________________
भगवई
४७. जे विय ते खंदया ! अयमेयारूवे अज्झत्थिए चिंतिए पत्थिए मणोगए संकप्पे समुपखित्था
किं सअंता सिद्धी ? अनंता सिद्धी ? तस्स वि य णं अयमट्ठे एवं खलु भए खंदया ! चउव्विहा सिद्धी पण्णत्ता, तं जहा - दव्वओ, खेत्तओ, कालओ, भावओ।
दव्वओ णं एगा सिद्धी सअंता । खेत्तओ णं सिद्धी पणयालीसं जोयणसयसहस्साइं आयाम - विक्खंभेणं, एगा जोयणकोडी बायालीसं च सयसहस्साई तीसं च सहस्साइं दोण्णि य अउणापत्रजोयणसए किंचि विसेसाहिए परिक्खेवेणं पण्णत्ता, अथ पुण से अंते । कालओ णं सिद्धी न कयाइ न आसी, न कयाइ न भवइ, न कयाइ न भविस्सइभविसु य, भवति य, भविस्सइ य— धुवा नियया सासया अक्खया अव्यया अवट्ठिया निच्चा, नत्थि पुण सअंता । भावओ णं सिद्धीए अनंता वण्णपजवा, अणंता गंधपज्जवा, अनंता रसपजवा, अणता फासपज्जवा, अनंता संठाणपजवा, अणता गरुयलहुयपजवा, अनंता अगरुयलहुयपजवा, नत्थि पुण सअंता । सेत्तं खंदया ! दव्वओ सिद्धी सअंता, खेत्तओ सिद्धी सअंता, कालओ सिद्धी अनंता, भावओ सिद्धी अणंता ॥
४८. जेविय ते खंदया ! अयमेयारूवे अज्झथिए चिंतिए पत्थिए मणोगए संकप्पे सपाकिं सअंते सिद्धे ? अणंते सिद्धे ? तस्स वि य णं अयम — एवं खलु मए खंदया ! चउब्विहे सिद्धे पण्णत्ते, तं जहा दव्वओ, खेत्तओ, कालओ, भावओ । दव्वओ णं एगे सिद्धे सअंते । खेत्तओ णं सिद्धे असंखेज्जपएसिए, असं खेज्जप सोगाढे, अस्थि पुण से अंते ।
कालओ णं सिद्धे सादीए, अपज्जवसिए, नत्थि पुण से अंते ।
भावओ णं सिद्धे अणंता नाणपज्जवा, अनंता दंसणपञ्चवा, अनंता अगरुयलहुयपजवा,
Jain Education International
२२५
योऽपि च तव स्कन्दक ! अयमेतद्रूपः आध्यात्मिकः चिन्तितः प्रार्थितः मनोगतः संकल्पः समुदपादि
किं सान्ता सिद्धि: ? अनन्ता सिद्धि: ? तस्यापि च अयमर्थः — एवं खलु मया स्कन्दक ! चतुर्विधा सिद्धिः प्रज्ञप्ता, तद् यथा -द्रव्यतः क्षेत्रतः कालतः भावतः ।
द्रव्यतः एका सिद्धिः सान्ता । क्षेत्रतः सिद्धिः पञ्चचत्वारिंशच योजनशतसहस्राणि आयाम - विष्कम्भेण, एका योजनकोटिः द्विचत्वारिंशच्च शतसहस्राणि त्रिंशच्च सहस्राणि द्वयोः च एकोनपञ्चाशद् योजनशते किंचित् विशेषाधिके परिक्षेपेण प्रज्ञप्ता, अस्ति पुनः तस्याः अन्तः । कालतः सिद्धिः न कदापि नासीत् न कदापि न भवति, न कदापि न भविष्यति अभूत् च, भवति च, भविष्यति च ध्रुवा, नियता, शाश्वती, अक्षया, अव्यया, अवस्थिता, नित्या, नास्ति पुनः सान्ता । भावतः सिद्धयां अनन्ताः वर्णपर्यवाः, अनन्ताः गन्धपर्यवाः, अनन्ताः रसपर्यवाः, अनन्ताः स्पर्शपर्यवाः अनन्ताः संस्थानपर्यवाः, अनन्ताः गुरुकलघुकपर्यवाः, अनन्ताः अगुरुकलघुकपर्यवाः, नास्ति पुनः
सान्ता ।
तदेतत् स्कन्दक ! द्रव्यतः सिद्धिः सान्ता, क्षेत्रतः सिद्धिः सान्ता, कालतः सिद्धिः अनन्ता, भावतः सिद्धिः अनन्ता ।
योऽपि च तव स्कन्दक ! अयमेतद्रूपः आध्यात्मिकः चिन्तितः प्रार्थितः मनोगतः संकल्पः समुदपादि-
किं सान्तः सिद्धः ? अनन्तः सिद्धः ? तस्यापि च अयमर्थः एवं खलु मया स्कन्दक ! चतुर्विधः सिद्धः प्रज्ञप्तः, तद्यथा - द्रव्यतः, क्षेत्रतः कालतः, भावतः । द्रव्यतः एकः सिद्धः सान्तः । क्षेत्रतः सिद्धः असंख्येयप्रदेशिकः, असंख्येयप्रदेशावगाढः अस्ति पुनः तस्य अन्तः ।
कालतः सिद्धः सादिक: अपर्यवसितः नास्ति पुनः तस्य अन्तः । भावतः सिद्धे अनन्ताः ज्ञानपर्यवाः, अनन्ताः दर्शनपर्यवाः, अनन्ताः अगुरुकलघुकपर्यवाः,
For Private & Personal Use Only
श. २: उ.१: सू.४७,४८
४७. स्कन्दक ! तुम्हारे मन में जो इस प्रकार का आध्यात्मिक, स्मृत्यात्मक, अभिलाषात्मक, मनोगत संकल्प उत्पन्न हुआ-
क्या सिद्धि सान्त है अथवा अनन्त है ? उसका भी यह अर्थ है—स्कन्दक ! मैंने सिद्धि चार प्रकार की बतलाई है, जैसे द्रव्यतः, क्षेत्रतः, कालतः और भावतः ।
द्रव्यतः सिद्धि एक और सान्त है।
क्षेत्रतः सिद्धि पैंतालीस (४५) लाख योजन लम्बी-चौड़ी है, उसकी परिधि एक करोड़ बयालीस लाख तीस हजार दो सौ उनपचास (१,४२,३०,२४६) योजन से कुछ अधिक प्रज्ञप्त है और वह अन्त - सहित है।
कालतः सिद्धि कभी नहीं थी, कभी नहीं है और कभी नहीं होगी, ऐसा नहीं है- वह थी, है और होगी — वह ध्रुव, नियत, शाश्वत, अक्षय, अव्यय, अवस्थित, नित्य है और वह सान्त नहीं है, वह अनन्त है।
भावतः सिद्धि में अनन्त वर्णपर्यव, अनन्त गन्धपर्यव, अनन्त रसपर्यव, अनन्त स्पर्शपर्यव अनन्त संस्थानपर्यव, अनन्त गुरुलघुपर्यव, अनन्त अगुरुलघुपर्यव हैं और वह सान्त नहीं है, वह अनन्त है।
स्कन्दक ! इसलिए द्रव्यतः सिद्धि सान्त है, क्षेत्रतः सिद्धि सान्त है, कालतः सिद्धि अनन्त है, भावतः सिद्धि अनन्त है।
४८. स्कन्दक ! तुम्हारे मन में जो इस प्रकार का आध्यात्मिक, स्मृत्यात्मक, अभिलाषात्मक, मनोगत संकल्प उत्पन्न हुआ
क्या सिद्ध सान्त है अथवा अनन्त है ? उसका भी यह अर्थ है स्कन्दक ! मैंने सिद्ध चार प्रकार का बतलाया है, जैसे द्रव्यतः, क्षेत्रतः कालतः और भावतः । द्रव्यतः सिद्ध एक और सान्त हैं। क्षेत्रतः सिद्ध असंख्येयप्रदेशी है, आकाश के असंख्येय प्रदेशों में अवगाहन किए हुए है और वह अन्त सहित है। कालतः सिद्ध सादि अपर्यवसित है और उसका अन्त नहीं है।
भावतः सिद्ध में अनन्त ज्ञानपर्यव, अनन्त दर्शनपर्यव, अनन्त अगुरुलघु पर्यव हैं और उसका
www.jainelibrary.org