________________
श. १: उ.६ः सू.३१०-३१३
अपेक्षा से जीव को कर्म-प्रतिष्ठित कहा गया है। इस सन्दर्भ में जीव के विभक्ति-भाव का सूत्र द्रष्टव्य है । '
जीव-संग्रहीत अजीव - अजीव जीव के द्वारा संगृहीत हैं, उनमें कथञ्चित् एकात्मक सम्बन्ध स्थापित होता है; इसलिए उनमें परिवर्तन घटित होता है।
कर्म-संगृहीत जीव-कर्म का जीव के साथ संबन्ध स्थापि
जीव-पोग्गल - पदं
३१२. अत्थि णं भंते ! जीवा य पोग्गला य
अण्णमण्णबद्धा, अण्णमण्णपुट्ठा, अण्णमण्णमोगाढा, अण्णमण्णसिणेहपडिबद्धा, अण्णमण्णघडत्ताए चिट्ठति ? हंता अत्थि ॥
३१३. से केणट्टेणं भंते ! एवं बुच्चइ — अत्थि णं जीवा य पोग्गला य अण्णमण्णबद्धा, अण्णमण्णपुट्ठा, अण्णमणमोगाढा, अण्णमण्णसिणेहपडिबद्धा, अण्णमण्णघडत्ता चिट्ठति ?
गोयमा ! से जहाणामए हरदे सिया पुण्णे पुण्णप्पमाणे बोलट्टमाणे वोसट्टमाणे समभरघडत्ताए चि
अहे णं केइ पुरिसे तंसि हरदंसि एगं महं नावं सयासवं सयछिद्दं ओगाहेजा । से नूणं गोयमा ! सा नावा तेहिं आसवदारेहिं आपूरमाणी - आपूरमाणी पुण्णा पुण्णप्प - माणा बोलट्टमाणा वोसट्टमाणा समभरघडत्ताए चिgs ? हंता चिट्ठा ।
से तेणद्वेणं गोयमा ! एवं बुचइ — अस्थि णं जीवा य पोग्गला य अण्णमण्णबद्धा, अण्णमण्णपुट्ठा, अण्णमण्णमोगाटा, अण्णमण्णसिणेहपडिबद्धा, अण्णमण्णघडत्ताए चिट्ठति ॥
१३८
Jain Education International
भगवई
होता है; इसलिए उनके द्वारा जीव में परिवर्तन घटित होता है। वृत्तिकार ने 'प्रतिष्ठित' की व्याख्या आधाराधेय भाव के साथ तथा 'संगृहीत' की व्याख्या संग्राह्य-संग्राहक भाव के साथ की है । '
सित— ग्रन्थि । '
अपौरुषेय-पुरुष के शरीर मान से अधिक प्रमाण वाला ।'
जीव- पुद्गल-पदम्
अस्ति भदन्त ! जीवाः च पुद्गलाः च अन्योन्यबद्धाः, अन्योन्यस्पृष्टाः, अन्योन्यावगाढाः, अन्योन्यस्नेहप्रतिबद्धाः, अन्योन्यघटतया तिष्ठन्ति ? हन्त अस्ति ।
तत् केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते-अस्ति जीवाः च पुद्गलाः च अन्योन्यबद्धाः, अन्योन्यस्पृष्टाः, अन्योन्यावगाढाः, अन्योन्यस्नेहप्रतिबद्धाः, अन्योन्यघटतया तिष्ठन्ति ?
गौतम ! स यथानामकः हृदः स्यात् पूर्णः पूर्णप्रमाणः व्यपलोटन् विकसन् समभरघटतया तिष्ठति ।
अथ कश्चिद् पुरुषः तस्मिन् हृदे एकां महतीं नावं शताश्रवां शतच्छिद्रां अवगाहयेत । अथ नूनं गौतम ! सा नौः तैः आश्रवद्वारैः आपूर्यमाणा- आपूर्यमाणा पूर्णा पूर्णप्रमाणा व्यपलोटती विकसती समभरघटतया तिष्ठति ?
१. भ. १२ । १२० - कम्पओ णं भंते! जीवे नो अकम्मओ विभत्तिभावं परिणमइ ? कम्मओ णं जए नो अकम्पओ विभत्तिभावं परिणमइ ?
हंता गोयमा ! कम्मओ णं जीवे नो अकम्पओ विभत्तिभावं परिणमइ, कम्पओ णं जए नो अकम्मओ विभत्तिभावं परिणमइ ।
२. भ. वृ. १ । ३१० - अथाजीवाः जीवप्रतिष्ठितास्तथाऽजीवा जीवसंगृहीता इत्येतयोः को भेदः ? उच्यते पूर्वस्मिन् वाक्ये आधाराधेयभाव उक्तः, उत्तरे तु संग्राह्यसंग्राहकभाव इति भेदः । यच्च यस्य संग्राह्यं तत्तस्याधेयमप्यर्थापत्तितः
हन्त तिष्ठति ।
तत् तेनार्थेन गौतम ! एवमुच्यते— अस्ति जीवाः च पुद्गलाः च अन्योन्यबद्धाः, अन्योन्यस्पृष्टाः, अन्योन्यावगाढाः, अन्योन्यस्नेहप्रतिबद्धाः, अन्योन्यघटतया तिष्ठन्ति ।
जीव- पुद्गल-पद
३१२.
'भन्ते ! क्या जीव और पुद्गल अन्योन्य- बद्ध, अन्योन्य-स्पृष्ट, अन्योन्य- अवगाढ, अन्योन्य-स्नेहप्रतिबद्ध और अन्योन्य- एकीभूत बने हुए हैं ? हां, बने हुए हैं।
३१३. भन्ते ! यह किस अपेक्षा से कहा जा रहा है— जीव और पुद्गल अन्योन्य-बद्ध, अन्योन्य- स्पृष्ट, अन्योन्य- अवगाढ, अन्योन्य-स्नेहप्रतिबद्ध और अन्योन्य- एकीभूत बने हुए हैं ?
For Private & Personal Use Only
गौतम ! जैसे कोई द्रह (नद) है। वह जल से पूर्ण, परिपूर्ण प्रमाण वाला, छलकता हुआ, हिलोरें लेता हुआ चारों ओर से जलजलाकार हो रहा
है ।
कोई व्यक्ति उस ग्रह में एक बहुत बड़ी सैकड़ों आश्रवों और सैकड़ों छिद्रों वाली नौका को उतारे। गौतम ! वह नौका उन आश्रव द्वारों के द्वारा जल से भरती हुई-भरती हुई, पूर्ण, परिपूर्ण प्रमाण वाली, छलकती हुई, हिलोरें लेती हुई, चारों ओर से जलजलाकार हो जाती है ? हां, हो जाती है।
गौतम ! इस अपेक्षा से यह कहा जा रहा है-जीव और पुद्गल अन्योन्य-बद्ध, अन्योन्य-स्पृष्ट, अन्योन्य - अवगाढ, अन्योन्य-स्नेहप्रतिबद्ध और अन्योएकीभूत बने हुए हैं।
स्याद् यथाऽपूपस्य तैलमित्याधाराधेयभावोप्युत्तरवाक्ये दृश्य इति । तथा जीवाः कर्मसंगृहीताः संसारिजीवानामुदयप्राप्तकर्मवशवर्त्तित्वात्, ये च यद्वशास्त्र प्रतिष्ठिताः । यथा घटे रूपादयः इत्येवमिहाप्याधाराधेयता दृश्येति ।
३. वही, १1३११ सितं 'षिड् बन्धने' इति वचनात् । क्तप्रत्ययस्य च भावार्थत्वात् कर्मार्थत्वाद्वा बन्धं --- ग्रन्थिमित्यर्थः ।
४. वही, १ ३११ पुरुषः प्रमाणमस्येति पौरुषेयं तव्प्रतिषेधाद् अपौरुषेयम् ।
www.jainelibrary.org