 / 46-yaccAnyatreha sthAne iMgitamaraNamabhidhIyate tadbhaktapratyAkhyAnasyaiva vizeSa iti neha bhedena darzitamiti / Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 226 za.2H u.1: sU.46 ubharane vAle prazna kA samAdhAna kiyA hai| yahAM paNDitamaraNa ke do yaha maraNa pAMca sthAvara aura amanaska trasa jIvoM ke hotA hai| ukta prakAra nirdiSTa haiN| koI muni anazana ke binA maratA hai, kyA usakA tIna zalyoM ke hetubhUta kamoM ke udaya se jIva meM jo mAyA, nidAna maraNa paNDitamaraNa nahIM kahalAegA? isa prazna ke samAdhAna meM unhoMne aura mithyAtva ke pariNAma hote haiM, unheM bhAvazalya kahA jAtA hai| isa dazA meM hone vAlA maraNa 'zalya-maraNa' kahA jAtA hai| likhA hai ki muni virata avasthA meM maratA hai isalie usakA maraNa paNDitamaraNa kahalAegA / kintu vaha yahAM vivakSita nahIM hai| yahAM jahAM bhAvazalya hai, vahAM dravyazalya avazya hotA hai, kintu prAyopagamana aura bhaktapratyAkhyAna ke artha vAlA paNDitamaraNa vivakSita bhAvazalya kevala samanaska jIvoM ke hI hotA hai| amanaska jIvoM meM hai|' maraNa ke sataraha prakAroM meM bAlamaraNa, paNDitamaraNa aura bAla- saMkalpa yA cintana nahIM hotA, isalie unake kevala dravyazalya hI paNDitamaraNa kA svatantra nirdeza hai tathA valAyamaraNa Adi kA unase hotA hai| isalie amanaska jIvoM ke maraNa ko 'dravyazalya-maraNa' aura pRthak nirdeza hai| isase bhI inake do saMdarbho meM prayukta hone kI puSTi samanaska jIvoM ke maraNa ko 'bhAvazalya-maraNa' kahA gayA hai| hotI hai| __tadbhavamaraNa-tiryaJca yA manuSya bhava meM vidyamAna prANI punaH zabda-vimarza tadbhava yogya tiryaJca yA manuSya bhava-yogya AyuSya kA baMdha kara valayamaraNa-saMyamajIvana se cyuta vyakti ke maraNa ko valayamaraNa vartamAna Ayu ke kSaya hone para maratA hai, usakA maraNa 'tadbhavamaraNa' kahA jAtA hai| mUlArAdhanA meM isakA nAma valAyamaraNa hai| vijayodayA hai| vRtti ke anusAra yaha kevala manuSya aura tiryaJca ke hotA hai| uttarAdhyayananiyukti ke anusAra tadbhavamaraNa akarmabhUmija manuSya aura meM isake saMskRta rUpa do die haiM--palAya aura blaakaa| uttarAdhyayana tiryaJca tathA deva, nAraka ko chor3akara zeSa jIvoM (manuSya aura tiryaJca) niyukti meM bhI valAyamaraNa nAma upalabdha hai| bhagavatIvRtti meM bhI ke hotA hai| tadbhavamaraNa bAlamaraNa kA eka prakAra mAnA gayA hai| isakA saMskRta rUpa valanmaraNa kiyA hai|' isakA hetu kyA hai ? isa prazna kA uttara jayAcArya ne diyA hai| vazartamaraNa indriya aura viSaya kI paratantratA se pIr3ita manu- unake anusAra nidAnapUrvaka hone vAlA tadbhavamaraNa bAlamaraNa hotA Sya kA maraNa vijayodayA ke anusAra Arta-raudra-dhyAna meM pravartamAna prANI hai|' kA maraNa vazArtamaraNa hai| isake cAra bheda kie gae haiM: 1. indri bahAnaza isakA mUla vehANasa hai| mUlArApanA meM vipANasa zabda yavazAta 2. vedanAvazAta 3. kaSAyavazAta 4. nokssaayvshaat| milatA hai| ina donoM meM samAnatA khojI jA sakatI hai| vaihAnaza __ antaHzalyamaraNa-aticAroM kI AlocanA kie binA doSapUrNa aura vipANasa donoM vizeSa sthiti meM apratiSiddha batalAe gaye haiN| sthiti meM hone vAlA maraNa / vRttikAra ne isake do bheda kie haiM-dravya viha kA artha hai-AkAza aura Anaza kA artha hai--vinAza yA aura bhaav| zarIra meM zastra kI noka Adi rahane se jo mRtyu hotI jIvana kI samApti / isa prakAra vaihAnaza kA artha hogA-vRkSa-zAkhA hai, vaha 'dravya antaHzalya-maraNa' kahalAtA hai| laJjA aura abhimAna Adi se laTaka kara gale meM phandA DAlakara jIvana ko samApta kara Adi ke kAraNa aticAroM kI AlocanA na kara doSapUrNa sthiti meM denaa| vRttikAra ne niruktivazAta vaihAnasa zabda kI siddhi kI hai|" marane vAle kI mRtyu ko 'bhAva antaHzalya-maraNa' kahA jAtA hai| kintu samApti ke artha meM tAlavya zakAra adhika upayukta hai| viSANasa vijayodayA meM isakA nAma 'zalya-maraNa' hai| usake bhI do bheda kA artha prANa-apAna kA nirodha kara jIvana ko samApta karanA hai| haiM-dravyazalya aura bhaavshly| mithyAdarzana, mAyA aura nidAna ina saMbhAvanA kI jA sakatI hai ki donoM zabda mUla meM eka tInoM zalyoM kI utpatti ke hetubhUta karma ko 'dravyazalya' kahA jAtA bAda meM pATha-parivartana huA ho| artha kI dRSTi se vehANasa pATha hai| dravyazalya kI dazA meM hone vAlA 'dravyazalya-maraNa' kahalAtA hai| adhika upayukta lagatA hai| 1.bh.jo.1|35|2631 mukhya thakI e khyAta, dvi prakAra paMDita-maraNa / aNasaNa viNa muni jAta, marai tiko na kahayuM ihaaN| sarvAnubhUti sAdha, sunakSatra munivara bali | pAmyA pada ArAdha, aNasaNa viNa paMDita-maraNa || valI anya munirAya, saMthArA viNa je mre| te paMDita-maraNa suhAya, tehanoM kathana ihAM nathI / 2. vijayodayA, vR.p.88| 3. uttarA. ni.gA.217-- saMjogajogavisannA maraMti je taM valAyamaraNaM tu| 4. bha.vR.2146-valato bubhukSAparigatatvena valavalAyamAnasya saMyamAd vA prasyato maraNaM tadvalanmaraNam / 5. vijayodayA,vR.pa.86) 6. (ka) sama.vR.pa.34-yasmin bhave-tiryagmanuSyabhavalakSaNe vartate jantustad bhavayogyamevAyurbaddhvA punaH tatkSayeNa mriyamANasya yadbhavati tattadbhavamaraNam / (kha) bha.vR.2146 tathA tasmai bhavAya manuSyAdeH sato manuSyAdAveva baddhAyuSo yanmaraNaM tttdbhvmrnnm| 7. vahI,2146-idaM ca naratirazcAmeveti / 8. uttarA.ni.gA.221 mottuM akammabhUmaga-nara-tirie suragaNe a nerie| sesANaM jIvANaM tabbhavamaraNaM tu kesiMci // 6. bha.jo.113516 manuSya marI nai manuSya huvai, tiryaMca marI nai tiryaca / tadbhava-maraNa kahyo tasuM, karma nidAne saMca // 10. bh.v.2|46-'vehaannse'tti vihAyasi--AkAze bhavaM vRkSazAkhAdhubandhanena yttnniruktivshaadvaihaansm| Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.2: u.1H sU.46 230 bhagavaI gapraspRSTa-koI vyakti hAthI Adi bRhatkAya jAnavaroM ke zava maraNa-mImAMsA meM praveza kara zarIra kA vyutsarga karatA hai| hAthI Adi ke kalevara bhagavAn ne jIvana aura mutyu donoM kI anekAnta-dRSTi se samIkSA meM praviSTa hone para usa kalevara ke sAtha-sAtha usa jIvita zarIra ko bhI gIdha Adi nocakara mAra DAlate haiM, usa sthiti meM jo maraNa hotA kI thii| unakI dRSTi meM vyakti jaise jIne ke lie svatantra hai, vaise hai, vaha gRdhraspRSTa maraNa kahalAtA hai| digambara paramparA meM isakA artha ___ hI marane ke lie bhI svatantra hai| isa svatantratA kA upayoga aura zastra ke dvArA prANa-tyAga karanA milatA hai| durupayoga donoM hI ho sakate haiN| bAlamaraNa mutyu kI svatatraMtA kA zvetAmbara-sAhitya meM gRdhraspRSTa kI jo artha-paramparA hai. vaha durupayoga hai| bhAvAveza meM jo AtmahatyA kI jAtI hai, vaha bAlamaraNa Alocya hai| isakI prAcInatA bhI saMdigdha hai| jaina sAdhanA-paddhati hai| vaha svataMtratA kA durupayoga hai| paMDitamaraNa yA samAdhimaraNa mutyu kI tapasyA ke anakala bhI nahIM hai| kAraNa upasthita hone para kI svataMtratA kA sadupayoga hai| isa maraNa ke pIche koI bhAvAveza tAtkAlika maraNa ke lie yaha prayoga upayogI nahIM hai| nahIM hotaa| pUrNa zAnta aura samAhita citta kI avasthA meM isa maraNa dIrghakAlIna prayoga kI dRSTi se bhaktapratyAkhyAna aura prAyopagamana kA varaNa kiyA jAtA hai| AyAro, sUyagaDo, uttarajjhayaNANi aura ye donoM zreSTha upAya haiN| isalie gRdhraspRSTa kA artha abhI anusandhAna dasAo meM isa samAdhi-maraNa kI pRSThabhUmi aura prakriyA kA nirUpaNa kA viSaya hai| huA hai|' muni ko jaba yaha lage ki isa zarIra ke dvArA nae-nae guNoM kI upalabdhi ho rahI hai, taba taka vaha jIvana kA bRhaNa kre| prAyopagamana prAya kA artha hai mRtyu | samAdhimaraNa ke lie jaba koI vizeSa guNa kI upalabdhi na ho, taba vaha parijJApUrvaka isa upagamana karanA athavA upavezana karanA prAyopagamana kahalAtA hai| yaha zarIra ko tyAga de| zarIra-vyuccheda ke lie AhAra kA tyAga kiyA anazana kA eka prakAra hai| vyAkhyA-sAhitya meM isake saMskRta rUpa jA sakatA hai| isakA uttarAyaNANi meM spaSTa nirdeza hai| isakA pAdopagamana aura pAdapopagamana bhI milate haiN|' nirdeza ThANaM meM bhI upalabdha haiN| anazana rugNa avasthA meM hI nahIM, nihArima athavA nihAri-upAzraya se bAhara girikandarA Adi / kisI bAdhA ke na hone para bhI kiyA jA sakatA hai| yaha vidhAna ekAnta sthAnoM meM kiyA jAne vAlA anazana | kevala muni ke lie hI nahIM, zramaNopAsaka yA zrAvaka ke lie bhI anirima athavA anihAri--upAzraya meM kiyA jAne vAlA hai| isa samAdhi-maraNa ko uttaravartI AcAryoM ne mutyu-mahotsava kahA anshn| apratikarma athavA aparikarma-zuzrUSA- yA upcaar-rhit| jIvana ke bAre meM bhI bhagavAn mahAvIra kA dRSTikoNa prAyopagamana anazana karane vAlA vRkSa ke samAna nizceSTa leTA rahatA anekAntavAdI rahA hai| unakI dRSTi meM saMyamapUrNa jIvana vAMchanIya hai| hai, koI spandana nahIM karatA, halana-calana nahIM krtaa| isalie yaha aura asaMyamapUrNa jIvana vAMchanIya nahIM hai| unakI bhASA hai-jIvana niyamataH apratikarma hotA hai| kI AMkAkSA aura maraNa kI AMkAkSA donoM hI nahIM karanI caahie| bhaktapratyAkhyAna-samAdhimaraNa ke lie kiyA jAne vAlA vyakti ko jIvana kI AMkAkSA aura maraNa ke bhaya se mukta rahanA anshn| yaha niyamataH sapratikarma hotA hai| cAhie, kintu saMyamapUrNa jIvana aura samAdhi-maraNa kI AMkAkSA karaNIya hai| anazana ke ina donoM prakAroM kI vizeSa jAnakArI ke lie uttraaynnaanni,30|12,13 ke TippaNa draSTavya haiN| 1. bha.vR.2 / 46-'giddhapaDhe'tti gRdhaiH pakSivizeSairgudvairvA mAMsalubdhaiH zRgAlA- dibhiH spRSTasya vidAritasya kari-karabha-rAsabhAdizarIrAntargatatvena yanmaraNaM tadgRdhraspRSTaM gRddhaspRSTaM vA gRdhairvA bhakSitasya spRSTasya yattadgRdhraspRSTam / 2. vijayodayA, vR.pa.88-zastragrahaNena yad bhavati tad gRddhapuTThamiti / 3. uttara. a.5 kA Amukha draSTavya hai| 4. (ka) AyAro, 875-130tathA gA. 1-25/ (kha) sUya. 2 / 2 / 67 / (ga) uttr.36|250-255| (gha) dsaao,10|31| 5. uttara.47 lAbhatare jIviya buuhittaa| pacchA pariNNAya malAvadhaMsI // 6. vhii,26|33-34--- nigaMtho dhiimaMto, niggaMthI vi na kareja chahiM ceva / ThANehi u imehi, aNaikkamaNA ya se hoi / AyaMke uvasagge, titikkhayA baMbhaceraguttIsu / pANidayA tabaheDaM, sriirvoccheynntttthaae| 7. tthaannN,6|42| 8. suuy.2|2|67 teNaM eteNaM vihAreNaM viharamANA bahUI vAsAI sAmaNNapariyAgaM pAuNaMti, pAuNittA AbAhasi uppaNNaMsi vA aNuppaNNaMsi vA bahUI bhattAI pnyckkhNti| 6. dasAo, 10 // 31 se NaM samaNovAsae bhavati-abhigatajIvAjIve jAva paDilAbhemANe viharai / se NaM etArUveNaM vihAreNaM viharamANe bahUNi vAsANi samaNovAsagapariyAgaM pAuNati, pAuNittA AbAhasi uppaNNaMsi vA aNuppaNNaMsi vA bahUI bhattAI paccakhAi / Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 50. etya NaM se khadae kaccAyaNasagotte saMbuddhe samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdai namasai, vaMdittA namaMsittA evaM vayAsI icchAmi NaM maMte! tubhaM aMtie kevalipaNNattaM dhamma nisaamitte| ahAsuhaM devANuppiyA ! mA paDibaMdha // 231 za.2: u.1: sU.50-52 atra saH skandakaH kAtyAyanasagotraH saMbuddhaH 50. isa bindu para vaha kAtyAyanasagotra skandaka zramaNaM bhagavantaM mahAvIraM vandate namasyati, saMbuddha hokara zramaNa bhagavAn mahAvIra ko vanditvA namasthitvA evamavAdId-icchAmi bandana-namaskAra karatA hai| vandana-namaskAra kara bhadanta ! tava antike kevaliprajJaptaM dharmaM isa prakAra bolatA hai "bhante ! maiM Apake pAsa nizamitum / kevali prajJapta dharma ko sunanA cAhatA huuN|" yathAsukhaM devAnupriya ! mA pratibandham / "devAnupriya ! jaise tumheM sukha ho, pratibaMdha mata kro|" 51. tae NaM samaNe bhagavaM mahAvIre khaMdayassa tataH zramaNaH bhagavAna mahAvIraH skandakasya 51. zramaNa bhagavAn mahAvIra kAtyAyanasagotra kacAyaNasagottassa, tIse ya mahai- kAtyAyanasagotrasya, tasyAM mahAmahatyAM pariSadi skandaka ko usa vizAla pariSad meM dharma kahate mahAliyAe parisAe dhamma prikhei| dharma parikathayati / dharmakathA bhnnitvyaa| haiN| dharmakathA' vaktavya hai| ghammakahA bhaanniyvvaa|| bhASya 1. dharmakathA dharmakathA ke varNana kI bhI eka zailI nirdhArita kara lI gii| dharma-dezanA dI, aisI kalpanA nahIM kI jA sktii| ise ovAiyaM meM jo dharmakathA kA nirdeza hai, usI kI ora sarvatra nirdeza Agama-saMkalana-kAlIna zailI hI kahA jA sakatA hai| kiyA gayA hai| bhagavAn mahAvIra ne sabako eka hI prakAra kI 52. tae NaM se khadae kacAyaNasagotte tataH saH skandakaH kAtyAyanasagotraH zramaNasya 52. 'vaha kAtyAyanasagotra skandaka zramaNa bhagavAn samaNassa bhagavao mahAvIrassa aMtie dhammaM bhagavataH mahAvIrasya antike dharma zrutvA mahAvIra ke pAsa dharma sunakara avadhAraNa kara socA nisamma hatuddacittamANadie NaMdie nizamya hRSTatuSTacittaH AnanditaH nanditaH hRSTa-tuSTa citta vAlA, Anandita, nandita, prItipUrNa pIimaNe paramasomaNassie harisavasa- prItimanAH paramasImanasthitaH harSavazavisarpad- manavAlA, parama saumanasya yukta aura harSa se visappamANahiyae uvAe uDhei, udvettA hRdayaH utthayA uttiSThati, utthayA zramaNaM vikasvara hRdaya vAlA ho gyaa| vaha uThane kI samaNaM bhagavaM mahAvIraM tikkhutto AyAhiNa- bhagavantaM mahAvIraM triH AdakSiNapradakSiNAM mudrA meM uThatA hai, uThakara zramaNa bhagavAn mahAvIra payAhiNaM karei, karettA baMdai namasai, karoti, kRtvA vandate namasyati, vanditvA ko dAyIM ora se prArambha kara tIna bAra pradakSiNA vaMdittA namaMsittA evaM vayAsinamasthitvA evamavAdIt karatA hai, vandana-namaskAra karatA hai, vandana namaskAra kara vaha isa prakAra bolAsadahAmi NaM bhaMte ! niggeyaM pAvayaNaM, __ zraddadhAmi bhadanta ! nairgranthaM pravacanam, bhante ! maiM nirgrantha-pravacana meM zraddhA karatA huuN| pattiyAmiNa bhaMte ! niggathaM pAvayaNaM, pratyemi bhadanta ! nainyaM pravacanam, bhante ! maiM nirgrantha-pravacana meM pratIti karatA huuN| roemi NaM bhaMte ! niggathaM pAvayaNaM, anbhu- roce bhadanta ! nairgranthaM pravacanam, bhante ! maiM nirgrantha-pravacana meM ruci karatA huuN| TemiNaM bhaMte ! niggaMthaM paavynnN| abhyuttiSThAmi bhadanta ! nairgranthaM pravacanam / bhante ! maiM nirgrantha-pravacana meM abhyutthAna karatA huuN| evameyaM bhaMte ! tahameyaM bhaMte ! avitahameyaM evametad bhadanta ! tathaitad bhadanta ! avitatha- bhante ! yaha aisA hI hai, bhante ! yaha tathA bhaMte ! asaMdiddhameyaM bhaMte ! icchiyameyaM bhaMte! metad bhadanta ! asaMdigdhametad bhadanta! iSTametad (saMvAditApUrNa) hai, bhante! yaha avitatha hai, bhante! paDicchiyameyaM bhaMte ! icchiya-paDicchiyameyaM bhadanta ! pratISTametad bhadanta ! iSTa-pratISTametad yaha asaMdigdha hai, bhante ! yaha iSTa hai, bhante ! yaha bhaMte!bhadanta! pratIpsita (prApta karane ke lie iSTa) hai aura bhante! yaha iSTa-pratIpsita haise jaheyaM tubbhe vadaha tti kaTu samaNaM bhagavaM tat yathedaM yUyaM vadatha iti kRtvA zramaNaM jaisA Apa kaha rahe haiM-aisA bhAva pradarzita kara mahAvIraM baMdai namasai, vaMdittA namaMsittA bhagavantaM mahAvIraM vandate namasyati, vanditvA vaha zramaNa bhagavAn mahAvIra ko vandana-namaskAra uttarapurasthimaM disIbhAyaM avakamai, avaka- namasthitvA uttarapaurastyaM digbhAgam apakrA- karatA hai, vandana-namaskAra kara uttara-pUrva dizAmittA tidaMDaM ca kuMDiyaM ca jAva ghAurattAo mati, apakramya tridaNDaM ca kuNDikAM ca yAvad bhAga (IzAna koNa) kI ora jAtA hai, jAkara ya egate eDei, eDettA jeNeva samaNe bhagavaM dhAturakte ekAnte eDayati, eDayitvA yatraiva tridaNDa, kamaNDalu, yAvat dhAturakta zATaka ko mahAvIre teNeva uvAgacchai, uvAgacchittA zramaNaH bhagavAn mahAvIraH tatraiva upAgacchati, ekAnta meM DAla detA hai, DAlakara jahAM zramaNa samaNaM bhagavaM mahAvIraM tikkhutto AyAhiNa- upAgamya zramaNaM bhagavantaM mahAvIraM triH Ada- bhagavAna mahAvIra haiM, vahAM AtA hai| Akara zramaNa Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.2H u.1: sU.52 payAhiNaM karei, karetA baMdai namasai, vaMdittA namasittA evaM vayAsI Alitte NaM bhaMte ! loe, palitte NaM bhaMte ! loe, Alitta - palitte NaM bhaMte ! loe jarAe maraNeNa ya / se jahAnAmae kei gAhAvaI agAraMsi jhiyAyamANaMsi je se tatya bhaMDe bhavai appabhAre mollagarue, taM gahAya AyAe egaMtamaMtaM avakkamai / esa me nityArie samANe pacchA purA ya hiyAe suhAe khamAe nisseyasAe ANugAmiyattAe bhavissai / evAmeva devANuppiyA ! majjha vi AyA ege bhaMDe iTTe kaMte pie maNuNNe maNAme theje bessAsie samma bahumae aNumae bhaMDakaraMDagasamANe, mANaM sIyaM mA NaM unhaM, mA khuhA, mANaM pivAsA, mA NaM corA, mA NaM vAlA, mANaM daMsA, mANaM masayA, mANaM vAiya-pittiya-seMbhiya-sannivAiya vivihA rogA kA parIsahovasaggA phusaMtu tti kaTTu esa me nityArie samANe paraloyassa hiyAe suhAe khamAe nIsesAe ANugAmiyattAe bhavissai / taM icchAmi devANupiyA ! sayameva pavvAviyaM, sayameva muMDAviyaM, sayameva sehAviyaM sayameva sikkhAviyaM, sayameva AyAra-goyaraM viNaya-veNaiya-caraNa- karaNa-jAyAmAyAvattiyaM dhammamAikkhiyaM // 232 kSiNa- pradakSiNAM karoti kRtvA vandate namasyati, vanditvA namasthitvA evamavAdId-- AdIptaH bhadanta ! lokaH, pradIptaH bhadanta ! lokaH, AdIpta- pradIptaH bhadanta ! lokaH jarasA maraNena ca / atha yathAnAmakaH kazcid gRhapatiH agAre dhyAyamAne yaH saH tatra bhANDaH bhavati alpabhAraH mUlyagurukaH, taM gRhItvA AtmanA ekAntamantam apakrAmati / eSa mama nistAritaH san pazcAt purA ca hitAya sukhAya kSamAya niHzreyase AnugAmikatvAya bhavaSyati / evameva devAnupriya ! mamApi AtmA ekaH bhANDaH iSTaH kAntaH priyaH manojJaH 'maNAme' stheyAn vaizvAsikaH sammataH bahumataH anumataH bhANDakaraNDakasamAnaH, mA zItaM, mA uSNaM, mA kSudhA, mA pipAsA, mA caurAH, mA vyAlAH, mA daMzAH, mA mazakAH, mA vAtika- paittikazlaizmika-sAnnipAtikAH vividhAH rogAtaMkAH parISahopasargAH spRzantu iti kRtvA eSa mama nistAritaH san paralokasya hitAya sukhAya kSamAya niHzreyase AnugamikatvAya bhaviSyati / tad icchAmi devAnupriya ! svayameva pravrAjitaM, svayameva muNDitaM, svayameva zaikSApitaM, svayameva zikSApitaM svayameva AcAra - gocaraM vinayavainayika-caraNa- karaNa-yAtrAmAtrApratyayaM dharmamAkhyAtam / bhASya 1. sUtra 52 prastuta sUtra meM skandaka ke dvArA nirgrantha-pravacana ke prati AsthA kI abhivyakti kA nirUpaNa hai| phira usake dvArA bhagavAn mahAvIra ke pAsa pravajyA lene kI prArthanA kA varNana hai| usa samaya eka bhagavaI bhagavAn mahAvIra ko dAyIM ora se prArambhakara tIna bAra pradakSiNA karatA hai, pradakSiNA kara vandana- namaskAra karatA hai, vandana - namaskAra kara vaha isa prakAra bolA- bhante ! yaha loka bur3hApe aura mauta se AdIpta ho rahA hai (jala rahA hai), bhante ! yaha loka bur3hApe aura mauta se pradIpta ho rahA hai| (prajvalita ho rahA hai), bhante ! yaha loka bur3hApe aura mauta se AdIpta- pradIpta ho rahA hai| jaise kisI gRhapati ke ghara meM Aga laga jAne para vaha vahAM jo alpabhAra vAlA aura bahumUlya AbharaNa hotA hai, use lekara svayaM ekAnta sthAna meM calA jAtA hai / ( aura socatA hai) agni se nikAlA huA yaha AbharaNa pahale athavA pIche mere lie hita, sukha, kSama, niHzreyasa aura AnugAmikatA ke lie hogA / "devAnupriya ! isI prakAra merA zarIra bhI eka upakaraNa hai| vaha iSTa, kAnta, priya, manojJa, manohara, sthiratara, vizvasanIya, sammata, bahumata, anumata aura AbharaNa karaNDaka ke samAna hai| ise sardI na lage, garmI na lage, bhUkha na satAe, pyAsa na satAe, cora pIr3A na pahuMcAe, hiMsra pazu isa para AkramaNa na kare, daMza aura mazaka ise na kATe, vAta, pitta, zleSma aura saMnipAta-janita vividha prakAra ke roga aura AtaMka tathA parISaha aura upasarga isakA sparza na kareM, isa abhisaMdhi se maiMne ise pAlA hai| mere dvArA isakA nistAra hone para yaha paraloka meM mere lie hita, sukha, kSama, niHzreyasa aura AnugamikatA ke lie hogaa| isalie devAnupriya ! maiM Apake dvArA hI pravrajita honA cAhatA hUM, maiM Apake dvArA hI muNDita honA cAhatA hUM, maiM Apake dvArA hI zaikSa bananA cAhatA hUM, maiM Apake dvArA hI zikSA prApta karanA cAhatA hUM tathA Apake dvArA hI AcAra, gocara, vinayavainayika, caraNa-karaNa-yAtrAmAtrA-mUlaka dharma kA AkhyAna cAhatA hUM / sampradAya se dUsare sampradAya meM dIkSita hone kI paramparA jaTila nahIM thii| vicAra- parivartana ke bAda koI bhI vyakti jahAM cAhe dIkSita ho sakatA thaa| aisA karanA koI vivAda yA vigraha kA viSaya nahIM Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 233 za.2: u.1: sU.52 banatA thaa| isalie parivrAjaka skandaka ne bhagavAn ke pAsa pravrajita hone kI prArthanA sahaja bhAva se kI aura bhagavAna ne use apane saMgha meM pravrajita kara liyaa| eka virakta AtmA dIkSita hone se pahale jina zabdoM meM apane vairAgya kI bhAvanA prastuta karatA hai, usakI bhI Agama-sAhitya meM eka nizcita varNana-zailI hai| skandaka ke prakaraNa meM bhI usa zailI kA prayoga kiyA gayA hai| zabda-vimarza nirgranya-pravacana-nirgranthoM kA shaasn| bhagavAn mahAvIra ke samaya meM jaina zAsana nirgrantha-pravacana ke nAma se prakhyAta thaa| tathA satya, vaisaa| pratIpsita-prApta karane ke lie iSTa / lok-jiiv-lok| maann-aabhrnn| apabhAre alpabhAra vaalaa| vRttikAra ne appasAre pATha kI vyAkhyA kI hai|' jayAcArya ne bhI usI kA anusaraNa kiyA hai| isakA artha hotA hai 'alpa kintu saar'| isakA agalA vizeSaNa hai mollgrue| isake sandarbha meM appamAre--yaha pATha adhika saMgata lagatA hai| jJAtA0vRtti meM abhayadevasUri ne appamAre pATha kI vyAkhyA kI hai, appasAre ko pAThAMtara mAnA hai|" hita, sukha Adi isa zabda-samUha ke lie dekheM, bh.2|30 kA bhaassy| AyA (AtmA) yahAM 'AtmA' zabda 'zarIra' 'jIvana' yA 'pUrNa vyaktitva' ke artha meM prayukta hai| ovAiyaM aura rAyapaseNaiyaM meM isa prakAra ke prakaraNa meM 'zarIra' zabda kA prayoga milatA hai| peja (sveyAna) yaha 'tara' ke artha meM niSpanna sthira zabda hai| isakA artha hai 'sthirtr'| vRttikAra ne isakA artha 'sthairya' kiyA hai|' mANDakaraNDaka-AbharaNa kA karaNDaka, TokarI yA pittaarii| vAtika vAta-saMbaMdhI rog| paittika-pitta-saMbaMdhI rog| zlaiSmika kapha-saMbaMdhI roga sAnipAtika vAta, pitta Adi doSoM ke mizraNa se hone vAlA rog| sabivAipa-isa pada meM prathamA ke bahuvacana kA lopa mAnA gayA hai| roga lambe kAla taka calane vAlI vyaadhi|' AtaGka-sadyoghAtI vyaadhi|' parISaha-zarIra aura mana ko pIr3A dene vAle bAhya aura Antarika kaarnn| upsrg-updrv|" ttikaTu-yahAM vRttikAra ne zeSa mAnA hai-ttikaTu ityamisanyAya va pAlitaH iti shessH|" vAjita, muNDApita, zaikSApita, zikSApita-vRttikAra ne ina cAra padoM meM krama-vyavasthA batalAI hai| usake anusAra 'pravrAjana' kA artha hai 'muni-veza denaa'| 'muNDApita' kA artha hai 'keza kA luNcn'| zaikSApita kA artha haiM "dinacaryA se saMbaMdhita kriyA-kalApa kA jJAna karAnA / "zikSApita' kA artha hai-'adhyayana karAnA' / " AcAra-gocara-AcAra-jJAna Adi pAMca prakAra kA AcAra / " gocara-bhikSAcaryA / " vinaya anuzAsana athavA vinmrtaa| vainayika vinaya kA phala / nandI vRtti meM bhI haribhadrasUri ne isakA yahI artha kiyA hai|" 1. bha.vR.2152-'appasAre'tti alpaM ca tatsAraM cetyalpasAram / 2. bh.jo.1|36|12- ghara meM bhaMDa vastu hudai, alpa nhAnI tikA chai sAra / vastu bahumolI grahI AtmanA, jAvai ekAMta sthAna tivaar|| 3. jJAtA.vR.pa.66-paNyaM hiraNyAdi alpabhAraM, pAThAntare alpaM ca tatsAraM cetya lpasAraM muulygurukm| 4. ovaa.suu.117| 5. raay.suu.766| 6. m.vR.2|52 sthairyadharmayogAt sthairyH| 7. vahI,2152-iha prathamAvahuvacanalopo dRzyaH / 8,6. vahI,2 / 52-rogAH kAlasahA vyAdhayaH AtaMkAsta eva sdyodhaatinH| 10. vizeSa jAnakArI ke lie dekheM, ThANaM, 41567-601 tathA inake ttippnn| 11. bh.vR.2|2| 12. dekheM, ThANaM,5144,45 kA TippaNa 13. bh.vR.2|12 pravrAjitaM rajoharaNAdiveSadAnenAtmAnamiti gmyte| mAve vA ktapratyayastena pravrAjanamityarthaH muMDitaM ziroluMcanena 'sehAviyaMti sehitaM pratyu pekSaNAdikriyAkalApagrAhaNataH, zikSitaM suutraarthgraahnntH| 14. tthaannN,5|147-pNcvihe AyAre paNNatte, te jahA--NANAyAre, daMsaNAyAre, carittAyAre, tavAyAre, vIriyAyAre / 15. bh.1.2|52-aacaarH-shrutjnyaanaadivissymnusstthaanN kAlAdhyayanAdi, go caro-bhikSATanam / 16. tulanA ke lie dekheM, dasave.712 kA TippaNa;ma.vR. 2152 vainayika tatphalaM karmakSayAdi / 17. nandI, hAri.vR.pR.75-vainayikam -phalaM karmakSayAdi / Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.2H u.1: sU.52-54 234 bhagavaI nandI carNi meM vainayika kA artha ziSya kiyA gayA hai| kinta prakaraNa prakAra haiN| vyAkhyA-sAhitya meM yaha 'karaNasattarI' ke nAma se prasiddha kI dRSTi se yahAM vinaya' kA phala yahI artha saMgata hai| caraNa yaha vrata Adi kA sUcaka hai||' isake sattara prakAra yaatraa-sNym-yaatraa| haiN| vyAkhyA-sAhitya meM yaha 'caraNasattarI' ke nAma se prasiddha hai| mAtrA-saMyama-yAtrA ke lie Avazyaka parimita AhAra / karaNa-yaha AhAra-vizuddhi Adi kA sUcaka hai| isake sattara vRtti-vartana yA vyvhaar|" 53.taeNaM samaNe bhagavaM mahAvIre khaMdayaM kacA- tataH zramaNaH bhagavAn mahAvIraH skandakaM 53. 'zramaNa bhagavAn mahAvIra kAtyAyanasagotra yaNasagottaM sayameva pavAvei, sayameva kAtyAyanasagotraM svayameva pravrAjayati, svayameva skandaka ko svayaM hI pravrajita karate haiM, svayaM hI muMDAvei, sayameva sehAvei, sayameva sikkhA- muNDayati, svayameva zaikSayati, svayameva muNDita karate haiM, svayaM hI zaikSa banAte haiM, svayaM veDa, sayameva AyAra-goyaraM viNaya-veNa- zikSayati, svayameva AcAra-gocaraM vinaya- hI zikSita karate haiM aura svayaM hI AcAra-gocara, iya-caraNa-karaNa-jAyAmAyAvattiyaM dhammamA- vainayika-caraNa-karaNa-yAtrAmAtrApratyayaM dharmamA- vinaya-vainayika-caraNa-karaNa-yAtrAmAtrA-mUlaka dharma ikkhaievaM devANuppiyA ! gaMtabbaM, evaM khyAti-evaM devAnupriya ! gantavyam, evaM kA AkhyAna karate haiM--devAnupriya ! isa prakAra cidviyavvaM, evaM nisIiyavvaM, evaM tuyaTTiyav, sthAtavyam, evaM niSattavyam, evaM tvak- calanA cAhie, isa prakAra ThaharanA cAhie, isa evaM bhaMjiyavaM, evaM bhAsiyavvaM, evaM vartitavyama, evaM bhoktavyama, evaM bhASitavyam, prakAra baiThanA cAhie, isa prakAra karavaTa lenI uhAya-uvAya pANehiM bhUehiM jIvehiM sattehiM evam utthAya-utthAya prANeSu bhUteSu jIveSu cAhie, isa prakAra bhojana karanA cAhie, isa saMjameNaM saMjamiyavvaM, assiMcaNaM ahra No sattveSu saMyamena saMyatitavyam, asmin ca arthe prakAra bolanA cAhie, isa prakAra pUrNa jAgarukatA kiMci vi pmaaiyvN|| na kiJcidapi prmditvym| se prANa, bhUta, jIva aura sattvoM ke prati saMyama se saMyata rahanA caahie| isa artha meM kiJcit bhI pramAda nahIM karanA caahie| bhASya 1. sUtra 53 prastuta sUtra meM bhagavAn ne skandaka ke lie jisa dharma kA vRttikAra ne bhI evaM kI saMkSipta vyAkhyA kI hai| pravacana kiyA, vaha eka dIkSAnta bhASaNa hai| zabda-vimarza sUtrakAra ne evaM' zabda ke dvArA viSaya ko bahuta saMkSipta kara pamAiyavaM-pramAda kA artha hai-vismRti, anavadhAnatA, diyaa| yadi vaha viSaya vistRta hotA, to zaikSa ke lie isakI bahuta upayogitA ho jaatii| evaM zabda kI vyAkhyA dasaveAliya' ke jayaM aura sayagaDo ke AuttaM zabda ke AdhAra para kI jA sakatI hai| muurchaa| 54. tae NaM se khaMdae kaccAyaNasagotte samaNa- tataH sa : skandakaH kAtyAyanasagotraH zramaNasya 54. vaha kAtyAyanasagotra skandaka zramaNa bhagavAn ssa bhagavao mahAvIrassa imaM eyAsvaM dha- bhagavataH mahAvIrasya etam etadrUpaM dhArmikam mahAvIra ke isa prakAra ke dhArmika upadeza ko mmiyaM uvaesaM sammaM saMpaDivAi-tamANAe upadezaM samyak saMpratipadyate-tad AjJAya' samyak prakAra se svIkAra karatA hai use bhalItaha gacchai, taha ciTThai, taha nisIyai, taha tathA gacchati, tathA tiSThati, tathA niSIdati, bhAMti jAnakara vaise hI (saMyamapUrvaka) calatA hai, 1. nandI cU.pR.61--veNiyA sIsA / 2.pra.sAro.pa.132,gA.551 vaya samaNadhamma saMjama veyAvaccaM ca bNbhguttiio| nANAitiyaM tava kohaniggahA ii caraNameyaM // 3. vahI,pa.136,gA.562 piMDavisohI ya samiI bhAvaNa paDimA ya iMdiyaniroho / paDilehaNa guttIo, abhiggahA ceva karaNaM tu|| 4. bha.bR.2 / 52-caraNaM-vratAdi, karaNaM-piNDavizuddhayAdi, yAtrA saMyamayAtrA, mAtrA tadarthamevAhAramAtrA, tato vinayAdInAM dvandvaH, tatazca vinayAdInAM vRttiH-vartanaM yatrAsau vinayavainayikacaraNakaraNayAtrAmAtrAvRttiko'tastaM 5. dasave.a.4,gA. 6. suuy.2|2|16| 7. bha.vR.2153-evaM devANuppiyA ! gaMtavvaM ti yugamAtrabhUnyastadRSTinetyarthaH 'evaM ciTThiyavvaM'ti niSkamaNapravezAdivarjite sthAne saMyamAtmapravacanabAdhAparihAreNordhvasthAnena sthAtavyam, 'evaM nisIiyavvaMti, 'niSattavyam' upaveSTavyaM saMdaMzakabhUmipramArjanAdinyAyenetyarthaH 'evaM tuyaTTiyavvaM'ti zayitavyaM, sAmAyikovAraNAdipUrvakam 'evaM bhuMjiyavvaMti dhUmAGgArAdidoSavarjanataH 'evaM bhAsiyavvaM ti madhurAdivizeSaNopapannatayeti 'evamutthAyotthAya' pramAdanidrAvyapohena vibuddhya vibuddhya prANAdiSu viSaye yaH saMyamo-rakSA tena saMyatavyaM--yati tvym| dharmam / Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI tuyaTTai, taha muMjai, taha bhAsai, taha uTThAya - uDAya pANehiM bhUehiM jIvehiM sattehiM saMjameNaM saMjamei, assiM ca NaM aTThe No pamAyai // 55. tae NaM se khaMdae kaccAyaNasagotte aNagAre jAte iriyAsamie bhAsAsamie esaNAsamie AyANabhaMDamattanikkhevaNAsamie uccAra- pAsavaNa - khela - siMghANa- jalla-pAri aNayAsamie maNasamie vaisamie kAyasamie magutte vaigutte kAyagutte gutte guttiM die guttabaMbhArI cAI lajjU dhane khaMtikhame jidie sohi aniyANe appussue abahillese susAmaNNarae daMte iNameva niggaMthaM pAvayaNaM purao kAuM viharai // 235 tathA tvagvartate, tathA bhunakti, tathA bhASate, tathA utthAya - utthAya prANeSu bhUteSu jIveSu sattveSu saMyamena saMyacchati, asmin ca arthe na pramAdyati / 1. ANAe hamane saMskRta rUpa AjJAya kiyA hai / vRtti meM isakA saMskRta rUpa AjJayA hai / ' bhASya tataH skandakaH kAtyAyanasagotraH anagAraH jAtaH -- IryAsamitaH bhASAsamitaH eSaNAsamitaH AdAnabhANDAmatranikSepaNAsamitaH uccAra-prazravaNa-vela-siMghANa 'jalla' pAriSThApanikAsamitaH manaH samitaH vacaH samitaH kAyasamitaH manoguptaH vacoguptaH kAyaguptaH guptaH guptendriyaH guptabrahmacArI tyAgI lajjAvAn dhanyaH kSAntikSamaH jitendriyaH zodhitaH anidAnaH alpotsukaH abahirlezyaH suzrAmaNyarataH dAntaH idameva nairgranthaM pravacanaM purataH kRtvA viharati / bhASya 1. sUtra 55 prastuta sUtra meM jaina muni kI eka jIvanta pratimA utkIrNa kI gaI hai| isake darzana se muni ke munitva kA sAkSAtkAra ho jAtA hai| usake bAhya aura Antarika donoM rUpa sAmane A jAte haiN| calanA, bolanA, khAnA, vastuoM ko lenA- rakhanA aura utsarga karanA-ye jIvanayAtrA kI sAmAnya pravRttiyAM haiN| inake sAtha 'samiti' zabda kA prayoga hai| vaha isa bAta kI aura iMgita karatA hai ki muni kI ye pravRttiyAM sarvasAdharaNa kI taraha nahIM honI caahie| ye gupti-pUrvaka honI caahie| ye pravRttiyAM saMyata aura jAgarukatA - pUrNa honI caahie| mana, vacana aura zarIra ye tInoM pravRtti ke sAdhana haiN| inakA 1. bha. vR. 254 - tad anantaraM AjJayA -- Adezena / 2 . vahI, 2 / 55 - 'IriyAsamie 'tti IryAyAM gamane samitaH, samyakpravRttatvarUpaM hi samitatva; 'AyANabhaMDamattanikkhevaNAsamae 'tti AdAnena -- grahaNena saha bhANDamAtrAyA--upakaraNaparicchadasya yA nikSepaNA-- nyAsastasyAM samito yaH za. 2: u.1: sU. 54,55 vaise hI ThaharatA hai, vaise hI baiThatA hai, vaise hI karavaTa letA hai, vaise hI bhojana karatA hai, vaise hI bolatA hai, vaise hI pUrNa jAgarukatA se prANa, bhUta, jIva aura sattvoM ke prati saMyama se saMyata rahatA hai| isa artha meM vaha pramAda nahIM karatA / 9 55. kAtyAyanasagotra skandaka anagAra ho gayAvaha vivekapUrvaka calatA hai, vivekapUrvaka bolatA hai, vivekapUrvaka AhAra kI eSaNA karatA hai, vivekapUrvaka vastrapAtra Adi ko letA aura rakhatA hai, vivekapUrvaka mala, mUtra, zleSmA, nAka ke maila, zarIra ke gAr3he maila kA pariSThApana (visarjana) karatA hai, mana kI saMgata pravRtti karatA hai, vacana kI saMgata pravRtti karatA hai, zarIra kI saMgata pravRtti karatA hai, mana kA nirodha karatA hai, vacana kA nirodha karatA hai, zarIra kA nirodha karatA hai, apane Apako surakSita rakhatA hai, indriyoM ko surakSita rakhatA hai, brahmacarya ko surakSita rakhatA hai, saMga (Asakti) kA tyAga karatA hai, anAcaraNa karane meM lajjA karatA hai, kRtArthatA kA anubhava karatA hai, samartha hone para bhI kSamA karatA hai, indriya-jaya hai, aticAra kI vizuddhi karatA hai, paudgalika samRddhi kA saMkalpa nahIM karatA, utsukatA se mukta rahatA hai, bhAvadhArA ko AtmomukhI rakhatA hai, suzrAmaNya meM rata hai, indriya aura mana kA nigraha karatA hai aura isa nirgrantha-pravacana (jina-zAsana) ko hI Age rakha kara calatA hai| prayoga bhI saMyata aura saMgata honA caahie| muni ke lie inakI pravRtti kA nigraha karanA bhI Avazyaka hai / sAdhanA ke lie pravRtti aura nivRtti kA saMtulana apekSita hotA hai| pravRtti ke binA jIvana kI yAtrA nahIM calatI aura nivRtti ke binA pravRtti meM hone vAlI samasyAoM kA samAdhAna nahIM ho sktaa| isalie yaha nirdeza hai ki mana, vacana, zarIra kI samyak pravRtti aura gupti donoM karanI cAhie / unakI samyak pravRtti karane vAlA muni manasamita, vacanasamita aura kAyasamita kahalAtA hai; unakI nivRtti karane vAlA manogupta, vacanagupta aura kAyagupta kahalAtA hai / ' sa tathA 'uccAre 'tyAdi, iha ca 'khela' tti kaNThamukhazleSmA siGkhAnakaM canAsikAzleSmA, 'maNasamie 'tti saMgatamanaH pravRttikaH, 'maNagutte tti manonirodhavAn / Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.2H u.1: sU.55 236 bhagavaI gapta kA artha hai sNrkssit| vRttikAra ne ise manogapta Adi kA kA apAya karanA, svayogyadAna athavA saMyata ko jJAna Adi kA nigamana batalAyA hai|' kintu dazavakAlika kI cUrNiyoM ke AdhAra para daan| isakA vizeSa artha jJAta hotA hai| vaha isa prakAra hai __ 'akaraNIya kArya meM lajjA karanA' muni ke caritra kA eka 'garU ke vacana meM dattAvadhAna' aura 'prayojanavaza bolane vizeSa lakSaNa hai| vRttikAra ne lajju kA artha 'saMyamI' kiyA hai| vaalaa| zaMkArAcArya ne hI kA artha 'akArya karane meM lajjA' kiyA hai|" vRttikAra ne lajja kA vaikalpika artha 'rana' kI bhAMti sarala vyavahAra indriyoM ko surakSita rakhane vAlA guptendriya aura brahmacarya kI karane vAlA kiyA hai|" nau guptiyoM kA samyak pAlana karane vAlA guptabrahmacArI hotA hai| indriya-vikAra se mukta jitendriya hotA hai| bhagavatI ke vRttikAra eka gRhastha dhana-sampadA ko prApta kara apane Apa ko dhanya ne indriya aura jitendriya ke bIca eka bhedarekhA khIMcI hai-"jisameM mAnatA hai, vaise hI muni Atmika sampadA ko upalabdha kara dhanya hotA indriya-vikAra kA abhAva nahIM hai, kintu usakA gopana kara letA hai, vaha guptendriya aura jisameM indriya-vikAra utpanna nahIM hotA hai, vaha kucha loga asamartha hone ke kAraNa sahana karate haiM athavA unheM jitendriya hotA hai|" sahana karanA par3atA hai| muni samartha hote hue bhI pratikUla paristhiti __ zarIra, vacana aura mana kI vividha avasthAoM meM hone vAlI ko sahana karatA hai; isalie vaha zAntikSama kahalAtA hai|" pravRtti aura nivRtti ke mAdhyama se muni ke svarUpa kA citraNa kiyA muni kA hRdaya akaluSita yA pavitra hotA hai, isalie use gayA hai| IryA, eSaNA, AdAna-nikSepa, uccAra-prazravaNa aura kAya zodhI kahA gyaa| isakA vaikalpika artha suhRd ho sakatA hai| vaha samiti-ye saba zarIra kI ceSTAeM haiN| kAyagupti, indriyagupti aura samasta prANiyoM ke sAtha maitrI kA vyavahAra karatA hai; isalie yaha brahmacaryagupti--ye zAririka ceSTA kI nivRtti ke prakAra haiN| artha bhI saMgata hai|" bhASA aura vacana samiti ye bhASA kI pravRtti ke prakAra haiN| vaha anidAna hotA hai--paudagalika padArthoM kI AMkAkSA nahIM vacanagupti bhASA kI nivRtti hai| mana kI samiti--yaha mana kI pravRtti kA nirdeza hai| mana muni AtmA meM ramaNa karatA hai| isalie padArtha ke prati usake kI gupti--yaha usakI nivRtti kA nirdeza hai| 'gupta' kA saMbaMdha mana mana meM autsukya nahIM hotaa| kisI vastu ko dekhakara yaha kyA hai? aura vacana donoM se ho sakatA hai| muni apane zarIra, vacana aura yaha kaisI hai ? yaha kisakI hai ? yaha kaise banI hai ? yaha kahAM mana kI pravRtti aura nivRtti donoM kA santulana banAe-isakA samyag hotI hai ? Adi-Adi praznoM kI vyAkulatA usameM nahIM hotii| vaha mArgadarzana diyA gayA hai| utkaMThA se mukta hotA hai| uttarajjhayaNANi ke anusAra yaha sthiti muni ke lie saMga (lepa yA Asakti) kA tyAga karanA sukha kI spRhA kA nivAraNa karane para prApta hotI hai|" Avazyaka hai| svAmI kArtikeya ne saMga ko tIna udAharaNoM ke dvArA muni kI bhAvadhArA saMyama meM antarlIna rahatI hai| isalie vaha samajhAyA hai--miSTa bhojana, rAgadveSa utpanna karane vAlI vastueM aura __ 'abahirlezya' kahalAtA hai| mamatva ke vAsasthAna--inako chor3anA tyAga hai| upAdhyAya vinayavijaya muni sama-samAnatA kI anubhUti, zama-zAnti, klamane zAntasudhArasabhAvanA meM bhI tyAga kI yahI paribhASA kI hai| tapasyA meM rata hotA hai, usakA zrAmaNya atizAyI banatA hai; isalie akalaMka ne tyAga ke tIna artha kie hai--sannidhi yA saMgraha use 'suzrAmaNyarata' kahA jAtA hai| krtaa|" 1. bha.vR.21 -'gutteti manoguptatvAdInAM nigamanam / 2. dasave.a.cU.pR.166 maNasA guruvayaNe uvyutto| 3. dasave.ji.cU,pR.285-vAyAe kajamettaM bhaasNto| 4. bh.vR.2|55-'guttidie' tti 'guttabaMbhayArI'tti guptaM brahmaguptiyuktaM brahma carati yaH s| 5. vahI,2155-'jitendriya' indrayavikArAbhAvAta, yacca prAga guptendriya ityaktaM tadindriyavikAragopanamAtreNApi syAditi vishessH| 6. vahI,2/5-'cAi'tti saGgatyAgavAn / 7. bArasa aNuvekkhA,gA. 401 jo cayadi miTThabhojaM, uvayaraNaM rAya-dosa-saMjaNayaM / vasadi mamattaherdU, cAyaguNo so have tassa // 5. shaaNtsudhaarsbhaavnaa,10|2 satya-kSamA-mArdava-zauca-saMgatyAgArjava-brahma vimuktiyuktH| 6. (ka) ta.rA.vA.6/6,bhA.2,pR.568-tyAgaH punaH sannihitasyApAyaH, dAnaM vA svayogyam, athavA saMyatasya yogyaM jJAnAdidAnaM tyAga ityucyte| (kha) draSTavya, ThANaM, 10 / 16 kA ttippnn| 10. sanatsujAtIya, zAMkarabhASya, 2016-hI:-akAryakaraNe lajjA / 11. bh.vR.2| 'lajjutti saMyamavAn rajjuriva vA rajjuH avkrvyvhaarH| 12. vahI,2155---'dhanne'tti dhanyo-dharmadhanalabdhetyarthaH / 13. vahI,2155-'khaMtikhame'tti kSAntyA kSamate na tvasamarthatayA yo'sau kSAnti kssmH| 14. vhii,2|55-'sohie'tti zobhitaH zobhAvAn zodhito vA nirAkRtAti cAratvAt, sauhRdaM-maitrI sarvaprANiSu tadyogAtsauhRdo vA / 15. vhii,2|55-'anniyaanne'tti praarthnaarhitH| 16. vhii,2|55-'appusuetti alpautsukyaH tvraarhitH| 17. uttr.26|30 appaDibaddhayAe NaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? appaDibaddhayAe NaM nissaMgattaM jaNayai / nissaMgatteNaM jIve ege egaggacitte diyA ya rAo ya asaJjamANe apaDibaddhe yAvi vihri| Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 237 za.2: u.1: sU.55-56 muni krodha Adi kaSAya tathA indriya aura mana kA nigraha sAmane rakhanA yA use Age rakhakara calanA hArdika zraddhA kA pratiphalana karatA hai, isalie vaha 'dAnta' kahalAtA hai| iNameva nigaM pAvayaNaM purao kAuM viharai-isa vAkya meM pUrNa muni kaisA honA cAhie aura muni ko kaisA jIvana jInA samarpaNa kI abhivyaJjanA kI gaI hai| nairgrantha pravacana ko nirantara cAhie, usakA eka sarvAMgINa citraNa prastuta prakaraNa meM huA hai| 56. tae NaM samaNe bhagavaM mahAvIre kayaMgalAo tataH zramaNaH bhagavAn mahAvIraH kayaJjalAyAH 56. zramaNa bhagavAn mahAvIra kayaMjalA nagarI aura nayarIo chattapalAsAo ceiyAo paDini- nagaryAH chatrapalAzAc caityAt pratiniSkAmati, chatrapalAza caitya se punaH niSkramaNa karate haiM, punaH makhamaha. paDinikkhamittA bahiyA jaNavaya- pratiniSkramya bahiH janapadavihAraM vihrti| niSkramaNa kara AsapAsa janapada meM vihAra kara rahe vihAraM viharai // 57. tae NaM se khadae aNagAre samaNassa tataH saH skandakaH anagAraH zramaNasya bhagavataH 57. 'vaha skandaka anagAra zramaNa bhagavAn mahAvIra bhagavao mahAvIrassa tahArUvANaM therANaM mahAvIrasya tathArUpANAM sthavirANAm antike ke tathArUpa sthaviroM ke pAsa sAmAyika Adi aMtie sAmAiyamAiyAI ekArasa aMgAiM sAmAyikAdikAni ekAdaza aMgAni adhIte, gyAraha agoM kA adhyayana karatA hai, adhyayana ahijai, ahijittA jeNeva samaNe bhagavaM adhIya yatraiva zramaNaH bhagavAn mahAvIraH tatraiva kara jahAM zramaNa bhagavAn mahAvIra haiM vahAM AtA mahAvIre teNeva uvAgacchai, uvAgacchittA upAgacchAti, upAgamya zramaNaM bhagavantaM hai, Akara zramaNa bhagavAna mahAvIra ko vandanasamaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdai namasai, baMdittA mahAvIraM vandate namasyati, vanditvA namasthitvA namaskAra karatA hai, vandana-namaskAra kara vaha isa namaMsittA evaM vadAsI-icchAmi NaM bhaMte! evamavAdId-icchAmi bhadanta ! yuSmAbhiH prakAra bolA--bhante ! maiM ApakI anujJA pAkara tumbhehiM abbhaNuNNAe samANe mAsiyaM abhyanujJAtaH san mAsikI bhikSupratimAm ekamAsikI prathama bhikSu-pratimA kI upasampadA bhikkhupaDimaM uvasaMpajjittA NaM vihritte| upasaMpadya vihartum / svIkAra kara vihAra karanA cAhatA huuN| ahAsuhaM devANuppiyA! mA paDibaMdhaM // yathAsukhaM devAnupriya ! mA pratibandham / devAnupriya ! jaise tumheM sukha ho, pratibandha mata kro| 58. tae NaM se baMdae aNagAre samaNeNaM tataH saH skandakaH anagAraH zramaNena bhagavatA 58. vaha skandaka anagAra zramaNa bhagavAn mahAvIra bhagavayA mahAvIreNaM abbhaNuNNAe samANe mahAvIreNa abhyanujJAtaH san hRSTaH yAvan nama- kI anujJA prApta kara hRSTa citta vAlA huA yAvat haDhe jAva namaMsittA mAsiyaM bhikkhupaDimaM sthitvA mAsikI bhikSupratimAm upasaMpadya vaha bhagavAn ko namaskAra kara mAsikI bhikSupratimA uvasaMpajjittA NaM vihri|| viharati / kI upapsampadA svIkAra kara vihAra kara rahA hai| 59. tae NaM se khaMdae aNagAre mAsiyaM tataH saH skandakaH anagAraH mAsikI 56. vaha skandaka anagAra mAsikI bhikSupratimA bhikkhupaDimaM ahAsuttaM ahAkappaM ahAmaggaM bhikSupratimAM yathAsUtraM yathAkalpaM yathAmArga kA yathAsUtra, yathAkalpa, yathAmArga, yathAtattva, ahAtacaM ahAsamma sammaM kAraNa phAsei yathAtattvaM yathAsAmyaM samyak kAyena spRzati yathAsAmya samyak prakAra se kAyA se sparza karatA pAlei sobhei tIrei pUrei kiTTei aNupAlei pAlayati zodhayati tIrayati pUrayati kIrtayati hai, pAlana karatA hai, use zodhita karatA hai, pArita ANAe ArAhei, samma kAeNa phAsettA anupAlayati AjJayA ArAdhayati, samyak karatA hai, pUrita karatA hai, kIrtita karatA hai, anupAlettA sobhettA tIrettA pUrettA kiTTettA kAyena spRSTvA pAlayitvA zodhayitvA pAlita karatA hai, AjJA se usakI ArAdhanA aNupAlettA ANAe ArAhettA jeNeva samaNe tIrayitvA pUrayitvA kIrtayitvA anupAlya karatA hai tathA samyak prakAra se kAyA se usakA bhagavaM mahAvIre teNeva uvAgacchai, uvAga- AjJayA ArAdhya yatraiva zramaNaH bhagavAn sparza kara, usakA pAlana, zodhana, pAraNa, pUraNa, chittA samaNaM bhagavaM mahAvIraM baMdai namasai, ___ mahAvIraH tatraiva upAgacchati, upAgamya zramaNaM kIrtana, anupAlana aura AjJA se ArAdhana kara vaMdittA namaMsittA evaM vayAsI icchAmi NaM bhagavantaM mahAvIraM vandate namasyati, vanditvA jahAM zramaNa bhagavAn mahAvIra haiM vahAM AtA hai, bhaMte ! tubhehiM anbhaNuNNAe samANe do- namasthitvA evamavAdId-icchAmi bhadanta ! Akara zramaNa bhagavAna mahAvIra ko vandana-namaskAra mAsiyaM bhikkhupaDimaM uvasaMpajjittA NaM vi- yuSmAbhiH abhyanujJAtaH san dvaimAsikI bhikSu- karatA hai, bandana-namaskAra kara isa prakAra bolatA hritte| pratimAm upasaMpadya vihartum / hai--bhante ! maiM ApakI anujJA pAkara dvimAsikI bhikSupratimA kI upasampadA ko svIkAra kara vihAra karanA cAhatA huuN| 1. bh.vR.2|55-'avhillesse' tti avidyamAnA vahi:-saMyamAvahistA- rAgadveSayorantArthaM pravRttatvAt, 'iNameva tti idameva pratyakSaM 'puro kAuMti agre llezyA-manovRttiryasyAsAvavahirlezyaH; 'susAmaNNarae'tti zobhane zramaNatve vidhAya mArgAnabhijJo mArgajJanaramiva puraskRtya vA-pradhAnIkRtya 'viharati' rato'tizayena vA zrAmaNye rataH; 'daMte'tti dAntaH krodhAdidamanAt, vyanto vA Aste iti| Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 za.2: u.1: sU.57-60 ahAsuhaM devANuppiyA ! mA paDibaMdhaM / taM cev|| yathAsukhaM devAnupriya ! mA pratibandham / / tccaiv| bhagavaI devAnupriya ! jaise tumheM sukha ho, pratibandha mata kro| vaha dvimAsikI pratimA kI upasampadA ko svIkAra kara usakI AjJA-pUrvaka ArAdhanA karatA 60. evaM temAsiyaM, caummAsiyaM, paMcamAsiyaM, evaM traimAsikI, cAturmAsikI, pAJcamAsikI, 60. isI prakAra traimAsikI, cAturmAsikI, pAMca chammAsiyaM, sattamAsiyaM, paDhamasattarAtidiyaM, pANmAsikI, sAptamAsikI, prathamasaptarAtriM- mAsikI, pANmAsikI, sAptamAsikI, prathama sAta docasattarAtidiyaM, tabasattarAtidiyaM, rAti- divA, dvitIyasaptarAtriMdivA, tRtIyasaptarAtriM- rAta-dina kI, dvitIya sAta rAta-dina kI, tRtIya diyaM, egraatiyN|| divA, rAtriMdivA, ekarAtrikIm / sAta rAta-dina kI, eka rAta-dina kI aura eka rAta kI pratimA svIkAra karatA hai, svIkAra kara usakI AjJA-pUrvaka ArAdhanA karatA hai| bhASya 1. sUtra 57-60 ina cAra sUtroM meM bhikSu kI bAraha pratimAoM kA ullekha hai| tIsarI vastu tathA utkRSTa zruta-saMpadA kucha nyUna dasa pUrva kI honI inakA vizada varNana dasAo meM upalabdha hai|' vRttikAra ne pratimA kA caahie|' artha 'abhigraha-vizeSa' kiyA hai| 'pratimA' zabda kI vizeSa jAnakArI vRttikAra ne prazna upasthita kiyA hai-skandaka gyAraha aMga ke lie TANaM, 2 / 243-248 kA TippaNa draSTavya hai| kA adhyetA thaa| pratibhA kI sAdhanA viziSTa zrutasampanna muni hI kara bhikSu-pratimAeM una bhikSuoM dvArA Acarita hotI haiM, jinakA sakatA hai| phira unhoMne pratimA kI ArAdhanA kaise kI ? isakA zArIrika saMhanana sudRr3ha aura zrutajJAna viziSTa hotA hai| paMcAzaka ke samAdhAna yaha hai-rakandaka ne bhagavAna se anujJA prApta kara pratimA anusAra jo muni viziSTa saMhanana-sampanna, dhRti-sampanna aura zakti-sampanna kI ArAdhanA kI thii| kevalI kI upasthiti meM zruta kA niyama lAgU tathA bhAvitAtmA hotA hai, vahI guru kI AjJA prApta kara ina pratimAoM nahIM hotaa|' ko svIkAra kara sakatA hai| usakI nyUnatama zruta-saMpadA nauveM pUrva kI __dasAo ke anusAra pratimAoM kA vivaraNa isa prakAra hai---- nAma kAlamAna | AhAra-parimANa prAraMbhika tapasyA sAdhanAsthala Asana o c o o eka-eka datti do-do dattiyoM tIna-tIna dattiyAM cAra-cAra dattiyAM pAMca-pAMca dattiyAM chaha-chaha dattiyAM sAta-sAta dattiyA o 1. ekamAsikI bhikSu-pratimA 2. dvaimAsikI bhikSu-pratimA 3. traimAsikI bhikSu-pratimA 4. cAturmAsikI bhikSu-pratimA 5. pAJcamAsikI bhikSu-pratimA 6. pANmAsikI bhikSu-pratimA 7. sAptamAsikI bhikSa-pratimA 8. prathama sAta rAta-dina kI bhikSu-pratimA 6. dvitIya sAta rAta-dina kI bhikSu-pratimA 10. tRtIya sAta rAta-dina kI bhikSu-pratimA 11. ahorAtrikI bhikSa-pratimA 12. ekarAtrikI bhikSu-pratimA o ekamAsa do mAsa tIna mAsa cAra mAsa pAMca mAsa chaha mAsa sAta mAsa sAta dina-rAta sAta dina-rAta sAta dina-rAta eka dina-rAta eka rAta ArAmagRha, zunyagRha, vRkSamUla ArAmagRha, zUnyagRha, vRkSamUla AsanagRha, zUnyagRha, vRkSamUla ArAmagRha, zUnyagRha, vRkSamUla ArAmagRha, zUnyagRha, vRkSamUla ArAbhagRha, zUnyagRha, vRkSamUla ArAmagRha, zUnyagRha, vRkSabhUla gAMva Adi ke bAhara uttAna, pAvazayana, niSadyA gAMva Adi ke bAhara | daNDAyata, laguDazayana, ukaDU gAMva Adi ke bAhara gAdohikA, vIrAsana, Amrakubja gAMva Adi ke bAhara godohikA, bIrAsana, Amrakubja gAMva Adi ke thAhara | kAyotsarga Adi o caturtha bhakta caturtha bhakta caturtha bhakta SaSTha bhakta azma bhakta zabda maryAdA yA vyavasthA kA sUcaka hai| mArga' zabda paddhati ke anusaraNa kA sUcaka hai| 'tattva' zabda pratimA ke vAstavika svarUpa kA sUcaka hai| 'sAnya' zabda samabhAva kA sUcaka hai|' zabda-vimarza yavAsUtra....yathAsAmya-ina pAMca padoM meM pratimA kI vidhi kA nirdeza diyA gayA hai| 'sUtra' zabda vidhisUtra kA sUcaka hai| 'kalpa' 1. dsaao,7|1-35| 2. bh.v.2|56 bhikSUcitamabhigrahavizeSam / 3. zrIpaMcAzaka,1814,5 paDivAi eyAo saMghayaNaM ghiijuo mhaastto| paDimAo bhAviyappA, samma guruNA annunnnnaao|| gacche cia-nimmAo, jA puvva dasa bhave asaMpuNNA / Navamassa taiya vatthU, hoi jahaNNo suyAhigabho / / 4. bha.vR.2156 nanvayamekAdazAGgadhArI paThitaH, pratimAzca viziSTazrutavAneva karoti, yadAha "gacche cciya NimmAo jA pubbA dasa bhave asaMpuNNA / navamassa taiyavatthU hoi jahaNNo suyAhigamo / ' iti kathaM na virodhaH ? ucyate, puruSAntaraviSayo'yaM zrutaniyamaH, tasya tu sarvavidupadezena pravRttatvAnna doSa iti| 5. vahI,2156-'ahAsuttati sAmAnyasUtrAnatikrameNa 'ahAkappaM'ti pratimAkalpAnatikrameNa tatkalpavastvanatikrameNa vA 'ahAmaggaM'ti jJAnAdimokSamArgAnatikrameNa kSAyopazamikabhAvAnatikrameNa vA 'ahAtacaMti yathAtattvaM tattvAnatikrameNa mAsikI bhikSupratimeti zabdArthAnatilaGghanenetyarthaH / 'ahAsammati yathAsAmyaM samabhAvAnatikrameNa / Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 2. sAmAyika Adi gyAraha aMga gyAraha aMgoM meM pahalA aMga AyAro hai| prastuta sUtra meM 'sAmAyika Adi gyAraha aMga' kA ullekha kiyA gayA hai| yaha sAmAyika kyA hai ? vRtti meM isakI koI vyAkhyA nahIM hai / prasaMga ke anusAra sAmAyika ko AyAro ( AcArAMga) kA paryAyavAcI nAma mAnA jA sakatA hai| AyAro meM sAmAyika samatA kA hI pratipAdana hai / vRttikAra ne eka prazna upasthita kiyA hai-pAMcaveM aMga meM skandaka kA carita upalabdha hai| yadi usane gyAraha aMgoM kA adhyayana kiyA to, pAMcaveM aMga meM skandaka-carita kaise milatA ? vRttikAra ne isake samAdhAna meM likhA hai- bhagavAn mahAvIra ke tIrtha meM nau vAcanAeM thiiN| unameM skandaka -carita meM abhidheya artha kisI dUsare vyakti ke caritra dvArA pratipAdita kie gae the| sudharmA svAmI ne apanI vAcanA meM phira skandaka caritra ko sthAna diyA / isalie skandaka dvArA gyAraha aMgoM ke adhyayana meM aura vartamAna 61. tae NaM se khaMdae aNagAre egarAtiyaM bhikkhupaDimaM ahAsutaM jAva ArAhettA jeNeva samaNe bhagavaM mahAvIre teNeva uvAgacchai, uvAgacchittA samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdai namasai, vaMdittA namaMsittA evaM vayAsI -- icchAmi NaM bhaMte! tubbhehiM abmaNuNNAe samANe guNarayaNasaMvaccharaM tavokammaM uvasaMpatti NaM viharittae / ahA devAppiyA ! mA paDibaMdhaM // 62. tae NaM se khaMdae aNagAre samaNeNaM bhagavayA mahAvIreNaM abbhaNuNNAe samANe tuTThe jAva namasittA guNarayaNasaMvaccharaM tavokammaM uvasaMpatti NaM viharati, taM 236 za.2H u.1: sU.57-62 pAMcaveM aMga ke skandaka- prakaraNa meM koI virodha nahIM hai| isakA dUsarA vikalpa yaha batAyA hai--gaNadhara atizAyI jJAna vAle the| unake dvArA bhaviSya meM hone vAle caritra kA pratipAdana bhI kiyA jA sakatA hai / ' jahA paDhamaM mAsaM cautthaMcauttheNaM aNikkhitteNaM tavokammeNaM diyA ThANukkaDue sUrAbhimuhe AyAvaNabhUmIe AyAvemANe, rattiM vIrAsaNaM avAuDe / vRttikAra kA yaha samAdhAna atyanta zraddhAbhiSikta hai| Agama - racanA ke itihAsa kI dRSTi se vicAra kareM, to yaha prazna koI jaTila nahIM hai| bhagavAn mahAvIra ke samaya meM gyAraha aMgoM kA jo svarUpa thA vaha Aja upalabdha nahIM hai| Aja jo gyAraha aMga upalabdha haiM, ve devardhigaNI dvArA saMkalita vAcanA ke haiN| inakI pUrvavartI gyAraha aMgoM se tulanA nahIM kI jA sktii| inameM uttaravartI aneka ghaTanAeM saMkalita haiN| jamAli ke prakaraNa meM bhI sAmAyika Adi gyAraha aMgoM ke adhyayana kA ullekha hai' aura prastuta Agama meM usakA caritra bhI nirUpita hai / aitihAsika dRSTi se yaha svIkAra karanA adhika saMgata hogA ki prastuta Agama meM skandaka aura jamAli ke carita uttarakAla meM saMkalita kie gae haiN| tataH saH skandakaH anagAraH ekarAtrikI bhikSupratimAM yathAsUtraM yAvad ArAdhya yatraiva zramaNaH bhagavAn mahAvIraH tatraiva upAgacchati, upAgamya zramaNa bhagavantaM mahAvIraM vandate namasyati vanditvA namasyitvA evamavAdId icchAmi bhadanta ! yuSmAbhiH abhyanujJAtaH san guNaratnasaMvatsaraM tapaHkarma upasampadya vihartum / yathAsukhaM devAnupriya ! mA pratibandham / tataH saH skandakaH anagAraH zramaNena bhagavatA mahAvIreNa abhyanujJAtaH san hRSTatuSTaH yAvan namasthitvA guNaratnasaMvatsaraM tapaHkarma upasampadya viharati, tadyathA 1. bha. vR.2 / 57 --ekkArasa aMgAI ahijjaiti iha kazcidAha - nanvanena skandakacaritAtprAgevaikAdazAGganiSpattiravasIyate, paJcamAGgAntarbhUtaM ca skandakacaritamidamupalabhyate iti kathaM na virodhaH ? ucyate, zrImanmahAvIratIrthe kila nava vAcanAH, tatra ca sarvavAcanAsu skandakacaritAt pUrvakAle ye skandakacaritAbhidheyA arthAste caritAntaradvAreNa prajJApyante / skandakacaritotpattau ca sudharmasvAminA jambUnAmAnaM svaziSyamaGgIkRtyAdhikRtavAcanAyAmasyAM skanda prathamaM mAsaM caturthacaturthena anikSiptena tapaHkarmaNA divA sthAnotkuTukaH sUryAbhimukhaH AtApanabhUmyAm AtApayan, rAtrau vIrAsanena aprAvRtena ca / 61. vaha skandaka anagAra eka rAta kI bhikSupratimA kI yathAsUtra yAvat ArAdhanA kara jahAM zramaNa bhagavAn mahAvIra haiM, vahAM AtA hai, Akara zramaNa bhagavAn mahAvIra ko bandana - namaskAra karatA hai, vandana- namaskAra kara vaha isa prakAra bolAbhante! maiM ApakI anujJA pAkara guNaratnasaMvatsara tapaHkarma kI upasampadA svIkAra kara bihAra karanA cAhatA huuN| devAnupriya ! jaise tumheM sukha ho, pratibaMdha mata kro| 62. vaha skandaka anagAra zramaNa bhagavAn mahAvIra kI anujJA prAptakara haSTatuSTa citta vAlA huA yAvat namaskAra kara guNarala saMvatsara tapaHkarma' kI upasampadA svIkAra kara vihAra karatA hai, jaise prathama mAsa meM vinA virAma' (ekAntara ) caturthacaturthabhakta (eka-eka dina kA upavAsa) tapaHkarma karatA hai, dina meM sthAna ---- kAyotsarga-mudrA aura ukaDU Asana meM baiTha sUrya ke sAmane muMha kara AtApanabhUmi meM AtApanA letA hai aura rAtri vIrAsana meM baiThatA hai, nirvastra rahatA hai| kacaritamevAzritya tadarthaprarUpaNA kRteti na virodhaH / athavA sAtizAyitvAd gaNadharANAmanAgatakAlabhAvicaritanibandhanamaduSTamiti, bhAviziSyasantAnApekSayA'tItakAlanirdezo'pi na duSTa iti / 2. ThANaM 7 / 140, 141 / 3. bha. 6 / 215 / Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samApaNabhUmIe AyANakar3ae sUrAmiNa dvitIya mAnaka za.2H u.1H sU.62 240 bhagavaI docaM mAsaM chaThaMchaTheNaM aNikkhitteNaM dvitIyaM mAsaM SaSThaSaSThena anikSiptena tapaHkarmaNA dUsare mAsa meM binA virAma SaSTha-SaSThabhakta (do-do tavokammeNaM diyA ThANukkaDue sUrAbhimuhe divA sthAnotkuTukaH sUryAbhimukhaH AtApana- dina kA upavAsa) tapaHkarma karatA hai| dina meM AyAvaNabhUmIe AyAvemANe, rattiM vIrA- bhUmyAm AtApayan rAtrI vIrAsanena aprAvRtena sthAnakAyotsarga-mudrA aura ukaDU Asana meM baiTha saNeNaM avAuDeNa y| ca / sUrya ke sAmane muMha kara AtApanabhUmi meM AtApanA letA hai aura rAtri meM vIrAsana meM baiThatA hai, nirvastra rahatA hai| evaM tacca mAsa atttthmattttmennN| cauttha mAsa evaM tatIyaM mAsama assttmaassttmen| caturtha mAsaM isI prakAra tIsare mAsa meM aSTama-aSTamabhakta dsmNdsmennN| paMcamaM mAsaM bArasamaMbArasa- bArasa- Ta dazamadazamena / paJcamaM mAsaM dvaadshdvaadshen| (tIna-tIna dina kA upavAsa), cauthe mAsa meM dshmmennN| chaTuM mAsaM cuddsmNcuddsmennN| SaSThaM mAsaM cturdshcturdshen| saptamaM mAsaM dazamabhakta (cAra-cAra dina kA upavAsa), pAMcaveM sattamaM mAsaM solasamaMsolasameNaM / aTThamaM SoDazaSoDazena / aSTamaM mAsam aSTAdazA- mAsa meM dvAdaza-dvAdazabhakta (pAMca-pAMca dina kA mAsaM atttthaarsmNatttthaarsmennN| navamaM mAsaM STAdazena / navamaM mAsaM viMzaviMzena / dazamaM mAsaM upavAsa) chaThe mAsa meM caturdaza-caturdazabhakta vIsaimaMvIsaimeNaM / dasamaM mAsaM bAvIsaimaM dvaaviNshdvaaviNshen| ekAdazaM mAsaM caturviMza- (chaha-chaha dina kA upavAsa), sAtaveM mAsa meM bAvIsaimeNaM / ekkArasamaM mAsaM cauvIsaimaM caturviMzena / dvAdazaM mAsaM ssddviNshssddviNshen| SoDaza-SoDazabhakta (sAta-sAta dina kA upavAsa), cuviisimennN| bArasamaM mAsaM chabbIsaimaM trayodazaM mAsam aSTAviMzASTAviMzena | caturdazaM AThaveM mAsa meM aSTadaza-aSTadazabhakta (ATha-ATha chabbIsaimeNaM / terasamaM mAsaM aTThAvIsaimaM mAsaM triNshtriNshen| paJcadazaM mAsaM dina kA upavAsa), naveM mAsa meM biisvaaN-biisvaaNatttthaaviisimennN| cauddasamaM mAsaM tisaimaM dvaatriNshdvaatriNshen| SoDazaM mAsaM catustriMza- bhakta (nava-nava dina kA upavAsa), dasaveM mAsa meM tisimennN| paNNarasamaM mAsaM battIsaima catustriMzena anikSiptena tapaHkarmaNA divA / bAIsavAM-bAIsavAMbhakta (daza-daza dina kA bttiisimennN| solasaM mAsaM cottIsaimaM sthAnotkuTukaH sUryAbhimukhaH AtApanabhUmyAm upavAsa), gyArahaveM mAsa meM caubIsavAM-caubIsavAM cottIsaimeNaM aNikkhitteNaM tavokammeNaM AtApayan rAtrau vIrAsanena aprAvRtena ca / bhakta (gyAraha-gyAraha dina kA upavAsa), bArahaveM diyA gaNukukuDue sUrAbhimuhe AyAvaNa mAsa meM chabIsavAM-chabIsavAMbhakta (bAraha-bAraha dina bhUmIe AyAvemANe, rati vIrAsaNeNaM kA upavAsa), terahaveM mAsa meM aThAIsavAMavAuDeNa y|| aThAIsavAMbhakta (teraha-teraha dina kA upavAsa), caudahaveM mAsa meM tIsavAM-tIsavAMbhakta (caudaha-caudaha dina kA upavAsa), pandrahaveM mAsa meM battIsavAM-battIsavAMbhakta (pandraha-pandraha dina kA upavAsa) aura solahaveM mAsa meM binA virAma cautIsavAMcautIsavAMbhakta (solaha-solaha dina kA upavAsa) tapaHkarma karatA hai| dina meM sthAna- kAyotsarga-mudrA aura ukaDU Asana meM baiTha sUrya ke sAmane muMhakara AtApanabhUmi meM AtApanA letA hai aura rAtri meM vIrAsana meM baiThatA hai. nirvastra rahatA hai| bhASya 1. guNaratna saMvatsara tapaHkarma isa tapasyA meM solaha mAsa kA samaya lagatA hai| isameM tapasyA / kA kAlamAna 13 mahIneM aura 17 dinoM kA hotA hai| AhAra kA kAlamAna 73 dina kA hotA hai| dekheM tAlikA 1. bh.vR.2|61-gunnaanaaN nirjarAvizeSANAM racanaM-karaNaM saMvatsareNa satribhAgavarSeNa yasmiMstapasi tad guNaracanasaMvatsaraM, guNA eva vA ratnAni yatra sa tathA guNaralaH saMvatsaro yatra tadguNaratnasaMvatsaraM tapaH, iha ca trayodaza mAsAH saptadazadinAdhikAstapaHkAlaH, trisaptatizca dinAni pAraNakakAla iti, evaM cAyam paNNarasavIsacauvvIsa ceva cauvIsa paNNavIsA ya / cauvIsa ekkavIsA cauvIsA sattavIsA ya // tIsA tettIsAvi ya cauvvIsa chavIsa aTThavIsA ya | tIsA battIsAvi ya solasamAsesu tavadivasA // paNNarasadasaTTachappaMcacaurapaMcasu ya tiNNi tiNNitti / paMcasu do do ya tahA solasamAsesu pAraNagA / / iha ca yatra mAse'STamAditapaso yAvanti dinAni na pUryante tAvantyagretanamAsAdAkRSya pUraNIyAni, adhikAni cAgretanamAse kSeptavyAni / Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 241 za.2: u.1: sU.62 dina meM Asana tapasyA ke dina pAraNA ke dina ukaDU 15 ukaDU ukaDU ukaDU m m ukaDU m mh bhagavaI | kAlamAna / tapasyA prathama mAsa caturtha-caturtha bhakta dvitIya mAsa | SaSTha-SaSTha bhakta tRtIya mAsa | aSTama-aSTama bhakta caturtha mAsa dazama-dazama bhakta paMcama mAsa | dvAdaza-dvAdaza bhakta SaSTha mAsa |caturdaza-caturdaza bhakta saptama mAsa | SoDaza-SoDaza bhakta aSTama mAsa | aSTAdaza-aSTAdaza bhakta navama mAsa bIsavAM-bIsavAM bhakta dazama mAsa bAvIsavAM-bAvIsavAM bhakta gyArahavAM mAsa | caubIsavAM-caubIsavAM bhakta bArahavAM mAsa | chabIsavAM-chabIsavAM bhakta terahavAM mAsa aThAIsavAM-aThAIsavAM bhakta caudahavAM mAsa | tIsavAM-tIsavAM bhakta / pandrahavAM mAsa | battIsavAM-battIsavAM bhakta solahavAM mAsa | cautIsavAM-cautIsavAM bhakta ukaDU ukaDU ukaDU AtApanA rAtri Asana sUryAbhimukha hokara vIrAsana nirvastra avasthA sUryAbhimukha hokara vIrAsana nirvastra avasthA sUryAbhimukha hokara vIrAsana nirvastra avasthA sUryAbhimukha hokara | vIrAsana nirvastra avasthA sUryAbhimukha hokara vIrAsana nirvastra avasthA sUryAbhimukha hokara / | vIrAsana nirvastra avasthA sUryAbhimukha hokara vIrAsana nirvastra avasthA sUryAbhimukha hokara vIrAsana nirvastra avasthA sUryAbhimukha hokara vIrAsana nirvastra avasthA sUryAbhimukha hokara vIrAsana nirvastra avasthA sUryAbhimukha hokara | vIrAsana nirvastra avasthA sUryAbhimukha hokara vIrAsana nirvastra avasthA sUryAbhimukha hokara vIrAsana nirvastra avasthA sUryAbhimukha hokara | vIrAsana nirvastra avasthA sUryAbhimukha hokara | vIrAsana nirvastra avasthA sUryAbhimukha hokara | vIrAsana nirvastra avasthA ukaDU ukaDU sh sh sh sh sh lh lh ukaDU ukaDU ukaDU ukaDU ukaDU lh lh ukaDU lh shh 2. binA virAma anikSipta kA artha 'binA virAma' hai| 3. caturtha isakA artha hai upavAsa / eka dina meM bhojana ke do bhakta (yA velA) mAne jAte haiN| prAcIna paramparA ke anusAra upavAsa karane vAlA eka bAra bhojana kara AhAra kA pratyAkhyAna kara detA hai| upavAsa ke dina do bhakta anAhAra rahate haiN| pAraNA ke dina bhojana ke samaya upavAsa pUrA kiyA jAtA hai| cauthe bhakta kI sImA taka AhAra kA tyAga hotA hai, isalie isakA pAribhASika nAma caturtha hai|' Agama-sAhitya meM upavAsa ke lie prAyaH 'caturtha' kA hI prayoga milatA hai| sambodhaprakaraNa meM isake aneka paryAyavAcI nAma milate haiN|' 4. sthAna kAyotsarga-mudrA aura ukaDU Asana sthAna kA artha hai kaayotsrg| vRttikAra ne sthAna kA artha Asana kiyA hai| utkuTuka yA ukaDU Asana kA artha hai-donoM pairoM ko bhUmi para TikAkara donoM putoM ko bhUmi se na chuhAte hue bhUmi para baitthnaa| isakI dUsarI paribhASA hai-er3I aura putoM ko UMcA rakhakara baitthnaa| gheraNDasaMhitA meM utkaTAsana kA vivaraNa isa prakAra hai-caraNoM ke aMgUThoM ko bhUmi meM Tekakara, donoM er3iyoM ko nirAlamba kara, Upara ko uThA deN| gudA ko er3iyoM para rakheM-ise utkaTAsana kahate haiN|' 5. AtApana-bhUmi meM AtApanA letA hai AtApanA taijasa zakti yA kuNDalinI ke vikAsa kI eka prakRSTa sAdhanA hai|' isakA prayoga jaina muni tathA anya tapasvI bhI karate the|' isa tapa ke lie eka UMcA sthAna cunA jAtA hai, jahAM se sUrya kA Atapa liyA jA ske| yaha sthAna parvata kA zikhara yA koI bhI UMcA TIlA ho sakatA hai| AtApanA sUrya ke sammukha khar3e hokara, donoM bhujAoM ko UMcA kara lI jAtI thii| yaha kAyotsarga kI khar3I mudrA aura ukaDU Adi AsanoM meM lI jAtI thii| bRhatkalpa bhASya meM AtApanA ke tIna prakAra nirdiSTa hai-utkRSTa, madhyama aura jghny| ____utkRSTa leTakara lI jAne vaalii| madhyama-baiThakara lI jAne vaalii| jaghanya-khar3e-khar3e lI jAne vaalii| utkRSTa AtApanA ke tIna prakAra haiM 1.bha.va.2162-caturthaM bhaktaM yAvadbhaktaM tyajyate tatra taccaturtham, iyaM copavAsasya sajJA, evaM SaSThAdikamupavAsadvayAderiti / 2. saMbodhaprakaraNa,gA.66 mukho samaNo dhammo, nippAvo uttamo annaahaaro| cauppAo bhattaho, uvavAso tassa egahA // 3. bha.vR.2162 sthAnam-AsanamutkuTukam AdhAre putAlaganarUpaM yasyAsI sthaanotkuttukH| 4.gheraNDasaMhitA.2123 aGguSThAbhyAmavaSTabhya dharAM gulphe ca khe gtii| tatropari gudaM nyasya vijJeyamutkaTAsanam // 5. tthaannN,33386| 6. bh.3|33| Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za. 2: u.1: sU.62 vaalii| 1. utkRSTa utkRSTa - oMdhe muMha leTakara lI jAne vAlI / 2. utkRSTa madhyama - bAI yA dAI karavaTa meM leTakara lI jAne 3. utkRSTa jaghanya -- sIdhA leTakara lI jAne vAlI / madhyama AtApanA ke bhI tIna prakAra haiM- 4. madhyama utkRSTa 5. madhyama madhyama 6. madhyama jaghanya -- ukaDU Asana meM lI jAne vAlI / jaghanya AtApanA ke bhI tIna prakAra haiM 7. jaghanya utkRSTa -- hastizuNDikA meM lI jAne vAlI / 8. jaghanya madhyama -- ekapAdikA meM lI jAne vAlI / 6. jaghanya jaghanya - samapAdikA meM lI jAne vAlI / AtApanA se prANika UrjA kA saMcaya hotA hai| yaha sUrya ke tejas arthAt saura UrjA (solar energy ) se prApta hotI hai| sUrya razmi - cikitsA paddhati meM sUrya kiraNoM kA prayoga svAsthya ke lie kiyA jAtA hai| muni aura tapasvI inakA prayoga prANa UrjA ke saMvardhana aura citta kI nirmalatA ke lie karate the / paryakAsana meM lI jAne vAlI / ' ardhaparyaMkAsana meM lI jAne vaalii| paryakAsana -- bAeM paira ko dAeM Uru aura jaMghA kI saMdhi para tathA dAeM paira ko bAeM Uru aura jaMghA kI saMdhi para rakhanA / paryaMkAsana aura padmAsana ko eka mAnA jAtA hai| gheraNDasaMhitA anusAra baddhapadmAsana hI padmAsana hai| ApTe ke anusAra paryakAsana aura vIrAsana eka haiM / ' ardhaparyaMkAsana -- bAeM yA dAeM kisI eka paira ko meM rkhnaa| mudrA hastizuNDikAsana ---- hastizuNDikAsana kI do mudrAeM prApta hotI haiM- 1. putoM ke sahAre baiTha kara kramaza: eka-eka paira ko Upara uThAkara adhara meM rakhanA 1. madhyama ke vaikalpika prakAra isa prakAra haiM 2. sIdhe khar3e rahakara zira ko ghuTanoM kI ora nIce lAnA tathA donoM hAtha jor3akara hAthI kI sUNDa kI bhAMti donoM pairoM ke bIca se le jAnA / madhyama utkRSTa - godohikAsana meM lI jAne vAlI / madhyama madhyama-ukaDU- Asana meM lI jAne vAlI | madhyama jaghanya paryaMkAsana meM lI jAne vaalii| 4. gheraNDasaMhitA, 28 padmAsana 2. bR.ka.bhA.gA. 5645-5646 / 3. sthA.vR. pa. 287 paryaMkA - jinapratimAnAmiva yA padmAsanamiti rUDhA tathA ardhaparyaMkA urAvekapAdanivezanalakSaNA / 7. manonuzAsanam,pR.46 / kI vAmorupari dakSiNaM hi caraNaM saMsthApya vAmaM tathA, dakSorupari pazcimena vidhinA kRtvA karAbhyAM dRDham / aMguThe hradaye nidhAya cibukaM nAsAgramAlokayet, etadvyAdhivinAzakAraNaparaM padmAsanaM procyate / / 5. ApTe paryaMkAsana -- dekheM, isI sUtra meM vIrAsana kA bhASya, bhASyAMka 6 / 6. (ka) bR.ka.bhA.gA. 5648 vRtti - putAbhyAmupaviSTasyaikapAdotpATanarUpA / (kha) dekheM, uttara. 30 / 27 kA TippaNa / 242 bhagavaI ekapAdika sIdhe khar3e hokara gardana, pRSThavaMza aura paira taka kA sArA zarIra sIdhA aura samarekhA meM rakhakara eka paira ko uThAkara sIdhA phailAnA / " samapAdikA--sIdhe khar3e rahakara gardana, pRSThavaMza aura paira taka kA sArA zarIra sIdhA aura samarekhA meM rakhakara donoM pairoM ko saTAkara rkhnaa| 6. vIrAsana prathama paribhASA - kursI para baiThakara use nikAla dene para jo mudrA banatI hai use vIrAsana kahate haiM / ' 10 dUsarI paribhASA - baddhapadmAsana kI taraha donoM pairoM ko rakhakara, hAthoM ko padmAsana kI taraha rkhnaa| tIsarI paribhASA - dAeM paira ke ghuTane ko uThAkara paira bhUmi para rakhA jAtA hai| bAeM paira kI aguliyoM ko bhUmi para TikAkara, er3I UMcI kara, usa para gudA rakhakara baiThA jAtA hai| ghuTanA Ar3A rakhA jAtA hai| muTThI bAMdhakara hAtha ghuTanoM para sIdhe rakhe jAte haiM / sInA uThAkara sAmane dekhA jAtA hai| gheraNDasaMhitA meM bhI prAyaH yahI mudrA milatI hai| " ApTe ne vIrAsana ke viSaya meM vaziSTha kA mata uddhRta kiyA hai|' 14 phala -- ukaDU Asana kA prabhAva vIrya-granthiyoM para par3atA hai aura yaha brahmacarya kI sAdhanA meM bahuta phaladAyI hai| vIrAsana se dhairya, santulana aura kaSTa - sahiSNutA kA vikAsa hotA hai / vIrAsana kI vidhi - dAyeM paira ko ghuTane se mor3akara eDI maladvAra para nIce A jAe isa prakAra rkheN| bAMye paira ko ghuTane se mor3akara eDI dAyeM paira ke paMje ke pAsa rahe isa prakAra rkheN| recaka karate-karate bAMye hAtha ko bAMI sAthala para usa prakAra rakho jisase kohanI kA bhAga thor3A hI dUra rhe| phira dAyeM hAtha ke paMje se bAMye hAtha ke pahuMce ko pkdd'e| vIrAsana kA prabhAva - vIrAsana kA yaha dUsarA prakAra hai| isa Asana meM baiThakara nAdAnusandhAna kiyA jAtA hai| isa Asana ke abhyAsa se zaurya prakaTa hotA hai| jaTharAgni pradIpta hotI hai| sphUrti aura utsAha paidA hotA hai / 8. (ka) vR.ka.bhA.gA. 5648vRtti - utthitasyaikapAdenAvasthAnam / (kha) manonuzAsanam,pR.43 / 6. (ka) vR.ka.bhA.gA. 5648 vRtti - samatalAbhyAM pAdAbhyAM sthitvA yadUrdhvasthitairAtApyate / (kha) manonuzAsanam, pR. 43 10. bha. vR. 2 / 62 siMhAsanopaviSTasya -- bhUnyastapAdasyApanItasiMhAsanasyeva yadavasthAnaM tadvIrAsanam / 11. manonuzAsanam,pR. 52 / 12. Asana ane mudrA, prathama khaNDa, pR. 267 / 13. gheraNDasaMhitA, 2 / 15 ekapAdamathaikasmin vinyasedurusaMsthitam / itarasmistathA pazcAd vIrAsanamiti smRtam // paryaMkAsana ekaM pAdamathaikasmin vinyasyorau tu saMsthitaM / itarasmiMstathaivoruM vIrAsanamudAhRtam || 14. ApTe Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 243 za.2: u.1: sU.63,64 63. tae NaM se khaMdae aNagAre guNa- tata saH skandakaH anagAraH guNaralasaMvatsaraM 63. vaha skandaka anagAra guNaratnasaMvatsara tapaHkarma syaNasaMvaccharaM tavokammaM ahAsuttaM ahAkapaM tapaHkarma yathAsUtraM yathAkalpaM yAvad ArAdhya kI yathAsUtra, yathAkalpa yAvat ArAdhanA kara jahAM jAva ArAhettA jeNeva samaNe bhagavaM mahAvIre yatraiva zramaNaH bhagavAna mahAvIraH tatraiva zramaNa bhagavAn mahAvIra haiM vahAM AtA hai, Akara teNeva uvAgacchai, uvAgacchittA samaNaM bhagavaM ___ upAgacchati, upAgamya zramaNaM bhagavantaM mahAvIraM zramaNa bhagavAn mahAvIra ko vandana-namaskAra karatA mahAvIraM vaMdai namasai, baMdittA namaMsittA bandate namasyati, vanditvA namasthitvA bahubhiH hai, bandana-namaskAra kara aneka caturthabhakta, SaSThabahUhiM cauttha-chaTuTThama-dasama-duvAlasehiM, caturtha-SaSTha-aSTama-dazama-dvAdazaiH mAsArddhamAsa- bhakta, dazamabhakta, dvAdazabhakta, ardhamAsa aura mAsamAsaddhamAsakhamaNehiM vicittehiM tavokammehiM kSapaNaiH vicitraiH tapaHkarmabhiH AtmAnaM bhAva- kSapaNa-isa prakAra vicitra tapaHkarma ke dvArA appANaM bhAvamANe vihri|| yan vihrti| AtmA ko bhAvita karatA huA viharaNa kara rahA 64. tae NaM se khaMdae aNagAre teNaM orAleNaM tataH saH skandakaH anagAraH tena 'orAleNaM' 64. 'vaha skandaka anagAra usa pradhAna, vipula, viuleNaM payatteNaM paggahieNaM kallANeNaM vipulena prattena pragRhItena kalyANena zivena anujJAta, pragRhIta, kalyANa, ziva, dhanya, maMgalasiveNaM dhaneNaM maMgalleNaM sassirIeNaM udaggeNaM dhanyena mAMgalyena sazrIkeNa udagreNa udAttena maya, zobhAyita, uttarottara vardhamAna, udAtta, uttama, udatteNaM uttameNaM udAreNaM mahANubhAgeNaM uttamena udAreNa mahAnubhAgena tapaHkarmaNA udAra aura mahAn prabhAvI tapaHkarma se sUkhA, rUkhA, tavokammeNaM sukke lukkhe nimmaMse aTThi- zuSkaH rUkSaH nirmAsaH asthi-cAvanaddhaH mAMsarahita, carma se veSTita asthi vAlA, uThate-baiThate cammAvaNaddhe kiDikiDiyAbhUe kise kiTikiTikAbhUtaH kRzaH dhamanisantataH jAta- samaya kiTa-kiTa zabda se yukta, kRza aura dhamaniyoM ghamaNisaMtae jAe yAvi hotthA / jIvaMjIveNaM zcApi AsIt / jIvaMjIvena gacchati, jIvaM- kA jAla-mAtra ho gyaa| vaha prANa-vala se calatA gacchai, jIvaMjIveNaM ciTThai, mAsaM bhAsittA jIvena tiSThati, bhASAM bhASitvApi glAyati, hai aura prANa-bala se ThaharatA hai, vaha vacana bolane vi gilAi, bhAsaM bhAsamANe gilAi, bhAsaM bhASAM bhASamANaH glAyati, bhASAM bhASiSye iti ke pazcAd bhI glAna hotA hai, vacana bolatA huA bhAsissAmIti gilaai| glAyati / bhI glAna hotA hai aura vacana bolUMgA yaha cintana karatA huA bhI glAna hotA hai| se jahAnAmae kaTThasagaDiyA i vA, atha yathAnAma kASThazakaTikA iti bA, jaise koI iMdhana se bharI huI gAr3I, pattoM se bharI pattasagaDiyA ivA, patta-tila-bhaMDagasagaDiyA patrazakaTikA iti vA, patra-tila-bhANDaka- huI gAr3I, patra-sahita tiloM aura miTTI ke bartanoM ivA, eraMDakaTThasagaDiyA ivA, iMgAla- zakaTikA iti vA, eraNDakASThazakaTikA iti se bharI huI gAr3I, eraNDa kI lakar3iyoM se bharI sagaDiyA i vA-uNhe diNNA sukkA vA, aMgArazakaTikA iti vA-uSNe dattA huI gAr3I tathA koyaloM se bharI huI gAr3I tApa samANI sasadaM gacchai, sasadaM ciTThai, zuSkA satI sazabdaM gacchati, sazabdaM tiSThati, lagane se sUkhI huI, sazabda calatI hai aura sazabda evAmeva khaMdae aNagAre sasadaM gacchai, sasadaM evameva skandakaH anagAraH sazabdaM gacchati, ThaharatI hai, isI prakAra skandaka anagAra sazabda cidui, uvacie tavaNaM avacie maMsa- sazabdaM tiSThati, upacitaH tapasA apacitaH / (kiTa-kiTa kI dhvani-sahita) calatA hai aura soNieNaM, huyAsaNe viva bhAsarAsi- mAMsa-zoNitena, hutAzanaH iva bhasmarAzi- sazabda ThaharatA hai, vaha tapa se upacita aura paDicchaNNe taveNaM, teeNaM, tava-teyasirIe pratichannaH tapasA, tejasA, tapastejaHzriyA mAMsa-zoNita se apacita ho gayA / vaha rAkha ke atIva-atIva uvasobhemANe-uvasobhemANe atIva-atIva upazobhamAnaH-upazobhamAnaH / Dhera se DhakI huI agni kI bhAMti tapa, teja tathA ciTThai // tiSThati / tapasteja kI zrI se' atIva-atIva upazobhita hotA huA, upazobhita hotA huA rahatA hai / bhASya 1. sUtra 64 prastuta sUtra meM tapa ke caudaha vizeSaNa nirdiSTa haiM orAla-orAla kA artha hai pradhAna | vaha tapa pradhAna hotA hai, jo AzaMsAmukta ho| vipula vistiirnn| lambI avadhi taka hone vAlA tp| prataisakA mUla 'payatta' zabda hai| isake saMskRta rUpa 'pratta' aura 'pradatta' donoM ho sakate haiN| isakA artha hai 'guru dvArA anujnyaat'| pragRhIta-saMyamapUrvaka aaraadhit| vRttikAra ne isakA artha 'bahumAnapUrvaka Azrita' kiyA hai| klyaann-aarogykr| shiv-nirupdrv| dhny-kRtaarth| mAMgalya aniSTa kA upazamana karane vaalaa| sshriik-aabhaayukt| udA-uttarottara vrdhmaan| udAtta-uttamabhAva yukt| Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za. 2: u.1: sU. 64-66 uttama zreSTha / vRttikAra ne isakA artha 'jJAnayukta' tathA 'uttamapuruSoM dvArA Asevita' bhI kiyA hai| udAra -- vyathAmukta / ' mahAnubhAva mahAn prabhAvI / ' zabda - vimarza asthicarmAvanaddha-- haDDiyoM para mAMsa nahIM rahA, ve kevala camar3I se veSTita haiM--isa avasthA ko batalAne ke lie 'asthicarmAvanaddha' zabda kA prayoga kiyA gayA hai|' kiTikiTikAbhUta--'kiTikiTikA' anukaraNa zabda hai / uThate-baiThate samaya paira kI haDDiyoM se hone vAlI AvAja / ' saMskRta meM 65. teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM rAyagihe nagare samosaraNaM jAva parisA paDigayA || 66. tae NaM tassa khaMdayassa aNagArassa aNNA kayAi puvvarattAvarattakAlasamayaMsi dhammajAgariyaM jAgaramANassa imeyArUve ajjhatthie ciMtie patthie maNogae saMkaSpe samupakhitthA evaM khalu ahaM imeNaM eyArUveNaM orAleNaM viuleNaM payatteNaM paggahieNaM kallANeNaM siveNaM dhantreNaM maMgalleNaM sassirIeNaM udaggeNaM udatteNaM uttameNaM udAreNaM mahANubhAgeNaM tavokammeNaM sukke lukkhe nimmaMse aTThacammAvaNaddhe kiDikiDiyAbhUe kise dhamaNi - saMtae jaae| jIvaMjIveNaM gacchAmi, jIvaMjIveNaM ciTThAmi bhAsaM bhAsittA vi gilAmi, bhAsaM bhAsamANe gilAmi, bhAsaM bhAsissAmIti gilAmi / 244 bhagavaI 'kaTakaTA' zabda kA prayoga do cIjoM kI ragar3a se utpanna hone vAlI AvAja ke artha meM hotA hai / ' ghamanisaMtata nAr3I kA jAla / ' jIvaMjIva - praannbl| yahAM anusvAra alAkSaNika hai| 2. rAkha ke Dhera se DhakI huI..... tapasteja kI zrI se zarIra kI zobhA yA saundarya ko bar3hAne vAle do tattva haiM rakta aura maaNs| tapasyA ke dvArA skandaka muni ke zarIra meM rakta aura mAMsa kA apacaya ho gyaa| isalie vaha bAhara se sundara nahIM laga rahA thA, kintu andara meM tapa aura teja kI zobhA se atyanta upazobhita ho rahA thA / ' tasmin kAle tasmin samaye rAjagRhe nagare samavasaraNaM yAvat pariSad pratigatA / 1. ApTe udAra - Unperplexed 2. bha. bR. 2 / 64 - ' orAleNa'mityAdi 'orAlena' AzaMsArahitatayA pradhAnena, pradhAnaM cAlpamapi syAdityAha -- ' vipulena' vistIrNena bahudinatvAt, vipulaM ca gurubhirananujJAtamapi syAt prayatnakRtaM vA syAdata Aha-- 'payatteNaM'ti pradattenAnujJAtena gurubhiH prayatena vA prayatnavatA - pramAdarahitenetyarthaH evaMvidhamapi sAmAnyataH pratipannaM syAdityAha - 'pragRhItena' bahumAnaprakarSAdAzritena tathA 'kalyANena' nIrogatAkAraNena 'zivena' zivahetunA 'dhanyena' dharmadhanasAdhunA 'mAGgalyena' duritopazamasAdhunA 'sazrIkeNa' samyakpAlanAtsazobhena 'udagreNa ' unnataparyavasAnena uttarottaraM vRddhimatetyarthaH 'udAttena' unnatabhAvavatA 'uttameNaM' ti UrdhvaM tamasaH - ajJAnAdyattattathA ten jJAnayuktenetyarthaH uttamapuruSAsevitatvAd vottamena 'udAreNa' audAryavatA niHspRhatvAtirekAt 'mahAnubhAgena' mahAprabhAveNa / tataH tasya skandakasya anagArasya anyadA kadAcit pUrvarAtrAparAtrakAlasamaye dharmajAgarikAM jAgrataH ayametadrUpaH AdhyAtmikaH cintitaH prArthitaH manogataH saMkalpaH samudapAdi evaM khalu aham anena etadrUpeNa 'orAleNaM' vipulena prattena pragRhItena kalyANena zivena dhanyena mAMgalyena sazrIkeNa udagreNa udAttena uttamena udAreNa mahAnubhAgena tapaHkarmaNA zuSkaH rUkSaH nirmAsaH asthi-carmAvanaddhaH kiTikiTikAbhUtaH kRzaH dhamanisantataH jAtaH / jIvaMjIvena gacchAmi, jIvaMjIvena tiSThAmi, bhASAM bhASitvApi glAyAmi, bhASAM bhASamANaH glAyAmi, bhASAM bhASiSye iti glAyAmi / 65. usa kAla aura usa samaya rAjagRha nagara meM zramaNa bhagavAn mahAvIra kA samavasaraNa thA yAvat pariSad calI gaI / 66. kisI eka samaya madhyarAtri meM dharma- jAgarikA karate hue usa skandaka anagAra ke mana meM AdhyAtmika, smRtyAtmaka, abhilASAtmaka, manogata saMkalpa utpanna huA-- maiM isa viziSTarUpa vAle pradhAna, vipula, anujJAta, pragRhIta, kalyANa, ziva, dhanya, maMgalamaya, zrIsampanna, uttarottara vardhamAna, udAtta, uttama, udAra aura mahAnaprabhAvI tapaHkarma se sUkhA, rUkhA, mAMsa-rahita, carma se veSTita asthivAlA, uThate-baiThate samaya kiTa-kiTa zabda se yukta, kRza aura dhamaniyoM kA jAla-mAtra ho gayA huuN| maiM prANabala se calatA hUM aura prANabala se ThaharatA huuN| maiM vacana bolane ke pazcAd bhI glAna hotA hUM aura vacana bolatA huA bhI glAna hotA hUM / vacana bolUMgA yaha cintana karatA huA bhI glAna hotA huuN| 3. vahI, 2164 - asthIni carmAvanaddhAni yasya so'sthicarmAvanaddhaH / 4. vahI, 2 / 64 kiTikiTikAnirmAMsAsthisambandhyupavezanAdikriyAsamutthaH zabdavizeSastAM bhUtaH prApto yaH sa kiTikiTikAbhUtaH / 5. ApTe kaTakaTA - An onomatopoetic word supposed to represent the noise of rubbing together. 6. bha. vR. 2 | 66 ' dhamanIsantato' nADIvyApto mAMsakSayeNa dRzyamAnanADIkatvAt / 7. vahI, 2 / 66-- 'jIvaMjIveNaM'ti anusvArasyAgamikatvAt 'jIvajIvena' jIvabalena gacchati na zarIravalenetyarthaH / 8. vahI, 2 66 hutAzana iva bhasmarAzipraticchannaH 'taveNaM teeNaM 'ti tapolakSaNena tejasA, ayamabhiprAyaH yathA bhasmacchanno'gnirvahirvRtyA tejorahito 'ntarvRttyA tu jvalati / evaM skandako'pi apacitamAMsazoNitatvAdvahirnistejA antastu zubhadhyAnatapasA jvalatIti / Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 245 za.2: u.1: sU.66 se jahAnAmae kaTUThasagaDiyA ivA, pattasa- atha yathAnAmakaM kASThazakaTikA iti vA, jaise koI iMdhana se bharI huI gAr3I, pattoM se bharI gaDiyA i vA, patta-tila-bhaMDagasagaDiyA i patrazakaTikA iti vA, patra-tila-bhANDaka- huI gAr3I, patra-sahita tiloM aura miTTI ke bartanoM vA, eraMDakaTThasagaDiyA i vA, iMgAlasa- zakaTikA iti vA, eraNDakASTazakaTikA iti se bharI huI gAr3I, eraMDa kI lakar3iyoM se bharI huI vA, aMgArazakaTikA iti vA, uSNe dattA gAr3I tathA koyaloM se bharI huI gAr3I tApa lagane sasaI gacchai, sasadaM ciTai, evAmeva ahaM pi zuSkA satI sazabdaM gacchati, sazabdaM tiSThati, se sUkhI huI sazabda calatI hai aura sazabda ThaharatI sasadaM gacchAmi, sasaI citttthaami| evameva ahamapi sazabdaM gacchAmi, sazabda hai, isI prakAra maiM bhI sazabda (kiTa-kiTa kI tiSThAmi / dhvani-sahita) calatA hUM aura sazabda ThaharatA huuN| taM atyi tA me uhANe kamme bale vIrie tad asti tAvan me utthAnaM karma balaM vIryaM / / isa samaya mujha meM utthAna, karma, bala, vIrya aura purisakkAra-parakame taM jAvatA me asthi puruSakAra-parAkramaH tad yAvan me asti puruSakAra-parAkrama hai; ataH jaba taka mujha meM uhANe kamme bale vIrie purisakkAra-parakkame utthAnaM karma balaM vIryaM puruSakAra-parAkramaHutthAna, karma, bala, vIrya aura puruSakAra-parAkrama jAva ya me dhammAyarie dhammovadesae samaNe yAvacca me dharmAcAryaH dharmopadezakaH zramaNaH hai aura jaba taka mere dharmAcArya, dharmopadezaka, jina, bhagavaM mahAvIre jiNe suhatthI viharai, tAvatA bhagavAn mahAvIraH jinaH suhastI viharati, suhastI', zramaNa bhagavAn mahAvIra vihAra kara rahe me seyaM kallaM pAuppabhAyAe rayaNIe, tAvan me zreyaH kalyaM prAduSprabhAtAyAM rajanyAM, haiM, taba taka mere lie yaha zreya hai ki maiM kala phulluppalakamalakomalummiliyammi ahapaMDure ____phullotpalakamalakomalonmIlite yathApANDure uSAkAla meM pau phaTane para praphullita utpala aura pabhAe rattAsoyappakAse, kiMsuya-suyamuha- prabhAte raktAzokaprakAze kiMzuka-zukamukha- ardha vikasita kamala vAle tathA pIta AbhA guMjaddharAgasarise, kamalAgarasaMDabohae, uhi- gujArddharAgasadRze, kamalAkaraSaNDabodhake, vAle prabhAta meM lAla azoka kI dIpti, palAza, yammi sUre sahassarassimmi diNayare teyasA utthite sUre sahasrarazmI dinakare tejasA tote ke mukha aura gujArdha ke samAna raMga vAle, jalate samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdittA jvalati zramaNaM bhagavantaM mahAvIraM vanditvA ___ jalAzaya gata nalinI vana ke udbodhaka sahasrarazmi namaMsittA NacAsanne NAtidUre sussUsamANe namasthitvA nAtyAsannaH nAtidUraH suzrUSamANaH dinakara sUrya ke udita aura teja se dedIpyamAna abhimuhe viNaeNaM paMjaliyaDe pajuvAsittA abhimukhaH vinayena kRtaprAJjaliH paryupAsya / hone para zramaNa bhagavAn mahAvIra ko samaNeNaM bhagavayA mahAvIreNaM abmaNuNNAe zramaNena bhagavatA mahAvIreNa abhyanujJAtaH san vaMdana-namaskAra kara, na ati nikaTa na ati dUra samANe sayameva paMca mahabbayANi ArovettA, svayameva paMca mahAvratAni Aropya, zramaNAzca suzrUSA aura namaskAra kI mudrA meM unake sammukha samaNA ya samaNIo ya khAmettA tahArUvehiM __ zramaNIzca kSamayitvA tathArUpaiH sthaviraiH kRta- savinaya baddhAJjali hokara paryupAsanA karUM, zramaNa therehiM kaDAIhiM saddhiM vipulaM pavvayaM saNiyaM- yogyaiH sArdhaM vipulaM parvataM zanaiH-zanaiH Aruhya bhagavAn mahAvIra kI anujJA prApta hone para maiM svayaM saNiyaM duruhittA mehaghaNasaMnigAsaM deva- meghaghanasannikAzaM devasannipAtaM pRthivIzilA- hI pAMca mahAvratoM kI AropaNA karUM, zramaNasannivAtaM puDhavIsilApaTTayaM paDilehittA, paTTakaM pratilekhya, darbhasaMstArakaM saMstutya darbha- -zramaNiyoM se kSamAyAcanA karUM, tathArUpa kRtayogya dabhasaMthAragaM saMtharittA dabmasaMthArovagayassa saMstAropagatasya saMlekhanAjoSaNAjuSTasya pratyA- sthaviroM ke sAtha dhIme-dhIme vipula parvata para car3ha saMlehaNAjhUsaNAjhUsiyassa bhattapANapaDiyAi- khyAtabhaktapAnasya prAyopagatasya kAlamanava- saghana megha ke samAna zyAma varNa vAle devoM ke kkhiyassa pAovagayassa kAlaM aNavakaMkha- kAMkSamANasya vihartama iti katvA evaM saMprekSate, ____samAgama-sthala pRthvIzilApaTTa kA pratilekhana karUM, mANasa viharittae ti kaTu evaM saMpehei, saMprekSya kalye prAduSprabhAtAyAM rajanyAM yAvad (usa para) DAbha kA bichaunA bichAUM, usa DAbha saMpehettA kallaM pAuppabhAyAe rayaNIe jAva utthite sUre sahasrarazmau dinakare tejasA ke bichaune para baiTha saMlekhanA kI ArAdhanA meM udviyammi sare sahassarassimmi diNayare zizi ziyo jvalati yatraiva zramaNaH bhagavAn mahAvIraH tatraiva jalani yauva zramaNaH bhagavAna mahAvIraH tatraiva lIna ho. bhaktapAna kA pratyAkhyAna kara teyasA jalaMte jeNeva samaNe bhagavaM mahAvIre upAgacchati, upAgamya zramaNaM bhagavantaM mahAvIraM prAyopagamana anazana kI avasthA meM mRtyu kI teNeva uvAgacchai, uvAgacchittA samaNaM bhagavaM triH AdakSiNa-pradakSiNAM karoti, kRtvA vandate AkAMkSA nahIM karatA huA rahUM-aisI saMprekSA mahAvIraM tikkhutto AyAhiNa-payAhiNaM namasyati, vanditvA namasthitvA nAtyAsannaH karatA hai, saMprekSA kara dUsare dina uSAkAla meM pau karei, karettA vaMdai namasai, baMdittA nama- nAtidUraH zuzrUSamANaH namasyan abhimukhaH phaTane para yAvat sahasrarazmi dinakara sUrya ke udita sittA NacAsatre NAtidUre sussUsamANe NamaM- vinayena kRtaprAJjaliH paryupAste / aura teja se dedIpyamAna hone para jahAM zramaNa bhagasamANe abhimuhe viNaeNaM paMjaliyaDe vAna mahAvIra haiM vahAM AtA hai, Akara zramaNa bhgpnyjuvaasi|| vAn mahAvIra ko dAyIM ora se prArambha kara tIna bAra pradakSiNA karatA hai, vandana-namaskAra karatA hai, vandana-namaskAra kara na ati nikaTa na ati dUra suzruSA aura namaskAra kI mudrA meM unake sammukha savinaya baddhAJjali hokara paryupAsanA karatA hai| Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.2: u.1: sU.66 246 bhagavaI bhASya 1. madhyarAtri meM 'prastuta vAkya meM do pada haiM--'pUrvarAtra' aura 'aparAtra', kA artha hotA hai dhrmcintaa| dharmadhyAna kA anusmaraNa karanA-isake pUrvarAtra-rAtri kA pUrva bhAga-yaha vRttikAra kA abhimata hai| rAtri AdhAra para dharmajAgarikA kA artha hotA hai dharmadhyAna kA abhyAsa / ke pazcima bhAga ke artha meM 'apararAtra' zabda kA prayoga milatA hai| nIMda se jAganA-isake AdhAra para dharmajAgarikA kA artha hotA hai saMskRta zabdakoza meM bhI 'apararAtra' zabda isa artha meM upalabdha -nIMda ko tyAga kara dharma ke viSaya meM anucintana karanA / hai| 'aparAtra' zabda virAtra ke artha meM milatA hai|' zabdakoza ke 3. suhastI AdhAra para pUrvarAtra kA kAlamAna sUryAsta se madhyarAtri taka tathA tIrthaMkara kA eka vizeSaNa 'puruSavaragandhahastI' milatA hai|' apararAtra kA kAlamAna rAtri kA aMtima prahara hai|' vRttikAra ne isakA mukhya artha 'zubhArthI' kiyA hai| kintu 'suhastI' vRttikAra ne avaratta ko apararAtra kA hI prAkRta rUpa mAnA adhika prAsaMgika lagatA hai| hai| unake anusAra repha kA lopa hone para avaratta pada kI siddhi ho 4. uSAkAla meM pau phaTane para jAtI hai| _isa vAkya meM rAtri ke uSAkAla kI sUcanA dI gaI hai| anujayAcArya ke anusAra pubbaratAvarata-ina donoM padoM se yogadvAracUrNi meM isa samaya ko aruNodaya se lekara sUryodaya ke pahale 'madhyarAtri' kA artha phalita hotA hai| 'pUrvarAtri kA aMtima bhAga' ___ taka kA batalAyA gayA hai| aura 'pazcimarAtri kA pUrvabhAga'-yaha ardharAtri kA samaya hai| 5. praphullita utpala aura ardhavikasita kamala vAle puvarattAvaratta vAkya ke dvArA isI samaya kA saMketa diyA gayA hai|' isa vAkya meM Ae hue'kamala' zabda kA artha vRtti meM 'hariNa' anuyogadvAracUrNi se cintana kA samaya rAtri kA dUsarA prahara kiyA gayA hai aura komala kA artha 'aktthor'| yahAM kamala kA phalita hotA hai| isase madhyarAtri ke artha kI puSTi hotI hai| digambara hariNa artha svAbhAvika nahIM hai| isakA sahaja artha 'jalaja' hI honA paramparA ke anusAra 'sUryAsta se do ghar3I pazcAt se lekara ardharAtri caahie| kamala sUryavikAsI hotA hai; isalie vaha prasaMgAnusArI bhI ke do ghar3I pUrva taka' pUrvarAtrika svAdhyAya kA samaya hai| 'ardharAtri hai| anuyogadvAracUrNi meM utpala aura kamala donoM eka sAtha ullikhita ke do ghar3I pazcAt se sUryodaya ke do ghar3I pUrva taka' vairAtrika haiM aura 'komala' zabda apUrNa ke artha meM vyAkhyAta hai|" sUtrakAra svAdhyAya kA samaya hai| ina donoM ke bIca 'ardharAtri ke do ghar3I ne bhI komala kA prayoga unmIlita ke vizeSaNa ke rUpa meM kiyA hai| pUrva se ardharAtri ke do ghar3I pazcAt taka' cAra ghar3I kA samaya nidrA 'komala unmIlita' arthAt ardhavikasita / kA hai| isa samaya kA upayoga dharmajAgarikA ke lie bhI kiyA jAtA 6. pIta AbhAvAle thaa|" 'pUrvarAtra aparAtra'--isa vAkya kI do artha-paramparAeM prApta pANDura zabda ke aneka artha haiN| sapheda-sA, sapheda-pIlA / anuyogadvAracUrNi meM isakA artha 'prabhAkhacita jaisA' kiyA gayA hai|" 1. rAtri kA prathama bhAga aura pazcima bhaag| 7. pAMca mahAvratoM kI AropaNA karUM 2. mdhyraatri| isa vAkya meM viharitae taka ke pATha se anazana kI vidhi phalita hotI hai| usake cAra aMga haiM2. dharmajAgarikA 1. mahAvrata kI AropaNA--AropaNA kA artha hai prAyajAgarikA kA artha hai-cintana, anusmaraNa aura nIMda se zcitta mahAvratoM kA punaruccAraNa aura unameM jAne-anajAne haI bhaloM jaagnaa| dharma kA cintana karanA-isake AdhAra para dharmajAgarikA kA prAyazcitta / 1. Apre.-virAra--The end of night (bahurAtra, aparAtra) 5. anngaardhrmaamRt,6|1-13| 2. vahI,--pUrvarAtra-The first part of the night from dark to 6. aavssyN,6|11| midnight. 7. bh.v.2|66-'suhtthi'tti zubhArthI bhavyAn prati suhastI vA puruSaapararAtra-The last watch of night (pANinI aSTAdhyAyI 5 / 4 / 87) vrgndhhstii| 3. bha.jo. 113833kA nIce kA vArtika--puvvarattAvarattakAlasamayaMsi-ihAM . vhii,2|66 prAduH-prAkAzye tataH prakAzaprabhAtAyAM rjnyaaN| iNa pATha Upara TIkAkAra no vivecana mananIya hai--rAtri no pUrvabhAga te pUrvarAtra 6. anu.cU.pR.11--pAduriti prakAsIkRtaM, kena ? prabhayA, kiM prakAsitaM ? rykhiyai| vali apararAtra te apakRSTa rAtri, rAtri nu pazcima bhAga / pUrvarAtri anai NIe sesaM, kimuktaM bhavati? aruNodayAdArabhya yAvannodayati Aditya ityarthaH pazcima rAtri e bihuM lakSaNa jo kAla rUpa samaya tehanai kahiyai pubba- taMsi pabhAte, pabhAtovalakkhaNaM ca imN| rattAvarattakAlasamaya / etalai madhyarAtri nai viSe- pUrva rAtri nuM chehalu bhAga anaiM 10. bh.vR.2|66-phullN vikasitaM tacca tadutpalaM ca phullotpalaM tacca kamalapazcima rAtri nuM pahilaM bhAga e bihu bhAga rAtri nA te velA arddharAtri huI, te zca hariNavizeSaH phullotpalakamalau tayoH komalam akaThoramunmIlitaMardharAtri nai visse| dalAnAM nayanayozconmIlanaM yasmiMstattathA tasmin / athavA pUrvarAtri apararAtri kAla samaya ihAM repharA lopa thakI puvva- 11. anu.cU.pR.11-phullA uppalA kamalA ya komalA ummilliyA-addhavirattAvarattakAlasamayaMsi ima pATha huii| kasitA ya sobhnaa| 4. anu.cU.pR.11 -kallamiti zvaH prage vA tacca kalyamatikrAntamanAgataM vA, 12. vahI,pR.11-prabhAkhacitevva udite sUre bhavati / etaca kalyagrahaNaM paNNavarga paDucca jao paNNavago bitiya jAme paNNaveti / Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 2. khAmaNA-jina sAdhu-sAdhviyoM ke sAtha jIvana bitAyA, unake prati koI kaTu vyavahAra huA ho athavA mana meM uccAvaca bhAva AyA ho, usake lie kSamAyAcanA karanA / 3. anazana kI vidhi sampanna karAne vAle sthaviroM ke sAtha anazana - bhUmi para pahuMca jAnA / 4. anazana - bhUmi ke upayukta sthala para bichaunA kara anazana ko svIkAra karanA / 247 68 veM sUtra meM yaha bhI prApta hai ki anazana karate samaya muni kA muMha pUrva dizA kI ora tathA aJjali mastaka kA sparza karatI huI honI caahie| vizeSa jAnakArI ke lie AyAro, 8 / 105 se Age pUrA adhyayana draSTavya hai / 8. kRtayogya jo sthavira anazana kI vidhi sampanna karAne meM kuzala hote, ve 'kRtayogya' kahalAte the| yogyA kA artha hai abhyAsa / caraka meM 'kRtayogya' vaidya kA eka vizeSaNa hai|' 67. khaMdAi ! samaNe bhagavaM mahAvIre khaMdayaM aNagAraM evaM vayAsI se nUNaM tava khaMdayA! puvvarattAvarattakAlasamayaMsi dhammajAgariyaM jAgaramANassa imeyArUve ajjhatthie ciMtie patthie maNogae saMkappe samupakhitthAevaM khalu ahaM imeNaM eyArUveNaM taveNaM orAleNaM viuleNaM taM caiva jAva kAlaM aNavakhamANassa viharittae tti kaTTu evaM saMpehesi, saMpehettA kallaM pAuppabhASAe rayaNIe jAva uTThiyammi sUre sahassarassimmi diNayare teyasA jalate jeNeva mamaM aMtie teNeva havvamAgae / se nUNaM khaMdayA ! aTTe samaTTe ? haMtA atthi / ahAsuhaM devANuppiyA ! mA paDibaMdhaM / / 3. za. 2: u.1: sU. 66-68 vRttikAra ke anusAra kaDAI zabda kRtayogya kA saMkSipta rUpa hai / isakA vaikalpika rUpa kRtayogin bhI diyA gayA hai / ' 68. tae NaM se khaMdae aNagAre samaNeNaM bhagavayA mahAvIreNaM abbhaNuNNAe samANe cittamAdie die pIimaNe paramasomaNassie harisavasavisappamANahiyae uTThAe uTThei, uTThettA samaNaM bhagavaM mahAvIraM tikkhutto yAhiNa -payAhiNaM karei, karettA caMdai namasai, vaMdittA namaMsittA sayameva paMca mahavvayAiM Aruhei, AruhettA samaNA ya samaNIo yakhAmei, khAmettA tahArUvehiM the1. caraka, cikitsAsthAna, 8 - yogyA karmAbhyAsaH / 2. bha. bR. 2 | 66 - 'kaDAIhiM 'ti iha padaikadezAtpadasamudAyo dRzyastataH kRtayogyAdibhiriti syAt, tatra kRtA yogAH - pratyupekSaNAdivyApArA yeSAM santi te kRtayoginaH / ni.bhA.cU.u.10,gA.2666-3001, bhA. 3, pR. 66 - 'zrutArthapratyuccAraNA nizIvacUrNi meM 'kRtayogI' kA artha 'zruta aura artha ke pratyuccAraNa meM asamartha muni' kiyA gayA hai|' vyavahArabhASya kI vRtti meM 'kRtayogI' ke do artha prApta haiM jo pahale zruta aura artha kA dhAraNa karane vAlA hotA hai, vartamAna meM nahIM hotA, vaha kRtayogI hotA hai| isakA dUsarA artha - 'sUtra aura artha kI dRSTi se cheda -granthoM ko dhAraNa karane vAlA sthavira' kiyA gayA hai| 6. saMlekhanA kI ArAdhanA meM lIna saMlekhanA kA artha hai-- kaSAya aura AhAra kA alpIkaraNa / saMlekhanA kI vistRta jAnakArI ke lie uttarajjhayaNANi 36 / 251-255 tathA AcArAMgabhASya, adhyayana 8, gAthA 3 draSTavya hai / 10. prAyopagamana anazana kI avasthA meM 'prAyopagamana' anazana kA eka prakAra hai| dekheM, bha.2 / 46 kA bhASya / skandaka ! ayi ! zramaNaH bhagavAn mahAvIraH skandakam anagAram evamavAdIt tat nUnaM taba skandaka ! pUrvarAtrAparAtrakAlasamaye dharmajAgarikAM jAgrataH ayametadrUpaH AdhyAtmikaH cintitaH prArthitaH manogataH saMkalpaH samudapAdi -- evaM khalu aham anena etadrUpeNa tapasA 'orAleNaM' vipulena taccaiva yAvat kAlam anavakAMkSamANasya vihartum iti kRtvA evaM saMprekSase, saMprekSya kalye prAduprabhAtAyAM rajanyAM yAvad utthite sUre sahasrarazmI dinakare tejasA jvalati yatraiva mamAntikaH tatraiva 'havvaM' AgataH / saH nUnaM skandaka ! arthaH samarthaH ? hanta asti / yathAsukhaM devAnupriya ! mA pratibandham / tataH saH skandakaH anagAraH zramaNena bhagavatA mahAvIreNa abhyanujJAtaH san hRSTatuSTacittaH AnanditaH nanditaH prItimanAH paramasaumanasthitaH harSavazavisarpadhradayaH utthayA uttiSThati, utthAya zramaNaM bhagavantaM mahAvIraM triH AdakSiNa- pradakSiNAM karoti, kRtvA vandate namasyati, vanditvA namasthitvA svayameva paMcamahAvratAni Arohati, Aruhya zramaNAn ca zramaNIH ca kSamayati, kSamayitvA tathArUpaiH stha 67. skandaka ! isa sambodhana se saMbodhita kara zramaNa bhagavAn mahAvIra ne skandaka anagAra se isa prakAra kahA-- skandaka ! madhyarAtri meM dharma- jAgarikA karate hue tumhAre mana meM yaha isa prakAra kA AdhyAtmika, smRtyAtmaka, abhilASAtmaka, manogata saMkalpa utpanna huA-- maiM isa viziSTa rUpavAle pradhAna, vipula tapa se kRza ho gayA hU~ yAvat mRtyu kI AkAMkSA nahIM karatA huA rahUM-aisI saMprekSA karate ho, saMprekSA kara dUsare dina uSAkAla meM pau phaTane para yAvat sahasrarazmi dinakara sUrya ke udita aura teja se dedIpyamAna hone para tuma jahAM maiM hU~, vahAM mere pAsa Ae ho / skandaka ! kyA yaha artha saMgata hai ?" hAM, yaha saMgata hai| devAnupriya ! jaise tumheM sukha ho, pratibaMdha mata karo / 68. 'vaha skandaka anagAra zramaNa bhagavAn mahAvIra kI anujJA prAptakara hRSTa-tuSTa citta vAlA, Anandita, nandita, prItipUrNa manavAlA, parama saumanasyayukta aura harSa se vikasvara hRdaya vAlA ho gyaa| vaha uThane kI mudrA meM uThatA hai, uThakara zramaNa bhagavAn mahAvIra ko dAyIM ora se prAraMbha kara tIna bAra pradakSiNA karatA hai, vandana - namaskara karatA hai, vandana - namaskAra kara vaha svayaM hI pAMca mahAvratoM kI ArohaNA karatA hai, ArohaNA kara samarthaH kRtayogI' / 4. vya.bhA.u.5,vR.pa. 6--kRtayogI nAma yaH pUrvamubhayadhara AsIta, nedAnIm / 5. vahI, u. 5, vR. pa. 16 - yaH kRtayogI sUtrato'rthatazcacchedagranthadharaH sthaviraH / 6. bha. vR. 2 / 66 saMlikhyate-- kRzIkriyate'nayeti saMlekhanA -tapastasyA joSaNA sevA tayA juSTaH sevito jUSito vA kSapito yaH sa tathA tasya / Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za. 2H u.1: sU.68 rehiM kaDAIhiM saddhiM vipulaM pavvayaM saNiyaM-saNiyaM druhai, hittA mehaghaNa - sannigAsaM devasannivAtaM puDhavisilApaTTayaM paDilehei, paDilehettA uccArapAsavaNabhUmiM paDilehei, paDilehettA dabbhasaMdhAragaM saMthara, saMgharitA puratyAbhimu saMpaliyaMkanisaNe karayalapariggahiyaM dasanahaM sirasAvattaM matyae aMjali kaTTu evaM vayAsI-- 248 viraiH kRtayogyaiH sArddhaM vipulaM parvataM zanaiH-zanaiH Arohati Aruhya meghanasannikAza devasannipAtaM pRthivIzilApaTTakaM pratilikhati, pratilikhya uccAraprastravaNa bhUmiM pratilikhati, pratilikhya darbhasaMstArakaM saMstRNAti, saMstRtya paurastyAbhimukhaH samparyaGkaniSaNNaH karatalaparigRhItaM dazanakhaM zirasAvartta mastake aJjaliM kRtvA evamavAdIt namotthu NaM arahaMtANaM bhagavaMtANaM jAva namo'stu arhadbhyaH bhagavadbhyaH yAvat siddhisiddhigatinAmadheyaM ThANaM saMpattANaM / gatinAmadheyaM sthAnaM saMprAptebhyaH / namotthu NaM samaNassa bhagavao mahAvIrassa jAva siddhigatinAmadheyaM ThANaM saMpAviukAmassa / vaMdAmi NaM bhagavaMtaM tatthagayaM ihagae, pAsau me bhagavaM tatthagae ihagayaM ti kaTTu vaMdai namaMsai, vaMdittA namasittA evaM vayAsIpupi mae samaNassa bhagavao mahAvIrassa aMtie savve pANAivAe pacca- kkhAe jAvajjIvAe jAva micchAdaMsaNasalle paccakkhAe jaavjjiivaae| iyANiM pi ya NaM samaNassa bhagavao mahAvIrassa aMtie savvaM pANAivAyaM paccakkhAmi jAvajIvAe jAva micchAdaMsaNasallaM paccakkhAmi jAvajIvAe / savvaM asaNa- pANa- khAima - sAimaM cauvvipi AhAraM paccakkhAmi jaavjiivaae| jaMpi ya imaM sarIraM iTTha kaMtaM piyaM jAva mA NaM vAiya-pittiya-seMbhiya-sannivAiya vivihA rogAyakA parIsahovasaggA phusaMtu tti kaTTu evaM piNaM carimehiM ussAsa - nIsAsehi vosirAmi tti kaTTu saMlehaNAnUsaNAnUsie bhattapANapaDiyAikkhie pAovagae kAlaM aNavakhamANe viharai | namo'stu zramaNAya bhagavate mahAvIrAya yAvat siddhigatinAmadheyaM sthAnaM saMprAptukAmAya / me vande bhagavantaM tatragataM ihagataH pazyatu bhagavAn tatragataH ihagataM iti kRtvA vandate namasyati, vanditvA namasyitvA evamavAdIt pUrvamapi mayA zramaNasya bhagavataH mahAvIrasya antike sarvaH prANAtipAtaH pratyAkhyAtaH yAvajjIvaM yAvan mithyAdarzanazalyaH pratyAkhyAtaH yAvajjIvam / idAnImapi ca zramaNasya bhagavataH mahAvIrasya antike sarvaM prANAtipAtaM pratyAkhyAmi yAvajjIvaM yAvan mithyAdarzanazalyaM pratyAkhyAmi yAvajjIvam / sarvam azana-pAnakhAdya-svAdyaM caturvidhamapi AhAraM pratyAkhyAmi yAvajjIvam / yadapi ca idaM zarIram iSTaM kAntaM priyaM yAvan mA vAtika-paittika- zlaiSmikasAnnipAtikAH vividhAH rogAtaGkAH parISaho - pasargAH spRzantu iti kRtvA etadapi caramaiH ucchvAsa-niHsvAsaiH vyutsRjAmi iti kRtvA saMlekhanAjoSaNAjuSTaH pratyAkhyAtabhaktapAH prAyopagataH kAlamanavakAMkSamANaH viharati / bhASya 1. sUtra 68 prastuta sUtra meM eka sthAna para pAMca mahAvrata kI AropaNA kA ullekha hai aura dUsare sthAna para 'maiMne zramaNa bhagavAn mahAvIra ke pAsa prANAtipAta yAvat mithyAdarzanazalya kA pratyAkhyAna kiyA thAisakA ullekha hai| ina donoM pAThoM se eka prazna upasthita hotA hai ki skandaka ne prANAtipAta yAvat mithyAdarzanazalya ke pratyAkhyAnapUrvaka bhagavaI zramaNa- zramaNiyoM se kSamAyAcanA karatA hai, kSamAyAcanA kara tathArUpa kRtayogya sthaviroM ke sAtha dhIme-dhIme vipula parvata para car3hatA hai, car3hakara saghana megha ke samAna zyAmavarNa vAle devoM ke samAgama-sthala pRthvI zilApaTTa kA pratilekhana karatA hai, pratilekhana kara uccAra - prazravaNa- bhUmi kA pratilekhana karatA hai, pratilekhana kara DAbha kA bichaunA bichAtA hai, bichA kara pUrva dizA kI ora muMha kara paryaMka- Asana meM baiTha donoM hatheliyoM se niSpanna sampuTa vAlI dasanakhAtmaka aMjali ko sira ke sammukha ghumAkara, mastakara para TikAkara isa prakAra bolatA hainamaskAra ho arhat bhagavAn ko yAvat jo siddhigati nAmaka sthAna ko prApta ho cuke haiN| namaskAra ho zramaNa bhagavAn mahAvIra ko yAvat jo siddhigati nAmaka sthAna ko prApta karane ke icchuka haiN| 'yahAM baiThA huA maiM vahAM virAjita bhagavAn ko candana karatA hU~ / vahAM virAjita bhagavAn yahAM sthita mujhe dekheM' aisA socakara vaha bandana - namaskAra karatA hai, vandana - namaskAra kara vaha isa prakAra bolatA hai-- maiMne pahale bhI zramaNa bhagavAn mahAvIra ke pAsa jIvanabhara ke lie sarva prANAtipAta yAvat mithyAdarzanazalya kA pratyAkhyAna kiyA thaa| isa samaya bhI maiM zramaNa bhagavAna mahAvIra ke pAsa jIvana bhara ke lie sarva prANAtipAta yAvat mithyAdarzanazalya kA pratyAkhyAna karatA huuN| maiM jIvana bhara ke lie sarva azana, pAna, khAdya aura svAdya - isa cAra prakAra ke AhAra kA pratyAkhyAna karatA hU~ / yadyapi merA yaha zarIra mujhe iSTa, kAnta, priya yAvat bAta, pitta, zleSma aura sannipAtajanita vividha prakAra ke roga aura AtaMka tathA parISaha aura upasarga isakA sparza na kareM, isalie isako bhI maiM antima ucchvAsa- niHzvAsa taka chor3atA huuN| aisA kara vaha saMlekhanA kI ArAdhanA meM lIna hokara bhaktapAna kA pratyAkhyAna kara prAyopagamana anazana kI avasthA mRtyu kI AkAMkSA nahIM karatA huA raha rahA hai| dIkSA kA vrata svIkAra kiyA thA aura anazana ke samaya pAMca mahAvratoM kI AropaNA kI, isakA tAtparya kyA hai? bhagavAn pArzva ke zAsana meM kevala sAmAyika cAritra thA aura bhagavAn mahAvIra ke zAsana meM sAmAyika cAritra tathA chedopasthApanIya cAritra donoM the| dIkSA sAmAyika cAritra ke saMkalpa ke sAtha kI Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 246 za.2H u.1: sU.68,66 jAtI aura eka saptAha, cAra mAsa athavA chaha mAsa ke pazcAt donoM ekArthaka haiN| chedopasthApanIya cAritra svIkRta kiyA jAtA thaa| sAmAyika cAritra meghdhnsNnikaaskaalaa| meM kevala sarva sAvadhayoga kA pratyAkhyAna hotA thaa| bhagavAn mahAvIra ne dIkSA ke samaya "savvaM me akaraNilaM pAvakamma" isa saMkalpa ke devasaMnipAta-jahAM deva Ate haiN|' sAtha sAmAyika cAritra svIkAra kiyA thaa|' chedopasthApanIya cAritra pRthvIzilApaTTa zilA kA aasn|' meM sAvadhayoga kA pratyAkhyAna vistAra ke sAtha kiyA jAtA thaa| sNplyNkaasn-pryNkaasn| vRttikAra ne isakA artha padmAsana vistAra kI do paramparAeM prastuta sUtra meM vidyamAna haiM kiyA hai| AcArya hemacandra ne paryaMkAsana aura padmAsana ko 1. pAMca mahAvratoM kA svIkAra / pRthak-pRthak mAnA hai| ' draSTavya bha.2162 kA bhASya / 2. aThAraha prakAra kI sAvadha pravRtiyoM kA pratyAkhyAna / 2. donoM hatheliyoM se niSpanna sampuTa vAlI....aMjali ko prastuta sUtra meM donoM kA ullekha huA hai| ina donoM meM pahale prastuta pATha meM aMjali ke tIna vizeSaNa haiN| vRttikAra ne kauna-sI paramparA pracalita huI----yaha nizcayapUrvaka kahanA kaThina hai| sImA saMbhAvanA kI jA sakatI hai ki pahale aThAraha prakAra kI sAvadha aspRSTa athavA sira kI aura Avartana yA paribhramaNa karane vaale| pravRtiyoM ke pratyAkhyAna kI paramparA rahI ho aura usake pazcAt AcArya malayagirI ne aMjali tathA usake tInoM vizeSaNoM kI vyAkhyA usakA saMkSipta rUpa pAMca mahAvratoM ke rUpa meM huA ho| sUtra-saMkalana kI hai| ke kAla meM donoM paramparAoM kA eka sAtha ullekha huA hai-yaha 3. prANAtipAta yAvata mithyAdarzanazalya saMbhAvanA kI jA sakatI hai| draSTavya, bha.11276-286 kA bhASya zabda-vimarza Aruhei-ArohaNA krnaa| 'ArohaNA' aura 'AropaNA' 66. tae NaM se khaMdae aNagAre samaNassa tataH saH skandakaH anagAraH zramaNasya bhagavataH 66. vaha skandaka anagAra zramaNa bhagavAn mahAvIra ke bhagavao mahAvIrassa tahArUvANaM therANaM mahAvIrasya tathArUpANAM sthavirANAm antike tathArUpa sthaviroM ke pAsa sAmAyika Adi gyAraha aMtie sAmAiyamAiyAiM ekArasa aMgAI sAmAyikAdIni ekAdaza aGgAni adhIya aMgo kA adhyayana kara prAyaH paripUrNa bAraha varSa ahinjittA, bahupaDipuNNAI duvAlasavAsAI bahupratipUrNAni dvAdazavarSANi zrAmaNyaparyAyaM ke zrAmaNya-paryAya kA pAlana kara eka mAsa kI sAmaNNapariyAgaM pAuNittA mAsiyAe prApya mAsikyA saMlekhanayA AtmAnaM joSitvA saMlekhanA se apane Apa (zarIra) ko kRza banA, saMlehaNAe attANaM jhUsittA, saTThiM bhattAI SaSTiM bhaktAni anazanena chittvA Alocita- anazana ke dvArA sATha bhakta' (bhojana ke samaya) aNasaNAe chedetA Aloiya-paDikkaMte pratikrAntaH samAdhiprAptaH AnupUrvyA kAla- kA chedana kara AlocanA aura pratikramaNa kara' samAhipatte ANupubIe kAlagae // gtH| samAdhipUrNa dazA meM kramazaH divaMgata ho gyaa| bhASya 1. sATha bhakta eka dina meM bhojana ke do bhakta hote haiN| tIsa dina ke anazana AlocanA kA artha hai-apanI bhUloM kA prakaTa uccAraNa yA meM sATha bhakta tyakta ho jAte haiN| nivedana / pratikramaNa kA artha hai----akaraNIya ko punaH na karane kA 2. AlocanA aura pratikramaNa kara saMkalpa athavA atIta kI bhUloM ke lie mithyA duSkRta kA pryog|" 1. A.cUlA,15/32-"savvaM me akaraNijjaM pAvakamma" ti kaTu sAmAiyaM caritaM pddivaai| 2. bha.vR.2166 ghanameghasadRzaMsAndrajaladasamAnaM kAlakamityarthaH / 3. vahI,2166-'devasaMnivArya'ti devAnAM saMnipAtaH--samAgamo ramaNIyatvAd yatra sa tathA t| 4. vahI,166-pRthvIzilArUpaH paTTakaH:-AsanavizeSaH pRthivIzilApaTTakaH kASThazilA'pi zilA syAdatastadvyavacchedAya pRthivIgrahaNaM / 5. vahI,2165-'saMpaliyaMkanisaNNe'tti padmAsanopaviSTaH / 6. yogshaastr,4|125,126 syAjjaMghayoradhobhAge pAdoparikRte sati / paryo nAbhigottAna-dakSiNottarapANikaH / / jaMghAyA madhyabhAge tu saMzleSo yatra jNghyaa| padmAsanamiti proktaM tadAsanavicakSaNaiH / / 7. bha.vR.2168-'sirasAvataMti zirasA'prAptam-aspRSTam, athavA zirasi __ Avarta AvRttirAvartanaM--paribhramaNaM yasyAsI saptamyalopAcchirasyAvartastam / 8. rAja.vR.pR.56-dvayorhastayoranyo'nyAntarittAGgulikayoH sampuTarUpatayA yade katra mIlanaM sA aJjaliH tAm / karatalAbhyAM parigRhItA-niSpAditA karatalaparigRhItA tAm / daza nakhA yasyAM ekaikasmin haste nakhapaJcakasaMbhavAt dazanakhA tAm tyaa| AvartanamAvartaH zirasyAvarto yasyAH sA zirasyavirtA ---'kaNThekAlaH', "urasilomA' ityAdivat aluksamAsaH--tAm / 6. bh.v.2|66-'sddhi bhattAI'ti pratidinaM bhojanadvayasya tyAgAstriMzatA dinaiH SaSTirbhaktAni tyaktAni bhvnti| 10. vahI, 2|69-aalocitN-guruunnaaN niveditaM yadaticArajAtaM tat, prati krAntam-akaraNaviSayIkRtaM yenAsAvAlocitapratikrAntaH athavA''locitazcAsAvAlocanAdAnAt pratikrAntazca mithyaadusskRtdaanaadaalocitprtikraantH| Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.2: u.1: sU.70,71 250 bhagavaI 70. tae NaM te therA bhagavaMto khaMdayaM aNagAraM tataH te sthavirAH bhagavantaH skandakam anagAraM 70. ve sthavira bhagavAn skandaka anagAra ko divaMgata kAlagayaM jANittA parinivvANavattiyaM kAlagataM jJAtvA parinirvANapratyayaM kAyotsarga jAnakara parinirvANahetuka kAyotsarga karate haiM, kAusagaM kareMti, karettA patta-cIvarANi kurvanti, kRtvA pAtra-cIvarANi gRhNanti, kAyotsarga kara usake pAtra aura cIvaroM ko lete gehaMti, geNhittA vipulAo pavvayAo gRhItvA vipulAt parvatAt zanaiH-zanaiH haiM, lekara dhIme-dhIme vipula parvata se nIce utarate saNiya-saNiya pacoruhati, pacoruhittA pratyArohanti, pratyAruhya yatraiva zramaNaH bhagavAna haiM, nIce utara kara jahAM zramaNa bhagavAna mahAvIra jeNeva samaNe bhagavaM mahAvIre teNeva mahAvIraH tatraiva upAgacchanti, upAgamya zramaNaM haiM vahAM Ate haiM, Akara zramaNa bhagavAna mahAvIra uvAgaLaMti, uvAgacchittA samaNaM bhagavaM bhagavantaM mahAvIraM vandante namasyanti, vanditvA ko vandana-namaskAra karate haiM, vandana-namaskAra kara mahAvAra vadAta namasAta, pAdattA namAsattA namasthitvA ecamavAdiSa:-evaM khala devA- ve isa prakAra kahate haiM-devAnapriya kA antavAsI evaM vayAsI evaM khalu devANuppiyANaM nupriyANAM antevAsI skandakaH nAma anagAraH skandaka nAma kA anagAra, jo prakRti se bhadra aura aMtevAsI khaMdae nAmaM aNagAre pagaibhaddae prakRtibhadrakaH prakRtiupazAntaH prakRtipratanu- prakRti se upazAnta thA, jisakI prakRti meM krodha, pagaiuvasaMte pagaipayaNukohamANamAyAlobhe krodhamAnamAyAlobhaH mRdumArdavasampannaH AlInaH mAna, mAyA, lobha pratanu (patale) the, jo mRdu-mArdava miumaddavasaMpane allINe vinniie| se NaM viniitH| sa devAnupriyaiH abhyanujJAtaH san se sampanna, AtmalIna aura vinIta thA, usane devANuppiehiM abbhaNuNNAe samANe sayameva svayameva paMca mahAvratAni Aruhya, zramaNAH ca devAnupriya kI AjJA pAkara svayaM hI pAMca mahAvratoM paMca mahabvayANi AruhettA, samaNA ya samaNIo ya khAmettA, amhehiM saddhiM vipulaM zramaNIH ca kSamayitvA, asmAbhiH sArdhaM vipulaM kI ArohaNA kI, zramaNa-zramaNiyoM se kSamAyAcanA pavvayaM saNiyaM-saNiyaM drahittA jAva parvataM zanaiH-zanaiH Aruhya yAvat mAsikyAM kI, hamAre sAtha dhIre-dhIre vipula parvata para car3hA mAsiyAe saMlehaNAe attANaM jhUsittA, sarDiM saMlekhanAyAm AtmAnaM joSitvA SaSTiM bhaktAni yAvat eka mAsa kI saMlekhanA se apane Apa ko bhattAiM aNasaNAe chedetA Aloiya anazanena chittvA Alocita-pratikrAntaH kRza banAyA, anazana ke dvArA sATha bhaktoM kA paDikaMte samAhipatte ANupubIe kaalge| samAdhiprAptaH AnupUrvyA kAlagataH / imAni ca chedana kiyA, vaha AlocanA aura pratikramaNa kara ime ya se aayaarbhNdde|| tasya aacaarbhaannddkaani| samAdhipUrNa dazA meM kramazaH divaMgata ho gyaa| ye prastuta haiM usake sAdhu-jIvana ke upkrnn| bhASya 1. parinirvANahetuka parinirvANa kA artha hai- mrnn| muni kA parinirvANa hone ullekha nahIM hai| kappo (bRhatkalpa) meM divaMgata muni ke zarIra-vyutsarga para kAyotsarga karane kA vidhAna hai|' kI vidhi nirdiSTa hai|' bhASya meM isakI vistRta carcA milatI hai|' parinirvANa ke samaya anya muniyoM ko harSa aura zoka donoM tulanA ke lie dekheM, bhagavatI ArAdhanA, gA.1876-2000 / avasthAoM se atIta rahakara udAsIna bhAva meM rahanA caahie| 2. AcAra-bhANDa prastuta prakaraNa meM kAyotsarga kA ullekha hai, kintu skandaka sAdhvAcAra kA upkrnn| muni ke zava kA vyutsarga kisa vidhi se kiyA gayA isakA koI 71. bhaMteti ! bhagavaM goyame samaNaM bhagavaM bhadanta ! ayi ! bhagavAn gautamaH zramaNaM mahAvIraM vaMdai namasai, vaMdittA namaMsittA evaM bhagavantaM mahAvIraM vandate namasyati, vanditvA vayAsI-evaM khalu devANuppiyANaM aMte- namasthitvA evamavAdId-evaM khalu devAnuvAsI khaMdae nAmaM aNagAre kAlamAse kAlaM / priyANAm antevAsI skandakaH nAma anagAraH kicA kahiM gae ? kahiM uvavaNNe ? kAlamAse kAlaM kRtvA kutra gataH ? kutra upapannaH ? goyamAi ! samaNe bhagavaM mahAvIre bhagavaM gautama ! ayi ! zramaNaH bhagavAn mahAvIraH goyamaM evaM vadAsI-evaM khalu goyamA ! bhagavantaM gautamam evamavAdIt-evaM khalu mama aMtevAsI khaMdae nAmaM aNagAre pagaibha- gautama ! mama antevAsI skandakaH nAma anaie pagaiuvasaMte pagaipayaNakohamANamAyA- gAraH prakRtibhadrakaH prakRtiupazAntaH prakRti- 71. 'bhante !' isa sambodhana se saMbodhita kara bhagavAn gautama zramaNa bhagavAn mahAvIra ko vandana-namaskAra karate haiM, vandana-namaskAra kara isa prakAra kahate haiM-devAnupriya kA ziSya skandaka nAma kA anagAra kAlamAsa meM kAla (mRtyu) ko prApta kara kahAM gayA hai ? kahAM upapanna huA hai? gautama !' isa sambodhana se sambodhita kara zramaNa bhagavAn mahAvIra bhagavAn gautama se isa prakAra kahate haiM-'gautama ! merA antevAsI skandaka anagAra, jo prakRti se bhadra aura prakRti se upazAnta 1. bha.va.217-'pariNivvANavattiyaMti parinirvANaM--maraNaM, tatra yaccharIrasya pariSThApanaM tadapi parinirvANameva tadeva pratyayo-heturyasya sa parinirvANa- prtyyo'tstm| 2.kppo,4|25| 3.7.ka.bhA.gA.54675565 Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.2: u.1: sU.71-73 bhagavaI 251 lobhe miumaddavasaMpaNNe allINe viNIe, se pratanukrodhamAnamAyAlobhaH mRdumArdavasampannaH NaM mae anbhaNuNNAe samANe sayameva paMca AlInaH vinItaH, saH mayA abhyanujJAtaH san mahabbayAI AruhettA jAva mAsiyAe svayameva paMca mahAvratAni Aruhya yAvan saMlehaNAe attANaM jhUsittA, saddhiM bhattAI mAsikyAM saMlekhanAyAm AtmAnaM joSitvA SaSTiM aNasaNAe chedettA Aloiya-paDikkate bhaktAni anazanena chittvA Alocita-prati- samAhipatte kAlamAse kAlaM kiccA acue krAntaH samAdhiprAptaH kAlamAse kAlaM kRtvA kappe devattAe uvvnnnne|| acyute kalpe devatvena uppnnH| thA, jisakI prakRti meM krodha-mAna-mAyA-lobha pratanu the, jo mRdu-mArdava se sampanna, AtmalIna aura vinIta thA, usane merI AjJA pAkara svayaM hI pAMca mahAvratoM kI ArohaNA kI yAvat eka mahIne kI saMlekhanA se apane Apa ko kRza banAyA, anazana ke dvArA sATha bhaktoM kA chedana kiyA / vaha AlocanA aura pratikramaNa kara, samAdhipUrNa dazA meM kAlamAsa meM kAla ko prApta kara acyuta kalpa meM devarUpa meM upapanna huA hai| 72. tattha NaM atyegaiyANaM devANaM bAbIsaM sAgarovamAI ThiI pnnnnttaa| tattha NaM khaMdayassa vi devassa bAvIsaM sAgarovamAI ThiI pnnnnttaa|| tatra astyekakAnAM devAnAM dvAviMzati 72. vahAM kucha devoM kI sthiti bAIsa sAgaropama kI sAgaropamAni sthitiH prjnyptaa| tatra skandaka- prajJapta hai| vahAM skandaka deva kI sthiti bhI bAIsa syApi devasya dvAviMzatiM sAgaropamAni sthitiH sAgaropama hai| prjnyptaa| 73. se NaM bhaMte ! khaMdae deve tAo devaloyAo saH bhadanta ! skandakaH devaH tasmAd devalokAd 73. bhante ! vaha skandaka deva Ayu-kSaya, bhava-kSaya AukkhaeNaM bhavakkhaeNaM ThiikkhaeNaM AyuHkSayeNa bhavakSayeNa sthitikSayeNa anantaraM aura sthiti-kSaya' ke anantara usa devaloka se aNaMtaraM cayaM caittA kahiM gacchihiti ? kahiM cyavaM cyutvA kutra gamiSyati ? kutra upa- cyavana kara kahAM jAegA? kahAM upapanna hogA? uvavajihiti? patsyate? goyamA ! mahAvidehe vAse sijjhihiti gautama ! mahAvidehe varSe setsyati, 'bujjhihiti' gautama ! vaha mahAvideha kSetra meM siddha, prazAnta, bajjhihiti mucihiti pariNivAhiti mokSyati parinirvAsyati sarvaduHkhAnAm antaM mukta aura parinirvRta hogA, saba duHkhoM kA anta sabadukkhANaM aMtaM karehiti // kariSyati / kregaa| bhASya 1. Ayu-kSaya, bhava-kSaya aura sthiti-kSaya ThANaM meM Ayabandha ke chaha prakAra batalAe gae haiM-jAti. gati, sthiti, avagAhanA, pradeza aura anubhaag|' AyuSya ke pradeza (paramANu-skandha) kSINa ho jAte haiM, usa avasthA kA nAma AyukSaya hai| ThANaM kI bhASA meM ise 'pradeza-Ayu kA kSaya' kahA jA sakatA inakA bandha hotA hai aura AyuSya ke pradezoM kI samApti ke sAtha ye saba samApta ho jAte haiN|' 2. cyavana kara vRttikAra ne caya zabda kA artha zarIra kiyA hai| usakA vaikalpika artha cyavana kiyA hai| caittA kA mUla artha tyAga kara aura vaikalpika artha 'cyava kara' kiyA hai|' 'bhavakSaya' kA artha hai kisI eka gati yA jAti ke anubandha kI smaapti| 'bhava' zabda meM gati aura jAti donoM kA samAveza kiyA jA sakatA hai| "sthiti' kA artha hai kaal-mryaadaa| AyuSya ke bandha ke sAtha 1. tthaannN,6|116| 2. bha.vR.2 173---'AukkhaeNaM'ti AyuSkakarmadalikanirjaraNena, 'bhavakkhaeNaM' ti devabhavanibandhanabhUtakarmaNAM gatyAdInAM nirjaraNena 'ThitikkhaeNaM'ti AyuSkakarmaNaH sthitervedanena / 3. vahI, 2/73--'cayanti zarIraM 'caitta'tti tyaktvA , athavA 'cayaM' ti vyavaM -cyavanaM 'caitta'tti cyutvA kRtvA / Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla samugdhAya-padaM 74. kai NaM bhaMte! samugdhAyA paNNattA ? goyamA ! satta samugdhAyA paNNattA, taM jahA - 1. vedaNAsamugdhAe 2. kasAyasamugdhAe 3. mAraNaMtiyasamugdhAe 4. veuvviyasamugdhAe 5. tejasasamugdhAe 6. AhAragasamugdhAe 7. kevaliyasamugdhAe / chAumatthiyasamugdhAyavajjaM samugdhAyapadaM neyabvaM / bIo uddeso : dUsarA uddezaka saMskRta chAyA samudghAta-padam kati bhadanta ! samudghAtAH prajJaptAH ? gautama ! sapta samudghAtAH prajJaptAH, tad yathAvedanAsamudghAtaH, kaSAyasamudghAtaH, mAraNAntikasamudghAtaH, vaikriyasamudghAtaH, taijasasamudghAtaH, AhArakasamudghAtaH, kaivalikasamudghAtaH / chAdmasthikasamudghAtavarjyaM samuddhAtapadaM netavyam / 1. sUtra 74 jIva vizeSa paristhiti meM apane pradezoM kA zarIra se bAhara prakSepaNa karatA hai, usa kriyA kA nAma samudghAta hai| 1. bha. 6 / 122 / bhASya vedanA samudghAta -- jIva jaba vedanA ke anubhava meM pariNata hokara usa (vedanA ke anubhava ) ke sAtha ekIbhAva sthApita kara letA hai, usa samaya vaha bhaviSya meM anubhava-yogya vedanIya karma-pradezoM kI udIraNA kara unheM udaya meM le AtA hai / udita pudgaloM kA anubhava kara unakA nirjaraNa kara detA hai / vedanA samudghAta meM pariNata jIva vedanIya karma pudgaloM kA parizATana athavA nirjaraNa karatA hai| kaSAya samudghAta--jIva krodha, mAna, mAyA aura lobha meM pariNata hokara zarIra se bAhara Atma-pradezoM ko phailAtA hai, zarIra ke pole bhAga ko bharatA hai, phira unakA zarIra se bAhara prakSepaNa karatA hai / isa kriyA meM vaha kaSAya ke pudgaloM kA parizATana athavA nirjaraNa karatA hai| mAraNAntika samuyAta--jIva kA AyuSya antarmuhUrtta zeSa rahatA hai, taba vaha mAraNAntika samudghAta karatA hai| saba jIva mAraNAntika samudghAta ke dvArA nahIM mrte| jinakA antima samaya atyanta kaSTamaya hotA hai, ve hI jIva mAraNAntika samudghAta karate haiN| yaha samudghAta maraNa ke anta meM hotA hai, isalie isakA nAma mAraNAntika hai| isa samudghAta kA prayoga karane vAlA apane Atma-pradezoM ko caur3AI meM zarIra - pramANa tathA lambAI meM jaghanyataH aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga-pramANa, utkarSataH asaMkhya-yojana - pramANa kSetra taka eka hI dizA meM agale janma meM utpanna hone ke sthAna taka phailA detA hai| hindI anuvAda samudghAta pada 74. 'bhante ! samudghAta kitane prajJapta haiM ? gautama ! samudghAta sAta prajJapta haiM, jaise--vedanA samudghAta, kaSAya samudghAta, mAraNAntika samudghAta, vaikriya samudghAta, taijasa samudghAta, AhAraka samudghAta aura kevalI samudghAta / chAdmasthika samudghAta ko chor3akara paNNavaNA kA samudghAta - pada (36) jJAtavya hai / mAraNAntika samudghAta koI jIva eka bAra karatA hai| vaha apane utpatti-sthAna meM jAkara vahIM utpanna ho jAtA hai| koI jIva usakA prayoga do bAra karatA hai| vaha mAraNAntika samudghAta ke dvArA apane agrima janma ke utpatti-sthAna taka pahuMcakara lauTa AtA hai| pUrva sthiti meM Akara phira mAraNAntika samudghAta kA prayoga kara maratA mAraNAntika samudghAta karane vAlA AyuSya karma ke pudgaloM kA parizATana athavA nirjaraNa karatA hai| vaikriya samudghAta ---- isa samudghAta kA prayoga vikriyA - vividha prakAra ke rUpoM kA nirmANa karane ke lie kiyA jAtA hai| vaikriya samudghAta kA prayoga karane vAlA vaikriya zarIra nAma karma ke pudgaloM kA parizATana athavA nirjaraNa karatA hai| bhaTTa akalaMka ne vikriyA ke do prakAroM kA nirdeza kiyA hai-- ekatva-vikriyA aura pRthaktvavikriyA / ekatva - vikriyA- apane zarIra kA siMha Adi ke rUpa meM parivartana karanA / udAharaNa ke rUpa meM sthUlabhadra ko prastuta kiyA jA sakatA hai| sthUlabhadra kI bahaneM apane muni- bhAI kA darzana karanA cAhatI thii| unhoMne zrutakevalI bhadrabAhu svAmI se pUchA--- hamAre bhAI kahA haiM ? bhadrabAhu ne kahAM - - guphA meM dhyAna kara rahA hai| ve guphA kI ora gaI, sthUlabhadra ne apanI bahanoM ke Ane kI bAta jAna lI, siMha kA rUpa banAkara baiTha ge| bahanoM ne guphA meM siMha ko dekhA aura ve mur3akara vApasa bhadrabAhu ke pAsa A gii| bhadrabAhu ke saMketA Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 253 za.2H u.2H sU.74 nusAra dUsarI bAra gaI, to guphA meM sthUlabhadra baiThe the| pRthaktva-vikriyA-apane zarIra se bhinna prAsAda, maNDapa Adi kA nirmANa krnaa|' vizeSa vivaraNa ke lie dekheM, bhagavatI, 314 kA bhaassy| taijasa samayAta tejolabdhi-sampanna puruSa apane Atma-pradezoM kA zarIra se bAhara prakSepaNa karatA hai| ve caur3AI aura moTAI meM zarIra-pramANa hote haiM tathA lambAI meM saMkhyAta yojana pramANa daNDa kA nirmANa karate haiN| prayoktA puruSa taijasa zarIra nAma karma ke pudgaloM kA parizATana aura tadyogya anya pudgaloM kA grahaNa kara tejolezyA kA prayoga karatA hai| isakA uddezya hotA hai-anugraha aura nigraha krnaa| anugraha ke lie zItala tejolezyA aura nigraha ke lie uSNa tejolezyA kA prayoga kiyA jAtA hai| Adhunika vijJAna paramANu-zakti kA upayoga nirmANa aura dhvaMsa donoM ke lie kara rahA hai, vaise hI tejolabdhi bhI nirmANa aura dhvaMsa donoM ke lie prayukta kI jAtI thii| taijasa samudghAta kA prayoga karane vAlA taijasa zarIra nAma karma kA parizATana athavA nirjaraNa karatA hai| AhAraka samudghAta AhAraka labdhi se sampanna muni AhAraka zarIra kA nirmANa karane ke lie apane Atma-pradezoM kA bAhara prakSepaNa karatA hai| ve caur3AI aura moTAI meM zarIra-pramANa hote haiM tathA lambAI meM saMkhyAta yojana pramANa daNDa kA nirmANa karate haiN| prayoga karane vAlA pUrvabaddha AhAraka zarIra nAma karma ke pudgaloM kA parizATana aura tadyogya anya pudgaloM kA grahaNa kara AhAraka zarIra kA nirmANa karatA hai| siddhasena gaNI ke anusAra usa zarIra kA jaghanya pramANa eka rali-baMdhI muTThI vAle hAtha jitanA aura utkRSTa pramANa pUre hAtha jitnaa|" AhAraka zarIra ke nirmANa kA prayojana ___ tattvArtha bhASya ke anusAra isakA prayojana hai-sndehnivaarnn| AhAraka labdhi-sampanna caturdaza pUrvadhara muni kisI atyanta gahana viSaya meM saMdigdha ho jAtA hai, taba sandeha-nivAraNa ke lie vaha AhAraka zarIra kA nirmANa kara use kevalI ke pAsa saMpreSita karatA hai| vaha apane sandeha kA samAdhAna pAkara phira apane mUla zarIra meM A tadavastha ho jAtA hai|" siddhasena gaNI ne caturdazapUrvI kI do zreNiyoM kA ullekha kiyA hai-bhinnAkSara aura abhinnaakssr| jise pratyeka akSara ke zrutagamya paryAyoM kA bhitra athavA parisphuTa jJAna hotA hai, vaha 'bhinnAkSara caturdazapUrvI' kahalAtA hai| vahIM zrutakevalI kahalAtA hai| usake mana meM zrutajJAna-viSayaka koI saMzaya nahIM hotA, isalie vaha AhAraka samudghAta kA prayoga nahIM krtaa| abhinnAkSara caturdazapUrvI ko akSara-paryAyoM kA parisphuTa jJAna nahIM hotA; isalie vaha zruta-viSayaka artha kA sandeha utpanna hone para yadi AhAraka labdhi sampanna ho, to usakA prayoga kara letA hai|' bhaTTa akalaMka ne AhAraka samudaghAta ke prayoga ke tIna prayojanoM kA nirdeza kiyA hai: 1.AhAraka labdhi ke sadbhAva kA jJAna 2.sUkSma padArtha kA nirdhAraNa 3.saMyama-paripAlana / ' ghavalA aura dravyasaMgraha kI TIkA meM AhAraka samudghAta ke viSaya meM kucha vizeSa tathya upalabdha haiN| ghavalA ke anusAra-AhAraka samudghAta ke prayoga se nirmita AhAraka zarIra eka hasta pramANa, sarvAMga sundara, samacaturastra saMsthAna se yukta, haMsa ke samAna dhavala, rasa, rudhira, mAMsa, meda, asthi, majjA aura zukra-ina sAta dhAtuoM se rahita, viSa, agni evaM zastrAdi samasta bAdhAoM se mukta, vajra, zilA, stambha, jala va parvatoM meM se gamana karane meM dakSa tathA mastaka se utpanna hotA hai|' dravyasaMgraha kI TIkA ke anusAra--AhAraka samudghAta kA prayoga karane vAlA apane mastiSka se eka nirmala sphaTika ke raMga kA eka hAtha kA putalA nikAlatA hai| vaha putalA jahAM kahIM kevalI hote haiM, vahAM saMzaya kA nivAraNa kara, praznakartA ko samAdhAna de, pUnaH apane zarIra meM praveza kara jAtA hai| AhAraka samudghAta kA prayoga karane vAlA AhAraka zarIra nAma karma padagaloM kA parizATana athavA nirjaraNa karatA hai| kevalI samudghAta-AyuSya karma kI sthiti aura dalikoM se jaba vedanIya karma kI sthiti aura dalika tathA nAma aura gotra karma kI sthiti aura dalika adhika hote haiM, taba unako Apasa meM barAbara 1. t.raa.vaa.2|46, pR.152-vividhakaraNaM vikriyA / sA dvedhA ekatvavikriyA kaikamakSaraM zrutajJAnagamyaparyAyaiH sat kArikAbhedena bhinnaM vitimiratAmitaM sa pRthaktvavikriyA ceti| tatraikatvavikriyA svazarIrAdapRthagbhAvena siMhavyAghra- bhinnAkSaraH, tasya ca zrutajJAnasaMzayApagamAt praznAbhAvastatazcAhArakalabdhihaMsakurarAdibhAvena vikriyaa| pRthaktvavikriyA svazarIrAdanyatvena prAsAdamaNDa- tAmapi naivopajIvati binAlambanena, sa eva zrutakevalI bhaNyate, zeSaH kropaadivikriyaa| tyakRtnazrutajJAnalAbhAdavItarAgatvAcca, ata eva kecid parituSyantaH sUtra2. ta.sU. (bhASyAnusAriNI TIkA-sahita),2146,pR.206-pramANaM cAsyAvara- to mAcAryakRtanyAsAdadhikamadhIyate / "akRtsnazrutasyarddhimataH" ityanena vizeSaNanyUnaH pANirutkarSeNa sampUrNa iti / kalApeneti, evaMvidhazcaturdazapUrvadhara eva snyjaatlbdhistnnivrtyti| 3. vahI,2146,pR.206-kasmiMzcidarthe kRcchre'tyantasUkSme sandehamApano nizca- 5. t.raa.vaa.2|46,pR.153--kdaacillbdhivishesssdbhaavjnyaapnaarthN kadAcit yAdhigamArtha kSetrAntaritasya bhagavato'rhataH pAdamUlamaudArikeNa zarIreNAzakya- sUkSmapadArthanirdhAraNArthaM saMyamaparipAlanArthaM ca / gamanaM matvA labdhipratyayamevotpAdayati / pRSTvA'tha bhagavantaM chitrasaMzayaH puna- 6. jainendra siddhAnta koza, bhA.1,pR.266 / rAgatya vyutsRjatyantarmuhUrtasya / 7. vhii,bhaa.1,pR.266| 4. vahI,2146,pR.206- sa ca dvividhaH bhinnAkSaro'bhinnAkSarazca, te ca yasyai . Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.2: u.2. sU.74 254 bhagavaI karane ke lie kevalI samudghAta hotA hai| jaba AyuSya kevala prathama cAra samayoM meM Atma-pradeza kramazaH phailate haiM, vaise hI anta ke antarmuhUrta zeSa rahatA hai, tabhI samudghAta hotA hai| samudghAta meM ATha cAra samayoM meM kramazaH sikur3ate haiN| pAMcave samaya meM phira manthanAkAra, samaya lagate haiN| pahale samaya meM Asa-pradeza zarIra ke bAhara nikala chaThe samaya meM kapATAkAra, sAtaveM samaya meM daNDAkAra aura AThaveM kara daNDAkAra phaila jAte haiN| vaha daNDa UMcAI-nicAI meM loka-pramANa samaya meM pahale kI bhAMti zarIrastha ho jAte haiN| hotA hai| para usakI moTAI zarIra ke barAbara hI hotI hai| dUsare ina ATha samayoM meM pahale aura AThaveM samaya meM audArika samaya meM ukta daNDa pUrva-pazcima yA uttara-dakSiNa meM phailakara kapATAkAra yoga, dUsare, chaThe aura sAtaveM samaya meM audArikamizra yoga tathA tIsare, (kiMvAr3a ke AkAra kA) bana jAtA hai| tIsare samaya meM kapATAkAra cauthe aura pAMcave samaya meM kArmaNa yoga hotA hai|' samudghAta-viSayaka Atma-pradeza pUrva-pazcima aura uttara-dakSiNa meM phailakara manthanAkAra / vizeSa avabodha ke lie paNNavaNA kA chattIsavAM pada (samudghAta-pada) (manthanI ke AkAra ke) bana jAte haiN| cauthe samaya meM khAlI bhAgoM draSTavya hai| meM phailakara Atma-pradeza samUce loka meM vyApta ho jAte haiN| jisa prakAra 1. paNNa.36/82-85;prajJA.vR.pa.602-tasya kevalinaH sarva-bahupradezaM vedanIya mupalakSaNametad nAmagotre ca tathA sarvaztokapradezamAyuHkarma tadA sa......tatazca tairvandhanaiH sthitibhizca viSamaM sat vedanIyAdikaM samudghAtavidhinA samamAyuSA saha karoti, sa evaM khalu kevalI bandhanaiH, sthitibhizca viSamasya sato vedanIyAdikasya karmaNaH 'samIkaraNayAe'. samavahanti-samudghAtAya prayatate, evaM khalu samudghAtaM gacchati / Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla taio uddeso : tIsarA uddezaka saMskRta chAyA hindI anuvAda puDhavi-padaM pRthivI-padam pRthvI-pada 75. kai NaM bhaMte ! puDhavIo paNNattAo? kati bhadanta ! pRthivyaH prajJAptAH ? 75. bhante ! pRthviyAM kitanI prajJapta haiM ? goyamA ! satta puTavIo paNNattAo, taM gautama ! sapta pRthivyaH prajJaptAH, tad yathA-- gautama ! pRthviyAM sAta prajJapta haiM, jaise-ratnaprabhA, jahA-1. rayaNappabhA 2. sakkarappamA ratnaprabhA, zarkarAprabhA, bAlukAprabhA, paMkaprabhA, zarkarAprabhA, bAlukAprabhA, paMkaprabhA, dhUmaprabhA, 3.bAluyappabhA 4. paMkappamA 5. dhUmappamA dhUmaprabhA, tamaHprabhA, tmstmaaH| jIvAbhigame tamaHprabhA aura tamastamA / jIvAbhigama meM nairayikoM 6. tamappamA 7. tmtmaa| jIvAbhigame nairayikANAM yaH dvitIyaH uddezaH sa netavyaH kA jo dUsarA uddezaka hai, vaha jJAtavya hai yAvatneraiyANaM jo bitio uddeso so neyabbo yAvatjAka 76. kiM sabve pANA uvavaNNapuvA ? kiM sarve prANAH upapannapUrvAH ? 76. kyA saba prANI (vahAM) pahale bhI upapanna hue haMtA goyamA ! asaI aduvA annNtkhutto|| hanta gautama ! asakRt athavA anntkRtvH| hAM, gautama ! aneka bAra athavA ananta baar|' bhASya 1. aneka vAra athavA ananta vAra jIva tattva ke lie jaina darzana kI yaha viziSTa dhAraNA rahI ina tathyoM se siddha kI hai ki ve eka sAtha hI janma lete haiM, eka hai ki samasta jIva do prakAra ke haiM--pahale sthUla zarIra dhAraNa kie| sAtha hI marate haiM, eka sAtha ho zvAsa-ucchvAsa va AhAra lete haiN|' hue haiM, dUsare sUkSma zarIra vAle haiN| sUkSma zarIra kI dhAraNA pUrNarUpa aisA vyavahAra anya kisI bhI jIva kA nahIM hai| yaha abhinnatA se vaijJAnika aura loka ke santulana kI vyavasthA meM upayogI hai| audArika zarIra kI apekSA se batalAI gaI hai| Atma-svAtantrya kI pRthvI, pAnI, agni, vAyu aura vanaspati-ina pAMca sthAvara kAyoM ke dRSTi se inake taijasa aura kArmaNa zarIra vyaktigata hote haiN| jIva sUkSma aura bAdara ina do bhAgoM meM vibhakta hote haiN| prastuta ye jIva samasta loka meM vyApta haiN| ataH yaha jAna lenA prakaraNa meM vanaspati-kAya ke sUkSma jIva vivakSita haiN| vanaspati ke Avazyaka hai ki ye vanaspati ke jIva sthUla vanaspati se nitAnta mUla prakAra do haiM--pratyeka zarIrI aura sAdhAraNa shriirii| jisake eka bhinna haiN| ye sUkSma nigoda ke jIva jaina vijJAna kI dRSTi se jaba zarIra meM ananta jIva hote haiM, use sAdhAraNa zarIrI kahA jAtA hai| avyavahAra rAzi se ukramaNa yA udvartana karate haiM, to ve sthUla vanaspati eka zarIra meM ananta jIva ke sAtha rahane kI pravRtti ko paribhASita / meM vikAsa karate haiN| yaha bahuta hI mahattvapUrNa prakriyA hai| yaha karate hue usa zarIra ko nigoda kahA jAtA hai tathA una jIvoM ko parivartana aisI sthiti meM hotA hai jaba loka meM kisI prakAra ke saMtulana nigodajIva kahA hai|' inako eka hI zarIra ke hone kI prAmANikatA meM parivartana hotA hai| jaba koI jIva mokSa prApta karatA hai, to saMsAra 1. jiivaa.5|37-ktividhaa NaM bhaMte ! NiodA paNNattA ? goyamA ! duvihA sAhAraNamAhAro sAhAraNamANupANagahaNaM ca / paNNattA, taM jahA-NiodA ya NiodajIvA ya / sAhAraNajIvANaM sAhAraNalakkhaNaM evaM / / 2. pnnnn.1|48,gaa.53-57 - jaha ayagolo dhaMto, jAo tattatavaNijasaMkAso / samayaM vakvaMtANaM, samayaM tesiM sriirnivvttii| savvo agaNipariNato, nigoyajIve tahA jANa // samayaM ANuggahaNaM, samayaM UsAsa-nIsAse / / egassa doNha tiNha va, saMkhejjANa va na pAsiuM sakkA / ekkassa u jaM gahaNaM, bahUNa sAhAraNANa taM cev| dIsaMti sarIrAI, NigoyajIvANa'NatANaM // jaM bahuyANaM gahaNaM, samAsao taM pi egassa / Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haiN| za.2. u.3. sU.75,76 256 bhagavaI ke jIvoM ke saMtulana-hetu avyavahAra rAzi ke jIva utkramaNa karate haiM vanaspati ko avyavahAra rAzi kahA jAtA hai| nigoda ke do prakAra aura isa saMtulana ko banAne meM yaha eka prakriyA hai jise isa prakAra hote hai sUkSma nigoda aura bAdara nigod| darasAyA jA sakatA hai-nigoda jIva-saMsArI jIva-mokSa ke jIva jo jIva eka bAra avyavahAra rAzi se vyavahAra rAzi meM A jitane jIva mokSa jAte haiM utane hI jIva avyavahAra rAzi jAtA hai, usakI rAzi meM parivartana nahIM hotA vaha sUkSma nigoda meM se vyavahAra rAzi meM A jAte haiN|' jAne para bhI vyavahAra rAzi meM hI rahatA hai| vyavahAra kA artha haiisase yaha spaSTa pratIta hotA hai ki jIva kahIM bAhara se nahIM bhed| avyavahAra rAzi ke jIvoM meM indriyakRta koI bheda nahIM hai| Ate, na antarikSa se Ate aura na ghaTate yA bar3hate haiN| ve eka yaha AtmA kA prAkRtika rUpa hai, isIlie AtmA aura pudgala kA jAti se dUsarI jAti meM, eka svarUpa se dUsare svarUpa meM badalate rahate sambandha kaba huA--jaina darzana ke sAmane yaha prazna hI nahIM hai| isa avyavahAra rAzi meM se nikalakara jIva vyavahAra rAzi meM Ate haiN| vahAM unake ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura paJcendriya jaina darzana kI yaha dhAraNA hai ki jIvoM kI saMkhyA ananta ye--bheda banate haiN| jo jIva avyavahAra rAzi se vyavahAra rAzi meM hai, ve anAdi haiN| jo nayA udgama dikhAI detA hai, vAstava meM vaha Akara ananta kAla taka saMsAra meM paribhramaNa karatA hai, vaha pratyeka nayA udgama nahIM hai, apitu jIva eka jAti se dUsarI jAti meM apane yoni meM ananta bAra paidA ho cukA hai| jo jIva avyavahAra rAzi zarIra ke AvaraNa meM badalatA hai| se nikalakara zIghra mukta ho jAtA hai, usake lie asakRt (aneka nigoda ke jIva eka Reserve Fund (sthAI koza yA akSaya bAra) kA niyama hai| vaha ekAdhika bAra janma lekara mukta ho jAtA koza) kI taraha haiN| ye hI loka meM jaivika santulana banAye rakhate hai| ananta bAra aura aneka bAra ke ullekha hone ke vizeSa kAraNa haiN| ye sUkSma nigoda se bAdara nigoda athavA pratyeka zarIra meM A haiN| aise jIva bhI haiM jo avyavahAra rAzi se nikala kara kevala jAte haiN| isa uvartana ke aura bhI kAraNa upalabdha haiN| isa udavartana ekAdhika bhava karate hue mokSa prApta kara lete haiM, jaise marudevI mAtA ke sahayogI kAraNa ye haiM: ke saMbaMdha meM ullekha hai ki unhoMne sUkSma nigoda se nikala kara dUsare 1. cetanA ke pariNAmoM kI bhinnatA / janma meM hI mokSa pA liyaa| 2. lezyAoM kA parivartana honaa| ___ ananta bAra aura aneka bAra ina donoM niyamoM ke udAharaNa 3. kaal-lbdhi| bArahaveM zataka meM vistAra se varNita haiN|' pAribhASika zabdAvalI meM anAdinigoda, nityanigoda yA anAdi 1. abhidhAna rAjendrakoSa, bhA.6,pR.63 sijjhanti jattiyA kira, iha saMvavahArajIvarAsIyo / jaMti aNAivaNassai-rAsIo tattimA tammitti / / nigodAzca dvidhAdhasUkSmA bAdarAzca, yAvantaH sidhyanti tAvantaH sUkSmanigodebhyo vyavahArarAzI smaayaanti| 2. gommaTasAra, jIvakANDa, gA.166 3. jiivaa.5|53-nniodjiivaa NaM bhaMte kativihA paNNatA ? goyamA ! duvihA paNNattA, taM jahA-suhamaNiodajIvA, bAdaraNiodajIvA ya; jIvA.bR.pa.423-bhagavAnAha-gautama ! dvividhA nigodAH prajJaptAstad yathA nigodAzca nigodajIvAzca / ubhayeSAmapi nigodazabdavAcyatayA prasiddhatvAt tatra nigodA jIvAzrayavizeSAH, nigodajIvA bhinnataijasakArmaNA jIvA eva / adhunA nigodabhedAn pRcchati 'nigoyANaM maMte' ityAdi praznasUtraM sugama, bhagavAnAha-gautama ! dvividhAH prajJaptAstad yathA sUkSmanigodAzca bAdaranigodAzca, tatra sUkSmanigodAH sarvalokApanA vAdaranigodAH muulkNdaadyH| 4. bh.12|133-152 / . Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauttho uddeso : cauthA uddezaka mUla saMskRta chAyA indriya-padam hindI anuvAda indriya-pada iMdiya-padaM 77. kai NaM maMte ! iMdiyA paNNatA ? kati bhadanta ! indriyANi prajJaptAni ? goyamA ! paMca iMdiyA paNNattA, taM jahA- gautama ! paMca indriyANi prajJaptAni, tad yathA 1. soiMdie 2. cakkhiMdie 3. pANidie -zrotrendriyaM, cakSurindriyaM, ghrANendriyaM, rase- 4. rasidie 5. phAsidie / paDhamillo ndriyaM, sparzendriyam / prathamaH indriya-uddezakaH iMdiyauddesao neyanvo jA netavyaH yAvat 77. bhante ! indriyAM kitanI prajJapta haiM ? gautama ! indriyAM pAMca prajJapta haiM, jaise-zrotrendriya, cakSurindriya, ghrANendriya, rasendriya aura sprshendriy| prathama indriya-uddezaka (paNNavaNA ke indriya-pada (15) kA prathama uddezaka) jJAtavya hai, yAvat 78. aloge NaM bhaMte ! kiNA phuDe ? katihiM alokaH bhadanta ! kena spRSTaH katibhiH vA 78. bhante ! aloka kisase spRSTa hai ? athavA kitane vA kAehiM phuDe ? kAyaiH spRSTaH ? kAyoM se spRSTa haiM ? goyamA ! no dhammatthikAraNaM phuDe jAva no ___ gautama ! no dharmAstikAyena spRSTaH yAvan no gautama ! vaha na dharmAstikAya se spRSTa hai yAvat na AgAsatyikAeNaM phaDe, AgAsatthikAyassa AkAzAstikAyena spRSTaH, AkAzAsti- AkAzAstikAya se spRSTa hai| vaha AkAzAstideseNaM phuDe AgAsatyikAyassa padesehiM kAyasya dezena spRSTaH AkAzAstikAyasya kAya ke deza se spRSTa hai| vaha AkAzAstikAya phuDe, no puDhavikAieNaM phuDe jAva no addhA- pradezaiH spRSTaH, no pRthivIkAyena spRSTaH yAvan ke pradezoM se spRSTa hai| vaha na pRthvIkAya se spRSTa samaeNaM phuDe, ege ajIvadavvadese aguru- no addhAsamayena spRSTaH, ekaH ajIvadravyadezaH hai yAvat na addhA samaya se spRSTa hai| vaha eka, lahue aNaMtehiM agurulahuyaguNehiM saMjutte agurulaghukaH anantaiH agurulaghukaguNaiH ajIva dravya kA deza, agurulaghu, ananta agurusavvAgAse aNaMtamAgUNe // saMyuktaH sarvAkAzaH anantabhAgonaH / laghu guNoM se saMyukta hai aura anantaveM bhAga se nyUna paripUrNa AkAza hai| Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla paricAraNA-veda-padaM 76. aNNautthiyA NaM bhaMte ! evamAikkhati bhAsaMti paNNavaMti parUveMti 1. evaM khalu niyaMThe kAlagae samANe deva bhUNaM appANeNaM se NaM tattha no aNNe deve, no aNNesiM devANaM devIo abhijuMjiya- abhijuMjiya pariyArei, no appaNiciyAo devIo abhijuMjiya- abhijuMjiya pariyArei, appaNAmeva appANaM viubviyaviuvjiya pariyArei / 2. ege vi ya NaM jIve egeNaM samaeNaM do vede vedei, taM jahA -- itthivedaM ca, purisavedaM ca / / itthiveyarasa veyaNAe purisaveyaM veei, purisaveyassa veyaNAe itthaveyaM veei / evaM khalu ege vi ya NaM jIve egeNaM samaeNaM do vede vedei, taM jahA -- itthivedaM ca purisavedaM ca // paMcamo uddeso : pAMcavAM uddezaka saMskRta chAyA ca / jaM samayaM itthaveyaM veei taM samayaM purisaveyaM yasmin samaye strIvedaM vedayati, tasmin samaye bei / puruSavedaM vedayati / jaM samayaM purisaveyaM veei taM samayaM itthiveyaM yasmin samaye puruSavedaM vedayati, tasmin samaye ve paricAraNA-veda-padam anyayUthikAH bhadanta ! evamAkhyAnti bhASante 76. 'bhante ! anyayUthika aisA AkhyAna, bhASaNa, prajJApayanti prarUpayantiprajJApana aura prarUpaNa karate haiM 1. evaM khalu nirgranthaH kAlagataH san devabhUtena AtmanA sa tatra no anyAn devAn, no anyeSAM devAnAM devI: abhiyujya abhiyujya paricArayati, no AtmIyAH devIH abhiyujya-abhiyujya paricArayati, Atmanaiva AtmAnaM vikRtya- vikRtya paricArayati / 2. eko'pi ca jIvaH ekena samayena dvau vedI vedayati, tad yathA--strIvedaM ca puruSavedaM strIvedaM vedayati / strIvedasya vedanayA puruSavedaM vedayati, puruSavedasya vedanayA strIvedaM vedayati / evaM khalu eko'pi ca jIvaH ekena samayena dvau vedau vedayati, tad yathA--strIvedaM ca, puruSavedaM ca / 1. sUtra 76 prastuta sUtra meM anyatIrthikoM ke do mata nirUpita haiN| pahalA mata devoM ke maithuna sevana se saMbadhita hai aura dUsarA liMga -vedana se saMbadhita hai| inake viSaya meM bhagavAn mahAvIra kA abhimata agale sUtroM meM nidarzita hai| zabda-vimarza bhASya AzleSa kara-kara---vRttikAra ne 'abhiyujya' zabda ke do artha kie haiM-vaza meM kara athavA AzleSa kara / ' 1. bha.vR.2178-- 'abhiyujya' vazIkRtya AzliSya vA / 2. sthA.vR. pa. 100 paricAraNA devamaithunaseveti / .... paricArayati -- paribhuGkte - hindI anuvAda paricAraNA-veda- pada 1. mRtyu ko prApta huA nirgrantha apanI devarUpa AtmA ke dvArA vahAM para anya devoM aura anya devoM kI deviyoM kA AzleSa kara-kara paricAraNA nahIM karatA, vaha apanI deviyoM kA AzleSa kara-kara paricAraNA nahIM karatA, kintu vaha apane hI banAe hue vibhinna rUpoM se paricAraNA karatA hai / 2. eka jIva eka samaya meM do vedoM kA vedana karatA hai, jaise--strIveda kA aura puruSaveda kA / jisa samaya vaha strIveda kA vedana karatA hai, usI samaya puruSaveda kA vedana karatA hai / jisa samaya vaha puruSaveda kA vedana karatA hai, usI samaya strIveda kA vedana karatA hai| vaha strI veda ke vedana se puruSaveda kA vedana karatA hai aura puruSaveda ke vedana se strIveda kA vedana karatA hai| isa prakAra eka jIva bhI eka samaya meM do vedoM kA vedana karatA hai, jaise-- strIveda kA aura puruSavedakA / paricAraNA karatA hai - isakA artha hai - paribhoga karanA / sthAnAMga vRtti meM isakA artha 'deva-maithuna-sevA' bhI kiyA hai|' draSTavya, ThANaM 316 kA TippaNa aura 5 / 54 kA TippaNa / viubbiya - isakA artha hai rUpa kA nirmANa kara / veda - yaha eka pAribhASika zabda hai| isakA artha hai - 'maithuna kI saMvedanA utpanna karane vAlA mohakarma kA paramANu-skandha' / isakA dUsarA artha hai 'maithuna kI sNvednaa'| isakA tIsarA artha hai 'maithuna-kriyA meM utpanna hone vAle liMga' / 3 vedabAdhopazamanAyeti / 3. prajJA. vR. pa. 468, 466 - vidyate ' iti vedaH striyA vedaH strIvedaH, striyAH Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 256 za.2H u.5: sU.76,80 haiM-strIveda, puruSaveda, napuMsakaveda | pahala pahale artha kA saMbaMdha mohakarma se hai| saMvedanA ko bhAvaveda aura avayava ko dravyaveda kahA jAtA hai| veda ke tIna prakAra 50. se kahameyaM bhaMte ! evaM ? tat kathametad bhadanta ! evam ? 80. 'bhante ! yaha isa prakAra kaise hai ? goyamA ! jaMNaM te aNNautthiyA eva- gautama ! yat te anyayUthikAH ecamAkhyAnti gautama ! anyayUthika, jo aisA AkhyAna karate haiM mAikkhaMti jAva itthivedaM ca, purisavedaM ca / yAvat strIvedaM ca puruSavedaM ca / ye ete eva- yAvat jIva eka sAtha strIveda aura puruSaveda donoM jete evamAhaMsu, micchaM te evamAhaMsu / ahaM mAhuH, mithyA te evamAhuH / ahaM punaH gautama! kA vedana karate haiN| jo aisA kahate haiM, ve mithyA puNa goyamA ! evamAikkhAmi bhAsAmi evamAkhyAmi bhASe prajJApayAmi prarU- kahate haiN| gautama ! maiM isa prakAra AkhyAna, paNNavemi parUvemipayAmi bhASaNa, prajJApana aura prarUpaNa karatA hU~1. evaM khalu NiyaMThe kAlagae samANe 1. evaM khalu nirgranthaH kAlagataH san 1. mRtyu ko prApta huA nirgrantha mahAn Rddhi aura aNNayaresu devaloesu devattAe uvavattAro anyatareSu devalokeSu devatvAya upapattA mahAn dyuti se sampanna, mahAbalI, mahAn yazasvI, bhavaMti-mahiDiesu mahajjatIesu mahAbalesu bhavati-maharddhikeSu mahAdhutikeSu mahAbaleSu ___ mahAn saukhya-yukta, mahAn sAmarthya vAle, UMcI gati mahAyasesu mahAsokkhesu mahANubhAgesu dUraga- mahAyazaHsu mahAsaukhyeSu mahAnubhAgeSu dUragatiSu vAle aura cirakAlika sthiti vAle kisI devaloka tIsu ciradvitIesu / se NaM tatya deve bhavai cirasthitikeSu / saH tatra devaH bhavati meM devarUpa meM upapanna hotA hai| vaha mahAn Rddhi mahiDie jAva dasa disAo ujjoemANe maharddhikaH yAvad daza dizaH uddyotayan se sampanna yAvat dasoM dizAoM ko uyotita aura pabhAsemANe pAsAie darisaNije abhirUve prabhAsayan prAsAdIyaH darzanIyaH abhirUpaH / prabhAsita karatA huA, draSTA ke citta ko prasanna paDirUve / se NaM tatya aNNe deve, aNNesi pratirUpaH / saH tatra anyAn devAn anyeSAM ___karane vAlA, darzanIya, kamanIya aura ramaNIya' devANaM devIo abhimuMjiya-abhimuMjiya devAnAM devIH abhiyujya-abhiyujya pari- deva hotA hai| vaha anya devoM aura devoM kI deviyoM pariyArei, appaNiciyAo devIo abhi- cArayati, AtmIyAH devIH abhiyujya-abhi- kA AzleSa kara-kara paricAraNA karatA hai, apanI jaMjiya-abhijaMjiya pariyArei, no appa- yujya paricArayati, no Atmanaiva AtmAnaM deviyoM kA AzleSa kara-kara paricAraNA karatA NAmeva appANaM viubbiya-viubviya pari- vikRtya-vikRtya paricArayati / hai, kintu vaha apane banAe hue vibhinna rUpoM se yArei / paricAraNA nahIM karatA / 2. ege vi ya NaM jIve egeNaM samaeNaM ega 2. eko'pi ca jIvaH ekena samayena ekaM 2. eka jIva eka samaya meM eka hI veda kA vedana vedaM vedei, taM jahA-itthivedaM vA, purisavedaM vedaM vedayati, tad yathA-strIvedaM vA puruSavedaM karatA hai, jaise--strIveda kA athavA puruSaveda vA / vA / jaM samayaM itthivedaM vedei, no taM samayaM yasmin samaye strIvedaM vedayati, no tasmin jisa samaya vaha strIveda kA vedana karatA hai, usa purisavedaM vedei / ___samaye puruSavedaM vedayati / samaya puruSaveda kA vedana nahIM karatA / jaM samayaM purisavedaM vedei, no taM samayaM yasmin samaye puruSavedaM vedayati, no tasmin jisa samaya vaha puruSaveda kA vedana karatA hai, usa itthivedaM vedei / samaye strIvedaM vedayati / samaya strIveda kA vedana nahIM karatA / itthivedassa udaeNaM no purisavedaM vedei, strIvedasya udayena no puruSavedaM vedayati, vaha strIveda ke udaya se puruSaveda kA vedana nahIM purisavedassa udaeNaM no itthivedaM vedei / puruSavedasya udayena no strIvedaM vedayati / / karatA aura puruSaveda ke udaya se strIveda kA vedana nahIM karatA / evaM khala ege jIve egeNaM samaeNaM egaM vedaM evaM khalu ekaH jIvaH ekena samayena ekaM vedaM / isa prakAra eka jIva eka samaya meM eka hI veda vedei, taM jahA-itthIvedaM vA, purisavedaM vedayati, tad yathA strIvedaM vA puruSavedaM kA vedana karatA hai, jaise-strIveda kA athavA yaa| vaa| puruSaveda kaa| itthI itthivedeNaM udiNNeNaM purisaM patthei / strI strIvedena udIrNena puruSaM prArthayati / puruSaH strI udayaprApta strIveda ke kAraNa puruSa kI icchA puriso purisavedeNaM udiNNeNaM itthaM ptthei| puruSavedena udIrNena striyaM prArthayati / dvAvapi karatI hai aura puruSa udayaprApta puruSaveda ke kAraNa do vi te aNNamaNNaM pattheti, taM jahA- tau anyonyaM prArthayataH, tad yathA-strI vA strI kI icchA karatA hai| ve donoM paraspara eka itthI yA purisaM, purise vA itthiM // puruSaM, puruSo vA striyam / dUsare kI icchA karate haiM, jaise--strI puruSa kI icchA karatI hai, puruSa strI kI icchA karatA hai / pumAMsaM pratyabhilASa ityarthaH, tadvipAkavedyaM karmApi strIvedaH, puruSasya vedaH puruSavedaH, puruSasya striyaM pratyabhilASa ityarthaH, tadvipAkavedyaM karmApi puruSavedaH, napuMsakasya vedo napuMsakavedaH, napuMsakasya striyaM puruSaM ca pratyabhilASa ityarthaH tadvipAkavedyaM karmApi napuMsakavedaH / Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.2: u.5: sU.80-83 bhagavaI 260 bhASya 1. sUtra 80 prastuta sUtra meM anyayUthika mata se mahAvIra ke mata kI bhinnatA kA nidarzana hai| yahAM anyayUthika kA nomollekha nahIM, kintu prakaraNa ke anusAra yaha abhimata AjIvaka sampradAya kA honA caahie| vaha eka zramaNa-sampradAya hai aura bhagavAna mahAvIra ke samakAlIna bhI hai| usakA astitva pahale bhI thA--yaha svIkAra karane meM koI aitihAsika bAdhA bhI nahIM lgtii| bauddha sAhitya meM gozAlaka ko AjIvaka kA tIsarA AcArya batalAyA gayA hai|' ThANaM meM paricAraNA ke nau vikalpa prApta haiN| unameM 'appaNAmeva appaNA viubbiya-viubviya pariyAreti' isa vikalpa ko sarvatra mAnya kiyA hai| prastuta sUtra meM ise asvIkAra kiyA gayA hai| yaha spaSTa virodhAbhAsa hai| ise vAcanA-bheda mAnakara santoSa kiyA jA sakatA hai| kintu jahAM pakSa aura pratipakSa kA prazna hai, vahAM vAcanA-bheda kI bAta paryApta nahIM hai| isa viSaya meM eka tarka sAmane hai-ThANaM meM deva kA sAmAnya nirdeza hai| isalie apane dvArA nirmita rUpa ke sAtha paricAraNA kI bAta mAnya kI gii| prastuta prasagaM meM nirgrantha kA jIvana jIkara hone vAle deva kA nirdeza hai| yaha saMbhAvanA kI jA sakatI hai ki vaha deva jo parvajanma meM nirgrantha thA, apane dvArA nirmita rUpa ke sAtha paricAraNA nahIM krtaa| 2. draSTA ke citta ko prasanna karane vAlA.......ramaNIya prAsAdIya-jise dekhakara citta prasanna ho| darzanIya-jise dekhakara cakSu thake nhiiN| abhirUpa--manojJa rUpa vaalaa| pratirUpa-jisakA rUpa pratyeka draSTA kI AMkha meM pratibimbita ho|' gabbha-padaM garbha-padama garbha-pada 1. udagambheNaM bhaMte ! udagambhe tti kAlao udakagarbhaH bhadanta ! udakagarbhaH iti kAlataH 81. 'bhante ! udakagarbha udakagarbha ke rUpa meM kAla kevaciraM hoi ? kiyacciraM bhavati ? kI dRSTi se kitane samaya taka rahatA hai? goyamA ! jahaNNeNaM eka samayaM, ukkoseNaM gautama ! jaghanyena eka samayam, utkarSeNa gautama ! jaghanyataH eka samaya, utkarSataH chaha chmmaasaa|| SaNmAsAn / maas| bhASya 1. sUtra 1 prastuta sUtra kA sambandha varSA zAstra se hai| udakagarbha kA artha hai-kucha kAlAvadhi ke pazcAt varSA kA hetubhUta pudgl-prinnaam| isakI pahacAna sandhyArAga Adi ke dvArA hotI hai| ThANaM meM udakagarbha ke ATha prakAra batalAe gae haiN|' sthAnAMga vRtti meM isakA vistRta varNana milatA hai|' 12. tirikkhajoNiyagambhe NaM bhaMte ! tiri- tiryagayonikagarbhaH bhadanta ! tiryagayonikagarbhaH 22. bhante ! tiryagyonikagarbha tiryagayonikagarbha ke khajoNiyagambhe tti kAlao kevaciraM hoi? iti kAlataH kiyacciraM bhavati ? rUpa meM kAla kI dRSTi se kitane samaya taka rahatA goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM aTTha saMvaccharAI // gautama ! jaghanyena antarmuhUrtam, utkarSeNa aSTa saMvatsarAn / gautama ! jaghanyataH antarmuhUrtaH, utkarSataH ATha vrss| 53. maNussIganbheNaM bhaMte ! maNussIganme ti manuSyIgarbhaH bhadanta ! manuSyIgarbhaH iti kAlataH 83. bhante ! mAnuSI-garbha mAnuSI-garbha ke rUpa meM kAla kAlao kevaciraM hoI? kiyacciraM bhavati? kI dRSTi se kitane samaya taka rahatA hai ? goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM gautama ! jaghanyena antarmuhUrtam, utkarSeNa gautama ! jaghanyataH antarmuhUrta, utkarSataH bAraha bArasa sNvcchraaii|| dvAdaza saMvatsarAn / vrss| 1. aMguttaranikAya, chakkanipAtA, mahAvaggo, chalabhijAtisuttaM / SaNmAsAn, SaNNAM mAsAnAmupari varSaNAt, ayaM ca mArgazIrSapauSAdiSu vaizA2. tthaannN,3|6| khAnteSu sandhyArAgamedhotpAdAdiliGgo bhavati / yadAha3. bha.vR.2/0-'pAsAie' draSTRNAM cittaprasAdajanakaH 'darisaNije' yaM pazyacakSurna "pauSe samArgazIrSe sandhyArAgo'mbudAH sapariveSAH / zrAmyati 'abhirUve' manojJarUpaH 'paDirUvetti draSTAra-draSTAraM prati rUpaM yasya sa nAtyarthaM mArgazire zItaM posse'tihimpaatH||" ttheti| 5. tthaannN,4|640,641| 4. bh.1.2|0-ttrodkgrbhH-kaalaantrenn jalapravarSaNahetuH pudgalapariNAmaH, 6. syA.vR.pa.273 / tasya cAvasthAnaM jaghanyataH samayaH samayAnantarameva prvrssnnaat| utkaTatasta Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 84. kAyabhavatthe NaM bhaMte ! kAyabhavatye tti aa hai ho ? goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM cauvIsaM saMvaccharAI // 85. maNussa-paMceMdiyatirikkhajoNiyabIe NaM bhaMte! joNinbhU kevatiyaM kAlaM saMciTTha ? goyamA ! jahaNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM bArasa muhuttA // 261 za. 2: u.5: sU. 84-86 kAyabhavasthaH bhadanta ! kAyabhavasthaH iti 84. 'bhante ! kAyabhavastha (mAtA ke udara meM rahe kAlataH kiyaciraM bhavati ? hue apane garbha-zarIra meM utpanna hone vAlA jIva ) kAyabhavastha ke rUpa meM kAla kI dRSTi se kitane samaya taka rahatA hai ? 1. sUtra 84 sUtra 83 meM mAnuSI ke garbha kI utkRSTa sthiti 12 varSa kI batalAI gaI hai aura kAya bhavastha kI 24 varSa kii| koI prANI pahale garbha meM 12 varSa taka rahatA hai aura vahAM se marakara phira usI garbha-zarIra meM utpanna ho jAtA hai aura utpanna hokara phira 12 varSa taka garbha meM rahatA hai| isa prakAra kAya bhavastha kI utkRSTa garbha sthiti 24 varSa 86. egajIve NaM bhaMte ! egabhavaggahaNeNaM kevaiyANaM puttattAe havvAmAgacchai ? goyamA ! jahaNNeNaM ikkassa vA donha vA tiha vA, ukkoseNaM sayapuhattassa jIvA NaM puttattAe havvamAgacchaMti // gautama ! jaghanyena antarmuhUrtam, utkarSeNa caturviMzatiH saMvatsarAn / bhASya kI ho jAtI hai| eka hI garbhakAya meM usake do bhava yA janma ho jAte haiM,' isalie usakA nAma kAya bhavasya kiyA gayA hai / 12 varSa kI sthiti ko 'bhavasthiti' aura 24 varSa kI sthiti ko 'kAyasthiti' kahA jAtA hai| manuSya-paJcendriyatiryagyonikabIjaM bhadanta ! 85. 'bhante ! manuSya aura paJcendriya-tiryaMca kA yonibhUtaM kiyat kAlaM saMtiSThate ? yoni - bIja (vIrya) kitane kAla taka yonibhUta gautama ! jaghanyena antarmuhUrtam, utkarSeNa dvA- (utpAdaka zaktivAlA) rahatA hai ? daza muhUrtAn / gautama ! jaghanyataH antarmuhUrta, utkarSataH bAraha muhUrta / bhASya 1. sUtra 85 bIja aura vIrya paryAyavAcI zabda haiN| pravacanasArodvAra meM bIja zukra aura zoNita donoM ke lie prayukta hai| ' yonibhUta kA artha hai--utpAdaka zakti se sampanna | gautama ! jaghanyataH antarmuhUrta, utkarSataH caubIsa varSa / 1. bha. vR. 2 / 84 kAye-- jananyudaramadhyavyavasthitanijadeha eva yo bhavo janma sa kAyabhavastatra tiSThati yaH sa kAyabhavasthaH, sa ca kAyabhavastha iti etena paryAyeNetyarthaH, 'cauvvIsaM saMvaccharAI ti strIkArya dvAdaza varSANi sthitvA punarmRtvA tasminnevAtmazarIre utpadyate dvAdazavarSasthitikatayA, ityevaM catuviMzativarSANi bhavanti / kecidAhuH - dvAdaza varSANi sthitvA punastatraivAnyabIjena taccharIre utpadyate, dvAdazavarSasthitiriti / ekajIvaH bhadanta ! ekabhavagrahaNena kiyatAM 86. 'bhante ! eka jIva eka bhava meM kitane jIvoM kA putra ho sakatA hai ? putratvAya 'havvaM' Agacchati ? gautama ! jaghanyena ekasya vA dvayoH vA trayANAM vA, utkarSeNa zatapRthaktvasya jIvAH putratvAya 'havvaM' Agacchanti / gautama ! jaghanyataH eka, do yA tIna aura utkarSataH nau sau taka jIvoM kA putra ho sakatA hai| 2. pra. sAro.vR. pa. 401, dvAra 241, gA. 1360 / russ maNussI kiTThA ho varisavArasagaM / gamassa ya kAyaThiI narANa cauvIsa varisAI | 3. vahI, vR. pa. 402, dvAra 247,gA. 1367 bIyaM sukaM taha soNiyaM ca ThANaM tu jaNaNigabdhaMni / Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.2: u.5: sU.86-88 bhagavaI 262 bhASya 1.sUtra 16 vRttikAra ne pitA kI saMkhyA ke lie baila Adi kA udAharaNa zabda-vimarza prastuta kiyA hai| unake anusAra bahusaMkhyaka baila Adi kA vIrya gAya pRthakRtva--pRthaktva kA artha hai do se nau| yaha sAmayika saMjJA Adi kI yoni meM praviSTa honepara jo jIva paidA hotA hai, vaha bahupitRka hai| hotA hai|' 17. egajIvassa NaM bhaMte ! egabhavaggahaNeNaM ekajIvasya bhadanta ! ekabhavagrahaNena kiyantaH 7.'bhante ! eka jIva ke eka bhava meM kitane jIva kevaiyA jIvA puttattAe habamAgacchaMti ? jIvAH putratvAya 'havvaM' Agacchanti ? putra-rUpa meM utpanna ho sakate haiM ? goyamA ! jahaNNeNaM eko vA do vA tiNNi gautama ! jaghanyena eko vA dvau vA trayo vA, gautama ! jaghanyataH eka, do yA tIna aura utkarSataH vA, ukkoseNaM sayasahassapRhattaM jIvA NaM utkarSeNa zatasahasrapRthaktvaM jIvAH putratvAya nau lAkha jIva putra-rUpa meM utpanna ho sakate haiN| puttattAe havyamAgacchaMti // 'havvaM' Agacchanti / 58.sekeNaTeNaM bhaMte ! evaM bucai-jahaNNeNaM tat kenArthena bhadanta ! evamucyate-jaghanyena 18. bhante ! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA haieko vA do yA tiNNi vA, ukkoseNaM ___eko vA dvau vA trayo vA, utkarSeNa zata- eka jIva ke jaghanyataH eka, do yA tIna aura sayasahassapuhattaM jIvA NaM puttattAe havva- sahasrapRthaktvaM jIvAH putratvAya 'havvaM' Aga- utkarSataH nau lAkha jIva putra-rUpa meM utpanna ho mAgacchaMti ? cchanti ? sakate haiM ? goyamA ! itthIe purisassa ya kammakaDAe gautama ! striyAH puruSasya ca karmakRtAyAM yonyAM gautama ! strI aura puruSa kI karmakRta (kAmoddIpaka) joNIe mehuNavattie nAmaM saMjoe samuppa- maithunavRttiko nAma saMyogaH samutpadyate / tau yoni meM maithunavRttika nAmaka saMyoga utpanna hotA ji| te duhao siNehaM ciNaMti, ciNittA dvitaH snehaM cinutaH, citvA tatra jaghanyena eko hai / ve strI aura puruSa sneha (vIrya aura zoNita) tattha NaM jahaNNeNaM ekko vA do vA tiNNi vA dvau vA trayo vA, utkarSeNa zatasahastra- kA saMcaya karate haiN| saMcaya karana ke pazcAt vahAM vA, ukkoseNaM sayasahassapuhattaM jIvA NaM pRthaktvaM jIvAH putratvAya 'havvaM' A- jaghanyataH eka, do yA tIna aura utkarSataH nau puttattAe habamAgacchaMti / se teNaTeNaM gacchanti / tat tenArthena gautama ! evamucyate lAkha jIva putra-rUpa meM utpanna ho sakate haiN| gautama! goyamA ! evaM buccai-jahaNNeNaM eko vA -jaghanyena eko vA dvau vA trayo vA, isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai jaghanyataH do vA tiNNi vA, ukoseNaM sayasahassapuhattaM utkarSeNa zatasahasrapRthaktvaM jIvAH putratvAya eka, do yA tIna aura utkarSataH nau lAkha jIva jIvA NaM puttattAe havvamAgacchaMti // 'habba' Agacchanti / putrarUpa meM utpanna ho sakate haiN| bhASya 1. sUtra 87,88 vRttikAra ne bahuputra kI bAta samajhAne ke lie matsya Adi kA udAharaNa diyA hai| machalI ke eka sAtha nau lAkha bacce utpanna ho sakate haiM aura niSpanna bhI ho sakate haiN| manuSya-strI kI yoni meM nau lAkha jIva utpanna ho sakate haiM, kintu niSpanna bahuta nahIM hote| arthAt eka, do athavA tIna ho sakate haiM (dekheM muulpaatth)| jayAcArya ke anusAra ye nau lAkha saMjJI (samanaska) jIva hote haiN|' saMbhoga ke samaya asaMjJI (amanaska) jIva bhI paidA hote hai|' unakI saMkhyA yahAM nirdiSTa nahIM hai| zabda-vimarza karmakRta-vRttikAra ne karma ke do artha kie haiM---nAma karma athavA kAma-vAsanA kA uddIpaka krm| prastuta prakaraNa meM vaikalpika artha adhika saMgata pratIta hotA hai| 1. bha.vR.2186manuSyANAM tirazcAM ca bIjaM dvAdazamuhUrtAn yAvadyonibhUtaM bhavati, tatazca gavAdInAM zatapRthaktvasyApi bIjaM gavAdiyonipraviSTaM bIjameva, tatra ca vIjasamudAye eko jIva utpadyate, sa ca teSAM bIjasvAminAM sarveSAM putro bhavatItyata uktam-- 'ukkoseNaM sayapuhuttasse' tyAdi / 2. pra.sAro.vR.pa.402,dvAra246,gA.1364 kI vRtti-pRthaktvaM ceha dviprabhRti rAnavabhya iti samayoktaM jJeyam / 3. bha.vR.2167 matsyAdInAmekasayoge'pi zatasahasrapRthaktvaM garbhe utpadyate niSpadyate cetyekasyaikabhavagrahaNe lakSapRthaktvaM putrANAM bhavatIti / manuSyayonoM punarutpannA api bahavo na niSpadyanta iti / 4. bh.jo.1| 40 / 30 te iNa arthe karinaiM he gotama, jaba zIghra hI aay| putrapaNe navalakSa Upajai, e sannI taNI apekSAya / / 5. paNNa,1164-- sukkapoggalaparisADesu vA vigatajIvakalevaresu vA thI-purisa saMjoesu vA.....estha NaM sammucchimamaNussA sammucchaMti / Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 263 za.2: u.5: sU.87-63 maithunavRttika-isake saMskRta rUpa do ho sakate haiM, maithunavRttikaH neha-sneha kA artha hai-vIrya aura rkt| aura maithunapratyayika / ' 9. mehaNaNaM bhaMte ! sevamANasa kerisae maithanaM bhaTanta | sevamAnamya kITA. ! maithunaM bhadanta ! sevamAnasya kIdRzaH asaMyamaH 96.'bhante ! maithuna sevana karane vAle jIva ke kaisA asaMjame kajaI ? kriyate ? asaMyama hotA hai ? goyamA ! se jahAnAmae kei pu gautama ! saH yathAnAmakaH kazcit puruSaH 'rUya' gautama ! jisa prakAra koI puruSa tapI huI zalAkA rUyanAliyaM vA bUranAliyaM vA tatteNaM kaNaeNaM nAlikAM vA bUranAlikAM vA taptena kanakena se rUI se bharI huI nAlikA athavA bUra se bharI samabhiddhaMsejA, erisae NaM goyamA ! mehuNaM samabhidhvaMseta, IdRzaH gautama ! maithunaM seva- huI nAlikA ko dhvasta kara detA hai / gautama ! sevamANassa asaMjame kajai // mAnasya asaMyamaH kriyate / maithuna sevana karane vAle jIva ke aisA asaMyama hotA hai| bhASya 1. sUtra 16 prastuta sUtra meM maithuna ke dvArA hone vAle asaMyama ko samajhAyA pahalU hai| usakI varjanA kA dUsarA pahalU hai--hiNsaa| saMbhoga-kAla meM gayA hai| bhagavAn mahAvIra ne brahmacarya para bahuta bala diyaa| abrahmacarya utkarSataH nau lAkha jIvoM kI hiMsA hotI hai| ve jIva paJcendriya hote se rAga yA mUrchA bar3hatI hai| yaha abrahmacarya kI varjanA kA eka haiN| vRttikAra ne isa zruti kA ullekha kiyA hai| 60. sevaM bhaMte ! sevaM maMte ! jAba viharai // tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! yAvat vi- 60. bhante ! vaha aisA hI hai, bhante vaha aisA hI hai, hrti| isa prakAra bhagavAn gautama yAvat saMyama aura tapa se apane Apa ko bhAvita karate hue viharaNa kara 61.tae NaM samaNe bhagavaM mahAvIre rAyagihAo tataH zramaNaH bhagavAn mahAvIraH rAjagRhAn nagarAo guNasilAo ceiyAo paDi- nagarAda guNazilAca caityAta pratiniSkAmati, nikkhamai, paDinikkhamittA bahiyA jaNa- pratiniSkamya bahiH janapadavihAraM viharati / vayavihAraM viharai // zramaNa bhagavAn mahAvIra rAjagRha nagara aura guNazila caitya se punaH niSkramaNa karate haiM, punaH niSkramaNa kara rAjagRha ke Asa-pAsa janapada meM viharaNa kara rahe haiN| tuMgiyAnayarI-samaNovAsaya-padaM 62. teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM tuMgiyA nAmaM nayarI hotyaa-vnnnno|| tuGgikAnagarI-zramaNopAsaka-padam tuMgikAnagarI-zramaNopAsaka-pada tasmin kAle tasmin samaye tuGgikA nAma nagarI 62. usa kAla aura usa samaya tuMgikA nAmaka nagarI AsIt-varNakaH / thI-nagara-varNana | 63. tIse NaM tuMgiyAe nayarIe bahiyA uttara- tasyAH tuGgikAyAH nagaryAH bahiH uttarapaurastye 63. usa tuMgikA nagarI ke bAhara uttara-pUrva digbhAga puratthime disImAge puSphavatie nAma ceie digbhAge puSpavatikaM nAma caityam AsIt- (IzAnakoNa) meM puSpavatika nAmaka caitya thaahotyaa-vnnnno|| varNakaH / caitya-varNana / 1.bha..2065-nAmakarmanivartitAyAM yonau athavA karmamadanoddIpako vyApArastat kRtaM yasyAM sA karmakRtA'tastasyAm / 2. vhii,2|5-maithunsy vRttiH-pravRttiryasminnasau maithunavRttiko maithunaM vA pratya yo-heturyasminnasau svArthike kapratyaye maithunprtyyikH| 3. vhii,2|86 mataM-karpAsavikArastabhRtA nAlikA--zuSiravaMzAdirUpA rUtanAlikA tAm / evaM bUranAlikAmapi, navaraM bUraM-vanaspati vishessaavyvvishessH| 'samabhiddhaMseja'tti rUtAdisamabhidhvaMsanAt iha cAyaM vAkyazeSo dRzyaH-evaM maithuna sevamAno yonigatasattvAn mehanenAbhidhvaMsayet / ete ca kila granthAntare paJcendriyAH zrUyanta iti| Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.2: u.5: sU.64 264 bhagavaI 64. tattha NaM tuMgiyAe nayarIe bahave tatra tujhikAyAM nagaryAM bahavaH zramaNopAsakAH 64. 'usa tuMgikA nagarI meM aneka zramaNopAsaka samaNovAsayA parivasaMti-aDDA dittA parivasanti-ADhyAH dIptAH vistIrNavipula- rahate haiN| ve sampanna aura dIptimAna haiN| unake vitthiNNavipulabhavaNa-sayaNAsaNa-jANavAha- bhavana-zayanAsana-yAnavAhanAkIrNAH bahudhana- vizAla aura pracura bhavana zayana-Asana vAle aura NAiNNA bahudhaNa-bahujAyarUva-rayayA Ayo- bahujAtarUpa-rajatAH Ayoga-prayogasaMprayuktAH yAna-vAhana se AkIrNa haiN| unake pAsa pracura dhana, gapayogasaMpauttA vicchaDDiyavipulabhattapANA vicchativipulabhaktapAnAH bahudAsI-dAsa-go- sonA aura cAMdI haiN| ve Ayoga aura prayoga meM bahudAsI-dAsa-go-mahisa-gavelaya-ppabhUyA mahiSa-gavelakaprabhUtAH bahujanasya aparibhUtAH saMlagna haiN| unake ghara meM vipulamAtrA meM bhojana bahujaNassa aparibhUyA abhigaya-jIvAjIvA abhigatajIvAjIvAH upalabdhapuNyapApAH A- aura pAna diyA jA rahA hai| unake pAsa aneka uvaladdhapuNNa-pAvA Asava-saMvara-nijara- zrava-saMvara-nirjarA-kriyA'dhikaraNa-bandha-pra- dAsa, dAsI, gAya, bhaiMsa aura bher3e haiN| ve bahujana kiriyAhikaraNabaMdha-pamokkhakusalA asa- mokSakuzalAH asahAyyAH devAsuranAga- ke dvArA aparibhavanIya haiN| jIva-ajIva ko hejA devAsuranAgasuvaNNajakkharakkhassa- suvarNayakSarAkSasakinarakiMpuruSagaruDagAndharva- jAnane vAle, puNya-pApa ke marma ko samajhane vAle, kitrarakiMparisagarulagaMdhavvamahoragAdiehi mahoragAdikaiH devagaNaiH nairgranthAt pravacanAd Asrava, saMvara, nirjarA, kriyA, adhikaraNa, baMdha devagaNehiM niggaMthAo pAvayaNAo anatikramaNIyAH nairgranthe pravacane niHzaMkitAH aura mokSa ke viSaya meM kuzala, satya ke prati svayaM aNatikkamaNijjA, niggaMthe pAvayaNe nissaM- niSkAMkSitAH nirvicikitsAH labdhArthAH nizcala, deva, asura, nAga, suvarNa, yakSa, rAkSasa, kiyA nikaMkhiyA ninvitigicchA laddhadvA gRhItArthAH pRSTArthAH abhigatArthAH vini- kinara, kiMpuruSa, garur3a, gandharva, mahoraga Adi gahiyahA pucchiyaTThA abhigayaTThA citArthAH asthimajjApremAnurAgaraktAH ida- deva-gaNoM ke dvArA nirgrantha-pravacana se avicalanIya, viNicchiyadvA advimiMjapemmANurAgaratA mAyuSman nairgranthaM pravacanam arthaH idaM paramArthaH isa nirgrantha-pravacana meM zaMkA-rahita, kAMkSA-rahita, ayamAuso ! niggaMthe pAvayaNe aTe ayaM para- zeSam anarthaH uzitaparighAH apAvRtadvArAH / vicikitsA-rahita, yathArtha ko sunane vAle, grahaNa ' maTe sese aNadve, UsiyaphalihA avaMguya- 'ciyatta'antaHpuragRhapravezAH caturdazASTa- karane vAle, usa viSaya meM prazna karane vAle, use duvArA ciyattaMteuragharappavesA cAuddasaTTa- moddiSTapUrNamAsISu pratipUrNa pauSadhaM samyag / jAnane vAle, usakA vinizcaya karane vAle, (nirgramuddidvapuNNamAsiNIsu paDipuNNaM posahaM sammaM anupAlayantaH zramaNAn nirgranthAn prAsuka- ntha pravacana ke) premAnurAga se anurakta asthiaNupAlemANA, samaNe niggaMthe phAsu- -eSaNIyena azana-pAna-khAdya-svAdyena vastra- maJjAvAle 'AyuSman / yaha nirgrantha-pravacana yathArtha esaNijeNaM asaNa-pANa-khAima-sAimeNaM -pratigraha-kambala-pAdaprauMchanena pITha-phalaka- hai| yaha paramArtha hai, zeSa anartha hai', (aisA mAnane vattha-paDiggaha-kaMbala-pAyapuMchaNeNaM pIDha- ___ -zayyA-saMstArakeNa auSadha-bhaiSajyena prati- vAle), Agala ko UMcA aura daravAje ko khulA phalaga-sejA-saMthAraeNaM osaha-bhesajeNaM lAbhayantaH bahubhiH zIlavrataguNa-viramaNa- rakhane vAle, antaHpura aura dUsaroM ke ghara meM binA paDilAbhamANA bahuhiM sIlabbayaguNa- -pratyAkhyAna-pauSadhopavAsaiH yathAparigRhItaiH / / kisI rukAvaTa ke praveza karane vAle, caturdazI, -ramaNa-pacakkhANa-posahovavAsehiM ahA- tapaHkarmabhiH AtmAnaM bhAvayantaH viharanti / aSTamI, amAvasyA aura pUrNimA ko pratipUrNa pauSadha pariggahiehiM tavokammehi appANaM kA samyak anupAlana karane vAle, zramaNa-nirgranthoM bhAvemANA viharaMti // ko prAsuka aura eSaNIya azana, pAna, khAdya, svAdya, vastra, pAtra, kaMbala, pAdauMchana, auSadha-bhaiSajya, pITha-phalaka, zayyA aura saMstAraka kA dAna dene vAle, bahutazIlavrata, guNa, viramaNa, pratyAkhyAna aura pauSadhopavAsa ke dvArA tathA yathAparigRhIta tapaHkarma ke dvArA AtmA ko bhAvita karate hue raha rahe haiN| bhASya 1. sUtra 64 prastuta sUtra meM tuMgiyA nagarI ke zramaNopAsakoM kA varNana hai| zramaNa kI upAsanA karanevAle gRhastha kA nAma hai zramaNopAsaka / isakA samAnArthaka zabda hai shraavk| isa varNana meM zramaNopAsakoM kI sAmAjika aura dhArmika donoM avasthAoM kA citraNa kiyA gayA hai| sampannatA, dAnazIlatA aura aparibhavanIyatA yaha unakI sAmAjika avasthA kA citraNa hai| tattvajJAna, Atma-nirbharatA, dharma ke prati dRDha AsthA, vratoM kI ArAdhanA aura tapasyA yaha unake dhArmika jIvana kA citraNa hai| bhautika jIvana ke sAtha dhArmika jIvana kA yoga honA zrAvaka jIvana kI apanI vizeSatA hai| 1. draSTavya, bha.225 kA bhASya / Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 265 za.2: u.5: sU.64 zabda-vimarza Adya-dhana-dhAnya Adi se pripuurnn| dIpta-dIptimAn / vRttikAra ne isakA artha 'prasiddha' kiyA hai|' aupapAtika vRtti meM 'ditta' pATha kA artha dRpta-darpavAna kiyA hai|' 'ditta' kA prasiddha artha cintanIya hai| ovAiyaM meM 'dittA, vittA ye do pATha milate haiN|' 'vitta' kA artha 'prasiddha hai|' pratIta hotA hai prastuta prakaraNa meM pATha aura vRtti donoM kI avyavasthA huI ___ Ayoga aura prayoga Ayoga kA artha hai-dviguNa Adi kI vRddhi ke lie artha denaa| prayoga kA artha hai-byaaj|' aupapAtika vRtti meM Ayoga kA artha 'artha-lAbha' aura prayoga kA artha 'upAya' kiyA gayA hai| ho sakatA hai rAjA kRNika ke prasaMga meM yaha arthaparivartana kiyA gyaa| sthAnAMga vRtti meM 'prayoga' kA artha 'RNa lenevAloM ko artha denA' kiyA hai| vicchardita-tyakta athavA vicchittimaan-vibhuutiyukt| gvelk-bhedd'|' puNya-zubha karma ko puNya kahate haiN| pApa-azubha karma ko pApa kahate haiN| Azraya-karma-AkarSaNa ke hetubhUta Atma-pariNAma ko Azrava kahate haiN| saMvara Azrava ke nirodha ko saMvara kahate haiN| nirjarA tapasyA ke dvArA karmamala kA viccheda hone se jo Atma-ujjavalatA hotI hai, use nirjarA kahate haiN| kriyA--draSTavya bha.11276-286 aura bha.11364-372 kA bhaassy| adhikaraNa gAr3I, yaMtra Adi / " bandha-karma-pudgaloM ke grahaNa ko bandha kahA jAtA hai| mokSa-samasta karmoM kA phira bandha na ho, aisA kSaya hone se AtmA apane jJAnadarzanamaya svarUpa meM avasthita hotI hai, usakA nAma mokSa hai| kuzala heya aura upAdeya kA jJAtA / satya ke prati svayaM nizcala vRttikAra ne asaheja zabda ke do artha kie haiM: 1. AtmakartRtva evaM karma-siddhAnta para jinheM itanA bharosA hotA hai. ve vipatti ke kSaNoM meM bhI kisI divya zakti ke sahayoga kI AkAMkSA nahIM karate, isalie ve asaheja (asahAyya) kahalAte haiN| 2. anya matAvalambiyoM dvArA samyaktva se vicalita karane ke prayaloM ke uparAnta bhI jo vicalita nahIM hote, apane siddhAntoM aura sAdhanA-patha meM avicala rahane ke lie kisI bAharI sahayoga kI apekSA nahIM rakhate, ve asaheja hote haiN| isakA phalitArtha yaha hai-ce svayaM tattvajJa aura jaina darzana ke marmajJa hote haiN| isalie anya dArzanikoM dvArA prastuta tarkoM ko pratihata karane meM ve svayaM samartha hote haiM aura jina-zAsana meM atyanta bhAvita hone ke kAraNa ve dUsaroM kA sahayoga nahIM caahte|" zrImaJjayAcArya ne bhagavatI-jor3a meM lambI carcA prastata kI hai|" vighnanivAraNa, sAmAjika pratiSThA aura adhyAtma-sAdhanA ke vikAsa kI dRSTi se yadi zrAvaka divya zaktiyoM kA sahayoga letA hai, to vaha anucita nahIM hai| jayAcArya ke abhimata meM yaha asaheja svataMtra sAdhanA ke sandarbha meM vizeSa prayoga hai, jisa prakAra zramaNa ke lie prathama prahara meM svAdhyAya, dUsare meM dhyAna, tIsare meM gocarI aura cauthe meM punaH svAdhyAya kA vidhAna kiyA gayA hai, vaha sAdhu ke lie anivArya sAdhanA-paddhati nahIM hai tathA unake samAcaraNa ke abhAva meM sAdhutva khaMDita nahIM hotA," vaise hI zrAvaka divya zaktiyoM kA sahayoga na le, yaha unakA vizeSa guNa hai, para samyaktva ke sAtha usakI anivAryatA nahIM hai| yadi anivAryatA ho, to AgamoM ke nimna praMsaga hameM eka bAra punaH cintana kA avasara dete haiM: 1. bha.6.2 64-dittatti dIptAH-prasiddhAH dRptA vA drpitaaH| 2. au.bR.pR.21 ditteti dRpto darpavAn / 3. ovaa.suu.14| 4. au.vR.pR.21 vittetti prasiddhaH / 5. (ka) m.vR.2|64-aayogo dviguNAdivRddhayA'rthapradAnaM prayogazca kalAntaraM tau saMprayuktau vyApAritau yaiste tathA / (kha) ApTe. kalAntaram -Interest, ProfitmAse zatasya yadi paMca kalAntaraM syAt (lIlAvatI); prayogaH-(17) (a) Principal, loan bearing interest; (b) Lending money on usury. 6. au.va.pR.22 -Ayogasya arthalAbhasya, prayogAH upAyAH / 7. sthA.vR.pa.400 Ayogena dviguNAdilAbhena, dravyasya prayogaH-adhamarNAnAM daanm| 8. bha.va.2064-viccharditaM vA--vividhavicchittimadvipulaM bhaktaM ca pAnakaM ca yeSAM te tthaa| 6. vhii,2|64--gvelkaa-urbhraaH / 10. (ka) ma.vR.2164-adhikaraNaM gaMtrI-yaMtrakAdi / (kha) ApTe.--gaMtrI A car drawn by oxen. 11. bha.vR.2164-'asahejjetyAdi-avidyamAnaM sAhAyyaM parasAhAyakam atyantasamarthatvAdyeSAM te sAhAyyAste ca te devAdayazceti karmadhArayaH, athavA vyastamevedaM tenAsAhAyyA-Apadyapi devAdisAhAyakAnapekSAH svayaM kRtaM karma svayameva bhoktavyamityadInamanovRttaya ityarthaH athavA pASaNDibhiH prArabdhAH samyaktvAvicalanaM prati na parasAhAyyamapekSante, svayameva tatpratighAtasamarthatvA jinazAsanAtyantabhAvitatvAceti / 12. bh.jo.9141|1573| 13. uttara.26/8 kA TippaNa n.5|| Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.2: u.5: sU.64 266 bhagavaI gRhItAI-artha kA avadhAraNa karanevAlA / pRSTArya-sandigdha artha ke viSaya meM prazna karanevAlA / abhigRhItArtha-prazna ke uttara ko samajhane vaalaa| vinizcitAI artha ke tAtparya ko samajhane vaalaa| asthimajApremAnurAgarakta-majAgata saMskAra atyanta sudRr3ha hotA hai| use badalanA sahaja saMbhava nahIM hotaa| vizeSa jAnakArI ke lie syagaDo, 212162 kA TippaNa draSTavya hai| Agala ko UMcA aura daravAje ko khulA rakhane vAle-'una zramaNopAsakoM kA antaHkaraNa unnata aura sphaTika kI bhAMti nirmala svaccha hai| tAtparya kI bhASA meM jina-pravacana kI prApti ke kAraNa ve parituSTa manavAle haiN|' yaha vRddha-vyAkhyA hai| yahAM 'vRddha' zabda ke dvArA abhayadevasUri kA saMketa sUtrakRtAMga ke vRttikAra zIlAMkAcArya kI ora pratIta hotA hai| zIlAMkAcArya ne sUtrakRtAMga kI vRtti meM usiyaphalihe kI yahI vyAkhyA kI hai| vRttikAra ne isake do vikalpa aura uddhata 1. abhayakumAra ne mahArANI dhAriNI kI udagra AkAMkSA ko tRpta karane ke lie deva kI ArAdhanA kara abhIpsita kArya meM saphalatA prApta kI, jisakA vistRta varNana hameM nAyAghammakahAo (a.1) meM upalabdha hai| 2. aMtagaDadasAo (3|47-50)ke anusAra zrI kRSNa ne apane choTe bhAI gajasukumAla ke lie deva kI ArAdhanA kI aura icchita phala prApta kiyaa| 3. cakravartI bharata ne cakravartI banane se pahale aSTama bhakta tapa kara devArAdhanA kI jisakA pramANa hai-jaMbuddIvapaNNattI (3 / 20) / 4. zrIkRSNa ne lavaNa samudra ke adhiSThAyaka susthita nAmaka deva kI ArAdhanA kara usakI sahAyatA lI thI (nAyAghammakahAo, 1 / 16 / 237) aupapAtikavRtti aura rAjapraznIyavRtti meM asaheja kA artha 'samyaktva se avicalita rahanA' hI kiyA hai, jo jayAcArya ke cintana ko aura adhika puSTa karatA hai| yadi divya zaktiyoM ke sahayoga se samyaktva kI surakSA meM khatarA hotA, to zrI kRSNa aura bharata cakravartI divya zaktiyoM kI ArAdhanA kyoM karate ? jayAcArya ke manthana kA navanIta yahI hai ki zrAvaka vaise sAhAyya kI icchA nahIM karatA, jisase samyaktva aura satya kI niSThA meM vicalana kA bhAva utpanna ho| asura aura nAgakumAra ye donoM bhavanapati jAti ke deva haiN| suvarNa yaha jyotiSka jAti kA deva hai| yakSa, rAkSasa, kijara, kiMpuruSa, gaMdharva aura mahoraga-ye vyantara jAti ke deva haiN|' garuDa-ruDa bhavanapati jAti ke deva haiN| niHzaMkita tattva ke viSaya meM sandeha se mukt| niSkAMkSita kutattva kI AMkAkSA se mukt| nirvicikitsa-dhArmika ArAdhanA ke phala ke viSaya meM sandeha se mukt| labbArva-artha kA zravaNa krnevaalaa| yahAM 'artha' zabda sUtra kA vAcya, tattva kA pratipAdya aura lakSya-ina tIna sandarbho meM prayukta 1. ve zrAvaka apane gharoM ke dvAra kI Agala ko UMcA rakhate 2. apanI atizaya udAratA ke kAraNa ve gRhadvAra ke Agala rakhate hI nahIM, kiMvAr3a sadA khulA rakhate haiN|' vRttikAra ne kivAr3a khule rakhane ke do kAraNa batalAe haiN| unheM saddarzana prApta huA hai, isalie kisI anya sampradAya se unheM koI bhaya nahIM haiM; isalie ve khule dvAra rahate haiM--yaha vRddha-vyAkhyA hai| dUsarA mata yaha batalAyA hai-udAratA kI dRSTi se ve kivAr3a khulA rakhate haiN| ___ Agala ko UMcA aura kivAr3a ko khulA rakhane kA kAraNa sUtrakRtAMgacUrNi meM nirdiSTa hai, vaha Agama-paramparA ke adhika anukUla pratIta hotA hai--jaina zramaNoM kI yaha maryAdA hai ki ve banda kiMvAr3a ko khola nahIM sakate aura khule kiMvAr3oM ko banda nahIM kara skte| dasaveAliyaM kA kathana hai--kavADaM No pnnollekhaa| dUsarI bAta hai-ghara meM bAra-bAra Ane-jAne vAle loga kiMvAr3a ko kholate haiM yA banda karate haiM, to usase jIvoM kI virAdhanA hotI tA 1.au.vR.pR.188rAja.vR.pR.260-avidyamAnasAhAyyaH, kutIrthikapreritaH samyak tvAvicalanaM prati na prsaahaayympeksste| 2. bh.vR.2|64-ttr devA-vaimAnikAH 'asure'ti asurakumArAH 'nAga'tti nAgakumArAH, ubhaye'pyamI bhavanapativizeSAH, 'suvaNNa'tti sadvarNAH jyotiSkAH yakSarAkSasakiMnarakiMpuruSAH vyantaravizeSAH 'garula tti garuDadhvajAH suparNa kumArAH bhavanapativizeSAH gandharvA mahoragAzca vyntrvishessaaH| 3. vahI,264-asthIni ca kIkasAni mijA ca tanmadhyavartI dhAtu- rasthimijAstAH premAnurAgeNa-sarvajJapravacanaprItirUpakusumbhAdirAgeNa raktA iva raktA yeSAM te tathA, athavA'sthimijAsu jinazAsanagatapremAnurAgeNa raktA ye te tthaa| 4. draSTavya,sUya.212171 kA ttippnn| 5. bh.vR.2|64-'uusiyphlih'tti uzitam-unnataM sphaTikamiva sphaTikaM citaM yeSAM te uzitasphaTikAH maunIndrapravacanAvAptyA parituSTamAnasA ityartha iti vRddhavyAkhyA, anye tvAhuH-uDritaH-argalAsthAnAdapanIyo/kRto na tirazcInaH kapATapazcAbhAgAdapanIta ityarthaH, parighaH-argalA yeSAM te uzitaparidhAH athavozito-gRhadvArAdapagataH paridho yeSAM te uzitaparidhAH, audAryAtizayAdatizayadAnadAyitvena bhikSukANAM gRhapravezanArtha manargalitagRhadvArA ityrthH| 6. vahI,2164-'avaMguyaduvAre ti aprAvRtadvArAH kapATAdibhirasthagita gRhadvArA ityarthaH, saddarzanalAbhena na kuto'pi pASaNDikAd bibhyati, zobhanamArgaparigraheNodghATazirasastiSThantIti bhAva iti vRddhvyaakhyaa| anye tvAhuH -bhikSukapravezArthamaudAryAdasthagitagRhadvArA ityarthaH / 7. dsve.511118|| Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 267 za.2: u.5: sU.64 hai| ataH zrAvaka AgaloM ko UMcA kara apane ghara ke mukhya dvAra ke rogoM para candramA kA asara hotA hai| pUrNimA tathA amAvasyA ke ko tathA koThe Adi ke kiMbAr3a ko sadA khulA rakhate haiN|' dina candramA kA sarvAdhika prabala prabhAva hotA hai|" antaHpura aura dUsaroM ke.....praveza karane vAle vRttikAra ne isake bhagavatI tathA jIvAjIvAbhigame meM batAyA hai ki lavaNa samudra tIna artha kie haiM-zrAvaka apanI dhArmikatA ke kAraNa itanA caturdazI, aSTamI, pUrNimA yA amAvasyA aura pUrNimA ko vizvasanIya ho jAtA hai ki usakA antaHpura aura paraghara meM praveza atireka-atireka bar3hatA hai aura ghaTatA hai / abhimata hai, binA rokaToka ho sakatA hai| isakA dUsarA artha hai ki lagatA hai, isIlie bhagavatI meM jaina zrAvakoM ke lie caturdazI, unake antaHpura aura ghara meM ziSTa jana kA praveza sammata hai| isake aSTamI, pUrNimA yA amAvasyA ko kevala dharma kI ArAdhanA karane kA dvArA unakI IrSyA-mukta pravRtti kI sUcanA dI gaI hai| tIsarA artha hai vidhAna kiyA gayA hai| ina dinoM meM upavAsa ko nirjala karanA ki unhoMne antaHpura aura paraghara meM jaise-taise praveza karanA varjita caahie| zarIra meM jala-tattvoM kI adhika vRddhi na ho, isIlie nirjala kiyA hai| inameM pahalA artha adhika prAsAMgika hai| upavAsa kA vidhAna kiyA gayA hai| uttarakAla meM parva-tithiyoM meM caturdazI, aSTamI.....anupAlana karanevAle zramaNopAsakoM ke / hariyAlI kA varjana karane kI paramparA pracalita huii| lie aSTamI, caturdazI, amAvasyA aura pUrNimA ko pratipUrNa parva-tithiyoM meM jo upavAsa kiyA jAtA hai vaha pauSadhopavAsa pauSadhopavAsa karane kA ullekha mahatvapUrNa hai| pratipUrNa pauSadhopavAsa kahalAtA hai| parva-tithiyoM meM eka dina-rAta AhAra, zarIra-satkAra karane vAle caturvidha AhAra kA pratyAkhyAna karate haiM, upavAsa meM jala Adi kA tyAga kara brahmacarya-pUrvaka jo dharmArAdhanA kI jAtI hai, use bhI nahIM lete| pUre dina aura rAta dharma kI ArAdhanA meM lIna rahate 'pratipUrNa pauSadha' kahA jAtA hai| vizeSa jAnakArI ke lie uttarAyaNANi, 5 / 23 kA TippaNa jyotiSa-zAstra, zarIra-zAstra aura vijJAna ke sandarbha meM yadi hama draSTavya hai| inakA samAdhAna khojeM, to sahI samAdhAna mila sakatA hai| auSadha-vaha davA jisameM eka hI dravya ho| zarIra-zAstra ke anusAra hamAre zarIra meM bahattara pratizata pAnI hai| pAnI kA saMbandha candramA se hai| bhaiSajya-vaha davA jisameM aneka dravyoM kA mizraNa ho| jyotiSa-zAstra meM mana kA kAraka candramA hai| candramA ke AdhAra zIla-zIla zabda zIla-samAdhau dhAtu se niSpanna huA hai| para hI jyotiSI jAtaka ke mana kI sthiti kA vizleSaNa karate haiN| isakA artha hai 'samAdhAna' / Agama ke vyAkhyA-sAhitya meM isake aneka artha kie gae haiN| zrAvaka ke bAraha vratoM meM pAMca aNuvrata haiM, zeSa "candramA hamArI pRthvI kA nikaTavartI graha hai| pRthvI para sthita sAta zIlavrata kahalAte haiN| pAnI para usakA sarvAdhika prabhAva par3atA hai| candra-divasa ke anusAra yahAM 'guNa' zabda kA prayoga prathak kiyA gayA hai, isalie samudra meM jvAra-bhATe kA samaya badalatA rahAtA hai| 'zIla' zabda ke dvArA cAra zikSAvrata grahaNIya haiN| "zukla pakSa kI paJcamI, aSTamI, ekAdazI, caturdazI, pUrNimA tathA kRSNa pakSa kI paJcamI, aSTamI, ekAdazI, caturdazI aura zIla-cAra shikssaavrt| amAvasyA ke dina candramA pRthvI aura zarIra ke ThIka sAmane AtA vrata-pAMca annuvrt| hai| usa samaya samudra aura hamAre zarIra kA pAnI uchAla mAratA hai| guNa-tIna guNavrata / ina parva-tithiyoM meM idhara zarIra kA pAnI uchAla mAratA hai, udhara harI vRttikAra ne zIlavrata kA artha aNuvrata kiyA hai|" vanaspati jisameM nabbe pratizata pAnI hotA hai, kA sevana karane se viramaNa yathocita rAga Adi kI nivRtti, indriya-viSayoM kA zarIra meM jala-tattvoM kI vRddhi ho jAtI hai aura agni-tattva manda par3ane yathAzakya prityaag| se zarIra meM vAyu-roga bar3hatA hai| vAyu jaba mastiSka meM pahuMcatA hai| to usake kAraNa manuSyoM meM unmAda utpanna hotA hai| pratyAkhyAna namaskAra-sahitA, pauruSI Adi kA sNklp| "zikAgo ke eka vaijJAnika ne siddha kiyA hai ki mastiSka pauSapa-parva-dina meM vizeSa anuSThAna yA ArAdhanA karanA / 1. sUtra.cU.pR.368,366; draSTavya, suuy.2|2172 kA ttippnn| 2. bh.v.2|64-'ciytto'tti lokAnAM prItikara evAntaHpure vA gRhe vA pravezo yeSAM te tathA, atidhArmikatayA sarvatrAnAzaGkanIyAsta ityarthaH / anyetvAhuH-- 'ciyatto'tti nAprItikaro'ntaHpuragRhayoH praveza:-ziSTajanapravezanaM yeSAM te tathA, anIrSyAlutApratipAdanaparaM cetthaM vizeSaNamiti / athavA 'ciyatto'tti tyaktontaHpuragRhayoH parakIyayoryathAkathaJcitpravezo yaiste tathA / 3. tandurustI Apake hAtha meM (ekyuprezara paddhati),pR.74 se 76 / 4. (ka) bh.3|152-lvnnsmudde cAusamuddiThThapuNNamAsiNIsu atirege vahui vA? hAyai vA ? (kha) jiivaa.3|26 evaM khalu goyamA lavaNasamudde cAuddasaTTamuddiTTa puNNamAsiNIsu atiregaM atiregaM vahati vA hAyati vaa| 5. draSTavya, abhidhAna rAjendra koza, 'zIla' zabda / 6. caaritrsaar,13|6-"gunnvrttryN zikSAvratacatuSTayaM shiilsptkmityucyte|" ___ draSTavya, jainendra siddhAnta koza, 'zIla' zabda / 7. bh.vR.2|64-shiilvrtaani-annuvrtaani / Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.2: u.5: sU.65 bhagavaI 65. teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM pAsAvacijA tasmin kAle tasmin samaye pArthApatyIyAH 65.'usa kAla aura usa samaya pAzrthApatyIya sthavira therA bhagavaMto jAtisaMpanA kulasaMpannA sthavirAH bhagavantaH jAtisampannAH kulasampannAH bhagavAn, jo jAtisampanna, kulasampanna, balasampanna, balasaMpannA rUvasaMpannA viNayasaMpannA nANa- balasampannAH rUpasampannAH vinayasampannAH jJAna- rUpasampanna, vinayasampanna, jJAnasampanna, darzanasampanna, saMpannA saNasaMpanA carittasaMpatrA lajjAsaMpanA sampannAH darzanasampannAH cAritrasampannAH lajA- cAritrasampanna, lajjAsampanna, lAdhavasampanna, ojalAghavasaMpannA oyaMsI teyaMsI vacaMsI jasaMsI / sampatrAH lAghavasampannA ojasvinaH tejasvinaH svI, tejasvI, varcasvI, yazasvI, krodhajayI, mAnajiyakohA jiyamANA jiyamAyA jiyalobhA varcasvinaH yazasvinaH jitakrodhAH jitamAnAH jayI, mAyAjayI, lobhajayI, nidrAjayI, jitejiyaniddA jiiMdiyA jiyaparIsahA jIvi- jitamAyAH jitalobhAH jitanidrAH jitendriyAH ndriya, parISahajayI, jIne kI AzaMsA aura mRtyu yAsa-maraNa-bhayavippamukkA tavappahANA guNa- jitaparISahAH jIvitAzA-maraNa-bhayavi- ke bhaya se mukta, tapapradhAna, guNapradhAna, karaNappahANA karaNappahANA caraNappahANA nigga- pramuktAH tapaHpradhAnAH guNapradhAnAH karaNa- pradhAna, caraNapradhAna, nigrahapradhAna, nizcayapradhAna, happahANA nicchayappahANA maddavappahANA pradhAnAH caraNapradhAnAH nigrahapradhAnAH nizcaya- mArdavapradhAna, ArjavapradhAna, lAghavapradhAna, kSamAajjavappahANA lAghavaSpahANA khaMtippahANA pradhAnAH mArdavapradhAnAH ArjavapradhAnAH lAghava- pradhAna, muktipradhAna, vidyApradhAna, mantrapradhAna, muttippahANA vijAppahANA maMtappahANA pradhAnAH kSAntipradhAnAH muktipradhAnAH vidyA- vedapradhAna, brahmapradhAna, nayapradhAna, niyamapradhAna, veyappahANA baMbhappahANA nayappahANA niya- pradhAnAH mantrapradhAnAH vedapradhAnAH brahma- satyapradhAna, zaucapradhAna, cAruprajJa, pavitra hradaya mappahANA sacappahANA soyappahANA cAru- pradhAnAH nayapradhAnAH niyamapradhAnAH satya- vAle, nidAnarahita, utsukatArahita, AtmonmukhI paNNA sohI aNiyANA appassuyA pradhAnAH zaucapradhAnAH cAruprajJAH zodhinaH bhAvadhArA vAle, suzrAmaNya meM rata, prazna kA yathArtha abahillesA susAmaNNarayA acchidda- anidAnAH alpotsukAH abahirlezyAH suzrA- uttara dene vAle, kutrikApaNatulya, bahuzruta aura pasiNavAgaraNA kuttiyAvaNabhUyA bahussuyA maNyaratAH acchidrapraznavyAkaraNAH kutri- bahuta parivAra vAle haiM, ve pAMca sau anagAroM ke bahuparivArA paMcahi aNagArasaerhi saddhiM kApaNabhUtAH bahuzrutAH bahuparivArAH paMcabhiH sAtha sa-parivRta hokara anukrama se parivrajana karate saMparikhaDA ahANupudi caramANA gAmANugAma anagArazataiH sArddha saMparivRtAH yathAnupUrvi hue eka grAma se dUsare grAma meM ghUmate hue sukhapUrvaka dUijamANA suhaMsuheNaM viharamANA jeNeva carantaH grAmAnugrAmaM davantaH sukhaMsukhena viharaNa karate hue jahAM tuMgikA nagarI hai, jahAM tuMgiyA nagarI jeNeva puSphavaie ceie teNeva viharantaH yatraiva tuGgikA nagarI yatraiva puSpa- puSpavatika caitya hai, vahAM Ae aura Akara pravAsauvAgacchaMti, uvAgacchittA ahApaDirUvaM vatikaH caityaH tatraiva upAgacchanti, upAgamya -yogya sthAna kI anumati lekara saMyama aura tapa oggahaM ogiNhittA NaM saMjameNaM tavasA yathApratirUpam avagraham avagRhya saMyamena se apane Apako bhAvita karate hue raha rahe haiN| appANaM bhAvamANA viharati // tapasA AtmAnaM bhAvayantaH viharanti / bhASya 1. sUtra 65 prastuta sUtra meM sthavira kI vizeSatAoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| inase muni ke bahu-AyAmI vyaktitva kA paricaya ho jAtA hai| zabda-vimarza sthvir-shrutvRddh| jAtisampana-uttama maatRpkssvaalaa| kulasampanna-uttama pitRpkssvaalaa| lajjAsampana-lAja athavA saMyama se sampanna / ' lAghavasampanna-alpa upkrnn-yukt| gaurava kA tyAga krnevaalaa|' ojasvI-manobala se yukt| tejasvI zarIra-prabhA se yukt| varcasvI-viziSTa prbhaav-yukt| yazasvI khyaatimaan| vRttikAra ne vaccaMsI kA vaikalpika artha 'vacasvI' (viziSTa vacana yukta) bhI kiyA hai| guNapradhAna--'guNa' zabda kA prayoga aneka arthoM meM hotA hai / vRttikAra ne isakA artha saMyama-guNa kiyA hai| dazavakAlikacUrNi meM isakA artha 'caritra-rakSA ke lie kI jAnevAlI bhAvanA' hai| caraNapradhAna karaNapradhAna-draSTavya bha.2152 kA bhaassy| 1. bh.vR.2|6 lajjA-prasiddhA saMyamo vaa|| 2. vahI,26 lAghavaM dravyato'lpopadhitvaM bhAvato gaurvtyaagH| 3. vahI,za6-'oyaMsI'ti ojasvino mAnasAvaSTambhayuktAH 'teyaMsI'ti teja- svinaH zarIraprabhAyuktAH vayaMsI'ti varcasvinaH' viziSTaprabhAvopetAH 'vacasvino vA' viziSTavacanayuktAH 'jasaMsI'ti khyAtimantaH anusvArazcaiteSu prAkRtatvAt / 4. vhii,2|6 guNAzca sNymgunnaaH| 5. dazavai.ji.cU.pR.370-guNA tesiM sArakkhaNanimittaM bhaavnnaao| Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 266 nigrahapradhAna -- nigraha kA zAbdika artha hai niSedha aura niyantraNa | anAcAra kA niSedha karanA aura apane indriya tathA mana kA niyantraNa karanA--ye donoM artha yahAM saMgata ho sakate haiN| vRttikAra ne isakA artha anyAyakArI ko daNDa denA kiyA hai / ' nizcayapradhAna 1. avazyakaraNIya kA saMkalpa, 2. tattva kA nirNaya / mArdavapradhAna - ArjavapradhAna kyA ye 'jitamAna' aura 'jitamAya' ke punarukta nahIM hai ? isa prazna kA vRttikAra ne bahuta acchA samAdhAna diyA hai| unake anusAra mAna aura mAyA ko jItane kA artha hai --mAna aura mAyA ke udaya ko viphala kara denaa| jabaki 'mArdavapradhAna' tathA 'ArjavapradhAna' ke dvArA mAna aura mAyA ke 'udaya ke abhAva kI sUcanA dI gaI hai / ' lAghavapradhAna- lAghava kA artha hai-- kriyA kI dakSatA / vidyApradhAna maMtrapradhAna --- vidyA -- jisakI adhiSThAtrI devI ho / maMtra jisakA adhiSThAtA deva ho / ' abhayadevasUri ne vidyA aura maMtra ke vaikalpika artha bhI die haiM-- jo sAdhanA sahita ho, vaha vidyA aura jo sAdhanA -rahita ho, vaha maMtra / vedapradhAna aupapAtika vRtti meM veda ke do artha milate haiM--Agama tathA RRgveda Adi veda / brahmapradhAna--brahma ke do artha haiM -- vasti nirodha tathA kuzala 66. tae NaM tuMgiyAe nayarIe siMghADaga-tigacaukka-caccara-caummuha- mahApaha-pahesu jAva egadisAbhimuhA nijjAyaMti / 1. bha.jo. 1 / 42 / 16 nigraha-pradhAna jeha, daMDa anyAya karai jsuN| anAcAra seveha tAsa niSedhI daMDa diyai // 2. bha. bR. 2/65 nigrahaH anyAyakAriNAM daNDaH / 3. vahI, 265 nizcayaH - avazyaMkaraNAbhyupagamastattvanirNayo vA / 4. vahI, 265 nanu jitakrodhAditvAnmArddavAdipradhAnatvamavagamyata eva tatkiM mArdavetyAdinA ? ucyate, tatrodayaviphalatoktA, mArdavAdipradhAnatve tUdayAbhAva eveti / 5. vahI, 265 lAghavam kriyAsu dakSatvam / 6. bha.jo. 1 / 42 / 24-26 vidyA karI pradhAna, te prajJaptI Adi kari / devI sAdhana jAna, akSara anukerDe tikA // maMtre karI pradhAna, hariNagameSI pramukha hI / adhiSThita suvidhAna, teha taNA piNa jANamuni / / athavA vidyA soya, sAdhanA karI sahita je| maMtra jiko avaloya, sAdhanA karI rahita te // 7. jJAtA.vR. pa. 8 vidyAH prajJaptyAdidevatAdhiSThitA varNAnupUrvyaH, maMtrAH anusstthaan| bhASya / 10 11 nayapradhAna naigama Adi sAta naya athavA nIti / niyama- nAnA prakAra ke abhigraha / zauca-anavadya AcAra / " za. 2: u.5: sU. 65,66 cAruprajJa - prajJA kA artha hai-- zrutanirapekSa jJAna antardRSTi / pavitra hRdaya vAlA..... suzrAmaNya meM rata -- dekheM, bha. 2 / 55 kA tasyAH tuGgikAyAH nagaryAH zRGgATaka-trikacatuSka- catvara-caturmukha-mahApatha-patheSu yAvat ekadizAbhimukhAH niryAnti / nizchidra praznavyAkaraNa- vyAkaraNa kA artha hai--uttara yA vyAkhyA / nizchidra kA artha hai-- nirdoss| jisameM prazna ke uttara yA vyAkhyA kI zakti nirdoSa hotI hai athavA tatkAla uttara dene kI zakti hotI hai, vaha nizchidra prazna vyAkaraNavAlA hotA hai| 13 kutrikApaNabhUta 'kutrikApaNa eka viziSTa dukAna kA nAma hai / Agama - sAhitya meM isakA aneka bAra ullekha huA hai| bhagavAn mahAvIra ke yuga meM isa prakAra kI aneka dukAneM hone kA ullekha milatA hai| kuttiya ke saMskRta rUpa do milate hai-- kutrika aura kutrija / jisa dukAna meM svarga, manuSyaloka aura pAtAla ina tInoM meM hone vAlI sabhI vastueM milatI haiM, use 'kutrikApaNa' kahA jAtA hai| jisameM dhAtu, jIva aura mUla (jar3a) - ye tInoM prakAra ke padArtha milate haiM, use 'kutrijApaNa' kahA jAtA hai| sthavira samIhita artha-sampAdana se yukta athavA kala guNoM se yukta the; isalie unakI kutrikApaNa se tulanA kI gaI hai| 66. usa tuMgikA nagarI ke zRGgATakoM, tirAhoM, caurAhoM, cauhaTToM, cAra dvAra vAle sthAnoM, rAjamArgoM aura mArgoM para yAvat nAgarika jana eka hI dizA ke abhimukha jA rahe haiN| hariNegamiSyAdidevatAdhiSThitAstA eva athavA vidyA sasAdhanA, sAdhanarahitAH maMtrAH / 8. (ka) au.vR. pR. 63 vedAH AgamAH RgvedAdayo vA / (kha) bha.jo. 1 / 42 / 27- veda karI supradhAna, Agama cihuM vedajJa vA / 6. rAja.vR. pR. 283 -- brahmacaryaM vastinirodhaH sarvameva vA kuzalAnuSThAnam / 10. (ka) vahI, pR. 283 - nayA naigamAdayaH sapta pratyekaM zatavidhAH / (kha) au.vR. pR. 62 nayA nItayaH / 11. rAja.vR. pR. 283 niyamA vicitrA abhigrahavizeSAH / 12. rAja. bR. pR. 283 dravyato nirlepatA, bhAvato'navadyasamAcAratA / 13. bha.jo. 1 / 42 / 35 / 14. (ka) bha. vR. 2 / 65 kutrikaM svargamartyapAtAlalakSaNaM bhUmitrayaM tatsaMbhavaM vastvapi kutrikaM tatsampAdaka ApaNo haTTaH kutrikApaNastadbhUtAH samIhitArthasampA - danalabdhiyuktatvane sakalaguNopetatvena vA tadupamAH / (kha) alpaparicita zabdakoza --athavA dhAtujIvamUla lakSaNebhyastribhyojAtaM trijaM sarvamapi vastvityarthaH, kau-- pRthivyAM trijamApaNayati -- vyavaharati yatra haTTe saH kutrijApaNaH / Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.2: u.5: sU.66,67 270 bhagavaI ranti / bhASya 1. zRGgATakoM ..... mArgoM 'zRMgATaka' ityAdi padoM ke lie draSTavya hai-bh.2|30 kA bhaassy| 67. tae NaM te samaNovAsayA imIse kahAe tataH te zramaNopAsakAH anayA kathayA 67. ve zramaNopAsaka isa kathA ko sunakara hRSTa-tuSTa laTThA samANA haTThatuTUThacittamANaMdiyA labdhArthAH santaH hRSTatuSTacittAH AnanditAH cittavAle, Anandita, nandita, prItipUrNa mana vAle, gaMdiyA pIimaNA paramasomaNassiyA harisa- nanditAH prItimanasaH paramasaumanasthitAH harSa- parama saumanasya-yukta aura harSa se vikasvara vasavisappamANahiyayA aNNamaNNaM sadAti, vazavisarpahRdayAH anyonyaM zabdayanti, zabda- hRdayavAle ho ge| ve paraspara eka dUsare ko saddAvettA evaM vayAsI evaM khalu devA- yitvA evamavAdiSuH-evaM khalu devAnupriyAH! sambodhita kara isa prakAra bole-devAnupriyo ! guppiyA ! pAsAvacijA therA bhagavaMto pArdhApatyIyAH sthavirA bhagavantaH jAti- ___pArdhApatyIya sthavira bhagavAn jo jAtisampanna haiM jAtisaMpannA jAva ahApaDirUvaM oggahaM sampannAH yAvad yathApratirUpaM avagraham ava- yAvat pravAsa-yogya sthAna kI anumati lekara saMyama ogiNhittA NaM saMjameNaM tavasA appANaM gRhya saMyamena tapasA AtmAnaM bhAvayantaH viha- aura tapa se apane Apa ko bhAvita karate hue bhAvamANA vihrNti| taM mahAphalaM khalu devANuppiyA ! tahArUvANaM tat mahAphalaM khalu devAnupriyAH ! tathArUpANAM devAnupriyo ! tathArUpa sthavira bhagavAn ke therANaM bhagavaMtANaM nAmagoyassa vi savaNa- sthavirANAM bhagavatAM nAmagotrasyApi zravaNa- nAma-gotra kA zravaNa bhI mahAna phaladAyaka hai, phira yAe, kimaMga puNa abhigamaNa-vaMdaNa- sya, kimaMga punaH abhigamana-vandana- abhigamana, vandana, namaskAra, pratipRcchA aura namaMsaNa-paDipucchaNa-paJjuvAsaNayAe ? ega- namasyana-pratipracchana-paryupAsanayAH ? eka- paryupasanA kA kahanA hI kyA ? eka bhI Arya ssa vi Ariyassa ghammiyassa suvayaNassa syApi Aryasya dhArmikasya suvacanasya zravaNa- dhArmika suvacana kA zravaNa mahAn phaladAyaka hai savaNayAe, kimaMga puNa viulassa aTThassa sya, kimaMga punaH vipulasya arthasya grahaNasya? phira vipula artha-grahaNa kA kahanA hI kyA ? gahaNayAe ? taM gacchAmo NaM devANuppiyA! tad gacchAmaH devAnupriyAH ! sthavirAn bhagavataH isalie devAnupriyo ! hama caleM, sthavira bhagavAn there bhagavaMte vaMdAmo namasAmo sakAremo vandAmahe namasyAmaH satkArayAmaH sammAnayAmaH ko vandana-namaskAra kareM, satkAra-sammAna kreN| ve sammANemo kallANaM maMgalaM devayaM ceiyaM kalyANaM maMgalaM daivataM caityaM paryupAsmahe / etat / kalyANakArI haiM, maMgala, deva aura prazasta cittavAle pjuvaasaamo| evaM Ne pecabhave ihabhave ya naH pretyabhave ihabhave ca hitAya sukhAya kSamAya haiM, unakI paryupAsanA kareM / yaha hamAre parabhava hiyAe suhAe khamAe nisseyasAe niHzreyase AnugAmikatvAya bhaviSyati iti aura ihabhava ke lie hita, sukha, kSama, niHzreyas ANugAmiyattAe bhavissati iti kaTu kRtvA anyonyasya antike etadarthaM prati- aura AnugAmikatA ke lie hogaa| aisA aNNamaNNassa aMtie eyamaDheM paDisuNeti, zRNvanti, pratizrutya yatraiva svakAni-svakAni socakara ve paraspara, isa viSaya kI pratijJA karate paDisuNettA jeNeva sayAI-sayAI gihAI gRhANi tatraiva upAgacchanti, upAgamya snAtAH haiM, pratijJA kara jahAM apane-apane ghara haiM, vahAM teNeva uvAgacchaMti, uvAgacchittA pahAyA kRtabalikarmANaH kRtakautuka-maMgala-prAya- Ate haiM, vahAM Akara unhoMne snAna kiyA, kayabalikammA kayakouya-maMgala-pAya- cittAH zuddhapravezyAni maMgalAni vastrANi balikarma' kiyA, kautuka' (tilaka Adi), chittA suddhappAvesAI maMgallAI vatthAI pavara pravaraM parihitAH alpamahAbhiraNAlaMkRta- maMgala (dadhi, akSata Adi) aura prAyazcitta parihiyA appamahagyAbharaNAlaMkiyasarIrA zarIrAH svakebhyaH-svakebhyaH gRhebhyaH prati- kiyA, zuddha pravezya' (sabhA meM pravezocita) saehi-saehiM gihehito paDinikkhamaMti, niSkAmanti, pratiniSkramya ekataH milanti, mAMgalika vastroM ko vidhivat phnaa| alpabhAra paDinikkhamittA egayao melAyaMti, melA- militvA pAdavihAracAreNa tuGgikAyAH nagaryAH aura bahumUlya vAle AbharaNoM se zarIra ko alaMkRta yittA pAyavihAracAreNaM tuMgiyAe nayarIe madhyamadhyena nirgacchanti, nirgamya yatraiva kiyaa| (isa prakAra saJjita hokara ve) apane-apane majhamajheNaM niggachaMti, niggacchittA jeNeva puSpavatikaH caityaH tatraiva upAgacchanti, upA- gharoM se nikalakara eka sAtha milate haiN| eka sAtha puSphavatie ceie teNeva uvAgacchaMti, uvA- gamya sthavirAn bhagavataH paMcavidhena abhi- milakara paidala calate hue tuMgikA nagarI ke gacchittA there bhagavaMte paMcaviheNaM abhigameNaM ___ gamena abhigacchanti, (tad yathA-1. saci- bIcobIca nirgamana karate haiM, nirgamana kara jahAM abhigacchaMti, (taM jahA-1. sacittANaM ttAnAM dravyANAM vyutsarjanatayA 2. acittAnAM puSpavatika caitya hai, vahAM Ate haiM, vahAM Akara davvANaM viosaraNayAe 2. acittANaM dravyANAM ca vyutsarjanatayA 3. ekazATikena / pAMca prakAra ke abhigamoM se sthavira bhagavAn ke davvANaM aviosaraNayAe 3. egasADieNaM uttarAsaMgakaraNena 4. cakSuHsparza aMjali- pAsa jAte haiN| (jaise- 1.sacitta dravyoM ko uttarAsaMgakaraNeNaM 4. cakkhupphAse aMjali- pragraheNa 5. manasaH ekatvIkaraNena) yatraiva chor3anA 2. acitta dravyoM ko chor3anA, 3. eka ppaggaheNaM 5. maNaso egattIkaraNeNaM) jeNeva sthavirAH bhagadhantaH tatraiva upAgacchanti, upA- zATakavAlA uttarAsaMga karanA 4. dRSTipAta hote Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 271 za.2: u.5: sU.67 therA bhagavaMto teNeva uvAgacchaMti, uvAgacchittA tikkhutto AyAhiNa-payAhiNaM kareMti, karettA vaMdaMti namasaMti, vaMdittA namaMsittA tivihAe pajuvAsaNAe pajuvAsaMti // gamya triH AdakSiNa-pradakSiNAM kurvanti, kRtvA vandante namasyanti, vanditvA namasthitvA trivi- dhayA paryupAsanayA paryupAsate / hI baddhAjali honA 5. mana ko ekAgra karanA) jahAM sthavira bhagavAna haiM vahAM Ate haiN| Akara dAyIM ora se prArambha kara tIna bAra pradakSiNA karate haiN| pradakSiNA kara vandana-namaskAra karate haiN| vandana-namaskAra kara tIna prakAra kI paryupAsanA ke dvArA paryupAsanA karate haiN| bhASya 1.hita....AnugAmikatA hita Adi padoM ke lie draSTavya hai-bh.2|30 kA bhASya / 2. balikarma yaha snAna ke anantara kI jAnevAlI kriyA hai| vRttikAra ne isakA artha apane gRha-devatA kI pUjA kiyA hai|' nizISabhASya-cUrNi meM cAvala Adi se alpanA karane ko balikarma kahA gayA hai|' aMguttaranikAya meM bali ke pAMca prakAra nirdiSTa haiM 1. jJAtibali 2. atithibali 3. pUrvapretabali 4. rAjabali 5. devtaa-bli| manusmRti meM bhI baliprakaraNa meM maharSi, pitara, deva, bhUta aura atithi-ina pAMca prakAroM kA nirdeza milatA hai|' bali kA artha pUjA hai, kintu snAna ke pazcAt balikarma kA artha ghaTita nahIM hotaa| puSkariNI meM snAna kiyA, vahAM bhI balikarma karane kA ullekha hai| vahAM kuladevatA kI pUjA kaise ho sakatI hai? yahAM 'bali' kA artha 'jalAJjali' denA ho sakatA hai| isakA dUsarA artha-'lalATa para rekhA khIMcanA' bhI kiyA jA sakatA hai| jayAcArya ne 'balikarma' zabda kI vistRta mImAMsA kI hai|" 3. kautuka 'kautuka' zabda kutUhala, utsava, apacaya Adi aneka arthoM meM prayukta hotA hai| vRttikAra ne isakA artha kAjala kA tilaka kiyA hai| dRSTidoSa Adi se bacane ke lie kAjala kA tilaka karane kI prathA thii| zAntyAcArya ne isakA artha 'lalATa se muzala kA sparza karavAnA kiyA hai| draSTavya, uttarajjhayaNANi, 22 | 6 kA ttippnn| kautuka ke artha meM kouhala zabda kA bhI prayoga milatA hai| usakA artha hai putra-prApti ke lie snAna Adi krnaa|' saubhAgya Adi ke nimita snAna karanA yA karavAnA kautuka kahalAtA hai|" ra sarasoM, dahI, akSata, dUrvA, aMkura Adi kA prayoga karane ko maMgala kahA jAtA hai| 5. prAyazcitta kautuka aura maMgala ye cakSudoSa Adi ke nivAraNa ke lie kiye jAte haiN| isalie kautupha aura maMgala kA prayoga prAyazcitta kahalAtA hai| vRttikAra ne eka matAntara kA ullekha kiyA hai| usake anusAra pAdachupta pATha vyAkhyAta hotA hai| tAtparyArtha meM koI maulika antara nahIM hai| hai| isalie kauturmAntara kA ullekha kA koI maulika 1. bh.v.2|67-'kyblikmm'tti snAnAnantaraM kRtaM balikarma yaiH svagRhadevatAnAM te tthaa| 2. nizItha bhA.gA.204 kI cU.-balikaraNaMkUrA tiNA blikddaa| 3. aMguttaranikAya,paJcaka nipAto, muNDarAjavaggo, AdiyasuttaM, 5 / 5 / 1, pR.311 ---puna ca paraM,gahapati, AriyasAvako uTThAnaviriyAdhigatehi bhogehi bAhAbalaparicitehi....paJcabaliM kattA hoti| AtibaliM, atithibaliM, pubbapetabaliM, rAjabaliM, devatAbaliM-ayaM caturtho bhogAnaM Adiyo / 4. manusmRti,3/0 RSayaH pitaro devA, bhUtAnyatithayastathA / AzAsate kuTumbibhyastebhyaH kArya vijAnatA / / 5. naayaa.1|2|14| 6. ApTe,--balikriyA line on the forehead. 7. bh.jo.114311-46| 8. bh..2|67 kautukAni-paSItilakAdIni / 6. uttarA.vR.vR.pa.460 kautukAni lalATasya muzalasparzanAdIni / 10. (ka) uttr.20|45 je lakkhaNaM suviNa pauMjamANe, nimittakoUhala sNpgaaddhe| (kha) uttarA.bR.vR.pa.476 -kautukaM ca apatyAdyarthaM svapanAdi / 11. sthA.vR.pa.261-rakSAdikaraNena kautukakaraNena-saubhAgyAdinimittaM parastra panakAdikaraNeneti / 12. bh.vR.2|67-mNglaani tu siddhArthakadadhyakSatadUrvAkurAdIni / 13. vhii,2|7-'kykouymNglpaaycchitt'tti kRtAni kautukamaMgalAnyeva prAyazcittAni duHsvapnAdivighAtArthamavazyakaraNIyatvAdyaiste tathA / anye tyAhuH -'pAyacchitta'tti pAdena pAde vA chuptAzcakSurdoSaparihArArtha pAdacchuptAH kRta-- kautukamagaMlAzca te pAdacchuptAzceti vigrahaH / Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za. 2: u.5H sU.67-100 6. zuddha pravezya vRttikAra ne isake (suddhapyAvesa ke) do saMskRta rUpa die haiM- zuddhAtmavaiSya aura shuddhprveshy| zuddhAtmavaiSya kA artha hai-zuddha AtmA ke lie veSocita / zuddhapravezya kA artha hai- sabhApravezocita veza / ' pratipatti, vinayapratipatti, vinayavidhi kA samAcaraNa - ye gati paraka artha haiN| prastuta prakaraNa meM abhigamana kA artha vinaya kI pratipatti hai| usake pAMca aMga hote haiM, jinakA sUtra meM ullekha hai / inameM pahale do haiM 1. sacitta dravya kA vyutsarga 68. tae NaM te perA bhagavaMto tesiM samagovAsayANaM tIse mahaimahAliyAe mahaccaparisAe cAujjAmaM dhammaM parikaheMti, taM vastra AdikA tyAga na karanA svAbhAvika hai--usakA abhigamana ke aMga ke rUpa meM ullekha kisa lie Avazyaka hai ? yaha prazna sahaja hI ubharatA hai / jJAtA kI vRtti meM abhayadevasUri neM eka vaikalpika pATha kA ullekha kiyA hai| usakA artha hai chatra, cAmara Adi kA 7. pravara yaha kriyAvizeSaNa vibhaktirahita pada hai / vRttikAra ne paurAI vyutsrg| yaha caikalpika pATha aura usakA artha saMgata pratIta hota -- isa pAThAntara kA ullekha kiyA hai| 8. abhigamoM abhigama ke jJAnaparaka aura gamanaparaka donoM prakAra ke artha hote haiN| abhigama--jJAna, vistRta bodha aura bodhilAbha-ye jJAnaparaka artha haiN| jahA savvAo pANAivAyAo veramaNaM, savvAo musAvAyAo veramaNaM, savvAo adiSNAdANAo veramaNaM, savvAo bahiddhAdANAo veramaNaM // 66. taNaM te samaNovAsayA verANaM bhagavaMtANaM aMtie dhammaM socA nisamma haTThatuTThA jAva harisavasavisappamANahiyayA tikkhutto AyAhiNa-payAhiNaM kareMti, karettA evaM vayAsI saMjame NaM bhaMte ! kiMphale ? tave kiMphale ? 100. tae NaM te yerA bhagavaMto te samaNovAsae evaM vayAsI saMjame NaM ajo ! aNahayaphale, tave vodANaphale // 272 2. acita dravya kA avyutsarga yaha 'avyutsarga' zabda cintanIya hai / vRttikAra ne aviosaraNavAe kA artha 'vastra, aMgUThI Adi kA atyAga' kiyA hai| ' tataH te sthavirA: bhagavantaH teSAM zramaNopAsakAnAM tasyai mahAtimahatyai mahArcapariSade cAturyAmaM dharmaM parikathayanti tad yathA sarvasmAt prANAtipAtAd viramaNam, sarvasmAt mRSAvAdAd viramaNam, sarvasmAd adattAdAnAd viramaNam, sarvasmAd bahistAdAdAnAd viramaNam / 1. bha. vR. 2 / 67 - zuddhAtmanAM vaiSyANi - veSocitAni athavA zuddhAni ca tAni pravezyAni ca -- rAjAdisabhApravezocitAni zuddhapravezyAni / hai| prastuta prakaraNa meM 'aviosaraNayAe' pATha sahI pratIta nahIM hotA / yahAM 'a' zabda 'ca' ke artha meM prayukta hai| prAkRta vyAkaraNa ke anusAra 'ca' vyaJjana kA lopa hone para akAra zeSa rahatA hai| isakA artha hai 'api' (bhI) / isa prakAra pUre vAkya kA artha hogA-- acitta dravyoM kA bhI vyutsrg| abhigama ke samaya jaise sacitta puSpamAlAeM Adi kA vyutsarga kiyA jAtA thA, vaise hI chatracAmara Adi kA bhI sarga kiyA jAtA thaa| 6. uttarAsaMga uttarIya vastra kA vizeSa vidhi se nyAsa karanA, jisa prakAra pUjA ke samaya uttarIya oDhA jAtA hai| ' tataH te zramaNopAsakAH sthavirANAM bhagavatAm antike dharmaM zrutvA nizamya hRSTatuSTAH yAvat harSavazavisarpadhRdayAH triH AdakSiNa-pradakSiNAM kurvanti kRtvA evamavAdiSuH --saMyamaH bhadanta ! kiMphalaH ? tapaH kiMphalam ? 2. bahI, 267 vatthAI pavarAI parihiya'tti kvacid dRzyate 'vatthAI pavarapari - hiya'tti, tatra prathamapATho vyaktaH, dvitIyastu pravaraM yathA bhavatyevaM parihitAH tataH te sthavirA: bhagavantaH tAn zramaNopAsakAn evamavAdiSuH - saMyamaH AryAH ! anAnavaphalaH, tapaH vyavadAnaphalam / bhagavaI 68. ve sthavira bhagavAn una zramaNopAsakoM ko usa vizAlatama aizvaryazAlI pariSad meM cAturyAma dharma kA upadeza karate haiM, jaise-- sarvaprANAtipAta se virata honA, sarva mRSAvAda se virata honA, sarva adattAdAna se virata honA, sarva bAhya AdAna ( parigraha) se virata honA / 66. 've zramaNopAsaka bhagavAn sthaviroM ke pAsa dharma sunakara, avadhAraNa kara, hRSTa-tuSTa citta vAle ho gae yAvat harSa se unakA hRdaya vikasvara ho gyaa| ve dAyIM ora se prArambha kara tIna bAra pradakSiNA karate haiM, pradakSiNA kara isa prakAra bole--bhante! saMyama kA phala kyA hai ? tapasyA kA phala kyA hai ? pravaraparihitAH / 3. vhii,2|67 -- vastramudrikAdInAm 'aviusaraNayAe 'tti atyAgena / 4. jJAtA.vR. pa. 50 / 5. bha. vR. 2/67 uttarAsaMgaH--uttarIyasya dehe nyAsavizeSaH / 100. ve bhagavAn sthavira una zramaNopAsakoM se isa prakAra bole--Aryo ! saMyama kA phala hai anAstrava aura tapa kA phala hai vyavadAna -- nirjarA / Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 101. tae NaM te samaNovAsayA pere bhagavaMte evaM vayAsI jai NaM bhaMte ! saMjame aNahayaphale, tave vodANaphale / kiMpattiyaM NaM bhaMte! devA devaloesu uvavajjaMti ? 102. tattha NaM kAliyaputte nAmaM ghere te samaNovAsae evaM vayAsI--puvvataveNaM ajo ! devA devaloesu uvavajrjjati / tatya NaM mehile nAmaM yere te samaNovAsae evaM vayAsI--puvvasaMjameNaM ajo ! devA devaloesu uvavajjaMti / tatya NaM ANaMdarakkhie nAmaM yere te samaNovAsae evaM vayAsI-- kammiyAe ajo ! devA devaloesu uvavajraMti / tatya NaM kAsave nAmaM there te samaNovAsae evaM vayAsI--saMgiyAe ajo ! devA devaloesu uvavajaMti / puvvataveNaM, puvyasaMjameNaM, kammiyAe, saMgiyAe ajo ! devA devaloesu uvavaaMti / sacce NaM esa aTThe, no ceva NaM AyabhAvavattabvayAe // 273 tataH te zramaNopAsakAH sthavirAn bhagavataH evamavAdiSu : - yadi bhadanta ! saMyamaH anAstravaphalaH, tapaH vyavadAnaphalam / kiMpratyayaM bhadanta ! devAH devalokeSu upapadyante ? tatra kAlikaputraH nAma sthaviraH tAn zramaNopAsakAn evamavAdIt pUrvatapasA AryA ! devAH devalokeSu upapadyante / tatra mehilaH nAma sthaviraH tAn zramaNopAsakAn evamavAdIt -- pUrvasaMyamena AryAH ! devAH devalokeSu upapadyante / tatra AnandarakSitaH nAma sthaviraH tAn zramaNopAsakAn evamavAdIt -- karmitayA AryAH ! devAH devalokeSu upapadyante / tatra kAzyapaH nAma sthaviraH tAn zramaNopAsakAn evamavAdIt -- saMgitayA AryAH ! devAH devalokeSu upapadyante / pUrvatapasA, pUrvasaMyamena, karmitayA, saMgitayA AryAH ! devAH devalokeSu upapadyante / satyo'yamarthaH, no caiva AtmabhAvavaktavyatayA / bhASya 1. sUtra 66-102 prastuta prakaraNa meM bhagavAn pArzva dvArA sammata do tattvoM saMvara aura nirjarA kI carcA huI hai| bhagavAn mahAvIra ne usa do aMgavAle dharma kA samarthana kiyA hai| dharma ke do tattva haiM--saMyama aura vyavadAna / saMyama ke dvArA karma kA nirodha hotA hai aura vyavadAna ke dvArA karma kI nirjarA hotI hai| ye donoM svargotpatti ke kAraNa nahIM haiM, phira koI jIva svarga meM kaise utpanna hotA hai ? usakA koI kAraNa hai yA niSkAraNa hI paidA hotA hai ? isa prazna ke samAdhAna cAra sthaviroM ne cAra uttara die haiM- pUrva tapa, pUrva saMyaMma, karmitA aura saMgitA / ina cAroM meM eka saMgati hai| cAroM ke samavAya se eka uttara 1. (ka) bha.vR. 2 101 kaH pratyayaH kAraNaM yatra tat kiMpratyayaM ? niSkAraNameva devA devalokeSUtpadyante tapaH saMyamayoruktanItyA tadakAraNatvAdityabhiprAyaH / (kha) bha.jo. 1 / 43 / 63 saMyama sUM AvatA karma rokai, tapa sUM pUrva karma khapAya svarga taNAM kAraNa nahiM donaM, tiNa sUM niHkAraNe svarga jAya' 2. bha. vR. 2 / 102 - 'puvvataveNaM ti pUrvatapaH - sarAgAvasthAbhAvi tapasyA, vItarAgAvasthA'pekSayA sarAgAvasthAyAH pUrvakAlabhAvitvAt evaM saMyamo'pi za. 2: u.5H sU.66-102 101. ve zramaNopAsaka bhagavAn sthaviroM se isa prakAra bole--' bhante ! yadi saMyama kA phala anAsrava hai aura tapa kA phala vyavadAna hai, to deva devaloka meM kisa kAraNa se upapanna hote haiM ? 102. kAlikaputra nAmaka sthavira ne una zramaNopAsakoM se isa prakAra kahA--Aryo ! pUrvakRta tapa se deva devaloka meM upapanna hote haiN| mehila (athavA maithila) nAmaka sthavira ne una zramaNopAsakoM se isa prakAra kahA--Aryo ! pUrvakRta saMyama se deva devaloka meM upapanna hote haiN| AnandarakSita nAmaka sthavira ne una zramaNopAsakoM se isa prakAra kahA--Aryo ! karma kI sattA se deva devaloka meM upapanna hote haiN| kAzyapa nAmaka sthavira una zramaNopAsakoM se isa prakAra kahA--Aryo ! Asakti ke kAraNa deva devaloka meM upapanna hote haiN| Aryo ! pUrvakRta tapa, pUrvakRta saMyama, karma kI sattA aura Asakti ke kAraNa deva devaloka meM upapanna hote haiM / yaha artha satya hai / ahaMmAnitA ke kAraNa aisA nahIM kahA jA rahA hai| banatA hai| pUrva tapa kA artha hai--sarAga avasthA meM hone vAlA tapa aura pUrva saMyama kA artha hai-- sarAga avasthA meM honevAlA saMyama / ina do uttaroM kA tAtparyArtha yaha hai ki vItarAga saMyama aura vItarAga tapa kI avasthA meM svargotpatti ke hetubhUta AyuSya kA baMdha nahIM hotA, vaha sarAga saMyama aura sarAga tapa kI avasthA meM hotA hai| chaThe, sAtaveM guNasthAna meM hotA hai, isIlie tapa aura saMyama ke sAtha 'pUrva' zabda ko jor3A gayA hai| mukhyatayA svargotpatti ke do hetu haiM-- karmitA aura saGgitA / tapa se karma kI nirjarA hotI hai aura saMyama se karma kA nirodha hotA hai| ina donoM se AyuSya karma kA baMdha nahIM hotaa| usake baMdha ke do kAraNa haiM--karma kA astitva aura saMga (rAga) kA astitva / ' jo jIva vartamAna janma meM mukta: hone ayathAkhyAtacAritramityarthaH / tatazca sarAgakRtena saMyamena tapasA ca devatvAvAptiH, rAgAMzasya karmabandhahetutvAt / 'kampiyAe 'tti karma vidyate yasyAsI karmI tadbhAvastattA tayA karmitayA / anye tvAhuH karmmaNAM vikAraH kArmikA tayA ' kSINena karmmazeSeNa devatvAvAptirityarthaH / 'saMgiyAe 'tti so yasyAsti sa saGgI tadbhAvastattA tayA, sasaGgo hi dravyAdiSu saMyamAdiyukto'pi karma baghnAti, tataH saGgitayA devatvAvAptiriti / Aha ca- puvvatavasaMjamA hoti rAgiNo pacchimA arAgassa / rAgosaMgo vRtto saMgA kampaM bhavo teNaM // Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.2H u.5H sU.66-107 274 bhagavaI vAlA nahIM hai, usake saMsAra meM avasthita rahane yogya karma zeSa haiM, vaha punarjanma ke lie AyuSya karma kA bandha karatA hai / isa dRSTi se devatva - prApti kA eka hetu karma kA astitva banatA hai| prazna pUchA gayA-- deva ke AyuSya kA baMdha kisa karma ke udaya se hotA hai ? uttara diyA gayA vaha zarIraprayoga nAma karma ke udaya se hotA hai| karmabaMdha kA mUla kAraNa hai--zarIraprayoga nAma karma kA udaya / isake atirikta devagati-yogya karma baMdhane ke hetu cAra batalAe gaye haiM1. sarAga saMyama 2. saMyamAsaMyama 3. bAlatapaH karma 4. akAma nirjarA / ye cAroM devagati ke AyuSya-baMdha ke hetu haiN| usake baMdha kA kAraNa (sAdhakatama sAdhana yA sAkSAt kAraNa) hai-zarIraprayoga nAma karma kA udaya / kI bhASA meM nirjarA ke sAtha puNya kA baMdha hotA hai, isalie saMyama aura nirjarA kI sAdhanA devagati kA hetu banatI hai| prastuta prakaraNa meM pUrva saMyama kA prayoga hai aura saMga kA pRthak ullekha hai| bhagavaI tathA ThANaM aura ovAiyaM meM sarAga saMyama kA ullekha hai|' isase yaha sahaja hI phalita hotA hai ki AyuSya karma kA baMdha rAgAvasthA meM hI hotA hai, vItarAga avasthA meM nahIM / zabda-vimarza AyuSya kA baMdha saMga yA rAga ke Astitva meM hI hotA hai; isalie vaha bhI devatva-prApti kA eka hetu batalAyA gayA hai| tAtparya 103. tae NaM te samaNovAsayA therehiM bhagavaMtehiM imAI eyArUvAI vAgaraNAI bAgariyA samANA haTThaTThA there bhagavaMte baMdaMti namasaMti, pasiNAI pucchaMti, aTThAI uvAdiyaMti, uvAdiettA jAmeva disiM pAubbhUyA tAmeva disiM paDigayA // 104. tae NaM te yerA aNNayA kayAI tuMgiyAo nayarIo puphphavatiyAo cehayAo paDiniggacchaMti, bahiyA jaNavayavihAraM viharati // 105. teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM rAyagihe nAmaM nagare hotyA - sAmI samosaDhe jAva parisA paDigayA // 106. teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM samaNassa bhagavao mahAvIrassa jeTThe aMtevAsI iMdabhUI nAmaM aNagAre jAva saMkhittavipulateyalesse chachaTTeNaM aNikkhitteNaM tavokammeNaM saMjameNaM tavasA appANaM bhAvemANe viharai // 107. tae NaM bhagavaM goyame chaTukkhamaNapAraNagaMsi paDhamAe porisIe sajjhAyaM karei, bIyAe porisIe jhANaM jhiyAi, taiyAe porisIe aturiyamacavalamasaMbhaMte muhapottiyaM 1. (ka) bha. 8 428 / anAva--yaha zabda SNuMkU prasravaNe dhAtu se niSpanna huA hai| isakA artha hai anAsrava, nae karma kA nirodha / vyavadAna -- nirjarA, pUrvakRta karma kA vinaash|' AtmAbhAvavaktavyatA-- ahaMmAnitA / ' tataH te zramaNopAsakAH sthaviraiH bhagavadbhiH imAni etadrUpANi vyAkaraNAni vyAkRtAH santaH hRSTatuSTAH sthavirAn bhagavataH vandante namasyanti, praznAn pRcchanti, arthAn upAdadati, upAdAya yasyAH eva dizaH prAdurbhUtAH tasyAmeva dizi pratigatAH / tataH te sthavirAH anyadA kadAcit tuGgikAyAH nagaryAH puSpavatikAc caityAt pratinirgacchanti, bahiH janapadavihAraM viharanti / tasmin kAle tasmin samaye rAjagRhaH nAma nagaram AsIt / svAmI samavasRtaH yAvat pariSad pratigatA / tasmin kAle tasmin samaye zramaNasya bhagavataH mahAvIrasya jyeSThaH antevAsI indrabhUtiH nAma anagAraH yAvat saMkSiptavipulatejolezyaH SaSThaSaSThena anikSiptena tapaH karmaNA saMyamena tapasA AtmAnaM bhAvayan viharati / (kha) ThANaM, 4 / 626 / (ga) ovA.sU.73 / 2. bha.vR.2 / 101 - 'dAp' lavane athavA 'daip zodhane' iti vacanAd / vyavadAnaM -- pUrvakRtakarmmavanagahanasya lavanaM prAkkRtakarmmakacavarazodhanaM vA phalaM yasya tataH bhagavAn gautamaH SaSThakSapaNapAraNake prathamAyAM pauruSyAM svAdhyAyaM karoti, dvitIyAyAM pauruSyAM dhyAnaM dhyAyati, tRtIyAyAM pauruSyAM atvaritamacapalamasaMbhrAntaH mukhapotikAM prati 103. ve zramaNopAsaka bhagavAn sthaviroM se ye isa prakAra ke uttara sunakara hRSTa-tuSTa ho bhagavAn sthaviroM ko vandana - namaskAra karate haiM, prazna pUchate haiM, artha grahaNa karate haiM, grahaNa kara jisa dizA se Ae, usI dizA meM lauTa jAte haiN| 104. kisI dina ve sthavira tuMgikA nagarI ke puSpavatika caitya se lauTa jAte haiM, bAhya janapadoM meM vihAra karate haiN| 105. usa kAla aura usa samaya rAjagRha nAmaka nagara thaa| vahAM bhagavAn mahAvIra padhAre yAvat pariSad AI aura lauTa gaI / 106. usa kAla aura usa samaya zramaNa bhagavAn mahAvIra ke jyeSTha aMtevAsI indrabhUti nAmaka anagAra yAvat vipula tejolezyA ko antarlIna rakhane vAle binA virAma SaSThabhakta tapaHkarma tathA saMyama aura tapa se AtmA ko bhAvita karate hue raha rahe haiM / 107. bhagavAn gautama SaSThabhakta ke pAraNA meM prathama prahara meM svAdhyAya karate haiM, dvitIya prahara meM dhyAna karate haiM, tRtIya prahara meM tvaratA, capalatA aura saMbhrama rahita hokara mukhavastrikA kA pratilekhana tadvyavadAnaphalaM tapa iti / 3. vahI, 2 / 102 - AtmabhAva eva - svAbhiprAya eva na vastutattvaM vaktavyovAcyo'bhimAnAdyeSAM te AtmabhAvavaktavyAsteSAM bhAva AtmabhAvavaktavyatA - ahaMmAnitA tayA / Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 275 paDilehei, paDilehettA bhAyaNavatthAI likhati, pratilikhya bhAjanavastrANi prati- paDilehei, paDilehettA bhAyaNAI pamanjai, likhati, pratilikhya bhAjanAni pramArjayati, pamajittA bhAyaNAI uggAhei, uggAhettA pramAya' bhAjanAni udgRhNAti, udagRhya yatraiva jeNeva samaNe bhagavaM mahAvIre teNeva zramaNaH bhagavAn mahAvIraH tatraiva upAgacchati, uvAgacchai, uvAgacchittA samaNaM bhagavaM upAgamya zramaNaM bhagavantaM mahAvIraM vandate mahAvIraM vaMdai namasai, vaMdittA namaMsittA namasyati, vanditvA namasthitvA evamavAdId- evaM vayAsI-icchAmi NaM bhaMte ! tumbhehiM icchAmi bhadanta ! bhavadbhiH anujJAtaH san abbhaNuNNAe samANe chadrukkhamaNapAraNagaMsi SaSThakSapaNapAraNake rAjagRhe nagare ucca-nIca- rAyagihe nagare ucca-nIya-majjhimAI kulAiM madhyamAni kulAni gRhasamudAnasya bhikSAcaryAya gharasamudANassa bhikkhAyariyAe aDittae / aTitum / ahAsuhaM devANuppiyA ! mA paDibaMdhaM // yathAsukhaM devAnupriya ! mA pratibandham / za.2H u.5: sU.107-106 karate haiM, pratilekhana kara pAtra-vastra kA pratilekhana karate haiM pratilekhana kara pAtroM kA pramArjana karate haiM, pramArjana kara pAtroM ko hAtha meM lete haiM, lekara jahAM zramaNa bhagavAn mahAvIra haiM, vahAM Ate haiM, Akara zramaNa bhagavAn mahAvIra ko vandana-namaskAra karate haiM, vandana-namaskAra kara ve isa prakAra bole-bhante ! maiM ApakI anujJA pAkara SaSThabhakta ke pAraNA meM rAjagRha nagara ke ucca, nIca aura madhyama kuloM kI sAmudAnika' bhikSAcaryA ke lie ghUmanA cAhatA huuN| devAnupriya ! jaise tumheM sukha ho, pratibandha mata kro| bhASya 1. sAmudAnika nAnA gharoM se lI jAnevAlI bhikSA / ' 108. tae NaM bhagavaM goyame samaNeNaM bhagavayA tataH bhagavAn gautamaH zramaNena bhagavatA 108. bhagavAn gautama zramaNa bhagavAn mahAvIra kI mahAvIreNaM abbhaNuNNAe samANe samaNassa mahAvIreNa abhyanujJAtaH san zramaNasya bhagavataH anujJA prApta kara zramaNa bhagavAna mahAvIra ke pAsa bhagavao mahAvIrassa aMtiyAo guNasi- mahAvIrasya antikAt guNazilAc caityAt se guNazila caitya se bAhara Ate haiM, bAhara Akara lAo ceiyAo paDinikkhamai, paDini- pratiniSkAmati, pratiniSkramya atvaritama- tvaratA-, capalatA aura saMbhrama-rahita hokara yugakkhamittA aturiyamacavalamasaMbhaMte jugaMtara- capalamasaMbhrAntaH yugAntarapralokanayA dRSTyA pramANa bhUmi ko dekhane vAlI dRSTi se IryA samiti paloyaNAe diTThIe purao riyaM sohemANe- purataH IyA~ zodhayan-zodhayan yatraiva rAjagRha kA zodhana karate hue, zodhana karate hue jahAM sohemANe jeNeva rAyagihe nagare teNeva uvA- nagaraM tatraiva upAgacchati, upAgamya rAjagRhe rAjagRha nagara hai vahAM Ate haiM, Akara rAjagRha gacchai, uvAgacchittA rAyagihe nagare ucca- nagare ucca-nIca-madhyamAni kulAni gRhasamu- nagara ke ucca, nIca aura madhyama kuloM kI sAmunIya-majjhimAI kulAI gharasamudANassa dAnasya bhikSAcaryAm aTati / dAnika bhikSAcaryA ke lie ghUmate haiN| bhikkhAyariyaM aDai / bhASya 1. yugapramANa bhUmi ko dekhane vAlI dRSTi 2. IryA yuga kA artha hai-gAr3I kA juaa| yuga-pralokanA kA artha riyaM kA artha hai-IryA, gamana / hai yugapramANa bhUmi ke antara ko dekhnevaalii| vRttikAra ne 'yuga' kA artha yUpadyayajJa kA stambha kiyA hai|2 106. tae NaM bhagavaM goyame rAyagihe nagare tataH bhagavAn gautamaH rAjagRhe nagare ucca-nIca- 106. bhagavAn gautama rAjagRha nagara ke ucca, nIca ucca-nIya-majjhimAI kulAI gharasamudANassa madhyamAni kulAni gRhasamudAnasya bhikSA-caryA- aura madhyama kuloM kI sAmudAnika bhikSAcaryA ke bhikkhAyariyAe aDamANe bahujaNasadaM nisA- yAm aTan bahujanazabdaM nizamayati-evaM lie ghUmate hue aneka vyaktiyoM se ye zabda sunate mei-evaM khalu devANuppiyA ! tuMgiyAe khalu devAnupriyAH ! tuGgikAyAH nagaryAH bahiH haiM--devAnupriya ! tuMgikA nagarI se bAhara nayarIe bahiyA puSphavaie ceie pAsAva- puSpavatike caitye pAvapityIyAH sthavirAH puSpavatika caitya meM pArthApatyIya bhagavAn sthaviroM vyavadhAnaM pralokayati yA sA yugAntarapralokanA tayA dRSTyA / 1. bh.vR.2|107-gRhessu samudAnaM bhaikSaM gRhasamudAnaM tasmai gRhasamudAnAya / / 2. bha.bR.2105 yugaM-yUpastat pramANamantaraM-svadehasya dRSTipAtadezasya ca Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za. 2: u.5: sU. 106, 110 cijA therA bhagavaMto samaNovAsaehiM imAI eyArUvAI vAgaraNAI pucchiyA - saMjame NaM bhaMte! kiMphale ? tave kiMphale ? tae NaM te therA bhagavaMto te samaNovAsae evaM vayAsI saMjame NaM ajo ! aNaNhayaphale, tave vodANaphale, taM ceva jAva puvvataveNaM, puvvasaMjameNaM, kammiyAe, saMgiyAe ajo ! devA devaloesu uvavajaMti / sacce NaM esa maTThe, no ceva NaM AyabhAvavattavya - yAe / se kahameyaM mantre evaM // 110. tae NaM bhagavaM goyame imIse kahAe laTTe samANe jAyasaDhe jAva samuppannako halle ahApattaM samudANaM geNhai, geNhittA rAyagihAo nayarAo paDinikkhamai aturiyamacavalamasaMbhaMte jugaMtarapaloyaNAe diTThIe purao riyaM sohemANe sohemANe jeNeva guNasilae ceie, jeNeva samaNe bhagavaM mahAvIre teNeva uvAgacchai, uvAgacchittA samaNassa bhagavao mahAvIrassa adUrasAmaMte gamaNAgamaNAe paDikkamai, paDikkamittA saNasaNaM Aloei, AloettA bhattapANaM paDidaMsei, paDidaMsettA samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdai namasai, vaMdittA namasittA evaM vadAsI evaM khalu bhaMte ! ahaM tummehiM abbhaNAe samANe rAyagihe nayare uccanIya-majjhimANi kulANi gharasamudANassa bhikkhAyariyAe aDamANe bahujaNasaddaM nisAme--i evaM khalu devANuppiyA ! tuMgiyA nayarIe bahiyA puSphavaie ceie pAsAcijA therA bhagavaMto samaNovAsaehiM imAI eyArUvAI vAgaraNAI puchiyA -- saMjame NaM bhaMte! kiMphale ? tave kiMphale ? 276 bhagavantaH zramaNopAsakaiH imAni etadrUpANi vyAkaraNAni pRSTAH --saMyamaH bhadantaH kiMphalaH ? tapaH kiM phalam ? tataH te sthavirA: bhagavantaH tAn zramaNopAsakAn evamavAdiSu : - saMyamaH AryAH ! anAsravaphalaH, tapaH vyavadAnaphalam, taccaiva yAvat pUrvatapasA, pUrvasaMyamena, karmitayA, saMgi tayA AryAH / devAH devalokeSu upapadyante / satyo'yamarthaH no caiva AtmabhAvavaktavyatayA / tat kathametat manye evam ? tataH bhagavAn gautamaH anayA kathayA labdhArthaH san jAtazraddhaH yAvat samutpannakutUhalaH yathAparyAptaM samudAnaM gRhNAti, gRhItvA rAjagRhAn nagarAt pratiniSkrAmati, atvaritamacapalamasaMbhrAntaH yugAntarapralokanayA dRSTyA purataH Iya zodhayan-zodhayan yatraiva guNazilakaM caityaM yatraiva zramaNaH bhagavAn mahAvIraH tatraiva upAgacchati, upAgamya zramaNasya bhagavataH mahAvIrasya adUrasAmante gamanAgamane pratikrAmati, pratikramya eSaNAm aneSaNAm Alocayati, Alocya bhaktapAnaM pratidarzayati, pratidarzya zramaNaM bhagavantaM mahAvIraM vandate namasyati, vanditvA namasthitvA evamavAdId evaM khalu bhadanta ! ahaM bhavadbhiH abhyanujJAtaH san rAjagRhe nagare uccanIca - madhyamAni kulAni gRhasamudAnasya bhikSAryAyai an bahujanazabda nizamayAmi evaM khalu devAnupriya ! tuGgakAyAH nagaryAH bahiH puSpavatike caitye pArzvApatyayAH sthavirA: bhagavantaH zramaNopAsakaiH imAni etadrUpANi vyAkaraNAni pRSTaza:saMyamaH bhadanta ! kiMphalaH ? tapaH kiMphalam ? taM caiva jAva sacce NaM esa maTThe, no ceva taccaiva yAvat satyo'yamarthaH, no caiva Atma NaM AyabhAvavattavvayAe / taM pabhU NaM bhaMte ! te gherA bhagavaMto tesiM samaNovAsayANaM imAiM eyArUvAiM vAgaraNAI vAgarettae ? udAhu appabhU ? samiyA NaM bhaMte! te yerA bhagavaMto tesiM samaNovAsayANaM imAI eyarUvAI vAgaraNAI vAgarettae ? udAhu asamiyA ? AujjiyA NaM bhaMte ! terA bhagavaMto tesiM samaNovAsayANaM imAI eyArUvAI vAgaraNAI vAgarettae ? udAhu bhAvavaktavyatayA / tat prabhavaH bhadanta ! te sthavirA: bhagavantaH teSAM zramaNopAsakAnAm imAni etadrUpANi vyAkaraNAni vyAkartum ? utAho aprabhavaH ? samyaJcaH bhadanta ! te sthavirA: bhagavantaH teSAM zramaNopasakAnAm imAni etadrUpANi vyAkaraNAni vyAkartum ? utAho asamyaJcaH ? AvarjikAH bhadanta ! te sthavirA: bhagavantaH teSAM zramaNopAsakAnAm imAni etadrUpANi bhagavaI se zramaNopAsakoM ne ye isa prakAra ke prazna pUche bhante ! saMyama kA phala kyA hai ? tapa kA phala kyA hai ? una bhagavAn sthaviroM ne una zramaNopAsakoM ko isa prakAra kahA--Aryo ! saMyama kA phala anAnava tapa kA phala vyavadAna hai| isI prakAra yAvat pUrvakRta tapa, pUrvakRta saMyama, karma kI sattA aura Asakti ke kAraNa deva devalokoM meM upapanna hote haiM / / yaha artha satya hai, ahaMmAnitA ke kAraNa aisA nahIM kahA jA rahA hai| to kyA yaha aise hI hai ? 110. yaha kathA sunakara bhagavAn gautama ke mana meM zraddhA yAvat kutUhala utpanna huaa| ve yathA paryApta bhikSA lete haiM, lekara rAjagRha nagara se bAhara Ate haiM, tvarA -, capalatA aura saMbhrama -rahita hokara yugapramANa bhUmi ko dekhale vAlI dRSTi se IrSyA-samiti kA zodhana karate hue, zodhana karate hue jahAM guNazilaka caitya hai, jahAM zramaNa bhagavAn mahAvIra haiM, vahAM Ate haiM, Akara zramaNa bhagavAn mahAvIra ke na ati dUra aura na ati nikaTa rahakara gamanAgamana kA pratikramaNa karate haiM, pratikramaNa kara, eSaNA aura aneSaNA kI AlocanA karate haiM, AlocanA kara bhakta-pAna dikhalAte haiM, dikhalAkara zramaNa bhagavAn mahAvIra ko vandananamaskAra karate haiM, vandana - namaskAra kara isa prakAra bole--bhante ! maiM ApakI anujJA pAkara rAjagRha nagara ke ucca nIca aura madhyama kuloM meM sAmudAnika bhikSA ke lie ghUmatA huA aneka vyaktiyoM se ye zabda sunatA hU~ --devAnupriya ! tuMgikA nagarI ke bAhara puSpavatika caitya meM pArzvApatyIya bhagavAn sthaviroM se zramaNopAsakoM ne ye isa prakAra ke prazna pUche--bhante ! saMyama kA phala kyA hai ? tapa kA phala kyA hai ? isI prakAra yAvat yaha artha satya hai, ahaMmAnitA ke kAraNa aisA nahIM kahA jA rahA hai| bhante ! kyA ve bhagavAna sthavira una zramaNopAsakoM ko ye isa prakAra ke uttara dene meM samartha haiM ? athavA asamartha haiM ? ve bhagavAna sthavira una zramaNopAsakoM ko ye isa prakAra ke uttara dene meM yogya' haiM ? athavA ayogya haiM ? ve bhagavAna sthavira una zramaNopAsakoM ko ye isa prakAra ke uttara dene meM dAyitvapUrNa haiM ? athavA dAyitvapUrNa nahIM haiM ? ve bhagavAna sthavira una zramaNopAsakoM Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 277 za.2: u.5: sU.110 aNAujiyA ? paliujiyA NaM bhaMte ! te vyAkaraNAni vyAkartum ? utAho anA- ko ye isa prakAra ke uttara dene meM viziSTa therA bhagavaMto tesiM samaNovAsayANaM imAI varjikAH ? parivarjikAH bhadanta ! te sthavirAH dAyitvapUrNa haiM ? athavA viziSTa dAyitvapUrNa nahIM eyArUvAI vAgaraNAI vAgarettae ? udAhu bhagavantaH teSAM zramaNopAsakAnAm imAni haiM ?--Aryo ! pUrvakRta tapa se deva devaloka meM apaliujiyA ?-pubbataveNaM ajo ! devA etadrUpANi vyAkaraNAni vyAkartum ? utAho upapanna hote haiN| Aryo ! pUrvakRta saMyama, karma kI devaloesu uvavajaMti / puvasaMjameNaM, aparivarjikAH?--pUrvatapasA AryAH ! devAH sattA aura Asakti ke kAraNa deva devaloka meM kammiyAe, saMgiyAe ajjo ! devA deva- devalokeSu upapadyante / pUrvasaMyamena, karmi- upapanna hote haiM, yaha artha satya hai, ahaMmAnitA ke loesu uvavajaMti / sace NaM esa maDhe, no tayA, saMgitayA AryAH ! devAH devalokeSu kAraNa aisA nahIM kahA jA rahA hai|' ceva NaM AyabhAvavattabbayAe / uppdynte| satyo'yamarthaH, no caiva Atma bhAvavaktavyatayA / pabhU NaM goyamA ! te therA bhagavaMto tesiM prabhavaH gautama ! te sthavirAH bhagavantaH teSAM gautama ! ve bhagavAna sthavira una zramaNopAsakoM samaNovAsayANaM imAiM eyAravAI vAgaraNAI zramaNopAsakAnAm imAni etadrUpANi vyA- ko ye isa prakAra ke uttara dene meM samartha haiM, asamartha vAgarettae, no ceva NaM appabhU / samiyA karaNAni vyAkartu, no caiva aprbhvH| nahIM haiN| gautama ! ve bhagavAn sthavira una zramaNoNaM goyamA ! te therA bhagavaMto tesiM samyaJcaH gautama ! te sthavirAH bhagavantaH teSAM pAsakoM ko ye isa prakAra ke uttara dene meM yogya samaNovAsayANaM imAI eyAravAI vaagrnnaaiN| zramaNopAsakAnAm imAni etadpANi vyA- haiM, ayogya nahIM haiN| gautama ! ve bhagavAn sthavira vAgarettae, no ceva NaM asmiyaa| karaNAni vyAkartum, no caiva asmynycH| una zramaNopAsakoM ko ye isa prakAra ke uttara dene AujiyA NaM goyamA ! te therA bhagavaMto AvarjikAH gautama ! te sthavirAH bhagavantaH meM dAyitvapUrNa haiM, dAyitvahIna nahIM haiN| gautama ! tesiM samaNovAsayANaM imAI eyAravAI teSAM zramaNopAsakAnAm imAni etadrUpANi ve bhagavAn sthavira una zramaNopAsakoM ko ye isa vAgaraNAiM vAgarettae, no ceva NaM vyAkaraNAni vyAkartum, no caiva anA- prakAra ke uttara dene meM viziSTa dAyitvapUrNa haiM, annaaujiyaa| paliujiyA NaM goyamA ! te vrjikaaH| parivarjikAH gautama ! te sthavirAH viziSTa dAyitvahIna nahIM haiM Aryo ! pUrvakRta therA bhagavaMto tesiM samaNovAsayANaM imAI bhagavantaH teSAM zramaNopAsakAnAm imAni tapa se deva devaloka meM upapanna hote haiN| Aryo ! eyAravAI vAgaraNAiM vAgarettae, no ceva NaM etadrUpANi vyAkaraNAni vyAkartum, no caiva pUrvakRta saMyama, karma kI sattA aura Asakti ke apaliujiyA-puvataveNaM ajjo ! devA aparivarjikAH-pUrvatapasA AryAH ! devAH kAraNa deva devaloka meM upapanna hote haiM yaha artha devaloesu uvvjNti| pubasaMjameNaM, devalokeSu upapadyante / pUrvasaMyamena, satya hai, ahaMmAnitA ke kAraNa aisA nahIM kahA kammiyAe, saMgiyAe ajo ! devA deva- karmitayA, saMgitayA AryAH ! devAH devalokeSu jA rahA hai / loesa uvavanaMti / sace NaM esa maTe, no / upapadyante / satyo'yamarthaH no caiva Atmaceva NaM AyabhAvavattavbayAe / bhAvavaktavyatayA / ahaM piNaM goyamA ! evamAikkhAmi, ahamapi gautama ! evamAkhyAmi, bhASe, prajJApa- gautama ! maiM bhI isI prakAra AkhyAna karatA hU~, bhAsAmi, paNNavemi, paravemi-pucataveNaM yAmi, prarUpayAmi-pUrvatapasA devAH devalo- bhASaNa karatA hU~, prajJApana karatA hU~, prarUpaNA devA devaloesu uvvjNti| pubbasaMjameNaM keSu upapadyante / pUrvasaMyamena devAH devalokeSu karatA hU~-pUrvakRta tapa se deva devaloka meM upapanna devA devaloesu uvavanaMti / kammiyAe devA uppdynte| karmitayA devAH devalokeSu upa- hote haiN| pUrvakRta saMyama se deva devaloka meM upapanna devaloesu uvvjNti| saMgiyAe devA / pdynte| saMgitayA devAH devalokeSu upa- hote haiN| karma kI sattA se deva devaloka meM upapanna devaloesu uvvjNti| pdynte| hote haiN| Asakti ke kAraNa deva devaloka meM upapanna hote haiN| puvataveNaM, pucasaMjameNaM, kammiyAe, saMgi- pUrvatapasA, pUrvasaMyamena, karmitayA, saMgitayA- Aryo ! pUrvakRta tapa, pUrvakRta saMyama, karma kI yAe ajo ! devA devaloesu uvvjNti| AryAH ! devAH devalokeSu uppdynte| sattA aura Asakti ke kAraNa deva devaloka meM sace NaM esa maDhe, no ceva NaM AyabhAva- satyo'yamarthaH, no caiva AmabhAvaktavyatA / upapanna hote haiN| yaha artha satya hai, ahaMmAnitA vttvbyaae|| ke kAraNa aisA nahIM kahA jA rahA hai| bhASya 1. yogya vRttikAra ne samiyA ke tIna artha kie haiM--viparyAsarahita, samyak pravRtta, abhyAsavAn / ' 1. ApTe-samyak -Fit. vyAkartuM vartante aviparyAsAsta ityarthaH samaJcantIti vA samyaJcaH samitA vA--- 2. bh.v.2|110-'smiyaa NaM'ti samyagiti prazaMsArtho nipAtastena samyak te samyakpravRttayaH zramitA vA-abhyAsavantaH / Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.2: u.5: sU.110,111 278 bhagavaI 2. dAyitvapUrNa 3. viziSTa dAyitvapUrNa AujiyA kA artha hai-abhimukhIbhUta, zubha pravRtti meM vyaapt| paliujiyA kA artha hai viziSTa daayitvpuurnn| vRttikAra ne isakA artha 'jJAnI' kiyA hai|' 111. tahAsvaM NaM bhaMte ! samaNaM vA mAhaNaM vA tathArUpaM bhadanta ! zramaNaM vA mAhanaM vA 111. 'bhante tathArUpa zramaNa-mAhana kI paryupAsanA pajuvAsamANassa kiMphalA paJjuvAsaNA ? paryupAsInasya kimphalA paryupAsanA ? karane kA kyA phala hai ? goyamA ! svnnphlaa| gautama ! zravaNaphalA / gautama ! paryupAsanA kA phala hai-zravaNa / se NaM bhaMte ! savaNe kiMphale? atha bhadanta ! zravaNaM kimphalam ? bhante ! zravaNa kA kyA phala hai ? naannphle| jJAnaphalam / gautama ! zravaNa kA phala jJAna hai| se NaM bhaMte ! nANe kiMphale? atha bhadanta ! jJAnaM kimphalam ? bhante ! jJAna kA kyA phala hai ? vinnnnaannphle| vijnyaanphlm| gautama ! jJAna kA phala vijJAna hai| se NaM bhaMte ! viNNANe kiMphale? atha bhadanta ! vijJAnaM kimphalam ? bhante ! vijJAna kA kyA phala hai ? pcckkhaannphle| prtyaakhyaanphlm| gautama ! vijJAna kA phala pratyAkhyAna hai| se NaM bhaMte ! paJcakkhANe kiMphale? atha bhadanta ! pratyAkhyAnaM kimphalam ? bhante ! pratyAkhyAna kA kyA phala hai ? sNjmphle| sNymphlm| gautama ! pratyAkhyAna kA phala saMyama hai| se NaM bhaMte ! saMjame kiMphale? atha bhadanta ! saMyamaH kimphalaH ? bhante ! saMyama kA kyA phala hai ? annnnhyphle| anaastrvphlH| gautama ! saMyama kA phala anAstrava hai| se NaM bhaMte ! aNaNhae kiNphle| atha bhadanta ! anAnavaH kimphala: ? bhante ! anAnava kA kyA phala hai ? tvphle| tpHphlH| gautama ! anAnava kA phala tapa hai| se NaM bhaMte ! tave kiMphale? atha bhadanta ! tapaH kimphalam ? bhante ! tapa kA kyA phala hai ? vodaannphle| vyavadAnaphalam / gautama ! tapa kA phala vyavadAna hai| se NaM bhaMte ! vodANe kiMphale? atha bhadanta ! vyavadAnaM kimphalam ? bhante ! vyavadAna kA kyA phala hai ? akiriyaaphle| akriyAphalam / gautama ! vyavadAna kA phala akriyA hai| sANaM bhaMte ! akiriyA kiMphalA? atha bhadanta ! akriyA kimphalA ? bhante ! akriyA kA kyA phala hai ? siddhipajjavasANaphalA-paNNattA goyamA ! siddhiparyavasAnaphalA-prajJaptA gautama ! gautama ! akriyA kA antima phala siddhi hai| saMgrahaNI gAthA saMgahaNI gAhA savaNe nANe ya viNNANe, paJcakkhANe ya sNjme| aNaNhae tave ceva, vodANe akiriyA siddhI // 1 // saMgrahaNI gAthA zravaNa, jJAna, vijJAna, pratyAkhyAna, saMyama, anAnava, tapa, vyavadAna, akriyA aura siddhi / zravaNaM jJAnaM ca vijJAnaM, pratyAkhyAnaM ca sNymH| anAstravaH tapazcaiva, vyavadAnam akriyA siddhiH // bhASya 1. sUtra 111 prastuta sUtra meM zramaNa-mAhana kI paryupAsanA se prApta honevAlI adhyAtma-vikAsa kI dasa bhUmikAoM kA ullekha kiyA gayA hai| santasAhitya meM 'satsaMga' zabda bahuta pracalita hai| usase honevAlI UrdhArohaNa kI prakriyA kA eka bahuta sundara citraNa yahAM upalabdha hai 1. zravaNa dharma athavA adhyAtma kA zravaNa / 2. jnyaan-shrutjnyaan| 3. vijJAna heya aura upAdeya kA viveka / 4. pratyAkhyAna heya aura upAdeya kA viveka hone para hI manuSya heya kA pratyAkhyAna karatA hai| 5. saMyama indriya aura mana kA saMyamana | 6. anAmraka nae karma kA nirodha / 7. tapa--viziSTa prakAra kI zubha pravRtti / 8. vyavadAna purAtana karma kI nirjraa| 6. akriyA-mana, vacana aura zarIra kI pravRtti kA nirodha / 2. vahI,21110-'paliujjiya'tti pari-samantAd yogikAH parijJAnina ityarthaH parijAnantIti bhaavH| 1. vhii,2|110-'aaujjiy'tti AyogikAH upayogavanto jJAnina ityarthaH jAnantIti bhAvaH / Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 276 za.2: u.5: sU.111-113 10. siddhi-mokss|' haiN|' dasaveAliyaM meM ina bhUmikAoM kA vistAra se nirUpaNa huA ye adhyAtma-vikAsa kI dasa bhUmikAeM ThANaM meM bhI upalabdha uNhajalakuMDa-padaM uSNajalakuNDa-padam uSNajalakuNDa-pada 112. atrautthiyA NaM bhaMte ! evamAikkhaMti, anyayUthikAH bhadanta ! evamAkhyAnti, 112. 'bhante ! anyayUthika isa prakAra AkhyAna bhAsaMti, paNNaveti paruti evaM khalu bhASante, prajJApayanti, prarUpayanti evaM khalu karate haiM, bhASaNa karate haiM, prajJApana karate haiM, rAyagihassa nayarassa bahiyA vebhArassa rAjagRhasya nagarasya bahiH vaibhArasya parvatasya prarUpaNA karate haiM rAjagRha nagara ke bAhara vaibhAra pavvayassa ahe, etya NaM mahaM ege harae aghe adhaH, atra mahAn ekaH hRdaH aghaH prajJaptaH parvata ke nIce agha nAmaka eka vizAla draha prajJapta paNNate aNegAI joyaNAI AyAma- -anekAni yojanAni AyAma- viSkambheNa hai| usakI laMbAI-caur3AI aneka yojana hai| vikkhaMbheNaM, nANAdumasaMDamaMDiuddese, sassi- nAnAdrumaSaNDamaMDitoddezaH sazrIkaH prAsAdIyaH usakA taTabhAga nAnA drumavanoM se maNDita hai| vaha rIe pAsAdIe darisaNijje abhirUve darzanIyaH abhirUpaH pratirUpaH / tatra bahavaH zrIsampanna, draSTA ke citta ko prasanna karane vAlA, paDirUve / tattha NaM bahave orAlA balAhayA 'orAlA' balAhakAH saMsvedante sNmuurcchnti| darzanIya, kamanIya aura ramaNIya hai| usameM bahuta saMseyaMti saMmucchaMti vaasNti| tabbairitte ya vrssnti| tadvyatiriktazca sadA samitaH / pradhAna balAhaka (jalIya skandhoM ko Upara uThAne NaM sayA samiyaM usiNe-usiNe AukAe uSNaH-uSNaH akAyaH abhiniHpravati / vAlA tApa) bhApa banate haiM, bAdala banate haiM aura aminissvi| barasate haiN| usa jalAzaya ke bhara jAne para vaha sadA saghana rUpa meM garama-garama jala kA abhiniHsravaNa karatA hai| bhASya 1. sUtra 112 vRttikAra ne harae aghe ke sthAna para 'appe' isa pATha kA ullekha kiyA hai| prAcIna lipi meM 'gha' aura 'pa' kI likhAvaTa samAna hai| 'appa' kA artha hai jala kA udgama sthala / ' zabda-vimarza uddeza tttbhaag| sayA samiyaM dekheN,bh.1|314-316 kA bhASya / 113.se kahameyaM bhaMte ! evaM? tat kathametat bhadanta ! evam ? goyamA ! jaM NaM te aNNautthiyA eva- gautama ! yatte anyayUthikAH evamAkhyAnti mAikkhaMti jAva je te evamAikkhaMti, micchaM yAvat ye ete evamAkhyAnti, mithyA te eva- te evamAikkhaMti / ahaM puNa goyamA ! eva- mAkhyAnti / ahaM punaH gautama ! evamAkhyAmi, mAikkhAmi, bhAsAmi, paNNavemi, paravemi bhASe, prajJApayAmi, prarUpayAmi evaM khalu -evaM khalu rAyagihassa nayarassa bahiyA rAjagRhasya nagarasya bahiH vaibhArasya parvatasya vebhArassa pavvayassa adUrasAmaMte, etya NaM adUrasAmante, atra mahAtapopatIraprabhavaM nAma mahAtavovatIrappabhave nAma pAsavaNe paNNatte prasravaNaM prajJaptaM--paJca dhanuHzatAni AyAma -paMca ghaNusayAI AyAma-vikkhaMbheNaM, viSkambheNa, nAnAdrumaSaNDamaNDitoddezaM sazrIkaM nANAdumasaMDamaMDiuddese sassirIe pAsAdIe prAsAdIyaM darzanIyaM abhirUpaM pratirUpam / tatra darisaNije abhirUve pddiruuve| tattha NaM bahavaH uSNayonikAH jIvAH ca pudgalAH ca bahave usiNajoNiyA jIvA ya poggalA ya udakatvAya avakrAmanti, vyutkrAmanti, cyava- udagattAe vakkamati viukkamaMti cayaMti nte, upapadyante / tadvyatirikto'pi ca sadA uvavajaMti / tabbairitte vi yaNaM sayA samiyaM samitaH uSNaH-uSNaH apkAyaH abhiniH- usiNe-usiNe AuyAe abhinissvi| sravati / 113. 'bhante ! yaha isa prakAra kaise hai ? gautama ! jo anyayUthika isa prakAra AkhyAna karate haiM yAvat jo ve aisA AkhyAna karate haiM, ve mithyA AkhyAna karate haiN| gautama ! maiM isa prakAra AkhyAna, bhASaNa, prajJApana aura prarUpaNA karatA hUM-rAjagRha nagara ke bAhara vaibhAra parvata ke na atidUra na atinikaTa mahAtapopatIraprabhava nAmaka nirjhara hai| usakI lambAI-caur3AI pAMca sau dhanuSa hai| usakA taTabhAga nAnA drumavanoM se maNDita hai, vaha zrIsaMpanna, draSTA ke citta ko prasanna karane vAlA, darzanIya, kamanIya aura ramaNIya hai| vahAM aneka uSNayonika jIva aura pudgala udakarUpa meM utpanna hote haiM aura vinaSTa hote haiM, cyuta hote haiM aura utpanna hote haiN| usa jalAzaya ke bhara jAne para usase sadA saghanarUpa meM garama-garama jala kA abhi 1. bh.bR.21111| 2. ThANaM,3,418/ 3. dsve.4|11-25|| 4. bh.vR.2/112|| 5. ApTe. Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.2: u.5: sU.113,114 280 bhagavaI esa NaM goyamA ! mahAtavovatIrappabhave etad gautama ! mahAtapopatIraprabhavaM prasravaNam / / niHsravaNa hotA hai| gautama ! yaha mhaatpoptiirpaasvnne| esa NaM goyamA ! mahA- eSa gautama ! mahAtapopatIraprabhavasya prasravaNasya prabhava nAmaka nirjhara hai| gautama ! yaha mahAtavovatIrappabhavassa pAsavaNassa aTTe arthaH prjnyptH| tapopatIraprabhava nirjhara kA artha prajJapta hai| pnnnntte|| bhASya sUtra 113 prastuta sUtra meM "jIvA ya poggalA ya udagattAe vakamaMti" yaha tApamAna 300 aMza seNTIgreTa se bhI jyAdA hotA hai| itane tApa pATha hai| yadi pudgala kA pAnI ke rUpameM pariNamana nahIM hotA to| para aba taka jJAta jIva raha hI nahIM sktaa| proTIna aura DI.ena.e. pATha kevala 'jIvA' hI hotaa| isase yaha siddha hotA hai ki jala TUTa jaaegeN| enjAima pighala jaaeNge| koI bhI jindA cIja kSaNa sacitta aura acitta donoM prakAra kA hotA hai / bhara meM mara jaaegii| hama aba taka svIkAra karate Ae haiM ki zukra uSNayonika jIva garama vAtAvaraNa meM hI panapate haiN| aba unheM graha para itanA hI tApamAna hone ke kAraNa vahAM jIvana nahIM ho vaijJAnika mAnyatA bhI mila rahI hai| luIsa TAmasa ne likhA hai-- sktaa| isI AdhAra para hama kaha sakate haiM ki 4-5 araba varSa _ "eka jIvANu prajAti hai jise 1682 taka prathivI ke dharAtala pUrva isa graha ke Arambhika samaya meM jIvana nahIM rahA hogaa| bI.je.e. para dekhA hI nahIM gyaa| ina jIvoM ko svapna meM bhI kabhI nahIM dekhA bairoja tathA je.DablyU. DemiMga ne hAla meM ina gahare samudroM kA nAliyoM gyaa| ye prakRti ke jina niyamoM ko hama jAnate haiM, unake jIte se Ae jIvANuoM kI jIvanta bastiyoM kI khoja kI hai| yahI nahIM jAgate ullaMghana haiN| cIjeM jo eka prakAra se sIdhe naraka se AI jaba ina jIvANuoM ko pAnI se Upara lAyA gayA, unheM TAiTeniyama ho yA hama jo naraka ke bAre meM socate haiN| pRthvI ke andara garbha suiyoM meM rakhA gayA tathA 250 aMza seNTIgreTa taka garama tApa vAle kSetra meM jo rahane lAyaka na ho| isa prakAra ke kSetroM meM hAla meM kakSoM meM muharabanda kiyA gayA to ye jIvita hI nahIM rahe balki bar3e anusaMdhAnI panaDubdhiyoM kI vaijJAnika nigAha par3I hai| yaha panaDubbiyAM utsAha se punarutpAdana kiyaa| inakI saMkhyA bar3hatI gayI unheM kevala samudra ke tala meM 25000 mITara yA isase jyAdA taka jA sakatI ubalate pAnI meM hI DAlakara mArA jA sakatA hai| phira bhI yaha hai| ye tala ke gaTToM meM kinAre taka pahuMca sakatI haiN| jahAM khulI sAdhAraNa jIvANu jaise lagate haiN| ilaikTronika mAIkroskopa ke nIce nAliyAM pRthivI kI papar3I meM cimaniyoM se adhika garma samudrI jala inakI saMracanA vaisI hI hai--kozikA-dIvAreM, rAibosoma tathA bAkI chor3atI haiN| inheM samudrI vaijJAnika "bleka smokarsa" kahate haiN| yaha / saba kucha, jaisA ki aba kahA jA rahA hai| yadi ye mUla rUpa se kevala garama pAnI yA bhApa nahIM yA dabAva ke nIce bhI bhApa nahIM, purAtatva kAla ke jIvANu haiM hamAre saba ke purakhe, to phira unhoMne jaisI ki prayogazAlA ke (ATo-leba) meM hotI hai, jisa para hama yA unakI pIr3hiyoM ne ThaMDA hokara jInA kaise sIkhA? maiM isase jyAdA dazakoM se sAre jIvANu naSTa karane ke lie nirbhara karate Ae haiN| Azcaryajanaka cAla kI kalpanA hI nahIM kara sktaa|" yaha bahuta adhika garama pAnI atyadhika dabAva meM hotA hai jisakA 114. sevaM bhaMte ! sevaM maMte ! tti bhagavaM goyame tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti bhagavAn 114. bhante ! vaha aisA hI hai, bhante ! vaha aisA hI samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdai nmsi|| gautamaH zramaNaM bhagavantaM mahAvIraM vandate nama- hai-isa prakAra kahate hue bhagavAn gautama zramaNa syti| bhagavAn mahAvIra ko vandana-namaskAra karate haiN| Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaTTho uddeso : chaThA uddezaka saMskRta chAyA hindI anuvAda bhAsA-padaM bhASA-padam bhASA-pada 115. se nUNaM bhaMte ! matrAmI ti ohAriNI bhAsA ? evaM bhAsApadaM bhANiyabaM / / atha nUnaM bhadanta ! manye iti avadhAriNI 115. 'bhante ! maiM manana karatA hUM, kyA yaha avabhASA? evaM bhASApadaM bhaNitavyam / dhAriNI bhASA hai ? yahAM bhASApada (paNNavaNA, pada 11) vaktavya hai| bhASya 1. sUtra 115 avadhAriNI bhASA-bhASA jJAna kA mAdhyama hai| jisa bhASA ke dvArA artha kA avadhAraNa kiyA jAtA hai, usakA nAma hai-avadhAriNI bhaassaa| yaha avabodha kI bIjabhUta hotI hai| manana aura cintana isI ke mAdhyama se hote haiN|' 1. bh.v.2|115-'mnye' avavudhye iti / evamavadhAryate--avagamyate'nayetyavadhAraNI, ababodhavIjabhUtetyarthaH / Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattamo uddeso : sAtavAM uddezaka la hindI anuvAda saMskRta chAyA sthAna-padaM ThANa-padaM sthAna-pada 116. kati NaM bhaMte ! devA paNNatA? goyamA ! caubihA devA paNNattA, taM jahA -bhvnnvi-vaannmNtr-jois-vemaanniyaa||| kati bhadanta ! devAH prajJaptAH? gautama! caturvidhAH devAH prajJaptAH, tad yathA- bhvnpti-vaanmntr-jyotissk-vaimaanikaaH| 116. bhante ! deva kitane prakAra ke prajJapta haiM ? gautama ! deva cAra prakAra ke prajJapta haiM, jaisebhavanapati, vAnamantara, jyotiSka aura vaimAnika / 117. kahi NaM bhaMte ! bhavaNavAsINaM devANaM ThANA paNNatA? goyamA ! imIse syaNappabhAe puDhavIe jahA ThANapade devANaM vattavvayA sA bhANiyavvA / uvavAeNaM loyassa asaMkhejaibhAge evaM savvaM bhANiyavvaM jAva siddhagaMDiyA smttaa| kappANa paiTANaM, bAhallucattameva saMThANaM / kutra bhadanta ! bhavanavAsinAM devAnAM sthAnAni 117. bhante ! bhavanavAsI devoM ke sthAna kahAM prajJapta prajJaptAni ? gautama ! asyAH ratnaprabhAyAH pRthivyAH yathA gautama ! isa ralaprabhA pRthvI meM prajJapta haiN| sthAna-pada sthAnapade devAnAM vaktavyatA sA bhnnitvyaa| (pnnnnvnnaa,2|30-63) meM jo devoM kI vaktaupapAtena lokasya asaMkhyeyatamabhAge evaM sarvaM vyatA hai, vaha kathanIya hai| unakA upapAta loka bhaNitavyaM yAvat siddhakaNDikA samAptA / ke asaMkhyAtaveM bhAga meM hotA hai| isa prakAra yaha kalpAnAM pratiSThAnaM bAhalyoccatvameva sNsthaanm| samUcA prakaraNa yAvat siddhakaNDikA kI samApti (pnnnnvnnaa,2|30-67) taka vaktavya hai| jIvAbhigame yaH vaimAnikoddezaH sa bhaNitavyaH / saudharma Adi kalpa-vimAnoM ke pratiSThAna (AdhAra), srvH| bAhalya (moTAI), U~cAI aura saMsthAna (AkRti) ke lie jIvAbhigama kA jo vaimAnika uddeza (3 / 1057-1138) hai, vaha samagra yahAM vaktavya hai| vemANiuddeso so jIvAbhigame jo bhANiyabbo sabo / Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aTThamo uddeso : AThavAM uddezaka saMskRta chAyA hindI anuvAda camarasabhA-padaM camarasabhA-padam camarasabhA-pada 118. kahi NaM bhaMte ! camarassa asuriMdassa kutra bhadanta ! camarasya asurendrasya asura- 118. 'bhante ! asurendra asurarAja camara kI sudharmA asurakumAraraNNo sabhA suhammA paNNattA? kumArarAjasya sabhA sudharmA prajJaptA ? sabhA kahAM prajJapta hai ? goyamA ! jaMbuddIve dIve maMdarassa pabbayassa gautama ! jambUdvIpe dvIpe mandarasya parvatasya gautama ! jambUdvIpa dvIpa meM merUparvata se dakSiNabhAga dAhiNe NaM tiriyamasaMkheje dIvasamudde vII- dakSiNe tiryag asaMkhyeyAn dvIpasamudrAn vyati- meM tirache asaMkhya dvIpasamudroM ke pAra cale jAne para vaittA aruNavarassa dIvassa bAhirillAo vrajya aruNavarasya dvIpasya bAhyAd vedikA- aruNavara dvIpa hai| usakI bAharI vedikA ke Age veiyaMtAo aruNodayaM samudaM bAyAlIsaM ntAd aruNodayaM samudraM dvicatvAriMzad aruNodaya samudra hai| usakA bayAlIsa hajAra joyaNasahassAiM ogAhittA, ettha NaM yojanasahasrANi avagAhya, atra camarasya yojana avagAhana karane para asurendra asurarAja camarassa asuriMdassa asurakumAraraNNo asurendrasya asurakumArarAjasya tigicchikUTaH camara kA tigicchikUTa nAmaka utpAta-parvata prajJapta tigichikUr3e nAma upyAyapavvae paNNatte nAma utpAtaparvataH prajJaptaH saptadazaekaviMza- hai-usakI UMcAI sataraha sau ikkIsa yojana hai| -sattarasaekavIse joyaNasae uDDhe ucca- tiH yojanazatAni Urdhvam uccatvena, usakA udvedha (gaharAI) cAra sau tIsa yojana teNaM cattAritIse joyaNasae kosaM ca ubve- catustriMzad yojanazatAni krozaM ca udvedhena, aura eka koza hai| usakA mUla meM viSkambha heNaM mUle dasabAvIse joyaNasae vikkhaM- mUle dazadvAviMzatiH yojanazatAni viSkambheNa, (caur3AI) eka hajAra bAIsa yojana hai, madhya meM bheNaM, majjhe cattAri cauvIse joyaNasae madhye catuzcaturviMzatiH yojanazatAni / usakA viSkambha cAra sau caubIsa yojana hai aura vikkhaMbheNaM, uvariM sattatevIse joyaNasae viSkambheNa, upari saptatrayoviMzatiH yojana- Upara kA viSkambha sAta sau teIsa yojana hai| vikkhaMbheNaM, mUle tiNNi joyaNasahassAI, zatAni viSkambheNa, mUle trINi yojana- usakI mUla meM paridhi tIna hajAra do sau battIsa doNNi ya battIsuttare joyaNasae kiMci vise- sahasrANi, dve ca dvAtriMzaduttare yojanazate kucha kama yojana hai, madhya meM paridhi eka hajAra sUNe parikkheveNaM, majjhe egaM joyaNasahassaM kiMcidvizeSonaM parikSepeNa, madhye ekaM tIna sau ikatAlIsa kucha kama yojana hai, Upara tiNNi ya igayAle joyaNasae kiMci yojanasahasraM trINi ca ekacatvAriMzat yojana- kI paridhi do hajAra do sau chayAMsI yojana se visesUNe parikkheveNaM, uvara doNNi ya zatAni kiMcidvizeSonaM parikSepeNa, upari dve kucha adhika hai| vaha mUla meM vistRta, madhya meM joyaNasahassAI, doNNi ya chalasIe joya- ___ca yojanasahane, dve ca SaDazItiH yojanazate saMkar3A aura Upara vizAla hai| usakI AkRti Nasae kiMci visesAhie parikkheveNaM, mUle kiMcidavizeSAdhikaH parikSepeNa, mUle vistRtaH, zreSTha vajra jaisI hai, vaha mahAmukunda nAmaka vAdya ke vitthaDe, majjhe saMkhitte, uppiM visAle, madhye saMkSiptaH, upari vizAlaH, varavana- saMsthAna se saMsthita hai, sarvaralamaya hai| vaha svaccha, varavairaviggahie mahAmauMdasaMThANasaMThie vigrahikaH, mahAmukundasaMsthAnasaMsthitaH sarva- sUkSma, cikanA, snigdha, ghuTA huA, pramArjita, sabarayaNAmae acche saNhe laNhe ghaTe maDhe / ratnamayaH acchaH zlakSNaH zlakSNaH ghRSTaH mRSTaH rajarahita, nirmala, niSpaGka, nirAvaraNa dIpti vAlA nirae nimmale niSpake nikaMkaDacchAe sappabhe / nIrajaH nirmalaH niSpaGkaH niSkaGkaTacchAyaH tathA prabhA, marIci aura udyotayukta hai| draSTA ke samiriIe saujjoe pAsAdIe darisaNijje saMprabhaH samarIcikaH sodyotaH prAsAdIyaH citta ko prasanna karane vAlA, darzanIya, kamanIya, abhirUve pddiruuve| se NaM egAe pauma- darzanIyaH abhirUpaH prtiruupH| sa ekayA aura ramaNIya hai| vaha eka padmavara vedikA aura varaveiyAe, vaNasaMDeNa ya sabbao samaMtA padmavaravedikayA, vanaSaNDena ca sarvataH / vRkSanikuMja se cAroM ora se ghirA huA hai| sNprikkhitte| paumavaraveiyAe vaNasaMDassa samantAt sNprikssiptH| padmavaravedikAyAH padmavaravedikA aura vRkSanikuJjoM kA varNana / ya vnnnno| vanaSaNDasya ca vrnnkH| Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za. 2: u. 8H sU. 118-121 1. sUtra 118 zabda-vimarza utpAtaparvata--tiryag loka meM jAne ke lie jisa parvata se ur3Ana bharI jAtI hai use utpAta - parvata kahA jAtA hai|' isakI tulanA vartamAna kI havAI paTTI se kI jA sakatI hai| ye saMkhyA meM aneka haiN| ina utpAta-parvatoM para vaikriya zarIra kA punarnimANa kara deva Upara, nIce yA tirache loka meM jAne ke lie apane vimAnoM ke sAtha ur3AneM bharate haiN| 116. tassa NaM tigiMThikUDassa uppAyapavvayassa uppiM bahusama - ramaNije bhUmibhAge paNNatte vaNNao // 120. tassa NaM bahusamaramaNijassa bhUmibhA - gassa bahumajjhadesa bhAge, ettha NaM mahaM ege pAsAyavaDeMsae paNNatte- aDDAijAiM joyaNasayA uDUDhaM uccatteNaM, paNuvIsaM joyaNasayaM vikkhaMbheNaM / paasaayvnnnno| ulloyabhUmivaNNao / aTThajoyaNAI maNipeTiyA / camarassa sIhAsaNaM saparivAraM bhANiyavvaM // 1. prAsAdAvataMsaka 121. tassa NaM tigiMchikUDassa dAhiNe NaM chakkoDisa paNavatraM ca koDIo paNatIsaM ca kaH / zreSTha prAsAda, prAsAdo meM zikhara tulya prAsAda / tasya tigicchikUTasya utpAtaparvatasya upari bahusama - ramaNIyaH bhUmibhAgaH prajJaptaH varNa 1. bahusama yahAM 'bahu' zabda 'apUrNa' ke artha meM hai|' isalie 'bahusama' kA artha hogA- prAyaH sama / 284 bhASya (kha) sthA.vR.pa.457----uppAyapavvaetti--- utpatanaM UddharvagamanamutpAtastenopalakSitaH parvata utpAtaparvataH / tasya bahusamaramaNIyasya bhUmibhAgasya bahumadhyadezabhAge, atra mahAn ekaH prAsAdAvataMsakaH prajJaptaH - ardhatRtIyAni yojana - zatAni UrdhvaM uccatvena, paJcaviMzatiH yojanazatAni viSkambheNa / praasaadvrnnkH| ullocabhUmivarNakaH / aSTa yojanAni maNipIThikA / camarasya siMhAsanaM saparivAraM bhaNitavyam / 1. (ka) bha.vR. 2 / 118 - tiryaglokagamanAya yatrAgatyotpatati sa utpAtaparvata iti / vigrahika - vigraha kA artha hai AkRti / varavajravigrahikavajra jaisI zarIra racanA vaalaa|' bhASya bhASya 2. ThANaM, 10/47-61 3. bha. bR. 2 / 118 - varavajrasyeva vigraha -- AkRtiryasya sa svArthike kapratyaye sati saha, laha-ye donoM 'zlakSNa' zabda ke prAkRta rUpa haiN| 'zlakSNa' zabda ke aneka artha haiN| yahAM 'saha' kA artha sUkSma aura 'laNDa' kA artha cikanA ghaTita hotA hai| nirAvaraNa prabhA -- nirAvaraNa dIpti / tasya tigicchakUTasya dakSiNe SaTkoTizataM paJcapaJcAzacca koTyaH paJcatriMzac ca bhagavaI 116. usa tigicchikUTa utpAta parvata ke Upara bahusama - ramaNIya bhUbhAga prajJapta hai-bhUbhAgavarNana | 2. ulloca bhUmi caMdovA ke Upara kI bhUmi, chata / 1 120. usa bahusamaramaNIya bhUbhAga ke prAyaH madhyadezabhAga meM eka mahAn prAsAdAvataMsaka prajJapta hai-- usakI UMcAI do sau pacAsa yojana hai aura caur3AI eka sau paccIsa yojana hai| prAsAda kA varNana | caMdovA ke upara kI bhUmi kA varNana / maNipIThikA ATha yojana kI hai| camara kA siMhAsana usake parivAra ke siMhAsanoM sahita vaktavya hai| 2 121. usa tigicchikUTa utpAtaparvata ke dakSiNa bhAga meM aruNodaya samudra meM chaha araba, pacapana karor3a, varavajravigrahiko madhye kSAma ityarthaH / 4. (ka) ma.vR. 21118 zlakSNaH --- zalakSNapudgalanirvRttatvAt, lamhe-masRNaH / (kha) jIvA.vR. pa. 178 saNhA-- zlakSNA zlakSNapudgalaskandhaniSpannA zlakSNa-dalaniSpannapaTavat laNhA masRNAghuNTitapaTavat / 5. bha. vR. 2/116 nikkaMDacchAe' nirAvaraNa dIptiH / 6. bhikSuzabdAnuzAsana, 2 Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 285 sayasahassAI paNNAsaM ca sahassAI aru- zatasahasrANi paJcAzac ca sahastrANi aruNodae samudde tiriyaM vIivaittA ahe sya- Nodaye samudre tiryak vyativrajya adhaH rala- NappabhAe puDhavIe cattAlIsaM joyaNa- prabhAyAH pRthivyAH catvAriMzad yojanazata- sahassAI ogAhittA, ettha NaM camarassa sahasrANi avagAhya atra camarasya asurendrasya asuriMdassa asurakumAraraNNo camaracaMcA asurakumArarAjasya camaracaJcA nAma rAjadhAnI nAma rAyahANI paNNattA-erga joyaNasaya prajJaptA-ekaM yojanazatasahasram AyAma- sahassaM AyAma-vikkhaMbheNaM jaMbUdIva- viSkambheNa jmbuudviipprmaannaa| ppmaannaa| ovAriyaleNaM solasajoyaNasahassAI upakArikAlayanaM SoDazayojanasahastrANi AyAma-vikkhaMbheNaM, paNNAsaM joyaNasaha AyAma-viSkambheNa, paJcAzad yojanasahassAI paMca ya sattANaue joyaNasae kiMci srANi paJca ca saptanavatiH yojanazataM kiJcid visesUNe parikkheveNaM, sabappamANaM vemA vizeSonaM parikSepeNa, sarvapramANaM vaimAnikaNiyappamANassa addhaM neyavvaM // pramANasya ardhaM netvym| za.2H u.8. sU.121 paiMtIsa lAkha aura pacAsa hajAra yojana tirachA cale jAne para tathA nIce kI ora ralaprabhA pRthvI kA cAlIsa hajAra yojana avagAhana karane para asurendra asurakumArarAja camara kI camaracaJcA nAmaka rAjadhAnI prajJapta hai| usakI lambAI-caur3AI eka lAkha yojana hai| vaha jambUdvIpa-pramANa hai| usakI pIThikA lambAI-caur3AI meM solaha hajAra yojana aura paridhi meM pacAsa hajAra pAMca sau sitAnave yojana se kucha kama hai| usakA sarva pramANa vaimAnika devoM kI rAjadhAnI ke prAkAra Adi se AdhA jAnanA caahie| 8800380 MONOURG800000000 Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla samayakhetta-padaM 122. kimidaM bhaMte ! samayakhette tti pavuccati ? goyamA ! aDDhAijA dIvA, do ya samuddA, esa NaM evaie samayakhetteti pavuccati // 123. tattha NaM ayaM jaMbuddIve dIve savyadIva-samuddANaM savvabdhaMtare / evaM jIvAbhigamavattabbayA neyavvA jAva abhiMtarapukkharaddhaM joisavihUNaM // navamo uddeso : navAM uddezaka saMskRta cha samayakSetra -padam kimidaM bhadanta ! samayakSetramiti procyate ? gautama ! ardhatRtIyA dvIpAH dvau ca samudrI, etad etAvat samayakSetramiti procyate / tatrAyaM jambUdvIpaH dvIpaH sarvadvIpa- samudrANAM sarvAbhyantaraH / evaM jIvAbhigamavaktavyatA netavyAyAvad Abhyantara-puSkarArddhaM jyotiSkavihInam / hindI anuvAda samayakSetra - pada 122. bhante ! samayakSetra kise kahA jAtA hai ? gautama ! ar3hAI dvIpa aura do samudra - yaha itanA kSetra samaya-kSetra kahalAtA hai / 123. inameM jambUdvIpa nAmaka dvIpa saba dvIpoM aura samudroM ke madhya meM hai| isa prakAra Abhyantara puSkarArdha taka jIvAjIvAbhigama kI vaktavyatA jJAtavya hai / usameM se kevala jyotiSka devoM kI vaktavyatA chor3a denI hai| Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla atthikAya-padaM 124. kati NaM bhaMte ! atthikAyA paNNattA? goyamA ! paMca atthikAyA paNNattA, taM jahA -- dhammatthikAe, adhammatthikAe, AgAsatyikAe, jIvatthikAe, poggalatthi kAe // 125. dhammatthikAe NaM bhaMte ! kativaNNe ? katigaMdhe ? katirase ? katiphAse ? goyamA ! avaNNe, agaMdhe, arase, aphAse; arUvI, ajIve, sAsae, avaTThie logadavve / se samAsao paMcavihe paNNatte, taM jahA---- davvao, khettao, kAlao, bhAvao, o davvao NaM dhammatthikAe ege davve / khettao logappamANamette / kAlao na kayAi na Asi, na kayAi natthi, na kayAi na bhavissai -- bhaviMsu ya, bhavati ya, bhavissai ya-- dhuve, giyae, sAsae, akkhae, abbae, avaTTie, Nicce / bhAvao avaNe, agaMdhe, arase, aphAse / gaNaguNe // 126. adhammatthikAe NaM bhaMte ! kativaNNe? katigaMdhe ? katirase ? katiphAse ? loga goyamA ! avaNNe, agaMdhe, arase, aphAse; arUbI, ajIve, sAsae, avaTThie, davve | dasamo uddeso : dasavAM uddezaka saMskRta chAyA astikAya-padam kati bhadanta ! astikAyAH prajJaptAH ? gautama ! paJca astikAyAH prajJaptAH, tad yathA -- dharmAstikAyaH, adharmAstikAyaH, AkAzAstikAyaH, jIvAstikAyaH, pudgalAstikAyaH / dharmAstikAyaH bhadanta ! kativarNaH ? kati gandhaH ? katirasaH ? katisparzaH ? gautama ! avarNaH, agandhaH, arasaH, asparzaH arUpI, ajIvaH zAzvataH avasthitaH, lokadravyam / saH samAsataH paJcavidhaH prajJaptaH, tad yathAdravyataH, kSetrataH, kAlataH, bhAvataH, guNataH / dravyataH dharmAstikAyaH ekam dravyam / kSetrataH lokapramANamAtraH / kAlataH na kadAcin nAsIt, na kadAcin nAsti, na kadAcin na bhaviSyati -- abhavac ca, bhavati ca, bhaviSyati ca dhruvaH, niyataH, zAzvataH akSayaH, avyayaH, avasthitaH, nityaH / bhAvataH avarNaH, agandhaH, arasaH, asparzaH / guNataH gamanaguNaH / adharmAstikAyaH bhadanta ! kativarNaH ? kati gandhaH ? katirasaH ? katisparzaH ? gautama ! avarNaH, agandhaH, arasaH, asparzaH; arUpI, ajIvaH zAzvataH avasthitaH, lokadravyam / hindI anuvAda astikAya-pada 124. 'bhante ! astikAya kitane prajJapta haiM ? gautama ! astikAya pAMca prajJapta haiM, jaise-- dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, jIvAstikAya aura pudgalAstikAya / 125. bhante ! dharmAstikAya meM kitane varNa haiM ? kitane gandha haiM ? kitane rasa haiM ? kitane sparza haiM ? gItama ! vaha avarNa, agandha, arasa, asparza; arUpI, ajIva, zAzvata, avasthita tathA loka kA eka aMzabhUta dravya hai| vaha saMkSepa meM pAMca prakAra kA prajJapta hai, jaise--dravya kI apekSA se, kSetra kI apekSA se, kAla kI apekSA se, bhAva kI apekSA se aura guNa kI apekSA se / dravya kI apekSA se dharmAstikAya eka dravya hai / kSetra kI apekSA se lokapramANa mAtra hai| kAla kI apekSA se kabhI nahIM thA--aisA nahIM hai, kabhI nahIM hai--aisA nahIM hai, kabhI nahIM hogA--aisA nahIM hai vaha atIta meM thA, vartamAna meM hai aura bhaviSya meM rahegA - ataH vaha dhruva, niyata, zAzvata, akSaya, avyaya, avasthita aura nitya hai / bhAva kI apekSA se avarNa, agandha, arasa aura asparza hai| guNa kI apekSA se gamanaguNa gati meM udAsIna sahAyaka hai| 126. bhante ! adharmAstikAya meM kitane varNa haiM ? kitane gandha haiM ? kitane rasa haiM ? kitane sparza haiM ? gautama ! vaha avarNa, agandha, arasa, asparza; arUpI, ajIva, zAzvata, avasthita tathA loka kA eka aMzabhUta dravya hai| Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI za.2: u.10. sU.126-128 288 se samAsao paMcavihe paNNatte, taM jahA- saH samAsataH paJcavidhaH prajJaptaH, tad yathA- vaha saMkSepa meM pAMca prakAra kA prajJapta hai, jaise-dravya dabao, khettao, kAlao, bhAvao guNa- dravyataH, kSetrataH, kAlataH, bhAvataH, gunntH| kI apekSA se, kSetra kI apekSA se, kAla kI o| apekSA se, bhAva kI apekSA se aura guNa kI apekSA se| dabao NaM adhammatthikAe ege dbbe| dravyataH adharmAstikAyaH ekam dravyam / dravya kI apekSA se adharmAstikAya eka dravya hai| khettao logppmaannmette| kSetrataH lokprmaannmaatrH| kSetra kI apekSA se lokapramANa mAtra hai| kAlao na kayAi na Asi, na kayAi kAlataH na kadAcin nAsIt, na kadAcin / kAla kI apekSA kabhI nahIM thA--aisA nahIM hai, natthi, na kayAi na bhavissai-bhaviMsu ya, nAsti, na kadAcin na bhaviSyiti-abhavac kabhI nahIM hai-aisA nahIM hai, kabhI nahIM bhavati ya, bhavissai ya-dhuve, Niyae, ca, bhavati ca, bhaviSyati ca-dhruvaH, niyataH, hogA aisA nahIM hai--vaha atIta meM thA, vartamAna sAsae, akkhae, abbae, avadie, zAzvataH, akSayaH, avyayaH, avasthitaH, meM hai aura bhaviSya meM rahegA-ataH vaha dhruva, nnice| nityH| niyata, zAzvata, akSaya, avyaya, avasthita aura nitya hai| bhAvao avaNNe, agaMdhe, arase, aphaase| bhAvataH avarNaH, agandhaH, arasaH, asprshH| bhAva kI apekSA se avarNa, agandha, arasa aura asparza hai| guNao tthaanngunne|| guNataH sthaangunnH| guNa kI apekSA se sthAnaguNa---sthiti meM udAsIna sahAyaka hai| 127. AgAsatthikAe NaM bhaMte ! kativaNNe? katigaMdhe ? katirase ? katiphAse? AkAzAstikAyaH bhadanta ! kativarNaH ? 127. bhante ! AkAzAstikAya meM kitane varNa haiM? katigandhaH ? katirasaH ? katisparzaH ? kitane gandha haiM ? kitane rasa haiM ? kitane sparza goyamA ! avaNNe, agaMdhe, arase, aphAse; arUvI, ajIve, sAsae, avadie, logA- logadabve / se samAsao paMcavihe paNNatte, taM jahA- davao, khettao, kAlao, bhAvao, guNa- o| gautama ! avarNaH, agandhaH, arasaH, asparzaH arUpI, ajIvaH, zAzvataH, avasthitaH, lokAlokadravyam / saH samAsataH paJcavidhaH prajJaptaH, tad yathAdravyataH, kSetrataH, kAlataH, bhAvataH, gunntH| gautama ! vaha avarNa, agandha, arasa, asparza; arUpI, ajIva, zAzvata, avasthita tathA lokAloka kA eka aMzabhUta dravya hai| vaha saMkSepa meM pAMca prakAra kA prajJapta hai, jaise-dravya kI apekSA se, kSetra kI apekSA se, kAla kI apekSA se, bhAva kI apekSA se aura guNa kI apekSA se| dravya kI apekSA se AkAzAstikAya eka dravya dabao NaM AgAsatthikAe ege dbbe| dravyataH AkAzAstikAyaH ekam dravyam / khettao loyaaloyppmaannmekte-annNte| kSetrataH lokAlokapramANamAtraH-anantaH / kAlao na kayAi na Asi, na kayAi kAlataH na kadAcin nAsIt, na kadAcin natthi, na kayAi na bhavissai-bhaviMsu ya, nAsti, na kadAcin na bhaviSyati abhavac bhavati ya, bhavissai ya-dhuve, Niyae, ca, bhavati ca, bhaviSyati ca-dhruvaH, niyataH, sAsae, akkhae, abae, avaTThie, zAzvataH, akSayaH, avyayaH, avasthitaH, nnice| nityH| kSetra kI apekSA se loka- tathA alokapramANa-ananta hai| kAla kI apekSA se kabhI nahIM thA--aisA nahIM hai, kabhI nahIM hai-aisA nahIM hai, kabhI nahIM hogA --aisA nahIM hai-vaha atIta meM thA, vartamAna meM hai aura bhaviSya meM rahegA-ataH vaha dhruva, niyata, zAzvata, akSaya, avyaya, avasthita aura nitya bhAvao avaNNe, agaMdhe, arase, aphaase| bhAvataH avarNaH, agandhaH, arasaH, asprshH| bhAva kI apekSA se avarNa, agandha, arasa aura asparza hai| guNa kI apekSA se avagAhanaguNa vAlA hai| guNao avgaahnnaagunne|| guNataH avgaahnaagunnH| 128. jIvatthikAe NaM bhaMte ! kativaNNe ? katigaMdhe ? katirase ? katiphAse? jIvAstikAyaH bhadanta ! kativarNaH ? kati- 128. bhante ! jIvAstikAya meM kitane varNa haiM ? gandhaH ? katirasaH ? katisparzaH ? kitane gandha haiM ? kitane rasa haiM ? kitane sparza goyamA ! avaNNe, agaMdhe, arase, aphAse; gautama ! avarNaH, agandhaH, arasaH, asparzaH; gautama ! vaha avarNa, agandha, arasa, asparza; Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvve| gunno| bhagavaI 286 za.2: u.10. sU.128-130 asvI, jIve, sAsae, avahie, loga- arUpI, jIvaH, zAzvataH, avasthitaH, arUpI, jIva, zAzvata, avasthita tathA loka kA lokadravyam / eka aMzabhUta dravya hai| se samAsao paMcavihe paNNatte, taM jahA- saH samAsataH paJcavidhaH prajJaptaH, tad yathA- vaha saMkSepa meM pAMca prakAra kA prajJapta hai, jaise--dravya dabbao, khettao, kAlao, bhAvao, dravyataH, kSetrataH, kAlataH, bhAvataH, gunntH| kI apekSA se, kSetra kI apekSA se, kAla kI apekSA se, bhAva kI apekSA se aura guNa kI apekSA se| dabao NaM jIvatthikAe aNaMtAI dravyataH jIvAstikAyaH anantAni dravyANi / / dravya kI apekSA se jIvAstikAya ananta jiivjiivdvaaii| dravya hai| khettao logppmaannmette| kSetrataH lokprmaannmaatrH| kSetra kI apekSA se lokapramANamAtra hai| kAlao na kayAi na Asi, na kayAi kAlataH na kadAcin nAsIt, na kadAcin kAla kI apekSA se kabhI nahIM thA--aisA nahIM natthi, na kayAi na bhavissai-bhaviMsu ya, nAsti, na kadAcin na bhaviSyiti-abhavac hai, kabhI nahIM hai--aisA nahIM hai, kabhI nahIM hogA bhavati ya, bhavissai ya-dhuve, Niyae, ca, bhavati ca, bhaviSyati ca-dhruvaH, niyataH, -aisA nahIM hai-vaha atIta meM thA, vartamAna meM sAsae, akkhae, avae, avaTTie, zAzvataH, akSayaH, avyayaH, avasthitaH, hai aura bhaviSya meM rahegA--ataH vaha dhruva, niyata, nnice| nityH| zAzvata, akSaya, avyaya, avasthita aura nitya bhAvao avaNNe, agaMdhe, arase, aphaase| bhAvataH avarNaH, agandhaH, arasaH, asprshH| bhAva kI apekSA se avarNa, agandha, arasa aura asparza hai| guNa kI apekSA se upayoga guNavAlA hai| guNao uvoggunne|| guNataH upyoggunnH| 126. poggalatthikAe NaM bhaMte ! kativaNNe? katigaMdhe ? katirase? katiphAse ? pudgalAstikAyaH bhadanta ! kativarNaH ? kati- 126. bhante ! pudgalAstikAya meM kitane varNa haiM ? gandhaH ? katirasaH ? katisparzaH ? kitane gandha haiM ? kitane rasa haiM ? kitane sparza gunno| goyamA ! paMcavaNNe, paMcarase, dugaMdhe, gautama ! paJcavarNaH, paJcarasaH, dvigandhaH, aSTa- gautama ! usameM pAMca varNa, pAMca rasa, do gandha aura aTThaphAse; sparzaH ATha sparza haiM; rUvI, ajIve, sAsae, avadie, loga- rUpI, ajIvaH, zAzvataH, avasthitaH, loka- vaha rUpI, ajIva, zAzvata, avasthita tathA loka dbbe| drvym| kA eka aMzabhUta dravya hai| se samAsao paMcavihe paNNatte, taM jahA- saH samAsataH paJcavidhaH prajJaptaH, tad yathA- vaha saMkSepa meM pAMca prakAra kA prajJapta hai, jaise--dravya dabbao, khettao, kAlao, bhAvao, dravyataH, kSetrataH, kAlataH, bhAvataH, gunntH| kI apekSA se, kSetra kI apekSA se, kAla kI apekSA se, bhAva kI apekSA se aura guNa kI apekSA se| dabbao NaM poggalatyikAe aNaMtAI dravyataH pudgalAstikAyaH anantAni dravyA- dravya kI apekSA se pudgalAstikAya ananta dravya dvaaii| nni| khettao loyppmaannmette| kSetra kI apekSA se lokapramANamAtra hai| kAlao na kayAi na Asi, na kayAi kSetrataH lokprmaannmaatrH| kAla kI apekSA se kabhI nahIM thA-aisA nahIM natthi, na kayAi na bhavissai-bhaviMsu ya, kAlataH na kadAcin nAsIt, na kadAcit hai, kabhI nahIM hai--aisA nahIM hai, kabhI nahIM bhavati ya, bhavissai -ghuve, Niyae, nAsti, na kadAcin na bhaviSyati-abhavac hogA--aisA nahIM hai--vaha atIta meM thA, vartamAna sAsae, akkhae, avvae, avadie, ca, bhavati ca, bhaviSyati ca-dhruvaH, niyataH, meM hai aura bhaviSya meM rahegA--ataH vaha dhruva, nnice| zAzvataH, akSayaH, avyayaH, avasthitaH, niyata, zAzvata, akSaya, avyaya, avasthita aura nityH| nitya hai| bhAvao vaNNamaMte, gaMdhamaMte, rasamaMte, bhAva kI apekSA se varNavAn, gandhavAn, rasavAn phaasmNte| bhAvataH varNavAn, gandhavAn, rasavAn, aura sparzavAn hai| guNao ghnngunne|| sprshvaan| guNa kI apekSA se grahaNaguNa-samudita hone kI guNataH grhnngunnH| yogyatA vAlA hai| 130. ege bhaMte ! dhammatyikAyapadese ghammatthi- ekaH bhadanta ! dharmAstikAyapradezaH dharmAsti- 130. bhante ! kyA dharmAstikAya ke eka pradeza ko Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.2: u.10. sU.130-133 260 bhagavaI kAe tti vattavvaM siyA ? goyamA ! No iNaDhe samaDhe // kAyaH iti vaktavyaM syAt ? gautama ! nAyamarthaH smrthH| dharmAstikAya kahA jA sakatA hai ? gautama ! yaha artha saMgata nahIM hai| 131. evaM doNNi, tiNNi, cattAri, paMca, cha, satta, aTTha, nava, dasa, saMkhejA, asaM- khejaa| bhaMte ! dhammatthikAyapadesA dhammatthikAe ti vattavvaM siyA? goyamA ! No iNaDe samaDhe // evaM dvau, trayaH, catvAraH, paJca, SaT, sapta, 131. bhante ! kyA isI prakAra dharmAstikAya ke do, aSTa, nava, daza, saMkhyeyAH, asNkhyeyaaH| tIna, cAra, pAMca, chaha, sAta, ATha, nau, dasa, bhadanta ! dharmAstikAyapradezAH dharmAstikAyaH saMkhyeya aura asaMkhyeya pradezoM ko dharmAstikAya iti vaktavyaM syAt ? kahA jA sakatA hai ? gautama ! nAyamarthaH smrthH| gautama ! yaha artha saMgata nahIM hai| 132. egapadesUNe vi ya NaM bhaMte ! dhammatthi- kAe dhammatthikAe tti vattav siyA ? goyamA ! No iNaDhe samaDhe // eka pradezono'pi bhadanta ! dharmAstikAyaH 132. bhante ! kyA eka pradeza kama dharmAstikAya dharmAstikAyaH iti vaktavyaM syAt ? ko bhI dharmAstikAya kahA jA sakatA hai ? gautama ! nAyamarthaH smrthH| gautama ! yaha artha saMgata nahIM hai| 133. se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vucai-ege tat kenArthena bhadanta ! evamucyate-ekaH 133. bhante ! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA dhammatthikAyapadese no dhammatthikAe tti dharmAstikAyapradezaH no dharmAstikAyaH iti hai-dharmAstikAya ke eka pradeza ko dharmAstikAya vattavvaM siyA jAva egapadesaNe vi ya NaM vaktavyaM syAt yAvad ekapradezono'pi ca nahIM kahA jA sakatA yAvat eka pradeza kama dhammatthikAe no dhammatthikAe ti vattavvaM dharmAstikAyaH no dharmAstikAyaH iti vaktavyaM dharmAstikAya ko bhI dharmAstikAya nahIM kahA jA siyA ? syAt ? sakatA? se naNaM goyamA ! khaMDe cakke ? sagale cakke? atha nUnaM gautama ! khaNDaM cakram ? sakalaM gautama ! kyA cakra kA khaNDa cakra kahalAtA hai ? cakram ? athavA akhaNDa cakra cakra kahalAtA hai ? bhagavaM ! no khaMDe cakke, sagale cakke / bhagavan ! no khaNDaM cakram, sakalaM cakram / bhagavan ! cakra kA khaNDa cakra nahIM kahalAtA, akhaNDa cakra cakra kahalAtA hai| khaMDe chatte ? sagale chtte| khaNDaM chatram ? sakalaM chatram ? kyA chatra kA khaNDa chatra kahalAtA hai ? athavA akhaNDa chatra chatra kahalAtA hai ? bhagavaM! no khaMDe chatte, sagale chtte| bhagavan ! no khaNDaM chatram, sakalaM chatram / bhagavan ! chatra kA khaNDa chatra nahIM kahalAtA, akhaNDa chatra chatra kahalAtA hai| khaMDe camme ? sagale camme ? khaNDaM carma ? sakalaM carma ? kyA carma kA khaNDa carma kahalAtA hai ? athavA akhaNDa carma carma kahalAtA hai ? bhagavaM ! no khaMDe camme, sagale cmme| bhagavan ! no khaNDaM carma, sakalaM carma / bhagavan ! carma kA khaNDa carma nahIM kahalAtA, akhaNDa carma carma kahalAtA hai| khaMDe daMDe ? sagale daMDe ? khaNDaH daNDaH ? sakalaH daNDaH ? kyA daNDa kA khaNDa daNDa kahalAtA hai ? athavA akhaNDa daNDa daNDa kahalAtA hai ? bhagavaM ! no khaMDe daMDe, sagale daMDe / bhagavan ! no khaNDaH daNDaH, sakalaH daNDaH / bhagavan ! daNDa kA khaNDa daNDa nahIM kahalAtA, akhaNDa daNDa daNDa kahalAtA hai| khaMDe dUse ? sagale dUse ? khaNDaM dUSyam ? sakalaM dUSyam ? kyA vastra kA khaNDa vastra kahalAtA hai ? athavA akhaNDa vastra vastra kahalAtA hai ? bhagavaM ! no khaMDe dUse, sagale dUse / / bhagavan no khaNDaM dUSyam, sakalaM dUSyam / bhagavan ! vastra kA khaNDa vastra nahIM kahalAtA, akhaNDa vastra vastra kahalAtA hai| khaMDe Ayuhe ? sagale Ayahe ? khaNDaH AyudhaH ? sakalaH AyudhaH ? kyA Ayudha kA khaNDa Ayudha kahalAtA hai ? athavA akhaNDa Ayudha Ayudha kahalAtA hai ? bhagavaM ! no khaMDe Ayuhe, sagale aayuhe| bhagavan ! no khaNDa: AyudhaH, sakalaH bhagavan ! Ayudha kA khaNDa Ayudha nahIM kahalAtA, aayudhH| akhaNDa Ayudha Ayudha kahalAtA hai| khaMDe modae ? sagale modae ? khaNDaH modakaH ? sakalaH modakaH ? kyA modaka kA khaNDa modaka kahalAtA hai ? athavA akhaNDa modaka modaka kahalAtA hai ? Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 261 za.2: u.10: sU.124-135 bhagavaM ! no khaMDe modae, sagale mode| bhagavan ! no khaNDaH modakaH, sakalaH modkH| se teNadveNaM goyamA ! e bucai-ege tat tenArthena gautama ! evamucyate-ekaH / dhammatthikAyapadese no dhammatthikAe ti dharmAstikAyapradezaH no dharmAstikAyaH iti vattavvaM siyA jAva egapadesUNe vi ya NaM vaktavyaM syAd yAvad ekapradezono'pi ca dhammatthikAe no dhammatthikAe tti battavaM dharmAstikAyaH no dharmAstikAyaH iti vaktavyaM siyA // syAt / bhagavan ! modaka kA khaNDa modaka nahIM kahalAtA, akhaNDa modaka modaka kahalAtA hai| gautama ! yaha isa apekSA se kahA jA rahA haidharmAstikAya ke eka pradeza ko dharmAstikAya nahIM kahA jA sakatA yAvat eka pradeza kama dharmAstikAya ko bhI dharmAstikAya nahIM kahA jA sktaa| 134. se kiMkhAi NaM bhaMte ! dhammatthikAe ti tat 'kiMkhAi' bhadanta ! dharmAstikAyaH iti 134. bhante ! dharmAstikAya kise (kitane pradezoM vattabaM siyA ? vaktavyaM syAt ? ko) kahA jA sakatA hai ? goyamA ! asaMkhejA dhammatthikAyapadesA, te gautama ! asaMkhyeyAH dharmAstikAyapradezAH, te gautama ! dharmAstikAya ke asaMkhyeya pradeza haiN| ve savve kasiNA paDipuNNA niravasesA eka- sarve kRtsnAH pratipUrNAH niravazeSAH eka- saba pratipUrNa, niravazeSa aura eka zabda (dharmAggahaNagahiyA-esa goyamA ! dhamma- grahaNagrahItAH-eSa gautama ! dharmAstikAyaH / / stikAya) ke dvArA gRhIta hote haiM-gautama ! isako thikAe ti battabaM siyA // iti vaktavyaM syAt / dharmAstikAya kahA jA sakatA hai| 135. evaM adhammatthikAe vi| AgAsatthi- evam adhrmaastikaayo'pi| AkAzAsti- 135. isI prakAra adharmAstikAya vaktavya hai| kAya-jIvatthikAya-poggalatthikAyA vi evaM kAya-jIvAstikAya-pudagalAstikAyAH api AkAzAstikAya, jIvAstikAya aura pudgalAceva, navaraM-tihaM pi padesA aNaMtA evaM caiva, navaraM-trayANAmapi pradezAH stikAya bhI isI prakAra vaktavya haiM, kevala itanA bhaanniyvaa| sesaM taM ceva // anantAH bhnnitvyaaH| zeSaM tac caiva / antara hai--ina tInoM ke pradeza ananta hote haiN| zeSa pUrvavat / bhASya 1. sUtra 124-135 Agama-sAhitya meM tattva ke cAra vargIkaraNa milate haiM.---- 1. dravya-jIva dravya aura ajIva drvy|' 2. pAMca astikAya-dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAsti kAya, jIvAstikAya, pudglaastikaay| (yaha prastuta AlApaka meM 3. chaha dravya-dharma, adharma, AkAza, kAla, pudgala aura jIva / ' 4. navatattva-jIva, ajIva, puNya, pApa, Azrava, saMvara, nirjarA, bandha, mokss|' jaina darzana dvaitavAdI darzana hai; isalie usane mUla tattva do mAne--jIva aura ajIva / paJcAstikAya ina do kA vistAra hai| jIva aura ajIva ko sAMkhya Adi dvaitavAdI darzana bhI mAnate haiN| kintu astikAya kA siddhAnta bhagavAna mahAvIra kA sarvathA maulika siddhAnta hai| jIva kI tulanA sAMkhya-sammata puruSa se kI jA sakatI hai| pudgala kI tulanA sAMkhya-sammata prakRti se kI jA sakatI hai| AkAza prAyaH sabhI darzanoM meM sammata hai| dharmAstikAya aura adharmAstikAya-ye do tattva anya kisI darzana meM pratipAdita nahIM haiN| 'dravya' zabda kA prayoga vaizeSika darzana meM milatA hai| kintu 'astikAya' kA prayoga anya kisI darzana meM upalabdha nahIM hai| yaha astitva kA vAcaka zabda hai| vedAnta meM jaise brahma nirapekSa astitva hai, vaise hI jaina darzana meM ye pAMca nirapekSa astitva haiN| jaise pudgala ke paramANu hote haiM, vaise hI zeSa cAra astikAyoM ke bhI paramANu hote haiN| unake paramANu pRthak-pRthak nahIM hote, ve sadA apRthak rahate haiM, isalie ve 'pradeza' kahalAte haiN| dharmAstikAya aura adharmAstikAya ke pradeza asaMkhya, AkAzAstikAya, pudagalAstikAya aura jIvAstikAya-inake pradeza ananta haiN|' SaDdravyavAda paJcAstikAya ke uttarakAla kA vikAsa hai| bhagavatI ke do prasaMgoM ke AdhAra para yaha anumAna kiyA jA sakatA hai| kAlodaya Adi anyayUthika saMnyAsiyoM ne eka carcA zuru kI zramaNa jJAtaputra pAMca astikAyoM kI prajJApanA karate haiN|' pAMca astikAya ke sAtha addhA-samaya yA kAla kA yoga hone para chaha dravya bana jAte haiN| isa prakAra astitvavAda kI dRSTi se tattva ke ye tIna vargIkaraNa haiN| nava padArtha kA vargIkaraNa upayogitAvAda kI dRSTi se hai| usameM jIva aura ajIva ye do mUla dravya haiN| zeSa sAta padArthoM meM mokSa tathA usake sAdhaka-bAdhaka dravyoM kA nirUpaNa prastuta prakaraNa meM astikAya kA jo svarUpa milatA hai, vaha 1. bh.25|| 2. vhii,25|11,12| 3. ThANaM.66 4. bh.2|134,135| 5. (ka) vhii,7421-220| (kha) vhii,18/134-142|| Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za. 2: u.10: sU.124-135 262 dArzanika dRSTi se bahuta mahattvapUrNa hai| jIva tattva kA siddhAnta aneka darzanoM meM svIkRta hai| vaha aMguSTha-parimANa hai, deha-parimANa hai athavA vyApaka hai--yaha viSaya bhI carcita hai, kintu usakA svarUpa-jJAnausake kitane paramANu yA pradeza haiM - yaha viSaya kahIM bhI upalabdha nahIM hai| astikAya ko pradezAtmaka batalA kara bhagavAn mahAvIra ne usake svarUpa ko eka nayA AyAma diyA hai| jaina darzana meM astitva kA artha hai- paramANu yA paramANu-skandha | dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya aura jIvAstikA cAra paramANu-skandha haiN| inake paramANu kabhI viyukta nahIM hote, isalie ye pradeza -skandha kahalAte haiM / pudgalAstikAya ke paramANu saMyukta aura viyukta donoM avasthAoM meM hote haiM, isalie usameM paramANu aura paramANu-skandha donoM avasthAeM milatI haiN| pAMca astikAyoM meM eka jIvAstikAya ke pradeza-skandha caitanyamaya haiM, zeSa tIna astikAyoM ke pradeza- skandha tathA pudgalAstikAya ke pradeza-skandha aura paramANu caitanyarahita haiM, ajIva haiN| pAMca astikAyoM meM cAra astikAya amUrta haiM, pudgalAstikAya mUrta hai| amUrta kA lakSaNa hai-varNa, gandha, rasa aura sparza kA abhAva / mUrta kA lakSaNa hai -varNa, gandha, rasa aura sparza se yukta honA / zabda-vimarza astikAya-- 'asti' zabda ke do artha haiM1. traikAlika astitva 2. pradeza kAya kA artha hai - rAzi / ' lokadravya - cAra astikAya aura lokAkAza ke samavAya kA nAma hai -- loka / dharmAstikAya loka kA eka ghaTaka hai, isalie use lokadravya kahA gayA hai / ' davvao, khettao, kAlao - dekheM 2 / 27 kA bhASya / bhAva aura guNa bhAva kA artha hai paryAya / astikAya catuSTaya meM bhAva kA niSedhAtmaka nirUpaNa kiyA gayA hai| kevala pudgalAstikAya meM usakA vidhAyaka nirUpaNa hai| varNa, gandha, rasa aura sparza-ye pudgala ke sahabhAvI dharma haiN| uttaravartI dArzanika aura lAkSaNika granthoM meM sahabhAvI dharma ko guNa aura kramabhAvI dharma ko paryAya kahA gayA hai| 1. bha. vR. 2 / 124 - astizabdena pradezA ucyante'tasteSAM kAyA-rAzayo'stikAyAH, athavA'stItyayaM nipAtaH kAlatrayAbhidhAyI, tatostIti santi Asan bhaviSyanti ca ye kAyAH pradezarAzayaste'stikAyA iti / 2. vahI, 2 / 125 lokasya - paJcAstikAyAtmakasyAMzabhUtaM dravyaM lokadravyam / 3. vahI, 2 / 125 'guNao'tti kAryataH / 4. ta. rA. vA. 5117 gatisthityoH dharmAdharmau kartArau ityayamarthaH prasaktaH iti, tantra, kiM kAraNam, upkaarvcnaat| upakAro bulAdhAnam avalambanam ityanarthAntaram / tena dharmAdharmayoH gatisthitinirvartane pradhAnakartRtvamapoditaM bhavati / bhagavaI Agama - sAhitya meM sahabhAvI aura kramabhAvI donoM prakAra ke dharmoM ko paryAya kahA gayA hai / dravyArthika aura paryAyArthika--ye do hI naya haiM, guNArthika naya vivakSita nahIM hai| varNa, gandha, rasa aura sparzaye sahabhAvI bhI haiM aura inakA avasthA-bheda hotA rahatA hai, isalie ye kramabhAvI bhI haiN| vRttikAra ne 'guNa' kA artha kArya kiyA hai| yahAM 'guNa' zabda sahabhAvI dharma ke artha meM prayukta nahIM hai, yaha upakAra ke artha meM prayukta hai| dharmAstikAya aura adharmAstikAya gati aura sthiti ke preraka nahIM haiM, kevala upakAraka haiN| gamana guNa kA artha hogAgati meM upakAraka / sthAna- guNa kA artha hogA -- Thaharane meM upakAraka / avagAhanA-guNa kA artha hogA - Azraya meM upakAraka / caitanya jIva kA svabhAva hai| upayoga caitanya kI pravRtti hai| sUtra 137 meM vaha jIva ke lakSaNa ke rUpa meM nirdiSTa hai; isalie vaha upakAraka hai| usake dvArA jIva hone kA patA calatA hai| jIvAstikAya aura jIva dharmAstikAya, adharmAstikAya aura AkAzAstikAya ye tInoM saMkhyA kI dRSTi se eka vyaktika haiN| jIva ananta haiN| una ananta jIvoM ke samudaya kA nAma jIvAstikAya hai / paramANu aura paramANuskandha bhI ananta haiN| unake samudaya kA nAma pudgalAstikAya hai| eka jIva jIvAstikAya nahIM kahalAtA tathA eka kama jIva vAle jIvAstikAya ko jIvAstikAya nahIM kahA jaataa| sabhI jIvoM kA samudaya jIvAstikAya kahalAtA hai| pudgalAstikAya kA bhI yahI niyama hai| jIvAstikAya ko kSetra kI apekSA se loka - pramANa kahA gayA hai| isI prakAra dharmAstikAya ko bhI kSetra kI apekSA se lokapramANa kahA gayA hai| kintu tAtparya kI dRSTi se donoM bhinna haiM / dharmAstikAya akelA hI pUre loka meM vyApta hai, jaba ki loka AkAza kA koI bhI bhAga aisA nahIM hai, jahAM jIva na ho / jIva jIvAstikAya kA eka deza hai|' pratyeka jIva asaMkhyAta - pradezAtmaka hai| ThANaM meM dharmAstikAya, adharmAstikAya, lokAkAza aura eka jIva-ina cAroM kA pradeza parimANa eka samAna batalAyA gayA hai / kevalI samudghAta ke samaya eka jIva ke pradeza pUre loka meM vyApta ho jAte haiN| ataH eka jIva ko bhI kSetra kI apekSA se lokapramANa kahA jA sakatA hai| yaha kAdAcitka ghaTanA hai| yahAM yaha vivakSita nahIM hai| yahAM jIvAstikAya kA loka-vyApitva hI vivakSita hai| yathA andhasyetarasya vA svajaGghAbalAd gacchataH yaSTyAdyupakArakaM bhavati, na tu prerakaM tathA jIvapudgalAnAM svazaktyaiva gacchatAM tiSThatAM ca dharmAdharmau upakArakau na preraka ityuktaM bhavati / 5. bha. bR.2 / 135 - upayogaguNo jIvAstikAyaH prAgdarzitaH, atha tadaMzabhUto jIvaH / 6. ThANaM, 4|465cttaari paesaggeNaM tullA paNNattA, taM jahA -- dhammatthikAe, adhammatthikAe, logAgAse, egajIve / 7. vahI, 8 / 114 - utthe samae logaM pUreti / Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI eka jIva ke pradeza asaMkhya hote haiN| jIvAstikAya ke pradeza ananta batalAe gae haiN| yaha ananta jIvoM kI apekSA se hai| pudgalAstikAya ke ananta pradeza skandha-samudaya kI apekSA se nirdiSTa cetana / acetana mUrta / amUrta pradezaparimANa acetana amUrta dharmAstikAya adharmAstikAya acetana AkAzAstikAya acetana amUrta pudgalAstikAya acetana mUrta jIvAstikAya cetana amUrta jIvatta uvadaMsaNa-padaM 136. jIve NaM bhaMte ! sauTThANe sakamme sabale savIrie sapurisakkAra- parakkame AyabhAveNaM jIvabhAvaM uvadaMsetIti vattavvaM siyA ? haMtA goyamA ! jIve NaM sauTThANe sakamme sabale savIrie sapurisakkAra- parakkame AyabhAveNaM jIvabhAvaM uvadaMsetIti battavvaM siyA // 137. se keNaTTeNaM bhaMte ! evaM buca jIve saTTA sakamme sabale savIrie sapurisakAra- parakkame AyabhAveNaM jIvabhAvaM uvadaMsetIti vattavyaM siyA ? goyamA ! jIve NaM anaMtANaM AbhiNibohiyanANapaJjavANaM, aNaMtANaM suyanANapajavANaM, aNaMtANaM ohinANapajjavANaM, anaMtANaM maNapaJjavanANapajavANaM, anaMtANaM vANapajavANaM, anaMtANaM maiaNNANapajavANaM, aNaMtANaM suyaaNNANapaJjavANaM, anaMtANaM vibhaMganANapaJjavANaM, aNaMtANaM cakkhudaMsaNapajjavANaM, aNaMtANaM acakkhudaMsaNapajjavANaM, aNaMtANaM ohidaMsaNapajjavANaM, aNaMtANaM kevaladaMsaNapajjavANaM uvaogaM gacchai / uvaogalakkhaNe NaM jIve / se eeNaNaM evaM bucca -- goyamA ! jIve NaM sauTThANe sakamme sabale savIrie sapurisakkAra-parakkame AyabhAveNaM jIvabhAvaM uvadaMsetIti vattavyaM siyA / / 263 za. 2: u.10: sU.124-137 haiN| lokAkAza ke pradeza asaMkhya haiM, kintu akhaMDa AkAza ke pradeza ananta hai| pAMca astikAyoM kA vivaraNa nimna yaMtra meM diyA jA rahA hai guNa eka / ananta kSetrIya avasthiti udAsIna gatisahAyaka eka dravya loka-parimANa | udAsIna sthitisahAyaka eka dravya loka-parimANa avagAhanA eka dravya lokAloka-parimANa grahaNa paraspara saMbaMdha karanA ananta dravya upayoga loka-parimANa loka-parimANa ananta dravya asaMkhya asaMkhya ananta ananta eka jIva kI apekSA asaMkhya, sampUrNa jIvAstikAya kI apekSA ananta jIvatva-upadarzana-padam jIvaH bhadanta ! sotthAnaH sakarmA sabala: savIryaH sapuruSakAra-parAkramaH AtmabhAvena jIvabhAvam upadarzayati iti vaktavyaM syAt ? hanta gautama ! jIvaH sotthAnaH sakarmA sabalaH savIryaH sapuruSakAra-parAkramaH AlabhAvena jIvabhAvam upadarzayati iti vaktavyaM syAt / tat kenArthena bhadanta ! evamucyate-- jIvaH sotthAnaH sakarmA sabalaH savIryaH sapuruSakAra-parAkramaH AtmabhAvena jIvabhAvam upadarzayati iti vaktavyaM syAt ? gautama ! jIvaH anantAnAm AbhinibodhikajJAnaparyavANAm, anantAnAM zrutajJAnaparyavANAm, anantAnAm avadhijJAnaparyavANAm, anantAnAM manaH paryavajJAnaparyavANAm, anantAnAM kevalajJAnaparyavANAm, anantAnAM matyajJAnaparyavANAm, anantAnAM zrutAjJAnaparyavANAm, anantAnAM vibhaMgajJAnaparyavANAm, anantAnAM cakSurdarzanaparyavANAm, anantAnAm acakSurdarzanaparyavANAm, anantAnAm avadhidarzanaparyavANAm, anantAnAM kevaladarzanaparyavANAm upayogaM gacchati / upayogalakSaNaH jIvaH / tad etenArthena evamucyate-- gautama ! jIvaH sotthAnaH sakarmA sabalaH savIryaH sapuruSakAra-parAkramaH AtmabhAvena jIvabhAvam upadarzayati iti vaktavyaM syAt / jIvatva - upadarzana-pada 9 136. ' bhante ! utthAna, karma, bala, vIrya aura puruSakAra- parAkrama se yukta jIva apane Atma-bhAva (AtmapravRti) se jIva-bhAva ( jIva hone) ko prakaTa karatA hai--kyA yaha kahA jA sakatA hai ? hAM, gautama ! utthAna, karma, bala, vIrya aura puruSakAra parAkrama se yukta jIva apane Atma-bhAva se jIva-bhAva ko prakaTa karatA hai--yaha kahA jA sakatA hai| 137. bhante ! yaha kisa apekSA se kahA jA rahA hai -- utthAna, karma, bala, vIrya aura puruSakAra- parAkrama se yukta jIva apane Atma-bhAva se jIvabhAva ko prakaTa karatA hai--yaha kahA jA sakatA hai ? gautama ! jIva Abhinibodhika jJAna ke ananta paryavoM, zrutajJAna ke ananta paryavoM, avadhijJAna ke ananta paryavoM manaH paryavajJAna ke ananta paryavoM, kevalajJAna ke ananta paryavoM, matiajJAna ke ananta paryavoM, zrutaajJAna ke ananta paryavoM, vibhaGgajJAna ke ananta paryavoM, cakSudarzana ke ananta paryavoM, acakSudarzana ke ananta paryavoM, avadhidarzana ke ananta paryavoM aura kevaladarzana ke ananta paryavoM ke upayoga ko prApta hotA hai| jIva upayogalakSaNa vAlA hai| gautama ! isa apekSA se yaha kahA jA rahA hai--utthAna, karma, bala, vIrya aura puruSakAra-parAkrama se yukta jIva apane Atma-bhAva se jIva-bhAva ko prakaTa karatA hai-- yaha kahA jA sakatA hai| Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za. 2: u.10: sU. 136-136 1. sUtra 136, 137 jIva svarUpa se amUrta aura caitanyamaya hai, kintu pratyeka saMsArI jIva zarIradhArI hai| zarIradhArI hone ke kAraNa vaha mUrta hai, usakA caitanya adRzya hai| vaha kriyA athavA pravRtti ke dvArA dRzya banatA hai| jIva kI pahacAna jJAna se nahIM hotI, jJAnapUrvaka honevAlI pravRtti se hotI hai| pravRtti kI chaha avasthAoM kA sUtrakAra ne ullekha kiyA hai--utthAna, karma, bala, vIrya, puruSakAra aura parAkrama / jIva utthAna gamana, zayana, bhojana Adi AtmabhAvoM ke dvArA apane caitanya ko abhivyakta karatA hai| viziSTa utthAna viziSTa cetanApUrvaka hotA hai| -- pratyeka viziSTa utthAna ke pIche eka viziSTa prakAra kI cetanA kAma karatI hai| yaha caitanyapUrvaka honevAlI pravRtti hI jIva kA lakSaNa AgAsa-padaM 138. kativihe NaM bhaMte ! AgAse paNNatte ? goyamA ! duvihe AgAse paNNatte, taM jahA - loyAgAse ya aloyAgAse ya // 136. loyAgAse NaM bhaMte ! kiM jIvA ? jIvadesA ? jIvappadesA ? ajIvA ? ajIvadesA ? ajIvappadesA ? goyamA ! jIvA vi, jIvadesA vi, jIvappadesA vi; ajIvA vi, ajIvadesA vi, ajIvappadesA vi / je jIvA te niyamA egiMdiyA, beiMdiyA, teiMdiyA, cauridiyA, paMciMdiyA, aNi diyaa| je jIvadesA te niyamA egiMdiyadesA, beiMdiyadesA, teiMdiyadesA, cauridiyadesA, paMciMdiyadesA, aNidiyadesA / je jIvappasA te niyamA egiMdiyapadesA, beiMdiyapadesA, iMdiyapadesA, cauridiyapadesA, paMciMdiyapadesA, aNidiyapadesA / 264 bhASya banatI hai| jIva kA lakSaNa upayoga batalAyA gayA hai| jJAna ke ananta paryAya haiM / jJeya ke anusAra jJAna ke paryAya kA parivartana hotA rahatA hai, isIlie upayoga -- cetanA kA vyApAra jIva kA lakSaNa banatA hai| AkAza-padam katividhaH bhadanta ! AkAzaH prajJaptaH ? gautama ! dvividhaH AkAzaH prajJaptaH, tad yathA -lokAkAzaH ca alokAkAzaH ca / je ajIvA te duvihA paNNattA, taM jahArUvI ya arUvI ya / 1. bha.vR. 2 / 137 --- 'paryavAH' prajJAkRtA avibhAgAH paricchedAH / zabda-vimarza AtmabhAva - utthAna Adi kriyA ke lie honevAlA jIva - pariNAma | jIvabhAva jIvatva, caitanya / paryava--buddhi se kRta avibhAga pariccheda / ' lokAkAzaH bhadanta / kiM jIvAH ? jIvadezAH ? jIvapradezAH ? ajIvAH ? ajIvadezAH ? ajIvapradezAH ? gautama ! jIvAH api jIvadezAH api, jIvapradezAH api ajIvAH api, ajIvadezAH api, ajIvapradezAH api / ye jIvAH te niyamAd ekendriyAH, dvIndriyAH, trIndriyAH caturindriyAH, paJcendriyAH, anindriyAH / ye jIvadezAH te niyamAd ekendriyadezAH, dvIndriyadezAH, trIndriyadezAH, caturindriyadezAH, paJcendriyadezAH, anindriyadezAH / ye jIvapradezAH te niyamAd ekendriyapradezAH, dvIndriyapradezAH, trIndriyapradezAH, caturindriyapradezAH, paJcendriyapradezAH, anindriyapradezAH / ye ajIvAH te dvividhAH prajJaptAH, tad yathA -rUpiNaH ca arUpiNaH ca / bhagavaI AkAza-pada 138. AkAza kitane prakAra kA prajJapta hai ? gautama ! AkAza do prakAra kA prajJapta hai, jaise-- lokAkAza aura alokAkAza / 136. bhante ! lokAkAza kyA jIva hai ? jIva kA deza hai ? jIva kA pradeza hai ? ajIva hai ? ajIva kA deza hai ? ajIva kA pradeza hai ? gautama ! lokAkAza jIva bhI hai, jIva kA deza bhI hai, jIva kA pradeza bhI hai; ajIva bhI hai, ajIva kA deza bhI hai aura ajIva kA pradeza bhI hai / jo jIva haiM, ve niyamataH ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya, paJcendriya aura anindriya haiN| jo jIva ke deza haiM, ve niyamataH ekendriya jIvoM ke deza haiM, dvIndriya jIvoM ke deza haiM, trIndriya jIvoM ke deza haiM, caturindriya jIvoM ke deza haiM, paJcendriya jIvoM ke deza haiM aura anindriya jIvoM ke deza haiN| jo jIvoM ke pradeza haiM, ve niyamataH ekendriya jIvoM ke pradeza haiM, dvIndriya jIvoM ke pradeza haiM, trIndriya jIvoM ke pradeza haiM, caturindriya jIvoM ke pradeza haiM, paJcendriya jIvoM ke pradeza haiM aura anindriya jIvoM ke pradeza haiN| jo ajIva haiM, ve do prakAra ke prajJapta haiM, jaiserUpI aura arUpI / Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 265 za.2: u.10. sU.138,136 je rUvI te caubvihA paNNattA, taM jahA- ye rUpiNaH te caturvidhAH prajJaptAH, tad yathA / jo rUpI haiM, ve cAra prakAra ke prajJapta haiM, jaisekhaMghA, khaMghadesA, khaMghapadesA, paramANu- -skandhAH, skandhadezAH, skandhapradezAH, para- skandha, skandha ke deza, skandha ke pradeza aura pogglaa| maannupudglaaH| paramANupudgala / je asvI te paMcavihA paNNatA, taM jahA ye arUpiNaH te paJcavidhAH prajJaptAH, tad jo arUpI haiM, ve pAMca prakAra ke prajJapta haiM, jaise-dhammatthikAe, no ghammatthikAyasya dese, yathA-dharmAstikAyaH, no dharmAstikAyasya dharmAstikAya, dharmAstikAya kA deza nahIM hotA, dhammatthikAyassa padesA; adhammatthikAe, dezaH, dharmAstikAyasya pradezAH; adharmAsti- dharmAstikAya ke pradeza; adharmAstikAya, adharmAno adhammatthikAyassa dese, adhammatthi- kAyaH, no adharmAstikAyasya dezaH, adharmA- stikAya kA deza nahIM hotA, adharmAstikAya ke kAyassa padesA, addhAsamae / stikAyasya pradezAH, adhvasamayaH / pradeza aura adhvsmy| bhASya 1. sUtra 138,136 AkAza ke do khaNDa haiM-lokAkAza aura alokaakaash| inakI sImArekhA hai-dharmAstikAya aura adhrmaastikaay| ve jisa AkAzakhaNDa meM vyApta haiM, vahAM gati aura sthiti hotI haiN| jahAM gati aura sthiti haiM, vahAM jIva aura pudgala kA astitva hai| isalie dharmAstikAya aura adharmAstikAya se vyApta AkAzakhaNDa lokAkAza hai| zeSa AkAza meM AkAza ke atirikta aura koI dravya nahIM hai; isalie usakI saMjJA alokAkAza hai|' lokAkAza sasIma hai aura alokAkAza asiim| jIva aura ajIva donoM lokAkAza meM vyApta haiM, phira deza aura pradeza kI vyApti ke prazna kI sArthakatA kyA hai ? isa viSaya para vRttikAra ne vimarza kiyA hai| unake anusAra deza aura pradeza kA pratipAdana sApekSa hai| naiyAyika, vaizeSika Adi kucha dArzanika AtmA ko vyApaka aura niravayava mAnate haiN| jaina darzana ke anusAra AtmA deha-parimANa aura sAvayava hai| isa apekSA ko dhyAna meM rakhakara jIva ke deza aura pradeza kA prazna upasthita kiyA gayA hai| pAMca astikAyoM meM eka pudgala-dravya hI aisA hai, jisake deza kI saMbhAvanA kI jA sakatI hai| pudgala-dravya ke do prakAra haiMparamANu aura skndh| paramANu milate haiM, skandha bana jAtA hai; skandha kA bheda hotA hai, phira paramANu bana jAte haiN| pudgala-dravya kabhI vibhakta aura kabhI avibhakta hotA rahatA hai, isalie usakA deza saMbhava hai| dharmAstikAya aura adharmAstikAya sarvathA avibhakta haiN| unakA eka bhI pradeza (paramANu) dravya se pRthak nahIM hotaa| usa avasthA meM unake deza kI kalpanA nahIM kI jA sakatI; isIlie sUtrakAra ne lokAkAza meM dharmAstikAya aura adharmAstikAya ke deza kA niSedha kiyA hai| jIva ke deza kA vidhAna sApekSa dRSTi se kiyA gayA hai| saMkhyAtmaka dRSTi se dharmAstikAya, adharmAstikAya aura AkAzAstikAya tInoM eka-eka haiN| jIva aura pudgala-donoM meM se pratyeka ananta haiN| ananta jIvoM kI apekSA se eka jIva ko jIvoM kA eka deza kahA jA sakatA hai| vRttikAra ne saMkoca-vikoca kI apekSA se jIva kI vyAkhyA kI hai| unake anusAra eka jIva ke sthAna meM aneka jIvoM ke deza ho sakate haiN| isa dRSTi se jIva ke deza kA vidhAna kiyA jA sakatA hai| vRttikAra ne cUrNikAra kA abhimata uddhRta kiyA hai| cUrNikAra ke anusAra arUpI dravya kA pratipAdana samudaya athavA eka skandha ke rUpa meM kiyA jAtA hai| vaha skandha pradezAtmaka hai, dezAtmaka nahIM hai| pradeza avasthita hote haiM aura deza anavasthita hotA hai| isalie arUpI dravya ke deza kA nirdeza nahIM kiyA gayA hai| arUpI dravya ke sAtha jo 'deza' zabda kA prayoga milatA hai, vaha vyavahAra ke lie kiyA gayA hai|' vyavahAra ke do prakAra ho sakate haiM 1. svaviSayagata vyavahAra-jaise dharmAstikAya apane deza se Urdhvaloka meM vyApta hotA hai| 2. paradravyasparzanAdigata vyavahAra-jaise UrdhvalokAkAza dharmAstikAya ke deza kA sparza karatA hai| vRttikAra ne cUrNi ke AdhAra para hI prastuta sUtra (136) kI vyAkhyA kI hai| 1. drssttvy,m.191900106|| 2.bh.111106,110|| 3. bh.vR.2|136 nanu lokAkAze jIvA ajIvAzcetyukte taddezapradezAstatroktA eva bhavanti, jIvAdyavyatiriktatvAddezAdInAM, tato jIvAjIvagrahaNe kiM dezA- digrahaNeneti ? naivaM, niravayavA jIvAdaya iti mtvyvcchedaarthtvaadsyeti| 4. bh.vR.2|139-ih tu sabhedasyAkAzasyAdhAratvena vivakSitatvAttadAdheyAH sapta vaktavyA bhavanti, na ca te'tra vivakSitAH, vakSyamANakAraNAt / ye tu vivakSi- tAstAnAha--paMceti, kathamityAha-'dhampatthikAe' ityAdi, iha jIvAnAM pud- galAnAM ca bahutvAdekasyApi jIvasya pudgalasya vA sthAne saMkocAditathAvidhapariNAmavazAdahavo jIvAH pudgalAzca tathA taddezAstatradezAzca saMbhavantIti kRtvA jIvAzca jIvadezAzca jIvapradezAzca, tathA rUpidravyApekSayA'jIvAzcAjIvadezAzcAjIvapradezAzceti saMgatam, ekatrApyAzraye bhedavato vastutrayasya sdbhaavaat| 5. drssttvy,bh.11|100,101 / 6. drssttvy,vhii,2|146,148/ 7. bha.1.2136/ | Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.2: u.10. sU.140-144 266 bhagavaI 140. aloyAgAse NaM bhaMte ! kiM jIvA ? alokAkAzaH bhadanta ! kiM jIvAH ? jIva- 140. 'bhante ! alokAkAza kyA jIva hai ? jIva jIvadesA ? jIvappadesA ? ajIvA ? dezAH ? jIvapradezAH ? ajIvAH ? ajIva- kA deza hai ? jIva kA pradeza hai ? ajIva hai ? ajIvadesA ? ajIvappadesA? dezAH ? ajIvapradezAH ? ajIva kA deza hai ? ajIva kA pradeza hai ? / goyamA! no jIvA, no jIvadesA, no jIva- gautama ! no jIvAH, no jIvadezAH, no jIva- gautama ! vaha na jIva hai, na jIva kA deza hai, na ppadesA; no ajIvA, no ajIvadesA, no pradezAH; no ajIvAH, no ajIvadezAH, no jIva kA pradeza hai; na ajIva hai, na ajIva kA ajIvappadesA; ege ajIvadabbadese agaruya- ajIvapradezAH; ekaH ajIvadravyadezaH aguru- deza hai, na ajIva kA pradeza hai| vaha eka ajIva lahue aNaMtehiM agaruyalahuyaguNehiM saMjutte kalaghukaH anantaiH agurukalaghukaguNaiH saMyuktaH / dravya kA deza hai, agurulaghu hai, ananta agurulaghu savvAgAse aNaMtabhAgUNe // sarvAkAze anntbhaagonH| guNoM se saMyukta hai aura ananta bhAga se nyUna paripUrNa AkAza hai| bhASya 1. sUtra 140 alokAkAza meM kevala ajIva-dravya kA deza hai isakA tAtparya hai ki aloka meM AkAza paripUrNa nahIM hai| usakA eka bhAga loka meM hai, isalie aloka meM ajIva-dravya kA deza hai|' alokAkAza paripUrNa AkAza kI apekSA ananta bhAga nyUna hai kyoMki lokAkAza alokAkAza ke anantaveM bhAga jitanA hai|' vaha alokAkAza agurulaghu hai, ananta agurulaghu guNoM se saMyukta hote haiN| 'agurulaghu' kI mImAMsA ke lie bh.2|45 kA bhASya draSTavya hai| asthikAya-padaM astikAya-padam astikAya-pada 141. dhammatthikAe NaM bhaMte ! kemahAlae dharmAstikAyaH bhadanta ! kiyanmahAn prajJaptaH ? 141. 'bhante ! dharmAstikAya kitanA bar3A prajJapta paNNate? goyamA ! loe loyamette loyappamANe loya- gautama ! loke lokamAtraH lokapramANaH lokaphuDe loyaM ceva phusittA NaM citttth|| spRSTaH lokaM caiva spRSTvA tisstthti| gautama ! vaha loka meM hai, loka-parimANa hai, loka pramANa hai, loka se spRSTa hai aura loka kA hI sparza kara avasthita hai| 142. adhammatthikAe NaM bhaMte ! kemahAlae adharmAstikAyaH bhadanta ! kiyanmahAn prajJaptaH? 142. bhante ! adharmAstikAya kitanA bar3A prajJapta paNNate ? goyamA ! loe loyamette loyappamANe loya- gautama ! loke lokamAtraH lokapramANaH loka- gautama ! vaha loka meM hai, loka-parimANa hai, lokaphur3e loyaM ceva phusittA NaM ciTThai / / spRSTaH lokaM caiva spRSTvA tiSThati / pramANa hai, loka se spRSTa hai aura loka kA hI sparza kara avasthita hai| 143. loyAkAse gaM bhaMte ! kemahAlae lokAkAzaH bhadanta ! kiyanmahAn prajJaptaH ? 143. bhante ! lokAkAza kitanA bar3A prajJapta hai? paNNatte? goyamA ! loe loyamette loyappamANe loya- gautama ! loke lokamAtraH lokapramANaH loka- gautama ! vaha loka meM hai, loka-parimANa hai, lokaphuDe loyaM ceva phusittA NaM citttthi|| spRSTaH lokaM caiva spRSTvA tiSThati / pramANa hai, loka se spRSTa hai aura loka kA hI sparza kara avasthita hai| 144. jIvatthikAe NaM bhaMte ! kemahAlae jIvAstikAyaH bhadanta ! kiyanmahAn prajJaptaH? 144. bhante ! jIvAstikAya kitanA bar3A prajJapta paNNate? goyamA ! loe loyamette loyappamANe loya- gautama ! loke lokamAtraH lokapramANaH lokaphuDe loyaM ceva phusittA NaM cidui // spRSTaH lokaM caiva spRSTvA tisstthti| gautama ! vaha loka meM hai, loka-parimANa hai, lokapramANa hai, loka se spRSTa hai aura loka kA hI sparza kara avasthita hai| 2. vahI, 21140-laukAkAzasyAlokAkAzApekSayA'nantabhAgarUpatvAditi / 1. bha.vR.21140-alokAkAzasya dezatvaM lokAlokarUpAkAzadravyasya bhAga- ruuptvaat| Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 267 za.2: u.10. sU.141-150 145. poggalatthikAe NaM bhaMte ! kemahAlae pudgalAstikAyaH bhadanta ! kiyanmahAn prajJaptaH? 145. bhante ! pudgalAstikAya kitanA bar3A prajJapta paNNatte ? goyamA ! loe loyamette loyappamANe loya- gautama ! loke lokamAtraH lokapramANaH loka- gautama ! vaha loka meM hai, loka-parimANa hai, lokaphuDe loyaM ceva phusittA NaM cidui / / spRSTaH lokaM caiva spRSTvA tisstthti| pramANa hai, loka se spRSTa hai aura loka kA hI sparza kara avasthita hai| bhASya 1. sUtra 141-145 prastuta AlApaka se 'loka paJcAstikAyamaya hai' yaha pari- bhASA phalita hotI hai| cAra astikAya lokavyApI haiN| AkAzAstikAya kevala lokavyApI nahIM hai, ataH 'loka paJcAstikAyamaya hai' yaha sApekSa vacana hai| cAra astikAya lokapramANa haiN| inameM dharmAstikAya aura adharmAstikAya ye donoM eka-vyaktika rUpa meM vyApaka haiN| jIvAstikAya aura pudgalAstikAya-ye donoM astikAya aneka-vyaktika haiM--jIva ananta haiM aura pudgala (paramANu aura paramANuskandha) bhI ananta haiN| tAtparya kI bhASA meM nirdiSTa hai ki sampUrNa lokAkAza meM jIva aura pudagala vyApta haiN| lokAkAza kA eka bhI pradeza aisA nahIM hai, jahAM jIva aura paramANu athavA skandha kA sparza na ho| phusaNA-padaM sparzanA-padam sparzanA-pada 146. aholoe NaM bhaMte ! dhammatthikAyassa kevaiyaM phusati ? goyamA ! sAtiregaM addhaM phusati // adholokaH bhadanta ! dharmAstikArya kiyata 146. 'bhante ! adholoka dharmAstikAya ke kitane spRzati ? bhAga kA sparza karatA hai ? gautama ! sAtirekam ardhaM spRzati / gautama ! vaha dharmAstikAya kA kucha adhika Adhe bhAga kA sparza karatA hai| 147. tiriyaloe NaM bhaMte ! dhammatthikAyassa tiryaglokaH bhadanta ! dharmAstikAyaM kiyat 147. bhante ! tiryagloka dharmAstikAya ke kitane kevaiyaM phusati ? spRzati ? bhAga kA sparza karatA hai ? goyamA ! asaMkhejaibhAgaM phusati // gautama ! asaMkhyeyatamaM bhAgaM spRzati / gautama ! vaha dharmAstikAya ke asaMkhyAtaveM bhAga kA sparza karatA hai| 148. uddaloe NaM bhaMte ! dhammatthikAyassa UrdhvalokaH bhadanta ! dharmAstikAyaM kiyat 148. bhante ! Urdhvaloka dharmAstikAya ke kitane kevaiyaM phusati ? spRzati ? bhAga kA sparza karatA hai ? goyamA ! desUNaM addhaM phusati // gautama ! dezonam ardhaM spRzati / gautama ! vaha dharmAstikAya ke kucha kama Adhe bhAga kA sparza karatA hai| 146. imANaM bhaMte ! rayaNappabhApuDhavI dhamma- iyaM bhadanta ! ralaprabhApRthivI dharmAstikAyasya 146. bhante ! yaha ratnaprabhA pRthvI kyA dharmAstikAya tyikAyassa kiM saMkhejaibhAgaM phusati? kiM saMkhyeyatamaM bhAgaM spRzati ? asaMkhyeyatamaM ke saMkhyAta veM bhAga kA sparza karatI hai ? asaMasaMkhejaibhAgaM phusati ? saMkheje bhAge bhAgaM spRzati ? saMkhyeyAn bhAgAn spRzati ? khyAta veM bhAga kA sparza karatI hai ? saMkhyeya bhAgoM phusati ? asaMkhenje bhAge phusati ? savvaM asaMkhyeyAn bhAgAn spRzati ? sarvaM spRzati? kA sparza karatI haiM ? asaMkhyeya bhAgoM kA sparza phusati ? karatI hai athavA sampUrNa kA sparza karatI hai ? goyamA ! No saMkhejaibhAgaM phusati, asaMkhe- gautama ! no saMkhyeyatamaM bhAgaM spazati, asaMkhye- gautama ! vaha saMkhyAtaveM bhAga kA sparza nahIM karatI, jaibhAgaM phusati, No saMkheje bhAge phusati, yatamaM bhAgaM spRzati, no saMkhyeyAn bhAgAn asaMkhyAtaveM bhAga kA sparza karatI hai, saMkhyeya No asaMkheje bhAge phusati, No savaM ___ spRzati, no asaMkhyeyAn bhAgAn spRzati, no bhAgoM kA sparza nahIM karatI, asaMkhyeya bhAgoM kA phusati / / sarvaM spRshti| sparza nahIM karatI aura sampUrNa kA sparza nahIM krtii| 150. imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe asyAH bhadanta ! ralaprabhAyAH pRthivyAH ghano- 150. bhante ! isa ralaprabhA pRthvI kA ghanodadhi kyA Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.2: u.10H sU.146-153 268 bhagavaI ghaNodahI dhammatthikAyassa kiM saMkhejaibhAgaM dadhiH dharmAstikAyasya kiM saMkhyeyatamaM bhAgaM phusati ? asaMkhejaibhAgaM phusati ? saMkheje spRzati? asaMkhyeyatamaM bhAgaM spRzati? saMkhye- bhAge phusati ? asaMkheje bhAge phusati? yAn bhAgAn spRzati ? asaMkhyeyAn bhAgAn savvaM phusati ? spRzati ? sarva spRzati ? dharmAstikAya ke saMkhyAtaveM bhAga kA sparza karatA hai? asaMkhyAtaveM bhAga kA sparza karatA hai ? saMkhyeya bhAgoM kA sparza karatA hai ? asaMkhyeya bhAgoM kA sparza karatA hai athavA sampUrNa kA sparza karatA jahA syaNappabhA tahA ghaNodahighaNavAya-taNuvAyA vi|| jaise ratnaprabhA pRthvI sparza karatI hai, vaise hI ghanodadhi, ghanavAta aura tanuvAta bhI sparza karate tanuvAtAH api| 151. imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe asyAH bhadanta ! ralaprabhAyAH pRthivyAH 151. bhante ! isa ratnaprabhA pRthvI kA avakAzAntara ovAsaMtare dhammatthikAyassa ki saMkhejai- avakAzAmtaraM dharmAstikAyasya kiM saMkhyeyatamaM kyA dharmAstikAya ke saMkhyeya bhAga kA sparza karatA bhAgaM phusati ? asaMkhejaibhAgaM phusati ? bhAgaM spRzati ? asaMkhyeyatamaM bhAgaM spRzati? hai ? asaMkhyAtaveM bhAga kA sparza karatA hai ? saMkheje bhAge phusati ? asaMkheje bhAge saMkhyeyAn bhAgAna spRzati ? asaMkhyeyAn saMkhyeya bhAgoM kA sparza karatA hai ? asaMkhyeya phusati ? sabaM phusati ? bhAgAn spRzati ? sarvaM spRzati ? bhAgoM kA sparza karatA hai ? athavA sampUrNa kA sparza karatA hai? goyamA ! saMkhejaibhAgaM phusati, no asaMkhe- gautama ! saMkhyeyatamaM bhAgaM spRzati, no gautama ! vaha saMkhyAtaveM bhAga kA sparza karatA hai, jaibhAgaM phusati, no saMkheje bhAge phusati, asaMkhyeyatamaM bhAgaM spRzati, no saMkhyeyAn / asaMkhyAtaveM bhAga kA sparza nahIM karatA, saMkhyeya no asaMkheje bhAge phusati, no savvaM bhAgAn spRzati, no asaMkhyeyAn bhAgAn bhAgoM kA sparza nahIM karatA, asaMkhyeya bhAgoM kA phusti| spRzati, no sarvaM spRshti| sparza nahIM karatA aura sampUrNa kA sparza nahIM krtaa| ovAsaMtarAiM svvaaiN|| avakAzAntarANi srvaanni| isI prakAra sabhI avakAzAntara vaktavya haiN| 152. jahA rayaNappabhAe puDhavIe vattavbayA bhaNiyA evaM jAva ahesttmaae| evaM sohamme kappe jAva IsIpabbhArA puDhavI -ete savve vi aMsekhejaibhAgaM phusNti| sesA pddisehiyvaa| yathA ratnaprabhAyAH pRthivyAH vaktavyatA bhaNitA 152. jaise ralaprabhA pRthvI kI vaktavyatA kahI gaI evaM yAvad adhHsptmyaaH| hai vaise hI yAvat adhaHsaptamI (sAtavIM pRthvI) kI vaktavyatA jJAtavya hai| evaM saudharmaH kalpaH yAvad ISatprAgbhArApRthivI isI prakAra saudharmakalpa yAvat ISat-prAgbhArA -ete sarve'pi asaMkhyeyatamaM bhAgaM spRza- pRthvI-ye sabhI dharmAstikAya ke asaMkhyAta veM nti| zeSAH prtisseddhvyaa| bhAga kA sparza karate haiN| zeSa vikalpoM kA pratiSedha kara denA caahie| 153. evaM adhammatyikAe, evaM loyAkAse vi| evam adharmAstikAyaH evaM lokaakaasho'pi| 153. isI prakAra adharmAstikAya kA aura isI prakAra lokAkAza kA sparza karate haiN| saMgrahaNI gAthA saMgahaNI gAhA puDhavodahI ghaNa-taNU, kappA gevejaNuttarA siddhii| saMkhejaibhAgaM aMtaresu sesA asaMkhejjA // 1 // saMgrahaNI gAthA pRthivyudadhI ghana-tanU kalpAH graiveyAnuttarI siddhiH| saMkhyeyatamaM bhAgam antareSu zeSAH asNkhyeytmaan|| pRthvI, ghanodadhi, ghanavAta, tanuvAta, bAraha kalpa, nau graiveyaka, pAMca anuttara vimAna aura siddhazilA -ina meM pRthvI, bAraha kalpa, nau graiveyaka aura pAMca anuttara vimAna ke avakAzAntara dharmAstikAya Adi ke saMkhyAta veM bhAga kA sparza karate haiM aura zeSa saba (pRthvI se siddhazilA taka) unake asaMkhyAtaveM bhAga kA sparza karate haiN| Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 266 za.2: u.10. sU.146-153 bhASya 1. sUtra 146-153 jaina vizvavidyA ke anusAra loka kA pramANa caudaha rajju' hai| hai| tiryagloka loka ke prAyaH madhya meM hai, isalie use madhyaloka vaha tIna bhAgoM meM vibhakta hai-1. adholoka 2. tiryakloka bhI kahA jAtA hai| usakA vyAptikSetra 1500 yojana hai, isalie 3.uurdhvlok| dharmAstikAya loka kI sImA karanevAlA tattva hai| use vaha dharmAstikAya ke asaMkhyAtaveM bhAga kA sparza karatA hai| ralaprabhA AdhAra mAnakara loka ke tIna vibhAgoM kI sparzanA para vicAra kiyA pRthvI Adi saba kI UMcAI (vyAptikSetra) saMkhyAta yojanoM meM hone se, gayA hai| adholoka kA vyAptikSetra (UMcAI kI apekSA se) sAta rajju ve dharmAstikAya ke asaMkhyAtaveM bhAga kA sparza karate haiN| kevala se kucha adhika hai, isalie vaha dharmAstikAya ke kucha adhika ardhabhAga avakAzAntara kA vyApti-kSetra (UMcAI) sarvatra asaMkhyAta yojana pramANa kA sparza karatA hai| Urdhvaloka kA vyAptikSetra sAta rajju se kucha kama hone ke kAraNa vaha dharmAstikAya ke saMkhyAtaveM bhAga kA sparza karatA hai, isalie vaha dharmAstikAya ke kucha kama ardhabhAga kA sparza karatA hai| 1. 'rajju' kI mImAMsA ke lie dekheM, vizva-prahelikA, pR.113-123 / PROMNAMAmar Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - pariziSTa lh lh mh 1. nAmAnukrama (vyakti aura sthAna) bhASyaviSayAnukrama / pAribhASika zabdAnukrama / AdhArabhUta grantha-sUcI / 5. jinadAsa mahattaskRta cUrNi-do zataka / 6. abhayadevasUrikRta vRtti-do zataka / - Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - 1 nAmAnukramaH vyakti aura sthAna 45 208 12, 13, 207, 236 gujarAta guNaralasUri guNazilaka goyamA gozAlaka gautama 61 akalaMka 23, 28,78, 63,135, 228, 236,253 arnesTa popela 156 abhayakumAra 266 abhayadevasUri 6-6, 13, 22, 23, 32, 36, 57, 63, 74,78, 88,135,141,145, 147, 165, 183,185,161,216, 233, 266,266, 272 amRtacanda 138 arastu 20 ariSTanemi 215 AiMsTIna 11,167 152 Ananda 86 AnandarakSita 273 AsurI 208 indrabhUti 14,15,17,18,166, 274 immenyuala kANTa 11 umAsvAti 81, 82, 88,61, 62, 100, 187 RSabha 6,10,215 eMthAnI Dikespara 156 enekjImeNDara 133 enekjImenasa 133 kapila 200 kayaMjalA 207,212, 216,217,237 kalakattA 45 kArtikeya 236 kAnanadvIpa kAlAsa 176-183 kAlikaputra 273 68, 81,260 6-18,21,23-26, 26-32, 34, 36-40, 42, 43, 46-56,56,62,64-67,7073, 75-77,76, 10, 12-1,64-103, 105.108, 11-118, 121-126, 136140,142-144, 146,14-152,154157,156,160,162-174, 176-176, 184-197, 186,162, 163, 167-200, 202-205, 207,218-220, 215, 250252, 255, 257, 256-263, 274-280, 282, 283, 286-261,263, 264, 266266 133 Atre grIka caMpA caraka cillaNA chatrapalAzaka jamAli (lI) jayAcArya 66,151 12 207, 212, 216, 217,237 23, 23 10-12,33, 35, 36, 42,56, 62, 81,87, 86,61,62,66, 147,214, 228, 226, 233, 246, 262, 265, 266, 271 6,18, 62, 174, 175, 182 62 jinabhadragaNI (kSamAzramaNa) jinasena jinendra varNI jJAtaputra TAmasa, luIsa tAmaluka tAmralipti tuMgikA 261 kAzI 215 280 kAzyapa 273 45 45 kUNika 168,263, 264,268-270, 274-276 kezI 265 215 215 266 207,218 kauzala gajasukumAla gardabhAla 215 thAvaccAputra thelija dekArte 133 136 Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmAnukramaH vyakti aura sthAna devardhigaNI dharmasI dhAriNI nArtha karolinA paMcazikha pakudha kAtyAyana pataJjali pArzva piMgala puNyavijayajI puSpadanta puSpavatika pravAhaNa jaivali pleTo baMgAla ba bAzama e. ela. buddha, gautama becaradAsajI brahma brahmaRSi brAhmI bhadrabAhu bharata 8 6. 10 6, 252 266 152 45 86 45 bhRgukaccha maMkhaliputragozAlaka 66 maMkhalIgozAlaka 6 maMDitaputra 56 madhurA malayagiri bharadvAja bharauMca bhikSu malla mallavAdI malliSeNa sUri mahAvIra mAgadha mehila yazovijayajI 60, 208, 236 81, 66 266 156 206 9EUR9 135, 165, 208 61, 63, 182, 168, 210, 215, 248, 273 206, 211, 212, 216, 222 6 6, 10 263, 268, 274 134 20 45 45 66 206 153 208 45 6, 12, 22,36,57,63,74,88, 141, 158, 216, 246 215 62 304 210 6, 11-14, 17-16, 21, 27, 40, 46, 65,66,77, 81, 86, 60, 61-63,68, 66, 101, 103, 126, 130, 134-136, 151, 176, 177, 176, 182, 187, 167-166, 201, 207, 206, 214-227, 230-234, 237, 236, 243-245, 247 250, 260, 263, 266, 273-276, 280, 261, 262 211, 212, 216, 222 273 76, 62 rAjagRha raikka roha lAibanisa lAyamana licchavI luIsa TAmasa vajI vajrasvAmI vAcaspati mizra vArSagaNya vinayavijaya viliyama phiphara vizAla vIrasena vaizAlika vaizAlI zaMkarAcArya zayyaMbhavasUri zAntyAcArya zikAgo zivazarmAcArya zIlAMkAcArya zyAmArya zrAvastI zrIkRSNa zreNika samayasundara sikandara siddhasena siddhasenagaNI siddhasena divAkara siddhasenasUri sukumAlikA sudharmA sundarI selaka skandaka sthUlabhadra spinojA haribhadra haribhadrasUri hemacandra herAklAiTsa bhagavaI 5, 6, 11, 13, 47, 168, 166, 207, 244, 263, 274-276, 276 133 126-134 140 185 215 280 215 de 208 208 236 156 210 8,62 215 210, 215 236 8,6 271 267 63 266 6 207, 210, 212, 213, 217216, 222 208, 236 12 62 166 11,21,76, 78, 62, 136 82, 253 60, 62, 63 152 68 11, 65, 236 EUR 215 207-206, 211, 212, 216-227, 232, 233, 235, 237-236, 243, 247-251 252, 253 140 63 6, 13 7, 246 133 Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya aMkuza aMtimazarIrI akriyAvAda akSaya ajjhatthiya ajJAna ajJAna ke bhaMga adRSTa adhika bhaMga anabhigama analaMkRtavibhUSita aniryUTa aniharima athavA anirdhAri anudIrNa anudIrNa udIraNAbhavya karma anupadhArita anuparivartana aura vyativrajana aneka bAra athavA ananta bAra antakara antakriyA antaHzalyamaraNa antevAsI anyayUthika mata se mahAvIra ke mata kI mitratA aparA apauruSeya appa appabhAre apratikarma athavA aparikarma abodhi abhigamana....paryupAsana abhigamoM abhiniviSTa abhisamanvAgata arahaMtAdizabdoM kA vizeSa artha artha artha, hetu, prazna, kAraNa aura vyAkaraNa ardha ardhaparyaMkAsana alamastu alokAkAza pariziSTa - 2 bhASyaviSayAnukrama pRSTha 218 104 161 223 217 183 115 183 120 183 221 183 230 86 86 183 171 255 104 66,161 226 14 260 153 138 276 233 230 183 214 272 158 158 7 214 217 146 242 104 266 viSaya avakAzAntara avagAhanA avadhAraNI bhASA avabhAsita.... prabhAsita karatA hai avasthita avirati avyaya avyavachinna avyAkRta azUnyakAla asaMjJI asaMjJI Ayu asaMyata kA vAnamaMtaradeva-rUpa meM janma asaMvRta-saMvRta astitva- nAstitva asthicarmAvanaddha asthi-majjA-premAnurAgarakta Akara AkAza-pratiSThita AkAzAstikAya AkIrNa AkulIkaraNa aura parItIkaraNa AkSepa Agala ko U~cA aura daravAje ko khulA rakhane vAle AcAra gocara AcAra bhANDa AcchAdita AjIvika ANAe AtaMka AtApana-bhUmi meM AtApanA letA hai Atma-bhAva-vaktavyatA AtmakartRtvavAda AdiSTa AdhAkarma Adhunika vijJAna ke saMdarbha meM garbhastha zizu kA vikAsa, kSamatA va vyavahAra Ana, apAna tathA ucchvAsa aura niHzvAsa karate haiM Anandita AnugAmikatA pRSTha 123,135 112 281 123 223 34 223 183 183 65 68 70 43 40 77 244 266 44 137 265 46 171 211 266 233 250 46 66 235 233 241 274 27 65 185 156 24 222 214 Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASyaviSayAnukrama 306 bhagavaI viSaya pRSTha viSaya pRSTha 233 karbaTa 251 71 265 246 107 45 152 145 KARMWWW 26 104 216 176 216 275 211 AyA (AtmA) Ayu-kSaya, bhava-kSaya aura sthiti-kSaya AyuSya kA alpabahutva Ayoga aura prayoga Arambha, anArambha AlocanA aura pratikramaNa kara AvAsa Azrama AhAra ke prakAra AhAra ke sandarbha meM sabeNaM desaM aura sabeNaM saba AhAra-pudgala-vargaNA Adhovadhika ibhya iha-para-bhavika AyuSya IryA Isvara ugra tapasvI......ghorabrahmacaryavAsI udhAra-prasravaNa uccAvaca ucchvAsa aura niHzvAsa ukuSTa uttaravaikriya uttarAsaga utthAna utpatti-niSpattivAda utpanna jJAna-darzana ke dhAraka utpatrajJAnadarzanadhara utpAtaparvata udaka-garbha udaya udayAnantara-pazcAtkRta karma 215 206 153 183 161 221 153 216 114 16 272 177 karma kI vibhinna avasthAeM karmakRta karma ke sAtha kAla kA niyama karma grahaNa kI prakriyA karma parivartana kA siddhAMta karma-pudgala-vargaNA karma-pratiSThita jIva karma-saMgRhIta jIva karmavAda karma, varNa, lezyA karma-vedana kalakala kaluSasamApana kalpa kalpAntara kalpopapattikA kalyANa kavala-AhAra kasauTI para khacita svarNa-rekhA tathA padma-kezara kI bhAMti pItAbha gauravarNa vAle kAMkSApradoSa kAMkSAmohanIya kAMkSAmohanIya karma ke vedana ke prakAra kAMkSAmohanIya kA bandha Adi kAMkSita kAcanikA kAtyAyana kAndarpika, kilviSika aura Abhiyogika kAyayoga meM bhaMga kAla-samaya kASThazayyA kiTikiTikAbhUta kuMDikA kutrikApaNabhUta kRta kRtayogya kevala kevala inakA nAnAtva jJAtavya hai kesarikA kauTumbika kautuka kriyA kriyAvAda kSatriya 74 86 161 104 80 211 217 206 283 260 116 udIraNA 75,86 86,158 166 276 144 144 183,233 183 183 284 246 280 183 244 217 266 74,158 247 103 117 217 udIrNa uddAti uddeza udvartamAna aura udRtta upapadyamAna aura upapatra upasarga upasthita upahita ulloca-bhUmi uSAkAla meM pau phaTane para uSNajalakuNDa usa kAla aura usa samaya ekapAdika etyaM, ihaM aipithikI, sAmparAyikI orAla auSadha-bhaiSajya kAi karaNa karoTikA 216 271 128 242 56 215 214 163 221 267 45 218 126 kheTa gaNettiyA gamanIya garga guNarala-saMvatsara-tapaHkarma 234 217 151 240 Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 307 bhASyaviSayAnukrama viSaya pRSTha viSaya pRSTha 171 135 157 218 215 tanuvAta, ghanavAta, ghanodadhi tanmanA tapa ke 14 vizeSaNa tarka talavara tallezya tApasa tiryaJca tuMgikAnagarI-zramaNopAsaka tumhArA (te) taijasa va kArmaNa ke sattAIsa bhaMga 6. 183 241 17 267 66 ttika? MANOOGm GANA 234 tridaNDa tryaNukavAda fo 276 74 217 12,214 206 171 123 206 213 146 darzanabhraSTa svatIrthika-jaina muni veSadhArI darzAnAntara dAyitvapUrNa dIkSAnta bhASaNa dIrdhIkaraNa aura hasvIkaraNa dRSTigocara deva ke vizeSaNa-maharcika Adi devatva prApta karane yogya asaMyamI devasaMnipAta desaM uvaramai, desaM paJcakkhAi deseNaM, desaM, sabveNaM, savaM donoM hatheliyoM se niSpanna sampuTa vAlI....aMjali ko dravyataH, kSetrataH, kAlataH, bhAvataH draSTA ke citta ko prasanna karane vAlA....ramaNIya droNamukha 67 161 gurutva aura laghutva gRdhraspRSTa goyamAi gautama ke mana meM eka zraddhA eka zaMsaya aura eka kutuhala janmA...prabalatama banA gautamasagotra grAma grAmakaNTaka caturtha caturdazapUrvI, cAra jJAna se samanvita caturdazI, aSTamI....anupAlana karane vAle caraka aura parivrAjaka caraNa caritrAntara calamAna-calita Adi nava pada calita, acalita (karma prakriyA) cita, upacita cintita caitya chanda chahoM aMgo kA vettA janasammarda...janasannipAta janma aura AyuSyavAda jina jinasthAnoM meM jisakA jo nAnAtva hai vaha jJAtavya hai jIvaMjIva jIva-ajIvavAda jIva aura pudgala kA sambandha jIva kA lakSaNa jIva-pratiSThita ajIva jIva-saMgRhIta ajIva jIvAstikAya aura jIva jIvoM kA bhava-parivartana jJAtA, jJAna dene vAle jJAna Adi kA bhavAntara saMkramaNa (punarjanma) jJAnAntara jyautiSAyaNa Dhake hue NavaraM-NeraiyA NavaraM-maNussA gAvakakhai tacitta tattIvrAdhyavasAna tattvoM ke cAra vargIkaraNa tathA tathArUpa tadadhyavasita tadarthopayukta tadarpitakaraNa tadbhavamaraNa tadbhAvanAbhAvita 144 116 121 244 134 246 201 260 264 137 dhanya 221 244 231 M 218 16 223 6 18 dhamanisaMtata dharmakathA dharmajAgarikA ghAurattAo dhyAnakoSThaka meM lIna hokara dhruva na ati dUra aura na ati nikaTa, UrdhvajAnu ___adhaHsira (ukaDU Asana kI mudrA meM) nagara nandita namaskAra mahAmantra namaskAra mahAmantra kA mUla-srota aura kartA nayAntara nAma-gautra niHzreyasa nigama 222 Wrm 214 185 157 157 261 233 157,214 157 157 157 226 157 214 44 206 nighaNTu nitya nidhatta nimitta niyata Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASyaviSayAnukrama 308 bhagavaI viSaya pRSTha viSaya pRSTha 217 niyamAntara nirAvaraNa prabhA 158 nirukta 284 206 206 233 75 230 prazAstA prasthApita prahANa prANAtipAta....mithyAdarzanazalya prAyazcitta prAyopagamana prAyopagamana anazana kI avasthA meM 206 126 271 230 266 prArthita 70 217 264 118 106 222 183 prAsAdAvataMsaka prAsuka-eSaNIya prItimana pretyabhava phalakazayyA baMbhaNNaya baddha bandha karatA hai 112 187 206 nirodha nirgrantha-pravacana nirjaraNa nirjharima yA nihAri nizchidra praznavyAkaraNa nairayika asaMjJI Ayu nairayika aura pRthvIkAyika jIvoM meM antara nairayika jIvoM meM Ayusthiti va kaSAya saMjJA nairayikoM kA AhAra evaM jIvana nairiyikoM ke bhaMga paMDita paMDitamaraNa pattana pamAiyavvaM paramAdhovadhika parAkrama paricAraNA-veda parinirvANahetuka parISaha paryaMkAsana paryApti aura paryApta paryupAsanA ke lAbha pavitraka pAMca mahAvratoM kI AropaNA karUM 228 / 158 71 bala 104 balikarma bahusama 258 bAla 250 161 183,233 242 156 bAla, paMDita aura bAlapaMDita kA AyuSya bAlamaraNa ke prakAra bAlya binA virAma 183 241 216 278 bola 104 246 pAraga 206 120 100 230 215 107 167 246 233 brahmacaryavAsa brAhmI lipi ko namaskAra bhaMga-zUnya bhaMte vaha aisA hI hai, bhaMte vaha aisA hI hai bhaktapratyAkhyAna bhaGgAntara bhaTa bhaNDamattovagaraNa bhavadhAraNIya bhavasiddhika-siddhi-aura siddhavAda bhavya bhavyadravyadeva bhANDa mANDakaraNDaka bhArayukta aura bhArahIna padArtha bhikSu-pratimA bhedasamApanna bhoja 114 135 166 183 233 220 pIta AbhAvAle pudgala aura jIva kI traikAlikatA puruSakAra puruSArthavAda (AtmakartRtva) pRthvIyoM meM pRthvIzilApaTTa paittika prakRti-udIraNA kI yogyatA prajJA pratikramaNa pratidinabhojI pratiloma bhaMga vaktavya haiM pratIpsita pratyaya praphullita utpala aura ardhavikasita kamala vAle pramatta-apramatta kA vibhAga vaktavya nahIM hai pramatta saMyata aura apramatta saMyata pramANAntara pramokSa prayoga se pravacanamAtA pravacanAntara aura pravacanI-atara 233 174 ~ 233 238 211 246 215 271 35 maMgala maMgala-pada 45 211 78 104 246 maDamba matAntara madhyarAtri meM mana ko dhAraNa karatA huA...saMvara karatA huA manogata maraNa-mImAMsA malla 217 pravara 272 pravrAjita, muNDApita, zaikSApita, zikSApita 3 3 230 215 Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI viSaya mahAvratoM kI AropaNA kA ullekha mAMgalya mAimbika mAtrika- paitrika aMga mAtrA mAnuSI ke garbha kI sthiti mAyI mithyAdRSTi aura amAyI samyagdRSTi mArgAntara mAhana mizra mizrakAla mRga mRtAdI nirgrantha meghaghanasaMnikAsa maithuna ke dvArA hone vAlA asaMyama mokSavAda yathAsUtra... yathAsAmya yAtrA yAvat yugapramANa bhUmi ko dekhane vAlI dRSTi yogya yodha yoni - bIja yoni meM nau lAkha jIva rAkha ke Dhera se DhakI huI ... tapasteja kI zrI se rAjagRha nAma kA nagara thA rAjadhAnI rAjanya rAjA roga roha ke prazna, mahAvIra ke uttara lakSaNa, vyaJjana aura guNoM se yukta laghimARddhisampanna labdhApalabdhI labdhArtha lAghava liGgAntara licchavI lezyA loka loka- alokavAda loka kA nirUpaNa varNagandha Adi paryavoM se loka kA pramANa loka paMcAstikAya hai lokadravya vajraRSabhanArAca saMhanana baNNavajjha varNanavAcI AlApaka valayamaraNa vazArttamaraNa vaha nikaTa A gayA hai.... nikaTa mArga para hai vAtika 306 pRSTha 248 221 215 154 234 261 61 61 215 117 65 166 206 246 263 103 238 234 35 275 276 216 261 262 244 11 45 215 215 233 133 221 17 183 266 176 61 215 61 234 134 223 268 267 262 15 158 99 226 226 216 233 viSaya vAyukAya kI kAya sthiti vAyukAyika jIva vAyukAya kA Ana, apAna, ucchvAsa niHzvAsa karate haiM vAyukAyika jIvoM kA sazarIra niSkramaNa yA azarIra niSkramaNa vigrahagati vigrahika vicikitsita vidhAna-mArgaNA vinaya vipula tejolezyA ko antarlIna rakhane vAlA viziSTa dAyitvapUrNa visappamANa vIrAsana bIriyavajjhAI vIrya vIryalabdhi ke prakAra ( upasthApana - apakramaNa ) vIryalabdhika vRtti vRSikA vedana vedanAvAda vaikriyalabdhika vaikriyasamudghAta vainayika vaizAlika zrAvaka vaihAnaza vyatikIrNa vyavaccheda vyAkaraNa vyAghAta aura nirvyAghAta zaMkA.... kaluSa zaMkita zarIra-nirapekSa zAzvata zAzvata azAzvata zikSA ziva zIla zuddha pravezya zUnyakAla zRMgATaka.... patha zRMgAra zramaNa-mAhaNa zrI zruta ko namaskAra zreSThI zlaiSmika bhASyaviSayAnukrama zvAsocchvAsa SaSTitantra saMkalpa saMkhyAna saMjJA pRSTha 202 202 203 147 284 211 201 233 17 276 222 242 167 82 66 156 234 217 75 57 157 157 233 210 226 46 206 206 201 75 211 17 223 187 206 221 267 272 66 213 221 157 221 10 216 233 201 206 217 206 ts Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASyaviSayAnukrama 310 bhagavaI viSaya pRSTha viSaya pRSTha 246 162 275 151 WOW NP sAmAyika, pratyAkhyAna, saMyama, saMvara, vivega aura vyutsarga sAmudAnika sAyuSka saMkramaNa yA nirAyuSka sAraka sArthavAha siMhanAda sita siddha....saba duHkhoM kA anta karatA hai sukkalessANaM sukha 216 P 138 1 saMvega 214 246 202 206 saMpalyaMkAsana saMyatAsaMyata saMyama saMyama aura tapa se apane Apa ko bhAvita karate hue saMyama kI ArAdhanA karane vAle saMyama kI virAdhanA karane vAle saMlekhanA kI ArAdhanA meM lIna 247 saMvara saMvara-nirjarA kI carcA 157 saMsAra saMsthAna 65,206 saMsthAna-kAla saMhanana saNha, laNDa satva satya ke prati svayaM nizcala (asaheja) 265 sadA-samita saniveza samapAdikA 242 samacaturastra saMsthAna samAhAragA samiti, gupti Adi municaryA kA upadeza samudghAta 252 samyak zraddhA samyagdRSTi meM tIna jJAna kA niyama hai, mithyAdRSTi meM tIna ajJAna kI bhajanA hai samyagmithyAdRSTi meM bhaMga sarvAkSarasannipAtI labdhi se yukta savIrya, avIrya 168 sabaMti, sabbAbaMti sazarIra yA azarIra 151 sATha bhakta 246 sAta hAtha kI UMcAI vAle samacaturasra saMsthAna se saMsthita bajraRSabhanArAca saMhanana-yukta sAnipAtika 233 sAmAnya jIva sAmAyika Adi gyAraha aMga MUCO COM 268 15 sUkSma, sthUla sUrya kA udaya aura asta 122 senApati 216 sopakrama Ayu, nirupakrama Ayu somaNassie 222 skandaka-kathA 208 skandaka ke dvArA nirgrantha-pravacana ke prati AsthA kI abhivyakti 232 sthavira 183 sthavira kI vizeSatA sthAna 112,241 sthAna-mArgaNA sthiti-udIraNA kI yogyatA sthiti-sthAna 107 neha 263 nehakAya sparza 123 sparzanA 126 spRSTa 46,158 sphoTavAda 161 svabhAva se 201 235 76 141 115 115 78 123 hastizuNDikAsana hiMsAtsaka pravRti para vibhajyavAda hita huNDa saMsthAna hRSTatuSTa hotyA 214 114 222 216 Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMga ( Agama) 6, 18, 236,246 akarma 83,84,85 akarmabhUmija 226 akAma nirjarA 43, 44, 68, 161, 274 akriyamANa kRta 186 akriyA 278 akriyAvAda 161 akrodha 176, 177 akSara 6 agandha 287,288, 286 aga 181 agurulaghu 126,172, 174,266 agurulaghu paryava 223, 224, 225 agRddhi 176, 177 agni 133,201,255 agnikumAra 106 aghAtya karma 22 acakSudarzana 60,263 acarama 40 acaramazarIrI 40 acitta 206,280 acetana 140, 167, 223,263 acelatva 176, 177, ajJAna 81, 115, 118, 121, 174, 175, 181 ajJeyavAda 48 acyuta kalpa deva 67, 68, 106,148 acyuta vyavamAna 146 ajIva 130,134,136, 138, 285, 261, 262, 263,264,266 aDhAI dvIpa 286 aNimA 17 aNu 28, 124 aNu-bAdara 126 aNuvrata 66 atithi 185 atItakAla 64,100, 132, 174, 175, 220, 287, 288,286 atIndriya jJAna 14,17,76 atyantAbhAva 78 atharvaNaveda 207 adattAdAna 33, 128, 170, 272 adattAdAna-kriyA 126 pariziSTa - 3 pAribhASika zabdAnukrama adRSTa 181 adRSTajanmavedanIya 165 addhA samaya 261 advaitavAda 133 adharmAstikAya 134,173, 175, 167, 285, 286,260, 261,262, 263,266, 268 adhastana 106 adhikaraNa 126, 264, 265 adholoka 105, 126, 140, 141, 265 adhyavasAna 155, 156, 157 adhyavasAya 34, 57, 58, 155, 156, 157 -kAla 66 -sthAna 36 - sAdhanA 265 anagAra 14,36,40, 41 anadhigama 76 ananta 172,208, 212,216, 222, 223, 226,227,255, 288,286 - ananta kAla 66 gunA 65,66 anantarAvagADha 128 -paramparAvagADha 126 anabhigama 181 analaMkRtavibhUSita 221 anavakAMkSaNa-vRtti 166 anavagADha 123 anazana 17, 66, 247, 248 -bhUmi 247 anAkAra upayoga 116, 174, 175 anAgatakAla 100, 103, 132, 174, 175 anAdi 62,65,172 -ananta 40 kA siddhAnta 135 pAriNAmika 78, 224 siddha 210 siddhi 135 anAnupUrvI 131,132,133 -kRta 128 anArambhaka 3,31,32,34 anAsrava 272, 276, 278 anAhAraka 26 Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAribhASika zabdAnukrama 312 bhagavaI anityaMstha 206 anitya 187 anidAna 236 anidAvedanA 58 anindriya 38,151,262,264 anibaddha maMgala 6 aniyata vipAka 66 aniyUTa 181 aniAri 227,230 anujJA 75 anuttaropapAtika deva 57,106,268 anutthAna 83,84,85 anudIrNa 48,82,83,84,86 kintu udIraNAyogya 82,83 -udIraNA bhavya karma 16 anupadhArita 11 anuparivartana 171 anubhava 136 anubhAga 26,40,63,74,86,64 -udIraNA 86 -karma 67,68 -bandha dekheM anubhAga anubhAva 36 anumAna 63,208 anekAntavAda 65,66,134,140,230 anevaMbhUta vedanA 66 antaHzalyamaraNa 226,228,226 antakara 101,104,177 antakRta 205 antakriyA 1,66,161 antara 126 antarAya 64,166 antarAlagati 147,203 antimazarIrI 102,103,104,177,201 antevAsI 14 anyatIrthika 258 anyayUthika 178,188,186,162,166,256,276 apakramaNa 65,66,67 apacita 188 aparA (pleseMTA) 151,153 aparikarma 227,230 aparigrahI 56 aparispandAtmaka vIrya 2 aparIta 171 aparyavasita 210 apavartana 26,27,30,31,41 apAna-dekheM Ana,apAna apArdha-pudgala parivarta 40,171 apuruSakAraparAkrama 83,84 akAyika jIva 35,116,141,185,167,166,201 aprakampa 166 apratikarma 230 aprativaddhatA 176,177 apratyAkhyAna 56,60 apratyAkhyAnakriyA 51,52,55,16,184 apramatta 35,36,61 saMyata 32,33,34,36,55,56 aprazasta lezyA 36 abala 83,84,85 abahirlezya 236 abAdhAkAla 74 abodhi 181 abrahmacarya 263 abhavasiddhika 130 abhavya 67 abhAva 260 abhASA 10 abhigama 161,270,272 abhigraha 63,266 abhidharma 177 abhiniviTTha 41 abhiniviSTa 157,158,166,167 abhinnAkSara 253 abhiyogI 66 abhirUpa 260 abhivAdana 214 abhisamaNNAgaya 41 abhisamanvAgata 146,158,166,167 abhyAkhyAna 128,126,170 amanaska 57,58,60,68,70,115,262 tiryaJca paMcendriya-dekheM asaMjJI tiryaJca paMcendriya amAna 176 amAyA 62,176 amAyI 61,62 samyagdRSTi 58,60,61,62 amAvasyA 267 amUrchA 176,177 amUrta 76,167,206,263 ayathArthavAdI 177 arahaMtANaM 7 arati-rati 172,170 arasa 287,288,286 arihaMtANaM 7 aruNavara dvIpa 283 aruNodaya samudra 283 aruhaMtANaM 7 arUpI 287,264 artha paryAya 224 arthAvagraha 60 ardhanArAca 113 ardhaparyaMkAsana 242 ardhabhAra 221 ardhamAgadhI 8,10 ardhamAsa 243 arhat 5,11,41,75,66,102,103,220 -pravacana 11 alaMkRta-vibhUSita 221 alamastu 104 Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 313 pAribhASika zabdAnukrama aloka 128,130,131,132,135,167,288,263,266 alobha 176 alpacela 176 alpatara pudgala 54 alpapradeza-parimANa 36 alpabahutva 71,126 alpazarIrI 50,54,57 alpecchA 176,177 alpopadhika 176 avakAzAntara 122,123,131,132,135,172,175268,266 avagADha 73,123 -anavagADha 126 avagAhana 224,225 -guNa 286 avagAhanA 106,112,115,116,126,210,263 -sthAna 111 -kAla 112 avagraha 88 avatAravAda 210 avadhAraNA 81 avadhAraNI 281 avadhi-jJAna 13,17,10,103,104,263 __-darzana 60,263 avarNa 287,288,286 avasarpiNI 11,202 avasthAna-kAla 64,65 avasthita 224,287 avAya 18,60 avigrahagati 145,147 avijJAta 181 avirata 33,42,43,161 tathA dekheM asaMyata avirati 32,33,34,56,183 tathA dekheM asaMyata avisaMvAdana 62 avIrya 83,84,85,166,167,168 avedanIya 27 avyaya 224 avyavacchinna 181 avyAkRta 181,206 avyApana 154 avyutkAlika cyavamAna 146 avyutsarga 272 avrata-dekheM avirati avratI jIva-dekheM avirati azarIra 37,38,203 azubha 34,205 yoga 32,33,34,56 azUnya-kAla 64,65,66 azailezIpratipanna 167,168 azravaNa 181 azruta 181 aSTama bhakta 266 aSTasparzI 28 asaMkhyAtagunA 56,71 asaMkhyAtavAM bhAga 266,266 asaMkhyeya 106,112,227,263,266,267 pradeza 112,224,225,261,268 asaMkhyeyabhAga 56 asaMjJibhUta 50,53,57,58,61 asaMjJI 66,68,121,263 -Ayu 67,70,71 tiryaMcapaMcendriya 66 asaMyata 32,33,35,36,42,43,44,54,55,66,67,161,187 tathA dekheM avirati asaMyata bhavya dravya 67 asaMyatI dekheM asaMyata asaMyama 230,263 tathA dekheM avirata asaMyamI tathA dekheM asaMyata asaMvRta 36,40,41 asaMvRta bakkusa 40 asaMsArasamApanna 32,167 asaMhanana-avasthA 114 asata 133,134 asatya 62 asAtavedanIya karma 26,36,41,57,74,184,187 asiddha 131 asiddhI 135 asura 264,266 asurakumAra deva 56,58,61,72,105,107,117 astikAya 21,101,131,167,166,285,260,261,263,265 astitva 77,78,76,83,84,101,133,140,208,206,224,260 asthitakalpI 2 asthibaMdha 15; dekheM saMhanana asthiracanA 113; dekheM saMhanana asparza 287,288,286 aspRSTa 123,125,126,127,203 ahaMmAnitA 277 ahiMsaka 33,165 ahetugamya 76 ahetuvAda 76 Akara 42,44 AkAza-dekheM AkAzAstikAyya -khaNDa 263 -pradeza 73,126 AkAzAstikAya 134,173,175,167,285,288,260,261,262, 263,264,266 AkUlIkaraNa 171 AkRti 15 AkRti-vijJAna 14 AkSepa 211 AksIjana 24 Agama 6,8,15,66,60,61,62,208,213,265,261 kA vyAkhyA-sAhitya 66 pramANa 63 yuga kA darzana 167 -saMkalana-kAla 63,208 -sAhitya-de kheM Agama AgamoM kA saMkalana 208 Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAribhASika zabdAnukrama Agamottarayuga kA darzana 167 AcArazAstrIya 168 AcArya 5,14,66 AjIvaka 66, 67, 68, 66,86,163, 210, 260 AjIvika dekheM AjIvaka ATo-leba 280 AtApana-bhUmI 241 AtApanA 236,240,241 Atma-kartRtvavAda 80, 126, 265 -pariNAma 63 - pradeza 68, 145, 252,253, 254 -bhAva 263,264 -bhAva- vaJcana 62 AtmA 17,16,37,38, 42, 60, 82, 183,206,210,258, 274, 263 AtmA sazarIra 37 AtmAla 221 AtmArambhaka 31,32,34 Atyantika 228 AdhAkarma 184, 185 AdhikaraNikI 162,163, 164 Adhunika vijJAna 253 Adhovadhika avadhi 102, 104 AdhyAtmika dRSTi 140,187 Ana-dekheM Ana, apAna Ana, apAna 24, 166,200,204 Anata 106 AnApAna 24 AnugAmikatA 63,213,214,232, 270, 271 AnupUrvI 128 - nAnupUrvI 126 -kRta 128 AnuvaMzikI 14, 15 AbhAmaNDala 57, 63 Abhiyogika 66,67, 68 AbhinibodhikajJAna 60,116,120 AbhyupagamikI 68,66, 263 Amrakubjaka 157,238 Ayu dekheM AyuSya -kSaya 251 -bandha dekheM AyuSya-baMdha - vijJAna 154 -rveda 151,152, 153, 154, 156 AyuSya 26, 42, 48, 60, 61, 64, 148, 149, 156, 160, 161, 178, 176,203,226, 227, 252,273,274 karma 36,41,205, 253,273 -bandha 44, 48, 70, 151, 176,251 -vAda 60 AraMbhikI 51 AraNa devaloka 106 Arambha 31,32,56 ArambhavAda 161 ArambhikI 34, 52, 54, 55, 56, 60, 62 ArjavapradhAna 266 314 Arta- raudra-dhyAna 226 AlocanA 246, 250, 251 Avarta 20 AvicimaraNa 228 Azrama 42, 44, 45 Azrava 33,56,81,103, 264,265, 261 -dvAra 32 Asakti 266, 273, 276, 277 Asrava dekheM Azrava AharaNa 142-144 AhAra 28,26,31,46, 56, 57, 60, 61, 144,152, 167,255 -paryApti 144,156 -sthiti 24 AhAraka 28, 38, 120,152 zarIra 120, 146, 175, 253 AhAra - pudgala-vargaNA 28 AhAraka labdhi 253 vargaNA 63 samuddhAta 252, 253 AhiyamANa AhRta 148, 146 itihAsa 207 ityastha 204, 206 indriya 38,62,88, 140, 151, 155, 183, 166, 201,227, 256,266 -jayI 16 -jJAna 151 -paryApti 144 -vazArta 226 - saMsthAna 38 ibhya 213,216 ilikA gati 145 ilaikTronika mAIkroskopa 280 ihabhavika 37,38, 176 ikSvAku 214 IrSyA 236, 275, 276 IzAna 106 Izvara 48, 135, 206, 210,215 - kartRtvavAda 27, 48,77, 78, 135 ISatprAgbhArA 137, 206,268 IhA 88, 60 ukaDU Asana 18,16,238,241 ugra 214,215 tapasvI 16 ucca-nIca 275, 276 uccAra-prasravaNa 153,236 ucchvAsa, niHzvAsa 24,46,54,56,57, 60, 61, 150, 153,182,167, 166,200, 201,202,204 utkaTikA 16 utkSipta zarIra 17 uttara- vaikriya 114 uttarAsaMga 272 uttAnazayana 157,238 utthAna 81, 81, 82, 83, 84, 85, 86, 168, 245,263 bhagavaI Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI utpatti-niSpattivAda 161 utpattisrota 82 utpannajJAnadarzanadhara 41,101, 103, 104, 236 utpAta parvata 282, 283, 284 utpAda 21, 22, 23, 77, 100, 101,187 utsarpiNI 202 udakagarbha 260 udagra 243 udadhikumAra 106 udadhipratiSThita 137 udaya 30, 31, 81, 82, 83, 86, 166, 266, 274 ke anantara pazcAtkRta karma 82, 83, 86 udAtta 243 udIraNA 22, 23, 26, 27, 26, 30, 31, 41,73,75,82, 83, 86, 87,66 -bhavya 86 -yogya 83, 84,85,86 udIrita 25, 26 udIrNa 41, 48,61,82, 83, 84, 85, 86, 158, 166, 167 uddezaka 31 uddezanA - antevAsI 15 udvartana 26,27,41,142, 143 unmAna 221 upakaraNa 167 upakAraka zakti 151 upacaya 25, 26,26,36,74, 151, 154 upacita 73,74,75,181, 183, 188 upadravaNa 32 upadhArita 181 upaniSada meM sRSTivAda 133 upapadyamAna 142, 144 upapatra 142, 144, 255 upapAta 60, 67,163 upayoga 106,132,201, 263, 264 guNavAlA 286 upayogalakSaNa dekheM upayoga upavAsa 16, 17, 267 upazamana 83, 84,86,87 upazAnta 166 upazAmanA 27,41,85 upasthAna 64,65 upasthApanA - antevAsI 14,15 upasthita 181, 183 upahita 181, 183 upAdeya 265 upAdhyAya 5,66 ubhayArambhaka 31,32,34 ulloca bhUmi 283 uSNayonika jIva 276, 280 UMcAloka 141 UrdhvajAnu adhaH zirA 18, 16 Urdhvaloka 105, 126, 140, 263, 265 Rgveda 207 315 Rjugati 147 RjutA 62 RjusUtranaya 22,23,62 Rddhi 17,148, 256 ekatva vikriyA 252 ekadaNDI 208 ekabhavika karmAzaya 66 ekAntapaNDita 156, 161 ekAntabAla 66,156, 161 ekArthaka 23 ekendriya 87,113, 145, 166,200, 201, 262,264 evaMbhUta 62 vedanA 66 eSaNA 236 eSaNIya 186 airyApathikI 162,163 ogha 185 oja 152, 153 AhAra 28, 152 ojas 152 ojasvI 268 orAla 26, 221,243 ohiNANajiNe 13 augha - audezika 185 audhika 18,36,60 audArika 28, 38, 63, 113, 118, 151, 175, 203, 224,256 audArikamizra 254 audArikavargaNA 63 audArikazarIra dekheM audArika audezika 185 aupakramikI 68,66 vedanA 68 aupagrahika 18 aupapAtika 213 aupamya 63 kaDa 41 kandarpI bhAvanA 68 kanduka gati 145 kannaDa 7 kapATAkAra 254 karaNa 41, 82, 155, 156,234 karaNapradhAna 268 karaNavIrya 168, 166 pAribhASika zabdAnukrama karbaTa 42 karma 23, 26, 27, 30, 36, 40, 41, 42, 48, 53, 57, 60, 61,74,75, 80, 81, 82, 83, 84, 85, 86, 87, 86, 62, 136, 137, 138, 151, 158, 166, 167, 168, 166, 173, 175, 185, 245, 262, 273, 274, 276, 277,263 -udaya 68 - udIraNA 86 -kANDa 208 -kSaya 66 -graMtha 73,74,116 Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAribhASika zabdAnukrama 316 bhagavaI -dalika 74 -nirjaraNa 44 -niSeka 74 -pudgala 26,30,31,63,73,74,86,68,253 -pudgala-vargaNA 26,28 prakRti 5,41,73,64 -pratiSThita 137,138 pradeza 31,75,68 -bandha 40,48,57,56,60,81,157,163,274 -mukta 40 -rUpa 161 -lezyA 131 -vipAka 66,165 -vAda 27,48,73,68 vedana 48,75,68 -zarIra 28,38 -zAstra-dekheM karmamrantha -sattA 277 -siddhAnta 265 karmAzaya 165 karmitA 273 kalakala 216 kalaha 138,170 kaluSa 86 -samApatra 75,211,212 kalpa 207,206 -sthiti 61 kalpAntara 88,61 kalpopapattikA 161 kalyANa 221,243 kavala AhAra 150,151,152,153 kaSAya 34,56,63,183,163,252 kA udaya yA vilaya 63 kI alpatA 161 kuzIla nigraMtha 35 -catuSka 1 -vazAte 226 -samudghAta 252 kAMkSA 74,75,86,61,62,63,177,211,212,264 kA janma 61 -pradoSa 5,177 mohanIya karma 72,73,74,75,76,80,81,87,88, 86,90,61,63 kAndarpika 66,67,68 kApila 66 kApota lezyA 34,35,60,61,62,114,116,117,118,120 kAya 40,202 -kleza 17 -gupta 235 -parIta 171 -bhavastha 261 yoga 16,116,165,174 -samita 235 -sthiti 65,202 kAyika pariSpanda 165 kAyikI kriyA 162,163,164,165 kAyotsarga 8,238,250 __-mudrA 236,240,241 kAraNa 217 kArbana-DAioNksAiDa 24 kArmaNa zarIra 28,26,112,113,116,118,120,147,152,172, 174,175,203,224 yoga 254 vargaNA 63 kAla 11,26,30,60,66,102,125,126,126,132,167,200, 201,201,202,207,206,210,220,263,274,287,288, 286,261 -maryAdA 48,251 kAlataH 223,224,225,226 kAvyAnuzAsana 11 kiMpuruSa 264,266 kinnara 264,266 kilviSika 66,67,68 kilviSI bhAvanA 68,66 kIlikA 16,113 kuTivrata 66 kuNDalinI 241 kutrikApaNa 268,266 kubja 15 kulasampanna 268 kulasthavira 183 kRta 73,75,157,158,166,167 kRtayogI 247 kRtayogya sthavira 245,247,248 kRtikarma 20 kRSNapakSa 171 kRSNa-parivrAjaka 66 kRSNa lezyA 34,35,36,60,61,62,116,117,118,174 kevala0,103 -jJAna 17,22,63,60,11,120,263 -jJAnI 13,104 -NANajiNe 13 darzana 60,263 brahmacaryavAsa 101 saMyata jIva 36 saMyama 101 kevalI 12,18,41,102,103,210,220,253 __-samudghAta 252,253,254,262 koza 38 kozikA-dIvAreM 280 kauTumbika 216 kautuka 271 kaurava 214 kramavikAsavAda 133 kramopayogavAda 62 kriyamANa 164 kRta 126 kriyA 196,190 Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI kriyA 56,60,61,62, 128, 126, 161, 162, 163, 164176, 186, 1160,160,208, 264,265 -vAda 56 -vAdI 161 koNa 126 krodha 62,81,128, 170, 177, 181,183 saMjJA 106 kromosoma 15 klama 154,236 kleza 103, 165 kSatriya 66, 208, 213,215 kSapaNa 68 kSama 232,270 kSamAyAcanA 250 kSaya (kSayika) 22,81,166 kSayopazama 17, 38,48,81,166 kSetra 11,66, 125, 126, 167, 201, 223, 224, 225,226, 287, 286 khAmaNA 247 khecara 66 kheTa 42 gaMdharva 264,266 gaNadhara 14 -vAda 65 gaNasthavira 183 gaNita -vidyA 6 gaNitras 218 gaNettiyA 218 gaNettI 218 gati 42,43,263 - pariNAma 175 -sahAyaka 263 gandha 158, 223,286, 260 gamana 275 garimA 17 garuDa 264,266 garbha 146 avakrAnti- prakaraNa 152 kA devaloka gamana 155 kA naraka -gamana 155 kI mudrA 157. -vijJAna 150, 152, 153, 155, 156, 157, 158 - zarIra 146 ga 82, 83, 85,87,181 gADha bandhana 36, 40, 185, 186 giripatana 226,228 guNa 267, 287, 288, 266, 262 guNapradhAna 268 guNaratna saMvatsara tapaH karma 236,240,243 guNasUtra (dekheM kromosoma) 15,154 guNasthAna 56,62 gupti 235 guru 174 gurutva 171 317 gurulaghu 172, 174, 223 gRddhaspRSTa maraNa 226, 227, 228 gRhastha 161 geruka 68 gotra 64,206 godohikA 16,238 gozAlaka ke ziSya 68 grAma 42, 44 - sthavira 183 grIka darzana meM sRSTivAda 133 graiveyaka 67,268 -trika 106 ghanavAta 131, 133, 135, 136, 172, 175, 266 ghanodadhi 131, 135,136, 172, 175, 266, 268 ghoratapasvI 16, 17 ghrANendriya- pratyakSa 60 cakravartI 12 cakSudarzana 60,263 cakSurindriya-pratyakSa 60 catuHsthAnapatita 56 catuHsparzI 28 caturindriya 87,116, 167, 166, 201, 262,264 caturgati-gamana 206 caturgatyAtmaka saMsArakAntAra 226 caturthabhakta 236,241,243 caturdazapUrvI 13,14,17,18, 60, 253 caturyAma 61 caturviMzastava catuSka 213 catvara 213 camara 283 camaracaJcA 166 caya 25,26,26,73, 74,151 caraka 66 caraka parivrAjaka 66, 67 caraNa 234 caraNapradhAna 268 caramazarIrI 40, 41 caritrAntara 88,61 calana 23 calamAna acalita 188 calamAna calita 22, 23, 186 cAra dvAra vAle sthAna 212,266 cAra veda 207 cAritra 37,38, 67, 68, 61, 183, 248, 246 -paryava 224 moha 17,27,66 pAribhASika zabdAnukrama ciNa 13 cita 73,74,75, 155, 156, 157 cInI bauddha sampradAya 208 ceiya 12 cetana 17,60,134, 140, 223, 262 cetanA 60 caitanya kendra 16 Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAribhASika zabdAnukrama 318 bhagavaI caitanyAdvaitavAda 134 caitya 12,207,214,237,263,276 caubIsa daNDaka 60 caurAhA 212,266 cauhaTA 212,266 cyavana 251 chadmastha 102,103,104 chanda 207,206 chaha dravya 261 chAnasthika samudghAta 212 chedana 23 chedopasthApanIya cAritra 15,61,248,246 jaTAdhArI 68 jaDacaitanyAdvaitavAda 134 jaDAdvaitavAda 134 jana-ukalikA 212,214 -Urmi 212,214 -kalakala 212,213 -pada 210 -bola 212,213 -vyUha 212,213 -satripAta 212,214 -samUha 212 -samma 213 janma 60 kAla 60 -maraNa 62 janmAntara-sAdRzyavAda 65 jambUdvIpa 123,283 jalapraveza maraNa 226,228 jAti 28,201 -sampanna 268 -sthavira 183 -smaraNajJAna 66 jiNa 13 jiNe 14 jina 13,14,41,75,76,102,220,245 kalpasthiti 61 -kalpI muni 217 jIna 15 jIva 24-26,30-35,40,41,44,48,51,52,5664-66,75, 62,15,113,130,134,136-140,144-146,167-172, 186,160,167,166-205,208,206,211,212,223, 224,234,252,255,256,258,261,263,273, 260-264,265 -ajIva 264 -aNu 280 -avasthA 206 -astikAya 134,173,175,285,286,287,286,260, 261,262,263,265 -va 201 -dravya 200,261 -pradeza 26,30,31 -bhAva 263 -mukta 137 jeneTika sAiMsa 14 jaina darzana 48,77,86,161,167,210,262 darzana meM sRSTi 133 mahArASTrI muni 66,68,235 muniveSadhArI 67,66 vijJAna 255 sAdhanA-paddhati 217 jaiva-rasAyana 15 jJAta 214 jJAna 36,37,38,62,66,106,115,118,120,131,174,175, 181,183,278 -koza 38 -darzana 2 pArabhavika 38 -paryava 225 -moha 86 jJAnAntara 88,60 jJAnAvaraNIya karma 38,7486,64 jJAnI 68,216 jJAnendriya 136 jJeya 76 jyotiSa zAstra 267 jyotiSka deva 35,56,58,67,106,121,168,281,286 jyautiSAyaNa 206 jvalanapraveza (maraNa) 226,228 tattIvrAdhyavasAna 157 taccitta 157 tattva 133 -jJAna 208,264 -vidyA 167 tathArUpa 157 tadadhyavasita 157 tadarthopayukta 157 tadarpitakaraNa 157 tadubhayabhavika 38 tadbhavamaraNa 226,228,226 tadbhAvanAbhAvita 157 tanuvAta 131,132,133,135,136,172,175,266 tanmanA 157 tapa14,16,17,16,37,38,61,66,121,130,166,176,167, 163,207,212,263,272,273,277,278 tapaHkarma 236,240,243,244,264,274 tapasvI 216 taptatapasvI 16,17 tamaHprabhA 105,255 tamastamA 105,255 tamila 7 tarupatana (maraNa) 226,228 talavara 215 tallezya 157 Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI tApasa 66,67,68 zramaNa 68 tirachA loka- dekheM tiryagloka tirAhA 212,266 tiryagyonika 57,61,64, 65, 70, 67, 68, 120, 148 -Ayu 70 garbha 260 -saMsAra- avasthAna-kAla 64 tiryagloka 141, 283,265 tiryaJca 42, 43,66, 67, 70, 151, 160, 171, 204,226, 227 yaugalika 71 tIna guptiyAM 104 tIrthaMkara 12,66 tIvra anubhAva 36 tIvra bandhana 40 tejaH 35,36,121 tejaskAyika 35, 185, 167, 166 tejasvI 268 tejolabdhi 253 tejolezyA 14,17,34,60,61,62,117,118, 252, 274 taijasa 28, 26, 63, 112, 113, 118, 120, 147, 152, 172, 175, 203 taijasa zakti 241 taijasa samuddhA 252, 253 trasa 136, 137, 185 -nADI 201 trAyastriMza deva 86 trika 213 tridaNDa 217 tridaNDI 68,208 tripradezI skandha 161 trIndriya 87,116, 167, 166, 201, 262, 264 traikAlika 206 tryaNuka 161 vAda 161 daNDaka 35, 48, 56, 60, 72, 73, 128, 146 daNDAkAra 254 daNDAyata 238 darzana 37,131,174, 175, 183 paryava 224,225 bhraSTa svatIrthika 66,67,66 mohanIya 27,66,74, 67 darzanAntara 8860 darzanAvaraNa 64 darzanIya 260 dazamabhakta 243 dahana 23 dArzanika 48, 65, 265, 265 digambara- sAhitya 62 divya zaktiyA~ 265 dizA 122, 123, 124, 125, 126, 127, 200,201 kumAra 106 dIkSA 248 316 dIptatapasvI 16 dIrghIkaraNa 171,172 duHkha 161 duradhigama 76 duSpravRtti 32 dRSTa 181 dRSTi 106, 118, 131, 174, 175, 177 deva 42, 61, 64, 65, 67, 68, 148, 149, 156, 160, 168, 171, 166, 226, 227, 258, 264, 266, 273, 277, 282 - asaMjJI Ayu 70, 71 -Ayu 70, 71 - gati 45,67,70 -tva 67 -loka 43,67,68,251, 256, 273 -saMsAra avasthAna-kAla 64 deza 11,56,175, 263 -kathA 81 -taH AhAra 153 -bandha 16 -virata 56, 68, 66, 228 dezAtmaka 263 dezI bhASA 126 dvaitavAdI 261 doSa 170 dyUta 81 dravya 11,21,22,63,78, 66, 100, 132, 174, 175, 187, 167, 201,206, 223, 226, 287, 288, 286,261, 263, 264 -taH 223, 224,225,226 -tva 223 avamodarikA 177 pAribhASika zabdAnukrama kriyA 67 maMgala 5 lipi 10 lezyA 57,106, 114, 116, 118, 120, 121, 155, 156, 157,174, 175 veda 256 zalya 226 zruta 10 samyaktva 76 dravyArthika 62, 182, 183 dravyendriya 151 draSTA 260 droNa 221 droNamukha 42, 44, 45 droNI pramANa 221 dvAdazabhakta 243 dvAdazAMgadhara 18, 183 dvAdazAMgI 20,28,61 dvipradezI skandha 160, 161 dvIndriya 87,116, 167, 166, 201, 262,264 dvIpa 131,175 Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAribhASika zabdAnukrama 320 bhagavaI dvIpakumAra 106 dvIpasamudra 283 dveSa 81,128,165 dvaikriyavAda 176 dvaitavAda 134 dvaitavAdI darzana 134,261 dvyaNuka 161 dhanya 221,243 dharma 81,156,267,273,261 -kathA 231 -jAgarikA 246 -dhyAna 246 dhantivAsI 15 dharmAstikAya 56,134,173,175,167,285,288,286,260,262,263, 265,266,266 dhAraka 206 dhAraNA 88,60 dhUmaprabhA 105,255 dhyAnakoSTha 16,130 dhyAnamudrA 16 dhrauvya 21,22,100,101,187 nagara 42,45 -sthavira 183 napuMsakaveda 256 namaskAra maMtra 86 naya 23,62,174,183 -dRSTi 21 nayAntara 88,62 naraka 35,43,61,66,70,156,160,171,163 nAgakumAra 214,264,265 nADI-taMtra 38 nAnAghoSa 23 nAnArthaka 23 nAnAvyaJjana 23 nAmakarma 63,81,82,64,224,262 nArAca (saMhanana) 113 nAstika 208 nAstitva 77,78,76 niHzaMkita 266 niHzreyasa 214,232,270 niHspanda 41 nikAcanA 26,27,30,31,41,86 nikAya 202 nikSepa 10 nigaMTha 27 nigama 42 nigraha 266 nighaNTu 207 nityAnityavAda 187 nidAna 226 nidrA 81 nidhatta 27,26,30,31,41,86,157,158,166,167 nibaddha maMgala 6,8 nimitta 12 niyata 224 niyata vipAka 66 niyati 1 -vAda 81,66 niyama 115 niyamAntara 88,63 nirAyuSka 151 nirukta 207,206 nirupakrama 203 nirodha 183,273,274 nirgrantha 68,185,186,204,205,206-212,258,256 -pravacana 231,235,264 nirjarA 16,23,26,26-31,42,44,57,75,85-87,68,264,265, 272-274,261 nirjINa 25,26,72 nirdeza 126 niyUMDha 181 nirvicikitsa 266 nirvizyamAna 1 nirviSTa 61 nivRttita 164 nirvRttyamAna 164 niyari 227,230 nirjharima 230 nilaya 133 nizcaya naya 23,182 niSadyA 16,238 niSeka-racanA 74 niSkAMkSita 266 nisRjyamAna 164 nisRSTa 164 nihatta 41 nilava 68,66 nIla lezyA 34-36,60-62,116-118,120 naigama 70,62,266 naiyAyika 265 nairayika 26,34,46-51,57,58,60,64,65,70,72,87,67,68, 106,106,112-114,116,116,120,131,142,155,168, 172,226,227,255 -asaMjJI-Ayu 71 -Ayu 70 yAvat vaimAnika 175 -saMsAra-avasthAna-kAla 64 naizcayika kAla 167 nokarma 87 nokarma-pudgala 147 nokaSAyavazAta 226 no parIta-no aparIta 171 nyagrodha parimaMDala (saMsthAna) 15 nyAya darzana 151 paMkaprabhA 105,255 paMcayAma 61 paccIsa tattva 208 Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI paJcAstikAya 286,261 paJcendriya 52,60,201, 263, 262,264 tiryaJca 33-35,54, 58, 61, 65, 66, 168, 261 paNDita 161 -paryAya 187 -vIrya 64,65,66 maraNa 227-230 pattana 42 padma lezyA 34,35,36,61,62,121 panaDubbiyA~ 280 paraMparagata 205 parakAya 203 paratarabhava 38 paraparivAda 128, 126, 170 parabhavika 176 parabhAvavaJcana 62 parama avadhikSAna 103 paramakRSNa lezyA 116 paramahaMsa 66 paramANu 28, 66-101,188-161, 223, 260,263 -skandha 260 paramAtmA 206 paramAdhovadhika avadhi 102, 104 paramparAvagADha 124 parAkrama 80 82, 85, 168 parArambhaka 31,32,34 parigraha 33, 56, 128, 170, 272 paricAraNA 258, 256 parijJApUrvaka 230 pariNamana 26,46 pariNamyamAna pariNata 148, 146 pariNAma 40, 44, 48, 202 pariNAmI kAraNa 145 pariNAmI - nityavAda 22 paritApa 165 parinirvANa 42,250 parinirvRta 36,41,101, 103, 177, 182, 205, 251 parinibvAi 41 parivrAjaka 68, 66, 167,208, 217,218 parispandAtmaka vIrya 82 parihAravizuddhi ( cAritra) 61 parIta 171 parItIkaraNa 171 parISaha 182, 233 -jayI 16 parokSa jJAna 76,63,104 paryakAsana 15,242 paryAya 223 paryava 132,175, 223, 224 paryApta 144, 155, 156 paryApti 144, 155, 156 paryAya 11,22,78,66, 100, 140, 174, 223 sthavira 183 paryAyArthika (naya) 11,62, 182 321 paryupAsanA 20,212,214,216, 220,270,271 parva- tithiyA~ 267 palyopama 43 pavitraka 218 pazcAtkRta 83 pazcAd upapanna 50, 53, 57 pAMcapradezI skandha 161 pAMca samitiyAM 104 pAdopasaMgraha 214 pAnI 201,255 pApa 58,265,261 -karma 42-44,126 -karma kA pratyAkhyAna 43 -sthAna 126,172 pAragata 205 pArabhavika 38 pArigrahikI kriyA 51, 52,54,55,56 pAriNAmika (bhAva) 40 pAritApanikI (kriyA) 162,163,164, 165 pArzva kI paramparA 168 pArzvazayana 157,238 pArzvapatyIya 168 pAza 62 pAzcAtya darzana 136 pitR-aMga 154 puNya 58, 156, 165, 265,261 pAribhASika zabdAnukrama puNya-pApa 62,264 putrajIvarasaharaNI 150 pudgala 24-26, 26, 31, 35, 40, 46, 100, 113, 127,137-140, 144, 152,161,201,202, 223, 224, 252,253, 276,280, 261, 265 - dravya 174,200,263 - pariNAma 260 -vargaNA 25,161 -saMghAta 152 pudgalAstikAya 134,173, 175, 167, 285, 287, 286-265 punarjanma 37,58,210, 273 -vAda 27,43 purANa - sAhitya 208 puruSa 208,261 -kriyA 82 -veda 258, 256 puruSakAra- parAkrama 80-85,245, 261, 263 puruSamAnopeta 221 puruSArtha 66 - vAda 27,81,68,66, 166 puSkarArdha 286 pUrNimA 267 pUrva upapanna 50, 53, 57 pUrva (kRta) tapa 276, 277 pUrva (kRta) saMyama 273, 274, 277 pUrvajanma 38, 48 - smRti-dekheM jAtismaraNa jJAna pUrvabaddha 48 pRthaktvavikriyA 252,253 Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAribhASika zabdAnukrama 322 bhagavaI pRthakkaraNa 183 pRthvI 105,131,136,172,175,166,201,255 kAyika (jIva) 35,56,58,60-62,87,88,106,118,116, 185,167,166,201 paizunya 128,126,170 pauSadhopavAsa 264,267 prakRti 26,36,63,208,261 -udIraNA 86 -baMdha 40,41,63 prakSepa AhAra 28,152 pragRhIta 243 prajJApanIya 76 praNaya 1 praNidhAna 165 pratikramaNa 42,43,183,246,250,251 pratipRcchA 270 pratimA 238 pratirUpa 260 pratilekhana 81,248,275 pratiSedha 75 pratisaMlInatA 16 pratta 243 pratyakSa 63,208 jJAna 14,62,63 pratyabhijJA 88 pratyaya 2 pratyAkhyAna 42,44,56,160,161,190,12,183,248,264, 267,278 pratidinabhojI 221 pratyutthAna 214 pratyeka zarIrI 255 pradakSiNA 20 pradeza 26,56,73,112,132,174,210,260,263,264 -udaya 86 -udIraNA 86 -karma 67 -bandha 40,63 -skandha 260 pradezAtmaka 263 pradezAvagAhI 127 prapaJca-nirodha 206 pramatta 35,36,61 aura apramatta 60 saMyata 32-34,55,56,60,68 pramANAntara 88,63 pramANopeta 221 pramAtA 78 pramAda 34,80,81 -yoga 80 pramArjana 275 prameya 75 pramokSa 211 prayoga se 77,78 pravaMcanA 62 pravacanakAra 61 pravacanamAtA 101,103,104 pravacanAntara 28,61 pravacanI-antara 85,61 pravara 272 pravRtti 34,56 pravrajyA 15 pravrAjanA antevAsI 14,15 prazasta 35,171 prazAnta 36,41,101-103,177,182,251 prazAsaka 183,213 prazAstA 215 -sthavira 183 prazna 217 prasthApita 157,158,166,167 prahANa 23 prAkRta bhASA 126 prANa 24,186,160,204,205,234 -zakti 24 prANata 106 prANaviyojanAtmaka 165 prANAtipAta 33,127-126,165, 170-172,248, 246, 272 -kriyA 128,162-166 prANI 137,255 prAtyadhika 63 prAdoSikI (kriyA) 162-165 prAyazcitta 271 prAyogika 78 -maraNa 228 prAyopagamana anazana 227-226,245,247 prAsAdIya 260 prAsuka 186 -bhojI 206 preya 128,170 bakSasa nigrantha 40 baddha 41,158,166,167 bandha 30,31,36,48,80,81,226,264,265,273,274,261 bandhana 41 -baddha 185,186 bala 80-85,86,245,263 balAhaka 276 balikarma 270,271 bahuudaka 66 bahupradeza-parimANa 36 bahuzruta 268 bahusama 283 bAdara 28,124 bAla 161 -tapa 43 -tapaHkarma 274 -paNDita 56,160,161 -paNDita-vIrya 64-66 -paNDitamaraNa 227,226 -paryAya 187 Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI pAribhASika zabdAnukrama -manuSya 220 -maraNa 226-226 -vIrya 64,66 bAlukAprabhA 105,255 bAhya AdAna 272 bujjhai 41 buddha 205,206 bodhi 11 bola 216 bauddha 6,163 darzana 103 bhikSu 68 sAhitya 14,27,66 brahma 106 brahmacarya 16,17,42 -gupti 236 -vAsa 103,104,182,183 brahmaloka 67 brAhmaNa 185,208 parivrAjaka 66 brAhmI lipi 5,6,10 bhaMgAntara 88,62 bhakta-kathA 1 -pratyAkhyAna 227-230 bhagavAn mahAvIra kI sAdhanA-paddhati 177 bhajanA 115 bhaTa 213,215 bhava 40,65,205,213,261 -kSaya 251 -grahaNa 226 -dhAraNIya 114,155 -nirodha 206 -parivartana 64 -sthiti 65 -siddhika 130,135 bhavAntara-saMkramaNa 36,37 bhavanapati deva 35,87,105,107,117,281 bhavanavAsI 67,68, dekheM bhavanapati bhavanAvAsa 107 bhaviSya 220,287-286 bhavopagrAhI 42 bhavya 67 -dravya-deva 67,68 bhAratIya daNDa-vidhAna 166 bhAva 11,40,126,167,200,201,206,287,288,286,262 avamodarikA 177 -dhArA 40,41,63 maMgala 5 lipi 10 lezyA 57 veda 258 zalya 226 zruta 10 sAdhanA 177 bhAvataH 223,224,225 bhAvanA 66 bhAvI janma 36 naigama 70 bhAvendriya 151 bhASA 28,160,166,281 -pada 281 -paryApti 156 bhikSupratimA 237-236 bhinnAkSara 253 bhUta 186,160,204,234 bheda 11,26,75,86 -vijJAna 140 -samApanna 75,211,212 bhedana 23 bhoja 214,215 maMgala 6,8,271 maMtra 66 -zAstra 7 maDamba 42,44,45 -pati 213 maDAI 206 maNapajjavaNANajiNe 13 maNipIThikA 283 matAntara 88,62 mati 13,120,121 -jJAna 17,118,116,263 -bhraMza 1 madhyaloka 105 mana 38,40,60,68,70,140,155-157,166,183,266 -yoga 116,174 -yogI 116 -samita 235 manaHparyava-jJAna 13,17,36,60,263 -jJAnI 13,104 manaHparyApti 156 manuSya 42,43,57,58,61,64,65,67,67,65 120,148,151,156,160,171,227,262 -asaMjJI-Ayu 70,71 -Ayu 70 -loka 43 -saMsAra-avasthAna-kAla 64 mano-gupta 235 -bhakSya AhAra 28,26 -vargaNA 28,63 -vijJAna 14,15,140 manthanAkAra 254 maraNa 23 -mImAMsA 230 malla 215 mallavi 213 maharddhi 147 mahAAraMbha 161 mahAtapasvI 16,17 Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAribhASika zabdAnukrama 324 bhagavaI mahAdhutika 148,256 mahAnubhAva 148 mahAn yazasvI 256 mahAn sAmarthya vAle 259 mahAn saukhya-yukta 256 mahAbala 148 mahAbalI 256 mahAmukunda 283 mahAyaza 148 mahAvideha kSetra 251 mahAvrata 63,251 -AropaNa 15 kI AropaNA 245,246 mahAzarIrI 50,54,56,57 mahimA 17 mahezAkhya 14 mahoraga 264,266 mAMgalya 221,243 mAgadhI mAimbika 215 mAtRjIvarasaharaNI 150 mAtR-aMga 154 mAtrA 234 mAna -1,128,170,177,181,221 mAnayukta 221 mAnasika 16,165 mAnuSI-garbha 260 mAnonmAna 221 mAyA 62,81,128,170,177,181,226 nidAna aura mithyAtva 226 -pratyayA 34,51,52,54,55,62 -mRSA 128,126,170 -zalya 62 mAyI mithyAdarzanI 62 mithyAdRSTi 60-62 mAraNAntika 252 mArga 61,266 mArgaNA 126,201 mArgAntara 18,61 mArdavapradhAna 266 mAsikI bhikSupratimA 237 mAhaNa 157,213 mAhendra 106 mithyAjJAna 1 mithyAtva 34,56 mithyAtva mahinIya 74 mithyAdarzana 114,226 -pratyayA 51,52,55,62 -zalya 128,126,170,171,248,246 mithyA-dRSTi 44,50,54-56,58,56,62,67,68,66,114,115, 161,177 -ruci 67 mizrakAla 64-66 mukta 36-41,101103,136,177,182,205,210 mukti 208 -sthAna 42 mukhavatrikA 274 muccai 41 muni 5,206 mUrchA 56,82,176,263 mUrta-amUrta 167 mUla tatva 133 mRtayAcI 206 mRtAzI 206 mRtyu 44 -kAla 42 kA varaNa 42 mRSAvAda 33,128,170,272 -kriyA 126 maithuna 33,128,170,258,263 -vRttika 262 mokSa 67,264,265,261 -pada 101 mohanIya karma 26,34,81,82,64,66,67,258 yakSa 264,266 yajurveda 207 yajJa 275 yathAkhyAta (cAritra) 9 yathAnikaraNa 66 yazasvI 268 yAcitabhojI 204-206 yAtrA 234 yugapad upayogavAda 62 yoga 34,56,62,63,80-82,106,118,134,208,254 -Azrava 32 -darzana 6,165 -pariNAma 63 -vargaNA 63 yogI 66 yojana 45 yoddhA 213 yodha215 yoni 262 -bIja 261 -bhUta 261 yaugalika 57 manuSya 71 rajju 266 ralaprabhA pRthvI 71,105,111,112,114,116,255,281,283, 267266 rasa 17,158,200,223,260 -parivartana 41 -vAn 286 rasanendriya pratyakSa 60 rAibosoma 280 rAkSasa 264,266 rAga 1 rAjadhAnI 42 Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 325 pAribhASika zabdAnukrama rAjanya 213-215 rAjamArga 212,266 rAjA 215 rAzi 20 rASTrasthavira 183 rUpa 158 rUpI 264 roma-AhAra 56 lakSaNa-vyaJjana-guNopeta 221 laguDazayana 238 ladhimA 17 laghu 174 -tva 171 lajjAsampanna 268 labdhi 16 -vIrya 167,168,166 labyakSara 6 lavasattama deva 57 lAghava 176,266 -sampanna 268 lAghavika 176 lAntaka kalpa 67,106 liMgAntara 88,61 licchavi 213,255 -putra 213 lezyA 17,31,36,50,51,53,57,60-63 dravya-dekheM dravya lezyA -trika 35 -sUtra 57 loka 8,130,206,211,212,216,222,223,254,255,277, 287-286,263 -alokavAda 134 -dravya 262 -vidyA 198 -sthiti 136,137 lokAkAza 167,206,210,262,263,265,266 lokAnta 126,131,132 lobha 1,128,170,177,181 -pratyayA 62 loma AhAra 28,152,153 vaMdanA 20 vacana 166 -gupta 235 -yoga 174 -yogI 116 -samita 235 vajI 215 vajra 283 vajraRSabhanArAca saMhanana 14,15,113 vRddhAvasthA 41 vanaspatikAyika (jIva) 33,35,116,185,167,166,201,255 varavajravigrahika 286 vargaNA 28,35,63,161,202 varcasvI 268 varNa 57,60,61,63,158,200,223,260 bAhya 157,158 -vadhya 158 -vAn 286 vartamAna 220,273,287-286 -kAla 100 varSa (kSetra) 131,175 valayamaraNa 226,228,226 vazAta 228 -maraNa 226,226 vAcanA 236 -antevAsI 15 -bheda 62,260 vAcika 16 vANI-saMyama 40 vAnamaMtara deva 35,43,56,58,121,168,281 devaloka 42 vAmana 15 vAyu 201,202,255 -kAyika (jIva) 35,185,167,166,201-203 -pratiSThita 136 vikalendriya 116,120 vigrahagati 145.147 vicaya 13 vicikitsA 75,86 -rahita 264 vicikitsita 75,211,212 vijata 13 vijayodayA 226 vijJa 204,205 vijJAta 181,267,278 vijJAnavAda 135 vidizA 122,123 vidyA 66 vidyutkumAra 106 vidhAna 126 vinaya 233 vinAza 77 vipAkodaya 86 vipula tejo lezyA 243,274 vibhaMga ajJAna 115,121,263 vibhajyavAda 165 vibhAga auddezika 155 vibhAva 223 vimukti 183 viyojana 66 virati 33,60,183 viramaNa 267 vilaya 206 viveka 180-182 vizuddhi 63 vizeSa 223 viSakUTa-yaMtra 166 viSabhakSaNa 226,228 Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAribhASika zabdAnukrama 326 bhagavaI viSaya 1. visaMyojita 227 visaMvAda 62 visaMvAdana 62 vitratA 78 vItarAga 36,56,60,61 saMyata 36,55 vIrAsana 23-240,242 vIrya 80-85,86,166,245,261-263,263 -pariNAma 175 -bAhya 166 -bhAva 64 -labdhi 63,155,156 vRtti 234 vRddhamata 116 veda 204,205,256 vedanA 23,26,26,30,31,48,12,53,55. 61,75,84,85,87,96,252 -sUtra 60,61 -vazAta 226 -vAda 57 vedanIya 27,64 karma 204 karma-pradeza 252 vedita 25,26,73 vaikriya (zarIra) 28,38,13,212,113,120,151,172,175,203 labdhi 155,157 vargaNA 63 samuddhAta 155,157,252 vaijJAnika 201,255,267,280 siddhAnta 136 vaidika RSi 133 saMhitAoM 208 sAhitya 208 vainayika 233,234 vaimAnika deva 35,44,56,58,61,72,73,121,144,146,168, 173,281 devoM kI rAjadhAnI 265 vairAnubaMdhI 166 vaizAlika zrAvaka 210 vaizeSika darzana 77,161,265 vaikhasika 78 vaihAnaza 226,226 vaihAyasa 227,228 vyajanAkSara vyaJjanAvagraha vyadRbhojI-dekheM vyAvRttabhojI vyativrajana 171 vyaya 21-23,100,101,167 vyavacchitra 11 vyavadAna 272,273,276,278 vyavahAra 62,182 aura nizcaya 183 naya 23,68,182,187 vyAkaraNa 207,206,217 vyAkRta 181 vyAvahArika kAla 167 vyAvRttabhojI 220 vyutsarga 180-192,230,272 vyUha 213 vrata 44,267 vratI 33,161 zaMkA 75,176,86,62,63 -rahita 264 zaMkita 75,211,212 zabda 56,62 -naya 11 zama 236 zarIra 17,38,46,56,57,60,61-63,90,82,106,112,113, 118,120,132,140,145,154,166,172,174,203,224,252 aura manasa 136 nAma karma 63,166 -paryApti 153,156 -nirmANa 62,151 -yoga-vargaNA 63 -vyutsarga kI vidhi 250 -zAstra 267 -saMghAta 113 zarIrI 40 zarkarAprabhA 105,255 zalya-maraNa 226 zastra 167 zastrAvapATana (maraNa) 226,228 zAkya 68,66,100,101,130,132,223,224,287-286 zAzvata kAla 103 zikSA 207,206 zithila bandhana 36-41 ziva 221,243 zItala tejolezyA 253 zIrSAsana 16 zIla 267 -vrata 66,264 zukra 106 zukla pakSa 171 lezyA 34,35,60-62,121,174 varNa 200 zuddha pravezya 272 zubha 205 -azubha 206 -yoga 32-34 zUnyakAla 64,66 zUnyavAda 135 zRMgATaka 212,213,266 zRMgAra 221 zevAta (saMhanana) 113,118 zailezI 166 -pratipanna 167,168 zaiva darzana 62 Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI pAribhASika zabdAnukrama zaurasenI zraddhA 20 zrama 214 zramaNa 67-86,157,160,185,210,248,264 nirgrantha 176,186 -paramparA 201 mAhana 278 zramaNiyA~ 245,250 saMgha 210 -sampradAya 66,163,260 zramaNI 210,248 zramaNopAsaka 56,210,230,264,270,272,273 zravaNa 181,278 zrAmaNya 67 -paryAya 246 zrAvaka 161,210,230,265,266 zrAvikA 210 zrI 221 zruta 5,10,13,120,121 -ajJAna 263 kevalI 16 -jJAna 10,17,60,118-120,263 -jJAnI 15 -nizrita 60 -vaddha 183 -sthavira 183 zredhI 184,216 zrotrendriya pratyakSa 10 zvAsa 167,201 ___-vargaNA 202 zvAsocchvAsa 28,56,154,201,202,255 -paryApti 156 zvetAmbara-sAhitya 230 SaTsthAnapatita hAni aura vRddhi 224 SaD Avazyaka 62 SaTitantra 207,206 SaSThabhakta 243 saiMdriya 38 saMkramaNa 26,27,30,31,41,151 saMkliSTa 44 saMkhyA 126 saMkhyAta 207,206 saMkhyAtavAM bhAga 266 saMkhyeya 267 saMgitA 273 saMgraha 2 saMghasthavira 163 saMghAta 15 saMjJA 87,132,174,175 saMjJAkSara saMjJibhUta 50,53,57,58,61 saMjhI 262 paMcendriya 155,156 saMjvalana kaSAya 68 saMghIyamAna 164 saMparAya 27 saMmurchima saMbhoga-kAla 263 saMyata (saMyati).32-36,51,56 saMyatAsaMyata 33,36,43,54,55,56,60,66,67,274 saMyama 14,16,37,38,44,66,68,104,121,130,166, 176-182,167,163,207,212,263,272-274, 276-271 saMyamAsaMyama-dekheM saMyatAsaMyata saMyoga 11 saMlekhanA 245,247 saMbara 16,40,76,55,67,104,180-152,264,265,273,261 yoga 163 saMvRta 36,40,177 basa 40 saMvega 157 saMzaya 1 saMsAra 64,65,140,170,171,203 saMsAra-avasthAna-kAla 64,65,172 kA AkalIkaraNa 171 kA parItIkaraNa 171 -cakra 206 parIta 171 prahANa 206 -bhramaNa 40 -vedanIya karma 204,205 -vedanIya-prahANa 206 -vedanIya-vyavaccheda 206 -vyavaccheda 206 -samApana 167 saMsArI 33 saMskAra-sUtra 15 saMsthAna 14,65,106,114,118,120,206 -kAla 65 saMhati 188 saMhanana 14,15,106,113,114,118,120 -rahita 120 sa-indriya 38,208 sakaSAya 36 sacitta 250 saha laNha 283 sat 78,126,133,134,206 satkAraNavAda 133 sattA 206,276,277 sattva 186,160,204,205,234 satya 62,76 saghovipAkI 165 sanatkumAra 106 saniveza 42,44,45 saparikarma 227 saparyavasita 172 sapratikramaNa paJcamahAvratAtmaka 162 samacaturasra saMsthAna 14,15 Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAribhASika zabdAnukrama 328 bhagavaI samanaska 57,58,115,262 samabhirUDha 11,62 samaya 26,30,101,108,111,125,126,173,175,163,220, 258,263 -kSetra 166,286 samAdhimaraNa 230,250,251 samiti 236 samudghAta 166,252 samudra 131,136 samudrI vaijJAnika 280 samma 213 samyak 76 -tva 38,48,86,116,265,266 -cAritra 61 -jJAna 61 -darzana 76,66,114 -dRSTi 33,44,50,54-56,58,56,62,68,115,161 -dRSTi upapannaga 61 -mithyAdarzana 114 -mithyAdRSTi 50,54,55,56,114,115 -ruci 67 sarAga 60,61,273 tapa 273 saMyama 36,43,55,274 sarvakAla 133,174 sarvajJa 12-14,220 sarvataH AhAra 153 sarvadarzI 12,220 sarvaduHkhaprahINa 205 sarvavrata 66 sarvAMgAsana 18,16 sarvAkSarasannipAtI labdhi 18 savIrya 166,168 savaMti savvAvaMti 126 sazarIra 38,203 sazrIka 243 sahasrArakalpa 67,66,106 sAMkhya darzana 66,103,208,261 parivrAjaka 217 sAMkhyikI 48 sAkAra upayoga 116,174,175 sAgara 48,175 sAgaropama 23 sATha bhakta 246 sAtavedanIya 26,57,58,74 sAdi pAriNAmika 78 siddha 210 sAdhana 126 sAdhanA-paddhati 265 sAdhAraNa zarIrI 255 sAnta 206,223,224,225,226 sAmaveda 207 sAmAcArI 67,61,62 sAmAnya jIva 34,35,87,145 sAmAyika,6,38,61-63,180,182,236,246 Adi gyAraha aMga 236 cAritra 248 sAmudAnika bhikSAcaryA 273,275 sAmparAyikI (kriyA) 162 sAyuSka 151 sAraka 206 sArambha 33 sArthavAha 213,216 sAvadha yoga 183 sAsvAdana samyaktva 116,120 sAhitya 163 siMhanAda 216 sijjhai 41 siddha 5,33-35,36-41,102,103,130,131,136,177,182, 204-206,209-211,222,224,226,251, -kaNDikA 281 -vAda 135 -zilA 268 siddhAlaya 206 siddhi 130,135,206,212,222,225,248,278 sukha 214,232,270 duHkha 48,205 sukhAdhigama 76 suvarNa 264,266 suzrAmaNyarata 236,268 sUkSma 38,76,140 jala 141 -tara 38 nigoda 255 zarIra 38 samparAya (cAritra) 61 skandha 224 sUrya 122,123 sRSTivAda 65,133,134 senApati 216 sopakrama Ayu 203 saudharma devaloka 67,68 skandaka-caritra 236 skandha 28,56,100,101,223,125,263 sTeTisTiksa 48 stanitakumAra 106 strIveda 258,256 sthalacara 66 sthavira 183,168,246,268 -kalpa 61 -kalpasthiti 1 sthAna 241 sthAvara 116,136,137 -kAya 202 sthitakalpI 2 sthiti 23,26,31,36,63,111,126,256,288,263 -udIraNA 86 -kSaya 251 Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 326 pAribhASika zabdAnukrama -parivartana 41 -bandha 36,40,74 -sahAyaka 263 -sthAna 105,107,118 sthira 30 sthUla 38 zarIra 38,147,151,255 sRSTi 161 sneha 263 -kAya 140,141,188,186 sparza 126,126,158,200,223,260,263 sparzana 126 sparzanendriya 28 ___-pratyakSa 60 sparzavAn 286 spRzyamAna 125,126 spRSTa 41,125-127,157,158,166,167,203 sphoTa 161 -vAda 161 smAraka 206 smRta 181 smRtikoza 38 syandamAna 153 svakAya 203 svabhAva paryava 223 paryAya 224 svabhAva se 77,78 svarga 273 svaviSaya-aviSaya 126 svAtaMtrya 206 svAdhyAya 274 svAbhAvika pariNamana 223 svAmitva 126 haMsa 66 hastizuNDikAsana 242 hiMsA 208,263 hita 214,232,270 hita, sukha 233 hIyamAna 154 haMDaka saMsthAna 15,114,118,120 hetugamya 76 heya 265 hasvIkaraNa 171,172 094265802005 SAMANAS Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - 4 AdhArabhUta grantha-sUcI lekhaka, sampAdaka, anupAvaka, bAvanA pramukha, pracAraka Adi saMkaraNa prakAzaka I 1. pAli prakAzana maNDala, vihAra rAjya 260,271 jaina vizva bhAratI, lADanUM (rAja.) 6,266 san 1674 vA. pra. AcArya tulasI saM. muni mayamala paM. khUbacanda vA. pra. AcArya tulasI saM. yuvAcArya mahAprajJa vA. pra. AcArya tulasI saM. muni nathamala san 1627 san 167 jaina vizva bhAratI, lADanUM (rAja.) aMguttara nikAya aMtagaDadasAo (aMgasuttANi, bhAga 3) aNagAra dharmAmRta aNuogadArAI (nadasuttANi, bhAga 5) aNuttarovavAiyadasAo (aMgasuttANi, bhAga 3) atharvaveda anuyogadvAracUrNi * 246 bhU. 36:6,13,62, 63,221 6 san 1674 jaina vizva bhAratI, lADanUM (rAja.) * 134 13,246 7. jinadAsa mahattara san 1628 maladhArIya hemacandra sUri 6. 6. anuyogadvAravRtti anuyogadvAravRtti san 1636 san 1628 zrI RSabhadevajI kezarImalajI zvetAmbara saMsthA, ratalAma (mAlavA) zrI kezarabAI jJAnamandira, pATaNa, zrI RSabhadevajI kesarImala jI, zvetAmbara saMsthA, ratalAma (mAlavA) bauddha bhAratI, vArANasI caukhambhA vidyA bhavana, vArANasI 13 13 haribhadra sana 1670 vi. saM. 2020 103,177 166,206 le. AcArya vasubandhu le. AcArya hemacandra saM. nemicandra zAstrI vijaya rAjendra sUri saMkalaka AcArya AnandasAgarasUri san 1985 vi. saM. 2010 logosa presa, naI dillI devacandra lAlabhAI jaina pustakoddhAra phaNDa, sUrata 256,267 213,266 abhidharmakoza bhASyam 11. abhidhAnaciMtAmaNi (nAmamAlA) abhidhAna rAjendra koSa 13. alpaparicita saiddhAntika zabdakoSa adhaMga-saMgraha (induvyAkhyA sahita) 15. adhaMga hRdayam 16. ahirbudhyasaMhitA 17, Agama zabdakoza (aMgasuttANi zabdasUcI) 18. AcArAMgacUrNi 152,153 motIlAla banArasIdAsa, dillI 151,153 206 san 1980 jaina vizvabhAratI lADanUM (rAja.) bhU. 21 vA. pra. AcArya tulasI saM. yuvAcArya mahAprajJa zrI jinadAsagaNi san 1641 13,126 zrI RSabhadevajI kezarImalajI zve.saMsthA, ratalAma (mAlabA) bhASyakAraH AcArya zrI mahAprajJa 76 16. AcArAMgabhASyam (prakAzyamAna grantha) 20. AcArAMgavRtti zrI zIlAMkAcArya sana. 1678 motIlAla banArasIdAsa, dillI 126 21. Atmaprabodha AdipurANa AyAracUlA (aMgasuttANi, bhAga 1) AyAro (mUlapATha, anuvAda tathA TippaNa) san 1988 san 1974 bhAratIya jJAnapITha, nayI dillI jaina vizva bhAratI, lADanUM (rAja.) AcArya jinasena vA. pra. AcArya tulasI saM. muni nathamala vA. pra. AcArya tulasI saM. vivecaka muni nathamala bhU. 35 6 10,16,185,214, 246 6,76,68,126,176, 227,230 24. vi. saM. 2031 jaina vizvabhAratI, lADanUM, (rAja.) Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 331 AdhArabhUta grantha-sUcI lekhaka, sampAvaka, anupAvaka, vAcanA pramukha, prasAraka Adi 25. AlApapaddhati - 26. AvazyakacUrNi dekheM nayacakra zrI jinadAsagaNi 223 104 27. Avazyakaniyukti (haribhadravRtti-sahita) bhadrabAhu 7,6,215,216 28. AvassayaM (navasuttANi, bhAga 5) Asana ane mudrA vA. pra. AcArya tulasI, saM. yuvAcArya mahAprajJa, 6,246 san 1926 zrI RSabhadevajI kesarImalajI, zvetAmbara saMsthA, ratalAma (mAlavA) vi. saM. 2038 zrI bherulAla kanaiyAlAla koThArI, dhArmika TrasTa Ara Ara Takkara mArga, bambaI san 1987 jaina vizva bhAratI, lADanUM (rAja.) dvitIya saMskaraNa zrI DAhyAbhAI hIrAbhAI paTela kAyAvarohaNa vAyA miyAgAma ji. bar3audA prathamAvRtti, san 1960 jaina zvetAmbara terApaMthI mahAsabhA, kalakattA dvitIya saMskaraNa jaina vizva bhAratI saMsthAna, san 1962 lADanUM (rAja.) 26. 242 saM. AcArya tulasI 86 30. indriyavAdI rI caupAI (bhikSugrantha ralAkara, prathamakhaNDa) uttarajjhayaNANi (mUlapATha, saMskRta chAyA, hindI anuvAda, tulanAtmaka TippaNa) vA.pra. AcArya tulasI, saM. vivecakaH yuvAcArya mahAprajJa 6,18,38,41,44,63, 66,86,61,98,104 176,210,211,230, 236,242,265,271 208,215 muni nathamala vi. saM. 2023 32. uttarAdhyayanaH eka samIkSAtmaka adhyayana 33. uttarAdhyayananiyukti jaina zvetAmbara terApaMthI mahAsabhA kalakattA le. bhadrabAhu 228,226 uttarAdhyayanabRhadvRtti san 1917 le. zAntyAcArya sana.1674 34. uttarAdhyayanabRhadvRtti (zrI uttarAdhyayanAni) 35. uvAsagadasAo (aMgasuttANi, bhAga 3) 36. Rgveda 37. ekArthaka koza vA. pra. AcArya tulasI saM. muni nathamala devacandra lAlabhAI jainapustakoddhAra 12,44,45,271 phaNDa, bambaI jaina vizva bhAratI, 6.86 lADanUM, (rAja.) 134 jaina vizva bhAratI, lADanUM, (rAja.) 223 san 1984 vA. pra. AcArya tulasI pradhAna saM. yuvAcArya mahAprajJa saM. samaNI kusumaprajJA niyuktikAra-bhadrabAhu 38. san 1916 Agamodaya samiti, mehasANA 218 oghaniyukti (bhASya evaM droNAcArya kRta-vRtti-sahita) ovAiyaM (uvaMgasuttANi, bhAga 4, khaNDa 1) 36. san 1987 vA. pra. AcArya tulasI - saM. yuvAcArya mahAprajJa jaina vizva bhAratI, lADanUM, (rAja.) bhU.34,11,17,56,67 66,183,206,208 210,213,215,216 233,265,273 mANekalAla nahAlacaMda...TrasTa 12,18,213,215 218,265,266,266 jaina vizva bhAratI, lADanUM, (rAja.) 250 40. aupapAtikavRtti abhayadevasUri vi. saM. 1664 64 san 1987 41. kappo (navasuttANi, bhAga 5) karmagrantha (navasuttANi, bhAga 5) vA. pra. AcArya tulasI saM. yuvAcArya mahAprajJa zrI devendra sUri 116 zrIvardhamAna sthAnakavAsI jaina dhArmika (zikSA samiti bar3ota (meraTha) zrI gaNezasmRti granthamAlA, bIkAnera 43. karmaprakRti prathama saMskaraNa 1952 27,28,73,74,86 44. kalpasUtra zrImad zivazarmasUri viracita, tattvAvadhAna-AcArya zrI nAneza saM. deva kumAra jaina bhadrabAhu saM. muni puNyavijayajI saM. paM phUlacandra, paM mahendra kumAra, paM kailAzacandra san 1652 sArAbhAI maNilAla navAba, ahamadAbAda bhA. di. jainasaMgha caurAsI, mathurA 45. kasAya pAhuDaM san 1944 bhU.14,15,36,22,86 Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdhArabhUta grantha-sUcI 46. kauTilya arthazAstra 47. kauSItakI 48. gaNadharavAda 46. grantha-nAma 50. gheraNDa saMhitA 51. caraka saMhitA 52. cAritrasAra 53. chAndogyopaniSad 54. jaMbuddIvapaNNattI gommaTasAra ( uvaMgasuttANi, bhAga 4, khaNDa 2) 55. jambUdvIpaprajJaptivRtti 58. 56. jaya dhavalA 57. jItakalpa bhASya (jItakalpasUtram, sabhASya ) jIvAjIvAbhigame ( uvaMgasuttANi, bhAga 4, khaNDa 1 ) 56. jIvAjIvAbhigamavRti 60. jaina darzana kA AdikAla 61. jainendra siddhAnta koza 62. jJAtAdharmakathAvRtti 63. jJAna binduprakaraNam 64. jhINI caracA 65. ThANaM (mUlapATha, saMskRta chAyA, hindI anuvAda tathA TippaNa) 66. tatvArthavArtikam (rAjavArtikam) lekhaka, sampAdaka, anuvAdaka, bAcanA pramukha, pravAcaka Adi kauTilyAcArya le. jinabhadragaNi saM. mahopAdhyAya vinayasAgara zrImannemicandra siddhAntacakravartI saM. sva. DaoN. AdinAtha neminAtha upAdhye bhASyakAra zrI svAmI jI mahArAja vA. pra. AcArya tulasI saM. yuvAcArya mahAprajJa zAnticandra dekheM kaSAya pAhu le. janabhadragaNI saM. muni puNyavijayajI vA. pra. AcArya tulasI saM. yuvAcArya mahAprajJa le. dalasukha mAlavaNiyA saM. kSu. jinendra varNI, abhayadevasUri yazovijayajI le. jayAcArya pravA. AcArya zrI tulasI, pradhAna saM. yuvAcArya zrI mahAprajJa saM. sAdhvI pramukhA kanakaprabhA vA. pra. AcArya tulasI saM. vivecaka muni nathamala le. bhaTTa akalaMka deva saM paM mehandra kumAra jaina 332 saMskaraNa san 1682 vi. saM. 2021 caturdaza saMskaraNa san 1686 san 1620 vi. saM. 1664 san 1687 san 1644 san 1652 san 1651 san 1685 vi. saM. 2033 vi. saM. 2006 prakAzaka rAjasthAna prAkRta bhAratI, saMsthAna, jayapura evaM samyag jJAna pracAraka maNDala, jayapura zrI pItambarApITha saMskRta pariSad datiyA, madhya pradeza caukhambhA bhAratI akAdamI, vArANasI gItA presa gorakhapura jaina vizva bhAratI lADanUM, (rAja.) devacandra lAlabhAI jainustakoddhAra phaNDa, bambaI babalacaMdra kezavalAla modI hAjA paTelanI pola, ahamadAbAda jaina vizva bhAratI, lADanUM, (rAja.) bhAratIya jJAnapITha, nayI dillI, zrI siddhacakra sAhitya pracAraka samiti, bambaI siMghI jaina granthamAlA jaina vizva bhAratI, lADanUM (rAja.) jaina vizvabhAratI, lADanUM, (rAja.) bhAratIya jJAna pATha kAzI, durgAkuNDaroDa, banArasa 4 pRSTha 45 208 65 210,256 18, 16, 241,242 151-154, 156, 247 267 133,134,208 126,266 12 bhagavaI 22 16 65,171,172, 176, 210,255, 256, 267, 282,286 173,216, 256 bhU. 16,31 62,113, 253,267 218, 233, 266, 272 76,60,62 22,62,63 bhU. 17, 18, 34, 6, 13-17, 16,22,27,28,31,35, 38, 40, 42,57,56,62, 65,66, 81, 86-63, 104, 113,135, 147, 146, 153, 176, 183. 161,206, 206,214, 227,230, 233, 236, 238,236,241,251, 258, 260, 274, 276, 284,262 bhU. 14, 15:15 18, 22, 28,44,56,62,78,81, 86,62,135,136, 144, 147,201,203,206, 228, 236, 253,265 Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI AdhArabhUta grantha-sUcI granya-nAma saMskaraNa prakAzaka lekhaka, sammAdaka, anuvAdaka, vAcanA pramukha, pravAcaka Adi pRSTha zrutasAgara sUri le. umAsvAti TIkAkAra siddhasenagaNI 70. tiloga vi. saM. 1966 67. tattvArthavRtti 68. tattvArthasUtra (sabhASya tattvAryAdhigama sUtra) 66. tattvArthAdhigamasUtram (tattvArthabhASyAnusAriNITIkA) tiloyapaNNattI 71. tIrthakara mahAvIra 72. taittirIya upaniSad 73. dazavaikAlikaHeka samIkSAtmaka adhyayana 74. dazavakAlikacUrNi (dasakAliyasuttaM bhadrabAhuniyukti va agastyacUrNisahita) 75. dazavaikAlikacUrNi yativRSabhAcArya AcArya vijayendrasUri zAMkara bhASya sahita le. muni nathamala bhAratIya jJAna pITha kAzI, banArasa 135 seTha maNIlAla revAzaMkara 34,81,82,88,61,62 jagajIvana jauharI, bambaI-2 101,126,135,157 devacandra lAlabhAI jainapustakoddhAra 82,88,253 phaNDa, bambaI jIvarAja granthamAlA, zolApura, 17,107,136 yazodharma mandira, bambaI 210 gItApresa, gorakhapura 133,208 jaina zvetAmbara terApaMthI bhU.32,44,45 mahAsabhA, kalakattA prAkRta TeksTa sosAiTI 8,236 ahamadAbAda navama saMskaraNa vi. saM. 2023 san 1673 le. agastyasiMha sthavira saM. muni puNyavijayajI jinadAsa mahattara san 1633 8,45,236,268 zrI RSabhadeva kezarImala zvetAmbara saMsthA, ratalAma 68,66 76. dazavaikAlikaniyukti 77. dazavaikAlikavRtti dekheM dazavai. haribhadra haribhadra sari 8,44,45 devacandra lAlabhAI jainapustakoddhAra phaNDa jaina vizva bhAratI, lADanUM (rAja.) san 1674 vA. pra. AcArya tulasI saM. muni nathamala 78. dasaveAliyaM (mUlapATha, saMskRta chAyA, hindI anuvAda tathA TipaNa) 76. dasAo (navasuttANi, bhAga 5) 10. dIghanikAyapAli 8,6,18,20,40,68, 183,206,215,233, 234,266,276 230,238 san 1987 jaina vizva bhAratI, lADanUM (rAja.) vA. pra. AcArya tulasI saM. yuvAcArya mahAprajJa vi. saM. 2015 bihArarAjakIya pAliprakAzana maNDala 66,161 san 1938 218 san 1988 jaina vizva bhAratI, lADanUM (rAja.) 133,214 san 1677 bhU.1560 vijaya lAvaNya sUrIzvara jJAnamandira, boTAda (saurASTra) vIrasevAmandira, dariyAgaMja, dillI san 1976 bhU.34 san 1987 jaina vizva bhAratI, lADanUM (rAja.) bhU.14-17,20,21,32, 36,6,17,88,60,63 bhU.21,32,17,63,234 san 1666 prAkRta TeksTa sosAiTI, vArANasI 1. dezInAmamAlA hemacandrAcArya 22. dezIzabda koza vA. pra. AcArya tulasI pradhAna saM. yuvAcArya mahAprajJa 63. dvAtriMzad dvAtriMzikA le .siddhasena divAkara (kiraNAvalI vivRttiyuktA) saM. vijaya suzIla sUri 24. dhyAnazataka haribhadrasUri (dhyAnazataka tathA dhyAnastava) 5. naMdI vA. pra. AcArya tulasI (navasuttANi, bhAga 5) saM. yuvAcArya mahAprajJa naMdIcUrNi AgamakAra-devavAcaka, (nandIsUtra, cUrNi-sahita) cUrNikAra--jinadAsa mahattara saM. muni zrI puNyavijayajI 17. nandI sUtra (malayagiri vRttiyukta) nandI sUtram saM. muni puNyavijayajI (hAribhadrIya vRttisahita) namaskAra svAdhyAya (prAkRta vibhAga) 60. nayacakra le. mAilladhavala, saM. anuvAda(pariziSTa-AlApapaddhati) paM. kailAza candra zAstrI 61. nAyAdhammakahAo vA. pra. AcArya tulasI (aMgasuttANi, bhAga 3) saM. muni nathamala 62. niyamasAra tAtparyavRtti saM. 1660 Agamodaya samiti, mahesANA 689 san 1966 bhU.36,234 prAkRta TeksTa sosAiTI, vArANasI jaina sAhitya vikAsa maNDala, bambaI san 1671 bhAratIya jJAnapITha, nayI dillI 223 san 1674 jaina vizva bhAratI, lADanUM (rAja.) 6,68,208,206,215 266,271 135 Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdhArabhUta grantha-sUcI 63. nirayAvaliyAo 64. grantha-nAma nizIthasUtram (bhASya va cUrNi sahita ) nisIhajjhayaNaM ( navasuttANi bhAga, 5) 66. nyAyadarzanam (vAtsyAyana bhASya ) nyAyAvatAra 65. 67. vA. pra. AcArya tulasI ( uvaMgasuttANi, bhAga 4, khaNDa 2) saM. yuvAcArya mahAprajJa fc. paMcasaMgraha (digambara) 66. paMcasaMgraha ( zvetAmbara) 100. paMcAzaka 101. paMcAstikAya (tattvapradIpikA vRtti) 102. pajjIvasaNAkaSpo 103 paTTAvali- samuccaya 104. paNNavaNA ( uvaMgasuttANi, bhAga 4, khaNDa 2) 105. paNhAvAgaraNAI (aMgasuttANi, bhAga 3) 106. pAtaJjala yogadarzanam ( vyAsa bhASya sahita ) 107. pAtaJjala yogadarzana ( yogavArtika) 108. prajJApanAvRtti 106. pramANanayatattvalokAlaMkAra 110. pramANa mImAMsA 111. pravacanasAra 112. pravacanasAroddhAra 113. praznottara tattvabodha lekhaka, sampAdaka, anuvAdaka, bAcanA pramukha, prabhAbaka Adi 115. prAkRta vyAkaraNa 116. prAcIna bhAratIya abhilekha saM. upAdhyAya kavi zrI amara muni muni zrI kanhaiyAlAla " kamala" vA. pra. AcArya tulasI . yuvAcArya mahAprajJa le. AcArya siddhasena saM. hIrAlAla jaina le. haribhadra saM. pro. e. cakravartI DaoN. e. ena. upAdhye dekheM kalpasUtra le. dharmasAgaragaNI vA. pra. AcArya tulasI saM. yuvAcArya mahAprajJa vA. pra. AcArya tulasI saM. muni nathamala le. maharSi pataJjali vyAkhyAkAra-- zrImat svAmI hariharAnanda AraNya le. maharSi pataJjali vyAkhyAkAra- vijJAnabhikSu le. zrImanmalayagiryAcArya 114. prAkRta bhASAoM kA vyAkaraNa ricarDa pizala, le. hemacandra le. kundakundAcArya le. zrImannemicandrasUri TIkA. zrIsiddhasenasUri le. jayAcArya pravAcaka AcArya tulasI saM. yuvAcArya mahAprajJa 334 anu. DaoN. hemacandra jozI DI. liTa., le. hemacandra le. zrI rAma goyala saMskaraNa san 1686 san 1682 san 1687 san 1676 vi. saM. 2017 san 1675 san 1666 san 1674 san 1674 san 1618 san 1686 san 1648 prathama saMskaraNa san 1682 prakAzaka sarasvatI pustaka bhaNDAra, ahamadAbAda zrI jaina svAdhyAya mandira TrasTa, sonagar3ha, saurASTra devacandra lAlabhAI jainapustakoddhAra phaNDa prathama saMskaraNa 1688 jaina vizva bhAratI, lADanUM (rAja.) bhAratIya jJAnapITha jaina vizva bhAratI, lADanUM (rAja.) sanmati jJAna pITha lohAmaMDI, AgarA 13, 44, 45, 247,271 jaina vizva bhAratI, lADanUM (rAja.) boddha bhAratI, vArANasI zrIparama zrutaprabhAvaka maMDala, zrImadrarAjacandra Azrama, anAsa bhAratIya jJAnapITha, kAzI jaina vizva bhAratI, lADanUM (rAja.) jaina vizva bhAratI, lADanUM (rAja.) motIlAla banArasIdAsa, dillI - paTanA-vArANasI Agamodaya samiti, mehasANA bihAra- rASTrabhASA pariSad, paTanA pRSTha rAjasthAna hindI grantha akAdamI jayapura 215 228 151 63 16,18,56,63, 81, 86 86 238 136 6 bhU. 35 6, 10, 24, 28,26,36, 46, 58-63, 66-68, 73, 81, 86, 68, 116, 135, 158,202, 203, 210, 214,252,254,255, 257,262, 281, 282 6,12 16,20,48,66,135, 165,176,210 103 bhagavaI 5, 22, 28, 36,57,58, 62, 63,74, 128, 158, 254, 258 88 5 62,135,207 126,152, 185,234, 261,262 12,60 19 13,16 E Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 335 AdhArabhUta grantha-sUcI saMskaraNa pRSTha lekhaka, sampAvaka, anuvAdaka, bAcanA pramukha, pracAraka Adi AcArya kundakunda le. sthavira AryabhadrabAhu 236 jaina AtmAnanda sabhA, bhAvanagara 141,242,250 le. DaoN. raghuvaMza jhA san 1984 kizora vidyA niketana, bhadainI vArANasI 133,208 117. bArasa aNuvekkhA 118. bRhatkalpasUtram (svopajJaniyukti, saMghadAsa gaNi saMkalita bhASya Adi sahita) 116. bRhadAraNyakopaniSadHeka samIkSAtmaka adhyayana 120. bodhapAhuDa 121. bhagavad gItA 122. bhagavatI ArAdhanA (vijayodayAvRtti-sahita) 123. bhagavatIcUrNi (prastuta Agama kA paMcama pariziSTa) 124. bhagavatI-jor3a le. AcArya zrI zivArya 3,123,208 185 san 1635 sakhArAma dozI, zolApura jinadAsa mahattara hastalikhitaprati jaina vizva bhAratI le. jayAcArya pravAcaka AcArya tulasI pradhAna saM. yuvAcArya mahAprajJa saM. sAdhvI pramukhA kanakaprabhA prathama saMskaraNa 1681 lADanUM, (rAja.) 10,11,20,33-36,40, 42,56,66,71,81,87, 86,61,62,67,112, 145,147,157,213, 214,228,226,233, 246,262,265,266, 271,273 le. abhayadeva sUri 125. bhagavatIvRtti (prastuta pustaka kA chaThA pariziSTa) 126. bhagavatI sUtra 127. bhAratIya tatvavidyA 128. bhikSuzabdAnuzAsanam san 1960 anu. becaradAsa dozI le. paM. sukhalAlajI saMghavI le. muni cothamalla saM. muni rAjendra kumAra Agamodaya samiti, mehasANA 153 jJAnodaya TrasTa, ahamadAbAda 161 Adarza sAhitya saMgha curu, rAjasthAna 284 126. majjhima nikAya 130. manusmRti san 1970 TIkAkArapaMDita zrI haragovinda zAstrI le. AcArya tulasI san 1986 131. mano'nuzAsanam 132. mahAnizItha 133. mahApurANa 134. mahAbhArata 135. mahAvastu 136. mUlAcAra 137. yogazAstra le. zrImad vaTTakerAcArya le. kalikAlasarvajJa zrIhemacandrAcArya / san 1984 san 1975 bihAra rAjakIya pAliprakAzana maNDala 28,206 caukhambhA saMskRta sirIja Aphisa 206,208,214,271 vArANasI Adarza sAhitya saMgha curu, rAjasthAna 242 8,6,13 bhAratIya jJAnapITha, kAzI 17 200 215 bhAratIya jJAnapITha, naI dillI 115,166 zrI nirgrantha sAhitya prakAzanasaMgha 208,246 dillI zaMbhulAla jagazIzAha, gurjaragrantharala 12,213,214,216, kAryAlaya, ahamadAbAda 246,266 lakhanaU 210 jaina vizva bhAratI, lADanUM (rAja.) bhU.32,12,60,213, 215,233 zrI jainagranthaprakAzakasabhA ahamadAbAda jaina vizva bhAratI lADanUM, (rAja.) 183 138. rAjapraznIyavRtti le. malayagiri vi. saM. 1664 136. rAmAyaNam, vAlmikeya san 1986 140. rAyapaseNaiyaM vA. pra. AcArya tulasI (uvaMgasuttANi bhAga 4. khaNDa 1) saM. yuvAcArya mahAprajJa 141. lokaprakAza le. vinayavijayagaNi bhuvana vANI TrasTa san 1987 vi. saM. 1660 san 1987 vA.pra. AcArya tulasI saM. yuvAcArya mahAprajJa 142. vavahAro (navasuttANi, bhAga 5) 143. vAkyapadIyam 144, vijayodayAvRtti 145. vidyAnuzAsana, yogazAstra Dekkana kAleja, pUnA dekheM, bhagavatI ArAdhanA 161 227,228,230 Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdhArabhUta grantha-sUcI bhagavaI saMskaraNa prakAzaka lekhaka, sampAvaka, anuvAdaka, bAcanA pramukha, pracAraka Adi san 1674 jaina vizva bhAratI, lADanUM (rAja.) 6 146. vivAgasuyaM (aMgasuttANi, bhAga 3) 147. vizeSAvazyakabhASyam vA. pra. AcArya tulasI saM. muni nathamala le. jinabhadragaNI kSamAzramaNa saM. dalasukhabhAI mAlavaNIyA lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmandira, ahamadAvAda 5,13,18,28,103, 148,175,182 13 148. vizeSAvazyakabhASyam (koTyAcAryavRtti-sahita) 146. vizva kI mUla lipi brAhmI 150. vizva prahelikA DaoN. prema sAgara jaina le. muni mahendra kumAra san 1966 10 jeThAlAla esa. javerI, bhArata bijalI 268 limiTeDa, udyoganagara, kiMgsa sarkila relave sTezana ke pAsa, bambaI le. samayasundara saM. muni mANeka san 1628 vakIla trikamalAla agaracandra, bhU.31,247 151. visaMvAdazataka 152. vyavahAra sUtra (bhASya evaM malayagiri viracita vRtti sahita) 153. zatapatha brAhmaNa 154. zAntasudhArasabhAvanA ahamadAbAda caukhammA saMskRta sirIja, vArANasI 134 Adarza sAhitya saMgha curU (rAja.) 236 san 1985 le. upAdhyAya vinaya vijaya saM. anu. muni rAjendra kumAra vyAkhyAkAra-harikRSNadAsa goyandakA 208 155. zvetAzvatara upaniSad (IzAdi nau upaniSad) 156. SaTkhaNDAgama (dhavalA TIkA-sahata) motIlAla jAlAna, gItApresa gorakhapura seTha zItalarAya lakSmIcandra amarAvatI san 1642 6-8,15,20,86,113, 147,158,166,206 le. puSpadanta bhUtabali, vIrasenAcAryakRta dhavalA rIkA sahita, saM hIrAlAla jaina le. AcArya haribhadra TIkAkAra guNaralasUri 157. SaDdarzanasamuccaya san 1970 bharatIya jJAnapITha, vArANasI 208 208 158. SaSTitaMtra 156. saMbodha prakaraNa 160. sanatsujAtIya zAMkarabhASya 161. sanmatiprakaraNa anu. svAmI zrIsanAtanadeva le. siddhasena divAkara san 2016 162. samayasAra AcArya kundakunda caturtha AvRtti san 1984 163. samavAo vA. pra. AcArya tulasI (mUlapATha, saMskRta chAyA, hindI saM. vivecaka yuvAcArya mahAprajJa anuvAda, TiSpaNa, pariziSTa Adi) 164. samavAyAMgavRtti 165. sarvArthasiddhi 166. sAgAradharmAmRta paMDita AzAdhara 167. suttanipAta anu. bhikSu dharmarala 168. suzruta saMhitA 166. sUtrakRtAMgacUrNi jinadAsa mahattara 241 gItApresa po. gItApresa (gorakhapura) 236 jJAnodaya TrasTa, anekAnta vihAra, 11,21,22,76,78,63, zreyas kaoNlonI ke pAsa, 136 ahamadAbAda-6 zrI digambara jaina svAdhyAya 183 mandira TrasTa jaina vizva bhAratI, lADanUM, (rAja.) bhU.14-17,20,21,36; 6,10,14,20,38,104, 113,183 226 206 sarala jaina grantha bhANDAra, jabalapura 10 mahAbodhi sabhA, sAranAtha 14 motIlAla banArasIdAsa (dillI) 152-154 zrI RSabhadevajI kezarImalajI 103,128,267 zvetAMvara saMsthA, ratalAma 152 28,166 jaina vizva bhAratI, lADanUM (rAja.) bhU.17,1856,13,56, 66,104,156,157 161,161,215,230, 234,266 vIra ni. saM. 2482 san 1651 paMcama saMskaraNa 170. sUtrakRtAMganiyukti 171. sUtrakRtAMgavRtti 172. sUyagaDo (mUlapATha, saMskRta chAyA, hindI anuvAda, TippaNa tathA pariziSTa) dekheM sUtrakRtAMgavRtti zrI zIlAMkAcArya vA. pra. AcArya tulasI saM. vivecaka yuvAcArya mahAprajJa bhAga 1-164 bhAga 2-1986 Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI grantha-nAma 173. sUrapaNNattI ( uvaMgasuttANi, bhAga 4, khaNDa 2) 174 sthAnAMgavRtti 175 syAdvAdamaMjarI 176. haThayogapradIpikA 177. hemazabdAnuzAsanam 90. Doctrine of the Jainas. 176. Encyclopedia Britannica 9to. Greek Thinkers 99. Greschictite der Indischen Philosophie 182. History and Doctrines of Ajivkas 183. Mahavira And His Teachings (Lord Mahavir and Anyatirthikas) 184. Principal Upanishads 185. Sanskrit-English Dictionary 16. Sanskrit-English Dictionary 187 Studies in the Bhagavati Sutra 9 cc. The Universe and Dr. Einstein 9. The World Book Encylopeadia 160. Viyahapannatti 949. Zeitschrift der Deutschen Morgenlandischen Gesellshaaft lekhaka, sampAdaka, anuvAdaka, yAcanA pramukha, pravAcaka Adi vA. pra. AcArya tulasI saM. yuvAcArya mahAprajJa le. abhayadevasUri anu. saM DA. jagadIza candra jaina svAtmArAma yogIndra AcArya hemacandra W. Schubring Theoder Gomper Frauwallener Dr. A. L. Basham Josep Delue Dr. S. Radhakrishnan Sir Monier-MonierWilliams V. S. Apte Dr. J. C. Sikdar Lincoln Barnett Josep Delue 337 saMskaraNa san 1686 san 1637 san 1662 san 1988 vi. saM. 2007 First Edition, 1962 san 1973 san 1977 Revised and Enlarged Edition san 1957 First Edition 1970 prakAzaka jaina vizva bhAratI, lADanUM, (rAja.) seTha mANekalAla cunIlAla, ahamadAbAda zrImad rAjacandra Azrama, agAsa khemarAja zrI kRSNa dAsa adhyakSa, zrI venkaTezvara presa, bambaI chaganIrAma amaracandra ziroliyA, ujjaina Motilal Banarsidass Delhi, Varanasi, Patna bhU. 16 Bhagavan Mahavira Mahotsava Samiti, Bombay Motilal Banarsidass Delhi, Varanasi, Madras Presad Prakashan, Pune Research Institute of Prakrit, Jainology and Ahinsa (Bihar) AdhArabhUta grantha-sUcI pRSTha 122, 123 13, 15, 16, 44-46, 88, 135, 144, 147, 213, 258,260, 265,271, 284 210 16 7 bhU. 18, 16; 185, 187 154 133,134 66 bhU. 16 133 45 12, 13, 16, 20, 24, 44, 46,80,123, 141, 158, 167, 206, 211, 214, 216-218, 220,242, 244, 246, 265, 271, 276, 276 166 167 World Book-Childcraft 136 International, Inc. Chicago... De Tempel, Tempelhoe bhU. 33 Brugge (Belgie) Leipzig, Wiesbaden 185 Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - 5 jinadAsa mahattara-kRtA bhagavatI-cUrNiH prathamaM zatakam paJcamaH uddezakaH namo jinAya puDhavI Thiti yogAhaNa sarIra saMghayaNameva sNtthonno| lessA diTThI No aSThaugai jogavayoge virahijjati jaM ThANaM asIti bhigA (bhaMgA) tahiM karijjAsi jattha ugehoti virahoti viraho abhaMgagaM sattavIsA vA cauhiM kodIhiM lobhAdIhiM vA ThitisuttAdi visesitehiM samaSThubhaMgalakkhaNaM puDhavIsuttaM satta kaNNAu patteyaM cauvIsA daMDaeNaM AvAsaNeyavvA / ThitisuttaM jahaNNa majjhA ukosA jahiNiyAto samaya dusamayaM saMkhejjA jAva tassAvAsassukkosiyA Na pAvattI tAva Adi-aMta-samaya-virahitAsaMkhejA TThiti TThANo bhavaMtti / jahaNNaTTitI avirahitA nAragehi kahu tattha sattAvIsaM bhNgaa| kohovayuttehiM ya avirahitA tahiM nicavahuvayaNaM samAhiyAe jahaNiyAe asIti tattha ya tehi viraho hoti ahavA ekko vA do vA tiNNi vA saMkhejA te kove vA mANe vA mAyAe vA lobhe vA uvauttA tattha bhaMgA asIti vattavvA evaM jAva saMkhejasamayAhiyAe vA tato asaMkhejA / tappAussukkosiyAsu avirahiyattaNAtto sattAvIsaM / ugAhaNasuttaM-sarIrappamANaM taheva jahaNNAdiyaM uvavajjamANANaM te jahaNNadvitIe virahiaMti tatthAsIti jAva saMkhejjapadesAviyA / asaMkhenaM tappAyuggukkosiyAsu sattAvIsaM avirhiyttnnaato| saMghayaNa-saMThANa-kAulessAsu sattAvIsaM / diTThI saMmAmicchatte Na virahijjati tatthasIti sesa daMsaNe rataNa paDhamaM puDhavisuttANi samattANi tAva sttaaviisN| evaM sattasuvi lessAsu viseso| evaM bhavaNavAsINaM lobhAdIyA devANaM lobhapariNAmabahuttAu sattAvIsamasItiM ca dviti Adi visesite kodhAdisu vArejA NAragANaM jahA asaMkhejesu NaM puDhavikkAte savvaTTANesu vahuyA kAUNa suNNabhaMgo NavaraM teulessAe virahijaMti tti devovattIe tatthA-sIti evaM AuvaNapphatINaM puDhavIkAya tullaM teuvAUNa savvastha abhNggN| viticauridiyANaM sattAvIsaTTANe abhaMgagaM bahuttAu asIti ceva sAsAtaNa sammaddiTThi virahaM saMbhavopapAtaM vahutvaM AbhiNivohitasutaNANasamattesu asIti / paMciMdiyatiriyANaM jahaNNahitI ugAhaNAsu virahiu jesu asIti tesu savveva sattAvIsAe bahuttAto abhaMgagaM sammAmicchatte virahAu cevAsIti / maNUyANaM jahaNiyAe dvitIe AhArakazarIraM paDucca virahAu asIrti sesiyAu saTThANesu asItIto bhANiyavvAto sattAvIsaTThANe abhaMgagaM NeratiyANa jahA kevalaNANe mohaNijjakkhayAu asNbhvo| vemANiyamANamaMta josiyA jahA lobhAdIyA asurA NeraiyA devesu sattAvIsA asIti bhaMgA sese puThavikkAiyAdisu maNuyapajjatesuM dasasu sattAvIsamasIte abhaMgagaM saMkhevato jANe sevaM bhagavaM / SaSThaH uddezakaH sarvadika sarvadikSu vA sarvANi yAvaMti novI savvaMti sAmAnyavizeSanayAbhyAM prasiddhitaH padAni vyAkhyAtavyAni niyamA chaddisi / bhavanamanyAvalavibhApratihatodyotapradIpavat loko'lokamadhye karmakarme vattatAmAtmanisamamvAyaMtaH karmalakSaNapadArthamabhinirvatayaMti ekeMdriyAnprAppoparitaM lacchitA sIditi kRtayAgamanapratighAtino bhavaMti tapradezA vkatAdi digvape avye ekasya bahumadhye pratighAtinaH gehAnAgara pramnAH payoranAdyaparyavasAnatA tayoH pUrvamidaM paramidamiti na zakyate vaktuM rAtriMdinasyeva sa pratipakSapratisiddhamupAttodAharaNavadabhAvyaM loyaMtaM sattameNovAsaMtareNa vArettaNa sattamaM sesamupagato aNaMtaraM sesANaMtarehiM jAva savvato loyaTThiti sabhAva vA teNamutamatisaMghAya samitItyAdhudAharaNaM cAnumAnaM sadAmbamAtrayA idaM samitaM ekIbhAva na vA itaM phu kAraNAvayavena kAryAvayavI na nirvalaMta taMtunA paDhA na vadva pradeze vatA nava deze na sarvaH asakalakAraNatvAt taMtunA paTa iva na ca sarvAya vairdeza kAryAbhinivRttiH saMpUrNasamaM vAppa samavAyikAraNatvAt gheTikadeza dezavat sarvAvayavaiH sarva pUrNakAraNa samayAt ghaTavat / saptamaH uddezakaH uvavajamANe AhAra uvavaNNe AhAra uvvaTTamANe AhAra uvavaDhe AhAra paDhamasamae savvamAhAramuvavayamANe sesesu desa vA savvavAhAra addheNaM viddhANivyattI Na siyA uvagaraNaM NA siyA raMbhayA poggalA bhAvotannivvatti sAmattha teNa jogA savviMdiesu kAyiko zarIrasphaMdaH mAnaso manovyApAra prnnidhiH| aSTamaH uddezakaH iSusaMyogo vikaraNaM khevagasseva praNayena mRgavadho netareSAM kiM kAraNaM kajjamANaM kRtameva hanyamAno hata evaM chammAsANuvaMdhIkaNavidhiH parito aNNaM pariNAmAMtaraM poggalAdi saMghAto jAti / Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 340 bhagavatI-cUrNi navamaH uddezakaH guruya davve Nasthi-accaMtaM heTThA avasthANAbhAva alahuyadavve viNatthi uDDA gamaNato NicchayaNayassa vavahArassa yAtara davvakhaMdhesUvajAdirutAdi ya garulahuM NicchayaNayassa gurulaghu aTThapphAsA khNdhaa| agurulaghu amuttadavvANi tappaTTe sapajjayA kAlo suhamapariNayA catupphAlAya khaMdhA egajIveti davvaTThayAe egaMmi jIve savvapajjava saMgahAto jahAjIve bhavapajjayA tahA bhave vItarayaja yatti kaTTa pakabhavayakaraNe dubhava jAvakaraNaM jAlagaThikAvata uttaraM nivvayaNaM ege jatA egaM geNhati Na tadA vitiyassa gahaNaM ghaDaviNANakAle ya Da gaTThaNa viNNANaM iva thirasutte thiro jIvo davvaTThatAe kamAI asthirAiM saMjogavibhAgasaMbaMdhato jIvo Na viddhaMsati kammapoggalaviddhaMsaMti savvagamesu ya ceva / dazamaH uddezakaH calamANe no calite davvaTThiyassa savvamaNuppaNNamavi NaTThamiti kaTTa ahavA vavahArassa icchita kajAkaraNAto No calitaM Nicchayarasa jai egasamaya calitaM atocalitaM / do paramANupoggalA saNhattaNAto Na saMhaNaMti tighabhi dhI samudAto so cceva paramatthato puriTThibheeNaM kevalaM bhijaMti tiNhaM ca majjhattaNAto chedo bhavati tato diva hutA uttaraM smudaaenn| avayava puvvaeNa hoyavvaM piMDavat je ya aMtA avayavA te paramANU tesiM ca samudAyo vi hoti kAraNattAto taMtu paDhaTa iva Na ya tiNha majjhabhedo avayavatvAtparamANuvat bhedeNa tippadesA tiNNi vA do vA bhavaMti tahA bhAsAdabvAI kAraNatteNa paDhamapacchimakAle bhAsAe nnidirsNtii| vaTTamANe samaya parama Nirohe vavahArA bhAvAto uttara bhAsA vaTTamANakAlaya teNa dvtiitktttt| tappayAya pariNAmAto havati ghaTavat aNNahA bhAsAbhAvo savvabhAsApasaMge evaM kiriyAdipadesu yojaM parihAro ya dubhavakaraNena kiriyAto bhaNiyAto paDhamaM sataM sammattaM / dvitIyaM zatakam prathamaH uddezakaH jIvA egeMdiyA NiphaMdANussAsA dittAto bhAsarAsI iva hohiMti tisiM phaMdAdiNo dhammA AhArAdi puvvasarIra vayaNAto purisa iva ussAsAdiya / vAuyANo so savvesiM vAukAiyANa vAukkAto ceva uusaaso| mRtayAjI maDAI mRtAsI vA sAdhussa punarapi saMsAramAtyeSyati tadAviha kAraNa cittattaNAto aniruddha bhavataNAdiNo hetavo ityetasmAdarthAt iccatthaM aMkuravat vIjavai viparItaM ete ceva heta viparItAchinna saMsArasya dadhakAraNatthAt vIjavadevAkAraNavatvAdvAveuTThA bhoIti dinakare vyAvRtte ahorAtre iti bho jIvA yAvat sAMte loe sapaDipakkhA dasapaho caubviheNatthe cattAri bhaNittA paMcatyikAyA logo egaM davvaM samudAya saddattaNAto vaNassaMti toNAvata / paJcamaH uddezakaH saMjamAto karmanAstravaMti taveNa vidAraNaM kareti jati etesiM eyaM kajaM tato kiMpratyayaM devArthakAryaM Nasthitti tassa kAraNAni abhAvo pAvati cauhi cattAri kAraNAni devalogassa sAhaNANi bhaNitANi pubbatavapUvvasaMjamakaMmayasaMgiyatAI paMcaNhaM saMjamANaM avakkhAta heTThA puvvANi teNa taveNa teNa saMyameNaM ahakkhAyacAritteNa vaMdhati zubhAzubhaM puvvatavasaMjame subhakamiyAe saMgiyA vi puvvasaMjamasuha devaloga saMgAtorAno doya AvuttehiM pariyAvuttehiM samatthehi smehiN| dazamaH uddezakaH uudaMsasthikAyAdisu paryudAso daTThavyo arUvi, paMcavidho samAsato logAgAsapamANo khettaparicchiNNotti khettappamANo vaNNo davaNNAsopatassa bhAvo amutto avaNNA jAva phAse bhAvo tassa davva pajAto guNo davvaTThavIriyaM tassa tassa yA jahA poggalatthikAyassa bhAvArUvAdayo aNaMtA tahA amutta davvANaM agarulahubhAvA aNaMtA daTThavA / ege bhaMte dhaMmatthi samudAe vaTTamANo saTToNAvava vaTTati asagalattaNeto jo ya uvayAro so sambo atatvaM mRgyate vakkAdINi udAharaNANi logAgAseNaM sattamI logAgAse kimasti jIvAdaya ityAde yA devakulu sAdhuvat ajjIvA duvihA rUvI arUvI khaMdhA dvipradezikAdyA dezA dvidhAgArAcchedena egato dvayaM padesA vaMdhatthA paramANavo suddhA agatakhaMdhabhAvA arUviNo davvA samudAyasaddeNa bhaNNaMti NIsAsA tattha padesehiM vA NissesaM bhaNeja NA deseNa tassa aNavaTThipamANattaNAto teNa Na deseNaNiddeso tahA poggalasthikAyo vi jo puNa desasaMdo ettesu kato so savisaya gata vavahAratyaM para davva phusaNAdigata vavahAratyaM vA Namu puNa appAvahuyamasaNAdisu desamasaNANa saMbhavati aNavaTThiyatAtoNissesadavyaggahaNaM davvadvatAe vA padesaThThatAe bhavati addhAsamayovaTTamANa ega samayo Na ca sayANi aho uvariya tiriyalogo tato adhologo logamajjhA puNa rayaNappabhapuDhaviogAsaMta rajjuppamANA asaMkhejatibhAgamogAhiMtA bhavati aho logo sattarajjato sAdheyato heTThA satta vitthAro desUNAto uDalogo desaNA sattarajjato vaMbhalote vitthAro paMca rajjato eteNa appabahattaNejA logo aNaMtatibhAgo logAgAsassa alogAgAsamaNaMtavibhAgINaM logAgAsaM samadvitaM / bitiyazataM Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - 6 abhayadevasUri-kRtA bhagavatI-vRttiH prathamaM zatakam prathama uddezakaH sarvajJamIzvaramanantamasamagra, sArvIyamasmaramanIzamanIhamidam / siddhaM zivaM zikkaraM karaNavyapetaM, zrImajinaM jitaripuM prayataH praNaumi // 1 // natvA zrI varddhamAnAya, zrImate ca sudhrmnne| sarvAnuyogavRddhebhyo, vANyai sarvavidastathA // 2 // etaTTIkAcUrNI jiivaabhigmaadivRttileshaaNc| saMyojya paJcamAjhaM vivRNomi vizeSataH kiJcit // 3 // vyAkhyAtaM samavAyAkhyaM caturthamaGgam / athAvasAyAtasya 'viAhapaNNatti'tti sajJitasya paJcamAGgasya samunnatajayakuJjarasyeva lalitapadapaddhatiprabuddhajanamanoraJjakasya upasarganipAtAvyayasvarUpasya ghanodArazabdasya liGgavibhaktiyuktasya sadAkhyAtasya sallakSaNasya devatAdhiSThitasya suvarNamaNDitoddezakasya nAnAvidhAdbhutapravaracaritasya SaTtriMzatpraznasahasrapramANasUtradehasya caturanuyogacaraNasya jJAnacaraNanayanayugalasya dravyAstikaparyAyAstikanayadvitayadantamuzalasya nizcayavyavahAranayasamunnatakumbhadvayasya prastAvanAvacanaracanAprakANDazuNDAdaNDasya nigamanavacanAtucchapucchasya kAlAdhaSTaprakArapravacanopacAracAruparikarasya utsargApavAdavAdasamucchaladatucchaghaNTAyugalaghoSasya' yazaHpaTahapaTupratiravApUrNadikcakravAlasya syAdvAdavizadAGkuzavazIkRtasya vividhahetuhetisamUhasamanvitasya mithyAtyAjJAnAviramaNalakSaNaripubaladalanAya zrImanmahAvIramahArAjena niyuktasya balaniyuktakakalpagaNanAyakamatiprakalpitasya muniyodhairanAbAdhamadhigamAya pUrvamunizilpikalpitayobahupravaraguNatve'pi hrasvatayA mahatAmeva vAJchitavastusAdhanasamarthayovRtticUrNinADikayostadanyeSAM ca jIvAbhigamAdivividhavivaraNadavarakalezAnAM saMghaTanena' bRhattarA ata evAmahatAmapyupakAriNI hastinAyakAdezAdiva gurujanavacanAtpUrvamunizilpikulotpannairasmAbhina DikaveyaM vRttirArabhyata iti shaastrprstaavnaa| 1. atha 'viAhapaNNatti'"tti kaH zabdArthaH ? ucyate-viriti" vividhA jIvAjIvAdipracuratarapadArthaviSayAH, A-abhividhinA kathaJcinnikhilajJeyavyAptyA maryAdayA vA-parasparAsaMkIrNalakSaNAbhidhAnarUpayA, khyA-khyAnAni bhagavato mahAvIrasya gautamAdivineyAn prati praznitapadArthapratipAdanAni-vyAkhyAH / tAH prajJApyante-prarUpyante bhagavatA sudharmasvAminA jambUnAmAnamabhiyasyAm / 2. athavA vividhatayA vizeSeNa vA AkhyAyanta iti vyAkhyA:--abhilApyapadArthavRttayaH, tAH prajJApyante yasyAm / 3. athavA vyAkhyAnAm-arthapratipAdanAnAM prakRSTAH jJaptayo-jJAnAni yasyAM sA vyAkhyAprajJaptiH / 4,5. athavA vyAkhyAyA:-arthakathanasya prajJAyAzca-taddhetubhUtabodhasya vyAkhyAsu vA prajJAyA AptiH-prAptiH AttirvA-AdAnaM yasyAH sakAzAdasau pUrvamAnAzavaramaNalakSaNaripubaladalanAya dahApaTapratiravApUrNadikcakravAlasyAtApucchasya kAlAdhaSTaprakArapravacanAtayadantamuzalasya nizcaya 1. sarvIya kha.ga.gha.ca.cha. 2 viyAha kha.ca.cha. vivAha ga.gha. 3. upasarga kha.ga.gha.gha.cha. 4. jJAna ........ nayanayana ....... ga. 5. kAlAdhaTaprakAravacano ......... gha. 6. utsargApavAdasamucchalada ga. 7. balaniyuktakalpagaNa ......... ka.ga. 8. divivaraNa ca. 6. saMghaTanena kha.ca.cha. 10. viyAhapaNNatti kha.ga.gha.ca.cha. 11.xka.ca.cha. Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.1: u.1: sU.1 342 bhagavatI vRtti vyAkhyAprajJAptiAkhyAprajJAttirvA vyAkhyAprajJAdvA bhagavataH sakAzAdAptirAttirvA gaNadharasya yasyAH sA tthaa| 6. athavA vivAhA-vividhA viziSTA vA'rthapravAhA nayapravAhA vA prajJApyante--prarUpyante prabodhyante vA yasyAM, vivAhA vA-viziSTasantAnA / 7,8. vibAdhA vA-pramaNAbAdhitA prajJA Apyanta yasyAH / vivAhA cAsau vibAdhA cAsau prajJaptizca-arthaprajJaptizcArthaprarUpaNA=vivAhaprajJaptirvivAhaprajJAptiH vibAdhaprajJaptirvibAdhaprajJAptirvA / ' 6. iyaM ca bhagavatItyapi pUjyatvenAbhidhIyate iti| iha vyAkhyAtAraH zAstravyAkhyAnArambhe phalayogamaGgalasamudAyAdIni dvArANi varNayanti / tAni ceha vyAkhyAyAM vizeSAvazyakAdibhyo'vaseyAni / zAstrakArAstu vighnavinAyakopazamananimittaM vineyajanapravarttanAya ca ziSTajanasamayasamAcaraNAya vA mdd'laabhidheypryojnsmbndhaanudaahrnti| tatra ca sakalakalyANakAraNatayA'dhikRtazAstrasya zreyobhUtatvena vighnaH saMbhavatIti tadupazamanAya maGgalAntaravyapohena bhAvamaGgalamupAdeyam, maGgalAntarasyAnaikAntikatvAdanAtyantikatvAcca / bhAvamaGgalasya tu tadviparItatayA'bhilaSitArthasAdhanasamarthatvena pUjyatvAt / Aha ca "kiM puNa tamaNegaMtiyamacaMtaM ca Na jo'mihaannaaii| tabivarIyaM mAve teNa viseseNa taM pujN||" bhAvamaGgalasya ca tapaHprabhRtibhedabhinnatvenAnekavidhatve'pi parameSThipaJcakanamaskArarUpaM vizeSeNopAdeyam, parameSThinAM maGgalavalokottamatvazaraNyatvAbhidhAnAt, Aha ca-vattAri maMgalamityAdi / tannamaskArasya ca sarvapApapraNAzakatvena sarvavighnopazamahetutvAt, Aha ca "eSa paJcanamaskAraH, sarvapApapraNAzanaH / maGgalAnAM ca sarveSAM, prathamaM bhavati mngglm||" ata evAyaM smstshrutskndhaanaamaadaavupaadiiyte| ata eva cAyaM teSAmabhyantaratayA'bhidhIyate, yadAha-'so savvasuyakkhaMdha'byaMtarabhUo'tti, ataH zAstrasyAdAveva' parameSThipaJcakanamaskAramupadarzayannAhanamo arahaMtANamityAdi, tatra nama iti naipAtikaM padaM drvybhaavsngkocaarthm| Aha ca-'nevAiyaM payaM davvabhAvasaMkoyaNa pytyo'| 'namaH' karacaraNamastakasupraNidhAnarUpo namaskAro bhavatvityarthaH, kebhya ityAha-'arhadyaH' amaravaravinirmitAzokAdimahAprAtihAryarUpAM pUjAmarhantItyarhantaH, yadAha "arahati vaMdaNanamaMsaNANi arahaMti pUyasakAraM / siddhigamaNaM ca arahA arahaMtA" teNa bucaMti / / " atastebhyaH / iha ca caturthyarthe SaSThI prAkRtazailIvazAt / avidyamAnaM vA raha:-ekAntarUpo dezaH antazca-madhyaM giriguhAdInAM, sarvaveditayA samastavastustomagatapracchannatvasyAbhAvena yeSAM te araho'ntaraH atastebhyo'raho'ntayaH, athavA avidyamAno rathaH-syandanaH sakalaparigrahopalakSaNabhUto'zca-vinAzo jarAdyupalakSaNabhUto yeSAM te aradhAntA atstebhyH| athavA 'arahaMtANaM ti kvacidapyAsaktimagacchadryaH kssiinnraagtvaat| athavA arahayadbhyaH-prakRSTarAgAdihetubhUtamanojJetaraviSayasaMparke'pi vItarAgatvAdikaM svaM svabhAvamatyajadbhaya ityarthaH / 'arihaMtANaM'ti pAThAntaraM, tatra karmArihantabhyaH, Aha ca "avihaMpi va kammaM aribhUyaM hoi sayalajIvANaM / taM kammamari" haMtA, arihaMtA teNa vucaMti // " 'aruhaMtANa' mityapi pAThAntaraM, tatra 'arohadbhayaH' anupajAyamAnebhyaH kSINakarmavIjatvAt, Aha ca "dagye bIje yathA'tyantaM, prAdurbhavati nAGkuraH / karmabIce tathA dagye, na rohati bhavAGkuraH / / 1 // " namaskaraNIyatA caiSAM bhImabhavagahanabhramaNabhItabhUtAnAmanupamAnandarUpaparamapadapurapathapradarzakatvena paramopakAritvAditi / 'namo siddhANaM'ti, sitaM-baddhamaSTaprakAra" karmendhanaM mAtaM-dagdhaM jAjvalyamAnazukladhyAnAnalena yaiste niruktavidhinA siddhAH / 1.Apyante 2. xca. 3. ka.kha.ga.pa.ca.cha. saMketitAdarzeSu pAThaviparyayo dRzyate-vivAdhaprajJAptirvivA- dhaprajJaptiA 4. yahAM TIkAkAra ne mUla prAkRta pATha na dekara usakA saMskRta rUpa uddhRta kiyA dI gaI hai| 7. padaM kha. gha. cha .. saMkoaNa ga 6,10. arihaMti ka 11. arihaMtA cha 12. kammamari ka.kha. gha. ca. cha 13. prakAra ka. gha. ca. cha 5. zAstrAdAveva kha 6. sUtra se pahale jo saMkhyA dI gaI hai, vaha aMgasuttANi bhAga 2 ke AdhAra para Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI vRtti 343 athavA 'Sidhu gatau' iti vacanAt sedhanti sma - apunarAvRttyA nirvRtipurImagacchan / athavA 'Sidhu saMrAddhau' itivacanAt siddhayanti sma - niSThitArthA bhavanti sma / athavA 'SidhUJ zAstre mAGgalye ce 'tivacanAt sedhanti sma - zAsitAro'bhUvan mAGgalyarUpatAM cAnubhavanti smeti siddhAH / athavA siddhAH - nityAH aparyavasAnasthitikatvAt, prakhyAtA vA bhavyairupalabdhaguNasandohatvAt, Aha ca"mAtaM sitaM yena purANakarmma, yo vA gato nirvRtisodhamUrdhni / khyAto'nuzAstA pariniSThatAryo yaH so'stu siddhaH kRtamaGgalo me / / " atastebhyo namaH / namaskaraNIyatA caiSAmavipraNAzijJAnadarzanasukhavIryAdiguNayuktatayA' svaviSayapramodaprakarSotpAdanena bhavyAnAmatIvopakArahetutvAditi / 'namo AyariyANaM' ti A -- maryAdayA tadviSayavinayarUpayA caryante - sevyante jinazAsanArthopadezakatayA tadAkAMGkSibhirityAcAryAH, uktaJca - " suttatthaviU lakkhaNatto gacchassa meTibhUo ya / gaNatattiviSyamuko atthaM vAei Ayario / / " tti / athavA AcAro - jJAnAcArAdiH paJcadhA, A-maryAdayA vA cAro-vihAra AcArastatra sAdhavaH svayaMkaraNAt prabhASaNAt pradarzanAccetyAcAryAH Aha ca athavA A-ISad aparipUrNA ityarthaH, cArA - herikA ye te AcArAH, cArakalpA ityarthaH, yuktAyuktavibhAganirUpaNanipuNA vineyAH atasteSu sAdhavo yathAvacchAstrArthopadezakatayA ityAcAryA atastebhyaH / ""paMcavihaM AyAraM AyaramANA tahA pahAsiMtA / AyAraM daMsiMtA AyariyA teNa vucyaMti / / " namasyatA caiSAmAcAropadezakatayopakAritvAt / 'namo uvajjhAyANaM 'ti upaM - samIpamAgatyAdhIyate 'iG adhyayane' itivacanAt paThyate / 'iNa gatA' vitivacanAdvA adhi-Adhikyena gamyate, 'ik smaraNe' iti vacanAdvA smaryate sUtrato jinapravacanaM yebhyaste upAdhyAyAH, yadAha ''bArasaMgo jiNakkhAo, sajjhAo kahio buhe / taM vaiti jamhA, uvajjhAyA teNa buccati / / " za. 1: u.1: sU.1 athavA upAdhAnamupAdhiH------saMnidhistenopAdhinA upAdhau vA Ayo - lAbhaH zrutasya yeSAmupAdhInAM vA - vizeSaNAnAM prakramAcchobhanAnAmAyo - lAbho yebhyaH / athavA upAdhireva - saMnidhireva Ayam - iSTaphalaM daivajanitatvena, AyAnAm - iSTaphalAnAM samUhastadekahetutvAdyeSAm / athavA AdhInAM manaH pIDAnAmAyo - lAbha AdhyAyaH adhiyAM vA naJaH kutsArthatvAt kubuddhInAmAyo'dhyAyaH 'dhyai cintAyAm' ityasya dhAtoH prayogAnnaJaH kutsArthatvAdeva ca durdhyAnaM vA'dhyAyaH, upahata AdhyAyaH adhyAyo vA yaiste upAdhyAyAH / atastebhyaH / namasyatA caiSAM susaMpradAyAyAtajinavacanAdhyApanato vinayanena bhavyAnAmupakAritvAditi / 'namo savyasAhUNaM 'ti, sAdhayanti jJAnAdizaktibhirmokSamiti sAdhavaH, samatAM vA sarvabhUteSu dhyAyantIti niruktinyAyAtsAdhavaH, yadAha ''nivvANasAhae joe, jamhA sAheti sAhuNo / samAya sabbabhUesa, tamhA te bhAvasAhuNo // " 1. x ka. gha ca cha 2. payAsaMtA cha pahAsito ca sAhAyakaM vA saMyamakAriNAM dhArayantIti sAdhavaH, niruktereva, sarve ca te sAmAyikAdivizeSaNAH pramattAdayaH pulAkAdayo vA jinakalpikapratimAkalpikayathAlandakakalpikaparihAravizuddhikalpikasthavirakalpikasthitakalpikAsthitakalpikaka lpAtItabhedAH pratyekabuddhasvayambuddhabuddhabodhitabhedA bhAratAdibhedAH suSamaduSSamAdivizeSitA vA sAdhavaH sarvasAdhavaH / sarvagrahaNaM ca sarveSAM guNavatAmavizeSanamanIyatApratipAdanArtham / idaM cArhadAdipadeSvapi boddhavyaM, nyAyasya samAnatvAditi / athavA sarvebhyo jIvebhyo hitAH sArvAste ca te sAdhavazca sArvasya vA - arhato na tu buddhAdeH sAdhavaH sArvasAdhavaH sarvAn vA zubhayogAn sAdhayanti - kurvanti / sArvvAn vA - arhataH sAdhayanti - tadAjJAkaraNAdArAdhayanti pratiSThApayanti vA durnayanirAkaraNAditi sarvvasAdhavaH sArvasAdhavo vA / athavA zravyeSu zravaNArheSu vAkyeSu, athavA savyAni - dakSiNAnyanukUlAni yAni kAryANi teSu sAdhavo - nipuNAH zravyasAdhavaH savyasAdhavo 3. saMtA ka. cha 4. sAhaMti kha. ga. ca. cha 5. x kha. ga. ca. cha 6. sthitAsthitakalpika ka. kha. ga. ca. cha 7. sukhamaduHkhamAdi kha. gha. cha. Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.1 u.1: sU.1-3 344 bhagavatI vRtti vaa'tstebhyH| 'namo loe savvasAhUNati kvacitpAThaH, tatra 'sarva' zabdasya dezasarvatAyAmapi darzanAdaparizeSasarvatopadarzanArthamucyate-'loke' manuSyaloke na tu gacchAdau ye sarvasAdhavastebhyo nama iti / eSAM ca namanIyatA mokSamArgasAhAyakakaraNenopakAritvAt, Aha ca "asahAe sahAyattaM kareMti me saMjamaM kareMtassa / eeNa kAraNeNaM NamAmi'haM savvasAhUNaM || ti| nanu yadyayaM sakSepeNa namaskArastadA siddhasAdhUnAmeva yuktaH, tadgrahaNe'nyeSAmapyarhadAdInAM grahaNAt, yato'haMdAdayo na sAdhutvaM vyabhicaranti / atha vistareNa tadA RSabhAdivyaktisamuccAraNato'sau vAcyaH syAditi / naivaM, yato na sAdhumAtranamaskAre'haMdAdinamaskAraphalamavApyate, manuSyamAtranamaskAre rAjAdinamaskAraphalavaditi kartavyo vizeSato'sau, prativyakti tu nAsau vAcyo'zakyatvAdeveti / nanu yathApradhAnanyAyamaGgIkRtya siddhAdirAnupUrvI yuktA'tra, siddhAnAM sarvathAkRtakRtyatvena sarvapradhAnatvAt / naivam, ahaMdupadezena siddhAnAM jJAyamAnatvAdarhatAmeva ca tIrthapravartanenAtyantopakAritvAdityahaMdAdireva saa|| nanvevamAcAryAdiH sA prApnoti, kvacitkAle AcAryebhyaH sakAzAdarhadAdInAM jJAyamAnatvAditi, ata eva ca teSAmevAtyantopakAritvAt / naivam, AcAryANAmupadezadAnasAmarthyamarhadupadezata eva, na hi svataMtrA AcAryAdaya upadezato'rthajJApakatvaM pratipadyante ato'rhanta eva paramArthena sarvArthajJApakAH, tathA arhatpariSadpA evAcAryAdayo'tastAn namaskRtyAhannamaskaraNamayuktam, uktaM ca "Na ya koivi parisAe paNamittA paNavae rano"tti evaM tAvatparameSThino namaskRtyAdhunAtanajanAnAM zrutajJAnasyAtyantopakAritvAt tasya ca dravyabhAvazrutarUpatvAt bhAvazrutasya ca dravyazruta hetukatvAtsajjJA'kSararUpaM dravyazrutaM namaskurvannAha112. Namo baMbhIe livIe'tti / lipiH-pustakAdAvakSaravinyAsaH sA cASTAdazaprakArA'pi zrImannAbheyajinena svasutAyA brAhmInAmikAyA darzitA tato brAhmItyabhidhIyate. Aha ca"lehaM livIvihANaM jiNeNaM baMbhII dAhiNakareNaM''ityato brAhmItisvarUpavizeSaNaM liperiti| nanu adhikRtazAstrasyaiva maGgalatvAt kiM maGgalena ? anavasthAdidoSaprApteH / satyaM, kintu ziSyamatimaGgalaparigrahArthaM maGgalopAdAnaM ziSTasamayaparipAlanAya cetyuktameveti / abhidheyAdayaH punarasya sAmAnyena vyAkhyAprajJaptiriti nAmnaivoktA iti te punarnocyante, tata eva zrotRpravRttyAdISTaphalasiddheH, tathAhi iha bhagavato'rthavyAkhyA abhidheyatayA uktAH, tAsAM ca prajJApanA bodho vA'nantaraphalaM, paramparAphalaM tu mokSaH, sa cAsyA''ptavavanatvAdeva phalatayA siddho, na hyAptaH sAkSAt pAramparyeNa vA yanna mokSAGgaM tatpratipAdayitumutsahate, anaapttvprsnggaat| tathA'yameva sambandho yadutAsya zAstrasyedaM prayojanamiti / tadevamasya zAstrasyaikazrutaskandharUpasya sAtirekAdhyayanazatasvabhAvasya uddezakadazasahasrIpramANasya SaTtriMzatpraznasahasraparimANasya aSTAzItisahasrAdhikalakSadvayapramANapadarAzermaGgalAdIni darzitAni / atha prathame zate granthAntaraparibhASayA'dhyayane dazoddezakA bhavanti / uddezakAzca-adhyayanArthadezAbhidhAyino'dhyayanavibhAgAH, uddizyanteupadhAnavidhinA ziSyasyAcAryeNa yathaitAvantamadhyayanabhAgamadhISvetyevamuddezAsta evoddezakAH, tAMzca sukhadharaNasmaraNAdinimittamAdyAbhidheyAbhidhAnadvAreNa saMgrahItumimAM gAthAmAha-'rAyagihe'tyAdi / adhikRtagAthArtho yadyapi vakSyamANoddezakadazakAbhigame svayamevAvagamyate tathApi bAlAnAM sukhAvabodhArthamabhidhIyate tatra 'rAyagiheti luptasaptamyekavacanatvAdrAjagRhe nagare vakSyamANoddezakadazakasyAthoM bhagavatA zrImahAvIreNa darzita iti vyAkhyeyam / evamanyatrApISTavibhaktyantatA'vaseyA / 'calaNa'ti calanaviSayaH prathamoddezakaH 'calamANe calie' ityaadyrthnirnnyaarthityrthH| 'dukkhe'tti duHkhaviSayo dvitIyaH, 'jIvo bhadanta ! svayaMkRtaM duHkhaM vedayatI' tyAdipraznanirNayArtha ityarthaH / 'kaMkhapaose''ti kAMkSA-mithyAtvamohanIyodayasamuttho'nyAnyadarzanagraharUpo jIvapariNAmaH sa eva prakRSTaye doSo-jIvadUSaNaM kaaNngkssaaprdossstdvissystRtiiyH| jIvena bhadanta! kAMkSAmohanIyaM karma kRtamityAdyarthanirNayArthaH / cakAraH smuccye| 'pagai'tti prakRtayaH-karmabhedAzcaturthoddezakasyArthaH, kati bhadanta ! karmaprakRtayaH ? ityAdizcAsau / 'puDhavIo'tti ralaprabhAdipRthivyaH paJcame vAcyAH, 'kati bhadanta! pRthivyaH ?' ityAdi ca suutrmsy| 'jAvante'tti yAvacchabdopalakSitaH SaSThaH, 'yAvato bhadanta ! avakAzAntarAtsUrya' ityAdisUtrazcAsau / 'neraie'tti nairayikazabdopalakSitaH saptamaH nairayiko bhadanta ! niraye utpadyamAna' ityAdi ca tatsUtram / 'bAle'tti bAlazabdopalakSito'STamaH, ekAntabAlo bhadanta ! manuSya' ityaadisuutrshcaasau| 'gurue'tti gurukaviSayo navamaH, kathaM bhadanta! jIvA gurukatvamAgachanti?' ityAdi ca sUtramasya / caH samuccayArthaH / 'calaNAo'tti bahuvacananirdezAccalanAdyA dazamoddezakasyArthAH, tatsUtraM caivam-'anyayUthikA bhadanta ! evamAkhyAnti calat acalitamityAdI ti prathamazatoddezakasaGgrahaNIgAthArthaH / tadevaM zAstroddeze kRtamaGgalAdikRtyo'pi prathamazatasyAdau vizeSato maGgalamAha13. 'namo suyassa'tti namaskAro'stu' 'zrutAya' dvAdazAGgIrUpAyAhatpravacanAya / 1. kariti kha. ga. gha. 2.x ka. 3. baMbhIe kha. ga. ca. 4. pramANasya ka. 5. pAosatti ca pAositti ga 6. x kha 7. ti ga. gha. cha. Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatA vRtti 345 nanviSTadevatAnamaskaro maGgalArtho bhavati, na ca zrutamiSTadevateti kathamayaM maGgalArtha iti ? atrocyate--zrutamiSTadevataiva, arhatAM namaskaraNIyatvAta, siddhavat, namaskurvanti ca zrutamarhanto-'namastIrthAyeti bhnnnaat| tIrthaM ca zrutaM saMsArasAgarottaraNAsAdhAraNakAraNatvAt, tadAdhAratvenaiva ca saGghasya tIrthazabdAbhidheyatvAt / tathA siddhAnapi maGgalArthamarhanto namaskurvantyeva "kAUNa namokAraM siddhANamabhiggahaM tu so giNhe" iti vacanAditi / evaM tAvatprathamazatoddezakAbhidheyArthalezaH prAgdarzitaH, tatazca 'yathoddezaM nirdeza' iti nyAyamAzrityAditaH prathamoddezakArthaprapaJco vAcyaH / tasya ca guruparvakramalakSaNaM sambandhamupadarzayan bhagavAn sudharmasvAmI jmbuusvaaminmaashrityedmaah1||4. 'teNaM kAleNaM teNaM samaeNa' mityAdi, atha kathamidamavasIyate yaduta-sudharmasvAmI jambUsvAminamabhisaMbandhagranthamamu muktavAniti ? ucyate, sudharmasvAmivAcanAyA evAnuvRttatvAt, Aha ca ___ "titthaM ca suhammAo niravacA gaNaharA sesaa|" sudharmasvAminazca jambUsvAmyeva pradhAnaH ziSyo'tastamAzrityeyaM vAcanA pravRtteti / tathA SaSThAr3e upodghAta evaM dRzyate-yathA kila sudharmasvAminaM prati jambUnAmA prAha-"jai NaM bhaMte ! paMcamassa aMgassa vivAhapannattIe samaNeNaM bhagavayA mahAvIreNaM ayamaDhe pannatte, chaTTarasa NaM bhaMte ! ke aTTe pannatte ?"tti tata evamihApi sudhamrmaiva jambUnAmAnaM pratyupodghAtamavazyamabhihitavAnityavasIyata iti| ayaM copodghAtagrantho mUlaTIkAkRtA samastaM zAstramAzritya vyAkhyAto'pyasmAbhiH prathamoddezakamAzritya vyAkhyAsyate / pratizataM pratyuddezakamupod ghAtasyeha shaastr'nekdhaa'bhidhaanaaditi| ayaM ca prAgvyAkhyAto namaskArAdiko grantho vRttikRtA na vyAkhyAtaH kuto'pi kAraNAditi / 'te NaM kAle NaM'ti, te iti-prAkRtazailIvazAttasmin yatra tannagaramAsIt / NaMkAro'nyatrApi vAkyAlaGkArArtho yathA "imA NaM bhaMte ! puDhavI" tyAdiSu / 'kAle' adhikRtAvasarpiNIcaturthavibhAgalakSaNa iti, 'te Na ti tasmin yatrAsau bhagavAn dharmakathAmakarot / 'samae NaM'ti samaye-kAlasyaiva viziSTe vibhAge, athavA tRtIyaiveyaM, tatastena kAlena hetubhUtena tena samayena hetubhUtenaiva / 'rAyagihe'ti ekAraH prathamaikavacanaprabhava: "kayare Agacchai dittarUve" ityaadaaviv| tatazca rAjagRhaM nAma nagaraM 'hottha'tti abhavat / nanvidAnImapi tannagaramastItyataH kadhamuktamabhavaditi ?, ucyate-varNakagranthoktavibhUtiyuktaM tadaivAbhavat na tu sudharmasvAmino vAcanAdAnakAle, avasarpiNItvAtkAlasya tadIyazubhabhAvAnAM hAnibhAvAt / 'vanao'tti iha sthAnake nagaravarNako vAcyaH / granthagauravabhayAdiha tasyAlikhitatvAt, sa caivam 'riddhasthimiyasamiddhe' RddhaM-purabhavanAdibhirvRddhaM stimitaM-sthiraM svacakraparacakrAdibhayavarjitatvAt samRddhaM-dhanadhAnyAdivibhUtiyuktatvAt, tataH padatrayasya karmamadhArayaH, 'pamuiyajaNajANavae' pramuditA-hRSTAH pramodakAraNavastUnAM sadbhAvAjanA-nagaravAstavyalokA jAnapadAzva-janapadabhavAstatrAyAtAH santo yatra tat pramuditajanajAnapadamityAdiraupapAtikAt savyAkhyAno'tra dRzyaH / 'tassa NaM'ti SaSTyAH paJcamyarthatvAttasmAdrAjagRhAnagarAt 'bahiya'tti bahistAt 'uttarapurasthime'tti uttarapaurastye 'disIbhAe'tti dizAM bhAgo digrupo vA bhAgo gaganamaNDalasya digbhAgastatra 'guNasilakaM' nAma 'ceiyaMti citerlepyAdicayanasya bhAvaH karma veti caityaM-sajJAzabdatvAddevavimbaM tadAzrayatvAttadgRhamapi caityaM, tacceha vyantarAyatanaM na tu bhagavatAmarhatAmAyatanaM 'hotyatti babhUva, iha ca yanna vyAkhyAsyate taprAyaH sugmtvaadityvseymiti| 'teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM samaNe......' 'samaNe'tti 'zramu tapasi khede ceti vacanAt zrAmyati-tapasyIti zramaNaH / athavA saha zobhanena manasA vartata iti samanAH, zobhanatvaM ca manaso vyAkhyAtaM stavaprastAvAt, manomAtrasattvasyAstavatvAt / 5 saMgataM vA-yathA bhavatyevamaNati-bhASate samo vA sarvabhUteSu san aNati-anekArthatvAddhAtUnAM pravartata iti samaNo niruktivazAd / 'bhagavaM'tti bhagavAn-aizvaryAdiyuktaH pUjya ityarthaH / 'mahAvIre' tti vIraH 'sUra vIra vikrAntA vitivacanAt ripunirAkaraNato vikrAntaH, sa ca cakravAdirapi syAdato vizeSyate-mahAMzcAsau durjayAntarariputiraskaraNAdvIrazceti mahAvIraH / etacca devairbhagavato gauNaM nAma kRtaM, yadAha "ayale bhayameravANaM khaMtikkhame parisahovasaggANaM / devehiM (se nAma) kayaM (samaNe bhagavaM) mhaaviiretti||" 'Adikare'tti Adau-prathamataH zrutadharmam-AcArAdigranthAtmakaM karoti-tadarthapraNAyakatvena praNayatItyevaMzIla aadikrH| AdikaratvAccAsau kiMvidha ityAha-'titthayare'tti taranti tena saMsArasAgaramiti tIrtha-pravacanaM tadavyatirekAcehasaGghastIrthaM ttkrnnshiiltvaattiirthkrH| tIrthakaratvaM cAsya nAnyopadezapUrvakamityata Aha-'sahasaMbuddhe'tti, saha-Atmanaiva sArddhamananyopadezata ityarthaH, samyag-yathAvat buddho-heyopAdeyopekSaNIya vastutattvaM viditavAniti shsNbuddhH| sahasaMbuddhatvaM cAsya na prAkRtasya sataH puruSottamatvAdityata Aha-'purisuttamo 'tti puruSANAM madhye tena tena 1.x ka.kha. ca. cha. 5. sambandhasyA gha. ca. cha. 2. vyAkhyAyate ka.cha. 6. khaMtikhame ka. 3. puracchimeka 7. purisottamo ka. ga. gha. 4. ceiaMka. kha. ga. cha, ceia cha Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.1: u.1: sU.7 346 bhagavatI vRtti rUpAdinA'tizayenodgatatvAdUrdhvavartitvAduttamaH' puruSottamaH / atha puruSottamatvamevAsya siMhAdhupamAnatrayeNa' samarthayannAha-'purisasIhe 'tti, siMha iva siMhaH puruSazcAsau siMhazceti puruSasiMhaH / lokena hi siMhe zauryamatiprakRSTamabhyupagatamataH zaurye sa upamAnaM kRtH| zauryaM tu bhagavato bAlye pratyanIkadevena bhASyamAnasyApyabhItatvAt kulizakaThinamuprihAraprahatipravarddhamAnAmarazarIrakubjatAkaraNAcceti / tathA 'purisavarapoMDarIe'tti, varapuNDarIkaMpradhAnadhavalasahasrapatraM puruSa eva varapuNDarIkamiveti puruSavarapuNDarIkaM, dhavalatvaM cAsya bhagavataH sarvAzubhamalImasarahitatvAt sarvezca zubhAnubhAvaiH shuddhtvaat| athavA puruSANAM-tatsevakajIvAnAM varapuNDarIkamiva-varacchatramiva yaH santApAtapanivAraNasamarthatvAt bhUSAkAraNatvAcca sa puruSavarapuNDarIkamiti / tathA 'purisavaragaMdhahatthi'tti puruSa eva varagandhahastI puruSavaragandhahastI, yathA gandhahastino gandhenApi samastetarahastino bhajyante tathA bhagavatastaddezaviharaNena ItiparacakradurbhikSaDamaramarakAdIni duritAni nazyantIti puruSavaragandhahastItyucyata ityata upamAtrayAtpuruSottamo'sau / na cAyaM puruSottama eva, kintu lokasyApyuttamo lokanAthatvAd, etadevAha-'logaNAhe'tti, lokasya-sajJibhavyalokasya nAtha:-prabhurlokanAthaH, nAthatvaM ca yogakSemakAritvaM 'yogakSemakRnnAtha' iti vacanAt, taccAsyAprAptasya samyagdarzanAderyogakaraNena labdhasya ca pripaalneneti| lokanAthatvaM ca yathA'vasthitasamastavastustomapradIpanAdevetyata Aha-'logapaIve'tti lokasya-viziSTatiryagnarAmararUpasyA''ntaratimiranirAkaraNena prakRSTaprakAzakAritvAtpradIpa iva pradIpaH / idaM vizeSaNaM draSTralokamAzrityoktam, atha dRzyaM lokamAzrityAha-'logapajjoyagare'tti, lokasya-lokyata iti lokaH anayA vyutpattyA lokAlokasvarUpasya samastavastustomasvabhAvasyAkhaNDamArtaNDamaNDalamiva nikhilabhAvasvabhAvAvabhAsasamarthakavalAlokapUrvakapravacanaprabhApaTalapravarttanena pradyota dyaprakAzaM karotItyevaMzIlo lokprdyotkrH| uktavizeSaNopetazca mihirahariharahiraNyagarbhAdirapi tattIrthakamatena bhavatIti ko'sya vizeSa ityAzaGkAyAM tadvizeSAbhidhAnAyAha-'abhayadae'tti na bhayaM dayate-dadAti prANApaharaNarasike'pyupasargakAriNi praanniniitybhydyH| abhayA vA-sarvaprANibhayaparihAravatI dayA-anukampA yasya so'bhayadayaH / hariharamihirAdayastu naivamiti vizeSaH / na kevalamasAvapakAriNAM tadanyeSAM vA'narthaparihAramAtraM karotti api tvarthaprAptimapi karotIti darzayannAha-'cakkhudaye tti cakSuriva cakSuH-zrutajJAnaM zubhAzubhArthavibhAgopadarzakatvAt, yadAha "cakSuSmantasta eveha, ye zrutajJAnacakSuSA / samyak sadaiva pazyanti, mAvAn heyetarAnarAH // " taddayata iti cakSurdayaH / yathAhi loke kAntAragatAnAM caurairviluptadhanAnAM baddhacakSuSAM cakSurudghATanena cakSurdattvA vAJchitamArgadarzanenopakArI bhavati, evamayamapi saMsArAraNyavarttinAM rAgAdicauraviluptadharmadhanAnAM kuvAsanA''cchAditasajjJAnalocanAnAM tadapanayanena zrutacakSurdattvA nivArNamArga yacchannupakArIti darzayannAha-'maggadae'tti, mArga-samyagdarzanajJAnacAritrAtmakaM paramapadapurapathaM dayata iti mArgadayaH / yathA hi loke cakSurudghATanaM mArgadarzanaM ca kRtvA caurAdiviluptAna nirupadravaM sthAna prApayan paramopakArI bhavatItyevamayamapIti darzayannAha -'saraNadae'tti zaraNaM-trANaM nAnAvidhopadravopadrutAnAM tadrakSAsthAnaM, tacca paramArthato nirvANaM taddayata iti zaraNadayaH / zaraNadAyakatvaM cAsya dharmadezanayaivetyata Aha-'dhammadesae'tti dharma-zrutacAritrAtmakaM dezayatIti dharmadezakaH / 'dhammadaye'tti pAThAntaraM, tatra ca dharmA-cAritrarUpaM dayata iti dharmAdayaH / dharmadezanAmAtreNApi dharmadezaka ucyata ityata Aha / 'dhammasArahi' tti dharmarathasya pravartakatvena sArathiriva dharmasArathiH / yathA rathasya sArathI rathaM rathikamazvAMzca rakSati evaM bhagavAn caritradharmAGgAnAM -saMyamAtmapravacanAkhyAnAM rkssnnopdeshaaddhrmsaarthirbhvtiiti| tIrthAntarIyamatenAnye'pi dharmasArathayaH santIti vizeSayannAha-'dhammavaracAuraMtacakkavaTTI'tti, trayaH samudrAzcaturthazca himavAn ete catvAro'ntAH-pRthivyantAH eteSu svAmitayA bhavatIti cAturantaH, sa cAsau cakravartI ca cAturantacakravartI varazcAsau cAturantacakravartI ca varacAturantacakravartI-rAjAtizayaH / dharmaviSaye 'varacAturantacakravartI' dharmavaracAturantacakravartI, yathA hi pRthivyAM zeSarAjAtizAyI varacAturantacakravartI bhavati tathA bhagavAn dharmaviSaye zeSapraNetRRNAM madhye sAtizayatvAttathocyata iti / athavA dharma eva varamitaracakrApekSayA kapilAdidharmacakrApekSayA vaa| caturantaM dAnAdibhedena caturvibhAgaM catasRNAM vA nArakAdigatInAmantakAritvAccaturantaM tadeva caaturntN| yaccakraM bhAvArAticchedAt tena vartituM zIlaM yasya sa tthaa| etacca dharmadezakatvAdivizeSeNakadambakaM prakRSTajJAnAdiyoge sati bhavatItyAha-'appaDihayavaranANadasaNadhare'tti apratihate- kaTakuTyAdibhiraskhalite avisaMvAdake vA ata eva kSAyikatvAdvA vare-pradhAne jJAnadarzana kevalAkhye vizeSasAmAnyAvabodhAtmake dhArayatiyaH sa tathA / chadmavAnapyevaMvidhasaMvedanasaMpadupetaH kaizcidabhyupagamyate, sa ca mithyopadezitvAnopakArI bhavatIti nishchdmtaaprtipaadnaayaa'syaah| athavA kathamasyApratihatasaMvedanatvaM saMpannam ? atrocyate, AvaraNAbhAvAd, etamevAsyA''vedayannAha-'viyadRchaume'tti vyAvRttaM-nivRttamapagataM chadma-zaThatvamAvaraNaM vA yasyAsau vyaavRttchyaa| chadmAbhAvazcAsya rAgAdijayAjAta ityata Aha / 'jiNe'tti jayati-nirAkaroti rAgadveSAdirUpAnarAtIniti jinaH / rAgAdijayazcAsya rAgAdisvarUpatajjayopAyajJAnapUrvaka eva bhavatItyetadasyAha / 'jANae'tti jAnAti chAdmasthikajJAnacatuSTayeneti jJAyakaH / jJAyaka ityanenAsya svArthasaMpattyupAya uktaH / adhunA tu svArthasaMpattipUrvakaM parArthasaMpAdakatvaM vizeSaNacatuSTayenAha-'buddhe 'tti, buddho jIvAditattvaM buddhavAn / tathA 'bohae'tti, jIvAditattvasya pareSAM bodhayitA, tathA 'muttetti mukto bAhyAbhyantaragranthibandhanena mukttvaat| tathA 'moyae'tti pareSAM krmbndhnaanmocyitaa| atha muktAvasthAmAzritya vizeSaNAnyAha-savvannU savvadarisI'ti sarvasya vastustomasya vizeSarUpatayA jJAyakatvena sarvajJaH, sAmAnyarUpatayA punaH sarvadarzI, na tu muktAvasthAyAM drshnaantraabhimtpurussvdbhvissyjddtvm| etacca padadvayaM kvacinna dRzyata iti / tathA 'sivamayala' mityAdi, tatra 'ziva' sarvA''bAdhArahitatvAt / 'acalaM' svAbhAvikaprAyogikacalanahetvabhAvAt / 'arujam' avidyamAnarogaM tnnibndhnshriirmnsorbhaavaat| 'anantam' anntaarthvissyjnyaansvruuptvaat| 'akSayam' anAzaM saadypryvsitsthitiktvaat| akSataM vA pripuurnntvaatpaurnnmaasiicndrmnnddlvt| 'avyAbAdha' pareSAmapIDAkAritvAt / 'siddhigainAmadheya'ti / sidhyanti-niSThitArthA bhavanti yasyAM sA siddhiH sA cAsau gamyamAnatvAdgatizca siddhigatistadeva nAmadheyaM-prazastaM nAma yasya tttthaa| 'ThANaM'ti tiSThati-anavasthAnanibandhanakarmAbhAvena sadA'vasthito 1. udbhUta ka.cha. 6. kAri kha. ga. cha. 2. upamA ka. ca 7. cAritra ka. ga. 3. bhASyamAna gha. 8. naranArakAdi ka. kha. ga. ca. 4. prahata ga. 6. vizeSasAmAnyabodhAtmake ka. kha. ga. ca. cha. 5. udyota kha. cha. 10. pratipAdanAyA'ha ga. gha. Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI vRtti 347 za.1: u.1: sU.7-6 bhavati yatra tatsthAnaM kSINakarmaNo jIvasya svarUpaM lokAgraM vA / jIvasvarUpavizeSaNAni tu lokAgrasyA''dheyadharmANAmAdhAre'dhyAropAdavaseyAni / tadevaMbhUtaM sthAnaM 'saMpAviukAme' ti yAtumanAH, na tu tavyAptaH taprAptasyAkaraNatvena vivakSitArdhAnAM prarUpaNA'sambhavAt / ' prAptukAma iti ca yaducyate tadupacArAt, anyathA hi nirabhilASA eva bhagavantaH kevalino bhavanti ''mokSe bhave ca sarvatra, niHspRho munisttmH|" iti vcnaaditi| 'jAva samosaraNaM ti, tAvadbhagavadvarNako vAcyo yAvatsamavasaraNaM-samavasaraNavarNaka iti| sa ca bhagadadvarNaka evam-'bhuyamoyaga-bhiMga nelkjl-phtttthbhmrgnn-niddhnikuruNbniciykuNciypyaahinnaavttmuddhsire'| bhujamocako-ratnavizeSaH bhRGga:-kITavizeSo'GgAravizeSo vA nailaMnIlIvikAraH kajalaM-maSI prahRSTabhramaragaNaH pratItaH eta iva snigdhaH kRSNacchAyo nikurambaH-samUho yeSAM te tathA te ca te nicitAzca-nibiDAH kuJcitAzca-kuNDalIbhUtAH pradakSiNAvartAzca mUrddhani zirojA yasya sa tathA / evaM zirojavarNakA "ratuppalapattamauyasukumAlakomalatale"iti pAdatalavarNakAntaH zarIravarNako bhAgavato vAcyaH / pAdatalavizeSaNasya cAyamarthaH-rakta-lohitam utpalapatravat-kamaladalavat mRdukam-astabdha sukumAlAnAM madhye komalaM ca tala-pAdatalaM yasya ya tthaa| tathA "aTThasahassavarapurisalakkhaNadhare AgAsagaeNaM cakkeNaM AgAsagaeNaM chatteNaM AgAsagayAhiM cAmarAhiM AgAsaphalihAmaeNaM sapAyapIDheNaM sIhAsaNeNaM" AkAzasphaTikam-atisvacchasphaTikavizeSastanmayena upalakSita iti gamyaM / 'dhammajjhaeNaM purao kaDDijamANeNaM' devairiti gmyte| 'caudasahi samaNasAhassIhiM chattIsAe ajiyAsAhassIhiM saddhiM saMparikhuDe' sAhasrIzabdaH sahasraparyAyaH sArddha saha, teSAM vidyamAnatayA'pi sArddhamiti syAdata ucyate--saMparidRtaH-parikarita iti / 'puvANupubbiM caramANe' na pazcAnapUrvyAdinA 'gAmANugAmaM dUijjamANe' grAmazca pratItaH anugrAmazca tadanantaraM grAmo grAmAnugrAmaM tad 'dravan' gacchan 'suhaMsuheNaM viharamANe jeNeva rAyagihe nagare jeNeva guNasilae ceie teNeva uvAgacchai uvAgacchittA ahApaDirUvaM uggahaM ogiNhai ogiNhittA saMjameNaM tavasA appANaM bhAvamANe vihri'tti| samavasaraNavarNake ca 'samaNassa bhagavao mahAvIrassa aMtevAsI bahave samaNA bhagavaMto appegaiyA uggapavvaiyA' ityAdi sAdhvAdivarNako vAcyaH / tathA'surakumArAH zeSabhavanapatayo vyantarA jyotiSkA vaimAnikA devAzca bhagavataH samIpamAgacchanto varNayitavyAH / 18. "parisA niggaya"tti rAjagRhAdrAjAdiloko bhagavato vandanArthaM nigataH, tannirgamazcaivam-"tae NaM rAyagihe nagare siMghADagatiga caukkacaccaracaummuhamahApahapahesu bahujaNo annamannassa evamAikkhai-evaM khalu devANuppiyA ! samaNe bhagavaM mahAvIre iha guNasilae ceie ahApaDirUvaM oggahaM ogiNhittA saMjameNaM tavasA appANaM bhAvemANe vihri| taM seyaM khalu tahArUvANaM arahaMtANaM bhagavaMtANaM nAmagoyassavi savaNayAe kimaMga puNa vaMdaNaNamaMsaNayAe ? ttikaTTa bahave uggA uggaputtA ityAdirvAcyo yAvadbhagavantaM namasyanti paryupAsate ceti| evaM rAjanigamo'ntaHpuranirgamazca tatparyupAsanA cauppaatikvdvaacyaa| 'dhammo kahio'tti, dharmakatheha bhagavato vAcyA, sA cevaM-'tae NaM samaNe bhagavaM mahAvIre seNiyarasa rano cillaNApamuhANa ya devINaM tIse ya mahaimahAliyAe parisAe savvabhAsANugAmiNIe sarassaIe dhamma parikahei, taMjahA-asthi loe, asthi aloe, evaM jIvA ajIvA baMdhe mokkhe' ityAdi / tathA "jaha NaragA gammatI je NarayA jA ya veyaNA narae / sArIramANasAI dukkhAI tirikkhjonniie||" ityAdi / 'paDigayA parisa'tti lokaH svasthAnaM gataH, pratigamazca tasyA evaM vAcyaH-'tae NaM sA mahaimahAliyA mahacaparisA' mahA'timahatI Alapratyayasya svArthikatvAdatizayAtizayagurvI mahatparSat-prazastatA pradhAnapariSat, mahAcarcAnAM vA-satpUjAnAM mahAA vA parSat mahArcaparSaditi 'samaNarasa bhagavao mahAvIrassa aMtie dhammaM socA nisamma haTTatuTThA samaNaM bhagavaM mahAvIraM tikkhutto AyAhiNapayAhiNaM karei" karettA vaMdai namasai2 evaM vayAsIsuyakkhAe NaM bhaMte ! niggaMthe pAvayaNe, Natthi NaM anne kei samaNe vA mAhaNe vA erisaM dhmmmaaikkhitte| evaM vaittA jAmeva disi pAunbhUyA tAmeva dizaM pddigy'tti| 16. 'teNa mityAdi tena kAlena tena samayena zramaNasya bhagavato mahAvIrasya 'jeTTe'tti prathamaH' aMtevAsitti shissyH| anena padadvayena tasya sakalasaGgha nAyakatvamAha / 'iMdabhUi'tti indrabhUtiriti mAtApitRkRtanAmadheyaH / 'nAma'ti vibhaktipariNAmAnnAmnetyarthaH / antevAsI kila vivukSayA zrAvako'pi syAdityata Aha-'aNagAre'tti, nAsyAgAraM vidyata ityanagAraH / ayaM cAvagItagotro'pi syAdityata Aha-'goyamasagotteNaM 'tti gautamasagotra ityarthaH / ayaM ca tatkAlocitadehamAnApekSayA nyUnAdhikadeho'pi syAdityata Aha-'sattussehe'tti saptahastIcchyaH / ayaM ca lakSaNahIno'pi syAdityata Aha-'samacauraMsasaMThANasaMThie'tti, samaM-nAbherupari adhazca sakalapuruSalakSaNopetAvayavatayA tulyaM tacca taccaturasaMca-pradhAnaM smctursm| athavA samAH-zarIralakSaNoktapramANAvisaMvAdinyazcatasro'sayo yasya ttsmcursrm| asrayastviha caturdigbhAgopalakSitAH zarIrAvayavA iti / anye tvAhuH-samA-anyUnAdhikAH catasro'pyasrayo yatra tatsamacaturasram / asrayazca paryaGkAsanopaviSTasya jAnunorantaram Asanasya lalAToparibhAgasya cAntaraM dakSiNaskandhasya vAmajAnunazcAntaraM vAmaskandhasya dakSiNajAnunazcAntaramiti / 1. bhAvAt ka.kha. gha. cha. 2. nIla ca 3. pahiTTa kha 4. bhagavato kha. ga. ca. 5. x kha. ca. 6. phAliha gha 7. ugaha ka. ga. gha. cha. 8. ugiNhittA kha. ga. gha. cha. 6. mahatimahatI gha. cha. 10. parSat ga. cha. 11. pakarei ka. ga. gha. cha. 12. goyamagoteNa gha. ca. goyame goteNaM kha. cha. Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tu-kanakasya na lohA lavastasya yo nikaSaH kAya ca nindyavarNo'pi sthAniya yaH pulako dutavAsAdayaH pulakaH-sAro varNAtizayAtakA rekhAlakSaNaH tathA pamhAta pArA, kaNayapulayaniyasapamhagore' kA maNi saMtAdahanasamarthatayA prAkRtapuMsAna: / ayaM ca vizI yaH sa tathA khA tasya yasapANi kezarApaniyasa za.1: u.1: sU.6-10 348 bhagavatI vRtti anye tvAH-vistArotsedhayoH samatvAt samacaturasraM tacca tat saMsthAnaM ca-AkAraH samacaturasrasaMsthAnaM tena saMsthito-vyavasthito yaH sa tthaa| ayaM ca hInasaMhanano'pi syAdityata Aha-'vajarisabhanArAyasaMghayaNe" tti, iha saMhananam-asthisaJcayavizeSaH / vajrAdInAM lakSaNamidam ''risaho ya hoi paTTo, vajaM puNa kIliyaM viyANAhi / umao makkaDabaMdho nArAyaM taM viyANAhi / ' ti| tatra vajraM ca tat kIlikAkIlitakASThasaMpuTopamasAmarthyayuktatvAt / RSabhazca lohAdimayapaTTabaddhakASThasaMpuTopamasAmarthyAnvitatvAd / vajrarSabhaH sa cAsau nArAcaM ca ubhayato markaTabandhanibaddhakASThasaMpuTopamasAmopetatvAd / vajrarSabhanArAcaM (taca) tat saMhananam ---asthisaJcayavizeSo'tyuttamasAmarthyayogAdyasyAsau vjrrssbhnaaraacsNhnnH| anye tu kIlikAdimattvamasnAmeva varNayanti / ayaM ca nindyavarNo'pi syAdityata Aha-'kaNayapulayanighasapamhagore' kanakasya-suvarNasya 'pulagaMti yaH pulako-lavastasya yo nikaSa:-kaSapaTTake rekhAlakSaNa: tathA 'pamha'tti padmapakSmANi kezarANi tadvagauro yaH sa tathA / vRddhavyAkhyA tu-kanakasya na lohAderyaH pulaka:-sAro varNAtizayastatpradhAno yo nikaSo-rekhA tasya yatpakSma-bahalatvaM tadvadnauro yaH sa tthaa| athavA-kanakasya yaH pulako drutatve sati bindustasya nikaSo-varNataH sadRzo yaH sa tathA, 'pamha'tti paJa tasya ceha prastAvAtkezarANi gRhyante tataH padmavadgauro yaH sa tathA | tataH padadvayasya karmadhArayaH / ayaM ca viziSTacaraNarahito'pi syAdityata Aha-'uggatave'ti ugram apradhRSyaM tapaH-anazanAdi yasya sa ugratapAH, yadanyena prAkRtapuMsA na zakyate cintayitumapi tadvidhena tapasA yukta ityarthaH / 'dittatave'tti, dIptaM-jAjvalyamAnadahana iva karmavanagahanadahanasamarthatayA jvalitaM tapo-dharmadhyAnAdi yasya sa tathA / 'tattatave'tti taptaM tapo yenAsau taptatapAH, evaM hi tena tattapastaptaM yena karmANi saMtApya tena tapasA svAtmA'pi taporUpaH saMtApito yato'nyasyAspRzyamiva jAtamiti / 'mahAtave'tti aashNsaadossrhittvaaprshsttpaaH| 'orAle'tti bhIma ugrAdivizeSaNaviziSTatapaHkaraNAtpArzvasthAnAmalpasattvAnAM bhayAnaka ityrthH| anye vAhuH-'orAle' tti udAra:-pradhAnaH / 'ghore tti ghoraH atinirpaNaH, parISahendriyAdiripugaNavinAzamAzritya nirdaya ityrthH| anye tvAtmanirapekSa ghoramAhuH / 'ghoragaNe 'tti, ghorAanyairduranucarA guNA--mUlaguNAdayo yasya sa tthaa| 'ghoratavassi'tti ghoraistpobhistpsviityrthH| 'ghorabaMbhaceravAsitti ghora-dAruNamalpasattvairduranucaratvAdyadbrahAcarya tatra vastuM zIlaM yasya sa tthaa| 'ucchUDhasarIre'tti ucchUDham-ujjhitamivojjhitaM zarIraM yena tatsaMskAratyAgAt sa tthaa| 'saMkhittaviulateyalese'tti saMkSiptA-zarIrAntarlInatvena hrasvatAM gatA vipulA-vistIrNA anekayojanapramANakSetrAzritavastudahanasamarthatvAttejolezyA-viziSTatapojanyalabdhivizeSaprabhavA tejojvAlA yasya sa tathA / mUlaTIkAkRtA tu 'ucchUTasarIrasaMkhittaviulateyalese'tti karmadhArayaM kRtvA vyaakhyaatmiti| 'cauddasapubdhi'tti caturdaza pUrvANi vidyante yasya tenaiva teSAM racitatvAdasau caturdazapurvI / anena tasya zrutakevalitAmAha, sa cAvadhijJAnAdivikalo'pi syAdata Aha-'cauNANovagae'tti, kevalajJAnavarjajJAnacatuSkasamanvita ityarthaH / uktavizeSaNadvayayukto'pi kazcinna samagrazrutaviSayavyApijJAno bhavati caturdazapUrvavidAM SaTsthAnakapatitatvena zravaNAdityata Aha-'savvakkharasannivAi'tti, sarve ca te'kSarasannipAtAzca tatsaMyogAH sarveSAM vA'kSarANAM sannipAtAH sarvAkSarasannipAtAste yasya jJeyatayA santi sa srvaakssrsnnipaatii| zravyANi vAzravaNasukhakArINi akSarANi sAGgatyena nitarAM vadituM zIlamasyeti shrvyaakssrsNnivaadii| sa caivaMguNaviziSTaye bhagavAn vinayarAziriva sAkSAditikRtvA ziSyAcAratvAcca 'samaNassa bhagavao mahAvIrassa adUrasAmaMte viharatIti yogaH' tatra dUraM ca-viprakRSTaM sAmantaM ca-saMnikRSTaM taniSedhAdadUrasAmantaM tatra, nAtidUre nAtinikaTa ityrthH| kiMvidhaH saMstatra viharatItyAha-'uddajANu'tti UrdhvaM jAnunI yasyAsAvUdurdhvajAnuH zuddhapRthivyAsanavarjanAdaupagrahikaniSadyAyA abhAvAccotkuTukAsana ityarthaH / 'ahosire'tti adhomukhaH noz2a tiryagvA vikSiptadRSTiH, kintu niyatabhUbhAganiyamitadRSTiriti bhaavH| 'jhANakoTTovagae'tti yAnaM-dharmya zuklaM vA tadeva koSTha:-kuzUlo dhyAnakoSThastamupagataH-tatra praviSTo dhyAnakoThopagataH, tathA hi koSThake dhAnyaM prakSiptamaviprasRtaM bhavati evaM sa bhagavAn dhyAnato'viprakIrNendriyAntaH karaNavRttiriti / 'saMjameNaM'ti saMvareNa / 'tavasa'tti anazanAdinA, cazabdaH samuccayArtho lupto'tra draSTavyaH / saMyamatapograhaNaM cAnayoH pradhAnamokSAGgatvakhyApanArthaM, pradhAnatvaM ca saMyamasya navakarmAnupAdAnahetutvena tapasazca purANakarmanirjaraNahetutvena / bhavati cAbhinavakarmAnupAdAnAt purANakarmakSapaNAcca sakalakarmakSayalakSaNo mokSa iti, 'appANaM bhAvamANe viharaitti, AtmanaM vAsayaMstiSThatItyarthaH / 1 / 10. 'tate NaM se'tti. 'tataH' dhyAnakoSThopagataviharaNAnantaraM Namiti vAkyAlaGkArArthaH 'se' iti prastutaparAmarzArthaH, tasya tu sAmAnyoktasya vizeSAvadhAraNArthamAha-'bhagavaM goyame'tti kimityAha-'jAyasaH' ityAdi, jAtazraddhAdivizeSaNaH san uttiSThatIti yogaH / tatra jAtA-pravRttA zraddhA-icchA vakSyamANArthatattvajJAnaM prati yasyAsau jaatshrddhH| tathA jAtaH saMzayo yasya sa jAtasaMzayaH, saMzayastu anavadhAritArthaM jJAnaM, sa caivaM tasya bhagavato jAtaH-bhagavatA hi mahAvIreNa 'calamANe calie' ityAdau sUtre calannarthazcalito nirdiSTaH, tatra ca ya eva calan sa eva calitaH ityuktaH, tatazcaikArthaviSayAvetau nirdezau, calaniti ca vartamAnakAlaviSayaH calita iti cAtItakAlaviSayaH, ato'tra saMzayaH kathaM nAma ya evArtho vartamAnaH sa evAtIto bhavati ?, viruddhatvAdanayoH kAlayoriti / tathA 'jAyakouhalle'tti, jAtaM kutUhalaM yasya sa jAtakutUhalo, jAtautsukya ityarthaH, kathametAn padArthAn bhagavAn prajJApayiSyItIti / tathA 'uppannasaDDhe'tti utpannA-prAgabhUtA satI bhUtA zraddhA yasya sa utpannazraddhaH / atha jAtazraddha ityetAvadevAstu kimarthamutpannazraddha ityabhidhIyate ? pravRttazraddhatvenaivotpannazraddhatvasya labdhatvAt / na hyanutpannA zraddhA pravartata iti / atrocyate, hetutvapradarzanArthaM, tathAhi kathaM pravRttazraddha ucyate ? yata utpannazraddha iti / hetutvapradarzanaM cocitameva, vAkyAlaGkAratvAttasya, yathAhuH 1. risaha ka. ca. cha. 2. vizeSAduttama gha. cha. 3. nihasa ka. 4. 'dbhUtatve ka. gha. ca. 5. ata kha. ga. 6. urAle kha. ga. gha. 7.x gha. ca. 8.dharma ka. ga. gha. Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI vRtti " pravRttadIpAmapravRttabhAskarAM prakAzacandrAM bubudhe vibhAvarIm / " iha yadyapi pravRttadIpatvAdevApravRttabhAskaratvamavagataM tathA'pyapravRttabhAskaratvaM pravRttadIpatvAderhetutayopanyastamiti / 'uppannasaMsae uppannako uhalle 'tti prAgvat, tathA 'saMjAyasaDDe' ityAdi padaSTuM prAgvat, navaramiha saMzabdaH prakarSAdivacano, yathA " saMjAtakAmo balabhidvibhUtyAM mAnAt prajAbhiH pratimAnanAcca / " 346 ( saMjAtakAma :-) aindraizvarye prakarSeNa jAtecchaH kArttavIrya iti / anye tu 'jAyasaDhe' ityAdi vizeSaNadvAdazakamevaM vyAkhyAnti - jAtA zraddhA yasya praSTuM sa jAtazraddhaH kimiti jAtazraddhaH ? ityata AhayasmAjjAtasaMzayaH, idaM vastvevaM syAdevaM veti, atha jAtasaMzayo'pi kathamityata Aha- yasmAjjAtakutUhalaH kathaM nAmAsyArthamavabhotsye ? ityabhiprAyavAniti, etacca vizeSaNatrayamavagrahApekSayA draSTavyam / evamutpannasaMjAtasamutpanna zraddhatvAdaya IhApAyadhAraNAbhedena vAcyAH / anye tvAhuH--jAtazraddhatvAdyapekSayotpannazraddhatvAdayaH samAnArthA vivakSitArthasya prakarSavRttipratipAdanAya stutimukhena granthakRtoktAH / na caivaM punaruktaM doSAya, yadAha za. 1: u.1: sU.10-11 "vaktA harSamayAdibhirAkSiptamanAH stuvaMstathA nindan / yatpadamasakRdbrUte tatpunaruktaM na doSAya // " iti 'uTThAe uI 'tti utthAnamutthA - UrdhvaM varttanaM, tayA utthayA 'uttiSThati' Urdhvo bhavati / 'uttiSThati' ityukte kriyArambhamAtramapi pratIyate yathA vaktumuttiSThate iti tatastadvyavacchedAyoktamutthayeti / 'uTThAe uTThitta ' tti upAgacchatItyuttarakriyA'pekSayA utthAnakriyAyAH pUrvakAlatA'bhidhAnAya utthayotthAyeti kRtvApratyayena nirddizatIti / 'jeNeve' tyAdi, iha prAkRtaprayogAdavyayatvAdvA yeneti yasminneva digbhAge zramaNo bhagavAn mahAvIro varttate 'teNeva' tti tasminneva digbhAge upAgacchati, tatkAlApekSayA varttamAnatvAdAgamanakriyAyA varttamAnavibhaktyA nirdezaH kRtaH, upAgatavAnityarthaH / upAgamya ca zramaNaM bhagavantaM mahAvIraM karmatApanna 'tikkhutto' tti trIn vArAn trikRtvaH 'AyAhiNapayAhiNaM kareitti AdakSiNAd-dakSiNahastAdArabhya pradakSiNaH parito bhrAmyato dakSiNa eva AdakSiNapradakSiNo'tastaM karotIti, 'vaMdai'tti 'vandate' vAcA stauti 'namaMsai' ti 'namasyati' kAyena praNamati 'naccAsanne 'tti, 'na' naiva 'atyAsannaH ' atinikaTaH, avagrahaparihArAt, nAtyAsanne vA sthAne varttamAna iti gamyaM, 'NAidUre tti 'na' naivaM 'atidUra:' ativiprakRSTaH, anaucityaparihArAt, nAtidUre vA sthAne, 'sussUsamANe 'tti bhagavadvacanAni zrotumicchan, 'abhimuhe tti, abhi- bhagavantaM lakSyIkRtya mukhamasyetyabhimukhaH, tathA 'viNaeNaM 'ti vinayena hetunA 'paMjaliuDe' tti prakRSTaH - pradhAno lalATataTaghaTitatvenAJjaliH - hastanyAsavizeSaH kRto vihito yena so'gnyAhitAdidarzanAt prAjJjalikRtaH 'pajjuvAsamANe 'tti 'paryupAsInaH' sevamAnaH / anena ca vizeSaNakadambakena zravaNavidhirupadarzitaH, Aha ca ''NiddAvigahAparivajjiehi guttehiM paMjaliuDehiM / bhattibahumANapabbaM uvauttehiM suNeyavvaM // " ti 'evaM vayAsi'tti 'evaM' vakSyamANaprakAraM vastu 'avAdIt' uktavAn 9199. 'se' iti tad yaduktaM pUjyaiH 'calaccalita' mityAdi, 'NUNaM' ti evamarthe, tatra tatrAsyaivaM vyAkhyAtatvAt / athavA 'se' itizabdo mAgadhadezIprasiddho'thazabdArthe varttate / athazabdastu vAkyopanyAsArthaH paripraznArtho vA yadAha - " atha prakriyApraznAnantaryamaGgalopanyAsaprativacanasamuccayeSu'' 'nUna' miti nizcitaM / 'bhaMte 'ti gurorAmantraNaM, tatazca he bhadanta ! kalyANarUpa ! sukharUpa ! iti vA 'bhadi kalyANe sukhe ca' iti vcnaat| prAkRtazailyA vA bhavasya - - saMsArasya bhayasya vA bhIterantahetutvAdbhavAnto bhayAnto vA tasyAmantraNaM he bhavAnta ! he bhayAnta ! vA / bhAn vA jJAnAdibhirdIpyamAna ! 'bhA dIptau' iti vacanAt bhrAjamAna ! vA dIpyamAna ! 'bhrAjU ! dIptau' iti vacanAt / ayaM ca Adita Arabhya 'bhaMte 'tti paryanto grantho bhagavatA sudharmmasvAminA paJcamAGgasya prathamazatasya prathamoddezakasya sambandhArthamabhihitaH / athAnena sambandhenAyAtasya paJcamAGgaprathamazataprathamoddezakasyedamAdisUtram - 'calamANe calie' ityAdi / 1. uTThei ka. kha. ga. ca. 2. paMjaliyaDehiM kha. ca. paMjalivaDehiM ga. atha kenAbhiprAyeNa bhagavatA sudharmmasvAminA paJcamAGgaprathamazataprathamoddezakasyArthAnukadhanaM kurvataivamarthavAcakaM sUtramupanyastaM nAnyAnIti ? atrocyate - iha caturSu puruSArtheSu mokSAkhyaH puruSArtho mukhyaH sarvAtizAyitvAt / tasya ca mokSasya sAdhyasya sAdhanAnAM ca samyagdarzanAdInAM sAdhanatvenAvyabhicAriNAmubhayaniyamasya zAsanAcchAstraM sadbhiriSyate / ubhayaniyamastvevaM samyagdarzanAdIni mokSasyaiva sAdhyasya sAdhanAni nAnyasyArthasya, mokSazca teSAmeva sAdhanAnAM sAdhyo nAnyeSAmiti, sa ca mokSo vipakSakSayAt, tadvipakSazca bandhaH, sa ca mukhyaH karmabhirAtmanaH sambandhaH, teSAM tu karmaNAM prakSaye'yamanukrama uktaH 'calamANe' ityAdi / tatra 'calamANe 'tti calat-sthitikSayAdudayamAgacchad vipAkAbhimukhIbhavadyatkarmeti prakaraNagamyaM taccalitam - uditamiti vyapadizyate / calanakAlo hi udayAvalikA, tasya ca kAlasyAsaMkhyeyasamayatvAdAdimadhyAntayogitvaM karmapulAnAmapyanantAH skandhA anantapradezAH tatazca te krameNa pratisamayameva calanti, tatra yo'sAvAdyazcalanasamayastasmiMzcaladeva taccalitamucyate / kathaM punastadvarttamAnaM sadatItaM bhavatIti ? atrocyate--yathA paTa utpadyamAnakAle prathamatantupraveze utpadyamAna evotpanno bhavatIti utpadyamAnatvaM ca tasya prathamatantupravezakAlAdArabhya paTa utpadyate ityevaM vyapadezadarzanAt prsiddhmev| utpannatvaM tUpapattyA prasAdhyate, tathAhi--utpattikriyAkAla eva prathamataMtupraveze'sAvutpannaH, yadi punarnotpanno'bhaviSyattadA 3. paMcamAMgasya kha. ga. Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.1: u.1: sU.11 350 bhagavatI vRtti tasyAH kriyAyA vaiyarthamabhaviSyat niSphalatvAd / utpAdyotpAdanArthA hi kriyAH bhavanti, yathA ca prathame kriyAkSaNe nAsAvutpannastathottareSvapi kSaNeSvanutpanna evAsau prAproti / ko hyuttarakSaNakriyANAmAtmani rUpavizeSo ? yena prathamayA notpnnstduttraabhistuutpaadyte| ataH sarvadaivAnutpattiprasaGgaH, dRSTA cotpattiH, antyatantupraveze paTasya darzanAd / ataH prathamatantupravezakAla eva kiJcidutpanna paTasya,yAvaccotpannaM na tduttrkriyyotpaadyte| yadi punarutpAdyeta tadA tadekadezotpAdana eva kriyANAM kAlAnAM ca kSayaH syAt / yadi hi tadaMzotpAdananirapekSA anyAH kriyA bhavanti tadottarAMzAnukramaNaM yujyeta' nAnyathA, tadevaM yathA paTa utpadyamAna evotpannastathaivA- saMkhyAtasamayaparimANatvAdudayAvalikAyA AdisamayAprabhRti caladeva karma calitaM, kathaM ? yato yadi hi tatkarma calanAbhimukhIbhUtamudayAvalikAyA Adisamaya eva na calitaM syAttadA tasyAdyasya calanasamayasya vaiyarthyaM syAt, tatrAcalitatvAt yathA ca tasmin samaye na calitaM tathA dvitIyAdisamayeSvapi na caleta, ko hi teSAmAtmani rUpavizeSo ? yena prathamasamaye na calitamuttareSu calatIti, ataH sarvadaivAcalanaprasaGgaH, asti cAntyasamaye calanaM, sthiteH parimitatvena karmAbhAvAbhyupagamAd, ata AvalikAkAlAdisamaya eva kiJciccalitaM, yacca tasmiMzcalitaM tatrottareSu samayeSu calati, yadi tu teSvapi tadevAdyaM calanaM bhavettadA tasminnaiva calane sarveSAmudayAvalikAcalanasamayAnAM kSayaH syAt / yadi hi tatsamayacalananirapekSANyanyasamayacalanAni bhavanti tadottaracalanAnukramaNaM yujyeta nAnyathA, tadevaM caladapi tatkarma calitaM bhavatIti / tathA 'udIrijamANe udIrie'tti, udIraNA nAma udayAprAptaM cireNA''gAminA kAlena yadvedayitavyaMra' karmadalikaM tasya viziSyadhyavasAyalakSaNena karaNenAkRSyodaye prakSepaNaM sA cAsaMkhyeyasamayavartinI tayA ca punarudIraNayA udIraNAprathamasamaya evodIryamANaM karma pUrvoktapaTadRSTAntenodIritaM bhavatItaSyodaye prakSepaNaM sAcA padAraNA nAma udayAprAptaM cira tathA 'veijjamANe veie'tti vedanaM-karmaNo bhogaH, anubhava ityarthaH, tacca vedanaM sthitikSayAdudayaprAptasya karmaNaH udIraNAkaraNena codayamupanItasya bhvti| tasya ca vedanAkAlasyAsaMkhyeyasamayatvAdAdyasamaye vedyamAnameva veditaM bhavatIti / tathA 'pahijamANe pahINe'tti, prahANaM tu-jIvapradezaiH saha saMzliSTasya karmaNastebhyaH patanam, etadapyasaMkhyeyasamayaparimANameva, tasya tu prahANasyAdisamaye prahIyamANaM karma prahINaM syAditi / tathA 'chiJjamANe chinne'tti, chedanaM tu-karmaNo dIrghakAlAnAM sthitInAM hrasvatAkaraNam / taccApavarttanAbhidhAnena karaNavizeSeNa karoti / tadapi ca chedanamasaMkhyeyasamayameva, tasya tvAdisamaye sthititazchidyamAnaM karma chinnamiti / tathA 'bhijjamANe bhinne'tti bhedastu-karmaNaH zubhasyAzubhasya vA tIvrarasasyApavartanAkaraNena mandatAkaraNam mandasya codvartanAkaraNena tIvratAkaraNam / so'pi cAsaMkhyeyasamaya eva, tatazca tadAdyasamaye rasato bhidyamAnaM karma bhinnamiti / tathA 'DajjhamANe dahe'tti dAhastu-karmadalikadArUNAM dhyAnAgninA tdruupaapnynmkrmtvjnnmityrthH| yathA hi kASThasyAgninA dagdhasya kASTharUpApanayanaM bhasmAtmanA ca bhavanaM dAhastathA karmaNo'pIti / tasyApyantarmuhUrtavartitvenAsaMkhyeyasamayasyAdisamaye dahyamAnaM karma dagdhamiti / tathA 'mijamANe maDe' mriyamANamAyuHkarmamRtamiti vyapadizyate / maraNaM hyAyuHpudgalAnAM kSayaH, taccAsaMkhyeyasamayavarti bhvti| tasya ca janmanaH prathamasamayAdArabhyAvIcikamaraNenAnukSaNaM maraNasya bhAvAnniyamANaM mRtmiti| tathA 'nijarijamANe nijiNNe'tti, nirjIryamANaM-nitarAmapunarbhAvena kSIyamANaM karma nirjINaM-kSINamiti vypdishyte| nirjaraNasyAsaMkhyeyasamayabhAvitvena tatprathamasamaya eva paTaniSpattidRSTAntena nirjIrNatvasyopapadyamAnatvAditi / paTadRSyantazca sarvapadeSu sabhAvaniko vaacyH| tadevametAnnava praznAn gautamena bhagavatA bhagavAn mahAvIraH pRSTaH sannuvAca-'hate'tyAdi / atha kasmAd bhagavantaM' gautamaH pRcchati ? viracitadvAdazAGgatayA viditasakalazrutaviSayatvena nikhilasaMzayAtItatvena ca sarvajJakalpatvAttasya, Aha ca "saMkhAIe u mave sAhai jaM vA paro u pucchejaa| Na yaNaM aNAisesI viyANaI esa chaumatyo / / tti, naivam, uktaguNatve'pi chadmasthatayA'nAbhogasambhavAt, yadAha "na hi nAmAnAmogagrasthasyeha kasyacitrAsti / yasmAjjAnAvaraNaM jJAnAvaraNaprakRti krm||'' iti / athavA jAnata eva tasya praznaH saMbhavati / svakIyabodhasaMvAdanArthamajJalokabodhanArthaM ziSyANAM vA svavacasi pratyayotpAdanArthaM sUtraracanAkalpasaMpAdanArthaM veti| tatra 'haMtA goyame'tti, hanteti komalAmaMtraNArthaH, dIrghatvaM ca mAgadhadezIprabhavamubhayatrApi / 'calamANe' ityAdeH pratyuccAraNaM tu caladeva calitamityAdInAM svaanumttvprdrshnaarthm| vRddhAH punarAhu:-'haMtA goyamA' ityatra 'hante'ti evametaditi abhyupagamavacanaH, yadanumataM tatpradarzanArthaM 'calamANe' ityAdi pratyuccAritamiti / iha ca yAvatkaraNalabhyAni padAni supratItAnyeva / evametAni nava padAni karmAdhikRtya vartamAnAtItakAlasAmAnAdhikaraNyajijJAsayA pRthani nirNItAni arthatAnyeva calanAdIni parasparataH kiMtulyArthAni bhinnArthAni veti pRccha nirNayaM ca darzayitumAha 1. yujyate gha. 2. tarottareSu samayeSu na calati ka. 3. veditavyaM kha. gha. 4. bhagavAna ca. cha. 5. samAnA gha. cha. Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI vRtti 351 za. 1: u.1: sU.12 1 / 12. ee NaM bhaMte ! ityAdi vyaktaM, navaram 'egaTTa 'tti 'ekArthAni ' ananyaviSayANi ekaprayojanAni vA / 'nANAghoso' tti iha ghoSAH - udAttAdayaH / 'nANAvaMjaNa 'tti iha vyaJjanAni - akSarANi / 'udAhu'tti utAho nipAto vikalpArthaH / 'nANaTTa 'tti bhinnAbhidheyAni / iha ca caturbhaGgI padeSu dRSTA, tatra kAnicidekArthAni ekavyaJjanAni yathA kSIraM kSIramityAdIni tathA'nyAni ekArthAni nAnAvyaJjanAni yathA kSIraM paya ityAdIni, tathA'nyAnyanekArthAnyekavyaJjanAni yathA'rkagavyamAhiSANi kSIrANi tathA'nyAni nAnArthAni nAnAvyaJjanAni yathA ghaTapaTalakuTAdIni / tadevaM caturbhaGgIsaMbhave'pi dvitIyacaturthabhaGgakau' praznasUtre gRhItau paridRzyamAnanAnAvyaJjanatA tadanyayorasambhavAt / nirvacanasUtre tu calanAdIni catvAri padAnyAzritya dvitIyaH, chidyamAnAdIni tu paJca padAnyAzritya caturtha iti / nanu calanAdInAmarthAnAM vyaktabhedatvAt kathamAdyAni catvAri padAnyekArthAni ? ityAzaMkyAha - 'uppannapakkhassa 'tti utpannamutpAdo, bhAve klIbe ktapratyayavidhAnAt, tasya pakSaH - parigraho'GgIkAraH 'pakSa parigrahe' iti dhAtupAThAditi utpannapakSaH / iha ca SaSTyAstRtIyArthatvAd utpannapakSeNautpAdAGgIkAreNa utpAdAkhyaM paryAyaM parigRhya ekArthAnyetAnyucyante / athavA 'utpannapakSasya' utpAdAkhyavastuvikalpasyAbhidhAyakAnIti zeSaH sarveSAmeSAmutpAdamAzrityaikArthakAritvAdekAntarmuhUrttamadhyabhAvitvena tulyakAlatvAccaikArthikatvamiti bhAvaH / sa punarutpAdAkhyaH paryAyo viziSTaH kevalotpAdaH eva / yataH karmacintAyAM karmaNaH prahANeH phaladvayaM kevalajJAnamokSaprAptI / tatraitAni padAni kevalotpAdaviSayatvAdekArthAnyuktAni / yasmAt kevalajJAnaparyAyo jIvena na kadAcidapi prAptapUrvaH yasmAcca pradhAnastatastadardha eva puruSaprayAsaH, tasmAt sa eva kevalajJAnotpattiparyAyo'bhyupagataH / eSAM ca padAnAmekArthAnAmapi satAmayamarthaH sAmarthyaprApitakramaH, yaduta - pUrvaM taccalati -- udetItyarthaH, uditaM ca vedyate anUbhUyata ityarthaH / tacca dvidhA-sthitikSayAdudayaprAptaM udIraNayA codayamupanItaM, tatazcAnubhavAnantaraM tat prahIyate, dattaphalatvAjIvAdapayAtItyarthaH / etacca TIkAkAramatena vyAkhyAtam / anye tu vyAkhyAnti-sthitibandhAdyavizeSitasAmAnyakarmAzrayatvAdekArthikAnyetAni kevalotpAdapakSasya ca sAdhakAnIti / catvAri calanAdIni padAnyekArthakAnItyukte zeSANyanekArthakAnIti sAmarthyAdavagatamapi sukhAvabodhAya sAkSAtpratipAdayitumAha- 'chimANe ' ityAdi vyaktaM, navaraM 'NANaTTa 'tti nAnArthAni, nAnArthatvaM tvevaM chidyamAnaM chinnamityetatpadaM sthitibandhAzrayaM yataH sayogikevalI antakAle yoganirodhaM kartukAmo vedanIyanAmagotrAkhyAnAM tisRNAM prakRtInAM dIrghakAlasthitikAnAM sarvApavarttanayA''ntamauhUrttikaM sthitiparimANaM karoti / tathA 'bhidyamAnaM bhinna'mityetatpadamanubhAgabandhAzrayaM tatra ca yasmin kAle sthitighAtaM karoti tasminneva kAle rasaghAtamapi karoti / kevalaM rasadhAtaH sthitikhaNDakebhyaH kramapravRttebhyo'nantaguNAbhyadhikaH / ato'nena rasaghAtakaraNena pUrvasmAdbhinnArthaM padaM bhavati / tathA 'dahyamAnaM dagdha'mityetatpadaM pradezabandhAzrayaM, pradezabandhastvanantAnantapradezAnAM skandhAnAM karmmatvApAdanaM / tasya ca pradezabandha karmmaNa; satkAnAM paJcahrasvAkSaroccAraNakAlaparimANayA'saMkhyAtasamayayA guNazreNIracanayA pUrvaracitAnAM zailezyavasthAbhAvisamucchinnakriyadhyAnAgninA prathamasamayAdArabhya yAvadantyasamayastAvavyatisamayaM krameNAsaMkhyeyaguNavRddhAnAM karmapudgalAnAM dahanaM - dAhaH / anena ca dahanArthenedaM pUrvasmAtpadAdbhinnArthaM padaM bhavati / dAhazcAnyatrAnyathA rUDho'pIha mokSacintA'dhikArAnmokSasAdhana uktalakSaNakarmaviSaya eva grAhya iti / tathA mriyamANaM mRtamityetatpadamAyuH karmmaviSayam / yataH AyuSkapudgalAnAM pratisamayaM kSayo maraNam, anena ca maraNArthena pUrvapadebhyo bhinnArthatvAdbhinnArthaM padaM bhvti| tathA 'mriyamANaM mRta mityanenAyuH karmaivoktaM yataH karmaiva tiSThajjIvatItyucyate, karmaiva ca jIvAdapagacchat mriyata ityucyate / tacca maraNaM sAmAnyenoktamapi viziSTamevAbhyupagantavyam / yataH saMsAravarttIni maraNAni anekazo'nubhUtAni duHkharUpANi ceti, kiM taiH ? iha punaH pade'punarbhavamaraNamantyaM sarvakarmmakSayasahacaritamapavargahetubhUtamiti vivakSitamiti / tathA 'nirjIryamANaM nirjIrNa' mityetatpadaM sarvakarmAbhAvaviSayaM yataH sarvakarmanirjaraNaM na kadAcidapyanubhUtapUrvaM jIveneti, ato'nena sarvakarmAbhAvarUpanirjaraNArthena pUrvapadebhyo bhinnArthatvAdbhinnArthaM padaM bhavati / athaitAni padAni vizeSato nAnArthAnyapi santi sAmAnyataH kasya pakSasyAbhidhAyakatayA pravRttAnItyasyAmAzaGkAyAmAha 'vigayapakkhassa 'tti vigataM vigamo - vastuno'vasthAntarApekSayA vinAzaH, sa eva pakSI - vastudharmaH tasya vA pakSaH parigraho vigatapakSastasya vigatapakSasya vAcakAnIti zeSaH, vigatatva' tvihAzeSakarmmAbhAvo'bhimato, jIvena tasyAprAptapUrvatayA'tyantamupAdeyatvAt tadarthatvAcca puruSaprayAsasyeti / etAni caivaM vigamArthAni ' bhavanti / chidyamAnapade hi sthitikhaNDanaM vigama uktaH, bhidyamAnapade tvanubhAvabhedo vigamaH, dahyamAnapade tvakarmatAbhavanaM vigamaH, mriyamANapa punarAyuHkarmAbhAvo vigamaH, nirjIryamANapade tvazeSakarmAbhAvo vigamaH uktaH / tadevametAni vigatapakSasya pratipAdakAnItyucyante / evaM ca yatpaJcamAGgAdisUtropanyAse preritaM yaduta - kenAbhiprAyeNedaM sUtramupanyastamiti, tat kevalajJAnotpAdasarvakarmavigamAbhidhAnarUpasUtrAbhiprAyavyAkhyAnena nirNItamiti / etatsUtrasaMvAdisiddhasenAcAryo'pyAha- 1. caturthI kha ga gha ca cha . 2. x gha. ca 3. x kha. ga. gha. "upajamANakAlaM uppaNNaM vigayayaM vigacchaMtaM / daviyaM paNNavayaMto tikAlavisayaM visesei ||" iti 4. vigataM ga. gha. ca. cha. 5. vigatArthAni ga. Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.1: u.1: sU.12-15 352 bhagavatI vRtti 'utpadyamAnakAla'mityanenAdyasamavAdArabhyotpattyantasamayaM yAvadutpadyamAnatvasyeSTatvAdvarttamAnabhaviSyatkAlaviSayaM drvymuktm| utpannamityanena tyatItakAlaviSayam / evaM vigataM vigcchditynenaapiiti| tatazcotpadyamAnAdi prajJApayan bhagavAn' dravyaM vizeSayati, kathaM ? trikAlaviSayaM yathA bhavatIti sNvaadgaathaarthH| anye tu karmetipadasya sUtre'nabhidhAnAccalanAdipadAni sAmAnyena vyAkhyAnti, na kammapikSayaiva, tathAhi-'calamANe calie'tti iha calanamasthiratvaparyAyeNa vastuna utpAdaH / 'veijjamANe veie'tti 'vyejamAna kampamAnaM, 'vyejitaM' kampitam, 'ez2a kampane' iti vacanAt / vyejanamapi tadrUpApekSayotpAda eva / 'udIrijamANe udIrie'tti ihodIraNaM sthirasya sataH preraNaM, tadapi calanameva / 'pahijamANe pahINe' tti 'prahIyamANa' prabhrazyat paripatadityarthaH 'prahINaM' prabhraSTaM paripatitamityarthaH, ihApi prahANaM1 calanameva, calanAdInAM caikArthatvaM sarveSAM gtyrthtvaat| 'uppannapakkhassa'tti calatvAdinA paryAyeNotpannatvalakSaNapakSasyAbhidhAyakAnyetAnIti / tathA chedabhedadAhamaraNanirjaraNAnyakarthAinyapi vyAkhyevAni, tadvyAkhyAnaM ca pratItameva bhinnArthatA punareSAmevaM-kuThArAdinA latAdiviSayazchedaH, tomarAdinA zarIrAdiviSayo bhedaH, agninA dAdiviSayo dAhaH, maraNaM tu prANatyAgaH, nirjarA tu atipuraanniibhvnmiti| 'vigayapakkhassa'tti bhinnArthAnyapi sAmAnyato vinAzAbhidhAyakAnyetAnItyarthaH / na ca vaktavyaM-kimetaizcalanAdibhiriha nirUpitaiH ? atattvarUpatvAdeSAm / atattvarUpatvasyAsiddhatvAt, tadasiddhizca nizcayanayamatena vastusvarUpasya prajJApayitumArabdhatvAt tathAhi-vyavahAranayazcalitameva calitamiti manyate, nizcayanayaH caladapi calitamiti / atra ca bahuvaktavyaM tacca vizeSAvazyakAdihaivAbhidhAsvamAnajamAlicaritAdvA'va seymiti|' ihAdye praznottarasUtradvaye mokSatattvaM cintitam / mokSaH punarjIvasya / jIvAzca nArakAdayazcaturviMzatividhAH, yadAha "neraiyA asurAI puDhavAI bediyAdao cev| paMciMdiyatiriyanarA vaMtara joisiya vemANI / / " tatra nArakAMstAvat sthityaadibhishcintynnaah1|13. 'neraiyANa'mityAdi, nirgatam ayam-iSTaphalam karma yebhyaste nirayAsteSu bhavA nairayikA nArakAsteSAM nairayikANa "bhaMte!'tti bhadanta! kevaiyakAlaM ti 'kiyAMzcAsau kAlazceti kiyatkAlastaM kiyatkAlaM yAvat 'ThitI' ttiAyuHkarmavazAnnarake'vasthAnaM 'pannatta'tti 'prajJaptA'prarUpitA bhagavadbhiranyatIrthakaraizceti prshnH| 'goyame'tyAdi nivarcanaM vyaktameva, navaraM 'dasa vAsasahassAIti pradhamapRthivIpradhamaprastaTApekSayA' tettIsaM sAgarovamAIti saptamapRthivyapekSayeti / madhyamA tu jaghanyApekSayA samayAdyadhikA sAmarthyagamyeti / anantaraM nArakANAM sthitiruktaa| te cocchvAsAdimantaH ityucchvaasaadiniruupnnaayaah1|14. 'neraiyANa'mityAdi, vyaktaM, navaraM 'kevaikAlassa'tti prAkRtazailyA kiyatkAlAt kiyatA kAlenetyarthaH / 'ANamaMti'tti Ananti 'ana prANane' iti dhAtupAThAt makArasyAgamikatvAt / 'pANamaMti'tti prANati / vAzabdau samuccayArthI etadeva 'dvayaM krameNArthataH spaSTayannAha-UsasaMti vA NIsasaMti vatti yadevoktamAnanti tadevoktamucchvasantIti, tathA yadevoktaM prANanti tadevoktaM niHzvasantIti, athavA Anamanti prANamantIti 'Namu prahvatve' ityasyAnekArthatvena shvsnaarthtvaat| anyetvAha:-'Ananti vA prANanti vA' ityanenAdhyAtmakriyA parigRhyate, 'ucchvasanti vA niHzvasanti vA' 'ityanena ca bAhyeti / 'jahA UsAsapae' tti etasya praznasya nirvacanaM yathA ucchvAsapade prajJApanAyAH saptamapade / tathA vAcyaM taccedam-'goyamA ! sayayaM saMtayAmeva ANamaMti vA pANamaMti vA UsasaMti vA nIsasaMti vA' iti, tatra satatam anavaratam, atiduHkhitA hi te, atiduHkhavyAptasya ca nirantaramevocchvAsaniHzvAsau dRzyete, satatatvaM ca prAyovRttyA'pi syAdityata Aha-saMtayAmeva'tti santatameva naikasamaye'pi tadviraho'stIti bhAvaH / dIrghatvaM ceha prAkRtatvAt / AnamantItyAdeH punaruccAraNaM ziSyavacane AdaropadarzanArtham / gurubhirAdriyamANavacanA hi ziSyAH saMtoSavanto bhavanti / tathA ca paunaHpunyena praznazravaNArthanirNayAdiSu ghaTante loke cAdeyavacanA bhavanti / tathA ca bhavyopakArastIrthAbhivRddhizceti / atha teSAmevAhAraM praznayannAha1115. 'NeraiyANa'mityAdi, vyaktaM, navaram 'AhAraDhi'tti AhAramarthayante-prArthayanta ityevNshiilaaH| artho vA-prayojanameSAmastItyarthinaH 'AhAreNa bhojanenArthina" 'AhArasya-bhojanasya vA'rthina" AhArArthinaH / 'jahA pannavaNAe'tti 'AhAraTTI' ityetatpadaprabhRti yathA prajJApanAyAzcaturthopAGasya 'paDhamae'tti Adye 'AhArauddesae'tti AhArapadasyASTAviMzatitamasyoddezakaH padazabdalopAccAhAroddezakaH tatra bhaNitaM 'tathA bhANiya'ti tena prakAreNa vaacymiti| tatra ca nArakAhAravaktavyatAyAM bahUni dvArANi bhavanti, tatsaMgrahArthaM pUrvoktasthityucchvAsalakSaNadvAradvayadarzanapUrvikAM gAthAmAha 1. sa bhagavAn ka.kha. 2. prahINaM kha. ga. ca. 3. nizcayastu ka. kha. ga. ca. cha. 4. caritAccA ka. ga. gha. 5. vidiyAdAo ga. 6. taha ya. kha. ga. ca. 7. kavaikAla ka. ga. ca. 8. nIsasaMti kha. ga. ca. 6.duHkhavyAptasya kha. ga. gha. ca. cha. 10.xkha. ga. cha. 11.4 ca. Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI vRtti 353 za.1: u.1: sU.15 "Thii ussAsAhAre kiM vA''hAreti sabao vAvi ? kati mAgaM savvANi va? kIsa va bhujo pariNamaMti // " vyAkhyA, sthitirikANAM vAcyA, ucchvAsazca, tau coktaavev| tathA 'AhAre'tti AhAraviSayo vidhirvAcyaH, sa caivam-'NeraiyANaM bhaMte ! AhAraTThI? haMtA aahaartttthii| NeraiyANaM bhaMte ! kevaikAlassa AhAraTTe samuppajai ? 'AhArArthaH' aahaarpryojnmaahaaraarthitvmityrthH| 'goyamA! NeraiyANaM duvihe AhAre pannatte' abhyavahArakriyetyarthaH, taMjahA-Abhoganivvattie ya aNAbhoganivvatie y| tatrAbhogaH-abhisandhistena nivartitaH kRta AbhoganivartitaH AhArayAmItIcchApUrvaka ityarthaH / anAbhoganivartitastu AhArayAmIti vishissttecchaamntrennaapi| prAvRTkAle pracurataraprazravaNAghabhivyaMgyazItapudgalAdhAhAravat / 'tattha NaM je se aNAbhoganivvattie se NaM aNusamayavirahie AhAraTe samuppajjai' aNusamayaMtti pratikSaNaM saMtatAtitIvrakSuvedanIyakarmodayata ojaAhArAdinA prakAreNeti / 'avirahie'tti cukkaskhalitanyAyAdapi na virahitaH, athavA pradIrghakAlopabhogyAhArasya sakRdgrahaNe'pi bhogo'nusamayaM syAdato grahaNasyApi sAtatyapratipAdanArthamavirahitamityAha'tattha NaM je se Abhoganivvattie se NaM asaMkhejasamaie aMtomuhuttie AhAraTe samuSpajjai' asaMkhyAtasAmayikaH palyopamAdiparimANo'pi syAdata Aha-aMtomuhuttie'tti / idamuktaM bhavati-AhArayAmItyabhilASa eteSAM gRhItAhAradravyapariNAmatIvrataraduHkhajananapurassaramantarmuhUrttAnnivartata iti| 'kiM vA'hAreMti'tti kiM svarUpaM vA vastu nArakA AhArayanti ? iti vAcyaM, vA zabda: samuccaye, tatredaM praznanirvacanasUtram-'NeraiyA NaM bhaMte ! kimAhAramAhAreMti? goyamA ! davvao aNaMtapaesiyAI' anantapradezavanti pudgaladravyANItyarthaH tadanyeSAmayogyattvAt / 'khettao asaMkhejjapaesAvagADhAI' nyUnatarapradezAvagADhAni hi na grahaNaprAyogyAni' anaMtapradezAvagADhAni tu na bhavantyeva, sakalalokasyApyasaMkhyeyapradezaparimANatvAt 'kAlao aNNataraviiyAI' jaghanyamadhyamotkRthasthitikAnItyarthaH / sthitizcAhArayogyaskandhapariNAmenAvasthAnamiti / 'bhAvao vaNNamaMtAI gaMdhamaMtAI rasamaMtAI phAsamaMtAI aahaariti| 'jAI bhAvao vaNNamaMtAI AhAreti tAI kiM egavaNNAI AhAreMti ? jAva kiM paMcavaNNAI AhAreMti ? goyamA ! ThANamaggaNaM paDucca egavaNNAI pi AhAreMti jAva paMcavaNNAI pi aahaareti|' vihANamaggaNaM paDucca kAlavannAI pi AhAreMti jAva sukillAiMpi AhAreti / ' tatra'ThANamaggaNaM paDucca'tti tiSThantyasminniti sthAnaM sAmAnyaM yathaikavarNaM dvivarNamityAdi, 'vihANamaggaNaM paDucca' tti vidhAnaM-vizeSaH kAlAdiriti / jAI vannao kAlavannAI AhAreMti tAI kiM egaguNakAlAI AhAreti jAva dasaguNakAlAI AhAreMti saMkhejjaguNakAlAI asaMkhejaguNakAlAI anantaguNakAlAI AhAreMti ? goyamA ! ekaguNakAlAI pi AhAreMti jAva anantaguNakAlAI pi AhAreti, evaM jAva sukkilAI, evaM gaMdhaovi rsovi| 'jAI bhAvao phAsamaMtAI ThANamaggaNaM paDucca No egaphAsAI AhAreMti, No duphAsAI AhAreMti, No tiphAsAI AhAreMti' ekasparzAnAmasambhavAdanyeSAM cAlpapradezikatAsUkSmapariNAmAbhyAM grhnnaayogytvaat| 'cauphAsAI pi AhAreMti jAva aTThaphAsAI pi AhAreti' bahupradezatAbAdarapariNAmAbhyAM grahaNayogyatvAditi, 'vihANamaggaNaM paDucca kakkhaDAI pi AhAreMti jAva lukkhAI pi aahaareNti|' 'jAI phAsao kakkhaDAI AhAreti tAI kiM egaguNakakkhaDAI AhAreti jAva anantaguNakakkhaDAI AhAreMti ? goyamA ! egaguNakakkhaDAI pi AhAreti jAva aNaMtaguNakakkhaDAI pi AhAreti evaM aTThavi phAsA bhANiyavvA jAva aNaMtaguNalukkhAI pi aahaaraiti| 'jAI bhaMte ! aNaMtaguNalukkhAI AhAreMti tAI ki puTThAI AhArati apuTThAI AhAreMti ? goyamA ! puTThAI AhAreMti No apuTThAiM ahAreMti' 'puDhAI' ti Atmapradezasparzavanti, tatpunarAtmapradezasparzanamavagADhakSetrAdbahirapi bhavati ata ucyate-jAI bhaMte ! puTThAI AhAreti tAI kiM ogADhAI AhAreMti aNogADhAI AhAraiti ? goyamA ! ogADhAiM no aNogADhAI' 'avagADhAnI' ti AtmapradezaiH sahaikakSetrAvagADhAnItyarthaH / 'jAI bhaMte ! ogADhAI AhAreti tAI kiM aNaMtarogADhAI AhAreMti paraMparogADhAI AhAreMti ? goyamA ! aNaMtarogADhAI AhAreMti' No paraMparogADhAI aahaareNti|' anantarAvagADhAnIti yeSu pradezeSvAtmA'vagADhasteSveva yAnyavagADhAni tAnyanantarAvagADhAni antarA'bhAvenAvagADhatvAt yAni ca tadantaravartIni taanyvgaaddhsmbndhaatprmpraavgaaddhaaniiti| 'jAI bhaMte ! aNaMtarogADhAI AhAreMti tAI kiM aNUI AhAreMti bAdarAI AhAreti ? goyamA ! aNUI pi AhAreti bAdarAI pi AhAreMti' tatrANutvaM bAdaratvaM cApekSikaM teSAmevAhArayogyAnAM skandhAnAM pradezavRddhyA vRddhaanaamvseym| 'jAI bhaMte ! aNUI pi AhAreMti bAdarAI pi AhAreti tAI kiM uDaM AhAreti ? evaM ahevi tiriyaMpi ? goyamA ! uiMpi AhAreMti evaM ahevi tiriyNpi| 'jAI bhaMte ! uDDu pi AhAraiti ahevi tiriyaM pi AhAreti tAI kiM AI AhAreMti majjhe AhAreMti pajjavasANe AhAreMti ? goyamA ! tivihAvi', ayamarthaH-AbhoganivartitasyAhArasyAntarmohUrtikasyAdimadhyAvasAneSu srvtraahaaryntiiti| 'jAI bhaMte ! AI majjhe avasANevi AhAreti tAI kiM savisae AhAreMti avisae AhAreMti ? goyamA ! savisae no avisae AhAreMti' tatra svaH svakIyo viSayaH spRSTAvagADhAnantarAvagADhAkhyaH svaviSayastasminnAhArayanti / 1. tadgrahaNaprAyogyAni ka. kha. 2. bahupradezikatA ka bahupradezitA cha. 3. tadanantaravattIni kha. ga. gha. ca. 4. bAyarAI ka.cha. 5. Adi kha. ga. gha. cha. 6. tihAvi ka. ca. cha. 7. savisae AhAreti cha. Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.1: u.1: sU.15 354 bhagavatI vRtti 'jAI bhate ! savisae AhAraiti tAI kiM ANupubbiM AhAreMti aNANupubbiM AhAreMti ? goyamA ! ANupubbiM AhAreti no aNANupudi AhAreMti,' tatrAnupUrvyA yathA'sannaM nAtikramya / jAI bhaMte ! ANupubbiM AhAreMti tAI kiM tidisiM AhAreMti jAva chaddisi AhAreti ? goyamA ! niyamA chaddisiM AhAreti / ' iha nArakANAM lokamadhyavartitvena SaNNAmapyU didizAmalokenAnAvRtatvAt SaTsu dikSvAhAragrahaNamasti tata ukta-niyamAt ssdddishi| diktrayAdivikalpAstu lokAntavartiSu pRthivIkAyikAdiSu dizAM trayasya dvayasya ekasyAzca alokenAvaraNe (sati) bhavantIti / yadyapi varNataH paJcavarNAnItyAdhuktaM tathApi prAcuryeNa yadvarNagandhAdiyutAni dravyANyAhArayanti tAni darzayati' 'ussannaM kAraNaM paDucca'tti bAhulyalakSaNaM kAraNamAzritya, tatra ca prakRtyazubhAnubhAva eva kaarnnmiti| 'vannao kAlanIlAiM gaMdhao dubbigaMdhAI rasao tittakaDuyarasAI phAsao kakkhaDaguruyasIyalukkhAI" etAni ca prAyo mithyAdRSTaya evAhArayanti, na tu bhaviSyattIrthakarAdaya iti / atha tAni yathAsvarUpANyeva nArakA AhArayantyanyathA vetyasyAmAzaMkAyAmabhidhIyate-'tesi pi porANe vanaguNe gaMdhaguNe rasaguNe phAsaguNe viSpariNAmaittA paripIlaittA parisADaittA parividdhaMsaittA' vipariNAmAdayo vinAzArthatvenaikArthA eva dhvnyH| 'anne ya apavve vannaguNe gaMdhaguNe rasaguNe phAsaguNe uppAetA AyasarIrogADhe poggale savvappaNayAe AhAramAhAreMti' 'savvappaNayAe'tti sarvAtmanA sarvairAtmapradezairityarthaH / vyAkhyAtaM sUtre saMgrahagAthAyAH 'kiM vA'hAreMti'tti pdm| atha 'savvao vA' iti vyAkhyAyate-tatra 'sarvataH' sarvapradezai rayikA AhArayantIti / vA'pIti vacanAdabhIkSNamAhArayantItyapi vAcyaM, taccaivam'neraiyANaM bhaMte ! savvao AhAreMti savvao pariNAmeti savvao UsasaMti savvao nIsasaMti abhikkhaNaM AhAreMti abhikkhaNaM pariNAmeti abhikkhaNaM UsasaMti abhikkhaNaM nIsasaMti Ahacca AhAreMti, Ahacca pariNAmeMti Ahacca UsasaMti Ahacca nIsasaMti ? haMtA goyamA ! neraiyA savvao AhAreti ....... / ' 'savvao'tti sarvAtmapradezaiH 'abhikkhaNaM ti anavarataM paryAptatve sati 'Ahacce'ti kadAcit-na sarvadA apryaaptkaavsthaayaamiti| tathA 'kaibhAgaM'ti AhAratayopAttapudgalAnAM katithaM bhAgamAhArayanti iti vAcyaM, taccaivaM-'neraiyANaM bhaMte ! je poggale AhArattAe giNhati te NaM tesiM poggalANaM seyAlaMsi kaibhAgamAhAreMti ? kaibhAgaM AsAiMti ? goyamA ! asaMkhejaibhAgaM AhAreMti aNaMtabhAgaM AsAiMti' 'seyAlaMsiMti eSyatkAle grahaNakAlottarakAlamityarthaH / 'asaMkhejaibhAgamAhAreMti' ityatra kecid vyAcakSate-gavAdiprathamabRhadgrAsagrahaNa iva kAzcid grahItAsaMkhyeyabhAgamAtrAn pudgalAnAhArayanti tadanye tu patantIti / anye tvAcakSate-RjusUtranayadarzanAt svazarIratayA pariNatAnAmasaMkhyeyabhAgamAhArayanti, RjusUtro hi gavAdiprathamagrAsagrahaNamiva gRhItAnAM zarIratvenApariNatAnAmAhAratAM necchati, zarIratayA pariNatAnAmapi keSAJcideva viziSTAhArakAryakAriNAM tAmabhyupagacchati zuddhanayatvAttasyeti / anye punaritthamabhidadhati 'asaMkhejaibhAgamAhAreMti'tti zarIratayA pariNamaMti, zeSAstu kiTTIbhUya manuSyAbhyavahatAhAravanmalIbhavanti, na zarIratvena prinnmntiityrthH| 'aNaMtabhAgaM AsAiMti'tti AhAratayA gRhItAnAmanantabhAgamAsvAdayanti tadrasAdIn rasanAdIndriyadvAreNopalabhante ityrthH|| 'savvANi' va ti dAraM, tatra sarvANyevAhAradravyANyAhArayantIti vAcyaM / vAzabdaH samuccaye, taccaivam-'neraiyA NaM bhaMte ! je poggale AhArattAe pariNameti te kiM savve AhAreti ? No savve AhAreti ? goyamA ! savve aparisesie aahaareNti|' iha viziSTagrahaNagRhItA AhArapariNAmayogyA eva grAhyAH, ujjhitazeSA ityarthaH / anyathA pUrvAparasUtrayorvirodhaH syAt, iSTA caivaM vyAkhyA; yadAha "jaM jaha sutte bhaNiyaM taheva bai taM viyAlaNA natthi / kiM kAliyANuogo diyo didissphaannehiN||" 'kIsa va bhujo pariNamaMti'tti dvAragAthApadam tatra 'kIsa'tti padAvayave padasamudAyopacArAt kIsattAetti dRzyaM, kiMsvatayA-kiMsvabhAvatayA kIdRzatayA vA kena prakAreNa kiMrUpatayetyarthaH / vAzabdaH smuccye| 'bhujo'tti 'bhUyobhUyaH' punaH punaH pariNamanti AhAradravyANIti prakRtamityetadatra vAcyaM, taccaivaM--'neraiyA NaM bhaMte ! je poggale AhArattAe geNhaMti' te NaM tesiM poggalA kIsattAe bhujo bhujo pariNamaMti? goyamA ! soiMdiyattAe jAva phAsiMdiyattAe aNiThThattAe akaMtattAe appiyattAe amaNuNNatAe amaNAmattAe aNicchiyattAe abhijjhiyattAe ahattAe no uDadattAe dukkhattAe no suhattAe eesiM bhujo bhujo pariNamaMti / ' tatra 'aniSTatayA' sadaiva teSAM sAmAnyenAvallabhatayA, tathA 'akAntatayA' sadaiva tadbhAvenAkamanIyatayA, tathA 'apriyatayA' sarveSAmeva dveSyatayA, tathA 'amanojJatayA' kathayA'pyamanoramatayA, tathA 'amano'myatayA'cintayA'pi amanogamyatayA, tathA 'anIpsitatayA aaptumnisstttyaa| ekArthA vaite zabdAH / 'abhijjhiyattAe"tti abhidhyeyatayA tRpteranutpAdakatvena punarapyabhilASanimittatayA / ahRdyatvenetyanye azubhatvenetyarthaH / 'ahattAe'tti gurupariNAmatayA' no uddattAe'tti no laghupariNAmatayeti saGgrahagAthArthaH / idaM ca saGgrahaNIgAthAvivaraNasUtraM, kvacit sUtrapustaka eva dRzyata iti / 1te tad ca. cha. 2. osanna ka. 3. garuya ka. ga. ca. cha. 4. giNhaMti ga. gha. 5. zcaite kha. ga. gha. ca. 6. ahijhiyattAe ka. cha. Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI vRtti za.1: u.1: sU.15-23 atha nairayikA'hArAdhikArAttadviSayameva praznacatuSTayamAha1116. 'neraiyANa'mityAdi, 'puvvAhAriya'tti ye pUrvamAhRtAH pUrvakAla ekIkRtAH saMgRhItAH itiyAvat abhyavahatA vA 'poggala'tti skandhAH 'pariNaya' tti te 'pariNatAH' pUrvakAle zarIreNa saha sampRktAH pariNatiM gatA ityarthaH / iti prathamaH praznaH / iha ca sarvatra praznatvaM kAkupAThAdavagamyate / tathA 'AhAriya'tti pUrvakAle 'AhatAH' saMgRhItA--abhyavahRtA vA, 'AharijamANe'tti ye ca' vartamAnakAle 'AhriyamANAH' saMgRhyamANA abhyavahriyamANA vA pudgalAH 'pariNaya'tti te pariNatA iti dvitIyaH / tathA 'aNAhAriya'tti ye'tItakAle'nAhRtAH 'AhArijissamANe'tti ye cAnAgate kAle AhariSyamANAH pudgalAste pariNatA iti tRtIyaH / tathA 'aNAhAriyA aNAhArijissamANA' ityAdi atiitaanaagtaahrnnkriyaanissedhaaccturthH| iha ca yadyapi catvAra eva praznA uktAstathA'pyete triSaSTiH saMbhavanti, yataH pUrvAhatA AhriyamANA AhariSyamANA anAhatA anAhriyamANA anAhariSyamANAzceti SaT padAnIha sUcitAni / teSu caikaikapadAzrayaNena SaD, dvikayoge paMcadaza, trikayoge viMzatiH, catuSkayoge paJcadaza, paJcakayoge SaT, SaDyoge eka iti / atrottaramAha-'goyame tyAdi vyaktaM, navaraM ye pUrvamAhRtAste pUrvakAla eva pariNatAH grahaNAnantarameva pariNAmabhAvAt / ye punarAhatA AhriyamANAzca te pariNatAH, AhatAnAM pariNAmabhAvAdeva, pariNamanti ca AhriyamANAnAM pariNAmabhAvasya vartamAnatvAditi / vRttikRtA tu dvitIyapraznottaravikalpa evaMvidho dRSTa:-yaduta AhRtA AhariSyamANA pudgalAH pariNatAH pariNasyante ca / yato'yaM tenaivaM vyAkhyAtaH yaduta ye punarAhatA AhariSyante punasteSAM kecit pariNatAH pariNatAzca ye saMpRktAH zarIreNa saha ye tu na tAvat saMpRcyante kAlAntare tu saMpRkSyante te pariNasyanta iti / ye punaranAhatA AhariSyante punaste no pariNatAH, anAhatAnAM saMpakkAbhAvena pariNAmAbhAvAt, yasmAttvAhariSyante tataH pariNasyante AhatasyAvazyaM pariNAmabhAvAditi / caturthastvatItabhaviSyadAharaNakriyAyA abhAvena pariNAmAbhAvAdavaseya iti / etadanusAreNaiva prAgdarzitavikalpAnAmuttarasUtrANi vaacyaaniiti| atha zarIrasaMparkalakSaNapariNAmAtpudgalAnAM cayAdayo bhavantIti taddarzanArthaM prshnynnaah1|17,18. 'neraiyANa'mityAdi, cayAdisUtrANipariNAmasUtrasamAnItikRtvA'tidezato'dhItAnIti,tathAhi-'jahA pariNayA tahA ciyAvI''tyAdi iha ca pustakeSu vAcanAbhedo dRzyate tatra na saMmohaH kAryaH, sarvatrAbhidheyasya tulytvaat| kevalaM pariNatasUtrAnusAreNa praznasUtrANi vyAkaraNAni ca mtimtaa'dhyeyaaniiti| tatra 'citAH' zarIre cayaM gatAH, upacitAH punarbahuzaH pradezasAmIpyena zarIre citA eveti, udIritAstu svabhAvato'nuditAn pudgalAnudayaprApte karmadalike karaNavizeSeNa prakSipya yAn vedayate, udIraNAlakSaNaM cedam "jaM karaNeNAkaDiya udae dijai udIraNA esA / / " tathA 'veditAH' svena rasavipAkena pratisamayamanubhUyamAnAH aparisamAptAzeSAnubhAvA iti| tathA nirjIrNAH kAsye nAnusamayamazeSatadvipAkahAniyuktA iti| 'gAha'tti pariNatAdisUtrANAM saMgrahaNAya gAthA bhavati, sA ceyam 'pariNaye'tyAdi vyAkhyAtArthA / navaraM ekaikasmin pade pariNatacitopacitAdau caturvidhAH AhRtAH, AhRtAH AhriyamANAzca, anAhatA AhariSyamANAzca, anAhatA anAhariSyamANAzca, ityevaM catUrUpAH pudgalA bhavanti, praznanirvacanaviSayA syuriti / pudgalAdhikArAdevemAmathadazasUtrImAha1119-23. 'neraiyANaM bhante ! kativihA poggalA bhijaMtI'tyAdi, vyaktaM,navaraM-'bhijaMti'tti tIvramandamadhyatayA'nubhAgabhedena bhedavanto bhavanti, udvartana karaNApavartanakaraNAbhyAM mandarasAstIvarasAH tIvrarasAstu mandarasA bhavantItyarthaH / uttaram-'kammadavvavaggaNamahigicca'tti samAnajAtIyadravyANAM rAzivyavargaNA, sA caudArikAdidravyANAmapyastItyata Aha-karmarUpA dravyavargaNA karmadravyANAM vA vargaNA karmadravyavargaNA, tAmadhikRtyatAmAzritya, karmedravyavargaNAsatkA ityarthaH, karmadravyANAmeva ca mandetarAnubhAvacintA'sti / na dravyAntarANAmitikRtvA karmadravyavargaNAmadhikRtyetyuktam, 'aNU ceva bAyarA ceva'tti cevazabdaH samuccayArthaH / tatazcANavazca bAdarAzca, sUkSmAzca sthUlAzcetyarthaH / sUkSmatvaM sthUlatvaM caiSAM karmadravyApekSayaivAvagantavyaM nAnyApekSayA, yata audArikAdidravyANAM madhye karmadravyANyeva sUkSmANIti / evaM cayopacayodIraNavedananirjarA" zabdArthabhedena vAcyAH / kintu cayasUtre upacayasUtre ca 'AhAradavvavaggaNamahigicce ti yaduktaM tatrAyamabhiprAya:-zarIramAzritya cayopacayau prAg vyAkhyAtau, tau cAhAradravyebhyaH eva bhavato nAnyataH ata AhAradravyavargaNAmadhikRtyetyuktamiti, udIraNAdayastu karmadravyANAmeva bhavantyatastatsUtreSUktaM krmdrvyvrgnnaamdhikRtyeti| 1.xkha. ga. cha. 2. citAvI kha. ga. gha. cha. 3. ahikinca ka. 4. cayopacayodIraNA kha. ga. cha. 5. vedanAM ka. kha. ga. cha. 6. ahikicca ka. Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.1: u.1: sU.24-32 356 bhagavatI vRtti 1 // 24. 'oyaDesutti apavartitavantaH ihApavarttanaM karmaNAM sthityAderadhyavasAyavizeSeNa hInatAkaraNaM, apavartanasya copalakSaNatvAduvartanamapIha dRzya, tacca sthityAdervRddhikaraNasvarUpaM / 'saMkAmiMsutti saMkramitavantaH, tatra saMkramaNaM mUlaprakRtyabhinnAnAmuttaraprakRtInAmadhyavasAyavizeSeNa parasparaM saMcAraNaM, tathA cAha "mUlaprakRtyabhitrAH saMkramayati guNataH uttarAH prkRtiiH| nanvAtmA'mUrtatvAdadhyavasAyaprayogeNa // " aparastvAha "mottUNa AuyaM khalu desaNamohaM carittamohaM ca / sesANaM pagaINaM uttaravihisaMkamo mnnio||" etadeva nidarzAte yathA kasyacitsavedyamanubhavato'zubhakarmapariNatirevaMvidhA jAtA yena tadeva sadvedyamasadvedyatayA saMkrAmatIti, evamanyatrApi yojymiti| 'nidhattiMsutti nidhattAn kRtavantaH / iha ca vizliSTAnAM parasparataH pudgalAnAM nicayaM kRtvA dhAraNaM rUDhizabdatvena nidhattamucyate / udvartanApavartanavyatiriktakaraNAnAmaviSayatvena karmaNo'vasthAnamiti / 'nikAeMsutti nikAcitavantaH, nitarAM baddhavantaH ityarthaH / nikAcanaM ca teSAmeva pudgalAnAM parasparavizliSTAnAmekIkaraNamanyo'nyAvagAhitA agniprataptapratihanyamAnazUcIkalApasyeva sakalakaraNAnAmaviSayatayA karmaNo vyavasthApanamitiyAvat / 'bhijaMtI'tyAdipadAnAM saMgrahaNI yathA 'bheiya' ityAdigAthA gatArthA, navaraM-apavartanasaMkramanidhattanikAcanapadeSu trividhaH kAlo nirdeSTavyaH, atItavartamAnAnAgatakAlanirdezena tAni vAcyAnItyarthaH / iha cApavarttanAdInAmiva bhedAdInAmapi trikAlatA yuktA, nyAyasya samAnatvAt, kevalamavivakSaNAnna tannirdezaH sUtre kRta iti / atha pudgalAdhikArAdidaM sUtracatuSTayamAha1125-27. 'neraiyANa mityAdi, vyaktaM, navaraM 'teyAkammattAe'tti tejaHzarIrakArmaNazarIratayA tadrUpatayetyarthaH / 'atItakAlasamae'tti kAlasvarUpaH samayo na tu samAcArarUpaH / kAlo'pi samayarUpo na tu varNAdisvarUpa iti paraspareNa vizeSaNAt kAlasamayaH / atItaH kAlasamayaH atItakAlasya cotsarpiNyAdeH samaya:-paramanikRSToM'zo'tItakAlasamayastatra 'paDuppanna'tti pratyutpanno-vartamAnaH, no'tItakAletyAdau atItAnAgatakAlaviSayagrahaNapratiSedho viSayAtItatvAt / viSayAtItatvaM ca tayovinaSTAnutpannatvenAsattvAditi / pratyutpannatve'pyabhimukhAn gRhNAti nAnyAn, 'gahaNasamayapurakkhaDe'tti grahaNasamayaH puraskRto-vartamAnasamayasya purovartI yeSAM te grahaNasamayapuraskRtAH prAkRtatvAdevaM nirdezaH anyathA puraskRtagrahaNasamayA iti syAd grahISyamANA ityarthaH / udIraNA ca pUrvakAlagRhItAnAmeva bhavati, grahaNapUrvakatvAdudIraNAyakA / ata ukta-atItakAlasamayagRhItAnudIrayantIti / gRhyamANAnAM grahISyamANAnAM cAgRhItatvAdudIraNA'bhAvastata uktaM-'no paDuppanne'tyAdi / vedanAnirjarAsUtrayorapyeSevopapattiriti / atha karmAdhikArAdeveyamaSTasUtrI1129-32. 'neraiyANa'mityAdiLaktA ca navaraM 'jIvAo kiM caliya'ti jIvapradezebhyazcalitaM teSvanavasthAnazIlaM taditarattvacalitaM tadeva badhAti, yadAha "kRtrairdezaiH svakadezasvaM rAgAdipariNato yogym| badhnAti yogahetoH karma nehAkta iva ca malam / / " iti evamudIraNAvedanA'pavartanAsaMkramaNanidhattanikAcanAni bhaavyaani| nirjarA tu pudgalAnAM niranubhAvIkRtAnAmAtmapradezebhyaH saatnm| sA ca niyamAJcalitasya karmaNo nAcalitasyeti, iha saMgrahaNIgAthA-'baMdhodaye' tyAdi vitArthA kevalamudayazabdenodIraNA gRhIteti / uktA naarkvktvytaa| atha caturviMzatidaNDakakramAgatAmasurakumAravaktavyatAmAha'asurakumArANa'mityAdi, tatrAsurakumAravaktavyatA nArakavaktavyatAvanneyA yataH 'ThiiUsAsAhAre' ityAdigAthoktAni sUtrANi 40 'pariNayacie' ityAdigAthAgRhItAni6 'bheiyacie' ityAdigAthAgRhItAni1 - 'baMdhodaye'tyAdigAthAgRhItAni, tadevaM dvisaptatiH sUtrANi nArakaprakaraNoktAni trayoviMzatAvasurAdiprakaraNeSu smaani| navaraM vizeSo'yam-'ukkoseNaM sAiregaM sAgarovama'miti yaduktaM tadbalisajJamasurakumArarAjamAzrityoktaM yadAha-camarabali sAramahiyaMti, 'sattaNhaM thovANaM ti saptAnAM stokAnAmuparIti gamyate, stokalakSaNaM caivamAcakSate 1. uvadisu kha. ga. gha. cha. ovaTeMsu ca 2. nirdisyate ka. ga. gha. 3. nikAiMsu ka. kha. ga. gha. ca. cha. aMgasuttANi adhikRtya eSa pAThaH svIkRtaH / 4. caiSAM ka. sUtracatuSTayamiti ullikhitaM vRttau paraM aMgasuttANi pustake evaM vedeti nijareMtIti dvayorekasUtratA kRtA iti tatra sUtratrayam / Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI vRtti 357 za.1: u.1: sU.32 "havassa aNavagallassa niruvakissa jNtunno| ege UsAsanIsAse esa pANutti yubai / sattapANi se bove, sattayovANi se lave / lavANaM sattahattarie, esa muhutte vighaahie||" idaM jaghanyamucchvAsAdimAnaM jaghanyasthitikAnAzrityAvagantavyam, utkRSTaM cotkRSthasthitikAnAzrityeti / 'cautthabhattassa'tti caturthabhaktamityekopavAsasya saMjJA tatastasyopari, ekatra dine bhuktvA'horAtraM cAtikramya tRtIye bhujata iti bhAvaH / nAgakumAravaktavyatAyAm 'ukkoseNaM desUNAI do paliovamAIti yaduktaM, taduttarazreNimAzrityAvaseyaM yadAha "dAhiNa divaTTapaliyaM do desuunnuttrillnnN|" iti|| 'muhattapuhUttassa"tti muhUrta uktalakSaNa eva, pRthaktvaM tu dviprabhRtirAnavabhyaH saMkhyAvizeSaH samaye prasidhdaH / evaM 'suvannakumArANaM'tti nAgakumArANAmiva suparNakumAraNAmapi sthityaadivaacym| idaM ca kiyaDUraM yAvadvAcyam ? ityAha-jAva 'thaNiyakumArANaM'tti yAvadkaraNAd vidyutkumArAdiparigrahaH / eSAM cehAyaM kramo'vaseyaH "asurA nAga suvatrA vijU aggI ya dIva udahI ya / disi vAU thaNiyAvi ya dasameyA bhavaNavAsINaM // " atha bhavanapativaktavyatA'nantaraM daNDakakramAdeva pRthivyAdInAM sthityAdi nirUpayannAha-'puDhavIM'tyAdi vyaktamAvanaspatisUtrAt / navaram-'aMtomuhutta'nti muhUrttasyAntarantarmuhUrtaM bhinno muhUrta ityrthH| 'ukkoseNaM bAvIsaM vAsasaharasAiMti yaduktaM tat kharapRthivImAzrityAvagantavyaM yadAha "saNhA ya1 suddha12 vAluya14 maNosiA16 sakkarA ya18 kharapuTavI22 / egaM bArasa yoddasa solasa aTThAra bAvIsA / / " iti| 'vemAyAe'tti viSamA vividhA vA mAtrA-kAlavibhAgo vimAtrA tyaa| idamuktaM bhavati-viSamakAlA pRthivIkAyikAnAmucchvAsAdikriyA iyatkAlAditi na nirUpayituM zakyate / 'jahA neraiyANa' mityatidezAt, 'khettao asaMkhejapaesogADhAI kAlao annayarAThiiyAI' ityAdi dRshym| 'nivvAdhAeNa chaddisiM'ti vyAghAta AhArasya lokAntaniSkuTeSu saMbhavati nAnyatra, tato niSkuTebhyo'nyatra SaTsu dikSu, katham ?--catasRSu pUrvAdidikSu Urdhvamadhazca pudgalagrahaNaM karoti, tasya sthApanA zAmiva supaeSAM cahAmIya dIvA Udhrva aghaH da 'vAdhAyaM paDucca'tti vyAghAtaM pratItya, vyAghAtazca niSkuTeSu, tatra ca 'siya tidisiM'ti syAt-kadAcit tisRSu dikSu AhAragrahaNaM bhavati, katham? yadA pRthivIkAyiko'dhastane uparitane vA koNe'vasthitaH syAttadA'dhastAdalokaH pUrvadakSiNayozcAloka ityevaM tisRNAmaloke nA''vRtatvAttadanyAsu tisRSu pudgalagrahaNam / evamuparitanakoNe'pi vAcyam, yadA punaradha upari cAloko bhavati tadA catasRSu / yadA tu pUrvAdInAM SaNNAM dizAmanyatarasyAmaloko bhavati tadA paJcasviti / 'phAsao kakkhaDAIti iha karkazAdayo rUkSAntAH sparzA dRzyAH, 'sesaM tahevaM'tti zeSaM-bhaNitAvazeSaM tathaiva yathA nArakANAM tathA pRthivIkAyikAnAmapi, taccedam-'jAI bhaMte ! lukkhAI AhAreti tAI kiM puTThAI apuTThAI ? jai puTThAI kiM ogADhAI aNogADhAiM?'ityAdi / 'nANattaMti nAnAtvaM bhedaH punaH pRthivIkAyikAnAM nArakApekSayA''hAraM pratIdaM yathA 'kaibhAga'mityAdi tatra 'phAsAiMti'tti sparza kurvanti sparzayanti-sparzanendriyeNAhArapudgalAnAM katibhAgaM spRzantItyarthaH athavA spRzenAsvAdayanti prAkRtazailyA phAsAyaMti, sparzena vA''dadati-gRhNanti upalabhanta iti phAsAiMti / idamuktaM bhavati-yathA rasanendriyaparyAptiparyAptakA rasanendriyadvAreNAhAramupabhujAnA AsvAdayantIti vyapadizyante evamete sprshnendriydvaarenneti| 'sesaM jahA neraiyANaM'ti taccaivam-'puDhavikAiyANaM bhaMte ! puvvAhAriyA poggalA pariNayA' ityAdi prAgvacca vyAkhyeyamiti / 3. graha kha. ga. ca. cha. 1. idaM ca cha. evaM ca. 2. puhattassa ka.kha. ga. gha. ca. Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 za.1: u.1: sU.32-33 bhagavatI vRtti evaM 'jAva vaNassaikAiyANaM" anena pRthivIkAyikasUtrabhivApkAyikAdisUtrANi smaaniityuktN| sthitau punarvizeSo'ta evAha-navaraM 'ThiI vaNNeyavvA jA jassa'tti tatra jaghanyA sarveSAmantarmuhUrttakam utkRSTa tvAM sapta varSasahasrANi tejasAmahorAtratrayaM, vAyUnAM trINi varSasahasrANi, vanaspatInAM dazeti, uktA ceyaM pRthivyAdikrameNa "bAvIsAI sahassA satta sahassAI tinihortaa| vAe tibisahassA dasavAsasahassiyA rukkhe / ti / 'beiMdiyANaM Thii bhaNiUNa UsAso vemAyAe'tti vaktavya iti zeSaH / sthitizca dvIndriyANAM dvAdaza varSANi, dvIndriyANAmAhArasUtre yaduktam-'tastha NaM je se Abhoganivvattie se NaM asaMkhejjasamaie aMtomuhuttie vemAyAe AhAraTThe smuppjitti| tasyAyamarthaH-asaMkhyAtasAmayika AhArakAlo bhavati / sa cAvasarpiNyAdirUpo'pyastItyata ucyate-AntamauhUrttikaH, tatrApi vimAtrayA antarmuhUrte samayAsaMkhyAtatvasyAsaMkhyeyabhedatvAditi / 'beiMdiyANaM' duvihe AhAre pannatte, lomahAre pakkhevAhAre yatti, tatra lomAhAraH khalvoghato varSAdiSu yaH pudgalapravezaH sa sUtrAd gamyata iti / prakSepAhArastu kAvalikaH tatra prakSepAhAre bahavo'spRStha eva zarIrAdantarbahizca vidhvaMsante sthaulyasauzyAbhyAm, ata evAha-'je poggale pakkhevAhArattAe giNhatI tyAdi / 'aNegAiM ca NaM bhAgasahassAIti asaMkhyeyA bhAgA ityarthaH, 'aNAsAijamANAI'ti rasanendriyataH / 'aphAsAijamANAIti sprshnendriytH| 'kayare' ityAdi yatpadaM tadeva dRzyaM-'kayare kayarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vatti vyaktaM ca 'savvatthovA poglA aNAsAijamANe' tyaadi| ye'nAsvAdyamAnAH kevalaM rasanendriyaviSayAste stokAH, aspRzyamANAmanantabhAgavartina ityarthaH / ye tvaspRzyamANAH kevalaM sparzanaviSayAste'nantaguNA rasanendriyaviSayebhyaH sakAzAditi / 'teiMdiyacauridiyANaM nANattaM ThiIe'tti taccedam-'jahaneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM teiMdiyANaM egUNapannAsaM rAiMdiyAI cauridiyANaM chmmaasaa'| tathA''hAre'pi nAnAtvaM, tatra ca 'te iMdiyANaM bhaMte ! je poggale AhArattAe gehaMti' ityata Arabhya tAvatsUtram vAcyaM yAvat 'aNegAiM ca NaM bhAgasahassAI aNAghAijjamANAI' ityaadi| iha ca dvIndriyasUtrApekSayA'nAghrAyamANAnItyatiriktamato nAnAtvam / evamalpabahutvasUtre pariNAmasUtre ca / caturindriyasUtreSu tu pariNAmasUtre cakkhiMdiyattAe ghANidiyattAe'ityadhikamiti nAnAtvamiti / paJcendriyatiryakasUtre 'ThiI bhaNiUNaM ti 'jahanneNa aMtomuhuttaM ukkoseNaM tinni paliovamAI' ti ityetadrUpAM sthiti bhaNitvA 'ussAso'tti ucchvAso vimAtrayA vAcya iti| tathA tiryakrapaJcendriyANAmAhArArthaM prati yaduktaM-'ukkoseNaM chaTThabhattassa'tti taddevakurUttarakurutiryakSu lbhyte| manuSyasUtre yaduktaM-aSTamabhaktasyeti taddevakurvAdimithunakanarAnAzritya samavaseyamiti / 'vANamaMtarANa'mityAdi vANamantarANAM sthitau nAnAtvam, 'avasesaMti sthiteravazeSamAyuSkavarjamityarthaH, prAguktamAhArAdi vastu yathA nAgakumArANAM tathA dRzyam / vyantarANAM nAgakumArANAM ca prAyaH samAnadharmatvAt / tatra vyantarANAM sthitirjaghanyena dazavarSasahasrANi / utkarSeNa tu palyopamamiti / 'joisiyANaMpI'tyAdi jyotiSkANAmapi sthiteravazeSaM tathaiva yathA nAgakumArANAm / tatra jyotiSkANAM sthitejaghanyena palyopamASTamabhAgaH utkarSaNa palyopamaM vrsslkssaadhikmiti| navaram, 'ussAsa'tti kevalamucchvAsasteSAM na nAgakumArasamAnaH kintu vakSyamANaH tathA cAha-'jahanneNaM muhuttapuhuttasse tyAdi, pRthaktvaM dviprbhRtiraanvbhyH| tatra yajaghanyaM muhUrtapRthaktvaM tadvivA muhUrtAH yaccotkRSTaM tadaSTau nava veti| AhAro'pi vizeSita eva tathA cAha 'AhAro'ityAdi / 'vemANiyANaM ThiI bhANiyavvA ohiya'tti audhikI-sAmAnyA, sA ca palyopamAdikA trayastriMzatsAgaropamAntA tatra jaghanyA saudharmamAzritya utkRSTA caanuttrvimaanaaniiti| ucchvAsapramANaM tu jaghanyaM jaghanyasthitikadevAnAzritya itrttuutkRssysthitikaanaashrityetyrthH| atra gAthA "jassa jai sAgarAI ThiI tassa tattiehiM pakkhehiM / UsAso devANaM vAsasahassehiM aahaaro||" ti / tadetAvatA granthenoktA caturviMzatidaNDakavaktavyatA / iyaM ca keSucit sUtrapustakeSu 'evaM ThiI AhAro' ityAdinA'tidezavAkyena darzitA sA ceto vivaraNagranthAdavaseyeti / uktA nArakAdidharmavaktavyatA / iyaM cArambhapUrviketi AraMbhanirUpaNAyAha1133. 'jIvA NaM kiM aayaarNbhe'tyaadi| AraMbho-jIvopaghAtaHupadravaNamityarthaH sAmAnyena vaa''shrvdvaarprvRttiH| tatra cAtmAnamArabhante AtmanA vA svayamArabhanta ityAtmArambhAH / tathA paramArabhante pareNa vA''rambhayantIti parArambhAH / tadubhayam-AtmapararUpaM, tadubhayena vA''rambhanta iti tadubhayArambhAH / AtmaparobhayArambhavarjitAstvanArambhA iti praznaH / atrottaraM sphuTameva, navaram-astizabdasyAvyayatvena 1. vaNapphaI kha. ga. gha. 6. puhattasya ca. cha. 2. bediyANaM kha. ga. gha. aMgasutANi granthe iyaM ca keSucit sUtrapustakeSu 'evaM ThiI AhAro' iti 3. giNhaMti ka. cha. saMketAMkitAH pratI Azritya saMkSiptapATho gRhItastasya pAdaTippaNe eSA vistRta4. tediya ga. vAcanA uddhRtaasti| 5. AuNapaNNAsaM kha. gha. cha egoNa ka. 7. cA... ga. gha. Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI vRtti 356 za. 1: u.1: sU.33-36 bahutvArthatvAd 'asti'vidyante santItyarthaH / athavA'sti ayaM pakSo yaduta 'egaiyatti ekakA eke kevanetyarthaH jiivaaH| AtmArambhA apItyAdAvapizabda uttarapadApekSayA samuccaye, sa cAtmArambhatvAdidharmANAmekAzrayatApratipAdanArthaH bhinnAzrayatApratipAdanArtho vA / ekAzrayatvaM ca kAlabhedenAvagantavyaM, tathAhi -- kadAcidAlArambhAH kadAcitparAraMbhAH kadAcittadubhayAraMbhAH, ata eva no anArambhAH / bhinnAzrayatvaM tvevam eke jIvA asaMyatA ityarthaH AtmArambhA vA parArambhA vetyAdi / athaikasvabhAvatvAjjIvAnAM bhedamasaMbhAvayannAha 1 / 34. ' se keNaTTeNaM 'ti atha kena kAraNenetyarthaH, 'duvihA pannatta'tti mayA'nyaizca kevalibhiH / anena samastasarvavidAM matAbhedamAha, matabhede tu virodhivacanatayA teSAmasatyavacanatApattiH, pATalIputrasvarUpAbhidhAyakaviruddhavacanapuruSakadambakavaditi / pramattasaMyatasya hi zubho'zubhazca yogaH syAt saMyatatvAtpramAdaparatvAcca ityata Aha- ' subhaM jogaM paDucatti zubhayogaH - upayuktatayA pratyupekSaNAdikaraNam, azubhayogastu tadevAnupayuktatayA, Ahaca " puDhavI AukAe teUvAUvaNassaitasANaM / paDilehaNApamatto chaNhaMpi virAhao hoi / / " 1 / 36. tathA ataH zubhAzubha yogAvAtmA (nA) rambhAdikAraNamiti / 'aviraI paDuca 'tti, ihAyaM bhAvaH yadyapyasaMyatAnAM sUkSmaikendriyAdInAM nAtmArambhakAditvaM sAkSAdasti tathA'pyaviratiM pratItya tadasti teSAm / na hi te tato nivRttAH, ato'saMyatAnAmaviratistatra kAraNamiti / nivRttAnAM tu kathaMcidAtmAdyArambhakatve'pyanArambhakatvaM yadAhaca "jA jayamANassa bhave virAhaNA suttavihisamaggassa / sAhoi nijaraphalA ajjhatthavisohijuttassa / / "tti / " savyo pamattajogo samaNassa u hoi AraMbho / " ti / 'se teNaTTeNaM' ti atha tena kAraNenetyarthaH / athAtmArambhakatvAditvameva nArakAdicaturviMzatidaNDakairnirUpayannAha-- 1 / 35. 'neraiyANa'mityAdi, vyaktaM, navaraM, 'maNusse' tyAdau ayamarthaH manuSyeSu saMyatAsaMyatapramattApramattabhedAH pUrvoktAH santi tataste yathA jIvAstathA'dhyetavyAH / kintu saMsArasamApannAH itare ca te na vAcyAH bhavavarttitvAdeva teSAmiti / etadevAha 'siddhavirahie' ityAdi / vyantarAdayo yathA nArakAstathA'dhyeyAH, asaMyatatvasAdharmyAditi / AtmArambhakatvAdibhirdharmairjIvA nirUpitAH te ca salezyA alezyAzca' bhavantIti salezyAMstAMstaireva nirUpayannAha-- 1 / 38. 'salesA jahA ohiya' tti / lezyA - kRSNAdidravyasAnnidhyajanito jIvapariNAmo, yadAha "kRSNAdidravyasAcivyAt pariNAmo ya AtmanaH / sphaTikasyaiva tatrAyaM, lezyAzabdaH prayujyate / / " tatra 'salezyAH' lezyAvanto jIvAH 'jahA ohiya'tti yathA nArakAdivizeSaNavarjitA jIvA adhItAH, - 'jIvA NaM bhaMte! kiM AyAraMbhA parAraMbhe' tyAdinA daNDakena tathA salezyA jIvA api vAcyAH / salezyAnAmasaMsArasamApannatvasyAsambhavena saMsArasamApannetyAdivizeSaNavarjitAnAM zeSANAM saMyatAdivizeSaNAnAM teSvapi yujyamAnatvAt / tatra cAyaM pAThakramaH - 'salesA NaM bhaMte ! jIvA kiM AyAraMbhe'tyAdi tadeva sarvaM, navaraM jIvasthAne salezyA iti vAcyamiti, ayameko daNDakaH, kRSNAdilezyAbhedAttadanye SaT, tadevamete sapta / tatra 'kaNhalesse' tyAdi, kRSNalezyasya nIlalezyasya kApotalezyasya ca jIvarAzerdaNDako yathA audhikajIvadaNDakastathA'dhyetavyaH-pramattApramattavizeSaNavarjaH, kRSNAdiSu hi aprazastabhAvalezyAsu saMyatatvaM nAsti, yacocyate - 'puvvapaDivaNNao puNa annayarIe u lesAe' tti, taddravyalezyAM pratItyeti mantavyaM, tatastAsu pramattAdyabhAvaH / tatra sUtroccAraNamevam-- 'kaNhalesANaM bhaMte! jIvA ki AyAraMbhA parAraMbhA tadubhayAraMbhA aNAraMbhA ? goyamA ! AyAraMbhAvi jAva no aNAraMbhA / se keNaTTeNaM bhaMte ! evaM buccai ? goyamA ! aviraiM paDucca / evaM nIlakApotalezyAdaNDakAvapIti / tathA tejolezyAderjIvarAzerdaNDakAH yathA audhikA jIvAstathA vAcyAH / navaraM teSu siddhA na vAcyAH, siddhAnAmalezyatvAt, taccaivam- 'teulessANaM bhaMte ! jIvA kiM AyAraMbhA ? parAraMbhA ? tadubhayAraMbhA ? aNAraMbhA ? goyamA ! atthegaiyA AyAraMbhAvi jAva no aNAraMbhA, atthegaiyA no AyAraMbhA jAva aNAraMbhA se keNadveNaM bhaMte ! evaM buccai ? goyamA ! duvihA teulessA pannattA, taMjahA - saMjayA ya asaMjayA ye 'tyAdi / / bhavahetubhUtamArambhaM nirUpya bhavAbhAvahetubhUtaM jJAnAdidharmakadambakaM nirUpayannAha-- 'ihabhavie'ityAdi vyaktaM, navaram - iha bhave varttamAnajanmani yaduvarttate na tu bhavAntare tadaihabhavikaM / kAkupAThAcceha praznatA'vaseyA, tena 1. zcAlezyA ka. ga. ca. Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za. 2: u.1: sU. 36-45 1 / 40. 1 / 41. 1 / 44. bhagavatI vRtti 360 kimaihabhavikaM jJAnamuta 'parabhavie 'tti (granthAgram 1000) parabhave - vartamAnAnantarabhAvinyanugAmitayA yaduvarttate tatpArabhavikam / Ahozcit 'tadubhayabhavie'tti tadubhayarUpayoH ihaparalakSaNayorbhavayoryadanugAmitayA varttate tattadubhayabhavikam / idaM caivaM na pArabhavikAdbhidyata iti paratarabhave'pi yadanuyAti tadgrAhyam, ihabhavavyatiriktatvena paratarabhavasyApi parabhavatvAt / hrasvatAnirdezazceha sarvatra prAkRtatvAditi praznaH nirvacanamapi sugamaM / navaram 'ihabhavie 'tti aihabhavikaM yadihAdhItaM nAnantarabhave'nuyAti, pArabhavikaM yadanantarabhave'nuyAti, tadubhayabhavikaM tu yadihAdhItaM parabhave paratarabhave cAnuvarttata iti / 1 / 45. 1 / 42, 43. ' evaM tave saMjametti praznanirvacanAbhyAM cAritravattapaHsaMyamau vAcyau, cAritrarUpatvAttayoriti / 'daMsaNaMpi evameva'tti, darzanamiha samyaktvamavaseyaM, mokSamArgAdhikArAt yadAha - "samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH / " yatra tu jJAnadarzanayoreva grahaNaM syAttatra darzanaM sAmAnyAvabodharUpamavaseyamiti / 'evameve 'ti jJAnavat praznanirvacanAbhyAM smvseym| cAritrasUtre nirvacane vizeSaH, tathAhi - cAritramaihabhavikameva / na hi cAritravAniha bhUtvA tenaiva cAritreNa punazcAritrI bhavati, yAvajjIvatA'vadhikatvAttasya / kiJca cAritriNaH saMsAre sarvaviratasya dezaviratasya ca deveSvevotpAdAt tatra ca virateratyantamabhAvAt mokSagatAvapi cAritrasaMbhavAbhAvAt / cAritraM hi karmakSapaNAyAnuSThIyate mokSe ca tasyAkiJcitkaratvAt yAvajjIvamiti pratijJAsamApteH tadanyasyAzcAgrahaNAd, anuSThAnarUpatvAt cAritrasya zarIrAbhAve ca tadayogAt, ata evocyate ' siddhe nocarittI noacarittI' 'noacarittI 'ti cAviraterabhAvAditi / anantaraM cAritramuktaM, tacca dvidhA tapaH saMyamabhedAditi, tayornirUpaNAyAtidezamAha nanu satyapi jJAnAdermokSahetutve darzane eva yatitavyaM, tasyaiva mokSahetutvAt yadAha- "bhaTTeNa carittAo suTTuvaraM daMsaNaM gaheyavvaM / sijyaMti caraNarahiyA daMsaNarahiyA na sijyaMti / / " iti yo manyate taM zikSayituM praznayannAha 'asaMvuDe Na'mityAdi, vyaktaM, navaram 'asaMvuDe NaM'ti 'asaMvRtaH' aniruddhAzravadvAraH 'aNagAre 'tti avidyamAnagRhaH, sAdhurityarthaH / 'sijjhaiti 'sidhyati' avAptacaramabhavatayA siddhigamanayogyo bhavati / 'bujjhai 'tti sa eva yadA samuppannakevalajJAnatayA svaparaparyAyopetAnnikhilAn jIvAdipadArthAn jAnAti tadA budhyata iti vyapadizyate / 'muccai' tti sa eva saMjAta kevalabodho bhavopagrAhikamrmmabhiH pratisamayaM vimucyamAno mucyata ityucyate / 'parinivvAi tti sa eva teSAM karmapudgalAnAmanusamayaM yathA yathA kSayamApnoti tathA tathA zItIbhavan parinirvAtIti procyate / 'savvadukkhANamaMta kareiti sa eva caramabhavAyuSo'ntimasamaye kSapitAzeSakarmAzaH sarvaduHkhAnAmantaM karotIti bhaNyate iti praznaH / uttaraM tu kaNThayaM, navaraM 'no iNaTTe samaTTe'tti 'no' naiva 'iNaTTe'tti 'ayam' anantaroktatvena pratyakSaH 'artha:' bhAva: 'samartha:' balavAn, vakSyamANadUSaNamudgaraprahArajarjaritatvAt / 'AuyavajjAo'tti yasmAdekatra bhavagrahaNe sakRdevAntarmuhUrttamAtrakAle evAyuSo bandhastata uktamAyurvaja iti / 'siTilabaMdhaNavaddhAo 'ti zlathabandhanaM--spRSTatA vA baddhatA vA nidhattatA vA, tena baddhAH - AtmapradezeSu saMbandhitAH pUrvAvasthAyAmazubhatarapariNAmasya kathaJcidabhAvAditi zithilabandhanabaddhAH, etAzca zubhA eva draSTavyAH / asaMvRtabhAvasya nindAprastAvAt, tAH kimityAha 'dhaNiyabaMdhaNabaddhAo pakareti tti gADhatarabandhanA baddhAvasthA vA nidhattAvasthA vA nikAcitA vA 'prakaroti' / prazabdasyAdikarmArthatvAtkarttumArabhate, asaMvRtatvasyAzubhayogarUpatvena gADhataraprakRtibandhahetutvAt, Aha ca " jogA payaDipaesaM 'ti / paunaHpunyabhAve tvasaMvRtatvasya tAH karotyeveti / T tathA hrasvakAlasthitikA dIrghakAlasthitikAH prakaroti / tatra sthitiH - upAttasya karmmaNo'vasthAnaM tAmalpakAlAM mahatIM karotItyarthaH / asaMvRtatvasya kaSAyarUpatvena sthitibandhahetutvAt, Aha ca "TiimabhAgaM kasAyao kuNai "tti / tathA 'maMdANubhAve'tyAdi, ihAnubhAvo vipAko rasavizeSa ityarthaH, tatazca mandAnubhAvAH - paripelavarasAH satIH gADharasAH prakaroti / asaMvRtatvasya kaSAyarUpatvAdeva anubhAgabandhasya ca kaSAyapratyayatvAditi / 'appapaese 'tyAdi, alpaM - stokaM pradezAgraM - karmadalikaparimANaM yAsAM tAH tathA tA bahupradezAgrAH prakaroti / pradezabandhasyApi yogapratyayatvAd, asaMvRtatvasya ca yogarUpatvAditi / 'AuyaM ce'tyAdi, AyuH punaH karmma syAt - kadAcidbadhnAti syAt na badhnAti / yasmAtribhAgAdyavazeSAyuSaH parabhavAyuH prakurvvanti, tena yA bhAgAdistadA badhnAti, anyadA na badhnAtIti / tathA 'asAe'tyAdi asAtavedanIyaM ca - duHkhavedanIyaM karma punaH 'bhUyo bhUyaH' punaH punaH 'upacinoti' upacitaM karoti / nanu karmasaptakAntavarttitvAdasAtAvedanIyasya pUrvoktavizeSaNebhya eva tadupacayapratipatteH kimetadgrahaNena ? atrocyate-aMsaMvRto'tyantaduHkhito bhavatIti pratipAdanena bhayajananAdasaMvRtatvaparihArArthamidamityaduSTamiti / 3. nocaritI noacarittI ka. gha. 2. manyeta kha. ga. cha. 3. pramANaM kha. gha. 4. anyadA tu kha. Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 361 bhagavatI vRtti za.1: u.1: sU.45-50 'aNAiya'ti avidyamAnAdikam, ajJAtikaM vA-avidyamAnasvajanam RNaM-vA'tItam RNajanyaduHsthatA'tikrAntaM duHsthatAnimittatayeti RNAtItam, aNaM vA'NakaM-pApamatizayenetaM gatamaNAtItam / 'aNavayaggaM'ti, 'avayaggaM'ti dezIvacano'ntavAcakastatastanniSedhAd aNavayaggam, anntmityrthH| athavA'vanatam-Asannamagram-anto yasya tattathA tanniSedhAd anvntaagrm| etadeva vrnnnaashaadvntaagrmiti| athavA 'navagatam -aparicchinnamagraM-parimANaM yasya tattathA / ata eva 'dIhamaddhaMti 'dIrghAddhaM' dIrghakAlaM, 'dIrghAdhvaM vA' dIrghamArgaM / 'cAuraMta'nti caturantaM devAdigatibhedAt, pUrvAdidigbhedAcca caturvibhAgaM tadeva svArthikANpratyayopAdAnAcAturantaM / 'saMsArakatAraMti bhavAraNyam 'aNupariyaTTai'tti punaH punabhraMmatIti / asaMvRtasya tAvadidaM phalaM, saMvRtasya tu yatsyAttadAha'saMvur3e Na mityAdi, vyaktaM, navaraM saMvRtaH anagAraH pramattApramattasaMyatAdi, sa ca caramazarIraH syAdacaramazarIro vA, tatra yazcaramazarIrastadapekSayedaM sUtraM, yastvacaramazarIrastadapekSayA paramparayA sUtrArtho'vaseyaH / nanu pAramparyeNAsaMvRtasyApi sUtroktArthasyAvazyambhAvo, yataH zuklapAkSikasyApi mokSo'vazyaMbhAvI / tadevaM saMvRtAsaMvRtayoH phalato bhedAbhAva eveti? atrocyate satyaM, kintu yatsaMvRtasya pAramparya tadutkarSataH saptASTabhavapramANaM / yato vakSyati-'jahanniyaM carittArAhaNaM ArAhittA sattaTThabhavaggahaNehi sijjhaiti / yaccAsaMvRtasya pAramparya tadutkarSato'pArddhapudgalaparAvarttamAnamapi syAd, virAdhanAphalatvAttasyeti / 'vIivayaitti vyativrajati vyatikrAmatItyarthaH / anagAraH saMvRtatvAtsidhyatItyuktaM, yastu tadanyaH sa viziSTaguNavikalaH san kiM devaH syAnna vA ? iti praznayannAha'jIve Na'mityAdi, vyaktam, navaram 'asaMjae'tti asAdhuH saMyamarahito vA / 'avirae'tti prANAtipAtAdiviratirahitaH vizeSeNa vA tapasi rato yo na bhavati so'virataH / 'appaDihae'tyAdi, pratihataM nirAkRtamatItakAlakRtaM nindAdikaraNena pratyAkhyAtaM ca varjitamanAgatakAlaviSayaM pApakarma-prANAtipAtAdi yena sa pratihatapratyAkhyAtapApakarmA taniSedhAdapratihatapratyAkhyAtapApakarmA, anenAtItAnAgatapApakarmAniSedha uktaH / asaMyato'viratazcetyanena vartamAnapApAsaMvaraNamabhihitam / athavA 'na' naiva 'pratihataM' tapovidhAnena maraNakAlAd ArAtkSapitaM pratyAkhyAtaM ca maraNakAle'pyAzravanirodhena pApakarma yena sa tathA / athavA 'na' naiva pratihataM samyagdarzanapratipattitaH pratyAkhyAtaM ca sarvaviratyaGgIkaraNataH pApakarma-jJAnAvaraNAdyazubhaM karma yena sa tthaa| 'io'tti itaH prajJApakapratyakSAttiryagbhavAnmanuSyabhavAdvA cyuto-mRtaH 'pecca' tti janmAntare devaH syAt ? iti praznaH / 1146. 'je ime jIve'tti ye ime pratyakSAsannAH paMcendriyatiryaJco manuSyA vA 'gAme' tyAdi grAmAdiSvadhikaraNabhUteSu / tatra grAmo-janapadaprAyajanAzritaH sthAnavizeSaH, Akaro-lohAdyutpattisthAnam, nakara-kararahitaM, nigamo-vaNigajanapradhAnaM sthAnaM, rAjadhAnI-yatra rAjA svayaM vasati, kheTadhUliprAkAraM, karbaTa-kunagaraM, maDambaM-sarvato dUravarti sannivezAntaraM, droNamukhaM-jalapathasthalapathopetaM, pattanaM-vividhadezAgatapaNyasthAnaM , tacca dvidhA jalapattanaM sthalapattanaM ceti ralabhUmirityanye, AzramaM-tApasAdisthAnaM, sannivezo-ghoSAdiH, eSAM dvndvsttstessu| athavA grAmAdayo ye sannivezAste tathA tessu| 'akAmataNhAe'tti akAmAnAM-nirjarAdyanabhilASiNAM satAM tRSNA-tRD akAmatRSNA tayA, evamakAmakSudhA / 'akAmabaMbhaceravAseNaM'ti akAmAnAM-nirjarAdhanabhilASiNAM satAm akAmo vA-nirabhiprAyo brahmacaryeNa-syAdiparibhogAbhAvamAtralakSaNena vAso-rAtrau zayanamakAmabrahmacaryavAso'tastena / 'akAmaaNhANagaseyajallamalapaMkaparidAheNaM'ti akAmA ye'snAnakAdayastebhyo yaH paridAhaH sa tathA tena, tatra svedaH-prasvedaH yAti ca lagati ceti, jallo-rajomAtraM, malaH-kaThinIbhUtaM raja eva, po-mala eva svedenArdIbhUta iti / 'appataro vA bhujataro vA kAla'ti prAkRtatvena vibhaktivipariNAmAdalpataraM vA bhUyastaraM vA bahutaraM kAlaM yAvat, vAzabdau devatvaM pratyalpetarakAlayoH samatA'bhidhAnArthoM, kevalaM devatve sAmAnyataH satyapi alpatarakAlamakAmanirjarAvatAmaviziSTaM tasyAd itareSAM tu viziSTamiti, 'appANaM parikilesaMti'tti vibAdhayanti / 'kAlamAse tti kAlo-maraNaM, tasya mAsa:-prakramAdavasaraH kAlamAsastatra 'kAlaM kicca'tti mRtvA 'vANamaMtaresu'tti vanAntareSu-vanavizeSeSu bhavA varNAgamakaraNAda vAnamantarAH, anye tyAhU: vaneSu bhavA vAnAste ca te vyantarAJceti vAnavyantarArateSAmete vAnamantarA vAnavyantarA vA'tasteSa 'devalokeSu' devAzrayeSu 'devattAe uvavattAro bhavaMti'tti ye ime ityatra yacchabdopAdAnAtte devatayopapattAro bhavantIti drssttvym| 150. 'tesiM'ti ye devalokeSvakAmanirjarAvanto devatayotpadyante teSAmiti 'se jahAnAmae' 'se' tti atha yathA yena prakAreNa nAmeti saMbhAvane vAkyAlaMkAre vA 'e' ityAmantraNArtho'laMkArArtha eva vA 'ihaM' ti iha mayaloke 'asogavaNe iva'tti azokavanam, itizabda upapradarzane, anusvAralopaH saMdhizca prAkRtatvAt / 'vA' iti vikalpArthaH / athavA 'asogavaNe' ityatra prathamaikavacanakRta ekaarH| zabdastu vAkcAlaGkAre / azokAdayastu prasiddhA eva / navaraM 'sattavanna'tti saptaparNaH saptacchada ityrthH| 'kusumiya'tti saMjAtakusumaM 'mAiyaMtti mayUritaM saMjAtapuSpavizeSamityadhaH, 'lavaiya'tti lavakitaM saMjAtapallavalavamaMkuravadityarthaH, 'thavaiya'tti stabakitaM saMjAtapuSpastabakamityarthaH 'guluiya' tti saMjAtagulmaka, gulmaM ca latAsamUhaH 'gucchyi 'tti saMjAtagucchaM, gucchazca patrasamUhaH, yadyapi ca stavakagucchayoravizeSo nAmakoze'dhItastathA'pIha puSpapatrakRto vizeSo bhAvanIyaH, 'jamaliya'tti yamalatayA rAmazreNitayA tattarUNAM vyavasthitatvAt saMjAtayamalatvena yamalitaM, 'juvaliya'tti yugalatayA tattarUNAM saMjAtatvena yugalitaM, 'viNamiya'tti vizeSeNa puSpaphalabhareNa namitamitikRtvA vinimitaM, 'paNamiya' tti tenaiva namayitumArabdhatvAt praNamitaM prazabdasyAdikArthatvAditi, 1.x ka.kha. cha. Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI vRtti za. 1: u.1,2: sU.50-61 362 tathA 'suvibhaktAH ativibhaktAH suniSpannatayA piNDyo lumbyo maJjaryazca pratItAstA evAvataMsakA - zekharakAstAn dhArayati yattatsuvibhaktapiNDImaJjaryavataMsakadharaM tataH kusumitAdInAM karmadhAraya iti / 'sirIe 'tti zriyA -- vanalakSmyA 'uvasobhemANe uvasobhemANe 'tti iha dvirvacanamAbhIkSNye bhRzatve ityarthaH / 'Ainna' tti kvacitpradeze devAnAM devInAM ca vRndairAtmIyAtmIyAvA'' samaryAdAnullaMghanena vyAptAH AG zabdo'tra maryAdAvRttiH / tathA kacittu 'viiinna'tti taireva vRndairnijAvAsasImollaMghanena vyAptAH vizabdo vizeSavAcI / 'uvatthaDa 'tti upastIrNAH upazabdaH sAmIpyArthaH stRJ ca AcchAdanArthastatazcotpatadbhirnipatadbhizcAnavaratakrIDAsaktairuparyupari cchAditAH / 'saMghaDa' tti saMstIrNAH saMzabdaH parasparasaMzleSArthaH tatazca kvacittairevAkrIDamAnairanyo'nyasparddhayA samantatazcaradbhirAcchAditA iti / 'phuDa' tti 'spRSTAH' AsanazayanaramaNaparibhogadvAreNa paribhuktAH sphuTA vA prakAzA vyantarasuranikarakiraNavisaranirAkRtAndhakAratayA / 'avagADhagADha'tti gADhaMghabADhamavagADhAstaireva sakalakrIDAsthAna paribhoganihitamanobhiradho'pi vyAptAH / gADhAvagADhA iti vAcye prAkRtatvAdavagADhagADhAH / iha ca devatvayogyasya jIvasyAbhidhAnena tadayogyaH sAmarthyAdavasIyata eveti / 'atthegaie no deve siyA' ityetasyAdAvuktasya pakSasya nirvacanaM kRtaM draSTavyamiti / athoddezakanigamanArthamAha 1 / 51. 'sevaM bhaMte sevaM bhaMte tti yanmayA pRSTaM tat bhagavadbhiH pratipAditaM tata evamitthameva bhadanta ! nAnyathA, anena bhagavaduvacane bahumAnaM darzayati / dvirvacanaM ceha bhaktisaMbhramakRtamiti / evaM kRtvA bhagavAn gautamaH zramaNaM bhagavantaM mahAvIraM vandate namasyati ceti / // prathamazate prathamoddezaka vivaraNaM samAptamiti // dvitIya uddezakaH vyAkhyAtaH prathamoddezakaH / atha dvitIya Arabhyate asya caivaM' sambandhaH - prathamoddezake calanAdidharmakaM karmma kathitaM tadeveha nirUpyate / tathoddezakArthasaMgrahiNyAM 'dukkhetti yaduktaM tadihocyate, tatprastAvanArthaM ca pUrvoktameva granthaM smarayannAha - 1 / 52. 'rAyagihe ' ityAdi pUrvavat / 1 / 53. 'jIve Na'mityAdi tatra 'sayaMkaDaM dukkhaM 'ti yatparakRtaM tanna vedayatIti pratItamevAtaH svayaMkRtamiti pRcchati sma / 'dukkha' ti sAMsArikaM sukhamapi vastuto duHkhamiti duHkhahetutvAt duHkhaM karma vedayatIti kAkupAThAt praznaH / nirvacanaM tu yadudIrNaM tad vedayati / anudIrNasya hi karmaNo vedanameva nAsti, tasmAdudIrNaM vedayati nAnudIrNam / na ca bandhAnantaramevodeti ato'vazyaM vedyamapyekaM vedayatyekaM na vedayati ityevaM vyapadizyate / avazyaM vedyameva ca karma 'kaDANa kammANa Na mokkho atthi' iti vacanAditi / 1 / 55. 'evaM jAva vemANie' ityanena caturviMzatidaNDakaH sUcitaH sa caivam- 'neraie NaM bhaMte ! sayaMkaDa' mityAdi / evamekatvena daNDakaH, tathAbahutvenAnyaH sa caivammU 156. 'jIvA NaM bhaMte ! sayaMkaDaM dukkhaM vedeMtI tyAdi tathA 'neraiyANaM bhaMte! sayaMkaDaM dukkha mityAdi nanvekatve yo'rtho bahutve'pi sa eveti kiM bahutvaprazne na ? iti atrocyate kvacidvastuni ekatvabahutvayorarthavizeSo dRSTathe tathA samyaktvAdeH ekaM jIvamAzritya SaTSaSTisAgaropamANi sAdhikAni sthitikAla ukto, nAnAjIvAnAzritya punaH sarvAddhA iti / evamatrApi saMbhavediti zaMkAyAM bahutvaprazno na duSTaH atyantA'vyutpannamatiziSyavyutpAdanArthatvAddveti / athAyuH pradhAnatvAnnArakAdivyapadezasyAyurAzritya daNDakadvayam 1 / 56. 'jIve Na 'mityAdi etasya ceyaM vRddhoktabhAvanA - yadA saptamakSitAvAyurbaddhaM punazca kAlAntare pariNAmavizeSAttRtIyadharaNIprAyogyaM nirvarttitaM vAsudeveneva tattAdRzamaMgIkRtyocyate- pUrvabaddhaM kazcinna vedayati anudIrNatvAttasya / yadA punaryatraiva baddhaM tatraivotpadyate tadA vedayatItyucyate tathaiva tasyoditatvAditi / 1. cAyaM ga. atha caturviMzatidaNDakamAhArAdibhirnirUpayannAha 'neraie' ityAdi, vyaktaM, navaraM / 1 / 60. 1 / 61. ' mahAsarIrA ya appasarIrA yetyAdi, ihAlpatvaM mahattvaM cApekSikam / tatra jaghanyam - alpatvamaMgalAsaMkhyeyabhAgamAtratvam utkRSTaM tu mahattvaM paJcadhanuHzatamAnatvam / etacca bhavadhAraNIyazarIrApekSayA / uttaravaikriyApekSayA tu jaghanyamaMgalamasaMkhyAtabhAgamAtratvam, itaratu dhanuH sahasramAnatvamiti / etena ca kiM samazarIrA ityatra prazne uttaramuktam / zarIraviSamatA'bhidhAne satyAhArocchvAsayorveSamyaM sukhapratipAdyaM bhavatIti zarIrapraznasya dvitIyasthAnoktasyApi prathamaM nirvacanamuktam / athAhArocchvAsapraznayornirvacanamAha - ' tattha NamityAdi ye yato mahAzarIrAste tadapekSayA bahutarAn pudgalAn AhArayanti mahAzarIratvAdeva / dRzyate hi loke bRhaccharIro bahvAzI svalpazarIrazcAlpabhojI, hastizazakavat / bAhulyApekSaM cedamucyate, anyathA bRhaccharIro'pi kazcidalpamaznAti alpazarIro'pi kazcid bhUri bhuMkte, tathAvidhamanuSyavat / na punarevamiha bAhulyapakSasyaivAzrayaNAt / 2. smarannAha ka. Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI vRtti za.1: u.2H sU.61-73 te ca nArakA upapAtAdisavedyAnubhavAdanyatrAsadvadyodayavartitvenaikAntena yathA mahAzarIrA' duHkhitAstIvrAhArAbhilASAzca bhavantIti / 'bahutarAe poggale pariNAmeti'tti AhArapudgalAnusAritvAtpariNAmasya bahutarAnityuktaM, pariNAmazcApRSTo'pyAhArakAryamitikRtvoktaH / tathA 'bahutarAe poggale ussasaMti'tti ucchvAsatayA gRhNanti, 'nissasaMti'tti niHzvAsatayA vimuJcanti, mahAzarIratvAdeva / dRzyate hi bRhaccharIrastajjAtIyetarApekSayA bahUcchvAsaniHzvAsa iti / duHkhito'pi tathaiva, duHkhitAzca nArakA iti bhutraaNstaanucchvsntiiti| tathA''hArasyaiva kAlakRtaM vaiSamyamAha-'abhikkhaNaM AhAreMti'tti abhIkSNa-paunaHpunyena yo yato mahAzarIraH sa tadapekSayA zIghrazIghratarAhAragrahaNa ityrthH| 'abhikkhaNaM UsasaMti abhikkhaNaM nIsasaMti' ete hi mahAzarIratvena duHkhitataratvAt 'abhIkSNam' anavaratamucchvAsAdi kurvntiiti| tathA 'jete'ityAdi ye te, iha ye ityetAvataivArthasiddhau yatte ityucyate tadbhASAmAtrameveti / 'appasarIrA appatarAe poggale AhAreti'tti ye yato'lpazarIrAste tadAharaNIyapudgalApekSayAlpatarAn pudgalAnAhArayanti, alpazarIratvAdeva / 'Ahacca AhAreMti'tti kadAcidAhArayanti kadAcinnAhArayanti, mahAzarIrAhAragrahaNAntarAlApekSayA, bahutarakAlAntarAlatayetyarthaH / 'Ahacca UsasaMti nIsasaMti 'tti ete hyalpazarIratvenaiva mahAzarIrApekSayA'lpataraduHkhatvAt Ahatya kadAcit sAntaramityarthaH ucchvAsAdi kurvanti, yacca nArakAH santatamevocchvAsAdi kurvantIti prAguktaM tanmahAzarIrApekSayetyavagantavyamiti / athavA'paryAptakAle'lpazarIrAH santo lomAhArApekSayA nAhArayanti ucchvAsA'paryAptakatvena nocchvasanti, anyadA tvAhArayanti ucchvasanti cetyata AhatyAhArayanti aahtyocchvsntiityuktN| 'se teNaTeNaM goyamA ! evaM vuccai-neraiyA savve no samAhAre'tyAdi nigamanamiti / samakarmasUtre1163. 'pucodavanagA ya pacchovavanagA yatti pUrvotpannAH prathamataramutpannAstadanye tu pazcAdutpannAH, tatra pUrvotpannAnAmAyuSastadanyakarmaNAM ca bahutaravedanA dalpakarmatvaM, pazcAdutpannAnAM ca nArakANAmAyuSkAdInAmalpatarANAM veditatvAt mahAkarmatvam / etacca sUtraM samAnasthitikA ye nArakAstAnaGgIkRtya praNItam / anyathA hi ratnaprabhAyAmutkRSTasthitenarikasya bahunyAyuSi kSayamite palyopamAvazeSe ca tiSThati tasyAmeva ratnaprabhAyAM dazavarSasahasrasthite nArako'nyaH kazcidutpanna iti kRtvA prAgutpannaM palyopamAyuSkaM nArakamapekSya kiM vaktuM zakyaM mahAkarmeti ? 1964. evaM varNesUtre pUrvotpannasyAlpaM karma tatastasya vizuddho varNaH, pazcAdutpannasya ca bahukarmatvAdavizuddhataro varNa iti / 1168. evaM lezyAsUtre'pi iha ca lezyAzabdena bhAvalezyA grAhyAH bAhyadravyalezyA tu varNadvAreNaivokteti / 1 / 68,66. 'samaveyaNatti samavedanAH samAnapIDAH 'sannibhUya'tti saMjJA-samyagdarzanaM tadvantaH saMjJinaH saMjJino bhUtA:-saMjJitvaM gatAH saMjJibhUtAH / athavA'saMjJinaH saMjhino bhUtAH saMjJibhUtAH ccipratyayayogAt, mithyAdarzanamapahAya samyagdarzanajanmanA samutpannA iti yAvat / teSAM ca pUrvakRtakamavipAkamanusmaratAmaho mahaduHkhasaMkaTamidamakasmAdasmAkamApatitaM, na kRto bhagavadarhANItaH sakaladuHkhakSayakaro viSayaviSamaviSaparibhogavipralabdhacetobhidharma ityato mahaduHkhaM mAnasamupajAyate'to mhaavednaaste| asaMjJibhUtAstu mithyAdRSTayaH, te tu svakRtakarmaphalamidamityevamajAnanto'nupataptamAnasA alpavedanAH syurityeke| anyetvAhuH-saMjJina:saMjJipaMcendriyAH santo bhUtA-nArakatvaMgatAH saMjJibhUtAH te mhaavednaaH| tIvrAzubhAdhyavasAyenAzubhatarakarmabaMdhanena mahAnarakeSUtpAdAt / asaMjJibhUtAstvanubhUtapUrvAsaMjJibhavAH te caasNjnyitvaadevaatyntaashubhaadhyvsaayaabhaavaadrtnprbhaayaamntitiivrvednnrkessuutpaadaadlpvednaaH| athavA saMjJibhUtAH paryAptakIbhUtAH asaMjJinastu aparyAptakAH te ca krameNa mahAvedanA itare ca bhavantIti pratIyata eveti / 1170 'samakiriya'tti samA:-tulyAH kriyA:-karmabaMdhanibandhanabhUtA ArambhikyAdikA yeSAM te smkriyaaH|| 1171. AraMbhiya'tti AraMbha:-pRthivyAdhupamardaH, sa prayojanaM-kAraNaM yasyAH saa''rmbhikii| 'pAriggahiya'tti parigraho-dharmopakaraNavarjavastusvI kAro dharmopakaraNamUrchA ca, sa prayojanaM yasyAH sA paarigrhikii| 'mAyAvattiya'tti mAyA-anArjavaM upalakSaNatvAkrodhAdirapi ca, sA pratyayaH --kAraNaM yasyAH sA mAyApratyayA / 'appaccakkhANakiriya'tti apratyAkhyAnena nivRttyabhAvena kriyA-karmabandhAdikaraNamapratyAkhyAnakriyeti / 'paMca kiriyAo kajaMti'tti kriyante, karmakartariprayogo'yaM, tena bhavantItyarthaH / 'micchAdasaNavattiya'tti mithyAdarzanaM pratyayo heturyasyAH sA mithyaadrshnprtyyaa| nanu mithyAtvAviratikaSAyayogAH karmabandhahetavaH iti prasiddhiH, iha tu ArambhAdayaste'bhihitA iti kathaM na virodhaH ? ucyate ArambhaparigrahazabdAbhyAM yogaparigraho, yogAnAM tadpatvAt / zeSapadaistu zeSabandhahetuparigrahaH pratIyata eveti| tatra samyagdRSTInAM catasra eva, mithyAtvAbhAvAt / zeSANAM tu paJcApi, samyagmidhyAtvasya mithyAtvenaiveha vivakSitatvAditi / 1172,73. 'savve samAuyA' ityAdeH praznasya nirvacanacaturbhaGgayA bhAvanA kriyate nibaddhadazavarSasahasrapramANAyuSo yugapaccotpannA iti prthmbhNgH|| teSveva dazavarSasahasrasthitiSu narakeSveke prathamataramutpannA apare tu pazcAditi dvitIyaH / 1. mahAzarIra kha. gha. ca. cha. 2. prathamatarasamutpannA kha. ga. gha. cha. 3. kSayamupagate ga. 4. mahaduHkhaM kha. ga. 5. karmanivandhanabhUtA ka. kha. gha. 6. ityAdi ka. kha. Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za. 1: u. 2: sU.73-80 1 / 74. 1 / 75. 1 / 76. anyairviSamamAyurnibaddhaM kaizciddazavarSasahasrasthitiSu kaizcicca paJcadazavarSasahasrasthitiSu, utpattiH punaryugapaditi tRtIyaH / kecitsAgaropamasthitayaH kecittu dazavarSasahasrasthitayaH ityevaM viSamAyuSo viSamameva cotpannA iti caturthaH / iha saMgrahagAthA - 364 "AhArAIsu samA kamme vajJe taheva lesAe / viyaNAe kiriyAe Auya uvavatticaumaMgI // " asurakumArA NaM bhaMte ! ityAdinA' surakumAraprakaraNamAhArAdipadanavakopetaM sUcitaM / taca nArakaprakaraNavanneyam, etadevAha - 'jahA neraiyA'ityAdi / tatrAhArakasUtre nArakasUtrasamAne'pi bhAvanA vizeSeNa likhyate-asurakumArANAmalpazarIratvaM bhavadhAraNIyazarIrApekSayA jaghanyatogulA saMkhyeyabhAgamAnatvaM mahAzarIratvaM tUtkarSataH saptahastapramANatvaM / uttaravaikriyApekSayA tvalpazarIratvaM jaghanyato'GgulasaMkhyeyabhAgamAnatvaM mahAzarIratvaM tUtkarSato yojanalakSamAnamiti / tatraite mahAzarIrA bahutarAn pudgalAnAhArayanti, manobhakSaNalakSaNAhArApekSayA / devAnAM hyasau syAt pradhAnazca, pradhAnApekSayA ca zAstre nirdezo vastUnAM vidhIyate / tato'lpazarIragrAhyAhArapudgalApekSayA bahutarAMste tAnAhArayantItyAdi prAgvat / abhIkSNamAhArayanti abhIkSNamucchvasanti ca ityatra ye caturthAdiruparyAhArayanti stokasaptakAdezcoparyucchvasanti tAnAzrityAbhIkSNamityucyate / ' utkarSato ye sAtirekavarSasahasrasyopari AhArayanti sAtirekapakSasya coparyucchvasanti tAnaMgIkRtya eteSAmalpakAlInAhArocchvAsatvena punaH punarAhArayantItyAdivyapadezaviSayatvAditi / tathA'lpazarIrA alpatarAn pudgalAnAhArayanti ucchvasanti ca alpazarIratvAdeva, yatpunasteSAM kAdAcitkatvamAhArocchvAsayostanmahAzarIrAhArocchvAsAntarAlApekSayA bahutamAntarAlatvAt / tatra hi antarAle te nAhArAdi kurvanti tadanyatra kurvantItyevaM vivakSaNAditi / mahAzarIrANAmapyAhArocchvAsayorantarAlamasti kintu tadalpamityavivakSaNAdevAbhIkSNamityuktam / siddhaM ca mahAzarIrANAM teSAmAhArocchvAsayoralpAntaratvam, alpazarIrANAM tu mahAntaratvaM / yathA saudharmadevAnAM saptahastamAnatayA mahAzarIrANAM tayorantaraM krameNa varSasahasradvayaM pakSadvayaM ca / anuttarasurANAM ca hastamAnatayA alpazarIrANAM trayastriMzadvarSasahasrANi trayastriMzadeva ca pakSA iti / eSAM ca mahAzarIrANAmabhIkSNAhArocchvAsAbhidhAnenAlpasthitikatvamavasIyate / itareSAM tu viparyayo vaimAnikavadeveti / athavA lomAhArApekSayA'bhIkSNaM - anusamayamAhArayanti mahAzarIrAH paryAptakAvasthAyAM ucchvAsastu yathoktamAnenApi bhavan paripUraNabhavApekSayA punaH punrityucyte| aparyAptakAvasthAyAM tvalpazarIrA lomAhArato nAhArayanti, ojAhArata evAharaNAt iti kadAcitte AhArayantItyucyate / ucchUvAsAparyAptakAvasthAyAM ca nocchvasantyanyadA tUcchvasantItyucyate AhatyocchvasantIti / 'kammavannalessAo parivanneyavvAo tti karmmAdIni nArakApekSayA viparyayeNa vAcyAni, tathAhi nArakA ye pUrvotpannAste'lpakarmakazuddhataravarNazubhataralezyA uktAH asurAstu ye pUrvotpannAste mahAkarmANo'zuddhavarNA azubhataralezyAzceti katham ? ye hi pUrvotpannA asurAste'tikandarpadarpAdhmAtacittatvAnnArakAnanekaprakArayA yAtanayA yAtayantaH prabhUtamazubhaM karma saMcinvantItyato'bhidhIyante te mahAkarmANaH / athavA ye baddhAyuSaste tiryagAdiprAyogyakarmmaprakRtibandhanAnmahAkarmANaH tathA'zuddhavarNA azubhalezyAzca te / pUrvotpannAnAM hi kSINatvAt zubhakarmaNaH zubho varNo lezyA ca hasatIti / pazcAdutpannAstvabaddhAyuSo'lpakarmANo bahutarakarmaNAmabaMdhanAdazubhakarmmaNAmakSINatvAcca zubhavarNAdayaH syuriti / bhagavatI vRtti vedanA-sUtraM ca' yadyapi nArakANAmivAsurakumArANAmapi tathA'pi tadbhAvanAyAM vizeSaH, sa cAyam - ye saMjJibhUtAste mahAvedanAH, caaritrviraadhnaajnycittsntaapaat| athavA saMjJibhUtA saMjJipUrvabhavAH paryAptA vA te zubhavedanAmAzritya mahAvedanA itare tvalpavedanA iti / evaM nAgakumArAdayo'pi aucityena vAcyAH / 1 / 77-80. 'vedanAkriyayostu nAnAtvamata evAha - 'puDhavikAiyANaM bhaMte ! savve samavedaNe tyAdi / 'puDhavikkAiyA NaM bhaMte ! AhArakammavannalessA jahA neraiyANaM 'ti catvAryapi sUtrANi nArakasUtrANIva pRthivIkAyikAbhilApenAdhIyanta ityarthaH / kevalamAhArasUtre bhAvanaivaM--pRthivIkAyikAnAmaMgulAsaMkhyeyabhAgamAtrazarIratve'pyalpazarIratvam / itaracca ita AgamavacanAdavaseyam- ' puDhavikAiyassa ogAhaNaTTayAe cauTThANavaDie' tti, te ca mahAzarIrA lomAhArato bahutarAn pudgalAnAhArayantIti, ucchvasanti ca abhIkSNaM mahAzarIratvAdeva / alpazarIrANAmalpAhArocchvAsatvamalpazarIratvAdeva / kAdAcitkatvaM ca tayoH paryAptaketarAvasthApekSamavaseyam / tathA karmAdisUtreSu pUrvapazcAdutpannAnAM pRthivIkAyikAnAM karmavarNalezyAvibhAgo nArakaiH sama eva / 1. midamucyate kha. ga. gha. 2. paryAptA kha. 'asanni'tti midhyAdRSTayo'manaskA vA 'asannibhUya'tti asaMjJibhUtA asaMjJinAM yA jAyate tAmityarthaH / etadeva vyanakti- 'aNidAe 'tti anirddhArayA vedanAM vedayanti / vedanAmanubhavanto'pi na pUrvopAttAzubhakarmapariNatiriyamiti midhyAdRSTitvAdavagacchanti / vimanaskatvAdvA mattamUrcchitAdivaditi bhAvanA / 'mAImicchAdiTThi' tti mAyAvanto hi teSu prAyeNotpadyante, yadAha "ummamgadesao maggaNAsao gUDhahiyaya mAillo / sadasIlo ya sasallo tiriyAuM baMghae jIvo / / "tti / 3. x ka. cha. Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI vRtti 365 za.1: u.2H sU.80-101 tataste mAyina ucyante, athavA mAyehAnantAnubaMdhikaSAyopalakSaNam ato'nantAnubaMdhikaSAyodayavanto'ta eva mithyAdRSTayo-mithyAtvodayavRttaya iti| 'tANaM NiyaiyAo' *tti teSAM pRthivIkAyikAnAM naiyatikyo-niyatA na tu triprabhRtayaH, pnycaivetyrthH| 'se teNaTeNaM samakiriyatti nigmnm| 1/82. 'jAva cauridiya'tti, iha mahAzarIratvamitaracca svasvAvagAhanA'nusAreNAvasayem / AhArazca dvIndriyAdInAM prksseplkssnno'piiti| 1183. 'paMciMdiyatirikkhajoNiyA jahA Neraiya'tti pratItaM, navaramiha mahAzarIrA abhIkSNamAhArayanti ucchvasanti ceti yaducyate tatsaMkhyAta varSAyuSo'pekSyetyavaseyaM, tathaiva darzanAt / nAsaMkhyAtavarSAyuSaH teSAM prakSepAhArasya SaSThasyopari pratipAditatvAt / alpazarIrANAM tvAhArocchvAsayoH kAdAcitkatvaM vacanaprAmANyAditi / lomAhArApekSayA tu sarveSAmapyabhIkSNamiti ghaTata eva / alpazarIrANAM tu yatkAdAcitkatvaM tadaparyAptatve lomAhArocchvAsayorabhavanena paryAptakatve ca tadbhAvenAvaseyamiti / tathA karmasUtre yatpUrvotpannAnAmalpakarmatvamitareSAM tu mahAkarmatvaM tadAyuSkAditadbhavavaidyakarmApekSayA'vaseyam / tathA varNalezyAsUtrayoryatpUrvotpannAnAM zubhavarNAdyuktaM tattAruNyAt pazcAdutpannAnAM cAzuddhavarNAdi bAlyAdavaseyaM, loke tathaiva drshnaaditi| tathA 'saMjayAsaMjaya'tti dezaviratAH sthUlAt praannaatipaataadernivRtttvaaditrsmaadnivRtttvaanyceti| 1186. 'maNussA jahA neraiyatti tathA vAcyA iti gamyam / nAnAtvaM bhedaH punarayaM-'tatra maNussA NaM bhaMte ! savve samAhAragA ?' ityAdi praznaH, 'no iNaDhe sama?' ityaadhuttrm| 1167. 'jAva duvihA maNussA pannattA, taMjahA-mahAsarIrA ya appasarIrA ya, tattha NaM je te mahAsarIrA te bahutarAe poggale AhAreMti', evaM 'pariNAmeti UsasaMti niissNti|' iha sthAne nArakasUtre 'abhikkhaNaM AhAreMtI'tyadhItam, iha tu 'Ahacce'tyadhIyate, mahAzarIrA hi devakurbAdimithunakAH, te ca kadAcidevAhArayanti kAvalikAhAreNa, 'aTThamabhattassa AhAro"tti vacanAt / alpazarIrAstvabhIkSNamalpaM ca, bAlAnAM tathaiva darzanAt, saMmUrchimamanuSyANAmalpa shriiraannaamnvrtmaahaarsNbhvaacc| 1161. yacceha pUrvotpannAnAM zuddhavarNAdi tattAruNyAt saMmUrchimApekSayA ceti / ' 1167. 'sarAgasaMjaya'tti akssiinnaanupshaantkssaayaaH| 'vIyarAgasaMjaya'tti upazAntakaSAyAH kSINakaSAyAzca / 'akiriya'tti vItarAgatvenAraMbhAdInAma bhaavaadkriyaaH| 'egA mAyAvattiya'tti apramattasaMyatAnAmekaiva mAyApratyayA 'kiriyA kajaitti kriyate-bhavati kdaaciduddddaahrkssnnprvRttaanaamkssiinnkssaaytvaaditi| 'AraMbhiya'tti pramattasaMyatAnAM 'sarvaH pramattayoga AraMbha' itikRtvA''rambhikI syAt, akSINakaSAyatvAcca maayaaprtyyeti| 11100. 'vANamaMtarajoisavemANiyA jahA asurakumAra'tti, tatra zarIrasyAlpatvamahattve svaavgaahnaanusaarennaavseye| tathA vedanAyAmasurakumArAH 'sannibhUyA ya asannibhUyA ya, sannibhUyA mahAveyaNA asannibhUyA appaveyaNA' ityevamadhItAH / vyantarA api tathaivAdhyetavyAH, yato'surAdiSu vyantarAnteSu deveSu asaMjJina utpadyante, yato'traivoddezake vakSyati-'asannI NaM jahanneNaM bhavaNavAsIsu ukkoseNaM vANamaMtaresutti, te cAsurakumAraprakaraNoktayuktaralpavedanA bhavantItyavaseyam / yattu prAguktaM saMjJinaH samyagdRSTayo'saMjJinastvitare iti tavRddhavyAkhyAnusAreNaiveti / jyotiSkavaimAnikeSu tvasaMjJino notpadyante'to vedanApade teSvadhIyate 'duvihA jotisiyA-mAyimicchadiTThI uvavannagA ye'tyAdi, tatra mAyimithyAdRSTayo'lpavedanA itare ca mahAvedanAH zubhavedanAmAzrityeti / etadeva darzayannAha-navaraM 'veyaNA' ityaadi| atha caturviMzatidaNDakameva lezyAbhedavizeSaNamAhArAdipadainirUpayan' daNDakasaptakamAha91901. 'salessANaM bhaMte ! neraiyA savve samAhAraga'tti anenAhArazarIrocchvAsakarmavarNalezyAvedakriyopapAtAkhyapUrvoktanavapadopetanArakAdi caturviMzatipadadaNDako lezyApadavizeSitaH sUcitaH, tadanye ca kRSNalezyAdivizeSitAH / pUrvoktanavapadopetA eva yathAsaMbhavaM nArakAdipadAtmakAH SaD daNDakAH suucitaaH| tadevameteSAM saptAnAM daNDakAnAM sUtrasaMkSepArtha yo yathA'dhyetavyastaM tathA darzayannAha-'ohiyANa'mityAdi, tatra audhikAnAM pUrvoktAnAM nirvizeSaNAnAM nArakAdInAM tathA salezyAnAmadhikRtAnAmeva zuklalezyAnAM tu saptamadaNDakavAcyAnAmeSAM trayANAmeko gamaH-sadRzaH pAThaH, salezyaH zuklalezyazcetyevaMvidhavizeSaNakRta eva tatra bhedH| audhikadaNDakasUtravadanayoH sUtramiti hRdayam / tathA 'jassasthi' ityetasya vakSyamANapadasyeha sambandhAdyasya zuklalezyA'sti sa eva taddaNDake'dhyetavyaH teneha paJcendriyatiryaJco manuSyA vaimAnikAzca vAcyAH, nArakAdInAM zuklalezyAyA abhaavaaditi| 'kiNhalesanIlalesANaMpi ego gamo' audhika evetyarthaH / vizeSamAha-'navaraM veyaNA' ityAdi, kRSNalezyAdaNDake nIlalezyAdaNDake ca vedanAsUtre 'duvihA NeraiyA pannattA-sannibhUyA ya asannibhUyA ya'tti audhikadaNDakAdhItaM nAdhyetavyam, asaMjJinAM prathamapRthivyAmevotpAdAta, 'asaNNI khalu paDhama mitivacanAt, prathamAyAM ca kRSNanIlalezyayorabhAvAt / tarhi kimadhyetavyamityAha-'mAyimicchadiTThiuvavannagA ye'tyAdi, tatra aMgasuttANi madhye 'NeyatiyAo' tti pAThaH / 1. veti ka.kha.ga.ca. cha. 2. alpa kha. cha. 3. lezyAlezyA kha.gha. cha. 4. sapta ka. 5. eso kha. gha. ca. Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.1: u.2. sU.101-107 366 bhagavatI vRtti mAyino mithyAdRSTayazca mahAvedanA bhavanti, yataH prakarSaparyantavartinI sthitimazubhAM te nivartayanti, prakRScayAM ca tasyAM mahatI vedanA saMbhavati, itareSAM tu vipriiteti| tathA manuSyapade kriyAsUtre yadyapyaughikadaNDake 'tivihA maNussA pannattA, taMjahA-saMjayA, asaMjayA, saMjayAsaMjayA, tattha NaM je te saMjayA te duvihA paNNattA, taMjahA--sarAgasaMjayA ya vIyarAgasaMjayA ya, tattha NaM je te sarAgasaMjayA te duvihA pannattA, taMjahA-pamattasaMjayA ya appamattasaMjayA ya' tti paThitaM, tathA'pi kRSNanIlalezyAdaNDakayodhyetavyaM, kRSNanIlalezyodaye saMyamasya niSiddhatvAt / yaccocyate 'puvvapaDivannao puNa annayarIe u lessAe' tti tatkRSNAdidravyarUpAM dravyalezyAmaMgIkRtya na tu kRSNAdidravyasAcivyajanitAtmapariNAmarUpAM bhAvalezyAm, etacca prAguktamiti / etadeva drshynnaah-'mnnusse'tyaadi| tathA kApotalezyAdaNDako'pi nIlAdilezyAdaNDakavadadhyetavyo, navaraM nArakapade vedanAsUtre nArakA audhikadaNDakavadeva vAcyAH, te caivam'neraiyA duvihA pannattA, taMjahA-sannibhUyA ya asannibhUyA yatti asaMjJinAM prathamapRthivyutpAdena kApotalezyAsambhavAdata aah-'kaaulessaannvii'tyaadi| tathA tejolezyA padmalezyA ca yasya jIvavizeSasyAsti tamAzritya yayaughiko daNDakastathA tayordaNDako bhaNitavyau, tadastitA caivaM-nArakANAM vikalendriyANAM tejovAyUnAM cAdhAstisra ev| bhvnptipRthivymbuvnsptivyntraannaamaadyaashctsrH| paJcendriyatiryagmanuSyANAM ssdd| jyotiSAM tejolezyA / vaimAnikAnAM tisraH prazastA iti / Aha ca "kiNhAnIlAkAUteulesA ya mvnnvNtriyaa| joisasohammIsANe teulesA muNeyavyA / / "kappe saNaMkumAre mAhide ceva baMmaloge y| eesu pamhalesA teNa paraM sujhalessA u|| "tathA puDhavIAuvaNassaibAyarapatteya lesa cttaari| gamayatiriyanaresu challesA tini sesaannN||" kevalamaughikadaNDake kriyAsUtre manuSyAH sarAgavItarAgavizeSaNA adhItAH iha tu tathA na vAcyAH, tejaHpadmalezyayorvItarAgatvAsambhavAta, zuklalezyAyAmeva tatsaMbhavAt / pramattApramattAstUcyanta iti, etadeva darzayannAha teulesA pmhlesetyaadi| 'gAha'tti uddezakAditaH sUtrArthasaMgrahagAthA gatArthA'pi sukhabodhArthamucyate-duHkhamAyuzcodIrNaM, vedayatItyekatvabahutvAbhyAM daNDakacatuSTayatAmuktam / tathA 'AhAre'tti 'neraiyA kiM samAhArA' ?ityAdi / tathA 'kiM samakammA' ? tathA 'kiM samavannA' ? tathA 'kiM samalesA' ? tathA 'kiM samaveyaNA'? tathA 'kiM samakiriyA' ? tathA 'kiM samAuyA samovavannaga'tti gAthArthaH / prAk salezyA nArakA ityuktamathalezyA nirUpayannAha1.102. 'kai NamityAdi tatrAtmani karmapudgalAnAM lezanAt-saMzleSaNAllezyA, yogapariNAmazcaitAH yoganirodhe lezyAnAmabhAvAt / yogazca zarIra naamkrmprinntivishessH| 'lessANaM bIo uddesao'tti prajJApanAyAM lezyApadasya caturuddezakasyeha dvitIyoddezako lezyAsvarUpAvagamAya bhaNitavyaH / prathama iti kvacid dRzyate so'papATha iti| atha kiyaDUraM yAvadityAha-'jAva iTTI' RddhivaktavyatAM yAvat, sa cAyaM saMkSepata:-'kai NaM bhaMte ! lessAo pannattAo ? goyamA ! challesAo pannattAo, taMjahA-kaNhalesA'6, evaM sarvatra prazna uttaraM ca vAcyam / 'neraiyANaM tinni kaNhalessA3 tirikkhajoNiyANaM egidiyANaM4 puDhaviAuvaNassaINaM4, teuvAubeiMdiyateiMdiyacauriMdiyANaM3,paMciMdiyatirikkhajoNiyANaM6 'ityAdi bahu vAcyaM yAvat 'eesi NaM bhaMte ! jIvANaM kaNhalessANaM jAva sukkalessANaM kayare kayarehito appiDDiyA vA mahiDDiyA vA? goyamA ! kaNhalesehito nIlalesA mahiDDiyA, nIlalesehiMto kAvoyalese tyaadi| atha pazavaH pazutvamaznuvate ityAdivacanavipralambhAd yo manyate'nAdAvapi bhave ekadhaiva jIvasyAvasthAnamiti tadbodhanArthaM praznayannAha11103. 'jIvassa Na'mityAdi, vyaktaM, navaraM kiMvidhasya jIvasya ? ityAha-'AdiSTasya' amuSya nArakAderityevaM vizeSitasya 'tItaddhAe'tti anAdA vatIte kAle 'katividhaH upAdhibhedAtkatibhedaH saMsArasya-bhavAdbhavAntarasaMcaraNalakSaNasya saMsthAnam-avasthitikriyA, tasya kAla:-avasaraH sNsaarsNsthaankaalH| amuSya jIvasyAtItakAle kasyAM kasyAM gatAvavasthAnamAsIt ? ityarthaH, atrottaraM-caturvidha upAdhibhedAditi bhAvaH / 11104. tatra nArakabhavAnugasaMsArAvasthAnakAlastridhA-zUnyakAlo'zUnyakAlo mizrakAlazceti / 1 / 105. tirazcAM zUnyakAlo nAstIti teSAM dvividhaH / 11106,107. manuSyadevAnAM trividho'pyasti, Aha ca "subAsubo mIso tiviho sNsaarcittnnaakaalo| tiriyANa sunavajo sesANaM hoi tivihovi||" tatrAzUnyakAlastAvaducyate-azUnyakAlasvarUpaparijJAne hi sati itarau sujJAnau bhaviSyata iti| tatra vartamAnakAle saptasu pRthivISu ye nArakA varttante teSAM madhyAdyAvanna kazcidudvartate na cAnya utpadyate tAvanmAtrA eva te Asate sa kAlastAnnArakAnaGgIkRtyAzUnya iti bhaNyate, Aha ca 1. appaDDiyA mahihiyA vA ka. ga. ca. cha. Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI vRtti 367 za.1 : u.2: sU.107-112 "AiisamaiyANaM neraiyANaM na jAva ekovi / ubaTTai ano vA uvavajai so asuno u|" mizrakAlastu teSAmeva nArakANAM madhyAdekAdaya udvRttAH yAvadeko'pi shessstaavnmishrkaalH| zUnyakAlastu yadA ta evAdiSTasAmayikA nArakA sAmastyenovRttA bhavanti naiko'pi teSAM zeSo'sti sa zUnyakAla iti, Aha ca "uvaDhe ekAmivi tA mIso gharai jAva ekovi / nilleviehi sambehiM vaTTamANehiM suno u||" idaM ca mizranArakasaMsArAvasthAnakAlacintAsUtraM na tameva vArttamAnikanArakabhavamaMgIkRtya pravRttam, api tu vArttamAnikanArakajIvAnAM gatyantaragamane tatraivotpattimAzritya / yadi punastameva nArakabhavamaMgIkRtyedaM sUtraM syAttadA'zUnyakAlApekSayA mizrakAlasyAnantaguNatA sUtroktA na syAt, Aha ca "evaM puNa te jIve pahuca suttaM na tanmavaM ceva / jai hoja tanmavaM to anantakAlo Na saMbhavai // " kasmAt ? iti ced ucyate, ye vArttamAnikA nArakAste svAyuSkakAlasyAnte udvartante, asaMkhyAtameva ca tadAyuH ata utkarSato dvAdazamauhUtikAzUnyakAlApekSayA mizrakAlasyAnantaguNatvAbhAvaprasaMgAditi, Aha ca "kiM kAraNamAivA neraiyA je imammi samayammi / te ThiikAlassaMte jamhA savve khavijaMti // " iti / 11105. 'savvatthove asunnakAle ti nArakANAmutpAdodvarttanAvirahakAlasyotkarSato'pi dvAdazamuhUrtapramANatvAt, 'mIsakAle aNaMtaguNe' tti mizrAkhyo vivakSitanArakajIvanirlepanAkAlo'zUnyakAlApekSayA'nantaguNo bhvti| yato'sau naarketressvaagmngmnkaalH| sa ca trasavanaspatyAdisthitikAlamizritaH sannanantaguNo bhavati, vasavanaspatyAdigamanAgamanAnAmanantatvAt / sa ca nArakanirlepanAkAlo vanaspatikAyasthiteranantabhAge vartata iti, uktaM ca "covo asujakAlo so ukoseNa baarsmuhtto| tatto ya aNaMtaguNo mIso nillevnnaakaalo|| AgamaNagamaNakAlo tasAitarumIsio annNtgunno| aha nillevaNakAlo aNaMtabhAge vnndaae||" ti / 'sunnakAle aNaMtaguNe'tti sarveSAM vivakSitanArakajIvAnAM prAyo vnsptissvnntaanntkaalmvsthaanaat| etadeva' vanaspatiSvanantAnantakAlAvasthAnaM jIvAnAM nArakabhavAntarakAla utkRSTo dezitaH samaya iti / uktaM cadya "suno ya aNaMtaguNo so puNa pAyaM vaNassaigayANaM / evaM ceva ya nArayamavaMtaraM desiyaM jeii||" ti| 11106. 'tirikkhajoNiyANaM sabvatthove asunnakAle'tti, sa cAntarmuhUrttamAtraH, ayaM ca yadyapi sAmAnyena tirazcAmuktastathA'pi vikalendriyasaMmarchimAnAmevAvaseyaH, teSAmevAntarmuhUrttamAnasya virahakAlasyoktatvAt, yadAha "bhijamuhatto vigalidiesu sammucchimesuvi sa eva / " ekendriyANAM tUvartanopapAtavirahAbhAvenAzUnyakAlAbhAva eva, Aha ca "ego asaMkhabhAgo baTTai ubbaTTaNovavAmi / eganigoe nibaM evaM sesesu vi sa eva // " 'pRthivyAdiSu punaH aNusamayamasaMkheja'tti vacanAd virahAbhAva iti / 'missakAle aNaMtaguNe'tti nArakavat / zUnyakAlastu tirazcAM nAstyeva, yato vArttamAnikasAdhAraNavanaspatInAM tata udvRttAnAM sthaanmnynnaasti| 1 / 110. 'maNussadevANaM jahA neraiyANaM'ti azUnyakAlasyApi dvAdazamuhUrtapramANatvAt, atra gAthA __ "evaM narAmarANavi tiriyANaM navari natyi sunddhaa| jaM nimgayANa tesi bhAyaNamacaM tao natvi||" iti / 11111. 'eyasse'tyAdi, vyaktaM / kiM saMsAra evAvasthAnaM jIvasya syAduta mokSe'pi ? iti zaMkAyAM pRcchAmAha11112. 'jIve Na'mityAdi, vyaktaM, navaraM 'aMtakiriyaM' tti antyA ca sA paryantavartinI kriyA cAntyakriyA, antasya vA karmAntasya kriyA antakriyA tAM kRtsnakarmakSayalakSaNAM mokSaprAptimityarthaH / 'aMtakiriyApayaM neyavvaM'ti tacca prajJApanAyAM viMzatitamaM, taccaivam-'jIve NaM bhaMte ! aMtakiriyaM karejA ? goyamA ! atthegaie karejA, atthegaie No karejA, evaM neraie jAva vemANie' bhavyaH kunnitara ityarthaH / 'neraie NaM bhaMte ! neraiesu vaTTamANe aMta kerajjA ? goyamA ! no iNaDhe 1. tadeva kha. ga. Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za. 1: u.2H sU.112-113 368 samaTThe' ityAdi, navaraM 'maNassesu aMtaM karejjA' manuSyeSu varttamAno nArako manuSyIbhUta ityarthaH / karmalezAdantakriyAyA abhAve kecijjIvA deveSUtpadyante'tastad vizeSAbhidhAnAyAha- 1 / 113. 'aha bhaMte !'ityAdi vyaktaM, navaram 'atheti paripraznArthaH / 'asaMjayabhaviyadavvadevANaM ti iha prajJApanATIkA likhyate-asaMyatAH caraNapariNAmazUnyAH, bhavyAH - devatvayogyA ata eva dravyadevAH samAsazcaivaM asaMyatAzca te bhavyadravyadevAzceti asaMyatabhavyadravyadevAH / tatraite'saMyatasamyagdRSTayaH kiletyeke, yataH kiloktam " aNuvvayamahavvaehi ya bAlatavo'kAmanijarAe / devAuyaM nibaMdha sammaddiTThI ya jo jIvo // " etaccAyuktaM, yato'mISAmutkRSTata uparimagraiveyakeSUpapAta uktaH / samyagdRSTInAM tu dezaviratAnAmapi na tatrAsau vidyate dezaviratazrAvakANAmacyutAdUrdhvamagamanAt nApyete nihnavAH, teSAmiva bhedenAbhidhAnAt / tasmAnmithyAdRSTaya eva abhavyA bhavyA vA asaMyatabhavyadravyadevAH zramaNaguNadhAriNo nikhilasAmAcAryanuSThAnayuktA dravyaliMgadhAriNo gRhyante / te hyakhilakevalakriyAprabhAvata evoparimagraiveyakeSUtpadyata iti / asaMyatAzca te satyapyanuSThAne cAritrapariNAmazUnyatvAt / nanu kathaM te'bhavyA bhavyA vA zramaNaguNadhAriNo bhavanti ? iti atrocyate - teSAM hi mahAmithyAdarzanamohaprAdurbhAve satyapi cakravartti - prabhUtyanekabhUpatipravarapUjAsatkArasanmAnadAnAn sAdhUn samavalokya tadarthaM pravrajyAkriyAkalApAnuSThAnaM prati zraddhA jAyate / tatazca te yathoktakriyAkAriNa iti / tathA 'avirAhiyasaMjamANaM tti pravrajyAkAlAdArabhyAbhagnacAritrapariNAmAnAM saMjcalanakaSAyasAmarthyAt pramattaguNasthAnakasAmarthyAd vA svalpamAyAdidordhvebhave'pyanAcaritacaraNopaghAtAnAmityarthaH / tathA 'virAhiyasaMjamANaM'ti uktaviparItAnAm / 'avihiyasaMjamAsaMjamANaM ti pratipattikAlAdArabhyAkhaNDitadezaviratipariNAmAnAM zrAvakANAM, 'virAhiyasaMjamAsaMjamANaM'ti uktavyatirekANAM / 'asannINaM'ti manolabdhirahitAnAmakAmanirjarAvatAM, tathA 'tAvasANaM ti patitapatrAdyupabhogavatAM bAlatapasvinAM tathA 'kandappiyANaM' ti kandarpaH - parihAsaH sa yeSAmasti tena vA ye caranti te kandarpikAH kAndarpikA vA vyavahAratazcaraNavanta eva kandarpakaukucyAdikArakAH, tathAhi- " kahakahakahassa hasanaM kaMdappo aNihuyA va ullAvA / kaMdaSpakahAkahaNaM kaMdappuvaesaM saMsA ya / / bhumanayaNavayaNadasaNacchadehiM karapAyakannamAIhiM / taM taM karei jaha jaha hasai paro attaNA ahasaM / vAyA kukuio puNa taM jaMpa jeNa hassae anno / nANAvihajIvarue kubbai muhatUrae caiva // ityAdi / jo saMjaovi eyAsu appasatyAsu bhAvaNaM kuNai / so tabbihesu gacchai suresu bhaio caraNahINo // " tti / atasteSAM kandarpikANAm / 'caragaparivvAyagANaM 'ti carakaparivrAjakA - dhATibhaikSyopajIvinastridaNDinaH athavA carakAH - kacchoTakAdayaH parivrAjakAstu---kapilamunisUnavo'tasteSAM / 'kivvisiyANaM' ti kilbiSaM pApaM tadasti yeSAM te kilbiSikAH, te ca vyavahAratazcaraNavanto'pi jJAnAdyavarNavAdinaH yathoktam 1. eva ca kha. ga. gha. 2. vyatirekiNAm ka. ca. 3. muhattarae ka. kha. ga. gha. ca. "NANassa kevalINaM dhammAyariyassa saMghasAhUNaM / mAI avanavAI kivvisiyaM bhAvaNaM kuNai // " atasteSAm / tathA 'tericchiyANaM ti tirazcAM gavAzvAdInAM deshvirtibhaajaam| 'AjIviyANaM' ti pASaNDivizeSANAM nAgnyadhAriNAM gozAlakaziSyANAmityanye / AjIvanti vA ye'vivekilokato labdhipUjAkhyAtyAdibhistapazcaraNAdIni te AjIvikA'stitvenAjIvikA atasteSAM / tathA 'AbhiogiyANaM' ti abhiyojanaM vidyAmantrAdibhiH pareSAM vazIkaraNAdyabhiyogaH sa ca dvidhA, yadAha "duviho khalu abhiogo davve bhAve ya hoi nAyavvo / hoti jogA vijjA maMtA ya bhAvaMmi // " iti so'sti yeSAM tena vA caranti te'bhiyogikA AbhiyogikA vA / te ca vyavahAratazcaraNavanta eva mantrAdiprayoktAraH, yadAha "kouvabhUIkamme pasiNApasiNe nimittamAjIvI / irisasAyagaruo ahiogaM bhAvaNaM kuNai ||" iti / bhagavatI vRtti 4. kacchoTikA ca. 5. savvasAhUNaM ka. kha. ga. ca. Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI vRtti 366 za.1: u.2,3H sU.113-123 kautukaM saubhAgyAdyarthaM snapanakaM bhUtikarma-jvaritAdibhUtidAnaM praznApraznaM ca svapnavidyAdi | 'saliMgINaM' ti rajoharaNAdisAdhuliMgavatAM kiMvidhAnAmityAha-'daMsaNavAvannagANaM'ti darzanaM samyaktvaM vyApannaM-bhraSTaM yeSAM te tathA teSAM nihvaanaamityrthH|| 'devaloesu uvavajjamANANaM'ti, anena devatvAdanyatrApi kecidutpadyanta iti pratipAditaM, 'virAhiyasaMjamANaM jahanneNaM bhavaNavaIsu ukkoseNaM sohamme kappe'tti, iha kazcidAha-virAdhitasaMyamAnAmutkarSeNa saudharme kalpe iti yaduktaM, tatkathaM ghaTate ? draupadyAH sukumAlikAbhave virAdhitasaMyamAyA IzAne utpAdazravaNAt iti| atrocyate-tasyAH saMyamavirAdhanA uttaraguNaviSayA bakuzatvamAtrakAriNI na muulgunnviraadhneti| saudharmotpAdazca viziSTatarasaMyamavirAdhanAyAM syAt / yadi punarvirAdhanAmAtramapi saudharmotpattikArakaM syAttadA bakuzAdInAmuttaraguNAdipratisevAvatAM kathamacyutAdiSUtpattiH syAt ? kathaMcidvirAdhakatvAtteSAmiti / 'asantrINaM jahanneNaM bhavaNavAsIsu ukkoseNaM vANamaMtaresu'tti iha yadyapi 'camarabali sAramahiya'mityAdivacanAdasurAdayo maharddhikAH 'paliovamamukkosaM vaMtariyANaM'ti vacanAcca vyantarA alpardhikAstathA'pyata eva vacanAdavasIyate santi vyantarebhyaH sakAzAdalparddhayo bhavanapatayaH kecaneti / asaJI deveSUtpadyata ityuktaM sa ca AyuSA iti tadAyurnirUpayannAha11114. 'kaivihe Na'mityAdi vyaktaM, navaraM 'asanniAue'tti asaMjJI san yatparabhavayogyamAyurbabhAti tadasaMDyAyuH 'neraiyaasanniAue'tti nairayikaprAyogya masaMiyAyurayikAsaMghyAyuH evmnyaanypi| etaccAsaMghyAyuH sambandhamAtreNApi bhavati yathA bhikSoH pAtram, atastatkRtatvalakSaNasaMbandhavizeSanirUpaNAyAha11115. 'asannI'tyAdi vyaktaM, navaraM 'pakareitti babhAti, 'dasavAsasahassAIti ratnaprabhAprathamaprataramAzritya' 'ukkoseNaM paliovamassa asaMkhejaibhAgaM'ti ratnaprabhAcaturthapratare madhyamasthitikaM nArakamAzrityeti / katham ? yataH prathamaprastaTe dazavarSANAM sahasrANi jaghanyA sthiti utkRSTa navatiH sahasrANi / dvitIye tu daza lakSANi jaghanyA, itarA tu navatirlakSANi / eSaiva tRtIye jaghanyA, itarA tu puurvkottii| eSaiva caturthe jaghanyA, itarA tu sAgaropamasya dazabhAgaH / evaM cAtra palyopamAsaMkhyeyabhAgo madhyamA sthitirbhvti| tiryaksUtre yaduktaM 'paliovamassa asaMkhejaibhAgaM'ti tanmithunakatirazco'dhikRtyeti / 'maNussAue vi evaM ceva'tti jaghanyato'ntarmuhUrttamutkarSataH palyopamAsaMkhyeyabhAga ityarthaH / tatra cAsaMkhyeyabhAgo mithunakanarAnAzritya / 'devA jahA neraiyatti devA iti asaMjJiviSayaM devAyurupacArAttathA vAcyaM 'jahA neraiya'tti yathA'saMjJiviSayaM narakAyuH tacca pratItameva / navaraM bhavanapativyantarAnAzritya tadavaseyamiti / 1 / 116. eyassa NaM bhaMte ! ityAdinA yadasaGgyAyuSo'lpabahutvamuktaM tadasya hrasvIdIrghatvamAzrityeti / / / prathamazatake dvitIya uddezakaH / / tRtIya uddezakaH dvitIyoddezakAntimasUtreSvAyurvizeSo niruupitH| sa ca mohadoSe sati bhavatItyato mohanIyavizeSaM nirUpayannAdau ca saMgrahagAthAyAM yaduktaM 'kaMkha paose'tti taddarzayannAha11118. 'jIvANa'mityAdi vyaktaM, navaraM jIvAnAM sambandhi yat 'kakhAmohaNijjetti mohayatIti mohanIyaM karma tacca cAritramohanIyamapi bhavatIti viziSyate-kAMkSA-anyAnyadarzanagrahaH, upalakSaNatvAccAsya zaMkAdiparigrahaH / tataH kAMkSAyA mohanIyaM kAMkSAmohanIyaM mithyAtvamo hanIyamityartha : / 'kaDe'ti kRtaM kriyAniSpAdyamiti praznaH / uttaraM tu 'haMtA kaDe'tti akRtasya krmtvaanupptteH| iha ca vastunaH karaNe caturbhaMgI dRSTA, yathA dezena hastAdinA vastuno dezasyAcchAdanaM karoti, athavA hastAdidezenaiva samastasya vastunaH, athavA sarvAtmanA vastudezasya, athavA sarvAtmanA sarvasya vastunaH ityetAM kAMkSAmohanIyakaraNaM prtiprshnynnaah1|116. 'se'tti tasya karmaNaH bhadanta ! 'kim iti prazne 'dezena' jIvasyAMzena 'dezaH' kAMkSAmohanIyasya karmaNoM'zaH kRtaH ? ityeko bhaMgaH, atha 'dezena' jIvAMzenaiva sarvaM kAMkSAmohanIyaM kRtaM ? iti dvitIyaH, uta 'sarveNa' sarvAtmanA dezaH kAMkSAmohanIyasya kRtaH ? iti tRtIyaH, utAho ! 'sarveNa' sarvAtmanA sarvaM kRtam ? iti caturthaH / atrottaraM-'savveNaM savve kaDe'tti jIvasvAbhAvyAt sarvasvapradezAvagADhatadekasamayabandhanIyakarmapudgalabaMdhane sarvajIvapradezAnAM vyApAra ityata ucyate-sarvAtmanA 'sarvaM tadekakAlakaraNIyaM kAMkSAmohanIyaM karma 'kRtaM' karmatayA baddhaM, ata eva ca bhaMgatrayapratiSedha iti, ata evoktam "egapaesogADhaM savapaesehiM kammuNo joggN| baMdhai bahuttaherDa"ti, 'egapaesogADhaM'ti jIvApekSayA karmadravyApekSayA ca ye eke pradezAsteSvavagADham / sarvajIvapradezavyApAratvAcca tadekasamayabandhanArha sarvamiti gamyam / athavA sarvaM yatkiMcit kAMkSAmohanIyaM tatsarvAtmanA kRtaM na dezeneti / jIvAnAmiti sAmAnyoktau vizeSo nAvagamyata iti vizeSAvagamAya nArakAdidaNDakena praznayannAha11120. neraiyANa'mityAdi bhaavitaarthmev| kriyAniSpAdyaM karmoktaM, takriyA ca trikAlaviSayA'tastAM darzayannAha11123. 'jIvANa'mityAdi vyaktaM, navaraM 'karisutti atItakAle kRtavantaH, uttaraM tu hanta ! akArSuH / tadakaraNe'nAdisaMsArAbhAvaprasaMgAt / Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.1 : u.3H sU.126-133 370 bhagavatI vRtti 11126.evaM 'kareMti' samprati kurvanti / 1 / 127. evaM 'karissaMti' anena ca bhaviSyatkAlatA karaNasya darziteti / kRtasya ca karmaNazcayAdayo bhavantIti tAn darzayannAha11128. evaM cie'ityAdi vyaktaM, navaraM cayaH-pradezAnubhAgAdervarddhanam, upacayastadeva paunaHpunyena / anye tvAhu:-cayanaM-karmapudgalopAdAnamAtram, upacayanaM tu citasyAbAdhAkAlaM muktvA vedanArthaM niSekaH, sa caivam-prathamasthitau bahutaraM karmadalikaM niSiJcati tato dvitIyAyAM vizeSahInam eva yAvadutkRSTAyAM vizeSahInam niSiMcati, uktaM ca "mottUNa sagamabAhaM paDhamAi ThiII bahutaraM davvaM / sesaM visesahINaM jAvukosaMti samvAsi // " ti| udIraNam-anuditasya karaNavizeSAdudayapravezanam / vednm-anubhvnm| nirjaraNaM-jIvapradezebhyaH karmapradezAnAM zAtanamiti / iha ca sUtrasaMgrahagAthA bhavati, sA ca gAhA 'kaDa-cie'tyAdi, bhAvitArthA c| navaraM 'Aitie'tti kRtcitopcitlkssnne| 'caubheya'tti sAmAnyakriyAkAlatrayakriyAbhedAt / 'tiyabheya' tti sAmAnyakriyA virahAt / 'pacchima'tti udIritaveditanirjIrNA mohapudgalA iti zeSaH / 'tini'tti trayastrividhA ityrthH| nanvAdhe sUtratraye kRtacitopacitAnyuktAni uttareSu kasmAnnodIritaveditanirjIrNAni ? iti, ucyate-kRtaM citamupacitaM ca karma ciramapyavatiSThata iti karaNAdInAM trikAlakriyAmAtrAtiriktaM cirAvasthAnalakSaNakRtatvAdyAzritya kRtAdInyuktAni / udIraNAnAM tu na cirAvasthAnamastIti trikAlavartinA kriyAmAtreNaiva tAnyabhihitAnIti / jIvAH kAMkSAmohanIyaM karma vedayantItyuktam, atha tad vedanakAraNapratipAdanAya prstaavynnaah1|126. 'jIvA NaM bhaMte !'ityAdi, vyaktaM, navaraM nanu jIvAH kAMkSAmohanIyaM vedayantIti prAg nirNItaM kiM punaH praznaH ? ucyate-vedanopAyapratipAdanArdham, uktaM ca "puvamaNiyaMpi pacchA jaM bhaNNai tatva kAraNaM atyi| paDiseho ya aNunA heuvisesovlNbhotti||" 11130. 'tehiM tehiMti taistairdarzanAntarazravaNakutIrthikasaMsargAdibhirvidvaprasiddhaiH / dvivacanaM ceha vIpsAyAm / kAraNai:-zaMkAdihetubhiH, kimityAha zaMkitAH-jinoktapadArthAn prati sarvato dezato vA saMjAtasaMzayAH, kAMkSitA:-dezataH sarvato vA saMjAtAnyAnyadarzanagrahAH, 'vitigichiya'tti vicikitsitAH-saMjAtaphalaviSayazaMkAH, bhedasamApannA iti-kim idam jinazAsanamAhozcididam ityevaM jinazAsanasvarUpaM prati matedvaidhIbhAvaM gatAH-anadhyavasAyarUpaM vA matibhaGgaM gatAH, athavA yata eva zaGkitAdivezeSaNA ata eva matedvaidhIbhAvaM gatAH, 'kaluSasamApannAH' naitadevamityevaM mativiparyAsaM gatAH / "evaM khalu' ityAdi, 'evam' ityuktena prakAreNa 'khalu'tti vAkyAlaMkAre nizcaye'vadhAraNe vA / etacca jIvAnAM kAMkSAmohanIyavedanamitthamevAvaseyaM, jinapraveditatvAt, tasya ca satyatvAditi tatsatyatAmeva darzayannAha1131. 'se NaNa'mityAdi vyaktaM, navaraM 'tadeva' na puruSAntaraiH praveditaM, rAgAdyupahatatvena taveditasyAsatyatvasaMbhavAt / 'satya' sUnRtaM, tacca vyavahArato'pi syAdata Aha-'niHzaMkam' avidymaansndehmiti|| atha jinapraveditaM satyamityabhiprAyavAn yAdRzo bhavati tddrshynnaah1|132. se nUNa mityAdi, vyaktaM, navaraM 'nUna' nizcitam 'evaM maNaM dhAremANe'tti 'tadeva satyaM niHzaMkaM yajjinaiH praveditamityanena prakAreNa mano-mAnasam utpannaM sat dhArayan-sthirIkurvan 'evaM pakaremaNe'tti uktarUpeNAnutpannaM sat prakurvan-vidadhAnaH 'evaM ciTTemANe'tti uktanyAyena manazceSTayan nAnyamatAni satyAnItyAdicintAyAM vyApArayan, ceSTamAno vA vidheyeSu tapodhyAnAdiSu, 'evaM saMvaremANe 'tti uktavadeva manaH saMvRNvana-matAntarebhyo nivartayan 'prANAtipAtAdIn' vA pratyAcakSANo jIva iti gamyate / 'ANAe'tti AjJAyA:-jJAnAdhAsevArUpajinopadezasya 'ArAhae'tti ArAdhakaH-pAlayitA bhvtiiti| atha kasmAttadeva satyaM yajinaiH praveditam ? iti, atrocyate, yathAvadvastupariNAmAbhidhAnAditi tameva darzayannAha11133. 'se NUNa mityAdi 'asthittaM asthitte pariNamai'tti astitvam-amulyAdeH amulyAdibhAvena sattvam, uktaJca "sarvamasti svarUpeNa, pararUpeNa nAsti ca / anyathA sarvabhAvAnAmekatvaM sNprsjyte||" tacceha RjutvAdiparyAyarUpamavaseyam / aMgulyAdidravyAstitvasya kathaJcidRjutvAdiparyAyAvyatiriktatvAt astitve-agulyAderevAGgalyAdibhAvena sattve vakratvAdiparyAya ityarthaH / 'pariNamati' tathA bhavati, idamuktaM bhavati-dravyasya prakArAntareNa sattA prakArAntarasattAyAM vartate yathA mRdravyasya piMDaprakAreNa sattA ghaTaprakArasattAyAmiti / 1. ciTThamANa ga. gha. 3. paryayatayA ca. 2. savaramANa ga. gha. Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI vRtti 371 za.1: u.3: sU.133-142 'nasthittaM natthitte pariNamai'tti nAstitvam-aMgulyAderaMguSThAdibhAvenAsattvaM taccAMguSThAdibhAva ev| tatazcAMgulyAdeAstitvamaMguSThAdyastitvarUpamaMgulyAdena stitve aMguSThAdeH paryAyAntareNAstitvarUpe pariNamati, yathA mRdo nAstitvaM tantvAdirUpaM mRnAstitvarUpe paTe iti / athavA'stitvamiti-dharmadharmiNorabhedAt sadvastu astitve-sattve pariNamati, tatsadaiva bhavati, nAtyantaM vinAzi syAd, vinAzasya paryAyAntaragamanamAtrarUpatvAt, dIpAdivinAzasyApi tamisrAdirUpatayA pariNAmAt / tathA 'nAstitvam' atyantAbhAvarUpaM yat kharaviSANAdi tat 'nAstitve' atyantAbhAva eva vartete, nAtyantamasataH sattvamasti kharaviSANasyeveti, uktaM ca "nAsato jAyate mAvo, nAbhAvo jAyate stH|" athavA'stitvamiti dharmabhedAt sad 'astitve' sattve vartate yathA paTaH paTatva eva nAstitvaM cAsat 'nAstitve' asattve vartate yathA apaTo'paTatva eveti| atha pariNAmahetudarzanAyAha1134. 'jaM Na'mityAdi 'asthittaM asthitte pariNamaitti paryAyaH paryAyAntaratAM yAtItyarthaH / 'nasthittaM natthitte pariNamaitti vastvantarasya paryAya statparyAyAntaratAM yaatiityrthH| 'paogasa' tti sakArasyAgamikatvAt 'prayogeNa' jIvavyApAreNa 'vIsasa'tti yadyapi loke vizrasAzabdo jarAparyAyatayA rUDhastathA'pIha svabhAvArtho dRzyaH, iha prAkRtatvAt 'vIsasAe'tti vAcye 'vIsasA' ityuktamiti, atrottaram-'paogasAvi taMti prayogeNApi tad-astitvAdi, yathA kulAlavyApAramRpiMDo ghaTatayA pariNamati / aMguliRjutA vA vakratayeti / 'apiH' samuccaye, 'vIsasAvi taMti, yathA zubhrAbhramazubhrAbhratayA / nAstitvasyApi nAstitvapariNAme prayogavizrasayoretAnyevodAharaNAni / vastvantarApekSayA mRtpiNDAderastitvasya nAstitvAt / satsadeva syAditi vyAkhyAnAntare'pyetAnyevodAharaNAni pUrvottarAvasthayoH sadpatvAditi / yadapi abhAvo'bhAva eva syAt' iti vyAkhyAtaM, tatrApi prayogeNApi tathA visrasayA'pi abhAvo'bhAva evaM syAt na prayogAdeH sAphalyamiti vyAkhyeyamiti / athoktahetvorubhayatra samatAM bhagavadabhimatatAM ca darzayannAha1135. 'jahA te ityAdi 'yathA' prayogavisrasAbhyAmityarthaH 'te' iti tava matena athavA sAmAnyenAstitvanAstitvapariNAmaH prayogavizrasAjanya uktaH / sAmAnyazca vidhiH kvacidatizayavati vastunyanyathA'pi syAd atizayavAMzca bhagavAniti tamAzritya pariNAmAnyathAtvamAzaMkamAna Aha-'jahA te'ityAdi, 'te'iti tava sambandhi astitvaM, zeSaM tathaiveti / athoktasvarUpasyaivArthasya satyatvena prajJApanIyatAM drshyitumaah1|136,137. se NUNa mityAdi astitvamastitve gamanIyaM sadvastu sattvenaiva prajJApanIyamityarthaH / 'do AlAvaga'tti 'se NUNaM bhaMte ! asthittaM asthitte gamaNijja'mityAdi 'paogasAvi taM vIsasAvi taM' ityetadanta ekaH, pariNAmabhedAbhidhAnAt / 11138. 'jahA te bhaMte ! asthittaM asthitte gamaNija'mityAdi 'tahA me asthittaM asthitte gamaNijja'mityetadantastu dvitIyo'stitvapariNAmayoH samatA 'bhidhaayiiti| evaM vastuprajJApanAviSayAM samabhAvatAM bhagavato'bhidhAyAtha ziSyaviSayAM tAM darzayatrAha1136. 'jahA te'ityAdi 'yathA' svakIyaparakIyatA'napekSatayA samatvena vihitamitipravRtyA upakArabudhyA vA 'te' tava bhadanta ! 'etya'ti etasmina mayi saMnihite svaziSye gamanIyaM-vastu prajJApanIyaM tathA' tenaiva samatAlakSaNaprakAreNa upakAradhiyA vA / 'ihaMti 'iha' asmin gRhipASaNDikAdau jane gamanIyam ? vastu prakAzanIyamiti praznaH / athavA 'etthaM ti svAtmani yathA gamanIyaM sukhapriyatvAdi tathA 'iha' parAtmani, athavA yathA pratyakSAdhikaraNArthatayA 'ettha' mityetacchabdarUpaM gamanIyaM tathA 'iha'mityetacchabdarUpamiti ? samAnArthatvAd dvayorapIti / kAMkSAmohanIyakarmavedanaM saprasaMgamuktam, atha tasyaiva bandhamabhidhAtumAha11140. 'jIvANaM bhaMte ! kNkhe'tyaadi| 11141. 'pamAyapaccaya'tti 'pramAdapratyayAt' pramattatAlakSaNAddhetoH pramAdazca mdyaadiH| athavA pramAdagrahaNena mithyAtvAviratikaSAyalakSaNaM bandhahetutrayaM gRhiitm| iSyate ca pramAde'ntarbhAvo'sya yadAha "pamAo ya muNiMdehi maNio atttthbheyo| aNNANaM saMsao ceva, micchAnANaM taheva ca // rAgo doso maibmaMso, dhammami annaayro| jogANaM duppaNIhANaM, aTTahA vajjiyabbao // " ti|| yathA 'yoganimittaM' ca yogA:-manaHprabhRtivyApArAH te nimittaM heturyatra tattathA badhdhantIti, kriyAvizeSaNaM cedam, etena ca yogAkhyazcaturthaH karmabandhaheturuktaH, cazabdaH smuccye| atha pramAdAdereva hetuphalabhAvaM darzanAyAha'11142. 'se Na'mityAdi 'pamAe kiMpavahe'tti pramAdo'sau kasmAt pravahati-pravarttata iti kiM pravahaH ? pAThAntareNa kiMprabhavaH ? 'jogappavahe 'tti yogo-manaHprabhRtivyApAraH tAvahatvaM ca pramAdasya madyAdyAsevanasya mithyAtvAditrayasya ca manaHprabhRtivyApArasadbhAve bhaavaat| 1. darzayannAha-kha. ga. gha. ca. , Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI vRtti za. 1: u.3: sU.143-150 1 / 143. 'vIriyappavahe'tti vIryaM nAma vIryAntarAyakarmakSayakSayopazamasamuttho jIvapariNAmavizeSaH / 1 / 144. 'sarIrappavahe 'tti vIryaM dvidhA - sakaraNamakaraNaM ca tatrAlezyasya kevalinaH kRtsnayorjJeyadRzyayoH kevalaM jJAnaM darzanaM copayuJjAnasya yo'sA - vaparispando'pratigho jIvapariNAmavizeSastadakaraNaM, tadiha nAdhikriyate / yastu manovAkkAyakaraNasAdhanaH salezyajIvakartRko jIvapradezaparispandAtmako vyApAro'sau sakaraNaM vIryaM tacca shriirprvhm| zarIraM vinA tadabhAvAditi / 1 / 145. 'jIvappavahe'tti iha yadyapi zarIrasya karmApi kAraNaM na kevalaM eva jIvastathA'pi karmaNo jIvakRtatvena jIvaprAdhAnyAt jIvapravahaM zarIramityuktam / atha prasaMgato gozAlakamataM niSedhayannAha 1 / 146. 'evaM sai'tti, 'evam' uktanyAyena jIvasya kAMkSAmohanIyakarmabaMdhakatve sati 'asti' vidyate na tu nAsti / yathA gozAlakamate nAsti jIvAnAmutthAnAdi, puruSArthAsAdhakatvAt, niyatita eva puruSArthasiddheH, yadAha " prAptavyo niyatibalAzrayeNa yo'rthaH, so'vazyaM bhavati nRNAM zubho'zubho vA / bhUtAnAM mahati kRte'pi hi prayatne, nAbhAvyaM bhavati na bhAvino'sti nAzaH // " iti / 372 evaM hi aprAmANikAyA niyaterabhyupagamaH kRto bhavati, adhyakSasiddhapuruSakArApalApazca syAditi / 'uTThANe i vatti utthAnamiti veti vAcye prAkRtatvAtsandhilopAbhyAmevaM nirdezaH / tatra 'utthAnaM' Urdhvabhavanam 'itiH 'upapradarzane, vAzabdo vikalpe samuccaye vA / 'kamme i vatti karma - utkssepnnaapkssepnnaadi| 'bale i va 'tti balaM - zArIraH prANaH / ' vIrie i vatti vIryaM - jIvotsAhaH / 'purisakkAraparakkame i vatti puruSakArazca pauruSAbhimAnaH, parAkramazca sa eva sAdhitAbhimataprayojanaH puruSakAraparAkramaH / athavA puruSakAra : - puruSakriyA sA ca prAyaH strIkriyAtaH prakarSavatI bhavatIti tatsvabhAvatvAditi vizeSeNa tadgrahaNaM, parAkramastu zatrunirAkaraNamiti / kAMkSAmohanIyasya vedanaM bandhazca sahetuka uktaH / atha tasyaivodIraNAmanyacca tadgatameva darzayannAha-- 1 / 147. 'se nUNa'mityAdi 'appaNA ceva'tti 'Atmanaiva' svayameva jIvaH, anena karmaNo bandhAdiSu mukhyavRttyA AtmanaH evAdhikAraH ukto, nAparasya, Aha ca " aNumettovi na kassai, baMgho paravatyupaccayA bhaNio / " tti / 'udIrei' tti udIrayati - karaNavizeSeNAkRSya bhaviSyatkAlavedyaM karma kSapaNAyodayAvalikAyAM pravezayati / tathA 'garahai' tti Atmanaiva garhate nindati atItakAlakRtaM karma svarUpataH, tatkAraNagarhaNadvAreNa vA jAtivizeSabodhaH san / tathA 'saMvarai' tti saMvRNoti na karoti varttamAnakAlikaM karmasvarUpataH tahetusaMvaraNadvAreNa veti / garhAdau ca yadyapi gurvAdInAmapisahakAritvamasti tathA'pi na teSAM prAdhAnyaM jIvavIryasyaiva tatra kAraNatvAt / gurvAdInAM ca vIryollAsanamAtra eva hetutvAditi / athodIraNamevAzrityAha' 1 / 148. 'jaM taM bhaMte ! 'ityAdi vyaktaM, navaraM adhodIrayatItyAdi padatrayoddeze'pi' kasmAt 'taM kiM udinaM udIrei' ityAdinA Adyapadasyaiva nirdezaH kRtaH ? ucyate-udIrNAdike karmavizeSaNacatuSTaye udIraNAmevAzritya vizeSaNasya sadbhAvAd itarayostu tdbhaavaad| evaM tarhi uddezasUtre garhate saMvRNotItyetat padvayaM kasmAdupAttam ? uttaratrAnirdekSyamANatvAttasyeti, ucyate - karmaNa udIraNAyAM garhAsaMvaraNe prAyaH upAyau ityabhidhAnArtham, evamuttaratrApi vAcyamiti / praznArthazcehottaravyAkhyAnAdboddhavyaH, tatra 'no udinnaM udIrei' tti udIrNatvAdeva udIrNasyApyudIraNe udIraNA'virAmaprasaMgAt / 'no aNudinaM udIrei 'tti ihAnudIrNa- cireNa bhaviSyadudIraNam abhaviSyadudIraNaM ca tannodIrayati tadviSayodIraNAyAH sampratyanAgatakAle cAbhAvAt / 'aNudinaM udIraNAbhaviyaM kam udIre 'tti anudIrNaM svarUpeNa kintvanantarasamaya eva yadudIraNAbhavikaM tadudIrayati, viziSTayogyatAprAptatvAt / tatra bhaviSyatIti bhavA saiva bhavikA udIraNA bhavikA yasyeti prAkRtatvAd udIraNAbhavikam, anyathA bhavikodIraNamiti syAt, udIraNAyA' vA bhavyam - yogyamudIraNAbhavyamiti / 'no udayANaMtarapacchAkaDa' nti udayenAntarasamaye pazcAtkRtam atItatAM nItaM yattattathA tadapi nodIrayati', tasyAtItatvAt atItasya cAsattvAd asatazcAnudIraNIyatvAditi / iha ca yadyapyudIraNAdiSu kAlasvabhAvAdInAM kAraNatvamasti tathA'pi prAdhAnyena puruSavIryasyaiva kAraNatvamupadarzayannAha 1 / 146. 'jaM ta 'mityAdi vyaktaM, navaraM utthAnAdinodIrayatItyuktaM, tatra ca yadApannaM tadAha 1 / 150. 'evaM sai'tti 'evam' utthAnAdisAdhye udIraNe satItyarthaH, zeSaM tathaiva / kAMkSAmohanIyasyodIraNoktA, atha tasyaivopazamanamAha 1. udIraNA ka. ca. cha. 2. uddezake kha. ga. gha. cha. 3. udIraNAyAM ka. 4. no udIrayati ka. kha. cha. Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI vRtti 1 / 151. 'se NUNa'mityAdi, upazamanaM mohanIyasyaiva, yadAha-- 373 "mohassevovasamo khAovasamo cauNha ghAINaM / udayakkhayapariNAmA aduhavi hoti kammANaM / / " upazamazcodIrNasya kSayaH anudIrNasya ca vipAkataH pradezatazcAnanubhavanaM sarvathaiva viSkambhitodayatvamityarthaH / ayaM cAnAdimithyAdRSTeraupazamikasamyaktvalAbhe upazamazreNigatasya ceti / 1 / 152. 'aNudinnaM uvasAmeti tti udIrNasya tvavazyaM vedanAdupazamanAbhAva iti / udIrNaM savedyate iti vedanasUtraM, tatra 1 / 156. 'udinnaM veei'tti anudIrNasya vedanAbhAvAt, athAnudIrNamapi vedayati tarhi udIrNAnudIrNayoH ko vizeSaH syAt ? iti / veditaM sannirjIryata iti nirjarAsUtraM, tatra 1 / 1 60. 'udayANaMtarapacchAkaDa' ti udayenAnantarasamaye yatpazcAtkRtam - atItatAM gamitaM tattathA tat 'nirjarayati' pradezebhyaH zAtayati, nAnyad, ananubhUtarasatvAditi / udIraNopazamavedananirjaraNasUtroktArthasaMgrahagAthA za.1: u.3H sU.151-170 "taieNa udIreti uvasAmeti ya puNovi bIeNaM / veti nijaraMti ya paDhamacautyehiM sabve'vi || " atha kAMkSAmohanIyavedanAdikaM nirjarAntaM sUtraprapaJcaM nArakAdicaturviMzatidaNDakairniyojayannAha" 1 / 163. 'neraiyANa'mityAdi iha ca 'jahA ohiyA jIvA' ityAdinA 'haMtA veyaMtI, kahannaM bhaMte! neraiyANaM kaMkhAmohaNijjaM kammaM veyaMti ? goyamA ! tehiM tehiM kAraNehiM' ityAdisUtraM nirjarAsUtrAntaM stanitakumAraprakaraNAnteSu prakaraNeSu sUcitaM, teSu ca yatra yatra jIvapadaM prAgadhItaM tatra tatra nArakAdipadamadhyeyamiti / paJcendriyANAmeva zaGkitatvAdayaH kAMkSAmohanIyavedanaprakArA ghaTante naikendriyAdInAm, atasteSAM vizeSeNa tavedanaprakAradarzanAyAha' 1 / 164. 'puDhavikkAiyANa'mityAdi, vyaktaM, navaram 1 / 165. 'evaM takkA i va 'tti evaM vakSyamANollekhena tarkoM-vimarzaH strIliMganirdezazca prAkRtatvAt / 'sannA i va 'tti saMjJA - arthAvagraharUpaM jJAnaM / 'paNNA i' va tti prajJA - azeSavizeSaviSayaM jJAnamevam / 'maNe ivatti manaH smRtyAdivizeSamatibhedarUpaM 'vai i vatti vAgU - vacanaM 'sesaM taM caiva 'tti zeSaM tadeva yad audhikaprakaraNe'dhItaM taccedam- 'haMtA goyamA ! tameva saccaM nIsaMkaM jaM jiNehiM paveiyaM / se NUNaM bhaMte ! evaM maNaM dhAremANe ' ityAdi tAvad vAcyaM yAvad 'seNUNaM bhaMte ! appaNA ceva nijjarei appaNA caiva garahai' ityAdeH sUtrasya 'purisakkAraparakkamei vatti padam / 1 / 167. evaM jAva cauriMdiya tti pRthivIkAyaprakaraNavadapkAyAdiprakaraNAni caturindriyaprakaraNAntAnyadhyeyAni / tiryakpaJcendri vaimAnikaprakaraNAntAni audhikajIvaprakaraNavattadabhilApenAdhyeyAnIti, ata evAha 1. nirjIryati ka. kha. 2. daNDake ka. kha. ca. cha. 1 / 168. 'paMceMdie' tyAdi / bhavatu nAma zeSajIvAnAM kAMkSAmohanIyavedanaM nirgranthAnAM punastanna saMbhavati, jinAgamAvadAtabuddhitvAtteSAmiti praznayannAha-- 1 / 166. 'atthi Na'mityAdi kAkvA'dhyeyam 'asti' vidyate'yaM pakSaH - yaduta 'zramaNAH ' vratinaH, apizabdaH zramaNAnAM kAMkSAmohanIyasyAvedanasaMbhAvanArthaH / te ca zAkyAdayo'pi bhavantItyAha- 'nirgranthAH ' sabAhyAbhyantaragranthAnnirgatAH sAdhava ityarthaH / 1 / 170. 'NANaMtarehiM 'ti ekasmAjjJAnAdanyAni jJAnAni jJAnAntarANi tairjJAnavizeSairjJAnavizeSeSu vA zaMkitA ityAdibhiH sambandhaH, evaM sarvatra / teSu caivaM zaMkAdayaH syuH- yadi nAma paramANvAdisakalarUpidravyAvasAnaviSayagrAhakatvena saMkhyAtItarUpANyavadhijJAnAni saMti tat kimapareNa manaHparyAyajJAnena ? tadviSayabhUtAnAM manodravyANAmavadhinaiva dRSTatvAt, ucyate cAgame manaH paryAyajJAnamiti kimatra tattvamiti jJAnataH zaMkA / iha samAdhiH -- yadyapi manoviSayamapyavadhijJAnamasti tathA'pi na manaHparyAyajJAnamavadhAvantarbhavati / bhinnasvabhAvatvAt, tathAhi - manaH paryAyajJAnaM manomAtradravyagrAhakamevAdarzanapUrvakaM ca / avadhijJAnaM tu kiJcinmanovyatiraktadravyagrAhakaM kiMciccobhayagrAhakaM darzanapUrvakaM ca na tu kevalamanodravyagrAhakaM ityAdi bahuvaktavyamato'vadhijJAnAtiriktaM bhavati manaHparyAyajJAnamiti / tathA 2. darzanaM--sAmAnyabodhaH tatra yadi nAmendriyAnindriyanimittaH sAmAnyArthaviSayo bodho darzanaM tadA kimekazcakSurdarzanamanyastvacakSurdarzanam ? athendriyAnindriyabhedAt bhedastadAcakSuSa iva zrotrAdInAmapi darzanabhAvAt / SaDindriyanoindriyajAni darzanAni syurna dve eveti / atra samAdhiH -sAmAnyavizeSAtmakatvAdu vastunaH kvacidvizeSatastannirdezaH kvacicca sAmAnyataH / tatra cakSurdarzanamiti vizeSataH acakSurdarzanamiti ca saamaanytH| yacca prakArAntareNApi nirdezasya saMbhave cakSurdarzanamacakSurdarzanaM cetyuktaM tadindriyANAmaprAptakAritvaprAptakAritvavibhAgAt / manasastvaprAptakAritve'pi prAptakArIndriyavargasya tadanusaraNIyasya bahutvAttaddarzanasyAcakSurdarzanazabdena grahaNamiti / athavA darzanaM - samyaktvam, tatra ca zaMkA "micchattaM jamuniM taM khINaM aNudIyaM ca uvasaMtaM / " 3. darzayannAha ga. Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.1: u.3: sU.170 374 bhagavatI vRtti ityevaMlakSaNaM kSAyopazamikam / aupazamikamapyevaM lakSaNameva, yadAha "khINammi udinammI aNudijate va sesmichtte| aMtomahattametaM usamasamma lahai jIvo // " tato'nayorna vizeSaH uktazcAsAviti, samAdhizca-kSayopazamo hi udIrNasya kSayo'nudIrNasya ca vipAkAnubhavApekSayopazamaH pradezAnubhavastUdayo'styeva, upazame tu pradezAnubhavo'pi nAstIti, uktaM ca "veei saMtakammaM khaovasamiesu nANubhAvaM so| ubasaMtakasAo puNa vedei Na saMtakama ti||" tathA 3. cAritraM-caraNaM tatra ca yadi sAmAyikaM sarvasAvadhaviratilakSaNaM chedopasthApanIyamapi tallakSaNameva, mahAvratAnAmavadyaviratirUpatvAta, tatko'nayorbhedaH ? uktazcAsAviti, atra samAdhiH-RjujaDavakrajaDAnAM prathamacaramajinasAdhUnAmAdhAsanAya chedopasthApanIyamuktam / vratAropaNe hi manAk sAmAyikAzuddhAvapi vratAkhaNDanAccAritriNo vayaM cAritrasya vratarUpatvAditi buddhiH syAt, sAmAyikamAtre tu tadazuddhau bhagnaM nazcAritraM, cAritrasya sAmAyikamAtratvAdityevamanAdhAsasteSAM syAditi, Aha ca "riuvakajaDA purimeyarANa sAmAie kyaaruhnnN| maNayamasuddhevi jao sAmAie huti hu vyaaii||" iti / tathA 4. liMga-sAdhuveSaH / tatra ca yadi madhyamajinairyathAlabdhavastrarUpaM liMga sAdhUnAmupadiSTaM, tadA kimiti prathamacaramajinAbhyAM sapramANadhavalavasanarUpaM tadevoktaM ? sarvajJAnAmavirodhivacanatvAditi / atrApi RjujaDavakrajaDaRjuprajJaziSyAnAzritya bhagavatAM tasyopadezaH, tathaiva teSAmupakArasambhavAditi smaadhiH| tathA 5. prvcnmaagmH| tatra ca yadi madhyamajinapravacanAni caturyAmadharmapratipAdakAni, kathaM prathametarajinapravacane paJcayAmadharmapratipAdake ? sarvajJAnAmaviruddhavacanatvAt / atrApi samAdhiH-caturyAmo'pi tattvataH paJcayAma evAsau, caturthavratasya parigrahe'ntarbhUtatvAt / yoSA hi nAmaparigRhItA bhujyate iti nyAyAditi / tathA 6. pravacanamadhIte vetti vA prAvacana:-kAlApekSayA bahvAgamaH puruSaH / tatraikaH prAvacanika evaM kurute anyastvevamiti kimatra tattvamiti ? samAdhizceha-cAritramohanIyakSayopazamavizeSeNa utsargApavAdAdibhAvitatvena ca prAvacanikAnAM vicitrA pravRttiriti nAsau sarvathA'pi pramANam, AgamAviruddhapravRttereva pramANatvAditi / tathA 7. kalpo-jinakalpikAdisamAcAraH / tatra yadi nAma jinakalpikAnAM nAgnyAdirUpo mahAkaSTaH kalpaH karmakSayAya, tadA sthavirakalpikAnAM vastrapAtrAdiparibhogarUpo yathAzaktikaraNAtmako'kaSTasvabhAvaH kathaM karmakSayAyeti ? iha ca samAdhi:-dvAvapi karmakSayaheta, avasthAbhedena jinoktatvAt / kaSTAkaSTayozca viziSTakarmakSayaM pratyakAraNatvAditi / tathA 8. mArgaH-pUrvapuruSakramAgatA saamaacaarii| tatra keSAJcidvizcaityavandanAnekavidhakAyotsargakaraNAdikA''vazyakasAmAcArI tadanyeSAM tu na tatheti kimatra tattvamiti ? samAdhizca-gItArthAzaThapravartitA'sau sarvA'pi na viruddhA, AcaritalakSaNopetatvAt / AcaritalakSaNaM cedam "asaDheNa samAinaM jaM katyai keNaI asAvajaM / na nivAriyamabehiM bahumaNumayameyamAyariyaM // " ti| tathA 6. mataM-samAna evAgame AcAryANAmabhiprAyaH / tatra ca siddhasenadivAkaro manyate-kevalino yugapad jJAnaM darzanaM ca, anyathA tadAvaraNakSayasya nirarthakatA syAt / jinabhadragaNikSamAzramaNastu bhinnasamaye jJAnadarzane, jIvasvarUpatvAt / tathA tadAvaraNakSayopazame samAne'pi krameNaiva matizrutopayogI, na caikataropayoge itarakSayopazamAbhAvaH / tatkSayopazamasyotkRSTataH SaTSaSTisAgaropamapramANatvAdataH kiM tattvamiti ? iha ca samAdhiH yadeva matamAgamAnupAti tadeva satyamiti mntvymitrtpunrupekssnniiym| atha cAbahuzrutena naitadavasAtuM zakyate tadaivaM bhAvanIyam-AcAryANAM sampradAyAdidoSAdayaM matabhedaH / jinAnAM tu matamekamevAviruddhaM ca, rAgAdivirahitatvAt / Aha ca "aNuvakayaparANuggahaparAyaNA jaM jiNA jugappavarA / jiyarAgadosamohA ya NaNNahAvAiNo tenn||" ti| tathA 10. bhNgaaH-vyaadisNyogbhNgkaaH| tatra ca dravyato nAma ekA hiMsA na bhAvata ityAdi caturbhagyuktA ca tatra prathamo'pi bhaMgo yujyate, yataH kila dravyato hiMsA-IsimityA gacchataH pipIlikAdivyApAdanaM, na ceyaM hiMsA, tallakSaNAyogAt, tathAhi "jo u pamatto puriso tassa u jogaM paDuna re sttaa| vAvajaMtI niyamA tesi so hiMsao hoi||" ti| uktA ceyamataH zaMkA, na ceyaM yuktA / etadgAthoktahiMsAlakSaNasya dravyabhAvahiMsAzrayatvAt, dravyahiMsAyAstu maraNamAtratayA ruDhatvAditi / tathA 11. nayA-dravyAstikAdayaH / tatra yadi nAma dravyAstikamatena nityaM vastu, paryAyAstikanayamatena kathaM tadevAnityaM ? viruddhatvAt, iti Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 375 bhagavatI vRtti za.1: u.3,4H sU.170-180 zaMkA, iyaM cAyuktA / dravyApekSayaiva tasya nityatvAt, paryAyApekSayA caanitytvaat| dRzyate cApekSayaikatraikadA viruddhAnAmapi dharmANAM samAvezo / yathA janakApekSayA ya eva putraH sa eva putrApekSayA piteti / tathA 12. niyama:-abhigrahaH / tatra yadi nAma sarvaviratiH sAmAyikaM tad kimanyena pauruSyAdiniyamena ? sAmAyikenaiva sarvaguNAvApteH uktazcAsau iti zaMkA, iyaM caayuktaa| yataH satyapi sAmAyike yuktaH pauruSyAdiniyamaH, apramAdavRddhihetutvAditi, Aha ca "sAmAie vi hu sAvajacAgarUve u guNakaraM evaM / apamAyavuhijaNagattaNeSa ANAo vijeyaM // " ti| tathA 13. pramANa-pratyakSAdi / tatrAgamapramANam-Adityo bhUmerupari yojanazatairaSTAbhiH saMcarati, cakSuH pratyakSaM ca tasya bhuvo nirgacchato grAhakamiti kimatra satyamiti sandehaH, atra samAdhiH-na hi samyak pratyakSamidaM, dUrataradezato vibhramAditi / ||prthmshte tRtIyoddezakaH / / caturtha uddezakaH anantaroddezake karmaNaH udIraNavedanAdyuktamiti tasyaiva bhedAdIn darzayituM tathA dvAragAthAyAM 'pagai'tti yaduktaM taccAbhidhAtumAha11174. 'kai Na'mityAdi, vyaktaM, navaraM 'kammapagaDIo'tti prajJApanAyAM trayoviMzatitamasya karmaprakRtyabhidhAnasya padasya prathamodezako netavyaH / etadvAcyAnAM cArthAnAM saGgrahagAthA'stItyata Aha gAhA, sA ceyam-'kaI'tyAdi / tatra 'kaippagaDI'ti dvAraM, taccaivam-'kai NaM bhaMte ! kammaSpagaDIo pannattAo? goyamA ! aTTha, taMjahA-NANAvaraNijja'mityAdi'kaha baMdhaityAdi dvAramidaM caivam-kahAnaM bhaMte ! jIve aTTha kammapagaDIo baMdhai ? goyamA ! NANAvaraNijjarasa kammassa udaeNaM daMsaNAvaraNijaM kammaM niggacchai' viziSTodayAvasthaM jIvastadAsAdayatItyarthaH / 'darisaNAvaraNijjassa kammassa udaeNaM daMsaNamohaNijjaM kammaM niggacchai' vipAkAvasthA karotItyarthaH / 'daMsaNamohaNijjassa kammassa udaeNaM micchattaM nigacchai, micchatteNaM udineNaM evaM khalu jIve aTTha kammapagaDIo baMdhai' ityAdi / na caivamihetaretarAzrayadoSaH karmabandhapravAhasyAnAditvAditi / 'kaihiM va ThANehiM'tti dvAraM taccaivam-'jIve NaM bhaMte ! NANAvaraNijjaM kammaM kaihiM ThANehiM baMdhai ? goyamA ! dohiM ThANehi, taMjahA-rAgeNa ya doseNa y'ityaadi| 'kai veei vatti dvAramidaM caivam-'jIve NaM bhaMte ! kai kammapagaDIo veei ? goyamA ! asthegaie veei, atthegatie no veei, je veei se aTTha' ityAdi / 'jIve NaM bhaMte ! NANAvaraNijjaM kammaM veei ? goyamA ! atthegaie veei, atthegatie no veei' kevalino'vedanAt / 'Neraie NaM bhaMte ! NANAvaraNijjaM kammaM veei ? goyamA ! niyamA veei'ityAdi / 'aNubhAgo kaiviho kassa'tti kasya karmaNaH katividho rasaH ? iti dvAram / idaM caivam-'NANAvarANijassa NaM bhaMte ! kammassa kativihe aNubhAge paNNate? goyamA ! dasavihe paNNatte, taMjahA-soyAvaraNe soyavinANAvaraNe' ityAdi / dravyendriyAvaraNo bhAvendriyAvaraNazcetyarthaH / atha krmcintaadhikaaraanmohniiymaashrityaah1|175. 'jIve NaM bhaMte' ityAdi 'mohaNijeNaM'ti mithyAtvamohanIyena 'udiNNeNaM ti uditena 'uvaTThAeja' tti 'upatiSTheta' upasthAnaM-paralokakriyAsvabhyupagamaM kuryaadityrthH| 1 / 176. 'vIriyattAe'tti vIryayogAvIryaH-prANI, tadbhAvo viirytaa| athavA vIryameva svArthikapratyayAd viirytaa| vIryANAM vA bhAvo vIryatA tayA / 'avIriyattAe'tti avidyamAnavIryatayA vIryAbhAvenetyarthaH / no avIriyattAe'tti vIryahatukatvAdupasthAnasyeti / 11177. 'bAlavIriyattAe'tti bAlaH samyagarthAnavabodhAt sadbodhakAryaviratyabhAvAcca mithyAdRSTistasya yA vIryatA-pariNativizeSaH sA tathA tayA / 'paMDiyavIriyattAe'tti paNDitaH sakalAvadyavarjakastadanyasya paramArthato nirjJAnatvenApaMNDitatvAd yadAha "tajjJAnameva na bhavati yasminudite vibhAti raaggnnH| tamasaH kuto'sti zaktirdinakarakiraNAgrataH svAtum / / " iti sarvavirata ityarthaH / 'bAlapaMDiyavIriyattAe'tti bAlo deze viratyabhAvAt, paNDito deza eva viratisadbhAvAditi bAlapaNDito-dezavirataH / iha ca mithyAtve udite midhyAdRSTitvAJjIvasya bAlavIryeNaivopasthAnasyAnnetarAbhyAm / etadevAha-'goyame !'tyaadi| upasthAnavipakSo'pakramaNamatastadAzrityAha11178. 'jIve Na'mityAdi 'avakkameja'tti 'apakrAmeta' apasat, uttamaguNasthAnakAd hInataraM gcchedityrthH| 11180. 'bAlavIriyattAe avakkameJja'tti mithyAtvamohodaye samyaktvAt saMyamAddezasaMyamAd vA 'apakrAmet' mithyAdRSTibhavediti / 'yo paMDiyavIriyattAe avakkameja'tti nahi paNDitatvAtpradhAnataraM guNasthAnakamasti yataH pnndditviiryennaapsrpt| 'siya bAlapaMDiyavIriyattAe avakkameja'tti syAta kadAciccAritramohanIyodayena saMyamAdapagatya bAlapaNDitavIryeNa dezavirato bhavediti / 1. kiha kha. ga. gha. ca. cha. 2. baMdhai tti ka. gha. ca. cha. 3. ca. ka. ga. gha. ca. cha. 4. ThANehiM baMdhai ga. ca. cha. Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.1: u.4: sU.180-200 376 bhagavatI vRtti vAcanAntare tvevam-'bAlavIriyattAe no paMDiyavIriyattAe no bAlapaMDiyavIriyattAe'tti tatra ca mithyAtvamohodaye bAlavIryasyaiva bhAvAditaravIryadvayaniSedha iti| udIrNavipakSatvAdupazAntasyetyupazAntasUtradvayaM tthaiv|| 1 / 193. navaram 'uvavAejA paMDiyadIriyattAe'tti udIrNAlApakApekSayopazAntAlApakayorayaM vizeSaH-prathamAlApake sarvathA mohanIyenopazAntena satopatiSTheta kriyAsu paNDitavIryeNa, upazAntamohAvasthAyAM paNDitavIryasyaiva bhAvAditarayozcAbhAvAt / vRddhaistu kAJcidvAcanAmAzrityedaM vyAkhyAtaM-mohanIyenopazAntena satA na mithyAdRSTirjAyate, sAdhuH zrAvako vA bhvtiiti| dvitIyAlApake tu 'avakkameja bAlapaMDiyavIriyattAe'tti mohanIyena hi upazAntena saMyatatvAd bAlapaNDitavIryeNApakrAman dezasaMyato bhvti| dezatastasya mohopazamasadbhAvAt / na tu mithyAdRSTiH, mohodaya eva tasya bhAvAt, mohopazamasya hAdhikRtatvAditi / athApakrAmatIti yaduktaM tatra sAmAnyena prshnynnaah1|167. 'se bhaMte ! ki'mityAha-'se'tti asau jIvaH athArtho vA sezabda: 'AyAe'tti AtmanA 'aNAyAe'tti anAtmanA, parata ityarthaH 'apakrAmati' apasarpati / pUrva paNDitatvarucirbhUtvA pazcAna mizrarucirmithyArucirvA bhavatIti, ko'sau ? ityAha-mohanIyaM karma mithyAtvamohanIyaM cAritramohanIyaM vA vedayan udIrNamoha ityrthH| 11118. 'se' kahameyaM bhaMte !'tti atha 'kathaM' kena prakAreNa 'etad' apakramaNam 'evaM'ti mohanIyaM vedayamAnasyeti / ihottaraM-'goyame'tyAdi 'pUrvam' apakramaNAt prAg 'asau' apakramaNakArI jIvaH 'etad' jIvAdi ahiMsAdi vA vastu evaM' yadhA jinairuktaM 'rocate' zraddhatte karoti vA / 'idAnIM' mohanIyodayakAle saH jIvaH etad jIvAdi ahiMsAdi vA evaM yathA jinaruktaM 'no rocate' na zraddhatte na karoti vaa| 'evaM khalu' uktaprakAreNa 'etad' apakramaNaM evaM mohanIyavedanetyarthaH / mohanIyakarmAdhikArAt sAmAnyakarma cintynnaah1|186. 'se nUNa'mityAdi 'neraiyassa ve'tyAdau nAsti mokSaH ityevaM sambandhAt sssstthii| 'je kaDe'tti taireva yad baddhaM 'pAve kamme'tti 'pApa' azubhaM narakagatyAdi, sarvameva vA 'pApaM' duSTaM mokSavyAghAtahetutvAt / 'tassa'tti tasmAtkarmaNaH sakAzAt 'aveiyatta'tti ttkrmaannubhuuy| 1 / 160. 'evaM khalu'tti vakSyamANaprakAreNa 'khalu' vAkyAlaMkAre 'mae'tti mayA, anena ca vastupratipAdane sarvajJatvenAtmanaH svAtantryaM pratipAdayati / 'paesakamme ya'tti pradezA:-karmapudgalA jIvapradezeSvotaprotAstadrUpaM karma pradezakarma / 'aNubhAgakamme yatti anubhAga:-teSAmeva karmapradezAnAM saMvedyamAnatAviSayo rasastadpaM karma anubhAgakarma / tatra yat pradezakarma tanniyamAd vedayati, vipAkasyAnanubhavane'pi karmapradezAnAmavazyaM kSapaNAt, pradezebhyaH pradezAnniyamAcchAtayatItyarthaH / anubhAgakarma ca tathAbhAvaM vedayati vA na vA, yathA mithyAtvaM tatkSayopazamakAle'nubhAgakarmatayA na vedayati pradezakarmatayA tu vedytyeveti|| iha ca dvividhe'pi karmANi vedayitavye prakAradvayamasti, taccAhataiva jJAyate iti darzayannAha-'jJAta' sAmAnyenAvagatam, etad vakSyamANaM vedanAprakAradvayaM 'arhatA' jinena 'suyaMti 'smRtaM' pratipAditam anucintitaM vaa| tatra smRtamiva smRtaM kevalitvena smaraNAbhAve'pi jinsyaatyntmvybhicaarsaadhaaditi| 'viNNAyaMti vividhaprakAraiH dezakAlAdivibhAgarUpaiti vijJAtam / tadevAha-'ima kammaM ayaM jIve'tti anena dvayorapi pratyakSatAmAha kevalitvAdarhataH / 'abmovagamiyAe'tti prAkRtatvAdabhyupagamaH pravrajyApratipattito brahmacaryabhUmizayanakezaluJcanAdInAmaMgIkArastena nirvRttA AbhyupagamikI tayA 'veyaissaitti bhaviSyatkAlanirdezaH / bhaviSyatpadArtho viziSTajJAnavatAmeva jJeyaH atIto vartamAnazca punaranubhavadvAreNAnyasyApi jJeya saMbhavatIti jnyaapnaarthH| 'uvakkamiyAe'ti upakramyate anenetyupakramaHkarmavedanopAyastatra bhavA aupakramikI-svayamudIrNasyodIraNAkaraNena vodayamupanItasya' karmaNo'nubhavastayA aupakramikyA vedanayA vedayiSyati / tathA ca 'AhAkammati yathAkarma-baddhakarmAnatikrameNa 'ahAnigaraNaM'ti nikaraNAnAM-niyatAnAM dezakAlAdInAM karaNAnAMvipariNAmahetUnAmanatikrameNa yathA yathA tatkarma bhagavatA dRSTaM tathA tathA vipariNasyatIti, iti zabdo vAkyArthasamAptAviti / anantaraM karma cintitaM / tacca pudgalAtmakamiti paramANvAdipudgalAMzcintayannAha-athavA pariNAmAdhikArAt pudglprinnaammaah1|161. 'esa NaM bhaMte !'ityAdi poggle'tti paramANuruttaratra skandhagrahaNAt / 'tItaMti atItam, iha ca sarve'dhvabhAvakAlA ityanenAdhAre dvitIyA / tatazca sarvasminnatIta ityrthH| 'aNataM'ti aparimANaM, anaaditvaat| 'sAsayaMti sadA vidyamAnaM, na hi loko'tItakAlena kadAcicchUnya iti / 'samaya' ti kAlaM / 'bhuvi'tti abhUditi / etadvaktavyaM syAt? sadbhUtArthatvAt / 1 / 162. 'paDuppannaM'ti pratyutpannaM vartamAnamityarthaH / vartamAnasyApi zAzvatatvaM sadAbhAvAd / 1|163.evmnaagtsyaapiiti| anantaraM skandhaH uktaH / skandhazca svapradezApekSayA jIvo'pi syAditi jIvasUtraM, jIvAdhikArAcca prAyo yathottarapradhAnajIvavastuvaktavyatAmuddezakAntaM yAvadAha11200.'chaumatthe Na'mityAdi / iha chadmastho'vadhijJAnarahito'vaseyo, na punrkevlimaatrm| uttaratrAvadhijJAnino vkssymaanntvaaditi| kevaleNaM ti asahAyena zuddhena vA paripUrNena vA'sAdhAraNena vA yadAha 3. codaya ka.gha. 1.tatra ca. gha. ca. cha. 2. deze saMyato ga. cha. Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI vRtti 377 za.1: u.4,5: sU.200-213 "kevalamegaM sukhaM sagalamasAhAraNaM aNaMtaM c|" 'saMjameNaM ti pRthivyAdirakSaNarUpeNa, 'saMvareNa ti indriyakaSAyanirodhena, 'siMjhiMsu' ityAdau ca bahuvacanaM praakRttvaaditi| etacca gautamenAnenAbhiprAyeNa pRSTa-yaduta upazAntamohAdyavasthAyAM sarvavizuddhAH saMyamAdayo'pi bhavanti vizuddhasaMyamAdisAdhyA ca siddhiriti sA chadmasthasyApi syaaditi| 11201. aMtakare'ti bhavAntakAriNaH, te ca dIrghatarakAlApekSayA'pi bhavantItyata Aha-'aMtimasarIriyA vatti antimaM zarIraM yeSAmasti te'ntimazarIrikAH caramadehA ityrthH| vAzabdo smuccye| 'savvadukkhANamaMtaM kareMsu'ityAdau 'sijhiMsu sijhaMtI'tyAdyapi draSTavyaM siddhyAdhavinAbhUtatvAt srvduHkhaantkrnnsyeti| 'uppannanANadaMsaNadhare' utpanne jJAnadarzane dhArayanti ye te tathA, na tvnaadisNsiddhjnyaanaaH| ata eva 'araha'tti pUjArhAH 'jiNa'tti raagaadijetaarH| te ca chadmasthA api bhavantItyata Aha-'kevalI'ti sarvajJAH 'sijhaMtI'tyAdiSu catuSu padeSu vartamAnanirdezasya zeSopalakSaNatvAt 'sijhiMsu sijhaMti sijjhissaMtI'tyevamatIto nirdezo draSTavyaH, ata eva 'savvadukkhANa mityAdau paJcamapade'sau vihita iti| 11204. 'jahA chaumattho'ityAderiyaM bhAvanA 'AhohieNaM bhaMte ! maNUse'tItamaNaMtaM sAsaya mityAdi daNDakatrayaM / tatrAdhaH paramAvadheradhastAd yo'vadhiH so'dho'vadhistena yo vyavaharatyasau aadho'vdhikH-primitkssetrvissyaavdhikH| 'paramAhohio'tti parama Adho'vadhikAd yaH sa paramAdho'vadhikaH prAkRtatvAcca vytyynirdeshH| 'paramohio'tti citpaattho,vyktshc| sa ca samastarUpidravyAsaMkhyAtalokamAtrAlokakhaNDAsaMkhyA tAvasarpiNIviSayAvadhijJAnaH / 'tinni AlAvaga'tti kaaltrybhedtH| 1 / 205. 'kevalINa mityAdi kevalino'pyete eva trayo daNDakAH vizeSastu sUtrokta eveti / 1 / 206. 'se guNa mityAdiSu kAlatrayanirdezo' vAcya eveti|| 1 / 206. 'alamatyutti vattavvaM siya'tti alamastu paryAptaM bhavatu, nAtaH paraM kiJcid jJAnAntaraM prAptavyamasyAstItyetad vaktavyaM 'syAt' bhavet stytvaadsyeti| ||prthmshte caturthoddezakaH // paJcama uddezakaH anantaroddezakasyAntima sUtreSvarhadAdaya uktAste ca pRthivyAM bhavantIti athavA pRthivIto'pyudvRttA manujatvamavAptAH santaste bhavantIti pRthivIpratipAdanAyAha tathA 'puDhavitti yaduddezakasaMgrahiNyAmuktaM tatpratipAdanAya cAha11211. 'kai Na'mityAdi tatra 'rayaNappabha'tti narakavarja prAyaH prathamakANDe indranIlAdibahuvidharalasaMbhavAt ralAnAM prabhA-dIptiryasyAM sA rlprbhaa| yAvatkaraNAdidaM dRzya-zarkarAprabhA vAlukAprabhA paMkaprabhA dhUmaprabhA tamaHprabheti, zabdArthazca ratnaprabhAvaditi / 'tamatama'tti tamastamaHprabhetyarthaH, tatra prakRSTaM tamastamastamastasyeva prabhA yasyAH sA tmstmHprbhaa| etAsu ca narakAvAsA bhavantIti tAn AvAsAdhikArAcca zeSajIvAvAsAn parimANato darzayannAha11212. 'imIse Na'mityAdi, 'asyAM' vineyapratyakSAyAM 'nirayAvAsasayasahassa'tti Avasanti yeSu te AvAsAH narakAzca te AvAsAzceti narakAvAsA steSAM yAni zatasahasrANi tAni ttheti| zeSapRthivIsUtrANi tu gAthA'nusAreNAdhyeyAni, ata evAha 'gAha'tti sA ceyaM 'tIsA ya pannavIsA' ityaadi| sUtrAbhilApazca-'sakkarappabhAe NaM bhaMte ! puDhavIe kaI nirayAvAsasayasahassA pannattA ? goyamA ! paNavIsaM nirayAvAsasayasahassA pannattA' ityaadiriti| 1 / 213. 'chaNhaMpi juyalayANaM'ti dakSiNottaradigbhedenAsurAdinikAyo vibhedo bhavatIti yugalAnyuktAni, tatra SaTsu yugaleSu pratyeka SaTsaptatibhavanalakSANAmiti / eSAM cAsurAdinikAyayugalAnAM dakSiNottaradizorayaM vibhAgaH "cautIsA caJcattA adRttIsaM ca syshssaao| pannA cattAlIsA dAhiNao hu~ti bhvnnaaii||" 'cattAlIsatti dvIpakumArAdInAM SaNNAM pratyekaM catvAriMzabhavanalakSAH, "tIsA cattAlIsA cottIsaM ceva syshssaaiN| chAyAlA chattIsA uttarao hoti bhvnnaaii||" 'chattIsa' ti dvIpakumArAdInAM SaNNAM pratyekaM SaTtriMzadbhavanalakSANIti / athAdhikRtoddezakArthasaMgrahAya gAthAmAha 1. kAlatraya nirdezananya ca. cha. Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 za.1: u.5: sU.215-218 bhagavatI vRtti 11214,215. 'puDhavI'tyAdi, tatra puDhavIti luptavibhaktikatvAnirdezasyaM pRthivISu, upalakSaNatvAccAsya pRthivyAdiSu jIvAvAseSviti drssttvymiti| 'Thiitti 'sUcanAt sUtra'miti nyAyAt sthitisthAnAni vAcyAnIti zeSaH / evaM 'ogAhaNe ti avagAhanAsthAnAni / zarIrAdipadAni tu vyaktAnyeva / ekArAntaM ca padaM prathamaikavacanAntaM dRzyam, ityevametAni sthitisthAnAdIni daza vastUni ihoddezake vicArayitavyAnIti gAthAsamAsArthaH / vistArArthaM tu sUtrakAraH svayameva vakSyatIti / tatra ralaprabhApRthivyAM sthitisthAnAni tAvArUpayannAha11216. 'imIse Na'mityAdi vyaktaM, navaraM 'egamegaMsi nirayAvAsaMsitti pratinarakAvAsamityarthaH 'ThitiThANa' tti AyuSoM vibhAgAH 'asaMkheja' tti saMkhyAtItAni, kathaM ? prathamapRthivyapekSayA jaghanyA sthitirdaza varSasahastrANi utkRStha tu sAgaropamam / etasyAM caikaikasamayavRddhyA'saMkhyeyAni sthitisthAnAni bhavanti, asaMkhyeyatvAtsAgaropamasamayAnAmiti / evaM narakAvAsApekSayA'pyasaMkhyeyAnyeva tAni kevalaM teSu jaghanyotkRTavibhAgo granthAntarAdavaseyo, yathA prathamaprastaTanakareSu jaghanyA sthitirdaza varSasahasraNi utkRSTa tu navatiriti etadeva darzayannAha-'jahaNiyA ThitI' tyAdi, jaghanyA sthitirdazavarSasahastrAdikA ityekaM sthitisthAnaM, tacca pratinarakaM bhinnarUpaM, saiva samayAdhiketi dvitIyaM, idamapi vicitram, evaM yAvadasaMkhyeyasamayAdhikA sA, sarvAntimasthitisthAnadarzanAyAha-'tappAuggukkosiya'tti utkRya asAvanekavidheti vizeSyate tasya-vivakSitanarakAvAsasya prAyogyA-ucitA utkarSikA tatprAyogyokarSikA ityaparaM sthitisthAnam, idamapi vicitra', vicitratvAdutkarSasthiteriti / evaM sthitisthAnAni prarUpya teSveva krodhAdhupayuktatvAnnArakANAM vibhAgena darzayannidamAha11217. 'imIse NaM'ityAdi 'jahanniyAe ThiIe vaTTamANa'tti yA yatra narakAvAse jaghanyA tasyAM vartamAnAH 'kiM kohovautte'tyAdi prazne 'sabvevI' tyaadhuttrN| tatra ca pratinarakaM jaghanyasthitikAnAM ekAdisaMkhyAtasamayAdhikajaghanyasthitikAnAM tu kAdAcitkatvAt teSu ca krodhaadhupyuktaanaamektvaanektvsNbhvaadshiitirbhnggkaaH| ekendriyeSu tu sarvakaSAyopayuktAnAM pratyekaM bahUnAM bhaavaadbhnggkm| Aha ca "saMbhavai jahiM viraho asII bhaMgA tarhi krejaahi| jahiyaM na hoi viraho, abhaMgayaM sattavIsA vaa||" idapi vicitram, evaM yAvadasaMkhyayAvaSasahastrAdikA ityekaM sthitisthAna matappAuggukkosiya'tti utkRtha asA 11218. ayaM ca tatsattApekSo viraho draSTavyo, na tUtpAdApekSayA / yato ralaprabhAyAM caturvizatirmuhUrtA utpAdavirahakAla uktaH / tatazca yatra saptaviMzatibhaMgakAH ucyante, tatrApi virahabhAvAdazItiH prApnoti, saptaviMzatezcAbhAva eveti / tatra 'savvevi tAva hoja kohovautta'tti, pratinarakaM svakIyasvakIyasthityapekSayA jaghanyasthitikAnAM nArakANAM sadaiva bahUnAM sadbhAvAt nArakabhavasya ca krodhodayapracuratvAtsarva eva krodhopayuktA bhaveyurityeko bhNgH| 'ahavA' ityAdinA dvitricatuH saMyogabhaMgA darzitAH / tatra dvikasaMyoge bahuvacanAntaM krodhamamuJcatA SaDbhaMgAH kAryAH, tathAhi krodhopayuktazca mAnopayuktAzca 1 tathA krodhopayuktAzca mAnopayuktAzca 2 evaM mAyayA ekatvabahutvAbhyAM dvau, lobhena ca dvau evamete dvikasaMyoge sstt| trikasaMyoge tu dvAdaza bhavanti 12, tathAhi-krodhe nityaM bahuvacanaM mAnamAyayorekavacanamityekaH 1 mAnaikatve mAyAbahutve ca dvitIyaH 2 mAne bahuvacane mAyAyAmekatvamiti ca tRtIyaH 3, mAnabahutve mAyAbahutve ca caturthaH 4, punaH krodhamAnalobhairitthameva catvAraH 4, punaH krodhamAyAlobhairitthameva catvAraH 4 evamete dvaadsh| catuSkasaMyoge tvaSTau, tathAhi-krodhe bahuvacanena mAnamAyAlobheSu caikavacanenaikaH, ityameva lobhe bahuvacanena dvitIyaH / evametAvekavacanAntamAyayA jAtau, evameva bahuvacanAntamAyayA'nyau dvau evamete catvAra ekavacanAntamAnena jAtAH, evameva bahuvacanAntamAnena catvAra ityevamaSTI, evamete jaghanyasthitiSu nArakeSu saptaviMzatirbhavanti, jaghanyasthitau hi bahavo nArakA bhavantyataH krodhe bhuvcnmev| 'samayAhiyAe jahannaviIe vaTTamANA neraiyA kiM kohovauttA' ityAdi praznaH ihottaram-'kohobautte ya' ityAdayo'zItirbhAH / iha samayAdhikAyAM yAvatsaMkhyeyasamayAdhikAyAM jaghanyasthitau nArakA na bhavantyapi bhavati cedeko vA'neko veti tataH krodhAdiSvekatvena catvAro vikalpAH, bahutvena cAnye catvAra eva / 4 / dvikasaMyoge caturviMzatiH, tathAhi krodhamAnayorekatvabahutvAbhyAM catvAraH 4, evaM krodhamAyayoH 4, eva krodhalobhayoH 4, evaM mAnamAyayoH 4, evaM mAnalobhayoH 4, evaM mAyAlobhayoriti 4 dvikayoge caturviMzatiH / trikayoge dvAtriMzata, tathAhi krodhamAnamAyAsvekatvenaikaH, eSveva mAyAbahutvena dvitIyaH evametau mAnaikatvena, dvAvevAnyau tadbahutvena, evamete catvAraH krodhaikatvena, catvAra evAnye krodhabahutvenetyevamathai krodhamAnamAyAtrike jAtAH / tathaivAnye'STau krodhamAnalobheSu / tathaivAnye'thai krodhamAyAlobheSu, tathaivAnye'STau mAnamAyAlobheSviti dvAtriMzat / catuSkasaMyoge SoDaza, tathAhi krodhAdiSvekatvenaiko lobhasya bahutvena dvitIyaH, evametau mAyaikatvena, tathA'nyau mAyAbahutvena, evamete catvAro mAnaikatvena, tathA'nye catvAra eva mAnabahutvena, evamete'STau krodhaikatvena / evamanye'STau krodhabahutveneti SoDaza / evamete sarva evAzItiriti / ete ca jaghanyasthitau ekAdisaMkhyAtAntasamayAdhikAyAM bhavanti, asaMkhyAtasamayAdhikAyAstu jaghanyasthiterArabhyotkRSdhasthitiM yAvatsaptaviMzatibhaGgAsta eva, tatra nArakANAM bahutvAditi / athAvagAhanAdvAraM tatra 1. idamapi ca ga. ca. 2. citraM ka. , Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI vRtti 376 za.1: u.5: sU.216-240 11216. 'ogAhaNAThANa'tti avagAhante-Asate yasyAM sA'vagAhanA-tanustadAdhArabhUtaM vA kSetraM tasyAH sthAnAni-pradezavRddhyA vibhAgAH avagAhanA sthAnAni, tatra 'jahanniya' tti jaghanyA'guMlAsaMkhyeyabhAgamAtrA sarvanarakeSu 'tappAuggukkosiyatti tasya vivakSitanarakasya prAyogyA yA utkarSikA sA tatprAyogyotkarSikA yathA trayodazaprastaTe dhanuHsaptakaM ralitrayamaMgulaSaTkaM ceti| 11220. 'jahanniyAe'ityAdi jaghanyAyAM tasyAmeva caikAdisaMkhyAtAntapradezAdhikAyAmavagAhanAyAM vartamAnAnAM nArakANAmalpatvAt krodhAdhupayukta eko'pi labhyate'to'zItirbhAH / 'asaMkhejapaese'tyAdi, asaMkhyAtapradezAdhikAyAM taprAyogyotkRSTAyAM ca nArakANAM bahutvAt teSu ca bahUnAM krodhopayuktatvena krodhe bahuvacanasya bhAvAt mAnAdiSu tvekatvabahutvasaMbhavAt saptaviMzatibhaMgA bhvntiiti| nanu ye jaghanyasthitayo jaghanyAvagAhanAzca bhavanti teSAM jaghanyasthitikatvena saptaviMzatibhaMgakAH prApnuvanti jaghanyAvagAhanatvena cAzItiriti virodhaH? atrocyate, jaghanyasthitikAnAmapi jaghanyAvagAhanAkAle'zItireva, utpattikAlabhAvitvena jaghanyAvagAhanAnAmalpAtvAditi, yA ca jaghanyasthitikAnAM saptaviMzatiH sA jaghanyAvagAhanatvamatikrAntAnAmiti bhaavniiym| shriirdvaare1||222. 'sattAvIsaM bhaMga'tti anena yadyapi vaikriyazarIre saptaviMzatibhaMgakA uktAstathA'pi yA sthityAzrayA avagAhanAzrayA ca bhaGgakaprarUpaNA sA tathaiva dRzyA, niravakAzatvAttasyAH, zarIrAzrayAyAzca sAvakAzatvAt / evamanyatrApi vimrshniiymiti| 1 / 223. 'eeNaM gameNaM tinni sarIrayA bhANiyavva' ti, vaikriyazarIrasUtrapAThena trINi zarIrakANi vaikriyataijasakArmaNAni bhaNitavyAni, triSvapi bhaMgakAH sptviNshtirvaacyetyrthH| nanu vigrahagatau kevale ye taijasakArmaNazarIre syAtAM tayoralpatvenAzItirapi bhaMgakAnAM saMbhavatIti kathamucyate tayoH saptaviMzatireveti ? atrocyate-satyametat, kevalaM vaikriyazarIrAnugatayostayorihAzrayaNaM kevalayozcAnAzrayaNamiti saptaviMzatireveti / yacca dvayorevAtidezyatve trINItyuktaM tat trayANAmapi gamasyAtyantasAmyopadarzanArthamiti / saMhananadvAre224.'chaNhaM saMghayaNANaM asaMghayaNi'tti SaNNAM saMhananAnAM-vajrarSabhanArAcAdInAM madhyAdekatareNApi sNhnnenaasNhnnaaniiti| kasmAdevamityata Aha 'nevaTThI'tyAdi, naivAsthyAdIni teSAM santi asthisaMcayarUpaM ca saMhananamucyata iti / 'aniTTha'tti iSyante smetISTAstaniSedhAdaniSTAH, aniSTamapi kiMcit kamanIyaM bhavatItyata ucyate-akAntAH / akAntamapi kiJcit kAraNavazAt prItaye bhavatItyAha-(granthAgram 2000) 'appiyA' apriitihetvH| apriyatvaM teSAM kutaH ? yataH 'asubha'tti azubhasvabhAvAH / te ca sAmAnyA api bhavantItyato viziSyate-'amaNuNNa'tti na manasA-antaHsaMvedanena zubhatayA jJAyanta itymnojnyaaH| amanojJatA caikadA'pi syAdata Aha-'amaNAma'tti na manasA amyante-gamyante punaH punaH smaraNato ye te amno'maaH| ekArthikA vaite zabdAH aniSTatAprakarSapratipAdanArthA iti / 'sarIrasaMghAyattAe'tti saMghAtatayA, zarIrarUpasaMcayatayetyarthaH / saMsthAnadvAre11226. kiMsaMThiyatti kiM saMsthitaM-saMsthAnaM yeSAM tAni kiNsNsthitaani| 'bhavadhAraNijjatti, bhavadhAraNaM-nijajanmAtivAhanaM prayojanaM yeSAM tAni bhavadhAraNIyAni, aajnmdhaarnniiyaaniityrthH| 'uttaraveubviyatti pUrvavaikriyApekSayottarANi-uttarakAlabhAvIni vaikriyANi uttaravaikriyANi, 'huMDasaMThiya'tti srvtraasNsthitaani| dRSTidvAre 11233. 'sammAmicchAdasaNe asIibhaMga'tti mizradRSTInAmalpatvAttadbhAvasyApi ca kAlato'lpatvAdeko'pi labhyate ityshiitibhNgaaH| jJAnadvAre11234. 'tinni NANAI niyama'tti ye sasamyaktvA narakeSUtpadyante, teSAM prathamasamayAdArabhya bhavapratyayasyAvadhijJAnasya bhAvAt trijJAnina eva te| ye tu mithyAdRSTayaste saMjJibhyo'saMjJibhyazcotpadyante, tatra ye saMnibhyaste bhavapratyayAdeva vibhaMgasya bhAvAt yajJAninaH, ye tvasaMjJibhyasteSAmAdyAdantarmuhUrtAtparato vibhaMgasyotpattiriti teSAM pUrvamajJAnadvayaM pazcAd vibhaMgotpattAvajJAnatrayamityata ucyate-'tinni aNNANAI bhayaNAe' tti 'bhajanayA' vikalpanayA kadAcid dve kadAcit trINItyarthaH / atrArthe gAthe syAtAm "sabI neraiesuM uralaparicAyaNaMtare sme| vimaMgaM ohiM vA aviggahe viggahe lhi|| assanI naraesuM paJjatto beNa lahai vinmNg| nANA tineva tao amANA doni tinev||" 11236.'evaM tinni NANe'tyAdi, AbhinibodhikajJAnavat saptaviMzatibhaMgakopetAni AdhAni trINi jJAnAni ajJAnAni ceti| iha ca trINi jJAnAnIti yaduktaM tadAbhinibodhikasya punargaNanenAnyathA dve eva te vAcye syAtAmiti / 'tinni annANAI' ityatra yadi matyajJAnazrutAjJAne vibhaMgAtpUrvakAlabhAvinI vivakSyete tato jaghanyAvagAhanAzrayeNaivAzItibhaMgakAsteSAmavaseyA iti / yogdvaare1||240. 'evaM kAyajoe'tti, iha yadyapi kevalakArmaNakAyayoge'zItibhaGgAH saMbhavanti tathA'pi tasyAvivakSaNAt sAmAnyakAyayogAzrayaNAcca sptviNshtirukteti| Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za. 1: u.5H sU.241-250 upayogadvAre-- 1 / 241. 'sAgArovautta'tti, AkAro - vizeSAMzagrahaNazaktistena saheti sAkAraH, tadvikalo'nAkAraH sAmAnyagrAhItyarthaH / 1 / 244. 'NANattaM lesAsu'tti, ralaprabhApRthivIprakaraNavaccheSapRthivIprakaraNAnyadhyeyAni, kevalaM lezyAsu vizeSaH, tAsAM bhinnatvAd, ata eva taddarzanAya gAthA--'kAU'ityAdi / tatra 'taiyAe mIsiya'tti vAlukAprabhAprakaraNe uparitananarakeSu kApotI, adhastaneSu tu nIlI bhavatIti te yathAsaMbhavaM praznasUtre cAdhyetavya ityarthaH / yacca sUtrAbhilApeSu narakAvAsasaMkhyAnAnAtvaM, tat 'tIsA ya pannavIsA' ityAdinA pUrvapradarzitena samavaseyamiti / evaM ca sUtrAbhilApaH kAryaH--'sakkarapabhAe NaM bhaMte! puDhavIe paNavIsAe nirayAvAsasayasahassesu ekkamekkasi nirayAvAsaMsi kai lessAo pannattAo ? goyamA ! egA kAulessA paNNattA / sakkarappabhAe NaM bhaMte ! jAva kAulesAe vaTTamANA neraiyA kiM kohovauttA ?, ityAdi 'jAva sattAvIsaM bhNgaa'| evaM sarvapRthivISu gAthAnusAreNa vAcyAH / asurakumAraprakaraNe-- 380 bhagavatI vRtti 1 / 245. 'paDilomA bhaMga'tti nArakaprakaraNe hi krodhamAnAdinA krameNa bhaGgakanirdezaH kRtaH, asurakumArAdiprakaraNeSu lobhamAyAdinA'sau kArya ityarthaH / ata evAha - 'savvevi tAva hoja lohovautta'tti, devA hi prAyo lobhavanto bhavanti tena sarve'pyasurakumArA lobhopayuktAH syuH / dvikasaMyoge tu lobhopayuktatve bahuvacanameva / mAyopayoge tvekatvabahutvAbhyAM dvau bhaMgakau / evaM saptaviMzatirbhagakAH kAryAH / 'navaraM NANattaM jANiyavvaM' ti nArakANAmasurakumArAdInAM ca parasparaM nAnAtvaM jJAtvA praznasUtrANi uttarasUtrANi cAdhyeyAnIti hRdayaM tacca nArakANAmasurakumArAdInAM ca saMhananasaMsthAnalezyAsUtreSu bhavati, taccaivaM - 'causaTThIe NaM bhaMte ! asurakumArAvAsasayasahasse egamesi asurakumArAvAsaMsi asurakumArANaM sarIragA kiMsaMghayaNI ? goyamA ! asaMghayaNI, je poggalA iTThA kaMtA te tesiM saMghAyattAe pariNamaMti, evaM saMThANevi, navaraM bhavadhAraNijjA samacauraMsasaMThiyA uttaraveuvviyA annayarasaMThiyA evaM lesAsuvi / 'navaraM kai lessAo pannattAo ? goyamA ! cattAri taMjahA - kiNhA nIlA kAU teUlesA, causaTThIe NaM jAva kaNhalesAe vaTTamANA kiM kohovauttA ? goyamA ! savvevi tAva hoja lohovauttA' ityAdi / evaM 'nIlAkAUteUvi' nAgakumArAdiprakaraNeSu tu 'culasIe nAgakumArAvAsasayasaharasesu' ityevaM "causaTThI asurANaM nAgakumArANa hoi culasIi" ityAdervacanAt praznasUtreSu bhavanasaMkhyAnAnAtvamavagamya sUtrAbhilApaH kArya iti / 1 / 247. 'evaM puDhavikvAiyANaM savvesu ThANesu abhaMgayaMti, pRthivIkAyikA ekaikasmin kaSAye upayuktA bahavo labhyanta ityabhaMgakaM dazasvapi sthAneSu / navaraM 'teulesAe asII bhaMga'tti, pRthivIkAyikeSu lezyAdvAre tejolezyA vAcyA, sA ca yadA devalokAcyuto deva eko'neko vA pRthivIkAyikeSUtpadyate tadA bhavati / tatazca tadaikatvAdibhavanAdazItibhaMgakA bhavantIti / iha pRthivIkAyikaprakaraNe sthitisthAnadvAraM sAkSAllikhitamevAsti / zeSANi tu nArakavavAcyAni tatra ca 'navaraM NANattaM jANiyavvaM ' ityetasyAnuvRtternAnAtvamiha praznata uttaratazcAvaseyaM tacca zarIrAdiSu saptasu dvAreSvidam -' asaMkhijesu NaM bhaMte ! puDhavikAiyAvAsasayasahassesu jAva puDhavikAiyANaM kai sarIrA pannattA ? goyamA ! tinni sarIrA, taMjahA - orAlie teyae kammae' / etesu ca 'kohovauttAvi mANovauttAvI tyAdi vAcyam / tathA 'asaMkhejjesu NaM jAva puDhavikAiyANaM sarIragA kiMsaMghayaNI ? 'ityAdi tathaiva, navaraM 'poggalA maNunnA amaNunnA sarIrasaMghAyattAe pariNamaMti' / evaM saMsthAnadvAre'pi, kintu uttare 'huMDasaMThiyA' etAvadeva vAcyaM, na tu 'duvihA sarIragA pannattA, taMjahA - bhavadhAraNijA ya uttaraveucciyA ya' ityAdi pRthivIkAyikAnAM tadabhAvAditi / lezyAdvAre punarevaM vAcyaM - 'puDhavikkAiyANaM bhaMte ! kai lessAo pannattAo ? goyamA ! cattAri, taMjahA - kaNhalesA jAva teulesA' etAsu ca tisRSvabhaMgakameva / tejolezyAyAM tvazItibhaMgakAH, etacca prAgevoktamiti / dRSTidvAre idaM vAcyam- 'asaMkhejesa jAva puDhavikkAiyA kiM sammadiTThI micchadiTThI sammAmicchadiTThI ? goyamA ! micchadiTThI' zeSaM tathaiva / jJAnadvAre'pi tathaiva, navaraM 'puDhavikkAiyA NaM bhaMte! kiM NANI annANI ? goyamA ! No NANI annANI -- niyamA doannANI / yogadvAre'pi tathaiva, navaraM 'puDhavikvAiyA NaM bhaMte! kiM maNajogI vaijogI kAyajogI ? goyamA ! no maNajogI no vayajogI kAyajogI' / 1 / 248. 'evaM AukvAiyAvitti pRthivIkAyikavadaSkAyikA api vAcyAH, te hi dazasvapi sthAnakeSvabhaMgakAH tejolezyAyAM cAzItibhaMgakavanto, yatasteSvapi deva utpadyata iti / 1 / 246. 'teukkAie'tyAdau savvesu vi ThANesu tti sthitisthAnAdiSu, dazasvapyabhaMgakaM, krodhAdyupayuktAnAmekadaiva teSu bahUnAM bhAvAt / iha devA notpadyanta iti tejolezyA teSu nAsti, tatastat saMbhavAnnAzItirapItyabhaMgakameveti / eteSu ca sUtrANi pRthivIkAyikasamAni kevalaM vAyukAyasUtreSu zarIradvAre evamadhyeyam- 'asaMkhejjesu NaM bhaMte ! jAva vAukkAiyANaM kai sarIrA pannattA ? goyamA ! cattAri taMjahA-orAlie veuvvie teyae kammara tti / 1 / 250. 'vaNapphaikAie'tyAdi, vanaspatayaH pRthivIkAyikasamAnA vaktavyAH dazasvapi sthAnakeSu bhaMgakAbhAvAt / tejolezyAyAM ca tathaivAzItibhaMgakasadbhAvAditi / nanu pRthivyapUvanaspatInAM dRSTidvAre sAsvAdanabhAvena samyaktvaM karmagrantheSvabhyupagamyate / tata eva ca jJAnadvAre matijJAnaM zrutajJAnaM ca, alpAzcaite ityevamazItirbhagAH samyagdarzanAbhinibodhika zrutajJAneSu bhavantu ? naivaM, pRthivyAdiSu sAsvAdanabhAvasyAtyantaviralatvenAvivakSitatvAt, tata evocyate"ubhayAbhAvo puDhavAiesu vigalesu hoja uvavaNNo"tti, Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI vRtti 351 za.1: u.5: sU.251-254 'ubhayaM' pradipadyamAnapUrvapratipannarUpamiti | 11251. 'beIdie'tyAdAvevamakSaraghaTanA-'jehiM ThANehiM neraiyANaM asIibhaMgA tehiM ThANehiM beiMdiyAidiyacauridiyANaM asIiM ceva'tti tatraikAdi saMkhyAtAntasamAyAdhikAyAM jaghanyasthitau 1 tathA jaghanyAyAmavagAhanAyAM ca 2 tatraiva ca saMkhyeyAntapradezavRddhAyAM 3 mizradRSTau ca nArakANAmazItibhaMgakA uktaaH| vikalendriyANAmapyeteSu sthAneSu mizradRSTivarjeSvazItireva, alpatvAtteSAM ekaikasyApi krodhAdhupayuktasya saMbhavAt / mizradRSTistu vikalendriyeSvekendriyeSu ca na bhavatIti na vikalendriyANAM tatrAzItistatrApyabhaMgakamiti iti / vRdhdaistviha sUtre kuto'pi vAcanAvizeSAd yatrAzItistatrApyabhaMgakamiti vyAkhyAtamiti / ihaiva vizeSAbhidhAnAyAha-navaramityAdi, ayamarthaH-dRSTidvAre jJAnadvAre ca nArakANAM saptaviMzatiruktA, vikalendriyANAM tu 'abmahiya'tti abhyadhikAnyazItibhaMgakAnAM bhavati, ka ? ityAha samyaktve' alpIyasAM hi vikalendriyANAM sAsvAdanabhAvena samyaktvaM bhavati / alpatvAcca teSAmekatvasyApi saMbhavenAzItibhaMgakAnAM bhavati / evamAbhinibodhike zrute ceti / tathA 'jehI tyAdi, yeSu sthAneSu nairayikANAM saptaviMzatibhaMgakAsteSu sthAneSu dvitricaturindriyANAM bhNgkaabhaavH| tAni ca prAguktAzItibhaMgakasthAnaviziSTAni maMtavyAni, bhaMgakAbhAvazca krodhAdhupayuktAnAmekadaiva bahUnAM bhaavaaditi|| vikalendriyasatrANi ca pathivIkAyikasatrANIvAdhyeyAni, navaramiha lezyAdvAre-tejolezyA nAdhyetavyA / dRSTidvAre ca 'beiMdiyA NaM bhaMte ! kiM sammaddivI micchaddivI samAmicchaddiTTI ? goyamA ! sammaddiTThIvi micchaddiTThIvi no smaamicchditttthii| sammaiMsaNe vaTTamANA beiMdiyA kiM kohovauttA ?' ityAdi prazne uttaramazItirbhaGgakAH / tathA jJAnadvAre-'beiMdiyA NaM bhaMte ! kiM NANI annANI ? goyamA ! NANIvi annaanniivi| jai NANI dunANI-'maiNANI suyaNANI ya' zeSaM tathaivAzItizca bhaMgA iti| yogadvAre-'beiMdiyA NaM bhaMte ! kiM maNajogI vaijogI kAyaMjogI ? goyamA ! No maNajogI vaijogI kAyajogI ya' zeSaM tthaiv| evaM triindriycturindriysuutraannypi| 1 / 252. 'paMciMdiye'tyAdi 'jahiM sattAvIsaM bhaMga'tti yatra nArakANAM saptaviMzatibhaMgakAstatra paJcendriyatirazcAmabhaMgakaM / tacca jaghanyasthityAdikaM pUrvaM darzitameva / bhaMgakAbhAvazca krodhAdhupayuktAnAM bahUnAmekadaiva teSu bhAvAditi / sUtrANi ceha nArakasUtravadadhyeyAni navaraM zarIradvAre'yaM vizeSa:-'asaMkhejesu NaM bhaMte ! paMciMdiyatirikkhajoNiyAvAsesu paMciMdiyatirikkhajoNiyANaM kevaiyA sarIrA pannattA ? goyamA ! cattAri, taMjahA-orAlie veuvie teyae kammae' sarvatra cAbhaMgakamiti / tathA saMhananadvAre 'paMciMdiyatirikkhajoNiyANaM kevaiyA saMghayaNA pannattA ? goyamA ! cha saMghayaNA pannattA, taMjahA-vairosahanArAyaM jAva chevaTThati / evaM saMsthAnadvAre'pi 'cha saMThANA pannattA, taMjahA-samacauraMse 6' / evaM lezyAdvAre-'kai lesAo pannattAo ? goyamA ! cha lessA pannattA, taMjahA-kiNhalessA 6' / 11253. 'maNussANavitti yathA nairayikA dazasu dvAreSvabhihitAstathA manuSyA api bhaNitavyA iti prakramaH, etadevAha-'jehI'tyAdi, tatra nArakANAM jaghanyasthitAvekAdisaMkhyAtAntasamayAdhikAyAM 1 tathA jaghanyAvagAhanAyAM 2 tasyAmeva saMkhyAtAntapradezAdhikAyAM 3 mizre ca 4 azItibhaMgakA uktaaH| manuSyANAmapyeteSvazItireva, tatkAraNaM ca tadalpatvameveti / nArakANAM manuSyANAM ca sarvathA sAmyaparihArAyAha-'jesu sattAvIsA' ityAdi, saptaviMzatibhaMgakasthAnAni ca nArakANAM jaghanyasthityasaMkhyAtasamayAdhikajaghanyasthitiprabhRtIni / teSu jaghanyasthitau vizeSasya vakSyamANatvena tadvarjeSu manuSyANAmabhaMgakam / yato nArakANAM bAhulyena krodhodaya eva bhavati / tena teSAM saptaviMzatirbhaGgakA uktasthAneSu yujyante / manuSyANAM tu pratyekaM krodhAdhupayogavatAM bahUnAM bhAvAnna kaSAyodaye vizeSo'sti / tena teSAM teSu sthAneSu bhaMgakAbhAva iti / ihaiva vizeSAbhidhAnAyAha-navaramityAdi / yeSu sthAneSu nArakANAmazItisteSu manuSyANAmapyazItiH tathA 'jesu sattAvIsA tesu abhaMgaya'mityuktaM, kevalaM manuSyANAmidamabhyadhikaM yaduta jaghanyakasthitau teSAmazItirna tu nArakANAM tatra saptaviMzatiruktetyabhaMgakam / tathA'hArakazarIre azItirAhArakazarIravatAM manuSyANAmalpatvAnnArakANAM tu tannAstyevetyetadapyabhyadhikaM mnussyaannaamiti| iha ca nArakasUtrANAM manuSyasUtrANAM ca prAyaH zarIrAdiSu caturdA jJAnadvAra eva ca vizeSaH, tathAhi-'asaMkhejjesu NaM bhaMte ! maNussAvAsesu maNussANaM kai sarIrA pannattA ? goyamA ! paMca, taMjahA-orAlie veuvie AhArae teyae kammae / asaMkhejjesu NaM jAva orAliyasarIre vaTTamANA maNussA kiM kohovauttA 4 ? goyamA ! kohovauttAvi 4 / evaM sarvazarIrakeSu navaramAhArake'zItibhaMgakAnAM vaacyaa| evaM saMhananadvAre'pi navaraM 'maNussANaM bhaMte ! kai saMghayaNA paNNatA ? goyamA ! chassaMghayaNA paNNattA, taMjahA-vairosahanArAe jAva chevaDhe / ' saMsthAnadvAre 'cha saMThANA paNNattA, taMjahA samacauraMse jAva huMDe / ' lezyAdvAre 'cha lesAo, taMjahA-kiNhalessA jAva sukklesaa|' jJAnadvAre 'maNussANaM bhaMte ! kai NANANi ? goyamA ! paMca, taMjahA-AbhiNibohiyaNANaM jAva kevalaNANaM / ' eteSu ca kevalavarjeSvabhaMgakam kevale tu kaSAyodaya evaM nAstIti / 11254. 'vANamaMtare'tyAdi, vyantarAdayo dazasvapi sthAneSu yathA bhavanavAsinastathA vaacyaaH| yatrAsurAdInAmazItibhaMgakA yatra ca saptaviMzatistatra vyantarAdInAmapi te tathaiva vAcyAH / bhakAstu lobhamAdau vidhaayaadhyeyaaH| tatra bhavanavAsibhiH saha vyantarANAM sAmyameva, jyotiSkAdInAM tu na Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.1: u.5,6: sU.254-268 382 bhagavatI vRtti tatheti taisteSAM sarvathA sAmyaparihArasUcanAyAha-'NavaraM NANattaM jANiyavvaM jaM jassa' tti 'yat' lezyAdigataM 'yasya' jyotiSkAdeH 'nAnAtvam' itarApekSayA bhedastad jnyaatvymiti| parasparato vizeSa jJAtvaiteSAM sUtrANyadhyeyAnItibhAvaH / tatra lezyAdvAre-jyotiSkANAmekaiva tejolezyA vaacyaa| jJAnadvAre trINi jJAnAni, ajJAnAnyeva trINyeva, asaMjJinAM tatropapAtAbhAvena vibhaMgasyAparyAptakAvasthAyAmapi bhAvAt / tathA vaimAnikAnAM lezyAdvAre tejolezyAdayastisro lezyA vAcyAH / jJAnadvAre ca trINi jJAnAnyajJAnAni ceti| vaimAnikasUtrANi caivamadhyeyAni'saMkhejesu NaM bhaMte ! vemANiyAvAsasayasahassesu egamegaMsi vemANiyAvAsaMsi kevaiyA ThiiThANA pannattA ?' ityevamAdIni / // prathamazate paJcamoddezakaH // SaSTha uddezakaH atha SaSTho vyAkhyAyate, tasya cAyaM sambandhaH-anantaroddezake'ntimasUtreSu 'asaMkhejjesu NaM bhaMte ! jotisiyavemANiyAvAsesu tathA saMkhejesu NaM bhaMte ! vemANiyAvAsasayasahassesu' ityetadadhItaM, teSu ca jyotiSkavimAnAvAsAH pratyakSA eveti tadgatadarzanaM pratItya tathA 'jAvate' iti yaduktamAdi gAthAyAM tacca darzayitumAha11256. 'jAvaiyAo'ityAdi, yatparimANAt 'ovAsaMtarAo'tti 'avakAzAntarAt' AkAzavizeSAdavakAzarUpAntarAlAd vA, yAvatyavakAzAntare sthita ityarthaH / 'udayaMte'tti udayan udgacchan 'cakkhupphAsa'tti cakSuSo-dRSTeH sparza iva sparzo na tu sparza eva cakSuSo'prAptakAritvAditi cakSuHsparzastaM / 'havvaM ti zIghraM, sa ca kila sarvAbhyantaramaNDale saptacatvAriMzati yojanAnAM sahasreSu dvayoH zatayostriSaSTau (47263) ca sAdhikAyAM vartamAna udaye dRshyte| astasamaye'pyevam / evaM pratimaNDalaM darzane vizeSo'sti, sa ca sthAnAntarAdavaseyaH / 11257. 'savvao samaMta'tti 'sarvataH' sarvAsu dikSu 'samantAt vidikSu, ekArthoM vaitau / 'obhAsaI tyAdi 'avabhAsayati' ISatprakAzayati yathA sthUlatarameva vastu dRzyate / 'uddyotayati' bhRzaM prakAzayati yathA sthUlameva dRshyte| 'tapati' apanItazItaM karoti yathA vA sUkSma pipIlikAdi dRzyate tathA karoti / 'prabhAsayati' atitApayogAdvizeSato'panItazItaM vidhatte yathA vA sUkSmataraM vastu dRzyate tathA karotIti / etatkSetramevAzrityAha-'taM bhaMte !'tyaadi1|258. 'taM bhaMte' ! ti yat kSetramavabhAsayati yaduddyotayati tapati prabhAsayati ca 'tat' kSetraM kiM bhadanta ! spRSTamavabhAsayati aspRSTamavabhAsayati ? iha yAvatkaraNAdidaM dRzyaM-'goyamA ! puDhe obhAsei no apuTuM / 11256.taM bhaMte ! ogADhaM obhAsei aNogADhaM obhAsei ? goyamA ! ogADhaM obhAsai no aNogADhaM / 11260.evaM aNaMtarogADhaM obhAsei no prmprogaaddhN| 1|261.tN bhaMte ! kiM aNuM obhAsai bAyaraM obhAsai ? goyamA ! aNuMpi obhAsai bAyaraMpi obhAsai / 1|262.tN maMte ! uI obhAsai tiriyaM obhAsai ahe obhAsai ? goyamA ! uDDapi obhAsai tiriyaMpi obhAsai ahepi obhAsai / 1|263.tN bhaMte ! AiM obhAsai majjhe obhAsai aMte obhAsai ? goyamA AiMpi obhAsai majjhepi obhAsai aMtepi obhaasi| 1|264.tN bhaMte ! savisae obhAsai avisae obhAsai ? goyamA ! savisae obhAsai no avise| 1|265.tN maMte ! ANupuTviM obhAsei aNANupuri obhAsai ? goyamA ! ANupuri obhAsai no aNANupubbiM / 1|266.tN bhaMte ! kaidisiM obhAsai ? goyamA ! niyamA chaddisiM'ti / eteSAM ca padAnAM prathamoddezakanArakAhArasUtravyAkhyA dRzyeti / ya eva 'obhAsai' ityanena saha sUtraprapaJca uktaH sa eva 'ujjoyaI'tyAdinA padatrayeNa vAcya iti darzayannAha11267.evaM 'ujjoveI'tyAdi / spRSTaM kSetraM prabhAsayatItyuktam / atha sparzanAmeva darzayannAha11268. 'savvaMti'tti prAkRtvAt svataH sarvAsu dikSu 'savvAvaMti'tti prAkRtatvAdeva sarvAtmanA sarveNa vA''tapenApattiH-vyAptiryasya kSetrasya tatsarvApattiH, athavA sarva kSetram, itizabdo viSayabhUtaM kSetraM sarvaM na tu samastamevetyasyArthasyopapradarzanArthaH / tathA sarveNAtapenApo-vyAptiryasya kSetrasya tatsapim / itizabdaH sAmAnyataH sarveNAtapena vyAptirna tu pratipradezaM srvennetysyaarthsyopprdrshnaarthH| athavA saha vyApena-AtapavyAptyA yattatsavyApam / itizabdastu tthaiv| 'phusamANakAlasamayaM' ti spRzyamAnakSaNe, athavA spRzataH-sUryasya sparzanAyAH kAlasamayaH spRzatkAlasamayastatra Atapeneti gamyate, yAvatkSetraM spRzati sUrya iti prakRtaM tAvatkSetraM spRzyamAnaM spRthamiti vaktavyaM syAditi prshnH| hntetyaadhuttrN| spRzyamAnaspRSTayozcaikatvaM prathama suutraadvgntvymiti| 1. vemANAvAsesu kha. ga. gha. ca. cha. 4. Apti ga. 2.astamaye kha. ca. cha. 5. sarvApti ga. 3. caitau ka.kha. ga.gha.ca. Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 363 bhagavatI vRtti za.1: u.6: sU.265-268 sparzanAmevAdhikRtyAha11270. 'loyaMte bhaMte ! aloyaMta'mityAdi, lokAntaH sarvato lokAvasAnam, alokAntastu tadanantara eveti / ihaapi1|271. 'puTuM phusai'ityAdisUtraprapaJco dRzyaH, ata evoktaM 'jAva niyamA chaddisi' ti / etadbhAvanA caivaM-spRSTamalokAntaM lokAntaH spRzati, spRSTatvaM ca vyavahArato dUrasthasyApi dRSTaM yathA cakSuHsparza iti, ata ucyte-avgaaddhm-aasnnmityrthH| avagADhatvaM cAsattimAtramapi syAdata ucyateanantarAvagADham avyavadhAnena saMbaddhaM na tu paramparA'vagADhaM-zRMkhalAkaTikA iva paramparAsambaddham / taM cANuM spRzati, alokAntasya kvacidvivakSayA pradezamAtratvena sUkSmatvAt bAdaramapi spRzati kvacidvivakSayaiva bahupradezatvena baadrtvaat| tamUrdhvamadhastiryak ca spRzati, UrdhvAdidikSu lokAntasyAlokAntasya ca bhAvAt / taM cAdau madhye'nte ca spRzati katham ? adhastiryagUduz2alokaprAntAnAmAdimadhyAntakalpanAt / taM ca svaviSaye spRzati-spRSTAvagADhAdau, nAviSaye'spRSTAdAviti / taM cAnupUrvyA spRzati, AnupUrvI ceha prathama sthAne lokAntastatonantaraM dvitIye sthAne'lokAnta ityevamavasthAnatayA spRzati, lokAntasya pArvataH sarvato'lokAntasya bhaavaat| iha ca vidikSu sparzanA nAsti' dizAM lokaviSkambhapramANatvAd vidizAM ca tatparihAreNa bhaavaaditi|| evaM dvIpAntasAgarAntAdisUtreSu spRthadipadabhAvanA kaaryaa| navaraM dIpAntasAgarAntasUtre / 11272.'chaddisi ityasyaivaM bhAvanA-yojanasahasrAvagADhA dvIpAzca samudrAzca bhavanti, tatazcoparitanAnadhastanAMzca dvIpasamudrapradezAnAzritya UrdhvAdhodigdvayasya sparzanA vaacyaa| pUrvAdidizAM tu pratItaiva smnttstessaamvsthaanaat|| 11273. 'udayaMte poyaMte'ti nadyAdhudakAntaH 'potAntaM' nauparyavasAnaM, ihApyucchyApekSayA urdhvadiksparzanA vAcyA jalanimajjanena veti / 11274. 'chidaMte dUsaMta'nti chidrAntaH 'dUSyAntaM' vastrAntaM spRzati ihApi SaDdisparzanAbhAvanA vstrocchyaapekssyaa| athavA kambalarUpavastrapoTTalikAyAM tanmadhyotpannajIvabhakSaNena tanmadhyarandhrApekSayA lokAntasUtravat SaDdikasparzanA bhAvayitavyA / 1||275.'chaayNte AyavaMtaMti iha chAyAbhedena SadigbhAvanaivam-vyomavartipakSiprabhRtidravyasya yA chAyA tadanta AtapAntaM catasRSu dikSu spRzati tathA tasyA eva chAyAyA bhUmeH sakAzAttad dravyaM yAvaducyo'sti, tatazca chAyAnta AtapAntamUrdhvamadhazca spRzati / athavA prAsAdavaraNDikAderyA chAyA tasyA bhitteravataratyA ArohantyA vA'nta AtapAntamUrdhvamadhazca spRzatIti bhAvanIyam / athavA tayoreva chAyA''tapayo; pudgalAnAmasaMkhyeyapradezAvagAhitvAducchrayasadbhAvaH ttsdbhaavaaccovdhiovibhaagH| tatazca chAyAnta AtapAntamUrdhvamadhazca spRzatIti / sparzanA'dhikArAdeva praannaatipaataadipaapsthaanprbhvkrmsprshnaamdhikRtyaah1|276. 'asthi'tti astyayaM pakSa:-'kiriyA kajjaitti kriyata iti kriyA-karma sA kriyate-bhavati / 1 / 277. 'puDhe' ityAdeAkhyA puurvvt|| 1 / 278. 'kaDA kajai'tti kRtA bhavati, akRtasya karmaNo'bhAvAt / 11276. 'attakaDA kajjai'tti AtmakRtameva karma bhavati, nAnyathA / 1 / 280. 'aNANupubbiM kaDA kajjai'tti pUrvapazcAvibhAgo nAsti yatra tadanAnupUrvIzabdenocyata iti / 11215. 'jahA neraiyA jahA egidiyavajjA bhANiyavvaM' tti nArakavadasurAdayo'pi vaacyaaH| ekendriyavarjAH te tvanyathA, teSAM hi dikpade 'nivvAghAeNaM chaddisiM vAghAyaM paDucca siya tidisiM' ityAdervizeSAbhilApasya jIvapadoktasya bhAvAt, ata evAha-egiMdiyA jahA jIvA tahA bhANiyavva' tti / 11216. 'jAva micchAdasaNasalle' iha yAvatkaraNAt 'mANe mAyA lobhe peje' anabhivyaktamAyAlobhasvabhAvamabhiSvaMgamAtraM prem| 'dose' ana bhivyaktakrodhamAnasvarUpaprItimAtraM dvessH| 'kalaha' raattiH| 'abmakkhANe' asaddoSAviSkaraNaM / 'pesunne' pracchannamasaddoSAviSkaraNaM / 'paraparivAe' viprakIrNaM pareSAM gunndossvcnm| 'aratiratI' aratiH-mohanIyodayAccittodvegastatphalA ratiH-viSayeSu mohanIyodayAccittAbhiratiraratiratiH / 'mAyAmose' tRtIyakaSAyadvitIyAzravayoH sNyogH| anena ca sarvasaMyogA uplkssitaaH| athavA veSAntarabhASAntarakaraNena yatparavaJcanaM tnmaayaamsseti| mithyAdarzanaM zalyamiva vividhvythaanibndhntvaanmithyaadrshnshlymiti| evaM tAvadgautamadvAreNa karma prarUpitaM / tacca pravAhataH zAzvatamityataH zAzvatAneva lokAdibhAvAn rohakAbhidhAnamunipuMgavadvAreNa prarUpayituM prastAvayannAha11218. 'teNaM kAleNa'mityAdi 'pagaibhaddae'tti svabhAvata eva paropakArakaraNazIlaH / 'pagaimaue'tti svabhAvata eva bhAvamArdavikaH ata eva 'pagaiviNIe'ti tathA 'pagaiuvasaMte'tti krodhodayAbhAvAt / 'pagaipayaNukohamANamAyAlobhe' satyapi kaSAyodaye tatkAryAbhAvAt pratanukrodhAdibhAvaH / 'miumaddavasaMpanne'tti mRdu yanmArdavam- atyarthamahaMkRtijayastatsaMpannaH-prApto gurUpadezAd ya; sa tathA 'allINe'tti gurusamAzritaH saMlIno vaa| 'bhaddae'tti anupatApako guruzikSAguNAt / 'viNIe'tti gurusevAguNAt / 1 / 262. 'bhavasiddhiyA ya'tti bhaviSyatIti bhavA, bhavasiddhiH-nivRttiryeSAM te bhavasiddhikAH, bhavyAH ityarthaH / 11267. 'sattame uvAsaMtare'tti saptamapRthivyA adhovAkAzamiti / sUtrasaMgrahagAthe-ke ? ttr1|268. 'ovAse'tti saptAvakAzAntarANi, 'vAya'tti tanuvAtA; ghanavAtAH, 'ghaNaudahitti ghanodadhayaH sapta, 'puDhavi'tti narakapRthivyaH saptaiva, 'dIvA yatti 1. na sparzanAsti ka. ga. gha. ca. cha. 2. sparza gha. ca. jApa Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.1: u.6: sU.265-313 384 bhagavatI vRtti jambUdvIpAdayo'saMkhyeyA eva, 'sAgarA' lavaNAdayaH, 'vAsatti varSANi bharatAdIni saptaiva, 'neraiyAitti caturviMzatidaNDakaH 'asthi yatti astikAyAH paJca, 'samaya'tti kAlavibhAgAH, karmANyaSTau, lezyA SaT, dRSTayo-mithyAdRSTyAdayAstisraH, darzanAni catvAri, jJAnAni paJca, saJjJAzcatasraH zarIrANi paJca, yogAstrayaH, upayogau dvau, dravyANi SaT, pradezA anantAH paryavA anantA eva, 'addha'tti atItAddhA anAgatAddhA sarvAddhA ceti / 'puTviM loyaMtitti, ayaM sUtrAbhilApanirdezaH, tathaiva pazcimasUtrAbhilApaM drshynnaah1|301. 'puTviM bhaMte ! loyaMte pacchA savvaddhe'tti / etAni ca sUtrANi zUnyajJAnAdivAdanirAsena vicitrabAhyAdhyAtmikavastusattA'bhidhAnArthAni IzvarAdi kRtatvanirAsena caanaaditvaabhidhaanaarthaaniiti| lokAntAdilokapadArthaprastAvAdatha gautamamukhenalokasthitiprajJApanAyAha11310.'kaivihA Na'mityAdi, ayaM sUtrAbhilApa:-AkAzapratiSThito vAyu:-tanuvAtaghanavAtarUpaH, tasyAvakAzAntaropari sthitatvAt, AkAzaM tu svapratiSThitameveti na tatpratiSThAcintA kRteti(1)| tathA vAtapratiSThita udadhiH-yanodadhistanuvAtaghanavAtopari sthittvaat(2)| tathA udadhipratiSThitA pRthivI ghanodadhInAmupari sthitatvAt ralaprabhAdInAM, bAhulyApekSayA cedamuktam, anyathA ISanAgabhArApRthivI aakaashprtisstthitaiv(3)| tathA pRthivIpratiSThitAstrasasthArAH prANAH, idamapi prAyikameva anyathA''kAzaparvatavimAnapratiSThitA api te santIti (4) / tathA'jIvAH-zarIrAdipudgalarUpA jIvapratiSThitAH, jIveSu teSAM sthitatvAt (5) / tathA jIvAH karmapratiSThitAH karmasu-anudayAvasthakarmapudgalasamudAyarUpeSu saMsarijIvAnAmAzritatvAt / anye tvAhuH-jIvA; karmabhiH prtisstthitaa:naarkaadibhaavenaavsthaapitaaH'(6)| tathA ajIvA jIvasaMgRhItAH manobhASAdipudgalAnAM jIvaiH saMgrahItatvAt, athAjIvAH jIvapratiSThitAstathA'jIvA jIvasaMgRhItA ityetayoH ko bhedaH? ucyate-pUrvasmin vAkye AdhArAdheyabhAva uktaH, uttare tu saMgrAhyasaMgrAhakabhAva iti bhedaH / yacca yasya saMgrAhyaM tattasyAdheyamaNyApattitaH syAd, yathA'pUpasya tailamityAdhArAdheyabhAvo'pyuttaravAkye dRzya iti (7) / tathA jIvAH karmasaMgRhItAH saMsArijIvAnAmudayaprAptakarmavazavarttitvAt, ye ca yadvazAste tatra pratiSThitAH / yathA ghaTe rUpAdaya ityevamihApyAdhArAdheyatA dRzyeti (E) / 1 / 311. se jahAnAmae kei'tti sa 'yathAnAmakaH' yat prakAranAmA devadattAdinAmetyarthaH, athavA 'se' iti 'sa' yathA iti dRSTAntArtha: 'nAma' iti saMbhAvanAyAm 'e' iti vAkyAlaMkAre 'vatyiMti 'bastiM' dRti 'ADovei'tti ATopayet vAyunA pUrayet, 'uppiM siyaM baMdhaitti upari sitaM 'SiG bandhane' iti vacanAt / ktapratyayasya ca bhAvArthatvAt karmArthatvAdvA bandha-granthimityarthaH bajAti karotItyarthaH / athavA 'uppiMsi'tti upari 'ta'miti bastiM 'se AuyAe'tti so'kAyastasya vAyukAyasya 'uppiM ti upari, uparibhAvazca vyavahArato'pi syAdityata Aha-uparitale srvopriityrthH| yathA vAyurAdhAro jalasya dRSTa evamAdhArAdheyabhAvo bhvti| AkAzaghanavAtAdInAmiti bhaavH| AdhArAdheyabhAvazca prAgeva sarvapadeSu vyaMjita iti / 'asthAhamatAramaporusiyaMsi'tti astAgham-avidhamAnastAgham-agAdhamityarthaH, astAdho vA nirastAdhastalamivetyarthaH' ata evAtAraMtarItumazakyaM, pAThAntareNApAra-pAravarjitaM puruSaH pramANamasyeti pauruSeyaM tatpratiSedhAdapauruSeyaM tataH karmadhArayo'tastatra makArazcehAlAkSaNikaH / 'evaM vA' ityatra vAzabdo dRssyntaantrtaasuucnaarthH| lokasthityadhikArAdevedamAha-'asthi Na'mityAdi anye tvAhu:-'ajIvA jIvapaiTThiyA' ityAdeH padacatuSTayasya bhAvanArthamidamAha11312. 'poggale'tti krmshriiraadipudglaaH| 'aNNamaNNabaddha'tti anyo'nyaM jIvAH pudgalAnAM pudgalAzca jIvAnAM saMbaddhA ityarthaH / kathaM baddhA ityAha 'annamannapuTThA' pUrvaM sparzanAmAtreNAnyo'nyaM spRthastato'nyo'nyaM baddhAH gADhataraM saMbaddhA ityarthaH / 'aNNamaNNamogADha'tti paraspareNa lolIbhAvaM gataH, anyo'nyaM snehapratibaddhA iti / atra rAgAdirUpaH snehaH yadAha "nehAbhyaktazarIrasya, reNunA zliSyate yathA gAtram / rAgadveSaklinasya' karmabanyo bhavatyevam / / " iti / ata eva aNNamaNNaghaDatAe tti anyo'nyaM ghaTAsamudAyo yeSAM te'nyo'nyaghaTAstadbhAvastattA tayA'nyonyaghaTatayA / 1 / 313. 'harae siya'tti 'hRdo' nadaH 'syAt' bhavet 'puNNe'tti bhRto jalasya, sa ca kiJcinyUno'pi vyavahArataH syAdata Aha-'puNNappamANe'tti pUrNapramANaH pUrNa vA jalenAtmano mAnaM yasya sa puurnnaatmmaanH| 'volaTTamANe' tti vyapaloDyana atijalabharaNAcchardhamAnajala ityarthaH / 'vosaTTamANe'tti jalaprAcuyadiva vikazan-raphArIbhavan varddhamAna ityarthaH / 'samabharaghaDattAe' tti samo na viSamo ghaTaikadezamanAzritatvena bharo-jalasamudAyo yatra sa samabharaH sarvathA bhRto vA samabharaH, samazabdasya sarvazabdArthatvAt, samabharazcAsau ghaTazceti samAsaH samabharaghaTa iva samabharaghaTastabhAvastattA tayA samabharaghaTatayA sarvathAbhRtaghaTAkAratayetyarthaH / 'ahe Natti ahezabdaH athArthaH athazabdazcAnantaryArthaH, Namiti vAkyAlaMkAre 'mahaMti mahatIM 'sayAsavaM'ti Azravati-ISatkSaratijalaM yaiste 1. avasthitA kha. ga. 3. rAgadveSA kha. ga. gha. ca. cha. 2. mityarthaH kha. ga. Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI vRtti za.1: u.6,7: sU.313-332 AzravAH-sUkSmarandhrANi santo- vidyamAnAH sadA vA sarvadA zatasaMkhyA vA''zravA yasyAM sA sadAzravAH zatAzravA vA'tastAm evaM 'sayachiDu' navaraM chidraM mahattaraM randhram 'ogAhejatti 'avagAhayet' pravezayed / 'AsavadArehiM ti AzravacchidraiH 'ApUramANI'tti ApUryamANA jaleneti zeSaH, iha dvivacanamAbhIkSNye 'puNNe'tyAdi prAgavannavaraM 'vosaTTamANA'. ityAdau vRddhairayaM vizeSa uktaH-'vosaTTamANA' bhRtA satI yA tatreva nimajjati socyte| 'samabharaghaDatAe'tti hradakSiptasamabharaghaTavad hRdasyAdhastyodakena saha tiSThatItyarthaH / yathA nauzca hRdodakaM cAnyo'nyAvagAhena varttate evaM jIvAzca pudgalAzceti bhAvanA / lokasthitAvevedamAha11314. 'sadA' sarvadA 'samiyaM ti saparimANaM na bAdarAkAyavadaparimitamapi, athavA 'sadA'iti sartuSu 'samita miti rAtrau divasasya ca pUrvAparayoH praharayo; tatrApi kAlasya snigdhetarabhAvamapekSya bahutvamalpatvaM cAvaseyamiti, yadAha "paDhamacarimAu sisire, gimhe addhaM tu tAsi vjettaa| pAyaM Thave siNehAirakkhaNavA pavese vaa||" lepitapAtraM bahirna sthApayet snehAdirakSaNAyeti / 'sUkSmaH snehakAya'iti apkAyavizeSa ityarthaH / 11315. 'udde'tti UdhrvAloke vartulavaitADhyAdiSu 'ahe'tti adholokagrAmeSu, 'tiriya'ti tirygloke| 1 / 316. 'dIhakAlaM ciTThaitti taDAgAdipUraNAt 'viddhaMsamAgacchaitti svalpatvAttasyeti / ||prthmshte SaSThoddezakaH // saptama uddezakaH atha saptama Arabhyate, tasya caivaM sambandhaH-vidhvaMsamAgacchatItyuktaM prAk iha tu tadviparyaya utpAdo'bhidhIyate / athavA lokasthitiH prAguktA ihApi saiva / tathA 'neraie'tti yaduktaM saMgrahiNyAM taccAvasarAyAtamihocyata iti, tatrAdisUtram11318. 'neraie NaM bhaMte ! neraiesu uvavajamANe' tti nanUtpadyamAna eva kathaM nAraka iti vyapadizyate ? anutpannatvAt tiryakAdivad iti, atrocyate utpadyamAna utpanna eva tadAyuSkodayAt anyathA tiryagAdyAyuSkAbhAvAnnArakAyuSkodaye'pi yadi nArako nAsau tadanyaH ko'sau? iti / 'kiM deseNaM desaM uvavajjaitti dezena ca 'dezena ca'' yadutpatanaM pravRttaM taddezenadeza, chAndasatvAccAvyayIbhAvapratirUpaH samAsaH, evamuttaratrApi / tatra jIvaH kiM 'dezena' svakIyAvayavena 'dezena' nArakAvayavinoM'zatayotpadyate athavA 'dezena' dezamAzrityotpAdayitveti zeSaH evamanyatrApi / tathA 'deseNaM savvaMti dezena ca sarveNa ca yat pravRttaM taddezenasarvaM, tatra dezena-svAvayavena sarvataH sarvAtmanA nArakAvayavitayotpadyata, ityarthaH / Ahosvit sarveNa-sarvAtmanA dezato nArakAMzatayotpadyate, athavA 'sarveNa' sarvAtmanA sarvato nArakatayeti prshnH| atrottaram dezenadezatayotpadyate, yato na pariNAmikAraNAvayavena kAryAvayavo nirvvaya'te, tantunA pttaaprtibddhpttprdeshvt| yathA hi paTadezabhUtena tantunA paTApratibaddhaH paTadezo na nirvaha~te tathA pUrvAvayavipratibaddhena taddezenottarAvagavidezo na nirddhartyata iti bhAvaH / tathA na dezena sarvatayotpadyate, aparipUrNakAraNattvAt, tantunA paTa iveti| tathA na sarveNadezatayotpadyate, saMpUrNapariNAmikAraNattvAt samastaghaTakAraNairghaTaikadezavat / 'savveNaM savvaM uvavajjai' sarveNa tu sarva utpadyate / pUrNakAraNasamavAyAd, ghaTavaditi cuurnnivyaakhyaa| TIkAkArastvevamAha-kimavasthita eva jIvo dezamapanIya yatrotpattavyaM tatra dezata utpadyate ? athavA dezena sarvata utpadyate ? athavA sarvAtmanA yatrotpattavyaM tasya deze utpadyate ? athavA sarvAtmanA sarvatra ? iti, eteSu pAzcAtyabhaMgau grAhyau / yataH sarveNa sarvAtmapradezavyApAreNa ilikAgatau yatrotpattavyaM tasya deze utpadyate, taddezenotpattisthAnadezasyaiva vyAptatvAt / kandukagatau vA sarveNa sarvatrotpadyate vimucyaiva pUrvasthAnamiti / etacca TIkAkAravyAkhyAnaM vAcanAntaraviSayamiti / utpAde cAhAraka ityAhArasUtram11320. tatra 'dezena deza'miti AtmadezenAbhyavahAryadravyadezamityevaM gamanIyam / uttaram -'savveNa vA desamAhArei'tti, utpattyanantarasamayeSu sarvAtmapradezairAhArapudgalAn kAMzcidAdatte kAMzcid vimuJcati, taptatApikAgatatailagrAhakavimocakApUpavad, ata ucyate-dezamAhArayatIti / 'savveNa vA savvaMti sarvAtmapradezairutpattisamaye AhArapudgalAnAdatte eva prathamataH tailabhRtataptatApikAprathamasamayapatitApUpavadityucyate-sarva maahaarytiiti| utpAdastadAhAreNa saha praagdnnddkaabhyaamuktH|| 1 / 322,324. athotpAdapratipakSatvAdvartamAnakAlanirdezasAdhayacciodvartanAdaNDakastadAhAradaNDakena saha / 1 / 326,328. tadanantaraM ca nodvartanA'nutpannasya syAdityutpannatadAhAradaNDako utpannapratipakSatvAccovRttatadAhAradaNDakAviti / pustakAntare tUtpAdatadAhAradaNDakAnantaramutpAde satyutpannaH syaadityutpnntdaahaardnnddkau| tatastUtpAdapratipakSatvAdudvartanAyA udvartanAtadAhAra dnnddkau| 1 / 330,332. udvartanAyAM covRttaH syAdityuvRttatadAhAradaNDakau kaNThyAzcaita iti| evaM tAvadaSTAbhirdaNDakairdezasarvAbhyAmutpAdAdi cintitam, athAthabhirevAr3asarvAbhyAmutpAdAgheva cintayannAha 3. utpAdayan ka. gha. 1.X gha. 2. utpAdanaM ka. Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.1: u.7: sU.334-346 366 bhagavatI vRtti 11334. neraieNa'mityAdi 'jahA paDhamilleNaM'ti yathA dezena, nanu dezasya cArdhasya ca ko vizeSaH? ucyate-dezastribhAgAdiranekadhA, arddha tvekadhaiveti / utpattirudvarttanA ca prAyo gatipUrvikA bhavatItigatisUtrANi11335. 'viggahagaisamAvannae'tti vigraho-vakraM tatpradhAnA gatirvigrahagatiH, tatra yadA vakreNa gacchati tadA vigrahagatisamApanna ucyate, avigrahagatisamA pannastu RjugatikaH sthito vaa| vigrahagatiniSedhamAtrAzrayaNAt / yadi cAvigrahagatisamApanna Rjugatika evocyate tadA nArakAdipadeSu sarvadaivAvigrahagatikAnAM yad bahutvaM vakSyati tanna syAd / ekAdInAmapi teSUtpAdazravaNAt / TIkAkAreNa tu kenApyabhiprAyeNAvigrahagatisamApanna Rjugatika eva vyAkhyAta iti| 11337. 'jIvA NaM bhaMte !'ityAdi praznaH, tatra jIvAnAmAnantyAt pratisamayaM vigrahagatimatAM tanniSedhavatAM ca bahUnAM bhAvAdAha-viggahagai'ityAdi / nArakANAM tvalpatvena vigrahagatimatAM kadAcidasaMbhavAt saMbhave'pi caikAdInAmapi teSAM bhAvAd vigrahagatipratiSedhavatAM ca sadaiva bahUnAM bhAvAt Aha'savvevi tAva hojja aviggahe'tyAdi vikalpatrayam / asurAdiSu etadevAtidezata Aha-'eva'mityAdi jIvAnAM nirvizeSANAmekendriyANAM coktayuktyA vigrahagatisamApannattve tatpratiSedhe ca bahutvameveti na bhaMgatrayam / tadanyeSu tu trayameveti 'tiyabhaMgo'tti trikarUpo bhaMgastrikabhaMgo bhNgtrymityrthH| gatyadhikArAcyavanasUtram11336. 'mahiDDie'tti maharddhiko vimAnaparivArAdyapekSayA, 'mahajuie'tti mahAdyutikaH zarIrAbharaNAdyapekSayA 'mahabbale mahAbalaH zArIraprANApekSayA 'mahAyase'tti mahAyazAH bRhaprakhyAtiH 'mahesakkhe'tti mahezo-mahezvara ityAkhyA-abhidhAnaM yasyAsau mahezAkhyaH 'mahAsokkhe'tti kvacit, 'mahANubhAve tti mahAnubhAvaH viziSTavaikriyAdikaraNAcintyasAmarthyaH, 'aviukkaMtiyaM cayamANe'tti cyavamAnatA kilotpattisamaye'pyucyata ityata Aha-vyutkrAntiH-utpattistanniSedhAdavyutkrAntikam / athavA vyavakrAntiH-maraNaM, tanniSedhAdavyavakrAntikaM tadyathA bhavatyevaM cyavamAno jIvamAno jIvanneva maraNakAla ityarthaH / 'aviukkaMtiyaM cayaM cayamANe'tti kvacid dRzyate, tatra ca 'carya' zarIraM 'cayamANe'tti tyajan 'kiJcitkAlaM'ti kiyantamapi kAlaM yAvannAhArayediti yogaH / kutaH ? ityAha-'hIpratyayaM' lajjAnimittaM, sa hi cyavanasamaye'nupakrAnta eva pazyatyutpattisthAnamAtmanaH, dRSTvA ca taddevabhavavisadRzaM puruSaparibhujyamAnastrIgarbhAzayarUpaM jihveti, hriyA ca nAhArayati / tathA 'jugupsApratyayaM' kutsAnimittaM zukrAderutpattikAraNasya kutsAhetutvAt / 'parIsahavattiyaMti iha prakramAt parISahazabdenAratiparISaho grAhyaH, tatazcAratiparISahanimittaM, dRzyate cAratipratyayAllokepyAhAragrahaNavaimukhyamiti / 'AhAra' manasA tathAvidhapudgalopAdAnarUpam / 'ahe NaM'ti atha lajjAdikSaNAnantaramAhArayati bubhukSAvedanIyasya ciraM soDhumazakyatvAditi / 'AhArijamANe AhArie' ityAdau bhAvArthaH prathamasUtravat / anena ca kriyAkAlaniSThAkAlayorabhedAbhidhAnena tdiiyaa55haarkaalsyaalptoktaa| tadanantaraM ca 'pahINe ya Aue bhavai'tti 'caH' samuccaye prakSINaM prahINaM vA''yurbhavati, tatazca yatrotpadyate manujatvAdau 'tamAuyaMti tasya manujatvAderAyustadAyuH 'pratisaMvedayati' anubhavatIti? 'tirikkhajoNiyAuyaM vA' ityAdau devanArakAyuSoH pratiSedho, devasya ttraanutpaadaaditi| utpattyadhikArAdidamAha11340. 'gabmaM vakkamamANe'tti garne vyutkrAman garbha utpadyamAna ityarthaH / 11341. 'dabiMdiyAIti nirvRttyupakaraNalakSaNAni, tAni hIndriyaparyAptau satyAM bhaviSyantItyanindriya utpdyte| 'bhAviMdiyAIti labdhyupayogalakSaNAni, tAni ca saMsAriNaH sarvAvasthAbhAvInIti / 11342. 'sasarIri'tti saha zarIreNeti sazarIrI, insamAsAntabhAvAt 'asarIri'tti zarIravAn zarIrI tanniSedhAdazarIrI 'vakkamai'tti vyutkrAmati, utpadyata ityrthH| 11344. 'tappaDhamayAe'tti tasya garbhavyutkramaNasya prathamatA taprathamatA tayA 'ki'miti prAkRtatvAt kam ? 'mAuoyaM' ti 'mAturojaH' jananyA ArtavaM, zoNitamityartha, 'piusukkaM' ti pituH zukra, iha yaditi zeSaH 'ta'ti AhAramiti yogH| tadubhayasaMsiTuM'ti tayorubhayaM tadubhayaM dvayaM, tacca tat saMzliSTaM ca saMsRSTaM vA-saMsargavat tadubhayasaMzliSTaM tadubhayasaMsRSTaM vaa| 11345. 'jaM se'tti yA tasya garbhasattvasya mAtA 'rasavigatIo'tti rasarUpA vikRtI:-dugdhAdyA rasavikArAstAH 'tadegadeseNaM'ti tAsAM rasa vikRtInAmekadezastadekadezastena saha oja AhArayatIti / 'uccArei vatti uccAro-viSThA 'iti' upapradarzane 'vA' vikalpe khelo-niSThIvanaM, 'siMghANati naasikaashlessmaa| 11347. 'kesamaMsuromanahattAe 'tti iha zmazrUNi-kUrcakazAH romaanni-kkssaadikeshaaH| 11348. 'jIve Na'mityAdi / 11346. 'savvao'tti sarvAtmanA 'abhikkhaNaM'ti punaH punaH 'Ahacca'tti kadAcidAhArayati kadAcinnAhArayati, tathAsvabhAvatvAt, yatazca sarvataH AhAra- yatItyAdi tato mukhena na prabhuH kAvalikamAhAramAhartumiti bhAvaH / atha kathaM sarvata AhArayati ? ityAha-'mAujIvarasaharaNI'tyAdi raso hriyate-AdIyate yayA sA rasaharaNI nAbhinAlamityarthaH / mAtRjIvasya rasaharaNI mAtRjIvarasaharaNI, kimityAha-'puttajIvarasaharaNI' putrasya rasopAdAne kAraNatvAt kathamevamityAha-mAtRjIvapratibaddhatA satI sA 1.x ka. gha. ca. cha. Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 367 bhagavatI vRtti za.1: u.7: sU.346-357 yataH 'puttajIvaM phuDa'tti putrajIvaM spRssttvtii| iha ca pratibaddhatA gADhasambandhaH,tadaMzatvAt / spRSTatA ca sambandhamAtram, atadaMzatvAt / athavA mAtRjIvarasaharaNI putrajIvarasaharaNI ceti dve nADyau staH, tayozcAdyA mAtRjIvapratibaddhA putrajIvaspRaiti, 'tamhe ti yasmAdevaM tasmAnmAtRjIvapratibaddhayA rasaharaNyA putrajIvasparzanAdAhArayati / 'avarAvi yatti putrajIvarasaharaNyapi ca putrajIvapratibaddhA satI mAtRjIvaM spRSTavatI 'tamha tti yasmAdevaM tasmAccinoti zarIraM, uktaM ca tantrAntare "putrasya nAbhau mAtuca, hadi nADI nibadhyate / yayA'sau puSTimAproti, kedAra iva kulyyaa||" iti| garbhAdhikArAdevedamAha11350. 'kai Na'mityAdi 'mAiaMga'tti ArttavavikArabahulAnItyarthaH 'matthuluMga'tti mastakabhejjakam, anye tvAhuH-medaH phipphisAdi mastuluMgamiti / 1351. 'peiyaMgatti paitRkAMgAni zukravikArabahulAnItyarthaH / 'advimiMja'tti asthimadhyAvayavaH, kezAdikaM bahusamAnarUpatvAdekameva, ubhayavyatiriktAni tu zukrazoNitayoH samavikArarUpatvAt mAtApitroH saadhaarnnaaniiti| 11352. 'ammApiie NaM'ti ambApaitRkaM zarIrAvayaveSu zarIropacArAd, uktalakSaNAni mAtApitraMgAnItyarthaH / 'jAvaiyaM se kAlaM'ti yAvantaM kAlaM 'se'tti tat tasya vA jIvasya 'bhavadhAraNIyaM' bhavadhAraNaprayojanaM mnussyaadibhvopgraahkmityrthH| 'avvAvanne'tti avinaSTam, 'ahe 'ti upacayAntimasamayAdanantarametad ambApatRkaM zarIraM / 'vokkasijjamANe'tti vyavakRSyamANaM hIyamAnam / garbhAdhikAradevAparaM sUtram11353. 'gabbhagae samANe'tti garbhagataH san mRtveti zeSaH, 'egaie'tti sagarvarAjAdigarbharUpaH / 11354. saMjJitvAdivizeSaNAni ca garbhasthasyApi narakaprAyogyakarmabandhasaMbhavAbhidhAyakatayoktAni / vIryalabdhyA vaikriyalabdhyA saMgrAmayatIti yogH| athavA vIryalabdhiko vaikriyalabdhikazca sanniti, parANIeNaM'ti 'parAnIkaM' zatrusainyaM 'socca'tti AkarNya 'nizamya' manasA'vadhArya 'paese nicchubhai'tti garbhadezAd bahiH kSipati 'samohaNNaitti samavahanti samavahato bhavati tathAvidhapudgalagrahaNArtham / 'saMgrAmaM saMgrAmayati' yuddhaM karoti / 'atyakAmae'ityAdi artha-dravye kAmo-vAMchAmAtraM yasyAsAvarthakAmaH, evamanyAnyapi vizeSaNAni, navaraM rAjyaM nRpatvaM, bhogA-gandharasasparzAH, kAmau- zabdarUpe, kAMkSA-gRddhiH AsaktirityarthaH / arthe' kAMkSA saMjAtA'syetyarthakAMkSitaH, pipAseva pipAsA-prApte'pyarthe'tRptiH / taccittetti tatra-arthAdau cittaM-sAmAnyopayogarUpaM yasyAsau taccittaH, 'tammaNe'tti tatraiva-arthAdau mano-vizeSopayogarUpaM yasya sa tanmanAH, 'tallese'tti lezyA-AtmapariNAmavizeSaH, 'tadajjhavasie'tti ihAdhyavasAyo'dhyavasitaM, tatra taccittAdibhAvayuktasya satastasmin-arthAdAvevAdhyavasitaMparibhogakriyAsaMpAdanaviSayamasyeti tadadhyavasitaH, 'tattivvajjhavasANe'tti tasminneva-arthAdau tIvram-ArambhakAlAdArabhya prakarSayAyi adhyavasAnaM-prayalavizeSalakSaNaM yasya sa tathA, 'tadaTThovautte' tti tadartham-arthAdinimittamupayuktaH-avahitastadarthopayuktaH, 'tadappiyakaraNe' tti tasminneva-arthAdAvarpitAni-AhitAni karaNAni-indriyANi kRtakAritAnumatirUpANi vA yena sa tathA, 'tabbhAvaNAbhAvie'tti asakRdanAdau saMsAre tadbhAvanayA-arthAdisaMskAreNa bhAvito yaH sa tathA, 'eyaMsi NaM ataraMsi' tti etasmin saMgrAmakaraNAvasare kAlaM-maraNamiti / 11356. 'tahArUvassa'tti tathAvidhasya ucitasyetyarthaH, 'zramaNasya' sAdhoH, vAzabdo devalokotpAdahetutvaM prati zramaNamAhanavacanayostulyatvaprakAzanArthaH / 'mAhaNassa'tti mA hana ityevamAdizati svayaM sthUlaprANAtipAtAdinivRttatvAdyaH sa mAhanaH / athavA brahmaNo brahmacaryasya dezataH sadbhAvAd brAhmaNo dezavirataH tasya vA 'aMtie'tti samIpe ekamapyAstAmanekam 'Aryam' ArAd yAtaM pApakarmabhya ityArtham, ata eva dhArmikamiti, 'tao'tti tadanantarameva, 'saMvegajAyasaDDi'tti saMvegena-bhavabhayena jAtA zraddhA zraddhAnaM dharmAdiSu yasya sa tathA 'tivvadhammANurAgaratti' ti tIvro yo dharmAnurAgo-dharmabahumAnastena rakta iva yaH sa tthaa|| 'dhammakAmae' tti dharma:-zrutacAritralakSaNaH, puNyaM tatphalabhUtaM shubhkrmeti| 1 / 357. 'aMbakhujae vatti AmraphalavatkubjaH 'acchejati AsIta sAmAnyataH, etadeva vizeSata ucyate-'cidveja'tti UrdhvasthAnena 'nisIejatti niSadanasthAnena, 'tuyaTeja'tti zayIta, 'samamAgacchai'tti, samaM-aviSamaM 'sammati pAThe 'samyag' anupadhAtahetutvAdAgacchati-mAturudarAd yonyA niSkAmati / 'tiriyamAgacchaitti tirazcIno bhUtvA jaTharAnnirgantuM pravartate yadi tadA 'vinighAtaM' maraNamApadyate, nirgmaabhaavaaditi| garbhAnnirgatasya ca yatsyAttadAha-vaNNavajjhANi yatti varNa:-zlAghA vathyo-hantavyo yeSAM tAni varNavadhyAni, athavA varNAdbAhyAni varNabAhyAni azubhAnItyarthaH, cazabdo vAkyAntaratvadyotanArthaH / * 'se'tti tasya garbhanirgatasya 'baddhAiMti sAmAnyato baddhAni 'puTThAIti poSitAni gADhatarabandhataH 'nihattAiMti udavarttanApavartanakaraNavarjazeSakaraNAyogyatvena vyavasthApitAnItyarthaH, athavA baddhAni, katham ? yataH pUrvaM spRthanIti, 'kaDAiMti nikAcitAni sarvakaraNAyogyatvena vyavasthApitAnItyarthaH, 'paTTaviyAIti manuSyagatipaJcendriyajAtitrasAdinAmakarmasahodayatvena vyavasthApitAnItyarthaH, 'abhiniviTThAIti tIvrAnubhAvatayA niviSThAni, 'abhisamantrAgayAIti udayAbhimukhIbhUtAnIti, tatazca 'udinAI ti udIrNAni svataH udIraNAkaraNena voditAni, vyatirekamAha-'no uvasaMtAIti aniSTAdIni vyAkhyAtAnyevaikArthAni vA, 'hINassare'tti alpasvaraH, 'dINassare' tti dInasyevaduHsthitasyeva svaro yasya sa dInasvaraH, 'aNAdeyavayaNe paJcAyAe yAvitti ihaivamakSaraghaTanA-pratyAjAtazcApi samutpanno'pi cAnAdeyavacano bhvtiiti| . || prathamazate saptamoddezakaH / / 1. artha kha. ga. gha. ca. cha. 2. brAhmaNo kha. ga. gha. ca. cha. kasyAJcit pratau vAkyAlaMkAratvadyotanArthaH iti ullikhitamasti, tadazuddhaM prtibhaati| Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za. 1: u.8H sU. 356-371 388 aSTama uddezakaH garbhavaktavyatA saptamoddezakasyAnte uktA / garbhavAsazcAyuSi satItyAyurnirUpaNAyAha, tathA''digAthAyAM yaduktaM 'bAle' tti tadabhidhAnAya cASTamoddezakaH, tatra ca sUtram 1 / 356. 'egaMtabAle'ityAdi 'ekAntabAlaH' mithyAdRSTiravirato vA ekAntagrahaNena mizratAM vyavacchinatti / yaccaikAntabAlatve samAne'pi nAnAvidhAyurbandhanaM tanmahArambhAdyunmArgadezanAditanukaSAyatvAdi akAmanirjarAdi taddhetuvizeSavazAditi, ata eva bAlatve samAne'pyaviratasamyagdRSTirmanuSyo devAyureva prakaroti na zeSANi / ekAntabAlapratipakSatvAdekAntapaNDitasUtraM, tatra ca 1 / 360. 'egaMtapaMDie NaM'ti ekAntapaNDitaH sAdhuH 'maNusse tti vizeSaNaM svarUpajJApanArthameva / ' amanuSyasyaikAntapaNDitatvAyogAt, tadayogazca sarvavirateranyasyAbhAvAditi / 'eta paMDie NaM maNusse AuyaM siya pakarei siya no pakarei 'tti samyaktvasaptake kSapite na badhnAtyAyuH sAdhuH, arvAk punarbadhnAtItyata ucyatesyAThAkarotItyAdi / 1 / 361. 'kevalameva do gaIo pannAyaMti tti kevalazabdaH sakalArthastena sAkalyenaiva dve gatI 'prajJAyete' avabudhyete kevalinA, tayoreva sattvAditi / 'aMtakiriya'tti nirvANaM 'kappovavattiya'tti kalpeSu anuttaravimAnAntadevalokeSUpapattirutpattiH saiva kalpopattikA / iha ca kalpazabdaH sAmAnyenaiva vaimAnikadevA''vAsAbhidhAyaka iti / ekAntapaNDitadvitIyasthAnavarttitvAd bAlapaNDitasya ato bAlapaNDitasUtraM, tatra ca 1 / 362. 'bAlapaMDie NaM 'ti zrAvakaH / bhagavatI vRtti 1 / 36 3 . 'desaM uvaramai'tti vibhaktivipariNAmAddezAt' 'uparamate' virato bhavati, tato 'desaM' sthUlaM prANAtipAtAdikaM 'pratyAkhyAti' varjanIyatayA pratijAnIte / Ayurbandhasya kriyAH kAraNamiti kriyAsUtrANi paJca, tatra-- 1 / 364. 'kacchaMsi va'tti 'kacche' nadIjalapariveSTite vRkSAdimati pradeze, 'dahaMsi vatti hade pratIte, 'udagaMsi va 'tti udake -- jalAzrayamAtre 'daviyaMsi va 'tti 'dravike' tRNAdidravyasamudAye, 'valayaMsi vatti valaye vRttAkAranadyAdyudakakuTilagatiyuktapradeze 'nUmaMsi vatti nUme avatamase 'gahaNaMsi va ga vRkSavallIlatAvitAnavIrutsamudAye 'gahaNaviduggaMsi vatti 'gahanavidurge' parvataikadezAvasthitavRkSavallyAdisamudAye 'pavvayaMsi vatti parvate 'pavvayaviduggaMsi vatti parvatasamudAye 'varNasi vatti vane ekajAtIyavRkSasamudAye, 'vaNaviduggaMsi vati nAnAvidhavRkSasamUhe 'migavittIe' "tti mRgaiH - hariNairvRttiH - jIvikA yasya sa mRgavRttikaH sa ca mRgarakSako'pi syAdityata Aha- 'miyasaMkappe tti mRgeSu saMkalpo - vadhAdhyavasAyaH chedanaM vA yasyAsau mRgasaMkalpaH, sa ca calacittatayA'pi bhavatItyata Aha- ' miyapaNihANe 'tti mRgavadhaikAgracittaH 'migavahAe 'tti mRgavadhAya 'gaMta'tti gatvA kacchAdAviti yogaH / 'kUDapAsaM' ti kUTaM ca mRgagrahaNakAraNaM garttAdi pAzazca - tadbandhanamiti kUTapAzam 'uddAi'tti mRgavadhAyoddadAti racayatItyarthaH / 'tao NaM'tti tataH kUTapAzakaraNAt 'kaikirie tti katikriyaH ? kriyAzca kAyikyAdikAH / 1 / 365. 'je bhavie 'tti yo bhavyo yogyaH karttetiyAvat 'jAvaM ca Na'miti zeSaH yAvantaM kAlamityarthaH kasyAH karttA ityAha- ' uddavaNayAe 'tti kUTapAzadhAraNatAyAH tApratyayazceha svArthikaH 'tAvaM ca NaM'tti tAvantaM kAlaM 'kAiyAe tti gamanAdikAyaceSTArUpayA 'ahigaraNiyAe 'tti adhikaraNena - kUTapAzarUpeNa nirvRttA yA sA tayA tathA 'pAusiyAe 'ti pradveSo mRgeSu duSTabhAvastena nirvRttA prAdveSikI tayA 'tihiM kiriyAhiM' ti kriyanta iti kriyAH--ceAvizeSAH, 'pAritAvaNiyAe 'tti paritApanaprayojanA pAritApanikI, sA ca baddhe sati mRge bhavati / prANAtipAtakriyA ca ghAtite iti / 1 / 366. 'Usavie'tti utsarpaH UsikkiUNetyarthaH UrdhvakRtyeti vA 'nisirai'tti nisRjati -- kSipati yAvaditi zeSaH / 1 / 368. 'usuM'ti bANam / 1 / 370.'AyaMyakaNNAyataM'ti karNaM yAvadAyataH - AkRSTaH karNAyataH AyataM prayatnavad yathA bhavatItyevaM karNAyata AyatakarNAyatastam 'AyAmetta' tti Ayamya AkRSya 'maggao' tti pRSThataH 'sayapANiNa 'tti 'svakapANinA' svakahastena' 'puvvAyAmaNayAe 'tti pUrvAkarSaNena ' se NaM bhaMte! purisetti 'saH' zirazchettA puruSaH 'miyavereNaM' ti iha vairaM vairahetutvAd vadhaH pApaM vA vairaM vairahetutvAditi / atha zirazchetRpuruSahetukatvAdiSu nipAtasya kathaM dhanurddharapuruSo mRgavadhena spRSTa ityAkUtavato gautamasya tadabhyupagatamevArthamuttaratayA prAha 1 / 371.kriyamANaM dhanuHkANDAdi kRtamiti vyapadizyate ? yuktistu prAgvat, tathA sandhIyamAnaM - pratyaJvAyAmAropyamANaM kANDaM dhanurvA''ropyamANapratyaJcaM 'sandhitaM' kRtasandhAnaM bhavati ?, tathA 'nirvRttyamAnaM' nitarAM varttulIkriyamANaM pratyaJcAkarSaNena nirvRttitaM-vRttIkRtaM maNDalAkAraM kRtaM bhavati ? tathA 'nisRjyamAnaM' nikSipyamANaM kANDaM nisRSTaM bhavati ? yadA ca nikRSTaM tadA nisRjyamAnatAyA dhanuddhareNa kRtatvAt tena kANDaM nisRSTaM bhavati, kANDanisargAcca mRgastenaiva mAritaH, tatazcocyate- 'je miyaM mArei' ityAdIti / iha ca kriyAH prakrAntAH tAzcAnantarokte mRgAdivadhe yAvatyo yatra kAlavibhAge bhavanti tAvatIstatra darzayannAha - 'anto chaNha' mityAdi, SaNmAsAnU yAvat prahArahetukaM maraNaM paratastu pariNAmAntarApAditamitikRtvA SaNmAsAdUrdhvaM prANAtipAtakriyA na syAditi hRdayam, etacca vyavahAranayApekSayA 1. jJAnArthamiva kha. gha. cha. 2. pariNAmAdezAt kha. ga. gha. ca. cha. 3. migavattae ka. kha. gha. cha. 4. karaNatAyA kha. ca. cha. 5. tathA tathA ka. ca. cha. 6. svahastena ga. gha. ca. cha. Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI vRtti 386 za. 1: u.8, 6H sU. 371-363 prANAtipAtakriyAvyapadezamAtropadarzanArthamuktam, anyathA yadA kadA'pyadhikRtaM prahArahetukaM maraNaM bhavati tadaiva prANAtipAtakriyA iti / 1 / 372. 'sattIe 'tti zaktyA - praharaNavizeSeNa 'samabhidhaMseja 'tti hanyAt 'sayapANiNa 'tti svakahastena ' se tti tasya 'kAiyAe 'tti 'kAyikyA' zarIraspandarUpayA 'AdhikaraNikyA' zaktikhaDgavyApArarUpayA, 'prAdveSikyA' manoduSpraNidhAnena 'pAritApanikyA' paritApanarUpayA 'prANAtipAtakriyayA' mAraNarUpayA 'Asanne 'tyAdi zaktyA'bhidhvaMsakaH asinA vA zirazchettA paJcabhiH kriyAbhiH spRSTaH, tathA puruSavaireNa ca spRSTaH, mAritapuruSavairabhAvena' kimbhUtenetyAha--Asanno vadho yasmAdvairAttattathA tenAsannavadhakena bhavati ca vairAd vadha vadhakasya tameva vadhyamAzrityAnyato vA tatraiva janmani janmAntare vA, yadAha "vahamAraNa abbhakkhANadANaparadhaNavilovaNAINaM / savvajatro udao dasaguNio ekkasikayANaM / / " ti / 'caH' samuccaye'navakAMkSaNA-paraprANanirapekSA svagatApAyaparihAranirapekSA vA vRttiH - varttanaM yatraiva vaire tattathA tenAnavakAMkSaNavRttikeneti / kriyAdhikAra evedamAha 1 / 373. 'sarisaya'tti sadRzakau kauzalapramANAdinA 'sarittaya'tti 'sadRktvacau' sadRzacchavI 'sarivvaya' tti sadRgvayasau samAnayauvanAdyavasthau 'sarisabhaMDamattovagaraNa' ti bhANDaM - bhAjanaM mRnmayAdi, mAtro - mAtrayA yukta upadhiH sa ca kAMsyabhAjanAdibhojanabhaNDikA, bhANDamAtrA vA -- gaNimAdidravyarUpaH paricchadaH, upakaraNAni - anekadhA''varaNapraharaNAdIni tataH sadRzAni bhANDamAtropakaraNAni yayostau tathA / anena ca samAnavibhUtikatvaM tayorabhihitaM / 'savIrie' tti savIryaH / 1 / 374. 'vIriyavajjhAiM ti vIryaM vadhyaM yeSAM tAni tathA / vIryaprastAvAdidamAha 1 / 375. 'jIvA NamityAdi / 1 / 376. 'siddhA NaM avIriyatti sakaraNavIryAbhAvAdavIryAH siddhAH, 'selesipaDivannagA yatti zIlezaH - sarvasaMvararUpacaraNaprabhustasyeyamavasthA zailezI / zailezo vA -- merustasyeva yA'vasthA sthiratAsAdharmyAt sA zailezI / sA ca sarvathA yoganirodhe paJcahnasvAkSaroccArakAlamAnA tAM pratipannakA ye te tthaa| 'laddhivIrieNaM savIriya''tti vIryAntarAyakSaya kSayopazamato yA vIryasya labdhiH saiva tadhetutvAd vIryaM labdhivIryaM tena savIryAH / eteSAM ca kSAyikameva lbdhiviiryN| 'karaNavIrieNaM' ti labdhivIryakAryabhUtA kriyA karaNaM tadrUpaM krnnviiyeN| 'karaNavIrieNaM savIriyAvi avIriyAvitti tatra 'savIryAH, utthAnAdikriyAvantaH avIryAstUtthAnAdikriyAvikalAH, te cAparyAptyAdikAle'vagantavyA iti / 1 / 380. 'navaraM siddhavajjA bhANiyavva 'tti audhikajIveSu siddhAH santi manuSyeSu tu te neti, manuSyadaNDake vIryaM prati siddhasvarUpaM nAdhyeyamiti / / / prathamazate aSTamoddezakaH // navama uddezakaH aSTamoddezakAnte vIryamuktaM, vIryAcca jIvA gurutvAdyAsAdayantIti gurutvAdipratipAdanaparaH tathA saMgrahaNyAM yaduktaM 'garue 'tti tavpratipAdanaparazca navamoddezakaH, tatra ca sUtram 1 / 3 84. 'kahaNNa'mityAdi, 'garuyattaM'ti 'gurukatvam' azubhakarmopacayarUpamadhastAdgamanahetubhUtaM 'laghukatvaM' gauravaviparItam / 1 / 3 86 . 'evam AulIkareMti tti ihaivaMzabdaH pUrvoktAbhilApasaMsUcanArthaH sa caivam 'kahaNNaM bhaMte ! jIvA saMsAraM AulIkareMti ? goyamA ! pANAivAeNa'mityAdi, evamuttaratrApi, tatra 'AulIkareti' pracurIkurvanti karmabhirityarthaH / 1 / 387. 'parittIkareMti' tti stokaM kurvanti karmabhireva / 1 / 388. 'dIhIkareMti 'tti dIrghaM pracurakAlamityarthaH / 1 / 386. 'hassIkareMti 'tti alpakAlamityarthaH / 1 / 360. 'aNupariyaTTeti tti paunaHpunyena bhramantItyarthaH / 1 / 361. 'vIivayaMti 'tti vyativrajanti vyatikrAmantItyarthaH / 'pasatthA cattAri 'tti laghutvaparItatvahrasvatvavyativrajanadaNDakAH prazastAH mokSAMgatvAt, 'appasatthA cattAri 'tti gurutvAkulatvadIrghatvAnuparivarttanadaNDakA aprazastAH amokSAMgatvAditi / gurutvalaghutvAdhikArAdidamAha- 1 / 363. 'sattame Na' mityAdi, iha ceyaM 1. vairibhAvena ka. kha. gha. cha. gurulaghuvyavasthA "nicchayao savvaguruM sabbalahuM vA na vijae davvaM / vavahArao u jujjai bAyarakhaMdhesu na'NNesu / " 2. yatra kha. ga. ca. cha. Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za. 1: u.6: sU. 363-416 1 / 368. 1 / 366. 1 / 411. 1 / 412. 11413. 1 / 415. 1 / 417. 360 agurulahU cauphAso avidavyA ya hoMti nAyavvA / sesA u aTThaphAsA gurulahuyA nicchayaNayassa || " 1 / 400-403. 'dhammatthikAe 'tti iha yAvatkaraNAd 'ahammatthikAe AgAsatthikAe tti dRzyaM 'cautthapaeNaM' ti ete 'agurulahu' ityanena padena vAcyAH / zeSANAM tu niSedhaH kAryo, dharmAstikAyAdInAmarUpitayA'gurulaghutvAditi / 1 / 416. 'cauphAsa' tti sUkSmapariNAmAni 'aTThaphAsa 'tti bAdarANi / gurulaghudravyaM rUpi, agurulaghudravyaM tvarUpi rUpi ceti / vyavahAratastu gurvAdIni catvAryapi santi, tatra ca nidarzanAni - gururloSTo'dhogamAnat, laghudhUmaH urdhvagamanAt, gurulaghurvAyustiryaggamanAt, agurulaghvAkAzaM tatsvabhAvatvAditi / etAni cAvakAzAntarAdisUtrANyetadgAthA'nusAreNAvagantavyAni tadyathA- 1 / 404,405. pudgalAstikAyasUtre uttaraM nizcayanayAzrayam, ekAntagurulaghunostanmatenAbhAvAt / 'gurulahuyadavvAiM' ti audArikAdIni catvAri 'agurulahuyadavvAI' ti kArmaNAdIni / 1 / 406,407. 'samayA kammANi ya cautthapaeNaM ti samayAH - amUrttAH karmANi ca - kArmaNavargaNAtmakAnItyagurulaghutvameSAM / 9180EUR. "ovAsavAyaghaNaudahIpuDhavidIvA ya sAgarA vaasaa| neraiyAI atthi ya samayA kammAi lesAo || diTTI daMsaNaNANe saNNa sarIrA ya joga uvoge| dabbapaesA pajjava tIyAAgAmisabbaddha || " tti / 'veuvviyateyAiM paDucca'tti nArakA vaikriyataijasazarIre pratItya gurukalaghukA eva / yato vaikriyataijasavargaNAtmake te, etAzca gurulaghukA eva, yadAha bhagavatI vRtti " orAliyaveubviyAhAragateya gurulahU dabbaM" tti / 'jIvaM ca kammagaM ca paDuca 'tti jIvApekSayA kArmaNazarIrApekSayA ca nArakA agurulaghukA eva jIvasyArUpitvenAgurulaghutvAt kArmaNazarIrasya ca kArmaNavargaNAtmakatvAt kArmaNavargaNAnAM cAgurulaghutvAt Aha ca "kammagamaNamAsAI eyAI agurulahuyAI" ti / 'NANattaM jANiyavvaM sarIrehiM 'tti, yasya yAni zarIrANi bhavanti tasya tAni jJAtvA'surAdisUtrANyadhyeyAnItihRdayam / tatrAsurAdidevA nArakavavAcyAH, pRthivyAdayastu audArikataijase pratItya gurulaghavo jIvaM kArmaNaM ca pratItyAgurulaghavaH iti / vAyavastu audArikavaikriyataijasAni pratItya gurulghvH| evaM paJcendriyatiryaJco'pi / manuSyAstvaudArikavaikriyataijasAhArakANi pratItyeti / 'davvalesaM paDucca taiyapaeNaM' ti dravyataH kRSNalezyA audArikAdizarIravarNaH audArikAdikaM ca guruladhvitikRtvA gurulaghu iti anena tRtIyavikalpena vyapadezyA / bhAvalezyA tu jIvapariNatistasyAzcAmUrttatvAdaguruladhvityanena vyapadeza ityata Aha-'bhAvalesa pahuca cautthapadeNaM 'ti / 'diTThIdaMsaNe 'tyAdi dRSTyAdIni jIvaparyAyatvenAgurulaghutvAdagurulaghulakSaNena caturthapadena vAcyAni / ajJAnapadaM tviha jJAnavipakSatvAdadhItam, anyathA dvAreSu jJAnapadameva dRzyate / 'heTThillae'tti audArikAdIni 'taiyapaNaM 'ti gurulaghupadena gurulaghuvargaNAtmakatvAt / 'kammayaM cautthapaNaM ti agurulaghudravyAtmakatvAt kArmaNazarIrANAm / manoyogavAgyogau caturthapadena vAcyau taddravyANAmagurulaghutvAt / kAyayogaH kArmaNavarjastRtIyena gurulaghutvAttaddravyANAmiti / 'savvadavve'tyAdi 'sarvadravyANi' dharmAstikAyAdIni 'sarvapradezAH ' teSAmeva nirvibhAgA aMzAH sarvaparyavAH varNopayogAdayo dravyadharmmAH / ete pudgalAstikAyavad vyapadezyAH, gurulaghutvenAgurulaghutvena cetyarthaH / yataH sUkSmANyamUrttAni ca dravyANyagurulaghUni, itarANi tu gurulaghUni, pradezaparyavAstu tattadravyasambandhitvena tattatsvabhAvA iti / gurulaghutvAdhikArAdidamAha- 'se nUNa' mityAdi, 'lAghaviyaM ti lAghavameva lAghavikam - alpopadhikam, 'apicchatti alpo'bhilASa AhArAdiSu 'amuccha'tti upadhAvasaMrakSaNAnubandha:, 'agehi' tti bhojanAdiSu paribhogakAle'nAsaktiH, apratibaddhatA - svajanAdiSu snehAbhAva ityetatpaMcakamiti gamyam / zramaNAnAM nirgranthAnAM 'prazastaM' sundaram athavA lAghavikaM prazastaM kathaMbhUtamityAha - 'appicchA' alpecchArUpamityarthaH evamitarANyapi padAni / 1. gurulaghukA gha. ca. uktA lAghavikasya prazastatA, tacca krodhAdyabhAvAvinAbhUtamiti krodhAdidoSAbhAvAvinAbhUtakAMkSApradoSakSayakAryAbhidhAnArthaM ca krameNa sUtre, vyakte ca / navaraM-- kAMkSA -- darzanAntaragraho gRddhirvA saiva prakRSTo doSaH kAMkSApradoSaH kAMkSApradveSaM vA rAgadveSAvityarthaH / kAMkSApradoSaH prAguktaH, pradoSatvaM ca kAMkSAyAstadviSayabhUtadarzanAntarasya viparyastatvAditi darzanAntarasya viparyastatAM darzayannAha 2. svarUpa kha. ga. ca. Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 361 bhagavatI vRtti za.1: u.6: sU.420-426 11420. 'aNNautthie'ityAdi, anyayUthaM-vivakSitasaMghAdaparaH saMghastadasti yeSAM te'nyayUthikAH, tIrthAntarIyA ityarthaH / 'evam'iti vakSyamANaM 'AikkhaMti'tti AkhyAnti sAmAnyataH, 'bhAsaMti'tti vizeSata; 'paNNaveMti'tti upapattibhiH, 'parUveti'ti bhedkthntH| dvayorjIvayorekasya vA samayabhedenAyuddhayakaraNe nAsti virodha ityuktam-'ege jIve ityAdi 'do AuyAI pakarei' tti jIvo hi svaparyAyasamUhAtmakaH, sa ca yadaikamAyuHparyAya karoti tadA'nyamapi karoti, svaparyAyatvAt, jJAnasamyaktvaparyAyavat / svaparyAyakartRtvaM ca jIvasyAbhyupagantavyameva, anyathA siddhatvAdiparyAyANAmanutpAdaprasaMga iti bhAvaH / uktArthasyaiva bhAvanArthamAha-'jami'tyAdi vibhaktivipariNAmAd' yasmin samaye ihabhavo-vartamAnabhavo yatrAyuSi vidyate phalatayaitadihabhavAyuH, evaM parabhavAyurapi, anena cehabhavAyuHkaraNasamaye parabhavAyuHkaraNaM niyamitam / atha parabhavAyuHkaraNasamaye ihabhavAyuHkaraNaM niyamayannAha-'jaM samaya' parabhaviyAuyamityAdi, evamekasamayakAryatAM dvayorapyabhidhAyaikakriyA kAryatAmAha-'ihabhaviyAusse'tyAdi 'pakaraNayAe'tti karaNena 'evaM khalu'ityAdi nigmnm| 1 / 421. 'jaNNaM te apaNautthiyA evamAikkhaMtI'tyAdyanuvAdavAkyasyAnte tat pratItaM na kevalamityayaM vAkyazeSo dRzyaH / je te evamAhaMsu micchaM te evamAhaMsu'tti tatra 'AhaMsu' tti uktavantaH yaccArya vartamAnanirdeze'dhikRte'tItanirdezaH sa sarvo vartamAnaH kAlo'tIto bhavatItyasyArthasya jJApanArthaH / mithyAtvaM cAsyaivam-ekanAdhyavasAyena viruddhayorAyuSorbandhAyogAt / yaccocyate-paryAyAntarakaraNe paryAyAntaraM karoti, svaparyAyatvAditi / tadanaikAntikaM siddhatvakaraNe sNsaaritvaakrnnaaditi| TIkAkAravyAkhyAnaM tvihabhavAyuryadA prakaroti-vedayate ityarthaH parabhavAyustadA prakaroti badhAtItyarthaH / ihabhavAyurupabhogena parabhavAyurbadhnAti ityarthaH / mithyA caitatparamataM, yasmAjAtamAtro jIva ihabhavAyurvedayate, tadaiva tena yadi parabhavAyurbaddhaM tadA dAnAdhyayanAdInAM vaiyarthyaM syAditi / etaccAyurbandhakAlAdanyatrAvaseyam / anyathA''yurbandhakAle ihabhavAyurvedayate parabhavAyustu prakarItyeveti / anyayUthikaprastAvAdidamAha11423. 'teNa mityAdi, 'pAsAvaccijjetti pAzrthApatyAnAM-pArdhajinaziSyANAmayaM pAzrthApatyIyaH / 'there'tti zrImanmahAvIrajinaziSyAH zrutavRddhAH 'sAmAiyaMti samabhAvarUpaM 'na yANaMti'tti na jAnanti, suukssmtvaattsy| 'sAmAiyassa aTuM'tti prayojanaM krmaanupaadaannirjrnnruupm| 'paJcakkhANaM'ti pauruSyAdiniyama, tadarthaM ca AzravadvAranirodham / 'saMjamaM'ti pRthivyAdisaMrakSaNalakSaNaM, tadarthaMca-anAzravatvaM / 'saMvaraM' ti indriyanoiMdriyanivarttanaM, tadarthaM tu anAzravatvameva / 'vivegaM'ti viziSTabodhaM, tadarthaM ca-tyAjyatyAgAdikaM 'viussaggaM'ti vyutsarga kAyAdInAM tadarthaM cAnabhiSvaMgatAm / 11424.ajjo !'tti he Arya! okArAMtatA sambodhane prAkRtatvAt / 1 / 425. kiM bhe'tti kiM bhvtaamityrthH| 11426. 'AyA Ne'tti AtmA na:-asmAkaM mate sAmAyikamiti, yadAha "jIvo guNapaDivaNNo nayassa dabaDiyassa sAmAiyaM" ti| sAmAyikArtho'pi jIva eva, karmAnupAdAnAdInAM jIvaguNatvAt jIvAvyatiriktatvAcca tadguNAnAmiti / evaM pratyAkhyAnAdyapyavagantavyam / 11427. 'jai bhe ajjo !'tti yadi bhavatAM he AryAH! sthavirAH sAmAvikamAtmA tadA 'avahaTTatti apahRtya tyaktvA krodhAdIna kimarthaM garhadhve ? 'nindAmi garihAmi appANaM vosirAmi'iti vacanAt krodhAdIneva athavA 'avajja'miti gamyate, ayamabhiprAyaH yaH sAmAyikavAn tyaktakrodhAdizca sa kathaM kimapi nindati ? nindA hi kila dveSasambhaveti / atrottaraM-saMyamArthamiti, avaghe garhite saMyamo bhavati, avadyAnumatervyavacchedanAt / tathA11428. gardA saMyamaH tadhetutvAt, na kevalamasau gardA karmAnupAdAnahetutvAtsaMyamo bhavati, 'garahAvi' tti gardaiva ca sarvaM 'dosa' ti doSaM-rAgAdikaM pUrvakRtaM pApaM vA dveSaM vA 'pravinayati' kSapayati, kiM kRtvA ? ityAha-savvaM bAliyaM' ti bAlyaM-bAlatAM mithyAtvamaviratiM ca 'pariNNAe tti 'parijJAya' jJaparijJayA jJAtvA pratyAkhyAnaparijJayA ca pratyAkhyAyeti / iha ca garhAyAstadvatazcAbhedAdekakartRkatvena parijJAyetyatra ktvApratyayavidhiraduSTa iti| 'evaM khu' tti evameva 'Ne' ityasmAkam 'AyA saMjame uvahie'tti upahitaH prakSipto nyasto bhavati, athavA''tmarUpaH saMyamaH 'upahitaH' prApto bhavati / 'AyA saMjame uvacie' ti AtmA saMyamaviSaye puSTo bhavati, AtmarUpo vA saMyama upacito bhvti| 'uvahie'tti 'upasthitaH' atyntaavsthaayii| 1 / 426. 'eesi NaM bhaMte ! payANaM' ityasya 'adivANa mityAdinA sambandhaH / kathamadRSTAnAmityAha 'annANayAe'tti ajJAno-ninistasya bhAvo'jJAnatA tayA'jJAnatayA svarUpeNAnupalambhAdityarthaH / etadeva kathamityAha-'asavaNayAe'tti azravaNa:-zrutivarjitastadbhAvastattA tayA, 'abohIe' tti abodhiH-jinadharmAnavAptiH, iha tu prakramAnmahAvIrajinadharmAnavAptistayA, athavautpattikyAdibuddhyabhAvena, 'aNabhigameNaM'ti vistArabodhAbhAvena hetunA, 'adRSTAnAM' sAkSAtsvayamanupalabdhAnAm, 'azrutAnAm' anyato'nAkarNitAnAm, 'assuyANa'ti 'asmRtAnAM' darzanAkarNanAbhAvenAnanudhyAtAnAm, ata eva 'avijJAtAnAM' viziSTabodhAviSayIkRtAnAm, etadeva kuta ityAha-'abbokaDANaM' ti avyAkRtAnAM vizeSato gurubhiranAkhyAtAnAm, 'avvocchiNNANaM'ti vipakSAdavyavaccheditAnAm, 'anijUDhANaM'ti mahato granthAtsukhAvabodhAya saMkSepanimittamanugrahaparagurubhiranuddhatAnAm, ata evAsmAbhiH 'anupadhAritAnAm' anavadhAritAnAm 'eyamaDhe'tti evaM prakAro'rthaH athavA'yamarthaH 'no saddahie'tti na ddhitaH, 'no pattie'tti 'no' naiva 'pattiyaM' ti prItirucyate tadyogAt 'pattie' prItaH-prItiviSayIkRtaH, athavA na prItitaH na pratyayito vA hetubhiH, 'no roie'tti na cikIrSitaH / 'evameyaM se jaheyaM tubme vayaha'tti atha yathaitadvastu yUyaM vadatha evametadvastviti bhAvaH / 3. pratItaH ga. ca. cha. 1. pariNAmAt kha. ga. gha. ca. cha. 2.prabhaveti ga. ca. Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI vRtti za. 1: u.6, 10: sU.431-442 362 1 / 431. 'cAujjAmAu'tti caturmahAvratAtu pArzvanAthajinasya hi catvAri mahAvratAni / nAparigRhItA strI bhujyate iti maithunasya parigrahe'ntarbhAvAditi / 'sapaDikkamaNaM'ti pArzvanAthadharmo hi apratikramaNaH, kAraNa eva pratikramaNakaraNAdanyathA tvkrnnaat| mahAvIrajinasya tu sapratikramaNaH kAraNaM vinA'pyavazyaM pratikramaNakaraNAditi / 'devANuppiya'tti priyAmaMtraNa 'mA paDibaMdhaM' ti mA vyAghAtaM kuruSveti gamyam / 1 / 433. 'muMDabhAve 'tti muMDabhAvo - dIkSitatvaM, 'phalagasejjaM tti pratalAyataviSkambhavat kASTharUpA, 'kaTTasejjaM tti asaMskRtakASThazayanaM, kaSTazayyA vA'manojJA vasatiH, 'laddhAbaladdhI 'tti labdhaM ca - lAbho'palabdhizca - alAbho'paripUrNalAbho vA labdhApalabdhi:, 'uccAvaya'tti uccAvacAH anukUlapratikUlA asamaMjasAvA, 'gAmakaMTaya'tti grAmasya - indriyasamUhasya kaNTakA iva kaNTakA - bAdhakAH zatravo vA grAmakaNTakAH, ka ete ityAha-- ' bAvIsaM parIsahovasagga'tti parISahAH --- kSudAdayasta evopasargA - upasarjanAt dharmabhraMzanAt parISahopasargAH, athavA dvAviMzatiparISahAH, tathA upasargAdivyAdayaH / kAlasyavaizikaputraH pratyAkhyAnakriyayA siddha iti tadviparyayabhUtApratyAkhyAnakriyAnirUpaNasUtram 1 / 434. 'bhaMte'ityAdi, tatra ''bhaMte 'tti he bhadanta ! 'iti' evamAmaMtryeti zeSaH, athavA bhadanta ! itikRtvA, gururitikRtvetyarthaH, 'seTThiyarasa' tti zrIdevatA'dhyAsitasauvarNapaTTavibhUSitaziroveSTanopetapaurajananAyakasya 'taNuyassa'tti daridrasya 'kivaNassa 'tti raMkasya 'khattiyassa' tti rAjJaH 'apaccakkhANakiriya'tti pratyAkhyAnakriyAyA abhAvo'pratyAkhyAnajanyo vA karmabandhaH / 1 / 435. 'aviraiM'ti icchAyA anivRttiH sA hi sarveSAM samaiveti / apratyAkhyAnakriyAyAH hi prastAvAdidamAha - 1 / 436. 'AhAkamma'mityAdi AdhayA - sAdhupraNidhAnena yat sacetanamacetanaM kriyate, acetanaM vA pacyate cIyate vA gRhAdikaM vyUyate' vA vastrAdikaM tadAdhAkarma 'kiM baMdhai' tti prakRtibandhamAzritya spRSTAvasthApekSayA vA 'kiM pakarei' tti sthitibandhApekSayA baddhAvasthApekSayA vA 'kiM ciNAi'tti anubhAgabandhApekSayA nidhattAvasthAspekSayA vA 'kiM uvaciNAi'tti pradezabandhApekSayA nikAcanApekSayA veti / 1 / 437 'AyAe'tti AtmanA dharmaM cAritradharmaM zrutadharmaM vA 'puDhavikAyaM nAvakakhaitti nApekSate, nAnukampata ityarthaH / 1 / 438. AdhAkarmavipakSazca prAsukaiSaNIyamiti prAsukaiSaNIyasUtram / anantarasUtre saMsAravyativrajanamuktaM tacca karmaNo'sthiratayA praloTane sati bhavatItyasthirasUtram 1 / 440. tatra 'athire'tti asthAsu dravyaM loSTAdi 'praloTati' parivartate, adhyAtmacintAyAmasthiraM karma tasya jIvapradezebhyaH pratisamayacalanenAsthiratvAt 'praloTayati' bandhodayanirjaraNAdipariNAmaiH parivartete / 'sthira' zilAdi na praloTayati, adhyAtmacintAyAM tu sthiro jIvaH, karmakSaye'pi tasyAvasthitatvAt, nAsau 'praloTayati' upayogalakSaNasvabhAvAnna parivartate / tathA asthiraM bhaMgurasvabhAvaM tRNAdi 'bhajyate' vidalayati, adhyAtmacintAyAmasthiraM karma tad bhajyate vyapaiti / tathA 'sthiraM ' abhaMguramayaH zalAkAdi na bhajyate, adhyAtmacintAyAM sthiro jIvaH sa ca na bhajyate zAzvatatvAditi / jIvaprastAvAdidamAha--'sAsae bAlae 'tti bAlako vyavahArataH zizurnizcayato'saMyato jIvaH sa ca zAzvato dravyatvAt, 'bAliyattaM 'ti ihekapratyayasya svArthikatvAd bAlatvaM vyavahArataH zizutvaM nizcayatastvasaMyatatvaM taccAzAzvataM paryAyatvAditi / evaM paNDitasUtramapi, navaraM paNDito vyavahAreNa zAstrajJo jIvaH nizcayatastu saMyata iti // anantaroddezake'sthiraM karmetyuktaM, karmAdiSu ca kutIrthikA vipratipadyante atastadvipratipattinirAsapratipAdanArthaH tathA saMgrahaNyAM 'calaNAu'tti yaduktaM tatpratipAdanArthazca dazamoddezako vyAkhyAyate, tatra ca sUtram -- // prathamazate navamoddezakaH // dazama uddezakaH 1 / 442. 'aNNautthiyA Na'mityAdi, 'calamANe acalie 'tti calatkarmAcalitaM, calatA tena calitakAryAkaraNAt, varttamAnasya cAtItatayA vyapadeSTumazakyatvAt, evamanyatrApi vAcyamiti / 'egayao na sAhaNNaMti'tti ekata ekatvenaikaskandhatayetyarthaH 'na saMhanyete' na saMhatau-militau syAtAm / 'natthi siNehakAe 'tti snehaparyavarAzirnAsti, sUkSmatvAt tryAdiyoge tu sthUlatvAtso'sti / 'dukkhattAe kaJjati tti paJca pudgalAH saMhatya duHkhatayA - karmatayA kriyante, bhavantItyarthaH, 'dukkhe'vi yati karmApi ca 'setti tat zAzvatamanAditvAt 'saya'tti sarvadA 'samiyaM 'ti samyak saparimANaM vA 'cIyate cayaM yAti 'apacIyate' apacayaM yAti / tathA 'puvvaM 'ti bhASaNAt prAk 'bhAsa' tti vAkadravyasaMhatiH 'bhAsa'tti satyAdibhASA syAt, tatkAraNatvAt vibhaMgajJAnitvena vA teSAM matamAtrametat nirupapattikamunmattakavacanavadato nehopapattiratyarthaM gaveSaNIyA, evaM sarvatrApIti, tathA 'bhAsijamANI bhAsA abhAsa 'tti nisRjyamANavAdravyANi abhASA, varttamAnasamayasyAtisUkSmatvena vyavahArAnaGgatvAditi, 'bhAsAsamayaviikkataM ca NaM ti iha ktapratyayasya bhAvArthatvAd vibhaktivipariNAmAcca' bhASAsamayavyatikrame ca 'bhAsiya'tti nisRSTA satI bhASA bhavati, pratipAdyasyAbhidheye' pratyayotpAdakatvAditi, - 'abhAsao NaM bhAsa'tti abhASamANasya bhASA bhASaNAtpUrvaM pazcAcca tadabhyupagamAt, 'no khalu bhAsao' tti bhASyamANAyAstasyA anabhyupagamAditi / 1. X ka. ca. 2. Uyate kha. ga. ca. cha. 3. praloTayati ga. 4. pariNAmAcca kha. ga. gha. ca. cha. 5. abhidheye kha. ga. gha. cha. Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI vRtti 363 za. 1: u.10: sU.442-443 tathA - 'puvvaM kirie 'tyAdi, kriyA kAyikyAdikA sA yAvanna kriyate tAvat 'duHkha' ti duHkhahetuH / 'kajjamANi' tti kriyamANA kriyA 'na dukkhA' na dukkhahetuH kriyAsamayavyatikrAntaM ca kriyAyAH kriyamANatAvyatikrame ca kRtA satI kriyA duHkheti / idamapi tanmatamAtrameva nirupapattikam / athavA pUrvaM kriyA duHkhA, anabhyAsAt / kriyamANA kriyA na duHkhA, abhyAsAt / kRtA kriyA duHkhA, anutApazramAdeH / 'karaNao dukkha 'tti karaNamAzritya karaNakAle kurvata ityarthaH / 'akaraNao dukkha tti akaraNamAzrityAkurvata iti yAvat / 'no khalu sA karaNao dukkha tti akriyamANatve duHkhatayA tasyA abhyupagamAt / ' sevaM vattavvaM siyA' athaivaM pUrvoktaM vastu vaktavyaM syAdupapannatvAdasyeti / athAnyayUthikAntaramatamAha-'akRtyam' anAgatakAlApekSayA'nirvarttanIyaM jIvairiti gamyaM 'dukkham' asAtaM tatkAraNaM vA karma, tathA'kRtatvAdevAspRzyam -- abandhanIyaM tathA kriyamANaM varttamAnakAle kRtaM cAtItakAle tanniSedhAdakriyamANakRtaM / kAlatraye'pi karmaNo bandhaniSedhAd akRtvA'kRtvA, AbhIkSNye dvirvacanaM, duHkhamiti prakRtameva, ke ? ityAha-prANabhUtajIvasattvAH, prANAdilakSaNaM cedam "prANA dvitricatuH proktAH, bhUtAstu taravaH smRtAH / jIvAH paJcendriyA jJeyAH, zeSAH sattvA udIritAH // " 'veyaNaM' ti zubhAzubhakarmmavedanAM pIDAM vA 'vedayanti' anubhavanti ityetadvaktavyaM syAt, etasyaivopapadyamAnatvAd, yAdRcchikaM hi sarvaM loke sukhaduHkhamiti, yadAha--- "atarkitopasthitameva sarvaM, citraM janAnAM sukhaduHkhajAtam / kAkasya tAlena yathA'bhighAto, na buddhipUrvo'tra vRvA'bhimAnaH // " 1 / 443. 'se kahameyaM'ti atha kathametad bhadanta ! 'evam ?' anyayUthikoktanyAyena ? iti praznaH / 'jaM NaM aNNautthiyA' ityAdyuttaraM / vyAkhyA cAsya prAgvat / mithyA caitadevaM yadi caladeva prathamasamaye calitaM na bhavettadA dvitiyAdiSvapi tadacalitameveti na kadAcanApi calet, ata eva varttamAnasyApi vivakSayA'tItatvaM na virudhdam / etacca prAgeva nirNItamiti na punarucyate / yaccocyate-calitakAryAkaraNAdacalitameveti, tadayuktaM, yataH pratikSaNamutpadyamAneSu sthAsakozAdivastuSvantyakSaNabhAvi vastu AdyakSaNe svakAryaM na karotyeva, asattvAd / ato yadantyasamayacalitaM kAryaM vivakSitaM pareNa tadAdyasamayacalitaM yadi na karoti tadA ka iva doSo'tra ? kAraNAnAM svasvakAryakaraNasvabhAvatvAditi / yaccoktaM- dvau paramANU na saMhanyete, sUkSmatayA snehAbhAvAt, tadayuktam, ekasyApi paramANoH snehasaMbhavAt, sArddhapudgalasya saMhatatvena tairevAbhyupagamAcca, yata uktam- 'tiNi paramANupoggalA egayao sAhaNaMti te bhimANA duhAvi tahAvi kajati, duhA kajamANA egao divaDe tti, anena hi sArddhapudgalasya saMhatatvAbhyupagamena tasya sneho'bhyupagata evetyataH kathaM paramANvoH snehAbhAvena saMghAtAbhAva iti / yaccoktam -- ekataH sArddha ekataH sArddha iti, etadapyacAru, paramANoraddhakaraNe paramANutvAbhAvaprasaMgAt / tathA yaduktaM - paMca pudgalAH saMhatAH karmatayA bhavanti, tadapyasaMgataM karmaNo'nantaparamANutayA'nantaskandharUpatvAt, paJcANukasya ca skandhamAtratvAt, tathA karma jIvAvaraNasvabhAvamiSyate, tacca kathaM paJcaparamANuskandhamAtrarUpaM sadasaMkhyAtapradezAtmakaM jIvamAvRNuyAditi / tathA yaduktaM karma ca zAzvataM tadapi asamIcInaM, karmmaNaH zAzvatatve kSayopazamAdyabhAvena jJAnAdInAM hAnerutkarSasya cAbhAvaprasaMgAt / dRzyate ca jJAnAdihAnivRddhI / tathA yaduktaM karma sadA cIyate'pacIyate ceti tadapyekAntazAzvatatve nopapadyata iti / yaccoktaM- bhASaNAtpUrvaM bhASA, taddhetutvAd, tadayuktameva, aupacArikatvAt, upacArasya ca tattvato'vastutvAd / kiM ca- upacArastAttvike vastuni sati bhavatIti tAttvikI bhASA'stIti siddham / yaccoktaM-bhASyamANA'bhASA, varttamAnasamayasyAvyAvahArikatvAt / tadapyasamyag vartamAnasamayasyaivAstitvena vyavahArAMgatvAd atItAnAgatayozca vinAnutpannatayA'sattvena vyavahArAnaMgatvAditi, yaccoktaM-bhASAsamayetyAdi, tadapyasAdhu, bhASyamANabhASAyA abhAve bhASAsamaya ityasyApyabhilApasyAbhAvaprasaMgAt / yazca pratipAdyasyAbhidheye pratyayotpAdakatvAditi hetuH so'naikAntikaH, karAdiceSTAnAmabhidheyapratipAdakatve satyapi bhASAtvAsiddheH / tathA yaduktam- abhASakasya bhASeti, tadasaMgatataram, evaM hi siddhasyAcetanasya vA bhASAprAptiprasaMga iti / evaM kriyA'pi varttamAnakAla eva yuktA, tasyaiva sattvAditi / yaccAnabhyAsAdikaM kAraNamuktaM taccAnaikAntikam / anabhyAsAdAvapi yataH kAcitsukhAdirUpaiva / tathA yaduktam- akaraNataH kriyA duHkheti, tadapi pratItibAdhitaM yataH karaNakAla eva kriyA duHkhA vA sukhA vA dRzyate, na punaH pUrvaM pazcAd vA tadasattvAditi / tathA yaduktam--'akiccamityAdi yadRcchAvAdimatAzrayaNAt, tadapyasAdhIyo, yato yadyakaraNAdeva karma duHkhaM sukhaM vA syAt tadA vividhaihikapAralaukikAnuSThAnAbhAvaprasaMgaH syAt, abhyupagataM ca kiMcitpAralaukikAnuSThAnaM tairapi ceti, evametatsarvamajJAnavijRmbhitam / uktaM ca vRddhaiH 1 "paratitthiyakttavvaya paDhamasae dasamayaMmi uddese / vibhaMgINAdesA maimeyA vAvi sA savvA / / sambhUyamasabbhUya bhaMgA cattAri hoMti vibbhaMge / ummattavAyasarisaM to aNNANaMti niddi / / " sadbhUte - paramANau asadbhUtaM - ardhAdi, asadbhUte - sarvagAtmani sadbhUtaM caitanyaM, sadbhUte - paramANau sadbhUtaM niSpradezatvam, asadbhUte - sarvagAtmani asadudbhUtaM kartRtvamiti / 'ahaM puNa goyamA ! evamAikkhAmItyAdi tu pratItArthameveti / navaraM 'dohaM paramANupoggalANaM asthi siNehakAe 'tti ekasyApi paramANoH zItoSNastrigdharUkSasparzAnAmanyataradaviruddhaM sparzadvayamekadaivAsti tato dvayorapi tayoH snigdhatvabhAvAt sehakAyo'styeva / tatazca tau Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za. 1: u.10: sU.443-447 364 viSamasnehAtsaMhanyete, idaM ca paramatAnuvRttyoktam, anyathA rUkSAvapi rUkSatvavaiSamye saMhanyete eva, yadAha" samaniyAe baMgho na hoi samalukkhayAe vi na hoi / mAyanikkhattaNeNa bandho u khaMghANaM // " 'khaMdhevi ya NaM se asAsae'tti upacayApacayikatvAt, ata evAha - 'sayA samiyamityAdi / / 'puvviM bhASA abhAsa 'tti bhASyata iti bhASA bhASaNAcca pUrvaM na bhASyate iti na bhASeti 'bhAsijamANI bhAsA bhAsa 'tti zabdArthopapatteH 'bhAsiyA abhAsa 'tti zabdArthaviyogAt / 'puvviM kiriyA adukkha 'tti karaNAtpUrvaM kriyaiva nAstItyasattvAdeva ca na duHkhA / sukhApi nAsau, asattvAdeva, kevalaM paramatAnuvRttyA'duHkhetyuktaM 'jahA bhAsa 'tti vcnaat| 'kajjramANI kiriyA dukkhA' sattvAt, ihApi yatkriyamANA kriyA duHkhetyuktaM tatparamatAnuvRttyaiva, anyathA sukhA kriyamANaiva kriyA, tathA 'kiriyAsamayavitikkaMtaM ca Na'mityAdi dRzyamiti / 'kiccaM dukkha'mityAdi, anena ca karmmasattA'veditA, pramANasiddhatvAdasya, tathAhi - iha yadudvayoriSTazabdAdiviSayasukhasAdhanasametayorekasya duHkhalakSaNaM phalamanyasyetarat na tadviziSTahetumantareNa saMbhAvyate, kAryatvAd, ghaTavat / yazcAsau viziSthe hetuH sa karmeti, Aha ca-- punarapyanyayUthikAntaramatamupadarzayannAha-- 1 / 444. 'aNNautthiyA Na 'mityAdi / tatra ca 'iriyAvahiyaM ti IryA -- gamanaM tadviSayaH panthA - mArga IryApathastatra bhavA airyApathikI, kevalakAyayogapratyayaH karmabandha ityarthaH / 'saMpa rAiyaM ca tti saMparaiti - paribhramati prANI bhave ebhiriti saMparAyAH kaSAyAstapratyayA yA sA sAmparAyikI, kaSAyahetukaH karmabandha ityarthaH / 'parautthiyavattavvaM yavvaM 'ti iha sUtre'nyayUthikavaktavyaM svayamuccAraNIyaM granthagauravabhayenAlikhitatvAttasya, taccedam- 'jaM samayaM saMparAiyaM pakarei taM samayaM iriyAvahiyaM pakarei, iriyAvahiyApakaraNayAe saMparAiyaM pakarei, saMparAiyapakaraNayAe iriyAvahiyaM pakarei, evaM khalu ege jIve egeNaM samaeNaM do kiriyAo pakarei, taMjahA - iriyAvahiyaM ca saMparAiyaM ce 'ti / 'sasamayavattavvayAe NeyavvaM' sUtramiti gamyaM, sA caivam-- " jo tullasAhaNANaM phale viseso Na so viNA he / kattaNAo goyama ! ghaDo vva heU ya se kammaM // " ti / 1 / 445. 'se kahameyaM bhaMte ! evaM ? goyamA ! jannaM te annautthiyA evamAikkhaMti jAva saMparAiyaM ca je te evamAhaMsu micchA te evamAhaMsu, ahaM puNa goyamA! evamAikkhAmi4-evaM khalu ege jIve egeNaM samaeNaM evaM kiriyaM pakarei taMjahA' ityAdi pUrvoktAnusAreNAdhyeyamiti / midhyAtvaM cAsyaivamairyApathikI kriyA'kaSAyodayaprabhavA itarA tu kaSAyaprabhaveti kathamekasyaikadA tayoH saMbhavaH ? virodhAditi / anantaraM kriyoktA, kriyAvatAM cotpAdo bhavatItyutpAdavirahaprarUpaNAyAha--- sAceyam 1 / 446. 'nirayagaI 'tyAdi / 1 / 447. 'vakkaMtIpayaM 'ti vyutkrAntiH -- jIvAnAmutpAdastadarthaM padaM - prakaraNaM vyutkrAntipadaM tacca prajJApanAyAM SaSThaM, taccArthalezata evaM draSTavyaM - paJcendriyatiryaggatau manuSyagatau devagatau cotkarSato dvAdazamuhUrttAH jaghanyatastvekasayama utpAdaviraha iti, tathA-- tiryaggatau ca virahakAlo yathA " cauvIsaI muhuttA 1 satta ahorata 2 taha ya paNNarasa3 / mAso ya 4 do ya 5 cauro 6 chammAsA 7 virahakAlo u // bhagavatI vRtti ukoso rayaNAsu sabbAsu jahaNNao bhave samao / emeva va ubvaTTaNa saMkhA puNa suravarA tullA // " " ego ya do ya tiNNi ya saMkhamasaMkhA va egasamaeNaM / uvavajaMtevaiyA ubbatAvi emeva // " " mintramuhutto vigaliMdiyANa saMmucchimANa va taheva / bArasa muhutta game ukkosa jahannao samao | " ekendriyANAM tu viraha eva nAsti, manuSyagatau tu "bArasa muhutta gabme muhuttaM saMmucchime cauvvIsaM / ukkosa virahakAlo dosuvi ya jahannao samao // " Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 365 za.1: u.10. sU.447 bhagavatI vRtti devagatau tu "mavaNavaNajoisohammIsANe cauvIsai muhattA u / ukkosavirahakAlo paMcasuvi jahAo smo|| NavadiNa vIsa muhuttA bArasa dasa ceva dinnmuhuttaao| bAvIsA addhaM ciya pnnyaalasiiidivssyN|| saMkhejA mAsA ANayapANaesu taha AraNacue vaasaa| saMkhejA vineyA gevejesuM ao voThaM // heSTimi vAsasayAI majjhi sahassAI uvarime lakkhA / saMkhejjA vitneyA jahA saMkheNa tIsupi // paliyA asaMkhabhAgo ukkoso hoi virahakAlo u / vijayAisu niddiDo sabbesu jahaNNao smo|| uvavAyavirahakAlo iya eso vaNNio u devesu / ubaTTaNAvi evaM savvesu hoi vissnneyaa|| jahaNNeNa egasamao ukkoseNaM tu hoti chmmaasaa| viraho siddhigaIe ubaTTaNavajiyA niymaa||" iti // / / prathamazate dazamoddezakaH / / iti gurugamabhaMgaiH sAgarasyAhamasya, sphuTamupacitajADyaH paJcamAMgasya sayaH / prathamazatapadArthAvartagarttavyatIto, vivaraNavarapotI prApya saddhIvarANAm / / / / iti zrImadabhayadevAcAryaviracitAyAM bhagavatIvRtau prathamazataM samAptamiti // Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 3. 2 / 4. 2 / 2. 'je ime' ityAdi, yadyapyekendriyANAmAgamAdipramANAjjIvatvaM pratIyate tathA'pi taducchravAsAdInAM sAkSAdanupalambhAjjIvazarIrasya ca nirucchvAsAderapi kadAciddarzanAt pRthivyAdiSUcchvAsAdiviSayA zaMkA syAditi tannirAsAya teSAmucchvAsAdikamastItyetasyAgamapramANaprasiddhasyapradarzanaparamidaM sUtramavagantavyamiti / ucchvAsAdyadhikArAjjIvAdiSu paJcaviMzatau padeSUcchvAsAdidravyANAM svarUpanirNayAya praznayannAha 'kiNNaM bhaMte ! jIvetyAdi, kimityasya sAmAnyanirdezatvAt 'kAni' kiMvidhAni dravyANItyarthaH / 'AhAragamo neyavvo 'tti prajJApanAyA aSTAviMzatitamAhArapadoktasUtrapaddhatirihAdhyeyetyarthaH, sA ceyam - 'duvannAI tivaNNAI jAva paMcavaNNAiMpi / jAI vannao kAlAI tAI kiM egaguNakAlAI jAva aNaMtaguNakAlAiMpi' ityAdiriti / vyAkhyAtaM prathamaM zatamatha dvitIyaM vyAkhyAyate / tatrApi prathamoddezakaH, tasya cAyamabhisambandhaH - prathamazatAntimoddezakAnte jIvAnAmutpAdaviro'bhihitaH / iha tu teSAmevocchvAsAdi cintyata ityevaMsambandhasyAsyedamupodghAtasUtrAnantarasUtram-- dvitIyaM zatakam prathama uddezakaH 2 / 7. 'jIvA - egiMdie 'tyAdi, jIvA ekendriyAzca 'vAghAyA ya nivvAghAyA ya'tti matublopAd vyAghAtanirvyAghAtavanto bhaNitavyAH / iha caivaM pAThe'pi nirvyAghAtazabdaH pUrvaM draSTavyaH, tadabhilApasya sUtre tathaiva dRzyamAnatvAt / tatra jIvA nirvyAghAtAH savyAghAtAH sUtre eva darzitAH, ekendriyAstvevam- 'puDhavikkAiyA NaM bhaMte! kaidisaM ANamaMti ? goyamA ! nivvAghAeNaM chaddisiM vAghAyaM paDucca siya tidisi' mityAdi / evamapkAyAdiSvapi, tatra nirvyAghAtena Sadizam / Sadizo yatrAnamanAdau tattathA vyAghAtaM pratItya syAtridizaM syAccaturdizaM syAtpaJcadizamAnamanti4, yatasteSAM lokAntavRttAvalokena tryAdidikSUcchvAsAdipudgalAnAM vyAghAtaH saMbhavatIti / 'sesA niyamA chaddisiM 'ti zeSA nArakAditrasAH SaDUdizamAnamanti teSAM hi trasanADyantarbhUtatvAt SaDdizamucchvAsAdipudgalagraho'styeveti / 2 / 6. athaikendriyANAmucchvAsAdibhAvAducchvAsAdezca vAyurUpatvAt kiM vAyukAyikAnAmapyucchvAsAdinA vAyunaiva bhavitavyamutAnyena kenApi pRthivyAdInAmiva tadvilakSaNena ? ityAzaMkAyAM praznayannAha-- 2 / 8. 'vAuyAe Na' mityAdi, athocchvAsasyApi vAyutvAdanyenocchvAsavAyunA bhAvyaM tasyApyanyenaivamanavasthA / naivamacetanatvAttasya kiMca yo'yamucchvAsavAyuH sa vAyutve'pi na vAyusaMbhAvyaudArikavaikriyazarIrarUpaH tadIyapudgalAnAmAnaprANasaMjJitAnAmaudArikavaikriyazarIrapudgalebhyo'nantaguNapradezatvena sUkSmatayaitaccharIravyapadezyatvAt tathA ca pratyucchvAsAdInAmabhAva iti nAnavasthA / 'vAukAe NaM bhaMte ! 'iti, ayaM ca prazno vAyukAyaprastAvAd vihito'nyathA pRthivIkAyikAdInAmapi mRtvA svakAye utpAdo'styeva sarveSAmeSAM kAyasthiterasaMkhyAtatayA'nantatayA coktatvAt yadAha "assaMkhosappiNIussappiNIo egiMdiyANa u caunhaM / tA ceva U anaMtA vaNarasaIe u boddhavyA // " tatra vAyukAyo vAyukAya evAnekazatasahasrakRtvaH 'uddAitta'tti apadrutya' mRtvA 'tattheva 'tti vAyukAya eva 'paccAyA 'tti 'pratyAjAyate' utpadyate / 2 / 10. 'puDhe uddAi' tti spRSTaH svakAyazastreNa parakAyazastreNa vA 'apadravati' mriyate 'no apuTThe 'tti sopakramApekSamidam / 2 / 11. 'nikkhamai'tti svakaDevarAnniHsarati / 'siya sasarIrI tti syAt kathaMcit 2 / 12. 'orAliyaveubviyAiM viSpajahAyetyAdi, ayamarthaH - audArikavaikriyApekSayA'zarIrI taijasakArmaNApekSayA tu sazarIrI niSkrAmatIti / vAyukAyasya punaH punastatraivotpattirbhavatItyuktam, atha kasyacinmunerapi saMsAracakrApekSayA punaH punastatraivotpattiH syAditi darzayannAha-- 2 / 13. 'maDAI NaM bhaMte ! niyaMThe' ityAdi, mRtAdI - prAsukabhojI, upalakSatvAdeSaNIyAdI ceti dRzyaM, 'nirgranthaH ' sAdhurityarthaH 'havvaM' zIghramAgacchatIti yogaH / kiMvidhaH san ? ityAha-'no niruddhabhavetti aniruddhAgretanajanmA caramabhavAprApta ityarthaH / ayaM ca bhavadvayaprAptavyamokSo'pi syAdityAha - 'no 3. apahRtya kha. gha. cha. 1. vartitvAt ga. 2. vyapadezatvAta sva gaTha Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI vRtti 367 za.2: u.1: sU.13-27 niruddhabhavapavaMce'tti prAptavyabhavavistAra ityrthH| ayaM ca devamanuSyabhavaprapaJcApekSayA'pi syAdityata Aha-'No pahINasaMsAre'tti aprahINacatugatigamana ityarthaH / yata evamata eva 'no pahINasaMsAraveyaNija'tti aprakSINasaMsAravedyakA / ayaM ca sakRccaturgatigamanato'pi syAdityata Aha-'no vocchinnasaMsAre ti atruTitacaturgatigamanAnubandha ityarthaH / ata eva 'no vocchinnasaMsAraveyaNijje'tti 'no' naiva vyavacchinnam-anubandhavyavacchedena caturgatigamanavedyaM karma yasya sa tathA / ata eva 'no niTThiyaTe'tti aniSThitaprayojanaH / ata eva 'no niTThiyaTThakaraNije'tti 'no' naiva niSThitArthAnAmiva karaNIyAni-kRtyAni yasya sa tathA / yata evaMvidho'sAvataH punarapIti anAdau saMsAre pUrva prAptamidAnIM punarvizuddhacaraNAvApteH sakAzAdasaMbhAvanIyam 'itthatthaM'ti ityartham etamartham-anekazastiryaGnaranAkinArakagatigamanalakSaNam 'ityatta'miti pAThAntaraM tatrAnena prakAreNetthaM tadbhAva itthatvaM manuSyAditvamiti bhAvaH, anusvAralopazca prAkRtatvAt 'havvaM'ti zIghram Agacchai'tti prApnoti / abhidhIyate ca-kaSAyodayAtpratipatitacaraNAnAM cAritravatAM saMsArasAgaraparibhramaNaM, yadAha "jai uvasaMtakasAo lahai aNaMtaM puNovi paDivAyaM" ti / sa ca saMsAracakragato munijIvaH prANAdinA nAmaSaTkena kAlabhedena yugapacca vAcyaH syAditi bibhaNiSuH prshnynnaah2|14. 'se Nami'tyAdi, tatra 'saH' nirgranthajIvaH kiMzabdaH prazne sAmAnyavAcitvAcca napuMsakaliMgena nirdiSTaH iti' evamanvarthayuktatayetyarthaH vaktavyaH syAt / prAkRtatvAcca sUtre napuMsakaliMgatA'syeti / anvarthayuktazabdairucyamAnaH kimasau vaktavyaH syAt ? iti bhAvaH / atrottaraM-'pANetti vattavya'mityAdi, tatra prANa ityetattaM prati vaktavyaM syAt yadocchvAsAdimattvamAtramAzritya tasya nirdezaH kriyte| evaM bhavanAdidharmavivakSayA bhUtAdizabdapaJcakavAcyatA tasya kAlabhedena vyAkhyeyA |ydaa tUcchvAsAdidharmaiyugapadasau vivakSyate tadA prANo bhUto jIvaH sattvo vijJo vedayitetyetattaM prati vAcyaM syAt / athavA nigamanavAkyamevedamato na yugapatpakSavyAkhyA kAryeti / 2 / 15. 'jamhA jIve ityAdi, yasmAt 'jIvaH'AtmA'sau 'jIvati' prANAn dhArayati tathA 'jIvatvam' upayogalakSaNam AyuSkaM ca karma 'upajIvati' anubhavati tasmAjjIva iti vaktavyaM syAditi / 'jamhA satte subhAsubhehiM kammehiMti saktaH-AsaktaH zakto vA-samarthaH sundarAsundarAsu ceSTAsu, athavA saktaH-saMbaddhaH zubhAzubhaiH karmabhiriti / anantaroktasyaivArthasya viparyayamAha 2 // 17. 'maDAI'tyAdi 'pAragae'tti pAragataH saMsArasAgarasya 'bhAvinibhUtavadi'tyupacArAditi 'paraMparagae'tti paramparayA-mithyAdRSTyAdiguNasthAnakAnAM manuSyAdisugatInAM vA pAramparyeNa gato bhavAmbhodhipAraM prAptaH paramparAgataH / ihAnantaraM saMyatasya saMsAravRddhihAnI ukte siddhatvaM ceti, adhunA tu teSAmanyeSAM cArthAnAM vyutpAdanArthaM skandakacaritaM vivkssuridmaah2|22. 'uppaNNaNANadasaNadhare' iha yAvatkaraNAt 'arahA jiNe kevalI savvaNNU savvadarisI AgAsagaeNaM chatteNa'mityAdi samavasaraNAntaM vaacymiti| 2 / 23. 'gaddabhAlassa'tti gardabhAlAbhidhAnaparivrAjakasya / 2124. 'riuvveyajajuvveyasAmaveyaathavvaNaveya'tti iha SaSThIbahuvacanalopadarzanAt RgvedayajurvedasAmavedAtharvaNavedAnAmiti dRshym| itihAsaH-purANaM sa paMcamo yeSAM te tathA teSAM 'cauNhaM veyANaM'ti vizeSyapadaM 'nighaMTuchaTANaM'ti nighaNTo nAmakozaH 'saMgovaMgANaM'ti aMgAni-zikSAdIni Sar3a upAMgAni-taduktaprapaJcanaparAH prabandhAH 'sarahassANaM'ti aidamparyayuktAnAM, 'sAraetti sArako'dhyApanadvAreNa pravartakaH, smArako vA'nyeSAM vismRtasya sUtrAdeH smaraNAt, 'vArae'tti bArako'zuddhapAThaniSedhAt, "dhArae'tti kvacitpAThaH tatra dhArako'dhItAnAmeSAM dharaNAt, "pArae'tti pAragAmI, 'SaDaMgaviditi' SaDaMgAni-zikSAdIni vakSyamANAni, sAMgopAMgAnAmiti yaduktaM tadvedaparikarajJApanArtham, athavA SaDaMgavidityatra tadvicArakatvaM gRhItaM 'vida vicAraNe' iti vacanAditi na punaruktatvamiti / 'sadvitaMtavisArae'tti kApilIyazAstrapaNDitaH, tathA 'saMkhANe'tti gaNitaskandhe supariniSThita iti yogH| SaDaMgavedakatvameva vyanakti-'sikkhAkappe'tti zikSA akSarasvarUpanirUpakaM zAstraM kalpazca-tathAvidhasamAcAranirUpakaM zAstrameva tataH samAhAradvandvAt zikSAkalpe / 'vAgaraNe'tti zabdazAstre 'chaMde'tti padyalakSaNazAstre 'nirutte'tti zabdavyutpattikArakazAstre / 'jotisAmayaNe'tti jyotiHzAstre 'baMbhaNNaesu' tti brAhmaNasaMbandhiSu 'parivAyaesu yatti parivrAjakasatkeSu 'nayeSu'nItiSu darzaneSvityarthaH / 2 / 25. niyaMThe'tti nirgranthaH zramaNa ityarthaH 'vesAliyasAvae'tti vizAlA-mahAvIrajananI tasyA apatyamiti vaizAlika:-bhagavAstasya vacanaM zRNoti tadrasikatvAditi vaizAlikazrAvakaH, tadvacanAmRtapAnanirata ityarthaH / 2 / 26. 'iNamakkhevaMti enam 'AkSepaM' praznaM 'puche'tti pRSTavAn, 'mAgaha'tti magadhajanapadajAtatvAnmAgadhastasyAmantraNaM he mAgadha ! 'vaDDai'tti saMsAravardhanAt 'hAyai'tti sNsaarprihaanyeti| etAvatAve'tyAdi, etAvat praznajAtaM tAvadAkhyAhi 'ucyamAnaH' pRcchyamAnaH, 'evam' anena prakAreNa, eta sminnAkhyAte punaranyaprakSyAmIti hradayam / 2127. 'saMkie' ityAdi, kimidamihottaramidaM vA ? iti saMjAtazaMkaH / idamihottaraM sAdhu idaM ca na sAdhu ataH kathamatrottaraM lapsye? ityuttaralAbhAkAMkSAvAn Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI vRtti za. 2: u.1: sU.27-32 368 kAMkSitaH / asminnuttare datte kimasya pratItirutpatsyate na vA ? ityevaM vicikitsitaH / 'bhedasamAvanne' matebhaMgaMkiMkarttavyatAvyAkulatA - lakSaNamApannaH / 'kaluSasamApannaH'nAhamiha kiJcijjAnAmItyevaM svaviSayaM kAluSyaM samApanna iti / 'no saMcAie 'tti na zaknoti 'pamokkhamakkhAiuM'ti pramucyate paryanuyogabaMdhanAdaneneti pramokSam - uttaraM "AkhyAtuM' vaktum / 2 / 30. 'mahayA jaNasaMmadde i vA jaNavUhe i vA' ityatredamanyad dRzyam -'jaNabole i vA jaNakalakale i vA jaNummI i vA jaNukkaliyA i vA jaNasaMnivAe i vA bahujaNI aNNamaNNassa evamAikkhai 4 - evaM khalu devANuppiyA ! samaNe 3 Aigare jAva saMpAviukAme puvvANupuvviM caramANe gAmANugAmaM mANe kayaMgalAe nae chattapalAsae ceie ahApaDirUvaM uggahaM uggiNhittA saMjameNaM tavasA appANaM bhAvemANe viharai / taM mahamphalaM khalu bho devANuppiyA! tahArUvANaM arahaMtANaM bhagavaMtANaM nAmagoyassavi savaNayAe, kimaMga puNa abhigamaNavaMdaNanamaMsaNapaDipucchaNapajjuvAsaNayAe essavi Ayariyassa dhammiyassa suvayaNassa savaNayAe ? kimaMga puNa viulassa aTThassa gahaNayAe ? taM gacchAmo NaM devANuppiyA ! samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdAmo namasAmo sakkAremo sammANemo kallANaM maMgalaM devayaM ceiyaM pajuvAsAmo / eyaM No peccabhave hiyAe suhAe khamAe nisseyasAe ANugAmiyattAe bhavissai tti kaTTu bahave uggA uggaputtA evaM bhogA rAiNNA khattiyA mAhaNA bhaDA johA mallaI lecchaI aNNe ya bahave rAIsaratalavaramADaMbiyakoDuMbiyaibbhaseTTiseNAvaisatthavAhapabhiyao jAva ukkisIhanAyabolakalayalaraveNaM samuddaravabhUyaM piva karemANA sAvatthIe nayarIe majjhamajjheNaM nigacchaMti / ' asyAyamarthaH zrAvastyAM nagaryAM yatra 'mahaya'tti mahAn janasaMmardastatra bahujano'nyo'nyasyaivamAkhyAtIti vAkyArthaH / tatra janasaMmardaH - uroniSpeSaH, 'itiH' upapradarzane 'vA' samuccaye, pAThAntare zabda iti vA / janavyUhaH- cakrAdyAkAro janasamudAyaH, bolaH - avyaktavarNo dhvaniH, kalakalaH-sa evopalabhyamAnavacanavibhAgaH, UrmiH - saMbAdhaH kallolAkAro vA janasamudAyaH, utkalikA - samudAya eva laghutaraH, janasannipAta:-- aparAparasthAnebhyo janAnAM mIlanaM, 'yathApratirUpa 'mityucitaM, 'tathArUpANAM' saMgatarUpANAM 'nAmagoyassavi' tti nAmno yAdRcchikasyAbhidhAnasya gotrasya ca-guNaniSpannasya 'savaNayAe' zravaNena 'kimaMga puNa'tti kiMpunariti pUrvoktArthasya vizeSadyotanArthaH aMgetyAmantraNe abhigamanam -- abhimukhagamanaM, vandanaM stutiH, namasyanaM - praNamanaM, pratipracchanaM- zarIrAdivArttApraznaH paryupAsanaM - sevA, teSAM - abhigamanAdInAM bhAvastattA tayA AryasyetyAryapraNetRkattvAt dhArmikasya dharmapratibaddhatvAt / 'vaMdAmo' tti stumaH, 'namasyAmaH' iti praNamAmaH, 'satkArayAmaH' AdaraM kurmo vastrArcanaM vA 'sanmAnayAma ' ucitapratipattibhiH / kiMbhUtam ? ityAha- kalyANaM - kalyANahetuM, maMgalaM - duritopazamanahetuM daivataM - devaM, caityam - iSTadevapratimA caityamiva caityaM, 'paryupAsayAmaH ' sevAmahe / etat 'naH' asmAkaM 'pretyabhave' janmAntare 'hitAya' pathyAnnavat, 'sukhAya' zarmaNe 'kSamAya' saMgatatvAya, 'niHzreyasAya' mokSAya, 'AnugAmikatvAya' paramparA zubhAnubandhasukhAya' bhaviSyati 'itikRtvA' itihetorbahavaH 'ugrAH ' AdidevAvasthApitA''rakSakavaMzajAtAH, 'bhogAH ' tenaivAvasthApitaguruvaMzajAtAH, 'rAjanyAH' bhagavadvayasyavaMzajAH 'kSatriyAH ' rAjakulInAH, 'bhaTAH' zauryavantaH, 'yodhAH' tebhyo viziSTatarAH 'mallakino lecchakinazca' rAjavizeSAH, 'rAjAnaH' nRpAH, 'IzvarAH' yuvarAjAstadanye ca maharddhikAH 'talavarAH' pratuSTanarapativitIrNapaTTabandhavibhUSitA rAjasthAnIyAH, 'mADambikAH, saMnivezavizeSanAyakAH, 'kauTumbikA: ' katipayakuTumbaprabhavo rAjasevakAH, utkRSTizca AnandamahAdhvaniH, siMhanAdazca - pratItaH, bolazca varNavyaktivarjito mahAdhvaniH, kalakalazca - avyaktavacanaH, sa evaitallakSaNo yo ravastena samudraravabhUtamiva -- jaladhizabdaprAptamiva tanmayamivetyarthaH, nagaramiti gamyata iti / etasyArthasya saMkSepaM kurvannAha--- 'parisA niggacchati / 2 / 31. 'tae NaM 'ti 'tataH' anantaram 'imeyArUve 'tti 'ayaM' vakSyamANatayA pratyakSaH sa ca kavinocyamAno nyUnAdhiko'pi bhavatItyata Aha-- etadeva rUpaM yasyAsAvetadrUpaH 'ajjhatthie 'tti AdhyAtmika AtmaviSayaH 'ciMtie 'tti smaraNarUpaH 'patthie 'tti prArthita:- abhilASAtmakaH 'maNogae 'tti manasyeva yo gato na bahiH vacanenAprakAzanAt sa tathA 'saMkalpaH' vikalpaH 'samuppajitya'tti samutpannavAn 'seyaM tti zreyaH kalyANaM 'pucchittae 'tti yogaH / 'imAI ca NaM'ti prAkRtatvAd 'imAn' anantaroktatvena pratyakSAsannAn cazabdAdanyAMzca 'eyArUvAI' ti etadrUpAn uktasvarUpAn, athavaiteSAmevAnantaroktAnAmarthAnAM rUpaM yeSAM praSTavyatAsAdharmyAttattathA tAn 'arthAn' bhAvAn lokasAntatvAdIMstadanyAMzca 'heUiMti anvayavyatirekalakSaNahetugamyatvAddhetavo -- lokasAntatvAdaya eva tadanye vA'tastAn 'pasiNAI'ti praznaviSayatvAt praznA eta eva tadanye vA'tastAn 'kAraNAI' ti kAraNam upapattimAtraM tadviSayatvAtkAraNAni eta eva tadanye vA'tastAni 'vAgaraNAI' ti vyAkriyamANatvAdvyAkaraNAni eta eva tadanye vA'tastAni 'pucchittae 'tti praSTuM 'tikaTTu' itikRtvA'nena kAraNena evaM 'saMpehei'tti 'evam' uktaprakAraM bhagavadvandanAdikaraNamityarthaH 'saMprekSate' paryAlocayati / 'parivvAyagAvasahe 'tti parivrAjakamaThaH 'kuNDikA' kamaNDalu 'kAJcanikA' rudrAkSakRtA 'karoTikA' mRdbhAjanavizeSa: 'bhRzikA' AsanavizeSaH 'kezarikA' pramArjanArthaM cIvarakhaNDaM 'SaDnAlakaM' trikASThikA 'aMkuzakaM' tarupallavagrahaNArthamaMkuzAkRtiH 'pavitrakam' aMgulIyakaM 'gaNetrikA' kalAcikASS bharaNavizeSaH 'dhAurattAo' tti sATikA iti vizeSaH, 'tidaMDe 'tyAdi tridaNDakAdIni daza haste gatAni sthitAni yasya sa tathA, 'pahArettha'tti 'pradhAritavAn' saMkalpitavAn 'gamanAya' gaMtuM / 2 / 32. 'goyamAi 'tti goyama iti evamAmantryeti zeSaH, athavA'yItyAmantraNArthameva / 'se kAhe va 'tti atha kadA vA ? kasyAM velAyAmityarthaH 'kiha va'tti kena vA prakAreNa ? sAkSAddarzanataH zravaNato 'kevaccireNa vatti kiyato vA kAlAt ? 9. parampara ga., paraMparayA ka. 2. kiyacireNa ga.gha. Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 bhagavatI vRtti za.2: u.1: sU.33-45 2 / 33. 'sAvatthI nAmaM nayarI hotya'tti vibhaktipariNAmAdastItyarthaH athavA kAlasyAvasarpiNItvAtprasiddhaguNA kAlAntara evAbhavannedAnImiti / 'adUrAgate' tti adUre aagtH| sa cAvadhisthAnApekSayA'pi syAt athavA dUrataramArgApekSayA (graMthAna 3000) krozAdikamapyadUra syAdata ucyate-'bahusaMpatte' ISadUnasaMprApto bahusaMprAptaH, sa ca vizrAmAdihetorArAmAdigato'pi syAdata ucyate-'addhANapaDivagne'tti mArgapratipannaH kimuktaM bhavati ? 'aMtarApahe vaTTaitti vivakSitasthAnayorantarAlamArge varttata iti| anena ca sUtreNa kathaM drakSyAmi ? ityasyottaramuktaM katham ? yato'dUrAgatAdivizeSaNasya sAkSAdeva darzanaM saMbhavati, tathA 'ajjeva NaM dacchasi' ityanena kiyaccirAdityasyottaramuktaM, 'kAhe' ityasya cottaraM sAmarthyagamyaM, yato yadi bhagavatA madhyAhnasamaye iyaM vArtA'bhihitA tadA madhyAhnasyopari muhUrtAdyatikramaNe yA velA bhavati tasyAM drakSyasIti sAmarthyAduktam / adUrAgatAdivizeSaNasya hi taddezaprAptau muhUrtAdireva kAlaH saMbhavati na bahutara iti| 2 / 34. 'agArAo'tti niSkamyetizeSaH 'anagAritAM' sAdhutAM 'pravrajituM' gantum, athavA vibhaktipariNAmAdanagAritayA 'pravrajituM' pravrajyA pratipattum / 2 / 36. 'abbhuDheti'tti AsanaM tyajati / yacca bhagavato gautamasyAsaMyataM pratyubhyutthAnaM tadbhAvisaMyatatvena yasya pakSapAtaviSayatvAd gautamasya cAkSINarAgatvAt, tathA bhagavadAviSkRtatadIyavikalpasya tatsamIpagamanatastatkathanAd bhagavajjJAnAtizayaprakAzanena bhagavatyatIva bahumAnotpAdanasya cikiirssittvaaditi| 'he khaMdaya'tti sambodhanamAtraM 'sAgayaM khaMdaya tti 'svAgataM' zobhanamAgamanaM tava skandaka ! mahAkalyANanidherbhagavato mahAvIrasya saMparkeNa tava, kalyANanibandhanatvAttasya / 'susAgaya'ti atizayena svaagtm| kathaMcidekArthoM vA zabdAvetau, ekArthazabdoccAraNaM ca kriyamANaM na duSTa, saMbhramanimittatvAdasyeti / 'aNurAgayaM khaMdaya!'tti rephasyAgamikatvAt 'anvAgataM' anurUpamAgamanaM skandaka ! taveti dRzyam / 'sAgayamaNurAgayaMti zobhanatvAnurUpatvalakSaNadharmadvayopetaM tavAgamanamityarthaH / 'jeNeva ihaMti yasyAmeva dizIdaM bhagavatsamavasaraNaM 'teNeva'tti tasyAmeva dizi 'atthe samatve'tti astyeSo'rthaH ? 'aDhe samaDhe 'tti pAThAntaraM, kAkA cedamadhyeyaM, tatazcArthaH kiM 'samarthaH' saMgataH? iti praznaH syAd, uttaraM tu 'haMtA asthi' sadbhUto'yamarthaH ityarthaH / 2137. 'NANI'tyAdi asyAyamabhiprAyaH-jJAnI jJAnasAmarthyAjjAnAti tapasvI ca tapaHsAmadeivatAsAnnidhyAjAnAtIti praznaH kRtaH 'raharasakaDe'tti rahaH kRtaH-pracchannakRto, hRdaya evAvadhAritatvAt / 2138. 'dhammAyarie'tti kuta etat ? ityAha--'dhammovaesae'tti utpannajJAnadarzanadharo na tu sadA saMzuddhaH arhatvandanAdharhatvAta, jino rAgAdijetRtvAta, kevalI asahAyajJAnatvAt, ata evAtItapratyutpannAnAgatavijJAyakaH, sa ca dezajJo'pi syAdityAha-sarvajJaH sarvadarzI / 2 / 41. 'viyaTTabhoi'tti vyAvRtte 2 sUrye bhuMkte ityevaMzIlo vyAvRttabhojI pratidinabhojItyarthaH / 2142. 'orAlaM'ti pradhAnaM 'siMgAraM'ti zRMgAra:-alaMkArAdikRtA zobhA tadyogAt zRMgAraM, zRMgAramiva shRNgaarmtishyshobhaavdityrthH| 'kalyANaM' zreyaH 'zivam' anupadravamanupadravaheturdA, 'dhanya' dharmadhanalabdhR tatra vA sAdhu tadvA'rhati, 'maMgalyaM' maMgale-hitArthaprApake sAdhu maMgalyam, 'alaMkRtaM' mukuTAdibhirvibhUSitaM-vastrAdibhistanniSedhAdanalaMkRtavibhUSitaM, 'lakkhaNavaMjaNaguNovaveyaMti lakSaNaM-mAnonmAnAdi, tatra mAnaM-jaladroNamAnatA, jalabhRtakuNDikAyAM hi mAtavyaH puruSaH pravezyate tatpraveze ca yajjalaM tato nissarati tadyadi droNamAnaM bhavati tadA'sau mAnopeta ucyte| unmAnaM tvarddhabhAramAnatA' mAtavyapuruSo hi tulAropito yadyarddhabhAramAno bhavati tadonmAnopeto'sAvucyate / pramANaM punaH svAMgulenASTottarazatAMgulocyatA yadAha "jaladoNamaddhamAraM samuhAi samUsio u jo nava u| mANummANapamANaM tivihaM khalu lakkhaNaM evaM // " vyaMjanaM-maSatilakAdikamathavA sahaja lakSaNaM pazcAdbhavaM vyaMjanamiti / guNAH-saubhAgyAdayo lakSaNavyaMjanAnAM vA ye guNAstairupapetaM yattattathA, upaapaitam ityetasya sthAne niruktivazAd upapetaM bhavatIti, 'sirIe' ti lakSmyA zobhayA thaa| 2 / 43. 'haTTatuTThacittamANadie'tti haSTatuSTamatyarthaM tuSTaM hRSTaM vA-vismitaM tuSTaM ca-toSavaccittaM-mano yatra tattathA, tad hRSTatuSTacittaM yathA bhavati evam 'AnanditaH' ISanmukhasaumyatAdibhAvaiH samRddhimupagataH, tatazca 'naMdietti nanditastaireva samRddhataratAmupagataH 'pIimaNe'tti prItiH-prINanamApyAyanaM manasi yasya sa tathA 'paramasomaNassie'tti paramaM saumanasyaM sumanaskatA saMjAtaM yasya sa paramasaumanasthitastadvA'syAstIti paramasaumanasthikaH 'harisavasavisappamANahiyae'tti harSavazena visarpad-vistAraM vrajad hRdayaM yasya sa tathA, ekArthikAni-vaitAni pramodaprakarSapratipAdanArdhAnIti / 2145. 'davvao NaM ege loe saaMte'tti paJcAstikAyamayaikadravyatvAllokasya sAnto'sau, 'AyAmavikkhaMbheNaM'ti AyAmo-dairghyaM viSkambho-vistAraH 'parikkhevaNa'ti paridhinA 'bhaviMsu yatti abhavat ityAdibhizca padaiH pUrvoktapadAnAmeva tAtparyamuktam / 'dhuve'tti dhruvo'calatvAt sa cAniyatarUpo'pi syAdata Aha-'Niyae'tti niyata ekaravarUpatvAt, niyatarUpaH kAdAcitko'pi syAdata Aha-'sAsae'tti zAzvataH pratikSaNaM sadbhAvAt, sa ca niyatakAlApekSayA'pi syAdityata Aha-'akkhae'tti akSayo'vinAzitvAt, ayaM ca bahutarapradezApekSayA'pi syAdityata Aha-'avvae'tti avyayastatpradezAnAmavyayatvAt, ayaM ca dravyatayA'pi syAdityAha-'avaTTie'ti avasthitaH paryAyANAmanantatayA'vasthitatvAt kimuktaM bhavati? nitya iti / Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.2H u.1: sU.45-52 400 bhagavatI vRtti 'vaNNapajava'tti varNavizeSA ekaguNakAlatvAdayaH, evamanye'pi gurulaghuparyavAstadvizeSA bAdaraskandhAnAm, agurulaghuparyavA aNUnAM sUkSma skandhAnAmamUrtAnAM c| 2 / 46. 'nANapajjavatti varNavizeSA jJAnaparyavA jJAnavizeSA buddhikatA vA'vibhAgaparicchedAH, anantA gurulaghuparyavA audArikAdizarIrANyAzritya, itare tu kArmaNAdidravyANi jIvasvarUpaM cAzrityeti / 2147. 'jevi ya te khaMdayA pucchatti anena samagraM siddhapraznasUtramupalakSaNatvAccottarasUtrAMzazca sUcitaH, tacca dvayamapyevam-'jevi ya khaMdayA imeyArUve jAva kiM saaMtA siddhI ? aNaMtA siddhI ? tassa vi ya NaM ayamaDhe, evaM khalu mae khaMdayA ! caubvihA siddhI paNNattA, taMjahA-davvao, khettao, kAlao, bhAvao tti, davvao NaM egA siddhi'tti, iha siddhiryadyapi paramArthataH sakalakarmakSayarUpA siddhAdhArA''kAzadezarUpA vA tathA'pi siddhAdhArAkAzadezapratyAsannatveneSanAgabhArApRthivI siddhiruktA, 'kiMcivisesAhie parikkheveNaM'ti kiJcinyUnagavyUtadvayAdhike dve yojanazate ekonapaJcAzaduttare bhavati iti / 2146. 'valayamaraNe'tti valato-bubhukSAparigatatvena valavalAyamAnasya-saMyamAd vA bhrasyato maraNaM tad vlnmrnnm| tathA vazena-indriyavazena Rtasya-pIDitasya dIpakalikArUpAkSiptacakSuSaH zalabhasyeva yanmaraNaM tdvshaarttmrnnm| tathA'ntaHzalyasya dravyato'nuddhRtatomarAdeH bhAvataH sAticArasya yanmaraNaM tadantaHzalyamaraNam / tathA tasmai bhavAya manuSyAdeH sato manuSyAdAveva baddhAyuSo yanmaraNaM tattadbhavamaraNam, idaM ca naratirazcAmeveti / 'satthovADaNe'tti zastreNa-kSurikAdinA avapATanaM-vidAraNaM dehasya yasmin maraNe tcchnaavpaattnm| 'vehANase'tti vihAyasi-AkAze bhavaM vRkSazAkhAdhubaddhatvena' yattaniruktivazAd vaihaansm| 'gaddhapaTTe 'tti gR|H-pakSivizeSai? -mAMsalubyaiH zRgAlAdibhiH spRSTasya-vidAritasya karikarabharAsabhAdizarIrAntargatatvena yanmaraNaM tad gRdhraspRSTaM gRddhaspRSTaM vA, gRdhairvA bhakSitasya-spRSTasya yattad gRdhraspRSTam / / 'duvAlasaviheNaM bAlamaraNeNaM'tti upalakSaNatvAdasyAnyenApi bAlamaraNAntaHpAtinA maraNena mriyamANa iti 'vaDDai vaDDai'tti saMsAravarddhanena bhRzaM varddhate jIvaH, idaM hi dvirvacanaM bhRzArthe iti / 'pAovagamaNe'tti pAdapasyevopagamanam-aspandatayA'vasthAnaM pAdapopagamanam, idaM ca caturvidhAhAraparihAraniSpannameva bhavatIti / 'nIhArime yatti nihariNa nirvRttaM yattannirhArimaM pratizraye yo mriyate tasyaitat, tatkaDevarasya niriNAt / ani rimaM tu yo'TavyAM mriyate iti / yaccAnyatreha sthAne iMgitamaraNamabhidhIyate tadbhaktapratyAkhyAnasyaiva vizeSa iti neha bhedena drshitmiti| 2151. 'dhammakahA bhANiyavva'tti, sA caivam "jaha jIvA bajhaMtI muccaMtI jaha ya saMkilissaMti / jaha dukkhANaM aMtaM kareMti keI apaDibaddhA // aTTaniyaTTiyacittA jaha jIvA dukkhasAgaramuveti / jaha veraggamuvagayA kammasamuggaM vihADeti // " ityAdi / iha ca 'aTTaniyaTTiyacittA' Arta nirvartitaM citte yaiste tathA, Araud vA'nivartitaM cittaM yaiste aaiinvrtitcittaaH| 'saddahAmi'tti nirgranthaM pravacanamastIti pratipadye / 'pattiyAmi'tti prItiM pratyayaM vA satyamidamityevaMrUpaM tatra kromiityrthH| 'roemiti cikIrSAmItyarthaH / 'abbhuTemi'tti etadaMgIkaromItyarthaH / atha zraddhAnAdyullekhaM darzayati evametannairgranthaM pravacanaM sAmAnyataH, atha yathaitaDyaM vadatheti yogH| 'tahameya'ti tathaiva tavizeSataH 'avitahameyaM' satyametadityarthaH 'asaMdiddhameyaMti sandehavarjitametat 'icchiyameyaMti iSTametat 'paDicchiyameyaMti pratIpsitaM prAptumiSTam 'icchiyapaDicchiyaMti yugapadicchApratIpsAviSayatvAt 'tikadR'tti itikRtveti, athavA 'evameyaM bhaMte !' ityAdIni padAni yathAyogamekArthAnyatyAdarapradarzanAyoktAni / 'Alitte Nati abhividhinA jvalitaH 'loe'tti jIvalokaH 'palite Nati prakarSeNa jvalitaH evaMvidhazcAsau kAlabhedenApi syAdata ucyate-- AdIptapradIpta iti, 'jarAe maraNeNa yatti iha vahineti vAkyazeSo dRshyH|| 'jhiyAyamANaMsitti dhyAyamAne mAyati vA, dahyamAna ityarthaH, 'appasAre'tti alpaM ca tatsAraM cetyalpasAram 'AyAe'tti AtmanA ekAntaM-vijana antaM-bhUbhAgaM 'pacchA purA yatti vivakSitakAlasya pazcAt pUrvaM ca sarvadaivetyarthaH / 'theje"tti sthairyadharmayogAta sthairyo vaizvAsiko vizvAsaprayojanatvAt saMmatastatkRtakAryANAM saMmatatvAt 'bahumataH' bahuzo bahubhyo vA'nyebhyaH sakAzAd bahuriti vA mato bahumataH 'anumataH' anu-vipriyakaraNasya pazcAdapi mato'numataH 'bhaMDakaraMDagasamANe'tti bhANDakaraNDakam-AbharaNabhAjanaM tatsamAna aadeytvaaditi| 'mA NaM sIta mityAdau mA zabdo niSedhArthaH Namiti vAkyAlaMkArArthaH', iha spRzatviti yathAyogaM yojanIyam, athavA mA enamAtmAnamiti vyAkhyeyam / 'vAla'tti vyAlAH-zvApadabhujagAH 'mA NaM vAiyapittiyaseMbhiyasanivAiya'tti iha prathamAbahuvacanalopo dRzyaH / 'rogAyaMka'tti rogA:-kAlasahA 3. alaMkArAryaH kha.ga.gha.ca.tha. 1. baMdhanena ka. 2. nirukta ka.kha.ca.cha. Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI vRtti 401 za.2: u.1: sU.53-60 vyAdhayaH AtaMkAsta eva sadyoghAtinaH 'parIsahovasampatti asya mA Namityanena sambandhaH spRzantu chupantu bhavantvityarthaH / 'ttikaTTa'ityabhisaMdhAya yaH pAlita iti zeSaH, sa kim ? ityAha-'esa me ityaadi| 'taM icchAmi tti tattasmAdicchAmi 'sayameva'tti svayameva bhagavataivetyarthaH pravrAjitaM rajoharaNAdiveSadAnenAtmAnamiti gmyte| bhAve vA ktapratyayastena pravrAjanamityarthaH, muNDitaM ziroluMcanena 'sehAviyaM'ti sehitaM pratyupekSaNAdikriyAkalApagrAhaNataH zikSitaM sUtrArthagrAhaNataH / tathA''cAra:-zrutajJAnAdiviSayamanuSThAnaM kAlAdhyayanAdi, gocaro-bhikSATanam etayoH samAhAradvandvastatastadAkhyAtamicchAmIti yogH| tathA vinayaH-pratIto, vainayikaM-tatphalaM karmakSayAdi, caraNaM-vratAdi, karaNaM-piNDavizuddhyAdi, yAtrA-saMyamayAtrA, mAtrA-tadarthamevAhAramAtrA, tato vinayAdInAM dvandvaH, tatazca vinayAdInAM vRttiH-vartanaM yatrAsau vinayavainayikacaraNakaraNayAtrAmAtrAvRttiko'tastaM dharmam 'AkhyAtam' abhihitamicchAmIti yogaH | 'evaM devANuppiyA ! gaMtavya'ti yugamAtrabhUnyastadRSTinetyarthaH 'evaM ciTThiyavya'ti niSkamaNapravezAdivarjite sthAne saMyamAtmapravacanabAdhAparihAreNordhvasthAnena sthAtavyam, 'evaM nisIiyavvaM'ti, "niSattavyaM' upaveSTavyaM saMdaMzakabhUmipramArjanAdinyAyenetyarthaH 'evaM tuyaTTiyavvaM ti zayitavyaM sAmAyikoccAraNAdipUrvakaM 'evaM bhuMjiyavaM'ti dhUmAMgArAdidoSavarjanataH 'evaM bhAsiyavvaM'ti madhurAdivizeSaNopapannatayeti 'evamutthAyotthAya' pramAdanidrAvyapohena vibuddhya vibuddhya prANAdiSu viSaye yaH saMyamo-rakSA tena saMyaMtavyaM yatitavyam / 2154. 'tamANAe'tti 'tad' anantaraM 'AjJayA' Adezena / 2155. 'IriyAsamie'tti IryAyAM-gamane samitaH samyakpravRttatvarUpaM hi samitatvam, 'AyANabhaMDamattanikkhevaNAsamie'tti AdAnena-grahaNena saha bhANDamAtrAyA-upakaraNaparicchadasya yA nikSepaNA nyAsastasyA samito yaH sa tathA 'uccAre'tyAdi, iha ca 'khela'tti kaNThamukhazleSmA siMdhAnaka ca-nAsikAzleSmA, 'maNasamie'tti saMgatamanaHpravRttikaH, 'maNagutte'tti manonirodhavAn, 'gutte'tti manoguptatvAdInAM nigamanaM, etadeva vizeSaNAyAha -'gutiMdie'tti 'guttabaMbhayArI'tti gupta-brahmaguptiyuktaM brahma carati yaH sa tathA 'cAi'tti saMgatyAgavAn, 'lajju'tti saMyamavAn rajjuriva vA rajjaH-avakravyavahAraH, 'dhanne'ti dhanyo-dharmadhanaM labdhetyarthaH, 'khaMtikhame'tti kSAntyA kSamate na tvasamarthatayA yo'sau kSAntikSamaH, 'jitendriya' indriyavikArAbhAvAt, yacca prAgguptendriya ityuktaM tadindriyavikAragopanamAtreNApi syAditi vizeSaH, 'sohie'tti zobhitaH zobhAvAn zodhito vA nirAkRtAticAratvAt, sauhadaM-maitrI sarvaprANiSu tadyogAtsauhRdo vA, 'aNiyANe'tti prArthanArahitaH, 'appussue'tti 'alpautsukyaH' tvarArahitaH, 'abahillesse'tti avidyamAnA bahiH-saMyamAdbahistAllezyA-manovRttiryasyAsAvabahirlezyaH, 'susAmaNNarae'tti zobhane zramaNatve rato'tizayena vA zrAmaNye rataH, 'daMte'tti dAntaH krodhAdidamanAt vyanto vA rAgadveSayorantArthaM pravRttatvAta, 'iNameva'tti idameva pratyakSaM 'purao kAuMti agre vidhAya mArgAnabhijJo mArgajJanaramiva puraskRtya vA pradhAnIkRtya 'viharati' Aste iti / 2157. 'ekkArasaaMgAI ahijjai'tti iha kazcidAha-nanvanena skandakacaritAprAgevaikAdazAMganiSpattiravasIyate, paMcamAMgAntarbhUtaM ca skandakacaritamidamupa labhyate iti kathaM na virodhaH ? ucyate, zrImanmahAvIratIrthe kila nava vAcanAH, tatra ca sarvavAcanAsu skandakacaritAtpUrvakAle ye skandakacaritAbhidheyA arthAste caritAntaradvAreNa prajJApyante / skandakacaritotpattau ca sudharmasvAminA jambUnAmAnaM svaziSyamaMgIkRtyAdhikRtavAcanAyAmasyAM skandakacaritamevAzritya tadarthaprarUpaNA kRteti na virodhH| athavA sAtizAyitvAd gaNadharANAmanAgatakAlabhAvacaritanibandhanamaduSTamiti, bhAviziSyasantAnApekSayA'tItakAlanirdezo'pi na duSTa iti / 'mAsiya'ti mAsaparimANAM 'bhikkhUpaDima'ti bhisUcitamabhigrahavizeSam, etatsvarUpaM ca "gacchA viNikkhamittA paDivAi mAsiyaM mahApaDimaM / dattegamoyaNassA pANassavi ega jA mAsaM // " ityaadi| nanvayamekAdazAMgadhArI paThitaH, pratimAzca viziSTazrutavAneva karoti, yadAha "gacche ciya NimmAo jA pubA dasa bhave asaMpuNNA / navamassa taiyavatyU hoI jahaNNo suyAhigamo // " iti kathaM na virodhaH ? ucyate, puruSAntaraviSayo'yaM zrutaniyamaH tasya tu sarvavidupadezena pravRttatvAnna doSa iti / 2156. 'ahAsuttaM'tti sAmAnyasUtrAnatikrameNa vA 'ahAkappaMti pratimAkalpAnatikrameNa tatkalpavastvanatikrameNa vA 'ahAmaggaM'ti jJAnAdimokSamArgAnatikramaNa kSAyopazamikabhAvAnatikrameNa vA 'ahAtacaMti yathAtattvaM tattvAnatikrameNa mAsikI bhikSupratimeti zabdArthAnatilaMghanenetyarthaH / 'ahAsamma'ti yathAsAmyaM samabhAvAnatikrameNa 'kAeNaMti na manorathamAtreNa 'phAsei'tti ucitakAle vidhinA grahaNAt 'pAlei'tti asakRdupayogena pratijAgaraNAt 'sohei 'tti zobhayati pAraNakadine gurvAdidattazeSabhojanakaraNAt, zodhayati vA'ticArapakSAlanAt 'tIrei' tti pUrNe'pi tadavadhau stokakAlAvasthAnAt 'pUrei'tti pUrNe'pi tadavadhau tatkRtyaparimANapUraNAt, 'kiTTei'tti kIrttayati pAraNakadine idaM cedaM caitasyAH kRtyaM tacca mayA kRtamityevaM kIrtanAt 'aNupAlei'tti tatsamAptau tadanumodanAt, kimuktaM bhavati ? ityAha-AjJayA''rAdhayatIti / 2 / 60. evametAH sapta saptamAsAntAH tato'STamI prathamasaptarAtrindivA-saptAhorAtramAnAH evaM navamI dazamI ceti, etAstisro'pi caturthabhaktenApAnakeneti uttAnakAdisthAnakRtastu vizeSaH, 'rAiMdiya'ti rAtrindivA, ekAdazI ahorAtraparimANA, iyaM ca SaSThabhaktena / 'egarAiya' tti ekarAtrikI, iyaM cASTamena bhvtiiti| Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI vRtti 402 za. 2: u.1: sU. 61-66 2 / 61. 'guNarayaNasaMvaccharaM' ti guNAnAM - nirjarAvizeSANAM racanaM karaNaM saMvatsareNa -satribhAgavarSeNa yasmiMstapasi tad guNaracanasaMvatsaraM, guNA eva vA ratnAni yatra sa tathA guNaratnaH saMvatsaro yatra tadguNaralasaMvatsaraM tapaH, iha ca trayodazamAsAH saptadazadinAdhikAstapaH kAlaH, trisaptatizca dinAni pAraNakakAla iti, evaM cAyamU "paNNarasavIsacauvvIsa ceva cauvIsa paNNavIsA ya / cavIsa ekavIsA cavIsA sattavIsA ya // tIsA tettIsAvi va cabbIsa chavIsa aDavIsA ya / tIsA battIsAvi ya solasamAsesu tavadivasA // paNNarasa dasaTThachaSpaMcacaurapaMcasu ya tiNNi tiSNitti / paMcasu do do ya tahA solasamAsesu pAraNagA // " iha ca yatra mAse'STamAditapaso yAvanti dinAni na pUryante tAvantyagretanamAsAdAkRSya pUraNIyAni, adhikAni cAgretanamAse kSeptavyAni / 2 / 62. 'cautthaM cauttheNaM'ti caturthaM bhaktaM yAvadbhaktaM tyajyate yatra taccaturtham iyaM copavAsasya saMjJA, evaM SaSThAdikamupavAsadvayAderiti / 'aNikkhitteNaM' ti avizrAntena 'diya'tti divA divasa ityarthaH, 'ThANukkuDue 'tti sthAnam - AsanamutkuTukam - AdhAre putAlaganarUpaM yasyAsau sthAnotkuTukaH 'vIrAsaNeNaM'ti siMhAsanopaviSTasya bhUnyastapAdasyApanItasiMhAsanasyaiva yadavasthAnaM tad vIrAsanaM tena 'avAuDeNa ya'tti prAvaraNAbhAvena ca / 2 / 64. 'orAleNa'mityAdi 'orAlena' AzaMsArahitatayA pradhAnena pradhAnaM cAlpamapi syAdityAha - 'vipulena' vistIrNena bahudinatvAt vipulaM ca gurubhirananujJAtamapi syAt prayatnakRtaM vA syAdata Aha-payatteNaM' ti pradattenAnujJAtena gurubhiH prayatena vA prayatnavatA - pramAdarahitenetyarthaH, evaMvidhamapi sAmAnyataH pratipannaM syAdityAha - 'pragRhItena' bahumAnaprakarSAdAzritena, tathA 'kalyANena' nIrogatAkAraNena 'zivena' zivahetunA 'dhanyena' dharmadhanasAdhunA 'mAMgalyena' duritopazamasAdhunA 'sazrIkeNa' samyakpAlanAt sazobhena 'udagreNa ' unnataparyavasAnena uttarottaraM vRddhimatetyarthaH 'udAttena' unnatabhAvavatA 'uttameNaM'ti UrdhvaM tamasaH - ajJAnAdyattattathA tena jJAnayuktenetyarthaH uttamapuruSAsevitatvAd vottamena 'udAreNa' audAryavatA niHspRhatvAtirekAt 'mahAnubhAgena' mahAprabhAveNa 'sukke 'tti zuSko nIrasazarIratvAt 'lukkhe'tti bubhukSAvazena rUkSIbhUtatvAt, asthIni carmAvanaddhAni yasya so'sthicarmAvanaddhaH kiTikiTikAnirmAMsAsthisambandhyupavezanAdikriyAsamutthaH zabdavizeSastAM bhUtaH - prApto yaH sa kiTikiTikAbhUtaH 'kRzaH ' durbalaH 'dhamanIsaMtato' nADIvyApto mAMsakSayeNa dRzyamAnanADIkatvAt / 'jIvaMjIveNaM' ti anusvArasyAgamikatvAt 'jIvajIvena' jIvabalena gacchati na zarIrabalenetyarthaH / 'bhAsaM bhAsitte 'tyAdau kAlatrayanirdeza: 'gilAi 'tti glAyati glAno bhavati / 'se jahAnAmae'tti 'se'tti yathArthaH yatheti dRSTAntArthaH nAmeti saMbhAvanAyAm 'iti' vAkyAlaMkAre 'kaTThasagaDiya'tti kASThabhRtA zakaTikA kASThazakaTikA 'pattasagaDiya'tti palAzAdipatrabhRtA gantrI 'pattatilabhaMDagasagaDiya'tti patrayuktatilAnAM bhANDakAnAM ca mRnmayabhAjanAnAM bhRtA gantrItyarthaH 'tilasaMThagasagaDiya'tti kvacitpAThaH pratItArthaH / 'eraNDakaTTasagaDiya'tti eraNDakASThamayI eraNDakASThabhRtA vA zakaTikA, eraNDakASThagrahaNaM ca teSAmasAratvena tacchakaTikAyAH zuSkAyAH satyA atizayena gamanAdau sazabdatvaM syAditi 'aMgArazakaTikA' aMgArabhRtA maMtrI 'uNhe diNNA sukkA samANI'ti vizeSaNadvayaM kASThAdInAmArdrANAmeva saMbhavatIti yathAsaMbhavamAyojyamiti / hutAzana iva bhasmarAzipraticchannaH 'taveNaM teeNaM 'ti tapola kSaNena tejasA, ayamabhiprAyaH yathA bhasmacchanno'gnirbahirvRttyA tejorahito'ntarvRttyA tu jvlti| evaM skandako'pi apacitamAMsazoNitatvAd bahirnistejA antastu zubhadhyAnatapasA jvalatIti / uktamevArthamAha 2 / 66. 'puvvarattAvarattakAlasamayaMsi 'tti pUrvarAtrazca--rAtreH bhAga : aparAtrazca -- apakRSTA rAtriH pazcimatadbhAga ityarthaH, tallakSaNo yaH kAlasamayaH kAlAtmakaH samayaH sa tathA tatra, athavA pUrvarAtrApararAtrakAlasamaya ityatra rephalopAt puvvarattAvarattakAlasamayaMsi 'tti syAd, dharmajAgarikAM jAgrataH - kurvata ityarthaH, 'taM atthi tA me tti devamapyasti tAvanmama utthAnAdi na sarvathA kSINamiti bhAvaH / 'taM jAva tA me atthi' tti tat tasmAdyAvatA iti bhASAmAtre 'me' mamAsti 'jAva ya'tti yAvacca 'suhatthi tti zubhArthI bhavyAn prati suhastI vA puruSavaragandhahastI, etacca bhagavatsAkSiko'nazanavidhirmahAphalo bhavatItyabhiprAyeNa bhagavannirvANe zokaduHkhabhAjanaM mA bhUvamaham ityabhiprAyeNa vA cintitamaneneti / 'kallami'tyAdi, 'kallaM'ti zvaH prAduH- prAkAzye tataH prakAzaprabhAtAyAM rajanyAM 'phullotpalakamalakomalonmIlite' phullaM - vikasitaM tacca tadutpalaM ca phullotpalaM tacca kamalazca - hariNavizeSaH phullotpalakamalau tayoH komalam - akaThoramunmIlitaM -- dalAnAM nayanayozconmIlanaM yasmiMstattathA tasmin 'athe'ti rajanIvibhAtAnantaraM pANDure prabhAte raktAzokaprakAzena kiMzukasya zukamukhasya guMjArddhasya ca rAgeNa sadRzo yaH sa tathA tasmin, tathA kamalAkarA - hRdAdayasteSu SaNDAni - nalinISaNDAni teSAM bodhako yaH sa kamalAkaraSaNDabodhakastasmin 'utthite' abhyudgate, kasmin ? ityAha- sUre, punaH kimbhUte ? ityAha - rAhassarassimItyAdi / 'kaDAIhiM' ti iha padaikadezAtpadasamudAyo dRzyastataH kRtayogyAdibhiriti syAt, tatra kRtA yogAH - pratyupekSaNAdivyApArA yeSAM santi te kRta Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 403 bhagavatI vRtti za.2: u.1,2H sU.66-74 yoginH| AdizabdAt priyadharmANo dRDhadharmANa ityAdi gRhyata iti, 'viulaM'ti vipulaM vipulAbhidhAnaM 'meghaghaNasaMnigAsaM'ti ghanameghasadRzaMsAndrajaladasamAnaM kAlakamityarthaH 'devasaMnivArya'ti devAnAM saMnipAtaH-samAgamo ramaNIyatvAd yatra sa tathA taM 'puDhavisilApaTTayaM ti pRthvIzilArUpaH paTTakaH-AsanavizeSaH pRthivIzilApaTTakaH kASThazilA'pi zilA syAdatastadavyavacchedAya pRthivIgrahaNam / 'saMlehaNAjUsaNAjUsiyassa'tti saMlikhyate-kRzIkriyate'nayeti saMlekhanA-tapastasyA joSaNA-sevA tayA juSTa: sevito jUSito vA kSapito yaH sa tathA tasya "bhattapANapaDiyAikkhiyassa'tti pratyAkhyAtabhaktapAnasya 'kAlaM ti maraNaM 'tikaTTa' itikRtvA idaM viSayIkRtya / "evaM saMpehei'tti 'evam uktalakSaNameva 'saMprekSate' paryAlocayati saMgatAsaMgatavibhAgataH / 268. 'uccArapAsavaNabhUmi paDilehei'tti pAdapopagamanAdArAduccArAdestasya karttavyatvAduccArAdibhUmipratyupekSaNaM na nirarthakam / 'saMpaliyaMkanisaNNe'tti padmA sanopaviSTaH 'sirasAvattaM'ti zirasA'prAptam-aspRSTam, athavA zirasi Avarta AvRttirAvartanaM--paribhramaNaM yasyAsau saptamyalopA cchirsyaavtstm| 2166. 'saDhi bhattAI'ti pratidinaM bhojanadvayasya tyAgAtriMzatA dinaiH SaSTibhaktAni tyaktAni bhavanti 'aNasaNAe'tti prAkRtatvAdanazanena 'cheitta'tti 'chittvA' parityajya 'AloiyapaDikate'tti AlocitaM gurUNAM niveditaM yadaticArajAtaM tat, pratikrAntam -akaraNaviSayIkRtaM yenAsAvAlocitapratikrAntaH athavA''locitazcAsAvAlocanAdAnAt pratikrAntazca mithyaadusskRtdaanaadaalocitprtikraantH|| 2170. pariNibANavattiyaMti parinirvANaM-maraNaM tatra yaccharIrasya pariSThApanaM tadapi parinirvANameva tadeva pratyayo-heturyasya sa parinirvANapratyayo'tastaM / 2171. 'kahiM gae'tti kasyAM gatau 'kahiM ubavaNNe'tti va devalokAdau ? iti / 2 / 72. 'egaiyANaM'ti ekeSAM na tu sarveSAm / / 2 / 73. 'Aukkhae 'ti AyuSkakarmadalikanirjaraNena, 'bhavakkhaeNaM'ti devabhavanibandhanabhUtakarmaNAM gatyAdInAM nirjaraNena 'ThitikkhaeNaM'ti AyuSkakarmaNaH sthitervedanena 'aNaMtaraM'ti devabhavasambandhinaM 'caya'nti zarIraM 'caitta'tti tyaktvA athavA 'carya'ti cyavaM--cyavanaM 'caitta'tti cyutvA kRtvA'nantaraM kva gamiSyati ? ityevamanantarazabdasya sambandhaH kArya iti| ||dvitiiyshte prathamoddezakaH // dvitIya uddezakaH atha dvitIya Arabhyate, asya cAyamabhisambandha:-keNa vA maraNeNa maramANe jIve vaDDai ti prAguktaM, maraNaM ca mAraNAntikasamudghAtena samavahatasyAnyathA ca bhavatIti samudghAtasvarUpamihocyate, ityevaMsambandhasyAsyedamAdisUtram 2174. 'kai NaM bhaMte ! samugyAe'tyAdi tatra 'han hiMsAgatyoH' iti vacanAd hananAni-yAtAH sam-ekIbhAve ut-prAbalyena tatazcaikIbhAvena prAbalyena ca ghAtAH samudghAtAH, atha kena sahaikIbhAvaH ? ucyate----yadA''tmA vedanAdisamudghAtagato bhavati tadA vedanAdyanubhavajJAnapariNata eva bhavatIti vedanAdyanubhavajJAnena sahakIbhAvaH / atha prAbalyena ghAtAH katham ? ucyate yasmAd vedanAdisamuddhAtapariNato bahUna vedanIyAdikarmapradezAn kAlAntarAnubhavayogyAnudIraNAkaraNenAkRSya udaye prakSipyAnubhUya nirjarayati, AtmapradezaiH saha zliSthan zAtayatItyarthaH, ataH prAbalyena dhAtA iti| 'satta samugghAya'tti vedanAsamudghAtAdayaH / ete ca prajJApanAyAmiva draSTavyAH, ata evAha-'chAumathie'tyAdi, 'chAumasthiyasamugghAyavajra'ti 'kai NaM bhaMte ! chAumadhiyA samugdhAyA paNNattA' ityAdisUtravarjitaM 'samugghAyapayaMti prajJApanAyAH SaTtriMzattamapadaM samudghAtArthamiha netavyaM taccaivam-'kai NaM bhaMte! samugghAyA paNNattA ? goyamA ! satta samugdhAyA paNNattA, taMjahA-veyaNAsamugghAe ksaaysmugdhaae'ityaadi| iha saMgrahagAthA "veyaNa kasAya maraNe veubbiya teyae ya AhAre / kevalie ceva mave jIvamaNussANa satteva / / " jIvapade manuSyapade ca sapta vAcyAH / nArakAdiSu tu yathAyogamityarthaH / tatra vedanAsamudghAtena samuddhata AtmA vedanIyakarmapudgalAnAM zAtaM karoti, kaSAyasamudghAtena kaSAyapudgalAnAM mAraNAntikasamudghAtenAyuHkarmapudgalAnAM, vaikurvikasamudghAtena tu samuddhato jIvapradezAn zarIrAd bahirniSkAzya zarIraviSkambhabAhalyamAtramAyAmatazca saMkhyeyayojanAni daNDaM nisRjati, nisRjya ca yathAsthUlAn vaikriyazarIranAmakarmapudgalAn nisirittA prAgbaddhAn zAtayati yathAsUkSmAMzcAdatte, yadhoktam-'veubviyasamugyAeNaM samohaNNai samohaNittA saMkhejAI joyaNAI daNDaM nisirai, nisirittA ahAbAyare poggale parisADei, ahAsuhame poggale Aiyai"tti evaM taijasAhArakasamudghAtAvapi vyaakhyeyau| kevalisamudghAtena tu samuddhataH kevalI vedanIyAdikarmapudgalAn zAtayatIti, eteSu ca sarveSvapi samudghAteSu zarIrAjjIvapradezanirgamo'sti / sarve caite'ntarmuhUrtamAnAH navaraM kevliko'ssttsaamyikH| etecaikendriyavikalendriyANAmAditastrayo, vAyunArakANAM catvAraH, devAnAM paMcendriyatirazcAM ca paJca, manuSyANAM tu spteti| ||dvitiiyshte dvitIyoddezakaH // Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.2: u.3,4: sU.75-77 404 bhagavatI vRtti tRtIya uddezakaH atha tRtIya Arabhyate / asya cAyamabhisambandhaH-dvitIyoddezake samudghAtAH prarUpitAH, teSu ca mAraNAntikasamudghAtaH tena samavahatA keci tpRthivISUtpadyanta itIha pRthivyaH pratipAdyante, ityevNsmbndhsyaasyedmaadisuutrm2|75. 'kai NaM bhaMte ! puDhavIo'ityAdi, iha ca jIvAbhigame nArakadvitIyoddezakArthasaMgrahagAthA "puDhavI ogAhittA nirayA saMThANameva bAhallaM / vikkhaMbhaparikkhevo vaNNo gaMyo ya phAso y||" sUtrapustakeSu ca pUrvArddhameva likhitaM zeSANAM vivakSitArthAnAM yAvacchabdena suucittvaaditi| tatra 'puDhavi'tti pRthivyo vAcyAH tAzcaivam-'kai NaM bhaMte ! puDhavIo paNNattAo ? goyamA ! satta, tNjhaa-rynnppbhe'tyaadi| 'ogAhittA niraya'tti pRthivImavagAhya kiyadre narakAH ? iti vAcyaM, tatrAsyAM ratnaprabhAyAmazItisahasrottarayojanalakSabAhalyAyAmuparyeka yojanasahasramavagrAhyAdho'pyekaM varjayitvA triMzannarakalakSANi bhavanti / evaM zarkarAprabhAdiSu yathAyogaM vAcyam / 'saMThANameva'tti narakasaMsthAnaM vaacym| tatra ye AvalikApraviSTaste vRttAlayasrAzcaturasrAzca, itare tu naanaasNsthaanaaH| 'bAhallaM'ti narakANAM bAhalyaM vAcyaM, tacca trINi yojanasahasrANi, katham ? adha eka madhye zuSiramekamupari ca saMkoca ekamiti / 'vikkhaMbhaparikkhevo'tti etau vAcyau / tatra saMkhyAtavistRtAnAM saMkhyAtayojana AyAmo viSkambhaH parikSepazca, itareSAM tvanyatheti / tathA varNAdayo vAcyAH, te cAtyantamaniSya ityAdi bahu vaktavyaM yAvadayamuddezakAntaH, yaduta2176. 'kiM savvapANA ?'ityAdi, asya caivaM prayogaH-asyAM ralaprabhAyAM triMzannarakalakSeSu kiM sarve prANAdayaH utpannapUrvAH ? atrottaram-'asaiMti askRd-anekshH| idaM ca velAdvayAdAvapi syAdato'tyantabAhulyapratipAdanAyAha-'aduva'tti athavA 'aNaMtakhutto'tti 'anantakRtvaH' anantavArAniti / ||dvitiiyshte tRtIyoddezakaH // caturtha uddezakaH tatIyoddezake nArakA uktAH, te ca paMcendriyA itIndriyaprarUpaNAya caturthoddezakaH tasya cAdisUtram2177. 'kai Na'mityAdi, 'paDhamillo iMdiyauddesao neyavvotti prajJApanAyAmindriyapadAbhidhAnasya paMcadazapadasya prathama uddezako'tra 'netavyaH'adhyetavyaH / tatra ca dvAragAthA "saMThANaM bAhallaM pohattaM kipesogaaddhe| appAbahupuTupavidvavisaya aNagAra AhAre ||" iha ca sUtrapustakeSu dvAratrayameva likhitaM zeSAstu tadarthA yAvacchabdena suucitaaH| tatra saMsthAnaM zrotrAdIndriyANAM vAcyaM, taccedaM zrotrendriyaM kadambapuSpasaMsthitaM cakSurindriyaM masUrakacandrasaMsthitaM, masUrakam-AsanavizeSazcandraH-zazI, athavA masUrakacandro-dhAnyavizeSadalaM / ghrANendriyamatimuktakacandrakasaMsthitaM, atimuktacandrakaH-puSpavizeSadalaM, rasanendriyaM kSuraprasaMsthitaM, sparzanendriyaM nAnAkAram / 'bAhallaM'ti indriyANAM bAhalyaM vAcyaM, taccedaM sarvANyaMgulAsaMkhyeyabhAgabAhalyani / 'pohattaMti pRthutvaM, taccedaM zrotracakSurghANAnAmaMgulAsaMkhyeyabhAgo jihvendriyasyAMgulapRthaktvaM, sparzanendriyasya ca zarIramAnam / 'kaipaesa'tti anantapradezaniSpannAni paJcApi ogADhe'tti asaMkhyeyapradezAvagADhAni / 'appAbahu'tti sarvastokaM cakSuravagAhatastataH zrotraghrANarasanendriyANi krameNa saMkhyAtaguNAni tataH sparzanaM tvsNkhyeygunnmityaadi| 'puTThapaviTTha'tti zrotrAdIni carrahitAni spRSTamarthaM praviSTaM ca gRhNanti / 'visaya'tti sarveSAM jaghanyato'GgulasyAsaMkhyeyabhAgo viSayaH utkarSatastu zrotrasya dvAdaza yojanAni, cakSuSaH sAtireka lakSaM, zeSANAM ca nava yojnaaniiti| 'aNagAre'tti anagArasya samudghAtagatasya ye nirjarApudgalAstAnna chadmastho manuSyo pazayatIti / 'AhAre'tti nirjarApudgalAnnArakAdayo na jAnanti na pazyanti AhArayanti cetyevamAdi bahu vAcyam / Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI vRtti 405 za.2: u.4,5: sU.77-86 atha kimanto'yamuddezakaH ? ityAha-'yAvadalokaH' alokasUtrAntaH, taccedam 2178. 'aloge NaM bhaMte ! kiNA phuDe kaihiM vA kAehiM phuDe ? goyamA ! no dhammasthikAeNaM phuDe jAva no AgAsasthikAeNaM phuDe, AgAsasthikAyassa deseNaM phuDe AkAsasthikAyassa paesehiM phuDe, no puDhavikAieNaM phuDe jAva no addhAsamaeNaM phuDe, ege ajIvadavvadese agurulahue aNaMtehiM agurulahuyaguNehiM saMjutte savvAgAse annNtbhaaguunne'tti| nAloko dharmAstikAyAdinA pRthivyAdikAyaiH samaye ca spRSTo-vyAptaH, teSAM tatrAsattvAt, AkAzAstikAyadezAdibhizca spRSTaH, teSAM tatra sattvAt, ekazcAsAvajIvadravyadezaH, aakaashdrvydeshtvaattsyeti| ||dvitiiyshte cturthoddeshkH|| paMcama uddezakaH anantaramindriyANyuktAni tadvazAcca paricAraNA syAditi tannirUpaNAya paJcamodezakasyedamAdisUtram2176. 'devabhUeNaM ti devabhUtenAtmanA karaNabhUtena no paricArayatIti yogaH | 'se NaM'ti asau nirgranthadevaH 'tatra' devaloke 'no' naiva 'aNNe'tti 'anyAn' AtmavyatiriktAn 'devAn' surAn tathA no anyeSAM devAnAM sambandhinIrdevIH 'abhijuMjiya'tti 'abhiyujya' vazIkRtya AzliSya vA 'paricArayati' paribhukte No 'appaNicciyAo'tti AtmIyAH 'appaNAmeva appANaM viuvviya'tti strIpuruSarUpatayA vikRtya, evaM ca sthite-'ege vi ya Na'mityAdi 'parautthiyavattavvA Neyavya'tti evaM ceyaM jJAtavyA-'jaM samayaM isthiveyaM veei taM samayaM purisaveyaM veei, jaM samayaM purisaveyaM veei taM samayaM isthiveyaM veei, isthiveyassa veyaNAe purisaveyaM deei, purisaveyassa veyaNAe itthIveyaM veei, evaM khalu ege'vi ya nn'mityaadi| mithyAtvaM caiSAmevaM-strIrUpakaraNe'pi tasya devasya puruSatvAt puruSavedasyaivaikatra samaye udayo na strIvedasya, strIvedaparivRttyA vA strIvedasyaiva, na puruSavedasyodayaH, parasparaviruddhatvAditi / 2180. 'devaloesu'tti devajaneSu madhye 'uvavattAro bhavaMti'tti prAkRtazailyA upapattA bhavatIti dRzyaM, 'mahiDDie'ityatra yAvatkaraNAdidaM dRzya-'mahajaie mahAbale mahAyase mahAsokkhe mahANubhAge hAravirAiyavacche kaDayatuDiyarthabhiyabhue' truTikA-bAhurakSikA 'aMgayakuMDalamaTThagaMDakaNNapIDhadhArI' aMgadAni-bAhyAbharaNavizeSAna, kuMDalAni-karNAbharaNavizeSAn, mRSTagaNDAni ca-ullikhitakapolAni, karNapIThAni-karNAbharaNavizeSAn dhArayatItyevaMzIlo yaH sa tathA, 'vicittahatyAbharaNe vicittamAlAmaulimauDe' vicitramAlA ca-kusumasag maulau-mastake mukuTaM ca yasya sa tathA, ityAdi yAvat 'riddhIe juIe pabhAe chAyAe accIe teeNaM lesAe dasa disAo ujjovemANe'tti tatra Rddhi:-parivArAdikA, yutiH-iTArthasaMyogaH, prabhA-yAnAdidIptiH, chAyA-zobhA, arci:-zarIrastharatnAditejojvAlA, tejaH-zarIrArciH, lezyA-dehavarNaH, ekArthAvate, uddyotayan, prakAza karaNena, 'pabhAsemANe'tti prabhAsayan zobhayan / iha yAvatkaraNAdidaM dRzyaM-'pAsAie' draSTTaNAM cittaprasAdajanakaH 'darisaNijje' yaM pazyaccakSurna thAmyati 'abhirUve' manojJarUpaH 'paDirUve'tti draSTAraM draSyaraM prati rUpaM yasya sa tatheti / ekenaikadaika eva vedo vedyata iha kAraNamAha-'itthI isthiveeNa'mityAdi / paricAraNAyAM kila garbhaH syAditi garbhaprakaraNaM, ttr2|81. 'udagagabbe NaM'kvacit 'dagagabbe Nati dRzyate tatrodakagarbhaH-kAlAntareNa jalapravarSaNahetuH pudgalapariNAmaH, tasya cAvasthAnaM jaghanyataH samayaH samayAnantarameva prvrssnnaat| utkRSTatastu SaNmAsAn, SaNNAM mAsAnAmupari vrssnnaat| ayaM ca mArgazIrSapauSAdiSu vaizAkhAnteSu sandhyArAgameghotpAdAdiliMgo bhavati / yadAha "pauSe samArgazIrSe sandhyArAgo'mbudAH sprivessaaH| nAtparya mArgazire zItaM posse'tihimpaatH||" 2114. 'kAyabhavatthe NaM bhaMte !'ityAdi, kAye-jananyudaramadhyavyavasthitanijadeha eva yo bhavo-janma sa kAyabhavastatra tiSThati yaH sa kAyabhavasthaH sa ca kAyabhavastha iti, etena paryAyeNetyarthaH 'cauvvIsaM saMvaccharAIti strIkAye dvAdaza varSANi sthitvA punarmRtvA tasminnevAtmazarIre utpadyate dvAdazavarSasthitikatayA, ityevaM caturviMzativarSANi bhvnti| kecidAhuH-dvAdaza varSANi sthitvA punastatraivAnyabIjena taccharIre utpadyate dvaadshvrsssthitiriti| 2 / 86. 'egajIve NaM bhaMte !'ityAdi, manuSyANAM tirazcAM ca bIjaM dvAdaza muhUrtAn yAvad yonibhUtaM bhavati, tatazca gavAdInAM zatapRthaktvasyApi vIja gavAdiyonipraviSTaM bIjameva, tatra ca bIjasamudAye eko jIva utpadyate, sa ca teSAM bIjasvAminAM sarveSAM putro bhavatItyata uktam-'ukoseNaM sypuhuttsse'tyaadi| 'sayasaharasapuhutta'ti matsyAdInAmekasaMyoge'pi zatasahasrapRthaktvaM garbha utpadyate niSpadyate cetyekasyaikabhavagrahaNe lakSapRthaktvaM putrANAM bhvtiiti| manuSyayonau punarutpannA api bahavo na niSpadyanta iti / Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.2: u.5: sU.85-65 406 bhagavatI vRtti 2118. 'itthIe purisassa ya'ityetasya 'mehuNavattie nAmaM saMyoge samuppajjati' ityanena sambandhaH kasyAmasau utpadyate ? ityAha-'kammakaDAe joNIe'tti nAmakarmanivartitAyAM yonau athavA karma-madanoddIpako vyApArastat kRtaM yasyAM sA karmakRtA'tastasyAM maithunasyavRttiH-pravRttiyasminnasau maithunavRttiko maithunaM vA pratyayo-heturyasminnasau svArthike kapratyaye maithunapratyayikaH 'nAma'ti nAma nAmavatorabhedopacArAdetannAmetyarthaH saMyogaH sNprkH| 'te' iti strIpuruSau 'duhao'tti ubhayataH 'sneha' retaH zoNitalakSaNaM 'saMcinutaH' sambandhayataH iti / 'mehuNavattie nAmaM saMjoe'tti prAguktam / atha maithunsyaivaasNymhetutaaprruupnnsuutrm2|16. 'rUyanAliyaM vatti rUtaM-karpAsavikArastabhRtA nAlikA-zuSiravaMzAdirUpA rUtanAlikA taam| evaM bUranAlikAmapi, navaraM bUraM-vanaspati vishessaavyvvishessH| 'samabhiddhaMseja'tti rUtAdisamabhidhvaMsanAt, iha cAyaM vAkyazeSo dRzyaH-evaM maithuna sevamAno yonigatasattvAn mehnenaabhidhvNsyet| ete ca kila granthAntare paJcendriyA zrUyante iti / 'erisaeNa'mityAdi ca nigmnmiti| pUrva tiryaGmanuSyotpattirvicAritA, atha devotpattivicAraNAyAH prastAvanAyedamAha2164. 'aDDa'tti ADhyA dhanadhAnyAdibhiH paripUrNAH 'ditta'tti dIptAH-prasiddhAH dRptA vA darpitAH 'vicchinnavipulabhavaNasayaNAsaNajANavAhaNA' vistIrNAni-vistAravanti vipulAni-pracurANi bhavanAni-gRhANi zayanAsanayAnavAhanairAkIrNAni yeSAM te tathA, athavA vistAraNAni-vipulAni bhavanAni yeSAM zayanAsanayAnavAhanAni cAkIrNAni guNavanti yeSAM te tathA, tatra yAnaM-gavyAdi, vAhanaM tu-azvAdi 'bahudhaNabahujAyarUvarayayA' bahu-prabhUtaM dhanaM-gaNimAdikaM tathA, bahu eva jAtarUpaM-suvarNaM rajataM ca rUpyaM yeSAM te tathA, 'AogapogasaMpauttA' Ayogo-dviguNAdivRddhyA'rthapradAnaM prayogazca-kAlAntaraM tau saMprayuktau--vyApAritau yaiste tathA, 'vicchaDDiyaviulabhattapANA' viccharditaM-vividhamujjhitaM bahulokabhojanata ucchiSTAvazeSasaMbhavAt viccharditaM vA-vividhavicchittimadvipulaM bhaktaM ca pAnakaM ca yeSAM te tathA, 'bahudAsIdAsagomahisagavelagappabhUyA' bahavo dAsIdAsA yeSAM te gomahiSagavelakAzca prabhUtA yeSAM te tathA, gavelakA-urabhrAH 'bahujaNassa aparibhUyA' bahorlokasyAparibhavanIyAH 'Asave'tyAdau kriyA:-kAyikyAdikAH 'adhikaraNaM' gaMtrIyaMtrakAdi 'kusala'tti AzravAdInAM heyopAdeyatAsvarUpavedinaH, 'asaheje' tyAdi avidyamAnaM sAhAyyaM-parasAhAyakaM atyantasamarthatvAd yeSAM te'sAhAyyAste ca te devAdayazceti karmadhArayaH athavA vyastamevedaM tenAsAhAyyA Apadyapi devAdisAhAyakAnapekSAH svayaM kRtaM karma svayameva bhoktavyamityadInamanovRttaya ityarthaH athavA pASaNDibhiH prArabdhAH samyaktvAvicalanaM prati na parasAhAyyamapekSante, svayameva tatpratighAtasamarthatvAjinazAsanAtyantabhAvitatvAcceti, tatra devA-vaimAnikAH 'asure'ti asurakumArAH 'nAga'tti nAgakumArAH ubhaye'pyamI bhavanapativizeSAH 'suvaNNa'tti savarNAH jyotiSkAH yakSarAkSasakiMnarakiMpuruSA:-vyantaravizeSAH 'garula'tti garuDadhvajAH suparNakumArA:-bhavanapativizeSAH gandharvA mahoragAzca-vyantaravizeSAH 'aNatikamaNijjatti antikrmnniiyaaH-acaalniiyaaH| 'laddhaTTha'tti arthazravaNAt 'gahiyaTTha'tti arthAvadhAraNAt 'pucchiyaTTha'tti sAMzayikArthapraznakaraNAt' 'abhigahiyaTTa'tti praznitArthasyAbhigamanAt 'viNicchiyaTTha'tti aidamparyArthasyopalambhAd ata eva 'aDimiMjapemmANurAgarattA' asthIni ca-kokasAni miJA ca-tanmadhyavartI dhAturasthimijAstAH premAnurAgeNa-sarvajJapravacanaprItirUpakusumbhAdirAgeNa raktA iva raktA yeSAM te tathA, athavA'sthimijAsu jinazAsanagatapremAnurAgeNa raktA ye te tthaa| kenollekhena ? ityAha 'ayamAuso'ityAdi, ayamiti-prAkRtatvAdidam 'Auso'tti AyuSmanniti putrAderAmaMtraNaM 'sese'tti zeSa-nirgranthapravacanavyatiraktaM dhanadhAnyaputrakalatramitrakupravacanAdikamiti, 'Usiyaphaliha'tti uzitam-unnataM sphaTikamiva sphaTika cittaM yeSAM te utisphaTikAH maunIndrapravacanAvAptyA parituSTamAnasA ityartha iti vRddhvyaakhyaa| anye tvAhuH-uzitaH-argalAsthAnAdapanIyorvIkRto na tirazcInaH kapATapazcAdbhAgAdapanIta ityarthaH pariSa:-argalA yeSAM te uzitaparighAH, athavoTTito-gRhadvArAdapagataH parigho yeSAM te uzitaparighAH audAryAtizayAdatizayadAnadAyitvena bhikSukANAM gRhapravezanArthamanargalitagRhadvArA' ityrthH| 'avaMguyaduvAre'ti aprAvRtadvArA-kapAyadibhirasthagitagRhadvArA ityarthaH, saddarzanalAbhena na kuto'pi pASaNDikA bibhyati, zobhanamArgaparigraheNodghATazirasastiSThantIti bhAva iti vRddhvyaakhyaa| anye tyAhu:-bhikSukapravezArthamaudAryAdasthagitagRhadvArA ityarthaH / 'ciyattaMteuragharampavesA' 'ciyatto'tti lokAnAM prItikara evAntaHpure vA gRhe vA pravezo yeSAM te tathA, atidhArmikatayA sarvatrAnAzaMkanIyAsta ityarthaH / anye tyAhu:-'ciyatto'tti nAprItikaro'ntaHpuragRhayoH pravezaH-ziSTajanapravezanaM yeSAM te tathA, anIrSyAlutApratipAdanaparaM cetthaM vishessnnmiti| athavA 'ciyatto'tti tyakto'ntaHpuragRhayoH parakIyayoryathAkathaMcipravezo yaiste tthaa|| 'bahuhiM'ityAdi zIlavratAni-aNuvratAni guNA-guNavratAni viramaNAni-aucityena rAgAdinivRttayaH pratyAkhyAnAni-pauruSyAdIni pauSadhaMparvadinAnuSThAnaM tatropavAsa:--avasthAnaM pauSadhopavAsaH, eSAM dvandvo'tastairyuktA iti gmym| pauSadhopavAsa ityuktaM, pauSadhaM ca yadA yathAvidhaM ca te kurvanto viharanti, taddarzayannAha-'cAuddase'tyAdi, ihoddiSya-amAvasyA paDipuNNaM posahati AhArAdibhedAccaturvidhamapi sarvataH / 'vatthapaDiggahakaMbalapAyapUMchaNeNaM' ti iha patadgraha-pAtraM pAdaproJchanaM-rajoharaNaM 'pIDhe tyAdi pIThama-AsanaM phalakaM-avaSTAbhanaphalaka zayyA-vasatiddhRhatsaMstArako vA saMstArako laghutaraH eSAM samAhAradvandvo'tastena 'ahApariggahiehiti yathApratipannairna punahasiM nItaiH / 25. 'thera'tti zrutavRddhaH, 'rUvasampanna'tti iha rUpaM-suvihitanepathyaM zarIrasundaratA vA tena sampannA-yuktA rUpasaMpannAH 'lajjAsaMpannA lAghavasaMpanne'tti lajjA-prasiddhA saMyamo vA lAghavaM-dravyato'lpopadhitvaM bhAvato gauravatyAgaH, 'oyaMsI ti ojasvino mAnasAvaSTambhayuktAH 'teyaMsI ti 'tejasvinaH, 1. pravezArtha ka. gha. ca. cha. Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI vRtti za.2H u.5H sU.65-108 407 zarIraprabhAyuktAH'vacca'sI'ti 'varcasvinaH' viziSTaprabhAvopetAH 'vacasvino vA, viziSTavacanayuktAH 'jasaMsI 'ti khyAtimataH anusvArazcaiteSu prAkRtatvAt, 'jIviyAsamaraNabhayavippamukka' tti jIvitAzayA maraNabhayena ca vipramuktA ye te tathA / iha yAvatkaraNAdidaM dRzyaM - 'tavappahANA guNappahANA' guNAzca saMyamaguNAH tapaH saMyamagrahaNaM ceha tapaHsaMyamayoH pradhAnamokSAGgagatAbhidhAnArthaM, tathA 'karaNappahANA caraNappahANA' tatra karaNaM - piNDavizuddhyAdi, caraNaM - vratazramaNadharmAdi 'niggahappahANA' nigrahaH - anyAyakAriNAM daNDaH 'nicchayappahANA' nizcayaH- avazyakaraNAbhyupagamastattvanirNayo vA 'maddavampahANA ajjavappahANA' 'nanu jitakrodhAditvAnmArddavAdipradhAnatvamavagamyata eva tatkiM mArdavetyAdinA ? ucyate, tatrodayaviphalatoktA, mArdavAdipradhAnatve tUdayAbhAva eveti / 'lAghavappahANA' lAghavaM - kriyAsu dakSatvaM 'khaMtippahANA muttippahANA evaM vijjAmaMtaveyabaMbhanayaniyamasaJccasoyappahANA' 'cArupaNNA' satprajJAH 'sohI' zuddhihetutvena zodhayaH suhRdo vA mitrANi jIvAnAmiti gamyam 'aNiyANA appussuyA abahillesA susAmaNNarayA acchiddapasiNavAgaraNe' tti acchidrANi - aviralAni nirdUSaNAni vA praznavyAkaraNAni yeSAM te tathA, tathA 'kuttiyAvaNabhUya'tti kutrikaM svargamartyapAtAlalakSaNaM bhUmitrayaM tatsaMbhavaM vastvapi kutrikaM tatsaMpAdaka ApaNo - haTTaH kutrikApaNastadbhUtAH samIhitArthasampAdanalabdhiyuktatvena sakalaguNopetatvena vA tadupamAH 'saddhiM 'ti sArddhaM sahetyarthaH 'saMparivRtAH' samyakparivAritAH parikarabhAvena parikaritA ityarthaH paMcabhiH zramaNazataireva / 2 / 66. 'siMghADaga 'tti zRGgATakaphalAkAraM sthAnaM, trikaM--- rathyAtrayamIlanasthAnaM, catuSkaM --- rathyAcatuSkamIlanasthAnaM catvaraM - bahutararathyAmIlanasthAnaM, mahApathorAjamArgaH, panthA - rathyAmAtram / yAvatkaraNAd 'bahujaNasadde i vA ityAdi pUrvaM vyAkhyAtamatra dRzyam / 2 / 67. 'paDisurNeti tti abhyupagacchaMti 'sayAI' ti svakIyAni 'kayabalikamma'tti snAnAnantaraM kRtaM balikarma yaiH svagRhadevatAnAM te tathA, 'kayakouyamaMgalapAyacchitta' tti kRtAni kautukamaMgalAnyeva prAyazcittAni duHsvaprAdividhAtArthamavazyakaraNIyatvAdyaistai tathA / anye tvAhuH 'pAyacchitta'tti pAdena pAde vA chuptAzcakSurdoSaparihArArthaM pAdacchuptAH' kRtakautukamaMgalAzca te pAdacchuptAzceti' vigrahaH / tatra kautukAni - maSItilakAdIni maMgalAni tu - siddhArthakadadhyakSatadUrvAMkurAdIni / 'suddhappAvesAI'ti zuddhAtmanAM vaiSyANi - veSocitAni athavA zuddhAni ca tAni pravezyAni ca rAjAdi - sabhApravezocitAni zuddhapravezyAni 'vatthAI pavarAI parihiya'tti kvacit dRzyate, kvacica 'vatthAI pavaraparihiya'tti, tatra prathamapATho vyaktaH, dvitIyastu pravaraM yathAbhavatyevaM parihitAH pravaraparihitAH 'pAyavihAracAreNaM' ti pAdavihAreNa na yAnavihAreNa yazcAro-gamanaM sa tathA tena / 'abhigameNaM'ti pratipattyA abhigacchaMti tat samIpam abhigacchanti 'sacittANaM 'ti puSpatAmbUlAdInAM 'viusaraNayAe 'tti 'vyavasarjanayA' tyAgena 'acittANaM'ti vastramudrikAdInAm 'aviusaraNayAe 'tti atyAgena 'egasADieNaM' ti anekottarIyazATakAnAM niSedhArthamuktam 'uttarAsaMgakaraNeNaM'ti uttarAsaMgaH- uttarIyasya dehe nyAsavizeSaH 'cakSuHsparze' dRSTipAte 'egattIkaraNeNaM'ti anekatvasya - anekAlambanatvasya ekatvakaraNam -- ekAlambanatvakaraNamekatrIkaraNaM tena 'tivihAe paJcavAsaNAe 'tti iha paryupAsanAtraividhyaM manovAkkAyabhedAditi / 2 / 68. 'mahaimahAliyAe 'tti Alapratyayasya svArthikatvAnmahAtimahatyAH / 2 / 100. 'aNaNyaphale 'tti na AzravaH anAzravaH anAzravo - navakarmAnupAdAnaM phalamasyetyanAzravaphalaH saMyamaH 'vodANaphale 'tti 'dApU lavane' athavA pU zodhane' iti vacanAd | vyavadAnaM - pUrvakRtakarmmavanagahanasya lavanaM prAkkRtakarmmakacavarazodhanaM vA phalaM yasya tadvyavadAnaphalaM tapa iti / 2 / 101. 'kiMpattiyaM'ti kaH pratyayaH kAraNaM yatra tat kiMpratyayam ? niSkAraNameva devA devalokeSUtpadyate tapaHsaMyamayoruktanItyA tadakAraNatvAdityabhiprAyaH / 2 / 102. 'puvvataveNaM'ti pUrvatapaH - sarAgAvasthAbhAvitapasyA, vItarAgAvasthApekSayA sarAgAvasthAyAH pUrvakAlabhAvitvAt evaM saMyamo'pi ayathAkhyAtacAritramityarthaH / tatazca sarAgakRtena saMyamena tapasA ca devatvAvAptiH, rAgAMzasya karmabandhahetutvAt / 'kammiyAe 'tti karma vidyate yasyAsau karmI tadbhAvastattA tayA karmmitayA / anye tvAhuH - karmmaNAM vikAraH kArmikA tayA'kSINena karmmazeSeNa devtvaavaaptirityrthH| 'saMgiyAe 'tti saMgo yasyAsti sa saMgI tabhAvastattA tayA, sasaMgo hi dravyAdiSu saMyamAdiyukto'pi karma badhnAti tataH saMgitayA devatvAvAptiriti / Aha ca "pubbatavasaMjamA hoMti rAgiNo pacchimA arAgassa / rAgosaMgo vutto saMgA kammaM bhavo teNaM // " 'sacce Na'mityAdi satyo'yamarthaH kasmAt ? ityAha- 'no ceva NamityAdi naivAtmabhAvavaktavyatayA'yamarthaH AtmabhAva eva - svAbhiprAya eva na vastutattvaM vaktavya - vAcyo'bhimAnAd yeSAM te AtmabhAvavaktavyAsteSAM bhAva-AlabhAvavaktavyatA- ahaMmAnitA tayA na vayamahaMmAnitayaivaM brUmaH api tu paramArtha evAyamevaMvidha iti bhAvanA / 2 / 107. 'aturiyaM 'ti kAyikatvarArahitam 'acavalaM 'ti mAnasacApalyarahitam 'asaMbhaMte' tti asaMbhrAntajJAna: 'gharasamudANassa' gRheSu samudAnaM - bhaikSaM gRhasamudAnaM tasmai gRhasamudAnAya bhikkhAyariyAe 'tti bhikSAsamAcAreNa / 2 / 108. 'jugaMtarapaloyaNAe 'tti yugaM - yUpastatpramANamantaraM - svadehasya dRSTipAtadezasya ca vyavadhAnaM pralokayati yA sA yugAntarapralokanA tayA dRSTyA 'riyaM' ti IyA~ gamanam / 9. pAdaluptA (kha.ga. gha.) 2. pAdaluptA (kha.ga.gha.) Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.2: u.5-7: sU.106-116 408 bhagavatI vRtti 2 / 106. 'se kahameyaM maNNe evaM'ti atha kathametat sthaviravacanaM manye iti vitarkArtho nipAtaH 'evam' amunA prakAreNeti bhujnvcnm| 21110. 'pabhU Nati 'prabhavaH' samarthAste 'samiyA NaM ti samyagiti prazaMsArtho nipAtastena samyak te vyAkartuM vartante aviparyAsAste ityarthaH samaJcantIti vA samyaJcaH samitA vA-samyakpravRttayaH zramitA vA-abhyAsavantaH 'Aujjiya'tti 'AyogikAH' upayogavanto jJAnina ityarthaH jAnantIti bhAvaH, 'paliujjiyaMti parisamantAt yogikAH parijJAnina ityarthaH parijAnantIti bhAvaH / anantaraM zramaNaparyupAsanAsaMvidhAnakamuktam, atha sA yatphalA, taddarzanArthamAha 2 / 111. 'tahArUva'mityAdi 'tathArUpam' ucitasvabhAvaM kaJcana puruSaM zramaNaM vA tapoyuktam, upalakSaNatvAdasyottaraguNavantamityarthaH, 'mAhanaM' vA svayaM hanananivRttatvAtparaM prati mA hanetivAdinam, upalakSaNatvAdeva mUlaguNayuktamiti bhAvaH / vAzabdau samuccaye, athavA 'zramaNaH' sAdhuH 'mAhanaH' zrAvakaH / 'savaNaphale'ti siddhAntazravaNaphalA / 'NANaphale'tti zrutajJAnaphalaM, zravaNAddhi shrutjnyaanmvaapyte| 'viNNANaphale'tti viziSTajJAnaphalaM, zrutajJAnAddhi heyopAdeyavivekakArivijJAnamutpadyata eva / 'paccakkhANaphale'tti vinivRttiphalaM viziSTajJAno hi pApaM pratyAkhyAti / 'saMjamaphale' kRtapratyAkhyAnasya hi saMyamo bhavatyeva / 'aNaNhayaphale'tti anAzravaphalaH saMyamavAna kila navaM karma nopaadtte| 'tavaphale'tti anAzravo hi laghukarmatvAttapasyatIti / 'vodANaphale'tti vyavadAnaM-karmanirjaraNaM, tapasA hi purAtanaM karma nirjryti| 'akiriyAphale'tti yoganirodhaphalaM, karmanirjarAto hi yoganirodha kurute / 'siddhipajjavasANe'ti siddhilakSaNaM paryavasAnaphalaM-sakalaphalaparyantavarti phalaM yasyA sA tthaa| 'gAha'tti saMgrahagAthA, etallakSaNaM, caitad-"viSamAkSarapAdaM vA"ityAdi chandaHzAstraprasiddhamiti / tathArUpasyaiva zramaNAdeH paryupAsanA yathoktaphalA bhavati, nAtathArUpasya, asamyagbhASitvAditi asamyagbhASitAmeva kessaanyciddrshynnaah2|112. 'annautthiye'tyAdi, 'pabbayassa ahe'tti adhastAttasyopari parvata ityarthaH / 'harae'tti hradaH 'aghe'tti aghAbhidhAnaH kvacittu 'harae' tti na dRzyate / aghetyasya ca sthAne 'appe'tti dRzyate / tatra cApyaH-apAM prabhavo hada eveti / 'orAla'tti vistIrNa:-'balAhaya'-tti meghAH 'saMseyaMti' 'saMsvidyanti' utpAdAbhimukhIbhavanti, 'saMmucchaMti'tti saMmUrcchanti utpadyante 'tavvairitte ya'tti hradapUraNAdatiriktazcotkalita ityrthH| 'AuyAe'tti apkAyaH 'abhinissavaitti abhiniHzravati kSarati / 21113. micchaM te evamAikkhaMti'tti mithyAtvaM caitadAkhyAnasya vibhaMgajJAnapUrvakatvAt prAyaH sarvajJavacanaviruddhatvAd vyAvahArikapratyakSeNa prAyo 'nythoplmbhaaccaavgntvym| 'adUrasAmaMte'tti nAtidUre nApyatisamIpa ityarthaH 'ettha NaM ti prajJApakenopadaryamAne 'mahAtavovatIrappabhave nAma pAsavaNe'tti Atapa ivAtapaH-uSNatA mahAMzcAsAvAtapazceti mahAtapaH mahAtapasyopatIraM-tIrasamIpe prabhava-utpAdo yatrAsau mahAtapopatIraprabhavaH / prazravati-kSaratIti prazravaNaH prasyandana ityarthaH / 'vakkamaMti' utpadyante 'viukkamaMti' vinazyaMti, etadeva vyatyayenAha-cyavante ceti utpadyante ceti / uktamevArthaM nigamayannAha 'esa Na'mityAdi 'eSaH' anantaroktarUpaH eSa cAnyayUthikaparikalpitAghasajJo mahAtapopatIraprabhavaH prazravaNa ucyate, tathA 'eSaH' yo'yamanantaroktaH 'usiNajoNIe'tyAdi sa mahAtapopatIraprabhavasya prazravaNasyArthaH-abhidhAnAnvarthaH prajJaptaH iti / ||dvitiiyshte paJcamoddezakaH // SaSTha uddezakaH paMcamoddezakasyAnte'nyayUthikA mithyAbhASiNa uktAH, atha SaSThe bhASAsvarUpamucyate, tatra suutrm2|115. se NUNaM bhaMte ! maNNAmI'ti 'ohAriNI bhAsa'tti sezabdo'thazabdArthe sa ca vAkyopanyAse, 'nUnam' 'upamAnAvadhAraNatarkapraznahetuSu' iha avadhAraNe 'bhadanta' iti gumintraNe 'manye' avabudhye iti / evamavadhAryate-avagamyate'nayetyavadhAraNI, avbodhbiijbhuutetyrthH| bhASyata iti bhASAtadyogyatayA pariNAmitanisRSTanisRjyamAnadravyasaMhatiriti hRdym| eSa padArthaH, ayaM punarvAkyArtha:-atha bhadanta ! evamahaM manye'vazyamavadhAraNI bhaasseti| evamamunA sUtrakrameNa bhASApadaM prajJApanAyAmekAdazaM bhaNitavyamiha sthaane| iha ca bhASA dravyakSetrakAlabhAvaiH satyAdibhizca bhedairanyaizca bahubhiH pryaayairvicaaryte| ||dvitiiyshte SaSThoddezakaH // saptama uddezakaH bhASAvizuddherdevA bhavaMtIti devoddezakaH saptamaH, tasya cedaM sUtram21116. 'kai Na'mityAdi, 'kai Nati kati devA jAtyapekSayeti gamyam / katividhA devAH ? iti hRdym| Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI vRtti 406 za.2: u.7,8. sU.117-118 21117. 'jahA ThANapae'tti yathA-yaprakArA yAdRzI prajJApanAyA dvitIye sthAnapadAkhye pade devAnAM vaktavyatA 'se'ti tathAprakArA bhaNitavyeti, navaraM 'bhavaNA paNNatta' tti kvacid dRzyate, tasya ca phalaM na samyagavagamyate, devavaktavyatA caivam-'imIse rayaNappabhAe puDhavIe asIuttarajoyaNasayasahassabAhallAe uvariM egaM joyaNasahassaM ogAhettA heDhA vegaM joyaNasahassaM vajjettA majjhe aTThahattare joyaNasayasahasse, ettha NaM bhavaNavAsINaM devANaM satta bhavaNakoDIo bAvattariM ca bhavaNAvAsasayasahassA bhavaMtIti mkkhaay'ityaadi| tadgatamevAbhidheyavizeSaM vizeSeNa darzayati-"uvavAeNaM loyassa asaMkhejaibhAge'tti, upapAto-bhavanapatisvasthAnaprAptyAbhimukhyaM tenopapAtamAzrityetyarthaH lokasyAsaMkhyeyatame bhAge vartante bhavanavAsina iti| 'evaM savvaM bhANiyabvaMti 'evam' uktanyAyenAnyadapi bhaNitavyaM, taccedam-'samugghAeNaM loyassa asaMkhejai bhAge'tti mAraNAntikAdisamudghAtavartino bhavanapatayo lokasyAsaMkhyeya eva bhAge vartante / tathA 'saMhANeNaM loyassa asaMkheje bhAge' svasthAnasya-uktabhavanavAsasAtirekakoTisaptakalakSaNasya lokAsaMkhyeyabhAgavartitvAditi, evamasurakumArANAm, evaM teSAmeva dAkSiNAtyAnAmaudIcyAnAM, evaM nAgakumArAdibhavanapatInAM yathaucityena vyantarANAM jyotiSkANAM vaimAnikAnAM ca sthAnAni vAcyAni kiyadraM yAvadityAha-'jAva siddhe'tti yAvat siddhagaNDikA-siddhasthAnapratipAdanaparaM prakaraNaM, sA caivam-'kahi NaM bhaMte ! siddhANaM ThANA paNNattA ?'ityaadi| iha ca devasthAnAdhikAre yasiddhagaNDikA'bhidhAnaM tatsthAnAdhikArabalAdityavaseyaM, tathedamaparamapi jIvAbhigamaprasiddhaM vAcyaM, tadyathA-'kappANa paiTThANaM' kalpavimAnAnAmAdhAro vAcya ityarthaH, sa caivam-'sohammIsANesu NaM bhaMte ! kappesu vimANapuDhavI kiMpaiTThiyA paNNattA ? goyamA ! ghaNodahipaiTThiyA paNNattA' ityAdi, Aha ca "ghaNaudahipaiTANA surabhavaNA hoti dosu kappesu / tisu vAupaiTANA tadubhayasupaiDiyA tisu ya // teNa paraM uvarimagA AgAsaMtarapaidiyA sbe|" ti| tathA 'bAhalla'tti vimAnapRthivyAH piMDo vAcyaH, sa caivam-'sohammIsANesu NaM bhaMte ! kappesu vimANapuDhavI kevaiyaM bAhalleNaM paNNattA ? goyamA! sattAvIsaM joyaNasayAI'ityAdi, Aha ca "sattAvIsa sapAI Aimakappesu puddhvibaahllN| ekkikahANi sese du duge ya duge caukke y||" graiveyakeSu dvAviMzatiryojanAnAM zatAni, anuttareSu tvekaviMzatiriti / 'uccattameva' tti kalpavimAnoccatvaM vAcyaM, taccaivam-'sohammIsANesu NaM bhaMte ! kappesu vimANA kevaiyaM uccatteNaM paNNattA ? goyamA ! paMcajoyaNasayAI' ityAdi, Aha ca "paMca saucatteNaM Aimakappetu hoti u vimaannaa| ekvekavuddhi sese du duge ya duge caukke y||" graiveyakeSu dazayojanazatAni anuttareSu tvekaadsheti| 'saMThANaM'ti vimAnasaMsthAnaM vAcyam, tathaivam-'sohammIsANesu NaM bhaMte ! kappesu vimANA kiMsaMThiyA paNNattA ? goyamA ! je AvaliyApaviTThA te vaTTA taMsA cauraMsA, je AvaliyAbAhirA te nANAsaMThiya'tti / uktArthasya zeSamatidizannAha jIvAbhigametyAdi, sa ca vimAnAnAM pramANavarNaprabhAgandhAdipratipAdanArthaH / ||dvitiiyshte saptamoddezakaH // aSTama uddezakaH atha devasthAnAdhikArAccamaracaJcAbhidhAnadevasthAnAdipratipAdanAyASTamoddazakaH, tasya cedaM suutrm2|118. 'kahi Na NamityAdi, 'asuriMdassa'tti sacezvaratAmAtreNApi syAdityAha-asurarAjasya, vazavaya'suranikAyasyetyarthaH / 'uppAyapavvae'tti tiryag lokagamanAya yatrAgatyotpatati sa utpAtaparvata iti / 'gotyubhasse'tyAdi, tatra gostubho lavaNasamudramadhye pUrvasyAM dizi nAgarAjAvAsaparvatastasya cAdimadhyAnteSu viSkambhapramANamidam "kamaso vikkhaMbho se dasabAvIsAi joynnsyaaii| sattasae tevIse cattArisae ya cubiise||" Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI vRtti 410 za. 2: u. 8H sU. 118-121 ihaiva vizeSamAha - 'navara 'mityAdi, tatazcedamApannam -'mUle dasabAvIse joyaNasae vikkhaMbheNaM sajjhe cattAri cauvIse uvariM sattatevIse, mUle tiNNi joyaNasaharasAI doNiya battIsuttare joyaNasae kiMcivisesUNe parikkheveNaM majjhe egaM joyaNasahassaM tiNNi ya iguyAle joyaNasae kiMcivisesUNe parikkheveNaM uvariM doNNi joyaNasahassAiM doNNi ya chalasIe joyaNasae kiMcivisesAhie parikkheveNaM' pustakAntare tvetatsakalamastyeveti / 'varavairaviggahie'tti varavajrasyeva vigrahaH - AkRtiryasya sa svArthike kapratyaye sati varavajravigrahiko, madhye kSAma ityarthaH / etadevAha - 'mahAmauMde' tyAdi mukundo - vAdyavizeSaH, 'acche'tti svaccha AkAzasphaTikavat / yAvatkaraNAdidam dRzyam - 'saNhe' zlakSNaH zlakSNapudgalanirvRttatvAt 'laNhe' masRNaH 'ghaTTe' ghRSTaH iva ghRSTaH kharazAnayA pratimeva 'maTThe' mRSTa iva mRSTaH sukumArazAnayA pratimeva pramArjanikayeva vA zodhitaH ata eva 'nIrae' nIrajA rajorahitaH 'nimmale' kaThinamalarahitaH 'nippaMke' ArdramalarahitaH 'nikkaMkaDacchAe' nirAvaraNadIptiH 'sappabhe' satprabhAva: 'rAmariIe' sakiraNaH 'saujjoe' pratyAsannavastUddyotakaH pAsAIe 4 / 'paumavaraveiyAe vaNasaMDassa ya vaNNao tti vedikAvarNako yathA-sA NaM paumavaraveiyA addhaM joyaNaM uDuM uccatteNaM paMcadhaNusayAI vikkhaMbheNaM savvarayaNAmaI tigicchakUDauvaritalaparikkhevasamA parikkheveNaM, tIse NaM paumavaravezyAe ime eyArUve vaNNAvAse paNNatte' 'varNakavyAsaH' varNakavistaraH 'vairAmayA nemA' ityAdi, 'nema'tti stambhAnAM mUlapAdAH / vanakhaNDavarNakaratyevam -' se NaM vaNasaMDe desUNAI do joyaNAI cakkavAlavikkhaMbheNaM paumavaraveiyAparikkhevasame parikkheveNaM, kiNhe kiNhAbhAse' ityAdi / 2 / 116. 'bahusamaramaNijje tti atyantasamo ramaNIyazcetyarthaH 'vannao'tti varNakastasya vAcyaH sa cAyam -' se jahAnAmae AliMgapukkhare i vA ' AliMgapuSkaraM--murajamukhaM tadvatsama ityarthaH 'muiMgapukkhare i vA saratale i vA karatale i vA AyaMsamaMDale i vA caMdamaMDale i ve 'tyAdi / 2 / 120. 'pAsAyavaDiMsae' tti prAsAdo'vataMsaka iva - zekharaka iva pradhAnatvAt prAsAdAvataMsakaH / 'pAsAyavaNNao'tti prAsAdavarNako vAcyaH sa caivam- 'abbhuggayamUsiyapahasie' abhyudgatamabhrodgataM vA yathAbhavatyevamucchrazritaH athavA makArasyAgamikatvAd abhyudgatazcAsAvucchradritazcetyabhyudgatocchrachritaH atyarthamucca ityarthaH prathamaikavacanalopazcAtra dRzyaH / tathA prahasita prabhApaTalaparigatatayA prahasitaH prabhayA vA sitaH - zuklaH saMbaddho vA prabhAsita iti 'maNikaNagarayaNabhatticitte' maNikanakaratnAnAM bhaktibhiH - vicchittibhizcitro vicitro yaH sa tathA ityAdi / 'ulloyabhUmivaNNaotti ullocavarNakaH prAsAdasyoparibhAgavarNakaH sa caivam-- 'tassa NaM pAsAyavaDiMsagassa imeyArUve ulloe paNNatte' paumalayabhatticitte jAva savvatavaNijamae acche jAva paDirUve' bhUmivarNakaratvevam- 'tassa NaM pAsAyavaDiMsayassa bahusamaramaNije bhUmibhAge paNNatte, taMjahA - AliMgapukkhare i ve 'tyAdi / 'saparivAraM 'tti camarasambandhiparivArasiMhAsanopetaM taccaivam tassa NaM siMhAsaNassa avaruttare NaM uttare NaM uttarapuratthime NaM ettha NaM camarassa causaThThI sAmANiyasAhassINaM causaTThI bhaddAsaNasAhassIo paNNattAo evaM puratthime NaM paMcaNhaM aggamahisINaM saparivArANaM paMca bhaddAsaNAI saparivArAI dAhiNapuratthime NaM abmiMtariyAe parisAe caubbIsAe devasAhassINaM cauvvIsaM bhaddAsaNasAhassIo, evaM dAhiNe NaM majjhimAe aTThAvIsaM bhaddAsaNasAhassIo, dAhiNapaccatthime NaM bAhiriyAe battIsaM bhaddAsaNasAhassIo paccatthime NaM sattaNhaM aNiyAhivaINaM satta bhaddAsaNAI, cauddisiM AyarakkhadevANaM cattAri bhaddAsaNasahasrAcausaTTIo 'ti / 'tettIsaM bhoma' tti vAcanAntare dRzyate, tatra bhaumAni - viziSTasthAnAni nagarAkArANItyanye / 2 / 121. 'ovAriyaleNaM' tti gRhasya pIThabandhakalpam / 'savvapyamANaM vemANiyapyamANassa addhaM neyavvaM tti ayamarthaH yattasyAM rAjadhAnyAM prAkAraprAsAdasabhAdivastu tasya sarvasyocchrayAdi pramANaM saudharmavaimAnikavimAnaprAkAraprAsAdasabhAdivastugatapramANasyArddhaM ca netavyaM tathAhi --- saudharmavaimAnikAnAM vimAnaprAkAro yojanAnAM trINi zatAnyuccatvena, etasyAstu sArddhaM zatam / tathA saudharmavaimAnikAnAM mUlaprAsAdaH paMca yojanAnAM zatAni tadanye catvArastatparivArabhUtAH sArddhaM dve zate pratyekaM ca teSAM caturNAmapyanye parivArabhUtAzcatvAraH sapAdazatam / evamanye tatparivArabhUtAH sArddhAdviSaSTi evamanye sapAdaikatriMzat / iha tu mUlaprAsAdAH sArddhaM dve yojanazate evamarddhArddhahInAstadapare yAvadantimAH paMcadaza yojanAni paMca ca yojanasyASTAMzAH / etadeva vAcanAntare uktam - cattAri parivADIo pAsAyavaDeMsagANaM addhaddhahINAo tti eteSAM ca prAsAdAnAM catasRSvapi paripATISu trINi zatAnyekacatvAriMzadadhikAni bhavanti, etebhyaH prAsAdebhyaH uttarapUrvasyAM dizi sabhA sudharmA siddhAyatanamupapAtasabhA hrado'bhiSekasabhA'laMkArasabhA vyavasAyasabhA ceti / etAni ca sudharmasabhAdIni saudharmavaimAnikasabhAdibhyaH pramANato'rddhapramANAni / tatazcochraya ihaiSAM SaTtriMzadyojanAni paJcAzadAyAmo viSkambhazca paMcaviMzatiriti / eteSAM ca vijayadevasambandhinAmiva 'aNegakhaMbhasayasaNNiviTThA abbhuggayasukayavairaveiyA' ityAdivarNako vAcyaH / tathA 'dArANaM uppiM bahave aTThaTThamaMgalagA jhayA chattAichattA' ityAdi, alaMkArazca sabhAdInAM vAcyaH / sarvaM ca jIvAbhigamoktaM vijayadevasambandhi camarasya vAcyaM, yAvadupapAtautpAtasabhAyAM saMkalpazcAbhinavotpannasya kiM mama pUrvaM pazcAd vA kartuM zreyaH ? ityAdirUpaH / abhiSekazcAbhiSekasabhAyAM mahadurdhyA sAmAnikAdidevakRtaH vibhUSaNA ca vastrAlaMkArakRtA'laMkArasabhAyAM vyavasAyazca vyavasAyasabhAyAM pustakavAcanataH, arcanikA ca siddhAyatane siddhapratimAdInAM sudharmasabhAgamanaM ca sAmAnikAdiparivAropetasya camarasya, parivArazca sAmAnikAdiH, Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI vRtti 411 za.2: u.8-10H sU.121-128 RddhimattvaM ca 'evaMmahiDie' ityAdivacanairvAcyamasyeti / etad vAcanAntare'rthataH prAyo'valokyata eveti| ||dvitiiyshte'ssttmoddeshkH // navama uddezakaH camaracaJcAlakSaNaM kSetramaSTamoddezaka uktam / atha kSetrAdhikArAdeva navame samayakSetramucyata ityevaMsambandhasyAsyedaM suutrm2|122. 'kimida'mityAdi, tatra samaya:-kAlastenopalakSitaM kSetraM samayakSetram / kAlo hi dinamAsAdirUpaH sUryagatisamabhivyaMgyo manuSyakSetra eva na parataH, parato hi nAdityAH saMcariSNava iti / 21123. evaM jIvAbhigamavattavvayA neyavya'tti eSAM caivam-egaM joyaNasayasahassaM AyAmavikkhaMbheNa'mityAdi 'joisavihUNaM' tti tatra jambU dvIpAdimanuSyakSetravaktavyatAyAM jIvAbhigamoktAyAM jyotiSkavaktavyatA'pyasti tatastavihInaM yathA bhavatyevaM jIvAbhigamavaktavyatA netavyeti / vAcanAntare tu 'joisaaTTavihUNaMti ityAdi bahu dRzyate, tatra 'jaMbUddIve NaM bhatte ! kai caMdA pabhAsiMsu vA 3? kati sUriyA taviMsu vA 3? kai nakkhattA joiM joiMsu vA 3? ityAdikAni pratyekaM jyotiSkasUtrANi, tathA-'se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai jaMbUddIve dIve goyamA ! jaMbUddIve NaM dIve maMdarassa pavvayassa uttareNaM lavaNarasa dAhiNeNaM jAva tattha tattha bahave jaMbUrukkhA jaMbUvaNA jAva uvasohemANA ciTThati, se teNaTeNaM goyamA! evaM vuccai jaMbUddIve dIve'ityAdIni pratyekamarthasUtrANi ca santi / tatazcaitadvihInaM yathA bhavatyevaM jIvAbhigamavaktavyatayA neyaM asyoddezakasya sUtraM 'jAva imA gAha'tti saMgrahagAthA-sA ca "arahaMta samaya bAyara vijU dhaNiyA balAhagA agnnii| Agara nihi nai uvarAga niggame buDivayaNaM ca // " asyAzcArthastatrAnena sambandhenAyAto-jambUdvIpAdInAM mAnuSottarAntAnAmarthAnAM varNanasyAnte idamuktam-'jAva ca NaM mANusuttare pabbae tAvaM ca NaM assiMloetti pavughaI' manuSyaloka ucyata ityrthH| tathA 'arahaMte'tti jAvaM ca NaM arahaMtA cakkavaTTI jAva sAviyAo maNuyA pagaibhaddayA viNIyA tAvaM ca NaM assiMloetti pavuccai / 'samaya'tti jAvaM ca NaM samayAI vA AvaliyA i vA jAva assiloetti pavuccai, evaM jAvaM ca NaM bAyare vijayAre bAyare thaNiyasadde jAvaM ca NaM bahave orAlA balAhayA saMseyaMti, 'agaNi' tti jAvaM ca NaM bAyare teuyAe jAvaM ca NaM AgarA i vA nihI i vA naI i vA 'uvarAga'tti caMdovarAgA i vA sUrovarAgA i vA tAvaM ca NaM assiMloetti pavuccai' / uparAgo-grahaNaM 'niggame vuDDivayaNaM ca'tti yAvacca nirgamAdInAM vacanaM--prajJApanaM tAvanmanuSyaloka iti prakRtaM, tatra 'jAvaM ca NaM caMdimasUriyANaM jAva tArArUvANaM aigamaNaM niggamaNa vudI nivvuTTI Aghavijai tAvaM ca gaM assiMloetti pvuccitti| atigamanamihottarAyaNaM nirgamanaM-dakSiNAyanaM vRddhi:-dinasya vaddhanaM nivRddhiH-tasyaiva haaniriti| ||dvitiiyshte navamoddezakaH // dazama uddezakaH anantaraM kSetramuktaM taccAstikAyadezarUpamityastikAyAbhidhAnaparasya dshmoddeshksyaadisuutrm2|124. 'kai Na'mityAdi astizabdena pradezA ucyante'tasteSAM kAyA rAzayo'stikAyAH athavA'stItyayaM nipAtaH kAlatrayAbhidhAyI, tato'stIti-santi Asana bhaviSyanti ca ye kAyAH-pradezarAzayaste'stikAyA iti / dharmAstikAyAdInAM copanyAse'yameva kramaH, tathAhi-dharmAstikAyAdipadasya mAMgalikatvAddharmAstikAya aadaabuktH| tadanantaraM ca tadvipakSatvAdadharmAstikAyaH tatazca tadAdhAratvAdAkAzAstikAyaH, tato'nanta tvAmUrttatvasAdhAjIvAstikAyaH, tatastadupaSTambhakatvAt pudgalAstikAya iti / 2 / 125. 'avaNNe ityAdi, yata evAvarNAdirata eva arUpI amUrto na tu niHsvabhAvo, naJaH pryudaasvRttitvaat| zAzvato dravyataH avasthitaH pradezataH 'logadavvetti lokasya-paMcAstikAyAtmakasyAMzabhUtaM dravyaM lokadravyaM, bhAvata iti paryAyataH 'guNao'tti kAryataH 'gamaNaguNe'tti jIvapudgalAnAM gati pariNatAnAM gatyupaSTambhaheturmatsyAnAM jalamiveti / 2|126.'tthaanngunne'tti jIvapudgalAnAM sthitipariNatAnAM sthityupaSTambhaheturmasyAnAM sthalamiveti / 21127. 'avagAhaNAguNe'tti jIvAdInAmavakAzaheturbadarANAM kuNDamiva / 21128. 'uvaogaguNe'tti upayoga:-caitanyaM sAkAralAkArabhedam / Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za.2: u.10. sU.126-136 412 bhagavatI vRtti 21126. 'gahaNaguNe'tti grahaNaM-paraspareNa sambandhanaM jIvena vaa| audArikAdibhiH prakArairiti / 21133. 'khaMDaM cakke ityAdi yathA khaNDacakraM cakraM na bhavati, khaNDacakramityevaM tasya vyapadizyamAnatvAt, api tu sakalameva cakra cakra bhvti| evaM dharmAstikAyaH pradezenApyUno na dharmAstikAya iti vaktavyaH syAd / etacca nizcayanayadarzanaM, vyavahAranayamataM tu-ekadezenonamapi vastu vastveva, yathA khaNDo'pi ghaTo ghaTa eva, chinnakarNo'pi zvA zvaiva, bhaNanti ca-'ekadezavikRtamananyavaditi / 21134. 'se kiMkhAiMti' atha kiM punarityarthaH 'savve'vi' samastAH te ca dezApekSayA'pi bhavanti prakArakAtsye'pi sarvazabdapravRtterityata Aha-'kasiNa' tti kRtsA na tu tadekadezApekSayA sarva ityarthaH te ca svabhAvarahitA api bhavantItyata Aha-pratipUrNAH-AtmasvarUpeNAvikalAH, te va pradezAntarApekSayA svasvabhAvanyUnA api tathocyanta ityata Aha-niravasesa tti pradezAntarato'pi svasvabhAvenAnyUnAH, tathA 'egaggahaNagahiya'tti ekagrahaNena-ekazabdena dharmAstikAya ityevaMlakSaNena gRhItA ye te tathA ekazabdAbhidheyA ityarthaH ekArthA vaite zabdAH / 2 / 135. 'paesA aNaMtA bhANiyavva' tti dharmAdharmayorasaMkhyeyAH pradezA uktAH AkAzAdInAM punaH pradezA anantA vAcyAH, anantapradezikatvAt trayANAmapIti / upayogaguNo jIvAstikAyaH prAgdarzitaH atha taddezabhUto jIva utthAnAdiguNa iti drshynnaah2|136. 'jIve NamityAdi, iha ca 'sauTANe'ityAdIni vizeSaNAni muktajIvavyudAsArthAni / 'AyabhAveNaM'ti AtmabhAvena utthAnazayanagamanabhojanAdi rUpeNAtmapariNAmavizeSeNa, 'jIvabhAvaM'tti jIvatvaM caitanyaM 'upadarzayati' prakAzayatIti vaktavyaM syAd ? viziSTasyotthAnAdeviziSTacetanA puurvktvaaditi| 2 / 137. 'aNaMtANaM AbhiNibohie'tyAdi 'paryavAH' prajJAkRtA avibhAgAH palicchedAH, te cAnantA AbhinibodhikajJAnasyAto'nantAnAmAbhini bodhikajJAnaparyavANAM sambandhinam anantAbhinibodhikajJAnaparyavAtmakamityarthaH / 'upayoga' cetanAvizeSaM gacchatIti yogH| utthAnA- dAvAtmabhAve vartamAna iti hRdym| atha yadyutthAnAdyAtmabhAve vartamAno jIva AbhinibodhikajJAnAdhupayogaM gacchati tat kimetAvataiva jIvabhAvamupadarzayatIti vaktavyaM syAt ? ityAzaMkyAha-'uvaoge'tyAdi, ata upayogalakSaNaM jIvabhAvamutthAnAdyAtmabhAvenopadarzayatIti vaktavyaM syAdeveti / anantaraM jIvacintAsUtramuktam, atha tadAdhAratvenAkAzacintAsUtrANi21138. 'kativihe NaM bhaMte !'ityAdIni tatra lokAlokAkAzayorlakSaNamidaM "dharmAdInAM dRttivyANAM bhavati yatra ttkssetrm| taivyaiH saha lokastaviparItaM hyalokAkhyam / / " iti / 21136. 'logAgAse Na'mityAdau SaT praznAH, tatra lokAkAze'dhikaraNe 'jIva'tti saMpUrNAni jIvadravyANi 'jIvadesa'tti jIvasyaiva buddhiparikalpitA duvyAdayo vibhaagaaH| 'jIvappaesa'tti tasyaiva buddhikRtA eva prakRSNa dezAH pradezA, nirvibhAgA bhAgA ityarthaH / 'ajIva'tti dharmAstikAyAdayaH / nanu lokAkAze jIvA ajIvAzcetyukte taddezapradezAstatroktA eva bhavanti, jIvAdyavyatiriktatvAddezAdInAM, tato jIvAjIvagrahaNe kiM dezAdigrahaNeneti? naivaM, niravayavA jIvAdaya iti matavyavacchedArthatvAdasyeti, atrottaraM-'goyamA ! jIvAvI'tyAdi, anena cAdyapraznatrayasya nirvacanamuktam / athAntyasya praznatrayasya nirvacanamAha-'je ajIve'tyAdi, 'rUbI yatti mUrtAH, pudgalA ityrthH| 'arUvI ya'tti amUrttAH, dharmAstikAyAdaya ityrthH| 'khaMdha'tti paramANupracayAtmakAH skandhAH 'skandhadezAH' yAdayo vibhAgAH 'skandhapradezAH' tasyaiva niraMzA aMzAH 'paramANupudgalAH' skandhabhAvamanApannAH paramANava iti / tato lokAkAze rUpidravyApekSayA 'ajIvAvi ajIvadesAvi ajIvappaesAvi' ityetadarthataH syAd, aNUnAM skandhAnAM cAjIvagrahaNena grhnnaat| 'je arUvI te paMcavihe'tyAdi anyatrArUpiNo dazavidhA uktAH tadyathA-AkAzAstikAyastadezastapradezazcetyevaM dharmAdharmAstikAyau samayazceti daza, iha tu sabhedasyAkAzasyAdhAratvena vivakSitatvAttadAdheyAH sapta vaktavyA bhavanti, na ca te'tra vivakSitAH, vkssymaannkaarnnaat| ye tu vivakSitAstAnAha-paMceti, kathamityAha-'dhammatthikAe'ityAdi, iha jIvAnAM pudgalAnAM ca bahutvAdekasyApi jIvasya pudgalasya vA sthAne saMkocAditathAvidhapariNAmavazAd bahavo jIvAH pudgalAzca tathA taddezAstapradezAzca saMbhavantItikRtvA jIvAzca jIvadezAzca jIvapradezAzca, tathA rUpidravyApekSayA'jIvAzcAjIvadezAzcAjIvapradezAzceti saMgatam, ekatrApyAzraye bhedavato vastutrayasya sadbhAvAt / dharmAstikAyAdau tu dvitayameva yuktaM, yato yadA saMpUrNa vastu vivakSyate tadA dharmAstikAyAdItyucyate, tadaMzavivakSAyAM tu tatdezA iti, teSAmavasthitarUpatvAt / taddezakalpanA tvayuktA, tessaamnvsthitruuptvaaditi| yadyapi cAnavasthitarUpatvaM jIvAdidezAnAmapyasti tathA'pi teSAmekatrAzraye bhedena saMbhavaH prarUpaNAkAraNaM iha tu tannAstikAyAderekatvAdasaMkocAdidharmakatvAcceti, ata eva dharmAstikAyAdidezaniSedhAyAha-'no dhammatthikAyassa dese' tathA 'no adhammatthikAyassa dese'tti|| cUrNikAro'pyAha-'arUviNo davvA samudayasaddeNaM bhannati, nIsesA paesehiM vA nIsesA bhaNijjA, no deseNaM, tassa aNavaTThiyappamANataNao, teNa na deseNa niddeso, jo puNa desasaddo eesu kao so savisayagayavavahAratthaM paradavvaphusaNAdigayavavahAratthaM ceti / tatra svaviSaye-dharmAstikAyA Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI vRtti 413 za.2: u.10. sU.136-153 diviSaye yo 'dezasya vyavahAro'yathA dharmAstikAyaH svadezenordhvalokAkAzaM vyApotItyAdistadartham / tathA paradravyeNa-UrdhvalokAkAzAdinA yaH svasya sparzanAdigato vyavahAro yatholalokAkAzena dharmAstikAyasya dezaH spRzyate ityAdistadarthamiti / 'addhAsamaya' tti addhA-kAlastallakSaNaH samaya:-kSaNo'ddhAsamayaH, sa caika eva vartamAnakSaNalakSaNaH atItAnAgatayorasattvAditi / kRtaM lokAkAzagatapraznaSaTkasya nirvacanam, athAlokAkAzaM prati praznayannAha 21140 21141. 'pucchA taha ceva'tti yathA lokaprazne tathAhi-'alokAkAse NaM bhaMte ! kiM jIvA jIvadesA jIvappaesA ajIvA ajIvadesA ajiivppes'tti| nirvacanaM tveSAM SaNNAmapi nissedhH| tathA 'ege ajIvadavvadese'tti alokAkAzasya dezatvaM lokAlokarUpAkAzadravyasya bhAgarUpatvAt / 'agaruyalahue'tti gurulaghutvAvyapadezyatvAt 'aNaMtehiM agaruyalahuyaguNehiti 'anantaiH' svaparyAyaparaparyAyarUpaiguNaiH, agurulaghusvabhAvairityarthaH / 'savvAgAse aNaMtabhAgUNe'tti lokAkAzasyAlokAkAzApekSayA'nantabhAgarUpatvAditi / athAnantaroktAn dharmAstikAyAdIn pramANato nirUpayannAha'kemahAlae'tti luptabhAvapratyayatvAnnirdezasya kiM mahattvaM yasyAsau kiMmahattvaH ? 'loe'tti lokaH lokapramitatvAllokavyapadezAd vA, ucyate ca-"paMcatthikAyamaiyaM loyN"ityaadi| loke cAsau vartate, idaM cApraznitamapyuktaM, ziSyahitatvAdAcAryasyeti 'lokamAtraH' lokaparimANaH, sa ca kiJcinyUno'pi vyavahArataH syAdityata Aha-lokapramANaH, lokprdeshprmaanntvaattprdeshaanaam| sa cAnyo'nyAnubandhena sthita ityetadevAha-'loyaphuDe'tti lokena-lokAkAzena sakalasvapradezaiH spRSTo lokaspRSTaH, tathA lokameva ca sakalasvapradezaiH spRSTvA tisstthtiiti| pudgalAstikAyo lokaM spRSTvA tiSThatItyanantaramuktamiti sparzanA'dhikArAdadholokAdInAM dharmAstikAyAdigatAM sparzanAM darzayannidamAha'aholoe Na'mityAdi 'sAtiregaM addhati lokavyApakatvAddharmAstikAyasya sAtirekasaptarajjapramANatvAccAdholokasya / 21146. 2|147. 'asaMkhejjaibhAga'ti asaMkhyAtayojanapramANasya dharmAstikAyasyAthadazayojanazatapramANastiryagloko'saMkhyAtabhAgavartIti tasyAsAvasaMkhyeya bhAgaM spRshtiiti| 2 / 148. 'desUNaM addhaM ti dezonasaptarajjupramANatvAdUrdhvalokasyeti / 21146-152. 'imA NaM bhaMte !'ityAdi iha pratipRthivi paMca sUtrANi devalokasUtrANi dvAdaza, graiveyakasUtrANi trINi, anuttareSaprAgabhArAsUtre dve-evaM dvipaJcAzatsUtrANi dharmAstikAyasya kiM saMkhyeyaM bhAgaM spRzantItyAdyabhilApenAvaseyAni / tatrAvakAzAntarANi saMkhyeyabhAgaM spRzanti, zeSAstva saMkhyeyabhAgamiti nirvcnm| 2 / 153. etAnyeva sUtrANyadharmAstikAyalokAkAzayoriti / ihoktArthasaMgrahagAthA bhAvitAthaiveti / ||dvitiiyshte dazamoddezakaH // zrIpaMcamAMge gurusUtrapiNDe, zataM sthitAnekazate dvitIyam / anaipuNenApi mayA vyacAri, sUtraprayogazavaco'nuvRttyA / / iti / / / iti zrI bhagavatIvRttau dvitIyaM samAptam / / Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vizva bhAratI dvArA prakAzita Agama sAhitya vAcanA-pramukha : gaNAdhipati tulasI saMpAdaka : vivecaka : AcArya mahAprajJa pR. 1100, pR. 1500, mU. 700.00 mU. 700.00 pR. 625, mU. 500.00 aMgasattANi mUlapATha, pAThAntara-sAhita) bhAga-1-(AyAro, sUyagaDo, ThANaM, samavAo) bhAga-2-(bhagavaI-viAhapaNNattI) bhAga-3-(nAyAdhammakahAo, uvAsagadasAo, aMtagaDadasAo, aNuttarovavAiyadasAo, paNhAvAgaraNAI, vivAgasurya) uvaMgasuttANi (mUlapATha, pAThAntara-sAhita, zabda-sUcI) (khaNDa-1) (ovAiyaM, rAipaseNaiyaM, jiivaajiivaabhigme)| (khaNDa-2) (paNNavaNA, jaMbuddIvapaNNattI, caMdapaNNattI, surapaNNattI, nirayAvaliyAo, kppvddisiyaao.| puphphiyAo, puphphacUliyAo, vaNhidasAo) navasuttANi (mUlapATha, pAThAntara-sAhita, zabda-sUcI) (cAra mUla, cAra cheda, Avazyaka AvassayaM, dasaveAliyaM, uttarajjhayaNANi, naMdI, aNuogadArAI, 'dasAo, kappo, vavahAro, nisiihjjhynnN)| pR. 800, mU. 400.00 pR. 1170, mU. 600.00 pR. 1300, mU. 700.00 Agama zabdakoSa aMgasuttANi tInoM bhAgoM kI samagra zabda-sUcI pR. 823, mU. 300.00 mUla, chAyA, hindI anuvAda evaM TippaNa-sahita dasaveAliyaM uttarajjhayaNANi, bhAga-1 uttarajjhayaNANi, bhAga-2 sUyagaDo, bhAga-1 sUyagaDo, bhAga-2 pR. 650, pR. 516, pR. 536, pR. 700, pR. 413, pR. 1060, pR. 468, mU. 500.00 mU. 500.00 mU. 500.00 mU. 600.00 mU. 400,00 mU. 700.00 mU. 50000 ThANaM mudraNAdhIna pR. 600 pR. 356, pR. 107, samavAo anuogadArAI AyAro bhASya (mUlapATha, saMskRta bhASya, hindI anuvAda tathA TippaNa sahita) AyAro (mUlapATha, hindI anuvAda, TippaNa) dasaveAliyaM (guTakA) uttarajjhayaNANi (guTakA) 'gAthA (AgamoM ke AdhAra para bhagavAn mahAvIra kA jIvana aura darzana rocaka zailI meM) bhagavatI kI jor3a, bhAga-1 bhagavatI kI jor3a, bhAga-2 bhagavatI kI jor3a, bhAga-3 bhagavatI kI jor3a, bhAga-4 bhagavatI kI jor3a, bhAga-5 / mU. 300.00 mU. 200.00 mU. 2.00 mU. 5.00 pR. 441, pR. 600, pR. 472, pR. 575, pR. 480, 476, pR. 420, mU. 250.00 mU. 130.00 mU. 70.00 mU. 200.00 mU. 300.00 mU. 300.00