Agam 05 Ang 05 Bhagvati Vyakhya Prajnapti Sutra Part 01 Bhagvai Terapanth

SR No.: 003593
Original Sutra Author: N/A
Author: Tulsi Acharya, Mahapragna Acharya
Publisher: Jain Vishva Bharati
Publication Year: 1994
Total Pages: 458
Language: Prakrit
Classification: Book_Devnagari, Agam, Canon, & agam_bhagwati
File Size: 12 MB

Page 406

भगवती वृत्ति
श.१: उ.२ः सू.६१-७३ ते च नारका उपपातादिसवेद्यानुभवादन्यत्रासद्वद्योदयवर्तित्वेनैकान्तेन यथा महाशरीरा' दुःखितास्तीव्राहाराभिलाषाश्च भवन्तीति । 'बहुतराए पोग्गले परिणामेति'त्ति आहारपुद्गलानुसारित्वात्परिणामस्य बहुतरानित्युक्तं, परिणामश्चापृष्टोऽप्याहारकार्यमितिकृत्वोक्तः । तथा 'बहुतराए पोग्गले उस्ससंति'त्ति उच्छ्वासतया गृह्णन्ति, 'निस्ससंति'त्ति निःश्वासतया विमुञ्चन्ति, महाशरीरत्वादेव । दृश्यते हि बृहच्छरीरस्तज्जातीयेतरापेक्षया बहूच्छ्वासनिःश्वास इति । दुःखितोऽपि तथैव, दुःखिताश्च नारका इति बहुतरांस्तानुच्छ्वसन्तीति। तथाऽऽहारस्यैव कालकृतं वैषम्यमाह–'अभिक्खणं आहारेंति'त्ति अभीक्ष्ण-पौनःपुन्येन यो यतो महाशरीरः स तदपेक्षया शीघ्रशीघ्रतराहारग्रहण इत्यर्थः। 'अभिक्खणं ऊससंति अभिक्खणं नीससंति' एते हि महाशरीरत्वेन दुःखिततरत्वात् 'अभीक्ष्णम्' अनवरतमुच्छ्वासादि कुर्वन्तीति। तथा 'जेते'इत्यादि ये ते, इह ये इत्येतावतैवार्थसिद्धौ यत्ते इत्युच्यते तद्भाषामात्रमेवेति । 'अप्पसरीरा अप्पतराए पोग्गले आहारेति'त्ति ये यतोऽल्पशरीरास्ते तदाहरणीयपुद्गलापेक्षयाल्पतरान् पुद्गलानाहारयन्ति, अल्पशरीरत्वादेव । 'आहच्च आहारेंति'त्ति कदाचिदाहारयन्ति कदाचिन्नाहारयन्ति, महाशरीराहारग्रहणान्तरालापेक्षया, बहुतरकालान्तरालतयेत्यर्थः । 'आहच्च ऊससंति नीससंति 'त्ति एते ह्यल्पशरीरत्वेनैव महाशरीरापेक्षयाऽल्पतरदुःखत्वात् आहत्य कदाचित् सान्तरमित्यर्थः उच्छ्वासादि कुर्वन्ति, यच्च नारकाः सन्ततमेवोच्छ्वासादि कुर्वन्तीति प्रागुक्तं तन्महाशरीरापेक्षयेत्यवगन्तव्यमिति । अथवाऽपर्याप्तकालेऽल्पशरीराः सन्तो लोमाहारापेक्षया नाहारयन्ति उच्छ्वासाऽपर्याप्तकत्वेन नोच्छ्वसन्ति, अन्यदा त्वाहारयन्ति उच्छ्वसन्ति चेत्यत आहत्याहारयन्ति आहत्योच्छ्वसन्तीत्युक्तं। ‘से तेणटेणं गोयमा ! एवं वुच्चइ-नेरइया सव्वे नो समाहारे'त्यादि निगमनमिति ।
समकर्मसूत्रे११६३. 'पुचोदवनगा य पच्छोववनगा यत्ति पूर्वोत्पन्नाः प्रथमतरमुत्पन्नास्तदन्ये तु पश्चादुत्पन्नाः, तत्र पूर्वोत्पन्नानामायुषस्तदन्यकर्मणां च बहुतरवेदना
दल्पकर्मत्वं, पश्चादुत्पन्नानां च नारकाणामायुष्कादीनामल्पतराणां वेदितत्वात् महाकर्मत्वम् । एतच्च सूत्रं समानस्थितिका ये नारकास्तानङ्गीकृत्य प्रणीतम् । अन्यथा हि रत्नप्रभायामुत्कृष्टस्थितेनरिकस्य बहुन्यायुषि क्षयमिते पल्योपमावशेषे च तिष्ठति तस्यामेव रत्नप्रभायां दशवर्षसहस्रस्थिते
नारकोऽन्यः कश्चिदुत्पन्न इति कृत्वा प्रागुत्पन्नं पल्योपमायुष्कं नारकमपेक्ष्य किं वक्तुं शक्यं महाकर्मेति ? १९६४. एवं वर्णेसूत्रे पूर्वोत्पन्नस्याल्पं कर्म ततस्तस्य विशुद्धो वर्णः, पश्चादुत्पन्नस्य च बहुकर्मत्वादविशुद्धतरो वर्ण इति । ११६८. एवं लेश्यासूत्रेऽपि इह च लेश्याशब्देन भावलेश्या ग्राह्याः बाह्यद्रव्यलेश्या तु वर्णद्वारेणैवोक्तेति । १।६८,६६. 'समवेयणत्ति समवेदनाः समानपीडाः 'सन्निभूय'त्ति संज्ञा-सम्यग्दर्शनं तद्वन्तः संज्ञिनः संज्ञिनो भूता:-संज्ञित्वं गताः संज्ञिभूताः ।
अथवाऽसंज्ञिनः संझिनो भूताः संज्ञिभूताः च्चिप्रत्यययोगात्, मिथ्यादर्शनमपहाय सम्यग्दर्शनजन्मना समुत्पन्ना इति यावत् । तेषां च पूर्वकृतकमविपाकमनुस्मरतामहो महदुःखसंकटमिदमकस्मादस्माकमापतितं, न कृतो भगवदर्हाणीतः सकलदुःखक्षयकरो विषयविषमविषपरिभोगविप्रलब्धचेतोभिधर्म इत्यतो महदुःखं मानसमुपजायतेऽतो महावेदनास्ते। असंज्ञिभूतास्तु मिथ्यादृष्टयः, ते तु स्वकृतकर्मफलमिदमित्येवमजानन्तोऽनुपतप्तमानसा अल्पवेदनाः स्युरित्येके। अन्येत्वाहुः-संज्ञिन:संज्ञिपंचेन्द्रियाः सन्तो भूता-नारकत्वंगताः संज्ञिभूताः ते महावेदनाः। तीव्राशुभाध्यवसायेनाशुभतरकर्मबंधनेन महानरकेषूत्पादात् । असंज्ञिभूतास्त्वनुभूतपूर्वासंज्ञिभवाः ते चासंज्ञित्वादेवात्यन्ताशुभाध्यवसायाभावाद्रत्नप्रभायामनतितीव्रवेदननरकेषूत्पादादल्पवेदनाः। अथवा
संज्ञिभूताः पर्याप्तकीभूताः असंज्ञिनस्तु अपर्याप्तकाः ते च क्रमेण महावेदना इतरे च भवन्तीति प्रतीयत एवेति । ११७० 'समकिरिय'त्ति समा:-तुल्याः क्रिया:-कर्मबंधनिबन्धनभूता आरम्भिक्यादिका येषां ते समक्रियाः।। ११७१. आरंभिय'त्ति आरंभ:-पृथिव्याधुपमर्दः, स प्रयोजनं–कारणं यस्याः साऽऽरम्भिकी। 'पारिग्गहिय'त्ति परिग्रहो-धर्मोपकरणवर्जवस्तुस्वी
कारो धर्मोपकरणमूर्छा च, स प्रयोजनं यस्याः सा पारिग्रहिकी। 'मायावत्तिय'त्ति माया-अनार्जवं उपलक्षणत्वाक्रोधादिरपि च, सा प्रत्ययः --कारणं यस्याः सा मायाप्रत्यया । 'अप्पच्चक्खाणकिरिय'त्ति अप्रत्याख्यानेन निवृत्त्यभावेन क्रिया-कर्मबन्धादिकरणमप्रत्याख्यानक्रियेति । 'पंच किरियाओ कजंति'त्ति क्रियन्ते, कर्मकर्तरिप्रयोगोऽयं, तेन भवन्तीत्यर्थः । 'मिच्छादसणवत्तिय'त्ति मिथ्यादर्शनं प्रत्ययो हेतुर्यस्याः सा मिथ्यादर्शनप्रत्यया। ननु मिथ्यात्वाविरतिकषाययोगाः कर्मबन्धहेतवः इति प्रसिद्धिः, इह तु आरम्भादयस्तेऽभिहिता इति कथं न विरोधः ? उच्यते
आरम्भपरिग्रहशब्दाभ्यां योगपरिग्रहो, योगानां तद्पत्वात् । शेषपदैस्तु शेषबन्धहेतुपरिग्रहः प्रतीयत एवेति। तत्र सम्यग्दृष्टीनां चतस्र एव,
मिथ्यात्वाभावात् । शेषाणां तु पञ्चापि, सम्यग्मिध्यात्वस्य मिथ्यात्वेनैवेह विवक्षितत्वादिति । ११७२,७३. 'सव्वे समाउया' इत्यादेः प्रश्नस्य निर्वचनचतुर्भङ्गया भावना क्रियते
निबद्धदशवर्षसहस्रप्रमाणायुषो युगपच्चोत्पन्ना इति प्रथमभंगः।। तेष्वेव दशवर्षसहस्रस्थितिषु नरकेष्वेके प्रथमतरमुत्पन्ना अपरे तु पश्चादिति द्वितीयः ।
१. महाशरीर ख. घ. च. छ. २. प्रथमतरसमुत्पन्ना ख. ग. घ. छ. ३. क्षयमुपगते ग.
४. महदुःखं ख. ग. ५. कर्मनिवन्धनभूता क. ख. घ. ६. इत्यादि क. ख.