Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. -The TFIC Team.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ HYS: tamaso mA jyotirgamaya para cao.ooooooo SANTINIKETAN: VISWA BHARATI LIBRARY 16.5 :727 Pts
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ Obe Department of Public Instruction, Bombay ANU-BHASHYA VALLABHACHARYA EDITED WITH A NEW COMMENTARY, THE BALBODHINI, BY PANDIT SHRIDHAR TRYAMBAK PATHAK , Shastri, Deccan College, Poona. PART I TEXT First Edition ; 1000 Copies. 1921. Price: Three Rupees and Four Annas.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ Registered for copyright under the Government of India's Act XXV of 1867 PRINTED BY ANANT VINAYAK PATVARDHAN AT THE ARYABHUSHAN Press, Poona CITY AND PUBLISHED BY THE GOVERNMENT CENTRAL PRESS, BOMBAY.
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ ||shriiH|| zrImadallabhAcAryapraNItaM shriimdnnubhaassym| mm00000.0-me pAThakopAhvazrIdharazarmaviracitayA bAlabodhinyAkhyaTIkayA smetm| tacca mumbApurastharAjakIyagranthazAlAdhikAriNA prakAzitam / zAke 1843 khristAbde 1921 prathameyamakanAvRttiH - - mUlyaM sapAdaM rUpyakatrayam
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ asya sarvadhikArAH kavAyattIrutAH / ayaM grandhaH 'anaMta vinAyaka paTavardhana ' ityanena puNyapattane AryabhUSaNAvyayantrAlaye mudritaH ' gavarnamenTa senTrala presa ' ityanena ca rAjazAsanAnusAreNa prAkAzyaM nItaH /
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ anukramaNikA. D000 viSayaH 1 prastAvanA ( Preface ) 2 saMkSiptasaMjJAH (Abbreviations ) 3 bhASyagata viSayAnukramaNikA 4 zrImadaNubhASyam 5 zrImadaNubhASyasthakArikAH 6 adhikaraNAnAM sUcIpatram | 7 brahmasUtrANAM varNAnukrameNa sUcIpatram 8 zrImadaNubhAyoddhatAnAM pramANavAkyAnAM sUcIpatram 0.0 ... ... 000 ... :. : : : ... : ... : 200 36 : ... ... ... :. pRSThAGkAH / E 10 13 1 363 369 375 385
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ PREFACE This volume, which is the first part of my edition of the Anubhashya contains only the text, along with the various readings found in the books and manuscripts mentioned below. I have also given, in the beginning, a very brief summary of the contents of every Sutra, so that the reader can have at a glance a general view of the whole. The names of the Adhikaranas are taken from the Vadantadhikarana-mala in all cases except those for which that work mentions no names. To these latter I have given suitable new names, pointing out all such cases in foot notes. At the close of the text, again, I have given all the Karikas of the two Acharyas, with references to the pages where they occur, for the convenience of the reader. As some Karikas consist of one and some of three, instead of two, lines as usual, the references are given for each line of a Karika A list of the Adhikaranas and another, of the Sutras is also appended, the latter being arranged in alphabetical order. These are followed by an Index in alphabetical order of all those quotations cited by the author of which the origin could be traced, along with references to the original works where they occur. Another index gives the quotations of which the source could not be ascertained. A few of these quotations, although stated by Prakas'a and other commentaries to belong to certain works, could not be found there in the available editions of these works. In their case I have only mentioned against them the names of the worke and other details as given by the commentators. Finally, I have given an index of the works and authors referred to in the course of the Bhashya.
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ Preface tjii In preparing this edition, the following manuscripts and books have been consulted for the verification of the text of the Anubhashya: a. A manuscript in the Manuscript Library of the Deccan College No. 302 of 1879-80: This Ms. is in a torn condition, one page of it is lost, and sentences and words are often missing. 6. The Edition in the Chaukhamba series 1907. c. The Edition in the Bibliotheca Indica series together with the various readings given therein, 1897. m. A manuscript in the library of the temple of Shri Balkrishna in Poona. This was kindly given to me by Mr. M. G. Shastri M. a of the Deccan College. d. A manuscript in the Deccan College Library No. 1 of 1869-70. Nine pages are wanting; written in 1855 of the Vikrama Era. e. A manuscript of only the first Adhyaya from the same library No. 303 of 1879-80. f. A manuscript of only the second Avlhyaya from the same library, No. 303 of 1879-80. s. Bhashya-Pradipa with the various readings, Edited by Mr. M. G. Shastri M. A. ( a. 5.) The text of the Commentary called Vivarana. (a.) The various readings suggested in the same. In accepting the various readings special care was taken in selecting them. All the incorrect readings have been discarded and all the correct readings, though some of them are of the same import, are accepted. My hearty thanks are due to those gentlemen who were kind enough to allow me the use of the various books and manuscripts.
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ ix Preface The second part of this work, which will be shortly published, will contain the Balabodhini, a commentary on the text prepared by me. It will also contain a critical introduction, with an exhaustive discussion of various important points regarding the S'uddhadvaita system of Vallabhacharya and other connected matters, so that I shall not refer to them in this preface. I shall also reserve till then my acknowledgment of thanks for the help I have received in the preparations of this work from many of my friends. In conclusion, I beg that my learned readers will treat with indulgence any defects and mistakes that may have here crept in, in spite of the pains I have taken and the vigilance I have exercised in the performance of my task. I can only assure them that I shall take care to remove all such defects as may be pointed out to me in the next edition. In the meanwhile, I shall conclude with the prayer that this my humble service may prove acceptable to Bhagvan Shrikrishna Chandra. Poona, October 1921. } A. | azabhAgya 1 S. T. Pathak,
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ F ni #rea aitareyopaniSad / 18 bhI. saMkSiptasaMjJAnAM vivaraNam / atharvaba. atharvabrahmamUktam / | pA. smR. pArAzarasmRtiH / a. ve. athrvvedH| pra. praznopaniSada / / A. ha. AdityahRdayam / | bau. sma. baudhAyanasmatiH / A. dha. sU. ApastambadharmasUtram / A. sU. ApastambazrautasUtram / vR. jA. zA. bRhajjAbAlazAkhA / bR. bRhadAraNyakopaniSad IzAvAsyopaniSat / bR. vA. zA. bRhadAraNyakavAjasaneyI zAkhA / saM. RkuusNhitaa| bR. nA. bRhannArAyaNIyopaniSat / ba. bi. brahmabindUpaniSad / bA. aitareya brAhmaNam / brahmopaniSad / kaThopaniSat / brahmasUtram / kAlAni. kAlAgnirudropaniSat / bhgvdgiitaa| ke. kenopaniSat / bhAgavatam / kai. kaivalyopaniSat / bhiissmprv| kauSItakyupaniSat / ma. nA. mahAnArAyaNopaniSat / go. u. tA. gopAlottaratApanIyopaniSad / ma. smR. manusmRtiH / go. pU. tA. gopAlapUrvatApanIyopaniSat / ma. bhA. mahAbhAratam / gau. sU. - gautamasUtram / matsyapurANam / chAndogyopaniSat / mA.pu.de.mA.mArkaNDeyapurANam |deviimaahaatmym / jAbAlopaniSad / muNDakopaniSat / jaiminIyasUtram / taittiriiyaarnnykm| maitreyyupaniSat / yaajnyvlkysmRtiH| taittirIyopaniSat / taittirIyabrAhmaNam / yo. sU. yogasUtram / taittiriiysNhitaa| rAmottaratApanIyopaniSat / tAM. bA. tANDyabAhmaNam / vArAhapurANam / nArAyaNopaniSad / va. smR. vasiSThasmRtiH / ni. niruktam / za. bA. zatapathabrAhmaNam / nR. pU. tA. nRsiMhapUrvatApanIyopaniSat / zAM. zAntiparva / nR. tA. nRsiMhottaratApana yopaniSat / / zu. ya. saM. zuklayajurvedasaMhitA / pa. pu. padmapurANam / ve. zvetAzvataropaniSat / pA.dhA.pA.di. pANinIyadhAtupAThaH / divaadiH| saptAnabA. saptAnabAhmaNam / pA. zi. paanniniiyshikssaa| sa. sA. sarvasAropaniSat / pA. sU. pANinIyasUtram / sa. kA. sAMkhyakArikA / yA. smR. 5 F15 fie ste' ste si te sie & tai. nA.
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImadvallabhAcArya praNItaM zrImadaNubhASyam /
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratisUtraM zrImadaNubhASyatAtparyam / m-00000.ONam prathamAdhyAyasya prathamapAdaH 11 // sUtrAGkAH pRsstthaangkaaH| 1 jijJAsAdhikaraNam / 1 SaDaGgaireva vedArthanizcayasya saMbhavAdatyantanizcayasya tapaH- 1 bhRtibhireva saMbhavAttadarthaM kiM vedAntavicAreNetyAzaya RSibhirnAnAzAstrANAM kRtatvAttacchravaNena buddhidoSAnmandAnAM saMdehasaMbhave tannirdhAraNA) vicArazAstraM kartavyam / tatra yadyapi sarve vedA yatpadamAmanantIti vedaizca sarvairahameva vedya ityAdizrutismRtibhirbrahmaiva sarvavedArthastathApIdaM vAkyaM vedAnte zrutaM taM tvaupaniSadaM puruSaM pRcchAmIti puruSarUpatA ca tatraiva zrutA vedAntavijJAnasunizcitArthI iti vAkyena vedAntAnAmarthanizcAyakatvaM ca tatraiva zrutamata idAnIM tapaHprabhRtInAmasaMbhavAdvedAntavicAreNaiva vedArtharUpabrahmasvarUpanizcaya ityabhisaMdhAya brahmasaMbandhivicAraH prastutaH // 2 janmAghadhikaraNam / 2 brahma kiMlakSaNakaM kiMpramANaM cetyAkAGgAyAM jagadutpatti- 8 sthitikAraNaM brahmeti sUtrAMzena lakSitam / tatoMzAntareNa vedarUpazAstrapramANakaM brahmetyuktaM tena kartRrUpaM nimittatayA sidhyati // 3 samanvayAdhikaraNam / 3 brahma jagataH kartR nimittaM ceti cetkiM jagataH samavAyI- 13 tyAzaGkAyAmanAropitAnAgantukarUpeNa samanugamAdbrahmaiva jagataH samavAyIti nirNItam //
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ sutrAGkAH aNubhASyam / pRSThAGkAH / 14 4 IkSatyadhikaraNam / 4 yato vAco nivartanta ityAdizrutyA brahmaNaH sarvavyavahArAtItatvena 18 sarvapramANAgocaratayA tajjJAnAsaMbhavAdvicAMro vyartha ityAzaGkaya brahma sarvavedAntapratipAdyaM sadeva somyedamagra AsIdityupakramya tadaikSata bahu syAM prajAyeyetyanenekSaNasya bahubhavanasya ca zrAvaNAt / ataH sRSTeH pUrvamavyavahAryatvepi tadanantaraM tatkartRsvena tadupAdAnatvaM ca vyavahAryatvaM zrutyocyate / iti tayA tajjJAnasya ca saMbhavAttadvicAro na vyartha iti bodhitam / IkSaNakartRtvena cetane tasmin pUrvoktalakSaNasamanvayAccidrUpe lakSaNAvyAbhirapi parihRtA / tenaiva prakRtiparamANvAdAva tivyAptirapi nivAritAsaMbhavazva nivAritaH / 5 tasyekSaNakarturAtmazabdavAcyatvAtprAkRtaguNavattvaM nivAritam / 19 6 tadupAsakasya mokSarUpaphalakathanAdapi prAkRtaguNavattvaM nivA 20 ritam / 7 jagadvaddheyatvasyAkathanAdapi prAkRtaguNavattvaM nivAritam / 8 jIvasuSuptirbrahmasaMbandhenocyate / sA ca mokSabhinnApi jAgradAdivatkarmasaMbandharahiteti pralayatulyA / sA ca svasaMbandhenaiva jAyata iti bhagavatastatkartRtvam / 5 AnandamayAdhikaraNam / 11 abhyAsAdAnandamayasya brahmatvaM sthApitam / tatra prathamavarNaka AnandamayasyArthatobhyAsaH zabdatazva / dvitIyavarNake tu 20 21 9 mokSadazAyAM jIvasya bhagavattulyatvaM zrutyoktaM tatra maitreyI - 21 brAhmaNa AdimadhyAvasAneSUpAdAnatvaM zuddhabrahmaNa eveti bodhitam / 10 sarvapralaye brahmaivAvaziSyata iti zrutyA bodhyate / ataH malayo brahmakartRka eveti bodhitam // 22 23
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratisUtraM zrImadaNubhASyatAtparyam / sUtrAGkAH pRSThAGkAH / tasyaiSa eva zArIra AtmA yaH pUrvasyeti vAkyAbhyAsa uktH| evamabhyAsena mayaTamavAhA de sAdhita Anandamayasya brahmatvam / 12 mayaTo vikArArthatvAdAnandamayasya na brahmatvamiti sUtrAMze- 34 nAzaGkaya mayaTaH prAcuryArthakatvAnna mayaTpratyayenAbrahmatvaM vaktuM zakyata ityaMzAntareNa samAhitam / 13 Anandajanakatvena tatkAraNatvAnmayaTo vikArArthatvaM nivA- 35 ritm| 14 satyaM jJAnamiti mantre yortha uktaH sa eva saMpUrNa prapAThake 35 prapaJcya gIyateta Anandamayo brahmaiveti nirNItam / 15 jIvasyAnandamayatvaM nirAkriyate / tatra niraGkazajagatkartR- 36 ___tvAdirUpasya mAhAtmyasyAnupapadyamAnatvAt / 16 AnandIbhavatItyAdinA jIvasyAnandanIyatvamucyate natvAna- 37 ndatvamato bhedavyapadezAdapi jIvasya nAnandamayatvam / 17 sokAmayateti cetanadharmasya kAmasya jaDAyAM prakRtAvanupapadya- 37 mAnatvAtsApi nAnandamayItyucyate / 18 zrutirasya jIvasyAnandamaye brahmaNi yogamupasaMkramarUpaM phala- 37 tvena kathayati tena jIvApekSayotkRSTa evAnandamayo natu jIvAdapakRSTastasmAdAnandamayo brahmaiveti nirdhAritam // 6 antastaddharmAdhikaraNam / 19 AdityAntarakSyantazca vidyamAno hiraNmayaH puruSa uditA- 40 dibrahmadharmopadezAdbrahmaivetyuktam / 20 yamAdityo na vedeti zrutyAdityAdbhedanirdezenApi tasya brahmatvaM 41 sthApitam // 7 talliGgAdhikaraNam / 21 atra brahmaprakaraNa AkAzazabdena brahmaivocyate niraGkazajaga- 42 kAraNatvarUpabrahmaliGgAt //
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ annubhaassym| 43 sUtrAGkAH pRsstthaangkaaH| 8 atidezAdhikaraNam / 22 pUrvoktahetoH prANazabdena brahmaivocyate // ___9 jyotizcaraNAdhikaraNam / 23 etAvAnasya mahimeti mantre bhUtAtmakAnAM caraNAnAM brahma- 43 dharmatvAjjyotiHzabdena brahmaivocyata iti nirNItam / / 24 etatsaMdarbhAmbhe gAyatrIcchanda evocyate iti na caraNAnAM 44 brahmadharmatvamiti sUtrAMzenAzaGkayAMzAntareNa samAhitam / bhagavati cetorpaNArthaM saMdarbhAdau gAyatrI prastutA / tayopAsane brahmadarzanaM bhavatIti tasmAdbrahmaNa eva pAdA na gaaytryaaH| 25 gAyatrIcchando hi zabdarUpaM bhUtapRthivIzIrahRdayA- 45 nyartharUpANi teSAM zabdarUpacchandaHpAdatvaM na saMgacchateto brahmaNa eva paadaaH| yadyapyevaM pAdAnAM brahmadharmatvamAyAti tathApyetAvAniti mantre 45 divIti saptamyA pAdAnAM dyulokAdhAratvakathanena vivAkSitasya jyotiSastadAdhAratvamuktam / atha yadataH paro diva iti paJcamyAnAdhAratvamucyata ityupadezabhedAjjyotirna brahmetyAzaGkaya vRkSe zyeno vRkSAgrAtparataH zyena iti vibhaktibhedepi yathaikArthapratyabhijJA na virudhyate tathAtrApIti na doSa iti samAhitam / tasmAdatra jyotiHzabdavAcyaM brahmaiveti nirNItam // 10 anugamAdhikaraNam / 27 indrapratardanasaMvAde prANohamAsmi prajJAtmetyAdinocyamAnaH 46 prANo brahmaiva nAsanyo nApi jIvaH / tasya brahmatvAGIkAra eva vaakyoktpdaarthsNgteH| 28 vavendreNa pratardanaM prati svAtmaiva prANatvenopadizyata iti. 47 na tasya brahmabodhakatvamitisUtrAMzenAzaGkaya tatozAntareNa . 26 yatra
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 pratisUtraM zrImadaNubhASyatAtparyam / sUtrAGkAH pRsstthaangkaaH| samAdhAnAyAsmin prakaraNe brahmasaMbandha eva bhUyAnupalabhyate tasmAdatra pratipAdyaH prANaH paramAtmA / 29 yadi brahmaivAtra pratipAdyaM tadA mAmeva vijAnIhIti svAtmo. 48 padezasya kA gatirityAzaGkAyAmapadezaH zAstradRSTyA na tu lokadRSTyA / zAstre ca brahmajJAne sati jJAturbrahmAbhedena sarvabhAva ucyate yathA zrutyantare vAmadevasya sarvAtmabhAva ucyate tadvaitatpazyanRSirvAmadeva ityAdinA / tadvadatrApi jJAnena brhmbhaavaatsvsyopaasytvenopdeshH| 30 nanvasminprakaraNe jIvadharmA mukhyaprANadharmAzca bhUyAMsa upa- 49 dizyanta iti nAsya brahmaprakaraNatvamiti sUtrAMzenAzaGkayAMzAntareNa samAdhAnamAha / yadi jIvaprANabrahmaNAM dharmadarzanAtrayANAM mukhyatvaM svIkriyeta tathA satyupAsanAtrayaprasaMgAdvAkyabheda Apadyeta sa tu duSTa iti na yuktaH / tathA sati yotra jIvadharmANAM prANadharmANAM copadezaH sotra jIvasya brahmAzritatvAtmANasya tu tadyogAt / tasmAt te sarve brahmadharmA eveti prANo brahmaiveti pratipAditam // prathamAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 1 // 2 // 1 sarvatra prasiddhopadezAdhikaraNam / 1 chAndogyasthazANDilyavidyAyAM manomayaH prANazarIra itya- 51 nena vijJAnamayasya jIvasya manomayatvAdidharmavaiziSTyAttaireva ca dharmaiH kartRtvanirvAhAdbrahmaNo jagatkartRtvamapi nopapadyata ityAzaGkAyAM jIvasya brahmatvenopAsanaM nivArya sarvavedAntaprasiddhabrahmaNa evopadezAdbrahmaivAtrocyate / 2 pUrvoktavidyAyAM malatvena vivakSitA ye guNAsteSAM prAptirbha- 54 yavatsvarUpalAbhAttatsArUpyalAbhAropapadyetAtopi tathA /
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNubhAgyam / 18 sUtrAGkAH pRsstthaangkaaH| 3 tirohitAnandatvena nirAkAratvAdapi nAtra jIva ucyate 54 kiMtu brahmaiva / 4 brahmAtra dhyeyatvena prApyatvena ca vyapadizyate jIvastu prAptR- 54 tvena dhyAtRtvena ca vyapadizyata ityuktaM tenAtrAntaryAmibhUtaM brahmaivocyate // 2 zabdavizeSAdhikaraNam / 5 vAjasaneyizAkhAsthaM yathA vrIhirvA yavo vetyAdiviSayavAkya. 55 mupanyasya tatrAntarAtmanyukto hiraNmayaH puruSo na jIvaH kiMtu brahmaiva zabdoktahiraNmayatvarUpavizeSAt / 6 IzvaraH sarvabhUtAnAmiti gItAsmRterapi hRddeze vartamAnasya 55 brahmatvam / 7 vyApakasyezvarasyAlpe hRdayasthAne sthiterayuktatvAcchratau vrIhyA- 56 ditulyatAzrAvaNAJca tasya brahmatvaM na yuktamiti sUtrAMzenAzaGkayAMzAntareNa samAhitam / hRdaye nididhyAsane kRte brahma jJAtuM zakyate tatraiva sAkSAtkArAt / tasmAt hRdayasya sthAnatvamucyate / anye tvatra dRSTAntamapyAhuryathA sarvalokapatirapyayodhyAdhipatiriti tasmAnna vyApakatvahAniH / yatpunarbIhyAditulyakathanaM tattu caturvidhabhUtAntaravartitva jJApanArthamato vyomavatsarvatra sthitirbodhyate tasmAnna doSaH / 8 tasya hRdaye vartamAnatve jIvavatsukhaduHkhabhogopi saMbhavatI. tyAzaGkaya tasya sa bhogo na saMbhavati sarvarUpatvAnandarUpatvAdivizeSANAM vidyamAnatvAt / tasmAdbrahmaivAtrocyate / 3 attA carAcarAdhikaraNam / 9 yasya brahma ca kSatraM ceti kaThavAkye brahmakSatrAttRtvaM na jIvasya 57 kiMtu brahmaNa eva / carAcaragrahaNAt / karo mRtyuracaraM brahmakSatrarUpaM kasyApyacAlyam /
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratisUtraM zrImavaNubhASyatAtparyam / sUtrAGkAH pRsstthaangkaaH| 10 jIvAzakyabhogasya carAcarasya grahagarUpAlliGgAdasya vAkyasya 58 brahmaprakaraNapaThitatvAJcAtroktaM brahmaiveti sidhyati // 4 guhAM praviSTAvityadhikaraNam / 11 RtaM pibantAviti kaThavAkye jIvadvayaM nocyate kiMtu jIva- 58 brahmaNI ucyate / atra jIvabrahmaNoreva pratipAdyatvadarzanAt / itaH pUrvaM yeyaM prete vicikitseti anyatra dharmAditi ca vAkyadvayena tayoreva pRSTatvAt / 12 pUrvaprakaraNoktavizeSaNabalAdapyatra jIvabrahmaNI evocyate // 60 5 antara upapatterityadhikaraNam / 13 ya eSokSiNItivAkyekSipuruSasya brahmatvam / tatrArSadarzana- 60 syopapadyamAnatvAt na pratibimbasya brahmatvenopAsanA vidhI yate / 14 sarvalokasya bhAmavAmanayanarUpasthAnAdivyapadezAtpUrvoktameva 61 sAdhitam / 15 amRtAdipadakathanAdapi pUrvoktameva sAdhitam / . 16 tadupAsakasya brahmavidgatikathanAdapi pUrvoktameva sAdhitam / / 17 atra punarjIvo nirdhAritaH // 6 antaryAmyadhikaraNam / 18 pRthivyAdInAM tadabhimAninAM ca ye dharmAsteSAM bhagavatprayukta- 63 tvabodhanAdantaryAmI bhagavAneva na jIvaH / 19 brahmavAde jIvabrahmajaDAnAmeva prasiddhatvAdantaryAmI kazcana 64 sAMkhyamaMtaprasiddhaH syAdityAzaGkaya sAMkhyamataprasiddhontA myatra na taddharmANAmanabhilApAt / 20 antaryAmI jIvo na saMbhavati yo vijJAne tiSThan ya Atmani 64 'tiSThanniti vAkyAbhyAM jIvAdbhedasya zravaNAt //
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNubhASyam / ..20 sUtrAkAra pRsstthaangkaaH| 7 adRzyatvAdhikaraNam / 21 adRzyatvAdiguNakokSaratvenoktaH paramAtmaiva vizvajanakarUpa- 65 brahmadharmasya ttrokteH| 22 akSarapuruSau sAMkhyavidyAsiddhaprakRtipuruSAvevetyAzaGkaya tau 66 nAtra saMbhavataH / akSarasya sarvajJatvAdinA puruSatvena ca vizeSaNAt / puruSasya divyatvAdinA prANAdijanakatvena ca vizeSaNAt / nahIdaM sAMkhye sidhyati / 23 agnidrdhetyAdinA yaduktaM tadvizvakAyasya brahmaNa eva saMgacchate 67 natu sAMkhyasiddhasya // 8 vaizvAnarAdhikaraNam / 24 vaizvAnarazabdavAcyo hiraNyagarbhAdiH paramAtmA veti saMzaye 67 hiraNyagarbhAdibodhakasAdhAraNazabdAdyo vizeSaH prAdezamAtrasyai vAbhito vigatamAnatvarUpastena vaizvAnarazabdavAcyaH paramAtmA / 25 kecitsvadehAntarityAdismRtyuktasyAnumApakatvamataH prAdeza- 68 ___ mAtre dyumUrdhatvAdiviziSTaH paramAtmaiva / 26 nanu prAdezamAtrasmRtyA vaizvAnarapadasya bhagavatparatvaM nirNetuM na 69 zakyamahaM vaizvAnaro bhUtveti jATharAgniparatvasyApi smrnnaat| samAnaprakaraNa eSa vA agnirvaizvAnara ityagnisamabhivyAhAreNa zravaNAd bhagavadvibhUtitvAcca / atrApyaye hRdayaM gArhapatya ityAdinA tretAgnikalpanazrAvaNAt puruSantaHpratiSThitatvazrAvaNAJca na bhagavatparatvaM zakyavacanamityAzaGkaya samAdhIyate / tathAhi nAtra bhagavatparatvaM niSeddhaM zakyaM bhagavato bhottRtvaM vaktuM zrutAvamidRSTyupadezAjjAThare dyumUrdhatvAdidharmANAmasaMbhavAcca / na ca tadupAsanArthamiti zaGkayaM vAjasaneyibhiH puruSatvasya zrAvaNAt / tasmAdvaizvAnaraH paramAtmaiva / 27 pUrvoktahetubhya eva jATharomidevatArUpomizca na saMbhavati / . .7.
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratisUtraM zrImadaNubhAnyatAtparyam / sUtrAGkAH pRsstthaangkaaH| 28 jaiminimatena parimANavirodhaparihAramAha / vyApakasya prAde- 70 zamAtratvaM kalpanAM vinA sAkSAdapi saMbhavati yathAkAzasya / 29 nirAkArameva brahma mAyAjavanikAcchannaM viSNvAdidevatAdhi- 71 SThitena puruSAkAreNAbhivyaktaH puruSavidhontaryAmI bhavati natu svAbhAvikastasyAkAra ityAzmarathyasya matam / 30 anusmRtivazAtpuruSAkAro yadyaddhiyeti smRteH sAdhakAnugrahA- 71 thamiti bAdarimatam / 31 pUrvoktaM niyataparimANavAdabodhakaM jaiminimataM tadekadezino 71 na tasyeti bodhanArthaM puna minimatamAha zrutau prAdezamAtramiha vai devA ityArabhyAbhisaMpAdayiSyAmIti kathanAtsaMpattinimittaM prAdezamAtratvaM na tu vAstavamiti tadAzayaH / 32 enaM vaizvAnaramityAdinA jAbAlA Amananti tasmAt prAdeza- 72 mAtra eva vyApakoto vastusvabhAvAdeva viruddhadharmAzraya iti vaizvAnaro bhagavAneveti svasiddhAntaH // prathamAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 1 // 3 // 1 dhubhvAdyAyatanAdhikaraNam / 1 yasminyauriti muNDakavAkye sAMkhyamatasiddhaM pradhAnamucyate 73 brahma veti saMzaye brahmaivocyata iti sAdhyate / tatra svazabdo hetutvena sa ca zrautasthasyAtmAnamityAtmazabdasya vAcakaH / tathA ca yubhvAdInAM bhAratvaM tadA syAdyadi teSAM sUtre maNigaNavatmotatvaM syAnna tu tathA / teSAM kAryatayaitadAtmakatvenaitatsvarUpAntaHpAtitvAt / na ca setutvena sAdhanatvabodhanAtphalarUpatvAbhAve sati na brahmatvamiti zaGkayam / amRtasya setustyitra SaSThayA bhedabodhakatvena phalarUpatvAna*pAyAt / tasmAddyubhvAyAyatanaM brahmaiva / I. aNubhAgya]
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNubhAjyam / sUtrAGkAH pRsstthaangkaaH| 2 nanu bhavatu brahmatvaM tathApi tajjJAnena sarvavijJAnasyopakrAnta- 74 tvAdanyavAgvimokaH kathaM saMgacchata ityAzaGkaya brahmaNi muktopasRpyatvaM vaktuM zararUpasya jIvasya pUrvamantre brahmaNi yojanasyoktatvAttasya niradhyastatvarUpaM muktatvamanyavAgvimokena bodhyata iti tadapi saMgacchate / 3 etatprakaraNe jaDadharmabAhulyasya jaDadRSTAntasya coktatvAdatra 74 pradhAnamevAGgIkAryamityAzaya tadbodhakAnAM niHsaMdigdhAnAM dharmANAmadarzanAbahAbodhakAnAmAtmasarvajJAnandarUpAdizabdAnAM niHsaMdigdhAnAM darzanAnna pradhAnamaGgIkartuM zakyaM kiMtu paramA tmaiva / 4 tarhi jaDajIvaviziSTaH sAMkhyavAdotrAstvityAzaGkaya tadvA- 75 cakaniHsaMdigdhazabdAbhAvAnna jIvo nApi pradhAnaM kiMtu sarvajJatvAdInAM brahmadharmANAM niHsaMdigdhAnAM darzanAdbrahmaiva / 5 tamevaikaM jAnatheti brahmaNi jJAnakarmatvasya jIve jJAnakartR- 75 tvasya bodhanena bhedavyapadezAnna jIvaparatvam / 6 asya vAkyasya brahmaprakaraNapaThitatvAdapi na jIvaparatvam / 75 7 dvA suparNeti zrutau paramAtmanaH zarIre sthitimAtraM prakAza- 75 kasvaM ca zrAvyate / jIvasya tu karmaphalabhogopIti sthityadanAbhyAM brahmajIvau pRthageva niNarNIyete tasmAdapIdaM brahmavAkyameva natu pradhAnajIvasaMdehAtsAMkhyaparam // 2 bhUmAdhikaraNam / 8 yo vai bhUmA tatsukhamiti vAkye bAhulyaM suSuptizca nocyate 76 kiMtu brahmaiva / suSupteH sakAzAdAdhikyasya sa evAdhastrAdityAdinA bodhanAnmukhyavRttyAtmazabdaparigrahasaMbhavAdbrahmaNaH sarvazabdavAcakatvena bhAvavAcakazabdAnAmapi brahmaparatvasaMbhavAcca bhUmA bhagavAneva /
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratisUtraM zrImadaNubhAnyatAtparyam / sUtrAGkAH pRsstthaangkaaH| 9 nAnyatpazyatItyAdinoktA anyAdarzanAdayo dharmA A- 77 virbhUte parasminbhagavati tadarzanena tadaikyAttadavibhAgAdvA tadekatAnatAyAM saMbhavatIti bhUmA brahmaiveti sAdhitam / tena niravadhyAnandarUpa evAntaryAmyupAsya iti pRthagapi bhaktimArgIyairupAsya iti buddhisthaM prasaMgAdvicAritam // 3 akSarAdhikaraNam / 10 / 11 etadvai gArgi iti bRhadAraNyakavAkya AjJayA pRthivya- 77 mbarAntadhArakatvenAkSarasya brahmatvaM sAdhitam / 12 tasya prazAsanasya jIvadharmatvavyAvRttyAkSarajJAnaphalabodhanena ca 78 brahmatvam // 4 IkSatikarmAdhikaraNam / 13 etadvai satyakAmeti vAkye dhyeyaH paramAtmaiva natu virADU 79 brahmA vA / parAtparaM purizayaM puruSamIkSata iti vAkyazeSe IkSatikarmatvena jIvaghanAdakSarAtparasyaivoktatvAt / AbhidhyAnaviSayasyekSatikarmatvapratipAdanenopAsanAnAM phalaM sAkSAtkAra ityapyanena sAdhitam // 5 daharAdhikaraNam / 14 pUrvoktacchAndogyavAkye vakSyamANahetubhyaH paramAtmaiva / 79 15 yathA suvarNAnidhiM nihitamityAdinoktaM prajAzabdavAcyAnAM jI- 81 vAnAM yadbrahmaloke gamanaM sA gatireSa AtmApahatapApmetyatrApahatapApmatvAdiviziSTa AtmazabdaH pUrvokto brahmalokazabdazca tAbhyAM hetubhyAM daharaH paramAtmaiva / na ca jIvaparamAtmanostato bhedAbhAvAtsvapnadazAyAmajJAnakalpitAnAmeva brahmalokagamanamAtmazabdazca jIvasAdhAraNa iti na tAbhyAM paramAtmasiddhiriti zaGkayam / atra hi prajAnAM brahmaloke gacchantInAmanRtena pratyUDhA iti vizeSaNaM dRzyate / tadarthastvanRtena
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNubhASyam pRsstthaangkaaH| sUtrAGkAH pihitatvamanRtAbhidhAnA iti zrutyantareNa tathA darzanAt / taJca suSuptau sukhamahamasvApsaM na kiMcidavediSamityanubhavastAsAM prajAnAmajJatvaM sAdhayati na tvajJAnakalpitatvam / ajJAnakalpitatve sati brahmalokagatirna saMgacchate / tathApahatapApmatvAdivizeSaNAdAtmazabdazca na saMgacchateto gatizabdayobrahmaparatvAddaharaH paramAtmaiva / kiM ca tadya ihAtmAnamanuvidya vrajantItyAtmajJAnaM lokakSayahetutvenocyate / yadyAtmA brahmAbhinnaH syAttadApahatapApmAdiguNakatvAtsvasya svAjJAnaM na syAt / ata idamajJAnaM jIvasya brahmAbhinnatvaM bodhayadgatebrahmaviSayatve liGgam / evamapahatapApmatvAdivizeSaNAnyAtmazabdasya brahmaparatve liGgamiti prAgevoktamato daharaH paramA smaiva / 16 ya AtmA sa seturvidhatiriti zruteH sarvalokavidhArakatvAtsvayaM 82 sAdhanIbhUya saMsAramApakatvAdekasyaivAkAzadyAvApRthinyAdarantabahiHsthApanena tasya sarvalokadhAraNasya mAhimarUpatvAttasya mahimno viruddhadharmAzrayatvarUpatayA zrIyazodAdibhirantarba hirupalabdhazca daharaH paramAtmaiva / 17 prakaraNoktasarvadharmaprasiddhirbhagavatyeva na jIve saMbhavatyatopi 83 bhagavAneva dhrH| 18 AdimadhyAvasAneSu saMprasAdAdizabdaiIvasya parAmarzAnjIva 83 eva dahara ityAzaGkaya jIve jagadAdhAratvAderasaMbhavAtsa na dhrH| 19 anantaroktendraprajApatiprakaraNe jIvasyaivAmRtAbhayatvAdirUpe- 84 NoktatayAtrApi sa eva parAmRzyatAmityAGya tatra prajApatirupadezasamaye AvirbhUtabrahmarUpo jAto yathA nRsiMhopAsako nRsiMhAviTo bhavati / atastathAbhUtatvAtsarvatrAtmAnaM pazyana
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrAGkAH pratisUtraM zrImadaNubhASyatAtparyam / pRSThAGkAH / upadiSTavAn / ato na tatra jIvaH prakaraNArthaH / atastadanurodhenAtra jIvasya brahmAbhinnatvaM na vaktuM zakyaM tasmAd daharaH paramAtmaiva / 20 pUrvaprakaraNe sattyanAmakasya brahmaNo jJAnAsaMbhavAttadarthaM zabdo - 84 tasya niyamyasya jIvasya svarUpajJAnAya jIvaparAmarzo natu prakaraNitvena / 21 bhavatvevaM tathApyalpe hRdayapuNDarIka AkAzarUpasya jyAyaso brahmaNaH sthitirna saMbhavatyato jIva evocyatAmityAzaGkAyAM nicAyyatvAdevaM vyomavaJcetyatra viruddhadharmAzrayatvena brahmaNaH sthitirvaktuM zakyetyuktam / tAdRzatvasyAtrApyanusaMdheyatvAttena tatsamAdhAnasiddhiriti daharaH paramAtmaiva // 6 anukRtyadhikaraNam / 22 na tatra sUryo bhAtIti vAkyaM viSayatvenodAhRtya lokaprakA - zakAnAM sUryAdInAM daharAntaHsthatvakathanAduktavAkyaM tadviruddhamityAzaGkaya teSAM svato na prakAzakatvaM kiMtu bhagavadanukAritvAdbhagavatprakAzenaiva prakAzakatvaM sarvatra sarvadeti nirNItam / 23 uktArthe smRterapi saMmatiH // 7 zabdAdeva pramitAdhikaraNam / 24 aGguSThamAtrasya bhUtabhavyezAnatvaM zabdAdeva pratIyate / 25 tasya tatra sthitirmanuSyANAmadhikArArtheti nirNItam // 8 taduparyapItyadhikaraNam / 85 85 86 86 87 2.6 manuSyeSu traivarNikAnAmupanayanAdisaMskAravatAM karmAdhikArAd 87 brahmavidyAyAmapyadhikAra iti pUrvatantrAdeva sidhyati / tato manuSyAddhInajAtIyAnAM tu yogyatAbhAvAdeva nAdhikAraH / ataH paraM manuSyAdutkRSTAnAM brahmavidyAyAmadhikAraH saMbhavAduktaH / yadyapi devAdInAmupanayanAdikaM na prasiddhaM tathApi yajJo -
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ annubhaassym| sUtrAGkAH - pRssttaangkaaH| pavItamantre prajApateryatsahajaM purastAditi zravaNAttannyAyenAnyatrApi janmAnugrahavizeSatapaHprabhRtibhirmataGgavizvAmitrA dInAmivAdhikAraH saMbhavati / 27 pUrvasUtroktasya devAdInAmadhikArasya vipratipannatayA tabalena 88 teSu brAhmaNyAdervaktumazakyatvAtteSAM svargasthatvena pRthivyAdirUpadezasya vrIhyAdirUpadravyasya tatra sUryagatyabhAvena darzAdirUpakAlasya ca tadatiriktadevAbhAvenoddezyadevatAntarasyApi vaktumazakyatayA tadabhAvepi karmakaraNe zrutivirodha ityAzaGkaya prajApatinyAyAdvarNasattAyAH sAdhitaprAyatvAt indrabrahmacaryazrAvaNAdAzramasattAyAH devA vai satramAsatetyAdau bhUmAvAgatya RSIna vRtvA yajJakaraNazrAvaNAJca bahudhopayogo devAnAM vede dRzyate bhagavadavayavarUpA ye devAste teSAmuddezyA api bhavanti / ubhau vai devAnA zamitArAviti zrutau Rtvijopi zrAvyante / tasmAnna shrutivirodhH|| 28 nanu janyAnAM devAnAM vRttAntaM vadanvedaH svayaM kathaM nityo 89 bhavedato vedAnityatvabodhakatvAdayaM devAdhikArapakSo na saMgata ityAzaGkaya zabdoktAH padArthAH sarva evAdhidaivikA bhagavadavayavarUpAH zabdaikasamadhigamyA evaMvidhAste nityAstaiH saha padAnAM saMbandhopi nitya iti na vedasyAnityatvam / na ca vaidikapadArthAnAmatiriktatvAGgIkAre pratyakSavirodhaH zayaH / idAnImapi yajamAnaviMkprabhRtInAM vedAdeva saparikarakarmAvagatevRddhavyavahArAdinA darzanena vaidikapadArthAntareNvapi tenaivAvagatisaMbhavAt / ato yairbhagavAn dRSTasteSAM tu tatraiva sarvapadArthadarzanAtteSveva saMketagrahastatorvAcInAnAmidAnIMtanaparyantAnAM tUpamAnAtteSu saMketagraho bhagavataH sarvAnukAritvAt / kiMca yathA jamadanInAM paJcAvattamityatra svasmin jAmadamaya idi
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 27' pratisUtraM zrImadaNubhAnyatAtparyam / sUtrAGkAH pRsstthaangkaaH| pratyakSajJAnAbhAvepi parokSAnubhavo bhavati tathA vaidikaprapaJca syApi parokSAnubhavo bhavatyeva / 29 asmAdeva hetorvedasya nityatvam / 30 lokadRSTyA prapaJcasya devAdInAM cAnityatvAGgIkAre tatpavAha 90 eva zabdasaMbandhaH / lokepi zarIragaGgAprabhRtiSu pravAha eva zabdasaMbandhadarzanAt / ato devAdInAM tatkarmaNAM cAnityatvepi tatvavAhasya nityatvAttadbodhake vedepi nAnityatvaM zaGkituM zakyate / 31 karmaNyupAsane ca pratipAditopi devAnAmadhikAro madhuvi- 91 dyAyAM na saMgacchate tatra madhutvenopavarNyamAnasyAdityasya vidyaavissytvaatkmnymaaditymupaasiit| evaM saMvargavidyAdiSvA dityAdInAM viSayatayA devAnAmadhikAro bodhyaH / 32 agniH pucchasya prathamaM kANDamityAdizrutiSvagnacAdInAM 92 devAnAM jyotirgaNe vidyamAnatvakathanAtteSAM ca tatra mahAbhoga kathanAtprAptaphalatvenopAsanAyAmadhikArosaMgata iti zaGkA / 33 vede yathA prAjApatyAdInAM karmAdhikAro nirUpyate tathA 92 tadyo yo devAnAm ityAdinA jJAnepi shruuyte| ataH karmaNi jJAne cAdhikArovazyamabhyupeyaH // 9 zugasyetyadhikaraNam / 34 chAndogyasaMvargavidyAyAM jAnazruti hA zUdretyeva saMbodhya saMvarga- 93 vidyopadiSTA / tasmAja jAtizUdrasyAdhikAra ityAzaGkaca nAtra zUdrazabdo jAtivAcI kiMtu zucA AdravatIti zUdra iti yaugikaH / ato yogena jAnazrutermatsaritvaM bodhayati tena pUrva svIkAraH / pazcAccApamaraNena matsaratyAge vidyopadeza iti nAtra jAtizUdrasyApyadhikAraH /
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNubhAgyam / sUtrAGkAH pRsstthaangkaaH| 35 jAnazruteH kSatriyatvamuttaratra prakaraNAntare kAkSasenipadAdava- 96 gamyate / yadyapi tatprakaraNAntaraM tathApi chandogAnAM dvirAtre kApeyasaMbandhena kAkSaseneH kSatriyatvamavagatam / ato liGga balAdasya kSatriyatvAvagarjAnazruterjAtinidhIryate / 36 zrautasAdhaneSu sarvatropanayanasaMskAraparAmarzAcchUdre naadhikaarH| 94 37 jAbAle zUdratvAbhAvanirdhAraNapUrvakameva gautamena. ziSyatvasya 94 pravartanAjjAtizUdrasya nAdhikAraH / 38 vede zUdrasya zravaNAdhyayanArthajJAnAnAM niSedhazrAvaNAtsmRti- 95 ___Svapi vedAkSaravicAreNa zUdrasya pAtakakathanAcca naadhikaarH|| 10 kampanAdhikaraNam / 39 yadidaM kiMcetivAkye prANendrau nivArya sarvajagatkampanAddheto 95 brahmaivocyate // 11 jyotirdarzanAdhikaraNam 40 paraM jyotirupasaMpadyata iti vAkye mahAbhUtarUpaM jyotirnivArya 96 saMpattirUpAddarzanAd brahmaiva nirUpyate // 12 arthAntaravyapadezAdhikaraNam / 41 AkAzo vai nAmeti vAkye bhUtAkAzasya yatprayojanaM vAyu- 97 jananaM tasmAdbhinnasya prayojanasya nAmarUpanirvAhakatvarUpasya kathanAd brahmAdizrutInAM ca kathanAd brahmaivAkAzaH / / 13 suSuptyutkrAntyorityadhikaraNam / 42 jyotirbAhmaNazArIrabrAhmaNayoH kiM jIvavAkyatvamuta brahmavA- 97 kyatvamiti saMdehe upakramasyAsaMjAtavirodhitvena prAbalyAttatra ca katama Atmeti prazne yoyaM vijJAnamaya iti zArIraliGgAdanyaizca hetubhiH paramAtmAbhinnosaMsArI mukto jIvaH pratipAdyata iti pUrvapakSe tata upakramopasaMhArayoH paramAtmana eva prakRtatvasiddhyA tasyaiva prakaraNitvaM natu brahmabhAvApannasya jIva syeti siddhAntaH / 43 sarvasya vazItyAdizabdebhyaH spaSTameva brahmaprakaraNam // / 100
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratisUtraM zrImadaNubhASyatAtparyam / sUtrAGkAH pRsstthaakaaH| prathamAdhyAyasya catuthaH pAdaH 1 // 4 // 1 AnumAnikAdhikaraNam / 1 indriyebhyaH parA iti kAThakavAkye sAMkhyamatasiddhAH padArthA 100 ucyanta ityAzaGkaya samAdhIyate nAtra tanmatasiddhAH padArthA ucyante kiMtu pUrvamAtmAnaM rathinaM vidvItyAdinA zarIrarUpakaM yaduktaM tatratyA ye rathAdibhAvena padArthA niviSTAsta evAtrAsminvAkye gRhyante / etaddhi jIvaprakaraNam / atra ca tasya muktyupAyo nirUpyate / zarIraM ratha ityAdirUpotra brahmavAda eva sidhyati na sAMkhyamataM yatogra eSa sarveSu bhUteSviti mantreNAtmadarzanaparikaratayaiva budhdyAdInAmuktiH / 2 avyaktazabdena sUkSmamucyate tadbrahmaiva / dharmadharmiNozcAvinA- 102 bhAvena sthitatvAdabheda iti tadabhinnA bhagavatkRpaivAtrocyate / 3 kRpAyA brahmAbhinnatvepi brahmAdhInatvAdbrahmabhinnatvaM brahmabhinna- 102 tvAdbrahmaniyamyatvam / ato yathaikarUpyeNa grahaNamabhede yuktistathA niyamyaniyAmakabhAvopi bhede yuktirityubhayathApyupapannam / na cAbhedenaikatve niyamyaniyAmakabhAvAnupapattiriti zaGkanyam / brahmavidApnoti paramityatraikasyaiva brahmaNaH saccidrUpeNa viSayatvamAnandarUpeNa phalatvamitivadupapatteH / tathAca kRpAviSTaH sAdhanamAnandarUpaH phalam / athavAvyaktaM saccidrUpamakSaramAnandarUpaH puruSa iti tayorabhedepi parAparabhAvo yuktaH / 4 asminvAkyevyaktaM jJeyatvenocyate / kApilamate tathAvacanA- 103 bhAvAnna tnmtsiddhiH| 5 prakaraNasya niyAmakatvAdazabdavAkyamapi bhagavatparameva / 103 6 atra hi trayaH praznA amijIvabrahmaviSayakAsteSAmuttarANi 103 trINi / yadi sAMkhyamatamindriyebhyaH parA ityAdi syAttadA caturthe praznottara syAtAM te tu na stoto nAtra tnmtsiddhiH| - u [ aNubhASya )
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNubhASyam / sUtrAGkAH pRsstthaangkaaH| 7 yathA mahacchabdo mahAntaM vibhumityAdau brahmaparastathAvyaktazabdo-104 pyakSaraparastasmAdindriyAdivAkye na sAMkhyamatasiddhiH // 2 cmsvditydhikrnnm| 8 ajAmekAmitivAkyejAdizabdaiH prakRtiH parAmRzyate / agre 104 ca kapilasya nAma paThyate / yadyapi kiMkAraNetyupakramAdbrahmavidyAtvenopaniSatpratIyate tathApi pUrvakANDe yathA praNavAdimantrANAM nAnAsthale viniyogAna prakaraNAnurodhastathaiteSvapi mazreSu kApilamatapratyabhijJAnAnopakramAdyanurodha iti sAMkhyamatamapi vaidikamityAzaGkaya smaadhiiyte| yathArvAgbilazcamasa itibRhadAraNyakamantrasthakarmavizeServAgbile camase yazorUpaM somaM sapta hotAro bhakSayeyuriti kalpayituM na zakyate tathA prakRte lohitazuklAdizabdaiH rajaHsattvAdi kalpayitvA tadvazena sarvaM mataM kalpayituM na zakyate / vishessaabhaavaat| kapilavAkyapi kapi lazabdena brahmaivocyate na tvnityrssiH| 9 atrAjAzabdena jyotirucyate prathamakAryarUpatvAJcaturmukhAjatva- 105 nyAyena / yathA hajAlpadognI tatheyaM nazvarasukhadAtrI / catuSkalabrahmapAdarUpatvAjjyotIrUpA / atropakrame brahmaNaH prakRtatvAttadevAmiriti kathanAcca / sA ca cetanAdhiSThitAye dvA suparNeti kathanAt ajadvayaM ca jIvabrahmarUpaM tAbhyAmadhiSThitA / etacchAndogyazAkhAyAmadhIyate / atra hi kiMcitkAryArtha parokSavAdenAjAzabdastasyAM kalpana- 106 yopadizyate / yathAjA barkarasahitA savatsA svAmihitA tatheyaM bhagavallIlopayogAyeti bhagavataH parokSapriyatvAJceti / tathA ca madhvAdividyAvadatra kalpanA tasmAnnAjAmantreNa saaNkhymtaasddhiH|| 3 na saMkhyopasaMgrahAdhikaraNam / 11 yasmin paJca paJcajanA iti vAkye samAsavizeSeNa paJca- 106 viMzatisaMkhyAsaMgrahAdatra sAMkhyasiddhAni paJcaviMzatitattvAni
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratisUtraM zrImadaNubhAnyatAtparyam / sUtrAGkAH pRsstthaangkaaH| tena sAMkhyamatasiddhirityAzaGkaya samAdhIyate / atra samAsavizeSeNa paJcasamUharUpArthasiddhiH / sAMkhyamate tu nedRzI sNkhyaa| 12 buddhaH saMzayAdyA paJca vRttIjanayantIti paJcajanAH praannaadyH| 107 prANasya prANamiti vAkyazeSasya mantrArthaniyAmakatvAt / tasmAdbrahmavAda evAtra na sAMkhyavAdaH / 13 kANvapAThe taddevA jyotiSAmityannasthAne jyotiryAhyam / 108 tatazcArthavAdasya nirNAyakatvam // 4 yathAvyapadiSTAdhikaraNam / 14 AkAzAdivAkyeSu yadyapi kramAdivipratipattistathApi 108 brahmaNaH kAraNatvavipratipattirnAsti / sarvatra sRSTivAkyeSu samAnasyaiva brahmaNaH kAraNatvenAbhipretatvAt / kramaprakArAdibhedastu mAhAtmyasyaiva sUcakaH / tasmAnna zrutivipratiSedhAtsmRtiparigrahaH // 5 samAkarSAdhikaraNam / 15 asadAdizabdeSu na nirAtmakatvAdyarthA ucyante kiMtu tataH 109 samAkarNya sarvaiH zabdaiauvocyate / sarveSAM zabdAnAM praNavavikRtitvena praNavArtha eva paryavasAnAt praNavasya ca brahmavAcakatvAt / tasmAnna zrutivipratiSedhaH // 6 jagadvAcitvAdhikaraNam / 16 yo vai bAlAka ityajAtazatruNA siddhAntakathanopakrama eta- 110 cchabdenAdityamaNDalAdijaDollekhAtpuruSazabdena ca jIvollekhAjIvajaDAtmakaM jagadyatkartRkaM tasya veditavyatvakathanena zrutyantarasiddhabrahmaNa eva kartRtvaM na prakRtyabhimAnijIvasya / 17 jIvamukhyaprANadarzanAnna brahmaNaH kartRtvamityAzaGkaya jIvasya 111 brahmAzritatvAnmukhyaprANasya ca brahmayogAdatra tathAtvena kathanaM na svena rUpeNa tasmAdbrahmaiva kartR /
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ annubhaassym| sUtrAGkAH pRthaangkaaH| 18 prakRtito jIvasya kartRtvamapyasmin vAkyemabhimatam / jIva- 112 layodgamayorbrahmapratipattyarthatvAtpraznavyAkhyAnAbhyAM tathAvasAyAt / vAjasaneyinAmetatsamAnaprakaraNepi tathAvasAyAccetyuktam / evamatra jIvabrahmavAdanirAkaraNena jIvaviziSTaprakRtireva kAraNamiti nirAkRtam // ___7 vAkyAnvayAdhikaraNam / 19 maitreyIbrAhmaNadvaye jIvasya prakaraNitvaM brahmaNo veti saMzaye 113 vedarUpamahAvAkyasya brahmaNyevAnvayadarzanAtsukharUpabhagavadanvayena jIvasyaiva priyatvAtsarvopaniSadanurodhenAsyApi vAkyasya brahmaNyevAnvayAdatrApi brhmaivocyte|| 20 brahmaNA svasya bhoganiSpattyarthaM visphuliGgavatprakaTIkRtaH 111 svAMzo jIvastena jIvenopakramastasyaiva priyatvena saMsUcanAdupakramasya ca baliSThatvAjjIvAtmaiva prakaraNIti sa eva jJeyatvenApadizyata iti zaGkAyAM nAtra jIvAtmano jJeyatvenopadezaH kiMtu paramAtmana eva / jIvanopakramastu-Atmani vA vijJAta iti pratijJAsiddharliGgarUpaH / brahmaiva jIvaH / ataH saMsAradazAyAmapi jIvo brahmaiveti jJApanArthaM tadupakramo na tu prakRtisaMsRSTasya jIvasya kAraNatvArthamiti kAzakRtsnamatamuktaM tasmA brahmaivAtra kAraNatvenocyate / 21 yadatra jIvopakrameNa bhagavataH zravaNAdikamuktaM tanmuktau jIvo 115 bhagavAneva bhaviSyatIti jJApakam / striyA vizvAsArthaM jIvopakramaH kartavya evetyauDulomirAcAryoM manyate / . 22 kAzakRtsnastu manyate jIvopakramo bhagavata evAvasthAvizeSo 115 jIva ityasya pakSasya liGgam / tasmAnmaitreyIjAhmaNenApi jIvadvArA prakRtikAraNavAdAsiddhiH //
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratisUtraM zrImadaNubhASyatAtparyam / 8 prakRtizcetyadhikaraNam / 23 prakRtizabdavAcyaM brahmaiva / chAndogya ekavijJAnena sarvavijJAnaM 116 yatpratijJAtaM mRdAdidRSTAntAzca tadanuparodhAt / tathA ca yadi mUlakAraNe brahmaNi samavAyikAraNatvarUpaM prakRtitvaM na svIkri yeta tadA pratijJAdisAmaJjasyaM na syAt / 24 sRSTau bhagavatkRtamabhidhyAnaM svasya bahurUpatvenoccanIcabhAvena 117 ca yadvicaraNaM taddhetutvenoktaM tena svayameva tadrUpa iti sidhyati / kiMca sarvaM khalvidamityupAsanApyupadizyatetopi prakRtizabdavAcyaM brahmaiva / 25 sarvANi ha vA imAnIti zrutyA brahmaNaH prapaJcotpattilayAdhAratvaM 117 sAkSAdevocyate tacca samavAyitvasyaiva liGgam / tatopi brahmaiva prakRtizabdavAcyam / 26 brahmapariNAmalakSaNaM kAryamiti jagatsamavAyikAraNatvaM brahmaNa 117 ev| 27 sadeva somyedamityAdiSu sRSTibodhakazrutiSvavadhAraNadarzanAd 118 brahmaiva samavAyinimitteti dvayaM kAraNam / anyathAvadhAraNavirodhApatteH / kiM ca kartAramIzamityAdiSu yonitvamapi brahmaNa evocyate puruSatvaM ca / tasmAdakSarapuruSabhAvenobhayarUpo bhagavAneva / ataH kathaMcidapi na prakRti prveshH| 28 yatra brahmaNaH sarvavidhaM kAraNatvaM nocyate te sarve smArtavAdA 119 avaidikA anupayuktAzca // iti prathamodhyAyaH //
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNubhASyan / pRsstthaangkaaH| atha dvitIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH 2 // 1 // 1 smRtyanavakAzadoSaprasaMga ityadhikaraNam / 1 sAMkhyasmRtermokSopayogitvAttatprAmANyamaGgIkRtya tadanurodhenaiva 120 zrutivipratiSedhaH parihAryaH / anyathA tadvaiyarthyamityAzaGkaya tatprAmANyAGgIkAre ahaM sarvasyeti gItAsmRtivirodhaH / tadaprAmANyAGgIkAre ca brahmakAraNatvabodhakazrutivirodhaH / ato gItAsmRtiprAmANyamAvazyakaM tena zrutivipratiSedhanirAkaraNe kapilasmRterna prAmANyam // 2 itareSAmityadhikaraNam / 2 prakRtivyatiriktAnAM mahadAdInAmanupalambhAttaduktayuktInAma- 121 prayojakatvam // 3 etena yoga ityadhikaraNam / 3 pUrvoktazrutivirodhAyogasmRtirapi sAMkhyavatpradhAnakAraNatvAMze 121 na pramANam // 4 vilakSaNatvAdhikaraNam / 4 jagato jaDatvena tatkAraNaM cetanaM brahma na bhavati vilakSaNa- 121 tvAt / 5 atra mRdabhimAnidevataiva vaktRtvAdirUpeNa vyapadizyate / 121 anyathA cetanAcetanavibhAgo nocyeta / devatApravezo vAgAdiSu nocyate / tasmAJcetanAcetanAtmakaM jaganna brahmopAdA nakam / 6 kAryakAraNayo(lakSaNyepi gomayavRzcikAdau yathA kArya- 122 kAraNabhAvastathA jagadbrahmaNorapi syAt / sadaMzasya kAryakAraNayostulyatvena sAlakSaNyAcca / / 5 asaditi cetyadhikaraNam / 7 nanu sadasatoH kAraNatvaM bhodhayantyoH zrutyoH kathaM. virodha- 122 parihAra ityAzaGkaya asaditi yatkathanaM tacchAndogyai katha
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratisUtraM zrImadaNumAyatAtparyam / sUtrAkAH pRchaalaaH| masataH sajjAyateti kathanAdasataH kAraNatvaniSedhArtham / yatpunastaittirIye sadevetikathanaM tatsRkSyamANApekSayA pUrvasRSTasyAsAdhutvArtham / asAdhunyapi asaditi prayogAt / ato na shrutyorvirodhH| . 8 kAryasya brahmANi laye kAryagatA azuddhatvAdayo brahmaNi prasa- 122 jjyerannato na saMgato brahmakAraNavAdaH / 9 rucakAdInAM mRdi laye kaarydhrmprsktydrshnaanaasNgtiH| 122 10 tavApi satkAryavAditvAtsavizeSasya kAryasya ye dharmAH pari- 122 cchinnatvAdayaste pradhAne bhaviSyantyato na vayaM paryanuyotavyAH / sAvadyatarkasyApratiSThitatvAtpativAdinA tadanaGgIkAreNa doSA- 123 dvimokssH|| 6 etenetyadhikaraNam / 12 sAMkhyanirAkaraNenAnyapi vAdA nirAkRtAH // 123 7bhokrApattarityadhikaraNam / 13 pralayottaramutpattidazAyAM bhogyabhokroravibhAga ityAzaGkaya 123 samAdhIyate / yathA loke kaTakamupamRya rucake kriyamANe kaTakatvaM na bhavati tathotpattidazAyAM bhogyasya bhogyatvenaivotpattiH / bhokturbhoktRtvenaiveti na vibhAgAbhAva iti // 8 tadananyatvAdhikaraNam / 14 vAcArambhaNavAkye kAryasya kAraNAbhinnatvaM pratipAditaM natu 124 mithyAtvam / 15 kAryasya ghaTAdevidyamAnatva evopalambho natvavidyamAnatve / 124 16 sadeva somyedamiti zrutestadetadakSayamiti smRtezca prapaJcasya 125 sadaiva sattyatvam // 9 asadyapadezAdhikaraNam / 17 asaveti zrutyotpatteH prAkAryasyAsattvaM na bodhyate / anyA- 125 kRtatvadharmeNa tathA vyapadezAt /
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNubhASyam / 36 sUtrAGkAH pRSThAGkAH / 18 satkAryavAdayuktibhirAtmAnamitizabdAntarAcca nAsatkAryavAda 125 AstheyaH / 19 atra paTadRSTAnta uktaH / 125 20 yathA prANAdInAM niyamane jIvanamAtram / aniyame tvAkuJca- 125 nAdi tathA jagadapi kAraNe praviSTaM sanmAtraM tiSThati bahiH prakaTaM kAryaM karotyato nAsatkAryavAdaH // 10 itaravyapadezAdhikaraNam / 21 cetanasya jIvasyApi brahmatvAtsRSTau tasya praveze duHkhitvA 126 dikaM bhavati tacca brahmaNo hitAkaraNatvAdidoSaprasaktyA na saMgacchate / 22 brahma jIvAdadhikaM natu jIvamAtram / tena taddoSepi na 126 duSyati / 23 pArthivatvAvizeSepi yathA hIrakapASANayoH svabhAvabhedastathA 126 jIvAnAmapi // 11 upasaMhAradarzanAdhikaraNam / 24 yathA kSIraM kartAramanapekSya samaye dadhi bhavati / evameva 126 brahmApi samaye svayameva sarvaM bhavati / 25 devarSipitRvadbrahmApIcchayA sarvaM karoti / 127 26 brahmaNa upAdAnatve kRtsnaprasaktyAdirdoSa AzaGkitaH / 127 27 brahmaNaH svarUpaM kAraNatvaM ca zrutyekasamadhigamyam / sA ca 127 svataH pramANam / 28 brahmaNo vicitrazaktitvAd dezakAlAdyanapekSA yuktA / 29 pradhAnakAraNavAdepyete doSAstulyAH // 127 127 12 sarvopetAdhikaraNam / 30 bhagavataH sarvazaktiyuktatvaM zrutyA sAdhitam / 128 31 brahmaNo nirindriyatvAtkathaM kartRtvam / asya parihAraH zrute- 128 stvityanenoktaH /
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratisUtraM zrImadaNubhAjyatAtparyam / 128 sUtrAkAH pRsstthaangkaaH|| 32 brahmaNaH prayojanAbhAvAtkathaM kartRtvamityAzaGkA / 33 lokavallIlA bhagavata iti samAdhAnam / 128 34 brahmaNaH sRSTikaraNe jIvAnAM sukhaduHkhasaMbhavAdvaiSamyanaighRNye 128 syAtAmityAzaGkaya jIvakarmasApekSatvAnna brahmaNi dossH| karma sApekSatvepi nezvaratvahAniH / 35 prapaJcapralayadazAyAM jIvAnAM karmasattA brahmAvibhAgAdityAzaGkaya 129 bIjAGkaravatpravAhAnAditvAnna doSa iti samAhitam / 36 upapattyA zrutismRtyorupalambhAcca jIvasyAnAditvaM sama- 129 rthitam / 37 brahmaNaH sarvasamarthatvAtsarvaM saMgacchate / / 129 dvitIdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 2 / 2 // 1 racanAnupapatterityadhikaraNam / 1 acetanasya pradhAnasya buddhipUrvakakriyArUpA racanA noppdyte| 129 tasyAcetanatvena kriyAkAraNabhUtAyA buddhestatra vaktumazakya tvAt / 2 yathA lokaracanA kevalAdevAcetanAdupapadyate tathA zukrazoNita- 130 janyA zarIraracanApi / 3 dugdhe dohanAdhizrayaNayozcetanakartakayonimittatvena darzanAt 130 nadIjale ca meghAnAM cetanAnAM nimittatvena darzanAnnAcetanasya pradhAnasya kAraNatvam / 4 pradhAnasyAnyApekSAbhAvAtsarvadA kAryakaraNameva / na vyatire- 130 keNa tUSNImavasthAnamucitam / 5 tRNapallavAdayo na dugdhabhAvena pariNamante / zRGgAdAvabhAvAt / 13. tatazca na pradhAnaM kAraNam / 6 pradhAnakAraNavAdAGgIkAropi prekSyakAritvAbhAvAnna puruSArthaH 130 sidhyati // U [ aNubhASya ]
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrAGkAH aNubhASyam / 38 pRSThAGkAH / 2 puruSAmavadityadhikaraNam / 7 pavArUDhondho yathA gacchati tathA puruSAzliSTaM tatpreritaM vA 131 pradhAnaM mahadAdisRSTiM karotItyekaM matam / yathAyaH kAntasaMnidhau lohasya kriyA tathA puruSasaMnidhAnapAtreNa pradhAnasya mahadAdikartRtvamiti dvitIyam / etadAzaGkaya dUSayati pradhAnapuruSayorvyApakatvena saMsargasya saMnidhezva sArvadikatvApUrvoktadoSastadavastha: / anirmokSazcAdhikastasmAnmatadryamapyasaMgatam / tyAdidUSaNagrAsAt / 10 sAMkhyamatavRttInAM parasparaviruddhatvAdasaMgataM tanmatam // 3 mahaddIrghatyadhikaraNam / 8 prakRtipuruSayoraGgAGgitvaM nApaparyaMta / 131 9 prakArAntareNAnumitAvapi na doSaparihAraH kAryakrammapanupapa- 131 131 11 paramANunAM svarUpaM hasvaM parimaNDalaM ca tayoryadyuparyupari 132 saMyogastadA kAryaM yaSTivanmahatsyAt / yadi tiryakkadA naukAdivaddIrghaM syAt / puJjasaMyogastatra paramANuvAda iSyate tastasya vAdasyA sAMgatyam / 132 12 ubhayathApi na paramANusaMghaTTanamato yaNukamyAbhAvaH / 13 samavAyo nAGgIkartuM zakyaH / saMyogena tulyatvAt / yathA 132 saMbandhini saMbandhAntarApekSaivaM samavAyasyApi / tathA satyana - vasthitiH / 14 paramANoH kAraNAntarasya ca nityameva sattvAtsadA kArya 132 syAt / 15 rUpAdimattvAGgIkArAtparamANuSva nityatvam / 132 16 rUpAyaGgIkAre tadanaGgIkAre ca doSAdasaMgataH paramANukAra- 133 NavAdaH /
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 39 pratisUtraM zrImadaNubhAdhyatAtparyam / sUtrAGkAH pRsstthaangkaaH| 17 sarvavaidikAnAdRtatvAdasaMgataH paramANukAraNavAdaH // 133 4 samudAya ubhayahetukepItyadhikaraNam / 18 ubhayahetukepi samudAye jIvasya tadaprAptiH / kSaNikatvAt 133 sarvakSaNikatve jIvamAtrakSaNikatve vA tadaprAptiH / 19 ye hi pratyayA uktAste sadRzIM saMtatibhutpAdya nazyanti tathA 133 sati vijJAnasaMtatirUpasya jIvasya pUrvakAlInapriyApriyasaMsparzAnanusaMdhAnAtkathaM vedanAdiskandhAtmasaMsArasiddhiH kathaM ca tadabhAvasiddhiH / sthirasya kasyApyabhAvAt / 20. uttarotpattisamaye pUrvasya naSTatvAdutpattikSaNa eva sthitipralayA- 133 disarvAGgIkAre virodhAdekamapi na syAt / 21. vastunaH kSaNAntarasaMbandhe sati kSaNikatvapratijJA nshyti| 134 asati cittacaittotpattirUpA dvitIyA pratijJA nazyati / dvitIyapratijJAnaGgIkAre pratibandhAbhAvAtsarvaM sarvata ekadevo spyet| 22 pratisaMkhyApratisaMkhyotanirodhadvayamapi na prApnoti saMtatera- 134 vicchedAt / 23 avidyAyAH saparikarAyA nirhetukavinAze zAstravaiphalyam / 134 avidyAtatkAtiriktasthAbhAvAnna sahetukopi vinAzaH / ata ubhayathApi dossH| 24 teSAM mata AvaraNAbhAva evAkAzaH sopi nirupAkhyaH / 134 tAdRzepi bhUtAntaravadvastuvyavahArasyAviziSTatvAt / 25 pratyabhijJAvAdhAdasaMgataH kssnnikvaadH| ____135 26 nAnupamartha prAdurbhAvaM vainAzikA manyante / tatazcAlIkAtkAryaM 135 __ syAttadasaMgatam / loke tathAdarzanAt / 27. abhAvAdbhAvotpattyaGgIkAre sAdhanarahitAnAmapi phalasiddhiH // 135
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ annubhaassym| sUtrAGkAH pRsstthaangkaaH| 5 nAbhAva upalabdherityadhikaraNam 28 kadAcitkvacidupalambhAbAhyorthostItyaGgIkartavyatvAdvAhyArthA- 135 ___bhAvona yuktaH / 29 bAhyArthasya bahukAlasthAyitvena svapnAdidRSTAnto na sNgcchte| 136 30 bAhyArthaM vinA vAsanAyA anupapattervAsanayA jJAnavaicitryasyA- 136 GgIkAro na sNgcchte| 31 AlayavijJAnasya kSaNikatvAdvAsanAyA AdhAropi naasti| 136 32 sarvathAnupapadyamAnatvAnmAdhyamikamatamasaMgatam // 136 6 nakasminnasaMbhavAdityadhikaraNam / 33 saptabhaGgInayaH parasparaviruddhatvAdasaMgataH / 136 34 paramANubhya eva sRSTyaGgIkAreNAtmano vastuparicchedAGgIkA- 137 rAdasarvatvaM bhvti| 35 paryAyeNa tattatparimANAGgIkArevayavopacayApacayAbhyAmAtma- 137 nopi vikArApattiH / saMkocavikAsepi vikArasya duSpari haratvAt / 36 pUrvadoSaparihArAya cobhayanityatvaM bhavedaNutvaM mahattvaM vaa| 137 ubhayathApi zarIrapariNAmo na bhavatIti na tavArthasiddhiH // 7 patyurasAmaJjasyAdhikaraNam / 37 yadIzvaro nimittamAtraM tadA keSAMcitsukhaM duHkhaM veti tasya 137 vaiSamyanaighRNye tenAsaMgataM tArkikamatam / 38 jIvabrahmaNorvibhutvAdajasaMyogasyAniSTatvAt patitvAmupapattiH 138 39 IzvaraH kiMcidadhiSThita eva jagatkarotIti klpniiym| vika- 138 lpAsahatvAdadhiSThAnaM nopapadyate tenAsaMgataM tanmatam / 40 karaNavadaGgIkAresaMbandhadoSaH parihato bhavati / taccAyuktaM 138 bhogaadiprskteH|
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ ' pratisUtraM zrImadaNubhASyatAtparyam / sUtrAGkAH pRSThAGkAH / 41 lokanyAyena jIvaprakRtyorantavattvaM bhavet / tatazvAnityatAyAM 138 mokSazAstravaiphalyam / 'tatparihArAya vibhutvanityatveGgIkriyamANe saMbandhAbhAvAdasarvajJatA syAt // 8 utpasya saMbhavAdityadhikaraNam / 42 utpattau vyUhatvAsaMbhavAd vyUhatve cotpattyasaMbhavAjjIvotpattau 138 mokSasyApyasaMbhavAdaMzenAnena bhAgavatamatamasaMgatam / 43 na hi kulAlAddaNDa utpadyatetaH kartuH saMkarSaNasaMjJakAjIvA - 139 nmana utpadyata itya saMgatam / 44 sarveSAM saMkarSaNAdInAM paramezvaratvaM cedaGgIkriyate tadAnekezvara- 139 tvApattiH / 45 bahukalpanayA vedanindayA na vipratiSedhena bhAgavatamate 139 teteMzA viruddhAH // dvitIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 2 / 3 // 1 na viyadityadhikaraNam / 1 chAndogye zravaNAbhAvAdAkAzasyotpattirnAsti / 2 taittirIyake zravaNAdviyadutpattirasti / 139 140 3 niravayavatvena vyApakatvenAkAzastrotpattirna saMbhavatyatastaitti - 140 yasthA sA gauNItyAzaGkA / 4 vAyuzvAntarikSaM ceti zrutAvamRtatva zravaNAdapi notpattiH / 140 5 nanu kathaM viyadutpattirgauNI bhaviSyati tatra hi saMbhUtamityekameva 141 padamuttaratrAnuvartyate / tathA sattyuttaratra mukhyA / AkAze gauNIti yugapadvRttidvayavirodha iti cenna / yato yathA tapasA brahma vijijJAsasva trapo brahmeti zrutAvekasyaiva brahmazabdasyaikatra mukhyA vRttistapasi ca goNI tathaivAtra bhaviSyati / T
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNubhASyam / 42 sUtrAGkAH pRsstthaangkaaH| 6 syAdAkAzazrutirgauNI yadi cchAndogyazrutirna virudhyeta / 141 katham / ekavijJAne sarvavijJAnapratijJA bAdhyate / anugamAt / zabdabhyo hetubhyaH pratijJAhAniH / niravayavatvAdInAM bAdhakAnAmuktatvAtsA kathaM saMbhavatItyA- 141 zaGkAyAmAkAzo notpadyate niravayatvAdityevaM sAdhana utpadyatelaukikavyavahAraviSayatvAdityevaM satpratipakSatvena yuktInAmapayojakatvamuktam / tasmAcchratyAkAzotpattiraGgIkAryA // 2 etena mAtarizvatyadhikaraNam / 8 evameva vAyUtpattiraGgIkAryo / 142 3 asaMbhavAdhikaraNam / 9 brahmaNopyutpattirastvityAzaGkaya mulabhUtasya sato nityatva- 142 vyApakatvayorniraGkazatvAdutpattirna saMbhavati // 4 tejona ityadhikaraNam / 10 vAyutastejasa utptiH|| 142 ____5 Apa ityadhikaraNam / 11 tejasopAmutpattiH // 143 6 pRthivyAdhikAretyadhikaraNam / 12 chAndogyedbhyaH sakAzAdannotpattirucyate taittirIye pRthivIti 143 virodho na zaGkayaH / annazabdena pRthivyA eva grahaNAt // 7 tadabhidhyAnAdevetyadhikaraNam / 13 AkAzabhAvApannaparamezvarAdvAyorutpattireva vAyvAdibhyopi 144 tejaAdInAM sA / sarvakartRtvasya brahmaliGgAt // " 8 viparyaye netyadhikaraNam / 14 utpattiviparyayeNa pralayakramaH / upapadyate hi pravezaviparyayeNa 144 nirgmnm||
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 43 sunnAGkAH pratisUtraM zrImadaNubhASyatAtparyam pRSThAGgaH / 9 antarA vijJAnamanasI ityadhikaraNam / 11 vijJAnazabdena jIvo manazcaitayorapi krameNotpattirvaktavyeti cenna / 144 nAmarUpavizeSavatAmevotpattirucyate natvanayoH / vijJAnamayasya jIvatvAnmanomayasya ca vedatvAt / ato bhUtabhautikapravezAbhAvAnna tayorutpattiH / 16 jIvasyAnutpattau sarvavyavahArocchedo na / yatastasya sthAvara - 145 jaGgamazarIre samAgamarUpotpattirna svarUpotpattirUpA / nanu zarIrotpattau jIvopyutpadyata iti cenna / yataH zarIrasya janmamaraNadharmavattvena jIvavyapadezo lAkSaNikaH / zarIrasaMbandhenaiva jIva utpadyata iti vyapadeza: // 10 nAtmA zruterityadhikaraNam / 17 devadatto jAta ityAdI dehotpattereva zravaNAjjIvo notpadyate / 145 na jAyata iti zrutyA tasya nityatvaM ca // 11 jJota evetyadhikaraNam / 18 jIvo jJAnasvarUpo jJAnadharmA ca / tadbodhakazrutibhyaH // 12 utkrAntigatyAgatInAmityadhikaraNam / 146 19 utkrAntigatyAgatInAM zrAvaNAjjIvoNuH / 146 20 svAtmanA jIvarUpeNa indriyaizva gatyAgatyoH saMbandhI 147 jIvoto madhyamaparimANamayuktamatoNureva sa bhavati / 21 vyApakatvazruterjIvo nANuriti cenna yato vyApakatvazrutirbrahma 147 prakaraNasthA / 22 svayaM vihRtyeti zrutau svazabdoNuparimANaM jIvaM bodhayati / 147 vAlAgrazavabhAgasyetyunmAnam / cakArAtsvapnaprabodhayoH saMdhAvAgatidarzanam / 23 . aNutve sarvazarIravyApi caitanyaM na ghaTata iti virodhI na 148 bhavati / candanavat /
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNubhASyam / 4 sUtrADU.. pRsstthaangkaaH| 24 nanu candanasyAvasthAnaM niyataM tena viSamo dRSTAnta iti cenna / 148 abhyupagamyate hi jIvasyApi sthAnavizeSo hRdayam / 25 yathA maNeH kAntiH sarvazarIravyApinI tathA jIvazcaitanyagu- 148 na sarva vyApnoti / 26 caitanyaguNasya svAzrayAdhikadezavRttitvaM campakAdigandhavat / 148 27 hRdayAyatanatvamAtmanobhidhAya tasyaivAlomabhya iti caitanyagu- 149 na samastazarIravyApitvaM darzayati / 28 prajJayA zarIramiti zrutyA karaNatvena pRthagupadezAcaitanyaM 149 guNaH // 13 tadguNasAratvAdityadhikaraNam / 29 prajJAdraSTRtvAdibrahmaguNa pradhAnatvAjjIve tattvamasItyanena parabrahmatva- 149 vyapadezaH / anyasyAnyadharmavattvena kathane prAjJenAtmaneti dRSTAntaH / 30 yAvadAtmA brahma bhavatyAnandAMzaprAkaTyena tAvadeva tadyapadezaH / 150 tana nAyukta vyapadezarUpo doSaH / tathaiva taddarzanAt / 31 yathA puMstvaM bAlye vidyamAnameva prakAzate tathAnandAMzasyApi 150 sata eva vyaktiyogaH / 32 nanvidAnIM saccidazAveva prakaTI mokSe tvAnandAMzopi prakaTo 151 bhavatItyavasthAvibhAge ko heturityata Aha--yadIdAnImapyAnandaH prakaTaH syAttadA saccidazavadasyApyupalabdhiH syAtsaMsArazva na syAt / yadi kadApi na syAttadA mokSAvasthA virudhyeta / yadi jIvo nirAnanda eva brahmavAnandamayamiti niyamastadA brahmaiva sanbrahmApyetIti zrutivirodhaH // * 14 kartA zAstrArthavattvAdityadhikaraNam / 33 vedAdiSu jIvamevAdhikRtyAbhyudayaniHzreyasaphalakAnAM yajJo- 151 pAsanArUpANAM karmaNAM vijJAnadarzanAjjIva eva kartA /
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratisUtraM zrImadaNubhAgyatAtparyam / sUtrAGkAH pRsstthaangkaaH| 34 gAndharvAdilokeSu vihArasyopadezAjjIva krtaa| 151 35 zrutau vijJAnAdAnakathanena jIvasya svAtantryabodhanAttasyaiva 151 krtRtvm| 36 vijJAnaM yajJamiti zrutau sAkSAdeva karmakartRvyapadezAjjIvasya 152 kartRtvaM nAGgIkriyate cettadA zrutau prathamAnirdezo virudhyeta prathamAnirdezAdviparItastRtIyAnirdeza aapdyet| 37 yathA cakSuSeSTamaniSTaM copalabhata evamindriyairiSTamaniSTaM prApnoti 152 tena jIvasya kartRtve hitAkaraNAdidoSaprasaktina / 38 ahitAcaraNena jIvasya kartRtvAbhAvonumIyata iti cenna zakti. 152 tirobhAvAt / 39 jIvasya kriyAjJAnazaktI yogena sidhyataH / samAdhyabhAvAccha- 153 ktybhaavH| 40 loke kartRbhoktRtvabhedadarzanAtkartRtvabhoktatvayorbhedo bhavi- 153 pyatIti cenna / yato yathA takSaiva rathasya nirmAtA tadadhirohI ca tathaivAtra bhaviSyati // 15 parAttu tacchruterityadhikaraNam / 41 kartRtvaM brahmagatameva tatsaMbandhAdeva jIve bhaaste| 153 42 bhagavAn phaladAne jiivkRtprytnaapekssii| evaMca jIvasya 154 yAdRzaprayatnAbhinivezaM pazyati tAdRzaM karma kArayati / anyathA vihitapratiSiddhayorvaiyarthya prasajyeta // 16 aMzo nAnAvyapadezAdityadhikaraNam / 43 jIvo brahmaNoMza eva zrutau nAnAtvena brahmatvema ca vyapadezAt / 154 44 mantravarNe jIvasya pAdatvAdazatvam / 155 45 smRtauca kaNThata evAMzatvamuktam / 46 yathA prakAzAdirUpAgnyAdInAmanyasya tApakatvepi svasya 155 tApAdikaM na tathA dvaitabudhdyAMzasya jIvasya duHkhitvepi parasya duHkhitvaM na / ka [ aNubhASya ] 155
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNubhASyam / 46 sUtrAGkAH pRsstthaangkaaH| 47 aMzino duHkhAsaMbandhamaMzasya duHkhasaMbandhaM ca smRtissuucyte| 156 48 nanu jIvasya bhagavadaMzatvena vidhiniSedhAvanupapannAviti cenn| 156 zarIrasaMbandhAttasya vidhiniSedhopapatteH / yathA zavAgnizcaNDAlabhANDasthitamudakaM tadghaTAdikaM ca parihriyate / agnihotrAgnirga GgAjalaM ca prigRhyte| 49 dehAntare pUrvadehasaMtatyabhAvAnna pUrvadehikakarmAdyApattirekasmi- 156 ndehe tu saMtatisAmAnyAtkarmAdhikAraH sughaTaH / 50 brahmaNa AbhAsa eva jIvaH / AnandAMzasya tirohitatvAt / 156 51 jIvanAnAtvavAde vyApakAnAM sarveSAM jIvAnAmanekadehasaMbandhA- 157 detadehasyedamadRSTametadehasyedAmiti niyamAbhAvaH / ataH sa vaadosNgtH| 52 manaHprabhRtayo niyAmakA ityapi na / IzvarecchAmanaHprabhU- 157 tiSvabhisaMdhyAdiSu niyAmakatvenAGgIkRteSu pUrvoktasyaivAniya madoSasya prskteH| 53 jIvasya vyApakatvepi pradezabhedAnna pUrvoktAniyamadoSa iti 157 cenna / tathAGgIkAre karmakaraNena yasminpradezedRSTamutpannaM tasya pradezasya dezAntarebhAvAt tatrotpannAnAM vastUnAM bhogo na syAt // 158 dvitIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH 2 / 4 // 1 tathA prANa ityadhikaraNam / 1 yathA jIva utkraantyaadidhrmvaaNstthendriyaannypi| 2 utkAntyAdizrutirgauNI na / yata ekaiva zrutirjIve mukhyA 158 prANe gauNIti kathaM saMbhavet / 3 sRSTeH pUrvamapi prANAdInAM sthitiH zrUyate / 4 manaso vAkpUrvarUpatvAdvAcazca vedarUpAyA nityatvAttatpUrva- 158 rUpamanasaH kathamutpattiH syAt / 158
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratisUtraM zrImadaNubhAnyatAtparyam / sUtrAGkAH pRsstthaangkaaH| 5 saptAnAM gatibhirjIvagativizeSyate / ato jIvasamAnayogakSe- 159 matvAdindriyANAM jIvatulyatA // 2 hastAdaya ityadhikaraNam / 6 hastau cAdAtavyaM ceti zrutau hastAdayazcatvAra indriyatvena 159 gaNitAH / evaM ca hastAdInAM cakSurAditulyatve sthite na saptaivendriyANi kiMtvekAdaza // 3 aNavazvetyadhikaraNam / 7 sarvANIndriyANyaNuparimANAni // 160 4 zreSThazcetyadhikaraNam / 8 mukhyaH prANo nityagatimAnaNuparimANazca / AnIdavAtamiti 160 zrutyA sRSTeH pUrvaM tasya sattA pradarzitA / 9 etasmAjjAyata iti zrutau prANavAyvoH pRthagupadezAnmukhyaprANo 160 vAyuH kriyA vA na bhavati // 5 cakSurAdivattvityadhikaraNam / 10 cakSurAdIndriyavatprANopyasvatatraH / zrutau cakSurAdibhiH saha 160 zAsanAt / 11 prANasya karaNatvAbhAvAyApArApekSAdoSo na / karaNameva 161 vyApAravaditi niyamaH / anya upakArakastu kevalaM kAryamevApekSate na vyApAram / zrutirava prANasya zarIrasthitirUpaM kArya darzayati / 161 12 ahamevaitatpaJcadhetizrutyA prANasya paJcavRttitvazravaNAdayaM prANo manovad vyapadizyate / yathA manasaH svarUpata ekAdaza vRttaya evaM prANasyApi paJcabhivRttibhiH kAryakaraNaM vyapa dizyate / 13 AsanyaprANopyaNuH // 161
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNubhASyam / 48 pRSThAGkAH / sUtrAGkAH 6 jyotirAdyadhiSThAnamityadhikaraNam / 14 agnirvAgbhUtveti zrutervAgAdIndriyANAmagnacAdikamadhiSThAnamasti // 162 7 prANavatetyadhikaraNam / 15 soyamabhiH pareNetizrutyA vAgAdIndriyaM prANayuktAmacAdinA - 162 dhiSThitaM svIkartavyam / 16 agnacAdeH prANasaMbandhasya nityatvAtsarvadaivAdhiSThAtRtvam // 163 8 tadindriyANi tadvayapadezAdityadhikaraNam / 17 tAnIndriyANi tattvAntarANyeva / etasmAjjAyata iti zrutau 163 indriyANAM prANAtpRthagvyapadezAt / mukhyaprANasya tu na tattvAntaratvam / 18 zrutau bhedena kathanAnnendriyaprANAnAmekatvam / 164 19 svAmisevakavadanekadhA vailakSaNyAtprANasyendriyANAM caikatvaM na // 164 9 saMjJAmUrtiklRptistvityadhikaraNam / 20 ubhayakaraNasya pratijJAnAttrivRtkartuH paramezvarAdeva nAmarUpayo - 164 rnirmANam // 10 mAMsAdibhaumamityadhikaraNam / 21 annamazitamiti zrutyA puraSimAMsAdikaM tejobannaprakRtikaM 165 jJeyam / evaM cetarayormanaH prANayorapi yathAzabdaM bhautikatvaM syAt iti zaGkA / 22 manaAdyannAdibhiH kAryakSamaM kriyate / tena vaizeSyAdgauNoyaM 165 vAdaH / ato manaHprabhRtInAM na bhautikatvam / kiMtu tAni tattvAntarANIti samAdhAnam // tRtIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH 3 / 1 // 1 tadantarapratipattAvityadhikaraNam / 1 zrutisthapraznottarAbhyAM brahmajJAnaupayikajanmArthaM jIvaH saMskRta - 167 bhUtasahito gacchati /
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratisUtraM zrImadaNubhAjyatAtparyam / sUtrAGkAH pRsstthaangkaaH| 2 praznapativacanayorapAM grahaNaM tejobannAnAM trivRtkRtAnAmupa- 169 lakSaNam / bhUyastvAdapAmeva grahaNam / 3 tamutkrAmantamiti zrutyA prANasya gateruktatvAdApomayAH prANA 169 ityapAM poSakatvazravaNAtprANaH svApyAyakaM gRhItvA gacchatItyapAM grahaNaM yuktam / 4 nanu yatrAsya puruSasyeti zrutyA vAkprANAdInAmamivAyubhAva- 170 zravaNAtyANasya jIvena saha gamanamanupapannamiti cenna / agnayAdizruteramuktaviSayatvena gauNatvAt / 5 nanu devAH zraddhAM juhvatIti prathamAhutibodhakazrutAvapAma- 171 zravaNAtkathaM tAbhiH pariSvakto gacchatIti cenna zraddhAzabdenApAmevokteH / upapatteH zraddhAzabdobvacanaH / vizeSAzravaNAtsarveSAM jIvAnAM paJcAhutiprakAreNa janmeti 171 cenna / yata iSTAdikAriNa eva dhUmAdimArgeNa gacchantaH prathamaM somabhAvaM prApnuvantIti pratIteriSTAdikAriNAmeva paJcA hutikrameNa janma / 7 devAnAmAtmavittvAbhAvAttatkRtaM bhakSaNaM gauNam / zrutirevAnnasya 170 gauNatvaM darzayati / tathAhi na sa vedetyatratyapazuzabdavadbhakSaNaM lakSaNayA bhogyabhAvaparam // 2 kRtAtyayAdhikaraNam / 8 laukikadRSTAntena smRtyA ca somabhAvasya nAze satyavAntara- 173 phalasAdhakalezasahita eva yathAgatamanevaM ca vRSTibhAvaM praapnoti| 9 ramaNIyacaraNAtsamyagjanmasiddhAvanuzayasadbhAvaH kimamiti 174 cenna / tadya ihati zrutau uktasya yonizabdasya pUrvajanmasUcakatvAt / ato jJAnArthamanuzayopekSyata iti kArNAjini matam / 1. dhUmAdimArgeNApekSitatvAJcaraNazrutirna vyarthA / tatazca na sAnu- 174 shyaabhaavbodhikaa|
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ annubhaassym| sUtrAGkAH pRsstthaangkaaH| 11 sukRtaduSkRte eva vihitaniSiddhakarmaNI anuzaya iti bAda- 175 rimatam // 3 aniSTAdikAriNAmityadhikaraNam / 12 iSTAdikArivyatiriktAnAmapi somabhAvAnantaraM janma shruuyte| 175 iti shngkaa| 13 vihitetarakartRNAM pApinAM yamasaMnidhAne sukhaM duHkhaM vAnubhUya 176 vizeSAnubhavArthamArohastadanubhavAnantaramArohazca bhavati vila kSaNagatidarzanAt / 15 vyAsAdayopi yamagatiM drshynti| 177 15 pApopabhogArthaM yamAlayagamanamavazyamaGgIkAryaM yatastatra sapta 177 rauravAdayo narakAH / 16 citraguptAdInAmapi yamAyattatvAttRtIyagatirUpavirodhAbhAvaH // 1750 4 vidyAkarmaNorityadhikaraNam / 17 vidyayA devayAnamiti vAkye vidyAkarmaNoreva prakRtatvena yama- 177 __maargsyaanuktiH| 18 jAyasva mriyasveti tRtIyamArge yamagaternAntarbhAvaH / tatra yama- 178 ___lokavatsukhaduHkhAdyanupalabdheH / / 19 lokepi mUrchAdiSu yamalokagamanAdIni smaryante / 178 20 yamapuruSANAmajAmilaprabhRtibhirdarzanAdyamagatirasti / 178 5 zabdAvarodhAdhikaraNam / 21 tRtIyAhutau zabdasAmyAdRSTizabdena bIjanirapekSasya kAraNa- 179 zaktiAvIzaSTasya jalasya grahaNam / 22 vAyvAdirUpApattirapi vAyvAdivadAbhAnameva natu mukhyaM vAyvA- 179 dibhavanam / anyasyAnyabhAvabodhakasya vAyurbhUtvetyasya gauNAthenopapatteH / ato na kAryarUpavRSTibhAvaH /
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 51 pratisUtraM zrImadaNubhASyatAtparyam / sUtrAGkAH pRSThAGkAH / 23 vRTerannarUpatAbhavane bahukAlo nApekSyate / annabhAvApannasyaiva 180 bahukAlApekSeti vizeSazravaNAt // 6 anyAdhiSThita ityadhikaraNam / 24 upte bIje yadA vRSTijIyate tadA jalabhAvApannA jIvAstena 180 sahAnI pravizanti / evaM ca tatsamayenyairjIvairadhiSThito yo vrIhyAdistasmin vAyvAdivanna tadbhAvApattiH kiMtvatithivatkAryamAtraM sthitiH / zrutau jagati sthitasya vrIhyAdi - bhAvasyaiva kathanAt / 25 nanvadhiSThAneGgIkriyamANe yAtanAjIvAnAmazuddhatvAdazuddha- 181 mannaM syAt iti cenna devahomAtmaka saMskAreNAnnasya zuddhatvAt // 7 retaH sigadhikaraNam / 26 puruSazabdena retaH sekasamarthapuruSasyaiva grahaNaM yataH zarIrArthameva 182 devairhomaH kRtastena bAlyAdyavasthApratibandho na // 8 yoneH zarIramityadhikaraNam / 27 yonernirgatameva zarIraM garbhazabdenocyate natUdarastham // tRtIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 3 / 2 // 1 saMdhyAdhikaraNam / 182 1 svamasthAne sRSTirasti yataH zrutirevamAha / 182 2 eke zAkhino bhagavantaM nirmAtAraM vadanti / zatAyuSa ityAdi - 183 zrutyA kAmaviSayAH putrapautrAdayazvoktAH / cakAradvayena sarve kAryakAraNadharmAH svapnasRSTAvuktA iti sUcitam / sUtradvayena pUrvapakSaH / 3 uttarapakSaH / svapne sRSTirmithyA yathAvesthitadezakAlAdisApe - 183 kSasarvarUpatvenAbhAvAt / 4 yadA karmavivi zrutyA svapnaH zubhAzubhaphalasUcakaH / svapnA- 184 . dhyAyavidapi tathaivAcakSate /
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNubhASyam / sUtrAGkAH pRSThAGkAH / 5 bhagavadicchayA jIvasya bhagavaddharmatirobhAvaH / tatosya bandha- 185 viparyayau / 6 dehayogAdevAsya sarvabhagavaddharmatirobhAvo viparyayo vA // 2 tadabhAvo nADISvityadhikaraNam / 52 185 7 nADISvAtmani ca svapnasyAbhAvaH / prapaJcAbhAvazruteH // 3 ataH prabodha ityadhikaraNam / 8 nADIbhya evAtmanaH sakAzAtprabodhaH / 187 9 prabodhe sa eva jIvaH prabudhyate / tatra hetucatuSTayam / 1 suSu- 187 ptiprAktanamardhaM karma samApyate / 2 pUrvakRtasyAnusmaraNaM bhavati / 3 puNyo vai puNyeneti zrutiH / 4 zvobhUte brahmANamiti vidhayazca / 4 ubhayaliGgAdhikaraNam / 11 sthAnabhedAdavacchedakabhedAccAcintya sAmarthyAdvA ubhayaliGgatvaM na saMbhavati / yataH sarvatraiva brahmavAkyeSvetAdRzameva brahmasvarUpaM nirUpyate / 186 10 mugdhabhAverdhasaMpattireva na sarvA / tasya yAgAdAvanadhikArAt / 188 apUrvalaukikavyavahArasyAsAdhanatvAjjIvanopayogikarmaNa eva karaNAt / sa eva vA naveti saMzayasyAvaziSTatvAt // parabrahmaNa 189 12 prapaJcasahitaM tadrahitaM brahma bhinnamiti bhedAGgIkAreNa na virodha 190 iti cenna / ayameva soyamiti pratyekamabhedavacanAt / 1 13 abhedameva bhedaniSedhenaike zAkhino vadanti // 5 arUpavadeva hItyadhikaraNam / 14 jagataH kAryatvena tatra kAraNabhUtabrahmasAlakSaNyamapyucyatA- 191 miti cenna yata: svarUpa vakyeSu brahmaNaH prAdhAnyena vaktavyatvAt tannirUpaNamevo citaM natu jagannirUpaNam / 190
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratisUtraM zrImadaNubhASyatAtparyam / sUtrAGkAH pRSThAGkAH 15 yathA sUryaprakAzaH svataH sthApayituM saMpAdayituM ca na zakyate 191 tenaavyvhaaryH| meghAdyabhAve ca sa eva ghaTAdidarzana upayujyate tena vyvhaaryH| tadbrahmApi bhagavatkRpayA saMnidhAne sati vyavahAryamanyathA na / evaMkalpane brahmapratipAdakasya zAstrasya nAvaiyarthyam / 16 yathA saindhavadhana iti zrutiH prajJAnadhanamAtraM brahmasvarUpamAha / 192 17 athAta Adezo neti zrutireva brahmaNi jaDajIvadharmANAma- 192 bhAvaM darzayati / tatra prapaJcadharmakathanamaupacArikameva / etaccau pacArikatvaM smRterapi saMmatam / 18 imameva nirNayamAzritya yathA sUryakAdayo dRSTAntAstathA samaH 193 pluSiNetyupamA jJeyA // 6 ambuvadagrahaNAdityadhikaraNam / 19 jaDajIvasaMbandhAdbrahmaNi sarvakAmatvAdaya aupacArikA itina 194 saMbhavati jalaM yathA pratibimbaM gRhNAti tathA sarvakAmatvAdi dhamairdharmiNo bhagavatograhaNAt / 20 pUrvoktasya parihAraH / yathaikamevAkAzaM karakAdiSvantarbhAvATTa- 194 ddhihAsabhAktathobhayasAmaJjasyAdevaM tattadanupravezAdbrahmaNopi sarvakAmatvAdayo dharmAH saMbhavanti / 21 bhagavati sarve viruddhadharmA dRzyante / 22 zrutiH prAkRtadharmavattvameva pratiSedhati natu sarvakAmatvAdyalauki- 195 dharmAn / yato yatremAndharmAnpratiSedhati tatraiva punarvadati // 7 tadavyaktamAha hItyadhikaraNam / .23 pUrvapakSaH / brahma avyaktameva yataH zrutistathaiva vdti| 196 24 uttrpkssH| samyak sevayA toSe bhagavato draSTuM zakyam / 196 dhrutyA smRtyA va brahma sAkAraguNapUrNaM tena nAvyaktam // ..[ aNubhASya ]
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ annubhaassym| sUtrAGkAH pRSThAGkAH 8 prakAzAdivacetyadhikaraNam / 25 pUrvapakSaH sUtradvayena / yathA sUryacandramaNyAdiprakAzAnAM bhinna- 197 tvepyekavidhatvamevAGgIkriyate na vizeSatvaM tadvad brahmaNopyavaizeSyamaGgIkAryam / nanu sAkSAtkArAnurodhAdbrahmaNi tAvanto dharmA aGgIkriyantAmiti cenna yato bhagavataH prakAzastapaHpraNidhAnAdikarmaNi bhvti| tatra tu bhaktecchAnurodhAtprakaTIbhava tIti sa prakAzo na vstunirnnaaykH| 26 abhyAsAdanantena rUpeNAvirbhAvaH / nokaM vastu svatonekavidhaM 198 bhavati / tathA sati vigraha eva bhavena svarUpam / ataH zruteH pratyakSasya vA nirNAyakatvAtsarvAgocarameva brhm| 27 uttrpkssH| zabdaikagamyasya brahmaNo nirNayaH shbdenaiv| yathaika 198 eva sarpaH saralaH kuNDalAkRtizca bhavati tathA brahmApyacintyazaktyA nirguNamanantarUpaM ca bhaktecchayA bhavati / pramANasiddhaviruddhadharmAzraye bhagavati na kApi zrutirlAkSaNikI / 9 prakAzAzrayavadvetyadhikaraNam / 28 yathA prakAzAzrayAH sUryAdayastejaHprakAzAdbhinnAH prakAzadharma * 199 katvAdabhinnAzca tejastvAt / tathA brahmaNonantaguNaiH pUrNatvaM teSAmapi saccidAnandarUpatvenAbhinnatvAdbrahmaNo nirguNatvami tyubhymuppnnm| 29 athavA arUpavadeva hItyAdipaJcasUtryA yaH siddhAntaH kathita- 199 stAdRzaM vA brahma pratipattavyam / 30 ekamevetyuktvA punaradvitIyamiti dvitIyaM pratiSedhati // 200 10 paramataH setUnmAnetyadhikaraNam / 31 puurvpkssH| setuvyapadezAtparimANakathanAdAdhArAdheyasaMbandhani- 200 rUpaNAdakSisthitapuruSayoH parasparaM dharmAtidezakathanAdbrahmaNopyanyadutkRSTamasti /
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratisUtraM zrImadaNubhASyatAtparyam / sUtrAGkAH pRsstthaangkaaH| 32 uttarapakSaH / guNasAmyapradarzanArthaM setvAdinirdezasya sattvena 202 nAtaH prmnydsti| 33 bhUtAdInAM pAdatvena kathanaM yathopAsanArthaM tadbrahmaNopi 202 sAmyena kathanamupAsanArtham / 34 yathA sUryacandrAditejasAmaikyepi sthAnabhedAtsamAnadharmatvaM 202 nAsti tathA prakRtepi sthAnabhedAddharmabhedaH syAdato dhrmaatideshH| 35 brahmabhinnasyAnupapannatvAdbrahmaiva prmphlruupmityuppdyte| 203 36 na tatsamazceti zrutyA pratiSedhAdanyakalpanA nirmuulaa| 203 37 brahmabhinnasya paratvakhaNDanena zrutismRtibhyAM ca tasya brahmaNaH 203 sarvavyApitvaM siddham // 11 phalamata ityadhikaraNam / 38 IzvarAdevaihikaM pAralaukikaM ca phalamupapadyate / 39 zrutau smRtau ca tasyaiva phaladAtRtvaM kathyate / 40 Izvare vaiSamyanaghaNyAdidoSAjjaiminiyAgAdikama~va phaladAtR 205 iti manyate / 41 jaiminimatanirAsaH / bAdarAyaNastvAcArya itaH pUrvoktamI- 206 zvarameva phaladatvena manute zrutau hetutvena vyapadezAt // 0 0 tRtIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 3 / 3 // 1 sarvavedAntapratyayAdhikaraNam / 1 sarvavedAntavAkyairanekarUpairapi yasya jJAnaM bhavati tadbrahmaiva / 206 vidhivAkyAvizeSAt / yathA zAkhAbhedena jyotiSTome dharma bhedepi jyotiSTomavidherekatvameva / 2 nanu dharmabhedAr3heda iti cenna yato yathaikasyAmapyatirAtravyaktau 208 SoDazigrahaNAgrahaNadharmamedAbhedo na /
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNubhASyam / sUtrAGkAH pRsstthaangkaaH| 3 nanvevaM sati zAkhAntarIyadharmANAmupasaMhAraH syAttathAvAntara- 209 dharmA avatArAntarepyupasaMhartavyAH syuriti cenna vedasaMbandhikarmaNastattacchAkhoktaprakAreNa karaNedhikArAt / yathA savAkhyahomA AtharvaNikaireva kAryA iti niyamyante / evamevopAsanAyAmapi rAmakRSNAdirUpeSu tattadrUpopAsakasya tatta dharmA eva bhAvanIyA nAvatArAntaradharmAH / 4 vedyaikatvena vidyAnAmekatvaM zrutidarzayati / tathA upAsanA- 214 prakArabhedenopAsyabhedadarzane doSaM ca darzayati / 5 namaste raghuvaryAyetyAdiSu yaH zrIkRSNadharmANAmupasaMhAra uktaH 214 sa zuddhabrahmopAsakaiH kartavyaH / bhagavadrUpasyArthasyArthadvayepi samAnatvAt / yathA vidhizeSANAmagnihotratvAdilakSaNe dharme samAnepi svazAkhoktaprakArasyaiva karaNaM nAnyazAkhoktadharmopasaMhAra evamihApi tattadavatAropAsakasya tattadasAdhAraNadharma tvenaivopAsanaM nAnyAvatAradharmavattvenApi / 6 nanu dharmANAmupasaMhAre zrutipratipAditamekarasaM brahmAnyathA 215 bhavettatazca tadanekarasaM prasajjyateti cenna zrutipratipAditatvAvizeSAt / yathA zrutyA brahmaNa ekarasatvena nirNayaH kRtastathA viruddhdhrmvttvenaapi| 7 prakArAntareNa samAdhAnam / yathA parovarIyastvavratasya dIkSA- 215 prakaraNe paThitatvAt dIkSAsahitasyaiva parovarIyastvaM na tadrahitasya prakaraNabhedAt / tathA jJAnaprakaraNe jJAninaM prati ekarasatvena nirUpaNaM bhaktiprakaraNe tu bhaktAnubhavAnurodhAdinnabhinnaprakAreNa nirUpaNam / 8 yathodgIthopAsanetisaM kyepi parovarIyastvAyupAsaneSu dharma- 216 bhedastathAtra saMjaikyapi dharmabhedaH /
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratisUtraM zrImadaNubhAdhyatAtparyam / sUtrAGkAH pRSThAGkAH / 9 sarvataHpANipAdAntamiti smRtyA sAkArameva vyApakamiti 217 cakArAtsarvarasa iti zrutyA rasAtmakatvena bhaktAnAM yAdRgrUpeNa lIlArasAnubhavastAdagrUpaM krameNa yogamAyApasAraNena prakaTI karotIti bAlyAdibhAvopapatteH sarvamupapannam / 10 lIlAmadhyapAtinAM sarveSAM padArthAnAM brahmaNA sahAbhedAbrahmaNa- 217 zcaikatvAtpUrvalIlAtonyatra uttaralIlAyAmapi pUrvalIlA saMbandhina eva padArthAH / 11 pUrNAnandaizvaryAdayaH pradhAnasya dharmiNo brahmaNa eva dhrmaaH| 218 12 zuddhAbhedajJAniSu priyazirastvAdidharmA nopasaMhAryAH / priya- 218 modAdyupacayApacayayorbheda eva saMbhavAt / 13 brahmarUpasyArthasya sAmyAt puruSarUpe viruddhatvena bhAsamAnA 219 dharmA apyupasaMhAryAH / 14 yAvadbhirguNairdhyAnasiddhistAvanta evopasaMhartavyA nAnye prayo. 219 janAbhAvAt / 15 AtmazabdAddhetoH parokSavAdenoktAnAM priyaprAdhAnyAdInAmeva 220 bhAvanA kAryA natu ziraHpakSAdInAm // 2 AtmagRhItyadhikaraNam / 16 jIvavadAtmagrahaNaM tasyaiSa eveti yattaduttarAt / 220 17 nanvannamayAdiSu tattaccharIrAbhimAnI jIvaH pRthaktayocyate / 221 Anandamaye yA tathoktiH sA brahmatvena sarvazarIreSu vyApakatvAditi cenna yata Anandamaya evoktasarvazarIrAbhimAnI bhavati / eSa hyeveti zrutyaivakAreNetaraniSedhapUrvakamAnandamayasyaivAtmatvanirdhArAt / 3 kAryAkhyAnAdhikaraNam / 18 pUrvasyAnnamayapuruSasthAkathanAdatra sa vA eSa iti zratibhi- 221 brahmatvena pratipipAdAyiSitamannarUpamevocyate natu pUrvam /
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNubhASyam / sUtrAGkAH pRSThAGkAH / 19 cakSurAdInAM vailakSaNyena bhAnepyekarUpa eva bhagavAn / teSAM 223 brahmatvena parasparamabhedAt / 20 bhagavadAviSTajIvepi sakalabrahmadharmopasaMhAraH kartavyaH / ayo- 224 golake vanheriva tasmin bhagavadAvezAt / 21 yastu bhagavadAviSTaM bhaktaM jJAtvaitadbhajanenaivAhaM kRtArthaH syAmiti 224 manute tena tatra bhagavadAviSTabhakte bhagavaddharmopasaMhAro na kaaryH| vizeSAbhAvAt / 22 bhagavadAviSTabhakte tu bhagavAn sarvadharmAn pratyakSato darzayati / 225 ato nopsNhaaraapekssaa| 23 vizeSAbhAvAdeva bhagavadAviSTabhakte tadbhaktaiH sakalavIryasaMbhRtiyu- 225 vyAptyAdayopi dharmA nopasaMhAryAH / / 4 puruSavidyAyAmityadhikaraNam / 24 annamayAdiSu sahasrazIrSavattvAdikaM nopasaMhAryam / yato yathA 226 puruSavidyAthAM puruSasvarUpaM nirUpyate na tathetareSAmannamayAdInAm // 5 vedhAdhikaraNam / 25 vAkprANAdiSu yaH pApmavedho duSTasaMbandhazcoktaH sa bhagavadrUpasya 227 saMbandhAbhAvAt / 26 jIvasya bhagavatsakAzAdbhede sati tirohitA AnandAdayasta- 229 dharmAstatsaMbandhenAvirbhavanti / nanu jIvasyAnandAdibhiH katipayaireva dharmaiH sAmyaM na tu sarvairiti kuta iti cenna / upAyanazabdazeSatvAt / upAyanaM prAptiH sA svadharmANAmeva yuktA nAnyeSAm / evaM copAyanazabdena kathanAttaireva dharmaiH sAmyam / nanvevamAnandAdibhiH sAmye brahmAbheda iti cenna / kuzAcchandastutyupagAnavadbhedAt / tathAhi-audumbarasamitsaMbandhicchandaHstutyupagAne abhi tvA zUra no numa Ityavi aca
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratisUtraM zrImadaNubhAgyatAtparyam / sUtrAGkAH pRSThAGkAH evopasaMhRtya bhakAreNa gAnaM kriyate / etAvatA bhakArANAmRgAtmakatvaM na saMbhavati // 6 saMparAyAdhikaraNam / 27 pUrvaM jJAnenaiva pApasya nAzAdbhaktimArge tannAsti / nanu sarve 231 pApmAnaM tarantIti pApanAzo bhaktyeti cenna tasyAH zrutenimArgIyaviSayatvAt / jJAnAnantaraM pApavanto bhaktimArgI yebhyonye| 28 bhaktimArgIyANAmapi pUrvaM pApAnAzo yaH sa bhagavadicchA- 233 vizeSatoto na virodhaH // 7 gaterarthavattvamityadhikaraNam / 29 maryAdApuSTibhedena jJAnasya phalajanakatvam / anyathA jJAne- 233 naiva kaivalyaM yamevaiSa vRNuta iti vAkyayorvirodhaH syAt // 8 upapannAdhikaraNam / 30 mumukSorapekSayA rahasyabhajanakataiva zreSThaH / bhagavallakSaNapuruSA- 236 rthasya svAdhInatvopalambhAt / yathA loke svAdhInapatikA strI bhartAraM phalatvena manute na gRhAdikam // 9 aniyamAdhikaraNam / 31 phalazravaNe bhagavaddhAraNarasanabhajanAdayaH samuditA evA- 237 pekSyanta ityaniyamaH / dhAraNAdInAM phalaM prati pratyekamavirodhAt / zrutismRtiprAmANyAt // 10 AdhikArikAdhikaraNam / 32 kAryavizeSasiddhyarthaM bhagavatAdhikAripuruSe sthApitA dharmA- 239 statkAryasamAptiparyantaM tiSThanti / tataH paraM te bhagavatAkRSyante // 11 akSaradhiyAmityadhikaraNam / 33 akSaraviSayakopAsanAnAM mokSasAdhaneSu gaNanAM sAmAnyatadbhA- 240 vAbhyAM bhavati / tathAhi sAmAnyaM bhagavatsaMbandhyakSarasaMbandhaH /
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNubhASyam / sUtrAGkAH pRSThAGkAH tadbhAvo bhagavadbhAvaH / atra bhagavadbhAvarUpA bhaktirmukhyA / akSarasabandhaH paraMparayA muktisAdhakaH / evaM cAkSaropAsanayA keSAMcidakSare laye keSAMcidbhaktibhAvo bhavati / upAsanaikye phalabhedaH kathamato dRSTAntamAha aupasadavaditi / yathaupasadAkhye kaNi yajamAnecchA niyAmikA tathAtra bhagavadicchetyarthaH / gItAsu-akSarajJAnenAkSarasyaiva prApti tu bhagavata ityuktam / 34 taittirIyopaniSadi gaNitatvAdakSarAnandasya nikRSTatvaM puruSA- 243 nandasya tvagaNitatvAdutkRSTatvam // 12 antarA bhUtagrAmavadityadhikaraNam / 35 bhaktimArge bhagavatAGgIkRtasya puruSasya svAtmatvena bhagavajjJAnaM 243 bhajanavinakAri bhavedato bhagavAMstanna saMbhAvayati / yathA taccharIrasyAlaukikatvAttatra bhUtagrAmo na sNbhvti| 36 nanu tAdRzajJAnasyAbhAve bhakteSUddhavAdiSvabhedajJAnopadezAnupa- 244 pattiriti cenna / gAyatryupadezavattasya sArthakyAt / 37 azrupralApAdivadbhaktAnAmahaM kRSNaH kRSNohamiti vizeSaNa- 245 buddhivyatyayo vybhicaaribhaavH| yato bhagavadruSTutvenAzvatyAdInivAnena prakAreNAtmAnaM kadAcidiva viziMSanti na sarvadA // 13 saiva hItyadhikaraNam / 38 yasmAdbhaktireva sattyAdisAdhanarUpAtaH sattyAdisAdhanAni 246 bhaktasya svata eva bhvnti| 39 vihitabhakteranyatra kAmAdyaupAdhikabhagavadbhAve kAmAyeva mukti- 246 sAdhanam / jJAnamArge heyatvena kathitebhyo gRhAdibhya eva bhaktimArge muktirbhavati //
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratisUtraM zrImadaNubhAvyatAtparyam / sUtrAGkAH / pRshngkaaH| 14 AdarAdalopa ityadhikaraNam / 40 varNAzramadharmANAM bhagavaddharmANAM ca yugapatmasaktau bhagavaddharme- 217 pvAdarazravaNAtta evAnuSTheyA natu varNAzramakarmabhistallopaH sNpaadniiyH| 41 bhagavaddharmavarNAzramadharmANAM yugapatkaraNe bhagavaddharmANAM balavattve- 248 nAlopavacanAdbhagavaddharmAH karmAGgaM na kiMtu mukhyAH // 15 tannirdhAraNAdhikaraNam / 42 karma kartavyaM na veti bhagavadicchAyA ajJAtatvenAdhunAtanaiH 248 karma niSkAmatayA kartavyameva / bhagavadicchAM ye jAnantyambarISayudhiSThirAdayasteSAM jIvakRtakarmaphalAdbhinnamIzvarakRtakarmaphalaM lokasaMgrahAdikaM natu svargarUpam / niSkAmakarmakAriNAM tu karmajapratibandhAbhAvaH phalam // 16 pradAnavadityadhikaraNam / 43 bhagavatoddhavaM prati yaH sarvAtmabhAvatvenopadezaH kRtaH sa varadAna- 249 vadeva / nAyamAtmeti zruteH // 17 liGgabhUyastvAdhikaraNam / 44 sarvAtmabhAvasya sarvAdhikatvAttadeva kAlakarmAdibhyo bliiyH| 251 tasya jJAnenApi pratibandho neti-antarA bhUtagrAmavaditi sUtreNoktam / 45 sUtradvayena pUrvapakSaH / chAndogye varaNabhUyastvaM nocyate kiMtu 252 zvetaketUpAkhyAnajJAnasyaiva prakArabhedo nirUpyate / AtmapakaraNatvAdubhayoH prapAThakayoH / atra dRSTAntaH / kriyAmAnasavaditi / yathA bAhyA pUjA kriyetyucyate / AntarI maansmityucyte| . [aNubhASya ]
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNubhASyam / sUtrAGkAH pRSThAGkAH / 46 nAmaivaitadityugAdividyA anUdya nAmabrahmAtidezAdapi jJAna - 253 prakAravizeSa evAyam / 47 siddhaantH| atra sarvAtmabhAva eva nirUpyate / bhUmA tveve- 253 tyAnandAtmakapuruSottamasyaiva jijJAsyatvena nirdhAraNAt / 48 sarvAtmabhAvavatAM vrajabhaktAnAM pUrvamitaravismRtirbhagavatsAmarthyA- 255 dagre sarvasAmarthyaM ca / 49 tarati zokamityupakramavAkyAnurodhAt sarvAtmabhAvaliGgam - 256 yastvasya na bAdhaH / vAkyAMpekSayA zrutiliGgayorbalIyastvAt / 50 samAdhikaraNa sarvAtmabhAvAdibhyo hetubhyaH sarvAtmabhAva evaM svaM 256 mahina ityAdinA pratipAdyo na brahmaNaH svAdhAratvam / nanu sarvAtmabhAvenApi muktireva sAdhyeti cenna yato yathA sarvAtmabhAvavadbhakta prajJAtonyA vilakSaNA mumukSuprajJA bhagavadviSayiNI buddhiH sA prajJAntaraM tadyathA karmajJAnAdiphalebhyaH pRthaktvena mokSasAdhakaM tathA sarvAtmabhAvavadbhaktaprajJAyA bhagavallIlA sAdhakatvamato na sarvAtmabhAvasya mokSentarbhAvaH / dRSTazva vrajabhakte svarUpAnubhava eva phalam / tacca vaze kurvantIti bhagavatAMktam / 1 51 nanu sarveSu lokeSu kAmacAra ityAdinA bhaktasyAnyakAmanApi 258 dRzyata iti cenna / tatsamAnadharma saMbandhAdapi zrutau tatprayogasya bahuza upalambhAt / yathA na pazyo mRtyumitisarvAtmabhAvavato mRtyu niSedhaH kriyate tathA bhagavatsvarUpAtirilokAntara saMbandhopi tasya na saMbhavati / 52 Atmana evedamiti vAkyasya sarvamApnotIti paravA+yenaikarUpa- 259 tvamastIti na lokAntarasaMbandho vaktuM zakyaH / nanvAtmana evedaM sarvamityuktvA punaH sarvamApnotIti kimarthamiti cenna hetucAhulye sati dADharthAt /
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratisUtraM zrImadaNubhAgyatAtparyam / sUtrAGkAH pRSThAGkAH 53 ata evaike zAkhino bhagavato bhaktazarIra AvirbhAvAttena saha 259 kAmopabhogarUpikAM soznute sarvAniti zrutiM paThanti // 18 vyatirekAdhikaraNam / 54 jJAninAM hRdaye paramavyomAvirbhAvo na bhavati / varaNAbhAvena 260 bhagavadbhAvasyAbhAvAt / yathA jJAnaM sAdhanena sAdhyaM tathA varaNaM sAdhanena sAdhayitumazakyam / 55 yathA yajamAnena hautrAdyarthaM vRtA RtvijaH sarvazAkhIyakarmA- 262 nuSThAnasamarthA api varaNAnusAraM tattacchAkhIyameva karma kurvanti tathAtra bhagavatA varaNAbhAvAjjJAninAM hRdi paramavyomAvi vo n| 56 zAstravidhyanusAraM yathaika eva mantro bahuSu karmasu niyujyate 262 kazcid dvayoH kazcittvekatraiva tathA bhagavadicchayA jIvopi kazcitkarmaniSThAprAptyanantaraM varaNena bhaktiniSThAM prApnoti kazcittu jJAnaniSThAmeva prApya bhaktiniSThAM prApnoti kazcittu prathamata eva bhaktau viyata iti na virodhaH // 19 bhanna ityadhikaraNam / 57 sarvAtmabhAvasya sarvotkRSTatvaM jJeyam / kiMca yathA darzapaurNa- 263 mAsAdiSu dohanAdikarmaNAM laukikakarmatulyatvepi laukikatvaM na / tadvatsarvAtmabhAvasyApi na laukikatvam / AtmanaH prANA ityAdizrutiH sarvAtmabhAvavato bhaktasya sarvaM bhagavata eveti darzayati / 20 nAnA zabdAdibhedAdityadhikaraNam / 58 sarvAvatAreSu pRthagevopAsanA vidheyaa| tattatsvarUpasaMbandhinAM 265 mantrANAmAkArANAM caritrANAM ca bhedAt //
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ annubhaassym| pRsstthaangkaaH| 21 vikalpa ityadhikaraNam / 59 pRthakkartavyopAsanAnAM vikalpo natu samuccayaH / mokSaphala- 265 siddhau sarvAsAM sAmyAt // ____ 22 kAmyAstvityadhikaraNam / 60 kAmyopAsanAsu tu kAmanAnusAraM samuccayaH / yatra tvekayaivo- 265 pAsanayA sveSTAnekaphalasiddhistatra hetvabhAvAtsamuccayo n|| 23 aGgeSvityadhikaraNam / 61 yatra yadaGgaviziSTamupAsanaM vihitaM tatra tattathaiva kAryam / 266 ntvnytraanaataanaamnytropsNhaarH| 62 tadaGgAnAM tatraivopadezAdanyatropasaMhAre pramANAbhAvaH // 266 24 samAhArAdhikaraNam / 63 jJAnamArge sarvAvatAradharmANAM brahmANa samAhArAtsarvadharmaviziSTa- 266 brahmopAsanaM kAryam / 64 aizvaryAdiguNAstu sarvAvatAreSu samAnAH zrUyanteta ekAsminna- 267 vatAre sarvAvatAradhopasaMhAro yuktaH // 25 na vA tatsahabhAvAzruterityadhikaraNam / 65 ekAvatAre sarvAvatArayuktopAsanaicchikI na nityA / rUpANAM 267 niyatatvena tatsahabhAvAzravaNAt / 66 bhaktimArgIyasya svadharmaviziSTaikAvatAropAsanaM yuktam // 267 tRtIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH 3 / 4 // 1 puruSArthota ityadhikaraNam / 1 ataH paraM nAnyadaNIyasamityataHpadaghaTitazrutivAkyAtpuruSArtho 268 bhagavAneveti bAdarAyaNamatam /
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 65 pratisUtraM zrImadaNubhAbhyatAtparyam / sUtrAGkAH pRSThAGkAH / 2 yathA dravyaguNakarmasvarthavAdaH / tathAtmanirUpaNaM vedAntagataM 269 yajJAGpurusaMbandhyarthavAdgatamiti jaiminimatam / 3 vasiSThAdibrahmajJAninAmagnihotrAdyAcAradarzanAjjJAnena karmaNo 269 bAdho na / 4 janako ha vaideha ityAdizruterbrahmavidA janakena yajJakaraNA- 270 jjJAnena na karmaNo bAdhaH / 5 taM vidyAkarmaNI iti zrutau jJAnakarmaNoH sAhityena phalArambha - 270 katvadarzanAnna jJAnena karmaNo bAdhaH / 6 brahmaSTho brahmetyanena jJAnavato brahmatvena varaNakathanAjjJAnaM 270 karmAdhikAra saMpAdakameva / 7 yAvajjIvamagnihotraniyamAtkarmAkaraNe prAyazcittavidhAnAca 270 karma zrutyabhimatam / 8 sa vA ayamiti zrutyA bhagavata: sarvAdhikyena kathanAt 271 jaiminimataM na yogyam / evaM bAdarAyaNena karmAdibhya Adhikyenaiva bhagavato bhaktimArgasya tatsaMbandhisarvAtmabhAvasya cAnubhavasya gRhItatvAt / 9 yathA janakAdInAM karmakaraNaM tathA zukAdInAM karmatyAgo 272 dRshyte| evaM cAcArasya tulyatvAnna jJAnaM karmAGgam / 10 sarvairbrahmavidbhiH karma kriyate iti tu zrutau na nirUpyate / tena 273 tyAgapakSaH zreyAn / 11 adhikAravazAjjanakena karma na tyajyate zukena tu tyajyate / 273 ayaM ca tyAgAtyAgo bhagavadanugrahakRta eva / yathAdhikAratA - ratamyena taittirIyazrutau zataguNitA AnandA uktAH / 273 12 vedAdhyayanamAtravataH karmaNyadhikAro natu brahmavidopi / 13 na karmaNeti zrutau mokSaprAptau karmatyAganiyamadarzanAnna karma - 274 niyamo bAdhakaH /
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNubhASyam / 66 sUtrAGkAH pRSThAGkAH / 14 brahmiSThasya stutyarthaM tasyArtvijyenumatiH kriyate na tu tasyAdhi - 275 kAritvamabhipretam / 15 parAnugrahArthamicchayA yatkarmakaraNaM tataH prAptayorguNadoSayo- 275 nivAraNArthameSa nitya iti vAkyameke zAkhinaH paThanti / na tvetAvatA karma kartavyameveti niyamaH / 16 tatkaM kenetyAdau brahmajJAne karmatadadhikArAdInAmupamardaH paThitaH / 276 17 yadahareveti zrutyA saMnyAsavidhAnAtsaMnyAsiSu karmAbhAvor3I- 276 kAryaH / evaM ca karmAGgatvaM jJAnasya na / jJAnasvarUpasya zrutyekasamadhigamyatvAtsaMnyAsAzramakarmazeSatvamapi jJAnasya na / 18 pUrvapakSa: / kiM prajayeti zrutyA mokSa eva paramaphalatvena 277 parAmRzyate / taM parAmarzaM jaiminirjJAnasyAvidheyatvAttadavidhirapi ca bAdhete / ato jaiminisaMmatyA vidhibalAcca karmaivAnaSTheyam / 1 19 uttarapakSaH / bAdarAyaNonuSTheyaM karmApavadati / karmavidhityAgayoH 278 zrutyuktatvasAmyAt / 20 yathA yogazAstre samAdhisiddhyarthaM mAnasamUrterdhAraNaM sAdhanatvena 200 vidhIyata evaM bhaktisAdhanatvenaiva karmAnuSTheyamiti vidhIyate / tena na pUrvakANDasya vaiyarthyam / 21 jJAninopi karmakRtisvIkArAdeSa nitya iti zrutirjJAnasya 282 stutimAtramiti cenna jJAninaH karmaphalAsaMbandhasyApUrvatvAt / evaM ca prApyabhAvAdvidheyatvameva / 22 nanu brahmavidyAnirUpakANAmupAkhyAnAnAM karmAzaMsanazeSa- 283 tvAtkarmaprAdhAnyamiti cenna jJAnasya karmApekSayA viziSTatvakathanAt / 23 yathA kevalazrutInAM vidyApratipAdakatvaM tathAcAryavAniti 284 zrutyaikavAkyatAjJAnArthamupAkhyAnarItyA guruziSyakathopabandhAdAkhyAnazrutInAmapi vidyApratipAdakatvam /
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratisUtraM zrImavaNubhAnyatAtparyam / sUtrAGkAH pRsstthaangkaaH| 24 yato jJAnI jJAnena svayaM yajJAtmako jAtoto jarAmaryAgni- 285 hotremIndhanAdyanapekSoktA // 2 sarvApekSetyadhikaraNam / 25 puruSottamajJAne krmjnyaanbhktyaakhysrvsaadhnaanaampekssaa| yajJA- 285 dividhAyakazruteH / atra vyavasthApako dRssttaantH| azvavaditi / yathA dUradezastheSTaphalapratibandhakadezAtikramezvasya sAdhakatvaM natu taddezasthaphalaprAptAvapi / tathA karmaNAM jJAnapratibandhakAntaH karaNadoSanirAsa upayogo natu jJAnaphalasiddhAvapItyarthaH / 26 bhaktimArgepi zamadamAyupetaH syAdyadyapi tathApi jJAnAGgatayaiva 287 zamAdividhAnAjjJAnamArge teSAmavazyAnuSTheyatvAttathAvidhiH / bhaktimArge tu svata eva saMbhavAnna teSAM vidhiH| 27 AhAradaurlabhyena prANAtyaye prApte sarvAnnAnumatiH zrUyate / 287 cAkrAyaNaprakaraNe tathA darzanAt / 28 Apadi sarvAnnabhakSaNena cittadoSAsaMbhavAjjJAnabAdho na / 288 29 jIvitAtyayamApanna ityAdinApadi duSTAnnabhakSaNeviduSopi pApaM 288 nAstIti smaryate / 30 jJAnitve sakalapApadAhAdyatheSTAcaraNepi na doSaH / paraM sAdha- 288 nadazAyAM doSaH / zrutyukteH // 3 vihitatvAtkarmetyadhikaraNam / 31 vihitatvAdyathA ziSTAnnabhakSaNaM tathAzramakarmApyanuSTheyam / 289 32 AzramakarmANi jJAnAntaraGgazamadamAdisahakArINyataH karta- 289 vyAni / 33 yadA varNAzramakarmANi zravaNAdIni ca yugapatprApnuyustadA 289 bhaktena zravaNAdInyeva vidheyAni / zrutismRtiprAmANyAt / 34 yataH zrutiH karmAnanuSThAnajadoSairbhaktasyAnabhibhavaM darzayati / 290
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNubhAgyam / sUtrAGkAH pRsstthaangkaaH| 35 bhaktasya varNAzramadharmAH phlpraaptiprtibndhkaaH| bhagavatyana- 291 nyabhAvanAviziSTatvAt / 36 smRtyAnanyabhaktasya vairAgyAdInAmapi phalaprAptAvantarAyaH 291 kimuta varNAzramadharmANAm / 37 ahaM bhaktaparAdhIna ityanena jJAnyapekSayA bhakte vizeSAnugrahaH 291 kathitaH / 38 pUrvoktazrutyAdibhyo muktyapekSayA bhaktimArgatadIyatvameva zreSTha- 291 taraM kiMcAnyadapi kAraNaM tathAhi muktAnAM dehendriyAdyabhAvena kevalamAtmasvarUpeNaiva brahmAnandAnubhavaH / bhaktAnAM tvalaukikadehendriyAdibhiH sarvotkRSTabhajanAnandAnubhava iti // 4 tadbhUtasyetyadhikaraNam / 39 puSTimArge yadi jaiminirapi tadIyatvaM prApnuyAttarhi tasyApi 292 sa bhAvaH kadApi tirohito na bhavet / yato bhaktAnAM bhagavaddarzanaM nityamiti niyamaH / soznuta iti zrutyA muktasya svarUpabhedAbhAvAnubhava ucyate tasya varaNaikasAdhyatvena tadIyatvasya phalarUpatvAtsAdhanarUpAbhAvaH kathitaH // 5 na cAdhikArikamityadhikaraNam / 4. bhagavAn svabhaktAya brahmalokAdikamAdhikArikaM phalamapi 293 na yacchati / smRtyA tatopi patanakathanAt / kiMca bhaktasya nirantaraM bhaktirasAnubhavAdbrahmalokAdiSvanAkAGkatvena tAdRza lokasya saMbandhAbhAvAcca / 41 bhaktA AdhikArikaphale kevalapatanameva heyatvaprayojakaM na 294 vadanti kiMtu tatropapatanamapi / bhaktibhAvAbhraMzAt / tathApi tatrAdhikArasamAnau kadAcidbhagavadanugrahAzApi bhavatItyupapatanaM tat / muktau tu punarAvRttyabhAvAttAdRzAzApi nAstyato muktirmahApatanam / bhaktimArge tadIyabhAvamAtraM sAkSAdbhagava
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratisUtraM zrImadaNubhAnyatAtparyam / sUtrAGkAH pRshngkaaH| tsaMbandharUpabhogAdeva manyate bhaktaH / sobhuta ityAdizrutiSu sAkSAdbhagavadrUparasAzanamuktam // 6 bahistUbhayathetyadhikaraNam / 42 bhagavadbhAvamAtre svarUpAnubhavenobhayatrApi gRhatyAgaH kAryaH / 294 smRteruddhavAdInAmAcArAcca / 43 gRhAdityAgasya sAdhanatvenAGgIkAro na / puSTimArgIyasya 295 bhagavata eva phlpraapterityaatreyH| 44 gRhAdityAgapUrvakaM bhagavannikaTe bhaktasya gamanamRtvikarmavajJa- 295 yam / yata Rtvik yajamAnArthaM krIyate / 45 bhaktirasya bhajanamityAdizruterayaM siddhAnto jJeyaH // 296 7 sahakAryantarAdhikaraNam / 46 jIvAnAM bhagavadaGgIkAro dvidhA / tatra zamadamAvisahakAri- 297 vidhAnaM maryAdAmArgapakSeNa / puSTimArge tu varaNAtiriktasAdhanAbhAvAdvaraNavataH kAyikAdisAdhaneSu tRtIyaM mAnasikaM sAdhanamuktam / tanmAnasikasAdhanamapi vidhyAdivajjJeyam // 8 gRhiNopasaMhAra ityadhikaraNam / 47 gRhasthAzrame kuTumbasAhityena sevAkaraNAtsarvendriyANAM bhagava- 297 dviniyogaH / parijanakRtArthatA cAdhikA saMpadyata iti gRhiNopasaMhAraH / tuzabdena mryaadaamaargiiygRhsthniraasH| 48 maunAdayo guNAH saMnyAsivadgRhasthasyApi / evaM ca guNA- 299 dhikyaadgRhinnopsNhaarH| 49 bhagavatA saha saMbandhadAAt vedAdhyayanAdigRhasthadharbhagava- 299 dbhAvamaprakaTayan bhagavadbhajanaM kuryAt / 50 bhagavadbhAvagopanArthaM vaidikakarmavallaukikasutasaMskArAdikaM karma 299 prastutabhagavadbhajanApratibandhena kartanyaM zrutau dhArmikaputravidhAnadarzanAt // e [ aNubhAgya ]
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ annubhaassym| sUtrAcA pRsstthaangkaaH| 9 evaM muktiphalAniyama ityadhikaraNam / / 51 evaMbhUtasya bhaktasya muktiphalaM yadbhaktirasAnubhavaH sa niyamena 300 bhavatyeveti na / tasya bhagavadicchAdhInatvAt / na sa punariti zrutyA muktareva niyamaH kriyate natu tatphalasya // caturthAdhyAyasya prathamaH pAdaH 4 / 1 // 1 AvRttyadhikaraNam / 1 zravaNamananAdInAmAvRttiH krtvyaa| chAndogye navakRtva upa- 302 dezAt / 2 yathA yathAtmA parimRjyata ityAdismRtirapi aSaNAdInAmA- 303 vRttiM bodhayati // 2 AtmAdhikaraNam / 3 AtmetyupAsanAdbhagavantaM prApnuvanti / uttamAdhikAriNamupa. 304 sthitaM tadviSayamupadizAnti ca / 1 pratIkopAsanena mokSo na bhavati / yatonyasyAnyarUpeNopA- 3.6 sanaM pratIkaM tatra bhedodayAt / 5 sarvasya brahmarUpatvAdbrahmadRSTikaraNaM tu na pratIkopAsanA / 307 . jJAnAdhikyAttasyA brahmadRSTeH svata evodayAt // 3 AdityAyadhikaraNam / 6 bhagavataH zaktibhUteSvAdityAdiSu yA brahmatvopAsanA uktAstAH 307 sAkAravyApakasya brahmaNa ekamapyaGgamupAsitaM tAdRzaphaladamiti bodhanArtham / upapadyate caitat / AnandasvarUpakarapAdodarAdebrahmaNoGgamapi tAdRzameveti na pratIkopAsanam / 7 utkaTalehAtmakasAdhanasaMpannatvAttAdRzabhaktasyAgre bhagavAMstada. 308 dhInaH sannAsIno bhavati /
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratisUtraM zrImadaNubhAjyatAtparyam / sUtrAGkAH pRdhaangkaaH| 8 utkaTabhAvena nirantarasmRtyAtmakadhyAnAdapi bhagavAMstadana 308 AsIno bhavati / 9 bhaktecchAmapekSyAcalatvaM calatvamapi vA bhagavato bhavati / 309 10 kecidbhaktA anyaphalanirapekSatayA bhagavantaM smaranti kIrta- 309 yanti zRNvanti ca // 4 yatraikAgratAdhikaraNam / 11 yatra bhakteSvekAgratA na tvantarbahirvijJAnaM tadbhaktamadhyentarbahiH 309 pazyatobhaktayoH kimapi tAratamyaM nAsti vizeSAbhAvAt // 5 ASAyaNAdhikaraNam / 12 paramapuruSArtharUpaphalaprAptiparyantaM bAhyAntaratvAnusaMdhAnarahitA- 309 vasthA nityA / tataH paraM sAyujyAmityapi na / tatrApi pUrvavadbhagavatA saha samAlApAdikaM tasya dRSTameva phalam / nAdRSTaM sAyujyAdikam // 6 tadadhigamAdhikaraNam / 13 brahmajJAnasyAdhigame sati uttarapApasyAsaMbandhaH pUrvapApasya 310 vinAzazca bhavati / yatheSIkAtUlamiti zrutyA yathaidhAMsIti smRtyAca tathA pratipAdanAt / 14 evameva puNyasyApi gatiH / bhagavadbhAvAccyutirUpe pApepyevameva 111 puNyapApayorazleSavinAzau stH| 15 prArabdhetarasaMcitakriyamANasukRtaduSkRte eva nshytH| tatpAra- 312 bdhakarmaNAmadahanaM kAryarUpabhagavadicchAto jJeyam / 16 nanu prArabdhakAryabhoga eva jJAnAnantaramanuSTheyo nAnyat / 313 janakAdibhiragnihotramanuSThitaM dRzyate tatphalajanakaM syAditi cenna / teSAM janakAdInAmagnihotrAdikAryakaraNasya prArabdhakamopabhogAyaivopayogAt / yathAkArIti zrutidarzanAt //
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrAGkAH aNubhASyam / 72 pRSThAGkAH / 7 atonyAdhikaraNam / 17 ekeSAM puSTibhaktAnAM prArabdhAprArabdhayoH sukRtaduSkRtayorupabhogaM 313 vinaiva nAzaH / tatra pramANaM tu jJAnAnAzyaprArabdhakarmAkSepakazruterbhinnA tasya dAyamityAdyA zrutiH / 18 nanu jJAnenApyanAzyaM prArabdhaM kathaM puSTimArge bhagavatkRpAto 314 nazyatIti cettatrAha - bhagavajjJAnazakteraMzabhUtA jIvaniSThA vidyA / evaM ca yadevetyAdizrutyA bhagavacchaktyaMzabhUtavidyAsaMbandhAdyadi karmApi vIryavattaraM bhavati tarhi sAkSAttatkRpayA prArabdhanAzaH kathaM duSkaraH / caturthAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 4 / 2 // 1 vAGmanodhikaraNam / 19 liGgasthUlazarIre tyaktvA bhagavallI lopayogyAlaukikadehasaMpa - 315 tyanantaraM bhogasaMpattiM labhate sobhuta iti zruteH // 1 puSTi bhaktAnAM bhagavadAnandaprAptau bhagavati laye prathamaM vAGma- 316 nasi saMpadyate / evaM bhAvAt pUrvaM manasyeva bhagavato darzanAt / darzanAbhAve veNvAdizabdazravaNenApi sarvendriyaiH svarUpAnubhabhavecchA janyata iti zabdAcetyuktam / 2 pUrvoktahetubhyAmeva sarvendriyANi vAglayAnantaraM manasi 318 lIyante / 3 sarvendriyayuktaM manaH prANe lIyate / prANabandhanaM hItyuttarazruti- 318 vAkyAt / 4 bhagavatA puSTimArgeGgIkRta ityAdihetubhyaH sa manoyuktaH prANo- 319 dhyakSe bhagavati saMpadyate //
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 73 pratisUtraM zrImavaNubhAnyatAtparyam / sUtrAGkAH pRsstthaangkaaH| 2 bhUtAdhikaraNam / 5 maryAdAbhaktAnAmindriyANi bhUteSu liiynte| yatrAsyeti shruteH| 319 6 maryAdAbhaktasya jJAninazcobhayorapi maryAdAyAmaGgIkAro yato 321 yAjJavalkyArtabhAgau tathA darzayataH // 3 samAnAdhikaraNam / 7 maryAdAmArge jIvasaMsaraNamArabhya mokSaparyantaM sAdhanenaiva 322 muktiriti vyavasthA samAnA / madhye bhedo na bhavati / puSTimArge tu sAdhanamakRtvaivAmRtaM niyatam / 8 puSTiphaladazAyAM maryAdAmArgIyamokSasya saMsAratvena kathanAt 322 saMsAratulyataivAto yAjJavalkyArtabhAgAbhyAM mokSasya karmatvena kathanam / 9 puSTimArgIyatatvaM sUkSmam / yato vAco nivartanta iti zrutyA 323 tthoplbdhH| 10 nanu puSTimArgIyAH svamArgatattvaM mitrAdibhyaH kuto nopadizanti 323 tatrAha-aizvaryabhAve hyupadezaH saMbhavati / puSTimArgIyANAM tu dve evAvasthe / virahadazA bhagavatsaMgamadazA ceti / tatra virahadazAyAmaizvaryAdInAM vinAzAdupadezo na saMbhavati / bhagavatsaMgadazAyAM tvaizvaryAdInAM sattvepi bhagavadAnandAnubhavani magnacittattvenopadezasyAsaMbhavaH / 11 nanu rasAtmakabhagavatsvarUpAnubhave teSAM virahaduHkhaM kathamiti 324 cettatrAha-asyaivAnandAtmakabhagavata eva dharmo virahAkhyaH / nanvAnandAtmakasya duHkharUpo dharmaH kathamiti cenna / bhagava dantaHprAptibAhyaprAptibhyAmAnandAnubhavavirahatApayorupapatteH / 12 nanu zrutau duHkhaM niSidhyata iti cenna tatra zrutau rogeNa saha 324 pAThAcchArIraduHkhasyaiva tatra niSedhAt / evaM ca zRGgAravyabhicAribhAvAtmakaM tu duHkhaM na niSidhyate /
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNubhASyam / sUtrAGkAH pRsstthaangkaaH| 13 ekeSAM zAkhinAM mantre prabhusvarUpa prAptyanantaraM du:khanivRtti - 324 rUpArtha: spaSTa: paThyate / 74 14 zrIbhAgavate bhagavadbhAvasya jIvanamaraNahetutvaM daurlabhyaM ca 325 smaryate / 15 zrutestAni pUrNAnandAdivastUni vaikuNThAdapyutkRSTe gokule 326 zrIgovardhane ca santi // 4 avibhAgAdhikaraNam / 16 nityalIlApaviSTabhaktasya sarvadA vibhAgAbhAva eva / tadviSNo- 327 riti zrutivacanAt // 5 tadoko dhikaraNam / 17 indriyalayAnantaraM tasyAtmanaH sthAnasya hRdayasyAyaM prakAzate 327 tatastena prakAzitamArgeNotkrAmati / ayaM sarvajIbasAdhAraNo mArgaH / vidvAMstu brahmavidyAsAmarthyAttadaGgabhUtapavrajanagatibhagavatsmaraNasaMbandhAd hRdayasthitena bhagavatAnugRhItaH sannekazatatamyA nADyA niSkrAmati // 6 razmyadhikaraNam | 18 vidvAneva razmidvArA gacchati // 328 7 nizyadhikaraNam / 19 nizi viduSa utkramaNaM neti cenna / anugrahahetubhUtasya 329 gatyanusmRtisaMbandhasya yAvaddehaparyantaM sthAyitvenAnugrahasya sarvadA sattvAtkAlasyAprayojakatvAt / etameveti zrutistathA darzayati / 329 20 ato dakSiNAyanaja utkramaNavizeSopi viduSo nAsti / 21 agniyatiriti kAlaniyamo yoginaM prati smaryate na jJAninaM 329 prati / yatazcaite yogasAMkhye smArte / zrautajJAnamArgasya tu jJAnetarakAlAdisApekSatvaM na //
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 75 sUtrAGkAH pratisUtraM zrImadaNubhASyatAtparyam / pRSThAGkAH / caturthAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 4 | 3 // 1 arcirAdyadhikaraNam / 1 arcirAdimArgeNa prAyo jJAnamArgIya eva gacchati na tu maryA 330 dAmArgIyopi / tadya itthaM viduriti jJAnamArgIyasyaiva tatro - karSakathanAt / 2 chAndogye mAsebhyaH saMvatsaramityatra saMvatsarAduttaraM vAyu- 333 loko nivezyaH / avizeSa vizeSAbhyAm / tathAhi arnirArambhya saMvatsarAntAnAM bhUsaMbandhitvenAvizeSAttanmadhye vAyurna niveshyH| vAyurantarikSasyAdhipatiriti zruteH / sUryo divodhipatiriti zrutezva / etayoH paurvAparye vizeSaheturastIti sUryalokAtpUrvaM vAyuloko nivezyaH / 3 candramaso vidyutamityatra vidyullokAtparato varuNaloko nive- 335 zyaH / taDito jalasaMbandhitvena varuNasya jalapatitvena ca jalIyasaMbandhasya sattvAt / 4 varuNalokAtparamindralokaH prajApatilokazva nivezanIyaH saMba- 335 ndhAdeva hetoH // 2 AtivAhikAdhikaraNam / 5 etasminneva mArge prajApatilokottaramAtivAhikapuruSA upasaM- 335 hAryAH / brahmasaMbandhitvaliGgAt / 6 svakRtamArgasya sAphalyAya bhagavAneva kAMzcijjJAnino maryA - 337 dAmAgayabhaktAMzva vyAmohayati / ataH kAmanAsidhyA phalabhogaH / 7 brahmalokasaMbandhinA vaidyutapuruSeNaiva brahmalokaprAptiH / tAn vaidyu- 337 tAditi zruteH // 3 kAryAdhikaraNam / 1 8 sa etAnityatra kAryaM brahmocyate / yatosya tatraiva gamanamupapa- 338 dyate na brahmaNi / tasya vyApakatvAt /
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNubhAgyam 76 sUtrAGkAH pRsstthaangkaaH| 9 brahmalokAniti zrutau bahuvacanAntatvena kAryaM brahmaiva grAhyaM na 338 paraM brahma tsyaiktvaat| 10 brahmalokaprAptau lokAntaraM vinaiva brahmaprAptirbhavatItyataH sAmI- 338 pyAbrahmapadena kathanam / 11 kalpAvasAnedhyakSeNa brahmaNA saha kAryabrahmalokasya nAzastataH 339 parabrahmaprAptiratopunarAvRttizrutena virodhaH / vedAntavijJAneti zrutau tthaivokteH| 12 brahmaNA saha te sarva iti smRterapi sa evArthaH prtiiyte| 339 13 sa etAnityatra brahmapadena parabrahmaNa eva grahaNamiti jaiminiH / 339 brahmapadasya parabrahmaNyeva mukhyavRttaH / 14 sa etamiti zrutau prajApatilokAtpRthaktayA brahmalokakathanasya 339 darzanAt / 15 socate iti zrutau bhagavatA saha sarvakAmabhogaprAptimacyate / 341 sA kAryabrahmagrahaNe na saMbhavedataH parameva brahma grAhyam // 4 apratIkAdhikaraNam / 16 , pratIkamanAzritya sarvaM brahmeti jJAtvopAsate tAnavAmAnavaH 342 puruSo brahma nyti| iti bAdarAyaNamatam / ubhayathA dossaat| tathAhi vastuto brahmarUpebrahmatvanizcaya upAsanArthaM tatra brahmatvajJAnaM cetyubhayathA doSAtteSAM brahmaprAptAvanadhikArAttAn brahma na prApayati / bhagavadbhajanabhaktimAn bhaktastu svayameva bhaktibalAtparaM brahma gacchati // 5 vizeSAdhikaraNam / 17 jJAnamArgIyabhaktimArgIyopAsakeSu brahmavidApnotIti zrutivizeSaM 344 darzayati / yasya varaNaviziSTabrahmajJAnaM tasya parabrahmaprAptiH / yasya kevalabrahmajJAnaM tasya tvakSaramAptiH / - -
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 77 pratisUtraM zrImadaNubhASyatAtparyam / mUtrAGkAH pRzaGkAH caturthAdhyAyasya caturthaH pAdaH 4 / 4 // 1 saMpadyAvirbhAvAdhikaraNam / 1 brahma prApya sthitasya jIvasya bhagavadatyantAnugrahavazAtsvarUpA- 349 nandonena grAhya iti bhagavadicchAyAM punarAvirbhAvo bhavati na janma / sobhuta iti shruteH| 2 muktaM pratijJAya soznuta ityanena vivaraNakathanAtkAmAzanasya 346 puSTimArgIyamuktirUpatvam / 3 saha brahmaNetyatra mAyAguNasaMbandharahitasya vyApakAtmano 347 grahaNam / brahmaviditi zrutestatprakaraNatvAt / 4 nadeSAbhyuktetyanena brahmaviditivAkyoktArthapratipAdakatveneyamR- 34, gukteti dRSTatvAt pUrvavAkyena saha sobhuta ityasyAH paThi. tatvena prakaraNaikyam // 2 brAhmAdhikaraNam / 5 brahmasaMbandhinA saccidAnandAtmakazarIreNa brahmaNA sarvAn 347 kAmAnaznuta iti jaiminirAcAryo manute / brahmavidAmotItyupa nyasya sobhuta iti kathanAt / 6 sa yathA saindhavadhana iti zrutyuktacidrUpe brahmANa cinmAtrarUpeNa 348 kAmAn bhuGkte natvalaukikadehendriyAdinA / jIvasya tadAtmakatvAdityauDulomirAcAryoM manyate / 7 bAdarAyaNolaukikavigraheNApi bhoge virodhAbhAvaM manute / 348 brahmavidApnoti paramityasyaivamapi vigrahavattvenApyupanyAsAt / nanu vigrahasya janyatvena laukikatvAdbrahmaNA saha bhogo na saMbhavatIti zaGkAyAmAha-bhaktasya bhagavatprApneH pUrvameva bhagavabhogAnukUlavigrahANAM satvAnna kRtrimatvam / evaMca bhagavasvarUpAnandAnubhavayogyAni svarUpANi nityAnIti siddham / ai aNubhASya ]
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNubhASyam / sUtrAGkoM pRsstthaangkaaH| 8 bhajanAnandadAna saMkalpAdeva tadAnandamanubhavati / yamevaiSa 349 iti zruteH / 9 pUrvoktasaMkalpAddhetoH sAdhanAtmanA phalAtmanA ca yeSAM hRdi 349 bhagavAneva sphurati nAnyasteSAmAdhipatyaM svayameva karoti bhagavAn / anyatra tu vibhUtirUpairAdhipatyaM na svataH / 10 bAdarirAcAryoM muktyavasthAyAM dehAthabhAvaM manute / yato 350 yaMtreti zrutidvaitaniSedhamAha / evaM ca dehAbhAvAttasya kAma mogakathanamasaMgatamiti bAdarermatam / 11 jaiminyAcAryo muktasya puMso dehAdisattAmAha / vividha- 350 zrutibhirvyavasthitavikalpasya kathanAt / 12 bhagavadrasabhogArthaM zarIrarUpeNAvirbhAvena bhogAyatanatvAccharI- 351 ratvam / jJAninAM tu bhautikatvamAtreNa nirAkAratvena svasmin layasaMpAdakatvAdazarIratvamapIti bAdarAyaNAcAryo manyate / tasya ha vA etasyetyArabhyAtmana evedmityntshruteH| atra vaidiko dRSTAntaH / dvAdazAhavaditi / tathAhi-dvAdazAhasya sa dvAdazarAtreNa yajeteti vidhAnAdyAgatvaM ya evaM vidvAMsa iti vidhAnAtsatratvaM tathehApyarthaH // 3 tattvabhAvAdhikaraNam / 13 yathA svapne nidrAmohitaH puruSovidyamAnAneva padArthAn 352 pazyati tathA zrIkRSNAdyavatAreSvavidyamAnA evAvasthA bAlyA dayo dRzyante bhagavatA vimohitairasurAdibhiH / 14 yathA jAgradazAgataM jJAnaM satyaviSayakaM tathA tattvenAprAkRta- 353 lIlAdarzanaM satyaviSayakam // 4 pradIpAdhikaraNam / 15 soznuta ityAdinokto bhogo bhaktasAmarthyena na kiMtu pradI- 354
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 79 sUtrAGkAH pratisUtraM zrImadaNubhASyatAtparyam / pRSThAGkAH / 51dbhagavadAvezena / tathAhi yathA pradIpaH snehavartyantarasaMbadvastAM svasamAnAM karoti evaM bhagavAnapi phaladAnArthaM maktena saMbaddhastaM svasamAnaM karoti / tathaiva bhartA sannitizrutidarzayati / 16 suSuptiviSayA na tadanotIti zrutiH / brahmasaMpattirUpapuSTimArga- 355 mokSaviSayA sota iti zrutirityevaM zrutidvayena bhinnaviSayakatvamuktam / ato nirguNasaguNakalpanAnupayuktA // 5 jagadvyApArAdhikaraNam / 17 bhagavatA saha bhogakaraNaM laukikavyApArarahitaM bhavati / 356 alaukikasyaiva prakaraNAllaukikavyApArasya ca prakRtikAlAdyatItatvena saMnidhAnAbhAvAt / 18 nanu chAndogye sarvaM h pazyatIti sarvaviSayajJAnasya pratyakSa- 357 tayA kathanAtkathaM laukikavyApArarAhityamiti cettatrAha - dezakAlabhedenAnekavidhalIlAdhikRtabhaktena tattallIlArthaM yAni nAnArUpANi gRhyante tAnyAdhikArikANi tatsamUhaghaTitapadArthAnAmeva sarvaM heti zrutivAkye grahaNaM na laukikavastunaH / 19 nanu zvastvahamAyAsya iti bhagavaduktistadAzayA bhaktapratI- 357 kSetyubhe api na saMbhavato lIlAyA nityatvAditi cettatrAhabhagavallIlArUpA prakRtistadviruddhaM vikArastadantargatamarthAdviruddhaM na bhavati pUrvoktaM vacaH / evaM ca yaM pratyucyate tvagRhamAyAsya iti tasya tadA bhagavataH sarvadA magRhavyAptiritijJAnaM nodeti / tathaiva sarvamApnotIti zrutilalAyAM tasya sthitimAhu | alaukikerthe pramANamevAnusartavyaM natu laukikayuktiriti bhAvaH /
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNubhASyam / , 80 sUtrAGkAH pRSThAGkAH / 20 zrutismRtI bhagavatsaMbandhilIlA padArthasya yuktyagamyatvaM darza- 358 yataH / 21 sota iti zrutau bhoge bhagavataH sAmyaM kathyate / etacca puru - 359 Sottama eva saMbhavati / yataH sa eva bhaktAtmanivedanamaGgIkurvan taM svarUpAnandamanubhAvayati / etAdRzalIlAviziSTapuruSottama eva paramaM phalamiti siddham / 22 saMpUrNasUtrAvRttyA jJAninAM bhaktAnAM ca punarAvRttirneti kathyate / 360 na sa punarAvartata iti zrutyA jJAninAmanAvRttiH / bhaktAnAM tu yamevaiSa iti varaNanityatvAdanAvRttirapi nityA / kiM ca kAlaprabhAvAdapi bhaktAnAM na punarAvRttiH / na yatretyAdivAkyAt //
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 15 // zrIkRSNAya namaH // aNubhASyam / 0000 zrImate vallabhAcAryAya namaH / www Am 1 jijJAsAdhikaraNam / athAto brahmajijJAsA // 1 // 1 // 1 // idamatra vicAryate / vedAntAnAM vicAra ArambhaNIyo na veti / kiM tAvat prAptam / nArambhaNIya iti / kutaH / sAGgodhyeyastathA jJeyo veda: zabdAca bodhakAH / niHsaMdigdhaM tadarthAzca lokavaTryAkRteH sphuTAH // 1 // arthajJAnArthaM vicAra ArambhaNIyaH / tasya ca brahmarUpatvAt tajjJAne puruSArthoM bhavatIti na mantavyam / vicAraM vinApi vedAdeva sAGgAdarthapratIte: : / na cArthajJAnamavihitam avicAritAzva zabdA nArthaM pratyAyantIti vAcyam / jJeyazveti vidhAnAt / gItI zIghrI ziraHkampI tathA likhitapAThakaH / anarthajJolpakaNThazca SaMDate pAThakAdhamAH || 1 || ( pA. zi. 32 ) iti / bAdhopalabdhizva / zabdazcakSurAdivanna saMdigdhArthapratipAdakaH / tadarthava vyAkaraNAdinA nizcIyate / yathA laukikavAkye tathA vedepi / na ca tadviruddhaM nirNetavyam / aprAmANikatvaprasaGgAt / tasmAdvedArthajJAnArthaM vicAro nArambhaNIyaH / syAdetat / na vedArthajJAnamAtrAya vicAra: kiMtu brahmajJAnAya / tasya cAtmarUpatvAt tasya cAvidyAvacchinnatvAd dehAtmabhAvadRDhapratItestad - A reads zabdazva bodhaka: for zabdAca bAMdhakAH / 1 [ aNubhASya ]
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 1 pA. 1 sU. 1] aNubhAgyam / tiriktasya brahmaNobhAvAnna vedamAtrAdasaMbhAvanAviparItabhAvanAnivartakaM jJAnamutpadyate pratyuta dehAtmabhAvadRDhapratIteH zruterupacaritArthatvaM stutitvaM vA kalpayiSyatIti // maivam / alaukiko hi vedArtho na yuktyA pratipadyate / 5 tapasA vedayuktyA tu prasAdAtparamAtmanaH // 2 // na hi svabudhdyA vedArthaM parikalpya tadarthaM vicAraH kartuM zakyaH / brahma punaryAdRzaM vedAnteSvavagataM tAdRzameva mantavyam / aNumAtrAnyathAkalpanepi doSaH syAt / yonyathA santamAtmAnamanyathA pratipadyata / kiM tena na kRtaM pApaM coraNAtmApahAriNA // naiSA tarkeNa matirApaneyA ( kaTa. 1-2-9) iti zrutazca / na ca viruddhavAkyAnAM zravaNAttannirdhArArthaM vicaarH| ubhayArapi prAmANikatvanaikataranirdhArasyAzakyatvAt / acintyAnantazaktimati sarvabhavanasamarthe brahmANi virodhAbhAvAcca / ata evopaniSatsa tattadapAkhyAna jodhAbhAva aupAdhikAya ca tapasa evopdeshH| na ca tapa:zadana vicaarH| tasya pavAnAdhikyAtapa evAna cApAradhyAnAnAM mithyAtvam / tathA sati sarvatraiva mithyAtvaM bhavedvizeSAbhAvAt / na hyaprAmANikAta vidhA vApAkhyAna vA brahmasvarUpa vA kasyacidapi vizvAso yathA loke / tasmAdvaMdekSaramAtrasyApyasatyArthajJAnasyA bhAvAdvaidikAnAM na sandehopi kiM punarviruddhArthakalpanA / vidyAsu ca tadazruteH / 2. yadi vedArthajJAne vicArasyopayogaH syAdaGgatvena byAkaraNasyeva vidyAsu zravaNaM syAt / svAtantrye ca purANAderiva mImAMsAyA api prakArabhedena pratipAdakatvaM syAt / taM tvaupaniSadaM puruSaM pRcchAmi ( bR. 3-9-26 ) iti tu teSAM niSedhaH / anyathAjJAnaM nopaniSaduktaM phalaM smrpyti| tasmAnnArambha 15 -A (ads yuktyA nu for yuktyA tu /
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 jijJAsAdhikaraNam / [a. 1 pA.1 sU.5 NIya eva brahmavicAraH / anena dharmavicAropyAkSipta eva / na hyetAnnirAkartuH soyamatibhAra iti pUrvaH pakSaH // siddhAntastu / saMdehavArakaM zAstraM buddhidopAttadudbhavaH / viruddhshaastrsNbhedaadnggaishvaashkynishcyH||3|| tasmAt sUtrAnusAreNa karnavyaH srvnirnnyH| anyathA bhrazyate svArthAnmadhyamazca tathAdimaH // 4 // paramparayA pAThayadarthasyApi gurumukhAdeva zravaNapi mandamadhyamayoH saMdehA bhavet samAnadharmadarzanAta padAdipAThavat / tatra yathA lakSaNAnAmupayoga 10 evameva mImAMsAyA api / taduktam / asaMdigdhapi vedArthe sthUNAkhananavanmataH / mImAMsAnirNayaH prAjJe durbuddhestu tato dvayam // 5 // iti / tathA ca nirNaye yana kenacidvaktavya hariH svayaM vyAso vicAraM cikIrSustatkartavyatAM bodhayati brahmajijJAsA kartavyeti / vyAsaktitvAdapi 15 krtvytaa| kartavyapadAdhyAhAre svAtantryaM na bhavati / anyathA-atha yogAnuzAsanam ( yA. sU. 1-1 ) itivat svatantratA syAt / tathA ca jJAnAnupayogaH / tathAhi-taM tyaupaniSadaM puruSaM pRcchAmi ( bR. 3-9-26) iti kevalopaniSadvedyaM brahma na zAstrAntavedyaM tadyadi mImAMsA svatantrA syAta 20 tajjanitaM jJAnaM na brahmajJAnaM bhavet / athavA adhyAhAra karaNApekSayAthazabda evAdhikAre vyAkhyeyaH / vedAdhyayanAnantarya ta siddhrbhv| na hyanadhIta eva vicAramahati / tatraitata syAt / svatantratati / tatra pratinidhAsthAmaH / vadArthabrahmaNo badAnakulavicAra iti / 7-ga rends tadAdimaH for tathAdimaH / 22-ga reads vedAdhyayanAnantarve for vedAdhyayanAnantarya / read hyanadhItaveda for hyanadhIta / ga and M.
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 1 pA. 1 sU. 1 ] aNubhASyam / yathA kimatra yuktam / vyAkhyAnamiti / vyAkhyAnato vizeSapratipatteH karmaNi darzapUrNamAsauM tu pUrvaM vyAkhyAsyAmaH / athAto darzapUrNamAsau vyAkhyAsyAmaH ( A. zrau.sU. 1-1 ) iti / athavaitahamAni sidhyanti prayojanAni / adhikAkAGkSA na bhave5 vyAhArazva | puruSArthazva sidhyet / ucchedazva na bhavediti / katham / athazabdArthacatuSTaye vartate / maGgale / adhikAre / Anantarye / arthAntaropakrama ca / tatra zrutimAtreNaiva maGgalasiddherarthAntarasya ca pUrvoktasyAbhAvAnnAtra tatkalpanam / athAvaziSyata Anantarye cAdhikAre veti / Anantarye tvadhyayanasya svataHsiddhatvAdhikAkAGkSA bhavati / tathA sati tadabhAvAnna vicAra: sidhyet / tathAhi na tAvaddharmavicArAnantaryaM viparyayasambhavAt / na ca pAThato niyamaH / tatrApi tathA / na cAcArAdvyavasthA / tatrApyaniyamasaMbhavAt / pratyavAyAzravaNAt / saMbhavepi na vaktavyatvamadhyayanavat / tathA ca tatopyAkAGkSA bhavet / na ca vairAgyazamadamAdiH pUrvasiddhaH / teSAmevAbhAvAt / na ca yadaiva saMbhavastadaiva tatkartavyamiti vAcyam / tadasaMbhavApatteH / 15 tathAhi brahmaNaH paramapuruSArthatve jJAMte tajjJAnasyaiva sAdhanatvevagate taccheSatve ca yAgAdInAmavagataM tadarthakarmakaraNe cittazuddhau satyAM vairAgyAdi / idaM ca vedAntavicAravyatirekeNa na bhavatItyanyonyAzrayaH / 10 nirdhArite tu vedAnte vicAro vyartha eva / na ca sAkSAtkArastatphalam / tasya zabdazeSatvena tatkalpanAyAM pramANAbhAvAt / dazamastvamasatyAdau 20 pratyakSasAmagracA balavattvAddehAdeH pratyakSatvAt / svadehamapi pazyan dazamohamiti manyate / na tathA prakRte / manananididhyAsanavidhInAmAnarthakyaprasaGgAt / na cAdhikAribhedaH kalpanIyaH / zabdajJAna tatkalpanAyAM pramANAbhAvAt / atyantAsatyepyarthe zabdasya jJAnajananAt / pramANasaM S-B reads vAdhikAre for cAdhikAra / A reads ceti for veti / 9- Bom. sati / 18- reads phalama for tatphalam |
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 jijJAsAdhikaraNam / a. 1 pA. 1 sU.5 karApattizca / manasA tajjananapi tathA / tasmAtprathamaM zAbdamava jJAnamiti mantavyamanubhavasiddhatvAt / idAnIMtanAnAmapi zamAdirahitAnAM nirvicikitsitavedArthajJAnopalabdheH / saMnyAsAnupapattizca / kiMca adhyAhArazca kartavyaH sa ca kartavyAdipadAnAm / yadi tatsvArthaM vyarthameva vAkyaM syAt / parArthatvaM 5 tvshkym| na hi tairvicAraH kartuM zakyate / svakRtivaiyarthaM ca / asaMgatizvAsya sUtrasya bhavet / kiMca / adhikArapakSe puruSArthaH sidhyati naanntrypksse| uktanyAyAt / kiMca / tAdRzasyAdhikAriNaH zravaNamAtreNa kRtArthasya samAdhiniratasya pravacanAsaMbhavAt zAstrAcchadaH / zAstravirodhazca / sAdhanA nAmagre svayameva vaktavyatvAt / atonekadoSaduSTatvAdadhikArArtha eva zreyAn / 10 naca jJAtamicchA jijJAsA nAdhikartuM zakyeti vAcyam / jijJAsApa dasya vicArArthatvAt / ata eva jijJAsitumicchediti purAvidAM vacanAni / jijJAsApadena caitjjnyaapyti| brahmajJAnaM puruSArthasAdhanatvAdiSTam / tadicchApUraNAya vicAra Arabhyata iti / yasmAt karmAdibhyo jJAnameva puruSArthasAdhanamityatastajjJAnAya vicArodhikriyata ityata: zabdArthaH / 15 adhikArI tu traivarNika eva / na hi vedavicArasya vedAdhikAryatiriktaH zakyate klpyitum| na hi mandamatervedo nAyAtIti traivarNike matimattvamadhikArivizeSaNaM kalpyate / andhapagvAdInAmiva karmaNi / gRhAdyAsaktasya mananAdyasaMbhavAt sAkSAtkAro na bhaviSyati // na ca dharmanyAyana gatArthatvamasya / apratijJAnAdanupalabdhezca / na ca jagatkAraNaM paramAtmA vA prakRti 2. paramANavo veti saMdehe kiMcidadhikaraNamasti / __ syAdetat / athAto dharmajijJAsA (jai. sa. 1-1-9) iti dharmavicAraM pratijJAya nAdakavAkyArthasya dharmatvamuktA prAmANyapura :saraM sarve saMdahA nivAritAH / tatra brahmajJAnasyApi dharmatvam / aamtyvaapaasii| (bR. 1-4-7) AtmAnaM zlokamupAsIta (bu. 1-4-1.) tadbrahmanyupAsIta 2.. (te. 3-10-4) AtmA vAra draSTavyaH (bR. 2-4-5) ityAdinAdanAvAkyA 2-A reads nirbicikitsa for nirvicikitsita / 19-vi.read: asyAH for asya /
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 1 pA. 1 sU. 1 ] aNubhASyam / rthatvAt - ayaM hi paramo dharmoM yadyogenAtmadarzanam ( yA smR. 1-8 ) iti smRtezva | sRSTyAdivAkyAnAM tvarthavAdatvam / AropApavAdaviSayadharmapratipAdakatvena vidheyopAsanAviSayastAvakatvAt / na ca jJAnAdInAmavidheyatvaM pramANavastuparatantratvanAkRtisAdhyatvAditi vAcyam / na hi sarvAtmanA sAdhyaM 5 prakArabhedastvaprayojakaH / sarvasyApi kAraNeSu puruSavyApRtiH / tadatra vRttisaMpAdane pramANasaMpAdane vA puruSakRtisAdhyatvam / anyathA siddhAntaMpi mananAdizAstra vaiphalyApatteH / sAdhanapratipAdakazrutivirodhazva / yenApi sarvakriyAphalatvaM nirAkArya tenApi gurUpasacyAdinA yatitavyameva jJAnArthe / tasmAdyatrApi vidhyazravaNaM tatrApi vidhiM parikalpya tatratyAnAM taccheSatvaM kalpyamiti nArthonayA mImAMsayA / anyathA virodhopi / 10 syAdetat / brahmavicAra evArambhaNIyo na dharmavicAraH / sarvavedavyAsakartrA vedavyAsenAkRtatvAt tucchaphalatvAcca / kalpoktaprakAreNa niHsaMdigdhaM karaNasaMbhavAcca / AcAraparaMparApi karaNasaMbhavAcca / etahyepi saMdeha sUtrabhASyayAjJikAnAmevAnuvRttiH kriyate na mImAMsakasya 15 tasmAt sAGgavedAdhyaturniH saMdahakaraNa saMbhavAnna pUrvayApi kRtyam / kiMca | paramakRpAlurvedaH saMsAriNaH saMsArAnmocayituM karmANi cittazudhyarthaM bodhitavAniti kaMpandhapAtanavadaprAmANikatvabhiyAvasIyate / viparItabodhikA tu pUrvamImAMsA tasmAdapi na kartavyeti / maivam / kiM vicAramAtrameva na kartavyaM pUrvakANDavicAroM vA / nAyaH / 20 tulyavAt samarthitatvAcca / dvitIye sAmAnyanyAyena saMdeha nivArye lakSaNavat tdupyogH| aniSTatayA nirUpaNaM na bhImAMsAdoSaH / kiMtu vicArakANAM svabhAvabhedAt / kiMca AvazyakatvAdapi / nivRttAnAmapi yAgAdijJAnasyAvazyakatvaM cittazudhyarthatvAt / paramAzramabhedena prakArabhedaH kAyikAdibhedAt / - A reads kAraNe for kAraNeSu / 19- M reads vicAramAtraM for vicAramAtrameva / 22- ga reads yAgAdika for yAgAdi /
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 jijnyaasaadhikrnnm| [a. 1 pA. 1 sU. 1 tatrAdyasya vAciko dvitIyatRtIyayo: kAyikazcaturthasya mAnasika ityAzramiNAm / tasmAdakenaiva caritArthatvAt kiM dvitIyeneti prApte / ucyte| upAsanAyA dharmatvapi na brahmaNo dharmatvam / jnyaanruuptvaat| dharmasya ca kriyArUpatvAt / na cArthavAdAnAM dharma iva brahmaNyupayogaH kartuM zakyaH / 5 utpattiprakari phalabhadAnAmabhAvAt / prakRte tu mAhAtmyajJAnArthaM tdupyogH| tasya ca jJAnopayogo yathA tathA vakSyate caturthe / upAsanAdarzanAdipadAnAM manovyApAratvameva / vicArasyApi yathA jJAnopayogitvaM tathA vkssyt| kiMca / aupaniSadajJAnasyApi karmopayogitvaM-yadeva vidyayA karoti zraddhayopaniSadA vA tadeva vIryavattaraM bhavati ( chAM. 1-1-10 ) 1. iti / ata eva brahmavidAmeva janakAdInAM karmaNi sarvadevasAMnidhyam / anyathAbhAsatvameva / na ca brahmarUpAtmavijJAna dahAdyadhyAsAbhAvena kartRtvAbhAvAt karmAnadhikAra iti vAcyam / niradhyastaireva dehAdibhiH karmakaraNasaMbhavAt / ata eva jIvanmuktAnAM sarve vyApArA: / tathA ca smRtiH| nava kiMcita karomIti yuktA manyata tattvavit / pazyatra zRNvan spRzatra jighanaznan gacchan svapaJa zvasan // palapan visRjan gRhNannunmipannimiSannapi / indriyANIndriyArtheSu vartanta iti dhArayan // brahmaNyAcyAya karmANi saMgaM tyaktvA karoti yaH / lipyate na sa pApana padmapatramivAmbhasA / / (bha. gI. 10-8-10 ) iti ato brahmavidAmeva kRtaM karma zubhaphalaM bhavati / ato dharmavicArakANAmapi brahma jijJAsyameva / tasmAnna gatArthatvAnupayogI / nanu phalaprepsuradhikArI / phalaM ca vicArasya zAbdajJAnam / tasya mananAdidvArAnabhavaH / tamya cAnanivRttiparvakaparamAnandAvApiH / tathA ...ca viraktAnarthajihAsuH paraMprepsazcAdhikArI kasmAnna bhavati / -bi reads vakSyate / caturtha upAsanA / tor vakSyate caturthe / upAsanA 8-1B reads tathA for tathA /
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ bha. 1 pA. 1 sU. 1] aNubhASyam / zabdabrahmaNi niSNAto na niSNAyAt pare yadi / zramastasya phalaM manye hyadhanumiva rakSataH // (bhA. 11-11-18) iti bhagavadvacanAt kevalasya nindAzravaNAditi cet / n| phalakAmanAyA 5 anupayogAt / anyenaiva tatsamarpaNAt / nityatvAdapyarthajJAnasya na phalapepsuradhikArI / nindArthavAdastu mananAdividhizeSa iti mantavyam / nanu brahmaNo vicAre pratijJAte virodhanirAkaraNAdInAmapratijJAtArthatvam / na cAvaktavyatvaM nirvicikitsajJAnAnudayaprasaMgAditi cet / brahmaNa iti na karmaNi SaSThI kiMtu zeSaSaSTI / tathA ca brahmasaMbandhi tajjJAnopayogi 10 sarvameva pratijJAtaM vaditavyam / na ca gauNatApattirajijJAsyatvaM ca syAditi vAcyam / brahmamAtre saMdehAbhAvAt / saMdigdhasyaiva jijnyaasytaa| gauNatvaM tu zabdata eva / na tvarthataH / vedaprAmANyaM tu patitantrasiddhatvAnna vicAryate / tasmAdbrahma jijJAsitavyamiti siddham // 1 / 1 / 1 // 2 janmAyadhikaraNam / 15 kiMca tatra kilakSaNaM kiMpramANakamiti jijJAsAyAmAha suutrkaarH| janmAdyasya yataH zAstrayonitvAt // 11 // 2 // iti / nanu kathamatra saMdehaH / yAvatA-satyaM jJAnamanantaM brahma (te. 2-1) ityAha * shrutirv| viruddhaM caitat / svarUpalakSaNAkathane kAryalakSaNasya vaktumazakyatvAt / vivAdAdhyAsitatvAcca / nahi brahmaNo jagatkartRtva sarvasaMmatam / na cAgamoditamiti vedamAtrasya brahmapramANakatvaM vaktuM zakyate / kiMca / vyarthazcaivaM vicAraH / lakSaNapramANAbhyAM hi vastujJAnaM bhvti| tacca svarUpalakSaNenaiva bhavanIti kimanena / tasmAdayuktamutpazyAma iti|| ucyate / saMdehavAraka zAstraM vedaprAmANyavAdinAm / kriyAzaktijJAnazaktI saMdihyate parasthite // 6 // 25
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 janmAdyadhikaraNam / [a. 1 pA. 1 sU. 2 nahi zrutiM vyAkhyAtuM pravRttaH sUtrakAraH kiMtu saMdehaM vArayitum / tatra-satyaM jJAnamanantam (te. 2-1 ) nityazuddhamuktasvabhAvam (na. tA. 9) iti zrutyA kartRtvAdiprApaccikadharmarAhityaM prtiiyt| yato vA imAni bhUtAni jAyante yena jAtAni jIvanti yatprayantyabhisaMvizanti ( tai. 3-1 ) iti 5 kartRtvaM ca / tatra saMdehaH kiM brahma krtR| AhosvidakartR / kiM tAvat prAptam / akartR / katham / brahmavidApnoti param (te. 2-1) iti pradhAnavAkyam / phlsNbndhaat| RcApi vivRtam / satyaM jJAnamanantaM brahma / yo veda nihitaM guhAyAm parame vyoman / soznute sarvAn kAmAn saha brahmaNA vipazcitA (te. 2-1) iti / phalArthaM ca brahmajJAnaM phalaM ca phalavAkyAktadharmajJAnAdeva / naanythaa| 10 kartRtvaM ca paravivaraNatayoktam / paraM kimityuktaM yaH sarvAntara Ananda iti / kathaM sarvAntaramityAkAGkSAyAM paricayArthaM bhUtabhautikasRSTimuktvA gauNAnantaryaM parihRtam / gauNopAsanAphalaM ca pradhAnazeSatayoktam / tatrAnyagatakartRtvAropAnuvAdopi sambhavati / tatazca-bhRgurvai vAruNiH (te. 3-1 ) ityupAkhyAnepi paricAyakatvAda gauNakartRtvamevAnUdyate phalAzravaNAditi 15 pUrvaH pkssH| siddhAntastu / utpattisthitinAzAnAM jagataH kartR vai bRhat / vedena bodhitaM taddhi nAnyathA bhavituM kSamam / / 7 / / nahi zrutivirodhosti kalpyopi na virudhyate / sarvabhAvasamarthatvAdacintyaizvaryavad bRhat // 8 // vedenaiva tAvatkartRtvaM bodhyate / vedazca paramAptokSaramAtramapyanyathA na vadati / anyathA sarvatraiva tadavizvAsaprasaMgAt / na ca kartRtve viro 20 (5-ka om. akartR before katham / -ka) and E read phalArthe for phalArtha / 9-A reads brahmajJAnAta for dharmajJAnAta / 10-ka reads kimityuktaM for kimityukte| 21-A, B and M read tAvajagatkartRtvaM for tAvatkartRtvaM / Broads mavAvizvAma for marvatra tadavizvAsa / * 2 [ aNabhASya /
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 1 pA. 1 sU. 2 ] aNubhASyam / 10 dhosti satyatvAdidharmavatkartRtvasyApyupapatteH / sarvathA nirdharmakatve sAmAnAdhikaraNyavirodhaH / satyajJAnAdipadAnAM dharmabhedenaiva tadupapatteH / na ca kartRtvaM saMsAridharmo dehAdyadhyAsakRtatvAditi vAcyam / prApaJcike kartRtve tathaiva / na tvalaukika kartRtve / ata evAsyetyAha / asta 5 purovartI prapaJca idamA nirdizyate / anekabhUtabhautikadevatiryaGmanuSyAnekalokAdbhutaracanAyuktabrahmANDakoTirUpasya manasApyAkalayitumazakyaracanasyAnAyAsenotpattisthitibhaGgakaraNaM na laukikam / pratItaM ca niSedhyaM nAtItaM na zrutipratItam / satyatvAdayazva laukikAstataH sarvaniSedhe tadajJAnaMmeva bhavet / na ca satyatvAdikaM loke nAstyeva / vyavahAramAtra10 tvAt / kAraNagatameva satyatvaM prapaJce bhAsata iti vAcyam / tarhi kartRtvaM tathA kuto nAGgIkriyate / smRtizva svIkRtA bhavati / kartA kArayitA hari:iti / na cAropanyAyena vaktuM zakyam / tathA satyanyasya syAt / tatra na prakRteH / agre svayameva niSidhyamAnatvAt / na jIvAnAm / asvAtantryAt / na cAnyeSAm / ubhayaniSedhAdeva / tasmAd brahmagatameva kartRtvam / 15 evaM bhoktRtvamapi / na vA kAcicchrati kartRtvaM niSedhati / virodhabhAnAskalpyAtu laukikaparA | phalavAkyapyazrutAnAM guNopasaMhAraH kartavyaH / tathA cAyaM sUtrArthaH / janma AdiyeSAmityavayavasamAsAdatadguNasaMvijJAno bahuvrIhiH / athavA janmaprabhRti sarve bhAvavikArA Adizabdena gRhyante / tathAca janma ca AdizvetyekavadbhAvaH / Adizabdazca dharmavAcI 20 saca svasambandhinaM lakSayati / tasyobhayasApekSatvAt / utpattervidyamAnatvAdanyAneva bhAvavikArAnupalakSayatItyAdizabdenAnyaM bhAvavikArAH / athavA janmano nAditvam / tadAdhArasya pUrvamavidyamAnatvAt / anye tvAdimantaH / tadAvArasya pUrva vidyamAnatvAt / ata Adizanda: khAnArasaddharmavAcI taddharmANAmupalakSakaH / athavA gamanapravezayAmadAjjanma AdiyeSAmiti jAtyapekSayaikavacanam / janma tu zrutatvAt siddham / 25 10-A reads kAraNagataM for kAraNagatamaMtra
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 2 janmAdyadhikaraNam / 20 [ a. 1 pA 1 ma. 2 athavA kimanayA kusRSTyA | janmAdyasya AkAzasya yata iti / tasmAdvA etasmAdAtmana AkAzaH sambhUtaH ( tai. 211 ) ityeva vicAryate / phalasambandhitvAt tenaikatra siddhaH zAstrArthaH prakArAntarepi / yato vA imAni (tai 3 - 1 ) ityatra visphuliGgavatsarvotpattiH / atra tu krameNeti 5 vizeSaH / etena sarva eva prakArAH sUcitA veditavyAH / brahmavicAra brahmaNopyadhikRtatvAt tadbrahmetyAyAti na tvadhyAhAraH / zAstre yoniH zAstrayoniH / zAstroktakAraNatvAdityarthaH / zAstIti zAstraM veda: / sAmAnyagrahaNaM pUrvakANDe pUrvasRSTivAkyAnAM saMgrahArtham / yathAsyaiva kAraNatvaM nAnyasya tathopariSTAdvakSyAmaH / matAntaravajjanmAdInAM na 10 vikAritvaM kiMtvAvirbhAvatirobhAvAveva / tathottaratra vakSyate tadananyatvAdhikaraNe ( bra. sa. 2-1-15) / nAmalIlAyA api na pRthaGa nirUpaNaM prapaJcamadhyapAtAt / kecit pRthagrUpanAmaprapaJcakartRtvaM yogavibhAgena pratijJAya samanvayAdi - saMtreSveva hetunvarNayanti / anvayasiddhyarthaM ca / atati vyApnotItyat / zAstre yonitvaM prAptaM taditi / naitatsUtrakArasaMmatamiti pratibhAti / 15 tasmAtsarvajJatvaM sarvazaktimanvaM ca siddhaM niraGkuzajagatkartRtvena / nanu na sarvo vedo brahmaNo jagatkartRtve mAnam / tapoyajJAdiyuktaprajApatiprabhRtInAmeva jagatkAraNatvasya pUrvakANDe tattadupAkhyAneSvavagamyamAnatvAt / na cAvAntarakAraNatvam / parasyAzravaNAt / uttarakANDe tu dvayapratipAdanAdvirodhaH / saMdehazva / mImAMsAyAH saMdeha nivArakatvepyekAMzasyAprAmANyaM syAt / ubhayasamarthane zAstravaiphalyaM vA / vedaprAmANyAdeva tatsiddheH / bAdhitArthavacanaM vede nAstItyavocAma | kiMca / vedAntAH kiM vedazeSA vedA vA / nAyaH / anupayogAt / anArabhyAdhItatvena tadupayogitve pUrvakANDavicAreNaiva gatArthatvaM vidyA25 pravezazca / na dvitIyaH / yajJApratipAdanAt / mantrabrAhmaNatvAbhAvAcca / tasmAdvedoSarA vedAntA iti dveSAM kiM syAditi cet / maivam / asti tAvadvedatvamadhyayanAdibhyaH / smaraNAcca / pramANaM ca sarvopi vedaH svArthe / sa
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 1 pA. 1 m. 2 aNubhASyam / 12. cana yajJazved brahma bhavatu / na caitAvatA vedatvamatiprasaGgAt / zakyate hyagnihotrAdInAmanyataradantarbhAvya tathA vaktam / tasmAda brahmApi pratipAdayanto vedAntA vedatvaM na vyabhicarantIti / mantrabrAhmaNarUpatvaM cotpazyAmaH / Rgeva mantraH / brahmapratipAdakaM brAhmaNam / taccheSAH sRSTayAdi5 pratipAdakAH / yadyapi na vidhIyate tathApi tAdRzameva jJAnaM phalAyeti yuktamutpazyAmaH / pUrvavailakSaNyaM tu bhUSaNAya / kANDadvayasyAnyonyopakAritvAya sAdhAraNagrahaNam / yadeva vidyayA karoti ( chAM. 1-1-10 ) ityAdinA pUrvazeSatvaM sarvasya / tametaM vedAnuvacanena brAhmaNA vividiSanti ( bR. 4-4-22 ) ityAdinA sarvasyottarazeSatvam / karmabrahmaNoH 10 kriyAjJAnayordharmiparatvenaikyAt kartRvAkyeSu sarvatra na virodhaH / tasmAcchAstrayonitvaM siddham // 1 kecidatra janmAdisUtraM lakSaNatvAdanumAnAmiti varNayanti / anye punaH zrutyanuvAdakamAhuH / sarvajJatvAya zrutyanusAryanumAnaM ca brahmaNi pramANamiti / tattu-taM tvaupaniSadaM puruSaM pRcchAmi (bR. 3/9/26 ) iti kevalopani15 SadvedyatvAdupekSyam / anadhigatArthagantRtvAtpramANasya / manananididhyAsanayoH zravaNAGgatvam / sandehavArakatvAcchAstrasyApi tadaGgatvamiti // 112 // 3 samanvayAdhikaraNam / tatraitatsyAt / tatra kiM samavAyi nimittaM kartR vA / kimata yadyevam / evametatsyAt / yekameva syAttadA kriyAjJAnazaktayornirati20 zayatvaM bhajyeta / mRdAdisAdhAraNyaM ca syAt / matAntaravat / kathamevaM saMdehaH / zrAvatA-yato vA imAni ( tai. 3 - 1 ) ityAdibhyo niHsandehazravaNAt / evaM hi saH / paJcamI zrUyate yata iti / paJcamyAstasiriti / Atmana ityapi paJcamInimittatvena saMdehaH / paJcamyA nimittatvakathanAt / upAdAnatve kartRtve ca saMdehaH / tadvAcakAzravaNAt : kalpanAyAM pramANA35 bhAvAt / samavAyitve punaH sutarAM saMdehaH / evaM prApta Aha /
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 smnvyaadhikrnnm| a. 1 pA. 1 m. ; tattu samanvayAt // 11 // 3 // tazabdaH pUrvapakSavyAvRttyarthaH / nimittatvasya zrutisiddhatvAnmatAntaranirAkaraNatvenAgre vakSyate / tadbrahmaiva samavAyikAraNam / kutaH / samanvayAt samyaganuvRttatvAt / astibhAtipriyatvena saccidAnandarUpe5 NAnvayAt / nAmarUpayoH kAryarUpatvAt / prakRtarapi svamate tadaMzatvAt / ajJAnAtparicchedApriyatve / jJAnena bAdhadarzanAt / nAnAtvaM tvaicchikameva / jaDajIvAntaryAmiSvevaikaikAMzaprAkaTyAt / kathamevamiti cet / na / sadrape ghaTarUpakriyAsviva tAratamyenAvirbhAvavat jaDepi bhAvanAtvAdipratItestAra tamyenAvirbhAvoGgIkartavyaH / bhagavadicchAyA niyAmakatvAt / na ca 10 sAdhAraNyena sarvajagatprati paramANvAdInAmanvayaH saMbhavati / ekasminnanu syUte saMbhavatyanekakalpanAyA anyAyyatvAt / loke kartRvizeSavadupAdAnavizeSagrahaNepi na brahmaNi vyabhicAraH / alIkapratItestitvAdipratItAvapi samyaganvayAbhAvAnna kAryatvavyabhicArau / tasmAdbrahmaNa eva samavAyitvam / etatsarvaM zrutirevAha / sa AtmAna" svayamakuruta (te. 2-7 ) iti / 15 nimittatvaM tu spaSTameva sarvavAdisaMmatam / / kecidatra zAstrayonitvapUrvapakSanirAkaraNAya-tattu samanvayAt ( bra. sU. 1-3 ) iti yojayanti / tatpUrvapakSasiddhAntayoIyorapyasaMgatatvAdupekSyam / tathAhi / jaiminirdharmajijJAsAmeva pratijJAya tatpratipAdakasya pUrvakANDasya samanvayamAha / avAntaravAkyAnAM prakArazeSatvAt / 20 na ca sarvasminvaMde dharma eva jijJAsyaH / tadguruNaiva vyAsena brahmajijJA sAyAH pratijJAtatvAt / saMdehamAtravArakatvAnjijJAsayoH / natvalaukikArthasAdhakatvam / tathA sati vedAnAmanyAdhInatvenAprAmANyaM syAt / vedajijJAsetyevoktaM syAt / kiNc| sAdhanaM ca phalaM caiva sarvasyAha zrutiH sphuTam / na pravartayituM zakyA tathA cennarako na hi // 9 // 25 20-A and M read yatastaduruNaiva for tadguruNaiva / 26-$ reads zaktA for shkyaa|
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 5 pA. 1 bhU.. aNubhASyam / pravartakantu sarvatra sarvAtmA harireva hi / yajJa eva hi pUrvatra bodhyate svargasiddhaye // 10 // siddha eva hi sarvatra vedArtho vedavAdinAm / mantrANAM karmaNAM caiva darzanazravaNAcchratA / kRtizca siddhatulyatvaM vedaH svArthe gha saMmataH // 11 // prajApatirakAmayata prajAyeyeti sa etadagnihotraM mithunamapazyat / prajApatiryajJAnasRjatAgnihotraM cAgniSTomaM ca paurNamAsI cokthyaM cAmAvAsyAM cAtirAtraM ca tAnudamimIta yAvadagnihotramAsIttAvAnagniSTomaH ( tai. saM. 1) ityAdi / na hyupAkhyAnAnAM mithyArthatvaM buddhajanmanaH puroktaM yuktaM vA / tathA sati vedAnAmaprAmANyameva syAt / mithyopAkhyAnapratipAdakalokavat / tasmAt pUrvamImAMsAnabhijJAH kriyAparatvaM sarvasyApi vedasya vadanto mUrkhA eva / uttaravAdinopi pUrvAjJAnamaGgIkRtya pUrvAnupayogitvaM vedasya brahmajJAnasya vadantA vedAnabhijJAH / yadeva vidyayA karoti zraddhayopaniSadA vA tadeva vIryavattaraM bhavati (chAM. 111110) ityupaniSajjJAnasya zrutisidvaiva kAraNatA / na ca bAdhitatvAttyajyata iti vAcyam / brahmAtmajJAnavata eva vasiSThAderyajJAdhikArAt / na caivaM kimaneneti vAcyam / itthaMbhUtatvAdyajJasya / kiMca karmaphalavabrahmaphalasyApi laukikatvAt-ya evaM veda pratitiSThati / annavAnannAdo bhavati / mahAn bhavati / prajayA pazubhibrahmavarcasena / mahAnkI. (tai. 3 / 6) iti / atyantAvidyAvato yajJAnadhikArAttanniSedhArthaM jJAnamupayujyate / na ca dehAdhyAsasya kAraNatvam / brahmArpaNaM brahmahaviH ( bha. gI. 4 / 24 ) ityAdismRteH / tasmAdanyonyopayogitve na kopi doSaH / kriyAjJAnayoH svAtantryeNa puruSArthasiddhyarthaM bhinnatayA zAstrapravRttiH / kiMca / vedAntavAkyAnAmasmin zAstre samanvaya eva pratipAdyate 20 -S reads sanmata: for sNmtH| 12-A reads pUrvajJAnaM for pUrvAjJAnaM /
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ samanvayAdhikaraNam / [ a. 1 pA. 1 sU. 3 saMdehanirAkaraNadvArA / tatkathaM siddhavaddhetutvena nirdezaH / agrimavaiyarthya ca syAt / na ca pratijJAgarbhitahetutvam / anupayogAt / gauNamukhyabhAve paraM vivAdaH / na ca yena rUpeNa samanvayo matAntarasthairvicAritastathAgre sUtreSu nirNayosti / zAstrArambhastu prathamasUtra eva samarthitaH / tasmA5 tsamavAyikAraNatvamevAnena sUtreNa siddham / 15 nan kAraNatvamevAstu brahmaNaH kiM samavAyikAraNatvena / vitatvaM ca syAt / anartharUpatvena kAryasyAyuktatA ca / tasmAdanArambhaNIyamevaitatsUtramiti cet / maivam / sarvopaniSatsamAdhAnArthaM pravRttaH sUtrakAraH / tadyadi brahmaNaH samavAyitvaM na brUyAt / bhUyAnupaniSadbhAgo vyarthaH 10 syAt / idaM sarvaM yadyamAtmA / (bR. 24/5 - 4-5-7 ) AtmaivedaM sarvaM (chAM. 7 / 25 / 2) / sa sarvaM bhavati / brahma taM parAdAt (bR. 2 / 4 / 6) ityAdi / sa AtmAnaH svayamakuruta ( tai. 227 ) / ekamevAdvitIyam (chAM. 6/2/1 ) | vAcArambhaNaM vikAra : (chAM. 6 | 1 | 4 ) ityAdi / evamAdIni vAkyAni svArthe bAdhitAni bhaveyuH / nanvevaM niHsaMdigdhatvAtkathaM sUtrapravRttiH / ucyate / asthUlAdivAkyAnyapi santi sarvatra prapaJcataddharmavailakSaNyapratipAdakAni / tatAnyonyavirodhenaikasya mukhyArthabAdho vaktavyaH / tatra svarUpApekSayA kAryasya gauNatvAt prapaJcarUpapratipAdakAnAmeva kazcitkalpayet / tanmA bhUditi janmAdisUtravatsamanvayasUtramapi sUtritavAn / tathA ca asthUlAdiguNayukta eva / avikriyamANa eva / AtmAnaM karotIti vedAntArthaH saMgato bhavati / viruddhasarvadharmAzrayatvaM tu brahmaNo bhUSaNAya / 15 20 kiMca / anyapadArthasRSTau vaiSamyanairghuNye syAtAm / karmAdhanitvai tvanIzatA / tata: kartRtvamapi bhajyeta / tataH sarvamAhAtmyanAza eva syAt / 1-S reads siddhatvena heturnirdiSTa : for siddhavaddhetutvena nirdezaH / 11- A reads yonyatrAtmano brahma veda after parAdAt / 5 atrAnye bhASyakArAstadAtmAnamiti paThanti /
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 1 pA. 1 sU. 5 aNubhASyam / nanvevamevAstu apavAdArthatvAt rajjusarpavadayuktArthakathanepi na doSaH / sarvaM samApnoSi tatosi sarvaH ( bha. gI. 11-40 ) iti smRtezcati cet / maivam / tathA sati pASaNDitvaM syAt / etAdRzazAstrArthAGgIkarturAsureSu bhagavatA gaNitatvAt / asatyamapratiSThaM te jagadAhuranIzvaram / aparasparasaMbhUtaM kimanyatkAmahaitukam // (bha. gI. 16-8 ) iti zAstrAnarthakyaM ca / sarvaM samApnoSItyapyasaMgataM syAt / vastuparicchedAt / na hi vedo niHprapaJcarUpakathanamuktvA svoktaM jagatkartRtvaM niSedhati / 10 tasmAdadhyAropApavAdaparatvena vyAkhyAtRbhirvedAntAstilApaH kRtA iti manyA mahe / sarvavAkyArthabAdhAt / yathA nirdoSapUrNaguNavigrahatA bhavati tathApariSTAdvakSyAmaH / nanu puruSArthAni zAstrANi / idaM ca zAstraM mAkSarUpapuruSArthasAdhakam / mokSazcAvidyAnivRttirUpa iti yuktam / avidyA cAjJAnaM jJAnenaiva 15 nazyati / tato jJAnopayogitvena vyAkhyAtavya vedAntadhyAropApavAdanyatirekeNa vyAkhyAnamayuktam / atA yathAkathaMciyAkhyAnapi puruSArthasiddhana kopi doSa iti cet / na / puruSArthasya zAstrArthasya vA svarUpaM zAstrakasamadhigamyaM na svbuddhipriklpitm| ata: svabudhdyA zAstrArthaM parikalpya tatra vedaM yojayanto mahAsAhasikAH sadbhirupekSyAH / puruSArthaH punaryathA 20 vedaantessvvgtH| brahma veda brahmaiva bhavati (muNDa. 3-2-9) / brahmavidApnoti param / ( tai. 2-1) na sa punarAvartate / ( chAM. 8-15-1 ) tato mA tattvato jJAtvA vizate tadanantaram / ( bha. gI. 18-55) anAvRttiH zabdAdanAvRttiH zabdAt (bra. sU. 4-4-22 ) ityevamAdibhiH zruti smRtinyAyairbahmaprAptereva puruSArthatvam / brahma ca punarna jIvasyAtmamAtram / 25 ajnyaanvdv|| ekasyaiva mamAMzasya jIvasyaiva mahAmate / bandhosyAvidyayAnAdirvidyayA ca tathetaraH // 12 //
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 samanvayAdhikaraNam / ( a. 1 pA. 1 . iti bhagavatA jIvasyaivAvidyAvattvapratipAdanAt / tasmAnnyAyopabRMhitasarvavedAntapratipAditasarvadharmava / tasya zravaNamanananididhyAsanairantaragaiH zamadamAdibhizca bahiraGgairatizuddhe citte svayamevAvirbhUtasya svaprakAzasya sAyujyaM paramapuruSArthaH / tasmAtsarvai vedAntAH svArtha eva yuktArthA 5 iti nyAyairvaktavyatvAdbrahmaNaH samavAyitvAya samanvayasUtraM vaktavyam // 1 / 1 / 3 // // iti trisUtrI // 17 4 IkSatyadhikaraNam / evaM brahmajijJAsAM pratijJAya kiMlakSaNakaM brahmetyAkAGgAyAM janmAdisUtradvayena vedapramANakajagatkartR samavAyi cetyuktam / evaM trisUtryA 10 jijJAsAlakSaNavicArakartavyatA siddhA / tatra brahmaNi caturdhA vicAraH svarUpasAdhanaphalapratipAdakAni vedAntavAkyAni vividhAni matAntaranirAkAraNaM ca / tatra svarUpe vicArite matAntaranirAsavyatirekeNa sAdhanaphalayoranupayogAt ataH prathamaM svarUpanirNayaH / tadanu matAntaranirAsa: / tadanu sAdhanAni phalaM ceti / tatra 15 prathamedhyAye svarUpavAkyAni vicAryate / tAni dvividhAni / saMdigdhAni niHsaMdigdhAni ca / tatra niHsaMdigdhAnAM nirNayo na vaktavyaH / saMdigdhAni punazcaturvidhAni / kAryapratipAdakAni / antaryAbhipratipAdakAni / upAsyarUpapratipAdakAni / prakIrNakAni ceti / tatra prathamapAde kAryavAkyAnAM nirNaya ucyate / saccidAnandarUpeNAkAzavAyutejovAcakavAkyAni SaD20 vidhAnyapi nirNIyante / anyatrAnyavAcakAnyapi vedAnteSu bhagavadvAkAnIti / tatra lakSaNavicAra eva sadrapANAM vAcakatA nirNItA | cidrUpasya jJAnapradhAnasya nirNayArthamIkSatyadhikaraNamArabhyate saptabhiH sUtraiH / sapta dvAratvAjjJAnasya / tatraivaM saMdehaH / brahmaNaH svaprakAzatvena sarvapramANAviSayatvAt25 yato vAco nivartantra ( te 2-4 ) iti zrutezva vicAraH kartuM na 11- A and B rend sarvavedAnta for vedAnta | [ aNamAdhya |
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 1 pA. 1 mU. 4 aNubhASyam / zakyate / svaprakAzatvavirodhAcchativirodhAcca / ahosvidviroSaparihAreNa zakyata iti / kiM tAvatprAptam / na zakyata iti / kutaH / jJApanArtha pramANAni saMnikarSAdimArgataH / sarvathAviSayevAcyevyavahArye kutaH pramA || 13 || aihikAmuSmikavyavahArayogye puruSapravRttiH / pravRttyarthaM hi pramANAni / brahma punaH sarvavyavahArAtItamiti / nandatadapi dAtAvagamyata iti cet / tarhi bAdhitArthapratipAdakatvAnna vedAntA vicArayitavyA iti prApte / ucyate / Inazabdam // 1|114 // na vidyate zabdo yatretyazabdam / sarvavedAntAdyapratipAdyaM brahma na bhavati / kutaH / IkSataH / sadeva sAmyedamagra AsIMdakamevAdvitIyam ( chA. 6 - 2 - 1 ) ityupakramya tadekSata | bahusyA prajAyeya ( hAM. 6- 2 - 3 ) iti / tattejosRjata | ( chAM. 6-2-3 ) tathAnyatra / AtmA vA idameka evAya AsIt / nAnyatkiMcana miSat | ekSata 15 lokAnnu sRjai ( e. 1-1 - 1 ) iti / sa imAn lokAnasRjata (e. 1 - 1-2 ) iti / sa IkSAMcakre / sa prANamasRjata ( pra. 6-3 ) ityevamAdiSu sRSTivAkyeSu brahmaNa IkSA pratIyate / kimato m / evametatsyAt / sarvavyavahArapramANAtItopIkSAMcake lokasRSTidvArA vyavahAryo bhaviSyAmIti / ato yathA yathA kRtavAMstathA tathA svayaMmavoktavAn / pUrvarUpaM phalarUpaM ca sRSTaM svAMzapuruSArthatvAya / tatazca pramANabalenAviSayaH / svecchayA viSayazcetyuktam / nana sarvapramANaviSayatvaM darpita kevalavedaviSayatvaM kathaM siddhAntIkriyate / ucyate / cakSurAdInAM prAmANyamanyamukhanirIkSakatvena / na 10 18 20 1- A reads svaprakAza for svaprakAzatva | 5- A and B red hiM after vyavahArayogye / 6- ga 010. sarva before vyavahAra / 10- A and B read sarvavedAntApratipAya for sarvavedAntAdyapratipAyaM /
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 19 4 IkSatyadhikaraNam / [ a. 1 pA. 1 . 5 svataH / bhramAnutpattiprasaMgAt / saccasahitAnAmeva cakSurAdInAM prAmANyAt / ato niraMpekSA evaM bhagavanniHzvAsarUpavedA eva pramANam / saMketagrahastu vaidika eva vedavidbhiH kRtaH / AkRtimAtrArthaM lokApekSA / anadhigatAgantu ca pramANam / lokAnadhigata ityarthaH / yajJabahmaNoralaukikatvaM 5 siddhameva / laukiko vyavahAraH saMnipAtarUpatvAtpuruSArthasAdhaka eva / tarhi zabdamAtrasya kathaM grahaNam / vedavyAkhyAtRvAgviSayatvAditi brUmaH / etena - manasaivAnudraSTavyam - ityapi samarthitam / tasmAt sRSTyAdipratipAdakA api vedAntAH sAkSAdvahmapratipAdakA iti siddham // 1|1|4 | syAdetat / kartRtvamakartRtvaM ca vede pratIyate brahmaNaH / 1* imAni bhUtAni jAyante ( tai. 3 - 1 ) sa AtmAna svayamakuruta ( tai. 2-7 ) niSkalaM niSkriyaM zAntaM niravadyaM niraJjanam ( zve. 6-19 ) asaMgo hyayaM puruSa: (bR. 4-3 - 15 ) ityevamAdivAkyeSu / tatra dha nirNayaH saMbhavati / sarvabhavanasamarthatvAdviruddhasarvadharmAzrayatvena / anyatarabAdhAdvA / alaukikApekSayA laukikasya jaghanyatvAtkartRtvAde15 lokasiddhatvAtkartRtvabAdha eva yuktaH / IkSatyAdikaM tu prakRtiguNasambandhAdapi brahmaNo yujyate / tasmAdalaukika sarvabhavana samarthatvAdikalpanApekSayA laukika evAnyataracAdhI yuktaH / tatazva satyasvarUpAdanyadevaitAditi svayamevAzaGkaya pariharati sUtrakAraH / 20 gauNazcainnAtmazabdAt // 1 / 1 / 5 // IkSatyAdiguNayuktaH paramAtmA gauNaH prakRtiguNasattvasambandhavAn iti cet / na tathA vaktuM zakyaMta / kutaH / AtmazabdAt / AtmA vA idameka evAgra AsIt (ai. 1 - 1 ) ityupakramya - sa aikSata ( ai. 111 ) ityuktam / AtmazabdaH punaH sarveSu vedAnteSu nirguNaparabrahmavAcakatvenaiva 17 A reads anyadetat for anyadevaitata / 20-A and Com. guNa after IkSatyAdi / 20- Eom. mattva after guNa / 21-B reads tathatvaM for tathA /
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. pA. 1 sU. 5] aNubhASyam / siddhaH / tasyaiva jagatkartRtvaM zrutirAha / nanu coktamanyatarabAdho yukta iti / na yuktaH / svAtantryAbhAvena saguNasya kartRtvAyogAt vedAzva pramANabhUtAH / tataH sarvabhavanasAmarthyameva zruticalalabhyamaGgI kartavyam / kiM ca astibhAtipriyatvAdidharmavat brahmagatakartRtvaM loke pratIyate / 5 kAryatvAt / tasmAdAtmazabdaprayogAd guNAtItameva kartR // 115 // nanvAtmazabdopi lokavadgauNostu / loke hi kenacitpRSTo viSNumitra Aha / yajJadatto mamAtmeti / atra gauNatvamupacAra ityevaM prAptebhidhIyate / tanniSThasya mokSopadezAt // 1|1|6 // evaM hi zrUyate / asadvA idamagra AsIt / tato vai sadajAyata / tadAtmAnaM svayamakuruta (tai. 2 - 7 ) ityupakramya - yadA vai etasminnadRzyenAtmyeniruktenilayanebhayaM pratiSThAM vindate / atha sobhayaM gato bhavati / ( tai. 2 - 7 ) iti / prApaJcikadharmarahite brahmaNyetasminpUrvoktajagatkartari pariniSThito mukto bhavatItyarthaH / tatra yadi jagatkartA gauNaH syAt tanni15 STasya saMsAra eva syAt / na mokSaH || 1|1|6 // kiMca | 10 sang heyatvAvacanAcca / / 1 / 1 / 7 // itopi nirguNa eva jagatkartA / vedAntaMSu sarvatra sAdhanopadezeSu putrAdivajjagatkartA hayatvena nopadizyate / yadi saguNaH syAtprAkRtaguNaparihArArthaM mumukSubhirjagatkartA nopAsyaH syAt / putrAdivat / ata IkSatyAdayo na saguNadharmAH / sUtratrayasyetihetusAdhakatvAccakAraH / evaM sUtracatuSTayene kSatihetunA jagatkartRtvopapattyA sRSTivAkyAnAM brahmaparatvamupapAditam // 117 // ataH paraM svatantrahetUnAha / svApyayAt / (ba. sU. 1-1-8 ) 25 gatisAmAnyAt / (ba. sU. 1 - 1 - 9 ) zrutatvAcca / ( . sU. 1 - 1 - 10 ) 18-Band ( read sAdhanopadeze for sAdhanopadezeSu / 20
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 IkSatyadhikaraNam / a. 1 pA. 1 mU. 9 iti sUtratrayeNa / nanu kimarthaM hatvantarANi / sAdhakatva ekenApi tatsiddheH / asAdhakatve zatenApyasiddheriti cet / maivam / rUpabhedArthaM hetvantarANi nAnAvidhAnabhojanatRptivat / tadyathA / AtmazabdAt ( bra. sU. 11.--'5 ) tanniSThasya mokSopadezAt ( bra. sU. 1-1-6) heyatvA5 vacanAJca ( ba. sU. 1-1-7 ) iti nirguNasya svarUpaparatayA kAryaparatayA ca kAryasya punarvidhiniSedhabhedAda dvirUpateti / evamuttaratrApi prapaJcayiSyate // tatra sRSTivAkyAnAmIkSatihetunA bhagavatparatvamuktam / idAnIM prlyvaakyaanaamaah| svApyayAt // 11 // 8 // 10 brahmaNo na sarvavyavahArAtItatvam / kutaH / svApyayAt / svasminna pyayAt / tatra citprakaraNatvAjjIvasyAMcyate / evaM hi zrUyate / yatratatpuruSaH svapiti nAma satA somya tadA sampanno bhavati tasmAdenaM svapitItyAcakSate / svaM papItA bhavani ( cha...-6-8-1 ) iti / svapitIti na kriyApadaM kintu jIvasya nAma / tadeva svapitIti nAmatvaM yadA satA 15 sampadyate / sati svazabdavAcyapItiM layaM prApnotItyarthaH / aharaharjIvA brahma saMpadya tato balAdyadhiSTAnaM prApya punarnava iva samAyAti vAsanAzeSAt / svazabdena cAbhedaH / arthataH sacchabdasAmAnAdhikAraNyAnniguNatvam / nanu pralaye vaktavye kathaM suSuptiH / mokSAtiriktadazAyAM tathA karmasaMbandhAbhAvAditi bamaH // 1 / 1 / 8 // 2. muktivAkyAnAmAha / gatisAmAnyAt // 11 // 9 // gatau sAmAnyAt / gatirmokSaH / samAnasya bhAvaH sAmAnyam / mokSe sarvasyApi bhagavatA tulyatvAt / evaM hi shruuyte| yathA sarvAsAmapAsamudra ekAyanam (bR. 2-4-13-4-5-12) ityupakramya-vAgekAyanam ! 25 ( va. 2-4-1 1.-.-..-5-12) iti dRSTAntArthaM nirUpya-sa yathA saindha 1.- reads svapiti tor svapitIti /
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 1 pA. 1 sU. 9 aNubhASyam / vakhilya udake prAstaH (bR. 2-4-12-~-4-5-13) ityAdinA layadRSTAntaM nirUpya-na pretya saMjJAsti ( bR. 2-4-12--4-5-13 ) iti pratipAdya tannirUpaNArtha-yatra hi dvaitamiva bhavati taditara itaram / (ba. 2-4-13----'4-5-15 ) ityAdinA sarvasya zuddhabrahmatvaM darzi5 tam / AdimadhyAvasAneSu zuddhabrahmaNa evopAdAnAta sarvaSAM vedAntAnAM brahmasamanvaya ucita iti // 1 / 1 / 2 // __kiNc| zrutatvAca // 11 // 10 // pUrNamadaH pUrNamidaM parNAtpUrNamudacyate / pUrNasya pUrNamAdAya pUrNa10 mevAvaziSyate (bR. 5-1-1 ) iti zrutyaivAsaMdigdhaM sarvakAryatvaM prati pAditam / sarvaM vedA yatpadamAmananti ( kaTha. 1-2-15 ) iti ca ! cakArAdhikaraNasaMpUrNatvadyotanAtha / pAvaM cipamya kAraNatA nirUpaNena vedAntAnAM brahmaparatvaM niruupitm|| // 4 // 1 / 1 / 10 // 5 AnandamayAdhikaraNam / ataH paramAnandarUpasya kAraNatvApapAdanena tadvAkyAnAM brahmaparatvamapapAdyata AnandamayAdyaSTabhiH sUtraiH / tatra tattirIyazAkhAyAM brahmabhRguprapAThakadvayena / tatrAnandamaya iti mayaTpratyayAntasyAbrahmatvenAjagatkartRtve brahma prapAThakasyAbrahmaparatvaM syAt iti tannirAkaraNArthamAnandamayAdhikaraNam / 20 SaDindriyasvarUpadvayAnandabhedenAnandasyASTavidhatvAdaSTa sUtrANi / nanu kathaM saMdehaH / kathaM vAsyAbrahmatve prapAThakAsaMgatiriti / ucyate / brahmavidaH paraprAptiM pratijJAya jJeyAMze kAraNatvAyAnandAMzamapravezya jaDatvaparihArAya sarvajJAnandarUpaM phalamupapAdya tannirUpaNArthaM sarvopi prapAThaka ArabdhaH / tatra sAdhanazeSa brahmaNo vAkyAdeva niHsaMdigdhapratIte: 5-Com. ucita after samanvaya / 16- reads ajagatkAraNasve for ajagatkartRnve /
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 23 5 AnandamayAdhikaraNam / [ a. 15.5. 15 phalasya brahmatvaM pratipAdanIyam / tatrAhmAnnamayAditulyavacanAta sukhavAcakazabdAnAMmeva vacanAcca saMdeha: / AnandAMzasyaiva kAraNatvena brahmatvapratipAdanArthatvAt / tadabhAve prapAThakavaiyarthyaM ca / phalasya naikaTyapratipAdanAyAtmapadaprayogeNa phalarUpeNa jagatkAraNatAmuktvA tasyaiva madhye 5 sarvAntaratvamupapAditam / tasmAdvA etasmAdvijJAnamayAdanyontara AtmAnandamayaH ( tai. 2-5 ) iti / ante ca etamAnandamayamAtmAnamupasaMkrAmati ( 28 ) iti / AdimadhyarUpe anya phalatvanopapAditam / tannirUpakasyApi tattulyaphalatvaM vaktumannamayAdInAmapi brahmatvenopAsanamuktam | tatra pUrvapakSennamayAMderivAnandamayasyApi na brahmatvam / annamayAditulyavacanAttathaiva phalasiddheriti / evaM prAptebhidhayite / 10 AnandamayobhyAsAt // 1 // 1 // 11 // AnandamayaH paramAtmA / nAnnamayAdivatpadArthAntaram / kutaH / abhyAsAt / abhyasyate punaH punaH kIrtyata ityabhyAsastasmAt / abhyAsasya bhedakatvaM pUrvatantrasiddham / yathA pUrvatantre zabdAntarAbhyAsasaMkhyAguNa15 kriyAnAmadheyAnAM SaNNAM karmabhedakatvamevamevAnandamayasyApyabhyAsAt pUrvavailakSaNyam / atAtulyatvAd brahmatvam / evamabhyAsaH zrUyate / ko hyevAnyAtka: prANyAt / yadeSa AkAza Anando na syAt / eSa hyevAnandayAti (tai. 2-7) ityarthatobhyAsaH stutyA / mayaDarthaprakRtistu tulyA | punarvacanenAbhyAsena pravAhAdbhede sAdhite brahmatvam / na tu dvayApatti: / uttarasya 20 sAdhakatvAt / tasmAdAnandamayaM brahmaiva / athavA sa naiva reme tasmAdekAkI na ramate / sa dvitIyamaicchat / sa haiMtAvAnAsa ( bR. 1 / 4 / 3 ) ityAdizrutibhiH / eSa u eva (ko. 28) 5- A reds pratipAditam for upapAditam / 10-S reads iti for evaM / 13-s reads abhyAsa bhaidakatvaM for abhyAsasya bhedakatvaM / 10-Band Mrend prakriyA for kriyA / 19-3 reads medApattiH for iyApattiH /
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 1 pA. 1 mU. 51] aNubhASyam / iti zrutezca tAni tAni sAdhanAni kArayitvA tAni tAni phalAni dadadbhagavAn svakrIDArthameva jagadrUpeNAvirbhUya krIDatIti vaidikairniIyate / etadeva kANDadvayapi pratipAdyate / anyathA jIvasya sAdhanaphale nirUpayantyAH zruterjIvaparatvameva syAnna brahmaparatvam / karmabrahmaNorapi jIvazeSatvaM 5 nApeyAt / evaM sati pUrvakANDevAntaraphalAnyuktvA etasyaivAnandasyAnyAni bhUtAni mAtrAmupajIvanti (bR. 4-3-32) iti zruterniravadhyAnandAtmakameva paramaM phalamiti tadvivakSamANA pUrvaM sAmAnyata Aha sasAdhanaM taittirIye / brahmavidApnoti param ( te. 2-1 ) iti / akSarabrahmavitparaM brahmAmotItyarthaH / atra parazabdasya parvaparatve tadityeva vaMdat / pUrvaM brahmo1. ktvAgre yatparamityAha tena sAMnidhyAttata eva paraM puruSottamarUpamevAtrAbhipretamiti jJAyate / kiJca / prativAdinA tadAptirjJAnAtmikaiva vAcyA / tathA sati brahmaprApto brahma prApnotItyarthaH syAtsa cAsaGgataH / sAdhanasAdhyabhAvavyAhatizca / ataH paraM tadvizeSavivakSamANAnubhavaikagamyaM tatsvarUpaM nAnyamAnagamyamiti jJApayitumanyamukhenAha / tadeSAbhyuktA ( te. 21) iti / anyathA sarvArthatattvapratipAdikA zrutirevaM kathaM vadet / tadityavyayam / tathA ca tatpUrvoktaM brahmavidaH paraprAptilakSaNamarthaM vizadatayA pratipAdyatve nAbhimukhIkRtyopagRhya RgeSA viditaparabrahmakairuktA / pUrvavAkyoktArthasya 2. vaizadyamanayA kriyata ityarthaH sampadyate / taamevaah| satyaM jJAnamanantaM brahma / yo veda nihitaM guhAyAM parame vyoman / soznute sarvAn kAmAn saha brahmaNA vipazcitA / (te. 2-1 ) sopapattikamAnandAtmakatvamagre nirUpaNIyamityadhunA tadanirUpya saccidaMzI dezakAlAparicchinnatvaM coktvtii| athavA akSarabrahmaNyAnandAtmaka satyapi tasya paricchinnatvAnna 25 paramaphalatvam / ata Anandeparicchinnatvameva paramaphalatAvacchedakamiti 6-C rends niravadyAnandAtmakameva for niravadhyAnandAtmakameva / 24-A, B and ga read AnandAtmakatve for AnandAnake /
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 25 5 aanndmyaadhikrnnm| [a. 1 pA. 1 sU.11 taddharmapuraHsaraM paramAnanda evaanntshbdenocytetr| satyaM vijJAnamAnanda brahma ( sa. sA. 3) saccidAnandavigraham / ( muNDa. 1 / 4) ityAdizrutiSu trayANAmapyekaprakramapaThitatvAt / dvitayoktau tanniyatasahacaritatvenAnuktopyAnandaH prApsyata evetyAzayena vAnandaH sphuTatayA noktaH / 5 atha vedanapadArthamAha / yo vedetyAdinA / atredamAkUtam / nAyamAtmA pravacanena labhyo na medhayA na bahudhA zrutena / yamevaiSa vRNute tena labhyastasyaiSa AtmA vivRNate tanaM svAm (maNDa. // 2 // 3) iti zrutyA varaNetarasAdhanAprApyatvamucyate / evaM sati zrutidvayavirodhaparihArAyAkSarabrahma jJAnenAvidyAnivRttyA prAkRtadharmarAhityena zuddhatvasampAdanena puruSottama50 prAptau svarUpayogyatA sampAdyate / tAdRze jIve svIyatvena varaNa bhakti bhAvAt sahakAriyogyatAsaMpatyA puruSottamaprAptirbhavatIti nirNIyate / tadaiva guhAyAM paramavyomAvirbhAvaH / paro mIyate dRzyateneneti tathA / jJAnamArgIyajIvajJeyaprakArakAdvaiziSTyenApi tathA / paramavyomnItyalauziva tvajJApanAyAlaukikaH prayogaH kRtaH / bhaktyAhamekayA grAhyaH / nAhaM 15 vedaiH ( bha. gI. 11152) ityupakramya-bhaktyA tvananyayA zakyaH ( bha. gI. 11 / 54 ) ityAdismRtirapyevameva sNgcchte| anyathA jJAnamArgiNAmapi brahmavidAM paraprAptireva syAnna tvevam / muktAnAmapi siddhAnAM nArAyaNaparAyaNaH / sudurlabhaH prazAntAtmA koTiSvapi mahAmune / tasmAnmadbhaktiyuktasya yogino vai madAtmanaH / na jJAnaM naca vairAgyaM prAyaH zreyo bhavediha // (bhA. 6 / 14 / 5-6) ityAdivAkyairetadevAha / guhAyAM hRdayAkAze yadAvirbhUtaM parama vyomAkSarAtmakaM vyApi vaikuNThaM tasya puruSottamagRharUpatvAt tatra nihitaM 3-B reads dvitIyoktau for dvityoktii| 17-A and B om. eva after paraprAptiH / 20-A reads mahAtmanaH for mahAtmanaH / [ aNubhANya]
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 a. 1 pA. 1 sU. 11] aNubhAgyam / sthApitamiva vartamAnaM yo veda sa bhakto brahmaNA nityAvikRtarUpeNa vipazcitA / vividhaM pazyaccittvaM hi vipazcittvaM pRSodarAditvAtpazyacchandAvayavasya yacchabdasya lopaM kRtvA vyutpAdito vipshcicchbdH| tena vividhabhogacatureNa saha sarvAnkAmAnAta ityarthaH / etena paraprApti5 padArtha ukto bhavati / zuddhapuSTimArgIyatvAdasya bhaktasya svAtantryaM bhoga ucyate / sahabhAvoktayA brahmaNo gauNatvam / ata eva bhaktAdhInatvaM bhagavataH smRtiSvapyucyate / ahaM bhaktaparAdhInaH ( bhA. 9 / 4 / 63) vaze kurvanti mAM bhaktayA ( bhA. 9 / 4 / 66 ) ityAdivAkyaiH / ___ yadyapyaza bhojana iti dhAtoraznAtItyeva rUpaM bhavatyazUG vyAptAviti 10 dhAtorbhavatyabhuta iti rUpaM vikaraNabhedAtpadabhedAcca / tathApyatrAza bhojana iti dhAtoreva prayoga iti jJAyate / tathAhi / atrAzanakriyAyAM brahmaNA sahabhAva ucyate / tathAca vyAptayarthakatve brahmaNA sahabhUtAnkAmAn vyApnotItyartho bhavati / athavA brahmaNA sahabhUtaH sa jIvaH kAmAn vyApno tIti / etau tvanupapannau / nahi kAmavajjIvakartRkavyApanakriyAkarmatvaM brahmANa 15 sambhavati / atimahattvAt / vyApanaM cAtra svAdhInIkaraNameva vAcyam / nahi kAmAnAM tathAtvaM svataH puruSArtharUpaM bhogazeSatvAtteSAm / pUrvoktaparaprAptivyAkRtirUpatvAJcAsya tathArthonupapannaH / tenAza bhojana iti dhAtorevAyaM prayogorthasyAlaukikatvajJApanAyAlaukikaH prayogaH kRtaH / vyatyayo bahulam (pA. sU. 3185) iti sUtreNa chandasi tadvi2. dhAnAt / bhApratyayaparasmaipadayorvyatyayena bhupratyayAtmanepade jAta iti bhogArthaka evAyaM dhAtuH / evameva na tadanoti kaMcana na tadanoti kazcana ( ba. 31818) ityatra pratyayamAtravyatyayena prayogozadhAtoreveti jJeyam / anyathA sarvavyApakasya brahmaNastanniSedhonupapannaH syAt / nanu sakAmotropAsakastadupAsyaM ca saguNaM brahma dvayorapi kAmo25 pabhogazravaNAt / yatra hi dvaitamiva bhavati taditara itaraM pazyati ( bR. 3-B om. yaccha dasya after pazyacchandApayavasya /
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 AnandamayAdhikaraNam / [ a. 1 pA. 1 sa. 11 2-4-14-4-5-15 ) ityupakramya - yatra tvasya sarvamAtmaivAbhUt tatkena kaM pazyet (bR. 2-4 -14 - 4 - 5 - 15 ) ityAdinAnyadarzananiSedhAt brahmavidaH kAmopabhogAsaMbhavazveti cet / maivam / tadeSAbhyuktA ( tai. 2 - 1 ) iti vAkyena pUrvavAkyoktArthanirUpikeyamRgityuktatvena 5 prAkRtaguNasaMbandhasya tatra vaktumazakyatvAt / tathA sati brahmavitprApyatvaparatvayorasaMbhavApatteH / na ca vedyasyAguNatvamuttarasya saguNatvamiti vAcyam / paratvAnupapatteH / sAdhanazeSabhUtasyAguNatvaM tatphalasya saguNatvamityasaMgatataraM ca yaddhi pazyanti munayo guNApAye samAhitAH ( 10- 28 - 15 ) iti zrIbhAgavatavAkyena guNAtIta puMsAM vaikuNThadarzanAdhikAra ucyate 10 yatra tatra kimu vAcyaM tatparadarzane / yaccoktaM brahmavido dvaitadarzanAnupapattyA kAmabhogAsaMbhava iti tatrApyucyate / yatra tvasya sarvamAtmaivAbhUt (bR. 24-14-2-5-15 ) iti zrutirakhaNDabrahmAdvaitabhAne brahmavidaH prApaJcikabhedAdarzanaM vadati natu prapaJcAtItArthadarzanaM bodhayati niSedhati vA / puruSottamasvarUpaM tu yAvat svadharmaviziSTaM prapaJcAtItameveti taddarzanAdau 15 kimAyAtam / puruSa evedaM sarvaM yadbhUtaM yacca bhavyam ( zu. ya. saM. 312 ) ityanena brahmAtmakatvaM prapaJcasyoktvaitadapi tasya vibhUtirUpaM puruSastvito mahAnityAha / etAvAnasya mahimA / ato jyAyAMzca pUruSaH ( zu. ya. saM. 31-3 ) iti zrutiH / ato na kiJcidanupapannam / evaM sati brahmavidaH paraprApteH pUrvadazA tatkenetyAdinocyate / uttaradazA tu 20 sonute ityanenocyata iti sarvaM sustham // chandogyepi yatra nAnyatpazyati ( chAM. 7-24-1 ) ityAdinA bhUmasvarUpamuktvA-- AtmaivedaM sarvam (chAM. 7-25-2 ) ityantena tadvadbhAvamuktvocyate / sa vA eSa evaM pazyannevaM manvAna evaM vijAnannAtmaratirAtmakrIDa Atmamithuna AtmAnandaH sa svarAD bhavati sarveSu lokeSu kAmacAro bhavati ( chAM. 27 2- A and B read darzanAdi for darzana / 7-S reads sAdhanazeSasyaM for sAdhanazeSabhUtasya / 22-1, B, C and S read tadvibhAvam for tadbhAvam /
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 1 pA. 1 sU. 11] aNubhASyam / 7-25-2) iti / etacca liGgabhUyastvAttaddhi balIyastadapi (bra. sU. 3-3-43) ityadhikaraNe prapaJcayiSyate / ____athavA tadeSAbhyukteti vAkyena pUrvavAkyoktabrahmanirUpikeyamRgityucyate / tatra sAdhanaphale nirUpite ityucyapi te eva nirUpyete / 5 tathAhi / Anandasya phalAtmakatvena sAdhanazeSabhUte brahmaNi tamanuktvA yo vedetyantayarcA brahmavidityetAvato vAkyasya vivaraNaM kriyate / etena phalAptau svarUpayogyatAsampattiruktA / tata uktarItyA bhagavadvaraNena bhaktilAbhe muhAyAmAvirbhUtaM yatparamaM vyoma tasminnihitaH puruSottama eveti / taM nihitamiti tRtIyArthe dvitIyA / tathA ca tatra nihitena brahmaNetyagre 10 pUrvavat // atha paramaphalatvAniravadhyAnandAtmakatvamantaraGgebhyopyantaraGgatvaM svasmin jJApayituM sarvasya sarvarUpatvena sarvAdhidaivikarUpatvamapi jJApayitumAdhibhautikAdirUpeNAvirbhavituM bhagavAnAkAzAdirUpeNAvirbhUtota eva bhavana AkAzasyaiva kartRtvamucyate / agrennamayAdIni catvAri rUpANi pUrva 55 niruupitaanyuttrottrmntrnggbhuutaani| annarasamayazarIrabhUtAtprANamayastasmAnmanomayastasmAdvijJAnamayaH // kazcittvetAni rUpANi vikArAtmakatvAtpAkRtAnyavatebhyopyantaraGgo vimuktAvidyo jIva evAnandamaya ucyata ityAha / sa prativaktavyaH / agrimaprapAThake bhRgaNA-adhIhi bhagavA brahma (te. 3-1) iti pRSTo varuNastadottamAdhikArAbhAvAt svayaM brahmasvarUpamanuktvA tapasA.. dhikArAtizayakramaNa svayameva jJAsyatIti tadeva sAdhanaM sarvatropadiSTavAn / tapasA brahma vijijJAsasva (tai. 3-2 ) iti / brahmAtiriktena sAdhanenana tajjJAtuM zakyamiti jJApanAya tapo brahmeti sarvatroktavAn / tathA ca tapasA sAdhanena brahmatvena jJAtAni rUpANi prAkRtAnIti vicArakeNa na vaktuM zakyamiti tarhi punarbahmaviSayakapraznasAdhanopadezatatkAraNapUrvAtirikta 12-A oni. sarvasya after jJApayitum / 24-S reads tatkaraNa for tatkAraNa /
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 aanndmyaadhikrnnm| [a. 1 pA.1 sU.11 brahmajJAnAnAM paraMparA nopapadyata iti cet maivam / bhagavato hi vibhUtirUpANyanantAni / tatra yena rUpeNa yatkAryaM karoti tena rUpeNa samarthopi tadatiriktaM na karoti / tathaiva tallIlA yataH / tathA cAnnamayAdirUpaiH kSudrANyeva phalAni ddaati| hInAdhikAriNAM tAvataivAkAGkSAnivRttirbhavati / 5 evaM sati yAdRzenAdhikAraNAnnamayasvarUpajJAnaM bhavati tAdRze tasminsaMpanne tajjJAnamapi tathA / evamevottaratrApi / tathA cAkAzAdirUpamAdhibhautikasvarUpamuktvAdhyAtmikaM tatpuruSarUpaM vadantI pakSirUpamAha / yatastenaiva rUpeNAdhibhautike rUpa AdhyAtmikasya puruSasya pravezaH / taduktaM vAjasaneyizAkhAyAm / parazcakre dvipadaH purazcakre catuSpadaH / puraH sa pakSI bhUtvA 10 puraH puruSa Avizat (bR. 2 / 5 / 18) iti / vastutastu puruSa eva parantu puraH saMbandhI san pakSI bhatvA puraH zarIrANyAvizadityarthaH / prAkRtISu vividhAsu pUrvaprAkRtasyaikAvadhasya pravezonucito yadyapi tathApi svapravezaM vinA na kiMcidbhAvIti gatipratibandhakamulladhyAlaukikayA gatyA pravi zAmIti jJApanAya pakSibhavanam / sa hi tAdRzaH / ata eva dvipadazca15 tuSpada ityuktam / Adhidaivika eka eveti yaH pUrvasyeti sarvatroktam / nanvAnandamayepyevamukte yamapi paramakASThApannarUpaH / kiMtu pUrvotebhyotizayitadharmavAn vibhUtirUpa eva / na ca ziraAdInAmAnandarUpatvenaivokterayaM paramAtmaiveti vAcyam / annamaye yathAvayavAnAM tadrUpatvaM tathAnandamayepi teSAM tadrUpatvAt / anyathA tasyaiSa eva zArIra Atmeti 20 na vadet / zarIraM hi pUrvoktaM tatsaMbandhI hi zArIrastadbhinnaH pratIyate / tathA ca parabrahmatvaM svAnyAtmavattvaM ca sarvazrutiviruddham / nanvetadatiriktaM cedbrahma syAttadAnandabhayAdanyontara AtmA brahmetyapi vadet / na tvevamatoyaM para eveti cet / na / AdhyAtmikarUpANAmevAtra nirUpaNAt / -A reads adhikArasminsaMpanne ki tammina saMpanne / 7-S reads svarUpaM for rUpa / 15-B reads iti for ityuktam / 17-A reads dharmavAcI for dharmavAn /
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 1 pA. . sU. 11] aNubhASyam / teSAM ca paJcarUpatvAttAvatAmeva nirUpaNam / atosmAdanya eva para iti prApte prativadati-AnandamayobhyAsAt / AnandamayazabdavAcyaH para eva kutaH / abhyAsAt / tasyaiSa eva zArIra AtmA yaH pUrvasya (tai. 2 / 5) ityannamayAdiSu sarvatraivAtmatvenAnandamayasyaiva kathanAt // 5 nanu na kiMcinmAnamatra pazyAmaH / kiJcAnandamayasyaiva sarvatrAtmatvena kathana Anandamayepi tasyaiSa evetyAdi na vadedayameva pUrvasyAtmeti vadedato nAnandamayaH para iti cet ucyate / nahIzvarAdanyaH sarveSAmeka AtmA bhavitumarhati / tasyAnandarUpatvaM tu-etasyaivAnandasyAnyAni bhUtAni mAtrAmupajIvanti (bR. 4 / 3 / 32) iti / raso vai saH / rasa hyevAyaM 1. labdhvAnandI bhavati / ko hyevAnyatkaH prANyAt / yadeSa AkAza Anando na syAt / eSa hyevAnandayAti (te. 27 ) ityAdizrutibhirniIyate / evaM sati tadekavAkyatAyai prakRtopyAnandamayazabdastadvAcyeveti mantavyam / anyathAnandamayAdanyontara Atmetyeva vadet / nanUktamAdhyA tmikAnAmevAtra nirUpaNAdityAdIti cet / na / uktarItyAdhidaivikasyAnte 15 nirUpaNAt / ata eva bhArgavyAM vidyAyAmapi bhRgorannamayAdijJAnAnantara mapi punarbrahmajijJAsoktA / na tvAnandamayajJAne / nahi bhRgorAdhyAtmikajJAnArthaM pravRttiH kintu brahmajJAnArthameva / adhIhi bhagavo brahma (te. 31 iti praznavacanAt / kiMca / brahmavidApnoti param ( te. 2 / 1 ) ityupakramAdante jJeyA20 nandagaNanAmuktvA-sa yazcAyaM puruSe yazcAsAvAditye sa ekaH (te. 2 / 8) iti vAkyairbrahmavidi puruSa Aditye ca tadevAkSaraM brahma pratiSThitamiti tadAnandopi tathaiveti tayorAnandayoraikyam / evaMrUpaM brahmeti yo veda tasya krameNAnnamayAdiprAptimuktvA ante vadanti-etamAnandamayamAtmAnamupasaMkAmati ( tai. 2 / 8 ) iti / evaM satyupakrame phalaprApteH phalatvenokterupa 8-S reads AnandatvaM for AnandarUpatvaM / 13-C, D and E read Atmetyapi for Atmetyeva /
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 31 5 aanndmyaadhikrnnm| (a. 1 pA. 1 sU.16 saMhArepi tathaiva bhavitavyatvAdAnandamayaprApterevAnte phalatvenoktestaduttaramanyasyAnukterAnandamaya eva paraH / nanUpasaMkramaNaM hyatikramaNamato na tatheti cet / hantaivamatikrAntazabdArthA tvanmatirbhAti / yata: saMkramaNazabdaH prAptyarthakaH sarvatra zrUyate / ata eva 5 ravermakarAdirAziprAptau tattatsaMkramaNamityucyate / na ceyaM na prmmuktiH| asmAllokAtpratyeti pUrvamukteH / ata eva puruSottamAnandAnubhave satyanubhavaikagamyoyamAnando na manovAgviSaya iti jJAtvA lokavedakAlAdibhyopi na bibhetIti yato vAca iti zlokenoktavatI / anyathA manasopyagamya tvamuktvA vidvAniti kathaM vadet / evaM sati sonute sarvAnkAmAnsaha / 10 brahmaNA vipazcitA (tai. 2-1) ityasyAmRci yatphalamuktaM tadevAnte vivRtamiti jJAyate / anyathA-asmAllokAtmetya / ( tai. 28) ityuktatvAd dehAbhAvena bhayAnupasthityA tanniSedhAsaMbhavaH / kAmabhogAsaMbhavazca / ata eva sAmAnAdhikaraNyamanuktvA AnandaM brahmaNa ityuktam / etena laukikaM pUrvadehaM tyaktvA sAkSAdbhagavadbhajanopayoginaM bhagavadvibhUtyAtmakaM saMghAtaM 15 prApnotyAdau / tathAhi / dehendriyaprANAntaHkaraNajIvAtmako hi saMghAtaH / tatra sthUlaM zarIramAdyavibhUtirUpam / dvitIyaM spaSTam / tRtIyaM sarvendriyasaMcandhitvenendriyarUpatvena cAntaHkaraNAtmakatvena cendriyAntaHkaraNarUpam / turIyaM jIvatattvAtmakam / yatra guhAyAM bhagavataraNena paravyomAvirbhAvastataH pUrNAnandAtmakaM puruSottamasvarUpaM phalarUpaM prApya uktargartharItyA tena saha 20 sarvakAmAzanameva manovAgviSayAnandavedanaM tadvAn bhavatIti vaakyaikvaakytyaavgmyte| athedaM vicAryate / purazcakre dvipada iti zrutau vastutastu puruSa eva paraM tu puraH saMbandhI san pakSI bhUtvA pura Avizaditi nirUpitam / prakRte cAnnamayAdayastathaivoktAH / evaM satyekasyAM puri bahUnAM teSAM pravezo na 25 vaktumucitaH / prayojanAbhAvAdita ekaikasyAM puri tathA vAcyaH / tatra kIdRzyAM tasyAM kasya praveza iti vicAryamANe prAkRtatvabrahmatvayoravize
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ aM. 1 pA. 1 sU. 11] aNubhASyam / 32 SAdvinigamakAbhAvAtsarveSAM sarvatra pravezopravezo vA bhavediti cet / atredaM pratibhAti / asmAllokAttyeti vAkya idaMzabdaprayogAtprAkRtaguNamayaM prapaJcamatikramya guNAtItaM prapaJcaM sAkSAllIlayopayoginaM prApnotItyavagamyate / tatprAptyaiva bhagavadbhAve sampanne pUrvaMbhagavadvirahabhAvenAtitIvratvena sarvopamardinA 5 zarIrendriyaprANAntaHkaraNAni naSTAnyeva syuryadi tattadrUpaM brahma teSu teSu na praviSTaM syAt / jIvasya ca brahmaNyeva lathena lIlArasAnubhavena nAza eva saH / tathA ca tattadrUpaM brahma teSu teSu sthitamiti na teSAM nAzaH / jIve tvAnandamayaH puruSottamaH pravizatIti rasAtmakatvAdAnandAtmakameva virahabhAvarasAbdhimanubhUya pazcAtprAdurbhUtaprabhusvarUpaM prApya na bibheti kuta10 zcaneti vAkyena lokAttadabhAvamuktvA-eta" ha vAva na tapati kimahaM sAdhu nAkaravaM kimahaM pApamakaravam (te. 2 / 9 ) iti vAkyairvedAdbhayAbhAva ucyate / zarIraprANamanontaHkaraNajIvAtmanAM zarIratvaM vAjasaneyizAkhAyAmantaryAmibrAhmaNe paThyate / yasya sarvANi bhUtAni zarIraM yasya prANaH zarIraM yasya vAk zarIraM yasya cakSuH zarIraM yasya zrotraM zarIraM yasya 15 manaH zarIraM yasya tvak zarIraM* (bR. 317) ityAderante-yasyAtmA zarIram / ( bR. 37 ) iti / atra pUrvoktanirguNadevAnAM bhagavaccaraNareNujatvena vibhUtirUpatvAd brhmshriirtvm| tatrAnnamayatatpravezena tatsthitiH prANeSvapi tathA / jJAnendriyeSu vijJAnamayapravezAttathA / manasi manomaya pravezAttathAtvam / jIve tvAnandamayaH pravizatIti tathAtvam / ato yuktaM 20 pakSitvakathanam // Anandamayasya svarUpaM vizeSato vaktumazakyamiti yaH pUrvasyeti sarvatroktam / zarIrapravezaprayojanakapakSirUpitvaM paJcasvapi sAdhAraNamiti teSu tathA vadantyAnandamayepi tathaivoktavatI zrutiriti jJeyam / evaM sati 4-A reads bhAvetitIvratvena for bhAvenAtitIvratvena / 23-S reads tathoktavatI for tathaivoktavatI / * idaM vAkya madhye madhye paThitAni padAni gRhItvA poktamiti dRzyate / ..
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 33 5 aanndmyaadhikrnnm| [a. 1 pA. 1 ma." sparzamaNisaMbandhena rajatAdehematvamivoktaprakArakapravezAdAzrayANAmApa tattadAtmakatvamityucyate / vastutastu parokSavAdoyamiti jJAyate / tathAhi brahmavidApnoti paramiti vAkyena brahmavidaH paraprApti sAmAnyata uktvA tattAtparyaM satyaM jJAnamityUcoktam / tatra sarvatrAtmabhAvavAn bhakto bhagavatA 5 saha tattatsvarUpAtmakAn kAmAn bhuGkta ityuktavyAkhyAnena tadarthovadhAryata uktabhaktasya sadaiva / virahabhAve tu vizeSataH priyasvarUpAtiriktAsphUrtyAnaprANAdirUpaH sa eveti jJApanAya tattadrUpatvamucyate / tena paramapremavattvaM sidhyati / tato bhagavadAvirbhAve satyapi pUrvabhAvasyAtitIvratvena jJAnAdi sarvatirodhAnenAgrimarasAnubhavo na bhaviSyatIti svayameva tadanubhavAtmako "bhavatIti jJApanAya vijJAnarUpatvamucyate / tadanubhavaviSayaH prakaTa Anandamaya iti tatsvarUpamucyate / tatra nirupadhiprItireva mukhyA nAnyaditi jJApanAya priyasya pradhAnAGgatvamucyate / tadA priyekSaNAdibhirAnandAtmaka eva vividharasabhAvasaMdoha utpadyate yaH sa dakSiNaH pakSa ucyate / tataH sparzAdibhiH pUrvavilakSaNaH prakRSTAnandasandoho yaH sa uttaraH pakSa ucyate / 15 nAnAvidhapakSasamUhAtmakatvAttayoH pakSayoryuktaM tathAtvam / sthAyibhAvasyai karUpatvAdAtmatvamucyate yatastata eva vibhAvAdibhirvividhabhAvotpattiH / paraprAptisAdhanIbhUtabrahmajJAnadazAyAM tadAnandopi yaH pUrvamanubhUtaH sa gaNitAnanda ityetadAnandAnubhavAnantaraM tucchatvena bhAtISTagatAvasAdhanatvena svarU patopi tasmAddhInatvaM ceti pRSThabhAgAdapi dUrasthitapuccharUpatvaM brahmaNa 20 ucyate / puruSottamAdhiSThAnatvAtpratiSTArUpatvaM ca / evaM satyakSarAdapyutta matvepyapradhAnIbhUya bhaktakAmapUraNakartRtvesaMbhAvanA viparItabhAvanA ca saMbhavati / tadabhAvAyAsanneva sa bhavatItyAdyuktam / svAnubhavAbhAvepi gurUpadezenApi tadastitvamAtramapi yo jAnAti taM brahmavidaH santaM sattvadharmaviziSTaM vartamAnaM ca vidurityagrevadadasti brahmeti cedityAdinA / brahmA25 sattvajJAnesan bhavatItyuktvA santamenaM viduriti tattvenAnyajJAnaM yaduktaM tenoktapuruSottamAnandAnubhavavantaM jJAnakriyAviziSTaM jIvaM vartamAnaM viduH / 22-B reads gurUpadezAdinApi for gurUpadezenApi / * 5 [ aNu bhASya ]
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 1 pA. 1 sU. 11] aNubhAgyam / ananubhave kevalaM gurUpadezAdinA tAdRgbrahmAstitvajJAne svarUpataH santaM taM vidurna tu jJAnAdimantam / tadasattvajJAne tvalIkatalyamiti zrutitAtparyamiti jJAyate / evaM vicAracAturyavadbhiH sadbhirbajAdhipe / 5 AnandamayatAnandasaMdohAyAvadhAryate // 14 // 1 / 1 / 11 // nanvAnandamayasya na brahmatA vaktuM zakyA / mayaTo loke vikArAdhikAravihitatvAdityAzaGkya svayameva pariharati / vikArazabdAnneti cenna prAcuryAt // 11 // 12 // anenaiva pUrvasUtrArthaH siddho bhaviSyati / vikAravAcI zabdo mayaTa1. pratyayo yasmiMstadvikArazabdaM tasmAt tacchabdavAcyaM brahma na bhavati brahma NovikAritvAditi cet nAtra vikAre mayaTa kintu prAcuryAt / prAcaryamatati prApnotIti prAcuryAt / tathA ca pANinaH / tatprakRtavacane mayaTa (pA. sU. 5 / 4 / 21) prAcaryeNa prastutaM vacanaM tatprakRtavacanaM tasminmayaTa pratyayA bhavatItyarthaH / prAcuryaNa pUrvApekSayApyAdhi15 kyena-ko hyevAnyAt kaH prANyAt (te. 2 / 7 ) iti vAkye prakarSaNa stutam / ato mayaTa pUrvApakSayA prAcuryamayate / ekadezanirdezana tadarthalakSaNayA prAcuryaH / prAcaryeNa prastutArthavAcakatvAdityartha iti vA / chandasi yajvyatiriktasthale mayaTo vikAre vidhAnAbhAvAd vyAkaraNamapyarthanirNAyakaM vijJAnamayAnandamayazabdau pazyannapi pANiniH 20 mayaDvaitayorbhASAyAM (pA. sU. 4 / 3 / 143) yacazchandasi (4 / 3 / 150) iti kathamavocat / __atra kacitsarvaviplavavAdino vikArArthatvaM vadanti / zrutisUtrAdInAmarthAjJAnAt / tadvedAdyarthavidbhirbhagavato navamAvatArakAryaM jJAtvopekSyam / yorthastamavocAma // 1 / 1 / 12 // 9-1B onm. zabdo after vikAravAcI / 13-S reads tana for prAcuryeNa / 13-S rends tadvacanaM for vacanaM /
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 AnandamayAdhikaraNam / [ a. 5 pA. 1 ma. 13 zabdabalavicAreNa mayaTo vikArArthatvaM nivAritam / arthabalavicAreNApi nirAkAroti / taddhetuvyapadezAcca // 11 // 13 // hetutvena vyapadezo hetuvypdeshH| tasya hetuvyapadezasta tuvyapa5 dezastasmAt / eSa hyevAnandayAti / AnandayatItyaryaH / sarvasyApi vikArabhUtasyAnandasyAyamevAnandamayaH kAraNaM yathA vikRtasya jagataH kAraNaM brahmAvikRtaM saccidrUpamevamevAnandamayopi kAraNatvAdavikRtonyathA tadvAkyaM vyarthameva syAt / tasmAnnAnandamayo vikArArthaH / cakAraH samu ccayaM vadan sUtradvayanaikorthoM madhye pratipAdita ityAha // 1 / 1 / 13 // 10 nanu kimiti nirbandhana sUtratrayeNaivaM varNyata / annamayAdivadu pAsanAparatvenApi zrutyupapatteH / pakSapucchAditvana mAdapramodAdInAmuktatvAcca / tasmAdbrahmatvena sAdhitamapi AvazyakopapattyabhAvAnna brahmaparatvamiti prAptebhidhIyate / mAntravANakamava ca gamyata // 11 // 14 // 15. satyaM jJAnamanantaM brahma / yo veda nihitaM guhAyAM parame vyoman / soznute sarvAnkAmAnsaha / brahmaNA vipazcitA ( tai. 2 / 1 ) iti mantraH / mantreNAbhidhayA vRttyA pratipAdyaM mAntravarNikaM tadupapAdanagranthe tadeva mukhyatayA jJAyate / tatra yaduddiSTaM tadeva mukhyatayA jJAtavyam / upapAdanIyaM ca saMdigdham / tatra brahmaNA vipazciteti saMdigdhaM sarvajJaM tasya hi phalatvaM 20 vAkye nopapAdyate / phalaM tu sarvaiH stuta AnandaH / abhyAsAtstutatvamitya vocAma / ziraHpANyAdikaM tu stutyarthameva / puruSavidhatvAya / loke hyantarbhUtaM bahirveSTitaM ca tadAkAraM bhavati / jIvotra mukhyaH / kartRtvena vyapadezAt / sa ca vastuto haMsarUpaH / puruSAdhikArakaM * hi zAstram / tena puruSazarIre tadAkAraH sarva 5 phalaM prApnoti / ataH puruSaM haMsarUpeNAnuvarNayati / paJcasvapi zArIra AtmA
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 1 pA. 1 mU. 14] aNubhASyam / jIva eka eva / tatrAnnamaye niHsaMdigdhatvAttasyaiSa evAtmeti nocyate / dvitIyAdi prathamoktamevAtidizyate tatrAnnamaye hastena pradarzayanniva niHsaMdigdhaM vyAkhyAtam / tadantaro hi prANa AntaravyavahArakAraNam / balabhojanavisargAdiSUpayogAt / tasya saMcAra AkAze pariniSThitaH pRthi, vyAm / evaM laukikavyavahArArthaM bAhyAbhyantarabhedena dvayam / tadanu vaidikavyavahAraH sa ca manomayaH puruSaH / AdezaH karmacodanA / brAhmaNAni sazeSANi / atharvAGgirase brahmakarmatvAtpratiSThA / tadanu nAnAvidhayAgAdisAdhanavataH phalaM vijJAnamayaH / tatra zraddhA ApaH / tRtIyAdhyAye tvayamoM vistareNa vakSyate / yathoktakartRtvAtkramamuktiH / . Rtasatyau pramIyamANAnuSThIyamAnau dhauN| yogazca mukhytvaadaatmaa| adhobhAgo maharlokaH / tAdRzasya tatoksiMsRtyabhAvAt / tatopi brahmavida AnandamayaH phalam / tasya svarUpasyaikatvAd dharmabhedena ziraHpANyAdi nirUpyate / tasya mukhyatayA prItiviSayatvaM dhrmstcchirH| moda pramodAvapariniSThitapariniSThitAvAnandAtizayau / Anandastu svarUpaM sAdhana1. rUpatvAd brahma pucchamiti / zloko tu saccidaMzabodhako kevalAnandatvaparihArAya / aparau tu zloko mAhAtmyajJApanAya vAggocarAgocarabhedena / avAntarAnandAstu sarve tasmAnyUnatayA tadutkarSatvabodhanAya / tasmAtsarvatra prapAThake mAntravarNikameva pratIyate / ato mukhyopapattevidyamAnatvenAnandamayaH paramAtmaiva / cakAro madhye prayukto vidhimukhavicAreNAdhikaraNasaMpUrNa2. tvabodhakaH // 1 / 1 / 14 // niSedhamukhena ca catuHsUtryedamevAdhikaraNaM punarvicAryate sudRddhtvaay|| idamatrAkUtam / jIva evAnandamayo bhavatu / phalasya puruSArthatvAt / sa brahmavidAnandamayo bhavatIti svargAdisukhavadalaukikameva rUpamAnanda mayaM jIvasya phalabhUtamiti prAptebhidhIyate // 25 netaronupapatteH // 11 // 15 // itaro jIvo na / Anandamayo na bhavati / kutaH / anupapatteH / 1-A reads zArIra Atmeti for Atmati /
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 AnandamayAdhikaraNam | [ a. 1 pA. 14. 18 jIvasya phalarUpatvamAtreNAnandamayatvaM nopapadyate / tathA sati tasya svAtavyeNa jagatkartRtvetyalaukikamAhAtmyavattvena nirUpaNaM nopapadyeta / ato na jIva AnandamayaH // 1 / 1 / 15 // bhedavyapadezAcca // 11 // 16 // 5 itopi na jIva AnandamayaH / yato bhedena vyapadizyate / rasa hyevAyaM labdhvAnandI bhavati (te. 217 ) iti| aanndosyaastiityaanndii| eSa hyevAnandayAti / ( te. 2 / 7) AnandayatItyarthaH / cakArAt sUtradvayena jIvo nAnandamaya iti nirUpitam // 1 / 1 / 16 // tarhi jaDo bhavatvAnandamayaH / na / AntaratvAnna kAryarUpo bhvti| 10 kintu kAraNarUpaH sa svamatenAstyeva / matAntare prakRtirbhavet / tannivArayati / kAmAcca nAnumAnApekSA // 1 / 1 / 17 // jaDA prakRtirnAstIti kAraNatvena nirAkRtaiva / athaitadvAkyAnyathAnupapattyA sattvapariNAmarUpA kalpyeta / sA kalpanA nopapadyate / kutaH / 15 kAmAt / AnandamayanirUpaNAnantaraM-sokAmayata (te. 216) iti zrUyate / sa kAmazcetanadharmaH / atazcetana evAnandamaya iti / cakArAtsa tapotapyata ( tai. 2 / 6) ityAdi / atonumAnaparyantamarthamabodhayadvAkyaM na tiSThatItyarthaH // 1 / 1 / 17 // asminnasya ca tadyogaM zAsti // 11 // 18 // 20 ____ itazca na jaDa AnandamayaH / asminnAnandamayesya jIvasya ca AnandamayamAtmAnamupasaMkrAmati (te. 28) iti tena rUpeNa yogaM zAsti phalatvena kathayatIti / na hi jIvasya jaDApattiyuktA / brahmaiva 2-B reads nopapadyate for nopapadyeta / 1.0-S reads yaH for s| 14-B reads kalpyate for kalpyeta / .17-A and M read avabodhayat for abodhayat /
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 1 pA. 1 sU. 18] aNubhASyam / 38 san brahmApyeti (bR. 64 / 6) itivadasyApyarthaH / tasmAnnAyaM jIvo nApi jaDaH / pArizeNyAdbrahmaiveti siddham / ye punaradhikaraNabhaGgaM kurvanti teSAmajJAnameva / yatastairapyAnandamayaH kaH padArtha iti vaktavyam / na tAvajjIvaH / tasya brahmajJAnaphalatvena 5 brahmaNA vipazcitetyAnandamayasyoktatvAt / atha jaDaH svargavat / tadA kimAzrita iti vaktavyam / jaDAzritatve karmaphalameva syAt / jJAnasyApyavAntaraphalAmiti cet / na / tarhi kimAnandAttasyAtirikta phalaM bhaviSyati / jaDacidrUpatAyAH pUrvameva vidyamAnatvAt / asyaivAnanda syAnyAni bhUtAni mAtrAmupajIvanti (bR. 4 / 3 / 32 ) iti zrutiviro1 . dhazca pucchatvena brahmavacanAtpradveSa iti cet / tarhi sa eko brahmaNa AnandaH (te. 2 / 8 ) ityatrApi SaSTyA bhedanirdezAdbrahmaNaH paramapuruSArthatvaM nAGgIkuryAt / upakramAdisarvavirodhazca pUrvameva pratipAditaH / yadapyadhikaraNamanyathA racitaM brahmapucchamiti tatra na pucchasya brahmatvaM pratipAdyate / yenAnyathA samAdhAnaM bhavet / kiMtu brahmaNaH pucchatvamiti pUrva15 nyAyenedaM pucchaM pratiSThetivat / tatra zrutibAdho brahmaNApyazakyaH / maukhyaM caitat / Anandamayasyaiva brahmatve na kopi doSaH syAt / AnandamayasyAbrahmatvaM parikalpya tatpucchatvena brahma vedabodhitamiti jJAtvA tatsamAdhAnArthaM yatamAno mahAmUDha iti viSayaphalayoH kiM mukhyamityapyanusandheyam / pucchatvoktistu pUrvabhAvitvAya / ata eva jJAnaviSayatvaM pratiSThA ca / * Anandamayo brahmaNyeva pratiSThita iti / atrAvayavAvayavibhAvo* bhAkta iti tu yuktaM prANamayAdInAmapi tathAtvAt / antasthitasya bAhyAnurodhena tathAtvamiti sarvaM sustham // 18 // 5 // - - 1-S reads asyArthaH for asyaapyrthH| 3-S reads tu after ye| 20-vi reads avayavibhAvaH for avayavAvayavibhAvaH / * ayamapapAThaH / iti vivaraNe /
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 antastaddharmAdhikaraNam / [ a. 1 pA. 1 sU. 19 6 antastaddharmAdhikaraNam / atha ya eSontarAditye hiraNmayaH puruSo dRzyate hiraNyazmazrurhi - raNyakeza ApaNakhAtsarva eva suvarNastasya yathA kapyAsaM puNDarIkamevamakSiNI toditi nAma sa eSa sarvebhyaH pApmabhya uditaH / udeti ha 5rvai sarvebhyaH pApmabhyo ya evaM veda ( chAM. 1 / 6 / 7 ) ityadhidaivatam ( chAM. 1/6/8 ) adhyAtmam ( chAM. 1/7/1 ) atha ya eSontarakSiNi puruSo dRzyate ( chAM. 1715 ) ityAdi / 39 tatra saMzayaH / kimadhiSThAtRdevatAzarIramAhosvitparabrahmeti brahmaNo vA zarIramiti / tadarthamidaM vicAryate / hiraNmayazabdaH suvarNavikAravAcI | Ahosvit prakAzasAmyenAnandavAcIti / brahmavidApnoti param ( tai. 2/1 ) ityupakramya Anandamayasya phalatvamuktvA dvitIyopAkhyAne sa yazvAyaM puruSe yazvAsAvAditye sa ekaH sa ya evaMvid ( tai. 3 / 10 ) iti sAdhanasya-AnandamayamAtmAnamupasaMkramya ( te. 3|10 ) iti phalaM zrutam / tatra savitari vidyamAnasyAbrahmatvaM phalaM nopapadyata iti vicArArambhaH / 15 tatra hiraNmayazabdo vikAravAcI kezanakhAdayazvocyante zarIradharmAH / mRtA vA eSA tvagamedhyA yatkezazmazru ( kaTha zru. 3 ) iti zarIramantarA nopapadyate / paricchedazvAdhidaivikAdivacanaM ca bAdhakam / ataH sarvathA taccharIramiti tu mantavyaM cAkSuSatvAcca / indriyavatvaM ca zrUyate / yathA kapyAsaM puNDarIkamevamakSiNI tasya ( chAM 126/7 ) iti / kaperAsa Asanam / AraktaM tasyAsanaM bhavatIti / asabhyatulyatA ca / ato dehendriyayorvidyamAnatvAjjIvaH kazvidadhikArI saryamaNDalastha iti gamyate / phalaM tatsAyujyadvAreti / athocyeta - eSa sarvebhyaH pApmabhya uditaH ( chAM. 1/6/7 ) ityapahatapApmatvAdidharmazravaNAt parvadoSasyApi vidyamAnatvAdbrahmaNa eva kenacinnimittena zarIraparigraha iti / tasya ca zarIra65 sya karmajanyatvAbhAvAdapahatapApmatvAdi saMgacchate suvarNazarIratvamapyalau 1 10 20 18- A and Bom. tu before mantavyam / 22-A reads Tha after phalaM /
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 a. 1 pA. 1 sU. 19 ] aNubhASyam / kikatvAd brahmaNa eva saMgacchate / zarIravadindriyasyApi parigrahaH / varNamAtraparigrahAnnAsabhyatA / sthAvarApekSayA jaGgamasyotkRSTatvAtsthAvarAvayavopamAnavajjaGgamAvayavopamAnaM sthAvarasyApIti sarva brahmabhAvAya zrutyuktatvAcca / tasmAd brahmaNa evedaM zarIramityevaM prApta ucyate / antastaddharmopadezAt // 1 / 1 / 19 // antardRzyamAnaH paramAtmaiva / kutaH / taddharmopadezAt / tasya brahmaNo dharmA udityAdidharmA upadizyante / sa eSa sarvebhyaH pApmabhya udita: ( chAM. 1 / 6 / 7 ) iti / 40 ayamAzayaH / brahma kAraNaM jagatkAryamiti sthitam / tatra kArya - 10 dharmA yathA kAraNe na gacchanti tathA kAraNAsAdhAraNadharmA api kArye / tatrApahatapApmatvAdayaH kAraNadharmAste yatra bhavanti tadbrahmetyevAvagantavyam / baliSThatvAtkAraNadharmasya / nAmatulyatAmAtramubhayeSAmapi dharmANAM te zrutyaikasamadhigamyAH / brahmANi loke pramANAntaramapi pravartate / ataH sarvarasAdayo brahmaniSThA evaM dharmAH / sthUlatvAda15 yastu ye brahmaNi niSidhyante sthUlAdivAkyeSu te kAryadharmAH / aNoraNIyAnityAdiSu kAraNadharmA eva / ata ekopyasAdhAraNo dharmo vidyamAnaH ziSTAn saMdigdhAnapi brahmadharmAniva gamayati / imameva zrutyabhiprAyamaGgIkRtya sarvatra brahmavAkyanirNayamAha sUtrakAraH / tathA ca zrutivyatiriktasthale tathaivAvagantavyam | anantamityanantamUrtitA ca brahmaNaH pratijJAtA / 20 anyathA guhAyAM nihitamiti virudhyeta / tasmAtsAkAraM tAdRzameva brahma / brahmaNaH zarIramiti tu sarvathAsaMbhavam / sarvakarturbrahmaNaH kA vAnupapattiH syAt / yena tasyApi zarIraM kalpayet / kiMtu lIlayA vyAmohanArthamanyathA bhAsayennaTavat / tasmAdvedAtiriktepyupapattipUrvakaM yatra brahmadharma - 18-S reads zrutyatirikta for zrutivyatirikta / 21-A, B and M read asaMgatam for asaMbhavam / 21 - A reads sarvakartR for sarvakarturbrahmaNaH / 22- A and B read svasyApi for tasyApi /
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 antastaddharmAdhikaraNam / [a. 1 pA.1 sU. 20 stadbrahmeti mantavyam / brahma tu vaidaikakasamadhigamyaM yAdRzaM vede pratipAdyate tAdRzamevetyasakRdavIcAma / prakRtepi hiraNmaya ityatra yakAralopazchAndasaH / ato na dyac / hiraNyazabda aanndvaacii| lokepi tasyAnandasAdhakatvAt / ataH kezAdayopi sarva AnandamayA eva tAdRzameva 5 brahmasvarUpamiti mantavyam / ata eva / dhyeyaH sadA savitRmaNDalamadhyavartI nArAyaNaH srsijaasnsNnivissttH| kayUravAnmakarakuNDalavAn kirITI hArI hiraNmayavapurdhatazaGkhacakraH // 1 // ( A. hRdaya. 55) ityatrApi vpuHsvruupm| mAyA hyeSA mayA sRSTA (m.bhaa.12|339|45) ityAdi bhagavadvAkyaM bhagavanmAyayA bhagavantamanyathA 10 pshytiityaah|ntu bhagavAneva mAyika iti / zarIre sati jIvatvameveti nishcyH| atA brahmadharmopadezAtsUryamaNDalasthaH paramAtmaiva // 1 / 1 / 19 // bhedavyapadezAccAnyaH // 11 // 20 // itopi sUryamaNDalasthaH paramAtmA / bhedvypdeshaat| ya Aditye tiSThannAdityAdantaro yamAdityo na veda yasyAdityaH zarIraM ya Adi15 tyamantaro yamayatyeSa ta AtmAntaryAmyamRtaH (bR. 3179) iti zrutya ntara AdhidaivikaM sUryamaNDalAbhimAnibhyAM bhedena nirdiSTam / yadyapi tatrAkAro na zrUyate tathApi hiraNmayavAkyenaikavAkyatvAt sarvatra sAkArameva brahmati mantavyam / antaryAmibrAhmaNe catvAroA ucyante / sarvatra tiSThan taddhamaina 20 saMbadhyate / sarvamuktiparihArAya svadharmestanna badhyate / svalIlAsidhyartha taccharIramiti / tasya niyamanaM tadarthamiti / cakArAddharmA ucyante / tasmAtsarvavilakSaNatvAdanya eva naabhimaanii| upacAravyAvRttyarthamanyapadenopasaMhAraH / brahmatve siddha jJAnaM vopAsanA vati nAsmatsiddhAnte kazcana vizeSaH / kAraNe kAryadharmAropastvayukta eva / kArye punaH kAraNadharmAdhika25 raNatvanopAsanA abhedAt phalAyeti sarvatra vyavasthitiH // 1 / 1 / 20 // 6 // 9-Sroads bhagavAna for bhagavan / bhagavAna nArada ityarthaH pradIpaTIkAyAm / 6 [ aNubhASya ]
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ a, 1.pA. 1 sU. 21] aNubhAgyam / 7 talliGgAdhikaraNam / AkAzastalliGgAt // 11 // 21 // asya lokasya kA gatirityAkAza iti hovAca sarvANi ha vA imAni bhUtAnyAkAzAdeva samutpadyante / AkAzaM pratyastaM yanti / AkAzo 5 hyevebhyo jyAyAnAkAzaH parAyaNam / (chAM. 1 / 9 / 1 ) iti / tatra saMzayaH / bhUtAkAzo brahma deti / nanu kathamatra saMdehaH / AkAzavyAmazabdA brahmaNyeva prayujyante brahmaprakaraNe / kAryanirUpaNe tu mahAbhUtavacanaH / yathAAkAza Anando na syAt parame vyoman pratiSThitA-ityAdi / Atmana AkAzaH saMbhUtaH ( te. 2 / 1 ) iti kAryanirUpaNam / ataH prakaraNAdeva 10 saMdigdhanirNaye kimiti sUtrArambhaH janmAdilakSaNasUtreNa cAyamartho nirNItaH / anyathA brahmazabdepi saMdehaH syAt mahAbhUtavedAdivAcakatvAt / tasmAtprakaraNAdeva parijJAnaM bhaviSyatIti cet / ucyate / asaMdigdhe prakaraNe tathaiva nirNayaH / iha punaH prakaraNamapi saMdigdhamato vicAraH / ____ avAntaravidyAyAM paryavasitaprakaraNavadasyApi prakaraNasya bhatAkAza 15 eva paryavasAnamiti lokabhASyanyAyenAkAzo bhautika evati pUrvapakSastatrAha / AkAzastalliGgAt / AkAzaH paramAtmaiva / kutaH / talliGgAt / zrutiliGgAdayo niyAmakatvena pUrvatantravadihApi gRhyante / liGgaM zrutisAmarthyamekavAkyatA ca sarvAsAM brahmazrutInAM tatra brahmaiva jagatkAraNamiti niHsaMdigdheSu siddham / sarvazabdavAcyatvaM brahmaNyeva / tatra vAkyArthApakSayA padArthasya 2.0 durbalatvAdvAkyArthaH sarvagatitvAdiH / tadvAkyArthAnyathAnupapattyAkAza padArtho brahmeti / sarvazabdavAcyatvAJca na lakSaNA mukhyatvAcca / yAvanmukhyaparatvaM saMbhavati tAvanna kasyApi vedAntasyAparabrahmaparatvamiti maryAdA / tasmAd-yadeSa AkAza Anando na syAt (te. 217 ) itivadatrApyAkAzo brahmaiveti siddham // 1 / 1 / 21 // 7 // 21-S reads asya brahma for janAe /
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 43 9 jyotizcaraNAdhikaraNam / [ a. 1 pA. 1 sU. 26 8 atidezAdhikaraNam / | ata eva prANaH // 1 / 1 / 22 // prastotaryA devatA prastAvamanvAyattA ( chAM. 1 / 11 / 4 ) ityupakamya zrUyate - katamA sA devateti prANa iti hovAca / sarvANi ha vA 5 imAni bhUtAni prANamevAbhisaMvizanti prANamabhyujjihate saiSA devatA prastAvamanvAyattA ( chAM. 1 / 11 / 5 ) iti / tatra saMzayaH / AsanyaH prANo brahma veti / pUrvapakSasiddhAntau pUrvavadevetyatidizati / nanvadhikaraNAnAM nyAyarUpatvAtsarvatra gamiSyati kimityatidizyata iti / ucyate / prANasya mukhyasyApi sarvabhUtasaMvezanaM svApAdau zrutAMvanopapAdyate / yadA vai puruSaH 10 svapiti prANaM tarhi vAgapyeti ( za. bA. 10/3za36 ) ityAdinA / tatra yathA prANavidyAyA na brahmaparatvamevamevAsyApi na brahmaparatvamiti na nyAyena prApnoti / atotidizati / anena cAyamatirikto nyAya ApAditaH / yatraiva prakaraNe brahmaparatve kalpyamAne na kiMcidbAdhakaM tatraiva brahmaparatvaM kalpanIyamiti / na tvanyasminsaMbhave tatparatvamiti / ata eva 15 talliGgAtprANazabdavAcyaM brahmeti // 1 / 1 / 22 // 8 // 9 jyotizcaraNAdhikaraNam / jyotizvaraNAbhidhAnAt // 1|1|23|| 20 idamAmananti / atha yadataH paro divo jyotirdIpyate vizvata pRSTheSu sarvataH pRSTheSvanuttameSUttameSu lokeSu / idaM tAvadyadidamasminnantaH puruSe jyoti: ( chAM 3|13|7 ) iti / tatra jyotiH zabdena prAkRtaM jyotirAhosvid brahmaiveti saMzayaH / atrAsAdhAraNabrahmadharmAbhAvAt pUrvapakSaH / siddhAnte tu caraNasya brahmadharmatvamiti / tAvAnasya mahi mAto jyAyAMzca pUruSaH / pAdosya sarvA bhUtAni tripAdasyAmRtaM divi / ( chAM. 311226 ) iti pUrvavAkyam / gAyatrI vA idaM sarvaM bhUtaM yadidaM kiMca ( chAM. 3 12 1 ) iti gAyatryAkhyabrahmavidyAM vaktuM tasyAH pAda 25 14-4 om. ata eva talliGgAtprANazabdavAcyaM brahmeti /
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 1 pA. 1 su. 23 ] catuSTayaM pratipAdya brahmaNazrcatuSpAttvamuktam / puruSasUktaMpyAzramacatuSTayasthA jIvA: pAdatvenoktAH / tathA praNavabrahmavidyAyAmapyakArokAramakAranAdavAcyAzcatvAraH pAdA vizvataijasaprAjJaturIyA uktA: / tadviSNoH paramaM padamiti ca / brahma pucchamiti ca / satyakAmabrAhmaNe tu spaSTA eva brahmaNa5 zvatvAraH pAdA nirUpitAH / ataH saccidAnandarUpasya pratyekasamudAyAbhyAM catUrUpatvam / tatra kevalAnAM kAryatvameva / caturthapAdasya tu brahmatvam / tatrApi SaDUvidhatvapratijJAnAda bhUtapRthivIzarIrANAM paricAyakatvena par3avidhatvamanirUpya hRdayasya SaDvidhatvaM nirUpayan tasya ha vA etasya ( chAM. 3 | 13 | 1 ) ityAdinA paJcadevapuruSAnnirUpya teSAM dvArapAla10 tvajJAnAnantaraM - atha yadataH paro divo jyotirdIpyate ( chAM. 3 137 ) iti caturthapAdasya SaSThavidhatvapratipAdanAdatazcaturthapAde paJca puruSAstata: paro divo jyotiH SaSThastasyaiva sarvatra dIpyamAnatvaM nirUpya tadevAntaH puruSa upasaMharati / tasmAtpUrvaM tripAdasyAmRtaM divi ( chAM. 3|12|6 ) ityuktatvAdasya tripAtsaMbandhyamRtamuparitanalokeSviti / atotra caturthaH 15 pAdo nirUpyata iti siddham / ataH pAdAnAM brahmadharmatvAt jyotiSo brahmatvamiti / brahmadharmanirNayArthamidamadhikaraNaM caraNAnAmaupacArikatvavyAvRttyartham / etannirNayena praNavAdividyA nirNItA veditavyAH | 1|1|23|| aNubhASyam chandobhidhAnAnneti cenna tathA cetorpaNanigadAttathA hi darzanam // 1 / 1 / 24 // 4 20 nanu nAtra brahma catuSpAnnirUpitaM kiMtu gAyatrI chandaH / gAyatrI vA idaM sarvaM yadidaM kiMca ( chAM. 3 / 12 / 1 ) ityupakramya tAmeva bhUtapRthivI - zarIrahRdayabhedairvyAkhyAya saiSA catuSpadA SaDvidhA gAyatrI tadetadRcAbhyuktam 4- M reads brAhmaNena for brAhmaNe / 8-( reads Sar3avidhatvamapi nirUpya for SaDvidhatvamanirUpya / 11- ( om. ataH before caturthapAde | 11- S reads tataH for ataH / 1u-A and $ read dharmaparatvAta for dharmatvAt /
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9 jyotizcaraNAdhikaraNam / [a. 1 pA. 1 . 26 ( chAM. 3 / 12 / 5 ) tAvAnasya mahimA ( chAM. 3 / 12 / 6 ) iti| tasyAmeva vyAkhyAnarUpAyAM gAyatryAmudAhRto mantraH kathamakasmAdbrahma catuSpAdabhidadhyAt / yadvaitadbrahmeti brahmapadamapi chandasaH prakRtatvAttatparamevAvagantavyam / zabdasyApi brahmavAcakatvasiddhaH / brahmopaniSaditivacchabdabrahmeti 5 ca / tasmAcchandasa eva pAdAbhidhAnAnna brahmadharmAH pAdA iti ceta / neSa doSaH / tathA cetorpaNanigadAta / tathA tena dvAraNa cetasorpaNaM nigadyata / gAyatrI vA idaM sarvaM yadidaM kiMca ( chAM. 3 / 12 / 1 ) iti / nahi varNasamAmnAyasya sarvatvamanupacAreNa saMbhavati / yathA sUnIdvArA sUtrapravezastathA gAyatrIdvArA buddhistatpratipAdya brahmaNi pravizediti / kuta etadevaM prati10 pAdyata iti tatrAha / tathA hi darzanaM tathA nenaiva prakAreNa darzanaM jJAnaM bhavati sthUlA buddhi hatyaiva brahmaNi pravizediti / etena sarvA mantropAsanA vyAkhyAtAH / hi yuktazcAyamoM loke svato yanna pravizati tadupAyena pravizatIti / na tvdRssttdvaaraa| dRSTe saMbhavatyadRSTakalpanAyA anyA yyatvAt / tasmAtpAdA brahmadharmAH // 1 / 1 / 24 // 15 bhUtAdipAdavyapadezopapattezcaivam // 11 // 25 // kiMca / bhUtAdayotra pAdA vyapadizyante / bhUtapRthivIzarIrahRdayAni catvAri / na hyetAni gAyatryAH pAdA bhavitumarhanti / brahmaparigrahe tupa- padyante / yAvanmukhyamupapadyate tAvanna gauNaM kalpanIyam / ayamarthaH / pUrvahetau chandasopi pAdA vyapadezAdbhavanti tathApi brahmaNa eva yuktA 20 iti / puruSasUkte-etAvAnasya (R. saM. 10 / 9 / 3) ityasya brahmaparatvAt / asminvAkye tu gAyatryA: pAdA eva nopadiSTAH kinta taM brahmaNa eva pAdA iti / tadvAcakatvena gAyatryAmupacAreNopasaMhAraH / cakArAdarthA na zabdasya pAdA bhavanti kintvarthasyaiveti / tasmAdbrahmavAkyatve bhUtAdInAM pAdatvamupapadyate nAnyatheti / tasmAtpAdAnAM brahmadharmatvam // 1 / 1 / 25 // 25 upadezabhedAnneti cennobhayasminnapyavirodhAt // 1 / 26 // . pAdostha vizvA bhatAni ( chAM. 3 / 12 / 6 ) sarvANi bhatAyekaH pAdaH / pAdatrayamamRtaM divItyakorthaH //
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 5 pA. 1 sU. 26 ] aNubhAgyam / pAdeSu sarvabhUtAni puMsaH sthitipado viduH / amRtaM kSemamabhayaM trimUrnodhAyi mUrdhasu // 15 / / ityaparaH / puruSasUktAnurodhe dvitIya evArthaH / prathame tAvat-nanu divIti mantre saptamyA AdhAratvaM pratipAdyate / ataH paramityatra paJcamyA 5 anAdhAratvamata upadezabhedAt pUrvoktaparAmarzAbhAvAnna jyotiSo brahmatvamiti cet / naiSa dossH| ubhayasminnapyAvirodhAt / mantre divyevoktamasmin vAkye sarvatrocyate / sarvatra vidyamAnasya divi vidyamAnatvaM na virudhyate / ataH zabdena na tatrAvidyamAnatvam / kintu tatopyanyatra sattvaM bodhyate tasmAt saptamIpaJcamInirdezo na viruddhH| dvitIye tu-nanu mantremRtapadamatra 10 jyotiHpadamata upadezabhedAccaturthazca pAdo hRdayam / ataH zabdAca sarvasmA dvedaH pratipAdyate / ata upadezabhedAnnekavAkyatA / asmiMzca vAkye caraNAbhAvAtsvarUpAsiddho heturiti cet / naiSa doSaH / ubhayasmiJ jyotiHpademRtapade ca prayujyamAna ekArthatvAnna virodhaH / pAdatrayamuparitanalokeSu caturthaM sarvatreti / anyathA vaijAtyaM pAdAnAmApadyeta / paricchedazca viro15 dhazca / atomRtajyotiHzabdayorekArthatvena virodhAbhAvAt ekavAkyatvam / atotra caraNasadbhAvAttasya ca brahmadharmatvAjjyotirbrahmaiva // 1 / 1 / 26 // 9 // 10 anugamAdhikaraNam / prANastathAnugamAt // 11 // 27 // asti kauSItakibrAhmaNopaniSadIndrapratardanasaMvAdaH / pratardano ha vai 2degdaivodAsiH ( kau. bA. 3 / 1 ) ityAdinA / eSa lokapAla eSa lokA dhipatireSa lokezaH sa ma Atmeti vidyAt sa ma Atmeti vidyAt ( ko. bA. 38) ityetadantam / tatra varadAne mAmeva vijAnIhyetadevAhaM manuSyAya hitatamaM manya ityupakramya tvASTravadhAdinAtmAnaM prazasya svopAsanAyAH pApAbhAvaM phalatvena pratipAdya kastvamiti vivakSAyAM-prANo vA ahamasmi prajJAtmAnaM mAmAyuramRtamityupAsva ( kau. brA. 32) ityuktvA : prANatvamupapAdyAmRtatvaM ca prANasyopapAya prANena hyevAmubhilloke
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 anugamAdhikaraNam / [ a. 1 pA. 1 sU. 28 mRtatvamanoti ( kau. bA. 32 ) ityamRtatvaM yogena pratipAdayati / tatra saMdeha: / prANaH kimAsanyo brahma veti / 10 ata eva prANa ityatra prANazabdamAtre saMdeha: / atrApi saMdehaH / bAdhakaM ca vartata iti pRthagadhikaraNArambhaH / tatra sAdhakAsAdhAraNadharmasyA5 bhAvAd bAdhakAnAM vidyamAnatvAnna brahmatvamiti pUrvapakSa: / siddhAntastu caturbhiH sUtraH pratipAdyaMta / tatra prathamaM sAdhakadharmamAha ekena / tribhirvA - dhakanirAkaraNam / prANaH paramAtmA bhavitumarhati / kutaH / tathAnugamAt / tathAhi / paurvAparyeNa paryAlocyamAne vAkye padArthAnAM samanvayo brahmapratipAdanapara upalabhyate / upakrame tAvadvaraM vRNISvetIndraH pratardanoktaH paramapuruSArthaM varamupacikSepa / tvameva me vRNISva yaM tvaM manuSyAya hitatamaM manyase ( kau. bA. 3 / 1 ) iti / tasmai hitatamatvenopadizyamAnaH prANaH kathaM paramAtmA na syAt / na hi paramAtmanonyaddhitatamasti / paramAnandasvarUpatvAt / pApAbhAvazca brahmavijJAna eva / kSIyante cAsya karmANi tasmin dRSTe parAvare ( muM. 228 ) iti zruteH / prajJAtmatvaM ca tasyaiva 15 saMbhavati / upasaMhArepyAnandojaromRtaH ( kau. bA. 319 ) iti / eSa lokAdhipatiH ( kau. bA. 2 ( 9 ) ityAdi ca / tasmAtsarvatrAnugamAtprANo brahma || 1 / 1 / 27 // 47 navakrAtmopadezAditi cedadhyAtmasambandhabhUmA hyasmin // 1 / 1 / 28 // bAdhakamAha / yaducyate prANo brahmeti tanna / kuta: / vakturAtmopadezAt / vaktA hIndra AtmAnamupadizati / mAmeva vijAnIhItyupakramyaprANo vA ahamasmi prajJAtmAnaM mAmAyuramatamityupAsva ( kau. bA. 3(2) iti / sa eSa prANo vakrAtmatvenopadizyamAnaH kathaM brahma syAt / tathA ca vAco dhenutvopAsanavat devatAyAH prANatvenopAsanA bodhyate / anye 25 ca brahmadharmAH prANastAvakA iti / kathamasya brahmopAkhyAnatvamiti cet / 20 24-Co M and S read prANanvopAsanA for prANatvenopAsanA /
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 1 pA. 1 sa. 28] aNubhASyam / na / adhyAtmasaMbandhabhUmA hyasmin / asminprakaraNedhyAtmasaMbandhaH / AtmAnamadhikRtya yaH saMbandhaH / Atmazabdo brahmavAcI vastuto jIvasya brahmatvAya tathA vacaH / tasya saMbandhastaddharmAsteSAM bAhulyaM pratIyata eSa lokapAla ityAdi / yAvadyathAkathaMcidapi brahmaprakaraNatvaM sidhyati tAvada5 nyaprakaraNatvamayuktamiti hi zabdArtha: / prANasya prajJAtmatvaM svAtantryeNAyurdAtRtvam / na vAcaM vijijJAsIta, vaktAraM vidyAt (ko. bA. 38) iti copakramya-tadyathA rathasyAreSu nemirarpitA nAbhAvarA arpitA evamevaitA bhatamAtrA: prajJAmAtrAsvarpitA: prajJAmAtrAH prANerpitAH / sa eSa prajJAtmAnandojaromRto na sAdhanA karmaNA (ko. bA. 319 ) ityAdiviSayendriya10 vyavahAraranAbhibhUtaM pratyagAtmAnamavopasaMharati / sa ma Atmeti vidyAt ( ko. bA. 19 ) iti copasaMhAraH / tasmAdadhyAtmasaMbandhabAhulyAt brahmopadeza evAyam // 1 / 1 / 28 // tarhi bAdhakasya kA gatirityatrAha / zAstradRSTayA tUpadezo vAmadevavat // 11 // 29 // pUrvasUtreNAparihRtamatra pariharati tuzabdaH / ayaM doSo vyavahAradRSTayopadeze / ahaM brahmetyAreNa darzanena tUpadezaH / nanu tattvamasi (chAM. 6 / 9 / 4) ayamAtmA brahma ( bR0 2 / 5 / 19) iti vAkyeSu jIvasya brahmatvaM bodhyate / tatra pratyadhikAraM zAstrapravRttiriti nyAyena svAtmana eva brahmatvAvagatirmukhyA na pratardanasyendrajIvabrahmatvAvagatirupAsanaM vA puruSA2. rthAya / ataH zAstradRSTirapi naivNvidhaa| kevalasya caitanyamAtrasya tAdRze brahmaNyaikyAvagativirodhAt tattvamasyAdivAkyArthodhyavasIyate / natu brahmadharmA jIve vaktuM zakyanta ityAzaGkaya pariharati / vAmadevavat / ta?tatpazyanRSirvAmadevaH pratipede ahaM manurabhavaM sUryazca (bR. 1 / 4 / 10 ) iti / ya eva pratyabudhyata sa sarvaM bhavati / tatra sarveSAM sarvabhAve sarvA 2- om. AmmAnamadhikRtya before yaH / 5-A and Cread prajJAnAtmatvaM for prajJAmmatvam / 1-S and B read avagativirodhAta for avagatirvirodhAt /
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 49 10 anugamAdhikaraNam / [a. 1 pA. 1 sU. 30 nantyaprasaMgAtsarvamekameveti vaktavyam / tataH kAraNalaya eva sarvabhAva itimanurabhavaM sUryazca ityavaMyutyAnuvAdonupapannaH / tatra yathA jJAnAvezAtsarvadharmasphUrtiH evamatrApi brahmAvezAdupadeza iti tvASTravadhAdayo brahmadharmA eva tadAvezena kriyamANatvAt / nanveSa vajrastava zaka tejasA harerdadhI5 cestapasA ca tejitaH / tenaiva zatru jahi viSNuyantritaH (bhA. 6 / 11 / 20) iti vRtravacanaM bhAgavate / tasmAdyuktaM brahmadharmavacanam / nanu-svApyayasaMpatyoranyatarApekSamAviSkRtaM hi ( bra. sU. 4-4-16) iti sUtre suSuptau brahmasaMpattau ca brahmadharmAvirbhAvo na tvanyadeti kathamevamiti cet / maivam / upadezabhAvanAdiSvapi kadAciduttamAdhikAriviSaye brahmaprAkaTya10 mityaGgIkartavyam / bhayyava sakalaM jAtam-- ityAdivAkyAnurodhAta / ihaiva samavanIyante prANAH / brahmaiva san brahmApyeti (bR. // 4 // 6) ityapyAvirbhAvApekSaM tasya ca prAptatvAnna sUtre phalatvamAha / jIvanmuktAnAmapi paramamuktervaktavyatvAcca / asaMprajJAtasamAdhAvivAvirbhAvadazAyAmeva zarIraviyoge viyojakAbhAvAda vAgAdimAnaM lIyate / tasya ca prAptatvAdeva nArci15 rAdigatiH / tathApi prAyikatvAdeva na sUtragItAdiSu tadvacanam / saguNanirguNabhedena niyamavacanaM tvaprAmANikameva / brahmavAde guNAnaGgIkArAcca / tasmAdyuktamuktaM zAstradRSTyA tUpadeza iti // 1 / 1 / 29 // jIvamukhyaprANaliGAnneti cennopAsAtraividhyAdAzri tatvAdiha tadyogAt // 1 / 1 / 30 // anyadvAdhakadvayamAzaGkate / nanu yadyapi brahmadharmA bhUyAMsaH prakaraNe zrUyante / tadvanIvadharmA mukhyaprANadharmAzca bAdhakAH santi / na vAcaM vijijJAsIta / vaktAraM vidyAd ( ko. bA. 38) ityAdi / atra hi bAgAdikaraNAdhyakSasya jIvasya vijJeyatvamabhidhIyate / atha gkhala prANa eva 20 S-C and S read brahmAvirbhAvo for brahmadharmAvirbhAyo / 12-B om. ca after tasya and S rends and explains ( anugrahamAtrA - dhInatvena tAdRzamadyomukteH sAdhanAsAdhyatvenAniyatakAlatvAt ) .. pradIpaH-prAyikatvAta tor prAptatvAta / 7 [ aNubhASya]
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 1 pA. 1 sU. 30] aNubhASyam / prajJAtmadaM zarIraM parigRhya ( kau. brA. 13) iti zarIradhAraNaM mukhyaprANadharmaH / mA mohamApadyathA ahamevaitatpaJcadhAtmAnaM pravibhajyaitadvANamavaSTabhya vidhArayAmi ( pra. 23 ) iti zravaNAt / yo vai prANaH sA prajJA yA prajJA sa prANaH ( ko. bA. 3 / 3) iti jIvamukhyaprANavAcyatve prajJA5 prANayoH sahavRttitvAdupacAro yujyate / utkrAntizca / na tu sarvathA vila kSaNasya brahmaNaH / tammAjjIvamukhyaprANaliGyorvidyamAnatvAnna brahmaprakaraNamiti cet / na / upAsAtraividhyAt / ayamarthaH / kimatra cAdyate / jIvamukhyaprANaliGgAdbrahmadharmANAM jIvaparatvam 1 / trayANAmapi svatantratvaM vA 2 / liGgadvayasyApi brahmadharmatvamucyatAmiti vA 3 / AdyaH pUrvameva pari10 hRtaH / na hi brahmadharmA anyaparatvena pariNetuM zakyA iti // dvitIya dUSaNamAha / upAsAtraividhyAt / tathA satyupAsanaM trividhaM syAt / tadvAkyabhedaprasaMgAnna yuktam // tRtIye tUpapattirucyate / jIvadharmA brahmaNi na virudhyante / AzritatvAt / jIvasyApi brahmAdhAratvAttaddharmA api bhagavadA zritA eva / ihetyubhayatra saMbandho brahmavAde / mukhyaprANe tu tadyogAta / 15 tena yogastadyogastasmAt / prANadharmA bhagavati na virudhyante / prANasya bhagavatsaMbandhAttaddharmANAmapi bhagavatsaMbandhAt / athavA vakRtvAdayo na jIvadharmAH kintu brahmadharmA eva / jIva AzritatvAda bhAsante / parAttu tacchateH ( bra. sU. 2 / 3 / 41 ) iti nyAyAt / prANepi tathA / svApyayasaMpattyorjIvasya brahmAzritatvam / 20 AdhyAtmikAdhidaivikarUpatvAnna saMyogaH / prANasya tu saMyoga eva / tasmA tsarve dharmA brahmaNi yujyante / sahotkramastu kriyAjJAnazaktyorbhagavadIyayodehe sahaiva mthAnaM sahotkramaNamiti bhagavadadhInatvaM sarvamyApi bodhyte| nanu prANamtathAnugabhAta ( ba. sa. 1 / 1 / 27 ) iti prANazabdana brahmava pratipAditam / tatkathaM dharmayArutkramaNamiti cet / atra dharmadha.. miNorakatvapRthaktvanirdezayorvidyamAnatvAt / pANA vA ahamasminprajJAtmA ()--( and read
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 51 1 sarvatraprasiddhopadezAdhikaraNam / [ a.. pA. 2 sU. 1 ( ko. bA. 3 / 2) iti / atra kriyAjJAnazaktimAnnirdiSTaH / tadanvekaikasya dharmaprazaMsA / yo vai prANaH sA prajJA yA prajJA sa prANaH ( kau.baa.3|4 ) ityupasaMhArAntam / punastayorevotkramaNapravezAbhyAM-saha hyevAsmin zarIre vasataH sahotkrAmataH ( ko. brA. 14) ityupakramya suSuprimUrchAmara5 NeSu prANAdhInatvaM sarveSAmindriyANAmuktvAsanyavyAvRttyarthaM prajJayaikyaM pratipAdyopasaMharati / punarjJAnazaktarutkarSaM vaktum-atha khalu yathA prajJAyAm ( ko. bAM. 13) ityArabhya na hi prajJApetArthaH kazcana siMdhyet ( kau. bAM. 13) ityantena jJAnazaktyutkarSa pratipAdya dharmamAtratvanirA karaNAya jJAnazaktimantaM bhagavantaM nirdizati- na hi prajJAtavyamityArabhya 10 mantAraM vidyAdityantena / tadanu jJAnakriyAzaktyorviSayabhUtabhUtamAtrArUpa jagato bhagavadabhedaM pratipAdayan- sa eSa prajJAtmAnandojaromRta ityupasaMharati brahmadharmaiH / ataH kriyAjJAnaviSayarUpA bhagavAneveti pratipAdya na tAvanmAnaM tatopyadhika ityekopAsanaiva vihitA / tasmAjjaDajIvarUpatvA nsarvAtmakaM brahmaiveti mahAvAkyArthaH siddhaH // 1 / 1 / 30 // 10 // 15 // iti zrIvedavyAsamatavartizrIvallabhAcAryaviracite brahmasUtrANabhASye prathamAdhyAyasya prathamaH pAdaH // 1 / 1 // prathamAdhyAye dvitIyaH paadH| 1 sarvatra prasiddhopadezAdhikaraNam / sarvatra prasiddhopadezAt // 1 / 2 / 1 // samanvaye prathamedhyAye sarveSAM vedAntAnAM brahmaNi samanvayo vaktavyaH / tatrodgIthAdyupAsanAvAkyAnAM mukhyavAkyeSu phalopakAryaGgatvam / brahmavAkyAnAM punarniHsaMdigdhAnAM samanvayaH svataHsiddhaH / saMdigdhAni dvivi 1 atrobhayatrApi sthalayoH pAThabhedenedAnItaneSu sarvapustake pu darzanam / tacca mayAyathama zrIparuSottamaH prakAze /
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ aM. 1 pA. 2 sU. 1 ] aNubhASyam / dhAni / zabdatorthatazca / tadarthaM caitadvicAritam | brahmaNi vyavahArosti kazcinna veti / tatra prathamasUtra eva vyavahAraH sthApitaH - yato vAco nivartante ( tai. 214 ) ityAdInAM vizeSeNedamitthaMtayA nirUpaNaniSedhanapara - tvam / evaMmeva kAryasiddheH / adhItAnAM brahmavAkyAnAM caturlakSaNyA brahma5 paratve siddhe zravaNaM sidhyati / zrutasya kAlAntarapyasaMbhAvanAviparItabhAvanAnivRttyarthaM pUrvasthitAnAmaGgAnAmanapekSitAnAmudvApenAnyeSAmapekSitAnAmAvApena tasyaivArthasya nirdhAraNe mananaM bhavati / tatopyevaMdhyAnAdisamAdhyantarUpanididhyAsanarUpamanasi sarvato nivRttavyApAre svayamupalabdhanijasukhAnubhavarUpaM brahma / idameva brahmajJAnamiti / atastAdRzasyAnubhavaika10 vedyatvAdyuktamuktaviSayatvaM pAkabhojanatRptivat / ataH zravaNAGgamImAMsAyAM mAhAtmyajJAnaphalAyAM bhagavadvAkyAnAmanyaparatvenyavAkyAnAM ca bhagavatparatve divyadharmAdivyadharmavyatyAsena vaiparItyaM phalamApadyeta / tadarthaM divyadharmanirdhAro dvitIyAdhikaraNe vicAritaH / vedA eva vAcakA alaukikameva karmeti tataH pUrNAlaukikatvAya vidhiniSedhamukhenAdhikaraNadvayaM sama15 nvayekSatirUpam / tadanu prathame pAde zAbdasaMdeho nivArito nizcitArthe / tatrApi prathamaM pratyayasaMdeho nivArito dvayena / prakRtisaMbandhopyAdhikaraNatrayeNa / punarantimamadhikaraNaM saMzleSanirAkaraNAya / evaM prathame pAde zabdasaMdehoM nivAritaH / ye punaH kvacitsaguNanirguNabhedaM pratipAdayanti te svayameva svasya 20 brahmajijJAsAnadhikAraM bodhayanti / brahmavAde sAMkhyAnAmiva guNAnAmanaGgIkArAt / bhautikaguNAnAmasaMbandhArthameva hyadhyAyArambhaH / anyathA sarvasyApi tatkAraNatvena tatsaMbandhasya vidyamAnatvAt / anyanirAkaraNena tatpratipAdakatvanirdhArakAdhikaraNAnAM vaiyarthyameva / arthasaMdehanirAkaraNArthaM dvitIyAdyArambhaH / tatrArthI dvividho jIva25 jaDAtmakaH pratyekasamudAyAbhyAM trividhaH / tatra prathamaM jIvapuraHsareNa 17 vi reads saMdeha for saMzleSa | 47-8 reads dhAraNAtha for nirAkaraNa
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 53 1 sarvatra prasiddhopadezAdhikaraNam / [ a. 1 pA. 2 sU. 1 saMdehA nirvAyante / idamAmnAyate - sarvaM khalvidaM brahma tajjalAniti zAnta upAsIta / atha khalu kratumayaH puruSo yathAkraturasmin loke puruSo bhavati tataH pretya bhavati sa RtuM kurvIta (chAM. 3 | 14 / 1) manomayaH prANazarIraH / cha. ( 3 / 14 2 ) ityAdi / tatra vAkyopakrame sarvaM khalvidaM brahma iti 5 sarvasya brahmatvaM pratijJAya tajjalAn iti sarvavizeSaNaM hatutvenoktvA tattvenopAsanamuktam / na cAyaM zamavidhiH / vAkyArthe lakSaNAprasaMgAt / kAraNatvena sAmAnyata eva siddhatvAcca / ataH sarvajagato brahmatvenopAsanamuktam / idameva purANAdiSu virATatvenopAsanam / ataH paramagrimavAkyArthe saMdehaH / RtuM kurvItati / kraturdharmo yajJa iti yAvat / tasya 10 svarUpaM manomayaH prANazarIraH iti / upAsanAprakaraNAdupAsanaivaiSA / tatra manomaya iti pramANabhUto veda uktaH / prANazarIra iti kAryakaraNayorabhedopacAraH / agre satyasaMkalpAdidharmavacanAt / kimayaM vijJAnamayo jIvo brahmatvenopAsyaH / uta brahmaivAntaryAmI yaH purANeSu sUkSma uktaH / tatra pUrvavAkye jaDasya jagato brahmatvenopAsanasyoktatvAjjIvasyApi brahmatveno15 pAsanameva yuktaM na tvAtyaiva brahmavAkyaM bhavitumarhati / vijJAnaM brahma cedveda | ( tai. 2/5 ) iti zAkhAntare spaSTatvAca / tasmAtkAryakAraNayorabhedAjjIva. eva brahmatvenopAsyaH ityevaM prApta ucyate / 1 sarvatra prasiddhopadezAt / atha khalvityAdi brahmavAkyameva / kutaH / sarvatra prsiddhopdeshaat| kurvItetyupadezo na tUpAsanA / tatra paramazAntasya 10 sarvasya jagato brahmatvenopAsanayA zuddhAntaHkaraNasya sarvavedAntaprasiddhabrahmopadeza eva yukto mananarUpo na tu kvacit siddhasya jIvasyopAsanA | zAkhAntare tvagra Anandamayasya vaktavyatvAttathA yuktam / na tviha tathA / tasmAdAnandarUpaprANazarIrarUpo vAkyArthaH // 121 // 6- A reads na ghAyaM for na cAyaM / 17-8 om. evaM after iti / 21- S read prasiddhasya for siddhasya /
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 1 pA. 2 su. 2] aNubhASyam / nanu kratumayaH puruSa iti yathAsaMkalpamagrimadehakathanAllokAntarabhAviphalArthamanyopAsanaiva yuktA / na tu brahmajJAnasya tAdRzaM phalamityAzaGkaya pariharati 10 '' vivakSitaguNAMpapattezva // 1 / 2 / 2 // vivakSitA lokAntare tAdRzarUpaprAptiH sA prakRtepyupapadyate / bhagava tsvarUpalAbhAtsArUpyalAbhAdvA / na ca vyAptiruktetyadhamaprAptyupAyo yuktaH 1 satyasaMkalpAdivacanaM ca brahmavAkyatvapoSakamiti cakArArthaH // 122 // nanvetAvatApi naikAntatA brahmavAkyatvamupapatterubhayatrApi tulyatvAdityAzaGkaya pariharati anupapattestu na zArIraH // 1 / 2|3 || na ca prANazarIrarUpAM jIvo bhavati tirohitAnandatvena nirAkAratvAt / adhyAsena tathAtve tvanupAsyatvameva / idAnImevopAsakasyApi tathAtvAt / na ca prANAMdalaukikatvam / upadezAnarthakyaprasaMgAt / ata AnandarUpaprANazarIrarUpatvAbhAvAnna vAkyArthI jIvaH / pUrvapakSasyAtraiva nivR15 tttvaattushbdH| vijJAnamaya tu prAptAprAptavivekena dharmasyaivopAsanA || 1 | 2|3|| nanu prAmavyatAdRzarUpaphalAbhiprAyaM bhaviSyatIti pariharati karmakartavyapadezAcca // 1 / 2 / 4 // etamitaH pretyAbhisaMbhavitAsmIti yasya syAdadvA na vicikitsA - stIti ha smAha zANDilyaH ( chAM. 3 | 14|4 ) ityaye phalavAkyam / etaM 20 prANazarIrarUpaM karmatvena dhyeyatvena prApyatvena ca vyapadizati / kartRtvena ca zArIraM vyapadizati / na ca bhajanIyarUpAkathane tAdRzaM phalaM sidhyatIti cakArArthaH / adhikaraNasaMpUrNatvadyotaka || 1 | 224 // 1 // 16 AM reads phalavakta phala |
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 zabdavizeSAdhikaraNam / 2 zabdavizeSAdhikaraNam / zabdavizeSAt // 1 / 2 / 5 // imAmnAyate / yathA vrIhiyavo vA zyAmAkAM vA zyAmAkataNDalo vaivamayamantarAtman puruSo hiraNmayaH (za. bA. 10 / 6 / 3 / 2 ) iti / 5 tatra saMdehaH / hiraNmayaH puruSaH kiM jIva uta brahmeti / upakramabalIyastvaM jIva upasaMhArabalIyastvaM brahmeti / yatrakasyAnyaparatve naikArthatA saMbhavati tadbalIyastvamiti siddhaM pUrvatantre / tatra caturvidhabhUtanirUpaNArthaM jIvasyaivArAmAtrasyAntarhadaye pratipAdakamidaM vacanaM phalato hiraNmayatvamiti na tvetAdRzAbhAsasamAnatvaM brahmaNAM yuktamato jIvapratipAdakamevedaM vAkyamiti 10 prApta ucyate / [ a. 1pA. 2 mU 6 zabdavizeSAt / hiraNmayaH puruSo na jIvasya phalamapi / tatprAptereva phalatvAt / nApyayaM niyama: - tasyAmeva mUrtI laya iti / ataH zabdenaiva vizeSasyoktatvAnna hiraNmayaH puruSo jIvaH || 1 | 225 // nanu hRdaye vidyamAnatvAdabhimAnyeva jIvo yukta iti cettatrAha smRtezva // 1 / 2 / 6 // IzvaraH sarvabhUtAnAM hRdezerjuna tiSThati (bha.gI. 1861 ) iti / nanu sarvavedAnAM yannizvAsatvaM tasya bhagavato vAkyaM kathaM smRtiriti ucyate / taM tvaupaniSadaM puruSaM pRcchAmi (bR. 3 / 9 / 26 ) iti zruteH kevalopaniSadvedyaM brahma na pramANAntaravedyam / tatazvArjunasya ziSyarUpeNa 20 prapannasya puSTibhaktatvAbhAvAdbhagavadvAkye nirvicikitsavizvAsAbhAvAda rathi - tvenaiva sthApyatvAnna tAdRzAya tAdRzaMdezakAlayorupaniSadAmavaktavyAd gururUpatAdRzarUpaM niHzvasitaMvedodgamajanakaM smRtvA tadarthamapi smRtvA bhagavAnpuruSottamI vAkyAnyuktavAn smRtirUpANi / 15 25 tato brahmavicAra tAnyapyudAhRtya dantyate / punazca bhagavAMstadadhikAreNa brahmavidyAM nirUpya svakRpAlutayA sarvaguhyatamanityAdinA bhaktiprapattI enoktavAn / atAGgatvena pUrvaM sarvanirNayA uktAH ityadhyavaseyam /
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 1 pA. 2 sU. 6 ] aNubhASyam / 56 tathaivArjunavijJAnAt kariSye vacanaM tava ( bha. gI. 18/73 ) iti / cakArAttanmUlamUtaniHzvAsopyucyate / vyAsasyApi bhagavajjJAnAMzatvAdadoSaH // 1|2|6 || upakramabalIyastvamAzaGkaya pariharati arbhako kastvAttadyapadezAcca neti cenna nicAyyatvAdevaM vyomavacca | 1|2|7 // 5. nanu vyApakasyezvarasya hRdayadezasthitirayuktA vrIhyAdirUpatvaM ca / atorbhakamalpakamako hRdayasthAnaM yasya tattvAda bIhyAditulyatvAcca na paramAtmA vAkyArthaM iti cet / na / nicAyyatvAt / pUrvaM prathamadUSaNaM pari10 harati / hRdaye jJAtuM zakyata iti tadAyatanatvena pratipAdyate nididhyAsanAnantaraM hi sAkSAtkArastadantaHkaraNa eveti nicAsyatvam / bhaktau bahirapIti vizeSa: // dvitIyaM pariharati / evaM vyomavat / evaM brIhyAditulyatayA yatpratipAdanaM caturvidhabhUtAntaratvakhyApanAya yathA catvAra uparavAH prAdezamAtrA iti tathA tahRdayAkAze prakaTasya saccidAnandasvarUpasarvata:15 pANipAdAntasya tatsvarUpamiti / pUrvapakSasiddhAntayozcakAradvayametAdRzavAkyAntare pUrvapakSasiddhAntayorAdhikyophpattisamuccayArthaM tenAta eva prANa itivadadhikaraNAntaramapi sUcitamiti // 127 // bAdhakamAzaGkaya pariharati 20 saMbhogaprAptiriti cenna vaizeSyAt // 1128 // yadi sarveSAM hRdaye bhagavAJ jIvavattiSThettadA jIvasyeva tasyApi sukhaduHkhasAkSAtkArastatsAdhanAdiparigrahazca prApnotIti cet / na / vaizepyAt / vizeSasya bhAvo vaizeSyaM tasmAt / sarvarUpatvamAnandarUpatvaM svakartRtvaM vizeSastadbhAvo brahmaNi vartate na jIva iti jIvasyaiva bhogo na brahmaNa iti vaizeSyapadAdayamarthaH sUcitaH / apekSita eva bhogo nAna S- om. alparka before okaH / 10-ka om. from hRdaye to tadantaHkaraNa eveti before nicAyyatvam /
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 57 3 attA carAcarAdhikaraNam / [a. , pA, 2 su. 9 pekSita iti / na tu tasya bhogAbhAva eva / agrimAdhikaraNavirodhAt / yathendriyAdyadhiSThAtRdevatAnAm / tattvamasyAdivAkyena jIvasyApi tathAtve tasyApi tadeva bhaviSyati // 1 / 28 // 2 // 3 attA carAcarAdhikaraNam / anA carAcaragrahaNAt // 1 / 2 / 9 // kaThavallISu paThyate / yasya brahma ca kSatraM cobhe bhavata odanaH / mRtyuryasyopase canaM ka itthA veda yatraM sH| ( kaTa. 1 / 2 / 25) iti| atra vAkye brahmakSatrayorodanatvaM vadan yacchabdArthasya bhoktRtvamAha / tatra saMzayaH / kiM jIvo brahma veti / saccidAnandarUpatvaM sarvopAsyatvaM pUrvAdhi10 karaNadvayena siddham / sarvabhoktRtvaM sAdhayati / brahmakSatrayorazakyavadhayoH sarvamArakasya ca mRtyorbhakSayitA jIvo na bhavatyeveti kathaM saMdeha iti cet / ucyate / odanopasecanarUpakattvAjjIvadharmatvaM sthAnAjJAnAcca / na hi sarvagatasya svahRdayepi pratibhAsamAnasya ka itthA veda yatra sa itya jJAnamupapadyeta / alaukikasAmarthyAcca saMdehaH / tatra niSiddhatvAllaukika15 bhojanavanirUpyamANatvAt sthAnAjJAnAcca kazcidupAsanopacitAllaukika sAmarthyo mahAdevAdirattA bhaviSyati / natu tadviruddhadharmA bhagavAn bhavitumarhatyAkliSTakarmatvAdidharmavAn / tasmAjjIva evopAsanopacitamahAprabhAvo vAkyArtha ityevaM prAptebhidhIyate / ___ attA carAcaragrahaNAt / attA bhagavAneva / kutaH / carAcaragraha20 NAt / caraM sarvaprANivadhArthaM paribhramanmRtyuH / acaraM brahmakSatrarUpaM kasyA pyacAlyaM tayorattA na jIvo bhavitumarhati / yatrApyatizayo dRSTaH sa svArthAnatilaGghanAditi nyAyAt / asmadAdipratipattyarthaM tu laukikavaracanaM bhoktRtvAya / pralayakartRtvAnnAyuktatvam / sarvatra vidyamAnasyApyajJAyamAnatvAt phalataH sthAnAjJAnamuktam / brahmakSatrayorapi mokSApekSitvAn 14-B and S read upapadyate for upapadyeta / 24-C and S read mokSApekSitatvAt for mokSApekSitvAt / vi. ma. mokSA .pekSatvAt / 8 [aNubhASya ]
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 1 pA. 2 su. 9] aNubhAjyam / 58 mRtyusaMbandhamAtreNa bhagavati bhoktari pravezArthaM yogyarUpamevaudanatvaM prANAnAM tatraiva samavalayAnmRtyurapi tatraiva lInogre janmamaraNAdyabhAvAya bhagavatyeva pravizati / tasmAdasmin vAkye brahmakSatramRtyUnAM bhogyatvena grahaNAdattA bhagavAneveti siddham // 1 / 2 / 9 // 5 nanu kimityevaM pratipAdyate / pUrvapakSanyAyena yamonyo vA mRtyu sAdhanIkRtya svavaze sarvaM karotIti jIvavAkyameva kiM na syAdityata Aha / prakaraNAca // 12 // 10 // prakaraNaM hIdaM brahmaNaH-na jAyate ( kaTha. 1 / 2 / 18) ityArabhya10 AsIno dUraM vrajati ( kaTha. 1 / 2 / 20 ) ityAdinA mAhAtmyaM vadannante-yasya ca brahma kSatraM ca- ityAha / ataH prakaraNAnurodhAt pUrvoktaprakAreNa brahmavAkyatvamiti / anyathA prakRtahAnAprakRtakalpane syAtAmiti cakArArthaH // 1 / 2 / 10 // 3 // 4 guhAM praviSTAvityadhikaraNam / 15 guhAM praviSTAvAtmAnau hi tadarzanAt // 1 / 2 / 11 // tasyaivAgre paThyate / RtaM pibantau sukRtasya loke guhAM praviSTau parame parArdhe / chAyAtapau brahmavido vadanti paJcAgnayo ye ca triNAciketAH ( kaTha. 1 / 3 / 1 ) iti / kimidaM brahmavAkyamAhosvidanyavAkyamiti / asya vAkyasyottarazeSatve jIvaprakaraNapaThitatvAnna brahmavAkyatvam / pUrva20 zeSatve tu brahmavAkyamiti hi prakaraNanirNayaH / madhye pAThAdevaM saMdehaH / arthavicAre tu dvivacananirdezAtpUrvazeSatve baddhamukta jIvau bhaviSyataH / uttarazeSatve tvindriyamanasI / ubhayathApi na brahmavAkyam / dvayormukhyatvena pratipAdanAt / brahmavAkyatvepi na prayojanasiddhiH / atha manyata upaniSatpAThAdanyatrAnirdhArAnIvabrahmaparatvepi tayorabhedAt brahmaparataiva vAkyasya 11-C and S om. yasya after ante /
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 59 1 1 4 guhAM praviSTAvityadhikaraNam / [ a. 1 pA. 2 su. 11 yukteti / tathApi kasya nirNAyakatvaM prakaraNasyArthasya veti / ubhayorapi saMdigdhatvAdayukto vicAra iti cet / ucyate / saMdehavArakaM zAstraM padazaktayA tu nirNayaH / jIvAdutkarSazabdena dvayorvAkyepi na kSatiH / / 16 / / guhAtapazabdAbhyAmityarthaH / RtaM pibantAvityatraivaM saMzayaH / kiM jIvadvayaM nirUpayatyAhosvijjIvabrahmaNI veti / tatra brahmaprakaraNasya sAmAnyatvAt yastvavijJAnavAn bhavatItyagre vidvadavidvatorvaktavyatvAt tadarthamubhayoH prathamanirdeza ucitaH / mantrepi RtaM svargApavargalakSaNaM sukham | mArgadvayasyApi vihitatvAtsukRtalokatvam / gRhA tattvavicAro hRdayaM vA / jAtyapekSayA tvekavacanam / paramaparArdhaM satyalokaH / tatrobhayorbhogAt / avidyayA pihitaprakAzatvAdaviduSazchAyAtvam / brahmajJAnenAtiprakAzatvAdAtapatvaM viduSaH / ata eva viduSaH svarUpaM brahmavido vadanti / paJcAgnayastriNAciketAzvetaram / indriyamanasostvacetanatvAnna vAkyArthasaMgatiH / vAkyArthayoge hi vizeSaNanirNayaH / 15 tasmAdbaddhamuktajIva paratayopapannatvA tatprakaraNapAThAnna brahmavAkyamiti evaM prApta ucyate / 5 10 guhAM praviSTavAtmAnau / guhA hRdayAkAzaH / tatra sakRdekasmi npraviSTo jIvaparamAtmAnAveva / anena jIvenAtmanAnupravizyetyubhayoH pravezazravaNAt / na hyekasmin hRdayAkAze jIvadvayaM praveSTumarhati / arthastvavaM 20 saMbhavati / pUrvAdhikaraNaM yathAbhilaSitabhogI bhagavati sAdhitaH / prakArAntareNApi RtaM satyaM paraM brahmeti RtasatyayorbrahmatvapratipAdanAt svarUpAmRtapAtArau / sukRtamapi brahmaiva tasmAttatsukRtamucyate ( tai. 27 ) iti zruteH / sa eva loka upacArAt SaSThI / akSaraM vA paramaparArddhApari tatra - tyAnAM paridRzyamAnatvAt / chAyApratisArUpyaM sAyujyaM gatasya jIvasyApi 1-A reads ceti for veti / 7-S reads vidvadaviduSoH for vidvadavidvatAH / 8-A and B read prathamaM for prathama |
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 1 pA. 2 sU. 11 ] aNubhASyam / tathAtvAttatopi viziSTaM brahma prakaTAnandatvAt AtapaH parokSavAdaH / kANDapi tadvAda iti trayANAM grahaNam / ato yukta evAyamiti hizabdArthaH / nanvaprakRtatvAt kathamevamiti tatrAha / taddarzanAt / tayo - darzanaM taddarzanaM tasmAt / jIvabrahmaNoH pratipAdanIyatvAt-yeyaM prete vici5. kitsA manuSye astItyeke nAyamastIti caike / etadvidyAmanuziSTastvagrAham ( kaTha. 1 / 1 / 20 ) iti jIvaH pRSTa: / anyatra dharmAdanyatrAdharmAdanyatrAsmAtkRtAkRtAt / anyatra bhUtAcca bhavyAcca yattatpazyasi tadvada ( kaTa. 112 14 ) iti pRm / tatra brahma nirUpya jIvaM nirUpayannubhayostulyatvena mahAbhogaM nirUpayan phalArthaM madhye svarUpaM kIrtayati / ato 10 brahmavAkyameveti siddham // 1 / 2 / 19 // 1 vizeSaNAca / / 1 / 2 / 12 // 1 vizeSaNAni pUrvoktAni jIvabrahmaNoreva saMgatAni / agrimaM vA AtmAnaM rathinaM viddhi ( kaTa. 1| 3 | 3 ) sAMdhvanaH pAramApnoti tadviSNoH paramaM padam ( kaTha. 1 339 ) iti / jIvaprApyaM brahmAha / ata ubhayorava sarva15 vyAvRttyA kathanAdagrimagranthaparyAlocanayApIdaM brahmavAkyameva / dvA suparNeti niHsaMdigdham / cakAraH prakaraNAMta sarvopapattisamuccayArthaH || 12|12|| 4 || 5 antara upapatterityadhikaraNam / antara upapatteH // 1 / 2 / 13 // 20 ya epokSiNi puruSA dRzyate / eSa Atmati hovAca tadamRtamabhayaiti / tadyadyapyasminsarpirvAdikaM vA siJcati vartmanI evaM gacchati ( chAM. 4/15/1 ) ityAdi ayaM / tatra saMzayaH / pratibimbapuruSasya brahmatvenopAsanAparamidaM vAkyaM brahmavAkyameveti vA / viruddhArthavAcakatvAsaMdeha: / tatra dRzyata iti vacanAtpratibimba evAyaM brahmaprakaraNasya ca samAptatvAdepA tasmadvidyA AtmavidyA cetyupasaMhAradarzanAt tatsidhyartha 12-C, Saud tri. ma. read agrimaM vAkyama for agrimaM vA /
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 antara upapatterityadhikaraNam / [ a. 1 pA. 2 su. 15 mupAsanAparataiva vAkyasya yuktA / avirodhe hi brahmaparatA / upAsyatvena brahmadharmANAmanvayo bhaviSyatItyevaM prApta ucyate / antarokSimadhye dRzyata ityuktaH paramAtmaiva / kutaH upapatteH / upaparyaMta hi tasya darzanamArSam / sarvatra brahma pazyan bahiH saMnidhAne tasya 5 sthAnasyotkRSTatvAttatra bhagavantamupadizati - lokaM vAva tevacannahaM tu tadvakSyAmi ( chAM. 494/3 ) iti mahadupakramAcca / prativimbamAtrasya ca na puruSatvaniyamaH / tasmAdvirodhAbhAvAdbrahmavAkyameva // 112/13 // sthAnAdivyapadezAcca / / 1 / 2 / 14 // 61 etaM saMyadvAma ityAcakSate / etaM hi sarvANi vAmAnyabhisaMyanti / 10 eSa u eva vAmanIreSa hi sarvANi vAmAni nayati / eSa u eva bhAmanIreSa hi sarveSu lokeSu bhAti ( chAM. 4 / 15/4 ) iti / vAmAni karmaphalAni / teSAmeva manoharatvena tadarthaM karmakaraNAt / karmaphalalayaH karmaphaladAnaM ca yataH / iti svargApavargaphaladAtRtvamuktam / sarvalokeSu bhAnaM ca / eSa iti tamevAkSipuruSaM nirdizya sthAnAdi vyapadizyaMta / na hi prativimbAtmanaH 15 sthAnAdivyapadeza: saMbhavati / cakArAdetattulyavAkyasyApyayamevArthaH / indravirocanaprajApatisaMvAda- atha yoyaM bhagavopsu parikhyAyate (chAM. 82714) ityAsuram / na tu--ya eSokSiNi puruSA dRzyate ( chAM. 4/15/1 ityAdi / tasmAdakSipuruSo brahmaiva // 1 / 2 / 14 // 20 sukhaviziSTAbhidhAnAdeva ca // 1 / 2 / 15 / / nanu kimiti nirbandhana brahmavAkyatvaM saMpAdyate / upAsanAparatve ko doSa ityAzaGkayAha / sukhaviziSTAbhidhAnAt / etadamRtamabhayametad brahma ( chAM. 4 / 15/1 ) iti yadyatropAsanA vidhIyeta - eSa AtmA ( chAM. 8|3 | 4 ) iti tadAmRtAdivacanaM vyarthaM syAt / taddharmANAM pUrvameva prAptatvAt / tasmAdamRtamAnandaH / 25 abhayaM cid brahma satUMM saccidAnandarUpa AtmatyuktaM bhavati / ata eSa ityAkSipuruSaM nirdizya sukhaviziSTamArbhadhIyate / saccitorna brahmakhyApakatva -
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 1 pA. 2 sU. 15 ] aNubhASyam / 62 miti sukhameva nirdiSTam / ataH sukhaviziSTAbhidhAnAdeva brahmavAkyamiti / eSA mukhyopapattirityevakAraH / cakArAt sadAdibhirapi tasmAda bahIvAkSipuruSaH // 1 / 2 / 15 // zrutopaniSatkagatyabhidhAnAcca // 1 / 2 / 16 || svarUpatA nirNaya phalato nirNayamAha / zratopaniSatkasya zrutopaniSadvidyA yena tasya pravido yA gatirdevayAnAkhyA sAkSipuruSavidopyucyate / atha yadu caivAsmin zavyaM karma kurvanti yadi ca nArciSamevAbhiyanti ityupakramya candramaso vidyutaM tatpuruSomAnavaH sa etAn brahma gamayati / eSa devapatho brahmapathaH ( chAM. 4/15/5 ) ityetena pratipadyamAnA imaM 10 mAnavamAvartaM nAvartante ( chAM. 4155 ) iti brahmavidopyeSa eva mArgaH punraavRttirhitH| cakArastuktasamuccayenAdhikaraNapUrNatvabodhakaH // 1 / 2 / 16 // anavasthiterasambhavAJcca netaraH / / 1 / 2 / 17 // 5 idamevAdhikaraNaM punarniSedhamukhena vicArayati / nanupAsanAparatvepi sarvamupapadyata / taddharmavyapadezenaivopAsanAMpapatteH / ataH sarvA upapattayo 15 vyapadezivadbhAvena saMgacchanta ityevaM prApta ucyate / itaro nAtra vAkyArthaH / anavasthiterasthiratvAt / upadezakavAkyatvAdupadeSTureva cakSurgataM bhavet / tathA ca vakturdarzanAbhAvAdanAptatvaM draSTupa - game cApagacchati sadvitIye sadvitIyaH / upAsanAkAle ca sutarAmanavasthitiH / sadvitIyopAsanAyAmapi zravaNamananayorbhinnaviSayatvAdanavasthitiH / vaktu20 reva niyame gurornirbandhena sutarAmanavasthiti: / kiM ca / manasA hyupAsanaM kartavyaM tatra cAsaMbhava eva / tAdRzadharmavattvaM ca na saMbhavatiM / AsuratvaM ca bhavediti cakArArthaH / tasmAdakSisthAne sahaja eva yo bhagavAnasti tatparamevaitadvAkyamiti siddham / vyApakasarvagatasya sarvataHpANipAdAntatvAdAnandamUrtirbhagavAneva brahmavAde 25 tveSaiva maryAdA / saguNavAdo brahmavAdAjJAnAditi // 1/2/175 //
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 antaryAmyadhikaraNam / 6 antaryAmyadhikaraNam | antaryAmyadhidaivAdiSu taddharmavyapadezAt // 1 / 2 / 18 // 10 ya imaM ca lokaM paraM ca lokaM sarvANi ca bhUtAnyantaro yamayati (bR. 37 1 ) ityupakramya zrUyate / yaH pRthivyAM tiSThan pRthivyA antaro yaM pRthivI 5 na veda yasya pRthivI zarIraM yaH pRthivImantaro yamayatyeSa ta AtmAntaryAmyamRtaH (bR. 3712 ) ityAdi / tatrAdhidaivamadhilokamadhivedamadhiyajJamAdhabhUtamadhyAtmaM ca kazcidantaravasthito yamazritAntaryAmIti zrayate / tatra saMzayaH / kimantaryAmyadhidaivAdiSu sarvatraka eva / athAdhidaivAdInAM nAmabhedAd bhidyata iti / sAmAnyatastu - antastaddharmopadezAt (ba. sU. 111 / 20 ) iti nyAyenAtrApi brahmatvaM siddhameva / tathA zabdabhedAtsaMdihyate / adhidaivAdiSaDbhedA AdhAradharmA bhagavatyupacaryante / athavA saMjJAviziSTA anya eveti tatra tattadadhikRtya yo vartatebhimAnena tasya tAdRzazabdaprayogaH / adhilokAdayazva zAkhAntarenyatraiva prasiddhA yogakhyApakAH / paJcasvadhikaraNeSu / adhilokamadhijyotiSamityAdi / atodhidaivikAdizabdA yaugi15 kAH santo na bhagavati vartitumutsahate / nApyanye kalpanIyA yaddharmAM upacArAdbhagavati bhaveyuH / kalpyamAnasya sarvAnusyUtasya tAdRzasya bhagavadvyatiriktasyAsaMbhavAt / tasmAdantaryAmibrAhmaNaM kutrApyayuktaM sat tattadabhimAnidevatAstutiparameva tattadupAsanArthaM bhaviSyati / ajJAnaM cAsaMdehe saMdehavadupapadyate / dehosavokSA ( mA. 6/4/25 ) iti nyAyAdvA / na tu niSiddhasaMjJA bhagavati kalpayituM zakyeti / evaM prApta ucyate / 20 63. [ a. 1 pA. 2 sU. 19 antaryAmyadhidaivAdiSu / antaryAmyadhidaivAdiSu bhagavAneva nAnyastAdRzo bhavitumarhati / nanu coktaM bhagavati kathaM niSiddhakalpanamiti / tatrAha / taddharmavyapadezAt / teSAM dharmAstaddharmAH tatprayuktibodhakAH / te 8-Bom. nAma aiter devAdInAM / S-vi. mR. reads adhidaivAdinAma for adhidevAdInAM nAma / 21-S reads adhidevAdiSvantaryAmI for antayAmyArdhadavAdiSu /
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 1 pA. 2 su. 18 ] aNubhASyam / 64 vizeSeNa bhagavatyapadizyanta / sarveSAM tattatkAryasAmarthyaM ca bhagavato na tu svatasteSAmiti / evaM satyanyatsarvaM saMgataM bhavati tasmAd brahmavAkyameva / anyathA tvadhikaraNaracanA antastaddharmAdhikaraNena gatArthatvAdayuktaiva / / 1 / 2 / 18 // na ca smArtamataddharmAbhilApAt // 1 / 2 / 19 // nanu brahmavAdantaryAmI na prasiddhaH / jIvabrahmajaDAnAmeva prasiddhatvAt / atontaryAmiNaH sAMkhyaparikalpitasya guNayogAttAdRzasya brahmatve vA kaH puruSArtho bhavet / nahIzvaraM prakRtidharmArUDhamantaryAmiNaM manyante tAdRzasyopaniSatsvabhAvAtpUrvapakSanyAyena stutiparatA tanmatasya cAzrautatva - 10 mityAzaGkaca pariharati / na ca smArtaM smRtiprasiddhaM smArta sAMkhyamatasiddhamiti yAvat / tAdRzamantaryAmirUpamatra bhavituM nArhati / kutaH / ataddharmAbhilApAt / taddharmANAmanabhilApAt / tadviruddhadharmANAM cAbhilApAt / na hyatra sattvarajastamoguNAstatkAryaM vAlipyate tadviruddhAzcaite dharmA yasya pRthivI 15 zarIramityAdi / tasmAtsAMkhyaparikalpitaM nAntaryAmirUpamatra bhavitumarhatIti siddham / evaM sati brahmadharmA evaitaM bhavantIti brahmavAda: phaliSyati // 1 / 2 / 19 // zArIrazvobhayepi hi bhedenainamadhIyate // 1 / 2 / 20 // nanuktanyAyena zArIra eva bhavatu ko doSaH kimiti brahmaparatvaM 2.0 kalpyamiti / tatrAha / zArIrazva netyanuvartate / zArIrazrva jIvo nAntaryAmibrAhmaNe tattadabhimAnirUpo yasya pRthivI zarIramiti vAkyAnurodhena bhavitumarhati tatopi bhinnatayAntaryAmiNo vacanAt / ubhayepi kANvamAdhyandinabrAhmaNa 1-S reads bhagavatyapi dRzyante ( and explains abhimAniSviva bhagavati api bhAsanta ityarthaH ) for bhagavatyapadizyante and vi. nU. reads bhagavatyupadizyante for the same.
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 adRzyatvAdhikaraNam / [a. 1 pA. 2 sU.21 dvayepi enaM jIvaM bhedenaivAdhIyate brAhmaNAH / niHsaMdehArthamubhayagrahaNam / yo vijJAne tiSThanniti kANvAH / ya Atmani tiSThanniti mAdhyandinAH / na cAtmazabdenAnyaH saMbhavati / anyeSAM pUrvameva paThitatvAdante hi jiivmaah| tasmAdantaryAmibrAhmaNe brahmaiva vAkyArtha iti siddham // 1 / 2 / 20 // 6 // 7 adRzyatvAdhikaraNam / adRzyatvAdiguNako dharmokteH // 1 / 2 / 21 // muNDake hi zrUyate / kasminnu bhagavo vijJAte ( muM. 1 / 1 / 3) iti pRSTe-dve vidye veditavye ( muM. 1 / 1 / 4 ) ityuttaramAha / tatra nAmarUpAtmakajagato vijJAnArthaM nAmAMze vedAdirUpAMze parA 10 ca / tatra vedAdividyAyAM na saMdehaH / parAyAM saMdihyate kimeSA sAMkhya matavidyA brahmavidyA veti / sAMkhyadharmAbhilApAtsaMdehaH / atha parA yayA tadakSaramadhigamyate yattadadrezyamagrAhyamagotramavarNamacakSuzzrotraM tadapANipAdaM nityaM vibhuM sarvagataM susUkSmaM tadavyayam / yadbhUtayoni paripazyanti dhIrAH ( muM. 1 / 1 / 5-6 ) ityAdi / agre ca divyo hyamUrtaH puruSaH sabAhyA15 bhyantaro hyajaH / aprANo hyamanAH zubhro hyakSarAtparataH paraH ( muM. 2 / 1 / 2) ityuktvA-etasmAjjAyate ( muM. 2 / 1 / 3) iti nirUpya-AgnirmUrdhA cakSuSI candrasUryo ( muM. 2 / 1 / 4 ) ityAdinA rUpamuktvA punaH puruSAtsRSTimAha / tatraikaprakaraNatvAdekavAkyatA vktvyaa| tatrAkSarapuruSayorbhedaH pratIyate / tayo rubhayorapi sRSTiH / tad brahmavAde na saMgacchate / tasmAtsAMkhyamatamevaitat / 20 prakRtipuruSayoH zliSTatvAdanyataraprAdhAnyenobhayoH sraSTutvam / ubhayAtmakatvA jjagataH / rUpamapi samaSTivyaSTInAmagre hyutpattiriti tirohitarUpatvAnna brahmavidyA kiMtu smRtireveti brahmavidyA vedavidyopacArAvati / evaM prApta ucyte| adRzyatvAdiguNakaH paramAtmaiva brahmavijJAnenaiva sarvavijJAnAt / 25 tata eva vidyAyA api paratvam / akSarasyApi brahmatvam / puruSasyApi tayoH parAparabhAvo bhedazca / etAdRza eva hi brhmvaadH| tatra prathamamakSarasya 9 [ azubhASya ]
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 1 pA. 2 . 21 ] aNubhASyam / 66 brahmatvamAha / adRzyatvAdiguNakaH paramAtmaiva / kutaH / dharmokteH / tathAkSarAtsaMbhavatIha vizvam ( muM. 1 / 17 ) iti / iyaM copaniSat / na hyanyatra brahmavyatiriktAjjagadutpattirasti / puruSasya brahmatvaM niHsaMdigdhameva / ISadAnandatirobhAvena brahmAkSaramucyate / prakaTAnandaH puruSa iti / brahmavidApnoti 5 param (tai. 211 ) ityatraiva tathA nirNayAt / tasmAdadRzyatvAdiguNakaH paramAtmaiva // 1 / 2 / 21 // 10 vizeSaNabhedavyapadezAbhyAM ca netarau // 1 / 2 / 22 // nanu pUrvapakSanyAyena brahmavidyAkhyAyAmapi smRtiH brahmavidyaivAstu | dve brahmaNI veditavye mUrtaM cAmUrtaM ca (me. 6 / 22 ) ityatra vikArasyaiva brahmapadavAcyatvam / ataH prakRtipuruSAveva vAkyArtha iti pariharati / itarau na bhavato vAkyArtharUpau / kutaH / vizeSaNabhedavyapadezAbhyAm / vizeSaNabhedo vyapadezazca tAbhyAmadRzyatvAdayo guNA na prakRterbhavanti sarvasyApi tadvikAratvAt / na hi ghaTadarzanena manna dRzyata iti vadituM yuktam | brahmavAde punaH sarvabhavanasamarthatvAd brahmaNi virodhAbhAvaH / nahi 15 nityaM sadaikarUpaM vikriyamANaM ca bhavitumarhati / sarvabrahmadharmatulyatve tadeva brahmeti jitaM brahmavAdibhiH / yaH sarvajJaH sarvavida (muM. 11119 ) ityAdayastu sutarAmeva na prakRtidharmAH / vyavadhAnAcca na puruSasaMbandhaH / akSaranirUpaNa evaM puruSavizeSaNAcca / yenAkSaraM puruSaM veda satyam ( muM. 2/13 ) iti tasmAdakSaravizeSaNAni na prakRtivizeSaNAni nApi 20 puruSavizeSaNAni sAMkhyapuruSasya / nahi divyatvAdayo guNAH puruSasya bhavanti / na hi tanmate puruSabhedo hyaGgIkriyate jIvabrahmavat / na ca tasya bAhyAbhyantaratvaM sarvatvAbhAvAt / na hi tasmAjjAyate prANAdiH / tasmAtpuruSavizeSaNAnyapi na sAMkhyapuruSavizeSaNAni / ato vizeSaNabhedo vyapadezabhedazva brahmavidyevaiSeti / sa brahmavidyAM sarvavidyAmityupakramemovAca tAM tattvato brahmavidyAm (muM. 12/13 ) iti madhye - teSAmevaitAM brahmavidyAM vadetyante / tasmAnna sAMkhyaparikalpitau prakRtipuruSau vAkyArthaH / nahi brahmA jyeSThaputrAya smRtirUpAM vidyAM vadatIti cakArArthaH // 1 / 2 / 22 // 25
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 67 8 vaizvAnarAdhikaraNam / [a. 2 pA. 1 sU.24 rUpopanyAsAcca // 1 / 2 / 23 // agnirmUrdhA cakSuSI ( muM. 2 / 1 / 4 ) ityAdirUpaM na hi prakRtipuruSayoranyatarasya saMbhavati / brahmavAde punarvizvakAyasyaitadrUpam / sUtravibhAgAt punarvibhAgAtpunarmukhyopapattireSeti sUcitam / cakAreNa zrutya5 ntarAvirodha ekavAkyatA ca sarveSAM vedAntAnAmiti / tasmAdakSarazabdena puruSazabdena ca brahmaiva proktamiti brahmavidyevaiSeti siddham // 1 / 2 / 23 // 7 // 8 vaizvAnarAdhikaraNam / vaizvAnaraH sAdhAraNazabdavizeSAt // 1 / 2 / 24 // adhikaraNatrayeNa bhogamupapAdya pUrvAdhikaraNe dRzyatvAdiguNAnuktvA * prasaMgAdrUpamupanyastam / adhunA sAkArabrahmatAmupapAdayitumidamadhikaraNamArabhyate ko na AtmA ki brahmeti / AtmAnamevemaM vaizvAnaraM saMpratyadhyeSi tameva no brIti copakramya yusUryavAyvAkAzavAripRthivInAM sutejastvAdiguNayogamekaikopAsananindayA ca mUrdhAdibhAvamupadizyAmnAyate-yastvetamevaM prAdezamAtramabhivimAnaM vaizvAnaramupAste sa sarveSu lokeSu sarveSu bhUteSu sarva55 SvAtmasvannamatti tasya ha vA etasyAtmano vaizvAnarasya mUrdheva sutejAcakSa vizvarUpaH prANaH pRthagvAtmA saMdeho bahulo bastireva rayiH pRthivyeva pAdAvura eva vedilomAni barhirhRdayaM gArhapatyo manonvAhAryapacanamAsyamAhvanIyaH ( chAM. 5 / 18 / 2) ityAdi / tatra saMzayaH / kiM vaizvAnara zabdena brahma pratipAdayituM zakyate na veti / arthasyAtisaMdigdhatvAtsaMdehaH / 20 tatropakrame brahmAtmapadaprayogosti nAnyatkiMcit / upapAdane tvataddharmA eva / sAkArasya tu lokanyAyenAbrahmatvam / vaizvAnaro yadyapyagnAveva pasiddhastathApi pUrvakANDasiddhatvAddevatAtmaparigraho yuktaH / tatazca saMvatsaro 3-C reads vizvAkArasya for vizvakAyasya / -S and vi. F read zrutyantaravirodha for zrutyantarAvirodha / 11-A and B read Arabhata for Arabhyate /
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 1 pA. 2 sU. 24] aNubhAjyam / vA agnirvaizvAnaraH (bR. vA. zA.saptAnabA.) iti zruteH / saMvatsarasya prajApatitvAcca hiraNyagarbhopAsanAparamiti gamyate / brahmAtmazabdAvapi hi tatraiva yukttrau| tadupAsakasyaivAnnabhojanatvamapi sarvatra yuktam / prAdezamAtratvamapi mukhyajIvatvAdasmadAdyapekSayA sthuultvaadybhipraaym| virADabhimAnitvAcca 5 lokAvayavatvam / vedagarbhatvAdagnitrayAtmakatvamiti / tasmAddhiraNyagarbhopAsanAparamevaitadvAkyaM na bhagavadupAsanAparamityevaM prApta ucyate / vaizvAnaraH paramAtmaiva / kutaH / sAdhAraNazabdavizeSAt / sAdhAraNazabdAdvizeSaH / ye pUrvapakSe sAdhAraNazabdA hiraNyagarbhaparatayA tatopi vizeSosti yena bhagavAneva vaizvAnaro bhavati / prAdezamAtrasyaiva dyumardha10 tvAdidharmaH / na hi viruddhadharmAzrayatvaM bhagavadvyatirikte saMbhavati / sarvabhavana sAmarthyAbhAvAt / sAdhAraNAd dharmAcchabda eva vizeSa iti vA / vizeSAdityeva vaktavye sAdhAraNazabdazabdau prAdezamAtrasyaiva vaizvAnarazabdavAcyatvaM dyumardhatvAdikaM tasyaiveti samAsena dyotayataH / anyathA virodhAbhAvAt / yadapi lokAtmakaM sthUlaM rUpaM tadapi bhagavata eva na hiraNyagarbhasyeti / 15 puruSatvAttasya / vizvasya jaDasya narasya jIvasya ca bhagavadaMzatvena devatAtvAt-devatAdvandve ca ( pA. sU. 7 / 3 / 21) iti vizvAnarau tau nivAso yasyeti-tasya nivAsaH ( pA. sU. 4 / 2 / 69 ) ityaN / tana paramezvara eva vaizvAnaro bhavati nAnyaH / bhagavadaMzatvAdanyatropacArAtpra yogaH / tasmAdvaizvAnaraH paramAtmA // 1 / 24 // 20 smaryamANamanumAnaM syAditi // 1 // 2 // 25 // vyAkhyAnena bhagavatparatvAdvAkyasya pramANAntaramAha / kecitsvadehe hRdayAvakAze prAdezamAtraM puruSaM vasantam / caturbhujaM kaJjarathAGgazaGkhagadAdharaM dhAraNayA smaranti // ( bhA. 2 / 2 / 8) iti / 25 smaryamANaM rUpamanumAnaM syAt / prAdezamAtravaizvAnarasya brahmatve / smaraNaM hi mananaM zrutasya bhavati / zrutivAkyebhya evaM hi zravaNaM yadi (bhA zaka
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 vaizvAnarAdhikaraNam / [a. 1 pA. 2 sU. 26 pAdezamAtravaizvAnarapratipAdakajAtIyAnAM na brahmavAkyatvaM syAttadA smaraNaM nopapadyeta / ata iti hetoH prAdezamAtravaizvAnaro bhagavAneveti siddham // 1 / 2 / 25 // zabdAdibhyontaH pratiSThAnAJca neti cena tathA dRSTyupadezAda5 saMbhavAtpuruSamapi cainamadhIyate // 1 // 2 // 26 // kiMcidAzaGkaya pariharati / nanu yadi smaryamANamanumAnaM syAditi vAkyArthoM nirNIyate tadA smRtyantareNAnyathApi vyAkhyeyam / ahaM vaizvAnaro bhUtvA prANinAM dehamAsthitaH / prANApAnasamAyuktaH pacAmyannaM caturvidham // iti ( bha. gI. 15 / 14 ) jAThara evAgnirvaizvAnaro bhavati tasyaiva bhagavadvibhUtitvAdvAkyArthoM yathAkathaMcid yojayiSyate / na tu viruddhadharmANAM vidyamAnatvAd bhagavatparatvaM vAkyasya / viruddhadharmAH zabdAdayontaHpratiSThAnaM ca / agnirvaizvAnara iti zabdaH kevalavaizvAnare bhavet / bhagavatparatvaM yogena tadagnisAhacaryAda15 nireva bhavet / tasyaiva ca tretAgnikalpanamupAsanArtham / prANo hi devatAH tadyadbhaktaM prathamamAgacchettaddhomIyam (chAM. 5 / 10 / 1 ) ityAdinA / tadetebhyo hetubhyontaHpratiSThitatvamapi na bhagavaddharmaH / puruSentapratiSThitaM veda (za. bA. 10 / 6 / 1 / 11) iti bhinnaheturhetuhetuzca bhavatIti na cakAraH / tasmAdviruddhadharmANAM vidyamAnatvAnna bhagavAn vaizvAnara iti cet / 20 na / tathA dRSTayupadezAt / sarvabhoktRtvaM bhagavato vaktuM tathA dRssttirupdishyte| viruddhadharmANAM tattadbhAvApattirityaizvaryameva bhagavato varNitam / tarhi kAryavAkyamevAstu smRtyanurodhAditi cettatrAha / asaMbhavAt / nahi tasya thumUrdhatvAdayo dharmAH saMbhavanti / upacArAdupAsanArthaM parikalpanaM bhaviSyatIti cet na / puruSamapi cainamadhIyate vAjasaneyinaH / sa eSonirvaizvAnaro 25 yatpuruSaH sa yo haitamevAgniM vaizvAnaraM puruSavidhaM puruSentaH pratiSThitaM veda
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 1 pA. 2 sU. 26] aNubhASyam 70 ( za. brA. 10 / 6 / 1 / 11 ) iti / tasmAtpuruSatvaM pAThAntare puruSavidhatvaM vA jATharasya na saMbhavatIti bhagavAneva vaizvAnaraH / bhagavatparatve saMbhavatyanyakalpanA na yukteti // 1 / 2 / 26 // ata eva na devatA bhUtaM ca // 1 / 2 / 27 // 5 vaizvAnaro na UtyA ( a. ve. 6 / 35 / 1 ) ityAdimantrairdevatAyA mahAbhUtAgnervA vAkyarthateti kasyacidbuddhiH syAttadapyatidezenaiva pariharati / mukhyopapattirbhagavatparatve saMbhavati nAnyakalpanA yukteti // 1 / 2 / 27 // sAkSAdapyavirodhaM jaiminiH // 1 // 2 // 28 // adhunA parimANavizeSo vicAryate / prAdezamAtratvaM bhagavataH svAbhA 10 vikaM kRtrimaM veti / asmin siddha eva pUrvoktaM siddhaM bhavediti vicAryate / tatrAsminnarthe catvAra RSayo vedArthacintakAH prakArabhedena / tatra kevalaM zabdabalavicArakA AcAryAH 1 / zabdArthayo miniH 2 / Azmarathyasta zabdopasarjanenArthavicArakaH 3 / kevalArthavicArako bAdaririti 4 / AcAryaH punarvicArAvicArayordoSaM pazyan vicAramapi vadan teSAmalpabuddhikhyApanAya 15 nAmAnyAha / tatra jaiminirubhayabalavicArakaH prathamaM nirdizyate / vyApa kasya prAdezamAtratve sAkSAdapi kalpanAvyatirekeNApi svarUpavicAreNaiva virodhaM manyate jaiminiH / AkAzavavyApakaM sarvataHpANipAdAntaM brahma / ataeva sAkAratvamanantamUrtitvaM brahmaNaH svecchayA parecchayA svabhAvatazca vibhaktamiva / trayopi niyataparimANAH / aniyataparimANAstvAkAzavatpa20 ricchedanirUpyAH / tadvRddhihrAsAbhyAM tathA bhavanti / smRtAvapyuktam / viSNostu trINi rUpANi puruSAkhyAnyatho viduH / . prathamaM mahataH sraSTa dvitIyaM tvaNDasaMsthitam // tRtIyaM sarvabhUtasthaM tAni jJAtvA vimucyate // ( iti / ) 9- reads tatpAdezamAvatvaM for zAdezamAtratvaM /
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 vaishvaanraadhikrnnm| [a. 1 pA. 2 s.." bhUteSu paJcadhA / udareguSThamAtraH / hRdaye prAdezo mUrdhani ca manasIndriyeSu cANuH / citte vyApakaH / ekasyApyupakrame sarveSu tathAtvavAdo vibhUtirabhedAya / tasmAdvaizvAnarasya puruSatvAtsaccidAnandarUpeNaivaM prAdezamAtratvaM na virudhyate / ataH sAkArabrahmavAda eva jaimineH 5 siddhAntaH // 1 / 2 / 28 // ___ abhivyakterityAzmarathyaH // 1 / 2 / 29 // nirAkArameva brahma mAyAjavanikAcchannaM tadapagamena puruSAkAraNAdhidaivikadevatAdhiSThitenAbhivyaktaH puruSontaryAmI / ata eva puruSavidha iti / abhivyakterhetoH sAkAratvamapi mAyApagamanakRtatvAnna svAbhAvikatvaM 10 tathApi nirdizyamAnaM saccidAnandarUpamevAzmarathyo manyate // 1 / 2 / 29 // anusmRterbaadriH|| 1 // 2 // 30 // bAdariH kevalayauktikazcintanavazAt prAdurbhUtarUpAnuvAdikA zrutiriti / yadyAdvayA ta urugAya vibhAvayAnta tattadvapuH praNayase sadanugrahAya / ( bhA. 3 / 9 / 12 ) iti vAkyAnurodhAt / anyathA bahukalpanAyAM buddhi15 saukaryAbhAvAt tArkikAdimateSvapi tathAtvAdyuktayanurodhena brahmavAdopyanyathA neya iti hi manyate / AsminpakSe tvatAttvikatvam / athavA mAyAsthAnenusmRtiH / abhivyaktistu tulyA / evaM sati bAdarimatepi tAttvikameva rUpam // 1 / 2 / 30 // saMpatterita jaiministathAhi darzayati // 1 / 2 / 31 // ___ jaiminimata AkAravAde niyatasAkAraM manyamAnastadekadezI niyatameva prAdezamAtrabhagavadrUpaM manyate / tannirAkaraNAya sarvatra prAdezatvaM saMpattikRtamityAha / tatra kA saMpattiH kathAmiti svayameva zrutyA prdrshyti| vAjasaneyibrAhmaNe thuprabhUtAn pRthivIparyantAn vaizvAnarasyAvayavAn adhyAtme ca 11-Sirends anusmRteriti for anusmRteH| 17-A reads smRtiH for anusmRtiH|
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 1 pA. 2 sU. 31 ] aNubhASyam / mUrdhaprabhRtiSu citrakaparyanteSu sampAdayan prAdezamAtramiha vai devAH suviditA abhisaMpannAstathA tu va etAn vakSyAmi yathA prAdezamAtramevAbhisaMpAdayiSyAmIti sa hovAca mUrdhAnamupadizaneSa vA atiSThA vaizvAnaraH (bR. jAbAlazA . ) ityAdinA / saMpattinimittameva prAdezamAtratvaM vaizvAnarasyAha / natu 5 prAdezamAtra eva vaizvAnara iti tadekadeoziparihAraM jaiminirmanyate // 1 / 2 / 31 // Amananti cainamasmina // 1 / 2 / 32 // 10 72 mukhyaM svasiddhAntamAha / vyApaka eva prAdeza iti nahi viruddhamubhayaM bhagavatyanavagAhyamAhAtmye / tasmAt pramANamevAnusartavyam / na yuktiH / zabdabalavicAra evaM mukhyaH / natu prAtItikavirodhAdanyathAtvakalpanam / vaizvAnarasya puruSatvaM puruSavidhatvaM puruSentaH pratiSThitatvaM ca vAjasaneyinaH samAmananti / nahi tasya tadvidhatvaM tasminpratiSThitatvaM ca saMbhavati yuktayA / atonye RSayo bhrAntA eva / yenyathA kalpayantItyabhipretya svamatamAha / 1 evaM vaizvAnaramasminmUrdhacibukAntarAle jAbAlAH samAmananti / eSonantovyakta AtmA yovimukte pratiSThita iti sovimuktaH kAsmanpratiSThitaH 15 ( jA. 1 ) ityAdinA bhruvoH prANasya ca yaH sandhiH sa eSa dyorlokasya parasya ca sandhirbhavatIti na hyanantaH saMkucitasthAne bhavati vizeSaNavaiyarthyApatteH / yuktigamyA tvabrahmavidyaiva / avirodhepi vakSyati / zrutestu zabdamUlatvAt ( bra. sU. 2 / 1 / 27 ) iti / nanu tathApi kAcidvedAnusAriNI yuktirvaktavyA zAstrasAphalyAyeti cet / ucyate / virodha eva nAzaGkanIyo 20 vastusvabhAvAt / ayaHkAntasaMnidhau lohaparibhramaNe yA yuktirgarbhasyaudaryAdAhe retaso mayUratvAdibhAve / na hi sarvatra svabhAvadarzanAbhyAmanyopapattiH kaizcidapi zakyate vaktum / tasyAnte suSiram (nA. 13 / 2) ityAdinA zrutireva - mevAha / yazodAstanandhayasya ca bhagavato mukhAravinde vizvameva dRSTvA svapnamAyA vidyAnirAkaraNAya siddhAntamAha / 1 20 - A reads sUkti: for yuktiH / 23-D and E read svamAyA for svapnanAyA
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 dhubhvaadyaaytnaadhikrnnm| [a, 1 pA. 3 sa. 5 atho amuSyaiva mamArbhakasya yaH kazcanautpattika AtmayogaH ( bhA. 10 / 8 / 40) ityulakhalabandhane cAyamartho nirnniitH| tasmAdAnandAMzasyaivArya dharmo yatra svAbhivyaktistatra viruddhasarvadharmAzrayatvamiti cakArArthaH / tasmAtpAdezamAtro vyApaka iti vaizvAnaro bhagavAnevati siddham // 1 / 2 / 32 // 8 // 1 // iti zrIvedavyAsamatavartizrIvallabhAcAryaviracite brahmasUtrANubhASye prathamAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH // 1 / 2 // prathamAdhyAye tRtIyaH paadH| 1 yubhavAdyAyatanAdhikaraNam / dhubhvAdyAyatanaM svazabdAt // 1 / 3 / 1 // dvitIyapAda AdheyarUpo bhagavAn pratipAditaH / AdhArarUpotra pratipAdyate / tena sarvaM brahmeti phaliSyati / bAdhakAnAM blisstthtvaatsaadhkaanaambhaavtH| AdhAradharmA bAdhyeranniti pAdobhidhIyate // 18 // idaM zrUyate / yasminyauH pRthivI cAntarikSamAtaM manaH saha prANaizca 15 sarvaiH / tamevaikaM jAnathAtmAnamanyA vAco vimuJcathAmRtasyaiSa setuH ( muM. 2 / 2 / 5) iti / yasminnityAdivAkye ca vAkyArthaH sarvabAdhitaH / arthAtprakaraNAlliGgAditi pUrva vicAryate // 19 // atra saMzayaH / dyubhavAdyAyatanaM brahma / AhosvitpadArthAntaramiti / 20 arthAntarameva bhavitumarhati / yubhvAdInAM sUtre maNigaNA iva protAnAM bhAra tvAnna tadvAhakaH paramAtmA / anyavAgvimokazcAsaMgataH / ekavijJAnena sarvavijJAnasya pRSTatvAtkathamanyavimokaH / setuzca gatisAdhanaH / tasmAdaphalatvamapi / AtmalAbhAnna paraM vidyata iti virodhazca / ato na brahmavidyAparametadvAkyaM kiMtu smRtimUlaM bhaviSyatItyevaM prApta ucyate / 1 asyAdhikaraNasya nAma vedAntAdhikaraNamAlAyAM na labhyate / 10 [ aNubhANya]
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 1 pA. : s. 1] aNubhASyam / 74 yubhavAdyAyatanaM brahmaiva / dyaurbhUzcAdiryeSAM te dyubhavAdayasteSAmAyatanam / yasmindyoriti vAkyoktAnAM sAdhakaM vadan prathamaparihAramAha / svazabdAt / zabdo vyAkhyAtaH svazabdena / atra na jIvasyAtmatvenopAsanArthamAtmapara kiMtu pUrvoktAnAmAtmabhUtaM tena na bhArakRto doSaH / kAraNe hi 5 kAbamotaM bhavati setutvaM ca yujyate / tajjJAnenAmRtatvaprAtveH / abhedepibrahmavidApnoti param ( te. 2 / 1) itivadarthaH / tasmAdabAdhitArthatvAlakSyasya sarvagatatvavyutpAdakatvAd dyubhvAdyAyatanaM brahmaiva // 1 / 3 / 1 // muktopamRpyavyapadezAt // 1 // 32 // nanu coktaM sarvavijJAnasyopakrAntatvAdanyavAgvimoko viruddha iti / 10 neSa dossH| ___ muktopasRpyavyapadezAt / muktAnAM jIvanmuktAnAM zarIrAdhyAsarahitAnAmavAntaraprakaraNazaradhanuAyena brahmatvena jJAtaM pRthaktvena vA jIvaM lakSye yojayituM tadupasRpyatA vyapadizyate / tena zarIrAdyadhyAsaviziSTaM na brahmaNi yojanIyamiti / 15 kiMca / vAgvimoka eva na vastuvimokaH / vastuno brahmatvAt / vAcArambhaNamAtratvAdvikArasya / ato na sarvavijJAnabAdhaH / ato bAdhakAbhAvAdidaM brahmavAkyameva / ye tu zruteranyathArthatvaM kalpitamatAnusAreNa nayanti te pUrvottaraspaSTazrutiviruddhArthavAdina upekssyaaH|| 1 / 3 / 2 // nAnumAnamatacchabdAt // 1 // 3 // 3 // nanu jaDadharmA jaDadRSTAntAH prakaraNe bahavaH santi / arA iva brahmapure manomaya ityAdi / tasmAtprakRtipuruSanirUpakasAMkhyAnumApakamevaitatprakaraNamastu / nirNItamapyakSarAdhikaraNe jaDadharmAtpunarujjIvanam / tasmA dyubhavAdyAyatanaM prakRtireva bhavitumarhatIti cet / 25 na anumAnaM tanmatAnumApakaM na bhavati / kopi zabdo niHsaMdigdha sa yApako nAsti / brahmavAdakhyApakAstu bahavaH santi Atmasarva 20
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 75 1 zubhvAdyAyatanAdhikaraNam / [a. 1 pA. 3 mU. 5 jJAnandarUpAdizabdAH / ataH saMdigdhA jaDadharmatvena pratIyamAnA api brahmadharmA eveti yuktam / na hi brahmavAdaH zrutivyatirikta siddhIsti / yena brahmadharmAbhAvo nizcatuM zakyeta / tasmAt sarvAdhAratvena nirUpyamANa: paramAtmaiva na pradhAnamiti // 1 / 3 / 3 // prANabhacca // 1 // 4 // nanvasti nirNAyakaM prANAnAmAtatvavacanaM-manomayaH prANazarIranetA ( muM. 2 / 2 / 7 ) iti ca / ato jIvadharmAH kecana jaDadharmAzcApare sarvajJatvAdayopi yogaprabhAvAjjIvadharmA iAte / tasmAjjaDajIvaviziSTaH sAMkhya vAda eva yukta iti cet / na / 1. prANabhUjjIvo na saMbhavati / atacchandAdeva na hyAnandarUpaH sa bhavitumarhati tanmate / pRthagyogakaraNamuttarArtham // 1 / 24 // bhedavyapadezAt // 1 // 3 // 5 // . vizeSahetumAha / tamevaikaM jAnatha ( muM. 6 / 2 / 5 ) iti karmakartRbhAvaH pratIyate / ato bhedavyapadezAnna prANabhRjjIvaH // 1 / 3 / 5 // 15 jIvajaDasAdhAraNanirAkaraNAya vizeSahetumAha / prakaraNAt // 1 // 3 // 6 // prakaraNaM hIdaM brahmaNaH / brahma devAnAmityArambhe sa brahmavidyAmiti / teSAmevaitAM brahmavidyAmityante ca / brahmavidyAyA eva prakaraNitvamavagamyate / brahmaivedamamRtaM purastAt ( muM. 2 / 2 / 11 ) ityevamAdibhirvispaSTo brahmavAdaH 2. pratIyate // 1 / 36 // sarvasyApyanyathAbhAvazaGkayA vizeSahetumAha / sthityadanAbhyAM ca // 1 // 3 // 7 // dvA suparNeti vAkye-anaznannanyo abhicAkazIti ( muM. 3 / 1 / 1 ) iti kevalasthitiH paramAtmanaH / karmaphalopabhogo jiivsy| ataH sthitya 2-ka reads zrutivyatiriktaH for zrutivyatirikta /
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 1 pA. 3 sU. 7 ] aNubhASyam / danAbhyAM jIvaparamAtmanAveva madhye parAmRSTau / na hi sAMkhyamatametAdRzaM bhavati / atosya vaizeSikopapattervidyamAnatvAtpratilomyena sarvA upapattayo dRDhA iti dyubhvAdyAyatanaM bhagavAneveti siddham / yadyapi paiGgayupaniSadi dvA suparNetyasyAnyathA vyAkhyAnaM pratibhAti tadRcAM pradezavizeSenyathA 5 vyAkhyAnaM na doSAya / tasmAt sattvakSetrajJau jIvabrahmANau vyAkhyeyau // // 1 / 17 // 1 // 2 bhUmAdhikaraNam / bhUmA saMprasAdAdadhyupadezAt // 1 // 38 // idaM zrUyate / yo vai bhUmA tatsugvam ( chAM. 7 / 23 / 1 ) iti sukha10 lakSaNamuktvA bhUmno lakSaNamAha / yatra nAnyatpazyati nAnyacchRNoti nAnyadvijAnAti sa bhUmA ( chAM. 7221) iti / tatra saMzayaH / bhUmA bAhulyamAhosvidbrahmeti / tatra prapAThakArambhe tatasta USya vakSyAmIti pratijJAtatvAdvedAdInAM nAmatvamuktvA tato bhayastvaM bAgAdInAM prANaparyantAnAmuktvA mukhyaprANavidyAyA avarabrahmAvidyAtvakhyApanAyA prapAThakaM samApya 15 tatopi vijJAnAdInAmantaraGgANAM sukhAntAnAM mayastvamuktvA sukhasya phalatvAttasyaiva bhUyastvaM vadati / yadyapi-tarati zokamAtmavit ( chAM. 71 / 3 ) iti nAradapraznAd bhano brahmatvaM prakaraNAdvaktuM zakyate / tathApi tasyaivAthAta AtmAdeza ityahaMkArAdezavadAtmAdezopyasti / tanAbrahmatvepi praznasiddhiH / tasya 20 sukhabAhulyasya svaM mahimni pratiSThitatvaM sarvataH parNaviSayalAbhepi bhavati / suSuptAvapIti tayoranyatarad grAhyam / tatrApyantaraGgatvAtsaSuptiravAtra bhamatvenocyate / na sukhabAhulyaM saputirUpabhava bhamatyevaM prApta / ucyate / __ bhUmA bhagavAneva / kutaH / saMprasAdAdadhyupadezAt / saMprasAdaH suSuptiH / tasmAdadhi AdhikyenopadezAt / yadyapi nAnyatpazyatItyAdi 25 samAnaM tathApi sa evAdhastAdityAdinA tu tatopyAdhikadharmA ucyante /
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 77 akssraadhikrnnm| [a. 1 pA. 3 sU. 10 na hi suSupteH sarvatvAdidharmAH saMbhavanti / Atmazabdazca mukhyatayA parigRhIto bhavati / bhAvazabdasyApi sarvatvAd bhagavati vRttiradoSaH / tasmAda bhUmA bhagavAneva // 1 / 38 // dharmopapattezca // 1 // 19 // 5 . nAnyatpazyatItyAdayopi dharmA brahmaNi na virudhyante / svApyayasaMpattyoranyatarApekSamAviSkRtaM hi (ba. sU. 4 / 4 / 16 ) iti nyAyena / yatra hi dvaitamiva bhavati (bR. 4 / 5 / 15) ityAdi zrutyobhayatrAmnAnAt / anyAdarzanAdayo bhagavati na virudhyante / cakArAtphalaM tasyaivopapadyata ityAha / sa vA eSa evaM pazyan ( chAM. 725 // 2 ) ityAdinA saha1. srANi ca viMzatiH ( chAM. 726 / 2) ityantena / tena bhUmA brahmaiveti siddham // 1 / 3 / 9 // 2 // 3 akSarAdhikaraNam / akSaramambarAntadhRteH // 1 // 31 // gArgIbrAhmaNe / kasminnu khalvAkAza otazca protazceti / sa hovAca / 15 etadvai tadakSaraM gArgi brAhmaNA abhivadantyasthUlamanaNu (bR. 3 / 817-8 ) ityAdi zrUyate / tatra saMzayaH / kimakSarazandena padArthAntaraM brahma veti / tatrAcetanasAdhAraNyAd varNatulyatvAdAkAzavadasyApyabrahmatvameva / yubhvAyAyatanavirodhastu tulyaH / ata evAgatArthatA adRzyatvAdhikaraNena / na hi tatra viruddhadharmA AzaGkaya nirAkriyante / atocetanatulyatvAd brahmavA20 dasyAsamAptatvAdAgrahAviSTatvAtpraSTuH strItvAJca-smaro vAva AkAzAdbhUyAn ( chAM. 7513 / 1 ) iti vatkayAcidupapattyA smaraNakAlabhUtasUkSmaprakRtijIvavizeSANAmanyataraparigraha iti vaktavyamupAsanArtham / atra hi prApaJcikasarvadharmarAhityaM brahmadharmatvaM ca pratIyate / tadupAsanArthatva upa 0-S reads yor: for Taf: 1 7-C' reads bhAti for bhavati /
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 1 pA. 3 sU. 10 ] aNubhASyam / padyeta / brahmatvaparigrahe tu vaiyarthyameva / upadeSTRtvAbhAvAt / tasmAdakSaramanyadeva brahmadharmatvenopAsyamityevaM prApte / ucyate / 78 1 1 akSaraM paramAtmaiva / kuta: / ambarAntardhRteH / zrutiM vyAkhyAya siddhaM hetumAha / atraika eva prazna uttaraM caikam / AkAzasyAvAntaratva5 meva / tenAmbarAntAnAM pRthivyAdInAM vidhArakaH paramAtmaiva / yubhvAdyAyatanasiddho dharmotra hetuH / na tadazoti kazvaneti mukhyatayA parigRhIto bhavati / anyathA mUrdhno vipatanaM ca bhavet / na hyanyaH sarvAdhAro bhavitumarhati / parokSeNa brahmakathanArthamakSarapadamanyanirAkaraNArthaM taddharmopadezazrva / tasmAdakSaraM paramAtmaiva // 1 / 3 / 10 // 10 a fear vidhAraNaM brahmadharmatvenAzritamityanyatrApi na tathAzrayituM zakyate / niyAmakAbhAvAdityata Aha / sA ca prazAsanAt // 1 / 3 / 11 // sA ca vidhRtiratrAdivAkye brahmadharma eva / kutaH / prazAsanAt / etasya vA akSarasya prazAsane gArgi dyAvApRthivI vidhRte tiSThataH (bR. 3/8/9 ) 15 iti prazAsanena vidhAraNamanyadharmo bhavituM nArhati / apratihatAjJAzaktebhagavaddharmatvAt / tasmAdakSaraM brahmaiva // 1 / 3 / 19 // nanUktamupAsanAparaM bhaviSyatIti / tatrAha / anyabhAvavyAvRttezca // 1 / 3 / 12 // anyabhAvavyAvRtteH / anyasya bhAvonyabhAvaH / adharma iti 20 yAvat / tasyAtra vyAvRtteH / atratve hi brahmatvenopAsanA bhavati kAryakAraNabhAvabhedena / na hyatra tAdRzo dharmosti / cakArAdyo vA etadakSaramaviditvA gArgi (bra. 38/10 ) ityAdinA zuddhabrahmapratipAdanameva nopAsanApratipAdanamiti / tasmAdakSaraM brahmaiveti siddham ||1|3|12 // 3 // 1 -A reads brahmaparigrahe for brahmatvaparigrahe /
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 daharAdhikaraNam / 4 IkSatikarmAdhikaraNam | IkSatikarmavyapadezAtsaH // 1 / 3 / 13 // paJcamapra - etadvai satyakAma paraM cAparaM ca brahma yadoMkArastasmAda vidvAnetenaikataramanveti yadyekamAtra (pra. 52 ) ityAdinA / ekadvi5 trimAtropAsanayA RgyajuHsAmabhirmanuSyaloka somalokasUryalokaprAptipunarAgamane nirUpyArdha caturthamAtropAsanayA paraM puruSamabhidhyAyIta / sa tejasi pare sampanno yathA pAdodarastvacA (pra. 5/5 ) ityAdinA parAtparaM purizayaM puruSamIkSate ( pra. 5/5 ) iti / tatra saMzayaH / parapuruSaH paramAtmA dhyAnaviSayaH / ahosvid virAT puruSo brahmA veti / tatrAmukhyapravAhapatitatvAd brahmalokaM gatasya tadIkSaNameva ca phalaM zrUyate / na hi paramapuruSasya brahmatve tajjJAnameva phalaM bhavati / tasmAda virAD brahmA vAbhidhyAnaviSaya ityevaM prApte / ucyate / 79 10 [ a. 1 pA. 3 sU. 14 saH abhidhyAnaviSayaH parapuruSaH paramAtmaiva / kutaH / IkSatikarmavyapadezAt / jIvadhanAtkevalajIvAdhArabhUtAd brahmalokAtpararUpapuruSa15 darzanamIkSatiH / tasyAH karmatvena vyapadezAdubhayoH karmaNorekatvamaparaM trimAtraparyantaM nirUpya paraM hyagre nirUpayati / tathaiva ca zloke tisro mAtrA ityAdi / abhidhyAnasya hi sAkSAtkAraH phalam / ataH phalarUpajJAnasya viSayatvAt parapuruSaH paramAtmaiva / mandazaGkAnivRttyarthamevedaM sUtram / atra sarvasaGkaravAdinAmanyathA pATho bhramAt / tatrApi vicAra20 stulyaH || 1 / 3 / 13 // 4 // 5 daharAdhikaraNam / dahara uttarebhyaH // 1 / 3 / 14 // atha yadidamasmin brahmapure daharaM puNDarIkaM vezma daharosminnantarAkAzastasminyadantastadanveSTavyaM tadvAva vijijJAsitavyam ( chAM. 8|1|1 ) 25 ityAdi zrUyate / tatra saMzayaH / kiM jIvonveSTavyo brahma veti jIvabrahma
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 5 pA. sa. 14] aNubhASyam / 80 vAdo nirNAyate / zrutyartho hi nirNatavyaH / tadyadidamasminvAkye paramArthato jIva eva brahma cecchAstraM ca tatraiva samAptaM ced vyarthamadhikaraNArambhaH / idameva ca vAkyaM zrutyA vaktavyaM ca bhavet / tasmAdasminnadhikaraNe mukhyA sarvasaMkaravAdAdinirAkRtiH / kiM tAvat prAptam / dahara AkAzo 5 jIva iti / atrAvAntaraprakaraNadvayam / tatra dvitIye prajApatiprakaraNe jIva evamRtAbhayarUpaH pratibhAti / spaSTArthaM ca dvitiiyprkrnnm| tasmAtprathamepi jIva eva taadRshdhrmvaanbhvitumrhti| arthAnuguNyamapi vyAkhyeyam / ayameva jIvo brahma / ayamAtmA brahma (bR. 4 / 4 / 5 ) iti zruteH / maitreyIbrAhmaNaM cAnuguNaM bhaviSyati / tasya puraM zarIraM tatra hRdayakamalaM sUkSmam / tatrArAgramAtro jIva 10 evaakaashH| tAsthyAttavyapadeza iti| anveSTavyastu tasmin vidyamAnastanmahimA / vAsanArUpeNa sarvaM tatra vartata iti / anyathobhayatra sarvakathanaM viruddhamApadyeta / bhUtAni mahAbhUtAni putrAdayo vA / taM cedvyurityAdinA nityatAmupapAdyaiSa AtmetyAdinA tasyaiva brahmatvamupadizati / tajjJAnaM ca prazaM sati / svAtmajJAninaH kAmAsaddhiM cAha / ya ihetyAdinA / yepi ca 15 viruddhA dharmAH pratibhAnti aharahargamanAdayastepi svakalpitajIvAnAM svapnamAyAmanorathAdiSu teSAmeva gamanAgamane prati / svAtiriktasya brahmaNobhAvAt / evaM lokAdhAratvamapi / brahmacaryaM ca tasya sAdhanAmiti / yogazcatayordhvamAyannamRtatvameti ( ka, 6 / 16) iti ca / tasmAjjIva eva dahara ityevaM prApte / ucyate / 20 daharaH paramAtmA na jIvaH / kutaH / uttarebhyaH / uttaratra vakSyamA Nebhyo hetubhyaH / teSAmapi sAdhyatvAdevamuktam / jIvo nAma bhagavadaMzo na bhagavAnevetyagre vakSyate / aMzo nAnAvyapadezAt (bra. sU. 2 / 343 ) iti / nApi brahma tAvanmAtram / idamapyagre vakSyate-adhikaM tu bhedAnadezAt ( bra. sU. 2 / 1 / 22 ) iti / tasmAdidaM prakaraNaM na jIvabrahmavidyAparam / 25 kiMtu brahmavAkyameveti // 1 / 3 / 14 // 16-S reads gamanAgamane prati svAtiriktasya for gamanAgamane prati / svAti riktasya / pratyekatvena klpitjiivcaitnyaatiriktsyetyrthH|
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 81 5 daharAdhikaraNam / a. 1 pA. 3 ma. 15 uttarahetUnAM madhye hetudvayamAha / gatizabdAbhyAM tathAhi dRSTaM liGgaM ca // 1 // 3 // 15 // - gatizabdAbhyAm / gatirbrahmalokagamanam / evamevemAH sarvAH prajA aharahargacchantya etaM brahmalokaM na vidanti ( chAM. 8 / 12 ) iti / eSa 5 AtmApahatapApmA satyakAmaH satyasaMkalpaH ( chAM. 8 / 1 / 5 ) iti kevalabhagavadvAcakAH zabdA brahmalokazabdazca / nanaktaM jIvasyavaita zabdA gatizca manorathAdikalpitAnAmiti / tannirAkaraNAyAha / tathAhi tathaiva gatizabdo bhagavatyeva yuktau / anutanApidhAnaM hi taSAM vizeSaNam / ajJAnAveSTitatvamityarthaH / natvajJAnaparikalpitatvam / dRSTatvAta / tathaiva 10 hi dRzyate / sarvopyAha na kiJcidaMvadiSamiti / na ca ganturabhAva eva / shaastrvaiphlyaapttH| na hyAtmanAza: puruSArthaH / karmakartRvirodhazca / tathApahatapApmatvaM ca / tadviruddhadharmANAmanubhavAt / bhagavati tvidAnImaba teSAmanubhavaH / dhyAnAdAvupalabdheH / pRthivIzarAvavadeva jIvabrahmavibhAgo na tvajJAnakRtaH / tathAhi / 15 ajJAnaM nAma caitanyAntarbhataM tacchaktirUpamanAdi / uta bahi bhUtam / sAMkhyavat / na / bahirbhUtaM cet / sAMvyanirAkaraNenaiva nirAkRtam / antaHsthitAyAH zaktirUpAyAH svampAvirodhinyA na svarUpavibhedakatvam / AzrayanAzaprasaMgAta / kalpanA yAzcAprAmANikatvAt / bAhi:sthitasyaiva hi bhaMdakatvam / kaTArAdivata / 20 nApi vAyuvat / tacchaktitvAt / kiM ca koyaM brahmavAda pradveSo yana mithyAvAdaH parikalpyate / ajJAnAditi cet / pItazavapratibhAnavAnaM matakaraNam / brahmavidupAsanapAnugamiSyati / zarkarAbhakSaNaneva pItimapratItiH / sarvajJena hi vedavyAsana bhAvimithyAvAdanirAkaraNanaMdamadhi karaNamArabdham / tasmAjjIvAnAmevAjJAnadarzanAdbrahmaNaH sarvajJatvadarzanAda 25 gatizabdau brahmaviSayAveva na jIvaviSayau / 22-A and C' read pIta for pItima / 11 aNubhAvya )
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 1 pA. 3 ma. 15 ] aNubhASyam / kiM ca liGgaM ca vartate / yathaiveha karmajito lokaH kSIyata evamevAtra puNyajito lokaH kSIyate ( chAM. 8 / 1 / 6) iti / na hi svAjJAnaM svasya saMbhavati / hitAkaraNaprasaktizca / na ca jJAnena sAmarthyamuddhamiti vAcyam / virodhitvAt / na hi jJAne jAte kartRtvamastIti 5 viplavavAdinoGgIkurvanti / viruddhA ca kalpanA / ahaM brahmAsmIti / ata eva sarvabhAvazruteH tajjJAnaM ca tasya sArvajJe liGgam / tasya hi sa guNo bhagazabdavAcyAnAmanyataraH / sa cejIva samAyAti tatkRpayA tasyevAsyApi mAhAtmyaM bhavati / tasmAlliGgAdapi gatizabdau brahmaviSayau / cakArAt-tameva viditvAtimRtyumati nAnyaH panthA vidyateyanAya (zve.318) ," iti zrutyA brahmatvena jJAnaM nAtmanA mokSAya / brahmaNa eva tu jJAnamAtmatvenApi / tasmAda daharaH paramAtmA // 1 / 3 / 15 // aparaM hetumaah| dhRtezca mahinosyAsminnupalabdhaH // 1 / 3 / 16 // dhRteH / atha ya AtmA sa seturvidhRtireSAM lokAnAmasaMbhedAya 15 ( chAM. 8 / 4 / 1 ) iti / na hi sarvalokavidhArakatvaM brahmaNonyasya saMbhavati / cakArAtsetutvamapi / tadanveSTavyaM tadvijijJAsitavyam ( chAM. 8 / 1 / 1 ) iti lokavidhAraNasya mAhAtmyarUpatvAttasyaiva karmatvamityAha / mahimna iti / mahi meSa puruSasya / na tu vAsanArUpeNa tasmin vidyamAnatvam / saMsAridharma2. tvenAmAhAtmyarUpatvAt / na ca viruddhamubhayatraikasya darzanamiti vAcyam / asyAsminnupalabdhaH / asyaitAdRzaviruddhadharmAzrayamAhAtmyasyAsmin bhagavatyevopalabdhaH / jyAyAnAkAzAt / yAvAnvA ayamAkAzaH (chAM. 8 / 1 / 3) aNuH sthUlaH iti / yazodAdayazca bahi:sthitamapi jagadantaH prapazyanti / na tvetAdRzo jIvo bhavitumarhati / tasmAd brahmaiva daharaH // 1 / 3 / 16 // 1.44) gives reading Forsa: for wur: ad gonnan: for gut jitH|
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 dhraadhikrnnm| a.15. sU. 10 - prasiddhezca // 1 / 3667 / / AkAzazabdavAcyatvaprasiddhiH / apahatapApmatvAdiprasiddhiH / kiMbahunA prakaraNoktasarvadharmaprasiddhirbhagavatyeva na jIve saMbhavatyatopi bhagavAneva dhrH| cakArAdvidhimukhenAdhikaraNasamApiH suucitaa||1|3|17|| anyaniSedhamukhena punarvicArayati / itarapagamarzAtsa iti cennAsaMbhavAt // 1 // 18 // nana brahmaitAdRzaM jIvo naitAdRza iti na kvacitsiddhamasti / zrutyekasamadhigamyatvAdubhayasvarUpasya brahmavAde / ato yathA sarvatra brahmaNosA dhAraNadharmadarzanAttatprakaraNaM brahmaNa iti nizcIyate / evamihApi jIvasyA10 sAdhAraNadharmadarzanAjjIvaprakaraNamiti kuto na nizcIyate / nizcite tu tasminnAkAzatulyatvAdayo dharmA jIvasyaiva bhaviSyanti nAnyasyetyabhiprAyeNAha / ___ itaraparAmarzAtsaH / itaro jIvastasya parAmarzaH / upakramopasaMhAramadhyaparAmazaiMH saMdigdhe nirNayaH / tatrAtmavidaH sarvAnkAmAnuktvA 15 madhye-atha ya eSa saMprasAdosmAccharIrAtsamutthAya paraM jyotirupasaMpadya svena rUpeNAbhiniSpadyata eSa Atmeti hovAcaitadamRtamabhayam (chAM. 8 / 3 / 4) ityAdi madhye / agre-atha ya AtmA sa setuH ( chAM. 8 / 4 / 1 ) iti / tatra saMprasAdaH suSuptiH jiivaavsthaa| tatra parasaMbandhanimittena svenaiva rUpeNAbhiniSpattivacanAnjIva evaitAdRza iti gamyate / na hyatra paramAtma2. noyaM dharmaH saMbhavati / ataH sarvameva prakaraNaM jIvaparaM bhaviSyatIti sa eva jIva eva prakaraNArtha iti cet / na / jIvastAdRzo na bhavati / viruddhadharmatvenaiva sarvatra tannizcayAt / ubhayorekarUpatve hyubhayatvameva na syAt / RtaM pibantAvityAdivAkyavirodhazca ato na jIvastAdRza ityabhiprAye NAha / asaMbhavAt / na hi jIve jagadAdhAratvAdikaM saMbhavati / na hi 17 parAmarzamAtreNa sarvavedAntaviruddhaM kalpayituM zakyate / parAmarzasyAnyArtha 17-B om. apa after agre / A om. aMgre before atha /
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 20 a. 1 pA. 3.19 ] aNubhASyam / tvamuttaratra vakSyati / tasmAda daharo jIvo na bhavitumarhati / vAkyArtho thopapadyate tathottaratra vakSyate / brahma tvekameva nobhayamiti nizcayaH // 1 / 3 / 18 // uttarAccedAvirbhUtasvarUpastu // 1 / 3 / 19 // uttarAtprakaraNAtprAjApatyAt / tatra hi divye cakSuSi manorUne pratIyamAno jIva evAmRtAbhayarUpo nirUpitaH / tasyaivodazarAve jAgratsAkSitvaM tadanu svapnasAkSitvaM tadanu suSuptisAkSitvaM nirUpya sarvatra tasyAmRtarUpatvaMbhava nirUpyAvasthAnAmatAttvikatvamuktvA samAdhyavasthAyAM manasi tameva jIvaM tAdRzaM pratipAdayatyato jIvopi vastutastAdRza eveti prakRtepi parAmarzAtsa eveti cet / evamAzaGkaya pariharati tuzabdena / nAyamartho duSyaMte kiMtu kiMcidanyadastIti na nakAraprayogaH / tadAha / AvirbhUtasvarUpaH / svApyayasaMpattyAbhagavadAvirbhAvo jIve bhavati / nRsiMhopAsakasya nRsiMhAvirbhAvavat brahmaNa upadezasamaye bhagavadAvirbhAvAt / sarvatra svAtmAnaM pazyannindrepi tathaivopadiSTavAn prajApatiH / anyathA pratibimbAdAvamRtAbhayavacanaM mithyA syAt / indre tvAvirbhAvAbhAvAtprajApatyasaMnidhAne viparItaM pazyati atastAvanmAtradoSaparihArAyAnyathopadeza: svapnAdiSu tathA prakRtepi / suSuptAvasthAyAM bhagavadAvirbhAvAttathA vacanam / tasmAdubhayamapi bhagavatprakaraNameva / evamanyatrApi bhagavadAvezakRtA bhagavaddharmAbhilApA grAhyA: / tasmAd daharaH paramAtmaiva || 13 | 19. // parAmarzasya prayojanamAha / anyArthazca parAmarzaH // 1 / 3 / 20 // anya evArthaH prayojanaM yasya / tasmAd yamaharaharvA evaMvita svargameti / svasyaivaM jJAnaM hi brahmasukhaM phalaM brahmajJAnApekSAyAmupayujyeta / bhagavatazva tadAvirbhAvAM bhavatIti cakArArthaH / saMpattau bhagavadAvezakathanArthaM 17- Breads svapnAvasthAyAM for suSuptAvasthAyAM / 10-A, C, M, 1) and E read UhyAH for grAhyAH / 23-S reads svargaloka for svarga | (0
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 85. 6 anukRtyadhikaraNam / [ a. 1 pA. 3 sU. 12. vakSyati ca-svApyayasampattyoranyatarApekSamAviSkRtaM hi (ba. sU. 4/4 / 16 ) iti caturthe / tasmAnna parAmarzenAnyathAkalpanam // 1 / 3 / 2 = || alpazruteriti cettaduktam ||1|3|21 // nanu na vayaM jIva upapattirastIti jIvaprakaraNaM kalpayAmaH / kiMtu 5 brahmaNi nAyamartha upapadyate / 10 15 alpazruteH / alpe hi puNDarIke kathaM bhagavadavasthAnam / vyApakatvazravaNAt / yAvAnvAyamAkAzaH ( chAM. 8|1| 3 ) iti / tasmAdvirodhaparihArAya jIva evArAgramAtrastathA bhavatviti kalpyata iti cettarhi bhavAnsamyag vicArakosmadIya eva / paraM tatsamAdhAnaM pUrvamevoktam nicAyyatvAdevaM vyomavacca (ba. sU. 122/7 ) ityatra / tatra prasmartavyam / virodhastu sarvabhavanasamarthe brahmANi nAzaGkanIyaH / tathA puruSazarIraM ca / puruSatve ca mAM dhIrAH sAMkhyayogavizAradAH / AvistarAM prapazyanti sarvazaktyupabRMhitam // ( bhA. 11-721 ) iti bhagavadvAkyAt / tasmAdbhagavAneva dahara iti siddham ||1|3|21|5|| 6 anukRtyadhikaraNam / anukRtestasya ca // 1 / 3 / 22 / / daharaviruddhaM vAkyamAzaGkaya pariharati / na tatra sUryo bhAti na candratArakaM nemA vidyuto bhAnti kutoyamagniH / tameva bhAntamanubhAti sarvaM 20 tasya bhAsA sarvamidaM vibhAti (muM. 22|10 ) ( kaTha. 2/5/15 ) ( zve. 6 / 14 ) iti kaThavallayAmanyatra ca zrUyate / yattacchabdAnAmekArthatvaM prakaraNAd brahmaparatvaM cAvagatam | arthAcca saMdehaH / yasmin dyaurityatra sUryAdInAM brahmAdhAratvamuktam | asmiMzva vAkye pUrvArdhe tatra teSAM bhAnaM niSidhyate / :- reads anyathAvanmAnam for anyathA kalpanam / 10- Breads tanna for tatra /
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 1 pA. 3. 22 ] aNubhASyam yatra yatsarvadA tiSThet tatra cetanna bhAsate / ka bhAsetApyapekSAyAM karmatve zrutibAdhanam // 20 // yatretyadhikaraNasamamI / yatra lokAntarasthitAnAmapyamAnaM tatrAme : kA vArteti vacanAt satyalokasthiteH kazvittejovizeSa eva vAkyArtha 5 ityevaM prApte / ucyate / 1 anukRtestasya / bhagavadanukArArthameva tadvacanam / svatI bhAnaniSedhaH pUrvArdhe / sarvopi padArthastamevAnukaroti sUryaM razmaya iva chAyA puruSamiva / tasmAd vAkye bhagavadanukAritvavacanAnna nAnArthakalpanam / kiMca tasya bhAsA sarvamidaM vibhAti ( muM. 22/10 ) iti sUryAdInAM svataH prakAzo nAstyeva ghaTavat / bhagavatprakAzenaiva prakAzavattvamiti cakArArthaH / tasmAtsvato bhAne lakSaNayA karmatve vA bhagavatparatve siddhe nAnpArthakalpanam || 1|3|22 // 86 api smaryate || 1 / 3 / 23 // vyAkhyAterthe saMmatyarthamAha / apIti samuccayaH / na tad bhAsayate 15 sUryo na zazAGko na pAvaka: / (bha.gI. 15/6 ) yadAdityagataM tejo jagadbhAsayatekhilam / yaccandramasi yaccAnau tatte jo viddhi mAmakam / (bha.gI. 15/12 ) iti ca / tasmAd bhagavAneva sarvAvabhAsakaH tameva sarvamanukarotIti siddham || 13|23 // 6 // 1 7 zabdAdeva pramitAdhikaraNam / zabdAdeva pramitaH // 1 / 3 / 25 / / prasaMgAt punarbAdhakAntaramAzaGkaya pariharati / aGguSThamAtraH puruSo madhya Atmani tiSThati / IzAno bhUtabhavyasya na tato vijugupsati / ( kA. 2 / 4 / 13 ) / tathA - aGguSThamAtraH puruSo jyotirivAbhUmakaH 8-C reads nAnyArthakalpanam for na naanaarthklp| 11- S reads bhAve for bhAne / 19-S reads deva ca for zabdAdeba |
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 87 8 taduparyapItyadhikaraNam / [ a. 1 pA. sU. 26 I ( kA. 2|4|13 ) iti tatraiva zrUyate / yAvAnvA ayamAkAza: iti vyApakatvamantaH sthitasya pratItam / aGguSThamAtratA cAtra pratIyate / ato virodhAjjIvasyaiva lokAntaragantRdehavata upAsanArthamIzAnatvAdidharmAH / aGguSThamAtraM puruSaM nizvakarSa yamo balAt // ( ma. bhA. 3 / 297/17 ) 5 iti tannivRttyartham / tasmAdaGguSThamAtro na bhagavAnevaM prAptam / ata uttaramAha / zabdAdeva pramita: / atra saMdeha eva na kartavyaH / zabdAdeva prakarSeNa vimAnAt / yathA daharavAkye sUkSmasyaiva vyApakatvaM tathAGguSThamAtrasyaivezAnatvam / yadi bhagavAMstAdRzo na syAdanyasya tAdRzatvaM nopa10 padyeta / tasmAd bhagavataH sarvataH pANipAdAntatvAda yatra yAvAnapekSyate tatra tAvantaM zrutirnirUpayatIti aGguSThamAtraH paramAtmeti siddham // 1 / 3 / 24 // hRdyapekSayA tu manuSyAdhikAratvAt / / 1 / 3 / 25 // nanvanekarUpatvaM viruddhadharmavattvaM mAhAtmyArthaM svarUpe nirUpayati / prAdezamAtratvaM ca dhyAnArtham / aGguSThamAtratvasya kvopayoga iti cettatrAha / 15 tuzabdena niSprayojanatvaM nirAkriyate / asti prayojanam / tadAha / guSThamAtraM nirUpyate / kena hetunA / apekSayA / IzvarakAryApekSayA / IzvaraH sarvabhUtAnAM hRddezerjuna tiSThati ( bha. mI. 18/69 ) iti smRte: / rakSArthamaGguSThamAtra ityarthaH / nanu pramANAntaratve kimetanna saMbhavati tatrAha / manuSyAdhikAratvAt / manuSyAnadhikRtyedaM mRtyupAkhyAnaM pravRttam / ato manuSyANAM hRdayasyAGguSThatvAt / yadyapi hRdayaM sthalaM tathApi dharmarUpaM tAvadeva / tAvanmAtrasyaivAvadAnazravaNAt / tasmAdaGguSThamAtrasyaiva sarvadharmarakSakatvAdaGguSThamAtro bhagavAneveti siddham || 1|3|25 // 7 // 8 taduparyapItyadhikaraNam / taduparyapi ca bAdarAyaNaH saMbhavAt // 1 / 3 / 26 // aGguSThamAtranirUpaNArthaM manuSyAdhikAre nirUpite kasyacida amo 22-C and S real aSTamAtra for aSTamAmro !
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU. 1 pA. 3 sU. 26 ] aNubhASyam / bhavetsarvatra brahmavidyAyAM manuSyANAmevAdhikAra iti / tannirAkaraNArthaM devAdInAmadhikAramAha / 10 taduryapi / manuSyApekSayArvAktanAnAmadhikAro nAsti / tatrApi vaidikadharmahetostraivarNikAnAM dharmayuktAnAmAgatam / tatopi ye sAdhvAdayo dharmayuktAsteSAmapyadhikAraH / tatra jaiminiprabhRtInAM na saMmatiriti svanAma - grahaNam / viziSTatraivarNikAnArabhya prajApatiparyantaM zatAnandinAmadhikAraM manyate vAdarAyaNaH / kutaH / saMbhavAt / saMbhavati teSAM jJAnAdhikAraH / dharmajJAnAbhyAM sAtizayAbhyAM hi tAdRzajanmasaMbhavAt / na hi teSAM pUrvasaMskAro lupyate / akSaraparyantaM zatotkarSazravaNAduparyaMpekSA / atokSaraprApteH zuddha brahmavidyAhetukatvAduttarottaramupadeSTRNAM vidyamAnatvAtprajApatiparyantaM sarveSAmadhikAraH saMbhavati / saMbhavativacanAd durlabhAdhikArastatreti sUcitam / yo yo devAnAM pratyabudhyata sa eva tadabhavattatharSINAM tathA manuSyANAm ( bR. 1 / 4 / 10 ) iti / taduparyapyadhikAraH siddhaH // 1 / 3 / 26 // virodhaH karmaNIti cennAnekapratipatterdarzanAt // 1 / 3 / 27 // nanvevamuparitanAnAM jJAnAdhikAre svIkriyamANe tatpUrvabhAviSvapyadhikAro vaktavyaH karmaNi vedAdhyayana upanayanAdiSu ca / tatazca teSAM brAhmaNyAdyabhAvAd dezadravyAdyabhAvAcca paurANikena matena devAntarAbhAvAcca tadabhAvepi kriyamANe karmaNi zrutivirodha iti cenna / 5 16 20 88 1 anekapratipaterdarzanAt / bahUnAM pratipattirdRzyate / bahavAMtra karmaNi pravartamAnA dRzyante / sAdhyA vai devAH suvargakAmA etatSaDrAtramapazyat tamAharat tenAyajanta / sogniSTomena vasUnayAjayat / sa ukthena rudrAnayAjayat / sotirAtreNAdityAnayAjayat ( tai. saM. 7 / 2 / 1 ) ityAdi / yathaikazataM varSANi prajApatAvindro brahmacaryamuvAsa ( chAM. 8 / 11 / 3 ) iti / bhUmAvAgatya RSIn vRtvA yajJakaraNaM ca zrUyate - devA vai satramAsata 8- vi. om. hi after sAtizayAbhyAm / 11-M, D and E read saMbhavavacanAt for saMbhavativacanAt / 20- C reads rAtramapazyan for rAtramapazyat /
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 taduparyapItyadhikaraNam / [a. 1 pA. bhU. 28 ( tai. saM. 2 / 3 / 3 ) ityAdau / darzanavacanAtsvasyApi RtviktvaM karmakaraNaM ca dyotyti| ___ athavA sarvapadArthAnAmanekA pratipattirbahudhopayogo vede dRzyate / yathA caturdhAkaraNAdi paridhipaharaNAdi tuSopavApAdi tadvidyamAne kriyate 5 nAvidyamAne / tathA yatra ye padArthA na santi tatra karma tadabhAvepi bhavati / tathAhi dRzyate / parvate somavAhakAnobhAvavat / yajJena yajJamayajanta devaaH| ( kra. saM. 10191 / 16 ) iti saMbhRtasaMbhAraH puruSAvayavairaham / tamava puruSaM yajJaM tanavAyajamIzvaram / ( bhA. 2 / 6 / 27 ) ityAdivAkyaH sarvasaMbhRtyupapattizca / AdhunikAnprati vedavibhAgAjjaiminastathA nirNayaH / 10 tasmAtkarmAdhikAraH karmakaraNa coparyapi siddham // 1 / 3 / 27 // zabda iti cennAtaH prabhavAtpratyakSAnamAnAbhyAm // 1 // 28 // __nanu mAstu karmakaraNa virodhaH / zabde tu bhaviSyati / arthajJAnAnantaraM hi karmakaraNam / vedAcArthajJAnam / tatra sAdhyAdInAM veda eva karmakaraNaM zrUyate / tatra jJAna karmakartRvirodhaH / anyakalpanAyAM 15 tvanavasthA / vyavasthApakAbhAvAt / tasmAd vedo vasUnAM vRttAntaM vadan vasUnAmadhikAraM vadet / vadanvA kathamanityo na bhavediti cena / ataH prabhavAt / ataH zabdAtprabhavaH zabdoktapadArthAnAm / vedoktAH sarva eva padArthA AdhidaivikA eva puruSAvayavabhUtAH / sarvA nukAritvAd bhagavataH / ato nAmaprapaJco vedAtmako bhinna evaanggiikrtvyH| 20 sa kevalaM zabdaikasamadhigamyaH / vedaizca sarvairahameva vedyaH (bha. gI. 15 / 15) iti / atastasya prapaJcasya bhinnatvAnna virodhaH zande / kathamevamata Aha / pratyakSAnumAnAbhyAm / pratyakSaM tAvadidAnImapi yajamAno yajamAnakRtyamRtvijazca svakRtyaM vedAdevAvagacchanti / na cAkRtimAtravAcakatvenAvirodhaH / sarvatra lakSaNAprasaMgAt / yaH siktaretAH syAt ( tai. saM. 5 / 5 / 4 ) 25 ityAdiSu virodhazca / na ca pravRttinimittasyaiva vAcyatvam / pravRttivaiya
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNubhAgyam / *patteH / saMketagrahavirodhAcca / sarvasyApi padArthasya bhagavattvAnnAnupasthitidoSaH saMketagrahepi / jamadagnInAM paJcAvattamityanumAnam / na hi svayaM jAmadagnya iti pratyakSonubhavosti / parokSavyavahArasyaivAnumAnatvamiti brahmavAdaH / tasmAt pratyakSAnumAnAbhyAmidAnIntanabhautikayajJapadArtheSu bhagavadavayavAvezastathAmutrApi devAdiloke / tasmAdvedikaH padArthaH sarvopyAdhidaiviko bhinna iti siddham // 1 // 328 // sAdhikA vishessoppttimaah| ata eva ca nityatvam // 1 / 3 / 29 // ata evAsmAdeva hetorvedasya nityatvam / sarvaprapaJcavalakSaNyena / cakArAd brahmatulyatvam / zabdabrahma vedapuruSa ityAdivAcyatvam / asyAstu sRSTebrahmopAdAnasya sarvajJatayA kathanaM tanmAhAtmyanirUpaNArtham / bandhikA hyeSA / mocikA tu sA / ata eva RSINAmapyatra mohaH / ni:zvasitavacanAcca / tasyApyayaM prANabhUto nitya iti / arthaprAdhAnyAda brahmavidyA parA vidyA / prapaJcabhadAdeva laukikvaidikshbdvyvhaarbhedo| tasmAdAdhidaivikapratipAdakatvAdvedasya nityatvam // 1 / 3 / 29 // samAnanAmarUpatvAdAvattAvapyavirodho darzanAtU smRtezca // 1 // 3 // 30 // evaM zabdabalavicAreNa vedaprAmANyasya siddhaye bhinna eva prapazco hyAdhidaivikaH sarvatra siddhaH / idAnImarthabalavicAreNottarakANDe kiMcidAzaGkaya parinhiyate dADhArtham / nanvasya prapaJcasyAnukAritvena vA svIkriyamANatve sRSTipralayayorvidyamAnatvAdanityasaMyogaH prApnoti / tatrAha / ___ samAnanAmarUpatvAdAvRttAvapyavirodhaH / vastutastu bhagavadrUpatvAdAvirbhAvatirobhAvecchayaiva tathAtvAnnAvRttizaGkApi / tathApi loka
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. pA. . sU..] aNubhASyam / iti jaiminirAcAryo manyate / manuSyANAmeva jJAnakarmaNostaratamabhAvavatAM tattadrUpabhogAnantaraM mokSaprApteriti // 13 // 31 // ___ jyotiSi bhAvAcca // 1 / 3 / 32 // kiM ca / teSAM sarveSAmanadhikAraH pratyakSata eva dRzyate / sarve hi 5 nakSatrAdirUpeNa mahAbhogavanto jagadavabhAsakatvena jyotizcakre dRzyante / amiH pucchasya prathamaM kANDam ( tai. A. 2 / 19) ityAdizrutezca / na hi tAdRzAM prApnaizvaryavatAM sarvopAsyAnAM mokSadAtRNAM jJAnakarmaNoH kazcanopayogosti / tasmAdanadhikAra eva devAnAmityevaM prApte // 1 / 3 / 32 // ucyte| bhAvaM tu bAdarAyaNosti hi // 1 / 3 / 33 // tuzabdaH pakSaM vyAvartayati / bhAvaM devAnAmadhikArasya sadbhAvam / bAdarAyaNa AcAryaH / gauNasiddhAntAbhAvAya svanAmagrahaNam / kimArSaNa jJAnena / tathA sati tulyatvamata Aha / asti hi / asti vede prajA patirakAmayata prajAyeyeti / sa etadanihotraM mithunamapazyat / tadudite 15 sUryejuhot ( tai. bA. 2 / 1 / 2) iti / devA vai satramAsata (tai. sN.2|3|3) ityAdibhiH karmAdhikAro nizcitaH / tadyo yo devAnAM pratyabudhyata sa eva tadabhavat (bR. 1 / 4 / 10 ) ityAdi / tathendraprajApatisaMvAde brahmA devAnAm ( tai. saM. 3 / 4 / 11 ) iti ca / evamevaMvidhairvAtyairdevAnAmapyadhi kArosti / yatra ca punardevAnAM phalabhoga pata panIyate na karaNaM tatrApi 20 teSAmadhikAroGgIkartavyaH / hi yuktoyamarthaH / ete hi vasava Adhidaivika bhagavadavayavabhUtAH / anazanAt / anyathA vasutvAdivirodhaH / yadvasUnAM prAtaH savanam ( tai. brA. 1 / 5 / 11 ) ityAdivat / na hi jIvavizeSA dRSTvA tRpyanti / tasmAdidaM brahmaprakaraNameva / yopi devopAsakavatpatIyate sa bhagavadaMza evAdhidaivikaH / na vA pUrvakalpena nirNayaH / tathA sati 15 teSAmabhAvAdanupAsyatvam / anityatA ca vedasya syAt / tasmAd devA nAmapyadhikAra iti zabdabalavicAra eva yukta iti siddham // 1 // 3 // 3 // 8 //
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9shugsyetydhikrnnm| [a. 1 pA. 3 sU. 5 9 zugasyetyAdhikaraNam / zugasya tadanAdarazravaNAttadAdravaNAtsUcyate hi // // 3 // 34 // idAnIM zUdrasyAdhikAro nirAkriyate / yathA karmaNi-etayA niSAdasthapati yAjayet / sA hi tasyeSTiH ( A. zrI. sU. 9 / 14 / 12) 5 iti zruterhaviSkRdAdhAveti zUdrasyeti liGgAd dohAdau ca shuudrsyaadhikaarH| evamihApi saMvargavidyAyAM zUdrasyAdhikAra iti tannirAkaraNArthamidamadhikaraNamArabhyate / evaM zrUyate / jAnazrutirha pautrAyaNaH ( chAM. 4 / 2 / 3) ityatra haMsavAkyazravaNAnantaraM sayugvano raikasya samIpaM gato jAnazrutiH pautrAyaNa raikkemAni SaTzatAni gavAmityAdinA devatAM pRSTaH pratyuvAca / 10 aha hAretvA zUdra tavaiva saha gobhirastu (chAM 4 / 2 / 3) ityAdinA jAnazrutiM zUdrazabdena saMbodhya punazca zUdrAnena mukhenetyuktvA saMvargavidyA. mupadiSTavAn / atotra vidyAyAM jAtizUdrasyApyadhikAra ityAzaGkaya pariharati / nAtra zUdrazabdo jAtizUdravAcI / kiMtu matsarayuktastvamatra nAdhi kArIti tathA saMbodhanam / tadAha / zuk zokaH asya jAnazruteH sama15 jani / tatra hetuH / tadanAdarazravaNAt / tasmAddhasAdanAdarasya zravaNAt / kaM vara enametat santaM sayugvAnamiva raikamAttheti svApakarSazravaNAt / kimato yadyevamata aah| tadAdravaNAt / tattadanantaramAdravaNAt / zucamanvAdravatIti shdrH| parokSavAdA) dIrghaH sarvajJatvakhyApanAya / rUDhiryogamapaharatIti nyAyAtka2. thamevamata Aha / sUcyate hi| svasya sarvajJatvaM suucyte| haMsavAkyAcchoke jAte tvamAgata iti / anyathA prapannasya dhikkAravacanamanarthakaM syAt / yuktazcAyamartho brahmavidaH sarvajJateti / tasya mAtsaryanirAkaraNaM vA saMbodhanaphalam / tasmAcchucaM pratyAdravaNAdeva zUdrapadaprayogo na jAti zUdravAcI // 1 / 3 / 34 // 25 kuta evamata Aha / kSatriyatvAvagatezcottaratra caitrarathena liGgAt // 1 // 35 // jAnazruteH pautrAyaNasya kSatriyatvamavagamyate / goniSkarathakanyA
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 uttaratra caitrarathena liGgAt / atha ha zaunakaM ca kApeyamabhipratAriNaM ca kAkSasenim (chAM. 4 | 3 |5 ) ityuttaratra brAhmaNakSatriyau tau nirdiSTau / kakSA senA yasyeti / kakSasenasyApatyaM kAkSaseniriti / asya vyAkhyAnaM caitraratha iti / citrA rathA yasya tasyApatyaM tena caitrarathena / kakSArUpA rathA iti vyAkhyAnam / etena vai citrarathaM kApeyA ayAjayan ( tAM. bA. 20 / 12 / 5) 10 iti / zaunakazca kApeyo yAjakazca / yAjyazca citrarathasya putraH kAkSaseniriti / brahmacArI brahmavit / imau tu saMvargavidyopAsakau / prANAya bhikSA / tasmAnna dadatuH / ubhAvapi zlokau bhagavataH / tena prakRtepyetau guruziSyau brAhmaNakSatriyAveveti gamyate / tasmAnna jAtizUdraH saMvargavidyAyAmadhikArI || 13 | 35 // a. 1 pA. sU. 35 ] aNubhASyam / dAnAt / na hi kSattaprabhRtayo hyete kSatriyAvanyasya saMbhavanti / rAjadharmatvAt / na hyanyo brAhmaNAya bhAryAtvena kanyAM dAtuM zaknoti / na ca prathamahaM savAkyaM zUdre saMgacchate / upadezAcceti cakArArthaH / tathApi saMvargavidyAyAM zUdrasyaivAdhikAraM manvAnasya nirAkaraNArthaM hetumAha / 15 94 saMskAra parAmarzAttadabhAva | bhilApAcca // 1 / 3 / 36 // idAnIM zUdrasya kvacidapi brahmavidyAyAmadhikArazcedatrApi kalpeta / tattu nAsti / sarvatra saMskAraparAmarzAt / upanayana saMskAraH sarvatra parAmRzyate / taM hopaninye / (za. bA. 11/5/3/13 ) adhIhi bhagava iti hopasasAda | ( chAM. 7 / 1 / 1 ) tAnhAnupanIya ( chAM. 5/11/7 ) ityAdi2. pradezeSUpanayanapUrvakameva vidyAdAnaM pratIyate / zUdrasya tu tadabhAvAbhilApAt / caturtha ekajAtistu zUdra iti na zUdre pAtakaM kiMcinna ca saMskAramarhati ( ma. smR. 10/12 ) iti zUdrasya saMskAraniSedhAt / cakArAt na zUdrAya matiM dadyAt (ma. smR. 4 / 80 ) iti niSedhAt // 1 / 3 / 36 // tadabhAvanirdhAraNe ca pravRtteH // 1 / 3 / 37 // 15 itazva na zUdrasya sarvathAdhikAraH / tadabhAvanirdhAraNe zUdratvAbhAvanirdhAraNa evaM guruziSyabhAvapravRtteH / satyakAmo ha jAbAla : (chAM. 4|4|1)
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 95 kampanAdhikaraNam / [a. 1 pA. 3 mU. 39 ityatra gautamaH satyakAmamupaninye / naitadabrAhmaNo vivektumarhati (chAM. 4 / 4 / 5) iti satyavacanena zUdrAbhAvaM jJAtvaiva / cakAra evArthe / cakAreNa nirdhAraNamubhayajJAnArtham / varNitvaM zudrAbhAvaM ca / tasmAna zUdrasyAdhikAraH // 1 / 3 / 37 // 5 zravaNAdhyayanArthapratiSedhAtsmRtezca // 1 // 3 // 38 // dUre hyadhikAraMcintA / vedasya zravaNamadhyayanamarthajJAnaM trayamapi tasya prtissiddhm| tatsaMnidhAvanyasya ca / athAsya vedamupazaNvatastrapujatubhyAM zrotrapUraNam iti / padyu ha vA etacchazAnaM ycchuudrH| tasmAcchUdra sAmIpye nAdhyetavyam iti / udAharaNe jivhAcchedo dhAraNe zarIrabhedaH 1. (gau. sU 12 / 4 ) iti / dohAdau zUdrasaMbandhe mantrANAmabhAva eva / smRtiyuktyApi vedArthe na zUdrAdhikAra ityAha / smRtezca / vedAkSaravicAreNa zUdraH patati tatkSaNAt / pA. smR. 1173 iti / cakArastvadhikaraNasaMpUrNatvadyotakaH / smArtapaurANikajJAnAdau tu kAraNavizeSeNa zUdrayoni gatAnAM mahatAmadhikAraH / tatrApi na karmajAtizUdrANAm / tasmAnAsti 15 vaidike vacidapi zUdrAdhikAra iti sthitam // 1 / 3 / 38 // 9 // - 10 kampanAdhikaraNam / kampanAt // 1 // 3 // 39 // kaThavallIvicAreNa nizcitA AdhikAriNaH / vAkyAntaraM ca tatratyaM cintyateH pralayAvadhi // 21 // yadidaM kiMca jagatsarvaM prANa ejati niHsRtam / mahadbhayaM vajramudyataM ya etadviduramRtAste bhavanti ( kaTha. 2 / 6 / 2) iti / atra prANavajroyamanazabdAbhyAM saMdehaH / kiM prANopAsanA indropAsanA vA brahmavAkyaM veti| bAdhakazabdasya zrulitvAnna prakaraNena nirNayaH / amRtaM vai prANAH 13-A reads kAraNavazena for kAraNavizeSeNa /
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. . pA. 3 sU. 19] aNubhAgyam / (te. saM. 2068) iti zruteH / prANopAsakasyApyamRtatvaprAptiyujyate / indrasyApyamaratvAt / vajramudyatamiti prANapakSe viyojane maraNajanakatvAdbhayarUpatvam / indrapakSe balAdhiSThAtRtvAtprANatvam / tasmAtprANa indro vA vAkyArtha ityevaM praapte| ucyte| kampanAt / kampanamaMtra prthmvaakyaarthH| sa ca bhayahetukaH / avizeSeNa sarvajagatkampanaM bhagavaddhetukameva bhavati / nacaikAntato vajraM indrasyaivAyudhaM bhavati / AmihRdayatvAt / tasya tAntasya hRdayamAcchidat sAzanirabhavat ( tai. bA. 1 / 1 / 3) iti zruteH / tasmAnmArakarUpamevedaM bhagavataH / prANazabdavAcyatvaM tu pUrvameva siddham / tasmAtsarvajagatkampanaM 10 bhagavatkRtamiti bhagavAneva vAkyArthaH // 1 / 3 // 39 // 10 // 11 jyotirdarzanAdhikaraNam / jyotirdarzanAt // 1 // 3 // 40 // sa eSa saMprasAdosmAccharIrAtsamutthAya paraM jyotirabhisaMpadya svena rUpeNAbhiniSpadyate ( chAM. 8 / 12 / 3 ) iti / tatra saMzayaH / paraMjyotirma15 hAbhUtarUpaM brahma veti / brahmadharmAzca ye kecit siddhA yuktathApi sAdhitAH / nirNAyakAstatopyanye catvArotra nirUpitAH // 22 // tatra rUDhayopapattyA ca mahAbhUtameva jyotirityevaM prApne / ucyate / jyotirbrahmaiva / kutaH / darzanAt / darzanaM sarvatra darzanaM nyAya iti 2. yAvat / suSuptau sarvatra-satA somya tadA saMpanno bhavati / sati saMpadya na viduH / sati saMpadyAmahai ( chAM. 6 / 9 / 2 ) iti / aharaharbrahmalokaM gacchantItyAdipradezeSu brahmasaMpattirevoktA / atrApi saMprasAdavacanAtparaM jyotibrahmaiva / tasmAdyaH kazcana zabdo brahmasthAne paThitastadvAcaka eveti // 13 // 40 // 11 // M 1-A,C and S read asataprAptiH for amRttvpraaptiH| 19-B and Som. gefa before profil
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 97 13 suluptyutkrAntyArityAMdhakaraNam / [ a. 1 pA, 3 bhU. 11 12 arthAntaravyapadezAdhikaraNam / AkAzArthAntaratvAdivyapadezAt // 1 / 3 / 41 // AkAzo vai nAma nAmarUpayornirvahitA te yadantarA tadbrahma ( chAM. 8 / 14 / 1 ) iti shruuyte| tatrAkAzazabde saMdehaH / bhUtAkAzaH paramAtmA 5 veti / nAmarUpanirvAhamAtratvamavakAzadAnAd bhUtAkAzasyApi bhavatIti na brahmaparatvam / anyasya ca niyAmakasyAbhAvAdityevaM prApne / ucyate / AkAza: paramAtmA / arthAntaratvAdivyapadezAt / yada bhUtAkAzasya prayojanaM zrutisiddhaM tasmAdanyasya vyapadezaH kAryAntarAdivyapa dezazca / yatraiva hi siddhavatkAreNotkRSTadharmA atadIyAstadeva brahmeti / 1. nApi nAmarUpanirvAha AkAzasya mAhAtmyaheturbhavati / vai nizcayeneti siddhavatkArAnopAsanAparatvam / nirvAhasya brahmadharmatvaM na zrutyantarAsiddhamiti vicAraH ! arthApatisUcakastvayameva nyAya iti / tasmAd yatraivAtadharmakathanamanyavAcyasya tatrava brahmaparatvamiti siddham // 1 / 3 / 41 // 12 // 13 suSuptyutkrAntyorityadhikaraNam / suSuptyutkAntyo dena // 1 // 3 // 42 // bRhadAraNyake jyotirbrAhmaNe-yAjJavalkya kiMjyotirayaM puruSaH (bR. 4 / 3 / 2 ) ityArabhya-abhayaM ha vai brahma bhavati ya evaM veda ityante saMdehaH / kiM brahmavAkyametad uta jIvasyati / jIvasya brahmatvapratipAdane jIvavAkyatvam / svAtantryeNa brahmaNa eva jJAnakarmatve brahmavAkyatvamiti / 25 yadyapyarthajJAne na saMdahastathApi niyAmakaM hetumAha / bhedeneti / tasyAyamarthaH / kiMjyotirayaM jIvaH ( ba. 4 / 3 / 2 ) iti prazne sUryacandrAnivAnirAkaraNAnantaramAtmajyotiH / AtmA bhagavAnevAsya jyAtiritiuttarAnantaraM-katama AtmA ( bR. 4 / 3 / 7 ) iti prazne yoyaM vijJAnamayo jJAnarUpa indriyeSu hRdi ca prakAzamAna ityuttare jIvopyetAdRza 1:-ka.aud som. from arthApani ) middham aft.:: vicaarH| 17 [aNagAcyA
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 a. 1 pA. sU. 42 ] aNubhASyam / 5 1 iti tannirAkaraNArthaM sa samAnaH saJ jIvatulyaH san krIDatItyAha / tasyobhayadharmA apyucyante kriyAmAtrasya tanmUlatvAya / tatra hi catvAri sthAnAni / ayaM lokaH paralokaH svapna iti trayaM jIvasamAnatayAnubhavati tatra svapnasya mithyAtvAd dvayameva / suSmaM ca caturtham / jIvasya tu mokSopi / tatrAsmiMlloke jIvasyAnIzitvaM pratyakSasiddham / mokSe tvaikyam / svamastu mAyA / ataH paraM dvayamavaziSyate / tatra zrutyaiva bhedaH pratipAditaH / tatra bhagavato jIvasAmyentaH karaNendriyadharmAH prApnuvantIti tatrAnukaraNamAha / dhyAyatIva lelAyatIva (bR. 4 | 3 |7 ) iti buddhisahitaH svayameva svapnAM bhUtvA jAgaraNAnusaMdhAnaM na karoti / evaM jAgratsvApoM brahmaNo lokadvayaM 10 jIvasya sthAnatrayamAha sa vA ayamiti kANDakAdvayena / sa iti pUrvaprakrAnto jIvaH / jIvasya zarIrendriyANAM duHkhadAtRtvameva / atheti bhagavaJcaritram / sa tu svasyAnandaM jIvasya duHkhaM ca pazyati / bhedothazabdAt / jIvasyAnIzitvAdyena prakAreNAyaM jIvaH paraloke gacchati tamupAyaM bhagaara karoti / atho khalviti bhagavato na jAgaritasvapnabhedostIti pakSaH / 15 paraM svayaMjyotibvaM tatra spaSTam / etAvadure bhagavaccaritramaGgIkRtya jIvavimokSArtha praznaH / sa vA eSa iti jIvavAkyam / tasya sahajaH saMgo nAstIti svapnasaMgabhAvaM pratyakSataH pradarzayanna saMgatvamAha / tAvatApi jAgaraNAvasthAyAmasaMgatvajJAnAya punaH praznaH / tatra matsyadRSTAntovasthAbhedajJAnAya kriyAjJAnapradhAnaH / zyenasuparNadRSTAntastu suSuptau bhagavatsvarUpaprAptayevasthAntaH / yatreti ca bhagavAn / paJcavarNanADIkRta evAsya klezo bhagavatkRta evAnanda iti svapnAnando bhagavadrUpaH paramo lokaH / suSuptistvakAmarUpo bhagavAn / atra jJAnAbhAvAdubhayoH spaSTatayA bhedanirdezaH zArIraH prAjJa iti / nADyAcchAdanAbhAvoticchandaH / tatra bhagavatsvarUpaM gatasya bAhyendriyadharmAbhAvamAha vijAnIyAdityantena / bAhyendriyANAM salilatvamiti 25 pUrvopapattiH / eSa brahmaloka ityArabhya anuzazAsaitadamRtamityantenAnandarUpo bhagavAn pratipAditaH phalatvAya / etAvatobhayAsaMga : pratipAditaH / 20 tasyAnubhavArUDhatvAya punaH praznaH / darzanAdarzanAvApodvApAbhyAM siddham - asaMgo hyayaM puruSa: ( . 4315 ) iti / evaM jInaM sumau
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9.9 13 suSuptyutkrAtyorityadhikaraNam / [a. 1 pA. mu. 12 bhagavantaM ca jJAtvA mokSopAyaM pRcchati / tatra yAjJavalkyasya bhayaM jAtaM subuddhiriyaM nirbandhenApi sarvaM jJAsyatIti jIvabahmadharmAnekIkRtya jIvopakrameNa brahmopasaMhAreNAha / tatra sa yatreti jIvasya mUchopatApAvasthA / tadyathA ana iti mrnnaavsthaa| tatra bhagavAnevainaM lokAntare nayati / tadyathA 5 rAjAnAmiti bhagavatsaMmAnanam / evaMvidAmiti vacanAt / jIvastu naivaMvit / siddhavadvavanAnna jJAnavidhiH / vAkyabhedaprasaMgAcca / sa yatreti jIve moho. dhikaH / athainamete prANA iti bhagavaccaritraM saMpadyata itynten| zloke tadhmAsya jIvasyAkAmayamAnasya bhagavataH svarUpaM pUrvamevoktamanuvadati / bhagavannirgamana hi prANAnAM nirgamanAttasya cecchAdhInatvAttadabhAva 10 indriyANi suSuptau tatraiva samavalIyante / brahmaiva san va.TasthaH san / apiH samuccaya / saha sthite jIve brahmAvirbhavatItyarthaH / jIve brahmAvirbhAvo na saMgata iti tatpratipAdanArthaM zlokaH / jIvopadezaprakaraNAbhAvena siddhavaracanAnna jIvanmuktAvasthA / nApyasaMprajJAtasamAdhiH / matAntaratvAt / brahma prakaraNAnna jIvasya sadyomuktiH phalam / utkramaNa eva brAhmaNasyApyukta15 tvAt / tadyatheti saSuptizarIram / anasthika ityAdi samrADityantamupasaMhAraH / zlokA atra trayodaza sarvanirdhArakAH / Ayo brahmavidgateH / eSa jhati suSupta nADItvAt paJca vrnnaaH| andhaM tamaH ( I. 12 ) iti dvAbhyAbhanevaMvido nindA / tadeva santa iti buddhimatAM vacanam / AtmAnamiti vairAgyam / yasyAnuvittiriti navabhibrahmastutiH / tadvijJAnaM ca / punaretadeva 20 spaSTatayopadizati / sa vA ayamAtmA (bR. 2 / 5 / 15) ityAdi / abhayaM vai janaka prAptosi (bR. 4 / 2 / 4 ) ityantam / kANvAnAM kvacitpAThabhedepyayamevArthaH / atra prakaraNe jIvo vAcya iti prApne aabhdhaayt| brahmaiva -: om. tatra before sa / A om. sa after ttr| 5. Breads sanmAnama for saMmAnanam / ka roads saMmAnama for saMmAnanam / 18 And Com. atra httort bAdaza / 17-11, E and S read suSumnA for sussutii|
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 1 pA. 3 ma. 2] aNubhASyam / prakaraNArthaH / suSuptAvutkramaNe ca jIvabrahmaNA dena vyapadezAt / AkAzavad brahmanirdhAra eva yuktaH // 1 / 3 / 42 // patyAdizabdebhyaH // 1 // 3 // 43 // kiM ca / sarvasya vazI (bR. 4 / 4 / 22 ) ityAdizabdebhyaH spaSTa5 meva brahmaprakaraNamiti // 1 / 243 // 13 // iti zrIvedavyAsamatavartizrIvallabhAcAryaviraciMta brahmasUtrANubhASya prathamAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH // 1 / 3 // Zeng Chang Chang Chang 6 prathamAdhyAye caturthaH paadH| 1 AnumAnikAdhikaraNam 50 AnumAnikamapyekeSAmiti cenna zarIrarUpakavinyastagRhI terdarzayati ca // 1 // 4 // 1 // evaM sarveSAM vedAntAnAM brahmaparatve nirNIte keciMdvedArthAjJAnAt kvacidvedabhAge kApilamatAnusAripadArthadarzanana tasyApi vedamUlakatvaM vadanti / tannirAkaraNAya caturthaH pAda Arabhyate / tatra-IzaMtanAzabdam (bra. sU. 15 1 / 14) iti sAMkhyamatamazabdatvAditi nivaaritm| vedena pratipAditamiti ttraashngkte| AnumAnikamapyekeSAm / ekeSAM zAkhinAM zAkhAsa sAMkhyaparikalpitaprakRtyAdi zrUyate / indriyebhyaH parA hyA arthabhyazca paraM manaH / manasastu parA buddhirbuddharAtmA mahAn paraH // mahataH paramavyaktamavyaktAtpuruSaH prH| puruSAnna paraM kiMcitsA kASTA sA parA gatiH ( kaTha. 1 / 3 / 10 / 11) iti kAThake zrUyate / tatra buddharAtmAhaMkAraH / tato mahAnmahattatvam / tatovyaktaM prakRtiH tataH puruSa iti / na hyahaMkArAdayaH padArthA brahmavAde saMbha 20
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 101 1 aanumaanikaadhikrnnm| (. pA. 15. 1 vanti / tasmAdevaMjAtIyakeSu tanmatapadArthAnAM zravaNAnmAyAprakRtyavidyAvAdA api zrautA iti cenna zabdasAmyamAtreNa tanmataM na sidhyati / saMdigdhAnAM padArthAnAM paurvAparyeNa nirnnyH| na tu saMdigdhavAkyena sarvavyAkulatocitA // 23 // atra hi pUrvam / AtmAnaM rathinaM viddhi zarIraM rathameva tu| buddhiM tu sArathiM viddhi manaH pragrahameva ca // indriyANi hayAnAhuviSayAMsteSu gocarAn / AtmendriyamanoyuktaM bhAktatyAhurmanISiNaH // ( kaTa. 1 / 3 / 3-4 ) tadanu catvAri vAkyAni / yastvavijJAnavAnityAdi / tadanvindriyebhyaH parA iti / tatra pUrvasaMbandha evArtha ucitaH / tmaah| zarIrarUpakavinyastagRhIteH / zarIreNa rUpyante ye zarIrendriyAdayaste vinyastA yatra rUpakabhAvena rathAdiSu teSAmevAtra gRhItirgrahaNam / anyathA prakRtahAnAprakRtaparigrahApattiH / jIvaprakaraNaM hyetanmuktyupAyosya ruupyte| yogyaM zarIramAruhya gacchediti hareH padam / / 24 // tatra jIvasya brahmaprApnau mukhyaM sAdhanaM zarIram / sa rathaH / sarvasAmagrIsahitAparAdhInayAnatvAt / rathastu hyaadhiinH| hayAzca svabuddhyadhInAH / sA ca prgrhaadhiinaa| sa ca sArathyadhInaH / sa ca svbuddhydhiinH| sAca mArgA20 dhInA / sa ca prApyAdhIna iti / evaM jJAtvA yuktasAmagrIkastaddezaM prApnoti / tatrendriyANAmAtmA viSayAH / te ca manasA samyaktvena bhAvitAstathA bhavanti / viraktendriyANAmatathAtvAt / juddherAtmA vijJAnam / tadbrahmaviSayaka mahada bhavati / tataH paramavyaktaM na prakaTaM bhagavatkRpaiva / sA tu bhagavadadhInA na sAdhanAntarAdhInA / sa ca bhagavAnsvAdhIna iti / evamevArthastasyocitaH / 25 kiMca / darzayati svayamamamatham / praSa sarveSa bhataSa gaDhotmA na prakAzana /
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 1 pA, bhU.. aNubhASyam / dRzyate tvAcayA buddhyA sUkSmayA sUkSmadarzibhiH // (ktt.1|3|12) iti sUkSmayopaniSadanusAriNyA buddhyA / bhagavajjJAne hi ttpraaptiriti| cakArAt-tato mAM nattvato jJAtvA vizate tadanantaram (bha.gI. 18155) 5 iti smRtigRhItA / tasmAtsAdhanopadezAnna sAMkhyamatamiha vivakSitAmiti // 1 / 4 / 1 // sUkSmaM tu tadarhatvAta // 142 // nanvavyaktazAdana na bhagavatkRpA vaktuM shkyaa| dharmipravAhAdityAzaGkaya pariharati tuzabdaH / sUkSmaM tada brahmaiva / dharmadharmiNorabhedAt / avyaktazabdena 10 hi yUkSma cyane / tadeva hi sarvaprakAreNa na vyajyate / arhatvAt / tadevAha yogyam / ubhayatrApyayaM hatuH / tasmAddharbhadharmiNArabhedAd bhagavAneva sUkSmamiti tatkRpevAvyaktavAcyA // 1 / 4 / 2 // tadadhInatvAdarthavata // 14 // 3 // nanu dharmile paratvamanupapannam / anyathA pUrvokto doSa ityata 15 Aha / abhedepi kRpAyAstadadhInatvAtparatvam / tatra dRSTAntaH / arthavat / arthaH puruSArthaH phalaM tadvat / bahmavidApnoti param (nai. 2 / 1 ) ityatraikasyaiva brahmaNaH saccidrUpeNa viSayatvamAnandarUpeNa phalatvamiti / tathaivAkSarapuruSottamavibhAgopi / svadharmA api svAdhInAH / svayamapi svAdhIna iti / tathA kRpAviSTaH sAdhanamAnandarUpaH phalamiti / 20 athavAvyatvaM sccidruupmkssrmevaastu| tasminsati vijJAnasya viSayA dhInatvamarthaH / etanAnyepi sarvaviplavavAdino nirAkRtA veditavyAH / asaMbaddhAbhilApAca / anekarUDhizabdAnAM vAcyaM brahmava nAparam / zaktitazcettathA brUyuste sanmArgAd bhisskRtaaH||25|| tammAdindriyebhyaH paravAkye nAnumAnikaM kiMcidasti // 1 / 4 / 3 // ::]--A. IT and T: read saMplava for viplava / . 22-Jans (read zAktAstAMstathA shaaktshcettthaa|
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 AnumAnikAdhikaraNam jJeyatvAvacanAcca // 144 // pUrvAparasaMbandhanArthaH pratipAditaH / kevalaitadvAkyavicArapi na tadabhISTaM prakRtirUpamavyaktaM sidhyatItyAha / atra hi vAkyevyaktaM jJeyatvena noktaM teSAM tu prakRtipuruSAntaraM jJAtavyam / na hi siddhavanmAtranirdeze teSAM 5 mate puruSArthaH sidhyati / apuruSArthasAdhanatve vAsaMbaddhArthavAkyatvameva syAt / paratvavacanaM cAsaMgatam / zliSTatvAdubhayAriti cakArArthaH / ayaM hetu: pUrvamuktApyavasare smAritaH / tasmAdavyaktaM na prakRtiH || 4|4|14|| vadatIti cenna prAjJo hi prakaraNAt // 1|4|5 // nanu jJeyatvavacanamasiddham / pUrvaM nirdezamAtramuktvAgre jJeyatvavacanAt azabdamasparzamarUpamavyayaM tathArasaM nityamagandhavacca yat / anAdyanantaM mahataH paraM dhuvaM nicAyya taM mRtyumukhAtpramucyate // ( kaTha. 223 15 ) ityuttaravAkye vadatIti cenna / prakaraNasya niyAmakatvenaikavAkyatve dvayoH sarvaikavAkyatvena prAjJaH paramAtmaiva nicAyyaH / na tu dvayoreka 15 vAkyatvaM vaktuM zakyam / tasmAtprakaraNasya niyAmakatvaM zabdavAkyamapi bhagavatparameva // 1 / 4 / 5 // 10 20 103 * trayANAmevamupanyAsaH praznazca // 146 // nanu na vayaM sarvamekaM prakaraNamiti vadAmaH / kiMtu-indriyebhyaH parA: (kaTha. 1 / 3 / 1 0 ) ityArabhya - nAciketamupAkhyAnam (kaTa. 1 / 3 / 16) ityantaM bhinnaM prakaraNam / tatra prathamaM padArthanirdezaH / tadanu-- eSa sarveSu bhUteSu ( kaTha. 1 / 3 / 12 ) iti puruSajJAnam / azabdAmiti tu prakRtijJAnam / tasmAdetatprakaraNe sAMkhyamatanirUpaNAdazabdatvamasiddhamityAzaGkaya pariharati / trayANAmevamupanyAsaH praznazca / asmaduktavyAkhyAne triprakaraNatva 25 manyathA catuSprakaraNavaM syAt / tRtIyA caiSA vallI / sa tvamagniM svargamadhyeSi mRtyo prabrUhi taM zrAnAya mahadyam (kaTa. ?|1|13 ) iti prathamaH pkssH|
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. . pA. . aNubhASyam / prate bravImi tadu ma nibodha svargyamagniM nAciketa prajAnan (kaTha. 1 / 1 / 14) ityAdyuttaram / yeyaM prete vicikitsA manuSyestItyeke nAyamastIti caike| ( kaTha. 1 / 1 / 20 ) iti dvitIyaH praznaH / devairatrApi ( kaTha. 1 / 1 / 22 ) ityagra uttaram / anyatra dharmAdanyatrAdharmAda ( kaTha. 1 / 2 / 14 ) iti 5 tRtIyaH praznaH / sarve vedA yatpadamAmananti ( kaTha. 1 / 2 / 15) ityAdi nottaram / evamagnijIvabrahmaNAM prshnottraanni| tatra yadi sAMkhyamatanirUpaNIyam indriyabhyaH ( kaTha. 1 / 3 / 10 ) ityAdi syAt tadA caturthasyApyupanyAsaH syAt / upanyAse hetuH praznaH / ata eva pazcAdvacanam / tasya prakRtebhAvAdasmaduktarItyA trINyeva prakaraNAnIti siddham / uttarapraznA10 bhAvArthaM cakAraH // 1 / 4 / 6 / / mahadvacca // 14 // 7 // nanu tathApi matAntaranyatra saMketitAH kathaM brahmavAde brahmaparatayA yojyanta ityAzaGkaya pariharati / mahadta / yathA mahacchabdaH / mahAntaM vibhumAtmAnaM (kaTha. 1 / 2 / 22) vedAhametaM puruSaM mahAntam (zve. 15 318) ityAdau mahacchando brahmaparo yogena / evamavyaktazabdopyakSaravA caka iti / na hi sAMkhyamata iva vedAntepi mahacchandaH prathamakArye vaktaM zakyate / tasmAdindriyAdivAkye sAMkhyaparikalpitAnAM padArthAnAM nAmApa nAstAAta siddhm| ckaarodhikrnnsNpuurnntvdyotkH|| 1 / 4 / 7 // 1 // ___2 camasavadityadhikaraNam / 20 punaH zrutyantareNa pratyavasthitaM niraakrtumdhikrnnaantrmaarbhte| camamavadavizeSAt // 1 // 48 // nanu prakaraNavazAtpUrvamasmaduktonyathA varNitaH / yatra prakaraNApekSaiva nAsti mantre tadasmAkaM mUlam / ajAmekAM lohitazuklakRSNAM bahvIH prajAH sRjamAnA5 sarUpAH / ajo hyeko juSamANonuzete jahAtyenAM - roads prakRterbhAvAta lor prakRtabhAnAn /
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 105 2 cmsthditydhikrnnm| [.. pA. 4 s. 9 bhuktabhogAmajonyaH ( zve. 4 / 5) iti / yadyapIdaM zvetAzvataropaniSadi catarthAdhyAye vidyamAnatvAtpUrvAparasaMbaddhameva vaktavyam / tatra-brahmavAdinI nadanti kiMkAraNaM brahma ( zve. 1 / 1 ) ityupakramya brahmavidyaiva niruupitaa| tathApi pUrvakANDe praNavAdimantrANAM nAyaM niyama iti prakRtepi matAntara5 vAcakatvasgava prakRtopayoga iti zaGkA / ne dhyAnayogAnugatA apazyan devAtmazakti svaguNairniMgadAm ( zve. 1.3 ) iti ca / nathA jJAjJau dvArajAvIzAnIzAvajA hyekA bhAktabhogyArthayuktA / ( zve. 1 / 1 ) aMgre --- yA yoni yonimadhitiSThatyako vizvAni rUpANi yonIca sarvAH / RSi pasUtaM kapilaM yastamagre jJAnarSibharti jAyamAnaM ca pazyet ( zve. 52 ) 1 ityAdi ca vAkyAni kapilatanmatavAcakAni varnanta iti sAMkhyamanamapi nadikagavatyevaM prApne / ucyate / samasa padavizeSAna / arvAgbilazcamasa Urvabudhnastasminyazo nihitaM vica / myAga paya: sapta tIre vAgaSTamI brahmaNA sNvidaanaa(b.2|2|3) iti mantra yathA nagA vidhAtuM zakyate / nahi karmavizeSa kalpa15 bhitvA tatrAvabilasaM kalpayitvA tatra yArUpaM sAmaM hotAro matreNa mAyayuriti kAya shkyte| tathA prakRta rohitazuklakRSNazabdena rajaHrAtamAMsi kalpayitvA na tadvazena sarvameva mataM zakyate kalpayitum / kapilarpivAkyamapyanityasaMyogabhayAnnityarSeravAnavAdakam / tasmAnna mantramAtreNa prakaraNazrutyantara nirapekSeNa vizeSaH kalpayituM zakyaH // 1 / 4 / 8 // 2. jyotirupakramAnu tathA hyadhIyata eke // 1 / 4 / 1 // nanu camasamantre arvAgbila (bR. 2 / 2 / 3 ) iti mantravyAkhyA namasti / zirazcamasaH prANA vai yazaH (bR. 212 / 3 ) prANA vA RSayaH (bR. 2 / 2 / 3) iti / nAtra tathA vyAkhyAnamastItImAM zaGkAM pariharati tuzabdaH / ajAzabdena jyotirevocyate / yathA hyajAlpadogdhrI tatheyaM 25 nshvrsukhdaatrii| agnisUryasomavidyudrapAda brahmaNo haMsoktacaraNarUpA / bhagavatkAryAMzarUpatvAt / tAsAM trivRtaM trivRtamakaikAM karavANi ( chAM. 1r [ aNubhASya ]
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ bha. pa. sU..] annubhaassym| 106 6 / 3 / 3 ) iti zrutezca prathamAtpannA devatAjAzabdenocyate / tatra hetuH / upakramAt / atraivopakrame-tadevAgnistadvAyustadAdityastadu candramAH ( zve. 42) iti / dvA suparNA ( zve. 4 / 6) iti cAgre / madhye cAyaM mantraH pUrvottarasaMbaddhameva vadati / sA mukhyA sRSTiH / ajadvayaM jIvabrahmarUpa5miti / atra prakaraNe na spaSTa iti nirUpayati / tathAhi zrutyantare spaSTamevAdhIyata eke / yadane rohita5 rUpaM tejasastadrUpaM yacchuklaM tadapAM yatkRSNaM tadanasya ( chAM. 6 / 4 / 1 ) iti / evamagrepi kalAtraye / anena jIvenAtmanA ( chAM. 6 / 12) iti jIvabrahmaNozcAnupravezaH / bIjepi traividhyamiti sarUpatvam / bhagavato bhoge hetuH / jIvena bhuktabhogAmiti / tasmAtpra" tepi camasacvachtAvevArthakathanAnna sAMkhyamatapratipAdakatvam // 1 / 4 / 9 // kalpanopadezAcca mdhvaadivdvirodhH|| 1 / 4 / 10 // nanu dvividhA shbdprvRttiH| yogo rUDhirvA / tatrAjAzabdazchAgAyAM rUDhaH / na jAyata iti yogaH / anubhayarUpatvAtkathaM sRSTivAcakatvamityAzaGkaya pariharati / kalpanopadezAcca / kalpanAtropadizyate / AdyA 15 sRSTiH kalpanayAjAzabdenocyate / yathA hyajA barkarasAhitA savatsA svAmihitA tatheyamityupadezapadAttathopAsanamabhipretam / cakArAtparokSavAdopi devasya hitAya / yathA-Adityo vai devamadhu (chAM. 3 / 1 / 1) vAcaM dhenumupAsIta (bR. 5/8 / 1) dhulokAdInAM cAmitvaM paJcAgnividyAyAM tathA prkRtepyvirodhH| yogarUDhivyatirekeNApyeSA vede zabdapravRttiH / .. tasmAdajAmantreNa na sAMkhyamatasiddhiH // 1 / 4 / 10 // 2 // 3 na saMkhyopasaMgrahAdhikaraNam / na saMkhyopasaMgrahAdapi nAnAbhAvAdatirekAJca // 1 / 4 / 11 // ___ mantrAntareNa punarAzaGkaya pariharati / bRhadAraNyakaSaSThe zrUyate / yasmin paJca paJcajanA AkAzazca pratiSThitaH / tameva manya AtmAnaM vidvAn 17-C reads bedasya for devasya /
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ *7 1 brahmAmRtomRtam (bR. 4 / 4 / 17 ) iti / yadyapyatra paJcajanAH paJcocyante na paJcAnAM paJcaguNatvam / samAsAnupapatteH / tathAhi / AdyaH paJcazabdaH saMkhyAvAcI saMkhyeyavAcI vA / Adye paJcasaMkhyAyA ekatvAnna SaSThI - samAsaH / saMkhyAyAM saMkhyAbhAvAcca | saMkhyeyaparatve dvitIyasya saMkhyAtve 5 paJcatvameva pUrvavaccedananvayaH / vidhAyakAbhAvAcca / ato vIpsA / paJcajanasaMjJAviziSTAnAM vA paJcatvamiti yathAsaMbhavamarthaH / tathApi mUDhagrAheNa saMkhyopasaMgrahAdapi lakSaNArthaM kenaciddharmeNa paJcasaMgrAhakeNa bhAvyam / sa ca teSAM mate na saMbhavati tathA sati paJcaiva tattvAni syu: / ataste nAnAbhAvAdeva svIkartavyAH / yadyapi bhUtatanmAtrAkRticittyantaH sthitatvadharmA vaktuM zakyante / tathApi na te tathoktavantaH / 10 '3 na saMkhyopasaMgrahAdhikaraNam / [ a. 1 pA. mU. 12 T mUlaprakRtiravikRtirmahadAdyAH prakRtivikRtayaH sapta / SoDazakazva vikAro na prakRtirna vikRtiH puruSaH // (sAM. kAM. ityanyathopagamAt / puruSa vailakSaNyAbhAvaprasaMgazca / kiM ca nAyaM zrutyartha iti zrutAdeva pratIyate / atirekAdAkAzazveti / cakArA15 dAtmA yasminnityadhikaraNatvenoktaH / tasmAnnAnenApi mantreNa tanmatasiddhiH // 1|4|11 // prANAdayo vAkyazeSAt // 1 / 4 / 12 / nanvavazyaM mantrasyArtho vaktavyaH / tadanurodhena lakSaNayApi jyoti:zAstravatpaJcapaJcazabdaH paJcaviMzativAcakatayA parikalpyaH / spaSTamAhAtmyArthamAtmAkAzayorAdhArAdheyabhAvaH pradarzitastatratyayoreva / ato mantre tanmatasiddhirityAzaGkaya pariharati / prANAdayaH paJcajanAH / vAkyazeSasya mantrArthaniyAmakatvAt / prANasya prANamuta cakSuSazcakSuH zrotrasya zrotramannasyAnnaM manaso manaH ( bR. 4 / 4 / 18 ) iti / 20 3) and nanu kathamasya vAkyazeSatvam / ucyate / prANAdayaH saMjJAzabdAH 25 karaNavAcakAH / te jJAnarUpaM vA kriyArUpaM vA kAryaM janayanti svavyApA
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 1 pA. su. 12 | reNa / tena teSAM karaNAntarApekSAbhAvAt prANAdInAM punaH prANAdimattvaM bAdhitaM syAt / bhagavato mAhAtmyavirodhazva / ataH svArthanirvAhArthamanyArtho vartate paJcajanavAkyasya ca / atA buddheH paJca vRttIrjanayantIti prANAdayaH paJcajanAH / saMzayotha viparyAsA nizcayaH smRtireva ca / svApa ityucyate 5 buddherlakSaNaM vRttitaH pRthaka ( bhA. 3 / 26 30 ) iti / teSAM tattatprakArakaM svakAryajananaM na svataH kiMtu bhagavata iti dvayorekArthatvaM sarvaM saMgataM syAt / khaNDatvAcca zeSatvam / sarvapravRttikatvAdbhagavato na mAhAtmyavirodhaH / tatra prANazabdena tvagghrANaprANA gRhItAH / rasanA cAnne pratiSThitA ityannaM gRhItam / vAgvA tejasi / attA cAnnaM caikatra bhavataH / sahabhA10 vitvAt / kvacidakagrahaNaM kvacidubhayagrahaNamiti / tena te sarve paJcaiva bhavantyatiricyate paramAkAzaH / tasmAtprANAdaya eva paJcajanA iti na tanmatasiddhiH || 1 / 4 / 12 // aNubhASyam / 20 108 jyotiSaikeSAmasatyannaM // 1|4|13 // kANvapATe-annasyAnnamiti nAsti tadA kathaM paJca / tatrAha / 15 jyotiSA saMkhyApatisteSAm / yasmAdarzaka saMvatsara iti pUrva paThito mantraH / tatra tadevA jyotiSAM jyoti: ( vR. 4|4|16 ) ityannarathAne jyotirgrAhyam / vyAkhyAnaM pUrvameva / tasmAdasiddhaM tanmatasya zrutimUlatvam || 4|4|13 || 3 // 4 yathAvyapadiSTAdhikaraNam / kAraNatvena cAkAzAdiSu yathAvyapadiSTAH // 1 / 4 / 14 // zrutivipratiSedhAtsmRtireva grAhyeti mataM darzaka zrutivipratiSedho 1-A. C, 1 and read tatra for tena / 7--A und ( read sarvapravartakatvAta for sarvapravRttikA | 10 - A and Cred tenete for tena te / 17-0 reads siddhaM na tanmatasya for asiddhaM tanmatasya /
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 smaakrssaadhikrnnm| (a. 1 pA. sa. 15 nAmtItyadhikaraNamArabhate / tatra zrutau sRSTibhedA bahavaH / kvacidAkAzAdikA / Atmana AkAzaH saMbhataH (te. 211) iti / kvacitejaHprabhRtikA / tattejosRjata ( chAM. 6 / 2 / 3) iti / kvacidanyathaiva / etasmAjjAyate prANaH ( muM. 5 / 1 / 3 ) iti / idaH sarvamasRjata ( bR. 1 / 2 / 5 ) iti 5 ca / evaM kramavyutkramAnekavidhasRSTipratipAdakatvAda vastuno dvairUpyAsaMbhavAda-grahA nvA ana prajApazavaH prajAyanta itivatsRSTivAkyAnAmarthavAdatvena brahmasvarUpajJAnArthatvAdadhyAropApavAdanyAyena na vadAntabrahmakAraNatvaM siddhyati / ataH paridRzyamAnajagataH kAraNAnvaSaNe kriyamANe bAhyAbA hyamatabhedeSu satsu kapilasya bhagavajjJAnAMzAvatAratvAta tanmataprakAreNava 10 jagadvyavasthocitetyevaM prApna / ucyate / na sRSTibhedeSu brahmaNaH kAraNatva vipratipattiH / sarvaprakAreSu tasyaiva kAraNatvokteH / AkAzAdiSu kAraNatvena brahma yathAvyapadiSTamevaikatra / anyatrApi nadeva kAraNatvenoktam / na tasya kArya karaNaM ca vidyate ( zve. 6 / 8 ) ityAdinirAkaraNaM tu lauki kakartRtvaniSedhaparam / tasyaiva pratIteH / sarvavalakSaNyArthaM vaidikAnAmabAdhi15 tArthaMkavAkyatvasyAbhipretatvAditi cakArArthaH / kAryaprakAra bhedastu mAhA myajJApako na tu bAdhakaH / bahudhA kRtisAmarthya lokepi mAhAtmyasUcakamiti / tasmAnna zrutivipratiSedhAtsmRtiparigraha iti * siddham // 1 / 4 / 14 // 4 // 5 samAkarSAdhikaraNam / mamAkarSAt // 1 // 4 // 15 // punaranyathAzaGkaya pariharati / nanu kvacid-asadvA idamagra AsIt ( te. 217) iti / kvacit-sadeva somyedamagra AsIt / tadaika Ahurasadevedamagra AsIt / ( chAM. 6 / 2 / 1 ) avyAkRtamAsIt / nAsadAsIno sadAsIt / tama AsIt (R. saM. 1 21129 / 1 ) ityAdivAkyeSu 7-A and Cread vedAibrahmaNaH kAraNAvaM for vedAntabrahmakAraNatvaM /
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ . . . . sU. 15] aNubhApyam / brahmaNopi vigAnaM zrUyate / tadaika AhuH iti karmavatpakSAntaraM saMbhavati / na hyasattamaH zabdabrahma pratipAdayituM zakyate / asanneva sa bhavati (tai. 26) iti bAdhAt / AdityavarNaM tamasaH parastAt ( zve. 318 ) iti ca / tasmAtkAraNatvenApi zrutivipratiSedhAd brahma kAraNaM netyevaM prApte / 5 ucyte| samAkarSAt / AkRSyate svasthAnAccyAvyata ityAkarSaH / sarvepyeteSu vAkyeSvasadAdipadAnAM na nirAtmakatvAdyarthA ucyante / kiMtu vailakSaNyena / sarvazabdavAcyatvaM ca siddhaM brhmnnH| yathA-ko addhA veda / ka iha prvocet| (R. saM. 354 / 5) sarve vedA yatpadamAmananti (kaTha. 1 / 2 / 15) yato vAco nivartante (te. 2 / 9 ) manasaivAnudraSTavyaH (bu. 4 / 4 / 19) 10 ityAdi sarve viruddhadharmA bhagavatyucyante / evamanekaviruddhazabdavAcyatvaM lokaprasiddhatAdRzArthAtsamAkarSAdavagamyate / taM yathA yathopAsate tathA bhavatIti phalajJApanArtham / asanneva sa bhavati ( tai. 216 ) iti / yathA kaMsAdInAM mArakaH / tadaika Ahurityatra sarvaprapaJcavailakSaNyam / prapaJca rUpopi sa iti prathamaH pakSaH / avyAkRtamasatpakSeNa tulyam / nAsadAsI15 diti manastadapi brahma tamAsIdityanAbhivyaktam / karmaNopi bhagavattvAta / pUrvakANDepi tasmAdeva sRSTiH / na hi tamasta: mvena gaDhatvaM loke saMbhavati / ataH kvacidvilakSaNAta kvacidavilakSaNAda brahmaNo jagat / bhagavattvAdeva svayaMkartRkatA ca / saMbhavati caikavAkyatvejJAnAnnirAkaraNaM cAyuktam / tasmAcchandavailakSaNyena zrutivipratiSedho vaktuM na zakya iti 20 siddham // 1 / 4 / 15 // 5 // 6 jagadvAcitvAdhikaraNam / jagadAcitvAt // 1 // 4 // 16 // evaM zabdavipratiSedhaM parihatyArthavipratiSedhaM pariharati / kauSItakibrAhmaNe bAlAkyajAtazatrusaMvAde bAlAkirajAtazatrave brhmopdessttumaagtH| 17-A and ka om. kacidavilakSaNAt before brhmnno|
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 1 6 jagadvAcitvAdhikaraNam / [ a. 1 pA. 4 . 17 AdityAdidakSiNekSipuruSaparyantaparicchinnabrahmopAsanAnyuktvA tathA nirA kRte tameva jJAnArthamupasasAda / tataH saptapuruSasamIpamubhAvAgatya brahmavAdyaM cakratuH / tatra - Sa etadbAlA ke puruSozayiSTa ( kau. 4 / 19 ) ityAdau jIvaH prakrAntaH / tasmAdevaM sarvotpattiruktA / brahmaNopyanupravezazva / tatra saMdehaH / jIva eva brahmasahitaH kartA brahmaiva veti / tatra jIva eva kartA / sarvasya jagato brahmatvAdayastasya dharmAH / rAjatvavad yajamAnatvavadvA / asminprakaraNe brahmopakrameNa jIvaparyavasAnokteH sarvatraiva brahmatvenokto jIva eva kartA / tathA sati lokepi jIvakartRtvaM sahajaM bhavet / bandhamokSavyavasthA ca / evaM satyarthAtprakRtereva phaliSya10 tItyevaM prApte / ucyate / jagadvAcitvAt / eteSAM puruSANAM kartA yasya caitatkarmetyupakrama etacchabdena jagaducyate / puruSazabdena ca jIva: / tajjaDajIvAtmakaM jagad brahmakartRkamiti hi pUrvasiddham / tadanurodhenAtrApi brahmaparatvamevocitaM na tu sarvaviplavazrutakalpanA ca / ataH suSuptAvapi brahmaNyeva layastasmAdeva sarvamiti jJAtavyam / prANAtmazabdavAcyatvaM tu pUrvameva siddham / 15 tasmAnna jIvAdhiSThitA prakRti: kAraNam // 1 / 4 / 16 / / jIvamukhyaprANaliGgAditi cettad vyAkhyAtam // 1|4|17 // kiMcidAzaGkaya pariharati / nanvatra jIva eva prakrAntaH / kSa etadvAlAke puruSozaSTi (ko. 4 / 19 ) iti / brahma tvadyApi na siddham - etAdRzaM naitAdRzamiti / ataH zayanAtthAnalakSaNajIva dharmadarzanAttasyaiva 2. brahmatvaM jagatkartRtvaM ca / tatsvatonupapannaM prakRtau phalipyati / athavA mukhyaprANaliGgamapyatrAsti / prANa evaikadhA bhavatIti suSuptau tasyaiva pravRttirupalabhyate / vidyamAnAdeva sarvotpattipralayau / sa ca prakRtyaMzoto jaDAdeva pradhAnAtsuSTAvapi sarvotpattiH / atosmAtprakaraNAjjIvadvArA sAkSAdvA prakRteH kAraNatvamityevaM prApte / ucyate / tadvyAkhyAtam / etayoru25 mayaliGgatvameva nAstItyAzrayatvAdiha tadyogAdityatra sarvameva kAryaM bhagavata 1 111 12-A and C om. hi after iti / reads tadanurodhenApi for tadanuhoghenAtrApi /
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 1 pA. sU. 17] annubhaassym| 112 eva nAnyasmAditi / atosmAd brahmavAda eva sidhyati / na prakRtivAdaH // 1 / 4 / 17 // anyArthaM tu jaiminiH praznavyAkhyAnAbhyAmapi caivamake // 1 / 4 / 18 // 5 svamatena parihAramuktvA niyatadharmavAdenApi parihAramAha / svApa - pratibodhau jIvadharmAveva / cakSurAdilayAdhAratvaM prANasyeti / tasminnapi gave. nyArthaM taddharmakIrtanam / bheda hi tannirAkaraNamavazyaM kartavyamiti tuzandaH / brahmapratipattyarthameva jIvalayodgamau mRtivailakSaNyena / prANakIrtanamAzrayabrahmabodhAya / kuta etadavagamyate / tatrAha / upakramopasaMhArAbhyAmevAvagamyate / yo va bAlAka eteSAM puruSANAmityupakrame mukhyaM brahmaiva nirdiSTam / tajjJAnenAsurajayaH / sarveSAM bhatAnAM zreSThavyaM svArAjyamAdhipatyaM ceti phalam / na hyetadvayamamukhye saMbhavati / apica / praznavyAkhyAnAbhyAm / kaiSa etadvAlAka puruSozayiSTeti praznaH / tatra jIvasya jJAtatvAdadhikaraNameva na jJAtam / yatraiSa etadvAlAke puruSozayiSTa ( kau. 4 / 19) iti vyAkhyAnam / na hi nADIpiyituM vyAkhyAti kiMtu pratijJAtaM brahma / kathametadavagamyata nADIvyatirikta AtmA jJApyata iti / tatrAha / evameke / eke zAkhinA vAjasaneyinaH / tatrApi dRptavAlAkibrAhmaNe-sa hovAcAjAtazatruryatrIpa etatsupnobhad ya eSa vijJAnamayaH puruSastadeSAM prANAnAM vijJAnena vijJAna mAdAya ya eSAntarhRdaya AkAzastasmiJ zete ( bR. 2 / 1 / 17 ) ityatra-- 2. AkAzazabdaM brahma satA sAmya tadA saMpanno bhavati (chAM. 6 / 8 / 1 ) iti ca / svaM papIto bhavati ( chAM. 6 / 8 / 1 ) iti ca / tasmAdAdhArabhatabrahmajJApanArthatvAjjIvamukhyaprANaliGgAt prakRtivAda ityasaMgatam // 1 / 4 / 18 // 6 //
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 113. 7 vAkyAmvayAdhikaraNam / 7 vAkyAnvayAdhikaraNam / vAkyAnvayAt // 1 / 4 / 19 // punarjIvabrahmavAdena prakRtikAraNavAdamAzaGkaya nirAkaroti / bRhadAraNyake caturthe SaSThe ca yAjJavalkyamaitreyIsaMvAde - yenAhaM nAmRtA syAM 5 kimahaM tena kuryAm (bR. 4/5/4 ) iti viraktimuktvA - yadeva bhagavAnveda tadeva me brUhi (bR. 4/5/4 ) iti pRSTe tAmabhimukhIkRtya-na vAre patyuH kAmAya (bR. 4/5/6 ) ityAdinAmRtatvAya jJAnamupadizati / SaSThe punarupasaMhArepi - etAvadare khalvamRtatvamiti hoktvA yAjJavalkyaH pravavrAja ( bu. 4/5/15 ) iti / 15 [ a. 1 pA. 4. 19 tatra jIvasya prakaraNitvaM brahmaNo veti saMzayaH / tatrAtmanaH priyatvaM svapratItyA putrAdyapekSayA bodhayaJjIvamevopakrama Atmatvena vadati / tadanu tatra darzanAdi vidhatte / tena sarvaM viditAmiti phalamAha / tatra kathamAtmajJAnena sarvajJAnamityAkAGkSAyAM - brahma taM parAdAt (bR. 4/5/7 ) ityAdinA-idaM sarvaM yadayamAtmA ( . 4/5/7 ) ityantena tasyaiva sarvatvamAha / tadanu kathamasminsaMghAta AtmajJAnaM bhavatItyAkAGkSAyAM dundubhyAdidRSTAntatrayamAha / paramparayA bAhyAbhyantarabhedena yathA mahAkolAhale dundubherhanyamAnasya zabdo gRhIto bhavati / tatra karaNaM dundubhidarzanaM dundubhyAghAtadarzanaM vA / anumAnadvArA citte tatra niviSTe tatsAkSAtkAro bhavatIti / tathAtmano bodhakakAryAnusaMdhAne tatsAkSAtkAro bhavatIti / tatra kathaM 20 sarvatvamityAkAGkSAyAM tata evotpannaM sarvaM nAmarUpaM tasminneva lIyata iti / sa yathetidvayenAha / madhye sa eva nAtiriktaM vizatIti sa yathA saindhavaghana ityanenAha / Adheyatvena tAvanmAtratAnirAkaraNAyAha / na pretya saMjJAstIti / kAryAtiriktarUpaM kathayituM na zakyata iti tatra vizeSAkA - GkhAyAmatiriktAkathane vaJcakatvamAzaGkaya tatparihArAyAha / sa hovAceti / 3- C reads pariharati for nirAkaroti / 11-C reads tvaghatItyA for svapratItyA / 42- C and Dread sAvanmAtra for tAvanmAtratA / 15 [ aNubhAgya ]
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ A. 1 pA. 4 sU. 19 aNubhAm avinAzItyanena kAryavailakSaNyaM siddhavatkAraNoktvA viSayasaMbandhana saMsAramAha / mAtrAsaMsargastvasya bhavati-iti / vizeSatastvakathane hetumAha / yadvaitamityAdinA yaavtsmaapti| cakSa rUpameva pazyati nAtmAnam / nana rUpamapyAtmeti cet / tatrApazyanvai tada draSTavyatvena na pshyti| na hi draSTasvarUpaM 5 dRzyajJAnena jJAtaM bhavatyanadrUpatvAt / evaM draSTadRzyavyavahArejJAnAvasthAyA vizeSatastajjJAnamazakyamuktvA jJAnottaraM krgvrnu|| eva nAstInyAha / yatra vA anyadiva rayAdityAdinA / idameva hi jJAnabhamRtatvamiti / tatrAdimadhyAva. sAneSu jIvaprakaraNamityeva pratibhAti / tamya brahmA jagatkartRtvamityutkarSaH / na tu tasmAdanyada brahmatvana vaktuM yuktam / arthavirodhAna / tasmAdvaMde saSTi10 vAkyAnAmetannyAyenAnyArthatvAnna brahma jagankAraNamiti prakRtivAda eva yukta ityevaM prApte / ucyate / vAkyAnvayAta / idaM vAkyaM bhagavatyevAnveti / nAtra jIvaprAdhAnyagandhopi / sarvatra bhagavadanyayanaiva jIvasyApi priyatvam / tasyai sukharUpatvAt / sarvopaniSadanurAdhanaidAmyApyarthamya vaktamaritatvAta / tameva viditvA AtimRtyumati / ( *va. 28 ) AnandAddhayara gvAlvimAni bhatAni 15 jAyante / ( te. 316 ) sarva evAtmAno vyacarAnti / eSa dyevAnanda yAti (te. 27) ityAdizrutisahasraniHsaMdigdha brahmaNa: svarUpaM kAryamaMzAzca pratipAditA itIdamapi vAkyaM tatparamavAcitam / sarvavyavahArasya tanmUlakatvena pUrvamuktatvAt / viSayasparNA vijJAtRtvamapi tasyava / evaM sati sarvameva saMgataM bhavatu / anA vAkyAnvayAnna jIvaparatna 2. yena prakRtivAdaH syAditi // 1 / 4 / 19 // pratijJAsiddherliGamAzmarathyaH // 1 / 4 / 20 // niyatadharmavAdinAmapi matena prakRte siddhAntaM vaktuM pakSAntarANyAha / tatra brahmavAdaikadezivAdAH santi / tatra jIvo nAma svasya bhAganiSpattyartha svAMzo bhagavatA kRto visphuliGgavadityAzmarathyo manyate / anAdisiddha 8-C reads ityevotkarSaH for ityutkrssH| 1 viparItavat zrutipATho dRzyate / vR. 2 / 1 / 2.
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 115 7 vAkyAnvayAdhikaraNam / a. 341, 4 sU. 22 para jIvazcatanyamAtra zarIgadisaMghAta praviSTa iti cini tanmAtreNa praveza ca mAsa iti cAilomirAcAyaH / kAzakRtnastvAsaktyA viSayamoktarUpaM bhagavata eva jIva iti tApa svAtAnusAraNAH parihanti / tatra putrAdipriyasahavacanAnAvaprakaraNamavatadityAzaikya jIvopakramasyAnyatprayojana5 mityAha / pratijJAsiddheriti ssttii| tasyA liGgamaMzavAjIvasya tadabhedenopakramaH pratijJAsiddhaliGgaM bhavati / kivijJAnana sarvavijJAnaM prtijnyaa| tasyevAMganyatpAdyamAnatvAttamyA etatsAdhakamA yathA jIvo bhagavAna ada iti / evmaa2|25yaa manyate / zrotavyAdiviSayasta bhagavAnava / rAmAniyAdhame jIvavAdapi na jIvApakramo doSaH // 1 / 4 / 2: / / 10 utkabhiyata evNbhaavaadityauddulaamiH||1||4||21|| liGgamityanuvAta / yadatra jIvApakrama bhagavataH zravaNAdikamaktaM 11. rAmAvAdamayatA jIvasya liGgam : mukto jIvA bhagavAnava bhaviSyanIti zApayAm / anyathA meva kayamamRtA bhavat / itizabdo htaa| stri yA vinAmAya goNapriyaMtagagyArthaM ca jIvopakramaH kartavya evenyaulAmi15 gavAyA bhanyate tara mAda bhinnjiivpkssaa| nA dUSaNam // 114121 // avasthitarita kAzakRtsnaH // 14 // 22 // . liGgamityava / bhagavata evAvasthA jIva iti / ataH saMsAradazAyAmapi jIvA brahmeti nAvotkramaNamupacArI vA / anyathA kathamAtmanastu kAmAya sarva priyaM bhavatIti / na hyanyasya sarvaM priyaM bhavati / mokSastu 20 jJAnameSa / uttara kartavyAbhAvAt / avasthayA vyavasAyAta siddhAntAdizeSa: / itizadanaitAbadre khalvamRtatvaminyupasaMhAro heturamya para peti kAzakRtsna! yata mAjIMnopakramo bhagavata vAvasthAviSA jIva ityasya pakSasya liGgama / tasmAnmatreyIbrAhmaNenApi jIvaddhArA RtikAraNavAdAsiddhiriti siddham / / 1 / 4 / 22 // 7 // 23--Bom. pakSasya before siNh|
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 1 '. 23 ] aNumASyam / 116 evaM prakRtikAraNavAdanirAkaraNena brahmaNa eva kAraNatve siddhedhyardhajaratIyatayobhayasthApanapakSaM parihartumadhikaraNamArabhate / 8 prakRtizcetyadhikaraNam / 1 1 1 prakRtizca pratijJAdRSTAntAnuparodhAt // 1 / 4 / 23 // nanu brahmakAraNatAM na nirAkurmaH zrutisiddhatvAt / kiMtu samavAyikAraNaM prakRtireva / kAryakAraNayoravailakSaNyAt / samavAyikAraNAnurodhi hi kAryam / anyatsarvaM bhagavAnastu / apekSyate ca samavAyinimittayorbhedaH / karmaNyapi zrutismRtisamavAyo dharme / evaM brahmavAdepi smRtyuktA prakRti: saMmavAyikAraNam / brahma nimittakAraNamityevaM prApte / ucyate / prakRtizca / 1. nimittakAraNaM samavAyikAraNaM ca brahmaiva / prakRtipadaprayogAtsmRtisiddhatRtIyasarvadharmApadezaH / cakArAt yatretyAdisarvasaMgrahaH / kuta etat / pratijJAdRSTAntAnuparodhAt / pratijJA - api vA tamAMdazamaprAkSyo yenAzrutaM zrutaM bhavatyamataM mataM bhavatyavijJAtaM vijJAtaM bhavati ( chAM. 6 / 1 / 2 ) iti / dRSTAntoyathaikena mRtpiNDena sarvaM mRNmayaM vijJAtaM syAt ( chAM. 6 | 1|4 ) ityAdi / 15 pratijJAdRSTAntayoranuparodhobAdhanaM tasmAt / samavAyikAraNajJAne hi kaaryjnyaanm| ubhayorgrahaNamupacAravyAvRttyartham / upakramAMpasaMhAravat / pratijJAmAtvedRSTadvArApi bhavet / dRSTAntamAtratve tvanumAnavidhayA syAt tathA sati sarvasamAnadharmavad brahma syAnna samavAyikAraNam / ubhayorgrahaNe tu pratijJAyA dRSTameva dvAramiti samavAyitvasiddhiH / kAryakAraNayorbhedAbhedamatani2. rAkaraNAya piNDamaNinakhanikRntanagrahaNam // 1 25 1 tathA sati yatra vacid bhagavAJjJAtaH sarvatra jJAto bhavati / sarvaM ca jJAtaM bhavatIti sAmAnyalakSaNapratyAsattinirAkaraNAya ca - vAcArambhaNaM vikAro nAmadheyam (chAM. 6 / 1 / 4 ) iti / alIkatvanirAkaraNAya ca mRttiketyeva / brahmatvenaiva jagataH satyatvaM nAnyatheti / sAmAnyalakSaNapratyAsattinirAkaraNaM ca spaSTamevAgre trINi 19-6 roads samacApatyaviddhiriti for samavAyitvamiddhiH /
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8prakRtityadhikaraNam / [a.pA. sU. 26 pANItyatra kariSyati / ato brahmarUpeNa satyasya jagato brahmaiva samavAyikAraNam / dehAtmabuddhistu satyAM vikArabuddhau doSaH / zrutisAmarthya pramANamityuktam / tasmAd brahmaiva smvaadhikaarnnm| na prakRtiH // 14 // 23 // abhidhyopadezAca // 1 // 4 // 24 // 5 liGgAntaramAha / sokAmadhana bahu syAM prajAyeyeti ( tai.216) ityatra kAmanaM tasyAmidhyAnam / AptakAmatvAnna kaamnaa| tadabhidhyAnaM sRssttaavupdishyte| bahu svAmiti svasyaiva bahurUpatvAbhidhyAnena sRSTaM svayameva bhavati / suvarNasyAnakarUpatvaM suvarNaprakRtikatva eva / adhyAsAbhAvAd gauNatvApattazca / nahi mukhyaM bahubhavanaM yoginAM saMbhavati / sarvabhavanasA10 mAnmukhye saMbhavati gANa kalpanAyA anyAyyatvAt / cakArAt-idaM sarva padayamAtma: (bR. 22416) iti kAryasya brahmatvazrutirbrahmaprakRtitve saMbhavati nAnyathA / ___ athavA sarva khallidaM brahma tannalAniti zAnta upAsIta (chaaN.3|14|1) iti tasya jagadrUpatyanAbhidhyAnamupadizyate / tad brahma15 samavAyitve ghaTat iti nakArAdekatvena pRthaktvena bahudhA vizvatomukhamiti // 1 / 4 / 24 // sAkSAccobhayAnAnAt // 14 // 25 // liGgamuktvA zrutimeva pramANamAha / sAkSAcchratyaiva samavAyitvamucyate / cakArAt smRtyApi / kathaM zrutyocyate tatrAha / ubhayAnAnAt / 20 brahmaNaH sakAzAd brahmaNyeva ca sRSTipralayayorAmnAnAt / sarvANi ha vA imAni bhUtAnyAkAzAdeva samatpayanta AkAzaM pratyastaM yanti (chAM. 1 / 9 / 1) iti / ahaM sarvastha jagataH prabhavaH pralayastathA ( bha. gI. 76 ) iti ca / na hyetasminnimittatvaM saMbhavati / suvarNAdiSu nathopalabdheH / lokavedanyAyena sAkSAttvam / tasmAdbhagavAneva samavAyikAraNam // 14 // 25 // AtmakRteH pariNAmAt // 1 / 4 / 26 // nanu sa eva sarvaM sRjati sa evAvati hanti ca (bhA. 1 / 11 / 25)
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ ma. 1 pA. sU. 26] aNubhASyam / iti kartRtvapratIterAkAzAdivAkyamapyaupacArika bhaviSyatIti tannirAkaraNAyAha / AtmakRtaH / tadAtmAna5 svayamakuruta ( te. 217 ) iti svasyeva karmakartRbhAvAt / sukRtatvavacanAcAlokikatvam / tathApi jJAnArthamupapattimAha / pariNAmAt / pariNamaMta kAryAkAraNeti / avikRtameva pariNamate 5 suvarNam / sarvANi ca taijasAni / vRttavAlAMkikalAI brahmakAraNatva eva ghttte| pUrvAvasthAnyathAbhAvastu kAryazrutyanurodhAdaGgIkartavyaH / vakSyati ca-zrutestu zabdamUlatvAt / ( bra. sU. 2 / 1127 ) iti / anyAni ca yuktidUSaNAni parihariSyati / tasmAd brahmapariNAmalakSaNaM kAryamiti jagatsamavAyikAraNatvaM brahmaNa evati sidvam // 1 / 4 / 26 // yonizca hi gIyate // 1 / 4 / 27 // cetaneSu kiMcidAzaGkaya pariharati / nanvastu nahAnAM brahmaikakAraNatvam / cetanaSu tu yAnibIjayAH samavAyitvadarzanAtpuruSavAda bhagavato yonirUpA prakRtiH samavAyikAraNaM bhavatu / zukrazoNitasamavetatvAccharI rasyetyAzaGkaya pariharati / yonizca brahmaiva / zAktavAdanirAkaraNAya 15 cakAraH / tatra yuktizrutI pramANayati / hi gIyata iti / yaktistAvat sadeva saumyedamagra AsIdakamevAdvitIyam ( chAM. 6 / 2 / 1 ) iti pUrvamekameva pratijJAtam / AkAzAdeva AnandAyavetyAyevakAra zvAnanyakAraNatvaM jagatovagamyate / itarApekSAyAM dvatApatteH / gIyate ca / kartAramIzaM puruSaM brahmayonim / (muM. 3 / 1 / 2 ) yadbhatayoni paripazyanti dhIrAH (muM. 20 1 / 16 ) iti ca / mama yonimahabrahma tasmingarbhaM dadhAmyaham ( bha. gI. 14 // 3) iti / tAsAM brahma mahadyonirahaM bIjapradaH pitA (bha.gI. 14:4) iti ca / akSarapuruSottamabhAvana tathAtvam / tasmAyonirapi bhagavAnpurupopi sarvaM vIryaM jIvazca sarva bhagavAniti / idaM sarvaM yadayamAtmeti siddham / tasmAtkenApyaMzena prakRtipravezo nAstItyazabdatvaM sAMkhyamatasya 25 siddham // 1 / 4 / 27 // 3-C reads bhavikAsa for sakatatva
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 119 8 prakRtizcetyadhikaraNam / [ a. 1 pA. 4 sU. 28 etena sarve vyAkhyAtA vyAkhyAtAH || 1|4|28 // brahmavAdavyatiriktAH sarve vAdA avaidikA vedaviruddhAzvetyAha / eMtena brahmavAdasthApanapUrvakasAMkhyamatanirAkaraNena sarve pAtaJjalAdivAdA vyAkhyAtAH / avaidikA anupayuktAzca / vaidikAnAM hi vedaH pramANam / 5 tasminnavyAkule bhrAntipratipannA evaM sarve vAdA iti / etatsaukaryArthaM vistareNAgre vakSyate / AvRttiradhyAyasamAptibodhikA // 1 / 4 / 28 // 8 // // iti zrIvedavyAsamatavartizrIvallabhAcAryaviracite brahmasUtrANubhASye prathamAdhyAyasya caturthaH pAdaH || 14 || prathamodhyAyaH samAptaH // 1 atra nathamamadhikaraNaM kRtaM mAlAkArairnAma tu na darzitamadhikaraNa saMgrahAnurodhAdasmAbhiretadadhikaraNaM nAGgIrutam /
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha dvitIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH // 1 smRtyanavakAzadoSaprasaMga ityAdhikaraNam / smRtyanavakAzadoSaprasaMga iti cennAnyasmRtyanavakAzadopaprasaMgAta || 2|1|1 | prathamAdhyAye vedAntavAkyAnAM vivAdAspadAnAM brahmaparatvena samanvayaH pratipAditaH / adhunA zrutismRtyavirodhaH pratipAdyate / bhrAntimUlatayA sarvasamayAnAmayuktitaH / 10 na tadvirodhAdvacanaM vaidikaM zaGkanyAM vrajet / / 26 / / zrutivipratiSedhastvavazyaM pratividheyaH / prathamacaturthapAde sarvathAnupayoge pratipAdite smRtipratipAdite smRtitvavacanena prAmANye va yAcamAmANyaM na pratipAdyate tAvattadvirodhaH parihartumazakyati tannirAkaraNArthaM prathamataH sUtratrayamAha / tulyabalAnAM parasparavirodhe na prakArAntarasthitiriti tato yuktyA zrutivipratiSedhaparihAraH / tato dvitIye pAde vedanAdhakatvAbhAvepi tairapi svAtantryeNa kazcana puruSArthaH setsyatItyAzaGkaya nAdyAhyamatAnyekIkRtya nirAkaroti / bhrAntestulyatvAt / tataH samyagdedArthavicArAyaiva vaidikapadArthAnAM kramasvarUpavicAra: pAdadvayena / ataH saMpUrNanApyadhyAye - nAvirodhaH pratipAdyate / kapilAdimaharSikRtasmRterna manvAdivadanyatropayogaH / mokSaikopayogitvAt / tatrApyanavakAze vaiyarthyApatteriti cenna kapilavyatiriktazuddhabrahmakAraNavAcakasmRtyanavakAzadoSaprasaMga: / ahaM sarvasya jagataH prabhavaH pralayastathA (bha.gI. 6/7 ) iti || 2 |1| 1 || 1 // 25 20 13- A, Cand fread vedabAdhaka for vedadbodhaka | 1 asyAdhikaraNasya nAma bedAntAdhikaraNamAlAyAM nopalabhyate /
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 na vilakSaNatvAdhikaraNam / [a. 2 pA. 12.5 2 itareSAmityadhikaraNam / itareSAM cAnupalabdheH // 21 // 2 // prakRtivyatiriktAnAM mahadAdInAM loke vede cAnupalabdheH // 2 / 1 / 2 // 2 // 3 etene yoga ityadhikaraNam / etena yogHprtyuktH||2||1||3|| sAMkhyasmRtinirAkaraNena yogasmRtirapi nirAkRtA draSTavyA / yogasya vaidikanvazaGkayA bhadena nirAkaraNam // 2 // 1 // 3 // 3 // 4 na vilakSaNatvAdhikaraNam / na vilakSaNatvAdasya tathAtvaM ca zabdAt // 2 // 1 // 4 // bAdhakoyaM tarkaH / asya jagato vilakSaNatvAdacetanatvAccetanaM na kAraNam / vilakSaNatvaM ca zabdAt / vijJAtaM cAvijJAtaM ca (te. 2 / 6) iti / pratyakSasya bhrAntitvaM manyamAnasyedaM vacanam // 2 // 1 // 4 // abhimAnivyapadezastu vizeSAnugatibhyAm // 2 // 1 // 5 // mRdbrviit| Apobruvan (za. bA. 6 / 1 / 3 / 2 / 4 ) tatteja pakSata 15 (chAM. 6 / 2 / 3) / te ha vAcamUcustvaM na udgAya (bR. 1 / 22 ) iti / evamAdizrutibhi tandriyANAM cetanatvaM pratipAdyata ityAzakya tuzabdena nirAkaroti tattadabhimAninya eva devatAstathA vadanti / kutaH / veda eva vijJAtaM cAvijJAtaM ceti cetanAcetanavizepoktaH / anugatatvAJca / anirvA gbhUtvA mugvaM prAvizat (ai. 2 / 4 ) ityevamAdivizeSAnugatibhyAmabhimA2. nitvamityarthaH / devatApadaM ca zrutyantara / / 21115 / / , asyAdhikaraNastha gAma bedAntAdhikaraNamAnAya nopalabhyate / 16 [ aNubhAgya ]
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 10 aM. 2 pA. 1 sU. 6 ] 20 aNubhASyam / dRzyate tu // 2 / 1 / 6 // / pariharati / tuzabdaH pakSaM vyAvartayati / dRzyate hi kAryakAraNayovairUpyaM kezagomaya vRzcikAdau / cetanAdacetanotpattiniSedhe tadaMzasyaiva niSedhaH / tulyAMzasaMpattizcetprakRtepi sadaMzaH // 2 / 1 / 6 // 4 // 122 5 asaditi cetyadhikaraNam / asaditi cenna pratiSedhamAtratvAt // 2 / 1 / 7 // zrutau kAraNatvenAsaduktamiti cenna pratiSedhArthameva vacanam / kathamasataH sajjAyeteti / kAryasya vA pUrvavipratiSedho brahmakAraNatvAya || 2|1|7 // apItau tadvatprasaMgAdasamaJjasam || 2|1|8 // pUrvapakSamAha / apItirlaya: / kAryasya kAraNalaye tadvat prasaMga: / sthaulyasAvayavatvaparicchinnatvAzuddhatvAdidharmasaMbandhAvazyakatvAdasamaJjasaM brahmakAraNavacanam // 22118 // na tu dRSTAntabhAvAt // 2 / 1 / 9 // naivAsmadIye darzane kiMcidasAmaJjasyamastIti tuzabdena pariharati / 15 svapakSasthApanaparapakSanirAkaraNayorvidyamAnatvAnna tuvacanam / tata utpannasya tatra laye na kAryAvasthAdharmasaMbandhaH zarAvarucakAdiSu prasiddhaH / bhavatAM paraM na dRSTAntosti || 2|1|9 // svapakSadoSAcca // 2|1|10 // svapakSe caite prativAdinaH sAdhAraNA doSAH / nirvizeSAtpradhAnAtsavizeSasya kAryatA / tasyotpattiH / laye taddharmasaMbandhaH / asatkAryavAdaprasaMga: / tathaiva kAryotpattau kAraNAbhAvena niyamAbhAvaH / bhAve vA muktAnAmapi punarbandhaprasaMga || 2|1|10 // - reads vairUpyam for vairUpyama |
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 15 123 vedokterthe zuSkatarkeNa pratyavasthAnamayuktam / tarkasyApratiSThanAt / tarko nAma svotprekSitA yukti: / sA ekoktA nAnyairaGgIkriyate / svatantrANAmu5 SINAM matibhedAdvastuno dvairUpyAsaMbhavAniyAmakAbhAvAcca / ato na tarkasya pratiSThA / pUrvapakSiNaH parihAraH / avyanyathAnumeyamiti cet / evamapyanyathA vayamanumAsyAmahe / yathA nApratiSThAdoSo bhaviSyati / na hi kopi tarkaH pratiSThito nAstIti vaktuM zakyate / vyavahArocchedaprasaMgAta | ArSaM dharmopadezaM ca dharmazAstrAvirodhinA / 20 7bhottrApatterityadhikaraNam / [ a. 2 pA. 1 su. 13 tarkApratiSThAnAdapyanyathAnumeyamiti cedevamapyavimokSaprasaMga || 2 / 1 / / 1 / / yastarkeNAnusandhatte sa dharmaM veda netaraH // ( ma. smR. 12 / 106 ) iti smRteH // sAvadyatarkaparihAreNa niravadyastarkaH pratipattavyo bhavatIti ced evmpyvimokssprsNgH| brahmavAdino nirduTatarkasadbhAvepi prakRtivAdinastarkasya dossaavimokssprsNgH| mUlaniyamAbhAvAdvaimatyasya vidymaantvaat|| 2 / 1 / 11 // 5 // 6 etenetyadhikaraNam / etena ziSTAparigrahA api vyAkhyAtAH // 2 / 1 / 12 / / sAMkhyamatasya vaidikapratyAsannatvAtkeSAMcicchiSTAnAM parigrahopyasti / aNumAyAkAraNavAdAstu sarvathA na ziSTaiH parigRhyanta iti teSAM tarkAH pUrvoktanyAyena sutarAmeva nirastA veditavyAH || 2|1|12 // 6 // 7 bhoktrApatterityadhikaraNam / bhoktrApatteravibhAgazvetsyAllokavat || 2|1|13 // kAraNadoSaM parihRtya kAryadoSaparihArArthamArambhaH / bhogyasya bhoktrApattiH / brahmaNo nirvizeSasya kAraNatvAd bhokturbhAgyatvaM bhogyasya ca 3- C reads pratyavasthAtuM for pratyavasthAnam / 9 - A, C and M read vedazAstrAvirodhinA for dharmazAstrAvirodhinA / 13-ka reads niraSaya for nirbuSTa /
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 2 pA. 1 sU. 13] aNumAgyam / bhoktRtvamApadyate / ato na vibhAga iti cetsyAllokavat / yathA loke kaTakakuNDalAdInAM savarNakAraNatvena suvarNAnanyatvepi na kaTakasya kuNDalatvamevaM na bhogyasya bhoktatvam // 2 / 1 / 13 // 7 // 8 tadanana tyAdhikaraNam / tdnnytvmaarmbhnnshbdaadibhyH|| 2 // 1 // 14 // zrutivirodhaM pariharati / vAcArambhaNaM vikAro nAmadheyaM mRttiketyeva satyam ( chAM. 6 / 1 / 1 )iti / tatra vikAro vAGmAtreNaivArabhyate na vastRta ityarthaH pratibhAti / tathAca sati kasya brahma kAraNaM bhavet / ataH zrutivAkyasyArtha.. mAha / ArambhaNazabdAdibhyastadananyatvaM pratIyate / kAryasya kAraNAnanyatvaM na mithyAtvam // ye punarmithyAtvaM tAmasabuddhayaH pratipAdayanti tairbrahmavAdA: sUtrazrutinAzanena tilApaHkRtA veditavyAH / antaHpraviSTacoravadhArthamevaiSa aarmbhH| alaukikaprameye sUtrAnusAreNaiva nirNaya ucitaH / na svatantratayA kiMcitpa15rikalpanam / tarkApratiSThAnAditi nirAkRtameva / na vAsminnapi sUtre mi dhyAtvArthaH saMbhavati / ekavijJAnena sarvavijJAnopakramabAdhAtprakaraNavirodhazca / trayavirodhabhayaparityAgenaikamidaM sUtramanyathA yojayannatidhRSTa ityalaM vistareNa // 2 / 1 / 14 // bhAve copalabdheH // 2 // 1 // 15 // bhAva eva vidyamAna eva ghaTe ghaTopalabdhiH / nAbhAve / cakArAsmRttiketyeva zrutiH parigRhItA / vAmAtreNa copalambhe mithyaivAtra ghaTopyastItyukta upalabhyeta // idaM sUtraM mithyAvAdinA na jJAtameva / ata eva pAThAntarakalpanamiti // 2 / 1 / 15 // 1 -A and Cread Apayeta for Apadyate /
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9 asypdeshaadhikrnnm| [ma. 2.pA. 1 mU. 20 sattvAcAvarasya // 2 // 1 // 16 // avarasya prapaJcasya satvAkAlikatvAd brahmatvam / sadeva somyedamaya AsIt / yadidaM kiMca tanatyamityAcakSate (chAM. 6 / 261) iti zruteH // 21 // 16 // 8 // 9 amadyapadezAdhikaraNam / amadyapadezAnneti canna dharmAntaraNa vAkya zeSAt // 2 // // 17 // asadA idamagra Ani ( na. 217) iti zrutyA prAgutpatteH kAryasyAsattvaM bodhyata iti cenna / ayAkRtatvena dharmAntareNa tathA vyapade"zaH / kutaH / vAkyazeSAt / tadAtmAna' svayamakuruta ( nai, 217 ) iti svasyaiva kriyamANatvAt / idamAsItpadaprayogAca // 2 / 1 / 17 // yukteH zabdAntarAcca // 2 // 1 // 18 // yuktistAvat samavetameva kArya sadutpAdyata iti saMbandhasya dviniSThatvAnnityatvAcca kAraNAntareNApi paramparayA saMbandhaH / asaMbaddhotpattau tu 15 mithyAtvameva / pravRttistvabhivyaktyarthamiti / zabdAntaraM scchbdaadaatmshbdH| AtmAna5 svayamakuruta ( te. 217 ) iti / / 2 / 1 / 18 // paTavacca // 2 // 19 // yathA saMveSTitaH paTo na vyaktaM gRhyate vistRtastu gRhyate tathAvirbhAvAnAvirbhAvena jagatopi // 2 / 1 / 19 // ___yathA ca prANAdiH // 2 // 1 // 20 // yathA prANApAnAnAM niyamane jIvanamAtram / aniyamana AkuanAdi naitAvatA prANabhedaH pUrvamasattvaM vA / tathA jagatopi / jJAnakriyAbhedAtsUtradvayam // 2 / 1 / 20 // 9 // 23-2 reads naiva tAvatA for naitAvatA /
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 pA. 1 . 21 ] aNubhASyam / 10 itaravyapadezAdhikaraNam / itaravyapadezAddhitAkaraNAdidoSaprasaktiH // 2 / 1 / 21 // 126 brahmaNo jagatkAraNatva itarasya jIvasyApi brahmatvAttaddhitaM kartavyam / tanna karotIti tadakaraNAdidoSaprasaktiH / tatsRvA tadevAnuprAvizat / 5 ( tai. 226 ) anena jIvenAtmanAnupravizva nAmarUpe vyAkaravANi ( chAM. 6 3 2 ) iti tasyaiva jIvavyapadezAt || 2|1|21 // adhikaM tu bhedanirdezAt // 2 / 1 / 22 // tuzabdaH pakSaM vyAvartayati / yadi brahma tAvanmAtraM bhavettadAyaM doSaH / tatpunarjIvAjjagatazvAdhikam / kutH| bhedanirdezAt / draSTavyAdivAkyeSu 10 karmakartRvyapadezAd vijJAnAnandavyapadezAdvA / na hi saMpUrNezasya hitaM niyamena karoti / sarvendriyavyApArAbhAvaprasaMgAt / svalIlayaikaM tu karotyeva || 2|1|22 // azmAdivacca tadanupapattiH // 2 / 1 / 23 // pArthivatvAdizeSepi hIramANikyapASANAnAM palAzacampakacanda15 nAnAmuccanIcatvamevaM jIvasyAMzatvAvizeSepi brahmAdisthAvarAntAnAmuJcanIcatvam / kAryavailakSaNyaM tadananurodhazca darzitaH || 2|1|23|| 10 || 11 upasaMhAradarzana / dhikaraNam / upasaMhAradarzanAnneti cenna kSIravaddhi // / 2 / 1 / 24 // brahmaiva kevalaM jagatkAraNamityuktam / tannopapadyate kulAlAdezva20 krAdisAdhanAntarasyopasaMhAradarzanAtsaMpAdanadarzanAditi cenna / kSIravaddhi / yathA kSIraM kartAramanapekSya dadhibhavanasamaye dadhi bhavati / evameva brahmApi kAryasamaye svayameva sarvaM bhavati || 2|1|24 // 7-ka reads vyapadezAt for nirdezAt / 13- pra. pu. reads tadupapattiH for tadanupapattiH / 16- pra. pu. roads tadnurodhazva for tadananurodhava /
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 11 upasaMhAradarzanAdhikaraNam / [ a. 2pA. 1 sU. 26 devAdivadapi loke // 2 / 1 / 25 // svatobhinnakaraNe dRSTAntaH yathA devarSipitaro bAhyanirapekSA eva svayogabalena sarvaM kurvanti / evaM brahmApyanapekSya tatsamavAyaM svata eva sarva karoti / 2 / 1 / 25 // 127 kRtsnaprasaktirniravayatvazabdakopo vA // 2 / 1 / 26 // 1 yadyekameva brahma svAtmAnameva jagatkuryAt tadA kRtsnaM brahmekameva kAryaM bhavet / athAMzabhedena vyavasthA tathA sati niravayavatvazrutivirodhaH / niSkalaM niSkriyaM zAntam ( ve. 6/11 ) iti // 2 / 1 / 26 // zrutestu zabdamUlatvAt // 2 // 1 / 27 // tuzabdaH pakSaM vyAvartayati / zruteH / zrUyata eva dvayamapi / na ca zrutaM yuktyA bAdhanIyam / zabdamalatvAt / zabdaikasamadhigamyatvAt / acintyAH khalu ye bhAvA na tAMstarkeNa yojayet / ( ma. pu. 113 / 7 ) arvAcInavikalpavicArakRtarkapramANAbhAsazAstrakalilAntaHkaraNaduravagrahavAdinAM vAdAnavasare sarvabhavanasamarthe brahmANaM virodhAbhAvAcca // evaM parihRte doSe svamatyAnupapattimudbhAvya sarvasaMplavaM vadanmandamatiH sadbhirupezyaH // 221127 // Atmani caivaM vicitrAzva hi // / 2 / 1 / 28 | at dezakAlApekSA nAsti / Atmanyeva sRSTatvAt / dezakAlasR-STAvapyAtmanyeva sAdhikaraNasya sRTatvAcca / bahirantazca jagatsRSTiM vA Aha vizeSAbhAvena-anantarobAhya : (bR. 4/5/13 ) iti virodhAbhAvo vicitrazaktiyuktatvAtsarvabhavanasamarthatvAca || 2|1128 // svapakSadoSAca || 2 / 1 / 29 // 20 pradhAnavAdinopi sarvapariNAmasAvayavatvanityatvAdidoSI duSpariharaH / yuktimUlatvAcca tasya / acintyakalpanAyAM pramANAbhAvAcca // / 2 / 1 / 29 // / 11 // 6- Bom. ladI after kuryAt / 141 roads bibAdAnasamaye for maradAnavasare W
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 2 pA. 1 mU. 30] aNubhASyam / 128 12 sarvopetAdhikaraNam / marvopetA ca tadarzanAta // 15 // 20 // sarvazaktibhirupetopamataH / cakAtmatyAdiguNayuktazca / kutaH / tadarzanAta / tathA vede dRzyate / ya: sarpajaH sarvazAneH sarvakartA sarvakAmaH 5 ( chAM. 3 / 14 / 2 ) ityAdi / / 211 // 3 // vikaraNatvAnnati canaduktam / / 2 / 1 / 31 // kartendriyavAna loke / brahmaNo nirindriyatvAtkathaM kartRtvamiti cenna / asya parihAra : parvamevAta atastu zabdamalatyAta ( bra. sU. 2 / 1 / 27 ) ityatra / 'anavagAhAmAhAtmya atimva zaraNaM nAnyA vAco 10 yuktiriti // 2 // 1131 // na prayojanavavAna // 2 // 1132 // na brahma jagatkAraNam / kutaH / prayojanavattvAt / kArya hi prayojanavadRSTaM loke / brahmaNi punaH payojanavattvaM saMbhAvayitumapi na zakyate / ApakAmazrutivirodhAt / vyAdhikaraNo haturnasamAso 15 vA // 2 / 1 / 32 // lokavana lIlAkaivalyam // 2 // 1 // 33 // tagandaH padaI vyAvasaMgati / lokavAdIlA nahi lIlAyAM kiMnitprayojanamAsta / lIlAdhAra pragAjanavAt ! IzvatvAdeva na lIlA paryanayoktaM shkyaa| sA lIlA kavalya mAkSaH / tasya lIlAtvepyanyasya 2. tatkIrtane mokSa ityarthaH / lIlaya kavaleti vA / / 2 / 1133 // vaiSamyanaipuNye na mApakSatvAnathA hi darzayati // 2 // 1 // 34 // kAMzcitsukhinaH kAzcidagvinaca pralayaM ra kurvan viSamA nighRNazveti canna ! sApekSatvAt ! jIvAnAM karmAnurAdhena tugvaduHkhe prayacchatIti / bAdibodhanAyaitaduktam / vastutastvAtmasRSTavaiSamyanepuNyasaMbhAvanaiva nAsti / 25 dRSTivad bhagavAn / bIjavatkarma / atireva tathA darzayati-eSa hyeva sAdhu karma kArayati taM yaprebhyo loka najinItiH / pAla nAsAtha karma
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 129 1 racanAnupapatterityadhikaraNam ! ! a. 2 pA. 2 4. kArayati taM yamabho ninISati / ( ko. bA. 28 ) puNyo vai puNyena karmaNA bhavati pApaH pApana karmaNA (bR. 13) iti ya / sApekSamApa karvabhIzvara iti mAhAtmyam / / 2 / 1 / 34 / / na karmAvibhAgAditi cennAnAditvAt // 2 // 1 // 35 // 5 na karmAvibhAgAt kAryodmAtpUrvaM saMbhavati / pazcAttvanyonyAzraya iti cenna / amaaditvaat| bIjAGkaravatpravAhasyAnAditvAt // 2 // 1 // 35 // upapadyate cApyupalabhyate ca // 2 // 1 // 36 // kathamanAditvamiti cedupapadyate / anyathA kasya saMsAraH / kRtahAnyakRtAbhyAgamaprasaGgazca / upalabhyate ca zrutismRtyoH / anena jIvanAtmanA 1. (chAM. 6322) iti sargAdau jIvaprayogAdanAditvam / tapasaiva yathApUrva sraSTA vizvamidaM bhavAn iti ca // 2 / 1 / 36 // marvadharmopapatnezca // 2 // 1 // 37 / / upasaMharati / vadoktA dharmAH sarve brahmaNyupapadyante / sarvasamarthatvA.. diti // 2 // 1 // 37 // 12 // 15 iti zrIvedavyAsamatavartizrIvallabhAcAryaviracite brahmasUtrANabhASye dvitIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH // 21 // dvitIyAdhyAye dvitIyaH pAdaH / 1 racanAnupapatterityadhikaraNam / racanAnupapattezca nAnumAnam // 2 / 2 / 1 // svatantratayA sarve vAdA niraakriyntesminpaad| lokAnAM bhUrbhunAdInAmacetanena kevalena pradhAnena racanA nopapadyate / racitatvAdeva na pariNAmaH / sarvasya saMzleSaprasaMgAt / atazcetanakartRkA racanA nAcetanana 20- reads sarvagAdA for sabai vAdA / 17 ( aNubhASya
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 2 pA. 2 sU. 1] aNubhAgyam / 1.30 pradhAnana katuM zakyA / sambhAtkAraNatvena pradhAnaM nAnumAtavyam / anyathopapattyA bAdhitamevAnumAnamiti cakArArthaH / / 2 / 21 // pravRttezca // 2 // 2 // 2 // bhuvanAni vicArya janAn vicAgyati / sarvasya tatpariNAme pravR5ttinopapadyate / pradhAnamya vA prathamapravRttiH / yadyapi pradhAnakAraNavAde phalaparyantamaGgIkriyamANa na kiMcida dUSaNam / kRtimAtrasya pradhAnaviSayatvAt / tathApi vAdinaM prati lokanyAyena vaktavyam / tatra loka cetanAcetanavyavahArosti / cetanAzcaturvithA jIvAH sazarIrA alaukikAzca / anya acetanAH / tannyAyena vicArotreti na kiMcidvicAraNIyam // 2 // 2 // 2 // payombuvaJcenatrApi // 2 // 2 // 3 // yathA payo bicitraphenaracanAM karoti yathA vA nadyAdijalaM svata eba syandata iti caita / na / tatrApi dohanAdhizrayaNe meghAnAM cetanAnAmeva sattvAt // vyAkhyAnAntara tvannAmbuvAdityacyeta / dvitIyasya sabhAdhAnaM nobhayavAdisaMmatam // 2 // 2 // 3 // 15 vyatirekAnavAsthitezcAnapekSatvAt // 2 // 2 // 4 // pradhAnasyAnyApekSAbhAvAtsarvadA kAryakaraNameva na vyatirekeNa tUSNImavasthAnamucitan / puruSAdhiSThAnasya tu tulyatvAt / sezvarasAMkhyamatepaizvaryaM nadadhInamiti yathAsthitameva dUSaNam // 2 / 2 / 4 // lAca na tRnnaadivt||22||5|| 2. tRNapallavajalAni svabhAvAdeva pariNamanta evameva pradhAnamiti na. mantabyam / anyatra zRGgAdau dugdhasyAbhAvAt / cakArAccetanakriyApyAsti / tatazca lokadRSTAntAbhAvAdacetanaM pradhAnaM na kAraNam // 2 / 2 / 5 // abhyupagamepyarthAbhAvAt // 2 / 2 / 6 // 19- reads dvitIye tc: dvitIyasya and ( ' rends dvitIya for the same. 17-Bom. a hefore tulyatvAt /
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 131 2 puruSAzmavadityadhikaraNam / [ a. 25/0 2 1. 10 prakSyakAritvAbhAvAnna puruSArthaH 10 pradhAnakAraNavAdAGgIkArepi 2 puruSAzmavadityadhikaraNam / puruSAzmavaditi cettathApi // 227 // pradhAnasya kevalasya kAraNavAdo nirAkRtaH / puruSapreritasya kAraNatvamAzaGkaya pariharati / puruSaH paGgaranthamAruhyAnyonyopakArAya gacchati / yathA vAyaHkAntaM saMnidhimAtreNa lohe kriyAmutpAdayati / evameva puruSAdhiSThitaM puruSasaMnihitaM vA pradhAnaM pravartiSyata iti cettathApi doSastadavasthaH / pradhAnaprerakatvaM puruSasya svAbhAvikaM pradhAna 10 nasyAprayojakatvam / dvitIye pradhAnadoSastadavas vishissttkaarnntvenirmokssH| azaktasya tu mokSAGkhIkAraH sarvathAnupapannaH ena yasaMbandhasya // 21227 // sidhyati || raa6|| 1 // aGgitvAnupapatezca // 2 / 228 // prakRtipuruSayAraGgAGgitve bhavedbhavam / tacca nopapadyate / puruSasyA15 GgitvaM brahmavAdapravezI matahAniva / prakRteraGgitvaM tvanirmokSaH / anena parito mAyAvAdI nirlajjAnAM hRdaye bhAsate || zarAba // anyathAnumitau ca jJazaktiviyogAt || 2|2| 9 || anyathA vayaM sarvamanumimImahe / yathA sarva doSAH parihRtA bhaveyuriti cet tathApi pUrvaM jJAnazaktirnAstIti mantavyam / tathA sati bIjasyaivAbhAvAn nityatvAccAnirmokSa iti || 2|2| 9 | 1 vipratiSedhAccAsamaJjasam // / 2 / 2 / 10 // parasparaviruddhatvAnmatavartinAM paJcaviMzAdipakSAGgIkArAt / vastutastva laukikArthe neda eva pramANaM nAnyaditi || 22|10||2 //
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ ma. 1 pA. 2 mU. " aNubhAjyam / 3 mahaddIrghavadetyadhikaraNam / mahahIrghavadA hasvaparimaNDalAbhyAm // 2 // 2 // 11 // idAnIM paramANukAraNavAdo nirAkriyate / tatra sthUlakAryArtha prathama paramANudvayena TyaNukamArabhyate / paramANudvayasaMyoge ghaNukaM bhavatItyarthaH / 5 tatroparyadhobhAvamilane ghyaNukaM mahat syAd dviguNaparimANavattvAt / prAkpa Anmilane dIrghavadvA syAt / paramANuparimANaM -hasvaM parito maNDalaM ca / upahAsAtha tasya matasyAnuvAdaH // 2 // 2 // 11 // kimato yadyevamata AhaubhayathApi na karmAtastadabhAvaH // 2 / 2 / 12 / / ubhayathApi na / kutaH / na karma / nakAro dehalIpradIpanyAyenobhayatra saMbadhyate / atA maNukAbhAvaH / ubhayathApi na : paramANusaMghaTTanam / pradezAbhAvAt / kalpanA manorathamAtram / asaMyuktAMzAbhAvAt tadeva tatsyAt / saMyogajanakaM karmApi na saMbhavati / kAraNAntarAbhAvAt / prayatnavadAtmasaMyogedRSTavadAtmasaMyoge cAbhyupagamyamAne niravayavatvAttadeva tatsyAt / vize5SAbhAvAdvibhAgasyAzakyatvAJca / ato vyaNukasyAbhAvaH // 2 / 2 / 12 // samavAyAbhyupagamAJca maamyaadnvsthiteH||2||2||13|| parimANuTyaNukayoH smvaayonggiikriyte| sa sNbndhinorvsthaanmpksste| saMbandhasyobhayaniSThatvAt / sa ca nityaH sadA sNbndhisttvmpeksste| atopi na ghaNuka utpadyate / kiMca / samavAyo nAGgIkartuM zakyaH / saMyo1. gena tulyatvAt / saMbandhatvAttasya / yathA saMbandhini saMbandhAntarApekSaivaM samavAyasyApi / tathA satyanavasthitiH // 2 // 2 // 13 // nityameva ca bhAvAt // 2 // 2 // 14 // paramANoH kAraNAntarasya ca nityameva bhAvAtsadA kArya syAt // 2 / 2 / 14 // 25 rUpAdimattvAcca viparyayodarzanAt // 22 // 15 // yanupAdimattadanityam / paramANorapi pAdimavAdiparyayaH
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 113 4 samudAya ubhyhetukepiitydhikrnnm| [a. 2 pA. 2 sU. 10 anityatvamaparamANutvaM ca / na ca pramANabalena tadatirikta vyAptiriti vAgyam / adarzanAtU / kAryAnupapattiH zrutyaiva parihatA // 22 // 15 // ubhayathApi ca doSAt // 2 // 2 // 16 // paramANUnAM rUpAdimattvena tadabhAve ca doSaH / ekatrAnityatvama-- 5 myatra kAryarUpasya nirmUlatvaM ca / haridrAcUrNasambandhe rUpAntarasya jananAdvirodhopi cakArArthaH // 22 // 16 // aparigrahAccAtyantamanapekSA // 2 // 2 // 17 // sarvavaidikAnAmaparigrahAccAtyantaM sarvathA nApekSyate // 22 // 17 // 3 // 4 samudAya ubhayahetukepItyadhikaraNam / samudAya ubhayahatukepi tadaprAptiH // 2 // 2 // 18 // ataH paraM bAhyamatanirAkaraNam / te samudAyadvayaM jIvabhAgArthaM saMhanyana iti manyante / paramANusamUhaH pRthivyAdibhUtasamudAya ekH| rUpAdiskandhasamudAyazcAparaH / rUpavijJAnavedanAsaMjJAsaMskArasaMjJakAH paJca skandhAH / tadubhayasaMbandhe jIvasya sNsaarH| tadapagame mokSa iti / tatro15 bhayahetukepi samudAya jIvasya tadaprAptiH / kSaNikatvAt / sarvakSaNikanve jIvamAtrakSaNikatve vA tadaprAptiH // 2 // 2 // 18 // itaretarapratyayatvAditi cennotpatimAtramimi. natvAt // 2 // 2 // 19 // kSaNikatvepi pUrvapUrvasyottarottarapratyayaviSayatvAtkAraNatvAtsantatereva 1. jIvatvAjjaDatvAcca na kApyanupapattiriti cenna / utpattimAtranimittatvAt / anusaMdhAnAbhyugapame sthirtvaapttiH| saMbandhaviyogArtha ko nA yateta / sthairyAbhAvAtsamudAyAnupapattizca // 2 / 2 / 19 // uttarotpAde ca pUrvanirodhAt // 2 // 2 // 20 // - A reada ohit for prof!
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 2 pA. 2. 20 ] aNubhASyam / 134 uttarotpattirapi na saMbhavati / utpannasya gpAdakatvam / ata uttarotpattisamaye pUrvasya naSTatvAdutpattikSaNa evaM sthitipralayakAryakaraNasarvAkAre virodhAdekamapi na syAt // 21220 // ati pratijJoparodho yaugapadyamanyathA // 2 / 2 / 21 // ekA kSaNikatvapratijJA / aparA caturvidhAnhetUnpratItya cittacattA utpadyanta iti vastunaH kSaNAntarasaMbandhe prathamapratijJA nazyati / asati dvitIyA / dvitIyA cannAGgIkriyata tadA pratibandhAbhAvAtsarvaM sarvata ekadaivotpadyeta || 2|2|21 // pratisaMkhyApratisaMkhyA nirodhAprAptiravicchedAt // 2 / 2 / 22 // api ca / vainAzikAH kalpayanti / buddhibodhyatrayAdanyat saMskRtaM kSaNikaM ceti / trayaM punarnirodhadvayamAkAzaM ca / tatredAnIM niroyAGgIkAre pati / 1 pratisaMkhyAnirodhI nAma bhAvAnAM buddhipUrvako vinA / viparItopratisaMkhyAnirodhaH / trayamapi nirupAkhyam / nirodhadvayamapi na prApnAti / 15 santaterAvacchadAt / padArthAnAM ca nAzakasaMbandhAbhAvAtpratibandhasaMba-dhAbhAvaH / AdyA nirodhaH padArthaviSayako vyarthaH / dvitIyaH kSaNikAGgIkAreNaiva siddhatvAnnAGgIkartavyaH // 222 // ubhayathA ca doSAt // 2 / 2 / 23 // pratisaMkhyAnirodhAntargatAvidyAvinAze mokSa iti kSaNikatAko 20 mithyAvAditaca manyante / avidyAyAH saparikarAyA nirhetukavinAze zAstravaiphalyam | avidyAtatkAryAtiriktasyAbhAvAnna sahetukopi / nahi bandhyAputreNa rajjusarpo nAzyate / ata ubhayathApi doSaH || 2/2/23 AkAze cAvizeSAt // 2 / 2 / 24 // yaccoktamAkAzamapyAvaraNAbhAvo nirupAkhyamiti / tanna / AkA25 zepi sarvapadArthavadvastutvavyavahArasyAvizeSAt // 2|2|24 // 2- A reads for karaNa 30
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 nAmAva upalabdherityadhikaraNam / / . 25.2.28 anusmRte // 225 // sarvopi kSaNikavAdI bAdhitaH / sa evAyaM padArtha ityanusmaraNAt anusmaraNayorekAzrayatvamekaviSayatvaM ca // 225 // 25 135 nAsatodRSTatvAt // 2 / 2 / 26 // apica / nAnupamadye prAdurbhAva vainAzikA bhy| tatazvAsatolIkA kArya syAt / tana / adRSTatvAt / nahi zRzaH kiM citkAryaM dRzyate / 10 evaM sataH kAraNatvaM pUrvapAda upapAdyAsata: kAraNatvaM nirAkRtya vyAsacaraNairvedAnAmavyAkulatve saMpAditepi punadaityavyAmohanArthaM pravRttasya 1. bhagavato buddhasyAjJayA - tvaM ca rudra mahAbAhA mohazAstrANi kAraya ( va. pu 70 / 36 ) atathyAni vitathyAni darzayasva mahAna svAgamaiH vRtiM ca janAnmadvimukhAnkuru ( pa. pu. u. ) ityavaM rUpayA mahAdevAdaya: svAMzenAvatIrya vaidikeSu pravizya vizvAsArthaM vedavibhAgAn yathArthAnapi vyAkhyAya sadasadvilakSaNAmasadaparaparyAyAmavidyAM 15 sarvakAraNatvena svIkRtya tannivRttyarthaM jAtibhraMzarUpaM saMnyAsapASaNDaM prasAryaM sarvameva lokaM vyAmohitavantaH / vyAseopi kalahaM kRtvA zaGkaraM zaptvA tUSNImAsa / atoninA mayA sarvataH saduddhArArtha yAtAni zrutisUtrANi yojayatA sarvo mohA nirAkRto veditavyaH / prathamAdhyAya eva tanmadA vistareNa nirAkRtamiti nAtrocyate // 2rArA26 // udAsInAnAmapi caivaM siddhiH / / 22227 // yadyabhAvAdbhAvotpattiraGgIkriyate tathA satyadAsInAnAmapi sAdhanarahitAnAM sarvopi dhAnyAdiH sidhyeta / abhAvasya sulabhatvAt ||2||27||4|| 5 nAbhAva upalabdhestyidhikaraNam / nAbhAva upalabdheH // 2 / 2 / 28 // evaM kAraNAsattvaM nirAkRtya vijJAnavAdyabhimataM prapaJcAsatyatvaM 1 aghanAnanapastake nopalabhyate / prakAzoktyA padmapurANottaramiti nirdizama /
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ bha. 2 pA. 2 va. 281 aNubhAgyam / nirAkaroti / sa ca jJAnAtiriktaH prapaJca nAstItyAha / tanna / aspa prapaJcasya nAbhAvaH / upalabdheH / upalabhyate hi prapaJcaH / yastUpalabhamAna eva nAhamupalabha iti vadati sa kathamupAdeyavacanaH syAt // 2 / 2 / 28 // vaidhAcca na svamAdivat // 2 // 2 // 29 // 5 nanUpalabdhimAtreNa na vastusattvam / svapnamAyAbhrameSvanyathA dRSTatvAditi cet / na / vaidhAt / svapnAdiSu tadAnImeva svapnAnte vA vastunomyathA bhAvopalambhAt / na tathA jaagrite| varSAnantaramapi dRzyamAnaH stambhaH stamma eva / svasya mAkSe pravRttivyAghAtazcakArArthaH // 2 / 2 / 29 // na bhAvonupalabdheH // 2 // 2 // 30 // 10 yadapyucyate bAhyArthavyatirekeNApi vAsanayA jJAnavaicitryaM bhaviSya tauti / tanna / vAsanAnAM na bhAva upapadyate / tvanmate bAhyArthasyAnupalabdheH / upalabdhasya hi vAsanAjanakatvam / anAditve tvandhaparamparAnyAyenApratiSTheva / arthavyatirekeNa vAsanAyA abhAvAda vAsanAvyatirekeNApyopalabdheranvayavyatirekAbhyAmarthasiddhiH // 22 / 30 // kSaNikatvAcca // 2 // 2 // 31 // vAsanAyA AdhAropi nAsti / AlayavijJAnasya kSaNikatvAt / vRttivijJAnavat / evaM sautrAntiko vijJAnavAdI ca pratyuktaH / mAdhyamikastu mAyAvAdivadasaMbaddhabhASitvAdupekSya iti na nirAkriyata AcAryeNa // 22 // 31 // sarvathAnupapattezca // 2 // 2 // 32 // kiM bahunA / bAhyavAdo yathA yathA vicAryate tathA tathAsaMbaddha evetpalaM vistareNa / cakArAdvedavirodho mukhyaH // 2 / 2 / 32 // 5 // 6 naikasminnasaMbhavAdityadhikaraNam / naikasminnasaMbhavAtU // 2 // 2 // 33 // 2. vivasanasamayo nirAkriyate / te hyantarniSThAH paJca udAsInAH sama vibhakIH parecchayA vadanti / syAcchandobhIzvacanaH / Astitastva
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 patyurasAmaasyAdhikaraNam / [ a. 2 pA. 2 sU. 37 vyaktAnAM pratyekasamudAyAbhyAM syAtparvakaH saptaprakAro bhavati / tadekAsmanyojayanti / tadvirodhenAsaMbhavAdayuktam // 2 / 2 / 33 / / evaM cAtmAkAya'm // 2 // 2 // 14 // nanu kathaM bahirudAsInasya ta SaNamata Aha / evamapi sati tvAtmano 5 vastuparicchedAdakAtnyaM na sarvatvam / athavA zarIraparimANa AtmA cettadA sarvazarIrANAmatulyatvAdAtmano na kAsnyaM na kRtsnazarIratulyatvam // 2 / 2 / 24 // na ca paryAyAdapyavirodhI vikaaraadibhyH||2||2||35|| zarIrANAmavayavopacayAnusAreNAtmanApi devatiyaGmanuSyeSvavayavopa10 cayApacayAbhyAM tattulyatA syAt / tathA sati paryAyaNAvirodha iti na vaktavyam / tathA sati vikArApattaH / saMkocavikAsepi vikArasya duSpariharatvAt // 2 // 2 // 35 // antyAvasthitezcobhayanityatvAdavizeSaH // 2 // 2 // 36 // antyAvasthitirmuktisamayAvasthitistasmAddhetoH / pUrvadASaparihA15 rAya cobhayanityatvaM bhavedaNutvaM vA mahattvaM vA / ubhayathApi zarIrapariNAmo na bhavatIti na tavArthasiddhiH // 2 / 36 // 6 // 7 patyurasAmaJjasyAdhikaraNam / patyurasAmaJjasyAt // 2 // 2 // 37 // parAbhipretAJ jaDajIvAnnirAkRtyezvaraM nirAkaroti / vedoktAdaNumAtrepi viparItaM tu yadbhavet / tAdRzaM vA svatantraM cedubhayaM mUlato mRSA // 27 // tArkikAdimataM nirAkaroti patizcedIzvarastasmAdbhinnastadA viSamakaraNAdvaiSamyanaighaNye syAtAm / karmApekSAyAM tvanIzvaratvaM yuktimUlatvAdoSaH / asAmaJjasyAddhetorna pativanazvarasiddhiH // 2 / 2 / 37 // -: rends satyAtmano for sati tvAtmanA / .\ reads mati cAtmano for the same. 23-ka reads karmApekSayA for karmApekSAyAM / 18 [aNabhAgya ]
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ a, 2 pA. 2 sU. 38 ] tvAdapyanupapattiriti cakArArthaH || 2|2|38 // adhiSThAnAnupapattezva || 2 / 2 / 39 // 5 sa cezvaro jagatkartRtvena kalpyamAno laukikanyAyena kalpanIyaH / sa cAdhiSThita eva kiMcitkarotItIzvarepyadhiSThAnamaGgIkartavyam / tasminkalpyamAne matavirodhonavasthAsaMbhavazva || 2|2|39 // 10 aNubhASyam / saMbandhAnupapattezva || 2|2 / 38 // jIvabrahmaNorvibhutvAdajasaMyogasyAniSTatvAtpatitvAnupapattiH / tulya karaNavacenna bhogAdibhyaH // 2 / 2 / 40 // karaNavadaGgIkAre saMbandhadoSa: parihRto bhavati / tacca na yuktam / bhogAdiprasakteH || 2|2|40 // antavattvamasarvajJatA vA / / 2 / 2 / 41 // IzvaraH prakRtijIvaniyamArthamaGgIkRta: / tattu tayoH paricchede sa bhavati / tatazva lokanyAyena jIvaprakRtyorantavattvaM bhavet / tatazvAnityatAyAM mokSazAstravaiphalyam / etaddoSaparihArAya vibhutvanityatveGgIkriya15 mANe saMbandhAbhAvAdasarvajJatA vA syAt / tasmAdasaMgatastArkikavAdaH // 2 / 2 / 41 // 7 // 20 18 8 utpatyasaMbhavAdityadhikaraNam / utpattyasaMbhavAt // 2 / 2 / 42 // bhAgavatamate kaMcidaMzaM nirAkaroti / teca caturvyUhotpattiM vadanti vAsudevAtsaMkarSaNastasmAtpradyumnastasmAdaniruddha iti / tatraiSAmIzvaratvaM sarveSAmuta saMkarSaNasya jIvatvam / anyAnyatvam / utpattipakSe jIvasyotpattirna saMbhavati / tathA sati pUrvavatsarvanAzaH syAt || 2|2|42 // 12-C reads saMbhavati for sa bhavati / 19-0 om. ca after te /
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 KH 25 1 na viyadityadhikaraNam / [ a.2pA. 3 sU.1 na ca kartuH karaNam || 2|2|43 // kartuH saMkarSaNasaMjJakAjjIvAtpradyumnasaMjJakaM mana utpadyata iti talloke na siddham / na hi kulAlAddaNDa utpadyata iti / cakArAdagrimasya nirAkaraNam || 22|43 // 139 vijJAnAdibhAve vA tadapratiSedhaH // 2 / 2 / 44 // atha sarve paramezvarA vijJAnAdimanta iti tathA sati tadaprati6 IzvarANAmapratiSedhaH / anekezvaratvaM ca na yuktamityarthaH / vastutastu svAtantryameva doSaH || 22 |44 // vipratiSedhAcca // 2 / 2 / 45 // bahukalpanayA vedanindayA ca vipratiSedhaH / cakArAdaprakriyAvirodhaH || 22|45 // 8 // iti zrIvedavyAsamatavartizrIvallabhAcAryaviracite brahmasUtrANabhASye dvitIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH // 222 // dvitIyAdhyAye tRtIyaH pAdaH // 1 na viyadityadhikaraNam / na viyadazruteH || 2|3|1 || zrutivAkyeSu parasparavirodhaH parinhiyate vipratiSedhaparihArAya / mImAMsAyAstadarthaM pravRttatvAt / zaktayavirodhAbhyAm / tathA ca bahmavAde jaDajIvayorviruddhAMzanirAkaraNAya tRtIyapAdArambhaH / . dvividhA hi vedAnte sRSTi: / bhUtabhautika sarvaM brahmaNa evaM vispha liGganyAyenaikA / aparA viyadAdikrameNa / sA cAnAmarUpAtmanA nAmarUpatvavattvenAbhivyaktiH / sajaDasyaiva kAryatvAttasya jIvasya tvaMzatvenaiva na nAmarUpasaMbandhaH / anitye jananaM nitye paricchinne samAgamaH / * nityAparicchinnatanau prAkaTayaM ceti sA tridhA / / 28 / /
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 2 pA. sU. 1] annubhaassym| tatra kramasRSTau saMdehaH / chAndogye hi-sadeva saumyedamagra AsIdekamevAdvitIyam ( chAM. 6 / 2 / 1 )ityupakramya-tadaikSata tattejosRjata ( chAM. 6 / 2 / 3 ) iti tejobannasRSTiruktA na vAyvAkAzayoH / taittirIyake punaH brahmavidApnoti param ( tai. 2 / 1) ityupakramya-tasmAdvA eta5 smAdAtmana AkAzaH saMbhUtaH (te. 21 ) ityAkAzAdisRSTiruktA / ubhayamapi kramasRSTivAcakamityekavAkyatA yuktA / chAndogye mukhyatayA sRSTistaittirIye goNI / mukhyA tvagre vakSyate-sokAmayata ( tai. za6 ) ityaadinaa| tatra saMzayaH / kimAkAzamutpadyata na vati / kiM tAvatprAptaM notpadyata 10 iti / kutaH / azrutaH / zrutivAdinAM zrutyaiva nirNayaH / zrutau punarmukhye kramasRSTau na zrUyate // 21 // asti tu // 2 // 12 // tuzabdaH pakSaM vyAvAyati / taittirIyaka viyadutpattirasti / yadyapi mukhye nAsti tathApi virodhAbhAvAdanyatroktamapyaGgIkartavyamekavAkya15 tvAya / ekavijJAnena sarvavijJAnapratijJAnarodhAcca // 21 // 2 // goNyamaMbhavAt // 2 // 3 // 3 // viyadutpattiauNI bhaviSyati / kutaH / asaMbhavAt / na hyAkAzasyAtpattiH saMbhavati / niravayavatvAt / vyApakatvAcca / mukhye cAbhAvAt / ekavijJAne sarvavijJAnapratijJA tu tadadhiSThAnatvena jIvavattadaMzatvena vA 2. taccharIratvena vaikavijJAnakoTinivezAt / lokepyavakAzaM kurvityAdau goNaprayogadarzanAt // 2 // 3 // 2 // zabdAca // 2 // 34 // vAyuzcAntarikSaM caitadamRtam (bR. 23 / 3) iti / AkAzavatsarvagatazca nityaH iti / na hyamRtasya brahmadRSTAntabhUtasyotpattiH sNbhvti||23||4|| 10-C rouds mukhyakrama for mukhye krama / 15-A and Com. pratijJA after vijJAna /
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ 141 1na viyditydhikrnnm| (a. 2 pA. 7 . . syAccaikasya brahmazabdavat // 2 // 3 // 5 // nanu kathaM viyadutpattigauNI bhaviSyati / tatra hi saMbhatamityekameva padamuttaratrAnuvartyate / tathA satyuttaratra mukhyAkAze gauNIti yugapattidvayavirodha iti cenna / ekasyApi syAtkvacinmukhyA kvacidgauNIti / brahma5 zabdo yathA-tapasA brahma vijijJAsasva tapo brahma (te. 3 / 2 ) iti / prathamavAkye mukhyA dvitIye gauNI / nacAtra prayogabhadostIti vAcyam / saMbhUtazabdopyAvartata / na tu tAdRzArthayuktopi / Atmasattvenaiva tatsattvamiti sattvaguNo vacanaMhatuH / tattadbhAvApannaM brahmaiva sarvatra kAraNamiti nAnakala kssnnaa| tadbhAvApattivizeSaNavyAvRttyarthamapi na lakSaNA / svabhAvatopi 1. brahmaNaH sarvarUpatvAt / tasmAdgauNyAkAzasaMbhUtizrutirityevaM prApta idamAha // 2 // 35 // prtijnyaahaanirvytirekaacchndebhyH||2||16|| bhaveMdataMdavaM yadi chAndogyazrutirna virudhyeta / katham / ekavijJAnana sarvavijJAnapratijJA bAdhyate / avyatirekAt / anugamAt / yadi saMba15 dvabhava brahmaNAkAzaM tiSThata tadA brahmavijJAnenAkAzaviSayIkaraNe tanna kavijJAnam / AkAzasya cAlokikatvAttajjJAnaM sarvajJatAyAmapekSitameva / na ca jIvavata / lokikatvAt / vyvhaarmaatrvissytvaannaatiindrivtvaadicintaa| anugamepi vastusAmarthyAtkathaM pratijJA hIyata ityata Aha / 2. zabdebhyaH / yenAzrutaM zrutaM bhavatyamataM mataM bhavatyavijJAtaM vijJAtaM bhavati ( chAM. 6 / 1 / 1 ) iti zabdAtprakRtivikArabhAvenaiva vyutpAdayati jJAnam / zabdabhyo hetubhyaH pratijJAhAniriti yojanA // 2 / 3 / 6 // yAvadvikAraM tu vibhAgo lokavat // 2 // 3 // 7 // .. tuzabda AkAzotpattyasaMbhAvanazaGkAM vArayati / yadyada vikRtaM tasya 9- ceads tasadbhAvApani for tadbhAvApani /
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 2 pA. : sU. 7] aNubhASyam / sarvasya vibhAga utpattiH / AkAzamapi vikRtam / laukikavyavahAravipayatvAt / yathA loke vikRtamAtramutpadyate / AkAzAtpattau zrutyA siddhAyAma AkAzavatsarvagatazca nityaH / AkAzazarIraM brahma ( te. 1 / 6 / 2 ) sa yathAnantAyamAkAza evamananta 5 AtmA vaditavyaH / AkAza AtmA ( tai. 117 ) ityAdizrutayaH / samAnena sarveNa ya AkAze niSTana ( ba. zA12) sarvamAtmA ( mai. 6 / 7 ) ityevamAdibhirekavAkyatAM lbhnt| vyavahAre tvajJabodhanaM vAkyAnAmupayogaH / / 2 / 327 // 1 // 2 etena mAtarizvatyadhikaraNam / etana mAtarizvA vyaakhyaatH||2||38|| AkAzotpattisamarthanana mAtarizvotpattiH samarthitA / saSAnastamitA davatA ( 8. 1 / 5 / 22 ) iti bhautikavAyuvyAvRttyarthamalaukikapadam // 2 // 3 // 8 // 2 // - - ___3 asaMbhavAdhikaraNam / asaMbhavastu satonupapatteH // 2 / 319 // ___ nanu brahmaNApyutpattiH syAt / AkAzavatsarvagatazca nityaH / iti zrRMtarAkAzanyAyena sarvagatatvaninyatvayArabhAve itImAmAzaGkAM tuzabdaH pariharati / sataH sanmAtrasyotpAttana saMbhavati / na hi kuNDalotpattau kana kotpattirucyate / nAmarUpavizeSAbhAvAt / utpattizca svIkriyamANA nopapa20 dyate svato na saMbhavati / anyatastvanavasthA / yadeva ca mUlaM tadeva brahmeti // 2 / 3 / 9 // 3 // 4 tejota ityadhikaraNam / tejotastathA hyAha // 2 // 3 // 10 // tajoto vAyutaH / tathA hyAha / vAyoramiH ( tai. 2 / 1) iti zruteH /
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 143 6 pRthivyadhikAretyadhikaraNam / / a. 2 pA. pU. 12 hishbdenaivmaah| chAndogyazrutiH pratijJAhAninirAkaraNArthaM taittirIyakamapekSate vAyvAkAzayorutpattyartham / tathA copajIvyasya prAdhAnyAd vAyubhAvApannameva sattejasa utpAdakamiti svIkaroti / brahmaNa eva sarvotpAttapakSastvaviruddhaH // 2 // 3 // 10 // 4 // 5 Apa ityadhikaraNam / ApaH // 2 / 3 / 11 // tathA hyAhetyeva / idamekamanuvAdasUtramavirodhakhyApakam / na zrutyoH sarvatra virodha iti // 23 // 11 // 5 // - 6 pRthivyadhikAretyadhikaraNam / pRthivydhikaarruupshbdaantrebhyH||2||3||12|| tA Apa aikSanta banyaH syAma prajAyemahi ( chAM. 6 / 2 / 4 ) iti / tA annamasRjanta ( chAM. 6 / 2 / 4 ) iti / tatrAnnazandena vrIhyAdaya AhosvitpRthivIti saMdehaH / nanu kathaM saMdehaH pUrvanyAyenopajIvyazruterbalIyastvAditi cet / ucyate / adyaH pRthivI pRthivyA oSadhaya oSadhI* bhyonnam ( te. 2 / 1 ) ityagre vartate / tathA sati pRthivImoSadhIzca sRSTvAponnaM sRjati / Ahosvidanazabdenaiva pRthivIti / nanvevamastu pRthivyoSadhisRSTayanantaramannasRSTiriti cet / na / chAndogyazruterapekSAbhAvAnmahAbhUtamAtrasyaivAbhilaSitatvAt / ekapadalakSaNApe kSayA tatsvIkArasyagurutvAtpUrvokta eva saMzayaH / tatrAnnamayaM hi sAmya 25 mana ApomayaH prANastejAmayI vAk (chAM. 6 / 54 ) iti trayANAM sahacAraH sarvatropalabhyate / lokaprasiddhivarSaNabhUyiSThaliGgaM ca / tasmAtpRthivyoSadhyannAnAM madhye bhedavivakSayA yatkiMcidvaktavyennamuktamityavaM prApne / ucyate / annazabde pRthivI / kutaH / adhikArarUpazabdAntarebhyaH / adhikAro bhUtAnAmeva / na bhautikAnAm / nIlaM ca rUpaM pRthivyA eva /
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 2 pA. sU. 12] aNubhASyam / 144 bhUtasahapAThAt / zabdAntaramadbhyaH pRthivIti / tasmAdannazabdena pRthivyeva // 2 / 3 / 12 // 6 // 7 tadabhidhyAnAdevetyadhikaraNam / tadabhidhyAnAdeva tu talliGgAtsaH // 2 // 3 // 13 // 5 AkAzAdeva kAryAdvAyvAdikAryotpattiM tuzabdo vArayati / sa eva paramAtmA vAyavAdIn sRjati / kathaM tacchandavAcyateti cettadabhidhyAnAt / tasya tasya kAryasyotpAdanArthaM tadabhidhyAnaM tatastadAtmakatvaM tena tadvAcyatvamiti / nanu yathAzrutameva kuto na gRhyata ityata Aha / talliGgAt / sarvakartRtvaM liGgaM tasyaiva sarvatra vedAnteSvavagatam / jaDato devatAyA vA 10 yatkiMcijjAyamAnaM tatsarvaM brahmaNa eveti siddham // 2 // 313 // 7 // 8 viparyayeNetyadhikaraNam / viparyayaNa tu kamota upapadyate // 2 // 3 // 14 // yathotpattirna tathA pralayaH kiMtu viparyayeNa kramaH / ata utpattyanantaraM pralayaH / kutaH / upapadyata / pravezaviparyayeNa hi nirgamanam / 15 kramasRSTAvevaitat // 2 / 3 / 14 // 8 // 9 antarA vijJAnamanasI ityadhikaraNam / antarA vijJAnamanasI krameNa talliMgAditi cennAvizeSAta // 2 // 3 // 15 // taittirIyaka AkAzAdyannaparyantamutpattimuktvAnnamayAdayo niruupitaaH| 2. tatrAnnamayasya prANamayasya ca sAmagrI pUrvamutpannoktA / Andamayastu para mAtmA madhye vijJAnamanasI vidyamAne kvacidutpanne iti vaktavye tatra krameNotpanne iti vaktavyam / kramastu prAtilomyena / sUtre viparyayAnantarakathanAt / antareti ca vacanAt / tejobannAnAmannamaye gatatvAt / vAyvA 23-A and Cread vacanAca for ca vacanAt /
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ phebru kAzayoH prANa eva gatatvAt / AkAzAtpUrvaM vijJAnamanasI utpanne iti vaktavyam / tayoragre vacanameva liGgamiti / atastayorutpattirvaktavyeti cenna / avizeSAt / nAmarUpavizeSavatAmevotpattirucyate na tvanayoH / vijJAnamayasya jIvatvAnmanomayasya ca vedatvAt / ato bhUtabhautikapravezAbhAvAnna 5 tayorutpattirvaktavyA // 2|3|15 // carAcaravyapAzrayastu syAttadvyapadezo bhAktastadbhAvabhAvitvAt // 2 / 3 / 16 // 1. nanu vijJAnamayasya jIvastrAnutpattau sarvavyavahArocchedaH / utpattistu trividhA nirUpitA / anitye jananaM nitye paricchinne samAgama ( A. kA. 28 ) iti / tathA ca jIvasya samAgamalakSaNApyutpattirna syAditImAmAzaGkAM nirAkaroti tuzabdaH / carAcare sthAvarajaGgame zarIre tayorvizeSeNApAzraya AzrayaH zarIrasaMbandha iti yAvat / sa tu syAnna tu svataH / nanu zarIrasyotpattau jIvopyutpadyate / anyathA jAtakarmAdInAmabhAvaprasaMgAditi cenna / tadvyapadezastasya zarIrasya janmamaraNadharmavattvena 15 jIvavyapadezo bhAkto lAkSaNikaH / kutaH / tadbhAvabhAvitvAt / zarIrasyAnvayavyatirekAbhyAmeva jIvasya tadbhAvitvam / dehadharmo jIvasya bhAktaH / tatsaMbandhenaivotpattivyapadeza iti siddham || 2 / 3 / 16 // 9 // 10 nAtmAzruterityadhikaraNam / [ a. pA. 3 . 17 10 nAtmAzruterityadhikaraNam / nAtmA zruternityatvAcca tAbhyaH || 2|3 | 17 // nanu jIvopyutpadyatAM kimiti bhAktatvaM kalpyata iti cet / na / AtmA notpadyate / kutaH / azruteH / na hyAtmana utpatti: zrUyate / devadatto jAto viSNumitro jAta iti dehotpattireva / natu tadvyatirekeNa pRthag jIvotpattiH zrUyate / visphuliGgavaduccaraNaM notpattiH / nAmarUpasaMbandhAbhAvAt / etasya guNAH svarUpaM cAgre vakSyate / kiMca / nityatvAcca tAbhya: zrutibhyaH / 15 ayamAtmAjaromaraH ( bR. 4 / 4 / 25 ) na jAyate mriyate ( kaTha. 1/2/18) ityevamAdibhyaH | 2|3|17 // 10 // 19 [ aNubhAgya ]
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ bha. 2 pA. mU. 1j aNubhASyam / 11 jJota evetyadhikaraNam / guNAnnirUpayanprathamatazcaitanyaguNamAha / jJota eva // 2 // 3 // 18 // jJazcaitanyasvarUpaH |at eva zrutibhyo vijJAnamaya ityAdibhyaH / 5 sarvaviplavavAdI brahmavAkyAnyudAhRtya sUtroktasiddhAntamanyathAkRtya zrutisUtrollaGghanena pragalbhate / sa vaktavyaH / kiM jIvasya brahmatvaM pratipAdyate jIvatvaM vA nirAkriyata iti / Adya iSTApattiH / na hi visphuliGgognyaMzo bhUtvA nAgniH / dvitIye svarUpanAzaH / jIvatvaM kalpitamiti cenna / anena jIvenAtmanA ( chAM. 6 / 3 / 2) itizrutivirodhAt / na cAnAdirayaM "jIvabrahmavibhAgo buddhikRtaH / pramANAbhAvAt / sadeva somyedamagra AsIde kamevAdvitIyam ( chAM. 6 / 2 / 1) iti zrutivirodhazca / na ca jIvAtiriktaM brahma nAsti / sarvazrutisUtranAzaprasaMgAt / yaH sarvajJaH sarvazaktiH / ayamAtmApahatamApmA ( chAM. 8 / 1 / 5 ) adhikaM tu bhedanirdezAt (bra. suu.| 2 / 1 / 22) ityAdibAdhaH / tasmAt sadaMzasya tadvyapadezavAkyamAtraM 15 svIkRtya ziSTaparigrahArthamAdhyamikasyaivAyamaparAvatAro nitarAM sadbhipekSyaH // 2 / 3 / 18 // 11 // - 12 utkrAntigatyAgatInAmityadhikaraNam / utkAntigatyAgatInAm // 2 // 3 // 19 // ata eveti vartate / sa yadAsmAccharIrAdutkrAmati sa haivaiteH sarvai20 rutkrAmati / ye ke cAsmAllokAtprayAnti candramasameva te sarve gacchanti ( kau. 3 / 3 ) iti / tasmAllokAtpunaretyasmai lokAya karmaNe / zrutyuktAnAmutkrAntigatyAgatInAM zravaNAdyathAyogyaM tasya parimANamaGgIkartavyam yadyapi-ArAgramAtro hyaparopi dRSTaH (zve. 5 / 8) itizratyaiva parimANamukaM 14-A and Crend ke for sadasya /
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ *7 10 nAtmAthuterityadhikaraNam | [ a. 35. 3 6. 22 tathApi bahuvAdivipratipannatvAd yuktibhiH sAdhayati / brahmalakSaNayArthama kAntipUrvakatvamuktam || 2|3|19 // svAtmanA cottarayoH // 2 / 3 / 20 // utkrAntigatyAgatInAM saMbandha indriyAdibhiH pariSvaGgopyasti / 5 tataH saMdehopi bhavet kimupAdhita eteSAM saMbandho bhavetsvato veti // uttarayorgatyAgatyoH svAtmanA kevalasvarUpeNa / UrNanAbhiryathA tantUnsRjate saMcaratyapi // jAgratsvapne tathA jIvo gacchatyAgacchate punaH // brahmopaniSat / anena jIvenAtmanAnupravizya brahmApyeti / kAma10 rUpyanusaMcaran ( tai. u. 3 / 10 ) iti vA / athavotkAntigatyAgatInAM jIvasaMbandha evaM bodhyate nANutvam / svAtmanA cottarayorityaNutvam / aGguSThamAtraM puruSaM nizvakarSa yamo balAt ( ma. bhA. 3 / 297117 ) ityutkrame gatyatirikte svAtantryAbhAvAt / svAtmanA jIvarUpeNa cakArAdindriyaizva gatyAgatyoH saMbandhI jIva ityarthaH / 15 ato madhyaparimANamayuktamityaNureva bhavati // 21320 // nANuratacchruteriti cennetarAdhikArAt // 2|3|21 // jIvo nANurbhavitumarhati / kutaH / atacchrateH / aNutvaviparItavyApakatvazruteH / sa vA eSa mahAnaja AtmA yoyaM vijJAnamaya: (bR. 4/4/22 ) iti cenna / itarAdhikArAt / itaraH paraM brahma / tasyAdhikAre mahAnaja iti vAkyam / prakaraNena zabdAzca niyamyante / anyaparA api yogena brahmaparA bhaviSyanti // 2 / 3 / 21 // 3. svazabdonmAnAbhyAM ca // 2 / 3 / 22 // svayaM vihRtya svayaM nirmAya svena bhAsA svena jyotiSA prasvapiti (bR. 4 | 3 | 9 ) iti svazabdoNuparimANaM jIvaM bodhayati / na hi svapne 25 vyApakasya vA zarIraparimANasya vA viharaNaM saMbhavati / vAlAgrazatabhAgasya zatadhA kalpitasya tu / bhAgo jIvaH sa vijJeya: ( zve. 5/8 ) iti ArA
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ ma. 1 pA. sU. 22] aNubhASyam / gramAtro hyaparopi dRSTaH ( zve. 5 / 8 ) iti conmAnam / cakArAtsvapnaprabodhayoH saMdhAvAgatidarzanam // 2 / 3 / 22 // avirodhazcandanavat // 2 // 23 // aNutve sarvazarIravyApi caitanyaM na ghaTata iti virodho na bhavati 5 candanavat / yathA / candanamekadezasthitaM sarvadehasukhaM karoti mahAtaptatailasthitaM vA tApanivRttim // 2 / 323 // avasthitivaizeSyAditi cennAbhyupagamAdhRdi hi // 2 // 24 // candanevasthitivazeSyamanupahatatvaci samyatayAvasthAnaM tasmAt / tvaca 10 ekatvAt tatra bhavatu nAma natu prakRte tathA saMbhavatIti cenna / abhyupaga mAt / abhyupagamyate jIvasyApi sthAnavizeSa: / hRdi hi / hRdi jIvasya sthitiH / guhAM praviSTAviti hi yuktiH // 2 / 3 / 24 // guNAdvAlokavat // 2 // 25 // jIvasya hi caitanyaM guNaH sa sarvazarIravyApI / yathA mANapravakasya 15 kAntirbahudeza vyApnoti tadvat / prabhAyA guNatvameva sparzAnupalambhAt / udakagatoSNyavat / na ca vijAtIyasyArambhakatvaM pramANAbhAvAta lokapratItistu sarvairvAdibhirupapAdyA / natra guNikalpanApekSayA guNa eva sthalAntara Arabhyata iti kalpyatAm / tathaiva lokapratIteH / puSparAgAderapi prabhArUpameva tAvaddezaM vyApnotIti maNisvabhAvAdevAGgIkartavyam / Arambhakasya .. tejasastatrAbhAvAt / kAntiH prabhA rUpamiti hi loke paryAyaH / vAzabdo yathAlokaM yuktiH kalpanIyeti sUcayati / brahmasiddhAnte tu yathaiva loke / dRzyate tathaiva brahmaNo jAtamiti na kalpanAlezopi // 2 / 325 // vyatireko gandhavat // 2 // 26 // siddhaM dRSTAntamAha / yathA campakAdigandhazcampakavyavahitasthalepyupala25 bhyate vedoktatvAdasya dRSTAntatvam / yathA vRkSasya saMpuSpitasya dUrAdgandho vAtyevaM puNyasya karmaNI darAdgandhA vAti (nA. 11) iti / anyathA kalpanA tvayuktatyavocAma // 2 // 3 // 26 //
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 gunnsaartvaadhikrnnm| [a.2pA. 70 29 tathA ca darzayati // 2 / 3 / 27 // hRdayAyatanamaNuparimANatvaM cAtmanobhidhAya tasyaivAlomabhya AnakhAgrebhya iti caitanyena guNena samastazarIravyApitvaM darzayati // 2 / 3 / 27 // pRthagupadezAt || 2|3|28 // prajJayA zarIraM samAruhya ( kau. 3 / 6 ) iti karaNatvena pRthagupadezAcaitanyaM guNaH || 2|3|28 // 12 // 13 tadguNasAratvAdityadhikaraNam / tadguNasAratvAttu tadvyapadezaH prAjJavat || 2|3|29 // nanu tattvamasyAdivAkyaiH parameva brahma jIva iti kathamaNatvamitI1, mAmAzaGkAM nirAkaroti tuzabdaH / tasya brahmaNo guNA: prajJAdraSTutvAdayasta evAtra jIve sArA iti jaDavailakSaNyakAriNa ityabhAtye rAjapadaprayogavajjIve bhagavadvyapadezaH / maitreyIti saMpUrNe brAhmaNe bhagavattvena jIva uktaH / nanu kathamanyasyAnyadharmavattvena kathanam / nahi nirUpaNasthala evopacAraH saMbhavati / tatrAha / prAjJavat / tadyathA priyayA striyA saMpa15 riSvaktaH ( bR. 4 / 3 / 21 ) ityatra - evamevAya zArIra AtmA prAjJenAtmanA saMpariSvaktaH (bR. 4 | 3 |21 ) ityabhidhAya prAjJasvarUpamAha / tadvA asyaitadaticchandopahatapApmAbhaya rUpamazokAntaramatra pitA apitA bhavati ( bR. 4 / 3 / 22 ) ityAdi / prAjJazva suSumasAkSI / na hi tasyApahatapApmatvamasti brahmaliGgAt / evameva zArIrasyApi jIvasya brahmadharmabodhikAH : zrutayaH / idamatra vaktavyam / sarvopaniSatsu brahmajJAnaM paramapuruSArthasAdhanamiti tannirNayArthaM bhagavAn vyAsaH sUtrANi cakAra / tatra brahmasUtre vicAraM pratijJAya jagatkartRtvAdyasAdhAraNalakSaNaM brahmaNa: pratijJAya samanvayanirUpaNe jIvavAkyAni dUrIkRtyAvirodhe aikyepyahitAkaraNAdido5 SamArAGkaya - adhikaM tu bhedanirdezAt ( ba. sU. 2/1/22 ) iti parihRtya jIvasyANutvamupacArAd brahmatvamaMzatvaM parAdhInakartRtvAdikaM prati 20
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. pA. sU. 29 ] aNumASyam / pAya tasyaiva dakSiNamArgeNa punarAvRttimuktvA sasAdhanena brahmajJAnenArcirAdidvArA brahmaprAptimuktvA na sa punarAvartate ( kAlAgni. 2 ) ityanAvRttiM badaJ chAstraparyavasAnena sarvAn vedAntAnavyAkulatayA yojitavAn / 150 10 tatra kazcit tadvyapadezena proktAni tattvamasyAdivAkyAni svIkRtya jIva5 mAtraM ca brahma svIkRtya tadatiriktasya sarvasya kAraNAMzakAryarUpasya mithyAtvaM parikalpya tadbodhakazrutInAmarthavAdatvena mithyAtvaM svIkRtya suSuptisaMpatyorbhagavatA prakaTIkRtamAnandarUpatvaM tatpratipAdakavAkyAnAM sadyomuktirUpaphalavAcakatvamuktvA kramamuktimupAsanAparatvena yojayitvA vedasUtrANi vyAkulIcakAra / tad vedAntAnAM brahmaparatvaM jIvaparatvaM veti yadatra yuktaM tatsadbhiranusaMdheyam || 2|3|29 // yAvadAtmabhAvitvAcca na doSastadarzanAt || 2|3|30 // nanu kathamanyasya nIcasya sarvotkRSTavyapadezopi / na hi prAmANikaiH sarvathAyukte vyapadezaH kiyate / na coktatadguNasAratvAd brahmaNa AnandAMzasya prAkaTyAditi vAcyam / tathA sati prAjJavatpunastirohitaM 20 syAditi tasya tadvyapadezo vyarthoyuktazceti cet / nAyaM doSaH / kutaH / yAvadAtmabhAvitvAt / pazvAdyAvatparyantamAtmA nityatvAt / sarvadAnandAMzasya prAkaTyAt / tasya tathaiva darzanamasti / anAvRtaizvarSAdInAmuktatvAt / prAjJAtsaMpannatvaM vizeSa: / cakArAttasya cAnandaH prakaTita iti dUSaNagandhapi / 25 vyapadezo vA nAtyantamayuktasya / yAvadAtmA brahma bhavatyAnandAMzaprAkaTyena tAvadeva tadvyapadezaH / rAjajyeSThaputravat / etadevoktam / vyApakatvazrutistasya bhagavattvena yujyate / / 29 / / AnandAMzAbhivyaktau tu tatra brahmANDakoTayaH // pratIyeranparicchedo vyApakatvaM ca tasya tat // 30 // iti || 2|3|30 // 10 puMstvAdivattvasya satobhivyaktiyogAt / / 2/3 | 31 // -
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 151 14 kartA zAstrArthavatvAdhikaraNam / [ a. 25aa. su. 35 vyapadezadazAyAmapyAnandAMzasya nAtyantamasattvam / puMstvAdivat / yathA puMstvaM sekAdisAmarthyaM bAlye vidyamAnameva yauvane prakAzate tathAnandAMzasyApi sata eva vyaktiyogaH || 2|3|31 // nityopalabdhyanupalabdhi prasaMgonyataraniyamo vAnyathA // 2 / 3 / 32 // nanu kathamevaM svIkriyate / idAnIM saMsArAvasthAyAM saccitprAkaTya - meva / mokSe tvAnandAMzopi prakaTa iti tannivArayati / tathA sati nityamupalabdhiH syAdAnandAMzasya / tathA sati na saMsArAvasthopapadyeta / athAnupalabdhiH sarvadA tathA sati mokSadazA virudhyeta / athAnyataraniyamaH / 10 jIvo nirAnanda eva brahma tvAnandarUpam / tathA sati brahmaiva san brahmApyeti ( bR. 4/4/6 ) iti zrutivirodhaH / tasmAtpUrvokta eva prakAra: svIkartavya iti siddham || 2|332 // 13 // 15 20 14 kartA zAstrArthavattvAdityadhikaraNam / kartA zAstrArthavattvAt // 2 / 3 / 33 // sAMkhyAnAM prakRtigatameva kartRtvamiti tannivAraNArthamadhikaraNArambhaH / kartA jIva eva / kutaH / zAstrArthavattvAt / jIvamevAdhikRtya bedebhyudayaniHzreyasaphalArthaM sarvANi karmANi vihitAni brahmaNonupayogAt / jaDasyAzakyatvAt / saMdigdhepi tathaivAGgIkartavyam || 2|3|33 // vihAropadezAt // 2 / 3 / 34 // tasyaiva gAndharvAdilokeSu - yadyatkAmayate tattadbhavati - iti vihAra updissttH| tatazca kartRtvabhoktRtvayoH sAdhukArI sAdhurbhavati - iti sAmAnAdhikaraNyazravaNAjjIva eva kartA || 2| 3 | 34 // upAdAnAt // 2 / 3 / 35 // tadeSAM prANAnAM vijJAnena vijJAnamAdAya (bR. 2/1/17 ) iti 17-M om. aegru after I i
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 2 pA. sU. 5) aNubhASyam / 152 jIvena sarveSAM vijJAnamupAdIyate / tasmAdindriyAdInAM karaNatvameva / svAtantryAdasyaiva kartRtvam / yastu manyate buddhisaMbandhAjjIvasya krtRtvmiti| sa praSTavyaH / kiM buddhikartRtvaM jIve samAyAti / athavA jIvagatameva kartRtvaM buddhisaMbandhAdudgacchati / athavA zazaviSANAyitameva kartRtvaM saMbandhe 5 samAyAti / nAdyaH / jaDatvAt anaGgIkArAtpUrvaM nirAkRtatvAJca / dvitIye vidyApattiH upAdAnavirodhazca / tRtIye zAstravirodhaH brahmaNi siddhatvAcca / asatkAryasya nirAkRtatvAt / sarvaviplavastu mAdhyamikavadupekSyaH // 23 // 35 // vyapadezAca kriyAyAM na cenirdezaviparyayaH // 23 // 36 // 10 vyapadezo-vijJAnaM yajJaM tanute karmANi tanutepi ca ( tai. 25) iti / atra sAMkhye buddhyAdInAmeva kartRtvaM na jIvasyeti kriyAyAM yAgAdikarmasu na tu bhoge / jIvasya kartRtvaM na cet / na / tathA sati nirdezasya viparyayo bhavet / vijJAnena vijJAnamAdAya (bR. 2 / 1 / 17 ) iti zrutyanurodhAt / prakRtepi tRtIyAntatApadyeta / atha svavyApAre kartRtvaM 15 tathApi pUrvanirdezasya vijJAnamayasya viparyayaH svAt / vikAritvaM syAt / taJcAsaMgatam / vyactvAt / vijJAnamAdAyetyatra viparyaya evaikasya pradezabhedenArthabhedopi / bhagavati sarve zabdAH svabhAvata eva pravartante / aupacArikatvajJApakAbhAvAt / yajJo yajamAna iti zraddhAdInAM zira stvAdiH / tasmAdvijJAnamayo jIva eva / jaDasya svAtantryAbhAvAna 1. kartRtvaH // 23 // 36 // uplbdhivdniymH|| 2 // 3 // 37 // nanu jIvasya kartRtve hitAkaraNAdidoSaprasaktiriti cet / na / upalabdhivadaniyamaH / yathA cakSuSeSTamaniSTaM copalabhata evamindriyaiH karma kurvaniSTamaniSTaM vA prApnoti // 2 // 3 // 37 // zaktiviparyayAt // 2 // 3 // 38 // nanvIzvaravatsvArthamanyathA na kuryAditi cet / zaktiviparyayAt / tathA sAmarthyAbhAvAt / ita eva daivAvAhitamapi karoti // 2 // 3 // 34 //
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 parAttu tachruterityadhikaraNam / [a. 21/0 3 sU. 41 samAdhyabhAvAcca // 2 / 3 / 39 // jIvasya kriyAjJAnazaktI yogena sidhyataH / samAdhyabhAvAcchaktayabhAva ityarthaH / cakArAttAdRzamantrAbhAvopi / na ca sahajakartRtvenirmokSaH / parAdhIna kartRtva evaitaditi sAMkhyasya tanmatAnusAriNo vAnyasya bhrama ' 5 eva / kartRtve na muktiriti / napuMsaka evamucyeteti bAhyavat / nirindriyasyaiva samAdhirityapi / karaNatvena buddhivanna kenApi dUSyate / tasmAjjIvasya svAbhAvikaM kartRtvam / dhyAyatIva lelAyatIva (bR. 4 / 3 / 7 ) ityapi paradharmAnukaraNam / ayamadhyeko dharmaH / svApyayasaMpatyorbrahmavyapadezaM puraskRtya sarvaviplavaM vadannu 153 10 pekSyaH // 2 / 3 / 39 // yathA ca takSobhayathA || 2|3|40 // nanu karmakAriNAM kartRtvabhoktRtvabhedo dRzyate tat kartRbhoktRtvayodo bhaviSyatIti cenna / yathA takSA rathaM nirmAya tatrArUDho viharati pIThaM vA / svato vA na vyApriyate vAzyAdidvAreNa vA / cakArAdanyepi svArtha15 kartAraH / anyArthamapi karotIti cettathA prakRtepi / sarvahitArthaM prayatamAnatvAt / na ca kartRtvamAtraM duHkharUpam / payaHpAnAdeH sukharUpatvAt / tathA ca svArthaparArthakartRtvaM kArayitRtvaM ca siddham || 2|3||40|| 14 || 15 parAttu tacchruterityadhikaraNam / parAttu tacchruteH // 2 / 3 / 41 // 1 kartRtvaM brahmagatameva / tatsaMbandhAdeva jIve kartRtvaM tadaMzatvAdaizvaryAdivat / na tu jaDagatamiti / ato - nAnyotosti ( bR. 4/3/22 ) iti sarvakartRtvaM ghaTate / kuta etat / tacchruteH / tasyaiva kartRtvakArayitRtvazravaNAt / yamadho ninISati tamasAdhu kArayati ( kau. 319 ) * 4-D and F read brahmavada for iti / 12- A and C read tathA for tata / 20 [ aNubhASya ]
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ bha. 2 pA. sU..] maNubhAjyam / iti / sarvakartA sarvabhoktA sarvaniyanteti / sarvarUpatvAnna bhagavati doSaH // 2 // 3 // 41 // kRtaprayatnApekSastu vihitprtissiddhaavaiyrthyaadibhyH||2||3||42|| ___ nanu vaiSamyanaipuNyayorna parihAraH / anAditvena svasyaiva kArayi5 tRtvAditi pakSaM tuzabdo nivArayati / prayatnaparyantaM jIvakRtyam / agre tasyAzakyatvAtsvayameva kArayati / yathA bAlaM putraM yatamAnaM padArthaguNadoSI varNayanapi tatprayatnAbhinivezaM dRSTvA tathaiva kArayati / sarvatra tatkAraNatvAya tadAnIM phaladAtRtve yecchA tAmevAnuvadati / unninISati / adhoninISa tIti / anyathA vihitapratiSiddhayorvaiyarthyApatteH / aprAmANikatvaM na / 1. phaladAne karmApekSaH / karmakAraNe prayatnApekSaH / prayatne kAmApekSaH / kAme pravAhApekSa iti maryAdArakSArthaM vedaM cakAra / tato na brahmANa doSagandhopi / na cAnIzvaratvam / maryAdAmArgasya tathaiva nirmANAt / yatrAnyathA sa puSTimadhya iti // 2 // 3 // 42 // 15 // 16 aMzo nAnAvyapadezAdityadhikaraNam / aMzo nAnAvyapadezAdanyathA cApi dAzakita vAditvamadhIyata eke // 2 // 3 // 43 // jIvasya brahmasaMbandhi rUpamucyate / jIvo nAma brahmaNoMzaH / kutaH / nAnAvyapadezAt / sarva evAtmAno vyuJcaranti kapUyacaraNA ramaNIyacaraNAH iti ca / nanu brahmaNo niravayavatvAtkathaM jIvasyAMzatvamiti vaacym| na hi brahma niraMzaM sAMzamiti vA kvacilloke siddham / vedaikasamadhigamyatvAt / sAca zrutiryathopapadyate tathA tadanullaGghanena vedArthajJAnArthaM yuktirvaktavyA / sA cetsvayaM nAvagatA tapo vidheyam / abhijJA vA praSTavyA iti / na tu sarvaviplavaH kartavya iti / tatraiSA yuktiH| visphuliGgA ivAnehi jaDa jIvA vinirgatAH / sarvataH pANipAdAntAtsarvatokSiziromukhAt // 31 //
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ 255 16 aMzo nAnAvyapadezAdityadhikaraNam ||a.2 pA. s. / nirindriyAtsvarUpeNa tAdRzAditi nizcayaH / sadaMzena jaDAH pUrva cidaMzenetare api / anyadharmatirobhAvA mUlecchAtosvatantraNaH // 32 // iti / brahmavAdezapakSa eva / .. nanvaMzatve sajAtIyatvamAyAti / zrutyantare punaH-brahmadAzA brahmeme kitavA uta / (AtharvaNikabrahmasUkte) atra sarvasyApi brahmavijJAnena vijJAnapratijJAnAd dAzAdInAmapi brahmatvaM pratIyate / tatkAryatva eva syAditi cenna / anyathA prakArAntareNApyeke zAkhino dAzakitavAditvamadhIyate 10 zarIratvenAMzatvena ca / svarUpataH kAryAbhAvepi prakArabhedena kAryatvAt / tathA ca na sAjAtyam / AnandAMzasya tirohitatvAt / dharmAntareNa tu sAjAtyamiSTameva // rAza43 // mantravarNAt // 20 // 44 // puruSa eveda sarvam (R. saM. 10 / 90 / 2) ityuktvA -pAdosya 15 vizvA bhUtAni ( R. saM. 10 / 9 / 3) iti bhUtAnAM jIvAnAM pAdasvaM pAdeSu sthitatvena vAMzatvamiti // 2 // 244 // api smaryate // 2 // 3 // 45 // - vede svatantratayopapAdya vedAntarepi tasyArthasyAnusmaraNam / mamaivAMzo jIvaloke jIvabhUtaH sanAtanaH (bha.gI. 15/7 ) iti // 2 // 3 // 45 // ... prakAzAdivannaivaM paraH // 2 // 3 // 46 // jIvasyAMzatve hastAdivat taduHkhena parasyApi duHkhitvaM syAditi cenna / evaM paro na bhavati / evamiti prakArabhedaH / dviSTasvenAnubhava iti yAvat / anyathA sarvarUpatvAtkuta evaM tatrAha / prakAzAdivat / nAmehi tApo na himasya tatsyAt ( bhA. 11 / 23 / 56 ) iti / prakAzagrahaNaM 15 dharmatvadyotanAya / duHkhAdayopi brahmadharmA iti / ato dvaitabuddhyAMzasyaiva duHkhitvaM na parasya / athavA prakAzaH prAkAzyadoSeNa yathA na duSTaH / pApasyApi tadaMzatvAditi // 2 // 3 // 46 //
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 2 pA. 3 sU. 47] aNubhASyam / smaranti ca || 2|3|47 // 1 10 smaranti ca sarvepyuSayozino duHkhAsaMbandhamaMzasya duHkhasaMbandhaM smaranti / tatra yaH paramAtmA hi sa nityo nirguNaH smRtaH / na lipyate phalaizvApi padmapatramivAmbhasA iti / karmAtmA tvaparo yosau mokSabandhaiH sa 5 yujyate / ekastathA sarvabhUtAntarAtmA na lipyate lokaduHkhena bAhyaH ( ka. 2/5/11 ) cakArAt - tayoranyaH pippalaM svAdvatyanaznannanyo abhicAkazIti ( zve. 4 / 6 / ) iti || 2|347 // anujJAparihArI dehasaMbandhAjyotirAdivat // 2 / 3 / 48 // nanu jIvasya bhagavadaMzatve vidhiviSayatvAbhAvAtkarmasaMbandhAbhAvena kathaM phalasaMbandhaH / jIvasya ca punaranekadehasaMbandhAt kaH zUdraH kA bhAryeti jJAnamapyazakyam / ataH karmamArgasya vyAkulatvAt kathaM jIvasyApi duHkhitvamityAzaGkaya pariharati / anujJAparihArau vidhiniSedhau jIvasya dehasaMbandhAdyo deho yadA gRhItastatkRtau / yathA zavAgnizcANDAlabhANDasthamudakaM tadvaTAdizva parinhiyate / evamutkRSTaM parigRhyate tathA jIvepi dehasaMbandha55 kRtaH / saMbandhavAdhyAsiko bhagavatkRtazca / AdhyAsiko hi jJAnAnniva te / dvitIyo bhagavataiva / jIvanmuktAnAmapi vyavahAradarzanAt / zrutistu bhagavatkRta saMbandhamevAzrityAgnihotrAdikaM vidhatte / anyathA vidyAM svAjJAnaM ca bodhayantI karmANi na vidadhyAt / zabdajJAnasya pUrvameva siddhatvAt / kathaM siddhavadyAvajjIvaM vidadhyAt / nyAsopi dehasaMbandha eva // 2 / 3 / 48 // asaMtatezvAvyatikaraH // 2 / 3 / 49 // I nan dehasyApi bAlyakaumArAdibhedAtkathaM karmakAle brAhmaNatvAdi / jIvaikyAditiced . dehAntarepi syAditi tatrAha dehAntare saMtatirapi nAsti / bAlyAdibhede punaH saMtatirekA / ataH saMtatibhedAnna karmaNAM sAMkaryamiti // 2|3|49 // 20 156 15 AbhAsa eva ca // 2 / 3 / 50 // nanu saccidAnandasya brahmaNoMzaH saccidAnanda eva bhavedataH kathaM pravAhe pravezo bhagavatazva sarvakAryANi tatrAha / AbhAsa eva jIvaH / AnandA
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 157 16 aMzo nAnAvyapadezAdityAdhikaraNam / [a. 2 pA. 3 sU. 53 zasya tirohitatvAt / cakArAdAkArasyApyabhAvaH / na tu sarvathA pratibimbavanmithyAtvaM jalacandravadityekasyAnekatve dRSTAntaH / tathA satyadhyAsava svasya na syAt / tatra vRttyAdidoSaprasaMgazva / ato na mithyAtvarUpa AbhAsotra vivakSitaH || 2|3|50 // adRSTaniyamAta || 2|3|51 // IzitvAya naiyAyikAdyabhimataM jIvarUpaM nirAkaroti / nAnAtmAno vyavasthAta iti bhogavyavasthayA jIvanAnAtvamaGgIkRtam / tatrAdRSTasya niyAmakatvaM tanmate siddham / dezAntaravastutpattyanyathAnupapattyA vyApakatvaM cAGgIkRtam / evaM ca kriyamANe mUla eva kuThAraH syAt / 1. sarveSAmeva jIvAnAmekazarIrasaMbandhAt kasyAdRSTaM tadbhavet / na ca mithyAjJAnena vyavasthA / tatrApi tathA / na cAnupapattyA parikalpanam / zrutyaivopapatteH / etena virodhAdRSiprAmANyamapi nirAkRtam || 2|3|51 // abhisaMdhyAdiSvapi caivam || 2|3|52 // nanu manaH prabhRtInAM niyAmakatvAtteSAmIzvarecchayA niyatatvAnna 15 doSa iti cenna / pUrvavadeva doSaprasaktiH / tAdRzezvarakalpanA ca pUrvameva nirAkRtA || 2|3|52 // pradezAditi cennAntarbhAvAt // 2 / 3 / 53 // | Atmano vibhutvepi pradezabhedena vyavasthA | Atmani tAdRzaH pradezavizeSosti yena sarvamupapadyata iti cenna / anyasyApi pradezastatrAnta20 rbhavati / tasyaiva vA dezasya dezAntaragamane pUrvadezasya tyaktatvAtsoMzoMtabhavet tirobhavediti // 2 / 3 / 53 // 16 // I iti zrIvedavyAsamatavartizrIvallabhAcAryaviracite brahmasUtrANubhASye dvitIyAdhyAyasya tRtIya: pAdaH // 23 // 21 - Adeg and Cread tirobhUto bhaveta for tirobhaveda /
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 2 pA. 4 su. 1 aNubhASyam / dvitIyAdhyAye caturthaH pAdaH // 1 tathA mANA ityadhikaraNam | tathA prANAH || 2|4|1 // jIvazarIravartinAM prANAdInAM vicArArthaM pAdArambhaH / tatra jIvaM 5 nirUpya tAdRzadharmavattvaM prANetidizati / prANazabdaprayogaH priyatvAya prANA indriyANi / manaso mukhyatvAdekavacanam / utkrAntigatyAgatInAmityArabhya sarvopapattiratrAtidiSTA cidaMzasyApi tirobhAva iti pRthaG nirUpaNam / nanu tadguNasAratvAdayaH kathamupadizyanta iti cet / na / satyamasti / tatrApi ye prANaM brahmopAsate ( tai. 2 3 ) iti // 1 // 158 gauNyasaMbhavAt // 242 // nanUtkAntyAdizrutirgauNI bhaviSyati / na / gauNyasaMbhavAt / sA zrutirgauNI na saMbhavati / ekaiva zrutirjIve mukhyA prANe gauNIti kathaM saMbhavati || 2|4|2 | tatprAk zrutezva || 2|4|3 // jaDatvenAdhikavicArotra kriyate / sRSTeH pUrvamapi prANAdInAM sthitiH zrUyate / asadvA idamagra AsIttadAhuH kiM tadsadAsIditi RSayo vAva tethe asadAsIttadAhuH ke te RSaya iti prANA vA RSayaH (bR. 2/2/3 ) iti / nanu - saMdeva somyedamagra AsIdekamevAdvitIyam ( chAM. 6 / 2 / 1 )iti virodha iti cet / na / svarUpotpattirevAtra niSidhyate / jIvavat / 2. na tUmaH / udgamAt pUrvaM tu sadeveti zrutiH / cakArAnmokSe tasyApi saMpattiH zrUyate sthalAntare / etasmAjjAyate prANo manaH sarvendriyANi ca ( muM. 2/1/3 ) iti zrutirvisphuliGgasadRzI || 2|4|3 | tatpUrvakatvAdvAcaH || 2|4|4 // manaH pUrvarUpaM vAguttararUpamiti / tasya yajureva ziraH ( tai. 2 3). 15 iti / tathA ca vedAnAM svata utpattyabhAvAttatpUrvarUpamanasaH katha mutpattiH || 2|4|4 || 26-B om. rUpa before manasaH | 15
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 tathA prANA ityAdhikaraNam / [ a. 25.4.5 saptagatervizeSitatvAcca // 2|4|5 // tamutkrAmantaM prANonUtkrAmati prANamanUtkrAmantaM sarve prANA anUskrAmanti (bR. 4/4/2 ) iti pUrvoktAnAM cakSurAdInAM - athArUpajJo bhavatItyekIbhavati na pazyatItyAhu: ( bR. 4/4/2 ) ityAdibhirjIvagati: 5 saptAnAM gatibhirvizeSyate / sapta gatayastena vizeSitA ekIbhavantIti / ato jIvasamAnayogakSematvAjjIvatulyateti / cakArAttattadupAkhyAneSu cakSuHprabhRtInAM devatAtvaM saMvAdazva / atazvetanatulyatvam / 1 kecididaM sUtramuttarasUtrapUrvapakSatvena yojayanti / tatrAyamarthaH / te prANAH katItyAkAGkSAyAM - sapta prANAH prabhavanti tasmAtsaptArciSaH samidhaH 1. sapta jivhAH / aSTau grahA aSTAvatigrahAH ( muM. 2/18 ) iti / sapta iti / sapta vai zIrSaNyAH prANA dvAvavAJcau ( tai. saM 5 /1/7/1 ) iti / nava vai puruSe prANA nAbhirdazamI / daza ve pazoH prANA AtmA ekAdaza: (bR. 3/9/4 ) ityevamAdiSu nAnAsaMkhyA prANAnAM pratItA / tatra zrutivipratiSedhe kiM yuktamiti saMzaye saptaiveti prAptam / kutaH / gateH / 15 saptAnAmeva gatiH zrUyate / sapta iha lokA yeSu caranti prANA guhAzayA nihatAH sapta sapta (muM. 2/1/8 ) iti / kiMca / vizeSitatvAcca / jIvasyotkramaNasamaye saptAnAmeva vizeSitatvam / anya tu punareteSAmeva vRttibhedAbhedA ityevaM prApte || 2|4|5 // 1 // ucyate / 159 2 hastAdaya ityadhikaraNam / hastAdayastu sthiteto naivam // 246 // pUrvasaMbandha utsUtraM pUrvapakSa: / tuzabdaH pUrvapakSaM vyAvartayati / hastAdayaH saptabhyodhikAH hastau cAdAtavyaM ca / upasthazvAnandayitatryaM ca / pAyuzva visarjayitavyaM ca / pAdau ca gantavyaM ca ( pra. 48 ) iti / / 10-A snd Com. sapta iti before sapta vai /
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 2 pA. 4 sU. 6] aNubhAmyam / cakSurAdigaNanAyAmetepi catvAra indriyatvena gaNitAH / sthite sati zrutau gaNanayA cakSurAditulyatve sati / ato hetoH sappaiveti na kiMtvekAdaza / avAntaragaNanA suucnyaasNbhvaabhipraayaa| adhikasaMkhyAntaHkaraNabhedAditi / ekAdazaivendriyANIti sthitam // 2 / 4 / 6 // 2 // 3 aNavazcetyadhikaraNam / aNavazca // 2 // 4 // 7 // sarve prANA aNuparimANAH / gatimattvena nityatveNuttvameva / parimANapramANAbhAvAtpunarvacanam // 2 / 4 / 7 // 3 // 4 zreSThazcetyadhikaraNam / zreSThazca // 2 // 48 // mukhyazca prANo nityagatimAnaNuparimANazca / cakArAdatidezaH / nAsadAsIdityatra-AnIdavAtaM svadhayA tadekam ( R. 11 tai. brA. 28) iti ananAtmakasya pUrvasattA pradarzitA // 148 // na vAyukriye pRthagupadezAta // 24 // 9 // 15 nana mukhyaH prANo vAyareva bhaviSyati / indriyANAM kriyA vA / evaM hi zrUyate / yaH prANaH sa vAyuH / eSa vAyuH paJcavidhaH / prANopAno vyAna udAnaH samAnaH (bR. 1 / 5 / 3) iti / sAmAnyakaraNavRttiH prANAyA vAyavaH paJca ( sAM. kA. 29) iti / tatrAntarIyA AcakSate / tadubha yamapi na / kutaH / pRthagupadezAt / etasmAjjAyate prANo manaH sarvendri20 yANi ca / khaM vAyuryotirApaH pRthivI vizvasya dhAriNI (muM. 2 / 1 / 3) iti prANavAyvoH pRthagupadezAt / vRttivRttimatorabhedena tatopi pRthagupadezAcca // 2 / 4 / 9 // 4 // 5 cakSurAdivattvityadhikaraNam / cakSurAdivattu tatsahaziSTayAdibhyaH // 2 // 4 // 10 // sa prANaH svatantraH paratantro veti vicAre svatantra iti tAvatmA
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 161 5 ckssur| divattvityadhikaraNam / [ a. 2pA. 4 sU. 13 tam / suteSu vAgAdiSu prANa eko mRtyunAnAptaH prANaH saMvargoM vAgA - dIn saMvRtte prANa itarAn prANAn rakSati mAteva putrAn iti / imAmAzaGkAM nirAkaroti tuzabdaH / cakSurAdivadayamapi prANIsvatantraH / mukhyato bhagavadadhInaH / vyavahAre jIvAdhInaH / kutaH / tatsahaziSTyA - 5 dibhyaH / cakSurAdivatsahazAsanAt / indriyajayavatprANajayasyApi dRSTatvAt / Adizabdena jaDatvAdayaH || 2|4|10 // akaraNatvAcca na doSastathAhi darzayati || 2|4|11 // nanu prANasya jIvopakaraNatvena tadupakArakavyApAravattvamapekSyate / tatraikAdazaiva vRttayaH tantrAntarepi siddhAH / ekAdazAmI manasopi vRttaya 10 AkUtayaH paJca dhiyobhimAnaH / mAtrANi karmANi puraM ca tAsAM vadanti caikAdaza vIra bhUmI : ( bhA. 5/11/9 ) iti / tathA kazcitprANasya vyApArostIti cet / naiSa doSaH / kutaH / akAraNatvAt / karaNasyaiva hi vyApAropekSitaH / anyasya kAryamAtramapekSitam / tatrAha / tathAhi kArya - vattvaM yuktaM tacchrutireva darzayati / tasminnutkAmatyathetare (pra. 2 / 4) ityAdi15 zrutibhiH / prANanimittaiva zarIrasthitiriti / tasmAdvyApArAbhAvepi svarUpasthitimAtreNa tasyopakAritvam || 2|4|11 // 1 paJcavRttermanovad vyapadizyate // 2 / 4 / 12 // vyApAravyatirekeNopakAritvamasamaJjasamiti cettatrAha / paJcavRtteH / ahamevaitat paJcadhAtmAnaM vibhajyaitadvANamavaSTabhya vidhArayAmi (pra. 2/3 ) 2.0 iti / yathA manaso dvArabhedenaivaikAdaza vRttayaH svarUpata eva / evameva prANasyApi paJcadhAtmAnaM vibhajya kAryakAraNaM vyapadizyate || 2|4|12 // aNuzva || 2|4|13 // atidezena prAptamapyaNutvaM paJcadhAtmAnaM vibhajyeti vacanAtsaMdigdhaM punarvidhIyate / AsanyopyaNuH / cakArAtpUrvoktasarvasamuccayaH || 2|4|13|| 5 || 21 [ aNubhASya ]
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 2 pA. * sU. 14] aNubhAjyam / 6 jyotirAyadhiSThAnaM vityadhikaraNam / jyotirAyadhiSThAnaM tu tadAmananAta // 2 / 4 / 14 // vAgAdInAM devatAdhiSThAnavatAM pravRttiH svata eva vA / jIvAdhiSThAnabrahmapreraNayorvidyamAnatvAditi saMzayaH / vizeSakAryAbhAvAnna devatApekSeti 5 pUrvapakSaM nirAkaroti tuzabdaH / vAgAdInAM jyotirAdyanyAyadhiSThAnamavazyamaGgIkartavyam / kutaH / tadAmananAt / tathAmnAyate--agnirvAgbhUtvA mukhaM prAvizat (ai. 2 / 4 ) ityaadi| aymrthH| yodhyAtmikoyaM puruSaH sosAvevAdhidaivikaH / yastatrobhayavicchedaH sa smRtA hyAdhibhautikaH (bhA 0 skN02|10|8) ityAdhyAtmAdikAnAM svarUpaM vAgAdayazcAnurUpA nityAH / tatra yadi traividhyaM na kalpyeta tadaikasminneva zarIra upakSINaM zarIrAntare na bhavet / kalpyamAne tvagnirdevatArUponekarUpabhavanasamartho vApo bhUtvA sarvatra praviSTa iti saMgacchate / te cAgnyAdayazcetanA bhagavadaMzAstirohi15 tAnandAH sAmarthyayuktA iti kAryavazAdavagamyaMta / AdhyAtmikAdhidaivi kayorekatvAd vadanAdikAryArthamAdhyAtmikA eva nirUpitAH / udgamaneetasmAjjAyate prANaH ( muM. 201 / 3) ityAdiSu vAgAdInAM niyamena tattajIvasAMnidhyaM svatazcAnirgamanaM mRtyurUpazrameNa tatra layaH punarudgamanaM samaSTivyaSTibhAvazca nopapadyeta / AdhibhautikakRtazcAyaM bheda ityagre 1. vyaktIkariSyate / evameva brahmaNopi / anena jIvenAtmanAnupravizya (chaaN.6|3|2) ityapi ni:saMdigdhaM draSTavyaM yadajJAnAtsarvaviplavavyAmohaH // 2 / 4 / 14 / // 6 // 7 mANavatetyadhikaraNam / prANavatA zabdAt // 2 / 4 / 15 // 19-A and Cread anyathA before nopapota / 21-A and Cread ityatrApi for itypi|
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 163 8 tadindriyANi tadvayapadezAdityadhikaraNam / [ a. 2 pA. 4 sU. 17 1 yadadhiSThAnamagnyAdi tatkiM svata evAnyasahitaM veti saMdehaH / kiM tAvatprAptam / svata eveti / pUrvoktanyAyena tAvataiva siddheranavasthAnAcca devatAtvavyAghAtazvetyevaM prApte / ucyate / prANavatAdhiSThitaM vAgAdi / kutaH / zabdAt / soyamagniH pareNa mRtyunAtikrAnto dIpyate ( 0 1 / 3 / 12 ) ityAdi / 5 ayamartha: / dvayA ha prAjApatyA : ( 0 1 | 3 | 1 ) ityatrAdhiSThAtRtvamammInAmuktam | devA ityavizeSeNendriyAdhiSThAtryonyAzca / teSAM prtibndhk|suraatikrmenn svargalokaM gamanecchA babhUva / tatra yajJenaiva svarga iti / tatra janako ha vaidaha ( vR0 3 | 1|1 ) iti brAhmaNe kenAkrameNa yajamAnaH svargaM lokamAkramate ityudgAtrartvijA vAyunA prANenetyudgAtraivAkramaNamiti siddham / 10 1 tatrAnyonyodvAtatvavaraNe tathodgAne yo vAci bhogastaM devebhya ityAnnAtam / tadanu zramarUpapApmanA vedhAnantaramapratirUpaM vadatIti nirUpitam / sopi doSo devAnAM prApnoti / tacchrutivipratiSiddham / na ha vai devAnpApaM gacchati ( bR0 1/5/20 ) iti / tadanu prANa evodgAtA siddha: / 15 tenAnyeSAmapi pApasaMbandho nivAritaH / tataH pareNa tasya ceti sUtreNa mRtyumatikrAnto dIpyata iti / ato dIpyamAnasyaivAdhiSThAtRtvAtprANavataivAdhiSThAnAmiti siddham || 2|4|15 // tasya ca nityatvAt // 2 / 4 / 16 // agnyAdeH prANasaMbandho nitya iti sarvadAdhiSThAtRtvam / prANasya 20 tatsaMbandhasya ceti cakArArthaH / prANasahAyenaiva yathocitavarNodgama iti loke svAmibhRtyabhAvena jIve bhogaH phaliSyati || 2|4|16 // 7 // 8 tadindriyANi tadvayapadezAdityadhikaraNam | tadindriyANi tadyapadezAdanyatra zreSThA || 2|4|17 // 15- A and Com. tasya ceti sUtreNa before mRtyumatikrAnto / 21-A, C, M, D and F read svAmibhUtyanyAyena for svAmibhRtyabhAvena /
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 2 pA. 4 sU. 17 ] aNubhASyam / idamatra vicAryate / indriyANAM prANAdhIna sarvavyApAratvAttannAmavyapadezAcca prANavRttirUpANIndriyANi tattvAntarANi veti saMzayaH / tattvAntarANyeveti siddhAntaH / tAnIndriyANi tattvAntarANi / kutaH / tadvyapadezAt / indriyazabdena vyapadezAt / etasmAjjAyate prANo manaH sarve5 ndriyANi ca ( muM. 2|1| 3 ) iti bhinnazabdavAcyAnAM kvacidekazabdavAcyatvepi nekatvam / Asanyepi tarhi bhedaH syAdityata Aha anyatra zreSThAt / tasya te yaugikAH zabdA iti || 2|4 | 17 // bhedazruteH || 2|4|18 // 1 yatrApi prANazabdaprayogastatrApi bhedena zrUyate - tamutkrAmantaM 10 prANonUtkrAmati prANamanUtkAmantaM sarve prANA anutkrAmanti ( vR0 4 / 4 / 2 ) iti // 2|4|18 // 164 15 vailakSaNyAcca // 2 / 4 / 19 // vailakSaNyaM ca prANasya cendriyANAM ca / supteSu vAgAdiSu prANo jAgarti / svAmisevakavaJcAnekaM vailakSaNyam || 2|4|19 // 8 // 9 saMjJAmUrtiklRptistvityadhikaraNam / saMjJA mUrtiklaptistu trivRtkurvata upadezAt // 2 / 4 / 20 // bhUtabhautikasRSTiH paramezvarAdeveti nirNIya nAmarUpavyAkaraNamapi paramezvarAdeveti nizcayArthamadhikaraNArambhaH / loke nAmarUpakaraNaM kulAlAdijIveSu prasiddhamiti / alaukikepi sthAvarajaGgame mayUrAdisaMjJAM 20 mUrti ca jIvAdeva hiraNyagarbhAderbhaviSyatIti vandyAdidevAnAM jIvarUpANAmeva vAgAdirUpeNAnupravezAt tatsAhacaryeNa nAmarUpayorapi jIva eva kartA bhaviSyatItyAzaGkAM nirAkaroti tuzabdaH / saMjJAmUrtyoH klaptirnAma - rUpayornirmANam / trivRtkurvataH yastrivRtkaroti tasmAt / seyaM devataikSata hantAhamimAstisro devatA anena jIvenAtmanAnupravizya nAmarUpe vyAkaravANi ( chAM. 6 / 3 / 2 ) iti / tAsAM trivRtaM trivRtamekaikAM karavANIti
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ 165 10 mAMsAdibhaumamityadhikaraNam / [a.2 pA.4 su. 22 trivRtkartA paramezvaraH / sa eva nAmarUpayorapi kartA / kutaH / upadezAt / upa samIpa ekavAkya ubhayakaraNasya pratijJAnAt / jIvasya tu trivRtkaraNAnantaraM zarIrasaMbandhe kartRtvAt / tasmAnnAmarUpaprapaJcasya bhagavAneva karteti siddham // 214 / 20 // 9 // 10 mAMsAdibhaumamityadhikaraNam / mAMsAdibhaumaM yathAzabdamitarayozca // 2 / 4 / 21 // idamidAnIM vicAryate / annamazitaM tredhA vidhIyate / tasya yaH sthaviSTho dhAtustatpurISaM bhavati / yo madhyamastanmAMsam / yoNiSThastanmanaH / ApaH pItAstredhA vidhIyante / tAsAM yaH sthaviSTho dhAtustanmatraM yo madhya10 mastallohitaM yoNiSTaH sa prANaH / tejozitaM tredhA vidhIyate / tasya yaH sthaviSTho dhAtustadasthi bhavati / yo madhyamaH sA majjA yoNiSTaH sA vAka / annamayaM hi somya mana ApomayaH prANastejomayI vAka (chAM. 6 / 5 / 1) iti / tatra saMzayaH vAkprANamanAMsi kiM bhautikAni / AhosvitsvatantrANIti / etasmAjjAyate prANo manaH sarvendriyANi ca ( muM. 2 / 1 / 3 ) 15 iti zrutivipratiSedhAtsaMzayaH / trivRtkaraNaprasaMgenoditAmAzaGkAM nirAkaroti / tatra pUrvapakSamAha / mAsAMdi bhauma purISamAMsAdi tejobannaprakRtikam / kutaH / yathAzabdam / annamazitamityAdizrutito niHsaMdigdhaM pratipAdanAt / kimato yadyevam / tadAha / itarayozca / vAci tulyatvAnna saMdehaH / itarayormanaHprANayorapi bhautikatvaM yathAzabdam / udgamazrutistu 20 stutitvenAnuvAdaparA bhaviSyati / upapAdakazrutibAdhAt / tasmAdbhautikAnyeva manaHprabhRtInItyevaM prApte // 2 / 4 / 21 // ucyte| vaizeSyAtu tdvaadstdvaadH|| 2 / 4 / 22 // annAdibhirvizeSyate / manaH prabhRti samyaka kAryakSamaM bhavati / tathA " darzanAdupAdAnAcca / ato vaizeSyAdeva hetorannamayatvAdivAdaH /
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 2 pA. sU. 22] aNubhAjyam / 166 nanu kathametadavagamyate / vaizeSyAda gauNo vAda ityucyate / athAtmanennAdyamAgAyadityatra prANa eva sarvasyAnnasyAttA nirdiSTaH / sa kathaM tatpariNAmakAryaM syAt / vAgAdayazca tatrAnnArthamanupraviSTAH / sRSTau prathamato bhinnatayA nirdezAt / ato na bhautikAni manaHprabhRtIni / kiMtu 5 tattvAntarANIti siddham / tadvAda itivIpsAdhyAyasamAptisUcikA // 2 // 4 // 22 // 10 // iti zrIvedavyAsamatavartizrIvallabhAcAryaviracite brahmAsUtrANa bhASye dvitIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH // 24 // mamAtoyaM dvitIyodhyAyaH // 2 // - --- - --- - - -- 2-B reads Atmano for Atmane /
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha tRtIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH // 1 tadantarapatipattAvityadhikaraNam / tadantarapratipattau raMhati saMpariSvaktaH praznanirUpaNAbhyAm // 3 / 1 / 1 // sarvopaniSadAM siddho hyavirodhe samanvayaH / kathaM bodhakatA tAsAM sA tRtIye vicAryate // 33 // ekaM vAkyaM prakaraNaM zAkhAH sarvAH sahaiva vaa| ekA vidyAmanekAM vA janayantIti cintyate // 34 // sasAdhane hi puruSe janmanA karmaNA zucau / kevale vA yathAyoge prathamaM tadvicAryate // 35 // vicArapUrvakaM tasya brahmabhAvAptiyogyatA / adhikAre tataH siddhA viSayAvadhRtistataH / / 36 // antaraGgavicAreNa guNAnAmupasaMhatiH / bahiraGgavicAreNa karmaNAmiti sA dvidhA // 37 // 15 tasmAdadhikAriNo janmanirdhAraH / tadanu tasya brahmabhAvayogyatA / tato guNopasaMhAraH / tatoGgavicAra iti / ___ tatra prathame pAde jIvasya brahmajJAnaupayikaM janma vicAryate / tatra pUrvajanmani niSkAma yajJakartunirahitasya maraNe jJAnAbhAvena yajJAbhivyaktyabhAvAd bhUtasaMskAraka eva yajJo jAta iti niSkAmatvAcca tadadhi20 kAridevAdhInAnyeva bhUtAnIti te devAstatra tatra hutvA tasya zarIraM saMpA dayantIti paJcamyAmAhutAvApaH puruSavacaso bhavanti ( chAM0 5 / 3 / 3 ) iti shrutiH| tatra jIvendriyANAM homAbhAvenAzuddhimAzaGkya teSAmapi homa vaktamidamadhikaraNamArabhate / naca paJcAhutayo dhUmamArga eva / tatra gama - -- -- , asthAdhikaraNasya nAmAsmatsaMgRhItAdhikaraNamAlAyAM nopalabhyate /
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. pA. 1 sU. 1] aNubhAgyam / 168 nAgamanayArbahuvizeSazravaNAt / tadya itthaM vidurye cemeraNye zraddhAtapa ityupAsate terciSamabhisaMbhavanti (chA0 5 / 3 / 10) iti tajjJAnavatopi yatrArci:prApnistatra / tathA davahutAnAM kathaM sA. na syAt / jJAnArthamava ca tathotpattaH / punarAvRttiH paraM tulyA / niSkAma eva 5 bamamArgaH / yogI prApya nivartate ( bha. 8 / 25) iti smaraNAt / bhogA thamava dhUmAdilokA: / niSpattistu paJcAgnAveva / anne praviSTAnAmanyeSAmapi ratAdvArA yonita utpattiriti kapUyacaraNavarNanam / evaM trayIdharmamanuprapannA gatAgataM kAmakAmA labhante ( bha. gI0 9 / 12) iti kAmanAyAM bhinna ba prakAraH / pRthagupadezAt / tasmAdyogyazarIrani10 pattaye svayameva gacchati bhUtasahitaH / zraddhAhAmAnantaraM somabhAve vA saMbandha iti sNshyH| bhinnapakSe yonau veti / tatra zrauterthe zrItanyAyenaiva nirNayasyocitatvAdAhutAvapAM gauNatvApatteH / saMskRtabhRtAnAmapAmupasthApakatvAbhAvAccharIraviyoge devAnAM ca tAvadvilambe kAraNAbhAvAcca zraddhArUpA Apa eva hUyante / ato na taiH pariSvakto gacchatItyevaM prApne / 15 ucyate / tadantarapratipattA rahati saMpariSvaktaH praznanirUpaNAbhyAm / tasya jIvasya yajJAdikarturantarapratipattI antare madhye mukhyaprAtipattemokSalakSaNAyA agi yogyazarIraniSpattyartham / na hi vastuto yajJAnAmidaM phalaM bhavati / ato mukhye vilambAtpratipattiraSA tasya mukhyaphalasya vAntare yA pratipattistadarthaM vA tatkAraNabhUtaiH saMpariSvakta eva raMhati maraNAnanta20 rameva karmasamAneH / samyagbhUtAni tadeva saMskRtAni pratidinasaMskArArthaM ca naikaTyamapekSante / ata: samyageva ca pariSvaktaH / pUrvaM zarIreNa vyavadhAnAccharIradAhe vA tadgatAni bhUtasUkSmANi samyak tamevAsaktAni / taM vidyAkarmaNI samanvArabheta pUrvaprajJA ca (bR. 4 / 4 / 2 ) iti / jIvapakSe jnyaankrmnnii| karmaNo hi svarUpabhUtA ApaH / tatra hetuH prshnniruupnnaabhyaam| 25 vettha yathA paJcamyAmAhutAvApaH pururuSavacaso bhavanti ( chAM0 5 / 3 / 3 ) 4-A and Com ca after jJAnArthameva /
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 169 1 tadantarapratipattAvityadhikaraNam / [a. 3 pA. 1 sU. 3 iti prshnH| asI vAva loko gautamAmistasyAditya eva samit (chAM. 5 / 4 / 1 ) iti nirUpaNam / prazne hi puruSatvaM vadati na dehamAtram / tajjIvAdhiSThitAnAmeva bhavati / siddhavatkAravacanAcca nirUpaNepi candro bhavatIti / tatrApi somo rAjA cetanaH / na hyanyAdhiSThAne 5 hyanyasya zarIraM bhavet tathAnnaretogarbhAzca / anyathApi viniyogasaMbhavAt / jIvasAhityepyapAmeva mukhyatvam / zarIravat / ayaM homastatra tathA taM janayanti iti na duHkhhetuH| tasmAt praznanirUpaNAnyathAnupapanyA pariSvakta eva saMskRtairbhUtai rahatIti siddham // 3 // 11 // tryAtmakatvAttu bhUyastvAt // 3 // 1 // 2 // 10 nanu kathaM bhUtasaMskAramAtratvamavagamyate yAvatA praznanirUpaNAbhyAmApa evAvagamyante / naca tAvanmAtrasaMskArakatvam / niyAmakAbhAvAt / Asthi caiva tena mAMsaM ca yajamAnaH saMskurute iti virodhazceti zaGkAM nirAkaroti tushbdH| apAmeva grahaNena tejobannAni gRhItAni jnyaatvyaani| kutaH / jyA15tmakatvAt / lokAdinirmANAnantarabhAvitvAt / tA ApastrivRtkRtA eva / atastrayopi gRhItA apAM grahaNena / upalakSaNatvepyapAmeva grahaNe hetvantaramAha / bhUyastvAt zuddhatvAdvizeSAbhAvAnmadhyamabhAvAJca dIkSitatulyatvena bhArUpatvenAgre vaktavyatvAt / zuddhApAmevedaM zarIraM bahuhetukatvameva bhUyastvam / bahudhA pariNAmAcca / dravyabhUyaskaratvaM ca tasmAnniyAmakAnAM bhUyastvAda20 pAmeva grahaNam // 33112 // prANagatezca // 3 // 1 // 3 // vaidikI yuktimuktvA laukikImAha / prANasya gatiH prANagatiH / tamutkrAmantaM prANonUtkrAmati (bR. 4 / 4 / 2) iti prANApyAyanajanakatvAdapAm / prANo gacchan svApyAyakaM gRhItvaiva gacchati / jalaukA 4-C reads ityAdi for iti| 8-Creads saMpariSvaktaH for pariSvaktaH / 22 [aNubhASya
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 3 pA. 1 sU. 3] aNubhAgyam / vadanyatra dehasaMbandhaH / muktau na prANA gacchanti / kramamuktAvapi dehasaMbandha iti paurANikAH / devabhAva ityaupaniSadAH / ato dUre prANagatiratraiva / atopAM saMzleSo vktvyH| cakArAt vidyAkarmaNI samanvArabhete pUrvaprajJA ca (bR. 4 / 4 / 2 ) iti svakarmasahabhAvaM bodhayati zrutiH / 5 tasmAdadbhiH pariSvakto gacchati // 3 // 1 // 3 // agnyAdizruteriti cenna bhAktatvAt // 31 // 4 // zrutivirodhaM pariharati / parasparavirodhe vyavasthA vA bodhyate / nanuyatrAsya puruSasya mRtasyAmi vAgapyeti vAtaM prANaH (bR. 32 // 13) ityAdinAgnyAdimatiH prANAnAM zrUyate / naca-auSadhIomAni vanaspatI10 nkezAH (bR. 3 / 2 / 13) ityatra pratyakSavirodhAd bAdhitaviSayeyaM zrutiriti vAcyam / AdhyAtmikendriyamadhyapAtAllomakezA apyAdhyAtmikA eva grAhyAH / yaiH kaNDUlAvaNyapratItiH / dRzyamAnAni tu golakasthAnAni / tasmAtprANotkramaNazrutiragnyAdibhAvazrutyA bAdhyata iti cenna / bhAktatvAt / prakaraNavyatirekeNAmuktaviSaye pravRttA bhAktA bhavati / 15 atha hainaM jAratkArava ArtabhAga: papraccha (bR0 12 / 1 ) ityatra grahanirUpaNAnantaraM mRtyuM dRSTvA mriyamANaprazne-nAmaiva na jahAtyanyajjahAti iti pratijJAte prANotkramaNaprazne neti prativacane vAgAdInAmagnyAdibhAvAnuvAdaH / tato mantraNAjjIvasya brahmabhAvovagamyate / sAmanyA gatatvAt / tau ha yadUcatuH-iti karmaprazaMsA bhinnprshnottraa| ubhayorvacanavirodhAt / 2. brahmavidyA ca gopyA / utkramaNazrutistu-sa yatrAya5 zArIra AtmA (bR. 4 / 3 / 35) iti brAhmaNe jIvasya paralokavihArArthaM niSkrAmati cakSuSo vA mUrbho vA (vR0 4 / 4 / 2 ) ityAdinA prANAnAM vihArasAdha. kAnAM nirgmnmaah| ato muktAmuktaviSayabhedasya vyavasthApakasya vidymaantvaadgnyaadibhaavshrutirnotkrmnnshrutibaadhikaa|| 25 tasmAdanyatra siddho dharmonyatrAvasthAsAmyAd yojyamAno bhAkto bhavati / ataH prANotkramaNamasti / tasmAtsaMpariSvakto gacchatIti siddham // 11 // 4 //
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ 171 1 tadantarapratipattApityadhikaraNam / [a. 3 pA. . sU. 6 prathamezravaNAditi cenna tA eva hyupptteH||3||1||5|| kiMcidAzakya pariharati / asau vAva loko gautamAmiH ityatra devAH zraddhAM juvhatIti zruterApo na saMkIrtitAH / apAM hi paJcamyAmAhutau puruSavacanam / zraddhA manodharmaH sa kathaM hUyata iti cena / 5 manasA saha bhaviSyati / tathApyaruNAnyAyena dharmamukhyatvam / tarhi kathaM praznopasaMhArau / parokSavAdAd bhaviSyati / camasavat / zraddhA vA ApaH -iti zruteH / zuddhihetutvasAmyAt / candramA manaso jAtaH ( R0sa. 1019013) iti zrutezcetyevaMparA bhaviSyati / tasmAtpathamAhutAvapA mazravaNAnna tAbhiH saMpariSvakto gacchatIti cenn| tA evApa eva zraddhAza1. bdenocyante ||hi yuktoyamarthaH / yathA karmakANDa ApaH zraddhAzabdenocyante tathA prakRtapi / paraM nopcaarH| upapatteH / upakramophsaMhArayorbalIyastvAt / nanu madhye zrutena zraddhAzabdenopakramopasaMhArAvanyathAkartuM yuktau| zraddhAsahabhAvaH saMskAreNa saMskRteSu bhUteSu siddhaH / tena mana:sthAna Apa eva vAcyAH / candramA manaso jAta iti tu bhinnA sRssttiH| zraddhAprayogastu 15 kAmanAkRtavyAvRttyarthaH / tatra phala eva zraddhA na karmaNi / yo yacchraddhaH sa eva saH ( bha0 gI. 173 ) iti zraddhAyA Azrayasya viSayabhAvajanakatvAt kartuH karmabhAvAya zraddhAprayogaH / tata: saMskRtA Apo yajamAnarUpA hUyamAnA bhavantIti siddhaM bhavati / tasmAt prathamepyapAmAsta zravaNam // 3 // 15 // 2. azrutatvAditi cenneSTAdikAriNAM prtiiteH|| 3 // 6 // sthitametajjIvaH saMpariSvakto rahatIti / tatra vicAryate / sarve jIvAH saMpariSvaktA gacchantyAhosvijjJAnopayomina iti vimarzaH / tatra paJcAhutibrAhmaNenAdhikAriNaH zrutAH / vede hi zrutAnusAriNI kalpanA / ato vizeSasyAzrutatvAta sarveSAmeva paJcAhutiprakAra iti cenna / iSTAdi 13-A and Cread saMskAradvAreNa ior maMskAreNa / 21-' reads tatredaM for tatra /
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 3 pA. 1 sU. 6 ] aNubhASyam / 172 kAriNAM pratIteH / sAdhAraNapakSaM dUSayati / kuta: / iSTAdikAriNAM pratIteH / iSTAdikAriNaH pratIyante / zraddhApadena devakartRtvena ca / somabhAvasAmyAcca / iSTAdikAriNAM dhUmamArgavyutpAdane somabhAva uktaH / atrApi prathamAhutiphalaM somabhAva ucyate / ataH zratisAmyAdapISTAdikAriNo 5 hantIti siddham 3|1|6 // bhAktaM vAnAtmavittvAttathAhi darzayati // 3 / 1 / 7 // kiMcid dUSaNaM pariharati / nanu yadi zrutisAmyena somabhAvAdi - TAdikAriNo rahantItyucyate tadA somabhAve teSAmapyaniSTaM zrUyate / tadevAnAmannaM taM devA bhakSayanti ( chA0 5 | 10 | 4 ) iti samAnazrutau ca-AghyAyasvApakSIyasvetyevametAMstatra bhakSayanti ( 6 / 2 / 16) iti candradRSTAntena taM ca bhakSyante / tatazca devAH svAnnaM parjanyeno kathaM juhuvuH / ataH paJcAhutyabhAva ityAzaGkya pariharati vAzabdaH / teSAM somabhAvo gauNaH / bhakSaNaM ca / prakRtepyaGgAratvAccandramasaH kathamAhutiphalaM bhavet / somabhAvasya bhAktatvamagre nirUpayiSyAmaH / idAnIM bhakSaNasya gauNatvaM nirUpayati / 15 annabhAve hi mukhyaM bhakSaNaM bhavati / tadanyasyAnnabhAvo nopapadyate / badhajJAne tu bhavati / sa sarvaM bhavati / tadvaitatpazyannRSirvAmadevaH pratipede ahaM manurabhavaM sUryazca ( bR0 1 / 4 / 10 ) iti / prakRte tu tanna / anAtmavitvAt / tathA sati mokSa eva bhavet / ato bhakSaNamapi gauNam / tathAhi zrutireva gauNabhAvaM zabdasya bodhayati / atha yonyAM devatAmupAste ( 0 1|4|10 ) ityatra yathA pazuzabdaH / evamatrApi bhakSaNaM sahakrI - DanaM sevakabhAva: / candratulyApadezAya tathA vacanam / tathA sati teSAmamaratvena tathA stuti: / candrasya bhakSaNaM tu kSayAdanumIyate zrutyA - prathamAM pibate vanhi: - ityAdirUpayA / devAnAmakSaNaM bhagavadavayavAnAmeva / azanAnazane tasyAviruddhe / AdhibhautikAnAM devAnAmazanameva / 25 tasmAdbhakSaNasya gauNatvAtsomabhAve na kAciccintA // 3|1|7 // 1 // 20 10 15 A and (' read tadanyasyAnyabhAvAM for tadanyasyAnnabhAvAM
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ 173 2 kRtaatyyaadhikrnnm| a.3 pA.1 sU. 8 2 kRtAtyayAdhi Nam / kRtAtyayenuzayavAna dRSTasmRtibhyAM yathetamanevaM ca // 31 // 8 // prathamAhutiH saphalA vicAritA / dvitIyAM vicArayitumadhikara5 NArambhaH / somasya parjanyahome vRSTitvamiti / somAdRSTibhAve rUparasAdInAM hInatayA pratIyamAnatvAdyAgasyAvAntaraphalaM tatra bhuGkta iti nizcitam / tatra sNshyH| kiM sarvamevAvAntaraphalaM tatra bhukte| AhosvidanuzayavAn vRSTirbhavatIti / tadvAsanayAgrimajanmAni sadAcArayukta eva syAditi / AcArahInaM na punanti vedAH (va. smR. ) iti bAdhopalabdheH / ato vicAra ucitaH / 10 tatrAvAntaraphalasyAvazeSevAntaraphalatvabAdhAjjJAnaupAyakazarIrabhAvAdeva sa dAcArAsaddheH prayojanAbhAvAJca niranuzaya eva vRSTibhAvaM prApnotItyevaM prApne / ucyate / kRtAtyayenuzayavAn kRtasya somabhAvasyAtyaye nAze sati anuzayavAnavAntaraphalasAdhakalezasahita eva vRSTibhAvaM praapnoti| kutaH / dRSTasmatibhyAm / dRSTaM tAvad bhogasAdhakamaladravyanAzepi bhogasAdhakatAdRza15 dehavastrAdisahita eva tasmAtsthAnAdapagacchati / anyathA sadya eva deha pAtaH syAt / ato yathA loke sAnuzayastathAtrApi / smRtizca-yadyatra naH svargyasukhAvazeSitaM sviSTasya dattasya kRtasya zobhanam / tenAjanAbhe smRtimajjanma naH syAdvarSe hariryadbhajatAM zaM tanoti ( bhA0 5 / 20 / 28) iti devagAthA ||ato jJAnaupayikajanmAnuzayavata eva bhavati / anyathA pUrva20 janmasmRtyabhAve viSayAsaktiH prasajyate / nanvanuzayasahakRta eva jIvo nAdbhiH pariSvakto bhavedata Aha / yathetam / yathAgatam / anyathA praznanirUpaNayorbAdhaH syAt / tarhi tAvadavAntaraphalasAdhakasahitaH syAdata Aha / anevaM ca / evaMprakArayuktA gamanaM nAsti / bhogasya jAtatvAt / cakArAdvairAgyasahitopi / tasmAdana25 zayavAn bhinnaprakArAdbhiH pariSvakto devakRpAsahito vRSTirbhavatIti // 18 // 8-1 and Cread madvAmanayA for tdvaasnyaa| 16-Aand Cread bhavata for syAt /
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. pA. 1 su.] aNubhAgyam / 174 caraNAditi cennopalakSaNArtheti kaarnnaajiniH||1||9|| kiMcidAzaGkya pariharati / nanu nAtrottamajanmArthamanuzayopekSyate caraNAdeva bhaviSyati / tadya iha ramaNIyacaraNA abhyAzo ha yatte ramaNIyAM yonimApadyeran (chAM0 510 / 7 ) ityAdinA yaH pUrvajanmani 5 vihitAcaraNaM karoti sa uttamaM janma prApnoti / yastu niSiddhAcaraNaM karoti sa zvAdiyoniM prApnotIti-sAdhukArI sAdhurbhavati (bR. 4 / 4 / 5) ityAdizrutyA ca pratipAdyate / prakRte tu tasya ramaNIyacaraNasya caraNAdeva tasya samyag janma bhaviSyati kimanuzayasahabhAveneti cet / na / cara Nazrutau yA yoniruktA sopalakSaNArthA / anena pUrvajanmani samIcInaM * kRtamiti jJApikA / na tu tasmiJjanmani samIcInakaraNe niyAmikA / anyathA brAhmaNAnAM niSiddhakaraNaM na syAt / tasmAdanuzayopekSyate jJAnopayogArthamiti kArNAjinirAcAryoM manyate / ___ kArNAjinigrahaNaM paJcAgnividyAyAM bhinnaprakAratvajJApanArtham / tasmAdasya svamate bhinnatvAnna zaGkA na cottaram / nahi paJcAmividyAyAM 15 puruSAdanyabhAvaH saMbhavati / prakaraNaparigRhItA zrutirnAnyatra nyAyasaMpAdikA // 3 // 1 / 9 // Anarthakyamiti cenna tadapekSatvAt // 3 // 1 // 10 // nanvevaM sati caraNazrutiranarthikA / jJApanAyAM prayojanAbhAvAt / ato vidhAyakatvaM zrutariSTAniSTaphalabodhakazrutivat / ataH karmatAratamyena 20 phalavidhAnAnniSkAmakarmakartuAnopayogidehavidhAnaM bhaviSyatItyanuzayasahabhAvo vyartha iti cenna / tdpeksstvaat| dhUmAdimArgasya tasyAH zruterapekSatvAkAmyeSTAdikAriNaH phalabhogAnantaramutpattau sukhAnantaraM duHkhAmiti nyAyena pApasyaivopasthitatvAdasamIcInazarIraprAptirmA bhavatviti ramaNIyAnuSThAtaNAM ramaNIyazarIramAptireva bodhyate / na nyAyenAsamIcInazarIramiti / tasmA25 danyaniSedhArthaM sArthakatvAnnAnuzayapratiSedhikA / 24-Com. nyAyena after na /
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ 175 3 anissttaadikaarinnaamityaadhikrnnm| [1 3 pA. 1 sa.12 kiMca / ramaNIyayAniH kimAkasmikI sakAraNA v|| nAdyA vedavAdinAm / dvitIye tu svakarmaNA pitRloka iti vasvAdityarUpatA ca vaktavyA / prajAmanu prajAyante smazAnAntakriyAkRta iti ca / vidyA mAM somapA (bha.gI. 9 / 20) ityAdinendralokabhogAnantaraM tathaiva punarbhavanaM ca 5 vktvym| na ca sarveSAmaikyam / bhinnarUpatvAt / tasmAtkarmakartRvaicitryeNa zrutismRtibhedAH samarthayitavyA natvekamaparatra nivishte| uparodhaprasaMgAt / tathA ca prakRtepyanuzayAbhAve bhakSaNabhavanayorniyamo na syAt / brAhmaNAdInAmapyanne baliharaNe zvacaNDalayorbhakSaNam / brAhmaNabhakSaNepi malabhAve zUkarabhakSaNam / anuzayasya niyAmakatve tuSAdiSvannabhAva eva yAvat samI10 cInaretobhAvaH / tasmAdupalakSaNataiva caraNazruteryuktA / tasmAdanuzayasahita eva vRSTibhAvaM prApnotIti siddham // 31 / 10 // sukRtaduSkRte eveti tu bAdariH // 31 // 11 // phalAMza evAnuzaya iti tu svamatam / karma phalaM ca dvayamevezvarecchayA niyatam / karma punarbhagavatsvarUpameva brahmavAde / sobhivyaktaH phalaparyantaM 15 tadAdisaMyoga iti svamatam / antasaMyogapakSamAhaikadezitvajJApanAya / sukR taduSkRte eva vihitaniSiddhakarmaNI anuzaya iti bAdarirAcAryoM manyate / tena mokSaparyantamanuzayonuvartiSyata iti sUtraphalam / tuzabdena niranuzayapakSazaGkava nAstItyuktam / evaM dvitIyAhutirnirdhAritA // 1 / 11 // 2 // 3 aniSTAdikAriNAmityadhikaraNam / 20 aniSTAdikAriNAmapi ca zrutam // 31 // 12 // tulyatvena vicAra aikye vA paJcAhutidhamamArgayo: somabhAvaM gatasya punarAvRttyupasaMhAra upalakSaNenApi pApAcAravatAmupasaMhAradarzanAtteSAmapyAhutisaMbandho dhUmamArgazca prApnoti / tannirAkaraNArthamadhikaraNArambhaH / nanva niSTAdikAriNAmapi somabhAvaH zrUyate / iSTAdikArivyatiriktAnAM-ye vaike 25 cAsmAllokAtpayanti candramasameva te sarve gacchanti ( kau0 1 / 2) iti kauSItakinaH samAmananti / atra ca kapyAM yonimApadyanta iti paryavasA
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 3 pA. 1 sU. 12] aNubhASyam / nam / tena sarve candramasaM gacchanti / ayamAzayaH / karmAkarmavikarmeti trividhakarmavidhAyako vedaH / agnihotraM juhuyAt / yasya vedazva vedI ca vicchidyete tripuruSam / na hiMsyAd bhUtajAtAni / brAhmaNAdInAmapi trividhakaraNaM saMbhavati / na hi sarvopyekAntato vihitaM vA pratiSiddhaM 5 vA karoti / tato vihitakarturapi trayasaMbhavAjjJAnAbhAvena phalabhoganaiyatyAt somabhAvAnantaramevAkarmavikarmavibhAgo vaktavyaH / ata evAvizeSopasaMhArau / tasmAtsomabhAvAnantarameva sarveSAM janmeti prAptam // 3 / 1 / 12 // 10 saMyamane tvanubhUyetareSAmArohAvarohau tadgatidarzanAt || 3|1|13 // 176 tuzabdaH pakSaM vyAvartayati / vihitavyatiriktakartRRNAM saMyamane yamasaMnidhAne sukhaM duHkhaM vAnubhUyArohAvarohau / anubhavArthamArohonubhUyAvarohaH / kRtaH / tadgatidarzanAt / teSAM gatirvisadRzI dRzyate / vede hi prathamaM vihit| dvedhA gatiH / sakAmA niSkAmA ceti / sakAmA yathAkAmamanantavidhA | 15 niSkAmA jJAnarahitA dvividhA vaidikagRhyasmArtabhedena / tatra gRhyasmArte yamaH / zraute somabhAvaH / tatra tretAgnividhAnena niSkAmAnAmadambhAnAM puNyaM syaaditydhikaarivishessnnaat| vizeSataH sAmAnyatazca prAyazcittavidhAnAt / yadavacInameno bhrUNahatyAyAstasmAnmucyate (tai. A. 2 / 8) iti - tarati brahmahatyAm ( tai. saM. 5/3/12 ) iti ca sarvaprAyazcittavidhAnAt / brahmAnubhavAbhAve 20 somagatireva / pUrvajanmadharmasya cittazuddhAvupayogaH / tadAnIntanasya gaGgAnAnAdeH zrautAGgatvam / ataH pApasyAbhAvAtpuNyasyopakSINatvAttasya paJcAmiprakAra eva / jJAnopayogijanmani pApasaMzleSAbhAvopAyamagre vakSyati / pitRmedhaprathamAhutimantrastu mantratvAccamasavanna gatiniyAmakaH / tretAgni25 vidyArahitAnAM puNyapApopabhAgo yama eva / vaivasvate vivicyante yame rAjani te janAH / ye ceha satyenecchante ya u cAnRtavAdinaH // ( tai. A. 6/5 ) iti /
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 vidyAkarmaNorityadhikaraNam / [ a. pA. 1 sU. 17 yamagateH paJcAgnividyAyAzcaiSA vyavasthA / cittazuddhibhAvAbhAvAbhyAM vAvazyaM kANDadvayavyavasthA ekasyaitada vaktavyam / sakAma niSkAmabhedo vA vedAntinAmapi pApArthaM yamApekSaNAtsA gatirvaktavyaiva / tasmAnna sarveSAM somagatiH || 3|1|13 // smaranti ca // 3 / 1 / 14 // 10 177 smaranti vyAsAdayaH / yamena pRSTastatrAhaM devadeva jagatpate / pUrvaM tvamazubhaM bhuGkSva utAho nRpate zubham ityAdi / cakArAllokaprasiddhiH || 3|1|14 // api sapta || 3|1|35 // cetyanuvartate / pApopabhogArthaM yamAlayagamanamaGgIkartavyam / yatastatra narakAH sapta santi rauravAdayaH / saptasaMkhyA saMkhyAbhedeSvavara kakSA / sarvathA nirAkaraNAbhAvAya saptagrahaNam / tasmAdyamagatirasti || 3|1|15 // tatrApi ca tayApArAdavirodhaH || 3|1|16 // kiMcidAzaGkaya pariharati / nanu narakeSu citraguptAdayo bhinnA 15 evAdhikAriNaH santi / tathA sati tRtIyaH pakSaH syAdata Aha / tatra narakAdiSu yedhikAriNaste yamAyattAstatsevakAH / ato yamasyaiva tatrApi vyApArAnna tRtIyapakSaprAptiH / cakArAtsukhaduHkhabhAgepi / tRtIyapakSa eva virodhaH / athavA yamagatermantraliGgasiddhe pApasya ca paurANikatve candragatire20 keva syAditi virodhaH / teSAM yamasevakatve tu mantraliGapoSakatvAnmArgadvayasiddheravirodhaH / tasmAdyamagatirastIti siddham || 3|1|16|| 3 || 4 vidyAkarmaNorityadhikaraNam / vidyAkarmaNoriti tu prakRtatvAt || 3|1|17 // sAdhAraNatvAbhAvAya pUrvoktArthasAdhakamadhikaraNamArabhate / nanu ye ke 15 cAsmAllokAtpayAnti candramasameva te sarve gacchanti ( kau. 112 ) 3 [ aNubhASya ]
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ bha. . pA. 1 sU. 17] aNubhAgyam / ityasyAH zruteH kA gatiH / paJcAmividyAprastAve vA yamagatiH kuto noktA / tasmAd vedavirodhAnna tRtIyapakSasiddhirityAzaGkAM pariharati tuzabdaH / atra vedAnte gauNamukhyaphaladehAtha vidyAkarmaNoreva hetutkma nirUpaNaM vidyayA devayAnaM karmaNA somabhAva iti tayoreva prakRtatvAt kAraNatvAt / 5 tena kauSItakibrAhmaNepi prakRtatvAt karmiNa eva sarvazabdenoktAH / atrApi na yamamArga uktaH / tasmAdvidyAkarmaNormukhyatvAnmArgadvayamevoktaM naitAvatA tRtIyabAdhaH // 3 / 1 / 17 // na tRtIye tathopalabdheH // 3 // 1 // 18 // nanu dvayoH stutyarthaM yastRtIyo mArga uktaH / athaitayoH pathorna 3. katareNa cana tAnImAni kSudrANyasakRdAvartIni bhUtAni bhavanti (chAM. 5 / 108 ) ityAdinA jugupsetetyantena tRtIyanindayA vayoH stutiriti sa eva tRtIyossu kiM yamamArgeNetyata, Aha / na tRtIye mArge tathA puNyapApayorupabhoga upalabhyate / yataH samAnabrAhmaNe-kITaH pataGgo yadi dandazUkam (bR. 6 / 2 / 16) iti yonau nivRtervidyamAnatvAnna mahApA15 popbhogH| nApi kITAdiSu mhaasukhopbhogH| ekavAkyatA cobhayoyuktA / yadyapi mahArAjAdirAjadaNDAdiSu tathopabhogaH saMbhavati tathApi rambhAdisaMyoge narake ca yathA tathA na saMbhavati / jaDe tu paJcamyAhutirbharata eva hIzvarecchayA janmadyamadhikam / tribhiriti vacanAt / bharatohamiti pratItezca / tataH pUrvavadasmaraNAjhalyAdivadeva janmatrayam / tasmAjjAya2. svetyAdivalakSaNyAdatirikto yamamArgaH / paJcAhutiniyamAbhAvastu jJAnopayogidehepyaMzAvataraNe puSTimArgatvAnna tatra doSaH // 3 / 1 / 18 // smayatepi ca loke // 31 // 19 // sAdhakAntaramAha / api ca lokapi marchAdiSu yamalokagamanasaMbhASaNapunarAgamanAni smaryante // 3119 // darzanAJca // 3 // 1 // 20 // yamapuruSA dRzyantepi kaizcidajAmilaprabhRtibhiH / cakArAtteSAM
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 5 zabdAvarodhAdhikaraNam | [31.391.9.22 vAkyAdizravaNam / tasmAdvaivasvatamArge na kimapi bAdhakamiti siddham // // 3 / 1 / 2044 // 5 zabdAvarodhAdhikaraNam / tRtIye zabdAvirodhaH saMzokajasya // 3 / 1 / 21 // tRtIyAmAhutiM vicArati / tatra vRSTerannAmiti tRtIyAhutiH saphalA / pUrvadvayaM zabdaikasamadhigamyam / vRSTerannamiti sAdhanaphalayoH pratyakSatvAnna vRSTimAtreNAnnaM bhavati bIjavyatirekeNa / bIjasya hi phalam / na nimittamAtreNa tadbhAvo vaktuM zakyate / tasmAdasaMgataM dRSTerannAmityAzaGkayAha / tRtIye zabdAvarodhaH / tRtIyAhutau zabdena zabdasAmyena kAraNabhUtas 10 jalasthAvarodho grahaNam / sadeva somyedamagra AsIt ( chAM. 6 21 ) ityatra / tatteja aikSata bahu syAM prajAyeyeti / tadaposRjata tasmAdyatra kaSa zocati svedate vA puruSastejasa eva tadadhyApo jAyante ( chAM. 6 223 ) ityatra kAraNarUpANAM nirUpaNaM zaukajatvamapAmuktam / 179 20 agreca-tasmAdyatra kvaca varSati tadeva bhUyiSThamannaM bhavati ( chAM. 15 6 / 2 / 4 ) iti / ataH paJcAgnividyAyAmapi devahomAtkAraNabhUtaiva dRSTijati nAtra bIjAntarApekSA / zokapadena yadazrvazrIyata tadajata hiraNyamabhavat ( tai0 saM. 1 / 5 / 1 ) iti sahAyaH sUcita: / yadyapi tatrAnnazabdena pRthivI tathApyatra pRthivyA agnisamidrUpatvAdannameva / tasmAtkAraNazaktiyuktAyA vRSTerannaM bhavatIti na kApyanupapattiH // 3 / 1 / 21 // sAbhAvyApattirupapatteH // 3 / 1 / 22 // kiMcidAzaGkya pariharati / namra kAraNajalarUpavRSTiratra vaktuM na zakyate / yataH samAnadhUmamArgazrutau vRSTerannabhAva aikye vA tasminyAvatsaMpAtamuSitvA athaitamevAzvAnaM punarnivartate yathetamAkAzamityAdinA tilabhASA 5-A and ( read vR'STeranaM bhavatIti for dRSTerannamiti / 22 - kha om. yata: before samAna /
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 a. pA. 15.22 ] aNubhASyam / iti jAyanta ityantena / tatra yathetamityAkAza eva / AkAzAccandramasamiti pUrvamuktatvAt AkAzasya mArgataiva / vAyurbhUttvA dhUmo bhavatItyAdiSu tattadbhAvaH zrUyate / te ca vikRtA: / tadanantarabhAvitvAd vRSTirapi vikRtaiva / tasmAnna kAraNatvamityAzaGkya pariharati / sA vAyvAdirUpA5 pattirAbhAvyApattireva / vAyuvadAbhAnaM madhye vAyumaNDalamAgacchantyAhutirvAyubhavanazabdenocyate / AkRtereva padArthatvAd vyApattizabdenocyate / AkRtereva padArthatvAd vyApattizabdena ca tejobhAvApannasya jalabhAvApattau kAntinAzAnnAza iveti dyotayati / kutaH / upapatteH / tathaivopapadyate citraturagAdiSu vikArasya vikArAntarApattAviyameva vyavasthA | upAsanAyAM 10 na tadapi / na ca bhUtvA terbAdhaH / pratiniyatapadArthA hi te / bhavanAvarohAbhyAmeva tathA vacanAt / anyasyAnyabhAvaM vadantI zrutireva gauNatvaM vadati / kAraNAMzabhAkvyatiriktasthale tathaiva pratIteH / tasmAttadAkRtimAtreNa na svarUpAnyathAbhAvaH || 3|1|22 // 1 nAticireNa vizeSAt || 3|1123 // 15 upapattyantaramAha / tadrUpatA ca nAticireNa / na bahukAlaM tadrUpatA / kutaH / vizeSAt / annabhAvApannasyaiva bahukAlazravaNAt / ato vai khalu durniSprapatataramiti / prApataraM prapataraM vA / varNalopazchAndasaH / atastRtIyAhRtau na cireNetyAyAti / bahukAlasthitau hi tadrUpatA / kAraNavazAddevAnAM manuSyabhAvAt / bhinnapakSe na kopi doSa: / aikyapakSepi 2. jJAnavato gRhasthasya durlabhatvAdevaM vacanam / tasmAddRSTerannaM bhavatIti siddham // 3 / 1 / 23 // 5 // 20 6 anyAdhiSThita ityadhikaraNam / anyAdhiSThite pUrvavadabhilApAt || 3|1|24 // caturthyAhutirvicAryate / nanu - saMsargajaiH karmadoSairyAti sthAva25 ratAM naraH-iti kathamasyAnnatvam / apUrvAnnatvepi kaNDanapAkAdiSu kvezena jIvasyApagamAtkathaM retobhAvaH / carvaNaudaryapAkastvAvazyaka eva / na
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ 181 7 retaH ligadhikaraNam / [ a. pA. 1 su. 26 ca jIvasya jaDabhAvo maryAdAbhaGgaprasaMgAt / tasmAtkathamannasya retobhAva ityAzaGkaya pariharati / anyAdhiSThite vRSTerannabhAvasamaya evAnyairjIvairadhiSThito vrIhyAdistasminnapUrvavat tadbhAvApattiH / atithivat / pUrvavailakSaNyena vA / kutaH / abhilApAt / vrIhiyavA oSadhivanaspatayastilamASA 5 iti pUrvavattattadbhAvamAtraM na vadati / kiMtu jagati sthitavrIhyAdibhAva evAbhilapyate / tathA sati yathAnyeSu vrIhyAdiSu tadadhiSThAtRdevatayA niyuktA jIvAstAnAtmatvenAbhimanyante evamatrApIti na kopi doSa: / adhiSThAne hi vedanA maraNAnantaraM kRmibhAvasya dRSTatvAt / tasmAdannasya retobhAvo yuktaH || 3|1|24 // azuddhamiti cenna zabdAt // 3 / 1 / 25 // kiMcidAzaGkaya pariharati / nanvanyAdhiSThAneGgIkriyamANe yAtanA - jIvAnAmazuddhatvAdazuddhamannaM syAt / tathA ca kathaM yogyadeha iti cenna / zabdAt-devA annaM juhvati tasyA Ahute retaH saMbhavati ( chA0 1712 ) iti devairAhutirUpeNa homavacanAcchuddhatvam / anyasya hi saMskAreNaiva shuddhiH| 15 anyathA yAvajjIvaM kA gatiH syAt tasmAtsaMskArazabdAcchuddhamevAnnam // // 3 / 1 / 25 // 6 // 10 7 retaH sigadhikaraNam / retaH sigyAgotha // 3 / 1 / 26 // paJcamImAhutiM vicArayati / nanu kathaM puruSennahomAdretobhAvaH / 10 20 bAlya kaumAravArddhakeSu vyabhicArAt / tAruNyepi na hi sarvamannaM reto bhavati / jAtamapi na niyamena yonau sicyate / nApi devApekSA / puruSaprayatnasya vidyamAnatvAdityAzaGkaya pariharati / retaH sigyogaH / puruSazabdena pauruSadharmavAnucyate / pauruSaM ca dezakAlasaMnidhAnena mantravadretaHsekasAmarthyam / na hyetatsArvajanInaM sArvatrikaM vA / tadarthaM devApekSA / / 3-kha reads bhAvApattiH for tadbhAvApattiH / 19-A and C read pazcamAitiM for paJcamImAddatim /
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 3 pA. 1 sU. 26] aNubhASyam / 182 tathA sati na kopi vyabhicAraH / kathaM puruSazabdamAtreNa ca jJAyate tatrAha / atha AnantaryAt / zarIrArthameva devaistatra tatra homaH kRtaH / tatkathaM paJcamAhutAvevAnyathA bhavet / tasmAdAnantaryAtpuruSAhutirnAtra retaHsigyogaH / yogazabdenAtrApyanyAdhiSThAnena retaHsigyo5 gAbhAvaH // 3 / 1 / 26 // 7 // 8 yoneH zarIramityadhikaraNam / yoneH zarIram // 3 // 1 // 27 // hUyamAnaM nirUpya phalaM nirUpayati / tasyA AhutergarbhaH saMbhavatItyucyate / tatra saMdehaH / yonAvantaHsthitameva phalaM bahirnirgataM veti / tatra .. garbhazabdenAntasthita eva / zarIraparatve zrutibAdhaH syAt / upasaMhAropyagre kartavyAbhAvAdupapadyate / tatazca SaNmAsAnantaraM garne jJAnasaMbhavAjjananAnantaraM na gurUpasattyAdi kartavyamityAzaya pariharati / yonernirgataM zarIraM garbhazabdenocyate / agnetthitasyaiva phalarUpatvAt / madhya bhAvasyAprayojakatvAt / mAtRparipAlyatvAya garbhavacanam / kalilAdibhAve 15 puruSavacanatvAbhAvAdupasaMhArAnupapattizca / zarIrazabdena vairAgyAdiyuktaH sUcitaH / na tu svayaM tadabhimAnena jAta iti / tasmAdyogyadehaH sAdhanasahito brahmajJAnArthaM nirUpitaH // 3 // 1 / 27 // 8 // iti zrIvedavyAsamatavartizrIvallabhAcAryaviracite brahmasUtrANu bhASye tRtIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH // 31 // tRtIyAdhyAye dvitIyaH pAdaH // 1 saMdhyAdhikaraNam / saMdhye sRSTirAha hi // 3 // 2 // 1 // pUrvapAdedhikAriyogyadeho nirUpitaH / dvitIye jIvasya mukti 1-A reads vijJAyate for ca jJAyate /
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ 183 1 saMdhyAdhikaraNam / [ a.pA. 2 sU. yogyatA nirUpyate / tatra prathamaM svapnaM nirUpayati / svapnasya satyatve tatkRtaguNadoSasaMbandho jIvasya bhavet / tatazva nirUpitA zuddhirvyarthA syAt / ataH svapnasya mithyAtvaM pradarzayitumadhikaraNArambhaH / tatra pUrvapakSamAha / saMdhye sva sRSTirAha / tasya vA etasya puruSasya dve sthAne bhavata idaM ca para5 lokasthAnaM ca saMdhyaM tRtIyaM svapnasthAnam (bR. 41319 ) ityupakramya - na tatra rathA na rathayogA na panthAno bhavantyatha rathAn rathayogAnpathaH sRjate (bR. 4 | 3 | 10 ) ityAdinA sRSTirAha / saMdhye sthAne sRSTirasti / yataH zrutiH svayamevAha / yuktazcAyamarthaH / yathA zrutirvadati tathaiva svame dRzyate / devAdivAkyAnAM prabodhepi bAdhAbhAvAt / naceyameva sRSTistatra dRzyate / na tatra rathA ityAdinA niSedhAt / zrutivAdinAM zrutireva pramANam / kiM punaranubhavasaMvAdinI / tasmAtsvame sRSTirasti || 3|2|1 // nirmAtAraM caike putrAdayazca // 3 / 2 / 2 // 10 kAThake caturthavallaca zrUyate / ya eSa sameSu jAgarti kAmaM kAmaM 15 puruSo nirmimANaH / tadeva zukraM tadbrahma tadevAmRtamucyate ( ka0 4 / 8 ) iti nirmAtArameke vadanti / yadyapi suSuptyutkAntyorbhedenetyatra na tatra rathA ityapi brahmaprakaraNaM tathApi niyatadharmapakSe jIva eva karteti pratibhAti / tadarthaM niHsaMdigdhaM vacanamudAharati / bhagavannirmitatvAt svaprasthasyApi satyatvam / na hi kartuH svAposti yena bhramaH syAt / jAgatIti vaca20 nAt / icchApUrvakaM ca sarvaM sRjati / zatAyuSaH putrapautrAniti kAmaviSayAH putrAdaya uktAH / teca nirmitAH paralokasAdhakA iti lokatrayakalpanA / cakAradvayena kAryakAraNagatAH sarve dharmA uktAH / tasmAcchratyupapattibhyAM svamaprapaJcasya siddhatvAt tatkRtaguNadoSasaMbandhe pUrvokadehanirmANaM vyarthamiti prAptam || 3|2|2 || 25 mAyamAtraM tu kAtrtsnyenAnabhivyakta svarUpatvAt // 3 / 2 / 3 // tuzabdaH pakSaM vyAvartayati / svaprasUSTirmAyAmAtram / tatra hetuH
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ aM. 3 pA. 2 sU. 3 ] aNubhASyam / 184 kAtsnrtsnyenAnabhivyaktasvarUpatvAt / kRtsnatvena yasya yAdRzaM svarUpaM dezakAlavastusApekSaM tathAbhivyaktiH kArtsnyenAbhivyaktistadabhAvAt / ayamAzayaH / zrutiH sRSTimevAha na tasya satyatvamapi / yathA aitadAtmyamidaM sarvaM tatsatyam ( chAM. 6/8/5 ) iti / AtmAnaH svaya5 makuruta / tatsatyamityAcakSate / kathamasataH sajjAyeta ( chAM. 6 / 2 / 2 ) ityAdizrutisahasrebhyosya satyatvaM pratIyate / naivaM svamaprapaJcasya zrutirAha / satyaprayojanAbhAvAcca / svapnamAtravihArastu mahAmAyA vittvAnmAyayApi sidhyati / nApi bhinnaH prapaJcaH / jIvasyaikatvAt / avidyayA manyate iti vacanAnna tatsukhaduHkhabhogArthamapi satyatvamaGgIkartavyam / sthAnadvaya1. pratijJA ca virudhyeta / jIvato mRtAMzca pazyatIti jIvadvayadarzanam / ato lokadvayapraticchAyarUpatvAnmAyayA krIDAyAmanyAnurodhAbhAvenAtisukhatvAd bhagavatkRtamAtravAcakatvAcca zruteratiriktakalpanAyAM pramANAbhAvAjjyoti:zAstraniyamAbhAvAcca mAyAmAtrameva svapna iti na tatkRtaguNadoSasaMbandhaH / dIkSitasyAnnabhojanaprAyazcittaM tu bhagavatkrIDAyAmapi praticchAyatvAtkriyate / 15 tadAnIM kartRtvasyAropAt / anyadA kartRtvasyAzAstratvAnna dharmAdharmajanakatvam / devatAjJAdistu jIvabrahmaNorvidyamAnatvAdyuktA / alaukikajJAne hi praticchAyatvAtsaMvAdaH / kvacidbhagavadAveza ISatsaMvAdopi / tasmAtsvatantrasatyatAyAM pramANAbhAvAnmAyAmAtraM svamaprapaJca iti siddham || 3|2| 3 // sUcakazva hi zruterAcakSate ca tadvidaH || 3|2|4 // nanu tarhi jIvasAkSikamekadezena kimiti sRjati tatrAha / sUcakaH zubhAzubhaphalasUcako bhavati svamaH / cakArAt kvacidAjJAvizeSadAnam / kalikAlAdeH pratyakSe bAdhakatvAt / yuktazcAyamarthaH / prAtaH sUcakaphalasyaiva dRSTatvAnna tu svapnapadArthasya / sUcakatve pramANamAha / yadA karmasu kAmyeSu striyaM svapneSu pazyati / samRddhiM tatra jAnIyAttasmin svapranidarzane // 20 25 10- A and Cread jIvaddaya for lokadvaya / ( chA0 5/2/2 )
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 saMdhyAdhikaraNam / [ a. pA. 2 sU. 6 ityAdizruteH / kiMca | AcakSate ca tadvidaH / svapnAdhyAyavidastathaivAcakSate / ArohaNaM govRSakuJjarANAm ityAdinA / tasmAtsUcanArthaM jIvadarzanamiti || 3|2|4 // 185 parAbhidhyAnAttu tirohitaM tato hyasya bandhaviparyayau // 325 // 1 kiMcidAzaGkaya pariharati / nanu jIvAya bhagavAn sRSTiM karoti pradarzayati ca sarvalIlAm / aMzazcAyam / kathamasya duHkhitvamityAzaGkaya pariharati zabdaH / asya jIvasyaizvaryAdi tirohitam / tatra hetuH parAbhidhyAnAt parasya bhagavatobhito dhyAnaM svasyaitasya ca sarvato bhogecchA tasmAdIzvarecca recchayA 10 jIvasya bhagavaddharmatirobhAvaH / aizvaryatirobhAvAdhInatvam parAdhInatvam / vIryatirobhAvAtsarvadu:khasahanam | yazastirobhAvAtsarvahInatvam / zrItirobhAvAjjanmAdisarvApadviSayatvam / jJAnatirobhAvAddehAdiSvahaMbuddhiH sarvaviparItajJAnaM cApasmArasahitasyeva / vairAgyatirobhAvAdviSayAsaktiH / bandhazvaturNAM kAryaM viparyayo dvyoH| tirobhAvAdevaivaM nAnyathA / yuktoyamarthaH / ekasyaikAMzaprAka15 Tyepi tathAbhAvAt / AnandAMzastu pUrvameva tirohito yena jIvabhAvaH / ata eva kAmamayaH / akAmarUpatvAdAnandasya / nidrA ca sutarAM tirobhAvakartrI bhagavacchakti: / atosminprastAve jIvasya dharmatirobhAva uktaH / anyathA bhagavata aizvaryAdilIlA nirviSayA syAttasmAnna jIvasvarUpaparyAlocanayA kiMcidAzaGkanIyam // 325 // R. dehayogAdvA sopa || 3|2|6 // IzvarecchayaizvaryAditirobhAvaM svamate nirUpya matAntareNApi niyatadharmavAdena nirUpayati / dehayogAdvA / dehasaMbandhAdevAsya sarvatirobhAvaH / viparyayo vA / apizabdAdanyat / asminpakSe dehaviyoga eva punaraizvaryAdiprAptiH / pUrvasminkalpe vidyamAnepIti zeSaH / na tvIzvarecchayA vikalpaH / 21-kha reads IzvarecchayairvaizvaryAdi for IzvarecchayezvaryAdi / 23-kha reads tasmin for asmin / 24 [ aNubhASya ]
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. . .pA. 2 sU. 6] aNubhAjyam / 186 kazcitparazabdena dehAdimAha / tadAbhidhyAnayogayorAkasmikatA syAt / sarvasya vazI sarvasyezAnaH (bR04|4|22 ) iti virodhazca / kazcittu-tasyAbhidhyAnAt tRtIyaM dehabhedaH -iti zrutyanurodhena jIvakartRkAbhidhyAnaM matvAtirohitamiti kalpayati / viparyayazabdena ca mokSam / 5 babadhyAhAreNa ca sUtradvayaM yojayati / tad brahmavAdAparijJAnAdasaMgatezca sAdhanopadezasya bhrAntoktamityupekSyam / nidrAyA vivekajJAnAbhAvAvasaratvAyathAvyAkhyAta evArthaH // 3 / 2 / 6 / 1 // 2 tadabhAvo nADISvityadhikaraNam / tadabhAvo nADIpu tacchRterAtmani ca // 3 / 2 / 7 // 10 prasaMgAjjIvasyAjJAnaM nirUpya suSuptoM kavalamajJAna nirUpayituM sthA nasvapnAbhAve nirUpayati / evaM yata / nADIranakramya-tAsu tadA bhavati yadA suptaH svapnaM na kaMcana pazyati / athAsminprANa evaikadhA bhavati ( kau0 4 / 19) iti / tathA-prAjJenAtmanA saMpariSvakto na bAhyaM kiMcana veda nAntaram ( bR0 4 / 3 / 21 ) iti / tatra saMzayaH / svapnavatprapaJcasRSTiM 15 mAyikImapi bhagavAnkaroti naveti saMzayaH / tatra ya eSa supteSa jAgarti (ka. 2 / 5 / 8 ) ityatra jIvasvApamAtre bhagavatsRSTeruktatvAt-svapnaM na kaMcana pazyati ( kau0 4 / 19) ityatrApi darzanamAtraniSedhAt-na bAhyaM kiMcana veda nAntaram (bR. 4 / 3 / 21) iti ca jAgaraNasvapnaprapaJcayo ravizeSaNAdarzanakathanAtsuSuptAvapi prapaJcanirmANamastItyavagantavyam / tatazca 20 kasyAmapyavasthAyAM prapaJcavyatirekAbhAvAnmuktAvApa syAt / svApyayasaMpa tyorajJAnamAtravizeSAt / sati saMpadya na viduH / sati saMpadyAmahai ( chaaN06|9|2) iti / tasmAd bAhyasatsaMpadorvidyamAnayorapi yathA jJAnAbhAvAdagrahaNamevaM prapaJcasyApItyevaM prApte / ucyate / tadabhAvo nADISu / tasya svapnasyAbhAvo nADISu / tathA25 tmani ca / kutaH / tacchrateH / prapaJcAbhAvazruteH / kAmanayA hi prapaJcaH / su
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ 187 3 ataH prabodha ityadhikaraNam / [a. 3 pA. 2 sU. 9 SuptAvasthAyA akAmarUpatvazruteH / tadvA asyaitadAtmakAmamAptakAmamakAma rUpam (bR. 4 / 3 / 21) iti nADIpvAtmani ceti grahaNAtsuSuptirdvividheti sUcayati / tathA hi hitA nAma nADyaH purItatyantA hRdayadezAdvAhyAH / AbhyantaraH paramAtmA / hRdayadezastu jIvasyendriyANAM ca sa eva 5 dezaH / tatra nidrayA bhagavacchaktyA bahirdRSTayAcchAdane bhagavallIlAyAM tAM pazyati / tatrApyAcchAdane gADhasuptA jAnarahitaH kriyAzaktyAntarbhagavantaM vA pravizati / bahirnADISu vA samAyAti / ata eva bRhadAraNyakaSaSThe-yatra supto na kaMcana kAmaM kAmayate ( bR0 4 / 3 / 19 ) iti vAradvayamAha / tA vA asyaitA hitA nAma nADyaH / tadvA asyaitadAtmakAmam (bR04|3|21) " iti bhedena / suSuptistUbhayatra jJAnazakteH sarvathA tirodhAnAt / tasmAtsuSuptI na prapaJcasRSTiH // 3 / 2 / 72 // 3 ataH prabodha ityadhikaraNam / ataH prabodhosmAt // 32 // 8 // prabAdhe saMdehaH / pratiyonyAdati buddhAntAyaiva (bR04|3|15) iti 5 jIvasamAnadharmaprakaraNe nirUpitam / tatA nADIbhyaH punarhadayadezaM gatvA bhagavato vA samAgatya jAgartIti / Ahosvidyatra sthitastata eva jAgatIti / tatra zrutyanurodhAddhRdayadezamAgatya jAgartItyevaM prApte / ucyate / ato nADIbhya eva prabodhaH / gartapatitasya prabodhe hi tato gamanam / pratiyonyAdravaNaM tu bhagavata iti / kiMca / prabAdhAsmAt / 10 asmAdAtmanaH sakAzAdeva prabodhaH / priyayeva saMpariSvaktasya bodhAbhAve kathamAgamanam / ata eva saMpariSvakto nibiDanidraH / tasmAdyatraiva tiSThati tata eva prabodha iti siddham // 3 / 2 / 8 // sa eva tu krmaanusmRtishbdvidhibhyH|| 32 // 9 // . kiMcidAzaGkaya pariharati / nanu priyayeva prAjJenAtmanA pariNva5ktasya.brahmalokaM gatasya prabodhena jJAne mukta eva bhavena tu punarAgacchet /
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ bha. pA. 2 sU. 1] aNubhAgyam / 188 ato bhagavadicchayA dehanirvAhAya tatsthAne niyuktonya eva jIvaH samAyAtu / anyataH prabodhe tu sa eva / vyavahArastu tAvatA setsyati / muktyarthaM prayatnastu na kartavya ityAzaGkaya pariharati tuzabdaH / asmAdapi prabodhe sa eva / kutaH / karmAnusmRtizabdavidhibhyaH / catvAro hetavaH / laukikavaidi5 kayonikarmabhedAt / tatra laukike karmaNi sAmikRtakarmaNaH zeSasamApa nAt / na hi kazcidapi suSuptapratibuddhaH sAmikRtaM na samApayatIti kvacisiddham / tathAnusmRtiH / na hi pUrvadRSTaM na smaratIti kvacit siddham / zabdAzca-puNyaH puNyena karmaNA bhavati pApaH pApena (bR. 4 / 4 / 5) vaiSa tadAbhUt kuta etadAgAt (bR0 2 / 1 / 16) iti / tathA sati saMpa1. yetyAdayazca / vidhayazca / zvobhUte brahmANaM vRNIte / ( A0 sU0 4 / 4 / 1) zvobhUte zeSa samApnuyAt / eka eva yajeta / dvAdaza rAtrIrdIkSitaH syAt (tai0 saM0 5 / 5 / 6 / 7) ityAdi / yaH kAmayeta vIro ma AjAyata (te. brA0 2 / 2 / 1 ) ityaadyH| bhagavataiva maryAdArakSArthaM tathA karaNam / pUrvapakSeSUktayo durbalAH / tasmAtsa eva pratibudhyate // 3 / 2 / 9 // 15 mugdherdhasaMpattiH parizeSAtU // 12 // 10 // kiMcidAzaGkaya pariharati / nanu yatra karmAnusmRtayo na santi tatrAnyo bhaviSyati / kvacinmUrchAdivizeSe sarvasmRtinAzena mugdhabhAvadarzanAt / tatra yathA laukikavaidikavyavahArAstathAnyatrApi bhaviSyanti / anusmaraNAdayazca buddhivRttyH| gaGgApravAhajalasya gaGgAvad ya eva cidaMza20 statrAyAti sa eva tathA bhavatu kiM sa eveti nirbandhenetyAzaGkaya pariha rati / mugdhe mugdhabhAverdhasaMpattireva na sarvA / na hi mugdhasya yajJAdAvadhikArosti / pUrvapravRttAni tu jIvanAdhikArAt kriyante / laukikanyavahAropi nApUrvaH sidhyati / pUrvoktahetusadbhAve tu na kopi dossH| ato mugdherdhasampattiH pUrvaiva nottarA / kuta etat / parizeSAt / sa eva vA na 25 veti nizcayapramANAnAmabhAvAdarthAtsaMdehovaziSyate / tasmAt saMdehAnmugdhe dhapratipattiH / na tatra prANAyanavighAtakRtA mUrchA vicAryate / tasyAH 22-kha reads vRttAni for pravRttAni /
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ 189 4 ubhayaliGgAdhikaraNam / [ a. pA. 2 su. 11 prANadharmatvAt / yathA bAlyaM zarIradharmaH / vyarthazca vicAraH / jIvAvasthA eva hi vicAryate / kevalasAkSivAdastu na brahmavAdaH / tasmAdeka eva jIvaH svapnAdidoSasaMbandharahitastAdRzajanmayukto bhagavajjJAnarahito jJAnAdhikArIti siddham // 3 / 2 / 10 // 3 // 4 ubhayaliGgAdhikaraNam / na sthAnopi parasyobhayaliGgaM sarvatra hi || 3 | 2|11 // idAnIM viSayanirdhArArthaM brahmasvarUpaM vicAryate / tatra prathamamanyonya1 viruddhavAkyAnAM nirNayaH kriyate / tadarthametAvat siddham / samanvayAvirodhAbhyAmekameva brahma pratipAdyata iti / tatra yathA kAryavirodhaH parihRta 10 evaM brahmadharmavirodhopi pariharaNIyaH / anyathAbodhakatA syAt / tatra svagatadharmANAmaviruddhAnAmagrime pAde vicAraH / jaDajIvadharmatvena pratItAnAmatra vicAraH kriyate / tatra kvacijjaDajIvadharmA bhagavati bodhyante / kvacinniSidhyante / yathA - sarvakarmA sarvakAma: ( chAM. 3 | 14 / 2 ) / na caite jIvadharmA eva na bhavantIti vAcyam / uccAvacakarmaNAM kAmAnAM ca jIva15 matatvapratIteH / netaronupapatte: ( bra. sU. 1 / 1 / 16 ) iti sarvatra vailakSaNyasyoktatvAt / kAryavizeSadharmANAM kAraNe vaktumazakyatvAt / naca kAraNadharmA eva sarve kAryeze vA pratIyanta iti vAcyam / asthUlamanaNu (bR. 3/8/8 ) ityAdivAkyaiH prApaJcikasarvadharmavailakSaNyasyoktatvAt / atra kecidavirodhamevamAhuH sarvatra kAraNatvAdbhagavAnasti / tatazcA2. sthUlesthUlonaNAvanaNuruccAvaca kartaryuccAvaca kartozcAvacakAma uccAvacakAmaH pRthivyAM sarvagandho jalAdAvagandhaH / evaM rasAdiSu / evaM sthAnata: parasyobhayaliGgamupapadyate / athavA kAraNa eva rUpamarUpaM cAvacchedebhedenAcintyasAmarthyAdvA / anyathAsataH sajjananaprasaMga ityapinA saMgRhIta iti / etadubhayamapi na / kutaH / sarvatra hi / sarvatraivaitAdRzaM rUpaM bhagavata upadizya25 te / hi yuktoyamarthaH / bhagavatsvarUpapratipAdakAni hyetAni vAkyAni na tvanuvAdakAni / vaiyarthyApatteH / acintyatve jJAnAnudayaH / tameva vidi 1 20 1
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 3 pA. 2 va. 11) aNumAgyam / 190 tvAtimRtyumeti ( zve. 318) bhaktyA mAmabhijAnAti yAvAnyazcAsmi yAdRzaH / tato mAM tattvato jJAtvA vizate tadanantaram (bha.gI. 1855) iti jJAnAnantarameva sAyujyaprApteH / naca-yasyAmataM tasya mataM mataM yasya na veda sH| avijJAtaM vijAnatAM vijJAtamavijAnatAm (ke. 2 / 11) iti 5 vAcyam / zAstrAnArambhaprasaMgAt / ayaM ca virodhaH pariharaNIyaH / sarve hi virodhA atra cintyante / nApi tattadupAdAnabhUtapradezavizeSeNAvirodhaH / anuvAdakatvena vaiyarthyApatteH / na ca bhagavati bhedosti / pratyArambhamekamevAdvitIyamiti vacanAt / alpakalpanAyAmapi zrutivirodhaH siddhaH / zrutyavirodhArthameva hi pravRtteH / tasmAnna matAntarAnusAreNa jaDajIvadharmA NAM sattvAsattve parihartuM zakye // 3 / 2 / 11 // 10 na bhedAditi cenna pratyekamatadvacanAt // 32 // 12 // prakArAntareNa samAdhAnamAzaGkaya pariharati / na bhavadukto virodhaH saMbhavati / bhedAt / kAraNakAryeSu sarvatra bhedAGgIkArAt / prapaJcavilakSaNaM brahma bhinnam / prapaJcadharmavad brahma bhinnam / tathAjJAtaM jJAtaM ca / ekasya bhedasyAGgIkAre sarvamupapadyata iti cenna pratyekamatadvacanAt / abhedvcnaat| 15 iyaM pRthivI sarveSAM bhUtAnAM madhu (bR. 2 / 5 / 1 ) iti brAhmaNe-ayameva sa yoyam (bR. 2 / 5 / 1 ) iti sarvatrAbhedavacanAtkAryakAraNarUpaprakArANAM bhedaniSedhAt / tasmAnna bhedAGgIkAreNa zrutayo yojayituM shkyaaH||3|2|12|| api caivameke // 12 // 13 // bhedAGgIkAre bAdhakamAha / apica / evamevAbhedameva bhedaniSedhe20 naike zAkhino vadanti / manasaivedamAptavyam / neha nAnAsti kiMcana / mRtyoH sa mRtyumApnoti ya iha nAneva pazyati ( ka. 4 / 11) iti bhedadarzananindAvacanAt / tasmAnna bhedAGgIkAraH kartuM zakyaH / ivazabdo bahu syAmiti vyAvRttyarthaH / tasmAdupaniSatsu sarvaprakArovirodhaH siddhaH // 32 / 13 // 4 //
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 arUpavadeva hotyadhikaraNam / [a. 3 pA. 2 sU. 15 __ 5 arUpavadeva hItyadhikaraNam / arUpavadeva hi tatpradhAnatvAt // 3 / 2 / 14 // ekadezimatena samAdhAnamAha / kathamatra saMdeho virodho vaa| jaDajIvadharmANAM vidhiniSedhayorhi jaDajIvadharmA bhavanti / anyatra tUpadi5 zyamAnA upAsanArthA bhavanti / nanUkto bhedAbhAvaH / satyam / tathApi kAryakAraNAMzabhAvakRtasya bhagavadvihArArthaM jAtasya bhedasya niSedhumazakyatvAt / tasmAd brahmaNi jaDajIvadharmANAM niSedho yuktaH / upacArAttu srvkrmaadyH| viparItaM kiM na syAdata Aha / arUpavadeva / rUpyate nirUpyate vyavahniyata iti rUpaM sarvavyavahAraviSayatvaM tadyuktaM rUpavadvizvam / brahma tu tdvilkss| Nam / kAryakAraNAMzAMzino_lakSaNyasya yuktatvAt / nanvavailakSaNyamapi yuktaM kAraNatvAdata Aha tatpradhAnatvAt / tasya brahmaNaH pradhAnatvAnmukhyatvAt / yatra hi tatpratipAdyate tatra tasya mukhyatvam / brahmapratipAdane brahmadharmANAmeva mukhyatvam / nAnyadharmANAm / yathA prazAsanasya mukhyatvaM tathA sarvakarmeti laukikadharmAnuvAdena bhagavatsaMbandhe spaSTamevAmukhyatvam / vizi.5 STabodhanepi sarvazabdasya prasiddhAnuvAdakatvAdatiriktakalpanAyAM gauravAt pramANAbhAvAcca yathAkathaMcittaddharmattvena jJAnasyaivopayogAllokadharmAnevAnadya vaiziSTyabodhanamucitam / arUpamiti vaktavyerUpavaditi vacanaM bhinnadharmANAmevaivaM nirNayo na tu prazAsanavad bhagavaddharmANAm / tasmAtkAryavattaddharmANAmapi kAryatvAd bhagavattvaM na bhagavaddharmatvamiti siddham // 3 / 2 / 14 // prakAzavaccAvaiyAt // 22 // 15 // . nanu sarvavyavahArAtIte zAstravaiphalyam / manasaivedamAptavyam ( ka. 4 / 11) iti virodhazca na parihataH / taM tvaupaniSadaM puruSaM pRcchAmi (bR. 19 / 26) yato vAco nivartante ( tai. 2 / 9 ) iti cetyata Aha / prakAzavat / sauraprakAzo vyavahAryovyavahAryazca / na hi svataH 25 saMpAdayituM zakyate sthApayituM vA / Agate tu sUrye meghAdyabhAve ca sAMni 12-.reads yat for tat /
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 3 pA. 2 sU. 15] aNubhASyam / 192 dhyamAtreNa vyavahAraH kartuM zakyate / tathA laukikavAGmanobhirna zakyate vyavahartum / IzvarasaMnidhAne tu zakyata iti dvayamAha zrutiH / kuta etad - vagamyate tatrAha / avaiyarthyAt / anyathA zAstraM vyarthaM syAt / cakArAddharmANAM tathAtvavirodhaH parihRtaH / AsIno dUraM vrajati ( ka. 1 / 2 / 20 ) apANipAdo javano gRhItA pazyatyacakSuH sa zRNotyakarNa: ( zve. 3 / 19 ) ityAdAvalaukikA bhagavaddharmA ucyante / akAraNakakAryavacanAd brahmadharmANAM cAkAryatvaM bodhayati / tasmAdavyavahAryepi na zAstra - phalyam || 3|2/15 // Aha ca tanmAtram // 3 / 2 / 16 // kiMcidAzaGkaya pariharati / nanvalaukikAnIndriyANi virodhAbhAvAya kathaM na kalpyante / anyathAkAraNakakAryatvaM tasya ca nityatvamalaukikatvaM tatazva pazyatyacakSuriti virodha ityAzaGkaya pariharati / Aha ca zrutiH svayameva tanmAtraM prajJAghanamAtram / sa yathA saindhavaghamonantarobAhyaH kRtsno rasaghana evaM vA areyamAtmAnantaro bAhyaH kRtsnaH prajJAnaghana 15 eva ( bR. 4 / 5 / 13 ) iti svarUpAtiriktAnAmindriyANAmabhAvAt / ca kriyAbhAvopi / vedavirodhena tathA kalpayitumazakyatvAt / vedaniHzvAsAyanabhUtasamutthAnAderuktatvAcca / ato nendriyANAM parikalpanA / kiMtu sarvAkArasvarUpaM vastveva tAdRzamiti mantavyam / kRtsnavacanAt / cakArAt - sarvendriyavivarjitam (bha.gI. 13 14 ) iti smRtirapi / 2.0 tasmAnnendriyakalpanAvirodhaH // 3 / 2 / 16 // 10 darzayati cAtha api smaryate // 3 / 2 / 17 // punaH prakArAntareNa virodhamAzaGkaya pariharati / nanu brahma jagatkAraNamiti siddham / tacca samavAyi nimittaM ceti / kAraNadharmA eva hi kArye bhavanti / asaMbhAvanAyAM tvanyathA kalpanam / kAmAdayo dharmAzva 18-A, C and D read kalpanayA birodhaH for kalpanAvirodhaH /
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ 193 5 arUpavadeva hItyadhikaraNam / [a. 3 pA. 2 su. 18 zrutau vihitAH / te brahmaNa eva bhavituM yuktAH / niSedhikApi zrutiH / na hi vedavAdinAmaNumAtramapyanyathA kalpanamucitamityAzaGkaya pariharati / darzayati zrutireva jaDajIvadharmANAM bhagavatyabhAva iti / dve vAva brahmaNo rUpe (bR. 2 / 3 / 1 ) ityupakramya dvedhA paJca bhUtAnyuktvA-athAta Adezo 5 neti neti (bR. 2 / 26) ityAha / itizabdaH prakAravAcI / brahma paJca mahAbhUtAni bhavati natvevaMprakArakam / tatsAdhayati / na bhavatyeva brahma tAdRzam / hi yuktoyamarthaH / etasmAjjAtamiti / na hi kAryakAraNayorekaH prakAro bhavati / ato neti netIti prakAraniSedhopasaMhAraH / natu samavAyitvamAtratvam / kiMtvanyatparamastIti rUpaM nirUpya nAma nirU1. payati / satyasya satyamiti / tena prapaJcAtiriktabrahmaNo vidyamAnatvAtprapaJcadharmavacanaM tasminnaupacArikameva yuktam / zrutyaiva tathA pratipAdanAt / cakAraH pUrvayukta yanusaMdhAnArthaH / atho iti prakramabhedopi / athAta Adeza iti bhinnaprakrameNAha / zruteranyArthatAnirAkaraNAyAha / api smayate / anAdimatparaM brahma na sattannAsaducyate ( bha. gI. 13312) 15 iti / sadasatoH kSetratvAt / jJeyanirUpaNe niSedhaH / prapaJcadharmA bhagavatyu cyante vedAdau na tu taddharmA bhavantIti jJApayati / tasmAcchratismRtibhyAmeva tathA nirNayaH // 3 / 2 / 17 // ata eva copamA sUryakAdivat // 32 // 18 // prapaJcadharmA bhagavatyupacArAducyante-ityatra nidrshnmaah| ata eve10 mameva nirNayamAzritya-samaH plaSiNA samo nAgena samo mazakena sama ebhistribhi lokaiH samonena sarveNa (bR. 1 / 3 / 22) iti nirupamasya bhagavato yadupamAnaM tat taddharmasaMbandhAt / na cAtra svatantratAdRzadharmavattvaM brahmaNo vaktuM yuktam / nanvidamapi viruddhamityAzaGkaya dRSTAntamAha / sUryakAdivat / sUryeNa sahitaM jalaM sUryakam / yathA hyayaM jyotirAtmA vivasvAnapo bhinnA bahudhaikonu25 macchan / ekathA bahudhA caiva dRzyate jalacandravat ( bra. bi. 12) 1-kha rends zrutivihitAH for zrutI vihitaaH| 19-B reads bhagavatyucyante for bhagavatyupacArAdunayante / 25 [ aNubhAgya )
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 3. 2 sU. 18 ] aNubhASyam / 194 iti / yathetarasaMzliSTasyopamAnatvamevaM samaH puMSiNA (bR. 1 322 ) ityapi / cakArastu virodhAbhAvo vaktavyodhikaraNaM ca saMpUrNamekadezina iti sUcayati / tasmAjjaDa jIvadharmANAM bhagavatyupacAraH / niSedhastu mukhya iti // 3 / 2 / 18 // 5 // 6 ambuvadagrahaNAdityadhikaraNam / ambuvadagrahaNAttu na tathAtvam || 3 |2| 19 // mukhyasiddhAntaM vaktumekadezinaM dUSayati / tuzabdastathA siddhAntaM vyAvartayati / tathAtvaM samavAyAtiriktasya taddharmayogAt / jaDajIvadharmayogAtsarvakAmatvAdayo na bhavanti / kutaH / ambuvadagrahaNAt / sarvaparasya hi 10 pratibimbedhikaraNadharmavattvam / tatra rUparahitaM tatra vidyamAnaM ca na pratibimvata iti vaktavyam / tathApi svamatavirodhAdambavadagrahaNamiti / svacchamambu pratibimbaM gRhAti / na hi tathA dharmA gRhItuM zaknuvanti / dharmatvAcca / sarvAdhAratvena tathocyamAne vaiyarthyamiti pUrvamavocAma / naca bhramAtkalpanaM vedenocyate / apratArakatvAt sarvajJatvAcca / 15 viplavavAdina eva evaM vacanaM na vaidikasya / pRthivyAM tiSThan (bR. 3 / 7/3 ) ityAdivirodhazva / tasmAdbrahmadharmA eva sarvakAmAdayo na tUpAdhisaMbandhAdopacArikA iti // 3 / 2 / 19 // vRddhi-hAsabhAktvamantarbhAvAdubhayasAmaJjasyAdevam || 3|2|20 || siddhAntena virodhaparihAramAha / virodho hi pariharaNIyo lokavedAbhyAM tadanusAreNa / mahAnavakAzolpovakAzo yathAvakAzaM daza camasAniti laukikavaidikavyavahAro vastudharmaviruddho dRzyate / vyApakatvaM vRddhi hAsau cAkAzasyaiva / tatra yathA karake praviSTa AkAzastathA vyapadizyate / tathA satyubhayasAmaJjasyaM bhavati / anyathaikatarabAdho bhavati / evaM tattadanupravezAd 25 brahmApyevam / na caupAdhikatvam / japAkusumalauhityavadanyadharmatvAbhAvAt / 10
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 ambuvadagrahaNAdityadhikaraNam / [ a. pA. 2 sU. 22 anyAnuvidhAyitvepi svadharmA eva te / kAraNatvAdivat / na cAgantukatvAttaddharmA eva na bhavantIti vAcyam / anyadharmatve pramANAbhAvAt / tadgatatvapratItezca dRSTatvAccAvirodhaH / avirodhaprakAroyam / graMthobhayasAmaJjasyaM bhavati prakAropi tasyaiva tathA vaktavyaH / tasmAdyathAkAzasya vRddhi-hAsa5 bhAktvaM karakAdiSvantarbhAvAttathaivobhayasAmaJjasyAdevaM brahmApi vRddhi-hAsapadena zarIra AkAzajIvayorakamudAharaNaM bodhayati // 3220 // darzanAcca || 3 |2| 21 // hetvantaramAha / bhagavati sarve viruddhadharmA dRzyante / na hi dRSTanupapannaM nAma vyAghAtAt / tAdRzameva tadastviti tvadhyavasAyaH prAmA10 NikaH / cakArAdulUkhalabandhanAdipratyakSamevobhayasAdhakaM dRSTamiti / atho amuSyaiva mamArbhakasya ( bhA. 10/8/40 ) iti ca / tasmAcchratipratyakSaiH sarvaviruddhadharmAzrayatvena brahmapratIterna virodhaH || 3 / 2 / 21 // prakRtaitAvattvaM hi pratiSedhati tato bravIti ca bhUyaH // 32 // 22 // paramArthato virodhaM parihRtya yuktyApi pratiSedhati / nanu sarva 15 vizeSadharmANAmasthUlAdivAkyairniSedhAt kathamavirodhaH pratyetavya iti cettatrAha / naitAvattvaM hi pratiSedhati / prakRte yadetAvat paridRzyamAnA yAvantaH padArthA laukikAsteSAmeva dharmAn niSedhati / pratItasyaiva hi niSedhAt / ato jagadvailakSaNyamevAsthUlAdivAkyaiH pratipAdyate na tu vedoktA brahmadharmA niSeddhuM zakyante / kuta etadavagamyate tatrAha / tato bravIti na bhUyaH / yatraiva vAkye pUrvaM niSedhati tAsmanneva vAkye punastameva vidhatte / yato vAco nivartante / aprApya manasA saha / AnandaM brahmaNo vidvAn ( tai. 2/9 ) iti / tathAsthUlavAkyepi-etasyaiva prazAsane (bR. 3/8/ 9 ) etadviditvA ( bR. 3/8/10 ) AkAza otazva protazva ( bR. 3|8|11 ) iti / cakArAdekavAkyopAkhyAnabhedau saMgRhItau / sarvatra laukikaM 25 pratiSedhatyalaukikaM vidhatta iti yuktyA nirNayaH / tasmAd yuktyApyavirodhaH || 3|2|22 // 6 // 20 1 195 1- A reads na tvAgantukatvAt for na cAgantukatvAt /
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ 25. 3 91. 2. 23] aNubhASyam / 7 tadavyaktamAha hItyadhikaraNam / tadavyaktamAha hi ||3|2|23|| 196 1 zabdabalavicAreNa virodhaM parihRtyArthabalavicAreNAvirodhapratipAdanAyAdhikaraNamArabhate / sarvANi viruddhavAkyAnyudAhRtya cintyante / na 5 cakSuSA gRhyate ( muM. 3|1|8 ) kazvidvIraH pratyagAtmAnamaikSat ( ka. 2|4|1 ) nApi vAcA ( muM. 3|1| 8 ) sarve vedA yatpadamAmananti ( ka. 1/2/15 ) aprApya manasA saha ( tai. 2/9 ) manasaivedamAptavyam ( ka. 4 / 11 ) asparzamagandhamarasam ( ka. 3 / 15 ) sarvarUpaH sarvagandhaH sarvarasa: ( chAM. 3 / 14 2 ) apANipAdaH (zva. 3 / 10 19 ) ityAdi / vizvatazvakSaH (R. saM. 10/81/3 ) ityAdi / nirguNazca / yaH sarvajJaH sarvazakti: ( chAM. 3 | 14 | 2 ) ityAdi viru ddhavAkyAni / na hi vastu dvirUpaM saMbhavati / vAMkSadvayamapi pramANam / tathA sati pramANAntarAnurodhenaikasya svArthe prAmANyamanyasyopacaritArthatvamiti yuktam / tatra pratyakSAnurodhena nirNayo vicAryate / tatra pUrvapakSamAha / 15 tadavyaktam / tadbrahmAvyaktameva bhavitumarhati / kutaH / Aha hi / zrutipratyakSAbhyAm / neti netyAtmA / agRhyo na hi gRhyate (bR. 3/9/26 ) nahi gRhyata ityanubhavasAkSikaM pramANaM zrutirAha / na hi kenacidapi cakSuSA manasA vA brahma dRSTamasti / sarvarUpatve tu sarvaireva draSTuM zakyeta / tasmAtsarvadharmavattvena pratipAdakAnyupacaritArthAnyeva / anubhavavirodhAdityevaM prAptam || 3/2/23 // 10 api saMrAdhane pratyakSAnumAnAbhyAm || 3 / 2 / 24 // apIti pUrvapakSagarhAyAm / sarvathA mUrkhaH pUrvapakSavAdI / yataH saMrAdhane samyak sevAyAM bhagavattoSe jAte dRzyate / zraddhAbhaktidhyAnayogAdavehi (kai. 12 ) / yamevaiSa vRNute tena labhyaH ( muM. 3 2/3 ) bhaktyA tvananyayA 35 zakya ahamevaMvidhorjuna / jJAtuM draSTuM ca tattvena praveSTuM ca paraMtapa (bha.gI. 23- A and C read jJAna for dhyAna /
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ 197 8 prakAzAdivazcetyadhikaraNam / [ a. pA. 2 sU. 25 11 / 54 ) iti / dvividhamapi rUpaM dRzyate / tatastu taM pazyate niSkalaM dhyAyamAnaH (muM. 3 / 1 / 8) aneka bAhUdaravatranetraM pazyAmi tvAM sarvatonantarUpam (bha.gI. 11 / 16 ) iti / saMrAdhakasya svAnubhavo dhruvAdInAmanumApakatvaM ca / tasmAtpratyakSAnumAnAbhyAM zrutismRtibhyAM vA brahma sAkAra5 manantaguNaparipUrNa veti nAvyaktameveti nizcayaH / ato laukikAlaukikapratyakSaviSayatvAdubhayavAkyArtharUpamapi brahma || 3|2| 24 // 7 // 30 8 prakAzAdivaccetyadhikaraNam / prakAzAdivaccAvaizeSyaM prakAzazca karmaNyabhyAsAt // 3 / 2 / 25 // punaH prakArAntareNa pUrvoktameva sthirIkartumadhikaraNAntaramArabhate / 10 sUtradvayena pUrvapakSadvayamAha / nanu pratyakSAnurodhenobhayavidhavAkyasamAdhAnaM nopapadyate / vastuzaktyaiva nirNaya ucitaH / natu zrutipratyakSAbhyAm / yathA prakAzajalasuvarNAdInAmanekavidhatvaM nAGgIkriyate / sUryacandramaNiprakAzAdiSUSNazItAnubhavarUpasparzAH pratIyante / na hi tejasi tAvantaH sparzA aGgIkriyante / jale ca himataptakuNDAdiSu / tathA suvarNe varNabhedAH / na hi 15 sarve svAbhAvikAH / tejastvAdisvabhAvahAniprasaMgAt / tathA brahmaNopyavaizeSyamaGgIkartavyam / nirvizeSaM hi brahmeti sarvaprasiddhiH / cakArAdevaM sAdhakAH-agRhyo na hi gRhyate ( bR. 3 / 9 / 26 ) ityevamAdayaH / nanUktaM bhaktasya tathA sAkSAtkArAttAdRzazrutezca naikavidhatvamaGgIkartuM zakyata iti / naiSa doSaH / prakAzazva karmaNi tapaHpraNidhAnAdikarmaNi bhagavataH 20 prakAzaH / tatra teSAM kAmastathA prakaTIbhavati / cakArAdaprakAzAnyathAprakAzau / tatra hetuH / abhyAsAdAvRtteH / yadyekavAraM prakaTaH syAttadA tadrUpatva1 maGgIkriyetApi / pratibhaktaM pratikarma cAvirbhAvaH / ataH prakAzopi kRtrima eva / dIpaprakAzavat / atyathA sarvadA syAt / tasmAnna bhaktapratyakSeNa nirNayaH || 3|2| 25 // 1 3-kha reads sadhikasya for saMrAdhakasya / 21-C reads tadA tadA for tadA /
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNubhASyam / atonantena tathAhi liGgam // 3 / 2 / 26 // phalitamAha / ataH - abhyAsAdanantarUpeNAvirbhAvaH / na hyekaM vastu pratikSaNamanyAdRzaM bhavati nimittabhedavyatirekeNa / kvacidbhaktakAmazva nimittatvena pratIyate / nahi nimittabhedena jAyamAnaM vastu bhavati / 5 kiMtu tathA sati liGgaM vigraha eva bhavati / yuktazcAyamarthaH / yadyaddhiyA ta urugAya vibhAvayanti tattadvapu: praNaya se sadanugrahAya ( bhA. 3/9/12 ) iti / ata: zrutyA pratyakSeNa vA tathA nirNayaH kartuM zakyaH / tasmAtsarvA - gocarameva brahmetyevaM prAptam || 3 / 2 / 26 // a. 3 pA. 2 sU. 26 ] z 198 ubhayavyapadezAttvahi kuNDalavat // 3 / 2 / 27 // tuzabdaH pakSaM vyAvartayati / kevalayuktyA lokadRSTAntena nirNaya: zakyate kartum / anyathedaM zAstraM vyarthameva syAt / atra hi vedAdeva brahmasvarUpajJAnam / tatkathaM svarUpazaktyA nirNaya: / brahma tUbhayarUpam / ubhayavyapadezAt / ubhayarUpeNa nirguNatvenAnantaguNatvena sarvaviruddhadharmeNa rUpeNa vyapadezAt / tarhi kathamekaM vastvanekadhA bhAsate / tatrAha / ahiku15 NDalavat / yathA sarpa RjuranekAkAraH kuNDalazca bhavati tathA brahmasvarUrpaM sarvaprakAraM bhaktecchayA tathA sphurati / kalpanAzAstre hIdaM bAdhakam / anekakalpanAgauravaM ceti / na tu kevalaM zrutyekasamadhigamye / na ca zAstravaiphalyam / evaM sAdhanArthatvAt / atraiva hi surivyAmohAdanyazAstrotpattiH / ataH sarvaviruddhadharmANAmAzrayo bhagavAn / na hi pramANazrutadRSTenupapatti10 rasti yadarthaM yuktyapekSA / lokepi zarIrAntaHkaraNAdIni parasparaviruddhadayAmArakatvAdIna viSayabhedenai kasminnapi kSaNe pratIyante / tasmAtsakalaviruddhadharmA bhagavatyeva vartanta iti na kApi zrutirupacaritArtheti siddham || 3|2|27|| 8 // 1 J4-A om. rUpeNa before vyapadezAt / 18 - kha reads anyathA for anya | *
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9 prakAzAzrayavadvetyadhikaraNam / [a. 3 pA. 2 mU. 29 9 prakAzAzrayavadvetyadhikaraNam / prakAzAzrayavadvA tejastvAt // 3 // 2 // 28 // dharmarUpavicAreNa pUrvoktapakSadvayaM sthaapyitumdhikrnnaarmbhH| nanu dharmA nAma ke brahmaNo bhinnAstakAryarUpA Ahosvidbrahmaiveti saMzayaH / tatra loke 1 kAryasyaiva paTarUpAdestaddharmatvAtsamavetatvAttannityatAyAM pramANAbhAvAtsvAbhAvikatvamAtreNa nityatvakalpanAyAM gauravApatteH-ekamevAdvitIyam ( chAM. 6 / 2 / 1 ) iti zrutivirodhAcca / dharmAH prapaJcavatkAryAH / tathA sati brahma sarvakalpanArahitameva setsyatItyevaM prApte / idamucyate / prakAzAzrayavadA / vAzabdaH pakSaM vyAvartayati / yathA "prakAzAzrayAH sUryAdayaH prakAzena na bhinnAH / pRthakasthityabhAvAt / samavetatvAJca / mUlAvicchedarUpeNa tadAdhAratayA sthitatvAcca / nApi sUrya eva / bhinnapratItervidyamAnatvAcca / tAdRzameva tadvastUtpattisiddhamiti mantavyam / kalpanAyAmapi yathA sUryaprakAzayoH kalpanaivaM brahmadharma yorapi / na hyanyathA vede pravRttiniSedhazeSatA satyajJAnAnantAnandapadAnAM 15 sAmAnAdhikaraNyaM vA saMbhavati / lakSaNAyAM tu sutarAmeva dharmApekSA / ato viziSTapadArtha eva tAdRzo vedasiddha iti mantavyam / tatra hetuH / tejastvAt tejaHzabdavAcyatvAt / bahudUravyAptyarthameva heturuktaH / AtapAderdharmatvena dharmitvena ca pratIteH / apUrvavadeva dRSTatvAcchratatvAcca na dharmeSvapi yuktyapekSA / tasmAt siddhaM yathAzrutameva brahmeti // 3 / 2 / 28 // pUrvavadvA // 32 // 29 // ekadezimatenApi sarvasamAdhAnamAha / athavA-arUpavadeva hi - ( bra. sU. 3 / 2 / 14 ) ityAdipaJcasUtryA yaH siddhAntaH kathitastAdRzaM vA brahma pratipattavyam / . aymaashyH| vedasthApanArthaM hi pravRttiH / tatra yathAkSaramAtra25 syApi bAdho na bhavati tathA vktvym| yadarthamubhayarUpatAGgIkRtA tatra dharmANAM | 6-kha reads dharmatvAt for taddharmatvAt / 14-A and Oroad vedapravRttiH for ghede prvRttiH| 16-kha reads heturataH for hetuH| 20
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 3 pA. 2 sU. 29 ] aNubhASyam / svarUpanirvAhArthamavazyaM brahmavailakSaNyamaGgIkartavyam / tathAsati ekamevAdvitIyam ( cha. 2/2/1 ) iti bAdha: prasajyeta / tathA cotpattyA vicAre nirddharmakameva pUrvaM brahmeti pratipattavyam / upapattyApi vicAraH pUrvAnurodhenaiva kartavyaH / tatra dharmANAmapi brahmatve ekavijJAnena sarvavijJAna5 mupapadyate nAnyathA / tatazca prathamaM brahma svadharmarUpeNa bhavati / tadanukriyAdirUpeNa prapaJcarUpeNa ca / tAvataiva sarvavedArthasiddheH / na ca laukikI yuktistatrApekSyate / yena tAdRzasya kathaM sarvabhAva iti paryayogo bhavet / dharmakalpanAyAmapi - naiSA tarkeNa matirApanayA (ka. 1 / 211 ) iti samAnam / utpattyA copapattyA ca vicAradvayam / upapattyA pUrvanayanaM 10 svasiddhAntaH / ekadezinastadviparItam / ubhayamapi sUtrakArasya saMmatamiti // 3 / 2 / 29 // / 1 pratiSedhAcca || 3 |2| 30 // ekadezimata upapattyantaramAha / ekamevetyuktvA punaradvitIyamiti dvitIyaM pratiSedhati / sa evakAreNaiva siddho vyarthaH san dharmaniSe15 dhamapiM sUcayati / aikSateti vacanAttadutpattiH / cakArAdekavijJAnena sarvavijJAnopakramaH parigRhItaH / tasmAnna brahmaNi kazcidvirodha iti siddham || 3|2|30||9 // 20 200 10 paramataH setUnmAnetyadhikaraNam / paramataH setUnmAnasaMbandhabhedavyapadezebhyaH || 3| 2|31 // dhArmadharmavirodhaH parihRtaH / dharmyantaravirodhaparihArArthamadhikaraNamArabhate / tatra pUrvapakSamAha / paramataH / atopi brahmaNaH paramanyadutkRSTaM phalamasti / tatra vaidikahetavaH / setUnmAnasaMbandhabhedavyapadezebhyaH / yadyapi samanvaya evaite doSAH parihRtAstathApi svarUpavirodhaparihAraprastAvAtpunarucyante / sarvavAkyapratipAdyamekamevetyapi na siddham / etairhetubhiH paricche 6-B om. prapaJzvarUpeNa before ca / 22- kha om. phalaM after utkRSTaM /
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ 201 10 paramataH setUnmAnetyadhikaraNam / [ a. 3 pa'. 215.31 dena dharmibhede siddhe na pUrvAdhikaraNasiddhAntavirodhaH / nanu samanvayena brahmatvamuttarapAdenaikyaM pUrvAdhikaraNenAvirodha iti vyarthamidamadhikaraNamiti cenna / arthabalavicAroyaM samanvaye cottarapAde ca shbdblvicaarH| dharmivicArAna pUrveNa gatArthatvam / / phalataH sAdhanebhyazca prameyAca pramANataH / vicAreNAbRhattacet konyaH sAdhayituM kSamaH // 38 // ato hetUnbAdhakAnAha / ekadezabAdhakatvAt tatra phalato bAdhahetumAha / setuvyapadezAt-atha ya AtmA sa seturvidhRtiH (chAM. 8 / 4 / 1) iti dahara uttarebhyaH (ba. sU. 16314 ) ityatra brahmatvamasya siddham / 10 atha ya ihAtmAnamanuvidya vrajanti (chAM. 8 / 1 / 6) ityupakramya-sarveSu lokeSu kAmacAro bhavati ( chAM. 8 / 1 / 6 ) ityuktvA kAmAnupapAdyAjJAnavyavadhAnaM jJAnaprazaMsArthamuktvA jJAnAnantaraM saMsArasaMbandhAbhAvAya setutvaM vadati / pApAbdhitaraNArthaM yazca tarati tadgatAzca doSA gacchantIti ca / ataH saMsAraphalayormadhye vidyamAnatvAttIrNasyaiva phalazravaNAt phalarUpaM vastu 15 kiMcidanyadastIti jnyaayte| nidhitvena phalavacanamavAntaraphalaparaM bhvissyti| etamAnandamayamAtmAnamupasaMkramya (te. 25) ityapyatrodAharaNam / tathonmAnavyapadezAt / tatraiva-yAvAnvA ayamAkAzastAvAneSontarhRdayaAkAzaH (chAM. 8 / 1 / 3) itisAdhanayuktiprazna unmAnena paricchedaM nirUpayati / dRSTAntadA ntikatvena jJAnaM sAdhanaM tatra bahirAkAzajJAnamapi sAdhanaM 20 bhavati / catuSpAcca brahma bhUtAdipAdAzca jJAtavyAH / tathA saMbandhavyapadezAt / tatraiva prameyanirUpaNaprastAve-ubhAvapyasmin (chAM. 8 / 1 / 3 ) ityAdinAdhArAdheyasaMbandho nirUpitaH / atra ca vastuparicchedo nirUpitaH / prAjJenAtmanA saMpariSvaktaH (bR. 4 / 3 / 21) iti ca / tathA bhedavyapadezAt / ya eSontarAditye hiraNmayaH puruSo dRshyte| ya eSontarakSiNi puruSo dRzyate 25 ( chAM. 115) ityatra sthAnadvayasthitayoH puruSayoH parasparaM dharmAtidezamAha / akSisthitanirUpakamatidezaH pramANamiti / dharmyabhede tu sa evA7-C reads bAdhamAha for bAdhahetumAha / 26 [ aNubhASya]
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ ma. 3 pA. 2 sU. 31] aNubhAgyam / yamiti vadet / ato dezakAlavastusvarUpaparicchedAccaturvidhaparicchedarahitamanyat kiMcidastIti pratipattavyamityevaM prAptam // 32 // 31 // sAmAnyAtu // 3 // 2 // 32 // tuzabdaH pakSaM vyAvartayati / samAnasya bhAvaH sAmAnyam / setvA5 kAzAdizabdAstaddharmAtidezArthamucyante na tu tadgataM doSamapi kalpayanti / saMsArasAgarottaraNopAyatvAtsetutvaM nirlepAyAkAzatvam / kAmAdibhidohAya catuSpAttvam / amRtatvAya SoDazakalatvam / adurlabhatvAya saMbandhaH / divyatvAya dharmAtidezaH / kuNDapAyinAmayane mAsAmihotravad guNArtha meva vacanam na doSArthamiti na ttonyshngkotpaadniiyaa| tasmAnna 1. pUrvoktA doSAH // 3 / 2 / 32 // budhdyarthaH pAdavat // 32 // 33 // anyasamAnadharmavattvaM kutropayujyata ityata Aha / budhdyarthaH / tathA vyapadezo budhdyarthaH / buddhireva prayojanaM yasya / tathopAsanArthamayuktamityAza kya dRSTAntamAha / yathA bhUtAdInAM pAdatvajJAnamupAsArthaM tathA tattadgu15 Nattvena jJAnArthaM svadharmaprazaMsArthamevamucyate // 3 / 2 / 33 // sthAnavizeSAtprakAzAdivat // 3 // 2 // 34 // nanu sa evAyamityatidezepi tathA buddhiH saMpayetaiveti vyarthoM dharmAtideza ityAzaGkaya tathoktepi samAnadharmatvajJAnAbhAve hetumAha / sthAnavizeSAditi / dharmaikyepi sthAnavizeSaprAptyA na samAnadharmattvaM dRshyte| 1. anyatrApi na tathAtvamAyAsyatItyatidezo dharmANAmapi kRta ityrthH| asminnarthe dRSTAntamAha / prakAzAdivaditi / yadAdityagataM tejaH ( bha. gI. 15512) iti vAkyAdAdityacandrAgnigatatejasAmaikyepi na samAnaprakAzattvaM yathA tathAtrApIti jnyaansNbhvaadityrthH| AdipadAdekasyaiva 7-C reads atidurlabhatvAya for adurlabhatvAya / 23-kha reads tathApIti for tathAtrApIti /
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ 203 10 paramataH setUnmAnetyadhikaraNam / [ a, 3 pA, 2 sU. 37 kAlasya yathopAdhivizeSasaMbandhAduttarAyaNatvAdyuttamadharmavattvaM tadviparItadhamatvaM tathetyapi saMgRhyate // 3 // 2 // 34 // upapattezca // 12 // 35 // kiMca / satyajJAnAdyuktadharmaviziSTabrahmaNonya uttamostIti vadatA 5 tatreta utkRSTadharmavattvaM vAcyam / taccAzakyaM pramANAbhAvAt / sAmyepi tathA vizeSAbhAvodvaitazrutivirodhazca / tasmAditaH parasyAnupapannatvAduktarUpameva paramakASThApannaM vastvityupapadyata ityarthaH // 32 // 35 // ___ tathAnyapratiSedhAt // 32 // 36 // ___ yathA setvAdayaH zrutyuktAstathaiva-na tatsamazcAbhyadhikazca dRzyate .. ( zve 6 / 8) iti zrutyaiva tatodhikasya pratiSedhAttvayApyasmadukta eva mArgAnusatavya ityarthaH / avatArakAle pUrva svazaktyAvirbhAvamakRtvA pazcAttadAvirbhAve kuto lokAnAM pUrvAvasthAto bhagavatyevAdhikyamiva pratItaM bhavatItyabhiprAyeNAnyapadopAdAnam // 32 // 36 // ... anena sarvagatatvamAyAmazabdAdibhyaH // 32 // 37 // 1 prakaraNamupasaMharan phalitamarthamAha / anena setvAdivyapadezAnAM mukhyArthakatvanirAkaraNena vyApakatvaM brahmaNaH siddhamityartha iti kecit / tanna / janmAdyasya yata ityAdinA sarvadezagatakAryakartRtvamuktamiti tenaiva vyApakatvasya siddhatvAt / na cAvirodhasAdhanaprakaraNatvAt pUrvasiddhaM sarvagatatvamanenoktagranthena kRtvA setvAdivAkyaiH sarvamaviruddhamityarthamiti 2. vaacym| agrimapadavaiyarthyApatteriti cet / atraivaM jJeyam / noktakartRtvena vyApakatvamekAntato brahmaNi roDhuM zaknoti / yogasiddhadUrazravaNAdivatparicchinnenApyanekadezagatakAryakaraNasAmarthyavizeSasya vaktuM zakyatvAt / anyathA pUrvasiddhavyApakatvavirodhena setvAdivyapadezaiH paricchinnatvena brahmaNonyasya paratvaM na zaGketa / virodhaparihArAya tu sAmAnyAttvavirodha 25 iti vadet / tasmAdevaM sUtrArtho jJeyaH / anena brahmaNonyasya paratva --- ------ .. -..--.-.-. 2- reads tarthatyatrApi tor tathetyapi /
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 3 pA, 2 sa. 37] aNubhAgyam / 204 nirAsenAyAmazabdAdibhyo vyApakatvavAcakazrutivAkyAdibhyaH sAkSAtsarvagatatvapratipAdakebhya eva sarvagatatvaM sidhyati / na tu gautamIyAnAmiva kartRtvAdyanupapattyetyarthaH / te ca zabdAH-AkAzavatsarvagatazca nityaH / jyAyAndivo jyAyAnAkAzAt ( chAM. 114 / 3 ) vRkSa iva 1 stabdho divi tiSThatyekastenedaM pUrNaM puruSeNa sarvam (zve. 39) ityAdayaH / AdipadAt sarvataH pANipAdAntaM sarvatokSiziromukham / sarvataH zrutimalloke sarvamAvRtya tiSThati ( bha. gI. 13 // 13 ) ityAdismRtayaH saMgRhyante / anena brahmaNi zrutireva mukhyaM pramANam / anumAnaM tu vilambopasthitikatvena sAdhyasiddhiparAhatamapIcchAvizeSeNa jananIyaM 10 cedabhyuccayamAnaM paryavasAsyatIti bhAvaH // 3 / 2 / 37 / 10 // 11 phalamata ityadhikaraNam / phalamata upptteH|| 32 // 30 // evaM sarvottamatvanirUpaNenottamAdhikAriNAM bhajanIyatvaprayojaka rUpamuktvA taditarAdhikAriNAM tadAha / te hi phalapepsava eva bhajiSyanti / 15 tacca phaladAtRtva eva saMbhavatIti tadAha / ata IzvarAdeva phalaM bhavati yatkiMcidaihikaM pAralaukikaM vA / kutaH / upapatteH / sarvasya vazI sarvasyezAnaH (bR. 4 / 4 / 22) iti zrutirvastumAvezitvamasaMkucitamAha / na hyanyasya vastvanyo dAtuM samarthoto bhagavAneva tathetyarthaH / kecittvatraiva karmaNastatkAryApUrvasya ca phaladAtRtvamAzaGkya tatrAnupapatti1. matropapattitvena vyAkunti / tattvagre jaiminimatopanyAsasvamatopanyAsA bhyAM vyAsa eva vyaktIkariSyatItyadhunaivApAmanirAkaraNamagrimasUtradvayavaiyarthyaM syAditi cintyam // 3 / 2 / 38 // zrutatvAca // 3 // 2 // 39 // :-C rends evaM for eva /
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 phalamata ityadhikaraNam / [4.341.24.ro pUrvasUtreNa zrutamIzitRtvaM phaladAna upapattitvena nirUpitam / iha tu sAkSAcchratimeva phaladAtRtvavAcikAM pramANayati / sA ca sa vA eSa mahAnaja AtmAnnAdo vasudAna: (bR. 4|4|24 ) ityAdirUpA / cakArAt sukhaM duHkhaM bhavo bhAvaH (bha.gI. 10 / 4 ) ityupakramya 5 bhavanti bhAvA bhUtAnAM matta eva pRthagvidhAH (bha.gI. 10/5 ) ityAdirUpA smRtiH saMgRhyate // 3 / 2 39 // dharme jaiminirata eva // 3 / 2 / 40 // 205 atra karmavAdI pratyavatiSThate / nanu karmaNa eva phalamiti pakSepyupapattizravaNe tulye / tathAhI zvaravAdinApi karmanirapekSeNa tena phalamiti 10 na vaktuM zakyam / vidhivaiyarthyapravRttyanupapattiprasaMgAbhyAm / tatsApekSatve tadevAstu kRtaM tatsApekSeNa tena / na cAcetanaM cetanAdhiSThitameva kAryakSama - miti kevalena tena na phalaM saMbhavatIti vAcyam / karmasvarUpaM svargAdikaM ca na lokasiddham / kiMtu zrutisiddham / tatra ca svargAdiphalasAdhakatvenaivotpattivAkyeSvarthavAdeSu ca - agniSTomena svargakAmo yajeta ( A. 15 sU. 10 / 2 / 1) agnihotraM juhoti prajAkAmaH / ityAdi / darzapaurNamAsAbhyAM svargakAmo yajeta / parameSThino vA eSa yajJogra AsIt tena sa paramAM kASThAmagacchat ( tai. saM. 1/6/9 ) ityAdiSu karma zrUyate / sa ca tatsAdhyatvenaiva / evaM sati lokenyathA darzanepi dharmigrAhakapramANena tathaiva siddhatvAnnAtra kAcana zaGkA / IzvaravAdino 10 nityajJAnAdimattva iva / AmuSmikaphalatvena tatpratibandhakApagame bhavatItyAvayostulyam / tasyAzutaravinAzitvepi zrutisiddhakAraNatAni - vahAya tadvyApAropUrvaM kalpyate / aviSamAdIzvarAd viSamaphalotpatyanupapattirvaiSamyanairdhRNye ca syAtAm / ataH karmaNa eva phalamiti jaiminirmanute // 3 / 2 / 40 // 2- A om. tu after iha / -kha om. atra before karmavAdI / 12- C reads phalAsaMbhava iti for tena na phalaM saMbhavatIti /
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 3 pA. 2 su. 41 ] 10 aNubhASyam / pUrvaM tu bAdarAyaNo hetuvyapadezAt || 3 |2| 41 // tuzabdaH pUrvapakSavyudAsArthaH / bAdarAyaNastvAcArya itaH pUrvoktamIzvarameva phaladatvena manute / kutaH / hetuvyapadezAt / hetutvena zrutau vyapadezAdityarthaH / eSa u eva sAdhu karma kArayati taM yamebhyo lokebhya 5 unninISaMta / eSa u evAsAdhu karma kArayati taM yamadho ninISate ( kau. 319 ) iti zrutau na kevalaM karmakArayitRtvamucyatepi tu phaladitsayA tathAtvamataH phaladatvamIzvarasyaiva vyapadiSTaM bhavatIti nAnupapattiH kAcit / nanvIzvarasya svataH phaladAne samarthasya phaladitsAyAM satyAM karmakAraNe ko hetu: / kAryavaicitryaM ca kathamityAdi codyaM - kRtaprayatnApekSastu vihitapratiSiddha vaiyarthyAdibhyaH (bra sU. 2/3 / 42 ) ityatra nirastam / vidvanmaNDane zrIviThThalena ca / ataH sakAmairapi sa eva bhajanIyo nAnya iti siddham ||3|2|41 // 11 // iti zrIvedavyAsa matavartizrIvallabhAcAryaviracite brahmasUtrANubhASye tRtIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH // 32 // 206 tRtIyAdhyAye tRtIyaH pAdaH / 1 sarvavedAntapratyayAdhikaraNam / sarvavedAntapratyayaM codanAdyavizeSAt || 3 | 3|1 // pUrvapAde jaDajIvadharmanirAkaraNena zuddhasyaiva saccidAnandavigraharUpatvaM brahmaNo niruupitm| iha tu brahmagatA eva dharmA vicAryante / te cedekasmin vAkya eva sarve paThitA bhaveyustadA na vicAraNIyA bhaveyurvirodhAbhAvAt / 20 paThitAzca tattadupAsanaprakaraNeSu kvacitta eva kvacidbhinnAH / yathA vAjasane 15 -( reads phaladAnasamarthasya for phaladAne samarthasya / 8- Bom. kRtaprayatnApekSastu vihitapratiSiddhavaiiyarthyAdibhya ityas after codyaM / 17- A and C read zuddha for zuddhasyaiva / 18-C reads brahmaNa eva for brahmagatA eva /
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ 207 1 srvvedaantprtyyaadhikrnnm| [a. pA. 3 . 1 3 yinaH paJcAgnividyAM prastutya SaSThamanyamagniM paThanti / tasyAgnirevAgniriti / chandogAstu paJcasaMkhyayaivopasaMharantiM / atha ya etAnevaM paJcAznIn veda ( chAM. 5/10/10 ) iti / tathA prANasaMvAde mukhyaprANAdanyAMzcaturaH prANAn vAkcakSuHzrotramanAMsi paThanti / vAjasaneyinastu tamimaM paJcamaM 5 paThanti / aparaM ca / atharvopaniSatsu kvacid gokulavRndAkAnana saMcaradgoparUpamanalpakalpadrumaprasUnaviracitavicitrasthalIkakAlindIsalilakallola 1 saMgimRdutarapavanacaladalakavirAjamAnagaNDamaNDaladyutimaNDita kuNDalaprabhAnubhAvitavAmAMsamilanmUrdhanyamahAmaNikamuralikAmukhAvalImiladatitarala kara kamalayugalAGgulIvazaMvadavividhasvaramUrcchanAmohitavrajavara nitambinIkadamba ** kaTAkSakuvalayArcitaM kvacitkodaNDamaNDitabhujadaNDakhaNDitapracaNDadazamuNDamativicitracaritrAbhirAmaM rAmasvarUpaM kvacidatikarAlavadanavitrAsitakamaDAkamalAsana vRSabhAsanAdikaM nRkesarirUpaM kvacidurukramAdikaM ca nirUpyate / tathA ca dravyadevatAbhedAd yAgabhedavaddharmANAmAvApodvApAbhyAM dRSTAdRSTaphalabhedAcca vedyabhede prApte brahmAnekatvApattau zrutivirodhAd vinigamakAbhAvAtsarveSA15 mupAsanAviSayANAmabrahmatvamApatitam / nanupAsanAviSayANAmopAdhikatvAt teSAM cAvidyAkalpitatvAt tadviziSTAnAM tathAtvaM yuktameva / na caivaM tannirUpakANAM vedAntAnAmabrahmaparatvaprasaMga: / zuddhasya brahmaNo durjJeyatvenIpAdhiviziSTopAsanayA cittazuddhau satyAM svata eva tajjJAnaM bhaviSyatItyetattAtparyakatvAditi cet / maivam / samanvayavirodhApatteH / tAsAM brahma20 vidyAtvahAnezca / zruteH pratArakatvApattezca / aparaM ca -yonyathA santamAtmAnamanyathA pratipadyate / kiM tena na kRtaM pApaM coreNAtmApahAriNA ityanyathAjJAnaM nindantI zrutiH kathaM phalasAdhakatvena tadupAsanAM vadet / spaSTArthAnAM zrutivAkyAnAM nirNayamakRtvA saMdigdhArthAnAM jyotirAkAzAdizabdAnAM tadvAcakatvaM na nirNIyAd vyAsaH / evaM ca 15 satyuktarItyA yAgavatteSAM parasparaM bhedazvAvazyaka ityubhayataH pAzA rajjuriti prAptebhidhIyate / sarvavedAntapratyayam / anekarUpanirUpakaiH sarva 9. C reads vrajaratna for vrajavara and a reads vrajanara for the same.
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ bha. pA. sU..] aNumASyam / 208 vedAntaiH pratyayo jJAnaM yasya tttthaa| brahmaNonantarUpatve yAni yAni rUpANi vividhairjIvarupAsituM zakyAni tAni tAni rUpANi taistairvedAntairnirUpyanta iti tAvadrUpAtmakamekameva brahmetyarthaH / tatra hetuzcodanAdyavizeSAditi / codyate kartavyatvena bodhyateneneti codanA vidhivAkya5 miti yAvat / tasyAvizeSAdityarthaH / yathaikasminnagniSTome zAkhAbhedepi codanA tathaiva bhavati-agniSTomena yajet ( A. sU. 10 / 2 / 1 ) iti / tathehApi sarveSu vedAnteSu brahmatvenaivopAsanA vidhIyate iti tathA / AdipadAtsAkSAtparaMparAbhedena mokSaphalakatvakathanamapyupAsanAnAmaviziSTamiti prayojanasaMyogaH saMgRhyate // 3 // 3 // 1 // bhedAnneti cedekasyAmapi // 3 // 32 // nanu dravyadevatAbhedAda yAgabhedavadupAsyAnAM dharmabhedena bhithobhedAduktahattvasiddhiM bhedAnneti cedityanenAzaGkaya tatparihAramAha sUtrakAra ekasyAmapIti sUtrAvayavena / yathaikasyAmapi gRhItaSoDazikAyAmatirAtravyaktA * vagRhItaSoDazikAyAH sakAzAd guNAdhikyepi nAtirAtrabhinnayAgatvam / 15 atirAtralakSaNakarmaivAdhikRtya tadgrahaNAgrahaNayorvidhAnAdevamihApi brahmai vAdhikRtya tattaddharmavaiziSTyAvaiziSTyayoruktatvAnna brahmopAsanabhinnatvamupAsanAsu / tathA ca brahmadharmatvenAbhedasya vivakSitatvAttvaduktahetvasiddhiH / evaM sati yatraikasminnupAsye rUpenyasmAdrUpAdadhikA guNA ucyante / tatra teSAmupasaMhAra ucita iti bhaassH| atrAyaM vizeSo jnyeyH| upAsanAviSaye20 vakhileSvaviziSTaM brahmatvaM jJAtvaiteSvekataraM rUpaM ya upAste tasya tatra sarve guNA upasaMhartumucitAH / yastvananteSu vibhUtirUpeSu OM ityetadakSaraM brahma iti jJAtvopAste tasya zAkhAntarIyA apyetadakSaropAsanaprakaraNoktA evopasaMhartavyA nAnye / tadrUpamadhikRtyaiva teSAM guNAnAM katha 8-kha reads phalakakathana for phalakatvakathana / IO-C reads cenaikasyAmapi for cedekasyAmapi / 20-kha reads aviziSTabrahmatvaM for aviziSTaM brahmatvaM /
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ 209 1sarvavedAntapratyayAdhikaraNam / [a. 3 pA. 3 s. . nAt / anyathAtiprasaMgAt / iyaM tUpAsanAmArgIyA vyavasthoktA / bhaktimArgIyA tvetadvilakSaNA sAgre vAcyeti // 32 // nanvagniSTomamevoddizya yAvanto dharmAstaittirIyake paThyante tAvanto vAjasaneyake / tathA ca tvaduktarItyA vAjasaneyinAM taddhopasaMhA5 ropi nyAyyo bhavenna tvevaM saH / ziSTAcArAdivirodhAt / tathA paJcAgnividyAmadhikRtyottopi SaSThIgnirna chandAgaiH zakyata upasaMhartum / tathaivAtharvaNikai kasmin rUpe rUpAntaradharmA iti prApta uttaraM paThati / svAdhyAyasya tathAtvena samAcAredhikArAcca savavacca taniyamaH // 3 // 3 // svAdhyAyo vedaH sa ekameva karma zAkhAbhedena bhinnabhinnaprakAraka bodhayatIti tatprayuktaH samyagbhUtegniSTomAdilakSaNa AcAre tattadaGgAcAraniyamonyUnAnadhikakaraNalakSaNa ityarthaH / tAvadbhirevAGgairyAgasaMpatteradhikakaraNasyAprayojakatvAttAvatAmevAGgAnAM karaNam / nanUktaM taddharmANAmapyupasaMhArastvaduktarItyA saMbhavatItyata aah| adhikArAditi / sarveSAM zAkhinAM svasva15 zAkhoktakarmaNyevAdhikAro na parazAkhoktepyatopi tathA niyamaH / cakArA svazAkhoktAt karmaNotiriktatatkaraNe nyUnakaraNe ca yadasya karmaNa ityAdi prAyazcittazravaNamapi tanniyame hetuH samuccIyate / ata eva kvacitparazAkhoktamapi vyavasthitavikalpaviSayatvena kalpasUtra ucyate / vikalpe tubhayasyA zAstrArthatvamupasaMhAre tUbhayasyApi zAstrArthatvamatopi nAtropasaMhArazaGkA / 2. atra dRSTAntamAha / savavaditi / yathA savA homAH saptasUryAdayaH zataudanaparyantA vedAntaroditatretAgnayanabhisaMbandhAdatharvaNoditaikAgnisaMbandhAccAtharvaNikAnAmeva kAryatvena niyamyante / tathA tattacchAkhAyAstathAtvAttattadukta eva karmaNi tattacchAkhinAmadhikArAcca svasvazAkhoktAdanyUnAnatiriktakarma karaNaniyama ityarthaH / prakRtepi yadrUpopAsanAprakaraNe yAvanto dharmA uktA25 stasmin rUpe tAvaddharmavattvenaivopAsanA kAryA tadbodhakapramANAnurodhAt / na 1-kha reads upAsana for upaasnaa| 3-A reuds na tAvanto for tAvantI / * 27 [ aNabhAgya
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 a. 3 pA. 3 sU..] aNubhASyam / tu rUpAntaropAsanaprakaraNoktA sAdhAraNadharmatvenApi / tathA sati matsyopAsakasya cApazarAdikamapi bhAvanIyaM syAt / puruSarUpopAsakasya ca lakSayojanAyAmazRGgAdikam / nanvAtharvaNopaniSatsu zrIrAmopAsanAyAM-yo vai ye matsyakarmAdyavatAsa bhUrbhuvaHsuvastasmai vai namo namaH ( rA. tA. 5) 5 iti vAkyena taditarAvatArarUpatvamucyate / tena taddharmatvamapyAkSipyate / 'satyamAkSipyate taddharmavattvam / tatrAyamabhisaMdhiH / paramakASThApannaM brahmasvarUpamidamiti jJAtvA [pAsanA kAryA / tenaitasyaivAnyevatArAstattadrUpeNa tAni tAni karmANyayameva kRtavAniti jJeyaM param / na tu tasminneva rUpenyAvatAradharmavattvamapIti / tathA ca tasmiMstasminnava10 tAre tattaddharmavAniti zrutyA bodhyate / na tu sarvatrApi / tatra bAdhakamukta meva / prANAdyupAsanAsvetAvAn vizeSo yathA karmaNyatireke prAyazcittazravaNaM bAdhakam / zrIrAmasvarUpAdyupAsanAsu ca tenAvatAreNAkRtakarmaNastatra bhAvaneparAdho bAdhako-yonyathA santamAtmAnam ityAdivAkyaM c| na tathA prANAyupAsanAsvadhikaguNasyetaratropasaMhAre kiMcid bAdhakaM dRzyata 15 iti sa kartuM zakyata iti / nanu puruSAdirUpasya vigrahasyaiva zuddhabrahmatvAdayamedhAvatArAntareSvapi lIlAkarteti jJAnamanupapannamiti cet maivam / dharmigrAhakamAnenaikasyaiva zuddhasyaivAnantarUpatvena siddhatvAt / vastuna eva tathAtvAnna kAci cchaGkA / yathaikasyaivAnyonyAbhAvasyAnantabhAvapratiyogikatadrUpatvaM tAvatprati2. yogikAtyantAbhAvarUpatvaM cAbhAvapratiyogikAnyonyAbhAvAtyantAbhAvarUpatvaM cAbhAvAbhAvarUpatvepyabhAvarUpatvameva cAGgIkriyate / tathehApyastu / abhAvattvasyApyayojakatvAt / dharmiyAhakamAnasyaiva tathAtvAt / tacca taittirIyopaniSatsu / ataH paraM nAnyadaNIyasa hi / parAtparaM yanmahato mahAntam / yadekamavyaktamanantarUpaM vizvaM purANaM tamasaH parastAt (tai. ma. nA. 1 / 5) 10-A and Cread sarvatreti for sarvatrApi / 16-B reads satkartuM for sa kartuM / 18-C reads vastuta eva for vastuna eva /
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ 211 1 sarvavedAntapratyayAdhikaraNam | [ a. 3 pA. 3 sU. 3 ityAdi zrutirUpaM prasiddhameva / aparaM ca / sarvAsAmupAsanAnAM hi brahmavijJAnasAdhanatvena zrutau nirUpaNaM kriyate / yatmakArikopAsanA vijJAnahetuH sa prakArazca nirUpyate / evaM satyekasyAM zAkhAyAM katipayaguNanirUpaNaM taditarasyAM zAkhAyAM tadatiriktAnAmapi guNAnAmityatra 5 ko heturiti pRcchAmaH / upasaMhAreNa prAptimanirUpaNe hetuM cedravISi tatra vadAmaH / evaM sati nyUnaguNanirUpikA zrutiH svoktAnapi guNAnna vadet / tathAhi / upAsanAnAM brahmavijJAnaphalakatvasya nirNItatvAt tasya caikajAtIyatvAd ghaTavat klRptAzeSasAdhanasAdhyatvAdazeSatannirUpikaiva zrutirnirUpayet / anyA tUpAsanAyA nAmoktvopAsItetyetAvadeva vadet / guNAnAkSepalabhya10`tvAnna vadet / upasaMhAryAnapi vA vadet / nirUpayati ca guNAnnopasaMhAryAn / na ca svasvazAkhAmAtrAdhyetRRNAmupAsanAsiddhyarthaM sarvazAkhAsUpAsanaprakAroktiriti vAcyam / parazAkhAjJAnena taduktaguNopasaMhArasyApyasaMbhavenopAsanAyA evAsaMbhavApAtAt / tasmAtsvazAkhoktaprakArikopAsanAyAmeva srvessaamdhikaar|ttyaiv brahmavijJAnaM bhavati / taittirIyANAM vAjasaneyiprabhRtInAM 15 cAgniSTomasaMpattyA / svarga iva prakRte brahmaikyAttattadvijJAnaM brahmavijJAnameva / nahiM rUparasagandhAdimatyAM bhuvi puruSabhedena kasyaiva caikaikaprakArakaM yaddhajJAnaM na tadbhU jJAnam / etenAntadharmavattvaM brahmANi jJApitam / taduktam parAsya zaktirvividhaiva zrUyate svAbhAvikI jJAnabalakriyA ca ( zve. 6/8 ) iti / atra svAbhAvikIti vizeSaNAdavidyAkalpitatvaM zaktInAM nirastam / 20 kecittvArthavaNikAnAM vidyAM prati zirovratApekSaNAdanyeSAM tadanapekSaNAd vidyAbheda iti prApta ucyate / svAdhyAyasyaiSa dharmo na vidyAyAH / kathamiMdamavagamyate yatastathAtvena svAdhyAyadharmatvena samAcAre vedavratopadezanapare grantha AtharvaNikA idamapi vedavratatvena samAmananti - naitadacIrNavatodhI ( muM. 3 |2| 11 ) iti cAdhikRtaviSayAdetacchandAcca svopaniSadadhyaya 1 7 - kha reads phalatvasyai for phalakatvasya 16- A and C read vaikaika for caikaika / -
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNubhASyam / 212 / dharma evaiSa iti nirdhAryate / tasmAdanavayaM vidhaikatvamiti sUtrArthaM vadanti / sa cintyate / na hyasya vidyAdharmatvaM vidyAbhedakam / uktanyAyenAnyatrApi tadupasaMhArasya vaktuM zakyatvAt / na cAnupasaMhArArthamevAtaddharmatvaM bodhyata iti vAcyam / upakramopasaMhArAbhyAM vidyaikatvanirNayasyaiva dRzyamA5 natvAdupekSya iva bhAti / nanu taduktiryathA tathAstu | ataddharmatvabodhanasyAnupasaMhArArthakatve kAnupapattiriti cet / ucyate / sUtrasya taduktArthatve hi tattAtparyakalpanA / sa eva ca na sAdhIyAn / tathAhi svAdhyAyodhyetavyaH (tai. aa.2|15) ityAdiSu svAdhyAyazabdasya vedavAcakatvaM prasiddham / samAcArazabdasya vihitakriyAvAcakatvaM ca tatrobhayorapi mukhyortho bAdhyate / 10 tasmin saMbhavati tadbAdhastvayuktaH / kiMcaivaM nanvagniSTomamevoddizyetyAdinoktazaGkAyA anivRttiriti / nanvAtharvaNopaniSatsu paThyate - sahovAcAjayoniyavatAraNAM madhye zreSThovatArako bhavitA yena lokAstuSTA devAstuSTA a. pA. 3 su. 3] 3 1 bhavanti / yaM smRtvA muktA asmAt saMsArAd bhavanti kathaM cAsyAvatA - rasya brahmatA bhavati / sa hovAca tara hi nArAyaNo devaH (go. u. tA. 1 ) 15 ityupakramya mathurAsvarUpaM nigadya nirUpyate yatrAsau saMsthitaH kRSNaH strIbhiH zaktyA samAhitaH ( go. u. tA. 2 ) iti tenAsyAvatArasyAzeSAvatArANAM madhye zraiSThyaM nirUpyate / zrIbhAgavatepi ca - ete cAMzakalAH puMsaH kRSNastu bhagavAn svayam ( bhA. 1 / 3 / 28 ) iti gIyate / pUrvoktarItyA tu sarvatulyatA pratIyata iti naikataraniddhIraH saMbhavati / kiMca brahmaNo 10 niravayavatvenaikasyAMzitvamanyeSAM tadaMzatvamityapi vaktumazakyamiti prAptebhirdhIyate / sattvaM yasya priyA mUrtiH / vizuddhasattvaM tava dhAma zAntam / ityAdivAkyairaprAkRto bhagavatsthAnabhUtaH sattvanAmA bhagavaddharmarUpa evaM kazvanAsti / yAdRzena rUpeNa bhagavAn * kAryaM kartumicchati tAdRgrUpaM taM prakaTIkRtya tasmin svayamAvirbhUyAyaH piNDe vanhi - 15 vattatkAryANi karoti yasmin yasminnavatAre sa soMza ityucyate / tatra hi vigrahastatrAvirbhUtaM brahmasvarUpaM ca pratIyate / vigrahasya sattvAtmakatvena dharmarUpatvAttatrAvirbhUtasyaiva brahmatvAtsamuditasyAvatAratvena gaNanAt tatraika
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ 113 1 srvvedaantprtyyaadhikrnnm| [.3 pA. sU. 3 syaivAMzasya tadrUpatvaM yattadevAMzatvam / yatrAdhiSThAnamanapekSya svayameva zuddha sAkAraM brahmAvirbhavati bhaktArthaM sa svayaM pUrNo bhagavAn ucyate / etadeva ca zreSThayam / ata eva sarvataHpANipAdAntatvaM svasmin sphuTaM jJApayituM tokAdibhAvenAvirbabhUva tena yAdRgyAdRg lIlAviziSTaM yadyadvAlyapogaNDA. 5 dyavasthAviziSTaM tattadrUpaM nityameveti vayaM jAnImaH / na caivaM saccidAnandavigrahoktiH sarvatra viruddhA bhavediti vAcyam / sattvasyApi bhagavaddharmatvena saccidAnandarUpatvAdavirodhAt / mantrAdyadhiSThAtRrUpANi tu vibhUtirUpANi / etacca yathA tathA bhaktihaMse prapaJcitam / tattvaM ca-prakAzAzrayavadvA tejastvAt ( bra. sU. 3 / 2 / 28) iti nyAyena bhagavaddharmANAmapi saccidAnandarUpa* tvAdInAdhikAriNAmapyupAsakAnAM phalaprepsUnAM tattatphaladAnArthamaizvaryAdirUpeNa tatra tatra sthitatvameva / nanvekasyaiva zuddhasthaivAnantarUpatvaM bhavataivoktamato matsyAdirUpeSvapi nAdhiSThAnatvena sattvaM vaktuM zakyam / kiMcaivaM nirAkArasvabhAvatvaM brahmaNaH sidhyatIti sattvAvyavahitaprAkaTyoktirapyanapapanneti cet / maivam / sattvAdhiSThAnatvasya pramANasiddhatvenAnapanodyatvAt / 15 taccoktaM yadekamavyaktamanantarUpam ( ma. nA. 1 / 5) iti / prAkaTyaM hi bhaktinimittakam / sA tu bahuvidheti tadanurUpaM prAkaTyamapi tthaa| sargAdikAryeSvAdhikRtAnAM bhaktAnAmitarAsaktirapyastItyupAdhyantaritasnehavattvAcAnantarUpatvena matsyAdirUpopi tadarthaM tadvyavAhata eva prakaTIbhavati / ye tu bhagavatsvarUpamAtrAsaktAstadarthaM svayamevAtavyavadhAnena prAdurbhavati / etenaiva 1. nirAkAratvAzaGkApi nirastA / etena sopadhisnehavadarthameva matsyAdirUpaprAkaTyasya pramANasiddhatvAnnirupAdhitattadarthameva zrIvrajanAthaprAkaTyasyApi tathAtvAt sopAdhisnehavatsvapi puruSArthadAnasyAnuSaMgikatvAt puruSavidha iti zrutezcaitadeva rUpam / raso vai saH (tai. 2 / 7) ityAdizrutipratipAdyaM nirupadhisnehavatAM viSayaH / idameva ca zreSThayam / matsyAdirUpaM tu sopadhita15-A and. Com. anantarUpam after avyaktam / 16-kha reads na tathA for tthaa| 18-C and D tadvayavadhAnena for tavyavahita eva / 20-Creads nirAkAratvazaGkA for nirAkAratvAzaGkA /
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNubhASyam / 214 tAmeva tathA / tAdRktAmartha eva prAkaTyAdityavasIyate / evaM sati guNabhedasyAprayojakatvAt sarvavedAntapratyayatvaM brahmaNo niSpratyUham // 333 // darzayati ca || 3 | 3|4 // a. pA. sU. vedyaikatvena vidyAnAmekatvaM zrutirdarzayati / sarve vedA yatpadamAmananti 5 ( ka. 215 ) ityAdinA / upAsanAprakArabhedenopAsyabhedadarzane doSaM ca darzayati / yadA hyevaiSa etasminnudaramantaraM kurute atha tasya bhayaM bhavati ( . 27/1 ) iti / udityavyayamapyarthakam / tathA cAramalpamapyantaraM kuruta ityarthaH // 3|3|4 // upasaMhArorthAbhedAdvidhizeSavat samane ca // 335 // nanuM pUrvasUtroktarItyA guNopasaMhAro na kvacidapi prAptAvasara iti siddham / dRzyate copasaMhAraH / zrIrAmopaniSatsu yo vai ye matsyakUrmAyavatArA : ( rAmottara. 5 ) ityAdinoktAvatArarUpatvasya zrIrAme- namaste raghuvaryAya rAvaNAntakarAya ca ( bhA. 10 / 40 / 20 ) ityAdiSu te iti yuSmacchandaviSaye zrIjanAthe raghuvaryatvAderityAzaGkaya tatprayojakaM rUpamAha 15 upasaMhAra ityAdinA / uktasthalAdiSu ya upasaMhAraH sa tvarthasya padArthasya bhagavallakSaNasyobhayatrApyabhedAdityarthaH / nanvevaM sati matsye zaracApAdikaM puruSe ca zRGgAdikaM bhAvanIyaM syAditi cettatrAha / vidhizeSavaditi / yathA vidhivizeSANAmagnihotratvAdilakSaNe dharme samAnepi sati svazAkhoktaprakArasyaiva karaNaM nAnyazAkhoktadharmopasaMhAra evamihApi tattadavatAropAsakasya 20 tattadasAdhAraNadharmatvenaivApAsanaM nAnyAvatAradharmavattvenApItyarthaH / yadvA matvarthIyo vatpratyayotra / tathA ca vidhizeSeorthavAdastadvatsamAnaM ca bhavati yattatra copasaMhAra ityarthaH / atraivaM jJeyam / ekasyAM zrutau yasya karmaNo yatphalamucyate taditarasyAM tasyAM tasyaiva karmaNastaditarat phalamucyate / evaM sati dvitIyazrutyuktaphalakAmanayApi tadeva karma kartavyaM bhavatIti 25 tatphalasAdhakatvasyopasaMhAraH / yathA-yadvaizvadevena yajate prajA eva tadyajamAnaH 15- A reads yataH for yaH and kha om. ya: before upasaMhAraH /
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ 215 1 sarvavedAntapratyayAdhikaraNam / [ a. pA. sU. 7 sRjate (tai. bA. 1 / 4 / 11 ) ityekA zrutirasya yAgasya prajAphalakatvamAha / yadvaizvadevena yajate agnimeva saMvatsaramApnoti tasmAdvaizvadevena yajamAnaH saMvatsarINAH svastimAzAste ityAzAsIta ( tai. bA. 1 / 4 / 11) iti dvitIyA zrutirAha / tatroktarItiriti / yattu vidhizeSANAmagnihotrAdidha5 rmANAM tadevaikamagnihotrAdikarma sarvatretyarthAbhidAdupasaMhAra iti / tanna sAdhu / agnihotrAdestattacchAkhinAM svasvazAkhoktaprakArasyaiva karaNAdatireke prAyazcittazravaNAnnAnyazAkheoktadharmopasaMhAraH zakyavacanaH / prANAdyupAsanAsvadhikaguNasyetaratropasaMhAre na kiMcidvAdhakaM dRzyata iti tatra sa kartuM zakyata iti cakAreNa tadAdayaH saMgRhyante / vastutastu pUrvasamuccayArthazrvakAraH / 10 zAkhAntaroktadharmopasaMhAra prayojanAbhAvasya tathAtvenetyatra nirUpitatvAt / upasaMhArabIjamanena sUtreNoktam // 335 // anyathAtvaM zabdAditi cennAvizeSAt || 3|3|6 // nanUpAsanAsUktanyAyena guNopasaMhAro hyupAsyAnAM brahmatvenaikye sati bhavati / mitho viruddhAnAM guNAnAM zAntatvakrUratvatapobhogAdInAmupasaMhAre 15 kriyamANe svarUpANAmanyathAtvamatrahmatvaM syAdityarthaH / tatra hetuH / zabdAditi / ekatvaikarasatvAdidharmanirUpakazruterityarthaH / samAdhatte / nAvizeSAditi / ekarasatvaM yathA zrutibalAnnirNIyate tathA viruddhadharmavattvamapi tata eva tathetyarthaH / tena vastveva tattAdRG mantavyamiti bhAvaH // 336 // na vA prakaraNabhedAtparovarIyastvAdivat // 337 // pUrvasUtroktAzaGkAnirAkaraNaM vA vikalpena pUrvoktAtmakArAntareNa kartavyamityAha / na veti / tamevAha prakaraNabhedAditi / atrAyaM bhAvaH / zrutiprAmANyAdyAvattaduktadharmavad brahmeti mantavyam / evaM sati yAdRzodhikAriNo yAdRg vedyaM rUpaM tAdRzasya tasya tAdRk tannirUpayati prakaraNabhedena / tathA ca jJAnaprakaraNe jJAnAdhikAriNo yAdRg rUpaM jJeyaM tAdRk tasmai 25 nirUpayati-adRzyamagrAhyam (muM. 1/1/6 ) ityAdirUpA zrutiH / bhaktiprakaraNe tu bhakterbahuvidhatvAdM grAdRga grAdRgbhaktAnAM yAdRgyAdRktadanubhavaviSayastAdRktAdRk tannirUpayati / AtharvaNopaniSaditi / atra dRSTAntamAha / parovarI 20
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 a, 3 pA. 3 . 7] aNubhASyam / yastvAdivaditi / asminme lokerddhaka 5 syAt (tai. saM. 6 / 2 / 3 ) iti kAmavata ArAgrAvAntaradIkSA pUrvamuktA / tadagre-parovarIyasImavAntaradIkSAmupeyAyaH kAmayetAmuSminme lokerddhaka ra syAditi caturogretha trInatha dvAva thaikameSA vai parovarIyasyavAntaradIkSA (tai. saM. 6 / 2 / 3 ) iti paThitam / 5 asya dIkSAprakaraNe paThitatvAd dIkSAM vinoktarItyA vrate tu na parovarI yastvamevaM bhaktiprakaraNIyAnAmatharvaNopaniSadAdyuktarUpANAM na bhaktirahitopAsyatvam / jJAnasAdhanatvena viSNusmaraNAdAvapi kriyamANe bhaktitvaM neti / athavA pUrvasUtreNa sarvarUpeSu mithaH sarvadharmANAmupasaMhAraH praaptH| sa caikAntikabhaktAnubhavaviruddha ityatra vyavasthitavikalpamAha / na vetyAdinA / 10 sarveSvavatAreSu bhagavadavatAstvena sAdhAraNI bhaktiryasya sa sarvatropasaMhAraM karotu nAma / yastvekAntI tasya snehotkarSeNAntaHkaraNamekasminneva rUpe paryavasitamiti rUpAntaramantaHkaraNArUDhaM na bhavatyevota nopasaMhArasaMbhAvanApIti / tadetaducyate / navetyanena / tatra hetuH| prakaraNabhedAditi / zrutyAdiSu tattadAdhikAriNamuddizya tattatprakaraNamuktam / tenAtra prakaraNabhede15 nAdhikAra ucyate / evaM satyupAsakAdibhya uktarItyotkRSTAdhikArAdityarthaH saMpadyate / parovarIyastvAdivaditi / parasmAtparazca varAcca varIyAniti parovarIyAnudgIthaH / tathA cAkSyAdityAdigatahiraNyazmazrutvAdiguNaviziSTopAsanAyA apyudgIthopAsanatvena sAmyepi sarvotkRSTatvenaivodgItho bhAsate iti na hiraNyazmazrutvAdiguNopasaMhAraH parovarIyastvAdiguNaviziSTodgItho20 pAsanAyAmevaM prakRtepIti // 3 // 3 // 7 // saMjJAtazcettaduktamasti tu tadapi // 38 // ekAntyanekAntinorapi zrIrAmapAAsakatvAdisaMjJA tvaviziSTetyekAntinopyupasaMhAro yukta ityAzaGkottaraM tu na-vA prakaraNabhedAt (ba. sU. 237 ) ityanenaivoktam / saMjJA tu laukikI / adhikArastvAntaraH / sa 25 eva balIyAniti / saMjJaikatvasya hetoranvayavyabhicAramAha / asti tu tadapIti / pramitabhedeSvapyupAsaneSu parovarIyastvAdiSu saMjJaikatvamudgIthopAsanepyastItyarthaH // 3 // 38 // 2ti-Creads pramiti for pramita and a reads pramitaH for the same
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ 217 1 sarvavedAntapratyayAdhikaraNam / [a. 3 pA. 3 ma. 10 vyAptezca mamanjasam // 23 // 9 // athedaM vicAryate / upAsyeSu rUpeSu bAlyapogaNDAdikamapyucyate / tathA sati vigrahe nyUnAdhikabhAva ApatatIti tatroktaM saccidAnandatvamanupapannaM syAt teSAM sadaikarUpatvAt / prAkRtatveca sarvamasamaJjasaM syAditi 5 prApta Aha / vyAmeriti / sarvataHpANipAdAntam ( bha. gI. 13 / 13) ityAdismRteH sAkArameva vyaapkmiti| cakArAt sarvarasa (chAM. 2 / 14 / 2) iti zrutyA rasAtmakatvena bhaktAnAM yAdRgrUpeNa lIlArasAnubhavastAdRgrUpaM krameNa yogamAyApasAraNena prakaTIkarotIti bAlyAdibhAvopapatteH sarvamupapannamityarthaH / tena yAvaduktadharmavada brahmeti siddham // 3 // 3 // 9 // 1. nanu brahmadharmatvena te sarve nityA vaacyaaH| teca tttdbhktvishissttaaH| tatra caikasyaiva bhaktasya paurvAparyeNAnekalIlAsaMbandhitvaM zrUyate / tathA ca pUrvalIlAyA nityatvena tatsaMbandhibhaktasyApi tathAtvaM vAcyam / evaM sati tasyaivAgrimalIlAsaMbandhozakyavacanaH / tathA vacane tu pUrvalIlAyA nityatvaM bhajyeta / nityatve tvagrimalIlAsaMbandhinobhinnatvaM syaat| taccA15 nubhavatadAvedakamAnaviruddhamityata uttaraM paThati / sarvAbhedAdanyatreme // 3 // 10 // lIlAmadhyapAtinAM sarveSAM padArthAnAM brahmaNA sahAbhedAd brahmaNazcaikatvAt pUrvalIlAtonyatrottaralIlAyAmapIme pUrvalIlAsaMbandhina eva ta ityarthaH / atredamAkUtam / rasau vai saH ( te. 27 ) 20 iti zrutyA sarvarasaH ( chAM. 3214 / 2 ) iti zrutyA ca sarva'rasAtmakatvaM brahmaNo nirNItam / tathA ca yasya rasasya ye vibhAvAnubhAvAdirUpAstaiH sa rasaH sNpdyte| AtAnavitAnAtmakatantubhiH paTa iva / atastattAdAtmyaM rasasyeti sarvAbhedo niSpratyUha iti / nanu viruddhadikkayorekajAtIyabhAvavatobhaktyatizayena yugapadekajAtIyalIlAMsahitabhamadatyAdu 10-A, C and D read brahmadharmavattvena for brahmadharmatvena / 20- om. sarvarasaH iti zrutyA ca after zrutyA / 28 [aNubhASya
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 3 pA. 3 sU. 10 ] aNubhASyam / rbhAve bhagavato vyApakatvenaiva prAdurbhAvasyopapannatvepi lIlA padArthAnAmanyApakatvAdyugapadAvirbhAvAnupapannaH / bhaktayoH samAnatvAdbhaktimArgavirodhApAtAdvinigamakAbhAvAJccaikatra mAyayA pradarzayatIti ca na vaktuM yuktamiti zaGkApyetAbhyAM sUtrAbhyAM nirasteti jJeyam / brahmaNo vyApakatvAllIlAyAzca 5 tena sahAbhedAttathAtvAdekasmai bhaktAya yathA brahmaNA saha lIlA padArthA Avirbhavanti tathaiva tadaivAnyatrApi bhaktasamAnadeza AvirbhavantIti sarvasAmaasyAt || 3|3|10 // 218 nanu vyApakatvavatpUrNAnandaizvaryavIryAdayopi dharmAsteSu pratItA bhaveyuH / na caivamasti / duHkhasaMbhAvanAyAM prabhumeva prArthayanti yataH / 10 evaM sati vyApakatvamapi na vaktuM zakyam / tulyatvAdata uttaraM paThati / AnandAdayaH pradhAnasya || 3|3|11 // pUrNAnandaizvaryAdayaH pradhAnasya dharmiNo brahmaNa eva dharmAH / lIlApadArthAstu brahmadharmatvena vyApakA ucyante / vyApakasya dharmiNonAgantuka - rmasya vyApakatvaniyamAt / na hi dharmeSu pUrNAnandatvAdayaH saMbhavanti / 15 dharmitvApattyA dharmatvavyAhateH / ata evAtra pradhAnapadamupAsaM dharmaguNabhAvena lIlApadArthAnAmAvirbhAva iti jJApayitum || 3 | 3|11 // priyazirastvAdyaprAptirupacayApacayau hi bhede // 3 / 3 / 12 / / nanUpAsakasya priyatvAdiprakArakajJAnakramamAdAya priyatvAdidharmANAM zirastvAdirUpatvamAnandamayAdhikaraNe nirUpitamiti lIlAsthAnA20 mapi priyatvAdijJAnasya sattvAdatrApi svarUpopAsakasya priyazirastvAdidharmANAmupasaMhAraH kArya ityAzaGkaya pariharati / priyazirastvAdyaprAptiriti cittazuddhitAratamyahetukapriyatvAdijJAnaM lIlAsthAnAM cittazuddhayapekSAbhAvAnna saMbhavatIti na teSAmatropasaMhAraH kArya ityarthaH / 2-kha reads AvirbhAvAnupapatteH for oNbirbhAvAnupapannaH / 3-A and Com. na after ca / 4- B om. sUtrAbhyAM after etAbhyAm /
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ 219 1 srvvedaantprtyyaadhikrnnm| [ a.pA. sU. 14 athavA nanvAnandamayopAsanAmatharvaNopaniSaduktapaJcarAtrAdyAgamoktaprakAreNa kurvataH puruSarUpe pakSAdyupasaMhArasyAyuktatvAdAnandamayAdhikaraNe tadrUpasyaivoktatvAtpuruSarUpaH kathamAnandamayaH 1 tathAtve vA kathaM notopasaMhAraH / aparaM ca modapramodayorupacitAnupacitAnandarUpayoryu5 gapatsattvena dezabhedenApi bhinnatvAnnityAnandaikarase brahmaNi tAdRgrUpakathanamanupapannamityAzaGkaya pariharati / priyazirastvAdIti / yadyatharvaNopAsyAt priyazirastvAdiviziSTasya bhedaH syAt tadA tadaprAptiH syAnna ca tatheti priyazirastvAdikamupAsanAmArgIyasyApyAtharvaNi kAderupasaMhAryamevetyarthaH / vizuddhitAratamyahetukaM priyatvAdijJAnamiti pakSe paro1. kSavAdapakSepi tatra bhedAbhAvAnmodapramodayorna tvaduktarUpatvamityarthaH / brahmadharmA eva bhinnA ityupAsanArthaM tAnAdAya ziraH pANyAdi nirUpyata iti tatraiva nirUpitamasmAbhiH / yadyapyAnandamayAdhikaraNa evAsyArthasyoktatvAneyaM zaGkA saMbhavati / tathApi guNopasaMhAraprasaMge mithyAvAdina ApAtataH zaGkA saMbhavatItyAcAryeNoktvA nirastA || 3|3|12 // 15 nanUpAsyarUpasyAviruddhA eva guNA upasaMhartavyA na tu viruddhAH / tathA ca puruSarUpe pakSAdi viruddhamiti na tadupasaMhAryamityAzaGkayAha / itare tvarthasAmAnyAt // 3 / 3 / 13 // itare puruSarUpe viruddhatvena ye bhAsamAnA dharmAstepyupasaMhartavyAH / tatra virodhavyavacchedajJApanAya tuzabdaH / tatra heturartha sAmAnyAditi / arthaH 20 padArtha AnandamayatvalakSaNastasya samAnatvAdekatvAdityarthaH || 3|3|13 // athAnandamayAdhikaraNa uktaprakAreNa ye priyatvAdidharmAsteSAmevopasaMhAraH kAryo nata puruSarUpe pakSAdInAmapItyagrimaM paThati / AdhyAnAya prayojanAbhAvAt || 3|3 | 14 // AnandasvarUpasya yAvanto dharmA bhaktimArgIyAH parokSavAdenocyante 15 priyatvaprAdhAnyAdayasteSAM sarveSAmAdhyAnamAsamantAd dhyAnaM tadarthaM ye dharmA * 25- roads samartha va dharmAH for tadartha ve dharmAH /
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 3 pA. 3 sU. 14] aNubhASyam / 220 upayuktAsta evopasaMhartavyA naanye| tatra hetuH / pryojnaabhaavaaditi| dhyAnapadArthasya tAvadbhireva siddharadhikopasaMhAre tathAtvAdityarthaH // 314 // anyeSAmanupasaMhAre hetvantaramapyAha / AtmazabdAcca // 3 // 3 // 15 // priyamevetyAdinA parokSavAdenoktAnAM priyaprAdhAnyAdInAmeva bhAvanA kAryA / natu yathAzrutAnAM ziraHpakSAdInAm / teSAmavivakSitatvAt / tatra heturaatmshbdaaditi| Ananda AtmA ityanena pUrvoktAnAM priyaprAdhAnyAdInAM rasAtmakAnAmAtmA svarUpamAnanda ityuktam / agre-raso vai saH (tai.2|7) iti vakSyamANatvAttasya ca sthAyibhAvAtmakatvAttasyaivAnandamayatvAca .. priyaviSayakalIlAmadhyapAtibhaktajJAnaprakArANAmapi rasAtmakatvenAnandarUpatvAtteSAmupAsanA tUttamAdhikArAbhAvAcchiraHpakSAdirUpeNa kAryeti bhAvavatI zrutistathA nyarUpayat / etana yatparamparAsaMbandhepyupAsyatvaM tadasya mahattvaM kiyadavAdhi vAcyamiti jJApyate / evaM satyupAsanAmAgIyopAsyaM vibhUtirUpaM na tu mUlarUpam / yaM na yogana (bhA. 11 / 12 / 9) iti vAkyA15 diti jJayam // 3 // 315 // 1 // 2 AtmagRhItyadhikaraNam / AtmagRhItiritaravaduttarAt // 3 // 3 // 16 // taittirIyakannamayAdinirUpaNe puruSavidhatvaM teSAM nirUpya-tasyaiSa eta zArIra AtmA ya: pUrvasya (te. 2 / 3 ) iti sarvatra nigadyate / 20 tatrAnandamayaparyantaM zArIrAtmatvakathanAdbhavati saMzayaH / zarIrAbhimAnI jIva eva kAzcaduta brahmaiva / tatra zArIrapadAjIva eva bhavitumarhati / tathA satyAnandamayasyApi brahmatvaM nopapadyate / ucyate ca bhArgavyAM vidyAyAmannaM brahmeti vyajAnAt (tai, 3 / 2) ityArabhyAnandamayaparyantam Anando brahmeti vyajAnAt (te. 26) ityantayA zrutyA brahmatvami15 tyubhayataHpAzA rajjuriti prApta Aha / itaravanIvavadAtmagRhItirAtmagraha 1-Creads prayuktAH for upayuktAH /
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ 221 3 kAryAkhyAnAdhikaraNam / / a. 3 pA. 3 sU. 18 Nam / tasyaiSa eva zArIra AtmA (tai 2/3 ) iti yattaduttarAt / yaH pUrvasyeti sarvatroktatvAt sarvebhya uttara AnandamayastasmAddhetorityarthaH / tattaccharIrAbhimAnitvAttathA / etadyathA tathAnandamayAdhikaraNe prapaJcitamasmAbhiH / athavAnyontara AtmetyannamayAdanyatra sarvatroktatvAtpUrvanirU5 pito yaH sa itara ityucyate / tathA ca yaH pUrvasyeti zrutyetaravat pUrvanirUpitavat prakRtasyApyAtmagrahaNakathanaM yattaduttarAditi pUrvavat // 3 / 3 / 16 // anvayAditi cetsyAdavadhAraNAt || 3|3|17 // nanu sarvatrAnyontara Atmeti zrutyA pratyekamannamayAdInAM bhedani1. rUpaNAcchArIrapadAcca bhinna bhinno jIva evAtmA zarIrAbhimAnI sarvatrocyate / Anandamayepi tathoktiryAM sA tvAnandamayasya brahmatvena vyApakatvena sarvatrAnvayAt / sarveSu zarIreSu saMbandhAdityAzaGkaya tannirAsAyoktertha upapattimAha syAdityAdinA / syAt Anandamaya evoktasarvazarIrAbhimAnI bhavatItyarthaH / tatra heturavadhAraNAditi / eSa evetyevakAreNetarani15 SedhapUrvakamAnandamayasyaivAtmatvanirdhArAdityarthaH // 3 / 3 / 17 // 2 // 3 kAryAkhyAnAdhikaraNam / kAryAkhyAnAdapUrvam || 3|3|18 // taittirIyake paThyata / tasmAdvA etasmAdAtmana AkAzaH sabhUtaH ( tai. 21 ) ityupakramya mahAbhUtasRSTimuktvAmnAyate - pRthivyA oSadhayaH / oSadhIbhyonnam / annAtpuruSaH / sa vA eSa puruSonnarasamaya: ( tai. 211 ) iti / etadagrennasyotpattisthitilayahetutvamuktvAgre yannaM brahmopAsate 30 (tai 21 ) ityucyate / bhRguvaruNasaMvAde ca - annaM brahmeti vyajAnAt . ( tai. 32 ) ityucyate / tatra - sa vA eSa puruSonnarasamaya: ( tai. 211 ) 3-kha om. tathA after yathA / 11-kha om. vyApakasbena after brahmatvena /
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. pA. 3 sU. 1 ] 6 aNubhASyam / 222 ityanena pUrvokta eva puruSa ucyata uta tadbhinna iti bhavati saMzayaH / kimatra yuktam / pUrvokta eveti / yataH pUrvoktasyaiva sa vA eSa ityanena pratyabhijJAnaM pratIyate / tatra brahmatvenopAsanA kAryetyabhiprAyeNa brahmatvena stUyata iti prApta Aha / kAryAkhyAnAdapUrvamiti / pUrvasyAnnakAryasya 5 puruSasyAkhyAnAt - sa vA eSa ityanenAgrimazrutibhirbrahmatvena pratipipAdayiSitamanna rUpamevocyate na tu pUrvamityarthaH / sa vA eSa iti pratyabhijJAnamiti yaduktaM tanna / annAtpuruSa ityanenAdhibhautikatannirUpaNAt / sa vA eSa ityanenAdhyAtmikatannirUpaNAdubhayozca bhedAt / ata eva saMzayAbhAvAyAha / vai nizvayena / eSa vakSyamANaH puruSaH sa AdhyAtmikatvena 10 prasiddhonnarasamaya iti / anyathA brahmAtmakatapolakSaNa sAdhanenAdhikAre saMpanne-annaM brahmeti vyajAnAt (tai 32 ) iti na vadet / na ca tadapi tathAtvena stUyata iti vAcyam / zruteH pratArakatvApatteH / AnandamayAntamevameva nirUpaNAcca / ata evAsyApyAtmAgre nirUpito yaH pUrvasyeti / satvAdhidaivika AnandamayaH / athavA vAjasaneyizAkhAyAm-Atmetye15 vopAsIta (bR. 1 / 4 / 7 ) ityupakramya - tadetatpreyaH putrAtpreyo vittAtpreyonyasmAtsarvasmAdantarataraM yadayamAtmA ( bR. 1 / 4 / 8 ) ityevagrenyasya priyattvaM nirAkRtyezvaro hi tathA syAt / AtmAnameva priyamupAsIteti paThyate / atrAtmaupAdhikatvAt sarvatra priyatvasyAtmapadena jIvAtmana eva priyatvenopAsanA vidhIyata utezvarapadAtparamAtmana iti bhavati saMzayaH / kimatra 10 yuktam / jIvAtmana eveti / kutaH / yathA putraaderaatmopaadhikpriy| tvoktyA jIvAtmana eva priyatvamucyatenyatra zrutau tathehApi / preyaH putrAdityAdikathanAjjIvAtmaiva bhavitumarhatIti prApta Aha / kAryAkhyAnAdapUrvamiti / itaH pUrvamAmnAyate - prANanneva prANo nAma bhavati vadan vAg rUpaM pazyaMzcakSuH zRNvaJchrotraM manvAno manastAnyasyaivaitAni karmanAmAnyeva 25 (bR. 1 / 4 / 7 ) iti / tathA ca prANanavadanAdikAryaiH kRtsnaprANavAgAditvenaikasyaivAtmana AkhyAnAt kathanAdapUrvam / pUrvaM tu putravittAdyabhimAna - 11-C reads etadapi for tadapi /
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ 223 3 kaaryaakhyaanaadhikrnnm| [a. 3 pA.sU. 19 dazAyAM-na vA are patyuH kAmAya patiH priyo bhavati (bR. 2 / 4 / 5) ityAdinA yatmiyatvenocyate tasmAdbhinnamAtmazabdavAcyamatretyarthaH / loke hi prANakAyuvAgindriyAdInAmeva tattacchabdavAcyatA na tu jIvasyAta evAgre zrutirAhezvaro hi tathA syAditi / ata eva-preyonyasmAtsarvasmA5 dantarataraM yadayamAtmA (bR. 1 / 4 / 8) ityAha / antaro jIvAtmA tatopyatizayenAntaramantarataraM puruSottamasvarUpameva bhvitumrhti| etena vigrahasyaivAtmarUpatvaM siddhayati / tenAvikRtatvaparamAnandatvAdayopi dharmA upasaMhartavyAH // 18 // ___ nanu vigrahe cakSuHzrotrAdInAM vailakSaNyapratIterAtmanazcaikarasatvA* duktakarmanAmavattvaM brahmaNyanupapannamityAzaGkayottaraM paThati / samAna evaM cAbhedAt // 33 // 19 // copyarthe / tathA caivamapi sati zrotracakSurAdivailakSaNyapratItAvapi sati samAna ekarUpa eva na tu viSamaH / tatra heturabhedAditi / cakSurA dInAM brahmatvena prsprmbhedaadityrthH| atredamAkUtam / taM tvaupaniSadaM puruSaM 15 pRcchAmi (bR. 3 / 9 / 26) iti zruterupaniSadvedyameva brahmasvarUpam / tAzca-pANanneva prANo bhavati vadan vAk (bR. 1 / 47) ityaadiruupaaH| paMtiniyatendriyagrAhyAnarthAn svarUpeNaiva gRNhad brahma tattacchandavAcyaM bhavatIti vadanti / tadvAcyatA ca vyavahAryatve / sa ca tadetatpreyaH putrAt (bR. 1 / 4 / 8) ityAdivAkyaikavAkyatayA nirupadhisnehavatAmeva vyavahArya // iti jJApyate / sa cAvirbhUtevatArarUpa eva saMbhavati / evaM sati tatra bhaktaibhagavadvigrahe tattadavayaveSu bhedena yathA yathA vyavahriyate tathA tathaiva tadekamevAkhaNDasaccidAnandarUpaM brahmetyarthaH sNpdyte| evaMvidho loke na prasiddha ityasaMbhAvanA syAt tadabhAvAyAye zrutirAhezvaro hi tathA syAditi / etenAvirbhUtarUpe vyApakatvaikarasatvasaccidAnandatvAdayo dharmA upasaMhartavyAH 25 anAvirbhUtepIti sthitam / evaM satyAvirbhAvanAvirbhAvepIzvaraH samAnaH / na hyAvirbhAve kAMzcanAgantukAn dharmAnAdAyAvirbhavatIti vaktuM zakyamanAvirbhU
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 3 pA. 3 sU. 19 tasyApi / evamAvirbhUtaprakAreNaivAbhedAdityapi sUtrArthaH sUtrakArAbhimata iti jJAtavyam / cakAreNa viruddha sarvadharmAzrayatvaM samuccIyate / evaM sAkSAdAvirbhUte bhagavadrUpe pUrNAnantadharmAstadupAsakenopasaMhartavyA iti siddham // 3 / 3 / 19 // aNubhASyam / 224 atha yatra kAryacikIrSayA jIve svayamAvizati tadAvezAttaddharmA api kecit tasminnAvirbhavanti / tatropAsakenAkhilabrahmadharmopasaMhAraH kartavyo na veti zaGkAsamAdhAnaM vikalpenAha sUtrAbhyAm / tatrAdau vidhipakSamAha / saMbandhAdevamanyatrApi // 3 / 3 / 20 // anyatrApi jIvepyevaM brahmaNIvopAsanA kAryA / tatra hetuH / saMbandhAditi / ayogolake vanheriva tasminnAvezalakSaNaH saMbandhostIti / tattvena vyapadezAcca tathetyarthaH / atraivaM jJeyam / ayaM tu jIvotrAviSTaM bhagavantamahamupAsa iti jAnAti cettadA na sA jIvagAminyupAsanA kiMtu brahmagAminyeva / tatrAkhiladharmopasaMhAre na kiMcidvAdhakam / yatra brahmatvenaiva jJAtvopAste tatrApi-taM yathA yathopAsate tathaiva bhavati tadvaitAn bhUtvAvati - iti zrutergurvAdau jIvatvabuddhiniSedhAcca / tathA taMtra yAhagupAsakastadupAsanAsiddhyarthaM tatphaladAnArthaM ca tAdRgrUpo bhagavAnAvizatIti ca tathA // 3 / 3 / 20 // 15 yastvantaraGkaM bhagavadbhaktaM hRdyAvirbhUtabhagavatkaM jJAtvaitadbhajanenAhaM 20 bhagavantaM prApsyAmIti jJAtvA tameva bhajate sa bhaktimArgIya iti bhaktahRyAdibhUte rUpa upasaMhAro dharmANAM tena kArya ityagrimaM paThati / na vAvizeSAt // 3 / 3 / 21 // anupasaMhAre heturavizeSAditi / asya bhaktabhaktatvena tadbhajanarasA - svAdanena vismRtatadAviSTabhagavatkatvena tannirapekSatvena vA tadAviSTabhagavati 16-kha reads jIva for jIvatva | C reads tattadupAsakasya for yAhaupAsakaH /
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ 225 3 kaaryaasyaanaadhikrnnm| [a. 3 pA. 3 sU. 23 guNopasaMhArenupasaMhAre vA bhaktopAsanAyAM vizeSAbhAvAdinyarthaH / anupasaMhArasyAtra bAdhakatvAbhAvajJApanAya vAzabdaH / vizeSAditi vA / pUrva vihitatvena bhagavadAkArAdiSu bhajanaM kurvannapyuktarUpabhaktasaMgena tadbhajanena ca pUrvasmAdviziSTaM rasamanubhUtavAniti rasAsvAda vizeSAd guNopasaMhAraM sa na 5 karotItyanuvAdaH / vihitatvena guNopasaMhArapUrvakopAsanAyAM nIrasatvenAnAdarajJApanAya vaashbdH| bhagavadavatArarUpopi bAdarAyaNaH prAsaMgikepi bhaktimArgasmaraNe tadIyarasAvezaparavazastadbhAvasvabhAvamanUktavAn // 33 // 21 // api ca / upasaMhAro hi tatrAnuktAnAmanyatroktAnAM guNAnAM tatra sattvena jJAnamAtram / uktarUpabhaktAya tu tadbhajanIye bhakta evAlo* kikAnanubhAvAn bhagavAn pratyakSaM darzayatIti na tatropasaMhArApekSAgandhopItyuttaraM paThati / darzayati ca // 22 // // 3 // 322 // nanu bhaktabhaktaH svasevyetyalaukikaM vIrya dRSTvA tadAviSTe bhagavati .; tatsaMbhArakatvasyendrAdInAmapi tadAjJApekSitvaM dRSTvA dhulokavyApakatvasyopasaMhAraM kariSyatItyAzaGkayAha / / . saMmRtidhuvyAptyapi cAtaH // 2323 // . rANAyanIyAnAM khileSu paThyate / brahmajyeSThA vIryA saMbhRtAni brahmAye jyeSThaM divamAtatAna / brahmabhUtAnAM prathamaM tu jajJe tenArhati brahmaNA .. spardhituM kaH // (tai. bA. 2 / 4 / 6) iti / asyArthastu-anyairhi puruSaiH sahAyAnapekSya vikramAH saMbhriyante / tena tatparAkramANAM ta eva niyatapUbhAvitvarUpakAraNatvena jyeSThAH / brahmadharmANAM tu brahmaiva jyeSThamananyApekSa sRSTyAdi karotIsparthaH / evaM sati brahma jyeSThaM yeSAM tAni brahmajyeSThAni vIryANi / atra chandasi bahuvacanasya DAdezaH / kiMcAnyeSAM vIryANAM 5 balavadbhirmadhye bhaGgopi bhavati / tena te svavIryANi na saMbibhrati / brahmavI - - 9-M reads jJApana for jJAna / 29 [ aNubhASya
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ aM. 3 pA. 3 sU. 23] aNubhAgyam / 226 ryANi tu brahmaNA saMbhRtAni niSpratyUha saMbhRtAnItyarthaH / tacca jyeSThaM brahmAna indrAdijanmanaH prAgeva divaM svargamAtatAna vyApnuvannityameva vizvavyApakamityarthaH / dezatoparicchedamuktvA kAlatopi tamAha / brahmeti / bhUtAnAmAkAzAdInAM pUrvameva jajJe / AvirbabhUvetyarthaH / etena vIryasaMbhRtiyuvyA5 ptiprabhRtimAhAtmyamuktaM bhavati / tathAca saMbhRtizca dhuvyAptizca tayoH samAhArastathA / etAvatyapi sati tatra nopasaMhAra iti / tatra hetuH / na vAvizeSAt (bra. sU. 3 / 3 / 21) iti sUtrokta evetyatidizatyata eveti / etadyathA tathA tatraivoktam / viSayavAkyottarA!kadharmAnuddezenaivaM jJAyate bhaktasyaihikapAralauki10 kopayogidharmopalakSaNArthaM dvayorevoddezaH kRta iti / cakAreNa darzanamapyuktaM samuccIyate / anyacca / spardhAkRtisaMbhAvanAyAM hi tadyogyatAniSedhaH saMbhavati / sA cAvirbhUta eva bhagavati saMbhavatItyagvilazaktayAvirbhAvapUrvakamAvirbhUtasya tasyaitayA zrutyA mAhAtmyamucyata iti gamyate / evaM satyetadvA kyoktadharmayorevAnupasaMhAryatvena yatkathanaM tattu bhaktahRdyAvibhUtaM brahmApyevaM15 bhUtameveti jJApanAyAtA yukta evAnupasaMhAraH // 3 // 23 // 3 // 4 puruSavidyAyAmityadhikaraNam / puruSavidyAyAmiva cetareSAmanAnAnAt // 23 // 24 // taittirIyake-sahasrazIrSA puruSaH sahasrAkSaH sahasrapAt / sa bhUmi vizvato vRttvA atyatiSThadazAGgalam / puruSa eveda sarvaM yadbhUtaM yacca 1. bhavyam ( tai. saM. 3 / 12 / 1) ityAdinA puruSavidyA nirUpyate / tatraiva brahmavidApnoti param ( te. 21) iti prazne-sa vA eSa puruSonnarasamayaH ( tai. 312) ityArabhya prANamayamanoyamavijJAnamayAnandamayAtmakabrahmasvarUpaM nirUpyate / tatra sarvatra sa ca puruSavidha eva ceti paThyate / atrA. namayAdiSu puruSasUkteca puruSapadazravaNAdannamayAdiSu sahasrazIrSavavAdyupa25 saMhAraH kartavyo na veti bhavati saMzayaH / kimatra yuktam / upasaMhartavyame
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 vaidhAdyadhikaraNam 227 10 veti / kutaH / sarvatra brahmaNa evopAsyatvAdatrApyupAsanokterbrahmatvapuruSatvayoravizeSAdvidyekyAditi prApte / ucyate / puruSavidyAyAmiveti / annamayAdiSu sahasrazIrSavattvAdikaM nopasaMhartavyam / kutaH / puruSavidyAyAM yathA puruSasvarUpaM nirUpyate na tathetareSAmannamayAdInAM vijJAnamayAntAnAM 5 svarUpaM tatprakaraNe nirUpyate / atra hi puruSatvamucyate / sahasrapadamanekatvopalakSakam / anyathAkSNAM zirobhyo dvaiguNyaM vadettena sAkAravyApakatvamuktaM bhavati / tatra puruSavidhatvaM sacAdhyAtmikarUpastaccharIrAbhimAnyAtmA cAnya Adhidaivika ucyate / na tathAtra / kiM ca - puruSa eveda sarvam - ityAdinA prapaJcAtmakatvaM muktidAtRtvaM coktvA netAvanmAtramasya mAhAtmyami1. topi mahanmAhAtmyamastIti vaktuM prapaJcarUpaM tadvibhUtirUpamiti - etAvAnasya mahimA - ityanenoktvA tata AdhikyamAha / ato jyAyAMzca puruSa iti / evamativailakSaNyAt puruSapadamAtrasAdhamryeNa nekavidhatvaM vaktuM zakyam / na copasaMhAra iti / cakArAt - ambhasyapAre bhuvanasya madhye nAkasya pRSThe mahato mahiyAn (te. nA. 1 / 1 / 1 ) ityAdizrutayaH / sarvataH pANipAdA15 ntam ( bha. gI. 13 / 13 ) ityAdismRtayazva saMgRhyante / etena yatkiMci - ddharmasAmyepi na mUlabhUta brahmarUpatvamata eva na tatropAsyatA tathAtveneti jJApitam / ata eva bhRgUpAkhyAnennamayAdibrahmajJAnepi jijJAsaivoktA / bhRgorAnandarUpaparabrahmajJAne tu noktA / tenAzeSaguNapUrNaM brahmetyuktaM bhavatyata uttamAdhikAribhistadevopAsanIyaM na vibhUtirUpamiti jJApitam 2. // 3 / 3 / 24 / 4 // a. 3pA. 3 su. 25 atha nirdoSamiti jJAtvA bhajanIyamiti jJApayitumadhikaraNAntaramArabhate / 5 vedhAdyadhikaraNam / vedhAdyarthabhedAt // 3 / 3 / 25 // vAjasaneyizAkhAyAM-dvayA ha vai prAjApatyA: - (bR. 1/3/1 ) 25 ityupakramya teSAM mithaH spardhAmuktvocyate - te ha devA UcurhantAsurAn yajJa * 5- A and C read prakaraNe for tatprakaraNe /
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 3 pA. . 25] aNubhAbhyam / 228 udgIthenAtyayAmeti te ha vAcamUcustvaM na udgAyeti tatheti tebhyo vAgudagAyad yo vAci bhogastaM devebhya AgAyad yatkalyANaM badati tadAtmane te viduranena vai na udgAtrAtyeSyantIti tamabhidrutya pApmanAvidhyan sa yaH sa pApmA yadevedamapratirUpaM vadati sa eva pApmeti / (bR. 1 / 3 / 1) evameva 'pANacakSuHzrotraprabhRtiSu pApavedhamuktvocyate / athainamAsanyaM prANamUcustvaM na udgAyeti tatheti tebhya eSa prANa udagAyatte viduranena vai na udgAtrAtyejyantIti tamabhidrutya pApmanAvidhyat sa yathAzmAnamRtvA loSTho vidhvaMsetaiva ha vai vidhvaMsamAnA viSvaJco vinezuH (bR. 1 / 3 / 3 / ) iti / chAndogyepi pANAdiSvevameva pApmavedhamuktvAsanyena tathetyucyate / etAvAnparaM vizeSo " vAjasaneyinAM gAnakartRtvaM sAmagAnAmudgIthatvenopAsyatvamucyate vAkmANAdInAmiti / atra dehasaMbandhitvamAnakartRtvayorupAsyatvasya cAvizeSepi vAgAdiSu pApmavedha AsanyaprANe kuto neti bhavati jijJAsA / na cAsanyopAsanAyA vidheyatvAt tatstutyarthamanyeSu pApmavedha ucyatesminniti vAcyam / na hi prayojanAyAsantamapyarthaM bodhayati zrutiriti vaktuM zakyam / 15 pramANatvavyAhatiprasaMgAt / ekatra pratArakatve sarvatrApi tacchaGkayA tadukte kopi na pravartetApi / sAkSAkriyArthatvAbhAvepi nAsanirUpakatvamarthavAdAnAm / vastutastu-yadeva vidyayA karoti zraddhayopaniSadA vA tadeva vIryavattaraM bhavati (chAM. 1 / 1 / 10 ) iti zruteH / jJAtvA jJAtvA ca karmANi janoyamanutiSThati / viduSaH karmasiddhiH syAttathA nAviduSo 1. bhavet // ityAdivAkyairya evaM vedeti vAkyaizcArthavAdoktasvarUpaM jJAtvA . karmakaraNe pUrNa phalamanyathA netyarthavAdAnAM phalopakAryanirUpakatvAnnAnarthakyamata ukterthe hetuM na pazyAma iti praapte| tamevAha / vedhAdIti / vAkprANAdiSu yaH pApmavedha AdipadAd duSTaviSayasaMbandhazca tatra heturarthabhedaH / artho bhagavAMstasmA - 25 dAdityarthaH / Asanyastu-ya evAyaM mukhyaH prANastamupAsIteti chAndogya upaasytvenoktH| sarvavedAntapratyayam (ba.sU.21) iti nyAyAvadAnta - pAsyaM brahmAtirikaM nocyata ityAsanyopi brahmAbhinnota evApahatapApmA
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ 229 5 vedhAdyadhikaraNam / [ a. pA. 16. 16 hyeSa iti sAmagaH paThyate / atastatra na pApmavedha iti bhAva: / brahmaNaH svatantra puruSArthatvajJApanAyArthapadenoM ktiH / etena vibhUtirUpepi yatraivaM tatra mUlabhUtabrahmaNi nirdoSatvaM kiM vAcyamiti jJApitam / athavArthaH prayojanaM viSaya iti yAvat / tadbhedAdityarthaH / atredamAkUtam / devA hi svasyA - 5 surajayAya gAnArthaM vAgAdInacustvaM na uddvAyeti gAnAnantaraM yo vAci bhogastaM devebhya AgAyadityucyate / evameva prANAdiSvapi svasvabhogaM devebhya AgAyaditi / evaM sati devArthamevaitadgAnaM na tu bhagavadartham / yadyapyAsanyepyevamucyate tebhya eSa prANa udgAyaditi tathApi yathA vAgAdiSu svaniSThabhogaM devebhya AgAyadityuktaM tathA nAsamye / tenoktamAnairbrahmAtmakatvenAsurajayaheturbhagavatsaMbandha eveti jJAtvA tathaivAgAyada (sanya iti jJAyate / ata evAnyatra vedha uktotra tatkaraNecchAyAmapyAsurANAM nAza uktaH / agre ca bhavatyAtmanA parAsya dviSan bhrAtRvyo bhavati ya evaM veda (bR. 1/3/7 ) iti paThyate / tena parabrahma nirdoSamiti kimu vAcyam / yatra tadvibhUtirUpAsanyasyoktarUpatAM yo vetti sopi guNayukto doSarahi15 tazca bhavatIti kaimutikanyAyaH sUcito bhavati / etena loke doSatvena ye dharmAH pratIyante ta eva dharmA bhagavati nirUpyamANA na doSatvena jJeyAH / kiMtu guNatvenaiva / vastuna eva tathAtvAditi bhAvo jJApyate // 3 / 3 / 25 // evaM bhagavatsaMbandhAbhAve doSasaMbandhamuktvA tathA sati guNahAniM ca vadaMstatra vizeSamAha / 10 hAnau tUpAyanazabdazeSatvAtkuzAcchandaHstutyupagAnavattaduktam || 3 / 3 / 26 / / tadA vidvAnpuNyapApe vidhUya niraJjanaH paramaM sAmyamupaiti ( muM. 3|1|3 ) ityAtharvaNikaiH paThyate / paramapadena bahmocyate / tathA ca sakAryAvidyArahitaH paramamupaiti / tadanantaraM sAmyamupaitIti yojanA | 3-0 reads nirdoSatve for nirdoSatvaM /
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ ST. 3 71. 3. 26 ] aNubhASyam / 230 tatredaM vicAryate / sAmyaM hi samAnajAtIyadharmavattvam / tacca katipayadharmairazeSatanniSThadharmairvA bhavati / tatrAntyaH pakSo brahmaNA samaM na saMbhavati / na tatsamazcAbhyadhikazca dRzyate ( zve. 6/8 ) iti zrutivirodhAdata Adya eva pakSonusartavyaH / tatra kairdharmaiH sAmyamihocyata ityAkAGkhAyAmAha / hAnAviti / brahmaNaH sakAzAdvibhAgo jIvasya hAnizabdenocyate / tathA ca tasyAM satyAM ye dharmA jIvaniSThA AnandAMzaizvaryAdayo bhagavadicchayA tirohitAste brahmasaMbandhe sati punarAvirbhUtA iti taireva tathetyarthaH / bhagavadAnandAdInAM pUrNatvAjjIvAnandAdInAmalpatvAnnAnnaiva samairdharmaiH kRtvA brahmasAmyaM jIva upacaryate sAmyamupaitIti / vastutastu naitairapi '* dharmaiH sAmyamiti bhAvaH / ata eva - na tatsama: ( zve. 6/8 ) iti zrutiraviruddhA | ata eva sUtrakRtA sAmyamupaitIti sAmyopAyanazabdamAtraM na tu sAmyapadArthaH svArasikotrAstIti bhAvaprakaTanAya zabdazabda uktaH / nanu taireva dharmaiH sAmyaM netarairityatra ko heturityAkAGkSAyAmAha / upAyanazabdazeSatvAditi / paramamupaitIti ya upAyazabdastaccheSatvAtsAmyopAyana15 zabdasyetyarthaH / brahmasaMbandhahetukatvAdAnandAMzAdyAvirbhAvasya tadaiva sAmyopAyanakathanAttaireva dharmaiH sAmyamabhipretamiti bhAvaH / nanvAnandAdInAM brahmadharmatvAttaistatsAmyakathanaM tadabhedameva gamayatItyAzaGkaya taddharmavattvamAtrasya na tadabhedasAdhakatvamityatra dRSTAntamAha / kuzetyAdi / kuzA audumbaryaH samidhastA agniSTomAdiyAgeSu prastotrA sthApyante / tadA tatsaMbandhi yaccha3. ndaH stutyupagAnaM tadvadityarthaH / tatra - abhi tvA zUra nonumo dugdhA iva dhenavaH (R. saM. 5/3/21 ) ityaci ye varNAsteSAmaca evopasaMhRtya bhakAreNaiva gAnaM kriyate / na hi tadArcikavarNadharmANAmacAmupasaMhArostIti tadRgAtmatvaM bhakArasya saMbhavati / evaM prakRtepi brahmadharmaprAkaTyena na tadAtmakatvaM jIvasya saMbhavati / nanu tattvamasyAdivAkyairatrAbhedabodhanAdastu 25 tatheti cettatrAha / taduktamiti / jIvabrahmAbhedabodhanatAtparyamuktamityarthaH / tadguNasAratvAttu tadvyapadezaH prAjJavat ( bra. sU. 2 / 3 / 29) iti sUtreNeti zeSaH / 1-kha reads dharmatvaM for dharmavattvam /
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ 231 6 saMparAyAdhikaraNam / [.3 pA. 3 sU. 27 __api ca / zrutau brahmopAyanasya sAmyopAyanahetutvoktyA tadanupAyanasya sAmyAnupAyane hetutvamiti jJApyate / tathAca-parAbhidhyAnAttu tirohitaM tato hyasya bandhaviparyayau ( bra. sU. 3 / 2 / 5 ) iti sUtre jIvasya brahmAMzatvenAnandaizvaryAdibrahmadharmavattvAd brahmaNaH sakAzAdvibhAge sati tadi5 cchayA taddharmatirodhAnasya saMsAritve hetutvamuktaM yattadapi taduktamityanena smAryata iti na vismartavyam / yathAnyazAkhoktadharmA apyekasyAM vidyAyAmupasavhiyanta evaM brahmaniSThA dharmA jIvepyetayA zrutyA bodhyanta ityetAvatsAmyamastItyupasaMhAraprakaraNa etasya nirUpaNaM kRtm||3|3|26||5|| 6 saMparAyAdhikaraNam / saMparAye tartavyAbhAvAttathA hyanye // 2 // 27 // vAjasaneyizAkhAyAM sa eSa neti netItyAtmA (bR. 3 / 9 / 26) ityupakramya-na vyathate (bR. 3 / 9 / 26) ityantena brahmasvarUpamuktvA yata etAdRg brahmAtastadvidapi vivakSitarUpa ityabhiprAyeNAgre paThyate-ataH pApa makaravamataH kalyANamakaravamityubhe hyeSa eta taratyamRta ityAdinAni15 mayA-eSa nityo mahimA brAhmaNasya (bR. 4 / 4 // 23) ityUcA ca brahmavido mAhAtmyamuktvA paThyate / tasmAdevaMvicchAnto dAnta uparatastitikSuH zraddhAvitto bhUtvAtmanyevAtmAnaM pazyetsarvamenaM pazyati sarvosyAtmA bhavati sarvasyAtmA bhavati sarvaM pApmAnaM tarati nainaM pApmA tarati (bR. 4 / 4 / 23) ityAdyuktvAnte paThyate-ya evaM veda (bR. 4 / 4 / 25) iti / atra hi pApma20.taraNAdirUpaM brahmajJAnamAhAtmyamucyate / jJAnasya saMsAramuktihetutvAt / AtharvaNopaniSadAdiSu tu bhagavadbhaktermuktihetutvamucyate / paraM brahmaitadyo dhArayatItyupakramya bhajati somRto bhavatIti / agrepi mukto bhavati saMsRteriti / etadviSayavyavasthA tu puraivokteti nAtrocyate / etAvAnparaM saMdehaH / ya evaM vadati sa pApmAnaM tarati (nR. tA. pU. 2 / 1 ) iti vacanAjjJAnadazA 13- om. aMgre bolore paThacyate /
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. pA. sU. 27 ] aNubhASyam / yAmapi pApasattvaM vAcyamanyathA taraNAsaMbhavApatteH / evaM sati bhaktidazAyAmapyevameva na veti bhavati saMzayaH / tatra zrutAvavizeSeNa pApanAzazravaNAnmucipUrvakAle pApanAzAvazyaMbhAvAdekatra nirNItaH zAstrArthoparatrApi tatheti nyAyena bhaktyA pApanAzAdatrApi tathaiveti prApta Aha / saMparAya ityAdi / 5 saMparAyaH paralokastasmin prAptavye satItyarthaH / athavA paraH puruSottamastasyAyo jJAnam / tathA ca samyagbhUtaM puruSottamajJAnaM yena sa saMparAyo bhaktimArga iti yAvat / athavA pare puruSottameyanamayo gamanaM praveza iti yAvattathA ca samyak parAyo yena sa tathA bhaktimArga ityarthaH / jJAnamArgekSaraprAptyA bhaktimArge puruSottamaprAptyA tasmAdvizeSamatra jJApayitumevaM 10 kathanam / ato bhakteH pUrvameva pApanAzo yukta iti bhAvaH / brahmabhUtasya bhaktilAbhAnantaraM bhaktyA mAmabhijAnAti ( bha.gI. 18/55 ) iti bhagavadvAkyAtpuruSottamasvarUpajJAnasya bhaktyaikasAdhyatvAttathA / evaM sati - muktAnAmapi siddhAnAM nArAyaNaparAyaNaH / sudurlabhaH prazAntAtmA koTiSvapi mahAmune / ( bhAM. 6 / 14 / 5) muktopasRpyavyapadezAt ( . sU. 1 / 3 / 2 ) 15 janmAntarasahasreSu tapodhyAnasamAdhibhiH / narANAM kSINapApAnAM kRSNe bhaktiH prajAyate // janmAntarasahasreSu samArAdhya vRSadhvajam / vaiSNavatvaM labhetkazcitsarvapApakSayAdiha // ityAdivAkyaiH pApanAzAnantarameva bhaktisaMbhavAdbhaktasya tartavyapApAderabhAvAnna jJAnamArgIyatulyatetyarthaH / 232 nanu - ya evaM veda (nR. pU. tA. 21 ) iti sAmAnyavacanAtpuru2. SottamavidApyevameveti cettatrAha / tathA hyanye / tathA jJAnAnantaramiti pApavantonye bhaktimArgIyebhyonya ityarthaH / uktavacanarUpopapattirhizabdena jJApyate || 3 / 3 / 27 // nanu bhaktimArgIyANAmapi gopastrINAM - duHsahapreSThavirahatIvratApadhutAzubhAH / dhyAnaprAptAcyutAzleSanirvRtyA kSINamaGgalAH (bhA. 10 / 29 / 10 ) 15 iti vacanena duSkRtasukRtayorapi hAni zravaNAtpUrvoktavacanairvirodha ityAzaGkAyAmuttaraM paThati /
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ 233 7 gaterarthavattvamityadhikaraNam / [a. 3 pA, 3 sU. 25 chandata ubhayAvirodhAt // 3328 // chanda icchA tathAca bhaktimArgIyANAmapi pUrva pApAnAzo yaH sa bhagavadicchAvizeSatoto bhakteH pUrvameva pApanAzanirUpakAtannAzanirUpakavacanayoravirodhAddhetobhakteH pUrvameva pApanAza Avazyaka ityarthaH / evaM sati 5 bhakteH pUrvameva tannAza autsargikaH / sa kvacidvizeSecchayApanodyata iti bhAvo jJApito bhavati / atrecchAvizeSe vaktavyabahutvepi kiMciducyate / cikIrSitalIlAmadhyapAtibhaktA na sopadhisnehavatyo na saguNavigrahA na vA sukRtAdiyuktA iti jJApayituM katipayagopIstAviparItadhamayuktAH kRtvA tasyAM dazAyAM svaprAptau pratibandhaM kArayitvA svayameva 0 tAM dazAM nAzayitvA svalIlAmadhyapAtinIH kRtavAniti / na hyetAvatA sArvadika evAyaM 'bhAvo bhavati / na hi mantrapratibaddhazaktiramiradAhaka iti tatsvabhAvatvameva tasya sArvadikamiti vaktuM zakyam / etacca zrIbhAgavatadazamaskandhavivRtau prapaJcitamasmAbhiH // 2 // 28 // 6 // 7 gaterarthavattvamityadhikaraNam / 5 gaterarthavattvamubhayathAnyathA hi virodhH|| // 3 // 29 // nanu-satyaM jJAnamanantaM brahma yo veda nihitaM guhAyAM parame vyoman (te. 21) iti / tamevaM vidvAnamRta iha bhavati nAnyaH panthA vidyateyanAya (tai. A. 313) ityAdizrutibhiruktarUpabrahmajJAne satyeva mokSa ityucyate / yamevaiSa vRNute tena labhyaH ( muM. 12 / 3 ) iti zrutyAtmI2. yatvenAGgIkArAtmakavaraNasya bhaktimArgIyatvAttasmin sati bhaktimArge prave zAdbhaktyaiva sa ityucyate / kiM ca / bhaktyA mAmabhijAnAti ( bha. gI. 1855) ityuktvA-tato mAM tattvato jJAtvA vizate tadanantaram ( bha. gI. 1855) iti bhagavatoktAmati bhaktimArgepi puruSottama jJAnenaiva mokSa ucyate / jJAnamArge tvakSarajJAneneti vizeSaH / 25 tasmAnmadbhaktiyuktasya yogino vai madAtmanaH / na jJAnaM na ca vairAgyaM 3-kha om. ataH before bhktH| * [aNubhASya )
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ apA. 3 sU. 29] aNubhAdhyam / prAyaH zreyo bhavediha ( bhA. 6 | 14|6 ) iti vacanena bhaktimArgIryasya jJAnanairapekSyamapyucyate / tathA caivaM mithaH zrutyoH smRtyozca virodhAnnaikataranirdhAraH saMbhavati / na ca jJAnenaiva mokSa ubhayatrApi tathokteH / jJAnanairapekSyoktistu bhaktistutyabhiprAyeti vAcyam / viSayabhedena jJAnabhedAnmu5 ktisAdhanaM katamajjJAnamityanizvayAt / na ca zratatvAvizeSAtsamuccaya iti vAcyam / jJAninokSare bhaktasya puruSottame layAt samuccayAsaMbhavAt / tarhyevaM virodhAbhAvAdupapannaM sarvamiti cet / na / pUrvaM jJAnamArgIyajJAnavataH pazcAnmuktimArgIyajJAnavato layasthAnanirdhArAsaMbhavAt / aparaM ca / tato mAM tattvato jJAtvA (bha.gI. 18/55 ) iti vacanAt bhaktimArge tattvato 10 bhagavajjJAnameva pravezasAdhanamiti mantavyam / tathA ca - malkAmA ramaNaM jAraM matsvarUpAvidobalAH / brahma mAM paramaM prApuH saMgAcchatasahasrazaH bhA. 11 / 12/13 ) iti vaakyaajjnyaanmaargiiybhktimaargiiyjny| narahitAnAmapi bhagavatprAptestatsAdhanatvanirUpakazrutivirodhaH / tathA ca kvacijjJAnaM muktisAdhanatvenAcyate kacidbhaktiH kvacinnobhayamapItyekatarasAdhanAnizcayAnmuktisAdhane 15 mumukSoH pravRttyasaMbhava iti prApta Aha / gaterarthavattvamityAdi / gaterjJAnasyArthavattvaM phalajanakatvamubhayathA maryAdApuSTibhedenetyarthaH / atrAyamAzayaH / eSa u eva sAdhu karma kArayati taM yamebhyo lokebhya unninISati ( kau. 39 ) ityAdizrutibhyo bhagavAn sRSTipUrvakAla evaitasmai jIvAyaitatkarma kArayitvaitatphalaM dAsya iti vicAritavAniti tathaiva bhavati / tatroktarItyA 10 muktisAdhanAnugame heturavazyaM vAcyaH / evaM sati kRtisAdhyaM sAdhanaM jJAnabhaktirUpaM zAstreNa bodhyate / tAbhyAM vihitAbhyAM muktirmaryAdA / tadrahitAnAmapi svarUpabalena svaprApaNaM puSTirucyate / tathA ca yaM jIvaM yasminmArgeGgIkRtavAMstaM jIvaM tatra pravartayitvA tatphalaM dadAtIti sarvaM stham / eva puSTimArgeGgIkRtasya jJAnAdinairapekSyaM maryAdAyAmaGgIkRtasya tadapekSitvaM 15 ca yuktameveti bhAvaH / atra sAdhakatvena vipakSe bAdhakamAha / anyathA hi virodha iti / anyathA maryAdApuSTibhedena vyavasthAyoM, akathane virodhAddhetostathetyarthaH / virodhastu pUrvapakSagrantha upapAditaH / etenaiva - nanu zravaNA 1 934
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ 235 7 gatararthavattvamityadhikaraNam | [ a. 3. 3 mU. 29 dirUpA premarUpA ca bhaktiravizeSeNa pApakSaya evodetyuta kazvidvizeSasti / tatrAdhunikAnAmapi bhaktAnAM duHkhadarzanAcchravaNAdeH pApanAzakatvazravaNAccAvizeSapakSastvasaMgataH / atha zravaNAdirUpA pApe satyapi bhavati / premarUpA tu tannAza eveti vizeSo vAcyaH / sopi premavatAmapyakrUrAdInAM maNiprasaMge 5 bhagavatA samaM kApaTyakRtizravaNAnna sAdhIyAnityapi zaGkA nirastA veditavyA / tathAhi maryAdApuSTibhedenAGgIkAre vailakSaNyAdAyAyAmaGgIkRtAnAM mumukSayaiva zravaNAdau pravRttistaddAtRtvenaiva bhagavati premApi na tu nirupadhiH / kadAcidvastusvabhAvena muktIcchAnivRttAvapi tadbhakteH sAdhanamArgIyatvAdanicchato me gatimaNvIM prayuGkte iti vAkyAdante muktireva bhavitrI / 10 AsmanmArge zravaNAdibhiH pApakSaye premotpattistato muktiH / puSTimArgeGgIkRtestvanugrahasAdhyatvAttatra ca pApAderapratibandhatvAcchravaNAdirUpA premarUpA ca yugapat paurvAparyeNa vA vaiparItyena vA bhavatyeva / atra zravaNAdikamapi phalarUpameva / snehenaiva kriyamANatvAnna vidhiviSayaH / na hyavidyAdimuktyanta - rUpabhajanAnandAntarAyarUpAbhraGkaSAviralavividhamahAtaruganAnAM dahane 15 lolupasyAnugrahAnalasya tadAntarAlikapApatUlaM pratibandhakamiti vaktuM zakyam / taduktaM zrIbhAgavate / svapAdamUlaM bhajataH priyasya tyaktAnyabhAvasya hariH parezaH / vikarma yaJcotpatitaM kathaMcida dhunoti sarvaM hRdi saMniviSTa: ( bhA. 11 / 5 / 42 ) iti / vikarbha prAktanaM tad duHkhadamiti / svayaM ca haritvena duHkhaharteti dhunotyuktavizeSaNaviziSTasya svato vikarmakRtyasaM20 bhavAt / sAMsargikaM matto bhUtaM na tu mayA kRtamitivad vA yatkRtaM vikarma tatkathaMcidutpatitamityucyate | tyaktAnyabhAvatvena bhagavatsevAvyAsaMgenendradyumnAkhyapANDyarAjavanmahadAgamanAdyajJAnaM vA vaktoktarUpe bhakte vikamaktAvarucijJApanAya vA kathaMcidityuktavAn / tena tarkitaM vikarmAtrApyabhipretAmiti jJAyate / etAdRzasyApi yadi vikarma bhavettadA tannivRttyarthaM na 35 tenAnyatkartavyam / bhagavAneva hRdi niviSTastaddhanoti yata iti / kadAci - 24- B and a read annAbhipretaM for atrApyabhipretaM /
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 3 pA. . sU. 29] aNubhAbhyam / 236 svabhaktibalasphUrtyA sadoSamapi janaM kRtArthIkariSyAmItyaGgIkaryAccedbhaktastadaiva hRdistha eva tatsaMsargajaM doSamasyaitadaGgIkAreNa taddoSamapi dhunotIti sarvapadenocyate / cirakAlabhogyamapi tatkSaNenaiva nAzayati / tannAzane phAlAderapatibandhakatvamityapi jJApayituM parasya kAlAderIzatvamuktam / / bhatra bhajanAdihannivezAntAnAM spaSTa eva vikarmaNi satyapi saMbhava iti / / 3 / 3 / 29 // 7 // 8 upapannAdhikaraNam / upapannastallakSaNArthopalabdherlokavat // 3 // 3 // 30 // nanu muktereva sarvatra phalatvamucyate / yuktaM caitat / saMsRterduHkhAtma.. katvAt tannivRtteH sarveSAmiSTatvAt / puSTimArgIyabhaktAnAM tu tadanapekSitvamucyate / taduktamatharvaNopaniSatsvaSTAdazArNamantrasvarUpamuktvA paThyate / parabrahmaitadyo dhArayatItyAderante somRtobhavatItyAdi / etadgre kiM tadrUpaM kiM rasanaM kathaM haitadbhajanamityAdipraznottaraM paThyate / bhaktirahasyabhajanaM tadihAmutropAdhinairAzyenaivAmuSyAtmanaH kalpanametadeva naiSkarmyamiti / 5 etadatra vicAryate / mantrAvRttitadadhiSThAtRrUpadhyAnAderamRtatvaM phlmucyte| bhajanasvarUpaM ca yAvatphalanairAzyena bhagavatyAtmanaH kalpanamityucyate / na ca phalanairAzyena bhajanepyante muktireva bhavitrIti vAcyam / ta yathA yathopAsate tathaiva bhavati tadvaitAnbhUtvAvati / iti zrutermuktisAdhanatvena jJAtvA bhajataH saiva phalam / svarUpasyaiva svatantrapuruSArthatvamanubhavan 1. yo bhajate tasya tadeva phalamiti yato nirNayaH saMpadyate / ye yathA mAM prapadyante tAMstathaiva bhajAmyaham (bha. gI. 4 / 11 ) iti bhagavadvAkyAca / ata eva rahasyabhajanaM lakSyamuktam / tathA ca zrautatvabhagavatsaMbandhitvayoravizeSAt katamo garIyAniti saMzaye gUDhAbhisaMdhiH paThati / mumukSoH sakAzAdahasyabhajanakataivopapannaH upapattiyuktaH / tamevodghATayati tallakSa25 NArthopalabdheriti / tallakSaNo bhagavatsvarUpAtmako yothaH svatantrapuruSArtharUpa
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9 aniyamAdhikaraNam / [ a. pA. 3 sU. 31 1 stadupalabdheH / svAdhInatvena tatprAmerityarthaH / yadyapi puruSottame praveze tadAnandAnubhavo bhavati tathApi na prabhostadadhInatvam / bhaktitirobhAvAt / pratyuta vaiparItyam / bhajanAnandasya tata AdhikyaM tu muktiM dadAti karhicit mana bhaktiyogam (bhA. 5/6 / 18 ) dIyamAnaM na gRhNanti vinA matsevanaM 5 janAH (bhA. 3 / 29 / 13 ) nArAyaNaparA: ( bhA. 6 / 17 / 28) ityupakramya svargApavarganarakeSvapi tulyArthadarzina ityAdivAkyairadhyavasIyate / ata eva sAmIpyavAcyupasarga uktaH / tena dAsItvena dAsatvena lIlAyAM suhRttvena prabhunika sthitiruktA bhavati / na ca mahatpadArthasvarUpAjJAnAdalpa evAnande yathA sarvAdhikyaM manvAnaH pUrvoktaM na vAJchati tathAtrApIti vAcyam / 10 dIyamAnAnAmarthAnAM svarUpAjJAnAsaMbhavAt / anubhavaviSayIkriyamANatvasyaivAtra dIyamAnapadArthatvAt / tadajJAne svargAditraye tulyadarzitvAsaMbhavazva | muktiM dadAti karhicit sma na bhaktiyogam ( bhA. 5/6 / 18 ) iti vAkye bhakterAdhikyaM spaSTamevocyate / tasmAnnyUnArthajighRkSoH sakAzAtpUrNArthavAn mahAniti yuktamevAsyopapannatvam / imamevArthaM dRSTAntenAha / loka15 vaditi / yathA svAdhInabhartRkA nAyikA tadavasthAnanuguNagRhavittAdikaM dIyamAnamapi norIkaroti tathetyarthaH / 1 237 athavA sa bhagavAneva lakSaNamasAdhAraNo dharmoM yasya sa tallakSaNa udbhaTabhaktibhAvaH sa evArthaH svatantrapuruSArtharUpa ityagre pUrvavat / bhagavatprAkaTyavAneva hi bhakto bhaktatvena jJAyata iti tathA / etena jJApyaM hi 20 jJApakAdadhikaM bhavati / evaM sati yajJApakaM paramakASThApannaM vastu puruSo - tamasvarUpaM sarvaphalarUpaM tanmahattvaM kathaM vaktuM zakyamiti sUcyate // 3 / 3 / 30 // 8 // 25 9 aniyamAdhikaraNam / aniyamaH sarvAsAmavirodhaH zabdA numAnAbhyAm || 3 / 3 / 31 // // atharvaNopaniSatsu paThyate / parabrahmayo dhArayati rasati bhaja
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 3 pA. 3 sU. 31 ] aNubhASyam / 238 1 dhyAyate premati zRNoti zrAvayatyupadizatyAcarati somRto bhavati somRtI bhavati ( go. pU. tA. 1 ) iti / tatra dhAraNAdInAM samuditAnAmevAmRtasAdhakatvamuta pratyekamapIti bhavati saMzayaH / atra dhAraNAdisAdhanakalApamuktvA phalamucyata iti samuditAnAmeva muktisAdhakatvam / upalakSaNaM 5 caitacchravaNAdinavavidhabhaktInAmapyevameva tathAtvamiti pUrvapakSe siddhAntamAha / aniyama iti / samuditAnAmeva teSAM phalasAdhakatvamiti niyamo nAstItyarthaH / atropapattimAha / sarvAsAmavirodha iti / cintayaMzvetasA kRSNaM mukto bhavati saMsRteH ( go . pU. tA. 2 ) iti zrutyA cintanamA - trasya tathAtvamucyate / paJcapadIM japan ityAyuktvA brahma saMpadyate brahma 10 saMpadyate ( go . pU. tA. 2 ) iti zrutyA kIrtanamAtrasya tathAtvamucyate / tathA ca pratyekapakSa eva sarvAsAM zrutInAmavirodhaH syAt / evaM sati parabrahmaitadyo dhArayatItyAdiSu somRto bhavatIti padaM pratyekaM saMbadhyata iti jJeyam / nanu yathA daNDAdInAM pratyekaM ghaTahetusvoktAvapi naikasyaiva tajjanakatvamevamatrApyekaikasya cintanAdestathAtvoktAvapi phalasAdhakatvaM 15 samuditAnAmeva teSAmiti cet / maivam / yortho yatpramANaikasamadhigamyaH sa 1 tena pramANena yathA sidhyati tathA mantavyaH / daNDAdestathAsvaM pratyakSeNa gRhyata iti tatra tathAstu / prakRte tu teSAM tathAtvamalaukikazabdasamadhigamyam / zrutistUktaiva / na cokkanyAyaH zrutiSvapi tAtparyanirNAyako bhavatIti vAcyam / alaukikerthe laukikasyAsAmarthyAt / anyathA brahmaNA 10 manasaiva prajAjanane niSekAdikamapi kalpyeta / smRtirapi kevalena hi bhAvena gopyo gAvaH khagA mRgAH / yenye mUDhadhiyo nAgAH siddhA mAmI - yuraJjasA // ( bhA. 11 / 12 / 8 ) etAvAn sAMkhyayogAbhyAm - ityupakramyAnte nArAyaNasmRtirityAdirUpaivamevAha / imamevArthaM hRdi kRtvAha sUtrakAraH / zabdAnumAnAbhyAmiti / zrutismRtibhyAmityarthaH / te cokte / 25 etena sUtrakArasyAnyopyanuzayostIti bhAti / yatroktasAdhanastomasaMpattirekasmin bhaktesti tatraikanaiva muktAvitara sAdhanatvabodhakazrutivirodhAcchravaNa 7 - A and C read tatra for atra /
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ 239 1. aadhkaarkaadhikrnnm| [a. 3 pA. 3 sU. 32 kIrtanasmaraNAnAM muktyavyavahitapUrvakSaNe yugapadapi saMbhavAdanyathAsiddhisaMbhave vinigamakAbhAvAdekenaiva muktiriti na niyamotaH pratyekasAdhakatvabodhikAnAM sarvAsAM zrutInAM mitho virodhaH / tahakatra tathAtve sarvatraiva tathAstvityAzaGkaya bAdhakamAha / zabdAnumAnAbhyAmiti / pUrvavattatra pratyekamapi muktihetutvamucyata iti na tathetyarthaH / yatra pratyekamapi tathAtvaM tatra kimu vaktavyaM samuditAnAM tathAtva iti bhAvaH / tena zliSTaH prayogoyamiti jJeyam // 3 // 331 // 9 // ... 10 AdhikArikAdhikaraNam / yAvadadhikAramavasthitirAdhikArikANAm // 33 // 32 // pUrvaM mumukSubhirmuktisAdhanatvena kriyamANAnAM bhagavaddharmANAM muktisAdhanaprakAro vicAritaH / adhunA tu bhagavAn svavicAritakArya laukikaizvaryAdyazakyaM jJAtvA svaizvaryAdikaM dattvA yena jIvena tatkArayati. sa jIvastairdhamairmukto bhavati na veti vicAryate / tatra jIvakRtabhagavadviSayakadharmANAM yatra tatsAdhakatvaM tatra bhagavadIyAnAM dharmANAM tatsAdhakatvaM sutarA15 meva / teSAM svakRtyasAdhyatvenAvidheyatvAt tatsAdhaneSvapravezopIti saMdehe nirNayamAha / yAMvadityAdi / yasmin jIve yatkAryasAdhanArthamadhikAro bhagavatA dattastatkAryasAdhanakSamAstAsman ye svadharmA bhagavatA sthApitAsta AdhikArikA ityucyante / tatkAryasaMpattireva tadadhikAraprayojanAmati tAvadeva teSAM tasmin sthitirityarthaH / evaM sati tatsaMpattau sopi nivartata 20 iti tatsaMbandhino dharmA api nivartantra iti muktiparyantaM na teSAM vyApAra saMbhavo bhagavatA tathaiva vicAritatvAnmuktistu bhaktyaveti bhAvaH / yaccabrahmaNA saha te sarve saMprApte pratisaMcare / parasyAnta kRtAtmAnaH pravizanti paraM padam // iti vAkyaM tattvAkalpAntaM yeSAmadhikAraH saptarSiprabhRtInAM tadviSayakAmiti jJeyam / anyathA bhagavaddattAdhikArasAmarthyasya 25 bharatasya svAdhikArasamApThau muktiM na vadet / kRtAtmAna iti padAtteSA
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ 37. 31, 3. 32] aNubhASyam / bhapi bhagavati kRtAntaHkaraNAnAmeva parasya bhagavataH parapade vyApivaikuNThe praveza ucyate na tvAdhikArikaguNaiH || 3|3|32|| 10 // 10 11 akSaradhiyAmityadhikaraNam / akSaradhiyAM tvavarodhaH sAmAnyatastadbhAvAbhAvAbhyAmaupAsana- ' vattaduktam || 3 / 3 / 33 // nanUktAtharvaNopaniSadvAkyairbhagavaddharmANAM muktisAdhanatvamucyate / zrutyantareSu - tameva viditvAtimRtyumeti nAnyaH panthA vidyateyanAya ( zve. 3 / 8) jJAnAdeva tu kaivalyam / tarati zokamAtmavit ( chAM. 71/3) brahmavidbrahmaiva bhavati / ityAdiSu jJAnasyaiva muktisAdhanatvamucyate / zrutitvAvizeSAdubhayostathAtve kAraNavaijAtye kAryavaijAtyasyAvazyakatvAnmuktau ca tadasaMbhavAt bhaktyA mAmabhijAnAti (bha. gI. 18/55 ) iti vAkyAdbhaktau jJAnasyApi saMbhavAjjJAnenaiva muktiriti pUrvapakSe jJAnasAdhanatvanirUpakazrutitAtparyaM nirUpayan puruSottamaprAptereva muktipadavAcyatvAttadbhajanasyaiva tatprApakatvamiti hRdi kRtvAha / 15 akSaradhiyAmityAdi / tuzabdaH pUrvapakSanirAse / vAjasaneyake zrUyate / etadvai tadakSaraM gArgi brAhmaNA abhivadantya sthUlamanaNa (bR. 328/8) ityAdi / tathAtharvaNe ca / atha parA yayA tadakSaramadhigamyate (muM. 1 / 1 / 5 ) iti tena jJAnamArgekSaraviSayakANyeva jJAnAni nirUpyante puruSottamaviSayakANi neti nizcIyate / brahmavidApnoti param (tai 21 ) iti zrutAvakSarabrahma20 vidokSarAtparasya prAptirucyate / akSarAdapi cottamaH (bha.gI. 15/18 ) iti bhagavadvAkyAccAkSarAtItaH puruSottamaH / bhaktyA mAmabhijAnAti (bha.gI. 18/55 ) iti vAkye mAmiti padAtpuruSottamaviSayakaM jJAnamucyate na tvakSaraviSayam / kiMca brahmabhUtasya bhaktilAbhoktestasya cAnandAM - zAvirbhAvAtmakatvAttasya cAvidyAnAzajanyatvAttasya cAkSarajJAnajanyatvAt pUrvakakSAvizrAntamevAkSarajJAnam / evaM satyakSaraviSayiNInAM dhiyAM zrutau 2- kha reads kakSa for kakSA | 240 25
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ 241 11 akSaradhiyAmityadhikaraNam / [a. 3 pA. 3 sU.33 muktisAdhaneSu yovarodhaH pravezanaM gaNaneti yAvat sa sAmAnyatadbhAvAbhyAM hetubhyAM puruSottamasaMbandhisaMbandhe muktiriti sAmAnyam / maryAdAmArgeGgIkRtAnAM-brahmabhUtaH prasannAtmA na zocati na kAGkSati / samaH sarveSu bhUteSu madbhaktiM labhate parAm ( bha. gI. 18 / 14 ) iti vAkyAd brahmabhAvAna5ntarameva bhagavadbhAvasaMbhavAttena puruSottame pravezAttatra paramparopayogo brahmabhAvasyetyubhAbhyAM hetubhyAM tathetyarthaH / vastutastu puruSottamabhaktireva muktiriti bhAvaH / nanvakSarasyAviziSTatvena tadupAsakAnAmapi tathAtvAt keSAMcittatraiva layaH / keSAM cidbhaktilAbha iti kathamupapadyata ityAzaGkaya tatra hetuM dRSTAntenAha / aupasadavaditi / upasadAkhyakarmANa tAnUnaptrasparzA10 khyamaupasadaM karmAsti / tatrAtithyAyAM dhauvAt sruci camase vA yadAjyaM caturavattaM vA samavadyati tattAnUnaptramityucyate / anAdhRSTamasi (tai. sN.1|2|10 ) iti mantreNa SoDazApyatvijo yajamAnena saha tAnUnaptraM samavamRzanti-anu me dIkSAm (tai. saM. 1 / 2 / 10 ) iti mantreNa yaja mAnastatsamavamRzan-yamRtvijaM kAmayetAyaM yajJaM yazasamRcchediti taM prathama15 mavamarzayet ( A. sU. 11 / 1 / 4 ) iti zrUyate zrutau kalpe ca / atra sarveSAmRtvijAM tAnUnapatrAvizeSepi yasmin snehAtizayena tathecchA tatraiva tathA kRtirnetareSu / na hi tatrAviziSTeSu kathamevaM kRtiriti paryanuyogaH saMbhavatyevamihApItyarthaH / nanu zravaNAderyathA puruSottamasaMbandhitvena tatpA. pihetutvamevamakSarasyApyastvityAzaGkA tu nikhilAsurajIvatamaHpuJjanirA20 sakena yaduvaMzodayAcalacUDAmaNinaiva nirasteti na svato vaktumucitetyA zayenAha / taduktamiti / bhagavadgItAsviti zeSaH / tatra-yadakSaraM vedavido vadanti (bh.gii.8|11) ityupakramya-sa yAti paramAM gatim (bha. gii.8|13) ityantenAkSaraprAptyupAyamuktvA-ananyacetAH satatam / (bha. gI. 8 / 14) ityAdinA svaprAptyupAyaM vailakSaNyaM coktvA bhaktyekalabhyatvaM svasya vaktuM 25 pUrva kSarAkSarayoH svruupmaah| sahasrayugaparyantam (bha. gii.8|17) ityupakramya prabhavatyaharAgame (bha. gI. 8 / 18) ityantena kSarasvarUpamuktvA -parastasmAttu bhAvonyaH ( bha. gI. 8120 ) ityupakramya-taddhAma paramaM mama 39 [ aNubhAjya ]
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. pA. sU. 331 aNubhASyam / 242 (bha. gI. 8 / 21 ) ityantenAkSarasvarUpamuktam / atra pUrvaM kSarasvarUpamuktamiti-parastasmAttu ( bha. gI. 8 / 20) ityatra kSarAdeva paratvamucyate / tacchandasya pUrvaparAmarzitvAttasyaiva pUrvamuktatvAt / ata evAkSaravyAvartakastuzabda uktaH / etena nityatvena kSaraNAbhAvAdakSarazabdena jIva evo5 cyate na tu puruSottamAdhiSThAnabhUto jIvAtIta iti nirastam / yaM prApya na nivartante ( ma. gI. 8 / 21) iti vAkyAjjIve tathAtvAsaMbhavAt / nityamuktatvApattyA zAstravaiphalyApattezca / ita eva jJAnamArgiNAM tatprAptireva muktiriti jJeyam / tatonivRtteH / puruSaH sa paraH pArtha ( bha. gI. 8 / 22) ityanenAkSarAtparasya svasya bhaktyekalabhyatvamuktam / tena jJAna10mArgIyANAM na puruSottamaprAptiriti siddham / yasyAntaHsthAnItyanena parasya lakSaNamuktam / tacca mRtsAdiprasaMge zrIgokulezvare spaSTamucyate / tenAkSaropAsakAnAM na puruSottamopAsakatvam / tadviSayakazravaNAderabhAvAditi bhAvaH / avyaktokSara ityuktastamAhuH paramAM gatim ( bha. gI, vA21) iti vAkyAt-sa yAti. paramAM gatim ( bha. gI. 8 / 13) 15 ityatrAkSarameva yAtItyartho jJeyaH / kiMca / taittirIyopaniSatsu paThyate / yasminnidaM saM ca vicaiti sarvaM yasmindevA adhivizve niSeduH / tadeva bhUtaM tadu bhavyamA idaM tadakSare parame vyoman / yenAvRtaM khaM ca divaM mahIM ca yenAdityastapati tejasA bhrAjasA ca / yamantaH samudre kavayo vayanti yadakSare parame prajAH ( tai. saM. 10 / 1 / 1 ) iti / atrAkSarAtmakatvena 20 kSarAtmakAdAkAzAt parame vyoni bhaktAnAM hRdayAkAza iti yAvat / tatra prakAzamAnamityarthAt / ata eva-brahmavidApnoti param (te. 21) ityupakramya-satyaM jJAnamanantaM brahma yo veda nihitaM guhAyAM parame vyoman (te. 2 / 1) ityetadupaniSatsveva paThyate / yadakSare parame prajA iti padamavayanti ityanena saMbadhyate / atra prajApadAvyApivaikuNThAtmako loko25kSarapadenocyata ityavagamyate / ata eva-na yatra mAyA ( bhA. 2 / 9 / 10) ityAdinA zrIbhAgavate tatsvarUpamucyate / etenAkSarasya puruSottamAdhiSThAnatvaM nishciiyte| itopyakSarAtItaH puruSottama ityavagamyate / evaM sati sAmAnya
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ 243 12 antarA bhuutgraamvditydhikrnnm| [ a. 3 pA.3 su 35 bhagavadvibhUtirUpatvaM tadbhAvastasya puruSottamasya bhAvaH sattA / uktarItyA tatra sthitiriti yAvat / tAbhyAM hetubhyAM tathetyapyartho jJeyaH // 1333 // iyadAmananAtU // 234 // nanu saMsAranivRttyAnandAvirbhAvayoravizeSAdakSare brahmaNi laye puru5Sottame pravezAnnyUnatoktau ko heturityAkAGkSAyAmAha / iyaditi parimA Navacanam / tasya zrutau kathanAdityarthaH / atredaM jJeyam / taittirIyopaniSatsu-saiSAnandasya mImA sA bhavati (te. 2 / 8 ) ityupakramya mAnuSamAnandamekaM gaNayitvA tasmAduttarottaraM zataguNamAnandaM gandharvAnArabhya prajApatiparyantasyoktvocyate / te ye zataM prajApaterAnandAH sa eko brahmaNa 10 AnandaH ( tai. 2 / 8 ) iti / evaM satIyata etAvadakSarAnandasya sAvadhi katvena zrutau kathanAdAnandamayatvena niravadhyAnandAtmakatvasya puruSottame kathanAttathoktiriti // 3 / / 34 // 11 // 12 antarA:bhUtagrAmavadityadhikaraNam / antarA bhuutgraamvtsvaatmnH||3||3||35|| 15 atha jJAnamArge yathA svAtmatvena brahmaNo jJAnaM tathA bhktimaargepi| bhaktyA puruSottamajJAne svAtmatvena puruSottamajJAnaM bhavati na veti vicAryate / sarvAntaratvena zrutau kathanAttadbhavatIti pUrvaH pakSaH / tathAtvepi-sarvasya vazI sarvasyezAnaH (bR. 4 / 4 / 22) ityAdizrutibhirevameva jJAnam / na tu tatheti siddhAntaH / atra tathA jJAnAbhAvasyAvazyakatvArthaM viparIte bAdhakamAha / 20 pUrvasminsUtre brahmAnandAgajanAnandasyAdhikyaM nirUpitam / sa tu bhagavaddattastadvyavadhAyakorthazca prabhuNA na saMpAdyate / svAtmatvena jJAnaM ca bhajanAnandAntarAyarUpam / yadyetatsaMpAdayettaM na dadyAdagrenyathAbhAvAdataH svAtmatvena jJAnaM bhaktimArgIyasya na saMbhavatItyAzayenAha / antarA svAtmana iti / 10-A and Cread sAvadhitvena for sAvadhikatvena /
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. . pA. sU. 35] aNubhASyam / 244 bhagavatA bhaktimArge svIyatvenAGgIkRto ya AtmA jIvastasya yadAtmatvena jJAnaM tadbhajanAnandAnubhaventarA vyavadhAnarUpamiti bhagavatA tAdRze jIve tanna saMpAdyata ityarthaH / tatsaMpAdanasya sarvathaivAsaMbhAvitatvaM hInatvaM ca jJApayituM dRSTAntamAha / bhUtagrAmavaditi / uktabhaktasya vigrahopyalaukika 5 iti tatra laukiko bhUtagrAmo na saMbhavati / hInatvAttathetyarthaH / athavA laukiko bhUtagrAmaH strIputrapazvAdibrahmAnandAnubhave bAdhakastathA bhajanAnandAnubhave svAtmatvena bhagavajJAnamityarthaH // 3 // 3 // 35 // anyathAbhedAnupapattiriti cennopadezAntaravat // 33 // 36 // nanu bhakteSvapyuddhavAdiSu jJAnopadezaH zrUyate / sa cAtmabrahmAbheda" jJAnaphalaka ityAtmatvena jJAnAbhAve tadabhedopadezAnupapattiH syAditi tanmantavyameva / evaM sati bhaktimAgAjjJAnamArgasyotkarSazca sidhyatItyAzaGkaya pariharati / upadezAntaravaditi / na hyabhedajJAnAyopadezaH kiMtu yathAnimasvargApavargAkhyapAralaukikAnandaphalakAlaukike karmaNyadhikArarUpasaMskA rArthaM gAyatryupadezaH kriyate tatsaMskArasaMskRtaM taccharIrAdikamapi bhUtAdi15 bhirapi nopahataM bhavati / yathA vA yogopadezasaMskRtasya vapuragyAdibhirnopahanyate tathA prakRte bhaktibhAvasya rasAtmakatvena saMyogaviprayogabhAvAtmakatvAd dvitIyasya pralayAnalAdatikarAlatvena kadAcittadbhAvodaye tena bhaktavapurAdestirodhAnegrimabhajanAnandAnubhavapratibandhaH syAditi tAnivRttyarthaM jJAnopadezasaMskArasaMskRtaM tadvapurAdikaM bhagavatA kriyate / na tvAtmAbheda20 jJAnaM bhagavatobhipretamityarthaH / anyathopadezAnantaraM badarIM gacchan viduraM prati-ihAgatohaM virahAturAtmA ( bhA. 3 / 4 / 20 ) iti na vadet / evamevAnyeSvapi bhakteSu jJeyam / atropadezAntarapadaM prastutopadezabhinnamupadezAntaramAheti prastutasya tasyAnyasyAbhAvAdabhedapadenAbhedo padeza evocyate / etena bhagavAn svIyAnAM bhaktibhAvapratibanvani25 rAsAyaiva sarvaM karotIti jJApitaM bhavati / athavopadezAntaravadityasyAyamarthaH / zarIrAdyavyAsavatastadbhinna AtmA tattvaM na tu zarIrAdirityupadezo jJAnamArge yathA kriyate tena zarIrAdAvAtmabuddhayA yaH snehAdiH sopagacchati /
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ 245 12 antarA bhuutpraamvditydhikrnnm| [a. pA. 3 sU. 37 tathAtra sarveSAmAtmano hyAtmA / ya Atmani tiSThan ityAdizrutisiddho jIvAtmanopyAtmA puruSottama iti bodhyate / tena puruSottama nirupadhiH snehastatsaMbandhitvenAtmani sa sidhyati / yadyapyevaM bhAvaH pUrvamapyAsIdeva / tathApi sahajasya zAstrArthatvena jJAnetipramodo dADhaya ca 5 bhavatIti tathA / naitAvatA jIvabheda AyAti / aye jIvanasaMpattirevopade zakAyaM na tu tena pUrvabhAvopamardaH saMbhavatIti sAram / tena jJAne sarvAdhikyaM manvAnAya bhaktibalapradarzanaM ca sidhyati // 3 // 3 // 36 // vyatihAro viziMSanti hItaravat // 23 // 37 // nanu-tadyohaM sosau yosau soham (ai. A. 2 / 12 / 2) ityaitare10 yake taittirIyake ca-ahamasmi brahmAhamAsmi ( ma. nA. 5.10 ) iti paThyate / atra madhyasthaM brahmapadamubhayatra saMbadhyate / tenAvRttyA vyatihAroto brahmAbhedaH sidhyati / tathA lIlAmadhyapAtibhaktAnAmapi-kRSNohamahaM kRSNaH iti bhAva ullekhazca zrUyate / atastadabhedajJAnaM bhaktiphalamiti pamphulyamAnaM prativAdinaM tatsvarUpaM bodhayati / rasAtmaka15 tvAdbhakteH saMyogaviprayogAtmakatvAd dvitIyabhAvodreke yathetarezrumalApAdayo vyabhicAribhAvAstathAtivigADhabhAvena tadabhedasphUtirapyekaH sa ca na sArvadikastadA svAtmAnaM tattvena viziMSanti taM ca svAtmatvena / sotra vyatihArapadArtha ityarthaH / aparaM ca / uddezyavidheyabhAvasphUtau na hyadvaita jJAnamasti kiMtu bhAvanAmAtraM bhaktAnAM tu virahabhAve tadAtmakatvamevAkhaNDaM 20 sphurati yena tallIlAM svataH kurvantyetadyathA tathA zrIbhAgavatadazamaskandhavivRtau papaJcitamasmAbhiH / evaM sati mukhyaM yadadvaitajJAnaM tadbhaktibhAvaikadezavyabhicAribhAveNvekataraditi sarSapasvarNAcalayoriva jJAnabhaktyostAratamyaM kathaM varNanIyamiti bhAvaH // 3 // 3 // 37 // 12 // 11-kha.reads vyatihArato for vytihaaroto| 13-Creads unmeSazca for ullekhazca / 20-Creads tattallIlAM for tlliilaaN|
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNubhASyam / 13 saiva hItyadhikaraNam / saiva hi satyAdayaH || 3|3|38 // athedaM vicAryate / prAptabhakteH puruSasya satyazamadamAdayo vidhIyante na veti / phalopakAryantaraGgasAdhanatvAcchuddhau satyAmeva citte bhagavatprA5 durbhAva saMbhavAdvidhIyanta iti pUrvaH pakSaH / tAdRzasya te na vidhIyanta iti siddhAntaH / tatra hetumAha / hi yasmAddhetoH seva bhaktireva satyAdisarvasAdhanarUpA / tasyAM satyAM satyAdayo ye jJAnamArge vihitatvAt kaSTena kriyante mumukSubhiste bhaktahRdi bhagavatprAdurbhAvAt svata eva bhavantIti na vidhimapekSanta ityarthaH // 3|3|38 // a. 3 pA. 3 . 38 246 10 kAmAdItaratra tatra cAyatanAdibhyaH || 3 / 3 / 39 // pUrvasUtre zAstroktAkhilasAdhanarUpatvaM bhakteruktam / taddADharcArthamadhunA muktipratibandhakatvena heyatveneoktAnAM kAmAdInAmapi bhagavatsaMbandhAnmuktisAdhakatvamucyate / bhaktistu vihitAvihitA ceti dvividhA | mAhAtmyajJAnazrutezvaratvena prabhau nirupadhisnehAtmikA vihitA / anyatoprAptatvAtkAmAyu15 pAdhijA sA tvavihitA evamubhayavidhAyA api tasyA muktisAdhakatvami - tyAha / itaratra vihitabhakteriti zeSaH / kAmAdyupAdhijasneharUpAyAM kAmAdyeva muktisAdhanamityarthaH / bhagavati cittapravezahetutvAt / AdipadAt putrtvsNbndhitvaadyH| snehatvAbhAvepyavihitatvabhagavadviSayakatvayoravizeSAd dveSAdirapi saMgRhyate / tena bhagavatsaMbandhamAtrasya mokSasAdhakatvamuktaM bhavati 10 tatra vihitabhaktAvityarthaH / zAstre sarvathA heyatvenoktA gRhAH / sarvanivedanapUrvakaM gRheSu bhagavatsevAM kurvatAM tadupayogitvena tebhya eva muktirbhavatI - tyarthaH / etAdRzAnAM gRhA bhagavadgRhA eveti jJApanAyAyatanapadam / teSu tathA prayogaprAcuryAt | Adipadena strIputrapazvAdayaH saMgRhyante / etena jJAnAdimArgAdutkarSa ukto bhavati / bAdhakAnAmapi sAdhakatvAt / mAhAtmyajJA25 napUrvakasnehe satyeva bhartRtvena jJAne kAmopi saMbhavatIti jJApanAya cakAraH || 3|3|39 // 13 //
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ 247 14 AdarAdityadhikaraNam / [a. 3 pA. 3 sU. 1. 14 AdarAdityadhikaraNam / AdarAdalopaH // 3 // 3 // 40 // . nanu nityAnAM varNAzramadharmANAM bhagavaddharmANAM caikakAle prAptau yugapadubhayoH karaNAsaMbhavAdanyatarabAdhe prApte kasya syAnna kasyeti syAtsaM5 zayaH / tatra karmaNAM svasvakAle vihitAnAmakaraNe pratyavAyazravaNAditaratrAtathAzravaNAd anyadApi tatkRtisaMbhavAt sAvakAzatvena teSAmeva bAdho yukto na tu niravakAzAnAmiti pUrvaH pakSaH / tatra siddhAntamAha / AdarAditi / brahmayajJaprakaraNe taittirIye paThyate / OM iti pratipadyata etadvai yajustrayIM vidyAM pratyeSA vAgetatparamamakSaraM tadetadRcAbhyuktamRco akSare parame 10 vyoman yasmin devA adhivizve niSeduryastanna veda kimRcA kariSyati ya ittadvidusta ime samAsate (zve. 4 / 8) iti / atra Rk saMbandhitvena varNAtmake / vastutastu paramavyomAtmake akSare brahmaNyoGkAre vartamAnaM tallokavedaprasiddhaM paraM brahma yo na veda kimRcA kariSyatItyanena tadajJAne vedAdhyayanasya nissphltvmucyte| evaM sati taduktakarmaNopi tathAtvamA15 yAti / etena bhaktyA mAmabhijAnAti ( bha. gI. 18 / 55) iti vAkyAt parabrahmasvarUpajJagnaM bhaktyaiveti bhaktAH santaH puruSottamavido ye teSAmeva vedAdhyayanAdikaM phalapradaM nAnyeSAmityuktaM bhavati / ata eva zrIbhAgavatepyuktam-RSayopi deva yuSmatprasaMgavimukhA iha saMsarAnta (bhA. 3 / 9 / 10) iti vA anvaye nidarzanam / ya it Izvaratvena tatpUrvoktaM paraM brahma 2. vidusta ime bhaktAH sarvApekSayA samyak prakAreNa bhagavannikaTe zrIgokula vaikuNThAdiSvAsata iti| tenAnyeSAM samyagasattvamakSiptaM bhavati / puraHsthitArthavAcIdaMzabdaprayogeNa cAnyeSAmasattulyatvaM zruterabhimatamiti jnyaayte| RkzAkhAyAmapi-tamu stotAraH pUryaM yathAvida Rtasya garbha januSA pipa ni / Asya jAnanto nAma cidviviktana mahaste viSNo sumatiM bhajAmahe 25 (R. 2 / 2 / 26) ityAgbhiranyebhyo dharmebhyaH sakAzAd bhagavaddharmeSvAdaraH zrUyate / iti teSAmalopa evetyarthaH / etenAkaraNe pratyavAyazravaNAdityAdi 12-C roads parame for parama /
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 3 5.. 3 sU. 40] aNubhASyam / yaduktaM tadapi pratyuktaM veditavyam / karaNepi vaiyarthyAttadaparihArAt / evaM sati yadakaraNe pratyavAyakathanaM tena tasmAdavakAzaM prApya gauNakAlepyakaraNe * tatheti tasyAzaya iti jJAyate // 3 // 3 / 40 // nanvevaMtAtparyakatve zruterupanayanAdivatkarmopayogitvaM bhaktitapakSA5 nayoH syAditi karmaNa eva prAdhAnyaM na tu bhakteH sidhyatItyAzaGkaya bhktitjjjnyaanaavshyktvprbodhkshrutitaatprymaah| upasthitetastadvacanAt // 3 // 341 // tayoryugapatkaraNenupasthitepi yadi pUrvaM bhagavaddharmakaraNamucyeta tadA tvaduktaM syAnna tvevaM kiMtUbhayoyugapatkaraNa upasthite balAbalavicAre kriya10 mANeta AdarAddhetostadvacanAdbhagavaddharmANAM balavattvenAlopavacanAnna karmA tvameteSAM sidhyatItyarthaH / / 3 / 3 / 41 // 14 // 15 tannirdhAraNAdhikaraNam / tanirdhAraNAniyamastadRSTeH pRthagghyapratibandhaH . phalam // 3 // 3 // 42 // 15 athedaM vicAryate / puruSottamavidaH karma kartavyaM na veti / tatra mArgatrayaphalAtmake tasmin saMpanne punastasya svatopuruSArthasya karaNamaprayojakamiti na kartavyameveti pUrvapakSaH / tatra siddhAntamAha / tannirdhAraNetyAdinA / atredamAkUtam / bhaktimArge hi maryAdApuSTibhedenAsti dvaivi dhyam / tatra maryAdAyAM puSTau caitAdRzasya na karmakaraNaM saMbhavati / 20 ata eva taittirIyakopaniSatsu paThyate / AnandaM brahmaNo vidvAn na bibheti kutazcana (tai. 2 / 4 ) iti / eta ha vAva na tapati kimaha sAdhu nAkaravam / kimahaM pApamakaravam iti ( tai. 29) iti / zrUyate cobhayavidhAnAmapi karmakaraNamambarISoddhavapANDavAdInAm / evaM satyubhayavidhAnAM madhye mama karmakaraNe prabhoricchAstIti yo nirdhAra25 yati sa karoti ya etadviparItaM sa na karoti / yathA zukajaDAdiH /
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ 249 16 pradAnavadityadhikaraNam / [ a. pA. 3 sU. 43 etannirdhArazca bhagavadadhInoto bhakteSvapi tannirdhAraNAniyamotaH karma kartavyamevAtannirdhAraNe tvAdhunikAnAm / evaM satIcchAjJAnavatA tatsaMdehavatA ca karma kartavyamiti siddham / tatrobhayoH phalaM vadannAdAvAdyasyAha / taddRSTeH / tasyA bhagavadicchAyA dRSTirjJAnaM yasya sa tathA / tasya jIvakRtakarmaphalAt 5 pRthag bhinnamIzvarakRtakarmaNo yatphalaM vedamaryAdArakSA lokasaMgrahazva tatphalamityarthaH / hizabdena - saktAH karmaNyavidvAMso yathA kurvanti bhArata / kuryAdvidvAMstathAsaktazcikIrSurlokasaMgraham (bha.gI. 3 / 25 ) iti bhagavadvAkyarUpopapattiH sUcitA / dvitIyasya madhyamAdhikArAt kAmasaMgAdijanitacittamAlinyena bhagavatsAMnidhye pratibandhaH syAt / tannivRttistatkR1. takarmaNaH phalamityarthaH / athavA pUrvasUtrAbhyAM bhagavaddharmakRterAvazyakatvamuktam / sarvAtmabhAvavato-na jJAnaM na ca vairAgyaM prAyaH zreyo bhavediha ( bhA. 11/20131 ) iti bhagavadvacanAdvidheyAbhAvAdasaMbhavAcca karmajJAnayorvihitabhaktezva karaNaM na saMbhavatIti tasya kiM phalamityAkAGgApUraNAya tadanuvadati / tasmindharmiNyeva na tu dharmeSvapi dRSTiryasya sa tathA / dRSTipa15 dena jJAnamAtramucyate / tenAnyaviSayakadarzanazravaNAdijJAnAbhAva ukto bhavati / etAdRzasya prabhusaMgamamAtramapekSitam / tatra bhagavaduktasva saMgamAvadhikasya bhaktasya saMgamasamayanirdhAro bhavati / atAdRzasya tasya sa neti tannirdhAraNAniyamaH / etena phalaprApteH prAgavasthoktA bhavati / phalasvarUpa - mAha / pRthakphalamiti / asyAnirvacanIyatvAdanubhavaikavedyatvAnmokSAntaM 20 yatphalaM zAstra uktaM tasmAdbhinnamityuktam / anyatra hi dharmANAM sAdhanatvaM yatra phalameva sAdhanaM tatphalasyAnirvAcyatA yuktaiveti hizabdenAha / jJAnamokSAdinA tadbhAvApratibandhazva phalamityarthaH / prAsaMgikametatsUtram // 3 / 3 / 42 // 15 // 25 16 pradAnavadityadhikaraNam / pradAnavadeva taduktam || 3|3|43 // 25-kha reads hi for taduktam / 32 [ aNubhASya ]
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 aNubhASyam / athedaM vicAryate / sarvAtmabhAvo vihitakarmajJAnabhaktisAdhyo na veti / tatra purANe - tasmAttvamuddhavotsRjya ( bhA. 11 / 12 / 14 ) ityupakramya - mAmekameva zaraNamAtmAnaM sarvadehinAm / yAhi sarvAtmabhAvena yAsyase kutobhayam (bhA. 11 / 12 / 15 ) iti vAkye muktyAtmakAkutobhaya5 sAdhanarUpazaraNagamane prakAratvena sarvAtmabhAvasya kathanena svaprayatnasAdhyatvaM gamyate / ataH sAdhanasAdhya iti pUrvaH pakSaH / tatra siddhAntaM vaktuM tadupadezasvarUpamAha / pradAnavaditi / yadyayaM sAdhanopadezaH syAt syAttadA sAdhanatvena sarvAtmabhAvena zaraNaprApteH svakRtisAdhyatvaM na tvevaM kiMtu taduktaM bhagavaduktam / pradAnavat / prakRSTaM dAnaM varadAnamiti yAvat / tadvadevetyarthaH / 10 vareNa hi svakRtyasAdhyamapi sidhyatIti / tathA zatrusaMhArabhayAdinApi zaraNaprAptirbhavati tatra na tasyAH puruSArthatvaM kiMtu tannivRttereva / prakRtepi sarvAtmabhAve svarUpamAptivilambAsahiSNutvenAtyArtyAM svarUpAtiriktAsphUrtyA tadbhAvasvAbhAvyena guNagAnAdisAdhaneSu kRteSvapyaprAptau svAzakyatvaM jJAtvA prabhumeva zaraNaM gacchatyetacca na svakRtisAdhyamiti suSThuktaM pradAnavaditi / 15 bhaktasyepsitortho hi varo bhavati / sarvAtmabhAvasyAnubhavaikavedyatvena pUrvamajJAnenepsitatvAsaMbhavepi svata eva kRpayA dAnamitivadityuktam / athavA sarvAtmabhAvena mAM grAhIti saMbandhaH / yadvA pradAnavadityasya pUrvavadeva vyaakRtiH| tatra sAdhanAsAdhyatve pramANamAha / taduktamiti / nAyamAtmA pravacanena labhyo na medhayA na bahunA zrutena / yamevaiSa vRNute tena labhyaH 10 ( muM. 3 2/3 ) iti zrutyA varaNAtiriktasAdhanA prApyatvamucyata iti tattathaivetyarthaH / a. 3 pA 3 sU. 43 ~3] bhagavaduktAkutobhayapadasya na muktirarthaH / kiMtu yato vAca ityAdinAnandasya svarUpamuktvA - AnandaM brahmaNo vidvAnna bibheti kutazvanaM ( tai 24 ) iti zrutyuktaM yatpUrvoktaM rasAtmakapuruSottamabhajanAnandAnu25 bhavottarakAlInamakutobhayaM tadarthaH || 3 | 3 | 43 // 16 // -kha reads sAdhyatvena for sAdhanatvena /
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 liGgabhUyastvAdhikaraNam / [ a. 3 pA. 3 mU. 44 17 liGgabhUyastvAdhikaraNam / liGgabhUyastvAttaddhi balIyastadapi || 3 | 3 | 44 // nanu pratibandhakakAlAdRSTAdisadbhAvepi varaNakAryaM syAduta tannivRttAviti saMzaye pratibandhakAbhAvasya sarvatra hetutvAttannivRttAveva tatheti pUrvapakSe siddhAntamAha / liGgetyAdinA / sAmopaniSatsu navame prapAThake sanatkumAranAradasaMvAde prathamata eva mukhyA brahmavidyopadezArhA na bhavatIti jJAtvA sanatkumAro nAradAdhikAraM ca jJAtuM - yadvettha tena mopasIM ( chAM. 711 / 2 ) ityukto nAradaH svayaM viditamRgvedAdisarpadevajanavidyAntamuktvA - sohaM bhagavo mantravidevAsmi (chAM 7|1| 3 ) iti svAdhi1. kAramuktvAha-nAtmavicchrata" hyeva me bhagavadRzebhyastarati zokamAtmaviditi sohaM bhagavaH zocAmi taM mAM bhagavAJchokasya paraM pAraM tArayatu ( chAM. 7|1|3 ) iti nAradenoktaH sanatkumAraH pUrvasmAt pUrvasmAt bhUyo vadeti pRSTo bhUyaH padamadhikArthakaM nAmavAGmanaH saMkalpacittadhyAnavijJAnabalAnnApasteja AkAzasmarAzAprANAn brahmatvenopAsanAviSayatvenoktvA 15 prANopAsakasyAtivAditvaM satyavAditvenoktvA vijijJAsitavyatvena satyavijJAnamatizraddhAniSThAkRti sukhAni pUrvapUrvakAraNatvenottarottarANyuktvA sukhasvarUpajijJAsAyAmAha / yo vai bhUmA tatsukham ( chAM. 7/231 ) iti bhUmnaH svarUpajijJAsAyAmAha / yatra nAnyat pazyati nAnyacchruNoti nAnyadvijAnAti sa bhUmA ( chAM. 7 / 24 / 1 ) iti / etena sarvA - 20 tmabhAvasvarUpamevoktaM bhavati / tatra virahabhAvetivigADhabhAvena sarvatra tadeva sphuratIti sa evAdhastAdityAdinoktvA kadAcit svasminneva bhagavattvasphUrtirapi bhavatItyathAhaMkArAdeza ityAdinA tAmuktvaiteSAM vyabhicAribhAvatvenAniyatatvaM jJApayituM punaH sarvatra bhagavatsphUrtimAhAthAta AtmAdeza ityAdinA / tataH saMyogabhAve sati pUrvabhAvena sarvopamarddinA svaprANAdi25 sarvatirodhAnenAgrimalIlAnupayogitvaM na zaGkanIyam / yato bhagavata eva 13- A and C read AdhikyArthakaM for adhikArthakaM / 251
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 a. 3 pA. 3 . ] aNumAgyam / sarvasaMpattirityAzayena-tasya ha vA etasyaivaM pazyataH ( chAM. 7 / 26 / 1 ) ityupakramya-Atmana eveda sarvam ( chAM. 7 / 26 / 1 ) ityuktavAn / tataH zlokaistadbhAvasvarUpamuktvaitasya mUlakAraNamAha / AhArazuddhAvityAdinA / prANapoSako hyAhArastasya sadoSatve tu na kiMcit sidhyati / 5 evaM sati bhagavadatiriktasya svato nirdoSatvAbhAvAdbhagavAneva cetpANapoSako bhavettadA sarvaM saMpadyate / sa ca sarvAtmabhAve satyeva bhavati / sa ca tathA tadvaraNaM vinA na bhavati / taccoktakAryAnumeyamiti varaNaliGgaM sarvAtmabhAvastasyaiva bhUyastvAtsarvatodhikatvAttadvaraNameva sarvataH kAlAderbalIya ityarthaH / yalliGgameva sarvatodhikaM tasya tathAtve kiM vAcyamiti kaimutikanyAyopi .. sUcitaH / jJAnamArgIyajJAnena pratibandhazaGkAyAmAha / tadapIti / uktamiti zeSaH / antarA bhUtagrAmavat svAtmanaH (ba. sU. 33 / 35) iti sUtreNa / taJcopapAditamasmAbhiH // 3 / 3 / 44 // pUrvavikalpaH prakaraNAtsyAt kiyA mAnasavat // 3 // 3 // 45 // 15 tatrAha / nAtra varaNaliGgabhUyastvaM nirUpyate kitvAtmajJAnaprakAravizeSa eva / tathAhi / pUrvaprapAThaka AtmanA sahAbhedaH sarvasya nirUpitaH zvetaketUpAkhyAnena / Agrame ca-sohaM bhagavo mantravidevAsmi nAtmavit (chAM. 71 / 3) ityAdinA nAradasyAtmajijJAsaivoktA / evaM satyuttaramapi tadviSayakameva bhavitumarhatyata AtmaprakaraNatvAdubhayoH prapAThakayoH 20 pUrvasminyadabheda uktastasyaiva svarUpam-Atmana eveda sarvam (chAM. 7 / 26 / 1 ) ityantenoktamiti pUrvoktaprakArAdanyena prakAreNAtmAbheda eva sarvasyoktaH / tadevAha / pUrvasya pUrvaprapAThakoktAtmAbhedajJAnasya vikalpaH prakArabheda evAgrepi nirUpyate / tatropapattimAha / prakaraNAditi / etattUpapAditam / atra siddhAntisaMmataM dRSTAntamAha / tad hRdayasaMvAdArtham / 15-A, C and D 3TENTE for JETESI 21-kha om. ey before sarvasya / 24-A and C reads siddhAnta for siddhAnti /
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ 253 17 liGgabhUyastvAdhikaraNam / [a. 3 pA. 3 bhU 47 kriyAmAnasavaditi / yathA pUjanaprakaraNe bAhyatatkriyArUpamucyate / AntaraM tu manovyApArarUpamucyate / na hyetAvatAnyatarasya tadbhinnatvaM vaktuM shkym| prakaraNAbhedAttathehApItyarthaH // 3 // 3 // 45 // atidezAcca // 3 // 3 // 46 // 5 nAmarUpAtmakaM hi jagat / tatpUrvaM sarvazabdenAnUdya tAsman brahmAbhedo nirUpitaH / agre tu RgAdividyA anUdya nAmAtmakabrahmatvaM tatrAtidizyate / nAmaivaitannAmopAsveti / itopi hetoniprakArabheda evAye nirUpyata ityarthaH // 1346 // vidyaiva tu nirdhAraNAt // 3 // 3 // 47 // 1. tuzabdaH pUrvapakSaM vyAvartayati / yaduktaM sanatkumAranAradasaMvAda AtmajJAnaprakAravizeSa eva nirUpyata iti tanna kiMtu vidyaiva nirUpyata iti / atredamAkUtam / nAyamAtmeti zrutiritarasAdhananiSedhapUrvakaM varaNasya sAdhanamuktvA vRtalabhyatve hetuM vadan varaNaviSayamapyAha / tasyaiSa AtmA vRNute tanuM svAm (muM. 3 / 2 / 3) iti / tasya vRtasyAtmana eSa bhagavAnA15 tmAta eva tattanUrUpaH sa jIvAtmA / tadvaraNasyAvazyakatvajJApanAya svAmiti / sarvo hi svakIyAM tanumAtmIyatvenAtmatvena ca vRNute / tadviziSTa eva bhogAn bhuGkte / ata eva taittirIyakopaniSatsvapi-brahmavidAmoti param ( tai. 2 / 1) iti sAmAnyato brahmavidaH parabrahmaprAptimuktvAgrimarcA vizeSato vadan / satyaM jJAnamanantaM brahma (tai. 2 / 1 ) iti brahma2. svarUpamuktvA- yo veda nihitaM guhAyAM parame vyoman / soznute sarvAn kAmAn saha / brahmaNA vipazcitA (te. 2 / 1 ) ityuktam / etadyathA tathAnandamayAdhikaraNe prapaJcitamasmAbhiH / kiMca puruSottamalAbhe hetubhUtaM tu bhaktimArge yadvaraNaM svIyatvenAGgIkArarUpaM tadeva natvanyAdRzamapIti jJApanAyAgre vadati-nAyamAtmA balahI 3-kha and B read prakaraNabhedAt for prakaraNAbhedAta 16-kha and A om. Atmatvena before ca /
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 3 pA. 3 sU. 17) aNubhASyam / nena labhyaH ( muM. 3 / 2 / 3 ) iti / balakArya hi prabhuvazIkaraNam / taccaahaM bhaktaparAdhInaH (bhA. 9 / 4 / 63 ) vaze kurvanti mAM bhaktyA (bhA. 9 / 4 / 66) ityAdivAkyairbhaktyaiveti balazabdena bhaktirucyate / anyathA pUrvavAkya evetaraniSedhasya kRtatvAtpunarbalAbhAvaniSedhaM na kuryAt / varaNamAtrasya hetu5 tvamuktyA balasya tathAtvaM ca na vadet / etAdRzasya hRdi bhagavatprAkaTyaM bhavatItyAha / etairupAyairyatate yastu vidvAMstasyaiSa AtmA vizate brahma dhAma ( muM. 312 / 4 ) iti / asyArthastveSa AtmAtmanopyAtmA puruSottamo brahmAkSarabrahmAtmakaM dhAma vizata iti dhAmapadaM puruSottamasyAkSaraM brahma sahajaM sthAnamiti jJApanArthamuktamanyathA na vadet / tena taddhRdaye svasthA10 namAvirbhAvayitvA svayaM tatra prakaTIbhavatIti jJApyate / prakRte zvetaketUpA khyAne parokSavAdena brahmAbhedabodhanena puruSottamAdhiSThAnatvayogyatA jnyaapyte| agre tu na hyetAvataivAdhiSThAnAtmakAkSarAvirbhAvo bhavati puruSottamasya vaa| tathA sati jJAninAM sarveSAM paraprAptiH syAnna tvevaM-bhaktyAhamekayA grAhyaH ( bhA. 11 / 14 / 21 ) ityaadivaakyaiH| kiMtu bhagavadanugraheNa bhaktasaMgena 15 ca bhaktI satyAmiti jJApanAya bhakta eva tadbodhAdhikArItyapi jJApayituM bhaktasya nAradasya bhagavadAvezayuktasya sanatkumArasya ca saMvAda uktaH / tatrAtmazabdena puruSottama ucyate / bhaktimArge tu nirupadhisnehaviSayaH sa eva yataH / sa tu sarvAtmabhAvakasamadhigamya iti sarvAtmabhAva eva vidyA zabdenocyate / paramakASThApannaM yadvastu tadeva hi vedAnteSu mukhyatvena prati20 pAdyam / akSarabrahmAdikaM tu tadvibhUtirUpatvena tadupayogitvena madhyamAdhi kAriphalatvena ca pratipAdyate / tena tatra vidyAzabdaprayoga aupacArikaH / sarvAtmabhAva eva mukhyaH / yuktaM caitat / akSaraviSayiNyA vidyAyAH sakAzAttata uttamaviSayiNyAstasyA uttamatvam / evaM sati pUrvaprapAThakasyAkSarapakaraNatvAduttarasya puruSo65 ttamaprakaraNatvAt tvaddhatvasiddhizcAta uktanyAnyena vidyaivAgrimaprapAThake 10-kha reads jJAyate for jnyaapyte| 25-C reads tatvasiddhi for tvaddhatvasiddhi /
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ 255 17 liGgabhUyastvAdhikaraNam / [ a. 351. 3 sU. 49 / nirUpyate / na tu pUrvoktAtmajJAnaprakAravizeSaH / atra hetumAha / nirdhAraNAditi / sukhaM tveva vijijJAsitavyam ( chAM. 7/22/1 ) ityuktvA sukhasvarUpamAha - yo vai bhUmA tatsukhaM nAlpe sukhamasti bhUmaiva sukhaM bhUmA tveva vijijJAsitavyaH ( chAM. 7123 / 1 ) iti / 5 akSaraparyantaM gaNitAnandatvAtpuruSottamasyaivAnandamayatvena niravadhisukhAtmakatvAt sa eva bhUmA tasyaiva jijJAsitavyatvena nirdhAraNAdityarthaH / bhUmno lakSaNamagra ucyate / yatra nAnyat pazyati ( chAM. 7/24|1 ) ityAdinA / yasmiJ jJAte sati nAnyatpazyatItyarthaH / tathA sati sarvAtmabhAvavataH prabhudarzane satyapi lIlopayogivastudarzana! dikamanupapannamiti 10 zaGkA tu tasya ha vA etasyaivaM pazyata evaM manvAnasyaivaM vijAnata AtmanaH prANA: ( chAM. 7/26 / 1 ) ityAdinA nirastA veditavyA / taiH saha lIlAM cikIrSataH prabhuta eva sarvaM saMpadyate natu bhaktasAmarthyeneti bhAvena tadukteH // 3 / 3 / 47 // darzanAca || 3 | 3|48 // 1 15 dRzyate ca sarvAtmabhAvavatAM bhaktAnAM vrajasImantinIprabhRtInAM pUrvamitaravismRtirbhagavatsparzAdinAgre sarvasAmarthyamiti vyAsaH svAnubhavaM pramANatvenAha / uktaM ca zrIbhAgavate tAbhireva / cittaM sukhena bhavatApahRtaM gRheSu yannirvizatyuta karAvapi gRhyakRtye / pAdau padaM na calataH (bhA. 10 / 29 / 34 ) ityAdinA / tena jJAnazaktikriyAzaktitirodhAnamuktaM 20 bhavati / agre tadAvirbhAvAdikaM sphuTameva // 3|3|48 // nanu sanatkumAranAradasaMvAdAtmakamekaM vAkyam / tatropakrame -mantravidevAsmi nAtmavicchruta N hyeva me bhagavadRzebhyastarati zokamAtmavit ( chAM. 771 / 3 ) iti / sohaM bhagavaH zocAmi ( chAM. 7 / 1 / 3 ) ityAdinA svAtmajJAnasyaivopakramAdupasaMhAropi tamAdAyaivocitaH / agre cedA 21 - A and C read saMvAdAtmakameva for saMvAdAtmakamekaM /
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 3 pA. 3 su. 49 ] aNubhASyam / 1 tmapadAnAmIzvaraparatvaM syAdvAkyabheda upakramavirodhazva syAt / tasmAdvAkyAnurodhAt pUrvajJAnaprakAravizeSa evAyamiti mantavyamityata uttaraM paThati / zrutyAdibalIyastvAcca na bAdhaH // 3 / 3 / 49 // naivaM vAkyAnurodhAdvaraNena sarvAtmabhAvaliGgabhUyastvaM bAdhitavyam / 5 vAkyApekSayA zrutiliGgayorbalIyastvAt / etadbalIyastvaM tu-zrutiliGgavAkyaprakaraNasthAnasamAkhyAnAM samavAye pAradaurbalyam (jai. sU. 3|3| 3 / 3 / 13 ) iti jaiminIyasUtre siddham / prakRta itarasAdhananiSedhapUrvakaM - yamevaiSa vRNute tena labhyastasyaiSa AtmA vRNute tanUM svAm (muM. 3 / 2 / 3 ) iti zrutirvaraNamAtralabhyatvamAha / etadagreca - nAyamAtmA balahInena labhyaH 10 (muM. 323 ) ityupakramya - etairupAyairyatate yastu vidvAMstasyaiSa AtmA vizate brahmadhAma (muM. 3 | 2|4 ) iti zruti: paThyate / etacca - viyaiva tu nirdhAraNAt ( bra. sU. 3 | 3 | 47 ) ityatra nirUpitam / aparaM canAtmavittarati zokamAtmavit ( chAM. 711/3 ) iti nAradavAkyAnuvAdayorAtmapadamuttamapraznAtmakena liGgena puruSottamaparamiti jJAyate / 15 sarvebhya uttamoto brahmetyupAsyatvena sanatkumAroktapratirUpaM tatastato bhUyostItyapRcchat / ante sarvAdhikatvena sukhAtmakatvena bhUmAnaM zrutvA tathA nApRcchat kiMtu tatprAptyartham / atyArtyA kasmin pratiSThita ityapRcchat / tadA sarvAtmabhAvavatsveva pratiSThita ityAzayena sarvAtmabhAvaliGgAtmakaM bhAvaM sa evAdhastAt ityAdinoktavAn || 3|3|49 // 20 256 nanvetayA zrutyAna sarvAtmabhAvaliGgAtmako bhAva ucyate / kiMtu vyApakatvena sarvarUpatvena svabhinnAdhikaraNAbhAvAdanyatrApratiSThitatvamevocyata ityata uttaraM paThati / anubandhAdibhyaH prajJAntara pRthaktvavad dRSTazya taduktam || 3|3|50 // read bAdhA for bAdhaH / 3- M, A and 4- M, A and C road varaNaja for varaNena
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ 257 17 liGgabhUyastvAdhikaraNam / [a. 37. 3 sU. 50 ___bhUmasvarUpaM zrutvA-sa bhagavaH kasmin pratiSThitaH (chaaN.7|24|1 ) iAte prazne-sve mahimni ( chAM. 7 / 24 / 1 ) ityuttaram / tadarthastu svIyatvena vRte bhakte yo mahimarUpaH sarvAtmabhAvastasminniti svarUpAtmake mahimnIti vA bhagavadAtmakatvAtsarvAtmabhAvasya taditarasya sAkSAt puruSottamApApa5 katvAdasyaiva tatprApakatvAt paramakASThApannamahimatvarUpoyameva bhAva iti mahimazabdenocyate / satu viprayogabhAvodaye satyeva samyag jJAto bhavati vyabhicAribhAvaiH / te tvaniyatasvabhAvA iti jJApayituM trividhAH sa evAdhastAt ityAdinA--Atmaiveda5 sarvam ( chAM. 7 / 26 / 1 ) itya ntena nirUpya bhUmapratiSThAdhikaraNaprazne yaduttaritaM-sve mahimni (chAM. 7 1024 / 1) iti tamevAnubadhnAti-sa vA eSa ( chAM. 725 / 2 ) ityanena / tacchabdasya pUrvaparAmarzitvAt / evaM sati tvaduktamanyatrApratiSThitatvaM cediha pratipAdyaM syAt tadoktarItyAnubandhaM na kuryAdahaGkArAdezAdikaM ca na kuryAdukkapraznottaraM svAnyavastvabhAvAnna kvApItyeva vadet / tasmAdasmadukta eva mArgAnusartavyaH / AdipadAt trividhI ye bhAvA uktAsteSAmapi 15 svarUpam-evaM pazyan evaM manvAna evaM vijAnan (chAM. 72542) iti krameNa yanirUpitaM taducyate / pUrva hyativigADhabhAvena taditarAsphUrtyA tameva sarvatra pazyati / etadevoktamevaM pazyannityanena / tataH kiMcidvAhyAnusaMdhAnehaGkArAdezo bhavati / sa tvahameva sarvataH svakRtisAmarthena taM praka TIkariSya iti manute / karoti ca tathA / ata evAnveSaNaguNagAne kRte 20 tAbhiH etadevoktamevaM manvAna ityanena / tato nirupadhisnehaviSayaH puruSottama Atmazabdenocyata iti tadAdezo bhavati / tadA pUrvakRtasvasAdhanavaiphailyajJAnenAtidainyayuktasahajaslehajavividhabhAvavAn bhavati / tadetaduktamevaM vijAnannityanena / ata evopasarga uktaH / tatotidainyenAvirbhAve satiM yA avasthAstA nirUpitA AtmaratirityAdinA / atrAtmazabdAH puruSo25 ttamavAcakA jJeyAH / anyathaupacArikatvaM syAt / mukhye saMbhavati tasyAyuktatvAt / nanu sarvAtmabhAvasyApi muktau paryavasAnamuta neti saMzayanirAsAya dRSTAntamAha / prajJAntarapRthaktvavaditi / mumukSubhaktasya sveSTadAtRtvena 3 [aNu bhASya ]
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 3 . 50 aNumAdhyama / 258 bhagavadviSayaNI yA prajJA sA sarvAtmabhAvavadbhaktaprajJAtaH prajJAntaramityucyate / tacca karmajJAnaM taditarabhaktaprajJAbhyaH pArthakyena tadiSTameva sAdhayati / tathA sarvAtmabhAvavato bhaktasya yatprakArikA bhagavadviSayiNI prajJA tameva prakAraM sa bhAvaH sAdhayati nAnyamiti na muktau paryavasAnamityarthaH / atra 5 vyAsaH svAnubhavaM pramANatvenAha / dRSTazceti / uktabhAvavato bhaktasya prabhusvarUpadarzanAyatiriktaphalAbhAvosmAbhireva dRSTa ityarthaH / etAdRzA aneke dRSTA iti naikasya nAma gRhItam / atra zabdamapi pramANamAha / taduktamiti / bhagavateti zeSaH / zrIbhAgavate durvAsasaM prati--ahaM bhaktaparAdhInaH ( bhA. 9 / 4 / 63) ityupagamya--vaze kurvanti mAM bhaktyA sastriyaH 1. satpatiM yathA ( bhA. 9 / 4 / 66) iti / yo hi yadvazIkRtaH sa tadicchA nurUpameva karotyato na sAyujyAdidAnaM kiMtu bhajanAnandadAnameva / teSAM muktayanicchA tu- matsevayA pratItaM ca sAlokyAdicatuSTayam / necchanti sevayA pUrNAH kutonyat kAlaviplatam // svargApavarganarakeSvapi tulyaarthdrshinH| sAlokyasArTisAmIpyasArUpyaikatvamapyuta // dIyamAnaM na gRhNanti 15 vinA matsevanaM janAH ( bhA. 9 / 4 / 67-68-69) ityAdivAkyasahasrainirNIyate // 3 // 3 // 50 // na sAmAnyAdapyupalabdhema'tyuvanna hi lokApattiH // 23 // 51 // . nanu nAnyatpazyatItyArabhya sarvasya sarvAtmabhAvanirUpakatvokti ranupapannA / ata evAtmapadAnAM puruSottamaparatvoktizca / yatastasya 20 muktAvapi kAmAbhAvaH pratipAdyata / atra tu-tasya sarveSu lokeSu kAmacAro bhavati ( chAM. 125 / 2 ) iti zrutiH paThyate / evaM sati na tanirUpaNamatreti vAcyam / tadbhAvavatopyanyakAmavattvamiti vA / dvitIyasyoktapramANaparAhatatvenAdyapakSa evAzrayaNIya iti pUrvapakSaM nirasyati / neti / tatra hetumAha / sAmAnyadapyupalabdheriti / tatsamAnadharmayogAdapi 25 tatprayogaH zrutAvapalabhyatanekazo yataH / prakRtepi vividhAnAM lokAnAM vividhasukhapradhAnatvAdbhagavatsaMbandhiSu sarveSu sukheSu kAmacAro bhavatIti zrute. rartho jJeyaH / nanu yathAzruta svAstui tatrAha / nahi lokApattiriti /
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 liGgabhUyastvAdhikaraNam / [a. pA. 3 sU.5: sarvAtmabhAvavata iti prakaraNAt-nAnyatpazyati ( chAM. 7 / 24 / 1 ) ityAdidharmaviziSTasyAtmanaH prANAdisarvavato lokasaMbandho yuktisahopi neti jJApanAya hizabdaH / kiMca / etadaye-na pazyo mRtyu pazyati (chaaN.7|26|2 iti zrutyA mRtyuniSedhaH kriyate tathA-Atmana eveda sarvam 5 (chaaNj|26|1 ) iti zrutyaivakAreNAtmAtiriktavyavacchedaH kriyata iti mRtyuvallokopi na saMbadhyata ityAha / mRtyuvaditi / tatra rogAdInAmapi darzananiSedhe satyapi mRtyoreva yannidarzanamataM tana bhaktAnAM lokAntarasaMbastattulya iti jJApyateta eva nota duHkhamiti duHkha sAmAnyaniSedhogre kRtaH // 3 / / 51 // 10 pareNa ca zabdasya tAdvidhyaM bhUyastvAttva nuvndhH|| 23 // 52 // aba hetvantaramAhAsminneva zloke-sarvamApnoti sarvazaH ( chAM. 7 26 / 2) iti paraNa padena zabdasya zrutivAkyasya-A mana eveda sarvam ( chAM. 726 / 1 ) iti yatpUrvoktaM zrutivAkyaM tadvidhataiva pratI yata iti na lokasaMbandho vaktuM zakya ityarthaH / nanu-Atmana eveda sarvam 15 ( cho. 126 / 1 ) iti yatpUrvaM zrutivAkyaM tanapaitadarthalAme punastadukti novitetyAzaGkAyAM tatra hetumAha / tuzabdaH zaGkAnirAsa / bhUyastvAdetoH / uktethe hetUnAM bAhulye tadADhayaM bhavatItyAzayenoktArthasyaiva zlokenAnubandhaH kRta ityrthH| athavA bhayaHpadamAdhikyArthakam / tathA ca svakRtasAdhanasAdhitaphalApekSayA svayamudyamya bhagavatA sAdhitaphale niravadhi20 rutkarSa iti jJApanAya punaH zlokena tathetyarthaH // 3152 // eka AtmanaH zarIra bhAvAt // 3 / 3 / 53 // ukterthe zrutyantarasaMmatimapyAha / eke zAkhinastaittirIyAH zarIre bhaktazarIre hRdayAkAza iti yAvat / tatrAtmano bhagavato mAvAdAvirbhAvAt tena saha sarvakAmopamAgaM vadantI zrati paThanti / satyajJAnamanantaM brahma / yo veda 13--1, A and Cred pUrva for pUrvoktaM / 15..M, A ( : pUrva prativAkyenavaitadartha zrutiyAkyaM tanavatadartha /
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 3 pA. 3 sU. 53 ] aNubhASyam / 260 nihitaM guhAyAM parame vyoman / sote sarvAn kAmAn saha brahmaNA vipazrcitA ( tai. 211 ) iti / atropakrama - brahmavidApnoti param (tai 2 / 1 ) iti zrutirakSarabrahmavidaH parabrahmaprAptiM sAmAnyata uktvA vizeSataH kathanArthatadeSAbhyuktA ( tai. 21 ) iti vAkyaM tad brahma pratipAdyatvenAbhimukhI5 kRtyaiSA vakSyamANA Rk parabrahmavidbhiruktetyuktvaivamuktavatI satyaM jJAnamiti / parabrahmasvarUpamanubhavaikavedyaM na zabdAdibhirvedyamiti jJApanAya svayaM tattattvapratipAdikApyanyamukhenoktavatI / atra brahmaNA saha sarvakAmopabhoga ukta ityetadekavAkyatAyai sarveSu lokeSu kAmacAro bhavatIti zruterapyukta evArtho mantavyaH || 3|3|53 // 17 // 18 vyatirekAdhikaraNam / vyatirekastadbhAvAbhAvitvAnna tUpalabdhivat || 3 | 3|54 // nanu-brahmavidApnoti param ( tai. 211 ) iti zrutyAkSarabrahmavidaH parabrahmaprAptirucyate / tatretarasAdhana sApekSaM brahmajJAnaM paraM prApayatyuta tannirapekSamiti bhavati saMzayaH / atra zrutau tanmAtrokteritaranirapekSameva tattatheti 15 pUrvaH pakSaH / siddhAntastvevaM sati jJAnamArgIyANAmapi paraprAptiH syAt / sAtvanekapramANabAdhiteti pUrvamavocAma / kiM ca / jJAnazeSabhUtabrahmApekSayA phalAtmakasya parasya mukhyatvAttadeSAbhyukteti zrutistadeva pratipAdyatvenAbhimukhIkRtya RguktetyAha / tena tatra brahmapade puruSottamapare jJAyete / tathAca guhAyAM yadyAvirbhUtaM paramaM vyoma puruSottamagRhAtmakamakSarAtmakaM 20 vyApi vaikuNThaM bhavati tadA tatra bhagavAnAvirbhavatIti tatprAptirbhavatItyucyate / yo veda nihitaM guhAyAM parame vyoman (tai 211 ) ityanena / tathA ca jJAninAM guhAsu paramavyomno vyatireka eva / tatra hetumadbhAvAbhAvitvAditi / yamevaiSa vRNute ( muM. 3 / 2 / 3 ) iti zrutervaraNAbhAve bhagavadbhAvasyAsaMbhavAt jJAninAM tathA varaNAbhAvAt bhagavadviSayako bhAvo na bhAvIti 1 21 - kha reads ityantena for ityanena / 10
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ 261 18 vyatirekAdhikaraNam / ( a. 36.54 tathetyarthaH / nanuM jJAnaviSayatvavadAvirbhAvopyastu / kiMca / tadatiriktamAvirbhAvamapi na pazyAma ityAzaGkAyAmAha / na tUpalabdhivaditi upalabdhijJanaM tadguhAyAmAvirbhAvo na bhavatItyarthaH / yasmai bhaktAya yallIlAviziSTaM svarUpamanubhAvayitvA prabhurbhavati tadguhAyAM tallIlAzrayabhUtamakSarasvarUpaM 5 vaikuNThalokavadAvirbhAvayatIti noktazaGkAlezopi / yatra puruSottamasya cAkSuSatvaM tatra tatodhaHkakSasya tasya tathAtve kA zaGkA nAma / etadupapAditaM pUrvaM vidvanmaNDane ca / nanu jJAnijJAnaviSayabhaktaguhAvirbhUtAkSarayorbhedosti na vA / nAdyaH / mAnAbhAvAdekatvenaiva sarvatrokteH / na dvitIyaH / niravayavasya kvacillokarUpatvAtadrUpatvAbhyAmekatvAnupapatteriti 10 cet / maivam / lokarUpatvasya pazcAdbhAvitve hIyamanupapattirna tvevaM kiMtvakSarasvarUpameva tatheti zrutirAha / ambhasyapAre bhuvanasya madhye ( nA . 111 ) ityupakramya - tadeva bhUtaM tadu bhavyamA idaM tadakSare parame vyoman ( nA. 1 / 1 ) etadagre caM-yamantaH samudre kavayo vayanti yadakSare parame prajA: ( nA . 1 / 1 ) ityAdirUpA / smRtirapi / parastasmAttu bhAvonyovyakto vyaktAtsanAtanaH / yaH 15 sa sarveSu bhUteSu nazyatsu na vinazyati / avyaktAkSara ityuktastamAhuH paramAM gatim / yaM prApya na nivartante taddhAma paramaM mama (bha.gI. 8/20/21 ) ityAdi tu gItAsu / zrIbhAgavatepi - darzayAmAsa lokaM svaM gopAnAM tamasaH prm| satyaM jJAnamanantaM yad brahmajyotiH sanAtanam / yaddhi pazyanti munayo guNApAye samAhitAH (bhA. 10 / 28 | 14 / 15) iti dazame / dvitIye ca tasmai 20 svalokaM bhagavAn sabhAjita: saMdarzayAmAsa ( bhA. 2/9/9 ) ityupakramya kAlatriguNamAyAsaMbandharAhityamuktvA bhagavatpArSadAnuktvA vimAnapramadA uktvA zrIruktA / tathA ca zrutismRtyekavAkyatAyAM tAdRksvarUpamevAkSaramiti nirNayo bhavati / evaM sati saccidAnandatve dezakAlAparicchedasvayaMprakAzatvaguNAtItatvAdidharmavattvenaiva jJAninAmakSaravijJAnam / bhaktAnAmeva puruSottamA25 dhiSThAnatvena tatheti jJeyam / mallAnAmazaniH ( bhA. 10 / 43 / 17 ) iti I 6--M, A, C and 1) read etaccopapAditaM for etadupapAditaM / 21-C and D read mAbAdi for mAyA /
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 3 pA. 3 . 5] aNubhASyam / 262 zlokoktarItyA puruSottamasyeva / prabhuNA ye yathA vicAritAH santi te tathA bhavantIti tadvicAra eva sarveSAmadhikArarUpa iti-kRtaprayatnApekSastu (ba. sa. 2 / 3 / 42 ) ityatra nirNItam // 33 // 54 // ____ asminnarthe kaimutikanyAyakathanArthaM nidarzanatvenottaraM paThati / 5 aGgAvabaddhAstu na zAkhAsu hi prativedam // 3 // 3 // 15 // ____ yAge tattadRtviniyatakartavyAnvAdhAnAdInyaGgAni / tatrAvabaddhAH sarva evavijo yajamAnena / avabandhanaM nAmAdhvaryu tvA vRNe hotAraM tyAM vRNa udgAtAraM tvAM vRNe ityAdirUpaM varaNamevAnyathA sarvakarmaviduSAM tatkR tipaTUnAmekatrAdhikAro nAnyatreti niyamo na syAt / tasya tasya tathA 10 varaNe tu yajamAnecchaiva hetuH / teca tadA na sarvAsu zAkhAsu vihitAnya GgAni kartuM sarvepi zaktAH / kiMtu yajamAnavaraNaniyamitA eva tathA / tatra hetumAha / hi yataH kAraNAt prativedaM niyamitAnyaGgAni hautramRcAdhvaryabAdi yajuSaudgAtraM sAmnA iti / yathA cAlaukike vaidike karmaNi jIve cchApi niyAmikA bhavati yatra tatra kimu vAcyaM pratiromakUpaM sAvakAzama15 mitabrahmANDasthitimatastadIzituricchaiva niyAmikA tattatsAdhanaphalasaMpattAviti // 2355 // mantrAdivadvAvirodhaH // 3 // 3 // 56 // nanu pUrvaM karmajJAnaniSTAnAmapi puMsAmagre bhaktimArgIyatvaM yatra bhavati tatra tathaiva bhagavadvaraNamiti hi siddhAntaH / Rtvijastvekasmin yAga ekatra 20 vRtasya nAparatrApi tatheti viruddho dRSTAnta ityarucyA nidrshnaantrmaah| yathaika eva kazcinmatro bahuSu karmasu saMbadhyate kazcid dvayoH kazcidekatraiva tathaiva vidhAnAttathAtrApItyarthaH / AdipadAtkarmocyate / yatra kAmyenaiva nityakarmanirvAhastatra kAmitArthasAdhakatve pratyavAyaparihArapyekameva tadupayujyate / tathA ca sarvatomukhenekahotRpravaredhvaryupravare ca gRhyamANe devAH 25 pitara ityAdinA yajamAnakartRkAnumatraNamekameva sarvatra saMbadhyate vidhestathAtrApi tAvAdvidhaM yadekameva varaNaM tena tanniSThAnantaraM bhaktiniSTheti na
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ 263 19 bhanna ityadhikaraNam / [4. 3 pA. 3 sU. 57 dRSTAntavirodha ityrthH| athavA OM mityudAhRtyaiva mntraannaamuccaarnnaanmntraadiroNkaarH| sa yathA brahmAtmakatvenaika eva sarvamantreSu saMbadhyate / tathA varaNamapIti tathetyarthaH / yadyapItaraniSThAnantarabhatabhaktiniSTAvatopi varaNaM tathAbhUtamekameveti noktadoSastathApyutkRSTamArge vRtasya nIcakakSApAdanamanu5citamiti matvA pakSAntaramuktam / vastutastu sAdhanamaryAdayA yatra bhaktirditsitA tatra tatheti nAnupapattiH kAcit // 3 // 3 // 56 // 18 // 19 bhUmna ityadhikaraNam / bhUmnaH katuvajjyAyastvaM tathAhi darzayati // 3 // 3157 // nanu sukhasvarUpajijJAsAyAM-yo vai bhUmA tatsukham (chaaN.7|23|1) 10 ityuktaM bhUmasvarUpajijJAsAyAM-yatra nAnyatpayati ( chAM. 7 / 24 / 1 ) ityAdinA tayannirUpitaM tatsarvAtmabhAvasvarUpamiti yaduktaM tannopapadyate / bhanno hi sukharUpatocyate / sarvAtbhAve tu virahabhAve duHsahaduHkhAnubhavaH zrUyate / tena mokSasukhameva yo vai bhUmetyAdinocyate / yo vai bhUmA tadamR tam (chAM. / 24 / 1 ) iti vAkyAcca / agreca-sa vA eSa evaM pazyan 15 (chaaN.7|25|2) ityAdyuktvAnantaramasaMbhavyataH sa bhAvo moo vAtrocyata iti sNshyH| kAmacAroktermuktipUrvadazAyAM tanmAhAtmyanirUpaNArthatvAdamRtazabdAcca muktireva bhamapadenocyata iti pUrvapakSaH / tatra bhUmazabdena sa bhAva evocyata iti siddhAntastatra du:khadarzanAnupapattyA sarvAdhikatvalakSaNaM bhUmatvamanupapannamita zaGkAM pariharati / bhUmnaH sarvAtmabhAvasya jyAyastvaM sarvasmAnmanta20 vyam / tatroktAnupapattiparihArArtha dRSTAntamAha / kratuvaditi / darzapUrNamA saprakaraNe taittirIyake paThyate-parameSThino vA eSa yajJoga AsItnena sa paramAM kATAmagacchat (te. saM 1 / 6 / 9 ) ityupakramya-ya evaM ' vidvAn darzapUrNamAsI yajate paramAmeva kASThAM gacchati ( te. saM. 1 / 6 / 9 ) iti / yathA vratAdiduHkhAtmakatyeSi paramakAthA25 lakSaNaphalagamakatvena darzapUrNamAsayoH sarvakratubhyodhikatvaM vaktamaya
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ ..:: . 3 5. 57] aNubhASyam / 264 AsIditi zrUyate / tathA duHkhahetutvepyananyalabhyasAkSAtpuruSottamAnandaprAptihetutvena sukharUpatvamucyata ityanyebhyaH sarvebhyo jyAyastvaM mantavyamityarthaH / atropapattimAha / tathAhi drshyti| zrutistu-sa evAdhastAt (chAM. 7251) ityAdyuktvA-athAtmAdezaH (chaaN.125|1) 5 ityAdyuktavatyagre caitAdRzasyAtmana eva prANAzAsmarAdi sarvamiti ca darzayati etatsarvAtmabhAvavatyeva sarvamupapadyate na muktsy|vRttibhedaabhaavaat prANAyabhAvAcca / jIvanmuktidazAyAM prAcInAnAmeva sattvAdAtmanaH prANA ityAdi na vadet / yadvA nanu lokepi zRGgArarasabhAvavati puMsi nAryAM ca tvaduktabhAvasaMbandhivyabhicAribhAvAH zrUyante / saiva sarvatra sa eva sarvatreti / evaM 10 sati laukikasadharmavattvAnna tvaduktabhAvasyAlaukikajJAnAdibhya AdhikyaM vaktuM zakyamalaukikaviSayatvAllaukikatvamapi na tatheti bhavati saMzayaH / tatra manujatvariputvAdijJAnAnAmiva kAmAdibhAvena snehabhAvasyApi saMbhavAnnAsyAlaukikatvamiti pUrvaH pkssH| siddhAntastvasya laukikebhyo jyAyastvaM mantavyam / nanUktaM lokasAdhAraNyaM bAdhakamiti zaGkAnirAsAya nidarzana15 mAha / kratuvaditi / yathA darzAdiSu dohanAdhizrayaNAtaJcanavrIhyavaghAtAdipuroDAzabhakSaNAdInAM laukikakriyAtulyatvena darzanepi na laukikatvam / laukikapramANAprAptatvAdalaukikatatprAptatvAttathoktapramANarUpavaraNalabhyatvena zrutyuktatvAnna laukikatvamasya bhAvasyeti dik / vastutastu grAmasiMhasya siMhasvarUpatvepi na tAdrUpyaM vaktuM zakyam / 20 tathA laukikapuMsi nAryAM vA tadAbhAso rasazAstre nirUpyate / tadRSTAntena bhagavadbhAvavadbhaktarItibhAvanArthaM natu RSINAM laukike tAtparya bhavitumarhati / atropapattimAha / tathA hItyAdi / pUrvoktabhAvavata AtmanaH prANAdikaM sarvaM darzayati zrutiH / tasya ha vA etasyaivaM pazyataH ( chAM. 7 / 26 / 1 ) ityAdinA / itaH pUrvamapi-sa vA eSa evaM pazyan ( chAM. 7 / 25 / 2 ) 25 ityupakramya-AtmaratirAtmakrIDa Atmamithuna AtmAnandaH sa svarAr3a bhavati sarveSu lokeSu kAmacAro bhavati ( kAM. 7 / 25 / 2 ) iti zrutizca /
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ 265 22 kaamyaastvitydhikrnnm| [a. 3 pA. 3 sU. 60 na hi loka evaM saMbhavatyAtmapadAnAM bhagavadvAcakatvAditi sarvottamaviSayakabhAvasyaiva tathAtvaM yuktamiti copapattirhizabdena sUcyate // 3357 // 19 // 20 nAnAzabdAdibhedAdityAdhikaraNam / nAnI zabdAdibhedAt // 358 // 5 pUrvAdhikaraNaiH sarvAtmabhAvasvarUpAdinirNayaM kRtavAn / atha matsyAdirUpANAM bhagavadavatAratvamaviziSTamiti sarveSAM samasyopAsanA kAryota pArthakyeneti vicArayati / atropAsyAbhedepi rUpabhedAdekatropAsakasyAnyatrAnupAsanalakSaNAvajJAsaMbhavAdasyA apyasiddhisaMbhavAdapi samasyaiva sA kAryeti prApne siddhAntamAha / sarveSvavatAreSu nAnaivopAsanA kAryA / tatra / hetuH zabdAdibhedAditi / tattatsvarUpavAcakazabdAnAM mantrANAM cAdipadAdAkArakarmaNAM ca bhedAdityarthaH / etenaiva mithoviruddhAnAmAkArakarmaNAmekatra bhAvanasyAzakyatvamayuktatvaM ceti bhAvaH sUcitaH // 1 / 58 // 20 // 21 vikalpa ityadhikaraNam / vikalpoviziSTaphalatvAt // 3 // 6 // 59 // 15 pArthasyenopAsanAni kartavyAnIti sthite vicAryate / kimagnihotra darzapUrNamAsAdivadeSAM samuccaya uta phalavikalpa iti / tatra vidhiphalayoH samAnatvAtsamuccaya iti prApte nirNayamAha / upAsanAnAM vikalpa eva / tatra heturaviziSTaphalatvAt / ___ muktiphalakatvaM hi sarveSAmupAsanAnAmaviziSTam / evaM satyekenaiva 10 tatsiddhAvaparasyAprayojakatvAdagnihotrAdivannityatAbodhakazrutyabhAvAttadarthi* no vikalpa eva // 33159 // 21 // 22 kAmyAstvityadhikaraNam / kAmyAstu yathAkAmaM samuccIyeranna vA pUrvahetvabhAvAt // 23 // 60 // 1 / / etannAmAdhikaraNamAlAyAM na labhyate / [aNubhASya AM
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. pA. . sU. 60] aNubhASyam / 266 __ yeSu tUpAsaneSu bhinnAni bhinnAni phalAnyucyante tatra tvanekaphalArthinastattatphalakopAsanAni samuccIyerannaviziSTaphalatvAbhAvAt / yatra tvekasyaivopAsanasya svakAmitAnekaphalakatvaM zrUyate tatra tathaiva cedupAsanaM karoti tadA na samuccIyerannapi / svakAmiteSvekatarasya tadanyaphalavaiziSTye5 nAviziSTaphalatvAbhAvAditipUrvahetvabhAvAditizliSTaprayogAbhiprAyeNoktamiti jJeyam / ___ athavA kAmaikye niyataphalakAni tAni na samuccIyeran / atra hetuH spaSTaH // 33 // 60 // 22 // ___23 aGgeSvityadhikaraNam / aGgeSu yathAzrayabhAvaH // 3 / 3 / 61 // pradhAneSu nirNayamuktvAGgeSu tmaah| ekArthasAdhakAnAmupAsanAnAM bhedenAGgabhedepyekataropAsane phalaikyAdaGgAni tatra samuccIyeranna veti saMzaye nirNayamAha / upAsanAGgAnAM tadevAzrayastathA ca yadaGgaM yadupAsa nAzritaM tatraiva tasya bhAva ityarthaH // 33 // 61 // 15 atra hetumaah| __ziSTezca // 3 / 3 / 62 // tattadupAsanaM tattadaGgaviziSTameva vede ziSyata iti tthetyrthH| cakArAdatiriktakaraNe prAyazcittoktirapi bAdhiketi sUcyate // 3 // 362 // 23 // 24 samAhArAdhikaraNam / samAhArAt // 3 // 3 // 63 // karmamArgIyopAsane nirNayamuktvA jJAnamArgIyopAsane tamAha / atharvopaniSatsu nRsiMhopAsanAdiSu matsyakUrmAdirUpatvenApi stutiH 1-M and C.om bhinnAmi after bhinnAni /
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ 267 25 na vA tatsahabhAvAzruterityadhikaraNam / [ a. 3pA. 3 . 66 zrUyate / zrIbhAgavate ca - namaste raghuvaryAya ( bhA. 10/40/20 ) ityAdirUpA stutirbrajanAthe / evaM sati rUpabhedepi bhagadavatAratvasyAviziSTatvAdekasmin rUpe rUpAntarasamAhAro dRzyata iti sarvarUpatvenai katropAsanamapi sAdhvityarthaH || 3|3|63 // guNasAdhAraNyazrutezva // 3 | 3|64 // aizvaryavIryAdiguNAnAM sarveSvavatAreSu sAdhAraNyaM zrUyate / tena dharmidharmANAmaikyAt pUrvoktaM sAdhvityarthaH || 3|3|64 // 24 // 25 na vA tatsahabhAvAzruterityadhikaraNam / na vA tatsahabhAvAzruteH // 3 / 3 / 65 // nanvevamupAsanaM nityamuta vaikalpikamiti saMzaya uktarItyA nityatve prApte tanniSedhamAha / neti / kiMtu vA vikalpa evaivamupAsana aicchikastatra hetumAha / sahabhAvAzruteriti / niyamatasteSAM rUpANAM sahabhAvazravaNaM cetsyA tadA syAttathopAsanasya nityatA / na tvevamato vikalpa evetyarthaH // 3 / 3 / 65 // 15 * - darzanAcca // 3 / 3 / 66 // yopi rUpAntarasamAhArapUrvakamupAste sopyekaM rUpamupAsyatvena matvA tattathopAsta iti phalaM tasyaikasyaiva rUpasya darzanaM bhavati na tu sarveSAmi - topi hetorvikalpa evetyarthaH / etad dRSTAntena yasmin rUpe yAdRg dharmavattvaM zrUyate tAdRg dharmaviziSTamevaikaM rUpamupAsyamiti vyAsahRdayamiti jJAyate / 20 upAsanAnirNayAnte darzanAtmaka hetuktyA sarvopAsanAnAM bhagavatsAkSAtkAraH phalamiti dhvanyate mAhAtmyajJApanArtham / paraM sarvAvatArarUpatvaM yathArthameva kaizvijjJApyate / yathArthatvAttadapyavirodhIti jJeyam || 3|3|66 // 25 // iti zrIvedavyAsamatavartizrIvallabhAcAryaviracite vyAsasUtrANubhASye tRtIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH // 33 // 21-C reads jJApyate for dhvanyate /
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 3 pA. 1 sU. 1] aNubhASyam / 260 tRtIyAdhyAye caturthaH pAdaH // 1 puruSArthota ityadhikaraNam / puruSArthotaH zabdAditi baadraaynnH|| 14 // 1 // upAsanAbhedepyupAsyAbhedAcchAkhAntaroktadharmANAmapyupasaMhAraH kartu5 mucita iti pUrvapAde nirUpitamiti tannyAyenottarakANDapratipAdyabrahmaphala kasarvAtmabhAvapi pUrvakANDapratipAditakarmaNAmupasaMhAraH prApnoti na vetyadhunA vicAryate / vidhipakSe tatsahakRtasyAsya phalasAdhakatvamiti sidhyati / niSedhapakSe tu kevalasyetImameva pakSaM siddhAntatvenAha / puruSArtha ityAdinA / siddhAnte jJAte tatra pUrvapakSasaMbhava ityAdau tamevAha / ataH sarvAtmabhAvAdeva 1. kevalAt puruSArthaH sidhyti| kutaH / zabdAt zruterityarthaH / zrutistunAyamAtmA pravacanena ( muM. 3 / 2 / 3) ityupakramya-yamevaiSa vRNute (muM. 3 / 2 / 3) ityAdikA / brahmavidApnoti param (te. 21) ityAdikA-tamevaM vidvAnamRta iha bhavati (nR. pU. 1 / 6) iti / sanatkumAranAradasaMvAde-yatra nAnyat pazyati (chAM. 724 / 1 ) ityAdyAtmikA chAndogyazrutizca / etadAdi15 zrutiSu pUrvoktarItyA kevalasyaiva bhagavadbhAvasya phalasAdhanakatvaM zrUyata iti tthaa|atr-phlmt upapatteH (ba. sU. 3 / 2 / 38) ityatrevopapattiM hetutvenAnuktvA zrutipadaM cAnuktvA zabdapadaM yaduktavAMstena zrutismRtyAtmakaH sarvopi pramANazabdo hetutvena vyAsAbhimata iti jJAyate / tena-kevalena hi bhAvena gopyo gAvaH khagA mRgAH / anye mUDhadhiyo nAgAH siddhA maamiiyurnyjsaa|| 20 yanna yogena sAMkhyena dAnavratatapodhvaraiH / vyAkhyAsvAdhyAyasaMnyAsaiH prApnuyAdyatnavAnapi // (bhA. 11 / 12 / 8-9) ityAdirUpA smRtirapi saMgRhyate / etena zrutyAdipramANavAdinAmidamevAbhimataM tadviruddhavAdinAmitonyaditi teSAmaprAmANikatvaM jJApyate / ata eva svanAma gRhItam / svasya vedavyAsa kartRtvena tatraiva yato bharaH / aparaM ca vaidikasiddhAnte bhagavatsvarUpasyaiva 25 svatantrapuruSArthatvAt prAptatatsvarUpANAM muktyanicchAkathanAnmuktopasRpyavya 1 etannAmAdhikaraNamAlAyo nopalabhyate /
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ 269 [ a. 3 pA. 4 sU. 3 1 puruSArthAta ityadhikaraNam | padezAcca mukteraparamapuruSArthatvAt sA bhavatu nAmAnyaiH sAdhanaiH / vastutaH paramapuruSArtho ya uktarUpaH satu sarvAtmabhAvenaiveti jJApanAya phalapadamanuktvA puruSArthapadamuktam / evaM satyasya sUtrasyArthAntaramapi vyAsAbhimatamiti jJAyate / tathA satyayaM zliSTaH prayogaH / tathAhi puruSArtho bhagavAneva / 5 kutH| ataH zabdAt / ataH padaviziSTazrutivAkyAdityarthaH / taittirIyopaniSatsu paThyate / ataH paraM nAnyadaNIyasa hi parAtparaM yanmahato mahAntam / yadekamavyaktamanantarUpaM vizvaM purANaM tamasaH parastAt ( nA. 11 ) iti // 3|4|1 // 10 athAtra pratyavatiSThate / zeSatvAtpuruSArthavAdo yathAnyeSviti jaiminiH || 3|42 // viSNorijyatvena karmazeSatvAt tatsvarUpajJAnapUrvako yAgaH phalAtizayaheturiti tanmAhAtmyamucyata ityarthavAdarUpaM tat / atra dRssttaantmaahythaanyessviti| anyeSu dravyasaMskArakarmasu - yasya parNamayI juhUrbhavati na sa pApa loka zRNoti (tai. saM. 3/5/7 ) yadA cakSureva bhrAtRvyasya 15 vRGkte ( tai. saM. 6 | 1|1 ) yatprayAjAnuyAjA ijyante varma vA etad yajJasya kriyate varma yajamAnasya bhrAtRvyAbhibhUtyai ( tai. saM. 2/6/1 ) ityevaMjAtIyikA phalazrutirarthavAdastadvadityarthaH // 342 // nanu - tameva viditvA munirbhavatyetameva pravAjino lokamIpsantaH pravrajanti (bR. 4 / 4 / 22 ) etadagre ca te ha sma putraiSaNAyAzva vittaiSa20 NAyAcaM lokaiSaNAyAzca vyutthAyAtha mikSAcaryaM caranti (bR. 4 / 4 / 22 ) * iti zrutirbhagavajjJAnavataH sarvatyAgaM vadatIti na tvaduktaM sAdhIya ityata uttaraM paThati / AcAradarzanAt || 3|4|3 || brahmavidAmapi vasiSThAdInAmagnihotrAdikaraNaM jaiminiH pazyatIti 25 tadAcAraM prAmANirkamiti ca manuta iti tanmatamanuvadannimamapyanUktavAn 1 tadAcAraM prAmANikaM ca manute iti prakAzapAThaH sAdhIyAn /
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 3 pA. sU..] aNubhASyam / 270 vyAsaH / brahmavidAM tyAgAvazyakatve gArhasthyameteSAM na syAditi bhAvaH / uktazrutistu karmaNyazaktAnAM teSAM tyaagmnuvdti|lokaissnnaayaashc vyutthAya (bR. 4 / 4 / 22) iti zruterlokasaMgrahArthaM tatkaraNamiti na vaktuM zakyam // 3 // 4 // 3 // tcchruteH||4||4|| brahmavidaH karmAcAranirUpakazruterityarthaH / sA ca- janako ha vaideho bahudakSiNena yajJeneje (bR. 321 / 1) ityaadiruupaa| tathA ca jJAnenaivAsiddhizcet syAttadA tadvata AyAsasAdhye pharmaNi pravRttirna syAditi bhaavH|| // 4 // 4 // samanvArambhaNAt // 3 // 4 // 5 // taM vidyAkarmaNI samanvArabhete (bR. 4 / 4 / 2 ) iti zrutiH phalArambhe vidyAkarmaNoH sAhityaM darzayatIti na svAtantryaM vidyAyAm // 45 // ___ tadvato vidhAnAt // 24 // 6 // 15 brahmiSTho brahmA darzapUrNamAsayostaM vRNIte ( A. sU. 3 // 181 ) iti kalpazrutyA brahmavido brahmatvena varaNaM vidhIyata iti brahmajJAnasyAvijyAdhikArasaMpAdakatvAtkarmazeSatvamevetyarthaH // // 4 // 6 // nanu-yadahareva virajettadahareva pravrajet / gRhAdvA pravrajedanAdvA (jA. 4) ityAdizrutibhyo vihitatvAvizeSAt karmatattyAgayoraicchiko 20 vikalpoGgIkAryoto na zeSizeSabhAva ityata uttaraM paThati / niyamAJca // 3 // 4 // 7 // AzvinaM dhUmralalAmamAlabheta yo durbrAhmaNaH somaM pipAset (tai.saM. 2 / 1 / 10) aindrAmaM punarutsRSTamAlabheta ya AtRtIyAtpuruSAtsomaM na pibed vicchinno vA etasya somapItho yo brAhmaNaH sannAtRtIyAtpuruSAt somaM na 25 pibati / (tai. saM. 2 / 1 / 15) yAvajjIvamagnihotraM juhuyAt ityAdizrutibhyo
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ 271 1 puruSArthota itydhikrnnm| [a. 3 pa. pU. 8 yathA karmakaraNe niyamaH zrUyate na tathA tattyAga iti noktapakSaH sAdhurityarthaH / cakArAt-niyatasya tu saMnyAsaH karmaNo nopapadyate / mohAttasya parityAgastAmasaH parikIrtitaH // ( bha. 187 ) ityAdirUpA smRtiH samuccIyate // 3 // 47 // 5 tyAgavidhirazaktaviSaya ityuktamiti prApta prativadati / adhikopadezAttu bAdarAyaNasyaivaM tadarzanAt // 3 // 4 // 8 // tuzabdaH pUrvapakSaM vyavacchinatti / yaduktaM zeSatvAtpuruSArthavAda iti tannopapadyate / kutaH / adhikopadezAt / karmasAmyamapi na vaktuM zakyaM yatra tatra taccheSatvaM dUrApAstam / yata IzvaraH karmaNaH sakAzAdadhika 10 upadizyate / tathAhi / sa vA ayamAtmA sarvasya vazI sarvasyezAnaH sarva syAdhipatiH sarvamidaM prazAsti yadidaM kiMca / sa na sAdhunA karmaNA bhUyAno evAsAdhunA kanIyAn (bR. 4 / 4 / 22 ) ityupakramyAgre paThyatetametaM vedAnuvacanena vividiSanti brahmacaryeNa tapasA zraddhayA yajJenAnAzakena caitameva viditvA munirbhavatyetameva pravAjino lokamabhIpsantaH pravrajanti 15 (bR. 4 / 4 / 22 ) ityAdi / evaM sati yajjJAnasAdhanatvaM yajJe tasya yajJazeSatvaM kathaM syAt / kiMtu yajJasya tadvedanazeSatvam / etenejyatvena taccheSatvaM pratyuktaM veditavyam / tajjJAnasya yAgapUrvAGgatvAt tadviziSTasya tasya brahmajJAnasAdhanatvAt / na ca pUrvaM sAmAnyata ijyajJAnamAsIda yajJena vizeSato jJAne sati punaryajJakaraNe pUrNa karmaphalaM bhavatIti na tadazeSatva20 miti vaacym| tameva viditvA munirbhavatyetameva pravAjino lokamabhIpsantaH .pavajanti (bR. 4 / 4 / 22) iti zrutestavedanasya gArhasthyavirodhitvena tadasaMbhavAt / yazca sAdhvasAdhukarmaphalasaMbandharahitastasya kartRtvena tathAtvamanupapannamato jIvAtmana eva tathAtvaM na tu parasya / na caitayostivA bhedAnnaivamiti vAcyam / vAstavAbhedAjnIvepyuktazrutibhyastathAtvasya 25 suvacatvAt / vAstavAbhedasya pUrvameva nirastatvAttamAdAya ye pUrvapa 19-M, A, C and' D read ratta for arattati
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 3 pA. 4 sU. 8 ) aNubhASyam / 272 kSAste pUrvapakSA evetyalamuktvA / na karmaNA na prajayA dhanena tyAgenaike amRtatvamAnazuH / pareNa nAkaM nihitaM guhAyAM vibhrAjate yadyatayo vizanti ( ma. nA. 10 / 5 ) iti zrutyA karmaprajAdhanairmokSAprAptimuktvA tyAgena tatprAptirucyate / tyAgaviSayasyAnyasyAnuktyA sAMnidhyAt karmAdInAmeva 5 tyAgobhipretaH / tathAca muktopasRpyatvAdbhagavata uktasAdhanena muktAH santo nAkaM pareNa vidyamAnamapi bhaktyA - guhAyAM vibhrAjate yat / yasmAtparaM nAparamasti ( ma. nA. 10 / 5 ) ityAdinopakrAntatvAtpuruSottamasvarUpaM yatayo virahabhAvena tadvinA sthAtumazaktAstatprAptyarthaM yatamAnA vizanti iti bhaktimArgIyANAM phalamuktam / agre - vedAntavijJAna ( ma. nA. 1016 ) ityRcA jJAnamArgIyANAM phalamuktam / anyathA paunaruktyaM syAt / evaM karmajJAnAbhyAmadhiko bhaktimArgastatprApyaH puruSottamazca zrutAvupadizyata iti tadekapramANavAdino bAdarAyaNasya matamapyevaM jaiminimatAdadhikamityarthaH / evaM zrutvA paramataM nirasya vizvAsArthaM svAnubhavamapi prmaannyti| taddarzanAditi / ziSya uktAdhikyavattvenaiva bhagavato bhaktimArgasya cAnubhavAdityarthaH / zrutayo - 15 dhika mAtmAnaM darzayantIti na vyAkhyAnam / upadezapadena paunaruktyApatteH / tanmatamanirasya tasmAt svamata AdhikyamAtroktyA niSkAmakarmaNazvittazuddhihetutvena paramparAjJAnamArgopayogAGgIkArotra sUcyate / puSTibhaktimArge tu sopi na / yanna yogena ( bhA. 11/12/9 ) iti vAkyAt / evaM sati kva karmazeSanvagandhopi brahmaNIti bhAvaH || 3|4|8 // 10 tulyaM darzanam || 3 | 4|9 // yaduktamAcAradarzanAt karmazeSatvaM brahmaNa iti tadapi na sAdhIyaH / tulyaM yato darzanam / brahmavidAM zukatRtIyajanmavadArSabhAdInAM tyAgadarzanAt / etena yadvidAM karmatyAgastasya karmazeSatvaM kathaM zaGkitumapi zakyamiti bhAvaH sUcyate / etena karmaNyazaktAn prati tyAgavidhiriti nirastam / 25 zukAdInAmatathAtvAt // 349 // nanu - janako ha vaideha (bR. 3 | 1 | 1 ) iti zrutisAhAyyAdAvAradarzanaM tyAgadarzanAdadhikabalamityata uttaraM paThati / * 20
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ 273 ? puruSArthota ityadhikaraNam / [a. 3 pA. sU. 11 asArvatrikI // 3 / 4 / 10 // brahmavidAM sarveSAmetadAcAraM cennirUpayecchratistadA tvaduktaM syAnna tvevam / yata etAdRzI zrutirbrahmavitsu sarveSa na zrUyate / tathAhi / etaddha sma vai tadvidvAMsa AhurRSayaH kaavsseyaaH| kimarthA vayamadhyeNyAmahe kimarthA 5 vayaM yakSyAmahe / etaddha sma vai tatpUrva vidvAMsognihotraM na juhavAMcakrire / etaM vai tamAtmAnaM viditvA brAhmaNAH putraiSaNAyAzca lokaiSaNAyAzca vyutthAyAtha bhikSAcaryaM caranti / etAvadare khalvamRtatvamiti hoktvA yAjJavakyaH pravavAja (bR. 4 / 5 / 15) ityAdizrutayo baDhyastadvidAM karmatyAgamevAnuva dantyatastyAgapakSa eva balavAn // 14 / 10 // 10 nanu brahmavittvAvizeSepyekeSAM karmakRtirekeSAM tattyAga iti vibhAgaH kuta ityAzaGkaya tatra hetumAha / vibhAgaH zatavat // 3 // 4 // 11 // __ etasyaivAnandasyAnyAni bhUtAni mAtrAmupajIvanti (bR. 4 / 3 / 32) iti zrutermAnuSAnandamArabhya brahmAnandaparyantaM ye gaNitA AnandAste sarve 15 puruSottamAnandAtmakA eva / evaM sati yeSu yAvAnAnando dattosti tAvantaM taM nirUpayantyadhikatAratamyena taddAnamiti jJApanAya zatottaramAnandaM zrutirtyarUpayat / ata eva puruSAyuHsaMkhyAsamAnasaMkhyayaivotkarSa uktastena puruSadharmasyAdhikArasyaivotkarSaH sacyate / evaM prakRtepyanyabhAvarahityatAra tamyena bhagavadbhAvatAratamyamatra tvanugraha evAdhikArarUpa iti tadutkarSe 20 tyAgastadanutkarSe netyarthaH // 3 / 4 / 11 // yaccoktaM tadvato vidhAnAditi tatrAha / adhyynmaatrvtH||24||12|| yaduktaM brahmiSTho brahmetyAdi tatra brahmazabdena veda evocyate / na tu parastathA taM brahmatvenAvikRtazabdarUpatvaM jJAtvA satataM tadadhyayanamAtraM yaH 25 karoti na tu tena kiMcit kAmayate tasyAdhikAro brahmatvArvijya ityucyate iti na brahmajJAnasya karmazeSatvam / pratyayasyAtizAyanArthakatvAdatizayena 35 [ aNubhASya ]
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. 3 pa( 4 . 12] aNubhASyam / brahmarUpastadaiva bhavatIti yuktaM tasya tadArtvijyamevaM sati brahmapadaM brAhmaNyaparamapi saMgacchate / 274 5. athavA vedAdhyayanamAtravataH karmaNyadhikAro na tu brahmavidopI - tyarthaH / na ca tadantaHpAtitvena vedAntAnAmapyadhyayanasyAvazyakatve tatpratipAdya brahmajJAnasyApyavarjanIyatvAttadvata eva tatrAdhikAra iti vAcyam / zAbdaparokSajJAnasya brahmajJAnatvAbhAvAt na hi sitA madhureti zAbdajJAnamAtrAMstanmAdhuryajJo bhavati / tathA sati pittopazamAdikaM tatkAryamapi syAnna tvevam / ata eva cchAndogye sanatkumAreNa - yadvettha tena mopasIda ( chAM. 71 1/1 ) ityukto nArada RgvedamArabhya sarpadevajanavidyAparyantaM 10 svAdhItamuktvAha sohaM manttravidevAsmi nAtmavit ( chAM. 711 / 3 ) ityatoparokSa brahmajJAnameva brahmajJAnamucyate / ata eva taittirIyopaniSatsu - vedAntavijJAnasunizcitArthAH ( ma. nA. 1016 ) iti paThyate / vijJAnamanubhava eva na tu jJAnamAtramato dUrApAstaM karmazeSatvaM brahmaNaH / taM vidyAkarmaNI ityAdistu saMsAryAtmanaH pUrvadehatyAgasAmayikaM vRttAntaM 15 nirUpayati / na tu brahmaviditi - samanvArambhaNAt ( bra. sU. 3/4/5 ) iti sUtramupekSitamAcAryeNa || 3 | 4|12 // yaccoktaM-niyamAcca ( bra. sU. 3 / 4 / 7 ) iti tatrAha / nAvizeSAt // 3 / 4 / 13 // AzvinamityAdizrutibhyaH karmakRto yathA niyamaH zrUyate na tathA 20 tyAga iti yaduktaM tanna / kutaH / avizeSAt / na karmaNA na prajayA dhanena tyAgenaike amRtatvamAnazuH ( ma. nA. 10/5 ) iti zrutiH karmAdinAmRtatvAprAptimuktvA tattyAgena tAM vadantI karmatyAgasyAvazyakatvaM vadatIti tasmAnna vizeSo yata ityarthaH / tathA cAmRtatvamAnazuriti padAnmumukSoH karmatyAgAniyamomumukSostatkRtiniyama iti vyavastheti bhAvaH / 25 athavA nanu kramaprApte turIyAzrame hi karmatyAgo dvitIye tasmin karmakaraNAnayamastatra ca karturaGgatvena tatsvarUpajJAnamAvazyakam / tacca vedAntai
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ 275 1 puruSArthAta ityadhikaraNaM / [ a. 3 pAM. * su. 15 1 reveti kathaM na karmazeSatvamityutsUtramAzaGkaya niSedhati / neti / yadahareva virajet ( jA. 4 ) iti zrute:- tAvat karmANi kurvIta na nirvidyeta yAvatA ( bhA. 11 | 20 | 9 ) iti bhagavadvAkyAcca tyAge vairAgyasya ca prayojakatvAdAzramavizeSe vizeSAbhAvAdaprayojakatvAdityarthaH / yatrApi kvacit 5 kramaprAptistatrApi na tajjJAnaM brahmajJAnamiti pUrvasUtra evoktamiti bhAvaH / etena vedAdhyayanAdikamapyaprayojakamiti jJApitam / ata eva zukasya vairAgyAtizayAdupanayanAderapyanapekSocyate / evaM sUtradvayena karmAdhikArasaMpAdakatvena brahmajJAnasya taccheSatvaM nirastam || 3|4|13 // atha grahilatayA brahmiSTha ityatra brahmapadena para evocyata iti vadAsa tatrApi vadAmaH / 10 15 stutayenumatirvA || 3 | 4|14 // darzapUrNamAsAvetAdRzau yatra brahmavidArtvijyAdhikArIti tatstutyarthaM brahmiSTho brahmetyanena brahmavida / pyArtvijyenumatiH kriyaMta na tu tasyAdhikAritvamabhipretam / uktAnupapattibhirityarthaH || 3 | 4 | 14 // kAmakAreNa caike // 3 / 4 / 15 // nanu - eSa nityo mahimA brAhmaNasya na karmaNA vardhate no kanI - yAn ( bR. 4 / 4 / 23 ) iti zrutyA brahmavidaH karmakRtaguNadoSau niSidhyete / sa ca prAptipUrvaka iti bahmavidaH karmakaraNamAvazyakamiti prApte / ucyte| kAmakAreNeti / karaNaM kAraH kAmenecchayA karaNaM kAma20 kArastathAca parAnugrahArthamicchAmAtreNa na tu vidhivazAdyat karaNaM tat kAmakAra ityucyate tathA caivaM kRte karmaNi tatkRtaguNadoSaprasaktau tatpratiSedhameke zAkhina eSa nitya ityAdi paThanti / na hyetAvatA karmakRtyAdhikAraprAptiriti bhAvaH / athavA kAmena kAro yasya sa tathA / tAdRzena karmaNA prAptavRddhihAsayoH saMbandhAbhAvaM brahmavidyeke paThantItyarthaH / cakA25 reNezvarAjJayA lokasaMgrahArthaM kRtaM karma samuccIyate / sarvasya vazI sarvasyezAnaH ( bu. 4 / 4 / 22 ) iti zrutestathA || 3|4|15 //
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276 aMpA . sU. 16) aMNubhASyam / upamarda ca // 3 // 4 // 16 // anena karmAdhikArAbhAve hetvantaramucyate / dvaitabhAne hi yathAkathaMcit karmakRtisaMbhAvanApi / yasya tvakhaNDabrahmAdvaitabhAnaM brahmetyeva na tvidaM brahmeti sakhaNDam / atroddezyatvena prapaJcasyApi bhAnAt sakhaNDatvam / tathA 5 cAkhaNDatadbhAne karma tadadhikArAderupamarda caike zAkhinaH paThantIti na brahmajJAnasya karmazeSatvasaMbhAvanApItyarthaH / zrutistu-yatra tvasya sarvamAtmaivAbhUttatkena kaM pazyet (bR. 4 / 5 / 15) ityAdirUpA // 14 / 16 // UrdhvaretaHsu ca zabde hi // 24 // 17 // atredaM vicAryata / brahmacaryAnantaraM gArhasthyamapi zrutyA bodhyate / 10 brahmacaryAdeva pravrajet ( jA. 4 ) ityAdizrutibhirbrahmacAriNa eva ca pravraja namapi bodhyata / evaM satyavirodhAya-yadahareva ( jA. 4 ) iti zrutezca rAgitadrahitamedena viSayabhedo vAcyaH / tatra brahmacaryAvizeSepi bhagavadanagrahavizeSajacittazuddhivizeSajavedAntArthaparijJAnamava haturvAcyaH / vedAntavijJAnasunizcitArthAH saMnyAsayogAdyatayaH zuddhasattvAH ( ma. nA. 10 / 6) 15 iti zrutirimamevArthamAha / tathA caitAdRzA evordhvaretasa ityucyante / evaM satyUrdhvaretaHsu karmAbhAva uktarItyA tvayApyUrIkArya iti jJAnarahitAnAM karmaNyadhikArastadvatAM saMnyAsa iti tvaduktAd viparItorthaH sidhyatIti kva karmazeSatvasaMbhAvanA jJAne / nanu saMnyAsepi tadAzramINaM karmAstIti vairAgyasahakRtaM jJAnametaccheSabhUtaM tadasahakRtaM tadagnihotrAdizeSabhUtamiti na 20 vaiparItyAmiti prApta Aha / zabde hIti / jJAnasvarUpa tatphalaM ca na yuktisiddham / kiMtu vedamAtrasiddham / tatra tu-tamevaM vidvAnamRta iha bhavati / ( nR. pU. 1 / 6 ) brahmavidApnoti param / (te. 21) ya evaM viduramRtAste bhavanti (bR. 4 / 4 / 14 ) ityAdivAkyaibrahmajJAnasya mokSa eva phalaM zrUyate / sarvasAdhanAnAM sAkSAtparaMparAbhedena tatraiva paryavasA25 nAdato dharmigrAhakamAnavirodhAt saMnyAsAzramINakarmazeSatvamapi na vaktuM 1 -M and A read dvaitabhAve for dvatabhAne /
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ 277 : puruSArthota itydhikrnnm| [a. 3 pA. su. 18 zakyamityarthaH / nanvevaM saMnyAsavaiyarthyamiti cenna / brahmavidatiriktasaMgasya bhagavadvismArakatvenAvazyatyAjyatvena zrutyA kathanAdata eva-vedAntavijJAnasunizcitArthAH (ma. nA. 10 / 6) ityuktvA saMnyAsayogAdyatayaH zuddhasattvAH (ma. naa,10|6) ityuktam / atra paJcamyAntaHkaraNe saMskAravizeSAdhAyakatvaM 5 ca pratIyate saMnyAsasya / sa ca saMskAraH phalopakAryaGgamityAvazyakaH saMnyAso maryAdAmArge / puSTimArge tvanyaiva vyavasthA / na jJAnaM na ca vairAgyaM prAyaH zreyo bhavediha (bhA. 11 / 20 / 31 ) iti vAkyAt // // 4 / 17 // parAmarza jaiminiracodanA cApavadati hi||3||4||18|| 1. urdhvaretaHsu ca jJAnoktastasya muktiphalakatvokteH-kiM prajayA kariNyAmo yeSAM nAyamAnmAyaM lokaH (bR. 4 / 4 / 22) ityAdizrutezca brahmaprAptAMvava sarvasyAH zrutestAtparyamiti sidhyati / tasyA eva sarvaklezApAyapUrvakaparamAnandarUpatvAnna tu karmaNi duHkhAtmakasaMsArahetutvAttasya jIvazreyonimittameva shrutipraakttyaat|anythaa niSedhavidhirna syaat|tthaa ca karmavidhinApi 15 paraMparAmokSa eva phalatvena parAmRzyata iti siddham / taM parAmarza karmasvAta vyavAdI jaiminirapavadati bAdhata ityarthaH / mohakazAstrapravartakaH sa itIzvarameva na manute yatotastatprAptistasya mate durApAstA / karmAnadhikAriNAmandhAdInAM saMnyAsavidhiviSayatvam / anyathA-vIrahA vA eSa devAnAM yonimudvAsayate (tai. saM. 1 / 1 / 5 / 2) iti zrutirna syAdato brahmacarya 20 samApya gRhI bhaved gRhAdvanI bhUtvA pravrajed yadi vetarathA brahmacaryAdeva pravrajed gRhAvanAdvA (jA. 4) iti zruterapyaGgahIna eva sa viSayo yata AyurbhAgavibhAgenAzramANAM vidhAnam / turIye tasmin dehendriyAdivakalyaM niyatamataH karmaNyeva zrutestAtparyam / api ca jJAnakarmaNoralaukikaphalasAdhakatvena vihitatvameva prayojakam / aparokSabrahmajJAnaM ca na vidheyam / 25 sAkSAtsvakRtyasAdhyatvAccodanAbodhakaliGgAyabhAvAcca jJAnasya na muktisA 20-C reads iti niSedhavidhirna for' iti zrutirna /
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. pA. sU. 18] aNubhASyam / 278 dhakatvaM vaktuM zakyam / ya enaM vidurityAdistu yAgeSvijyaviSNustutiparetyAzayenAha / acodanA ceti / jaiminivattatsahAyabhUteyamacodanA ca parAmarzamapavadatIti saMbandhaH / tathA ca vidhisaMbandhAtkaEvAnuSTheyam / na tu muktisAdhanamapyatathAtvAditi sthitam // 3 / 4 / 18 // 5 anuSTheyaM bAdarAyaNaH saamyshruteH|| 4 // 19 // bAdarAyaNa AcAryo jaiminerapi gurustadeva kartavyamiti ziSyasaMmatamanuSTheyaM karmApavadatIti pUrveNa saMbandhaH / tatra hetuH / sAmyazruteH / yathA-vIrahA vA eSa devAnAm (tai. saM. 1 / 5 / 2 ) iti zrutyA karmatyAgakartunindA zrUyate / evameva bhagavajjJAnarahitasyApi sA zrUyate yataH / 10 tathAhi / asuryA nAma te lokA andhena tamasA vRtAH / tAMste pretyAbhi gacchantyavidvAMsobudhA janAH / ( I. 3) etadagreca-ye tadviduramRtAste bhavantyathetare duHkhamevApi yanti (bR. 4 / 4 / 14 ) ityAdirUpA / etacca nindAmAtreNa saamymuktmaapaattH| vastutastu-tametaM vedAnuvacanena vividi Santi brahmacaryeNa tapasA zraddhayA yajJenAnAzakena caitameva viditvA muni15 rbhavatyetameva pravAjino lokamIpsantaH pravrajanti ( bR. 4 / 4 / 22 ) iti zrutyA jJAnasAdhanatvenaivAzramakarmakaraNoktezca na svAtantryaM karmaNo vaktuM zakyam / ata eva zukasya na brahmacaryAdikamapi / phalasya jAtatvena tatsAdhanAnapekSaNAt / na ca svargakAmapadazravaNAnnaivamiti vAcyam / tvadabhimatalokAtmakasvarga-yanna duHkhena saMbhinnam iti 20 vAkyazeSoktasvargapadapravRttinimittadharmAbhAvAdAtmasukhasyaiva tAdRzatvAttasyaiva tatrokteH / evaM sati-tametaM vedAnuvacanena (bR. 4 / 4 / 22) iti zrutyekavAkyatApi saMpadyate / anyathAtu virodha eva / nanu dRSTaphalakA api kArIgacitrAdiyAgAH zrUyanta iti naivaM nirNaya iti cet / ucyate / nityakarmaNo hi jnyaansaadhntvmucyte| vrIhipazvAdInAM tannirvAhakatvAtta55 ccheSatvena teSAM vidhAnam / evaM sati vIraheti zrutiH sAgnikasya gRhiNa AlasyAdidoSeNa tadudvAsane doSamAha na tvAzramAntaraparigraha iti mantavyam / anyathA taducchedastadvidhivaiyarthyaM ca syAt / na cAnadhikRtamAdAya
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ 279 1 puruSArthota itydhikrnnm| [ a.3 pA. 4 sU. 19 tatsamAhitiriti vAcyam / atra pRcchAmondhapaGgvAdibhiH pravrajanaM kAryamiti vidhirastyAhosvid yAvajjIvamagnihotravidhAyakavAkyapravrajanavidhAyakavAkyayorvirodhAbhAvAya viSayo bhinnaH kalpyate / nAdyaH / ashruteH| na dvitIyaH / yadahareva virajet ( jA. 4) iti zrutyA vairAgyavataH 5 pravrajanavidhAnAttenaiva viSayabhedasiddhau tatkalpanAnavakAzAt / tena-nApu trasya lokosti (ai. brA. 7 / 13 / 12 ) iti zrutirapyavidvadviSayiNIti na virodhaH / vidvAMsaH prajAM na kAmayate (bR. 4 / 4 / 22) iti zruteH / etenarNatrayApAkaraNamapi pratyuktaM veditavyam / avidvAviSayatvAt yadapyuktam acodanA ceti sUtrAvayavena codanAbodhakaliGgAdyabhAvo 10 bAdhaka iti / tadapi na sAdhIyaH / zrutisAmyAdeva / zrUyate hi tasmAdevaMvicchAnto dAnta uparatastitikSuH zraddhAvitto bhUtvAtmanyevAtmAnaM pazyeta (bR. 4 / 4 / 23) iti / na ca pramANavastuparatantratvAnna jJAnasya vidheyateti vAcyam / itarajJAnasya tathAtvepi jIvAtmalakSaNedhiSThAne paramAtmano bhagavato darzanasyAnyatoprAptatvAcchraddhAntasAdhanastadarzane svarUpayogyatAsaMpa15 ttAvAtmanyadhiSThAne paramAtmadarzanAnukUlaprayatnavidhAnasaMbhavAcchravaNavidhinA zrutivAkyajazAbdajJAnAnukUlaprayatnavidhAnavat / evameva hi yAgavidhinApi kriyArUpayAgasya svAnukUlaprayatnAdhInatvena sa prayatna eva vidhIyate / anyAprAptatvAt / na tu kriyA / tatprayatne sati tasyAH svata eva saMbhavAt / 20 athvaa| nanu yathA vIraheti zrutyA karmatyAgo nindyate tathaiva-asuryA nAma te lokA andhena tamasA vRtAH / tAste pretyAbhigacchantyavidvAMsobudhA janAH " (I.3) ye tadviduramRtAste bhavantyathetare duHkhamevopayanti (bR. 4 / 4 / 14) ityAdizrutyA bhagavajJAnAbhAvo nindyate / evaM sati karmajJAnAnukUlaprayatna yorvidheyatve mithovirodhAdadhikAribhedena vidheyatvaM vAcyam / naca-tAvatka25 ANi kurvIta na nirvidyeta yAvatA / ( bhA. 11 / 20 / 9 ) iti bhagavadvA kyAdrAgiNaH karma vidhIyate tadrahitasya jJAnamiti vAcyam / janako ha vaideho bahu dakSiNena yajJeneje (bR. 3 / 1 / 1 ) iti zruternIrAgatvena prasiddhasyApi
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ a, 3 pA. sU. 19] aNubhASyam / 280 tasya karmaNi pravRttiryA sA na syAdadhikArAbhAvAt / atha janakadRSTAntena karmaNoGgitvaM jJAnasya tadaGgatvaM vAcyam / tathA ca jJAnavatA karmAnuSTheyamiti prApne prativadati / anuSTheyaM bAdarAyaNaH sAmyazruteH / jJAnamaGgaM tadAGgitvenAnuSTheyaM karmeti mataM bAdarAyaNopavadatIti pUrveNa saMbandhastatra hetumAha / 5 sAmyazruteriti / svatopuruSArthaM karma phalArthinaivAnuSTheyam / tathA ca-eSa nityo mahimA (bR. 4 / 4 / 23) iti zrutyA jJAnavati vihitaniSiddhayoH karmaNoH phalAjanakatvena sAmyaM zrUyata iti phalArthipravRttyasaMbhavena jJAninastathAtvAbhAvena karmocchedaprasaktyA na jJAnasyAGgatvaM vaktuM zakyam / kRSIvalasya vIhINAM vapane bharjanasyeva / tathA ca jJAninaH pravRttyasaMbhavenAnyeSAM 10 ca-athetare duHkhamevApi yanti-iti nindAzravaNena tathAtvAt sarvArtha tattvajJA zrutirjJAnabahirbhUtaM karma kathaM vidadhyAditi jJAnasya puruSArthAsAdhakatvoktimasahamAnenAcAryeNa prauDhyA nirUpitam // 3 / 4 / 19 // evaM sati pUrvakANDavaiyarthyamApatatIti tattAtparyamAha / vidhirvA dhAraNavat // // 4 // 20 // 15 yathA yogazAstre manaHsamAdhereva sAdhyatvAt tatsAdhanatvenaiva mAnasyA mUrterdhAraNaM vidhIyate na tu svatantratayA phalasAdhakatvena manaHsamAdhI tattyAgAt / tataH kiMcana na smaret / taccApi cittabaDizaM zanakairviyuGkte (bhA. 3028 / 34 ) ityaadivaakyebhystthaa| tathA sati bhaktisAdhanatvenaivA nuSTheyamiti tAtparyeNa karmavidhirucyate / na tu svatabatayA phalasAdhakatvena / 20 nanu tatra samAdhimadhikRtya yamAdInyuktAnIti tanmadhyapAtitvena dhAraNasya tathAtvamucyate / prakRte jJAnaM bhaktiM vAdhikRtya na karma vihitamiti dRSTAntavaiSamyamiti cet / na / uktAnupapattyA svAnindyameva karma atividadhAtItyavazyaM vAcyam / nindAyAM cetarapadAjJAnamadhyapAtina evaM tadviSayasya prApterAvazyakatvAt / tathAca bhagavajjJAnasyetaranirape25 kSatvena svarUpopakAritvamasya karmaNo vAcyam / tathA coktam / dAnava 3-M, A and I) read prApta for prApte / 21-M, A and Cread yujyate for ucyate /
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ 281 1 puruSArthota ityadhikaraNam / [a. 3 pA. 4 sU. 20 ttpohomjpsvaadhyaaysNymaiH| zreyobhirvividhaizcAnyaiH kRSNe bhaktirhi sAdhyate (bhA. 1 / 47124 ) iti / eSa nityo mahimA (bR. 4 / 4 / 23) iti zrutirapi-yajjJAne sati vihitaniSiddhakarmaphalAsaMbandhastadvit syAdityanuktvA tasyaiva padavit syAditi yaduktavatI tena padayoktimArgarUpatvAt tatraca 5 padayoreva sevyatvena mukhyatvAttajjJAnAnukUlaprayatnameva pUrvaM viddhte| tena zRNvanti gAyanti gRNantyabhIkSNazaH smaranti nandanti tavehitaM janAH / ta eva pazyantyacireNa tAvakaM bhavapravAhoparamaM padAmbujam ( bhA. 1 / 9 / 36) iti vAkyAcca varNAzramadharmA AtmadharmAzca padajJAnasAdhanatvena kartavyA iti siddham / tasyaiva tacchabdasya prasiddhArthakatvAllokavedaprasiddhasya puruSottama1. syaiva tatrApi padavideva dInabhAvena bhaktimArgIyajJAnavAneva syAdityevakAraH sarvatrAnuSajyate / tathA sati bhaktau jAtAyAM svata eva bhagavajjJAnaM bhavatIti jJApayituM-taM viditvA (bR. 4 / 4 / 23) iti pazcAduktavatIti tadAzayo jJAyate / ata eva pUrvaM karma nirUpitam / sAdhanatvAt / syAdetad bhaktisAdhanatvameva cetkarmaNaH zruterabhipretaM tadA bhagavadvidi 15 tatphalAsaMbandha ityanupapannamiti cet / maivam / karmaNAM hi bhaktyutpattI svarUpayogyatAsaMpAdakatvameva / nAyamAtmA ( muM. 3 / 2 / 3) iti zruteH / karmajJAnAbhyAmalabhyatvAd bhagavataH svarUpayogyatApekSApi mAryAdikasya natu pauSTikasyAta eva vAzabda ukto niyamavAcI ! tathA sati bhagavadanugrahazcettadA bhaktistayA puruSottamajJAnaM tadA karmatatphalasaMbandhagandhopi neti kima20 nupapannam / etena--tameva viditvA munirbhavati / (bR. 4 / 4 / 22) agrAhyo nahi gRhyate (bR. 3 / 9 / 36) ityAdizrutInAM mitho virodhaH prihRtH| bhaktayA grAhyatvAttaditarasAdhanAgrAhyatvAt / ata eva vividiSanti na tu vidantyapItyAzayavatI-tametaM vedAnuvacanena ( bR. 4 / 4 / 22 ) iti zrutiH paThyate / 25 nacAnupadameva-tameva viditvA munirbhavati (bR. 4 / 4 / 22 ) ityukteH sAMnidhyAduktasAdhanaireva vedanamabhipretamiti vAcyam / vedAnuvacanAdInAM sarveSAM vedanasAdhananve sarveSAM tatkartRNAM vedanasaMbhavena munirbhavatItyekatvaM 36 [ aNubhASya ]
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 3 pA. 4 . 20 aNubhASyam / ____282 tadvidi na vadedato jJAnaM kasyacidekasya bhavatIti jJAnasya durlabhatvaM jJApyate / manuSyANAM sahasreSu kazcidyatati siddhaye / yatatAmapi siddhAnAM kazcinmAM vetti tattvataH (bha. gI. 73) iti bhagavadvAvayAcca / tarhi vedAnuvacanAdiSu niHzaMkA pravRttiH katham / ittham / sa vA ayam 5 (bR. 4 / 4 / 22 ) ityAdikayA pUrvazrutyA bhagavanmAhAtmyaM zrutvA yathA kathaMcit tadvedanautsukye sati satsaMgAbhAve na bhaktimArgAparicayAt / karmamArgamAtramAzramadharmatvenAlaukikArthasAdhakatvenApi pUrva jJAtamaratIti tadeva bhagavadvedanepi sAdhanamiti manyamAnAstadeva kurvanti / nanu vaidikasAdhanAnAM vaiyarthyaM kathamiti cet / na / bhrama kRtatvepi janmAntarIyAkSarajJAnopayogi10 saMskArAdhAyakatvenAvaiyarthyAt // 3 / 4 / 20 // stutimAtramupAdAnAditi cennApUrvatvAt // 3 / 4 / 21 // nanu sAmyazruterhetoH karbhazeSatvaM jJAnasya yadapAstaM tannopapadyate / sAmyoktemA'nastutirUpatvAt / api ca tathA jJAninApi kopAdAnAta karmakRtisvIkArAditi yAvat / anyathA jJAninAM karmakRtyabhAvena tatkR15 taguNadoSAprasaktyA tanniSedhAnupapattiH syAt / teSAmapi tatkRtaguNadoSa saMbandhostyeveti jJApanAya mAtrapadam / niSedhanetarasAdhAraNyaM parihiyate / tathA ca jJAninopi karmakaraNAt karmazeSatvaM jJAnasya niSpratyUhamiti cennaivaM vaktuM yuktam / padajJAnasya karmaphalAsaMbandhaphalakatvasyApUrvatvAdvidheyatvameva / 20 na hi yasya karmaNo jJAnasya vA yatphalaM taduktirapi stutireveti yuktam / tayorucchedApatteH / vidhirhi pravartakaH / tasya puruSapravRttyupayogyarthakathanenaiva cAritArthyAdanyArthakathanasya stutitvamastu nAma / na hyevaM prakRte / mumukSoH karmabandhAbhAvaprepsostatsAdhanatvajJAna evaM pravRttisaMbhavAt / yacca karmaphalasaMbandhaniSedhAnupapattyA karmasaMbandha ityuktam / tanna sAdhIyaH / na hi 25 taraNau tamaHkAryAbhAva ityukte tatprAptirapi saMbhavati / athavA puruSottama jJAnamukhyaphalasyAtimahattvena sAkSAdvaktumazakyatvaM jJApayantI kaimutikanyA
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ 283 1 puruSArthIta itydhikrnnm| [ a. pA. 4 sU. 22 yena paraMparayA tadAhAnayarcA - taM viditvA brAhmaNo bhavatIti zruterbrAhmaNapadena brahmaviducyate / tathA cAdyapadena buddhistha brAhmaNamAhAtmyoddeze kRte sa ka ityAkAGgAyAmAha taM brAhmaNaM viditvA vihitaniSiddhaphalAsaMbandhI bhavatItilakSaNa ityarthaH / sAkSAdbhagavAdvedaH kim vAcyamiti bhAvaH / 5 atastasyaiva tacchabdasya pUrvaparAmarzitvAd brAhmaNasyaiva bhagavadvido bhaktasyaiva padavit syAt tajjJAnAnukUla prayatnavAn syAt tadbhajeteti yAvat / tathA ca yatra bhaktavidviSayakajJAnasyApyuktarItyA na karmazeSatvaM vaktuM zakyaM tatra bhagavajjJAnasya tathAtvaM dUradUrataramiti sarvaM sustham // 3 / 4 / 21 // pAriplavArthA iti cenna vizeSitatvAt || 3 | 4|22 // atha prakArAntareNa zaGkate / bhRgurvai vAruNirvaruNaM pitaramupasasAra / ( tai. 3 / 1 ) adhIhi bhagava iti hopasasAda sanatkumAraM nAradaH / ( chAM. 71 1/1 ) pratardanI ha vai daivodAsirindrasya priyaM dhAmopajagAma ( kau. 31 ) ityAyupAkhyAnahiM brahmavidyA nirUpyate / sarvANyAkhyAnAni pAriplave zaMsantIti zrutyA zaMsanazeSatvaM teSAmavagamyate / zaMsane 15 zabdamAtrasya prAdhAnyenArthajJAnasyAtathAtvAdupadezAntAkhyAnapratipAdyaM jJAnaM mantrArthavadaprayojakamiti karmazeSatvamapi na vaktuM zakyam / prAdhAnyaM tu durApAstam / dharmiNa evAsiddhirityAha / pAriplavArthA iti / uktarItyA sarvA upAkhyAna zrutayaH karmazeSabhUtA ityarthaH / atrAcArya evamapi karmazeSatvaM jJAnasya na saMbhavatItyAha / neti / kutaH / vizeSitatvAt / karmaNaH 20 sakAzAjjJAnaM vizeSitamadhikadharmaviziSTatvenoktamiti na jJAnasya karmazeSatva. mityarthaH / nanu vizeSitamAkhyAne vevetyaprayojako heturiti cennaivam / AcAryAzayAnavagamAt / tathAhi pUrvaM tuSyatu durjana iti nyAyenAkhyAnAnAM zaMsanazeSatvamupekSitvocyate / na hyAkhyAneSveva jJAnaM nirUpyate / kiMtvanyatrApi / tathA hi / taittirIyake paThyate / brahmavidApnoti param / tade25 SAbhyuktA / satyaM jJAnamanantaM brahma ( . 211 ) ityupakramya mAhAtmya 10 8-U reads dUrataraM for dUradUrataram /
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. pAM. 4 su. 22 ] vizeSajJAnArthamAkAzAdikartRtvamuktvAnandamayatvaM rasarUpatvamapyukvA bhASAsmAdityAdinA sarvaniyAmakatvaM coktvA bhagavAneva pUrNAnanda iti jJApanAyAnandagaNanAM kRtvAnandamayaM puruSottamaM prAptenAnubhUyamAnAnanda svarUpaMyato vAco nivartante aprApya manasA saha (tai 21 ) ityAdineoktvA 5 tadvido mAhAtmyamucyate / eta ha vAva na tapati kimahaM sAdhu nAkaravaM kimahaM pApamakaravam (tai. 2 / 9 ) iti / atra jJAnavAn saccidrUpadezakAlAparicchinnaM sarvakartAraM niravadhyAnandAtmakaM sarvaniyAmakaM manovAgagocaraM puruSottamaM prApnoti / karma tu svayaM klezAtmakaM tadvAMzva asyaivAnandasyAnyAni bhUtAni mAtrAmupajIvanti (bR. 4 | 3 32 ) iti zruteH / kSudrata10 rAnandajanakasvargapazvAdi phalamApnotIti vihitaniSiddhakarmaNozvAprayojakatvaM tasminnucyata iti karmaNaH sakAzAjjJAnasya niravadhireva vizeSa ucyata iti na dharmyasiddhirna vA karmazeSatvaM jJAnasya sidhyati ||3|4|22|| tathApyAkhyAnapratipAditavidyAnAmasiddhireveti cettatrAha / aNubhASyam / 284 tathA caikavAkyatopabandhAt || 6|4| 23 || 15 grathA kevalazrutervidyAprAdhAnyaM tathaivopAkhyAnazrutInAmityarthaH / cakAreNa praznottarairnirNItArthapratipAdanam / mahatAmevAtra pravRttiH / sApi bahvAyAsapUrviketi vidyAmAhAtmyajJApanaM prarocanaM cAdhikamupAkhyAnAnAmupAkhyAnaM vinaiva vidyAnirUpikAyAH zruteH sakAzAdityucyate / tatra heturekavAkyatopabandhAditi / AcAryavAn puruSo veda ( chAM 6 / 14 / 2 ) iti 2. zrutyaikavAkyatAjJAnamAkhyAnaM vinA na bhavatIti tadarthamupabandhAd guruziSyakathopabandhAdityarthaH / athavopAkhyAnarahitAyAM zrutau yathA jJAnaM nirUpyate tathaiva - adhIhi bhagava iti hopasasAda sanatkumAraM nAradaH ( chAM. 7|1|1 ) ityAdyAkhyAneSvapi nirUpyata ityanAkhyAnazrutyaikavAkyatayaivAkhyAne jJAnasvarUpa bandhAt pratipAdanAdityarthaH / naikaTyavAcinopapadena 25 vastusatI yA tattadgurutattacchiSyakathA tatsAmIpyamatrocyate / anyathA sAmIpyAsaMbhavAdataH kalpitatvazaGkAnirAsaH / nanvevamapi pArivArthatve na 1
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ 285 2 sarvAMpekSetyadhikaraNam / [ a. pA. 4 sU. 25 bAdhakaM pazyAma iti ced ucyate / azvamedhaprakaraNe - manurvaivasvato rAjA ityAdInyAkhyAnAni yatra paThitAni tatra sAmAnyatasteSAM viniyogaH sarvANyAkhyAnAni pAriplave zaMsatItyanenokta iti sarvazabdastadAkhyAnapara eva na tvAkhyAnAntaraparopi / prakaraNasya niyAmaka - 5 tvAt / evaM sati yadA pAriplavAkhyakarmaprastAvastadA vizeSaviniyoga uktaH / pAriplavamAcakSateti / tatra prathamehani - manurvaivasvato rAjA iti / dvitIyena - indro vaivasvata iti / tRtIyeha niyamo vaivasvato rAjA ityAdyAkhyAnavizeSA vAkyazeSe viniyujyante / AkhyAnasAmAnyaparatve tvahovizeSa upAkhyAnavizeSavidhAnaM na syAt / ata eva 10 pAriplavamityekavacanamato nAkhyAnAntaragandhasaMbandhopi / prApakAbhAvAt // 3 / 4 / 23 // ata eva cAnIndhanAdyanapekSA || 3|4|24 // evaM puruSArthotaH zabdAt ( bra. sU. 3 / 4 / 1 ) ityupakramya jJAnasya phalasAdhane karmAnapekSatvamupapAdya tatraivopapattyantaramAha / yato jJAnI jJAnena 15 svayameva yajJAtmako jAtota eva jarAmaryAgnihotregnistadindhanaM samidAdIti tadAdAya AjyAdayasteSAmanapekSoktA / zrutau taittirIyake paThyate / tasyaivaM viduSo yajJasyAtmA yajamAnaH zraddhA patnI zarIramidhmamuro vedalamAni barhirvedaH zikhA hRdayaM yUpaH kAma AjyaM manyuH pazustaponiH ( nA. 80 ) ityAdi / etena yadanyasya yajJatAsaMpAdakaM tasya svakArya - 20 sAdhane kathaM yajJApekSA bhavediti bhAvaH sUcyate // 3 / 4 / 24 // 1 // 2 sarvApekSetyadhikaraNam / sarvApekSA ca yajJAdizruterazvavat // 3 / 4 / 25 // uktanyAyena jJAnaM prati karmaNa: phalopakAritvAbhAvepi svarUpopakAritvamasti na veti cintyate / tatra neti pUrvaH pakSaH / gurUpasattitadupa - 8-C reads ityAkhyAna for ityAyAkhyAna /
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 3 pA. su. 15) aNubhASyam / 286 dezaireva tatsaMbhavAt / AcAryavAn puruSo veda (chAM. 6 / 14 / 2) iti zruteH / atra siddhAntamAha / sarvApekSeti / sarveSAM karmajJAnabhaktInAM puruSottamajJAnotpattAvastyapekSA / atra pramANamAha / yajJAdizruteriti yajJAdinirUpikA zrutireva pramANaM yata ityarthaH / idamatrAkRtam / puruSottama eva 5 svatantrapuruSArtharUpastatprAptireva phalam / tatra premabhaktijaM tajjJAnameva sAdhanamiti-brahmavidApnoti param (tai. 2 / 1 ) ityAdinA-etadviduramRtAste bhavanti (bR. 4 / 4 / 14 ) ityAdizrutisahasraizca pratipAdyate / athetare duHkhamevopayanti (bR. 4 / 4 / 14 ) iti zrutyA jJAnarahitAnAM duHkhamAtraprAptirucyate / evaM sati svatopuruSArtharUpaM yajJAdikaM sarvArthatattvapratipAdikA 10 zrutiryanirUpayati tatsarvathA puruSArthasAdhanatvenaiveti mantavyam / tacca niSkAmatayaiva kRtaM tathA / ata eva vAjasaneyizAkhAyAM-yathAkArI yathAcArI tathA bhavati sAdhukArI sAdhurbhavati pApakArI pApo bhavati (bR. 4 / 4 / 5 ) ityupakramya paThyate / tasmAllokAtpunaretyasmai lokAya karmaNa iti nu kAmayamAnothAkAmayamAno yokAmo niSkAma AtmakAma Apta15 kAmo bhavati na tasmAtprANA utkrAmantyatraiva samavanIyante brahmaiva san brahmApyeti (bR. 4 / 4 / 6) ityAdi / atra athAkAmayamAnaH kartA nirUpyata iti zeSaH / yaH pumAn karmakRtAvakAmastato niSkAmaH sannAtmakAmo nirupadhisnehavAn prabhau tato bhagavatprAptacAptakAmo bhavatItyarthaH / atra yathAkArItyAdinA karmakarturevopakramAdathAkAmayamAna ityanenApi 20 tathAbhUtaH sa evocyate / evaM sati satkarmaNi pravRttyarthaM vividhaphalAni svayamevoktvA janAn bhrAmitavAniti svoktakaraNAccireNa dayayA niSkAmaM karoti sakAmatayApi kriyamANena vaidikakarmaNAnekajanmabhiH saMskAravizeSapacayenApi tthaa| kaSAye karmabhiH pakke tato jJAnaM pravartate iti smRtibhyazca jJAnotpattau krmaapekssaastiiti| cakAreNa puSTAvaGgIkRtasya sarvAnapekSeti sA samu25 cIyate / ata eva nAyamAtmetyAdizrutirna virudhyate / nanu jJAnadvArA karmA dInAmeva phalasAdhakatvamAstviti zaGkAnirAsAya dRSTAntamAha / azvavaditi / yathA snehaphalasAdhakadezavyavadhAnAtmakadezAtikramezvasya sAdhanatvaM na
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ 287 2 srvaapekssetydhikrnnm| [a. 3 pA. 27 tu tatphalasiddhAvapi tathAdhibhautikAdhyAtmikAdhidaivikapratibandhanivRttAveva teSAM sAdhanatvaM na tu bhagavatpAnAvapatyirthaH / idaM ca mumukSubhaktaviSayakAmiti jJeyam / AtyantikabhaktimatAM bhaktItarAnapekSaNAt // 14 / 25 // zamadamAdyupetaH syAttathApi tu tadvidhestadaGgatayA teSAmavazyAnuSTheyatvAt // 3 // 4 // 26 // nanu-tasmAdevaMvicchAnto dAnta (bR. 4 / 4 / 23) ityAdinA zamAdereva jJAnasAdhanatvamucyate na tu yajJAderiti cettatrAha zamadamAdyupeto bhaktimArgepi syAdeva yadyapi tathApi tadaGgatayAtmanyevAtmAnaM pazyediti jJAnamArgIyajJAnAGgatayaiva zamAdividheheMtonimArge teSAmavazyAnuSTheyatvAttathA 10 vidhirityarthaH / bhaktimArge svata eva zamAdInAM saMbhavepyAvazyakatvaM na teSAmiti bhAvaH // 14 // 26 // sarvAnnAnumatizca prANAtyaye tadarzanAtU // 3 / 4 / 27 // nanu sattyazodhakatvena yajJazamadamAdevidhAnamiti mataM nopapadyate / AhArazuddhau sattvazuddhiH (chAM. 7 / 26 / 2 ) iti zrutestadviruddhA sarvAnna15 bhakSaNAnumatirapi yataH zrUyate chandogAnAm / na ha vA evaMvidi kiMcanAnannaM bhavati (chAM. 5 / 2 / 1 ) tathA vAjasaneyinAM-na ha vA asyAnannaM jagdhaM bhavati (bR. 6 / 1 / 14) ityAdi / tasmAtsattvazuddhyarthaM yajJAderna vidhAnamiti prApte viSayavyavasthAmAha / AhAradaulabhyena prANAtyaya upa sthite prANadhAraNasya jJAnAntaraGgatamasAdhanatvenAhArasya dehapoSakatvena tato 30 bahiraGgatyAttadanumatiH kriyata ityarthaH / atra prmaannmaah| taddarzanAditi / cAkAyaNaH kilarSirApadgata ibhyena sAmikhAditAn kulmASAMzcakhAda (chAM. 1 / 10 / 5) ityAdizrutidarzanAdityarthaH / yadyapi jJAnasAdhanatvena sattvazuddherapekSitatvAjAte jJAne tatsAdhanAnapekSaNAdevaMvidIti vacanAt tAdRze sArvadikyapi tadanumAtirnAnucitA / api smathate ( bra. sU. 25 3 / 4 / 29 ) ityanenAviduSopyanumatervakSyamANatyAcca / tathApyAcAryeNAvasthA 1 shrtitaasmetl|
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 3 pA.-4 sU. 27 / aNubhASyam / vizeSaviSayakatvamuktaM yattena jJAninopyanApadi vihitatyAgovihita karaNaM ca cittamAlinyajananena jJAnatirodhAyakamiti zrutyabhimatamiti jJApyate / ata eva zrIbhAgavate dvitIyaskandhe vizuddhaM kevalaM jJAnaM pratyaksamyagava - sthitam / satyaM pUrNamanAdyantaM nirguNaM nityamadvayam / RSe vidanti munayaH 5 prazAntAtmendriyAzayAH / yadA tadevAsa tarkaistirobhUyeta viplutam ( bhA. 2/6/39 - 40 ) iti brahmaNoktam / jJAninAmapi cetAMsi devI bhagavatI hi sA / balAdAkRSya mohAya mahAmAyA prayacchati (mA. pu. de. mA. 1/54 ) iti mArkaNDeyenApyuktam / eSA jJAnamArgIyajJAnavato vyavastheti jJeyam / bhaktimArgIyasyaivamApadasaMbhavAt / ananyAzcintayanto mAM ye janAH paryupA10 sate / teSAM nityAbhiyuktAnAM yogakSemaM vahAmyaham (bha.gI. 9 / 22 ) iti bhagavadvAkyAt / mAmeva ye prapadyante mAyAmetAM taranti te (bha.gI. 7|14 ) ityatraivakAreNa puruSottamajJAnavata eva mAyAtaraNo kerakSaramAtrajJAnavatAM tathAtvamucitam || 3 | 4|27 // abAdhAca || 3|4|28 // Apadi tathAnnabhakSaNena cittAzudhyasaMbhavena tajjanitapratibandhAbhAvAcca na doSa ityarthaH // 3|4|28 // api smaryate || 3|4|29 // ApadyaviduSopi duSTAnnabhakSaNe pApAbhAvo yatra smaryate tatra viduSi zrutyanumate kA zaGketyarthaH / smRtistu - jIvitAtyayamApanno yonnamati 20 yatastataH / lipyate na sa pApena padmapatramivAmbhasA ( ma. smR. 10 / 104 ) iti / athavA viduSo duSTakarmAsaMbandho - jJAnAgniH sarvakarmANi bhasmasAtkurute tathA ( bha. gI. 4 / 37 ) iti smaryatepItyarthaH || 3 / 4 / 29 // zabdAta kAmakAre || 3 | 4 | 30 // 15 288 yato jJAnAgnireva sarvakarmadahanasamartha iti phaladazAyAM kAmakArepi na doSota eva sAdhanadazAyAM tadabhAvena - tasmAdevaMvicchAnto dAnta
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 vihitatvAzcAzramakarmetyadhikaraNam / [ a. pA. 4 sU. 73 uparatastitikSuH (bR. 4/4/23 ) ityAdirUpaH zabdaH kAmakAranivartakaH zrUyata ityarthaH || 3|4|30 // 2 // 289 3 vihitatvAccAzramakarmetyadhikaraNam / evaM jJAnasya karmanAzakatve siddhe jAtajJAnasyAzramakarma kartavyaM 5 na veti cintyate / tatra phalasya jAtatvAt kRtasyApi nAzyatvenAprayoja - katvAnna kartavyamiti pUrvaH pakSaH / tatra siddhAntamAha / vihitatvAccAzramakarmApi // 3 | 4 | 31 // 20 yathA jJAninAmapyanApadi ziSTAnAmevAnnaM bhakSaNIyaM vihitatvAttathAzramakarmApi kartavyameva nityaM vihitatvAdityarthaH / yathAnApadyaziSTAnna - 10 bhakSaNaM doSAya niSiddhatvAt / etaccopapAditaM sarvAnnAnumatirityatra / tathA nityatyAgopi pratyavAyajanaka iti tatkartavyameveti bhAvaH || 3 | 4 | 31 // yaJccoktaM kRtasyApi nAzyatvenAprayojakatvAnna kartavyamiti tatrAha / sahakAritvena ca || 3|4|32 // sahakArINyAzramakarmANItyeta zamadamAdInAmantaraGgasAdhanAnAM 15 drahitaiH zamAdibhirapi jJAnaM na sthirIkartuM zakyamiti tAni krtvyaanyevetyrthH| saMsAravAsanAjanakatvasvabhAvo yaH karmaNAM sa jJAnena nAzyata iti na sahakAritvenupapattiH kAciditi bhAvaH || 3|4|32 // evaM jJAnamArgIyajJAnasthairyasAdhanamuktvA bhaktimArgIyasAdhanAnAM bhagavacchravaNAdInAmita AdhikyamAvazyakatAM cAha / sarvathApita evobhayaliGgAt // 3 / 4 / 33 // bhagavacchravaNakIrtanAdayaH sAdhanAntaravadvihitatvena kartavyA eva yadyapi tathApi sarvathApi anyeSAM yugapadupasthitau tadanurodhamakRtvApi ta 11-kha reads tattyAgopi for nityatpAgopi / * 37 [ aNubhASya ]
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 3 pA. 4 sU. 33 ] aNubhASyam / 290 1 eva bhagavaddharmA eva kartavyA ityarthaH / kutaH / zrutiliGgAt smRtiliGgAcca / zrutiliGgaM tu-tameva dhIro vijJAya prajJAM kurvIta brAhmaNaH / nAnudhyAyAd bahUJchabdAn vAco viglApanaM hi tat / (bR. 4 / 4 / 21 ) iti / tamevekaM jAnathAtmAnamanyA vAco vimuJcathAmRtasyaiSa setuH ( muM. 5 2 / 2 / 5 ) ityapi / atraivakAreNa bhagavadatiriktaM pratiSidhya tadviSayakaM jJAnAnukUlaM prayatnaM zravaNAtmakaM vijJAyeti vidhAya smaraNamapi tanmAtra - viSayakameva prajJAM kurvIteti vacanena vidhAya tadekaniSTatAhetubhUtAnAmeva zabdAnAmAvartanamarthAnusaMdhAnamapi kartavyaM nAnyeSAmiti nAnudhyAyAd bahUnityanenoktavatI / atrAnvityupasargeNa dhyAnasya pazvAdbhAvitvamucyate / 1. ten yogyatayA zravaNakIrtane eva tatpUrvabhAvinI prApyete / smRtistu - zRNvanti gAyanti gRNantyabhIkSNazaH smaranti nandanti tavehitaM janAH / ta eva pazyantyacireNa tAvakaM bhavapravAho paramaM padAmbujam ( bhA. 1/9/36 ) iti / mahAtmAnastu mAM pArtha devIM prakRtimAsthitAH / bhajantyananyamanaso jJAtvA bhUtAdimavyayam / satataM kIrtayanto mAM yatantazva dRDhavratAH 15 syantazva mAM bhaktyA nityayuktA upAsate ( bha.gI. 9 / 13 - 14 ) iti / etena bhagavaddharmANAmAtmadharmatvenAntaraGgatvAdAzramakarmaNo dehadharmatvena bahiraGgatvAttadavirodhenaiva tatkartavyamiti sthitam / ata eva bhagavarmAnyadharmaM pratiSidhyateSAM sarvebhya AdhikyaM jJApayituM - sa vA ayamAtmA sarvasya vazI ( bR. 4/4/22 ) ityAdinA bhagavanmAhAtmyamuktam 20 || 3|4|33 // nama anabhibhavaM ca darzayati || 3 | 4 | 34 // 1 prAdhAnyena bhagavaddharmA eva kartavyA ityatropolakAntaramanenocyate / sarvaM pApmAnaM tarati / nainaM pApmA tarati / sarvaM pApmAnaM tapati / nainaM pApmA tapati (bR. 4 / 4 / 23 ) ityAdinA bhagavaddharmAnurodhenAzrama25 karmAkaraNajadoSairanabhibhavaM ca zrutirdarzayatyato bhagavaddharmA eva sarvebhya uttamAni sAdhanAnItyarthaH // 3|4|34 // 26- C reads uttamA ityarthaH for uttamAni sAdhanAnItyarthaH / yn
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 3 vihitatvAzvAzramakarmetyadhikaraNam / [ma. 351. 4 78 antarA cApi tu taddRSTeH || 3|4|35 // 1 bhagavaddharmebhya AzramadharmA hInA ityapyalpamucyate / api tu tasmi - puruSottame dharmiNyeva dRSTistAtparyaM yasya puMsastasyAzramadharmA antarA ca phalasiddhau vyavadhAnarUpAzceti zrutirdarzayatIti pUrveNa saMbandha: / antarA - zabdotrAvyayAtmako vyavadhAnavAcakaH / tathA ca zrutiH / etaddha sma vai tatpUrve brAhmaNA anUcAnA vidvAMsaH prajAM na kAmayante kiM prajayA kariSyAmo yeSAM noyamAtmAyaM lokaH (bR. 4 / 4 / 22 ) iti RNApAkaraNahetutvena laukikotkarSahetutvenApi prajAyA abhISTatvepi tadutpAdanavyAsaMgena bhagavadAnandAnubhaventarAyo bhaviSyatIti taddRSTyA tatropekSAM darzayati || 3 | 4 | 35 // api smaryate || 3 | 4 36 // 15 291 apizabdenAzramadharmANAM tathAtvaM kimu vAcyaM yato jJAnatatsAdhanavairAgyAdInAmapyantarAyarUpatvaM smaryate / tasmAnmadbhuktiyuktasya yogino vai mdaatmnH| na jJAnaM na ca vairAgyaM prAyaH zreyo bhavediha ( bhA. 11-2039-6-14-6 ) iti bhagavadvAkyam || 3 | 4 | 36 // vizeSAnugrahazca // 3 / 4 / 37 // smaryata iti pUrveNa saMbandhaH / jJAnAdeH sakAzAdbhaktimArge phalatopyutkarSamAha / jJAnAdisAdhanavastvanugraho muktiparyanta eva / bhaktimArge tu - ahaM bhaktaparAdhIno hyasvataMtra iva dvija ( bhA. 9 / 4 / 63 ) ityAdivAkyairvizeSarUpo muktAdibhyopi bhaktAnAM vyAvartako bhagavadanugrahaH smaryata 20 ityarthaH // 3 / 4 / 37 // gUDhAbhisaMdhimudghATayan phalitamarthamAha / atastvitarajjyAyo liGgAcca // 3 / 4 / 38 // ata iti pUrvoktazrutismRtiparAmarzaH / tathA cetarasyA mukterapi bhaktimArgIyatadIyatvameva jyAya ityarthaH / atra hetvantaramAha - liGgA25 cceti / muktAnAM tu mAyAvinirmuktamAtmasvarUpameva na tu dehendriyAdikamapyasti
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. pAM. sU. 38] aNubhASyam / 292 yena bhajanAnandAnubhavaH syAt / bhaktAnAM tu dehendriyAdikamapi mAyAtatkAryarahitatvenAnandarUpatvena ca bhagavadupayogyatopi tattathetyarthaH / na hi muktAtmanAM kazcana bhagavadupayogostIti bhAvaH / taduktaM zrIbhAgavate - na yatra mAyA kimutApare hareranuvratA yatra surAsurArcitA: ( bhA. 2/9/10 ) 5 ityAdi muktopasRpyatvaM cocyate / ata eva saptamaskandhe dehendriyA suhInAnAM vaikuNThapuravAsinAm ( bhA. 7|1|34 ) ityuktam / puravAsitve dehAderAvazyakatvAnniSedho jaDAtmakAnAmevetyavagamyate / itarajjyA iti pAThe tu pUrvoktAzramakarmaparAmarzota ityanenoktayoreva vA / etena - sote sarvAn kAmAn saha brahmaNA vipazcitA (te. 2 / 1 ) ityuktaphalavattvaM 10 tasya sUcyate || 3|4|38 // 3 // 4 tadbhUtasyetyadhikaraNam / tadbhUtasya tu nAtadbhAvo jaiminirapi niyamAtadrUpAbhAvebhyaH || 3|4|39 // athedaM vicAryate / tadIyAnAmapi kadAcit sAyujyamasti na veti / 15 tatra bhaktimArgasyApi sAdhanarUpatvAttasya ca muktAveva paryavasAnAttadIyatvasya sAdhanAvasthArUpatvAt teSAmapi muktirAvazyakI / tathA ca phalatA na kazvid vizeSa iti prApte / ucyate / tadbhUtasyetyAdi / tuzabdena maryAdAmArgIyavyavacchedaH / atra vizvAsadADharyAMyAha / anyasya kA vArtA karmamAtranirUpakasya jaimi20 nerapi yadi kadAcid bhagavatkRpayAyaM bhAvo bhavettadA tadbhUtasya puSTimArgIyabhagavadbhAvaM prAptasya tasyApi nAtadbhAva uktabhAvatirodhAnaM na kadAcidapItyarthaH / atra hetUnAha / niyamAdIn / taittirIyake-te te dhAmAnyuSmasi (tai. saM. 1 3 6) iti mantre yatra bhUrizRGgA ayAsaH / atrAha tadurugAyasya paramaM 9-M, A and C read iti zrutyukta for ityukta | 17- C reads karmaphalato for phalato /
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ 293 Yo 5 na cAdhikArikamityadhikaraNam / [ a. 3 pA. 4 sU. padam (tai. saM. 1 3 6 ) ityuktvA tadanantaraM tatra kRtAni karmANyapi - viSNoH karmANi pazyata ( tai. saM. 1 3 6 ) iti mantreNa nirUpya punaH pUrvoktalIlAsthAnaM tadviSNoH paramaM padam ( tai. saM. 1/3/6 ) iti padenAnUdya tasya nityatvanirUpaNAyocyate / sadA pazyanti sUrayaH ( tai. saM. 5 1 / 3 / 6 ) iti sUrayo vidvAMsaH puruSottamajJAnavanta iti yAvat / tacca bhaktyaiveti sUripadena bhaktA ucyante / tathAca bhaktAnAM sArvadikadarzanaM niyamyate sadetipadena / evaM sati puSTimArgIyabhagavadbhAvaM prAptasya muktAvucyamAnAyAM tanniyamo bhajyetetyarthaH / yaccoktaM sAdhanAvasthAyAmuttamAvasthArUpatvaM paraM tadIyatvasya phalaM muktireveti tatrAhAtadrUpeti / uktabhagavadI10 yatvaM na sAdhanarUpamapi tu mukterapi phalarUpam / muktAnAmapi siddhAnAM nArAyaNaparAyaNaH / sudurlabhaH prazAntAtmA ( bhA. 6 / 14 / 5 ) iti vAkyAt / yadA sarve pramucyante kAmA yesya hRdi zritAH / atha martyomRto bhavatyatra brahma samaznute ( bR. 4/4/7 ) iti zrutyAmRtasya muktasya brahmasvarUpabhoga ucyate / sa ca - yamevaiSa vRNute (muM. 3 2/3 ) iti zruterbha15 gavadIyatvasAdhya eveti spaSTaphalatvamasyAtotadrUpatvam / kiM / phalaM hi sAdhanAduttamaM bhavati / bhagavadIyatvAduttamasyArthasyAbhAvAdapi na muktirvamucitA / taduktaM zrIbhAgavate paJcamaskandhe pUrvaM bhaktisvarUpaM nirUpya - tathaiva parayA nirvRttyA hyapavargamAtyantikaM paramapuruSArthamapi svayamAsAditaM no evAdriyante bhagavadIyatvenaiva parisamAptasarvArthAH (bhA. 5/6/17 ) iti 1 20 // 3 / 4 / 39 // 4 // 5 na cAdhikArikamityadhikaraNam / nacAdhikArikamapi patanAnumAnAttadayogAt || 3 | 4 40 // athedaM vicaaryte| dhruvAyeva brahmAdilokAdhikAraM datvA tatsaMbandhiphalaM dadAti na veti / tatra netyAha / na ceti / tatra hetuH / patanAnumAnAditi / 25 AMbrahmabhuvanAMllokAH punarAvartinorjuna ( bha. gI. 8/16 ) iti smRterityarthaH / phalasya sAvadhitvAditi bhAvaH / kiMca tAdRze bhagavadIye yajanA
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ ma. pA. * s. 40] aNubhAnyam / yogAdapi na tathA / athavA / tAdRzasya sadA bhaktirasAnubhavAttadatiriktasyAnapekSaNAdanyeSAM phalAnAM saMbandhAbhAvAdityarthaH // 3 / 4 / 40 // upapUrvamapi tveke bhAvamazanavattaduktam // 14 // 41 // eke bhaktA AdhikArike phale patanamAtraM na heyatvaprayojakamiti 5 vadantyapi tUpapUrvaM patanameva taditi vadanti / bhktibhaavaaccyuteH| adhikArasamAptau bhagavadanugrahAzApi kadAcitsaMbhavatItyupapatanaM tat / muktau tvapunarAvRtterbhaktirasAzApi neti mahApatanameva seti bhAvaH / tena niSiddhakarmaphalatulyatvaM jJApitaM bhavati / ata eva zrIbhAgavate nArAyaNaparA loke na kutazcana bibhyati / svargApavarganarakeSvapi tulyArthadarzinaH / (bhA. 6 / 18 / 10 28) iti gIyate / bhaktimArge tu sAkSAtsaMgAbhAvepi tadIyabhAvamAtramapya zanavat sAkSAdbhagavatsvarUpabhogavadeva manyate / taduktaM zrIbhAgavate-atha ha vAva tava (bhA. 6 / 9 / 39) ityaadinaa| sAkSAdbhagavadbhogo jIvasyAsaMbhAvita iti zaGkAnirAsAyAha / taduktamiti / socate sarvAn kAmAn saha brahmaNA vipazcitA (te. 2 / 1) iti / atra brahma samaznute (bR. 4 / 47 ) 15 ityAdizrutiSu sAkSAdbrahmasvarUparasAzanamuktamityarthaH // 14 / 41 // 5 // 6 vahistUbhayathetyadhikaraNam / bahistUbhayathApi smRretAcArAca // 3 // 4 // 42 // athedaM vicAryate / pracurabhagavadbhAvamAtravataH sAkSAt svarUpabhogavato vA gRhatyAgaH kartavyo na veti phalasya siddhatvAnneti pakSavyavacchedAya20 madvArtAyAtayAmAnAM na bandhAya gRhA matAH (bhA. 4 / 30 / 19) iti vAkyAd bandhakatvena tyAjya iti pakSavyavacchedAya ca tuzabdaH / bhAvamAtre sAkSAtprabhusaMbandhe vobhayathApi gRhAd bahirgamanaM gRhatyAga iti yAvat / sa AvazyakaH / tatra pramANamAha / smRterityAdi / tvaM tu sarvaM parityajya snehaM svajanabandhuSu / mayyAvezya manaH samyak samadRg vicarasva gAm 18-1, A and Cread cintyata for vicAryate /
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ 295 6 bahistUbhayathetyadhikaraNam / [a. 3 pA. sU.. ( bhA. 1176 ) ityAdismRtirbhagavadbhAvavatastatsaMgaviziSTasyApi bahirgabhanamAha / tadAcAropi tathaiva zrUyatatastathA / atrAyamAzayaH / Azramadharmatvena gRhatyAgo yadaharevetyAdizrutibhyaH pUrvamupapAditopi yadadhunA punarucyate tena tadAtariktoyamiti jJAyate / tathA coktavAkyAnmumukSamuktipra5 tibandhakatvAbhAvepi vyAsaMgasya tatrAvazyakatvAduktobhayorapyanavarataM prabhurasAsvAde pratibandhakatvena tasya tattyAgasya viprayogarasAnubhAvakatvena ca sa kartavyaH / yadyapi sveSTAntarAyatvena svata eva tattyAgo bhAvI tathApiAzramAdAzramaM gacchet (bhA. 11 / 1738) iti vAkyAdatrAzramAntaratvA bhAvena tyAgasyAvihitatvazaGkAbhAvAyeyamuktiriti // 1442 // 10 svAminaH phlshruterityaatreyH||1443|| puSTimArgIyabhaktasya vihitatvAditi jJAnamaprayojakam / tatra hetuH-tasya bhaktimArgasvAminaH zrIgokulezAdeva phalasya zruterato bahirgamana na sAdhanatvenAtra kAryamiti bhAvaH / atra-yamevaiSa vRNute ( muM. 3 / 3) iti zrutiranusaMdheyA / etadanupadameva paThyate / nAyamAtmA balahInena labhyaH 15 ( muM. 3314 ) iti / atra bhagavadvaraNAnantaramapi jIvabalaM katamad yadapekSo bhagavallAbha iti jijJAsAyAM sarvAtmabhAva eva balamiti nirNIyate / tasyaiva maryAdAbalopamardakatvAdbhagavadazIkArahetutvAcca / jasImantinInAM prabhuvacanAtikramamapi kRtvA svarUpaparigrahastabalenaiva yata ityA treya AcAryo manute / idamatrAbhipretam / sarvAtmabhAvasya yaddalaM tattadA20 tmakasya prabhoreva / tasya cAyaM svabhAvo yadanyatra rocate / ata eva vrajaparivRDhavadanenduvacanakiraNapracArapocchalatkevalabhAvAmbodhivacanavIcayo gIyante-yamumbujAkSa tava pAdatalamasprAkSma tatprabhRti nAnyasamakSaM sthAtuM pArayAmaH ( bhA. 10 / 29 / 36 ) ityAdayaH / atastyAgastu pRSThalama ivAyAtIti na tadarthaM yatanIyAmiti viSNvavatAratvena puruSottamabhAvasvarUpa25 jJoyamiti tathA // 3 / 4 / 43 // ArvijyamityauDulomistasmai hi parikrIyate // 34 // 44 //
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 3 pA. 4 . 44 '] aNubhASyam / 296 1 - sarvatyAgapUrvakaM yad bahiH prabhusamIpagamanaM bhaktasya tadIrtvijyamRtvikkarmaivetyauDulomirAcAryo manyate / tasyAyamabhisaMdhiH / yajamAno ha sveSTasiddhyarthamRtvija Adau vRnnute| prakRte ca yamevaiSa vRNute (muM. 3 2/3 ) iti zruteH / tasmAdekAkI na ramate ( bR. 1 4 | 3 ) iti zrutezva svakrI - 5 DArthaM bhagavAn svacikIrSitatattallIlArUpAJjIvAn vRnnute| yUnaH sthavirAnveti vikalpAdekarUpANAM yathA somAdiSu varaNaM tathA sarvAtmabhAvavattvenaikarUpANAmevAtra varaNam / tatra yathA svIyasvIyatadaGgamAtrakaraNaM teSAM tathetarasaMbandhanivartanapUrvakaM tadbhogyasamarpakatvamatra / taduktaM bhagavatA - yadA pumAMstya - samastakarmA niveditAtmA vicikIrSito meM ( bhA. 11 / 29 / 34 ) 10 iti / atra pUrvapadenetarasaMbandhanivartanoktyA sarvAtmabhAva ukto bhavati / tadanantaramAtmanivedane sati tadviSayakalIlAkaraNecchAviSayaH saMbhavati / antaraGgalIlApravezanAmicchAryAM viSayaH / tasmAtsuSTutamArtvijyamiti / etena - na dadAti na pacati ( A. sU. 10/14/6/7 ) ityAdizruteryathA somAdau dIkSitasya tadyAgetaradharmanivRttiH sa eva paramo dharmo yatastathA 15 puruSottamasyoktabhaktaiH saha ramaNameva sArvadikam / etadeva ca mahanmahattva - miti sUcitaM bhavati / prakRte bhaktAnAmRtviktvena nirUpaNe hetutvena tAtparyAntaramapyAha / tasmai yajamAnArabdhakarmasAGgatvAya Rtvik parikrIyate / varaNena svakAryamAtropayogitvAya svIyaH krIyate tathA prakRtepi / 20 naca kvacit kalyANyo dakSiNAH iti praznavacanAttadarthaiva tatpravR20 tiratra tu svataH puruSArthatvena bhagavadarthA pravRttirato vaiSamyamiti vAcyam / nIrAgasyApi varaNasamaye tatpraznasyAvazyakatvAttathaiva dakSiNAdAnamapyanyathA niraGgatvApateH / prakRtepi bhaktAnAM snehAdeva pravRttirbhagavAn svAnubhavArthameva tAnanubhAvayatIti na vaiSamyam || 3 | 4|44 // 25 zrutezva // 3 / 4 / 45 // atharvaNopaniSatsu paThyate / bhaktirasya bhajane tadihAmutropAdhinairAzyenaivAmuSmin manaHkalpanametadeva ca naiSkarmyam (go. pU. tA 0 1 ) iti /
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ 297 e 8 gRhiNopasaMhAra ityadhikaraNam / [ a. pA. 4.47 bhaktimArgapracArakahRdayo bAdarAyaNaH / mAnaM bhAgavataM tatra tenaivaM jJeyamuttamaiH / / 39 / / || 3|4|45 // 6 // 7 sahakAryantarAdhikaraNam / sahakAryantaravidhiH pakSeNa tRtIyaM tadvato vidhyAdivat || 3 | 4|46 // nanu yameveti zrutiH sAdhanAntaraniSedhapUrvakaM varaNasyaiva sAdhanatvamAha / tasmAdevaMvicchAnto dAnta uparatastitikSuH zraddhAvitto bhUtvAtmanyevAtmAnaM pazyet ( bR. 4/4/23 ) iti zrutiH sAdhanAntaramapyAha / 10 evaM virodhe zrutitvAvizeSAt kimAdaraNIyaM kiM neti saMzaye sAdhanAntaravidhirevAdaraNIyonyathA zAstravaiyarthyaM syAditi prApte / ucyate / sahakAryantaravidhiriti / maryAdApuSTibhedena varaNaM dvidhocyate / tatra sahakAryantaravidhistu maryAdApakSeNocyate / puSTau tu nAnyApekSeti na virodhaganvopi / aparaM ca sAdhanaM hi kAyikaM vAcikaM mAna15 sikaM ca vidhIyate / tatra - manasaivAptavyam ( ka. 3 / 3 ) iti zrutestRtIyaM mukhyam / tadapi tAvadeva mAryAdikasyApi vidheyatvena kartavyaM yAvat sneho na bhavati / yatastadvataH snehavatastUktaM tRtIyaM sAdhanamapi vidhyAdivat / yathA tato vidhirarthavAdo vA pravRttAvaprayojakastasya svata eva saMbhavAttathA bhagavatprAptAvidamityarthaH / kaimutikanyAyena pUrvayoraprayojakatvametaccheSatvAdevAyAsyatIti tRtIyamevoktam || 3|4|46 // 7 // 8 gRhiNopasaMhAra ityadhikaraNam / kRtsnabhAvAttu gRhiNopasaMhAraH || 3|4| 47 // nanu - histUbhayathA ( ba. sU. 3/4/43 ) ityAdinA bhagavadIyasya gRhatyAga Avazyaka iti nirUpitam / chAndogye tu - AcAryakulAt 14- C reads vAcanikaM for vAcikaM / 18 [ aNubhASya ]
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 3 pA. sU...] aNubhASyam / __ 298 ( chAM. 8 / 15 / 1 ) ityupakramya chAndogyopaniSadante-AcAryakulAdvedamadhItya guroH karmAtizeSeNAtisamAvRtya kuTumce zucau deze svAdhyAyamadhIyAno dhArmikAn vidadhadAtmani sarvendriyANi saMpratiSThApyAhi san sarvANi bhUtAnyanyatra tIrthebhyaH sa khalvevaM vartayan yAvadAyuSaM brahmalo5 kamabhisaMpadyate na ca punarAvartate na ca punarAvartate (chAM. 8 / 15 / 1 ) / idaM viSayavAkyam / brahmalokamabhisaMpadyata iti gRhiNopasaMhAraH kRtH| vAjasaneyizAkhAyAM ca-taddha sma vai tatpUrve brAhmaNA anUcAnA vidvAMsaH prajAM na kAmayante (bR. 4 / 4 / 22) ityupakramya-atha bhikSAcaryaM caranti (bR. 4 / 4 / 22 ) iti paThyate / evaM sati vikalpe saMbhavatyupasaMhArasya 10 tAtparyagrAhakatvAd gRhiNa eva yathoktakarturbrahmasaMpattiriti zrutestAtparyam / tyAgoktistu brahmaitAdRzaM yadarthaM sarvaM tyajyata iti stutipareti prApte gRhiNopasaMhAre hetutvena tAtparyamAha / kRtsleti / tyAge vAGmana soreva bhagavati viniyogo na sarvendriyANAm / gRhiNastu sarvaiH prakArairbhajanaM bhavatIti parijanazca kRtArthoM bhavatIti ca bhajane kRtsnatA bhavatIti tenopasaMhAraH 15 kRta ityarthaH / ata evAtmani sarvendriyANi saMpratiSThApyetyucyate / atrAsmapadaM bhagavatparamiti jJeyam / karmamArgIyagRhivyavacchedAya tuzabdaH / atredamAkUtam / bhaktimArgo bahuvidha iti kapiladevavAkyAt kecana bhaktAH svagRheSveva snehena bhagavadAkAre vividhopacAraiH sevAM kurvantastayaiva nirvRttyA muktimapi tucchAM manyante / taduktaM-madhudviTsevAnuraktamanasAmabhavopi 2. phalguH ( bhA. 5 / 14 / 44 ) iti / tena bhagavadbhajana eva tatrApi puSTi mArga eva zruterbhara iti jJAyate / pUrvamutkaTabhagavadbhAvavatAM tadarthaM tyAgaM nirUpya gRhiNopasaMhAratAtparya pazcAd yanirUpitavAMstena tAdRgbhAvavataiva tyAgaH kAryaH / tadrahitena tu gRha evoktarItyA prabhubhajanaM kAryam / tenaiva tallAbha iti vyAsahRdayamiti jJAyate / uktabhAvAbhAve tyAgadharmAni25 hAditi / kecana bhaktA bhASaNAdilIlAdarzanaM vinA sthAtumazaktAH pracurabhAvavivazAzayA gRhAMstyaktvA vanaM gacchanti / AtreyauDulomibhyAM tu
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ 299 8 gRhiNopasaMhAra ityadhikaraNam / [a. 3 pA. mu. 50 bhagavadavatArasAmayikabhaktadazoktA / ete sarve phalamArgIyAH / vAjasaneyyuktAstu sAdhanamArgIyA iti nAnupapattiH kAcit // 24 / 47 // ___ maunavaditareSAmapyupadezAt // 3 // 4 // 48 // kiMca saMnyAsina AvazyakA ye dharmAstatodhikAste gRhiNaH 5 sidhyantItyatopi hetostenopasaMhAraH kRta ityaashyenaah| maunvdityaadi| maunapadamanIhAnilayAmAditridaNDidharmopalakSakam / yathA vAgindriyamAtradehamAtracittamAtraniyAmakAste dharmA uktA nyAsinastathetareSAmapIndriyaniyAmakAnAM dharmANAmAtmani sarvendriyANi saMpratiSThApyeti zrutyA gRhiNa upadizyanta iti yato gRhiNopasaMhAra ityrthH| tatra niyamanamAtram / atra 10 tu bhagavati niniyogAdAdhikyAmati bhaavH| vastutastu kevalaniyamanasyAprayojakatvAttatrApi bhagavati viniyoga eva tAtparyamiti jJeyam // 3 / 4 / 48 // anAviSkurvananvayAt // 14 // 49 // nanu bhagavati sarvendriyaviniyogAd gahigopasaMhAra iti na yujyte| zucau deze svAdhyAyamadhIyAnaH ( chAM. 8 / 15 / 1 ) ityAdikarmamArgIya15 sAdhanazruterityAzaGkaya tattAtparyamAha / anAviSkurvanniti / bhagavadbhAvasya rasAtmakatvena guptasyaivAbhivRddhisvabhAvakatvAdAzramadhamaireva loke svaM bhagavadbhAvamanAviSkurvan bhajetetyetadAzayena te dharmA uktAH / gopane mukhya hetumAhAnvayAditi / yato bhagavatA samanvayaM saMbandhaM prApya vartateto heto. stathA / atra lyablope paJcamI / etena yAvadantaHkaraNe sAkSAtprabhoH 20 prAkaTyaM nAsti tAvadeva bahirAviSkaraNaM bhavati / prAkaTye tu na tathA saMbhavatIti jJApitam // 3 / 4 / 49 // aihikamaprastutapratibandhe tadarzanAt // 2450 // vaidikakarmakaraNe tAtparyamuktvA laukikasyAnAvazyakatvepi tatsamayamAha / prastutaM prabhubhajanaM tatpratibandhAsaMbhava evaihikaM karma kAryam / nanvai25 hikaM karmAstu mA vA / atastatsamayoktirvyarthetyAzaGkayAha / prastutaM prabhu bhajanaM tadarzanAditi / AcAryakulAdityupakramyAgre paThyate / dhArmikAn vidadhaditi / ato dhArmikaputravidhAnamaihikaM karma zrutau dRshytetsttsmyoktiraavshykii| anyathA zrutAvuktamastIti prastutabAdhepi tatkaraNe phalapatibandhaH syAditi bhAvaH // 14 // 50 // 8 //
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. pA. 4 . 51 ] aNubhASyam / 9 evaM muktiphalAniyama ityadhikaraNam / evaM muktiphalAniyamastadavasthAvadhRtestadavasthAvadhRteH // 3|4|51 // nanu--tasya tAvadeva ciraM yAvanna vimokSyetha saMpatsye (chAM. 6 / 14 2 ) 5 iti zrutau muktyanantaraM brahmasaMpattiH zrayate / sA tu puruSottamasaMge lIlArasAnubhavAtiriktA vaktumazakyA | muktopasRpyavyapadezAt / muktAnAmapi siddhAnAM nArAyaNaparAyaNaH / sudurlabhaH prazAntAtmA koTiSvapi mahAmune ( bhA. 6 | 14/5 ) iti smRtezca / mukteH phalaM bhaktirasAnubhava eva / evaM satyuktagRhiNastatphalaM bhavati na veti saMzaye nirNayamAha / evaMbhUtasyokta10 rUpasya muktasya mukteryatphalaM bhaktirasAnubhavastasyAniyamastasya bhagavadicchAdhInatvAt / sAdhanAprApyatvAt / ata eva - muktiM dadAti karhicit sma na bhaktiyogam / ( bhA. 5/6/19 ) iti zukavAkyam / atrautsargakahetumAha / tadavastheti / na se punarAvartate ( chAM. 8 15/1 ) ityasyAvRttyA muktyavasthAyA eva sArvadikatvena nirdhAraH kriyate / yadyapyevaM 15 muktiphalAbhAvaniyama evAyAti na tu tadaniyamastathApi tasya tAvadeva ciraM (chAM. 6 | 14 | 2 ) ityAdipramANairna sa punarAvartate ( chAM. 8/15/1 ) iti zrutyA samaM virodhAbhAvAtsargikI tadavasthA / tatphalaM tu kasyacidityanugraheNa puSTa pravezane bhavatIti svAbhiprAyaM prakaTIkurvatA bAdarAyaNena aniyama (bra. sU. 3 / 3 / 31 ) ityuktam / evaM sati na sa punarAvartate ( cha. 8/151 ) iti zrutiH prapaJce punarAvRttiM niSedhati na tu tadatI - pIti jJeyam / samAptijJApanAyAvRttiH / athavA zrutau tadasthAvadhRterhetorasmAkamapi tadavasthAvadhRtiryatotaH phalAniyama nizcayopItyarthaH / evaM sati muktiparyantaM sAdhanaM bhagavadbhAva iti nirNayaH saMpannaH // 3 / 4 / 51 // 9 // iti zrIvedavyAsamatavartizrIvallabhAcAryaviracite brahmasUtrANubhAye tRtIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH // 34 // tRtIyodhyAyaH samAptaH // 20 300 1 atra - na ca punarAvartate ityadhunAtana punareSu vATaH -
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMtha caturthAdhyAyasya prathamaH pAdaH / ___1 AvRttyadhikaraNam / samanvayenAvirodhAt sAdhanairbrahmavid ydi| tasyAgrimavyavasthA yA sA ca turye vivicyate // 40 // jIvato mriyamANasya gacchataH saphalasya ca / ato brahmavidA kAryamevameva na cAnyathA // 41 / / tAmasI buddhimAzritya ye mUDhAH sarvaviplavam / vadanti zAstranAzAya sadbhiH zocyAzca yenu tAn // 42 // brahmavidmanAbhAvaH zatAMzenApi ced bhavet / zAstrametad vRthA jAtaM sarvamUtravinAzataH // 43 // svApyayasya ca saMpatteratra brhmgtishrutii| anyathA na zruterarthaH syAceda vyAso vadena kim // 44 // tAmasI buddhimAzritya yA muktiH kaizciducyate / sA suSuptizruterartho mohAdevAnyathA matiH // 45 // ato brahmavidaH kArya jIvataH pUrvamucyate / AvRttiH zravaNAdInAM navakRtvopadezataH // 46 // darzanArthatvato liGgAdapi brIhyavaghAtavat / AvRttau zravaNAdInAmAtmeti syAd dRDhA mtiH||47|| ApAtato darzanaM tadabhedenApi bodhyate / pratIkopAsanAdInAM naivaM bhAvo hi jAyate // 48 / / AlambanArtha tatrApi brahmadRSTiviziSyate / AdityAdibrahmadRSTeraGgatvaM na svatantratA // 49 // manane ca nididhyAse vizeSazvocyatedhunA / AsanAdiSaDaGgaistu cittaM zrItArtha eva hi // 50 // - 4-M, A, C and 1) read caturthe for ca turye /
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 a. pA. 1 su. 1 ] 15 aNubhASyam / dhArayedAmaterevaM tataH siddhimavApsyati / dharmAdharmabhayaM tasya nAstyeveti vinizcayaH // 51 // agnihotrAdikaM kArya saMnyAsaH phala eva hi / poDhA cetpuruSo vyaktaH prArabdhAnte phalaM bhavet / / 52 / / etAvAn prathame pAde nirNayaH sUtrakRtkRtaH / dvitIye mriyamANasya sarvendriyalayaH purA / / 53 // liGgasyApi zarIrasya nADyotkrAntirihocyate / dinAyanakRto nAsya vizeSostIti cocyate // 54 // tRtIye kramamuktau yo mArgo yasya zrutermataH / tannirdhAronyamArgANAmaprApyatvaM ca varNyate // 55 // gantavyaM ca paraM brahma kAryo lokastu naiti ca / turIyepuSTimaryAdAbhedena phalamucyate // 56 // prabhoreva phalatvaM tannirdoSatvaM ca varNyate / lIlAnityatvataH pUrNaguNatvaM ca tatokhilam // 57 // asya phalaprakaraNatvepi sAdhanarUpasyApi zravaNasyAntaraGgatvaM jJApayituM tannirdhAramapyAha / 302 AvRttirasakRdupadezAt // 4|11 // AtmA vAre draSTavyaH zrotavyo mantavyo nididhyAsitavyaH ( bR. 4 / 5 / 6 ) ityAdivAkyairvihitaM zravaNAdikaM kiM sakRdeva kartavyamutAsakR20 diti bhavati saMzayaH / kiM tAvatprAptaM sakRdeveti / tAvataiva zAstrArthasya sNptteH| na ca taNDulaniSpattiphalakAvaghAtasyeva darzanaphalakAnAM zravaNa - dInAM tatsiddhiparyantamAvRttirnyAyaprApteti vAcyam / avaghAtasya vituSIkaraNAtmakadRSTadvArakatvena tathAtvamastu nAma / prakRte tvadRSTadvArakatvAt sakRtkRtenaivAdRSTadvArA phalasaMpAdanasaMbhavAdAvRttiraprayojiketi prApte / 25 ucyate / AvRttireva zravaNAdInAM zrutyabhimatA / kutaH / asakRdupadezAt / chAndogye zvetaketUpAkhyAne - aitadAtmyamidaM sarvaM tatsatyaM sa
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ 303 1 aavRttydhikrnnm| [a. pA. 1 .2 AtmA tattvamasi zvetaketo (chAM. 6 / 8 / 7 ) iti vAkyena jaDajIvayobrahmAtmatvaM navakRtva upadiSTavAn / tathA ca sakRdupadezenaiva cedarthasiddhiH syAttadaikamevArthamekasmA ekadaivAsakRnnopadizet / prayojanAbhAvAt / etenAvaghAtavadantaHkaraNadoSanivartanaM dRSTadvAramanyeSAmupadezAnAM caramasya tasya 5 jJAnasAdhakatvamiti mantavyam // 4 / 1 / 1 // atraiva hetvntrmaah| liGgAcca // 4 // 1 // 2 // zrutyanumApakatvena smRtirliGgamityucyate / sA ca-yathA yathAtmA parimRjyatesau matpuNyagAthAzravaNAbhidhAnaiH / tathA tathA pazyati tattvasUkSma 10 cakSuryathaivAJjanasaMprayuktam ( bhA. 11 / 14 / 26) ityAdirUpA tadAvRttimeva phala sAdhakatvenAha / atra dRSTAntenApi dRSTadvArakatvaM zravaNAdInAM sUcyate-- AtmA vAre draSTavyaH (bR. 4 / 5 / 6) iti padena zravaNAdInAM phalAtmakaM darzanaM pUrvamuktvA zrotavyo mantavya ityAdinA tatsAdhanAni pazcAdyadAha tenAtmanaH parokSamapi jJAnamavAntaraphalarUpamiti / bhaktimArge paramaphalarUpa15 tatsajAtIyatvena ca phalamadhyapAtyeveti zrutyabhimatamiti jJAyate / tena sUtrakRdapi phalaprakaraNepi sAdhanavicAraM cakAreti nigUDhAzayaH / tathApi zAbdakramAdArthakramo balIyAniti nyAyAd draSTavya iti padasya pazcAtsaMbandhe tUktarItivisaraM prApnotIti prakRtavicArasya phalaprakaraNAsaMgatatva mApatatIti prakArAntareNa sUtrArtha ucyate / AvRttirasakRdupadezAt / 20 zrutirhi karmajJAnabhaktIH sAkSAtparamparAbhedena puruSArthasAdhanatvena hIna madhyamottamAdhikAriNaH prati kartavyatvena pratipAdayati / tatra teSAM svarUpaM tRtIyedhyAye bAdarAyaNena pratipAditam / atha turIyedhyAye teSAM phalaM cintyate / tatrAdau karmamArgasya phlmucyte| jJAnabhaktyoreva krameNottamAtyutta maphalakatvamatastatsAdhanatvenaiva tat kartavyaM na tu svAtantrye geti jJApayitum / 2, AvRttiriti / karmamArgasyAvRttiH punarjanmaphalaM tadapyasakRt / idaM paramAvR tyobhayatrApi saMbadhyate / tathA cAtra pramANApekSAyAM tadAha hetutvenAsakRdupadezAditi / zrutau karmamArge punarjanmAsakRdupadizyate yataH /
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. pA. 1 sU.2 aNubhASyam / 304 anyathA sakRdupadezenaiva tadavagamepyasakRdupadezo vyarthaH syAdatastathetyarthaH / vAjasaneyizAkhAyAM paThyate / evamevAya5 zArIra Atmai. bhyoGgebhyaH saMpramucya punaH pratinyAyaM pratiyonyAdravati prANAyaiva (bR. 4/3/36 ) iti tatraiva punastena pradyotenaiSa AtmA niSkrAmati ityupa5 kramya paThyate - taM vidyAkarmaNI samanvAramete pUrvaprajJA ca (bR. 4 / 4 / 2 ) iti / tatraivaitadanupadameva tadyathA tRNajalAyukA (bR. 4/4/3 ) ityupakramya paThyate - evamevAyaM puruSa ida zarIraM nihatyAvidyAM gamayitvAnyannavataraM kalyANatara5 rUpaM tanute pitryaM vA gAndharvaM vA brAhmaM vA prAjApatyaM vA daivaM vA mAnuSaM vAnyebhyo vA bhUtebhyaH (bR. 4 / 4 / 4 ) iti / tatraivAgre paThyate / 1 prApyAntaM karmaNastasya yatkiMceha karotyayam / tasmAllokAtpunaretyasmai - lokAya karmaNe (bR. 4/4/6 ) iti / 1 95 - atra hetvantaramAha / liGgAcca / vedAnumApakatvena smRtirliGgamityucyate / sA ca bhagavadgItAsu traividyA mAm (bha. gI. 9/20 ) ityupakramya paThyate - evaM trayIdharmamanuprapannA gatAgataM kAmakAmA labhante 15 ( bha.gI. 9 / 21 ) iti / AbrahmabhuvanAMllokAH punarAvartinorjuna ( bha.gI. 8 / 16 ) iti ca / athavA yathAkArI yathAcArI tathA bhavati sAdhukArI sAdhurbhavati pApakArI pApo bhavati puNyaH puNyena karmaNA bhavati pApaH pApena (bR. 4/4/5 ) iti zrutirvartamAna janmakarmaNoH pUrvajanmasaMbandhikarmAnumApakatvaM vadatIti 3. karmiNaH punarjanmAvazyakamiti jJAyate / evaM sati litvena nirUpaNAdityarthaH saMpadyate / nivRttimArgIyasyApi tasya jJAnopakartRtvamAtraM na tu janmanivartakatvaM mAnAbhAvAt 4 / 1 / 2 // 1 // 25 2 AtmAdhikaraNam / evaM karmaphalaM vicArya jJAnaphalaM vicArayati / Atmeti tUpagacchanti grAhayanti ca // 4|1|3 // pUrvArthanirUpaNavyavacchedAya tuzabdaH / jJAnino hi bhagavantamAtmatvanevopAsate / tasyA nairantaryene kajanmabhistathaiva teSAM hRdi bhagavAn
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ 305 1 AvRtyadhikaraNam / [ a. 4 pA. 1 sU. 3 sphurati / tadA svAnandAMzasyApyAvirbhAvAd brahmabhUtaH sannAtmatvenaiva brahma sphuritamiti tadAnandAtmakaH saMstamanubhavati / evaM sthitaH prArabdhasamAptau dehApagame tatraiva praviSTo bhavati / sarvopakArIti padArthamapi tasmai bhagavatA jJAnaM dattamiti pravacanamapi tasya phalAntaHpAtItyadhikAriNyupasthite 5 tathaivopadizati ca / etadevAha / AtmetyAdinA / upa samIpe gamanaM praveza iti yAvat / athavA / nanu jJAnabhaktyoranAvRttiH phalamata uttame te na tu karmetyAzayena karmaNaH phalamAvRttiriti yannirUpitaM tatredaM cintyate / na sa punarAvartate ( kA. 3 ) iti zrutiH sarvathAnAvRttimAhota sAvadhikIM tAma10 marazabdena tannivRttimiva / kimatra yuktam / sAvadhikImeveti / tathAhi pUrvakarmanaiyatyasya tvayApyaGgIkAryatvAttasya prarohaikasvabhAvatvAttasya dura kramatvAttatphalAnubhavasyAvazyakatvAt / api ca- ya enaM viduH (bR. 4 / 4 / 22 ) iti zruteH sati jJAne hi sA / yato vAcaH (tai. 2/9 ) agRhyo na hi gRhyate (bR. 4 / 4 / 22 ) 15 ityAdizrutibhyo brahmajJAnAsaMbhavAt / ita eva bhaktirapi pratyuktA veditavyA / jJAnAviSaye snehAsaMbhavAt / 0 kiMca - sarvasya vazI sarvasyezAna : (bR. 4/4/22 ) ityAdi - zrutibhyo yasyAvatArakarmANi gAyanti smadAdayaH / na yaM vidanti tattvena ( bhA. 2/6/37 ) ityAdismRtibhyazva kA pratyAzA jIvitasyAtihInasya ** tatmAnau / ata evopadezAsaMbhavopIti prApte pratyAha / AtmetItyAdinA / tuzabdaH pUrvapakSanirAsakaH / atrAyamAzayaH / satyamuktaM bhavatA / tatrocyate / yathAgRhyatvAtimahattvAdidharmA bhagavati santi tathA sarvAtmatvamapi / ya Atmani tiSThan ityAdizrutiSvAtmatvenaivokteH / sarvadharmAzrayatvepi yadA yaM dharmaM puraskRtya lIlAM karoti tatkAryameva tadA 5 saMpadyate / hitRkAritvasvabhAvatvAttasya / evaM sati yasmin puruSaM yadAtma * 1 - M, A and Com. brahma before sphuritam / 39 [ aNubhASya ]
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 4 . 1sU. 3] aNubhASyam / 306 tvena lIlAM karoti tadA svaprAptyanukUlaprayatnavantaM vidhAyAtyAnaM prApayati / nanUktaM duratikramaH karmasvabhAva iti / naiSa doSaH / na hyannarasapAkAya jagdhamauSadhamapi gauravAya bhavati / tena na tannivRttirvA / vyApAdanaikasvabhAvamapi viSamAzIviSaM tadapagamapaTutaranigamasaMgamo nApagamayati vA / 5 tathA bhagavadarpitaM tadarthaM ca kRtaM karma na karmanAzAya bhavatIti na vaktuM zakyam / karmamokSAya karmANi vidhatte hyagadaM yathA ( bhA. 11 / 144 ) iti vAkyAt / agrAhyatvagrAhyatvavirodhApahArastu jIvasAmarthyazvarecchAbhyAM puraiva kRta iti nAdhikamatra nirUpyam / itizabdo hetvarthe / tathAca bhagavAnAtmA bhavati sarveSAM jIvAnAmato hetoruktarItyA tadanugraheNa tamupaga10 cchanti / jJAnamArgeGgIkRtAstvAtmatvenaiva jJAnAdupasamIpa eva gacchantyu karItyAkSarAtmake tatraiva praviSTA bhavantItyarthaH / bhaktimArgeGgIkRtAstu sAkSAn prakaTe puruSottame sati tadbhajanArthamupasamIpaM gacchantItyarthaH / evaM zleSoktiriyamiti jJAyate / saMpradAyAnuvRttirapi bhagavadiGgitetyetAdRzAH svayaM yena mArgeNa phalaM prAptAstaM mArgamanyAnapi grAhayantyupa15 dezairatrobhayatrApyAtmatvameva heturanyathAtmArAmasya sarvanirapekSasyaivaMkaraNAsaMbhavena mokSamArgAprasiddhireva syAt / tasmAt sarvathAnAvRttireva zrutyAbhimateti jJeyam // 4 / 1 // 3 // nanvAtmatvenoktirupAsanArtheti noktaM sAdhIya ityata uttaraM ptthti| na pratIkena hi sH||4||14|| 20 atadrUpe tattvenopAsanaM hi pratIkamityucyate / tathA ca tAdRzena tena sa mokSo na bhavatItyarthaH / zrutisiddhatvAnnAsti mokSa iti na vaktuM zakyamiti bhAvaH / athavAtmatvenoktirupAsanArtheti vadan vAdI vaktavyaH / phalArthameva tat / phalaM ca zrutyuktastatpraveza eveti tvayApi vAcyam / evaM satyAdau jJAnamArgenupapattimAha / na pratIkenAtmabhUte jJAnina upagamaH 25 pUrvoktaH pravezaH saMbhavatIti zeSaH / bhaktimArgepi tAmAha / na hi sa iti / na hi pratIkopAsane sa lokavedaprasiddhaH puruSottamostyupAsyatvena yena 7-M, A and Cread agRhyattvagRhyatva for agrAhyatvagrAhyatva /
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ 307 3 AdityAdyadhikaraNam / [ a.pA. 1 sU0 6 tatprAkaTacaM* syAt tadupagamanaM cetyarthaH / evaM jJAnabhaktyoH phalasattA sAdhitA || 4 ||4 // nanu - sarvaM khalvidaM brahma / ( chAM. 3 | 14 | 1 ) Atmaiveda sarvam ( chAM. 7/25/2 ) ityAdizrutayaH sarvatra brahmadRSTiM muktisAdhanatvenopa5 dizanti / sA ca pratIkAtmikeveti kathaM pratIkopAsanasya na mokSasAdhakatvamiti prApta uttaramAha / 10 brahmadRSTirutkarSAt ||4|1 | 5 // sarvatra brahmadRSTirna pratIkAtmikA sarvasya vastuto brahmAtmakatvAt / sA ca nopadezasAdhyAto nopadizyate / kiMtvanUdyate / sA tvadhikArotka - tU svata eva bhavatIti pratIkopAsanasya na muktisAdhanatvamiti sAdhuktam / etadevoktamanena sUtreNa || 4|1|5 // 2 // 3 AdityAdyadhikaraNam / AdityAdimatayazcAGga upapatteH // 4 / 1 / 6 // chAndogye - atha hovAca satyayajJaM pauluSiM prAcInayogya kaM tvamA15 tmAnamupAssa ityAdityameva bhagavo rAjanniti hovAca ( chAM. 5 / 13 / 1 ) iti / atha hovAcendradyumnam ( cha. 5 / 14 / 1 ) ityupakramya - tvaM kamAtmAnamupAsta iti vAyumeva bhagavo rAjan iti hovAca ( chAM. 5/14/1 ) iti / evamevAgre praznabhedena vaktabhedenAkAzApprabhRtaya AtmatvenopAsanAviSayA uktAH / tatraiva - aso vA Adityo devamadhu ( chAM. 20 3 / 1 / 1 ) ityupakramyAnte paThyate / ya etameva vidvAnAdityaM brahmopAste ( chAM. 3 / 19 / 4 ) iti / atredaM cintyate atra pratIkopAsanatvamasti na veti / astIti pUrvaH pakSaH / tathAhi / sarvaM khalvidaM brahma ( chAM. 3 / 14 / 1 ) iti zrutau sarvamanya brahmatvaM tatra bodhyata iti na kvacispatIkopAsanamastIti hi pUrva nirUpitam / tacoktazrutibhiH pratyekaM tattve25 nopAsyatvenoktvA.nopapadyate / brahmaNa ekatvAdekaprakAreNaivopAsanena sarveSAM phalasiddheH pRthaka pRthagutI gauravAt prayojanavizeSAbhAvAcca / tAdRzAdhi 1
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 4 pA. 1 sU. 6 ] 308 aNubhASyam / kArAbhAvAt pRthak taduktiriti ced / na / sarvatra sadA tadbhAvanAyAM tathAnubhavasyApi saMbhavAt / evaM sati vastutaH sarvasya brahmatvaM nAbhimataM kiMtu yathAdityAdInAM tattathA tathA sarvasyApIti pratIkopAsanatvameva sarvatra / tenaiva phalamiti prApte prativadati / AdityAdau yA brahmatvamataya ucyante tAstu 5 sAkArasyaiva brahmaNo vyApakatvAt tasya pratyekamapyaGgamupAsitaM phaladamityekaikAGgaviSayiNyastA vidhIyante / upapannaM caitat / nahi sAkAravyApakabrahmaNoGgaM na brahmAto na pratIkopAsanatvaM tatra / aparaM ca / asau vA Adityo devamadhu ( chAM. 3 1 1 ) ityuktvA tasya pratidikkarazmInAM kRpAvalokanarUpANAM madhutvaM nirUpya tad yat prathamamamRtaM tadvasava upa10 jIvantyagninA mukhena na vai devA aznanti naM pitrantyetadevAmRtaM dRSTvA tRpyanti / ta etadeva rUpamabhisaMvizantyetasmAd rUpAdudyanti ( chAM. 3 / 10 / 2 ) iti paThyate / tathA ca darzanamAtreNAnyadharmAnivRttistasyaiva svatantrapuruSArthatvena jJAnamatizayitasnehajavigADhabhAvena tatraiva layaH / punastaddarzanAnandAnubhavArthaM bhagavAneva kRpayA punaH pUrvabhAvaM saMpAdayatIti 15 tasmAdrUpAdudayazcaitatsarvaM bhagavadaGgatva evopapadyata ityapi hetvAbhipretortho jJeyaH / na hi pratIkatva idaM sarvaM saMbhavati bhaktimArgIyatvAdasyArthasyeti bhAvaH / aGgAnAM bhagavatsvarUpAtmakatvenaikyamiti jJApanAyaikavacanam / etena svarUpasyaiva phalatvamuktaM bhavatIti mukhyaH siddhAntaH sUcito bhavati // 4 / 1 / 6 // 20 AsInaH saMbhavAt // 4 // 17 // pUrvasUtreNa dharmamAtrasya phalatvamuktvAdhunA dharmiNaH phalatvaM tatsAdhanaM cAha / saMbhavAt / utkaTasnehAtmaka sAdhanasya saMbhavAttadadhInaH saMstadagra AsIno bhagavAn bhavati / etena bhaktavazyatotA || 4|1|7 // 1 evaM bahiH prAkaTyamuktvAntaraM tadAha / 2.5 dhyAnAcca || 4|1|8 // bhAvanautkaTyadazAyAM vyabhicAribhAvAtmakasatatasmRtirUpadhyAnAdapi hRdi prakaTaH sannAsIno bhavatItyarthaH / tena sthairyamuktaM bhavati || 4|1|8 //
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 309 5 AprAyaNAdhikaraNam / [ a. 4 pA. 1 sU. 12 evaM bhaktecchayaiva svarUpaprAkaTyamityuktvA lIlAnAviSkaraNamAvikaraNaM cApi tadicchyaivetyAha / 20 acalatvaM cApekSya || 4|119 // bhaktecchAmapekSyAcalatvaM cakArAcalatvamapItyarthaH // 4 // 1 / 9 // smaranti ca // 4 / 1 / 10 // kecana bhaktAH svarUpanirapekSAstatsmaraNajanitAnandenaiva vismRtApavargAntaphalA bhavanti / cakArAcchravaNakIrtanAdayopi samuccIyante / taduktamatha ha vAva tava mahimAmRtasamudravipuSA sakRllIDhayA svamanasi niSpandamAnAnavaratasukhena vismAritadRSTazrutasukhalezAbhAsAH paramabhAgavatAH ( bhA. 6 / 9 / 39 ) iti / athavA - ahaM bhaktaparAdhInaH (bhA. 9/4/63 ) ityAdi - smRtiH pUrvokte pramANatvenoktA // 4 / 1 / 10 // 3 // 4 yatraikAgratAdhikaraNam | yatraikAgratA tatrAvizeSAt // 4 / 1 / 11 // athedaM vicAryate / bahirAvirbhAvo yebhyo yebhyazcAntasteSAM teSAM ca 15 mithastAratamyamasti na veti / tatra nirNayamAha / yatra bhakteSvekAgratA bhagavatsvarUpe prakaTa evaikAsmin grAhakacittadhArA na tvantarbahirvijJAnaM tatrobhayorantaH pazyato bahiH pazyatazca bhAve bhagavatsvarUpe ca vizeSAbhAvAnna tAratamyamastItyarthaH // 4 / 1 / 11 // 4 // 5 AprAyaNAdhikaraNam / AprAyaNAttatrApi hi dRSTam ||4|1|12 // uktertha evAyaM saMzayaH / antaH prAkaTyavato yadA bahiH saMvedane satyapi pUrvAnubhUtabhagavatsvarUpAnubhavastadA pUrvamantaramanvabhUvamadhunA bahiranubhavAmItyanuvyavasAyo bhavati na veti / tatra vailakSaNyAd bhavitumarhatIti pUrva : pakSaH / tatra siddhAntamAha / AprAyaNAditi / zrIbhAgavate -- prAyaNaM hi
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 4 pA. 1 sU. 12 ] aNubhASyam / 310 satAmaham ( bhA. 11 / 11 / 48 ) iti bhagavadvAkyAt mAyaNazabdena svataH puruSArthatvena prApyaM paramaM pAralaukikaM phalamucyate / tathA ca phalaM tanmaryAdIkRtya tasya saivAvasthA sArvadikI na tu bahiH prAkaTyepi bahiSTvAnusaMdhAnamityarthaH / tatastasya tatra sAyujyaM bhavati na veti saMzaye nirNa5 mAha / tatrApi prAyaNepi prApte tasya pUrvavat prabhuNA samamAlApAvalokanazrIcaraNanalinasparzAdikaM dRSTameva phalaM na tvadRSTaM sAyujyamityarthaH / yataH zuddhapuSTimArgeGgIkRtonyathA pUrvoktabhAva saMpattiH kathaM syAdityupapattirhizabdena sUcyate / etacca - tadbhUtasya tu nAtadbhAva ( ba. sU. 3 / 4 / 40 ) ityatra nirUpitam || 4|1|12 // 5 // 10 6 tadadhigamAdhikaraNam / tadadhigama uttarapUrvAghayora zleSavinAzau tadyapadezAt // 4 / 1 / 13 // puSTimArgIyabhaktasya phalaM nirUpya maryAdAmArgIryasya tasya phalaM cintyate / tatra tu jJAnapUrvakatvaM bhakterAvazyakam / karmamaryAdAyA api 15 svakRtatvAttAmanullaGghyaiva bhagavatA phalaM dIyate / tacca nAbhuktaM kSIyate / tadbhogAnukUlakarmaNA svasajAtIyatatsaMtAnajananAdanirmokSa eva sarvasya saMpadyate / na ca prAyazcittavajjJAnasya karmanAzakatvaM vaktuM zakyam / tadvattasya taduddezenAvihitatvAt / tathA kathane cAnyonyAzrayaH / duritasya cittAzuddhihetutvena tannAze jJAnodayo yatoto maryAdAmArge muktiranuktaviSayeti 20 prApta ucyate / tadadhigame brahmajJAne sati tajjJAnasvabhAvAdevottarAghasyAzleSosaMbandhaH pUrvasya tasya vinAzo bhvtiityrthH| atrottarasyotpannasyAzleSa iti nArthastasyAtmanyevotpattestadatiriktasya zleSasyAbhAvAdatonutpattirevArthaH / na caivaM maryAdAmArgIyatvabhaGgaH / sAdhanaM vinA svarUpabalenaiva kAryakaraNe hi puSTiriha tu niyatakarmavirodhitvasvabhAvena jJAnenaiva tathA saMpatteH / ata 25 eva-tadyatheSIkAtUlamagnau protaM pradUyetaivaM hAsya sarve prApmAnaH pradUyante ( chAM. 5 | 24 | 3 ) iti zrutiragnidRSTAntamAha / smRtirapi - yathaidhAMsi
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ 311 5 AprAyaNAdhikaraNam / [a. pA. 1 sU. 54 samiddognimmasAtkuruterjuna / jJAnAgniH sarvakarmANi bhasmasAtkurute tathA ( bha. gI. 4 / 37 ) iti / sarvaM pApmAnaM tarati brahmahatyAM yozvamedhena yajate ( chAM. 5 / 24 / 3 ) ityAdizrutibhistvayApi na tadbhoganiyamo vaktuM zakyaH / etenAmuktasyAkSayAdbhoge ca karmAntarajananAnmokSAsaMbhava iti 5 nirastaM veditavyam / na cAnyonyAzrayaH / anAdyavidyAjanitasaMsAravAsanAtmikA hi sA / sA ca gurUpasattizravaNamananavidhyupAsanAdirUpayA jJAnasAmagracaiva nAzyate / avidyA paraM jJAnena nAzyata iti va tatpasaMgaH / jJAnasAmagrayA baliSThatvAtkarmaNo durbalatvAnna tatpratibandhakanvamiti jJAna nAzyatvabodhakazrutismRtimatA tvayApyurarIkAryam / imameva hetumAhAcArya 10 stavyapadezAditi // 4 / 1 / 13 // itarasyApyevamasaMzleSaH pAte tu // 4 // 1 // 14 // pApasya zAstravirodhitvena zAstrIyajJAnena samaM virodho bhavatu nAma / dharmasyAtathAtvenAvirodha evetyAzaGkAnirAsAya pUrvanyAyAtidezamAha / itarasya puNyasyApyevaM pUrvasya nAza uttarasyAzleSa ityarthaH / atidezAddheturapi 15 sa eva jnyeyH| tathAhi / ubhe u haivaiSa ete tarati (bR. 4 / 4 / 22) / kSIyante cAsya karmANi (muN.2|2|8) iti sAmAnyavacanAt-jJAnAgniH sarvakarmANi (bha. gI. 4 / 37) iti smRtau sarvazabdAcca tathA / athedaM shngkyte| maryAdAmArgIyatvAgjJAnAnantaraM bharatavatsaMgadoSeNa bhagavadbhAvAccyutau saMgajadoSotpa ttivadane vihitaniSiddhakarmaNorapyutpattirvaktuM zakyati jJAnasya na sarvAtmanA 20 karmavirodhitvamiti / tatra nirnnymaah| pAte bhaktimArge bhagavadbhAvAccyutiH pAta ityucyate / turapyarthe / apizabde vAcye vyavacchedArthakatuzabdoktyAsminmArge pApasya vyavaccheda eva / na karhicinmatparA iti vAkyAt / paraMtu maryAdAmArgIyatvAt prArabdhabhogArthaM prabhuzcettathA karoti tadbhAve pUNe sati tadbhogosaMbhAvita iti tadaivaM bhavatIti vyAsAbhiprAyo jnyaayte| 25 tathAca tasmin satyapyuttarasya karmaNosaMzleSa evetyarthaH / pUrvasUtra evamevAzleSazabdasya vyutptteH| atidezasyaivaMpadenaiva prApteH sarvaM sUtraM tatparatvena 6-M, A and Cread viSNUpAsanAdi for vidhyupaasnaadi|
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 4 pA. 1 sU. 14] aNubhASyam / 312 na vyAkhyeyam / pAtazabdasya dehapAtaM tuzabdasyAvadhAraNamarthamuktvA dehapAte mukterAvazyakatvAvadhAraNaM vAkyArtha iti coktirna saadhiiysii| muktiprApakapadAbhAvAt-bhogena vitare kSapayitvAtha saMpadyate (bra. sU. 4 / 1 / 19) ityagre vaktavyatvAJca // 4 / 1 / 14 // 5 anArabdhakArye eva tu pUrva tdvdheH||41||15|| nanu dehasya karmajanyatvAttannAze tannAzasyAvazyakatvAcca brahmavidaH pravacanAnupapattiH / evaM sati brahmajijJAsorgurUpasattyAdisAdhanAsaMbhavaH / AcAryavAn puruSo veda (chAM. 6 / 14 / 2) iti zrutestadabhAvena jJAnamArgocchedena muktyucchedaprasaMga ityAzaGkaya samAdhatte / pUrva pUrvasUtrAbhyAM 10 jJAnanAzyatvena ye prokta pApapuNye te nAzeSe kiMtvanArabdhaM bhogA yatanalakSaNaM kArya yAbhyAM ta evetyarthaH / nanvitaranirapekSaM hi jJAnaM svazaktyaivAgniredha iva karmANi dahatIti pUrvamuktaM tathA satyazeSameva taddahatIti vaktuM yuktam / na tu sazeSam / zakteraviziSTatvAt / na ca karmanAzepi saMskAravazAt kulAlacakrabhramivattadvAsanAvazAt dehA15 disattayA pravacanAdyupapattiriti vAcyam / jJAnasya sarvato balavattvAt savAsanasya tasya nAzanAt / na hi mahAzilAniSpAte cakabhramiranuvartituM zaknotItyAzaGkayArabdhakAryAdahane hetumAha-tadavadheH / tajjJAnenArabdhakAryAdahanaM yat tadakhilakAraNakAraNatvenAkhilasya pUrvAvadhirUpabhagavadicchAlakSaNAddhetorityarthaH / yatra tasyApi dahanecchA tatra tathaiveti nigU20 DhAzayaH / ata evAye tathA vakSyate / ata eva zrIbhAgavate mRgadArakAbhAsena svArabdhakarmaNA yogArambhaNato vibhraMzita (bhaa.5|8|26) iti / upabhogena kArabdhaM vyapanayan (bhA. 5 / 10 / 14) iti ca bharataM prati vacanaM gIyate / evaM sati maNimantrAdipratibaddhazaktaragneriva jJAnasyApyadAhakatve na kAciddhAniriti sarvamanavadyam / icchApratibaddhatAdazAyAM na prAcInA 1-0 om. na after tatparatvena / 9-B reads bhaktyuccheda for muktyuccheda / 16-M, A and C read fagra for fasura i
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ 313 7 atonyAdhikaraNam / [a. pA. 1 sU. 17 dazAstIti sadvyavacchedajJApanAya tuzabdaH / etena bhagavadbhAvasya sarvato balavattvAt kathaM tasya pAta iti zaGkA nirastA / bhagavadicchAyA mUlakAraNatvenoktestasyAH sarvato baliSThatvAt / tathecchA ca svakRtamaryAdApAlanAya puSTAvaGgIkRte na tatheti sarvamanavadyam // 4 / 1 / 15 // 5 agnihotrAdi tu tatkAryAyaiva tadarzanAt // 4 // 1 // 16 // nanu prArabdhaM hi prAcInaM tannAzAya tadbhoga eva kartavyo brahmavidA na tu vihitamanyadapyamihotrAdi / prayojanAbhAvAt / dRzyate ca tAdRzAnAM tatkaraNamata uttarasya karmaNaH saMzleSa Avazyaka ityAzaGkaya tatprayojana mAha / tuzabdaH shngkaavyudaaskH| agnihotrAdivihitakarmakaraNaM tatkAryAyaiva 10 bhogakAryAya prArabdhanAzAyaivetyarthaH / yeSAmagnihotrAdikArakaM prArabdhamasti taireva tannAzAya bhogavattadapi kriyate na tvatAdRzairata eva na sanakAdInAM tathAtvam / kuta etat / taddarzanAt / yathAkArI yathAcArI tathA bhavati sAdhukArI sAdhurbhavati pApakArI pApo bhavati puNyaH puNyena karmaNA bhavati pApaH pApena (bR. 4 / 4 / 5) iti zrutiH pUrvakarmaNogimakarbhahetutvaM darza15 yatIti nAnupapattiH kAcit / kecittu jJAnasya yatkAryaM tadevAgnihotrA deriti tatkAryAyeti padasyArthaM vadanti / sa na sAdhuH / tadadhigama ityupakramAd brahmavidaH prArabdhAtmakapratibandhanAze mokSasya pUrvajJAnenaiva saMpatteH karmaNo vaiyarthyApAtAt / tametaM vedAnuvacanena (bR. 4 / 4 / 22) ityAdizrutidarzanaM darzanapadArtha ityapi pUrvavirodhAdupekSyaH // 4 / 1 / 16 // 6 // ___7 atonyAdhikaraNam / atonyApi hyekessaamubhyoH||4|1|17|| tadevaM pUrvasUtracatuSTayena maryAdAmArgIyabhaktasya maryAdayaiva muktipratibandhasaMbhavastayaiva tannAzazceti nirUpitam / atha puSTimArgIyasya vinaiva bhogaM prArabdhaM nazyati na veti vicAryate / tatra bhogaikanAzyasvabhAvattvAttasya 25 na taM vinAsyApi tannazyatIti prApne nirNayamAha / ekeSAM puSTimArgIyANAM 7. [ aNabhASya )
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ apA . 1 sU. 17] annubhaassym| 314 bhaktAnAmubhayoH prArabdhAprArabdhayooga vinaiva nAzo bhavati / kuta etat / tatrAha / ataH zruteH karmaNo jnyaannaashytvniruupikaayaaH| brahmavida eva pravacanAdinirUpaNena tadanAzyaprArabdhAkhyakarmAkSepakazrutezca / anyApi zrutiH ptthyte| tasya putrA dAyamupayanti suhRdaH sAdhukRtyAM dviSantaH 5 pApakRtyAm iti / jJAnabhogAbhyAM karmanAzanirUpakazrutyAsyAH zrutervirodhaparihArAyAvazyaM viSayabhedo vAcyaH / na ca kAmyakarmaviSayeyaM zrutiriti vAcyam / tadadhigama uttarapUrvAdhayorazleSavinAzau (bra. sU. 4 / 1 / 13) iti sUtreNetarasyApyevAmiti sUtrAvayavena cAvize SeNArabdhAtiriktakarmaNorakhilayo zanirUpaNAt / pApakRtyAyAM kAmyatvA.0 saMbhavAcca / tasmAdatyanugrahabhAjanasya bhaktasya svaprAptivilambamasAhiSNurbha gavAnasya prArabdhametatsaMbandhigataM kRtvA tasya tena bhogaM kArayati / prArabdhaM bhogaikanAzyamiti svakRtamaryAdApAlanAya na nAzayati / na ca tayoramUrtatvenAkRtAbhyAgamaprasaMgena ca naivaM vaktumucitamiti vAcyam / IzvaratvenAnya thApi karaNasaMbhavAt / maryAdAviparItasvarUpatvAt puSTimArgasya na kAcanA15 trAnupapattirbhAvanIyA / tasyA atra bhUSaNatvAt / ata evaikeSAmiti durlabhA dhikAraH suucitH|| 4 / 1 / 17 // yadeva vidyayeti hi // 4 / 1 / 18 // nanu-yadeva vidyayA karoti (chAM 1 / 1 / 10 ) iti zrutyA vidyApUrvakaM karmakaraNe vIryAtizayaH phalaM zrUyate / ato brahmavidyAvatopi tathA* tvasyocitatvAt taduttarasyAzleSa iti yaduktaM tannopapadyata iti prApta aah| yadeveti / hi yasmAddhetostvayA-yadeva vidyayA karoti zraddhayopaniSadA ( chAM. 1 / 1 / 10 ) iti zrutereva brahmavidopi krmotpttiprsnyjikaatvenodaahRtaa| sA tu na samarthA / tathAhi / OM mitye dakSaramudgIthamupAsIta ( chAM. 1 / 1 / 1 ) ityupakramya tasya rasatamatvaM 15 mithunarUpatvamanujJAkSaratvaM trayIMpravRttihetutvaM ca nirUpyaitadane-yadeva vidyayA (chAM. 1 / 1 / 10 ) ityAyuktvA-iti khalvetasyaivAkSarasyopavyAkhyAnaM
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ 315 7 atonyaadhikrnnm| 7 [a. pA. 1 sU. 19 bhavatItyupasaMhArAdudgIthopAsanAviSayameva yadeva vidyayeti vAkyamiti jJAyate / tenoktarasatamatvAdiprakArakopAsanAnAM madhye-yadeva vidyayA karoti tadeva vIryavattaraM bhavati ( chAM. 1 / 1 / 10 ) iti tadartha iti na brahmavidyAgandhopIti na sA zaGkAtra saMbhavatItyarthaH / yadvA / uktAzaGkA5 nirAsAyaivAha / yadeveti / brahmaviddhi prArabdhakSayAyaiva karma kurute tattvanyakRtAtkarmaNaH sakAzAt savAsanatannAzanAd vIryavattaraM bhavatyeveti nAnupapattiH kAcidityarthaH / yadvA / nanu puSTimArgIyasya prArabdhasyApi bhogaM vinava nAza iti zrutvAsaMbhAvanAM kurvANaM prati kaimutikanyAyena tatparihAramAha / yadevetyAdi / jIvaniSThA vidyA hi bhagavajJAnazaktaraMzabhUtA / 1. evaM sati yatra dharmasaMbandhisabandhAdanyebhyotizayaM karmaNi vadati zrutistatra sAkSAddharmisaMbandhetizayitakAryasaMpattau kathamasaMbhAvanA kartumuciteti nigUDhAzayaH / ata eva hetuvAcI hizabdaH // 4 / 1 / 18 // bhogena vitare kSapayitvAtha saMpadyate // 4 // 1 // 19 // puSTimArgIyaphalaprAptau pratibandhAbhAvaM sopapattikamuktvA tatprAptiprakA15 ramAha / itare / agreprApyAlaukikadehAdbhinne sthUlaliGgazarIre kSapayitvA dUrIkRtya, atha bhagavallIlopayogidehaprAptyanantaraM bhogena saMpadyate / soznute sarvAn kAmAn saha brahmaNA vipazcitA ( tai. 2 / 1 ) iti zrutyuktena bhogena saMpadyata ityarthaH / zrutyarthastvAnandamayAdhikaraNe nirUpitaH / alaukikatvaM vinoktadehaM vinA coktaphalaprAptervyavacchedakastuzabdaH 20 // 4 / 1 / 19 // 7 // iti zrIvedavyAsamatavartizrIvallabhAcAryaviracite brahmasUtrANubhASye caturthAdhyAyasya prathamaH pAdaH // 4 // 1 //
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. pA. 2 sU. 1] aNubhASyam / atha caturthAdhyAye dvitIyaH paadH| 1 vAGmanodhikaraNam / vAG manasi darzanAcchabdAca // 42 // 'pUrvapAde laukikazarIre kSapayitvAlaukikaM tatprApya phalena saMpadyata 5 iti niruupitm| athAtredaM cintyate / bhaktasya sUkSmazarIrasya kSapaNaM nAma kiM tatsvarUpanAzanamuta maNisparzAdayazcAmIkaratvamiva tasyaivAlaukikatvasaMpAdanaM bhagavadanugrahAditi / atrottara eva pakSaH sAdhIyAniti bhAti / tathAhi yathA pUrvaM saMsAriNa eva jIvasya tadanugrahAt pUrvAvasthApagamo muktyavasthA cocyate tathAtrApi vaktumucitatvAt / na tasmAtprANA utkrAmantya." traiva samavalIyante ( bR. 4 / 4 / 6) iti zrutistu jIvasya sAyujyamukti kAle tatprANAdInAmapi tathaivAhAta evAgre-brahmaiva san brahmApyeti (bR. 4 / 4 / 6) ityucyte| puSTimArgIyasyoktamuktyabhAvAnneyaM tadviSayiNIti prApte prativadAmaH / brahmAMzatvena jIvasyAnandAtmakatvAnidoSasvarUpatvAnnityatvAcca doSANAM cAgantukatvAttadapagame tasya tthaatvmucitm| prANAdayastu 15 na tAdRzA iti tad dRSTAntenAtrApi tathAtvaM na vaktuM zakyam / dehendriyAsahI nAnAM vaikuNThapuravAsinAm ( bhA. 71 / 34) iti shriibhaagvtvaakyaacc| na ca laukikatvaviziSTadehAdiratra niSidhyata iti vAcyam / sAmAnyaniSadhe bAdhakAbhAvAt / na ca tadanubhava eva bAdhaka iti vAcyam / bhagavata iva tadIyAnAmapi teSAM tathAtve bAdhakAbhAvAt / 2. nanvAgantukatvameva bAdhakamiti cenmaivam / yathA vyApivaikuNThasyAkSa rAtmakatvenAgantukatvena naisargikatadgatAkhilavasturUpatvena sAmIpyAdimuktiM prApnuvatAM bhaktAnAM dehendriyAdirUpamapyanAgantukameva vaikuNThaprAptimAtreNa zuddhajIvAnAM sNpdyte| tadIyatvena tat phalatIti yAvat / tathA puru SottamalIlAyA api puruSottamAtmakatvAttatrAGgIkAramAtreNa prAcInAzeSaprA15 vAhikadharmanivRttau zuddhajIvasya puruSottamalIlAtmakadehAdirapi tadIyatvena saMpadyata iti nAnupannaM kiMcidityavahitovehi / ayamevArtho vAjasaneyi
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ 317 1 vaangmnodhikrnnm| [a. pA. 2. 1 zAkhAyAm athAkAmayamAnaH (bR. 4 / 4 / 6) ityupakramya-AtmakAma AptakAmo bhavati na tasmAt prANA utkrAmantyatraiva samavalIyante brahmaiva san brahmApyeti (bR. 4 / 4 / 6) ityantena vAkyena nigadyate / atra prANazabdena prANAH sandriyANi cocyante / AtmakAmazabdena bhagavadvAcakAtmapada5 grahaNena bhaktasya snehAtizayajanitaprabhudidRkSArtyatizayastAdRzo yena maraNameva saMpayeta yadi prabhuprAkaTye kSaNamapi vilambaH syAt / ato bhagavatpAkaTyenaivAtmasthitiriti dhvanyate / bhaktimArge prAkaTyasyaiva paramaphalatvena tadarzanenAptakAmo bhavati / tataH sAkSAdAzleSAdikAmanAyAM prAcInadeha pANAdestadayogyatvAtte tatraiva lInA bhavantIti / bahiH prakaTasyaivAntarapi 10 prAkaTyAdutkramaNAbhAva ucyate / AtmAtiriktasya gatimuktvA tasya tAmAha / brahmaiva san brahmApyoti (bR. 4 / 4 / 6) ityanena uktarItyA puruSAtmakatallIlopayogidehendriyAdisaMpattyA brahmaiva sanna tu brahmAtiriktadehAdimAnapi tAdRzaH san brahma bRhatvAt bRMhaNatvAt puruSottamasvarUpaM prApto bhavatItyarthaH / anyathA jIvasya brahmAMzatvenAnandAMzAvirbhAvena ca 15 brahmatve prANAdilayoktyA brahma taditaravyavacchede cAnuktasiddha sati brahmaiva sanniti vA na vadet / ata evaitadane shlokoktiH| atha momRto bhavatyatra brahma samaznute (bR. 4 / 4 / 7 ) iti / mRtidharmavaccharIraM hi martya tadvattvena jIvopi tathocyate / tathA cAyaM pUrvaM tAdRza eva / atha puSTi lIlApravezAnantaramamRta uktarUpazarIravAn bhavati / tatotrAsminneva zarIre 20 brahma samyagaznute / bhagavatA kriyamANalIlArasamanubhavatItyarthaH / bhagavAn bAdarAyaNa imAmeva zrutiM viSayIkRtya tatroktaprANAnAM laya ekadaivota kramaniyamostIti saMzaye nirNayamAha / vAG manasIti / tatra heturdarzanAditi / etaduktaM bhavati / bhakteH snehAtmakatvAttasya prabhuprAkaTyaphalakatvAtta dautkaNThye tasyAvazyakatvAdayaM mAM pazyatviti prabhvicchayA tasmin saMpanne 25 cakSurtyAM manasA ca tadrUpAmRtamanubhavataH sa kopyutkaTo bhAvaH samajAna 9-M, A and Cread bhavanti for bhavantIti / 15-M, A, C and D om. brahma after prANAdilayoktyA /
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. . pA. 2 sU..] aNubhASyam / 318 yena prabhuNA saha sarvendriyavyApArakRtIcchA samabhUt / tatra teSAmasAma rthyAt bhagavadAnandasaMbandhimanaHsaMbandhena taM prApsyAma iti tatraiva saMgatA. stenAnandena saMpannA jAtAH / ayamevArthonena sUtreNAgrimeNa ca-ata eva sarvANyanu (bra. sU. 4 / 2 / 2) iti sUtreNa nirUpyate / darzanAnantaramAdau 5 sahasaMbhASaNecchaiva janyata iti vAG manasi saMpadyate ( chAM. 6 / 86) iti cchAndogye sphuTokte saMmatyA cAdau saivoktA / evaM sati vAG manasi saMgatA satI bhagavadAnandena saMpadyata iti sUtrArthaH saMpadyate / darzanAbhAvepi veNvAdizabdAdapi tathA saMpadyata iti hetvantaramAha / zabdAcceti // 4 / 2 / 1 // ata eva sarvANyanu // 4 // 2 // 2 // ata eva darzanAcchabdAcca hetoH sarvANIndriyANi / anu sAMnidhyAd vAcaH pazcAnmanasi saMgatAni bhagavadAnandena saMpadyanta ityarthaH / kecitvatra chAndogyastha-vAG manasi saMpadyate manaH prANe prANastejasi tejaH parasyAM devatAyAm (chAM. 6 / 8 / 6) iti vAkyaM viSayatvenoktvA sUtre vAkpadasya 15 tadvattiparatvaM vadanti saMpattiM tannAzaM ca / tanna sAdhIyaH / tathAhi / vAkpa dasya vRttiparatvaM cecchratyabhimataM syAtsUtrakArastadA tathaiva tadenna tu tatsArUpyameva vAkyam / tannirNayArthameva pravRtteH / mukhyArthatyAgo lakSaNApattizca / kiMcaiva manasIti padavaiyarthyaM syAt / viSayavAkyoktakramatyAgAnupapatti zveti // 4 / 22 // 2. tanmanaH prANa uttarAt // 4 // 2 // 3 // pUrvoktasarvendriyavaiziSTyavanmanaH prANe saMpadyate na tu kevalam / tatra hetuH| uttarAditi / sa yathA zakuniH sUtreNa prabaddho dizaM dizaM patitvAnyatrAyatanamalabdhvA bandhanamevopazrayata evameva khalu somya tanmano dizaM dizaM patitvAnyatrAyatanamalabdhvA prANamevopazrayate ( chAM. 6 / 8 / 2) ityuktvA 25 tatra hetumuttareNa vaakyenaah| pANabandhanaM hi somya manaH (chIM. 6 / 8 / 2) iti / tasmAddhetostathetyarthaH // 1 / 2 / 3 //
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ 319 2 bhUtAdhikaraNam / [a. 4 pA. 2 sU. 5 sodhyakSe tadupagamAdibhyaH 4 / 2 / 4 // sarvendriyaviziSTamanoviziSTaH prANodhyakSe puro hRdi vA prakaTe bhagavati saMpadyata ityrthH| atra hetuH / upagamAdibhya iti / upagamobhyupagamaH puSTimArgeGgIkAra iti yAvat / tatastathetyarthaH / AdipadAd bhagavadvazIkara5 NasamarthaH snehaH prabhavaniGgitArthatyAgastadanurUpaM bhajanaM ca / abhyupagame siddhe snehAdayovazyaM bhavantyevetyAzayena tadAditvamuktam / noddezaH kRtaH / maryAdAmArgeGgIkRtAnAM tu muktiparyavasAyitvena mumukSutvAdutkaTasnehAsaMbhavena prabhuprAkaTyAsaMbhavAt svaprakRtau saMghAtalaye zuddhajIvasya bhaga vadanugraheNa zravaNAdirUpayA tathAvidhasneharUpayA ca bhaktyA muktiH saMpa10 dyata iti baDheva tAratamyamiti nigUDhAzayenedamuktam / abhyupagamAdayastu muNDakopaniSatsu paThyante / nAyamAtmA ( muM. 3 / 2 / 4 ) ityupakramyayamevaiSa vRNute tena labhyastasyaiSa AtmA vRNute tanUM svAm / nAyamAsmAbalahInena labhyo na ca pramAdAttapasA vAtha liGgAt / etairupAyai ryatate yastu vidvAMstasyaiSa AtmA vizate brahma dhAma ( muM. 3 / 2 / 4 ) 15 iti // 4 / 2 / 4 // 1 // 2 bhUtAdhikaraNam / uktaM nigUDhamAzayaM prakaTayati / bhUteSu tacchRteH // 4 // 2 // 5 // nanu maryAdAmArgIyANAmapyevameva vAgAdilaya utAnyatheti saMzaye 20 nirNayamAha / teSAM te bhUteSu lIyante na tUktarItyA bhagavati / atra pramA NamAha tacchRteH / yatrAsya puruSasya mRtasyAgniM vAgapyeti vAtaM prANazcakSurAdityaM manazcandraM dizaH zrotraM pRthivI5 zarIramAkAzamAtmauSadhIomAni vanaspatIn kezA apsu lohitaM ca retazca nidhIyate (bR. 3 / 2 / 13) iti zruteH / na cAvidvadviSayiNIyaM zrutiriti vAcyam / yAjJavalkyeti
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. pa. 2 sU. 5] aNubhAjyam / 320 hovAca / yatrAyaM puruSo mriyata udasmAt prANAH kAmantyAho neti neti hovAca yAjJavalkyotraiva samavanIyante sa ucchrAyatyAdhmAyatyAdhmAto mRtaH zete (bR. // 2 / 11 ) iti pUrvavAkyAt / na hyaviduSaH prANAnAmanu kramaH / tamutkrAmantaM prANonUtkAmati ( bR. 4 / 4 / 2 ) ityAdizruteH / 5 nanu yatrAsya puruSasya (bR. 12 / 13) ityupakramya-retazca nidhIyate (bR. 3 / 2 / 13 ) ityantA zrutiravidvadviSayiNIti mantavyam / yata etadane-kvAyaM tadA puruSo bhavati (bR. 3 / 2 / 13 ) iti prazne yAjJavalkyAtabhAgAbhyAM vicAritamuttaramucyate / tau ha yadUcatuH karma haiva tadUcaturatha ha yat prazazazsatuH karma haiva tat prazaza satuH puNyo vai puNyena * karmaNA bhavati pApaH pApena (bR. // 213) iti / etena karmAzrayastiSThatIti nirNaya: saMpadyate / evaM sati prANAnutkramaNoktyA saMghAtalayoktyA ca vidvadviSayatvamatrAvasIyate yatastasyaivoktaM dvayaM saMbhavati / agrimazrutyuktakarmAzrayatvaM ca tasmin viruddhamataH pUrvottaravirodhAdviSayAnizcaye prApte prativadAmaH / maryAdAmArgIyavidvadviSayiNyeveyaM zrutiriti / 15 ata eva prazne kva tadA puruSo bhavati ityetAvataiva cAritArthyapi sAdhAraNapuruSavyAvRttyA maryAdAmArgIyatatpApakamayamiti padam / tasyaivopakrAntatvAt / tathA tadagrimavicAritorthopi tadviSayaka eveti budhyasva / nanUktaM bAdhakamiti cet / hanta zrutiziraHsamAkalitamAkalaya / maryAdAmArge hi vidhiprAdhAnyAttathaiva nirmANAt / tatra hyevaM kRta evaM phalaM 20 dAsye na tvakRtepIti bhagavadicchA / ataH karma pradhAnam / evaM satyArtabhAgasyAyamAzayaH / vAgAdiretontalayena prArabdhasyApi tadA nAzAcchuddhaM jIvaM vidhyaviSayaM kadAcitpuSTau pravezayati naveti saMzayena tadApi kiM maryAdAmArga evota puSTAvapi pravezito bhavatIti praznaH / tadAsyArthasyezvarecchArItimaviduSo duyitvaM jAnantI svayameva yada25 vadhAritavatI tadapi rahasyamiti sphuTamanuktvA zrutiH paryavasitamarthamukta 1-M and Cread vidhiprAdhAnyaM for vidhiprAdhAnyAt /
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ 321 2 bhuutaadhikrnnm| [a.pA. 1 sU. 6 vatI tau hatyAdinA / atra karmapadaM maryAdAmArgaparaM tathA ca maryAdAmArga eva tasya sthitirityarthaH saMpadyate / mukta eva bhavatIti yAvat / ata eva tatpazaMsApi / yata Izvaratvena sarvakaraNasamarthopi taddAne tdpeksste| atra hetutvena maryAdAmArgasvarUpamuktam--puNyo vai (bR. 3 / 2 / 13) 5 ityAdinA // 4 / 2 / 5 // ___ nanu maryAdAmArgIyo bhakto jJAnI ca bhavataH / uktanirNayastu jJAnamArgIyaviSaya eva / bhaktaM tu tAdRzamapi kadAcit puSTAvapi pravezayatItyAzakya tnnirnnymaah| naikasmin darzayato hi // 4 // 2 // 6 // ekasmin jJAnini bhakte vA maryAdAniyamo na kiMtUbhayorapi / tatra hetuH-darzayata iti / yato yAjJavalkyAtabhAgau jJAnibhaktasAdhAraNyena maryAdAniyamaM darzayata uktarItyA tau hetyAdinA / anyathAprAkRtAGgIkRtiranyathA bhavedityupapattirhizabdena sUcyate / pUrvoktapUrvottarazrutivirodhaparihArAnyathAnupapattiratra mUlamiti jJeyam / kecittUpasaMhRteSu vAgAdiSu zarIrA15 ntaraprepsAsAmayiko jIvaH kAyaM tadA puruSa iti praznaviSayaH iti vadanti / tanna sAdhIyaH / tamutkrAmantaM prANonUtkrAmati prANamanUtkrAmanta5 sarve pANA anUtkrAmAnta (bR. 4 / 4 / 2) iti zruti videhAntarajIvasya pANAnAmindriyANAM ca sahaivotkramaNaM vadatIti vAgAdilayasya tatrAsaMbha vAnnoktasya praznaviSayatvaM vaktuM zakyam / pUrvavAkyatraiva samavalIyanta ityu2. tatvAccAtosmadukta eva mArgAnusatavyaH / etena nAyaM paravidyAvAn yataH amRtatvameva tatphalamiti / tacca dezAntarAnAyattamityutkramaNApekSA karmAzrayatvaM ca na syAt / kiMtvaparavidyAvAn / tasyAstu brahmalokAvadhi phalamiti karmAzrayatvotkramaNAdikaM saMbhavatItyapi nirastaM veditavyam // 4 // 2 // 6 // 2 // 12-M, A and C read prAkRtAGgIkArI for prAkRtAGgIkRtiH / 11 [aNubhASya ]
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. pA. 2 sU. 7 ] 5 aNubhASyam / 3 samAnAdhikaraNam / maryAdApuSTayorna kadAcidanyathAbhAva iti yaduktaM tatra hetvapekSAyAM vastusvarUpameva tatheti bodhayitumAha / samAnetyAdi / 322 samAnA cAmRtyupakramAdamRtatvaM cAnupoSya || 4|2|7 // atrAyamAzayaH / sAdhanakrameNa mocanecchA hi maryAdAmArgIyA maryAdA | vihitasAdhanaM vinaiva mocanecchA puSTimArgamaryAdA / tathA sati saMdaikarUpatvaM tayoryuktamiti / etadevAha / sRtiH saMsRtiH / jIvAnAM svasmAt pRthakkRtAnAmavidyayAhantAmamatAspadIkaraNam / tadupakrama ArambhastaM maryAdIkRtya muktiparyantamuktarUpA maryAdA samAnA sadaikarUpA 10 madhye nAnyathA bhavatItyarthaH / evamevAnupoSya vratamakRtvAmRtatvamapi puSTimArge samAnamityarthaH / atropoSaNapadmazeSamuktisAdhanopalakSakam // 4 / 2 / 7 // evaM prAsaMgikamuktvA prakRtaM parAmRzyate / sodhyakSa iti sUtreNa puSTi - mArgIyabhaktasaMghAtasya bhagavanyeva laya ityuktam / agrimeNa tena maryAdA15 mArgIya bhaktasaMghAtasya bhUteSu layamuktvA praznAnantaraM zuddhajIvasya tasya muktireva bhavatIti vaktavye sati- Ahara saumya hastam (bR. 3/2/13 ) ityAdinA svAzayamanyeSvaprakaTayantau karma yannirUpitavantau tatkuta ityAzaGkya tayorAzayaM nigUDhaM prakaTayati / tadApIteH saMsAravyapadezAt // 428 // tadA nityalIlAntaH pAtalakSaNapuSTimArgIyamuktidazAyAM maryAdAmArgIyAyA apatermukteH saMsAratvAbhAvepi puruSottamabhajanAnandAnubhavAbhAvAt saMsAra ityeva puSTimArge vyapadezo yataH kriyatetastadabhisaMdhAya tayA rItyA nirUpaNam / ata eva zrIbhAgavate zrIzivavacanaM gIyate - nArAyaNaparA: sarve na kutazvana bibhyati / svargApavarganarakeSvapi tulyArthadarzinaH 15 ( bhA. 6 / 17 / 28 ) iti / zrIbhagavadgItAsvapi / devAn devayajo yAnti 20
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ 323 3 samAnAdhikaraNam / [ a. 4 pA. 1 sU. 10 madbhaktA yAnti mAmapi (bha.gI. 7123 ) iti vAkyena / maryAdAmArgI - yamaktamukteritarasAdhAraNyamucyate // 428 // nanu saMsAravanmukterapi heyatvaM yatra tAdRzaM cet puSTimArgIyatattvaM tadA mukteH puruSArthatvabodhikAyAH zruteH pratArakatvamApatIti tadbodhaka5 pramANAnAM tatstutimAtraparatvameveti prApta Aha / sUkSmaM pramANatazva tathopalabdheH // 4 / 2 / 9 // puSTimArgIyaM tattvaM sUkSmaM durjJeyamityarthaH / atrAyamAzayaH / puSTimaryAdAmapyatikramya puSTipuSTa praveze tattatvamanubhavaviSayo bhavati nAnyathA / tatra pravezastvatidurApotizayitAnugrahetarAsAdhyatvAdata uktetarAjJeyameva 10 tadbhavati / teSAM tu muktireva phalam / tasyA evaiSTatvAdrAgiNAM svargAdivat / phalAma hi pratArakatvamanyathA pravRttimArgIyaphalabodhikAyA api zruteH pratArakatvaM syaat| icchA cAdhikArAnusAriNIti nAnupapannaM kiMciditi / nanvevaMvidhArthAstitve kiM mAnamityAkAGkSAyAmAha / pramANata ityAdi / pramANaM zrutiH / sA tu--yato vAco nivartante / aprApya manasA saha / * AnandaM brahmaNo vidvAn na bibheti kutazvana (tai 2 / 9 ) iti / etaha vAva na tapati / kimahaM sAdhu nAkaravaM ( tai. 29 ) iti / kimahaM pApamakaravam atra pUrvArdhena durjJeyatvamuttarArdhena tatsattA ca bodhyate / anyathA manasApyaprApyasya vedanakathanaM viruddhaM syAdato durjJeyatvenaiva dharmigrAhakamAna30 siddhaM tadityarthaH / cakArAttAdRzAnAmanubhavaH parigRhyate // 429 // tarhi brahmavidAmiva tAdRzAnAM bhaktAnAmapi svamArgopadezanaM vAca cchrayeta / na caivam / ataH pUrvoktaM na sAdhIya iti bhAtItyutsUtramAzaGkaca tatra hetumAha / nopamardenAtaH || 4|2|10 // 25 upadezanaM tadA syAd yadi brahmavidAmiva teSAM svAsthyaM syAdyatasteSAM virahidazA priya saMgamadazA ceti dazAdvayameva bhavati nAnyA 4
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ bha. 4. 2 sU. 10 j aNubhASyam / pUrvasyAstvasyAstvatiduHsahatvena sarveSAM bhAvAnAmupamardena tirodhAnenopadezo na bhavatItyarthaH / saMgame tu ataH puraH prakaTaparamAnandasvarUpAdbhagavata eva torupadezonyasmai na bhavatItyarthaH / nahi bhagavadagre sa saMbhavatIti viH // 4 / 2 / 1 0 // " 324 nanu - raso vai saH rasa hyevAyaM labdhvAnandIbhavati (te. 27 ) ityupakramya - eSa hyevAnandayAti ( tai. 27 ) iti zruteruktarUpAnandaprAptau duHsahavirahatApozakyavacanaH / AnandatirodhAna eva tatsaMbhavAt / taddhetorasaMbhavAt / saMbhave tu tatprAptireva na syAditi prApta uttaraM paThati asyaiva copapatterUSmA // 4 / 2 / 11 // AnandAtmakarasAtmakasyAsyaiva bhagavata eva dharma USmA virahatApa ityarthaH / virodhaparihArAyAha / upapatteriti / idamuktaM bhavati / bhagavadvirahasya sarvasAdhAraNatvepi sthAyibhAvAtmakarasarUpabhagavatprAdurbhAvo yasya hRdi bhavati tasyaiva tadaprAptijastApastadanantaraM niyamatastatprAptizca bhavati / na tvatathAbhUtasyetyanvayavyatirekAbhyAmuktarasasyaivaiSa dharma iti nIyate / 15 tasya vastuna eva tathAtvAtsa tApopi rasAtmaka eva // 4 / 2 / 11 // pratiSedhAditi cenna zArIrAt // 4 / 2 / 12 // 1 nanu - na pazya mRtyuM pazyati na rogaM nota duHkhatAm (chAM. 7 / 26 / 2) ityAdizrutyA duHkhapratiSedhastAdRze bhakte kriyata iti tasya duHkhitvaM na vaktuM zakyamityAzaGkya pratiSedhati / neti / kutaH / zArIrAt / zarIra** saMbandhino hetoryaduHkhaM karmajanitamiti yAvat / tasyaiva zrutau pratiSedhAnnAtrAnupapattirityarthaH / etena duHkhatvena karmajanyatvAnumAnamapi nirastaM veditavyam / laukika eva duHkhe tajjanyatvaniyamAt // 4/2/12 // spaSTo hyeSAm // 4 / 2 / 13 // ekeSAM zAkhinAM bhagavatsvarUpalAbhAnantaraM duHkhatannivartanalakSaNo35 rthaH spaSTaH paThyate / tathAhi / raso vai saH / rasa 5 hyevAyaM labdhvAnandI A-M, A and C read asarva for sarva /
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ 325 3 smaanaadhikrnnm| [ma.pA. 2 sa. 14 bhavati / ko hyevAnyAt kaH prANyAt / yadeSa AkAza Anando na syAt / eSa hyevAnandayAti / (tai. 27) atra rasAtmakabhagavatsvarUpalAme satyAnandavattvamuktvA tasyaiva jIvanahetutvaM paramAnandahetutvaM cocyate / maraNahetUpasthityabhAve jIvanahetutvaM na vadet / sa rasastu saMyogaviprayogabhAvAbhyAmeva 5 pUrNo bhavatyanubhUto naikatareNa / tatra virahatApasyAtyupamarditvena tadA pAgasthitirapi na syAd yadi rasAtmako bhagavAn hRdi na syAdityAzayenAha / ko hyevAnyAdityAdi / tadyatheSa hRdi sphuradrUpa AkAzo bhagavAna syAtkastadAnyAt / an prANane / ko vA jIvayena kopiityrthH| tAdRzasya bhagavatsvarUpAtiriktAna jIvanamiti jJApanAya sAmAnyapadam / brahmAnandAdhi10 kapUrNAnandavirahAsannamaraNanivAraNAsAmarthyamatAdRzasyocitameveti jJApanAya hishbdH| tAdRzasya jIvanasaMpAdanaM prabhorAvazyakamiti jJApanAyaivakAraH / tApAtmakasyApyAnandAtmakatvameveti jJApanAyAnandapadam / tadA pralApaguNa gAnAdayo ye bhavanti tepi taddharbhA eva nIlAmbudazyAmoti klezavazAd 15 hRdayAdapagacchatviti bhAvepi hRdayAnnApasArayituM zakya iti jJApanAya cAkAzatvamuktam / tadanantaraM prakaTIbhUya tadanyaH ko vA prakarSeNa darzanaspazleiSabhASaNAdibhiH svarUpAnandadAnenAnyAt pUrvatApanivRttipUrvakamAnandapUrNa kuryAdityarthaH / rasa5 hyevAyaM labdhvAnandIbhavati (te. 217 ) iti pUrvavAkyenaivAnyavyavacchedapUrvakaM bhagavatprApterAnandahetutvaprAptAvapi yatpunarAha 20 tatrApi vyatirekamukhena tatrApi jIvanahetutvaM tadapi sAmAnyavizeSAbhyAM vAradvayaM tena virahasAmayikoktarUpa evArthaH zruterabhipreta iti nizcIyate / ' anyathA maraNahetvanupasthitau jIvanahetutvaM na vadedityuktam / tadavasthApannaH ko vA puruSo jIvediti vArthaH // 4 / 2 / 13 // ___ smaryate ca // 4 // 2 // 14 // 25 / bhagavadbhAvasya maraNahetutvaM tenaiva ca jIvanaM tasya brahmAdidurApatvaM . ___ ca zrIbhAgavate smyte| tA manmanaskA matpANA madarthe tyaktadahikAH /
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ 326 bha. Y pA. 2 ru. 1] aNubhAgyam / ye tyaktalokadharmAzca madarthe tAnbibharmyaham (bhA. 10 / 46 / 4. ) ityupakramya-dhArayantyatha kRcchreNa prAyaH prANAn kathaMcana ( bhA. 10 / 46 / 6) ityAdi zrIprabhuvacanaM zrImaduddhavavacanaM ca-etAH paraM tanubhRto bhuvi gopavadhvo govinda eva nikhilAtmani rUDhabhAvAH / vAJchanti ye bhavabhiyo 5 munayo vayaM ca kiM brahmajanmabhiranantakathArasasya ( bhA. 10 / 4758) ityAdi / tena bhagavata eva jIvanahetutvaM bhAvasya ca paramapuruSArthatvaM durApatvaM ca sphuTamavagamyate // 4 / 2 / 14 // tAni pare tathA hyAha // 4 // 2 // 15 // nanu hRdi bahizca rasAtmakabhagavatprAkaTyaM tadadarzanajanito viraha1. bhAvastajanitastApastena maraNopasthitistannivartanaM tadautkaTyaM tadA prAkaTyaM tataH pUrNasvarUpAnandadAnAdikaM loke kvacidapi na dRSTaM zrutaM vA vaikuNThepIti kuta ityAzaGkAyAmAha / tAni / uktAni vastUni pare prakRtikAlAyatIte vaikuNThAdapyutkRSTe zrIgokula eva santIti zeSaH / tatra pramANamAha / tathA hyAha zrutiH / Rgvede paThyate / tA vAM vAstUnyuSmasi 11 gamadhyai yatra gAvo bhUrizRGgA ayAsaH / atrAha tadurugAyasya vRSNaH paramaM padamavabhAti bhUri / (R. saM. 2 / 2 / 24 tai. saM. 1 / 326) tA tAni vAM bhagavattadantaraGgabhaktayoH saMbandhIni vAstUni vastUni gamadhyai prAptumuSmasi kAmayAmahe / tAni kAnItyAkAGkSAyAM gUDhAbhisaMdhimudghATayati / yatra zrIgokUle gAvo bhUrizRGgA bahuzRGgA ruruprabhRtayo 1. mRgAzca vasantIti zeSaH / ayAsaH zubhAvahAH / tata uktaguNaviziSTamuru gIyata ityurugAyastasya / gopyo hi satataM taM gAyanti / ata eva tadAdibhakteSu kAmAn varSatIti vRSA tasya paramaM prakRtikAlAdyatItaM padaM sthAnaM bhagavato vaikuNThaM bhavati tatraitAdRzalIlAbhAvena tasmAdapi paramamu tkRSTam / atra bhUmAvavabhAti prakAzata ityrthH| tathApi svadRggocaro na 15 bhavatIti khedenAtrAhetyAha zrutiH / uru gIyate paraM sarvatra kAmavarSaNaM bhakteSvatraiveti tAtparyeNa vA vizeSaNadvayamuktam / yamunApulinatadupavanAna
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ 327 5 tadokodhikaraNam / (a.pA. 18. 17 kuJjagahvarapradezAdrisAnvAdyAtmakatvena bhUri bahurUpam / tathA caitAdRzaM yatparamapadamavabhAti tatsaMbandhIni vAstUni kAmayAmaha iti vAkyArthaH saMpadyate / te padArthA iMti vaktavye sati tAnItyuktiryA sA viSayavAkyAnurodhAditi jnyeym| 5 puruSottamasaMbandhyarthAnAM tatprAkaTyasthAna eva prAkaTyaM yuktamiti hizabdenAha // 4 / 2 / 15 // 3 // 4 avibhAgAdhikaraNam / avibhAgo vacanAt // 4 // 2 // 16 // nanu lIlAyA nityatvena tanmadhyapAtinAM tadarzanaM yathA nityaM 0 tathA tAdRksAdhanAbhAvopi nijAnukampayA kadAcit kamapi bhaktaM tatra nayati cettadA kaMcit kAlaM sthApayitvA tatastaM viyojayati naveti saMzayaH / toSasya kAdAcitkatvAt tatsAdhyA tatra sthitirapi tathaiveti viyojayatIti pUrvaH pkssH| tatra siddhAntamAha / tatra pravezitasya tasmAda vibhAga ev| kutaH / vacanAt / taittirIyaka uktarganantarameva-viSNoH karmANi 15 pazyata (te. saM 1 / 3 / 6) ityucA tatra kRtAni karmANyuktvA tadane vadati / tadviSNoH paramaM pada sadA pazyanti sUrayaH (tai.saM. 1 / 3 / 6) iti| puruSo ttamasvarUpavitvaM sUritvam / tacca bhaktyaiveti sUrayo bhaktA eva / teSAM sadA darzanamucyate / anyathA lIlAnityatvenaiva pUrvA tatra sthitagavAdInAM prabhukarmaviSayANAM ca bhaktAnAM sadA taddarzanasya prAptatvAdidaM na vadettasmA20 davibhAga eva / etenApi lIlAnityatvaM sidhyati / etadyathA tathA vidvanmaNDane prapaJcitam // 4 / 2 / 16 // 4 // __5 tadokodhikaraNam / evaM puSTimArgIyabhaktavRttAntamuktvA jJAnamArgIyasya tmaah| tadokoprajvalanaM tatprakAzitadvAro vidyAsAmarthyAtta. cheSagatyanusmRtiyogAcca hArdAnugRhItaH zatAdhikayA // 4 // 2 // 17 // 25
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. pA. 2 sU. 17] aNubhASyam / 328 pUrvabhUteSu tacchRteH (bra. sU. 4 / 2 / 5 ) ityAdinA maryAdAmArgIyasya vAgAdilaya uktodhunA tasya jIvAtmana utkramaNaprakAra ucyate / sa etAstejomAtrAH samabhyAdadAno hRdayamevAnvavakrAmati (bR. 4 / 4 / 1) iti zrutestasyAtmana oka AyatanaM hRdayaM tadanaM pUrvaM prajvalati pUrva 5 tathAprakAzamAnamapi tadA prakAzata iti yAvat / tadA tatprakAzitaM dvAraM nirgamanamArgo yasya tAdRza utkAmati / yataH shrutistthaah| tasya haitasya hRdasyAgraM pradyotate tenaiSa AtmA niSkAmati cakSuSTo vA mUrbho vA (chAM. 4 / 4 / 2) ityaadi| yadyapyetAvat sarvajIvasAdhAraNaM tathApi vidvAMstu netaravaditaranADyA niSkrAmati / kiM tu zatAdhikayaikazatatamyA nADyA mUrdhanyayA "niSkrAmati-zataM caikA hRdayasya nADyastAsAM mUrdhAnamabhiniHsRtaikA / tayordhvamAyannamRtatvameti viSvaG anyA utkramaNe bhavanti (chAM. 8 / 6 / 6) iti yataH zrutirAha / atra hetumAha / hArdAnugRhIta iti hetvantaraga vizeSaNam / guhAM praviSTau parame parArdhe ( ka. 331) iti zrutehRdayAkAzasaMbandhI yaH paramAtmA tadanugrahAt tathaiva bhavatItyarthaH / anu15 grahe heturvidyAsAmarthyAditi / tasyA vidyAyAH zeSabhUtAGgabhUtA yA gatiH pravrajanarUpA taccheSabhUtaiva yA bhagavatsmRtiparamparA ca tAbhyAM ca yo bhagavavadanugrahastena tathetyarthaH // 4 / 2 / 17 // 5 // 6 razmyadhikaraNam / rabhyanusArI // 4 // 2 // 18 // 20 atha yA etA hRdayasya nADyastAH piGgalasyANimnastiSThanti zuklasya nIlasya pItasya lohitasyetyasau vA AdityaH piGgalaH ( chAM. 8 / 6 / 1 ) ityupakramyAgre paThyate / tamabhita AsInA AhurjAnAsi mAM jAnAsi mAmiti / sa yAvadasmAccharIrAdanukAnto bhavati tAvajjA nAtyatha yatraitadasmAccharIrAdutkAmatyathaitaireva razmibhirUvaM Akramate ( chAM. 25 8 / 6 / 5) iti / atra tamabhita ityAdyukteH sarvasAdhAraNyutkrAntiH prApyate /
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ 329 7 nizyadhikaraNam / [ma.pA. 2 sU. 21 pUrvamAdityatvenoktasya piGgalasya razmibhirUbhaMkramaNaM ca tthaa| atra saMzayaH / okograjvalanAderitarasAdhAraNyepi yathA hArdAnugrahAdvilakSaNA gatirviduSa uktA tathA razmyanusAritvamapItarasAdhAraNamutAsminneveti / tatrAvadhAraNamAha / razmyanusArI niSkAmatyayameveti // 4 / 2 / 18 // 6 // 7nizyadhikaraNam / nizi neti cena saMbandhasya yAvadehabhAvitvAt darzayati ca 4 / 2 // 19 // viduSa utkramaNe hArdAnugrahakRto yathA vizeSastathA kAlavizeSakRtopi vizeSo bhaviSyatItyAzaGkya tannirAsamAha / tatrAhorAtrakRto10 yanakRto vA sa bhavet / tatrAdyakRto nAstItyAha / neti / tatra hetuH / saMbandhasyetyAdi / anugrahahetubhUto yaH pUrvokto gatyanusmRtisaMbandhastasya yAvadehabhAvitvAt tatkAryasyAnugrahasyApi tathAtvAtkAlasyAprayojakatvamityarthaH / atra pramANamAha / darzayati yataH shrutiH| tameva viditvA munirbhavatyetameva pravAjino lokamIpsantaH pravrajanti (bR. 4 / 4 / 22) 15 iti // 4 // 2 // 19 // hArdAnugrahasya muktihetorvidyamAnatvAdayanavizeSopyaprayojaka ityAha / atazcAyanepi dakSiNe // 4 // 2 // 20 // spaSTArthamidam // 4 / 2 / 20 // nanu-yatra kAle tvanAvRttim (bha. gI. 823) iti kAla10 prAdhAnyenopakramya-amirkotirahaH zuklaH SaNmAsA uttarAyaNam / tatra prayAtA gacchanti bahma brahmavido janAH ( bha. gI. 824) iti bhagavadvAkyAd brahmavidopyuktakAlApekSAstItyAzaya viSayabhedena samAdhatte / yoginaH prati smaryate smAte caite // 4 // 2 // 21 // 13- om. yataH before shrutiH| 1 [ aNubhAgya]
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. pA. 2 sU. 21 ] aNubhASyam / 330 jJAnamArgAdyogamArgoM hi bhinnaH / tathA ca yoginamuddizyaiva kAlavizeSasya gativizeSahetutvaM smaryate natu jJAnamArgIyasya zrautasya / itaranirapekSatvAt / na ca yogasAMkhye api zraute eveti vAcyam / yataH smArte ete / co hetvarthe / ete yogasAMkhye- agnirjyotiH / dhUmo rAtriH / 5 (bha.gI. 8/24, 25 ) iti vAkyadvayoktagatI vA / idaM tu zrutyuktadevayAnapitRyANAtiriktamArgamabhipretya samAhitam / te eva cedatrApyucyete zabdabhedena tadA na virodhaH // 4|2|21|7 // 1 iti zrIvedavyAsamatavartizrIvallabhAcAryaviracite brahmasUtrANubhASye caturthAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH // 42 // atha caturthAdhyAye tRtIyaH pAdaH / 1 arcirAdyadhikaraNam | arcirAdinA tatprathiteH // 4|3|1 // 10 nanu jJAnamArgIyasyeva maryAdAmArgIyabhaktasyApyarcirAdimArgeNaiva gamanam / uta sadyomuktireva bhavatIti saMzayaH / tatra yathA jJAnino niyamA15 bhAvastathAtrApIti prApta Aha / arcirAdimArgeNa tasya jJAnamArgIyasyaivotkarSakathanAt sa eva tena mArgeNa gacchati na tu bhaktopItyarthaH / tathAhi / paJcAgnividyAprakaraNe - tadya itthaM vidurye cemeraNye zraddhA tapa ityupAsate terciSamabhisaMbhavantyarciSoharaharApUryamANapakSam (chAM. 5/10/1) ityatropakrame bhaktAtiriktAnevAdhikRtya tathA gatirucyate / smRtAvapi - 3. agnirjyotirahaH zuklaH (bha.gI. 8/24 ) ityatra brahmavido janA iti vacanena jJAnamArgIyasyaiva sa panthA ityucyate / athedaM cintyate / sAmopaniSatsu paThyate / atha yA etA hRdayasya nADayastAH piGgalasyANi - mnastiSThanti zuklasya nIlasya pItasya lohitasyetyasau vA AdityaH piGgalaH ( chAM. 8/6 | 1 ) ityupakramyAdityarUpasya piGgalasya razmirUpatvaM nADInA I
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ 331 1 arcirAdhadhikaraNam / [a. pA. sU. . muktvAgre vadati / atha yatraitadasmAccharIrAdutkrAmatyathaitaireva razmibhirUlamAkramate (chAM. 8 / 6 / 5) iti nADIrazmisaMbandhenaikA paralokagatiH zrUyate / arcirAdikA cAnyA terciSamabhisaMbhavantyarciSohaH / (chAM. 5 / 101 ) ityAdizrutyuktA / sa enaM devayAnaM panthAnamApadyAmi5 lokamAgacchati ( kau. 1 / 3) iti cAparA / sa yadA vai puruSosmAlokAtpaiti sa vAyumAgacchati ( bR. 5 / 10 / 1 ) iti cetarA / sUryadvAreNa te virajAH prayAnti ( muM. 1 / 2 / 13) iti cAnyA / evamanekeSu mArgeSu satsvarcirAderevoktiH kuta iti / tatra sarveSAM pAribhASikamarcirAditvamata eva-athaitayoH pathoH kataraNacana (chAM. 5 / 10 / 8) iti mArgadvaya10 bhraSTAnAmatikaSTaM-jAyasva mriyasveti tRtIya sthAnam ( chAM. 5 / 10 / 8) ityuktamanyathAnekeSAM mArgANAmuktAnAM zrUyamANatvAdasya tRtIyatvaM nocyetAtaH prakaraNabhedAdbhinnopAsanamazeSatvAnmithonapekSA / bhinnA evaite mArgA brahmaprApakA iti mantavyamiti cettatrocyate / na hIyaM paribhASA sarveSa zrutAsti yatastathocyeta / ato lAghavAdanekaparvaviziSTa eka eva mArga 15 iti mantavyaM natu parvabhedena mArgabheda iti / gauravaprasaMgAt / na caivamathai taireva razmibhirityavadhAraNAnupapattiriti vAcyam / tasyAH zruterutkramaNamAtramArganirUpakatvAt / tathAhi / tatropakrame hi-atha yatraitadasmAccharIrAduttAmatyathaitaireva razmibhirUcaM Akramate ( chAM. 8 / 6 / 5) ityucyte| etasmAtpurastAt-atha yA etA hRdayasya nADyaH ( chAM. 8 / 6 / 1) 20 ityupakramya piGgalasyAdityatvamuktvA-tadyathA mahApatha Atata ubhau grAmau gacchatImaM cAmuM caivamevaitA Adityasya razmaya ubhau lokau gacchantImaM cAmuM cAmuSmAdAdityAt pratAyante tA Asu nADISu sRptA Abhyo nADIbhyaH pratAyante temubhinnAditye sRptA ityantena vAkyena nADISu razmipracAramuktvAgre atha yatraitadasmAdityAdyuktam / upasaMhAre ca-zataM 25 caikA hRdayasya nADyastAsAM mUrdhAnamabhiniHsRtaikA / tayordhvamAyannamRtatva meti viSvaDeMnyA. utkramaNe bhavanti (chAM. 8 / 6 / 6) iti / evamupakramopasaMhArAbhyAmutkramaNamAtramArganirUpakatvaM na tu brahmaprApakamArgasyAtasta
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. pA. 3 sU..] aNubhAgyam / 332 danupapattiparihAronarthakaH / nanvanekaparvaviziSTatvena mArgasyaikatve taM nirUpayantI zrutiH kvacit kiMcit parva nirUpayati / kvacinneti katham / upasaMhAreNa prApsyata iti tAtparyeNa tatheti ced bravISi tadA zAkhAntaramaviduSastadasaMbhavana taM prati zrutenyUnatApAtaH / na hi sarva5 zAkhAvidaM pratyeva kathanamiti vaktumucitam / tasyAsaMbhavAdataH svasvazAkhAjJAnavantaM pratyeva tathA / adhyayanavidherapi tAvanmAtraparatvAt / zAkhAntarasaMvAdiparvakathanAnupapattizca / upasaMhAreNaiva tasyApi prAptisaMbhavAdato viruddhadikkAnAM svasvamArgeNaikagrAmaprAptivadihApi bhavitumarhati svAta tryeNa srvairmaagairbrhmpraaptiH| na caivamathaitayoH pathoriti dvivacanAnupapa* tirjAyasva mriyasvetyasya tRtIyatvaM cAnupapannamiti vAcyam / acirAdi kamuktvopasaMharatyeSa devayAnaH panthA iti / zrutyantare ca-sa enaM devayAnaM panthAnamApadyAmilokamAgacchati ( kau. 13) iti / tathA ca brahmaprApakAH sarve mArgA devayAnA ityucyante / daivI saMpadvimokSAya ( bha. gI. 16 / 5) iti bhagavadvAkyAd daivyAM saMpadi ye jAtAste devA ityucyante 15 teSAM yAnaM gamanaM yatreti te sarvepi mArgA devyaanshbdenocynte| dvitI yastvaviziSTaH / evaM dvitvaM tritvaM copapadyate / na coktarItyA lAghavAdeka eva sa mantavyaH / svataH pramANabhUtA hi shrutiH| sA yena yadA yA zrutA tadarthAvadhAraNe dvitIyasyA anupasthitatvAnna lAghavagauravatadvicArAvasaraH / kacidupasthitau coktabAdhakairupasaMhArAnavakAzaH / aparaM ca brahmavidaH 2. kramamuktau gantavyo mArgo hyayamupadizyate / tattalloke tadAnandAnubhavazcAba zyakaH / tathA copAsanabhedAt phalabhedasyAvazyakatvAnmArgabhedopi tatheti sarveSvekarUpaphalaprasaJjaka upasaMhAro na yuktaH / kiMca / upAsane karmaNi copasaMhAraH saMmataH / mArgastu nAnyatararUpoto yasyopAsakasya yena mArgeNa gamanaM sa mArga upadizyata iti nopasaMhAro yuktH| avidheyatvAdapi 25 tthaa| etadyathA tathA purastAnirUpitam-upasaMhAroAbhedAdvidhizeSavatsamAne ca (ba. sU. 3 // 15) ityatra / evaM satyarcizzabdenArcirupalakSito mArya ucyate / AdipadenAnye sarve mArgAH saMgRhyanta iti nAnupapattiH
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ 333 1 arcirAdyadhikaraNam / [ a. pA. sU. 1 / kAciditi cetra vadAmaH / arcirAdibhya ityuktaM bhavet tvadrItireva cedabhipretA bhavettasmAnnaivamityavadhAryate / arcirAdinetyekavacanAnyathAnupapattyA mArgasyaikatvamavazyamurarIkAryam / evaM sati zrutiSu yAvanti parvANyuktAni tAni sarvANyekasminnevArcirAdimArge vartamAnAnyapi yasyopAsakasya yAvatparvabhogo 5 bhAvI taM prati tAvatparvoktiryasya yAvatAM teSAM sa na bhAvI taM prati na taduktistadbhogAbhAvAditi nAnupapannaM kiMcit / nanu tvayApyanuktAnAM parvaNAM tatra sthitiM vadatopasaMhAra evokto bhavati prApakatveneti cet / syAdetadevaM yadi tasyaiva ganturbhogAya tadapi parva tatrocyeta / na tvevaM kiMtvekavacanAnurodhAnmArgaikye nizvite yaM prati yatparvocyate tattatra kaNTheoktameveti nopasaMhArA10 pekSA / agrenyatroktAnAM parvaNAmuktasthale saMnivezoktyApi sUtrakArAbhimata eka eva mArga iti jJAyate / zrutau sarvatra pUrvaparAmarzAdapi tathA 4 | 3 | 1 // vAyumabdAdavizeSavizeSAbhyAm || 4 | 3 |2 || | chAndogye vAyurna ptthyte| kauSItakizrutau tu sa etaM devayAnaM panthAnamApadyAgmilokamAgacchati sa vAyulokaM sa varuNalokaM sa indralokaM sa prajA15 patilokaM sa brahmalokam ( kau. 113 ) iti vAyvAdayaH zrUyante / tatrArciSomezvAbhedAnna vicAraNIyamasti / vAyulokaM kasmAllokAdgacchatItyAkAGkAyAmAha / vAyumabdAditi / arciSoharahna ApUryamANapakSamA pUryamANapakSAyAn SaDudaGGeti mAsAMstAnmAsebhyaH saMvatsaraM saMvatsarAdAdityam (chAM. 5/10/2) ityatra saMvatsaralokAtparastAdvAyuloko nivezayitavyastathA 20 ca saMvatsaralokAdvAyulokaM gacchatItyarthaH / tatra vinigamakamAha / avizeSavizeSAbhyAmiti / atredaM jJeyam / agnihotrAdikarmabhizvittazuddhAvupAsanAdibhirjJAnoye kramamuktyadhikArI hi tattallokaM gatvA bhuktvAnte brahma prApnoti / karma tvagnisAdhyaM bhUloka eva ca bhavatyata Adau tatratyo bhogastatastaduparitana20 lokAnAM--pRthivIM dIkSA tayAgnidakSayA dIkSita: / (tai. bA. 3 / 7 / 7 ) yayA pRthivyagnigarbhI (A. sU. 1 / 13 / 5 ) ityAdizrutibhyo bhUranipradhAnA bhavatyatocirAkhyamagmilokamAdau gacchati /
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. pA. sU. 2] 334 tataH karmopAsanayoraharAdisaMvatsarAnte kAle vihitatvAttatra tatra gatvA bhuGkte / tathA ca saMvatsarAntAnAM bhUsaMbandhitvenAvizeSAttanmadhye vAyorna prveshH| bhUlokAduparyantarikSalokastadupari dyulokastathA ca vAyurantarikSasyAdhipatiH (`tai. saM. 3/4/5 ) iti zruteH sUryo divodhi5 pati: ( tai. saM. 3 4 5 ) iti zrutestayoH paurvAparye vizeSo heturastItyAdityalokAt pUrvamuktarItyA bhUlokamadhyapAtisaMvatsarasya parastAcca vAyurnivezayitavya ityarthaH / nanu terciSamabhisaMbhavantyarciSoharityAdizrutiruktamuktamanUdyAnUdyApAdAnatvaM vadantI pUrvottarayoravyavadhAnaM sUcayatIti noktamAdaraNIyamiti cet / satyam / yasyopAsakasya na vAyulokabhogastaM 10 prati soktiryasya tu tadbhogastasyottarItirmArgekyAditi nAnupapattiH kAcit / kecittu sa enaM devayAnaM panthAnamApadyAgnilokamAgacchati sa vAyulokaM sa varuNalokam ( kau. 113 ) ityavizeSeNa vAyurUpadizyate / mithaH paurvAparyaprApakapadAbhAvAt / yadA vai puruSosmAllokAt praiti sa vAyumAgacchati tasmai sa tatra vijihIte yathA rathacakrasya khaM tena sa Urdhva Akramate sa 15 AdityamAgacchati (bR. 5/10/1 ) iti zrutyAdityAtpUrvo vAyurvizeSeNopadizyata ityabdAdityayorantarAle nivezayitavya ityarthaM vadanti / sa cintyate / yathA tena sa Urdhva Akramate sa AdityamAgacchatIti vizeSopadeza ityucyate tathA sa varuNalokamityatrApi vaktuM zakyam / na ca sa AdityamAgacchatItyatra tacchabdasya pUrvaparAmarzitvAt vAyulokagatasyaiva pUrvatvAttatheti vAcyam / amilokamAgacchati sa vAyulokaM sa varuNalokam ( kau. 1 3 ) ityatrApi tulyatvAt / kiMcaivamagnilokAnantaraM vAyuloka ityapi vaktuM zakyamato vidvadbhirupekSyoyam / vAjasaneyinastu mAsebhyo devalokaM devalokAdAdityam (bR. 6/2/15 ) iti paThanti / tatrApyAdityAtpUrvI devalokAtparo vAyurjJeyaH / ekatrAdityAtpUrvatve siddhe mArgai25 kyAdanyatrApi tathAtvasya nyAyaprAptatvAt / sUtrakAreNa tu chAndogyazrutya - pekSayoktaM vAyumabdAditi / evaM sati mAsebhyaH parastAdabdanivezanaM kAryam / 20 1-kha reads tatra loke for tatra tatra / aNubhASyam /
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 maativaahikaadhikrnnm| [a. pA. sU.5 na ca vAyumabdAditi sUtrAnmArgabhedApattiH / devalokasyAdityAdhiSTheyatvenAdityamadhyapAtitvamabhipretya chndogshrutistthoktvtii| tadanusAreNa vyAsopyato nAnupapattiH // 4 // 32 // taDitodhi varuNaH saMbandhAt // 4 // 3 // 3 // 5 AdityAJcandramasaM candramaso vidyutam ( chAM. 4 / 15 / 5 ) ityatra paThitavidyullokAtparato varuNaloko nivezanIyaH / tatra hetuH / saMbandhAt / taDitopsaMbandhitvAvaruNasya tatpatitvAttathA // 4 // 3 // 3 // varuNAcAdhIndraprajApatI // 4 // 24 // spaSTamidam / arcirAdipAThe vidyudanantaraM tatpuruSomAnavaH sa etAn 1. brahma gamayati ( chAM. 4 / 15 / 5 ) iti paThyate / tatra yasyopAsakasya varuNAdilokagamanApekSA nAsti tamapekSyeti jJeyam / mAnaeNkyaniyamamabhipretya sUtrakAronyatroktAnAmanyeSAmapi lokAnAM tatraiva nivezanamAha // 4 / 3 / 4 // 1 // 2 AtivAhikAdhikaraNam / AtivAhikAstalliGgAt // 4 // 3 // 5 // vidyudanantaraM sa tatpuruSomAnavaH sa etAn brahma gamayatItyatra bhavati saMzayaH / uktazrutergamayitraiva brahmaprAptiriti nizcIyate / sa ca vidyudanantarameva paThyate / evaM sati yasya varuNAdilokagamanaM tasya vacanAbhAvena gamayitraprApterbrahmaprAptirbhavati na veti / tatra vAcanikasya yAvadvacanatvAtta20 dabhAvena sA na bhavatIti prApta Aha / AtivAhikA iti / etaduktaM bhavati / yasyopAsakasya yAvatphalabhogAnantaraM brahmaprAptirbhAvinI tasya tAvatogAnantaraM brahmaprAptirbhavatyata eva kauSItakIzrutau prajApatilokAnantaraM bahmalokaH paThyate / anyathA kRtasAdhanavaiyarthyaM teSAM brahmaprAptisAdhanatvabo 10-M, A and C read tanu for tatra and a reads taba for the same.
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ maM.pA. sU. 5] aNubhASyam dhakazrutivirodhazva syAt / tathA ca yatrAtivAhikazrutirnAsti tatrApyAtivAhiko bhagavadIya eva brahma prApayatIti jJeyam / vastutastu bahava eva tAdRzAH santIti jJApanAya bahuvacanamatroktam / tanmadhye kazcanAgatyaika eva nayatIti jJApanAya zrutAvekavacanam / tatra hetustalliGgAt / tatpuruSomAnava ityatra 5 brahmasaMbandhitvaM liGgamucyate / tenedaM jJApyate yathA vidyAbalAt tattallokaprAptistathaiva brahmaprAptirapIti na kiMtu bhagavadIyapuruSAnugraheNaiveti / na ca pUrvapUrvalokAdhiSThAtRdevA uttarottaralokaM pratyAtivAhikA yathA tathA brahmaprAptyavyavahitapUrvalokadevA eva brahmaprApakA iti tatpadena sa loka evocyata iti vAcyam / tadetaralokeSu tadakathanaM yathA tathAtrApi na kathayet / 10 lokAdhiSThAtRdevAnAmAtivAhikoktAvarciloM kaprApakAtivAhikasyAbhAvAt tatprAptirna syAt / tathA sati devayAnamArga evocchidyeta / ato yathA vidyAbalenaivArciSaH prAmistathetareSAmapIti budhyasva / kasyacidalpalokagatthanantarameva brahmaprAptiH / kasyacid bahulokagatyanantaraM socyata iti / bhogabhUmitvameva teSAmavagantavyam / sarveSAM sarvatra gamane devayAnaM panthAnaM 15 vadantyAH zruteH sAmitatkathanamanupapannaM syAdata upAsanAbhedena phalabhedaM jJApayantI tathA vadatIti yuktamutpazyAmaH || 4 | 3 / 5 // 1 336 1 nanu teSAmiha na punarAvRttirastItyAdizrutibhyo devayAnapathaM prAptAnAM puMsAM brahmavittvamavazyaM vAcyam / tena sadyomuktau saMbhavantyAM satyAM kSayiSNutvena kSudrAnandatvena ca hayAnAM paramaphalaprAptivilamba hetUnAmarcirA10 dilokAnAM kAmanA kuto yatastaddhetubhUtopAsanAH saMbhavanti / kiMca / arcirAdinA tatprathite: (bra. sU. 4 3 1 ) ityatra yaduktaM jJAnamArgIyasyaivArcirAdiprAptirna bhaktimArgIyasyeti tadapyanupapannam / yatkarmabhiryattapasA jJAnavairAgyatazca yat ( bhA. 11 / 21 / 32 ) ityupakramya - sarvaM madbhaktiyo - gena madbhakto labhateJjasA / svargApavarga maddhAma kathaMcidyadi vAJchati // 25 ( bhA. 11 / 21 / 33 ) iti bhagavadvAkyAdbhaktasyApyetadvAJchAphale saMbhavataH / anyathA prabhurna vadet / evaM sati bhaktisukhaM hitvAnyatra kAmanAyAM heturvAcya ityAkAGgAyAM tamAha /
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ 337 2 aativaahikaadhikrnnm| [a. pA. . sU. 7 ubhayavyAmohAttatsiddheH // 4 // 26 // atredaM jJeyam / devayAnaH panthA api bhagavataiva sRSTosti / tathA coktahetubhistatra kasyApi kAmanAbhAve tatsRSTikarthA syAdato bhagavAnava kAMzca vyAmohayati jJAnino maryAdAmAgIyabhaktAMzcAtastatkAmanAsiddhesta5kalabhoga iti / yattvarcirAdimArgagantRNAM dehaviyogena saMpiNDitakaraNagrAmatvenAsvAtantryaM vyAmohaH / acirAdInAM cAcetanatvenAsvAtantryaM vyAmohaH / kAryakaraNAsAmarthyamiti yAvat / tenArcirAyadhiSThAtRdevairativAhyanta iti siddhamiti vyAkhyAnam / tanna sAdhIyaH / vyAmohazabda syaanythaajnyaanvaacktvenaasaamrthyaavaacktvaat| tathA satyaciokamapi na 10 prApnuyAt / pApakAbhAvAdityuktam // 4 // 3 // 6 // nanu vidyuto varuNAdilokaprAptyanantaraM yasya brahmaprAptistasya tallokasaMbandhI brahmapApakaH puruSostyuta sa svata eva tatprApnotIti saMzaya uttaraM ptthti| vaidyutenaiva ttstcchruteH||4||37|| 5 nahi brhmpraaptirvidyulloksNbndhipurusssaamrthenocyte| kiMtu brahmasaMbandhitatsAmarthena / tathA ca yata eva lokAttatmAnistato brahmasaMbandhipuruSAdeva / evaM sati vidyullokAttatprAptau yo brahmasaMbandhI puruSaH prApaka uktastenaiva tato varuNAdilokebhyopi brahmaprAptistatra hetumAha / tacchRteH / tAn vaidyutAnpuruSomAnasa etya brahmalokAn gamayati (bR. 6 / 2 / 15) iti zruteH / 2. atraityeti vacanAdyata eva lokAd brahmaprAptirbhavitrI tatraivAgatya brahma prApaya tIti gmyte| zrutau vaidyutaM lokamAgatya tasmAd brahmalokAn gamayatItyuktamiti sa puruSo vaidyuta ityucyate na tu tllokvaasitven| tathA satyetyeti na vadet tata eva brhmpraapnne| ata eva mAnasa ityuktaH / bhagavanmanasi bhavatya thainaM mAM prApayatviti tadaiva prApayatIti tthaa| 25 chAndogye namAnava iti paThyate / taccAlaukikatvaM tadapyuktarUpabheveti na kazcidvizeSaH / vAjasaneyake brahmalokAngamayatIti paThyate / 3 [aNubhASya ]
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 4 pA. 3 su. 7 aNubhASyam ! 338 chAndogye tu brahmeti / tatrAyaM bhAvaH / bhaktaM tu vaikuNThalokaM nayati se bahuvidhA iti brahmalokAnityuktam / jJAnamArgIya tvakSaraM brahma prApayatIti brahmetyuktam / ata evobhayavyAmoha ukta AcAryeNa || 4|3|7 // 2 // 3 kAryAdhikaraNam // atra siddhAntadAdarthamuktamarthaM hastapihitamiva kRtvA bAdarimataM pUrvapakSatvenAha / kArya bAdarirasya gatyupapatteH || 4 | 3|8 // sa etAn brahma gamayati ( chAM. 4 / 1555 ) ityatra brahmapadenA - vikRnaM parameva brahmocyate / uta kAryarUpo mahAloka iti bhavati saMzayaH / * parasya vyApakatvena dezavizeSa gamayitroranapekSitayoruteH kAryarUpa eva sa brahmapadenocyata iti bAdarirAcAryoM manyate / kutaH / asya gatyupapatteH / tasya paricchinnatvena tatsthitidezaM pratyasya ganturgaterupapatterityarthaH || 4 | 3 |8|| vizeSitatvAca || 4|3|9 // brahmalokAngamayati te teSu brahmalokeSu parAH parAvato vasanti 15 ( bR. 6 215 ) iti zrutau bahutvena vAsAdhikaraNatvena ca vizeSitA lokAH / gantArazca dUradezagatyA vizeSitA iti na paraM brahma tat / kiMtu kAryamevetyarthaH / lokapadaM tajjanyabhogaparam / tena tasyaikatvepi vividhabhogajJApanAya bahuvacanaM ghaTate // 439 // tatra brahmazabdaprayoge hetumAha / 20 sAmIpyAttu tadyapadezaH // 43 // 10 // tallokasthitAnAM nAnyalokavyavadhAnaM paraprAptau kiMtu tata eMveti parabrahmasAmIpyAd brahmatvena vyapadezaH kRtaH / tuzabdastu vastuto brahmatvaM vyavacchinatti || 4|3|10 // nanu-AballabhuvanAllokAH punarAvartinorjuna ( bha.gI. 8/16 )
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAryAtyaye tadadhyakSeNa sahAtaH paramabhidhAnAt // 4 | 3 |11 // kalpasamAmau kAryasya brahmalokasya nAze sati tadadhyakSeNa caturma5 khena brahmaNA sahAto brahmaNaH sakAzAtparamIzvaraM prApnotyatopunarAvRttizrutirna virudhyate / atra pramANamAha / abhidhAnAditi / zrutau tathAbhidhAnAdityarthaH / sA tu - vedAntavijJAna sunizcitArthAH saMnyAsayogAd yatayaH zuddhasattvAH / te brahmaloke tu parAntakAle parAmRtAtparimucyanti sarva (muM. 3 2 6 ) iti / parAntakAla ityatra parazabdena brahmaNaH pUrNamAyurucyate || 4 | 3|11 // ukterthe zrutiM pramANatvenoktvA smRtimapyAha / 10 339 3 kAryAdhikaraNam | [ a. pA. 3 sU. 18 iti vAkyAttataH punarAvartate / atra teSAmiha na punarAvRttirastIti paThyata iti paramevAtra brahmazabdenocyata iti prApta uttaraM paThati / 15 smRtezva || 4 | 3|12 // brahmaNA saha te sarve saMprApte pratisaMcare pravizanti paraM padam iti smRtyApi sa evArthaH pratipAdyate atra siddhAntamAha / parasyAntaM kRtAtmAnaH 4 / 3 / 12 // paraM jaiminirmukhyatvAt // 4 / 3 / 13 // sa etAn brahma gamayati ( chAM. 4/15/5 ) ityaya brahmapadena parameva brahmocyate / iti jaiminirAcAryo manyate / kutaH mukhyatvAt / bRhattvAdidharmaviziSTaM hi brahmapadenocyate / tAdRk parameva brahma bhavatIti 20 mukhyA vRttirbrahmapadasya parasminnevAnyatra gauNI / tathA ca mukhyagauNayormadhye mukhyasyaiva baliSThatvAt tathA // 4 / 3 / 13 // darzanAcca ||4|3|14|| sa enaM devayAnaM panthAnamApadyAgmilokamAgacchati sa vAyulokaM sa varuNalokaM se indralokaM sa prajApatilokaM samajhalokam (ka. 113) iti 25 kauSItakiramacAdilokAbhivadavizeSeNaiva prajApatilokaprAptyanantaraM
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. pA. 3 sU. 14 ] aNubhASyam / 340 brahmalokaprAptiM darzayati / na hi tatra brahmalokazabdena kAryaH sa ucyata iti vaktuM zakyam / pArthakyena prajApatilokasyoktatvAt / aparaM ca ye cemeraNye zraddhAtapa ityupAsate terciSamabhisaMbhavanti ( chAM. 5 / 10 / 1 ) iti chAndogyazrutiM viSayIkRtya hArcirAdinA tatprathite: ( ba. sU. 4/3/1 ) 5 ityupakramyAcAryeNa kRtonyatrArciH zabdasyAbhAvAt / tatra cAnte brahma gamayatItyucyate / tathA ca chAndogyenuktAnAmanyatroktAnAM lokAnAM mArgekyasidhyarthaM tatraiva saMnivezo vAyumandAt / taDitodhivaruNa: ( bra. sU. 4 | 3 | 3 ) varuNAJcAdhIndraprajApatI ( ba. sU. 4/3/4 ) ityantenoktaH / evaM satyAdAvarciSaM tatohastataH sitapakSaM tataH saMvatsaraM tato vAyuM tato 1. devalokaM tata AdityaM tatazcandramasaM tato vidyutaM tato varuNaM tata indraM tataH prajApatiM tatazcAmAnavena puruSeNa brahmaprAptiriti nirNayaH saMpadyate / evaM sati prajApatilokAdanyasya kAryabrahmalokasyAsaMbhavAt tacchaGkApi bhavituM nArhati yadyapi tathApi vyAsoktamArgaikyamamanvAnastathAvadaditi jJAyate / paraMtu vedArthanirNayArthameva pravRttatvAd bhagavadavatAratvAcca tadukta15 eva zAstrArtha iti mantavyam / kiMca sa prajApatilokaM sa brahmalokam ( kau. 113 ) ityatra brahmapadasya paravAcakatvaM tenApi vAcyaM cet taddRSTAntenAnyatrApi tathaiva vAcyam / bAdhakAbhAvAt / 10 1 nanu parasya vyApakatvAnnirvizeSatvAcca na gantavyatIpapadyate / jIvasyApyavidyopAdhyavacchinnatAdazAyAM parabrahmaNi gantRtvAsaMbhavAttannAze ca 20 vastutobhinnatvAt svarUpeNAvasthAnameva bhavatIti na gantRtvamapyupapadyate / tasyaivAbhAvAt / jIvatvadazAyAM tUpAdhyavacchedAda gantRtvaM jIvasyAparasya brahmaNazcAvidyakarUpanAmavattvena gantavyatA copapadyate / upAsanAphalatvAdasya gamanasyopAsyasya ca saguNatvena tatprApterevAcitatvAcca nirguNa brahmavidyAvato gantRtvAsaMbhava ityuktamato bAdarimatameva sAdhIyaH / na ca brahmapadasya 25 mukhyArthatvamuktarItyAtra saMbhavatyatotrAmukhyArthatvamevAnusartavyamiti cet / syAdetadevaM yadyaupAdhikamupAsyarUpaM jIvatvaM vA syAd natvevam / prakRtaitAvattvaM hi pratiSedhati ( ba. sa. 3/2/22 ) ityAdibhiH tadguNasAra
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ 341 3 kAryAdhikaraNam | [ a. 4 pA. 3 15 tvAcca taddvyapadezaH ( bra. sU. 2 / 3 / 29 ) ityAdyadhikaraNaiH zrutyarthanirNayena brahmaNi vizeSANAmaupAdhikatvasya jIvapuruSottamAbhedasya ca purastAdeva nirastatvAt / na ca vyApakatvaM gantavyatve bAdhakam / prAradhabhogaM vinA tatprAptyasaMbhavAd yadA yatra tadbhoga samAptistadA tatra 5 tatprApterniSpratyUhatvAt / kiMca / upAsyarUpANAM sarveSAM nirguNatvamevopAsakasya / paraM saguNatvena tattAratamyAt phalatAratamyam | yastu bhagavadanugraheNa prAkRtaguNarahitobhUt sa nirguNabrahmavidyAvAnityucyate / tAdRzasyaiva muktiprakAradvayamuktaM sadyeAmuktikramamuktibhedena / na tasmAtprANA utkrAmantyatraiva samava10 lIyante brahmaiva san brahmApyeti (bR. 4/4/22 ) ityAdizrutistu prArabdharahitaviSayA / nirguNabrahmavidyAvatopi prArabdhabhogastu tvayApi vAcyonyathA pravacanAsaMbhavena jJAnamArga evocchidyeta / te brahmaloke tu parAntakAle (muM. 3 / 2 / 6 ) iti zrutirapi parAntakAla eva yeSAM prArabdhabhogasamAptistadviSayiNIti mantavyam / anyathA vedAntavijJAnetyAdyu15 ktadharmaviziSTAnAM muktau vilambo nopapadyata iti dik // 4 / 3 / 14 // na ca kArye pratipattyabhisaMdhiH // 43 / 15 // 1 api ca-brahmavidApnoti param (tai 21 ) iti saMkSepeNoktvA tadeSAbhyuktA iti tadvivarikAmRcaM prastutya sotA / satyaM jJAnamanantaM brahma yo veda nihitaM guhAyAm parame vyoman / sAnute sarvAn kAmAn saha 20 brahmaNA vipazcitA (tai 211 ) iti / atropakramAnurodhena pareNaiva brahmaNA saha sarvakAmabhogalakSaNA pratipattirucyata iti kAryarUpe vastumAtre pratipatirna kvApi zruterabhipretAtotrApi parameva brahmapadenocyate / RgarthastvAnandamayAdhikaraNe prapaJcita iti nAtroktaH || 4 | 3 | 15 // 3 // 15- M, A and C read nopapadyeta for nopapadyate /
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 4 pA. 3 . 16] aNubhASyam / 4 apratIkAdhikaraNam / apratIkAlambanAnnayatIti bAdarAyaNa ubhayathA doSAtta Rtuzca // / 4 / 3 / 16 // kramamuktyAdhikAriNaH prArabdhaM muktvAmAnavena puruSeNa prApitAH para5 meva brahma prApnuvantIti siddham / tatredaM saMdihyate / arcirAdilokaprAptirhyapAsanAvizeSaphalam / evaM satyamAnavaH puruSastAn sarvAn brahma prApayatyuta kAMzvideveti / kimatra yuktam / sarvAneveti / yatorcirAdimArgagatAnAmante brahmaprApaNArthameva sa niyuktastatonyathAkaraNe hetvabhAvAttathaiva sa karteti prApte / 342 10 ucyate / zrutau brahmatvenaiva sarvatropAsanAyA uktatvAdupAsyeSu bhagavadvibhUtirUpatvena zuddhabrahmarUpeSvapyatathAtvaM jJAtvA zrutirbrahmatvopAsanAyAH phalasAdhanatvaM vadati / na tUpAsye brahmatAmapIti manvAnA ya upAsate te pratIkAlambanA ityucyante / tathA ca satyapi vedavihitatvenopAsanAyAH kRtatvena saphalatvAt tatphalakatvenopAsakAnAmarcirAdilokaprAptAvapi tAna15 mAnavaH puruSo brahma na prApayati kiMtu zuddhabrahmatvaM jJAtvA ya upAsate tAneva brahma prApayatIti bAdarAyaNa AcAryo manyate / tatra hetumAha / ubhayathA doSAditi / vastuto yadbrahmarUpaM tatrAbrahmatvanizcaya upAsanArthaM ca brahmatvena bhAvanamevamubhayathA karaNe doSaH saMpadyata iti tasya na brahmaprAptAvadhikArostIti yuktaM tadanayanamityarthaH / tathA ca zrutiH / asanneva 20 sa bhavati / asad brahmeti veda cet ( tai. 2 / 6 ) iti / yonyathA santamAtmAnamanyathA pratipadyate / kiM tena na kRtaM pApaM caureNAtmApahAriNA iti / evaM jJAnamArgIyavyavasthAmuktvA bhaktimArgIyasyApi tAmAha / tatkratuzceti / sarvaM madbhaktiyogena (bhA. 11 / 21 / 33) iti vAkyAnna tasyopAsanApekSeti na pratIkAdisaMbhAvanA / tatra kathaMcidyadi vAJchatIti 11-D reads brahmatvena for brahmatva |
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 apratIkAdhikaraNam / [ a. 4pA. sU. 16 vAkyAdiccharamAtreNa tadbhogakaraNAnantaraM prAcInabhagavadbhajanalakSaNakratuzrva nIyata ityrthH| vastutastu bhaktasyAmAnavapumapekSAbhAvAt svayameva brahmalokAn prApnotIti jJApanAya prathamAnta uktaH / nanu brahmaNodhikaM na kiMcidasti / na tatsamazvAbhyadhikazca dRzyate (zve. 6 / 8) iti zruteH / evaM sati cchAndogya 5 sanatkumAranAradasaMvAde - sa yo nAma brahmetyupAste (chAM. 711 / 1) ityAdinA nAmavAGmanaH saMkalpacittadhyAnavijJAnAdInAM brahmatvenopAsanamuttarottaraM pUrvasmAt pUrvasmAd bhUyastvaM cocyateto na brahmatvaM sarveSAmupAsyAnAM vaktuM zakyamiti cet maivam / vibhUtirUpANAM niyataphaladAtRtvAd yena rUpeNAlpaphadAnaM tatrAdhikaguNaprAkaTye prayojanAbhAvAt tAvanmAtraguNaprakaTanaM yena rU 10 peNa tatodhikaphaladAnaM tatra tatodhikaguNaprakaTanamiti puurvsmaadaadhikymucyte| evameva sarvatra / niyataphaladAnaM tu svatantrecchatvAllIlArUpamiti nAnupapannaM kiMcit / pratimAdiSvAvAhanena saMnihite vibhUtirUpe tadbhAvanaM pUjAmArge / bhaktimArge tu bhaktyA tatra prakaTe tathA / gurau tu zAbde pare ca niSNAtaM brahmaNIti vizeSaNavattvena bhagavadAvezAt tatra tadbhAvamamiti sarvamavadAtam / 15 api ca bAdarijaiminimatoktyanantaraM svamatoktyA tatsamAnaviSayatvamatrApItyavagamyate / tatra ca kAryabrahmalokaprAptiparabrahmaprAptiIviSayatvamuktaM pUrvottarapakSabhedena | bAdarimate savizeSasyaivopAsyatvAdvizeSANAM cAvidyakatvAdupAsanAnAM sarvAsAM pratIkatadrUpatvameva sidhyati / evaM satyapratIkAlambanAnnayatIti vadatA vyAsena bAdarimatAnusAriNa upAsakasya na kasyApi brahmaprAptiriti jJApyate / vastutastUpAsanAyAmupAsyasvarUpajJAnasyApyaGgatvAttanmatIyAnAmuktarItyA tadabhAvena niraGgatvAdarcirAdiprAptirapi na saMbhavati kiM punarbrahmaNa iti nigUDhAzayo vyAsasya / evaM sati paraprAptAve - vopolakamuktaM bhavatIti saiva vyAsAbhimateti siddham / ye tu pratIkeSvanahmaRtutvaM vadantaH paJcAgnividyAyAstathAtvepi vacanabalAt tadvato brahmaprApti - 25 riti vadanti / tatredamucyate / vacanaM tu vastusataH padArthasya bodhakaM na tu kArakramatastacced bodhayati tadApratIkAlambanAnnayatIti vyAso * 343 20 * 25- C reads vastutaH for vastusataH /
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. pA. 3 sU. 16] aNubhAgyam / ktyavirodhAya tatrApyapratIkatvamUrIkAryam / anyathA paJcAgnividyAnirUpikAM zrutiM pazyannevaM sa na vadet / na cautsargika pakSamAzritya tathoktamiti vAcyam / tasya bAdhakApanodyatvAdvacanasya coktanyA yenAbAdhakatvAt / yatra vacanasya bAdhakatvamucyate tatra bAdhabodhakatvameva / 5 na tu tathAtvamityupekSaNIyAste / nanu manaHprabhRtInAM zuddhabrahmatvemano brahmopAste iti vadena tu prakAravAcItizabdaziraskaM brahmapadamata upAsanAprakArAvacchedakatvameva brahmapadasya na tu svarUpanirUpakatvamiti ced hantedaM zabdArthAnavagamavijRmbhitameva / yato mana upAssvetyuktvA tadupAsanAphalaM yAvanmanogataM tatrAsya kAmacAro bhavatIti vadiSyaM1. stadupAsanAyA etatphalasAdhakatve prayojakarUpAkAGkSAyAmAha / mano brhmeti| iti zabdotra hetutvvaacii| tathA ca yato mano brahmAto hetostadupAsanaM tAdRkphalasAdhakamityarthaH / ata eva mano hi brahma mana upAssveti pUrvamuktam / sarvatraivameva jJeyam // 4 // 3 // 16 // 4 // 5 vishessaadhikrnnm| vizeSa ca darzayati // 4 // 3 // 17 // sarvANyupAsyAni rUpANi brahmarUpANyeveti tadupAsakAnAM paramAptireveti siddham / tatredaM cintyate / jJAnamArgIyANAM bhaktimArgIyANAM cAvizeSeNaiva paraprAptiruta kazcidvizeSostIti / tatrobhayorapi brhmopaasktvenaa| vizeSeNaiva phalaM bhavatIti prApte pratyAha / vizeSaM ca zrutidarzayati / 1. taittirIyake paThyate / brahmavidApnoti param ( tai. 2 / 1 ) iti gUDhAbhisaMdhinA sAmAnyata etAvaduktvA gUDhaM tamudbATayantyatigopyatvamasminarthenubhavaikavedyatvaM ca jJApayantyAha-tadeSAbhyuktA / satyaM jJAnamanantaM brahma / yo veda nihitaM guhAyAM parame vyoman / sobhute sarvAn kAmAn saha / brahmaNA vipazcitA (tai.2|1) iti / tatpUrvoktaM pratipAdyatvenA25 bhimukhIkRtyaiSamuktA tadanubhavakartabhiriti zeSaH / brahmavidakSarabrahmavidApnoti
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 vizeSAdhikaraNam / [ a. pA. 3 sU. 17 sAnnidhyAkkSaramevApnoti / etAvAnartho yo vedetyantayarcoktaH / atha paramApnotItyasyArtha ucyate nihitamityAdinA / ata eva madhye kriyApadamubhayasaMbandhitvajJApakamuktam / tatprAptizva maryAdApuSTibhedena dvedhA / tatrAdau maryAdAyAmucyate / ihAyamAzayo jJeyaH / nAyamAtmA pravacanena (muM 3 |2| 53 ) iti zrutyA bhagavadvaraNAtiriktasAdhananirAsaH kriyate puruSottamaprAptau / evaM satyakSarabrahmajJAnasya tatsAdhanatva ucyamAne tadvirodhaH syAt / tenaivametadartho nirUpyate / jJAnamArgIyANAmakSarajJAnenAkSara prAptisteSAM tadaikaparyavasAyitvAt / bhaktAnAmeva puruSottamaparyavasAyitvAt / taduktaM bhagavadgItAsu - evaM satatayuktA ye (bha. gI. 12/1 ) iti prazne - mayyAvezya mano ye mAm 10 (bha.gI. 12/2 ) ye tvakSaramanirdezyam / (bha. gI. 12 / 3) zrIbhAgavate 1 ca - bhaktyAhamekayA grAhya : (bhA. 11 / 14 21 ) tasmAnmadbhaktiyuktasyetyupakramya-na jJAnaM na ca vairAgyaM prAyaH zreyo bhavediha ( bhA. 11/20/31 ) ityAdinA / tathA ca brahmavidaM cedbhagavAn vRNute tadA bhaktirudeti / tatpracurabhAve sati svayaM tad hRdi prakaTIbhaviSNuH svasthAnabhUtaM vyApivaikuNThaM 15 tadguhAyAM hRdayAkAze prakaTIkaroti tat paramavyomazabdenocyate / alaukikaprayogeNa tasyAlaukikatvaM jJApyate / yathA svasthApitaM vastvavazyaM darzanayogyaM bhavati tathAtra bhagavAnapIti jJApanAya nihitamityuktam / tathA ca paramApnotIti padavivRtirUpatvAdasya guhAyAM parame vyomni nihitaM yo veda sa nAsya prANA utkrAmantIhaiva samavalIyante brahmaiva san brahmopaiti (bR. 4|4| 20 22 ) iti zrutyuktarItyA paramApnotItyarthaH saMpadyate / atha zuddhapuSTimArgeGgIkRtasya vyavasthAmAha / soznute ( tai. 2 / 1 ) ityAdinA / atrAyamabhisaMdhiH / yathA svayaM prakaTIbhUya loke lIlAM karoti tathAtyanugrahavazAt svAntaHsthitamapi bhaktaM prakaTIkRtya tatsnehAtizayena tadvazaH san svalIlArasAnubhavaM kArayatIti sa bhakto brahmaNA parabrahmaNA puruSottamena saha sarvAn 25 kAmAnazruta iti / cakArAduktA zrutiH smRtayazrva saMgRhyante / evaM sati 34 * 17- C reads svadarzana for darzana / [ aNubhASya ]
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. pA. 3 . 17 ] aNubhASyam / 346 jJAnamArgIyANAmakSaraprAptireva / bhaktAnAmeva puruSottamaprAptiriti siddham // 4 / 3 / 17 // 5 // 20 iti zrIvedavyAsama tavartizrIvallabhAcAryaviracite brahmasUtrANubhASye caturthAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH || 4 | 3 || 10 saMpadyAvirbhAvaH svena zabdAt // 4|4|1 // brahmArvadApnoti param (tai. 2 / 1 ) ityupakramya - sonute sarvAn kAmAn saha brahmaNA vipazcitA ( . 2 / 1 ) iti taittirIyake paThyate / tatredaM saMdihyate / kimantaHsthita evAzrute / uta punarjanma prApnoti / tatrAntyastvanupapannaH / na sa punarAvartate (kA. 2) teSAmiha na punarAvRttirasti (bR. 6 / 2 / 15) ityAdi zrutivirodhAt karmAbhAvAcceti prApte prativadati / saMpadya brahma saMpadyApi sthitasya jIvasya prabhoratyanugrahavazAd rUpAtmakabhajanAnandaditsAyAM tatkRta AvirbhAvo bhavatyeva / bhagavadadhInatvajJApanAyAsya 15 tatra kartRtvaM noktam / nanUktaM-na sa punarAvartate (kA. 2) ityAdizrutivirodhaH karmAbhAvazca bAdhaka ityata Aha / sveneti / svazabdotra bhagavadvAcI / tathA ca bhagavatsvarUpabalenaivAvirbhAva ityarthaH / evaM satyukta zrutimaryAdAmArga viSayiNIti na virodha iti bhAvaH / teSAmiha prapaJce na punarAvRttirastIti hi zrutirAha / lIlAyAH prapaJcAtItatvAt tatrAvirbhAvasya niSedhAviSayatvAdapi na virodhaH / atra pramANAkAGkSAyAmAha / zabdAditi / soznate sarvAn kAmAn saha brahmaNA vipazcitA ( tai. 211 ) iti zrutiH puruSottamena saha sarvakAmabhogaM vadati / sa ca na vigrahaM vinA saMbhavatIti zrutibalAdeva tathA mantavyamityarthaH || 4|4|1 // 25 atha caturthAdhyAye caturthaH pAdaH / 1 saMpadyAvirbhAvAdhikaraNam / hetvantaramAha / 0 muktaH pratijJAnAt // 4 / 4 / 2 //
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ 347 2 brAhmAdhikaraNam / [a. . pA. sU. 5 atropakrame-brahmavidApnoti param (te. 211) iti vAkyena paraprAptilakSaNAM muktiM pratijJAya hi tadvivRtireva sobhuta ityAdinA kriyte| tena puSTimArgIyamuktirUpatvameva tasyAzanasya sidhyatyatopi hetostadAvirbhAvasya na laukikatvaM na cAvRttirUpatvamityarthaH // 4 / 4 / 2 / / AtmA prakaraNAt // 4 // 4 // 3 // nanu parasya brahmaNo nirguNatvakAmabhogasya guNasAdhyatvAtsaha brahmaNetyatra brahmapadaM saguNatatparamato na tasya muktirUpatvamityata Aha / atra brahmapadenAtmA vyApako mAyAtadguNasaMbandharahito yaH sa evocyte| kutaH / prakara NAt / brahmavidApnoti param (tai. 2 / 1) ityupakramya tatpAThAd guNAtI10 tasyaivaitatprakaraNamiti tadevAtra brahAzabdenocyata ityarthaH // 4 / 4 / 3 // avibhAgena dRSTatvAt // 4 / 4 / 4 // nanu-brahmavidApnoti param (te. 2 / 1) iti bhinnaM vAkyam RgminnAto naikaM prakaraNamiti saguNameva tatra brahmapadenocyata ityAzakya pativadati / pUrvavAkyena samavibhAgainaiveyamRk paThitA na tu vibhAgena / 15 kutaH / dRSTatvAt / brahmaviditi vAkyAnantaraM tatpUrvoktamarthaM pratipAdyatvenA bhimukhIkRtyaiSamuktati zrutidRzyate / tadeSAbhyukteti / tena pUrvavAkyoktAryamadhikRtyaivargucyata iti guNAtItameva tadatra vAcyamityarthaH // 4 / 4 / 4 / 1 / / 2 braahmaadhikrnnm| brAhmaNa jaiminirupanyAsAdibhyaH // 4 // 4 // 5 // 20 pUrveNa mukto jIvo bhagavadanugrahAtizayecchAto bahirAvirbhUto guNA tItena puruSottamenaiva saha sarvAn kAmAnabhuta iti siddham / atha tatraivedaM vicAryate / AvirbhUto jIvaH prAkRtena zarIreNa bhuGkta utAprAkRteneti / tatra bhogasya laukikatve tadAyatanasyApi tAdRzenaiva bhavitavyamiti manvAnaM pratyAha / bAhmaNa brahmasaMbandhinA brahmaNA bhagavataiva svabhogAnurUpatayA 25 saMpAditena satyajJAnAnandAtmakena zarIreNa pUrvoktAnaznuta iti jaimini
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ 348 a. pA. sU. 5] aNubhASyam / rAcAryoM manute / tatra heturupanyAsAdibhya iti| brahmavidAmoti, paramiti brahmavidaH paraprApti pratijJAya tadarthasyaivopanyAsonimayarcA kriyate soznuta ityAdinA / tathA ca paraprAptermuktirUpatvAt puSTimArgIyAyAstasyA evaMrUpatvAdakSarabrahmaNaH puruSottamAyatanarUpatvAttadAtmakameva zarIraM tasya vaktu5 mucitaM na tu prAkRtam / etadbodhanAyaivAgennamayAdIni vibhUtirUpANyuktAni / bhaktazarIre pratIyamAnAnAmarthAnAM vibhUtirUpatvena brahmAtmakatvaM tena sAdhitaM bhavati / idamevAdipadena bahuvacanena ca jJApyate / etadAnandamayAdhikaraNe prapaJcitamato nAtra punarucyate tatra karmavAdI jaiminirevaM manute tatrAnyeSAmeva mar3IkAre kimAzcaryamiti jJApanAya tanmatopanyAsaH kRtaH // 4 / 4 / 5 // 10 cititanmAtreNa tadAtmatvAdityauDulomiH // 4 // 4 // 6 // sa yathA saindhavaghanonantarobAhyaH kRtsno rasaghana evaM vA are ayamAtmAnantarobAhyaH kRtsnaH prajJAnaghanaH (bR. 4 / 5 / 13) iti zrutau ghanapadena jJAnAtmakavigrahAtmattvaM brahmaNo bodhyate / anyathA na vadet / prayojanAbhAvAt / tathA ca tAdRzena saha bhogakI tAdRzenaiva bhAvyamiti 15 citi cidrUpe brahmANa tanmAtreNa cinmAtreNa rUpeNa kAmAn bhuGkte na tu vigraheNa / zrutau jIvasya tathAtvasyAnukteH / pUrNAnandatvAdbhagavatastatsaMbandhena tadAnandamanubhavatItyarthaH saMpadyate / cidAtmatvaM jIvasya yato naisargikamityauDulomirAcAryoM manute / azarIraM vAva ( chAM. 8 / 12 / 1 ) iti zrutiretAdRzAnyaviSayiNIti jJeyam / muktidazAyAM tadanubhavasya 20 bhagavadicchAviSayatvAbhAvAnna tathA / tathA caitadetajjAtIyakAnandAnubhavosya bhavatviti bhagavadicchaiva zrutau kAmazabdenocyate // 4 / 46 // evamapyupanyAsAtU pUrvabhAvAdavirodhaM bAdarAyaNaH // 4 // 4 // 7 // paramAcAryo bAdarAyaNastu naivaM manute / brahmavidApnoti paramityasyopanyAsa evamapi vigrahavattvenApi kRto yataH / tathAhi / yo veda 25 nihitaM guhAyAm (te. 2 / 1 ) ityatra guhAyA uktatvAttasyA vigraha eva saMbhavAt / kiMca / prathamAntopasthitatvena prApnotItyuktvA ca brahmavidaH
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ 349 2 braahmaadhikrnnm| [a. pA. sU. 9 paraprAptau svAtantryaM jJApyate / tadeva brahmaNA saheti padenopanyastam / tena brahmaNopi tatsamAnakriyAvattvaM jJApyate / paraM tvaprAdhAnyena / tathA ca bhaktasyaiva kAmA vaktamucitAste ca na vigrahaM vinA saMbhavanti / kiMca / vipazciteti vizeSaNena vividhaM pazyaccidrUpatvamucyate / kAmabhogoktiprastAva 5 etaduktyA tadupayogyeva sarvaM vAcyam / evaM sati bhaktavividhabhAvAn pazyati svayaMbhogacaturazcetyuktaM bhavati / etenApi bhaktavigrahaH sidhyati / nanu vigrahasyAgantukatvena laukikatvAdalaukikena brahmaNA bhogo viruddha ityata Aha / pUrvabhAvAditi / bhaktaprApteH pUrvameva bhagavaditsitabhogAnurUpavigrahANAM sattvAnna virodhaH / kiMca / uktazrutisUtraiH puruSottamena saha 10 bhaktasya kAmabhogo nirUpitaH / sa yAvatArthena vinA nopapadyate tAvAn sa zrutyabhimata iti mantavyam / tathA ca brahmasaMbandhayogyAni zarIrANi nityAni santyeva / yathAnugraho yasmiJjIve sa tAdRzaM tadAvizya bhagava. dAnandamaznuta iti sarvamavadAtam // 4 / 47 // saMkalpAdeva ca tcchteH||4||4||8|| 15 evaM paraprAptiH keSAMcideva bhavati / tatra hetvapekSAyAmAha / bhajanA nandaM dAtuM yameva saMkalpaviSayaM karoti sa evaivaM prApnotIti bhagavatsaMkalpa eva tatra hetuH / tatra pramANamAha / tacchRteH / nAyamAtmetyupakramya-yamevaiSa vRNute tena labhyaH (muM. 3 / 2 / 3) iti zrutiH zrUyatetaH sa evAtra hetuH / zrutau pravacanAdidoSaH kRta ityatrApyevakAra uktaH / cakArAttajanitaivaita20 danurUpA paramArtiH saMgRhyate // 4 / 4 / 8 // ___ata eva caannyaadhiptiH||4|4|9 // yato hetoH sAdhanaM phalaM coktarItyA svayameva nAnyoto heto. steSAM hRdi sAdhanatvena phalatvena prabhureva sphurati nAnyastenAnanyAste / teSAmevAdhipatiH puruSottamaH / anyatrAdhipatyaM vibhUtirUpaiH karotyataH sarva 17-B reads Atmetyuktasya for Atmatyupakramya /
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. pA. sU. 9] aNubhASyam 350 syAdhipatiriti zrutirapi tadabhiprAyeNaiveti bhAvaH / cakArAt-madanyatte na jAnanti nAhaM tebhyo manAgapi ( bhA. 9 / 4 / 68) iti bhagavadvAkyaM saMgRhyate / anyathA sarvajJasyAkuNThitajJAnazakterevaM kathanamayuktaM syAdataH puSTimArgAnugrahaikasAdhyaH pramANamArgAdvilakSaNastatra vizvAsazca tatheti 5 siddham // 4 / 4 / 9 // abhAvaM bAdarirAha hyevam // 4 // 4 // 10 // __ muktopi jIvaH puSTimArgeGgIkRto bhagavaddattaM vigrahaM prApya bhajanAnandaM prApnotIti siddham / atra pratyavatiSThate bAdarirAcAryoM muktasya dehAyabhAvaM manute / tatra heturAha / hyevamiti / brahmavido hi muktirucyte| 10 yatra hi dvaitamiva bhavati taditara itaraM pazyati (bR.2|4|14) ityAdyuktvA yatra tvasya sarvamAtmaivAbhUta tatkena kaM pazyet (bR. 2 / 4 / 14 ) ityAdinA dvitIyajJAnaniSedhamAha brahmavidaH zrutiH / tathA ca tasya kAmabhogavArtA dUratareti tadAkSepyadehopi tathA // 4 / 4 / 10 // bhAvaM jaiminirvikalpAmananAt // 4 / 4 / 11 // 55 jaiminirAcAryastu muktasya puMso dehAderbhAvaM sattAM manyate / tatra heturvikalpetyAdi / brahmavidApnoti paramiti zrutyA brahmajJAnasya tatprAptisAdhanatvamucyate / nAyamAtmA ( muM. 12 / 3) iti zrutyA tu varaNamAtraprApyatvam / soznuta ityAdinA ca paraprAptyupanyAsaH kriyate / ihaiva samavanIyante brahmaiva san brahmApyeti (bR. 4 / 4 / 22 ) iti ca 20 paThyate / evaM sati mitho virodhe tadabhAvAyoktavyAkhyAnarItyA jJAnamArgIyasya brahmajJAnenAkSarabrahmaprAptiH puSTimArgIyabhaktasya tu sobhuta ityanenoktA paraprAptiriti vyavasthitavikalpa eva zrutyabhimata iti jnyaayte| tena nAyamAtmeti zrutiH paraprAptiviSayiNI / ihaivetyAdizrutistu maryAdAmArgIyaviSayiNI mantavyam / evaM sati puSTimArgIyasya bhogasAdhanAtmakavigra5 havattvaM niSpratyUhaM sidhyati / tat kena kaM pazyedityAdinA tu brahmajJAnasAmayikI vyavasthAmAha na tu taduttarakAlInaparaprAptisAmAyikImiti kimanupapannam // 4 / 4 / 11 //
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ 351 2 braahmaadhikrnnm| [a. pA. "sU. 12 dvAdazAhavadubhayavidhaM baadraaynnotH||4|4|12|| brahmaNA saha sarvakAmAzanaprayojakaM zarIraM zarIratvasya bhUtajanyatvavyApyatvAttadabhAvenAzarIrarUpaM tadbhogAyatanatvena zarIrarUpamapIti bAdarAyaNa AcAryoM manyate / atra heturata iti / tathAvidhazruterityarthaH / 5 tathAhi / sukhaM tveva vijijJAsitavyamityuktvA tatsvarUpamAha / yo vai bhUmA tatsukham ( chAM. 7 / 23 / 1 ) ityupakramyAya ucyate / yatra nAnyatpazyati nAnyacchRNoti nAnyadvijAnAti sa bhUmA ( chAM. 7 / 24 / 1 ) ityanena kevalabhAvaviSayatvaM puruSottamalakSaNamuktvA kevalabhAvavato bhaktasya viprayogagasAmayikI vyavasthAmAha sa evAdhastAt sa upariSTAt sa pazcAtsa 10 purastAt (chAM. 725 / 1 ) ityAdinA / tataH- sa vA eSa evaM pazya nevaM manvAna evaM vijAnan ( chAM. 7 / 25 / 2 ) iti pUrvAvasthAmanUdya saMyogAvasthAmAha / AtmaratirAtmakrIDa Atmamithuna AtmAnandaH (chAM. 725 / 2) iti vAkyena sobhuta iti zrutisaMvAdinamarthamuktvA bhaktasvarUpamAha / tasya ha vA etasyaivaM pazyata evaM manvAnasyaivaM vijAnata 15 AtmataH prANaH (chAM. 7 / 26 / 1 ) ityupakramya-Atmata eveda sarvam (chAM. 72.6 / 1) iti / tenAzarIratvaM sidhyati / avyayaprayogeNAvikRtAdeva puruSottamAtprANAdyAvirbhAva ucyate / atra lyablope paJcamI / pUrva virahadazAyAM prANAdayo bhagavatyeva lInA AsaMstatastatprAkaTye tata eva prANAdayopi saMpannA iti tatprApternimittatvaM yato vibhUtirUpANAmapi puru20 Sottame layo nAnupapannaH / AtmaratirityAdinA socata ityanena ca zarIratvam / jaiminirapyata eva brAhmaNeti manute / ekasya viruddhobhayadha* rmavattvamamanvAnaM prati vaidikaM dRSTAntamAha / dvAdazAhavaditi / yaH kAmayeta prajAyeyeti sa dvAdazarAtreNa yajeta ( tai. saM. 7 / 2 / 9 ) iti codanayA dvirAtreNa yajeta (tai. saM. 71 / 4 ) ityAdivanniyatakartRkatvenAhInatvaM 25 gamyate / dvAdazAhamRddhikAmA upeyuH / ya evaM vidvAsaH satramupayanti ( tai. saM. 75 / 1 ) iti zrutyA ca satratvaM bahukartRkasya gamyate / evameva dvAdazAGgazarIrendriyaprANAntaHkaraNAtmabhiraznuta iti satratulyatvam / vastuto 22-C reads sarvabhUta for bhUta /
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ 352 a. pA. 4 su. 12 ] aNubhASyam / bhagavadvibhUtirUpatvena brahmAtmatvenaikarUpatvamato dvAdazAhavadubhayavidham / satre pratyekaM cetanAnAM yajamAnAnAM phalabhAgitvavadatrApi tAdRgbhaktadehAdInAmapi brahmAtmakatvAccetanatvamevetyapyanena dRSTAntena jJApyate / ata eva zrIbhAgavate - dehendriyA suhInAnAM vaikuNThapuravAsinAm ( bhA. 711 / 34 ) 5 iti gIyate || 4|4|12 // 2 // 3 tattvabhAvAdhikaraNam / tattvabhAve saMdhyavadupapatteH // 4|4|13 // athedaM cintyate / bhagavatsvarUpe prAkRtazarIra ivAvasthA dRzyante tatkAlInaiH puMbhiriti kathamaprAkRtatvamupapadyata iti tatropapattimAha / tadda10 rzanasya vAstavavastuviSayakatvavyavacchedena pUrvapakSavyudAsAya tuzabdaH / tat prAkRtatulyadarzanamabhAve tathAtvasyAbhAva eva bhavati / na tu tatra prAkRtA dharmAH santi / nanvavidyamAnAnAmarthAnAM kathaM darzanamupapadyata ityata Aha / saMdhyavaditi / svapne yathA vAsanAvazAdavidyamAnAnAmapyarthAnAM bhavati tathA bhagavadicchAvazAttatrApi prAkRtatulyatvadarzanasyopapatterna prAkRtatvaM tatra jJeya15 mityarthaH / tathA ca zrutiH / saMdhyaM tRtIya svapnasthAnaM tasmin saMdhye sthAne tiSThannabhe sthAne pazyatIdaM ca paralokasthAnaM ca / atha yathAkramoyaM paralokasthAne bhavati tamAkramamAkramyobhayAn pApmana AnandAMzca pazyati / sa yatrAyaM prasvapiti (bR. 41319 ) ityupakramya svayaM vihRtya svayaM nirmAya svena bhAsA svena jyotiSA prasvapityatrAyaM puruSaH svayaMjyotirbhava20 ti na tatra rathA na rathayogA na panthAno bhavanti (bR. 4 | 3 | 10 > ityAdirUpA / evameva bhagavAnAsurANAM prAkRtaguNe tamasyeva duHkhAtmake layaM cikIrSuH svasmin prAkRtatvabuddhisaMpAdanAya tAdRzImiva lIlAM darzayatyato na prAkRtatvazaGkAgandhopyatra / ata eva bhagavatoktam - mAmAtmaparadeheSu pradviSantobhyasUyakAH (bha. gI. 16 / 18 ) ityupakramya - tato yAntya25 dhamAM gatim ( bha. gI. 16 / 20 ) iti / teSAmAsurattena muktyanadhikAritvAt tathAkaraNamataH suSTutaM saMdhyavadupapatteriti // 4|4|13 //
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 tttvbhaavaadhikrnnm| [a. pA. 'dhU. 14 bhAve jAgradat // 4 // 4 // 14 // laukikavadbhAsamAne lIlApadArthe yadarzanaM bhaktAnAM tattu bhAve viSaye vidyamAne sati bhavati / atra dRSTAntamAha / jAgradat / yathA mohAbhAvavataH puMsaH sata evArthasya darzanaM tatheti / etAbhyAM sUtrAbhyAmetaduktaM bhavati / 5 soznute sarvAn kAmAn saha / brahmaNA vipazcitA ( tai. 2 / 1) iti zrutyA bhaktakAmapUraNAya bhagavAn lIlAM karotIti gamyate / yaddarzanazravaNasmaraNairbhaktAnAM duHkhaM bhavati tAdRzImapi tAM karotIti zrUyate / yathA saubhayuddhe mohavacanAni / hastAdAyudhacyutiH / prabhAsIyalIlA ca / uktarItyA socata iti zrutyA parabrahmatvamavagamyate / uktalIlayA tadvai10 parItyaM ca / evaM satyekasyA vAstavatvamanyasyA avAstavatvaM vAcyam / te te dhAmAnyuSmasi ( tai. saM. 1 / 3 / 6 / 1 ) viSNoH karmANi pazyata (tai. saM. 113 / 6 / 2 ) tadviSNoH paramaM padam (tai. saM. 1 / 3 / 6 / 2 ) tAdviprAso vipanyavaH ( R. saM. 1 / 22 / 21 / ityAdizrutibhiH / sahasrazIrSa devaM vizvAkSaM vizvazaMbhuvam / vizvaM nArAyaNaM devamakSaraM paramaM padam / 15 vizvataH paramaM nityaM vizvaM nArAyaNa harim / vizvamevedaM puruSastadvizva mupajIvati / patiM vizvasyAtmezvara5 zAzvataM zivamacyutam (ma. naa.13|1) ityAdibhizca zuddhabrahmaNastadviparItadarzanevazyaM heturvAMcyaH / sa tvAsuravyAmohanameveti pUrvasUtreNApapAditaH / bhaktabhyaH svarUpAnandadAnAya-lokavatta lIlAkaivalyam (ba. sU. 2 / 1 / 33 ) iti nyAyana yA lIlAH karoti 20 yathA riGgaNAdilIlA bhagavato naisargikadharmarUpAnandAtmakatvena vidyamAnA eva tA bhaktAH pazyantIti dvitIyasUtreNoktam / ata eva lIlAyA 'anekarUpatvAd brahmaNazca zrutau saindhavadRSTAntenaikarasatvanirUpaNAcchaddhabrahmadharmatvaM na saMbhavatIti zaGkAnirAsAya kaivalyamityuktam / sAkSI cetA kevalo nirguNazca (zve. 6 / 11) ityAdi65 zrutiSu yAnyadharmarAhityalakSaNA kevalatoktA sA lIlAtmikava lIlAviziSTamavaM zuddhaM paraM brahma na kadAcittadrahitamityarthaH paryavasthati / tena svarUpAtmakatvaM lIlAyAH paryabasthati tena ca nityatvam / __* 5 [ aNubhASya ]
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. . pA. sU. 1) aNumAyam / 354 etadvidvanmaNDane prapaJcitam / athavA lIlaiva kaivalyaM jIvAnAM muntirUpam tatra pravezaH paramA muktiriti yAvadityarthaH // 4 / 4 / 14 // 3 // 4 pradIpAdhikaraNam / pradIpavadAvezastathAhi darzayati // 4 / 4 / 15 // 5 nanu pUrNajJAnakriyAzaktimatA brahmaNA tulyabhAvena tatrApi pradhAnabhAvaM prApya kAmabhogakaraNamapUrNajJAnakriyAvato bhaktasyAnupapannabhityAzaGkAyAM tatropapattimAha / nahi tadA naisargikajJAnakriyAbhyAM tathA bhoktuM zakto bhavati kiMtu bhagavAMstasminnAvizati yadA tadAyamapi tathaiva bhavatIti sarvamupapadyate / etadevAha / pradIpa10 vaditi / yathA prAcInaH prakRSTo dIpaH snehayuktAyAM vAmarvAcInAyAmAviSTaH svasamAnakAryakSamAM tAM karoti snehAdhInasthitizca bhavati svayaM tthaatraapiityrthH| atra pramANamAha / tathAhi darzayati zrutiH / bhartA saMbhriyamANo bibharti / eko devo bahudhA niviSTaH ( tai. aa.3|14) iti / sarvAn kAmAnityuktatvAd yasya kAmasya bhogo yathA niveze sAta 15 tattathA tadA niveza iti bahudhA niveza uktaH / ayaM nivezo nAntaryA mitvena tasyaikadhaiva pravezAt / nisargataH sarveSAM jIvAnAM bhagavAn bhavatyeva prabhuryadyapi tathApi yaM svIyatvena vRNute tasya vivAhitaH patiriva bhartA san varaNajasnehAtizayena bhaktenApi bhriyamANaH san sa bhakta iva svaya mapi taM svasmin bibharti / ata eva sneharAhityenAyogolakAdikaM vihAya 20 pradIpaM dRSTAntamuktavAn vyAsaH / ata eva devapadamuktam / svarUpAnanda dAnAdbhAvoddIpanAt pUtanAdimuktidAnena svamAhAtmyadyotanAdvaikuNThAdisthitezca / taduktaM nirukte-divo dAnAdvA / dIpanAdvA / dyotanAdvA / dyasthAno bhavatIti vA yo devaH (ni. 715) iti / kiMca bhaktAnAM kAmabhojanArthaM krIDAkaraNAt krIDAyAmeva jayecchAkaraNAdbhaktaiH saha vyava* 5 hArakaraNAd bhakteSu svamAhAtmyecchAdidyotanAd-na pArayehaM (bhaa.10|30| 37 ) na tvAdRzIM praNayinIm (bhaa.10|60|55) ityAdibhiH stutikara
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ 355 4 pradIpAdhikaraNam / [a. pA. sU. 16 NAt bhaktamapattidarzanena kAlIyadamanAdau modakaraNAt teSveva bhaktimadakaraNAt te svapnepi priyameva pazyantIti svapnakaraNAtteSAM kAntikaraNAdicchAkaraNAdvA tannikaTe gamanAdapi devaH / taduktaM dhAtupAThe-divu krIDAvijigISAvyavahAradyutistutimodamadasvapnakAntigatiSu (pA. dhA. pA. di. 1) 5 iti / evaM sati yuktameva teSAM tathAtvamiti hizabdenAha // 4 / 4 / 15 // nanu-asthUlamanaNvahrasvam (bR. 388 ) ityAdyanantaraM paThyate / na tadaznoti kaJcana / na tadanoti kazcana (bR. 3188) iti / uktazrutau ca brahmaNA saha jIvasya bhoga ucyate / tathA ca saguNanirguNabhedena viSayabhedovazyaM vAcyo virodhaparihArAyetyata uttaraM paThati / 1. svApyayasaMpatyoranyatarApekSamAviSkRtaM hi // 4 // 4 // 16 // ihAyamAzayaH / prakRtaitAvattvaM hi pratiSedhati tato bravIti ca bhUyaH (bra. sU. 312 / 22) ityAdyadhikaraNaiH-parAsya zaktirvividhaiva zrUyate svAbhAvikI jJAnabalakriyA ca ( zve. 6 / 8) ityAdizrutibhyazca prAkRtA eva dharmA niSidhyante brahmaNyaprAkRtA eva bodhyantenyathA tadbodhanameva na 15 syAniSedhakavAkya eva tadvodhanamapi na syAt-etasyaivAkSarasya prazAsanam (bR. 3 / 8 / 9) ityAdirUpamatocintyAnantazaktarbhagavataH kA vA kAryAkSamatA yayA prAkRtAn guNAnUrIkuryAdato nirguNameva sdaa| sarvatra bhagavadrUpamiti mantavyam / evaM sati-tadyathApi hiraNyanidhiM nihitamakSetrajJA uparyupari saMcaranto na vindeyurevamevemAH sarvAH prajA aharahargacchantya etaM 2 0 brahmalokaM na vidanti ( chAM. 8 / 32) iti cchAndogyazruteH prasvApadazAyAM na kazcid brahmAznoti tacca na kaMcaneti tadviSayiNI niSedhikA shrutiH| brahmavidApnoti param (te. 2 / 1) iti zrutyuktaparabrahmaprAptidazAviSayiNI bhogabodhikA seti na virodhagandhopi / etadevAha / svApyayaH prasvApaH / svamapIto bhavati tasmAdenaM svapitItyAcakSate (chaaN.6|8|1) iti zruteH / saMpa25 ttirbrahmasaMpantiruktarItyA puSTimArgIyo mokSa etayoranyatarApekSamubhayazrutyukta mityarthaH / bhagavatkartRkabhogasya lIlArUpatvAt tasyAzca-lokavattu lIlA
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. 4 pa 4 . 16 ] aNubhASyam / 356 kaivalyam (ba. sU. 2 / 1 / 33 ) ityatra muktitvena nirUpaNAt tatyApteH saMpadrUpatvaM yuktataramiti hizabdArthaH || 4|4|16 // 4 // 5 jagadvayApArAdhikaraNam / jagadyApAravarja prakaraNAdasaMnihitatvAcca // 14|4|17 // 1 brahmaNA saha bhogakaraNaM laukikavyApAraghutamuta neti saMzaye tatamiti pUrvaH pakSastathA sati muktitvabhaGgAt pUrvoktamanupapannamiti prApta Aha / jagadityAdi / pUrvoktasya jagatsaMbandhI laukiko yo vyApAraH kAyavAGmanasAM tadvarjaM tadrahitaM bhogakaraNam / tatra hetU Aha / prakaraNAdasaMnihitatvAcceti / brahmavidApnoti paramityupakrameNa muktiprakaraNAta tatra laukikavyApArosaMbhAvitaH / kiMca / lIlAyAH kAlamAyAdyatItatvena prAkRtaM jagada dUrataramitopi hetorna tatsaMbhavaH / kadAcilloke lIlA prakaTanecchAyAM tadadhiSThAnatvayogye mathurAdidezetizuddhe golake cakSurindriyamiva sthApayitvA lIlAM karoti / tadApi lIlAmadhyapAtinAM na laukikavyApArasaMbhavaH / na hi cakSurindriyaM golakakAryaM karoti na vA 15 tannAze nazyati / etatsarvaM divIva cakSurAtatam (R. 1/22 / 20 ) iti zrutivyAkhyAne vidvanmaNDane prapaJcitam / kiMca chAndogye - bhUmaiva sukhaM bhUmA tveva vijijJAsitavyaH ( chAM. 712331 ) ityuktvA bhUmno lakSaNamAha / yatra nAnyat pazyati nAnyacchRNoti nAnyad vijAnAti sa bhUmA ( chAM. 7/24|1 ) iti / atra 20 nAnyadvijAnAtItyetAvataiva cAritApi yadindriyavyApAro niSiddhastatrApyanyaviSayakastena bhagavadviSayakaH sa siddho bhavatIti jagadvyApArarA hityaM siddham / tatra tena bhagavata eva svatantraM phalatvamuktaM bhavati / na hi sukhasyAnyat prayojanamasti // 4|4|17 // 10
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ 357 5 jgdvyaapaaraadhikrnnm| [H. pA. 5. 19 * pratyakSopadezAditi cennAdhikArikamaNDala sthokteH||4||4||18|| nanvetatprakaraNa eva chAndogye paThyate / sarva5 hi pazyati ( chAM. 26 / 2) iti sarvaviSayakapratyakSamupadizyata ityanyaviSayavyApArarA5hityaM nopapadyata ityAzakya samAdhatte / AdhikAriketyAdinA / atredamucyate / soznute (tai. 2 / 1) lokavattu lIlAkaivalyam (ba. sU. 2 / 1 / 33) ityAdibhirnityalIlAmadhyapAtitvaM tasyocyate / nAnyat pazyati ( chAM. 7 / 24 / 1 ) ityAdizrutivazAjjagadvyApAravarjaM bhogakaraNaM pUrvasUtreNoktam / atredaM vicAryate / nAnyatpazyatIti prakaraNa eva sarva5 ha pazyati ( chAM. 5 0 7 / 26 / 2 ) iti sarvAviSayakaM darzanamucyate tat kathaM pUrvoktamupapadyata iti / kiM ca / ekasyaiva bhaktasya dezakAlabhedena kriyamANAnekalIlAsaMbandhitvaM bhavati / tacca lIlAnityatAyAM na ghaTate / yatastattaddezatattatkAlasaMbandhinI sA nityA / evaM satyekasyAnekarUpatvaM jIvasya na saMbhavatIti tannityatvamapi na sidhyatIti / tatrocyate / 15 zrutau sarvapadena na jagaducyate kiMtu yasyAM yasyAM lIlAyAM dezakAlabhedena kriyamANAyAmadhikRto ya eko bhaktastasyaiva tAvanti rUpANi santi tAnyAdhikArikANItyucyante / teSAM maNDalaM samUhastatra sthitavastumAtramucyata iti nAnupapannaM kiMcit / ata evAgre paThyate / sarvamApnoti sarvazaH ( chAM. 7 / 26 / 2 ) iti / sa ekathA bhavati tridhA bhavati paJcadhA bhavati 20 saptadhA navadhA caiva punazcaikAdazaH smRtaH / zataM ca daza caikazca sahasrANi ca viMzatiH ( chAM. 7 / 26 / 2 ) iti / yathA maNDalavartiSu puMsu naikasya prAthamyena prAdhAnyaM vaktuM zakyaM tathaiteSvapi rUpeNviti jJApanAya maNDalapadamuktam // 4 / 4 / 18 // vikArAvarti ca tathAhi sthitimAha // 4 / 4 / 19 // +-tha reads viSayaka for viSaya /
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'a. pA. mu. 19] aNubhAjyam / 398 nanvevaM sati zvastvadnehamAyAsya iti prabhuNokte tadAzayA tatsthitirnopapadyate / nityatvAllIlAyAstasya kAlasya tadAgamanasya ca tadApi vartamAnatvAt / tathA prabhaktirapi nopapadyata ityAzaGkaya samAdhatte / iha bhagavallIlAprakRtistadviruddhortho vikAra ityucyate / tatra na vartate tajjJAnaM 5 tAdRzaM ca bhavati yatsvarUpaM prati tathA vadati tasya svagehe tadA bhagavasthitijJAnaM na bhavatItyarthaH / upalakSaNaM caitadato yaddezakAlAvaziSTA yAdRzI yA lIlA tasyAstAdRzyA eva tallIlAmadhyapAtino bhaktasya jJAnaM nAnyaviSayakamiti jJeyam / ata evaM dvitIyasyApi mahyaM pUrvamuktamAsItte nAgata ityeva jJAnaM bhavati / tadaiva hi rasodayoto rasasvarUpamadhyapAtitvA10 lIlAyA rasasya ca bhagavaMdAtmakatvAdbhagavadrUpatvena sarvabhupapadyate lIlAyAm / atra pramANamAha / tathAhi sthitimAheti / sarvamApnoti sarvazaH ( chAM. 7 / 26 / 2 ) iti zrutirekasyaiva bhaktasya sarvazaH sarvaiH prakAraiH sarvalIlArasamApnotIti vadantyuktarItyaiva lIlAyAM sthitimAhetyarthaH / ato vastve vedamalaukikamIdRzamiti mantavyaM vaidikairiti bhAvaH / alaukikerthe 15 laukikarItyanusaraNaM na yuktaM kiM tvalaukikarItyanusaraNameva yuktamiti hizabdena dyotyate / etana raso vai saH ( tai. 217 ) iti zrutelIlAviziSTa eva prabhustatheti tAdRza eva paramaphalamiti jJApitaM bhavati / 4 / 4 / 19 // __ darzayatazcaivaM pratyakSAnumAne // 4 // 4 // 20 // na ca laukikayuktivirodhotra bAdhakatvena mantavyaH kiMtu saadhktven| 20 yataH pratyakSAnumAne zrutismRtI api laukikayuktyaprasAraNAlaukike bhagavatsaMbandhinyarthenyathAbhAvanaM niSedhati / naiSA tarkeNa matirApaneyA ( ka. 1 / 2 / 9 ) / parAsya zaktirvividhaiva zrUyate svAbhAvikI jJAnabalakriyA ca / (zve. 6 / 8) alaukikAstu ye bhAvA na tAMstakeNa yojayet (ma. bhA. bhI. 5 / 12) / zrIbhAgavate ca-na hi virodha ubhayaM bhavatyaparigaNitaguNagaNa IzvarenavagAhyamAhAtmyervAcIna vikalpavitarkavicArapramANAbhAsakutarka
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ 359 5 jgdyaapaaraadhikrnnm| [a. 1. sa. 21 zAstrakalilAntaHkaraNAzayaduravagrahavAdinAM vivAdAnavasara ( bhA. 6 / 9 / 36) ityAdivAkyairacintyAnantazaktimattvena bhagavatsvarUpasyaiva paramaphalatvaM prdrshyte| kiNc| tA vAM vAstUnyuSmasi gamadhyai yatra gAvo bhUrizRGgA ayaasH| atrAha tadurugAyasya vRSNaH paramaM padamavabhAti bhUri (R.sN.2|2|24 ) iti 5 Rgvede paThyate / kiMcitpAThabhedena yajuHzAkhAyAmapi / tA tAni vAstUni vAM gopImAdhavayoH saMbandhIni gamadhya prasAdatvena prAptumuSmasi kAmayAmahe tAni kAnItyAkAGkSAyAM gUDhAbhisaMdhimudghATayati yatra zrIgokule gAvo bhUrizRGgA bahuzRGgA rurupabhRtayo vasantIti zeSaH / grAmyAraNyapazUpalakSaNA rthamubhayoreva grahaNam / atrAha bhUmAveva tadurugAyasya bahugIyamAnasya vRSNaH 10 bhakteSu kAmAn varSatIti vRSA tasya padaM sthAnaM vaikuNThaM tatopi paramamadhi kamatra vicitralIlAkaraNAt / bhUri yamunApulinanikuJjagovardhanAdirUpatvena bahurUpam / tathA ca tatratyAni tAni kAmayAmaha iti vAkyArthaH saMpadyate! etena lIlAsaMbandhivastUnAM yatra phalatvena bahurUpaprArthanaM tatra tallIlAkartuH paramaphalatve kiM vAcyamityAzayo jJApyate / atha ha vAva tava mahimAmata15 samudravipraSA sakRllIDhayA svamanasi niSyandamAnAnavaratasukhena vismAritadRSTazrutasukhalezAbhAsAH paramabhAgavatAH (bhA. 6 / 9 / 39) iti zrIbhAgavate / etenApi kaimutikanyAyena prabhAreva svataH puruSArthatvaM jJApyate / phalaprakaraNatvAttadevAcAryatAtparyaviSaya iti jJAyate // 4 / 4 / 20 // ___ bhogamAtrasAmyaliGgAca // 4 / 4 / 21 // 2. itopi hetoH puruSottamasvarUpameva paramaM phalamiti jJAyate / yataH . soznute sarvAn kAmAn saha brahmaNA vipazcitA (te. 2 / 1 ) iti zrutau bhaktasAmyamucyate / tacca puruSottama eva saMbhavati / yataH sakhyaM dattvA tatkRtAtmanivedanamaGgIkurvannatikaruNaH svasvarUpAnandamanubhAvayaMstaM pradhAnI karoti / anyathA bhaktonubhavituM na zaknuyAt / yuktaM caitat / prAptaM phalaM 25 svAdhInaM bhavatyevAnyathA phalatvameva na syAt / tathA cAsmAlliGgAdapi 21-M om. zrutau after iti /
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ 360 ma. pA. sU. 21] aNubhASyam / prabhAreva paramaphalatvaM sidhyati / na tatsamazcAbhyadhikazca dRzyate ( zve. 6 / 8) iti zrutivirodhaparihArAya mAtrapadam / na cAtra kAmabhogasya phalatvaM zaGkanIyam / Apnoti paramityetadvyAkRtirUpatvAt svarUpAnubhavarUpatvAd bhogasya / anubhUyamAnasyaiva hi sukhasya loke puruSArthatvokteH 5 // 4 / 4 / 21 // ___ evaM bhagavataH svataH puruSArtharUpatvamuktvA karmaphalabhogAnantaramAvRttivadatrApyAvRttirbhaviSyatItyAzaGkAnirAsAyottaraM paThati / anAvRttiH zabdAdanAvRttiH zabdAt // 4 / 4 / 22 // anAvRttibhaktAnAM jJAninAM cocyate / tatra mAnaM zabdaH / saca .. tayordhvamAyannamRtatvameti (chAM. 8 / 6 / 6) / na teSAM punarAvRttiretena pratipadyamAnA imaM mAnavamAvartaM nAvartante (chAM. 4 / 15 / 6) / brahmalokamabhisaMpadyate / na ca punarAvartate ( chAM. 8 / 15 / 1 ) ityAdirUpastu jJAninAM tAmAha / na hi bhaktAnAM nADyAdiprayuktamamRtatvam / tasmAnma dbhaktiyuktasya yogino vai madAtmanaH / na jJAnaM na ca vairAgyaM prAyaH zreyo 15 bhavediha ( bhA. 11 / 20 / 31 ) ityaadivaakyebhyH| kiMtu yameveti zrute varaNamAtralabhyaH puruSottamaH / evaM sati brahmavidApnoti param (te. 2 / 1 ) iti zrutervirodhaparihArapUrvakoktavyAkhyAnarItyA bhaktasya paraM brahma prAptasya nirdoSatvAdAvRttihetvabhAvAt prapaJcenAvRttiH saMbhavati / tAdRzaM pratIzvare cchApi na tathA bhavitumarhati / ye dArAgAraputrAptaprANAn vittamimaM param / 20 hitvA mAM zaraNaM yAtAH kathaM tAMstyaktumutsahe ( bhA. 9 / 4 / 65 ) iti bhagavadvAkyAt paraprAptirUpatvAcca bhogasya na nAzasaMbhAvanA / kiMca yatraikasyaiva bhaktasya dezakAlabhedenAnekavidhalIlAsaMbandhitvepi tattallIlAsaMbandhitvamanazvaramucyate tatra sarvathA tadabhAvaH kathaM vaktuM zakyo brhmnnaapi| aparaM ca / kAlasAdhyo hi nazvaraH syAd na hi puruSottame 25 kAlaH prabhavituM zaknoti / na yatra kAlonimiSAM paraH prbhuH| (bhaa.2|2|17)
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ 361 5 jagadyApArAdhikaraNam / [a. pA. sU. 21 ityAdivAkyebhyaH / tathA ca jJAnamArgIyabhaktimArgIyayoranAvRttau tulyatvepi phalaprAptau vailakSaNyAt / pUrvavAkyena bhaktAnAmAhAnAvRttimuttaravAkyena jJAninAmiti jJAyate / na ca phalaprakaraNAntenAvRttyukteH saMsArAbhAva eva jIvasya paramaM phalamityAcAryAbhiprAyo jJAyata iti 5 vAcyam / brahmavidaH paraprAptiM phalatvenoktvA tatsvarUpasya sarvakAmabhogatvena zrutyA nirUpaNAt sa ca svasvAdhikArAnusAreNa niveditArthAGgIkArarUpa eveti jJeyam / tena sa eva paramaM phalamanAvRttistvArthikI / paraM tvAvRttau saMbhavatyAM paramaphalatvaM nopapadyata iti jJAnadurbalazaGkAnirAsAyeya muktaa| puSTimArgIyabhaktavizeSapravartakanivartakaveNuzabdAdbhagavannikaTagatAvanA10 vRttiH puurvennoktaa| maryAdAmArgIyANAM vedarUpAcchandAttaduktasAdhanAdanAvRttiM dvitIyenetyapi tAtparyaviSayaH zliSTortho jJeyaH / tathA sati paramaphalamaye svata eva bhAvIti bhAva ityalaM vistareNa // 4 / 4 / 22 // 5 // jAnIta paramaM tattvaM yazodotsaGgalAlitam / tadanyaditi ye prAhurAsurAMstAnaho budhAH // 58 // nAnAmatadhvAntavinAzanakSamo vedAntahRtpadmavikAsane paTuH / AviSkRtoyaM bhuvi bhASyabhAskaro mudhA budhA dhAvata nAnyavartmasu // 59 // purandaramadodbhavapracuradRSTisaMpIDitasvakIyavaragokulAvanaparAyaNo lIlayA / smitAmRtasudRSTibhiH paripupoSa tAnyo giri dadhAra ca sa eva hi zrutiziraHsu saMrAjate // 60 // 15 15- nAnAmatetyAdizlokatrayaM M. A. pustakayo sti (granthazarIre ) grantha samAptyanantaraM tu M. pustake zlokadvayaM A pustake zlokatrayaM ca vartate / prakAzavyAkhyAkatA tu vyAkhyAtAH sarve shlokaaH| D pustakemi granthAvahirevemau shlokii| 18-C reads siddhAnta for hatyA / - r6 [ aNubhASya ]
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. pA. 4 sU.13 ] aNubhASyam / zrIkRSNakRpayaivAyaM siddhAnto hRdi bhAsate / tenAdhikaM varIvarti na vaktavyaM harernRNAm // 61 // bhASyapuSpAJjaliH zrImadAcAryacaraNAmbuje / niveditastena tuSTA bhavantu mayi te sadA / / 62 / 362 iti zrImadvedavyAsamatavartizrIvallabhAcAryaviracite brahmasUtrANubhASye caturthAdhyAyasya caturthaH pAdaH // 44 // samAptazcaturthodhyAyaH //
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImadallabhAcAryakArikAH / - sAGganedhyeyastathA jJeyo vedaH zabdAzca bodhakAH // niHsaMdigdhaM tadarthAzca lokavadvayAkRteH sphuTAH // alaukika hi vedArtho na yuktyA pratipadyate // tapasA vedayuktyA tu prasAdAtparamAtmanaH / / saMdehavArakaM zAstraM buddhidoSAttadudbhavaH // virUddhazAstra saMbhedAdaGgaizvAzakya nizcayaH // tasmAtsUtrAnusAreNa kartavyaH sarvanirNayaH // anyathA bhrazyate svArthAnmadhyamazca tathAdimaH // asaMdigdhepi vedArthe sthUNAkhananavanmataH || mImAMsAnirNayaH prAjJe durbuddhestu tato dvayam // saMdehavArakaM zAstraM vedaprAmANyavAdinAm || kriyAzaktijJAnazaktI saMdite parasthite / utpattisthitinAzAnAM jagataH kartu vai bRhat // vedena bodhitaM taddhi nAnyathA bhavituM kSamam // nahi zrutivirodhosti kalpopi na virudhyate / sarvabhAvasamarthatvAdacintyaizvaryavada bRhat || sAdhanaM ca phalaM caiva sarvasyAha zrutiH sphuTam // na vartayituM zakyA tathA cennarako na hi // pravartakastu sarvatra sarvAtmA harireva hi / / yajJa eva hi pUrvatra bodhyate svargasiddhaye // siddha eva hi sarvatra vedArtho vedavAdinAm | mantrANAM karmaNAM caiva darzanazravaNAcchrutau // kRtizca siddhatulyatvaM vedaH svArthe ca saMmataH // pR. 1 2 2 3 3 3 13 13 14 14 14 14 14
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImadvallabhAcAryANA ekasyaiva mamAMzasya jIvasyaiva mahAmate // bandhosyAvidyayAnAdividyayA ca tathetaraH / / jJApanArthe pramANAni saMnikarSAdimArgataH // sarvathAviSayevAcyevyavahArye kutaH prmaa|| evaMvicAracAturyavadbhiH sdbhivrjaadhipe|| AnandamayatAnandasaMdohAyAvadhAryate / / pAdeSu sarvabhUtAni puMsaH sthitipado viduH|| amRtaM kSemamabhayaM trimUrnodhAyi mUrdhasu // saMdehavArakaM zAstraM padazaktyA tu nirnnyH|| jIvAdutkarSazabdena dvayorvAkyapi na kSatiH // bAdhakAnAM baliSThatvAtsAdhakAnAmabhAvataH // AdhAradharmA bAdhyeraniti pAdobhidhIyate // yasminnityAdivAkye ca vAkyArthaH sarvabAdhitaH // arthAtprakaraNAliGgAditi pUrva vicAryate // RSINAM pUrvacaritasmaraNaM smRtirucyate // kaThavallIvicAreNa nizcitA hyadhikAriNaH // vAkyAntaraM ca tatratyaM cintyate pralayAvadhi // brahmadharmAzca ye kecitsiddhA yuktyApi sAdhitAH // nirNAyakAstatopyanye catvArotra nirUpitAH / / saMdigdhAnAM padArthAnAM paurvAparyeNa nirnnyH|| na tu saMdigdhavAkyena sarvavyAkulatocitA // jIvaprakaraNaM hyetanmuktyupAyosya rUpyate // yogyaM zarIramAruhya gacchediti hareH padam // anekarUDhizabdAnAM vAcyaM brahmaiva nAparam // zaktitazcettathA brUyuste snyaagobhisskRtaaH|| bhrAntimUlatayA sarvasamayAnAmayuktitaH // ' na tadvirodhAdvacanaM vaidikaM zaGkanyatAM vrajet / / 73 91 95 101 106 Mora.orowonomom 102 102
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ 365 kArikAH / vedoktAdaNumAtrepi viparItaM tu yadbhavet // tAdRzaM vA svatantraM cedubhayaM mUlato mRSA / / anitye jananaM nitye paricchine samAgamaH // nitya | paricchinnatanau prAkaTayaM ceti sA tridhA // vyApakatvazrutistasya bhagavattvena yujyate / / AnandAMzAbhivyaktau tu tatra brahmANDakoTayaH // pratIyeranparicchedo vyApakatvaM ca tasya tat // visphuliGgA ivAgnehiM jaDajIvA vinirgatAH // sarvataHpANipAdAntAtsarvatokSiziromukhAt // mirindriyAtsvarUpeNa tAdRzAditi nizvayaH // sardazana jaDA: pUrva cidaMzenetare api / / anyadharmatirobhAvAnmUlecchAtosvatantriNaH // sarvopaniSadAM siddho virodhe samanvayaH // kathaM bodhakatA tAsAM sA tRtIye vicAryate || ekaM vAkyaM prakaraNaM zAkhAH sarvAH sahaiva vA / / rai vidyAmanekAM vA janayantIti cintyate / / sasAdhane hi puruSe janmanA karmaNA zucau || kevale vA yathAyoge prathamaM tadvicAryate / / vicArapUrvakaM tasya brahmabhAvAptiyogyatA // adhikAre tataH siddhA viSayAvadhRtistataH / / antaraGgavicAreNa guNAnAmupasaMhRtiH // bahiraGga vicAreNa karmaNAmiti sA dvidhA // phalataH sAdhanebhyazca prameyAcca pramANataH // vicAreNAbRhat taccetkonyaH sAdhayituM kSamaH // pra. 137 137 139 139 150 150 150 154 154 155 155 155 167 167 167 167 167 167 167 167 167 167 201 201
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ // shriimdvichleshvrkaarikaaH|| 297 297 301 301 301 301 301 301 301 301 bhaktimArgapracArakahRdayo bAdarAyaNaH / mAnaM bhAgavataM tatra tenaivaM jJeyamuttamaiH // samanvayenAvirodhAt sAdhanaibrahmavidyadi // tasyAgrimavyavasthA yA sAca turye vivicyate // jIvato mriyamANastha gacchataH saphalasya ca // ato brahmavidA kAryamevameva na cAnyathA // tAmasI buddhimAzritya ye mUDhAH sarvaviplavam / / vadanti zAstranAzAya sadbhiH zocyAzca yenu tAn // brahmavidmanAbhAvaH zatAMzenApi cedbhavet // zAstrametadRthA jAtaM sarvamUtravinAzataH // svApyayasya ca saMpatteratra brahmagatizrutI / / anyathA na zruterarthaH syAcevyAso vadena kim // tAmasI buddhimAzritya yA muktiH kaizciducyate // sA suSuptizrutero mohAdevAnyathA mtiH|| ato brahmavidaH kArya jIvataH pUrvamucyate // AvRttiH zravaNAdInAM navakRtvopadezataH / / darzanArthatvato liGgAdapi brIhyavaghAtavat // AvRttiH zravaNAdInAmAtmeti syAd dRDhA mtiH|| ApAtato darzanaM tadabhedenApi bodhyate // pratIkopAsanAdInAM naivaMbhAvo hi jAyate // AlambanArtha tatrApi brahmadRSTiviziSyate // AdityAdinamadRSTeragantvaM na svatantratA // 301 301 301 301 301 301 301 301
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 kArikAH / manane ca nididhyAse vizeSacocyatedhunA // AsanAdiSaDaGgaistu citta zrautArtha eva hi // dhArayedAyaterevaM tataH siddhimavApsyati / / dharmAdharmabhayaM tasya nAstyeveti vinizvayaH agnihotrAdikaM kAryaM saMnyAsaH phala eva hi / SoDhA cetpuruSo vyaktaH prArabdhAnte phalaM bhavet || etAvAnprathame pAde nirNayaH sUtrakRtkRtaH // dvitIye mriyamANasya sarvendriyalayaH purA / / liGgasyApi zarIrasya nADyotkrAntirihocyate // dinAyanakRto nAsya vizeSostIti cocyate // tRtIye kramamuktau yo mArgo yasya zrutermataH // tannirddhAronyamArgANAmaprApyatvaM ca varNyate // gantavyaM ca paraM brahma kAryo lokastu neti ca / / turIyepuSTimaryAdAbhedena phalamucyate // prabhoreva phalatvaM tanirdoSatvaM ca varNyate // lIlA nityatvataH pUrNaguNatvaM ca tatokhilam // jAnIta paramaM tattvaM yazodotsaMgalAlitam / / tadanyaditi ye prAhurAsurAMstAnaho budhAH || nAnAmatadhvAntavinAzanakSamo vedAntahRtpadmavikAsane paTuH / AviSkRtoyaM bhuvi bhASyabhAskaro sudhA budhA dhAvata nAnyavartmasu // purandaramadodbhavamacuravRSTisaMpIDitasvakIyavara gokulAvanaparAyaNo lIlayA / smitAmRta sudRSTibhiH paripupoSa tAnyo giriM dadhAra ca sa eva hi zrutiziraHsu saMrAjate / / bo pR. 301 301 302 302 3.2 302 302 302 302 302 302 302. 302 302 302 302 361 361 361 361
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImadviSThalezvarakArikAH zrIkRSNakRpayaivAyaM siddhAnto hRdi bhAsate / tenAdhikaM varIvarti na vaktavyaM harernRNAm // bhASyapuSpAJjaliH zrImadAcAryacaraNAmbuje // niveditastena tuSTA bhavantu mayi te sadA // // AcAryANAM kArikAH smaanaaH|| 1
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrAH n m ... m h h h h h h adhikaraNAnAM sUcIpatram / a. pA. a. 1 / 1 / 1 jijJAsAdhikaraNam ... 1 / 1 / 2 janmAdyadhikaraNam 1 / 1 / 3 samanvayAdhikaraNam ... 1 / 1 / 4 IkSatyadhikaraNam ... 1 / 1 / 5 AnandamayAdhikaraNam 1 / 1 / 6 antastaddharmAdhikaraNam 1 / 1 / 7 talliGgAdhikaraNam ... 1 / 118 atidezAdhikaraNam ... 1 / 1 / 9 jyotizcaraNAdhikaraNam 1 / 1 / 10 anugamAdhikaraNam ... 1 / 2 / 1 sarvatraprasiddhopadezAdhikaraNam 1 / 2 / 2 zabdavizeSAdhikaraNam 1 / 2 / 3 attA carAcarAdhikaraNam ... 1 / 2 / 4 guhAM praviSTAvityadhikaraNam 1 / 2 / 5 antara upapatterityadhikaraNam 1 / 2 / 6 antaryAmyadhikaraNam 1 / 2 / 7 adRzyatvAdhikaraNam... 1 / 2 / 8 vaizvAnarAdhikaraNam ... 1 / 3 / 1 dyubhavAdyAyatanAdhikaraNam 1 / 3 / 2 bhUmAdhikaraNam ... 1 / 13 akSarAdhikaraNam ... 1 / 3 / 4 IkSatikarmAdhikaraNam 1 / 25 - daharAdhikaraNam ... 1 / 3 / 6 anukRtyadhikaraNam ... 17 [ aNubhASya ] : :: :: :: :: :: :: :: :: :: :: ::: * * * * * * * * * m * * * * *
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNubhASyam / aM. pA. aM. 1 / 3 / 7 zabdAdeva pramitAdhikaraNam 13/8 taduparyapItyadhikaraNam 1|3|9 zugasyetyadhikaraNam ... 1 / 3 / 10 kampanAdhikaraNam 1 / 3 / 11 jyotirdarzanAdhikaraNam 1 / 3 / 12 arthAntaravyapadezAdhikaraNam 1 / 3 / 13 suSuptyutkAntyorityadhikaraNam 1 / 4 / 1 anumAnikAdhikaraNam 1 / 4 / 2 camasavadityadhikaraNam 1|4 | 3 na saMkhyopasaMgrahAdhikaraNam 1 |4| 4 yathAvyapadiSTAdhikaraNam 1 / 4 / 5 samAkarSAdhikaraNam 1 / 4 / 6 jagadvAcitvAdhikaraNam 1 / 4 / 7 vAkyAnvayAdhikaraNam 1 / 4 / 8 prakRtizvetyadhikaraNam 2 / 1 / 1 smRtyanavakAzadoSaprasaMga ityadhikaraNam 2 / 1 / 2 itareSAmityadhikaraNam 2|1|3 etena yoga ityadhi gam 2|1|4 na vilakSaNatvAriNam 2/1/5 asaditi ce. karaNam 1 / 1 / 6 etenetyadhikaraNam 2|1|7 bhoktrApatterityadhikaraNam 2|1|8 tadananyatvAdhikaraNam 2 / 1 / 9 asadvyapadezAdhikaraNam 2 / 1 / 10 itaravyapadezAdhikaraNam 2 / 1 / 11 upasaMhAradarzanAdhikaraNam 2 / 1 / 12 sarvopetAdhikaraNam 2 / 2 / 1 racanAnupapatterityadhikaraNam ... ... ... ... ... ... ... ... ... : : ... : ... : : : 3 ... : : rUpa pR. 86 87 93 95 96 97 97 100 1.4 106 108 109 110 113 116 120 121 121 {21 122 123 123 124 125 126 126 128 129
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ 371 AMdhakaraNAnA sUcIpatram / 131 132 133 135 ::::::::: h 137 138 133 142 142 142 a. pA.. a. 2 / 2 / 2 puruSAzmavadityadhikaraNam 2 / 2 / 3 mahaddIrghavadvetyadhikaraNam 2 / 2 / 4 samudAya ubhayahetukepItyadhikaraNam 2 / 2 / 5 nAbhAva upalabdherityadhikaraNam ... 2 / 2 / 6 naikasminnasaMbhavAdityadhikaraNam ... 2 / 2 / 7 patyurasAmaJjasyAdhikaraNam / 2 / 2 / 8 upapattyasaMbhavAdityadhikaraNam 21 na viyadityadhikaraNam ... 2 // 32 etena mAtarizvatyadhikaraNam 2 / 23 asaMbhavAdhikaraNam ... 24 tejota ityadhikaraNam 2 / 25 Apa ityadhikaraNam 2 / 3 / 6 pRthivyadhikAretyadhikaraNam ... 2 / 17 tadabhidhyAnAdevatyadhikaraNam ... 2 / 38 viparyayeNetyadhikaraNam / 2 / 9 antarA vijJAnamanasI ityadhikaraNam 2 / 3 / 10 nAtmA zruterityadhikaraNam ... 2 / 3 / 11 jJota evetyadhikaraNam 2 / 3 / 12 utkrAntigatyAgatInAmityAdhikaraNam 2 / 3 / 13 tadguNasAratvAdhikaraNam ... 2 / 3 / 14 kartA zAstrArthavattvAdityadhikaraNam 2 / 315 parAttu tacchraterityAdhikaraNam ... 2 / 3 / 16 aMzo nAnAvyapadezAdityadhikaraNam 2 / 4 / 1 tathA prANA ityadhikaraNam 2 / 4 / 2 hastAdaya ityadhikaraNam 2 / 4 / 3 aNavazcetyadhikaraNam 2 / 4 / 4 zreSThazcetyadhikaraNam ... 143 143 144 144 144 145 146 ::::::::::::::::: 149 151 153 154 158 159 160 160
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNubhASyam / a.pa. a. 162 163 164 167 173 175 177 179 180 2 / 4 / 5 cakSurAdivattvityadhikaraNam ... 2 / 46 jyotirAyadhiSThAnaM tvityadhikaraNam 2 / 47 prANavatetyadhikaraNam 2 / 48 tadindriyANi tavyapadezAdityadhikaraNam 2 / 4 / 9 saMjJAmUrtiklaptistvityadhikaraNam... 2 / 4 / 10 mAMsAdibhaumamityAdhikaraNam .... 3 / 11 tadantarapratipattAvityAdhikaraNam ... 3 / 1 / 2 kRtAtyayAdhikaraNam... za13 aniSTAdikAriNAmityadhikaraNam / 3 / 1 / 4 vidyAkarmaNorityAdhikaraNam / 15 zabdAvarodhAdhikaraNam 21 / 6 anyAdhiSThita ityadhikaraNam 17 retaHsigadhikaraNam ... 3 / 18 yoneH zarIramityadhikaraNam 3 / 2 / 1 saMdhyAdhikaraNam ... 12 / 2 tadabhAvo nADINvityadhikaraNam 3 / 2 / 3 ataH prabodha ityadhikaraNam 3 / 2 / 4 ubhayaliGgAdhikaraNam 3 / 2 / 5 arUpavadeva hItyadhikaraNam ... / 2 / 6 ambuvadagrahaNAdityadhikaraNam 227 tadavyaktamAha hItyadhikaraNam 3 / 2 / 8 prakAzAdivaccetyadhikaraNam / 3 / 2 / 9 prakAzAzrayavadvetyadhikaraNam ... 3 / 2 / 10 paramataH setUnmAnetyadhikaraNam 3 / 2 / 11 phalamata ityadhikaraNam 21 sarvavedAntapratyayAdhikaraNam 3 / 3 / 2 AtmagRhItyadhikaraNam 3 / 3 / 3 kAryAkhyAnAdhikaraNam 181 182 182 186 189 191 194 197 0 200 204 206 220 221
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 227 : : : 233 236 : 237 : 239 : : 243 373 adhikaraNAnAM sUcIpatram / a. pA. a. 3 / 3 / 4 puruSavidyAyAmityadhikaraNam zaza5 vedhAdyadhikaraNam ... zaza6 saMparAyAdhikaraNam ... 3 / 3 / 7 gaterarthavattvamityadhikaraNam 3 / 38 upapannAdhikaraNam ... 36329 aniyamAdhikaraNam ... 3 / 3 / 10 AdhikArikAdhikaraNam 3 / 3 / 11 akSarAdhiyAmityadhikaraNam 3 // 3 // 12 antarA bhUtagrAmavadityadhikaraNam ... // 3 // 13 saiva hItyadhikaraNam ... 3 / 3 / 14 AdarAdityAdhikaraNam 3 / 315 tannirdhAraNAdhikaraNam 3 / 3 / 16 pradAnavadityadhikaraNam 3 / 3 / 17 liGgabhUyastvAdhikaraNam 2318 vyatirekAdhikaraNam ... 3 / 3 / 19 bhUmna ityadhikaraNam ... 23 / 20 nAnA zabdAdibhedAdityadhikaraNam 3 / 3 / 21 vikalpa ityadhikaraNam 33 / 22 kAmyAstvityadhikaraNam / 323 aGgeSvityadhikaraNam 3 / 3 / 24 samAhArAdhikaraNam ... 2325 na vA tatsahabhAvAzruterityadhikaraNam sh4|1 puruSArthota ityadhikaraNam sh4|2 sarvApekSetyadhikaraNam 24 / 3 vihitatvAccAzramakarmetyAdhikaraNam / sh4|4 tadbhUtasyetyadhikaraNam 3245 na cAdhikArikamityadhikaraNam ... 246 247 248 249 ::::::::::::::::::::::::::: 251 263 265 265 265 266 266 267 268 285 289 292 293
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ agubhAjyam / s h s m s h m s mmm 0 0 0 0 0 0 000. s m 309 310 313 316 bha.pA. a. 3 / 4 / 6 bahistUbhayathetyadhikaraNam 247 sahakAryantarAdhikaraNam ... 248 gRhiNopasaMhAra ityadhikaraNam ... 249 evaM muktiphalAniyama ityadhikaraNam 4 / 1 / 1 AvRttyAdhikaraNam ... 4 / 1 / 2 AtmAdhikaraNam ... 4 / 1 / 3 AdityAyAdhikaraNam 4 / 1 / 4 yatraikAgratAdhikaraNam 4 / 1 / 5 A prAyaNAdhikaraNam 4 / 1 / 6 tadadhigamAdhikaraNam... 4 / 17 atonyAdhikaraNam ... 4 / 2 / 1 vAGmanodhikaraNam ... 4 / 2 / 2 bhUtAdhikaraNam ... 4 / 2 / 3 samAnAdhikaraNam ... 4 / 2 / 4 avibhAgAdhikaraNam ... 4 / 2 / 5 tadokodhikaraNam ... 4 / 26 razmyadhikaraNam ... 4 / 27 nizyadhikaraNam ... 4 / 31 arcirAyadhikaraNam ... 4 / 32 AtivAhikAdhikaraNam 4 / 23 kAryAdhikaraNam ... 44 apratIkAdhikaraNam ... 4 / 5 vizeSAdhikaraNam ... 4 / 4 / 1 saMpadyAvirbhAvAdhikaraNam 4 / 4 / 2 brAhmAdhikaraNam 4 / 4 / 3 tattvabhAvAdhikaraNam ... 4 / 4 / 4 pradIpAdhikaraNam ... 445 jagadyApArAdhikaraNam... s m ::::::::::::::::::::::: 322 327 327 328 329 330 335 338 342 344 346 347 352 ::: 354 356
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImadvAllabhabhANyApAThAnusArataH zrImadbAdarAyaNapraNIta brahmasUtrANAM vrnnaanukrmH| -200000 57 . 271 atonyApi hokeSAmubhayoH .. 313 aMzo nAnAvyapadezAdanyathA cApi dAza attA carAcaragrahaNAt ... ... kitavAditvamadhIyata eke ... 154 athAto brahmajijJAsA ... ... adRzyatvAdiguNako dharmokteH ... akaraNatvAcana doSastathAhi darzayati 161 | adRSTAniyamAt ... ... akSaradhiyAM tvavarodhaH sAmAnyatadAvA adhikaM tu bhedanirdezAt ... bhAvAbhyAmIpasaivattaduktam ... 240 adhikopadezAttu bAdarAyaNasyaivaM akSaramambarAntadhRteH ... ... 77 tadarzanAt ... ... amihotrAdi tu tatkAryAyaiva tadarzanAt 313 adhiSThAnAnupapattezya ... ... 138 anyAdigatizruteriti cenna bhAnatvAt 170 adhyayanamAtravataH ... ... aGgAvabaddhAstu na zAkhAmuhi anabhibhavaM ca darzayati ... ... 29. prativedam ... ... anavasthiterasaMbhavAcca netaraH ... 62 aGgitvAnupapattezya ... ... anArabdhakArye eva tu pUrve tadavadheH 312 aGgeSu yathAzrayabhAvaH ... anAviSkurvannanvayAt ... ... 299 acalatvaM cApekSya... anAvRttiH zabdAdanAvRttiH zabdAt 360 aNavazya ... ... ... aniyamaH sarvAsAmAvirodhaH zabdA. aNuzya ... ... ... numAnAbhyAm ... ... ... ata eva nityatvam .... aniSTAdikAriNAmapi ca zrutam ... 175 ata eva ca sarvANyanu .... anurutestasya ca... ... ... ata eva cAmIndhanAdyanapekSA anujJAparihArau deharuMbandhAjjyotirAata eva cAnanyAdhipatiH... divat ... ... ... ata eva copamA sUryakAdivat ... anupapattestu na zArIraH ... ... ata eva na devatA bhUtaM ca ... anubandhAdibhyaH prajJAntarapRthaktvavada. ata eva prANa: ... ... ... dRSTa zya taduktam ... ... ataH prayodhAsmAt ... ... 187 | anuSTheyaM bAdarAyaNaH sAmyazruteH ... 278 atazyAyanepi dakSiNe .... ... 129 anusmRtervAdariH ... ... ... 71 atastvitarajjyAmo lilA....... 291 | anusmRtezca ... ... ... 135 atidezAca ... ... 25. anena sarvagatatvamAyAmazabdAdibhyaH 203 atonantena tathA hi liGgam ... 198 antara upapatteH ... ... ... 6. 237
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNumAgyam antarA cApi tu tadRSTeH... ... 291 abhimAnivyapadezastu vizeSAnugatibhyAm 121 antarA bhUtayAmavatsvAtmanaH ... 243 abhivyaktarityAzmarathyaH ... ... antarA vijJAnamanasI krameNa talliGgAditi abhisaMdhyAdiSvapi caivam ... ... 157 cennAvizeSAt ... ... 14 abhyupagamepyarthAbhAvAt ... ... antaryAmyadhidevAdiSu taddharmavyapadezAt 63 ambupadagrahaNAttu na tathAtvam ... 194 antavasvamasarvajJatA vA ... ... 138 arUpavadeva hi tatpradhAnasvAt antastaddharmopadezAt ... ... 40 arcirAdinA tatprathiteH ... ... . antyAvasthitezyobhayanityatvAdavizeSaH 17 arbhakaukastvAttavyapadezAcca neti cena anyatrAbhAvAca na tRNAdivat ... 130 nicAyyavAdevaM vyomavacca ... 56 anyathAtvaM zabdAditi cennAvizeSAt 215 alpazruteriti cettaduktam ... ... anyathAnumitau ca jJazaktiviyogAt 171 avasthitivaizeSyAditi cennAbhyupagamAanyathAbhedAnapapattiriti cennopadezA- hRdi hi ... ... ... ntaravat ... ... ... 2 avasthiteriti kAzarutsnaH ... 115 anyabhAvavyAvRttezca ... ... 78 avibhAgena dRSTatvAt ... ... 37 anyAdhiSThite pUrvavadabhilApAt ... 180 avibhAgo vacanAt ... ... 327 anyArthe tu jominiH praznavyAkhyAnA- avirodhazcandanavat ___... ... 148 ___ bhyAmapi caivameke ... ... azuddhamiti cenna zabdAt ... 181 anyArthazya parAmarzaH ... ... azmAdivacca tadanupapattiH ... 126 anvayAditi cetsyAdavadhAraNAt ... 21 azrutattvAditi cenneSTAdikAgNiAM pratIteH171 aparigrAzcAtyantamanapekSA ... | asati pratijJoparodho yaugapadyamanyathA 54 api sapta ... ... ... ... 177 asaditi cenna pratiSadhamAtratvAt 121 api smaryate ... ... ... 86 asavyapadezAnneti cenna dharmAntaraNa api smayate ... vAkyazeSAt ... ... ... api smaryate ... ... ... 288 asaMtatezyAvyatikaraH ... ... 156 api smaryate ... ... ... 291 asaMbhavastu satonupapatteH ... 12 api caivameke ... ... ... 190 asArvatrikI ... ... ... 273 api saMrAdhane pratyakSAnumAnAbhyAm 196 asti tu ... ... ... apItau tadvatprasaGgAdasamaJjasam... 122 asminnasya ca tadyogaM zAsti apratIkAlambanAnnayatIti bAdarAyaNa asyaiva copapatterUSmA ubhayathAdoSAttatkratuzca ... 12 abAdhAca... ... ... ... 288 | AkAzastalliGgAt abhAvaM bAdarirAha sevam ... ... 350 AkAze cAvizeSAta. ... .... 137 abhiSyopadezAca... ... .... 117 AkAzontaratvAdivyapadezAt ... 97 A
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________ brahmasUtrANAM vrnnaanukrmH| ... 243 133 138 AcAradarzanAt ... ... ... 269 itareSAM cAnupalabdheH ... ... 121 AtipAhikAstalliGgAt ... ... iyadAmananAt ... ... ... AtmaruteH pariNAmAt ... AtmagRhItiritaravaduttarAt | IkSatikarmavyapadezAtsaH ... ... mAtmani caivaM vicitrAzca hi ... IkSatena zabdam ... ... ... AtmazabdAca ... ... ... AtmA prakaraNAt... ... | utkramiSyata evaMbhAvAdityauDulomiH Atmeti tapagacchanti mAhayanti ca utkrAntigatyAgatInAm ... ... AdarAdalopaH ... ... ... uttarAcedAvirbhUtasvarUpastu ... AdityAdimatayazyAGga. upapatteH ... | uttarotpAde ca pUrvanirodhAt .... AdhyAnAya prayojanAbhAvAt ... utpattyasaMbhavAt ... ... ... AnandamayobhyAsAt ... ... | udAsInAnAmapi caivaM siddhiH ... 135 AnandAdayaH pradhAnasya ... ... upadezabhedAnnati cennobhayasminnapyaviroAnarthakyamiti cetra tadapekSatvAt 174 dhAt ... ... ... ... 5 AnumAnikamadhyekeSAmiti cenna zarIra | upapattezya... ... ... ... 203 rUpakavinyastagRhIterdarzayati ca | upapadyate cApyupalabhyate ca ... 129 ApaH ... ... ... ... upapannastalakSaNArthopalabdherlokavat 236 A prAyaNAttatrApi hi dRSTam ... upapUrvamapi tveke bhAvamazanavattaduktam 294 AbhAsa eva ca ... ... ... 156 upamarda ca... ... ... ... 276 Amananti cainamasmin ... ... upalabdhivadaniyamaH ... ... 152 AvijyamityauDalomistasmai hi pari upasaMhAradarzanAnneti cenna kSIravaddhi 126 kIyate ... ... ... | upasaMhArorthAbhedAdvidhizeSavat samAne ca 214 AvRttirasarudupadezAt ... ... 302 / upasthitetastadvacanAt ... ... 28 AsInaH saMbhavAt ... ... ... upAdAnAt ... ... ... 151 Aha ca tanmAtram .. ... ubhayathApi ca doSAt ... ... 133 ubhayathA ca doSAt ... ... 134 ubhayathApi na karmAtastadabhAvaH ... itaraparAmarzAtta iti cennAsaMbhavAt 83 ubhayavyapadezAttvahikuNDalavat ... 198 itaravyapadezAdvitAkaraNAdidoSaprasaktiH 126 / ubhayavyAmohAttasiddheH ... ... itarasyApyevamasaMzleSaH pAte tu ... 311 itaretarapratyayatvAditi cennotpattimAtra- UrdhvaretaHsu ca zabde hi ... ... nimittatvAt ... ... ... 133 itare tvasAmAnyAt ... ... 219 eka AtmanaH zarIre bhAvAt ... 259 .. 8 [aNabhASya ] 132 337
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ annubhaassym| 148 . 58 pR. etena mAtarizvA vyAkhyAnaH ... 12 rutsnaprasaktiniravayavatvazabdakopo SA 127 etena yogaH pratyuktaH ... ... 121, kSaNikatvAcca ... ... ... 136 etena ziSTAparigrahA api vyAkhyAtAH 123 kSatriyatvAvagatezyottaratra caitrarathena liGgAt 93 etena sarve vyAkhyAtA vyAkhyAtAH 119 evaM cAtmAkAnyam ... ... 137 | gatizabdAbhyAM tathAhi dRSTaM liGgaM ca 81 evaM muktiphalAniyamastadavasthAvadhRtestadava gatisAmAnyAt ... ... ... 21 sthAvadhRteH ... ... ... 300 gaterarthavattvamubhayathAnyathAhi virodhaH 233 evamapyupanyAsAtpUrvabhAvAdavirodhaM vAda guNasAdhAraNyazrutezca ... ... 26. rAyaNaH ... ... ... 38 guNAdvAlokavat ... ... ... guhAM praviSTAvAtmAnau hi tadarzanAt... aihikamapyaprastutapratibandhe tadarzanAt 299 gauNazyennAtmazabdAt ... ... goNyasaMbhavAt ... ... ... 140 kampanAt ... ... ... ... 95 // ... ... ... ... 158 karaNavaccenna bhogAdibhyaH ... 138 kartA zAstrArthavattvAt ... ... 151 cakSurAdivattu ta sahaziSTyAdibhyaH 160 karmakartRvyapadezAcca ... ... 5 camasavadavizeSAt ... ... ... 104 kalpanopadezAcca madhvAdivadavirodhaH 106 caraNAditi cennopalakSaNArtheti kASNAkAmakAreNa caike... ... ... 275 jiniH ... ... ... 174 kAmAcca nAnumAnApekSA ... ... 7 carAcaravyapAzrayastu syAttadvyapadezo bhAktakAmAdItaratra tatra cAyatanAdibhyaH 246 | stadbhAvabhAvitvAt ... ... 145 kAmyAstu yathAkAmaM samuccIyeranna vA pUrva-cititanmAtreNa tadAtmatvAdityauDalomiH 348 hetvabhAvAt ... ... ... 265 kAraNatvena cAkAzAdiSu yathAvyapa- chandata ubhayAvirodhAt ... ... 233 diSTokteH ... ... ... 108 chandobhidhAnAnnati cenna tathA cetorpaNa. kArye vAdarirasya gatyupapatteH ... | nigadAttathAhi darzanam ... / kAryAkhyAnAdapUrvam ... ... 221/ kAryAtyaye tadadhyakSeNa mahAtaH paramabhiHjagadvAcitvAt ... ... ... 110 dhAnAt ... ... ... 39 jagadvyApAravarja prakaraNAdasaMnihitatvAcca 356 rutaprayatnApekSastu vihita pratiSiddhAvaiyA- janmAyasya yataHzAstrayonitvAt... dibhyaH ... ... ... 154 jIvamukhyaprANaliGgAnneti cettaddyArutAtyayenuzayavAndRSTasmRtibhyAM yathenama- khyAtam ... .... ... 111 nevaM ca... ... ... ... 17 jIvamukhyaprANali ta cannApAsAtrai-. rutnabhAvAttu gRhiNopasaMhAraH ... 297 vidhyAdAzritatvAdiha tayogAt ... 9
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ brahmasUtrANAM vrnnaanukrmH| 248 jJeyatvAvacanAcca ... ... ... 103 | tadokograjvalanaM tatprakAzitadvAro vidyAjJota eva ... ... ... ... 146 sAmarthyAttaccheSagatyanusmRtiyogAcca jyotirAyadhiSThAnaM tu tadAmananAt... hArdAnugRhItaH zatAdhikayA ... 327 jyotirupakanAttu tathA yadhIyata eke | tadguNasAratvAttu tadvyapadezaH prAjJavat 19 jyotirdarzanAt ... ... ... 96 tadvetuvyapadezAcca ... ... ... 35 jyotizraNAbhidhAnAt ... ... tadbhutasya tu nAtadbhAvo jaiminerapi niyamAtajyotiSi bhAvAcca ... ... ... - drupAbhAvebhyaH ... ... 292 jyotiSakeSAmasatyanne ... .... tadvato vidhAnAt ... ... ... 270 tannirdhAraNAniyamastadRdRSTeH pRthagghyaprati bandhaH phalam ... ... ... tadindriyANi tadvyapadezAdanyatra zreSThAt 163 | tanniSThasya mokSopadezAt ... ... 20 tacchRteH ... ... ... ... 270 tanmanaH prANa uttarAt ... ... 318 taDitodhivaruNaH saMbandhAt ... ... 35 tattvabhAve saMdhyavadupapatteH ... ... 352 tattu samanvayAt ... ... ... tarkApratiSThAnAdapyanyathAnumeyamiti tatpUrvakatvAdvAcaH ... ... cedevamapyavimokSaprasaMgaH ... 123 tatprAkzrutezca ... ... ... 158 | tasya ca nityatvAt ... ... 163 tatrApi ca tadvyApArAdavirodhaH tAni pare tathA hyAha ... ... tathA ca darzayati ... ... ... tulyaM darzanam ... ... ... tathA caikavAkyatopabandhAt ... tRtIye zabdAvarodhaH saMzokajasya / tathAnyapratiSedhAt ... ... ... tejotastathA hyAha ... ... tathA prANAH trayANAmeva caivamupanyAsaH praznazya ... 107 tadadhigama uttarapUrvAdhayorazleSavinAzI vyAtmakatvAtta bhUyastvAt ... 169 tadvyapadezAt ... ... ... 10 sadadhInatvAdarthavat... ... ... 102 178 tadananyatvamArambhaNazabdAdibhyaH ... 124 tadantarapratipattI raMhati saMpariSvaktaH praznaH / "... ... ... nirUpaNAbhyAm ... ... 167 ___"... ... ... ... 267 tadabhAvo nADISu tacchRterAtmani ca 186 ___ ... ... ... ... 339 sadabhAvanidhIraNe ca pravRtteH ... 94 darzayatazcaiva pratyakSAnumAne 358 tadabhidhyAnAdeva tu talliGgAtsaH ... 144 darzayati ca ... ... ... tadavyaktamAha hi ... ... ... 196 ... ... ... ... 225 tadApIteH saMsAravyapadezAt ... 22 darzayati cAtho api smaryate ... taduparyapi yAdarAyaNaH saMbhavAt ... 87 dahara uttarebhyaH ... ... ... 326 272 .. 158 darzana
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ annubhaajym| 380 27 135 132 pR. / dRzyate tu ... ... ... ... 122 na saMkhyopasaMgrahAdapi nAnAbhAvAdatidevAdivadapi loke... ... ... rekAcca ... ... ... 106 dehayogAdA sopi ... ... ... 185 na sAmAnyAdapyupalabdhema'tyuvanna hi yubhavAyAyatanaM svazabdAt... ... ___ lokApattiH ... ... ... dvAdazAhavadubhayavidhaM yAdarAyaNotaH na sthAnatopi parasyobhayaliGgaM sarvatra hi | nANuratacchuteriti cennetarAdhikArAt / nAticireNa vizeSAt ... ... dharma jaiminirata eva ... ... 205 180 dharmopapattezya ... nAtmAzruternityatvAcca tAbhyaH ... 15 ... ... 7 dhRtezca mahimnosyAsminnupalabdheH 82 | nAnA zabdAdibhedAt ... | nAnumAnamatacchabdAt ... dhyAnAcca... ... ... ... .00 nAbhAva upalabdheH ... ... 135 nAvizeSAt ... ... ... na karmAvibhAgAditi cennAnAditvAt 129 nAsatodRSTatvAt ... ... .... na ca kartuH karaNam ... ... 119 nityameva ca bhAvAt ... ... na ca kA pratipattyabhisaMdhiH ... " nityopalavdhyanupalabdhiprasaMgonyatarani. na ca paryAyAdapyavirodho vikArAdibhyaH 137 yamo vAnyathA ... ... ... 151 na ca smAtamataddharmamilApAt ... 6 | niyamAcca... ... ... ... 270 na cAdhikArikamapi patanAnumAnAttada- nirmAtAra caike putrAdayazya... ... 13 ___ yogAt ... ... ... | nizi neti cenna saMbandhasya yAvadehamAvina tu dRSTAntabhAvAt ... ... / tvAdarzayati ca ... ... na tRtIye tathopalabdheH ... ... netaronupapatteH ... ... ... na pratIke na hi saH ... naikasmindarzayato hi ... ... 321 na prayojanavattvAt ... naikasminnasaMbhavAt ... na bhAvonupalabdheH ... ... nopamardainAtaH ... ... nabhedAditi cenna pratyekamatadvacanAt 190 na vakturAtmopadezAditi cedadhyAtmasaM- | paJcavRttemanovaDhyapadizyate... bandhabhUmA pasmin ... ... .7 paTavacca ... ... ... ... 125 na vA tatsahabhAvAzruteH ... ... 267 patyAdizabdebhyaH ... ... na yA prakaraNabhedAtparovarIyatsvAdivat 215 patyurasAmaJjasyAt ... ... ... 137 na vAyukriye pRthagupadezAt ... 160 payombuvaccettatrApi ... ... 13. na va vizeSa.t ... ... ... 214 paraM jaiminirmukhyatvAt ... ... 39 na viyadazruteH ... ... ... 139 paramataH setUnmAnasaMbandhabhedu0paH / na vilakSaNatvAdasya tathA tvaM ca zabdAt 121 dezebhyaH ... ... ... 200 mAttada 36 .. 321 161
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ 381 * parAttu tacchu: parAbhiSyAnAttu tirohitaM tato hyasya bandhaviparyaya parAmarza jaiminiracodanA cApavadati hi pareNa ca zabdasya tAdvidhyaM bhUyastvAtvanu ... ... 000 ... ... ... ... bandhaH ... pAriplavArthA iti cenna vizeSitatvAt puMstvAdivattasya satobhivyaktiyogAt puruSavidyAyAmiva cetareSAmanAmnAnAt 226 puruSArthoH zabdAditi bAdarAyaNaH puruSAzmavAditi cettathApi ... pUrve tu bAdarAyaNo hetuvyapadezAt... 206 pUrvavadvA pUrva vikalpaH prakaraNAtsyAtkriyAmAna - 268 131 199 ... savat .. pRthagupadezAt pRthivyadhikArarUpazabdAntarebhyaH .. ... 100 ... ... ... ... ... prakaraNAca prakaraNAt prakAzavaccAvaiyarthyAt prakAzAdivaccA vaizeSyaM prakAzazya karmaNya 9.0 bhyAsAt prakAzAdivannaivaM paraH prakAzAzrayavadvA tejastvAt prakRtizya pratijJAdRSTAntAnuparodhAt . prakRtaitAvatvaM hi pratiSedhati tato mavI ti ca bhUyaH pratijJAsiddherliGganmAzmarathyaH pratijJAhAniravyatirekAcchabdebhyaH... brahmasUtrANAM varNAnukramaH / ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... :: 80. pratiSedhAcca pratiSedhAditi cenna zArIrAs pratisaMkhyAprati saMkhyA nirodhAprAptira vicchedAt ... pR. 153 pratyakSopadezAditi cennAdhikArikamaNDa ... 185 277 900 ... ... 357 lasthoke: prathamezravaNAditi cenna tA eva hyupapatteH 171 249 ... pradAnavadeva taduktam pradIpavadAdezastathAhi darzayati pradezAditi cennAntarbhAvAt pravRttezva prasiddhezva 150 prANagateya 259 283 252 149 143 50 75 191 197 155 199 116 ... 195 114 prANabhRcca prANavatA zabdAt ... ... 134 | bhedavyapadezAca ... pha ... histUbhayathApi smRterAcArAca buddhayarthaH pAdavat .. brahmadRSTirutkarSAt brAhmaNa jaiminirupanyAsAdibhyaH ... ... ... ... bhAvaM tu bAdarAyaNosti hi ... bhAveopalabdheH bhAve jAgradUta. bhUtAdipAda vyapadezopapattezcaivam bhUteSu tacchruteH 324 | bhUmA saMprasAdAdadhyupadezAs 14 1 200 prANastathAnugamAt prANAdayo vAkyazeSAt priyazirastvAdyaprAptirUpacayApacayau hi bhede phalamata upapatteH ... ... ... ... ... ... ... ... 000 ... bha bhAkaM vAnAtmavizvAttathA hi darzayati bhAvaM jaiminirvikalpAmananAt ... :. ... ... ... ... ... ... ... l ... pR. 35 157 $30 8 : 169 75 162 46 107 218 204 294 202 306 347 172 350 92 124 353 ry 319 76 bhUmnaH kratuvajjyAyasvaM tathAhi darzayati 263 37
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNu mAdhyam / bhedavyapadezAccAnya: ... ... yoneH zarIram ... ... ... bhedavyapadezAt ... ... ... bhedazruteH ... ... ... ... | racanAnupapattezca nAnumAnam ... bhedAnneti cedekasyAmapi ... ... razmyanusArI ... bhokApatteravibhAgazveti syAllokavat 123 rUpAdimattvAca viparyayodarzanAt ... bhogamAtrasAmyaliGgAca ... ... 359 rUpopanyAsAcca ... ... ... bhogena vitare kSapayitvAtha saMpadyate 315 retaHsigyogotha ... ... ... ... ... madhvAdiSvasaMbhavAdanadhikAraM jaiminiH 91 | liGgabhUyastvAttaddhi balIyastadapi ... 251 mantravarNAt ... ... ... 155 liGgagacca ... ... ... ... 303 mantrAdivadvAvirodhaH ... ... 262 lokavattu lIlAkaivalyam ... ... 128 mahaddIrghavadvA hrasvaparimaNDalAbhyAm 132 va . mahadvaJca ... ... ... ... 104 vadatIti cenna prAjJo hi prakaraNAt... mAMsAdibhaumaM yathAzabdamitarayozya... 165 varuNAzcAdhIndraprajApatI ... ... 335 mAntravarNikameva ca gamyate ... ... 35 vAkyAnvayAt ... ... ... 113 mAyAmAtraM tu kAtsnyenAnabhivyaktasvarUpa vADmanasi darzanAcchabdAca ... 316 tvAt ... ... ... ... vAyumabdAdavizeSavizeSAbhyAm ... 333 muktaH pratijJAnAt... ... ... |vikaraNatvAnneti cettaduktam ... 128 muktopasRpyavyapadezAt ... ... vikalpoviziSTaphalatvAt ... ... 265 mugdhedhasaMpattiH parizaMSAt ... vikArAvarti ca tathAhi sthitimAha 357 maunavaditareSAmapyupadezAt vikArazabdAnneti cenna prAcuryAt... vijJAnAdibhAve vA tadapratiSedhaH ... yatraikAgratA tatrAvizeSAt... ... 309) viyAkarmaNoriti tu prarutatvAt ... 177 yathA ca takSobhayathA ... ... viyaiva tu nirdhAraNAt ... ... yathA ca prANAdi ... ... ... 125 vidhirvA dhAraNavat yadeva vidyayeti hi ... ... 3. viparyayeNa tu kramAta upapadyate ca ... yAvadadhikAramavasthitirAdhikArikA- vipratiSedhAca ... ... ... NAm ... ... ... ... 239 vipratiSedhAccAsamaJjasam ... ... 11 yAvadAtmabhAvitvAcca na doSastadarzanAt 150 vibhAgaH zatavat ... ... ... 271 yAvadvikAraM tu vibhAgo lokavat ... 11 virodhaH karmaNIti cennAnekapratipatterdarzanAt88 yuktaH zabdAntarAJca ... ... 125 vivakSitaguNopapattezya ... ... 54 yoginaH prati smaryate smArne caite 329 vizeSaca darzayati.... ... ... 377 yonizca hi gIyate... ... ... 118 vizeSaNabhedavyapadezAbhyAM ca netarau 66
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ brahmasUtrANAM varNAnukramaH 204 127 vizeSaNAcca ... ... ... . zArIrazyobhayepi hi bhedenainamadhIyate 64 vizeSAnugrahazya ... ... ... 291 zAkhadRSTyA tUpadezo vAmadevavat ... 8 vizeSitatvAzca .... ... | ziSTezya ... ... ... ... 266 vihAropadezAt ... ... ... 151 zugasya tadanAdarazravaNAttadAdravaNAtsUcyA vihitatvAcAzramakApi ... ... 289 te hi ... ... ... ... 97 vRddhihrAsabhAktvamantarbhAvAdumayasAmaJja. | zeSatvAtpuruSArthavAdo yathAnyeSviti __ syAdevam ... ... 1 jaiminiH ... ... ... 269 vedhAdyarthabhedAt ... ... zravaNAdhyayanArthapratiSedhAtsmRtezca vaidyutenaiva natastacchruteH ... zrutatvAcca ... ... .... 22 vaidhAcca na svapnAdivat ... zrutezca velakSaNyAca ... ... ... ... ... ... vaizeSyAttu tadvAdastadvAdaH... ... zrutestu zabdamUlatvAt ... vaizvAnaraH sAdhAraNazabdavizeSAt ... 67 zrutopaniSatkagatyabhidhAnAca veSamyanaipuNye na sApekSatvAttathAhi darza zrutyAdibalIyastvAca na bAdhaH ... yati ... ... ... ... 128 zreSThazca ... ... ... .... vyatirekastadbhAvAbhAvitvAnna tUpalabdhivat 260 vyatirekAnavasthitezyAnapekSatvAt ... 130 saMjJAtazyettaduktamasti tu tadapi ... 216 vyatireko gandhavat ... ... 148 | saMjJAmUrtiklaptistu trivRtkurvata upadezAt 16 vyatihAro viziSanti hItaravat ... 245 saMyamane tvanubhUyetareSAmArohAvarohI tadgativyapadezAca kriyAyAM na cennirdezaviparyayaH152 darzanAt ... ... ... 176 vyAptezya samaJjasam ... ... 217 | saMskAraparAmarzAttadabhAvAbhilApAcca 9 | sa eva tu karmAnusmRtizabdavidhibhyaH 187 zaktiviparyayAt ... ... ... 152 saMkalpAdeva ca tacchuteH '... ... 3.9 zabda iti cennAtaH prabhavAtpratyakSA- sattvAcAvarasya ... ... ... 125 numAnAbhyAm ... ... ... 89 saMdhye sRSTirAha hi ... ... ... 182 zabdavizeSAt ... ... ... 55 saptagatevizeSitatvAcca ... ... zabdazvAtokAmakAre ... ... 288 | samanvArammaNAt ... ... zabdAcca... ... ... ... 110 samavAyAbhyupagamAca sAmyAdanavasthiteH 132 zabdAdibhyontaHpratiSThAnAnneti cena tathATa- samAkIt ... ... ... 109 TyupadezAdasaMbhavAtpuruSamapi cainamadhIyate 69 / samAdhyabhAvAcca ... ... ... 153 zabdAdeva pramitaH.... ... ... 86 samAna evaM cAbhedAt ... ... 227 zamadamAyupetaH syAttathA tadvidhestadanantayA samAnanAmarUpatvAdAvRttAvapyavirodho teSAmavazyAnuSTheyatvAt ... ... 287) darzanAsmRtezya ... ... ..
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNubhAgyam / 61 324 * ... ... 309 51 samAnA cAmRtyupakramAdamRtattvaM cAnu. sodhyakSe tadupagamAdibhyaH ... ... pojya ... ... ... ... stutayenumatirvA ... ... ... 275 samAhArAt ... ... ... 266 stutimAtramupAdAnAditi cennApUrvatvAt 282 samudAya ubhayahetukepi tadaprAptiH... 137 sthAnavizeSAdAkAzAdivat 202 saMpatteriti jaiministathAhi darzayati 71 sthAnAdivyapadezAcca ... saMpayAvirbhAvaH svena zabdAt sthityadanAbhyAM ca... saMbandhAdevamanyatrApi ... ... 224 spaSTo okeSAm ... saMbandhAnupapattezya ... ... ... smaranti ca ... 156 saMbhRtiyujyApyapi cAtaH ... ... saMbhogaprAptiriti cenna vaizeNyAt ... sarvatra prasiddhopadezAt ... ... smaryate ca... ... 325 sarvathAnupapattezya ... ... ... smayatepi ca loke sarvathApi ta evobhayaliGgamat ... samayamANamanumAnaM syAditi ... sarvadharmopapattezya ... ... ... 206 smRtezca ... ... sarvavedAntapratyayaM codanAyavizeSAt ... ... __ " ... ... ... sarvAnnAnumatizya prANAtyaye tadarzanAt 287 ... saryApekSA ca yajJAdizruterazvavat ... smRtyanavakAzadoSaprasaGga iti cennAnyasarvAmedAdanyatreme... ... ... ___smRtyanavakAzadoSaprasaGgAt ... 12. sarvopatA ca tadarzanAt ... ... syAccaikasya brahmazabdavat... ... 11 sahakAritvena ca .. ... | svapakSadoSAcca ... ... ... sahakAryantaravidhiH pakSeNa tRtIyaM 127 vidhyAdivat ... ... | svazabdonmAnAbhyAM ca ... sAkSAzcobhayAnAnAt ... svAtmanA cottarayoH ........ sAkSAdapyavirodha jaiminiH... svAdhyAyasya tathAtvena hi samAcAredhisAca prazAsanAt... ... ... kArAzca ... ... ... sAbhAvyApattirupapatteH ... ... savavaJca niyamaH... ... ... sAmAnyAttu ... .... svApyayasaMpattyoranyatarApekSamAviSkasAmIpyAttu tadvyapadezaH ... ... 330 taM hi ... ... ... ... 355 saMparAye tartavyAbhAvAttathA sanye svApyayAt ... ... ... murutadurute eveti tu pAdariH ... 175 svAminaH phalazruterityApreyaH ... 295 mukhaviziSTAbhidhAnAdeva ca ... muSuptyutkrAntyo dena ... ... 97 hastAdayastu sthiteto naivam ... 159 sUkSmaMtu tadarhatvAt ... ... ... hAnI tUpAyanazabdazeSatvAtkuzAcchandastu. sUkSma pramANatazya tathopalabdheH ... 323 tyupagAnavattaduktam .... ... 229 sUcakazya hi zruterAcakSate ca tadvidaH 18 hRyapekSayA tu manuSyAdhikAratvAt... saiva hi satyAdayaH... ... ... 26 heyatvAvacanAca ... ... .... 20 128 122 17 17 . 201 202 87
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImadaNubhASyoddhatAnAM pramANavAkyAnAM sUcIpatram / [ sarvatra pRSThAGkAH ni STAH] atharvabrahmasUktam / candramA manasaH0 171 brahma dAzAH0 155 tama AsIta. 109 athrvvedH| tamu stotAra:0 247 vaizvAnaro na UtyA. 70 tA vA 326, 359 divi cakSurAtatam 0 356 aadityhRdym| pAdosya vizvA0 155 dhyeyaH sadA0 1 puruSa evedam 0 155 ApastambadharmasUtram / yajJena yajJamayajanta0 89 na dadAti0 296 vizvatazcakSuH0 196 ApastambazrautasUtram / aitareyopaniSad / agniSTomena yajeta0 208 agniSTomena svargakAmo yajeta . 205 agnivAgbhUtvA0 121, 162 AtmA vai0 18, 19 athAto darzapUrgamAsau. . tayohaM sosau0 245 etayA niSAdasthapati0 93 nAnyatkiMcana0 18 bahiSTho brahmA0 270 sa imAn0 18 yamRtvijaM kAmayetAyam 0 241 sa aikSata0 18, 19 yayA pRthivI. 333 yobhate brahmANaM vRNIte. 188 aitreybraahmnnm| iishaavaasym| nAputrasya lokosti 0 279 andhaM tamaH0 99 ktthopnissd| asuryA nAma te0 278 anAdyanantam 0 103 tAMste pretya 278, 279 anyatra dharmAta 0 104 RksNhitaa|' azabdamasam0 103 atrAha 326, 359 asparzamagandham 0 196 abhi tvA zUra 0 230 aGguSThamAtraH puruSaH 86 AnIdavAtam0 160 AtmAnaM rathita viddhi0 101 Asya jAnanta : 27 Atmendriyamana yuktaM0 101 etAvAnasya 0.5 AsIno dUram 0 58, 192 ka iha prapocat0 11. indriyA.Na hayAn0 101 P: [ aNabhASya
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNubhASyam indriyebhyaH paraM saH0 5.0, 13, 14 kAlAgnirudropaniSad / RtaM pibantI. 50 | na sa punarAvarttane 141 / ekastathA 156 kenopaniSad / eSa sarveSu bhUteSu0 101, 103 kazcidvIraH0 196 avijJAtam0 190 kiM tena. 2 kaussiitkyupnisst| guhAM praviSTI0 128 agnilokaM 37 nayolamAyan080 atha salu prANa eva0 49 dRzyate tvayA0 102 atha khalu yathA prajJAyAM0 51 devairatrApi 104 atha sminprANaH0 186 na jAyate0 5, 145 Anando naromRtaH 17, 18 na tatra sUryo bhAti0 85 eSa u eva sAdhu0 206 na ru punaH 36 neSA tarkega0 200, 350 eSa u evAsAdhu0 23, 206 puruSAnna pAM kiMcit 100 eSa lokagala:046 pate bavImi0 10 // eSa lokAdhipatiH 7 yuddhiM tu sArathi0 101 eSa hyeva sAdhu kama kArayati0 128 kaiSa etat0 111 manasastu parA buddhiH0 100 manasaiva 191, 196, 297 tvameva me vRNISva. 7 mahataH paramavyaktaM0 100 na vAcaM vijijJAsIta. 48, 9 na hi prajJApetortha:051 mahAntaM vibhum 104 prajJayA zarIraM0 149 mRtA vA eSA0 31 mRtyoH saH0 190 pratardano ha vai0 46, 28 // prANena hyevAmumin 0 46,47, 50 mRtyuryasyopasecanaM0 55 ya eSa mupteSu0 183, 183 prANo vA ahaM. 46 yatraiSa etat0 112 yatra brahma ca kSatraM pa0 57 yamadho ninISati. 153 yadidaM kiMca. 95 ye ke cAsmAt0 146 yeyaM prete. 60, 1.4 ye vai ke cAsmAt 0 175, 177 yonyathA 2 yo vai prANaH 50, 51 sattvaM kimadhyeSi. 103 vaktAraM vidya ta0 48, 49 sarve vedAH0 22, 10, 110, 196 sa enaM devayAnaM 1, 2, 35,79 sa prajApanilokaM 4. sodhvanA pAraM0 6. sa ma Atmeti0 48
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________ 387 pramANavAkyAnA sUcIpatram / adhIhi bhagava iti ( adhyAtmam 39 anena jIvenAtmanA 106, 126, 129, sa yadAsmAt 0 146 saha hyevArimana 51 svapnaM na kaMcana0 186 gopAlapUrvatApanIyopaniSat / cintayaMzetasA 230 paJcapadI japan 238 . parabrahmaitayo dhArayati0 237 gopAlottaratApanIyopaniSat / yatrAsau saMsthitaH ruSNaH0 212 sa hovAca taM hi0 212 gautamasUtram / udAharaNe jihvAcchedaH0 95 ____ chAndogyopaniSad / arthiSe'harahaH // atha khalu katumaya: 53 atha ya AtmA 82 atha ya AtmA sa setuH 83 atha ya ihAtmAnaM 201 atha ya etAnevaM. 207 atha ya eSontarakSiNi 39, 61 atha yadataH paraH / atha yadidamasmin brahmapure 79 atha yatraitadasmAt 31 atha ya eSa saMpraptAdaH 83 atha yA etAH 328,30,31 atha yoyaM bhagavaH 61 atha vA sarvam / 117 atha ha zonakaM ca kApeyaM / atha hovAca satyayajJa0 307 athAtmAdezaH 264 athaikazataM 88 arthatayoH payoH 158, 1 adhIhi 283, annamayaM hi saumya 164 api vA tamevodezam 116 ayamAtmApahatapApA 116 azarIraM vAva. 348 aso vA AdityaH 91, 307, 308 aha hAre tvA 93 AkAzavatsarvagatazya nityaH 204 AkAzazabdaM brahma 112 AkAzo vai 95 AkAzo hovebhyaH 2 AcAryakulAt 297, 290 AcAryavAn 0 284, 286, 11 Atmata evedaM sarvam 351 Atmana evedaM sarvam 252, 259 AtmaratirAtmakrIDaH 264, 351 AtmAnaM svayam 184 AtmavedaM sarvam 15, 27, 257, 307 Aditya.candramasam 35 Adityo vai devamadhu0 106 AhArazuddhau 287 ityadhidaivatam 19 inaM mAnavam 62 udeti ha vai 39 ubhAvapyasmin 201 ekamevAdvitIyam 15, 18, 199, 2 / etadamRtam 61 ztamitaH pretya 54 etena pratipadyamAnAH 360 ! etaM saMyadvAma061
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________ evaM pazyantetraM 257 eSa AtmApahRta0 61, 81 eSa Atmeti hovAca 60 eSa u eva061 eSa devapathaH 62 eSa sarvebhyaH pApmabhyaH 39, 40 aitadAtmyamidaM 184, 302 OM mityadakSaram 314 katamAsA devatA 43 gAyatrI vA idam 43, 44, 45 cAkrAyaNaH 287 jAnazrutirhi pautrAyaNaH 9 3 jAyasva 331 jyAyAndivaH 204 jJAnAdeva tu kaivalyam 240 tatteja aikSana 121, tattejosRjata 21, 109 tattvamasi 48 tatpuruSomAnaghaH 335 tatrAnnamayaM hi 143 tatsatyam 184 tadanveSTavyam 82 dakSa 18, 140 tadevAnAmannam 172 tadvaika AhuH 199 tadya itthaM vidurye 168, 330 taya iha ramaNIyacaraNAH 174 tadyatheSI kA tUlam 310 nadyApi hiraNya0 355 tadyadbhaktaM 69 tadyasmin 60 namabhitaH 328 tayordhvamAyan 360 aNubhASyam / tarati zokam 76, 240 tasmAdyatra kaca varSAta 179 tasmAdyatra kaca zocati 179 tasya tAvadeva ciram 300 tasya sarveSu lokeSu 250 tasya ha vA etasyaivaM0 44, 252, 255, 264, 351 tasya hainasya 328 tripAdasya YY tvaM kamAtmAnam 307 tA annamasRjanta 143 tA Apa aikSanta 143 tAnhAnupanIya 94 tAvAnasya 43, 45 tAsAM trinam 105 terciSam 331 devA annaM 181 naca punaH 360 na pazya: 324 na pazya mRtyuM0 259 na sa punaH 16, 300 na havA evAdi 287 nAtmavicchrutaM hyeva 251 nAtmavittarati 256 nAnyatpazyati 259 naitadAhmaNaH 95 paJca puruSAstataH 44 paJcamyAma hunAvApaH 167, 168 pAdosya vizvA 45 pAdosya sarvA 3 388 prastota devatA 43 prANabandhanaM hi 315. vaha syAm 18
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________ 382 bhUmeva sukham 356 manomayaH 53 ya etameva vidvAn 307 entarakSiNi 201 pramANavAkyAnAM sUcIpatra m ya eSonnarAditye 201 yatra nAnyatpazyati0 27, 76, 251, 255, 263, 268, 351, 356, 357 yatpuruSaH 21 yathA kapyAsaM puNDarIkaM 39 yathA zakuniH 318 yathaikena mRtpiNDena 116 yaha karmajitaH 81 yadame rohitaM rUpam 106 yadA karmasu 184 yadi kiMca tayasayamityAcakSate 125 yAvAnvA ayamAkAzaH 82, 85, 201 ye ceme 140 zucau deze 299 sa etAn 338; 139 sa evAdhastAt 264, 351 sa eSa saMprasAdaH 96 satA saumya 96 sati saMpadya 186 sati payAma 186 satyakAmo ha jAcAlaH 94 sadeva saumya 18, 118, 140 158, 179 sa bhagavaH kasmin 257 samRddhaM tatra 184 yadidamasminnantaH 43 yadeva vidyayA 7, 12, 14, 228, 314, sarvamApnoti sarvazaH 259 sarvakarmA 189 315 sarvarUpa 196 yadvettha tena 251, 274 yastvamevaM 67 sarvANi havA imAni bhUtAni 43, 117 sa vA eSa evaM pazyan 27, 77, 263, 264, 351 sarveSu lokeSu 201 sarva pazyati 357 ha 351 yo vai bhUmA tadamRtam 263 yaH sarvajJaH 128, 146, 196 lokaM vAva 61 vAGmanasa 318 sa yAvadasmAt 328 sa yo nAma 343 sarvamApnoti 357, 358 sarvarasaH 217 yenAzrutam 141 yo vai bhUmA 76 yo vai bhUmA tatsukhaM 351, 255 263, sarva khalu 307 saM vA eSa 257 sahasrANi ca 77 sukhaM tveva vijijJAsitavyam 255 saiSA catuSpadA SaDvidhA 44 sohaM bhagavo mantra 0 251, 252 sohaM bhagavaH zocAmi 255 sohaM mantravit 204 smaro vAtra 77 vAcArambhaNam 15, 116, 128 zataM ca daza ca 357 zataM cakA 328, 331 146,
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________ svamapItaH 355 sve mahimna 257 svaM hyapIta: 21, 112 jAbAlopaniSad | ebonante vyakta: 072 gRhAdvA0 270 brahmacaryAdeva 276, 277 yadahareva virajet0 270, 275, 276, 279 jaiminIyasUtram / athAto dharmajijJAsA 5 zrutiliGga vAkya 0 256 taittirIyAraNyakam / 'abhiH pucchasya 0 92 eko devaH 0 354 tamevaM vidvAn 0 233 bhartA saMbhriyamANaH 354 yadurvAcInam 0 176 ye ceha sasyenecchante0 173 sUryAcandramaso0 91 taittirIyopaniSat / aNubhASyam / atha sobhayaM 20 adbhayaH pRthivI 143 adhIhi bhagavo brahma 28, 30 anena jIvenAtmanA 147 amnavAnannAdaH 14 annAtpuruSaH 221 annaM brahma 220, 221, 222 aprApya manasA saha 115, 196 asadvA idamagra AsIt 20, 109, 125 asahmeti 342 asanneva sa bhavati 110, 742 asmAllokAt 31 AkAzazarIraM brahma 42 Atmana AkAza: 42 1090 AtmAnaM svayamakuruta 125 Ananda dayeva 114 Anando brahma 220 AnandaM brahmagovidvAn 195, 248, 250 havA na tapati 32, 248, 284 evaM ha 323 enama nandamayam 30, 37, 39, 231 enamAnandamayam 23, 30 eSa va 30, 37 eSavAnayAti 23 114, 323, 324 kAmarUpamanusaMcaran 147 kimahaM pAramakaram 248 ko hyeva 23, 34 tatsRSTvA 126 tato vai sat 20 39. tadAtmAnam 20, 118 125 tadeSa bhyukkA 24, 27, 260 341 tapasA brahma 28, 141 tasmAdvA etasmAt 23 tasya yajureva ziraH 158 tasyaiSa eva 30 tasyaiSa eva zArIra AtmA 220, te ye zatam 243 221 parAtparaM yanmahataH 210 pRthivyAmoSadhayaH 221 prajayA pazubhiH 14 brahmavidApnoti param 9, 16, 24, 30, brahmaNA vipazcitA 102, 140, 226, 240, 242, 253 260, 346, 268, 347, 355, 360,
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANavAkyAnAM sUcIpatram / bhagavAruNiH 1, 287 saiSAnandasya 24 mahAn kIryA 14 taittirIyabrAhmaNam / mahAn bhavati 14 AnIdavAtam: 160 ya evaM veda 14 tasya tAntasya 96 yato vA imAni 9, 11, 12, 19 pRthivI dIkSA yato vAco nivartante 17, 52, 10, prajApatirakAmayata. 92 191, 284, 305, 323 brahmajyeSThA0 225 yadA hyevaiSa etasminnadRzye 20 brahmabhUtAnAM prathamam0 225 yadA hyeveSa etasminnudaram 214 yadvasUnAm0 92 yadeSa AkAza: 23, 30, 40 yadvaizvadevena yajeta amimeva. 215 yennaM brahma 221 yadvaizvadevena yajeta prajA eva 214 ye prAgaM brahmopAsate 150 yaH kAmayeta. 188 yo veda nihitaM 9, 20, 253, 260, taittirIyasaMhitA 341, 348 raMso ve saH 30, 213, 217, 220, anAdhRSTamasi 241 324, 350 anu me dIkSA 21 amRtaM vai prANAH 95 rasaM hyevAyam 37, 325 vAyoramiH 142 asminme 216 vijJAtaM cAvijJAtaM ca 121 AzvinaM dhUmralalAmam 270 vijJAnaM brahma 53, 24, eka eva yameta 188 vijJAnaM yajJam 112 aindAmaM punaH 270 sa AtmAnam 13, 14, 18 tarati brahmahatyAm 176 saM eko brahmaNaH 38, 243 tadUrugAyasya 297 sa tapotapyata : tadeva bhUtam 242 satyaM jJAnamanantaM brahma 8, 9, 24, 27, tadviSNoH 291, 325, 353 212, 25, 203, 3r tadviprAsaH 53 sa yazyAyam 30,9 te te 353 sarva evA:manaH 111 te te dhAmAnyuSmasi 292 sa vA eSa puruSaH 221, 226 darzapaurNamAsAbhyAm 205 murutamapi brahma 59 devA vai satramAsata 88, 92 sokAyata 37, 117, 140 dvAdaza rAtrIH 180 se bhune 24, 31, 35, 253, 260, dvira treNa yaneta 15. . 292,29,315, 341, 5 | parameSThino vA eSaH 205 346, 353, 358, 359, parovarIyasIm 216
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________ annubhaassym| puruSa evedam 226 parameSThino dA 263 prajAparikAmayana 10 brahmA dezanA 92 bhale kAdupari 37 yadazvazrIyata 189 yamantaH samudre 242 yaH siktaretAH syAt 89 yadAike cakSuva 269 ya evaM vidvAn darzapUrNamAsI 26 yatprayAjAnuyAjI 269 yatya parNamayI juhUH 269 yenAvRtaM saM ca 242 ya evaM vidvAMsaH 351 yaH kAmayeta 351 yasminniI saMcarati 242 viSNoH karmANi 293, 127, 353 vAradA vA eSaH 277, 278 yo te 188 sapta vai zIrSaNyAH 159 sAdhyA vai devAH 88 sadA pazyanni 293, 327 sUryoM divodhipatiH 34 tANDyabrAhmaNam / etena vai citrarathaM / nArAyaNopaniSad / ataH paraM nAnyat0 269 ambhasya pAre0 225, 26. tadeva bhUtam0 261 tasyAnte muSiram0 72 tasyaivaM viduSaH 285 yathA vRkSasya. 18 yadakama yaktam 0 269 yamantaH samudre0 261 saMnyAsayogAt 277 niruktam / divo dAnAdvA0 354 nRsiMhapUrvatApanIyopaniSad / tame vidvAn 0 268, 276 ya evaM vadati 0 231 ya evaM veda0 231 nRsiMhottaratApanIyopaniSad / nityazudabuda pdmpuraannm| atathyAni vitathyAni. 135 svAgamaH kalpite. 135 paanniniiydhaatupaatthH| divu krAMDA0 355 paanniniiyshikssaa| anarthajJazyAlpakaNThazca 1 gItI zaghraM.. 1 pANinIyasUtram / tatparutavacane mayaTa 34 tasva nivAtaH 68 ghyacazchandasi 37 | devatAdvandve ca 68 mayaDvaitayoH 4 vyatyayo bahulam 26 paaraashrsmRtiH| vedAkSaravicArega0 95 praznopaniSad / ahamevaitatpazcadhA0 161 upasthazca0 159 etadvai satyakAmaH0 79 tasminnu kAmatpathere0 1610 parAtparaM purizayaM0 79
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________ 393 pAdau ca0 156 pAyuzca 0 159 mA mohaM0 50 sakSAMca0 18 sa tejasi pare0 79 sa prANamasRjata 8 hastau cAdAtavyaM ca0 159 bRhadAraNyakopaniSad | agRhyo nahi gRhyate 196, 197 agrAhyo na hi 281 atra brahma 294 atra bhikSAcaryam 298 atha martyaH 293, 317 atha yonyAM devatAM 172 athavA sa naiva reme 23 atha hainaM jAratkAravaH 170 atha kAmayamAnaH 317 athAta AdezaH 193 athArUpajJo 159 athetare duHkham 286 athainamAsanyam 228 anantarobAhyaH 127 abhayaM ve 99 pramANavAkyAnAM sUcIpatram | ayamAtmA 48, 80, 145 ayameva sa yoyaM 190 arvAgvilaH 105 asadvA idamaye 150 asaMgo hyayaM puruSaH 18, 98 asthUlamanaNu 189, 355 asyaiva Anandasya 38, 284 * AkAza otaH 195 AtmakAmaH 317 * * 50 [ aNubhASyam ] AtmAnaM zloka 0 5 AtmA vA 5 AtmA vAre 302, 303 AtmetyevopAsIta 5, 222 ApyAyasva 172 Ahara saumya 322 idaM sarvamasRjata 109 idaM sarve yayamAtmA 15, 113, 117 ihaiva samavanIyante 350 ubhe u haivaiSa ete tarati 311 etaddha sma vai tatpUrve 273, 291 etadviditvA 195 etadviduramRtAH 286 etadvai tadakSaram 240 etasya vA akSarasya 78 etasyaivAnandasya 24, 30, 273 etasyaiva prazAsane 195 etAvadare 113 evamevAyaM puruSa 304 evamevAyaM zArIra : 149, 304 eSa nityo mahimA 231, 275, 280 281 eSa vAyuH 160 oSadhIrlomAni 170 katama AtmA 97 kasminnu khalvAkAzaH 77 kiM jyotirayam 97 kiM prajayA 277 kITaH pataGgo yadi 178 kAyaM tadA 320 caitra tadAbhUt 188 guhAyAM parame vyomni 345
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________ cakSuSo vA mUrdhnA vA 170 janako ha 163 janako ha vaidehaH 270, 272, 279 tadetat preyo vittAt 222 tadeSAM prANAnAm 151 tadevA jyotiSAM jyotiH 108 tasma vai tatpUrve 298 tadvaitatpazyan 172 tadvaitat pazyanRSiH tadbrahma 5 tadyathA tRNajalAyukA 304 tadyathA priyayA 149 yo yo devAnAm 92 tadvA asyaitat 149 tadvA asyaitadAtmakAmam 187 tamutkAmantam 159, 164, 169, 321 tametaM vedAnuvacanena 12, 271, 278, 13, 329 aNubhASyam / 281, tameva dhIraH 290 tamevamanya AtmAnam 10 1 tameva viditvA munirbhavati 269, 271 281 tasya vA etasya puruSazya 183 tasmAdekAkI 296 tasmAdevaMvicchAntaH 231, 279, 287, 28, 297, tasmAllokAt punaH 304 tasyAsate 105 tAntAn 337 tA vA asyaitAH 187 te ha devA UcuH 227, 218, ha vAcamUcaH 121 te ha sma putraSaNAyAya 269 to ha yadUcatuH 320 taM tvaupaniSadam 2, 3, 12, 55, 191 223 taM viditvA 281 taM vidyAkarmaNI 168, 170, 304 daza vai pazoH prANAH 159 dvayA ha 163 yA ha vai 227 dve vA brahmaNaH 193 dhyAyatIva 98, 153 na tatra rathA 183, 352 na tadabhoti kaMcana 26 na tadabhoti kazcana 355 na tasmAt prANAH 341, 316 na punarAvRttirasti 346 na pretya saMjJAsti 22 na bAhyaM kiMcana 186 nava vai puruSe prANA: 159 na vAre patyuH kAmAya 113, na vyathate 231 na ha vai devAn pApaM gacchati 163 na ha vAsyAnannam 287 nAnudhyAyAt 290 nAnyatosti 153 nainaM pApmA tapati 290 nainaM pApmA tarati 290 233 puNyaH puNyena karmaNA 188 puNyo vai puNyena 129, 321 purava 29 puraH sa pakSI 29 394 270,
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________ 395 . pramANavAkyAnAM sUcIpatram / pUrNamadaH pUrNara 22 yasya sarvANi bhUtAni 32 pUrNasya pUrNam 22 yasyAtmA zarIram 32 pRthivyAM tiSThan 194 yAjJavalkya kiMjyotiH 97 pratiyonyAdravati 187 ye tadvidugmatAH 278, 279 prAjJenAtmanA 186, 201 yenAhaM nAmatA syAm 113 prANanneva prANaH 222, 223 yo yo devAnAm 88 prANasya prANam 107 yo vA etadakSaram 78 prANA va yazaH 105 yaM pRthivI 190 prANopAnaH 16. yaH pRthivyAm 63 prApyAntam 04 yaH prANaH 160 preyonyasmAt 223 retazca 120 brahma taM parAdAt 113 lokapaNAyAya vyatthAya 270 brahmalokAn gamayati 37, 350 vAgekAyanam 21 brahmaiva san 3738, 49, 151, 316, vAcaM dhenum 106 317 vAyuzcAntarikSam 140 bhavatyAtmanA parAsya 229 vijJAnena vijJAnam 152 manasaivAnu 112 vidvAMsaH prajAm 279 mAsebhyo devalokam 4 sa etAstejomAtrAH 328 ya Aditye tiSThan 41 sa eSa neti 271 ya imaM ca lokaM ca 63 sa dvitIyam 23 ya evaM viduramRtAH 276, 305 sa na sAdhunA karmaNA 271 ya evaM veda 231 samonena sarveNa 142 ya eSontarhRdaye 112 samaH pluSiNA 193, 194 yatra tvasya 2, 350 sa yatrAyaM zArIraH 170 yatra supto na 187 sa yathA saindhavakhilyaH 22 yatra hi dvaitAmiva 22, 26, 77, 350 / sa yathA saindhavaghanaH 192, ire yatrAyaM puruSaH 12 , 350 sa yadA vai puruSaH 31 yatrAsya puruSasya mRtasya 170, 19, sarvasya vazI 100, 186, 204, 243, 320 275, 305 yathAkArI 286, 304, 13 sarva pApmAnaM tapati 290 yathA sarvAsAmapAm 21 sarva pApmAnaM tarati 290 yA sarve 293 . sa vA ayam 283 yadeva bhagavAna veda 11 sa vA ayamAtmA 99, 271, 290
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________ sa vA eSa sa sarve bhavati 15 satAvAnAsa 23 sAdhukArI 174 saiSAnastamitA devatA 142 soyamamiH pareNa 163 saMdhyaM tRtIyam 352 svayaM vihRtya 147 147, 205 bRhajjAbAlazAkhAM / iha ve devA: 072 bRhadAraNyaka vAjasaneyI brahmabindupaniSad | caiva 0 ekadhA bahudhA 0 193 brahmopaniSad | zAkhAsaptAnrabrAhmaNam / tatazca saMvatsaro vA abhirvaizvAnaraH 0 65, lokavattu 353, 355, 357 liGgabhUyastvat 28 68 uttarayorgatyAgatyoH 0 UrNanAbhiH0 147 jAgratsvapre0 147 0 147 brahmasUtram / ata eva sarvANyanu 318 adhikaMtu 80 anAvRttiH zabdAt 16 aniyamaH 300 api smaryate 287 antastaddharmeopadezAt 63 arcirAdinA 336, 340 aMzo nAnA * 80 aNubhASyam / AtmazabdAt 21 upasaMhArorthAbhedAt 332 gatisAmAnyAt 20 taDitodhivaruNaH 340 tattu samanvayAt 13 tadbhUtasya tuM 310 tanniSThasya 29 parAttu tacchruteH 50 puruSArtho: 285 prakRtaitAvatvam 340, 355 prANastathAnugamAt 50 bahistUbhayathA 297 bhUteSu 328 bhogena /vitare 312 varuNAt 340 zrutatvAcca 20 hai samanvArambharaNAt 274 svApyayAt 20 heyatvAvacanAcca 21 bhagavadgItA | akSarAdapi cottamaH 240 amijyotiH 1: 329, 330 ananyacetAH satatam 141 ananyAzcintayantaH 288 anAdimatparam 193 anekaba|hUdaravaktranetram 197 aparasparasaMbhUtaM 16 asatyamapratiSThaM 16 ahaM vaizvAnaraH 69 ahaM sarvasya jagataH 117, 120 AbrahmabhuvanAnU 293, 304, 338 indriyANIndriyArtheSu 7 IzvaraH sarvabhUtAnAM 87, 55 396
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________ 397 evaM trayI 168, 304 evaM satatayuktAH 345 kariSye vacanaM tava 56 kuryAdvidvAn 249 jJAnAbhiH sarvakarmANi 288, 311 pramANavAkyAnAM sUcIpatram / jJAtuM draSTuM ca 196 tato mAM tattvato jJAtvA 102, 116, 190, 233, 234 tato yAnti 352 tatra prayAtAH 329 taddhAma 241 tAsAM brahma mahat 118 teSA nityAbhiyuktAnAM 288 traividyA mAM 304 vidyA mAM somapAH 177 devAn devayajaH 322 daivI saMpat 332 bhUmo rAtriH 330 na tadbhAsayate sUryaH 86 . namasyantazca 290 nAhaM vedaiH 25 niyatasya tu saMnyAsa: 271 naiva kiMcit 7 parastasmAttu 241 parastAttu 242 pazyan zRNvan 7 puruSa: sa paraH pArtha 242 prabhavatyarAgame 241 pralapan visRjan 7 prANApAna0 69 brahmaNyAdhAya 7 brahmabhUtaH prasannAtmA 241 bhaktyA tvananyayA 25, 196 bhaktyA mAmabhijAnAti 232, 247 24, bhavanti bhAvA bhUtAnAm 205 manuSyANAM sahasreSu 282 118 mama yonirmahna mamaivAMzo 155 mayyAvezya 345 mAmeva ye 200 mAmAtmaparadeheSu 352 mohAttasya parityAgaH 271 yatra kAle 329 yathaidhAMsi 310 yadakSaraM vedavido vadanti 241 ye yathA mAM prapadyante 239 yogI prApya nivarttane 168 yo yacchraddhaH sa eva saH 171 yaM prApya na nivartante. 242, 261 yatatAmapi 282 yadAdityagataM 86, 202 ye tvakSaraM 345 lipyate na saH 7 vedaizca sarvaiH 89 sakAH karmaNi 249 satataM kIrttayantaH 290 sa yAti paramAM gatim 241, 242 sarvataH pANipAdAntam 204, 217, 217 sarvataH zrutimat 204 sarva samApnoSi 16 sarvendriyavivarjitam 192 sahasrayuga0 241 sukhaM duHkhaM bhavo bhAvaH 205 bhAgavatam / 233 atha ha vA tava 309
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________ atho amuSyeva 73, 195 anye mUDhadhiyaH 268 ahaM bhaktaparAdhInaH 26, 254, 258, 291, 309 AzramAt 195 ihAgatoham 244 upabhogena 312 RSayopi deva yuSmat 247 RSe vidanti 200 ekAdazAmI 161 etAH paraM 326 ete cAMzakalAH puMsaH 212 karma mokSAya 305 kecitsvadehe 60 kevalena hi mAvena 238, 268 caturbhujaM 60 ta eva pazyAta 281, 290 taccApi cittayaDizaM 200 aNubhASyam / tenaiva zatruM jahi 49 tameva puruSaM yajJaM 89 tathA tathA pazyati 303 tayaiva parayA nirvRttyA 293 tasmAnmudbhavotsRjya 250 tasmAnmadbhuktiyuktasya 25, 291, 360 tasmai svalokaM bhagavAn 261 tAmanmanaskAH 325 tAvatkarmANi 275 tenAjanAme 173 dAnavratatapohoma 0 281 dIyamAnaM na 237 duHsahapreSTha 232 dehendriyAsu - 292, 316, 352 dehosavomA 23 tvaM ta sarve 294 dhArayantyatha 326 dhyAnaprAptA0 232 na jJAnaM naca vairAgyam 25, 234, 249, 277, 291, 345 na tvAdRzI 354 nanveSa vajJaH 49 na bandhAya 294 na yatra kAla: 360 na yatra mAyA 242, 292 na yaM vindanti 305 nahi virodhaH 350 na pArayehaM 354 namaste raghuvaryAya 214, 267 nAme tApa 155 398 nArAyaNaparA: 237, 294, 322 puruSatveca mAM dhIrAH 85 prAyaNaM hi 309 buddherlakSaNaM vRttitaH pRthak 108 brahma mA paramam 234 brahmArpaNa 0 14 bhaktyAhamekayA grAhyaH 25, 254, 345 madanyatte na jAnanti 350 madhu 298 mayyAvezya 294 matkAmA ramaNaM jAram 234 mAmekameva zaraNaM 250 muktAnAmapi 25, 232, 293, 300 mRgadArakAbhAsena 312 muktiM dadAti 237, 300 mallAnAmazaniH 261 mAtrANi karmANi 165 yathA yathAtmA 303
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________ 399 pramANavAkyAnAM sUcIpatram / yadA tadeva 288 manusmRtiH / yadA pumAn 266 ArSa dharmopadezaM ca0 12 yadi pazyanti munayaH 271 jIvitAtyayamApannaH0 288 yadyadviyA ta urugAya 198, 71 na zUdrAya matiM dayAta 90 yanna yogena 260, 272 na zUdre pAtakaM. 4 yatkarmabhiH 336 lipyate na sa. 288 yasyAvatAra 305 mahAnArAyaNopaniSat paryambujAkSa 295 ahamasmi0 245 yA hi sarvAtmabhAvena 250 na karmaNA0 272, 274 ye dArAgAra 360 guhAyAM vibhrAjate. 272 yenye mUDhadhiyaH 238 pareNa nAkam0 272 yodhyAtmikoyaM puruSaH 162 patiM vizvasya0 353 yaM na yogena 220 yadekamavyaktamanantarUpam . 213 ye tyaktalokadharmAH 326 yasmAtparam0 272 vaze kurvanti mAM bhaktyA 26, 254, 258 vizvamevedaM0 353 vAchanti 326 vizvataH paramaM0 353 vikarma yacca 235 vizvaM nArAyaNaM0 353 vizada kevalaM 288 vedAntavijJAna0 272, 274. 276, vyAkhyAsvAdhyAya 268 277 zabdabrahmaNi sahasrazIrSe0 353 zRNvanti gAyanti 281, 290 mahAbhAratam / zramastasya 8 alaukikAstu 350 zreyobhirvividhaiH 281 aMguSThamAtraM puruSo nizkarSa yamo balAta. sa eva sarva sRjati 117 87, 147 satyaM pUrNa 288 mAyA hyeSA mayA sRSTA0 41 sarve madbhaktiyogana 336, 342 matsyapurANam / sudurlabhaH prazAntAtmA 232 acintyAH khalu ye bhAvAH0 127 sarvavedamayenedaM 91 mArkaNDeyapurANaM devImAhAtmyam sudurlabhaH 25, 295 jJAninAmapi0 288 svapAdamUlam 235 balAdAruNya0 288 svargApavarga 336. muNDakopaniSad svargApavarga0 295, 322 akSarAsaMbhavati. 66 hitvA mAM 360 agnirma/065, 77
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________ agreca divyaH 0 65 atha parA yayA0 240, 65 adRzyamagrAhyam 0 215 anaznan0 75 aprANo hyamanAH 65 aSTau grahAH 0 159 etasmAjjAyate prANaH 160, 162, 164 65, 109, 158, etairupAyaiH0 254, 256 karttAramIzam0 118 kasminnu bhagava: 0 65 kSIyante cAsya 0 47, khaM vAyurjyotiH 160 tatastu tam0 197 tadA vidvAnpuNyapApe0 229 tamevaikaM jAnatha0 73, 75 311 tasya bhAsA0 86 tasyaiSa AtmA0 253 te brahmaloke 0 339, 341 dve vidye* 65 319 provAca tAM0 66 brahma veda0 16 brahmaivedamamRtam0 75 aNubhASyam / na caitadIrNavrataH 0 211 na cakSuSA 0 196 nApi vAcA0 196 nAyamAtmA pravacananena0 250, 268,281, 319, 343, 350 nAyamAtmA balahInena 0 253, 256, 295, yasminyauH 0 73 yenAkSaram 0 66 yaH sarvajJaH 66 vedAntavijJAna 0 330 saccidAnandavigraham 0 25 sapta ihalokA : 0 159 sapta prANA: 0 159 sUryadvAreNa te virajA: 0 331 maitreyyupaniSad / dve brahmaNI0 66 sarvamAtmA0 142 yAjJavalkyasmRtiH / ayaM hi paramo dharmaH 06 yogasUtram / atha yogAnuzAsanam 3 rAmottaratApanIyopaniSat / yo vai ye matsya 0 209, 214 varAhapurANam / tvaM ca rudra mahAbAho 0 135 vasiSThasmRtiH / AcArahInaM na punanti vedA: 0 173 zatapathabrAhmaNam / Apobhuvan0 121 taM hopaninye 0 94 puruSentapratiSThitaM veda0 69 mRdabravIt 121 yathA vahirvA yavo vA 55 yadA va puruSaH 0 43 vai sarvaizvAnaraH 069 zuklayajurvedasaMhitA / 400 manomayaH 075 yadbhUtayonim0 118 ato jyAyAMzca0 27 meSaH 0 60 196, 233, 250, 256, 260, etAvAnasya 0 27 268, 349 puruSa evedaM * 27
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANavAkyAnAM sUcIpatram zvetAzvataropaniSad / ___ anirdiSTasthalAni vAkyAni / ajAmekAm0104 agnihotraM juhoti prajAkAma: 205 ajo yakaH0 104 aNuH sthUlaH 82 apANipAdo javana: 0 192, 196 avidyayA manyate 184 AdityavarNam 0 110 asthi caiva tena mAMsaM0 169 ArAmamAtraH0 146, 148 AkAzavatsarvagatazya 204 kaco akSare 247 AgehaNaM govRSa. 185 RSi prasatama. 105 indro vaivasvataH 285 eSa u eva sAdhu0 234 kartA kArayitA hariH 1: kiM kAraNaM brahma0 234 kvacitkalyANyo dakSiNAH0 266 jJAjJau dvAvajI. 105 kaSAye karmabhiH pakke0 286 tadevAgniH 105 yahA tvA anu0 109 tameva viditvA0 82, 112, 190, 240 janmAntarasahasreSu0 232 tayoranyaH0 156 jJAtvA jJAtvA ca0 228 te dhyAnayogAnugatA:0 105 jJeyazca 1 na tatsamazyAbhyadhikazya 203, 230,373, tatra tathA taM na janayanni 166 360 tatra yaH paramAtmA hi 156 na tatra sUryo bhAti0 85 tasya putrA dAyamupayanti0 14 niSkalaM niSkriyam 19, 127 tasyAbhidhyAnAttRtIyaM0 186 dvA suparNA0 106 tasyAmirevAgniH 207 parAsya zaktivividhaiva zrUyate 21 , 355, tapasaiva yathApUrva0 129 358 taM yathA yathopAsate. 224, 236 yo yonim0 105 taM viditvA brAhmaNo bhavati 28 vAlAyazatabhAgasya. 147 tRtIyaM sarvabhUtasthaM 70 vRkSa iva stabdhaH 204 dhautAna suci camase vA0 2.1 vedAhametaM0 104 prathamAM pibate vahniH 572 sAkSI cetA kevalaH 53 prathamaM mahataH 70 sarvasAropaniSat / brahmaNA saha te sarve0 219.39 satyaM vijJAna0 25 manurvaivasvataH 285 saaNkhykaarikaa| yanna duHkhena 278 malaprakati. 10. yamo vaivasvataH 285 sAmAnyakaraNavRttiH0 160 / yamena pRSTastatrAhaM. 177 5. [ aNubhASyam ]
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________ 402 yadasya karmaNaH 209 yamaharaharvA 0 84 yajJo yajamAnaH 152 yasya vedazya vedIca 176 yonyathA santa0 2 yAvajjIvamamihotraM juhuyAt 270 aNubhASyam / viSNostu trINi rUpANi 0 70 zatAyuSaH putrapautrAn 181 zAbde pare 343 sarvANyAkhyAnAni pAriplave0 282 sa sarve bhavati 172 saMsargajaiH karmadoSaiH 180
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImadaNubhASyavadbhiAmagrAhaM nirdiSTA granthA granthakRtazca / granthAH / atharvAGgirasam / AtharvaNopaniSat / upaakhyaanshrutiH| upnissdH| Rkshaakhaa| aitareyakam / ktthvllii| kauSItakibAhmaNopaniSat / gArgIbAhmaNam / chAndogyam / jyotirbAhmaNAH / taittirIyakam / dazamaskandhavivRtiH / paJcarAtram / puruSasUktam / bRhadAraNyakam / bAhmaNam / bhaktihaMsaH / bhgvdriitaa| bhaargviividyaa| maNDakam / maitreyIbAhmaNam / rasazAstram / rANAyanIyAnAM khilAni / vidvanmaNDanam / zrIbhAgavatam / zvetAzvataropaniSat / grnthkRtH| maarknnddeyH| vedavyAsaH ( vyaasH)| zrIviThThalaH /
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________ BOMBAY SANSKRIT AND PRAKRIT SERIES, Edited under the supervision of the Publication Department of the Bhandarkar Oriental Research Institute, Poona. ... .... 0 4 Rs As. No. I Pancatantra, Book IV and V, edited with Notes by Dr. G. Buhler No. II Nagojibhatta's Paribhasendusekhara, Part I, Sanskrit Text and Various Readings, edited by Dr. F. Kielhorn ( out of Stock ) No. III Pancatantra Books II, and III, edited with Notes by Dr. G. Buhler ... No. IV Pancatantra, Book I, edited with Notes by Dr. F. Kielhorn No. V Raghuvamsa of Kalidasa, with the Commentary of Mallina tha, Part I (Cantos 1-VI), edited with Notes by Mr. S. P. Pandit, M. A. ... 18 No. VI Malavikagnimitra of Kalidasa, edited with Notes by Mr. S. P. Pandit, M. A., 2nd edition (out of stock ) ... No. VII Nagojibhatta's Paribhasendusekhara, Part IIA, Paribhasas 1-37), Translation and Notes, by Dr. F. Kielhorn ... ..08 NO. VIII Raghuvamsa of Kalidasa, with the Com mentary of Mallinatha, Part II (.Cantos VIIXIII) edited with Notes, by Mr. S. P. Pandit, M. A.( out of stock ) ... No.IX Nagojibhatta's Paribhasendusekhara, Part IIB, ( Paribhasas 38-69 ); Translation and notes, by Dr. F. Kielhorn 08 No. X Dasakumaracarita of Dandin, Part I by Dr. Buhler, and Part II by Dr. Peterson, re-edited with Notes in one Volume, by G. J. Agashe... 4 6 No. XI Nitisataka and Vairagyasataka of Bharthari, edited with Notes by Justice K. T. Telang, M.A. (copy-right restored to the editor ) .. ...... No. XII Nagojibhatta's Paribhasendusekhara, Part * IIC, ( Paribhasas 70-122 ), Translation and Notes, by Dr. F. Kielhorn ... 08
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________ ...20 Rs. As. No. XIII Raghuvamsa of Kalidasa, with the Com mentary of Mallinatha, Part III ( Cantos XIVXIX ) edited with Notes, by Mr. S. P. Pandit, M. A. ( out of stock ) No. XIV Vikramankadevacarita of Bilhana, edited by Dr. G. Buhler(copy-right r.stored to the editor) ... No. XV Malati-Madhava, with the Commentary of Jagaddhara, edited with Critical Notes, etc. by Dr. R. G. Bhandarkar, Second edition ... 4 4 No. XVI Vikramorvasiya of Kalidasa, with Notes, by S. P. Pandit, M. A., Third edition No. XVII Hemacandra's Desluamamala, Part I, by Prof. Pischel and Dr. Buhler, Under revision ... No. XVIII* Vyakarana-Mahabhasya of Patanjali, Vol. 1, Part I, by Dr. F. Kielhorn, Second edition ... 1 No. XIX* Vyakarana-Mahabhasya of Patanjali, Vol. I, Part II, by Dr. F. Kielhorn, Second edition ... No. XX* Vyakarana-Mahabhasya of Patanjali, Vol. I, Part III, by Dr. F. Kielhorn, Second edition ... No. XXIt Vyakarana-Mahabhasya of Patanjali, Vol. II, Part I, by Dr. F. Kjelhorn, Seconil edition ... No. XXIII Vyakarana-Mahabhasya of Patanjali, Vol. II, Part II, by Dr. F. Kielhron, Second edition ... No. XXIII Vasistha-Dharmasastra, edited with Notes by Dr. A. A. Fuhrer, Second edition ... 012 No. XXIV Kadambari by Bana and his Son, Vol. I, Text, Vol. II, Notes and Introduction, by Dr. P. Peterson, Vol. II, out of stock, Vol. I, Rs. 2; both together ... ... 5 8 No. XXV Kirtikaumudi, edited with Notes, by Prof. A. V. Kathawate (copy-right restored to the editor) No. XXVI+ Vyakarana-Mahabhasya of Patanjali, Vol. II, Part III, by Dr. F. Kielhorn, Second edition ... 3 0 No. XXVII Mudraraksasa of Visakhadatta, with the Commentary of Dhundiraja, edited with Notes by Justice K. T. Telang, M. A. ( copy-right re stored to the editor) Nos, 18, 19 and 30 are bound together in one volume, the whole volume being priced Rs. 4-8. Nos. 11, 23 and 26 are bound together in one volume, the whole volume boing priced Rs. 9. ...
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________ (3) No. XXVIII* Vyakarana-Mahabhasya of Patanjali, Vol. III, Part I, by Dr. F. Kielhorn, Second edition No. XXIX* Vyakarana-Mahabhasya of Patanjali, Vol. III, Part II, by Dr. F. Kielhorn, Second edition No. XXX* Vyakarana-Mahabhasya of Patanjali, Vol. III, Part III, by Dr. F. Kielhorn, Second edition No. XXXI Subhasitavali of Vallabhadeva, edited by Dr. P. Peterson and Pandit Durgaprasad No. XXXII Tarkakaumudi of Laugaksi Bhaskara, edited by Mr. M. N. Dvivedi ( copy-right restored to the editor) No. XXXIII Hitopadesa of Narayana, edited by Dr. P. Peterson ... No. XXXIV Gaudavaho of Vakpati, edited by Mr. S. P. Pandit, M. A. ( under revision) No XXXV Mahanarayana Upanisad, edited by Col. G. A. Jacob ... 0 No. XXXVI Selections of Hymns from the Rgveda (First Series) By Dr. P. l'eterson, (Fourth edition) No. XXXVII Sarngadharapaddhati, Vol. I, edited by Dr. P. Peterson No. XXXVIII Naiskarmy asiddhi, by Col. G. A. Jacob (under revision) No. XXXIX Concordance to the Principal Upanisads and the Bhagavadgita, by Col. G. A. Jacob No. XL Eleven Atharvana Upanisads, with Dipikas, edited by Col. G. A. Jacob, Second edition No. XLI Handbook to the study of Rgveda, Part I, comprising Sayana's Introduction to his Rgvedabhasya, with English Translation, by Dr. P. Peterson (under revision) ... ... ... ... ... ... RS. AS. *** ... No. XLII+ Dasakumaracarita of Dandin, Part II, by Dr. P. Peterson No. XLII Handbook to the Study of Rgveda, Part II, Comprising the Seventh Mandala of Rigveda with the Bhasya of Sayana 3 0 3 0 3 0 2 8 ... 0 14 0 7 2 0 4 0 1 8 ... 2 8 Nos. 28, 29 and 30 are bound together in one volume, the whole volume" being priced Rs. 9. +See above, No. X.
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________ Rs. As. Mir). XLIV Apastamba-Dharmasutra, with the Commen tary of the Hiranyakesin Part I, by Dr. G. Buhler (under revision) ... No. XLV Rajatarangini of Kalhana, Part I, (Cantos I to VII ) by Pandit Durgaprasad ... 1 8 No. XLVI Patanjali's Yogasutra, with the Scholia of Vyasa, and the Commentary of Vacaspati, and the Vrtti of Nagojibhatta, by Rajaram Shastri Bodas and Vasudeo Shastri Abhyankar ( Second edition ) ... ... 3 8 No. XLVII Parasara's Dharma-Samhita, with the Con mentary of Sayana-Madhavacarya, Vol. I, Part I, by Mr. Vaman Shastri Islampurkar ... 2 2 No. XLVIII Parasara's Dharma-Samhita, with the Commentary of Sayana-Madhavacarya, Vol. I, Part II, by Mr. Vama Shastri Islampurkar ... No. XLIX Nyayakosa by Mahamahopadhyaya Bhima charya Jhalkikar, ( under revision ) ... No. L Apastamba-Dharmasutra, with the Commentary of Hiranyakegin Part II, by Dr. Buhler (under revision ) ... No. LI Rajatarangini of Kalhana, Vol. II, (Canto VIII) by Pandit Durgaprasad ( uniler revision ) .. No. LII Mrechakatika, Vol. I, Text with two Com mentaries and Various Readings, by Mr. N. B. Godbole ... ... 3 8 No. LIII Navasaliasankacarita, Part I, by Mr. Vaman Shastri Islampurkar ... ... 1 10 No. LIV Rajatarangini of Kalhana, Vol. III, containing the Suppliments to the work, by Dr. P. Peterson (under revision) No. LV Tarkasamgraha of Annambhatta, with Dipika and Nyayabodhini, edited with Notes by Mr. Y. V. Athalye and M. R. Bodas ( Second edition )... 30 No. LVI Bhattikavya, edited with the Commentary of Mallinatha, Vol. I, by Rao Bahadur K. P. Trivedi ... No. LVII Bhattikavya, edited with the Commertary of Mallinatha, Vol. II, by Rao Bahadur K. P. Trivedi ... .. ... ...
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________ (5) ... 90 ... 14 0 Rs. As. No. LVIII Selections of Hymns from the Rgveda ( Second Series ), by Dr. P. Peterson (under revision ) ... No. LIX Parasara's Dharma-Samhita, with the Com mentary of Sayana-Madhavacarya Vol. II, Part I, by Mr. Vaman Shastri Islampurkar. ... 4 0 No. LX Kumarapalacarita of Hemacandra (in Prakrit) by Mr. S. P. Pandit, M. A. ... 8 8 No. LXI Rekhagaaita, Vol. I, by Messrs. H. H. Dhruva and K. P. Trivedi . .. 120 No. LXII Rekhaganita, Vol. II, by Messrs. H. H. Dhruva and K. P. Trivedi No. LXIII Ekavali of Vidyadhara, with Mallinatha's Commentary, edited by Rao Bahadur K. P. Trivedi ... No. LXIV Parasara's Dharma-Samhita, with the Com mentary of Sayana-Madhavacarya, Vol. II, Part II, by Mr. Vaman Shastri Islampurkar ... 50 No. LXV Prataparudra-yasobhusana of Vidyanatha, with Commentary, Ratnapana, of Kumarsvamin, edited by Rao Bahadur K. P. Trivedi ... 11 0 No. LXVI Harsacarita of Bana, Part I, Text with Commentary, Samketa, edited by Dr. A. A. Fuhrer ... ... ... ... 2 0 No. LXVII Parasara's Dharma-Samhita, with the Com mentary of Sayana-Madbavacarya, Vol. III, Part I, by Mr. Vaman Shastri Islampurkar ... 4 0 No. LXVIII Sribhasya of Ramanuja, Vol. I, Text, edited by Mr. Vasudev Shastri Abhyankar ... 11 0 No. LXIX Dvyasrayakavya of Hemacandra, Vol. I, (Cantos I-X) by Prof. A. V. Kathawate No. LXX Vaiyakaranabhusana of Kondabhatta, with the Vaiyakaranabhusanasara and the Commentary Kasika of Harirama, edited with Notes, by K. P. Trivedi ... ... 100 No. LXXI Sadbhasacandrika of Laksmidhara, with Introduction, Notes etc., by Rao Bahadur K. P. Trivedi, ... ... ... 7 8 No. LXXII Sribhasya of Ramanuja, Vol. II, Sanskrit Notes by Mr. Vasudev Shastri Abhyankar ... 6 8
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________ Rs. Al No. LXXIII Nirukta of Yaska, with Durgacarya's Commentary, Vol. I, by Professor H. M. Bhadkamkar ... ... 9 8 No. LXXIV Parasara's Dharma-Samhita, with the Commentary of Sayana-Madhavacarya Vol. III, Part II, by Vaman Shastri Islampurkar ... 5 8 No. LXXV Kavyadarsa of Dandin with a new Commen tary, edited with Notes by Prof. S. K. Belvalkar and Rangacharya Raddi Shastri, Parts I and II published, Part III in Press ; The published Parts together ... 4 4 No. LXXVI Dvyasrayakavya of Hemacandra with the Commentary of Abhayatilakagani, Vol. II, (Cantos XI-XX) by Prof. A. V. Kathawate ... 90 No. LXXVII Anubhasya of Vallabhacarya, edited with an original Sanskrit Commentary by Pandit Shridhar Shastri Pathak, Part I, Text 1 ... 3 4 WORKS OUT OF SERIES. Aitareya Brahmana, Word-index: to--, compiled by Pandit Vishwanath Balkrishna Joshi ... 4 0 Amarakosa with Mahesvara's Commentary, edited, with an Index, by Mr. Ramchandra Shastri Talekar 0 13 Atharvaveda Samhita, with the Commentary of Sayanacarya, edited by Mr. S. P. Pandit, Four volumes, at Rs. 10 each ... ... 40 0 Kavyaprakasa*, edited by Vamanacharya Jhalkikar with his own Commentary, Fourth edition ... 6 0 Vendidad, Complete in two volumes ... 5 0 * Kavyaprakasa, Ullasas I and II ( available separately) ... 010 Kavyaprakasa, Ullasas I, II, and X with Jhalkikar's Sanskrit Introduotion ( available separately) ... 30
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________ (7) THE SAME LIST ABRIDGED AND ARRANGED ALPHABETICALLY. (For fuller details see the earlier list.) Aitareya-Brahmana, Word-index to-, by Viswanath Balkrishna Joshi (out of Series) Amarakosa with Mahesvara's Commentary, by Ramchandra Shastri Talekar, ( out of Series) Anubhasya of Vallabha, with Commentary, by Shridhar Shastri Pathak, Part I 3 4 1 3 Apastamba-Dharmasutra, Part I, by Buhler, (No. 44) Apastamba-Dharmasutra, Part II, by Buhler, (No. 50) 0 Atharvaveda- Samhita with Sayana-bhasya, four volumes, by S. P. Pandit, ( out of Series) Atharvana Upanisads, eleven, with Dipikas, by G. A. Jacob, (No. 40) 40 0 1 8 ... ... Bhattikavya with Mallinatha's Commentary, Part I, by K. P. Trivedi, ( No. 56) Bhattikavya with Mallinatha's Commentary, Part II, by K. P. Trivedi, (No. 57 ) Concordance to the Principal Upanisads and the Bhagavadgita, by G. A. Jacob, ( No. 39 ) Dasakumaracarita, Part I, by G. Buhler, (No. 10) and Part II, by P. Peterson (No. 42), both together Desi-namamala, Part I, by Pischel and Buhler (No. ... 17 )... ... *** ... ... Handbook to the Study of Rgveda, Part I, by P. Peterson (No. 41) ... Handbook to the Study of Rgveda, Part II, by P. Peterson (No. 43) ... Harsacarita, with Commentary, by Fuhrer ( No. 66) Hitopadesa, by P. Peterson (No. 33 ) Hymns from Rgveda, Selection of, (First Series) by Peterson (No. 36) Hymns from Rgveda, Selection of, (Second Series) by Peterson, (No. 58) ... ... ... Rs. As. ... 4 0 0 6 Dvyasrayakavya, Part I, by A. V. Kathawate, (No. 69) 9 ( Dvyasrayakavya, Part II, by A. V. Kathawate (No. 76) 9 0 Ekavali, with Commentary, by K. P. Trivedi, (No.63) 14 0 Gaudavaho, by S. P. Pandit (No. 34) 9 6 32 0 0 4 0 4 6 2 8 2 0 0 14 2 0
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________ (8) #icom : # * Rs. As. Kadambari, Vol. I, Text and Vol. II, Notes and Introduction, by Dr. Peterson, ( No. 24) .. 6 6 Kavyaprakasa,* with a Commentary, by Vamanacharya Jhalkikar ( out of Series ) 6 0 Kavyadarsa with Commentary, Notes, etc. by S. K. Belvalkar and Raddi Shastri, Parts 1 and 2 (Part 3 in Press) ... Kirtikaumudi, by A. V. Kathawate, ( No. 25 ) Kumarapalacarita, by S. P. Pandit, ( No. 60 ) ... 8 Mscchakatika, Vol. I, by N. B. Godbole ( No. 52 ) ... 3 Malavikagnimitra, by S. P. Pandit, ( No. 6 ) Malati-Madhava, by R. G. Bhandarkar, ( No. 15 ) ... Mahabhasya, Vyakarana-, of Patanjali, Vol. I, Parts I, II, and III together (Nos. 18, 19, 20) Mahabhasya, Vyakarana--. of Patalijali, Vol. 11, Parts I, II, and IJI together ( Nos. 21, 22, 26 ) ... Mahabhasya, Vyakarana--, of Patanjali Vol. III, Parts I, II, and III together ( Nos. 28, 29, 30 )... Mudraraksasa, by K. T. Telang, ( No. 27 ) Mahanarayana Upanisad, by G. A. Jacob ( No. 35) ... Naiskarmyasiddhi by G. A. Jacob, ( No. 38 ) ... 28 Navasahasankacarita Part I, by Vaman Shastri Islampurkar, ( No 53 ) ... ... 1 10 NIrukta of Yaska, with Durga's Commentary, Vol I, by H. M. Bhadkamkar.... ... 9 8 Niti and Vairagya Satakas, by K. T. Telang, ( No. 11 ) ... Nyayakosa, by Bhimacharya Jhalkikar, ( No. 49 ) ... Pancatantra, Book I, by F. Kielhorn, (No. 4) ... 0 Pancatantra Books II and III, by G. Buhler, ( No. 3)... 0 Pancatantra, Books IV and V by G. Buhler, ( No. 1)... 0 4 Parasara Dharma-Samhita, Vol. I, Part I, by Vainan Shastri Islampurkar, ( No. 47 ) ... 2 2 Parasara Dharma-Samhita Vol. I, Part II, by Vaman Shastri Islampurkar, ( No. 48 ) ... 2 () Parasara Dharma-Samhita Vol. II, Part I, by Vaman Shastri Islampurkar, ( No. 59 ) ... Parasara Dharma-Samhita, Vol. II, Part II, by Varian Shastri Islampurkar, ( No. 64 ) ... * Kavyaprakasa, Ullagas I and II (available separately! ... 010 Kavyaprakasa, Ullasas I, II, and X with Jhalkikar's Sanskrit Introduotion (available separately) ... -ist o rico .
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________ (9) Parasara Dharma-Samhita, Vol. III. Part I, by Vaman Shastri Islampurkar, ( No. 67) Parasara Dharma-Samhita, Vol. III, Part II, by Vaman Shastri Islampurkar, ( No. 74) ... ... ... Paribhasendusekhara, Part I, by Kielhorn, (No. 2) Paribhasendusekhara, Part II A, by Kielhorn, (No.7):.. Paribhasendusekhara, Part II B, by Kielhorn, (No.9) ... Paribhasendusekhara, Part II C, by Kielhorn, (No. 12) Prataparudrayasobhusana, of Vidyanatha, with Commentary, by K. P. Trivedi, (No. 65) Raghuvamsa, Part I, by S. P. Pandit, (No. 5) Raghuvamsa, Part II, by S. P. Pandit, ( No. 8 ) Raghuvamsa, Part III, by S. P. Pandit, ( No. 13) Rajatarangini, Part I, by Durgaprasad, (No. 45) Rajatarangini, Part II, by Durgaprasad, ( No. 51) Rajatarangini, Part III, by P. Peterson, (No. 54 ) Rekhaganita, Part I, by H. H. Dhruva and K. P. Trivedi, (No. 61) Rekhaganita, Part II, by H. H. Dhruva and K. P. Trivedi, (No. 62) Sarngadharapaddhati, Part I, by P. Peterson ( No. 37 ) Sadbhasacandrika of Laksmidhara, by Trivedi, (No. 71) 7 8 Sribhasya, Part I, by Abhyankar Shastri, (No. 68) Sribhasya, Part II, by Abhyankar Shastri, (No. 72) Subhasitavali of Vallabhadeva, by Peterson (No.31) Tarkakaumudi of Laugaksi Bhaskara, by N. M. 12 0 ... 11 Dvivedi, (No. 32) ... 4 0 Tarkasamgraha of Annambhatta, by Y. V. Athalye and M. R. Bodas (No. 55) Vasistha-Dharmasastra, by A. A. Fuhrer, ( No. 23) Vaiyakaranabhusana of Kondabhatta, with two Commentaries, by K. P. Trivedi, ( No. 70 ) Vendidad, in Two Volumes, ( out of Series) Vikramankadeva carita, by G. Buhler, ( No. 14 ) Vikramorvasiya by S. P. Pandit, (No. 16) Yogasutras of Patanjali, by Rajaram Shastri Bodas, and Vasudev Shastri Abhyankar, ( No. 46) 5 8 0 8 0 8 0 8 11 1 8 ... 0 1 8 9 0 ... 6 U 2 8 3 0 0 12 10 0 5 0 ... 2 0 3 8
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________ (10) BOMBAY SANSKRIT AND PRAKRIT SERIES. (i) Works in Press. (1) Anubhasya of Vallabhacarya with an Original Commentary by Pandit Shridhar Shastri Pathak, Part II. (2) Gaudavaho of Vakpati, by S. P. Pandit, No. 34 (Second edition). (3) Hymns from Rgveda, Second Selection, By P. Peterson, No. 58 (Second edition). (4) Kavyadarsa of Dandin with Com. Notes, etc. Part 3, by Dr. S. K. Belvalkar, and Raddi Shastri (No. 75). (5) Kavyalammkarasarasamgraha by N. D. Banhatti. (6) Syadvadamanjari of Mallisena with the Com. of Hemacandra and Notes by Prof. A. B. Dhruva, M. A., LL. B. (7) Tarkabhasa of Kesavamisra, with Notes, by Prof. D. R. Bhandarkar and Pandit Kedarnath. (ii) Works under Revision. (1) Apastamba-Dharmasutra Parts I and II, by Buhler, Nos. 44 and 50 ( Second edition). (2) Desi-namamala of Hemacandra, Second edition, with an Index by Prof. P. V. Ramanujaswami, M. A. (No. 17 ). (3) Handbook to the study of Rgveda Parts I and II by P Peterson, Second edition (Nos. 41 and 43.) (4) Naiskarmyasiddhi Second edition, by Prof. Hiriyanna, M. A., (No. 38) (5) Nyayakosa by Vamanacharya Jhalkikar, Second edition, revised and enlarged, (No. 49.) (6) Rajatarangini of Kalhana, Parts I, II, and III, by P. Peterson and Pandit Durgaprasad, Second edition, (Nos. 45, 51 and 54). (iii) Works in Preparation. (1) Mrcchakatika, Vol. II, Notes, etc., by Sardar K. C Mehendale, B. A. (2) Nirukta, Vol. II, by R. G. hadkamkar, M. A. (3) Prakriyakaumudi of Ramacandra, by Rao Bahadur K. P. Trivedi, B. A. (4) Vyavaharamayukha of Nilakantha, by Professor P. Kane, M. A., LL. M.
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________ GOVERNMENT ORIENTAL (HINDO) SERIES. (i) Works in Press. (1) Sarvadarsanasamgraba of Sayana, with a now com mentary by Mahamahopadhyaya Vasudeo Shastri Abhyankar. (ii) Works undertaken. (1) Apautamba Sulba-Satra by Prof. R. N. Apte, M.A., LL. B (2) Brbatsamhita of Varahamihira by Mr. R. V. Pat wardhan, B. A., LL. B. (3) Nighantu and Nirukta by Prof. V. K. Rajwade, v. A. (4) R. G. Bhandarkar's Collected Writings, Vol. I, by Mr. N. B. Utgikar, M. A. (5) R. G. Bhandarkar's Collected Writings, Vol. II, by Mr. N. B. Utgikar, M. A. (6) R. G. Bhandarkar's Collected Writings, Vol. III, by Mr. N. B. Utgikar, M. A. (7) R. G. Bhandarkar's Collected Writings, Vol. IV, by Mr. N. B. Utgikar, M. A. (8) Sabarabhasya with Com., by Dr. Ganganath Jha, M. A., (9) Vyakarna-Mahabhasya, English Translation, by Prof. K. V.: Abhyankar, M. A., and Mahamabopadhyaya Vasudeo Shastri Abhyankar. (10) Vyakarana-Mahabhasya, Word-Index to-, by Shridhar Shastri Pathak and Siddeshwar Shastri Chitrao. (11) Mimansapyaya-prakasika of Apadeva, by Pandit Padmanabha Shastri. (12) Taittiriya Samhita, Word-Index to-, by Pandit Parashu ram Shastri. (13) Nyayasutras with Vatsyayana's Bhasya, by Prinoipal A. B. Dhruva, M. A., LL. B. (14) Kasikavstti by:Mabamahopadhyaya Shivadatta Shastri.
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________ . (12) MISCELLANEOUS WORKS. (i) In Press. (1) List of new. Mss. added to the Government Manuscripts Library (1895-1915). (ii) In Preparation. (1) Catalogue of Sir R. G. Bhandarkar's Private Library. ***The Annals of the Bhandarkar Oriental Research Insti. tute, issued six-monthly. Annual Subscription Rs. 10. Vol. I, Part I. ... ... ... July 1919. Do. Part II. ... ... ... January 1920. Vol. II, Part I. ... ... ... July 1920. Do. Part II. ... ... ... January 1921.
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
_