Book Title: Agam 03 Ang 03 Sthanang Sutra Part 01 Sthanakvasi
Author(s): Ghasilal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti
Catalog link: https://jainqq.org/explore/006309/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ namo arihaMtANe namo siddhANaM, namo AyariyANaM namo uvajajhAyANaM namo loe savva sAhUNaM eso paMca namukakAro savva pAvappaNAsaNo maMgalANaM ca savvasiM paDhamaM havaI maMgala Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinAgama prakAzana yojanA pa. pU. AcAryazrI ghAMsIlAlajI mahArAja sAheba kRta vyAkhyA sahita DVD No. 1 (Full Edition) :: yojanAnA Ayojaka :: zrI caMdra pI. dozI - pIeca.DI. website : www.jainagam.com Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ STHANANG SHRI caNa PART : 01 SUTRA zrI sthAnAMga sUtra : bhAga- 01 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Rophphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphph Mooooooooooooooooopen jainAcArya-jainadharmadivAkara-pUjyazrI-ghAsIlAlajI-mahArAja viracitayA sudhAkhyayA vyAkhyayA samalaGkRtaM hindI-gurjara-bhASA'nuvAdasahitamzrI-sthAnAGgasUtram // STHANANG SUTRAM (prathamo bhAgaH) niyojaka: saMskRta-prAkRtajJa-jainAgamaniSNAta-priyavyAkhyAnipaNDitamuni-zrIkanhaiyAlAlajI-mahArAjaH / prakAzakaH rAjakoTanivAsI zreSThizrI-rAmajIbhAI-zAmajIbhAI-vIrANI tatpradatta * dravyasAhAyyena / a0 bhA0 zve0 sthA0 jainazAstroddhArasamitipramukhaH zreSThi-zrIzAntilAla-maGgaladAsabhAI-mahodayaH mu0 rAjakoTa prathamA-AvRttiH vIra-saMvat vikrama saMvat IsavIsan prati 1200 2490 2020 Ephphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphe 1964 mUlyam-rU0 20-0-0 Ephphphphphphphphphphphphphphphphphphs Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina maLavAnuM ThekANuM zrI ma.sA. 3. sthAnavAsI zAstroddhAra samiti, hai. gaThiyAvA 2 / 7, sADora, ( saurASTra ). Published by : Shri Akhil Bharat s. s. Jain Shastroddhara Samiti, Garedia Kuva Road, RAJKOT, (Saurashtra), W. Ry, India. ye nAma kecidiha naH prathayantyavajJAM, jAnanti te kimapi tAn prati naiSa yatnaH / utpatsyate'sti mama ko'pi samAnadharmA, kAlohyayaM niravadhivipulA ca pRthvI // 1 // harigItacchandaH LA karate avajJA jo hamArI yatna nA unake liye| jo jAnate haiM tattva kucha phira yatna nA unake liye // janamegA mujhasA vyakti koI tattva isase paaygaa| hai kAla niravadhi vipula pRthvI dhyAna meM yaha lAyagA // 1 // bhUkhya: 3. 20%D00 prathama AvRttiH prata 1200 vIra saMvata : 2480 vikrama saMvata 2020 isavIsana 1964 : mudra: maNilAla chaganalAla zAha navaprabhAta prinTIMga presa, ghI in rADa, mamahAvAha. zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAdhyAya mATe khAsa sUcanA A sUtranA mUlapAThano svAdhyAya divasa ane rAtrinA prathama prahare tathA cothA prahare karAya che. (2) prAta:uSAkALa, sanyAkALa, madhyAhna, ane madhyarAtrimAM be-be ghaDI (48 miniTa) vaMcAya nahIM, sUryodayathI pahelAM 24 miniTa ane sUryodayathI pachI 24 miniTa ema be ghaDI sarvatra samajavuM. mAsika dharmavALAM strIthI vaMcAya nahIM temaja tenI sAme paNa vaMcAya nahIM. jyAM A strIo na hoya te oraDAmAM besIne vAMcI zakAya. (4) nIce lakhelA 32 asvAdhyAya prasaMge vaMcAya nahIM. (1) AkAza saMbaMdhI 10 asvAdhyAya kAla. (1) ulkApAta-moTA tArA khare tyAre 1 prahara (traNa kalAka svAdhyAya na thAya.) (2) digdAha-koI dizAmAM atizaya lAlavarNa hoya athavA koI dizAmAM moTI Aga lagI hoya to svAdhyAya na thAya. garjArava -vAdaLAMno bhayaMkara garjArava saMbhaLAya. gAjavIja ghaNI jaNAya to 2 prahara (cha kalAka) svAdhyAya na thAya. nirdhAta-AkAzamAM koI vyaMtarAdi devakRta ghoragarjanA thaI hoya, athavA vAdaLo sAthe vIjaLInA kaDAkA bole tyAre ATha prahara sudhI svAdhyAya nA thAya. (5) vidyuta--vijaLI camakavA para eka prahara svAdhyAya na thA. (6) cUpaka-zuklapakSanI ekama, bIja ane trIjanA divase saMdhyAnI prabhA ane caMdraprabhA maLe to tene cUpaka kahevAya. A pramANe cUpaka hoya tyAre rAtrimAM prathama 1 prahara svAdhyAya na karavo. (7) yakSAdIta-koI dizAmAM vIjaLI camakavA jevo je prakAza thAya tene yakSAdIpta kahevAya. tyAre svAdhyAya na karavo. (8) ghumika kRSNa-kAratakathI mahA mAsa sudhI dhUmADAnA raMganI je sUkSma jala jevI dhUmmasa paDe che tene dhUmikAkRSNa kahevAya che. tevI dhUmmasa hoya tyAre svAdhyAya na karavo. (9) mahikAzveta-zItakALamAM zvetavarNavALI sUkSma jalarUpI je dhummasa paDe che. te mahikAzveta che tyAre svAdhyAya na karavo. (10) rajauddaghAta-cAre dizAmAM pavanathI bahu dhULa uDe. ane sUrya DhaMkAI jAya. te rajauddAta kahevAya. tyAre svAdhyAya na karavo. Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) audArika zarIra saMbaMdhI 10 asvAdhyAya (11-12-13) hADakAM-mAMsa ane rUdhira A traNa vastu agnithI sarvathA baLI na jAya, pANIthI dhovAI na jAya ane sAme dekhAya to tyAre svAdhyAya na karavo. phUTeluM iMDu hoya to asvAdhyAya. (14) maLa-mUtra--sAme dekhAya, tenI durgadha Ave tyAM sudhI asvAdhyAya. (15) smazAna--A bhUminI cAre bAju 100/100 hAtha asvAdhyAya. (16) caMdragrahaNa-jyAre caMdragrahaNa thAya tyAre jaghanyathI 8 muhUrta ane utkRSTathI 12 muhUrta asvAdhyAya jANavo. (17) sUryagrahaNa--jyAre sUryagrahaNa thAya tyAre jaghanyathI 12 muhUrta ane utkRSTathI 16 muhUrta asvAdhyAya jANavo. (18) rAjavyagrata-najIkanI bhUmimAM rAjAonI paraspara laDAI thatI hoya tyAre, tathA laDAI zAnta thayA pachI 1 divasa-rAta sudhI svAdhyAya na karavo. (19) patana-koI moTA rAjAnuM athavA rASTrapuruSanuM mRtyu thAya to teno agnisaMskAra na thAya tyAM sudhI svAdhyAya karavo nahIM tathA navAnI nimaNuMka na thAya tyAM sudhI UMcA avAje svAdhyAya na karavo. (20) audArika zarIra-upAzrayanI aMdara athavA 100-100 hAtha sudhI bhUmi upara bahAra paMcendriyajIvanuM mRtazarIra paDyuM hoya to te nirjIva zarIra hoya tyAM sudhI svAdhyAya na karavo. (21thI 28) cAra mahotsava ane cAra pratipadA-ASADha pUrNimA, (bhUtamahotsava), Aso pUrNimA (indra mahotsava), kArtika pUrNimA (skaMdha mahotsava), caitrI pUrNimA (yakSamahotsava, A cAra mahotsavanI pUrNimAo tathA te cAra pachInI kRSNapakSanI cAra pratipadA (ekama) ema ATha divasa svAdhyAya na karavo. (29thI 30) prAtaHkAle ane sabhyAkALe dizAo lAlakalaranI rahe tyAM sudhI arthAta sUryodaya ane sUryAstanI pUrve ane pachI eka-eka ghaDI svAdhyAya na karavo. (31thI 32) madhya divasa ane madhya rAtrie AgaLa-pAchaLa eka-eka ghaDI ema be ghaDI svAdhyAya na karavo. uparokta asvAdhyAya mATenA niyamo mUlapAThanA asvAdhyAya mATe che. gujarAtI Adi bhASAMtara mATe A niyamo nathI. vinaya e ja dharmanuM mUla che. tethI AvA AvA vikaTa prasaMgomAM gurunI athavA vaDIlanI icchAne AjJAne ja vadhAre anusaravAno bhAva rAkhavo. Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAdhyAya ke pramukha niyama (1) (3) isa sUtra ke mUla pATha kA svAdhyAya dina aura rAtrI ke prathama prahara tathA cauthe prahara meM kiyA jAtA hai| prAta: USA-kAla, sandhyAkAla, madhyAhna aura madhya rAtrI meM do-do ghaDI (48 miniTa) svAdhyAya nahIM karanA cAhie, sUryodaya se pahale 24 miniTa aura sUryodaya ke bAda 24 miniTa, isa prakAra do ghar3I sabhI jagaha samajhanA caahie| mAsika dharmavAlI striyoM ko svAdhyAya nahIM karanA cAhie, isI prakAra unake sAmane baiThakara bhI svAdhyAya nahIM karanA cAhie, jahA~ ye striyA~ na hoM usa sthAna yA kakSa meM baiThakara svAdhyAya kiyA jA sakatA hai| nIce likhe hue 32 asvAdhyAya-prasaMgo meM vA~canA nahIM cAhie(1) AkAza sambandhI 10 asvAdhyAyakAla (1) ulkApAta-bar3A tArA TUTe usa samaya 1 prahara (tIna ghaNTe) taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie / (2) digdAha--kisI dizA meM adhika lAla raMga ho athavA kisI dizA meM Aga lagI ho to svAdhyAya nahIM karanA cAhie / garjArava-bAdaloM kI bhayaMkara gaDagaDAhaTa kI AvAja sunAI detI ho, bijalI adhika hotI ho to 2 prahara (cha ghaNTe) taka svAdhyAya nahIM karanA caahie| nirghAta-AkAza meM koI vyantarAdi devakRta ghora garjanA huI ho athavA bAdaloM ke sAtha bijalI ke kaDAke kI AvAja ho taba ATha prahara taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie / vidyuta--bijalI camakane para eka prahara taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie yUpaka-zukla pakSa kI prathamA, dvitIyA aura tRtIyA ke dino meM sandhyA kI prabhA aura candraprabhA kA milAna ho to use yUpaka kahA jAtA hai| isa prakAra yUpaka ho usa samaya rAtrI meM prathamA 1 prahara svAdhyAya nahIM karanA cAhie (8) yakSAdIpta--yadi kisI dizA meM bijalI camakane jaisA prakAza ho to use yakSAdIpta kahate haiM, usa samaya svAdhyAya nahIM karanA cAhie / dhUmikA kRSNa-kArtika se mAgha mAsa taka dhuMe ke raMga kI taraha sUkSma jala ke jaisI dhUmasa (koharA) par3atA hai use dhUmikA kRSNa kahA jAtA hai isa prakAra kI dhUmasa ho usa samaya svAdhyAya nahIM karanA cAhie / Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (9) mahikAzveta-zItakAla meM zveta varNavAlI sUkSma jalarUpI jo dhUmasa par3atI hai vaha mahikAzveta kahalAtI hai, usa samaya svAdhyAya nahIM karanA cAhie / (10) rajodghAta-cAroM dizAoM meM teja havA ke sAtha bahuta dhUla uDatI ho aura sUrya DhaMka gayA ho to rajodghAta kahalAtA hai, usa samaya svAdhyAya nahIM karanA caahie| (2) aitihAsika zarIra sambandhI 10 asvAdhyAya-- (11,12,13) hADa-mAMsa aura rudhira ye tIna vastue~ jaba-taka agni se sarvathA jala na jAe~, pAnI se dhula na jAe~ aura yadi sAmane dikhAI deM to svAdhyAya nahIM karanA cAhie / phUTA huA aNDA bhI ho to bhI asvAdhyAya hotA hai| (14) mala-mUtra--sAmane dikhAI hetA ho, usakI durgandha AtI ho taba-taka asvAdhyAya hotA hai| zmazAna--isa bhUmi ke cAroM tarapha 100-100 hAtha taka asvAdhyAya hotA (16) candragrahaNa-jaba candragrahaNa hotA hai taba jaghanya se 8 muhUrta aura utkRSTa se 12 muhUrta taka asvAdhyAya samajhanA cAhie / (17) sUryagrahaNa-jaba sUryagrahaNa ho taba jaghanya se 12 muhUrta aura utkRSTa se 16 muhUrta taka asvAdhyAya samajhanA cAhie / (18) rAjavyudgata-najadIka kI bhUmi para rAjAoM kI paraspara lar3AI calatI ho, usa samaya tathA lar3AI zAnta hone ke bAda eka dina-rAta taka svAdhyAya nahIM karanA caahie| patana-koI bar3e rAjA kA athavA rASTrapuruSa kA dehAnta huA ho to agnisaMskAra na ho taba taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie tathA usake sthAna para jaba taka dUsare vyakti kI naI niyukti na ho taba taka UMcI AvAja meM svAdhyAya nahIM karanA cAhie / (20) audArika zarIra-upAzraya ke andara athavA 100-100 hAtha taka bhUmi para upAzraya ke bAhara bhI paJcendriya jIva kA mRta zarIra par3A ho to jaba taka vaha nirjIva zarI vahA~ par3A rahe taba taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie / (21 se 28) cAra mahotsava aura cAra pratipadA-ASAr3hI pUrNimA (bhUta mahotsava), Aso pUrNimA (indriya mahotsava), kArtika pUrNimA (skandha mahotsava), caitra pUrNimA (yakSa mahotsava) ina cAra mahotsavoM kI pUrNimAoM tathA usase pIche kI cAra, kRSNa pakSa kI cAra pratipadA (aikama) isa prakAra ATha dinoM taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie / Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (29 se 30) prAtaHkAla aura sandhyAkAla meM dizAe~ lAla raMga kI dikhAI deM taba taka arthAt sUryodaya aura sUryAsta ke pahale aura bAda meM eka-eka ghar3I svAdhyAya nahIM karanA cAhie / (31 se 32) madhya divasa aura madhya rAtrI ke Age-pIche eka-eka ghar3I isa prakAra do ghar3I svAdhyAya nahIM karanA caahie| uparokta asvAdhyAya sambandhI niyama mUla pATha ke asvAdhyAya hetu haiM, gujarAtI Adi bhASAntara hetu ye niyama nahIM hai / vinaya hI dharma kA mUla hai tathA aise vikaTa prasaMgoM meM gurU kI athavA bar3oM kI icchA evaM AjJAoM kA adhika pAlana karane kA bhAva rakhanA cAhie / Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSThAGka 10-14 15-32 '. dh llh' G 9 8 oc 6 b. 2 2 yoo doo 'o a c sthAnAGgasUtra bhA. 1 pahalekI viSayAnukramaNikA anukramAGka viSaya pahalAsthAna maGgalAcaraNa sudharmasvAmIkA jaibUsvAmIko upadeza AtmAke ekatvakA nirUpaNa kriyAke ekatvakA nirUpaNa loka ke ekatvakA nirUpaNa alokake ekatvakA nirUpaNa dharmake ekatvakA nirUpaNa adharma ke ekatvakA nirUpaNa baMdhake ekatvakA nirUpaNa mokSake ekatvakA nirUpaNa puNyake ekatvakA nirUpaNa pApake ekatvakA nirUpaNa Asrava ke ekatvakA nirUpaNa saMvarake ekatvakA nirUpaNa vedanAke ekatvakA nirUpaNa nirjarAke ekatvakA nirUpaNa jIvake svarUpakA nirUpaNa vikriyAke svarUpakA nirUpaNa manake ekatvakA nirUpaNa vANIke ekatvakA nirUpaNa utpattike ekatvakA nirUpaNa vigati-vinAza Adike ekatvakA nirUpaNa cyavana-AdikA nirUpaNa saMjJA Adike ekatvakA nirUpaNa vedanA Adike ekatvakA nirUSaNa maraNa AdikA nirUpaNa 38-40 41-45 46-47 48-53 54-58 59-63 64-70 71-74 75-76 77-79 80 81-82 83-84 85-86 87-88 91-92 2 3 & dhoo yoo 95-96 97-98 99-100 101-102 zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 adharma pratimA ekatvakA nirUpaNa dharma pratimAke ekatvakA nirUpaNa mana ekatvakA nirUpaNa vacanake ekatvakA nirUpaNa 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 kAya vyAyAmake ekatvakA nirUpaNa kAyavyAyAma ke bhedoMkA nirUpaNa jJAnAdike ekalbakA nirUpaNa samaya ke ekatvakA nirUpaNa pradeza Adike ekatvakA nirUpaNa siddhi Adike ekatvakA nirUpaNa zabda Adike ekatvakA nirUpaNa prANAtipAta Adike ekatvakA nirUpaNa prANAtipAta viramaNa Adike ekatvakA nirUpaNa avasarpiNI Adike ekatvakA nirUpaNa nairayika Adike vargaNAkA nirUpaNa jaMbUdvIpAdike ekatvakA nirUpaNa anuttaroSapAta Adi vimAnavAsI devoMke zarIra ke pramANakA nirUpaNa ekapradezAvagADha pudgaloMkA nirUpaNa dUsare sthAnakA pahalA uddezaka jIva- ajIva Adike dvitvakA nirUpaNa kriyA Adike dvitvakA nirUpaNa ke dvitvakA nirUpaNa bhAva gahameM prasannacandrarAjarSikA draSTAnta dravyagaha meM aGgAramardakAcAryakA draSTAMta pratyAkhyAnakI dvividhatAkA nirUpaNa dravyapratyAkhyAnameM rAjaputrIkA draSTAMta pratyAkhyAna jJAnakriyA pUrvaka karane para mokSa sAdhaka honekA nirUpaNa zrI sthAnAMga sUtra : 01 103-104 105 106-108 109-110 111-114 115-116 117-122 123 124-125 126-130 131-138 139 - 145 146-147 148-152 153-192 193-196 197-198 199 200 - 208 209-230 231-232 233-243 244 - 248 249-250 251-253 254-266 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 63 Arambha aura parigrahake anavabAdhase dharmAdilAbhakA nirUpaNa 266-273 dharmAdi prAptimeM do kAraNoMkA nirUpaNa 274-276 do samayakA aura unmAdake dvitvakA nirUpaNa 277-280 do prakArake daNDakA nirUpaNa 281-282 do prakAra ke darzanakA nirUpaNa 283-287 do prakArake jJAnakA nirUpaNa 288-293 zruta cAritryake dvividhatAkA nirUpaNa 294-308 pRthivyAdi jIvake dvividhatAkA nirUpaNa 309-317 nArakAdikoMkI dvividhatAkA nirUpaNa 318-323 bhavyavizeSoM ke karttavyakI dvividhatAkA nirUpaNa 324-328 dUsare sthAnakA dUsarA uddezaka devanArakAdikoMke karmabandha aura unake vedanAkA nirUpaNa 329-334 nArakAdikoM ke gati aura Agati rUpa nArakAdi covIsa daNDakoMkA nirUpaNa 335-349 adholoka jJAnAdi viSayaka AtmAke dvaividhyakA ni. 350-360 ___dUsare sthAnakA tIsarA u zaka tIsare uddezakakI avataraNikA 361 zabdake dvaividhyakA nirUpaNa 362-366 pudgaloM ke saMghAta aura bhedake kAraNakA nirUpaNa 367-375 zabdAdike Atta-anAtta Adi bhedokA nirUpaNa 375jIvake dharmakA nirUpaNa 376-385 jIvake utpAta aura udvartanAdi dharma ke dvaividhyatAkA nirUpaNa 386-397 bharata aura pairavatAdi kSetrakA nirUpaNa 398-401 varSadharAdi parvatoMke dvaividhyatAkA nirUpaNa 402-417 SadmahRdAdi drahake dvaividhayakA nirUpaNa 418-425 kAlalakSaNa paryAya dharmakA nirUpaNa 426-432 65 68 70 73 zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 433-437 438-460 461-467 kAlakevyaJjaka jyotiSkoMkA nirUpaNa jambUdvIpakI vedikAkA nirUpaNa dvIpasamudroMke indrakA nirUpaNa dUsare sthAnakA cauthA uddezaka cauthe uddezakakI avataraNikA samayAdikA nirUpaNa grAmAdi vastu vizeSakA jIvAjIvarUpakA nirUpaNa / bandhakA nirUpaNa AtmAke nirvANa (mokSa) kA nirUpaNa kevali prajJapta dharmalAbhakA nirUpaNa palyopama sAgaropamakA nirUpaNa krodhAdikoMke svarUpakA nirUpaNa asiddha jIvoMke svarUpakA nirUpaNa prazasta-aprazasta maraNakA nirUpaNa lobhake svarUpakA nirUpaNa buddha-mRDha Adi jIvoMkA nirUpaNa jJAnAvaraNIyAdi karmoM ke dvaividhyakA nirUpaNa mUrchAke svarUpakA nirUpaNa ArAdhanAke svarUpakA nirUpaNa tIrthakarake svarUpakA nirUpaNa tIrthakara prarUpita bhAvoM kA nirUpaNa bhavanapatyAdikokI sthitikA nirUpaNa deva saMbaMdhI vaktavyatA jIva aura pudgalake svarUpakA nirUpaNa tIsare sthAnakA pahalA uddezaka tIsare sthAnakakI avataraNikA indrake svarUpakA nirUpaNam vikurvaNAke svarUpakA nirUpaNa nairayikoMke svarUpakA nirUpaNa 468469-479 480-487 488-495 496-499 500-501 502-508 509-510 511-515 516-526 527-528 529-530 540 541-543 544-545 546-548 549 550-551 552-557 22 558 559-562 563-566 567-569 102 zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 103 104 107 109 110 ~ 111 ~ 112 ~ paricAraNA ke svarUpakA nirUpaNa 570-574 yogake svarUpakA nirUpaNa 575-583 ArambhAdi karaNakA aura kriyAntake phalake svarUpakA nirUpaNa 584-589 gupti aura daNDa ke svarUpakA nirUpaNa 590-593 gardA aura pratyAkhyAnake svarUpakA nirUpaNa 594-596 vRkSake draSTAnta se puruSake svarUpakA nirUpaNa tiryaca-jalacara-sthalacara-khecarakI vividhatAkA nirUpaNa 604-610 nairayikAdikoM kI lezyAkA nirUpaNa 611-614 jyotiSkoM ke calana prakArakA nirUpaNa 615-617 utpAtarUpa lokAndhakArAdikA nirUpaNa 618-626 dharmAcAryAdikoM ke azakya pratyupakAritvakA nirUpaNa 627-643 dharma ke bhavaccheda meM kAraNatAkA nirUpaNa 644-646 kAlavizeSakA nirUpaNa 647-648 pudgalake dharmakA nirUpaNa 649-653 daNDaka sahita jIvadharmakA nirUpaNa 654-655 yonike svarUpakA nirUpaNa 656-663 tIrthakA nirUpaNa 664-666 kAladharmakA nirUpaNa 667-672 bAdara tejaskAyAdikoMke sthitikA nirUpaNa 673-677 kSetravizeSake svarUpakA nirUpaNa 678-681 vratarahitoMke aura vratasahitoMke utpattikA nirUpaNa devake zarIrakA mAna (nApa ) kA nirUpaNa 687 devake zarIra baddha tIna sUtrakA nirUpaNa 688-689 113 114 ~ 115 117 118 121 122 123 124 125 samApta zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // zrI mahAvIrASTakam // (zikhariNI) prabhuH zuddhaH siddho dhavalaguNasindhudhaMvamatiH, prabuddho nikSubdho nigamaniviruddho jitaripuH // prasiddhaH siddhIzo'dhamalapariSiddho nirupamo, mahAvIraH svAmI nayanapathagAmI bhavatu me nirAdhArA''dhAro vihitahitasAro jinavarI, vinityAlaM kAlaM vasati suvizAlaM zivapade // mahAnandasyandaH praNatasuravRndaH sukhakaro, mahAvIraH svAmI nayanapathagAmI bhavatu me bhavabhrAnti dhvAnta-prazamasavitA sarvajagatAM, satAM dhyAnAdhAro vigalitavikAro guNanidhiH // punIte yanmArgoM harati sakalaM karma nikaraM, mahAvIraH svAmI nayanapathagAmI bhavatu me paraM jyotizcandraM hatabhuvanatandraM sitataraM, tathA zItIbhUtaM nijamalamalaM hartumakhilam // nabhastadvadbhavyaH zrayati yamamuM so'maravibhumahAvIraH svAmI nayanapathagAmI bhavatu me vipajjAlajvAlA prazamanamahAmeghasadRzoyadicchAhIno'pi zramaharaNadakSo mlyjH|| mahAmithyA dhvAntopacittamanasAM tigmakiraNo, mahAvIraH svAmI nayanapathagAmI bhavatu me tadekavyApAro jaladhijalamagno dhRtatalastvabhASo niHzvAso galitanikhilAzo mRgayate, mahAratnaM yogItadiva yaminaM caiti kila sa, mahAvIraH svAmI nayanapathagAmI bhavatu me| payaH pItaM sphItaM sumadhurasitAdyAH samazitAH, kRtA bhogAsaktistadapi nijavAJchA na vigatA // yadIya dhyAnenAkhilabhuvanarAjyaM zivasukhaM, mahAvIraH svAmI nayanapathagAmI bhavatu me pratIraM gaMbhIraM bhavajaladhitIraM jigamiSu,muni rghAsIlAlaH zubhamakRta vIrASTakamidam // paThed bhavyaM navyaM paramazivasaukhyaM zrayati yaH, mahAvIraH svAmI nayanapathagAmI bhavatu me / itizrI mahAvIrASTakaM sampUrNam // 4 // // 7 // // 8 // zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ||shriiviitraagaay namaH // zrIjainAcArya-jainadharmadivAkara-pUjyazrI-ghAsIlAlabativiracitayA sudhAkhyayA vyAkhyayA samalaGkRtamzrI-sthAnAGgasUtram // // maGgalAcaraNam // (mAlinIvRttam ) zivamarujamamandaM prAptamAnandakanda, dalitaduritakandaM naSTakarmArivRndam / vigatasakalatandraM jJAnasAndraM munIndraM. bhavikakumudacandraM naumi vIra jinendram // 1 // // sthAnAGgasUtra kA hindI anuvAda // zabdArtha-zivam ityAdi-(arujam ) rogarahita (Anandakandam ) avyAvAdha Ananda ke utpattisthAna, (amandam ) honAdhikatA se rahita aise advitIya (zivam ) mukti dhAma ko (prAptam ) prApta hue (jinendra vIram ) jinendra vIra ko antima tIrthaMkara zrI mahAvIra ko maiM (naumi ) namaskAra karatA hUM kyoM ki inhoMne ( naSTakarmArivRndam ) ATha karmarUpI vairiyoM ko sarvathA naSTa kara diyA hai (dalitaduritakandam) ataH ye apane ko saMsArarUpI samudra meM Dubone vAle pAparUpI bhAra se bilakula rahita ho cuke haiM (vigatasakalatandram ) tandrArUpa pramAda se sthAnAMgasUtrane gujarAtI anuvAda zahAtha-- zivam ' chatyAhi-( arujam ) 12hita, ( Anandakandam ) bhanyAyAdha (45 tanI mAyA hita ) mAnatuM apattisthAna, ( amandama ) hInatAthI 2Dita vA madvitIya-manupama ( zivam ) bhuti ghAmane (prAptam ) bhaNe prAta 428 cha (jinendram vIram ) i jinendra vIranemantima taya 42 mahAvIrane ( naumi ) I nabha2412 42 cha, // 25 temaNe ( naSTakarmArivRndam ) mA 435zatrumAnI sapatha nAza 4rI naaye| che (dalitaduritakandam ) bhane te 42 tasa sA23pI samudramA mAunAra 5|53pii mAthI mila 2hita yu4yA cha, ( vigatasakalatandram ) tndr|35 pramAthI tebhare pAtAnI 26 // 42rI che, (jJAnasAndra ) paNazAna35 jyoti zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAnasUtre inhoMne apanI rakSA kI hai (jJAnasAndram ) kevalajJAna jyoti se AtmA ko Alokita kiyA hai-isI kAraNa (munIndram ) ve munIndra bane aura (bhacikakumudacandram ) bhavyarUpa kumudoM ke liye ve candrarUpa hue| ___zlokArtha-isa zloka dvArA yaha prakaTa kiyA gayA hai ki AtmA apane nija ke vikAza ko kaise kara sakatA hai tathA isI AtmavikAza ke patha para cala kara vIraprabhu sacce artha meM mahAvIra kaise bane / AtmavikAza kI sarvaprathama sIDhI "vigatasakalatandra " pada se prakaTa kI gaI hai-" tandrA" zabda upalakSaNa hai isase pAMca 5 pramAdoM kA yahAM grahaNa huA hai-AtmA ke patana kA kAraNa tandrA, Alasya-pramAda-asAvadhAnatA hai-AtmA ke utthAna ke kAraNoM meM Alasya karanA asAvadhAna bane baiThe rahanA yahI cIja nija ke vikAza ko rokane vAlI hotI hai pramAda zAstrakAroM ne yadyapi anekavidha kahA hai| ina para jo mokSAbhilASI dhIre 2 vijaya prApta kara letA hai-zAstrakAra kahate haiM ki vaha yahIM se apane vikAza kA prAraMbhaka ho jAtA hai-AtmA jaba vijitapramAda ho jAtA hai taba vaha kSapaka zreNI para ArUDha hokara AThakoM ko jo ki isake sAtha inhIM pramAda mitroM kI sahAyata se lage hue cale A 43 bhArI mAtbhAra mAhata ye cha bhane ta 420 4 ( munIndram ) tme| bhunIndra manIna (bhavikakumudacandram ) bhavya 35 muhAne mATe yandra. samAna gaNAyA che. zlekAtha-A zleka dvArA e vAta prakaTa karavAmAM AvI che ke AtmA pitAne vikAsa kevI rIte sAdhI zake che, ane e ja AtmavikAsane paMthe AgaLa vadhIne vIra prabhu kharA arthamAM mahAvIra kevI rIte banyA. Atmavi. kAsanuM sarva prathama sopAna (pagathiyuM) taddArUpa pramAdanA tyAgane batAvyuM che. "vigatasakalatandraM " 2454thI se vAta 548 42pAmA mAvI cha. " tandrA" A pada dvArA pAMca pramAdene grahaNa karavAmAM AvyAM che. A tandrA (ALasa -pramAda-asAvadhAnatA) ja AtmAnA patananA kAraNarUpa bane che. AtmAnA usthAnanA viSayamAM ALasa karavAthI ane asAvadhAna rahevAthI AtmAne vikAsa aTakI jAya che. zAstrakAroe pramAdanA aneka prakAra kahyA che. je mekSAbhilASI (mumukSu) jIva pramAda para dhIre dhIre vijaya prApta kare che, te tyArathI ja pitAnA vikAsane prAraMbha karI nAkhe che. AmAM jyAre vijitapramAda thaI jAya che, tyAre te kSapakazreNI para ArohaNa karIne, je AThakarmo anAdi kALathI eja pramAdarUpa mitronI sahAyatAthI tenA AtmAne vaLagelAM zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA maGgalAcaraNam rahe haiM anAdikAla se, apane pAsa se haTAne ke prayatna meM laga jAtA hai| kyoM ki ina ATha karmo ne hI AtmA kI abhItaka apane vikAza kI gati ko viruddha dizA kI ora calA rakhA hai, aisA usa AtmA ko bhAna pahile se ho jAtA hai / isIkA nAma samyagdarzana hai-isa avasthA meM karma janya pApa bhArase AtmA dhIre 2 rahita bana jAtA hai eka dina aisA bhI AtA hai ki ghAtiyA karmoM para vijaya prApta karatA huA yaha jJAnasAndra (puMja) bana kara kevalajJAna se apane Apako Alokita kara letA hai-avaziSTa aghAtiyA karma mohanIya karma ke abhAva se naSTa ho jAte haiM aura unakA jyoM hI sarvathA vidhvaMsa ho jAtA hai tyoM hI yaha aruja, akSaya, amanda, avyAyAdhasvarUpa muktidhAma ko prApta kara letA hai-kramazaH isI AtmotthAna ke mArga kA avalambana kara antima tIrthakara vIra sacce artha meM mahAvIra bane haiM, aura bhavya jIvoM ko unhoM ne jabataka mokSa prApta nahIM kiyA tabataka mukti prApta karane kA mArga samajhAyA hai-isI kAraNa AsanopakArI hone se maiM unheM mana vacana kAya se namaskAra karatA huuN| 1 / / hatAM, te ATha karmone kSaya karavAno prayatnazIla bane che. kAraNa ke evA AtmAne ( jIvane) evuM bhAna avazya thaI jAya che ke A ATha karmoe ja. mArA AtmAnA vikAsanI gatine virUddha dizA tarapha vALI dIdhI hatI. tenuM nAma ja samyaguM darzana che. A avasthAmAM AtmA dhIre dhIre karma janya pApabhArathI rahita banatuM jAya che eka divasa e paNa Ave che ke jyAre te ghAtiyA karmo para vijaya prApta karIne jJAnasAndra (jJAnane paMja) banIne kevalajJAnanI prApti kare che. bAkInA aghAtiyA kameM mohanIya karmanA abhAvane lIdhe naSTa thavA mAMDe che ane jyAre temane sarvathA vinAza thaI jAya che, tyAre te aruja (regarahita), akSaya, amanda, ane avyAbAdha svarUpa muktidhAmane prApta karI le che. kramazaH A A sthAnanA mArganuM avalaMbana karIne antima tIrthaMkara vIra kharA arthamAM mahAvIra banyA che, ane pitAnA nirvANakALa paryanta temaNe bhavya jIvone mekSaprAptine mArga samajAvyuM hatuM, te kAraNe evAM paropakArI mahAvIra prabhune huM mana, vacana ane kAyAthI namaskAra karuM chuM ke 1che zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre (basantatilakAvRttam ) AnantarAgamasudhArasanijhareNa, saMsicya dharmatarusadrucimAlavAlam / svargApavarga sukharAziphalaM pradAya, ___mokSaM gataM tamiha gautamamAnamAmi // 2 // zabdArtha--(AnantarAgamasudhArasanijhareNa) anantarAgama-arthAt Agama tIna prakArakA hotA hai-AtmAgama anantarAgama aura paramparAgama tIrthakarokA AtmAgama hai gaNadharoM kA anantarogama hai aura anya ke liye paramparAgama hai / AnantarAgamarUpI sudhArasa ke pravAha se (dharmarUpa vRkSa ke samyagdarzanarUpa AlabAla-kyArI ko (saMsicya) sIMcakara jinhoM ne (svargApavargasukharAziphalaM pradAya) bhavyajanoM ke liye usake phalasvarUpa svarga evaM mokSa ke sukharUpa phaloM ko vitarita kara unheM kalyANasthAnameM pahuMcAyA aise (mokSaM gataM taM gautamam aham iha namAmi) mokSa prApta una gautamasvAmIko meM bhaktipUrvaka namaskAra karatA huuN| zlokArtha-isa zloka meM prabhu ke mokSa cale jAne ke bAda gautama ne kyA kiyA isa bAta ko spaSTarUpa se prakaTa kiyA gayA hai-prabhu ne jisa dharmarUpI vRkSa ko lagAyA thA- usa kI kyArIrUpa samyagdarzana ko unhoM ne prabhu se prApta upadezadvArA hI siMcita kiyA aura usa dharma ke phalarUpa svargamokSa ke sukhoM ko bhavyajIvoM ke liye vitarita kiyA-isa sAtha-(AnantarAgamasudhArasa nirjhareNa ) mahAvIra prabhu bhAkSe sIdhAvyA mAha mAma35 sudhArasanA pravAhathI (dharmatarusadrucirAlavAlam ) 535 vRkSanarI sabhyaza na35 pAsavAsana ( yArInu ) ( sasicya ) siMyana 4zane, ( svargApavargasukharAziphalaM pradAya ) satya sanAne mATe ten| 30 sva35 2 ane mokSanA sukharUpa phaLonuM vitaraNa karIne temaNe kalyANa sthAnamAM pahoMcADanAra (mokSaM gataM taM gautamam aham iha namAmi) mane bhAkSanI prAti 12nAra mei gautamasvAmIne huM bhaktibhAva pUrvaka namaskAra karuM chuM zlekArtha-mahAvIra prabhu nirvANa pAmyA pachI gautama svAmIe zuM karyuM te A kSekamAM spaSTarUpe prakaTa karyuM che-sUtrakAra kahe che ke mahAvIra prabhue je dharmarUpI vRkSane repyuM hatuM tenI kyArI rUpa samyagadarzanane temaNe (gautame) temanI pAsethI meLavelA upadeza dvArA ja siMcita karyuM, ane temaNe te dharmanA phalarUpa svarga ane mokSanAM sukhonuM bhavya jene mATe vitaraNa karyuM. A rIte mahAvIra prabhue batAvelA mArge teo pote cAlyA ane zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA maGgalAcaraNamU (drutavilambitavRttam ) kamalakomalamajupadadvikaM, vimalabodhidabodhavibodhakam / mukhalasatsahadorakavastrikaM, guruvaraM praNamAmi vizodhakam // 3 // taraha prabhu dvArA uddharita mArga para svayaM calakara unhoMne anya sAMsArika bhavyajIvoM ko bhI calAkara unheM kalyANasthAna meM pahuMcAyA-ataH prabhu ke mArga ke hI pathika una ananta upakArI gautama gaNadhara ko maiM tInakaraNa, tIna yoga se namaskAra karatA hUM // 2 // zabdArtha-( kamalakomalamajupadadvikam ) jinake donoM sundara caraNa kamala ke jaisA manohara haiM (vimalayodhidabodhavibodhakam ) jo nirmalabodhi-samyaktva ko, tathA zrutacAritrarUpa bodha ko dene vAle haiM, (mukhalasat sahadorakavastrika) jinake mukhapara chahakAya ke jIvoM kI rakSA ke nimitta DorAsahita muhapatti sadA baMdhI huI rahatI hai (vizodhakaM guruvaraM praNamAmi) aise vizodhaka-apanI AtmAko zuddhike mArgameM lagAnevAle-zreSTha gurumahArAjako meM mastaka jhukAkara namaskAra karatA huuN| zlokArtha-isa zloka dvArA yaha prakaTa kiyA gayA hai ki-prabhu dvArA upadiSTa mArga para calakara jo sarvathA apanI Atmazuddhi karane meM lage hue haiM tathA prabhu ke vartamAna kAla meM nahIM hone para bhI jo isa bharatakSetra ke AryakhaNDa meM unake dvArA praNIta mokSamArga kA evaM Atmazuddhi anya sAMsarika bhavya jIne paNa te mArge calAvIne temane kalyANadhAmamAM pahoMcADayA. te kAraNe prabhunA mArganA pathika ane ananta upakArI evAM ne gautama gaNagharane huM traNa karaNa ane traNa pega pUrvaka namaskAra karuM chuM ke 2 ___zArtha-(kamalakomalamajupadadvikam ) manA manne suMdara 529 bhasana 2i bhanau 2 cha, (vimalabodhida bodhavibodhakam ) re ni mAdhisabhyatya tathA zrutayAritra35 mAdhanA henaa| cha, ( mukhalasat sahadorakavatrikaM ) chakAyanA jIvenI rakSAne mATe jemanA mukha para dorA sahitathI muhapatti sahA maieI 24 cha, ( vizodhakaM guruvaraM praNamAmi ) yA vizI-potAnA AtmAne zuddhi mArge prayukta karanArA, zreSTha gurumahArAjane huM mastaka jhukAvIne namaskAra karuM chuM. kalekArtha-A zloka dvArA e prakaTa karavAmAM AvyuM che ke prabhu dvArA upadiSTa mArga para cAlIne je niraMtara pitAnI Atmazuddhi karavAnA kAryamAM pravRtta thayelA che, prabhu nirvANa pAmyA bAda paNa jeo A bharatakSetranA zrI sthAnAMga sUtra 01 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre (vasantatilakAvRttam ) ratnAdivastu nipuNaimriyate nidhAne, ___sthAne tathA gaNadharairnihitaH zubhArthaH / tadvodhanArthamatulArthayutAM vizuddhAM, vyAkhyAM tanomi tanubuddhihitAya tasmin // 4 // ke kAraNoM kA pracAra evaM prasAra meM dattAvadhAna bane hue haiM ataH aise paramopakArI guru mahArAja ko maiM mana vacana kAya kI zuddhi hone ke liye vAraM vAra namaskAra karatA huuN| kyoM ki sAMsArika bhavya jIvoM ko inase hI samyaktva jo mokSa mahala kI prathama sIDhI hai, prApta hotI hai tathA zrutacAritrarUpa dharma kA lAbha hotA hai // 3 // zabdArtha-(nipuNaiH ) jisa prakAra catura-vyakti apanI (ratnAdi vastu ) ratnAdirUpa bahumUlya vastuoM ko (nidhAne ) tijorI Adi rUpa khajAne meM (bhriyate) surakSita bhara kara rakhatA hai (tathA ) usI prakAra (gaNadharaiH zubhArthaH sthAne nihitaH) gaNadharoM ne bhI AtmasAdhaka artha ko athavA puNyANubaMdhI puNya ke kAraNoM ko (sthAne) yogyasthAna meMzAstroM meM-nibaddha karake bhara diyA hai rakha diyA hai ataH (tadvodhanArtham ) unake vahAM para bhare hue usa artha ko spaSTa karane ke liye-use acchI tarahase khulAzA karake samajhAne ke liye maiM-ghAsIlAla muni-vrati AryakhaMDamAM prabhu dvArA prarUpita mokSamArgane ane AtmazuddhinA kAraNone pracAra ane prasAra karavAmAM prayatnazIla banelA che, evAM parapakArI gurumahArAjane huM mana, vacana ane kAyAnI vizuddhi prApta karavAne mATe vAraMvAra namaskAra karuM chuM. kAraNa ke sAMsArika bhavyajIne mokSamahelanA prathama sopAna rUpa samyakatva ane mRtacAritrarUpa dharmanI prApti temanA dvArA ja thAya che. . 3 hAtha-(nipuNaiH) ma yatu2 0yati pAtAnI ( ratnAdi vastu ) 2tna pore 35 bhUlyavAna vastumAne (nidhAne ) tirI mA 35 manamA (bhiyate ) bhUTIna surakSita rAmecha, ( tathA ) mela pramANe (gaNagharaiH zubhArthaH sthAne nihitaH ) dharAye 59mAmasAdhara atha ne mathavA 55yAmadhI puNyanA rone (sthAne) yogya sthAnamAM-zAstromAM-nimaddha 42 ( thAna) ma dheTa che. (tabodhanArtham) somA mareta te arthAne spaSTa 42vAne mATe bahu ja sArI rIte khulAsA pUrvaka tene samajAvavAne mATe huM-ghAsIlAla zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TokA maGgalAcaraNam (anuSTuvRttam ) sudharmasvAminaM natvA, smRtvA jainI sarasvatIm / sthAnAGgasyasudhA vyAkhyA, ghAsIlAlena tanyate // 5 // (tanubuddhihitAya ) alpabuddhivAle bhavyajIvoMke hitakI kAmanAse prerita hokara (tasya vizuddhAM vyAkhyAM tanomi) usakI vizuddha-nirdoSa vyAkhyA karatA huuN| zlokArtha-isa zloka dvArA yaha prakaTa kiyA gayA hai ki bhavyajIva apanA hita guru kI vANI se tabhI kara sakate haiM jaba ki ve nayavAda ko acchI taraha se samajhanekI buddhivAle hoM, jisa prakAra gvAlinI dahI meM mile hue ghRta ko maMthAna daNDa dvArA neti kI mukhyatA aura gauNatA se nikAla letI hai, isI prakAra se bhavyajIva guru ke upadeza ko apanA hita sAdhaka tabhI banA sakate haiM ki jaba ve ubhayanayoM kI vivakSA se use ghaTita karane kI kSamatA vAle hoM, yadi usa kathana ko ve eka hI naya ke mArga se apane meM utAra lete haiM to ye usake dvArA apanA hita na karake ulTe ahitakartA hI banate haiM, kyoM ki eka hI nayakI mAnyatA. vAlA prANI siddhAntakAroM kI dRSTi meM mithyAdRSTi kahA gayA hai| ataH ubhayanaya pratipAdita artha kisa prakAra se mukhya gauNa karake Atmahita sAdhaka banAyA jA sakatA hai yaha saba vyavasthA gaNadhara devoM ne apane bhuni ( tanubuddhihitAya ) 2565 bhuddhiA mavyavAnA tinI sAranAthI prezana ( tasya vizuddhAM vyAkhyAM tanomi ) tenI vizuddha-nihoSa vyaya 43 . kArtha-A zleka dvArA e vAta samajAvavAmAM AvI che ke bhavyaja gurunI vANI dvArA pitAnuM hita tyAre ja karI zake che ke jyAre teo nayavAdane sArI rIte samajavAnI buddhivALA hoya che. jevI rIte vAlinI ( govAlaNa) dahImAM rahelA ghIne valeNuM dvArA netinI (valeNune bAMdhela netaruM) pradhAnatA ane gauNatAthI kADhI le che, e ja pramANe bhavyajI gurunA upadeza dvArA pitAnuM hita tyAre ja sAdhI zake che ke jyAre teo ubhaya nAnI apekSAe tene ghaTAvI zakavAne samartha hoya che. je teo te kathanane eka ja nayanA AdhAre pitAnA jIvanamAM utArI le te teo tenA dvArA pitAnuM hita karavAne badale ahita ja karI bese che, kAraNa ke eka ja nayanI mAnyatAvALI vyaktine siddhAMtakAroe mithyAdRSTi kahela che. tethI ubhaya naya pratipAdita arthane kayA prakAre mukhya athavA gauNa karIne AtmasAdhaka banAvI zakAya te saghaLI vyavasthA gaNaghara dee pitAnA dvArA grathita zAstromAM zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasatre sUtrakRtAGganAma ke dvitIye'Gge svasamathAH parasamayAzca mUcitAH / tatasteSAM svaparasamayasiddhAnAM padArthAnAM yathAvat sthitirapi prAptavaktavyataiva bhavati / atasteSAM yathAvasthitipradarzanAya sUtrakRtAGgAnantaramidaM sthAnAGganAmakaM tRtIyamaGgamupakramate / atrAGge bhagavatA''tmAdayaH padArthA mandabuddhInAM vineyAnAmanAyAsato'vabodhanArthamekAdi dazasthAnatvena prarUpitAH / vistaratastu samavAyAGge samavAyatvena prruupitaaH| dvArA grathita zAstroM meM nibaddha kI hai aura paramparArUpa se vaha jyoM kI tyoM akhaNDarUpa se abhItaka calI ArahI hai, parantu jo mandadhuddhivAle bhavyajana haiM ve isa bAta ko nahIM samajha sakate haiM-ataH gaNadharoM ke usa abhiprAyako spaSTarUpase unheM samajhAne ke liye maiM-muni-vratI ghAsIlAla isakI vyAkhyA-sudhA nAmakI TIkAko vizada arthopeta karatA huuN||4-5|| sUtrakRtAGga nAma ke dvitIya aMga meM svasamaya (apanAsiddhAnta) aura parasamaya (parazAstra ) sUcita kiye gaye haiN| isaliye una svasamaya, parasamaya siddha padArthoM kI yathAvat sthiti bhI prApta vaktavyatAvAlI hI hotI hai| ataH unakI yathAvat sthiti ko dikhAne ke liye mUtrakRtAGga ke bAda isa tRtIya aMga kA nirmANa sUtrakAra ne kiyA hai| isa aMga meM bhagavAna ne AtmA Adi padArthoM kA mandabuddhicAle vinayavAn ziSyajanoM ko anAyAsarUpa se-saralatApUrvaka bodha ho jAya isa abhiprAya se unako ekasthAna se lagAkara 10 daza sthAnataka ke rUpa se nibaddha karelI che-(vaNI lIdhelI che , ane te paraMparArUpe evAM ja svarUpe, akhaMDarUpe hajI sudhI cAlI ja Ave che. paraMtu mandabuddhivALA bhavya te vAtane samajI zakatA nathI. gaNadharane te abhiprAya spaSTarUpe temane samanvayAne bhATe, (ghAsIdAsa bhuni) tenI 'vyAcyA-sudhA' nAmanI TakA vistAra pUrvaka karuM chuM ! 4-5 che sUtrakRtAMga nAmanA bIjA aMgamAM svasamaya (jaina siddhAMta) ane para samaya (parisiddhAMta) nuM pratipAdana karavAmAM AvyuM che. te svasamaya ane parasamaya pratipAdita padArthonI kevI sthiti chekevuM rUpa che, tenuM varNana paNa thavuM ja joIe te kAraNe sUtrakAre bIjA sUtrakRtAMganI racanA karyA bAda A sthAnAMgasUtra nAmanA trIjA aMganI racanA karI che ane temAM te padArthonA svarUpanuM nirUpaNa karyuM che. A aMgamAM, bhagavAne AtmA Adi padArthone mandabuddhivALA, vinayavAna ziSyane saralatA pUrvaka baMdha thaI jAya evA hetathI temanI eka sthAnathI laIne 10 sthAna paryanta rUpe prarUpaNa karI che. zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 1 u0 1 sU0 1 sudharmasvAmina upadezaH 9 sthAnAGgamityasya vyutpattistvevam-tiSThanti Asate vasanti yathAvadabhidheyatayA ekatvAdibhirvizeSitAH AtmAdayaH padArthA yasmiMstatsthAnam , aGgamiva=kSAyopazamikabhAvarUpasya aGgamivaaGgam , sthAnaM ca tadaGgaM ceti sthAnAGgamiti / tat sthA. nAGgaM zuzrUSuNA jambUsvAminA saprazrayaM vijJapto bhagavAn gaNanAyakaH zrI sudharmasvAmI prastutamidamaGgaM sakalapANinAM kalyANAya proktvaan| yasyedamAdisUtrammUlam-suyaM me AusaM ! teNaM bhagavayA evamakkhAyaM ||suu01 // chAyA-zrutaM mayA AyuSman ! tena bhagavatA evamAkhyAtam ||muu0 1 // prarUpaNA kI hai| inakA vistAra pUrvaka varNana to samavAyarUpa se samavAyAGga meM kiyA gayA hai| "tiSThinti Asate vasanti yathAvat abhidheyatayA ekatvAdibhiH vizeSitAH AtmAdayaH padArthAH yasmin tat sthAnam" isa vyupatti ke anusAra ekatvAdirUpa vizeSita hue AtmAdika padArtha jisameM yathAvat svarUpa se pratipAdita kiye gaye hoM usakA nAma sthAna hai isa sthAna ko aGga isaliye kahA hai ki yaha kSAyopazamika bhAvarUpa pravacana puruSa kA eka aGga jaisA aGga hai isa taraha sthAna rUpa jo aGga hai vaha sthAnAGga hai isa sthAnAGga ko sunane kI abhilASAvAle jambUsvAmI ke dvArA saprazraya vijJapta hue bhagavAn gaNanAyaka sudharmasvAmI ne prastuta isa aGga ko sakalaprANiyoM ke kalyANa ke liye kahA hai isakA Adima sUtra yaha haitemanuM vistAra pUrvakanuM varNana te samavAya rUpe samavayAMga sUtramAM karavAmAM mAye cha. " tiSThanti Asane vasanti yathAvat abhidheyatayA ekatvAdibhiH vizeSitAH AtmAdayaH padArthAH yasmin tat sthAnam " 21 vyutpatti anusAra eka Adi rUpe vizeSita evA AtmAdika padArthonuM jemAM yathAvat (yathArtha) svarUpe pratipAdana karavAmAM AveluM che evA Agamagranthane sthAnAMga kahevAmAM Avela che. A sthAnane aMga kahevAnuM kAraNa e che ke te kSAyopathamika bhAvarUpa pravacana puruSanA eka aMga jevuM che. A rIte sthAna rUpa je aMga che, tene sthAnAMga kahe che. A sthAnAMgane zravaNa karavAnI abhilASAvALA jabUvAmI dvArA vinaya pUrvaka te jANavAnI IcchA vyakta karavAmAM AvatA, gaNanAyaka bhagavAna sudharmA svAmIe A aMganu samasta jIvonA kalyANane nimitte kathana karyuM che. tenuM paheluM sUtra A pramANe chethaa 2 zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre TIkA-'suyaM me' ityaadi| 'ausaM ' iti-AyuSman-AyurjIvitaM, tat saMyamamayatvena prazastamastyasyeti AyuSmAn , tatsaMbuddhau, he AyuSman ! jambUH / mayA zrutam zrotrendriyopayogapUrvaka suyaM me AusaM ! teNaM bhagavayA evamakkhAyaM-1 sUtrArtha-(Ausa ) he AyuSman jambU (me suyaM) maiMne sunA hai jo (teNaM bhagavayA evamakkhAyaM) una bhagavAn ne aisA kahA hai| ____TIkArtha-"AusaM" zabda kA artha "ayuSman " hai aura yaha sambodhanake ekavacana meM prayukta huA hai jambUsvAmI ko AyuSman zabda dvArA sudharmAsvAmI ne isaliye kahA gayA hai ki saMyamamaya hone se unakA Ayu-jIvana prazasta thA " suyaM " zabda ke prayoga se sudharmasvAmI ne yaha prakaTa kiyA hai ki bhagavAna ke samIpa jo maiMne sunA hai vaha zrotrendriyopayoga pUrvaka hI sunA hai isake sunate samaya anupayoga avasthA kA parihAra ho jAne se unake dvArA kathita artha ko yathAvat maiMne hRdaya meM dhAraNa kiyA hai isa se " jo maiM tuma se kaha rahA hU~ vaha svakapolakalpita nahIM kaha rahA hUM kintu prabhu se jo sunA hai vahI tuma se kaha rahA hU~" aisA hone ke kAraNa isa kathana meM svataH pramANatA kA samudbhAvana kiyA hai " tena" zabda ke dvArA yaha samajhAyA gayA hai " suyaM me AusaM ! teNa bhagavayA evamakkhAyaM // 2 // sUtrA--(Ausa) mAyuSman ! ( me suya teNa bhagavayA eva. makkhAyaM) te sagavAna (bhagavAna mahAvIre) mA pramANa yuche,te meM (pAte ) samatuM che. sAtha-" Ausa" meTale " AyuSman " 21 Av4 mA samAdhananA eka vacanamAM vaparAyela che. sudharmA svAmIe jaMbusvAmIne Ayuzmana zabda dvArA e kAraNe saMbodhyA che ke teo saMyamamaya hovAthI temanuM Ayu-(jIvana) prazasta tu. ( suyaM) zahanA prayAsa dvArA sudhA svAmI se pAta se karI che ke bhagavAna mahAvIranI samIpe pite je sAMbhaLyuM che te kandriyanA upagapUrvaka ja sAMbhaLyuM che. tene zravaNa karatI vakhate anupaga avasthAne parityAga thaI javAthI temanA dvArA pratipAdita arthane meM yathArtha rUpe hada. yamAM utArela che. tethI "huM tamane je kahI rahyo chuM, te koI kalakalpita vAta kahI rahyo nathI, paraMtu prabhunA mukhAraviMdamAMthI nIkaLelAM je vacane meM sAMbhaLyA che, eja kahI rahyo chuM. " svayaM bhagavAne kahelI hovAthI A vAta ApoApa pramANabhUta banI jAya che tene bIjAM koI pramANanI jarUra rahetI zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 1 0 1 sU0 1 sudharma svAmina upadezaH 11 mAkarNitaM, tena = yaH khalu pUrvabhave viMzatisthAnakAnAM punaH punaH samArAdhanena tIrthakara nAmagotrakarmA'nAdimithyAdarzanavAsanAvigama labdhasamyaktvadharmA, zukladhyAnapavanakRtaghanaghAtighanAghanapaTalavighaTanaprakaTitAkhaNDa vimala kevalabhAnumaNDalaH, caraNakamalAvanatamaNimaulimukuTamaNDalAkhaNDalaH, sakalakalyANamaNinidhAnarUpaH, prAptAnantAcintya nijarUpaH sakalaizvaryayazo guNairvardhamAnazvarama tIrthaMkara zrIvardhamAnastena bhagavatA = aSTamahAprAtihAryarUpasamatraizvaryAdiyuktena evam = amunA vakSyamANena ekatvAdinA prakAreNa AkhyAtam - A= maryAdayA - jIvAjIvAdilakSaNA saMkirNatA ki una bhagavAn se maiMne aisA sunA ki jina bhagavAn ne pUrvabhava meM bIsa sthAnakoM ko punaH punaH ArAdhanA se tIrthakara nAma gotrakarma kA upArjana kiyA hai anAdimithyAdarzana kI vAsanA ke kSaya se jinhoMne samyaktvarUpa Atmadharma ko prApta kiyA hai zukladhyAnarUpa pracaNDapavana ke dvArA jinhoM ne ghAtiyAkarmarUpa meghoM kI ghaTAoM ko haTA diyA hai aura vimala kevalajJAnarUpa sUryamaNDala jina ke prakaTa ho cukA hai aura isIse jinake caraNakamaloM meM AkhaNDalaindra ke maNigarbhita mukuTa jhuka gaye haiM / sakalakalyANarUpa maNiyoM ke jo eka advitIya nidhirUpa haiM, antahIna evaM acintya nijarUpa ko prApta ho cuke haiM aura jo sakala aizvarya evaM yaza Adi guNoM se vardhamAna haiM aise carama tIrthaGkara bhagavAn aSTamahAprAtihAryarUpa samagra aizvaryAdi se virAjamAna - mahAvIra prabhu AtmAdika padArthoM kA yaha ekatvAdirUpa se kathana kiyA hai "AkhyAtam " meM jo " A pada AyA hai vaha maryAdA aura abhividhi ina 19 66 nathI. tena " zabda dvArA e samajAvavAmAM AvyuM che ke je bhagavAne pUbhavamAM vIsa sthAnakonI pharI pharIne ArAdhatA karIne tIrthaMkara nAma getrakanuM upArjana karyu hatuM, anAdi mithyAdarzananI vAsanAnA kSaya dvArA jemaNe samyakatva rUpa Atmadharmane prApta karyAM hatA, zukaladhyAnarUpa pracaMDa patranadvArA jemaNe ghAtiyA karUpa vAdaLAnI ghaTAne dUra karI dIdhI hatI, vimala kevalajJAnarUpa sUmaDala prakaTa thai javAne kAraNe jemanA caraNakamaleAmAM indranA mijita mugaTo paNa jhukI gayAM hatAM, sakala kalyANarUpa maNienA je eka anupama nidhirUpa hatA, ananta ane acintya nijarUpane je prApta karI cukayA che, ane je sakala aizvaya ane yaza Adi guNAthI vamAna che, aSTamahAprAtihAya rUpa samagra aizvaya AdithI je vibhUSita che, evAM carama tI kara mahAvIra prabhue AtmAdika padArthonuM A ekatvAdri rUpe kathana karyuM che, zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre rUpayA,samastavastuvistaravyAptilakSaNena abhividhinA vA khyAtam=kathitam AtmAdi samastavastujAtaM kathitamityarthaH(1) athavA-zrutaM mayA 'AusaMte' iti AyuSmadante -AyuH=saMyamarUpaM yazaH kIrtirUpaM ca prazastaM prabhUtaM vA yasya sa AyuSmAn-varddhamAnasvAmI, tasya ante=samIpe, 'Na' iti vAkyAlaGkAre, bhagavatA evamAkhyAtam (2) donoM ke artha meM AyA hai isa taraha jo AtmAdi padArthoM kA ekatvAdi rUpa se kathana kiyA gayA hai usameM jIya ajIva Adi padArthoM ke lakSaNoM hI vizeSarUpa se varNana kiyA gayA hai tathA yaha samastavastuoM ke varNana meM vyAptirUpa abhividhi se yukta hai (1) ___ athavA-" AusaM teNaM bhagavayA evamakkhAyaM" jaba sUtra isa prakAra se paDhA jAbegA-taba isakI saMskRta chAyA " AyuSmadante khalu bhagavatA evamAkhyAtam" aisI hogI yahAM para Ayu zabda ke vAcyArtha saMyama, yaza aura kIrti ye hue haiM so prazasta yA akhaNDa ina rUpa AyuvAle zrI vardhamAna svAmI ke anta-samIpa-meM maiMne sunA hai yahA~ "gaM" yaha zabda vAkyAlaGkAra meM prayukta huA hai| isa taraha bhagavAn mahAvIra ke pAsa vaha maiMne sunA hai jo bhagavAn ne aisA kahA hai(2) "AkhyAtam " bhane 'A' 5sa cha te bhyaa| mane malividhi, se banenA arthamAM prayukta thayela che. A rIte AtmAdi padArthonuM je ekatvAdi rUpe kathana karavAmAM AvyuM che temAM jIva, ajIva Adi padArthonAM lakSaNeja vizeSarUpe varNana karavAmAM AvyuM che. tathA te samasta vastuonuM varNana vyAsirUpa abhividhithI yukata che. 1 che athavA-( AusaM teNa bhagavayo evamakkhAya) 2 pramANe sUtrane ne yAMyAmA mAye, to tenI sasta chAyA mA pramANe thaze-( AyuSmadante khalu bhagavatA evamAkhyAtam ) sahI 'mAyu' zahanA pAyA " sayabha, yaza bhane kIti" samajavAnA che. tethI A sUtrane A pramANe paNa artha thAya che prazasta athavA akhaMDa saMyama, yaza ane kIrtivALA zrI vardhamAna svAmInI samIpe A pramANe sAMbhaLyuM che ke ahIM "G" A zabda vAkyAlaMkAra rUpe vaparAve che. A rIte A sUtrane artha A pramANe paNa karI zakAya che- akhaMDa yaza, saMyama ane kIrtisaMpanna mahAvIra bhagavAnanI samIpe A vAta (A prakAranuM pratipAdana) meM sAMbhaLyuM che kahevAnuM tAtparya e che ke huM bhagavAne kahelI vAta ja kahI rahyo chuM. 2 zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 1 0 1 sU0 1 sudharma svAmina upadezaH 13 Con 4 athavA zrutaM mayA 'AusaMteNaM ' iti AyuSmatA ( 3 ) yadvA zrutaM mayA AusaMteNaM iti AmRzatA bhagavatpAdAravindayugalaM spRzatA = sevamAnena (4) athavA zrutaM mayA Au teNaM' iti - AvasatA gurukule nivasatA ( 5 ) athavA - zrutaM mayA he AyuSman ! ' teNaM' tat-atra prathamArthe tRtIyA, tat AtmAdi padArthAnAmekatvAdi svarUpaM bhagavatA evamAkhyAtam (6) athavA zrutaM mayA he AyuSman ! ' teNaM ' athavA- " suyaM me Ausa teNaM " aise pATha meM "zrutaM mayA Ayu 66 - - mayA " ke matA " aisI saMskRta chAyA meM " AyuSmatA" yaha pada sAtha sambandhita hone se AyuSmAn arthAt AyuvAle maiMne sunA hai jo bhagavAn ne aisA kahA hai / (3) athavA - "suyaM me Ausa teNaM" kI saMskRta chAyA jaba zrutaM mayA AmRzatA " aisI hogI to usameM bhagavAnke caraNAravindayugala kI sevA karate hue maiMne sunA hai " aisA artha hogA (4) " zrutaM "" athavA- suyaM me Ausa teNaM " kI saMskRtachAyA jaba mayA AvasatA " aisI hogI to "gurukula meM rahate hue bhagavAn ke pAsa maiMne sunA hai " aisA artha hogaa| (5) athavA - " suyaM me AusaM teNaM evamakkhAyaM " yahAM para " teNaM " yaha prathamA artha meM tRtIyA vibhakti huI hai isase he AyuSmana ! AtmAdi padArthoM kA ekatvAdi svarUpa jo bhagavAn ne kahA hai vaha maiMne sunA hai / (6) athavA - (suyaM me Ausa teNa ) yA pramANe yA sUtrane le pAMyavAmAM Ave to tenI saMskRta chAyA mA pramANe manaze- " zrutaM mayA AyuSmatA " mane temAM 'AyuSbhatA' yaha "mayA" sAthai samaMdhita hovAthI, teneo yA pramANe artha pazu zakAya- bhagavAne AvuM je kahyuM che te AyuSyamAna evA meM sAMbhaLyuM che. " athavA - "suyaM me Ausa teNa " nI saMskRta chAyA le " zrutaM mayA thAya che--" bhagavAnanA 39 AmRzatA A pramANe thAya te A pramANe artha pAdAravinda yugalanI sevA karatAM karatAM meM A pramANe sAMbhaLyuM che. '' kA athavA - " suya me Ausa teNa " nI saMskRta chAyA le " zrutaM mayA AvasatA yA pramANe thAya to yA sUtrano artha yA pramANe thaze-" gurukulamAM rahIne bhagavAnanI pAse meM A pramANe sAMbhaLyuM che. " // 5 // " 66 athavA - "suyaM me Ausa teNa' evamakkhAyeM " sahIM " teNa " yaha trIla vibhakitamAM hAvA chatAM prathamAnA arthamAM che, ema mAnavAmAM Ave te A sUtranA A pramANe atha thaze-" he AyuSman ! AtmAdi padArthonuM je eka tyAhi sva35 lagavAne adhuM che, te bhe' sAMlaNyuM che. " // 6 // zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ _sthAnAGgasUtra tadA = zAsanapravartanasamaye bhagavatA evamAkhyAtam (7) / athavA-zrutaM mayA he AyuSman ! (8) / tatra vA samavasaraNe bhagavatA evamAkhyAtam (9) athavA-he AyuSman ! zrutaM 'me' iti mama vartate yatastena bhagavatA evamAkhyAtam ( 10 ) / athavA-zrutaM mayA 'AusaM teNaM' ti-AjuSamANena-vinayamaryAdayA gurumAsevamAnena, bhagavatA evamAkhyAtamiti (11) // sa0 1 // athavA-" teNaM" kI chAyA-jaba "tadA" aisI kI jAvegI taba isakA artha aisA hotA hai ki-he AyuSman / maiMne aisA sunA hai jo zAsana ke pravartana ke samaya meM bhagavAn ne AtmAdika padArthI ko eka tvAdirUpa se kathana kiyA hai / (7) ___ athayA-"teNaM" kI saMskRta chAyA " tasmin " aisI bhI hotI hai to isa chAyA meM aisA artha hotA hai-he AyuSman / maiMne sunA hai ki " tasmin " SaDjIvanikAya ke viSaya meM bhagavAna ne aisA kahA hai| (8) ____ athavA-he AyuSman ! maiMne sunA hai ki samavasaraNa meM bhagavAnne aisA kahA hai| (9) ___ athavA-" me" kI saMskRta chAyA "mama" aisI jaya hotI hai taba isakA tAtparya aisA hotA hai ki jo kucha mere pAsa hai arthAt AtmAdika padArthoM kA jo ekatvAdirUpa se jJAna mere pAsa hai yaha saba bhagavAn ke dvArA aisA hI kahA gayA hai / (10) Atha-" teNa" 20 panI chAyA ne " tadA' 54 tarI 2442. vAmAM Ave te A sUtrane artha A pramANe thaze-"he Ayuzmana ! zAsananA pravartananA samaye bhagavAne AtmAdika padArthonuM ekatvAdi rUpa je kathana yu' cha, te meM sAmanyuM cha. " // 7 // athavA-" teNa" nI saMskRta chAyA " tasmin " 5] thAya che. mana tyAre A sUtrane artha A pramANe thAya che-he Ayumana ! meM sAMbhaLyuM che " tasmin " chAyanA / viSe mAne / pramANe yu che. // 8 // athavA-"he AyuSyan ! samavasaraNamAM bhagavAne A pramANe je kahyuM cha ta meM Aimuyu che." ___ AthA-" me" nI sakRta chAyA " mama" 54 thAya che. tyAre sA satrane artha A pramANe thAya che-"je kaMI mArI pAse che eTale ke AtmA dika padArthonuM ekatvAdirUpa je jJAna mArI pAse che, te badhAnuM bhagavAna dvArA A svarUpe ja pratipAdana thayela che. je 10 zrI sthAnAMga sUtra 01 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 1 u0 1 sU0 2 Atmana ekatyanirUpaNam bhagavatA yadAkhyAtaM tadadhunA procyate, tatra sakalapadArthAnAM samyagmithyA. jJAnazraddhAnAnuSThAnaviSayIkaraNena upayogapApaNAdAtmanaH sakalapadArthApekSayA prAdhAnyamatastamAdau nirUpayitumAha mUlam-ege AyA // sU0 // 2 // chayA-eka AtmA // sU0 // 2 // vyAkhyA-'ege AyA' ityAdi AtmA atati-saMtataM jAnAtIti AtmA jIvaH, ata dhAtorgatyarthatyAd gatyarthAnAM ca jJAnArthatvAt / jIvasya upayogalakSaNatvAt siddhasaMsArItyavasthA ___ athavA-"AusaM teNaM" kI saMskRta chAyA "AjuSamANeNa" aisI jaba kI jAtI hai-taba vinayamaryAdA ko lekara guru kI sevA karate hue mujhe bhagavAn se isa prakAra kahA gayA hai yaha AtmAdika padArthoM kA ekatyAdirUpa se pratipAdana kiyA gayA hai / (11) / / sU0 1 // bhagavAna ne jo kahA hai vaha aba prakAzita kiyA jAtA hai isameM saba se prathama AtmA kA nirUpaNa kiyA jAtA hai kyoM ki AtmA hI saphalapadArthoM ke samyagjJAna, mithyAjJAna, samyak zraddhA, mithyA zraddhA, samyak anuSThAna aura mithyA anuSThAnoM kA viSaya hotA hai aura inhIM kriyAoM se vaha apanI aura upayukta kiyA jAtA hai isa taraha sakalapadArthoM kI apekSA usameM pradhAnatA A jAtI hai athavA-" AusaM teNa" nI saskRta chAyA " AjuSamANeNa" 5y thAya che. tyAre A sUtrane A pramANe artha thAya-" tyAre vinayamaryAdApUrvaka gurunI sevA karatAM evA mane bhagavAna dvArA A pramANe kahevAmAM AvyuM che eTale ke huM jyAre bhagavAna mahAvIranI sevA karatuM hatuM, tyAre bhagavAna dvArA AtmAdika padArthonuM ekatvAdirUpe mArI samakSa pratipAdana karavAmAM mAyu tu. // 11 // sU01 // bhagavAna mahAvIre sudharmA svAmIne je dharmatattva samajAvyuM hatuM, te have prakaTa karavAmAM Ave che-temAM sauthI pahelAM te AtmAnuM nirUpaNa karavAmAM Ave che, kAraNa ke AtmA ja samasta padArthonA samajJAna, mithyAjJAna, samyak zraddhA, mithyA zraddhA, samyapha anuSThAna ane mithyA anuSThAnane viSaya hoya che ane eja kriyAothI te pitAnI tarapha upayukta karAya cheA rIte badhAM padArtho karatAM AtmAmAM pradhAnatA rahelI jaNAya che. zrI sthAnAMga sUtraH 01 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 sthAnAGgastre yespi upayogabhAvena sArvakAlikAvabodhasya sadbhAvAt / sArvakAlikabodhAbhAve cAjIvatvaprasaGgAt / ajIvatve sati punarjIvatvasyAbhAvaH prasajyeta / ajIvasyAge AyA ityAdi // 2 // sUtrArtha - AtmA eka hai| TIkArtha - " atati - satataM jAnAti iti AtmA " isa vyutpatti ke anusAra jo nirantara jAnatA hai- vaha AtmA hai AtmA jIva kA aisA koI sA bhI kSaNa nahIM hai jisameM vaha jAnane rUpa upayoga kriyA se zUnya rahatA ho yadyapi " at " dhAtu kA artha " sAtatya gamana " hai parantu yahA~ para jo at dhAtu kA artha " satataM jAnAti " aisA vivakSita kiyA gayA hai vaha "sarveSAM gatyarthAnAM ca jJAnArthatvAt " isa niyama ko lekara kiyA gayA hai arthAt gatyarthaka dhAtu jJAnArthaka bhI hote haiM / ataH " atati " kriyA pada kA artha jo satata jAnatA hai vaha AtmA hai aisA jJAnArthaka rUpa meM kiyA gayA hai jIvAtmA kA nijalakSaNa upayoga hai yaha upayoga lakSaNa apane lakSya bhUta siddha aura saMsArI samasta jIvoM meM pAyA jAtA hai isase sArvakAlika bodha kA AtmA meM sadbhAva kathita ho jAtA hai yadi AtmA meM sarvakAlika bodha kA abhAva mAnA jAye to jIva meM ajIvatvakA prasaMga prApta hotA hai yadi kahA jAve 66 ege AyA " tyAhi // 2 // sUtrArtha -- AtmA me che. TIkArthaM - ( atati-satataM jAnAti - iti AtmA ) yA vyutpatti anusAra "ne nirantara lAgato rahe che tenu nAma AtmA che. " jIvanI evI eke kSaNa pasAra thatI nathI ke jyAre AtmA jANuvArUpa upayAga kriyAthI rahita "" "" rahetA hoya. le " atU " dhAtunA artha " satatagamana paNa thAya che, parantu mahIM ' at dhAtunA artha " niraMtara jANe che, '' eve karavAmAM yAvyo che, te " sarveSAM gatyarthAnAM ca jJAnArthatvAt A niyamane AdhAre karavAmAM AvyA che. kahevAnuM tAtpa e che ke gatyaka dhAtu jJAnAka paNa hoya che. tethI sahIM " atati " priyApahano artha jJAnArtha43 12tA " satata jANe che tenuM nAma AtmA che. " A pramANe kahevAmAM koi khAdha rahetA nathI. upayAga ja jIvAtmAonu lakSaNa che. A upayega lakSaNa siddha ane sa'sArI jIveAmAM meAbUda hoya che. tethI AtmAmAM sarvakAlika medhanA saddabhAvanuM pratipAdana thaI jAya jo AtmAmAM sakAlika edhanA abhAva mAnavAmAM Ave, te jIyamAM ajIvatva mAnavAnA prasa`ga prApta thaze. kadAca zrI sthAnAMga sUtra : 01 "" Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0.1 u0 1 sU0 2 Atmana ekatvanirUpaNam 'pi jIvatvA'bhyupagame AkAzAdInAmapi jIvatvaprasaGgaH / athavA-avati-satataM gacchati-prApnoti svakIyAn paryAyAn ityaatmaa| nanu itthaM svakIyaparyAyeSu sAtatyena gamanameva Atmano lakSaNaM bhavati / tatazcAkAzAdInAmapi svaparyAyeSu satatagamanAtteSvapyAtmatvaM prasajyeta / yadyAkAzAdInAM svaparyAyeSu gamanaM na svIkriyeta, tarhi teSAmapariNAmitvenAvastutvaM prasajyeta ? iti cet atrocyate-sAtatyena ki usameM ajIvatva kA prasaGga prApta nahIM ho sakegA kyoM ki usameM hama jIvatva kA sambandha mAnate haiM to aisA kathana isaliye mAnya nahIM ho sakatA hai ki isa mAnyatA meM AkAzAdi ajIva padArthoM ke sAtha bhI jIvatvakA sambandha mAnanA par3egA aura unameM isa sambandhase sacetanatAmAnanI par3egI isa taraha maulikarUpameM jIvake abhAvakA prasaGga prApta hogaa| __ athavA-" atati-satataM gacchati-prApnoti svakIyAn paryAyAna ityAtmA" isa vyutpatti ke anusAra jo apanI paryAyoM ko nirantara prApta karatA rahatA hai vaha AtmA hai yahAM isa prakAra kI vyutpatti karane se aisI AzaMkA ho sakatI hai ki apanI apanI paryAyoM ko nirantara AkAzAdika ajIva bhI prApta karate rahate haiN| ataH unameM bhI Atmatva hone kA prasaGga prApta hotA hai yadi isa prasaGga prApti ko haTAne ke nimitta aisA kahA jAve ki hama AkAzAdikoM meM apanI 2 paryAyoM ke pratigamana honA svIkAra nahIM karate haiM so aisA kathana isaliye ThIka nahIM evI dalIla karavAmAM Ave ke temAM ajIvatvane prasaMga prApta nahIM thAya, kAraNa ke tenI sAthe ame jItvane saMbaMdha mAnIe chIe, te te kathanane te kAraNe mAnya karI zakAya tema nathI ke e mAnyatAnA svIkAramAM te AkAzAdi ajIva padArthomAM paNa jIvatvane saMbaMdha mAnavo paDaze. ane te saMbaMdhane svIkAra karavAthI temanAmAM sacetanatA mAnavI paDaze. A rIte maulika 32 ( bhUpe) vana mmaapn| prasa1 prApta thaze. matha-" atati-satataM gacchati-prApnoti svakIyAn paryAyAn ityAtmA " A vyutpatti anusAra AtmAne A pramANe artha thaze-"je pitAnI paryA ne niraMtara prApta karato rahe che tenuM nAma AtmA che " ahIM koI evI zaMkA uThAve ke "AkAzAdika ajIva paNa pitapotAnI paryAne niraMtara prApta karatA rahe che, tethI temanAmAM paNa Atmatvane sadbhAva hevAne prasaMga prApta thaze. je A vAtanuM nivAraNa karavA mATe ema kahevAmAM Ave ke ame AkAzAdika padArthomAM pitApitAnI paryAnuM pratigamana thavAnI vAta svIkAratA zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 sthAnAGgasUtre gamanaM tu Atmano vyutpattinimittameva natu pravRttinimittam / pravRttinimittaM tu upayoga eva / athavA saMsAryapekSayA caturgatiSu satatagamanAt muktApekSayA tu bhUtapUrvasya tasyAzrayaNAt AtmA ekaH = ekatvasaMkhyAvAn kathaMcit, na tu dvayAbana sakatA hai ki aisI sthiti meM unameM apariNAmitA A jAvegI aura isa apariNAmitA ke prabhAva se unameM avastutA mAnanI par3egI to isa AzaMkAkA samAdhAna aisA hai ki AtmAkI vyutpatti karane meM "apanI paryAyoM meM nirantara gamana karanA hai" aisA jo kahA gayA hai vaha so kevala usakI vyutpatti batalAne ke liye hI kiyA gayA hai aisA kathana pravRttikA nimitta nahIM hotA hai pravRttikA nimitta to usameM upayoga hI hotA hai arthAt jahAM upayoga hai vahI AtmA hai isaliye "AtmA'' isa zabdakI pravRtti kA nimitta upayoga hai apanI paryAyoMmeM nirantara gamana karanA nahIM hai / athavA - " atati satataM gacchati iti AtmA " aisI jo AtmA zabda kI yaha vyutpatti kI gaI hai vaha saMsArI AtmAko lekara kI gaI hai kyoMki saMsArI AtmA nirantara caturgati rUpa saMsAra meM gamana kiyA karatA hai / tathA mukta jIva meM bhI bhUtapUrvanaya kI apekSA lekara yaha vyutpatti ghaTita ho jAtI hai aura isake anusAra ve bhI AtmA haiM aisA kathana bana jAtA hai yaha AtmA eka hai eka saMkhyAvAlA hai-do Adi nathI, te evuM kathana paNa kharAkhara lAgatuM nathI, kAraNa ke evI sthitimAM tA temanAmAM apariNAmitA AvI jaze ane te apariNAmitAnA prabhAvathI temanAmAM avastutA mAnavI paDaze, " A AzaMkAnuM samAdhAna A pramANe che-AtmAnI vyutpatti karatI vakhate evuM je kahevAmAM AvyuM che ke " pAtAnI paryAyAmAM nirantara gamana kare che, " te te mAtra tenI vyutpatti patAvavAne mATe kahevAmAM Avela che. evuM kathana pravRttinuM nimitta thatuM nathI. temAM pravRttinuM nimitta teA upaceAgaja hAya che, eTale ke jyAM upayega-lakSaNanA saddabhAva haiAya che, tyAMja AtmAnA sadbhAva hAya che. tethI * AtmA ' A zabdanI pravRttinuM nimitta upayAga che, pAtAnI paryAyAmAM nirantara gamana karavArUpa nimitta hAtuM nathI. " athavA - " atati satataM gacchati iti AtmA " AtmAnI yA le vyutpatti kahI che te saMsArI AtmAonI apekSAe kahI che, kAraNa ke saMsArI AtmAo nirantara catutirUpa sasAramAM gamana karyAM kare che. mukta jItramAM paNa bhUtapUvanayanI apekSAe A vyutpatti ghaTAvI zakAya che, ane te anusAra te paNu AtmA che e kathana sabhavI zake che, te AtmA eka che, zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 1 u0 1 sU0 2 Atmana ekatvanirUpaNam 19 disaMkhyAvAn / ayaM bhAvaH-dravyArthatayA eka dravyatvAdAtmana ekatvaM bodhyam / pradezArthatayA tvasaMkhyeyapradezAtmakatvAttasyAnekatvam / tatra-dravyaM ca tadarthazceti saMkhyAvAlA nahIM hai aisA jo kahA gayA hai so usakA bhAva aisA hai ki dravyArthikanaya kI apekSA yaha AtmA eka akhaNDa dravyarUpa hai isaliye vaha eka hI saMkhyAvAlA hai| yaha aisA kathana ekAntarUpa se nahIM hai kintu apekSAkRta hI hai ataH jaba AtmA kA vicAra pradezArthatA ko lekara kiyA jAtA hai to vaha asaMkhyAta pradezAtmaka hone se anekarUpa bhI hai jainadarzanakAroM ne pratyeka vastu kA vicAra dravyArthika aura paryAyArthika ina do nayoM ke sahAre se hI kiyA hai jaba dravyAthikanaya kI apekSA se vicAra kiyA jAtA hai taba vicAra kI dRSTi eka mUla dravyapara hI rahatI hai tadvata pradeza guNa aura kramabhAvI paryAyoM para nahIM rahatI hai aisA hone para bhI vaha una saboM kA niSedha nahIM karatA hai kintu vaha unake upara kevala gajanimIlikA hI dhAraNa karatA hai| kyoM ki dravyagata ina saboM kA niSedha karanA isakA hetu hotA hai ekAnta mAnyatA ko prazraya denA jo anekAnta mAnyatA kI dRSTi se sarvathA niSiddha hai paryAyArthikanaya kA hI dUsarA nAma pradezArthatA hai AtmA asaMkhyAta eka saMkhyAvALe che-be Adi saMkhyAvALe nathI, A kathananuM spaSTIkaraNa A A pramANe che-dravyArthikanayanI apekSAe A AtmA eka akhaMDa dravyarUpa che, tethI te eka ja saMkhyAvALe che. A kathana ekAntataH samajavuM joIe nahIM. paraMtu amuka apekSAe ( amuka dRSTie) ja grahaNa karAyuM che ema samajavuM. tethI jyAre pradezArthatAnI apekSAe AtmAne vicAra karavAmAM Ave che, tyAre te asaMkhyAta pradezAtmaka hovAthI anekarUpa paNa che. jaina darzana kAroe dareka vastune vicAra dravyArthika ane paryAyArthika, A bane nayane AdhAre ja karyo che. jyAre dravyArthika nayanI apekSAe vicAra karavAmAM Ave che tyAre vicAranI daSTi eka mULa dravyapara ja rahe che-temAM rahelA pradeza, guNa ane kramabhAvI paryAya para daSTi rahetI nathI. Ama hovA chatAM paNa te temane saune niSedha karatuM nathI, paraMtu te temanA upara mAtra gajanimIlikA ja (gajanimIlikA-nyAya pramANenI vRtti) dhAraNa kare che. kAraNa ke dravya gata te badhAne niSedha kare eTale ekAnta mAnyatAne prazaya (AdhAra) devA jevuM bane che, je anekAnta mAnyatAnI daSTie sarvathA niSiddha che. paryA. yArthika nayanuM ja bIjuM nAma pradezArthatA che. "AtmA asaMkhyAta pradezevALa zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre dravyArthastasya bhAvo dravyArthatA- pradezaguNaparyAMyAdhAratA, avayavidravyateti yAvat / tathA prakRSTo dezaH pradezo'vayavarahitoM'zaH sacAsauM arthatheti pradezArthastasya bhAvaH pradezArthatA guNaparyAyAdhAratA avayavArthateti yAvat / -: avayavidravyasiddhiH 20 1 I nanu - avayavidravyatayA''tmA eka ityuktam / tadayuktam - avayavidravyasyAvidyamAnatvAt / tathA hi-avayavidravyAGgIkAre tAvadidamucyatAm tadavayavidravyaM kimavayavebhyo bhinnam utAbhinnamiti ? na tAvadabhinnam abhedAGgIkAre'vayavidravya pradezavAlA hai yaha kathana vyavahAra se hai nizcaya se nahIM so jitanA bhI vyavahAra hai yaha saba paryAyAzrita hai paryAya kI apekSA jaba vastu kA vicAra kiyA jAtA hai taba dravya ko gauNa kara kevala paryAya ko hI pradhAna kara liyA jAtA hai isa taraha paryAyArthika dRSTi se aneka paryAyoM kA Azraya hone ke kAraNa AtmA aneka bhI hai| avayavI dravyasiddhi zaMkA- avayavI dravyarUpa se AtmA eka hai aisA jo kahA gayA hai yaha ThIka nahIM hai- kyoMki vicAra karane para avayavI dravya kA svatantra astitva sAbita nahIM hotA hai aura vaha isa prakAra se avayavIdravya kA matalaba hai apane avayavoM se niSpanna huA dravya so yaha avayavI dravya kyA avayavoM se bhinna hotA hai yA abhinna hotA hai ? yadi kahA jAve ki vaha avayavI dravya apane avayavoM se abhinna hotA hai to " che, A kathana vyavahArAzrita che-nizcayAzrita nathI. jeTalA vyavahAra che te paryAyAzrita che, ane paryAyanI apekSAe jyAre vastunA vicAra karavAmAM Ave che, tyAre dravyane gauNu karIne mAtra paryAyane ja pradhAnatA apAya che. A rIte paryAyArthika dRSTie vicAra karatAM aneka paryaMcAnA AzrayabhUta hAvAthI AtmA aneka pazu che. avayavI dravyasiddhi-- za'kA-avayavI dravyarUpe AtmA eka che evuM kathana kharAkhara nathI, kAraNa ke vicAra karatAM, avayavI dravyanuM svataMtra astitva sAkhita thatuM nathI. kevI rIte te sASita thatuM nathI, te nIce matAvyu' che avayavI dravya eTale avayaveAmAMthI niSpanna thayeluM dravya. zuM te avayavI dravya avayave karatAM bhinna hoya che ke abhinna hAya che? jo ema kahevAmAM Ave ke avayavI dravya tenA ( peAtAnA ) avayaveAthI bhinna hAya che, te evA zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 u0 1 sU0 2 Atmana ekatvanirUpaNam 21 padavayavAnAmekatvaM prasajyeta / yadvA-avayavavadavayavidravyasyApyanekatvaM syAt / yadyavayavebhyo bhinaM tadavayavidravyamiti svIkriyate, tadA kathaya tAvat , kimavayavi dravyasya pratyekAvayaye sarvAtmanA sambandhaH, kiM vA dezataH ? / yadi sarvAtmanA, tadA'vayavasaMkhyakamavayavidravyaM syAt kathamekatvaM tasya sidhyet / yadi dezaiH sambandha ityucyate, tato yardezairavayaveSu tadvartate, teSvapi dezeSu tat kathaM vartate, kimu aise kathana meM yA to avayavIdravya meM ekatA kA kathana AkAzakusuma kI taraha sarvathA asaMbhava ho jAtA hai kyoM ki avayavoM kI taraha unase abhinna rahe hue dravya meM anekatA AnekA prasaGga prApta hotA hai yA avayayoM meM anekatA kA darzana durlabha ho sakatA hai kyoM ki dravya kI ekatA kI taraha abhinna rahe hue avayavoM meM ekatA A jAtI hai ina doSoM ko dUra karane ke abhiprAya se yadi aisA kahA jAye ki avayavI dravya apane avayavoM se bhinna hai to phira yahAM para aisA prazna upasthita hotA hai ki isa avayavIdravya kA apane avayavoM ke sAtha jo sambandha hotA hai vaha kyA pratyeka avayava ke sAtha sarvarUpa se hotA hai yA dezarUpa se hotA hai ? yadi kahA jAve ki dravya kA sambandha apane pratyeka ayayaya ke sarvarUpa se hotA hai to dravya ke jitane avayava hai utane hI dravya hone kA prasaGga prApta ho sakatA hai ataH isa sthiti meM avayayI dravya meM ekatva kA kathana kaise siddha ho sakatA hai ? yadi kahA jAye ki ayayayI dravya apane avayavoM ke sAtha ekadeza se sambandhita kathanathI te avayavI dravyamAM ekatAnuM kathana AkAza-kusumanI jema asaMbhavita banI jAya che, kAraNa ke avayanI jema, temanAthI abhinna evAM dramAM paNa anekatA mAnavAne prasaMga prApta thaze, athavA te avayavamAM anekatAnuM darzana durlabha thaI jaze kAraNa ke dravyanI ekatAnI jema tenAthI abhinna rahelA avayamAM paNa ekatA mAnavAne prasaMga prApta thaze. je A denA nivAraNa mATe evI dalIla karavAmAM Ave ke avayavI dravya pitAnA avayathI bhinna che, to evo prazna upasthita thAya che ke A avayavI dravyane pitAnA avayanI sAthe je saMbaMdha che te zuM pratyeka avayavanI sAthe sarvarUpe hoya che te derArUpe (aMzataH) heAya che? jo evuM kahevAmAM Ave ke dravyane saMbaMdha pitAnA pratyeka avayavanI sAthe sarvarUpe hoya che, te dravyanA jeTalAM avayave che eTalAM ja dravya mAnavAne prasaMga prApta thaze. te evI pari sthitimAM avayavI dravyamAM ekatvanuM kathana kevI rIte siddha thaI zake che? je ema kahevAmAM Ave ke avayavI dravya pitAnA avayanI sAthe eka dezathI zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 sthAnAGgasUtre dezataH, kimuta sarvato vA? sarvatazcet, tadeva dUSaNam / yadi dezato vartate, ityucyate tadA punarucyatAm-teSvapi dezeSu kathaM tad vartate, dezatovA, sarvAtmanA vA, ityevamanavasthA syAt / tasmAdavayavi dravyameva nAstIti tadekatvaM gagana kummAyamAnamiti cet, atrocyate-avayavebhyo bhedaH abhedo vA'cayavi dravyasyaikAntato na svIkriyate avayavA eva hi tathAvidhaikapariNAma prAptA avayacidravyatayA vyapadizyante / ta eva hotA hai to isa kathana meM bhI hama yaha pUcha sakate haiM ki vaha avayavIdravya jina apane dezoM se avayavoM meM sambandhita hai una aneka dezoM meM bhI vaha kyA sarvAtmanA rahatA hai yA ekadezataH rahatA hai ? yadi kahA jAve ki vaha apanedezoM meM sarvAtmanA rahatA hai to isa kathana meM vahI pUrvokta doSa usameM aneka hone kI Apatti, AtA hai yadi kahA jAye ki yaha apane dezoM meM ekadeza se rahatA hai to phira yahAM para bhI yahI AzaMkA upasthita banI rahatI hai ki jina dezoM se vaha una dezoM meM rahatA hai to kyA vaha vahAM sarvAtmanA rahatA hai yA dezataH rahatA hai isa taraha punaH 2 Avartana se mUlakSatakAriNI anavasthA kI prasakti prApta hotI hai isaliye yahI mAnanA cAhiye ki jaba avayavI dravya hI nahIM hai taba phira usameM ekatva kI mAnyatA gaganakusuma ke jaisI hai| isa taraha kA yaha yahA~ taka avayavI dravya ko nirAkaraNa karane ke liye pUrvapakSa prakaTa kiyA gayA hai isa viSaya meM uttarapakSa isa prakAra se hai(aMzathI) saMbaMdhita hoya che, te evo prazna upasthita thAya che ke te AvathavI dravya je pitAnA dezathI avaya sAthe saMbaMdhita che, te aneka dezamAM paNa zuM sarvAtmanA rahe che ke eka dezataH rahe che? jo A praznanA evo javAba ApavAmAM Ave ke te potAnA dezamAM sarvAtmanA rahe che, te te kathanathI te temAM anekatA mAnavArUpa pUrvokta doSano ja prasaMga prApta thaze. je. ema kahevAmAM Ave ke te potAnA dezamAM eka dezataH rahe che, te ahIM paNa eja AzaMkA kAyama rahe che ke je dezothI te avayavI dravya te dezamAM rahe che, te zuM te tyAM sarvAtmanA rahe che ke dezatA rahe che? A rIte punaH puna: bhArata nathI bhUrakSata20 (chenArI) ana52thAnI prasahita (prasa) prApta thAya che, tethI evuM ja mAnavuM joIe ke je avayavI dravya ja nathI, te temAM ekatvanI mAnyatA AkAzakusuma samAna asaMbhavita che. zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAra - - - sughA TIkA sthA0 1 u0 1 sU0 2 Atmana ekatvanirUpaNam 23 ca tathAvidhavicitrapariNAmApekSayA'vayavA ityucyante / avayavi dravyAbhAve tu ete ghaTAvayavA ete paTAvayavA ityevaM pRthak pRthagavayavyavasthA na syAt / tathA ca pratiniyatakAryArthinAM pratiniyatavastUpAdAnaM na syAt / tathAsati sarvamasamanjasamApadyeta / yadi saMnivezavizeSAdghaTAdyavayavAH pratiniyatA bhaviSyanti, tadarthama. vayacidravyAgIkAro nAvazyaka ityucyate, tadA sa eva saMnivezavizeSo'vayavi dravyamiti vaacym| jaina darzana meM-dravya apane avayavoM se sarvathA bhinna yA sarvathA abhinna nahIM mAnA gayA hai, ki jisase yaha pUrvokta doSoM kA prasaMga prApta ho sake yahAM to aisA hI mAnA gayA hai ki avayava hI tathAvidha eka pari NAma ko prApta hokara avayavI dravya rUpa se kahe jAte haiM aura ve hI tathA vidha vicitra pariNAma kI apekSA se avayavarUpa se kahe jAte haiN| yadi avayavIdravya na ho to ye ghaTa ke avayava ye paTa ke avayava haiM isa taraha se jo pRthaka 2 rUpa meM avayava vyavasthA hotI hai vaha nahIM ho sakegI aura na pratiniyata kAryArthI puruSoM dvArA jo pratiniyata vastuoM kA AdAnapradAna hotA hai vaha bhI ho skegaa| isa taraha saba hI koma asamaMjasa ho jAyeMge- ghuTAle meM par3a jaaveNge| yadi kahA jAve ki sama. stakArya asamaMjasarUpa nahIM ho sakate haiN| kyoM ki saMniveza racanAvizeSa ko lekara ghaTAdikoM ke avayava pratiniyatarUpa ho jAveMge to hama bhI yahI kahate haiM ki vaha jo saMniveza vizeSa hai vahI avayavIdravya hai have A zaMkAnuM samAdhAna A pramANe prakaTa karavAmAM AvyuM che jaina darzanamAM dravyane pitAnA avayathI sarvathA bhinna ke sarvathA abhinna mAnavAmAM AvyuM nathI. te kAraNe pUrvokata dene prasaMga prApta thavAne saMbhava ja rahetuM nathI. ahIM te evuM ja mAnavAmAM AvyuM che ke avayava ja tathAvidha eka pariNAmane pAmIne avayavI dravyorUpe oLakhAya che ane temane ja tathAvidha pariNAmanI apekSAe avayavarUpe kahevAmAM (oLakhavAmAM) Ave che. je avayavI dravya na hoya te "A ghaTa (ghaDAnA) avayava che, A paTanA avayava che. " A prakAre je alaga alagarUpe avayava vyavasthA thAya che te thaI zake nahIM, ane pratiniyata kAryAthI puruSa dvArA je prati niyata vastuonuM AdAnapradAna thatuM hoya che te paNa thaI zakata nahIMA rIte badhAM kAma goTALAmAM paDI jAta. je evuM kahevAmAM Ave ke samasta kAma goTALAmAM paDI jatAM nathI, kAraNa ke saMnivezane (racanA vizeSane ) AdhAre ghaTAdakonA avayava pratiniyatarUpa thaI jaze, te ame paNa ema ja kahIe chIe ke te je saMniveza vizeSa che, eja avayavI dravya che. zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre -AtmAstityasiddhiHnanyasvavayavidravyam Atmano'stitvaM tu kathaM sidhyati, tasya pratyakSAdipramA gairanupalabhyamAnatvAt , tathAhi-atIndriyatvAdAtmA pratyakSagrAhyo nAsti, anumAnamamANamapi nAtmanaH sAdhakam , anumAnapravRtteH pratyakSapUrvakatvAt / sAdhyahetusAhacarya darzanenAnumAnaM hi pravartate / Agamo'pi nAtmanaH pratibodhane samarthaH, AgamAnAmanyonyaM virodhAditi cet , otmAstitvasiddhipra0-astu avayavIdravya bhale ho-isase AtmA ke astitva kI siddhi kaise hotI hai ? kyoM ki pratyakSAdi pramANa usake sAdhaka nahIM haiM kAraNa una pramANoM dvArA yaha anupalabhyamAna hai una pramANoM dvArA yaha anupalabhyamAna isaliye hai ki yaha atIndriya hai ataH jaba yaha atIndriya indriyoM dvArA grAhya nahIM hai to yaha pratyakSapramANa se nahIM jAnA jAtA hai| kyoM ki indriya grAhya sambaddha pratiniyata padArtha meM hI isakI pravR. tti hotI hai AtmA aisA nahIM hai ataH AtmA pratyakSa pramANa se grAhya nahIM ho sakatA hai rahA anumAna pramANa so vaha bhI AtmAkA sAdhaka isa liye nahIM hotA hai ki usakI pravRtti pratyakSapUrvaka hotI hai sAdhyameM hetu sAhacarya dekhane se hI to anumAna kA utthAna hotA hai Agama AtmA ke pratibodhana karane meM isaliye zaktizAlI nahIM hai ki AgamoM meM para maatmaan| mastitvanI smitiiprazna-dhArA ke avayavI dravyanuM svataMtra astitva mAnI levAmAM Ave te paNa tenA dvArA AtmAnA astitvane kevI rIte siddha karI zakAya? pratyakSa Adi pramANe tene siddha karI zake tema nathI. kAraNa ke te atIndriya che-- inidrA dvArA jANI zakAya tevuM nathI atindriya e AtmA Indriya dvArA grAhya nahIM hovAthI pratyakSa pramANathI tene jANI zakAtuM nathI. kAraNa ke Indriya grAhyabaddha pratiniyata padArthamAM ja tenI pravRtti thAya che. AtmA evo nathI, tethI pratyakSa pramANathI Atma grAhya thaI zakate nathI. have anumAna pramANane paNa AtmAnuM sAdhaka mAnI zakAya tema nathI kAraNa ke tenI pravRtti pratyakSapUrvaka thAya che. sAdhyamAM hetunuM sAhacarya dekhavAthI te anumAnanuM utthAna thAya che. Agamane paNa AtmAne baMdha karAvavAne samartha nathI, kAraNa ke AgamAM zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 1 u01 sU0 2 Atmana ekatvanirUpaNam 25 atrocyate-'asti AtmA' pratyakSAdibhirupalabhyamAnatvAt ghaTavat iti / nacAyamasiddhoheturiti vAcyam AtmanaH pratyakSeNAvagamyamAnatvAt / tathA hijJAnAd vyatirikto nAsti, AtmadharmatvAd jJAnasya / jJAnasya ca svasaMvedyatvAt / spara meM virodha hai ataH pratyakSAdi pramANoM se AtmA ke astitva kI siddhi nahIM ho sakane ke kAraNa AtmA nahIM hai aisA hI mAnanA caahiye| ___ u0-- yaha kahanA ki AtmA pratyakSAdi kisI bhI pramANa se siddha nahIM hotA hai ataH vaha nahIM hai so ThIka nahIM hai kAraNa kI yahAM para hetu asiddha hai tathA "AtmA nAsti pratyakSAdibhiH anupalabhyamAnatvAt " yaha hetu pratisAdhana se pratiruddha bhI hai aura vaha isa prakAra se hai "AtmA asti pratyakSAdibhirupalabhyamAnatvAt ghaTavat" yahAM "AtmA" pakSa hai "asti" sAdhya hai aura " pratyakSAdibhirUpalabhyamAnatvAt " yaha hetu hai "gharavat" yaha anvaya dRSTAnta hai yahAM hetu asiddha nahIM hai kyoM ki pratyakSa se AtmA jAnA jAtA hai yaha isa prakAra se AtmA jJAna se bhinna nahIM mAnA gayA hai kyoM ki jJAna AtmA kA dharma hai tathA jJAna svasaMvedya hotA hai arthAt jJAna jisa prakAra se para padArthoM kA nizcAyaka hotA hai usI taraha se vaha apanA bhI nizcAyaka hotA hai use apanA (Atma) nizcaya karane meM-anya jJAna kI AvazyakatA nahIM hotI hai yadi kahA jAve ki jJAna apanA nizcAyaka haipaNa parasparamAM virodha che. A rIte pratyakSa Adi pramANe dvArA AtmAnA astitvane siddha karI zakAya tema na hovAthI AtmA nathI, evuM ja mAnavuM joIe. uttara-"AtmAnuM astitva pratyakSa Adi pramANe vaDe siddha thatuM nathI, mATe AtmA nathI." e vAta ucita nathI, kAraNa ke ahIM hetu asiddha che, tathA " AtmAnAsti pratyakSAdibhiH anupalabhyamAnatvAt " mA tu pratisAdhanathI pratiruddha paNa che-eTale ke upara AtmAnA astitvanA virUddhamAM ApavAmAM maavs| 4.264rnu una 54 thaI / cha. ma " AtmA asti pratyakSAdibhirupalabhyamAnatvAt ghaTavat " mI " AtmA" 56 cha, " asti" sAdhya cha, bhane " pratyakSAdibhirupalabhyamAnatvAt " tu cha bhane "ghaTavat" mA manvaya daSTAMta che. ahIM hetu asiddha nathI, kAraNa ke pratyakSa pramANa dvArA AtmAne jANI zakAya che. tenuM spaSTIkaraNa A pramANe samajavuM-AtmAne jJAnathI bhinna mAnya nathI, kAraNa ke jJAna je prakAre anya padArthono nizcaya karAvanAra hoya che eja pramANe potAne AtmAne nizcaya karavAmAM anya jJAnanI AvazyakatA rahetI nathI. kadAca evI AzaMkA karavAmAM Ave ke jJAna AtmAne nizcaya zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Entence sthAnAGgasace nanu jJAnaM svasaMvedyamiti kuto jJAyate ?, shRnnu| nIlajJAnaM mamotpannamAsIditi smRti mA'nasya bhavati, jJAnasya svasaMvedyatvAbhAve tadviSayikA smRtipapadyeta / svasaMvidi tasyaiva jJAnasya smRtirutpadyate / anyathA'nyasya pramAturmAnaM smRtigocaraH syAditi, tadeyaM jJAnarUpasya guNasya pratyakSatve jJAnaguNavAnAtmA'pi tad vyatiriktatayA svasaMvedya hai isameM kyA pramANa hai ? to isakA uttara aisA hai ki " nIla jJAna mujhe utna huA thA" aisI jo smRti jJAna ko apanI hotI hai vaha jJAna yadi svasaMvedya na hotA to nahIM ho sakatI aisI apanI smRti to svasaMvidita jJAna ko hI ho sakatI hai yadi kahA jAya ki jJAna apane Apako nahIM jAnane vAlA hokara bhI apanI smRti kara sakatA hai to phira jaise yaha jJAna apanI smRti kara letA hai vaise hI yaha dUsare pramAtA ke jJAna kI smRtiyoMko kyoM nahIM karatA hai use karanA cAhiye tAtparya kahane kA yahI hai ki smRti dekhe gaye jAne gaye padArtha kI hI huA karatI hai jJAna ko jo apanI smRti hotI hai usakA matalaba bhI yahI hai ki jJAna apane Apako jAnatA hai apane Apako jAnanA hI jJAna meM svasaMvedyatA hai isa taraha se jaba AtmA kA guNa jo jJAna hai vaha pratyakSa kA svasaMvedana pratyakSa kA viSaya hotA hai taba usa guNavAle AtmA kA bhI pratyakSa honA svataH siddha ho jAtA hai kyoM ki AtmA jJAnaguNa se karAvanAra che-svasavedya che, evuM kyA pramANane AdhAre mAnI zakAya? te tenuM samAdhAna A pramANe karI zakAya-"nIlajJAna (nIlA raMganI vastunuM jJAna) mane utpanna thayuM hatuM" evI jJAnane je pitAnI smRti thAya che, te je jJAna saMvedya na hota te thaI zakata nahIM. evI pitAne lagatI samRti te svasavidita jJAnane ja thaI zake che. je ahIM evI dalIla karavAmAM Ave ke jJAna pite pitAne jANanAruM nahIM hovA chatAM paNa je pitAnI smRti karI zake che, te jevI rIte te jJAna pitAnI smRti karI le che evI ja rIte bIjA pramAtAnA (jJAtA) jJAnanI smRti kema karatuM nathI ? tenI smRti paNa karI zakatuM hovuM joIe ! kahevAnuM tAtparya e che ke rasRti dekhelA athavA jANelA padArthanI ja thayA kare che. jJAnane je pitAnI samRti thAya che tenuM tAtparya paNa e ja che ke jJAna pitAne ( AtmAne) jANe che. pitAne jANatA evA jJAnamAM ja svasaMvedyatA che. A rIte AtmAne guNa je jJAna che te pratyakSa svasaMvedanane viSaya che ane tethI te guNavALA AtmAnuM pratyakSa astitva paNa svarasiddha thaI jAya che, kAraNa ke AtmA jJAnaguNathI abhinna zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 130 1 sU0 2 Atmana ekatvanirUpaNam 27 pratyakSa eva, rUpaguNapratyakSatve rUpiNo ghaTasya pratyakSatvavaditi / ye tu sakalapadArtha sArthasvarUpAvibhavana samarthajJAnavantasteSAM sarvathaivAtmA pratyakSa iti bodhyam / anumAnato'pyAtmA'vagamyate / tathAhi idaM zarIraM vidyamAnakartRkam, bhogyatvAd, odanAdivaditi sapakSa dRSTAntaH / gaganakusumaM vipakSadRSTAntaH / sa ca kartA abhinna hai| jaise rUpaguNa ke pratyakSa hone para rUpI ghaTa pratyakSa ho jAtA hai tathA jo sakala padArthoM ke svarUpa ko spaSTarUpa se jAnane vAle jJAna- kevalajJAna vAle haiM unheM to yaha AtmA sarvarUpase hI pratyakSagamya hai / isa taraha se AtmA kA sadbhAva pratyakSa se pramANita kara aba anumAnadvArA bhI usakA sadbhAva khyApita kiyA jAtA hai / vaha isa prakAra se 16 " idaM zarIraM vidyamAnakartR ke bhogyatvAt odanAdivat " vidyamAnakartA vAlA yaha zarIra hai kyoM ki vaha odanAdika kI taraha bhogya hai yahAM para pratijJA hetu aura udAharaNa ina tIna aGgoM ko lekara AtmA kI siddhi kI gaI hai " idaM zarIraM vidyamAnakartR kam " yaha pratijJA hai " bhogyatvAt " yaha hetu hai odanAdivat " yaha dRSTAnta hai tAtparya kahane kA yahI hai ki jisa prakAra se odanAdika mogya hai ataeva yaha vidyamAna kartA vAlA hotA hai usI prakAra se yaha zarIra bhI bhogya hai isaliye vaha bhI vidyamAnakartA vAlA hai yahAM odanAdi yaha anvaya dRSTAnta hai vAdI prativAdI kI buddhi kI samAnatA kA jo sthAna hotA hai ( sa`panna ) che. jema rUpaguNanA pratyakSa astitvarUpI ghaTa pratyakSa dekhI zakAya che, ema jJAnaguNunA pratyakSa astitvathI AtmAne paNa pratyakSa mAnI zakAya che. tathA samasta padArthonA svarUpane spaSTarUpe dekhanArA kevaLajJAnIone mATe te A AtmA sarvAMrUpe pratyakSagamya che. A rIte pratyakSa pramANudvArA AtmAnuM astitva siddha karIne have anumAnandvArA paNa tenuM astitva siddha karavAmAM Ave che. "" "C " idaM zarIraM vidyamAnakartRkaM bhogyatvAt odanAdivat " vidyamAna tapA mA zarIra che, kAraNa ke te edanAdinI jema bhAgya che. ahIM pratijJA, hetu ane udAharaNa A traNa aMgAnI apekSAe AtmAnuM astitva siddha karyuM che. " idaM zarIraM vidyamAnakartR kam A pratijJA che, bhogyatvAt " bhA hetu che bhane " odanAdivat " mA hRSTAMta che. hecAnuM tAtyarya me che se prema mohnArdika bhAgya che, tethI tee vidyamAna kartAvALA hAya che, eja pramANe A zArIra pazu bhAgya hAvAthI vidyamAna kartAvALu hoya che. ahIM edanAdi anvaya zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 sthAnAGgasUtre AtmA iti / nanu yathA odanasya kartA mUrtastathA''tmA'pi mUrtaH sidhyatIti sAdhyaviruddho heturiticet , maivam-saMsAriNo jIvasya mUrtatvena svIkArAt / vaha dRSTAnta hai yaha dRSTAnta anvayadRSTAnta aura vyatirekadRSTAnta sapakSadRSTAnta aura vipakSadRSTAnta-ke bheda se do prakAra kA hotA hai sAdhana ke sadbhAva meM jahAM sAdhya kA sadbhAva dikhAyA jAtA hai vaha anvaya dRSTAnta hai aura sAdhya ke abhAva meM jahAM sAdhana kA abhAva dikhalAyA jAtA hai vaha vyatireka dRSTAnta hai odana meM sAdhana-bhogyatva-ke sadbhAva meM sAdhya kA vidyamAnakartRkatva sadbhAva dekhA jAtA hai isI prakAra se gaganakusuma (AkAzakusuma) rUpa vipakSa dRSTAnta meM vidyamAnakartR katva ke abhAva meM bhogyatva kA abhAva dekhA jAtA hai isa taraha jahA~ 2 bhogyatva hai vahAM 2 vidyamAnakartRkatA hai jaise odana, aura jahAM vidyamAnakartRkatA nahIM hai vahAM bhogyatA bhI nahIM hai jaise AkAzakusuma ataH bhogarUpa isa zarIra kA jo kartA hai vahI AtmA hai yaha bAta isa anumAna pramANa se sAbita ho jAtI hai| yahAM yadi koI isa prakAra kI AzaMkA kare ki odana kA kartA jA mUrta padArtharUpa hotA hai usI prakAra se isa dRSTAnta ke bala se isa zarIra kA kartA jo AtmA hai vaha bhI mUrta rUpa daSTAntarUpa che. vAdI prativAdInI buddhinI samAnatAnuM je sthAna hoya che tene dRSTAnta 4 che. tenA me 452 cha-(1) a-55 dRSTAnta mana (2) vyati24 dRSTAnta athavA (1) sa5kSa dRSTAnta bhane (2) vipakSa dRSTAnta. sAdhanA saha. bhAvane AdhAre jyAM sAdhyane sadUbhAva batAvavAmAM Ave che, te daSTAntane anvaya dRSTAnta kahe che. ane sAdhyanA abhAvane AdhAre jyAM sAdhanane abhAva batAvavAmAM Ave che, te dRSTAntane vyatireka dRSTAnta kahe che. jemake edanamAM sAdhananA gyatvanA sadubhAvane AdhAre sAdhyane-vidyamAna kartutvane sadubhAva jevAmAM Ave che. paNa gaganakusuma rUpa vipakSa dRSTAntamAM vidyamAna kartutvanA abhAve karIne bhegyatvane abhAva jaNAya che. A rIte jyAM jyAM bhegyatva che, tyAM tyAM vidyamAna kartakatA che, jema ke edana. ane jyAM vidyamAna karyuM katA nathI, tyAM bhegyatA paNa nathI, jemake AkAzakusuma. tethI bhAgyarUpa A zarIrane je kartA che eja AtmA che, e vAta A anumAna. pramANathI sAbita thaI jAya che. ahIM koI evI zaMkA uThAve ke "edanane kartA te mUrta padArtharUpa ja hoya che, te A dAntane AdhAre zarIranA kartA AtmAne zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 1 u0 1 sU0 2 Atmana ekatvanirUpaNam nanu yatra bhogyatvaM, tatra siddhAtmano'sadbhAvAt hekhadhikaraNe zarIre sAdhyAbhAva iti prakRtamanumAnaM na siddhAtmanaH sAdhakaM syAt , yaduta liGgyavinAbhUtaliGgopalambhavyatirekeNAnumAnasyaiva pravRttina bhavatIti cenna, hAsyAdiliGgavizeSasya yakSAdi grahAkhyaliGgyavinAbhAvagrahaNamantareNApi yakSAdi grahagamakatvadarzanAt / dehe eva graho nAsti, yenAnyatra tadarzanAbhAvaH khalvavinAbhAvagrahaNasya niyAmako siddha hogA amUrta rUpa nahIM to isakA uttara aisA hai ki siddhAntakAroM ne saMsArI jIva ko mUrtarUpa se svIkAra hI kiyA hai| pra.-jahAM bhogyatva hotA hai vahAM siddha AtmAkA abhAva rahatA hai ataH hetu ke AdhArabhUta zarIra meM sAdhya kA abhAva isase prakaTa hotA hai isa taraha yaha prakRta anumAna siddhAtmA kA sAdhaka nahIM hotA hai, sAdhana apane sAdhya kA sadbhAva khyApaka tabhI hotA hai ki jaba vaha liGga sAdhana apane sAdhya ke sAtha avinAbhAya saMbaMdha se viziSTa hotA hai yadi vaha liGga aisA nahIM hai to usake balapara anumAna kI pravRtti usakA utthAna hI nahIM ho sakatA hai| u0-yaha kathana isa liye ucita nahIM mAnA jA sakatA hai ki hAsyAdika liGga vizeSa yakSAdigrahaNarUpa apane sAdhya ke sAtha avinA bhAvagrahaNa kiye vinA bhI to usake gamaka dekhe jAte haiN| yadi kahA jAye ki hama ina donoM kA avinAbhAva sambandha zarIra meM hI mAna legeM paNa mUrtarUpa mAnave paDaze, amUrtarUpa mAnI zakAze nahIM ! " te tene uttara A pramANe che-"siddhAMtakAroe saMsArI jIvane mUrtarUpe svIkArela ja che." prazna-jyAM gyatva hoya che tyAM siddha AtmAne abhAva rahe che. tethI hetunA AdhArabhUta zarIramAM sAdhyane abhAva tenA dvArA prakaTa thAya che. A rIte vicAratAM A anumAna siddhAtmAnuM sAdhaka thatuM nathI. sAdhana pitAnA sAdhyanA sadubhAvanuM sthApaka tyAre ja thAya che ke jyAre te liMga sAdhana (amuka nizAnI) vaDe pitAnA sAdhyanI sAthe avinAbhAva saMbaMdhathI yukta hoya che. je te liMga evuM na hoya te tenA AdhAre anumAna dvArA tenuM astitva siddha ja thAya nahIM. uttara-A kathana A kAraNe ucita nathI-yakSAdi graharUpa (yakSa vaLage che evA) pitAnA sAdhyanI sAthe hAsyAdika liMga (lakSaNa) vizeSane avi nAbhAva grahaNa karyA vinA paNa tenA gamanane dekhI zakAya che, e ja pramANe liMganA saddabhAva vinA paNa sAdhyane saddabhAva saMbhavI zake che. je evI dalIla karavAmAM Ave ke ame te bannene avinAbhAva saMbaMdha zarIramAM ja mAnI zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre bhavet / yathA-dehAdanyatrApi yakSAdi grahastiSThati tathApi yakSAdi grahAnumAparka hasitAdikaM bhavati tathaivAtmA zarIrAdanyatrApi tiSThati, zarIravyatirekeNa siddhAtmanaH sadbhAvAt tathApi bhogyatvaM zarIrakaturAtmanaH sAdhakaM bhaviSyatIti ! Agamato'pyAtmA'vagamyate-' ege AyA' iti vacanAt na cAsyAgamAntaraivirodhaH saMbhAvanIyaH, asya sarvajJAptapraNItatvAditi / kiMca-AtmA''bhAve jAvismaraNAdayastathA devAdikRtAvanugrahopaghAtau ca nopapadyeran / ito'dhikaM jijJAsubhirAcArAgasatre matkRtAcAracintAmaNiTIkAyAmAsmayAdiprakaraNe draSTavyam / so aisA bhI kahanA ThIka nahIM hai kyoM ki aisA kahanA to ThIka taya hotA ki jaba ina donoM sAdhya sAdhana kA avinAbhAva anyatra gRhIta nahIM hotA Agama se bhI AtmA jAnA jAtA hai kyoM ki " ege AyA" aisA Agama meM kahA gayA hai yadi kahA jAve ki AgamAntaroM se isa vacana kA virodha kiyA jAtA hai so aisA bhI kahanA ThIka nahIM hai kyoM ki "ege AyA" kA prarUpaka jo Agama hai vaha sarvajJa Apta dvArA praNIta huA hai ataH asarvajJa anApta dvArA praNIta AgamAntaroM se kiyA gayA virodha mAnya koTi meM nahIM A sakatA hai| kizca-AtmA ke abhAva meM jAtismaraNa Adi tathA devAdikRta anugraha aura upaghAta nahIM bana sakate haiN| isase adhika AtmA ke viSaya meM jAnane ke abhilASiyoM ko matkRta AcArAGga sUtra para kI laIzuM, te e vAta paNa ucita nathI, kAraNa ke e vAta te tyAreja ucita gaNI zakAya ke jyAre te bane sAdhya-sAdhanane avinAbhAva anyatra gRhIta thaI zakato na hoya. Agama dvArA paNa AtmAne jANI zakAya che, kAraNa AgamamAM ja kahyuM hai "ege AyA" a tanI sAme savI sale 42vAbhA mA anya bhAga. momAM A vAtane virodha karyo che, te e vAta paNa nIcenA kAraNe ucita nayI-" ege AyA " " mAtmA se cha" sevI 5359yA sava mAsa dvaa2| jaina AgamamAM karavAmAM AvI che. tethI asarvajJa anAsa dvArA anya AgamomAM pratipAdita virodhane mAnya karI zakAya nahIM. AtmAne abhAva hoya te jAtismaraNa Adi saMbhavI zake nahI ane devAdita anugraha ane upaghAta paNa saMbhavI zake nahIM. AtmAne viSe AnA karatAM adhika jANavAnI IcchAvALA vAcakoe meM lakhelI AcArAMgasUtranI zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 1 0 1 02 Atmana pakavanirUpaNam 31 kiMca-sAmAnyarUpeNAtmA ekaH / yataH sarveSAmAtmanAM svarUpaM tulyamevAsti, anyathA vibhinnarUpatve kazcidekovivakSita eva AtmAsyAt taditare tu sarve'pyAtmAno'nAtmAnaH syuH / sarveSAmAtmanAM svarUpamupayoga eveti sarve tulyasvarUpA eva / 'upayogalakSaNo jIvaH ' iti vacanAt / itthaM copayogarUpaikalakSaNatvAt sarve'pyAtmAna ekarUpAH ekarUpatvAccaikaH, ityAtmana ekatvaM sidhyatIti / athavA-janmamaraNasukhaduHkhAdisaMvedaneSvasahAyatvAdeka Atmeti bhAvanIyam / atra sarvastreSu kathaMciditi yojanIyam / kathaMcid vAdasyAvirodhena sarvatra vastuvyavasthA nibandhanatvAt / ukta cagaI AcAracintAmaNi nAma kI TIkA dekhanI cAhiye AtmA ke prakaraNa meM AI huI TIkA meM yaha viSaya spaSTa kiyA gayA hai| kiJca-sAmAnyarUpa se AtmA eka hai-isakA kAraNa yaha hai ki samasta AtmAoM kA svarUpa eka hI hai yadi inakA vibhinnarUpa mAnA jAve to koI eka vivakSita hI AtmA ho sakegA ina se atirikta AtmA anAtmA hogA / samasta AtmAoM kA upayoga hI eka svarUpa hai isa kAraNa ve saba tulya svarUpavAle hI haiN| " upayoga lakSaNo jIvaH" aisA siddhAnta kA vacana hai| isa taraha upayogarUpa eka lakSaNa hone se samasta AtmAko ekarUpa hone ke kAraNa eka prakAra se AtmA meM ekatva siddha hotA hai| athavA-janmamaraNa sukhaduHkha Adi ke saMvedana meM asahAya hone se AtmA eka hai aisA vicAranA cAhiye yahAM samasta sUtroM meM "kthAcAracintAmaNi nAmanI TIkA vAMcI levI. tyAM AtmAnA prakaraNanI TIkAmAM A viSayanuM spaSTIkaraNa karavAmAM AvyuM che. sAmAnyarUpe AtmA eka ja che, kAraNa ke samasta AtmAonuM svarUpa eka ja che. je temanuM vibhinnarUpa mAnavAmAM Ave te koI eka amuka cokkasa svarUpavALA AtmAne ja AtmA kahI zakAya ane te sivAyanA AtmAone anAtmAo mAnavA paDaze. upayoga ja samasta AtmAonuM eka mAtra lakSaNa cha, tathA samasta mAtmAmA samAna 21355 cha. " upayogalakSaNo jIvaH / jIva (AtmA) nuM lakSaNa upayoga che. evuM siddhAnta kathana che. A rIte upayogarUpa eka lakSaNavALA hovAthI samasta AtmAe ekarUpa hoya che, tathI " ege AyA" mAtmAmA 41 siddha thAya che. athavA-bhabha26), sukhaduHkha AdinA saMvedanamAM asahAya hovAthI samasta AtmAomAM eka siddha thAya che. mI yA sUtrAmA "kathaJcit " " abhuSTi " pahanA zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 sthAnAGgasUtre $6 syAdvAdAya namastasmai, yaM vinA sakalAH kriyAH / lokadvitayabhAvinyo sAGgatyaM naiva vibhrati // 1 // iti / tathA -- " nayAstava syAtpadasatvAJchitA, rasopaviddhAlaughAtavaH / bhavantyabhipretaphalA yatastato bhavantamAryAH praNatA hitaiSiNaH ||2|| iti ca / sakalapadArthAnAM jJAnAdibhirviSayIkaraNAdAtmanastaditarapadArthApekSayA prAdhAnyamastItyataH prathamaM tannirdezaH // sU0 2 // Atmana ekatvamabhyupagacchadbhiH kaizvitasya niSkriyatvamaGgIkRtam, tanmataM nirAkarttumAtmanaH kriyAvaccaM vakSyamANaH sUtrakAraH kriyAjanakatvena prathamaM daNDasvarUpamAha - mUlam - ege daMDe // sU0 3 // chAyA - eko daNDaH // 3 // vyAkhyA - ege daMDe ' ityAdi daNDaH - daNDayate- jJAnAJcaizvaryApahAreNa pIDayate nissArI kriyate vA AtmAcit " pada kA prayoga kara lenA cAhiye kyoM ki kathaJcit bAda sarvatra avirodharUpa se vastu vyavasthA kA kAraNa hotA hai| kahA bhI hai" syAdvAdAya tathA ca nayAstava 0 ityAdi / 39 AtmA hI jJAnAdikoM dvArA samastapadArthoM ko jAnatI hai isaliye usakA hI itara padArthoM kI apekSA prAdhAnya hai-isI kAraNa yahAM usakA sarvaprathama nirdeza huA hai || su0 2 || kitaneka siddhAntakAroM ne sAMkhya AdikoM ne AtmA ko eka mAna kara bhI use niSkriya mAnA hai so usake mata ko nirAkaraNa karane ke liye AtmA meM kriyAcatva kA kathana karane vAle sUtrakAra kriyA janaka hone se prathamadaNDa kA svarUpa kahate haiN| ege daNDe | ityAdi || 3 || prayAga thavA joie, kAraNa ke kathAcitavAda sarvatra avirAdharUpe vastu vyava. sthAnuM kAraNa hoya che. dhuM pazu che - syAdvAdAya tathA ca nayAstava / chatyAhi. AtmAja jJAnAdikA dvArA samasta padArthAne jANe che. te kAraNe pAchaLa jemanuM pratipAdana karavAmAM AvyuM che te padArtho karatAM tenuM prAdhAnya che. te kAraNe ahI sauthI pahelAM AtmAnA nirdeza thaye che sU02 // sAMkhya Adi daza nakArAe AtmAne eka mAnavA chatAM paNa tene niSkriya mAnyA che. tethI temanI te mAnyatAnuM khaMDana karavAne mATe AtmAmAM kriyAtvanuM kathana karanArA sUtrakAra, kriyAjanaka hAvAthI pahelAM daMDanuM kathana kare che- " ege daNDe " ityAdi // 3 // zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 1 u0 1 sU0 4 kriyAyA ekatvanirUpaNam 33 'neneti daNDaH / sa ca dravyato yaSTiH, bhAvato duSpayuktamanovAkAyarUpaH / sa ca daNDa+ekA-ekatvasaMkhyAvAn kathaMcit / ekatvamasya sAmAnyanayApekSayA / evamanyatrApi sarva traikatvaM bodhyam // mU0 3 // tena daNDena AtmA kriyAM karotitI tAmAha mUlam-egA kiriyA // suu04|| chAyA-ekA kriyA // 4 // vyAkhyA-'egA kiriyA' ityAdi kriyA-karaNaM, kriyA kAyikyAdikA, sA ca ekA-ekatvasaMkhyAvatI, avivakSitavizeSatayA karaNamAtravivakSaNAt / saMgrahanayena sAmAnyarUpamAzritya kriyAyA sUtrArtha-daNDa eka hai // 3 // TIkArtha-jisake dvArA AtmA apane jJAnAdikarUpa aizvarya ke apaharaNa ho jAne ke kAraNa pIDita kI jaave| athayA-sAravihIna banAdI jAve vaha daNDa hai vaha daNDa dravya aura bhava ke bheda se do prakAra kA hai yaSTi dravyadaNDa hai duSprayukta mana, vacana aura kAya ye bhAva daNDa hai / aisA yaha daNDa kazcit eka saMkhyAvAlA hai| yaha ekatva isa meM sAmAnyanaya kI apekSA se hai| isI taraha se aura bhI saba jagaha ekatva jAnanA caahiye| mU03 // usa daNDa se AtmA kriyA karatA hai isaliye usa kriyA ko sUtrakAra kahate haiN| egA kiriyA ityAdi // 4 // sUtrArtha-kriyA eka hai|4| TIkArtha-kriyA nAma karane kA hai karanerUpa vaha kriyA yadyapi kAyika sUtrAtha- me che. // 3 // TIkArtha-jenA dvArA AtmAne sAravihIna karI nAkhavAmAM Ave che. tenuM nAma daMDa che. drA ane bhAvanA bhedathI daMDanA be bheda paDe che. yaSTi (ensh) dravya che. duSprayukta bhana, payana mane AyA, se lA che. evo te daMDa amuka dRSTie vicAratA eka che-eka saMkhyAvALe che. temAM A eka sAmAnya nayanI apekSA che. e ja pramANe bIjI badhI jagyAe 5 saya sabhA // 3 // te daMDanI AtmA kriyA kare che. tethI sUtrakAra have te kriyAnuM pratipAhn 42 cha- "egA kiriyA" tyAdi // 4 // sUtrAtha:-ThiyA se cha. // 4 // TIkAI-karavAmAM Ave te kriyA. te kriyAnAM kAyikI Adi bhedanI zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre ekatvamastIti bhAvaH / athavA-' ege daMDe, egA kiriyA' iti sUtradvayenAtmano'kriyatvanirAsena sakriyatvamucyate / tathAhi-daNDakriyAzabdAbhyAM trayodazakriyAsthAnAnyuktAni / tatra-arthadaNDo'narthadaNDohiMsAdaNDo'kasmAdaNDazceti paJcavidhaH paramANApaharaNarUpo daNDo daNDazabdena gRhiitH| ekatvaM cAsya vadhasAmAnyamAzritya bodhyam / kriyAzabdena tu-mRpApratyayA, adattAdAnapratyayA, AdhyAtmapratyayA, mAnapratyayA, mitradveSapratyayA, mAyApratyayA, lobhapratyayA, aipithikI cetyaSTavidhA / tasyA ekatvaM ca karaNasAmAnyamAzritya bodhyam / ye kilAtmano'Adi kriyAke bhedase aneka prakAra kI hai, phira bhI yahAM para una bhedoMkI vivakSA ko gauNa rakhA gayA hai aura karane rUpa sAmAnya kriyA ko hI mukhya rakhA gayA hai isaliye saMgraha naya se sAmAnyarUpa ko lekara kriyA meM ekatva-eka saMkhyAvatva-prakaTa kiyA gayA hai| ____ athavA-" ege daMDe, egA kiriyA" ina do sUtroM se AtmA meM akriyAvatva kA niSedha kara usameM sakriyatva kahA gayA hai isakA spaSTIkaraNa isa prakAra se hai daNDa aura kriyA ina do zabdoM dvArA trayodaza kriyA sthAna kiye gaye hai inameM arthadaNDa, anarthadaNDa, hiMsAdaNDa aura akasmAt daNDa Adi rUpa jo paraprANApaharaNa rUpa daNDa hai vaha daNDa zabda se gRhIta huA hai isa daNDa meM sAmAnya prANAtipAta rUpa kI apekSA lekara ekatva kahA gayA jAnanA cAhiye kriyA zanda se mRSA pratyayA, adattAdAnapratyayA, AdhyAtmapratyayA, mAnapratyayA, mitradveSa pratyayA, mAyApratyayA, lobhapratyA aura airyApathika ye ATha prakAra kI kriyA kahI gaI hai-phira bhI yahAM para jo inameM ekatva kahA gayA hai apekSAe te aneka prakAra che, paraMtu ahIM te bhedane gauNa sthAna ApIne karavArUpa sAmAnya kiyAne ja prAdhAnya ApavAmAM AvyuM che. tethI saMgraha nayanI apekSAe sAmAnya rUpane AdhAra laIne kiyAmAM eka-eka saMkhyAva-prakaTa karavAmAM Avela che. mathA-" eme daDe ege kiriyA " 20 me. sUtro dvA2mAtmAmA akriyatvanuM khaMDana karIne sakriyatva prakaTa karavAmAM AvyuM che. tenuM spaSTIkaraNa nIce pramANe che-daMDa ane kriyA A be zabdo dvArA 13 kiyAsthAna kahyAM che. arthadaDa, anarthadaMDa, hisAdaDa ane akasmAta daMDa AdirUpa je paraprANApaharaNa daMDa che, temane "daMDa" zabda dvArA grahaNa karavAmAM Avela che. A daMDamAM sAmAnya prANAtipAta rUpa ekatAnI apekSAe ekatva prakaTa karavAmAM AvyuM che. kriyA zabdathI mRSApratyayA, adattAdAnapratyayA, AdhyAtma pratyayA, mAnaprayamA mitradeSa pratyayA, mAyA pratyayA, lobha pratyayA ane eya pathikI, e zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 1 u0 1 sU0 4 kriyAyA ekatvanirUpaNam 35 kriyatvaM manyante, teSAM matamatyantamasamaJjasam / yatastarakriyAtvamabhyupagamyApi tasya bhoktRtvamupagamyate / bhoktRtvaM tu bhujikriyA kartRtvaM vinA nopapadyate / vaha kathana sAmAnya kI apekSA se kahA gayA hai jo AtmA ko kriyA rahita mAnate haiM aise sAMkhya AdikoMkA mata atyanta asamaJjasa hai kyoM ki ve kriyA vihIna mAna karake bhI AtmA ko bhoktA mAnate haiM parantu bhujikriyA ke prati kartA hue vinA usameM bhokRtva nahIM banatA hai| jaba vaha bhujikriyA ke prati bhoktA bana jAtA hai taba usameM kriyAtva prApta hI ho jAtA hai| zaMkA-prakRti karatI hai aura pratibimbanyAya se puruSa bhoktA hai isa taraha puruSa AtmA meM akriyatA hone para bhI bhoktRtva A jAtA hai ? u0--pratibimbanyAya se jo puruSa ko bhoktA mAnA gayA hai so isIse puruSa meM kriyAtva sadhatA hai kyoM ki rUpAntara pariNamanarUpa hI pratibimba hotA hai / tathA rUpAntara pariNati jo AtmA meM hai vahI usameM kriyA hai| yadi AtmA meM kriyA na mAnI jAve to prakRti ke upadhAnayoga meM bhI arthAt sambandha hone para bhI usakA pratibimba par3a hI nahIM sakatA hai aura jaba usakA pratibimba par3atA hai to nahIM cAhate hue bhI usameM kriyAtva mAnanA hI par3atA hai| zaMkA-prakRti kI vikRtirUpabuddhi kA hI sukhAdi ke liye AtmA ATha kriyAo grahaNa karAyela che. te kriyAomAM karaNa sAmAnyanI apekSAe ekatva prakaTa karavAmAM Avela che. AtmAne kiyArahita mAnanAra sAMkhya Adi darzane nakArone mata atyanta guMcavaNe ubhI karanAre che, kAraNa ke AtmAne kiyArahita mAnavA chatAM paNa teo tene jotA mAne che, paraMtu bhujikriyAne kartA banyA vinA temAM bhakatRtva saMbhavI zakatuM nathI. jyAre te bhujikriyAne bhaktA banI jAya che, tyAre temAM kiyAvatva (kiyAyuktatA) prApta thaI ja jAya che. zaMkA-prakRti kare che ane pratibiMbanyAyanI apekSAe puruSa bhetA che. A nyAya anusAra puruSanA AtmAmAM akriyatA hovA chatAM paNa bhakatRtva AvI jAya che? uttara-pratibiMbanyAyanI apekSAe je puruSane zaiktA mAnavAmAM Ave, te tenA dvArA puruSamAM kiyAvatva siddha thAya che, kAraNa ke rUpAtara pariNamana rUpa ja pratibiMba hoya che. tathA rUpAntara pariNati ja AtmAmAM kriyArUpa che. AtmAmAM kriyAne sadbhAva mAnavAmAM na Ave, te prakRtinI sAthe saMbaMdha hovA chatAM paNa tenuM pratibiMba paDI ja zakatuM nathI, ane je tenuM pratibiMba paDatuM hoya te anicchAe paNa temAM kriyAtva mAnavuM paDaze. zaMkA-prakRtinI vikRtirUpa buddhinuM ja sukhadine mATe AtmAmAM zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 sthAnAGgasUtre bhujikriyAkartRtve sati tasya kriyAvatvaM prAptameva / nanu prakRtiH karoti puruSastu bhuGkte prativimbanyAyeneti tasyAkriyatvaM sthitameva iti cedAha-rUpAntarapariNamameM pratibimba par3atA hai-AtmA kA pratibimba buddhi meM nahIM par3atA hai AtmA meM buddhi kA pratibimba par3anA hI puruSa kA bhoga hai ? u0-yadi aisI kalpanA kI jAvegI to AtmA meM bhoktRtva hI nahIM bana sakatA hai kyoM ki isa mAnyatA meM AtmA tadavastha rahatA hai| vizeSArtha-sAMkhyoMkI aisI mAnyatA hai ki cetanAzakti AtmA svayaM padArthoM kA jJAna nahIM karatI hai buddhi se hI padArthoM kA jJAna use hotA hai indriyoM dvArA padArtha buddhi meM pratibhAsita hote haiM buddhi donoM tarapha se darpaNa kI taraha hai isameM eka ora cetanAzakti aura dUsarI ora bAhya jagata jhalakatA hai| buddhi meM cetanAzakti ke pratibimba par3ane se AtmA apane ko buddhi se abhinna samajhatA hai aura isIliye AtmA meM maiM sukhI hU~ maiM duHkhI hUM aisA jJAna hotA hai| ___uktaM ca-"zuddho'pi puruSaH pratyayaM bauddhamanupazyati, tamanu pazyan atadAtmApi tadAtmakaM iva prtibhaaste"| ghuddhi svayaM acetana hai kyoM ki yaha prakRti kA eka vikAra hai-" mUlaprakRtiravikRtimahadAdyAH prakR. tivikRtayaH sapta SoDazakazca vikAro na prakRti na vikRtiH puruSaH" pratibiMba paDe che. AtmAnuM pratibiMba buddhimAM paDatuM ja nathI. AtmAmAM buddhinuM pratibiMba paDavuM eja puruSanA garUpa che, ema kema na mAnI zakAya? uttaka-je evI kalpanA karavAmAM Ave te AtmAmAM bhetRtva ja mAnI zakaze nahIM, kAraNa ke te mAnyatAmAM te AtmA tadavastha (eja avasthA vALo) rahe che. vizeSArtha-sAMkhene e mata che ke cetanAzakti ( AtmA ) pite ja padArthonuM jJAna karatI nathI, paNa buddhithI ja tene tenuM jJAna thAya che. Indri dvArA padArtha buddhimAM pratibhAsita (pratibiMbita) thAya che. buddhi banne bAju rahelA darpaNa jevI che. temAM eka tarapha cetanA zakti ane bIjI tarapha bAhya jagata pratibhAsita thAya che. buddhimAM cetanAzaktinuM pratibiMba paDavAthI AtmA pitAne buddhithI abhinna samaje che, ane tethI " hu subhI chu, huMdubhI chu," se jJAna mAmAmA ya che. yuM para che 3-"zuddho'pi puruSaH pratyayaM bauddhamanupazyati, tamanupazyan atadAtmApi tadAtmakaM iva pratibhAsate " bhuddhi pote ayetana cha, 41295 te pratino me vi.2 cha, " mUlaprakRtiravikRtimahadAdyAH prakRtivikRtayaH sapta zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 u0 1 sU04 kriyAyA ekatvanirUpaNam 37 narUpae pratibimbaH / rUpAntarapariNatistu kriyaiva / tatazca kriyAM vinA prakRtyupadhAnayoge'pi tasya prativimbatvaM nopapadyate / itthaM cAtmanaH kriyAvaccamabhyupagantavyameveti / nanu prakRtivikArarUpAyA buddhereva sukhAdyarthaM prativimbanaM, natvAtmAnaH ? isa kathana ke anusAra jaba svayaM prakRti hI acetana hai to usakI vikAra rUpa buddhi bhI acetana hI hai / parantu buddhi meM cetanAzakti kA pratibimba par3atA hai isaliye vaha cetana kI taraha pratibhAsita hone lagatI hai / uktaM ca- cicchakti sannidhAnAcca acetanA'pi buddhizcetanAvatIvAvabhAsate - buddhirdarpaNa saMkrAntamartha pratibimbakaM dvitIyadarpaNa kalpe puMsyadhyArohati tadeva bhoktRtvamasya na svAtmano vikArApattiH " isa taraha AtmA meM jo bhoktRtva hai kevala buddhi kA vikAra hai puruSa to - " amUrtazcetano bhogI nityaH sarvagato'kriyaH akartA nirguNaH sUkSmaH AtmA kapiladarzane " isa kathana ke anusAra nirlepa hai bhoga ke viSaya meM vindhyavAsI ne aisA kahA hai| 6 puruSo'vikRtAtmaivaM ' ityAdi / jaise bhinna raMgo ke saMyoga se nirmala skaTikamaNi kAle pIle Adi rUpa vAlA ho jAtA hai, vaise hI avikArI cetana puruSa acetana mana ko apane samAna cetana banA letA hai isa prakAra se yaha saMkSepataH sAMkhya SoDazakazca vikAro na prakRti na vikRtiH puruSaH prakRti pote ja acetana hAya, teA tenA vikAra hAya parantu buddhimAM cetanAzaktinuM pratirbhitra jevI pratibhAsita thavA lAge che. A kathana pramANe jo rUpa buddhi paNa acetana ja paDatu' hevAthI te cetananA zrI sthAnAMga sUtra : 01 " 66 mhyaM SaNu che haiM--" cicchaktisannidhAnAcca acetanA'pi buddhizcetanAvatI - vAvabhAsate - buddhirdarpaNasa krAntamartha pratibimbaka dvitIyadarpaNakalpe puMsyadhyArohati, tadeva bhoktRtvamasya natvAtmano vikArApattiH " A rIte AtmAmAM loutRtva che te ThevaNa yuddhinA vihAra 4 che. " amUrtazcetano bhogI nityaH sarva gato'kriyaH akartA nirguNaH sUkSma AtmA kapiladarzane "" A kathana anusAra puruSa tA nile`pa che. bhAganAviSayamAM vidhyavAsIe A pramANe kahyuM chepurusso'vikRtaatmaiv ityAdi " jema judA judA ra'gAnA saMcAgathI nimala sphaTika maNi lAla, kALA, pILA Adi rUpavALA manI jAya che, eja pramANe avikArI cetanapuruSa (AtmA) acetana manane potAnA jevu` cetana banAvI de che. A pramANe Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 sthAnAGgasUtre iti cedAha - tathA sati tasya bhoktRtvameva nopapadyate, tadavasthatvAttasyeti // 04 || samprati uktasvarUpasyAtmana AdhArasvarUpaM nirUpayitumAha mUlam - ege loe // sU0 5 // chAyA - eko lokaH // 5 // - 6 vyAkhyA - ege loe ' iti - lokaH = lokyate - dRzyate kevalajJAnabhAsvatA, iti lokaH / dharmAdharmAstikAyAdisakaladravyAdhArabhUtazcaturdazarajjvAtmako vaizAkhasthAna kaTinyastakarayugmapuruSopalakSitaAkAzavizeSaH / siddhAMta puruSa ke bhoktRtva meM prakaTa kiyA gayA hai isa para siddhAMtakAra kA aisA kathana hai ki yadi puruSa ko bhoktA mAnA jAtA hai to isI se usameM kriyAtva hotA hai phira ise akriya jo kahA gayA hai vaha ThIka nahIM hai yahI saba viSaya yahAM thoDe se rUpameM prakaTa kiyA gayA hai // mu04|| uktasvarUpavAlA AtmA kA AdhAra kyA hai aba isI viSaya ko prakaTa kiyA jAtA hai| ' ege loe' ityAdi // 5 // mUlArtha - loka eka hai| TIkArtha - kevalajJAnarUpI sUrya dvArA jisakA avalokana hotA hai yaha loka hai yaha loka dharmAstikAya adharmAstikAya Adi sakala dravyoM kA AdhArabhUta hai aura yaha 14 rAjUpramANa hai donoM paira pasAra kara aura kaTi bhAgapara apane donoM hAtha rakhakara jaisA puruSa kA AkAra puruSanA leAkatRtvanI apekSAe sAMkhyasiddhAMtanI mAnyatA ahI' sakSipta rUpe tAvavAmAM Avela che. have te viSenI siddhAMtakAranI mAnyatA prakaTa karavAmAM Ave che-jo puruSane leAktA mAnavAmAM Ave, te tenA dvArA temAM kriyAvatvanu ja pratipAdana thAya che. te pachI tene je akriya kahyo che, te vAtanuM Ape| Apa khaDana thaI jAya che. A samasta viSayanu ahI' sa'kSiptamAM nirUpaNu karavAmAM AvyuM che. uparyukta svarUpavALA AtmAne AdhAra zuM che, te have prakaTa karavAmAM bhAve che --" ege loe " ityAdi // 5 // sUtrArtha - lo me che. TIkA--kevaLajJAna rUpI sUrya dvArA jenuM avalAkana thAya che te leAka che. A loka dharmAstikAya, adharmAstikAya Adi sakaLa dravyAnA AdhArarUpa che. te 14 rAjUpramANa che. banne paga pahoLA karIne keDapara banne hAtha rAkhIne zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 1 u0 1 sU0 5 lokasya pakatyanirUpaNam uktaM ca-dharmAdInAM vRtti, dravyANAM bhavati yatra tat kSetram / taidravyaiH saha lokastadviparItaM hacalokAkhyam // 1 // ___caturdazarajjvAtmaka iti lokapramANamucyate / tatra rajjjupamANaM tu svayaMbhUramaNasamudrasya pUrvapazcimavedikAntaM yAvat , dakSiNottaravedikAntaM vA yAvad bodhyam / ucchyamAnamidamasya adhastAddezonasaptarajjuvistaraH, tiryaglokamadhye ekarajjuvi. staraH, brahmalokamadhye pazcarajjuvistIrNaH, upari tu lokAnte ekrjjuvistRtH| iti / athavA-loko nAmAdibhedAdaSTadhA'sti-nAmalokaH1, sthApanAlokaH 2, dravyahotA hai vaisA hI AkAra isa loka kA hai yaha loka AkAzadravya kA hI eka vizeSa bhAga hai| __uktaM ca-" dharmAdInAM vRttiH dravyANAM bhavati yatra tat kSetram , taiH dravyaiH saha lokastadviparItaM hayalokAkhyam // 1 // isa loka kA jo pramANa 14 rAjU kA kahAhai so 1 rAjU kA pramANa aisA hotA hai-svayaMbhU ramaNasamudra kI pUrvavedikA se pazcimavedikA taka kI jitanI lambAI hotI hai athavA dakSiNa kI vedikA se lekara uttara vedikA taka kI jitanI lambAI hotI hai utanI lambAI pramANa eka rAjU hotA hai| 14 rAjU pramANa loka kI kahI gaI hai nIce kA vistAra isakA kuchakama 7 rAjakA hai| tiryagloka ke madhya meM isakA vistAra 1 rAjU kA hai brahmaloka ke madhya meM isakA vistAra 5 rAjU kA hai aura lokAnta meM isakA vistAra eka rAjU kA hai| athavA-nAmAdika ke bheda se loka ATha prakAra kA hai-nAmaloka ubhelA puruSanA je tene AkAra che. A leka AkAzadravyano ja eka vizeSa mAsa . hyu pacha 8-dharmAdInAM vRttiH dravyANAM bhavati yatra tat kSetram taiH dravyaH saha lokamtadviparItaM hya chokAkhyam // 1 // mA sArnu 14 2012 pramANe batAvyuM che, tenA spaSTIkaraNa mATe eka rAju pramANa kene kahe che te nIce prakaTa karavAmAM AvyuM che-svayaMbhUramaNa samudranI pUrva vedikAthI pazcima vedikA sudhInA aMtarane, athavA dakSiNa vedikAthI uttara vedikA sudhInI jeTalI laMbAI thAya che, eTalI laMbAI pramANa eka rAja hoya che. A lokane nIceno vistAra 7 rAja karatAM thaDA nyUna pramANavALe che, tiryazlekanI madhyamAM tene vistAra eka rAjupramANa che. brahmalekanI vacce tene vistAra pAMca rAjapramANe che ane kAntamAM tene vistAra eka rAjapramANa che. mathA-nAmAni yI nIya pramANe 48 2 cha-(1) nAma, zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 syAnAGgasUtre lokaH 3, kSetralokaH 4, kAlalokaH 5, bhavalokaH 6, bhAvalokaH 7, paryAyalo. kazca 8 / tatra nAmasthApane prasiddhe / kSetraloka:-AkAzamAtram / kAlalokaHsamayAvalikAdiH / bhavalokaH-nArakAdiH / svasmin svasmin bhave vartamAnaH / yathA manuSyaloko devaloka iti / bhAvalokaH-audayikAdayaH SaD bhAvAH / paryAyalokaH-dravyANAM paryAyamAtrarUpaH / sa ekaH-ekatvasaMkhyAviziSTaH / lIkasyaikatvaM tu avivakSitAsaMkhyapradezAdhastiryagAdidigbhedatayA sAmAnyarUpeNa kevalajJAnadRzyatvAt // sU05 / / 1 sthApanAloka 2, dravyaloka 3, kSetraloka 4, kAlaloka 5, bhavaloka 6, bhAvaloka 7 aura paryAyaloka 8 nAma aura sthApanA ye do prasiddha haiM AkAzamAtra kSetraloka hai samaya AvalikA AdirUpa kAlaloka hai nArakAdirUpa bhavaloka hai jaise apane 2 bhava meM vartamAna jo manuSyAdi haiM ve saba bhavaloka haiN| audayika Adi jo 6 bhAva haiM ve bhAvaloka haiN| dravyoM kI paryAyarUpa paryAyaloka hai| __ aisA yaha loka ekatva saMkhyAviziSTa hai, isaloka meM jo ekatA kahI gaI hai vaha avivakSita asaMkhyAtadezoM se evaM avivakSita tiryagAdi bhedoM se kahI gaI hai arthAt asaMkhyAtapradezoM kI evaM tiryaH gAdi dizA bhedoMkI vivakSA gauNa karake kahI gaI hai kyoM ki sAmAnyarUpa se yaha isI prakArase kevalajJAnadvArA gamya hotA hai-dRzya hotA hai||suu05|| (2) sthApanA, (3) dra0yaI4, (4) kSetrA, (5) 4 , (6) Aqaaz, (7) bhAvaleka ane (8) paryAyaleka. nAma ane sthApanA, e che te prasiddha che. AkAza mAtra kSetraleka che. samaya, AvalikA AdirUpa kALaka che. nAraka AdirUpa bhaleka che. jemake-pita pitAnA bhAvamAM rahelAM je manuSya Adi che, teo bhavalekarUpa che. audayika Adi je cha bhAva che, te bhAvaleka che ane dravyanI paryAyarUpa paryAyaka che. e A leka ekatva saMkhyAvALo che. A lekamAM je ekatA prakaTa karavAmAM AvI che te avikSita asaMkhyAta pradezathI tathA avivakSita tiryagna Adi bhedane lIdhe kahI che. eTale ke asaMkhyAta pradezanI ane tiryagAdi dizAbhedanI vivakSAne gauNarUpa ApIne kahI che, kAraNa ke sAmAnyarUpe te ma prAre jJAna 2 // bhya (6zya ) thAya che. // sU0 5 // zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 1 u0 1 sU0 6 alokasya ekatyanirUpaNam 41 lokasya yathAvatparijJAnaM tatpatipakSabhUtasyAlokasya parijJAnaM vinA na saMbhacati / ataH prasaMgAdalokaM nirUpayati mUlam-ege aloe // suu06|| chAyA-ekaH alokaH // muu06|| vyAkhyA-'ege aloe' ityAdi alokaH-lokaviparIto'nantAkAzAstikAyarUpaH / lokakSetre dravyakAlabhAvA vidyante, aloka kSetre tu teSAmabhAva iti lokavaiparItyam / nanu-aloke'pi AkAzapradezarUpaM dravyamasti vartanAdirUpastu kAlaH agurulaghavazvAnantAH paryAyAstadrUpobhAvazca tat kathaM tatra dravyakAlabhAvAnAmabhAvaH? iti cet , loka kA yathAvatsvarUpa usake pratipakSabhUta aloka ke jJAna hue vinA nahIM ho sakatA hai ataH isI prasaGga se aloka ke svarUpa kA nirUpaNa sUtrakAra karate haiM ege aloe ityAdi // 6 // mUlArtha-aloka eka hai| 6 / TIkArtha-loka se viparIta jo ananta AkAzAstikAyarUpa hai vahI aloka hai lokakSetra meM dravya, kAla, bhAva se vidyamAna hote haiN| aloka meM ye nahIM hote haiM yahI isameM lokakI apekSA vizeSatA hai| zaMkA-aloka meM bhI AkAzapradezarUpa dravya hai vartanAdirUpa kAla hai agurulaghurUpa jo anantaparyAyeM haiM inhIM rUpa vahAM bhAva hai to phira aloka meM dravya, kAla aura bhAva inakA abhAva kaise haiM ? lekanuM yathArtha svarUpa tenA pratipakSabhUta alakanA svarUpane jANyA vinA samajI zakAtuM nathI. tethI sUtrakAra have alakanA svarUpanuM nirUpaNa kare che- " ege aloe" tyA // 6 // sUtrArtha--aloka eka che. 6 che TIkAryuM-lokathI viparIta aleka che. te anaMta AkAzAstikAyarUpa che. lokakSetramAM dravya, kALa ane bhAva vidyamAna hoya che. alAkamAM teone abhAva hoya che, alakamAM leka karatAM eka vizeSatA che. zaMkA-alekamAM paNa AkAza pradezarUpa dravya che, vartanAdi rUpa kALa (parivartanazIla) che ane agurulaghurUpa anaMta paryAyarUpa bhAva paNa che, chatAM paNa alekamAM dravya, kALa ane bhAvane abhAva Apa kevI rIte kahe che? zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre ucyate - AkAzama dezAtmakaM dravyaM tatrAstIti yaducyate tana samyak yataH kSetragrahaNenaiva tasya gRhItatvAt / samayAdirUpasya kAlasya sArdhatRtIya dvIpa eva sadbhAva iti zAstravihitatvAt anyatra tadabhAvaH / vartanAdirUpasya tu kAlasya tatra tIrthakarAdibhiravivakSitatvAt kAlo'pi tatra nAsti / paryAyAzca - iha dharmAdharmapudgalajIvAstikAyadravya sambandhino vivakSitAH, te cAloke na santi / evamAkAzasambandhinastyagurulaghuparyAyAH kSetragrahaNenaiva gRhItatvAnneha vivakSitAH / tasmAdaloke trayANAmapi dravyakAlabhAvAnAmabhAva iti siddham / 42 alokatvaM ca lokapratipakSatvena, na tvanAlokanIyatvena kevalajJAnena tasyApyAlokanIyatvAt / so'loka ekaH = ekatvasaMkhyAvAn / alokasyAnantamadezAtmaka I u0 - AkAzapradezAtmaka dravya vahA~ hai aisA jo kahA gayA hai vaha ThIka nahIM hai kyoM ki kSetra ke grahaNa se hI usakA grahaNa ho jAtA hai| samayAdi rUpa jo kAla hai vaha DhAI dvIpa meM hI hai isase bAhara meM nahIM hai / aisA zAstra kA kathana hai tathA vartanAdirUpa kAla kI yahAM tithaMkarAdikoMne vivakSA nahIM kI hai, ataH kAla bhI vahAM nahIM hai / dharmAstikAya, adharmAstikAya, pudgalAstikAya aura jIvAstikAya ina dravyoM kI paryAyeM kSetra ke grahaNa se hI gRhIta ho gaI hai isaliye ve yahAM vivakSita nahIM huI haiM / isaliye aloka meM dravya, kAla aura bhAva ina tInoM kA bhI abhAva siddha hai / isa meM alokatA loka kA pratipakSI hone se haiM na ki anAlokanIya hone se haiN| kyoM ki kevalajJAna dvArA yaha bhI AlokanIya hai aisA yaha aloka eka-eka saMkhyAvAlA hai yaha aloka ananta uttara----AkAza pradezarUpa dravya tyAM che evuM je kahyuM che te ucita nathI, kAraNa ke kSetranA grahaNa dvArA te paNu gRhIta thai jAya che. samayAdi rUpa kALanuM astitva te aDhI dvIpamAM ja che--tenI bahAra nathI, evuM zAstronuM kathana che. tathA vanAdi rUpa kALanI tyAM tItha karAe vivakSA ( ullekha-vAta ) karI nathI. tethI tyAM kALa paNa nathI. dharmAstikAya, adharmAstikAya, puddagalAstikAya ane jIvAstikAya, A dravyonI paryAya kSetranA grahaNuthI ja gRhIta thaI gaI che, tethI temanI paNa tyAM vikSA thaI nathI. A kAraNe aleAkamAM drazya, kALa ane bhAvanA abhAva siddha thAya che. leAkanA pratipakSI hAvAthI ja temAM aleAkatA che, anAlAkanIya hAvAthI temAM aleAkatA kahI nathI, kAraNa ke kevaLajJAna dvArA te paNu aleAkanIya che. evA te aleAka pazu-eka sakhyA zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TokA sthA0 1 0 1 sU0 6 alokasya ekatvanirUpaNam 43 tve'pi bhedasyAvivakSaNAdekatvaM dravyArthatayA bodhyam / nanu lokaikadezaH pratyakSatayopalabhyate, tatazca UrdhvAdaloko'pi bAdhakapramANAbhAvAt saMbhAvyate / alokastu na dezato'pi pratyakSaH, tatazca tatsattvaM kathaM saMbhAvyate / itthaM caikatvena tatparUpaNA'pi tatsatve eva saMgatA? iti cet , ? ucyate-anumAnAdalokasya sattA vijJAyate / tathAhi-loko vidyamAnavipakSaH, savyutpattikazuddhapadAbhidheyatvAt , yad yat savyutpattikazuddhapadAbhidheyaM tattat savipakSaM bhavati, yathA ghaTasyAghaTaH, savyutpattikazuddhapadAbhidheyazca lokaH, tasmAt sa vipakSaiti / itthaM ca lokavipakSo'loko'pyastyeveti / ? pradezoM vAlA mAnA gayA hai phira bhI bheda kI avivakSA se yaha dravyAthikanaya kI dRSTi se eka kahA gayA hai| zaMkA-loka kA ekadeza pratyakSa se jAnA jAtA hai taba bAdhaka pramANa ke abhAva se urdhvAdiloka bhI mAna liye gaye haiM parantu aloka to ekadeza se bhI pratyakSa nahIM hai, taba usakA sadbhAva kaise saMbhavita ho sakatA hai| ataH aloka kI yaha ekatva kI prarUpaNA usake sadbhAva meM hI saMgata ho sakatI hai asadbhAva se nhiiN| u0-anumAna se aloka kA astitva jAnA jAtA hai vaha anu.. mAna isa prakAra se hai-" loko vidyamAnavipakSaH, savyutpattikazuddha padAbhidheyatvAt yad yat savyutpattikazuddha padAbhidheyaM tat tat savipakSaM bhavati yathA ghaTasyAghaTaH, savyutpatikazuddhapadAbhidheyazcalokaH tasmAt savipakSaH" isa anumAna meM pratijJA, hetu, udAharaNa, upayana, vALe che. A aleka anaMta pradezevALe manAya che, chatAM paNa bhedanI avi vakSAe karIne drArthika nI apekSAe tene kahyo che. At-asnA meM deza (24) pratyakSa zaya che. ane mAgha pramANane abhAve urvAdi lekane saddabhAva mAnavAmAM Avela che. paraMtu aleka te eka dezathI paNa pratyakSa jANI zakAtuM nathI, te tene sadubhAva kevI rIte mAnI zakAya ? jo alokane sadbhAva hoya te ja alekanA ekatvanI prarUpaNuM saMgata gaNI zakAya, tene abhAve A prarUpaNAne saMgata kevI rIte gaNI zakAya? uttara-anumAna dvArA alekanuM astitva jANI zakAya che. te anumAna nIce pramANe cha-" loko vidyamAnavipakSaH, savyutpattikazuddhapadAbhidheyatvAt yad yat savyutpattikazuddhaM padAbhidheyaM tat tat savipakSaM bhavati yathA ghaTasyAghaTaH savyutpatikazuddhapadAbhidheyazca lokaH tasmAt savipakSaH " 241 anumAnamA pratijJA, tu, zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre nanu na loko'loka iti aloko lokabhinnAnAM ghaTAdInAmevAnyatayo bhaviSyati, alaM vastvantaraparikalpanAkaSTena ? iti cet ,? ucyate-yazca yaM niSidhya aura nigamana ye pAMca avayava haiM ataH yaha anumAna paMcAvayavopeta hai "loko vidyamAnavipakSaH" yaha pratijJAvAkya hai " savyutpattizuddhapadAbhidheyatvAt" yaha hetu vAkya hai " yad yat savyutpattikazuddhapadAbhidheyaM tat tat savipakSaM bhavati yathA ghaTasyAghaTaH" yaha anvaya dRSTAnta hai " savyutpattikazuddhapadAbhidheyazca lokaH" yaha upanaya vAkya hai aura " tasmAt savipakSaH" yaha nigamanavAkya hai isa anumAna kA tAtparya aisA hai-vyutpatti yukta zuddha pada ke dvArA abhidheya honese loka vidyamAnavipakSa vAlA hai jo jo savyutpattika zuddha pada se abhidheya hotA hai vaha vaha apane vipakSa vAlA hotA hai jaise ghaTa aghaTarUpa vipakSa vAlA hotA hai savyutpattikazuddhapada se abhidheya loka hai isaliye vaha bhI sarvavipakSa hai zaMkA-" na loko'loko" jo loka nahIM hai vaha aloka hai isa taraha ke nab samAsa se alokarUpa lokabhinna ghaTAdikoM meM se koI eka udAharaNa, upanaya ane nigamana, e pAMca avayava che. A rIte A anubhaan pAMya 21yavapita (pAya avayavAthI yuta) 2. " loko vidyamAnavipakSaH" yA pratijJA avayava cha, " sabyutpattizuddhapadAbhidheyatvAt " mA hetu 14ya che. yad yat savyutpattikazuddhapadAbhidheyaM tat tat mavipakSaM bhavati yathA ghaTasyAghaTaH" An Aqya dRSTAnta cha, " savyutpattikazuddhapadAbhidheyazca lokaH" 21 upanaya pAya che bhane " tasmAt vipakSaH " mA niyamana pAcya che. 3 mA anu. mAnane bhAvArtha samajAvavAmAM Ave che vyutpattiyukta zuddha padanA dvArA abhidheya (grAhya) hovAthI leka vidyamAna vipakSavALe che. je je padArtha savyutpattika zuddhapada dvArA grAhya hoya che, te te padArtha pitAnA vipakSa (pratipakSa) vALa hoya che ja. jemake ghaTa agharU5 vipakSavALA hoya che. leka paNa savyutpattika zuddhapatra dvArA grAhya che, tethI te paNa savipakSa (vipakSayukta) he ja joIe. e rIte lekanA vipakSarUpa alakanuM astitva siddha thAya che. zrI sthAnAMga sUtraH 01 Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 1 u0 1 sU0 6 alokasya ekatvanirUpaNam 45 vidhIyate, tena tattulyenaiva bhavitavyam / atra tu niSedhyatvena loko'bhidhIyate / sa ca jIvAdidravyAdhAra AkAzavizeSa eva / ato'lokazabdenApi AkAzavizeSa eva grAhyo na tu ghaTAdInAmanyatamaH, yathA ' apaNDitaH' ityukte sadasadvivekavikalazvetanAvAn puruSavizeSa evaM gRhyate, na tvacetano ghaTAdiH / ato nAsti kazcidoSa iti // mU0 6 // lokAlokayozca vibhAgo dharmAstikAyAdhInaH, atastaM prarUpayitumAha mUlam-ege dhamme // suu07|| chAyA-eko dharmaH // 7 // ho jAyagA phira lokAbhinna, eka bhinna vastvanantara rUpa aloka kI kalpanA ke kaSTa se kyA lAbha hai ? u0--jisake niSedha se jisakA vidhAna hotA hai vaha usake tulya hI hotA hai isa niyama ke anusAra niSedhya yahAM loka hai aura vaha jIvAdika dravyoM kA AdhArabhUta AkAzavizeSa rUpa hI hai isaliye aloka zabda se bhI AkAzavizeSa hI gRhIta hogA na ki ghaTAdikoM meM se koI eka jaise "apaNDita" aisA kahane para sad asad viveka se cikala cetanAvAn puruSavizeSa hI gRhIta hotA hai acetana ghaTAdika nahIM isaliye aloka kI mAnyatA meM bhI koI doSa nahIM hai / suu06|| loka aura alokakA vibhAga dharmAstikAyAdikake adhIna hai isaliye usa 1--" na loko'loko" 2 so435 nathI ta ma cha, ma pramANe najha samAsarUpe alekapadane vigraha thaI zake che. jemake ghaTa nathI te aghaTa che, ema mAnI zakAya che, te je leka nathI te aleka che, ema mAnavAmAM zo vAMdho che? lekathI bhinna evI koI anya vasturUpe alekanI kalpanA karavArUpa kaSTa vaheravAnI jarUra ja zI che? uttara- niSedhathIre vidhAna thAya cha, tatanA tukSya (samAna) hoya che, A niyama pramANe ahIM niSedhya leka che ane te jIvAdika dravyanA AdhArabhUta AkAza vizeSarUpa che, tethI aleka zabdathI paNa AkAza vizeSa ja grahaNa thaze-ghaTAdikamAMthI kei eka grahaNa thaze nahIM. jemake "apaMDita kahevAthI sArA narasAMnA vivekathI rahita cetanAvAna puruSa vizeSa ja grahaNa thAya che-acetana ghaTAdika grahaNa thatA nathI, tethI alekanI mAnyatAmAM paNa keI deSa nathI. che sUTa 6 leka ane alekane vibhAga dharmotikAyika adhIna che, tethI have zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 sthAnAso vyAkhyA-'ege' ityAdi dharmaH-dharmAstikAyaH, svabhAvata eva gatipariNAmapariNatAnAM jIvapudgalAnAM tatsvabhAvadhAraNAd dharmaH, astayazceha pradezAH, teSAM kAya saMghAtaH-astikAyaH pradezasaMghAta ityarthaH / dharmazcAsau astikAyazca dharmAstikAyaH-jIvapudgalagatyupaSTambhakArI sakalalokavyApI asaMkhyeyapradezI,arUpI ajIvadravyavizeSaH / yathA cakSurindriyavataH jJAnasyopagrahakAraNaM dIpo bhavati tadvaddharmAstikAyo jIvapudgalAnAM gatyAdi pariNatAnAmupakArakAraNaM bhavati / dharmAstikAyakI aba prarUpaNA sUtrakAra karate haiM-ege dhamme ityaadi|7|| mUlArtha-dharmAstikAya eka hai // 7 // TIkArtha-gati kriyAvAle jIva aura pudgaloM ko jo unake svabhAva meM dhAraNa karAtA hai vaha dharma hai, asti zabda se yahAM pradezoM kA grahaNa huA hai tathA kAya zabda se ina pradezoM kA saMghAta gRhIta hai| isa taraha pradeza saMghAta kA nAma astikAya hai dharmarUpa jo astikAya hai vaha dharmAstikAya hai yaha dharmAstikAya svabhAvataH gati kriyAyAle jIva aura pudaloM ko calane meM sahAyaka hotA hai tathA yaha dravya samasta lokAkAza meM tiloM meM tela kI taraha vyApaka hai isake pradeza asaMkhyAta hai yaha arUpI dravya hai tathA ajIbadravya kA eka bheda hai| jisa prakAra se cakSurindriyavAle jIva ko ghaTapaTAdi ke jJAna karane meM sahAyaka dvIpa hotA hai usI prakAra se yaha dharmAstikAya dravya bhI gati pariNata jIvapudgaloM ko sUtrA2 te mAstiyanI 535 43 cha--" ege dhamme" tyAhi // 7 // sUtrArtha---dharmAstikAya eka che . 7 | TIkArya--gatikiyAvALAM jIva ane pudgalene je temanA svabhAvamAM dhAraNa kare che, te dharma che. "asti" padathI ahIM pradezane grahaNa karavAmAM sAvyA cha bhane " kAya " ya 54thI te prazAnA saghAta gRhIta thaye che. A rIte pradeza saMghAtanuM nAma astikAya che. dharmarUpa je astikAya che, tene dharmAstikAya kahe che. A dharmAstikAya svabhAvataH gatikiyAvALAM jIva ane pudgalene cAlavAmAM sahAyaka thAya che. A dravya samasta lokAkAzamAM talamAM vyApelA telanI jema vyApaka bane che. tenA asaMkhyAta pradeza che, te arUpI dravya che ane ajIva dravyanA eka bhedarUpa che. jema negendriyathI yukta jIvane vastunuM jJAna karAvavAmAM dIpaka sahAyarUpa thAya che, e ja pramANe A dharmAstikAya dravya paNa gatipariNata chavapulone cAlavA sahAyaka bane che. te zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 1 u0 1 sU0 7 dharmasya ekatvanirUpaNam ukta ca-"jIrAnAM pudgalAnAM ca, gatyupagrahakAraNam / dharmAstikAyo jJAnasya, dIpazcakSuSmato yathA // 1 // " yadvA-yathA matsyasya gamanAgamanAdikriyApariNatasya jalamapekSAkAraNamasti tathaiva dharmadravyamapi / sa ekaH- ekatvasaMkhyAvAn / yadyapi pradezArthatayA dharmAstikAyasyA'saMkhyAta. pradezavattvAdanekatvamasti parantu dravyArthatayA tasyaikatvamiti bhAvaH ||muu0 7 / dharmo'pi savipakSaH, atastadvipakSamadharma nirUpayati mUlam-ege adhamme // sU08 // chAyA- ekaH adharmaH // 8 // calane meM sahakArI hotA hai ataH yaha preraka nahIM hai arthAt unheM yaha preraNA karake nahIM calatA hai jaba ve calate haiM to yaha unake calane meM madada detA hai| kahA bhI hai-" jIvAnAM pudgalAnAM ca " ityAdi ___yadA-gamanAgamanAdi kriyA pariNata matsya ko jala jaise apekSA kAraNa hotA hai usI prakAra se yaha dharmadravya bhI svabhAvataH gati kriyAzIla jIvapudgala ko gamana meM apekSA kAraNa hotA hai| ___ kahA bhI hai- gai pariNayANa " ityAdi / aisA yaha dharmadravya ekasaMkhyAvAlA hai yadyapi pradezArthatA kI apekSA se dharmAstikAya meM asaMkhyAta pradezoM vAlA hone ke kAraNa anekatva haiM parantu phira bhI dravyArthatA kI apekSA se usameM ekatva hai // suu07|| dharmadravya bhI apane vipakSa se yukta hai, ataH usake vipakSabhUta adhcAlavAnI preraNA ApatuM nathI paNa jyAre teo cAle che, tyAre temane yAsAmA maha 43 che. 59 che. 'jIvAnAM' ityAdi jema gamanAgamanAdi kriyA pariNata malyane gati karavAmAM pANInI Ava. zyaktA rahe che, tema svabhAvataH gatikriyAzIla jIva pulane dharmadravyanI apekSA rahe che. eTale ke jaLanI jema dharmadravya paNa apekSAkAraNarUpa che. yuM 4 cha. "gai pariNayANa " tyaadi| evuM A dharmadravya eka saMkhyAvALuM che. jo ke pradezonI apekSAe vicAravAmAM Ave te dharmAstikAya asaMkhyAta pradezevALuM hovAthI temAM anekatva mAnI zakAya che, paNa ahIM dravyArthatAnI apekSAe temAM ekatva yuM che. // 7 // have sUtrakAra dharmadravyanA vipakSabhUta adharmadravyanuM nirUpaNa kare che-- zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAnasUtre vyAkhyA-' ege' ityAdi adharmaH-na dhArayati-jIvapudgalAna gatipariNatAvapi tatsvabhAvatayA nAvasthApayati, tasya sthityupaSTambhakatvAdityadharma:-adharmAstikAyaH / adharmazcAsau astikAyazceti / jIvapudgalAnAM sthitipariNAmapariNatAnAM sthitipariNAmopaSTambhakaH sakalalokavyApi asaMkhyAtapradezI arUpI ajiivdrvyvishessH| sthitigtinivRtiH| yathA zrAntasya dharmArtasya pathikasya sthinipariNAmapariNatasya vRkSacchAyA sahAyikA bhavati tadvad adharmadravyamapi jIvapudgalAnAM sthitipariNAmapariNatAnAM sahAyakaM bhavati / yadvA-matsyasya sthalabat sthitisahAyakaM jIvapudgalAnAmadharmadravyam / maMdravya kA aba sUtrakAra nirUpaNa karate haiM |-ege adhamme ityAdi // 8 // mUlArtha-adharmadravya eka hai // 8 // TIkArtha-jo jIva pudgaloM ko gati pariNati meM nahIM dhAraNa karAtA hai vaha dravya adharma dravya hai kyoM ki isakA kAma sthiti kriyA meM pariNata hue jIva aura pudgaloM ko Thaharane meM madada dene kA hai, adharmarUpa jo astikAya hai vaha adharmAstikAya hai yaha adharma dravya bhI mampUrNa lokAkAza meM vyApta hokara hI rahatA hai, yaha asaMkhyAta pradezI hai arUpI hai aura ajIva dravya kA eka bheda vizeSa hai gati kI nivRtti kA nAma sthiti hai jisa prakAra mArga meM calate hue zrAntapathika ko jo ki garmI se Akula vyAkula ho gayA hai Thaharane meM sahAyaka chAyA hotI hai usI prakAra se sthiti pariNAma se pariNata jIva aura pudgaloM ko jo Thaharane meM sahAyaka hotA hai vaha adharmadravya hai| " ege adhamme " yA // 8 // sUtrArtha-adharmadravya eka che. je 8 che TIkArtha-je dravya jIvapudgalene gati pariNatimAM dhAraNa karatuM nathI, te dravyanuM nAma adharmadravya che. te dravyanuM nAma gatipariNata jIva ane pudgalene gati karatAM rokavAnuM che-temanI gati aTakAvavAmAM madada karavAnuM che. adharma rUpa je astikAya che tene adharmAstikAya kahe che. te adharma dravya paNa saMpUrNa kAkAzamAM vyApta thaIne raheluM che, te asaMkhyAta pradeza che, arUpI che ane ajIvadravyane eka bhedavizeSa che. gatinI nivRttinuM nAma sthiti che. rastA para cAlyA jatA, garamIthI AkuLavyAkuLa thayelA pathikane thaMbhavAmAM jema chAMyaDe sahAyaka bane che, tema sthiti pariNAme parivRta jIvane ane putalene bhavAmAM adharmadravya sahAyaka thAya che. jema sthaLa bhasyane bha zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 1 u0 1 0 8 adharmasya ekatyanirUpaNam 49 sa evaMvidho'dharmAstikAya ekaH=ekatvasaMkhyAvAn pradezArthatayA'syAsaMkhyeyatve'pi dravyArthatayA ekatvaM bodhyam / nanu dharmAstikAyA dharmAstikAyayorastityaM kathamavagamyate ? iti cet, ucyate-jIvapudgalAnAM gatyanyathA'nupapattedharmAstikAyostIti bhantavyam , evaM jIvapudgalAnAM sthityanyathA'nupapatteradharmAstikAyo'stIti ca svIkartavyam / yahA-matsya ko jala kI taraha jo jIva aura pudgaloM ko Thaharane meM madada karatA hai vaha adharmadravya hai| uktaM ca-ThoNajudAga adhammo ityAdi / isa prakAra kA yaha adharmadravya-adharmAstikAya-eka saMkhyAvAlA hai yadyapi pradezArthatA kI apekSA asaMkhyAtapradezI hone se yaha aneka bhI hai asaMkhyAta bhI hai parantu usakI yahAM vivakSAna hone se yaha dravyArthatA kI apekSA se eka hai aisA jAnanA caahiye| __ zaMkA-dharmAstikAya aura adharmAstikAya inakA astitva kaise jAnA jAtA hai ? u0-yadi dharmAstikAya na ho to jIva aura pudgaloM kI gati nahIM ho sakatI hai ataH " jIvapudgalAnAM gatyanyathAnupapatteH dharmAstikAyo'sti" dharmAstikAya hai-aisI pratIti isa anumAna se hotI hai isI prakArase yadi adharmAstikAya na ho to jIva aura pudgaloM kI sthiti nahIM ho sakatI hai ata:-" jIvapudgalanAM sthityanyathAnupapatteH adharmAstikAyo'sti" adharmAstikAya hai aisI pratIti isa anumAna se hotI hai| vAmAM madada kare che, tema jIva ane putrane bhavAmAM je madada kare che, te adharmadravya che. 4dhu cha.-ThANa judANa // tyAta A prakAranuM A adharmAstikAya eka saMkhyAvALuM che. jo ke pradezAthatAnI apekSAe asaMkhyAta pradezI hovAthI te asaMkhyAtarUpa paNa che, paNa ahIM te dravyArthata nI apekSAe tene eka kahevAmAM AvyuM che, ema samajavuM. prazna-dharmAstikAya ane adharmAstikAyanuM astitva kevI rIte jANI zakAya che ? uttara--je dharmAstikAya na hoya te jIva ane pudgalenI gati saMbhavI zatA nathI. "jIva pudgalAnAM gatyanyathAnupapatteH dharmAstikAyo'sti " parante temanI gati saMbhavita hevAthI, dharmAstikAyanA astitvanI pratIti thAya che. " jIvapudgalAnAM sthityanyathAnupapatteH" merA pramAhI ne mastiyana hota thA 7 zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAjasUtre nanu dharmAstikAyAbhAve'pi jIvapudgalAnAM gatirbhaviSyati, tathaivAdharmAstikAyAbhAve'pi tepAMt -sthatirbhaviSyati, dharmAdharmAstikAyasvIkAro nirarthakaH ? iti cet , ucyate-tayorabhAve'pi jIvapudgalAnAM gatisthitisvIkAre tu aloke'pi jIvapudgalAnAM gatisthityoratiprasaGga syAt / yadi tu aloke'pi teSAM gatisthitI iSyete ityucyate, tarhi alokasyAnantatvAllokAnnirgatya jIvapuGgalAnAM tatra zaMkA-Apane jo jIva aura pudgaloM kI gati aura sthiti kI anyathAnupapatti rUpa hetu dekara jo dharmAstikAya aura adharmAstikAya kI siddhi kI hai, so ThIka nahIM hai kyoM ki dharmAstikAya aura adharmAstikAya ke abhAva meM bhI inakI gati aura sthiti ho jAvego phira inakI svIkRti meM kyA lAbha hai| u0-yadi dharmAstikAya aura adharmAstikaya ko na mAnA jAya aura phira bhI jIva aura pugaloMkI gati evaM sthiti mAnI jAyeM phira isa prakAra kI mAnyatA meM aloka meM bhI jIva pudgaloMkI gati sthiti hAne kA prasaMga prApta hogA, yadi kahA jAve ki aloka meM bhI inakI gati sthiti ho jAve to isameM hAni hI kyA hai ? to isakA uttara aisA hai ki aloka to ananta hai ataH loka se nikala kara jIya aura pudaloM te jIva ane pulanI sthiti saMbhavI zata nahIM, paNa temanI sthiti zakya DApAyI " adharmAstikAyo'sti " mevI pratIti thAya che mastiya che. zaMkA-"jIva ane pulonI gati ane sthiti anukrame dharmAstikAya ane adharmAstikAyane lIdhe ja zakya che, ane temanI gati ane sthitine sadUbhAva hevAthI dharmAstikAya ane adharmAstikAyanuM astitva siddha thAya che." A pramANe Apa je kaho cho te barAbara nathI, kAraNa ke dharmAstikAya ane adharmAstikAyane abhAva hoya to paNa temanI gati ane sthiti saMbhavI zakaze. te temanI gati ane sthitine AdhAre temanuM astitva kevI rIte svIkArI zakAya ? uttara-je dharmAstikAya ane adharmAstikAyanuM astitva svIkAravAmAM na Ave, ane temane abhAva hoya te paNa jIva ane putranI gati ane sthiti svIkAravAmAM Ave che, alekamAM paNa jIva ane pulenI gati ane sthiti mAnavA prasaMge prApta thaze. je evI dalIla karavAmAM Ave ke alekamAM paNa temanI gatisthiti svIkAravAmAM zI muzkelI che? te teno uttara A pramANe che-aleka te anaMta che. have je lekamAMthI nIkaLIne jIva ane pudrale alakamAM praveza karI zakatA hoya te evI zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ suSA TIkA sthA0 1 u01 sU08 adharmasya ekatvanirUpaNam 51 pravezAdeka dvitryAdi jIvapudgalayuktaH sarvathA tacchranyo vA kadAcillokaH syAt, naitad dRSTam iSTaM ca / yadvA - gatiH sthiti sakalalokaprasiddhaM kAryam, kArya va pariNAmi kAraNApekSA karaNAdhInatayaiva bhavati / ghaTAdikAryANAM tathaiva darzanAt / tathAhi - pariNAmikAraNasya mRtpiNDasya sakhe'pi digdezakAlAkAzamakA zAdyapekSAkAraNamantareNa ghaTo na bhavati / yayapekSAkAraNAbhAve'pi kArya syAtahi mRtpiNDamAtrasya sattve'pi ghaTakAyeM syAt / na ca tathA bhavati, tasmAdapekSAkAraNamapi kAryaniSpa kA yA to vahAM praveza ho jAyegA isa se eka do tIna Adi jIvapudgala se hI yaha loka yukta rahegA yA kadAcit sarvathA unase zUnya ho jAvegA parantu aisA na to kabhI dekhA gayA hai aura na yaha bAta iSTa hI hai / yadvA -- gati aura sthiti ye do kArya haiM aisA sakala loka meM prasiddha hai aura jo kArya hotA hai vaha pariNAmI kAraNa ke atirikta apekSA kAraNa kI adhInatA se hI hotA hai jaise ghaTAdikArya, tAtparya isakA aisA hai ki ghaTAdikArya kA pariNAmI kAraNa miTTI kA piNDa hai so ghaTAdikArya kevala isa miTTI ke piNDake sadbhAva meM hI nahIM ho jAte haiM kintu isake sAtha ve apekSA kAraNarUpa jo digdezakAla AkAza prakAza Adi haiM unakI bhI apekSA rakhate haiM aisA to hai nahIM ki kevala miTTI ke piNDa se ghaTa niSpanna ho jAtA ho aura vaha apekSA kAraNoM kI AvazyakatA apanI utpatti meM nahIM rakhatA ho yadi aisA hI mAnA jAve to phira kyA hai kevala mRt piNDa ke sadbhAva meMhI ghaTa kI utpatti ho jAnI paristhiti uddabhave ke kAM teA eka, be, traNa Adi jIva ane pudgalAthI ja lAka vyAsa rahe, athavA temanAthI bilakula rahita paNa thaI jAya. paNa evuM kadI jovAmAM AvyuM nathI ane te STi paNa nathI. athavA----gati ane sthiti, e e kAya che, evu sakaLalAkamAM prasiddha che. ane kA ekalA pariNAmI kAraNane adhIna hatuM nathI pazu apekSA kAraNane paNu adhIna heAya che. jemake ghaTAda kAryamAM pariNAmIkAraNa mATInA piMDa che, parantu ekalI mATInA paDanA sadUbhAvathI ghaDA AdinuM nirmANu thaI zatuM nathI, sAthai sAthai apekSAara35 higdezakAla ( hizA, aheza, Aja ) AkAza, prakAza AdinI paNa jarUra paDe che. ekalA mATInA piMDamAMthI ghaDA banI jatA hAya-apekSA kAraNarUpa prakAza AdinI tene jarUra rahetI na hAya, evuM tA zakaya ja nathI. jo apekSAkAraNeAnI AvazyakatA ja na hAya te zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre ttAvAvazyakam / tatheha gatisthitI api pariNAmikAraNarUpayorjIvapudgalayo varta. mAne api apekSAkAraNaM vinA na bhavitumarhataH, dRzyete ca gatisthitI, atastayorapekSAkAraNarUpau dharmAdharmAvabhyupagantavyAveva / itthaM dharmAdharmayorastitvaM musiddhmeveti| ___ yadvA-pUrvamaloko'bhyupagataH, tadabhyupagame ca lokaparicchedakAriNau dharmAdharmAvapi pratipattavyau / anyathA''kAzasAmye lokAlokavyavasthA'pi na syAt / tathA cAviziSTa evAkAze sati jIvAnAM pudgalAnAM ca gatyabhAvena pratighAtAbhAvAt , cAhiye parantu aisA to hotA nahIM hai isaliye yaha mAnanA cAhiye ki kArya niSpatti meM apekSA kAraNa bhI Avazyaka hotA hai isI taraha se gati aura sthiti bhI pariNAmI kAraNa rUpa jo jIva aura pudgala haiM inake satva meM bhI apekSA kAraNa ke vinA nahIM ho sakatI hai parantu ye hotI huI to dikhAI detI haiM isaliye yaha mAnanA hI cAhiye ki inake apekSA kAraNarUpa dharmAstikAya aura adharmAstikAyarUpa ye do dravya haiN| isa prakAra se ina donoM kA astitvasiddha hotA hai| yahA-pahale aloka mAnA gayA hai isake mAnane para lokakA jJAna karAne vAle dharma aura adharmadravya bhI mAnanA cAhiye nahIM to AkAza kI samAnatA meM loka aura aloka kA vibhAga kaise ho sakegA ? nahIM ho sakegA kyoM ki AkAza hI AkAza sarvatra samAna rahegA ataH usa meM jIva aura pudgaloM kI gati ke abhAva ko lekara pratighAta kA abhAya hone se aura sthiti ke abhAva ko lekara sukhaduHkhAdi saMbaMdha ke abhAva ekalI mATImAMthI paNa ghaDAnuM nirmANa thavuM joIe, paraMtu evuM kadI banatuM nathI. tethI e vAta svIkAravI ja paDaze ke kAryaniSpattimAM apekSAkaraNanI paNa AvazyakatA rahe che. e ja pramANe jIva ane pulanI gati ane sthiti paNa apekSAkAranA saddabhAva vinA saMbhavI zakatI nathI. jIva ane pudgalenI gati ane sthiti, e bannene sadUbhAva jovA maLe che, tethI e vAta mAna vI ja paDaze ke temane apekSAkAraNarUpa dharmAstikAya ane adharmAstikAya, e bane dravyane sadbhAva hoya che. athavA pahelAM alakanuM astitva svIkAravAmAM AvyuM che, te lekanuM jJAna karAvanAra dharmadravya ane adharmadravya paNa mAnavA ja joIe. nahIM te AkAzanI samAnatAmAM loka ane alekane vibhAga kevI rIte thaI zakaze ? ane te rIte te sarvatra AkAzanI ja kevaLa samAnatA raheze. te temAM jIva ane pulanI gatine abhAva rahevAthI pratighAtane abhAva raheze, ane zrI sthAnAMga sUtra 01 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 1 u01 sU0 8 adharmasya ekatvanirUpaNam 53 sthityabhAvena ca sukhaduHkhAdisaMbandhAbhAvAt sukhaduHkhabandhAdivyavahAro nopapagheta / ukta ca " tamhA dhammA dhammA, logpriccheykaarinnojuttaa| iharA''gAse tulle, logo'logotti ko bheo ? // 1 // logavibhAgAbhAve, paDighAyA'bhAvo'NavatthAo / saMvavahArAbhAve, saMbaMdhAbhAvao hojjA // 2 // chAyA--tasmAd dharmAdhauM lokaparicchedakAriNau yuktau / itasthA''kAze tulye loko'loka iti ko bhedaH ? // 1 // lokavibhAgAbhAve prtighaataabhaavto'nvsthaatH|| saMvyavahArAbhAvaH saMbandhAbhAvato bhavet // 2 // iti sU0 8 // ittham Atmano lokavRttitvaM dharmAdharmAstikAyopagRhItatvaM sadaNDatvaM sakriyatvaM ca sUcitam / evaMbhUta AtmA karmaNA vadhyate iti bandhaM nirUpayati mUlam-ege baMdhe // 9 // ___ chAyA-eko bandhaH // 9 // hone se sukhaduHkha bandha Adi kA vyavahAra nahIM bana skegaa| kahA bhI hai-"tamhA dhammA dhammA" tathA ca "logavibhAgA bhAve" ityaadi| isa taraha AtmA kA loka meM rahanA tathA dharma aura adharma dravya dvArA gati sthiti meM usakA upakRta honA daNDasahita honA kriyAsahita honA yaha saba yahAM taka sUcita kiyA gayA hai aisA AtmA karma se baMdhatA hai ataH aba baMdha kA nirUpaNa kiyA jAtA hai| 'ege baMdhe.' ityAdi // 9 // mUlArtha-bandha eka hai // 9 // rithatine abhAva rahevAthI sukhaduHkhAdi saMbaMdhane abhAva raheze. evI pari sthitimAM sukhaduHkhabaMdha Adino vyavahAra ja nahIM saMbhavI zake ! "tamhA dhammA dhammA // tathA ca "logavibhAgA bhAve" tyAdi A rIte AtmA lekamAM rahe che, tathA dharma ane adharmadravya dvArA te gatisthitimAM Ave che, te daMDasahita hoya che ane kriyA sahita hoya che, e vAtanuM ahIM sudhImAM nirUpaNa thaI gayuM che. evo AtmA karmathI baMdhAto hovAthI have baMdhanuM nirUpaNa karavAmAM Ave che - " ege baMdhe " tyA // 6 // sUtrArtha- me che. // 6 // zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAnasUtre vyAkhyA-'ege' ityAdi bandhaH-bandhanaM bandhaH, AsravanimittaH kaSAyasahitasyAtmanaH pratipadezamaSTavidhakarmapudgalaiH saha saMyogavizeSaH / sa ca sakapAyajIvakartRkarmayogyapudgalAdAnarUpaH, sa ca ekA ekatvasaMkhyAvAn / yadyapi prakRtisthityanubhAvapradezabhedAd bandhazcatuvivastathApi tasya bandhasAmAnyAdekatvam , muktau satyAM punarbandhAbhAvAd vA ekatvam / yadvA dravyabhAvabhedAd bandho dvividhaH-dravyato nigaDAdimiH, bhAvatastu TIkArtha-bandhane kA nAma bandha hai yaha bandha eka prakAra kA saMyoga vizeSarUpa hotA hai isa bandha kA nimitta osrava hotA hai kaSAya sahita AtmA kA hara eka pradeza ATha karmoM ke sAtha jo sambandhita hai-gADharUpa se jakar3A huA hai-isI kA nAma bandha hai isa bandha avasthA meM AtmA ke pradeza aura karmoM ke pradeza paraspara meM kSIra nIra kI taraha mile rahate haiM / bandha usI jIva ko hotA hai jho jIva sakaSAya hotA hai kyoM ki kaSAya sahita hone se jIva karma ke yogya pudgaloM ko grahaNa karatA hai yaha bandha yadyapi prakRtibandha Adi cAra prakAra kA kahA gayA hai phira bhI bandhasAmAnyakI apekSA vaha ekatva saMkhyAviziSTa kahA gayA hai| athavA-jIya jaba saMsAra se mukta ho jAtA hai taba punaH usako bandha nahIM hotA hai ataH punarbandha ke abhAva se yaha ekatva saMkhyAvi. ziSTa kahA gayA hai| athavA-dravyabandha aura bhAva bandha ke bheda se bandha do prakAra kA TIkAI-bAMdhavuM eTale baMdha. te baMdha eka prakAranA saMyoga vizeSarUpa hoya che. A ne kAraNe jIva A baMdha kare che. kaSAyayukta AtmAne dareka pradeza a Tha ka vaDe gADharUpe jakaDAyelo hoya che, tenuM nAma ja baMdha che. A baMdha dazAmAM AtmAnA pradeza ane karmonA pradeza ekamekanI sAthe kSIra nIranI jema ( dUdha ane pANInI jema) bhaLI jAya che. sakaSAyI jIva ja karmone baMdha karate heya che, kAraNa ke kaSAyayukta jIva kamanA egya pulane grahaNa kare che. jo ke A baMdhanA prakRtibaMdha Adi cAra prakAre kahyA che, chatAM paNa baMdha sAmAnyanI apekSAe tene eka (eka saMkhyAvALo) kahyo che. athavA-jIva jyAre saMsArathI mukta thaI jAya che, tyArabAda pharIthI A baMdha karatuM nathI. tenI putaba"dhanA abhAvanI apekSAe tene eka saMkhyAvALo kahyo che. zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 1 u01 sU0 1 bandhasya yakatvanirUpaNam karmaNA, tayozca bandhasAmAnyavivakSayA ekatvamiti / nanu bandho'tra jIvakarmaNoHsaMyogaH, sa AdimAn anAdi ; ? tatra yadi prathamaH pakSaH, tarhi kiM pUrvamAtmA samutpannaH ? kiMvA karmasamutpannama? uta tadubhayaM yugapata samutpannama ? iti vikalpa trayaM bhavati / tatra pUrvam AtmA samutpannaH' iti vikalpo vaktumazakyaH, yatonihatukatvenAtmanaH kharaviSANavata saMbhavAbhAvaH syAt / yadyakAraNotpannasyApi saMbhavo manyate, tarhi akAraNotpannasya tasyoparamo'pyakAraNata eva syAt / tathA-pUrva karma hotA hai inameM nigar3Adi dvArA jo bandha hotA hai vaha dravyabandha hai aura rAgadveSAdi ke nimitta se jo karma ke sAtha bandha hotA hai vaha bhAvavandha hai ina donoM meM bandha sAmAnya kI vivakSA se ekatva hai| zaMkA-Apane jIva aura karma kA jo paraspara meM saMyogavizeSa hai vaha bandha hai aisA kahA hai so yaha saMyogavizeSa AdimAna hai yA anA dirUpa hai ? arthAt jIya ke sAtha karmo kA yaha saMyogavizeSarUpa saMbaMdha amuka samaya se huA hai yA samaya ke vinA huA hai ? yadi kaho jAve ki yaha sambandharUpa bandha amuka samaya se huA hai to isameM ye vikalpa upasthita hote haiM ki pahile AtmA utpanna huA hai yA karma utpanna huA hai ? yA donoM eka sAtha utpanna hue haiM ? pahilA vikalpa isa liye ThIka nahIM hai ki AtmA to nirhetuka hai aura jo nirhetuka hotA hai usakA utpAda khara viSANa kI taraha hotA nahIM hai yadi kAraNa ke vinA bhI utpatti mAnI jAve to phira usako utpitti sadA hotI hI rahanI athavA-dravyabaMdha ane bhAvabaMdhanI apekSAe baMdhanA be prakAra che. jaMjIra (sAMkaLa) Adi dvArA je baMdha thAya che tene dravyabaMdha kahe che, ane rAgadveSAdine kAraNe je baMdha thAya che tene bhAvabaMdha kahe che. te banemAM baMdha sAmAnyanI apekSAe ekatva che. zaMkA--Ape baMdhanI A pramANe vyAkhyA ApI che-"jIva ane karmanA parasparanA sAga vizeSane baMdha kahe che." te te saMga AdimAna che ke anAdirUpa che? eTale ke jIvanI sAthe karmone A saMga amuka samayathIja che ke anAdikALathI che? je tene e javAba hoya ke te saMbaMdha amaka samayathI che, te prazna e uddabhave che ke pahelAM AtmA utpanna thaye che ? ke karma utpanna thayela che? ke banne eka sAthe utpanna thayelA che?" A praznane pahele vikalpa te e kAraNe mAnya thAya tema nathI ke AtmA te nirvetaka che ane je nihetuka hoya che tenI utpatti kharaviSANa (gardabhane mAthe ziMgaDAM) nI jema saMbhavI zakatI nathI. je kAraNa vinA paNa utpatti mAnI levAmAM Ave to tenI utpatti ja sadA thatI rahevI joIe-te aDha zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre samutpadyate iti dvitIyo vikalpo'pyasaMgata eva, karturabhAvena tadutpatterasaMbhavAt / yadi karturabhAve'pi karmotpattiritimanyate, tadA karmeti vyapadezo'pi kartumazakyaH syAt / kriyamANasyaiva karmatvena vyapadezAt / kiM ca-kAraNena vinA karmotpattibhavatIti manyate, tarhi akAraNotpannasya tasya nAzo'pi kAraNamantareNaiva syAditi / yugapadutpattirUpastRtIyo vikalpo'pyasamaJjasaeca, kAraNaM vinA tayorutpatyasaMbhavAt / kAraNAbhAve'pi yadi yugapadutpattiH syAttarhi 'ayaM kartA idaM karme' cAhie usakA uparama nahIM honA cAhie isa taraha se AtmA kI mukti hone kA samaya hI prApta nahIM ho sakatA hai yadi kahA jAve ki karma pahile utpanna huA hai to yaha dvitIya pakSa bhI saMgata nahIM baiThatA hai kyoM ki kartA ke abhAva meM kriyA kA abhAva rahegA phira karma kI utpatti kaise ho sakatI hai yadi kahA jAve ki kartA ke abhAva meM bhI karmotpatti mAna lI jAvegI to phira usameM "karma" aisA vyapadeza nahIM bana sakegA kyoM ki kriyamANa meM hI karma aisA vyapadeza hotA hai| kizca-yadi kAraNa ke vinA karmotpatti mAnI jAve to jo vinA kAraNa ke utpanna huA hai usakA nAza bhI vinA kAraNa hI honA cAhiye parantu karma kA vinAza vinA kAraNa hotA hI nahIM hai " yugapat utpatti tRtIya pakSa bhI ThIka nahIM hai kyoM ki kAraNa ke binA una donoMkI utpatti asaMbhava hai yadi kAraNa ke abhAvameM bhI donoM kI jIva aura karma kI-yugapat utpatti mAnI jAve to " yaha kartA hai yaha karma kavI joIe nahIM. A rIte AtmAnI mukti thavAnI vAta ja zakya banI zake nahIM. je ema kahevAmAM Ave ke karma pahelAM utpanna thayuM che, to te vAta paNa saMgata lAgatI nathI, kAraNa ke kartAnA abhAve kiyAne ja abhAva rahe che. te karmanI utpatti ja kevI rIte thaI zakI ? jo ema dalIla karavAmAM Ave ke kartAnA abhAvamAM paNa karmanI utpatti thAya che, te temAM "karma e vyapadeza (hevAra) ja na karI zakAya, kAraNa ke kriyamANamAM ja "karma e vyavahAra thaI zake che. je vinA kAraNe karmotpatti mAnavAmAM Ave, te vinA kAraNe utpanna thayelAne nAza paNa vinA kAraNa ke joIe, paraMtu karmane vinAza vinA kAraNa thato nathI. "AmA ane karmanI eka sAthe upatti thaI che, " A trIjo vikalpa paNa mAnya thaI zake tema nathI kAraNa ke vinA kAraNe te baMnenI utpatti asaMbhavita che. je kAraNa vinA paNa temanI eka sAthe utpatti svIkAravAmAM Ave te "A kartA che ane A karma che, e vyavahAra zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA rIkA sthA0 1 u01sU0 9 bandhasya ekatvanirUpaNam ti vyavahAro nopapadyateti / itthaM cAdimatpakSe jIvakarmaNoH saMyogo durupapAdaH / atha cettayoH saMyogo'nAdiriti pakSo'bhyupagamyate, tarhi anAditvAdeva jIvakarmaviyogo na syAt, AtmAkAza saMyogavat , itthaM ca muktireva na syAt ? iti cet, __ atrocyate-tatra-AdimatsaMyogapakSo nAzrIyate zAstrAsaMmatatvAt / anAdihai" aisA vyavahAra hI nahIM bana sakatA hai| isa prakAra se bandha kI Adi mattA meM jIya karma kA saMyoga durupapAda hai| yadi ina donoM kA bandharUpa sambandha anAdi kAla kA mAnA jAve to phira usakA vinAza hI nahIM ho sakegA isa taraha se jIva aura karma kA jo viyoga ho jAtA hai vaha AtmA aura AkAza ke saMyoga kI taraha kabhI nahIM ho sakatA hai aura viyoga na ho sakane se AtmA kI mukti kI prApti hI nahIM ho sakatI hai| u-karma kA aura AtmA kA saMyogasAdi hai aisA pakSa hama ne nahIM mAnA hai kyoM ki yaha pakSa zAstra saMmata nahIM huA hai| ataH isa pakSa meM nigadita doSoM ke liye yahAM koI avakAza hI nahIM hai rahA anAdi pakSa so jIva aura karma kA sambandharUpa yaha bandha anAdikAla kA hI mAnA gayA hai anAdikAlika ise mAnane para jo inakI mukti nahIM ho sakegI-karma ke sAtha se AtmA kA chuTakArA nahIM ho sakegAaisA jo doSa diyA gayA hai vaha nyAya saMgata isaliye nahIM hai ki suvarNa kA aura pASANakA sambandha anAdikAlika hotA huA bhI viyukta huA paNa thaI zakato nathI. A rIte jIvana sAthe baMdhane saMbaMdha amuka samayathI ja hovAnI vAta siddha thatI nathI. je te banene saMga anAdikALathI hovAnI vAta svIkAravAmAM Ave te tene vinAza ja saMbhavI zakaze nahIM. A rIte jIva ane kamane je viga thaI jAya che te AtmA ane AkAzanA soganI jema kadI paNa thaI zakta nahIM, ane viyoga nahIM thaI zakavAthI AtmAne muktinI prApti ja thaI zakata nahIM. uttara-karmane ane AtmAne soga sAdi (Adi sahita) che, evI vAta jaina siddhAMtakAroe kadI svIkArI nathI. tethI te mAnyatAmAM rahelA dene mATe jaina siddhAMtamAM te kaI avakAza ja nathI. jenA siddhAMta te jIva ane karmanA saMbaMdharUpa A baMdhane anAdikALane mAnya che. temane anAdikALathI saMbaMdha hovA chatAM paNa AtmAnI mukti nahIM thaI zake evI vAta karavI te nyAyasaMgata nathI. jema suvarNa ane pASANane sabaMdha anAdikALane zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D sthAnAGgasUtre pakSamAzritya jIvakarmaNoSiyogAbhAvarUpo yo doSastyayAbhidhIyate, so'yukta eva / anAditve'pi kAJcanopalayoriva jIvakarmaNoH saMyogovyucchidyamAno dRshyte| uktaJca-"jahaveha kaMcaNoyalasaMjogo'NAi saMtai go'pi / vocchijjai sovAyaM taha jogo jIvakammANaM // " chAyA-yathA veha kAJcanopalasaMyogo'nAdi santati gato'pi / vyucchidyate sopAyaM tathA yogo jIvakarmaNoH // iti // tathA anAdirapi santAnI vinazyati, yathA bIjAGkarasantAnaH / uktazca-" dagdhe bIje yathAtyantaM prAdurbhavati naangkrH| karmavIje tathA dagdhe nArohati bhayAGkaraH // 1 // " suu09|| bandhasyAnAditve'pi kasyacid bhavyAtmano mokSo bhavatIti mokSasvarUpamAha mUlam-ege mokkhe // sU0 10 // chAyA--eko mokSaH // 10 // dekhA jAtA hai ataH anAdikAlika jIva karma kA sambandharUpa bandha mAnanepara jIva aura karma kA yaha bandha vyucchinna nahIM ho sakatA hai aisI doSApatti lAgU nahIM ho sakatI hai| uktaMca-jaha veha kaMcaNo ityaadi| tathA-anAdi bhI santAnI vIjAkara saMtAnakI taraha naSTa ho jAtA hai kahA bhI hai-" dagdhe bIje" ityAdi tAtparya kahane kA yaha hai ki jisa taraha bIja ke dagdha ho jAne para aGkara utpanna nahIM hotA hai usI prakAra se karmarUpI bIja ke dagdha ho jAne para naSTa ho jAne para bhavarUpI aGkura utpanna nahIM hotA hai // 9 // hevA chatAM paNa suvarNa ne pASAthI alaga karI zakAya che, emaAtmA ane karmone saMbaMdha anAdikALane hovA chatAM paNa karmone AtmAthI alaga karI zakAya che. temane sarvathA kSaya karIne AtmA mokSanI prApti karI zake che. 4yu che. "jaha beha" tyAdi tathA---anAdikALathI AtmAnA pradezonI upara jAmelAM karmo paNa bIjA. karenI jema naSTa thaI jAya che. hyu 55 cha. " dagdhe bIje" tyA A kathanane bhAvArtha e che ke jema dagdha (baLI gayelA bIjamAMthI akura utpanna thatuM nathI, e ja pramANe karmarUpI bIja baLI javAthI-naSTa thaI javAthI-bhavarUpI aMkuranI utpatti thatI nathI. e sUtra 9 che zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 u01 sU0 9 mokSasyarUpanirUpaNam vyAkhyA--' ege mokkhe' iti / mocanaM mokSaH / AtmanaH saphalapharmabhyo viyogaH / uktazca-kRtsnakarmakSayAnmokSaH' iti / sakalakarma vimuktasya jJAnadarzanopayogalakSaNasyAtmanaH svAtmanyavasthAnaM mokssH| sa caikaH-ekatvasaMkhyAyAn / jJAnAvaraNIyAdikarmA (kSayA) pekSayA mokSasyASTavidhatve'pi mocanasAmAnyAdekatvam / muktasya punarmokSAbhAvAd vA tasyaikatvam / athayA dravyAtayA ISatmAgbhArAkhyakSetramapi mokSa ityucyate / vinirmuktA zeSabandhanasya ___ baMndha kI anAditA hone para bhI kisI 2 bhavyAtmA ko mokSa prApta hotA hai isI kAraNa aba mokSa kA svarUpa kahA jAtA hai ege mokkhe ityAdi // 10 // mUlArtha--mokSa eka hai // 10 // TIkArtha--chuTane kA nAma mokSa hai arthAt AtmA se samasta karmoM kA viyoga honA hI mokSa hai| ___ ukta ca--"kRtsnakarmakSayAnmokSaH" jJAnadarzanarUpa upayogalakSaNa vAle AtmA kA sakalakoM se viSamukta hone para jo apane nijarUpa meM avasthAna hotA hai yahI mokSa hai yaha mokSa ekatva saMkhyAvAlA hai jJAnAcaraNAdi karmakSaya kI apekSA se mokSa ATha prakAra kA hai parantu yahA~ jo use eka kahA gayA hai usakA kAraNa mocana sAmAnya hai| athavA jo jIva ekacAra mukta ho jAtA hai vaha dubArA mukta nahIM hotA hai isaliye bhI mokSa eka hai| athavA-ISatprArabhArA nAma kA jo kSetra baMdhanI anAditA hovA chatAM paNa kaI kaI bhavyAtmA mekSa prApta karatA hoya che. te kAraNe sUtrakAra have mokSanA svarUpanuM nirUpaNa kare che- " ege mokkhe "yAhi // 10 // sUtrAtha-mokSa me cha. TIkArtha-mokSa eTale chuTakAro. AtmAparathI samasta karmone nAza thaI tanuM nAma mokSa cha, hyu 5 // cha hai-" kRtsnakarmakSayonmokSaH " jJAna. darzanarUpa upayoga lakSaNavALA AtmAnuM samasta karmothI mukta thaIne pitAnA nijarUpamAM (zuddha svarUpamAM) punaH AvI javuM, eja mokSa che. te mekSa paNa eka ja che. jo ke jJAnAvaraNAdi karmakSayanI apekSAe mokSa ATha prakA rane che paraMtu ahIM tene eka kahevAnuM kAraNa e che ke te AThe prakAramAM mocana (chuTakAre) sAmAnya te hoya che ja. athavA ekavAra mukta thayelA jIvane bIjIvAra mukta thavuM paDatuM nathI, tethI paNa mekSa eka che. athavA zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre prAptanijasvarUpasyAtmano lokA'nte'vasthAnaM mokSa iti tadAzayaH / sa ca lokAnta ISatmAgbhArAkhya bhUmeruya ya uparitano yojanasya caturvizatitamo bhAgaH sa lokApravartI lokaakaashkhnnddH| sa tasyAbhUmerUz2a caturtha krozasyoparitanaH SaSThabhAgastrayastriMzadadhikazatatrayadhanutriMzadagulapramANo bhavati / IpatmAgmAropalakSitakSetravizeSasya mokSAdhAratayA mokSopacAraH / sa ca kSetravizeSo dravyamokSa iti / tasya kSetrasyaikatvena mokSasyaikatvam / yadvA-dravyato mokSo nigaDAditaH, bhAvatastu karmataH / tayozca mocanasAmAnyAdekatvam / hai vaha bhI mokSa kahA gayA hai AtmA ko azeSa bandhana se rahita ho jAne para jo nijasvarUpa kI prApti ho jAtI hai aura isa sthitI meM vaha loka ke agrabhAga meM avasthita ho jAtA hai isakA nAma mokSa hai aisA Azaya isakA hai| vaha lokAnta ISatprArabhArA nAma kI bhUmi ke upara hai usakA vaha uparitana bhAga 1 yojana kA 24 vAM bhAgarUpa hai aura vaha lokAgravartI hai evaM lokAkAza kA eka khaNDarUpa hai ISatprArabhArA nAma kI bhUmI ke Upara kA vaha bhAga eka kosa kA chaThA bhAgarUpa par3atA hai aura usakA pramANa 333 dhanuSa aura 32 aGgula kA hai ISatprArabhArA pRthivI se upalakSita kSetravizeSa ko jo mokSa kahA gayA hai vaha mokSa kA upacAra huA jAnanA cAhiye aisA yaha jo kSetravizeSa hai vaha dravya mokSa hai yaha kSetra vizeSa eka hai ataH ise ekatva saMkhyAvAlA kahA gayA hai yahA nigaDAdi se mukti pAnA yaha dravyamokSa hai aura karma ISa~AmbhArA nAmanA kSetranuM nAma paNa mokSa che. AtmA bandhanathI sarvathA rahita thaIne nijasvarUpanI prApti kare che, ane e sthitimAM te lekanA agrabhAgamAM avasthita thaI jAya che, tenuM nAma mokSa che. te kAnta ISaprAgabhArA nAmanI bhUminI upara che. tene te uparitana bhAga eka janatA 24 mAM bhAga pramANa che, ane te kAgavata che ane kAkAzanA eka khaMDa rUpa che. ISa~AmbhArA nAmanI bhUminI uparane te bhAga eka gAunA chaThThA bhAga pramANa che, ane tenuM pramANa 333 dhanuSa ane 22 AMgaLa jeTaluM che. ISa~AbhAra pRthvIne nAme oLakhAtA kSetra vizeSane je mokSa kahela che tenuM kAraNa e che ke te kSetra mekSanA AdhArabhUta che. A rIte A prakAranA sthAnamAM mekSane upacAra thayela samajavo. A prakAranuM A je kSetravizeSa che, te dravyamekSa che. te kSetravizeSa eka ja hovAthI mokSane ekatva saMkhyAvALo kahyo che. jo ke aMjIra AdithI mukta thavuM tene dravyamakSa kahe che ane karmothI zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 1 0 1 sU010 mokSasvarUpanirUpaNam 61 nanu yayoranAdiH saMyogastayoSiyogo na bhavati, yathA jIvAkAzayoH, anAdizca jIvakarmaNoH saMyogaH / tatastayoviyogo nopapadyate / tatazca na jIyasya saMsArAbhAvaH saMbhavati / tathA ca sati kuto mokSa iti cet ?, atrocyate-anAderapi jIvakarma saMyogasya viyogo bhavati, kAJcana-dhAtupASANayoriva / nAyaM niyamo'sti yadanAdisaMyogo na bhidyate, iti, yataH kAJcana dhAtu pASANayoranAdirapi saMyogo'gnyAdisaMpaNa vighaTate eva, tadvajjIvakarmasaMyogasyApi samyagjJAnakriyAbhyAM viyogo bhavatIti / / muktipAnA yaha bhAvamokSa hai ina donoM avasthAoM meM mocatasAnya kI apekSA se ekatva hai| zaMkA--jina do kA anAdikAla se saMyoga hotA hai unakA viyoga nahIM hotA hai jaise jIva kA aura AkAza kA viyoga nahIM hotA hai isI taraha se jIva aura karma kA saMyoga bhI anAdi kA hai ataH ina donoM kA bhI viyoga nahIM bana sakatA hai phira jIva ko saMsAra kA abhAva kaise saMbhava ho sakatA hai aura kaise usake abhAva meM use mukti kI prApti ho sakatI hai? ___ u0-anAdi bhI jIva karma kA saMyoga naSTa ho jAtA hai jaise kAzcana aura dhAtupASANa kA saMyoga naSTa ho jAtA hai aisA koI niyama to hai nahIM ki jinakA Apasa meM anAdi se saMyoga ho unakA yaha saMyoga phira naSTa nahIM ho, kyoM ki kAJcana aura dhAtupASANa kA jo saMyoga hotA hai vaha anAdi kA hI hotA hai parantu phira bhI usakA mukta thavuM tene bhAvamakSa kahe che, chatAM paNa A banne avasthAmAM mocana sAmAnyanI apekSAe eka ja che. zaMkA-je be padArthone anAdikALane sAga hoya che temane viyega thatuM nathI. jema jIva ane AkAzane viyega thato nathI, tema anAdikALane jemane saMbaMdha che evAM jIva ane karmane paNa viyoga saMbhavI zaktA nathI, te pachI jIvana saMsArane abhAva kevI rIte saMbhavI zake che? ane tenA abhAvamAM tene mokSanI prApti kevI rIte thaI zake che? uttara-jema kAMcana ane pASANane anAdi saMga naSTa thaI jAya che, tema AtmA ane kamane anAdi saMga paNa naSTa thaI jAya che. e kaI niyama nathI ke jene ekabIjA sAthe anAdikALane saMga hoya te nAza ja na pAmI zake ! jema kAMcana ane pASANane anAdikALane saMga havA zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAjaso nanu nArakAdiparyAya eva saMsAra ucyate, nAnyaH / nArakAdiparyAyabhinnazca ko'pi jIyo nAsti, nArakAdibhAvAdanyatvena kadAcidapi jIvasyAnupalambhAt / tato nArakAdiparyAyarUpasaMsAranAze jIvasya svasvarUpasya nAzAt sarvathA nAza eva bhavati, tataH kasya mokSaH syAditi cet , tadayuktam-nArakatiryagAdirUpeNa yo bhAyaH sa jIvasya paryAya eSa na ca paryAyamAtranAze paryAyiNo jIbadravyasyApi sarvathA nAzo bhavati / na hi mudrAdi paryAyanAze suvarNasya sarvathA nAzo dRSTaH / tato nArakAdiparyAyanivRttau muktiparyAagni Adi ke saMparka se vighaTana dekhA jAtA hai isI taraha se jIya aura karma kA saMyoga anAdi kA hotA huA bhI yaha samyagjJAna aura kriyA inake dvArA naSTa huA dekhA jAtA hai| zaMkA-nArakAdi paryAyarUpa hI saMsAra kahA gayA hai aura to koI saMsAra kahA nahIM gayA hai isI taraha se nArakAdi paryAya se bhinna koI jIva bhI nahIM kahA gayA hai usa paryAya se bhinna rUpa meM kabhI bhI jIca kA upalambha nahIM hotA hai isaliye nArakAdi paryAya rUpa saMsAra ke nAza hone para jIva kA bhI svasvarUpa ke nAza se sarvathA nAza ho jAtA hai phira mokSa kise ho sakatA hai ? ___ u0-aisA kahanA ThIka nahIM hai kyoM ki nAraka tirtag Adi rUpa jo bhAva hotA hai vaha jIca kI paryAyarUpa hI hotA hai paryAya mAtra ke nAza hone meM paryAyI jIva dravya kA sarvathA nAza nahIM hotA hai jaise mudrAdiparyAya ke nAza hone para suvarNadravya kA sarvathA vinAza nahIM hotA hai ? ataH jisa prakAra se mudrAdi paryAya kI nivRtti hone para chatAM paNa agninA sAgathI kAMcanane pASANathI alaga karI zakAya che, e ja pramANe samyakajJAna ane kriyA dvArA karmone AtmAthI alaga karI zakAya che. zaMkA-nArakAdi paryAyarUpa ja saMsAra kahyo che-khIje te kaI saMsAra kahyuM ja nathI. e ja pramANe nArakAdi paryAyathI bhinna e kaI jIva paNa kahyo nathI, kAraNa ke te paryAyathI bhinnarUpe jIva paNa upalabdha thato nathI. tethI nArakAdi paryAyarUpa saMsArane nAza thatAM jIpane paNa svasvarUpanA nAzathI sarvathA nAza thaI jAya che. te pachI mela kevI rIte saMbhavI zake che? uttara-A kathana kharU nathI, kAraNa ke nAraka, tiryaMcarUpe je bhAva heya che, te jIvanI paryAyarUpa ja hoya che. paryAyamAtrane nAza thavAthI chavadravyane sarvathA nAza thatuM nathI. jema mudi payayane nAza thavAthI suvarNadravyane zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 1 u01 sU0 10 mokSasvarUpanirUpaNam yAntarotpatti vasya nAnupapannA, yathA mudrAparyAyanivRttau suparNasya krnnpuurpryaayaantrotpttirbhvtiiti| nanu yathA karmaNo nAze saMsAro nazyati, tathA tannAze jIvatvasyApi nAzA. nmokSAbhAvo bhaviSyati ? / naitadyuktam saMsAraH karmajanito'sti, tataH karmanAze saMsArasya nAzo yujyate eva kAraNAbhAve kAryAbhAvasya sumatItatyAt / jIvatyaM tu karmakRtaM nAsti / tasmAt karmanAze jIvaraya nAzo na syAt / kAraNa-vyApakayo reca kAryavyApyanivarta katyAt / karma tu na jIvasya kAraNaM, nAsti vyApakamiti // 10 // itthaM mokSasvarUpaM pratipAditam / mokSazca puNyapApakSayAdeva bhavati / ataH puNyasuvarNa kI karNapUrarUpa paryAyAntara se utpatti hotI hai isI prakAra se nArakAdi paryAya kI nivRtti ho jAnepara jIva kI muktirUpa paryAyAntara se utpatti ho jAtI hai| zaMkA-jaise karma ke nAza hone para saMsAra kA nAza ho jAtA hai usI taraha se karma ke nAza hone para jIca kA bhI vinAza ho jAyagA taba phira mukti kA bhI abhAva ho jAyegA? u.-aisA kahanA ucita nahIM hai kyoM ki saMsAra karma janita hotA hai isaliye karma ke vinAza meM saMsAra kA nAza to ho jAtA hai kAraNa ke abhAva meM kArya kA abhAva hotA hI hai parantu jIva ke sAtha aisI bAta nahIM banatI hai kyoM ki yaha karmakRta nahIM hotA haiM isaliye karma ke nAza meM jIva kA nAza nahIM ho sakatA hai kAraNa evaM vyApaka hI apane kArya evaM vyApya ke apane amAva meM nivartaka hote haiM karma na sarvathA nAza thato nathI, paNa kuMDaLa Adi anya paryAye utpatti thAya che, eja pramANe nArakAdi paryAyanI nivRtti thaI javAthI jIvanI muktirUpa anya paryAyamAM utpatti thaI jAya che. zaMkA-jema karmone nAza thaI javAthI saMsArane nAza thaI jAya che, eja pramANe karmone nAza thatAM jIvane paNa vinAza thatuM haze, te muktine sabhAva ja kevI rIte rahe? uttara--A vAta paNa kharI nathI, kAraNa ke saMsAra karmabhanita heya che. tethI kamane vinAza thatAM saMsArane paNa nAza thAya che, kAraNanA abhAve kAryane abhAva te rahe ja che. paraMtu jIva karmakRta na hovAthI karmane nAza thavAthI jIvane nAza thaI zakato nathI. kAraNa ane vyApaka ja pitAnA kArya ane vyAyanA pitAnA abhAvamAM nivartaka thAya che. kama jIvanuM kAraNa paNa zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre pApayoH svarUpaM nirUpaNIyam / tatrApi mokSasya puNyasya ca zubhasvarUpatayA mokSasvarUpatayA mokSasvarUpavarNanAnantara puNyasvarUpamAha mUlam-ege puNNe // 11 // chAyA-ekaM puNyam // 11 // vyAkhyA-'ege' ityAdi-- puNyaM-punAti-pavitrIkaroti AtmAnamiti puNyam / yadvA-puNatIti puNaH, tamaha tIti puNyam=zubhakarma', 'pUjo yaNNurahasvazca ' ( u. 5 / 15 ) yaN-Nug istrazca / 'puNakarmaNi zubhe ca iti puN dhAtoH ''paguSadhaH' itikaH, tacca ekam ekatvasaMkhyAyat / yadyapi puNyaM dvicatvAriMzadvidham , tathAhijIca kA kAraNa hai aura na vyApaka hI hai isaliye usake abhAva meM jIya kA abhAva nahIM ho sakatA hai // sU0 10 // ___ mokSasvarUpa kA varNana karake aba sUtrakAra nirUpaNIya puNyapApa meM se pahile puNya ke svarUpa kA varNana karate haiM mokSasvarUpa ke nirUpaNa ke cAda puNyapApa isaliye nirUpaNIya hue haiM ki mokSa puNyapApake kSayase hI prApta hotA hai isa meM bhI pahile jo puNyasvarUpa kA nirUpaNa kiyA gayA hai vaha mokSa kI taraha zubha svarUpa hotA hai isaliye mokSasvarUpa ke varNana ke bAda puNyasvarUpa kA varNana kiyA jA rahA hai| 'ege puNNe' ityAdi // 11 // mUlArtha--puNya eka hai // 11 // TIkArtha--jo AtmA ko pavitra karatA hai vaha puNya hai aisI puNya zabda kI vyutpatti hai yahA-"puNatIti puNaH tamahatIti puNyam " zubha nathI ane vyApaka paNa nathI. tethI tenA abhAvane lIdhe jIvane abhAva saMbhavI zakato nathI. e sUtra 10 che mokSanA svarUpanuM nirUpaNa karIne have sUtrakAra puNya ane pApanuM nirUpaNa kare che. puNya pApanA kSayathI mokSanI prApti thAya che, tethI mekSanuM nirUpaNa karyo pachI pApapuNyanuM nirUpaNa karyuM che. puNya mekSanI jema zubhasvarUpa hoya che, te // 2 puzyanA 2535nuM ni355] 42yAmA mAyuM che. "ege puNNe"tyAdi sUtrArtha-puNya eka che. te 11 che TIkArtha-je AtmAne pavitra kare che te puNya che, evI puNya zabdanI vyutpatti thAya che. #441-(puNatIti puNaH tamaha tIti puNyam ) zula bharnu nAma puya zrI sthAnAMga sUtraH 01 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 1 u0 1 sU0 11 puNyasvarUpanirUpaNam 65 sAyaM 1 uccAgoyaM 2 naratiridevAu5 nAmaeyAu / maNuyadugaM 7 devadugaM 9 paMceMdiyajAti 10 taNupaNagaM 15 // 1 // aMgovaMgatiyaM pi ya 18 saMghayaNa cajjarisahanArAyaM 19 / paDhamaMciya saMThANaM20 vabhAi caukka supasatthaM 24 // 2 // agurulahu25 parAghAyaM 26 ussAsaM 27 AyavaM ca 28 ujjoyaM29 / supasatyA vihagagaI30 tasAidasagaM ca 40 NimmANaM 41 // 3 // titthayareNa sahiyA bAyAlA puNNagaIo // chAyA-sAtam 1 uccagonaM 2 naratiyagdevAyu ma 5 etAstu / manujadvikaM 7 devadvikaM 9 paJcendriyajAtiH 10 tanupaJcakam 15 // 1 // karma kA nAma puNya hai yaha puNya eka saMkhyAvAlA hai / yadyapi puNyaprakRtiyAM ina gAthAoM dvArA 42 kahI gaI haiM jaise ki-sAyaM 1 uccAgoyaM 2 naratiridevAu 5 nAmaeyAu / maNuyadugaM 7 devadurga 9 paMceMdiya jAti 10 taNupaNagaM 15 aMgovaMgatiyaM pi ya 18 saMghayaNaM vajjarimahanArAyaM 19 paDhamaM ciya saMThANaM 20 vanAi caukaM supasatyaM 24 // 2 // agurulaghu25 parAdhAyaM 26 ussAsaM 27 AyavaM ca 28 ujjoyaM 29 supasatthA vihagagaI 30 tasAidasagaM ca 40 nimmANaM 41- // 3 // titthayareNaM sahiyA cAyAlA punnnngiio|| sAtAvedanIya 1 uccagotra 2 narAyu 3 tiryagAyu 4 devAyu 5 manu jadvika 6 manuSyagati 7 manuSyagatyAnupUrvI-devadika-devagati 8 devagatyAnupUrvI 9 paJcendriyajAti 10 tanupaJcaka-audArika zarIra 11 caikriya che. A puya eka saMkhyAvALuM che. jo ke A gAthAo dvArA puNya pravRtio 42 kahI che, chatAM paNa sAmAnyanI apekSAe tene eka kahyuM che. te puNya prakRtio nIce pramANe kahI che- __ sAyaM 1, uccAgoyaM.2, naratiriyadevoyu 5, nAmaeyAu, maNuyadugaM 7, devaTugaM 9, paMceMdiyajAti 10, taNupaNagaM 15, aMgoyaMgatiyApi18, saMghayarNa vajjarisahanArAya 19, paDhama ciya saMThANaM 20, vannAi caucha suyasatthaM 24, agurulaghu 25, parAghAya 26, ussAya 27, Ayava ca 28, ujjoya 29, supasatyAvihagagaI 30, tasAi dasaga' ca 40, nimmANaM 41, titthayareNaM sahiyA bAyAlA punnnngiio|| (1) sAtAvanIya, (2) anyagAtra, (3) narAyu, (4) tiya Ayu, (5) hepAyu, (6) ane (7) manuvi seTa (8) manuSyatyAnu:, (ane) di-meTa (8) ana mane (6) patyAnupUrvI, (10) padriya gati zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 sthAnAnasUtre aGgopAGgatrikam 18 api ca sahananaM yatraRSabhanArAcam 19 / prathamameva saMsthAnaM 20 varNAdi catuSkaM 24 suprazastam // 2 // agurulaghu25 parAghAtam26 ucchavAsa:27 AtapaH 28 udyotH29| suprazastA vihagagatiH30 trasAdidazakaM ca 40 nirmANam 41 // 3 // tIrtha kareNa sahitA dvicatvAriMzat puNyaprakRtayaH / / iti // yadvA-puNyAnubandhi puNyapApAnuvandhi puNyabhedena dvividhamapi puNyam pratimANivaicicyAdanantabhedamapi cA puNyamasti, tathApi puNyasAmAnyAdekamiti / zarIra 12 AhArakazarIra 13 taijasazarIra 14 kArmaNazarIra 15 aGgopAGga trika-audArika aGgopAGga 16 vaikriya aGgopAGga 17 AhAraka aGgopAGga 18 vajra RSabhanArAca saMhanana 19 prathamasaMsthAna 20 prazastavarNa 21 prazastagaMdha 22 aura prazastarasa 23 prazasta sparza 24 agurulaghu 25 parAghAta 26 ucchvAsa 27 Atapa 28 udyota 29 prazasta vihAyogati 30 sAdidaza 40 nirmANa 41 aura tIrthaGkaraprakRti 42 tathA-puNyAnubaMdhI puNya, evaM pApAnubaMdhI puNya, isa prakArase bhI puNya do prakAra kA kahA gayA hai athavA haraeka prANI meM puNyaprakRti kI vici. tratA hone se anantaprakAra kA bhI puNya kahA gayA hai parantu itane prakAra ke bhedoM vAlA hone para bhI jo puNya ko yahAM eka kahA gayA hai vaha sAmAnya kI apekSA se hI kahA gayA hai aisA jAnanA cAhiye / (11 thI 15) tanu paMcaka eTale ke audArika zarIra, vakriya zarIra, AhAraka zarIra, tainama zarIra ane kAzmaNa zarIra. (16 thI 18) aMge pAMgatrikaaudArika aMgopAMga, vaikiya aMge pAMga ane AhAraka aMgopAMga, (19) vA *manarAya sanana (20) prathama sthAna, (21) prazastavaNu', (22) prazasta 2sa, (23) prazasta 14, (24) prazasta 25, (25) zurumadhu, (29) 521. ghAta (27) azyAsa, (28) mAta5, (28) dhota, (30) prazasta viDAyoti, ( 31 thI 40) sa 6A, (41) nirmANa bhane (42) tIya 42 prakRti. tathA puNyAnubaMdhI puNya ane pApAnubaMdhI puNya, e pramANe puNyanA be prakAre kahyA che. athavA dareka jIvamAM puNyaprakRtinI vicitratA hovAthI puNya aneka prakAranuM paNa kahyuM che. puNya ATalA prakAranA bhedevALuM hovA chatAM paNa sAmAnyanI apekSAe tene eka kahevAmAM AvyuM che. zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 1 u0 1 sU0 11 puNyasvarUpanirUpaNam 67 nanu zazaviSANavat pramANasiddhatvAbhAvAt kamai va nAsti, tatazcAtra 'ege puNNe' iti yaduktaM tanna saMgacchate ? iti cet , atrocyate-pramANasiddhatvAbhAvAt yad bhavatA karma nirAkRtaM, tadayuktam , anumAnapramANena karmaNaH siddhatvAt |nyaa hi-sukhaduHkhAnubhavo hetumAn kAryatvAt aGkuravat / hetuzcAtra karmaiva / tasmAt pramANasiddhameva karma / na ca sukhaduHkhAnubhavasya iSTAniSTaviSayaprAptirUpaH pratyakSa eva heturbhavatu, kiM karma parikalpanayA, na hi dRSTaM nimittamanupAdAya adRSTaM nimittamupA. zaMkA-jisa prakAra zazaviSANa pramANAsiddha hone se apane astitva se rahita hai usI prakAra karma bhI pramANasiddha hone ke kAraNa apane astitva se rahita hai ataH karma ke abhAva meM " ege puNNe" aisA kathana kaise saMgata ho sakatA hai ? u0-pramANasiddhatvAbhAvat karmaiva nAsti" aisA jo kahA gayA hai yaha ucita nahIM hai kyoM ki anumAna pramANa se karma kI siddhi hotI hai yaha anumAna isa prakAra se hai-" sukhaduHkhAnubhayo hetumAna kAryatvAt aGkuravat" kAryahone se aGkura jaisA hetuvAlA hotA hai, usI prakAra kArya hone se sukhaduHkha kA anubhava bhI hetuvAlA hotA hai sukhaduHkha ke anubhava kA jo hetu hotA hai-vahI karma hai yadi yahA~ aisA kahA jAye ki sukhaduHkha ke anubhava kA iSTAniSTa viSaya prAptirUpa pratyakSa hI hetu ho jAyagA adRSTakarma kI kalpanA karane se kyA lAbha ? dRSTanimitta ko chor3akara zaMkA-jevI rIte zazaviSANu (sasalAne ziMgaDA hovAnI vAta) pramANe dvArA sAbita thayela nahIM hovAthI tenuM astitva svIkArI zakAtuM nathI, eja pramANe karma paNa pramANe dvArA asiddha hovAthI tenuM astitva paNa saMbhavita nathI. to pachI manA manAmA " ege puNNe " " puzya me che" meyu kathana kevI rIte saMgata hoI zake ? uttara-" pramANasiddhatyAbhAvAt karmaiva nAsti " 20 prabhAga 2 4Ama AvyuM che te ucita nathI. kAraNa ke anumAna pramANa dvArA kamanuM astitva siddha 55 za che. te manumAna ! pramANe cha- "sukhaduHkhAnubhavo hetumAn kAryatyAta aDkuravat " ya upAthI bha72 23 // tupANe DAya cha, merA pramANe kArya hovAthI sukhaduHkhane anubhava paNa hetuvALa hoya che. sukhaduHkhanA anubhavane je hetu (kAraNa) che, eja karma che. prazna-sumahAmanA manulanA TAniSTa (USTa bhane maniSTa ) viSaya prApti rUpa pratyakSa hetu ja banI jaze, te adaSTa karmanI kalpanA karavAthI zuM lAbha zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ sthAnAce dAtuM yuktam ? iti yAcyam , iSTAniSTaviSayamAptirUpe hetau tulye'pi phalavaiparItya darzanAt / tathAhi-dazyate hi lo ke iSTa-zabdAdi viSayasAdhanasampannaH kazcit sukhI kathid duHkhIH, tathA-aniSTaviSayasAdhanasampanno'pi kazcit sukhI kazcicca duHkhIH / itthaM ca iSTAniSTasAdhanayoH phalavaiparItyaM pratyakSasiddham / tatazca iSTAniSTasAdhanayoH satorapi yaddhetukzAt phalabhedo bhavati so'bhyupagantavya eva bhavati, sa ca hetuH kamai ca / ataH krmsttaa'styeveti| uktaza-- ___"jo tullasAhaNANaM phale viseso na sa piNA he| kajjattaNao goyama ! ghaDovya heU ya se kammaM // 1 // " chAyA-yastulyasAdhanayoH phale vizeSo na sa pinA hetum / kAryatvAd gautama ! ghaTa ica hetuzca tasya karma // 1 // iti / adRSTanimitta ko svIkAra karane kI ora daur3anA buddhimAna kA kAma nahIM hai so aisA bhI kathana ThIka nahIM hai kyoM ki iSTAniSTa viSaya prApti rUpa hetu kI samAnatA hone para bhI jo phala meM viparItatA dekhI jAtI hai so kyoM dekhI jAtI hai dekho-iSTa zabdAdi viSaya sAdhana sampanna huA koI vyakti to sukhI dikhAI par3atA hai koI duHkhI dikhAI par3atA hai ? isa taraha iSTAniSTa viSaya sAdhanoM meM phalakI viparItatA pratyakSa dikhAI par3ane se yaha mAnanA hI cAhiye ki ina pratyakSa dikhAI denevAle iSTAniSTa sAdhanoM meM jisa hetu ke caza se phala bheda hotA hai vahI phalAdikartA hetu karma hai isa taraha se karmasattAsiddha hotI hai| ___ kahA bhI hai-"jo tullasAhaNANaM" ityAdi thAya tema che? duSTa (pratyakSa) nimittane choDI daIne adaNa (apratyakSa) svIkAravuM e buddhimAnanuM kArya nathI. uttara--A vAta paNa vyAjabI nathI, kAraNa ke ITAniSTa viSaya prApti rUpa hetunI samAnatA hovA chatAM paNa phalamAM viparItatA jovAmAM Ave che. jemake ISTa zabdAdi sAdhana saMpanna koI vyakti sukhI dekhAya che ane evI ja ke vyakti duHkhI paNa dekhAya che. A rIte ISTaniSTa viSaya sAdhanamAM phalanI viparItatA pratyakSa dekhAtI hovAthI e vAta mAnavI ja paDaze ke A pratyakSa dekhAtA ISTAniSTa sAdhane mAM je hetune adhIna rahIne phalabheda jaNAya che, te phalAdikartA hetu (kAraNa) karma ja che. A rIte karmanI sattA siddha thAya che. 4 55 che -"jo tullasAhaNANAM " tyA. zrI sthAnAMga sUtra 01 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 1 u01 sU0 11 puNyasvarUpanirUpaNam ___ tathA-cAnyaprakAreNApi karmasattA samupalabhyate / tathAhi-idaM bAlazarIram anyadehapUrvakam , indriyAdimatvAt , yadyadindriyAdimat tattadanyadehapUrvakaM yathA bAladehapUrvakaM yuvazarIram , indriyAdimaccedaM bAlazarIraM, tasmAdanyazarIrapUrvakaM, yaccharIra pUrvakaM cedaM bAlazarIraM tatkama, tasmAdastikarma / nanu bhavatu karma, tathApi pApameva ekaM tattvaM manyatAm , kiM puNyatatvena, yacca puNyaphalaM sukhaM, taca tAratamyena apakRSTasya pApasyaiva phalam / pApasyAtyantotkarSe hi atyantAdhamaphalatA, tasyaiva tAratamyayogena kramazaH paramApakRSTasya yA mAtrA tathA anya prakAra se bhI karmasattA pratIta hotI hai-jAnIjAtI hai jaise "idaM bAlazarIraM anyadehapUrvakam indriyAdimatvAt-yadyat indriyAdimat tattat anyadeha pUrvakam yathA bAladehapUrvakaM yuvazarIram indriyAdi macedaM bAlazarIraM tasmAt anyazarIrapUrvakam" indriyAdikoMvAlA hone se jaise yuvazarIra bAladeha pUrvaka hotA hai| usI taraha se indriyAdikoMbAlA hone se yaha bAlazarIra bhI anyadehapUrvaka hotA hai jisa anyadehapUrvaka yaha bAlazarIra hotA hai vahI karma hai isa taraha ke isa anumAna prayoga se bhI karma sattA siddha hotI hai| zaMkA-khaira karma kI sattA siddha bhale ho jAye parantu pApa ko hI eka tatva mAnanA cAhiye puNya tatva mAnane se kyA ? puNya kA phala jo sukha hai vaha to jaba pApa jaise 2 apakRSTa hotA jAtA hai usI apakRSTa pApakA phala hai, pApa jaba atyanta utkarSa avasthA meM pahuMca jAtA hai to yaha atyanta adhamatA phala vAlA ho jAtA hai aura jaise 2 hI yaha tara tathA-manya 4Are 545 bhanI sattAnI pratIti thAya che. rebha" idaM bAlazarIra anyadehapUrvakam indriyAdimatvAt-yad yat indriyAdimat tattat anya dehapUrvakam yathA boladehapUrvakaM yuvazarIra indriyAdimaccedaM bAlazarIra tasmAt anyshriipUrva IndriyAdikevALuM hovAthI jema yuvAna mANasanuM zarIra bAladehapUrvaka hoya che, eja pramANe indriyAdikevALuM hovAthI khAlazarIra paNa anyadehapUrvaka hoya che. je anyadehapUrvaka A bAlazarIra hoya che, te anyadeha ja kamarUpa che. A prakAranA anumAna prayogathI paNa karmanI sattA siddha thAya che. zaMkA-bhale karmanI sattA mAnavAmAM Ave, paNa ekalA pApatatvane ja mAnavuM joIe, puNyatatva mAnavAnI jarUra ja zI che ! puNyanA phalarUpa je sukha che, te te pApa jema jema apakRSTa thatuM jAya che tema tema apakRSTa pApanA phalarUpe prApta thatuM ja rahe che. pApa jyAre atyanta utkarSa avasthAe pahoMcI jAya che, tyAre te atyaMta duHkhadAyaka phala ApanAruM banI jAya che, ane jema zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre bhavati, tanmAtrAviziSTasya tasya zubhaphalatA, tasyaiva ca pApasya sarvathA kSayo mokssH| yathA'tyantApathyAhArasevanAd rogaH, tasyaivApathyasya kiMcit kiMcidapakarSAd yadA stokatA bhavati, tadA tasya stokApathyAhArasya sevanAtU anArogyaM bhavati, saryAhAraparityAgAcca prANamokSo bhavatIti / atrocyate --' atyantApakarSayuktAt pApAt sukhaprakarSoM bhavati' iti yaduktaM, tadayuktam , yeyaM sukhaprakarSAnubhUtiH, sA svAnurUpakarma prakarSajanitA prakarSAnubhUtitamabhAvase kramazaH paramApakRSTa avasthAvAlA hotA rahatA hai taise2 zubha phalakA vikAza hotA jAtA hai, ataH paramApakRSTa avasthAsaMpanna pApakA hI zubha phala hai-sukharUpa phala hai aura isa pApa kA jaba sarvathA kSaya ho jAtA hai taba mokSa ho jAtA hai isa taraha sarvathA pApakSaya hI mokSa hai| jaise-atyanta apathya AhAra ke sevana se roga hotA hai aura jaba yahI apathya sevana dhIre 2 kamatI hotA jAtA hai to apathya sevanakI stokatA ho jAtI hai isa taraha usa stoka apathyAhAra sevana se zarIra meM anArogya A jAtA hai aura sarvAhAra parityAga kara dene se prANamokSa ho jatA hai| ___ u0-aisA jo kahA jA rahA hai ki atyanta apakarSayukta pApa se sukha kA prakarSa hotA hai "so yaha kathana ThIka nahIM hai kyoM ki jo yaha sukhaprakarSAnubhUti anubhava hotI hai vaha apane aNurUpa karma ke prakarSa se jema te vadhArene vadhAre apakRSTa avasthAe pahoMcatAM pahoMcatA paramApakRSTa avasthAthI saMpanna banI jAya che, tema tema zubha phaLane vikAsa thatuM jAya che. tethI paramApakRSTa avasthA saMpanna pApanuM zubha phaLa-sukharUpa phaLa che. ane te pApane jyAre sarvathA kSaya thaI jAya che, tyAre ja mokSa prApta thAya che. A rIte sarvathA pApakSaya ja mokSa che. jema atyanta apathya AhAranA sevanathI rega thAya che, ane je eja apathya sevanane dhIre dhIre ochuM karatA javAthI apacya sevananI stakatA (alpatA, nyUnatA) thaI jAya che. A rIte te teka apadhyAhAranA sevanathI zarIramAM nIrogatA AvI jAya che ane AhArane bilakula tyAga karavAthI prANamakSa (maraNa) thaI jAya che. uttara-" atyanta 154135 5|5thii sumn| pra thAya cha, " // kathana kharUM nathI. kAraNa ke je A sukhaprakarSanI anubhUti thAya che, te tene anurUpa karmanA prakamAMthI utpanna thayelI hoya che. kAraNa ke te prakaI anubhUtirUpa zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TokA sthA01 u0 1 sU012 pApasyarUpanirUpaNam tyAt duHkhaprakarSAnubhUtivat / yathA duHkhamakarSAnubhUtiH svAnurUpapApaprakarSajaniteti tyayA'bhyupagamyate, tathA sukhaprakarSAnubhUtiH svAnurUpapuNyakarma prakarSajanitA bhavidhyati / itthaM ca sukhakAraNatvena puNyaM svIkatavyameveti // sU011 // atha puNyapratipakSabhUtaM pApaM prarUpayati-- mUlam--ege pAye // sU0 12 // chAyA-ekaM pApam // sU0 12 // vyAkhyA-'ege' ityaadi| pApam-pAMzayati-malinayati-sarajaskaM karotyAtmAnamiti pApam / yadvApAtayati-prakSipati narakAdiSu jIvAniti pApam / tacca ekam ekatvasaMkhyAvat / utpanna hotI hai kyoM ki vaha prakarSAnubhUti rUpa hotI hai| jaise duHkha prakarSAnubhUti, duHkhaprakarSAbhUti svAnurUpa pApa ke prakarSa se janita hotI hai aisA svIkAra kiyA gayA hai to isI taraha se yaha bhI svIkAra karanA cAhiye ki sukhaprakarSAnubhUti bhI svAnurUpa puNyakarma ke prakarSa se janita hogI isa taraha se sukha kA kAraNa hone se puNyatattva svataMtra tatva hai aisA svIkAra karanA hI cAhiye // sU0 11 // ___ puNya ke pratipakSabhUta pApa kI prarUpaNA isa prakAra se hai " ege pAve" ityAdi // 12 // mUlArtha-pApa eka hai / 12 / / TIkArtha-jo AtmA ko "pAMzayati" malinakaratA hai vaha pApa hai| athavA-"pAtayati" jo AtmA ko narakAdikayoniyoM meM DAlanA hai vaha pApa hai yaha pApa eka hai ekatva saMkhyAviziSTa hai ina kathita hoya che, jemake duHkha prakarSAnubhUti, duHkha,karSAnubhUti tene anurUpa pApanA prakarSathI janita hoya che e svIkAra karavAmAM Avyo che, te e vAtane paNa svIkAra kare joIe ke sukhaprakarSAnubhUti svAnurUpa (tene anurUpa) puNyakarmanA prakarSathI janita haze. A rIte sukhanuM kAraNa hovAthI puNyatatva svataMtra tatva che, e svIkAra kare ja joIe. e sU011 . puNyanA pratipakSabhUta pApanI prarUpaNa A pramANe che- " ege pAye" tyAdi sUtrAtha--pA5 se che. At-mAtbhAne " pAMzayati " masina 42 cha ta pA5 che. mayA " pAtayati" 2 mAmAne na246 yonimA nAmecha, te 5.5 me cha. 2 zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAso pApaM yadyapi " nANaMtarAyadasagaM 10, desaNaM Nava 19 mohaNIya chayIsaM 45 / assAyaM 46 nirayAU 47, nIyAgoeNa aDayAlA 48 // 1 // nirayadurga 2 tiriyadurga 2, jAicaukkaM ca 8 paMcasaMghayaNA 13 / saMThANA vi ya paMca u 18, camAi caukkamapasatya 22 // 2 // jyaghAya 23 kupihayagaI 24, thAvara dasageNa hoti cottIsaM 34 / savvAo miliyAo, vAsItI pAva pagaIo 82 // 3 // " chAyA-jJAnAntarAyadazakaM 10 darzanAni nava 19 mohanIyAni SaiviMzatiH 45 / asAtaM 46 mirayAyuH 47 nIcagotreNa aSTacatvAriMzat 48 // 1 // nirayadvikaM 2 tiyegdvikaM 4, jAticatuSkaM ca 8 paJcasaMhanAni 13 / / saMsthAnAnyapi ca pazca tu 18 varNAdi catuSkamaprazastam 22 // 2 // gAthAoM ke anusAra pApa yadyapi 82 prakAra kA hotA hai jaise ki-nANaMtarAyadasagaM 10, daMsaNaM Naya 19 mohaNIya chavvIsaM 45 / assAyaM 46 nirayAU 47 nIyAgoeNa aDayAlA 48 // 1 // nirayadurga 2 tiriyadurga 2 jAi caukaMca 8 paMcasaMghayaNA 13 / saMThANAvi ya paMcau 18 vannAi caukamapasatthaM 22 // 2 // uvadhAya 23 kuvihayagaI 24 thAyara dasageNa hoti cottIsaM 34 // sanyAo miliyAo bAsItI pAvapagaIo 82 // 3 // jJAnAvaraNIya kI 5, antarAya kI 5, darzanAvaraNIya kI 9. moha. nIya kI 26, asAtAvedanIya 1, narakAyu 1, nIcagotra 1, nirayadrika narakagati, narakagatyAnupUrvI, niryakU dvika-tiryazcagati, tiryaJcagatyAnupUrvI, jAticatuSka-ekendriyajAti, dvIndriyajAti teindriyajAti aura ke nIcenI gAthAo dvArA pApanA 82 prakAra kahyAM che, paNa azubha sAmAnyanI apekSAe temAM ekatra kahyuM che. ___5 // 82 5412--nANaMtarAyadasagaM 10, dasaNaNava 19, mohaNIya chavyIsaM45, assAyaM 46, nirayAU 47, nIyAgoeNa aDayAlA 48 // 1 // nirayadurga 2, tiriyadugaM 2, jAicaukaM ca paMcasaMghayaNA 13, saMThANAvi ya pacau 18, vanAi carakamapasatthaM 22 // 2 // uvAya 23, kuvihagai 24, thAyara dasageNa hati cautIsaM / savyAo miliyAo bAsItI pAvapagaIo // 3 // 24 / yAni lApArya jJAnAvaraNIyanA pa, aMtarAyanA 5, darzanAvaraNIyanA 9, mehanIyanA 26, astaavniiyn| 1, 12yu 1, nIyagotra 1. nirayadvika 24Ati bhane na24 gatyAnuSI 2, tiyadvika tirtha yAti, ti yatyAnuSI 2, jatiyatu ekendriya jAti, hIndriya jAti, trIndriya jAti ane caturindriya jAti , zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 1 u0 1 sU0 12 pApasvarUpanirUpaNam upadhAtaH 23 kuvihAyogatiH 24, sthAvaradazakena bhavanti catustriMzat 34 / sarvA militA dvayazItiH pApaprakatayaH 82 // 3 // iti / jJAnAntarAyAdi dvayazItividhaM puNyAnubandhipApAnubandhibhedena dvividhamapi vA, anantapANyAzritatvAdanantabhedamapi vA pApamasti, tathApya zubhasAmAnyAdekamiti / nanu karmasattve'pi puNyamevaikaM karmA'stu, tatpratipakSabhUtaM pApaM karma mA'stu, zubhAzubhaphalAnAM siddhiH puNyAdeva bhaviSyati, tathAhi-paramaprakRSTaM zubhaM puNyotkarSeNa janyate, yattu tasmAdapakRSTaM zubhaM, tathA'pakRSTataram , apakRSTatamaM ca tat puNyecauindriyajAti 4, pAMca saMhanana 5, pAMcasaMsthAna 5, aprazastavarNAdi catuSka 4 upaghAta aprazasta vihAyogati aura sthAvaradazaka tathApApAnubandhI pApa aura puNyonubandhI pApa ke bheda se pApa do prakAra kA bhI hotA hai| ____ athavA-ananta prANiyoM ke Azrita hone se yaha ananta bhedavAlA bhI hotA hai parantu phira bhI yahAM para jo usa ekatvasaMkhyAviziSTa kahA gayA hai vaha azubhasAmAnya kI apekSAse batalAyA gayA hai| zaMkA-karma kA sadbhAva hone para bhI puNya hI eka karma mAnanA cAhiye puNya kA pratipakSabhUta pApakarma nahIM mAnanA cAhiye kyoM ki zubha azubha phaloM kI siddhi puNya se hI ho jAvegI-isakA spaSTIkaraNa isa prakAra se hai-paramaprakRSTa jo zubha hai vaha puNya ke utkarSa se janya hotA hai aura jo usase bhI apakRSTa zubha hai vaha tathA apakRSTa tara jo zubha hai vaha, evaM apakRSTatama jo zubha hai vaha saba bhI puNyase hI janya hotA hai pAMca saMhanana 5, pAMca saMsthAna 5, aprazasta varNAdi cAra prakAra 4, upaghAta 1, aprazasta vihAgati ane sthAvara dazaka 10. A rIte pApanA 82 bheda che. tathA pApAnubaMdhI pApa ane puNyAnubaMdhI pApanA bhedathI paNa tenA be prakAra paDe che. athavA ananta prANunA pApanI vividhatAnI apekSAe te ananta bhedavALuM paNa che. paraMtu ahIM azubhasAmAnyanI apekSAe temAM ekatva mAnavAmAM AvyuM che. zaMkA-kamane sadUbhAva hovA chatAM paNa puNyane ja eka karma mAnavuM joIe, puNyanA pratipakSabhUta pApakarmane mAnavAnI jarUra ja rahetI nathI kAraNa ke zubha azubha phalenI siddhi puNyathI ja thaI jaze. tenuM spaSTIkaraNa A pramANe che-paramakRSTa je zubha che te puNyanA utkarSajanya hoya che, ane je tenA karatAM paNa apakRSTa zubha che te, tathA apakRSTatara je zubha che te, tathA zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAso naiva janyate / yat paramApakRSTasya puNyasya phalaM paramApakRSTaM zubhaM tadeva prakuSTaM duHkham , tasyaiva paramApakRSTapuNyasya sarvathA kSaye sati puNyAtmakabandhAbhAvAnmokSa iti / yathA'tyantapathyAhArasevanAt puruSasya paramArogyasukhaM bhavati, tasyaiva ca kiMcit kiMcit pathyAhAraparityAgAd apathyAhAraparidRddharArogyamukhahAnirbhavati, sarvathaivAhAraparityAgAt prANamokSo bhavati iha puNyaM pathyAhArasadRzamiticet, atrocyate-yo'yaM duHkhaprakarSAnubhavaH, sa svAnurUpakarmaprakarSajanyaH prakarSAnubhavatvAt , saukhyaprakarSAnubhavavat , yathAhi saukhyaprakarSAnubhavaH svAnurUpapuNyaprakarSa paramApakRSTa puNya kA phala paramApakRSTa zubha hai vahI prakRSTa duHkha hai isI paramApakRSTa puNya ke sarvathAkSaya hone para puNyarUpa bandha ke abhAva se mokSa hotA hai jaise atyanta pathyAhAra ke sevana se sevanakartA puruSa ke paramArogyarUpa sukha hotA hai aura jaba vahI manuSya thor3e 2 rUpa meM pathya AhAra kA tyAga karane lagatA hai aura apathya AhAra kI ora agrasara hone lagatA hai to usake ArogyarUpa sukha kI hAni hone laga jAtI hai aura jaba vaha sarvathA AhAra kA parityAga kara detA hai to vaha prANarahita jAtA hai-mara jAtA hai puNya pathyAhAra ke jaisA yahAM prakaTa kiyA gayA hai ? u0-aisI mAnyatA ucita nahIM hai kyoM ki puNya kI taraha pApa bhI eka svatantra tatva hai aura vaha isa prakAra se hai-jo yaha duHkha ke prakarSa kA anubhava hai vaha svAnurUpa karma ke prakarSa se janya hotA hai kyoM ki yaha anubhava prakarSAnubhava rUpa hai jaisA saukhya ke prakarSa kA anubhava apakRSTatama je zubha che te puNyajanya ja hoya che. je paramApakRSTa puNyanuM phala paramApakRSTa zubha che eja prakRSTa duHkha che. eja paramApakRSTa puSyane sarvathA kSaya thatAM puNyarUpa baMdhanA abhAvane lIdhe mokSa maLe che. jema atyanta pathyAhAranA sevanathI paramArogyarUpa sukhanI prApti thAya che, ane jyAre te manuSya dhIre dhIre pacyAhArane tyAga karavA mAMDe che ane apacyAhAranuM sevana karavA mAMDe che tyAre tenA ArogyarUpasukhane nAza karavA mAMDe che ane jyAre te AhArane sarvathA tyAga karI nAkhe che, tyAre tenuM maraNa thaI jAya che. puSyane pacyAhAranA jevuM ahIM prakaTa karyuM che. uttara--A vAta ucita nathI kAraNa ke puNyanI jema pApa paNa eka svataMtra tatva che. A kathananuM spaSTIkaraNa nIce pramANe che-A duHkhanA prakane je anubhava che, te vAnarUpa karmanA prakarSathI janita hoya che, kAraNa ke te anubhava prakarvAnubhavarUpa hoya che. jevI rIte sukhanA prakarSane anubhava zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 1 u0 1 sU0 13 AnavasvAnarUpaNam 75 janita iti tyayAGgIkriyate, tathA'yamapi duHkhaprakarSAnubhavaH prakarSAnubhavatvAt svAnurUpapApakarmaprakarSajanito bhaviSyatIti duHkhakAraNatayA pApaM svIkaraNIyamiti // mU0 12 // puNyaM pApaM ca karma nirUpitam / athAtmanaH kamabandhe yat kAraNaM tat marUpayitumAha mUlam-ege Asave // 13 // chAyA-eka AtrayaH // 12 // vyAkhyA--' ege Asave' iti AsravaH-Asravati-pravizati yenAtmani aSTavidhaM karma, sa AsravaH-karmabandhahetuH, sa ekA-ekatyasaMkhyAvAn / ayamarthaH-Asravo yadyapi-dvicatvAriMzadvidhaHhotA hai arthAt saukhya ke prakarSa kA anubhava sthAnurUpa puNya ke prakarSa se janita tumane mAnA hai usI prakAra se yaha duHkha ke prakarSa kA anubhava bhI prakarSAnubhava rUpa hone se sthAnurUpa pApakarma ke prakarSa se janita hogA aisA bhI tumheM mAnanA cAhiye isa kAraNa pApa duHkha kA hetu hone se hai aisA svIkAra karanA cAhiye // khU0 12 // puNya pApa-karma kA nirUpaNa ho cukA aba AtmA ko karmabandha karane meM jo kAraNarUpa Asrava hai usakA prarUpaNa kiyA jAtA hai| " ege Asave " ityAdi // 13 // mUlArtha-Asrava eka hai| 13 // TIkArtha-jisase AtmA meM ATha prakara ke karma praveza karatA hai usakA nAma Asrava hai yaha Asrava karma bandha kA hetu hotA hai yaha eka sNkhyaasvAnurUpa puNyanA prakarSathI janita tame mAnya che, eja pramANe A dukhanA prakarSane anubhava paNa prakaSanubhavarUpa hovAthI svAnurUpa pApakarmanA prakarSathI janita haze, evuM paNa tamAre mAnavuM ja joIe. A rIte pApa-duHkhanA heta (kAraNa) rUpa che, e vAtane svIkAravI joIe. ! 12 che. puNyakarma ane pApakarmanuM nirUpaNa pUruM karIne have sUtrakAra karmabandhanA 12535 mAkhanu ni3544 43 cha--" ege Asave " tyAhi // 13 // bhUTA---mAkha1 me cha. // 13 // TIkArtha-jenA dvArA AtmAmAM aSTavidha karmo praveza kare che tenuM nAma Asrava che. te AsAva karmabaMdhanA kAraNarUpa che. te eka saMkhyAvALe che. zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre indriyAdi paJca, kaSAyAzcatvAraH, avratAni paJca, kriyAH paJcaviMzatiH, yogAstraya iti / athavA-dravyabhAvabhedAdAsrayo dvividhaH / tatra dravyAsravaH-jaloparivarti nAvAdau tathAvidhapariNAmotpanna chidrarUpaH, tena hi naukAdau jalapravezo bhavati / bhAvAsravastu indriyAdirUpaH, jIvanaukAyAmindriyAdicchidrataH karmajalapravezo bhavatIti / tathApyAstravasAmAnyAt sa eka eveti // sU0 13 // athAsravapratipakSabhUtaM saMgharaM nirUpayati mUlam --ege saMvare // 14 // chAyA-ekaH saMvaraH // 14 // vyAkhyA-'ege savare' ityAdi saMviyate-nirudhyate karmaNaH kAraNaM prANAtipAtAdi yena pariNAmena sa saMvaraH, AsravanirodhaH, dvicatvAriMzadvidhasyAtravasya nirodho yaH sa saMvara ityarthaH / vAlA hai-isakA tAtparya aisA hai ki yadyapi indriya pAMca kaSAya 4, avrata 5, kriyA 25 aura yoga 3 inake bheda se Asrava 42 prakAra kA hotA hai| athayA-dravyAsrava aura bhAvAtrava ke bheda se Asrava do prakAra kA hotA hai-inameM nAva Adi meM chidra dvArA pAnI kA praveza honA dravyAsrava hai kyoM ki isase naukA meM jala kA praveza hotA hai tathA bhAvAsrava indriyAdirUpa hotA hai ina chidroM dvArA jIvarUpa naukA meM karmarUpa jala kA praveza hotA hai isa taraha se Asrava meM aneka vidhatA AtI hai taba bhI Asva sAmAnya kI apekSA vaha Asrava eka rUpa hI hai| sU0 13 // Asrava ke pratipakSabhUta saMvara kA nirUpaNa" ege saMvare" ityAdi // 14 // mUlArtha-saMbara eka hai| 14 / AsavanA nIce pramANe 42 bheda che-Indriya pAMca, kaSAya cAra, avrata pAMca, kiyA pacIsa ane vega traNa athavA dravyAsava ane bhAvAvanA bhedathI Ava be prakAranA hoya che. nAva AdimAM chidra dvArA pANIno praveza thavo te dravyAstrava che. kAraNa ke tenA dvArA nAvamAM jalane praveza thAya che. bhAvAstrava IndriyAdirUpa hoya che. A chidro dvArA jIvarUpa naukAmAM karmarUpa jalane praveza thAya che. A rIte AstavamAM aneka vidhatA jaNAtI hovA chatAM Asava sAmAnyanI apekSAe temAM ekatva prakaTa karavAmAM AvyuM che. sU13 che have sUtrakAra AsavanA pratipakSarUpa saMvaranuM nirUpaNa kare che--- " ege saMvare" tyAhi // 14 // sUtrArtha--sa52 me cha. / / 14 / / zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA01 u01 sU. 14 saMvarasvarUpanirUpaNam 77 AtmanaH karmopAdAnahetubhUtapariNAmAbhAvaH saMvara ityaashyH| sa caikaH--ekatvasaMkhyAvAn / yadyapi-gupti-samiti-dharmA-'numekSA-parIpahajaya-cAritra, saMvaro jAyate tena kAryakAraNayorabhedopacArAd guptyAdirapi saMvara ityucyate / tatra-guptayastisraH 3, samitayaH paJca 5, dharmAH daza 10, anu. prekSAH dvAdaza 12, parISahajayo dvAviMzatibhedaH 22, tathA cAritraM paJcavidham 5, evaM saptapaJcAzadbhedAH saMvarasya santi / kiM ca-tapasApi saMvaro jAyate / ____TIkArtha-jisa pariNAma se karma ke kAraNabhUta prANAtipAta Adi roka diye jAte haiM yaha saMvara hai| karma ke kAraNabhUta prANAtipAtAdi se AtmA meM karmo kA Asrava hotA hai isa Asrava kA rukanA sohI saMvara hai| Asrava 42 prakAra kA kahA gayA hai so yaha 42 prakAra kA Asrava jina AtmapariNAmoM se ho sakatA hai aise ve saba pariNAma saMvararUpa haiN| arthAt AtmA meM karmoM ke Agamana kAraNa jo prANAtipAtAdi rUpa pariNAma hai una pariNAmoM kA abhAva honA hI saMvara hai| yaha saMvara eka saMkhyAvAlA hai yadyapi gupti-samiti-dharma-anuprekSA parISaha jaya evaM cAritra inake dvArA saMvara hotA hai parantu jo gupti 3 hotI hai| samiti 5 hotI hai| dharma 10 hote haiN| anuprekSA 12 hotI haiM / parISaha jaya 22 hote haiM tathA cAritra 5 prakAra kA hotA hai| isa prakAra se saMvara ke 57 bheda hote haiM inake atirikta tapa se bhI saMbara hotA hai| TIkAthe--je kAraNa dvArA karmanA kAraNabhUta prANAtipAta Adine rekI devAmAM Ave che, te saMdhara che. karmanA kAraNabhUta prANAtipAta Adi vaDe AtmAmAM karmone Asrava thAya che. te Astravane reka tenuM nAma ja saMvara che. Asava 42 prakAranAM kahyAM che. te 42 prakAranA Asava je Atmapari mothI kAya che, te badhAM pariNAme saMvararUpa gaNAya che. eTale ke AtmAmAM karmonuM Agamana karAvanArAM je prANAtipAtAdirUpa pariNAma che te pariNAme abhAva tenuM nAma ja saMvara che. te saMvara eka che. jo ke gupti, samiti, dharma, anuprekSA, parISaha, jaya ane cAritra dvArA saMvara thAya che, A rIte tenA aneka prakAra hovA chatAM paNa saMdhara sAmAnyanI apekSAe temAM eka prakaTa karavAmAM AvyuM che. saMvaranA gupti AdinI apekSAe te nIce pramANe 57 bheda che-gupti 3, samiti pa, dharma 10, anuprekSAe 12, parISaha jaya 22, tathA cAritra pAMca prakAranuM hoya che. A rIte tenA kula 57 bheda kahyA che. taduparAMta tapathI paNa saMvara thAya che zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 sthAnAGgasUtre "evaM tu sa jayassAdhi pAvakammanirAsave, bhavakoDI saMciyaM kammaM tavasA nijjarijjai" ityuttarAdhyayanamUtra 8 adhya0 30 gA0 6, vacanAt / athavA'yaM saMvaro dvividho dravyato bhAvatazca / tatra jaloparivartinAvAderanavaratamavizajalAnAM chidrANAM tathAvidhadravyeNa sthaganaM dravyasavaraH / bhAvasaM varastu jIvanaukAyAmAsravatkarmajalAnAmindriyAdicchidrANAM gupti-samityAdinA nirodhanam / itthaM saMgharo'nekavidhastathApi saMvarasAmAnyAdeka iti bhaavH|| saMbarAstitvasiddhiHpratyakSAnumAnAgamapramANaiH saMvarasya siddhi bhavati / tathAhi-AtmapariNativizeSasya guptisamityAdiniSpAditavizuddhAdhyavasAyarUpasya saMvarasya svAtmani svasaM uktaM ca-evaM tu saMjayassA vi ityAdi athavA-yaha saMvara do prakAra kA hotA hai eka dravya saMvara dUsarA bhAva saMvara jaloparivartamAna naukA Adi meM jina chidroM se nirantara jala kA Agamana hotA ho, una chidroM ko tathAvidha dravya se banda kara denA yaha dravya saMvara hai tathA jIvarUpI naukA ke prANAtipAtAdi rUpa chidroM ko ki jinake dvArA karma jala usameM AtA hai gupti-samiti Adi se banda kara denA isakA nAma bhAva saMvara hai isa taraha se yaha saMvara aneka prakAra kA hai phira bhI saMvara sAmAnya kI apekSA se yaha eka hai isI. liye yahA~ ise eka kahA gayA hai| saMbara ke astiva kI siddhi-pratyakSa, anumAna evaM Agamana ina pramANoM se saMvara kI siddhi isa prakAra se hotI hai-AtmA meM jo eka vizeSa prakAra kI pariNati hotI hai ki jo pariNati gupti samiti Adi adhuM cha -" evaM tu" mayA sa52 me. praa2ne| DAya che. (1) dravyasa52 mane (2) mApasa 12. pANImAM rahelI naukA AdimAM je chidro mAraphata nirantara jala dAkhala thatuM heya, te chidrone baMdha karI devA te dravyasaMvara che. tathA jIvarUpI naukAnA prANAtipAtAdi rU5 chidro ke jemanA dvArA karmajala temAM praveze che, te chidrone gupti, samiti Adi vaDe baMdha karI devAM, tenuM nAma bhAvasaMvara che. A rIte A saMvaramAM anekavidhatA hovA chatAM paNa saMvara sAmAnyanI apekSAe temAM ekatra kahyuM che. saMvaranA astitvanI siddhi-pratyakSa, anumAna ane Agama, A pramAthI saMvaranI siddhi A pramANe thaI zake che. AtmAmAM eka viziSTa prakAranI zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 1 u0 1sU015 cedanAsvarUpanirUpaNam vedanamatyakSasiddhatvAt , anyatrAtmani tu tajanitakAryAnumeyatvAt , Agamasya ca 'ege saMvare' ityAdirUpasya tatmatipAdakasya pradarzitatvAcca saMvaro'stIti vizvasitavyam // mU014 // ayogyavasthArUpe saMvaravizeSe ca karmaNAM vedanaiva bhavati, nabandhaH iti vedanAyAH svarUpamAha mUlam-egA vaiyaNA // sU0 15 // chAyA-ekA vedanA // 15 // vyAkhyA-vedanA-vedanaM vedanA-svabhAvena udIraNAkaraNena vA udayAvalikAse niSpAdita vizuddha adhyavasAya rUpa mAnI jAtI hai vahI saMvara hai aura yaha saMghara svAtmA meM svasaMvedana pratyakSa se siddha hotA hai aura parakIya AtmA meM yaha saMghara apane dvArA janita kArya se anumeya hotA hai| " ege saMvare" ityAdi rUpa se Agama meM isakA pratipAdana hone se Agama bhI isakA samarthaka hai ataH ina pramANoM dvArA saMyara kI siddhi hone se vaha aisA vizvAsa karanA cAhiye / suu014|| ___ jaba jIva kI avasthA ayogIrUpa hotI hai taba usa saMvara vizeSa. rUpa ayogI avasthA meM karmoM kI vedanA hI hotI hai karmabandha nahIM hotA hai isIliye yahAM vedanA ke svarUpa kA kathana kiyA jAtA hai| 'egA vepaNA' ityAdi // 15 // mUlArtha-vedanA eka hai| 15 / pariNati thAya che. je parigatine gupti, samiti Adi dvArA nipAdita (janita) zuddha adhyavasAyarUpa mAnavAmAM Ave che, eja saMvara che ane svAtmAmAM svasaMvedana pratyakSa vaDe te saMvarane sadbhAva siddha thAya che ane anyanA AtmAmAM A saMvara pitAnA dvArA janita kAryathI anumeya (anabhaan 1 zaya sevA) ya che. " ege saMvare" tyA 32 bhAgamamA tenuM pratipAdana thayeluM hovAthI Agama paNa tenA samarthaka che. A rIte A pramANe dvArA saMvaranuM astitva siddha thatuM hovAthI te che, e vizvAsa rAkhavuM joIe. e sU014 che jyAre jIvanI avasthA agIrUpa thaI jAya che tyAre te saMvara vizeSa rUpa agI avasthAmAM karmonuM vedana ja thAya che-karmabaMdha thatuM nathI. tethI ase sUtra42 vahanAnI 535cyA 42 cha- " egA veyaNA" tyA // 15 // sUtrArtha-vedanA eka che. je 15 che zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 sthAnAnasUtre praviSTasya kamaNo'nubhavanam / sA eSA ekaa-ektvsNkhyaavtii| ayaM bhAvaH-yadyapi vedanA jJAnAvaraNIyAdikarmApekSayA'STavidhA, vipAkodayapadezodayApekSayA ca dvividhA, AbhyupagamikI-zirolocanAdikA aupakramikI-rogAdijanitA ityevaM vA dvividhA, tathApi vedanAsAmAnyAdekA // iti // sU015 // veditaM karma pradezebhyaH parizaTatIti vedanAnantaraM karmaparizaTanarUpAM nirjarAmAha mUlam-egA nijjarA // 16 // choyA-ekA nirjarA // 16 // vyAkhyA-'egA' ityAdi TIkArtha-vedana anubhava karane kA nAma vedanA hai svabhAva se athavA udiraNAkaraNa se udayAvalikA meM praviSTa hue karma kA anubhava karanA hI isakA artha hai yaha vedanA eka-eka saMkhyAvAlI hai tAtparya isakA yaha hai yadyapi jJAnAvaraNIyAdi karmI ke anubhava na karane kI apekSA se vedanA ATha prakArakI hotI hai tathA vipAkodaya aura pradezodaya kI apekSAse vaha do prakAra kI hotI hai| zirolocanAdirUpa abhyupagamikI aura rogAdi se utpanna hone rUpa aupakramikI isa taraha se bhI yaha do prakAra kI hotI hai phira bhI yahAM para jo use ekarUpa kahA gayA hai vaha vedanA sAmAnya kI apekSA se kahA gayA hai |suu015|| vedita huA karma AtmApradezoM se jhar3a jAtA hai isaliye vedanA ke bAda aba sUtrakAra nirjarA kA kathana karate haiN| 'egA nijjarA' ityAdi // 16 // mUlArtha-nirjarA eka hai / 16 // TIkArtha-vedana (anubhava) karavuM tenuM nAma vedanA che. svabhAvathI athavA udIraNAkaraNathI udayAvalikAmAM praviSTa thayelAM karmone anubhava kare, tene ja vetA kahe che. A vedanA eka saMkhyAvALI che. jo ke jJAnAvaraNIya karmonuM vedana karavAnI apekSAe te vedanA ATha prakAranI hoya che, tathA vipAkedaya ane pradezonI apekSAe te be prakAranI hoya che. kezalaMcana Adipa AbhyapagamikI ane rogAdijanita aupakramikI, evI be prakAranI vedanA paNa hoya che, chatAM paNa tene ahIM vedanA sAmAnyanI apekSAe eka kahI che. 15 vedita thayela karma AtmapradezamAMthI jharI jAya che, tethI vedanAnuM nirUpaNa karIne have sUtrakAra nirAnuM nirUpaNa kare che - "egA nijjarA" tyAhi // 16 // sUtrArtha-nirjarA eka che. te 16 ! zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D % A - - - - - sudhA TIkA sthA0 u0 1 sU0 16 nirjarAsvarUpanirUpaNam 81 nirjara-nirjaraNaM nirjarA-karmaNAM jIvapradezebhyaH parizaTanam deshtH| vipakyAnAM parizaTanaM hAniriti yAvat / tapasA sevyamAnena karmANyAtmapradezebhyo vighaTante / tapasaH karma santApakatvAt zuSkarasAni karmANyatirUkSatvAnniHsnehabandhanAnibhUtvA parizaTantIti bhAvaH / sA ca ekA-ekatvasaMkhyAvatI / yadyapyaSTavidhakarmApekSayA'STavidhA, dvAdazavidhatapojanitatvena vA dvAdazavidhA, akAmakSutpipAsAzI. nAtapadaMzamazakasahanabrahmacaryadhAraNAdyanekavidhakAraNajanitatvena anekavidhA yA, dravya TIkArtha--karmoM kA pradezoM se ekadeza chuTa jAnA naSTa ho jAnA isakA nAma nirjarA hai, karma jaba paka jAtA haiM taba unakA AtmapradezoM se sambandha chUTa jAtA hai isIko nirjarA kahA gayA hai yaha nirjarA secita tapasyA ke dvArA hotI hai arthAt kI jA rahI tapasyA se saMcara aura nirjarA ye donoM kAma hote haiN| saMcita karmoM kI nirjarA aura Ate hue karmoM kA nirodha / karmoM kI nirjarA hotI hai-isakA tAtparya aisA hai ki tapa karmoM kA saMtApaka (nivAraka) hotA hai-ataH tapasyA ke dvArA jaba karma zuSka rasavAle ho jAte haiM taba ve atirukSa ho jAneke kAraNa niH sneha bandhana vAle hokaha jhar3a jAte haiM-khira jAte haiN| nirjarA eka saMkhyAvAlI hotI hai yadyapi aSTavidha karmoM kI apekSA se nirjarA ATha prakAra kI hotI hai| athavA--12 prakAra ke tapoM dvArA janita hone ke kAraNa yaha 12 prakAra kI bhI hotI hai| athavA--samatA pUrvaka kSudhA, pipAsA, zIta, Atapa daMsamazaka TIkAI-karmonuM jIvana pradezomAMthI eka dezathI (aMzataH) naSTa thaI javuM tenuM nAma nirjarA che. karma jyAre paripakava thaI jAya che, tyAre Atmapradezo sAthe tene saMbaMdha chUTI jAya che, tene ja nirjarA kahe che. tapasyAnA sevana dvArA saMvara ane nirjarA thAya che. eTale ke tenA dvArA saMcita karmonI nirjarA thAya che ane navAM karmonA pravezane nirodha thAya che. tapane karmonuM saMtApaka ( nivAraka) kahela che. tapasyA dvArA jyAre karmo zuSka rasavALAM thaI jAya che, tyAre teo ati rUkSa (cIkAza rahita) thaI javAne lIdhe ni neha baMdhanavALA (cIkAzane abhAve baMdhana rahita) thaI javAthI AtmapradezomAMthI jharI jAya che-kharI paDe che. ATha prakAranA karmonI apekSAe tenA ATha prakAra che, chatAM nirjarA sAmAnyanI apekSAe temAM eka prakaTa karavAmAM AvyuM che. athavA-athavA bAra prakAranAM tapajanya hovAthI te bAra prakAranI paNa che. athavA-samatApUrNa kSudhA, pipAsA, zIta, mAta5, zamaza: (sa zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - sthAnAGgasUtre bhAvabhedato dvividhA vA nirjarA'sti, tathApi nirjarA sAmAnyAde kaiveti / nanu nirjarAmokSayoH ko bhedaH ?, ucyate-dezataH karmakSayo nirjarA, sarvatastu karmakSayo mokSa iti / yadyapi mokSaH karmakSayajanito na tu karmakSayarUpastathApi kAryakAraNayorabhedopacArAt mokSaH karmakSayarUpa iti vyapadizyate ||muu016|| ___ jIvo hi pratyekazarIrAvasthAyAmeva viziSTanirjarAvAn bhavati, natu sAdhAraNazarIrAvasthAyAm / ataH pratyekazarIrAvasthasya jIvasya svarUpaM nirUpayitumAhainake dvArA janya kaSToM ke sahana karane se evaM brahmacarya ke dhAraNa karane se ityAdi anekavidha kAraNoM se janya hone se vaha aneka prakAra bhI hotI hai athavA dravya aura bhAva ke bheda se vaha do prakAra bhI hotI hai hai isa prakArase usameM anekatA AtI hai-phira bhI yahAM jo use ekatva saMkhyAvAlI kahI gaI hai usakA kAraNa nirjarA sAmAnya hai so vahaisa nirjarA sAmAnya kI apekSA se eka hI prakAra kI hotI kahI gaI hai| zaMkA--nirjarA meM aura mokSa meM kyA antara hai ? / u0--dezataH karmoM kA kSaya honA nirjarA hai aura sarvataH karmoM kA kSaya honA mokSa hai yadyapi mokSa kameM) ke kSaya se utpanna hotA hai ataH vaha karma kSayarUpa nahIM hotA hai phira bhI jo use karmakSayarUpa kahA jAtA hai usakA kAraNa kArya kAraNa meM abhedopacAra hai // 16 // ___ jIva pratyeka zarIrAvasthA meM hI viziSTa nirjarAvAlA hotA hai sAdhAraNa zarIrAvasthA meM nahIM isaliye pratyeka zarIrAvastha jIva ke sva macchara AdinA DaMsa rUpa trAsa) Adi janya kaSTane sahana karavAthI ane brahmacarya pALavAthI paNa nirjarA thAya che. A rIte nirjarAnA aneka prakAra che. athavA dravya ane bhAvanA bhedathI tenA be prakAra che. A rIte temAM anekatA jaNAtI hovA chatAM paNa tene je eka saMkhyAvALI kahevAmAM AvI che, te nirjarA sAmAnyanI apekSAe kahevAmAM Avela che. prazna-nirjarA ane mekSamAM zo taphAvata che? uttara-zata: (mazataH) bhni| kSaya thavA tetuM nAma ni cha, ane karmone sarvathA kSaya thave tenuM nAma mela che. jo ke mikSa karmonA kSayathI utpanna thAya che, tethI te karmakSaya rUpa nathI. chatAM paNa kAryakAraNamAM abhedapacAranI apekSAe tene karmakSaya rUpa kahevAmAM Ave che. e sU016 jIva pratyeka zarIrAvasthAmAM ja viziSTa nirjarAvALo hoya che-sAdhAraNa zarIrAvasthAmAM heta nathI, tethI pratyeka zarIrAvastha jIvanAM svarUpanuM nirUpaNa zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 1 u0 1 sU0 17 jIvasvarUpanirUpaNam 'ege jIve ' ityAdi / yadvA-jIvAdIni nava tattvAni 'ege AyA' ityAdinA sAmAnyato nirUpitAni, samprati vizeSeNa jIvatvaM nirUpayitumAha mUlam-ege jIve pADikkaeNaM sarIraeNaM // 17 // chAyA-eko jIvaH pratyeka kena zarIrakeNa // 17 // vyAkhyA-'ege' ityAdi jIva iti / yo jIvitavAn jIvati jIviSyati ca, sa jIvaH-prANadhAraNazIla AtmA, sa patyekakena-ekaM jIvaM pratigataM yaccharIraM pratyekazarIranAmakarmodayAt , tat pratyekaM, tadeva pratyeka tena tathoktena, zarIrakeNa-zIyate iti zarIram , tadeva zarIrakaM tena upalakSitaH- tadAzrita ityarthaH, pratyekazarIrApekSayeti bhaavH| ekAekatvasaMkhyAvAn bhavati / rUpa ko nirUpaNa karane ke liye "ege AyA" ityAdi sUtroM dvArA jIvAdika jo nau tatva sAmAnyarUpase kahe gaye haiM unameM se jIvakA svarUpa vizeSarUpa se nirUpaNa karane ke liye-" ege jIve paDikkaeNaM sarIra eNaM" aisA sUtrakAra kahate haiN| 'ege jIye pADikkaeNaM sarIraeNaM' ityAdi / / 17 // mUlArtha--pratyeka nAma karma ke udaya se prApta pratyeka zarIra kI apekSA se jIva eka saMkhyAvAlA hai| TIkArtha--jo bhUtakAla meM jiyA hai vartamAna meM jI rahA hai aura bhaviSyatkAla meM jIvegA usakA nAma prANadhAraNazIla jIva hai vaha jIya eka jIva meM pratigati pratyeka zarIra nAma karma ke udaya se prApta pratyeka zarIra kI apekSA se eka ekatva saMkhyAvAlA hai athavA-"paDi. 42pAne bhATa " ege AyA" tyA sUtrI dvArA 3 nava tatvAnu sAmAnyarUpe pratipAdana karavAmAM AvyuM che, have jIvanA svarUpanuM vizeSarUpe ni3565 42pAne bhATa " ege jIve paDikkaeNaM sarIraeNaM" mA sUtranu thana karavAmAM Ave che- " ege jIve paDikkaeNaM sarIraeNaM " tyA // 17 // sUtrArtha-pratyeka nAmakarmanA udayathI prApta pratyeka zarIranI apekSAe jIva eka saMkhyAvALo che. TIkAI-je bhUtakALamAM jIvye che, vartamAnamAM jIve che ane bhaviSyakALamAM Avaze, tenuM nAma prANadhAraNazIla jIva che te jIva eka jIvamAM pratigata pratyeka zarIra nAma kamanA udayathI prApta pratyeka zarIranI apekSAe / (tya sabhyApAgA) che. yahA zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre ___ athavA-'pADikkaeNaM sarIraeNaM' ityasya 'pratyekake zarIrake' iticchAyApakSe-pratyekasmin zarIre vartamAno yo jIyaH sa eko bhavatItyarthaH / atra NakAradvayaM vAkyAlaMkAre // mU0 17 // bandhamokSAdaya AtmadharmA iha pUrvamuktAH / tatastadadhikArasyA'tra prastutatvAdataH param " egA jIvANaM" ityArabhya 'ege caritte ityantairaSTAviMzatyArAtmadhamAn nirUpayatimUlam-egA jIvANaM apariAittA viguvaNA // sU0 18 // chAyA-eka jIyAnAm aparyAdAya vikurvaNA // sU0 18 // vyAkhyA-'egA' ityAdikaeNaM sarIraeNaM" isa kI chAyA japa " pratyeka ke zarIra ke" aisI kI jAtI hai taba isa pakSa meM pratyeka zarIra meM vartamAna jo jIva hai vaha eka hai aisA artha bodha hotA hai yahAM do jagaha "gaM" yaha pada vAkyAlaGkAra meM prayukta haiM aisA jAnanA cAhiye ||suu017|| bandha mokSa Adi ye saba Atmadharma hai aisA yahAM pahile kahA jA cukA hai ataH yahI adhikAra yahAM prastuta hai isaliye isase Age "egA jIcANAM" yahAM se lagAkara " ege caritte" yahAM taka ke 28 sUtroM dvArA sUtrakAra AtmadharmoM kI nirUpaNA karate haiN| 'egA jIvANaM apariAittA viguvyaNA' // 18 // mUlArtha-jIvoM kI vAhya pudgaloM ko grahaNa kiye vinA vikurvaNAcikriyA-eka hai| ___ athavA-" paDikkaeNaM sarIraeNaM " tenI chAyAne "pratyechanA zarInA" A pramANe karavAmAM Ave te "pratyeka zarIramAM vartamAna (rahele) je jIva cha, ta cha," mev| atha nAtha thAya che. maDI meM yAye "NaM" nA prayoga vAkyAlaMkAra rUpe thaye che, ema samajavuM. che sU017 | banya, mekSa Adi uparyukta badhAM to Atmadharma che, evuM ahIM pahelAM kahevAmAM AvI cukayuM che. eka adhikAra hajI paNa cAlI rahyo che. tathI va "egA jIvANaM" thI bane " ege caritte " 20 sUtra 5-tanA 28 satra dvArA sUtrakAra AtmadharmonI ja prarUpaNuM kare che- "egA jIvANaM apariAinA viguvyaNA" // 18 // sUtrArtha-jIvonI bahApune grahaNa karyA vinA thatI vikRNa (A ) me che. zrI sthAnAMga sUtraH 01 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ suSA TIkA sthA0 1 u0 1 sU0 18 vikrimasvarUpanirUpaNam ___ jIvAnAm-aparyAdAya vaikriyasamuddhAtena vAhyAn pudgalAn paritaH samantAt agRhItvA yA vikurvaNA svasvotpattisthAne pratyekajIvakartRkA bhavadhAraNIyazarIraracanArUpA vikriyA bhavati, sA ekA-ekatvasaMkhyAvatI bodhyaa| pratijIvaM bhavadhAraNIyasyaikatvAd vikurvaNAyA ekatvam / ekalapaikriyazarIreSu bhavadhAraNIyamekameva bhavati, tadapekSayA vA kathaMcid vikurvaNAyA ekatvamiti / bAhyapudgalAnAdAya tu yA vikurvaNA bhavati sA tUttarapikurvaNaiva / iyamuttaravikurvaNA tu caikriyalabdhisampannasya ekasya jIvasya anekA'pi bhavati, tasya vicitrAbhipAyayatvAt tathAvidhazaktisampannatvAcceti / nanu atra sUtre-'apariAittA' ityanena utarapikurvaNAyA vyavacchedaH kriyate / seyamuttaravikurvaNA bAhyapudalAdAnapUskiya ? bhavatItyatra kiM pramANam iti cet, TIkArtha-caikriya samudghAta se vAhya pudgaloM ko saba ora se grahaNa kiye binA jo vikriyA-apane 2 utpattisthAna meM pratyeka jIva kartRka bhavadhAraNIya zarIra racanA rUpa vikriyA hotI hai vaha eka-ekatya saMkhyA vAlI hotI hai haraeka jIyameM bhavadhAraNIya zarIra eka hI hotA hai ataH vikurvaNA meM bhI ekatva hotA hai| ___athayA-samasta caikriyazarIroM meM bhavadhAraNIya zarIra eka hI hotA hai isa apekSA se bhI kathaJcit cikurvaNA meM ekatva hotA hai aisA jAnanA cAhiye parantu bAyapudgaloMko grahaNa karake jo vikurvaNA hotI hai vaha to uttara cikurvaNA hI hotI hai yaha uttara vikuNA caikriyalabdhi saMpanna eka jIva ke aneka bhI ho sakatI hai kyoM ki yaha jIva vicitra abhiprAyavAlA hotA hai aura tathAvidha zaktivAlA hotA hai| TakAI-vaikriya samudraghAta dvArA brAhmapulane badhI bAjuethI grahaNa karyA vinA, je vikiyA-pitapatAnA utpatti sthAnamAM pratyeka jIva kartaka bhava. dhAraNIya zarIra racanArUpa vikiyA-thAya che, te eka (eka saMkhyAvALA) hoya che. dareka jIvamAM bhavadhAraNIya zarIra eka ja hoya che, tethI vipharvaNamAM paNa eka hoya che. athavA samasta vaikiya zarIramAM bhavadhAraNIya zarIra eka ja hoya che, te apekSAe paNa vikuvaNAmAM ekatva hoya che ema samajavuM. parantu bAhyaputalene grahaNa karIne je vidurvaNa thAya che tenuM nAma te uttara vikurvaNa thAya che. te uttara vikuNu vaikriya labdhi saMpanna eka jIvamAM aneka paNa heI zake che, kAraNa ke te jIva vicitra (vividha) abhiprAyavALe hoya che ane te prakAranI zaktivALA hoya che. zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre atrocyate - bhagavatI gautamena pRSTo bhagavAn uttaratrikurvaNAyA bAhyapudgalAdAnapUrvakatvameva proktavAn / tathA hi " deve NaM bhaMte ! mahiDIe jAva mahANubhAge bAhirae poggale apari AttA pabhU egavannaM egarUvaM viuccittara ?, goyamA ! no iNaTThe samaTThe / deveNaM bhaMte ! bAhirae poggale pariyAittA pabhU ?, haMtA ! pabhU " iti / 86 chAyA - devaH khalu bhadanta ! maharddhiko yAtrat mahAnubhAvo bAhyAn pugalAn paryAdAya prabhukavarNa mekarUpaM vikurvitum ? gautama ! nAyamarthaH samarthaH / devaH khalu bhadanta ! bAhyAn paryAdAya prabhuH ? hanta ! prabhuH " iti / ata uttara vikurvagA bAhyapudgalAdAnapUrvikaiva bodhyeti // sU0 18 // zaMkA- -isa sUtra meM " apariAitA " isa vacana dvArA uttara vikurvaNA kA vyavaccheda kiyA gayA hai so yaha uttara vikurvaNA vAhyapuloM ke AdAna pUrvaka hI hotI hai isa viSaya meM kyA pramANa hai ? u0- - bhagavatI sUtra meM gautama ke dvArA pUche gaye bhagavAna ne uttara vikurvaNA ko bAhyapuloM ko grahaNa karane se hI hotI huI kahA hai / vahAM kA vaha prakaraNa aisA hai " deveNaM bhaMte mahiDIe jAva mahAbhAge bAhirae poggale apari AitA pabhU egavanna egarUvaM viuvvittae ? goyamA ! No iNDe samaTThe deveNaM bhaMte! bAhirae poggale pariyAittA pabhU ? haMtA pabhU " iti / isa prakaraNa meM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai hai bhadanta ! mahA RddhivAlA zAmA sUtramAM " apari AittA A vacana dvArA uttara viSuvaNAnA vyavaccheda karavAmAM Avye che eTale ke tene grahaNa karavAmAM Avela nathI. te uttara vidhruva NA khAdyapudgalene grahaNa karIne ja thAya che, evuM kayA pramANane AdhAre kaheA che. ? uttara--bhagavatI sUtramAM gautama svAmIe A viSayane anulakSIne pUchelA praznanA uttara rUpe mahAvIra prabhue kahyu che ke khAdyapuGene grahaNu karIne ja uttara vidhruva NuA thAya che. '' bhagavatI sUtramAM A viSayane anulakSIne A prakAranA praznottara ApyAM che "" zrI sthAnAMga sUtra : 01 " deveNaM bhaMte ! mahiDDhIe jAva mahANubhAge bAhirae poggale pabhU egavannaM egarUvaM biuvvittae 1 " " goyamA ! jo iTThe samaTThe bhaMte / bAhirae pogale pariyAittA pabhU ?" "haMtA pabhU " tyAhi. gautama svAmInA prazna huM bhagavan ! mahARddhivALA ane mahAprabhAvazALI deva zuM khAdyapudgalene grahaNa karyA vinA eka vaNu vALI ane eka apariAittA " " deveNaM Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - - - sudhA TIkA sthA0 1 u01 sU0 19 manonirUpaNam 87 atha mano nirUpayatimUlam - ege maNe // 19 // chAyA-ekaM manaH // 19 // vyAkhyA-' ege maNe' iti mananaM-manA, iha mana iti bhAvamano gRhyate / dravyamanojanyaM yanmanana-cintanaM tad bhAvamano'bhidhIyate / audArikAdizarIravyApArAhRtamanodravya samUha sAcivyAyAvat mahAprabhAvavAlA koI deva bAhirI pugaloM ko grahaNa kiye vinA kyA ekavarNavAlI, ekarUpavAlI vikriyA karane ke liye samartha ho sakatA hai ? uttara meM prabhu ne kahA hai-he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai to kyA he bhadanta ! vaha bAhyapugaloM ko grahaNa karake uttara vikriyA karane meM samartha ho sakatA hai ? uttara meM prabhu ne kahA hai hAM gautama vaha samartha ho sakatA hai isa kathana se yahI bAta pramANita hotI hai ki uttara vikriyA bAhya pudgaloM ko AdAna grahaNa pUrvaka hI hotI hai aisA jAnanA cAhiye / suu018|| aba mana kA nirUpaNa kiyA jAtA hai| 'ege maNe' ityAdi // 19 // mUlArtha--mana eka hai / 19 / TIkArtha--manana karanA isakA nAma mana hai, yahAM mana se bhAva mana kA grahaNa huA hai dravyamana kI sahAyatA se janya jo manana hotA hai cintana hotA hai vaha bhAva mana hai tAtparya isakA aisA hai ki audArika rUpavALI vikriyA karavAne mATe samartha hoya che khare? mahAvIra prabhune uttarahe gautama! evuM sAMbhaLI zakatuM nathI. gautama svAmIne prazna-to he bhagavana! zuM te deva bAhya pulone grahaNa karIne uttaravikriyA karI zake kharo ? uttarahA gautama! bApudgalene grahaNa karIne te uttara vikriyA karI zake che. A pramANa dvArA e vAta siddha thAya che ke bAhyapunA AdAna (grahaNa) pUrvaka ja uttara vikiyA thAya che. A sU018 che have sUtrakAra mananuM nirUpaNa kare che-- " ege maNe" tyA // 18 // sUtrA--mana se che. // 18 // TIkAI--manana karavuM tenuM nAma mana che. ahIM "mana" pada dvArA bhAvamanane ja grahaNa karavAmAM AvyuM che. dravyamananI sahAyatAjanya je (ciMtana) thAya che, tenuM nAma bhAvamana che. A kathananuM tAtparya A pramANe che-audArika zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre cintanAtmako jIvavyApAro bhAvamana ucyate / sa ca jIvavyApAro manoyogaH, manasA sahakArikAraNabhUtena yogo manoyogaH / ata eva mantA jIvo bhAvamana ityucyate / athavA-manyate'neneti mana:-manodravya mAtram / mananayogyamanovargaNAbhyo gRhItairanantaH pudgalainitaM mananayogyapudgalamayaM dravyaM dravyamanaityucyate / mananopakArI manaH paryAptinAmakarmodaya saMpAdyo manodravyasamUha eva dravyamanaM iti / tacca manaHekam-ekatvasaMkhyAvad bhavati / ayamarthaH-yadyapi manoyogazcaturdhA-satyamanoyogaH 1, asatyamanoyogaH 2, satyAsatyamanoyogaH 3, asatyAmRSAmanoyogaH: 4 iti, yadvA-saMjJijIyAnAmasaMkhyeyatvAnmano'saMkhyeyabhedaM, tathApyekaM mananarUpatvena sarva manasAmekatvAditi // sU019 / / Adi zarIra ke vyApAra se gRhIta jo manodravya samUha hai usa manodravya samUha kI sahAyatA se cintanAtmaka jo jIva kA vyApAra hai vaha bhAvamana hai yaha jIvavyApAra hI manoyoga hai sahakarikAraNabhUta mana ke dvArA yoga Atmaparispanda hotA hai vaha manoyoga hai isIliye mantA jIca bhAyamana aisA kahA gayA hai athavA jisake dvArA cintana kiyA jAtA hai vaha mana hai aisA vaha mana manodravyamAtrarUpa par3atA hai manovargaNAoM se gRhIta aise jo mananayogya anantapudgala skandha hai una pudgaloM se nirvRtta jo mananayogya pudgala maya dravya hai vaha dravyamana hai mananakriyA meM upakArI aura manaH paryApti nAma karma ke udaya se saMpAdya aisA jo manodravya samUha hai vahI dravyamana hai yaha mana eka ekatvasaMkhyAvAlI hai yadyapi mana-satyamanoyoga, asatyamanoyoga, satyAsatyamanoyoga aura Adi zarIranA vyApArathI gRhIta je manadravyasamUha che, te mane dravyasamUhanI sahAyatAthI jIvane je cintanAtmaka vyApAra cAle che, te bhAvamana che. A jIvavyApAra ja ma ga che. sahakArI kAraNabhUta mana dvArA je vega (Atmapaspinda) thAya che, tene maga kahe che. tethI ja evuM kahevAmAM AvyuM che ke "jenA dvArA ciMtana karAya che te bhAvamana che." evuM te mana manedravya mAtrarUpa hoya che. mane vaNaothI grahIta (grahaNa karAyelAM) evAM je mananogya anaMta pula sakanya che te pulethI nivRtta je mananogya pulamaya dravya che, te dravyamAna che. manana kriyAmAM upakArI (upayogI) ane mana:paryApti nAma karmanA udayathI saMpAgha (prANa) je manedravyasamUha che, e ja dravyamAna che. te mana eka (ekatva saMkhyAvALuM) che. jo ke satyamanega, zrI sthAnAMga sUtra :01 Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 1 0 1 sU0 20 yAgnirUpaNam pAcaM nirUpayati mUlam-egA vaI // sU0 20 / / chAyA-ekA vAk // sU0 20 // vyAkhyA-'egA' ityAdi vacanaM vAk,-iha yAgiti bhAvavAg gRhyate / audArikavaikriyAhArakazarIravyApArAhRtavAgdravyasamUhasAcivyAd jIvavyApAraH, sa ca jIvavyApAro vAgyoga ucyate / vAcA sahakArikAraNabhUtayA yogo vAgyogaH / sA vAk ekA-ekatvasaMasatyAmRSAmanoyoga ke bheda se cAra prakAra kA kahA gayA hai tathA saMjJI jIcoM kI asaMkhyatA ko lekara vaha asaMkhyAta bhedavAlA bhI kahA gayA hai taba bhI mananarUpa samAnya kI apekSA se samasta manoM meM ekatA hI hai isIliye yahAM usameM ekatA kahI gaI hai |suu019|| vacana kA nirUpaNa kiyA jAtA hai| 'egA vaI' ityAdi // 10 // mUlArtha-vacana eka hai / 20 / TIkArtha-bolanA isakA nAma vacana-vAkU hai, yahAM vAk zabda se bhAvavAkako grahaNa huA hai audArika, vaikriya, AhArakazarIrake vyApAra se gRhIta jo vAgdravyasamUha hai usa vAgdravyasamUha kI sahAyatA se jo jIva kA vyApAra hai, vaha vAgyoga kahalAtA hai sahakArI kAraNarUpa isa yAkke dvArA jo yoga hotA hai vaha vAgyoga hai vaha vAkU-yANI-eka haiasatyamayoga, satyAsatya- maga ane asatyAmRSA- maganA bhedathI mana cAra prakAranuM hoya che, ane saMjJIjInI asaMkhyatAnI apekSAe te asaMkhyAta bhedavALuM paNa kahevAya che, chatAM paNa mananarUpa sAmAnyanI apekSAe samasta manamAM ekava hovAthI, ahIM tene eka kahyuM che. je 19 have sUtrakAra vacananuM nirUpaNa kare che-- " egA vaI" tyahi // 20 // sUtrA---payana 4 cha. // 20 // 2014--2 mAsAmA mAye che, te yayana che. malA "payana (pA)" padathI bhAvavAne grahaNa karavAmAM Avela che. audArika, vaikriya ane AhAraka zarIranA vyApArathI gRhIta je vAdravyasamUhanI sahAyatAthI jIvane je vyApAra (pravRtti) yA cha tara paayaa| 4. cha. sarI 42035 mA pA5 (4yana) dvArA je vega thAya che, te yogane vALa kahe che. te vAk (vANI) eka zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre khyAvatI / yadyapi manoyogavad vAgyogo'pi caturvidhaH satyAdibhedAt , tathApi va. canasAmAnyamAzritya sarvevAcAmekatvAdekA vAgiti bhAvaH // sa0 20 // kAyavyAyAmaM nirUpayati mUlam-ege kAyavAyAme // sU0 // 21 // chAyA-ekaH kAyavyAyAmaH // 21 // vyAkhyA-'ege' ityAdi kAyavyAyAmaH-cIyate-barddhate'nnAdibhiritikAya:, zarIram-tasya vyAyAmo vyApAra:-audArikAdizarIrayuktasyAtmano vIryapariNAmavizeSaH / sa ca ekaHekasaMkhyAvAn / ayamaudArikAdibhedena saptavidho'pi jIvAnantatvenAnantavidho'pi eka saMkhyAvAlI hai yadyapi manoyoga kI taraha vAgyoga bhI satyavAgyoga Adi ke bheda se cAra prakAra kA kahA gayA hai tathApi vacana sAmAnya kI apekSA lekara samasta vacanoM meM ekatA hone kI apekSA se yaha yahAM eka prakaTa kiyA gayA hai ||suu0 20 // kAyavyAyAma kA nirUpaNa kiyA jAtA hai| 'ege kAyavAyAme' ityAdi // 21 // mUlArtha-kAyavyAyAma eka hai // 21 // TIkArtha-anna Adi ke dvArA jo baDhatA hai vaha kAya hai yaha kAya zabda kI vyutpatti hai kAya nAma zarIra kA hai isa kAya kA jo vyApAra hai vaha kAyavyAyAma hai audArika Adi zarIra se yukta AtmA kA jo cIryarUpa pariNAma vizeSa hai vahI kAya vyAyAma eka-ekatva saMkhyAvAlA hai yadyapi yaha kAyavyAyAmarUpa kAyayoga audArika kAyayoga 1 audA. che. jo ke maneyeganI jema vAganA paNa satyavAga Adi cAra bheda kahyA che, paraMtu vacana sAmAnyanI apekSAe samasta vacanamAM ekatA hovAnI apekSAe tene eka kahyuM che. sU020 che kAyavyAyAmanuM nirUpaNa " ege kAyavAyAme" tyA // 21 // sUtrArtha-kAyavyAyAma eka che. te 21 che artha-" bhannAhi // 2 vRddhi pAme che te ya cha," mA aya. zabdanI vyutpatti che. kAya eTale zarIra. te zarIranA vyApArane (pravRttine ) kAyavyAyAma kahe che. audArika Adi zarIravALA AtmAnuM je vIryarUpa parigrAma vizeSa che, tenuM ja nAma kAyavyAyAma che. te kAyavyAyAma ekatva saMkhyAyukta che. jo ke A kAyavyAyAmarUpa kAyAganA (1) audArika kAyayega, (2) zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 1 u01 sU0 22 utpattinirUpaNam kAyavyAyAmasAmAnyamAzritya eko'stIti bhAvaH / yacca manaH prabhRtInAmekatvaM nirUpituM, tat sUtra eva vizeSeNAovakSyate-'ege maNe devAsuramaNuyANaM' iti / sAmAnyApekSayA ihaikatvaM vyAkhyAtamiti // sU0 21 // utpattiM nirUpayati-- mUlam-egA uppA // sU0 22 // chAyA-ekA utpat // mU0 22 // vyAkhyA--'egA' ityAdi--- utpat-utpattiH, saMpadAdibhyaH kim iti 'padagatau ityasmAdbhAve kvim / rika mizrakAyayoga 2 vaikriyakAyayoga 3 vaikiyamizrakAyayoga 4 AhArakakAyayoga 5 AhArakamizrakAyayoga 6 aura kArmaNakAyayoga ke bheda se 7 prakArakA tathA ananta jIvoM kI apekSA ananta prakArakA bhI kahA gayA hai parantu phira bhI ina saba bhedoMkI apekSA na karake vaha sAmAnya rUpa kAyavyAyAmatA kI apekSA se eka hI kahA gayA hai jo mana Adi koM meM ekatA kA nirUpaNa huA hai vaha sUtra meM hI vizeSarUpa se Age kahA jAyagA-"ege maNe devAsuramaNuyANaM " ityAdirUpa se ||suu021|| utpatti kA nirUpaNa kiyA jAtA hai / 'egA uppA' ityAdi // 22 // mUlArtha-utpatti eka hai|22| TIkArtha-ut upasargapUrvaka " padgatau" dhAtu se bhAva meM " sapadAdibhyaH kvipU" isa sUtra dvArA kiyU karake yaha utpat zabda banA hai bhiyayAsa, (3) vaiThiya 4yayoga, (4) vaiThiya mizra yayA, (5) maa|24 Ayayoga (6) bhADA24 mizra yayA sana (7) ma ayayo, nAmanA sAta prakAra paDe che, ane anaMta jIvonI apekSAe tene aneka prakArane paNa kahyo che, chatAM paNa sAmAnyarUpa kAyavyAyAma (kAyA vyApAra ) nI apekSAe temAM ekatva prakaTa karavAmAM AvyuM che, ema samajavuM. je mana Adi. kemAM ektAnuM nirUpaNa karAyuM che, tenuM vizeSa pratipAdana AgaLa AvanArAM " ege maNe devAsuramaNuyANaM " tyA sUtramA 42pAmA mAyarI // 21 // have utpattinuM nirUpaNa karavAmAM Ave che- "egA uppA" tyAhi // 22 // sUtrArtha-utpatti eka che. je 22 ! Ast.--" ut" sa pUrNa " padgatau' dhaatu||2laapmaa "saMpadA. dibhyaH kvip" / sUtra bA2'kvip' 4rIna An E54 ' 6 manyA zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 sthAnAGgasUtre sA ca ekA-ekatyasaMkhyAviziSTA / ekatvaM cAsyA ekasamaye ekaparyAyApekSayA / nahi tasya yugapadutpatti dvayAdirasti / yadvA-tadvizeSakapadArthAnapekSayA vA'syA ekatvam // sU022 // vigati nirUpayati-- mUlam-egA viyaI // sU0 23 // chAyA--ekA vigatiH // mU0 23 // vyAkhyA--'egA vigaI' ityAdi-- vigativigamaH ekA-ekatvasaMkhyAviziSTA / ekatvaM cAsyA utpattivad bodhyam // mU0 23 // isakA artha utpatti hai yaha utpatti eka-eka saMkhyAviziSTa hai isa meM jo ekatva kahA gayA hai vaha eka samaya meM eka paryAya meM yugapat utpatti dvaya nahIM hone ke kAraNa kahA gayA haiM kyoM ki eka samaya meM eka paryAya kI eka rUpa se hI utpatti hotI haiN| do Adi rUpa se nahIM yadyapi anya padArthoM kI bhinna 2 utpattiyAM hotI hai isa apekSA utpatti meM anekatA AtI hai parantu aneka paryAyoM kI isa bhinna 2 utpattiyoM kI yahAM vivakSA nahIM kI gaI hai kevala utpatti sAmAnya kI hI apekSA kI gaI hai, ataH isa utpatti sAmAnyakI apekSA se utpatti meM ekatva kahA gayA hai aisA jAnanA caahiye|suu0 22 // vigati kA nirUpaNa kiyA jAtA hai / 'egA viyaI' ityAdi // 23 // mUlArtha-eka vigati hai // 23 // cha. tana ma utpatti thAya che. te utpatti me ( me4 sayAjI) che. temAM ekatva kahevAnuM kAraNa e che ke eka samayamAM eka paryAyamAM eka sAthe be utpatti thatI nathI. "eka samayamAM eka paryAyanI eka rUpe ja utpatti thAya che-be ArirUpe thatI nathI." te kAraNe temAM eka kahyuM che. jo ke anya padArthonI (judA judA padArthonI) judI judI utpatti thAya che, te apekSAe utpattimAM anekatA dekhAya che, paraMtu aneka paryAnI te judI judI utpattinI vAta ahIM karI nathI, ahIM te utpatti sAmAnyanI ape. kSAe ja A kathana karavAmAM AvyuM che. tethI utpattimAM je ekatva karyuM che, te utpatti sAmAnyanI apekSAe ja kahyuM che. te sUTa 22 che ve vizatinu ni3555 42vAmAM Ave che-"egA viyaI" tyA // 23 // zrI sthAnAMga sUtra 01 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 u01 sU0 24-25 vigatAryAdinirUpaNam vigatAcIM nirUpayati- mUlam - egA vigayaccA // sU0 24 // chAyA -- ekA vigatAca // sU0 24 // vyAkhyA--' egA vigayaccA ' ityAdi vigatAca - vigatasya = vigamato- mRtasya jIvasya arcA = zarIraM, sA ekA / ekatvaM sAmAnyanayamAzritya || sU0 24 // gatiM nirUpayati- mUlam - egA gaI // sU0 25 // chAyA -- ekA gatiH || sU0 25 // vyAkhyA- egA gaI ' iti / gatiH = maraNAnantaraM manujabhavAda nArakAdau jIvasya gamanam, sA ca ekA = ekatvasaMkhyAviziSTA / ekasya jIvasya ekadA RjvAdikA narakagatyAdikA vA TIkArtha - vigama kA nAma vigati hai arthAt vinAza utpatti kI taraha isameM bhI ekatA hai aisA jAnanA cAhie | sU023|| vigatAca kA nirUpaNa kiyA gayA hai / 'egA vigayaccA' ityAdi ||24|| mUlArtha - vigatAca eka hai |24| TIkArtha - vigatAca - mare hue jIva kA zarIra sAmAnya naya kI apekSA. se eka hai / 0 24|| gati kA nirUpaNa kiyA jAtA hai| 'egA gaI' ityAdi ||25|| mUlArtha - gati eka hai | 25 | 93 sUtrArtha -- vijati me che. // 23 // TIartha -- vigamane vigati uDe che. te utpattinA vipakSa3ya che. utyttinI jema vigatimAM paNa ekatA che ema samajavuM, vigatAe~nuM nirUpaNa- << egA vigayaccA " ityAdi // 24 // sUtrA----vigatAo eka che. ! 24 5 TIkAya --vigatArca eTale marI gayelA jIvanuM zarIra, sAmAnyanayanI apekSAe eka che, // 24 ! jatinuM ni3pazu--"egA gaI " tyAhi // 25 // sUtrArtha --gati me che. // 25 // zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre ekaica gatirbhavati / athavA-sarvajIvapudgalAnAM sthitAveva cailakSaNyaM bhavati natu gau, ato gaterekatvamiti // mU0 25 // Agati nirUpayati-- mUlam-egA AgaI // sU0 26 // chAyA-ekA AgatiH // 10 26 // vyAkhyA-'egA AgaI' iti Agamanam AgatiH-narakAdeH pratiniyuttiH, sA ekaa-ektvsNkhyaavishissttaa| ekatvaM gativada bodhyam // mU0 26 // cyavanaM nirUpayati mUlam-ege cavaNe // sU0 27 // chAyA-ekaM cyavanam // sU0 27 // TIkArtha-maraNa ke bAda manuSyabhava se nAraka Adi meM jo jIva kA gamana hai usI kA nAma gati hai yaha gati eka hai ekatva saMkhyAviziSTa hai| eka jIva kI ekakAla meM Rju Adi gatiyAM narakAdi gati eka hI hotI hai| athavA-sarva jIva pudgaloM kA sthiti meM hI vailakSaNya hotA hai gati meM nahIM isaliye gati meM ekatA kahI gaI hai // 10 25 // agati kA nirUpaNa kiyA jAtA hai 'egA AgaI' ityAdi // 26 // mUlArtha-Agati eka hai / 26 / TIkArtha-Ane kA nAma Agati hai arthAt narakAdika gati se pratinivRtti honA lauTanA so Agati hai, yaha Agati eka hai ekatvasakhyAvAlI hai isameM ekatA gati ke samAna jAnanI caahiye| suu026|| TIkArtha---maraNa bAda manuSyabhavamAMthI nIkaLIne nArakAdi jIvanuM je gamana thAya che, tenuM nAma gati che. te gati eka che. eka jIvanI eka kALamAM ja Adi gati athavA narakAdi gati eka ja thAya che. athavA sarva jIva pudgalonuM sthitimAM ja lakSaNya (vilakSaNatA vaividhya) heya che, gatimAM hetuM nathI. tethI ja gatimAM ekatA kahI che. 25 che have AgatinuM nirUpaNa karavAmAM Ave che-- " egA AgaI" tyAhi // 26 // sUtrA--mAti me cha. TakAI-narakAdi gatimAMthI pAchA AvavuM tenuM nAma Agati che. te gata me sadhyAvANI che. tamAzatinA bhara meta samasyI. // 26 // zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA01 u0 1 sU0 27-28 cyavanAdinirUpaNam vyAkhyA -' ege cavaNe' iti / cyavanam - cyutiH, tad-vaimAnikajyotiSkANAM bhavati, tacca ekam / ekajIvApekSayA cyavanasyaikatvam / athavA - sarvajIvapudgalAnAM cyavane bhedAbhAvAdekatvamiti / / sU0 27 // upapAtaM nirUpayati mUlam - 'ege ubavAe' // sU0 28 // chAyA - eka upapAtaH / / sU0 28 // vyAkhyA -' ege ubavAe ' iti / upapAtaH - janmavizeSaH / devanArakANAM janma / sa caikaH / ekatvaM cyavanavad bodhyam // mru0 28 // cyavana kA nirUpaNa kiyA jAtA hai| ' ege cavaNe' ityAdi // 27 // mUlArtha - cyavana eka hai / 27 / TIkArtha- cyutikA nAma cyavana hai yaha cyavana vaimAnika aura jyotiSka devoM kA hotA hai eka jIva kI apekSA se yaha cyavana eka kahA gayA hai athavA sarva jIva aura sarva pugaloM ke cyavana bheda ke abhAva se ekatA hai / sU027 / upapAta kA nirUpaNa kiyA jAtA hai| 'ege uvavAe' ityAdi ||28|| mUlArtha - upapAta eka hai // 28 // TIkArtha- deva aura nArakoMkA jo janmavizeSa hotA hai, usakA nAma upapAta hai isameM cyavanakI taraha ekatva hai aisA jAnanA cAhiye || sU028 // // cyavananu nirUpaNu- " ege cavaNe " ityAha // 27 // sUtrArtha -- --yyapana meDa che. // 27 // TIkA-cyutine cyavana kahe che. A cyavana vaimAnika ane jyotiSika devAnu thAya che. eka jIvanI apekSAe te cyavana eka kahyuM che. athavA sava jIva ane sarva pudgalAnA cyavanamAM bhedane abhAve ekatA che. sU.raNA upayAtanuM niiyazu- " ege ubavAe " tyAhi // 28 // sUtrArtha - - upayAta me che. // 28 // TIkA"--deva ane nAraka gatimAM jIvanI je utpatti (janma vizeSa ) thAya che tenu nAma upapAta che. temAM cyavananI jema ekatva che, ema samajavu. zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- 96 sthAnAnasUtre tarka nirUpayati mUlam-'egA takkA ' // sU0 29 // chAyA-ekastarkaH // mU0 29 // 'egA takA' iti / tarkaNaM tarkaH-vimarzaH / IhAvAyAbhyantarAlavI IhAyA anantaramavAyAt pUrvam vimarzoM bhavati-" iha ziraHkaNDUyanAdayaH puruSadharmA upalabhyante iti / sa caikaH / ekatvaM ca tatvarUpaM sAmAnyamAzritya bodhyam / 'egA takkA' ityatra strItvaM prAkRtatvAt // sU0 29 // tarka kA nirUpaNa kiyA jAtA hai / ' egA takA' ityAdi // 29 // mUlArtha-tarka eka hai| 29 / TIkArtha-vimarza (vicAra)kA nAma tarka hai yaha vimarza IhA aura avAya ke antarAla meM hotA hai arthAt IhAjJAna ke bAda aura avAyajJAna ke pahile hotA hai avagrahajJAna ke bAda jaba saMzayajJAna hotA hai taba usakI nirAkRti ke liye jo aisA vicAra hotA hai ki yahAM puruSa ke dharma jo ziraH kaNDUyanAdi zira kA khujalAnA pAyA jA rahA hai isase yaha puruSa honA cAhiye isa taraha se nirNaya kI ora jhukate hue jJAna ke bAda yaha puruSa hI hai aisA jo nizcitajJAna ho jAtA hai vaha ayAya hai yaha avAyajJAna usa puruSa gata vizeSadharmoM ke vimarza ke bAda hI hotA hai yaha vimarza rUpa tarpha tarkatva sAmAnya kI apekSA se eka kahA gayA hai / sU0 29 / have tarkanuM nirUpaNa karavAmAM Ave che" egA takA" tyAhi // 26 // sUtrArtha--taka eka che. je 29 che TakAI--vimazane tarka kahe che. te vimarza IhA ane avAyanA vacagALAnA kALamAM thAya che. eTale IhAjJAnanI pachI ane avAya jJAnanA pahelAM thAya che. avagraha jJAnanI pachI jyAre saMzayajJAna thAya che, tyAre tenI nirAkRti (nivAraNa) ne mATe e je vicAra Ave che ke ahIM mAthAne khajavALavA Adi rUpa puruSane svabhAva jovAmAM AvatuM hovAthI, te puruSa have joIe. A rIte nirNayanI tarapha jhUkatuM jJAna thayA bAda "A puruSa ja che? evuM je nizcita jJAna thAya che, tene "avAya" kahe che. te avAyajJAna te puruSanA vizeSa dharmane vimarza karyA bAda ja thAya che. te vimarzarUpa tarkane tatva sAmAnyanI apekSAe eka kahyo che. sU0 29 che zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 1 0 1 sU0 30-31 saMjJAdinirUpaNam saMjJAM nirUpayati mUvam-'egA sannA' // suu030|| chAyA-ekA saMjJA // mU0 30 // vyAkhyA-'egA sannA' iti / saMjJAnaM saMjJA-vyaJjanAvagrahottarakAlabhAvIti vizeSaH, AhArabhayAdhupAdhikA vA cetanA saMjJA, abhidhAnaM vA saMjJA, sA caikA-ekatvasaMkhyAviziSTA / AhArabhayAdibhedariyaM yadyapi dazavidhA tathA'pi saMjJAsAmAnyena eketi bhAvaH // mU0 30 // matiM nirUpayati mUlam-'egA mannA ' // sU0 31 // saMjJA kA nirUpaNa kiyA jAtA hai| 'egA sannA' ityAdi // 30 // mUlArtha-saMjJA eka hai / sU0 30 / TIkArtha-avagraha jJAna vyaJjanAvagraha aura arthAvagrahake bheda se do prakAra kA hotA hai inameM vyaJjanAvagraha ke uttarakAla meM jo jJAnavizeSa hotA hai usakA nAma saMjJA hai athavA-AhArabhaya Adi vizeSaNayukta cetanA kA nAma saMjJA hai athayA-nAma kA bhI nAmasaMjJA hai jaise devadatta Adi, isa taraha AhArabhaya Adi kI yaha saMjJA daza prakAra kI kahI gaI hai phira bhI yahAM jo ise eka kahA gayA hai vaha saMjJA sAmAnya kI apekSA se kahA gayA hai aisA jAnanA cAhiye // 30 // mati kA nirUpaNa kiyA jAtA hai| 'egA mannA' ityAdi // 31 // sajJAnu ni35-- "egA sannA" tyAhi // 30 // sUtrArtha--sajJA se cha. // 30 // TIkArtha--vyaMjanAvagraha ane athavagrahanA bhedathI avagrahajJAna be prakA ranuM che. vyaMjanAvagrahanA uttarakALe je jJAnavizeSa thAya che tene saMjJA kahe che. athavA-AhAra, bhaya Adi vizeSaNayukta cetanAne saMjJA kahe che. athavA devadatta Adi vizeSanAgane paNa saMjJA kahe che. A rIte AhAra, bhaya Adi bhedenI apekSAe saMjJA dasa prakAranI kahI che. paraMtu ahIM tene je eka kahI che te saMjJAsAmAnyanI apekSAe kahI che, ema samajavuM. e sU30 che bhatinu ni355-- " egA mannA" tyAla // 31 // zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 sthAnAGgasUtre chAyA-ekA matiH // mU0 31 // vyAkhyA-'egA mannA' iti-- mananaM matiH-kathaMcidarthanirNaye'pi sUkSmadharmaparyAlocanarUpA yA buddhiH seha matirucyate, sA ca ekA / athavA-mati AlocanaM, sA caiketi / asyA avagrahAdi bhedaizcaturvidhatve'pi sAmAnyamAzrityaikatvaM bodhyamiti // sU0 31 // vijJanirUpayati-- mUlam--'egA vinnU // sU0 32 // chAyA--eko vijJaH // mU0 32 // vyAkhyA-'egA vinnU' iti / vizeSeNa jAnAtIti vijJaH=jJAyaka:-jinAgamagRhItasAra ityarthaH, sa caikaH / mUlArtha-mati eka hai / 31 / TIkArtha-kathaMcit-kisI taraha se artha kA nirNaya ho jAne para bhI jo tadgata sUkSmadharmoM kI paryAlocanarUpa buddhi hotI hai usakA nAma mati hai alocana bhI isI kA eka nAma hai yaha eka hai-ekatva saMkhyAviziSTa hai yaha mati avagrahAdika ke bheda se yadyapi cAra prakAra kI kahI gaI hai phira bhI matitva sAmAnya kI apekSA yaha eka hotI huI kahI gaI hai| muu031|| vijJakA nirUpaNa kiyA jAtA hai| 'egA cinnu' ityAdi // 32 // mUlArtha-vijJa eka hai / 32 / TIkArtha-vizeSarUpa se jAnane vAle kA nAma vijJa hai isakA dUsarA nAma jJAyaka bhI hai jisane jinAgama se sAra grahaNa kara liyA hai aisA sUtrAtha:--mati se che. // 31 // TakArtha -kaI paNa prakAre arthane nirNaya thaI gayA bAda paNa tenA sUkSma dharmonA paryAlacanarUpa je buddhi hoya che, tene mati kahe che. Alocana paNa tenuM eka nAma che je ke apagreDa AdinA bhedathI tene cAra prakAranI kahI che, chatAM paNa matitva sAmAnyanI apekSAe temAM ekatva batAvyuM che. sU031 vijJanu ni35-- "egA vinnU" yA // 2 // sUtrArtha---vijJa me che. // 32 // TIkArtha- vizeSa jJAnasaMpanna vyaktine vijJa kahe che. tene jJAyaka paNa kahe che. jeNe jinAgamane sAra grahaNa karI lIdhuM che, eve te vijJadha sAmA zrI sthAnAMga sUtra :01 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 1 u0 1 sU0 33-34 vedanAdinirUpaNam ekatvaM bodhasAmAnyAd bodhyam / 'egA' iti ApattvAt-strItvam / sU0 31 // pUrva sAmAnyakarmAnubhavarUpA vedanA moktA, sampati vizeSakarmAnubhavalakSaNAM tAmAha-- mUlam--'egA yeyaNA' // sU0 33 // chAyA--ekA vedanA // sU0 33 // vyAkhyA---' egA veyaNA' iti / vedanA-pIDArUpA, sA caikA / ekatyaM ca pIDAsAmAnyamAzritya bodhyam // mU0 33 // sampati pIDAyA eva kAraNa vizeSamAha mUlam-'ege cheyaNe // sU0 34 // vaha vijJa bodha sAmAnya kI apekSA se eka kahA gayA hai " egA" aisI jo strIliGgatA isameM kahI gaI hai vaha ArSa hone kI apekSA se kahI gaI hai // sU0 32 // sAmAnyarUpa se karmoM kA anubhava karanA isakA nAma vedanAhai aisA pahile kaha diyA gayA hai aba vizeSarUpa se karmoM ko anubhava karane rUpa jo vedanA hai usakA kathana kiyA jAtA hai| 'egA veyaNA' ityAdi // 33 // mUlArtha-vedanA eka hai|33| TIkArtha-pIDArUpa pariNati kA nAma vedanA hai yaha pIDArUpa vedanA pIDAsAmAnya kI apekSA eka hai aisA jAnanA cAhiye // 33 // pIDA ke kAraNavizeSa kA kathana kiyA jAtA hai| 'ege cheyaNe' ityAdi // 34 // nyanI apekSA me me 4hyo che tane " egA" me nArI tinu 35 mA hovAnI apekSAo ApavAmAM AvyuM che. e sU032 sAmAnya rUpe karmonuM vedana karavuM tenuM nAma vedanA che, evuM pahelAM kahevAmAM AvI cUkyuM che. have vizeSarUpe karmonuM vetana karavArUpa je vedanA cha, tenu ni3565 42vAmA mA cha-- "egA veyaNA" tyAhi // 3 // sUtrArtha--2hanA cha. // 33 // TIkArtha--pIDArUpa pariNatine vedanA kahe che. te pIDArUpa vedanA pIDA sAmAnyanI apekSAe eka che, ema jANavuM. che 33 che have pIDAnAM kAraNuvizenuM nirUpaNa karavAmAM Ave che-- "ege cheyaNe" yAhi // 34 // zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 sthAnAGgasUtre eka chedanam // sU0 34 // 'ege cheyaNe' iti / chedanam-zarIrasyAnyasya vA khagAdinA / athavA-che ina karmaNaH sthitighAtaH, taccakam / ekatvaM ca sAmAnyavivakSaNAd bodhyamiti // mU0 34 // mUlam--ege bheyaNe // sU0 35 // chAyA-ekaM bhedanam // sU0 35 // vyAkhyA-'ege bheyaNe' iti / / bhedanam-kuntAdinA zarIrAdeH / athyaa-bhednN-rsghaatH| taccaikam / ekatvaM ca sAmAnyapiyakSaNAditi / / sU0 35 // mUlArtha-chedana eka hai / 34 // TIkArtha-zarIra kA yA anya kisI padArtha kA talavAra Adi se kATanA chedanA isakA nAma chedana hai athavA karmoM kI sthiti kA ghAta karanA isakA bhI nAma chedana hai yaha chedana chedana sAmAnya kI apekSA se eka hai aisA samajhanA caahiye| 34 / 'ege bheyaNe' ityAdi // 35 // mUlArtha-bhedana eka hai| 35 // TIkArtha-bhAle Adise zarIrAdikakA phADanA bhokanA-vidAranAisakA nAma bhedana hai athavA karmoM ke isakA ghAta karanA isakA nAma bhedana hai yaha bhedana yadyapi aneka prakArakA hotA hai phira bhI bhedana sAmAnyakI apekSA se hI vaha eka hai aisA jAnanA caahiye| suu035|| sUtrAtha----chehana me cha. // 34 // TIkArya-zarIrane athavA anya ke padArthane talavAra Adi vaDe kApavuM ( chedavuM) tenuM nAma chedana che athavA karmonI sthitine ghAta kare tenuM nAma chedana che. te chedana chedana sAmAnyanI apekSAe eka che, tema samajavuM. 34 tathA " ege bheyaNe" tyAhi // 35 // sUtrArtha-bhedana eka che. te 35 che 21.10-HIan ALE 43 zarIrane 37 (vihAra, vIpa) tenuM nAma bhedana che. athavA-karmono ghAta kare tenuM nAma bhedana che. je ke te bhedananA aneka prakAra che, chatAM paNa bhedana sAmAnyanI apekSAe temAM eka samajavuM joIe. sU03pA zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 1 u01 sU036-37 maraNAdinirUpaNam 101 vedanAdibhyazca maraNaM bhavatIti maraNavizeSamAha mUlam -ege maraNe aMtimasArIriyANaM // sU0 36 // chAyA-eka maraNam antimazArIrikANAm // mU0 36 // vyAkhyA-' ege maraNe' ityaadi|| antimazArIrikANAm-ante bhavam antima-caramam , antimaM ca taccharIraM ceti, antimazarIram , tatra bhavA antimazArIrikAsteSAm-caramazarIriNAMmaraNam / taccaikam / tadekatvaM ca siddhigatau punamaraNAbhAvAditi // mU0 36 // antimazarIrazca kevalI bhUtvA mriyate, atastamAha mUlam-ege saMsuddhe ahAbhUe patte // sU0 37 // vedanAdikoM se maraNa hotA hai ataH aba maraNavizeSa kA kathana kiyA jAtA hai| ege maraNe aMtima sArIriyANaM ityAdi // 36 // mUlArtha-carama zarIravAloM kA maraNa eka hai| 36! / TIkArtha-carama nAma antima kA hai yaha antimazarIra jinakA hotA hai ye antima zArIrika haiM arthAt usI gRhIta bhavase jinako mukti prApta hotI hai, aise jIvoM ko antimazArIrika kahA gayA hai ina jIvoM kA maraNa eka hotA hai isa kAraNa meM jo ekatA kahI gaI hai vaha siddha. gati meM maraNa ke abhAva se kahI gaI hai arthAt aise jIva jaba siddhi meM pahu~ca jAte haiM taba vahAM unakA punaH maraNa nahIM hotA hai |suu036|| antimazarIravAlA kevalI hokara ke maratA hai aisA kathana 'ege saMsuddhe ahabhUe patte' // 37 // vedanAdi kone lIdhe maraNa thAya che, tethI have maraNa vizeSanuM nirUpaNa 32pAmA bhAva cha-" ege maraNe aMtimasArI riyANaM " tyAhi // 6 // sUtrArtha --carama zarIravALAonuM maraNa eka che. je 36 che TIkArtha -carama eTale antima. evA antima zarIradhArI jIvane carama zarIrI kahe che. eTale ke gRhIta bhavamAMthI anya bhava karyA vinA mukti prApta karanAra jIvane carama zarIrI kahe che. AvA carama zarIrI jInA maraNamAM ahIM ekatva prakaTa karavAmAM AvyuM che. siddhagatimAM maraNane abhAva hovAthI A pramANe kahyuM che. eTale ke jI siddhi prApta kare che (siddhagatimAM jAya che) temanuM pharI maraNa thatuM nathI. sU036 che antima zarIravALo kevalI thaIne mare che evuM kathana-- " ege saMsuddhe ahabhUe patte" // 7 // zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 sthAnAGgasUtre chAyA-ekaH saMzuddho yathAbhUtaH pAtram // mU0 37 // vyAkhyA-'ege saMsuddhe' ityAdi yathAbhUtaH-vAstavikaH saMzuddhaH kaSAyAbhAvAt azabalacAritraH ekA-ekatvasaMkhyAvAn bhavati / ayaM ca pAtram-pAtramiva pAtram-atizayavad jJAnAdi sakalaguNaratnAnAmAdhArabhUto bhavati / yadvA-' prAptaH ' iti cchAyA, tatazca-prAptaHguNaprakarSamabhyupagato bhavatIti / ekatvaM ca sAmAnyamAzritya bodhyam // mU0 37 // yaH saMzuddho na bhavatitasya duHkhaM nirUpayati / bhUlam ---ege dukkhe jIvANaM egabhUe // sU0 38 // mUlArtha jo vAstavika saMzuddha hotA hai vaha eka hotA hai aura yaha pAtra kI taraha pAtra hotA hai / 37 // TIkArtha-yayA bhUta zabda kA artha vAstavika hai aura saMzuddha zabda kA artha kaSAya ke abhAva se jisakA cAritra azabala hai aisA hai jo vAstavika rUpa meM kaSAya ke abhAva se azabala cAritravAlA hotA hai aisA vaha terahaveM guNasthAnavI jIva sAtizaya jJAnAdisakala guNarUpa ratnoM kA pAtra AdhArabhUta hotA hai athavA-"patte" kI saMskRtacchAyA pAtra na karake yadi "prApta" aisI kI jAtI hai taba isa pakSameM vaha guNaprakarSa ko pA letA hai aisA artha hotA hai isameM jo ekatA kahI gaI hai vaha sAmAnya ko Azrita karake kahI gaI hai // sU0 37 // saMzuddha ke duHkha kA nirUpaNa kiyA jAtA hai| " ege dukkhe jIvANaM egabhUe" sUtrArtha--je vAstavika rIte saMzuddha hoya che te eka hoya che. ane te pAtra hoya che. sArtha--pAstava meTa yathAbhUta (2 tevu) bhane sazaddha mero kaSAyane abhAve azabala (nirmaLa) cAritravALe. je vAstavika rUpe kaSAyanA abhAve karIne azabala (nirmaLa) cAritravALe hoya che e teramAM guNasthAnavartI jIva sAtizaya jJAnAdi sakala guNarUpa ranenA pAtrarUpa-AdhArabhUta hAya. athavA " patte" mA pahanI sakRta chAyA pAtrane mahase " prApta " samajavAmAM Ave te e artha thAya che ke "te guNaprakarmane prApta karI le che. che temAM je ekatA prakaTa karI che te sAmAnya saMzuddhinI apekSAe karavAmAM Avela che, ema samajavuM. e sU037 che saMzuddhanA duHkhanuM nirUpaNa - " ege dukkhe jIvANaM egabhUe" // 38 // zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 u01 sU0 39 adharma pratimAnirUpaNam 103 chAyA-ekaM duHkhaM jIvAnAm ekabhUtam // sU0 38 // vyAkhyA-'ege dukkhe' ityAdijIyAnAM-prANinAm , ekabhUtam ananyatayA vyavasthitam-AtmopamamityarthaH, yathA mama duHkhaM tathA parasyApItyAzayena duHkham ekam ekatva saMkhyAviziSTaM bhavati // mU0 38 // duHkhaM ca adharmasevanAd bhavatItyadharma nirUpayatimUlam-egAahammapaDimAjaMse AyA parikilissai |suu039| chAyA-ekA adharmapratimA yat yasyA AtmApariklizyate // sU0 39 // mUlArtha-jIvoM kA ekabhUta duHkha eka hai // 38 // TIkArtha-prANiyoM kA duHkha "jaisA duHkha mujhe hai aisA hI duHkha parako bhI hai " isa Azaya se ekabhUta honeke kAraNa Atmopama hotA huA duHkha vedana sAmAnya kI apekSA se eka hai tAtparya isa kathana kA aisA hai ki duHkha ke sadbhAva meM pratyeka mohAdhIna prANI ko duHkha rUpa hI vedana hotA hai isaliye usa vedana sAmAnya kI apekSA duHkha eka rUpa hI hai // sU0 38 // ___ jIvoM ko duHkha adharma sevana se hotA hai ataH usa adharma kA nirUpaNa sUtrakAra karate haiM 'egA ahammapaDimA jaM se AyA parikilissai' // 39 // mUlArtha-adharma pradhAna pratimA-pravRtti eka hai kyoM ki usakA svAmI AtmA duHkhI hotA hai / / 39 / / sUtrArtha--jInA ekabhUta duHkhamAM ekava che. che 38 che sAtha---" bhAre che, mehu manyane 52 che" ! rIte vicAratA prANIonuM (jIvonuM) duHkha ekabhUta hovAne kAraNe Apama thatuM duHkha vedanasAmAnyanI apekSAe eka che. A kathanane bhAvArtha A pramANe che-dukhane sadUbhAva hovAthI pratyeka mahAdhIna jIvane duHkharUpa vedana ne ja anubhava karavo paDe che. A rIte te vedanasAmAnyanI apekSAe duHkha ekarUpa ja che. sU038 ne adharmasevanane lIdhe duHkha sahana karavuM paDe che. tethI sUtrakAra te adharmanuM nirUpaNa kare ve-- " egA ahammapaDimA jaM se AyA parikilissai " // 10 38 // sUtrArtha--adharmapradhAna pratimA (adharmanA prAdhAnyavALI pravRtti) eka zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 sthAnAGgasUtre vyAkhyA-'egA ahammapaDimA ' ityAdi adharmapratimA-dharmazca zrucAritrasvarUpaH, tadviparItastvadharmaH, tadviSayA pratimAprattirUpA, adharmapadhAnA pratimA zarIraM vA adharmapratimA, sA ekA-ekatvasaMkhyAviziSTA / ekatvaM ca sarvAsAmadharmapratimAnAM pariklezahetutvena sAmAnyamAzritya bodhyam / amumekatvahetuM sUtrakAraH svayamAha-'ja' ityAdi / yat-yasmAt kAraNAt 'se' iti tasyAH adharmapratimAyAHsvAmI-AtmA, yadvA-'se' ityasya saH' iticchAyA, sA=adharmapratimAvAn AtmA pariklizyati janmajarAmaraNAdibhirduHkhI bhavati / sA-adharmapratimA ekA / ekatvaM ca sAmAnyamAzrityeti // sU0 39 / / atha adharmapratimApratipakSabhUtaM dharmapratimAM nirUpayati mUlam-egA dhammapaDimA jaM se AyA pjvjaae|| suu040|| TIkArtha-dharma zruta cAritrarUpa hai aura isa zrutacAritra rUpa dharmase viparIta adharma hai isa samasta adharma pratimAoM meM ekatA parikleza kA hetu hone se hai, kyoM ki adharma pratimA kA svAmI AtmA janma, jarA aura maraNa Adi se duHkhI hotA hai tAtparya isa kathana kA aisA hai ki zrutacAritra rUpa dharma kA pAlana karanevAlA jIva janma, jarA aura maraNa se duHkhI nahIM hotA hai parantu adharma kA pAlana karane vAlA jIva janma, jarA aura maraNa ke duHkhoM se sadA duHkhI rahatA hai isaliye dukha dene rUpa sAmAnya kI apekSA adharma viSayaka pratimA-pravRtti yA adharma pradhAna zarIra eka hai| suu039|| adharma pratimA kI pratipakSabhUta dharma pratimA kA nirUpaNa'egA dhammapaDimo ja se AyA pajjavajAe' // 40 // che, kAraNa ke tene svAmI AtmA duHkhI thAya che. meM 39 che TIkAI--dharma zratacAritrarUpa che. te zratacAritrarUpa dharmathI viparIta e adharma che. te samasta adharma pratimAomAM (adharmayukta pravRttiomAM) ekatA mAnavAnuM kAraNa e che ke tene kAraNe jIvane parikaleza (duHkha) sahana karavuM paDe che, tene kAraNe ja adharmapratimAnA svAmI AtmAne janma, jarA, maraNa Adi dukhe bhegavavA paDe che. kahevAnuM tAtparya e ke zrutacAri. trarUpa dharmanuM pAlana karanAra jIva janma, jarA ane maraNanA duHkho bhagavate nathI, paraMtu adharmanuM sevana karanAra jIva janma, jarA ane maraNanA duHkhathI sadA sukhI rahe che. tethI duHkha devAnA sAmAnya lakSaNanI apekSAe adharma viSayaka pratimA (pravRtti) athavA adharmapradhAna zarIra eka che. je sU39 zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 1 u0 1 sU0 40 dharma pratimAnirUpaNam 105 chAyA-ekA dharmapratimA yat tasyA AtmA paryavajAtaH // sU0 40 // vyAkhyA-'egA dhammapaDimA ' ityAdi dharmapratimA-dharmaviSayA abhigraharUpA, yadvA-dharmapradhAnaM zarIraM dharmapratimA, sA ekA-ekatyasaMkhyAviziSTA bhavati, yad-yasmAt-kAraNAt , ' se ' tasyAH-dharmapratimAyAH svAmI,-AtmA-jIvaH, se.' iti cchAyApakSe-dharmapratimAvAn AtmA paryavajAtaH-paryavA:-jJAnAdiparyAyA jAtA utpannA yasya sa tathA-samutpannajJAnAdiparyAyo bhavati-vizuddho bhvtiityrthH|1| 'paryavayAtaH' iti cchAyApakSe paryavAn jJAnAdiparyAyAn vA yAtaH prAptaH-paryavayAtaH / 2 / yadvA paryavaH-parijJAnaM parirakSA tatra yAtaH prAptaH-paryavayAtaH parijJAnavAn SaTkAyarakSaNa tatparo yA bhavati / 3 / ekatvaM sAmAnyamAzritya bodhyam // sU040 // __mUlArtha-dharma pratimA-dharmapravRtti eka hai kyoM ki usakA svAmI jJAnAdi paryAyoM vAlA hotA hai / 40 // TIkArtha-dharmaviSayaka pratijJA yA zarIra kA nAma dharmapratijJA hai yaha dharmapratimA eka hai kyoM ki dharmapratimA kA svAmI jIva athavA dharmapratimA vAlA jIva samutpanna jJAnAdi paryAyoM vAlA hotA hai-vizuddha hotA hai (1) / athavA-"pajjayajAe" kI saMskRta chAyA " paryavayAtaH" aisI jaya hogI-taba isa pakSa meM jJAnAdi paryAyoM ko prApta hotA hai aisA artha hotA hai (2) athayA-paryava nAma parijJAta yA rakSA kA hai isase yaha artha bodha hotA hai ki paryavayAta-parijJAnavAn jIva SaTakAya jIvoM kI rakSA meM tatpara hotA hai| yahAM ekatA sAmAnya ko lekara kahI gaI hai|suu040|| adharma pratimAnA pratipakSarUpa dharma pratimAnuM nirUpaNa "egA dhammapaDimA jaM se AyA pajjavajAe // 40 // sUtrArtha-dharmapratimA (dharmapravRtti) eka che, kAraNa ke tene svAmI AtmA jJAnAdi paryAvALe hoya che. 40 che TIkAI--dharmaviSayaka pratimA (pravRtti) athavA zarIranuM nAma dharma che. te dharmapratimA eka che, kAraNa ke dharmapratimAne svAmI jIva athavA dharma pratibhAvALe jIva samutpanna jJAnAdi paryAvALo hoya che-vizuddha hoya che. athavA "pajjavajAe " / pahanI sasta chAya" paryavayAtaH"nApramANe mAnavAmAM Ave to "jJAnAdi paryAne prApta kare che" e artha thaze. athavA parijJAta athavA rakSAne paryava kahe che. tethI e baMdha thAya che ke 'parya vayAta '-parijJAta 4 AyanAvAnI 26 // 42ta ya che. mI . pravRttinA sAmAnya lakSaNanI apekSAe dharmapratimAmAM ekatva prakaTa karyuM che. 40 zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 sthAnAGgasatre dharmapratimA adharma pratimA ceti pratimAdvayaM yogatrayAdeva bhavatIti tad nirUpayati mUlam-ege maNe devAsuramaNuyANaM taMsi samayaMsi ||suu0 41 // chAyA-ekaM mano devAsuramanunAnA tasmin tasmin samaye // mU0 41 / / vyAkhyA-'ege maNe' ityAdi devAsuramanujAnAM-devAH vaimAnikA jyotiSkAH, asurAH bhavanapativyantarAH, manujAH manuSyAsteSAm tasmin tasmin samaye yasmin yasmin samaye te vicAraM kurvanti tasmin tasmin samayalakSaNe kAlavizeSe manaH manoyogaH ekam ekatvasaMkhyAviziSTaM na tu dvayAdisaMkhyAviziSTam / : ekatvaM ca manaso jIvAnAmekopayogatvAditi bodhyam / dharmapratimA aura adharma pratimA ye pratimAya yogatraya se hI hote haiM isaliye yogatraya kA nirUpaNa aba kiyA jAtA hai| 'ege maNe devAsuramaNuyANaM taMsi taMsi samayaMsi' // 41 // mUlArtha- usa 2 samaya meM deva, asura aura manuSyoM se manoyoga ekatva saMkhyAviziSTa hotA hai| TIkArtha-caimAnika evaM jyotiSka ye do nikAya deva pada se tathA bhavanapati aura vAnavyantara ye do nikAya asurapada se gRhIta hue haiN| isa taraha deva asura aura manuSyoM kA usa usa samayameM jaba ki ve jiptara samayameM vicAra karate haiM manoyoga eka saMkhyAvAlA hotA hai do Adi saMkhyAvAlA nahIM hotA hai mana meM jo ekatA kahI gaI hai vaha jIvoM ke eka upayoga vAle hone se kahI gaI hai aisA jAnanA caahiye| dhama pratibhA (dharma pravRtti ) ma adhama pratibhA (adhama pravRtti) A baMne prakAranI pratimAo mana, vacana ane kAyarUpa traNa cogathI ja thAya che. tethI have sUtrakAra traNe yeganuM nirUpaNa kare che- " eme maNe devAsuramaNuyANaM taMsiM taMrsi samayasi" // 41 // sUtrArtha--te te samaye (maneyegamAM pravRtta thAya tyAre) deva, asura ane manuSyane mane eka saMkhyAvALo hoya che. TIkArtha--ahIM vaimAnika ane tiSika, e be nikAyanA devane devapadathI gRhIta karAyA che ane "asura padathI bhavanapati ane vAtavyantara dene grahaNa karavAmAM Avela che. deva, manuSya ane asure je je samaye vicAra karatA hoya che, mane gamAM pravRtta thAya che, te te samaye temanA zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ suyA TIkA sthA) 1 u01 suu| 41 manonirUpaNam 107 nanu jIvasya ekadA'nekopayogo'pi bhavati, zItoSNasparzadvayasya yugapatsaMvedanadarzanAt , itthaM cAtra yadekatvamukta tadayuktam ? iti cet , atrocyate-zItoSNasparzadvayasaMvedanaM bhinnakAlameva bhavati natu yugapat / yugapattathAvidhopalabdhistu samayamanasoratisUkSmatvAt sthUladhiyAM bhavati, na tu tattvajJAnAm / uktaM ca--" samayAtimuhumayAo manasi jugavaM ca bhinnakAlaMpi / uppaladalasayavehaM va jaha va tamalAya cakaMti // 1 // " zaMkA-jIva ke eka samaya meM aneka upayoga bhI hote haiM kyoM ki eka hI samayameM zIta sparza aura uSNasparza ina sparzoM kA saMvedana hotA huA dekhA jAtA hai ataH yahAM jo ekatva kahA gayA hai vaha ThIka nahIM hai? u0-zItasparza aura uSNasparza ina do sparzo kA eka kAla meM saMvedana hotA hai aisA jo tuma kahate ho so yaha kahanA ThIka nahIM hai kyoM ki zIta sparza aura uSNasparza ina do sparzoM kA saMvedana eka samaya meM nahIM hotA hai kintu bhinna samaya meM hI hotA hai ina do sparzo kA saMvedana eka samaya meM hotA hai isa taraha se jo yugapat tathAvidha upalabdhi hotI hai vaha samaya aura mana kI atisUkSmatA hone ke kAraNa se hI hotI hai so aisI upalabdhi sthUlabuddhivAloM ko hI hotI hai tatvajJoM ko nahIM hotI hai| kahA bhI hai-'samAyAti suhumayAo" ityAdi mane gamAM ekatA hoya che. je eka upagavALA hevAthI temanA mane gamAM ektA kahI che. zaMkA-jIva eka ja samaye aneka upayogavALA paNa hoya che, kAraNa ke eka ja samaye zIta ane uSNa parthonuM saMvedana thatuM jovAmAM Ave che. tethI ahIM temanA manamAM je ekatva prakaTa karyuM che te ucita lAgatuM nathI. uttara-"zItasparza ane uSNasparzanuM eka ja samaye saMvedana thAya che. A prakAranI tamArI mAnyatA bhUlabharelI che. kAraNa ke zItasparza ane uSNasparzanuM saMvedana eka sAthe thatuM ja nathI. te bannenuM saMvedana jude jude samaye ja thAya che. chatAM paNa te bane sparzone eka sAthe anubhava thato hoya evuM ja lAge che te samaya ane mananI ati sUkSamatAne kAraNe lAge che, ane te prakAranI upalabdhi sthala buddhivALAne ja thAya che, tatvone evI upalabdhi thatI nathI. j 54 cha hai---" samayAti " tyAdi zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 sthAnAGgasUtre chAyA-samayAtimUkSmatvAd manyase yugapaJca bhinnakAlamapi / utpaladalazatavedha iva yathA vA tadalAtacakramiti // iti // kiM ca-ekatra upayukta mano nArthAntaraM saMvedayati / dRzyate ca anyadgatamAnaso jano'gre saMsthitaM hastinamapi na viSayIkurute / uktaMca-" annaviNi uttamannaM viNiogaM lahai jai maNo teNaM / hatthipi ThiyaM purao kimannacitto na lakkhei // 1 // " chAyA-anyaviniyuktamanyaM viniyogaM labhate manastena / / hastinamapi sthitaM purataH kimanyacitto na lakSayati // 1 // iti // purataH sthitaM hastinamapi anyacittaH puruSaH 'idaM kim ' ityapi na jAnAtIti bhAvaH / yadi ekasamaye upayogadvayaM saMbhavet , tadA'nyagatacitto'pi jano hastinaM viSayIkuryAt , na caivaM bhavati, tasmAnAsti yugapadupayogadvathamiti / jisa prakAra se utpaladalazata kA vedhana kramazaH hotA huA bhI yugapat huA hai aisA jJAna sthUlavuddhivAloM ko hotA hai usI prakAra se eka sAtha do upayoga hote haiM aisA jJAna bhI sthUlabuddhivAloM ko hI hotA hai vAstava meM do upayoga ekasAtha kabhI bhI nahIM ho sakate haiN| kiM ca-ekatra upayukta huA mana arthAntara kA saMvedana nahIM karatA hai dekhA jAtA hai ki-jaba kisI manuSya kA mana anyatra tallIna hotA hai usa samayavaha Age khar3e hue hAthI ko bhI nahIM jAna pAtA hai kahA bhI hai-" annaviNiuttaM" ityaadi| yadi eka samaya meM jIva ko do upayoga hote to anyagata citavAlA bhI manuSya hAthI ko jAna letA parantu aisA to hotA nahIM hai isaliye mAnanA cAhiye ki ekasAtha do upayoga nahIM hote haiN| jevI rIte utpaladalazatanuM (se pAMkhaDIvALA phUlanuM) vedhana kramazaH thatuM hovA chatAM paNa eka ja sAthe thatuM hoya evuM bhAsa skUla buddhivALAone ja thAya che. vAstavika rIte te be upaga eka sAthe kadI saMbhavatA ja nathI. ekatra upayukta thayeluM mana arthAntaranuM (anya padArthanuM) saMvadana karI zakatuM nathI. . . . keI eka mANasanuM mana amuka vicAramAM talIna thaI gayuM hoya, tyAre tenI sAme UbhelA hAthIne paNa te jANI-dekhI zakatuM nathI. 4yuM 54 che ,-"viNiutta" tyA je mANasanuM citta eka ja samaye be vastuomAM ramI zakatuM hetajo jIva eka samayamAM be upagavALo hata-te anyagata cittavALe manuSya pitAnI sAme rahelA hAthIne avazya joI zakata, paNa evuM banatuM nathI. tethI e vAta mAnavI ja paDaze ke jIva eka sAthe be upagavALe te nathI, zrI sthAnAMga sUtra :01 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 1 0 1 sU042 vAgnirUpaNam 109 athavA - satyam, asatyam, tadubhayam, tadanubhayamiti catvAro manoyogAH / eteSu manoyogeSu ekadA eka eva satyAdirUpo manoyogo bhavati na svanyaH / dvAdInAM virodhenA'saMbhavAditi // sU0 41 // atha vAgyogaM nirUpayati mUlam - egAvaI devAsuramanuyANaM taMsi taMsi samayaMsi ||suu042|| chAyA - ekA vAg devAsuramanujAnAM tasmin tasmin samaye // 42 // TIkA- 'egA baI ' ityAdi - devAsuramanujAnAM tasmin tasmin samaye vAga=vAgyoga ekA = ekatva saMkhyA athavA - satyamanoyoga, asatyamanoyoga tadubhayamanoyoga aura anubhayamanoyoga isa prakAra se manoyoga cAra prakAra kA hotA hai parantu phira bhI ina cAra meM se eka jIvako eka samaya meM eka hI satyAdi rUpa manoyoga hotA hai anya nahIM hotA hai kAraNa ki eka samaya meM do Adi manoyogoM kA honA virodhayukta hai isaliye vaha asaMbhavita hone ke kAraNa nahIM hotA hai // sU041 // vAgyoga kA nirUpaNa kiyA jAtA hai / 'egAvaI devAsura maNughANaM taMsi taMsiM samayaMsi // 42 // mUlArtha - deva, asura aura manuSyoM ko usa usa samaya meM eka hI cAgyoga hotA hai| TIkArya - deva, asura aura manuSyoM ko eka eka samayameM eka eka hI vAgyoga hotA hai, isa taraha tathAvidha manoyoga pUrvaka hone se hI bAgyoga meM ekatA AtI hai| athavA bhanoyoganA nIce pramANe yAra prahAra che - (1) satya manoyoga, (2) asatya bhanoyoga, ( 3 ) tahulaya manoyoga ( satyAsatya manoyoga ) ane (4) anubhaya manAyeAga. parantu eka samaye eka jIvane A cAramAMthI eka ja maneyAga saMbhavI zake che-e traNa Adi maneyAga sabhavI zakatA nathI. mATe temAM ekatva prakaTa karavAmAM AvyuM che. vAyAganuM nirUpaNu- gAvaI devAsuramanuyANaM tasi tasi samayasi " // 42 // sUtrArtha-deva, asura ane manuSyamAM te te samaye (yAyeAgamAM pravRtta thAya tyAre ) eka ja vAgyeAga hAya che. TIkA--deva, asura ane manuSyeAmAM eka eka samaye eka eka ja 66 zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre viziSTA / ekaikasmin samaye ekaika eva vAgyogo devAdInAM bhavatItyarthaH / ekatvaM ca vAgyogasya tathAvidhamanoyogapUrvakatvAt , ekasmin samaye satyAdInAmanyatamasyaiyasadbhAvAd vA / uktaM cApi__ "chahiM ThANehiM NatthijIyANaM iDIi vA jIva parakkamei vA, taM jahA-jIvaM vA ajIvaM karaNayAe 1, ajIyaM vA jIvaM karaNAe 2, egasamaeNaM do bhAsAo bhAsittae " // chAyA-pabhiH sthAnai rnAsti jIvAnAm Rddhiriti cA yAvat parAkrama iti cA, tadyathA-jIyaM vA ajIbaM kartum , ajIvaM vA jIvaM kartum / eka samayena dve bhASe bhASitum / iti // mU0 42 // athavA-eka samaya meM satyAdi vAgyogo meM se kisI eka hI vAgyoga kA sadbhAva hotA hai isaliye bhI yahAM ekatA kahI gaI hai aisA jAnanA caahiye| kahA bhI hai "hiM ThANehiM Natthi jIvANaM iDIicA jaIicA, jaseDyA, baleivA, vIrie cA, purisakkAraparakkamei vA-taM jahA jIvaM vA ajIvaM karaNayAe 1 ajIyaM cA jIvaM karaNayAe 2, ega samaeNaM do bhAsAmo bhAsittae 3, sayaM kaDaM vA kammaM emi vA mA cA veemi 4, paramANupoggalaM vA chidittae vA bhidittae cA agaNikAeNa vA samodahie 5, bahiyA vA logaMtA gamaNayAe 6" ina chaha sthAnoM ko lekara ke jIva meM na koI aisIRddhi hai aura na koI aisA parAkrama hai ki jisase vaha jIva ko ajIyarUpa meM evaM ajIva ko jIya rUpameM kara sake aura eka hI samaya meM do bhASAoM ko bola sake ataH jaba jIva meM aisI koI zakti vAga hoya che. A rIte tathAvidhi (te prakAranA) manegapUrvaka thavAthI vAgamAM ekatA hoya che athavA-satyAdi vAgyegamAMthI eka samaye kaI eka ja vAgyegane sadubhAva rahe che. tethI paNa ahIM vAgyegamAM ekatva 548 yu che. muthu 555 cha ?-- (chahi ThANehiM Nasthi javANaM iDDhIi cA, juIi thA, jasei vA, balei vA, cIrie vA, purisakAraparakkamei vA,-tajahA jIvaM yA ajIvaM karaNayAe1, ajIvaM vA jIvaM karaNayAe2, ega samaeNaM do bhAsAo bhAsittae3, sayaM kaDaM vA kamma emi vA mA vA emi4, paramANupoggalaM vA chidittae vA bhidittae vA agaNikAeNa yA samodahittae5, bahiyA vA logaMtA gamaNayAe6) A cha sthAnanI apekSAe jIvamAM evI keI Rddhi paNa nathI ke rathI te parAkrama paNa nathI ke je te (1) jIvane avarUpe ke ajIvane jIvarUpe kiravI zake, (2) ke eka ja samaye be bhASAo bolI zake, ItyAdi. jIvamAM je zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 1 u01 sU043 kAyavyAyAmanirUpaNam 111 atha kAyavyAyAma nirUpayati mUlam -ege kAyavAyAma devAsuramaNuyANaM taMsi taMsi samayasi // sU0 43 // chAyA-ekaH kAyavyAyAmo devAsuramanunAnAM tasmin tasmin samaye // 9043 // TIkA-'ege kAyavAyAme' ityAdi devAsuramanujAnAM tasmin tasmin samaye kAyavyAyAmA kAyayoga ekaH= ekatvasaMkhyAviziSTaH / saptasu kAyayogeSu madhye devAsuramanujAnAm ekadA eka eva kAyayogo bhavati, na tu dvayAdikaH, ata evAtra ekatvamuktam / nahIM hai to usake eka samaya meM eka hI vAgyoga hotA hai vyAdi vAgyoga nahIM hote haiM isaliye vaha vAgyoga ekatva saMkhyAvAlA kahA gayA hai // 42 // kAyavyAyAma-yoga kA nirUpaNa kiyA gayA hai 'ege kAyavAyAme devAsuramaNuyANaM taMsiM taMsiM samayaMsi // 43 // mUlArtha- deva asura aura manuSyoM ke usa usa samaya meM eka hI kAyayoga hotA hai| TIkArtha-yadyapi kAyayoga sAta prakAra kA kahA gayA hai parantu vaha deva, asura aura manuSyoM ke eka samaya meM eka hI hotA hai isa kAraNa ekatva saMkhyAvAlA kahA gayA hai kAyavyAyAma kA matalaba yahAM kAyayoga se hai eka samaya meM vaha eka hI hotA hai isase aisA samajhAyA gayA hai A prakAranI koI zaktine sadbhAva ja nathI, te te eka samayamAM eka ja vAgavALe hoI zake che-te be, traNa Adi vAgavALa hoI zaka nathI. te kAraNe jIvenA pAgamAM ekatva prakaTa karavAmAM AvyuM che. A sU042 che yavyAyAma (yaya) nu ni35-- " ege kAyavAyAme devAsuramaNuyANaM tasi tasi samayasi // 4 // sUvA--kAyAgamAM pravRtta thayelA, deva, asura ane manuSyamAM te te samaye eka ja kAyayegane sadbhAva hoya che. TIkArtha-je ke kAyoganA sAta prakAra kahyAM che, paraMtu deva, asura ane manuSyamAM eka ja samaye kAga thatuM hovAthI, ahIM temanA kAyayogamAM 5 48 yu che. '41yavyAyAma' bheTale "yayoga" me samayamA zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 syAnAtasUtre nanu jIvo yadA AhAraka zarIramAharati tadA tasya audArikazarIramapyavasthitaM bhayatIti zrUyate, tarhi kathamekadA eka eva kAyayoga uktaH ? iti cet , ___atrocyate-satyapi audArike zarIre tadA tasya vyApAro na bhavati AhA. raka zarIrasyaiva vyApriyamANatvAt / yadi ca audArika zarIramapi tadA vyAmiyamANaM bhavet tarhi mizrayogatA syAt, kevalisamudghAte dvitIyaSaSThasaptamasamayeSu audArikamizravat , tatazca AhArakaprayoktA eva nopalabhyeta, itthaM ca saptavidhakAki do Adi kAyayoga eka samaya meM eka jIva ke nahIM hote haiN| isIse usameM ekatA kahI gaI hai zaMkA-jIva jisa samaya AhAraka zarIra kA AharaNa karatA hainirmANa karatA hai usa samaya usake audArika zarIra bhI rahatA hai aisI bAta sunI jAtI hai to phira eka samaya meM eka hI kAyayoga hotA hai yaha bAta kaise bana sakatI hai ? u0-jIva0 chaThe guNasthAnavartI koI 2 muni-jaba AhAraka zarIra kA nirmANa karatA hai usa samaya usake yadyapi audArika zarIra rahatA hai parantu phira bhI usake usakA vyApAra nahIM hotA hai kyoM ki usa mamaya usakA AhAra zarIra hI vyApta hotA hai yadi audArika zarIra bhI usa samaya usakA vyApta huA mAna liyA jAye- arthAt AhAraka zarIra ke vyApAra karane ke samaya meM audArika zarIra bhI vyApAra kara rahA hai aisA svIkAra kiyA jAye to usake mizrayogatA honI cAhiye jaisI ki kevalI samudghAta ke samaya meM dvitIya, SaSTha, aura saptama eka ja kAyayoga thAya che-jIva dvArA eka ja samaye be traNa Adi kAyayoga thatA nathI. te kAraNe ja temAM ektA kahI che. zaMkA--jIva je samaye AhAraka zarIranuM nirmANa kare che, te samaye tene dArika zarIrane paNa saddabhAva rahe che, evuM sAMbhaLavAmAM AvyuM che. chatAM eka samayamAM eka ja kAyoga kevI rIte saMbhavI zake che? uttara--jIva chaThThA guNasthAnavata keI muni-jyAre AhAraka zarIranuM nirmANa kare che, tyAre je ke tenA audArika zarIranuM astitva to rahe ja che, paraMtu te samaye tenA audArika zarIranI pravRtti baMdha thaI jAya che. je te samaye tenA AhAraka zarIranI sAthe sAthe tenA audArika zarIranI pravRtti paNa cAlu rahetI hoya, te tene mizrayagatAne sadUbhAva he joIe. te prakAranI mizrayagatA te kevalI samudraghAtanA bIjA, chaThThA ane sAtamAM sama zrI sthAnAMga sUtra 01 Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 1 u0 1 sU042 kAyavyAyAmanirUpaNam yayogapatipAdanamasaMgataM syAt , ata ekadA eka eva kAyayogaH pratipattavyaH / evameva yadA cakravartyAdi vaikriyazarIraM vikaroti, tadA'pyaudArikazarIraM niApArameva tiSThati / yadi audArikazarIramapi yadA savyApAraM bhavettadA ubhayorapi vyApAravattvAt kevalisamudghAtavad mizrayogatA syAt , ata ekadA eka eya kAyayogo bhavatIti mantavyam / atha cet kAyayogo'pi audArikatayA vaikriyatayA ca krameNa vyApArayukto bhavati, vyApArasya ca zIghravRttitayA manoyogavattasya yogapadyabhrAntirbhavati, tadA'pyekatvamavyAhatameveti nAsti kazcid dossH| samayoM meM audArika mizratA hotI hai, isa taraha se AhAraka prayoktA hI ko upalabdha nahIM ho sakegA taba sAta prakAra ke kAyayoga kA prati pAdana asaMgata par3a jAvegA isaliye yahI mAnanA cAhiye ki eka samaya meM eka jIva ko eka hI kAyayoga hotA hai isI taraha se saba cakravartI Adi vaikriyazarIra kI vikurvaNA karate haiM usa samaya bhI audArika zarIra apane vyApAra se rahita hI hotA hai yadi usa samaya audArika zarIra bhI apane vyApAra karanevAlA mAnA jAvegA to aisI hAlata meM donoM hI kAyayoga apanA 2 vyApAra karane vAle eka samaya meM ho jAyeMge to kevalI samudghAta kI taraha vahAM mizrayogatA A jAvegI isaliye yahI mAnanA cAhiye ki eka kAla meM eka jIva meM eka hI kAyayoga hotA hai yadi isa para yoM kahA jAve ki kAyayoga bhI audArikarUpa se aura vaikriyarUpa se yadyapi krama 2 se hI apane 2 vyApAra se yukta hotA hai parantu phira bhI unake vyApAra meM Azu (zIghra ) vRttitA hone ke comAM ja saMbhavI zake che. A rIte AhAraka zarIranuM nirmANa karanAra jIvamAM je audArika mizatA ja saMbhavatI nathI, te sAta prakAranA kAyAga to kevI rIte saMbhavI ja zake ? tethI e vAta mAnavI ja paDaze ke eka samaye eka jIvamAM eka ja kAyayogane sabhAva heI zake che. e ja pramANe jyAre cakavatI Adi kiya zarIranI vikurvaNa kare che, tyAre paNa aukArika zarIranA vyApAra (pravRtti) ne abhAva ja rahe che. je te samaye dArika zarIrane paNa pitAnA vyApArathI yukta mAnavAmAM Ave, te banane kAga eka ja samaye pitapotAnA vyApArathI yukta banI jaze, evI paristhitimAM te tyAM kevalI samudraghAtanA jevI mizrayagatA AvI jaze. te kAraNe evuM ja mAnavuM paDaze ke eka kALe eka jIvamAM eka ja kAyAgane sadubhAva rahe che. je ahIM evI dalIla karavAmAM Ave che ane kAyayoga-dArikarUpe ane vaikriya rUpe bhale vArApharatI pipitAnA vyApArathI yukta rahetA hoya, paraMtu temanA zrI sthAnAMga sUtra:01 Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 115 sthAnAGgasUtre itthaM ca kAyayogasyaikatve siddhe sati manoyogavAgyogayorekatvaM bodhyam / tathAhi-audArikAdikAyayogAhRtAnAM manodravyavAgdravyANAM sAcivyAd yo jIvavyApAro bhavati sa eva manoyogo vAgyogazca bhavati / manoyogo vAgyogazca ekakAyayogapUrvaka eva / atazcApi-manoyoga vAgyogayorekatvaM sidhyati // mu043 // samprati kAyavyAyAmasyaiva bhedAnAmekatvamAha mUlam-ege uTThANa kammabalavIriyapurisakAraparakkame devA kAraNa eka jIvako eka kAla meM eka hI kAyayoga hotA hai aimI bhrAnti hotI hai, so isa kathana meM bhI hamArA hI pakSa siddha hotA hai kyoM ki eka kAlameM eka jIva ko eka hI kAyayoga hotA hai yaha hamArA pakSa hai aura isa tumhAre kathana se bhI isI pakSa kI puSTi ho jAtI hai isa prakAra se eka kAla meM eka jIva meM eka hI kAyayoga hone kI siddhi ho jAne para manoyoga aura yAyogya meM bhI ekatva jAnanA cAhiye audArika Adi kAyayogase AhRta manodravyavargaNA aura vAradravyavargaNAoMkI sahAyatAse jo jIvakA vyApAra hotA hai vahI manoyoga aura vAgyoga kahA gayA hai, manoyoga aura vAgyoga eka kAyayogapUrvaka hI hotA hai| isaliye bhI manoyoga aura cAgyogameM bhI ekatA siddha hotI hai||suu043|| kAyavyAyAma ke hI bhedoM meM ekatva kA kathana 'ege uThANakammabalacIriyapurisakAraparakkame devAsturamaNuyANaM vyApAramAM zizravRttitA hovAne kAraNe eka jIva dvArA eka kALe eka ja kAyayoga thAya che, e bhrama pedA thAya che. te A kathana dvArA te amArI vAtane ja samarthana maLe che. kAraNa ke ame paNa ema ja kahIe chIe ke eka kALe eka jIva dvArA eka ja kAyoga thAya che, ane tamArI vAta dvArA paNa amArI uparyukta mAnyatAne ja puSTi maLe che. A rIte eka kALe eka jIvamAM eka ja kAyAgane sadbhAva hovAnI vAta siddha thavAthI, manecaga ane vacanagamAM paNa ekAva siddha thAya che. audArika Adi kAyayogathI Ahata ( jhuMTavAyela) madravya vagaNa ane vAdravya vagaNuonI sahAyatAthI jIvanI je pravRtti ( vyApAra ) thAya che, tene ja maga ane vAga kahevAmAM Avela che. mane ane vALa eka kAyayoga pUrvaka ja thAya che tethI paNa maneyega ane kAyagamAM ekatA siddha thAya che. zAsU043 mAM kAyavyAyAmanA ja bhedamAM ekatvanuM kathana-- " ege udghANa kammabalavIriyapurisakAraparako devAsuramaNuyANaM tasi zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA01 u0 1 2044 kAyavyAyAmamedanirUpaNam suramaNuyANaM taMsi taMsi samayasi // sU0 44 // ___ chAyA-ekam utthAnakarma balavIryapuruSakAraparAkramaM devAsuramanujAnAM tasmin tasmin samaye // mU0 44 // TIkA-'ege uTThANa' ityAdi devAsuramanunAnAM tasmin tasmin samaye utthAnakarmabalavIrya puruSakAraparAkramam -tatra utthAnam U bhavanarUpA ceSTA karma-kriyA-gamanAdirUpam , balam-zArIrikazaktiH, vIryam AtmanaH zaktiH, puruSakAra:=puruSatvAbhimAnaH, parAkramaH utsAhaH, eSAM samAhAradvandvaH, utthAnAdikaM pratyekam ekam ekatvasaMkhyAviziSTam / utthAnAdayazca vIryAntarAyakSayakSayopazamasamutpannA jiivprinnaamvishessaaH| vIryAntarAyakSayakSayopazamavaicitryAt utthAnAdikamekaikaM yadyapi jaghanyAdi bhedairanekavidham , taMsi taMsi samayaMsi // 44 // mUlArtha-deva, asura, manuSya inake utthAna karma, bala, vIrya, puraSakAra aura parAkrama usa usa samaya meM eka hotA hai // 44 // TIkArtha-urvI bhavanarUpa ceSTA kA nAma arthAt uThane kA nAma utthAna hai gamanAdirUpa kriyA kA nAma karma hai zArIrika zakti kA nAma bala hai AtmA kI zakti kA nAma vIrya hai puruSatvAbhimAna-puruSArtha-kA nAma puraskAra hai utsAha kA nAma parAkrama hai inameM se pratyeka deva, attura aura manuSyoM ko usa 2 kAla meM eka hI hotA hai ye utthAna Adika vIryAntarAyakarma ke kSaya aura kSayopazamase utpanna hote haiM, ataH ye jIva ke hI pariNAma vizeSarUpa mAne gaye haiN| yadyapi ye utthAnAdika pratyeka, vIryAntarAya ke kSaya aura kSayopazama kI vicitratA ko lekara tasi samayasi" // 44 // sUtrA--31, asu2 bhane manuSyAnA tyAna, bha, mana, vAya, puruSa kAra ane parAkrama te te samaye eka hoya che, TakAI--utthAna eTale uThavuM te athavA urdhva-bhavanarUpa ceSTA. eTale ke uThavAnI kriyAne uthAna kahe che. gAmanAdirUpa kriyAne karma kahe che. zArIrika zaktine baLa kahe che. Atmika zaktine viya kahe che. puruSatvAbhimAna puruSArthanuM nAma puraskAra che, ane utsAhanuM nAma parAkrama che. te utthAna Adi cha kriyAomAMthI eka ja samaye deva, asura ane manuSyamAM eka ja kriyAne saddabhAva hoya che. vIryAntarAya karmanA kSaya ane kSayopazamathI te uthAna AdinI utpatti thAya che, tethI temane jIvanA ja pariNAma vizeSarUpa mAnavAmAM AvyAM che. jo ke vIryAntarAyanA kSaya ane upazamanI vicitratAne lIdhe zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 sthAnAGgasUtre tathApi eka jIvasya ekadA ekavidhaiva kSamakSayopazamamAtrA bhavati, atastajjanyo jaghanyAdyanyatamaviziSTa utthAnAdi reka eva bhavati, kAraNamAtrAdhInatvAt kAryamAtrAyA iti // sU0 44 // abhyutthAnAdibhizca jJAnAdirmokSamArgo labhyate, ato jJAnAdikaM nirUpayatimUlam - ege nANe ege daMsaNe ege carite // sU0 45 // chAyA - ekaM jJAnam ekaM darzanam ekaM cAritram / / sU0 45 // TIkA - ege nANe ' ityAdi jJAnam - jJAyante paricchidyante yathAvasthitapadArthA aneneti jJAnam - jJAnAvaraNadarzanAvaraNayoH kSayaH kSayopazamo vA, jJAti va jJAnam - jJAnAvaraNadarzanAvaraNakSayajaghanyAdi ke bheda se aneka prakAra ke hote haiM phira bhI eka jIva ke eka kAla meM eka prakAra ke hI kSaya kSayopazama kI mAtrA hone se tajjanya jaghanya utthAna Adi meM se koI eka jaghanyAdi utthAna Adi hI hotA hai kyoM ki kAryamAtra kAraNamAtrAkA AdhIna hotA hai | sU044 // abhyutthAna Adi dvArA jJAnAdirUpa mokSamArga prApta hotA hai isaliye aba sUtrakAra jJAnAdika kA nirUpaNa karate haiM'ege nANe ege daMsaNe ege carite ' // 45 // mUlArtha - jJAna eka hai darzana eka hai cAritra eka hai| TIkArtha- padArtha yathA vyavasthitarUpa se jisake dvArA jAne jAte haiM usakA nAma jJAna hai athavA jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNa kA kSaya aura kSayopazama jJAna hai athavA jJAti jAnane rUpa kriyA kA nAma jJAna hai te utthAna ADhi pratyeka kAyayaiAganA jaghanya AdinA bhedathI aneka prakAra paDe che, chatAM paNa eka jIvamAM eka kALe eka prakAranA ja kSaya athavA paza sanI mAtrA haiAvAthI tenA dvArA janita jaghanya utthAna AdimAMthI kei eka jaghanya utthAnAdi ja saMbhavI zake che, kAraNa ke kArya mAtrA ( kAryanI mAtrA ) kAraNamAtrAne AdhIna heAya che. // 44 5 abhyutthAna Adi dvArA jJAnAdipa mekSamArganI prApti thAya che, tethI have sUtrakAra jJAnAdikanuM nirUpaNa kare che-- " ege nANe ege daMsaNe ege carite " // 45 // sUtrA--jJAna eka che, dana eka che ane cAritra eka che. TIkA--padArthanA yathArtha svarUpane jenA dvArA jANI zakAya che, te jJAna che. athavA-jJAnAvaraNa ane darzanAvaraNune kSaya ane pAma ja jJAnarUpa che. zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 1 u0 1 sU0 45 jJAnAdinirUpaNam kSayopazamAvirbhUtaM svaparasvarUpaparicchedarUpam / idaM sAmAnyavizeSAtmake vastuni vizeSAMzagrahaNapaTu sAmAnyAMzagrAhakaM ca jJAnapaJcakAjJAnatrayadarzanacatuSTayarUpam / tad jJAnam-ekam ekatvasaMkhyAviziSTam / idaM cAnekavidhamapi jJAnasAmAnyamAzritya ekam / yadvA-ekasamaye eka eva upayogo bhavatIti upayogApekSayA ekatvam / ayaM bhAvaH-labdhivazAdekasmin samaye bahUnAM jJAnAvizeSANAM yadyapi saMbhavo'sti, tathA'pyupayogata ekameva jJAnaM bhavati, jIvAnAmekopayogitvAditi / athavA jJAnAvaraNa darzanAvaraNa ke kSaya aura kSayopazama se anyatra huA jo svapara ke svarUpakA pariccheda hai (nirNaya) vaha jJAna hai yaha jJAna sAmAnya vizeSAtmaka vastu meM vizeSAMza aura sAmAnyAMza kA grAhaka hotA hai matizruta Adi pAMca jJAna svarUpa hotA hai matyajJAna, zrutajJAna aura vibhagajJAna rUpa tIna ajJAna svarUpa hotA hai cakSurdarzana Adi rUpa cAra darzana rUpa hotA hai aisA bhI yaha jJAna eka-ekatva saMkhyAviziSTa hotA hai isa prakAra ke kathana kA kAraNa jJAna sAmAnya hai arthAt pUrvoktarUpa se yadyapi jJAna aneka prakAra kA hotA hai parantu phira bhI vaha jJAna sAmAnya kI apekSA se eka hai athavA jIva ko eka samaya meM eka hI upayoga hotA hai isa apekSA jJAna meM ekatA hai matalaba kahane kA yaha hai yadyapi labdhi ke vaza se eka samaya meM eka jIva meM aneka jJAna ho sakate haiM phira bhI upayoga kI apekSAse eka jIva meM eka hI jJAna hotA hai, kyoM ki jIva eka samaya meM eka hI upayoga vAlA hotA hai / mathavA-" jJAti " // 35 ThiyAne jJAna 4 che. athavA-jJAnA1265 mane darzanAvaraNanA kSaya ane kSapazama vinA bIjI rIte thayela je sva ane paranA svarUpane pariccheda (jJAna) che, tene jJAna kahe che. te jJAna sAmAnya vizeSA. tmaka vastumAM vizeSAMza ane sAmAnyazanuM grAhaka hoya che. matijJAna, zratajJAna Adi pAMca jJAnasvarUpa hoya che, ane matyajJAna (mati-ajJAna) zratajJAna ane virbhAgajJAna, e traNa ajJAnavarUpa hoya che. cakSudarzana Adi rUpa cAra darzanarUpa hoya che. evuM te jJAna paNa eka saMkhyAviziSTa che. jo ke pUrvokta rUpe jJAna aneka prakAranuM hoya che, paNa te jJAnane ahIM jJAnasAmAnyanI ape. kSAe eka kahyuM che. athavA jIvamAM eka samaye eka ja upagane sadabhAva hoya che, te daSTie vicAratA jJAnamAM ekatA dekhAya che. kahevAnuM tAtparya e che ke labdhinA prabhAvathI je ke eka jIvamAM eka samaye aneka jJAnane sadabhAva hoI zake che, chatAM paNa upayoganI apekSAe te eka jIvamAM eka samaye eka ja jJAna hoya che, kAraNa ke jIva eka samaye ekaja upagavALA hoya che. zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAnasUtre nanu darzanamapi yad jJAnapadena vyapadizyate, tadayuktam , tayoviSayabhedAt , uktaM ca-"jaM sAmannaggahaNaM daMsaNameyaM visesiyaM nANaM // " chAyA-yatsAmAnyagrahaNaM darzanametad vizeSitaM jJAnam " iti / atrocyate-sAmAnyagrAhakatvAd avagrahehArUpaM darzanam , tathA-vizeSagrAhakasvAdavAyadhAraNe jJAnam , iti darzanaM ca yadyapi pRthagviSayam , tathApi-Agame jJAnazabdena jJAnadarzanobhayamapi gRhItam / ukta ca AbhiniyohiyanANe aTThAvIsaM havaMti payaDIo" | chAyA-AbhinibodhikajJAne'STAviMzati bhavanti prakRtayaH-iti / zaMkA-Apane yahAM jo jJAnapada se darzana ko bhI grahaNa kara liyA hai vaha ThIka nahIM hai kyoM ki ina donoM kA viSaya bhinna 2 hai ataH inameM bheda hai| uktaM ca-"jaM sAmannaggahaNaM daMsahameyaM viseMsiyaM nANaM" sAmAnya ko grahaNa karanevAlA darzana hotA hai aura vizeSa ko grahaNa karane vAlA jJAna hotA hai u.-sAmAnya grAhaka hone se avagraha evaM IhArUpa darzana hotA hai tathA-vizeSa grAhaka hone se avAya aura dhAraNArUpa jJAna hotA hai isa tarahase yadyapi jJAna aura darzana pRthak pRthak viSayavAle hote haiM phira bhI AgamameM jJAna zabdase jJAna aura darzana ina donoMkA bhI grahaNa huA hai| zaMkA-Ape ahIM je jJAnapada dvArA darzanane paNa grahaNa karyuM che, te gya lAgatuM nathI, kAraNa ke te bannenA viSaya bhinna bhinna che; te kAraNe te annamA le 29o cha. 4thu 55 cha -"jaM sAmAnnagAhaNaM dasaNameyaM vise. siyaM nANaM" "sAmAnyana aDaNa 42nAra zana cha bhane vizeSane praya 42 // 2 jJAna che." uttara-sAmAnyane grahaNa karanAruM hovAthI avagraha ane IhArUpa darzana hoya che. tathA vizeSane grahaNa karanAruM hovAthI avAya ane dhAraNArUpa jJAna hoya che. A rIte jJAna ane darzana judA judA viSayavALA hovA chatAM paNa te banene AgamamAM jJAnarUpe ja gaNavAmAM Avela che. A rIte "jJAna" pada dvArA jJAna ane darzanane grahaNa karavAmAM Avela che. 4 55 cha hai...."AbhiNiyohiyanANe advAvIsaM havaM ti payaDIo" 20 gAthAdvArA Abhinidhika jJAna" padathI jJAna ane dazana, e manene grahaNa karavAmAM zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -swamiALL---- - - sudhA TIkA sthA0 / u01 sU0 45 zAnAdinirUpaNam atra-AbhiniyodhikajJAnazabdena jJAnaM darzanaM ca gRhItam / ata evAsya aSTAviMzatibhaidA bhavantIti bodhyam / tasmAt jJAnasAmAnyAd darzanamapi jJAnapada. vyapadezyaM bhavati / nanu atra sUtre 'ege daMsaNe' ityanena darzanaM pRthagecoktam , kathaM punarjJAnazabdena darzanamapi vyapadizyate ? iti cet , atrocyate tatra hi darzanaM zraddhAnaM viva. kSitam / yato jJAnAditrayasya samyagbhAvaviziSTasyaiva mokSamArgatvamukta, natu jJAna uktaM ca-"AbhiNibohiyanANe aThThAvIsaM havaMti payaDIo" / isa gAthAmeM Abhiniyodhika jJAna zabdase jJAna aura darzana ye donoM hI gRhIta hue haiM, tabhI jAkara28 bheda hue yahAM samajhAyeM gayehaiM / isaliye jJAna sAmAnyase darzana bhI jJAnapada vyapadezya huA hai aisA jAnanA caahiye| zaMkA-isa sUtra meM "ege daMsaNe" isa padase darzana jaba alaga hI kahA gayA hai to phira Apa aisA kaise kahate haiM ki jJAna zabdadvArA darzana bhI kaha diyA jAtA hai arthAt jJAnapadakA vAcya darzana bhI ho jAtA hai ? ___u0--sUtra meM "darzana" zabda se zraddhAna vivakSita huA hai kyoM ki samyag bhAva se viziSTa hI jJAnAditraya meM mokSamArga kahA gayA hai jJAnadarzana cAritra mAtrA meM mokSamArgatA nahIM kahI gaI hai ataH mokSa ke mArgabhUta aise samyagbhAva viziSTa jJAnAdivaya meM darzana zabda zraddhAna rUpa artha kA hI vAcaka hai isaliye koI doSa nahIM hai tAtparya kahane kA yaha hai ki sUtra meM darzanapada zraddhAna rUpa darzana kA vAcaka hai sAmAnya karavAmAM Avela che. tyAre ja Abhinidhika jJAnanA 28 bheda thayelA batAvI zakAyA che. A rIte "jJAna sAmAnya" padanA prayoga dvArA darzana padane paNa temAM samAveza thayo che, ema samajavuM. prazna--21 sUtramA " ege daMsaNe" mA pahanA prayogadvArA zananu sasa rUpe pratipAdana karavAmAM AvyuM che, te Apa zA kAraNe evuM kahe che ke jJAna zabdanA prayoga dvArA darzanane paNa grahaNa karavAmAM Avela che ? athavA jJAna padanuM vAcaka darzana paNa che? uttara-sUtramA 'zana ' 54 shrddhaan| atha mAM 55rAyuM che. 25 samyabhAvathI yukta jJAnAditrayamAM ( jJAna, darzana ane cAritramAM) mokSamArgItA kahI che-jJAna, darzanacAritramAM ja mokSamArganA kahI nathI. tethI mokSanA mArgarUpa samyabhAvayukta jJAnAtriyamAM darzana zabda zraddhArUpa arthanuM ja vAcaka che. tethI tenuM alagarUpe pratipAdana karavAmAM koI deSa jaNAtuM nathI. sUtramAM te darzanapada zraddhAvAcaka enasAmAnyane grahaNa karanAra darzananuM zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 sthAnAGgasUtre darzanacAritramAtrasya / mokSamArgabhUte samyagbhAvaviziSTa jJAnAditraye darzanaM zraddhAnarUpameva vivakSitam , ato nAsti kazcid doSa iti / ___ atha zraddhAnarUpaM darzanaM nirUpayati-'ege daMsaNe' iti / darzanam-dRzyante zraddhIyante padArthA anena asmAt asminveti darzanam-darzanamohanIyasya kSayaH kSayopazamo vA / yadvA-dRSTidarzanam-darzanamohanI yakSayakSayopazamajanyastattvazraddhAnarUpa AtmapariNAmaH / tat ekam ekatvasaMkhyAviziSTam / yadyapIdamupAdhibhedAdako grahaNa karanevAle darzana kA nahIM isIliye sUtra meM usakA pATha alaga se kiyA gayA hai parantu jahAM jJAna darzana kA grahaNa hotA hai vahAM vaha darzana pada zraddhAnarUpa artha ke vAcaka darzana kA bodhaka nahIM hotA hai kintu sAmAnya rUpa artha ko grahaNa karane vAle darzana kA hI bodhaka hotA hai sAmAnya jJAna kI do dhArAe~ bahatI haiM eka dhArA vizeSa grAhaka rUpa hotI hai aura dUsarI dhArA sAmAnya grAhaka rUpa hotI hai vizeSa grAhaka rUpa dhArA kA nAma jJAna hai aura sAmAnya grAhaka rUpa dhArA kA nAma darzana hai isIliye sAmAnya jJAna pada se jJAna aura darzana ina donoM kA grahaNa huA batalAyA gayA hai| zraddhAnarUpa darzana kA nirUpaNa-" ege daMsaNe" jisake dvArA athavA jisase athavA jisake hone para padArtha zraddhA ke viSayabhUta kiye jAte haiM usakA nAma darzana hai yaha darzana darzanamohanIya karma ke kSaya se aura kSayopazama se janya hotA hai aura tatvoM kA zraddhAna karane rUpa AtmA vAcaka nathI. tethI sUtramAM tenuM alagarUpe pratipAdana karAyuM che. paraMtu jyAM jJAnapada dvArA darzanane grahaNa karavAmAM AvyuM hoya che, tyAM darzana para zraddhArUpa arthanuM bodhaka thatuM nathI, paNa sAmAnyarUpa arthane grahaNa karanAra darzananuM ja bedhaka thAya che. sAmAnya jJAnanI be dhArAo vahe che-eka dhArA vizeSa grAhakarUpa hoya che ane bIjI dhArA sAmAnya grAhakarUpa hoya che. temAMthI vizeSagrAhakarUpa dhArAnuM nAma jJAna che ane sAmAnya grAhakarUpa dhArAnuM nAma darzana che. sAmAnya jJAnapadanA prayAgadvArA jJAna ane darzana, e baMnene grahaNa karavAmAM Ave che. zraddhA35 6zananu ni35 - " ege daMsaNe" nA 1 athavA // sadabhAvane lIdhe padArthone zraddhAnA viSayabhUta karAya che-padArtho para zraddhA mUkAya che tenuM nAma darzana che. te darzanamehanIya karmanA kSayathI pazamathI janya hoya che, ane te pratye zraddhA rAkhavArUpa AtmanA eka pariNAma vizeSarUpa zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 u01 sU045 zAnAdinirUpaNam 121 nekavidhaM tathApi zraddhAnasAmyAdekameva / athavA - jIvasya ekasmin samaye ekameva zraddhAnaM bhavatIti hetorasyaivaikatvaM vivakSitam / / nanu jJAne darzane cAvabodhasAmAnyamasti tatazca tayoH ko bhedaH ? iti cetatrocyate - tatvazraddhAnarUpaM darzanamucyate, tatkAraNaM tu jJAnam, ityevAnayorbhedaH / atha cAritraM nirUpayati- ege cArite' ityAdi / caryate=mokSArthimirAsevyate iti cAritram caryate-gamyate vA'nena nirvRttAviti cAritram, yadvA-aSTavidhakarmaNAM cayasya riktIkaraNAt niruktavidhinAcaritraM, tadeva cAritram - cAritramokA eka pariNAma vizeSa hotA hai yadyapi yaha zraddhAnarUpa pariNAma upAdhi ke bheda se aneka prakAra kA hotA hai phira zraddhAna ke sAmya ko lekara yaha eka hI hotA hai athavA jIva ko eka samaya meM eka hI zraddhAna hotA hai isa kAraNa bhI isameM ekatA kahI gaI hai aisA jAnanA cAhiye / zaMkA - jJAna aura darzana meM avabodha sAmAnya hai - sAmAnyabodha hai isaliye inameM bheda kyoM kahA gayA hai ? " u0- tattva zraddhAnarUpa darzana hotA hai aura isa darzana kA kAraNa jJAna hotA hai isaliye ina donoM meM kAraNa kArya kI apekSA se bheda mAnA gayA hai / cAritra kA nirUpaNa - " ege carite " mokSAbhilASiyoM dvArA jo sevita kiyA jAtA hai usakA nAma cAritra hai athavA mukti meM jisa ke dvArA jAyA jAtA hai vaha cAritra hai athavA - ATha prakAra se karmoM kA samUha jisake dvArA AtmAse rikta kiyA jAtA hai usakA nAma cAritra hAya che. jo ke zraddhArUpa pariNAmanAM aneka bhedda kahyAM che, chatAM paNa zraddhAnA sAmyanI apekSAe temAM ekatA batAvavAmAM AvI che. athavA jIvane eka samayamAM eka ja zraddhA thatI hAya che, te kAraNe paNa temAM ekatA prakaTa karavAmAM AvI che, ema samajavuM. zakA--jJAna ane darzanamAM sAmAnya edhanI apekSAe te ekatA rahelI che. chatAM te bannene alaga alaga zA mATe gaNyA che uttara-darzana tattvazraddhArUpa hAya che ane te dananuM kAraNu jJAna hAya che. tethI kAraNakAryanI apekSAe te bannemAM bheda mAnavAmAM Avela che. zAstrinuM niipa - " ege cArite " meAkSAbhilASI jIveA dvArA jenuM sevana karavAmAM Avela che, tenuM nAma cAritra che. athavA jenA dvArA muktimAM javAya che te cAritra che. athavA ATha prakAranAM karmonA samUhane jenA dvArA AtmAparathI dUra karavAmAM Ave che, tenuM nAma cAritra che. cAritrameAhanIyanA tha 16 zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 sthAnAGgasUtre hanIyasya kSayeNa kSayopazamena ca janita Atmano viratirUpaH pariNAma iti / tacca ekam ekalasaMkhyAviziSTam / sabhedAnAM sAmAyikAdInAM viratisAmAnyena grahaNAccAritrasyaikatvam / athavA-ekasmin samaye ekameva tad bhavatIti cAritrasyaikatvamiti / nanu prathamaM jJAnaM tato darzanaM tatazcAritramiti yaH kramo vidhIyate, tatra kA yuktiH ? iti cet , ucyate-yataH kimapyajJAtaM na zraddhIyate, yatra zraddhA nAsti, nahi tadanuSTIyate / ata evaM kramo nirdiSTa iti // mU0 45 // ___ jJAnAdIni hathutpattisthitivigatiyuktAni bhavanti, sthitizca samayAdireveti samayaM prarUpayati mUlam-ege samaye // sU0 46 // chAyA-ekaH samayaH // sU0 46 // hai yaha cAritra cAritramohanIya ke kSaya se aura kSayopazama se utpanna hotA hai isaliye yaha AtmA kA eka viratirUpa pariNAma vizeSa yadyapi isake sAmAyika cAritra Adi aneka bheda haiM phira bhI virati sAmAnyase ina saba kA isI meM grahaNa ho jAtA hai, isaliye yaha eka hai-ekatvasaMkhyAviziSTa hai athavA-eka samayameM yaha eka hI hotA hai-isaliye bhI usameM ekatA kahI gaI hai| __ zaMkA-pahile jJAna hotA hai phira darzana hotA hai bAda meM cAritra hotA hai so isa prakAra ke krama meM kyA yukti hai? / ____ u0-ajJAta koI bhI padArtha zraddhA kA viSaya nahIM hotA hai aura jisa para zraddhA nahIM hotI hai vaha anuSThAnakriyA kA viSaya nahIM hotA hai isIliye aisA krama rakhA hai yahI isameM yukti hai / sU0 45 // kSayathI ane kSayapazamathI A cAritra utpanna thAya che, tethI te AtmAnuM eka viratirUpa pariNAmavizeSa che. jo ke tenA sAmAyika Adi aneka bheda che, chatAM paNa virati sAmAnyanI apekSAe temAM ekava prakaTa karavAmAM AvyuM che. athavA-eka samayamAM te eka ja che.ya che, tethI paNa tene eka kahyuM che. prazna-pahelAM jJAna thAya che, tyArabAda darzana thAya che ane tyArabAda cAritranI prApti thAya che, te A kramamAM zI yukti rahelI che? uttara-ajJAta hoya evA kaI paNa padArtha pratye zraddhA utpana thatI nathI. ane jenA upara zraddhA utpanna na thAya te anuSThAna (kriyA) ne viSaya paNa banI zakyuM nathI. tethI ja A prakArane krama rAkhavAmAM AvyuM che, ane eja temAM yukti rahelI che. sU04pa zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 1 u01 sU046 samayanirUpaNam __ 123 TIkA-'ege' ityAdi samayaH-nirvibhAgaH sarvasnUkSmakAlAMzaH, sa ca zAstraprasiddhAt jIrNa paTTazATikApATanadRSTAntAt zatapatrotpalavedhadRSTAntAd vA bodhyaH / sa samayaH-eka: ektvsNkhyaavishissttH| ekatvaM ca atItAnAgatayovinaSTAnutpannatvenAsatvAd vartamAnasyaiva ekasya sattvAd bodhym| athavA-samayasya niraMzatvenaikatvAdekatvaM bodhymiti|suu046| ___ jJAnAdika utpatti sthiti aura vigatiyukta hote haiM ina meM sthiti jo hai vaha samayAdirUpa hI hotI hai ataH sUtrakAra samaya kI prarUpaNA karate haiM--ege samae' ityAdi // 46 // mUlArtha-samaya eka hai // 46 // TIkArtha-jisakA vibhAga nahIM ho sakatA hai aisA jo sarvatakSma kAlAMza hai usakA nAma samaya hai yaha zAstraprasiddha jIrNa padRzATikA ke phADane ke udAharaNa se yA zatapatrotpala ke vedhane ke dRSTAnta se yodhya hai yaha samaya ekatva saMkhyAviziSTa hai kyoM ki atIta aura anAgata samaya vinaSTa evaM anutpanna honese ekatvake rUpa meM vivakSita ho jAne ke kAraNa hai nahIM ataH eka vartamAna hI vacatA hai aura yaha vartamAna kAla eka samaya mAtra hotA hai isaliye samaya ko eka kahA gayA hai athavA samaya niraMza hone se eka hotA hai isaliye usameM ekatA kahI gaI hai / / sU046 // jJAnAdi utpatti, sthiti ane vigatirUpa hoya che. temAM je sthiti heya che. te samayAdi rUpa ja hoya che. tethI sUtrakAra have samayanI 535 / / 3re cha-" ege samae " tyAhi // 46 // sUtrArtha-samaya eka che. je 46 che TIkAryuM-jene vibhAga thaI zakato nathI evAM kALanA sauthI sUkSama aMzane samaya kahe che. te zAstra prasiddha jINuM paTTazATikA (vastra) ne phADavAnA udAharaNa dvArA tathA zatapatra5la (so pAMkhaDIvALuM puSpa vizeSa) nA deSTAnta dvArA bedhya che. eTale ke te be dRSTAnta dvArA tene artha samajAvavAmAM AvyuM che. te samayamAM ahIM ekatva prakaTa karavAmAM AvyuM che, kAraNa ke atIta ane anAgata (bhaviSyakALa) kALarUpa samaya vinaSTa ane anutpanna hevAthI asatvanA rUpe (astitvahIna) banI jatuM hovAthI tenuM astitvaja rahetuM nathI. tethI eka vartamAnakALanuM ja astitva rahe che. te vartamAnakALanuM astitva paNa eka samayanuM ja hoya che. te kAraNeja samayane eka kahyo che athavA samaya niraMza hevAthI eka hoya che, tethI temAM ekatA kahI che. sU046 zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 ___ sthAnAGgasUtre niraMzaM samayaM nirUpya prAptAvasaro niraMzaM vastyapi nirUpayati mUlam-ege paese ege paramANU // sU0 47 // chAyA-ekaH pradezaH, ekaH paramANuH // sU047 / / TIkA-'ege' ityAdi pradeza:-prakRSTo dezaH pradezaH-dharmAdharmAkAzajIvAnAM niraMzo'vayavavizeSaH, saca eka: ekatvasaMkhyAvAn / ekatvaM cAsya svarUpato bodhyam / atha paramANuM nirUpayati-' ege paramANU' iti / paramANuH-paramazcAsau aNuzceti-dvayaNukAdiskandhakAraNabhUto'pi sUkSmo'NuH, uktaM ca "kAraNameva tadantyaM sUkSmo nityazca bhavati paramANuH / ekarasavarNagandho dvisparzaH kAryaliGgazca " // 1 // iti / niraMza samaya kI prarUpaNA karake ava sUtrakAra niraMza vastu kI prarUpaNA karate haiM 'ege paese ege paramANU' ityAdi mUlArtha-pradeza eka hai paramANu eka hai // 47 // TIkArtha-prakRSTa deza kA nAma pradeza hai yaha pradeza dharma, adharma AkAza aura jIvadravyakA niraMza avayavavizeSarUpa hotA hai yaha ekatya saMkhyAviziSTa hai ekatva isameM svarUpa se kahA gayA hai| paramANu kA nirUpaNa-parama jo aNu hai usakA nAma paramANu hai yaha paramANu vyaNukAdi skandha kA kAraNabhUta hotA hai aura atisUkSma hotA hai / kahA bhI hai-'kAraNameva tadantyaM ' ityAdi yaha paramANu kAraNarUpa ho hotA hai kAryarUpa nahIM hotA hai kyoM ki yaha nitya mAnA gayA hai isameM ekarasa, ekavarNa, ekagandha aura avi " ege paese ege paramANU " tyA // 47 // sUtrArtha-pradeza eka che, paramANu eka che. te 47 | TIkAtha-prakRSTa dezanuM nAma pradeza che. te pradeza dharma, adharma, AkAza ane jIvadravyanA niraMza avayava vizeSarUpa che. te eka che. temAM svarUpanI apekSAe ekatva samajavAnuM che. paramANunuM nirUpaNa-param je aNu che tene paramANu kahe che. be, traNa Adi aNuvALA skandanI utpattimAM A aNu kAraNabhUta hoya che. te ati zaya sUkSma DAya che. 4thu 5 cha-'kAraNameva' tyaadi| A paramANu kAraNarUpa ja hoya che, kAryarUpa hetuM nathI, kAraNa ke tene nitya mAnavAmAM Avela che. temAM eka rasa, eka varNa, eka gaMdha ane koI zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 1 u01 sU0 47 pradezAdinirUpaNam 125 sa cAyaM paramANuH, eka - ekatvasaMkhyAvAn / ekatvaM cAsya svarUpata eva bodhyam / athavA- samaya pradezaparamANavo yadyapyanantAH, tathApi teSu anantabhedAtmakasya ekaikasya tulyarUpatvamapekSyaikatvamiti // sU0 47 // yathA paramANostathAvidhaikatvapariNAmavizeSAdekatvaM bhavati, tathaiva tathAvidhaikapariNAmavizeSAdeva anantANumayaskandhasyApi ekatvaM syAditi darzayan samastabAdaraskandhazIrSa sthAnIya mI patprAgbhAranAmakaM pRthivIskandhaM prarUpayatimUlam - egA siddhI, ege siddhe, ege parinivyANe, ege parininyue / 48 / rodhI koI se do sparza rahate haiM tathA isa kI siddhi isake kAryabhUta ghaTAdikoM se hotI hai aisA yaha paramANu eka saMkhyAvAlA hotA hai yaha ekatA isameM svarUpase kahI gaI hai athavA samaya, pradeza aura paramANu yadyapi ananta hote haiM parantu phira bhI inameM se anantabhedAtmaka eka eka meM tulyarUpatAkI apekSA lekarake ekatA hai aisA jAnA cAhiye / 047 // jisa prakAra se paramANu meM tathAvidha ekatvapariNAmarUpa vizeSatA ko lekara ekatva hotA hai usI taraha se tathAvidha ekatvapariNAmarUpa vizeSatA ko lekara anantANumaya skandha meM bhI ekatA ho sakatI hai isI bAta ko prakaTa karane ke liye samasta bAdara skandhoM meM pradhAna jo ISatprAbhAra nAma kA pRthivI skandha hai usakI sUtrakAra prarUpaNA karate haiM 'egA siddhI, ege siddhe, ege, parinivvANe, ege parininkue ' // 48 // mUlArtha - siddhi eka hai, siddha eka hai, parinirvANa eka hai, parinivRta eka hai / 48 // paNa e avidhI zkaza vidyamAna heAya che. tethI siddhi tenA kAyabhUta ghaTAdikAthI thAya che. te paramANumAM tenA svarUpanI apekSAe ekatva prakaTa karavAmAM Avyu' che. athavA-jo ke samaya, pradeza ane paramANu ana ta hoya che, parantu aneka bhedAtmaka eka ekamAM ( pratyekamAM ) tuparUpatA hAvAne lIdhe temAM utA uhI che, zubha samanvu // 47 // je prakAre paramANumAM tathAvidha ekatva pariNAmarUpa vizeSatAnI apekSAe ekatva hoya che, eja pramANe tathAvidha ekatva pariNAmarUpa vizeSatAnI apekSAe anantANumaya sprangeAmAM paNa ekatA hAI zake che. tethI samasta khAdara skandhAmAM mukhya evA ja iSaprAgbhArA nAmanA pRthvI sanya che, tenI sUtrakAra prarUpaNA kare che "" egA siddhi, ege siddhe, ege pariniyANe, ege parinivvu e " // 48 // zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 sthAnAGgasUtre chAyA-ekA siddhiH, ekaH siddhaH, ekaM parinirvANam , ekaH parinirvRtaH // mU0 48 // TIkA-'egA' ityAdi siddhiH-sidhyanti-kRtakAryA bhavanti jovA yasyAM sA siddhiH-IpatyAgbhArA pRthivI, siddhizca yadyapi lokAgram , ukta ca-" iha bodi caittANaM tattha gaMtUNa sijjhai" / chAyA-iha zarIraM tyaktyA tatra gatvA sidhyati-iti // tathApi tadupalakSakatvAt ISatpArabhArA'pi siddhirucyate / uktaM ca-" bArasahiM joyaNehiM siddhI smvdvsiddhaau||" chAyA-dvAdazabhiryojanaiH siddhiHsarvArthasiddhAt-iti / lokAgrameva cet siddhiH syAttarhi" nimmaladagarayavaNNA tusaargokkhiirhaarsrivnnnnaa"|| TIkArtha-jIva jisameM kRtakArya ho jAte haiM usakA nAma siddhi hai yaha siddhi ISatprArabhArApRthivI rUpa hai yadyapi lokAgra kA nAma siddhi hai jaisA ki yahAM kahA hai-" iha boMdi caittANaM tattha gaMtUNa sijjhai" jIca yahAM manuSya loka zarIra ko chor3akara ke vahAM jAkara siddha ho jAte haiM-to bhI yaha siddha pada usakA upalakSaka hone se ISatprArabhArA pRthivI bhI siddha pada se vyavahRta ho jAtI hai uktaM ca-"bArasahiM joyaNehiM siddhI savvaTThasiddhAu" sarvArthasiddha se Age 12 yojana para siddhi hai isa taraha siddhi ISatprArabhArA pRthivIrUpa hai yadi loka kA agrabhAga hI siddhi hai aisA mAnA jAye to phira yaha varNana "nimmaladagarayavaNNA tusAra sUtrArtha-siddha eka che, siddhi eka che, parinirvANa eka che ane parinivRtta eka che. 48 TIkAI-va jemAM kRtakArya thaI jAya che, te sthAnanuM nAma siddhi che. a siddhi praamaa| pRthvI35 cha. hai " iha bodi caittANaM tattha gaMtUNa sijjhai" 75 mIthA manuSyasadhI zarIrane ch|ddiine tyAne siddha thaI jAya che, A kathana anusAra kAganuM nAma siddhi che, te paNa A siddhipada tenuM upalakSaka hevAthI ISaprAmbhArA pRthvI paNa siddhipadathI gRhIta vanaya cha. udyaM 55 cha-" vArasAha joyaNehi siddhI savvadasiddhAu" sAtha. siddha vimAnathI AgaLa jatAM 12 ejanane aMtare siddhasthAna che. A rIte siddhi prAgabhArA pRthvIrUpa ja che. je lekanA agrabhAgane ja siddhi mAna zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 1 u0 1 sU0 48 siddhayAdinirUpaNam 127 chAyA - nirmalakara jovarNA tuSAragokSIra hArasadRzavarNA- ityAdi yat siddhisvarUpavarNanaM kRtaM tanna saMgaccheta, lokAgrasyAmUrttatvAt / tasmAdasmin sUtre siddhipadena - patmAramArA pRthivyeva bodhyA / sA ca ekA - ekatvasaMkhyA viziSTA / dravyAtayA paJcacatvAriMzadyo janalakSamamANaskandhasyaika pariNAmatvAt siddherekatvam / paryAyArthatayA tu siddherananvatvam / athavA - siddhiH - kRtakRtyatvaM, lokAgram, aNimAdikA vA / ekatvaM ca sAmAnyato bodhyam / gokkhIrahArasaviNNA" ki siddhi nirmala jala, tuSAra, gokSIra, aura hAra ke jaisI varNanavAlI hai saMgata nahIM ho sakatA hai kyoM ki lokAgra amUrta hone se varNa sahita kaise varNita kiyA jA sakatA hai kyoM ki loka kA agrabhAga AkAza rUpa hai aura AkAza ko amUrta dravya mAnA gayA hai amUrta kA tAtparya hotA hai rUpa rasa gandha aura sparza ina pauna lika guNoM se rahita honA ataH isa prakAra kA usakA varNana hone se yahI mAnanA cAhiye ki ISatprAgbhArA pRthivI hI siddha pada se yahAM vAcya huI hai / yaha siddhi ekatva saMkhyAviziSTa hai kyoM ki dravyArthika dRSTi se yaha siddha rUpa skandha eka pariNAma se pariNata huA hI mAnA gayA hai yadyapi yaha ISatprAgbhArA pRthivIrUpa skandha 45 lAkha yojana pramANavAlA hai phira bhI yaha isa dRSTi se bhinna 2 rUpa se pariNata huA nahIM mAnA gayA hai ataH eka pariNAma se pariNata hone ke kAraNa yaha vAmAM Ave to " nimmaladgarayaNatraNNA tusAra gokkhIrahArasaviNNA " siddhi nirmANa, ja, tuSAra, gokSIra bhane hAra nevA pazucI che. " A vaNuna saMgata lAgatuM nathI, kAraNa ke leAkAgra amUrta hovAthI tene varNa yukta kevI rIte kahI zakAya ? leAkanA agrabhAga te AkAzarUpa che ane AkAzane tA amUrta dravya mAnavAmAM AvyuM che, amUta dravya te rUpa, rasa gadha ane sparza, A paudgalika guNaiAthI rahita ja hAya che. siddhine niLa jaLa, tuSAra, gAkSIra ane hAra jevA vaNu vALI kahelI hAvAthI e ja vAta mAnavI paDaze ke iSaprAgbhArA pRthvIja ahIM siddhipada dvArA gRhIta thayela che. te siddhi eka che, kAraNa ke dravyArvikanayanI dRSTie A siddharUpa skandha eka pariNAmathI pariNata thayelA mAnavAmAM AvyA che. jo ke A ISaprAgbhArA pRthvIrUpa skansa 45 lAkha ceAjanapramANavALA che, chatAM paNa te eka pariNAmathI pariNata thayelA hApAthI bhinna bhinna rUpe pariNata thayele mAnya nathI. A rIte eka pari zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ c ome --- 128 sthAnAstre itthaM siddhiM nirUpya samprati siddhimantaM nirUpayati- ege siddhe' ityAdi / siddhaH-sidhyati sma-kRtakRtyo'bhavaditi siddhaH, sedhatisma-agacchat apunarAvRtyA lokAgramiti yA siddhaH, sitaMbaddhaM karmadhmAtaM-dagdhaM yena sa iti niruktarItyA siddhaH / siddhazca karmaprapaJcarahitaH / sa ca ekA ekatvasaMkhyAviziSTaH / ekatvaM ca dravyArthatayA bodhyam / paryAyArthatayA tvanantatvamapi / athavA-siddhAnAmanantatve'pi siddhatvarUpaM sAmAnyamAzrityaikatvaM bodhyam / usa dravyArthatA kI apekSA se ekasaMkhyAviziSTa kahA gayA hai tathA paryAyArthatA kI apekSA se siddhi meM anantatA hai| athavA-kRtakRtyatA kA nAma siddhi hai lokAgra kA nAma siddhi hai aNimAdikoM kA nAma siddhi hai phira bhI sAmAnya kI apekSA isa meM ekatA hai aisA jAnanA cAhiye siddhi kA nirUpaNa karake aba sUtrakAra siddhivAle kA nirUpaNa karate haiM-" ege siddhe " jo kRtakRtya ho cuke haiM apunarAvRttirUpa se jo lokake agrabhAgameM pahu~ca cuke haiM / athavA-baddhakarmoM ko jinhoMne dagdha kara diyA hai ve siddha haiN| aise ve siddha karma prapaJcase rahita hote haiM siddha meM ekatA dravyArthatA kI apekSA se kahI gaI hai, aisA jAnanA cAhiye tathA paryAyArthatA kI apekSAse anantatA bhI kahI gaI hai| isa prakArake siddhoM meM anantatA honepara bhI sAmAnyarUpa siddhasvarUpa ko lekara ekatA siddhoM meM prakaTa kI gaI hai| NAmathI pariNata thayele hevAthI tene te dravyArthatAnI apekSAe eka kahela che. paryAyArthatAnI apekSAe te siddhimAM anaMtatA che. athavA-kRtakRtyatArnu nAma siddhi cha, ari nAma siddhi cha, mnnimAdikenuM nAma siddhi che, chatAM paNa sAmAnyanI apekSAe temAM ekatva samajavuM joIe, siddhinuM nirUpaNa karIne have sUtrakAra siddhonuM ( siddhimAM gayelA Atmasaanu) ni35 :42 che-" ege siddhe" 2 kRtya kRtya ya yA cha, me| lokanA agrabhAgamAM pahoMcI gayA che, jemanuM tyAMthI saMsAramAM punarAgamana thavAnuM nathI, evAM ane siddha kahe che athavA paddhakarmone jemaNe bALI nAkhyAM che teo siddha kahevAya che. evAM te siddha karmaprapaMcathI rahita hoya che. siddhamAM dravyAWtAnI apekSAe ekatA prakaTa karI che ane paryAyArthatAnI apekSAe anaMtatA paNa kahI che. A prakAre siddhomAM anaMtatA hovA chatAM paNa sAmAnyarUpa siddha svarUpanI apekSAe siddhamAM ekatA prakaTa karavAmAM AvI che zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 1 01 sU048 siddhayAdinirUpaNam yastu karmakSayasiddhastasya dharmastu parinirvANaM bhavatIti parinirvANasvarUpamAha'ege parinivvANe' iti / parinirvANam-pari=samantAd nirvANaM parinirvANamkarmakRtasantApAbhAvena zItalIbhavanam , tat ekam-ekatvasaMkhyAviziSTam / ekadA parinirvANe saMjAte punastamna bhavatIti tasyaikatvaM bodhyamiti / ___ yaH parinirvANadharmayuktaH sa eva karmakSayasiddhaH parini! to bhavatIti parinibhRtaM nirUpayati- ege parinivvue ' iti / parinitaH-pari-samantAd niI tAsvasthIbhUtaH-zArIrikamAnasikaduHkhena sarvathA rahita ityarthaH / sa ca ekA ekatvasaMkhyAvAn / ekatvaM ca dravyArthatayA bodhyam / paryAyAdhatayA vanantatvam / / 048 // ___ jo karmakSaya se siddha hotA hai usakA dharma parinirvANa hotA hai isaliye aba sUtrakAra parinirvANa kA svarUpa prakaTa karate haiM-" ege parinivyANe" karmakRta santApa ke abhAva se zItalIbhUta hone kA nAma parinirvANa hai| yaha parinirvANa ekatva saMkhyAviziSTa hai kyoM ki ekabAra parinirvANa ho jAne para phira dubArA vaha hotA nahIM hai| ___ jo parinirvANa dharma se yukta hotA hai vahI karmakSaya se siddha huA jIva parinirvRta hotA hai isaliye aba sUtrakAra parinirvRta kA prarUpaNa karate haiM " ege parinivvue" zArIrika evaM mAnasika duHkha se sarvathA rahita jo jIva ho jAtA hai yaha jIya parinivRta kahA gayA hai isa parinivRta meM dravyArthatAse ekatva aura paryAyArthatAse anantatva hai ||suu048|| karmakSayathI siddhapada prApta karanAra AtmAne dharma parinirvANa hoya che. tethI have sUtrakAra parinirvANanA svarUpanuM nirUpaNa kare che- "ege parinivvANe" bhanita saMtApanamamAyane sIdhe zIzIbhUta thaI javuM tenuM nAma parinirvANa che. te parinirvANumAM ekatva heya che, kAraNa ke ekavAra parinirvANa thaI gayA pachI, te kAyama ja rahe che. tene abhAva thaI jAya ane pharIthI tenI prApti karavI paDe evuM banatuM nathI. parinirvANa dharmathI yukta hoya e karmakSayathI siddha thayela chava ja parinivRtta thAya che, tethI have sUtrakAra parinivRtta AtmAnI prarUpaNa kare che. " ege parinibbue " zArI2i4 ane bhAnasi mAthI sakyA hita thayelA jIvane parinivRtta kahe che. te parinittamAM dravyArthatAnI apekSAe ekatva che ane paryAyArthatAnI apekSAe anaMtatA che. sU048 thA 17 zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 sthAnAGgasUtre ___ prAyeNa jIvadharmAH prarUpitAH / adhunA pudgalAnAM jIvopagrahakatvAt pudgalarUpA'jIvadharmAH 'ege sadde' ityArabhya ' jAva lukkhe' ityantena ekatyenaiva prarUpyante / tatrAtIndriyANAM paramANvAdInAM pudgalAnAM sattA'numAnato'vagamyate / tathAhi-ghaTAdikAryatastatkAraNabhUtasya paramANvAdeH sattA'numIyate / ghaTAdikAryarUpANAM skandhapudgalAnAM tu sAMvyavahArika pratyakSata eva sattA'vabodhyate / prAyaH karake jIva ke dharmoM kA to prarUpaNa ho cukA hai aba jIva ke upagrAhaka-upakAraka-hone se pudgaloM ke svarUpa dikhalAte haiM arthAt "ege sadde" yahAM se lagAkara " jAva lukkhe" yahAM taka ke sUtra pATha se ekasvarUpa se prarUpita kiye jAte haiN| inameM atIndriya jo paramANu Adi pudgala haiM unakI sattA anumAna se jAnI jAtI hai vaha anumAna isa prakAra se hai-"paramANavaH santi ghaTAdi kAryAnyathAnupapattaH" ghaTAdi rUpa kAryoM kI paramANurUpa kAraNa ke abhAva meM utpatti nahIM ho sakatI hai-ataH paramANu haiM" isa taraha se paramANuke kAryabhUta ghaTAdikoMke pratyakSa se unakI sattA jAnI jAtI hai ye ghaTAdirUpa kArya pugala ke skandharUpa hote haiN| inakI sattA vyavahArI jana sAMvyavahArika pratyakSa se jAnate haiN| tAtparya kahane kA yaha hai ki " iMdriyAnindriyanimittaM dezataH sAMvya vahArikaM " jo jJAna pA~ca indriyoM aura mana se utpanna hotA hai vaha sAMvyavahArika pratyakSa kahA gayA hai kyoMki aise jJAna meM ekadeza se vizadatA rahatI hai pUrNarUpa se nahIM / ghaTapaTAdi jitane bhI padArtha haiM ye - have jIvanA dharmonI prarUpaNa te pUrI thaI gaI che. jIvanuM upagrAhaka ( upakAraka) hovAne kAraNe have pudranuM svarUpa batAvavAmAM Ave che __ " ege sadde " // sUtrathI bane "jAva lukkhe" paryantanA sUtrA dvArA te punuM eka pratipAdita karavAmAM AvyuM che je paramANu Adi pula Indriyagamya nathI, temanuM astitva nIcenAM anumAna dvArA jANI zAya che. "paramANavaH santi ghaTAdikAryAnyathAnupapatteH " TA3i5 aryAnI paramANurUpa kAraNanA abhAvamAM utpatti ja thaI zakatI nathI. tethI paramANunA kAryabhUta ghaTAdikane jevAthI temanuM astitva jANI zakAya che. te ghaTAdarUpa kArya pukalanA kanvarUpa hoya che. temanuM astiva vyavahArIjana savyavahArika pratyakSathI anel cha, 2 jJAna " iMdriyAnindriyanimittaM dezataH sAMvyavahArika " pAMca Indri ane mananI sahAyatAthI utpanna thAya che, te jJAnane "sAMvya. vahArika pratyakSa" kahe che, kAraNa ke evA jJAnamAM eka dezanI apekSAe vizadatA rahe che-pUrNarUpe rahetI nathI. ghaTapaTa vagere jevA padArtho che te skandha zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 1 u01 sU049 zandAdinirUpaNam 131 mUlam-ege sdde| ege ruuve| ege gaMdhe / ege rse| ege phaase| ege subbhisaha / ege dubbhisadde ege suruve / ege durUye / ege dIhe / ege hasse / ege vaTTe / ege taMse / ege cauraMse / ege piDule / ege parimaMDale / ege kiNhe / ege NIle / ege lohie / ege halide / ege sukkille / ege subbhigNdhe| ege dubhi gaMdhe / ege titte| ege kddue| egeksaae| ege aNbile| ege mhure| ege kakkhaDe jAva lukkhe // sU0 49 // ___ chAyA-ekaH zabdaH / eka rUpam / eko gandhaH / eko rasaH ekH-sprshH| ekaH surabhizabdaH / eko durabhizabdaH / ekaM surUpam / ekaM dUrUpam ekaM dIrgham / ekaM isvam / ekaM vRttm| ekaM vyasram / ekaM caturasram / ekaM pRthulam ekaH kRSNaH / saba skandharUpa haiN| pudgala ko zAstrakAroM ne do vibhAgoM meM vibhakta kiyA hai eka paramANurUpa vibhAga meM aura dUsare skandharUpa vibhAga meM-paramANu kisI bhI indriya se gamya nahIM hote haiM-ataH unakI sattA kAryarUpa anumAna se hI jAnI jAtI hai tathA skandharUpa pudgala kI sattA indriyajanya pratyakSa se jAnI jAtI hai| 'ege sadde' ityAdi // 49 // mUlArtha-zabda eka hai, rUpa eka hai, gandha eka hai, rasa eka hai, sparza eka hai surabhizabda eka hai durabhizabda eka hai surUpa eka hai dUrUpa eka hai dIrgha eka hai isya eka hai vRtta eka hai jyatra eka hai caturasra eka hai rUpa ja hoya che. zAstrakAroe pulanA be vibhAga pADayA che-(1) paramANu rUpa vibhAga ane (2) skanvarUpa vibhAga. paramANu kaI paNa indriyathI gamya ( anubhavI zakAya evAM) nathI, tethI temanI sattA ( astitva) kAryarUpa anumAnathI ja jANI zakAya che, tathA kanvarUpa pulanI sattA ( astitva) Indriyajanya pratyakSathI (anubhavathI) jANI zakAya che. " ege sadde " tyA // 46 // bhUsA - me cha, 35 me cha, me 2, 24 me , sparza eka che, surabhizabada (madhura za6) eka che, durabhi zabda eka che. 135 me cha, 635 / cha, hI meM che, 725 / cha, vRtta ( 2) zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 sthAnAGgasUtre eko nIlaH / eko lohitaH / eko hAridraH / ekaH zukla / ekaH suramigandhaH / eko durabhigandhaH / ekaH tiktaH / ekaH kaTukaH / ekaH kaSAyaH / ekaH aslaH / eko madhuraH / ekaH karkazo yAvad rUkSaH // sU0 49 // TIkA-' ege sade' ityAdi zabdaH-zabdayate abhidhIyate'rtho'neneti zabdaH, zrotrandriyagrAhyaniyatakramavarNAtmako dhvaniH / sa ekA-ekatvasaMkhyAviziSTaH / zabdo yadyapi nAmasthApanAdi bhedaizcaturvidhaH, tathApi zabdatvasAmAnyamAzrityaikatvaM bodhyamiti / tathA-rUpamrUpyate avalokyate iti rUpam-AkArazcakSurviSayaH tacca-ekam ekatvasaMkhyAvipRthula eka hai parimaNDala eka hai kRSNa eka hai nIla eka hai lohita eka hai hAridra eka hai zukla eka hai surabhigandha eka hai durabhigandha eka hai tiktarasa eka hai kaTukarasa eka hai kaSAyarasa eka hai amlarasa eka hai madhurarasa eka hai karkaza sparza eka hai yAvat rUkSasparza eka hai| ___TIkArtha-jisake dvArA artha kA kathana kiyA jAtA hai yaha zabda hai aisA yaha zabda zrotrendriya se grAhya niyatakramavarNarUpa dhvanisvarUpa hotA hai| yaha dhvanirUpa zabda ekatyasaMkhyAviziSTa hai yadyapi zabda nAma sthApanA zabda Adi ke bheda se cAra prakAra kA kahA gayA hai tathApi zabdasvarUpa sAmAnya kI apekSA se yaha eka hai, jo dekhA jAtA hai usakA nAma rUpa hai yaha rUpa AkArarUpa hai, cakSu indriya se yaha grAhya hotA hai rUpatva sAmAnya kI apekSA se isameM ekatA kahI gaI hai yahAM me che, trya (triIya) me cha, yatula ( yatu]) me cha, pRthuta me cha, paribha3 me che, 40 me cha, nIsa se che, mohita (ana ) eka che, hAridra (pILA raMga) eka che, zukalavarNa eka che, surabhiganya eka che, surabhigaMdha eka che, tiktarasa (tIkhe svAda) eka che, kaDave rasa eka che, kASAyarasa eka che, asvarasa eka che, madhurarasa eka che, kazipaza eka che ane rUkSaparza paryantanA pratyeka sparzamAM paNa ekatva che. TIkartha-jenA dvArA arthanuM kathana karAya che te zabda che. te che bendriya dvArA grAhya niyatakramavarNarUpa vanisvarUpa hoya che. te dhvanirUpa zabda eka heya che. jo ke zabda nAma sthApanA zabda AdinA bhedathI tene cAra prakArane kahyo che, chatAM paNa zabdasvarUpa sAmAnya lakSaNanI apekSAe temAM ekatva prakaTa karavAmAM AvyuM che. je dekhavAmAM Ave che te rUpa che. te rUpa AkArarUpa che ane cakSuIndriya vaDe grAhya hoya che. rUpa- sAmAnyanI apekSAe temAM ekatA kahI che. ahIM jemAM jemAM ekatva prakaTa karyuM che te sAmAnyanI apekSAe ja zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 1 u01 sU0 49 zabdAdinirUpaNam 133 ziSTam / ekatvaM ca sAmAnyamAzritya bodhyam / iti sarvatra saMyojyam , tathAgandhaH-gandhyate-AghrAyate iti gandhaH-ghrANaviSayaH / sa ca ekaa-ektvsNkhyaavishissttH| tathA-rasaH-rasyate-AsvAyate iti rasa:-rasanendriyaviSayaH sa ca ekH| tathA-sparzaH-spRzyate sparzaviSayIkriyate iti sprsh:-tvgindriyvissyH| sa ca ekaH / itthaM zabdAdIna sAmAnyenAbhidhAya sampati tAneva vizeSata Aha / tatra prathama zabdasya bhedadvayamAha / tathAhi-murabhizabdaH-zubhazabdo manojJazabda iti yAvat / sa ekaH / durabhizabda-azubhazabdaH amanojJazabda iti yAvat / sa ekaH / anye'pi zabdabhedA atraivAntarbhUtA vijnyeyaaH| jinameM ekatva kahA gayA hai vaha sAmAnya kI apekSA se hI kahA gayA hai, aisA jAnanA cAhiye, ghANendriya dvArA jo sUghA jAtA hai vaha gandha hai yaha bhI gandhatva sAmAnya kI apekSA se eka hai, rasanA indriya se jisa kA svAda liyA jAtA hai vaha rasa hai yaha rasa bhI rasatva sAmAnya kI apekSA se eka hai, sparzana indriya se jo chUkarake jAnA jAtA hai yaha sparza hai yaha sparza yadyapi ATha prakAra kA kahA gayA hai phira bhI sAmAnya kI apekSA se yaha eka hai, isa prakAra se sAmAnyataH zabdAdikoM kA kathana karake aba sUtrakAra unhIM kA vizeSarUpa se kathana karate haiMisameM sarvaprathama zabda ke do bheda ve prakaTa karate haiM-zabda ke ve do bheda surabhizabda aura durabhizabdarUpa se haiM zubhazabda yA manojJazabdakA nAma surabhizabda hai yaha eka isaliye kahA gayA hai ki isameM zabdatvasAmAnya rUpa dharma rahatA hai, azubhazabda yA amanojJa zrotrendriya ko na ruce aise prakaTa karavAmAM Avela che, ema samajavuM. dhrANendri dvArA je sUMghavAmAM Ave che, tenuM nAma gabdha che. temAM paNuM gandhava sAmAnyanI apekSAe ekatva che. jIbha dvArA jene svAda levAya che, te rasa che. temAM paNa rasatvasAmAnyanI apekSAe ekatva che. sparzendriyanI sahAyatAthI je sparzajJAna thAya che, temAM paNa ekava che. jo ke sparzanA ATha prakAra che, te paNa sparzavasAmAnyanI apekSAe temAM ekatva samajavuM. A prakAre zabdAdikanuM sAmAnya kathana karIne have sUtrakAra temanI vizeSa prarUpaNa kare che. pahelAM teo zabdanA be bhedanuM kathana kare che te be bheda nIce pramANe che-(1) sumi Awa. An bhanAjJa 76, (2) 2mi za6 mA abhneNa-kaNendriyane na game e zabda. surabhi zabdamAM eka prakaTa karavAnuM kAraNa e che ke temAM zabdava sAmAnyarUpa dharma rahelo hoya che. durabhi zabdamAM zrI sthAnAMga sUtraH 01 Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAnAGgasUtre atha murupAdArabhya zuklaparyantAn rUpasya caturdaza bhedAnAha-'ege surUve' ityAdinA / surUpam-zubharUpaM manojJarUpam' iti yAvat / taccaikam-dUrUpam-azubharUpam-amanojJarUpamiti yAvat / taccaikam / tathA-dIrgham=Ayatam ! taccaikam / isvaM dIrghamina, tadapyekam / tathA- vRttavyasracaturasrapRthulaparimaNDalAkhyAH pazcaskandhasaMsthAnabhedA bodhyAH / tatra - vRttaM = vRttasaMsthAnaM modakavat / tacca prataravanabhedAd dvividham / tadapi punaH pratyekaM samapradezAvagADha viSamapradezApagADhabhedAd dvividhamityevaM vRttaM caturvidham / caturvidhamapIdaM vRttaM zabdakA nAma durabhizabda hai yaha sAmAnyakI apekSAse eka hai anya aura bhI jo zabda bheda haiM unakA antarbhAva inhIM do bhedoM meM ho jAtA hai / aba surUpa se lekara zuklaparyanta jo rUpa ke 14 bheda haiM ve prakaTa kiye jAte haiM-" ege surUve" zubharUpa yA manojJarUpa kA nAma surUpa hai yaha surUpa eka hai azubharUpa yA amanojJarUpa kA nAma dUrUpa hai yaha bhI eka hai dIrgha, Ayata, hrasva tathA vRtta-gola, vyasra-tikoNa, caturastra-caukora Ayata aura parimaNDala se saba bhI eka hai vRtta Adi ye pAMca skandha saMsthAna ke bheda haiM modakakI taraha jo AkAra gola hotA hai vaha vRttasaMsthAna hai yaha vRttasaMsthAna pratara aura ghana ke bheda se do prakAra hotA hai ina donoM ke bhI samapradezAvagADha aura viSamapradezAvagADha aise do 2 bheda aura hAte haiM isa taraha vRttasaMsthAna cAra prakAra kA hotA hai paNa zabdatva sAmAnyanI apekSAe ekatva che. zabdanAM bIjAM je bhede che temane samAveza A be bhedamAM ja thaI jAya che. have surUpathI laIne zukala paryantanA je rUpanA 14 bhede che temane prakaTa karavAmAM Ave che. " ege suruve " zuma35 hai bhanAza 352 su35 4 che. te me che. azubha rUpa ke amaneSarUpane darepa kahe che. te paNa eka che. dIrgha, Ayata, 25, vRtta ( 2nu), 25 ( 12), yatura (yA ), Ayata ane parimaMDala, e pratyekamAM paNa ekatva samajavuM joIe. vRtta Adi pAMca skandha saMsthAnanA bheda che. lADanA jema jeno AkAra goLa hoya che tene vRtta saMsthAna kahe che. te vRtta saMsthAnanA me le che-(1) prata2 mana (2) dhana. te mAnanA 5 nAye prabhArI se leho 54 cha-(1) samaprazA58 ane (2) viSamaprazApa. gADhaA rIte vRttasaMsthAna cAra prakAranuM hoya che. chatAM paNa vRttatva sAmA nyanI apekSAe tene eka kahevAmAM Avela che. zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 1 0 1 09 zabdAdinirUpaNam vRttatvena ekamiti / tathA-vyatraM-tistraH atrayaH koNA asyeti vyastraM-triko Nam / pUrvavaccedamapi caturvidham / tacca ekam-tryasatvasAmAnyApekSayA / tathAcaturasra-catuSkoNam / idamapi pUrvavaccaturvidham / ekatvaM cAsya sAmAnyApekSayA bodhyam / tathA-pRthulaM vistIrNam / tacca ekam ekatvasaMkhyAviziSTam / asmin viSaye'nyatra yat Ayatamucyate, tadeva ceha dIrghahasvapRthulazabdaivibhajyocyate / AyatadharmatvAd dIryAyapi Ayatam / tacca AyataM prataraghanazreNibhedAtrividham / ekaikaM punaH samapadezAyagADha viSamapradezAvagAhatvena dvividhamiti, pavidhamAyatam / yaccAdI AyatabhedayoH isvadIrghayorabhidhAnaM, tat vRttAdiSvAyatasyaiva prAyaH samA. phira bhI vRttatva sAmAnya kI apekSA se yaha eka kahA gayA hai / tIna koNa jisa saMsthAna meM hote haiM usakA nAma vyasra hai pahile kI taraha yaha bhI cAra prakAra kA hotA hai phira bhI yatratva sAmAnya kI apekSA yaha eka kahA gayA hai astra nAma kone kA hai jisa saMsthAna meM cAra kone hote haiM vaha caturasra saMsthAna hai vistIrNa saMsthAna kA nAma Ayata saMsthAna hai yaha Ayata saMsthAna bhI eka hai isa viSaya meM jo anyatra Ayata kahA gayA hai vahI yahA~ dIrgha isva pRthulazabdoM dvArA vibhakta kara ke kahA gayA hai Ayata ke dharma hone se dIrghAdika bhI Ayata hai| yaha Ayata pratara ghana aura zreNi ke bheda se vividha hotA hai inameM eka eka Ayata samapradezAvagADha aura viSamapradezAvagADha ke bheda se do 2 prakAra kA hotA hai| isa taraha se Ayata chaha prakAra kA ho jAtA hai Adi meM jo Ayata ke bheda hasvadIrgha kahe gaye haiM, ve isa bAta ko batAne ke liye je saMsthAna (AkAra ) mAM traNa khUNA hoya che, te saMsthAnane vyasa (trikoNAkAra) saMsthAna kahe che. vRttasaMsthAnanI jema tenA paNa cAra prakAra che, paraMtu vyasRtva sAmAnyanI apekSAe tene eka kahevAmAM Avela che. astra eTale khUNe. je saMsthAnamAM cAra khUNA hoya che te saMsthAnane catura saMsthAna kahe che vistIrNa saMsthAnane Ayata saMsthAna kahe che. A Ayata saMsthAna paNa eka che. A viSayane anulakSIne pharIthI je Ayata saMsthAnanI vAta karavAmAM AvI che, te dIrgha, sva, pRthula Adi zabda dvArA vibhakta karIne Ayata saMsthAnanI ja vAta karI che ema samajavuM, kAraNa ke Ayata saMsthAnanA dharmarUpa dIrgha, hasva Adi paNa Ayata ja che. te AyatanA (1) prata2, (2) dhana (3) zinA letha a pra42 ya cha, te pratyenA samapradezAvagADha ane viSamapradezAvagADha nAmanA babbe bheda paDe che. A rIte AyatanA kula cha bheda che. zarUAtamAM AyatanA je hasva ane dIrgha nAmanA zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 sthAnAso vezo bhavatIti darzanArtham / yathA'yaM stambho dIrgha AyataH vRttastryasazcaturasrazce. tyAdi / tathA-parimaNDalam-parimaNDalasaMsthAna-valayAkAramiti yAvat / yacca ekam ekatvasaMkhyAviziSTam / yadyapIdaM prataraghanabhedAd dvividhaM, tathApi sAmAnyamAzrityaikaM bodhyam / tathA-rUpabhedo varNaH, sa ca kRSNanIlalohitahAridrazukla. bhedAt paJcavidhaH / kRSNAdayaH prasiddhAH navaraM hAridraH pItavarNoM vijJeyaH / kapizAdayastu kRSNAdi saMsargajanyA iti na teSAM pRthagupanyAsaH kRtaH / kRSNAdiSu pratyekamekatvaM sAmAnyavivakSayA bodhyam / atha gandhabhedAvAha-' ege mubhigaMdhe, ege dubbhigaMdhe' iti / surabhigandhaH-surabhiH manojJaH sa cAsau gandhazceti surabhikahe gaye haiM ki vRttAdikoM meM Ayata kA hI prAya: samAveza hotA hai jaise yaha stambha dIrgha hai Apata hai vRtta hai vyasra hai aura caturasra hai ityAdi, tathA valaya ke AkAra jo saMsthAna hotA hai vaha parimaNDala saMsthAna kahA gayA hai yaha parimaNDala saMsthAna bhI ekatya saMkhyAviziSTa hai yadyapi yaha pratara aura dhana ke bheda se do prakAra kA hotA hai phira bhI yaha sAmAnya kI apekSA se eka hI kahA gayA hai, rUpa kA hI nAma varNa hai aura yaha varNa kRSNa nIla lohita hAridra aura zukla ke bheda se pAMca prakAra kA kahA gayA hai pIta (pIle) varNa kA nAma hAridra hai kRSNAdi varNI ke saMsarga se hI kapizAdika varNa banate haiM ataH inakA pRthakarUpa se kathana nahIM kiyA hai ina kRSNAdikoM meM se pratyeka varSa meM ekatA sAmAnya kI vivakSA se hI kahI gaI jAnanI cAhiye, surabhigaMdha aura durabhigaMdha ke bheda se gandha do prakAra kA hotA hai manojJagandha kA nAma bhede kahyA che, te e vAtane prakaTa karavA mATe kahevAmAM Avela che ke vRttAdikamAM Ayatane sAmAnya rIte samAveza thaI jAya che. jemake A staMbha hA cha, mAyata cha, vRtta cha, yasa cha, yaturasa cha tyAdi. valayanA AkAranA saMsthAnane parimaMDala saMsthAna kahe che. tenA paNa pratara ane ghananA bhedathI be prakAra paDe che, paraMtu sAmAnyanI apekSAe temAM ekatva che. rUpanuM nAma ja vaNe che. tenA nIce pramANe pAMca prakAra kahyAM che. 1) 3 (2) nIla (3) sAtapaya (4) pAnApaya mana (5) saMdeha varNa. kRSNAdi varNana saMsargathI ja kApizAdika varSo bane che, tethI ahIM temanuM alagarUpe kathana karyuM nathI. kRSNa Adi pratyeka varNamAM sAmAnyanI apekSAe ekava prakaTa karavAmAM AvyuM che. gaMdhanA be prakAra che-(1) surabhi gaMdha, ane (2) daraligaMdha. mane gadhane surabhi gaMdha ane amanesa gaMdhane zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 1 0 1 sU0 49 zabdAdinirUpaNam 137 gandhaH - zubhagandho manojJagandha iti yAvat / sa ca ekaH / ekatvaM ca sAmAnyApe kSayA / tathA - durabhigandhaH - durabhiH = amanojJaH, sa cAsau gandhaveti durabhigandhaH - azubhagandhaH amanojJagandha iti yAvat / sa ca ekaH / ekatvaM sAmAnyApekSayA / atha rasasya paJca bhedAnAha - ' ege titte' ityAdinA / tatra - tiktaH, kaTukaH, kaSAyaH, amlaH, madhuraH / tiktAdiSu sAmAnyavivakSayaikatvaM bodhyam / lavaNastu saMsargajo rasa iti pRthaGnoktaH / atha sparzasya karkazAdIn aSTabhedAnAha - ' ege kase jA lakkhe ' ityanena / tatra karkazaH kaThinaH yAvat - yAvatkaraNAt mRdu gurulaghuzItoSNa snigdharUpAH SaT sparzA grAhyAH / tatra - mRduH = komalaH / guruH= adhogamazIlaH / laghuH = mAyastiryagUrdhvagamanazIlaH / zItaH - stambhanasvabhAvaH / - surabhigandha aura amanojJagandha kA nAma durabhigandha hai inameM manojJagandharUpa surabhigandha sAmAnya kI apekSA se hI eka kahA gayA hai, aura amanojJagandharUpa durabhigandha bhI sAmAnya kI apekSA se eka kahA gayA hai, nikta, kaTuka, kaSAya, amla aura madhura ke bheda se rasa pA~ca prakAra kA kahA gayA hai ina tiktAdikoM meM sAmAnya kI vivakSA se hI ekatva kahA gayA hai yadyapi lavaNa bhI eka rasa hotA hai parantu vaha svatantrarUpa se rasa nahIM hotA hai saMsarga se janya hotA hai isaliye ise pRthakarUpa se rasa nahIM kahA gayA hai " ekke kakkase jAva lakkhe " karkaza kaThina yAvat - mRdu, guru, lagu, zIta, uSNa, snigdha aura rukSa ina bhedoM se sparza ATha prakAra kA hotA hai komala sparza kA nAma mRdu hai adhogamanazIla sparza kA nAma guru hai prAyaH tiryaga urdhvagamanazIla sparza kA durabhigadha kahe che. te pratyeka gaMdhamAM sAmAnyanI apekSAe ekatva prakaTa karavAmAM AvyuM che, rasanA yAMya akSara che - ( 1 ) tikta ( tIoo ), (2) uDayo, (3) uSAya (turau ) (4) pATo bhane (4) madhurasa. te pratyemmAM sAmAnyanI apekSA 4 ekatva kahevAmAM AvyuM che. jo ke lakSaNu paNa eka rasa che, parantu tene svataMtrarUpe rasa kahI zakAya tema nathI, te sa*sajanya hAvAthI tene alaga rIte rasa gaeyo nathI. " ekke kakkase jAva lukkhe " Iza ( uThina ), bhRDu, guru, laghu, zIta, uSNu, snigdha ( aMbAjI ) bhane rukSa ( bharamayo ), bhA bhedethI sparza ATha prakAranA hAya che. kemala sparzIne mRdu sparza kahe che, adhAgamanazIla sparzane guru sparzI kahe che, sAmAnyataH tiya g urdhva gamanazIla sparzane laghu sparzI kahe che, stambhana svabhAvavALA sparza'ne zIta sparza kahe che. tha 18 zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 sthAnAGgasUtre uSNo-dAhasvabhAvaH / snigdhaH cikkaNaH saMyoge sati saMyoginAM bandhakAraNam / rUkSA=niH snehaH, saMyoge satyapi saMyoginAmabandhakAraNam / karkazAdiSu pratyekamekatvaM sAmAnyavivakSayA bodhyamiti // mU049 // itthaM pudgaladharmANAmekatA moktA / samprati pudgalasaMyuktajIvAnAM ye'STAdazapApasthAnarUpA aprazastadharmAsteSAM pratyekamekatva- ege pANAivAe ' ityAdinA 'dasaNasalle ' ityantena sandarbhaNa pocyate __ mUlam-ege pANAivAe jAva ege pariggahe / ege kohe jAva lobhe / ege peje ege dose jAva ege paraparivAe / egA artirtii| ege mAyAmose, ege micchAdasaNasalle // sU050 // chAyA- ekaH prANAtipAto yAvat ekaH parigrahaH / ekaH krodho yovad nAma laghu hai stambhana svabhAva vAle sparza kA nAma zIta hai dAhasvabhAva vAle svabhAva kA nAma uSNa hai jo sparza cikanA hotA hai vaha snigdha sparza hai yaha snigdha sparza saMyoga ke hone para saMyogI padArthoM ke Apasa meM bandha hone meM kAraNa hotA hai ina karkaza Adi sparzI meM se pratyeka sparza meM sAmAnya kI apekSA se hI ekatA hai aisA jAnanA cAhiye // sU0 49 // isa prakArase pudgaladharmoM meM ekatA kahI / aba pudgala saMyukta jIvoMke jo aThAraha pApasthAnarUpa aprazastadharma haiM unameM pratyeka meM ekatA " ege pANAivAe" ityAdi sUtradvArA "micchAdaMsaNasalle" isa antima sUtra taka ke saMdarbha se kahI jAtI hai 'ege pANAivAe jAva ege pariggahe ' ityA0 // 50 // mUlArtha-prANAtipAta eka hai yAvat parigraha eka hai krodha eka hai dAhaka svabhAvavALA sparzane uSNa sparza kahe che. suMvALA sparzane snigdha sparza kahe che. A snigdha sparzane kAraNe saMgI padArtho parasparamAM baMdhAya che. A karkaza Adi pratyeka sparzamAM sAmAnyanI apekSAe ekatva che, ema samajavuM A pramANe muddala dharmomAM ekatAnuM pratipAdana karIne have sUtrakAra pudrala-saMyukta jInA je 18 pApasthAnakarUpa aprazasta dharma che, te pratyekamAM sAtArnu pratipAhana 425 // nibhitte " ege pANAivAe" thI za3 4zana "micchadasaNasalle " paryantanAM sUtrAnu ni35 42 cha " ege pANAivAe jAva ege pariggahe" tyAhi // 50 // sannArtha-prANAtipAta eka che, parigraha eka che, krodha eka che, lesa zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 1 u01 sU050 prANAtipAtAnirUpaNam lobhaH / ekaM prema eko dveSo yAvat ekaH paraparivAdaH / ekam aratirati / ekA mAyAmRSA, ekaM mithyAdarzanazalyam // sU0 50 // TIkA-' ege pANAivAe' ityAdiprANAtipAtaH-mANaH ucchvAsAdayaH, teSAm-atipAtanaM prANibhyo viyojanepANAtipAto hiMsetyarthaH, ukta ca " paJcendriyANi trividhaM balaM ca ucchvAsaniHzvAsamathAnyadAyuH / prANAdazaite bhagavadbhiruktAsteSAM viyojIkaraNaM tu hiMsA // 1 // iti / prANAtipAtazca dravyabhAvabhedAd dvividhaH, vinAzaparitApa saMkleza bhedAd vA trividhaH / yadvA - manasA vAcA kAyena ca prANAtipAtasya karaNAt anuyAvat lobha eka hai rAga eka hai dveSa eka hai yAvat para parivAda eka hai rati arati eka hai mAyAmRSA eka hai mithyAdarzana zalya eka hai / 50 / ___TIkArtha--ucchvAsa AdikoM kA nAma prANa hai ina prANoM kA prANiyoM se alaga karanA isakA nAma prANAtipAta-hiMsA hai| kahA bhI hai-" paJcendriyANi" ityAdi / pAMca indriyoM-sparzana 5, rasanA 4, ghrANa 3, cakSu 2, karNa,-tIna bala-manobala, vacanabala, kAyabala,-zvAsocchavAsa, AyuH ye 10 prANa haiM inameM se ekendriya jIva ke 4 prANa hote haiM, do indriya se lekara asaMjJI pazcendriyoM taka ke jIvoM meM kramazaH eka eka indriya kI vRddhi hone se 9 prANa taka hote haiM aura saMjJI paJcendriyoM meM manobala kI vRddhi hone se 10 prANa hote haiM ina yathA saMbhava prANoM kA ghAta karanA paryantanA kaSAye eka che, prema eka che, dveSa eka che, yAvata para parivAra eka che, rati arati eka che, mAyAmRSA eka che mithyAdarzanazalya eka che. 50 TIkArtha-ucchavAsa Adi rUpa 10 prANa hoya che. A prANethI jIvene bhasa (2Dita) 425 // tenuM nAma prAtipAta (DisA) che. 4hyu 5 cha-" paJcendriyANi " tyAdi pAya dhandriyA-25zendriya, 2sanA, prANu, yakSu bhane 4, 3 mnnmobaLa, vacanabaLa ane kAyadaLa, zvAsozvAsa ane Ayu. A 10 prANu gaNAya che. temAMthI ekendriya jIvane cAra prANa hoya che, kIndriyathI laIne asaMjJI paMcendriya paryantanA jImAM kramazaH eka eka prANanI vRddhi thatAM vadhAremAM vadhArenava prANa saMbhavI zake che, ane saMjJI paMcendrimAM mane baLanI vRddhinI apekSAe dasa prANane sadbhAva hoya che. A yathAsaMbhava prANane ghAta kare tenuM nAma prANAtipAta (hiMsA) che. prANAtipAtanA mukhya be zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 sthAnAGgasUtre mananAcca prANAtipAto navavidhaH / punaH krodhAdibhedAt patriMzadvidho vA bhavati / sa prANAtipAtazca ekaH ekatvasaMkhyAvAn / ekatvaM ca sAmAnyamAzritya bodhyamiti mithyAdarzanazalyaparyantaM vAcyam / yAvatkaraNAd mRSAvAdAdayo bodhyAH / tatra-mRSAvAdaH-mRSAvadanaM mRSAvAdaH-mithyAbhASaNamityarthaH / sa ca ekaH / mRSAvAdazca yadyapi dravyabhAvabhedAda dvividhaH, abhUtodbhAva 1 bhUtanihnava 2 vastvantaranyAsa 3 isakA nAma hiMsA hai yaha hiMsArUpa prANAtipAta, dravyaprANAtipAta aura bhAvaprANAtipAta ke bheda se do prakAra kA kahA gayA hai athavA-vinAza, paritApa aura saMkleza ke bheda se tIna prakAra kA bhI kahA gayA hai| __athavA-manase hiMsA karanA manase hiMsA karAnA aura manase hiMsA karanevAlekI anumodanA karanA, vacana se hiMsA karanA, vacanase hiMsA karAnA aura vacanase hiMsA karanevAlekI anumodanA karanA kAyase hiMsA karanA, kAyase hiMsA karAnA aura kAyase hiMsA karanevAlekI anumodanA karanA isa prakAra se bhI hiMsA ke bheda hote haiM tathA krodhAdi kaSAya ke sAtha inakA guNA karane se hiMsA ke bheda 36 ho jAte haiM isa taraha se itane bhedoM vAlA bhI prANAtipAta eka rUpa jo kahA gayA hai vaha sAmAnya kI apekSA lekara hI kahA gayA hai isI taraha kA kathana mithyAdarzanazalya taka kaha lenA cAhiye yAvat zabda se mRSAvAda AdikoM kA grahaNa huA hai jhUTha bolane kA nAma mRSAvAda hai isakA apara nAma mithyAbhASaNa bhI hai yaha ekatva saMkhyAviziSTa hai yaha mithyAbhASaNa mRSAvAd yadyapi dravya aura bhAva ke bheda se do prakAra kA hai| prA2 cha-(1) dravya prANyAtipAta bhane (2) mA prAtipAta athavA vinAza, paritApa ane saMkalezanA bhedathI tenA traNa prakAra paNa kahyAM che. athavA manathI hiMsA karavI, manathI hiMsA karAvavI ane hiMsA karanArane manathI anumaMdanA ApavI, vacanathI hiMsA karavI, vacanathI hiMsA karAvavI, hiMsA karanArane vacanathI anumodanA ApavI, kAyAthI hiMsA karavI, kAyAthI hiMsA karAvavI ane hiMsA karanArane kAyAthI anumodanA ApavI, A prakAre paNa hiMsAnA nava bheda paDe che. tathA krodhAdi cAra kaSA vaDe A nava bhedene guNAkAra karavAthI kula 36 bheda thAya che. ATalA bhedavALA prANAtipAtamAM paNa je ekatva kahevAmAM AvyuM che te sAmAnyanI apekSAe kahevAmAM AvyuM che, ema samajavuM. eja prakAranuM kathana mithyAdarzanazalya sudhInA pApasthAnake viSe grahaNa karavuM. ahIM "yAvat (sudhI)" padanA prayoga dvArA mRSAvAda Adi pApasthAnake grahaNa karavA joIe, zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA01 u01sU050 prANAtipAtAdinirUpaNam nindAbhizcaturvidho vA / tatra-abhUtodbhAvanaM yathA-'sarvagata AtmA' iti / bhUtanihnavo-yathA-' nAsti AtmA' iti / vastvantaranyAso yathA-gaurapi sannazvo. 'yamiti / nindA yathA-kuSTho tvamasi-iti / tathA-adattAdAnam-adattasya-devagururAjasvAmisAdharmikairavitIrNasya-ananujJAtasya-sacittAcittamizralakSaNasya vastu no yad aadaan-grhnnmityrthH| tacca-ekam ekatvasaMkhyAviziSTam / tathA-maithunam-mithunasya-strIpuMsalakSaNasya yatkarma tanmaithunam-abrahmasevanamityarthaH / audA. ___ athavA-abhUtodbhAvana1 bhUtanihnavara vastvantaranyAsa3 aura nindA4 isa prakAra se cAra taraha kA hai inameM jo vastu jaisI nahIM ho use usa prakArakI kahanA isakA nAma abhUtodbhAvana hai jaise AtmAko sarvavyApi kahanA maujUdavastu kA apalApa karanA isakA nAma bhUtanihava hai jaise yaha kahanA ki AtmA nahIM hai vastu ko viparItarUpa se kathana karanA isakA nAma vastvantaranyAsa hai, jaise gAya hote hue bhI use ghor3A kahanA, niMdA karanevAle vacana kahanA isakA nAma niMdA hai jaise tU kuSThI (koDhavAlA) hai Adi, tathA deva guru rAjA svAmI evaM sArmika jana inake dvArA ananujJAta (inake AjJA vinA) sacitta acitta aura mizravastu kA grahaNa karanA isakA nAma adattAdAna hai yaha adattAdAna bhI ekatva saMkhyAviziSTa hai tathA strI aura puruSa rUpa mithuna kA jo karma hai vaha maithuna hai isIkA dUsarA nAma abrahma sevana hai yadyapi yaha audArika asatya bhASaNane mRSAvAda kahe che. tenuM bIjuM nAma mithyAbhASaNa paNa che. te mRSAvAdanA dravya ane bhAvanI apekSAe be bheda che. athavA (1) abhU tor3Apana, (2) bhUtAnalava, (3) paravAntaranyAsa bhane (4) ninhA, ma pramANe tenA cAra prakAra paNa che. je vastu jevI na hoya evI kahevI tenuM nAma abhUteztAvana che. jemake AtmAne sarvagata kahe te abhUte dvAvanA che. vidyamAna vastune avidyamAna kahevI tenuM nAma bhUtanidbhava che. jemake "AtmA nathI" A pramANe kahevuM te bhUtanihnava che. vastunuM viparIta rUpe kathana karavuM tenuM nAma valvansaranyAsa che. jemake gAyane gheDe kahe. niMdA karanArAM payana mAsayA tenu nAma nihA cha. ma " tu Dhiyasa ( pANI) cha." chatAM mithyAvAdamAM sAmAnyanI apekSAe ekatva prakaTa karavAmAM AvyuM che. have adattAdAnanuM svarUpa samajAvavAmAM Ave che-deva, guru, rAjA, svAmI ane sAdharmijananI AjJA lIdhA vinA sacitta, acitta ane mizra vastune grahaNa karavI tenuM nAma adattAdAna che. te adattAdAnamAM paNa ekava samajavuM. strI ane puruSa sevanarUpa je mithunakama che tene maithuna kahe che. tenuM bIjAM nAma abradhasevana che. jo ke te dArika ane vaikiya A be zarI zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 sthAnAGgasUtre rikavaikriyazarIradvayamAzritya manovAkAyAnAM kRtakAritAnumoditabhedairidaM yadyapi aSTAdazavidhaM bhavati, vividhopAdhivazAda vA vividhaM bhavati, tathApi sAmAnyamAzrityaikatvaM bodhyam / tathA-parigrahaH-parigRhyate svIkriyate iti parigrahaH / sa ca ekaH / parigraho bAhyAbhyantarabhedena dvidhA / tatra-bAhyaH parigraho dharmopakaraNavyatirikto dhanadhAnya dvipadacatuSpadAdiranekathA / Abhyantarastu mithyAtvAviratikaSAyapramAdAdiranekadhA / yadvA-parigrahaNaM parigrahaH-mUchetyarthaH / tathA-krodho yAvat lobha ekaH / yAvatpadAda mAnamAye ca grAhye / krodhAdayazca jIvapariNAmAH / ete evaM dhaikriya isa zarIradvaya ko Azrita karake mana vacana aura kAya inake kRta kArita aura anumodanA ke bheda se 18 prakAra kA hotA hai| athavA-vividha upAdhi ke vaza se aneka prakAra kA bhI hotA hai taba bhI sAmAnya kI apekSA se yaha ekatvasaMkhyAviziSTa kahA gayA hai tathA parigraha jo svIkAra kiyA jAtA hai vaha parigraha hai yaha bAhayaparigraha aura Abhyantara parigraha ke bheda se do prakAra kA kahA gayA hai inameM dharmopakaraNake vyatirikta jo dhana dhAnya dvipada catuSpada Adi rUpa hotA hai vaha bAhaya parigraha hai aura yaha aneka prakAra kA hotA hai aura jo mithyAtva avirati kaSAya pramAda Adi rUpa hotA hai vaha Abhyantara parigraha hai yaha Abhyantara parigraha bhI aneka taraha kA hotA hai| athavA-mUcrchA kA nAma parigraha hai yaha saba bhI apane 2 sAmAnya kI apekSA ekatvasaMkhyAviziSTa hai tathA krodha yAvat-mAna mAyA aura ranI apekSAe mana, vacana ane kAryo dvArA kRta, kAti ane anudAna bhedathI 18 prakAranuM hoya che, athavA-vividha upAdhinI apekSAe aneka prakAranuM paNa hoya che, chatAM paNa sAmAnyanI apekSAe temAM ekatva batAvavAmAM AvyuM che. je vastune svIkAra ( saMgraha) karavAmAM Ave che tene parigraha kahe che. bAhya parigraha ane Abhyantara parigrahanA bhedathI tenA be prakAra kahyA che. dharmasAdhana sivAyanAM je dhana, dhAnya, dvipada, catuSpada AdinA parigrahane bAhya parigraha kahe che, ane te parigraha aneka prakAranuM hoya che. tathA je mithyAtva, avirati, kaSAya, pramAda AdirUpa hoya che, te parigrahane Abhyantara parigraha kahe che. te Avyantara parigraha paNa aneka prakArane hoya che. athavA mUThabhAvane paNa parigraha kahe che. te badhAM parigrahe paNa sAmAnya nyanI apekSAe ekatva saMkhyAvALA che. zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 1 0 1 sU0 50 prANAtipAtAdinirUpaNam cakaSAyamohanIya karma pulodayAt saMjAyante / ete yadyapyanantAnubandhyAdibhedAd asaMkhyAtAdhyavasAyasthAnabhedAd vA bahuvidhAstathApi sAmAnyamAzrityaikatvaM bodhyamiti / tathA-prema- priyasya bhAvaH karma vA prema, tacca-anamivyaktamAyAlobhalakSaNabhedasvabhAvamAsaktimAtraM bodhyam / etacca - ekam / tathA dveSaH -dveSaNaM dveSaH, 'doSa' iticchAyApakSe dUSaNaM doSaH / sa ca anabhivyaktakrodhamAnalakSaNabhedasvA bhAvo'pratimAtram / ayaM ca ekaH / tathA-' yAvat' zabdAt kalahaH abhyAkhyAnaM paizunyaM ceti tritayaM grAhyam / tatra - kalahaH - vigrahaH / abhyAkhyAnam = asadbhUta 143 lobha ye cAra kaSAya mohanIya karma ke udaya se jIva meM utpanna hote haiM ataH ye jIva ke vikRta pariNAma vizeSa haiM / ye krodhAdi rUpa pariNAma anantAnubandhI Adi ke bheda se athavA asaMkhyAta adhyavasAyasthAnoM ke bheda se aneka prakAra ke haiM phira bhI sAmAnya kI apekSA se hI ye ekatvasaMkhyA viziSTa haiM aisA kahA gayA jAnanA cAhiye tathA rAga priya kA jo bhAva yA karma hai vaha rAga hai isameM mAyA aura lobha ke lakSaNa anabhivyakta hote haiM aura yaha AsaktimAtra rUpa hotA hai yaha bhI rUpa se ekatvasaMkhyA viziSTa dveSa anabhivyakta krodhamAna vAlA hotA hai aura vaha aprItimAtra rUpa hotA hai yaha bhI sAmAnya kI apekSA se ekatva saMkhyAviziSTa kahA gayA hai yahAM yAvat zabda se kalaha abhyA khyAna evaM paizunya ina tInoM kA grahaNa huA hai laDAI Adi kA nAma Dodha, bhAna, bhAyA bhane bola, AA yAra uSAya che. bhoDanIya urmanA udayathI jIvamAM A kaSAyAnI utpatti thAya che. tethI tee jIvanA vikRta pariNAma vizeSarUpa che. te krodhAdirUpa pariNAma anantAnubadhI AdinA bhedathI athavA asakhyAta adhyavasAya sthAneAnA bhedathI aneka prakAranA che, chatAM paNu sAmAnyanI apekSAe temane ekatva sakhyAvALA kahevAmAM AvyA che. priyane je bhAva tene prema kahe che. temAM mAyA ane lebhanAM lakSaNa anabhivyakta hoya che eTale ke temAM mAyA ane leAbharUpa kAraNAne sadbhAva hAtA nathI, paNa te mAtra AsaktirUpa ja hAya che. te paNa sAmAnyanI apekSAe eka che. dveSa anabhivyakta ( aprakaTa) krodhamAnavALA hoya che, ane te mAtra aprItirUpa ja hAya che. te dveSamAM paNa sAmAnyanI apekSAe ekatva hoya che. tyAramA vayarAyelA " yAvat " " padmathI kalaha, abhyAkhyAna ane paizunya, A traNa pApasthAnake grahaNa karavAmAM AvyAM che. laDAI, jhagaDA Adine kalaha kahe che. asadbhUta (avidyamAna ) doSAnu ArepaNu karavuM zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 sthAnAGgasUtre doSAropaNam / paizunyaM parokSe sadasadoSaprakaTanam / kalahAdiSu pratyekamekatvasaMkhyAviziSTam / tathA-paraparivAdaH-pareSAM parivAdo-nindA / sa ca ekaH / tathAatiratI-aratizca ratizceti dvandvaH / tatra-aratiH-mohanIyodayAjjAta udvegalakSa nnshcittvikaarH| ratatizca mohanIyodayaja aanndlkssnnshcittvikaarH| tacca ekam / aratiH ratizvetyubhayamapi ekatvenAtra vivakSitam / yato yatra kvApi viSaye yA ratiH sA viSayAntarApekSayA aratibhavati / evameva yatra kvApi yA aratiH sA viSayAntarApekSayA ratirbhavati / itthaM ca aratimevarati, ratimeva cArati vyapadikalaha hai asadbhUta doSAropaNa kA nAma abhyAkhyAna hai parokSa meM sat asat doSoM kA Aropa karanA (Ala caDhAnA) isakA nAma paizunya hai ina kalahAdikoM meM pratyeka meM ekatA sAmAnya ko apekSA se hI kahI gaI hai paraparivAda-dUsaroM kI nindA karane rUpa paraparivAda bhI sAmAnya kI apekSA se eka hai tathA mohanIya ke udaya se utpanna huA udvega lakSaNayAlA jo cittavikAra hai usakA nAma arati hai tathA mohanIya ke udaya se utpanna huA jo AnandarUpa lakSaNa vAlA cittavikAra hai vaha rati hai arati rati ye donoM yahAM ekarUpa se vivakSita hue haiM kyoM ki jisa kisI bhI viSaya meM jIva ko jo rati hotI hai vaha viSayAntara kI apekSA se arati hotI hai isI taraha se jisa kisI bhI viSaya meM jo arati hotI hai vaha viSayAntara kI apekSA se rati hotI hai isa tenuM nAma abhyAkhyAna che ane parokSarUpe sAcA khoTA denuM Aje paNa karavuM athavA ALa caDAvavuM tenuM nAma pizunya che. kalaha AdimAM sAmAnyanI apekSAe ekava kahevAmAM Avela che. paravivAda-bIjA lokenI niMdA karavA rUpa paraMparivAdamAM paNa sAmAnyanI apekSAe eka prakaTa karavAmAM AvyuM che, sebha samana. mahanIyanA udayathI utpanna thayela uga lakSaNavALo je cittavikAra che tene arati kahe che ane mohanIyanA udayathI utpanna thayela AnaMdarUpa lakSaNavALA cittavikArane rati kahe che. A bannene ahIM ekarUpe prakaTa karyA che, kAraNa ke je kaMI paNa viSayamAM jIvane rati utpanna thAya che, te viSayAntaranI apekSAe aratirUpe palaTAI jAya che. e ja pramANe je kaMI viSayamAM arati thAya che, te viSayAntaranI apekSAe ratirUpe palaTAI jAya che. A rIte je rati hoya tene ja arati ane arati hoya che tene ja rati kahevAmAM Ave zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 1 u01 sU0 50 prANAtipAtAdinirUpaNam 15 zanti / atazcAnayo raupacArikamekatvaM bodhyam / tathA-mAyAmRpA-mAyA-kapaTazca mRSA-mithyA ceti dvandvaH / yadvA-mAyayA sahitA mRSAmRpAvAdo-mAyAmRSAsakapaTamasatyavacanam / sA ca ekA / 'mAyAmose' iti sUtre puMstvaM prAkRtatvAt / idamupalakSaNaM-krodhamAnalobhamRSArUpasaMyogadopANAmapi / premAdIni viSayabhedena adhyavasAyasthAnaH bhedena ca yadyapi bahuvidhAni tathApi sAmAnyApekSayA ekatva bodhyam / tathA - mithyAdarzanazalyam-mithyAdarzanaM-viparItadRSTiH, tat zalyamibANAdi zalyamiva zalyaM duHkhahetutvAt , tacca ekam / mithyAdarNanaM yadyapi AbhiyahikAnAbhigrahikAbhinivezikA'nAbhogikasAMzayikabhedAt paJcavidham , upAdhibhedAd vA bahutarabhedaM, tathApi sAmAnyApekSayA ekam / / sU0 50 // taraha jo rati hotI hai vahI arati aura jo arati hotI hai vahI rati kahI jAtI hai isaliye inameM aupacArika ekatva hai aisA jAnanA cAhiye, tathA-mAyA kapaTa, aura mRSA mithyA / athavA-mAyAsahita mRSAvAdakapaTasahita asatyavacana ye saca bhI sAmAnya apekSAse ekatvasaMkhyAviSTa haiN| yaha krodha, mAna, lobha aura mRSArUpa saMyogadoSoMkA bhI upalakSaka hai yadyapi rAgAdika viSayabhedase aura adhyavasAya sthAnabhedase aneka prakAra ke hote haiM taba bhI sAmAnya kI apekSAse hI ye saba ekatyasaMkhyAviziSTa kahe gaye haiN| tathA-mithyAdarzana zalya viparItadRSTikA nAma mithyAdarzana hai yaha bANAdi zalyakI taraha duHkhakA hetu honese zalya jaisI kahI gaI hai yaha bhI sAmAnya kI apekSA se ekatvasaMkhyAviziSTa hai yadyapi mithyAdarzana, Abhigrahika, anAbhigrahika, Abhinivezika, anAbho. gika aura sAMzayika ke bhedase pAMca prakAra kA hai athavA upAdhi ke bheda se aneka prakAra kA bhI hai phira bhI sAmAnya kI apekSA se hI yaha ekatvasaMkhyAvAlA prakaTa kiyA gayA hai / sU0 50 // che, te kAraNe te banemAM aupacArika ekatva che, ema samajavuM. e ja pramANe mAyA (kapaTa) ane mRSAmithyA-mAyA sahita mRSAvAda (kapaTa sahita asatya vacana), A bannemAM paNa sAmAnyanI apekSAe ekatva samajavuM. te krodha, mAna, lebha ane mRSArUpa saMga ne paNa upalakSaka che. jo ke premAdika viSaya bhedathI ane adhyavasAyasthAna bhedathI temanA aneka prakAra paDe che, chatAM paNa sAmAnyanI apekSAe A darekamAM ekatva batAvavAmAM AvyuM che. viparIta dRSTine mithyAdarzana kahe che. te tamArAdika zalyanI jema duHkhanuM kAraNa bane che, mATe tene zalya samAna kahela che. tene nIce pramANe pAMca prakAra che-Abhigrahika, anAbhigrahika, Abhinivezika, anAmika ane sazayika. upAdhinA bhedathI te aneka prakAranuM paNa hoya che. chatAM paNa sAmAnyanI apekSAe temAM ekatva batAvavAmAM AvyuM che. sU050 che zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAgasUtre itthamaSTAdaza pApasthAnAni nirUpinAni, sampati nadvipakSabhUtAnAM pANAtipAtaviramaNAdInAmekatvamAha mUlam-ege pANAivAyaveramaNe jAva pariggaharamaNe / ege kohavivege jAva micchAdasaNasallavivege // s0 51 // chAyA-ekaM prANAtipAtaviramaNaM yAvat parigrahaviramaNam / ekaMH krodhaSivaiko mithyAdarzanazalyavivekaH // mU0 51 // TIkA-'ege pANAiyAyaveramaNe' ityAdi mANAtipAtaviramaNam-prANAtipAtam-hiMsA, tasmAd viramaNaM viratiHahiMsetyarthaH / tacca ekam ekatvasaMkhyAviziSTam / yAvat zabdAt-mRSAvAdaviramaNA'dattAdAnaviramaNamaithunaviramaNAni grAhyAni / tathA-krodhavivekaH-krodhasya isa prakAra se 18 pApasthAnoM kA ekatya nirUpaNa kiyA aba unake vipakSabhUta jo prANAtipAta viramaNa Adi haiM unakA ekatva nirUpaNa kiyA jAtA hai 'ege pANAivAya veramaNe' ityAdi // 51 // __ mUlArtha-prANAtipAta viramaNa eka hai yAvat parigrahaviramaNa eka hai krodhaviveka eka hai yAvat mithyAdarzanazalyaviveka eka hai // 51 // TIkArtha-hiMsA kA nAma prANAtipAta hai isa hiMsArUpa prANAtipAta se jo virati ho jAtI hai usakA nAma prANAtipAta viramaNa hai isI prANAtipAta viramaNa kA dUsarA nAma ahiMsA hai yaha ekatva saMkhyAviziSTa hai yahAM yAvat zabda se mRSAvAdaviramaNa, adattAdAnaciramaNa, A prakAre 18 pApasthAnA ekatvanuM nirUpaNa karIne have sUtrakAra temanA vipakSabhUta evAM prANAtipAta viramaNa AdinA ekatvanuM nirUpaNa kare che. " egepoNAiyAyaveramaNe" tyAhi // 5 // sUtrAya-prAtipAta virabhaNamA ta cha. (yAvata) pariyala vi2. bhae meM cha. apavi34 (odhana tyAn) me . ( yAvat ) mithyAzana zalyaviveka eka che. TIkAI-hiMsAne prANAtipAta kahe che. te hiMsArUpa prANAtipAtathI dUra rahevAnI kriyArUpa viratine prANAtipAta viramaNa kahe che. tenuM ja bIjuM nAma ahiMsA che. temAM ahIM ekatva prakaTa karavAmAM Avela che. tyArabAda je "yAvata' padane prayoga thayo che, tenA dvArA mRSAvAda viramaNa, adattAdAna zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - - -- - ---- supA TIkA sthA01 u0 1 sU0 51 prANAtipAtaviramaNAdinirUpaNam 17 vivekA tyAgaH / yAvat zabdAt-mAnaviveko mAyAviveko lobhavivekaH premavi. ko dveSavivekaH kalahavivekaH abhyAkhyAnavivekaH paizunyavivekaH paraparivAdavi. vekaH aratirativiveko mAyAmRSAvivekaH, ityete grAdhAH / ekatvaM ca sarvatra sAmAnyApekSayA bodhyam // mU0 51 // / ___ itthaM pudgalAnAM jIvadharmANAM cakatvamuktam / sampati kAlasya sthitirUpatvena taddhamatyAt kAlavizeSANAmekatyam-' egA osappiNI' ityAdi-'egA susamAdu. samA' ityantena sandarbhamAha mUlam-egA osappiNI / egA susamasusamA jAva egA dUsamadUsamA / egA ustppinnii| egA dussamadussamA jAva egA susamasusamA // sU0 52 // maithunaviramaNa inakAgrahaNa huA hai tathA krodha ke tyAga kA nAma krodha viveka hai yahAM para bhI yAvat zabda se "mAnaviyeka, mAyAdhiveka, lobhaviveka, premaviveka, dveSaviveka, kalahaviveka, abhyAkhyAnaviveka, paizunya viveka, paraparivAdaviveka, aratirativiveka, mAyAmRSAviveka" inasaba kA grahaNa huA hai ina saba meM ekatA sAmAnyakI apekSA se jAnanI cAhiye // 51 // isa taraha se pudgaloM ke aura jIva dhoM ke ekatva ko kahA, aba sthitirUpa hone se kAlake aura kAlake vizeSarUpa kAloM ke ekatva ko " egA osappiNI" yahAM se lekara "egA susama susamA" yahAM taka ke saMdarbha dvArA kahA jAtA hai |'egaa osappiNI ityAdi' // 52 // viramaNa ane maithuna viramaNane grahaNa karavAmAM Avela che. te pratyekamAM paNa ekatva samajavuM. parigraha viramaNamAM paNa eka che. krodhanA tyAgane krodhavivr 4 che. mahA " yApat" 54thI mAnavi, mAyAvi, bomaviva premavive, dveSavi24, sAvi, malyAcyAnavi34, zUnyavive, 525riyAda viveka, rati arativiveka, ane mAyAmRSA vivekane grahaNa karavAmAM Avela che. A pratyekamAM tathA mithyAdarzana zalya vivekamAM ekatva hoya che. te badhAmAM sAmAnyanI apekSAe ekatva jANavuM. e sU0 51 che A rIte pulenA ane jIvadharmonA ekatvanuM pratipAdana karIne have sthiti35 hAvAne sIdhe garnu bhana na honA parnu "egA osa. ppiNI" thI bana "egA susamasusamA " paya-tanA sUtra | ni3555 12thAmA mAcha-"egA osappiNI" tyAhi // 52 // zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre chAyA - ekA avasarpiNI / ekA suSamasuSamA yAvat ekA duSSamaduSSamA / ekA utsarpiNI | ekA duSSamaduSSamA yAvat ekA suSamasuSamA || sU0 52 // TIkA- 'egA osapiNI ' ityAdi 148 kulacampakAzokAdiSu puSpodgamo niyamena dRzyate, tanniyAmakazca kAla eva ataH kAlasya sattA nizcIyate / sa ca kAlo'vasarpiNyutsarpiNIbhedena dvividhaH / tatrAvasarpiNyA ekatvaM vaktumAha - 'egA osaviNI' iti / avasarpiNI- avasapati = hIyamAnArakatayA'vakrAmatItyevaM zIlA / yadvA avasarpiNI = avasarpayati= AyuSkazarIrAdibhAvAn hApayati svalpIkarotItyevaM zIlA / avasarpiNI ca dazasAgaropama koTIko TimamANaH kAlavizeSaH / sA ca ekA / ekatvaM cAsyAH svarUpeNaikatvAd bodhyamiti / avasarpiNyAM hi samastA api zubhA bhAvAH krameNa anantaguNatayA hIyante / azubhAbhAvAH krameNAnantaguNatayA parivarddhante // iti / mUlArtha - avasarpiNI eka hai suSama suSamA eka hai yAvat duSaduSSamA eka hai utsarpiNI eka hai duSSamaduSSamA eka hai yAvat suSamasuSamA eka hai| TIkArtha - kulacampaka azoka Adi koM meM jo puSpodgama niyama se dekhane meM AtA hai so isakA niyAmaka kAla hI hai ataH isase kAla kI sattA kA nizcaya hotA hai yaha kAla avasarpiNI aura utsarpiNI ke bheda se do prakAra kA hotA hai inameM avasarpiNIkAla ekatva saMkhyAviziSTa hai jisakAla meM AyuSka zarIrAdi bhAvoM kI hInatA hotI jAnI hai usakAla kA nAma avasarpiNI kAla hai yaha kAla 10 koDAkoDI sAgaropama kA hai isameM jo ekatA kahI gaI hai vaha svarUpa kI apekSA se kahI gaI hai avasarpiNIkAla meM samasta hI zubha bhAva ananta sUtrArtha - avasarpiNI me che, suSabhasuSamA bheu che, ( yAvat) duSSabhaduSSabhA me che. utsarpiNI me che, duSSabhaduSSamA thoDa che, ( yAvat) suSamasuSamA eka che. TIkA-makula, campA, azeka Adi puSpA AvavAnI kriyA niyamita rIte amuka samaye thayA kare che. tenA niyAmaka kALa ja che. A rIte kALanI sattA puravAra thAya che. te kALa avasarpiNI ane utsarpiNInA bhedathI e prakAranA che, je kALamAM AyuSya, zarIrAdi bhAvevAnI hInatA thatI jAya che, te kALane avasarpiNIkALa kahe che. te 10 kADAkADI sAgarApama pramANu hAya che, te avasarpiNI kALamAM svarUpanI apekSAe ahIM ekatva prakaTa karavAmAM AvyuM che. A avasarpiNI kALamAM samasta thula bhAva anantagaNuA ghaTatAM zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA.1 u01 20 52 apalapiNyAdinirUpaNam 149 saMmmati avasarpiNI bhedAnAM suSamamuSamAdInAM SaNNAM pratyekamekatvaM prarUpayitumAha-egA suSamamusamA' ityAdi / suSTha-zobhanAH samA varSANi yasyAM sA suSamA, sA cAsau suSamA ceti sussmsusmaa| yadvA-suSThu samA suSamA, atyantaM suSamA suSamasuSamA / dvayoH sAmAnArthayoH prakRSTArthavAcakatvAt atyantasuSamA atyantasukhasvabhAvA iti yAvat / sA ca ekA ekatvaM cAsyAH svarUpeNaikatvAt / evaM suSamAdiSvapi ekatvaM bodhyam / iyaM cAvasarpiNyAH prathamArake bhavati / asyAH pramANaM tu catuHsAgarakoTIkoTayAtmakaM bodhyamiti / yAvacchabdena-'egA susamA, egA musamadussamA, egA dussamasusamA, egA dussamA ' iti catvAro bhedA grAhyAH / guNarUpa se ghaTate jAte haiM aura azubhabhAva krama se anantaguNarUpa se baDhate jAte haiN| yaha avasarpiNIkAla 6 bhedoM vAlA hotA hai inameM prathama bheda suSamasuSamA hai yahAM suSamasuSamA ye donoM zabda samAna arthavAle haiM samA zabda kA artha varSa hotA hai acche varSa kA nAma suSamA hai acche varSa jisakAla meM hote jAte haiM vaha suSamAsuSamA hai suSamA suSamA aise ye do zabda haiM jo atyanta sukhasvabhAva ke vAcaka haiM arthAt jisakAla meM atyanta susvabhAvavAle varSa hote haiM vaha suSama suSamA kAla hai isa kAla meM svarUpa se ekatA hai aisA jAnanA cAhiye yaha suSamasuSamAkAla avasarpiNI ke prathama Araka meM hotA hai isakA pramANa cAra koDAkoDI sAgara kA hai yahAM yAvat zabda se "egA susamA, egA susamadussamA egA dussamasusamA, egA duslamA" ina cAra bhedoM kA grahaNa huA hai| jAya che, ane azubha bhAva keme kame anantagaNuM vadhatAM jAya che. te avasarpiNI kALanA nIce pramANe che bheda paDe che. (1) suSamasuSamA-mA 54mA bhanne zo samAna arthavAja che. "samA" eTale "varSa sArA varSane suSamA kahe che. je kALamAM sArAM varSo Ave che, te kALane suSamasuSamA kahe che. suSamA suSamA A be zabda atyanta sukhasvabhAvanA vAcaka che. kahevAnuM tAtparya e che ke je kALamAM atyanta sukhasvabhAvavALAM varSo AvyA kare che, te kALanuM nAma suSamasuSamAkALa che. A kALamAM svarUpanI apekSAe ekatA samajavI joIe. A suSamasuSamAkALa avasarpiNInA pahelA ArakamAM (ArAmAM) Ave che. te cAra keDADI sAgara pramANane hoya che. ahIM "yAvat ' padathI nIcenA cAra bhedane grahaNa 425AmA mAyA che. "egA susamA, egA susamadussamA, ego durasamasusamA, egA dussamA " suSamasuSamA pachI suSamA 23 thAya che. te 35 zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre tatra-supamA sukhasvabhAvA / ekatvaM cAsyAH svarUpeNaikatvAd bodhyam / asyAH pramANaM trisAgarakoTIkoTyAtmakaM bodhyam / ityAsapiNyAH dvitIyArakaH 2 / tathA-suSamaduSpamA-duSTu samA-duSSamA, yadvA-duSThu-duHkhAtmakA:samA varSANi yasyAM sA duSamA, suSamA cAsau duSSamA ceti suSamaduSSamA / suSamAnubhAvabahulA'lpaduSSamAnubhAvetyarthaH / sA caikA / asyAH pramANaM dvisAgarakoTIkoTayAtmakam / ityAsapiNyAstRtIyArakaH 3 / tathA-duSpamasuSamA-duppamA cAsau muSamA ceti duSpamasuSamA / duSSamAnubhAvabahulA'lpasuSamAnubhAvetyarthaH / iyaM ca ekA / asyAH pramANaM tu dvicatvAriMzadvarSasahasronamekasAgarakoTIkoTayAtmakaM bodhyam / ityavasarpiNyAcaturthArakaH 4 / suSamasuSamA kAla kI apekSA jo kevala sukhasvabhAva vAlA kAla hotA hai vaha suSamA kAla hai isameM bhI ekatva svarUpa kI apekSA se kahA gayA hai aisA jAnanA cAhiye isakA pramANa 3 koDAkoDI sAgara kA hai suSamaduSSamA yaha avasarpiNI kA tRtIya Araka hai isameM sukhAnubhava bahularUpa se aura duHkhAnubhava alparUpa se hotA hai yaha bhI svarUpa kI apekSA se eka hai isakA pramAga do sAgaropama koTAkoTI kA hai duSSa. masuSamA yaha ayasarpiNI kA cauthA Araka hai isameM duHkhAnubhava bahuta aura sukhAnubhava alpa hotA hai yaha bhI svarUpataH eka hai isakA pramANa 42 hajAra varSa kama 1 koDAkoDI sAgarakA hai duSSamA-yaha duHkhasvarUpa bhAvavAlA hotA hai yaha bhI svarUpataH eka kahA gayA hai isakA pramANa 21 hajAra varSa kA hai yaha avasarpiNI kA pAMcavA Araka hai duSSamaduSSama sukhasvabhAvavALo ja hoya che. temAM paNa svarUpanI apekSAe ekatva samajavuM joIe. te suSamAkALa traNa keDADI sAgara pramANuvALa hoya che. avasarSioNInA trIjA ArAne suSamaduSpamAkALa kahe che. temAM adhika pramANamAM sukhane ane alpa pramANamAM duHkhane anubhava thAya che. te be ke DAkoDI sAgarapramANuvALa hoya che. temAM paNa svarUpanI apekSAe ekatva samajavuM. avasarpiNInA cothA ArAne duSamasuSamA kALa kahe che. te cothA ArAmAM ane adhika ane sukhane alpa anubhava thAya che. te eka keDIkeDI sAgara karatAM 42 hajAra varSa jUnuM pramANavALe che. temAM paNa svarUpanI apekSAe ekatva samajavuM. avasarpiNanA pAMcamAM ArAne duSamA kALa kahe che. A ArAmAM ja dukhane ja anubhava kare che, te 21 hajAra varSane kahyuM che. ane temAM zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 1 0 1 0 52 avapiNyAdinirUpaNam 151 tathA-duSSamA duHkhasvabhAvA / sA ca ekA / asyAM pramANam ekaviMzativarSasahasrAtmakaM bodhyam / ityavasarpiNyAH paJcamArakaH 5 / tathA-duSpamaduruSamA-atyantaduHkhasvabhAvA / sA caikA / asyA api pramANamekaviMzatisahasravarSAtmakaM bodhyam / ityavapiNyAH SaSThArakaH 6 // ityavasarpiNI // ___ atha sabhedAmutsarpiNIM nirUpayati-'egA ussappiNI' ityAdi / utsarpiNIutsarpanti zubhA bhAvA asyAmiti / utsarpati-par3ate arakApekSayA, yA sA-utsapiNI / yadvA-utsarpayati-varddhayati krameNAyuSkazarIrAdi bhAvAniti utsrpinnii| sA caikA / ekatvamutsarpiNyAH svarUpeNaikatvAd bodhyam evaM-duSpamaduSpamAdiSvapyekatvaM bodhyam / utsapiNyAM hi krameNa zubhA bhASA anantaguNatayA varddhante, azubhA bhAvAzca hIyante ini iha yAvacchabdena-'egA dUsamA, egA isamamusamA, egA susamA samA, egA susamA' iti draSTavyam / tathAca-utsapiNyAH SaD yaha atyanta duHkhasvarUpa hotA hai isa kA bhI pramANa21 hajAra varSa kA haiM yaha avasarpiNI kA chaThA Araka hai| bheda sahita utsarpiNI kA nirUpaNa jisa kAla meM zubha bhAvoM kI vRddhi hotI jAtI hai usakA nAma utsarpiNI hai athavA jisameM kramazaH AyuSka zarIra AdikoM kI vRddhi hotI jAtI hai usakA nama utsarpiNI hai yaha utsarpiNI bhI svarUpataH ekatva saMkhyAviziSTa hai duSSamaduSSamAdikoM meM bhI isI taraha se ekatvaM kahA gayA jAnanA cAhiye isa utsarpiNI kAla meM kramazaH arakoM kI apekSA zubhabhAya anantaguNarUpa se baDhate rahate haiM aura azubhabhAva anantaguNarUpa se ghaTate rahate haiN| yahAM yAvat zabda se " egA dUsamA egA dUsamasusamA egA susamAdRsamA egA susamA" inakA grahaNa varUpanI apekSAe ekatva batAvyuM che. avasarpiNInA chaThThA ArAne duSamaduSamA kahe che. A Aro atyanta dukhasvarUpa hoya che. tenuM pramANa paNa 21 hajAra varSanuM kahyuM che. temAM paNa svarUpanI apekSAe ekatva samajavuM joIe. utsarpiNIkALa ane tenA bhedanuM nirUpaNa- je kALamAM zubha bhAvanAonI vRddhi thatI jAya che, te kALane utsarpiNI kahe che. athavA jemAM kamazaH AyuSya, zarIra vagerenI vRddhi thatI jAya che, te kALane utsapiNI kahe che. te utsarpiNImAM paNa svarUpanI apekSAe ekatva samajavuM joIe. tenA duSamadhyamAdika bhedamAM paNa sAmAnyanI apekSAe ekatva samajavuM. A utsarpiNI kALamAM kramazaH eka pachI eka ArAmAM zubha bhAva anatagaNa vadhatAM jAya che ane azubha bhAva anaMtagaNa ghaTatAM gaya che. malA "yAtU" 56thI "egA dUsamA, egA dUsamasusamA, egA susamA. zrI sthAnAMga sUtra :01 Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 sthAnAGgasUtre ArakAH santIti bodhyam / te yathA- duSSamaduSSamA 1, duSpamA 2, duSSamasuSamA 3, suSamaduSSamA 4, suSamA 5, suSamasuSamA 6, iti duppamaduSSamAdInAmarthaH pUrvavad / duSpamaduSpamAdInAM pratyekamekatvasaMkhyA viziSTaM bodhyam / parimANamAsAM pUrvavad bodhyam / ityutsarpiNI // 0 52 // itthaM jIvapudgala kAlarUpANAM dravyANAM vividhadharma vizeSA ekatvenoktAH / samprati saMsAramukta jIvapudgalAnAM dravyavizeSANAM nArakaparamANvAdInAM samudAyalakSaNadharmasya ekatvaM 'egA neraiyANaM vaggaNA ' ityArabhya 'egA ajahaNNuko saguNalukkhANaM poggalANaM vaggaNA ' ityantena sandarbheNa prarUpyate-- mUlam - egA neraiyANaM vaggaNA, egA asurakumArANaM vaggaNA, caDavasidaMDao jAtra vemANiyANaM vaggaNA // 1 // egA bhavasiddhiyANaM vaggaNA, egA abhavasiddhiyANaM vaggaNA, egA bhavasiddhiyANaM neraiyANaM vaggaNA, egA abhavasiddhiyANaM neraiyANaM vaggaNA, evaM jAva egA bhavasiddhiyANaM vemANiyANaM vaggaNA, egA abhavasiddhiyANaM vemANiyANaM vaggaNA // 2 // egA sammaddiTThiyANaM vaggaNA, egA micchaddiTTiyANa vaggaNA, egA sammAmicchaddiTThiyANaM vaggaNA / egA sammadiTThiyANaM NeraiyANaM vaggaNA, egA micchaddiTThiyANaM NeraiyANaM huA hai isa taraha utsarpiNI kAla ke ye 6 Araka hote haiN| inameM duSSamaduSSamA 1, duSSamA 2, duSSamasuSamA 3, suSamaduSSamA 4, suSamA 5 aura suSamasuSamA 6 ye inake nAma haiM / ina saba kA artha pUrva kI taraha se hai| tathA inakA parimANa bhI jaisA pahile kahA gayA hai vaisA hI jAnanA cAhiye // sU052 / / dUsamA, egA susamA A sUtrapATha grahaNu karavAmAM Avye che. A rIte utsarpilI ajanA nIthe prabhA cha bhArA che - (1) duSSabhahupSabhA, (2) duSSabhA, (3) duSSabhasuSamA, (4) suSabhahuSSabhA, (4) suSamA bhane (1) suSabhasuSamA mA enA artha pahelAM kahyA mujaba samajavA. te pratyekanuM pramANa paNa pahelAM kahyA anusAra samajavuM. // sUpara // "" zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 1 0 1 sU052 nArakAdInAM vargaNAnirUpaNam 153 vaggaNA, egA sammamicchadihiyANaM NeraiyANaM vaggaNA, evaM jAya thaNiyakumArANaM vaggaNA / egA micchAdiTThiyANaM puDhavikAiyANaM vaggaNA evaM jAya vnnstikaaiyaannN| egA sammadiTriyANaM beiMdiyANaM vaggaNA, egA micchaddiTThiyANaM beiMdiyANaM vggnnaa| evaM teiMdiyANaM picauridiyANavi / sesA jahA neraiyA jAya egA sammamicchadiThiyANaM vemANiyANaM vaggaNA // 3 // egA kaNhapakkhiyANaM vaggaNA, egA sukkapakkhiyANaM vaggaNA / egA kaNhapakkhiyANaM gairaiyANaM vaggaNA, egA sukapakkhiyANaMNeraiyANaM vggnnaa| evaM cupiisdNddobhaanniyo|4| egA kaNhalessANaM vaggaNA, egA nIlalessANaM vaggaNA, evaM jAva sukkalessANaM vggnnaa| egA kaNhalestANaM neraiyANaM vaggaNA jAva kAulessANaM NeraiyANaM vggnnaa| evaM jassa jai lessaao| bhavaNavaivANamaMtarapuDhaviAuyaNassaikAiyANaMca cattAralessA o teuvAubeiMdiya teiMdiya cauridiyANaM tinni lessAo, paM. ciMdiyatirikkhajoNiyANaM maNussANaM challessAo, joiliyANaM egA teulesA, vemANiyANaM tinni uprimlessaao||5|| egA kaNhalessANaM bhavasiddhiyANaM vaggaNA, evaM chasu vi lestAsu do do payANi bhANiyavvANi / egA kaNhalessANaM bhavasiddhiyANaM NeraiyANaM vaggaNA, egA kaNhalessANaM abhava. siddhiyANaM NeraiyANaM vaggaNA / evaM jassa jai lessAo tassa tai bhANiyavAo jAva vemANiyANaM // 6 // ya 20 zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre egA kaNhalessAsammaddiDiyANaM vaggaNA, egA kaNhalessANaM micchaddiTThiyANaM vaggaNA, egA kaNhalessANaM sammAmicchadiTThiyANaM vaggaNA / evaM chasu vi lessAsu jAva vaimANiyANaM jesiM jai viDio // 7 // 154 egA kaNhalessANaM kaNhapakkhiyANaM vaggaNA, egA kaNhalessANaM sukkapakkhiyANaM vaggaNA, jAva vaimANiyANaM jassa jai lessAo / ee aTu cauvosadaMDayA // 8 // egA titthasiddhANaM, vaggaNA, evaM jAva egA egasiddhArNa vaggaNA, egA agasiddhANaM vaggaNA, egA apaDhamasamayasi - dvANaM vaggaNA evaM jAya aNaMtasamayasiddhANaM vaggaNA / egA paramANupoggalANaM vaggaNA evaM jAva egA aNatapaesiyANaM khaMdhANaM vaggaNA / egA egapaesogADhANaM poggalANaM vaggaNA / jAya egA asaMkhejapaesogADhANaM vaggaNA / egA egasamayaThi - iyANaM poggalANaM vaggaNA / jAya asaMkhejjasamayaTTiiyANaM poggalANaM vaggaNA / egA egaguNakAlagANaM poggalANaM vaggaNA jAva egA asaMkhejaguNakAlagANaM vaggaNA, anaMtaguNakAlagANaM poggalANaM vaggaNA / evaM vaNNA gaMdhA rasA phAsA bhANiyavvA jAya anaMtaguNalukkhANaM vaggaNA / egA jahannapaesiyANaM khaMdhANaM vaggaNA, egA ukkosapae siyANaM khaMdhANaM vaggaNA, egA ajahannuko sapae siyANaM khaMdhArNA vaggaNA / evaM jahanno zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ supA TIkA sthA0 1 u 1sU0 52 nArakAdInAM vargaNAnirUpaNam 155 gAhaNayANaM ukkosogAhaNayANaM ajahannukosogAhaNayANaM, jahanaTiiyANaM ukosaTriiyANaM ajahannukosaTiiyANaM, jahannaguNakAlagANaM ukosaguNakAlagANaM ajahannukkosaguNakAlagANaM / evaM vaNNagaMdharasaphAsANaM vaggaNA bhANiyavvA, jAva egA ajahannukkosaguNalukkhANaM poggalANaM vaggaNA // sU0 52 // chAyA-ekA narayikANAM vargaNA, ekA amarakumArANAM vargaNA, caturviMzatidaMDako yAvad vaimAnikAnAM vargaNA // 1 // ___ekA bhavasiddhikAnAM vargaNA, ekA abhavasiddhikAnAM vargaNA, ekA bhavasiddhinairayikANAM vargaNA, ekA abhavasiddhikAnAM nairayikANAM vargaNA, evaM yAvat ekA bhayasiddhikAnAM vaimAnikAnAM vargaNA, ekA abhavasiddhikAnAM vaimAnikAnAM vrgnnaa||2|| ___ ekA samyagdRSTikAnAM vargaNA, ekA mithyAdRSTikAnAM vargaNA, ekA samyagUmithyAdRSTikANAM vargaNA / ekA samyagdRSTikAnAM nairayikANAM vargaNA, ekA mithyAdRSTikAnAM nairayikANAM vargaNA, ekA samyagmithyASTikAnAM nairayikANAM vargaNA evaM yAvat stanitakumArANAM vargaNA / ekA mithyAdRSTikAnAM pRthivIkAyikAnAM vargaNA, evaM yAvad vanaspatikAyikAnAm / ekA samyagdRSTikAnAM dvIndriyANAM vagaNA, ekA mithyAdRSTikAnAM dvIndriyANAM vargaNA / evaM trIndriyANAmapi caturindriyANAmapi / zeSA yathA nairayikA yAvat ekA samyagmithyASTikAnAM vaimAnikAnAM vrgnnaa||3|| ekA kRSNapAkSikANAM vargaNA, ekA zuklapAkSikANAM vargaNA / ekA kRSNapAkSikANAM nairayikANAM vargaNA, ekA zuklapAkSikANAM nairathikANAM vargaNA / evaM caturviMzatidaNDako bhaNitavyaH // 4 // ____ ekA kRSNalezyAnAM vargaNA, ekA nIlalezyAnAM vargaNA, evaM yAvat zuklalezyAnAM vargaNA / ekA kRSNalezyAnAM nairayikAnAM vargaNA yAvata kApotalezyAnAM nairayikANAM vargaNA / evaM yasya yAvatyolezyAH / bhavanapativyantarapRthivyabbanaspatikAyikAnAM ca catasro lezyAH, tejovAyudvIndriyacaturindriyANAM tisrolezyAH, pazcendriyatiryagyonikAnAM manuSyANAM SaD lezyAH, jyotiSikANAmekA tejolezyA, vaimAnikAnAM tisra uparitanalezyAH // 5 // ___ ekA kRzNalezyAnAM bhavasiddhikAnAM vargaNA, evaM SaTsvapi lezyAsu dve dve pade bhaNitavye / ekA kRSNalezyAnAM bhavasiddhikAnAM nairayikANAM vargaNA, ekA kRSNalezyAnAm abhavasiddhikAnAM nairayikANAM vargagA / evaM yasya yAvatyo lezyAH, tasya nAvatyo bhaNitavyA yAvad vaimAnikAnAm // 6 // zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre ekA kRSNalezyAnAM samyagdRSTikAnAM vargaNA, ekA kRSNalezyAnAM mithyAdRSTikAnAM vargaNA, ekA kRSNalezyAnAM samyagmithyAdRSTikAnAM vargaNA / evaM SaTrasvapi lezyAsu yAvad caimAnikAnAM, yeSAM yAvatyo dRSTayaH // 7 // ___ ekA kRSNalezyAnAM kRSNapAkSikANAM vargaNA, ekA kRSNalezyAnAM zuklapAkSikANAM vargaNA, yAvad vaimAnikAnAM, yasya yAvatyo lezyAH ete aSTa caturviMzati daNDakAH // 8 // ___ ekA tIrthasiddhAnAM vargaNA, evaM yAvat ekA ekasiddhAnAM vargaNA, ekA anekasiddhAnAM vargaNA, ekA aprathamasamaya siddhAnAM vargaNA, evaM yAvat anantasamayasidAnAM vargaNA / ekA paramANupudgalAnAM vargaNA, evaM yAvat ekA anantapradezikAnAM skandhAnAM vargaNA / ekA ekapadezAvagADhAnAM pudgalAnAM vargaNA, yAvat ekA asaMkhyeyapradezAvagADhAnAM pudgalAnAM vrgnnaa| ekA ekasamayasthitikAnAM pudgalAnAM vargaNA, yAvat asaMkhyeyasamayasthitikAnAM pudgalAnAM vargaNA / ekA ekaguNakAlakAnAM pudgalAnAM vargamA, yAvat ekA asaMkhyeyaguNakAlakAnAM pudgalAnAM vargaNA, anantaguNakAlakAnAM pudgalAnAM vargaNA / evaM varNA gandhA rasAH sparzA bhaNitavyA yAvat anantaguNarUkSANAM pudgalAnAM vargaNA ekA jaghanyapradezikAnAM skandhAnAM vargaNA, ekA utkarSapadezikAnAM skandhAnAM vargaNA, ekA ajaghanyotkarSabhadezikAnAM skandhAnAM vargaNA / evaM jaghanyAvagAhanakAnAm utkarSAvagAhanakAnAm ajaghanyotkavigAhakAnAM, jaghanyasthitikAnAm , utkarSasthitikAnAm ajaghanyotkarSasthitikAnAM, jaghanyaguNakAlakAnAm utkarSaguNakAlakAnAm / evaM varNagandharasasparzAnAM vargaNA bhaNitavyA, yAvat ekA ajaghanyotkarSaguNarUkSANAM pudgalAnAM vrgnnaa||mu052|| TIkA-'egA neraiyANaM' ityAdi nairayikANAm--nirgatAH ayAt-sAtavedanIyAdirUpAt zubhAditi nirayAH, narakAvAsAH teSu bhavA nairayikAH te ca pRthivIpastaTanarakAvAsasthitibhavyatvAdi isa prakAra se jIva pudgala aura kAla ina dravyoM ke vividha dharmavizeSa ekatva saMkhyAviziSTa khe| aba saMsArI jIva mukta jIya aura pudaladravyavizeSoM ke tathA nAraka paramANu AdikoM ke samudAya rUpa dharma kI ekatA kA kathana "egA neraiyA NaM" Adi sUtra se lekara ke A rIte jIva, pula ane kALa A dravyonA vividha dharma vizeSamAM ekatvanuM pratipAdana karIne have saMsArI jIva, mukta jIva ane pudgala dravyavizenA tathA nAraka paramANu AdikanA samudAyarUpa dharmanI ektAnuM prati zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 130 1 sU052 nArakAdInAM vargaNAnirUpaNam 157 , bhedAdanekavidhAH teSa vargaNA = rAziH ekA = ekatvasaMkhyAviziSTA / ekalaM ca nArakatva paryAyasAmyAd bodhyam / evamagre'pi sarvatra tattatparyAya sAmyAdekatvaM bodhyam / tathA-asurakumArANAm - asurAzca te kumArAceti asurakumArAH, kumAratvaM. " egA ajahaNNuko saguNalukkhANaM poggalANaM vaggaNA " isa antima saMdarbha dvArA karate haiM-' egA neraiyANaM vaggaNA ' ityAdi // 53 // TIkArtha - sAtAvedanIya Adi zubharUpa karmA se jo sthAna nirgata -rahita hote haiM ve niraya haiM yahAM nira zabda kA artha nirgati hai aura aya zabda kA artha sAtAvedanIya AdirUpa zubhakarma hai ina nirayoM meM narakAvAsoM meM jo hote haiM ve nairayika hai arthAt ina narakAvAsoM meM jo janma lete haiM ve nAraka haiN| ye nAraka, pRthivI, prastara narakAvAsa, sthiti aura bhavyatvAdi ke bheda se aneka prakAra ke hote haiN| vargaNA nAma rAzi kA hai isa taraha nairayikoM kI rAzi ekatvasaMkhyAviziSTa hai yaha ekatva unameM nArakaparyAya kI samAnatA ko lekara kahA gayA hai / isI taraha se Age bhI apanI 2 paryAya kI samAnatA ko lekara ekatva samajhanA cAhiye tathA asurakumAroM kI vargaNA meM bhI ekatA hai, ina asuroM ko jo kumAra kahA gayA hai usakA kAraNa inakA sadA navayuvaka jaise 66 pAdana egA neraiyANaM A sUtrathI laine dha egA ajahaSNuko guNa lukkhANaM A sUtra paryantanA saMdarbhamAM karavAmAM Ave che. poglANaM vaggaNA dd dd 66 egA neraiyANaM vaggaNA " ityAdi // 53 // TIkA--sAtAvedanIya Adi zubharUpa karmothI je sthAna nita (hita) hAya che, te sthAnane 'niraya' he che. ahIM' ' niH' zabdano artha niyaMti (raDitatA ) che, mane 'aya " no artha sAtAvedanIya mAhi3ya zulabha che. A nirayAmAM ( narakAvAseAmAM) janma lenArA jIvAne nairiyakA kahe che. nairayikAnuM khIjuM nAma nArakA che. te nArako pRthvI, prastara, narakAvAsa, sthiti ane bhavyatva AdinA bhedathI aneka prakAranA hAya che. rAzine vaNA kahe che. A rIte nairiyakAnI rAzine ekatva sakhyAvALI kahI che. nAraka paryAyanI samAnatAnI apekSAe teemAM ekatva kahyuM che. eja pramANe AgaLa pazu pAtapeAtAnI paryAyanI samAnatAnI apekSAe ja ekatva samajavuM, asurakumArAnI vaNAmAM paNa A dRSTie ja ekatva samajavu' joie. A asurane zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 sthAnAGgasUtre caiSAM navayauvanatayA kumArasAdRzyena bodhyam / teSAM vargaNA ekA / evameva caturvizatidaNDakaH caturvizatipadapratibaddho daNDako vAkyaracanAvizeSo vaktavyaH / catuviMzatidaNDakazca ' neraiyA 1 asurAI 10, puDhavAi 5 beiMdiyAdao ceva 4 / nara 1 vaMtara 1, joisiya 1 vemANI 1 daMDao evaM // " chAyA-nairayikA asurAdiH pRthivyAdi dIndriyAdayazcaiva / naro vyantaro jyotiSiko vaimAniko daNDaka evam / / iti / tatra-bhavanapatayo dazavidhA bhavanti / tathAhi "asurA1, nAgara, suvaNNA3, vijjU4, aggI5, ya dIva6, udahI, ya / disi8, pavaNa9, thaNiya10, nAmA, dasahA ee bhavaNavAsI // " bane rahanA hai isIliye inameM kumAra kA sAdRzya hone se inheM kumAra kahA gayA hai isI prakAra se caturviMzati daNDakastha jIvoM kI vargaNA meM bhI ekatva samajhanA cAhiye caturviMzatipad pratibaddha jo vAkyaracanA vizeSa hai usakA nAma caubIsadaNDaka hai vaha caturviMzati daNDaka isa prakAra se hai-' neraiyA' ityAdi / / nairayika kA ekadaNDaka, asurakumAra Adi dazakA dazadaNDaka 10 pRthivIkAyika Adi pAMca sthAvara kA pAMca daNDaka5, do indriyAdi tIna vikalendriyoMkA tIna (Adi zabdase) tiryaMca paJcendriyakA eka daNDaka isa taraha cAra daNDaka 4, nara 1, vyantara 1, jyotiSika 1, vaimAnika 1, isa prakArase ye 24 daNDaka haiN| kumAra kahevAnuM kAraNa e che ke teo sadA navayuvaka jevAM dekhAya che. A rIte kumAra ane temanI vacce navayauvanarUpa guNanI samAnatA hovAthI temane asurakumAre kahyAM che. e ja pramANe 24 daMDakastha janI vaNAmAM paNa ekava samajavuM joIe. 24 pada dvArA pratibaddha je vAkayaracanA vizeSa che, tene cAvIsa daMDaka kahe che. te grevIsa daMDaka nIce pramANe che- ___"neraiyA " tyAdi nArakenuM eka daMDaka, asurakumArAdi dasa bhavanapati devonA dasa daMDaka, pRthvIkAyika Adi thAvaranA pAMca daMDaka, hIndriyathI caturindriya paryantanA vikalendriyanA traNa ane paMcendriya tiya enuM eka ema cAra daMDaka, manuSyonuM eka daMDaka, vyantarAnuM eka daMDaka, tinuM eka ane vaimAnikenuM eka daMDaka A pramANe kula 24 daMDaka che. zrI sthAnAMga sUtra 01 Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 1 u0 1 sU052 nArakAdInAM vargaNA nirUpaNam 4 chAyA - asurA nAgasuparNA vidyut anizca dvIpa udadhiva / rioyer stanitanAmAno dazadhA ete bhavanavAsinaH // iti // etadanusRtya caturviMzatiH sUtrANi vaktavyAni / kiyadavadhi vaktavyAni ? ityAha- jA' ityAdi - vaimAnikAnAM vargaNA ekA bodhyeti / eSaH sAmAnyadaNDakaH / nanu nAraka vargaNAyA yadekatvamuktam, tadasaMgatam, nArakasattAyA eva durupapAdatvAt / tathAhi--nArakA asadbhUtAH, tatsAdhaka pramANAbhAvAt zazazRGgavaditi / anenAnumAnapramANena gamyate, yat nAraka jIvA na santIti cet, ucyateasurakumArAdi 10 isa prakAra se haiM-"asurA nAgasuvaNNA" ityAdi / asurakumAra 1, nAgakumAra 2, suvarNakumAra 3, vidyutkumAra4, agnikumAra5, dvIpakumAra 6, udadhikumAra7, dizAkumAra8, vAyukumAra9, aura stanitakumAra 10 ina padoM kA anusaraNa karake 24 daNDaka kaha lenA cAhiye ye caubIsa sUtra kahAM taka kahanA cAhiye isake liye kahA gayA hai - " jAva vaimANiyA vaggaNA" vaimAnikavargaNA taka ye 24 daNDaka kahanA cAhiye yaha sAmAnya daNDaka hai / zaMkA- Apane jo nAraka vargaNA meM ekatva kahA hai yaha asaMgata hai kyoMki nArakoM kI sattA hI siddha nahIM hai tathAhi - nArakoM ke sAdhaka pramANa kA abhAva hone se nAraka haiM hI nahIM jaise sAdhaka pramANa ke abhAva se zazazRGga nahIM hai ? asurakumAdi 10 daMDhakA nIce pramANe che-- asurA nAgasuvaNNA" ityAhi 66 159 (1) asuraGkubhAra (2) nAgakumAra (3) suSArtha kumAra, (4) vidyutkumAra, (4) abhibhAra, (6) dvIpakumAra, (7) udadhikumAra (8) hizAkumAra (5) vAyukubhAra bhane (10) stanitakumAra, yA hone anusarIne 24 sUtra hovA leye. "jAva vemANiyA vaggaNA" te 24 sUtra kayAM sudhI heAvA joie ? te sUtrakAra kahe che ke vaimAnika vaNA paryantanA 24 daMDaka sUtra kahevA joie. A sAmAnya daMDaka che. zakA--Ape nAraka vagaNAmAM je ekatva prakaTa karyuM che te asaMgata nArakanA sAdhaka mAnI zakAya che. lAge che, kAraNa ke nArakAnuM astitva ja siddha thatuM nathI. pramANanA abhAva hAvAthI nArakAnuM astitva ja nathI ema jema sAdhaka pramANune abhAve, sasalAne ziMgaDAM hAtA nathI e vAta mAnavI paDe che, eja rIte nArakeAnuM astitva paNa nathI, ema mAnavAmAM ze vAMdhe che? zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - --- - - - 260 sthAnAGgasUtre 'tatsAdhakamamANAbhAvAt' iti yo heturupadarzitaH, sa heturasiddhaH, tatsAdhakAnumAnasadbhAvAt / tathAhi-prakRSTapApaphalaM vidyamAnabhoktRtvaM, karmaphalatvAt , puNyakarmaphalavat , nava tiyanarA eva prakuSTapApaphalabhoginaH, audArikazarIriNA tasya vedayitumazakyatvAt , viziSTasurajanmahetu prakRSTapuNyaphalavaditi / iti prathamazcaturviMzati daNDakaH // 1 // itthaM sAmAnyena caturviMzati daNDakamuktvA samprati vizeSatastamAha-'egA uttara-nArakoM kI asattA siddha karane ke liye jo " tatsAdhaka pramANAbhAvAt" aisA hetu kahA gayA hai vaha asiddha hai kyoM ki nArakoM kI sattA kA sAdhaka anumAna pramANa isa prakAra se hai-" prakRSTa pApaphalam vidyamAna bhokRtvaM karmaphalatyAt puNyakarmaphalavat " puNyakarma ke phala kI taraha prakRSTa pApaphala vidyamAna hai bhoktA jisa kA aisA hai kyoM ki vaha karma kA phala hai yahAM aisA nahIM kahanA cAhiye ki tiryazca aura manuSya hI prakRSTa pApa ke phala ke bhoktA hote haiM kyoM ki prakRSTa pApa phala audArika zarIra se yukta prANI dvArA vedayituM (vedane ke liye) azakya hotA hai jaise viziSTa surajanma kA hetubhUta jo prakRSTa puNyaphala hotA hai vaha audArika dvArA vedayituM azakya hotA hai| isa prakAra se yaha prathama caturvizati daNDaka hai ? isa prakAra sAmAnyataH cauvIsa daNDaka kahakara aba vizeSa rUpa samAdhAna " nArakanA astitvane siddha karavAne mATe sAdhaka pramANane abhAva che," ema kahevuM te barAbara nathI. kAraNa ke nArakanA astitvane siddha karanAra anumAna pramANa mojUda che. te anumAna pramANa nIce pramANe cha-" prakRSTapApaphalam vidyamAnabhoktRvaM kama phalatvAt puNyakarma phalavat " yuSya kamane phaLanI jema prakRSTa pApaphaLa paNa vidyamAna bhakatAvALuM hoya che, kAraNa ke te karmanuM phaLa che. ahIM evuM na kahevuM joIe ke tiryaMce ane manube ja prakRNa pApaphaLanA bhaktA hoya che, kAraNa ke prakRSNa pApaphaLa dArika zarIrathI yukta prANI (jIva) dvArA vedAvuM te azakya hoya che-dArika zarIravALo jIva tenuM vedana karI zakatA nathI. jevI rIte prakRSTa puNyaphaLa audArika zarIra dvArA vedI zakAtuM nathI paNa deve dvArA ja vedI zakAya che, e ja pramANe prakRNa pApaphaLane bhoktA paNa nAraka jIva ja bane che. A prakAranuM A 24 daMDakomAMnuM paheluM daMDaka che. zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 u01 sU052 nArakAdInAM vargaNAnitapaNam 161 bhavasiddhiyANaM' ityAdi / bhavasiddhikAnAM-bhaviSyatIti bhavA-bhASinI, sA siddhiH= nitiryeSAM te bhavasiddhikAH bhavyAH, teSAM vargaNA ekA / tadbhinnA abhavasiddhikA abhavyAsteSAmapi vargaNA ekaa| bhavasiddhikAbhavasiddhikAbhyAM vizeSitAnAM caturyi zatidaNDakasthapadAnAmekaikasya vargaNA ekA bodhyeti bhAvaH / iti dvitIyazcaturviMzati daNDakaH // 2 // atha samyagdRSTikAdi vargaNAnAmekatvamAha-egA sammadihiyANaM' ityAdi / samyagdRSTikAnAM-samyak aviparItA dRSTiH darzanaM-tattvaM prati ruciryeSAM te samyagdRSTikAsteSAM vargaNA ekA / mithyAtvamohanIyakSayakSayopazamopazamebhyaH samyagdaSTikA bhavanti / tathA-mithyAdRSTikAnAM-mithyA-viparItA jinoktatattveSu zraddhA se usI ko kahA jAtA hai-"egA bhavasiddhiyA NaM" ityAdi jinheM Age siddhi nirvRtti (mokSa) prApta hotI hai ve bhavasiddhika bhavya jIva haiM inakI vargaNA rAzi ekatva saMkhyAviziSTa hai bhavasiddhikoM se jo bhinna haiM ve abhavasiddhika haiM abhavya haiM ina abhavyasiddhikoM kI vargaNA bhI eka hai bhavasiddhika aura abhayasiddhika ina donoM se vizeSita caturviMzati daNDakasthapadoMke ekara padakI vargaNA ekatva saMkhyAviziSTa hai yaha dvitIya caturvizati (cauvIsa) daNDakara "egA sammAdiTThiyANaM" ityAdi-jinakI dRSTi-darzana tattva ke prati ruci aviparIta hotI hai unakA nAma samyagdRSTika hai ina samyagdRSTikoM kI vargaNA-ekatva saMkhyAviziSTa hotI hai mithyAtva mohanIya karma ke kSaya kSayopazama aura upazama se jIva samyag dRSTika hote haiN| tathA jinokta tatvoM meM jinakI A rIte 24 daMDakanuM sAmAnyarUpe nirUpaNa karIne have vizeSarUpe enuMja pratipAdana 42yAmA mA cha-" egA bhavasiddhiyANaM " tyAdi ne bhaviSyamA siddhi-nivRtti (mokSa) prApta thavAnI che, te jIvone bhavasiddhika (bhavya cho) kahe che. temanI vagaNa (rAzI) mAM ekatva samajavuM. bhavasiddhakethI bhinna evAM je abhayasiddhi ke che, temanI vargaNAmAM paNa eka samajavuM. bhavasiddhika abhavasiddhika, A bane padethI vizeSita (yukta ) 24 daMDakazya padanA pratyeka padanI vargaNAmAM ekatva samajavuM joIe. A dvitIya covIsa daMDaka thayuM. rA ___" egA sammAdidriyANaM" tyAdi. rebhanI STi mena tatva pratye avi. parIta rucivALI hoya che, evAM jIne samyagdaSTika kahe che te samyagRSTikonI vargaNAmAM paNa eka samajavuM. mithyAtva mehanIya karmanA kSayopazamathI ane upazamathI jIva samyagadRSTika bane che. jaina tamAM jene zraddhA hotI nathI tha 21 zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 sthAnAGgasUtre rahitA dRSTiH darzanaM-ruciH yeSAM te mithyA dRSTikAH-mithyAtvamohanIyodayAd jinapacaneSu zraddhAnarahitAH / teSAM vargaNA ekaa| tathA-samyagamithyASTikAnAM-samyak ca mithyA ca dRSTiryeSAM te samyagmithyAdRSTikAH - ye mizramohanIyodayAjinamaNItatattveSu ardhavizuddhazraddhAnavanta ityarthaH, teSAM vargagA ekA bhavatIti / samyagmithyASTitvaM jIva evaM pratipadyate, tathAhi-apArasaMsArasamudrAntarAle viparivarttamAno jIvo'nAbhoganirvatitena girisaridupalagholanAkalpena yathA-pravRttikaraNena antaH sAgadRSTi zraddhA viparIta hotI hai-jinokta tatvoM meM jinheM zraddhA nahIM hotI hai ve mithyAdRSTika haiM ina jIvoM ko mithyAtva mohanIya karma kA udaya hotA hai isaliye inheM jinokta tattvoM meM zraddhAna nahIM hotA hai inakI vargaNA bhI ekatva saMkhyAviziSTa hai tathA jo samyag mithyAdRSTika jIca haiM arthAt jinake zraddhAnameM mizramohanIya karma ke udaya se na pUrNarUpase zuddhi hai aura na azuddhi hai arthAt jina praNItatattvoMmeM ardhavizuddha zraddhAna se jo yukta haiM aise ve jIva samyag mithyAdRSTika haiM, inakI vargaNA bhI eka hai jIva isa samyag mithyASTitva ko isa prakAra se prApta karatA hai apAra saMsAra rUpI samudra ke bhItara gote khAtA huA jIca jisa prakAra se pravAhita nadI ke bhItara par3A huA patthara usake pravAha se idhara se udhara ragaDatA huA gola ho jAtA hai isI prakAra se anAbhoga borA nivartita yathA pravRttikaraNa se mithyAtva vedanIya karma kI sthiti ko eka jinakti tatvomAM jenI dRSTi zraddhArahita hoya che, evAM jIvone mithyASTika kahe che. te jamAM mithyAtva mehanIya karmane udaya hoya che, tethI te jIvane jinekta ta pratye zraddhA utpanna thatI nathI. te mithyAdRSTikanI vargaNAmAM paNa ekatva samajavuM joIe. - mizramehanIya karmanA udayathI jene jinakti ta pratye pUrNarUpe zraddhA paNa nathI ane pUrNarUpe azraddhA paNa nathI, eTale ke jenI zraddhAmAM pUrNarUpe zuddhi paNa nathI ane azuddhi paNa nathI-jina prarUpita tamAM je ardha vizuddha zraddhAthI yukta che evAM jIvane samyagRmithyASTika kahe che. temanI vagaNAmAM paNa ekatva samajavuM. jIva A samyagRmithyAdRSTiva A pramANe che-jevI rIte nadInA pravAhamAM paDele patthara tenA pravAhamAM ghasaDAto ghasaDAte goLAkArarUpa banI jAya che, e ja pramANe apAra saMsArarUpI samudramAM bhramaNa karate-gothAM khAte jIva anAga dvArA nirvartita yathA pravRttikaraNathI mithyAtva vedanIya karmanI zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 1 u010 52 nArakAdInAM vargaNAnirUpaNam 163 ropamakoTIkoTikasthitikaM mithyAtvavedanIyaM karma samupArjayati / tasya karmaNaH sthiterantarmuhUrtamudayakSaNAduparyatikramyApUrvakaraNAnivRttikaraNAbhidhAnAbhyAM vizudvivizeSAbhyAm antarmuhUrtakAlapramANamantarakaraNaM karoti / antarakaraNe kRte sati tasya karmaNaH sthitidvayaM bhavati / tatra-antarakaraNAdadhastanI sthitiH prathamasthitiH sA caantrmuhuurttmaatraa| tathA-tasmAdevAntarakaraNAduparitanI dvitIyasthitiH / tatra prathamasthitau jIvo mithyAtvadalikavedanAd mithyAdRSTirbhavati / antamuhUrtena tu tasyAM sthitAvapagatAyAmantarakaraNaprathamasamaya eva aupazamikasamyaktvaM prApnoti, sAgaropama koTAkoTi ke bhItara banA detA hai arthAt yathA pravRttikaraNa ke prabhAva se yaha mithyAtva mohanIya karma kI 70 koDAkoDI sAgaropama kI sthiti ko ghaTAkara use 1 sAgaropama ke bhItara 2 kara letA hai| phira vaha usa karma kI sthiti ke antarmuharta taka udaya ke bAda apUrva karaNa aura anivRttikaraNa nAma kI do vizuddhiyoM ke dvArA antara karaNa karatA hai| isa antarakaraNa kA kAla bhI eka antarmuhUrta kA hotA hai isa antarakaraNa ke karane para usa karma kI do sthitiyAM hotI haiN| antaH karaNa se nIce kI jo sthiti hotI hai vaha prathama sthiti hotI hai yaha antarmuhUrta mAtra kI hotI hai tathA usI antarakaraNa se jo uparitanI dUsarI sthiti hotI hai vaha bhI eka antarmuhUrta kI hotI hai prathamasthiti meM jIva mithyAtvalikoM kA vedana karatA hai isase vaha miyAdRSTi hotA hai antarmuhUrta ke bAda jaba vaha sthiti samApta ho jAtI hai taba antara sthitine eka sAgaropama koTAkaTithI paNa kaMIka nyUna pramANavALI banAvI de che. eTale ke yathA pravRttikaraNanA prabhAvathI te mithyAta mehanIya karmanI 70 kaDAkaDI sAgaropamanI sthitine ghaTADIne 1 sAgaropama pramANa karatAM paNa ochA pramANavALI banAvI nAkhe che. tyArabAda tenA dvArA, te karmanI sthitinA antamuhUrta paryantanA udaya bAda apUrvakaraNa ane anivRttikaraNa nAmanI be vizuddhio dvArA anDarakaraNa karAya che. A antarakaNane kALa paNa eka antarmahatane hoya che. A antakaraNa karavAthI te karmanI be sthitio thAya che. antaHkaraNathI nIcenI je sthiti thAya che, te prathama sthiti gaNAya che. te antarmuhUrtamAtranI ja hoya che. tathA eja antarakathI je uparitanI bIjI sthiti hoya che te paNa eka antamuhUrtanI ja hoya che. prathama sthitimAM jIva mithyAtva dalikenuM vedana kare che, tethI te mithyAdRSTi rahe che. antarAhata kALa pachI jyAre te sthiti samApta thaI jAya che tyAre anDarakaraNanA prathama samayamAM ja jIva pathamika samyakatvane prApta kare che, kAraNa ke te zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 ___sthAnAGgasUtre mithyAtvadalikavedanAyA abhAvAt / yathA hi dAvAnalaH pUrvadagdhendhanam UparaM vA dezamavApya vidhyAyati tathA mithyAtvavedanAgnirantarakaraNamavApya vidhyAyatIti / tadevamauSadhavizeSa sadRzaM samyaktvamAsAdya madanakodravasthAnIyaM darzanamohanIyam azuddhaM karma trividhaM bhavati-azuddham ardhavizuddhaM vizuddhaM ceti / teSAM trayANAM puJAnAM svajAtIyaH pRthaka pRthak putro bhavati / tatra yadA jIvasyA vizuddhaH puJjaH samu. deti, tadA tasya tadudayavazAdaddhavizuddhamaheSTatattvazraddhAnaM bhavati / tena tadA'sau samyagamithyAdRSTi bhavati antarmuhUrtAvadhi / tata Urdhva sa jIvaH samyaktvapuJja karaNa ke prathama samaya meM hI jIva aupazamika samyaktva ko prApta karatA hai kyoM ki usa samaya meM mithyAtya dalikoM ke vedana kA abhAva rahatA hai jisa prakAra dAvAnala pUrvadagdha Indhana ko athavA UsarabhUmi ko prApta kara vujha jAtA hai usI prakAra mithyAtva vedanarUpa agni bhI antakaraNa ko prApta karake bujha jAtA hai isa taraha se jIva auSadhi tulya samyaktva ko prAptakara madanakrodrava sthAnIya ke jaise darzana mohanIya karma ko jo ki azuddha kama hai tIna prakAra kA karatA hai darzanamohanIya karma ke jo tIna puMja hote haiM unameM eka puMja azuddharUpa hotA hai, dUsarA puMja ardhavizuddha aura tIsarA puMja vizuddharUpa hotA hai ina tInoM puMjoM ke apane 2 jAti ke pRthaka puMja hote haiN| inameM jIva ko jaba ardhavizuddha puMja kA udya hotA hai taba yaha jIva samyag mithyAdRSTi hotA hai isa avasthA meM isakA arhat dRSTa tatvoM kA zraddhAna ardhavizuddha rahatA hai yaha avasthA isakI antarmuhUrta taka rahatI hai isake bAda vaha jIva yA to samyaktva puMja ko samaye mithyAtvadalina vedanane abhAva rahe che. jevI rIte pUrvadagdha iMdhana ( lAkaDAM) athavA verAnabhUmi AvatAM ja dAvAnaLa olavAI jAya che, e ja pramANe mithyAtva-vedanarUpa agni paNa aMtaHkaraNa pAse pahoMcIne olavAI jAya che. A rIte jIva auSadhi samAna samyakatvane prApta karIne madanakedrava sthAnIyanA jevAM darzana mehanIya kamane (je azuddha karma hoya che) traNa prakAranuM kare che. darzanamohanIya karmanA je traNa puMja hoya che temAMthI eka puMja azuddharUpa hoya che, bIje puMja ardhavizuddharUpa hoya che, ane trIjo paMja vizuddharUpa hoya che. te traNe puje pitApitAnI jAtinA alaga alaga puMja rUpe hoya che. A traNa puMjamAMthI ardha vizuddha puMjane jIvamAM jyAre udaya thAya che, tyAre te jIva samyagRmithyASTi bane che. A avasthAmAM ahaMta bhagavAna dvArA deNa to pratye tene ardhavizuddha zraddhA rahe che. tenI A prakAranI avasthA antamuhUrta paryantaja Take che. tyArabAda kAM te te jIva zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 1 0 1 sU0 52 nArakAdInAM vargaNAnirUpaNam mithyAtvapuJja vA gacchatIti / samyagdRSTimidhyAdRSTisamya midhyAdRSTivizeSitAnAM nArakAdistanitakumArAntAnAM caturviMzati daNDakrasthapadAnAmekaikasya vargaNA ekaikA bhavatIti / idaM darzanatrayaM nArakAdistanitakumArAntAnAmekAdazAnAmeva bhavati, na tu pRthivyAdivanaspatyantAnAm / teSAM tu mithyAdarzanameva bhavati / ataevAha sUtrakAra:- egA micchAdidviyANaM ' ityAdi / midhyAdRSTikAnAM pRthivyAdi vanaspatyantAnAmekaikasya vargaNA ekaikA bodhyeti / tathA samyagdRSTivizeSitAnAM dvIndriyANAM trIndriyANAM caturindriyANAM ca ekaikA vargaNA bodhyA / dvIndriyAdInAM prApta karatA hai yA mithyAtva puMja ko prApta karatA hai samyagdRSTi mithyA. dRSTi aura samyaga mithyAdRSTi vAle nAraka se lekara stanitakumAra taka ke 24 daNDastha padoM ke jIvoM ke eka 2 jIva ke eka 2 vargaNA hotI hai / ye darzana ya nAraka se lekara stanitakumAra taka ke 11 padoM ke hI hote haiM pRthivI se lekara vanaspatikAyika jIvoM ke nahIM hote haiM kyoM ki inake kevala eka mithyAdarzana hI hotA hai isI kAraNa sUtrakAra ne "egA micchAdiDiyANaM" ityAdi sUtrapATha kahA hai mithyASTika pRthicIkAyika se lekara vanaspatikAyika taka ke jIvoM ko eka 2 vargaNA hotI hai tathA samyagdRSTi evaM midhyAdRSTi vAle dvIndriya jIvoM ke tei - ndriya jIvoM ke aura cauindriya jIvoM ke eka 2 vargaNA hotI hai ina do indriyAdika jIvoM meM samyag mithyAdRSTirUpa ubhaya avasthA nahIM hotI hai kyoM ki yaha avasthA aisI paJcendriya jIvoM ke hI hotI hai isaliye samyakatva puMjane prApta kare che, athavA mithyAtva puMjane prApta kare che. samya gUdaSTi, mithyAdRSTi, ane samyagmithyAdaSTivALA nArakathI laine stanitakumAra pantanA 24 4DakanA jIvAmAM pratyeka daMDakanA jIvanI vaNAmAM ekatva samajavuM joie. 165 nArakathI laIne stanitakumAra paryantanA 11 daDakAmAM ja A darzanatrayanA saddabhAva haiAya che. pRthvIkAyikathI laIne vanaspatikAyika paryantanA pAMca daDakanA jIveAmAM mithyAdarzananA ja sadbhAva hoya che. te kAraNe sUtrakAre 66 egA micchAdiTThiyANaM " ityAdi sUtrapAunu uthana uyu che. midhyAdRSTi pRthvI ayisthI sahane vanaspatikAyika pantanA jIveAmAM eka eka vA hAya che. tathA-samyagdaSTi ane mithyAdaSTivALA dvIndriya jIvAnI vagaNamAM paNa ekatva samajavuM, trIndricenI vaNAmAM paNu ekatva samajavu, te dvIndriyAdika jIvAmAM samyagmithyA dRSTi rUpa ubhaya avasthAnA sadbhAva hAtA nathI, kAraNa ke A dRSTinA sadgu zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre samyagramithyAdRSTikatvaM nAsti / samyag mithyAdRSTistu saMjJinAmeva bhavati / ato dvIndriyAdayaH samyagdRSTimithyAdRSTibhyAmeva vizeSitA bhavantIti / tathA-paJcendriyatiryaGmanuSyAdivaimAnikAntAnAM nArakAdivad darzanatrayaM bhavati / atasteSAM darzanatraya vizeSitAnAmekaikasya vargaNA ekaikA bhavati / ata evAha sUtrakAraH-" sesA jahA neraiyA jAva egA sammAmicchaddiTThiyANaM vemANiyANaM vaggaNA // " iti tRtIyazcaturvizati daNDakaH // 3 // tathA-kRSyapAkSikANAM-kRSNapakSo'styeSAmiti kRSNapAkSikA: ardhapudgalaparAvAdhikasaMsArabhAjaH, teSAM vargaNA ekA / tathA-zuklapAkSikANAM-zuklAnAm Astikatvena vizuddhAnAM pakSAvarga-zuklapakSaH, tatra bhavAH zuklapAkSikAH, ardhapudvIndriyAdika jIva samyagdRSTi bhI hote haiM aura mithyAdRSTi bhI hote haiM mizraSTiyAle nahIM hote haiM tathA paMcendriya tithaMca manuSya aura vaimAnika taka ke jIya nArakAdi kI taraha darzana praya vAle hote haiM ataH darzana traya vizeSita una jIvoM ke eka 2 jIva ke eka 2 vargaNA hotI hai isIliye sUtrakAra ne "sesA jahA neracyA jAva egA sammAmicchAdihiyANaM vemANiyANaM vaggaNA" aisA kahA hai isa prakAra se yaha tIsarA caturviMzati daNDaka hai| kRSNapakSa jinake hote haiM ve kRSNapAkSika haiM arthAt aise jIva kRSNapAkSika haiM ki jinakA saMsAra eka pudgala parArvata adhikatara hai alpatara nahIM hai inakI bhI vargaNA eka hotI hai tathA jo jIva zukla. pAkSika haiM arthAt jinakA saMsAra kevala ardhapudgala parAvartanamAtra rUpa raha gayA hai aise jIvoM kI bhI vargaNA eka hI hotI hai ye zuklapAkSika bhAva pacendriya mAM ja hoya che. tethI ja hIndriyathI caturindriya paryAnA ja samyagdaSTi paNa hoya che ane mithyASTi paNa hoya che, parantu mizra daSTivALA hatAM nathI. tathA paMcendriya tiryaMca, manuSya ane vaimAnika paryantanA daMDakanA jIvamAM eka eka vargaNa hoya che ema samajavuM. tethI ja sUtrakAre " sesA jahA neraiyA jAca egA sammamicchAdiTThiyANaM vemANiyANaM vaggaNA " A pramANe kahyuM che. trIjA 24 daMDakanI prarUpaNu ahIM pUrI thAya che. je ane eka pudgala parAvartana kALa karatAM paNa adhika kALa paryata A saMsAramAM bhramaNa karavAnuM hoya che, evAM ane kRSNa pAkSika kahe che. evAM ane saMsAra eka pudgala parAvarta kALa karatAM e che heta nathI, paNa vadhAre ja hoya che. te kRSNa pAkSika nI vagaNAmAM paNa ekatra samajavuM. tathA je ja zukalapAkSika hoya che, jemane saMsAra ardhapula para zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 : 1 u01 sU0 52 nArakAdInAM vargaNAnirUpaNam 167 galaparAvartanasaMsArabhAjaH, teSAM vargaNA ekA bhavati / kRSNapAkSikazukla pAkSikayorla kSaNamidamuktam "" 'jesimabaDo poggalapariyaTTo sesao u saMsAro pakkhiyA khalu ahira puNa kiNNapakkhIyA // 1 // 19 te chAyA - yeSAmapArthaH pulaparAvarttaH zeSakastu saMsAraH / te zupAkSikAH khalu adhike punaH kRSNapakSIyAH // iti / kRSNapAkSika zuklapAkSikavizeSitAnAM caturviMzatidaNDakasthAnAM nArakAdi vaimAnikAntAnAM padAnAM vargagA ekaikA bodhyA / iti caturthazvaturviMzatidaNDakaH // 4 // jIva Astika bhAva vAle hote haiM zuklapAkSika aura kRSNapAkSika jIvoM kA lakSaNa aisA kahA gayA hai " jesimabaDDo " ityAdi / jina jIva kA saMsAra ardhapuGgalaparAvakAla rUpa ho gayA hai arthAta adhika se adhika itane kAla taka hI saMsAra meM jina jIvoM ko rahanA hai isake bAda niyamataH jinakI mukti ho jAtI hai aise jIva zuklapAkSika haiM aura jina jIvoM kA saMsAra isase viparIta hai arthAt dIrghatara hai ardhapulaparAvartana se adhika hai ye jIva kRSNapAkSika haiM zuklapAkSika aura kRSNapAkSika jIva caturviMzafreuskastha nAraka jIva se lekara vaimAnika jIvoM taka meM hote haiM inameM bhI eka 2 jIva ko eka 2 vargaNA hotI hai isa prakAra se yaha caturtha caturviMzatidaNDaka hai| vana kALa rUpa ja khAkI che, evAM jIveAnI vAmAM paNa eka samajavuM. zukalapAkSika jIvA Astika bhAvavALA heAya che. zukalapAkSika ane kRSNapAkSika jIvAnAM lakSaNa nIce pramANe khatAvyAM che-- " jesima DUDho " tyAhi ne lavona sasAra ardha yuddhasa parAvartanA rUpa thaI gayA che-eTale ke vadhAremAM vadhAre eTalA kALa sudhI ja je jIveAne saMsAramAM rahevAnuM che, tyArabAda teA atrasya jenI mukti thavAnI che, evAM jIvAne zukalapAkSika kahe che. je jIvAne saMsAra zukalapAkSika ane kRSNapAkSika jIvA cAvIsa daDakastha nArakAthI laine vaimAnika paryantanA jIveAmAM hAya che. temAM paNa pratyeka daDakanA jIvAnI eka eka vaNA ja hAya che. 24 daMDakane anulakSIne A ceAthA viSayanI vaNAmAM ekatva prakaTa karavAmAM mAyuM che. zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 sthAnAGgasUtre tathA - kRSNalezyAnAM-lizyate = saMzliSyate mANI karmaNA yAbhistA lezyAH, uktaM ca " zleSa varNasya karmabandhasthiti vidhAtryaH " iti / " kRSNAdidravyasAcivyAt, pariNAmo ya AtmanaH / sphaTikasyeva tatrAyaM lezyAzabdaH prayujyate // 1 // " iti ca / iyaM ca zarIranAmakarmapariNatirUpA, yogapariNatirUpatvAt, yogasya ca zarInAmakarmapariNativizeSatvAt / uktaM ca / "yogapariNAmo lezyA " / kathaM punaryogapariNAmo lezyA ? yasmAt sayogikevalI zuklalezyA pariNAmena vihRtyAntarmuhUrte, zeSe yoganirodhaM karoti, tato tathA - kRSNalezyAvAloM kI bhI eka vargaNA hai jinake dvArA prANI karmoM se liSTa hotA hai unakA nAma lezyA hai kahA bhI hai- 'zleSa ica varNa0 " ityAdi / kRSNAdi dravya sAcivyAt pariNAmo ya AtmanaH " sphaTikasyeva tatrAyaM lezyA zabdaH prayujyate " // 1 // - tAtparya isakA yahI hai ki kaSAyoM ke udaya se anuraMjita jo yoga pravRtti hai usakA nAma leiyA hai yaha lezyA yoga pariNatirUpa hone ke kAraNa zarIra nAma karmakI pariNatirUpa hotI hai kyoM ki yoga zarIra nAmakarma kI pariNati vizeSarUpa hotA hai| uktaM ca- -"yogapariNAmo lezyA " lezyA yogapariNAma rUpa isa taraha se hai-sayogi kevalI zuklalezyA ke pariNAma se vihAra karake jaba antarmuhUrta kAla bAkI rahatA hai taba yoganirodha karatA hai isase tathA kRSNalezyAvALAenI paNa eka vA che. jemanA dvArA prANI (jIva) karmAthI pRSTa ( sazliSTa ) thAya che, temane lezyA kahe che kahyuM paNu che -" zleSa iva varNavandhasya " ityAhi. kRSNAdi dravyasAcivyAt pariNAmo ya AtmanaH sphaTikasyeva tatrAyaM lezyA. zabdaH prayujyate // 1 // tAtparya - uSAyAnA udhyazI anuraMnita ne yogapravRtti che, tenuM nAma lezyA che. te leyA cegapariNati rUpa hovAne lIdhe zarIra nAmakanI pariNatirUpa hAya che, kAraNa ke yeAga zarIra nAma karmInI parizuti vizeSazya hoya che. udhuM pazu che - " yogapariNAmo lezyA " dezyA yogpariNAmarUpa A rIte che-sayeAgI kevalI zukala lephsAnA pariNAmamAMthI vihAra karIne bahAra nIkaLIne jyAre antarmuhUtakALa khAkI rahe che tyAre ceginarAdha kare che. tema karavAthI te acegI avasthA ane alezyAvasthA prApta kare che, zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 1 u0 1 sU0 52 nArakAdInAM vargaNAnirUpaNam 169 'yogitvamalezyatvaM ca prApnoti, ato'vagamyate- yogapariNAmo lezyA' iti / sa punaryogaH-zarIranAmakarmapariNativizeSaH / ukta hi "karmahi kAmaNasya kAraNamanyeSAM ca zarIrANAm" iti / tasmAdaudArikAdizarIrayuktasyAtmano vIryapariNativizeSaH kAyayogaH / tathA-audArikavaikriyAhArakazarIravyApArAhatavAdravyasamUhasAcivyAda yo jIvavyApAraH sa vAgyogaH / tathA audArikAdi zarIravyApArAhatamanodravyasamUhasAcivyAd yo jIvavyApAraH sa manoyoga iti / tato yathaiva kAyAdikaraNayuktasyAtmano vIryapariNatiryoga ucyate tathaiva lezyApIti / kecittu- karmanisyando lezyA' iti bruvanti / sA ca dravya. vaha ayogI avasthA ko aura alezyAvasthA ko prApta karatA hai isase jAnA jAtA hai ki yogapariNAma rUpa lezyA hai tathA yoga zarIra nAma karma kI pariNati vizeSa rUpa isa prakAra se hai-"karma hi kArmaNasya kAraNamanyeSAM ca zarIrANAm " karma kArmaNazarIra kA aura audArika Adi zarIroM kA kAraNa hai isa kathana se yahI bAta jAnI jAtI hai ki audArikAdi zarIra yukta AtmA kA jo vIrya pariNAma vizeSa rUpa yoga hotA hai vaha kAyayoga hai tathA-audArika vaikriya evaM AhAraka zarIra ke vyApAra se AhRta vAgyadravyasamUha kI sahAyatA se jo jIva kA vyApAra hotA hai vaha vAgyoga hai tathA-audArikAdi zarIra ke vyApAra se AhRta manodravyasamUha kI sahAyatA se jo jIva kA vyApAra hotA hai vaha manoyoga hai to jisa prakAra se kAyAdi karaNayukta AtmA ko vIryapariNatirUpa yoga hotA hai usI prakAra se yogapariNatirUpa lezyA bhI hotI hai kitaneka jana "karmanisyando lezyA" isake anusAra aisA bhI tethI e vAta siddha thAya che ke leNyA yogapariNAma rUpa che. tathA yoga zarI2 nAma bhanI pariNati vizeSa35 241 rIte cha-" kama hi kAmaNasya kAraNamanyeSAM ca zarIrANAm " 4. ma zarIranuM bhane mohAri: mAha zarIrenuM kAraNa che. A kathanathI e vAta jANI zakAya che ke audArikAdi zarIrayukata AtmAne je vIryapariNAma vizeSarUpa ga hoya che, te kAyAga che. tathA audArika, vaikiya ane AhAraka zarIranA vyApArathI Ahata (kheMcavAmAM Avela) vAdravyasamUhanI sahAyatAthI jIvanI je pravRtti cAle che tene vAgyeAga kahe che. tathA audArikAdi zarIranA vyApArathI Ahuta madravya samUhanI sahAyatAthI jIvanI je pravRtti cAle che tene manoyoga kahe che. je prakAre kAyAdikaraNayukta AtmAnI vIryapariNatirUpa ga hoya che, eja prakAre yogapariNati35 vezyA 5 saya cha. ens at " karmanisyando lezyA" tha 22 zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 sthAnAGgasUtre bhAvabhedAd dvidhA / tatra dravyalezyA kRSNadravyANyeva / bhAvalezyA tu tajjanyo jIvapariNAma iti / iyaM lezyA SaDvidhA / SaDvidhatvaM cAsyAH jambUphalabhakSakapuruSaSaTkadRSTAntAd grAmaghAtakacaurapuruSaSaTkadRSTAntAd vADavaseyamiti / kRSNadravyasAcivyAd jAyamAnA'zubha pariNAmarUpA lezyA kRSNA bhavati / sA lezyA yeSAM te kRSNalezyAsteSAM vargagA ekA bhavati / tathA-nIlalezyAnAM - nIlA=kRSNApekSayA kiMcicchubharUpAlezyA yeSAM te nIlalezyAsteSAM vargaNA ekA bhavati / tathA-kApotalezyAnAM - kApotI- kapotavarNA dhUmravarNA nIlApekSayA kiMcidadhikazubharUpA lezyA kahate haiM ki jo karma ke Ane meM kAraNa hotI hai vaha lezyA hai yaha lezyA dravya aura bhAva ke bheda se do prakAra kI hai kRSNadravyarUpa dravyalezyA tathA kRSNadravya janya jo jIva kA pariNAma hai vaha bhAvalezyA hai kRSNa, nIla, kApota Adi ke bheda se bhI lezyA 6 prakAra kI kahI gaI hai jambUphala bhakSaka puruSaSaTraka ke dRSTAnta se athavA grAmaghAtaka caura puruSaSaTraka ke dRSTAnta se lezyA meM SaDvidhatA zAstroM meM kahI gaI hai kRSNadravya kI sahAyatA se jAyamAna azubha pariNAmarUpa lezyA kRSNa hotI hai yaha kRSNalezyA jinako hotI hai ve kRSNalezya jIva haiM ina kRSNalezya jIvoM kI vargaNA eka hotI hai kRSNalezyA kI apekSA kizcit zubharUpa nIlalezyA hotI hai yaha nIlalezyA jinako hotI hai ve nIlalezyAvAle jIva haiM inakI bhI vargaNA eka hotI hai dhUmavarNa jaisI kApota leiyA hotI hai yaha nIla leiyA kI apekSA se kucha adhika zubharUpa hotI hai A mAnyatA anusAra evuM paNa kahe che ke je karmAMnA AgamananA kAraNabhUta che, eja lezyA che. te leyA dravya ane bhAvanA bhedathI e prakAranI che. kRSNa dravyarUpa dravyalezyA tathA kRSNadraSyajanya je jIvanuM pariNAma che te bhAvalesyA che. dhRSNu, nIsa, ayota, tele, padma bhane zumsanA lehathI sezyAnA cha prAra paNa kahyAM che. jAMbunuM bhakSaNa karatAM cha puruSAnA dRSTAnta dvArA athavA grAma ghAtaka che cArAnA deSTAnta dvArA zAstrakArAe lesyAmAM SavidhatA ( cha prakAra cutatA ) khatAvI che. kRSNadravyanI sahAyatAthI jAyamAna ( utpanna thayela ) azubha pariNAmarUpa je lezmA che tene kRSNalezyA kahe che. te lezyAvALA jIvAne kRSNulekSya kahe che. te kRSNulekSya jIvAnI vaNAmAM ekatva samajavuM joie. kRSkulezyA karatAM kaika zubharUpa nIlalezyA gaNAya che. je jIveAmAM te nIla lezyAnA sadUbhAva hAya che, te jIvAne nIla lezyAvALAM kahe che. temanI paNa vaNA eka hAya che. dhUmADAnA jevAM vadhu vALI kApAtalesyA hoya che. te nIla lezyA karatAM kaMIka adhika zubharUpa hAya che. te dhUmravaNuMvALAM dravyanI zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 u01 sU052 nArakAdInAM vargaNAnirUpaNam 171 " kApotI " ityucyate / iyaM dhUmravarNadravya sAhAyyAjjAyate / sA lezyA'sti yeSAM te kApotazyAH, teSAM vargaNA ekA bhavati / tathA-tejolezyAnAm - tejaH = agnijyAlA, tadrUpAlezyA tejolezyA / lohitavarNadravya sAhAyyAjjAyamAnA lezyA / iyaM lezyA zubhasvabhAvA bhavati / tejo lezyA'sti yeSAM te tathA teSAM vargaNA ekA bhavati / tathA padmazyAnAM padmaM kamalaM tadgarbhavarNA pItavarNA lezyA, padmalezyA / pItavarNadravyasAcivyAjjAyamAnAlezyA / iyaM lezyA zubhatarasvabhAvA / sA lezyA yeSAM te tathAbhUtAsteSAM vargaNA ekA bhavati / kApotalezya tejolezya padmalezyAnAM saMgraho ' evaM jAva' iti padAd bodhyaH / tathA-zukralezyAnAM zukkA - zuklavarNA - atyanta zubheti yAvat, tadrUpAlezyA - zuklalezyA / iyaM zuklavarNadravyasAci - yaha lezyA dhUmavarNavAle dravya kI sahAyatA se utpanna hotI hai kApota lezyAvAle jIvoM kI vargaNA bhI eka hotI hai teja nAma agni jvAlA kA hai isa agni jyAlA rUpa jo lezyA hotI hai vaha tejolezyA pItalezyA hai yaha tejolezyA lohita (lAla ) varNa vAle dravya kI sahAyatA se utpanna hotI hai aura yaha zubhasvAbhAvavAlI hotI hai tejolezyA vAle jIvoM kI vargaNA bhI eka hotI hai kamala ke garbha ke varNa kI taraha jo lezyA hotI hai vaha padmalezyA hai yaha lezyA pItavarNavAle dravya kI sahAyatA se utpanna hotI hai aura zubhatara svabhAvavAlI hotI hai isa padmaleiyAvAle jIvoM kI vargaNA bhI eka hotI hai kApota lezyAvAle tejolezyA cAle aura padmazyAvAle jIvoM kA saMgraha " evaM jAva " isa pada se yahAM huA hai atyantazubharUpa jo lezyA hotI hai vaha zuklalezyA hai sahAyatAthI utpanna thAya che. kApeAta lezmAvALAM jIvAnI vaNA paNa DAya che. agni jvALAnuM nAma teja che. A agnijvALA rUpa je lezyA haiAya che, te lezyAnuM nAma teolezyA che. te teolezyA pIta ( pILA varNanI ) lezyA che. te lezyA lAla vaNu vALA draSanI sahAyatAthI utpanna thAya che ane te zubha svabhAvavALI hoya che. A tejovezyAvALA jIveAnI vaNA paNa eka hAya che. kamalanA garbhanA jevA vaNu vALI je lezyA che, tene padmavezyA kahe che te laizyA pILA vaNu vALA dravyanI sahAyatAthI utpanna thAya che ane teolezyA karatA adhika zubha svabhAvavALI hAya che. A padmalezyAvALA jIvAnI vaNA paNa eka hAya che. kApAtalezyAvALA, te lephsAvALA ane padmavezyAvALA jIvAnA sa'graha 6 evaM jAya "" A pada dvArA ahIM thayA che. atyanta zubharUpa je vaizyA che, tenuM nAma zukala lephyA che. te lephyA sapheda varNavALA dravyanI zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 sthAnAGgasUtre vyAjjAyate / - zuklA lezyA yeSAM te tathA teSAM zuklalezyAvatAM vargaNA ekA bhavatIti / Asu paTTa lezyAsu caturviMzatidaNDakasthapadAnAM nArakAdInAM madhye ekaikasya yAvatyo lezyA bhavanti tAvatIbhirlezyAbhirvizeSitAnAM teSAm ekaikA vargaNA bhavati / amumarthaM svayamevAha sUtrakAraH - " egA kaNhalessANaM neraiyANaM cagaNA jAva kAulessANaM neraiyANaM vaggaNA / evaM jassa jai lessAo | " ayaM bhAvaH - kRSNa lezyAnAM nairayikANAM vargaNA ekA / nIlalezyAnAM nairayikANAM vargaNA ekA / kApotalezyAnAM nairayikANAM vargaNA ekA / nairayikAH kRSNAditrividhalezyAbanto bhavanti / atastrividhAnAM pratyekaM vargaNA ekaikA bhavati / evam = anena yaha lezyA zuklavarNavAle dravya kI sahAyatA se utpanna hotI hai zuklazyAyAle jIvoM kI vargaNA bhI eka hotI hai ina chaha lezyAoM meM se caturviMzatidaNDakastha padavAle nAraka Adi jIvoM meM eka 2 jIva ke jitanI 2 leiyAe~ hotI hai utanI leiyAoM se vizeSita una 2 jIvoM kI vargaNA bhI sAmAnyarUpa se eka hotI hai yahI bAta 66 egA kaNhalesvANaM neraiyANaM vaggaNA jAva kAulessANaM neraiyANaM vaggaNA evaM jassa jaI lessAo " isa sUtra pATha dvArA sUtrakAra ne kahI hai isakA bhAva aisA hai ki kRSNazyAvAle jIvoM kI nairayikoM kI vargaNA eka hai nIla zyAbAle nairayikoM kI vargaNA eka hai kApotaleiyAvAle nairayikoM kI vargaNA eka hai nairayika jIva kRSNAdi tIna lezyAoM vAle hote haiM ataH ina tIna prakAra kI lezyAoM vAle nairayika jIvoM kI pratyeka kI eka 2 vargaNA hotI hai kisa jIva ke kitanI leiyAe~ hotI hai-isI bAta ko sahAyatAthI utpanna thAya che. zukala lezyAvALA jIvAnI vaNA paNa eka hAya che. A cha lesyAomAMthI 24 daMDakastha padmavALA nArakAdi jIvAmAMnA pratyeka daMDakanA jIvAmAM jeTalI lezyAe hAya che eTalI lezyAethI yukta te pratyeka daMDakanA jIvAnI vA paNu sAmAnyanI apekSAe eka hAya che. eja vAta 66 egA kaNhalehasANaM neraiyANaM vaggaNA jAba kAulessANaM neraiyANaM vaggaNA evaM jassa lessAo " yA sUtrapATha dvArA sUtrAre uhI che. tenA bhAvArtha A pramANe che--kRSNalezyAvALA nArakAnI vaNA eka che, nIla lezyAvALA nArakanI vaNA eka che, kApAta lesyAvALA nArakAnI vaNA eka che. nAraka jIvA kRSNAdi traNa lezyAovALA hAya che, tethI te prakAranI vezyAemAMnI pratyeka lezyAvALA nArakAnI eka eka vaNNA hAya bhAzu zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 1 u01 sU0 52 nArakAdInAM vargaNAnirUpaNam 173 prakAreNa yasya asurAderyAvantyolezyA bhavanti, tAvatISu lezyAsu ekaikayA lezyayA vizeSitAnAM teSAM pratyeka vargaNA ekaikA bhavati / kasya kiyatyo lezyA bhavanti ? iti svayamevAha sUtrakAraH-'bhavaNavai vANamaMtara0' ityAdi-bhavanapativAna vyantarapRthivyavanaspatInAM catasro lezyA: kRSNanIlakApotatejolezyA bhavanti / tejovAyu dvIndriyatrIndriyacaturindriyANAM tisro lezyA:-kRSNanIlakApotalezyA bhavanti / paJcendriyatiryagyonikAnAM manuSyANAM paDlezyAH kRSNAdizuklAntAH bhavanti / jyotiSkANAm ekA tejolezyA bhavati / vaimAnikAnAm tisra uparitanalepAH=tejaH padmazuklalezyA bhavanti / ini pazcamazcaturviMzatidaNDakaH // 5 // tathA-kRSNAdilezyAvizeSitAnAM bhavasiddhikAnAm abhavasiddhikAnAM ca vargaNA ekaikA bhavati / imamartha sUtrakAraH svayamAha-egA kaNhalesANaM bhavasiddhiyANaM' sUtrakAra ne " bhavaNavai dANamaMtara0" ityAdi sUtra dvArA prakaTa kiyA hai isameM bhavanapati vyantara pRthivI apa aura vanaspatikAyika ina jIvoM ke kRSNa, nIla, kApota aura tejolezyA ye cAra lezyAeM hotI haiM taijaskAyika, vAyukAyika, dIndriya, teindriya aura cAra indriya inake kRSNa, nIla aura kApota ye tIna lezyAeM hotI hai pazcendriya tiryazcoM ke aura manuSya ke chaha lezyAeM hotI hai kRSNa, nIla, kApota, pIta, padma aura zukla ye una chaha lezyAoMke nAma haiM / jyotiSka jIvoMko eka tejolezyA hotI hai vaimAnikoM ko tejolezyA padmalezyA aura zukla lezyA ye tIna lezyAeM hotI haiN| isa prakAra se yaha pAMcavAM caturvizatidaNDaka hai tathA kRSNAdilezyAoM se vizeSita bhavasiddhika aura abhayasiddhika jIvoM kI vargaNA eka 2 hotI hai yahI bAta mUtrakAra ne " egA kaNhalessANaM cha. yA 12 sI vezyAma rAya cha sUtrAre " bhavaNai voNamaMtara0 " ItyAdi sUtradvArA prakaTa karyuM che. A sUtrapAThamAM e vAta prakaTa karI che ke bhavanapati, vyatara, pRthvIkAyika, aprakAyika ane vanaspatikAyikAmAM kRSNa, nIla, kApata ane tejalezyA, A cAra lezyAone saddabhAva hoya che. tejakAyika, vAyukAyika, dvIndriya, trIndriya ane caturindriya mAM kRSNa, nIla ane kApata, e traNa lezyAone sadubhAva hoya che. paMcendriya tiyA ane manuSyamAM kRSNa, nIla, kApata, tejezyA, padmavezyA ane gulalezyA, A chae vezyAone sadbhAva hoya che. jyotiSka jIvamAM tejalezyA ane vimAnikamAM telezyA, padmazyA ane zukala lezyAne saddabhAva hoya che. A rIte A pAMcamAM vIsa daMDako samajavA. - tathA kRSNAdi vezyAothI yukata bhavasiddhika ane abhavasiddhika jInI 4 / ye me jAya che. yA yAta sUtrAre "egA kaNhalessANaM bhava zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 sthAnAGgasUtre ityAdi / ekA kRSNalezyAnAM bhavasiddhikAnAM vargaNA / evaM SaTsvapi lezyAsu kRSNAdiSaDlezyA vizeSaNatvenAzritya dve dve pade bhaNitavye / ayaM bhAvaH, -kRSNalezyAnAM bhavasiddhikAnAM vargaNA ekA / kRSNa lezyAnAm abhavasiddhikAnAM vargaNA ekA / evaM nIlAdivizeSitA bhavasiddhikA abhavasiddhikAzca vAcyA iti / samprati yathAsvaM kRSNalezyAdivizeSitAnAM bhavasiddhikAnAm abhavasiddhikAnAM ca nArakAdInAM pratyeka vargaNAyA ekatvaM darzayati-"egA kaNhalessANaM bhavasiddhiyANaMNeraiyA vaggaNA' ityAdi / kRSNalezyAnAM bhavasiddhikAnAM nairayikANAM vargaNA ekA / tathA - kRSNalezyAnAm abhavasiddhikAnAM vargaNA ekA evam = amunA prakAreNa yasya yAvatyo lezyA bhavanti tasya tAvatyo vargaNA vaktavyAH / kiyadavadhi vaktavyAH ? ityAha- yAvad vaimAnikAnAm / iti SaSThazcaturviMzati daNDakaH / / 6 / / tathA - kRSNalezyAdivizeSitAnAM samyagdRSTikAnAM mithyAdRSTikAnAM samyaGmithyAdRSTikAnAM ca pratyekaM vargamA ekaikA bodhyA / tathA - kRSNAdiSu SaTsvapi bhavasiddhiyANaM " ityAdi sUtra dvArA prakaTa kI hai isakA sArAMza aisA hai ki jo kRSNaleiyAvAle bhavasiddhika jIva haiM unakI vargaNA eka hai tathA - jo kRSNalezyAvAle abhavasiddhika jIva haiM unakI bhI vargaNA eka hai isI prakAra se nIlAdilezyAoM se vizeSita bhavasiddhika aura abhavasiddhika jIvoM ke sambandha meM bhI kathana jAnanA cAhiye isa taraha se chahoM lezyAoM meM ye do do pada kaha lenA cAhiye jisa jIva ke jitanI lezyAe~ hotI haiM usa jIva ke utanI vargaNAe~ kahI gaI haiM aisA jAnanA cAhiye isa prakAra kA yaha kathana nAraka se lekara vaimAnika takake jIvoM ke sambandha meM vaktavya kahA gayA hai yaha chaThA caturviMzatidaNDaka hai / tathA - kRSNalezyAdi vizeSita samyagdRSTiyoM kI mithyAdRSTiyoM kI aura samyagamidhyAdRSTiyoM kI pratyeka kI eka 2 vargaNA hotI hai tathAsiddhiyANaM " ityAhi sUtradvArA prasTa urI che teno lApArthaM nIce pramANe cheje kRSNulesyAvALA bhavasiddhika jIveA che, temanI vagaNuA eka che. A rIte nIlAdi lesyAovALA bhavasiddhika ane abhavasiddhika jIvAne viSe paNa kathana samajavuM. A rIte chae lezyAenI sAthe A makhkhu padanuM kathana thavuM joie. je jIvane jeTalI lezyAe hoya che, eTalI tenI vaNA kahI che, ema samajavuM. A prakAranuM A kathana nArakothI laIne vaimAnikA pantanA 24 DakanA jIvA viSe samajavuM. A prakAranA A chaThThA cAvIsa daDakA samajavA, tathA kRSNADhi lezyAvALA samyagdaSTi jIvAnI, mithyAdaSTi jIvAnI ane sabhyamithyASTi jIvAnI--e pratyekanI eka eka vaNA hoya che. tathA zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 1 0 1 0 52 nArakAdInAM vargaNAnirUpaNam 175 lezyAsu madhye nArakAdivaimAnikAntAnAM yAvatyo lezyA bhavanti, tAvatIbhilazyAbhirvizeSitAnAM nArakAdivaimAnikAntAnAM madhye yasya yasya yA yA dRSTirbhavati to tAM dRSTimAzritya tasya tasya ekaikA vargaNA bhvti| amumevArthamAha-sUtrakAraH'evaM chasu vi lesAsu' ityAdi / evaM SaTsvapi lezyAsu yAvad vaimAnikAnAM yeSAM yAvatyo dRSTayaH / iti saptamazcaturvizati daNDakaH // 7 // tathA-kRSNalezyAnAM kRSNapAkSikANAm ekA vargaNA / kRSNalezyAnAM zuklapAkSikANAm ekA vargaNA / evaM nIlAdilezyA vizepitAnAM kRSNapAkSikANAM zuklapAkSikANAM ca ekaikA vargaNA bodhyA / tathA-kRSNapAkSikANAM zuklapAkSikANAM ca kRSNAdi cha lezyAoM ke madhya meM nAraka se lekara vaimAnika taka ke jIvoM ko jisa jIvake jora dRSTi hotI hai use usa dRSTi ko lekara ke usa 2 jIva ko eka vargaNA hotI hai yahI pAta-"evaM chasu vi lessAsu" ityAdi sUtrapATha dvArA prakaTa kI gaI hai yaha sAtavAM caturvizatidaNDaka hai / AThavAM caturvizati daNDaka isa prakAra se hai kRSNalezyAvAle kRSNapAkSikoMkI eka vargaNA tathA kRSNalezyAyAle zuklapAkSikoM kI eka vargaNI hotI hai isI prakArakA kathana nIlAdile. zyAvizeSita kRSNapAkSikoM ke aura zuklapAkSikoMke sambandhameM bhI kara lenA cAhiye arthAt nIlalezyAvAle kRSNapAkSikoM kI aura nIlalezyA vAle zuklapAkSikoM kI eka 2 vargaNA hotI hai isI taraha se yathA yogya kRSNAdi lezyAyAle nAraka se lekara vaimAnika taka ke kRSNapA. nArakathI laIne vaimAnika paryAnA 24 daMDakanA jIvamAM kRSNAdi pratyeka lezyA. vALA jIvo A traNa prakAranI dRSTiemAMthI je je daSTivALA hoya che, te te pratyeka daSTi ane pratyeka lezyAnI apekSAe pratyeka daMDakanA jInI eka ! hAya che. me4 pAta " evaM chasu vi lessAsu" tyA suutr5|| dvArA prakaTa karavAmAM AvI che. A prakAranA A sAtamAM covIsa daMDake samajavA. AThamAM 24 daDake nIce pramANe che-kRSNalezyAvALA kRSNapAkSikenI eka vargaNa ane kRSNalezyAvALA zukalapAkSikanI eka vargaNa hoya che. eja prakAranuM kathana nIlAdilezyAyukta kRSNapAkSiko ane zukalapAkSike viSe paNa samajavuM. eTale ke nalalezyAvALA kRSNapAkSikonI eka ane nIlalezyAvALA zukalapAkSikenI eka vagaNa hoya che. bAkInI cAre vezyAovALA uparyukta kRSNapAkSika ane zukalapAkSikenI vagaNae viSe paNa evuM ja kathana grahaNa karavuM. e ja pramANe yathAyogya (je jIvamAM je lesthAe saMbhavI zakatI heya te lezyAonI apekSAe) kRSNAdi lezyAvALA nArakathI laIne vaimAnika zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 sthAnAGgasUne yathAsya kRSNAdi lezyAvatAM nArakAdivaimAnikAntAnAM pratyekamekaikA vargaNA bodhyaa| imamartha sUtrakAraH prAha-'jAva vemANiyANaM' ityAdinA / yAvad vaimAnikAnAM, yasya yAvatyo lezyA iti / itthamuparinirdiSTaprakAreNa aSTacaturvizati daNDakA bodhyaaH||8|| ete'STau caturvizatidaNDakA evamuktAH, tathAhi"oho 1 bhavAIhiM visesio 2 desaNehiM 3 pakkhehi 4 / lesAhiM 5 bhabdha 6 desaNa 7 pakkhehi 8 visihalesAhi // 1 // chAyA-odho 1 bhavyAdibhirvizeSito 2 darzanaiH 3 pakSaiH / lezyAbhiH bhavyarzana pakSairviziSTalezyAbhiH // iti // atha siddhavargaNA prarUpyate-tatra siddhA dvividhAH-anantasiddhAH paramparasiddhAzca / tatra-anantarasiddhAH-na vidyate'ntaraM vyavadhAnam arthAt samayena yeSAM te kSika aura zuklapAkSika jIyoM kI bhI pratyeka ko eka 2vargaNA hotI hai aisA jAnanA cAhiye isI vAta ko "jAva vemANiyANa" ityAdi sUtrapATha dvArA vyakta kI gaI hai isa kathana meM jisake jitanI lezyAe~ hotI hai utanI usake kaha lenI cAhiye aura una pratyeka jIvoM kI eka 2 vargaNA hotI hai aisA jAnanA cAhiye ye ATha 24 daNDaka isa prakAra se kahe gaye haiM-" oho 1 bhavyAIhiM visesio0" ityaadi| aba siddhavargaNAkI prarUpaNA kI jAtI hai-isameM anantarasiddha aura paramparasiddhake bhedase siddha do prakAra ke hote haiM-jinakI siddhi hone meM eka samaya takakA bhI antara vyavadhAna nahIM hotA hai ve anantarasiddha haiM arthAt siddhatva hone ke prathama samaya meM jo vidyamAna hote haiM ye anantarasiddha paryantanA kRSNapAkSika ane zukalapAkSika jemAMnA pratyeka daMDakanA jIvanI pA se me ge| DAya cha. mena pAta sUtradhAre " jAva vemANiyANaM" ItyAdi sUtrapATha dvArA vyakta karI che. A kathanamAM jenI jeTalI lekSAo hoya te kahevI joIe. ane te pratyeka vezyAvALA kRSNapAkSikanI eka eka varga kahevI joIe. A rIte AThamAM 24 daMDakanuM pratipAdana ahIM pUruM thAya che te mA 24 474 mA prabhA dyAM cha-" oho1 bhavyAIhi visesio" yA have siddha vargaNAnuM pratipAdana karavAmAM Ave che- anantara siddha ane paraspara siddhanA bhedathI siddha be prakAranA hoya che. jemanI siddhi thavAmAM eka samaya parvatane paNa AMtaro (vyavadhAna) paDato nathI, evAM siddhone anantara siddha kahe che. eTale ke siddhatva thavAnA pahelA samayamAM je vidyamAna hoya che, temane anantara siddha kahe che. zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 1 u0 1 sU052 nArakAdInAM vargaNAnirUpaNam 177 tathA-siddhatvaprathamasamayavartina ityarthaH, te paJcadazavidhAH / teSu ekaikasya vargaNAyA ekatvamAha-'egA titthasiddhANAM' ityAdinA / tIrthasiddhAnAm tIryate saMsArasAgaro'neneti tIrtham dvAdazAGgarUpaM pravacanam , tadAdhAratvena saGghaH, tasmin pravRtte sati siddhAH-tIrthasiddhAH, vRSabhasenAdayaH-tIrthasiddhAsteSAM vargaNA ekA / tathAatIrthasiddhAnAm-atIrthe tIrthasyAnutpattau siddhA-atIrthasiddhAH-marudevIprabhRtayaH, tathA-tIrthavyavacchede-candraprabhasvAmi-suvidhisvAmyapAntarAle jAtismaraNAdinA siddhAsteSAM vargaNA ekaa| tathA tIrthakarasiddhAnAM-tIrthaM kurvanti Anulomyena hetutvena tAcchIlyena vA yete tiirthkraaH| haiM ye anantarasiddha 15 prakAra ke hote haiM inameM ekara kI vargaNAmeM ekatva hai yahI bAta "egA titthasiddhANaM" ityAdi sUtrapATha dvArA prakaTa kI gaI hai saMsArarUpI sAgara jisake prabhAva se tirA jAtA hai usakA nAma tIrtha hai aisA vaha tIrtha dvAdazAGgarUpa pravacana hI hai tathA isa dvArazAGgIrUpa pravacana kA AdhAra bhUta sAdhu, sAdhvI, zrAvaka, zrAvikArUpa caturvidha zrIsaMdha bhI tIrtharUpa hai isa tIrtha ke pravRtta hone para jo siddha hue haiM ve tIrthasiddha haiN| aise ve tarthasiddha vRSabhasena Adi haiM ina tIrthasiddhoM kI vargaNA eka hai tathA tIrthakI anutpattimeM jo siddha hue haiM ve atIrthasiddha haiM ye atIrthasiddha marudevI Adi haiM tIrthake vyavacchedameM jo siddha hue haiM ve tIrtha vyavaccheda siddha haiM aise tIrthavyavaccheda siddha jIva jAtismaraNa Adi se hote haiM jaise candraprabhasvAmI evaM suvidhinAthasvAmIke apAntarAla meM hue haiM inakI vargaNA eka hai tathA tIrthakarasiddhoM kI bhI vargaNA eka hai temanA 15 prakAra che. te pratyeka prakAranA anantara siddhonI vargaNAmAM ekatva cha / pAta " egI tittha siddhANaM " tyAdi sUtra54 dvArA Ta rI che. saMsAra rUpI sAgara jenA prabhAvathI tarI javAya che tene tIrtha kahe che. dvAda zAMga ( bAra aMga) rUpa pravacana ja evuM tIrtha che. tathA A dvAdazAMganA AdhArabhUta sAdhu, sAdhvI, zrAvaka ane zrAvikArUpa caturvidha zrIsaMgha paNa tIrtharUpa ja che. A tIrthanI pravartanA thayA bAda siddha thayelA jIvone tIrtha. siddha kahe che, paraMtu tIrthanI pravartanA vinA je siddha thayA che, temane atIrtha siddho kahe che. vRSabhasena Adi tIrthasiddhi ane marudevI Adi atIrtha siddha thaI gayA che. tIrthane vyavaccheda (nAza) thayA bAda je siddha thayA che, temane tIrthavyavacchedya siddho kahe che. jAtismaraNa Adi dvArA A prakAranA siddha thAya che. jemake cadraprabhusvAmI ane suvidhisvAmInA antarAlamAM thayelA siddha. te pratyeka prakAranA siddhonI eka eka vargaNa hoya che. thA 23 zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ga uktaM ca- " aNulomaheutassIlayAya je bhAvatitthameyaM tu kuti pagAsaMti u te tItthagarA hiyatthakarA // 1 // chAyA - anulomahetu tacchIlatayA ye bhAvatIrthametattu / kurvanti prakAzayanti tu te tIrthakarA hitArthakarAH // 1 // iti / tIrthakarAH santo ye siddhAste tIrthakara siddhAH = RSabhAdayasteSAM vargaNA ekA / tathA - atIrthakara siddhAnAm = gautamAdInAM vargaNA ekA / sthAnAGgasUtre tathA - svayaM buddhasiddhAnAM - svayam AtmanA buddhAH tacvaM jJAtavanto ye te svayaMbuddhAH, te ca siddhAzceti svayambuddhasiddhAsteSAM vargagA ekA / tathA pratyekabuddhAnAm - - pratItya-samAzritya eka kamapi vRSabhAdikamanityatAdibhAvanAkAraNaM padArtha buddhAH = jJAtavantaH paramArthaM ye te pratyekabuddhAsteSAM vargaNA ekA / - anulomatA se yA heturUpa se yA usa prakAra ke svabhAva hone se jo tIrtha kI pravRtti karate haiM ve tIrthaMkara kahalAte haiM ukta ca - " anuloma heu " ityAdi / tIrthaMkara hote hue jo siddha hote haiM ve tIrthaMkara siddha haiM aise tIrthakara siddha RSabha Adi haiM inakI vargaNA sAmAnya se eka hotI hai tathA atIrthakara siddha jo gautama Adi haiM unakI bhI vargaNA sAmAnyataH eka hai tathA jo svayaM buddha siddha haiM unakI bhI vargaNA eka hai, svataH hI jo tatvoMko jAna jAte haiM ve svayaMbuddha kahalAte haiM, svayaMbuddha hokara jo siddha hote haiM ve svayaMbuddha siddha haiM arthAt jo kisI ke upadeza ke binA svayaM apanI hI jJAnazakti ke dvArA bodha pAkara siddha hote haiM ve svayaM buddha siddha haiM tathA jo anyajJAnI vRSabhAdi ko dekhakara anityAdi bhA zrI sthAnAMga sUtra : 01 tathA tirthaMkara siddhonI paNa eka vaNA heAya che. anuleAmatAthI athavA hetu rUpe athavA te prakAranA svabhAva hAvAthI jee tInI pravRtti kare che, temane tIrthaMkara uDe che. udhuM pache haiM-" anuloma heu " ityAhi tIrtha 2 thAne bheo| siddha thAya che, temane tIrthaMkara siddha kahe che. RSabhadeva Adi evAM tIrthaMkara siddha gaNAya che. temanI vA sAmAnyanI apekSAe eka hAya che, tathA gautama Ada je tIrthaMkara siddho che temanI vaNA paNa sAmAnyataH eka che. tathA je svaya'buddha siddho che, temanI va`NA paNa eka che. je jIveA svataH ( potAnI bhate 4 ) tattvAne lagI se che, tebhane svayaM yuddha he che. svyNbuddha thaIne siddhapada pAmanAra jIvAne svayaMbuddha siddho kahe che. eTale ke anyanA upadeza vinA, peAtAnI ja jJAnazakti dvArA beSa pAmIne siddha thanArA jIvAne svayaM buddha kahe che. tathA je vRSabhAdi jevAM anya jJAnIne joine Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 1 u0 1 sU053 nArakAdInAM cargaNAnirUpaNam 179 nanu svayambuddhapratyekabuddhAnAM ko bhedaH ? iti cet , atrocyate-svayambuddhapratyekabuddhAnAM bodhyupadhizrutaliGgakRto bhedaH / tathAhi-svayambuddhAnAM bAhyanimittAnapekSo bodhiH / pratyekabuddhAnAM tu vAhya nimittApekSo bodhiH, eSAmupadhyAdivarNanamanyato'caseyam / tathA-buddhabodhitasiddhAnAm-buddhaiH AcAryAdibhirbodhitAH santo ye siddhAste buddhabodhitasiddhAsteSAM vargaNA ekA / tathA-eteSAmeva strIliGgasidAnAM ca pratyekamekaikA vargaNA bhavati / tathA-svaliGgasiddhAnAm-sadorakamukhavastrikArajoharaNAdidhAritvena svaliGge-sAdhuliGge siddhAnAM vargaNA ekA / tathAbanA ke kAraNamUta padArtha ko jAnakara bodha ko prApta karate haiM ve pratyeka buddha haiM inakI bhI sAmAnyarUpa se vargaNA eka hai| zaMkA-svayaMvuddha aura pratyeka buddha meM kyA antara hai ? u0--svayaMbuddha aura pratyekabuddha meM bodhi, upadhi zruta aura liGga inakI apekSAse bheda hai, svayaM buddhoM ko bAhya nimittake vinA bodhi prApta hotI hai pratyekabuddhoM ko bAhyanimittakI apekSAse bodhiprApta hotI hai inakI upadhi Adi kA varNana anya zAstroM se jAna lenA cAhiye AcArya AdikoMse bodhita hokara jo siddha hote haiM ve buddha bodhita haiM inakI bhI vargaNA eka hai tathA strIliGga se jo buddhabodhita hue haiM yA puruSaliGga se jo buddhabodhita hue haiM ina saba kI pratyekakI vargaNA eka hai tathA jo svaliGga meM sadorakamukhavastrikA rajoharaNa Adi ke dhAraka hone se sAdhuliGga meM siddha hue haiM unakI bhI varga: anityAdi bhAvanAnA kAraNabhUta padArthane jANIne begha prApta kare che, temane pratyeka buddha kahe che. temanI paNa sAmAnyataH eka varga hoya che. prazna-svayaMbuddha ane pratyekabuddhamAM zuM taphAvata che? uttara-svayaM buddha ane pratyekabuddhamAM bedhi, upadhi, kRta ane liMganI apekSAe bheda che. svayaMbuddhane bedhi prAptimAM bAhya nimittonI AvazyakatA rahetI nathI, paraMtu pratyakSa buddhone bedhiprAptimAM bAhya nimittAnI jarUra rahe che. temanI upAdhi AdinuM varNana anya zAstromAMthI jANI levuM joIe. AcArya vagere dvArA bodhita thaIne siddha thanArA ane buddhibodhita siddha kahe che. temanI varganuM paNa eka hoya che. strIliMgamAMthI buddhabedhita thayelA siddhonI ane puruSa liMgamAMthI buddhabodhita thayelA siddhonI paNa eka eka varga hoya che. svaliMgamAMthI ( saramukhatastrikA AdinA dhAraka sAdhuliMgamAMthI) siddha thayelA jInI varganuM paNa eka hoya che. tathA zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - 180 sthAnAgasUtre anyaliGgasiddhAnAm-parivrAjakAdiliGgasiddhAnAM vargaNA ekA / tathA-gRhiliGgasiddhAnAm-gRhiNAM yalliGga tatra siddhAnAM marudevIprabhRtInAM vargaNA ekA / atI. thasiddhAnAmityArabhya gRhiliGgasiddhAnAmityantaH pAThaH ' evaM jAva' iti padena grAhAH / tathA-ekasiddhAnAm ekaikasmin samaye ekaikasiddhAnAM vargaNA ekaa| tathAanekasiddhAnAm-ekasamaye dviprabhRtyaSTottarazatAntAnAM siddhAnAM vargaNA ekA / tatraeka samaye'ne ke sidhyanti / te kiyantaH sidhyanti ? iti pratipAditamanyatra / tathAhi " battIsA aDayAlA saTThI bAvattarI ya bodhavA / culasII channauI duyahiya aTThottarasayaM ca // 1 // chAyA-dvAtriMzat aSTacatvAriMzat paSTi saptatizca boddhvyaaH| caturazItiH panavatiH dvayadhikASTottarazataM ca // 1 // iti / NA eka hai tathA-paritrAjaka Adi anyaliGgoMse siddha hue jIvoMkA bhI vargaNA eka hai tathA-gRhiliGga meM-gRhasthoM ke liGga meM jo siddha hue jaise ki marudevI Adi-ve gRhiliGga siddha haiM ina gRhiliGga siddhoM kI bhI vargaNA eka hai "atIrthasiddhAnAm " se lekara ina gRhiliGga siddhoM taka kA pATha yahAM " evaM jAya" isa pada se grahaNa kiyA gayA hai tathA eka siddhoM kI bhI vargaNA eka hai eka ra samaya meM jo ekara siddha hote haiM ve eka siddha haiM ekara samayameM siddha hue ina siddhoM kI vargaNA sAmAnyataH eka hai tathA-aneka siddhoM ko-eka samaya meM do Adi se lekara 108 taka siddha hue jIvoM kI vargagA bhI eka hai eka samaya meM jo anekasiddha hote haiM ve kitane hote haiM-yaha saba anyatra isa prakAra se pratipAdita huA hai " battIsA aDayAlA" ityAdi isa gAthA kA bhAva parivrAjaka Adi anya ligamAMthI siddha thayelA jIvanI paNa eka varga hoya che. gRhasthomAMthI siddha thayelA marudevI Adi ane gRhiliMga siddho cha cha. lili siddhonI 5 kAme cha. " atIrtha siddhAnAm " thI sana lili siddhI 5-tanA siddhone| 5 / mahA " jAva ( yAvat ) padathI grahaNa thaze che. tathA eka eka samayamAM je eka eka siddha thAya che. temane ekasiddha kahe che. evAM ekasiddhonI vargINAmAM paNa sAmAnyanI apekSAe ekava samajavuM. eka samayamAM be thI laIne 108 paryantanA je siddha thAya che temanI varganuM paNa eka hoya che. eka samayamAM je aneka siddha thAya che te keTalA thAya che tenuM pratipAdana anya siddhAnta graMthamAM mA prabhArI 42vAmAM mAyuM che-" battIsA aDayAlA " tyAdi. mA thAna zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 1 u01 sU0 53 nArakAdInAM vargaNAnirUpaNam 181 ayaM bhAvaH-yadA ekasamayena ekAdaya utkarSeNa dvAtriMzat sidhyanti, tadA dvitIye'pi dvAtriMzat sidhynti| evamevatRtIyasamayAdArabhyASTau samayAn yAvat pratyekaM dvAtriMzad dvAtriMzat sidhyanti / tato'gre'vazyamevAntaraM bhavati / punaryadA trayastriMzata Arabhya aSTacatvAriMzat ekasamayena sidhyanti, tadA nirantaraM saptasamayAn yAvat sidhyanti / tato'vazyamevAntaraM bhavati / punaryadA ekasamayena ekonapazcAzata Arabhya yAvat paSTiH sidhyanti / tadA nirantaraM SaT samayAn sidhyanti / pratyekasamaye paSTiH SaSTiH sidhyanti / tato'ntaraM bhavatyeva / tato yadA punarekasamayena ekaSaSTimArabhya dvisaptatiH sidhyanti, tadA'STamasamayAvadhi tAvanta eva sidhyanti / tataH paramantaraM aisA hai ki jisa samaya utkRSTarUpa meM eka se lekara 32 taka siddha eka samaya meM hote haiM taba dvitIya samaya meM bhI 32 hI siddha hote haiM isI taraha se tRtIya samaya taka se lekara ATha samaya taka pratyeka samaya meM 32-32 taka siddha hote haiM isa ke bAda avazya hI siddha hone meM antara AjAtA hai bAda meM jaba meM jaba 33 se lekara 48 taka siddha hote haiM taba nirantara sAta samaya taka 33 se lekara 48 taka hI siddha hote haiM isake bA avazya hI antara vyavadhAna ho jAtA hai phira jaba eka samaya meM 49 se lekara 60 taka siddha hote haiM taba lagAtAra 6 samaya taka hI itane hI siddha hote rahate haiM isake bAda avazya hI antara A jAtA hai isake bAda jaba eka samaya meM siddha hote haiM taba 61 lekara 72 taka siddha hote haiM taba aSTama samaya taka itane hI siddha hote haiM isake bAda avazya hI antara A jAtA hai isa krama se vRddhi hone se eka samaya meM bhAvArtha nIce pramANe che-je eka samayamAM vadhAremAM vadhAre 32 paryantanA siddha thAya che, tyArapachInA bIjA samayamAM paNa 32 ja siddha thAya che, A rIte trIjAthI AThamAM samaya sudhInA pratyeka samayamAM paNa 32-32 paryAtanA siddho ja thAya che. tyArabAda siddho thavAmAM avazya AMtare paDI jAya che. tyArabAdya jyAre 33 thI laIne 48 paryantanA siddha thAya che, tyAre nirantara sAta samaya sudhI 33 thI laIne 48 paryaMtanA ja siddha thatAM rahe che. tyAra bAda avazya AMtaro paDI jAya che. tyArabAda jyAre eka samayamAM 49 thI thI laIne 60 sudhInA siddha thavA mAMDe che, tyAre nirantara cha samaya sudhI eTalAM ja siddha thayA kare che, tyArabAda avazya AMtaro paDI jAya che. tyAra bAda jyAre eka samayamAM 61 thI laIne 72 sudhInA siddhI thavA mAMDe che, tyAre AThamAM samaya sudhI eTalAM ja siddha thayA kare che, ane tyArabAda avazya AMtare paDe che. A kAme vRddhi thatAM thatAM jyAre eka samayamAM zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre bhavatyeva evaM krameNa vRddhayA ekasamayena yadA aSTottaraM zataM sidhyanti, tadA tataH paramapazyamevAntaraM bhvtiiti| evaM paJcadazaprakArANAmanantarasiddhAnAM vargaNaikatvamuktvA samprati trayodazaprakArANAM paramparasiddhAnAM parampare ca te siddhAzca paramparasiddhAH siddhatvasamayAd dvayAdisamayayatinasteSAM vargaNekatvamAha-' egA apaDhamasamayasiddhANaM' ityAdi / aprathamasamayasiddhAnAm-aprathamasamayasiddhAH siddhatvadvitIyasamayavartinaH-teSAM vargaNA ekA / 1 / ' evaM jAva' iti padena-" dusamaya siddhANaM 2 tisamayasiddhANaM 3 causamayasiddhANaM 4 paMcasamayasiddhANaM 5 chasamayasiddhANaM 6 sattasamayasiddhANaM 7 aTThasamayasiddhANaM 8 navasamayasiddhANaM 9 dasamayasiddhANaM 10 saMkhijjasamayasiddhANaM jaya 108 siddha hote haiM taba usake bAda avazya hI antara A jAtA hai isa prakAra se 15 bhedavAle ina anantarasiddhoM kI vargaNA meM ekatA kA kathana karake aba 13 prakAra ke jo paramparasiddha haiM unakI vargaNA meM ekatAkA kathana karane ke liye sUtrakAra "apaDhamasamayasiddhANaM" aisA sUtra pATha kahate haiM-paramparArUpa se jo siddha hote haiM ve parampara siddha haiM siddha hone ke samaya se lekara dvayAdi samayavartI jo siddha haiM ye saba paramparasiddha haiM inhIM kA nAma aprathama samaya siddha haiM ye aprathama samayasiddha siddha avasthA ke dvitIya samayavartI hote haiM yahAM " evaM jAva" pada se "dusamayasiddhANaM, tisamayasiddhANaM causamayasiddhANaM, paMcasamayasiddhANaM, chasamayasiddhANaM, sattasamayasiddhANaM, aTThasamayasiddhANaM, nava sm108 siddha thAya che, tyAre avazya AMtara paDI jAya che A pramANe 15 bheTavALA anantara siddhonI vargaNAmAM ekatAnuM pratipAdana karIne have 13 prakAranA paramparasiddhonI-pratyekanI vaNAmA ekatvanuM prati. pAhana 42pAmA bhAva cha.-" apaDhamasamayasiddhoNaM" tyAdi. 52-52 // 32 siddha thAya che temane paraspara siddha kahe che. siddha thavAnA samayathI laI te kayAdi samayavata je siddho che temane parasparasiddha kahe che. temanuM nAmaja aprathamasamayasiddha che. te aprathamasamayasiddha je siddha hoya che, teo siddha ava sthaan| dvitIya sabhayatI DAya che. "evaM jAva" mA 54thI " dusamayasiddhANaM, tisamayasiddhANaM, causamayasiddhANaM, paMcasamayasiddhANaM, chasamayasiddhArNa, sattasamayasiddhANaM, adusamayasiddhANaM, navasamayasiddhANaM, dasasamayasiddhANaM sakhijja zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 1 u01 sU0 53 nArakAdInAM vargaNAnirUpaNam 183 11 asaMkhijjasamayasiddhANaM 12" iti grAhyam / dvisamayasiddhAnAM, trisamayasi. ddhAnAM, catuH samayasiddhAnAM, paJcasamayasiddhAnAM, SaTsamayasiddhAnAM, saptasamayasiddhAnAM, aSTasamayasiddhAnAM, navasamayasiddhAnAM dazasamayasiddhAnAm , saMkhyeyasama yasiddhAnAm , asaMkhyeyasamayasiddhAnAmiticchAyA / dvisamayasiddhAdayaH siddhatvatRtIyAdisamayavartinaH, teSAM pratyekaM vargaNA ekaikA bhavati / tathA-anantasamayasiddhAnAM 12 vargaNA ekA bhavati / athavA-'aprathamasamayasiddhAnAm ' iti sAmAnyAbhidhAnam / dvisamayasiddhAnAm ' ityAdi tu vizeSAbhidhAnam / iti / ___ samprati dravyakSetrakAlabhAvAnAzritya pudgalavageNekakhamAha-'egA paramANupoggalANaM ' ityAdi / paramANupudgalAnAm-paramANavaH niSpradezAH, ye pudgalAste parayasiddhANaM, dasa samayasiddhANaM, saMkhijjasamayasiddhANaM, asaMkhijjasamayasiddhANaM" ina padoMkA saMgraha huA hai isa taraha siddha avasthAke aprathama samayavartI siddhoMkI siddha avasthA ke dvitIya, tRtIya, caturtha Adi samayavartI siddhoMkI pratyeka vargaNA ekara hai isa prakArase ye parampara siddha yahAM taka 12 prakArake kahe gaye haiM 13 prakArake jo parampara siddha haiM ve anantasamayavartI siddha haiM ina anantasamayavartI siddhoMkI bhI vargaNA eka hotI hai athavA-" aprathamasamayasiddhAnAm" aisA jo kathana kiyA gayA hai vaha sAmAnya kI apekSA se kahA gayA hai aura "disamaya siddhAnAm" ityAdi rUpa se jo kathana kiyA gayA hai vaha vizeSarUpa se kiyA gayA hai aisA jAnanA cAhiye / aba dravya kSetra kAla aura bhAva inako lekara pudgalavargaNAmeM satrakAra ekatA kA kathana karate haiM-" egA paramANupoggalA" ityAdi jina ke samayasiddhANaM, asaM khijjasamayasiddhANaM" mA 5honI hI sa thayo cha. A rIte siddha avasthAnA samayavartI siddhonI vagaNAmAM ekatva hoya che. eja pramANe siddha avasthAnA dvitIya, tRtIya Adi asaMkhyAta paryantanA samayavatI siddhonI, pratyekanI vargaNAmAM ekatA hoya che. ahIM sudhImAM bAra prakAranA paraspara siddho batAvavAmAM AvyA. have je anantasamayavatI siddho nAmano 13 me prakAra che, te prakAranA siddhanI vagaNAmAM paNa ekava sasasa. athavA " aprathamamamayasiddhanAm " mAre 4thana 42yAmA bhAvyu cha te sAmAnyanI apekSA thayesamA bhane " dvisamayasiddhanAma " ItyAdi rUpe je kathana karavAmAM AvyuM che, te vizeSarUpe thayuM che ema samajavuM have dravyakSetrakALa ane bhAvanI apekSAe pudgalavargaNAmAM sUtrakAra satAtuM pratipAdana 42 cha-" egA paramANupoggalA" Urille, zrI sthAnAMga sUtraH 01 Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre mANupudgalAsteSAM vargaNA ekA bhavati / skandhA api pudgalA bhavantIti 'paramANu' iti vizeSaNamupAttam / tathA-' evaM jAva' iti padena-' dupaesiyANaM ' khaMdhANaM ti caupaMcachasattadvanavadasasaMkhijjAsaMkhijjapaesiyANaM' iti grAhyam / dvipadezikAnAM tri catuH paJca SaT saptASTanavadazasaMkhyeyAsaMkhyeyapradezikAnAM skndhaanaamiticchaayaa| dvipradezikAyasaMkhyeyapradezikAntAnAM pratyekamekaikA vargaNeti / iyaM dravyataH pudgalAnAM vargaNA proktA / atha kSetratasteSAM vargaNaikatvamAha-egA egapaesogADhANaM' ityAdi / ekapra. dezAcagADhAnAm-ekapradeze kSetrasyaikasminnavayave avagADhA:-avasthitAH, ekapadedvitIya Adi pradeza nahIM hote haiM aise niraMzapudgala kA nAma paramANu hai aise paramANurUpa pudgaloM kI vargaNA eka hotI hai, skandhoM ke vyavaccheda ke liye yahA~ " paramANu" aisA vizeSaNa rakhA gayA hai tathA-"evaM jAva" isa pada se "dupaesiyANaM khaMdhANaM tica upaMca cha sattaTTa nava dasa saMkhi. jjA paesiyANaM" isa pATha kA saMgraha huA hai isakA bhAva aisA hai ki do pradezoM vAle skandha se lekara ke asaMkhyAta pradezavAle skandhoM taka ke skandhoM kI pratyeka kI vargaNA bhI eka 2 hai yaha dravya kI apekSA lekara pudgaloM kI vargaNA kahI gaI hai| ___ aba kSetra kI apekSA se inakI vargaNA kI ekatA " eggA egapaesogADhANaM" isa pATha dvArA kahI jA rahI hai-kSetra ke eka pradeza meM be Adi pradeza vinAnA niraza pudgalane paramANu kahe che. evAM paramANurUpa pudgalenI vargaNuM eka hoya che. skonA vyavacchedane mATe ahIM " 52mA " me vizeSAzu rAmapAmA mAvyu che. " eva" jova mA pahanA pryo| 6.2 // " dupaesiyANaM khaMdhANaM ti caupaca chasattadvanavadasa sakhijjApaesiyANaM" mA pAine / 42vAmA mAlyo che. tenuM tAtparya mevucha hai bethI laIne asaMkhyAta paryantanA pradezovALA je skandha hoya chete pratyekanI vagaNuM paNa eka eka hoya che. A rIte dravyanI apekSAe pulonI varga NAnuM pratipAdana karIne have sUtrakAra kSetranI apekSAe temanI vargaNamAM ekatvanuM pratipAdana kare che - "egA egapaesogADhANaM " chatyAla, kSetranA eka pradezamAM-avayavamAM-jemanI avagAhanA thAya che evAM eka pradezamAM rahelAM pudgalene ekapradezAvagADha pule kahe che. evAM eka pradezAva. zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 1 u01sU0 53 nArakAdonoM vargaNAnirUpaNam 185 zAvagADhAsteSAM tathAbhUtAnAM pudgalAnAM vargaNA ekA / ' evaM jAva ityanena dvayAdisaMkhyeyapradezAvagADhAntAnAM pudgalAnAM pAThaH saMgrAhyaH / teSAM pratyekaM vargaNA ekaikA bodhyA / tathA-asaMkhyeyapadezAvagADhAnAM pudgalAnAM vargaNA ekA bodhyaa| __nanu-anantapradezAvagADhAnAM pudgalAnAM vargaNAyA ekatvaM kathaM noktam ? iti cet , Aha-lokalakSaNasya avagAhakSetrasyAsaMkhyeyapadezatvamevAsti natvanantapradezatyam , ata eva-asaMkhyeyapradezaparyantAnAM pudgalAnAM vargaNAyA ekatvam , iti nAsti doSaH / pudgalAzcAtra ekapadezikAyanantapradezikAntA bodhyAH, dravyapariNAmasyAavayava meM jinakA avasthAna hotA hai ve eka pradezAvagADha pudgala hai aise ekapradezAvagADha pudgaloM kI vargaNA eka hotI hai " evaM jAva" isa pATha se do Adi pradezoM se lekara saMkhyAta taka meM avagADha hue pudgaloM kA grahaNa huA hai ina do Adi pradezoM meM tathA saMkhyAtapradezoM meM abagADha hue pudgaloMkI pratyekakI vargaNA eka2 hai tathA lokake asaMkhyAta pradezoM meM avagADha hue pudgaloM kI bhI vargaNA sAmAnyataH eka hai| zaMkA-anantapradezAvagADha pudgaloM kI vargaNA kA ekatva yahAM sUtrakAra ne kyoM nahIM kahA hai ? uttara-yahAM jo aisA nahIM kahA hai usakA kAraNa yaha hai ki lokarUpa jo avagAha kSetra hai usameM anantapradezatA nahIM kahI gaI hai usameM to kevala asaMkhyAtapradezatA taka hI kahI gaI hai, isIliye kSetra ke asaMkhyAtapradezoM taka meM avagAhI asaMkhyAtapradezavAle pudaloM kI vargaNA meM ekatA kA kathana kiyA jAtA hai pudgala eka pradezavAle bhI hote haiM 10 purAnI ngn A DAya che. " eva jAya" mA sUtrapA8 pArA meM pradezathI laIne saMkhyAta paryantanA pradezanI avagAhanAvALAM pudgale grahaNa karavAmAM Avela che. A bethI laIne saMkhyAta paryAnA pradezanI avagAha. nAvALAM padramAMnA pratyeka prakAranA pulonI vagaNa eka eka hoya che. tathA asaMkhyAta pradezomAM avagADha thayelAM pulanI paNa sAmAnyanI apekSAe eka vaNa hoya che. zakA-ahIM sUtrakAre anantapradezAvagADha palenI vargaNAmAM zA kAraNe meva pra48 yu nathI ? uttara-lekarUpa je avagAha kSetra che temAM ananta pradezatA hotI ja nathI. temAM te asaMkhyAta pradezanA paryantanI pradezatA ja saMbhavI zake che. tethI kSetranA asaMkhyAta paryantanA pradezamAM avagAhI asaMkhyAta pradezavALAM pulonI vargaNAmAM ekatAnuM kathana karavAmAM AvyuM che. pula eka pradezavALAM zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - syAnAGgama cintyatvAt / tathA-suvarNasya saptakarpAH pAradasyaikena karSaNa cAritA ekIbhavanti, punaste prayogeNa vAmitA saptaiva bhavanti, tadvadatrApi bodhyamiti / ___ atha kAlataH pudgalAnAM vagaNaikatvamAha-'egA egasamayaThiiyANaM ' ityaadi| ekasamayasthitikAnAm-eka samayaM yAvat sthitiH-paramANutvAdinA ekamadezAvagADhAditvena ekaguNakAlAditvena vA'ghasthAnaM yeSAM te-ekasamayasthitikAH, teSAM pudgalAnAM vargaNA ekaa| 'jAva'zabdAva-dvisamayasthitikAdisaMkhyeyasamayasthitikAntAH pudgalAH saMgrAhyAH, teSAM, pratyeka vargaNA ephaikA bodhyA / tathA-asaMkhyeyasamayasthiasaMkhyAtapradezavAle bhI hote haiM aura anantapradezoMvAle bhI hote haiM kyoM ki dravya kA pariNAma acintya hotA hai jaise sAta tole sone meM bubhukSita pArA milAkara use ghoMTA jAve to vaha usa meM mila jAtA hai aura bAda meM vaha eka tolA bubhukSita pArA usase jaba alaga kara diyA jAtA hai taba bhI vaha sonA 7 tolA hI rahatA hai kamatI nahIM hotA hai isI taraha se yahAM para bhI samajhanA caahiye| ___ aba kAlakI apekSA se pudgaloM kI vargaNA meM ekatA kahI jAtI hai. " egA egasamayaThiiyANaM " ityAdi-paramANurUpa se yA eka pradeza meM avagADha hone rUpa se yA ekaguNakAlAdirUpa se jina pudgaloM kA eka samaya taka avasthAna hotA hai ve eka samayasthitika pudgala hai aise pudgaloM kI vargaNA eka hotI hai yahAM "jAya" zabda se dvisamayasthitivAle pudgala Adi se lekara saMkhyAta samaya taka kI sthitivAle pudgaloM kA grahaNa paNa hoya che, asaMkhyAtavALAM paNa hoya che ane ananta pradezavALAM paNa hoya che, kAraNake dravyanuM pariNAma acitya hoya che. jema sAta talA senAmAM bubhuSita pAre meLavIne te mizraNane ghuMTavAmAM Ave che te temAM maLI jAya che, ane tyAra bAda te eka telA bubhukSita pArAne jyAre te mizraNamAMthI alaga karI nAkhavAmAM Ave che, tyAre paNa senuM to sAta tolA ja rahe che-temAM ghaTa paDatI nathI, evuM ja ahIM paNa samajavuM. have kALanI apekSAe pudranI vargaNAmAM ekatva prakaTa karavAmAM Ave cha-" egA egasamayaThiiyANaM " tyAdi. 52mA 3the ath| 5 pradezamA avagADha thavA rUpe athavA ekaguNa kALAdi rUpe je pulanuM eka samaya sudhInuM avasthAna (astitva hoya che, te pulene eka samayasthitika dakSA 4 cha. sevAM purAnI yA me ya che. aDI " jAva (yAyata)" padathI be samayasthitikathI laIne saMkhyAta paryantanA samayasthitika pukalane zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 1 u0 1 sU053 nArakAdInAM vargaNAnirUpaNam 187 tikAnAM pudgalAnAM vargaNA ekA / anantasamayasthitikAnAM pudgalAnAmabhAvAt , asaMkhyeyasamayasthitikaparyantapudgalAnAM vargaNAyA ekatvamatrAbhihitamiti / atha bhAvataH pudgalAnAM vargaNAyA ekatvamAha-'egA egaguNakAlagANaM' ityAdi / ekaguNakAlakAnAm-ekena guNoguNanaM yasya sa ekaguNaH, ekaguNaH kAlova) yeSAM te ekaguNakAlakAH, teSAM yathAbhUtAnAM pudgalAnAM vargagA ekA / yata Arabhya kRSNatarakRSNatamAdirUpA kramaza utkarSapravRtti bhavati te bhAvA ekaguNakAlakA ucyante / 'jAva' zabdena dviguNakAlakAdisaMkhyeyaguNakAlakAntAH pudgalA huA hai ina saba pudgaloM kI pratyeka kI vargaNA eka 2 hotI hai, ananta samaya taka kI sthitiyAle pudgala hote nahIM hai isIliye yahAM para pudgaloM kI vargaNA nahIM kahI gaI hai isI prakAra se asaMkhyAta samaya taka kI sthitivAle pudgaloM kI vargaNA meM bhI ekatva jAnanA jaahiye| aba bhAva kI apekSA se pudgaloM kI vargaNA meM ekatva " egA egaguNa kAlagANaM" isa sUtra dvArA prakaTa kiyA gayA hai-eka guNA kAlA varNa jinameM hotA hai ve eka kAlaka pudgala hai ina pudgaloM kI vargaNA eka hai isI taraha se kRSNatara kRSNatama Adi eka gune kRSNarUpayAle jo pudgala haiM ve saba bhI eka guNakAlaka pudgala hai ina pudgaloM meM eka guNe kRSNarUpa kI kRSNatA kRSNatama Adi rUpa se prakarSa vRtti hotI hai ataH aise ye pudala eka guNakAlaka kahe gaye haiN| yahAM para "jAva" zabda se dvigune kAlerUpa vAle tigune kAlerUpa vAle caugune kAlerUpa vAle Adi grahaNa karavAmAM Avela che. te pratyeka prakAranA pulenI eka eka vargaNA hoya che. anantasamaya sudhInI sthitivALAM pudgale hatAM nathI, ahIM temanI vargaNAmAM ekatva prakaTa karavAmAM AvyuM nathI. e ja pramANe asaMkhyAta samaya sudhInI sthitivALAM pulanI vargaNAmAM paNa ekatva samajavuM joIe. va "egA ega guNakAlagANaM " tyAsUtra dvArA sUtrA2 mAranA apekSAe pulanI vargaNAmAM ekatvanuM pratipAdana kare che- eka gaNo kALe vaNe je padramAM hoya che te palene "ekaguNakAlaka putakahe che. A pulanI vargaNa eka hoya che. e ja pramANe kRSNatara, kRSNutama Adi eka gaNuM kRSNavarNavALAM je pule che, teo badhAM paNa eka guNakAlaka pula che. te pulamAM eka gaNA kRSNarUpanI kRSNatA kRSNatama Adi rUpe prakarSa vRtti vALI hoya che. tethI evAM te pulone ekaguNakAlaka puro" 4AmA mAyA che. mI " jAva (yApata) 54thI megi l rUpavALAthI laIne saMkhyAta gaNAM paryantanA kALArUpavALAM pahalene grahaNa zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre gRhyante, teSAM pratyeka vargaNA ekA bodhyA / tathA-asaMkhyeyaguNakAlakAnAM pudgalAnAM vargaNA ekA / tathA-anaMtaguNakAlakAnAM pudgalAnAM vargaNA ekA / evam ekaguNanIlAdiprabhRtyanantaguNanIlAdi paryantAnAM varNAtmakAnAM pudlAnAm , ekaguNasurabhigandhAdhanantaguNasurabhigandhaparyantAnAm , ekaguNadubhigandhAdhanantaguNadurabhigandhaparyantAnAM ca gandhAtmakAnAM pudgalAnAm , ekaguNatiktAdiprabhRtyanantaguNatiktodiparyantAnAM rasAtmakAnAM pudgalAnAm , tathA-ekaguNakaThinAdiprabhRtyanantaguNakaThinAdi paryantAnAM sparzAtmakAnAM pudgalAnAM ca pratyekam ekaikA vargaNA / amumevArthamAha sUtrakAraHpudgala se lekara saMkhyAtaguNe kAle rUpavAle takake pudgala grahaNa kiye gaye haiN| so ina pudgaloM meM se pratyeka dvigune tigune Adi saMkhyAtagune kRSNavarNavAle pudgaloM kI vargaNA eka 2 hai tathA asaMkhyAtaguNita kRSNavarNavAle pudgaloM kI bhI vargaNA eka hai isI taraha se anantaguNita kRSNavarNavAle pudgaloM kI vargaNA eka hai tathA isI prakAra se eka gune nIlAdi se lagAkara anantagune nIlAdi taka ke varNavAle pugaloM kI pratyeka kI vargaNA eka 2 hai eka gune suramigandha se lekara anantagune surabhigandha takake gaMdhavAle pudgaloMkI vargaNA bhI pratyeka kI ekara hai eka gune tiktarasase lekara anantagune tikta (tIkhA) rasa takake rasaguNavAle pudgaloMkI pratyeka kI vargaNA eka 2 hai tathA eka gune kaThina Adi sparza se lekara anantagune kaThinAdi sparzavAle pudgaloM kI pratyeka kI vargaNA eka 2 hai karavAmAM Avela che. te pratyeka prakAranA kRSNavarNavALAM pudgalenI tathA asaM. khyAta gaNA kRSNavarNavALAM pulanI vargaNa eka eka ja hoya che ema samajavuM. e ja pramANe anantaguNita kRSNatAvALAM pulenI vargaNAmAM paNa ekatva samajavuM. joIe. e ja pramANe eka guNitathI laIne anantaguNita paryantanA nIlAdi varNavALAM pratyeka prakAranA palenI varganuM eka eka heya che. A rIte lehita, pIta ane zukalavarNavALAM pulanI vagaNa viSe paNa samajavuM. eka guNita surabhigadhathI laIne anantaguNita paryantanI surabhi. gadhavALAM pratyeka prakAranA pulenI varga paNa eka eka hoya che. eka gaNita tikta rasathI laIne anata guNita paryaMtanA tiktarasavALA phalemAM- pratyeka prakAranA pulanI eka eka varganuM hoya che. e ja pramANe anya rasavALAM palenI vargaNa viSe paNa samajavuM. eka guNitathI laIne ananta guNita paryAnA kaThaNa sparzavALAM pulenI apekSAe pratyeka prakAranA pulanI eka eka paNa hoya che. bIjA sparzenI vagaNanA ekatvanuM paNa eja zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 1 u01sU0 53 nArakAdInAM vargaNAnirUpaNam 189 " evaM vaNNA gaMdhA rasA phAsA bhaanniyvyaa| jAva anaMtaguNalukkhANaM poggalANaM vaggaNA // " iti / etAni sarvANyapi bhAvamUtrANi SaSTayadhikazatadvayapramANAni bhavanti / tathAhivarNAH paJca, gandhau dvau, rasAH paJca, sparzA aSTau, iti militA viMzatirbhAvA bhavanti, teSAm ekaguNakAlAditaH samArabhyadazaguNaparyAntAbhiH, tathA-saMkhyAtA'saMkhyAtA'nantaguNakAlAdirUpAbhizva, trayodazasaMkhyAbhirguNanena paSTayadhikazatadvaya (260) parimitA bhAyabhedA bhavanti / samprati tAneva dravyakSetrakAlabhAvAnAzritya jaghanyAdibhedabhinnAnAM skandhAnAM vagaNAyA ekatvamAha-' egA jahannappaesiyANaM' ityAdi / jaghanyapradezikAnAm-jaghanyAH sarvastokAzca te pradezAH-paramANavaH isI bAta ko sUtrakAra ne " evaM caNNA, gaMdhA, rasA, phAsA bhANiyavyA jAva aNaMtaguNa lukkhANaM poggANaM vaggaNA" isa sUtra pATha dvArA prakaTa kiyA hai ina saba bhI bhAva ko lekara bhAva kI apekSA se pudgaloM kI vargaNA ke ekatva kA kathana vAle sUtroM kI saMkhyA 260 hai vaha isa prakAra se hai pAMca varNa, do gandha, pAMca rasa aura 8 sparza ye saba milakara 20 bhAya hote haiM ina 20 bhAvoM ke eka gune kAle varNa Adi se lekara dazagune kAle varNa Adi taka 10 sthAna aura saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta taka 3 sthAna milakara 13 sthAna hote haiM 20 ko 13 se guNita karane para 260 bhAva sUtroM kI saMkhyA A jAtI hai aba unhIM dravya kSetra kAla aura bhAva ko Azrita karake jaghanyAdi bhedoM vAle skandhoM kI vargaNA meM ekatva kA kathana kiyA jAtA hai " egA jahanna ppaesiyANaM" pramANe 4thana tha'. naye. 2. pAtane suutr||2 " evaM vaNNAM, gadhA, rasA, phAsA bhANiyavvA jAva aNaMtaguNalukkhANaM poggalANaM vaggaNA " 20 sUtrapA dvArA vyakta karI che. A badhAM bhAvone dhyAnamAM laIne bhAvanI apekSAe padranI vargaNAnA ekavana kathanavALAM 260 sUtre bane che. te A pramANe samajavA-pAMca varNa, be gaMdha, pAMca rasa, ane 8 sparza, e badhAM maLIne 20 bhAve thAya che. te 20 bhAvanA eka guNita kALe varNa AdithI laIne 10 guNita kALAvaNuM paryantanA dasa rasthAna thAya che ane saMkhyAta, asaMkhyAta ane ananta sudhInA traNa sthAne temAM umeravAthI kula 13 sthAna thAya che A 13 sthAnene 20 bhAva vaDe guNavAthI kula 260 bhAva sUtro AvI jAya che. have eja dravya, kSetra, kALa ane bhAvane AdhAre jaghanyAdi ho|| 24-dhAnI Hi (parnu pratipAina 42vAmA mAye -"egA jahannappaesiyANa" tyAdi. 5nya prazavAya 24-dhAnI 5 me che. zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 sthAnAGgasatre dvipradezAdayaH jaghanyapadezAH, jaghanyapradezAH santyeSAm iti jaghanyapradezinasta eva jaghanyapradezikAsteSAM tathAbhUtAnAM skandhAnAM - dvayaNukAdInAM vargaNA ekA / jaghanyapradezikA iti sarvadhanAderAkRtigaNatvAdinpratyayaH / tathA-utkarSapradezikAnAm-utkarSA =utkRSTasaMkhyakAH-paramAnantA iti yAvat pradezAH aNayo yeSAM te utkarSapadezikAH, teSAM tathAbhUtAnAM skandhAnAM vargaNA ekA / eteSAM yadyapyanantA vargaNAH santi, tathApi ajaghanyotkarSa zabdena vyavahriyamANatvAd vargaNaikatvaM bodhyamiti / evam anena prakAreNaiva jaghanyAvagAhanakAnAm avagAhante-tiSThanti pudgalA yasyAM sA-avagAhanA=kSetrapradezarUpA, jaghanyA sarvastokA avagAhanA yeSAM jaghanyAvagAhakAH ekapradezAvagADhAsteSAM pudgalAnAM vargaNA ekA / tathA-utkaityAdi jaghanya pradezavAle skandhoM kI vargaNA eka hai saba se kama pradezoM kA nAma jaghanya pradeza hai aise jaghanya pradeza dvipradeza Adi rUpa hote haiM aise jaghanya pradeza jina skandhoM meM hote haiM ve jaghanya pradezika yA jaghanyapradezI skandha haiM aise una jaghanya pradezI skandhoM kI dayaNukAdika skandhoM kI vargaNA eka hotI hai tathA jo utkRSTa pradezoM aNuoM vAle skandha haiM una skandhoM kI vargaNA bhI eka hai tathA jo skandha ajaghanyoskRSTa pradezavAle haiM-madhya skandha rUpa haiM una skaMdhoM kI bhI vargaNA eka hai yadyapi ina madhyama skandhoM kI vargaNAeM ananta hotI haiM phira bhI ye ajaghanyotkarSazabda se vyavahiyamANa-vAcya hAtI haiM isaliye inameM ekatA kahI gaI hai isI taraha se jo pudgala skandha jaghanya avagAhanAyAle haiM arthAt eka pradezAcagAhI haiM unakI bhI vargaNA eka hotI hai jisameM pudgala rahate haiM usakA nAma avagAhanA hai yaha avagAhanA kSetra pradezarUpa sauthI ochAM pradezane jaghanyapradeza kahe che evAM jaghanyapradeza kripradeza Adi rUpa hoya che. evAM jadhanya pradeza je kAmAM hoya che, te skane jaghanyaprade. zika athavA jaghanyapadezI skandhA kahe che evAM te jaghanyapradezI skanI be Adi aNuvALA skardhanI vargaNAmAM eka hoya che. tathA utkRSTa pradezevALA skaMdhanI vargaNuM paNa eka hoya che.tathA je skaMdhe ajaghanyakuSya pradezavALA hoya che. eTale ke madhyama sakaMdharUpa hoya che, te skaMdhenI vargaNa paNa eka hoya che je ke te madhyama skaMdhanI vargaNuo anaMta hoya che, chatAM paNa te ajaghanyatkarSa zabdathI vyavahiyamANa (vA) thAya che. tethI temAM ekatA kahevAmAM AvI che eja pramANe je pula skadha jaghanya avagAhanAvALA che-eTale ke eka pradezAvagAhI che temanI paNa eka vagaNuM hoya che. jemAM pule rahe tenuM nAma avagAhanA che. te avagAhanA kSetrapradezarUpa hoya che. jemanI Ava zrI sthAnAMga sUtraH 01 Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 1 0 1 sU0 53 mArakAdInAM vargaNAnirUpaNam 191 vigAhanakAnAm - asaMkhyeyama dezAvagADhAnAM pudgalAnAM vargaNA ekA / tathA ajaghanyotkarSA vagAhakAnAm = saMkhye yA saMkhyeyama dezAvagADhAnAM pudgalAnAM vargaNA ekA / tathA - jaghanyasthitikAnAm - jaghanyA sarvAlpAsamayamapekSya sthitiryeSAM te jaghanyasthitikAH = ekasamaya sthitikAsteSAM pudgalAnAM vargaNA ekA / tathA utkarSa - sthitikAnAm = asaMkhyAtasamayasthitikAnAM pudgalAnAM vargaNA ekA / tathA ajaghanyotkarSa sthitikAnAM = saMkhyeyasthitikAnAM pudgalAnAM vargaNA ekA / tathA tsu hotI hai saba se kama jinakI avagAhanA hotI hai ve jaghanya avagAhanaka haiM aisI jaghanya avagAhanAvAle pugala skandha ekapradeza meM avagADha avasthita hote haiM / tathA jo pudgala skandha utkRSTa avagAhanAvAle hote haiM asaMkhyAta pradezoM meM avagADha hote haiM aise una puloM kI vargaNA bhI eka hotI hai tathA jo pudgalaskandha ajaghanyotkarSa avagAhanA vAle hote haiM saMkhyAta asaMkhyAta pradezoM meM avagADha hote haiM aise puloM kI vargaNA bhI eka hotI hai tathA samaya kI apekSA lekara jinakI sthiti saba se alpa hai ye jaghanyasthitika pudgala hai aise jaghanya sthitivAle puloM kI bhI vargaNA eka hai tathA utkRSTasthitivAle jo pudgala haiM asaMkhyAta samaya kI sthiti vAle jo pudgala haiM una pugaloM kI vargaNA bhI eka hai tathA jo pudgala ajaghanyotkarSa sthitivAle haiM saMkhyAta samaya aura asaMkhyAta samaya kI sthitivAle haiM aise pudgaloM kI bhI vargaNA eka hai tathA jo pudgala gAhanA sauthI ochI heAya che temane jadhanya avagAhanaka kahe che. evI jaghanya avagAhanAvALA pudgala skadha eka pradezamAM avagADha thaine rahelA hAya che. tathA je pudgala skadha utkRSTa avagAhanAvALA hAya che, tee asaMkhyAta pradezeAmAM avagADha ( rahelA) hAya che. evAM te pudgaleAnI vaNA paNa eka hAya che. tathA je pudgala skadha ajaghanyatkarSa avagAhanAvALA hAya che, sakhyAta asakhyAta pradezamAM avagADha hAya che, evAM pudlAnI vaNA pazu eka hAya che. tathA samayanI apekSAe jemanI sthiti sauthI alpakALanI che, evAM jaghanyasthitika pudgalenI vaNA paNa eka haiAya che. asakhyAta sama yanI sthitivALAM je pule che temane utkRSTasthitika puleA kahe che. te utkRSTa sthitivALAM pudgaleAnI vaNA paNa eka hAya che. tathA je putlA ajaghanyAkaSa sthitivALAM che-eTale ke sakhyAta ane asakhyAta samayanI sthitivALAM je pudgaleA che, temanI vA paNa eka DhAya che. tathA je pudgaleA jaghanya zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre jaghanyaguNakAlakAnAm jaghanyena-jaghanyasaMkhyAvizeSeNa-ekasaMkhyayA guNo-guNanaM yasya sa ekaguNaH, sa kAlA=SNo varNo yeSAM te jaghanyaguNakAlakAsteSAM vargaNA ekA / tathA-utkarSaguNakAlakAnAmU ajaghanyotkarpaguNakAlakAnAM ca vargaNA ekaikA bodhyA / evam-anena prakAreNa javanyotkarSAjaghanyotkarSabhedaiH-nIlAdivarNa vatAM murabhyAdigandhayatAM tiktAdirasavatAM kaThinAdirUkSAntasparzavatAM ca pudgalAnAM pratyekamaikaikA vargaNA bodhyeti // mU0 53 // jaghanya guNa kRSNavarNavAle haiM unakI bhI vargaNA eka hai arthAt jina pudgaloM meM pudgalaskandhoM meM kRSNavarNa eka gunA hI hai aise una pudgalaskandhoM kI bhI vargaNA eka hI hai yadyapi aise pudgalaskandhoM kI vargaNAeM ananta bhI hotI hai parantu phira bhI ve jaghanyaguNa kRSNavarNa" isa eka zabda ke dvArA vAcya hone ke samaya sAmAnyataH eka kahI gaI hai / tathA jo pudga skandha utkRSTarUpa se kRSNavarNa vAle haiM aura jo pudgalaskandha saMkhyAtagune asaMkhyAtagune kRSNavarNavAle haiM-unako bhI vargaNA sAmAnyataH eka 2 hai| isI prakAra se jo pudgalaskandha jaghanya utkarSa aura ajaghanyotkarSa rUpa se nIlAdi varNa vAle haiM jaghanya surabhi Adi gandhaguNavAle haiM tittAdi rasa vAle haiM aura kaThinAdikSAntasparzavAle haiM aise una pugalaskandhoM kI pratyeka kI eka 2 vargaNA hai aisA jAnanA cAhiye / sU053 // guNita kRSNavarNavALAM che eTale ke je pulemAM pula dhamAM kRSNavarNa ekagaNe ja che, evAM pula sarkanI vargaNa paNa eka ja hoya che. jo ke te pula dhonI anaMta vargaNAo paNa hoI zake che, chatAM paNa teo " jaghanyaguNita kRSNavarNa" A eka zabda dvArA vAcya hovAne lIdhe temAM sAmAnyanI apekSAe ekatva prakaTa karavAmAM AvyuM che tathA je pula skaMdha utkRSTarUpe kRSNavarNavALA che-eTale ke je pula skaMdha saMkhyAtagaNa ane asaMkhyAtagaNu kRSNavarNavALA hoya che, temanI vargaNa paNa sAmAnyataH eka hoya che. e ja pramANe je pudgala skaMdha jaghanya, utkRSTa ane ajaghanyatkarSa rUpe nIlAdi varNavALA hoya che, jaghanya surabhi Adi gaMdhavALA hoya che, tikatAdi rasavALA hoya che, ane kaThinathI laIne rUkSa parvatanA sparzavALA hoya che, te pudgala skaMdhanI, pratyekanI eka eka vargaNa hoya che ema samajavuM. sU053 che zrI sthAnAMga sUtra 01 Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TokA sthA01 u0 1 sU0 54 jaMbUdvIpAdInAmekatvanirUpaNam 193 sAmAnyaskandhavargaNaikakhAdhikAraH prastutaH, ata eva ajaghanyotkarSapradezikasya ajaghanyotkarSa pradezAvagADhasya skandhavizeSasyaikatvamAha mUlam-ege jaMbuddIve dIve savvadIvasamudANaM jAva addhaMgulaM ca kiMci visesAhie parikkheveNaM // sU0 54 // ___ chAyA-eko jambUdvIpo dvIpaH sarvadvIpasamudrANAM yAvat ardhAGgulaM ca kizcidvizeSAdhikaM parikSepeNa // mU0 54 // ____TIkA-'ege jaMbuddIve' ityAdi____jambUdvIpaH-jambA-jambUzeNa upalakSito dvIpaH - jambUdvIpanAmako dvIpaH, kIdRzaH saH ? ityAha-sarvadvIpasamudrANAM 'jAva' yAvat , atra-yAvacchabdena"sababhaMtarae savyakhuDDAe baTTe tellApUyasaMThANasaMThie egaM joyaNasayasahassaM AyAmavikkhaMbheNaM, tini joyaNasayasahassAiM solasasahassAI doni sayAI sattAvIsAI tinikosA aTThAvIsaM dhaNusayaM terasaaMgulAI" iti pAThaH saMgrAhyaH / sarvAbhyantarakA-sarvadvIpasamudramadhyasthitaH sarvakSudrakA sakaladvIpApekSayA ladhuH, vRtto vartulA, golAkAraH, tailApUpasaMsthAnasaMsthitaH-tailApUpAkRtikaH, tathA-AyAma viSkambheNa= sAmAnya skandhavargaNA kI ekatA prastuta hai isaliye jo skandha ajaghanyotkarSa pradezoMvAlA hai-saMkhyAta asaMkhyAtapradezoMvAlA hai aura isI se jo ajaghanyotkarSa pradezAvagADha hai loka ke saMkhyAta asaMkhyAtapradezoM meM avasthita hai-aise usa skandha vizeSa kI ekatA kA kathana kiyA jAtA hai-" ege jaMbuddIve dIve" ityAdi // 54 // TIkArtha-jambU vRkSa se upalakSita yaha jambUdvIpa nAma kA dvIpa jo ki samasta dvIpa aura samudroM ke madhya meM hai tathA jisakA vistAra eka lAkha yojana kA hai aura jo samastadvIpoM kI apekSA laghu hai AkAra jisakA gola hai isI se jo pue jaisI AkRtivAlA hai paridhi sAmAnya sakaMdhavagaNanI ekatAnuM nirUpaNa cAlI rahyuM che, tethI je skadha ajaghanyatkarSa pradezevALo che. saMkhyAta asaMkhyAta pradezovALe che ane tethI ja je ajaghanyatkarSa pradezAvagADha che. lekanA saMkhyAta asaMkhyAta prade. zamAM je avasthita (rahele) che, evA te kaMdhavizeSanI ektAnuM kathana 72kAmA mA che." ege jaMbuddIve " ityAhi // 54 // TIkArtha-jabUdvIpa eka che. jabUvRkSathI upalakSita A jaMbU nAmane dvIpa ke je samasta dvIpa ane samudranI madhyamAM Avela che tathA jene vistAra eka lAkha ejanane che, je badhAM dvIpa karatAM mAne che, je mAla zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 sthAnAGgasUtre dai_vistArAbhyAm ekaM yojanazatasahasram ekalakSayojanapramitaH, tathA-parikSepeNa-paridhinA trINi yojanazatasahasrANi-trINi lakSANi poDazasahasrANi dve zate saptaviMzatizca yojanAni, trIn krozAn , aSTAviMzati dhanuzzatam aSTAviMzatyadhikaikazatadhanUMSi, trayodazAGgulAni, tathA-kicidvizeSAdhikam aGguilaM ca yAvatmamitaH, sa evaMvidho jambUdvIpamadhyajambUdvIpaH ekaH ekatvasaMkhyAviziSTaH / yadyapi jambUdvIpA aneke'pi santi, tathApi etatmamANaviziSTo jambUdvIpa eka eveti||53|| jambUdvIpa uktH| tasya prarUpakazca bhagavAna mahAvIra iti tasyaikatvamAha mUlam - ege samaNe bhagavaM mahAvIre imIse osappiNIe cauvvIsAe titthagarANaM caramatitthayare siddhe buddhe mutte jAva savvadukkhappahINe // sU0 55 // chAyA-ekaH zramaNo bhagavAn mahAvIro'syAmavasarpiNyAM caturviMzatestIrthakarANAM caramatIrthakaraH siddho buddho mukto yAvat sarvaduHkhamahINaH // 55 // TIkA--'ege samaNe' ityAdi asyAm avasarpiNyAm caturvizatitIrthakarANAM madhye caramatIrthakaraH kIdRzaH saH ? ityAi-zramaNaH-zrAmyati-tapasyatIti zramaNaH, bhagavAn-samagraizvaryAdijisakI 316227 yojana 3 koza 128 dhanuSa aura 13 / / aMgula kI hai ekatva saMkhyAviziSTa hai yadyapi jambUdvIpa aneka bhI haiM parantu aise pramANayAlA jambUdvIpa eka hI hai // sU0 54 // isa jambUdvIpake prarUpaka bhagavAn mahAvIra haiM inameM ekatA kA kathana kiyA jAtA hai-" ege samaNe bhagavaM mahAvIre " ityAdi // 55 // TIkArtha-isa avasarpiNIkAla meM 24 tIrthakara hue haiM unameM ye mahAvIra antima tIrthakara haiM inhoM ne anyajanase asAdhAraNa utkRSTa puvAnA jevA goLa AkArane che, jene paridha 316227 jana 3 keza 128 dhanuSa ane 13 AMgaLa pramANa che, te jaMbudvIpamAM ahIM ekatva prakaTa karavAmAM AvyuM che. jo ke jaMbUdvIpa aneka paNa che, paraMtu A pramANuvALe jaMbUDhIpa te eka ja che. je sUTa 54 che mahAvIra bhagavAne A jaMbudvIpanI prarUpaNa karI che. te mahAvIra prabhumAM ekatvanI prarUpaNa karavAmAM Ave che- "ege samaNe bhagavaM mahAvIre" tyAhi // 55 // TIkArya-A avasarpiNIkALamAM 24 tIrthaMkara thaI gayA che. mahAvIra prabhu te 24 tIrthakaromAM antima tIrthaMkara che. temaNe duSkara tapasyA karI zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 1 u01 sU0 55 jambUdvIpAdonAmekatvanirUpaNam 195 mAn / tathA-mahAvIraH-vizeSega Irayati-mokSaM prati gacchati, gamayati vA'nyAn jAvAniti, prerayati-karmANi nirAkaroti vA, parAkramayati vA rAgAdizatrUn prati yaH sa vIraH / yadvA-vidArayati karmANi yaH, tapasA vA virAjate yaH, tapovIryeNa vA yuktazca yaH sa niruktivazAd viirH| mahAMcAsau vIrazca mahAvIraH / mahattvaM cAsyetaravIrApekSayA bodhyam / evambhUtazvaramatIrthakaraH eka eva / siddhaH-kRtakRtyo jAtaH, buddhaH kevalajJAnAlokena sarva bodhyaM vastu buddhavAn , muktaH sakalakarmabhyo muktiM prAptaH, yAvatkaraNAt-parinircha ta =karmakRtavikAravirahAt svasthIbhUtaH, ata eva-sarvaduHkhapahINa:tapoM ko tapA hai isaliye inheM zramaNa kahA hai ye sampUrNa prakArake aizvarya se sampanna the isaliye inheM bhagavAn kahA gayA hai inhoMne samasta karmoM ko naSTa kara mokSa prApta kiyA hai athavA anyajIvoM ko mokSaprApta karane ke liye preraNA dI hai yA apane upadezadvArA anyajIvoM ko mukti sthAna meM pahuMcAyA hai yA rAgAdika zatruoM ko inhoMne parAsta kiyA hai isaliye ye mahAvIrapada se vibhUSita hue haiM / ukta ca vidArayati karmANi tapasA vA viraajte| tapo vIryeNa yuktazca yaH sa vIra ityucyate // inheM jo mahAn vIra kahA gayA hai vaha anyavIroM kI apekSA isI viziSTatA ko lekara kahA gayA hai isa prakAra se vizeSaNoM vAle caramatIrthakara eka hI haiM ye caramatIrthakara siddha kRtakRtya hue haiM buddha kevalajJAnarUpa Aloka se inhoMne sampUrNa bodhya vastu ko jAna liyA hai hatI, tethI temane zramaNa kahyA che. teo badhAM prakAranA aizvaryathI saMpanna hatA, tethI temane bhagavAna kahyA che. temaNe samasta karmone sarvathA kSaya karIne mekSa prApta karyo che, tathA anya jIvone mekSaprAptino mArga batAvyo che, athavA rAgAdika zatruone temaNe parAjya karyo che, tethI temane mahAvIra 4. cha. 55] cha -" vidArayati karmANi tapasA vA virAjate / tapovIryeNa yuktazca yaH sa vIra ityucyate" anya paare| 42di 2 prA2nI vishichatAethI teo yukta hatA, te viziSTatAone kAraNe ja temane mahAvIra kahyA che. A prakAranA vizeSaNavALA carama tIrthaMkara eka ja che. teo siddha, buddha, mukta, parinivRta ane samasta karmone aMta karanArA banyA che. siddhapadanI prApti karIne teo kRtakRtya thaI gayelA hovAthI temane siddha kahyA che. kevaLajJAnarUpa jJAnanA prabhAvathI temaNe bedhya vastune saMpUrNa rUpe jANelI hovAthI zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre saryANi zArIramAnasAni duHkhAni pahINAni yasya sa tathA-sakalazArIramAnasaduHkharahito jaatH| asyAmavasapiNyAM caturviMzatitIrthakareSu ekAkitvena ekazcaramatIrthakaro mahAvIra eva mokSaM gtH| ata eva-mahAvIrasyaikatva muktamiti // sU055 // bhagavAna mahAvIra eka eva nirvANaM prAptaH / nirvANakSetrapratyAsannAni cAnutta. ravimAnAni santi / atastanivAsinAM devAnAM dehapramANamAha mUlam -aNuttarovavAiyANaM devANaM egA rayaNI uDDhe uccateNaM paNNattA // sU0 56 // ___ chAyA-anuttaropapAtikAnAM devAnAm ekA raniH Urdhvamuccatvena prajJaptA // sU0 56 // mukta sampUrNakarmoM se inakA chuTakArA ho cukA hai yAvat-ye parinita karmakRtadhikAroM ke viraha se svasthIbhUta ho gaye haiM ataeva inake sama. sta zArIrika evaM mAnasika duHkha asta ho gaye haiM isa kAraNa ye zArIrika evaM mAnasika duHkhoMse sarvathA rahita bana cuke haiM, isa avasarpiNIkAla meM cauvIsa tIrthaMkaroM meM ekAkI akele hI hone ke kAraNa eka carama tIrthakara mahAvIra hI mokSa gaye haiM isIliye mahAvIra ko eka kahA gayA hai // sU0 55 // __ bhagavAna mahAvIra eka hI nirvANa ko prApta hue haiM nirvANa kSetra ke bilakula pAsa anuttaravimAna hai isa kAraNa aba sUtrakAra vahAM ke temane buddha kahyA che. temanA badhAM karmono nAza thavAthI teo karmabaMdhamAMthI chuTI gayA che, tethI temane mukta kahyA che. karmakRta vikArene abhAve teo svastha thaI gayA che-tethI temanA samasta zArIrika ane mAnasika duHkho asta pAmI gayA che, te kAraNe temane parinirvata kahyA che. temaNe samasta kane sarvathA kSaya karI nAkhyo che tethI temane samasta duHkhanA aMtakara kahyA che. A avasarpiNIkALamAM vIsa tIrthaMkaramAM ekAkI hovAne kAraNe eka carama tIrthakara mahAvIra ja mokSe gayA che, te kAraNe mahAvIramAM ekatva prakaTa karavAmAM AvyuM che. sU0 papa bhagavAna mahAvIra nirvANa pAmyA che. nirvANamAM paNa ekatva hevAnuM pratipAdana AgaLa thaI cUkayuM che. nirvANakSetrathI bahu ja najIkamAM anuttara vimAne che. te anuttara vimAna nivAsI denA zarIranA pramANunuM have zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA01 u01 sU. 56 anuttaropAtikAdInAmaikatvanirUpaNam 197 TIkA---' aNuttarobadhAiyANaM ' ityAdi anuttaropapAtikAnAm-anantaratvAt anuttarANi-vijayAdivimAnAni tatra upapAtaH-anuttopapAtaH, sa vidyate yeSAM te anuttaropapAtikAstepAM tathAbhUtAnAM devAnAm Urdhvamucatvena pramANam ekA ratniH prajJaptA // mU0 56 // anantaramanuttaropapAtikadevAnAmUrboccatvenaikatvamuktam / tasmAd devAdhikAraH prastutaH / ata eya-samprati nakSatradevAnAmekatvamAha mUlam-adANakkhatte egatAre paNNatte, cittANakkhatte egatAre paNNatte, sAtINakkhatte egatAre paNNatte ||suu0 57 // chAyA-A nakSatramekatAraM prajJaptam , citrAnakSatramekatAraM prajJaptam , svAtInakSapramekatAraM prajJaptam // mU0 57 // TIkA-'adANakvatte' ityAdinivAsI devoM ke zarIra kA pramANa kahate haiM " aNuttarovavAiyANaM devANaM" ityAdi // 56 // TIkArtha -anuttara vimAnavAsI devoM ke zarIra kI U~cAI kA pramANa eka ratni hai vijayaAdi vimAnoM kA nAma anuttara hai ina anuttaroM meM jinakA upapAta hai vaha anuttaropapAta hai yaha anuttaropapAta jinako hotA hai ve anuttaropapAtika haiM aise ina devoM kA UMcAI kI apekSA se zArIrika pramANa eka ratni kA kahA gayA hai isa apekSA se ina saba meM ekatA hai / sU0 56 // devoM kA adhikAra prastuta hone ke kAraNa aba sUtrakAra nakSatradevoM meM ekatA prakaTa karate haiM sUtradhAra 4thana 42 cha-"aNuttarovavAiyANaM devANaM"tyAhi // 56 // TIkAtha-anuttara vimAnavAsI denAM zarIranI UMcAI eka ranipramANu che. vijaya Adi pAMca vimAnane anuttara vimAne kahe che. temAM je upapAta thAya che tene anuttarapapAta kahe che. A anuttara vimAnamAM jemane upapAta thAya che te devene anuttarapapAtika deva kahe che. te pratyeka devanI zArIrika UMcAI eka eka ranipramANu kahI che. A dRSTie temanAmAM ekatva che. sU056 che dene adhikAra cAlI rahyo hovAthI sUtrakAra have nakSatradevenI eka tAnuM pratipAdana kare che- zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 sthAnAGgasUtre ekatAram-ekA tArA jyotirvimAnarUpA yasya tt-ektaarm| AAcitrAsvAtInAM pratyekamekaiphatArakatvaM bodhyamiti / etannakSatratrayameva ekaikatArakam / ata evaiSAmeva ekatArakatvenopAdAnaM kRtam // mU0 57 // anantarasUtre ArdrAdinakSatrANAM tArApramANamuktam , tArA ca pudgalarUpeti pudgalasvarUpamAha mUlam-egapaesogADhA poggalA aNaMtA paNNattA, evamegasamayaTTiIyA, egaguNakAlagA poggalA aNaMtA paNNattA, jAva egaguNalukkhA poggalA aNaMtA paNNattA // sU0 58 // ||egN ThANaM samattaM // 1 // chAyA-ekAdezAvagADhAH pudgalA anantAH prajJaptAH, evamekasamayasthitikA ekaguNakAlakAH pudgalAH anantAH prajJaptAH, yAvat ekaguNarUkSAH pudgalA anantAH prajJaptAH // sU0 58 // // ekaM sthAnaM samAptam // 1 // TIkA-'egapaesogADhA ityAdiekapradezAvagADhAH-ekasmin pradeze kSetrasyAMzavizeSe avagAdAH AzritAH "adANakhatte egatAre paNNatte" ityAdi // 57 // TIkArtha-A nakSatra, eka hai tArA vimAnarUpa jyoti jisakI aisA hai ArdrA, citrA, svAtI ye tIna nakSatra pratyeka ekara tArAvAle kahe gaye haiM isIliye inakA hI eka tArArUpase yahAM grahaNa huA hai|suu057|| tArA pudgala rUpa hotA hai ataH pudgala ke svarUpa kA kathana aba sUtrakAra kahate haiM / " ega paesogADhA poggalA" ityAdi // 58 // TIkArya-kSetrAMzavizeSarUpa ekapradeza meM Azrita paramANurUpa aura skandharUpa pudgala ananta kahe gaye haiM isI taraha se eka samaya kI sthi " ahANakkhatte egatAre paNNatte" tyA // 57 // TIkAthe-Adra nakSatra eka che. tArA vimAnarUpa jayetisaMpanna Adra, citrA ane svAti nakSatra eka eka tArAvALAM kahyAM che. tethI temane ja ahIM eka tArArUpe grahaNa karavAmAM Avela che. je pa7 | tArA palarUpa hoya che tethI have sUtrakAra pulanA svarUpanuM nirUpaNa parecha-" egapaesogADhA poggalA" tyA // 58 // TIkAthe-trAMza vizeSarUpa eka pradezamAM rahelAM paramANurUpa ane skaMdha zrI sthAnAMga sUtra 01 Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 1 0 1 sU0 58 ekapradezAvagADhapud galAnAMnirUpaNam 199 pudgalAH = paramANurUpAH skandharUpAzca anantAH prajJaptAH / evam = anena prakAreNa ekasamayasthitikA ekaguNakAlakAzca pudgalA anantAH mjnyptaaH| tathA-ekaguNanIlAdivarNakAH, ekaguNasurabhyAdigandhakAH, ekaguNatiktAdirasakAH, ekaguNakaThinAdisparzakAzca pudgalAH anantAH prajJaptAH / imamarthaM sUcayitumAha sUtrakAraH - ' jAva gaguNalukkhA ' ityAdi // sU0 58 // itizrIvizvavikhyAta - jagadavallabha - prasiddhavAcaka - paJcadazabhASAkalitalalitakalA pAlApaka- pravizuddha gadyapadyanaikagrantha nirmApaka - vAdimAnamardaka zrI zAhU chatrapati kolhApurarAjapradatta 'jainazAstrAcAryapada - bhUSita - kolhApurarAjaguru bAlabrahmacAri- jainAcArya - jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlavativiracitAyAM sthAnAGgasUtrasya sudhAkhyAyAM vyAkhyAyAm prathamaM sthAnaM saMpUrNam // 1 // tivAle aura ekagune kRSNavarNavAle pudgala ananta kahe gaye haiN| tathA ekagune nIlAdivarNavAle ekagune surabhi Adi gandhavAle, ekagune tiktAdi rasavAle aura ekagune kaThinAdi sparzavAle pudgala bhI ananta kahe gaye haiN| isI artha ko sUcita karane ke liye 'jAba egaguNalukkhA' ityAdi rUpa se sUtrakArane kahA hai || sU0 58 // prathama sthAna samApta rUpa pudgala anaMta kahyAM che . eja pramANe eka samayanI sthitivALAM ane eka gaNA kALA varNavALAM pule paNa atata kahyAM che. tathA ekagaNA nIlAdi vaNu vALAM, ekagaNI surabhi Adi gadhavALAM, ekatraNA tikata Adi rasavALAM ane ekagaNA kaThinAdi sparzavALAM pule paNa ananta kahyAM che. eja arthane auTa 12vA nimitte sUtrAre " jAva egaguNalukkhA" ityAhi sUtrapATha udgho chopiTA zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya sthAnakam prathamaM sthAnaM vyAkhyAtam / adhunA saMkhyAkramAgataM caturuddezAtmaka dvitIya sthAnaM vyAkhyAyate / asya sthAnasya pUrvasthAnena sahAyamamisambandhaH-syAdvAdasiddhAntAnAM jainAnAM sarva vastu sAmAnyavizeSAtmakamabhimanam / tatra sAmAnyamAzritya prathame sthAne ekatvenAtmAdi vastu nirUpitam / sampati vizeSamAzritya tadeva vastu dviprakArakatvena prarUpya te, ityanena saMbandhenAyAtasya caturuddezAtmakasya dvitIyasthAnasya sUtrAnugame prathamoddezakasyedamAtisUtram mUlam-jayatthiNaM loge taM savvaM dupaoyAraM, taM jahA-jIvA caiva ajIvA ceva / tasA ceva thAvarA ceva 1, sajoNiyA cava ajANiyAceva 2, sAuyAceva aNAuyAceva 3, saidiyAceca aNiMdiyAceva 4, saveyagAceca aveyagAceva 5, sarUvIceya arUvIceva 6, sappoggalAceva apoggalAceva7, saMsArasamAvannagAceva asaMsArasamAvannagAceva, sAsayAceva asAmayAceya9 // 1 // dvitIya sthAnaka prArambha prathama sthAna vyAkhyAta ho cukA aba saMkhyAkramAgata caturuddezAtmaka dvitIya sthAna kA vyAkhyAna prArambha hotA hai isa sthAna kA pUyasthAna ke sAtha aisA sambandha hai ki sthAbAdasiddhAnta mAnanevAle jainoM ko sarvayastue~ sAmAnyavizeSa dharmAtmaka haiM yahI bAta iSTa hai ataH prathama sthAna meM sAmAnya dharmako lekara AtmAdi vastuoM meM ekatA kA kathana kiyA gayA hai aba virodha dharma ko lekara usI AtmAdirUpa vastu meM dviprakAra tAkA kathana kiyA jAtA hai isI sambandha ko lekara prArambha kiye gaye caturuddezAtmaka dvitIyasthAna ke sUtrAnugamameM prathama uddezakakA yaha saba se pahilA sUtra hai-"jayatthiNaM loge taM savvaM dupaoyAraM" ityAdi // 1 // bIjuM sthAnaka prArambha pahelA sthAnanI prarUpaNa pUrI thaI have saMkhyAkramAnusAra je bIju sthAna Ave che tenI prarUpalsA karavAmAM Ave che. A sthAnane pUrva sthAna sAthe A prakArano saMbaMdha che. syAdvAdamAM mAnanArA jaina e vAtane svIkAre che ke sava vastuo sAmAnya vizeSa dharmAtmaka hoya che. tethI pahelA sthAnamAM sAmAnya dharmanI apekSAe AtmAdi padArthonuM pratipAdana karavAmAM AvyuM che. have vizeSa dharmanI apekSAe eja AtmAdi rUpa padArthomAM dviprakAratAnuM (dvividhatAnuM) kathana karavAmAM Ave che. A saMbaMdhane anulakSIne zarU karavAmAM AvelA cethA uddezAtmaka dvitIya sthAnanA sUtrAnugAmamAM pahelA uddezakanuM A sauthI paDelu sUtra cha-" jayasthiNaM loge taM savvaM dupaoyAra" tyA // 1 // zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 2 u01 sU0 1 jIvAjIvAdInAM dvityanirUpaNam 201 ___ chAyA-yadasti khalu loke tatsarvaM dvimatyavatAram , tadyathA-jIpAzcaiva ajIvAzcaiva / trasAzcaiva sthAvarAzcaiva, 1, sayonikAzcaiva ayonikAzcaiva 2, sAyuSazcaiva anAyuSazcaiva 3, sendriyAzcaiva anindriyAzcaiva 4, savedakAzcava avedakAzcaiva 5, sarUpiNazcatra arUpiNazcava 6, sapudgalAzcatra apudgala'zcatra 7, saMsArasamApannakAzcaiva asaMsArasamApanakAzcaiva 8, zAzvatAzcaiva azAzvatAzcaiva 9 // sU0 1 // TIkA-'jadatthi NaM' ityAdi loke-lokyate kevalAlokena iti lokastaspin-pazcAstikAyAtmake loke khalu yat kimapi jIvAdika vastu vidyate, tatsarvaM dvipratyavatAram-dvayoH vivakSitavastutadviparItavastulakSaNayoH sthAnayoH pratyavatAraH samavatAraH samAvezo yasmin tattathAvidhaM-svarUpavat pratipakSarUpavaccetyarthaH / lokAntargataM sava vastu dvividhamiti bhAvaH, yadvA-yat asti= astI' ti zabdavyapadezyaM sanmAnaM tad dvipratyayatAraM bodhyam / vastuno dvipatyavatAratvamevAha-' taM jahA' ityAdinA / tadyathA-loka kevalarUpa Aloka (prakAza) ke dvArA jinakA avalokana kiyA jAtA hai usakA nAma loka hai aisA yaha loka paMcAstikAyarUpa hai, isa paMcAstikAya rUpa loka meM jo bhI koI jIvAdirUpa vastu vidyamAna hai vaha saba do kA samAveza hai jisameM aisI hai arthAt svarUpayAlI aura pratipakSarUpayAlI hai dvipratyavatAra zabdakA yahI artha hai tAtparya kevala yahI hai ki lokAntargata samasta hI vastue~ do prakAra kI haiM pratyeka vivakSita vastu apane se viparIta lakSaNavAlI vastu ke samAvezavAlI hai athavA jo vastu " asti" isa zabda dvArA vAcya hai aisI sanmAtra rUpa vaha vastu dvipratyavatAra (do prakAra) vAlI hai vastumeM dvipratyavatAratA kaise hai isI bAtako kevaLajJAna rUpa Aloka (prakAza) dvArA jenuM avalokana karI zakAya che, tenuM nAma leka che. e A leka paMcAstikAyarUpa che. A paMcAstikAyarUpa lekamAM je kaMI jIvAdi varatuo mojuda che, te be prakAravAnI che. eTale ke (1) 135vANI mane (2) pratipakSa 35vAjI cha. " dvipratyavatAra" 2 phn| artha e ja che. kahevAnuM tAtparya e che ke A lekanI samasta vastuo be prakAranI che. pratyeka vivakSita (amuka) vastu pitAnA karatAM viparIta lakSa pANI paratunA samAvezavAjI DAya che. 2555 / 2 5stu " asti" 74 dvArA vAcya che, te pratyeka vastu ddhipratyavatAra (be prakAra) vALI che. vastumAM thA:26 zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 sthAnAGgasUtre sthitavastuno yathA dvipratyayatAratvamasti tadevaM bodhyam , jIvAzcatra ajIvAzcatra / eva zabdo'trAvadhAraNe / tena ca ye vivakSitapadArthAste jIvA eva, tadvipakSabhUtA ye padArthAste ajIyA eva / anena jIvAjIveti rAzidvayameva svamatA'numoditamiti sucitam / ___ nanu no jIvAkhyaM rAzyantaramapyasti, pratyakSeNopalabdheH ? iti cet , ucyate'no jIva' ityatra no zabdasya sarvaniSedhakatvena ajIva eva pratIyate / yadi ca no zabdodezaniSedhe, tarhi no jIva zabdena jIvadeza eva pratIyate, dezazva nadezi"taM jahA" pada dvArA sUtrakAra vahIM spaSTa karate haiM-" jIvA ceva ajIvA ceca" jIva aura ajIva, yahAM evaM zabda avadhAraNa artha meM prayukta huA hai isa taraha jo padArtha jIvarUpa se vivakSita hote haiM ve jIvarUpa hI haiM aura jo padArtha ajIvarUpa se vivakSita hote haiM ve ajIva rUpa hI haiM jIva ke vipakSa bhUta padArtha ajIva rUpa hote haiM isase jIva ajIva yaha rAzidvaya hI svamatAnumodita hai yaha sUcita kiyA gayA hai| zaMkA-no jIva nAma kI bhI eka tIsarI rAzi hai kyoM ki usakI bhI pratyakSa se upalabdhi hotI hai ? ____u0-"no jIva" meM jo "no" zabda AyA hai vaha kyA sarva niSedhaka ke rUpa meM AyA hai yA dezaniSedhaka ke rUpa meM AyA hai yadi saniSedhaka ke rUpa meM AyA hai to "no jIva" zabda kA jo jIva rUpa meM pr2|| Bii zate 27sI che te pAta sUra (taMjahA) nIya matAvaei dRzanta dvArA pu2502 42 cha-" jIvA ceva ajIyA ceva" | paNa che ane ajI paNa che. ahIM "ane " pada avadhAraNa arthamAM vapa. rAyuM che. A rIte je padArthone jIvarUpe oLakhavAmAM Ave che, te jIvarUpa ja hoya che. ane je padArthone ajIvarUpe oLakhavAmAM Ave che, te ajIvarUpa ja hoya che. jIvathI viparIta zabda ajIva che. A rIte ahIM evuM sUcita karavAmAM AvyuM che ke jIva ajIva ArAzikaya ja jaino dvArA anumAdita (samata) che. zaMkA-jIva nAmanI paNa eka trIjI rAzi che, kAraNa ke tenI paNu pratyakSa upalabdhi thAya che. uttara-'no 75 ' 54mAre 'no' 74 mAvyA cha te sa. niSedhakarUpe vaparAya che ke dezaniSedhakarUpe vaparAya che, e vAta pahelAM vicA. ravI paDaze. je te sarvaniSedhakarUpe vaparAya heya te " jIva" ne A zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 2 u0 1 sU01 jIvAjIvAdInAM dvitvanirUpaNam 203 no'tyantavyatirikta iti jIvadezo'pi jIva eveti na rAzitrayasambhava iti / asya vistRtavarNanam uttarAdhyayanasUtrasya priyadarzinITIkAyAM tRtIyAdhyayane'smAbhiH kRtamiti tatra vilokanIyam / sampati jIvatattyasyaiva bhedAn sapatipakSAnAha-' tasA ce' ityAdi / trasAzcaiva sthAvarAzcaiva-trasyantIti trasAmbasanAmakarmodayAjmAtA dvIndriyAdayo jIvAH, tatpratipakSabhUtAH sthAvarAH-sthAvaranAmakarmodayAt tiSThantItyevaM zIlAH sthAvarA:-pRthivyAdayaH / tathA-sayonikAzcaSa ayonikAzcaiva / tatra-saha yonyA= nahIM hai yaha nojIba hai aisA artha hone para nojIva zabda se ajIva hI pratIta hotA hai aura yadi vaha deza niSedha rUpa meM AyA hai to nojIva zabda se jIvadeza hI pratIta hotA hai jIvadeza apane dezI jIya se atyanta minna hotA nahIM hai isaliye jIvadeza bhI jIva rUpa hI hai isa taraha rAzinaya kA saMbhava kaise ho sakatA hai isa viSaya kA vistAra rUpa se varNana uttarAdhyayana sUtra kI priyadarzinI TIkA meM tRtIya adhyayana meM hamane kiyA hai isaliye vahIM se ise dekha lenA caahiye| ___aba sUtrakAra jIvatattva ke pratipakSa sahita bhedoM kA varNana karate haiM " tasA ceva" ityAdi jIvatatva do vibhAgoM meM vibhakta huA hai eka vibhAga hai brasarUpa aura dUsarA vibhAga hai sthAyararUpa trasa nAmakarma ke udaya se jo apanI icchA se calate phirate haiM aise dIndriya jIva tei. ndriya jIva cauindriya jIva aura paJcendriya jIva vasa haiM aura sthAvara jIva pramANe artha thaze-"je jIva rUpa nathI tene ajIva kahe che.A rIte jIva pada dvArA ajIva ja pratIta thAya che. je te dezaniSedharUpe prayukta thayo DAya, to "na " za dvArA ' za' pratIta thAya che. chavadeza potAnA dezI chavathI atizaya bhinna hetuM nathI. tethI chavadeza paNa jIvarUpa ja che. A rIte rAzitraya ahIM saMbhavita nathI. A viSayanuM uttarAdhyAyana sUtranI mArA dvArA lakhAyelI priyadarzinI TIkAmAM trIjA adhyayanamAM vistArapUrvaka pratipAdana karavAmAM AvyuM che. te jijJAsueAe te TIkA vAMcI levI. have sUtrakAra jIvatvanA pratipakSa rahitanA bhedanuM nirUpaNa kare che- " tasA ceva" tyAha. patya meM vibhAgamA payAyetuM cha- CAHION trasarUpa che ane bIjo vibhAga sthAvararUpa che. trasa nAmakarmanA udayathI je jI pitAnI IcchA anusAra halanacalana karI zake che evAM dvIndriya, trIndriya caturIndriya ane paMcendriya jIvone trasajI kahe che. trasajInA pratipakSabhUta sthAvara jIve che. sthAvara nAmakarmanA udayathI je je potAnI IcchAthI zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 205 sthAnAGgasUtre utpattisthAnena vartante ye te sayonikAH saMsAriNo jIvAH, tatmatipakSabhUtAzca ayonikA siddhAH / tathA-sAyupazcava anAyupazcava / saha AyuSA vartante iti sAyuSaH saMsAriNo jIvAH, tadbhinnA anAyuSaH-siddhA ityarthaH / tathA-sendriyA jo ki inake pratipakSabhUta haiM sthAvara nAma karma ke udaya ke yazavartI hote haiM sthAvara nAmakarma ke dazavartI huA jova eka se dUsare sthAnapara apanI icchA se jA A nahIM sakatA hai pratyuta vahIM kA vahIM sthira rahatA hai aise ye sthAvara jIva pRthivI kAyika apkAyika tejaH kAyika vAyukAyika aura vanaspatikAyika haiM jIva sayAnika aura ayonika ke bheda se bhI do prakAra ke hote haiM utpattisthAna kA noma yoni hai isa sthAnarUpa yoni se jo sahita haiM ve sayonika haiM aise ye sayonika jIva saba hI saMsArI jIva hote haiM tathA inake pratipakSIbhUta jIva ayonika haiM, ye ayonika jIva siddha haiM sAyuSka aura anAyuSka ke bheda se bhI jIva do prakAra ke hote haiM Ayu nAmakarma ke udaya ke vazavartI jo jIva haiM ve sAyuSka jIva haiM aura ye saba Ayu sahita jIva saMsArI jIva haiM inase bhinna jo jIva haiM ce nirAyuSa jIva haiM aise nirAyuSa jIva siddha haiM kyoM ki Ayu karmakA udya saMsArI jIvoM ko hI rahatA hai siddha jIva ke nahIM, siddha jIva to Ayukarma ko nAzakara hI banate haiM isI taraha halana calana karI zakatA nathI, paraMtu je jagyAe paDelAM hoya che, tyAM ja paDyAM rahe che, evAM jIvone sthAvara jI kahe che. pRthvIkAyika, apUkAyika, tejaHkAyika, vAyukAyika ane vanaspatikAyika jIvone sthAvara jIvo kahe che. sanika ane anikanA bhedathI paNa jIvane be prakAra hoya che. utpattisthAnane ni kahe che. A utpattisthAnarUpa nithI yukta je jIve che temane sAnika kahe che. badhAM saMsArI ja A prakAranA hoya che. sAnikanA pratipakSabhUta jIvene anika kahe che. siddha jevo A prakAranA hoya che. sAyuSka ane anAyuSyanA bhedathI paNa cha be prakAranA hoya che. AyunAma kamane adhIna hoya evAM jene sAyuSka jI kahe che. badhAM saMsArI jI AcathI yakta hoya che, mATe teo sAyuSka hoya che. sAyuSkathI bhinna evAM nirAyuSka 2 jI che temane anAyuSka kahe che. siddhagatinA jI Ayurahita hoya che, kAraNa ke teo Ayukarmane nAza karIne ja siddha thayelA hoya che. saMsArI jInI mAphaka temanA Ayukarmane udaya hetuM nathI. zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 2 u01 sU0 1 jIvAjIvAdonAM dvitvanirUpaNam 205 zrava anindriyAzcava / tatra-sendriyAH-saMsAriNaH, tatpratipakSabhUtA anindriyAH siddhAH sayogikevalyAdayazca / sayogikevalyAdInAM kSAyopazamikabhAvAbhAvAdanindriyasvam / indriyANi hi kSAyopazamikAni bhavanti / tathA-savedakAzcaiva ave. dakAzcaya / tatrasavedakAH-strIvedAdhudayavantaH saMsAriNaH, tatpatipakSabhUnA avedakA: siddhAdayaH / tathA-sarUpiNazcaiva arUpiNazcaitra / tatra sarUpiNaH-rUpeNa AkAreNa saha vartante iti sarUpiNaH-saMsthAnavarNAdimantaH / sazarIrA ityarthaH / tathAse sendriya aura anindriya ke bheda se bhI jIva do prakAra ke kahe gaye haiM inameM sendriya jIva saMsArI haiM aura inake pratipakSabhUta jIva siddha anindriya haiM tathA sayoga kevalI Adi bhI anindriya jIva haiM sayoga kevaliyoM ko jo anindriya jIva kahA gayA hai vaha kSAyopazamika bhAva ke abhAva se kahA gayA hai kyoM ki unameM kSAyika bhAva aura pAriNAmika bhAva kA bheda jo jIvatva bhAva hai vahI rahatA hai, indriyAM kSAyopazamika hotI haiM arthAt indriya janya jJAna kSAyopazabhika hotA hai tathA savedaka aura avedakake bheda se bhI do prakAra ke hote haiM jinako strIveda napuMsakaveda aura puruSaveda kA udaya hotA hai ye savedaka jIva haiM aura jinako ina vedoM kA udaya nahIM hotA hai ve avedaka jIva haiM ye avedaka siddha Adi jIva haiM tathA rUpI aura arUpI ke bheda se bhI jIva do prakAra ke haiM rUpa zabda kA artha AkAra hai isa AkAra se sahita jo jIva haiM ve rUpI jIva haiM aura isa AkAra se rahita jo jIva haiM ve arUpI eja pramANe sendriya ane anindriyanA bhedathI paNa cha be prakAranA hoya che. saMsArI jI indriyothI yukta hoya che ane siddha anikriya hoya che. tathA sAgakevalI Adi paNa anindriya jIve che. sagIkevalIone anidriya kahevAnuM kAraNa e che ke temanAmAM kSAyikabhAva ane pariNAmika bhAvano bheda ke je jIvatva bhAva che eja rahe che. temanI Indriye kSApazamika hoya che. eTale ke indriya janya jJAna kSApazamika hoya che, - savedaka ane avedakanA bhedathI paNa jo be prakAranA hoya che. je jImAM strIveda, puruSaveda athavA napuMsakadane udaya hoya che, te jIpone savedaka kahe che. jemane te vedane udapa hoto nathI evAM ane adaka kahe che. saMsArI jIva sadaka hoya che ane siddha Adi che avedaka hoya che. rUpI ane arUpInA bhedathI paNa jInA be prakAra paDe che. rUpa eTale AkAra. je ja AkArathI yukta hoya che temane rUpI kahe che ane je jIve zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 sthAnAGgastre tatpatipakSabhUtA arUpiNAH=na rUpiNaH-arUpiNaH siddhAH / tathA-sapudgalAzcava apudgalAzcaiva / tatra-sapudgalAH karmAdiSudgalapantaH saMsAriNo jIvAH, tatpatipakSabhUtAH apudgalAH siddhAH / tathA-saMsArasamApanakAzcaiva asaMsArasamApanakAzvatra / tatra-saMsArasamApanakA:-saMsAraM bhavasamApanakA pratipannAH-saMsAriNo jIvAH, tadbhinA asaMsArasamApanakAH-siddhAH / tathA-zAzvatAzcaiva azAzvatAzcava / jIva haiM jitane bhI zarIra sahita jIva haiM ve saba sarUpI jIva haiM aura inake pratipakSanUta jIva arUpI jIva haiM jIva ke sAtha jaba taka zarIra kA sambandha rahatA hai taba taka vaha saMsArI jIva mAnA gayA hai aura isI kAraNa yaha saMsthAna varNAdi vAlA kahA gayA hai siddha jIva zarIra se rahita hokara hI siddha bane haiM ataH ve saMsthAna varNAdivAle nahIM arUpI kahe gaye haiM sapudala aura apudgala ke bheda se bhI jIva do prakAra ke kahe gaye haiM karmAdipugaloM sahita jIva sapudgala saMsArI jIva haiM aura inake pratipakSa bhUta jIva apudgala middha mAne gaye haiM saMsArasamApanaka aura asaMsAra samApannaka ke bheda se bhI jIva do prakAra ke kahe gaye haiM saMsAra kA nAma bhava hai isa bhavarUpa saMsAra ko jo prApta hote rahate haiM ve saMsAra samApanaka haiM ye saMsAra samApanaka jIva saMsArI jIva haiM aura jo ina se bhinna haiM bhavagrahaNa se rahita haiM ye asaMsAra samApanaka haiM aise asaM. AkArathI rahita hoya che temane arUpI kahe che. jeTalAM zarIrayukta jIve che te badhAM sarUpI che ane zarIrathI rahita hoya evAM jIvone arUpI kahyAM che. jIvanI sAthe jyAM sudhI zarIrane baMdha rahe che, tyAM sudhI te saMsArI jIva gaNAya che ane te kAraNe te saMsthAna (AkAra) varNa AdithI yukta hoya che. siddha jI arUpI hoya che. zarIrathI rahita thaIne ja jIva siddha bane che. tethI teo saMsthAna, varNa AdithI rahita hoya che. mATe ja temane arUpI mAnavAmAM Ave che. samudrala ane apudgalanA bhedathI paNa jInA be prakAra pADI zakAya che. karmAdi pudrothI yukta ane samudrala jI kahe che. saMsArI jo A prakAranA hoya che. tenAthI bhinna evAM apakala jIvomAM siddhonI gaNatarI thAya che. saMsAra samApannaka ane asaMsAra samApannakanA bhedathI paNa cha be prakAranA hoya che. bhavarUpa saMsArane je ja prApta karatAM rahe che te jIvone saMsAra samApannaka kahe che. saMsArI jI A prakAranA hoya che. je jIve bhavagrahaNathI rahita thaI gayAM che temane asaMsAra samApanaka kahe che. sitonI zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 2 u0 1 sU02 jIvAjIvAdInAM dvitvanirUpaNama 207 tatra-zAzvatAH siddhAH janmamaraNAdirahitatvAta / tadbhinnA azAzvatAH saMsAriNo jIyA janmamaraNAdisahitatvAditi // su0 1 // evaM jIvatattvasya dvipatyavatAraM pradaya sapati ajIvatattvasya dvipratyavatAraM pradarzayitumAha mUlam-AgAse ceva no AgAse ceva / dhamme ceya adhamme ceva // sU0 2 // chAyA-AkAzazcaiva no AkAzazcaiva / dharmazcaiva adharmazcaiva // 2 // sArasamApanaka siddha haiM tathA zAzvata aura azAzvata ke bheda se bhI jIva do prakAra ke haiM, siddha jIva zAzvata haiM kyoM ki janma aura maraNa Adi se rahita hone ke kAraNa ye jisa sthAna para pahu~ca cuke haiM vahAM se phira janma maraNa ke sthAnabhUta saMsAra meM ye nahIM Ate haiM ataH zAzvata sthAna kI prApti hone se ye svayaM zAzvata bana gaye haiM athavA jIva kA svabhAva hI zAzvata hai usa zAzvata svabhAva ko siddha jIva prApta ho jAte haiM isaliye ve zAzvata haiM janma maraNa ke cakkara se sahita hone se saMsArI jIya azAzvata haiM / sU01 // jIvatattva ko isa taraha se sapratipakSa bhUta kaha kara aba ajIya tattva meM sapratikSatA kA kathana karane ke liye sUtrakAra kahate haiM"AgAse ceva no AgAse ceca, dhamme ceva adhamme ceya ityAdi // 2 // asaMsAra samApannakamAM gaNatarI thAya che zAzvata ane azAzvatanA bhedathI paNa jInA be prakAra paDe che. siddha jIve zAzvata gaNAya che, kAraNa ke teo janma, jarA ane maraNathI rahita hoya che ane teo je sthAne pahoMcyA che tyAMthI janma-maraNanA sthAnabhUta saMsAramAM temane AvavuM paDatuM. nathI. A rIte jemane zAzvata sthAnanI prApti thaI che evAM teo pite ja zAzvata banI gayA che. athavA jIvane svabhAva ja zAzvata che. te zAzvata svabhAvane siddha che. prApta karI le che, tethI teo zAzvata che. janmamaraNanA pherA karatA saMsArI che azAzvata che. A sU. 1 che jIva tatvane sapratipakSabhUta kahIne have sUtrakAra ajIvatatvamAM sapratipakSatAnuM pratipAdana karavAne mATe kahe che ke - " AgAse ceva no AgAse ceba, dhamme ceva adhamme ceSa" yA // 2 // TIkArtha- ajIva tatva pAMca prakAranuM che pula, dharma, adhama, AkAza zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 syAnAgasUtre TIkA-'AgAse ceca' ityAdi AkAzazcaiva no AkAzazcaiva / tatra-AkAzaH prasiddhaH, tadbhinnaH no AkAza:= dharmAstikAyAdikam / tathA-dharmazcaiva adharmazcaiva / tatra-dharma: dharmAstikAyaHganyupaSTambhakaH / tadbhinno'dharma: adharmAstiphAyaH-sthityupaSTambhakaH // sU0 2 / / atha jIvAnAM bandhAdIni bhavantIti bandhAdInAM dvipratyayatAratyamAha mUlam-baMdheceva mokkheceva / punneceva pAvaceva / Asaveceya saMvareceva / veyaNAceva nijarAceya // sU0 3 // chAyA-vandhazcaipa mokSazcaiva / puNyaM caiva pApaM caiva / Asravaeva saMvaraeva / vedanA caiva nirjarA caitra / / mU0 3 // TIkA---' baMdhe ceva' ityAdisamatipakSANi bandhAditattvAni prathamasthAnavad vyAkhyeyAni / / mU0 3 // TIkArtha-ajIva tatva pAMca prakAra kA hai pudgala dharma adharma AkAza aura kAla inameM AkAza to prasiddha hai aura to AkAza dharmAstikAyAdi rUpa hai tathA gati meM sahAyaka dharma dravya hai aura Thaharane meM sahAyaka adharmadravya hai / sU0 2 // jIvoM ko bandha Adi hote haiM isaliye bandha AdikoM meM dvipratyavatAratAkA kathana sUtrakAra karate haiM-"baMdhe ceva mokkhe cey"ityaadi||3|| TIkArtha-bandha, mokSa, puNya, pApa, Atraya, saMvara vedanA aura nirjarA ye saba apane 2 pratipakSa sahita haiM pratipakSa sahita ina andhAdi tatvoM kA kathana prathama sthAnokta kI taraha se kara lenA caahiye|muu03 // ane kALa. temAMthI AkAza te prasiddha che. AkAza dharmAstikAya Adi rUpa che. gatimAM sahAyaka dharmadravya che ane sthitimAM (bhavAmAM) sahAyaka abhadra0ya cha. !! sU. 2 // ive baMdha AdithI yukta hoya che, tethI sUtrakAra have baMdha AdimAM DhiprakAratAnuM pratipAdana kare che. "badhe ceva mokkhe ceva" tyAhi // 3 // sAtha_adha, bhAsa, pushy-5||5, mAlapa-sa'52, vahanA bhane ni e badhAM pitapatAnA pratipakSathI yukta hoya che. pratipakSasahita A baMdhAdi tanuM kathana prathama sthAnamAM kahyA anusAra karI levuM joIe. je sU. 3 che zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 2 u0 1 sU0 4 kriyAdInAM dvitvanirUpaNam 209 kriyAyAM satyAmeva AtmAnobandhAdayo bhavantIti kriyAyA dvipatyavatAratvamAha mUlam-do kiriyAo pannattAo, taM jahA-jIvakiriyAceva ajiivkiriyaacev| jIvakiriyA duvihA pannattA, taM jahAsammattakiriyA ceva micchattakiriyA ceva / ajIvakiriyA duyihA paNNattA, taM jahA-iriyAvAhiyA ceva saMparAigA ceva / do kiriyAo paNNattAo, taM jahA-kAiyA ceva ahigarANayA cev| kAiyA kiriyA duvihA paNNattA, taM jahA-aNuvarayakAya. kiriyA ceva duSpauttakAyakiriyA ceva / ahigaraNiyA kiriyA duvihA paNNattA, taM: jahA-saMjoyaNAhigaraNiyA ceya NivvattaNA hi grnniyaa|do kiriyAo paNNattAo taM jahA-pAusiyA ceya pAriyAvaNiyA cey| pAusiyA kiriyA duvihA paNNattA, taM jahAjIvapAusiyA ceva ajIvapAusiyA cev| pAriyAvaNiyA kiriyA duvihA paNNattA, taMjahA-sahatthapAriyAvaNiyAceva parahatthapAriyAya NiyA ceva / do kiriyAo paNNattAo, taM jahA-pANAivAyakiriyA ceva apaccakkhANakiriyA ceya / pANAivAyakiriyA duvihA paNNattA, taM jahA-sahatthapANAivAyakiriyA ceva parahasthapANAivAyakiriyA ceva / apaJcakkhANakiriyA duvihA paNNatA, taM jahA-jIvaapaJcakkhANakiriyA ceva ajIvaapaJcakkhANakiriyA ceva / do kiriyAopaNNattAotaM jahA-AraMbhiyA ceva pariggahiyA ceva / AraMbhiyA kiriyA duvihA paNNattA,taMjahAjIva AraMbhiyA ceva ajIva AraMbhiyA cev| evaM pariggahiyA vi| thA 27 zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 sthAnAGgasUtre do kiriyAo paNNattAo, taM jahA- mAyAvattiyAceva micchAdaMsaNavattiyA ceva / mAyAvattiyA kiriyA duvihA paNNattA, taM jahA - AyabhAvavaMkaNatA ceva / parabhAvavaMkaNatA ceva / micchA, daMsaNavattayA kiriyA duvihA paNNattA, taM jahA - UNAiritamicchAdaMsaNavattiyA ceva, tavvairittamicchAdaMsaNavattiyA ceva / do kiriyAo paNNattAo, taM jahA - diTTiyA ceva puTTiyA ceva / diTTiyA kiriyA duvihA paNNattA, taM jahA - jIvadiTTiyA ceva ajIvadiDiyA ceva / evaM puTTiyAdi / do kiriyAo paNNatAo, taM jahA - pADucciyA ceya sAmaMtovaNivAiyA ceva / pADuciyA kiriyA duvihA paNNattA, taM jahA- jIvapADucciyA ceva / ajIvapADucciyA ceva / evaM sAmaMtovaNivAiyAvi | do kirayAo paNNattAo, taM jahA - sAhatthiyA ceva satthiyA ceva / sAhatthiyA kiriyA duvihA paNNattA, taM jahA - jIva sAhitthiyA ceva ajIvasAhatthiyA ceva / evaM satthiyAvi | do kiriyAo paNNattAo, taM jahA - ANavaNiyA ceva veyAraNiyA ceva / jaheva satthiyAo | do kiriyAo paNNattAo, taM jahA - aNAbhogavattiyA ceva aNavakakhavattiyA ceva / aNAbhogavattiyA kiriyA dubihA paNNattA, taM jahA - aNAuta AiyaNatA ceva aNAuttapamajjaNatA ceva / aNavakakhavattiyA kiriyA duvihA paNNattA, taM jahA - AyasarIraaNavakakhapattiyA ceva parasarIraaNavakaM - khabattiyA ceva | do kiriyAo paNNattAo, taM jahA - pejjava zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA01 u01 sU04 kriyAdInAM dvityanirUpaNam 211 ttiyA ceva dosavattiyA ceva / pejjavattiyA kiriyA duvihA paNNattA, taM jahA mAyAvattiyA ceva lobhavattiyA ceva / dosavattiyA kiriyA duvihA paNNattA, taM jahA-kohe ceva mANe ceva // sU0 4 // ___ chAyA-dve kriye prajJapte, tadyathA-jIvakriyA caiva ajIvakriyA caiva / jIvakriyA dvividhA prajJaptA, tadyathA-samyaktvakriyA caiva mithyAtvakriyA caiva / ajI. pakriyA dvividhA prajJaptA, tadyathA-ai-pathiko caiva, sAmparAyikI caiva / dve kriye prajJapte, tadyathA-kAyikI caiva AdhikaraNikI caiva / kAyikI kriyA dvividhA prajJaptA, tadyathA-anuparatakAyakriyA caiva duSpayuktakAyakriyA caiva / AdhikaraNikI kriyA dvividhA prajJaptA, tadyathA-saMyojanAdhikaraNikI caiva nivartanAdhikaraNikI caiya / dve kriye prajJapte, tadyathA-prAdvepikI caiva pAritApanikI caiva / prAdeSikI kriyA dvividhA prajJaptA, tadyathA-jIvaprAdveSikI caiva ajIvaprAdveSinI caiva / pAritApAnakI kriyA dvividhA prajJaptA, tadyathA-svahastapAritApanikI caiva parahastapAritApanikI caiva / dve kriye prApte, tadyathA-prANAtipAtakriyA caiva apratyAkhyAna kriyA caiva / prANAtipAtakriyA dvividhA prajJaptA, tadyathA-svahastamANAtipAtakriyA caiva, parahastapANAtipAtakriyA caiva / apratyAkhyAnakriyA dvividhA prajJaptA, tadyathA-jIvAmatyAkhyAnakriyA caiva, ajIvApatyAkhyAnakriyA caiva / dve kriye prajJapte, tadyathA-ArambhikI caiva pArigrahikI caiva / ArambhikI kriyA dvividhA prajJaptA, tadyathA-jIvArambhikI caiva ajIvArambhikI caiva / evaM pArigrahikI api / dve kriye prajJapte, tad yathA-mAyApratyayA caiva, mithyAdarzanapratyayA caiva / mAyApratyayA kriyA dvividhA pajJaptA, tad yathA-AtmabhAvavaGkanatA caiva parabhAvavaGkanatA caiva / mithyAdarzanamatyayA kriyA dvividhA prajJaptA / tad yathA-UnAtiriktamithyAdarzanapratyayA caiva tadvadhatiriktamithyAdarzanapratyayA caiva / dve kriye prajJapte, tad yathA-dRSTikA caiva, pRSTikA caiva dRSTikA kriyA dvividhA prajJaptA, jIvadRSTikA caitra, ajAvadRSTikA caiva / evaM SaSTikA'pi / dve kriye pajJapte / tad yathA-prAtItikI caiva, sAmantopanipAtikI caitra / prAtItikI kriyA dvividhA prajJaptA tad yathA-jIvamAtItikI caiva, ajIvaprAtItikI caiva / evaM sAmantopanipAtikI api| dve kriye prajJapte, tad yathA-svAhastikI caiva, naisRSTikI caiva / svAhastikI kriyA dvividhA prajJaptA, duta yathA jIvasvAhastikI caiva, ajIvasyAhastikI caiva / evaM zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 sthAnAGgasUtre naisRSTikI api / dve kriye prajJapte / tad yathA-AjJApanikA caiva, vaidAraNikA caiva / yathaiva naisRSTikA / dve kriye prajJapte, tad yathA- anAbhogapratyayA caiva, anavakAGkSApratyayA caiva / anAbhogapratyayA kriyA dvividhA prajJaptA, tat yathA-anAyuktA''dAnatA caiva, anAyuktapramArjanatA caiva / anayakAsApratyayA kriyA dvividhA prajJaptA, tad yathA-AtmazarIrAnavakAGkSApratyayA caiva, parazarIrAnavakAkSApratyayA caiva / dve kriye prajJapte, tad yathA-premapratyayA caiva, dveSapratyayA caiva / premapratyayA kriyA dvividhA prajJaptA / tad yathA-mAyApratyayA caitra, lobhapratyayA caiva / dveSapratyayA kriyA dvidhidhA prajJaptA / tad yathA-krodhazcaiva, mAnazcaiva // mU0 4 // TIkA-'do kiriyAo' ityAdidve kriye prajJapte-prarUpite tiirthkrairityrthH| karaNaM-kriyA, yadvA-kriyate iti kriyaa| jIvakriyA ajIvakriyA ceti / iha ' ceya' iti samuccaya mAtra eva, api cetyAdivat / tatra jIvakriyA-jIvasya vyApAraH tathA-ajIvasya-pudgalasamUharUpasya yat karmatvena pariNamanaM sA ajIvakriyA / tatra jIvakriyA-dvividhA prajJaptAmarUpitA / samyaktvakriyA, mithyAtvakriyA ca / tatra samyaktvam AgamoktatatvaviSaye zraddhAnaM, kriyA ke hone para hI AtmA meM bandha Adi hote haiM ataH aba kriyA meM dvipratyavatAratA kA kathana kiyA jAtA hai___ "do kiriyAo pannattAo" ityAdi // 4 // tIrthaMkaroM ne do kriyAe~ kahI haiM karane kA nAma kriyA hai athavA jo kI jAve usakA nAma kriyA hai yaha kriyA jIvakriyA aura ajIva kriyAke bhedase do prakArakI hai jIvakriyA jIvake vyApArarUpa hotI hai tathA ajIva kriyA pudgala ke karmarUpa se pariNamana hone rUpa hotI hai inameM jIva kriyA samyaktvakriyA aura mithyAtvakriyA ke bheda se do prakAra kI kahI gaI hai AgamoktatattvoM kA zraddhAna karanA yaha jIva kriyA hai kyoM ki Aga kriyAne sadabhAva hoya te ja AtmAmAM baMdha Adine sahabhAva rahe che. tethI have sUtrakAra kiyAmAM dvipratyavatAratA (be prakAratA) nuM kathana kare che " do kiriyAo paNNattAo" tyA // 4 // tIrthakaroe be kriyAo kahI che. karavAmAM Ave tenuM nAma kiyA. athavA je karAya tenuM nAma kiyA che. jIvakriyA ane ajIvakriyAnA bhedathI te kiyA be prakAranI che. jIvakiyA jIvanA vyApArarUpa hoya che ane ajIvakiyA pulonA karmarUpe pariNamana thavArUpa hoya che. temAMthI cha kriyAnA be bheda hA cha-(1) sabhyapAThiyA mane (2) mithyApAyA. bhAgabhArata tatvAmI zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 2 0 1 sU04 kriyAdInAM dvitvanirUpaNam 213 tadeva kriyA, tasya jIvavyApArarUpatvAt samyaktvarUpA kriyA samyaktva kriyA / evaM mithyAtvakriyA'pi / etAvAn vizeSaH-mithyAtvam-atatvazraddhAnam tasyApi jIvavyApArarUpatvAt / yadvA-samyaktye sati yA kriyA bhavati sA samyaktvakriyA, tathA mithyAtve sati yA kriyA bhayati sA mithyAtvakriyA iti / ajIvakriyA dvividhA prajJaptA, aipithikI, sAMparAyikI ceti / IraNam-I-gamanaM, tadviziSTastatpradhAno vA panthA Ipithastatra bhavA airyApathikI / vyutpattimAtramidaM pradamoktatatvoM ko karane rUpa jo kriyA hotI hai vaha jIva ke vyApAra rUpa hI hotI hai isaliye samyaktvarUpa kriyA samyaktva kriyA hai aisA isakA niSkarSa jAnanA cAhiye AgamoktatatvoM kA zraddhAna nahIM honA isakA nAma mithyAtva kriyA hai yaha mithyAtvarUpa kriyA bhI jIya ke vyApArarUpa hI hotI hai jisa kriyA meM jIva kA tatva zraddhAna rUpa vyApAra hotA hai vaha samyaktva kriyA hai aura jisameM tatvazraddhAna rUpa vyApAra nahIM hotA hai atatva zraddhAna rUpa vyApAra hotA hai vaha atatva zraddhAna vyApAra rUpa kriyA mithyAtva kriyA hai athavA samyaktva ke hone para jo kriyA hotI hai vaha samyaktva kriyA hai tathA mithyAtva ke hone para jo kriyA hotI hai vaha mithyAtva kriyA hai ajIva kriyA bhI do prakAra kI kahI gaI hai eka aiyopathikI kriyA aura dUsarI sAMparAyikI kriyA IryA nAma gamana kA hai isa gamana viziSTa yA isa gamana pradhAna jo patha hotA hai vaha IryApatha hai isa Ipitha meM jo kriyA hotI hai vaha aipithikI kriyA hai yaha to zraddhA rAkhavI tenuM nAma samyaphakiyA che, kAraNa ke te jIvane tatvazraddhAna rUpa vyApAra (pravRtti) cAle che. A rIte samyakatvarUpa kriyAne samyakatakriyA kahe che, ema samajavuM. AgAmeta ta pratye zraddhA nahIM rAkhavI tenuM nAma mithyAtva kriyA che. te mithyAtvarUpa kriyA paNa jIvanA vyApAra rUpa ja hoya che. je kriyAmAM jIvane tatvazraddhAna rUpa vyApAra cAlatuM hoya che, te kriyAne samyaktva kriyA kahe che. paraMtu je kiyAmAM tatvazraddhAna rUpa vyApAra cAlate nathI. atatvazraddhAna rUpa vyApAra ja cAle che, te kriyAne mithyAtya kriyA kahe che. athavA samyaktvanA sadubhAvamAM je kriyA thAya che, te kriyAnuM nAma samyakatva kriyA che ane mithyAtvanA sadubhAvamAM je kriyA thAya che, te kriyAnuM nAma mithyAtva kriyA che. ajIvakriyA paNa be prakAranI kahI che (1) maiyA5thilI yA mana (2) sAMpavilI. yA IryA eTale gamana. A gamanane je patha hoya che tene IryApatha kahe. che. te IryApathamAM je kriyA thAya che te kriyAne aiyapathikI kriyA kahe che, zrI sthAnAMga sUtra :01 Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 215 sthAnAnasUtre ziMtam / pravRttinimittaM tu yat upazAntamohasya, kSINamohasya, sayogikevalinazca sAtavedanIyakarmatayA ajIvasya pudgalArAzerbhavanaM, sA airyApathikI kriyA / dvisamayasthitikA pramAdakaSAyavarjitA, kAyikI vA, vAcikI vA kriyA 'aipithikI' iti tattvam / airyApathikI kriyA yadyapi jIvavyAporArUpA, tathApya jIvasya pudgalarAzeH prAdhAnyavivakSayA iyamajIvakriyA'bhihitA / tathA-sAMparAyikI-sAMparAyAH-kaSAyAstatra bhavA sAMparAyikI / sA hi ajIvasya-pudgalarAzeH karmatApariNatirUpA, jIvavyApArasyAdhivakSaNAdajIvakriyocyate / sA ca mUkSmasaMparAyAntAnAM guNasthAnakavatAM bhavatIti / kevala airyApathikI kriyA kI vyutpatti dikhalAI hai isa aipithikI kriyA kI pravRtti kI nimitta to jo upazAktamoha vAle kSINamohayAle aura sayoga kevalI ke sAtAvedanIya rUpase ajIva pudgalarAzikA Adana hotA hai vaha hai tAtparya kahane kA yaha hai ki dvi samaya kI sthitivAlI pramAda evaM kaSAya se varjita aisI jo kAyikI athavA vAcikI kriyA hotI hai vaha aipithikI kriyA hai yadyapi yaha aipithikI kriyA jIva ke vyApAra rUpa hotI hai phira bhI ise jo ajIya kriyA rUpa kahA gayA hai usakA kAraNa aisA hai ki isameM ajIva pudgalarAzi kI pradhAna rUpa se vivakSA huI hai arthAt ajIva pudgalarAzi hI isameM sAtAvedanIyakarma lapa se pariNata hotI hai sAMparAya nAma kaSAya kA hai isa kaSAya meM jo kriyA hotI hai vaha saMparAyikI kriyA hai isa kriyA meM ajIva pudgala rAzikI A te kevaLa airyApathikI kriyAnI vyutpatti ja batAvavAmAM AvI che. khare. khara te pramAda ane kaSAyathI rahita evI je kriyA che tenuM nAma ja epathikI kriyA che. upazAnta mehavALA kSINamehavALA ane sAgakevalI dvArA sAtavedanIya rUpe jIva pudgalarAzinuM je AdAna thAya che, tene aryApathikI kiyAnA nimittarUpa mAnavAmAM Ave che. A kathanane bhAvArtha nIce pramANe che e samayanI sthitivALI, pramAda ane kaSAyathI rahita je kAyikI athavA vAvikI kriyA thAya che, te airyApathikI kriyA che. jo ke te aiyapathikI kiyA jIvanA vyApArarUpa hoya che, te paNa ahIM tene je ajIvakiyA rUpa batAvavAmAM AvI che tenuM kAraNa e che ke temAM ajIva pudgala rAzinI ja pradhAna rUpe (mukhyatve) vivekSA thaI hoya che. eTale ke ajIva pula rAzi ja temAM sAtavedanIya rUpe pariNuta thAya che. sAMparAya eTale kaSAya. te kaSAyamAM je kyiA thAya che tene saMpAyikI kriyA kahe che. A kriyAmAM ajIva paddala zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 2 u01 0 4 kiyAdInAM dvitvanirUpaNam 215 punaranyathA kriyAyA dvaividhyamAha-do kiriyAo' iti / dve kriye prajJapte / tad yathA-kAyikI caiva AdhikaraNikI caiva / kAyena nitA kAyikI-kAyavyApAraH / tathA-adhikriyate AtmA narakAdiSu yena, tadadhikaraNam , iha khaDgAdikaM bAhyaM vastu vivakSitam / tatra bhavA AdhikaraNikI / tatra kAyikI dvividhA anuparatakAyakriyA, duppayuktakAyakriyA ceti / tatrAnuparata kAyakriyA anuparatasya sAvadyAnuSThAnAdanivRttasya mithyAdRSTeH samyagdRSTe vA yA kAyakriyA-utkSepAdirUpA karmabandhasya kAraNaM bhavati saa'nuprtkaaykriyaa| tathAkarmarUpa se pariNati hotI hai yahAM jIvake vyApAra kI vivakSA nahIM huI hai ataH ise ajIva kriyA kahA hai yaha sAMparAyikI kriyA sUkSma sAMparAyAnta taka ke jIvoM ke hotI hai| ___aba dUsarI prakAra se bhI kriyA meM dvividhatA kA pratipAdana kiyA jAtA hai-" do kiriyAo" kAyikIkriyA aura AdhikaraNikI kriyA ke bheda se kriyA do prakAra kI kahI gaI hai kAya se jo kriyA hotI hai vaha kAyikI kriyA hai yaha kriyA kAyavyApArarUpa hotI hai narakAdikoM meM jisake dvArA AtmA rakhA jAtA hai pahu~cAyA jAtA hai vaha AdhikaraNikI kriyA hai jIva ko narakAdi gatiyoM meM pahu~cAne kA kAraNa bAhyarUpa se khaDgAdivastue~ haiM anuparatakAya kriyA aura duSprayukta kAyakriyA ke bheda se kAyikIkriyA do prakAra kI hai sAvadha anuSThAna se anivRtta hue mithyAdRSTi ko yA samyagdRSTi kI jo utkSepAdirUpa rAzinI karmarUpe parivuti thAya che. ahIM jIvanA vyApAranI vivakSA thaI nathI, tethI tene ajIva kriyA kahevAmAM AvI che. te sAMparAyikI kriyA sUkSama sAMparAyAnta paryantanA jIvanamAM hoya che. have bIjI rIte kriyAmAM dvividhAtAnuM pratipAdana karavAmAM Ave che - " do kiriyAo" tyAdi yihI bhane Adhi42chiInA mahathI 555 kriyA be prakAranI kahI che. kAyA vaDe je kiyA thAya che, tene kAyikI kriyA kahe che. te kiyA kAyavyApAra rUpa hoya che. je kriyA dvArA jIvane (AtmAne) narakAdi gatimAM javuM paDe che te kiyAne AdhikaraNikI kriyA kahe che. jIvane narakAdi gatiomAM mokalavAmAM khaDaga Adi vastuo ja bAhyakAraNa rUpa bane che. kAyikI kriyAnA nIce pramANe be bheda paDe che-(1) anuparatakAya kriyA ane (2) duSpayuktakAya kiyA. sAvadya (deSayukta) anuSThAnathI anivRtta evAM mithyAdRSTinI athavA samyagadaSTinI je ulleSAdi rUpa kAyakiyA thAya che, te zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 sthAnAnasUtre duSpayuktakAyakriyA duSprayuktasya-durbhAvasaMpannasya indriyANyAzritya manojJazabdAdisaMyoge harSeNa amanojJazabdAdisaMyoge ca udvegena, tathA-anindriyamAzrityA'zubhamanaH saMkalpena, saMveganirvedApagamAd mokSamArga prati durvyavasthitasya-pramattasaMyatasyetyarthaH, yA kAyakriyA bhavati, sA duSpayuktakAyakriyA / AdhikaraNikI kriyA'Si dvividhA saMyojanAdhikaraNikI, nirvartanAdhikaraNikI ceti / tatra saMyojanAdhikaraNikI yat khalu pUrvanirmitayoH khaDga-tanmuSTayAdikayoH padArthayoH kriyate, sA saMyojanAdhikaraNikI, / tathA-yat khalu khaDga-tanmuSTayAdikayoH padArthayonivartanaM. nirmANaM, sA nirvartanAdhikaraNikI / punaranyathA kriyAyA dvaividhyamAha-do kiriyAo' ityAdi / dve kriye kAya kriyA karmabandha kA kAraNa hotI hai vaha anuparatakAyakriyA hai tathA indriyoMko Azrita karake manojJazabdAdike saMyoga meM harSa hone se aura amanojJazabdAdikoM ke saMyoga meM udvega hone se tathA anindriya ko Azrita karake azubhamana ke saMkalpa se saMvega nirveda ke apagama se mokSamArga ke prati durvyavasthita hue durbhAvasaMpanna pramatta saMyata ke jo kAya kriyA hotI hai vaha duSprayukta kAyakriyA hai saMyojanAdhikaraNikI aura nirvartanAdhikaraNikIke bhedase AdhikaraNikI kriyA do prakArakI hotI hai pUrvanimitta khaDga aura usakI mUTha Adi padArthoM kA Apasa meM saMyojana karanA isakA nAma saMyojanAdhikaraNikI kriyA hai tathA khaDga aura usakI mUTha AdikI racanA karanA banAnA yaha nirvartanAdhikaraNikI kriyA hai| kriyAne anuparatakAya kriyA kahe che. te karmabaMdhanA kAraNabhUta bane che. tathA Indriyone AdhAre maneNa zabdAdinA saMgamAM harSa thavAthI ane amaneza zabdAdikanA sogamAM udvega thavAthI, tathA anindriyenI apekSAe azubha mananA saMkalpathI saMvega nirveganA apagamathI mokSamArga duvyasthita thayelA durbhAva saMpanna pramatta saMyata dvArA je kAyakriyA thAya che tene duSpayukta kAya kiyA kahe che. AdhikaraNikI kriyAnA paNa nIce pramANe be prakAra paDe che- (1) sajanAdhikaraNikI ane (2) nirvanAdhikaraNikI. pUrva nimitta khaga ane tenI mUTha AdinuM sarjana karavuM tenuM nAma saMjanAdhikaraNikI kiyA che. paraMtu kheDUga, mUTha AdinI racanA karavI te nirvatanAdhikaraNikI kriyA che. zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA02 u0 1 sU0 4 kriyAdInAM dvitvanirUpaNam 217 prajJapte, tad yathA- prAdveSikI, pAritApanikI ceti / pradveSeNa nivRttA prAdveSikI / tathA - paritApanaM - tADanAdiduHkhavizeSarUpaM tena nirvRttA pAritApanikI / tatra prAdveSikI dvividhA- jIva- prAdvedikI, ajIvamAdveSikI ceti / tatra jIva- prAdve feat kriyA jIve dveSAjjAyate / ajIve - pASANAdau skhalanAdinA pradveSAjjAyamAnA'jIvamAdveSikI pAritAnikI / cApi kriyA dvividhA - svahastapAritApanikI, parahastaparitApanikI ceti / svahastena svadehasya paradehasya vA''rttadhyAnAdibhistADanAdirUpaM paritApanaM kurvato jIvasya yA kriyA bhavati sA svahastapAritApanikI / tathA parahastena paritopanaM kArayato jIvasya yA kriyA bhavati, sA parahastapAritApanikI / " 9 isa prakAra se bhI kriyA do prakAra kI hai eka prAdezikI kriyA aura dUsarI pAritAnikI kiyA jo kriyA pradeSa se niSpanna hotI hai yaha prAdeSikI kriyA hai tathA jo paritApana se tADanAdi duHkha vizeSarUpa se utpanna hotI hai vaha paritApanikI kriyA hai inameM prAdveSikIkriyA jIva prAdveSikI aura ajIva prAdeSikI ke bheda se do prakAra kI hai jIva meM jo kriyA pradveSa se utpanna hotI hai vaha jIva prAdveSiko kriyA hai pASANa Adi para skhalita Adi hone se janya pradveSa se jo kriyA hotI hai vaha ajIva prAdeSikI kriyA hai pAritApanikI kriyA bhI do prakAra kI hai - 1 svahastapAritApanikI aura 2 parahastapAritAnikI ArttadhyAna Adi ke vazavartI hone se apane hI hAthoM dvArA apane zarIra kA yA para ke zarIra kA tADanAdirUpa paritApana karanevAle jIva ko jo kriyA hotI hai vaha svahasta pAritApanikI kriyA hai tathA para ke prAdeSikI, ane pAritApanikInA bhedathI paNa kriyAnA be prakAra paDe che. je kriyA pradveSanA kAraNe thAya che, te kriyAne prAkreSikI kriyA kahe che. je kriyA paritApanA dvArA-mAra mAravAnI kriyA Adi duHkha vizeSarUpe utpanna thAya che, te kriyAne pArita panikI kriyA kahe che. prADheSikI kriyAnA nIce pramANe e leha che. (1) pa AdveSiDI yAne (2) ava AdveSiDI lavamAM ne diyA pradveSathI utpanna thAya che te kriyAne jIvaprAdeSikI kriyA kahe che. pASANa Adi para skhalita Adi thavAthI janya pradveSa dvArA je kriyA thAya che, te kriyAne ajIvaprAkreSikI kriyA kahe che. pAztiApanikI kriyAnA paNa e bheda che (1) svahasta pAritApanikI (ra) parahasta pAritApanikI Atta dhyAna Adine aSIna thaine peAtAnA hAthe ja potAnA zarIrapara athavA anyanA zarIrapara mAra mAravArUpa je kriyA jIvadvArA karAya che, te kriyAne svahasta paritApanikI tha 28 zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 sthAnAGgasUtre punaranyathA kriyAyA dvaividhyamAha-do kiriyAo' ityAdi / dve kriye prajJapte ! tad yathA-prANAtipAtakriyA, apratyAkhyAnakriyA ceti / prANiprANaviyojana-mANAtipAtaH, sa eva kriyA prANAtipAtakriyA / yadvA-prANAtipAtenaprANAtipAtAdhyavasAyena yaH prANAtipAtaH kriyate, saapraannaatipaatkriyaa| mANAtipAtAdhyavasAyena jAyamAnA tADanAdirUpA kriyA'pi pANavijanAbhAve'pyupacArataH praNAtipAtakriyaiva bodhyA / tathA-apratyAkhyAnakriyA apratyAkhyAnamaviratistanimittAkarmavandharUpA kriyA bhavati, sA aprtyaakhyaankriyaa| sA cAviratAnAM bhavati / prANAtigatakriyA dvividhA prajJaptA, tad yathA-svahastaprANAtipA takriyA, parahastapANAtipAtakriyA ceti / tatra-svahastamANAtipAtakritA-ArtAvasthAyAM vipatmAptau ca nirvedAdinA yaH svahastena svaprANAn atipAtayati, krodhAdinA vA svahastena paramANAn atipAtayati, tasya svahastamANAtipAtakriyA hAtha se paritApana karAne vAle jIva ke jo kriyA hotI hai vaha parahasta. pAritApanikI kriyA hai isa prakAra se bhI kriyA meM vividhatA hai-eka prANAtipAta kriyA aura dUsarI apratyAkhyAna kriyA jisa kriyA meM prANiyoM ke prANoM kA nAza kiyA jAtA hai vaha prANAtipAta kriyA hai athavA prANAtipAta ke adhyavasAya dvArA jo prANAtipAta kiyA jAtA hai vaha prANAtipAta kriyA hai prANAtipAta karane ke abhiprAya se kiyA gayA tADanAdirUpa karma bhI prANaviyojana ke abhAva meM bhI prANAtipAta kriyA rUpa hI mAnA gayA hai| avirati kA nAma apratyAkhyAna hai isa aviratinimittaka jo karma kA bandha hotA hai vaha apratyAkhyAna kriyA hai yaha apratyAkhyAna kriyA avirata jIvoM ke hotI hai prANAtipAta kriyA do prakArakI hotI hai eka svahasta prANAtipAta kriyA aura dUsarI parahasta kriyA kahe che tathA pArakAne hAthe paritApanA karAvanAra jIva dvArA je kriyA thAya che te kriyAne parahasya pAritApanikI kriyA kahe che. prANAtipAta kriyA ane apratyAkhyAna kriyAnA bhedathI paNa kriyAnA be prakAra pADI zakAya che. je kriyA dvArA jIvanamAM prANa harI levAmAM Ave che te kriyAne-prANAtipAta kiyA kahe che. athavA prANAtipAtanA adhyavasAya vicAra) dvArA je prANAtipAta karAya che te paNa prANAtipAta kriyA ja che. prANAtipAta karavAnA hetupUrvaka je tADanAdi karma karavAmAM Ave che, tenA dvArA prANuvijana thatuM na hoya to paNa tene prANAtipAta kriyA rUpa ja mAnavAmAM Ave che. aviratine apratyAkhyAna kahe che. A aviratine kAraNe je kamane baMdha thAya che, te apratyAkhyAna kiyA ja che. avirata jIve dvArA A apratyAkhyAna kiyA thAya che. prANAtipAta kiyAnA nIce pramANe be bheda che-(1) svahasta prANAtipAta kiyA ane (2) parahasta prANAtipAta kyiA. zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 2 u01 sU0 4 kriyAdInAM dvitvanirUpaNam 219 bhavati / tathA-parahastenApi prANAtipAtakriyA bhavati, apratyAkhyAnakriyA'pi dvividhA-jIvA'pratyAkhyAnakriyA, ajIvApatyAkhyAnakriyA ceti / jIvaviSaye pratyAkhyAnAbhAvena yaH karmaNAM vandhAdivyApAraH sA jIvApatyAkhyAnakriyA / yattu ajIveSu madyamAMsAdiSu pratyAkhyAnAbhAvAt karmabandhanaM sA ajIvApratyAkhyAnakriyA, iti / punaranyathA-kriyAyA dvaividhyamAha-do kiriyAo' ityAdi / dve kriye prANAtipAta kriyA svahasta prANAtipAta kriyA usa samaya hotI hai jaba jIva ArttAvasthAmeM vipattike AjAnepara nirvedAdise yukta hokara athavA krodhAdi ke cazavI hokara apane hI hAthoM se apane prANoM ko naSTakara DAlatA hai tathA isI prakArase jaba jIva ke prANoMkA parake hastAdi dvArA apaharaNa kiyA jAtA hai taba vahAM parahasta prANAtipAta kriyA hotI hai apratyAkhyAna kriyA bhI do prakArako hotI hai eka jIvApratyAkhyAnakriyA dUsarI ajIvApratyAkhyAnakriyA jIva meM jo pratyAkhyAna ke abhAva se karmoM kA bandhanAdirUpa vyApAra hotA hai vaha jIvApratyAkhyAna kriyA hai tathA madyamAMsa Adi ajIva padArthoM ke apratyAkhyAna ko lekara jo jIva ke karmabandha hotA hai vaha ajIvApratyAkhyAna kriyA hai| __ isa prakAra se bhI kriyA do prakAra kI hai-eka ArambhikI aura jIva jyAre krodhAdine kAraNe ArtadhyAna Adine adhIna thaIne pitAnA hAtheja pitAnAM prANane naSTa karI nAkhe che-ApaghAta kare che, athavA anyanA prANone nAza kare che tyAre tenA dvArA svahasta prANAtipAta kriyA thatI hoya che. eja pramANe anyane hAthe jIvanA prANane nAza karAvavA rUpa je kriyA thAya che te kiyAne paraharata prANAtipAta kriyA kahe che. apratyAkhyAna kriyAnA paNa nAye pramANe me che-(1) pratyAbhyAna yA mane (2) 250941 pratyA. khAna kriyA. pratyAkhyAnanA abhAve karIne karmonA baMdhanAdi rUpa je vyApAra (pravRtti) jIva dvArA thAya che, tene jIvA pratyAkhyAna kriyA kahe che. tathA madha, mAMsa Adi ajIva padArthonA apratyAkhyAnanI apekSAe jIva karmane baMdhaka bane che, A prakAranI tenI kriyAne ajIvA pratyAkhyAna kriyA kahe che. AraMbhikI ane pArivAhikAnA bhedathI paNa kiyA be prakAranI hoya che. zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 sthAnAGgasUtre prajJapte / tad yathA-bhArambhikI, pArigrahikI ceti / tatrArambhikI Arambhe bhavA ArambhikI / tathA-parigrahe bhavA pArigrahikI / ArambhikI kriyA dvividhA-jIvA. rambhikI, ajIvArambhikI ceti / yat khalu jIvAn ArabhamANasya upamardayataH karmabandhanaM sA jIvArambhikI / tathA-yat khalu ajIvAn jIvakalevarANi, piSTAdimayAn jIyAkArAn , vastrAdIn vA AramamANasya karmabandhanaM sA ajiivaarmbhikii| pArigrahikI cApi dvividhA tasyA jIvAjIvaparigrahajanyatvAditi bhAvaH / dUsarI pArigrahIkI Arambha ke hone para yA Arambha ke karane meM jo kriyA hotI hai vaha ArambhikI kriyA hai tathA parigraha ke hone para yA parigraha ke juTAne meM jo kriyA hotI hai vaha pArigrahikI kiyA hai ArambhikI kriyA do prakAra kI hotI hai jIvArambhikI aura ajIvArambhikI AraMbha karate hue jIva ko jIyoM kA upamardana hone se jo karma kA bandhana hotA hai vaha jIvArambhikI kriyA hai ajIvoM ke jIvakalevaroM ke Arambha karane vAle athavA piSTAdimaya jIva kalevaroM yA jIvAkAra vastrAdikoM kA upamardana karane vAle jIva ke jo karma kA bandhana hotA hai vaha ajIvArambhikI kriyA hai tAtparya aisA hai ki " nacArambho vinA yadhAt" Arambha vinA vadha ke nahIM hotA hai isa siddhAnta vAkya ke anusAra jahAM para bhI Arambha hai vahAM niyamataH jIva kA vadha hai cAheM vaha jIvoM kA Arambha ho cAhe ajIvoM kA Arambha ho isI prakAra se pArigrahikI kriyA bhI jIva evaM ajIva ke parigraha se do prakAra kI hai AraMbha thavAthI athavA AraMbha karavAthI je kriyA thAya che tene AraMbhikI kiyA kahe che. parigraha karavAthI athavA parigraharUpa sAmagrIo ekatra karavAthI je kriyA thAya che te kriyAne pArigrahika kriyA kahe che. AraMbhikI kriyAnA me le che-(1) Resii mane (2) mAlizrI. mA2'420i 75 dvArA jIvanuM upamaIna thavAthI je karmane baMdha paDe che te vAraMbhikI kriyA gaNAya che. ajI-jIvakalevarene AraMbha karanArA athavA viSTAdimaya jIvakalevara athavA javAkAra vastrAdikanuM upamana karanAra cho dvArA je kamane baMdha karavArUpa kiyA thAya che tene ajIvAraMbhikI kriyA kahe che. A kathanane lApAtha nIce pramANe cha-" nacArambho vinA vadhAt " '55 vinA mAna thatuM nathI " A siddhAnta vAkaya anusAra jyAM jyAM AraMbha thatuM hoya che, tyAM tyAM jIvane vadha paNa avazya thatA ja hoya che, pachI bhale te jInA AraMbha hoya che ane AraMbha heya. pArigrahika kriyAnA paNa be bheda che-(1) 7552 imane (2) 1755riyAlI zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 2 u0 1 sU0 4 kriyAdInAM dvitvanirUpaNam 221 punaranyathA kriyAyA dvaividhyamAha-' do kiriyAo' ityAdi / dve kriye prajJapte / tad yathA-mAyApratyayA, mithyAdarzanapratyayA ceti / tatra mAyApratyayA mAyApatyayo-yasyAH kriyAyAH sA tthaa| mAyAhetukakarmabandhakriyetyarthaH / tathAmithyAdarzanaM-mithyAtvaM, pratyayaH-kAraNaM yasyAH sA mithyAdarzanapratyayA / mAyA pratyayA kriyA dvividhA-AtmabhAvavaGkanatA, parabhAvavaGkanatA ceti / aprazatasyAtmabhAvasya vaGkanatA-cakrIkaraNaM, aprazastAtmabhAvapracchAdanapUrvakaM prazastabhAvopadarzanamityarthaH sA AtmabhAvavaGkanatA / sA ca kriyA, vyApArarUpatvAt / tathA-parabhAvastha vaGkanatA-vacanatA yA kUTalekhakaraNAdibhiH kriyate, sA parabhASAGkanatA mithyAkriyA kI vividhatA isa prakArase bhI hai eka mAyA pratyayA aura dUsarI mithyAdarzana pratyayA jisa kriyA kA kAraNa mAyA hotI hai vaha mAyA pratyayA kriyA hai isa mAyA pratyayA kriyA meM karma kA bandha jIva ke mAyAhetuka hotA hai tathA-jisa kriyA kA kAraNa mithyAdarzana hotA hai vaha mithyAdarzana pratyayA kriyA hai isa kriyA meM jo karma kA bandha hotA hai vaha mithyAdarzana hetuka hotA hai mAyA pratyayA kriyA Atma bhAvayaGka. natA aura parabhAvavaGkanatA ke bheda se do prakAra kI hotI hai aprazasta AtmabhAya ko cakra karanA arthAt aprazasta AtmabhAva kA pracchAdana karate hue apane meM prazastabhAva kA upadarzana karanA isakA nAma Atma bhAvavaGkanatA hai yaha kriyA vyApArarUpa hotA hai jo kriyA jhUThe sTAmpa vagairaha likhAne Adi se hotI hai vaha parabhAvavaGkanatA hai isa kriyA meM parabhAvoM kI vaMcanatA kUTalekha AdikoM dvArA kI jAtI hai mithyAdarzana kiyAnA nIce pramANe be prakAra paNa pADI zakAya che-(1) mAyApratyayA ane (2) mithyAdarzana pratyayA. je kriyAnuM nimitta mAyA hoya che te kriyAne mAyApratyayA kriyA kahe che. A kriyAmAM jIva mAyA nimitte kamane baMdha karate heya che. je kriyAnuM kAraNa mithyAdarzana che te kriyAne mithyAdarzana pratyayA kiyA kahe che. te kriyAmAM jIva mithyAdarzanane kAraNe karmane baMdha karate hoya che. mAyApratyayA kiyAnA nIce pramANe be bheda paDe che-(1) Atma bhAvavaMkanatA ane (2) parabhAvavaMkanatA. aprazasta AtmabhAvane chupAvIne (vaka karIne) potAnI aMdara prazastabhAvanuM upadarzana karavuM tenuM nAma AtmabhAva vikatA che. A kriyA vyApArarUpa hoya che. je kiyA juThA dastAveja Adi lakhAvavAne kAraNe thAya che tene parabhAvavaMkanatA kahe che. te kiyAmAM para bhAnI vaMcanA beTA lekha Adi dvArA karAya che. mithyAdarzana pratyayA kiyAnA zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 sthAnAgasUtre darzanapratyayA'pi kriyA dvividhA-UnAtiriktamithyAdarzanapratyayA, tadvayatiriktamithyAdarzanapratyayA ceti / Unam-svamamANato nyUnam , atirikta-tato'dhikaM yajjIvAdivastu, tadviSayakaM mithyAdarzanaM, tadeva pratyayaH-kAraNaM yasyAH sA UnAtiriktamithyAdarzanapratyayA / ayaM bhAvaH-zarIraparimANamAtmAna ko'pi mithyAdRSTiraGguSThaparvapramANaM vA yavamAnaM vA zyAmAkatANDulamAtraM vA nyUnatvena jAnAti, tathA-ko'pyanyaH sarvavyApaka vA'dhikatayA jAnAtIti / tathA -tadvathatiriktamithyAdarzanapratyayA tasmAd - UnAtiriktamithyAdarzanAd vyatirikta mithyAdarzana- nAstyevAtmA ' ityAdimatarUpaM, pratyayaH-kAraNaM yasyAH sA tthaa| pratyayA kriyA bhI do prakAra kI hotI hai eka UnAtirikta mithyAdarzana pratyayA aura dUsarI tavyatirikta mithyAdarzana pratyayA jo Una apane pramANa se nyUna athavA atirikta adhika jIvAjIvAdi vastu ko viSaya karane vAle mithyAdarzanarUpa kAraNa ko lekara kriyA hotI hai vaha kriyA UnAtirikta mithyAdarzana pratyayA hai tAtparya kahane kA yaha hai ki koI mithyAdRSTi jIva apane ko aisA jAnatA hai ki maiM zarIrarUpa hI hU~ athavA aGguSTha parva pramANarUpa hU~ athavA yavamAtrarUpa hU~ athavAzyAmAka tandulamAtrarUpa hU~ isa prakAra nyUnarUpase apane ko jAnatA hai tathA koI midhyAdRSTi jIva apaneko sarvavyApakarUpa adhikatAse jAnatA hai mAnatA hai usake yaha kriyA hotI hai tathA isa kriyA se atirikta mithyAdarzana jisa kriyA kA kAraNa hotA hai vaha tadvayatirikta mithyAdarzana pratyayA kriyA hai jaise aisA mAnanA ki AtmA hai hI nahIM paNa be bheda che. (1) UnAtirikta mithyAdarzana pratyayA ane (2) tadvayatirikta mithyAdarzana pratyayA. je kriyA jIva achavAdika vastuone nyUna athavA atirikta (adhika) pramANamAM pratipAdita karanArA mithyAdarzanarUpa kAraNane lIdhe thAya che, te kriyAne UnAtirikta mithyAdarzana pratyayA kiyA kahe che. jemake kaI mithyAdaSTi jIva pitAnA AtmAne mATe evuM mAne che ke huM zArIrarUpa ja chuM athavA aMguSThaparva pramANurUpa chuM athavA yavamAtrarUpa chuM athavA tandula mAtrarUpa chuM. A rIte te pitAne nyUna rUpe jANe che. tyAre keI mithyAdaSTi jIva pitAne sarvavyApakarUpa-adhika rUpe mAne che. evA jIva dvArA A kriyA thAya che. tathA te kiyA sivAyanuM mithyAdarzana je kriyAmAM kAraNabhUta hoya che, te kriyAne tayatirikta mithyAdarzana pratyayA kiyA kahe che. jemake evuM mAnavuM ke AtmA che ja nahIM. kiyAmAM A rIte paNa kivi zrI sthAnAMga sUtraH 01 Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - sughA TIkA sthA02 u01 sU05 kriyAdInAM dvitvanirUpaNam 223 ___punaranyathA kriyAyA vaividhyamAha-do kiriyAo' ityAdi / dve kriye prajJapte / tad yathA-dRSTikA, pRSTikA ceti / dRSTa-darzana, vastu yA kAraNatvena yasyAmasti, sA dRSTikA / darzanArtha yA gatikriyA sA dRSTikA / yadvA-'diDiyA' ityasya dRSTijA iticchAyA / dRSTeotA dRSTijA darzanAd yaH karmabandharUpo vyApAraH sA dRSTijetyarthaH / tathA-' pRSTikA' iti / pRSTaM-praznaH, vastu vA kAraNatvena yasyamasti sA pRSTikA / yadvA-'puTThiyA.' ityasya 'pRSTinA' iticchaayaa| pRSTi:-pRcchA, tato jAtA pRSTijA-sAvadhapraznajanito vyApAraH / tatra-dRSTikA kriyA dvividhA-jIva dRSTikA, ajIvadRSTikA ceti / azvAdidarzanArtha gacchato kriyA meM isa prakAra se bhI vividhatA AtI hai-eka dRSTi ko lekara aura dUsarI dRSTi ko lekara, jo kriyA hotI hai vaha dRSTikA kriyA hai aura pRSTi ko lekara jo kriyA hotI hai vaha pRSTi kA kriyA hai dRSTa darzana athavA vastu jisa kriyA meM kAraNarUpa se hai vaha dRSTikA kriyA hai darzana ke liye jo gati kriyA hotI hai vaha dRSTikA hai athavA " diDiyA" kI chAyA " dRSTijA" bhI ho sakatI hai darzana se dekhane se jo karmabandharUpa vyApAra hotA hai vaha dRSTijA kriyA hai pRSTikA prazna athavA vastu kAraNa rUpa se jisa kriyA meM hotA hai vaha pRSTikA kriyA hai athayA-"puTTiyA" isakI saMskRta chAyA "pRSTijA" aisI bhI hotI hai pRSTi kA artha pRcchA hai sAvadha prazna se janita vyApAra se jo karmabandha hotA hai vaha pRSTijA kriyA hai dRSTikA kriyA do prakAra dhatA saMbhavI zake che-eka dRSTinI apekSAe ane bIjI pRSTithI apekSAe. dRSTinI apekSAe je kriyA thAya che tene dRSTikA kiyA kahe che. ane pRSTinI apekSAe je kiyA thAya che tene pRSTika kriyA kahe che. duSTadarzana athavA vastunA darzanarUpa kiyA jemAM kAraNarUpa hoya che, te kiyAne dRSTika kriyA kahe che. darzanane mATe je gatikiyA te thAya che te daSTikA (yA cha athavA " diThThiyA " nI chAyA " dRSTijA" 55 25 za che 4. nathI athavA dekhavA rUpa kriyAthI je karmabaMdha rUpa vyApAra thAya che tene dRSTijA kiyA kahe che. pRSTi eTale prazna. prazna athavA vastu je kriyAmAM 4 / 2935 DAya cha, te yAne liTA jiyA 43 cha. athavA " puTriyA " ! pahanI sakRta chAyA " pRSTijA" 555 za che. pRSTi seTale prazna sApa praznathI janita vyApAra dvArA je karmabaMdha rU5 vyApAra thAya che tene pRSTinA (jyA 47 cha. yA ThiyA meM 5412nI DAya che. (1) 1 4 mana (2) zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 % E sthAnAGgasUtre yaH karmavandharUpo vyApAraH sA jIvadRSTikA / tathA-ajIvAnAM citra karmAdInAM, darzanArtha gacchato yaH karmabandharUpo vyApAraH sA'jIvadRSTikA / evaM pRSTikA'pi jIvAjIvabhedena dvividhA / rAgadveSAbhyAM jIvaviSaye, ajIvaviSaye vA pRcchato yaH karmavandharUpo vyApAraH, sA jIvapRSTikA anIvapRSTikA ceti / punaranyathA kriyAyA dvaividhyamAha-' do kiriyAo' ityAdi / dve kriye prajJapte / tad yathA-mAtItikI, sAmantopanipAtikI / ceti / bAhya vastu pratItyaAzritya yA kriyA bhavati sA prAtItikI / tathA-samantAt-sarvataH, upanipAta:lokAnAM saMmelana, tatra bhavA sAmantopanipAtikI / prAtItikI kriyA dvividhAkI hotI hai eka jIvadRSTikA aura dUsarI ajIvadRSTikA azyAdikoMko dekhane ko jAte hue jIva ke jo karmayandharUpa vyApAra hotA hai vaha jIya dRSTikA kriyA hai tathA ajIya citra karmAdikoM ko dekhane ke liye gAte hue jIva ke jo karmabandharUpa vyApAra hotA hai vaha ajIvaSTi kA kriyA hai isI prakArase pRSTikA kriyA bhI jIva aura ajIva ke bheda se do prakAra kI hai rAgadveSa ke vazavartI hokara jIva ke viSaya meM evaM ajIva ke viSaya meM pUchane vAle ko jI karmabandha rUpa vyApAra hotA hai vaha jIva pRSTikA aura ajIvaSTikA kriyA hai| ___ isa prakAra se bhI kriyA meM dviprakAratA hai eka prAtItikI aura dUsarI sAmantopanipAtikI bAhayavastu kI pratIti karake jo kriyA hotI hai vaha prAtItikI kriyA hai lokoM ke saba tarapha se milane para jo usameM karmabandha rUpavyApAra hotA hai vaha sAmantopanipAtikI kriyA hai pratI. ajIvadRSTikA. azvAdirUpa sajIva vastune jovAne mATe jatAM jIva dvArA je karmabaMdharUpa vyApAra thAya che tene jIvadRSTikA kriyA kahe che. tathA citrAdi ajIva vastuone jevA jatAM jIva dvArA je karmabaMdharUpa vyApAra thAya che, tene ajIvadRSTikA kiyA kahe che. e ja pramANe pRSTikA kiyAnA paNa be bheda che. (1) jIvasRSTikA ane (2) ajIvapRSTikA, rAgadveSathI yukta thaIne jIvane viSe prazna pUchanAra dvArA je karmabaMdharUpa vyApAra thAya che tene jIvasRSTika kriyA kahe che ane eja prakAre ajIva viSe prazna pUchanAra che dvArA je karmabaMdha rU5 vyApAra thAya che tene ajIvapRSTikA kiyA kahe che. prAtItikI kriyA ane sAmAjopanipAtikI kriyAnA bhedathI paNa kriyAnA be prakAra paDe che. bAhya vastunI pratIti karIne je kriyA thAya che tene prAtItikI kriyA kahe che. badhI taraphathI ekatra thavAmAM leko dvArA je karmabaMdha zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 2 u01 sU0 4 kriyAdInAM dvitvanirUpaNam 225 jIvamAtItikI, ajIvamAtItikI ceti / tatra jIvaM pratItya yaH karmabandharUpo vyApAraH sA jIvaprAtItikI / ajIvaM pratItza yo rAgadvepajanyaH karma vandhaH sA ajIvamAtItikI / sAmantopanipAtikI cApi dvividhA-jIvAjIvabhedAt / tathAhi-jIvasAmantopanipAtikI, ajIvasAmantopanipAtikI ceti / kasyacid balIpardaH sundarastaM ca jano yathA yathA pralokayati-prazaMsayati ca, tathA, tatsvAmI hRSyatIti tasya jIvasAmantopanipAtikI kriyA bhavati / tathA-ajIvaM-rathAdikaM dRSTvA hRSyato'jIvasAmantopanipAtikI' iti / ____ punaranyathA kriyAyA dvaividhyamAha-'do kiriyAo' ityAdi / dve kriye prajJapte / tad yathA-svAstiko, naisRSTikI ceti / svahastena nittA svaastikii| tikI kriyA do prakAra kI hai-jIvaprAtIti kI aura ajIvaprAtIti kI jIya kI pratIti karake jo karmabandha rUpa vyApAra hotA hai vaha jIva prAtItikI kiyA hai tathA ajIva ko pratIti karake jo rAgadveSa janya karmabandha hotA hai vaha ajIva prAtItikI kriyA hai sAmAntopanipAtikI kriyA bhI do prakAra kI hai-eka jIva sAmAntopanipAti kI aura dUsarI ajIva sAmantopanipAtikI kisIkA baila Adi sundara hai use jaise 2 manuSya dekhatA hai vaise 2 usakI prazaMzA karatA hai isa se usakA svAmI adhika harSita hotA hai isa taraha se usake jIva sAmantopanipAtikI kriyA hotI hai tathA ajIva rathAdika rUpa padArtha ko dekhakara harSa mAnane vAle jIva ke ajIva sAmantopanipAtikI kriyA hotI hai rUpa vyApAra thAya che tene sAmantapanipAtikI kiyA kahe che. prAtItikI kiyA be prakAranI che-(1) jIvapratItikI ane (2) ajIva pratItikI. jIvanI pratIti karIne je karmabaMdha rUpa vyApAra thAya che tene jIvaprAtItikI kriyA kahe che. tathA ajIvanI pratIti karIne je rAgadveSajanya kama baMdha thAya che tene ajIva prAtItikI kriyA kahe che. sAmAntopanipAtikI kiyAnAM paNa evA ja sameha cha-(1) 75 sAmantopanipAtisI mana (2) 1905 sAmantIpani. pAtikI. jemake koIne baLada suMdara che. je je manuSya tene jove che te te manuSya tenI prazaMsA kare che. tethI te baLadane mAlika khuza thAya che. A rIte tenA dvArA jIvasAmajopanipAtikI kiyA thAya che. tathA ajIva ratha Adi vastune joIne harSa pAmanAra vyakti dvArA ajIva sAmajopanipAlikI kiyA thAya che. thA 29 zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 sthAnAGgasUtre svahastagRhItajIvAdinA jIvaM mArayataH kriyA bhavati / tathA-nisarjana-nisRSTaM kSepaNamityarthaH / tatra bhavA naisRSTikI, nisRSTiM kurvato yaH karmabandhaH sA naisRSTikI nisarga eva vA naisRSTikI / svAhastikI kriyA dvividhA-jIvasvAhastikI, ajIvasvAhastikI ceti / yat khalu svahastagRhItena jIvena jIyaM hanti, sA jIvasvAhastikI / yat khalu svahastagRhItenaiva ajIvena-khaGgAdinA jIvaM mArayati, sA ajIvasvAhastikI / athayA svahastena jIvatADana jIvasvAhastikI, ajIvatADanaM ___ isa prakAra se do kriyAe~ kahI gaI haiM eka svAhastikI aura dUsarI naisRSTikI jIva ko apane hAthase pakar3akara usake dvArA jIvako maravAne cAle jIva ko jo karmabandha rUpa vyApAra hotA hai vaha svAhastikI kriyA hai idhara udhara vastu ko anAbhoga pUrvaka rakhane vAle jIva ko jo karmabandha hotA hai, yaha naisRSTikI kriyA hai athavA svabhAvataH pratisamaya jo karma kA bandha hotA hai vaha naisRSTikI kriyA hai svahastikI kriyA do prakAra kI hai-eka jIva svAhastikI aura dUsarI ajIva svAhastikI apane hAtha dvArA pakar3e hue jIya se jo dUsare jIva ko maravAtA hai vaha jIva svAhastikI kriyA hai athavA-apane hAtha se jIva ko pakar3a kara dUsare jIya ko usase mAratA hai vaha svAhastikI kriyA hai jaise koI eka jIva baiThA ho aura usake mAthe se dUsare jIva kA mAthA pakar3akara loga mAra dete haiM yahI svAhastikI kriyA hai apane hAtha meM gRhIta ajIya talavAra svAhastikI kriyA ane sRSTikI kriyAnA bhedathI paNa kiyA be prakAranI kahI che. jIvane potAnA hAthathI pakaDIne tenA dvArA jIvane marAvanAra jIvane je karmabaMdha rUpa vyApAra thAya che, tene svAhastikI kriyA kahe che. vastune anAgapUrvaka ahIM tahIM rAkhanAra jIva dvArA je karmabaMdha thAya che, tene nasRSTikI kriyA kahe che. athavA svabhAvataH prati samaya je karmane baMdha thAya che tene naisRSTikI kriyA kahe che. svAhastikI kriyAnA nIce pramANe be beTa che. (1) 75 svAstihI mana (2) ma svAstisI. potAnA sAthI pakaDelA jIva vaDe je bIjAM jInI hatyA karAvavAmAM Ave che te kriyAne jIva svAhastikI kriyA kahe che. athavA potAnA hAthathI kaI jIvane pakaDavAmAM Ave ane te jIva vaDe koI bIjA jIvane mAravAmAM Ave che te kiyAne svAhastikI kriyA kahe che. jemake kaI eka jIva beThelo hoya tenA mAthAne bIjA koI jIvana mAthA sAthe aphALIne mAravAmAM Ave che te kriyAne jIva svAhastinI kriyA kahe che. potAnA hAthamAM grahaNa karela ajIva talavAra Adi zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 2 u010 4 kriyAdonAM dvitvanirUpaNam 227 tu ajIvasvAstikI / evaM naisRSTikyapi dvividhA - jIvanaisRSTikI, ajIvanaisRSTikI ceti / rAjAdInAmAjJayA jalasya yantrAdibhirnisarjana jIvanaissRSTikI / yattu vANAdInAM dhanurAdibhirnisarjana ajIvanaisRSTikI / punaranyathA kriyAyA dvaividhyamAha - ' do kiriyAo' ityAdi / dve kriye prajJapte / tad yathA - AjJApanikA, vaidAraNikA ceti / AjJApanam = Adezastasyeyam AjJApanI saivAjJApanikA, tajjanitaH karmavandha ityarthaH / tathA vidAraNasyeyaM vaidAraNI, saiva vaidAraNikA / tatrAjJApanI dvividhA - jIvA''jJApanikA, ajIvA''jJApa Adi se jo jIva ko mAratA hai vaha ajIva svAhastikI kriyA hai athavA apane hAtha se hI jIva kA tAr3ana karanA yaha svAhastikI kriyA hai aura ajIva kA tADana karanA yaha ajIva svAhastikI kriyA hai naisRSTikI kriyA bhI do prakAra kI hai eka jIvanaisRSTikI aura dUsarI ajIva sRSTikI rAjAdikoM kI AjJA se jala kA yantrAdikoM dvArA nikAlanA yaha jIva naisRSTikI kriyA hai tathA bANa AdikoM kA dhanuSa Adi para caDhAkara chor3anA isakA nAma ajIva naisRSTikI kriyA hai isa prakAra se bhI kriyA do prakAra kI hotI hai eka AjJApanikA aura dUsarI vaidAraNikA AjJApana nAma AdezakA hai isa Adezajanya kriyA se jo karmabandha hotA hai vaha AjJApanikI kriyA hai tathA vidAraNajanya kriyA se jo karmabandha hotA hai vaha vaidAraNikA kriyA hai inameM AjJApanikA kriyA do prakArakI hai jIva AjJApanikA aura ajIva AjJApa vaDe jIvAne mAravAnI je kriyA thAya che tene ajIvasthAhastinI kriyA kahe che. athavA peAtAnA hAthathI ja jIvane mAravA te jIvasvAhastinI kriyA che ane kAI ajIvanuM tADana karavuM te ajIvasvAhastinI kriyA che. eja pramANe naisaSTikI kriyAnA paNa e bheda paDe che-(1) jIva naisRSTikI ane (2) ajIva naisRSTikI. rAjAhinI AjJAthI yaMtrAdi dvArA jaLane bahAra kADhavuM te jIvanaisaSTikI kriyA che. tathA khANu Adine dhanuSapara caDAvIne cheDavA te ajIvanaisa STikI kriyA che. kriyAnA nIce pramANe e prakAra paNa paDe che-(1) AjJApanikA kriyA, (2) vaidAraNikA kriyA. AjJApana eTale Adeza. A Adezajanya kriyA dvArA je karma baMdha thAya che tene AjJApanikI kriyA kahe che. tathA vidAraNujanya kriyAthI je kama baMdha thAya che tene vaidAraNikA kriyA kahe che. AjJApanikA kriyA e prakAranI hAya che-(1) jIva AjJAnikA ane (ra) ajIva AjJApanikA, zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 syAnAGgasUtre nikA ceti / jIvaviSaye AjJApayataH-kriyA jIyAjJApanikA / evamajIvaviSayA ajIvAjJApanikA / tathA-jIvamajIvaM vA vidArayati-sphoTayati yastasya kriyA jIvaudArikA, ajIvavaidAraNikA vA bhavati / etat sarva naisRSTikI varNanava bodhyam / punaranyathA-kriyAyA dvaividhyamAha-do kiriyAo' ityAdi / dve kriye prajJapte / tad yathA-anAbhogapratyayA, anavakAGkSApratyayA ceti / anAbhoga:ajJAna, pratyayaH-kAraNaM yasyAH sA anAbhogapratyayA / tathA-anavakAGkSA svazarIrAdhanapekSatva, saiva pratyayo yasyAH saa'nvkaaNkssaaprtyyaa| anAbhogapra. tyayAkriyA dvividhA - anAyuktA''dAnatA, anAyuktapramArjanatA ceti / anAyuktaH-anAbhogavAn , anupayukta ityarthaH, tasyA''dAnatA -- vastranikA jIva ke viSaya meM AjJA denevAleko jIvAjJApanikA kriyA lagatI hai tathA ajIva ke viSaya meM AjJA denevAle ko ajIvAjJApanikA kriyA lagatI hai jIva kA evaM ajIva kA vidAraNa karate hue jo kriyA hotI hai vaha jIva vaidAraNikI aura ajIvavaidArikI kriyA hai yaha saba varNana naisRSTikI kriyA ke varNana jaisA hI jAnanA cAhiye isa prakAra se bhI kriyA do prakAra kI hotI hai eka anAbhogapratyayA aura dUsarI anavakAMkSApratyayA jisa kriyA kA kAraNa anAbhoga ajJAna hotA hai vaha kriyA anAbhogapratyayA hotI hai tathA svazarIra Adi kI anapekSA jisa kriyA kA kAraNa hotI hai vaha anavakAMkSA kriyA hai inameM anAbhogapratyayA kriyA do prakAra kI hotI hai eka anAyuktA''dAnatArUpa aura dUsarI anAyukta mArjanatArUpa, jisakA upayoga sthira na ho aise vyakti kI vastrapAtra Adi ko grahaNa karane rUpa jo kriyA hotI hai vaha jIvanA viSayamAM AjJA denArane jIvAjJAnika kriyAjanya deSa lAge che, tathA ajIvanA viSayamAM AjJA denAra jIvane ajIvAjJAnikA kiyAjanya deSa lAge che. jIvanuM ane ajIvanuM vidAraNa karatI vakhate je kiyA thAya che tene anukame jIva vaidAraNikI ane ajIva vaidAraNikI kiyA kahe che. A saghaLuM varNana naisRSTikI kriyAnA varNana pramANe samajavuM. kiyAnA nIce mujabanA be prakAra paNa paDe che - (1) anAga pratyaya ane (2) anavakAMkSA pratyayA. je kiyAnuM kAraNa anAga ajJAna hoya che te kiyAne ane pratyatyayA kiyA kahe che, tathA svazarIra AdinI anapekSA je kriyAmAM kAraNabhUta hoya che te kiyAne anavakAMkSA kriyA kahe che. temAMnI je anAgapratyayA kriyA che te be prakAranI che-(1) anAyukta AdAnatA rUpa ane (2) anAyukta mAnatA rUpa. upaganI asthiratAmAM vastra, zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 2 u0 1 0 4 kriyAdInAM dvitvanirUpaNam 229 pAtrAdiviSaye grahaNatA-anAyuktA''dAnatA / tathA-anAyuktasyaiva vastrapAtrAdiviSayA prmaarjntaa-anaayuktprmaarjntaa| anavakAGkSAmatyayA ihalokaparalokA. pAyabhayarahitasya yA kriyA bhavati, sA'pi kriyA dvividhA-AtmazarIrAnavakA jhApratyayA, parazarIrAnavakAGkSApratyayA ceti / yaH khalu svazarIrApekSayA abhAvena svazarIrasyAGgavizeSacche inakArakakarmANi napuMsakatvAdijanakAni karoti, tasya kriyA AtmazarIrAnavakAGkSApratyayA bhavati / yastu parazarIrasya balIvardAderaGgacchedanAdikarANi karmANi karoti, tasya kriyAparazarIrAnayakAGkSAmatyayA bhavati / anAyuktadAnatArUpa kriyA hai tathA upayoga kI asthiratA meM hI jo vastrapAtrAdikoM kI pramArjanA rUpa kriyA kI jAtI hai vaha anAyukta pramArjanA kriyA hai ihaloka evaM paraloka ke apAya evaM bhaya se varjita hue jIva kI jo kriyA hai vaha anavakAMkSA kriyA hai yaha kriyA bhI do prakAra kI hotI hai eka AtmazarIrAnavakAMkSApratyayA aura dUsarI parazarIrAnavakAMkSApratyayA apane zarIra kI apekSA kiye binA hI apane zarIra ke hI aGgavizeSoM kA chedanakArakakarma jo ki napuMsakatA Adi janaka hotA hai karatA hai usakI kriyA AtmazarIrAnavakAMkSApratyayA hai jo balIvAdirUpa parazarIrake chedanakArakakarmo-dAma lagAnerUpa arthAt tapAI huI loha zalAkA se aMkita karanerUpa Adi lagAnerUpa kAryoM ko karatA hai usako parazarIranavakAMkSApratyayA kriyA hotI hai isa prakAra se bhI kriyA do prakAra kI hotI hai eka prema pratyayA aura dUsarI dveSa pratyayA mAyAlobha rUpa rAga jisakA kAraNa hotA hai vaha premapratyayA pAtra Adine grahaNa karavA rUpa je kriyA thAya che tene anAyukta AdAnatA rUpa kriyA kahe che. tathA upaganI asthiratAmAM je vastra, pAtrAdikenI pramAjenA karavA rUpa kriyA thAya che tene anAyukta pramArjanatA kiyA kahe che. Aloka ane paralokanA avAya ane bhayathI rahita jIvanI je kriyA hoya che. tene anavakAMkSA kriyA kahe che. tenA paNa be prakAra che-(1) AtmazarIra navakAMkSA pratyayA, mana (2) 52zarIrAnaxikSA pratyayA. potAnA zarIranI apekSA (12412) karyA vinA pitAnAM ja aMgavizenuM chedana karavA rUpa je kriyA thAya che tene AtmazarIranavakAMkSA pratyayA kriyA kahe che. jemake napuMsaka banavAnI kriyA. baLada Adi parazarIrane chedavAnI-temane DAma devAnI khasI karavAnI, nAthavAnI Adi kriyA karanAra vyakti parazarIranavakAMkSA pratyayA kiyA kare che. premapratyayA ane zreSapratyayAnA bhedathI paNa kriyA be prakAranI kahI che. mAyA lebharU5 rAga je kiyAnA kAraNarUpa hoya che te kriyAne premapratyayA kiyA zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 sthAnAGgasUtre ___ punaH prakArAntareNa kriyAyA dvaividhyamAha-do kiriyAo' ityAdi / dve kriye prajJapte / tad yathA-premapratyayA, dveSapratyayA ceti / premAH-rAgaH, mAyAlobharUpaH sa pratyayaH-kAraNaM yasyAH sA premprtyyaa| dveSaH-krodhamAnarUpaH sa pratyayaH kAraNaM yasyAH sA dvessprtyyaa| premapratyayA kriyA dvividhA-mAyApratyayA lobhapratyayA ceti / tathAdveSapratyayA'pi dvividhA-krodhapratyayA mAnapratyayA ceti / etat sugamam ||muu04|| mUlam-duvihA garihA pannattA, taM jahA-maNasA vege garihai / vayasA vege garihai ahavA garihA duvihA pannattA / taM jahA-dohaM vege addhaM garihai,rahassaM vege garihAi // sU0 5 // __ chAyA-dvividhA gardA prajJaptA / tad yathA-manasA yA eko garhate / vacasA vA eko garhate / athavA gardA dvividhA-prajJaptA / tad yathA-dIdhIM vA ekaH addhAM garhate / hrasvAM vA ekaH addhAM garhate // sU0 5 // TIkA-'duvihA garihA' ityAdi gardA-garhaNaM, pApasya prakAzanam / sA ca svaviSayikA, paraviSayikA ceti dvividhA / sA punadravyabhAvabhedena dvividhA / tatra dravyagardA-mithyAdRSTikRtA, upakriyA hai tathA krodhamAna rUpa dveSa jisakA kAraNa hotA hai vaha dveSa pratyayA kriyA hai premapratyayA kriyA do prakArakI hotI hai eka mAyApratyayA aura dUsarI lobha pratyayA tathA dveSapratyayA kriyA bhI do prakArakI hotI hai eka krodhapratyayA aura dUsarI mAnapratyayA yaha saba sugama hai ||suu04|| duvihA garihA pannattA ityAdi // 5 // TokArtha-gardA do prakArakI kahI gaI hai pApakA prakAzana karanA isakA nAma gardA hai vaha gahIM svaviSayikA aura para viSayikA ke bheda se do prakAra kI kahI gaI hai tathA dravya gahIM aura bhAvagardA ke bheda se bhI kahe che. krodhamAna rUpa deSa je kriyAmAM kAraNabhUta hoya che te kriyAne TheSa pratyayA kiyA kahe che. premapratyayA kiyAnA bheda kahyA che-(1) mAyApratyayA ane (2) lAbhapratyayA. dveSapratyayA kiyAnA paNa nIce pramANe be bheda paDe che-(1) kodhapratyayA ane (2) mAnapratyayA. temanA artha saraLa hovAthI vadhu spaSTatAnI 132 nathI. // sU04 // " duvihA garihA paNNattA" tyA // 5 // gaha be prakAranI che. pApanuM prakAzana karavuM tenuM nAma gaha che. te gahana saviSayikA ane paradiSayikA nAmanA be bheda paDe che. tathA dravyagaha ane bhAvagahanA bhedathI paNa tenA be prakAra paDe che. mithyASTi jIva dvArA je zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 2 u0 1 sU04 gahAyAM dvitvanirUpaNam 231 yogavajitasamyagdRSTikRtA ca bhavati / sA cAmadhAnagardA, dravyazabdasyApradhAnArthatyAt / uktaM ca appAhanne'vi ihaM, katthai diTTho hu dadhvasaddo ti / aMgAramaddao jaha, davyAyario sayA'bhavyo // 1 // chAyA-aprAdhAnye'pi iha, katthate dRSTa eva dravyazabda iti / aGgAramardako yathA, dravyAcAryaH sadA'bhavyaH // 1 // __upayogayuktasya samyagdRSTestu bhAvagIM bhavatItyevaM caturvidhA gardA / yadvAgarhaNIya bhedAd gardA bahuvidhA bhavati / paraMtyatra karaNApekSayA gardA dvividhA procyate-' maNasA vege garihai' iti / ekaH ko'pi sAdhvAdiH, manasA vA gahate-gadya jugupsate / iha vA zabdo vikalpArthaH / avadhAraNAoM vA, manasaiva natu vAcA garhate ityarthaH / ythaa-prsnncndrraajrssiH| vaha do tarahakI hai mithyAdRSTi jIva dvArA kRta jo gardA hai vaha dravyagardA hai tathA upayoga varjita samyagdRSTi jIva dvArA kRta bhI dravyagIM hai yaha gardA apradhAna gahIM hai kyoM ki dravyazabda apradhAna artha vAlA hai| kahA bhI hai-"appAhanne" ityAdi / upayogayukta samyagdRSTi jIvakI jo gurU ke samakSa gardA hai vaha bhAvagIM hai isa prakAra se gardA cAra prakAra kI hai athavA garhaNIya ke bheda se gardA yadyapi bahuta prakAra bhI hotI hai parantu yahAM karaNa kI apekSA se gardA do prakAra kI kahI gaI hai "maNasA vege garihaI" koi eka sAdhu aisA bhI hotA hai jo mana se hI gardI karatA hai isakA tAtparya aisA hai ki prasanna candra rAja RSi kI taraha koI sAdhu mana se hI gardI karatA hai vacana se gahIM nahIM karatA hai bhAvagIM meM prasannacandra rAjaRSi kA dRSTAnta isa prakAra se haigaha karAya che te gahane dravyagaha kahe che. tathA upayoga rahita samyagRdRSTi jIva dvArA karAtI gaha paNa dravyaga ja che. A gaha apradhAna gaha che, 129 dravya za6 mapradhAna artha vaanne| cha. 4yuM paNa cha -" appAhanne" ItyAdi. upaga yukta samyadRSTi jIva dvArA gurunI samakSa je potAnI gaha thAya che tene bhAvagaha kahe che. A rIte gaha cAra prakAranI kahI che. athavA gahaNIyanA bhedathI te gartA aneka prakAranI hoI zake che, paraMtu ahIM karaNanI apekSAe gaha be 542nI 44ii cha. "maNasA vege garahai' / sAdhu me 5 saya cha re manathI gaI kare che. tene bhAvArtha A pramANe che- zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 sthAnAGgasUtre atha bhAvagarhAyAM prasannacandrarAjarSidRSTAntaH procyate - AsIjjambUdvIpe dakSiNabharate kSitipratiSThitapure somacandranAmA nRpatiH / tasya putraH prasannacandro jAtaH / rAjA somacandraH prasannacandre putra rAjyabhAraM dattvA pravrajito jAtaH / ekadA prasannacandrasya rAjJaH ziraH kezAn gajJI parizodhayituM pravRttA / rAjA prasanacandraH svamukhaM darpaNe vilokayati / tadA'sau ziraH-kezAn vilokamAnastatrai zuklakezamapazyat / tatastasya cairAgyaM samajani / rAjJI tamudAsInaM vijJAya vadati-nAtha ! kimadhunA bhavAnudAsIno jAtaH 1 / vividhaM sarasamazanaM pAnaM bhavadIya-bhavane vartate / tAmbUlabITikAH pArtha vidyante / nAnAvidharatnairbhavadIyako____ jambUdvIpa nAmake dvIpameM dakSiNa bharatakSetrameM kSitipratiSThita nAmakA purathA usameM somacandra nAmakA rAjA thA usake putra kA nAma prasannacandra thA rAjA somacandra prasanacandra ke Upara rAjya kA bhAra rakhakara dIkSita ho gaye eka dina kI bAta hai ki prasannacandra rAjA ke zira ke bAloM ko rAnI saMbhAlane lagI usa samaya rAjA prasannacandra ne darpaNa meM apanA mukha dekhA mukha dekhate hI unakI dRSTi apane eka mastaka ke sapheda keza para jAkara par3I sapheda keza dekhate hI unake citta meM vairAgya ne sthAna le liyA udAsIna hue rAjA ko dekhakara rAnI ne kahA-nAtha! Apa isa samaya udAsIna kyoM pratIta ho rahe ho kisa bAta kI Apa ko cintA hai Apake yahAM vividha sarasa azana pAna kI kamI nahIM hai tAmbUla ke bIr3e Apake sadA upasthita rahA karate haiM nAnA prakAra ke ratnoM se ApakA prasannacandra rAjarSinI jema keI sAdhu manathI ja nahIM kare che, vacanathI karatuM nathI. bhAvagahanI apekSAe prasannacandra rAjarSinuM dRSTAnta A pramANe che-jabUdvIpa nAmanA dvIpanA bharatakSetramAM kSitipratiSThita nAmanuM nagara hatuM. tyAM semacandra nAmano rAjA rAjya karato hato. tenA putranuM nAma prasannacandra hatuM. prasannacandrane roye seMpIne semacandra dIkSA grahaNa karI. tyArabAda eka vakhata evuM banyuM ke prasannacandra rAjAnI rANI tenA ( prasanacandranA) keza oLI rahI hatI, tyAre prasannacandra darpaNamAM pitAnuM mukha jevA mAMDayuM. darpaNamAM mukhanuM pratibiMba nirakhatA te rAjAe pitAnA mastaka para eka sapheda vALa jo. sapheda kezane dekhatAMnI sAthe ja tenAM manamAM vairAgyabhAva utpanna thaye. udAsa thayelA rAjAne joIne rANIe pUchyuM-"nAtha ! Apa udAsa kema lAge che? Apane zenI ciMtA pajavI rahI che? Apane tyAM sarasa azana-pAnanI kamInA nathI, tAMbUla (pAna) nAM bIDAM te ApanI samakSa sadA upasthitaja zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA01 u0 1 sU04 bhAvagarhAyAM prasannacandrarAjarSi dRSTAntaH 233 zAgAraM saMbhRtam / dhanadhAnyapraddhesakaladdhisiddhisamRddhe janapade tavAdhikAro'sti / bhavatpratApAnalasantaptA bhavadIyazatravo digantamAzritA iva na ke'pi lakSyante / surapatisadRzaM bhavattejaH parisphurati / rAjyalakSmIranudinaM zuklapakSa-zazikaleva saMvaImAnA lIlAyate / punaH kena kAraNena bhavadIyaM manaH sakhedamiti vijJAtumibhaMDAra sadA bharapUra banA huA hai dhana dhAnya se Apa kA deza paripUrNa hai sampUrNa prakAra kI Rddhi siddhiyAM ise apanA nivAsa sthAna banAye hue haiM isa para Apa kA akhaNDa sAmrAjya chAyA huA hai Apake pratA. parUpI anala (agni ) se santapta hue zatru aise dRDhane para bhI nahIM mila rahe haiM aisA pratIta hotA hai ki mAno ve digantoM kA Azrita karake hI chipa rahe haiM Apa kA teja indra ke teja kI taraha cAroM ora camaka rahA hai pratidina rAjyalakSmI rAjyamahala ke prAGgaNa meM zuklapakSa kI zazikalA kI taraha baDhatI huI akhaNDa krIDA karatI rahatI hai ataH itanA saba kucha hone para bhI nAtha ! maiM yaha jAnane ke liye utkaMThita ho rahI hUM ki Apa kI isa udAsInatA kA kyA kAraNa hai ? rAnI kI isa prakAra se jijJAsA jAnakara rAjA ne kahA-devi ! merI udAsInatA kA kAraNa yama (mRtyu) ke saMdezako lekara yamadUtakA AnA hai mAluma par3atA hai ki aba thor3ese hI samaya meM zatru AnevAlA hai ataH usake sAtha hamArA jAnA avazya hI hogA rAjA kI isa bAta ko sunakara rAnI ne kahA-nAtha ! Apa yaha rahe che. vividha ratnothI Apane bhaMDAra bharapUra che. dhanadhAnyathI ApaNe deza paripUrNa che. Apane tyAM badhI prakAranI addhisiddhi vidyamAna che. tenA para ApanuM akhaMDa sAmrAjya che ApanA pratAparUpI anala (agni) thI saMtapta thaIne zatruo evA te nAsI gayAM che ke gatyAM jaDatAM nathI. jANe ke teo digantAno Azraya laIne chupAI gayAM che. ApanuM teja IndranA tejanI jema cAre bAju camakI rahyuM che. pratidina ApanI rAjyalakSamI zukalapakSanA candranI jema vRddhi pAmatI jAya che. jANe ke te rAjyalakSmI ApaNuM rAjamahelanA prAMgaNamAM zukalapakSanA candranI kalAnI jema vRddhi pAmatI akhaMDa kIDA karI rahI che. ATalI ATalI sukha-samRddhi hovA chatAM Apa zA kAraNe udAsa thaI gayA chau, te tazupAne I 55 2mAtura chu." rANanI A prakAranI jijJAsAne jANIne prasannacandra rAjAe tene kahyuM, he rANI ! mRtyune paigAma laIne yamane dUta AvI rahyo che. cheDA ja samayamAM zatru AvI pahoMcaze, tenI sAthe mAre jarUra javuM paDaze. te kAraNe Aja mArA manamAM udAsInatA vyApI gaI che." zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ --- --- - - - 23 sthAnAGgasUtre cchAmi / rAjA prAha-devi ! saMdezamAdAya yamadUtaH samAgataH / svalpenaiva kAlena zatruH samAgamiSyati, vivazasmAkaM gamanaM bhaviSyati / rAjJI pAha-bhavantamito netu kA samartho'sti, ahamanupamAmimA svakaramudrikAM pradAya sarvasvamapi vA tasmai samarpya bhavantaM mocayiSyAmi / rAjA prAha -devi ! tvaM bhadrA'si. saralahRdayA'si, tasmAdIdRzaM vacastavamukhAniHsarati / yadi vastupradAnena mRtyurnivAryate, tadA nako'pi mriyeta, sarvasaMpatpradAnenApi mRtyuranivAryaH / rAjJI vadati-nAtha ! ko'sau yamadUtaH samAgato'sti ? / rAjA prAha-mama zirasi palitaH keza evaM yamadUtaH / kyA kahate haiM ? aisA kauna sAmarthyazAlI hai jo Apa ko yahAM se le jA sake yadi koI Apa ko yahAM se lene ke liye AvegA bhI to maiM apanI isa anupama mudrikA ko yA apane isa sarvasva ko usake liye dekara Apa ko usase chuDA lUMgI phira Apa cintA kisa bAta kI karate hai ? rAnI kI isa bhAlepana kI bAta sunakara rAjA ne kahA-devi! tuma bholI aura saralahRdaya vAlI ho isIliye tumhAre mukha se aisI bAta nikala rahI hai| soco to sahI-kahI mRtyu bhI TAlI jA sakatI hai yaha to sirpha tumhArI korI dhAraNA hI hai jo tuma aisA kaha rahI ho ki hama amUlya vastu dekara use lauTA dege, yadi aisA hI hotA to phira kyA thA koI bhI nahIM maratA ataH sarva sampadA de dene para bhI mRtyu anivArya hai yaha tuma dRDha vizvAsa karo rAjA ke isa prakAra ke satyArtha kathana ko sunakara rAnI ne unase pUchA-nAtha ! kaunasA yaha yamadUta AyA huA hai rAjAnI A prakAranI vAta sAMbhaLIne rANIe kahyuM-nAtha! A Apa zuM kahe che ! Apane ahIMthI laI javAne kaNa samartha che? je Apane ahIMthI laI javAne keI Avaze te huM tene mArI anupama mudrikA athavA sarvasva ApIne paNa tenA hAthamAMthI Apane mukta karAvIza. te Ape ciMtA // bhATe 42vI naye !" rANInI A bheLapaNayukta vAto sAMbhaLIne rAjAe tene kahyuM-"devI ! tame bheLAM ane saraLa svabhAvavALAM che, tethI tamArA mukhamAMthI A prakAranI vAta nIkaLI rahI che. zuM motane rokavAnI keImAM zakti che kharI? zuM amUlya adrikAdinI bheTa dvArA motane rokI zakAya che kharuM! je evI rIte motathI bacI zakAtuM hota to jagatamAM koI paNa vyakti marata ja nahIM ! sarva saMpatti arpaNa karavA chatAM tene TALI zakAtuM nathI, tene rokavAne kaI samartha nathI." yA prAnuM rAjanuM satyArtha 4thana sAMsajIna rANI [-" nAtha !" kayAM che e yamadUta? mane batAve te kharAM ! " zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 2 u01 sU04 bhAvagarhAyAM prasannacandrarAjarSidRSTAntaH 235 zuklaH keza eva sUcayati-mRtyuH samIpe samAgata iti / dhiGmAm dhiGmAm / keze zuklatAmupagate'pi mayA saMyamo na gRhItaH / iyaM hi kularItirasmAkam-yAvat kezaH zuklo na bhavati, tataH prAgevAsmatkulotpannA rAjyalakSmI vihAya saMyamena tapasA svAtmakalyANaM sAdhayanti / mama tAtastu jarAjanitakezazauklyAt pUrvameva rAjyasamRddhi parityajya dIkSito jAtaH / tato'sau prasannacandro narendraH pradhAnapaJcazatakaM samAhUya taiH sahAnumantrya, paNmAsavayaskaM putraM rAjye saMsthApya pravajito jAtaH / sa grAmAnugrAmaM viharan svalpemujhe bhI use kahiye rAjA ne kahA mugdhe ! dekho yaha yamadUta palita (sapheda) keza ke miSa se mere mastaka para ThaharA huA hai ataH yaha zukla keza hI mujhe sUcita karatA hai ki rAjan ! terI mRtyu aba nikaTa hai mujhe bAra 2 dhikkAra hai jo zukla keza ke ho jAne para bhI maiM saMyama ko aGgIkAra nahIM kara rahA hU~ hamAre kula kI rIti hI aisI calI A rahI hai ki jaba taka keza sapheda na ho jAye isake pahile hI hamAre vaMzajo ne AtmakalyANa ke liye rAjalakSmI kA parityAga kara saMyama aura tapa se apanA nijakA zodhana kiyA hai mere pitA ne bhI aisA hI kArya kiyA hai ve vRddha hone se pahile hI rAjyalakSmI kA parityAga kara dIkSita hue haiN| isa prakAra vicAra kara prasanacandra narendra ne pAMcasau pradhAna puruSoM ko bulAyA aura unake sAtha vicAra kiyA vicAra vimarza karake phira ve chahamAsa ke putra ko rAjya meM sthApita kara dIkSita ho gaye grAmAnu tyAre potAnA mastakamAMthI sapheda vALane kheMcI kADhI rANIne te batAvIne kahyuM-"mugdha ! dekhe, A camata sapheda kozanuM rUpa laIne mArA mastaka para caDhI beThe che. te sapheda keza ja mane evuM sUcana kare che ke "he rAjana tArU mRtyu najIka che, have te ceta." dhikkAra che ke mAthAmAM sapheda keza AvI javAM chatAM paNa huM saMyama aMgIkAra karI zaka nathI. amArA kuLamAM te e niyama cAlyo Ave che ke keza sapheda thaI jAya te pahelAM AtmakalyANane nimitte rAjyalakSmIne parityAga karIne saMyama ane tapanA nibhAva dvArA AtmAnI zuddhi karavI. mArA pitAe paNa e rItane nibhAvI hatI. teo paNa rAjyalakSamIne parityAga karIne prajita thaI gayA hatA." A pramANe vicAra karIne prasannacaMdra rAjAe 500 pradhAnone bolAvyA. temanI sAthe maMtraNa karIne pitAnA cha mAsanA rAjakumArane gAdIe besADa ane pite pravajyA aMgIkAra karIne rAmAnugAma vihAra karavA lAgyA. A rIte vihAra karatAM karatAM thoDA vakhatamAM teo rAjagRha nagaranI zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 sthAnAGgasUtre naiva kAlena rAjagRhInagaryA bahiH pradeze nirjane vane samAgatya, ekena caraNeno. ttiSThan sUryAbhimukhaM sUryA''tApanAM grahItuM bAhudvayamUrdhvamutthApya zubhadhyAnasaMlagnos. bhayat / sa ca hRdaye'rhantaM nidhAya, siddhadhyAnazirastrANaM-' Topa' iti bhASAprasiddham , AcAryadhyAnakavacam , upAdhyAyadhyAnarathaM, sAdhudhyAnAstraM samAdAya, karmazatru vijetuM sotsAhamudyata AsIt / / ___tadA zreNikabhUpasya sumukha-durmukha nAmako dUtau tadAsannamArgeNa samAgatau / tau ca tatra dhyAnasthaM prasannacandrarAjarSi dRSTavantau / tadA sumukhenoktam-dhanyo'yaM mahAtmA, dhanyAcApyasya jananI janmabhUmizca, yo'yaM sudustyajAM surepsitAmapi rAjyalakSmI grAma vihAra karate hue ve svalpakAla meM hI rAjagRhI nagarI ke bAhara ke nirjana vana meM Aye aura yahAM Akara ve eka caraNa se khar3e ho gaye aura sUrya kI tarapha muMha karake sUrya kI AtApanA lene ke liye donoM hAthoM ko UMcA karake ye zubha dhyAna meM saMlagna ho gaye usa samaya unhoM ne hRdaya meM arhanta ko virAjamAna karake karma zatruoM ke sAtha yuddha karanA prArambha kara diyA isa yuddha meM siddha bhagavAna ke dhyAna ko unhoM ne Topa banAyA AcAryake dhyAnako kavaca upAdhyAyake dhyAnako ratha aura sAdhuke dhyAnako astra banAyA isa prakAra yuddha kI sAmagrIse sajadhaja kara ve karma zatru ke sAtha bar3e hI utsAha ke sAtha yuddha karane ke liye pravRta ho gye| isI samaya zreNika rAjA ke sumukha durmukha nAma ke do dUta unake pAsa ke rAste se hokara nikale una donoM ne vahAM dhyAna meM tallIna hue prasannacandra rAjaRSi ko dekhA dekhakara sumukha ne kahA-ina mahAtmA ko bahAranA nirjana vanamAM AvI pahoMcyA. tyAM AvIne teo eka pagane AdhAre, sUryanI tarapha mukha karIne UbhA rahyA. A rIte teo baMne hAtha UMcA karIne sUryanI AtApanA levA lAgyA, A rIte UbhAM UbhAM teo zubhadhyAnamAM lIna thaI gayA. hRdayamAM ahaMta bhagavAnane virAjamAna karIne temanuM dhyAna dharIne temaNe karmarUpI zatruonI sAthe laDAI zarU karI. kayAM kayAM zastrothI temaNe te zatruone mukAbale karyo? ahaMtanA dhyAnane teNe pitAno Tepa banAvyuM, AcAryanA dhyAnane bakhtara banAvyuM, upAdhyAyanA dhyAnane ratha ane sAdhunA dhyAnane astra banAvyAM. A prakAranI yuddhanI sAmagrIothI sajaja thaIne te karmazatruonI sAthe ghaNuM ja utsAhapUrvaka laDavA lAgyuM. A pramANe jyAre te dhyAnamAM magna hatA, tyAre zreNika rAjAnA sukha ane durmukha nAmanA be dUte te mArge thaIne nIkaLyA. temaNe tyAM dhyAnamAM tallIna thayelA prasannacaMdra rAjarSine joyA. temane joIne sumukhe durmukhane zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 2 u01 sU0 4 bhAvagamyAM prasannacandrarAjaSidRSTAntaH 237 sarvAdhikAraM sakalaparivAraM ca parityajya suduzvaraM tapastapati / tadvacanaM zrutvA durmukhaH pAha-nAyaM mahAtmA, kiMtu narAdhamo'yam , yato'yaM SaNmAsavayaske bAle rAjyabhAraM dattvA mantriNAmaGke putraM nikSipya saMyamaM gRhItavAn / anena mahadanucitaM kRtam , yadayaM putrasya bAlyAvasthAyAmasaMjAtabale tasmin-rAjyabhAraMnyastavAn tadadha mantri dhanya hai inakI mAtAko dhanya hai aura inakI janmabhUmiko bhI dhanya hai jo devadurlabha bhI rAjyavibhUti kA parityAga kara evaM apane eka chatra rAjya se muha mor3akara aura sakala parivAra ko chor3akara suduzvara tapa tapa rahe haiM sumukha kI isa bAta ko sunakara durmukha ne kahA-ye mahAtmA nahIM hai ye to narAdhama haiM jo chahamAsa ke bacce ko rAjya ke bhAra ko saMbhAlane ke liye mantriyoM kI goda meM rakhakara saMyama kI ArAdhanA meM laga gaye haiN| yaha inhoM ne bar3A hI anucita kArya kiyA hai bhalA putra ko bAlyA. vasthA meM chor3akara apane hita kI saMbhAla karanA yaha kaunasI buddhimAnI hai ? inhoM ne jisa prakAra se apane hita karane kA vicAra kiyA hai usa prakAra se yaha vicAra kyoM nahIM kiyA hai ki abhI yaha baccA galyAvasthA meM rahane ke kAraNa balavAlA bhI nahIM ho pAyA hai maiM kaise isake Upara rAjya kA bhAra sthApita karU~ isa prakAra dUsare ke jIvana se khilavAr3a karanA kahAM kI dharmanIti hai bAlaka kI nirbalatA aura usake abodhapane A pramANe kahyuM-"dhanya che A mahAtmAne ! dhanya che temanA mAtApitAne ! dhanya che temanI mAtRbhUmine ! pitAnA devadurlabha rAjavaibhavane parityAga karIne tathA pitAnI eka cakI rAjyasattA tathA kuTuMba parivArane tyAga karIne AvI duSkara tapasyAnuM sevana karanAra A rAjarSine dhanyavAda ghaTe che." sumukhanI A prakAranI vAta sAMbhaLIne dumukhe kahyuM-"are! A mahAmAM nathI paNa narAdhama che. pitAnA cha mAsanA bALakane mAthe rAjyane bhAra mUkIne ane pitAnA cha mAsanA bALakane maMtrIone Azare cheDIne saMyama ane tapanI ArAdhanA karanAra A rAjarSi te dhikkArane pAtra che. cha mAsanA bALakane mAthe AvaDI moTI javAbadArI nAkhIne pitAnA ja hitane vicAra karIne saMsAra tyAga karavAmAM zI buddhimAnI rahelI che? teNe rAjya choDatAM pahelAM evo vicAra kema na karyo ke A rAjakumAra hajI bALaka che. rAjyane bhAra vahana karavAne te samartha nathI, AvA sukumAra bALakane maMtrIonA hAthamAM sepa te egya nathI. A pramANe bIjAnA jIvana sAthe khela karavA tene dhamanIti kema kahI zakAya ! ba lakanI nirbaLatA ane tenI abudhatAno lAbha zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 sthAnAGgasUtre nItiH parivartitA, yat tasya laghuvayaskasya bAlasyopaghAtaM kRtvA mantriNaH svayaM rAjyamapahariSyanti / durmukhavacanAddhayAnataH praskhalitacittaH prasannacandrarAjarSirAtaraudradhyAne magnaH san manaH kalpitAstra zastrANi gRhItvA tAn mantrijanAn mArayituM bhAvasaMgrAme pravRttaH / ___ atrAntare rAjA zreNikastatrAgataH / sa prasannacandrarAjarSi zubhadhyAnaniSThaM matvA taM namaskRtya bhagavataH zrI mahAvIrasya caraNopAnte smaagtH| bhagavantaM vanditvA namaskRtya rAjA zreNikaH pRcchati-he bhagavan ! prasannacandrarAjarSiradhunA'syAM dhyAnAvasthAyAM yadi kAlaM kuryAt , tarhi sa kasyAM gatau gamiSyati ? / bhagavatA proktamkA lAbha pAkara Aja mantriyoM kI nIti meM parivartana ho gayA hai ve dekhate 2 niyama se isa laghuvayaska bAlaka kA upaghAta karake svayaM rAjya kA apaharaNa kara legeM durmukha ke isa prakAra ke vacanase dhyAna se praskhalita citta hue ve prasannacandra rAjaRSi Arta raudra dhyAna meM magna hokara manaH kalpita astra zastroM ko grahaNa karake una mantrijanoM ko mArane ke liye bhAvasaMgrAma karane meM laga gaye TIka isI samaya rAjA zreNika vahAM para Aye unhoM ne prasannacandra rAjaRSi ko zubha dhyAna meM tallIna huA mAnakara unheM namaskAra kiyA phira ve bhagavAn mahAvIra ke pAsa pahu~ce vahAM pahu~cakara unhoM ne bhagavAna mahAvIra ke vandanA kI aura namaskAra kiyA vandanA namaskAra karake phira prabhu se isa prakAra unhoM ne pUchA bhagavan ! prasannacandra rAjaRSi jo isa samaya dhyAnAvasthA meM tallIna haiM yadi isI avasthA meM kAla dharma ke vazaMgata ho jAveM to ve uThAvIne Aje maMtrIonI buddhi bagaDI che. teo tene mArI nAkhIne rAjayane pacAvI pADavA mAge che. dukhanA A zabda sAMbhaLI dhyAnamAMthI khalita thayela te prasannacaMdra rAjarSi raudradhyAnathI yukta thaIne kalpita hathiyArane grahaNa karIne te maMtrIone mArI nAkhavAne mATe bhAvasaMgrAma karavAmAM lIna thaI gayA. barAbara e ja samaye zreNika rAjA tyAM AvI pahoMcyA. temaNe prasannacaMdra rAjarSine zubha dhyAnamAM lIna thayelA mAnIne temane vaMdaNA namaskAra karyA. vaMdaNA namaskAra karIne tyAMthI teo zramaNa bhagavAna mahAvIranI pAse gayA. tyAM jaIne temaNe mahAvIra prabhune vaMdaNA karI ane namaskAra karyo. vaMdaNA namaskAra karIne temaNe temane A pramANe prazna pUchyuM-he bhagavana! prasanacaMdra rAjarSi ke jeo atyAre dhyAnAvasthAmAM lIna che, teo je A avasthAmAM ja kALadharma pAmI jAya, te kaI gatimAM jAya? zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 2 u01 sU0 4 bhAgavAyAM prasannacandrarAjarSidRSTAntaH 239 saptame narake / etadvacanaM zrutvA rAjA zreNikazcintayati-aho ! mayA kimidaM zrutam , dharmadhurANAM kriyApAtrANAM vigatavikArANAM dhRtatapaH saMyamabhArANAM zubhadhyAninAM mahAmunInAmapi yadIdRzI gatistarhi kA kathA'smAkaM rAjyalolupAnAM kAmabhogaratAnAM mahArambhamahAparigrahadhAriNAM vividhaviSayacintAturANAm ? iti / tadAnIM prasanacandrarAjarSiH saMkalpavikalpasaMgrAme raudradhyAnasaMlagna AsIt / tasmin bhAvasamare yadA tasya saMkalpavikalparUpANi khaga-tomara-dhanurvANAdIni saryANi niSThitAni tadA prasannacandrarAjarSigA cintitam-mayA sarve zatravaH samUla. kisa gati meM jAveM ? zreNika ke isa prazna ko sunakara bhagavAna ne kahA -zreNika! yadi ve isa avasthA meM kAlagata ho to saptamapRthivI meM sAtaveM naraka meM jAyeM prabhu ke isa kathana ko sunakara rAjA zreNika ne vicAra kiyA-maiM yaha kyA suna rahA hU~ oha ! dharma kI dhurA rUpa kriyA ke pAtra viSaya vikAra vihIta tapaH saMyama bhAra yukta dhyAnAvasthita aise mahAmunijanoM kI bhI yadi aisI gati ho sakatI hai to phira hamAre jaise rAjya lolupa kAmabhoga rata, mahArambha parigraha sampanna evaM vividha viSaya cintAturoM kI bAta hI kyA hai ? prasannacandrarAjaRSi jaba saMkalpa vikalpa maya saMgrAma meM raudra dhyAna ke vazavartI bane hue the, usI bhAva saMgrAmameM jaba unake saMkalpa vikalpa kalpita khaDga, tomara, dhanuSa evaM vANa Adi saba zastra kAma A cuke, mahAvIra prabhue mahArAjA zreNikane A pramANe javAba Ape -"he zreNika! A avasthAmAM ja teo kALadharma pAmI jAya, te sAtamI pRthvImAM (24mA) nA24 35 -1 25 1ya." mahAvIra prabhunA A prakAranA kathanane sAMbhaLIne zreNika rAjAnA manamAM A prakArano vicAra Avya-"A huM zuM sAMbhaLI rahyo chuM ! dharmanI dhurA rUpa kriyAne pAtra, viSaya ane vikArothI vihIna thaIne tapa ane saMyamanI ArAdhanA karatAM, zubha dhyAnamAM lIna evA mahAmunijanenI paNa A prakAranI gati thaI zakatI hoya, te amArA jevA rAjyalelupa, kAmagarata, mahA AraMjA ane parigraha saMpana ane vividha viSayonI ciMtAmAM ja magna rahe. nAranI te vAta ja zI karavI ! " raudradhyAnane adhIna thaIne prasannacaMdra rAjarSie kalpiti khaDaga, bhAlA, dhanuSa, tIra AdinI sahAyatAthI maMtrIo sAthe bhAvasaMgrAma khelavA mAMDaze. A bhAvasaMgrAmamAM jyAre tenA saMkalpa vikalpa kapita khaDaga, bhAlA, dhanuSa, zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 sthAnAGgasUtre dhAta hatAH / zastrANyatrANi cApi sarvANi naSTAni, paratveka eva zatrurUpo mantrI mama puratastiSThati, tamenaM mastakAvasthitamukuTAghAtenaiva haniSyAmi, ityAdi / tato'sau mukuTagrahaNArthaM yadA zirasi hastaM nikSipati, tadA luzcitakezaM mastakaM vijJAya sa rAjarSiH pazcAttApamupagataH san , svAtmagahIM kurvan nirvedamApanazcintayati-dhiGmAm , yanmayA punaH punarjanmajarAmaraNAdhivahmijyAlAkalApaparipacyapAsa meM kucha nahIM bacA taba prasannacandra rAjaRSi ne vicAra kiyA maiMne saba zatruoM ko naSTa kara diyA hai astra zastra bhI saba samApta ho cuke haiM aba to merA kevala mantrI rUpa eka hI zatru avazeSa raha gayA hai vaha isa samaya mere samakSa upasthita bhI hai ataH maiM ise bhI aba apane mastaka para rahe hue rAjamukuTa ke dvArA hI kyoM na samApta kara daM isa prakAra kI vicAra dhArA se otaprota hue una prasannacandra rAjaRSi ne mantrI ko mArane ke liye jyoM hI mukuTa ko grahaNa karane ke liye apane mastaka para hAtha rakhA to usI samaya unheM luzcitakeza mastaka jAnakara apanI isa anucita vicAra dhArA para pazcAttApa hone lagA unhoM ne usI samaya AtmagIM karanA prArambha kara diyA isa meM unhoM ne aisA socA-mujha aviveka ke cakkara meM par3e hue ajJAnI AtmA ko bArambAra dhikkAra hai maiM anAdi kAla se hI janma, jarA, maraNa Adhi evaM vyAdhirUpa vahni kI jvAlAoM se jhulasatA huA calA A rahA hU~ rAga bANe Adi samasta zastrAstro kAma AvI cukyAM, ane tenI pAse eka paNa zastra bacyuM nahI, tyAre temanA manamAM A pramANe vicAra Avyo-"meM badhAM zatruone saMhAra karI nAkhe, have mArAM astrazastrAdi paNa khalAsa thaI gayAM che. have te maMtrIrUpa eka ja zatru bAkI rahyo che, te hAlamAM mArI sAme ja Ubho che. lAva, tene huM mArA mastaka para rahelA rAjamugaTa vaDe khatama karI nAkhuM ! " A prakAranI vicAradhArAthI yukta thayelA te prasannacaMdra rAjarSie maMtrIne mAravAne mATe mugaTa grahaNa karavAne mastaka para hAtha mUkyo, tyAre huMcita kezavALuM mastaka hovAne khyAla Avyo. pote je raudradhyAnathI yukta thayo hato tene mATe tenA dilamAM pazcAttApa thavA lAgyA. eja vakhate teNe Atmagaha karavA mAMDI. te manamAM ne manamAM potAnI jAta para A pramANe phiTakAra varasAvavA lAge- avivekanI jALamAM paDelAM evAM mArA ajJAnI AtmAne dhikAra che ! huM anAdikALathI janma, jarA, maraNa, Adhi ane vyAdhirUpa agninI jvALAomAM jaLI rahyo chuM. rAga dveSarUpa ugra viSayukta zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 2 u0 1 sU05 bhAvagIyAM prasannacandrarAjarSidRSTAntaH 241 mAnena, rAgadveSaviSamaviSadharabhujagamagrasitena, jJAnAvaraNIyAdyaSTavidharmarajjubhiH pratyAtmapradezaM pratinibaddhena caturgatikasaMsArabhayabhItena prANitrANakArakaM sakalakalyANadhArakaM bhavajaladhitArakaM sakaladuHkhahArakaM siddhipadadAyakaM zivasukhavidhAyakaM saMyamazaraNamupagatya cAritramohanIyodayena cAritrataH parAGmukhIbhUya, mahAvratamukhyaM prANAtipAtaviramaNAkhyaM prathamatrataM virAdhitam / evaM zubhAdhyavasAyena prasannacandrarAjarSiduritakAriNaM svAtmAnaM nindana manasaiva pUrvakarmANi zapayati sma / dveSa rUpa ugra jaharIle so ke abheda jJAna rUpa jahara se pratyeka gati meM mUcchita huA hU~ merI AtmA kA koI bhI pradeza aisA nahIM bacA ki jo jJAnAvaraNIya Adi rUpa kaurajju se kasa kara na baMdhA ho aba kisI bhI taraha se yadi maiM bhaya se bhIta banA hU~ aura prANitrANa kAraka saka lakalyANa dhAraka bhavajaladhitAraka sakaladuHkhahAraka, siddhipada dAyaka aura zivasukha vidhAyaka saMyama rUpa mahala kI chatrachAyA meM A pahu~cA hU~, to aisI sthiti meM jo maiMne cAritra mohanIya karma ke udaya se isa gRhIta cAritra se isa prakAra ke durvikalpoM ke vazavartI hokara jo yaha parAGmukhatA apanAI hai vaha mere dvArA eka bhayaGkara aparAdha huA hai isase mere Atmazodhana ko eka bahuta bar3I Thesa pahu~cI hai usakI sarva prathama sIDhI rUpa prANAtipAta viramaNavrata isase Dhaha gayA hai-dhvasta ho cukA hai hAM mujha ajJAnI ne yaha kyA kara DAlA isa prakAra Atma gahIM rUpa zubhadhyAnAdhyavasAya se prasannacandra rAjaRSi ne pApake cakkara meM jherI sarponA abheda jJAnarUpa viSathI huM pratyeka gatimAM mUchita thaye chuM. mArA AtmAne kaI paNa pradeza e nathI ke je jJAnAvaraNIya Adi karma rajU vaDe kasIne bAMdhyuM na hoya. have saMsAranA bhayathI vyAkuLa thaIne huM sakaLa kalyANadhAraka, bhavajaladhikAraka, sakaLa duHkhahAraka, siddhapadadAyaka, ane zivasukha vidhAyaka saMyamarUpa mahelanI chatrachAyAmAM AvI pahoMce chuM. te evI sthitimAM, cAritramehanIya karmanA udayathI A durvikalapane AdhIna thaIne meM je cAritranI ArAdhanAmAMthI parAgamukha thavAnI kriyA karI che te mArA dvArA eka bhayaMkara aparAdha thaI gayA che, tene lIdhe mArA AtmAnI zuddhimAM meTe avarodha Ubho thayo che tenA prathama pagathiyArUpa prANAtipAta viramaNa vratanuM tenA dvArA khaMDana (dhvasa) thaI gayuM che. meM ajJAnIe A ke mahA anartha karI nAkhe che! " A pramANe Atmagaha rUpa zubha iyAnAdhyavasAya zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 sthAnAGgasUtre atrAntare punarbhagavantaM zreNikanRpaH pRcchati-he bhagavan ! saMprati sa rAjarSiryadi kAlaM kuryAt , tarhi kAM gatiM gacchet? bhagavatA proktm-srvaarthsiddhm| rAjA prAhabhagavan ! pUrva kenAzayenopadiSTam , saMprati kenAzayenopadizyate, iti nAvabudhyate / tato bhagavatA krameNa sarva tad vRttaM tasmai kathitam / tasminneva samaye prasannacandra rAjarSisaMnidhau dundubhidhvaniH samajani, deganAM jayajayanAdazca jAtaH / tadA zreNikaH prAha-kiM kAraNam , yadatra dundubhidhvaniH zrUyate, devAnAM jayajayanAdazca / par3I huI apane AtmA kI nindA karate hue mana se hI pUrva karmoM kA kSaya kara diyaa| isake bAda phira zreNika ne bhagavAna se pUchA he bhagavAn ! aba rAja RSi yadi kAlavazavI ho jAte haiM to ve kisa gati ke pAtra bana sakate haiM ? bhagavAna ne kahA zreNika ! ve sarvArthasiddha ke pAtra bana sakate haiM zreNika ne pUchA he bhagavan ! Apane pahile kisa Azaya se saptama pRthivI meM jAnekI bAta kahI aura aba kisa Azaya se Apa ko una kI bAta sarvArtha siddhameM jAneko kaha rahe haiM ? mujhe isakA kAraNa samajhAie, taba bhagavAna ne pUrva Azaya kA aura vartamAna Azaya kA samasta bheda bhAva unheM samajhA diyA usI samaya prasannacandra rAjaRSi ke samIpa dundubhiyoM kI dhvani hone lagI devoM ne milakara jaya 2 zabda kA uccA. raNa kiyA ise sunakara zreNika ne prabhu se pUchA he bhadanta ! dundubhidhvani dvArA te prasanacaMdra rAjarSie pApanA cakkaramAM paDelA pitAnA AtmAnI niMdA karatAM karatAM mana dvArA ja pUrvakane kSaya karI nAkhyo. - jyAre te prasannacaMdra rAjarSi A prakAre Atmagaha karavAmAM magna thayelA hatA tyAre zreNika rAjAe mahAvIra prabhune pharIthI eja prazna karyo, "he bhagavan! atyAre ja je te rAjarSi kALadharma pAmI jAya, te kaI gatimAM jAya ?" mahAvIra prabhue kahyuM-"he rAjana ! je teo atyAre ja kALadharma pAmI jAya, te sarvArthasiddhane pAtra banI zake che. " tyAre zreNika rAjAe mahAvIra prabhune A pramANe pUchyuM-"he bhagavan! Ape pahelAM tene sAtamI narakane pAtra kahyo hato have Apa tene sarvArthasiddhane pAtra kahe che, te ApanA A javAbanuM kAraNa zuM che?" tyAre mahAvIra prabhue pUrva Azayane ane vartamAna Azayane samasta bhedabhAva tene samajA. barAbara eja samaye prasannacaMdra rAjarSi pAse duMdubhinAda thavA lAgyuM. devoe ekatra thaIne temane jaya pokAravA mAMDayA. te duMdubhinAda tathA jyanAda sAMbhaLIne rAjA zreNike mahAvIra prabhune pUchayuM-"he bhagavan! A duMdu zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 2 01 sU05 dravyagardAyAm aGgamadanAcArya dRSTAntaH 243 bhagavatA proktam-zukladhyAnAtmanaH samupajAtapazcAttApAnalajvAlAkalApa-danda. mAna-sakalakarmendhanaspa prasannacandrasya kevalotpattau surAsurAstanmahimAnaM kurvanti / iti bhAvagarhAyAM prasannacandradRSTAntaH / ___ tathA-' vayasA vege garihai' iti / vacasA vA ekaH ko'pi garhate / ihApi vA zabdo vikalpArthako'vadhAraNArthako vA / tatazca vacasaiva natu manasA garhate ityarthaH / yathA-' aGgAramardanAcAryaH / ___atha dravyagarhAyAm aGgAramardanAcAryadRSTAntaH procyate AsId basantapure jitazatrunAmako rAnA / sa ca dvAdazavatArAdhakastIrthakara. zAsanaprabhAvakaH sadorakamukhavastrikAM dhRtvA ubhayakAle AvazyakaM karoti / ekadA aura devoM kA yaha jaya 2 nAda kisa kAraNa se sunane meM A rahA hai ? taba bhagavAna ne kahA-he zreNika ! zubhadhyAna bAle prasannacandra rAjaRSi ko pazcAttApa kI agnijvAlA meM samasta karma rUpI indhana ke jala jAne ke kAraNa kevalajJAna kI utpattihuI hai ataH surAsura saba mIlakara usakI mahimA prakaTa kaha rahe haiM isa prakAra kA yaha dRSTAnta bhAvagIM ke Upara prasannacandra rAjaRSi kA hai / tathA-" vayasA vege garihai" eka koI muni kevala vacana se hI gardA karatA hai yahAM para bhI "vA" zabda vikalpArthaka athavA avadhAraNArthaka hai isa se koI eka muni vacana se hI gardA karatA hai nAma se nahIM karatA hai aisA isakA tAtparyArtha hai isake Upara aMgAramardanAcArya kA dRSTAnta isa prakAra se hai-yasantapura meM jitazatru nAma kA rAjA thA bhinAda tathA devo dvArA jayanAda kema thaI rahyo che ?" tyAre mahAvIra prabhue temane A pramANe javAba Ape-"he zreNikazubhadhyAnayukta prasanacaMdra rAjarSinA pazcAttApanI AgamAM samasta karma rUpI Idhana baLIne khAkha thaI javAthI tene kevaLajJAna utpanna thaI gayuM che tethI surAsura maLIne tene mahimA prakaTa karI rahyA che. A prakAranuM prasannacaMdra rAjarSinuM dRSTAnta bhAvagahanuM pratipAdana karavAne mATe ahIM ApavAmAM AvyuM che. tathA " vayasA vege garihai" 7 muni 5 payana dvArA gaha kare che. ahIM "vA" zabda vikalpArthaka athavA avadhAraNArthaka che kahevAnuM tAtparya e che ke kaI kaI muni mAtra vacanathI ja gaha kare che, manathI gaha karatA nathI. vacana dvArA gahanuM pratipAdana karavA mATe aMgAramardanAcAryanuM daSTAnta ahIM ApavAmAM AvyuM che- vasaMtapura nAme nagara hatuM, tyAM jitazatru nAmane rAjA hatA. te bAra zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 ___ sthAnAGgasUtre pramAte tena rAjJA svapno dRSTaH-gajAnAM paJcabhiH zataiH parivRtaH sUkaro mama nagare samAgata iti| nidrApagame sati rAjJA cintitam kimetanmayA svapne dRSTam , iti / tasminneva samaye ziSyANAM paJcabhiH zataiH paritto rudradevAcAryastatra smaagtH| zubhagrahaiyuktaH zaniriba, kalpatarubhiH pariveSTita eraNDavRkSa iva, haMsaiH parivRto baka iva rudradevAcAryastena rAjJA dRSTaH sa rAjA'bhyutthAnavandanAdibhistasya satkAraM kRtavAn / ___ atha rudradevAcAryoM vanapAlAd vasateravagrahamavagRhya saparivAro'sau ttrodhaane'vsthitH| rAjJA'smin munisamAje svapnapradRSTamUkarasamaH ko.munirastIti parIkSArtha vaha 12 vratoM kA ArAdhaka aura tIrthakara ke zAsana kA prabhAvaka thA sadoraka mukhavastrikA ko dhAraNa kara vaha donoM samaya meM AvazyakakArya kiyA karatA thA eka dina usa rAjA ne svapna dekhA ki eka sUara pAMca sau hAthiyoM se ghirA huA hokara mere nagara meM AyA hai isa svapna ko dekhakara jyoM hI usakI nidrA bhaMga huI to usane vicAra kiyA yaha kyA maiMne svapna meM dekhA hai isI samaya pAMca sau ziSyoM se yukta hue rudradeva AcArya vahAM para vihAra karate hue Aye zubhagrahoM se yukta zani kI taraha kalpavRkSoM se yukta hue eraNDa vRkSa kI taraha tathA haMso se ghire hue bagulA kI taraha rudradevAcArya ko usa rAjA ne dekhA dekhate hI rAjAne abhyutthAna vandanAdi kriyAoM dvArA unakA satkAra kiyaa| vanapAla se vasalikA avagraha lekara ve rudradevAcArya parivAra sahita vahA~ ke udyAna meM Thahara gaye rAjA ne " isa muni maMDalI meM svanadRSTa tone ArAdhaka ane tIrthaMkaranA zAsanane prabhAvaka hate. saderaka muhapattI dhAraNa karIne te bane samayamAM Avazyaka kArya (pratikramaNa) karatA hatA. te rAjAe eka rAtre evuM svama dekhyuM ke pAMcase hAthIonA samUhathI vIMTa LAyela evo eka bhuMDa mAra nagaramAM AvyuM che. A prakAranuM svama AvyA bAda jyAre tenI nidrAne bhaMga thayo tyAre te A svama bAbata vicAra karavA lAgyo. have evuM banyuM ke eka rudradeva nAmanA AcArya pitAnA 500 ziSyonA samUha sAthe eja divase vihAra karatAM karatAM eja nagaramAM AvI pahoMcyA. zubha grahothI yukta zaninI jema, kalpavRkSothI yukta eka eraMDAnI jema, ane haMsonA samUhathI gherAyelA bagalAne je prakAranI dRSTithI jovAmAM Ave che te prakAranI dRSTithI jitazatrue rudradeva AcAryane joyA. dekhatAM ja temaNe abhyathAna, vandanAdi dvArA temane satkAra karyo. mALInI rajA laIne rudradevAcArya pitAnA 500 ziSyo sAthe vasaMtapura nagaranA eka udyAnamAM padhAryA. rAjAe vicAra karyo ke A maMDaLImAM svasamAM zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA02 u01 sU0 5 dravyagAyAm aGgAramardanAcArya dRSTAntaH 245 rAtrau vasati samIpe caturdikSu cUrNitAGgArAH svabhRtyairguptarItyA prasAritAH / rAjA ca pracchanno bhUkhA pazyati / tadanukazcinmuniH kAyikI pariSThApayituM rajoharaNena bhUmi pramArjayan pariSThApanabhUmau samAgataH / pariSThApanabhUmi pramAya yAvad bhUmau padaM nidhatte, tAvaccaraNasparzajanito'GgAracUrNAnAM marmarazabdaH saMjAtaH / muninA jJAtam-atra matkoTakAdayastrIndriyajIvA anekarAzirUpeNa vartante ato maccaraNa sparzajanitapIDayA zabdo jAtaH iti / tato'sau jIvopamardanazaGkayA mithyAduSkRtaM dattvA kAyikImapariSThApyaiva pratinivRttaH / evaM krameNa pratyeko muniH pariSThApanArtha sUkarake jaisA kauna muni hai" isakI parIkSA karane ke liye rAtri meM vasati ke samIpa cAroM dizAoM meM cUrNitAMgAra apane nokaroM dvArA guptarIti se phailavA diye aura svayaM vaha vahIM kahIM para chipa gayA aura dekhane lagA itane meM koI muni kAyikI kriyA kI pariSThApanA karane ke liye rajoharaNa se bhUmikI pramArjanA karate hue pariSThApana bhUmi meM AyA pariSThApana bhUmi kI pramArjanA karake jitane meM usane usa bhUmi meM paira rakhA ki itane meM caraNa ke sparza se una aMgAra cUrNo meM se marmara zabda huA munine jAnAki yahAMpara matkoTaka(makoDe) AditrIndriya jIva aneka rAzirUpa se haiM isaliye mere caraNa ke sparza kI poDA se yaha usakA zabda utpanna huA hai taba jIvopamardanakI zaMkA mithyAduSkRta dekara kAyikI kriyA kI pariSTApanA nahIM kI aura vinA pariSThApanA kiye jAyela bhuMDa jevA muni koNa che te mAre zodhI kADhavuM joIe. A kaTI karavA mATe rAjAe te AzrayasthAnarUpa udyAnanI AsapAsa, chUpI rIte pitAnA anucare dvArA cUrNitAMgAra (caNAThIne bhUke) phelAvI dIdhe, ane pite eTalAmAM ja keI sthAne chupAI gaye. rAtre teNe joyuM ke kaI eka muni laghuzaMkA karavA mATe rajoharaNathI bhUminI pramArjana karatAM karatAM parijhApana bhUmimAM AvyA. parikApana bhUminI pramArjanA karIne temaNe je te bhUmipara paga mUko ke turata ja caraNanA sparzathI te aMgAracUrNa mAMthI mamara vani uThe. tethI munie mAnyuM ke ahIM makaDAAdi trIndriya jIvo aneka zirUpe rahelA che, ane te kAraNe mArA caraNanA sparzathI temane pIDA pahoMcavAne kAraNe A marmara dhvanI thaye che. tethI chanI virAdhanAnI zaMkAthI mithyAdukRta daIne (pitAnI A duSkRta mithyA che evuM kahIne-A rIte pitAnA pApakRtyanI gaha karIne) kAyikI kriyAnI pari. kApanA karyA vinA ja teo tyAMthI pAchA pharI gayA. e ja pramANe pratyeka zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 sthAnAGgasUtre bahizcaturdikSu samAgatya pratinivRttaH / tadanantaraM rudradevAcAryaH pariSThApanArthamundukaM gRhItvA drutadrutaM bahirgacchati / pariSThApanabhUmau caraNasparzena marma razabde jAte'pyakRtapazcAttApaH kevalaM vacasA mithyAduSkRtaM datvA kAyikI pariSThApya prtinivRttH| rAjJA sarva vRttaM vilokya vijJAtam-ayaM rudradevAcArya eva svapnadRSTAskaraH iti / tataH prabhRti tasyA bhavyAcAryasya -- aGgAramardanAcArya ' iti nAma prasiddhaM jAtam / athavA-'maNasA'vege' iti pAThaH / iha-api zabdaH paThyate / sa ca saMbhAvane tenAyamarthaH / ' manasA eko garhate, eko'nyo vacasA garha te iti saMbhAvyate' hI vaha vahAM se lauTa AyA isI krama se pratyeka munipariSTAna ke liye bAhara cAroM ora A Akara pIche cale Aye, isake bAda rudradevAcArya pariSThApanA ke liye unduka ko lekara bahuta hI zIghratA ke sAtha bAhara ora pariSThApana bhUmi meM gaye vahAM caraNa ke sparza se marmara zabda hone para bhI unhoMne koI pazcAttApa nahIM kiyA kevala vacana se hI mithyAdukRta dekara ve kAyikI kriyAkI pariSThApanA karake vahAM se lauTa Aye gajAne yaha saba unakA kAma apanI AMkhoMse dekhakara jAna liyA ki ye rudradevAcArya hI svamadRSTa sUkara haiM usa dinase lekara usa abhavyAcAryakA "aMgAramardanAcArya " aisA nAma prasiddha ho gyaa| athavA-"maNasA avege" java aisA pATha kiyA jAtA hai taba yahAM saMbhAvanArthaka "api" zabda kA pATha karane para aisA artha hotA muni kAyikI kriyAnI parijhApanAne mATe bahAra nIkaLyAM paNa parijhApanA bhUmimAM jatAM ja upayukta anubhava thavAthI teo parijhApanA (paraDavAnI kriyA) karyA vinA ja pAchAM pharI gayA. tyArabAda rudradevAcArya pite kAyikI kriyAnI parijhApanA karavA bahAra AvyA. teo ghaNuM zIdhra gatithI parijhApanA bhUmimAM pahoMcyA. tyAM caraNane sparza thavAthI marmara dhvani thavA chatAM paNa temaNe kaI prAyazcitta na karyuM. kevaLa vacanathI "mAruM kRtya mizyA ho", evuM belIne, kAyikI kriyAne laghuzaMkA karIne paraThIne teo tyAMthI pAchA pharyA. rAjAe temanuM A kArya pitAnI najare najara joIne jANI lIdhuM ke rudradevA. cArya ja pradUSTa bhuMDa che. te divasathI te abhavyAcAryanuM "aMgAramardanAcArya nAma paDI gayuM. athavA " maNasA avege" | prA2ne sUtrAne 42yAmA mAva, / mahIlAnAtha "api" zahanA 54 42vAthA mevA artha thAya cha / arthAt kelasA mardana karanAra "keka muni manathI nahIM kare che, keIka muni zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 2 u0ma05 dravyagAthAm aGgAramardanAcArya pRSTAntaH 257 iti / athavA-manasA'pi, na vaco mAtreNa eko gaI te, tathA-vacasA'pi, na manomAtreNa eko garha te iti ubhayathA'pyeka evaM gaI te 'iti bhaavH| prakArAntareNa gardIyA dvaividhyamAha-'ahavA' ityAdi / athavA gardA dvividhA prajJaptA / tad yathA-doghAM vA ekaH addhAM garha te, isvAM vA ekaH, addhAM gaI te / ayamarthaH-ekaH-ko'pi, doghAM-bRhatIm , addhAM-kAlaM yAvat , yAvajjIvamityarthaH, gaha te-gaha NIyam , iti bhAvaH / anyaprakAreNApi vivakSayA dIrghatvaM bhAvanIyam / dIrghahasvayorApekSikatvAt / yathA-ekamAsApekSayA dvimAsAdikaH kAlo dIrthoM bhavati evam eko'nyaH isvAm-bhalyAM vA addhAM yAvad garha te garhaNIyam / hai ki koI eka muni mana se gahIM karatA hai koI eka muni vacana se gardA karatA hai aisA saMbhAvita hotA hai| athavA-koI eka muni kevala vacana mAtra se gardA nahIM karatA hai kintu mana se bhI vaha gardA karatA hai tathA koI eka muni kevala mano mAtra se gardA nahIM karatA hai kintu vacana se bhI gahIM karatA hai isa taraha donoM prakAra se bhI koI eka muni gardA karatA hai / aba prakArAntara se bhI gardA ke do bheda prakaTa kiye jAte haiM "ahayA" ityAdi ___ athavA gahIM do prakAra kI kahI gaI hai jaise koI eka dIrgha adyA kI gardA karatA hai aura koI eka isva addhA kI gIM karatA hai isakA artha isa prakAra se hai koI eka bahuta kAla taka yAvajjIva gahaNIya (pApa) kI gahIM karatA hai dIrghatA aura isvatA ye donoM ApekSika haiM isaliye anya prakAra se bhI vivakSA dIrghatA samajhI jA sakatI hai jaise vacanathI gaha kare che, evuM saMbhavita hoI zake che." athavA keIka muni vacana mAtrathI ja gaha karatA nathI paNa manathI paNa gaha kare che. tathA kaI muni kevaLa manathI ja gaha karatA nathI, parantu vacanathI paNa gaha kare che. A rIte kaI kaI muni bane prakAre gaha kare che. ve anya rIte 5 mahInA me le: matAvAmAM Ave che-" ahavA" ItyAdi-athavA gahanA nIce pramANe be prakAra che-(1) koI dIrvakALa paryata gahIM kare che (2) koI hasvAddhAnI-TUMkA kALanI gaha kare che. keTalAka sAdhuo dIrghakALa sudhI-jIvana paryanta gIMNIyanI (pApanI) gaha karyA kare che. dIrghatA ane hasvatA e bane ApekSika che. tethI dIrghatAnuM bIjI rIte paNa prati. pAdana karI zakAya che. jemake eka mAsanI apekSAe be mAsa Adi samaya zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 sthAnAGgasUtre athavA-dIrghAmeva addhAM yAvad garha te garhaNIyaM natu isvAM yAvat / tathA-hasvAmeva yAvad garhate natu dIrghAmityarthaH / eka ethavA dvidhA kAlabhedena garhate garhaNIyabhAvAnAmanekatvAditi / athavA-dIrgha is vA kAlameva gahate / ayaM bhAvaHvirahAkulazcakravAko rAtri garhate yat-bahudIrghayaM rAtriryA na kSIyate / saMcaraNAdipratiruddho bubhukSApIDitaulUko divasaM garhate yat-andhakArapradarzako bahudIrgho'yaM divasaH, yo na kSIyate / evam-AdhivyAkulaH puruSo rAtrindivarUpaM kAlaM dIrghatvena garhate / zAtAgaviSThazca svatvena rAtri divasaM ca garhate, iti // suu05|| eka mAsa kI apekSA se dvimAsa Adi kA samaya dIrdha hotA hai isI taraha koI eka alpakAla taka garhaNIya kI gardA karatA hai athavA-dIrgha kAla taka hI garhaNIya kI gardA karatA hai thor3e kAla taka garhaNIya kI gardA nahIM karatA hai tathA thor3e kAlataka hI gahIM karatA hai dIrghakAla taka garhaNIyakI gardA nahIM karatA hai athavA koI eka do prakArake kAlabhedase garhaNIya bhAvoM meM vividhatA hone ke kAraNa garhaNIya kI gardA karatA hai athavA koI dIrdha aura isva kAla mAna kara usa kI hI gIM karatA hai jaise-ciraha se Akula huA cakravAka rAtri kI gahIM karatA hai ki yaha rAtri bahuta dIrdha bar3I hai jo abhI taka bhI kSINa nahIM ho rahI hai saMcaraNAdi se pratiruddha huA bubhukSita ullU divasa kI gardA karatA hai ki yaha divasa bahuta dIrdha hai jo abhI taka kSINa nahIM ho rahA hai isI taraha se Adhi vyAdhi se vikala banA huA puruSa rAtri aura dina ina donoM dIrgha gaNAya che. A rIte kaIka sAdhu alpakALa sudhI gIMNIyanI (pApanI) gaha kare che. athavA-dIrghakALa paryata pApanI gaha kare che, alpakALa paryanta pApanI gaha karato nathI. tyAre keI sAdhu evA hoya che ke alpakALa paryata pApanI gaha kare che, dIrdhakALa paryakta karatA nathI. athavA keIka sAdhu evAM paNa hoya che ke te be prakAranA kALabhethI gahaNIya padArthamAM vividhatA hovAthI garhaNIyanI nahIM kare che. athavA koI hasvakALane dIrghakALa mAnIne ane kaI dIrghakALane akALa mAnIne tenI ja gaha kare che. jemake virahathI AkuLa vyAkuLa thayela cakalAka paNi rAtrinI gaha kare che. tene evuM lAge che ke A rAtri ghaNI lAMbI che-te hajIpUrI ja thatI nathI ? ghuvaDa pakSI divase dekhI zakatuM nathI, tethI divase te rAkanI zodhamAM nIkaLI zakatuM nathI. divase bubhUkSita (bhUkhyuM) ghuvaDa divasanI gaha kare che ke A divasa ghaNo lAMbe che, hajI pUro ja thato nathI! " eja rIte AdhivyAdhithI vyAkuLa banela zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 2 u0 1 sU06 pratyAkhyAnasyadvaividhyanirUpaNam 249 ___ atIte garhaNIye karmaNi gahA~ bhavati, tu bhaviSyati tu pratyakhyAnaM bhavati / ukta ca-'aIyaM nidAmi, paDuppannaM saMvaremi, aNAgayaM paccakkhAmi" | chAyA-atItaM nindAmi, pratyutpannaM saMraNomi, anAgataM pratyAkhyAmi / natra pratyAkhyAnamAha___mUlam--duvihe paccakkhANe pannatte / taM jahA-maNasA vege paJcakkhAi, vayasA vege paccakkhAi / ahayA paccakkhANe duvihe pannatte / taM jahA-dIhaM vege addhaM paccakkhAi, rahassaM vege addhaM paccakkhAi // sU0 6 // _chAyA-dvividhaM pratyAkhyAnaM prajJaptam / tad yathA-manasA vA ekaH pratyAkhyAti / vacasA vA ekaH pratyAkhyAti / athayA-pratyAkhyAnaM dvividhaM prajJaptam / tad yathA-dIpoM vA ekaH addhAM pratyAkhyAti, hrasvAM vA ekaH addhAM pratyAkhyAti // sU0 6 // TIkA-'duvihe paccakkhANe' ityAdi pratyAkhyAnaM-pariharaNIyaM vastu pratyAkhyAnam-gurusAkSikaM nivRttikathanam / yadvA-prati-pramAdapratikUlyena-pramAdaparihAreNa svecchA prattiparivarjanapUrvakam ArUpa kAla kI dIrdha hone ke kAraNa gardA karatA hai zAtAvedanIya ke udayase garviSTha huA jIva rAtri dinakI isva hone ke kAraNa gardA karatA hai| ___jo garhaNIya karma atIta hotA hai usa para gardI hotI hai tathA jo karma bhaviSyakAlApanna hotA hai usake viSaya meM pratyAkhyAna hotA hai| uktaM ca-"aIyaM niMdAmi" ityAdi so aba isI pratyAkhyAna kI dvividhatA kA varNana sUtrakAra karate haiM ||suu05|| " duvihe paccakkhANe pannatte" ityAdi / / 6 // puruSa rAtri ane divasarUpa bane kALanI gartA kare che, temane rAtridivasa lAMbA lAge che zAtavedanIyanA udayathI garviSTha thayelA jIvane rAtridivasa TUMkA lAge che, tethI teo tenI gaha kare che. je garhaNIya kAma thaI gayuM hoya che tenI gaha thAya che. A rIte bhUtakAlina kAryane niMdanIya anulakSIne gartA thAya che. je garNaya (pApa) karma bhaviSyakAlamAM thavAnuM hoya che, tene rokavAne nimitte pratyAkhyAna thAya che. jaya 55 cha , " aIyaM niMdAmi" tyAdi. venA sUtramA pratyAbhyAnanI dvividhatAnuM sUtrakAra pratipAdana kare che. sU. 5 che tha 32 zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 sthAnAGgasUtre maryAdayA vivakSitakAlAdimAnayA, khyAnaM-guroragre prakathanaM pratyAkhyAnam / tacca dravyabhAvabhedAd dvividham / tatra dravyataH-mithyAdRSTeH pratyAkhyAnam , anupayuktasya samyagdRSTezva / yathA-rAjaputryAH pratyAkhyAnam / bhAvapatyAkhyAnaM tu upayuktasya samyagdRSTe bhavati / taccAnekavidham-deza-sarva-mUlaguNottaraguNa-bhedAt , tathApi ____TIkArtha-pratyAkhyAna do prakArakA kahA gayA hai inameM koI eka usa pratyAkhyAnako manase karatA hai koI eka vacana se karatA hai tyAga karane yogya vastu ke prati AkhyAna karatA guru sAkSI pUrvaka usakI nivRtti kA kathana karanA isakA nAma pratyAkhyAna hai ___ athavA-pramAda ko chor3akara apanI IcchA kI pravRtti ke parivarjana kA (tyAgakA) vivakSita kAla kI maryAdA taka guru ke samakSa prakAzita karanA isakA nAma bhI pratyAkhyAna hai jaise amuka vastu kA amuka kAla taka mujhe tyAga hai yaha pratyAkhyAna dravya aura bhAva ke bheda se do prakAra kA hai mithyAdRSTi jIva kA jo pratyAkhyAna hai vaha dravya pratyAkhyAna hai ____ athavA--anupayukta samyagdRSTi kA jo pratyAkhyAna hai vaha bhI dravyapratyAkhyAna hai jaise rAjaputrI kA pratyAkhyAna bhAvapratyAkhyAna to upayukta samyagdRSTi ko hotA hai yadyapi yaha deza, sarva mUlaguNa aura uttara " duvihe paccakkhANe paNNatte" tyA // 6 // pratyAkhyAna be prakAranAM kahyAM che. kaI kaI che manathI pratyAkhyAna kare che ane kaI kaI ja vacanathI pratyAkhyAna kare che. tyAga karavA gya vastunA paccakhANa karavA-gurunI sAkSI pUrvaka tenI nivRttinuM kathana karavuM. te vastunA bhakSaNa Adine tyAga kare, tenuM nAma pratyAkhyAna che. athavA-pramAdane tyAga karIne potAnI IcchAthI pravRttine amuka samaya paryanta gurunI samakSa tyAga jAhera kare tenuM nAma paNa pratyAkhyAna che. jemake kandamULa zivAyanI vastu amuka samaya paryanta tyAga karavAnI je pratijJA karavI tenuM nAma pratyAkhyAna che. A pratyAkhyAnanA dravya ane bhAvanA bhedathI be prakAra kahyA che. mithyAdRSTi jIvanA je pratyAkhyAna hoya che te dravyapratyA. khyAna hoya che athavA-anupayukta samyagdaSTinA je pratyAkhyAna hoya che, te paNa dravyapratyAkhyAna hoya che jemake nIce jevuM dRSTAnta ApyuM che te rAja. kumArIne pratyAkhyAna, bhAvapratyAkhyAna te upayukta samyagdaSTi jIvanA ja. hoya che. jo ke te deza, sarva, mUlaguNa ane uttarasuNanA bhedathI aneka prakA zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 2 u01 sU06 dravyapratyAkhyAne rAjapucyA dRSTAntaH 251 kAraNabhedAd dvividham , ityAha-'maNasA vege paccakkhAi' ityAdi / manasA vA ekapratyAkhyAti prANAtipAtAdi parihArArtha pratijJAM karoti / zeSaM mAgavadU vyAkhyeyam / atha dravyapratyAkhyAne rAjaputryAH dRSTAntaH procyatekenacidrAjJA svaputrI kasmaicidrAjJe pradattA / tasyAH patirmataH / tataH sA pitrA svabhavanamAnItA, uktA ca-putri ! dharma samAvara / sA pAkhaNDibhyo dAnaM dadAti / ekadA varSAkAle samAgate 'dharmasamayaH' iti viditvA 'mAMsa na khAdAmi' iti tayA pratyAkhyAnaM kRtam / tato varSAkAlaparisamAptau pAraNa ke tadAjJayA tadguNa ke bheda se aneka prakAra kA hotA hai phira bhI kAraNa ke bheda se yaha do prakAra kA kahA gayA hai koI mana se prANAtipAta kA parihAra (tyAga) karanekI pratijJA karatA hai koI vacanase prANAtipAtakA parihAra (tyAga) karane kI pratijJA karatA hai bAkI kA aura saba kathana pahile kI taraha hI vyAkhyA yukta jAnanA cAhiye dravya pratyAkhyAna meM rAjaputrI kA dRSTAnta kisI rojA ne apanI putrI kA vivAha kisI dUsare ke sAtha kara diyA kucha samaya bAda usake pati kA dehAvasAna ho gayA so isakA pitA ise apane ghara para lAyA aura usa se kahane lagA-putri! Ananda se raho aura dharmAcaraNapUrvaka apanA samaya vyatIta karo pitA kI AjJAnusAra yaha ghara para zAnti se rahane lagI aura dharmAcaraNa karane lagI yaha pAkhaNDiyoM ko dAna detI thI eka dina kI bAta hai varSAkAla ke A jAne para isane aisA vicAra kiyA ki yaha dharma karane kA samaya ranA hoya che, chatAM paNa kAraNanA bhedathI tenA be prakAra kahyAM che. keI manathI prANAtipAtane tyAga karavAnI pratijJA kare che, keI vacanathI prANAtipAtane tyAga karavAnI pratijJA kare che. bAkInuM samasta kathana pahelAMnI jema ja (mahAnI bha) pratipAhita nase. dravyapratyAdhyAnamA rAtrItuM dRssttaantkoI rAjAe pitAnI kuMvarInA lagna karyA. amuka samaya pachI tenA patinuM avasAna thayuM, tethI tene pitA tene potAne ghera teDI lAvyA. teNe tene A pramANe zikhAmaNa ApI-beTI! AnaMdapUrvaka rahe ane dharmAcara mAM tuM tAre samaya vyatIta kara " pitAnI salAha pramANe te dharmAcaraNa pUrvaka zAntithI rahevA lAgI. te pAkhaMDIone dAna detI hatI. eka vakhata varSAkALane samaya AvI pahoMcatAM tene e vicAra AvyuM ke A mAsAne kALa te dharma karavA mATeno kALa che, mAre A kALa daramiyAna mAMsa zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 sthAnAGgasUtre bhRtyai bahujAtIyajIvAnAM ghAtaM kRtvA vividhAni mAMsAni, anyAnyapi nAnAvidhAni bhojyAni ca niSpAdya tatsamIpe samupanItAni / sA ca yad yasmai rocate tattasmai dadAti / tadavasare tatra mAsakSapaNapAraNa ke bhikSArthamekastapodhano'nagAraH samAgataH / mAMsagrahaNArtha sA prArthitavatI / muninA kathitaM-mAMsaM na kalpate munInAm / sA mAha-varSAkAlo vyatItastarhikathaM na kalpate / tenoktam-mAMsanivRttyartha sadaiva sAdhUnA:varSAkAla eva / ityuktvA sa tasyai dharmakathAM kathayati, mAMsadoSAn varNayati sma / tathAhihai so maiM mAMsa nahIM khAU~gI ataH usane mAMsa ke pratyAkhyAna kara diyA jaba varSAkAla samApta ho gayA to pAraNaka ke dina usakI AjJA ke anusAra usake bhRtyoM ne aneka jAtIya jIvoM kA ghAta karake vividha prakAra ke vyaJjanoM ke sAtha 2 mAMsa ko pakAyA aura usake samakSa lAkara usa niSpAdita vastu ko rakha diyA jo jisake liye rucatA thA vaha usake liye dene lagI, ThIka isI samaya yahAM mAsakSapaNa kI pAraNA ke nimitta bhikSA karate hue eka tapodhana anagAra A gaye mAMsa grahaNa ke liye usane unase prArthanA kI muni ne kahA munijanoM ko mAMsa kalpita nahIM hai phira usane kahA mahArAja ! varSAkAla samApta ho gayA hai phira yaha kyoM kalpita nahIM hai muni ne kahA-mAMsa nivRtti ke liye to sadA hI sAdhuoM kA varSAkAla hI hai aisA kahakara usane usake liye dharma kathA sunAI jisameM mAMsa ke doSoM kA usane varNana kiyA "paMciMdiya khAvuM joIe nahIM. A vicAra karIne teNe mAMsAhAranA pratyAkhyAna karyA. jyAre varSAkALa samApta thaI gayo tyAre pratyAkhyAnano samaya paNa pUre thaI javAthI teNe pitAnA sevako pAse aneka jAtanA jInI hatyA karAvIne vividha prakAranI vAnagIonI sAthe sAthe mAMsa paNa raMdhAvyuM. nokaree A vividha prakAranuM bhejana tenI pAse lAvIne mUkI dIdhuM, je kaI abhyAgata tyAM Avate, tene te manapasaMda vastu ApatI hatI. have evuM banyuM ke mAsakhamaNanA pAraNuM nimitta keI eka tapodhana aNagAra gocarI karavA nIkaLyA hatA, teo te rAjakumArI pAse AvI pahoMcyA. rAjakumArIe temane vinaMti karI ke A mAMsane Apa grahaNa kare. sAdhue javAba Apyo-"munijanane mAMsa kalpatuM nathI, amAre mATe mAMsAhArane niSedha che." rAjakuMvarIe kahyuM munirAja comAsu pUruM thaI gayuM che, have te te Apane jarUra kalpI zake. " manie javAba Ape-"mAMsa nivRttine mATe te amAre sadA varSAkALa ja che." A pramANe kahIne temaNe tene dharmakathA saMbhaLAvI, jemAM temaNe mAMsanA zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 2 u010 7 jJAnakriyApUrvakamokSa nirUpaNam "paMcidiyavahabhUrya, maMsaM duggaMdhamasu bIbhacchaM / " chAyA - paJcendriyavadhabhUtaM, mAMsaM durgandhamazuci bIbhatsam " ityAdi / uktaJcAnyatrApi 253 anumantA vizasitA nihantA kraya vikrayI / saMskartA copahartA ca khAdakaceti ghAtakAH // 1 // evaM muninA pratibodhitA satI sA rAjaduhitA pratrajitA / ityevaM tasyAH pUrvaM dravyapratyAkhyAnaM, pazcAd bhAvapratyAkhyAnaM jAtam / prakArAntareNApi dvaividhyamAha - ' ahavA paJcakkhANe ' ityAdi / dIrghAdA svAddhAdayorvyArUpAnaM garhAmutravad bodhyam // sU0 6 // pratyAkhyAnAdikaM jJAnapUrvakameva kriyamANaM mokSasAdhakaM bhavatItyata AhamUlam - dohiM ThANehiM aNagAre saMpanne aNAdIyaM aNavayagaM dohamaMddhaM cAuraMta saMsArakaMtAraM vIivaijjA, taM jahA - vijAe ceva, caraNeNa caiva // sU0 7 // - vaha bhUyaM maMsaM duggaMdhama suibIbhacchaM " usane kahA mAMsa paJcendriya jIva ke vadha se utpanna hotA hai yaha durabhigandha vAlA hotA hai apavitra hotA hai aura bIbhatsa honA hai ityAdi anyatra bhI aisA hI kahA haianumantA " ityAdi / isa prakAra se muni ke dvArA pratibodhita huI vaha rAjaputrI dIkSita ho gaI isa taraha usa rAjaputrIkA pahile dravya pratyAkhyAna huA aura bAda meM bhAvapratyAkhyAna huA 64 prakArAntara se bhI pratyAkhyAna meM dviprakAratA hai jo " ahavA pacca kkhANe " ina padoM dvArA prakaTa kI gaI hai inameM dIrghAdA aura hasvAddhA padoM kA vyAkhyAna gardA sUtra kI taraha se jAnanA cAhiye ||06 || varNana doSAnuM vana yu "paMcidiyavahabhUyaM maMsaM dugaMdhamasuivIbhacchaM " tebha khatAvyuM ke mAMsa paMcendriya jIvanA vadhathI utpanna thAya che, te durgaMdhayukta hAya che, apavitra hoya che ane khIbhatsa hoya che " ityAdi anyatra paNa me 4 hyuche "anumantA " tyAhi bhuninA thA aAranA upadeza sAMlajI pratibAdhita thayelI te rAjakuvarIe dIkSA grahaNu karI. te rAjakuMvarI dvArA pahelAM dravyapratyAkhyAna ane pAchaLathI bhAvapratyAkhyAna thayAM. zrI sthAnAMga sUtra : 01 khIjI rIte paNa pratyAkhyAnamAM dvividhatA che, je ahavA paJcakakhANe " ityAdi sUtrapATha dvArA te prakaTa karavAmAM AvI che. temAM kALanI apekSAe dIrghatA ane dvasthatAnuM kathana gA~ sUtramAM kahyA anusAra samajavuM. // sU. 65 Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - 254 sthAnAGgasUtre chAyA-dvAbhyAM sthAnAbhyAmanagAraH saMpannaH / anAdikam anavadagraM dIrghAddhaM cAturantasaMsArakAntAraM vyativrajati / tad yathA-vidyayA caiva, caraNena caiv||07|| TIkA-'dohiM ThANehiM ' ityAdi dvAbhyAM sthAnAbhyAM guNAbhyAM saMpannA yuktaH anagAra:-nAstyagAraM gRhaM yasya sa tathA sAdhurityarthaH, anAdikam Adirahitam , anavadagram avadagraM-paryantastanAsti yasya sAmAnyajIvApekSayA tad anavadagram antarahitamityarthaH, tat , dIrghAdvam-dIrghA-addhA-kAlo yasya tattathA tat-dIrghakAlikamityarthaH, yadvA'dIrghAdhvam' iticchAyA, dIrghaH adhyA-mArgoM yasmiMstad dIrghAdhvam , tat, pratyAkhyAna Adi jJAnapUrvaka hI kiye jAne para mokSa ke sAdhaka hote haiM ataH aba isI bAta ko puSTa karane ke liye sUtrakAra kahate haiM "dohi ThANehiM aNagAre saMpanne" ityAdi // 7 // TIkArtha-do sthAnoMse sampanna anagAra-sAdhu Adi rahita evaM sAmAnya jIya kI apekSA antarahita tathA dIrghAddhAcAle-dIrghakAlika athavA lambemArgavAle aise isa cAturanta saMsArakAntAra ko vidyA jJAna aura caraNa cAritra se hI ullavita karatA hai ___ sAdhu ghara rahita hotA hai isaliye usakA nAma anagAra hai saMsAra kI koI prArambhAvasthA nahIM hai isaliye ise anAdi kahA gayA hai avadana nAma paryanta kA hai yaha paryanta jisakA nahIM hai usakA nAma anavadana hai sAmAnya jIva kI apekSA se hI saMsAra ko antarahita kahA gayA hai addhA nAma kAlakA hai isa saMsAra kA kAla dIrgha hai isaliye pratyAkhyAna Adi jJAnapUrvaka karavAmAM Ave te ja mekSanA sAdhaka bane che. eja vAtane puSTa karavAne mATe sUtrakAra kahe che ke " dohi ThANehiM aNagAre saMpanne" tyA // 7 // TakAtha_sthAnethI yukta aNagAra ja anAdi (Adi rahita), ananta, (sAmAnya jIvanI apekSAe anta rahita) dIrghakAlina (sAmAnya jIvanI apekSAe) athavA lAMbA paMthavALA A cAturantasaMsAra kAntArane (1) vidyA-jJAna ane (2) caraNa-cAritra vaDe oLaMgI zake che, A be sthAnanI ArAdhanAthI ja saMsArane tarI zakAya che. sAdhu ghararahita hoya che, tethI tene aNagAra kahyo che. saMsAranI kaI prAmAvasyA nathI, tethI ne manAhi hyo che. " avadana" apoTI paryanta. A paryanta-antane jemAM abhAva che tene anavadagra kahe che. sAmAnya avanI apekSAe ja saMsArane attarahita kaho che. "addhA" eTale kALa, zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ %DED --- -- sudhA TIkA sthA0 2 u0 1 sU0 7 jJAnakriyApUrvakamokSanirUpaNam 255 tAdRzaM cAturantasaMsArakAntAram-catvAraH antA: narakAdivibhAgA yasya tata catu. rantam , tadeva cAturantam , tacca saMsArakAntAraM bhavakAnanaM, tad vyativrajati= atikrAmati-sthAnadvayena sampanno muniH saMsArakAntAramullaGgha yatItyuktam / tatra kiM tat sthAnadvayam ? iti jijJAsAyAmAha-' taM jahA' ityAdi / tadyathA-vidyayA jJAnena caiva tathA caraNena-cAritraNa caiveti / iha saMsArakAntArAtikramaNaM prati jJAnaM cAritraM cetidvayaM kAraNamityuktaM tatra jJAnacAritrayodvayoH kAraNatvamasti, pratyekaM tayoraihikArtheSvapyakAraNatvAditti bodhyam / ise dIrghAdvA vAlA kahA gayA hai athavA "addhA kI chAyA" adhyA" aisI bhI ho sakatI hai so isa pakSa meM jisameM lambA mArga hai usakA nAma dIrghAva hai saMsAra kA mArga bhI aisA hI hai ataH yaha bhI isa vizeSaNavAlA prakaTa kiyA gayA hai isa saMsAra kA narakAdirUpa cAra vibhAga hai isa kAraNa ise cAturanta kahA gayA hai anta nAma vibhAga kA hai caturanta hI yahAM jJAna aura cAritra ina donoM meM saMsArakAntAra ke atikramaNa karane ke prati jo kAraNatA kahI gaI hai so bhinna 2 meM yaha kAraNatA nahIM hai kintu donoM ke mela meM hI yaha kAraNatA hai aisA jAnanA cAhiye kyoM ki inameM se pratyeka meM bhI aihikakAryoM ke prati bhI kAraNatA nahIM hai A saMsArane kALa dIrgha (lAMbe) hevAthI tene dIrghaddhAvALA (dIrghakAlina) hyo che. athavA "addhA" nI chAyA "adhyA" 55 thAya che. 2 // zakyiAmA Ave che jemAM lAMbo mArga che tenuM nAma dIrvAdava ( lAMbA mArgavALo) che, saMsArane mArga paNa e ja hevAthI tene mATe A vizeSaNa vaparAyuM che. A saMsAranA narakAdirUpa cAra vibhAga che. "anta" eTale "vibhAga . jenA cAra vibhAga che evA saMsArane caturanta saMsAra kahyo che. ahIM evuM batAvavAmAM AvyuM che ke jJAna ane cAritra, e bannenI ArAdhanA dvArA ja A saMsAra rUpI kAnanane pAra karI zakAya che. ekalA jJAnanI ArAdhanAthI athavA ekalA cAritranI ArAdhanAthI e vAta saMbhavI zakatI nathI. ane sthAnenA meLamAM ja e vAta saMbhavI zake che-banene meLa ja saMsAra kAntArane tarAvavAmAM kAraNabhUta bane che, ema samajavuM, kAraNa ke A bemAMnA pratyekamAM paNa aihikakAryonA pratye paNa kAraNatA nathI. zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 sthAnAGgasUtre aa taarat jJAnacAritrayoH sAmAnyena kAraNatvamuktam atastatra jJAnameva pradhAnaM bhavatu natu cAritram (kriyA) 1 athavA - jJAnamevaikaM kAraNaM bhavatu tu kriyA, kriyAyA jJAnajanyatvAt 2 / kiJca yathA jJAnasya phalaM kriyA'sti tathA kriyAnantaraM yat prApyate mokSarUpaM phalaM tadapi jJAnasyaiva phalam, ato jJAnameva tatkAraNatvena vAcyam / kiJca-bodhakAle'pi yat jJeyaparicchedAtmakaM jJAnaM bhavati tasthApi kAraNaM jJAnametra / kiJca jJeyaparicchedAnantaraM rAgAdi nigraho bhavati tasyApi jJAnameva kAraNam / yathA - mRttikA ghaTasya kAraNaM bhavati sA tadantarAlavartinAM piNDa- zivaka-sthAsa- koza- kuzUlAdInAmapi kAraNaM bhavatyeva, tathA iha zaMkA- mokSa prApti meM sAmAnyarUpa se hI jJAnacAritra meM kAraNatA kahI gaI hai isaliye mokSaprApti meM pradhAna kAraNa jJAna ko hI mAnanA cAhiye cAritra ko nahIM ? athavA eka jJAna ko hI kAraNa mAnanA cAhiye cAritrarUpa kriyA ko nahIM kyoM ki kriyA jJAna janya hotI hai 2 kiJca - jisa prakAra se jJAna kA phala kiyA hai vaise hI kriyA ke anantara jo prApta hotA hai mokSarUpa phala vaha bhI jJAna kA hI phala hai isaliye jJAna hI mokSa kA kAraNa kahanA cAhiye kizca-bodhakAla meM bhI jo jJeyaparicchedAtmaka jJAna hotA hai usakA bhI kAraNa jJAna hI hai tathA jJeyapariccheda ke ananta jo rAgAdikoM kA nigraha ( jItanA ) hotA hai usakA bhI kAraNa jJAna hI hai jaise mRttikA ghaTa kA kAraNa hotA hai zaMkA----jJAnacAritrane sAmAnyataH mekSaprAptinA kAraNarUpa khatAvyAM che, tethI mekSaprAptimAM pradhAna kAraNa te jJAnane ja mAnavu joie, cAritrarUpa kriyAne prAdhAnya maLavu joIe nahIM. (2) athavA ekalA jJAnane ja me kSa prAptinA kAraNabhUta gaNavuM joie-cAritrarUpa kriyAne kAraNabhUta gaNavA joie nahIM. jema jJAnanuM mULa kriyA che, eja pramANe kriyA bAda je meAkSarUpa phaLanI prApti thAya che, te pazu jJAnanA phaLarUpa ja hAya che, tethI jJAnane ja meAkSanuM kAraNa mAnavu joie. vaLI AdhakALamAM paNa je jJeyaparicchedyAtmaka padArtha jJAna thAya che tenuM kAraNa paNa jJAna ja DhAya che. jJeyapariccheDanA anantara ( pazcAt ) je rAgAdikAne nigraha ( jItavAnuM) thAya che, tenuM kAraNa paNa jJAna ja che. jevI rIte mATI ghaDAnI racanAmAM kAraNabhUta ane che, eja mATI te ghaDAnI racanA pahelAM je piMDa, zivira, ( mATImAMthI banAvavAmAM AvatA thALInA jevA AkAra vizeSa ), zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA02 u0 1 sU07 jJAnakriyApUrva kamokSanirUpaNam 257 jJAnamapi mokSasya, tathA tadantarAlavartinAM ca jJeyaparicchedarAgAdinigrahAdInAM kAraNaM bhaviSyati ? / kiJca-yat khalu mantrAnusmaraNamAtreNa viSabhakSaNaM, tathA nabhogamanAdikaM cAnekavidhaM kArya dRzyate tadapi jJAnamAtrasyaiva phalam / yathA caitad laukikaM dRSTaM phalaM jJAnasya dRzyate tathaiva lokottaraMmokSarUpadRSTamapi phalamanumIyate ? iti| atrocyate-'jJAnameva pradhAna, jJAnameva caikaM kAraNaM, natu kriyA' iti yadukta tanna yuktam , jJAnAddhikriyA bhavati, tatazceSTaphalaprAptiH, ato dvayamapi kAraNaM mantavyam / jJAnamAtrasya kAraNatve kriyAyAH jJAnaphalatvena kalpanaM vyartham, bhavavahI mRtti kA tadanantarAlavI piNDa, zivira, sthAsa, koza aura kuzalAdikoM kA bhI kAraNa hotA hI hai usI prakAra se jJAna jaba mokSa kA kAraNa hotA hai taba vaha tadantarAlavI jJeyaparicchedoM kA aura rAgAdi nigrahoM kA bhI kAraNa ho jAyagA kiJca-maMtra ke anusmaraNa mAtra se viSa kA utaranA rUpa phala tathA AkAza gamanAdirUpa anekavidha kArya jaise dekhe jAte haiM to ve jJAnamAtra ke hI phala hote haiM to jaisA yaha jJAna kA laukika dRSTa phala pratIta hotA hai usI taraha se lokottara jo mokSarUpa adRSTa phala hai vaha bhI jJAna kA hI phala hai aisA anumAna se pratIta ho jAtA hai| ____ u.-"jJAna hI pradhAna hai jJAna hI eka kAraNa hai kriyA kAraNa nahIM hai" aisA jo kahA gayA hai vaha yukti yukta nahIM kahA gayA hai kyoM ki jJAna se kriyA hotI hai kriyA se iSTaphala kI prApti hotI hai isaliye donoM meM kAraNatA mAnanI cAhiye yadi jJAnapAtra ko kAraNa koza ane kuzUlAdikanI racanAmAM paNa kAraNabhUta hoya che, e ja pramANe jJAnamokSane mATe kAraNabhUta hoya te vacagALAnA ya paricchedonuM ane rAgAdikenA nigrahanuM kAraNa hovuM ja joIe. vaLI maMtranA anusaraNa mAtrathI viSa utarI javArUpa phaLa tathA AkAzagamana Adi rUpa aneka prakAranAM kArya je jevAmAM Ave che, te jJAnamAtranA phalasvarUpa ja hoya che. te e jJAnanuM jevuM laukika phaLa pratIta thAya che evuM ja lakattara-mokSa prAptirUpa adaSTa phaLa paNa hovuM ja joIe, tene paNa jJAnanA phaLasvarUpa mAnavAmAM zuM vAMdho che? uttara-"jJAna ja pradhAna che, jJAna ja eka kAraNa che-kriyA kAraNa nathI." A prakAranuM kathana yuktiyukta nathI, kAraNa ke jJAnathI kriyA thAya che ane kriyAthI ISTaphaLanI prApti thAya che, tethI banemAM kAraNutA mAnavI joIe. je jJAnamAtrane kAraNe mAnavAmAM Ave, te jJAnanA phalarUpa kriyA che evuM tha33 zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 sthAnAGgasUtre nmate - kriyArahitamapi jJAnamAtraM svakAryaM sAdhayet, paraMtu tathA na sAdhayati, kAraNatvena kriyAyAH svIkArAt / mokSaprAptau hi cAritrotpAdanena jJAnamupakArakaM refa jJAnAccAritraM prApnoti, cAritrataca mokSaH, tathA ca mokSaM prati kriyaiva sAkSAtkAraNam, kriyAM prati jJAnaM kAraNam / tasmAt mokSaM prati jJAna paraMparA kAraNam / sakSAtkAraNatvena kriyaiva pradhAnAraM kAraNaM bhavatIti kriyAyA aprAdhAnyamakAraNatvaM ca nopapadyate / yadi jJAna kriyA cetidvayaM mokSaprAptau yugapadupakArakaM manyate, tadA'pi prAdhAnyaM kAraNatvaM cetidvayaM kriyAyAyuktam, natu amAdhAnyamakAraNatvaM ca kriyAyAH saMbhavati / mAnA jAvegA to jJAna kI phalarUpa kriyA hai esA mAnanA vyartha hai Apake matAnusAra kriyA rahita bhI jJAnamAtra apane kArya ko siddha kara degA parantu aisA vaha karatA nahIM hai kyoM ki kAraNarUpa kriyA ko svIkAra kiyA gayA hai mokSaprApti meM cAritrotpAdana se jJAna upakAraka hotA hai jJAna se cAritra kI prApti hotI hai aura cAritra se mokSa prApta hotA hai isaliye mokSa prApti meM sAkSAtkAraNa kriyA hI hai kriyA ke prati jJAna kAraNa hai ataH mokSa prApti ke prati jJAna paramparArUpa se kAraNa par3atA hai sAkSAt rUpa se kAraNato kriyA hI par3atI hai isaliye vahI pradhAnatara kAraNa hai isa taraha kriyA meM apradhAnatA aura akAraNatA ghaTita nahIM hotI hai / yadi jJAna aura kriyA ye do mokSaprApti meM eka sAtha upakAraka mAne jAte haiM taba bhI kriyA meM pradhAnatA aura kAraNatA ye donoM sagha jAte haiM isa taraha apradhAnatA aura akAraNatA kriyA meM saMbhAvita nahIM hotI hai mAnavuM bya khanI jaze. ApanA mata pramANe te kriyA rahita jJAnamAtra ja peAtAnA kAryane siddha karI deze, paraMtu evuM banatuM nathI. kAraNa kAraNarUpe kriyAne svIkAra karavAmAM AvyeA che, mekSaprAptimAM cAritrAtpAdana dvArA jJAna upakAra hAya che, jJAnathI cAritranI prApti thAya che ane cAritra vaDe mekSanI prApti thAya che. tethI meAkSaprAptimAM sAkSAt kAraNabhUta te kriyA ja che, ane kriyAmAM jJAna kAraNabhUta che. tethI meAkSaprAptimAM jJAna paramparArUpe kAraNabhUta bane che, sAkSAt rUpe teA kriyA ja kAraNabhUta khane che. A rIte kriyA ja pradhAnatara kAraNasiddha thAya che, tethI kriyAmAM apradhAnatA ane akAraNatA ghaTAvI zakAtAM nathI. jo jJAna ane kriyA, e bannene mekSaprAptimAM eka sAthe upakAraka mAnavAmAM Ave te paN kriyAmAM pradhAnatA ane kAraNatAnuM pratipAdana karI zakAya che. A rIte kriyAmAM apradhAnatA ane akAraNatA sa`bhavita hatAM nathI. zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 2 u0 1 sU0 7 jJAnakriyApUrvakamokSanirUpaNam 259 yastu kriyAyAH kAraNatvaM na manyate, taM prati vizeSeNocyate kriyA hi mokSaM prati sAkSAtkAraNatvAdantyaM kAraNam , jJAnaMtu paramparAkAraNatvAdanantyaM kAraNam / tatrAntyaM kAraNaM vihAya yadanantyasyaiva kAraNatvena kalpana tanirmUlaM zAstraviruddhaM ca, mUtra ihaiva " vijAe ceva karaNeNa cetra' iti caraNasyaivAntyakAraNatvena svIkRtatyAt / etena kriyAyAH jJAnaphalasamupapAdya jJAnamAtrasya yatkAraNatvamuktaM tadapi nirAkRtam / yaduktaM-vodhakAle'pi yo jJeyaparicchedo bhavati, tasya kAraNaM jJAnameveti tasmAd jJAnameva kAraNaM natu kriyeti, tadapyayuktam / yataH-jJeyaparicchedo'pi jJAna jo kriyA meM kAraNatA nahIM mAnatA hai usake prati aisA kahA jAtA hai ki kriyA mokSa ke prati sAkSAtkAraNa hone se antyakAraNa hai tathA jJAna paramparAkAraNa hone se anantyakAraNa hai isaliye anantyakAraNa ko chor3akara jo antya ko kAraNarUpa se mAnatA hai vaha nirmala aura zAstravirUddha hai isI se sUtra meM "vijjAe ceva caraNeNa ceva" isa kathana se caraNameM antyakAraNatA svAkRta huI hai isI kathanase yaha bhI nirAkRta ho jAtA hai ki jJAnakA phala kriyA hai isaliye jJAnamAtrameM kAraNatA hai| tathA aisA jo kahA gayA hai ki bodhakAla meM bhI jo jJeya (padArtha) kA pariccheda (jJAna ) hotA hai usakA kAraNa jJAna hI hai tathA rAgAdi nigrahAtmaka jo jJAna hotA hai usakA bhI kAraNa jJAna hI hai isaliye jJAna hI kAraNa hai mokSaprApti meM kriyA nahIM hai so aisA bhI kahanA ThIka nahIM hai kyoM ki jJeya kA jo pariccheda (jJAna) hai vaha svayaM jJAnarUpa hI je leke kiyAmAM kAraNatAne svIkAra karatAM nathI, teo evI dalIla kare che ke "kriyA mokSaprAptimAM sAkSAt kAraNabhUta hovAthI anya kAraNarUpa che, tathA jJAna paramparA kAraNarUpa hovAthI ananya kAraNarUpa che. " paraMtu A rIte anyane kAraNarUpa na mAnatAM ananyane kAraNarUpa mAnavuM te nirmaLa bhane vi34nu cha. tethIla sUtramA " vijjAe ceva caraNeNa ce" mA kathana dvArA caraNamAM ( kriyAmAM) atyakAraNatAne svIkAra thayo che. A kathA nathI te vAtanuM pratipAdana thaI jAya che ke jJAnanuM phala je kriyA che, tethI jJAnamAtramAM karaNutA che. vaLI evuM je kahevAmAM AvyuM che ke "bedhakALamAM paNa je zeya (4 ) no pariche (jJAna) thAya cha, tenuM // 26 jJAna che. tathA jJAna ja mokSaprAptimAM kAraNabhUta che, kiyA kAraNabhUta nathI." A vAta paNa barAbara nathI. kAraNa ke ya (padArtha) ne je paricheda (jJAna) thAya che te zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 sthAnAGgasUtre meva, rAgAdizamazca saMyamarUpA kriyaiva, sA jJeyaparicchedajanyA bhavatIti manyAmahe / tatazca jJeyaparicchedarUpAd jJAnAt saMyamarUpA kriyA bhavati, sA ca mokSaM pratikAra* Nam / totthaM vicAraH samutpadyate-mokSarUpaM phalaM kiM jJAnasya 1, ki vA kriyAyAH 2, kiMvA tadubhayasya 3 ?, tatra prathamapakSe na jJAnasyaiva, kriyA phalatvAnmokSasya, yadi tat saMyamarUpAyAH kriyAyaH phalaM na bhavet , tadA jJAnasyaiva phalamiti vaktuM yuktam / yattu mokSaM kriyAyA api phalaM bhavati, tat kathaM jJAnasyaiva phalamitivaktuM yujyate / 1 / dvitIyapakSe nApi kevalakriyAyAH phalaM tat yaddhi khalu kriyAhotA hai tathA rAgAdikoM kA jo nigraha hotA hai vaha saMyamarUpa kriyA svarUpa hI hotA hai vaha kriyA jJeya pariccheda janya hotI hai aisA hama mAnate haiM isase yaha bAta mAnanI cAhiye ki jJeya paricchedarUpa jJAna se saMyamarUpa kriyA hotI hai yaha saMyamarUpa kriyA mokSa ke prati kAraNa hai isa para aisA vicAra utpanna hotA hai ki mokSarUpa phala kyA jJAnakA hai ? yA kriyAkA hai ? yA ina donoM kA hai ? yadi kahA jAve ki mokSarUpaphala jJAnakA hI hai so aisA kahanA isaliye ThIka nahIM hai ki vaha mokSarUpa. phala kriyA kA phala hai yadi vaha saMyamarUpa kriyA kA phala na hotA kevala jJAna kA hI phala hotA hai aisA kahA jA sakatA thA ki vaha jJAna kA hI phala hai jo mokSa kriyA kA bhI phala hotA hai vaha eka jJAna ko hI phala hai aisA kaise kahA jA sakatA hai tathA vaha mokSa kevala kriyA kA hI phala hai so aisA pakSa bhI saMmata nahIM ho sakatA hai kyoM ki kriyAmAtra unmatta svayaM jJAnarUpa ja hoya che tathA rAgAdi kene je nigraha thAya che te saMyama rUpa kiyA svarUpa ja hoya che. te kriyA pariejanya hoya che evuM ame mAnIe chIe. tethI e mAnavuM ja joIe ke ya paricchedarUpa jJAnathI saMyama rUpa kiyA thAya che. A saMyamarUpa kriyA ekSaprAptimAM kAraNarUpa che, tyAre e vicAra utpanna thAya che ke zuM mekSa jJAnanA phalarUpa che? ke kriyAnA phalarUpa che? ke te banenA phalarUpa che? jo ema mAnavAmAM Ave ke mekSa jJAnanA phalarUpa ja che, te e vAta barAbara lAgatI nathI kAraNa ke mekSa kriyAnA phalarUpa hoya che. je te saMyamarUpa kiyAnA phalarUpa na hoya ane mAtra jJAnanA ja phalarUpa hoya te e vAta paNa saMgata lAgatI nathI, kAraNa ke je mekSa kiyAnA paNa phalarUpa che tene mAtra jJAnanA ja phalarUpa kevI rIte mAnI zakAya? vaLI mekSa kevaLa kriyAnA phalarUpa ja che e vAta paNa saMgata lAgatI nathI kAraNa ke kiyAmAtra unmatta kriyAnI jema vyartha nIvaDI zake che. tethI zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 2 u0 1 sU0 7 jJAnakriyApUrva kamokSanirUpaNam 261 mAtra, tadunmattakriyAvad vyartha syAt 2 / tataH parizeSyAtRtIyaH pakSa eva grAhyaHjJAnasahitakriyAyAstat phalamiti 3 / kriyAjJAnena saha yugapadbhavatu jJAnAnantaraM vA bhavatu, sA jJAnasahabhAvinI, jJAnapUrvikA saMyamakiyA mokSasya kAraNaM natu kriyAmAtraM, na cApi jJAnamAtramiti bodhyam / nanu bhavaduktarItyA jJAnakriyayoH pratyekaM mokSasAdhanatvAbhAvAt samuditAbhyA. mapi jJAnakriyAbhyAM mokSo bhavatIti vaktuM na yuktam , sikatAsamudAye telavaditi kriyA kI taraha vyartha ho sakatI hai isaliye yahI mAnanA cAhiye ki jJAnasahita kriyA kA vaha phala hai kriyA jJAna ke sAtha yugapada hove yA cAhe jJAna ke bAda hoye vaha jJAnasahabhAvinI yA jJAnapUrvikA saMyama kriyA mokSa kA kAraNa hotI hai kriyAmAtra mokSa kA kAraNa nahIM hotA hai aura na jJAnamAtra mokSa kA kAraNa hotA hai aisA jAnanA cAhiye / zaMkA-Apake kahe anusAra jJAna aura kriyA meM pratyeka meM mokSa ke prati sAdhanatA kA abhAva hai evaM jJAna kriyA donoM ke mela meM sAdha. natA kA sadbhAva hai so yaha bAta bana bhI kaise sakatI hai kyoM ki hama dekhate haiM ki jaba bAlukA ke eka vana meM taila nahIM to unake samudAya meM bhI taila nahIM hotA hai isI taraha jaba svatantra jJAna aura kriyAmeM mokSake prati kAraNatA nahIM hai to phira ina donoMke samudAyameM bhI vahakaise hogI ? u0-aisI bAta ekAntarUpa se nahIM mAnI gaI hai dekho ghaTAdi padArtha mRttikA, daNDa, cakra evaM cIvara inameM se eka 2 ke dvArA niSpanna e vAta ja svIkAravI paDaze ke te jJAsahita kriyAnuM te phala che. bhale kriyA jJAnanI sAthe sAthe ja rahetI hoya athavA bhale jJAnanI anugAmI hoya, paraMtu e vAta te nizcita che ke jJAnasahabhAvinI athavA jJAnapUvikA saMyamakriyA ja ekSaprAptimAM kAraNabhUta bane che. mAtra krithA ja mokSanuM kAraNa banatI nathI, ane mAtra jJAna ja mokSanuM kAraNa banatuM nathI, ema samajavuM joIe. zaMkA-ApanA kahyA pramANe te jJAna ane kriyAmAM-te pratyekamAM mokSa prAptinA sAdhanarUpa banavAne abhAva che-te banenA meLAmAM ja sAdhanatAne sadUbhAva che, te e vAta kevI rIte saMbhavita che? jema retInA kaNamAM tela hetuM nathI, te tenA samudAyamAM paNa tela saMbhavI zakatuM nathI e ja pramANe je svataMtra jJAnamAM athavA svataMtra kiyAmAM mokSa prApti karAvavAnI kAraNatA nathI, te bannenA samudAyamAM te kAraNutA kevI rIte saMbhavI zake che? uttara-evI vAtane ekAntarUpe svIkAravAmAM AvatI nathI. ghaDAdi padArtho mATI, daMDa, caka ane cIvara A cAra sAdhanAmAMnA pratyeka sAdhana zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 sthAnAGgasUtre cet, aprocyate-ghaTAdipadArthAH mRddaNDacakracIvarAdibhyaH pratyekaM na bhavanti, tatsamuhAyAt tu te prAdurbhavanto dRzyante / evamadRSTasya mokSasyApi jJAnakriyAsamudAyAt prAdurbhAvo bhavatyeva, atra'paro'pi dRSTAntaH-yaH ko'pi tarItuM jAnanapi kAyavyApAra na karoti, sa puruSo nadyAM jalapravAheNa pravahati, evaM jJAnavAnapi cArihInaH saMsAranadyA pramAdasrotasi pravahati / janmamaraNAntaM na prApnoti / yacca nigaditam-anusmaraNarUpajJAnamAtrAnmantrAdInAM phalaM dRzyate, tadvadmokSarUpamadRSTaphalamapi jJAnasya bhavatItyanumIyate iti, tatrocyate-mantrAdiSTaphalaprAptau nahIM hote haiM to kyA ve inake samudAya se bhI niSpanna nahIM hote haiM ? yadi kahI hote haiM to isI taraha se yahAM para bhI Apako mAnakara saMtoSa karanA cAhiye arthAt adRSTa mokSa kI prApti jJAnakriyA ke samudAya meM jIya ko prApta ho jAtI hai dUsarA dRSTAnta bhI isa para aisA hai ki koI puruSa tairanA to jAnatA hai parantu yadi vaha jalapravAha meM par3a jAtA hai aura hAtha paira nahIM calAtA hai to vaha puruSa avazya hI nadI ke pravAha meM vaha jAtA hai isI taraha jJAnavAn jIva bhI yadi cAritrarUpa kriyA nahIM karatA hai usase vihIna banA rahatA hai to vaha avazya hI pramAdasrotavAlI isa saMsArarUpa nadI meM bahatA jAtA hai arthAt janmamaraNa ke anta ko prApta nahIM kara pAtA hai| tathA-aisA jo kahA hai ki mantrAdikoM kA anusmaraNa rUpa jJAna mAtra se phala dekhane meM AtA hai isI taraha se mokSarUpa adRSTa phala bhI jJAna kA hotA hai aisA hama anumAna lagA lete haiM so isa para hamArA dvArA banI zakatA nathI. eTale zuM temanA samudAya dvArA paNa banI zakatA nathI? ApaNe temane te sAdhanonA samudAya dvArA te avazya nirmANa thatAM joIe chIe. e ja pramANe Ape ahIM paNa e vAta svIkAravI ja joIe ke adaSTa mokSanI prApti jIvane jJAnakriyAnA samudAyathI thaI zake che. A vAtanuM pratipAdana karavA mATe bIjuM dRSTAnta laIe. koI mANasane taratAM AvaDe che, paraMtu te pANInA pravAhamAM paDIne hAthapaga halAvavAnuM ja baMdha kare te te jema pANImAM taNAI jAya che, e ja pramANe jJAnI jIva paNa je cAritrarUpa kriyA karatuM nathI-saMyamathI vihIna ja rahe che-te te paNa pramAda tavALI A saMsArarUpa nadInA pravAhamAM taNAyA ja kare che, eTale ke janma maraNanA pherA karyA ja kare che. tathA evuM je kahevAmAM AvyuM che ke "maMtrAdinA anusmaraNarUpa jJAna mAtranuM phala jovAmAM Ave che, te jJAnane pratApe mokSarUpI adaSTa phaLanI prApti zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 2 u0 1 07 jJAnakriyApUrvakamokSanirUpaNam 263 na mantrajJAnamAtra kAraNam / kintu mantrasya savidhi japanAdi kriyA'pi svAbhilaSita phalaprApti sAdhanatyena kAraNaM bhavatIti / nanu dRzyate-mantrAnusmaraNarUpajJAnamAtrAdapi kacidiSTaphalaM bhavatIti, tasmAt kriyAsahitasyaiva jJAnasya kAraNatA kalpanaM pratyakSavirudvam , iti cet , atrocyate-mantrajJAnamAtreNa tatphalaM na saMbhavati, mantrajJAnasyA'kriyatvAt , iha yat kriyArahitam , tat khalu kAryasya janakaM na bhavati, yathA-auSadhajJAnam, auSadhaM hi AsevanaM vinA vyAdhinAzakaM na bhavati / yattu kasyacit kAryasya janakaM, tat kriyArahitaM na bhavati, yathA kumbhakAraH, na caitat pratyaaisA kahanA hai ki mantra se iSTaphala kI prApti meM mantra kA jJAnamAtra kAraNa nahIM hai kintu maMtra Adi kI savidhi japanAdi kriyA bhI kAraNa hai tabhI syAbhilaSita phala prApti hotI dekhI jAtI hai yadi isa para yoM kahA jAve ki " mantrAnusmaraNa rUpa jJAnamAtra se bhI kahIM 2 iSTaphala prApti hotI dekhI jAtI hai phira Apa aisI pratyakSaviruddha bAta kyoM kahate ho ki kriyA sahita hI jJAna kAraNa hotA hai " so isa para hamArA aisA kahanA hai ki mantra ke jJAnamAtra se usa mantra kA phala prApta nahIM ho sakatA hai kyoM ki vaha mantrajJAna to kriyA zunya hotA hai jo jJAna kriyA zUnya hotA hai vaha apane kArya kA janaka nahIM hotA hai jaise auSadhake jJAnamAtrase vyAdhikA zamana nahIM hotA hai vyAdhikA zamana to usake sevana se hotA hai isaliye yahI mAnanA cAhiye ki jo kisI thAya che evuM anumAna ame karIe chIe " te tenI sAme amArI evI dalIla che ke maMtra dvArA ISTaphaLanI prAptimAM maMtranuM jJAna mAtra ja kAraNabhUta hotuM nathI, paraMtu maMtrAdine vidhipUrvaka jApa karavA rUpa kriyA paNa kAraNabhUta hoya che, te prakAranI kiyA vinA Icchita phaLanI prApti thatI nathI. je A kathananI sAme evI dalIla karavAmAM Ave ke "maMtranA smaraNa rUpa jJAnamAtrathI paNa kaI kaI vAra ISTaphalanI prApti thatI jovAmAM Ave che. chatAM paNa Apa AvI pratyakSa virUddhanI vAta kema kare che ke kiyA sahita jJAna ja mokSaprAptimAM kAraNabhUta bane che? to A bAbatanuM samAdhAna A rIte thaI zake-maMtranA jJAnamAtrathI ja te maMtranuM phala prApta thaI zakatuM nathI, kAraNa ke maMtrajJAna te kriyAzunya hoya che. je jJAna kiyAvihIna hoya che te pitAnA kAryanuM janaka hetuM nathI. jema auSadhanA jJAnamAtrathI roga dUra thato nathI, paraMtu tenuM sevana karavAthI ja roga dUra thAya che, ema mAtra jJAna dvArA ja mokSaprApta thatuM nathI paNa saMyama rUpa kiyAnI paNa temAM AvazyakatA rahe che. tethI e vAta mAnavI ja paDaze ke je zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre kSaviruddham , tathA loke darzanAt / evaM jJAnamAtreNa sAkSAt phalaM jAyamAnaM na dRshyte| nanu yatra tu kAcit parijapanAdikriyA nopalabhyate kintu mantrAnusmaraNamAtrAjjAyamAnaM phalamupalabhyate tatra yadi jJAnamAtrasya kAraNatA nAGgIkriyate tarhi tat phalaM kasmAt kAraNAdutpadyate ? iti cet___ atrocyate-tatsamayanibaddhadevatAvizeSebhya iti teSAM devatAvizeSANAM hi sakriyatvena kriyAsAdhyaM tat phalaM natu mantrajJAnamAtrasAdhyamiti / kArya kA janaka hotA hai vaha kriyA rahita nahIM hotA hai jaise kuMbhakAra isa prakAra kA yaha kathana pratyakSa se viruddha nahIM hotA hai kyoM ki loka meM aisA hI dekhA jAtA hai ataH yahI mAnanA cAhiye ki kevala jJAnamAtra se kriyA zunyajJAna se-sat phala utpanna hotA huA nahIM dekhA jAtA hai yadi yahAM para aisA pUchA jAve ki jahAM para parijapanAdi kriyA to nahIM dekhI jAtI hai kintu maMtrAnusmaraNamAtra se jAyamAnaphala dekhA jAtA hai to aisI sthiti meM jJAnamAtra meM usa phala ke prati kAraNatA na mAnI jAye to phira vaha phala kisa kAraNa se utpanna huA mAnA jAvegA? to isakA samAdhAna aisA hai ki vaha phala usa samaya se maMtra se nibaddha devatA vizeSa kA mAnA jAyegA devatA vizeSa sakriya hote haiM ataH kriyA sAdhya vaha phala hai mantra jJAnamAtra sAdhya vaha phala nahIM hai| vastu (jJAna) koI kAryanI janaka hoya che, te kiyArahita hotI nathI. jemake kuMbhakAra, tene ghaDAdi pAtra banAvavAnuM jJAna hovuM joIe, tyAre ja te ghaDAdi pAtra banAvI zake che. A prakAranuM A kathana pratyakSa anubhavanI virUddha jatuM nathI, kAraNa ke lekamAM evuM ja jovAmAM Ave che. tethI ja e vAta mAnavI paDaze ke jJAnamAtrathI-kriyAzunya jJAnathI-sAkSAt phala utpanna thatuM jovAmAM AvatuM nathI. kadAca evI dalIla karavAmAM Ave ke maMtrAnusmaraNamAM parijapanAdi kiyA te jovAmAM AvatI nathI, paraMtu maMtrAnusmaraNa mAtrathI janita phUla te jovAmAM Ave che, te evI sthitimAM jJAnamAtrane te phaLanI prAptimAM kAraNabhUta na mAnavAmAM Ave, te te phaLa kayA kAraNe utpana thayeluM mAnavuM? te tenuM samAdhAna A pramANe samajavuM-evI paristhitimAM je phaLa maLe che, te maMtradvArA nibaddha devatA vizeSane kAraNe jAyamAna gaNavuM joIe. devatA sakriya hoya che te kAraNe evuM mAnavuM joIe ke kiyAsAdhya te phala che, mAtra maMtrajJAna sAdhya te phala nathI. zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 2 u01 sU0 7 jJAnakriyApUrvakamokSanirUpaNam 265 nanu samyagdarzanajJAna vAritratapAsi mokSamArga iti siddhAntaH, atratu jJAnakriyAbhyAM mokSaityucyate, tarhi kathana virudhyate, na ca dvisthAnakAnurodhAdevaM nirdeza iha kRta iti vAcyam , 'vijjAe ceva caraNeNa ceva' iti nirdezasyAvadhAraNaparatvAt , iti cet , atrocyate-iha vidyAgrahaNena darzanamapi grAhyam , samyagdarzanasya jJAnabhedatvAt / yathA'vavodhAtmikAmati ryadA'nAkArA sAmAnyajJAnarUpA tadA'va. grahaH, IhA' ityu yate / etadumayaM darzanamityucyate / yadA tu sA'vabodhAtmikA matiH sAkArA tadA-'apAyo, dhAraNA' ityucyate, etadubhayaM jJAnamityucyate / zaMkA-" samyagdarzanajJAnacAritratapAMsi mokSamArgaH" aisA siddhAnta hai phira yahAM " jJAnakriyAbhyAM mokSaH" aisA jo kathana kiyA gayA hai vaha viruddha kaile nahIM par3atA hai ? avazya hI par3atA hai| yadi kahA jAve ki dvisthAna ke anurodha se aisA kahA gayA hai so yaha bhI samajha meM nahIM AtA hai kyoM ki-"vijjAe ceva caraNeNa ceya" yahAM yaha nirdeza avadhAraNa paraka hai ____ u0-yahAM vidyApada ke grahaNa se darzana kA bhI grahaNa ho gayA hai kyoM ki samyagdarzana jJAna kA bheda hai jaise-avabodhAtmaka mati jaba anAkArarUpa-sAmAnyajJAnarUpa hotI hai taba vaha avagraha IhA isa prakAra se kahI jAtI hai ina donoM ko darzana kahA gayA hai aura jaba vaha avabodhAtmaka mati sAkAra hotI hai taba vaha avAya dhAraNA aisI kahI jAtI hai ye donoM jJAna kahe gaye haiM evaM jaba nizcayAtmakamati hotI hai A'-" samyagdarzanajJAna cAritratapAMsi mokSamArgaH" / siddhAnta anusAra te samyagdarzanane paNa mokSaprAptimAM kAraNabhUta kahyuM che. chatAM ahIM mA5 4 ch| , " jJAnakriyAbhyAM mokSaH " jJAna bhane yiAthI mokSa prApti thAya che, A siddhAnta kathanathI virUddha paDatuM nathI? jo ema kahevAmAM Ave ke be sthAnanA anurodhathI evuM kahevAmAM AvyuM che, te e paNa gaLe uta2tuN nathI, 4 / 26" vijjAe ceva caraNeNa ceva" mA ni mahI avadhAraNaparaka che. uttara-ahIM vidyApada dvArA darzana paNa grahaNa thaI gayuM che, kAraNa ke samyagdarzana jJAnanA bhedarUpa che. "avabodhAtmaka mati jayAre anAkArarUpa sAmAnya jJAnarUpa hoya che, tyAre tene avagraha ane IhA rUpe oLakhavAmAM Ave che, te bannene darzana ja kahevAya che. ane jyAre te avabedhAtmaka mati jyAre sAkAra thAya che, tyAre tene avAya, dhAraNa kahevAya che. e banene paNa jJAnarUpa kahyAM che. ane jyAre nizcayAtmaka gati thAya che, tyAre avAya be zrI sthAnAMga sUtraH 01 Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 sthAnAGgasUtre evaM yadA nizcayAtmikA matistadA'vAyo dvividho bhavati, ruciH, avagamazceti / tatra yo rucirUpo'zaH sa samyagdarzanam , yastu agaparUpo'zaH so'vAya eveti na virodhaH, tathA ca- avAyarUpe jJAne samyagdarzanasya samAveza iti bhAvaH / '' ityavadhAraNaM tu jJAnacAritravyatirekeNa nAnya upAyo mokSasyeti darzanArthamiti |mu07|| AtmA, jJAnaM cAritraM ca kuto na lamate ityAzajhyAha mUlam-do ThANAI apariyANittA AyA No kevalipannattaM dhammaM labheja svnnyaae| taM jahA-AraMbhe ceva pariggahe ceva / do ThANAI apariyANittA AyA No kevalaM bodhiM bujjhejA, taM jahA-AraMbhe ceva parimgahe ceva / do ThANAI apariyANittA AyA no kevalaM muMDe bhavittA agArAo aNagAriyaM pavvaijjA, taM jahA-AraMbhe ceva pariggahe ceva / evaM No kevalaM baMbhacerayAsamAvasejjA / No kevaleNaM saMjameNaM saMjamejjA no kevaleNaM saMvareNaM saMvarejA / no kevalamAbhiNivohiyaNAMNaM uppADejjA / evaM suyaNANaM, ohinANaM, maNapajjavanANaM, kevalanANaM ||suu08|| taya avAya do prakAra kA hotA hai eka ruci rUpa aura dUsarA akAma ( sAmAnyajJAna ) rUpa inameM jA rUcirUpa aMza hai yaha samyagdarzana hai aura jo avagamarUpa aMza hai vaha avAya hai isa taraha se yahAM koI virodha nahIM hai tathA ca avAyarUpa jJAna meM sampagdarzana kA samAveza hai aisA bhAva hai "ceya" pada avadhAraNa meM AyA hai isase yaha kahA gayA hai ki jJAna aura cAritra ina donoM ke mela ke atirikta aura koI dUsarA upAya mokSa kA nahIM hai| suu07|| prA2nu thAya cha (1) ruci35 mane (2) 254ma ( sAmAnya jJAna) 35. temAM je rucirUpa aMza che te samyagdarzana che ane je avagamarUpa aMza che te avAya che. A rIte ahIM keI virodha saMbhava nathI. vaLI avAyarUpa jJAnamA sabhyazAnana samAveza 7 laya che. ceya" za6 avadhA26 mathe vaparAya che, tenA dvArA e batAvavAmAM AvyuM che ke jJAna ane cAritranA arthAt A baMnenA meLa sivAyano bIje kaI paNa upAya nathI ke jenA dvArA mokSa prApti 42 zaya. / / sU. 7 // zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA02 u010 8 ArambhaparigrahAnavavodhena dharmAdyalAbha ni0 267 chAyA-dve sthAne aparijJAya AtmA no kevaliprajJaptaM dharma labhate zravaNatAyai / tad yathA - Arambhazcaitra, parigrahazcaiva / dve sthAne aparijJAya AtmA no kevalAM bodhiM budhyate / tad yathA-Arambhazcaiva parigrahazcaiva / dve sthAne aparijJAya AtmA no kevalAM muNDo bhUkhA agArAd anagAritAM matrajati / tad yathA - Arambhazcaiva parigrahazcaiva / evaM na kevalaM brahmacaryAsamAvasati / no kevalena saMyamena saMyamayati / no kevalena saMvareNa saMvRNoti / no kevalamAbhinivodhikajJAnamutpAdayati / evaM zrutajJAnam, avadhijJAnam, manaH paryavajJAnam kevalajJAnam // 0 8 // TIkA' do ThANAI apariyANicA ' ityAdi dve sthAne= dve vastunI, aparijJAya = jJaparijJayA vijJAya pratyAkhyAnapari jJayA cApratyAkhyAya AtmA no-jaiva kevalajJataM - jinokta dharma - zrutacAritralakSaNaM dharma, zravaNatAyai zrotum, no-naiva labhate / ye dve sthAne aparijJAya jinoktadharmasya zravaNaM durlabhaM te ke ubhe tyAzaGkyAha - taM jahA - 'Ara' bhe caiva pariggahe caitra' iti / Arambhazcaiva parigrahazcaiva / tatra - ArambhaH - kRSyAdittA pRthivyAdipaDkAyopamarda AtmA jJAna aura cAritra ko kisa kAraNa se prApta nahIM kara pAtA hai ? isa viSayako spaSTa karane ke abhiprAya se sUtrakAra kahate haiM "do ThANAI apariyANittA AyA No kevala panantaM" ityAdi ||8| TIkArtha-do sthAnoMko do vastuoM ko jJaparijJAse jAne binA aura pratyAkhyAna parijJAse tyAge vinA AtmA kevali prajJapta jinokta dharma ko zrutacAritra rUpa dharma ko sunane ke liye prApta nahIM karatA hai arthAt aise vyakti ko jinokta dharma kA zravaNa durlabha hotA hai ve hI do sthAna" AraMbhe caiva pariggahe ceva " isa pATha dvArA prakaTa kiye gaye haiM khetI Adi kriyA dvArA SaTkAyake jIvoMkA upamardana karanerUpa jo vyApAra hai, kayA kAraNeAne laine AtmA, jJAna ane cAritrane prApta karI zakatA nathI, e vAtanuM have sUtrakAra nirUpaNa kare che-- 66 do ThANAI apariyANittA AyA No kevalipannattaM " tyAhi // 8 // e sthAnAne :( e vastuone) jJarijJAthI jANyA vinA ane pratyAkhyAna parijJAthI tyAga karyAvinA AtmA kaeNvaliprajJasa jineAkta dhamanuM-zrutacAritra rUpa dharmonuM zravaNa karI zakatA nathI eTale ke evI vyaktine mATe jineAkta dhanuM zravaNa durlabha khanI jAya che. e e sthAna nIcenA sUtrapATha dvArA prakaDha 52vAmAM bhAvyAM che-" AraMbhe caiva parigahe ceva " ( 1 ) bhArala ane (2) parigraha, khetI Adi kriyA dvArA chakAyanA jIveAnuM upamardana karavArUpa je zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 sthAnAGgasUtre nalakSaNaH, tathA-parigrahaH- parigRhyate iti parigrahaH dhanadhAnyAdirUpaH / sa caitram - dhanam 1, dhAnyam 2, kSetram 3, vAstu 4, rUpyam 5, suvarNam 6, kupyam 7, dvipadaH 8, catuSpadaca 9, iti navavidhaH / yAvad ArambhaM parigrahaM cAnarthamUlaM na jAnAti nApi pratyAkhyAti tAvat ke baliprarUpitaM dharma zrotumapi na zaknotIti bhAvaH / sthAne aparijJAya AtmA kevalAM zuddhAM bodhi-darzanaM samyaktvamityarthaH, no-naiva budhyate - anubhavati / te dve sthAne ke ityAzaGkyAha - ' taM jahA ' usakA nAma Arambha hai tathA jo saba ora se grahaNa kiyA jAtA hai vaha parigraha hai aisA yaha parigraha dhanadhAnyarUpa kahA gayA hai / jaise - dhana 1 ghRtagur3Adi, dhAnya 2, kSetra 3, vAstu 4, rUpya 5, suvarNa 6, kucha 7, dvipada 8 aura catuSpada 9 yaha nau prakAra kA vAhya parigraha hai jaba taka AtmA Arambha aura parigraha ko anarthakA mUla nahIM jAnatA hai aura jaba taka usakA pratyAkhyAna nahIM karatA hai taba taka vaha kevala prajJapta dharma ko sunane ke yogya nahIM ho sakatA hai isI tarahase AtmA jaba taka jJaparijJAse ina donoM sthAnoM ko nahIM jAna letA hai aura pratyAkhyAna parijJAse inakA parityAga nahIM kara detA hai taba taka vaha zuddha bodhikA samyaktvakA anubhava nahIM kara sakatA hai| isI taraha se ina Arambha parigraharUpa do sthAnoM ko AtmA jJa parijJA se jabataka nahIM jAna letA hai aura pratyAkhyAna parijJA se jaba pravRtti thAya che tene AraMbha kahe che. cAre taraphathI je keAi vastu maLe tene grahaNa karIne tenA sa grahu karavAnI pravRttine parigraDa kahe che. A parigraha dhanadhAnyAdrinA saMgraharUpa hAya che. parigraha nava prakAranA kahyo che (1) dhana, (2):dhI, goNa, anAja Adi dhAnya, (3) kSetra, (4) vAstu, dhara ( 5 ) yAMhI, (6) sutrartha, (7) mukhya (tAMzu ), (8) dvipaH bhane (6) atuSyaha bhI nava aAranA khAdyaparigrahA che. jyAM sudhI AtmA Arabha ane parigrahane ananA mULa rUpa mAnatA nathI, ane jyAM sudhI te kaivala prazna dharmanuM zravaNa karavAne ceAgya khanate nathI. tyAM sudhI te ketrali prajJapta dhamanuM zravaNa karavAne ce.gya khanatAnathI, A rIte AtmA jyAM sudhI jJa parijJAthI A ane sthAne jANI letA nathI ane pratyAkhyAna parijJAthI temanA tyAga karatA nathI tyAM sudhI te zuddha edhinA ( samyakatvanA) anubhava karI zakatA nathI. eja pramANe te AraMbha ane parigraharUpa e sthAnAne AtmA jJa parijJAthI jyAM sudhI jANI letA nathI ane pratyAkhyAna parijJAthI jyAM sudhI zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA02 u0 1 sU08 ArambhaparigrahAnavabodhena dharmAdyalAbha ni0 269 ityAdi / Arambhazcaitra, parigrahazcaitra / vyAkhyApUrvavat / Arambha-parigrahAvaparijJayAparityajya ca ko'pi samyaktvAnubhavaM kartuM na zaknotIti bhAvaH / dvesthAne aparijJAya AtmA muNDaH, dravyato- muNDaH zirolocena, bhAvatastu muNDa:- kaSAyAdyapanayanena bhUtvA, agArAd = gRhAt niSkramya, kevalAM=paripUrNa, vizuddhAM vA, anagAritAM = patrajyAM, no-naiva matrajati naiva prApnoti / 9 evam = anena prakAreNa yathA pUrvavAkye 'do ThAgAI apariNAittA AyA ' iti pAThastathA itaH samArabhyottaravAkye yojayitvA paThanIyam / tathA cAyamarthaHdve sthAne - Arambha - parigraharUpe, aparijJAya AtmA kevalaM vizuddha paripUrNa navavATasahitaM brahmacaryavAsaM= brahmacaryeNa - abrahma viramaNena, vAsaH = nivAsaH - brahmacaryavA sastam, no= naiva Avasati = Acarati pAlayituM na samartho bhavatItyarthaH / taka usakA parityAga nahIM kara detA hai taba taka vaha AtmA dravya aura bhAvarUpa se muNDita hokara AgArAvasthA se anagArAvasthA ko pUrNarUpa se yA vizuddharUpa se nahIM prApta kara pAtA hai / zira ke kezoM kA luJcana karanA isakA nAma dravya se muNDita honA hai, aura kaSAya Adi kA parityAga karanA isakA nAma bhAva se muNDita honA hotA hai kevala zabda kA artha paripUrNa athavA vizuddha hai, anagAritA zabda kA artha pravrajyA munidIkSA hai aura "no pravrajati " kriyApada kA artha nahIM prApta karatA hai aisA hai isI prakAra se " No kevalaM baMbhaceravAsanAvasejjA 95 AtmA jaba taka Arambha parigraharUpa ina do sthAnoM ko jJa parijJA se nahIM jAna letA hai aura pratyAkhyAna parijJA se unakA parityAga nahIM kara detA hai temanA parityAga karI detA nathI, tyAM sudhI te AtmA dravya ane bhAvarUpe muMDita thaIne AgArAvasthAnA tyAga karIne aNugArAvasthAne pUrNarUpe athavA vizuddharUpe prApta karI zakatA nathI mastakanA kezenuM luMcana karavuM tenuM nAma dravyanI apekSAe kuMDita thavuM samajavuM ane kaSAya AdinA parityAgakaravA eTale bhAvanI apekSAe muMDita thayuM. kevala zabda paripUrNa athavA vizuddhanA arthAMmAM ahIM vaparAyA che. pratrajyA laIne muni paryAyane dhAraNa karavI tenuM nAma ana gAritA che. " no pravrajati " sUtrAMzane a pravrajyA prApta karatA 66 A nathI, " mev| thAya che. eja pramANe " No kevalaM bebhaceravAsamAvasejjA " lyAM sudhI AtmA smArabha ane parigraharUpa ane sthAnAne jJa parijJAthI jANutA nathI ane zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 syAnAGgasUtre D ____ tathA-dve sthAne-Arambha-parigraharUpe aparijJAya, AtmA kevalena-vizuddhana paripUrNena saMyamena-pRthivyAdirakSaNalakSaNena no saMyamayati AtmAnamiti / ___ tathA-dve sthAne-Arambha parigraharUpe vastunI aparijJAya-apratyAkhyAya ca AtmA kevalena-vizuddhena, saMvareNa-AstravanirodharUpeNa, nonnaiva saMkRNoti AsravadvArAgi, iti bhaavH| ___ tathA dve sthAne-ArambhaparigraharUpe vastunI aparijJAyaapratyAkhyAya ca AtmA kevalaM-paripUrNa sarva-svaviSayagrAhakam , AbhinibodhikajJAnam abhi-arthAbhimukhaH, avipayarUpatvAt niyataH, saMzayabhinnatvAt , bodhaH-vedanam , abhinibodhaH / sa taba taka vaha nauvADasahita abrahmaviramaNavrata ko pAlana karane ke liye samartha nahIM hotA hai ___isI prakAra se-" No kevaleNa saMjameNaM saMjamejjA, no kevaleNa saMghareNaM saMvarejjA" AtmA jaba taka jJArijJA se ina Arambha parigraharUpa do sthAnoM ko nahIM jAna letA hai aura pratyAkhyAnaparijJA se jaba taka inakA parityAga nahIM kara detA hai taba taka vaha paripUrNa saMyama se pRthivyAdi saMrakSaNa rUpa sataraha prakAra ke saMyama se apane Apa ko saMyamita nahIM kara pAtA hai isI prakAra se vaha AtmA jJa parijJA se aura pratyAkhyAnaparijJA se ina donoM sthAnoMko jAne vinA aura inakA tyAga kiye vinA Asrava dvArA nirogharUpa vizuddha saMvarako prApta nahIM kara sakatA hai arthAt aisA AtmA AsravadvArako nahIM roka sakatA hai| pratyAkhyAna pariNAthI temano tyAga karatA nathI, tyAM sudhI te nava vADa sahita abrahmaviramaNa vratanuM (brahmacarya vratanuM) pAlana karavAne samartha thaI zakatuM nathI. merA pramANe " No kevaleNa saMjameNaM saMjamejjA, no kevaleNaM saMvareNaM saMvarejjA" yA sudhI mAtmA se parijJAthI 2mA mAna mana parizra35 be sthAne ne jANatA nathI ane pratyAkhyAna parijJAthI jyAM sudhI temano pari. tyAga karato nathI, tyAM sudhI te paripUrNa (vizuddha) saMyamathI pitAnA AtmAne saMyamita karI zakatuM nathI. pRthvIkAya AdinA saMrakSaNarUpa 17 prakArane saMyama kahyo che. AraMbha ane parigrahanA tyAgapUrvaka ja A saMyamanI ArAdhanA thaI zake che. e ja pramANe jyAM sudhI AtmA jJa parijJAthI AraMbha ane pari. grahanA svarUpane jANato nathI ane pratyAkhyAna dvArA temane parityAga karatA nathI, tyAM sudhI te Asrava dvArA nirodharUpa vizuddha saMvarane prApta karI zakato nathI, eTale ke e AtmA AavadvArane rokI zakatuM nathI. zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 23010 8 ArambhaparigrahAnavabodhena dharmAdyalAbha ni0 271 evAminibodhikaM tacca tajjJAnaM cetyAbhinivodhikajJAnam indriyapaJcakamanonimittako bodhastava, no-naiva utpAdayati / , evam anena prakAreNa, "no kevalaM uppADejjA " iti pATho yojanIya iti bhAvaH / tathA cAyamarthaH - dve sthAne aparijJAya, AtmA kevalaM paripUrNa vizuddhaM vA " No kevalamAbhiNibohiyanANaM uppADejjA" isI prakAra se AtmAjJa parijJa dvArA aura pratyAkhyAna parijJA dvArA ina Arambha parigraha rUpa donoM sthAnoM ko binA jAne aura vinA tyAge paripUrNa aise svaviSayagrAhaka Abhinibodhika jJAna ko utpanna nahIM kara pAtA hai yahAM kevala zabda kA artha " paripUrNa" hai " Abhi " upasarga indriyapaJcaka aura manonimittaka bodha meM saMzaya viparyaya jJAna ke abhAva ko prakaTa karane ke liye diyA gayA hai arthAta pAMca indriyoM aura mana se jo pratiniyata saMbaddha vartamAna vastu kA bodha hotA hai vaha Aminibodha matijJAna hai yaha Abhinibodha jJAna yadi saMzaya aura viparyaya se vihIna hai tabhI vaha kevala paripUrNa zuddha kahA gayA hai vaha abhinibodha hI Abhiniyodhika hai "evaM suyanANaM ohinANaM, maNapajjayanANaM, kevalanoNaM " isI taraha se isI prakAra se AtmA pUrvoktarUpa se apane Apa ko kiye vinA jJaparijJA aura pratyAkhyAnaparijJA se Arambha parigraha rUpa do sthAnoM ko jAne tyAge vinA paripUrNa athavA vizuddha zruta " No kevalamAbhiNitrohiyaNANaM uppADejjA" se aare AtmA tyAM sudhI jJa pariNA dvArA AraMbha ane parigraharUpa ane sthAnane jANatA nathI ane pratyAkhyAna dvArA temanA parityAga karate nathI, tyAM sudhI te paripUrNa evAM svaviSayaka grAhaka AbhiniSedhika jJAnane utpanna karI zakatA nathI. ahIM 'devasa' zabdano artha 'paripUrNa' che. " abhi " upasarga yAMya dhandriyo ane mane nimittaka edhamAM sazaya viSaya jJAnanA abhAva prakaTa karavA mATe vaparAyeA che. eTale ke pAMca indriyA ane manadvArA je pratiniyata sabaddha vartamAna vastunA medha thAya che, enuM nAma ja abhiniSedha matijJAna che. te AbhiniSedha jJAna je sazaya ane viSayathI rahita hAya te ja tene kaivala ( paripUrNa - vizuddha ) mAliniyodhi bhatijJAna AhevAya che. te malinimodhara mAlinimAdhi 35 che. " evaM suyanANaM ohinANaM, maNapajjavanANaM, kevalanANaM " eja pramANe AtmA jyAM sudhI AraMbha ane parigraharUpa e sthAne ne jJa rijJAthI jANatA nathI ane pratyAkhyAna parijJA dvArA jyAM sudhI temane parityAga karatA nathI, tyAM sudhI te vizuddha zrutajJAnane ( jItazAstranusArI zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 sthAnAGgasUtre zrutajJAnaM zrUyate, iti zrutam zabda eva / sa ca bhAvazrutaM pratikAraNamiti tatra jJAnavopacAreNa sa jJAnarUpaH / zrutaM ca tajjJAnaM ca zrutajJAnam-zrutazAstrAnusArijJAnaM notpAdayatIti / ___ ohinANaM' iti dve sthAne aparijJAya AtmA kevalaM paripUrNa vizuddhaM vA avadhijJAnam-indriyamanonirapekSam Atmano rUpidravyasAkSAtkaraNaM notpAdayatIti / _ 'maNapajjavanANaM ' iti / dve sthAne aparijJAya AtmA kevalaM paripUrNa, vizuddhaM vA, manaH paryavajJAnaM-manasaH paryavAH-paryAyAsteSAM jJAnaM notpAdayatIti / jJAna ko zrutazAstrAnusArI jJAna ko utpanna nahIM kara sakatA hai zruta zabda kA artha "zrUyate iti zrutam" zabda hai yaha zabda bhAvazruta ke prati kAraNa hotA hai imaliye zabda meM jJAna kA upacAra kara diyA gayA hai aura isImeM use jJAnarUpa kahA hai isI prakAra se AtmA parigraharUpa do sthAnoM kA jJaparijJA se jAnakara jabataka pratyAkhyAna parijJA se unakA parityAga nahIM kara detA hai taba taka vaha pUrNa vizuddha avadhijJAna ko indriyamano nirapekSa hokara rUpi dravyamAna ko dravyakSetra kAla aura bhAva kI maryAdA lekara sAkSAt jAnane vAle jJAna ko utpanna nahIM kara sakatA hai| isI prakAra se AtmA Arambha parigraharUpa do sthAnoM kA jJa parijJA se jAnakara jabataka pratyAkhyAna parijJA dvArA parityAga nahIM kara detA hai taba taka vaha pUrNarUpa se yA vizuddharUpa se manaHparyavajJAna ko-mana kI paryAyoM ko sAkSAt jAnanevAle jJAna ko utpanna nahIM kara sakatA hai zAnane ) Spanna 42 // zato nathI. " zrUyate iti zrutam " 2 vyutpatti mnusAra "je saMbhaLAya che te zrata che" eTale ke zabdane zata kahe che. te zabda bhAvazratamAM kAraNarUpa bane che. tethI zabdamAM jJAnano upacAra karAya che, ane tethI ja tene jJAnarUpa kahevAmAM Avela che. eja pramANe jyAM sudhI AtmA AraMbha ane parigraharUpa be sthAne ne jJa parijJAthI jANatuM nathI ane pratyAkhyAna dvArA temane parityAga karato nathI, tyAM sudhI te pUrNa vizuddha avadhijJAnane utpanna karI zakatuM nathI. Indri ane mananI apekSA rAkhyA vinA rUpi dravyamAtrane dravya, kSetra, kALa ane bhAvanI maryAdAnI apekSAe sAkSAt jANanAra jJAnane avadhijJAna kahe che. AraMbha ane parigrahanA svarUpane jANIne temanA parityAga pUrvaka ja AtmA A jJAnanI prApti karI zake che. e ja pramANe jyAM sudhI AtmA jJa parijJAthI AraMbha ane parigrahane jANatuM nathI ane pratyAkhyAna dvArA te bannene tyAga karatuM nathI, tyAM sudhI zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 2 u01sU08 ArambhaparigrahAnavabodhena dharmAdhalAbha ni0 273 'kevalanANaM' iti / dve sthAne aparijJAya AtmA kevalaM paripUrNa, vizuddha vA kevalajJAnaM kevalaM-matyAdinirapekSatvAdasahAyaM, yadvA-kevalaM-AvaraNamalAbhAvAd vizuddham , yadvA-kevalaM sakalaM saMpUrNam , yadvA-kevalam-sajAtIyadvitIyarahitatvA yahAM "no kevalaM uppADejjA" aisA pATha bhI yojita kara lenA cAhiye isakA aisA vAcyArtha hotA hai ki AtmA jabataka jJaparijJA se Arambha parigraha rUpa do sthAnoM ko nahIM jAnakara pratyAkhyAna parijJA se unakA parityAga nahIM kara detA hai, tabataka yaha paripUrNa athavA vizuddha kevalajJAna ko-vinA maryAdA ke rUpI aura arUpI dravyoM ko hastAmalakavat sAkSAt jAnane vAle jJAna ko nahIM utpanna kara sakatA hai "kevalanANaM" meM jo jJAna kA vizeSaNa yaha kevala pada rakhA hai usase yaha prakaTa kiyA gayA hai ki vaha jJAna aisA hotA hai ki jisameM mati Adi jJAnoM kI nirapekSatA hone ke kAraNa sahAyatA kI cAhanA nahIM rahatI hai| athavA isa kevalajJAna kA nirodhaka jo sarvaghAti prakRtirUpa kevalajJAnAvaraNa hai usakA isameM sarvathA kSaya rahatA hai isIliye ise vizuddha kahA gayA hai athavA avadhijJAna aura manaHparyavajJAna jisa prakAra dravyakSetrAdi kI maryAdA lekara rUpI padArtha ko jAnate haiM usa prakAra se yaha maryAdA lekara padArthoM ko nahIM jAnatA hai kintu maryAdA rahita hokara hI yaha te pUrNarUpe athavA vizuddharUpe mana:paryavajJAnane (mananI paryAyane sAkSAt jANanArA jJAnane) utpanna karI zakatuM nathI. mADI "no kevalaM uppADejA" mA 54 555 yonya 4. tanA dvArA e vAcyArtha thAya che ke jyAM sudhI AtmA jJa parijJAthI AraMbha parigraharUpa be sthAnane jANIne pratyAkhyAna parijJAthI temane parityAga karate nathI, tyAM sudhI te paripUrNa athavA vizuddha kevaLajJAnane utpanna karI zakatuM nathI. koI paNa jAtanI maryAdA vinA rUpI ane arUpI dravyone hastAmalakavat (hAthamAM rahelA AmaLAnI jema) sAkSAta jANanArA jJAnane kevaLajJAna cha cha. " kevalanANaM " mA 54mA 2 sa vizeSa che tenA dvArA bheTa karavAmAM AvyuM che ke A jJAna evuM hoya che ke temAM matijJAna Adi jJAnanI apekSA rahetI nathI-eTale ke te jJAnethI sahAyatAnI AvazyakatA rahetI nathI. kevaLajJAnanuM nirodhaka sarvaghAti prakRtirUpa je kevaLa jJAnAvaraNa karma che, tene temAM sarvathA kSaya thayeluM rahe che, tethI tene vizuddha kahyuM che. avadhijJAna ane manaH paryAvajJAna te dravya, kSetra, kALa ane bhAvanI maryAdAmAM rahIne rUpI padArthone jANI zake che, paraMtu kevaLajJAnamAM AvI ke maryAdA thA 35 zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 sthAnAGgasUtre dasAdhAraNam , anantam-yadvA-kevalaM-jJeyAnantatvAdanantam , tacca tajjJAnaM ca kevalajJAnaM notpAdayatIti / iha 'kevalam ' iti vizeSaNena, kevalajJAnasya svarUpamAtraM pradarzitam // 108 // kathaM punaH kevaliprajJaptadharmazravaNAdilAbho bhavedityAzajhyAha mUlam -do ThANAiM pariyANittA AyA kevalipannattaM dhamma lameja savaNayAe, taM jahA-AraMbhe ceya, pariggahe ceva / evaM jAca kevalanANamuppADejA // sU0 9 // dve sthAne parijJAya AtmA kevaliprajJapta dharma labhate zravaNatAya / tad yathAArambhazcaiva parigrahazcaiva / evaM yAvat kevalajJAnamutpAdayati / / mU0 9 // ___TIkA-'do ThAgAiM pariyANittA' ityAdi / dve sthAne-vastunI, parijJAya-jJaparijJayA'narthamUlamiti viditvA, pratyAkhyAnarUpI arUpI samasta trikAlavI padArthoM ko aura unakI paryAyoM ko yugapat jAnatA hai isIliye ise sakalapratyakSa kahA gayA hai athavA kevalajJAna jaisA aura koI dUsarA jJAna nahIM hai, ataH yaha asAdhAraNa jJAna hai anantajJAnarUpa hai athavA-jJeya ananta hai isaliye yaha ananta hai isa prakAra se yahAM kevala vizeSaNase kevalajJAnakA svarUpamAtra dikhalAyA gayA hai| ___ jIya kebaliprajJapta dharma kA zravaNAdirUpa lAbha kaise ho sakatA hai isake liye sUtrakAra kahate haiM-- "do ThANAiM pariyANittA AyA" ityAdi // 9 // TIkArtha-AtmA do sthAnoMko jAnakara kevaliprajJapta dharmako zravaNAdi hetI nathI. te te aparimita (maryAdA vihIna) rUpI, arUpI samasta trikALavata padArthone ane temanI paryAne eka sAthe jANI zake che, tethI tene sakalapratyakSa kahevAmAM AvyuM che. athavA kevaLajJAna jevuM bIjuM kaI jJAna nathI, tethI te asAdhAraNa jJAna che ane ananta jJAnarUpa che. athavA ya (padArtho) ananta che, tethI te jJAna paNa ananta che A rIte ahIM kevala vizeSaNathI kevaLajJAnanuM svarUpamAtra batAvavAmAM AvyuM che. che sU. 8 jIva kevali prajJapta dharmanA zravaNAdi rUpa lAbha kevI rIte prApta karI zake che te sUtrakAra have prakaTa kare che- "do ThANAiM pariyANitto AyA " chatyA // 8 // AtmA be sthAnane jANIne kevali prajJapta dharmane zrAvaNAdi rUpe prApta zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 2 u0 1 sU010 dharmAdiprAptau kAraNadvayanirUpaNam 275 parijJayA pratyAkhyAya, AtmA kevalimajJapta dharma zravaNatAyai-zravaNArtha, labhate / te dve sthAne pradarzayati-taM jahA-ityAdi / tad yathA-Arambhazcaiva, parigrahazcaiva / ayaM bhAvaH-Arambhazca parigrahazvetyubhe sthAne parityajya jinokto dharmaH zrotuM sulabho bhavatIti / ' evaM jAva' ityAdi / evaM yAvat kevalajJAnamutpAdayati / iha yAvacchabdena-pUrvasUtrAt pATho'nusandheyaH // mU0 9 // dharmAdiprAptau punaI ya kAraNAntaramAha mUlam--dohi ThANehiM AyA kevalipannattaM dhammaM labheja savaNayAe / taM jahA-soccA ceya, abhisamecca ceva, jAva kevalanANaM uppADejA // sU0 10 // chAyA-dvAbhyAM sthAnAbhyAM AtmA kevalipajJaptaM dharma labhate zravaNatAyai / taM jahA-zrutvA caiva, yAvat kevalajJAnamutpAdayati // 0 10 // rUpase prAptakara letA hai arthAt do sthAnoM ko jAnanevAlo AtmA hI kevali prajJapta dharma ko sunane ke yogya bana sakatA hai ve do sthAna haiM Arambha aura parigraha isI taraha se vaha yAvat kevalajJAna ko utpanna kara sakatA hai tAtparya isa kathana kA aisA hai ki AtmA jJaparijJA se Arambha evaM parigraha ko anartha kA mUla jAnakara aura pratyAkhyAna parijJA se jaba unakA tyAga kara detA hai tabhI use jinokta dharma sunane ke liye sulabha hotA hai isI prakAra se aisA hI AtmA yAvat kevalajJAna ko sulabha zAnti utpanna kara letA hai yahAM yAvatpada se pUrva sUtra kA samasta pATha gRhIta huA hai / suu09|| karI le che. eTale ke AraMbha ane parigraharUpa be sthAnene jJa parijJAthI jANIne pratyAkhyAna dvArA temane parityAga karanAra AtmA ja kevali prajJasa dharmane zravaNa karavAne pAtra bane che. e ja pramANe te kevaLajJAna paryantanA pUrva sUtrokta padArthone prApta karI zake che. eTale ke jyAre AtmA jJa pari. jJAthI AraMbha ane parigrahane anarthanA mULa rUpa jANane pratyAkhyAna parijJAthI temane parityAga karI de che, tyAre ja te jinekta dharmanuM saraLatAthI zravaNa karI zake che, ane e ja AtmA pUrva sUtrokta aNagaritA, saMyama Adi vijJAna paya-tanA sAnAna prAta 431 / che. sahI " jAva" (yApata) padathI pUrvasUtrane samasta pATha grahaNa kara joIe che sU 9 che zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 sthAnAGgasUtre TIkA-'dohi ThANehiM' ityAdi / zrutvA-kevelipajJaptasya dharmasyopAdeyatAmAkI, abhisametya-tAM hRdisNdhaary| ayaM bhAvaH-dharmopAdeyatAyAH zravaNaM, hRdi dhAraNaM ceti dve sthAne dharmazravaNasya kAraNamiti / uktaM ca-" saddharmazravaNAdeva, naro vigatakalmaSaH / jJAtatattvo mahAsattvaH, paraM saMvegamAgataH // 1 // dharmopAdeyatAM jJAtvA, saMjAtecchotra bhaavtH| dRDhaM svazaktimAlocya, grahaNe saMpravartate // 2 // " dharmAdi prApti meM kAraNAntara dvaya kA kathana " dohiM ThANehiM AyA kevali pannattaM dhammaM labhejja savaNayAe" ityAdi // 10 // TIkArtha-AtmA do sthAnoMke dvArA kevaliprajJapta dharmako pA letA hai, ve do sthAnarUpa kAraNa hai eka zravaNa aura dUsarA hRdaya meM usakA avadhAraNa isakA tAtparya aisA hai ki AtmA kevali prajJapta dharma upAdeya hai " aisA jaba sunatA hai to isa zravaNamAtrase vaha kevaliprajJapta dharmako grahaNa nahIM kara letA hai, ataH isake liye AvazyakatA hai use hRdayameM avadhAraga karane kI isIliye yahAM kevali prajJapta dharma ko prApta karane ke liye ina do kAraNoMkA nirdeza kiyA gayA hai uktaM ca-"saddharmazravaNAdeva" ityAdi jinokta sacce dharma sunanese (dharma kA zravaNa karane se ) manuSya kalmaSa ( pApa ) vihIna ho jAtA hai kyoM ki vaha usake dvArA heya dharmAdinI prAptinA nimittarUpa anya be sthAnonuM nirUpaNa - " do hiM ThANehiM AyA kevalipaNNattaM dhammaM labhejja savaNayAe " tyAhi 10 AtmA be sthAne dvArA kevali prajJapta dharmane prApta kare che. te be sthAna rUpa kAraNa nIce pramANe che-(1) zravaNa ane (2) tene hRdayamAM avadhAraNa karIne. A kathananuM tAtparya nIce pramANe che - kevali prajJasa dharma upAdeya che", evuM kathana jyAre AtmA sAMbhaLe che, tyAre eTalA kathananA zravaNa mAtrathI ja te kevaliprajJasa dharmane grahaNa karI lete nathI, tene mATe te Avazyaka vastu to e che ke tene hRdayamAM avadhAraNa karavuM joIe. tethI ja sUtrakAre keliprajJasa dhamane prApta karavA mATe ahIM mA 12 nizadhya che. 4yuM 5 cha -'saddharmazravaNAdeva" tyA. jinekta dharmanuM zravaNa karavAthI manuSya kamaSa (pApa rUpa malinatA) thI vihIna banI jAya che, kAraNa ke tenA dvArA te heya ane upAdeyanA tatvajJAnathI zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mughA TIkA sthA0 2 u0 1 sU0 11 samayadvayonmAdanadvayanirUpaNam 277 __ 'jAva' iti iha yAvacchabdena-dohiM ThANehiM AyA kevalaM bohiM bujjhejjA' ityAdi / 'jAva kevalanANaM uppADejjA' iti paryantaM bodhyam // sU0 10 // kevalajJAnaM ca kAlavizeSe bhavatIti tamAha mUlam-do samAo pnnttaao| taM jahA-osappiNI samA ceya, ussappiNI samA ceva // sU0 11 // chAyA-dve same prajJapte / tad yathA-avasarpiNI samA caiva, utsarpiNI samA caiva // sU0 11 // TIkA-'do samAo' iti / samA-kAlavizeSaH / anyat sugamam // sU0 11 // aura upAdeya ke tattvajJAna se saMpanna bana jAtA hai jaba AtmA meM heyopAdeya kA tAttvika jJAna jAgRta ho jAtA hai taba AtmA meM eka prakAra kA aisA Atmika bala prakaTa hotA hai ki jisase ise parama saMvega utpanna hotA hai "saMsArAt bhItisaMvegaH" saMvega utpanna hone se phira yaha dharma ko jIvana meM utArane kI aisI dRDha icchA vAlA bana jAtA hai ki jisase vaha apanI zakti ke anusAra dharma ko grahaNa hI kara letA hai yahAM yAvatzabda se " dohi ThANehi AyA kevalAM bohiM bujjhejjA" isa pATha se lekara " jAva kevala nANaM uppA. DejjA" isa pATha taka kA grahaNa huA hai / sU0 10 // kevalajJAna kAlavizeSa meM hotA hai isaliye aba usI kAlavizeSa ko sUtrakAra kahate haiM-"do samAo pannattAo" ityAdi // 11 // samA nAma kAlavizeSa kA hai aura yaha kAlavizeSa utsarpiNI yukta banI jAya che. jyAre AtmAmAM heye pAdeyanuM tAtvika jJAna jAgRta thaI jAya che tyAre AtmAnI aMdara eka jAtanuM AtmabaLa prakaTa thAya che ane tenA dvArA tenA mAtmAmA 52ma savega utpanna yAya che. "saMsArAt bhIti saMvegaH" sa tpanna vAthI te mana vanamA tApAne nizcayI bane che. tethI te pitAnI zakti anusAra dharmane grahaNa karI le che. ahIM " jAva ( yAvat " 54thI "dohi ThANehiM AyA kevalAM bohi bujhejjA" / pAthI 13 zane "jAva kevalanArNa uppADejA" mA sUtrapA paya-tanI pATha grahaNa karavAmAM Avyo che. e sUtra 10 che kevaLajJAna kALavizeSamAM ja thAya che, tethI have sUtrakAra te kALavizeSanI 5359 / / re cha-"do samAo paNNattAo" tyAhi // 11 // vizeSatuM nAma " sabhA' (samaya) cha. te vizeSa mele cha zrI sthAnAMga sUtra :01 Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 sthAnAGgasUtre kevalajJAnamunmAdakSaye satyeva bhavati, ataH sAmAnyena unmAdaM prarUpayitumAha mUlam--duvihe ummAe pannatte / taM jahA-jakkhAveseNaM ceva, mohaNijassa ceva kammassa udaeNaM / tattha NaM je se jakkhAveseNaM, se suhaveyaNatarAe ceva, suhAvimoyaNatarAe ceya / tatthaNaM je se mohaNijassa kambhassa udaeNaM se NaM duhaveyaNatarAe ceva, duhavimoyaNatarAe ceva // sU0 12 // ___ chAyA-dvividha unmAdaH prajJaptaH / tadyathA-yakSAvezena caiva, mohanIyasya caiva karmaNa udayena, tatra khalu yo'sau yakSAvezena, sa khalu mukhavedanatarakazcaiva, sukhavimocanatarakazcaiva / tatra khalu yo'sau mohanIyasya karmaNa udayena, sa khalu duHkhavedanatarakazcaiva, duHkhavimocanatarakazcaiva // mU0 12 // TIkA- 'duvihe ummAe ' ityAdi unmAda:-cittavikSepaH, sa dvividhaH prajJaptaH / tad yathA-yakSAvezena-yakSo devastasyA''veza:-manuSyAdizarIre'dhiSThAnaM tena, ya unmAdaH, sa ityekaH / tathAmohanIyasya-darzanamohanIyAdeH karmaNa udayena, ya unmAdaH, so'nya iti / tatraaura ayasarpiNI ke bheda se do prakAra kA hai bAkI kA isa viSaya kA kathana pahile kiyA jA cukA hai // sU011 // kevalajJAna unmAda ke kSaya hone parahI hotA hai ataH aba sUtrakAra sAmAnya rUpa se unmAda kI prarUpaNA karate haiM___ "duvihe ummAe pannatte" ityAdi / / 12 // cittavikSepa kA nAma unmAda hai yaha unmAda do prakAra kA kahA gayA hai eka yakSAvezase huA unmAda aura dUsarA darzanamohanIya karma ke udaya se huA unmAda, manuSyAdi zarIra meM jo deva kA adhiSThAna (1) utsarpiNakALa ane (2) avasarpiNIkALa. A viSayanuM vizeSa kathana pahelAM karavAmAM AvI gayuM che. che sUi 11 che unmAdane kSaya thavAthI ja kevaLajJAna utpanna thAya che. tethI sUtrakAra have sAmAnya33 G*mAnI pra354! 42 che. "duvihe ummAe paNNatte" tyA // 12 // cittavikSepane umAda kahe che te unmAdanA be prakAra kahyA che-(1) yakSAveza dvArA utpanna thayelo unmAda ane (2) darzana mohanIya karmanA udayathI utpanna thayela unmAda, manuSyAdinA zarIramAM keI devAdine praveza thAya che ane tene lIdhe tene zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 2 u01 sU0 12 unmAdadvayanirUpaNam 27 tayormadhye yo'sau yakSAvezena bhavati, sa sukhavedanataraka eva-atisukhena mohajanyo nmAdApekSayA aklezena vedanam-anubhavanaM yasyAsauM sukhavedanataraH sa eva sukhavedanatarakaH / tathA-atizayena sukhena vimocanaM-viyojanaM, yasyA'sau mukhavimocananaraH / sa eva sukhavimocanatarakaH vidyAmantrataMtrAdimAtrasAdhyatvAt ityevaM dvividho bhavati / tatra khalu yaH unmAdo mohanIyasya karmaNa udayena jAyate, sa khalu duHkhavedanataro bhavati, aikAntikAtizayitabhramasvabhAvatayA'tyantaviparItapravRttinimittatvenA'nantabhavabhramaNakAraNatvAt , tathA''bhyantarakAraNotpannatvena maMtrAdhasAdhyatvAt ho jAtA hai aura usase citta meM jo asAvadhAnI A jAtI hai, vahI yakSAvezajanya unmAda hai tathA darzanamohanIyAdi karma ke udaya se jo unmAda viparIta pariNAma hotA hai vaha darzanamohanIya karma janya unmAda hai inameM jo unmAda yakSAveza se janya hotA hai vaha " suha veyaNatarAe ceva" sukhavedanataraka hI hotA hai arthAt mohajanya unmAda kI apekSA yaha yakSAvezajanya unmAda aklezase hai anubhava jinakA aisA hotA hai tathA-sukhavimocanataraka vidyAmantrAdi se sAdhya hone ke kAraNa acchI taraha se chur3Ane ke yogya hotA hai arthAt yakSAveza janya jo unmAda hotA hai vaha vidyAmantra Adi ke prabhAva se chUTa jAtA hai parantu jo mohajanya unmAda hotA hai vaha yakSAvezajanya unmAda kI apekSA duHkhavedanataraka hotA hai kyoM ki darzanamohanIya janya unmAda AtmA meM viparIta pariNatirUpa hotA hai isase AtmA anAtmAbhUta padArthoM meM lucittamAM je asAvadhAnI AvI jAya che, tene yakSAvezajanya umAda kahe che. paraMtu darzanamehanIya karmanA udayathI cittamAM viparIta pariNAma rUpa je unmAda pedA thAya che tene darzanamohanIya karmajanya umAda kahe che. A baMne unmA. homa 2 paDasA prazna yakSAveza5-5 mA che te " suhaveyaNatarAeceya" sukhadana taraka ja hoya che. eTale ke mehajanya umAda karatAM cakSAveza janya unmAdane anubhava vadhAre akalezajanaka hoya che. vaLI cakSAvezajanya unmAdA sukhavimocana taraka hoya che, saraLatAthI dUra karI zakAya evo hoya che kAraNa ke yakSAveza janya je unmAda hoya che te vidyA, maMtra Adi dvArA saraLatAthI dUra karI zakAya evuM hoya che, paraMtu je mahajanya unmAda che te yakSAveza janya unmAda karatA duHkhavedanataraka-vadhAre duHkhapUrvaka vedana karavA yogya hoya che, kAraNa ke darzanameMhanIya janya unmAda AtmAmAM viparIta pariNatirUpa hoya che. tethI AtmA anAtmabhUta padArthomAM lebhAIne ISTa-aniSTanI kalpanA zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAnasUtre karmakSayopazamAdibhirevaniryattrAt / saMsArasya ca duHkhavedana svabhAvatvAt / mohajonmAdAdanyo yakSajanitonmAdaH sukhavedanatara evaM ekabhavikatvAditi // sU0 12 280 bhAtA huA iSTAniSTa kI kalpanA se Apa ko sukhI duHkhI mAnane lagatA hai jo padArtha apane nahIM haiM inheM apanA mAnatA hai aura jo apane haiM unheM apane nahIM mAnatA hai rAgAdika jo prakaTa meM duHkhoM denevAle haiM unakI hI sevA karatA huA apane ko sukhI mAnatA hai zubha aura azubha karma ke phala meM rati aura arati karatA huA apane nijake pada ko bhUla jAtA hai isa taraha se isa jIva kI darzana mohanIyakarma ke udaya se viparIta pariNati bana jAtI hai tAtparya yahI hai ki yaha isake sadbhAva se samyagdRSTi nahIM bana pAtA hai isa kAraNa isa prakAra kI pravRtti isa ke liye ananta bhavabhramaNa kA kAraNa banatI hai kyoM ki jabataka isa prakAra kI viparIta pariNati rUpa darzanamohanIya janya unmAda kA udaya jIva ko rahatA hai tabataka yaha jIva cAroM gatiyoM meM janmamaraNa ke duHkhoM ko uThAtA rahatA hai yahI isa unmAda meM duHkhavedanatarakatA hai tathA yaha unmAda darzanamohanIya karmake kSaya kSayopazamAdi se hI haTAyA jA sakatA hai vidyAmantrAdi ke prabhAva se nahIM isaliye bhI yaha duHkhavedanataraka hai tathA yaha unmAda saMsAra kA hI kAraNa hotA hai aura AthI peAtAne sukhIdu:khI mAnavA lAge che. je padArtho peAtAnA nathI temane te peAtAnA mAne che ane je paDhArtho peAtAnA che temane te pArakAM mAne che. duHkhanA kAraNabhUta rAgAdikAnI sevA karavAmAM ja te sukha mAne che, evA mANasa zubha ane azubha karmanA phaLamAM rati ane ati karatA thakA peAtAnA nijanA pannune bhUlI jAya che. A rIte darzanamehanIya karmanA udayathI te jIva viparIta pariNativALA banI jAya che. kaheva nuM tAtparya e che ke A prakAranA unmAdavALA jIva samyagdaSTi khanI zakatA nathI, te kAraNe tenI A prakAranI pravRtti tene mATe ananta bhavabhramaNanuM kAraNu khane che. kAraNa ke jyAM sudhI te jIvamAM darzanameAhanIya janya A prakAranI viparIta paraNitanA sadbhAva rahe che, tyAM sudhI te cAre gatimAM janmamaraNu rUpa duHkhAne sahana karate rahe che. eja A unmAdamAM duHkhavedana tarakatA che. A unmAdane danamehu: nIyanA kSaya ane kSApazamAdi dvArA ja dUra karI zakAya che. vidyAmantrAdinA prabhAvathI A prakAranA unmAda dUra karI zakAteA nathI, tethI paNa tene duHkha vedanataraka kahevAmAM Avela che. tathA A unmAda sasAranI vRddhinA kAraNarUpa zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 2 u01 sU0 13 daNDadvayanirUpaNam 281 unmAde sati prANI prANAtipAtAdirUpe daNDe pravartate, daNDabhAjanaM cA bhavatItidaNDaM nirUpayati * mUlam - do daMDA pannattA / taM jahA aTTAdaMDe ceva, aNahAdaMDe ceva / neraiyANaM do daMDA pannattA, taM jahA - ahAdaMDe ya, aNaDAdaMDe y| evaM cavIsAdaMDao, jAva vimANiyANaM // sU0 13 // chAyA - dvau daNDau prajJaptau / tad yathA - arthadaNDazcaiva, anarthadaNDazcaiva / nairayikANAM dvau daNDa prajJaptau taM jahA - arthadaNDazca anarthadaNDazca / evaM caturviMzatidaNDakaH, yAvad vaimAnikAnAm || sU0 13 // 1 TokA' do daMDA pannattA ' ityAdi dvau daNDau prajJaptau - prarUpitau bhagavatA / daNDaH prANAtipAtAdiH sa dvividha ityarthaH / daNDazabdArthaH AvazyakasUtrasya matkRtAyAM munitoSiNI TIkAyA saMsAra duHkharUpa hI hai isaliye bhI yaha duHkhavedanatara hai tathA yaha unmAda jIva ke sAtha bhava 2 meM jAtA hai ataH eka bhavika yakSajanya unmAda kI apekSA yaha duHkha vedanataraka hai aura yakSajanita unmAda isa kI apekSA sukhavedanataraka hai | sU0 12 // unmAda ke hone para prANI prANAtipAtAdirUpa daNDa meM pravRtti karatA hai athavA daNDakA pAtra hotA hai - isI viSaya kI aba sUtrakAra prarUpaNA karate haiM-" do daMDA pannattA " ityAdi || 13|| daNDa zabda se yahAM prANAtipAta AdikoM kA grahaNa huA hai yaha daNDa do prakAra kA hai daNDazabda kA artha Avazyaka sUtra para jo merI kI huI munitoSiNI TIkA hai, usameM vivecita huA hai ataH vahAM se ane che. saMsAra te duHkharUpa ja che, tethI paNa tene duHkhavedyanataraka kahyo che. A unmAdane saMbadha jIvanI sAthe bhava bhavamAM rahe che. tethI eka vika yakSajanya unmAda karatAM mehanIyajanya unmAdane duHkhavedanataraka kahyo che. yakSa janya unmAda mehanIyajanya unmAda karatAM sukhavedanataraka haiAya che. prasU0 12 // unmAyukta avasthAmAM ja jIva prANAtipAta Adi rUpa daMDamAM pravRtta thAya che athavA IMDane pAtra bane che. tethI sutrakAra have dauMDanI prarUpaNA kare che. do daMDA paNNattA " ityAdi // 13 // 66 IDa zabda dvArA ahIM prANAtipAta Adine grahaNu karavAmAM Avela che. A daMDanA be prakAra che. daMDa zabdane artha, mArA dvArA Avazyaka sUtranI tha 36 zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 sthAnAGgasUtre mavalokanIyaH / kena prakAreNa dvau daNDau prarUpitau ? taM pradarzayati-taM jahA' ityAdi / arthadaNDaH arthAya indriyAdiprayojanAya daNDaH, yastu niSprayojano daNDaH, sa anarthadaNDa iti / uktarUpameva daNDaM sarvajIveSu caturviMzatidaNDakena nirUpayati'neraiyANaM' ityAdi / nairayikANAmarthadaNDo'narthadaNDazceti dvau daNDau bhavataH / evaM-nairayikavat arthadaNDAnarthadaNDAbhilApena caturviMzatidaNDako boddhavyaH / tatratAvAn vizeSaH-nairayikANAmarthadaNDaH svazarIrarakSArthamanyasyopahananam , anarthadaNDastu pradveSakaraNAdeva bhavati / pRthivyAdInAM tu anAbhogenApyAhArakagrahaNe jIvopaghAto ise jAna lenA cahiye daNDa ke ve do prakAra isa taraha se haiM-" aTThA daMDe ceya aNaTThAdaMDe ceya" eka artha daNDa aura dUsarA anartha daNDa inameM indriyAdi prayojana ke nimitta jo daNDa hai yaha artha daNDa hai| tathA niSprayojana jo daNDa hai yaha anartha daNDa hai isI daNDa kA sarva jIvoM meM caturviMzatidaNDa dvArA aba sUtrakAra prarUpaNa karate haiM " nera. iyANaM" ityAdi nairayika jIvoM meM do daNDa hote haiM eka arthadaNDa aura dUsarA anarthadaNDa nairayika kI taraha hI arthadaNDa aura anartha ke abhilApa se caturvizatidaNDaka jAnanA cAhiye vizeSatA isameM kevala aisI hI hai ki nairayikoM meM jo arthadaNDa hai vaha apane zarIra kI rakSA ke liye anya nArakiyoM kA upahananarUpa hai tathA anarthadaNDa, vyartha ke pradveSa karane rUpa hai tathA pRthivyAdika jIvoM meM anAbhoga se bhI jo AhAragrahaNa karane je munitaSiNI TIkA lakhavAmAM AvI che, temAM Ape che. tethI jijJAsu pAThake e tyAMthI te vAMcI le. daMDanA prakAra nIce pramANe che - " adrA daMDe ceva aNadvA daMDe ceya" (1) artha 64 mana (2) ana daMDa. IndriyAdi prajanane nimitte je prANAtipAtAdi rUpa daMDa thAya che, tene artha daMDa kahe che, paNa niprojanayukta je daMDa hoya che tene anartha daMDa kahe che. have A daMDanuM samasta jIvomAM 24 daMDaka dvArA sUtrakAra nirUpaNa raicha-" neraiyANaM " chatyAhi. nArImA DAya cha (1) ma bhane (ra) anartha daMDa. eja abhilApa kamathI covIse daMDakanA jIvamAM-vaimAnika paryaktanA jIvamAM artha daMDa ane anartha daMDanA sadubhAvanuM kathana thavuM joIe. artha daMDa ane anartha daMDanI apekSAe nArakomAM A pramANe vizeSatA che. nArakamAM pitAnA zarIranI rakSAne mATe artha daMDa thato hoya che ane te anya nArakenA upanana rUpa hoya che, ane tyAM vyartha pradveSa karavA rUpa anartha daMDane sadbhAva hoya che. pRthvIkAya Adi mAM anAga rUpe AhAra zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA02 u01 sU0 14 darzanadvayanirUpaNam 283 bhavati / sa eva teSAmarthadaNDaH, anythaakhnrthdnnddH| athavA-bhavAntarIyo yo'rthadaNDAdipariNAmastadapekSayA daNDadvayaM pRthivyAdInAM bodhyam // sU0 13 // sa cAyaM daNDaH samyagdarzanAditrayavatAM na bhavatItyatastatritayanirUpaNaM kartumicchan pUrva sAmAnyena darzanasvarUpaM nirUpayati mUlam-duvihe daMsaNe pannatte / taM jahA,sammadaMsaNe ceva, micchAdasaNe ceva / sammadaMsaNe duvihe pannatte / taM jahA-NisaggasammadaMsaNe ceva, abhigamasammadaMsaNe ceva / NisaggasammadaMsaNe duvihe pannatte / taM jahA-paDivAI ceva, apaDivAI ceva / abhigamasammaiMsaNe dubihe pannatte / taM jahA paDivAI ceva, apaDicAI ceva / micchAdaMsaNe duvihe pannatte / taM jahA-abhiggahiyamicchAdasaNe ceva, aNabhigahiyamicchAdasaNe ceva / abhiggahiyamicchAdaMsaNe duvihe pannatte taM jahA-sapajjavasie ceva, apajavasie ceva / evamaNabhigahiyamicchAdaMNe'vi // sU0 14 // ___ chAyA-dvividhaM darzanaM prajJaptam / tad yathA-samyagdarzanaM caiva, mithyAdarzanaM caiva / samyagdarzanaM dvividhaM prajJaptam / tad yathA-nisargasamyagdarzanaM caiva, abhigamasamyagdarzanaM caiva / nisargasamyagdarzanaM dvividhaM prajJaptam / taM jahA-pratipAticaiva, apratipAti caiva / abhigamasamyagdarzanaM dvividha prajJaptam / tad yathA-pratipAti caiva, apratipAti caitra / mithyAdarzanaM dvividhaM prajJaptam / tad yathA-abhigrahikamithyAdarzanaM caiva, anabhigrahikamithyAdarzanaM caiva / amigrahikamithyAdarzanaM dvividhaM prajJaptam / tad yathA-saparyavasitaM caiva, aparyavasitaM caiva / evmnbhigrhikmithyaadrshnmpi||14|| para jIvoM kA upaghAta hotA hai tadrUpa artha daNDa hotA hai isase atirikta yahAM anartha daNDa hotA hai athavA bhavAntarIya jo arthadaNDAdirUpa unakA pariNAma hai usa apekSA se daNDadvaya pRthivyAdikoM ke hote haiM aisA jAna lenA cAhiye / sU0 13 // grahaNa karavAmAM jene je upaghAta thAya che, te upaghAta rUpa artha daMDane sadbhAva hoya che. taduparAMta teomAM anartha daMDane paNa sadUbhAva hoya che. athavA bhavAntarIya je artha daMDAdi rUpa temanuM pariNAma che, te daSTie ema samajavuM joIe ke pRthvIkAya AdimAM paNa banne prakAranA daMDane sadUbhAva hoya che. je sU0 13 che zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 sthAnAGgasUtre TIkA-'duvihe daMsaNe panatte' ityAdi darzanaM-zraddhAnam , abhirucirityarthaH / tad dvividham-samyagdarzanam , mithyAdarzana ceti / tatra-sarvajJopadiSTapAramArthikajIvAdipadArthAnAM zraddhAnaM samyagdarzanam , tadviparItaM mithyAdarzanam / sagyagdarzana dvividham-nisargasamyagdarzanam , abhigamasamyagdarzanaM ca / tatra-nisargaH, svabhAvaH, anupadezaH, ityekArthAH / nisargaNasvabhAvena gurvAdhupadezamantareNa karmopazamAdibhyo jIvasya yaddarzana samutpadyate nat yaha daNDa samyagdarzanAditraya vAle jIvoM ko nahIM hotA hai isI abhiprAya se una tInoM kA nirUpaNa karane kI icchAyAle sUtrakAra pahile sAmAnya rUpa se darzana ke svarUpa kA nirUpaNa karate haiM "duvihe daMsaNe pannatte" ityAdi // 14 // darzana-zraddhAna abhiruci-do prakAra kA kahA gayA hai jaise samyag darzana aura mithyAdarzana inameM sarvajJa upadiSTa jIvAdika padArthoM kA jo zraddhAna hai vaha samyagdarzana hai isa samyagdarzana se jo viparIta darzana hai vaha mithyAdarzana hai inameM bhI jo samyagdarzana hai vaha nisargasamyaga darzana aura abhigama samyagdarzana ke bheda se do prakAra kA hai jo samyag darzana jIva ko guryAdika ke upadeza ke vinA utpanna hotA hai vaha samyagdarzana nisarga hai nisargazabda kA artha svabhAva hai isa svabhAva se hue samyagdarzana meM upadeza Adi paranimitta kI apekSA nahIM rahatI hai isameM darzanamohanIya karma kA kSayopazamAdi rUpa pariNAma svataH hotA hai samyagadarzanAdi traNane sadabhAvavALA jI A daMDathI rahita hoya che, tethI have sarakAra te traNenuM nirUpaNa kare chepahelAM teo sAmAnya rUpe daza. nanu ni3555 42 cha-" duvihe daMsaNe paNNatte" tyA // 14 // kathanamAM zraddhA athavA abhirucinuM nAma darzana che. tenA be pr||2 cha-(1) sabhyaza mane (2) mithyAzana. saba vA paTa Oldika padArthomAM zraddhA rAkhavI tenuM nAma samyagdarzana che. A samyagdarzana karatAM viparIta je darzana che tene mithyAdarzana kahe che samyagdarzananA be bheda che. (1) AAP sabhyazana, (2) manigama sabhya24zana. re sabhyaza mAM guru AdinA upadeza vinA utpanna thAya che, te samyagdarzanane nisarga samyadarzana kahe che. nisarga eTale svabhAva, AvI rIte utpanna thayelA samyagdazanamAM upadeza Adi paranimittonI AvazyaktA rahetI nathI. temAM darzana mehanIya karmanA kSapazamAdi rUpa pariNAma svatA thAya che, tethI ja zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA02 u01 sU014 darzanadvayanirUpaNam nisargasamyagdarzanam / yathA zrAyakaputrapautrANAM kulaparamparAgataM yad darzanam / yathA vA svayambhUramaNasamudrasthitAnAM zrAvakazrAvikAdi saMsthAnavatAM matsyAnAM vilokanena tadAvaraNIyakSayopazamato jIvasya yad darzana jAyate tat nisargasamyagdarzanam / abhigamaH-upadezaH, tajjanitaM samyagdarzanam, abhigamamyagdarzanam , idaM gurvAdhupadeze sati jAyate / tatra nisargasamyagdarzana dvividham-pratipAti, apratipAti ca / tatra yat darzanamohanIyodayAt patipatati, tat pratipatanazIlaM pratipAti, aupazamikaM kSAyopazamikaM cetyarthaH / apratipAti-kSAyikam tathA-abhigamasamyagdarzanaM dviviisIliye isakA nAma nisarga samyagdarzana huA hai zrAvaka ke putroM aura pautrAdikoM meM jo kulaparamparAgata darzana hotA hai vaha nisarga samyagdarzana hai tathA svayaMbhUramaNasamudra meM sthita jo zrAvaka zrAvikA Adi ke AkAra vAle matsya haiM una matsyoM ke vilokana se jo jIva ko tadA. caraNIya karma kA darzanamohanIya karma kA kSayopazama hotA hai aura isa kSayopazama se jo usakA darzana hotA hai, vaha nisarga samyagdarzana hai abhigama nAma upadezakA hai isa upadezase jo jIvako darzana prApta hotA hai vaha abhigama samyagdarzana hai yaha samyagdarzana gurvAdika kA upadeza prApta hone para hI hotA hai nisargasamyagdarzana bhI do prakAra kA hotA hai -eka pratipAti aura dUsarA apratipAti inameM darzana mohanIya karma ke udaya se jo samyagdarzana hokarake chUTa jAtA hai yaha samyagdarzana pratipAti hai aupazamika samyagdarzana aura kSayopazamika samyagdarzana do tenuM nAma nisarga samyagdarzana paDayuM che. zrAvakanA putra putrIomAM je kula paramparAgata darzana hoya che, te nisarga samyagdarzana ja che. tathA svayaMbhUramaNa samadramAM rahelAM je zrAvaka zrAvakAdinAM AkAravALAM maryo che, te mane dekhavAthI je jIvanA darzana mehanIya karmane kSayapazama thAya che, ane te kSapazamane kAraNe tene je darzananI prApti thAya che, te darzana paNa nisaga samyagdarzana ja che. abhigama eTale upadeza. te upadeza dvArA jIvane je darzananI prApti thAya che, te darzanane abhigama samyagdarzana kahe che. A prakAranuM samyagdarzana guru AdinA upadezathI ja prApta thAya che. nisaga samadashnnaa para mele 5 cha-(1) pratipAti bhane (2) pratipAti. darzana mehanIya karmanA udayathI je samyagdarzana chUTI jAya che (naSTa thaI jAya che) evAM samyagdarzanane pratipAti samyagdarzana kahe che. aupazamika samyagdarzana ane kSAyopathamika samyagdarzana, A be samyagdarzane pratipAdita zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 sthAnAGgasUtre dham-pratipAti, apratipAti ca / samyaktvasya vizeSavarNanam AcArAgasUtrasya prathamazrutaskandhe caturthAdhyayane matkRtAcAracintAmaNiTokAyAM vilokanIyam / mithyAdarzanaM dvividham-abhigrahikamithyAdarzanam anabhigrahikamithyAdarzanaM ceti / mithyAviparItaM, darzanaM mithyAdarzanam , atattve tatvAbhinivezaH, tttvecaatttvaabhiniveshH| etacca mohanIyakarmodayAdutpadyate / satye tattve azraddhAnaM mithyAdarzanamityarthaH / tad dvividham-abhigrahikamithyAdarzanam-anabhigrahikamithyAdarzanaM ca / tatra-abhisamyagdarzana pratipAti haiM kyoM ki inakA svabhAva pratipatanazIla hotA hai kSAyika samyagdarzana apratipAti hotA hai kyoM ki vaha apane AvAraka (rokanevAle) karma darzanamohanIyAdi karma ke bilakula kSaya se utpanna hotA hai isI taraha se abhigamasamyagdarzana bhI do prakAra kA hotA hai eka pratipAti aura dUsarA apratipAti samyaktva kA vizeSa varNana dekhanA ho to AcArAGga ke prathama zrutaskandha meM caturtha adhyayana kI AcAracintAmaNi TIkA meM dekha lenA cAhiye mithyAdarzana bhI do prakAra kA hotA hai-eka abhigrahikamithyAdarzana aura dUsarA anabhigrahika mithyAdarzana viparItadarzana kA nAma mithyAdarzana hai yaha mithyAdarzana atattva meM tattyAbhiniveza rUpa hotA hai athavA tattva meM atatvAbhinivezarUpa hotA hai jIva kA yaha mithyAdarzana darzanamohanIya karma ke udaya se utpanna hotA hai, satya tatva meM azraddhAna kA nAma mithyAdarzana hai isameM jo abhigrahika mithyAdarzana hai yaha kadAgraha jahAM hotA hai vahAM hotA hoya che, kAraNa ke temane svabhAva patanazIlanaSTa thaI jAya evo hoya che. kSAyika samyagdarzana apratipati hoya che, kAraNa ke te pitAnA AvAraka (bhAvA265 42naa2|-ronaa21) bhne| (4zana bhADanIya bhanA) sakthA kSaya thavAthI utpanna thAya che. e ja pramANe abhigama samyagdarzana paNa be prA2nu ya cha-(1) pratipAti ane (2) apratipAti. samyakatvanuM vizeSa varNana AcArAMganA prathama kRtaskandhanA cethA adhyayananI AcAra cintAmaNi TIkAmAM karavAmAM aAvyuM che. te jijJAsuoe te vAMcI levuM. mithyAdarzananA paNa be prakAra che-(1) abhigrahika mithyAdarzana ane (2) anabhigrahika mithyAdarzana. viparIta darzanane mithyAdarzana kahe che. A mithyAdarzana atatvamAM tatkAbhiniveza rUpa hoya che athavA tatvamAM atahAbhiniveza rUpa hoya che. mithyAdarzana mehanIyanA udayathI jIvamAM A mithyAdarzana utpanna thAya che. satya tavamAM azraddhA rAkhavI tenuM nAma mithyAdarzana che. jyAM kadAgrahane sadUbhAva hoya che tyAM abhigrahika mithyAdarzana zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthaa|| 2 u0 1 sU0 14 darzanadvayanirUpaNam 287 grahaH-kadAgrahaH, sa yatrAsti tadabhigrahika, tadviparItam-anabhigrahikam iti / abhigrahikamithyAdarzanaM dvividham-saparyavasitam-paryavasAnasahitam , samyaktvaprAptau mithyAdarzanasya nAzAt sAntamityarthaH, aparyavasitam-paryavasAnarahitam abhavyasya samyaktvAprAptau paryavasAnAsaMbhavAt antarahitamityarthaH / evamanabhigraMhikamithyAdarzane'pi saparyavasitAparyavasitabhedena dvaividhyam / tatrApi bhavyApekSayA saparyavasitam , abhavyApekSayA aparyavasitamiti // sU0 14 // ukta darzanam / adhunA jJAnaM varNayati mUlam --duvihe nANe pannatte / taM jahA-paccakkhe caiva parokkhe ceca / paccakkhe nANe duvihe pannatte / taM jahA-kevalanANe ceva, nokevalanANe cev| hai isase bhinna anabhigrahika mithyAdarzana hotA hai abhigrahika mithyA. darzana bhI do prakAra kA hotA hai-eka saparyavasita aura dUsarA aparyapasita jo mithyAdarzana samyaktva kI prApti hone para naSTa ho jAtA hai vaha saparyavasita mithyAdarzana hai abhavya jIvako jo mithyAdarzana hotA hai vaha aparyavasita mithyAdarzana hai kyoM ki abhavya jIvako samyaktva kI prApti hotI nahIM hai, isaliye usakA mithyAdarzana paryavasAnase rahita hotA hai isI prakAra se anabhigrahika mithyAdarzana bhI saparyavasita aura aparyavasita ke bheda se do prakAra kA hotA hai bhavya kI apekSA anabhigrahika mithyAtva saparyavasita hotA hai aura abhavya kI apekSA vahI aparyavasita hotA hai // sU0 14 // hoya che. tenAthI bhinna evuM je mithyAdarzana che tene anabhigrahika mithyAdarzana kahe che. abhigrahika mithyAdarzananA paNa nIce pramANe be bheda paDe cha-(1) sapapasita bhane (2) 255 sita. 2 mithyAni sanyasvanI prApti thatAM naSTa thaI jAya che, te mithyAdarzanane saparyAvasita mithyAdazana kahe che. abhavya jIvane je mithyAdarzana prApta thAya che te aparyavasita (ananta) hoya che, kAraNa ke abhavya jIvane samyakatvanI prApti ja thatI nathI, tethI tenuM mithyAdazana paryavasAna (asta) thI rahita hoya che eja pramANe anAbhiakhi bhithyAzAnanA 5 me leha cha-(1) sa55sita mana (2) 255vasita. bhavya jIvonI apekSAe anabhigrahika mithyAtva saparyavasita (anta yukta) hoya che paNa abhavya jInuM anabhigrahika mithyAtva apavarita (manta khita) DAya che. // sU0 14 // zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 sthAnAGgasUtre ___ kevalanANe duvihe pannane / taM jahA-bhavatthakevalanANe ceva, siddhakevalanANe ceva / bhavatthakevalanANe duvihe pannatte / taM jahAsajogibhavatthakevalanANe ceba, ajogibhavatthakevalanANe ceva / sajogibhavatthakevalanANe duvihe pannatte / taM jahA-paDhamasamayasajogibhavatthakevalanANe ceya, apaDhamasamayasajogibhavatthakevalanANe ceya / ahavA-carimasamayasajogibhavatthakevalanANe ceva, acarimasamayasajogibhavatthakevalanANe ceva / evaM ajogibhavasthakevalanANe'vi / siddha kevalanANe duvihe pannatte / taM jahAaNaMtarasiddhakevalanANeceva, paraMparasiddhakevalanANe ceva / aNaM. tarasiddhakevalanANe duvihe pannatte / taM jahA-ekANaMtarasiddhakevalanANe ceva, aNekANaMtarasiddhakevalanANe ceva / paraMparasiddhakevalanANe duvihe pannatte / taM jahA-ekkaparaMparasiddhakevalanANe ceya, aNekaparaMparasiddha kevalanANe ceva / no kevalanANe duvihe pannatte / taM jahA-ohinANe ceba, maNapajjavanANe ceva / ohinANe duvihe pannatte / taM jahAbhavapaccaie ceva, khaovasamie ceva / doNhaM bhavapaccaie pannatte, taM jahA-devANaM ceva, neraiyANaM ,va / dohaM khaovasamie pannatte / taM jahA-maNussANaM ceva, paMciMdiyatirikkhajoNiyANaM ceva / maNapajjavanANe duvihe pannatte / taM jahA-ujjumaI ceva, viulamaI ceva / zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 2 u0 1 sU0 15 jJAnadvayanirUpaNam parokkhenANe duvihe pannatte / taM jahA-AbhiNibohiyanANe ceva, suyanANe ceva / AbhiNibohiyanANe duvihe pannatte / taM jahA-suyanissie ceva, asuyanissie ceva |suynissie duvihe pannatte taM jahA--attheggahe ceva vaMjaNoggahe ceva / asuyanissie'vi emev| suyanANe duvihe pannatte / taM jahA--aMgapaviDhe ceya, aMgavAhira ceva / aMgavAhire duvihe pannatte / taM jahA-Avassae ceva, Avaslayavairitte cev| Avassayavairitte duvihe pannatte / taM jahA kAlie ceva, ukAliya ceva // sU0 15 // ___ chAyA-dvividha jJAna prajJaptam / tad yathA-pratyakSaM caiva, parokSaM caiva / pratyakSa jJAnaM dvividham / tad yathA-kevalajJAnaM caitra, no kevalajJAnaM caiva / kevalajJAnaM dvividhaM prAptam / tad yathA-bhavasthakevalajJAnaM caiva, siddhakevalajJAnaM caiva / bhavastha kevalajJAnaM dvividhaM prajJaptam / tad yathA-sayogibhavasthakevalajJAnaM caiva, darzana ke viSaya kA kathana samApta huA aba jJAna kA varNana sUtra kAra karate haiM-"duvihe nANe paNNatte" ityAdi // 15 // TokArtha-jJAna do prakArakA kahA gayA hai jaise eka pratyakSajJAna aura dUsarA parAkSajJAna inameM pratyakSajJAna do prakArakA hotA hai, eka kevalajJAna sakalapratyakSajJAna aura dUsarAno kevalajJAna vikala(deza) pratyakSajJAna kevalajJAna bhI do prakAra kA kahA gayA hai eka bhavasthakevalI kA kevalajJAna aura dUsarA siddha kA kevalajJAna / bhavastha kevalIko kevalajJAna bhI do prakAra kA hai, eka sayogI bhavasthakevalI kA kevalajJAna, aura dUsarA ayogI darzananI prarUpaNa pUrI karIne have sUtrakAra jJAnanI prarUpaNa kare che- " duvihe nANe paNNatte" tyA // 15 // jJAnanA nAya pramANe meM prA2 4i cha-(1) pratyakSajJAna (2) parIkSazAna. temAMnA pratyakSa jJAnanA be prakAra che. (1) kevaLajJAna sakala pratyakSajJAna ane (2) ne kevaLajJAna vikala pratyakSajJAna. kevaLajJAna paNa be prakAranuM kahyuM che- (1) bhavastha kevalInuM kevaLajJAna ane (2) siddhanuM kevaLajJAna. lavastha kevaLInuM kevaLajJAna paNa be prakAranuM hoya che (1) sagI bhavastha kevalInuM kevaLajJAna thA 37 zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 sthAnAGgasUtre ayogibhavastha kevalajJAnaM caiva / sayogibhavasthakevalajJAnaM dvividhaM prajJaptam / tadyathA-prathamasamayasayogibhavastha kevalajJAnaM caiva, aprathamasamayasayogibhavasthakevalajJAnaM caitra / athavA-caramasamayasayogibhavastha kevalajJAnaM caiva, acaramasamayasayogibhavastha kevalajJAnaM caiva / evam ayogibhavastha kevalajJAnamapi / siddhakevalajJAnaM dvividhaM prajJaptam / tad yathA-anantarasiddhakevalajJAnaM cava, paraMparasiddha kevalajJAnaM caiva / anantarasiddhakevalajJAnaM dvividhaM prajJaptam / tad yathA-ekAnantarasiddha kevalajJAnaM caiva, anekAnantarasiddha kevalajJAnaM caiva / paraMparasiddha kevalajJAnaM dvividhaM prajJaptam / tad yathA-ekaparaMparasiddha kevajJAnaM caitra, anekaparaMparasiddha kevalajJAnaM caiva / bhavasthakevalI kA kevalajJAna, inameM sayogI bhavasthakevalI kA kevalajJAna bhI do prakAra kA kahA gayA hai - 1 prathamasamaya ke sayogI bhavastha kA kevalajJAna aura 2 aprathama samayavartI sayogI bhavastha kA kevalajJAna athavA caramasamaya ke sayogI bhavastha kA kevalajJAna aura acaramasamaya ke sayogI bhavastha kA kevalajJAna isI prakAra se ayogI bhanastha kevalI kA jo kevalajJAna hai vaha bhI do prakAra kA hotA hai, siddha jIva kA jo kevala jJAna hai yaha bhI do prakAra kA hai jaise anantarasiddha kA kevalajJAna aura paramparasiddha kA kevalajJAna anantarasiddha kA kevalajJAna bhI do prakAra kA hai-ekasamayAnantarasiddha ko kevalajJAna aura anekasamayA. nantarasiddhakA kevalajJAna paramparasiddhakA kevalajJAna bhI do prakArakA hai eka paramparasiddha kA kevalajJAna aura aneka paramparasiddhakA kevljnyaan| ane (2) agI bhavastha kevaLInuM kevaLajJAna. temAMnA sagI bhavastha kevaLInuM kevaLajJAna paNa be prakAranuM hoya che. (1) prathama samayanA sagI bhavasthanuM kevaLajJAna ane (2) aprathama samayavartI sagI bhavasthAnuM kevaLajJAna athavA (1) ya2bhasamayanA sayogI lapasthanuM zAna eja pramANe ayogI bhavastha kevaLInuM kevaLajJAna paNa be prakAranuM che. siddha jIvanuM je kevaLajJAna che, te paNa be prakAranuM hoya che-(1) anantara siddhanuM kevaLajJAna ane paraspara siddhanuM kevaLajJAna. anantara siddhanuM kevaLajJAna paNa be prakAranuM che-(1) ekAntara siddhanuM kevaLajJAna ane (2) anekAntara siddhanuM kevaLajJAna. paraspara siddhanuM kevaLajJAna paNa be prakAranuM che-(1) eka parampara siddhanuM kevaLajJAna ane (2) aneka paraspara siddhanuM kevaLajJAna. zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 2 u0 1 sU0 15 jJAnadvayanirUpaNam 291 nokevalajJAnaM dvividhaM praptam / tad yathA - avadhijJAnaM caitra, manaH paryavajJAnaM caiva / avadhijJAnaM dvividhaM prajJaptam / tad yathA bhavapratyakiM caitra, kSAyopazamikaM 1 isa pUrvokta kathana kA sArAMza aisA hai ki indriya aura mana kI sahAyatA ke binA jo kevala AtmAmAtra kI sahAyatA se nirmala jJAna hotA hai vaha pratyakSajJAna hai, aisA vaha pratyakSajJAna sakala pratyakSa aura dezapratyakSa ke bheda se do prakAra kA kahA gayA hai pratyakSa meM yaha saka latA aura vikalatA kA jo kathana hai vaha kevala viSaya kI apekSA se hI kahA gayA hai trayodaza guNasthAnavartI sayogI kevalI jIvanmukta jIva kA jo kevalajJAna hai, vaha sayogI bhavastha kevalIkA kevalajJAna hai aura jo caudahave guNasthAnavartI jIva kA kevalajJAna hai vaha ayogI bhavastha kA kevalajJAna hai kevalajJAna prAptakara ke bhI jo abhI taka paramodArika zarIra meM vartamAna haiM ve bhavastha kevalI haiM aise bhavasthakevalI 13 veM aura 14 ve guNasthAnavartI jIva hI hote haiM, yoga jinako vartamAna hotA hai ve sayogI bhavasthakevalI aura yoga jinako nahIM hai ve ayogI bhavasthakevalI haiM inhIM do ke kevalajJAna ko lekara pUrvoktarUpa se yaha vicAra kiyA gayA hai " nokevalanANe duvihe paNNatte " no kevalajJAna se yahAM dezapratyakSa liyA gayA hai vaha vikalapratyakSa rUpa nokevalajJAna do prakAra A samasta pUrvokta kathananA bhAvA nIce pramANe che-indriya ane mananI sahAyatA vinA, mAtra AtmAnI sahAyatAthI je nimaLa jJAna prApta thAya che tene pratyakSa jJAna kahe che. te jJAnane sakala pratyakSa ane vikala pratya kSanA bhedathI e prakAranuM kahyu' che. pratyakSamAM A sakalatA ane vikalatAnuM je kathana thayuM che te kevaLa viSayanI apekSAe ja thayuM che. teramAM guNasthAnavI sayeAgI kevalI jIvanamukta jIvanuM je kevaLajJAna che tene sayAgI bhavastha kaivabInuM kevaLajJAna kahe che ane caudamAM guNasthAnavartI jIvatuM je kevaLajJAna che tene aceAgI bhavasthanuM kevaLajJAna kahe che. kevaLajJAna prApta karyAM bAda paNa je jIva parameAdArika zarIramAM vidyamAna rahe che, evA jIne bhavastha kevalI kahe che. 13 mAM ane 14 mAM gurusthAnavat jIvA ja evAM bhavastha kevalI hAI zake che. jemanA ceAga meAjuda hAya che evAM kevalIne saceAgI bhavastha kevalI kahe che ane jemanA ceAga mAjuda nathI evAM kevalIne ayeAgI bhavastha kevalI kahe che e bannenA kevaLajJAnanI apekSAe pUrvokta rUpe A vicAra karavAmAM bhAvyo che. " no kevalanANe duvihe paNNatte " " no vaNajJAna " bheTale sahI zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 sthAnAGgasutre 1 I caiva / dvayorbhavamatyakiM prajJaptam, tadyathA devAnAM caitra nairayikANAM caiva / dvayoH kSAyopazamikaM prAptam, tad yathA - manuSyANAM caiva paJcendriyatiryagyonikAnAM caiva / manaH paryavajJAnaM dvividhaM prajJaptam, tadyathA-Rjumaticaiva vipulamaticaiva / parokSajJAnaM dvividhaM prajJaptam / tad yathA - AminivodhikajJAnaM caiva zrutajJAnaM caiva / AbhinivodhikajJAnaM dvividhaM prajJaptam / tad yathA zrutanizritaM caitra, azrutanizritaM kA kahA gayA hai eka avadhijJAna aura dUsarA manaH paryayajJAna avadhijJAnAvaraNIya karma ke kSayopazama se jo jJAna jIva ko prApta hotA hai vaha avadhijJAna hai aura manaH paryavajJAnAvaraNIya karma ke kSayopazama se jo jJAna utpanna hotA hai yaha manaH paryavajJAna hai, avadhijJAna bhI do prakAra kA hai eka bhavapratyayika avadhijJAna aura dUsarA kSAyopazamika avadhi * jJAna deva aura nAraka jIvoMko bhavapratyayika avadhijJAna hotA hai, tAtparya isa kA aisA hai ki devaparyAya aura nArakaparyAya meM utpanna hone para avadhijJAnAvaraNIya karma ke kSayopazama se jAyamAna jJAna avadhijJAna hai tathA manuSya aura paJcendriya tiryaJcoM ke jo tapasyAdi ke prabhAva se jAyamAna avadhijJAnAvaraNIya karma ke kSayopazama se avadhijJAna utpanna hotA hai vaha kSAyopazamika avadhijJAna hai manaH paryavajJAna do prakAra kA hotA hai eka Rjumati aura dUsarA vipulamati vikala pratyakSanuM pratipAdana karavAmAM AvyuM che. te vikalpa pratyakSa rUpa nA kevaLa jJAna me aAranuM ahyuM che - (1) avadhijJAna bhane (2) bhanaHparyavajJAna, avadhijJAna nAvaraNIya karmanA kSayApazamathI je jJAna jIvamAM utpanna thAya che, te jJAnane avadhijJAna kahe che. ane manaH5 jJAnAvaraNIya kamanA kSApazamathI je jJAna utpanna thAya che, te jJAnane manaHpavajJAna kahe che. avidhajJAnanA pazu e prakAra uhyA che- (1) lavapratyayi avadhijJAna mane (2) kSayopazami avadhijJAna. deva ane nAraka jIvAne bhavapratyayika avadhijJAna thAya che. A kathananuM tApa e che ke devaparyAya ane nAraka paryAyamAM utpanna thatAM, avidhijJAnAvaraNIya karmanA kSaye|pazamathI utpanna thatuM je jJAna te bhavapratyayika avadhijJAna che, ane manuSyA ane paMcendriya tiya'ceAmAM tapasyA AdinA prabhAvathI avidhajJAnAvaraNIya karmanA kSayeApazama thavAthI je avidhajJAna utpanna thAya che tene kSayaiAyika adhijJAna kahe che. manaHpavajJAna paNa e prakAranuM hoya che. (1) Rnumati bhane (2) viyutamati, zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 2 u0 1 sU0 15 jJAnadvayanirUpaNam 293 caiva / zrutanizritaM dvividhaM prajJaptam / tadyathA - arthAvigrahacaiva vyaJjanAvagrahacaiva / azrutanizritamapyevameva / zrutajJAnaM dvividhaM prajJaptam / tad yathA - aGgaviSTaM caiba, aGgabAhyaM caiva / aGgabAhyaM dvividhaM prajJaptam / tad yathA - AvazyakaM caiva, Avazyakavyatirikta caitra / AvazyakavyatiriktaM dvividhaM prajJaptam / tad yathA - kAlikaM caiva utkAlikaM caiva // sU0 15 // TIkA - duvihe nANe pannatte ' ityAdisUtrametat sugamam / saMskRtacchAyAto'vagantavyam / nandI sUtrarUpa jJAnacandrikA TIkAyAM jJAnaM savistaraM varNitamasmAbhiriti tatra jijJAsubhirdraSTavyam ||015 // I parokSajJAna do prakAra kA kahA gayA hai- eka Abhinibodhika aura dUsarA zrutajJAna AbhiniyodhikajJAna bhI zrutanizrita aura azrutanizrita ke bheda se do prakAra kA hai zrutAnizrita Abhiniyodhika jJAna bhI do prakAra kA hai eka arthAvagraharUpa aura dUsarA vyaJjanAvagraharUpa azrutani zrita AbhinibodhijJAna bhI arthAvagraha aura vyaJjanAvagraha ke meda se do prakAra kA hai zrutajJAna bhI do prakAra kA hai eka aGgapraviSTa aura dUsarA aGgabAhya aGgabAhya bhI Avazyaka aura Avazyakavyatirikta ke bheda se do prakAra kA hai, inameM Avazyakavyatirikta bhI do prakAra kA hai eka kAlika aura dUsarA utkAlika nandI sUtra kI jJAnacandrikA nAma kI TIkA meM jJAna kA vistArapUrvaka varNana kiyA gayA hai ataH vahIM se yaha saba viSaya acchI tarahase jAnA jA sakatA hai / / sU015 / / ---- parokSajJAna paNa e prakAranuM kahyuM che-(1) AbhiniSeAdhika ane (2) zrutajJAna. AbhiniAdhika jJAnanA pazu nIce pramANe be bheda che--(1) zrutanizrita ane (2) azrutanizrita. Rtanizcita AbhiniSedhika jJAna paNa e prakAranuM kahyuM che-(1) arthAvagraha rUpa ane (2) vyaMjanAvagraha rUpa. azrutanizrita AbhineikhAdhika jJAnatA paNa nIce pramANe e prakAra che-(1) arthAvagraharUpa bhane (2) vyaMjanAvathaDa35. zrutajJAnanA pazu me prArA hai - (1) saMjayaSTi bhane (2) saMgamAdya. agamAhya zrutajJAnanA paNa e bheda che-(1) Avazyaka ane Avasyaka vyatirikta. Avazyakavatirikta aMgamAhya zrutajJAnanA paNa nIce pramANe be bheda kahyA che. (1) asi bhane utAkhi d zrI sthAnAMga sUtra : 01 nandIsUtranI jJAnacandrikA nAmanI TIkAmAM jJAnanuM vistArapUrvaka varNana karavAmAM AvyuM che. te jijJAsuoe A viSayanI vadhu mAhitI tyAMthI meLavI levI. !! sUrva 15 // Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 sthAnAGgasUtre jJAnaM varNitam / atha cAritraM varNayati mUlam--duvihe dhamme pannatte / taM jahA suyadhamme ceya, carittadhamme ceva / suyadhamme duvihe pannatte / taM jahA-suttasuyadhamme ceva, asthasuyadhamme caiv| carittadhamme duvihe pannatte taM jahAagAracarittadhamme ceva, aNagAracarittadhamme ceva / duvihe saMjame pannatte, taM jahA-sarAgasaMjame caiva, vIyarAgasaMjame ceya / sarAgasaMjame duvihe pannatte / taM jahA-suhumasaMparAyasarAgasaMjame ceva, bAdarasaMparAyasarAgasaMjame ceva / suhumasaMparAyasarAgasaMjame duvihe pannatte. taM jahA-paDhamasamayasuhumasaMparAyasarAgasaMjame ceva, apaDhamasamayasuhumasaMparAyasarAgasaMjame cev| ahavA caramasamayasuhumasaMparAyasarAgasaMjame ceva, acaramasamayasuhumasaMparAyasarAgasaMjame ceva / ahavA-suhamasaMparAyasarAgasaMjame duvihe pannatte / taM jahAsaMkilesamANae ceva, visujjhamANae ceva / bAdarasaMparAyasarAgasaMjame duvihe pnntte| taM jahA-paDhamasamayabAdarasaMparAyasarAgasaMjame ceva, apaDhamasamayabAdarasaMparAyasarAgasaMjame ceva / ahavAcarimasamayabAdarasaMparAyasarAgasaMjameM ceva, acarimasamayabAdarasaMparAyasarAgasaMjame ceva / ahavA-bAyarasaMparAyasarAgasaMjame duvihe pannatte / taM jahA-paDivAI ceva, apaDivAI ceva / vIyarAgasaMjame duvihe pannatte / taM jahA-uvasaMta-kasAya-vIyarAgasaMjame ceva, khINakasAyavIyarAgasaMjame ceva / uvasaMta-kasAyavIyarAgasaMjame duvihe pannatte, taM jahA-paDhamasamayauvasaMtakasAyavIyarAgasaMjame ceva, apaDhamasamayauvasaMtakasAyavIyarAgasaMjame ceva / ahavA. zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA02 u01 sU0 16 zrutacAricAritradvaividhyanirUpaNam 295 carimasamayaupasaMtakasAyavIyarAgasaMjame ceva,acarimasamaya uvasaMtakasAyavIyarAgasaMjame ceva / khINakasAyavIyarAgasaMjame duvihe pannatte taM jahA-chaumatthakhINakasAyavIyarAgasaMjame ceba, kevalikhINakasAyavIyarAgasaMjama ceva / chaumatthakhINakasAyavIyarAgasaMjame duvihe pannatte-taM jahA-sayaMbuddhachaumattha-khINakasAyavIyarAgasaMjame ceva, buddhabohiyacha umatthakhINakasAyavIyarAgasaMjame ceva / sayaMbuddhachaumatthakhINakasAyavIyarAgasaMjame duvihe pnntte| taM jahA. paDhamasamayasayaMbuddhachaumatthakhINakasAyavIyarAgasaMjame ceva, apaDhamasamayasayaMbuddhachaumatthakhINakasAyayoyarAgasaMjame ceva / ahavAcarimasamayasayaMbuddhachaumatthakhINakasAyavIyarAgasaMjame ceva,acarimasamayasayaMbuddhacha umatthakhINakasAyavIyarAgasaMjame cev| buddhabohiyachaumatthakhINakasAyavIyarAgasaMjame duvihe pannatte, taM jahA-paDhamasamayabuddhabohiya chaumatthakhINakasAyavIyarAyasaMjameceva, apaDhamasamayabuddhabohiyachaumatthakhINakaSAyavIyarAyasaMjame ceya / ahavA. carimasamayabuddhabohiyachaumatthakhINakasAyavIyarAyasaMjame ceva, acarimasamayabuddhabohiya chaumatthakhINakasAyavIyarAgasaMjame cev| kevali khINakasAyavIyarAgasaMjame duvihe pannatte, taM jahA-sajogi kevalikhINakasAyavIyarAgasaMjame ceva,ajogi kevalikhINakasAyavIyarAgasaMjame ceva / sajogI kevalikhINakasAya vIyarAgasaMjame duvihe pannatte, taM jahA - paDhamasamayasajogikevalikhINakasAyavIyarAyasaMjame ceva, apaDhamasamayamajogikevalikhINakasAyavIyarAya saMjame caiva / ahahmA - carimasamayasajogikeva zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 sthAnAGgasUtre likhINakasAyavIyarAyasaMjame ceva, acarimasamayasajogikevalikhINakasAyavIyarAyasaMjame ceva / ajogikevalikhINakasAyavIyarAgasaMjame duvihe pannatte, taM jahA -- paDhabhasamayaajogikevalikhINakasAya cIyarAyasaMjame ceva, apaDhamasamayaajogikevalikhINakasAyavIyarAyasaMjame ceya, ahavA-carimasamaya ajogikecalikhINakasAyavIyarAgasaMjame ceya, acarimasamaya ajogikevalikhINakasAyavIyarAgasaMjame ceya // sU016 // chAyA-dvividho dharmaH prajJaptaH tad yathA-zrutadharmazcaiva, cAritradharmazcaitra / zrutadharmoM dvividhaH prajJaptaH, tad yathA-mUtrazrutadharmazcaiva, arthazrutadharmazcava / cAritradharmoM dvividhaH, tad yathA-agAracAritradharmazcava, angaarcaaritrdhrmshcaiv,| dvividhaH saMyamaH prajJaptaH, tad yathA-sarAgasaMyamazcaiva, vItarAgasaMyamazcaiva / sarAgasaMyamo dvividhaH prajJaptastadyathA-sUkSmasaMparAyasarAgasaMyamazcava, bAdarasaMparAyasarAgasaMyamazcaiva / sUkSmasaMparAyasarAgasaMyamo dvividhaH prajJaptastad yathA-prathamasamayasUkSma saMparAyasarAgasaMyamazcava, aprathamasamayasakSamasaMparAyasarAgasaMyanazcaiva / athavA-caramasamayamUkSmasaMparAyasarAgasaMyamazvava, acrmsmymuukssmsNpraaysraagsNymshcaiv| sUkSmasaMparAyasarAgasaMyamo dvividhaH prajJaptastad yathA-saMklizyamAnazcaitra, vizudhyamAnazcaiva / bAdarasaMparAsarAgasaMyamo dvividhaH - prajJaptastad yathA - prathamasamayabAdarasaMparAyasarAgasaMyamazcaiva, apathamasamayavAdarasaMparAyasarAgasaMyamazcaiva / athavA-caramasamayavAdarasaMparAyasarAgasaMyamazcaiva,acaramasamayabAdarasaMparAyasarAgasaMyamazcaiva / athavA bAdarasaMparAyasarAgasaMyamo dvividhaH prajJaptastad yathA-pratipAtI caitra, apratipAtI caiva / vItarAgasaMyamo dvividhaH prajJaptastad yathA-upazAntakaSAyavItarAgasaMyamazcaiva, kSINakaSAyavItarAgasaMyamazcaiva / upazAntakaSAyavItarAgasaMyamo dvividhaH prajJaptastad yathA-prathamasamayopazAntarUpAyavItarAgasaMyamazcaiva, aprathamasamayopazAntakaSAyavItarAgasaMyamazcaiva / athavA-caramasamayopazAntakaSAyavItarAgasaMyamazcaitra, acaramasamayopazAntakapAyavItarAgasaMyamazcaiva / kSINapAyavItarAgasaMyamo dvividhaH prajJaptastad yathA-chamasthakSoNakaSAyavItarAgasaMyamazcaiva, kevalikSINakaSAyavItarAgasaMyamazcaiva / chadmasthakSINa zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA02 u01 sU0 16 zrutacAritravaividhyanirUpaNam 297 kaSAyavItarAgasaMyamo dvividhaHprajJaptastad yathA-svayaMbuddhachadmasthakSINakaSAyavItarAgasaMyamazcaiva, buddhayodhitachamasthakSINakaSAyavItarAgasaMyamazcaiva / svayaMbuddha chadmasthakSINakaSAyavItarAgasaMyamo dvividhaH prajJaptastad yathA-prathamasamayasvayaMbuddhachamasthakSINakaSAyavItarAgasaMyamazcaitra, aprathamasamayasvayaMbuddhachadmasthakSINakaSAyavItarAgasaMyamazcaiva / athavA-caramasamayasvayaMbuddhachadmasthakSINakapAyavItarAgasaMyamazcaiva, acaramasamayasvayaMbuddhachadmasthakSINakaSAyavItarAgasaMyamazcaiva / buddhavodhitachadmasthakSINakaSAyavItarAgasaMyamo dvividhaH prajJaptastad yathA-prathamasamayabuddhabodhitachadmasthakSINakapAyavItarAgasaMyamazcaiva, aprathamasamayabuddha boSitachamachasthakSINakapAyavItarAgasaMyamazcaiva, athavAcaramasamayabuddhabodhitachadmasthakSINakaSAyavItarAgasaMyamazcaiva, acaramasamayabuddhabodhitachadmasthakSINakaSAyavItarAgasaMyamazzcaiva / kevalikSINakaSAyavItarAgasaMyamo dvividhaHprajJaptastad yathA-sayogikevalikSINakaSAyavItarAgasaMyamaJcava, ayogikevalikSINakaSAyavItarAgasaMyamazcaiva. sayogikevalikSINakaSAyavItarAgasaMyamo dvividhaH prajJaptastad yathA-prathamasamayasayogikevalikSINakaSAyavItarAgasaMyamazcaiva, aprathamasamayasayogikevalikSINakAyavItarAgasaMyamazcaiva / athavA-caramasamayasayogikevalikSINakaSAyavItarAgasaMyamazcava, acaramasamayasayogikevalikSINakapAyavItarAgasaMyamazcaiva, ayogikevalikSINakaSAyavItarArAsaMyamo dvividhaH prajJaptastadyathA-prathamasamayAyogikevalikSINakaSAyavItarAgasaMyamazcaiva, aprathamasamayAyogikevalikSINakaSAyavItarAgasaMyamazcaiva / athavA-caramasamayAyogikevalikSINakaSAyavItarAgasaMyamazcaiva, acaramasamayAyogikevalikSINakaSAyavItarAgasaMyamazcaiva // mU0 16 // TIkA-'duvihe dhamme' ityaadi| dharmaH-dharatirakSati durgatau patanAt prANinaH, zubhe sthAne ca sthApayati yaH sa tthoktH| jJAna kA varNana ho cukA-aba cAritra kA varNana hotA hai" duvihe dhamme panatte" ityAdi // 16 // durgati meM patana hone se jIva kI jo rakSA karatA hai aura zubhasthAnameM use pahu~cA detA hai usakA nAma dharma hai uktaM ca jJAnanuM nirUpaNa karIne have sUtrakAra cAritranuM nirUpaNa kare che- " duvihe dhamme paNNatte " tyA // 16 // je jIvane durgatimAM paDate bacAve che ane zubha sthAnamAM tene paheyaa cha, tenuM nAma yama che. " saMsAra duHkhataH " tyAdi. tha0 38 zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 sthAnAgasUtre uktaMca-"durgatipasRtAn jantUn , yasmAddhArayate punaH / dhatte caiva zubhe sthAne, tasmAddharma iti smRtaH // 1 // " asau dvividhaH prajJaptaH, tadyathA-zrutadharmazcaiva, cAritradharmazcaiva / tatra-zrutaM dvAdazAGgam -tadeva dharmaH shrutdhrmH| tathA-cAritra-mUlottaraguNAtmakam , tadeva dharmaH caaritrdhrmH| 'suyadhamme duvihe' ityAdi / zrutadharmoM dvividhaH-mUtrazrutadharmaH, arthazrutadharmazceti / tatra-mUtryante athyante, dhAtUnAmanekArthatvAt sUcyante vA'rthI anena-asmin veti mUtram, mUlAgamaH / tadUSaH zrutadharmaH sUtrazrutadharmaH / aryate-abhigamyate, yadvAarthyate yAcyate mokSAbhilASibhiryaH saH arthaH vyAkhyAnam , tadrUpaH zrutadharmaH " saMsAra duHkhataH sattvAn yo dharatyuttame sukhe" tathA "durgati prasRtAn jantUn " ityAdi / yaha dharma do prakAra kA kahA gayA hai, eka zruta-dharma aura dasarA cAritra dharma dvAdazAGgarUpa zrutadharma hai tathA mUlaguNa aura uttaraguNarUpa cAritradharma hai " suyadhamme duvihe " zrutadharma aura azrutadharmake bhedase zrutadharma bhI do prakArakA hai dhAtuoM ke aneka artha hote haiM isa kAraNa yahAM-" sUjyante-sUcyante vA aneke arthAH anena asmin vA sUtram" isa vyutpatti ke anusAra jisake dvArA athavA jisameM artha gUthe gaye haiM yA sUcita kiye gaye haiM vaha sUtra hai aisA vaha sUtra mUlAgama hai isa rUpa jo zrutadharma hai vahI zrutadharma hai " aryate-abhigamyate yahA arthyate-yAcyate mokSAbhilASibhiH yaH saH arthaH vyAkhyAnam" isa vyutpatti ke anumAra mokSAbhilASI vyaktiyoM ke dvArA jo prApta kiyA jAtA hai yA prArthita kiyA jAtA hai vaha artha hai aisA vaha artha A dharma be prakArane kahyo che-(1) zratadharma ane cAritradharma. zratadvAdazAMga (bAra aMga) rUpa che, tathA mUlaguNa ane uttaraguNarUpa cAritradharma che. "suyadhamme duvihe " zrutadhamanA bhane mazrutadhanA methI zrutadhama 555 be prakArane kahyuM che. dhAtuonA aneka artha thAya che, te kAraNe ahIM " sUcyante-sUcyante vA aneke arthAH anena asmin vA sUtram " 2 // vyutpatti anusAra "jenA dvArA athavA jenA artha gUMthavAmAM AvyA che athavA sUcita karAyA che, tenuM nAma ja sUtra che, evuM te sUtra mUlAgama che. mUlAgama rUpa je zrutadhama cha me zrutama 35 cha. " arthyate-abhigamyate yadvA arthyate-yAcyate mokSAbhilASibhiH yaH saH arthaH vyAkhyAnam" 240 degyutpatti anusAra 2 bhAkSA. bhilASI vyaktio dvArA prApta karAya che athavA prArthita karAya che, tenuM nAma zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 2 u0 1 sU0 16 zrutacAritradvaividhyanirUpaNam 299 arthazrutadharmaH / sUtrArtha yorvistaravyAkhyAuttarAdhyayanasUtrasya prathamAdhyayane trayoviMtigAthAyAM mtkRtpriydrshiniittiikaayaamvlokniiyaa| 'carittadhamme duvihe' ityAdi / cAritradharmoM dvividha prajJaptaH, tadyathA agAracAritradharma:, anagAra cAritradharmazceti / tatra-agAraM-gRhaM, tad yogAd agArAH gRhasthAH teSAM yazcAritradharmaH samyaktvamUlANuvratAdipAlanarUpAso'gAracAritradharmaH / na vidyate agAraM = gRhaM yeSAM te-anagArA saMyatAH, teSAM yazcAritradharma: mahAvratAdipAlanarUpaH so'nagAracAritradharmaH / cAritradharmazca saMyama iti saMyamamAha-'duvihe saMjame ' ityAdi / saMyamo dvividhaH-sarAgasaMyamaH, cItarAgasaMyamazceti / tatra yo rAgeNa = mAyAvyAkhyAna hai isa rUpa jo zrutadharma hai yaha artha zrutadharma hai sUtra aura artha kI vistRta vyAkhyA uttarAdhyayana sUtra ke prathama adhyayana meM 23 voM gAthA kI priyadarzinI TIkA meM kI gaI hai so vahIM se ise dekha lenI cAhiye " cArittadhamme duvihe paNNatte" cAritradharma do prakAra kA kahA gayA hai eka agArakA cAritradharma aura dUsarA anagAra kA cAritra dharma agAra nAma gRha kA hai isa gRha yoga se yahAM agAra zabda se gRhastha jana gRhIta hue haiM ina gRhasthajanoM kA jo samya. ktva sahita mUlaguNa aNuvrata Adi kA pAlana rUpa dharma hai, vaha agAra cAritra dharma hai tathA jinako gRha kA pratibandha nahIM hotA hai ve anagAra haiM aise anagAra saMyata hote haiM ina saMyatajanoMkA jo mahAvratAdi pAlana rUpa cAritra dharma hai vaha anagAra cAritradharma hai cAritradharmakA nAma hI saMyama hai ataH yaha saMyama "duvihe saMjame " ityAdi kathana ke anusAra artha che, e te artha vyAkhyAna che. A vyAkhyAna rUpa je zratadharma che te arthazratadharma che sUtra ane arthanI vyAkhyA uttarAdhyayana sUtranA pahelA adhyayananI 23 mI gAthAnI priyadarzinI TIkAmAM vistArapUrvaka ApavAmAM Avela che, te jijJAsuoe te vAMcI levI. " cArittadhammeM duvihe paNNatte " yAstriyama meM prazna yo cha-(1) agArane cAritradharma ane (2) aNagArane cAritradharma. agAra eTale guha. ahIM agAra zabdathI gRhasthajanane grahaNa karavA joIe. te gRhasthoe samya. karava sahita mUlaguNa aNuvrata Adine pALA baMdhanathI rahita hoya che temane aNagAra kahe che. evAM aNagAra saMmata hoya che, te sayata aNagArone je mahAvratAdi pAlanarUpa dharma che tene aNagAra cAritradharma kahe che. cAritradharmana nAma saMyama cha. " duvihe saMjame " tyA ayana anusAra te sayama meM zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 sthAnAGgasUtre virUpeNa saha vartate sa sarAgaH, sa cAsau saMyamazca sarAgasya vA saMyamaH sarAgasaMyamA= skpaaycaaritrmityrthH| vItaH vigato naSTo rAgo yasmAt sa vItarAgaH, sa cAsau saMyamazca vItarAgasaMyamaH-kaSAyavarjitacAritramityarthaH / 'duvihe ' tyAdi-sarAgasaMyamo dvividhaH-sUkSmasaMparAyasarAgasaMyamaH, bAdarasaMparAyasarAgasaMyamazceti / tatrasaMparAyeti-saMsarati saMsAraM yena sa samparAyaH krodhAdilakSaNaH kaSAyaH, sa sUkSma:svalpaH lobhakaSAyarUpo yasya upazamakasya kSapakasya veti sUkSmasaMparAyaH saMyataH, sa cAsau sarAgasaMyamazceti tasya vA sarAgasaMyamaH mUkSmasaMparAyasarAgasaMyamaH / do prakArakA kahA gayo hai eka sarAgasaMyama aura dUsarA cItarAga saMyama inameM jo saMyama mAyAdirUpa rAgake sAtha pAlita hotA hai vaha sarAgasaMyama hai athavA sarAga kA jo saMyama hai vaha sarAga saMyama hai isakA dUsarA nAma kaSAyasahita cAritra hai jisase rAga vinaSTa ho jAtA hai vaha cItarAga hai isa vItarAgarUpa saMyamakA nAma vItarAga saMyama he vaha kaSAyacarjita cAritrarUpa hotA hai "duvihe " ityAdi / sarAgasaMyama do prakArakA kahA gayA hai-eka sUkSmasaMparAya sarAgasaMyama dUsarA bAdarasaMparAya sarAgasaMyama jIva jisake dvArA saMsAra meM bhaTakatA phiratA hai usakA nAma saMparAya hai, aisA vaha saMparAya krodhAdi kaSAya rUpa hotA hai jisa kSapaka ke yA upazamaka ke yaha lobha kaSAyarUpa saMparAya svalpa hotA hai aisA vaha svalpa lobha kaSAya sUkSma saMparAya hai yaha svalpa lobhakaSAya rUpa sUkSma saMparAya hI sarAga saMyama hai athavA prakArane kahyo che- 1) sarAga saMyama ane (2) vitarAgasaMyama. je samayanuM mAyAdirUpa rAgasahita pAlana thAya che, te saMyamane sarogasaMyama kahe che. athavA sarAga jIvane je saMyama che tene sarAga saMyama kahe che. tene kaSAya sahita cAritra paNa kahe che. je jIvamAMthI rAga nAza pAmI gayela hoya che te jIvane vItarAga kahe che. te vItarAgarUpa saMyamane vItarAga saMyama kahe che, te kaSAyarahita cAritrarUpa hoya che. __" duvihe " tyAla. sarA sayabhanA 54 nIye pramANe meM prAra al cha-(1) sUkSma s52|y sarAya saMyama ane (2) mA42 52rAya sasA saMyama. jIva jenA dvArA saMsAramAM bhaTakatuM rahe che, te saMpUrAya kahevAya che. te saMparAya kaidhAdi kaSAyarUpa hoya che. je kSepakamAM ke upazamamAM A lebhakaSAyarUpa saM5rAya sva5 (ghaNAM ochA pramANamAM) hoya che, te kSepaka athavA upazamakanA te saralpa lebhakaSAyane sUkSama-saMpAya kahe che. A svalpa lebhakaSAya 35 sUkSma saMparAya ja sarAga saMyama gaNAya che. athavA sUkSama saMparAyavALA zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 2 u0 1 sU016 zrunacAritradvaividhyanirUpaNam 301 bAdarAH sthUlAH saMparAyAH kaSAyAH yasya yasmin vo saMyame sa bAdarasaMparAyasarAgasaMyamaH / ' muhume' tyAdi-mUtradvayam / sUkSmasaMparAyasarAgasaMyamaH dvividhaH prajJaptaH, tadyathA-prathamasamayamUkSmasaMparAyasarAgasaMyamaH, aprathamasamayasUkSmasaMparAyasarAgasaMyamazceti / tatra prathamaH ekaeka samayo yasyotpattau sa prathamasamayaH, sa cAsau sUkSmasaMparAyasarAgasaMyamazceti tasya vA tathoktaH tathA - aprathamaH dvayAdirUpaH samayo yasya sa tathoktaH, sa cAsau sUkSmasaMparAyasarAgasaMyamazveti tathA / prakArantareNAha-' ahave' tyAdi -- athavA - caramaH - antimaH samayaH cAritra. pAptyapekSayA yasya sa tathA, sa cAsau tasya vA sUkSmasaMparAyasarAgasaMyamazceti sUkSma saMparAyavAle saMyata kA 10 veM guNasthAnavI jIya kA jo sarAgasaMyama hai yaha sUkSmasaMparAya sarAgasaMyama hai jipta saMyamI jIvako yA jisa saMyama meM sthUlarUpa kaSAyeM rahatI haiM vaha bAdarasaMparAya hai isa bAdara saMparAyavAle jIva kA jo rAgasahita saMyama hai vaha bAdarasaMparAyasaMyama hai athavA isa bAdarasaMparAya ke hone para jo rAga sahita saMyama hotA hai vaha bAdarasaMparAyasaMyama hai, sUkSma saMparAya sarAga saMyama bhI do prakAra kA hotA hai eka prathama samaya sUkSmasaMparAya sarAgasaMyama aura dUsarAaprathama samaya sUkSmasaMparAya sarAgasaMyama jisa sUkSmasaMparAya sarAga saMyama kI utpatti meM eka hI samaya hotA hai vaha prathama samaya sUkSmasaMparAya sarAga saMyama hai tathA jisa sUkSmasaMparAyasaMyama kI utpatti meM dayAdi samaya kA kAla lagatA hai vaha aprathama samaya sUkSmasaMparAya sarAgasaMyama hai athavA isa taraha se bhI inake do bheda haiM-eka caramasamaya suukssmsNpsaMyatane-dasamAM guNasthAnavartI jIvane je sarAga saMyama che tene sUma saMpAya sarAga saMyama kahe che. je saMyamayukta jIvamAM athavA je saMyamamAM skUlarUpa kapAyene sadubhAva rahe che, te bAdara saMparAya rUpa che. te bAdara saMpa rAyayukta jIvane je rAgasahita saMyama che tene bAdara saM5rAya saMyama kahe che. sUma saMparAya sarAga saMyama paNa be prakAra hoya che-(1) prathama samaya sUkSama saM5rAya sarAga saMyama ane (2) aprathama samaya sUkama saparAya sarAga saMyama. je sUkSma saMparAya sarAga saMyamanI utpattimAM eka ja samaya thAya che, tene prathama samaya sUphama saM5rAya sarAga saMyama kahe che. je sUkSma saMpAyanI utpattimAM be Adi samayane kALa lAge che, tene aprathama samaya sUkama saM5rAya sarAga saMyama kahe che. athavA A rIte paNa tenA be bheda che (1) carama samaya sUkrama saMparAya sarAga saMyama ane (2) acarama samaya sUma saM5rAya sarAga saMyama, cAritraprAptinI apekSAe jene samaya atima hAtha zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 sthAnAGgasUtre tayA / na caramaH acaramaH, zailezyavasthAtaH pUrvabhAgavartI samayaH cAritrAmAptyapekSayA yasya sa tathA, sa cAsau tasya yA sUkSmasaMparAyasarAgasaMyamazceti tathoktaH / punaH prakArAntareNAha-'ahave ' tyAdi / athavA anyaprakAreNa sUkSmasaMparAyasarAgasaMyamo dvividhaH prajJaptaH, tadyathA-saMklizyamAnaH vizudhyamAnazceti / tatra-saMklizyamAnasUkSma saMparAyasaMyama upazamazreNyAH pratipatataH, vizudhyamAnasUkSmasaMparAyasarAgasaMyama upazamazreNI vA samArohato jIvasya bhvti| 'bAdare' tyAdisUtradvayam-bAdarasaMparAyasarAgasaMyamo dvividhaH prathamasamayabAdarasaMparArAyasagasaMyamaH, aprthmsmybaadrsNpraaysraagsNymH| atra prathamApathabhasamayatA saMyamapratipattikAlApekSayA bodhyaa| athavA-cararAya sarAga saMyama aura dUsarA acaramasamaya sUkSmasaMparAya sarAga saMyama cAritra prApti kI apekSA se jisakA samaya antima hotA hai aisA jo sUkSmasaMparAya sarAga saMyama hai vaha carama samaya sUkSmasaMparAya sa rAgasaMyama hai tathA zailezI avasthA se pUrvabhAgavartI samaya cAritra prApti kI apekSA se jisakA hotA hai vaha acarama samaya sUkSma saMparAya sarAga saMyana hai athavA sUkSma saMparAya sarAga saMyama isa taraha ke bhI do bhedoM se do prakAra kA kahA gayA hai-eka saMklizya mAna dUsarA vizudhyamAna inameM saMklizyamAna sUkSamasaMparAya sarAga saMyama upazamaNi se girate hue jIya ke hotA hai aura vizuddhadhamAna sUkSmasaMparAya sarAga saMyama upazama zreNI para ArohaNa karate hue jIva ke hotA hai bAdara saMparAya sarAgasaMyama do prakAra kA hai, prathamasamaya bAdarasaMparAyasarAgasaMyama aura aprathamasamayavAdarasaMparAyasarAgasaMyama yahAM saMyama pratipatti kAla kI apekSAse prathama aprathama samayatA jAnanI caahiye| che e je sUkSma saM5rAya sarAga saMyama che tene carama samaya sUkSama saMpa. rAya sarAga saMyama kahe che. tathA zailezI avasthA karatAM pUrva bhAgavatI jene cAritra prAptinI apekSAe samaya hoya che, tene acarama samaya sUkSma saMparAya sarAga saMyama kahe che, athavA sUkSama saM5rAya sarAga saMyamanA nIce prabhArI leha cha-(1) satazyamAna mana (2) vizudhyamAna. upazama zreNithI patana pAmatA jIvamAM saMkilazyamAna sUkSma saMparAya sarAgasaMyama hoya che, ane upazama zreNipara ArohaNa karatA jIvamAM vizudhyamAna sUma saM5rAya sarAga saMyamane sadbhAva hoya che. bAdara saM5rAya sarAga saMyamanA paNa be prakAra che-(1) prathama samaya Adara saMparAya sarAga saMyama ane (2) aprathama samaya bAdara saM5rAya sarAga saMyama. ahIM saMyama pratipatti kALanI apekSAe prathama samayatA ane ama thama samayatA samajavI. zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 2 0 1 sU0 16 zrutacAritradvaividhyanirUpaNam 303 mAcaramasamayamAzritya sUtraM vAcyam / atra-caramAcaramasamayatA tu yadanantaraM sUkSmasaMparAyatA asaMyatattvaM vA bhaviSyati, tadapekSayA vAcyA / zepavyAkhyA pUrvavadeva / atha prakArAntareNApyAha-' ahave' tyAdi-athavA-anyaprakAreNa bAdarasaMparAyasarAgasaMyamo dvividhaH prajJaptaH, tadyathA-pratipAtI ceti apratIpAtI ceti / ayaM saMyamaupazamakasyAnyasya vA pratipAti bhavatI / apratipAtI tu kSapakasyeti bodhyam / uktaH sarAgasaMyamaH / saMpati vItarAgasaMyamamAha-'vIyarAge' ityAdi / vItarAgasaMyamo dvividhaH prajJaptastadyathA-upazAntakaSAyavItarAgasaMyamaH kSINakaSAyavItarAgasaMyamazceti / upazAntAH upazamitA vidyamAnA eva saMkramaNodvartanA'pavanAdikaraNodayAyogyatvena vyavasthApitAH pradezato'pyavedyamAnA vA kaSAyAH athayA-carama samaya bAdarasaMparAyasarAgasaMyama aura acarama samaya bAdasaMparAyasarAgasaMyama isa prakAra se bhI inake do bheda hai yahAM carama samayatA aura acarama samayatA jisake anantara sUkSma saMparAyatA athavA asaMyatatA hogI usakI apekSA se kaha lenI cAhiye apaziSTa vyAkhyA pUrvavat hI hai athavA isa prakArase bhI bAdarasaMparAya. sarAga saMyama do prakAra kA hai-eka pratipAtI aura dUsarI apratipAtI upazamaka ke athavA anya ke yaha saMyama pratipAtI hotA hai tathA kSapaka ke apratipAtI hotA hai__ " vIyarAga saMjame" ityAdi-vItarAgasaMyama do prakAra kA hotA hai eka upazAntakaSAyacItarAgasaMyama dUsarA kSINakaSAyavItarAgasaMyama jo jIva vidyamAna kaSAyoM ko mAyA lobha kaSAyoM ko upazAnta kara athavA A prakAre paNa tenA be bheda kahyA che-(1) carama samaya bAdara saM5rAya sarAga saMyama ane (2) acarama bAdara saM5rAya sarAga saMyama. ahIM carama samayatA ane acarama samayatAnuM kathana jenA anantara ( tyArabAda) sUkSma saMparAyatA athavA asaMyatatA thaze, tenI apekSAe kahevuM joIe. bAkInI vyAkhyA AgaLa mujaba samajavI. athavA bAdara saM5rAya sarAga saMyamanA nIce pramANe paNa be bheda che-(1) pratipAti ane (2) apratipAti. upazamakane athavA anyane A saMyama pratipAti heya che tathA kSepakane apratipAdita hoya che. "vIyarAgasaMjame" tyAhi viit| sayabhanA nIce pramANe meM prAra che-(1) SAl-d pAya viit2|1 sayama bhane (2) kSau 4Aya viit|| sayabha. je jIva vidyamAna kaSAye--mAyA lebha kaSAyone upazAnta karI nAkhe che, zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 - - - - - - -- - - sthAnAGgasUtre mAyAlobharUpA yena sa upazAntakaSAyaH, sa cAsau tasya vA vItarAgasaMyamazceti tathA, ekAdazaguNasthAnavartItyarthaH / kSINA: abhAvamApannAH kaSAyA yasya sa kSINakaSAyaH, sa cAsau vItarAgasaMyamazca tathA kSINakapAyasya vA vItarAgasaMyama iti, tathA, dvAdazaguNasthAnavartItyarthaH / 'upasaMte' tyAdi-upazAntakaSAyavItarAgasaMyamaH prathamAprathamasamayamAzritya dvividhaH / 'ahave'-tyAdi-athavA-caramAcaramasamayamAzritya upazAntakaSAyavItarAgasaMyamasya dvaividhya bodhyam / anyat pUrvavat / 'khINakasAye'-tyAti-kSINakaSAyavItarAgasaMyamo dvividhaH prajJaptaH tadyathAchadmasthakSINakaSAyavItarAgasaMyamaH, kevalikSINakaSAyavItarAgasaMyamazceti / tatradetA hai arthAt saMkramaNa udvarttanA apavartanA Adi karaNoM dvArA unheM udaya meM Ane ke ayogya banA detA hai athavA pradeza se bhI unheM avedya kara detA hai aisA vaha jIva upazAnta kaSAya kahA gayA hai, so isa jIva kA jo saMyama hai yaha upazAnta kaSAya vItarAga saMyama hai tAtparya yahI hai ki gyAraha ve guNasthAna meM jo saMyama hotA hai vahI upazAnta kaSAya bItarAga saMyama hai tathA jisa jIya ko kaSAya mAyA lobha rUpa kaSAyaabhAva ko prApta ho cukI hai aisA vaha jIva kSINakaSAya hai isa kSoNa kaSAya kA jo saMyama hai vaha kSINakaSAya vItarAgasaMyama hai yaha saMyama 12 ve guNasthAna meM hotA hai upazAnta kaSAya vItarAga saMyama prathama aura aprathama samaya kI apekSA se do taraha kA hotA hai athavA carama samaya aura acarama samaya kI apekSA se bhI vaha do prakAra kA hai / kSINakaSAya vItarAga sayama chadmastha kSINakaSAya vItarAga saMyama aura keyali eTale ke saMkramaNa, uddhatanA, apavartanA Adi kAraNe dvArA temane udayamAM na AvI zake evAM banAvI de che athavA pradezanI apekSAe paNa temane avedya karI nAkhe che, evAM te jIvane upazAnta kaSAya kahe che. tethI te jIvanA saMyamane upazAnta kaSAya vItarAga saMyama kahe che. A kathanane bhAvArtha e che ke 11 mAM guNasthAnamAM je saMyama hoya che, te saMyamane ja upazAna kaSAyA vitarAga saMyama kahe che. je jIvanA kaSAya-mAyA lebharUpa kaSAya kSINa thaI gayA hoya che-naSTa thaI gayA hoya che, evA jIvane kSINa kaSAya vItarAga saMyamavALe jIva kahe che. A saMyamanI prApti 12 mAM guNasthAnavata jIvane thAya che. upazAnta kaSAya vItarAga saMyama prathama ane aprathama samayanI apekSAe be prakArane heya che. athavA carama samaya ane acarama samayanI apekSAe paNa te be prakAra hoya che. kSINa kaSAya vItarAga samayanA paNa zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 2 0 1 sU0 16 zrutacAritradvaividhyanirUpaNam 305 chAdayatijJAnAdiguNAn AtmanaH svarUpaM veti chadma, yadvA chAdyate kevalajJAnaM kevaladarzanaM cAtmano'neneti chAH, tatra tiSThatIti chadmasthaH, sa cAsau kSINakapAyavItarA. gasaMyamaca, tathA chadmasthasya vA kSINakapAyavItarAgasaMyama iti / tathA-kevalaM anantajJAnadarzanamasyAstItikevalI, sa cAsau kSINakapAyavItarAgasaMyamazceti / yadvA-kevalinaH kSINakaSAyavItarAgasaMyama iti tathA / 'chaumatthe '-tyAdi-chadmakSINakaSAya vItarAga saMyama ke bheda se bhI do prakAra kA hai AtmA ke jJAnAdi guNoM ko athavA svarUpa ko jo Dhaka detA hai usa kA nAma chadma hai athavA - AtmA ke kevala jJAna aura kevaladarzana jisa ke dvArA AcchAdita ho jAte haiM yaha chadA hai, isa chadma avasthA meM jo vartamAna rahatA hai usakA nAma udAstha hai isa chadmasthakSINakaSAya vItarAgI kA jo saMyama hai vaha chadmasthakSINakaSAya vItarAga saMyama hai tathA kevala jJAnaviziSTa kSINa kaSAyavAle vItarAgI AtmA kA jo saMyama hai vaha kevali kSINakaSAya vItarAga saMyama hai anantadarzana aura anantajJAna kA nAma kevala hai yaha kevala jisake hotA hai usakA nAma kevalI hai yaha kevalI niyamataH kSINakaSAya vAlA hotA hai kyoM ki kevalI avasthA 13 - guNasthAna meM hI hotI hai aura kaSAya kA sadbhAva 10 veM guNa taka rahatA hai isaliye 13ve guNasthAnavAlA AtmA kSINa kaSAyavAlA kevalI kahA gayA hai isa kevalI kA jo saMyama hotA hai vahI be bheda che-(:1 ) chadmastha kSINakaSAyavItarAga saMyama ane (2) kevalI kSaNa kaSAya vItarAga saMyama. AtmAnA jJAnAdi guNone athavA svarUpane je DhAMkI de che tenuM nAma cha% che. athavA kevaLajJAna ane kevaLadarzana jenA dvArA AcchAdita thaI jAya che, te cha% che. A cha% avasthAmAM rahelA jIvane chadmastha kahe che. A chadmasthano-chadmastha kSINa kaSAya vItarAgana-je saMyama che tene chadmastha kSINakaSAya vItarAga saMyama kahe che. kevaLajJAna saMpanna kSINa kaSAyavALA vItarAgI AtmAne je saMyama che tene kevalI kSINa kaSAya vItarAga saMyama kahe che. anaMta darzana ane anaMta jJAnanuM nAma kevaLa che. A kevaLajJAna jene thAya che te jIvane kevalI kahe che. te kevalI niyamathI ja kSINa kaSAyavALA hoya che, kAraNa ke kevalI avasthA 13 mAM guNasthAne pahoMcele jIva ja prApta kare che, ane kaSAyane sadbhAva 10 mAM guNasthAna paryata ja rahe che. tethI 13 mA guNasthAnavatI AtmAne kSINa kaSAyavALe kahyuM che. te kevalIne je saMyama hoya che tene ja kevalI kSINa kaSAya vItarAga saMyama kahe cha. " chaumatthe" tyAhi zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 sthAnAGgasUtre sthakSINakaSAyayAtarAgasaMyamo dvividhaH prajJaptastadyathA-svayaMvuddhachadmasthakSINakaSAyavItarAgasaMyamaH, buddhabodhitachadmasthakSINakaSAyavItarAgasaMyamazceti / tatra svayam Atmanaiva buddhA-tattvaM jJAtavAn-iti svayaM buddhaH-sa cAsau, tasya vA chadmasthakSINakaSAyavItarAgasaMyamazceti, tathoktaH / buddhena AcAryAdinAbodhitAbodhaM prAptaH buddhabodhitaH, sa cAsau, tasya vA chadmasthakSINa pAyavItarAgasaMyamazveti tthoktH| 'sayaMbuddhe ' tyAdi-svayambuddhachadmasthakSINakaSAyavItarAgasaMyamaH prathamAprathamasamayamAzritya bodhyaH / 'ahave' ityAdi-athavA prakArAntareNa caramasamayAcaramasamaya mAzritya ca sUtraM vAcyam / 'buddha bohiya ' ityAdi-buddhabodhitachadmasthakSINakaSAyakevalI kSINakaSAya vItarAga saMyama hai "chaumatthe " ityAdi - chadmastha kSINakaSAya vItarAga saMyama-chamastha kSINakaSAyavAle vItarAga kA saMyama bhI do prakAra kA hotA hai, eka svayaMbuddha chadmastha kSINakaSAya vItarAga saMyama aura dUsarA buddhabodhita chadmastha kSINa kaSAya saMyama inameM jo apane Apa hI tattvoM ko jAna kara 12 ce guNasthAnavAlA vItarAga banA hai aise jIva kA jo saMyama hai vaha svayaM buddha chamastha kSINakaSAya vItarAga saMyama hai tathA jo AcArya Adi ke dvArA bodha ko prApta karake 12 - guNasthAnavAlA vItarAga banA hai usakA jo saMyama hai vaha vuddhabodhita chadmastha kSINakaSAya vItarAga saMpama hai " svayaMbuddha " ityAdi / svayaMyuddha chamastha kSINakaSAya vItarAga saMyama prathama aprathama samaya kI apekSA lekara athavA carama samaya acarama samayakI apekSA lekara ke do prakAra kA kahA gayA hai isI taraha se buddhayodhita chadmastha kSINakaSAya vItarAga chadrastha kSINa kaSAya vItarAga saMyama-chadrastha kSINa kaSAyavALA vItarAgane saMyama-paNa be prakArane kahyo che-(1) svayaMbuddha chadmastha kSINa kaSAya vItarAga saMyama ane (2) buddha baMdhita chadmastha kSINa kaSAya vItarAga saMyama. pitAnI jAte ja tane jANIne12 mAM guNasthAnavarsI vItarAga banelA jIvane je saMyama che tene svayaMbuddha chadmastha kSINa kaSAya vItarAga saMyama kahe che. tathA AcArya AdinA upadeza dvArA baMdha prApta karIne je jIva 12 mAM guNasthAnavartI vItarAga banyuM che, tene je saMyama che tene buddhabedhita chadmastha kSaNa kaSAya vItarAga saMyama kahe che. " svayaMbuddha " tyAhi. svayaMbhuddha chastha kSINa upAya piit|| sayabhanA prathama ane aprathama samayanI apekSAe be bheda kahyA che. athavA carama samaya ane acarama samayanI apekSAe paNa tenA be bheda kahyA che, e ja pramANe zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 2 0 1 sU0 16 tacAritradvaividhyanirUpaNam 307 vItarAgasaMyamo'pi prathamAprathamasamayamAzritya sUtraM paThanIyam / ' ahave ' tyAdiathavA prakArAntareNApyayaM caramasamayAcaramasamayamAzritya sUtraM vAcyam / ukta chadmasthakSINakaSAyavItarAgasaMyamaH, saMprati kevalikSINakapAyavItarAgasaMyamaH procyate' kevala ' ityAdi - kevalakSINakaSAyavItarAgasaMyamo dvividhaH - sayogikevalikSINakaSAyavItarAgasaMyamaH, ayogikevalikSINakaSAyavItarAgasaMyamazceti / tatra saha yogena vyApAreNa varttanta iti sayogAH = manovAkkAyAH, te vidyante yasyeti sayogI sa cAsau tasya vA kevalikSINakaSAya vItarAgasaMyamazceti tathoktaH / na santi yogA yasyeti ayogI, sa cAsau tasya vA keva likSINakapAya vItarAgasaMyamazceti tathoktaH / 'sajogI ' -tyAdi - sayogi ke valikSINakaSAyavItarAgasaMyamaH prathamasama saMyama bhI prathama aprathama samaya kI apekSA lekara athavA carama samaya acarama samaya kI apekSA lekara ke do prakAra kA kahA gayA hai isI taraha se buddhabodhita chadmastha kSINakaSAya vItarAga saMyama bhI prathama aprathama samaya kI apekSA lekara athavA caramasamaya acarama samayakI apekSA lekara do prakAra kA kahA gayA hai - kevala kSINakaSAya vItarAga saMyama bhI do prakArakA kahA gayA hai- inameM jo 13 ve guNasthAnavartI AtmA kA saMyama hai vaha sayogi kevali kSINakaSAya vItarAga saMyama hai sayogI ise isaliye kahA gayA hai ki yahAM yogoM kA sadbhAva rahatA hai tathA 14 ve guNasthAnavartI AtmA kA jo saMyama hai vaha ayogI kevali kSINakaSAyavItarAga saMyama hai ayogI ise isaliye kahA hai ki yahAM mana, vacana, kAyarUpa yoga buddhamedhita chadmastha kSINu kaSAya vItarAganA pazu prathama samaya ane aprathama samayanI apekSAe e bheda kahyA che. athavA carama samaya ane acarama samayanI apekSAe paNa e bheda kahyA che.. kevalI kSINu kaSAya vItarAga sayamanA paNa be prakAra kahyA che-temAM je 13 mAM guNusthAnavartI AtmAnA sayama che tene sayeTiMga kevile kSINa kaSAya vItarAga sayaMma kahe che. tene sayeAgI kahevAnuM kAraNa e che ke tyAM gAnA sadbhAva rahe che. parantu 14 mAM guNusthAnavat AtmAnA je saMyama che tene ayeAgI kevala kSINu kaSAya vItarAga sayama kahe che, tene ayAgI kahe. vAnuM kAraNa e che ke tyAM mana, vacana ane kAyArUpa cegeAnA abhAva rahe che, saceAgI kevila kSINu kaSAya vItarAga sayama prathama samaya ane apra zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 sthAnAGgasUtre yAprathamasamayamAzritya, sUtraM bodhyam / 'ahave ' tyAdi-athavA-prakArAntareNa caramasamayAcaramasamayamAzrityApi sUtraM vAcyam / 'ajogI'-tyAdi-evam-ayogikevalikSINakaSAyavItarAgasaMyamo'pi prathamAprathamasamayamAzritya, athaveti prakArAntareNa caramAcaramasamayamAzritya ca mUtradvayaM bodhyam / / sU0 16 // saMyamo vrnnitH| sa ca jIvAjIvaviSaya iti pRthivyAdijIvasvarUpaM varNayati mUlam--duvihA puDhavikkAiyA pannattA, taM jahA - suhumA ceva, baayraacev1| evaM jAva duvihA vaNassaikAiyA pannattA,taM jahA-suhamAceva baayraacev5| duvihA puDhavikkAiyA pannattA, taM jahA--pajjattagA ceva apajjattagA ceva6 / evaM jAva vaNassaikAiyA 10 / duvihA puDhavikAiyA pannattA, taM jahApariNayA ceva apariNayA ceva11 / evaM jAva vaNassaikAiyA 15 / duvihA davA paNNattA, taM jahA-pariNayA ceva, apariNayA ceva 16 / duvihA puDhayikAiyA paNNattA, taM jahAgaisamAvannagA ceva, agaisamAvannagA ceva 17 / evaM jAya vaNassaikAiyA 21 / duvihA davyA paNNattA, taM jahAgaisamAvannagA ceva, agaisamAvannagA ceva 22 / duvihA nahIM rahatA hai saMyogi kevali kSINakaSAya vItarAga saMyama prathama samaya aura aprathama samaya kI pratipatti kI apekSA lekara tathA carama samaya aura acarama samayakI apekSA le kara do prakAra kA kahA hai isI prakAra se ayogi kevali kSINakaSAya vItarAga saMyama bhI prathama samaya aura aprathama samayakI pratipatti kI apekSA lekara ke tathA carama samaya aura acarama samaya kI apekSA le karake do prakArakA kahA gayA hai / suu016|| thama samayanI pratipattinI apekSAe tathA carama samaya ane acarama samayanI pratipattinI apekSAe be prakArane kahyo che. e ja pramANe agI kevali kSINa kaSAya vItarAga saMyama paNa prathama samaya ane aprathama samayanI pratipattinI apekSAe tathA carama samaya ane acarama samayanI apekSAe be prakArane kahyo che. e sU0 16 che zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA02 u 1 sU016 pRthivyAdInAM dvavidhyanirUpaNam 309 puDhavikAiyA paNNattA, taM jahA-aNaMtarogADhA ceva, paraMparogADhA cepa 23, jAva davA 28 // sU0 17 // chAyA-dvividhAH pRthivIkAyikAH prajJaptA, tadyathA-sUkSmAzcaiva bAdarAzcaiva 1 / evaM yAvad dvividhAH vanaspatikAyikAH prajJaptAH, tadyathA-sUkSmAzcaiva baadraashcaiv5| dvividhAH pRthivIkAyikAH prajJaptAH, tadyathA-paryAptakAzcaiva, AryAptakAzcaiva 6 / evaM yAvad vanaspatikAyikAH 10 / dvividhAH pRthivIkAyikAH prAptAH, tadyathApariNatAzcaiva, apariNatAzcaitra 11 / evaM yAvad vanaspatikAyikAH 15 / dvividhAni dravyANi prajJaptAni, tadyathA-pariNatAni caiva apariNatAni caiva 16 / dvividhAH pRthivIkAyikAH prajJaptAH, yadyathA-gatisamApanakAzcaiva, agatisamApanakAzcaiva 17 / evaM yAvad vanaspatikAyikAH 21 / dvividhAni dravyANi prajJaptAni, tadyathAgatisamApanakAni caitra, agatisamApanna kAni caitra 22 / dvividhAH pRthivIkAyikAH prajJaptAH, tadyathA-anantarAvagADhAzcaiva, paramparAvagADhAzcaiva 23 / yAvad dravyANi 28 // sU0 17 // TIkA-'duvihA puDhavikkAiyA' ityaadi| pRthivyeca kAyaH zarIraM yeSAM te pRthivIkAyikAH, te dvividhAH dvipakArAH prajJaptAH, tadyathA-sUkSmanAmakarmodayAt sUkSmAH sarvalokavyApinaH / bAdaranAmakarmoMdayAd bAdarAH, ye lokaikadeze pRthivIparvatAdiSveva vartante 1 / evaM-pRthivIkAya sUtravat zeSANi aptejovAyusUtrANi vAcyAni yAvat vanaspatikAyamUtram-vanaspa saMyama kA varNana karake aba sUtrakAra pRthivyAdi jIva svarUpa kA varNana karate haiM kyoM ki jIva aura ajIva ke viSaya meM hI saMyama hotA hai "duvihA puDhavI kAiyA paNNattA" ityAdi // 17 // TIkArtha-pRthivIkAyika jIva do prakArake kahe gaye haiM eka sUkSmapRthivIkAyika aura dUsare bAda pRthivIkAyika isI prakAra se apkAyika vAyukAyika aura vanaspatikAyika bhI sUkSma aura bAdara ke bheda saMyamanuM varNana pUruM thayuM, have sUtrakAra pR zakAya Adi jIvonA svarUpanuM varNana kare che, kAraNa ke jIva ane ajIvanA viSayamAM ja saMyama thAya che. " duvihA puDhavIkAiyA paNNattA" chatyAdi // 17 // TIkAtha-pRvIkAyika jIva be prakAranAM kahyAM che-(1) sUkSma pRthvI kAyika ane (2) bAdara pRthvIkAyika. eja pramANe apUkAyika, vAyukAyika ane vanaspatikAyika jI paNa sUkSama ane bAdaranA bhedathI banne prakAranAM kahyAM zrI sthAnAMga sUtra :01 Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 sthAnAGgasUtre tikAyikA dvividhAH prajJaptAH-mukSmA bAdarAzceti 5 / 'duvihA' ityAdi-paryAptakAparyAptakamAzritya pRthivIkAyikAdi vanaspatikAyaparyantaM sUtrapaJcakaM vyAkhyeyam / tatra paryAptinAmakarmodayAt paryAptakAH, tadviparItA apryaaptkaaH| paryAptiH = AhArAdipudgalagrahaNapariNamanaheturAtmanaH zaktivizeSaH / sA-AhArazarIrendriyA''naprANabhASAmanaH-paryAptibhedAt paividhA / pRthivyAdivanaspatiparyantAnAM pazcAnAmapi sthAvarANAM bhASAmanovarjitAzcatasraH paryApta yo bhavanti / se do do prakAra ke kahe gaye haiM pRthivI hI jina jIvoM kA zarIra hotA hai ve pRthivI kAyika jIva haiM ina pRthivIkAyika jIvoM meM jinake sUkSma nAmakarma kA udaya hotA hai, ve sUkSma pRthivIkAyika jIva haiM ye sUkSmapRthivIkAyika jIva sarvaloka meM vyApaka haiM cAdara nAma karma ke udaya vazavartI jo jIva haiM ve bAdara pRthivIkAyika jIva haiM ye loka ke ekadeza pRthivI parvata AdikoM meM hI rahate haiM ? isI taraha se apkAyika-ap hI jinakA zarIra hotA hai aise jIva bhI teja hI jinakA zarIra hotA hai aise taijaskAyika jIva bhI vAyu hI jinakA zarIra hotA hai aise vAyukAyika jIva bhI aura vanaspati hI jinakA zarIra hotA hai aise vanaspatikAyika jIva bhI hote haiM isaliye inake bhI sUtra isI prakAra se kaha lenA cAhiye yahI bAta "vanaspatikAyikA dvividhAH prajJaptAH sUkSmA bAdarAzca" isa sUtrAMza dvArA prakaTa kI gaI hai isa prakAra se ina ekendriya jIvoM meM vividhatA prakaTa karake aba anya prakAra se bhI inameM che. pRthvI ja je jIvonuM zarIra hoya che te jIvene pRthvIkAyika kahe che. te pravIkAyi ke mAM jemane sUkSama nAmakarmane udaya hoya che, te ja sUkSama pRthvI kAyika hoya che. te sUkSama pRthvIkAyika jIve sarva lekamAM vyApelA che. je prakAyikamAM badara nAmakarmane udaya hoya che, te pRthvIkAyikane bAdara pRthvIkAyika jI kahe che. teo lekanA eka deza-pRthvI, parvata AdikamAM rahe che. a5 (pANI) bharnu zarI2 che, mevA yAne 55.yi che. teja ja jemanuM zarIra che, evAM jIvone tejaskAyika kahe che. vAyu ja jemanuM zarIra che, evAM jIne vAyukAyika kahe che. ane vanaspati ja jemanuM zarIra che, evAM jIne vanaspatikAyika kahe che. pRthvIkAyikanI jema apUkAyika, tejakAyika, vAyukAyika ane vanaspatikAyika jImAM paNa sUkSama ane bAdaranA nadhI vadhatA vI. merI yAta sUtra " vanaspatikAyikA dvividhA prajJaptAH sUkSmA bAdarAzva" mA sUtrAMza dvArA ghaTa cha. zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 2 u0 1 sU0 16 pRthivyAdInAM dvaividhyanirUpaNam 311 vikalendriyANAmasajJipazcendriyANAM ca manovarjitAH paJca paryAptayo bhavanti / sajJipaJcendriyANAM ca Sapi paryAptayo jAyante / uktaM ca-" AhAra 1 sarIri 2 diyapajjattI 3 ANApANa 4 bhAsa 5 maNe 6 / cattAri paMcachappiya, egidiya-vigala-sannINaM // 1 // iti / " chAyA-AhAra 1 zarIre 2 ndriyaparyAptiH 3 AnapANa 3 bhASA 5 manAMsi 6 / __ catasraH paJca paDapi ca, ekendriya-vikala-sajJinAm // iti / sarvA api paryAptayaH antarmuhUrtena nirvayante, tatrAhAraparyAptikAla eka eva dvividhatA prakaTa karane ke nimitta sUtrakAra kahate haiM-pRthivIkAyika se lekara vanaspati kAyika taka ke jIva paryApta aura aparyAptaka ke bheda se bhI do do prakAra ke kahe gaye haiM-jina jIvoM ko paryApta nAmakarma kA udaya hotA hai ve paryAptaka aura jinako paryApta nAmakarma kA udaya nahIM hotA hai ve aparyAptaka haiM AhArAdi pudgaloM ko grahaNa karane kI aura unheM pariNamAne kI hetubhUta jo AtmA kI zakti hotI hai usakA nAma paryApta hai yaha paryApti AhAra, zarIra, indriya, AnaproNa, bhASA aura mana inake bheda se 6 prakAra kI hai pRthivI kAyika se lekara vanaspatikAyika taka ke pAMca sthAvara jIvoM ke 4 paryAptiyAM hotI haiM bhASA paryApti aura manaH paryApti ke vinA pAMca paryAptiyAM hotI haiM saMjJI paJcendriya jIvoM ke 6 paryAptiyAM hotI haiM-uktaM ca-" AhAra sarIriMdiya" ityAdi / have sUtrakAra pRthvIkAyikathI laIne vanaspatikayika paryantanA jIvanamAM bIjI rIte paNa dvividhatAnuM kathana kare che- pRthvIkAyikathI laIne vanasapatikAyika paryAnA cha paryAptaka ane aparyAptakanA bhedathI paNa babbe prakAranAM kahyAM che. je jIvemAM paryApta nAma karmane udaya hoya che temane paryAptaka ane jemane paryApta nAmakarmane :udaya hetuM nathI temane aparyAptaka kahe che. AhArAdi pudgalene grahaNa karavAnI ane temane pariNAvavAnA hetubhUta AtmAnI je zakti hoya che, tenuM nAma paryApti che. te paryApi AhAra, zarIra, indriya, AnaprANa, bhASA ane mananA bhedathI cha prakAranI hoya che. pRthvIkAyikathI laIne vanaspatikAyika paryantanA pAMca sthAvara jIvomAM cAra paryAptino sadubhAva hoya che. bhASA paryApti ane mana paryAptine te jIvamAM abhAva hoya che. saMrI paMcendriya jIvamAM 6 paryANiyo DAya che. hyu 54 cha :-" AhAra sarIridiya" ityAdi. zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 sthAnAGgasUtre samayaH 10 / 'duvihA puDhavI0' ityArabhya 'duvihA davvA' iti paryantaM SaT sUtrI / tatra pRthivyAdayaH paJcasthAvarAH pariNatA apariNatAH, iti dvividhAH santi / tatra pariNatAH svaparobhayakAyazasvaiH pariNAmAntaramApAditAH acittIbhUtA ityarthaH / apariNatAH-tadviparItAH sacittA ityarthaH / pariNatApariNatayovizeSa vyAkhyA dazavaikAlikamUtre caturthAdhyayanasya matkRtAcAramaNimaJjUSAyAM TIkAyAM vilokanIyA 15 / 'duvihA davA' ityAdi paSThaM sUtram / tatra dravanti-nAnAvidhaparyAyAn prApnuvantIti dravyANi jiivpudgllkssnnaani| tAni dvividhAni bhavanti-pariNatAni, ___ ina chahoM paryAptiyAM kI racanA kA kAla eka antarmuhUrta kA hai inameM AhAraparyApti kA kAla eka hI samaya kA hai " duvihA puDhavI." yahAM se lekara " duvihA vyA" taka SaTrasUtrI hai ye pRthivI Adika pAMca sthAvara pariNata aura apariNata ke bheda se bhI do prakAra ke haiM svakAya, parakAya aura ubhayakAya rUpa zastroM ke dvArA ye pAMcoM pRthivIkAyika jIva jaba pariNAmAntara ko prApta ho rahe haiM arthAt acitta haiM ve pariNata kahe gaye haiM aura jo aise nahIM haiM ve apariNata sacitta haiM pariNata aura apariNata kI vizeSa vyAkhyA dazavaikAlika sUtra ke Upara jo AcAra cintAmaNi maMjUSA nAma kI TIkA hai usa meM dekha lenA cAhiye yaha viSaya vahAM caturtha adhyayana meM varNita huA hai "duvihA vyA" ityAdi-aneka prakAra kI una 2 paryAyoM ko jo prApta karate haiM ve dravya haiM aise ce dravya A chae paryAtine racanAkALa eka antarmuhUrtane hoya che. temAMnI mA.2 ptin| 1 me 1 samaya che. " duvihA puDhavI " mahAthI 23 uzana "duvihA davA" 5tanI 58sUtrI che. te pRthvIya ARE pAMya prakAranA sthAvara jInA pariNata ane apariNatanA bhedathI paNa be prakAra paDe che. svakAya, parakAya ane ubhayakAya rUpa zastro dvArA te pAMce pRthvIkAyika jIva jyAre pariNAmAntarane (anya pariNAmane) prApta karI rahyA hoya che, eTale ke jyAre teo acitta hoya che, tyAre temane pariNata kahe che je jo A prakAranA nathI, temane apariNata-sacitta kahe che. pariNata ane apariNatanI vizeSa vyAkhyA dazavaikAlika sUtranI upara je AcAra ciMtAmaNI maMjUSA nAmanI TIkA mArA dvArA lakhavAmAM AvI che temAMthI vAMcI levI. tyAM cethA adhyayanamAM A viSayanuM varNana karavAmAM AvyuM che. " duvihA davvA" yAhi. ane prA2nI te te pAyAna. 2 prAsa karatAM rahe che, te dravya che. evAM te dravya dravyajIva ane pudgalarUpa hoya che. zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - sudhA TIkA sthA0 2 u01sU017 pRthivyAdInAM vaividhyanirUpaNam 313 apariNatAni ceti / tatra pariNatAni-avasthAntarapAptAni-acittIbhUtAnItyarthaH / apariNatAni-pUrvAvasthAsaMpannAnyeva sacittAnItyarthaH / 16 / 'duvihApuDhavIkAiyA' ityArabhya 'duvihA davyA' iti paryantA SaT mUtrI / tatra -- pRthivyAdayo vanaspatiparyantAH paJcasthAvarAH gatisamApannakAH agatisamApannakAzceti dvividhAH prajJaptAH taMtra-gatisamApanakAste bhavanti ye pRthivyAditattadAyuSkodayAt pRthivyAditattadvayapadezabhAjo vigrahagatyA strotpattisthAnaM gacchanti / ye sthitimantaste cAgatisamApanakAH 21 / SaSThe dravyasUtre gatirgamanamAtrameva / zeSaM tathaiveti 22 / 'duvihA' ityArabhya dravyasUtraM yAvat SaTmRtrI / dvividhAH pRthivIkAjIva aura pudgalarUpa haiN| ye jIya aura pudgalarUpa dravya pariNata aura apariNata ke bheda se do prakAra ke haiN| jo dravya avasthAntara ko prApta hai vaha pariNata dravya hai aura jo pUrvAvasthA saMpanna hI banA rahatA hai vaha apariNata dravya hai| tAtparya yaha hai ki jo dravya sacitta hai vaha apariNata aura jo acitta hai yaha pariNata dravya hai " duvihA puDhavIkAiyA" yahAM se lekara "dubihA vvA" taka SaTU sUtrI hai isameM pRthivIkAyika Adi vanaspati paryanta taka ke pAMca sthAvara jIva gati samApannaka ve jIva hote haiM jo pRthivyAdi tattat Ayu ke udaya se pRthivI Adi tattat nAma yukta hue vigrahagati se apane utpatti sthAna ko prApta hote haiM aura jo sthiti vAle haiM ve agati samApannaka haiN| chaThe dravya sUtra meM gati zabda se gamana mAtra hI gRhIta huA hai bAkI kA aura saba kathana caisA hI hai 22 "duvihA" se prArambha kara dravya sUtra taka SaT sUtrI hai pRthivI te jIva ane putalarUpa dravya pariNata ane apariNatanA bhedathI be prakAranuM che. je dravya avasthAntara (anya avasthA) pAmeluM che te dravyane pariNata dravya kahe che, ane je dravya pUrvAvasthA yukta ja rahe che te apariNata dravya kahevAya che. A kathananuM tAtparya e che ke je dravya sacitta che te apariNata ane 2 mathitta cha te pariNata dra0ya che. "duvihA puDhabIkAiyA " HTthI sadhana "duyihA vvA " paryantanA 7 sUtrAmA se yAtanuM pratipAina 42pAmA mAyuM che ke pRthvIkAyikathI laIne vanaspatikAyika paryantanA pAMca sthAvara jI gati samApannaka che. gati samApannaka te ja hoya che ke jeo pRthvIkAya Adi te te AyunA udayathI pRthvIkAya Adi te te nAmayukta thaIne vigrahagati dvArA pitAnA utpatti sthAnane prApta kare che, ane je sthitivALAM che teo agati samApannaka gaNAya che. cha dravya sUtramAM gati zabda dvArA gamana mAtra ja gRhIta thayuM che, bAkInuM badhuM kathana evuM ja che. tha 40 zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAjasUne yikAH prajJaptAH tadyathA-anantarAvagADhAH, paramparAvagADhAzca / tatra anantaraM-saMpratyeya samaye kvacidAkAzadeze avagADhA:-AzritA anantarAvagADhAH, paramparayA dvayAdisamayeSu ye'vagADhAste paramparAvagADhAH / athavA-vivakSitaM kSetra dravyaM vA'pekSya anantaram avyavadhAnena avagADhA anantarAvagADhAH, taditare tu paramparAvagADhA iti 23 / evaM yAvad yAvacchandena apkAyikAH 24 tejaskAyikAH 25, vAyukApikA 26 vanaspatikAyikAH 27-dravyANi vA vijJeyAnIti 28 // 017 // uktaM dravyasvarUpam , saMprati tadadhikArAdeva dravyavizeSayoH kAlAkAzayoH marUpaNAmAha mUlam-duvihe kAle paNNatte taM jahA-osappiNIkAle ceva, usappiNIkAle ceya / duvihe AgAse paNNatte taM jahA--logAgAse ceva alogAgAse ceva // sU0 18 // kAyika jIva isa taraha se bhI do prakAra ke kahe gaye haiM-inameM eka anantarAvagADha aura dUsare paramparAyagADha haiM, jo abhI hI kacit AkAza pradeza meM avagADha Azrita hue haiM ye anantarAvagADha pRthivIkAyika jIva haiM tathA dayAdi samaya ho gaye haiM jinako ve paramparAvagADha pRthivI kAyika jIya haiN| athavA vivakSita kSetra kI yA dravya kI apekSA karake jo binA kisI vyavadhAna ke avagADha haiM ve anantarAvagADha haiM inase bhinna paramparAvagADha haiM isI taraha se yAvat dravyoM ko jAnanA cAhiye yahAM yAvatpada se apkAyika tejaskAyika vAyukAyika aura vanaspati. kAyikoM kA grahaNa huA hai / / sU0 17 // " duvihA" thI 23 rIne dravya sUtra panta 55 sUtra che. tamA pRthvIkAyika jIne A rIte paNa be prakAranA kahyA che-(1) anantarAvagADha ane (2) paramparAvagADha, jeo hamaNAM ja kaMIka AkAza pradezamAM avagADha thaIne Azraya laI rahelAM che, temane anantarAvagADha pRthvIkAyika jI kahe che. tathA jeo be adi samayemAM avagADha thayAM che, temane parasparAvAha prakAyika jI kahe che. athavA amuka kSetra athavA dravyanI apekSAe je koI paNa jAtanA vyavadhAna vinA avagADha che evAM pRthvIkAyikane anantarAyagaDha kahe che ane temanAthI bhinna pRthvIkAyikAne paramaparAvagADha kahe che. eja pramANe aprakAyika, taijaskAyika, vAyukAyika ane vanaspatikAyika paryantanA chavadravya viSe paNa samajavuM. e sUtra 17 che zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 2 u01 sU dvaividhyanirUpaNam chAyA - dvividhaH kAlaH prajJaptaH, tadyathA - avasarpiNI kAlazcaiva, utsarpiNIkAlazcaiva dvividha AkAzaH prajJaptaH, tadyathA - lokAkAzazcaiva alokAkAzazcaiva // suu018|| TIkA - duvihe kAle ityAdi / " kalyate = paricchidyate jJAyate vastvaneneti kAlaH, kalana vA kAlAnAM samayAdi rUpANAM samUho vA kAlaH- vartanAdirUpaH 'vaTTaNA lakkhaNo kAlo' iti vacanAt / sa cAvasarpiNyutsarvagIbhedena dvividhaH / jagati mahAvidehAdibhogabhUmiSu sadA'vasthitalakSaNastRtIyo'pi kAlo varttate tathA'pyatra dvisthAnakAnurodhAd dvividha eva kAlaH 315 dravya kA svarUpa kahA jA cukA hai aba dravyAdhikAra ko lekara ke hI dravyavizeSarUpa kAla aura AkAza kI prarUpaNA sUtrakAra karate haiMduvihe kAle paNNatte " ityAdi / 66 vastu jisake dvArA navIna purAnI hotI huI jAnI jAnI hai usa kA nAma kA hai athavA kalana kA nAma kAla hai yA samayAdirUpa kalAoM kA nAma kAla hai yaha kAla vartanAdirUpa hotA hai tAtparya isakA aisA hai ki kAla nizcaya aura vyavahAra kI apekSA se do prakAra kA hai varttanAdirUpa kAla nizcayakAla aura ghaDI ghaMTA Adi rUpa kAla vyavahAra kAla hai / uktaM ca- davya parivaharUvo " ityAdi / 66 yaha kAla utsarpiNI aura avasarpiNIke bheda se do prakAra kA kahA gayA haimahAvideha kSetra meM sadA caturthakAla avasthita rahatA hai tathA bhogabhUmiyoM maiM- akarmabhUmimeM tRtIya Adi kAla avasthita rahatA hai isa taraha se do kAloM ke atirikta eka sadA avasthitarUpa kAla bhI hotA hai phira dravyanA svarUpanuM kathana samApta thayuM, have sUtrakAra ahIM dravya vizeSa rUpa kALanI ane AkAzanI prarUpaNA kare che-- 66 du kAle paNNatte " ItyAdi // 18 // vastu jenA dvArA navIjunI thatI lAge che, tenuM nAma kALa che. athavA kalananuM (jANavuM) nAma kALa che. athavA samayAdi rUpa kalAonuM nAma kALa che. takALa vartanAdi rUpa hAya che. A kathananA bhASA e che ke kALa nizcaya ane vyavahAranI apekSAe e prakAranA che. nAdi rUpa kALane nizcayakALa, ane ghaTADhi rUpa kALane vyavahAra kALa kahe che. kahyuM paNa che ke-- 66 davya parivaharUva '' ItyAdi. A kALa utsippaNI ane avasarpaNInA bhedathI e prakAranA kahyo che. mahAvideha kSetramAM sadA caturthAM kALa ja avasthita ( vidyamAna ) rahe che, tathA logalUmiyobhAM tRtIyAhi kSaNa avasthita rahe che. zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 sthAnAGgasUtre proktaH / ' duvihe AgAse ' ityAdi - AkAzante - dIpyante sva svadharmopetA jIvA dayaH padArthoM yatra tad AkAzam / yadvA- AsamantAt kAzante - dIpyante sarvA yapi dravyANi vyavasthitatayA yatreti - AkAzam / athavA A-maryAdayA tatsaMyoge'pi svakIyasvakIyarUpe'vasthAnataH sarvathA tatsvarUpatvAprAptilakSaNayA kAzante= svabhAvalA bhenAvasthitikAraNena ca dIpyante padArthasArthA yatra tad AkAzam / ava - gAhadAnAdvA AkAzam ' nahaM ogAhalakkhaNaM ' iti vacanAt, lokAlokavyApyabhI yahAM dvisthAna ke anurodha se do prakAra kA hI kAla kahA gayA hai| 'duvihe AgAse " ityAdi / if apane 2 guNaparyAyarUpa dharma se yukta jIvAdika padArtha jahA~ prakAzita hote rahate haiM vaha AkAza hai athavA samasta dravya vyavasthitarUpase jahA~ para vidyamAna rahate haiM eka dravya jahAM dUsare dravyarUpa nahIM hotA hai isakA nAma AkAza hai athavA jahAM apane 2 svarUpa meM pratyeka padArtha rahatA hai eka dUsare ke sAtha saMyoga hone para bhI jo eka dUsare ke svarUpa meM nahIM badalatA hai - aise sthAna kA nAma AkAza hai athavA jo samasta jIvAdika dravyoM ko rahane ke liye sthAna detA hai vaha AkAza hai| 66 uktaM ca- avagAsadANa jogaM " ityAdi / " nahaM AgAha lakkhaNaM " yaha AkAza yaha dravya hai jo loka aura aloka meM vyApta hokara hai tathA jisake anantapradeza haiM aura jo amUrta hai yaha lokAkAza aura alokAkAza ke bheda se do prakAra kA hai AkAza ke 66 A rIte e kALeA sivAya eka sadA avasthitarUpa kALa pazu hAya che, chatAM paNa ahIM e sthAnanA anurodhanI apekSAe kALanA e prakAra ja kahevAmAM AvyA che. duvihe AgAse " tyAhi potapotAnA guNuparyAya 35 dharmaMthI yukta jIvAdika padAtha jayAM prakAzita rahe che, te sthAnanuM nAma AkAza che. athavA samasta dravya vyavasthita rUpe jyAM mejuda rahe che, eka drazya jyAM anya dUbyArUpa hAtuM nathI te sthAnane AkAza kahe che. athavA jyAM pratyeka padA pAtapAtAnA svarUpe rahe che. eka bIjAnI sAthe samaiga thavA chatAM paNa je eka bIjAnA svarUpamAM badalAtAM nathI, evA sthAnanuM nAma AkAza che. athavA je samasta jIveAne rahevAne mATe sthAna de che, tene AkAza kahe che. kahyuM paNa che - " avagAsadANa jogaM " tyAhi. " nahaM ogAha lakkhaNaM" mA bhAiza mevaM dravya ho vyAsa che. tenA ananta pradeza che ane te amUrta che. zrI sthAnAMga sUtra : 01 ne borDa mane bhoubhAM tenA be bheda che-(1) Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 2 u0 1 sU0 19 nArakAdInAM dvaividhyanirUpaNam 317 nantapradezAtmako'mUrtadravyavizeSa ityarthaH / tad dvividham-lokAkAzam , alokAkAzaM ceti / tatra lokAkAzam = dharmAdharmakAlapudgalajantUnAmAdhArabhUtam / tadvi. parItam-alokAkAzamiti // mU0 18 // lokAlokabhedenAkAzadvaividhyaM proktam / lokastu zarIrazarIriNAM sarvathA''dhArabhUta iti nArakAdizaroridaNDakena taccharIramarUpaNAmAha___mUlam-jeraiyANaM do sarIragA paNNattA, taM jahA--abbhaM. tarage ceva bAhirage ceva / abbhaMtarae kammae, bAhirae veuvie| evaM devANaM bhANiyavaM / puDhavikAiyANaM do sarIragA paNNattA, taM jahA--abbhaMtarage ceva bAhirage ceva / abbhaMtarage kammae bAhirage orAliyage, jAva vaNassaikAiyANaM / beiMdiyANaM do sarIrA paNNattA, taM jahA--abbhaMtarae ceva,bAhirae ceva / abbhaMtarage kammae, ahimaMsasoNiyabaddhe bAhirae orAlie jAva curidiyaa|pNciNdiytirikkhjonniyaannN do sarIragApaNNattA, taM jahA-abbhaMtarage ceva bAhirage ceva, abhaMtarage kammae, aTimaMsasoNiyohAruchirAbaddha bAhirae orAlie / maNussANavi evaM ceva / viggahagaisamAvannagANaM neiyANaM do sarIragA paNNattA, taM jahA--teyae ceva kammae ceva, niraMtaraM jAva vemANiyANaM / neraiyANaM dohiM ThANehiM sarIruppattI siyA, taM jahA-rAgeNa ceva doseNa ceva jAva vemANiyANaM / neraiyANaM duTANanivvattie sarIrage paNNatte taM jahA--rAganivvattie ceva. jitane bhAga meM dharma, adharma, kAla, pudgala aura jIva rahate haiM-ina dravyoM kA jo AdhArabhUta hai-vaha lokAkAza hai aura isa lokAkAza se bhinna jo AkAza hai yaha alokAkAza hai ||suu018|| lokAkAza ane (2) alakAkAza. AkAzanA jeTalA bhAgamAM dharma, adharma, kALa, pudgala ane jIva rahe che-jeTaluM AkAza A dravyonuM AzrayasthAna che, eTalA AkAzane lokAkAza kahe che. lekAkAzathI bhinna evuM je AkAza che tene alakAkAza kahe che. e sU0 18 che zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 sthAnAGgasUtre dosanivattie ceva, jAya vemANiyANaM / do kAyA paNNattA taM jahA-tasakAe ceva thAvarakAe ceva / tasakAe duvihe paNNatte taM jahA-bhavasiddhie ceva abhavasiddhie cev| evaM thAvarakAe vi // 19 // chAyA-nairayikANAM dve zarIre prajJapte, tadyathA AbhyantarakaM caiva bAhyakaM caiva / Abhya taraka kArmakam , bAhyakaM vaikriyam / evaM devAnAmapi bhnnitvym| pRthivIkAyikAnAM dve zarIre prajJapte, tadyathA-AbhyantarakaM caiva bAhyakaM caiva / AbhyantarakaM kAmakaM, bAhyamaudArikam , yAvat vanaspatikAyikAnAm / drIndriyANAM dve zarIre prajJapte, tadyathAAbhyantarakaM caitra bAhyakaM caiva / AbhyantarakaM kArmakam , asthimAMsazoNitabaddhaM bAhya kamaudArikam , yAvad caturindriyANAm / paJcendriyatiryagyonikAnAM dve zarIre prajJapte, tadyathA-AmpantarakaM caitra bAhya kaM caiva / AbhyantarakaM kArmakam , asthimAMsazoNitasnAyuzirAbaddhaM bAhyakamaudArikam / manuSyANAmapyevameva / vigrahagatisamAenakAnAM nairayikANAM dve zarIre prajJapte, tadyathA-taijaskaM caiva kArmakaM caitra, nirantaraM yAvad vaimAnikAnAm / nairayikANAM dvAbhyAM sthAnAbhyAM zarIrotpattiH syAt , tadyathA-rAgeNa caiva dveSeNa caiva yAvad vaimAnikAnAm / nairayikANAM dvisthAnanittikaM zarIrakaM prajJaptaM, tadyathA-rAganitikaM caiva, dveSanivRttaM caiva / yAvad vaimAnikAnAm / dvau kAyau prajJaptau tadyathA trasakAyazcaiva sthAvarakAyazcaiva, trasakAyaH dvividhaH prajJaptaH tadyathA - bhavasiddhi kazcaiva, abhavasiddhikazcaiva / evaM sthAvarakAyo'pi // sU0 19 // TIkA-' neraiyANaM' ityAdi / nairayikANAM dve zarIre bhavataH-AbhyantaraM bAhyaM ca / zIryate-pratikSaNaM vinazya loka aura aloka ke bheda se AkAza meM dvividhatA kA kathana karake aba sUtrakAra zarIra aura zarIra vAloM kA AdhArabhUta kSetra loka hai isa prasaGga ko lekara nArakAdi zarIridaNDaka dvArA unake zarIroM kI prarUpaNA karate haiM-" neraiyANaM do sarIragA paNNattA" ityAdi // 18 // TIkArtha-nairayika jIvoMke do zarIra hote haiM eka Abhyantara zarIra aura leka ane alakanA bhedathI AkAzamAM dvividhatAnuM kathana karIne have zarIra ane zarIravALAnA AdhArabhUta je kSetraleka che, tenuM have sUtrakAra nArakAdi zarIra daMDaka dvArA nirUpaNa kare che. " neraiyANaM do sarIragA paNNattA" tyAhi // 18 // TIkArtha-nAraka jIvonAM zarIra hoya che-(1) Adhyantara zarIra ane zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 2 u01 sU0 19 nArakAdInAM zarIradvaidhya tItizarIraM zaTanapatanAdidharmavattvAt / Abhyantare antarAle bhavam Abhyantaram / AbhyantaratvaM cAsyAtmapradezaiH saha kSIranIranyAyena lolIbhUtatvAt , bhavAntaragamane'pi ca jIvasyAnugatiprAdhAnyenApavarakAdyantaH praviSTapuruSavacchadmasthA'pratyakSatvA. cceti / tathA-bahirbhavaM bAhyam / bAhyatvaM cAsya jIvapradezaiH saha kasyApi keSucidavayaveSu vyAptyabhAvAt , bhavAntarAnanugAmitayA chamasthasyApi prAyaH pratyakSatvAcceti / tatrAbhyantaraM kArmakam kAmagazarIranAmakarmodayaMnirvayaM karmavargagAsvarUpaM, saMsArijIvAnAM gatyantarasaMkramaNe sAdhakatamaM, sakalakarmaNAmaGkurabhUmirUpam , azedUsarA bAhya zarIra " zoryate pratikSaNaM iti zarIram" isa vyutpatti ke anusAra pratikSaNa jisakA vinAza hotA rahatA hai usakA nAma zarIra hai yaha zarIra zaTanAdi dharmavAlA hai antarAla meM bhI jo zarIra jIya ke sAtha rahatA hai usakA nAma Abhyantara zarIra hai aisA yaha Abhyantara zarIra taijasa kArmaNarUpa hotA hai taijasa kArmaNa zarIra ko AbhyAntara zarIra kahane kA yaha prayojana hai ki ye donoM zarIra Atma pradezoM ke sAtha kSIranIra kI taraha lolIbhUta (mile hue ) bane hue rahate haiM tathA jIva jaba bhavAntara meM gamana karatA hai taba bhI ye usake sAtha jAte haiM jaba taka jIva ko mukti kI prApti nahIM hotI hai taba taka ye usa kA sAtha nahIM chor3ate haiM tathA apayaraka (choTA ghara ) Adi ke bhItara praviSTa hue puruSa kI taraha ye chadmasthajanoMko apratyakSa rahate haiM bAhya jo zarIra hai vaha jIva pradezoM ke sAtha kitaneka avayavoM meM vyApta hokara nahIM rahatA hai tathA bhavAntara meM jIva ke sAtha nahIM jAtA hai aura chadmastha janoMko vaha pratyakSa dikhalAi par3atA hai| mAizarI2. "zIryate pratikSaNaM iti zarIram" 241 vyutpatti anusAra reno prati kSaNa vinAza thatuM rahe che te zarIra kahevAya che. te zarIra zaTanAdi (saDavuM, gaLavuM vagere) dharmothI yukta che antarAlamAM paNa je zarIra jIvanI sAthe rahe che te zarIranuM nAma Avyantara zarIra che. evuM te Abhyantara zarIra taijasa ane kAzmaNarUpa hoya che taijasa ane kAzmaNa zarIrane Abhyantara zarIra kahevAnuM e kAraNa che ke te banne zarIra AtmapradezanI sAthe kSIranIranI jema otaprota thaIne rahe che. tathA jIva jyAre anya bhavamAM gamana kare che, tyAre paNa teo tenI sAthe jAya che. jyAM sudhI jIvane mukti maLatI nathI tyAM sudhI A zarIre tene sAthe cheDatAM nathI, tathA apavaraka (nAnuM ghara) AdinI aMdara praviSTa thayelA puruSanI jema teo chAsthajanane dekhAtAM nathI. je bAhya zarIra te jIvapradezanI sAthe keTalAMka avayavomAM vyApta thaIne rahetuM nathI, tathA anya bhavamAM jIvanI sAthe jatuM nathI ane chaghara chone te pratyakSa dekhAya che. zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 __sthAnAgasUtre pakarmAdhArabhUtaM ceti / nanu taijasamapi zarIramAbhyantaramastIti tatkathaM noktam ? iti cedAha-kArmakagrahaNe tainasamapi gRhItameva, tayoH sadaiva sahacAritvAt / tathA bAhyaM ca vaikriyakam / evam-bhavanAtyAdi vaimAnikAntAnAM devAnAmapi bhaNitavyam / 'puDhavI ' tyAdi-pRthivIkAyikAdArabhya vanaspatiparyantAnAM paMcasthAyarA. zaMkA-yahAM sUtra meM Abhyantara zarIrakAmaNa zarIra ho gRhIta huA phira apane taijasa zarIrako AbhyantarazarIrarUpa se kaise grahaNa kiyA hai ? u-tejasa aura kArmaNa zarIra kA sambandha pratyeka saMsArI jIva ke sAtha anAdikAla se calA ArahA hai ataH ye sadA se hI sahacArI haiN| isaliye yahAM kArmaNa ke grahaNa honese taijasa kA bhI grahaNa ho gayA hai yaha AbhyantararUpa kArmaNa zarIra nAma karma ke udaya se jIva ko prApta hotA hai ataH yaha kama vargaNA rUpa hai arthAt jJAnAvaraNIya Adi karmoM kA jo samUha hai vahI kAmaNa zarIra hai yaha zarIra saMsArI jIvoM kA jaya eka gati se dUsarI gati meM gamana hotA hai usameM sAdhakatama hotA hai tathA-sakalakoM ko utpanna hone ke liye yaha bhUmirUpa hai aura azeSakoM kA yaha AdhArabhUta hai nairayika jIvoM ke bAhyazarIra vaikriyazarIra hai isI taraha kA kathana bhavanapati se lekara vaimAnika taka ke jIvoM meM bhI kara lenA cAhiye "puDhavIkAiyANaM" ityAdi-pRthivIkAyika se lekara vanaspati kAyika taka ke jIvoM ke-pAMca sthAyara zaMkA-ahIM sUtramAM kAmaNa zarIrane ja Abhyantara zarIra rUpe grahaNa karavAmAM ApyuM che. chatAM Ape taijasa zarIrane Abhyantara zarIra rUpe kema praDa yu ? uttara-taijasa ane kAmaNa zarIra saMbaMdha pratyeka saMsArI jIvanI sAthe anAdi kALathI cAlyo Ave che, te kAraNe teo kAyamanA sahacArI che. te kAraNe ahIM kAzmaNanI sAthe taijasa zarIrane paNa grahaNa karavAmAM AvyuM che. Abhyantara rUpa karmaNa zarIra nAma karmanA udayathI jIvane tenI prApti thAya che, tethI karmavargaNa rUpa che. eTale ke jJAnAvaraNIya Adi karmane je samUha che, eja kAmaNa zarIra che. A zarIra jyAre saMsArI jInuM eka gatimAMthI bIjI gatimAM gamana thAya che, tyAre temAM sAdhatama hoya che. tathA-sakala karmona utpanna thavAmAM te bhUmirUpa rahe che ane azeSa karmonA AdhArarUpa hoya che. narayika jIvenuM bAhya zarIra vaikiya zarIra hoya che. A prakAranuM kathana bhavanapatithI laIne vaimAnika paryantanA jIvanamAM paNa grahaNa 2 na. " pRDhavIkAiyANaM" tyAha zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 2 u01 sU019 nArakAdInAM zarIradvaividhyanirUpaNam 321 NAm AbhyantaravAhyabhedena zarIradvayaM bhavati / tadevAha - AbhyantaraM kArmakam , bAhyaM caudArikaM zarIraM bhavati, audArikaM nAma-praudArikazarIranAmakarmodayAdudArapudgala nittam / ekendriyANAmaudArikazarIraM kevalamasthyAdivirahitaM bhavati / vAyUnAM vaikriyazarIramapi bhAti kinvatra na vivakSitaM prAyikatvAt / 'beiMdiyANaM' ityAdi-dvIndriyANAM tadeva zarIradvayaM bhavati AbhyantaraM-kArmakam , bAhyamaudArika ceti / evamaudArikazarIram-asthimAMsazoNitabaddham / evaM trIndriya caturindriyA. NAmapi bodhyam / 'paMcidiye' tyAdi-paJcendriyatiryagyonikAnAM zarIradvayam AbhyajIcoM ke-Abhyantara aura bAhayazarIra ke bheda se do zarIra hote haiN| Abhyantara zarIra to taijasakArmaNa hote haiM tathA bAhayazarIra audArikazarIra hotA hai / yaha audArika zarIra audArikazarIra nAmakarma ke udaya se hotA hai isa zarIra ko utpanna karane vAle jo audArika pudgala haiM ve sthUlAkAra se pariNata hote haiM / ekendriya jIvoM kA yaha audArika zarIra kevala asthi Adi se rahita hotA hai vAyukAyika jIvoM ke vaikriya zarIra bhI hotA hai phira bhI vaha yahAM prAyika hone se vivakSita nahIM huA hai "iMdiyA NaM" ityAdi-do indriya jIvoM ke bhI zarIradvaya hote haiMeka Abhyantara zarIra aura dUsaro bAhayazarIra Abhyantara zarIrase kArmaNazarIra hotA hai aura bAhaya zarIra meM audArika zarIra hotA hai yahAM jo audArika zarIra hotA hai vaha asthi mAMsa aura zoNita se baddhayukta hotA hai isI taraha se teindriya aura cauindriya jIvoM ke bhI pRthvIkAyathI laIne vanaspatikAya paryantanA jIvane-pAMca sthAvara jIvone Abhyantara ane khAdAzarIranA bhedathI be zarIra hoya che. Abhyantara zarIra te taijasa ane kAmaNa zarIra rUpa hoya che ane bAhya zarIra audArika zarIra rUpa hoya che. A audArika zarIra audyArika zarIranAmakarmanA udayathI prApta thAya che. A zarIrane utpanna karanArA je audArika putra hoya che, teo sthUlAkAre pariNuta thAya che. ekendriya jIvonuM A audArika zarIra kevaLa asthi AdithI rahita hoya che. vAyukAyika jIvane vaikriya zarIra paNa hoya che, chatAM paNa te tyAM prAyika (kyAreka) hoya che, tethI ahIM teno ullekha thayo nathI. ___"beiMdiyANaM " tyA-dvIndriya yAne pAra meM zarI2 DAya cha-(1) Abhyantara ane (2) bAhya. Abhyantara zarIra kAmaNa zarIra rUpa ane bAda zarIra audArika zarIra rUpa hoya che. ahIM je audArika zarIra hoya che te asthi, mAMsa ane zeNitathI baddha (yukta) hoya che. e ja pramANe teIndriya zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 sthAnAso ntaraM kAmakam , bAhyaM caudArikam / tat-asthimAMsazoNitasnAyuzirAbaddhaM bhavati / tatra snAyuH-asthivandhanI nADI / zirA tu sAmAnyA / evaM manuSyANAmapi / 'viggahagai0 ' ityAdi-vigrahovakra', tatpradhAnAgatiH-vigrahagatiH, tatsamApannAnAM nairayikANAM zarIradvayaM bhavati-taijasaM kAmakaM ceti / evaM nirantaram avyavahitam / Abhyantara aura bAhaya ye do zarIra hote haiM Abhyantara meM kArmaNa zarIra hotA hai aura bAhaya meM audArika zarIra hotA hai yahAM para bhI audArika zarIra asthi mAMsa aura zoNita se baddha hotA hai "paMciMdiya" ityAdi -jo pazcendriya tiryazca haiM unake bhI Abhyantara aura bAhaya zarIra hote haiM Abhyantara meM kArmaNa zarIra aura bAhaya meM audArika zarIra hotA hai yahAM para bhI audArika zarIra asthi, mAMsa, zoNita, snAyu aura zirAoM se baddha hotA hai asthiyoM ko bAMdhane vAlI jo nADI hai vaha snAyu kahalAtI hai tathA sAmAnya jo pIlI 2 naseM hotI haiM ye zirA kahalAtI haiM "maNussA vi evaM ceya" manuSya ke bhI isI taraha se do zarIra hote haiM "viggaha" vigrahagati moDe sahita jo parabhava ke liye jIya kI gati hotI hai usakA nAma vigrahagati hai athavA navIna zarIra dhAraNa karane ke liye jo gati hotI hai vaha vigrahagati hai-isa vigrahagati samApannaka nairayikoM ke do hI zarIra hote haiM eka taijasa zarIra ane caturindriya mAM paNa Avyantara ane bAhya zarIrane sadbhAva hoya che. tyAM Abhyantara zarIra kArmaNa zarIra rUpa ane bAhya zarIra audArika zarIrarUpa hoya che. temanuM audAdika zarIra paNa asthi, mAMsa ane zeNitathI baddha (yuta) DAya che." paMciMdiya" tyAha-pAyandriya tiya yAne 555 sAkSyanta mana bAhya zarIra hoya che. Abhyantara zarIra kArmaNazarIrarUpa ane bAhya zarIra audArika zarIra rUpa hoya che. ahIM paNa audArika zarIra asthi, mAMsa, zeNita, nAyuo ane zirAothI baddha hoya che. asthione bAMdhanArI je nADI hoya che tene snAyu kahe che tathA sAmAnya je pILI pILI naso hoya che ta zirAya che. " maNussA vi evaM ceva" bhanuSyAmA 54 4 // 2 // be zarIre hoya che. __"vigaha " tyAhi-52mamA gamana 42tI mate nI 2 mA sahitanI (vaLAMka yukta) gati thAya che tene vigrahagati kahe che. athavA navIna zarIra dhAraNa karavAne mATe je gati thAya che tene vigrahagati kahe che. A vigrahagati samApannaka nairayikane be ja zarIra hoya che-(1) taijasa ane (2) zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 2 u010 19 nArakAdInAM zarIradvaividhyanirUpaNam 323 asurakumArebhya Arabhya yAvad vaimAnikAnAM taijasaM kArmakaM ceti zarIradvayaM bhavati / 'neraiyANaM ' ityAdi - nairayikANAM dvAbhyAM sthAnAbhyAM zarIrotpattirbhavati - rAgeNa dveSeNa ceti / evaM yAvad vaimAnikAnAm / ' neraiyANaM' ityAdi-nairayikANAM dvisthAnanirvarttitaM zarIraM bhavati - rAganirvarttitaM dveSanirvarttitaM ceti / evaM yAvad vaimA nikAnAm / 'do kAyA' ityAdi dvau kAryoM prajJaptI - sakAyaH sthAvarakAyazceti / tatra nAmakarmodayAt trasyantIti trasAH teSAM kAyaH = rAzikhasakAyaH / sthAvaranAmakarmodayAt tiSThantItyevaM zIlAH sthAvarAH, teSAM kAya: = samUhaH sthAvarakAyaH / ' tasakAe' ityAdi - sakAyo dvividhaH - bhavasiddhikaH abhavasiddhikazceti / evaM sthAvarakAyo'pi / / sU0 19 // 1 aura dUsarA kArmaNazarIra isI taraha se vigrahagati samApannaka bhavanapati se lekara vaimAnika taka ke jIvoM ko bhI ye do hI - taijasa aura kArmaNa zarIra hA hote haiM "neraiyANaM dohiM ThANehiM " ityAdi-nairayika jIvoM ke zarIra kI utpatti do sthAnoM dvArA hotI hai eka rAga ke dvArA aura dUsare dveSa ke dvArA isI taraha se zarIrotpatti ke viSaya kA kathana vaimAnika taka ke jIvoM kA bhI kara lenA cAhiye kAya do prakAra kahA gayA hai eka sakAya aura dUsarA sthAvara kAya trasanAmakarma ke udaya se jA apanI icchA se calate phirate haiM Darate haiM bhAgate haiM ve saba trasajIva haiM inakI jo rAzi hai vaha sakAya hai sthAvara nAmakarma ke udaya se jo eka sthAna se dUsare sthAna para A jA nahIM sakate haiM eka hI jagaha sthira rahate haiM ve sthAvara haiM ina sthAvaroM kA jo samUha hai vaha sthAvarakAya hai kAmaNu eja pramANe vigrahagati samApannaka bhavanapatithI laIne vaimAnika pa ntanA jIvemAM paNa e e zarIranA ja (tejasa ane krANu zarIranA ja) sAva hAya che. neraiyANaM dohi ThANehiM " tyAhi-nAra bhavAnAM zarIranI utpatti me sthAno (arnne| ) dvArA thAya che - ( 1 ) rAgadvArA bhane (2) dveSadvArA shriishtpattine anulakSIne vaimAnika pantanA jIvA viSe paNa A prakAranuM kathana tharpu lehAkhe. ayanA me aAra che - (1) sAya bhane (2) sthAparAya trasa nAmakamanA udayathI je peAtAnI IcchAthI hare phare che, Dare che ane lAge che, te jIvezane trasa jIveA kahe che. evAM jIvAnI rAzi (samUha) ne trasakAya kahe che. sthAvara nAmakamanA udayathI je jIvA eka jagyAethI bIjI jagyA jaI zakatA nathI, paNa eka ja jagyAe sthira rahe che, evAM jIvAne sthAvara 66 zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 sthAnAnasUtre uktA bhavyazarIriNaH, atha bhavyavizeSANAM yad yathA kartumucitaM tathA procyate mUlam-do disAo abhigijjha kappai NiggaMthANaM yA NiggaMthINaM vA pavAvittae, taM jahA-pAINaM ceva udINaM ceva / evaM muMDAvittae, sikkhAvittae, uvaTThAvittae, saMbhuMjittae, saMvasittae, sajjhAyamuddisittae sajjhAyaM samuddirsittae, sajjhAyamaNujANittae, Aloittae, paDikkamittae, niMdittae, garahittae, viuhittae, visohittae, akaraNayAe abbhuTTittae, ahArihaM pAyacchittaM tayokamma paDivajittae / do disAo abhigijjha kappaiNiggaMthANaM vA NiggaMthINaM vA apacchimamAraNaMtiyasaMlehaNAjhUsaNAjhusiyANaM bhattapANapaDiyAikkhiyANaM pAovagayANaM kAlaM aNayakaMkhamANANaM viharittae, taM jahA-pAINaM ceya udINaM ceva // sU0 20 // ||bitttthaannst paDhamo uddesao samatto // 2-1 // chAyA-dve dize abhigRhya kalpate nigranthAnAM vA nigranthInAM vA pravAjayituMtadyathA-prAcInAM caiva, udIcInAM caitra, / evaM muNDayituM zikSayitum , upasthApayituM, saMbhojayituM, saMvAsayituM, svAdhyAyamuddeSTuM, svAdhyAyaM samuddeSTuM, svAdhyAyamanujJAtum , AlocayituM, pratikramitu, nindituM, garhituM, vivartayituM (vitroTayituM, vikuTTayituM vA ) vizodhayituM, akaraNatayA'bhyutthAtuM, yathAI prAyazcittaM tapaH karmapratipattum / dve dize abhigRhya kalpate nigranthAnAM vA nirgranthInAM vA apazcimamAraNAntikasalekhanAjoSaNAjUSitAnAM bhaktapAnapratyAkhyAtAnAM pAdapopagatAnAM kAlamanavakAMkSatA viharnu, tadyathA-prAcInAM caiva udIcInAM caiva // sU. 20 // // dvisthAnasya prathama uddezakaH samAptaH // inameM sakAya do prakAra kA kahA gayA hai-eka bhavasiddhika aura dUsarA abhayasiddhika sthAvarakAya ko bhI isI taraha se jAnanA cAhiye // 19 // janA samUhane sthAvarakAya kahe che. trasakAyanA be prakAra kahyA che-(1) bhavasiddhika ane (2) abhayasiddhika sthAvarakAyanA paNa evAM ja be bheda samajavA. su. 19 zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 2 u0 1 sU020 pravajyAdiyogyadigvaividhyanirUpaNam 325 TIkA-'do disAo' ityAdi dve dize abhigRhya aGgIkRtya tadabhimukhI bhUyetyarthaH, nirgranthAnAM nirgranthInAM vA dravyabhAvaparigraharahitAnAM kalpate pravAjayituM-sadorakamukhavasvikArajoharaNAdidAnena pravrajyAM sAvadha-viratirUpAM dAtuM. grahItuM vA / ke te dve dize ? ityAhatadyathA-prAcInAM-pAcI pUrvAdizamityarthaH, tathA udIcInAm-udIcIm uttara dizamityarthaH / evam-amunA prakAreNa muNDayituma , muNDanaM dravyabhAvabhedena dvividham , tatra-dravyanaH kezAdyapanayanena, bhAvataH kaSAyApanayanena / zikSayituM-grahaNa zikSApekSayA sUtrAau~ grAhayitum , AsevanazikSApekSayA pratilekhanAdikriyAmAsevayituM bhavya jIvoM kA kathana karake aba bhavyavizeSoM ko jo kartavya ucita hai usakA sUtrakAra kathana karate haiM___ "do disAo abhigijjha" ityAdi // 20 // TIkArtha-do dizAoMkI tarapha mu~ha karake dravyaparigraha aura bhAvaparigrahase rahita nirgranthoM ko tathA nirgranthiniyoM ko sadoraka mukhavastrikA rajoharaNa Adi cihnavAlI soyadyaviratirUpa pravrajyA lenA athavA denA yogya hai ve do dizAe~ haiM-eka pUrva dizA aura dUsarI udIcI dizA isI prakAra inhIM do dizAoM kI ora muMha karake dravyabhAvarUpa se muMDita honA yogya hai kezAdikoM kA luzcana karanA yaha dravyamuMDana hai aura kaSAyoM kA apanayana (dUra) karanA yaha bhAvamuMDana hai isI prakAra pUrva aura uttaradizAkI ora muMha karake ziSyajanoM ko grahaNa zikSA kI apekSA sUtra aura artha ko sikhalAnA yogya hai tathA AsevanazikSA kI apekSA pratilekhanAdi bhavyanuM kathana karIne have sUtrakAra bhavya vizenA ucita kartavyanI 535 / 2 cha-" do disAo abhigijjha" tyAhi // 20 // TIkAI-be dizAonI tarapha mukha karIne, dravyaparigraha ane bhAvaparigrahaNI rahita evA nirca (sAdhuo) ane nithinioe (sAdhvIoe) sadaraka maha. pattI, rajoharaNa Adi cihnavALI sAvadya virati rUpa trijyA levI athavA pAta yogya che. te me zo mA pramANe cha-(1) prAthI (pU) mane (2) udIcI (uttara). eja be dizA tarapha mukha karIne dravyabhAva rUpe muMDita thavuM cagya che. kezAdikanA laMcanane dravyamuMDana kahe che. ane kaSAne dara karavA tenuM nAma bhAvamuMDana che. e ja pramANe pUrva ane uttara dizA tarapha mukha karIne ziSyone grahaNazikSAnI apekSAe sUtra ane artha zikhavavA e paNa egya che, ane AvanazikSAnI apekSAe pratilekhanAdi kriyAo karavI, zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 sthAnAGgasUtre pAlayitumityarthaH / upasthApayituM mahAnatAdiSu samAropayitum / saMbhojayituM saMbhogimunimaNDalISu nivezayitum / saMvAsayituM-saMstArakamaNDalyAmupavezayitum / tathA svAdhyAyaM-su-muSThu A-maryAdayA adhIyate iti svAdhyAyaH AcArAgAdirAgamaH tam uddeSTum upadeSTuM pAThayitumityarthaH / svAdhyAyaM samuddeSTuM- pUrvapaThitaM sthiraparicitaM kuru' ityAdirUpeNa kathayitum / svAdhyAyam anujJAtuM-' svayamayadhAraya, anyamapyadhyApaya ' ityAdi kathayitum / AlocayituM-gurusamIpe svAticAraM prakAzayitum / pratikramitu-pApAnivartayitu-zubhayogAdazubhayoge saMkramaNe sati punaH zubhayoge samAgantumityarthaH / ninditu syasamakSamaticArAn jugupsitum / garhitu-gurusamakSaM tAneva jugupsitum / vivartayitum-aticArAn vicchedayitum / vizodhayitum-aticAramalinamAtmAnaM nirmalIkartum / akaraNatayA'bhyutthAtu'punarevaM na kariSyAmi' ityakaraNamAzrityAbhyupagantum / yathArhayathAyogya kriyAoM kA karanA mahAvratadikoM meM AtmA ko samAropita karanA saMbhogimunimaNDalI meM apane Apako praviSTa karAnA AcArAGgAdi AgamoM kA upadeza karanA paDhAnA " pahile paDhe hue ko acchI taraha se samajha lo" ityAdi rUpa se kahanA "isakA svayaM nizcaya karalo dUsaroM ko ise paDhAo ityAdi rUpa se kahanA gurU ke samIpa apane aticAroM ko prakAzita karanA, pApa se apane ko haTAnA arthAt zubhayoga se azubhayoga meM saMkramaNa hone para punaH zubhayoga meM AnA, apane samakSa hI apane aticAroM kI nindA karanA unase glAni karanA, gurU ke samakSa unakI nindA karanA unase glAni karanA, aticAroM kA viccheda karanA aticAroM se malina huI AtmA ko nirmala karanA, aba punaH maiM aisA nahIM karU~gA isa taraha akaraNa rUpa se svIkAra karanA tathA yathAyogya mahAvatAdi kamAM AtmAne samArepita kara, salegi munimaMDalImAM pitAne praveza karAvavo, AcArAMga Adi Agane upadeza de, paDhAvavuM-"pahelAM zIlA tatvone sArI rIte samajI le " ItyAdi rUpe kahevuM, "A vAtane jAte ja nizcaya karI le, bI ane A bhaNa " ItyAdi rUpe kahevuM, gurunI pAse pitAnA aticArene prakaTa karavA, pApathI potAnA AtmAne dUra rAkhave eTale ke zubha yegamAMthI azubha yegamAM saMkramaNa thAya tyAre pharIthI zae yogamAM AvI javuM, pitAnI samakSa ja pitAnA aticAronI niMdA karavI, tene kAraNe manamAM glAni thavI, gurunI samakSa te aticAronI niMdA karavI, tene mATe glAni karavI, aticArone vicacheda kare, aticArothI malina thayelA AtmAne nirmaLa kara, have pharIthI huM evuM nahIM karuM, A prakAranA zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 2 u0 1 0 20 pravrajyAdiyogyadigdaividhyanirUpaNam 327 prAyazcittaM pApavizuddhirUpaM tapaH karma anazanAdikaM pratipattu-svIkattum / 'do disAo' ityAdi-dve dize abhigRhya kalpate nirgranthAnAM vA nirgranthInAM vaa| kohazAnAm ? ityAha-'apacchime' tyAdi-apazcimamAraNAntikasaMlekhanAjoSaNAjoSitAnAm , tatra na vidyate pazcimA asyA ityapazcimA antimA, sA cAsau-mAraNAntikI-maraNakAlabhAvinI saMlekhanA-saMlikhyate kRzIkriyate zarIrakaSAyAdi yayA sA tathoktA tapovizeSalakSaNA ceti apazcimamAraNAntikasaMlekhanA, tasyA joSaNA sevanA, tayA joSitAnAM sevitAnAM yuktAnAmityarthaH / yadvA-jhoSitAnAkSapitAnAM kSapitadehAnAmityarthaH / punaH-bhaktapAnapratyAkhyAtAnAm-bhaktapAne pratyAkhyAte yaiste tathA, ktAntasya paranipAta ApatvAt , bhaktapAnamatyAkhyAnavatAmityarthaH / pAdapopagatAnA=pAdapopagamanamaraNamAzritAnAM-svIkRtasarvathAparispaprAyazcitta-pApa kI vizuddhirUpa anazanAdi tapakarma grahaNa karanA-ye saba kArya bhI inhIM do dizAoM kI ora muMha karake karanA zramaNa nimranthiyoM ko kalpita kahA gayA hai ____"do disAoM" ityAdi-zarIra aura kaSAya Adi jisa se kRza kiye jAte haiM usakA nAma saMlekhanA hai yaha saMlekhanA maraNakAla ke samaya meM hI dhAraNa kI jAtI hai isIliye ise apazcima kahA hai yaha tapavizeSarUpa hotI hai, isa saMlekhanA se jo munijana yukta hai athavAinhoMne isa saMlekhanA ko dhAraNa karane dvArA apane zarIra ko kSapita kiyA hai bhaktapAna kA jinhoMne pratyAkhyAna kara diyA hai pAdapopagamana saMthArA ko jisa saMthArA meM patita pAdapavRkSa kI taraha zarIra kI sevA saMbhAla hilanA DulanA AdirUpa kriyA sarvathA varjita ho jAtI hai aise aticAro nahI karavAne dRDhanizcayI thavuM, tathA tene mATe egya prAyazcittane pApanI vizuddhirUpa anazanAdine-grahaNa karavA, A badhAM kAryo paNa te be dizA tarapha mukha karIne karavAnuM sAdhuone kape che. "do disAo" tyAhi-zarIra bhane pAyAna dvArA za 42rAya che te kriyAne saMlekhanA (saMthAre) kahe che. te saMthAro maraNakALa najIka hoya tyAre ja dhAraNa karavAmAM Ave che, te kAraNe tene "apazcima " kahe che. te saMthAre tapavizeSa rUpa hoya che. A saMthArAthI je muni yukta hoya athavA jeNe A saMthAro dhAraNa karIne pitAnA zarIrane kSapita karyuM che, bhaktapAnanA jeNe pratyAkhyAna karyA che, pAdapapagamana saMthArAne jemaNe grahaNa karelo che (je saMthArAmAM patita pAdapa-vRkSanI jema zarIranI sevA-saMbhALa, halanacalana Adi rUpa kiyA bilakula baMdha karI devAmAM Ave che evA saMthArAne pAdape zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 sthAnAGgasUtre ndavarjitamaraNavizeSANAmityarthaH / punaH-kAlaM mRtyum anavakAGkSatAm anabhilapratAM maraNe'nutsukAnAmityarthaH, vihartu-sthAtuM 'kalpate' iti pUrveNa sambandhaH / tadeva digdvayamAha-'taM jahe ' tyAdi, tadyathA-prAcInAM vA udIcInAM veti / / 020 // itizrIvizvavikhyAta-jagavallabha-prasiddhavAcaka-paJcadazabhASAkalitalalitakalApAlApaka-pravizuddhagadhapadyanaikagranthanirmApaka-vAdimAnamardaka zrIzAhUchatrapati kolhApurarAjamadatta 'jainazAstrAcAryapadabhUSita-kolhApurarAjaguru bAlabrahmacAri-jainAcArya-jainadharma divAkara-pUjyazrI-ghAsIlAlabativiracitAyAM sthAnAGgasUtrasya sudhAkhyAyAM vyAkhyAyAma dvitIyasthAnasya prathamoddezakaH samAptaH // 2-1 // maraNavizeSa ko jinhoMne dhAraNa kiyA hai aura jo mRtyu ke anabhilASI bane hue haiM aise munijanoM ko dizAoM kI-pUrva aura uttara dizA kI ora muMha karake rahanA ucita hai, arthAt ina saMthAroM ko dhAraNa kiyehue munijanoM ko ina do dizAoM meM hI muMha karake baiThanA ucita hai // 20 // zrI jainAcArya-jainadharmadivAkara-pUjyazrI ghAsIlAlacativiracita sthAnAGga sUtra kI sudhAnAmaka TIkArtha kA dUsare sthAnaka kA prathama uddezaka samApta // 2-1 // pagamana saMthAre kahe che), ane je mRtyunA anabhilASI banela che, evAM anijane be dizA tarapha-pUrva athavA uttara dizA tarapha mukha rAkhIne besavuM joIe. kahevAnuM tAtparya e che ke saMthAre dhAraNa karanAra munijanoe pUrva athavA uttara dizA tarapha mukha rAkhIne besavuM joIe. e sUtra 20 che zrI jainAcArya-jainadharmadivAkara-pUjya zrI ghAsIlAla muniviracita sthAnAMgasUtranI sudhA nAmanI TIkArthanA bIjA sthAnakane pahele uddezaka samApta. me 2-1 che zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha dvitIyasthAnasya dvitIyodezakaH // anantaroddezake dvitvaviziSTA jIvAjIvadharmAH proktAH, dvitoyoddezake tu dvitvaviziSTA eva jIvadharmAH procyante, ityanena sambandhenAyAtasyAsyoddezakasyedamAdimUtram-prathamoddezakAntimasUtreNAsyAyamabhisambandhaH-prathamodezakAntyasUtre pAdapopagamanamabhihitaM, tena ca keSAzcid devatvaM bhavatIti devavizeSapratipAdanena teSAM karmabandhaM tadvedanaM ca pratipAdayannAha mUlam-je devA uDrovavannagA kappovavannagA vimANovayannagA cArovavannagA cArahiiyA gairaiyA gaiMsamAvannagA, tesiNaM devANaM sayA samiyaM je pAve kamme kanjai tatthagayAvi egaiyA veyaNaM veyati, annatthagayAvi egaiyA veyaNaM veyati / dvitIyasthAnakA dvitIya uddezaka __ anantara uddezakameM dvitvaviziSTa jIva dho aura ajIva dharmoM ke viSaya meM kathana kiyA gayA hai aba isa dvitIya uddezakameM kevala dvitya viziSTa hI jIya dharmoM kA kathana kiyA jAtA hai, isI sambandha ko lekara isa dvitIya uddezaka ko prAraMbha kiyA gayA hai prathama uddezaka ke antima sUtra meM pAdapopagamana saMthAroMkA kathana AyA hai so isa saMthAre ko dhAraNa karake marane vAle kitaneka munijanoM kodevatvapada prApta hotA hai ataH deva vizeSoM kA pratipAdana aura unake karmabandha evaM unake vedana kA pratipAdana yahAM sarvaprathama kiyA jAtA hai __ "je devA uDDovavannagA kappocavannagA" ityAdi // 21 // dvitIyasthAnane dvitIya uddezaka pahelA uddezakamAM dvividhatA yukta jIvadharmo ane achavadharmonuM kathana karavAmAM AvyuM che. A bIjA uddezakamAM mAtra dvividhatA yukta ja chavadharmonuM kathana karavAmAM Ave che. A saMbaMdhane anulakSIne A bIjA uddezakane prAraMbha karavAmAM AvyuM che- pahelA uddezakanA aMtima sUtramAM pAdapipagamana saMthArAne ullekha thaye che. te saMthArAne dhAraNa karIne kALadharma pAmanAra keTalAka munijanene devatvanI prApti thAya che. A saMbaMdhane anulakSIne ahIM devavizenuM pratipAdana karavAmAM Ave che ane temanA karmabaMdha ane temanA vedananuM ahIM sarva prathama prati pAhana 425AmAM Ave che-"je devA uDDhovayannagA kapovayannagA" chatyAha tha42 zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre raiyANaM sayAsamiyaM je pAve kamme kajjai tatthagayAvi egaiyA veNaM veyeMti, annatthagayAvi egaiyA veyarNa veryeti evaM egiMdiyANaM jAva paMcidiyatirikkhajoNiyANaM / maNussANaM sayA samiyaM je pAve kamme kajjai, ihagayAvi egaiyA veyarNa veryeti, annatthagayAvi egaiyA veyaNaM veyeMti / maNussavajjA sesA ekkagamA // sU0 21 // 330 , chAyA- ye devA UrdhvopapannakAH, kalpopapannakAH, vimAnopapannakAH, cAropapannakAH, cArasthitikAH, gatiratikAH, gatisamApannakAH teSAM khalu devAnAM sadA samitaM yat pApaM karma kriyate tatra - gatA api eke vedanAM vedayanti, anyatragatA api eke vedanAM vedayanti, nairayikANAM sadA samitaM yat pApaM karma kriyate tatra gatA api eke vedanAM vedayanti, anyatra gatA - api eke vedanAM vedayanti / evamekendriyANAM yAvat paJcendriyatiryagyonikAnAm / manuSyANAM sadA samitaM yat pApaM karma kriyate ihagatA api eke vedanA vedayanti, anyatragatA api eke vedanAM vedayanti / manuSyavajaH zeSA ekagamAH / / sU0 21 // TIkA- ' je devA' ityAdi - vakSyamANA anazanAdinA devatvamApannA devo, UrdhvopapannakAH = UrdhvalokotpannA dvividhAH - kalpopapannakAH, vimAnopapadmakAzceti / tatra - kalpopapannakAHsaudharmAdidvAdaza deva lokotpannAH / vimAnopapannakAH- graiveyakAnuttaralakSaNa vimAnotpannAH kalpAtItA ityarthaH / tathA anye - cAropapatrakAH- jyotizcakrakSetrotpannAH TIkArtha- urdhvaloka meM utpanna hue deva do prakAra ke hote haiM eka kalpopapatra aura dUsare kalpAnIta inhIM kA dUsarA nAma kalpopapannaka aura vimAnopapatraka bhI hai saudharma Adi 12 devalokoM meM jo utpanna hote haiM ve healeyan deva haiM aura jo graiveyaka, anuttara vimAnoM meM utpanna TIkA-urdhvalAkamAM utpanna thatAM devAnA e prakAra che-(1) pApapannaka ane (2) utpAtIta. temanA jIla' nAma A pramANe che-(1) kalpApapannaka ane (2) vimAneApapannaka. saudhama Adi bAra devaleAkeAmAM utpanna thanArA dezane kahapApapannaka devA kahe che. nava caiveyaka ane pAMca anuttara vimAnAmAM utpanna thanArA veAne vimane papannaka athavA kalpAtIta deve kahe che, zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mughA TIkA sthA02 u022021 devanArakAdInAM kama bandhastadvedananirUpaNam 331 jyotiSkA ityarthaH, te'pi dvidhA-vArasthitikAH, gtirtikaashceti| tatra-cArasthitikA:-cAre-jyotizcakrakSetre sthitiH avasthAnaM yeSAM te tathoktAH sthirA-samayakSetravAhiyattina ityarthaH / gatiratikAH-gatau-gamane rati ryeSAM te tathoktAH smykssetrvttinityrthH| gatisamApanakAH-gatimantaH bhavanapativAnavyantarA ityarthaH, teSAM hote haiM ve cimanopapannaka deva haiM, jyotiSka deva bhI do prakArake hote haiM eka cArasthitika aura dUsare gatiratika jyotiSkacakrakSetra meM jinakI sthiti hotI hai ve cArasthitika hai arthAt samaya kSetra vahivartI deva cArasthitika jyotiSkadeva haiM aura jo 1121 hajAra yojana sumeru kI coTIko chor3akara isa DhAIdvIpa kI nitya pradakSiNA karane rUpa gati kriyA meM rata rahate haiM ve gatiratika jyotiSkadeva haiM anazana Adi tapasyA ke prabhAva se jo devatva pada ko prApta ho cuke haiM aise deva urbopapannaka hote haiM ye uryopapannakadeva kalpopapatraka aura vimAnopapatraka isa prakAra se do prakAra ke hote haiM cAropapannakadeva jyotizcakrakSetra meM utpanna hokara vahIM para sthiti karane vAle jyotiSkadeva haiM ye gamanazIla nahIM hote haiM kintu apane apane sthAnapara hI sthira hokara rahate haiN| aise ye cArasthitika deva DhAI dvIpa se bAhara ke kSetroM meM hI rahate haiM / DhAI dvIpa ke bhItara jo jyotiSka deva rahate haiM ve gatiratika jyotiSka deva haiN| tathA bhavanapati evaM vAnavyantaradeva gati samApannaka pada se gRhIta hue jyoti / 5 me 42 // DAya che-(1) yA2sthiti bhane (2) gatiratika, jatiSkayacaka kSetramAM jemanI sthiti hoya che, te devane cArasthitika deva kahe che, eTale ke samaya kSetra bahivartI ( samaya kSetranI bahAra rahelA ) devane cArasthitika jatiSka deva kahe che. ane je tiSka deve 1121 hajAra janapramANu sumerunI ceTane (zikharane) cheDIne A aDhI dvIpanI nitya pradakSiNA karavArUpa gati kriyAmAM pravRtta rahe che, temane gatiratika tiSka deve kahe che anazana Adi tapasyAnA prabhAvathI je ja devatvane prApta karI cukyA che, evAM de urvopapannaka hoya che. te upapannaka deva kapipannaka ane vimAne papannakanA bhedathI be prakAranA hoya che. cArapapattaka ravA tikSaka kSetramAM utpanna thaIne tyAM ja sthiti karanArA jyotiSka de 3pa hoya che. teo gamanazIla hatA nathI, paraMtu potapotAnA sthAnamAM ja sthira thaIne rahetA hoya che. evAM te cArasthitika deve aDhI dvIpanI bahAranAM trAmAM ja rahe che. aDhI dvIpanI aMdara je jayotiSka de rahe che, teo gatiratika tibbe ja hoya che. zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 sthAnAGgasUtre devAnAM sadA-nityaM samitaM-santataM nirantaramityarthaH yat pApaM karma-jJAnAyaraNAdi satatavandhakatvAjjIyAnAm , kriyatebadhyate karmakartRprayogo'yaM, bhavati saMpadhata ityarthaH / te pUrvoktA devAstasya-svakRtakarmaNo'vAdhAkAlAtikrame sati ' tatthagayAci' tti-atra 'api' zabda ekkArArthe tena tatragatA eva-tatra devabhave gatA api-vartamAnA eva kalpAtItAnAM kSetrAntarAdigamanAsaMbhavAdiha-'tatra-anyatra' iti zabdAbhyAM bhava eva vivakSito'sti natvanyakSetrAdIti / eke-kecana devA vedanAm-udayaM vipAkaM vedayanti anumayanti / tathA anyatragatA api-devabhavAdanyatra gatAH-utpannA eva vedanAmanubhavanti / 'kecittu-ubhayatrApi, kecid vipAkodayApekSayA nobhayatrApi ' iti vikalpadvayamatrasUtre dvitvAdhikArAnnAGgIkRtahaiM / isa taraha kalpopapanna devoM ko vimAnopapanna devoM ko cAropapannaka devoM meM ke bhedarUpa cAra sthitika devoM ko gatiratika devoM ko aura gatisamApanaka rUpa bhavanapati evaM vyantaradevoM ko jo nirantara sadA jJAnAvaraNIyAdi pApakarma baMdhatA rahatA hai yaha unake dvArA bAMdhA gayA pApakarma apane abAdhAkAla ke bAda hI vedita- anubhavita hotA hai ina meM jo kalpAtIta deva haiM ve apane sthAna ko chor3akara anyakSetrAdi meM jAte nahIM haiM isaliye ve usI bhava meM vartamAna raha kara hI usa pApakarma ko udaya meM bhogate haiM tathA kitaneka deva devabhava se anyatra bhaya meM utpanna hokara hI usa baddhakarma ke udaya ko bhogate haiM kitaneka deva devabhavameM aura anya bhayameM bhI karmodayako bhogate haiM tathA kitaneka deva vipAkodaya kI apekSA ubhayatra bhI udaya ko nahIM bhogate haiM" aise tathA bhavanapati ane vAnavyantara devane gatisamApannaka pada dvArA grahaNa karavAmAM AvyA che. A rIte kalapannaka deva, vimAnepapannaka de, cAropapannaka devAnA bhedarUpa cArasthitika dave, gatiratika de, ane gatimApaka rUpa bhavanapati tathA vAnavyantara deve je nirantara jJAnAvaraNIyAdi pApakarmo bAMdhatA rahe che te temanA dvArA bAMdhavAmAM AvelAM pApakarmo pitAnA abAdhAkALa bAda ja vedita ( anubhavita) thAya che. temAMnA je ka pAtIta de che teo pitAnA sthAnane choDIne anya kSetrAdimAM jatAM nathI, tethI teo eja bhavamAM vartamAna rahIne ja te pApakarmanA udayane bhegave che. tathA keTalAka de devabhavamAMthI anya bhavamAM utpanna thaIne ja te baddha karmanA udayane bhegave che. keTalAka de devabhavamAM ane anyabhavamAM paNa karmodayane bhegave che. tathA keTalAka devo vipAkedayanI apekSAe ubhayatra (A bhavamAM ane anya bhavamAM) paNa udayane bhegavatA nathI. evAM je A be vikalpa che temane A satramAM zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA02702sU0 21 deSanArakAdInAM karma bandhastadvedananirUpaNam 333 miti / idaM sUtroktameva vikalpadvayaM sarvajIveSu caturviMzatidaNDakena prarUpayati'neraiyANaM' ityAdi-sugamam / evam amunA prakAreNa ekendriyANAM yAvat pazcendriyatiryagyonikAnAM viSaye'pi bodhyam / 'manussANaM' ityAdi-manuSyANAM sadA samitaM yat pApaM karma kriyatebadhyate te manuSyA 'ihagayAvi ' iha manuSyabhaye gatA api-vartamAnA eva eke-kecana vedanAM vedayanti, eke kecid anyatra bhavAntare gatAH-vartamAnA eva vedanAM vedayanti / devabhavAdArabhya yAvat pazcendrijo ye do vikalpa haiM ve isa sUtrameM dvitvAdhikAra hone se aGgIkRta nahIM haiN| aba sUtrakAra isa sUtrokta hI vikalpadvaya ko samasta jIvoM meM caturviMzatidaNDaka dvArA prarUpita karate haiM___ "neraiyANaM" ityAdi-isI prakAra nairayika jIvoM ke dvArA baddha pApakarma apane abAdhAkAla ke bAda hI vedita hotA hai so vaha baddha pApakarma unameM se kitaneka nArakiyoM dvArA usIbhava meM rahakara hI vedita hotA hai tathA kitaneka nArakiyoM dvArA anyatra bhava meM hI jAkara vedita hotA hai isI taraha se apane dvArA baddha pApakarma ko bhoganerUpa kArya ekendriya jIyoM se lekara yAvat paJcendriya tiryazca jIyoM taka ke bhI jAnanA cAhiye manuSyoM ko nirantara jo sadA jJAnAvaraNAdi rUpa pApa karma kA bandha hotA rahatA hai so unameM se kitaneka manuSya usa baddha pApakarma ko manuSya bhava meM hI rahakara bhogate haiM tathA kitaneka manuSya anya bhavAntara meM hI jAkara bhogate haiM devabhava se lekara yAvat pnycegrahaNa karavAmAM AvyA nathI kAraNa ke ahIM te dvividhatA yukta adhikAranuM ja pratipAdana cAlI rahyuM che. have sUtrakAra A sUtrokta be vikalpanuM 24 daMDaka dvArA samasta vAmA pratipAhana re cha. " neraiyANaM " tyAhi eja pramANe nArake baddha pApakarmo tenA abAdhAkALa bAda ja vedita thAya che. tethI te baddha pApakarma keTalAka nArake te bhavamAM rahIne ja vedana kare che ane keTalAka nArake anya bhavamAM jaIne tenuM vedana kare che. ekendriyothI paMcendriya tirthaM ca parvatanA cha paNa pitAnA dvArA baddha pApakarmone bhegavavAnuM kArya nArakanI jema ja kare che, eTale ke keTalAka te bhavamAM tenuM vedana kare che ane keTalAka anya bhavamAM tenuM vedana kare che. manuSya dvArA paNa nirantara jJAnAvaraNIya Adi karmone baMdha thatuM rahe che. temAMthI keTalAka manuSya te pApakarmane manuSya bhavamAM rahIne ja bhagave che ane keTalAka manuSya anya bhavamAM gayA bAda temanuM vedana kare che. devalavathI zrI sthAnAMga sUtra 01 Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 sthAnAGgama yatiryagyonikAnAM viSaye " tatthagayAvi, annatyagayAvi" ityabhilApo vAcyaH, manuSyadaNDa ke tu " ihagayAvi annatthagayAvi" ityabhilApo vAcyaH, manuSyabhavasya svIkAreNa pratyakSAsannavAcina idaM zabdasya viSayatvAt , ata evAha-' maNussayajjA sesA ekkagamA' iti, manuSyavarjitAH zeSAH-anye trayoviMzatidaNDakAH ekagamAH-sahazAlApakAH santi, manuSyAlApake 'ihagayApi' ityuktatvAt ||suu021|| pUrva caturviMzatidaNDa ke 'tatragatA vedanAM vedayanti ' iti proktamato nArakAdInAM gatimAgatiM ca nirUpayannAha ___ mUlam-neraiyA dugaiyA duAgaiyA paNNattA taM jahA neraie neraiesu uvavajamANe maNussehiMto vA paMciMdiyatirikkhajoNiehiMto vA uvvjejaa| se ceva NaM se neraie NeraiyattaM vippandriya tiryazcayoniyoM ke viSaya meM " tatthagayA vi annastha gayA vi" aisA abhilApa kahanA cAhiye aura manuSya daNDaka meM " iha gayA vi annatyagayA vi" aisA abhilApa kahanA cAhiye manuSyAlApaka meM jo " iha " pada kA prayoga kiyA gayA hai usakA kAraNa aisA hai ki manu vyabhava pratyakSa aura Asanna hai pratyakSa aura Asanna artha ke viSaya meM hI idaM zabda kA prayoga hotA hai, kyoMki pratyakSa aura Asanna artha kA vAcaka hI idaM zabda hotA hai isIliye " maNussavajjA sesA ekkagamA" aisA kahA hai ki manuSya varjita zeSa 23 daNDaka sadRza AlApayAle haiM aura manuSyAlApaka"iha gayA vi" isa AlApaka vAlA hai| sU 21 // asa payandriya tiya" yAni paya-tanA samayamA " tatthagayA vi annatya gayA vi" / anidAparnu 4thana tha naye. mane manuSya mA iha gayA vi amatthagayA vi" // mAsAnu 4thana ye manuSya viSaya mAyA54mA 2 " iha " pahane prayAsa 42||maa maa0ye| che tenuM // 265 me cha ke manuSya bhava pratyakSa ane A sanna che. pratyakSa ane Asanna (samIpa)arthane viSayamAMja Iha (A) padano prayoga thAya che, kAraNa ke Ihi zabda pratyakSa ane mAsanna arthana pAya cha. tethI" maNussavajjA sesA ekagamA" se 3. vAmAM AvyuM che ke manuSya sivAyanA 23 daMDaka eka sarakhA AlApavALAM che, bhane manuSya 44 " iha gayA vi" " vana re cha," // prakAranA AlApavALuM che. e sU0 21 che zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 2 u0 2 sU022 nArakAdInAM gatyAgatinirUpaNam 335 jahamANo maNussattAe vA paMciMdiyatirikkhajoNiyattAe vA gacchejjA / evaM asurakumArAvi, NavaraM-se ceya NaM se asurakumAre asurakumArattaM vippajahamANe maNussattAe vA tirikkhajoNiyattAe vA gacchijjA / evaM savvadevA / puDhavikkAiyA dugaiyA duAgaiyApaNNattA taM jahA-puDhavikkAie puDhavikkAiesu uvavajjamANe puDhavikkAiehiMto vA NopuDhavikkAiehito yA uvyjjejjaa|se ceva NaM se puDhavikkAie puDhavikkAiyattaM vippajahamANe puDhavikkAiyattAe yA NopuDhavikAiyattAe yA gacchejjA evaM jAya maNussA // sU0 22 // __ chAyA-nairayikA dvigatikA dvathAgatikAH prajJaptAstadyathA-nairayiko nairayikeSu upapadyamAno manuSyebhyo vA pazcendriyatiryagyonikebhyo vA upapadyate / sa eva khalu nairayiko nairayikatvaM viprajahat manuSyatayA vA paJcendriyatiryagyonikatayA vA gacchati / evamasurakumArA api, navaraM sa eva khalu asau asurakumAraH asurakumAratvaM vimajahat manuSyatayA yA tiryagyonikatayA vA gacchati / evaM sarvadevAH / pRthivIkAyikA dvigatikA dvayAgatikAH prajJaptAstathA-pRthivIkAyikaH pRthivIkAyikeSu upapadhamAnaH pRthivIkAyikebhyo vA upapadyate / sa eva khalu asau pRthivIkAyikaH pRthivIkAyikatvaM viprajahat pRthivIkAyikatayA vA nopRthivIkAyikatayA yA gacchati / evaM yApat manuSyAH / sU0 22 / / TIkA-' neraiyA dugaiyA' ityAdi nairayikA:-narakajIvAH dvigatikA:-dvayoH manuSyaniryaggatilakSaNayorgatyoradhikaraNabhUtayorgatirgamanaM yeSAM te tathA / dvigatikAH-dvAbhyAmetAbhyAmevAdhibhUtA pahile 24 daNDaka meM " tatragatA vedanAM vedayanti " aisA kahA gayA hai so sUtrakAra aba nAraka AdikoM kI gati aura Agati kA nirUpaNa karate haiM-" neraiyA dugaiyA duAgaiyA paNNattA" ityAdi // 22 // pasA 24 mA " tatragatA vedanAM vedayanti " me 4thana 32vAmA AvyuM che. tethI sUtrakAra have nArakAdi kenI gati ane AgatinuM nirUpaNa kare che. "neraDyA dugaiyA duAgaiyA paNNatA" yAhi // 22 / / zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre bhyAm AgatiH AgamanaM yeSAM te tathA, prajJaptAH, tadyathA-nairayikA nArakajIvaH nairayikeSu narakabhavamanupApteSu jIveSu upapadyamAnaH samutpadhamAnaH manuSyebhyaH, cA=athavA paJcendriyatiryagyonikebhya Agatya upapadyate / nanu manuSyatiryaggatau vidyamAno jIvaH kathaM 'narayikaH' ityucyate ? iti cedAha-uditanArakAyuSkatvAt sa nairayikatvena vyapadizyate iti na kazciddoSaH 'se ceva NaM' ityAdi-sa evAsau narakajIvo nairayikatvaM vipanahat parityajan manuSyatayA vA=athavA paJce. ndriyatiyagyonikatayA gacchati / evam amunA kAreNa asurakumArA api bodhyAH, navaraM-vizeSastvayam-sa evAsau asurakumAraH asurakumAratvaM vimajahat manuSyatayA ___TIkArtha-nAraka jIva dvigatika hote haiM arthAt ve nAraka paryAya ko jaba chor3ate haiM taba yahAM se ve yA to manuSyagati meM jAte haiM yA pazcendriya tiyazca gati meM jAte haiM isI taraha nAraka jIva jaya narakoM meM janma dhAraNa karate haiM to yA to ve manuSyagati se Ate haiM yA pazcendriya tiryazya gati se Ate haiM ___ zaMkA-manuSya evaM tiryaJcagati meM vidyamAna jIva "nairayika" isa zabda dvArA kaise kahA gayA hai ? uttara-manuSyagati se yA tiryazcagati se jIva jaba narakagati meM jAne lagatA hai taba usako narakAyu kA udaya ho jAtA hai isaliye usa Ayu ke udaya ho jAne se vaha nAraka kahA gayA hai isI taraha kA kathana asurakumAroM meM bhI jAnanA cAhiye arthAt asurakumAra marakara yA to pazcendriya tiryazcoM meM utpanna hote haiM yA manuSyoM meM utpanna hote haiM yahAM itanI vizeSatA hai ki asurakumAra pRthivIkAyika apakAyika aura TIkAryuM-nAraka jI dvigatika hoya che, eTale ke jayAre teo nAraka paryAyane cheDe che tyAre kAM te manuSyagatimAM jAya che ane kAM te paMcendriya tiryaMca gatimAM jAya che. e ja pramANe nAraka gatimAM Avate jIva kAM te manuSya gatimAMthI ane kAM te pacendriya gatimAMthI AvIne narakamAM janma dhAraNa kare che. zaMkA-manuSya ane tiryaMca gatimAM rahelA jIvane mATe "nAraka gatine jIva " A zabdaprayoga zA mATe karavAmAM Ave che ? - uttara-manuSya gatimAMthI athavA tiryaMca gatimAMthI jIva jyAre naraka gatimAM javA lAge che, tyAre tene narakAyune udaya thaI jAya che, te Ayune udaya thaI javAthI tene nAraka kahevAya che. nArake jevuM ja kathana asurakumAremAM paNa samajavuM. eTale ke asurakamAra mArIne kAM te paMcendriya tiryaMcomAM utpanna thAya che ane kAM te mana zrI sthAnAMga sUtra :01 Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA02 u02sU022 bhavyAdivizeSaNaH nArakAdi24 daNDa kani0 337 vA=athavA tiryagyonikatayA gacchati / asurakumArA na kevalaM paJcendriyeSu tiryagyonikeSyevotpadyante pRthivyavanaspatiSvapi teSAmutpattisadbhAvAt / evaM sarva devA api-evam asurakumAravat dvAdazApi devadaNDakapadAni vAcyAni / ayaM bhASA-asurAdidazadevanikAya-vyantara-jyotiSkaprathamadvitIyasvargeSu devAnAmAgati bhyiA manuSyatiryagbhyAm / vyantare tu-asajJipazcendriyatiryaggatito'pyAgati bhvti| gatistu teSAM saMjJimanuSyasajJipaJcendriyatiryak pRthivyabvanaspatiSu bhavati / tRtIyadevalokAdArabhyASTamadevalokaparyantadevAnAmAgatibhyAM saMjJimanuSyatiryagbhyAm , gatirapi teSAM dvayoreya sajJimanuSyatirazvo bhavati / navamadevalokAdAravanaspatikAyika ina ekendriya jIvoM meM bhI utpanna ho jAte haiM, asurakumAra ke isa kathana kI taraha se hI 12 devaloka kA bhI kathana kara lenA cAhiye tAtparya isakA aisA hai-asurakumAra Adi daza bhavanapati deva nikAya meM vyantara devanikAya meM, jyotiSka devanikAya meM aura prathama dvitIya svargoM meM devoM kI Agati manuSyagati aura tiryazcagati se hotI hai vyantara devoM meM asaMjJi paJcendriya tiryazca gati se bhI jIva AtA hai tathA inakI vyantaradevoM kI gati saMjJI manuSya saMjJI pazcendriya tiryazca, pRthivIkAya, apkAya aura vanaspatikAya meM hotI hai, tRtIya devaloka se lekara aSTamadevaloka taka ke devoM kI Agati saMjJo manuSya aura saMjJI paJcendriya tiryazca ina do jagahoM se hotI hai inakI gati vyomAM utpanna thAya che. ahIM eTalI ja vizeSatA samajavI ke asurakumAra pRthvIkAya, apUkAya ane vanaspatikAyarUpa traNa ekendriya mAM paNa utpanna thAya che. asurakumAranA jevuM ja kathana 12 devadaMDaka padonA viSayamAM paNa samajavuM. A kathanane bhAvArtha nIce pramANe che-asukumAra Adi daza bhavanapati devanikAyamAM, vyara devanikAyamAM tiSka devanikAyamAM, ane pahelA tathA bIjA devalokamAM devenI Agati (anya gatimAMthI Agamana) manuSya gati ane tiryaMca gatimAMthI thAya che. vyantara devAmAM asaMjJI paMcendriya tiryaMca gatimAMthI paNa jIve Ave che. tathA vyantara deve pitAnuM devasaMbaMdhI AyuSya pUruM karIne saMjJI manuSya, saMjJI paMcendriya tiryaMca, pRthvInIkAya, apUkAya ane vanaspatikAyikamAM utpanna thAya che trIjAthI laIne AThamAM devaleka parvatanA deva devabhava saMbaMdhI AyuSya pUruM karIne saMjJI manuSya ane saMjJI paMcendriya tiryamAM ja utpanna thAya che, ane e be gatinA che ja tha0 43 zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - HERE - - - - - - - sthAnAGgasUtre bhyAnuttaravimAnaparyantadeveSu gatirAgatizcakaiva saMjJimanuSyaviSayAvijJeyA / 'puDhavikkAiyA' ityAdi-pRthivIkAyikA dvigatikA dvathAgatikAH prajJaptAstadyathApRthivIkAyikaH pRthivIkAyikeSu upapadyamAnaH pRthivIkAyikebhyo vA athavA no pRthivIkAyikamya Agatyopapadyate / no pRthivIkAyikebhyaH pRthivIkAyikavajinAkAyAdisarvebhyaH, tebhyo vA nArakavarjebhya Agatya samutpadyate / sa eva khalu asau pRthivIkAyikaH pRthivIkAyatvaM viprajahat pRthivIkoyatayA vA=athavA no pRthivIkAyatayA devanArakaca kAyAditayA gacchatIti / evam amunA prakAreNa bhI inhI do meM hotI hai navamadevaloka se lekara anuttara vimAna taka ke devoM meM gati aura Agati eka saMjJI manuSyaviSayaka hI hai " puDhavi kAiyA" ityAdi-pRthivIkAyika jIya dvigatika aura vyAgatika hote haiM arthAt pRthivIkAyikoM meM upapadyamAna jIva pRthivIkAyikoM se athavA no pRthivIkAyikoM meM se Akara ke utpanna hotA hai no pRthivIkAyika se yahAM pRthivIkAyikoM ko chor3akara bAkI ke apkAyikoM kA grahaNa kiyA gayA hai nArakoM ko chor3akara nArakoM se Akara jIva pRthivIkAyika rUpa se utpanna nahIM hotA hai tathA pRthivIkAyika ko chor3akara yaha jIva pRthi. vIkAyika rUpa se yA nopRthivIkAyika rUpa se utpanna hotA hai "no pRthivIkAyikarUpa se utpanna hotA hai " aise isa kathana meM deva aura nArakoM ko chor3a diyA gayA hai isaliye apkAyikarUpa se utpanna hotA hai aisA samajhanA cAhiye isI prakAra se yAvat manuSya bhI pRthivIkAyika pitAnI gati saMbaMdhI AyuSya pUruM karIne te devalekamAM utpanna thAya che. navamAM develethI laIne anuttara vimAna paryantanA devo tyAMthI cacavIne saMsI manuSyanI gatimAM ja jAya che ane saMjJI manuSya ja marIne e devalokamAM mya che. " puDhavikAiyA" tyAha pRthvIkAyike dvigatika ane prayAgatika hoya che. eTale ke pRthvIkAyikamAM utpanna thatAM ja pRthvIkAyikamAMthI athavA pRthvIkAyikamAMthI AvIne utpanna thAya che. "ne pRthvIkAyika" pada dvArA ahI pRthvIkAyika sivAyanA bAkInA aprakAyikone grahaNa karavAmAM AvyA che. nArakamAMthI AvIne-naraka gatine choDIne jIvo pRthvIkAyika rUpe utpanna thatAM nathI. tathA pRthvIkAyane zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA02 302 sU023 magyAdivizeSaNaiH nArakAdi24 daNDakani0 339 yAvat manuSyAH pRthivIkAdhikavat 'dvigatikAH' ityAdya bhilApairevApkAyAdayo manuSyaparyantAH pRthivI kAyikazabda sthAne'SkAyAdizabdavyapadezaM kurvadbhirabhidhAtavyA iti / vyantarAdInAM tu pUrvamatidezaH kRta eveti / / sU0 22 // jIvAdhikArAdeva bhavyAdiSoDazavizeSaNairdaNDaka prarUpaNAmAha mUlam - dubihA NeraDyA paNNattA taM jahA bhavasiddhiyA ceva abhavasiddhiyA ceva, jAva vemANiyA 1 / duvihA NeraDyA paNNattA taM jahA- anaMta rovavannagA ceva paraMparovavannagA ceva jAva vemANiyA 2 | duvihA NeraDyA paNNattA taM jahA gatisamAvannagA caiva agatisamAvannagA ceva / jAba vemANiyA 3 / dubihA NeraDyA pannattA taM jahA- paDhamasamayovavannagA caiva apaDhamasamayovavannagAceva, jAva vemANiyA 4 / duvihA NeraiyA paNNattA taM jahA - AhAragA caiva aNAhAragA ceva jAva vemANiyA 5 / duvihA raiyA paNNattA taM jahA- ussAsagA ceva No ustAsagA kI taraha dvigatika aura iyAgatika jAnanA cAhiye arthAt apUkAya se lekara manuSya taka ke do gati se AnA jAnA Adi sambandhI amilApa pRthivIkAyika zabda ke sthAna meM aSkAyAdi zabdoM ko jor3akara kaha lenA cAhiye vyantarAdi ke viSaya kA kathana pahile hI kaha diyA gayA hai / / 022 / / 66 " cheDIne jIva pRthvIkAya rUpe athavA nepRthvIkAya rUpe utpanna thAya che. nA pRthvIkAyakAmAM utpanna thAya che, A kathanamAM deva ane nArakAne grahaNa karavAmAM Avela nathI--temane cheDI devAmAM Avela che, tethI apUkAyika rUpe utpanna thAya che, ema samajavuM joie. eja pramANe manuSya paryantanA jIvAne paNa dvigatika ane yAgatika samajavA joie. eTale ke aAyikathI laine manuSya paryantanA dvigatika Adi sa'badhI abhilApamAM pRthvIkAyika zabdane khadale apUkAyAdi zabdone prayAga karIne abhilApa kahevA joIe. vyantarAdi viSenuM kathana te pahelAM AvI gayu che. ! sU. 22 mA zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 sthAnAnasUtre ceva, jAva vemANiyA 6 / duvihA geraiyA paNNattA taM jahAsaiMdiyA ceva aNiMdiyA ceva, jAya vemANiyA 7 / duvihA NeraiyA paNNattA taM jahA-pajattagA eva, apajattagA eva, jApa vemANiyA 8 / duvihA NeraiyA paNNattA taM jahA sannI ceva asannI ceya, evaM paMciMdiyA savve vigaliMdiyavajA jAya vANamaMtarA 9 / duvihA raiyA paNNattA taM jahA-bhAsagA ceva abhAsagA ceva, evamegiMdiyavajjA savve jAya vemANiyA 10 // dubihA neraiyA paNNattA taM jahA sammadiTThiyA ceva micchaddiTriyA ceya, evaM egidiyavajjA savve jAva vemANiyA 11 / duvihA NeraiyA paNNattA taM jahA-parittasaMsAriyA ceva arNatasaMsAriyA ceva, jAva vemANiyA 12 / duvihA NeraiyA paNNattA taM jahA-saMkhejjakAlasamayaTTiiyA ceya asaMkhejjakAlasamayaTTiiyA ceya, evaM paMciMdiyA egidiyavigaliMdiyavajjA jAva vANamaMtarA 13 / duvihA NeraiyA paNNattA taM jahA-sulabhabohiyA ceva, dulahabohiyA cev| jAva vemANiyA 14 / duvihA NeraiyA paNNattA taM jahA-kaNhapakkhiyA ceva sukkapakkhiyA ceya, jAva vemANiyA15 / duvihA NeraiyA paNNattA taM jahA-carimA ceva acarimA ceva, jAva vemANiyA 16 // sU0 23 // chAyA-dvividhA nairayikAH prajJaptAstadyathA-bhavasiddhikAzcaiva abhavasiddhikAthaiva, paramparopapannakazcai vayAvavaimAnikAH 1 / dvividhA nairayikAH prajJaptAstadyathA anantaropapanakAcaiva yAvad vaimAnikAH 2 / dvividhA nairayikAH prajJaptAstadyathA-gatisamApannakAzcaya agatisamApanakAzcaiva, yAvada vaimAnikAH 3 / dvividhA nairayikaH prajJaptAstadyathA zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA02302sU023 bhavyAdi vizeSaNaiH nArakAdira4 daNDaka ni0 341 prathamasamayopapannakAzcaiva, aprathamasamayopapannakAzcaiva, yAvad vaimAnikAH 4 / dvividhA nairayikAH prajJaptAstadyathA-AhArakAzcaiva anAhArakAzcaitra, yAvad vaimAnikAH 5 / dvividhA nairayikAH prajJaptAsta yathA-ucchvAsakAzcaiva noucchvAsakAzcana, yAbad vaimAnikAH 6 / dvividhA nairayikAH prajJaptAstadyathA-sendriyAzcava anindriyAzcaiva, yAvad vaimAnikAH 7 / dvividhA nairayikAH prajJaptAstadyathA-paryAptakAzcaiva aparyApta kAzcaiva, yAvad vaimAnikAH 8 / dvividhA nairayikAH prajJaptAstadyathA-sajJinazcaiva, asajJinazcaiva, evaM paMcendriyAH sarve vikalendriyavarjA yAvad vAnavyantarAH 9 / dvividhA-nairayikAH prajJaptAstadyathA-bhASakAzcaiva abhASakAzcaiva, evamekendriyavarjAH sarve yAvad vaimAnikAH 10 / dvividhA nairayikAH prajJaptAstadyathA-samyagdRSTikAzcaiva mithyAdRSTikAzcaiva evamekendriyavarnAH sarve yAvad vaimAnikAH 11 / dvividhA nairayikA prajJatAstadyathA-parItasAMsArikAzcaitra anantasAMsArikAzcaiva, yAvad vaimAnikAH 12 / dvividhA nairayikAH prajJaptAstadyathA-saMkhyeyakAlasamayasthitikAzcaiva asaMkhyeyakAlasamayasthitikAzcava, evaM paMvendriyA ekendriyavikalendriyavarjA yAvada vAnavyantarAH 13 / dvividhA nairayikAH prajJaptAstadyathA-mulabhavodhikAzcaiva durlabha bodhikAzcaiva yAvad vaimAnikAH 14 / dvividhA nairayikAH prajJaptAstavathA-kRSNapAkSikAzcaina zuklapAkSikAzcaiva, yAvad vaimAnikAH 15 / dvividhA nairayikAH prajJatAstadyathA-caramAzcaiva, avaramAzcaiva, yAvad vaimAnikAH 16 / / sU0 23 // TIkA--' duvihA NeraiyA' ityAdibhavikadaNDa ke dvividhA nairayikAH bhavanti-bhavasiddhikA abhavasiddhikAzceti / tatra bhavasiddhikAH-bhavena bhavAbhyAM bhavai rvA, bhAvinI vA siddhiryeSAM te tathA / tadviparItA jIvAdhikAra hone se hI aba sUtrakAra bhavyAdi solaha vizeSaNoM dvArA daNDakakI prarUpaNA karate haiM-"duvihA neraiyA pagattA' ityAdi / / 23 / / __bhavika daNDaka meM nairathika do prakAra ke kahe gaye haiM eka bhavasiddhika aura dUsare abhavasiddhika jinheM ekabhava se yA do bhavoM se yA aneka bhavoM se siddhi prApta hotI hai ye bhayasiddhika nairapika haiM aura jo inase viparIta haiM abhavya haiM-ve abhayasiddhika haiM / " yAvad vaimAnikAH" 1 jIvAdhikAra cAlI rahyo che, tethI sUtrakAra have bhavyAdi 16 vizeSaNe 62 // 64ii 535942 cha-" duvihA neraiyA paNNattA" chatyAdi // 23 // bhavika daMDakamAM nArake be prakAranA kahyA che-(1) bhavasiddhika ane (2) abhavasiddhika jemane eka bhava, be bhava ke aneka bha karIne siddhi prApta thAya che, evAM nAraka jIvone bhavasiddhika nArako kahe che. temanAthI viparIta zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rUAra sthAnAGgasUtre abhayasiddhikA abhavyA ityarthaH, yAvad vaimaanikaaH| itipadaM paryAptAparyAptakanairayikarUpASTamasUtraparyantaM vAcyam / anantaradaNDake-anantaropapannakAH-na vidyate antaraMsamayAdi vyavadhAnaM upapAte yeSAM te tathA ekasmAdanantaramutpannA yadvA vivikSitadezApekSayA ye'nantaratayotpamAste-AdhA ityarthaH, paramparayopapannAH prmproppnnaaH2| gatidaNDa ke gatisamApanakA:-narakaM gacchantaH,itare tu nArakatvaM prAptAH narake isI taraha kA kathana yAvat vaimAnika devoM taka kara lenA cAhiye 1 " yAvad vaimAnikAH" yaha pada paryApta aparyAptaka nairayika rUpa 8 ce sUtra taka kahanA cAhiye-anantaradaNDaka meM nairayika do prakAra ke kahe gaye haiM -eka anantaropapannaka nairayika aura dUsare paramparopapannaka nairayika jinakI utpatti meM samayAdikA vyavadhAna nahIM hotA hai-ve anantara upapannaka haiM eka nAraka kI utpatti ke anantara jinakI utpatti ho jAtI hai ve anantara upapannaka haiM / athavA-vivakSitadeza kI apekSA se jo anantararUpa se utpanna hue haiM ve anantara upapannaka haiN| jo paramparArUpa se utpanna hote haiM ve paramparopapannaka nairayika haiN| isI taraha kA kathana yAvat vaimAnika taka jAnanA cAhiye 2 gati daNDaka meM gatisamApanaka aura agatisamApanaka ke bheda se nAraka do prakAra ke haiM jo jIva nArakagati meM jAne vAle haiM ve nArakagati samApanakaaura jo nAraka 2 naar| cha-masa05 re naa2| cha-tamane amarasiddhi 4 cha " yAvad vaimAnikAH1" mA 424thana vaimAni va paya-tanA viSa thaneye. " yAvad vaimAnikAH " mA parnu athana paryAta, aparyApta thi435 8 mAM sUtra sudhI thavuM joIe anantara daMDakamAM nArako be prakAranA kahyA che-(1) anantapapannaka nArake ane (2) paramparopapannaka nArake. jemanI utpattimAM samayAdinuM vyavadhAna (AMtare ) paDatuM nathI, evAM nArakone anantara upapannaka nArako kahe che. eka nArakanI utpattinA anantara (utpatti ba da) jemanI utpatti thaI jAya che evAM nArakone anAtara upapannaka kahe che. athavA viva. sita (amaka) dezanI apekSAe je anantara rUpe utpanna thayAM che, te nArakene anantapannaka kahe che. je nArake paramparA rUpe utpanna thAya che temane paramparApannaka nArake kahe che. A prakAranA bhedanuM kathana vaimAnike paryantanA jI viSe paNa samajavuM. ! 2 che gatidaMDakamAM gati samApannaka ane agati samApannakane bhedathI nArakonA be prakAra kahyA che. je jIve narakagatimAM janArA hoya che te jIvone narakagati zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - RANI sudhA TIkA sthA02302sU023 bhavyAdivazeSaNaH nArakAdi24 daNDakani0 343 vartamAnA ityarthaH3 / samayadaNDa ke-prathamasamayopapatrakA:-prathamaH samaya upapannAnAM yeSAM te tathoktAH, tadbhinnA aprthmsmyoppnnkaa.4| AhArakadaNDake-AhArakAH AhAraparyAptisampannAH, tadbhinnA anAhArakAH-vigrahagatau sanADImapekSya ekaM dvau vA samayau, nADI bahirgata trasApekSayA tu trIn samayAniti bhAvaH5 / ucchvAsadaNDake avasthA ko prApta ho cuke haiM-nAraka meM vartamAna haiM-ce agati samApanaka haiM 3 isI taraha kA kathana yAvat vaimAnika devoM taka jAnanA cAhiye samayadaNDaka meM-prathamasamayopapannaka aura aprathamasamayopapannaka ke bheda se nAraka do prakAra ke haiM jina upapannanArakoM kA prathama samaya hotA hai ve prathama samaya upapannaka nAraka haiM tathA inase bhinna jo nAraka haiM ve aprathama samaya upapannaka nAraka haiM isI taraha kA kathana yAvat vaimAnika devoM taka jAnanA cAhiye 4, AhArakadaNDaka meM-AhAraka aura anAhAraka ke bheda se nairayika do prakAra ke haiM -AhAraparyApti se jo sampanna haiM ve AhAraka aura jo inase bhinna haiM ve anAhAraka haiM isI taraha se AhAraka aura anAhArakake bhedoMkA kathana vaimAnika devoM taka kara lenA cAhiye 5 vigrahagati meM sanADI kI apekSA lekara eka samaya taka do samaya taka aura tIna samaya taka jIva anAhAraka rahatA hai tathA prasa samApannaka nArake kahe che. je jIve nAraka avasthAne prApta karI cukyA che, narakamAM vidyamAna che-temane agati samApannaka kahe che. A prakAranuM kathana vaimAnika paryantanA jI vize paNa samajavuM. je 3 che samaya daMDakamAM prathama samApapannaka ane aprathama samApapannakanA bhedathI be prakAranA nArakA kahyA che. je upapanna ( utpanna thayelA) nArakane prathama samaya hoya che, te nArakene prathama samaya upapannaka nArake kahe che. te nArakothI bhinna evAM je nArake hoya che temane aprathama upapannaka nArake kahe che. eja prakAranuM kathana vaimAnika deve paryaMtanA jIvo viSe paNa samajavuM. A AhAraka daMDakamAM AhAraka ane anAhArakanA bhedathI nArakonA be prakAra kahyA che. AhAra paryAptithI yukta je nAraka hoya che temane AhAraka nArake kahe che ane temanAthI bhinna je nArake che temane anAhAraka nArake kahe che. eja pramANe AhAraka ane anAhArakanA bhedanuM kathana vaimAnika deva paryantanA jI viSe paNa samajavuM. vigraha gatimAM (maDAvALI, vaLAMkavALI gatimAM) trasanADInI apekSAe eka samaya sudhI, be samaya sudhI ane traNa samaya sudhI jIva anAhAraka rahe che tathA trasanADImAMthI bahirgatatrasanI apekSAe traNa samaya sudhI anAhAraka rahe che. e pa che zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 sthAnAnasUtre ucchavAsakAH-ucchvAsaparyAptisaMpannAH, taditare tu noucchvAsakAH 6 / indriyadaNDake sendriyA: indriyaparyAptimantaH, itare indriyaparyAptivikalAH7 / paryAptaka daNDa ke-paryAptakAH paryAptanAmakarmodayAt , tadbhinnA aparyAptakAH 8 / saMjJidaNDake nADI se bahirgata trasa kI apekSA lekara tIna samaya taka jIva anA hAraka rahatA hai ucchvAsadaNDakameM nAraka do prakAra ke kahe gaye haiM-eka ucchyAsaka aura dUsare no ucchvAsaka jo nAraka ucchyAsaparyApti se yukta haiM ve ucchvAsaka aura jo inase bhinna haiM ve no ucchvAsaka hai isI prakAra se ina bhedoM kA kathana yAyat vaimAnika devoM taka meM karanA cAhiye 6 indriyadaNDaka meM-nAraka do prakAra ke kahe gaye haiM-eka sendriya aura dUsare anindriya jinakI indriya paryApti pUrNa ho cukI ve sendriya haiM aura jo indriya paryApti se vikala haiM ve anindriya haiM 7 isI taraha se ina bhedoM kA kathana yAvat vaimAnika devoM taka meM kara lenA cAhiye paryAtakadaNDaka meM nairayika do prakAra ke kahe gaye haiM-eka paryAtaka aura dUsare aparyAptaka jinako paryAptanAmakarmakA udaya hai ve paryAptaka haiM aura inase bhinna jo haiM ve aparyAptaka haiM 8 isI taraha se ina do bhedoM kA kathana yAvat vaimAnika devoM taka meM kara lenA cAhiye saMjJidaNDaka meM-nAraka ucchavAsaka daMDakamAM nAraka be prakAranA kahyA che-(1) ucchavAsaka ane (2) neuvAsakaje uzvAsa paryAptithI yukta che temane uchuvAsaka kahe, che, ane temanAthI bhinna je nArake che temane ucchavAsaka kahe che. A prakAranA bhedanuM kathana vimAnika deve paryantanA jI viSe paNa samajavuM. 6 ndriya 64mA nA24 me 2nA // cha-(1) sendriya bhane (2) aniyi. je nArakanI Indriya paryApti thaI cukI che te nArakane sendriya nArake kahe che. paraMtu je na rake Indriya paryAtithI vikala (rahita). che temane anindriya kahe che. A prakAranA bhedanuM kathana vaimAnika deva paryantanA varSa 55 yu naye. // 7 // paryAta 64mA nAnA meM 42 4aa cha-(1) 5 imane (2) aparyAptaka. je nArakanA paryApta nAma kamano udaya che, te nArakone paryAptaka nArake kahe che. ane temanAthI judA je nArake che, temane aparyAptaka nArake kahe che. e ja pramANe A be bhedanuM kathana vaimAnika deva paryantanA jI. viSe paNa thavuM joIe. je 8 che zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA02 u02sU023 bhavyAdivizeSaNaiH nArakAdi24 daNDakani0 345 sajJinA=manaHparyAptisaMpannAH,tadbhinnA asjnyinH| evaM paMvidiyA' ityAdi-evam =amunA prakAreNa yathA nArakAH saGgyasajibhedena dvividhAH proktAstathA vikalendriya varjAH-vikalAni aparipUrNAni saMkhyAmAzritya indriyANi yeSAM te vikalendriyA:pRthivyAdayaH paJcasthAvarAH, dvitri caturindriyAzca, tAn varjayitvA ye'nye caturvizatidaNDa ke pazcendriyAH anurAdayaste sarve'pi sajJino'sanjinazca bhavanti kiya. davadhi ? ityAha-'jAya vANamaMtarA' iti-yAvad vAnavyantaraparyantA iti / nArakAdayo vAnavyantarAvasAnA asajJino na bhavanti kintu-asajJibhya Agatya nArakAditayotpadyante tadapekSayA teSAmasajJitvaM vijJeyam / asajJinazca mRtvA do prakAra ke kahe gaye haiM-eka saMjJI aura dUsare asaMjJI inameM manaH paryApti se jo sampanna haiM ve saMjJI aura jo manaH paryApti se yukta nahIM haiM ve asaMjJI haiM isI taraha se ina do bhedoM kA kathana yAvat vaimAnikadevoM taka meM kara lenA cAhiye " evaM paMciMdiyA" ityAdi jisa prakAra saMjJI aura asaMjJI ke bheda se nAraka do prakAra ke kahe gaye haiM usI prakAra se vikalendriyoM ko-saMkhyA kI apekSA teindriya aura caturindriyoM ko chor3akara jo caturvizati daNDaka meM aura asura Adi haiM ve saba bhI saMjJI aura asaMjJI hote haiM-saMjJI asaMjJI hone kA yaha kathana vAnavyantaradevoM taka jAnanA cAhiye yadyapi nAraka se lekara vAnavyantara taka saba jIva asaMjJI nahIM hote haiM kintu asaM. jJiyoM se Akara ve nArakAdi rUpa se utpanna hote haiM isa apekSA inameM sazI mAM nAnA meM pra42 4 // cha-(1) sabhI mane (2) asI . je nArako mana:paryAptithI yukta hoya che temane saMjJI nArako kahe che. je nArako mana paryAtithI yukta hotA nathI temane asaMjJI nArake kahe che. A pramANe ja A be bhedenuM kathana vaimAnika deve paryantanA jI vize paNa sabhA. " evaM pacidiyA " tyAdi. jema saMjJI ane asaMsInA bhedathI nArake be prakAranA kahyA che, tema vilendriyane cheDIne dvIndriye, teIndriya ane caturindriyane cheDIne) 24 daMDakanA je asurakumAra Adi bAkInA jIve che, temanI paNa saMsI ane asaMsInA bhedathI be prakAra paDe che. saMsI, asaMsI rU5 hevAnuM A kathana vAtavyantara de parvatanA badhAM ja viSe paNa samajavuM joIe je ke nArakathI laIne vAtavyantara paryantanA samasta jIvo asaMjJI hotAM nathI, parantA asaMzIomAMthI AvIne teo nArakAdi rUpe utpanna thAya che, te apekSAe zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 sthAnAGgasUtre , nArakAdiSu vyantarAvasAneSvevotpadyante na tu jyotiSkavaimAnikeSu ataH ' jAva vANamaMtarA ' iti proktam 9 / bhASakadaNDake - bhASakAH = bhASAparyAptimantaH tadviparItA abhASakAH aparyAptAvasthAyAmiti bhAvaH / evam =amunA prakAreNa ekendriyavarNAH - ekendriyAn vihAya sarve yAvad vaimAnikAH - vaimAnikaparyantA bodhyAH 10 | dRSTidaNDake samyagdRSTikA mithyAdRSTikAzveti / evamekendriyavajaH sarve asaMjJitA kahI gaI jAnanA cAhiye asaMjJI jIva marakara nAraka se lekara yantarAnta taka ke jIvoM meM hI utpanna hote haiM / jyotiSka vaimAnika devoM meM ve utpanna nahIM hote haiM / isIliye " jAya vANamaMtarA" aisA pATha kahA gayA hai bhASAdaNDaka meM nairayika do prakAra ke hote haiM eka bhASaka aura dUsare abhASaka bhASAparyAptivAle bhASaka aura inase viSarIta abhASaka haiM arthAt aparyAptAvasthAvAle haiM ve abhASaka haiM " evamekendriya varNAH sarve yAvad vaimAnikAH 10 " isI taraha kA kathana ina donoM kA ekendriya jIvoM ko chor3akara vaimAnikadevoM taka kara lenA cAhiye dRSTi daNDa meM nairayika do prakAra ke hote haiM eka samrefers aura dUsare mithyAdRSTika ekendriya jIvoM ko chor3akara yAvat vaimAnika devoM taka saba meM samyagdRSTitva kA aura mithyAdRSTitva kA kathana kara lenA cAhiye yahAM ekendriyoM ko chor3A gayA hai usakA kAraNa unameM samyagda te jIve mAM asa'gItA kahevAmAM AvI che, ema samajavuM. attI jIvA marIne nArakathI laine byantara pantanA jIvAmAM ja utpanna thAya che, caiAtika, ane vaimAnika devAmAM teo utpanna thatAM nathI. tethI 66 jAva vANamaMtarA" " vAnabhyantare pantanA jIvA '' evA pUrvokta sUtrapATha ApavAmAM Avye che. 9 che. bhASA ubhAM nAranAme ahAra hyA che - ( 1 ) bhASaGa bhane (2) alASa. bhASA paryAzivALAne bhASaka kahe che ane bhASA paryAmi vinAnA nArakAne abhASaka kahe che. eTale ke aparyAptAvasthAvALA nArako abhASaka hoya che, " evamekendriyavarjAH sarve yAvad vaimAnikAH " A prakAranA be bhedonuM kathana ekendriya sivAyanA bAkInA vaimAnike paryantanA samasta jIvA viSe paNa samanyu lekhe. // 10 // dRSTi dRMDakamAM nArakA e prakAranA kahyAM che-(1) samyagdaSTika ane (ra) mithyAdRSTika. A prakAranA e bhedonuM kathana ekendriya sivAyanA bAkInA samasta vaimAnikA pantanA jIvA viSe grahaNa karavu' ekendriyAmAM samyagdaSTi zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " sudhA TIkA sthA02302023 bhavyAdi vizeSaNaiH nArakAdi24 daNDakani0 347 yAvad vaimAnikAH, ekendriyANAM samyaktvaM nAsti / dvIndriyAdInAM tu sAsvAdanasamyaktvaM bhavedapIti- ergidiyavajjA' ityuktam 11 / saMsAridaNDa ke parItasaMsA rikAH - parItaH = parimitaH saMsAro yeSAM te tathoktAH saMkSiptabhavA ityarthaH / anantasAMsArikAH-anantaH=antarahitaH abhavyApekSayA saMsAro yeSAM te tathA, yAbad caimAnikAH 12 / sthitidaNDa ke - saMkhyeyakAlasamaya sthitikAH - kAlaH - mRtyurapi syAt, samaya :- AcAro'pi syAdityataH kAlavAsau samayazceti kAlasamayaH, saMkhyeyaH varSamANataH kAlasamayo yasyAM sA saMkhyeyakAlasamayA, sA sthitiH = avasthAnaM yeSAM te tathoktAH dazasahasravarSAdisthitimanta ityarthaH tadbhinnAstu asaMkhyeya kAlaSTitva kA abhAva hai tathA jo dvIndriyAdika jIva haiM unameM sAsvAdana samyaktva ho bhI sakatA hai isIliye isa prakaraNa meM " egiMdiya bajjA aisA kahA gayA hai saMsAradaNDaka meM nairathika do prakAra ke kahe gaye haiMeka parIta sAMsArika aura dUsare anantasAMsArika jinakA saMsAra parimita raha gayA haiM ve parItasAMsArika haiM, arthAt saMkSipta rUpavAle nairayika parIta sAMsArika haiM abhavyApekSA se jinakA saMsAra antarahita hai ve anantasAMsArika nairadhika haiM, isI taraha kA kathana yAvat vaimAnika jIvoM taka meM jAnanA cAhiye 12 sthitidaNDaka meM nairayika do prakAra ke kahe gaye haiM- eka saMkhyAtakAla samaya sthitika dUsare asaMkhyAtakAla samaya sthiti kA nAma mRtyu kA bhI hai aura samaya nAma AcAra kA bhI hai ataH aisA kAla samaya yahAM vivakSita nahIM huA hai kintu kAlarUpa tvanA abhAva hAya che tethI temane ahIM grahaNa karavAne niSedha karyo che. tathA je dvIndriyAkrika jIvA che, temanAmAM sAsvAdana samyaktva paNa heAI zake che tethI ahIM " egiMdriya vajjA " " ekendriya sivAyanA " jIveAmAM ja A bhedo grahaNa karavAnuM sUcana thayuM che. ! 11 5 sa'sArI daDakamAM nArakAnA be prakAra kahyA che-(1) parIta sAMsArika ane (2) ananta sAMsArika, jemanA sa`sAra parimita rahI gayA che evAM nArakAne parIta sAMsArika kahe che. ane abhavyatvanI apekSAe je nArakeAnA sa'sAra antarahita che, evAM nArakane ananta sAMsArika kahe che. A prakAranA bhedonuM thana vaimAnika paryantanA jIve viSe grahaNa karavu' joie. / 12 / / 66 sthiti 4'DakamAM nArakA e prakAranA kahyAM che-(1) sakhyAtakAla samaya sthitika (2) asakhyAtakAla samaya sthitika, paNa vaparAya che samaya zabda AcAranA ahIM evA kALasamayanI vAta karI nathI, zrI sthAnAMga sUtra : 01 , "" kALa zabda mRtyunA arthamAM amAM paNa vaparAya che. parantu parantu kALarUpa samaya dvArA varSa Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre samayasthitikAH palyopamAsaMkhyeva bhAgAdisthitimanta ityarthaH / evaM nArakavat ekendriya vikalendriyavarNAH paJcendriyAH = asurAdayo vijJeyA yAvad vAnavyantarAH / ete saMkhyAtA saMkhyAta kAlasamayasthitirUpobhayasvabhAvA bhavanti, jyotiSka vaimAnikAstu na tathA teSAM niyamAd - asaMkhyAta kAlasamayasthitikatvAt 13 / bodhidaNDake-sulabhabodhikAH- sulabhA = suprAptA bodhiH = jinadharmaprAptiryeSAM te tathA, tadbhinnA durlabhabodhikAH, yAvad vaimAnikAH 14 | pAkSikadaNDake-zuklo vizuddhasamaya se varSapramANa kI apekSA lekara jisa sthiti meM avasthAna meM saMkhyAta kAla kA samaya hai aisI sthiti jinakI hai ve nAraka saMkhyAta kAla samayasthitika haiM arthAt daza hajAravarSa Adi kI sthitivAle nAraka saMkhyAtakAla samaya sthitika kahe gaye haiM aura jinakI sthiti palyopama asaMkhyeya bhAgAdi rUpa hai ve asaMkhyAtakAlasamayasthitika nAraka haiN| ekendriya evaM vikalendriyoM ko chor3akara paJcendriya asurAdikoM meM yAvat yAnavyantaroM meM bhI isI prakAra kA kathana jAnanA cAhiye kyoM ki ye saMkhyAta aura asaMkhyAta kAla kI donoM prakAra kI sthitivAle hote haiN| tathA jyotiSka aura vaimAnikadeva saMkhyAtakAla kI sthitivAle nahIM hote haiM ye to niyama se asaMkhyAta kAla kI hI sthitivAle hote haiM ? 3 / bodhidaNDaka meM nairadhikajIva sulabhabodhika aura durlabha bodhika donoM prakAra ke hote haiM 14 / jinheM jinadharma prAptirUpa bodhi sulabha hai ve sulabodhika haiM aura jo inase bhinna haiM ve durlabha bodhika haiN| sulabhabodhika pramANanI apekSAe je sthitimAM-avasthAnamAM sakhyAtakALanA samaya vyatIta thAya che, evI sthitivALAM nArakone sakhyAtakALa samaya sthitika kahe che eTale ke daza hajAra varSa AdinI sthitivALAM nArakane sakhyAtakALa sthiti kahevAmAM AvyAM che, ane jemanI sthiti palyeApama asabhyeya bhAgAdi rUpa che, temane asakhyAtakALa samaya sthitika nArake kahyA che. ekendriyA ane vikalendriya sivAyanA asurakumAreAthI laIne vAnabhyantara paryantanA jIvAmAM A be bhedonuM kathana thavu joIe, kAraNa ke tee sakhyAta ane asakhyAta e banne prakAranI sthitivALAM haiAya che. yeAtiSka ane vaimAnika deve saMkhyAta kALanI sthitivALA hAtA nathI, teo te niyamathI ja asakhyAta kALanI sthitivALA hAya che. / / 13 / - 348 dhi daMDakamAM nArakAnA e prakAra kahyA che-(1) sulabha khoSika ane (2) durlabha khodhika. jemane jinadhama prAptirUpa khodhi sulabha che te nArakone sulabha modhika kahe che, jemane te du la che temane durlabha khodhika kahe che. A zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA09302sU023 bhavyAdivizeSaNaH nArakAdi24 daNDakani0 341 tvAt pakSAprabhyupagamo yeSAM te tayA, yadvA-zuklAnAm astikatvena vizuddhAnAM pakSo vargaH zuklapakSaH, tatra bhavAH zuklapAkSikA:-apApudgalaparAvartAbhyantarIbhUtasaMsArA ityarthaH / tadviparItAH kRSNapAkSikAH, yAvad paimAnikAH 15 / caramadaNDa ke-caramA:-yeSAM nArakAdibhavazvaramaste tathA, te punarnarakAdi bhave notpa tsyante siddhigamanAt / taditare tvacaramA iti 16 / evamete SoDaza daNDakAH // mu0 23 // aura durlabhabodhika kA yaha kathana yAyat vaimAnikadevoM taka meM bhI isI prakAra se jAnanA cAhiye pAkSikadaNDaka meM nairayika jIva zuklapAkSika aura kRSNapAkSika ke bheda se do prakAra ke hote haiM vizuddha hone se zukla jinakA pakSa abhyugama mAnyatA hai ve zuklapAkSika haiM athavA-Astika hone se vizuddhoM kA jo pakSa varga hai isa varga meM jo hoM ve zuklapAkSika haiM ina zuklapAkSika jIvoM kA saMsAra ardhapudgala parAvartana ke bhItara vAlA ho jAtA hai inase bhinna jo hote haiM ve kRSNapAkSika nAraka haiM isI prakAra ke zuklapAkSika aura kRSNapAkSika yAvat vaimAnika taka hote haiM 15 caramadaNDaka meM-carama aura acarama ke bheda se nairayika do prakAra ke hote haiM nArakAdi rUpa bhaya jina kA carama hotA hai-phira se nArakAdi bhava meM jo utpanna nahIM hote haiM ve caramanairayika haiM ye cara. manairayika nArakaparyAya ko chor3akara manuSyaparyAya lekara siddhi meM gamana karane vAle hone ke kAraNa punaH nArakAdi bhaya ko grahaNa nahIM karate haiN| banne bhedanuM kathana vaimAnika de paryantanA jIvanamAM paNa grahaNa karavuM joIe.14 pAkSika daMDakamAM nArake be prakAranA kahyA che-(1) zukalapAkSika ane (2) 30pAkSipa. vizuddha pAthI zusa bhne| 5kSa (sanyugama, mAnyatA) che, temane zukalapAkSika kahe che. athavA Astika hovAthI jeo vizaddhonA samUhamAM gaNI zakAya evAM che temane zukala pAkSika kahe che. temano saMsAra vadhAremAM vadhAre ardhapula parAvartana kALa pramANa hoya che. temanAthI bhinna je nArake che temane kRSNa pAkSika kahe che. A banne bhedevALAM jIve vaimAnika de paryantanA jIvomAM hoya che. je 15 che carama daMDakamAM nArake be prakAranA kahyA che-(1) carama nAraka ane (2) acarama nAraka. nArakAdi rUpa bhava jemane carama (antima) hoya che, je jIvo pharIthI nArakAdi bhavamAM utpanna thavAnA nathI, te jIvone carama nAraka kahe che. jema carama nArake naraka gatimAMthI manuSya gatimAM jaIne siddhi prApta zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 sthAnAGgasUtre mA vaimAnikAzcaramAcaramatvenoktAH, tecAvadhinA'dholokAdIn jAnanti pazyantIti tadvedane jIvasya prakAradvayamAha - 1 mUlam - dAhiM ThANehiM AyA ahologaM jANai, pAsai, taM jahA samoharaNaM ceva appANeNaM AyA ahologaM jANai, pAsai / alamoharaNaM caiva appANeNaM AyA ahologaM jANai, pAsai, AhohI samohayA samoharaNaM ceva appANeNaM AyA ahologaM jANai, pAsai, 1 / evaM tiriyalogaM 2 uDDalogaM 3 kevala logaM 4 / dohiM ThANehiM AyA ahologaM jANai, pAsai, taM jahA - viubviNaM ceva appANeNaM AyA ahologa jANai, pAsai, aviutrieNaM caiva appANeNaM AyA ahologaM jANai, pAsai / ahohI viubviyA viuThivaeNaM caiva appANeNaM AyA ahologaM jANai, pAsai 1 evaM tiriyalogaM 2 / uDDalogaM 3, kevalakappa logaM4 / dohiM ThANehiM AyA sadAI suNei taM jahA - deseNavi AyA sadAI suNei, santreNa vi AyA saddAI suNei, evaM ruvAI pAsai, gaMdhAI agghAi, rasAI AsAei, phAsAI paDisaMvedei 5 / dohiM ThANehiM AyA omAsai, taM jahA - deseNa vi AyA obhAsai, savveNaci AyA obhAsai, ina se bhinna jo nAraka haiM ve acarama haiN| isa prakAra se ye 16 daNDaka haiM isI taraha kA kathana yAvat vaimAnikoM taka meM jAnanA cAhiye / mU023 / karanArA hAya che, te kAraNe tee nArakAdi bhava pharI grahaNa karatA nathI tema nAthI bhinna je nArakA hoya che temane acarama nArakA kahe che A prakAranA banne bhedonuM kathana vaimAnika devA pantanA jIvA viSe paNa grahaNa karavuM joie. 16 A prakAranA 16 daDakAnuM kathana ahIM pUrU thAya che. ! 23 5 zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - - - sudhA TIkA sthA0270190 24 adholokajJAnAdiviSaya Atmano dvaicitryam 351 evaM pabhAsai, cikuvvai, pariyArei, bhAsaM bhAsai, AhArei, pariNAmai, vedei, nijjarei 9 / dohi ThANehiM deve sahAI suNei, samveNa vi deve saddAiM suNei jAya nijjarei 14 / maruyA devA duvihA paNNattA taMjahA-egasarIrAceva bisarIrA ceva,evaM kinnarA, kiMpurisA, gaMdhavyA, NAgakumArA, suvannakumArA, aggikumArA, vAukumArA, 8 / devA duvihA paNNattA taMjahAegasarIrA ceva bisarIrA ceva ||suu0 24 // bIyaTThANassa bIo uddesao samatto // 2-2 // chAyA-dvAbhyAM sthAnAbhyAmAtmA adholokaM jAnAti pazyati, tadyathAsamavahatena caiva AtmanA AtmA adholokaM jAnAti pazyati, asamavahatena caiva AtmanA AtmA adholokaM jAnAti pazyati / yathAvadhiH samavahatAsamavahatena caiva AtmanA AtmA adholokaM jAnAti pshyti|1| evaM tiryaglokam 2 Urdhvalokama3 kevalakalpalokam 4 / dvAbhyAM sthAnAbhyAmAtmA'dholokaM jAnAti pazyati, tadyathA-cikurvitena caiva AtmanAAtmA adholokaM jAnAti pazyati, avikurvitena caiva AtmanA AtmA adholokaM jAnAti pazyati / yathAvadhiH vikurvitAvikuvitena caiva AtmanAAtmA adholokaM jAnAti pazyati / 1 / evaM tiryaglokam 2 Uryalokam 3, kevalakalpaM lokm4| dvAbhyAM sthAnAmyAmAtmA zabdAn zRNoti, tadyathA-dezenApi AtmA zabdAn zRNoti, sarveNApi AtmA zabdAn zRNoti 1, evaM rUpANi pazyati 2, gandhAn-Ajighrati 3, rasAn AsvAdayati 4, sparzAn pratisaMvedayati 5 / dvAbhyAM sthAnAbhyAmAtmA'vabhAsate, tadyathA-dezenApi AtmA ayabhAsate sarveNApi AtmA avabhAsate 1, evaM prabhAsate 2, vikurvati 3, paricArayati 4, bhASAM bhApate 5, AhArayati 6, pariNamayati 7, vedayati 8, nirjarayati 9 / dvAbhyAM sthAnAbhyAM devaH zabdAn zrRNoti - dezenApi devaH zabdAn zrRNoti sarveNApi devaH zabdAn zRNoti yAvat nirjarayati 14 / maruto devA dvividhAH prajJaptAstadyathA-ekazarIrA dvizvavazarIrAzcaya / 1 / evaM kinnarAH 2, ki puruSAH3, gandharvAH4, nAgakumArAH5, suvarNakumArA:6, agnikumArA:7, vAyukumArAH 8 / devAdvividhAH prajJaptAstadyathA-ekazarIrAzcaiva dvizarIrAzcaiva // sU0 24 // // dvitIyasthAnasya dvitIya uddezakaH samAptaH // 2-2 // zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 sthAnAGgasUtre TIkA-' dohi ThANehi' ityAdi / sUtracatuSTayam dvAbhyAM sthAnAbhyAM prakArAbhyAmAtmagatAmyAm AtmA avadhidhArI jIvaH adholokaM jAnAti-avadhijJAnena, pazyati-avadhidarzanena, tadyathAsamavahatena= kRtakriyasamuddhAtena AtmanA, AtmA-jIvaH adholokaM jAnAti pazyati, asamavahatena vaikriyasamuddhAtarahitena AtmanA AtmA adholokaM jAnAti pazyatItyAha-' AhohI'-tyAdi-' AhohI ' yathAvadhi:-yathA yatpakAro'vadhiyasya sa tathA, yadvA-'adho'padhiH' iticchAyA, tatra adhaH paramAvadheradhovI-aba caimAnika carama aura acarama hote haiM aisA kahA gayA hai ye caimAnika avadhijJAna se adholoka Adi ko jAnate haiM aura dekhate haiM so veda (jAna ne ) meM jIva ke do prakAra hote haiM vahI aba prakaTa kiyA jAtA hai-" dohi ThANehiM AyA ahologa jANai pAsa" ___"dohi ThANehiM) ityAdi cAra sUtra haiM Atmagata do prakAroM se AtmA avadhijJAnadhArI jIva apane ko avidhijJAna dvArA jAnatA hai aura avadhidarzana dvArA use dekhatA hai yaha avadhijJAnI jIya samayahata aura asamavahatake bheda se do prakAra kA hotA hai vaikriyasamudghAta jaba vaha karatA hai taba vaha samavahana aura vaikriyasanuddhAta se rahita asamavahata kahalAtA hai donoM hI avasthAoM meM vartamAna vaha avadhidhArI AtmA adholoka ko jAnatA aura dekhatA hai avadhijJAna aneka prakAra kA hotA hai ataH " AhohI" ityAdi sUtrapATha dvArA sUtrakAra pahelAM e ullekha thaye che ke vaimAnike carama paNa hoya che ane acarama paNa hoya che. te vaimAnike pitAnA avadhijJAnathI aloka Adine jANe che ane dekhe che. A veda (jANavA ) nI apekSAe jIvanA be prakAra hoya che. sUtrakAra have eja vAtane prakaTa kare che- "dohiM ThANehiM AyA ahologa jANai pAsai" " dohi ThANehi" tyAhi yAra sUtra che. mAtmAta me 54re mAmA ( avadhijJAnadhArI jIva) pitAnA avadhijJAna dvArA alekane jANe che ane avadhidarzana dvArA tene dekhe che. te avadhijJAnI jIva be prakAranA hoya che. (1) samavahata ane asamavahata. jyAre te vaikiya sa muddaghAta kare che tyAre tene samavahata kahe che, ane jyAre te vaikiya samudughAtathI rahita hoya che tyAre tene asamavahata kahe che. A baMne prakAranI avasthAvALe avadhijJAnI AtmA alekane jANe che ane dekhe che. zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 2302024 agholAkajJAnAdiviSaya Atmanodvaividhyam 353 dhiryasya sa tathA / niyata kSetraviSayAvadhijJAnItyarthaH / sa samavahatAsamavaha tena kadAcit samavahatena kadAcid asamatra itenetyarthaH, AtmanA jIvo'dho lokaM jAnAti pazyati / evam=adholokatrat sa tiryaglo kam Urdhvalokam, tathA kevalakalpaM samaya bhASayA paripUrNa caturdazarajjvAtmakaM lokamapi ca jAnAti pazyati 4 / vaikriyasamudghAtAnantaraM vaikriyazarIraM bhavatIti vaikriyazarIramAzrityAdholokAdijJAne prakAradvayamAha' dohiM ThANehiM ' ityAdi-sUtracatuSTayaM kaNThayam, navaram - vikurvitena kRtavaikriyazarIreNa AtmanetyarthaH, adhikurvitena tadbhinnena akRtavaikriyazarIreNetyarthaH / uktaM , -- zrI sthAnAMga sUtra : 01 = yaha prakaTa kara rahe haiM ki jaise avadhijJAnadhArI jIva kA avadhijJAna jisa prakAra kA hotA hai athavA paramAvadhi se adhovartI avadhijJAna jisako hotA hai aisA vaha jaba niyatakSetra aura niyataviSaya ko avavijJAna dvArA jAnatA hai aura dekhatA hai isa prakAra niyatakSetra viSayAvijJAnI AtmA kadAcit samavahata ho kara aura kacit asamavahata hokara adholoka ko jAnatA hai, aura dekhatA hai isI taraha se vaha tiryagloka ko aura kevalakalpa sampUrNa loka ko bhI ki jo 14 rAjU kA hai jAnatA hai aura dekhanA hai4 vaikriyasamuddhAta ke anantara hI vaikiyazarIra hotA hai isaliye aba sUtrakAra vaikriyazarIra ko lekara adholokAdike jJAna meM do prakArakA kathana karate haiM "dohiM ThANehiM " ityAdi 4 cAra sUtra haiM - ina saba kA artha spaSTa hai parantu jo vizeSatA hai AtmA jaba kRta vaikriyazarIra se yukta hotA hai taba aura jaba AtmA avadhijJAna aneka prakAranuM hoya che. have sUtrakAra 66 AhohI " " ityAdi sUtra dvArA e prakaTa kare che ke-adhijJAnadhArI jIvanuM avadhijJAna je prakA ratuM hoya che athavA paramAviSethI dhAvartI ( utaratI kATinuM) avadhijJAna jenuM hAya che eve! jIva niyatakSetra ane niyata viSayane avadhijJAna dvArA jANe che ane dekhe che. A prakAranA niyatakSetra ane niyata-viSayAvadhijJAnI AtmA kayAreka samavadyuta thaine ane kayAreka samavahata thayA vinA adheAlAkane jANe che ane dekhe che. eja pramANe te tiglAkane, lAkane ane 14 rAjUpramANu keTalakalpa ( saMpUrNa ) leAkane paNa jANe che ane dekhe che, sU, 4 vaikriya samuddhAtanI pachI ja vaikriya zarIra thAya che. tethI sUtrakAre have vaikriya zarIranI apekSAe adheAleAkAdinA jJAnamAM dvividhatAnuM kathana kare che-- dohiM ThANehiM " mA viSayane anusakSIne pazu yAra sUtra bhAyavAmAM AvyAM che. te badhAne atha spaSTa che, parantu je vizeSatA che te nIce pramANe che--AtmA jyAre kRtakriya zarIrathI yukta nathI hAtA tyAre paNa peAtAnA 66 tha 45 Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 sthAnAGgasUtre noindriyapratyakSamavadhijJAnam , sAMpratamindriyapratyakSajJAnamAha- dohiM ThANehiM ' ityAdi paJcamUtrI-dvAbhyAM sthAnAbhyAmAtmA zabdAn zRNoti / tadeva sthAnadvayamAha dezenApi-sarveNApi ceti / tatra dezena-ekazrotreNa-dvitIyasyopaghAtAt zabdAn zrRNoti, tathA-sarveNa-zrotradvayena ceti / yadvA-dezena-zrotrendriyamANa, tathA sarpaNa-saMbhinnazrotolabdhyapekSayA sarvairapIndriyaiH zabdAn zRNoti 1 / evaM cakSurindriyAdiSvapi vijJeyam / navaraM jihAdezasya pakSAghAtAdi rogeNopaghAtAddezenAsvAkRta vaikriyazarIra se yukta nahIM hotA hai taba bhI vaha apane ayadhijJAna se aloka Adi ko jAnatA hai aura dekhatA hai isa taraha noindriyapratyakSa rUpa jo avadhijJAna hai usake viSaya meM yaha kahA hai aba indriyajanya jo pratyakSajJAna hai usa ke viSaya meM sUtrakAra kahate haiM-" dohiM ThANehiM " ityAdi-yaha paJcasUtrI hai do sthAnoM dvArA AtmA zabdAdiko sunatA hai ve do sthAna isa prakAra se haiM-eka dezarUpa sthAna aura dUsarA sarvarUpa sthAna eka kAna ke upaghAta hone se zabda ko eka kAna se sunanA yaha dezarUpa sthAna hai tathA zrotradvaya se sunanA yaha sarvadezarUpa sthAna hai athayA zrotrendriya mAtra ke dvArA jo AtmA zabdoM ko sunatA hai vaha eka dezarUpa sthAna hai tathA saMbhinnazrotopalabdhi kI apekSA se saba hI indriyoM se zandAdikoM ko jo sunatA hai yaha sarvadezarUpa sthAna hai isI taraha kA kathana cakSu Adi indriyoM ke viSaya meM bhI jAnanA cAhiye taza jaba pakSAghAta se jitA kA eka deza AdhAtita ho jAtA avadhijJAnathI adhe loka Adine jANe che ane dekhe che. A rIte Indriya pratyakSarUpa je avadhijJAna che tenA viSayamAM A kathana karavAmAM AvyuM che. have sUtrakAra Indriyajanya je pratyakSajJAna che tene viSe nIce pramANe kahe che - "dohiM ThANehi " tyAhi pAMya sUtrI aDI mA5pAmA mAvyAM che. me sthA dvArA AtmA zabdAdikene sAMbhaLe che, te be sthAna nIce pramANe che. (1) deza35 ( ma035) sthAna-mane (2) sa535 sthAna. zarTa meM kAne athaDAya ane eka ja kAne saMbhaLAya tene dezarUpa sthAnathI zravaNa thayeluM gaNAya che. ane kAnathI zravaNa karavuM tenuM nAma sarvadezarUpa sthAnathI zravaNa gaNAya che, athavA mAtra zrotrendriya dvArA ja AtmA je zabdane sAMbhaLe che, tene eka dezarUpa sthAna kahe che, tathA saMbhinna zrotopalabdhinI apekSAe badhI ja indriyathI AtmA zabdAdi kenuM je zravaNa kare che tenuM nAma sarva dezarUpa sthAna che. A prakAranuM kathana cakSu Adi IndriyenA viSayamAM paNa samajavuM. tathA jyAre jIbhano eka bhAga pakSaghAtathI nakAme thaI jAya che, zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 2u02sU024 agholokajJAnAdiviSaya Atmanodvaividhyam 355 dayatIti 5 / zabdazravaNAdayo jIvapariNAmA uktAH, saMpati tatprastAvAttatpariNAmAntarANyAha-' dohiM ThANehiM ' ityAdi-dvAbhyAM sthAnAbhyAm AtmA-jIvaH ayabhAsate-dyotate, dezena sarveNa ceti / tatra dezena khadyotavat , sarveNa pradIpavat / yadvA -avabhAsate-jAnAti dezato'vadhyAdinA, sarvataH kevalajJAnena 1 / evaM-prabhAsate prakarSaNa ghotate 2 / vikaroti-dezato hastAdiyaikriyakaraNena, sarvataH sarvadehasya hai-taba vaha apane ekadeza se hI isa kA AsvAda letI hai-sarvadeza se nahIM zabdazravaNa Adi jIva ke pariNAma haiM-so inake viSaya meM to kaha diyA gayA hai-aba isI sambandha ko lekara sUtrakAra unake pariNAmAntaroM kA kathana karate haiM-"dohi ThANehiM " ityAdi-do sthAnoM dvArA AtmA eka deza se aura sarvadeza se camakatA hai prakAzita hotA hai yaha khadyota kI taraha eka deza se aura dIpaka kI taraha sarvadeza se prakAzita hotA hai athavA-" avabhAsate" kriyApada kA artha " jAnatA hai" aisA bhI hotA hai-so isa pakSa meM vaha avadhi Adi jJAna dvArA jo jAnatA hai usakA vaha jAnanA deza se jAnanA hai tathA kevalajJAna dvArA jo jAnatA hai vaha jAnanA usakA sarvadeza se jAnanA hai isI taraha se AtmA do taraha se prakarSarUpa se dyotita hotA hai 2 isI taraha AtmA deza aura sarvarUpa se vikriyA karatA hai hastAdikoM kI vikriyA karanA yaha deza se vikriyA karanA hai aura samastadeha kI vikriyA tyAre te jIbhanA eka bhAgathI (pakSaghAta rahita bhAgathI) ja rasAsvAda le che. tyAre jIbha pitAnA sarva bhAgethI rasAsvAda karI zakatI nathI. - zabdazravaNa Adi jIvanAM pariName che, temanA vize te kahI devAmAM AvyuM che. have sUtrakAra A saMbaMdhane ja anulakSIne temanA pariNAmAntarane aTa 42 cha-" dohi ThANehiM" tyAhi me sthAna dvArA mAtmA se zikSA (mazataH) athavA sazathI ( sataH ) yama cha-zita thAya che. te pataMgiyAnI jema eka dezathI athavA dIpakanI jema sarva dezathI prakAzita thAya cha. athavA-" avabhAsate" yApahanI " cha " savA 55 // atha thAya che. A prakArane artha grahaNa karavAmAM Ave te ahIM nIce pramANe artha samajava-AtmA avadhijJAna Adi dvArA je jANe che te dezataH jANe che, paraMtu kevaLajJAna dvArA je jANe che te sarva dezathI (saMpUrNa rUpe) jANe che. eja pramANe AtmA be rIte prakarSarUpe ghotita ( prakAzita) thAya che. eja pramANe AtmA dezarUpe ane sarvarUpe vikriyA kare che. hasta AdinI vikiyA zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 sthAnAGgasUtre caikiyakaraNena 3 / paricArayati-maithuna sevate dezena manoyogAdInAmanyatamena, sarveNa-yogatrayeNeti / bhASAM bhASate-dezena nivAgrAdinA, sarveNa-samastaistAlvAdisthAnaH5 / AhArayati-dezena mukhamAtreNa, sarveNa-oja AhArApekSayA 6 / pariNamayati-pariNAma prApayati AhArameva khalarasabhAgena, tatra dezena bhaktAzayakaranA yaha sarvadezase vikriyA karanA hai isI prakAra jIva-" paricArayati" eka deza se aura sarvadeza se maithuna sevana karatA haimanoyogAdi tIna meM se kisI eka ke dvArA maithuna sevana karanA yaha ekadeza se maithuna sevana karanA hai aura tInoM yogoM dvArA maithuna sevana karanA yaha sarvadeza se maithuna sevana karanA hai 4 isI taraha AtmA jIva ekadeza se aura sarvadeza se bhASA bolatA hai jihvAgrAdi dvArA bhASA bolanA yaha eka deza se bhASA kA bolanA hai aura samasta tAlbAdi sthAnoM dvArA bhASA bolanA yaha sarvadeza se bhASA kA bolanA hai 5 isI taraha jIya dezarUpa se aura sarvarUpa se AhAragrahaNa karatA hai mukhamAtra se AhAragrahaNa karanA isakA nAma deza se AhAragrahaNa karanA hai aura oja ohAra kI apekSA se sarvazarIra se AhAragrahaNa karanA yaha sarvadeza se AhAragrahaNa karanA hai isI taraha se jIva gRhIta AhAra ko khalarasa bhAga rUpa meM eka deza se aura karavI tenuM nAma dezataH vikriyA che ane samasta zarIranI vikriyA karavI tenu nAma sazata: viyA cha. "paricArayati" mA yA54 dvArA e prakaTa karavAmAM AvyuM che ke AtmA eka dezathI athavA sarvadezathI matha nanuM sevana kare che. maneyega Adi traNa vegamAMthI kaI paNa eka dvArA mithu nanuM sevana karavuM tenuM nAma eka dezathI mithuna sevana che, ane traNe ge dvArA maithunanuM sevana karavuM tenuM nAma sarva dezathI mithuna sevana che. (4) eja pramANe AtmA (jIva) eka dezathI ane sarva dezathI bhASA bole che. eka dezathI bhASA belavI eTale jidvArA Adi eka sthAnathI bhASA bolavI, sava dezathI bhASA bolavI eTale tALavA Adi samasta sthAna dvArA bhASA balavI. (5) eja rIte jIva dezarUpe ane sarvarUpe AhAra grahaNa kare che. mAtra mukha dvArAja AhAra grahaNa karI tenuM nAma dezarUpe AhAra grahaNa karyo kahevAya che. e ja AhAranI apekSAe AtmA samasta zarIra dvArA je AhAra grahaNa kare che tene sarvarUpe AhAra grahaNa karyo kahevAya che. (6) eja pramANe jIva pitAnA dvArA grahaNa karAyelA AhArane khalAsa bhAga rUpe zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA02u02 sU024 adholokajJAnAdiviSaya Atmanovaividhyam 357 dezasya plIhAdinA ruddhatvAt , anyathA sarveNeti 7 / vedayati-anubhavati dezenahastAdyayayavavizeSeNa, sarveNa-sarvAva pavaiH pariNamitAn AhArapudralAn iSTAniSTapariNAmataH 8 / nirjarayati-tya nati-AhAritAn pariNamitAn veditAn AhArapudgalAn dezena-apAnAdinA, sarvega-sarvazarIreNaiva prasvedavaditi 9 / (14) atha vaitAni zabdAdi sparzaparyantAni paJca, tathA ' ababhAsate ' ityArabhya nirjarayati, sarvadeza se pariNamAtA hai bhaktAzaya jaba plIhA lIvara roga Adi se ruddha hotA hai taba gRhIta AhArako jIva ekadeza se khalarasabhAgarUpa meM pariNamAtA hai aura jaba aisA nahIM hotA hai taba vaha gRhIta AhAra ko sarvadeza se khalarasabhAgarUpa meM pariNamAtA hai 7 isI taraha jIya pariNamita AhAra pudgaloM ko iSTAniSTa pariNAma ke rUpa meM ekadeza se aura sarvadeza se anubhava karatA hai hastAdi avayavavizeSa dvArA anubhava karanA ekadeza se anubhava karanA hai aura sarvAvayayoM dvArA jo anubhava karanA hai vaha sarvadeza se anubhava karanA hai isI taraha jIva AhArita pariNamita, vedita AhArapudgalA ko apAna AdirUpa ekadeza dvArA aura prasvedAdi kI taraha sarvazarIra dvArA chor3atA hai athavA zabda se lekara sparzAnta taka ke sUtra tathA "avabhAsate" se lekara nirjarayati taka ke 9 sUtra ye saba 14 sUtra vivakSita vastu kI apekSA ( lehImAM bhaLe evAM to eka dezathI paNa pariNAve che ane sarva dezathI paNa pariNamAve che. jyAre pAcanakriyA karanArAM jaThara, kALaju, AMtaraDA Adi aMgemAMnA keI paNa aMge kaI rogane kAraNe kAma karI zaktAM nathI, tyAre gRhIta AhArane jIva eka dezathI khabarasabhAga rUpe pariNumAve che, paNa jyAre evuM banatuM nathI tyAre jIva gRhIta AhArane sarva dezothI khabarasa bhAgarUpe pariNamAve che. ( 7 ) eja pramANe pariNamita AhAra pudgalene jIva ISTaniSTa pariNAma rUpe eka dezathI paNa anubhave che ane sarva dezothI paNa anubhave che. hAtha Adi athava vizeSa dvArA anubhava karAve tenuM nAma "eka dezathI anubhava kare", ane badhAM avayave dvArA je anubhava karAya che tenuM nAma "sarva dezathI anubhava kara" gaNAya che. (8) eja pramANe jIva AhArita, pariNamita, ane vedita AhAra pagalene apAna AdirUpa eka dezathI athavA prasveda Adi rUpe sarva zarIra daa| ch| cha (6). mathA zapathI sana25zanti sudhIna pAMya sUtra tathA " avamAsate" thI sana nirjarayati " sudhAnA na5 sUtra manAna 14 sUtra mana cha. ma 14 sUtrI zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 sthAnAGgasatra ityantAni naya, evametayoH saMkalanena caturdazApi sUtrANi vivakSitaviSayavastvapekSayA vijJeyAni / ayamatra vivekaH dezenApi-dezato'pi zRNoti-bahuSu zabdeSu kA~zcit zabdAn zrRNoti, sarveNApi-sarvato'pi sAmastyena sarvAn zabdAn zrRNotIti 1 / evaM rUpAdiSvapi bhAvanIyam 14 / uktaM sAmAnyataH zravaNAdikam , vizeSavivakSAyAM devAnAM prAdhAnyAttAnAzritya pAha- dohi ThANehiM ' ityAdi-caturdazasUtrI dvAbhyAM sthAnAbhyAM devaH zabdAn zrRNoti-dezenApi sarveNApi, vivakSitazabdAdiviSayavastvapekSayA dezataH sarvato se jAnanA cAhiye isakA abhiprAya aisA hai-aneka zabdoM meM se yaha jIva jo ki kitaneka zabdoM ko sunatA hai vaha usakA sunanA deza se sunanA hai aura jaba samasta zabdoM ko sunatA hai so yaha sunanA usakA sarvadeza se sunanA hai isI taraha kA kathana rUpAdikoM ke viSaya meM bhI kara lenA cAhiye 14 sAmAnyarUpa se yaha zravaNAdika kA kathana kiyA hai aba sUtrakAra vizeSavivakSA ko Azrita karake devoM kI pradhAnatA se inakA kathana karate haiM-" dohiM ThANehiM" ityAdi-caturdaza sUtrI hai-do sthAnoM ko lekara deva zabdoM ko sunatA hai ye do sthAna ekadeza aura sarvadezarUpa haiM deva ekadezarUpa se bhI zabdoM ko sunatA hai aura sarvadezarUpa se bhI zabdoM ko sunatA hai arthAt vivakSita zabdAdi viSayarUpa vastu kI vikSita (amuka) vastunI apekSAe samajavA joIe. A kathananuM tAtparya evuM che ke-aneka zabdomAMthI A jIva je keTalAka zabdone sAMbhaLe che, te temane sAMbhaLavAnI) kiyAne dezarUpa zravaNa kahe che, ane jyAre te samasta zabdone sAMbhaLe che tyAre tenA dvArA temanuM je zravaNa thAya che tene sarvadezathI thayeluM zravaNa kahevAya che. e ja prakAranuM kathana rUpAdikanA viSayamAM paNa samajI levuM. meM 14 che sAmAnya rUpe A zravaNadikanuM kathana ahIM karavAmAM AvyuM che. have sUtrakAra devanI pradhAnatAnI apekSAe temanuM vizeSa kathana kare che - "dohiM ThANehiM" tyAta 14 sUtrI maDI mA55mA bhAcyAM chbe sthAno dvArA deva zabdane zravaNa kare che-(1) eka dezathI ane (2) sarvadezathI. eTale ke eka dezarUpe paNa deva zabdone sAMbhaLe che ane sarva dezarUpe paNa zabdone sAMbhaLe che. A kathananuM tAtparya e che ke...zabdAdi viSayarUpa vastunI apekSAe te deva dezanI apekSAe zabdone zravaNa kare che ane samasta zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA02 u0 sU024 adholokajJAnAdiviSaya Atmano dvaividhyam 359 yA zrRNoti yAvat nirjarayati / vyAkhyA sugamA 14 / pUrvoktA bhAvAH zarIre satyeva saMbhayantAti devAnAM pradhAnatvAtteSAmeva vyaktitaH zarIraprarUpaNAmAha ' ma ruyA ' itpAdyaSTasUtrI | marutodevAH dvividhAH- eka zarIrA dvi zarIrAzceti / tatra maruto devA lokAntikadevavizeSAH santi, te caikazarIriNaH- vigrahagatau kArmaNazarIratvAt / upapAtAnantaraM vaikiyazarIrasahAbAda dvizarIriNo bhavanti / yadvAbhavadhAraNIyApekSayeka zarIriNaH, uttaravai kriyApekSayA tu dvizarIriNaH 1 / evaM kinarAdayaH saptApi devAH bodhyAH, / tatra kinnarAH kiM puruSAH gandharvAzcaite trayo vya ntarAH, zeSAH nAgakumArAH, suvarNakumArAH, agnikumArAH, vAyukumArAceti catvAro apekSA vaha deva deza se aura sarva samasta zabdoM ko sunane kI apekSA sarvadeza se zabdoM ko sunatA hai isI taraha kA kathana yAvat " nirjarayati " taka deva ke sambandha ko lekara jAna lenA cAhiye ina 14 sUtroM kI vyAkhyA sugama hai ye saba sunane AdirUpa bhAva zarIra ke hone para hI ho sakate haiM ataH vyaktirUpa se kauna se deva kitane zarIravAle hote haiM yaha bAta aba sUtrakAra prakaTa karate haiM maruta deva - do prakAra ke hote haiM eka ekazarIravAle aura dUsare do zarIravAle marudeva lokAntika devavizeSa haiM ye eka zarIradhArI hote haiM arthAt vigrahagati meM eka hI kArmaNa zarIra rahatA hai isa apekSA ye ekazarIravAle hote haiM tathA upapAta ke bAda vaikriyazarIra kA sadbhAva ho jAne se ye do zarIravAle hote haiM / athavA bhavadhAraNIya zarIra kI apekSA ye eka zarIravAle hote haiM aura uttara caikiya zarIra kI apekSA ye do zarIravAle hote haiN| isI Hose zabdone zravaNu karavAnI apekSa e te deva sadezathI zabdonuM zravaNa kare che. eja prakAranuM kathana nirjarayati " paryantanA yahone anusakSIne, hevAnA vissyamAM ahIM samajI levuM. A 14 sUtreAnI vyAkhyA saraLa che. zravaNa Adi rUpa bhAvanuM astittva vinA zarIra sabhavI zakatuM nathI. A bhAvAnuM astitva zarIrayukta jIvemAM ja sabhavI zake che. tethI sUtrakAra have e vAta prakaTa kare che ke kayA kayA deza keTalAM zarIravALAM DAya che. marUtadeva e prakAranA hoya che-(1) eka zarIravALA ane (ra) e zarIravALA, marUtadeva leAkAntika devavizeSa che. te eka zarIradhArI paNa hAya che, eTale ke vigrahagatimAM eka kAmaNu zarIranA ja sadbhAva rahe che, te kAraNe vigrahagati daramiyAna tee eka ja zarIravALA hAya che. pazu upapAta bAda vaikriya zarIranA paNa sadbhAva rahe che, tethI upapAta bAda temanAmAM e zarIranA sadbhAva rahe che. athavA bhavadhAraNIya zarIranI apekSAe teA eka zarIravALA hAya che ane uttara vaikriya zarIranI apekSAe e zarIravALA zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 sthAnAGgasane bhavanapatayaH 8 / parigaNitabhedagrahaNaM bhedAntaropalakSaNaM, na tu vyavacchedArtham , sarvajIvAnAM vigrahagatAvekazarIratvAt . anyadA-utpattau-dvi zarIratvAditi / sAmAnyata Aha-'devA duvihA' ityAdi / vyAkhyA sugamA // mU0 24 // itizrIvizvavikhyAta-jagavallabha-prasiddhavAcaka-paJcadazabhASAkalitalalitakalApAlApaka-pravizuddhagadyapadyanaikagranthanirmApaka-yAdimAnamardaka zrIzAhUchatrapati kolhApurarAjapradatta 'jainazAstrAcArya'padabhUSita-kolhApurarAjaguru bAlabrahmacAri-jainAcArya-jainadharma divAkara-pUjyazrI-ghAsIlAlativiracitAyAM sthAnAGgamUtrasya sudhAkhyAyAM vyAkhyAyAm dvitIyasthAnasya dvitIyodezakaH samAptaH // 2-2 // taraha se kinnara Adi sAta devoMke sambandhameM bhI jAnanA cAhiye inameM kinnara, kimpuruSa aura gandharva ye tIna vyantaradeva haiM nAgakumAra, suvarNakumAra agnikumAra aura vAyukumAra ye cAra bhavanapati deva haiN| ina parigaNita bhedoMkA jo yahAM grahaNa huA hai vaha anya bhedoMko grahaNa karaneke liye hI huA hai unake vyavacchedake liye nahIM huA hai jitane bhI jIva hote haiM una sabako vigrahagati meM eka hI zarIra hotA hai aura upapAtake samaya unake do zarIra hote haiM / "devA dvividhAH prajJaptAH" aisA jo kahA gayA hai ki deva do prakAra ke hote haiM eka ekazarIravAle aura dUsare do zarIravAle so yaha kathana sAmAnyarUpa se kahA gayA hai / / suu024|| zrIjainAcArya-jainadharmadivAkara-pUjyazrI ghAsIlAlacativiracita sthAnAGga sUtrakI sudhAnAmaka TIkArthakA dUsaresthAnakakAdvitIya uddezaka smaapt||2.2|| hoya che. A prakAranuM kathana kinnara Adi sAta prakAranA deve viSe paNa samajavuM. temAMnA kinAra, jiMpuruSa ane gaMdharva, A traNa vyantara deve che ane bAkInA nAgakumAra, suvarNakumAra, agnikumAra ane vAyukumAra, e cAra bhavanapati deve che. ahIM gaNAvavAmAM AvelA je bhedane grahaNa karAyA che, te anya bhedene grahaNa karavA mATe ja gaNAvyA che, temane vyavaccheda karavAne mATe ahIM temane gaNAvavAmAM Avela nathI. jeTalAM ja hoya che te badhAne vigrahagatimAM eka 1 zarIra DAya cha bhane 65pAtane samaye tabhane meM zarIra DAya che. " devA dvividhA prajJaptAH " 5 me 2nA hAya che. (1) me zarIrayANA mana (2) zarIravALA." A prakAranuM je kathana ahIM karavAmAM AvyuM che te sAmAnyarUpe 42vAmA mA0yuM che, ma samAvu naye. sU. 24 zrI jainAcArya - jainadharmadivAkara-pUjya zrI ghAsalAla muniviracita sthAnAMgasUtranI sadhA nAmanI TIkArthanA bIjA sthAnakane bIje uddezaka samApta. je 2-2 . zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha tRtIyoddezakaH prArabhyateukto dvitIyoddezakaH, samprati tRtIyaH prArabhyate, asya dvitIyena sahAyama bhisambandhaH-anantaroddezake jIvapadArtho'nekavidhaH proktaH, atra tu tadupagrAhakapudgala jIvadharmakSetradravyalakSaNapadArthaprarUpaNA procyate, ityevaM sambandhenAyAtasyAsyedamAdimaM sUtrASTakam , tatrAntimasUtreNAsyAyaM sambandhaH-iha dvitIyodezakasyAntyasUtre devAnAM zarIraprarUpaNAkRtA, zarIravAMzca zabdAdigrAhako bhavatItyatra zabdastApannirUpyate dUsare sthAnakakA tIsarA uddezA dvitIya uddezaka kA kathana kiyA jA cukA hai aba tRtIya uddezaka kA kathana prArambha hotA hai isakA dvitIya uddezaka ke sAtha sambandha aisA hai ki anantara dvitIya uddezaka meM jIva padArtha aneka prakAra kA kahA gayA hai so aba isa tRtIya uddezaka meM tadupagrAhaka pudgala dharma jIvadharma kSetra aura dravya ina padArthoM kI prarUpaNA kI jAtI hai isa uddezaka kA jo Adima sUtrASTaka hai usakA dvitIya uddezaka ke antima sUtra ke sAtha aisA sambandha hai ki vahAM devoM ke zarIra kI prarUpaNA kI gaI hai so yahAM aba aisA prakaTa karanA hai ki jo zarIravAlA hotA hai vahI zabdAdikoM kA grAhaka hotA hai isI kAraNa yahAM zabdoM kA sarva prathama prarUpaNa sUtrakAra kara rahe haiM-"duvihe sadde pannatte" ityAdi / sU0 25 // bIjA sthAnakane trIjo uddezakabIjo uddezaka pUre thaye. have trIjA uddezakane prAraMbha thAya che. A uddezakane bIjA uddezaka sAthe A-prakArane saMbaMdha che- bIjA uddezakamAM jIva padArtha aneka prakAranAM kahyAM che. have A trIjA uddezakamAM tadupagrAhaka pula dhama, jIvadharma, kSetra ane dravya, A padArthonI prarUpaNuM karavAmAM AvI che. A udyAnI zarUAtamAM je sUvASTaka che teno bIjA udezAnA aMtima sUtranI sAthe A prakArane saMbaMdha che-pahelA udezakanA chellA sUtramAM denA zarIranI rUpaNa karavAmAM AvI che. jeo zarIravALA hoya che, teo ja zabdAdi kone grahaNa karanArA hoya che. A saMbaMdhane anulakSIne sUtrakAre ahIM sauthI pahelAM zabdonI prarUpaNA karI che. ___duvihe se pannatte" yA // sU. 25 / / tha 46 zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre mUlam -- duvihe sadde paNNatte taM jahA bhAsAsade ceva NobhAsA caiva | 1 | bhAsAsade duvihe paNNatte taM jahA - akkharasaMbaddhe ceya noakkhara saMbaddhe ceva / 2 | NobhAsAsa duvihe paNNatte, taM jahA- Aujjasade ceva, NoAujjasadde ceva | 3 | Aujjasa duvihe paNNatte, taM jahA-tate caiva vitate caiva / 4 / tate dubihe paNNatte, taM jahA ghaNe caiva jhUsire ceva / evaM vitate vi / 6 | NoAujjasade duvihe paNNatte, taM jahA bhUsaNasa de caitra nobhUsaNasa cetra / 7 / NobhUsaNasa duvihe paNNatte, taM jahA tAlasade ceva, lattiyAsade caiva / 8 / dohiM ThANehiM saddupAe siyA, taM jahA- sAhanaMtANa ceva puggalANaM saguppAe siyA | bhijjaMtANa ceva poggalANaM sadduSpAe siyA ||suu025 // 362 1 chAyA - dvividhaH zabdaH prajJaptastadyathA - bhASAzabdazcaiva nobhASAzabdazcaiva / bhASAzabdo dvividhaH prajJaptastadyathA - akSarasaMbaddhazcaiva noakSarasaMvaddhazcaiva / nobhASAzabdo dvividhaH prajJaptastadyathA - Avothazabdazcaiva noAtodyazabdazcaiva / Atozabda dvividhaH prajJaptastadyathA - tatazcaiva vitatazcaiva / tato dvividhaH prajJaptastadyathAghanazcaiva zupirazcaiva / evaM vitato'pi / noAtodyazabdaM dvividhaH prajJaptastadyathAbhUSaNazabdazcaiva nobhUSaNazabdazcaiva / nobhUSaNazabdo dvividhaH prajJaptastadyathA-tAlazabdazcaiva latikAzabdazcaiva dvAbhyAM sthAnAbhyAM zabdotpAdaH syAt, tadyathAsaMhanyamAnAnAM caiva pudgalAnAM zabdotpAdaH syAt bhidyamAnAnAM caiva pudgalAnAM zabdo tpAdaH syAt // sU0 25 // TIkA - ' duvihe sadde ' ityAdi sUtrASTakaM sugamam | navaram - bhASAzabdaH = bhASAparyAptinAmakarmodayApAdito jIvazabdaH, tadanyastu nobhASAzabdaH 1 / TIkArtha- zabda do prakArakA kahA gayA hai-eka bhASAzabda aura dUsarA nobhASAzabda bhASAzabda bhI do prakArakA kahA gayA hai ekaakSara sambaddha dUsarA zabdanA nIce pramANe e prakAra kahyA che-(1) bhASAzabda ane (2) nA bhASAzabda, bhASAzabdanA pazu nIce pramANe be prakAra kahyA che-(1) akSara samRddha zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 2 u0 3 sU0 25 zabdadvaividhyanirUpaNam 363 bhASAzabdo'pi dvividhaH-akSarasambaddhaH varNavyaktiyuktaH, itaro noakssrsmbddhH2| AtoyaM dundubhyAdi, tasya yaH zabdaH sa AtodyazabdaH, anyo vaMzasphoTAdijanyaH zabdo nobhAtoDazabdaH 3 / tataH-vINAdinitaH zabdaH, vitataH paTahAdijanitaH noakSara sambaddha inameM jo no bhASAzabda hai vaha bhI do prakArakA kahA gayA hai-eka Atodyazabda aura dUsarA noAtoyazabda Atodyazabda bhI do prakAra kA kahA gayA hai-eka tata aura dUsarA vitata tata bhI ghana aura zuSira ke bheda se do prakAra kA kahA gayA hai isI prakAra se vitata bhI do prakAra kA kahA gayA hai noAtodya zabda bhI do prakAra kA kahA gayA hai eka bhUSaNa kA zabda aura dUsarA nobhUSaNa kA zabda, no bhUSaNazabda bhI do prakAra kA kahA gayA hai eka tAlazabda aura dUsarA latikA zabda do sthAnoMse zabdotpAda hotA hai eka to jaba pudgala saMhanya mAna (TakarAnA) hote haiM taba zabdotpAda hotA hai aura dUsare jaba vebhidyamAna (bhedana) hote haiM taba zabdotpAda hotA hai, pudgala ke anu aura skandhabhedoM kI avAntara jAtiyAM 23 haiM ina meM eka bhASA vargaNA bhI hai ye bhASA vargaNAe~ loka meM sarvatra vyApta haiM jisa vastu se dhvani nikalatI hai usa vastu meM kaMpana hone ke kAraNa ina bhASA pudgala vargaNAoMmeM bhI kaMpana hotA hai,jisase tareMge utpanna hotI haiM ye taraMge hI uttarottara pudgalavargaNAoM meM kampana paidA ane (2) akSara saMbaddha vaLI no bhASa zabdanA paNa A be prakAra kahyA cha-(1) mAtAdha za4 sane (2) nAmAta za6. mAtAdha zahanA para pra // cha-(1) tata sane (2) vitata. tatana paY me leha cha-(1) dhana ane (2) zuSira. eja pramANe vitatanA paNa be bheda kahyA che ne Atedya zabdanA paNa be prakAra kahyA che-(1) bhUSaNa zabda ane (2) ne bhUSaNa zabda. nA bhUpae zahanA 56 me le 4aa cha-(1) tAsa za6 ane (2) ti: zaha be sthAne dvArA zabdotpAda thAya che. (1) jyAre pula saMhanyamAna athaDAvuM thAya che tyAre zabdapAda thAya che, ane (2) jyAre teo bidyamAna thAya che (bhedAya che) tyAre zabdotpAda thAya che. pulanA aNu ane skandha bhedanI AvAntara jAtio 23 che, temAMnI eka bhASAvargaNA paNa che. te bhASAmAM NAo lekamAM sarvatra vyApta thayelI che. je vastumAMthI dAni nIkaLe che te vastumAM kaMpana thavAne lIdhe te bhASA pula vargaNAomAM paNa kaMpana thAya che. tene lIdhe taraMge (avAjanAM mojAo) utpanna thAya che. te taraMge ja uttare uttara pala vagaNAomAM kaMpana pedA kare che, ane tene lIdhe eka zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 sthAnAGgasUtre karatI haiM jisa se zabda eka sthAna se udbhUta hokara bhI dUsare sthAna para sunAi par3atA hai, vijJAna vAle bhI zabdakA vahana bhI isI prakAra kI prakriyA dvArA mAnate haiM yadyapi naiyAyika aura vaizeSika zabda ko AkAza kA guNa mAnate haiM kintu jaina siddhAntameM ise pudgaladravya ko vyaJjanaparyAya mAnA hai aura yukti se vicAra karane para bhI yahI siddha hotA hai isa zabda ke bhASAtmaka aura abhASAtmaka aise do bheda haiM bhASA paryApti nAmakarma ke udaya se utpAdita ( utpanna kiye hue ) jo jIva ke dvArA zabda kiyA jAtA hai vaha bhASA zabda hai aura isase bhinna nobhASA zabda hai 1 bhASA zabda bhI akSara sambaddha aura noakSarasambaddha ke bheda se do prakAra kA hai inheM bhI sAkSara aura anakSara rUpa se kahA gayA hai jo vividha prakAra kI bhASAe~ bolacAla meM AtI haiM jinameM zAstra likhe jAte haiM ve akSara sambandha sAkSara zabda haiM yahI bAta " varNavyaktiyuktaH" pada se prakaTa kI gaI hai isa se bhinna jo zabda hai vaha noakSara sambaddha zabda hai yaha dvIndriyAdi prANiyoM kI dhvani rUpa hotA hai dundubhi Adi kA jo zabda hai vaha Atodya (vAje kA ) zabda hai tathA vaMza (vaMza Adi sthAnamAM utpanna thayela zabda bIjA sthAna para paNa sAMbhaLI zakAya che. zabada ( avAja ) nuM A prakAre prasaraNa thavAnI vAta vaijJAniko paNa svIkAre che. jo ke yAyika ane vaizeSika matavAdIe zabdane AkAzano guNa mAne che, paraMtu jaina siddhAntamAM te tene pudgala dravyanI vyaMjana-paryAya rUpa mAnavAmAM Avela che, ane yukti pUrvaka vicAra karatAM eja vAta siddha thAya che. A zabdanA bhASAtmaka ane abhASAtmaka evAM be bheda che. bhASAparyApti nAmakarmanA udayathI upAdita (utpanna karAyela) je zabdajIvanA dvArA kara. vAmAM Ave che tene bhASAzabda kahe che. tenAthI bhinna je zabda che tene ne bhASAzabda kahe che. (1) bhASAzabda paNa akSara saMbaddha ane akSara saMbaddhanA bhedathI be prakArane kahyo che. temane paNa sAkSara ane anakSararUpa be bheda yakta kahevAmAM Avela che. je vividha prakAranI bhASAo bolacAlamAM Ave che, je bhASAomAM zAstro lakhAya che, temane "akSara saMbaddha sAkSara zabda" n| 42mA saNAvI zaya che. sela yAta "varNavyaktiyuktaH " mA 54 baa| prakaTa karavAmAM AvI che. tenAthI bhina je zabda che tene ne akSara saMbaMddha zabda kahe che. te dvIndriya vagere prANIonA ivanirUpa hoya che. daMbhi (nagAra) AdinA avAjane Adya (vAjiMtrone) zabda kahe che, tathA zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA02 u03 2 0 25 zabdadvaividhyanirUpaNam 4 / tatazabdo ghanaH zuSirazceti dvividhaH / tatra ghanaH - kAMsyatAlAdijanitaH, zuSira : - vaMzAdijanitaH 5 / evaM vitato'pi dhanazupirabhedena dvividhaH / uktaJca - " tataM vINAdikaM jJeyaM vitataM paTahAdikam / 365 " ghanaM tu kAMsyatAlAdi, vaMzAdi zuSiraM matam // 1 // " iti 6 / bhUSaNazabda::- nU purAdijanitaH tadbhinno nobhUSaNazabdaH 7 / tAlazabdaH = hastatAlAdijanitaH, lattikAzabdaH - pANiprahArajanitaH 8 / anayA'STamucyA ke paraspara TakarAne se jo zabda hotA hai ) hai vaha noAtoya zabda vINA Adi se jo zabda utpanna hotA hai vaha tata zabda hai tathA paTaha (Dhola) Adi se jo zabda utpanna hotA hai vaha vitata zabda hai 4 ghana aura zuSira ke bheda se tata zabda do prakAra kA hai - kAMsya tAla Adi se janita jo zabda hai vaha ghanazabda hai vaMza zaMkha Adi se janita jo zabda hai vaha zuSira zabda hai isI taraha se vitata zabda bhI ghana aura zuSira ke bheda se do prakAra kA hai uktaM ca- "tataM vINAdikaM " ityAdi / nUpura Adi se janita zabda bhUSaNa zabda hai tathA isase bhinna jo zabda hai vaha nobhUSaNa zabda hai hAthoM kI tAlI bajAne Adi se jo zabda hotA hai vaha tAlazabda hai tathA eMDI Adi ke prahAra se jo zabda hotA hai vaha lattikA zabda hai isa aSTa sUtroM dvArA zabdoM ke bheda kahe gaye haiM aba zabdotpatti ke viSaya meM sUtrakAra kahate haiM - zabda do kAraNoM se utpanna hotA hai eka to saMghAtarUpa vAMsa Adi paraspara athaDAvAthI je avAja thAya che tene nAAtAdya zabda kahe che. vINA AdimAMthI je avAja nIkaLe che tene tatazabda kahe che, tathA Dhola AdimAMthI je avAja nIkaLe che tene vitatazabda kahe che. (4) ghana ane zuSiranA lettuthI tatazabda e prakAranA kahyA che-karatAla, maMjirA AdithI janita je avAja che tene ghanazabda kahe che ane vAMsaLI, za`kha AdithI janita zabdane zuSira zabda kahe che. vitata zarUda paNa ghana ane SiranA bhedathI e prAranA che. hyuM pazu che - " tataM vINAdikaM " ityAdi. nUpura ( jhAMjhara ) Adi dvArA nita zabdane bhUSaNa zabda kahe che ane tenA karatAM bhinna evAM zabdane nAbhUSaNa zabda kahe che. hAthAthI tALI pADavA Adi vaDe je zabda thAya che tene tAla zabda kahe che. paganI eDI vagerenA prahArathI je zabda thAya che tene latikA zabda kahe che. A aSTasUtrI dvArA sUtrakAre zabdanA bhedonuM nirUpaNa karyuM che. have sUtrakAra zabdotpattinAM kAraNeAnuM nirUpaNa kare chezabda e rIte utpanna thAya che--saghAtarUpa avasthAne zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAnasatre zabdabhedAH proktAH, sAmprataM zabdotpattimAha-'dohi ThANehiM ' ityAdi-dvAbhyAM sthAnAbhyAM kAraNAbhyAM zabdotpAdaH zabdotpattiH syAt , tathAhi-'sAhannatANaM' ityAdau paJcamyarye SaSThI, tena saMhanyamAnebhyaH saMghAtaM samApadyamAnebhyaH pudgalebhyaH zabdotpAdaH syAt / yathA-abhrapavanAdi saMyoga garjanazabdItpattiH tathA-bhidhamAnebhyaH viyojyamAnebhyaH pudgalebhyazca zabdotpAdaH syAt yathA vRkSa patrAdInAmiti // sU0 25 // pudgalAnAM saMghAtabhedayoH kAraNamarUpaNAmAhamUlam-dohiM ThANehiM poggalA sAhaNNaMti taM jahA-saI vA poggalA sAhannaMti, pareNa vA poggalA sAhannati 1 / dohiM ThANehi poggalA bhijjati taM jahA-saI vA poggalA bhijjaMti pareNa vA poggalA bhijjati 2 / dohiM ThANehiM poggalA parisaDaMti, taM jahA-saI vA poggalA parisaDaMti pareNa vA poggalA parisADijjaMti 3 / evaM parivaDaMti 4, viddhaMsati 5 / duvihA poggalA paNNattA, taM jahA-bhinnA ceva abhinnA ceva 1 / duvihA poggalA paNNattA taM jahA-bhiuradhammA ceya nobhiuradhammA ceva 2 / duvihA poggalA paNNattA, taM jahA. avasthA ko prApta hote hue pudgaloM se zabdotpAda hotA hai jaise abhra (megha kA zabda ) aura pavana Adi ke zabda hone para garjana rUpa zabda kI utpatti hotI hai dUsare jaba pudgala skandha viyukta hote haiM taba unase zabdotpAda hotA hai jaise vRkSa patra AdikoM kA zabda hotA hai arthAt jaba vastu alaga 2 ho jAtA hai taba unakA jo zabda hotA hai vaha piyukta zabda hai ||suu0 25 // prApta karatAM pule dvArA zabdotpAda thAya che. eTale ke palenI arasa-parasamAM saMghAta (saMga) thavAthI evuM bane che. jemake meghanI garjanA ane pavana Adine zabda (susavATa) thavAthI garjanarUpa zabdanI utpatti thAya che. (2) jyAre pudgala skandha viyukta (alaga) thAya che, tyAre temanA dvArA zabdanI utpatti thAya che. jemake vRkSa, patra Adikene zabda saMbhaLAya che. kahevAnuM tAtparya e che ke jayAre vastu alaga thAya che tyAre paNa zabadanI utpatti thAya che. je sU 25 che zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- sughA TIkA sthA02u030 26 pudgalAnAM saMghAtabhedakAraNanirUpaNam 367 paramANupoggalA ceva noparamANupoggalA ceva 3 / duvihA poggalA paNNattA, taM jahA-suhumA cetra bAyarA ceva 4 / duvihA poggalA paNNattA taM jahA-baddhapAsapuTThA ceya nobaddhapAsapuTThA ceva 5 / duvihA poggalA paNNattA, taM jahA-pariyAiya cveya apariyAiyaccatra 6 / duvihA poggalA paNNattA, taM jahAattA ceva aNattA ceva 7 / duvihA poggalA paNNattA taM jahAiTThA ceya ANiTThA ceya 8 / evaM kaMtA 9, piyA 10, maNunnA 11, maNAmA 12 // sU0 26 // chAyA-dvAbhyAM sthAnAbhyAM pudgalAH saMhanyante, tadyathA-svayaM yA pudgalAH saMhanyante, pareNa vA pudgalAH saMhanyante 1 / dvAbhyAM sthAnAbhyAM pudralA bhidyante tadyathA-svayaM vA pudgalA bhidyante pareNa yA pudgalA bhidyante 2 / dvAbhyAM sthAnAbhyaM pudgalAH parizaTanti, tadyathA-svayaM vA pudgalAH parizaTanti, pareNa vA pudgalAH parizATayante 3 / evaM paripatanti 4 vidhvaMsante 5 / dvividhAH pudgalAH prajJaptAH, tadyathA-bhinnAzcaiva abhinnAzcaiva 1 / dvividhAH pudgalAH prajJaptAstadyathA-bhiduradharmANazcaitra no bhiduradharmANazcaiva 2 / dvividhAH pudgalAH prajJaptAstadyathA-paramANupudgalAzcaiva no paramANupudgalAzcaiva 3 / dvividhAH pudgalAH prajJaptAdyathA-mUkSmAzcaiva bAdarAzcaiva 4 / dvividhAH pudgalAH prajJaptAstadyathA-baddhapArzvaspRSTAzcaiva no bddhpaarthspRssttaashcaiv5| dvividhAH pudgalAH prajJaptAstadyathA-paryAttAzcaiva aparyAttAzcaiva6 / dvividhAH pudgalAH prajJaptAstadyathA-AttAzcaiva anAttAzcaiva 7 / dvividhAH pudgalAH prajJaptAstadyathA-iSTAzcaiva, aniSTAzcava 8 / evaM kAntAH9, miyAH 10, manojJAH 11, mana AmAH 12 // sU0 26 / / pudgaloM ke saMghAta aura bheda ke kAraNa kI prarUpaNA'dohiM ThANehiM poggalA sAhaNaMti' ityaadi| TIkArtha-yaha paMcasUtrI hai-isakA artha sugama hai, svabhAvase hI jo pudgala paraspara meM mila jAte haiM-jaise ve abhrAdikoM (meghoM) meM mila pudgalenA saMghAta (saMga) nI tathA vighaTananA kAraNenI prarUpaNA- " dohi ThANehiM pogalA sAhaNNaMti" tyAha 2014-mAyasUtrI cha, tana matha sa27 che. mahimA (bhadhAmA) jle je rIte eka bIjA sAthe maLI jAya che-piMDarUpa banI jAya che, te zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 sthAnAnasUtre ____TIkA- dohi ThANehiM ' ityAdi-paJcamUtrI sugamA / nagharam-vizeSastvayam svayaM yA svabhAvenaiva abhrAdiSviva pudgalAH saMhanyante saMbadhyante, piNDIbhavantItyarthaH, karmakartRprayogo'yam / vA athavA pareNa-anyena pudgalAHsaMhanyante 1 / svayaM pareNa vAmidyante vighaTante / svayaM vA pudgalAH parizaTanti, avasIdanti kutsitAvasthA prApnuvanti-kuSThAdinAGgulyAdivat , pareNa vA pudgalAH parizATayante madyadravyAdivat 3 / paripatanti parvatAderiva 4 / vidhvaMsante vinazyanti ghanapaTalavat 5 / jAte haiM saMbaddhita ho jAte haiM-piNDIbhAva ko prApta ho jAte haiM yaha unake milane meM prathama kAraNa hai| tathA-para ke dvArA kRta upAya se jo pudgala Apasa meM mila jAte haiM yaha unake milane meM dUsarA kAraNa hai isI taraha jo pudgala apane Apa vighaTita (alaga ) ho jAte haiM yaha unake vighaTita hone kA prathama kAraNa hai tathA jaba ve dUsare kAraNoM se vighaTita ( alaga) kara diye jAte haiM to yaha unake vighaTita hone kA dUsarA kAraNa hai| 2 / isI taraha se unake parizaTita (saDanA) hone ke bhI do kAraNa haiM-eka kAraNa vaha hai jisa kAraNa se ve svayaM hI kuSTha (koDha) rogAdi se aMgulI kI taraha parizaTita ho jAte haiM-kutsitAvasthA ko prApta ho jAte haiN| arthAt saDa jAte haiM, dUsarA kAraNa yaha hai ki jisake dvArA madyAdi dravya kI taraha (parizaTina ) saDAye jAte haiM 3 isI prakAra se pudgaloM ke paripatana (par3ane ) meM bhI do kAraNa haiM-eka kAraNa yaha hai ki jisase ye parvatAdi kI taraha apane Apa patita (par3anA) rItane svAbhAvika saMghAta (saMyogIkaraNa) kahe che. A sivAya pudranA saMghAtanuM bIjuM kAraNa A pramANe che-paranA dvArA kRta upAya dvArA paNa pale eka bIjA sAthe maLI jAya che. 1 pulanA vighaTanAmAM (judA thavAmAM) paNa evAMja be kAraNe rahelAM che.(1) pule pitAnI jAte ja vighaTita (alaga) thaI jAya che (2) athavA teo bIjA kAraNethI paNa vighaTana pAme che. je 2 | eja pramANe temanA parizaTanamAM (saDavAmAM) paNa be kAraNe kAma kare che-(1) jema kaDhAdi roga dvArA AMgaLI Adi ago saDI jAya che tema svAbhAvika rIte ja pulomAM parizaTana thAya che (2) madyAdi dravyanI jema anya upAye dvArA paNa parizaTana thAya che. 3 che e ja pramANe pulanuM paripatana (paDavAnI kriyA) paNa be kAraNe thAya che. (1) parvatAdinI jema ApoA5 paripatana thAya che (2) anyanA dvArA paNa temanuM paripatana karAya che. je 4 zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 2 u0 3 sU026 pudgalAnAM saMghAtabhedakAraNanirUpaNam 369 punaH pudgalAneva nirUpayati-'duvihA poggalA' ityAdi dvAdazasUtrI kaNThyA, navaram-bhinnAH = vighaTitAH ubhinnAH = saMghAtamApannAH 1 / svayameva bhidyate iti bhiduraM = bhiduratvamityarthaH tadeva dharmaH svabhAvo yeSAM te bhiduradharmANaH - pratikSaNavinazvarazIlA ityarthaH, antarbhUtamAvapratyayo'yam / tadbhinnA no bhiduradharmANaH 2 / paramANupudgalAH-paramAzca te. ho jAte haiM aura dUsarA kAraNa vaha hai ki jisake dvArA ve paripatita kiye jAte haiM isI taraha se pudgaloM ke vinAza hone meM bhI do kAraNa hote haiM-eka kAraNa vaha hai ki jisa kAraNa se ve ghanapaTala ( medha ) kI taraha svataH hI naSTa ho jAte haiM aura dUsarA kAraNa vaha hai ki jisase ve vinaSTa (nAza ) kara diye jAte haiM jaise purAnA ghara Adi 5 / yaha dvAdaza sUtrI hai-isameM bhI pudgala do prakAra ke hI prakaTa kiye gaye haiM-eka vighaTita aura dUsare saMghAtaprApta jo pudgala bhinna 2 rUpa meM vighaTita haiM ve bhinna vighaTita ( alaga 2) pudgala haiM tathA jo pudgala saMghAta (eka dUsare ke sAtha mila jAnA ) ko prApta haiM ve abhinna-saMghAta prApta pudgala haiM 1 isa prakAra se bhI pudgala do prakAra ke haiM-eka bhiduradharmA aura dUsare nobhiduradharmA jinakA svabhAva apane Apa hI pratikSaNa vinazvara (nAza) hone kA hai ye bhiduradharmA pudgala haiM aura jinakA svabhAva aisA nahIM hai-bhiduradharmAse jo viparIta haiM ve nobhiduradharmA paramANu pudgala haiM 2 isI prakAra se pudgala do prakAra ke haiM-eka paramANu rUpa pudgala aura eja pramANe pudgalenA vinAzamAM paNa be kAraNe kAma kare che-(1) meghanI jema teo svataH vinaSTa thaI jAya che (2) athavA purANA gharanI jema anya upAye dvArA paNa tene vinAza karAya che. pa che - have je dvAdaza strI (bAra sUtre ) kahI che tene artha samajAvavAmAM bhAve che-tabhA 59 pugavAnA meM prA2 matAcyA cha-(1) vighaTita gane (2) saMghAtaprAsa. je pula jude jude rUpe vighaTita che, teo bhinna vighaTita (alaga alaga) pudgala gaNAya che, tathA je pale saMghAtamAsa (eka bIjA sAthe saMye pAmelAM) che, temane abhinna saMghApratAsa pule kahe che. tenA pulanA A pramANe be prakAra che-(1) bhidura dharmA ane (2) ne bhidura dharmA. pitAnI jAte ja pratikSaNa naSTa thavAnA svabhAvavALAM pudgalene bhidura dharmA pulo kahe che. tenA karatAM viparIta svabhAvavALAM pulane no bhidura dharmA paramANu pula kahe che. je 2 che zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 sthAnAGgasUtre aNavazca paramANavaH = nirvibhAgadravyarUpAH, te cate pudgalAzva te tathA= skandhatvabhAcamanApannAH kevalAH paramANava evetyarthaH / tadbhinnAno paramANupudgalAH = skandhabhUtA ityarthaH 3 / sUkSmAH - sUkSmapariNAmAH zItoSNa snigdharUkSalakSaNacatuHsparzatra ntazca, ete ca bhASAdayaH santi bAdarAH =bAdarapariNAmA aSTasparzavantazcodArikAdayaH 4 | baddhapArzvaspRSTAH = pArzvena dehatvacA spRSTAH - rajovat pArzvaspRSTAH, tato dUsarA no paramANurUpa puTrala jo pudgala nirvibhAga dravyarUpa hote haiM ve paramANu rUpa pudgala haiM aura jo inase bhinna pudgala haiM ve skandharUpa pugala no paramANurUpa haiM isI prakAra se sUkSma aura bAdara ke bheda se pudgala do prakAra ke hote haiM jo pudgala sUkSmapariNAma se pariNata ho rahe haiM ve sUkSma pudgala haiM- inameM zIta, uSNa, snigdha aura rUkSa ina cAra sparzo meM se koI se do avirodhI sparza rahate haiM athavA bhinna 2 dezoM kI apekSA se unameM ye cAra sparza rahate haiM aise pudgala bhASAdirUpa hote haiM jo bAdara pariNAma se pariNata haiM ve bAdarapudgala haiM ina bAdarapudgaloM meM AThoM prakAra ke sparza rahate haiM aise ye bAdara pariNata pudgala audArika Adi rUpa haiM isI prakAra se pula baddhapArzva spRSTa aura no baddhapArzvaspRSTake bheda se do prakAra ke bhI hote haiM - baddhapArzvaspRSTapudgala ve haiM jo deha kI tvacA (camar3I) ke sAtha raja kI taraha pahile spRSTa hote haiM bAda meM baddha gADhatararUpa meM pudgalanA A pramANe e prakAra paNa paDe che-(1) paramANu rUpa pudgala ane (2) ne paramANu rUpa pudgala je pule nirvibhAga dravyarUpa hoya che temane paramANu rUpa pudgala kahe che. pazu tenA karatAM bhinna je skandharUpa pudgale che, tebhane nA parabhAlu35 uDe che. eja pramANe sUma ane bAdaranA bhedathI paNu pudgala e prakAranA hAya che. sUkSma pariNAmathI pariNata je puaA che temane sUkSma pudgala kahe che. te prakAranAM pudgalAmAM zIta, uSNu, snigdha ane rUkSa A cAra sparzImAMthI kAI paNa e vidhI spardhAnA sadbhAva hAya che. athavA bhinna bhinna deze! ( aMzeA ) nI apekSAe temanAmAM te cAre spardhAnA sadbhAva rahe che. evAM pudgaleA bhASAdi rUpa hAya che. AMdara pariNAmathI pariNuta pudgalene khAdara pudgalA kahe che. te bAdara puaAmAM AThe prakAranA spardhAnA sadbhAva rahe che. evAM te Adara pariNata puaA audArika Adi rUpa hAya che. a eja pramANe bahupAzrvatkRSTa ane ne baddhapArzva pRSThanA bhedathI paNa pudgala e prakAranA hAya che. je pudgaleA zarIranI tvacAnI sAthe rajanI jema zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA02 u03 sU0 26 pudgalAnAM saMghAtabhedakAraNa nirUpaNam 371 baddhAH - gADhataraM zliSTAH tanau toyavat pArzvaspRSTAya te baddhAzra= madezairAtmasAtkRtAH rAjadantAdivad vaddhapArzvaspRSTAH / G uktazca -" pureNu va taNummi, baddhamappI kayaM parasehiM " iti / chAyA - spRSTaM reNuvattanau, baddhamAtmIkRtaM pradezaH " iti // ghrANarasanasparzanendriyagrahaNagocarAityarthaH / ete pudgalA yadA ghrANarasana sparzanendriyaiH saha spRSTA baddhAzca bhavanti tadA - gandhaH - surabhyAditvena AghrAyate rasaH - madhurAditvenAsvAdyate sparza:- karkazAditvena spRzyate nAnyathA / no baddhapArzvaspRSTAH pudgalA dvi prakArA , pradezoM ke sAtha liSTha ho jAte ye haiM kahA bhI hai- 'puDhaM reNuM va' ityAdi reNu ( raja) kI taraha zarIra meM jo pudgala pahile spaSTa hote haiM aura bAda meM cipaka jAte haiM ve baddha pArzva spRSTa pudgala haiM / arthAt pArzva spRSTa hokara jo baddha hote haiM aise pudgala baddhapArzvaspRSTa haiM ye pudgala ghANa, rasanA aura sparzana indriyoM dvArA apane 2 viSayarUpa se gRhIta hote haiM ye pula jaba ghrANa indriya ke sAtha spRSTa hokara baddha hote haiM taba unakA sugandha Adi gaMdha usake dvArA sUMghane meM AtA hai aura jaba ye pudgala rasanA indriya ke sAtha spRSTa hokara baddha hote haiM taba unakA madhura (mIThA ) rasa Adi usake dvArA gRhIta hotA hai-AsvAdita hotA hai| tathA jaba ye pudgala sparzana indriya ke sAtha spRSTa hokara baddha hote haiM-taba unakA karkaza - ( kaThora ) Adi sparza usake dvArA chUA jAtA hai| pahelAM pRSTa rahe che ane tyAramAda gADhatara rUpe pradezAnI sAthe zrliSTa thaI jAya che te pudgalene adrupArzva pRSTa pudgalA kahe che. kahyuMpaNu che ke-- 66 puThThe reNu " tyAhi rezu (224) nI prema ke yuddhasA paDesAM shriiranI sAthe pRSTa thAya che ane pachI zarIranI sAthe cAMTI jAya che, evAM pudgalene khaddhapArzva pRSTa kahe che. eTale ke pArzvapRSTha ( pahelAM pRSTa ) thaIne pachIthI khaddha thanArAM pulene addhapArzvatkRSTa pudgaleA kahe che. te pudgalene prANendriya, rasanendriya ane sparzendriya dvArA pAtapeAtAnA viSaya rUpe grahaNa karavAmAM Ave che. te pudgaleA jayAre ghrANendriyanI sAthe pRSTa thaIne baddha thAya che tyAre temanI sugandha Adi gaMdha tenA dvArA sUdhavAmAM Ave che. jyAre te pudgaleA rasanA indriya sAthe spRSTa thaIne khaddha thAya che tyAre tenA dvArA temanA madhura Adi rasa ( svAda ) nA AsvAda karAya che. jayAre te pule sparze - ndriyanI sAthe sRSTa thaIne baddha thAya che, tyAre tenA dvArA temanA karkaza Adi sparza anubhavI zakAya che. zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 sthAnAGgasUtre bhavanti, tatra kecit zrotrendriyagrahaNagocarA bhavanti kecittu cakSurmAtra viSayA iti / tatra ye- baddhA naiva kintu pArzvaspRSTAH, iti baddharUpaikapadapratiSedhena zrotrendriyamAtragrahaNagocarA bhavanti / anye tu-no baddhAH, no pAcaspRSTAH, ityubhayapadaniSedhena zrotrAdyaviSayAcakSurviSayAca pudgalA bhavantIti / __ yahAM aisI zaMkA ho sakatI hai ki rUpAdi guNa to amUrta haiM phira indriyoM dvArA inakA grahaNa kaise ho sakatA hai ? to isakA samAdhAna aisA hai ki guNa guNI-dravya se bhinna nahIM haiM-ataH artha kA grahaNa hone para usase kathaMcit abhinna hue guNoM kA bhI grahaNa ho jAtA hai jaise ghrANa indriya se gaMdha kA saMyoga na hokara sugaMdha yA durgaMdha cAle paramANuoM kA hI saMyoga hotA hai-kintu ghrANa indriya meM gaMdha ko abhivyakta karane kI yogyatA hone se isakA viSaya gaMdha kahA gayA hai| isI prakAra se anya indriyoM ke viSaya meM bhI jAnanA cAhiye no baddhapAcaspRSTa pudgala do prakAra ke hote haiM-inameM kitaneka zrotrendriya ke viSaya hote haiM aura kitaneka cakSu indriya ke viSaya hote haiM tathA jo pudgala baddha nahIM haiM, kintu pArzvaspRSTa haiM ve kevala zrotrendriya ke hI viSaya hote haiM tathA jo pudgala na baddha haiM aura na spRSTa haiM ve pudgala sirpha eka cakSu indriya ke hI viSaya hote haiM kyoM ki cakSu indriya aprApyakArI zaMkA-rUpAdi guNa te amUrta che, te Indri dvArA temane kevI rIte grahaNa karI zakAya che ? samAdhAna-guNa guNa-dravyathI bhinna nathI, tethI arthanuM grahaNa thAya tyAre tenAthI kaMIka abhinna evAM guNenuM paNa grahaNa thaI jAya che. jemake dhrANendriyathI gaMdhane saMga na thavA chatAM paNa sugaMdha ane durgadhavALAM paramANuone ja saMga thAya che. paraMtu dhrANendriyamAM gaMdhane abhivyakta karavAnI yogyatA hovAthI tenA viSaya tarIke gaMdhane mAnavAmAM Ave che. eja pramANe anya indriyanA viSayamAM paNa samajavuM. ne baddhapArzvagRSTa puTrala be prakAranA hoya che. temAMthI keTalAMka zrotrendriyane viSaya bane che. tenA dvArA anubhavI zakAya che ane keTalAka cakSu indriyane viSaya bane che. tathA je pule baddha nathI hotAM paNa mAtra pAWpRSTha ja hoya che, te mAtra zrotrendriyane ja viSaya bane che. tathA je muddala baddha paNa hatAM nathI ane pRSTa paNa hatAM nathI, teo mAtra cakSu indriyane ja viSaya bane che, kAraNa 3 yakSa dhandriyane mAyarI mAnapAmA bhAcI che. 4thu 555 cha -" puDhe zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA02303 sU026 pudgalAnAM saMghAtabhedakAraNanirUpaNam 373 uktaJca-" puDhe suNei sadaM, rUvaM puNa pAsaI apuDhe tu / gaMdhaM rasaM ca phAsaM ca, baddhapuDhe viyAgare / " chAyA-spRSTaM zrRNoti zabda, rUpaM punaH pazyati aspRSTaM tu / ___ gandhaM rasaM ca sparza ca, baddhaM spRSTaM vyAraNIyAt / / iti / ukteyamindriyANyapekSya pudgalAnAM baddhapArzvaspRSTatA, evaM jIvapradezApekSayA paramparApekSayA ca bodhyeti 5 / 'pariyAiya' tti-paryAttA: sAmastyena gRhItAH karmapudgalabat , tadbhinnA apryaattaaH| yahA-' paryAyAtItAH' iticchAyA tatra mAnI gaI hai| kahA bhI hai-" puDhe suNei sadaM ityaadi| ___ karNa indriya spRSTa hue zabda ko grahaNa karatI hai cakSu indriya aspRSTa hue rUpa ko grahaNa karatI hai aura ghANa, rasanA aura sparzana ye tIna indriyAM baddhasTaSTa hue pudgala ko grahaNa karatI haiM / isa prakAra indriyoM kI apekSA lekara yaha pudgaloMkI baddhapArzva spRSTatA kahI hai jIvapradezApekSAse aura paramparApekSAse bhI isI taraha yaha baddhapArzvaspRSTatA jAnanA caahiye| ___isa prakAra se bhI pudgala do prakAra ke kahe gaye haiM eka paryAttapudgala aura dUsare aparyAtta pudgala, karmapudgala kI taraha jo pudgala sAmastyena (saya aura se ) gRhIta hote haiM ve paryAttapudgala haiM aura inase minna jo pudgala haiM ye aparyAttapudgala hai athavA " pariyAicceva apariyAicceva" kI saMskRta chAyA " paryAyAtItAH" aura "aparyAtItAH " aisI bhI suNei sadaM" tyAha kaNendriya pRSTa thayelA zabdane ja grahaNa kare che, cakSu Indriya aspaSTa thayelA rUpane grahaNa kare che, ane prANendriya, rasanAIndriya ane sparzendriya baddha ane pUrNa thayelAM pulane ja grahaNa kare che. A pramANe IndriyanI apekSAe pudranI baddhapArzvapRSThatAnuM ahIM pratipa dana karavAmAM AvyuM che. chavapradezApekSAe tathA paraMparApekSAe paNa eja pramANe te baddhapArzvadhRSTatA samajavI joIe. purAnA nAya prabhA me 52 53 cha-(1) paryAtta burasa (2) aparyApta pudgala. karmayuddhanI jema je pule badhI taraphathI gRhIta thAya che, te pudgalene paryApta mudra kahe che ane temanA karatAM bhinna pudgalene aparyApta Y 4 cha. ma " pariyAiceya apariyAicceva " nI sakRta chAyA " paryAyotItAH " bhane " aparyAyAtItAH " 57 za cha re puravA zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 sthAnAGgasUtre vivakSitaM paryAyamatItAH paryAyAtItAH, itare tadbhinnAH 6 / AttAH gRhItAH jIvena zarIrAditayA parigrahamAtratayA yA svIkRtAH, taditare'nAttAH 7 / iSTA:iSyante prayojanavazAd arthakriyArthibhimanorathapurakatvAditi tathoktAH, tadbhinnA aniSTAH 8 / evaM kAntAH kamanIyAH viziSTavarNAdisampannAH / 9 / priyA: ho sakatI hai isameM jo vivakSita paryAya se atIta-rahita pudgala haiM ve paryAyAtIta pudgala haiM aura inase bhinna jo pudgala hai ve "aparyAyAtIta" pudgala haiN| 6 / ____ Atta aura anAtta ke bheda se bhI pudgala do prakAra ke haiM- ina meM jo pudgala jIya ke dvArA zarIra Adi rUpa se gRhIta kiye gaye hai ve Atta pudgala haiM athavA jo parigrahamAtra rUpa se gRhIta kiye gaye haiM ye Atta pudgala hai inase bhinna anAtta pudgala haiM iSTa aura aniSTarUpase bhI pudgala do prakAra ke haiM, arthakriyArthiyoM dvArA manorathapUraka hone se jo prayojanavaza abhilaSita hote haiM ve pudgala iSTa pudgala haiM aura inase bhinna jo pudgala haiM ye aniSTa pudgala haiN| 8 / isI prakAra kAnta, priya, manojJa aura mana Ama pudgala bhI apane 2 vipakSa sahita samajhanA cAhiye arthAt kAnta aura akAnta ke bheda se bhI pudgala do prakAra ke hote haiM inameM jo pudgala viziSTa varNAdikoM vipakSita paryAyAthI matIta ( 2Dita ) jaya cha, temane " paryAyAtIta purasa" kahe che ane temanAthI bhinna evAM je pudgale hoya che, temane "aparyAyAtIta padA " 4 cha. // 6 // Ata ane anAttanA bhedathI paNa pulanA be prakAra paDe che. je pulene jIva dvArA zarIra Adi rUpe grahaNa karavAmAM AvelAM hoya che, te pudgalene Apu kahe che. athavA je pudgalene parigraDamAtra rUpe gRhIta karAyela che, temane Attapule kahe che, temanAthI bhina pulane anAra pule kahe che. je 7 che I ane aniSTanA bhedathI paNa pudranA be prakAra kahyA che. artha kriyArthIone mATe je pudgale morathapUrNa karanAra ane abhilaSita hoya che, te pulane ISTa pula kahe che, tenA karatAM bhinna pulene aniSTa pudgale 3 che. // 8 // eja pramANe kAnta, priya, manejha ane mana Ama pule paNa pitapitAnA vipakSathI yukta hoya che. jemake kAnta ane akAntanA bhedathI paNa palenA be prakAra paDe che. je pule viziSTa varNAdikethI yukta hoya che, zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA02u03sU027 zabdAdinAmAttAnAttAdibhedanirUpaNam 375 prItyutpAdakA indriyAlAdakA ityarthaH / 10 / manojJAH-manasA jJAyante zobhanatyena hitakAritvena ca ye te tathA / 11 / mana AmAmanaH priyAH / yadvA-mano'mAH manasA abhyante-gampante vallabhatyenAnusmayante ye te tthaa| vipakSe 'tadbhinnAH' iti vyAkhyeyam 11 // sU0 16 / / pudgalAdhikArAdeva taddharmAn zabdAdIn AttAdivizeSaNaviziSTAn nirUpayannAha mUlam-duvihA sadA paNNattA taM jahA-attAceca aNattA cev1|| evaM iTTA jAva maNAmA6 / duvihA rUvA paNNattA taM jahA-attA ceva aNattA ceva, jAva maNAmA 12 / evaM gaMdhA 17, rasA 24, phAsA, eyamikike cha cha AlAyagA bhANiyabA 32 // sU0 27 // chAyA-dvividhAH zabdAH prajJaptAstadyathA-AttAzcaiva anAttAzcaiva 1 / evam iSTA yAvat mana AmAH 6 / dvividhAH rUpAH prajJaptAstadyathA-AttAzcaiva anAttAzcaiva, yAvat mana AmAH 12 / evaM gaMdhAH 18, rasAH 24, sparzAH, evamekaike SaD SaD AlApakA bhaNitavyAH 32 // sU0 27 // saMpanna hote haiM ye kamanIya pudgala haiM aura inase jo bhinna pudgala haiM ye akamanIya pudgala haiM jo pudgala indriyoM ke AhlAdaka hote haiM ve pudgala priya pudgala hai aura jo inase bhinna pudgala haiM ve apriyapudgala hai mana ke dvArA jo pudgala zobhanarUpa se aura hitakArIrUpa se jAne jAte haiM ye manojJa pudgala haiM aura jo inase bhinna pudgala haiM ve amanojJa pudgala haiM jina pudgaloM ko mana ballabha (priya ) rUpa se vAraM bAra yAda karatA hai ve pudgala mano'ma haiM athavA mana ko jo pudgala priya hote haiM ve pudgala mana Ama haiM inase bhinna pudgala manaH anAma haiM // sva0 26 // temane kamanIya pudgalo kahe che ane temanAthI bhinna pulane akamanIya padro kahe che. je pula Indriyone mATe AhlAdajanaka hoya che te padralone priya pudra kahe che ane temanA karatAM bhinna mudralene apriya putale kahe che. je padrale manane zebitA ane hitakArI lAge che, te pulane mane jJA Dho kahe che ane temanA karatAM bhinna pudrane amane jJa pudgalo kahe che. je mudrane mana vallabha (priya) pudrarUpe vAraMvAra yAda kare che, te padralene manema athavA mana Ama pule kahe che. evAM pudrale manane priya lAge che. temanAthI bhinna pudgalene amanema (manA anAma) pulo kahe che. sU. 26 zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 sthAnAGgasUtre TIkA-'duvihA sadA' ityaadi| asya vyAkhyA-avyavahitapUrvamUtre gatA // s0 27 // uktAH pudgaladharmAH, sampati dharmAdhikArAjjIvadharmAnAha mUlam-davihe AyAre paNNatte, taM jahA-nANAyAre ceva nonANAyAre ceva 1 / nonANAyAre duvihe paNNatte-taM jahAdasaNAyAre ceya nodaMsaNAyAre ceca 2 / nodaMsaNAyAre davihe paNNate, taM jahA carittAyAre ceya nocarittAyAre ceva 3 / no pudgalAdhikAra hone se hI aba sUtrakAra unake dharmarUpa zabdAdikoM kA AttAdi vizeSaNa sahita varNana karate haiM 'duvihA sahA paNNattA' ityaadi| TokArtha-zabda do prakAra ke kahe gaye haiM eka Attazabda aura dUsare anAttazabda isI pakAra se ve iSTa se lekara yAvat mana Ama taka do do prakAra ke hote haiM esA jAnanA caahiye| isI prakAra se rUpa Atta aura anAtta ke bheda se do prakAra ke hote haiM inake zeSa prakAra jo iSTa se lagAkara mana Ama taka haiM unakA bhI kathana karanA cAhiye isI prakAra se gaMdha, rasa aura sparzo kA bhI kathana karanA cAhiye arthAt eka eka meM AttAdika 6-6 AlApaka kahanA cAhiye isa satra kI vyAkhyA spaSTa hai |mu027|| punuM vaktavya cAlI rahyuM che, tethI have sUtrakAra temanA dharmarUpa zabdAdikanuM AjJAdi vizeSaNa sahita varNana kare che- "duvihA saddA paNNattA" tyahi TakArtha-zabda be prakAranA kahyA che-(1) Atta zabda ane (2) anAna zabda, eja pramANe ISTa, aniSTathI laIne mana Ama, mana anAma paryantanA tenA banne prakAre paNa upara mujaba ja samajavA. eja pramANe rUpanA paNa Atta, anAttathI laIne mana Ama, manaH anAma paryantanA babbe prakAranuM kathana paNa samajI levuM. eja pramANe gaMdha, rasa ane sparzenA bhedanuM kathana paNa samajavuM. eTale ke pratyekanA viSayamAM ArAdika 6-6 AlApaka kahevA joIe. A sUtranI vyAkhyA spaSTa hevAthI vadhu vivecana karyuM nathI. che sU. 27 | zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA02 u 3 sU0 28 jIvadharmanirUpaNam carittAyAre duvihe paNNatte taM jahA-tavAyAre caiva vIriyAyAre ceva 4 / do paDimAo paNNattAo taM jahA-samAhipaDimA ceva ubahANapaDimA ceya 5 / do paDimAo paNNattAo taM jahAvivegapaDimA ceva viusaggapaDimA ceya 6 / do paDimAo paNNattAo, taM jahA-bhadA ceva subhaddA caiva 7 / do paDimAo paNNattAo taM jahA-mahAbhadA ceva savvao bhaddA ceva 8 / do paDimAo paNNattAo taM jahA-khuDDA ceva moyapaDimA mahalliyA ceva moyapaDimA 9 / do paDimAo paNNattAo taM jahA-jayamajjhA ceva caMdapaDimA vairamajjhA ceva caMda paDimA10 / duvihe sAmAie paNNate, taM jahA - agArasamAie ceva aNagAra sAmAie ceva // sU0 28 // chAyA-dvividha AcAraH prajJaptastadyathA-jJAnAcArazcaiva nojJAnAcArazcaiva 1 / nojJAnAcAro dvividhaH prajJaptastadyathA-darzanAcArazcaiva nodrshnaacaarshcaiv2| nodarzanA. cAro dvividhaH prajJaptastadyathA cAritrAcArazcaiva nocaaritraacaarshcaiv3| nocAritrAcAro dvividhaH prajJaptastadyathA-tapa AcArazcaiva vIryAcArazcaiva4 / dve pratime prajJapte tadyathA -samAdhipratibhA caiva upadhAnapratimA caiv| dve pratime prajJapte tadyathA-vivekapratimA caiva vyutsargapratimA caiva 6 / dve pratime prajJapte tadyathA bhadrA caiva subhadrA caitra 7 / dve pratime prajJapte tadyathA-mahAbhadrA caiva sarvatobhadrA caiva 8 / dve pratime prajJapte tadyathA-kSudrA caiva mokapatimA mahatI caiva mokapatimA9 / dve pratime prajJapte tadyathA-yavamadhyA caiva candrapatimA vajramadhyA caiva candrapratimA 10 / dvividhaH sAmAyikaH prajJaptastadyathA-AgArasAmAyikazcaiva agagAra sAmAyikazcaiva ||suu28 ____TIkA-'duvihe AyAre' ityAdi sUtracatuSTayaM kaNThayam , navaram-AcaryateguNaviddhaya iti-AcAraH zAstravihito vyavahAra ityarthaH jJAnaM zrutajJAnaM, tadviH pudgaloM ke dharma kahe jA cuke haiM aba dharmAdhikAra ko lekara hI sUtrakAra jIvadharmoM kA kathana karate haiM-'duvihe AyAre paNNatte ityAdi / pulenA dharmanuM nirUpaNa pUruM thayuM have dharmAdhikAranI apekSAe sUtrakAra dharbhAnuM 4thana 43 cha. " duvihe AyAre paNNatte" tyAha tha048 zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 378 sthAnAGgasUtre Saya AcAro jJAnAcAraH, sa kAlAdiraSTadhA, uktaJca-"kAle 1 vigae 2 bahumANe 3. ucahANe 4 ceya taha aninnhvnne5| baMjaNa 6 mattha 7 tadubhae 8, aTTaviho nANamAyAro 1 // " iti / chAyA-kAlo vinayo bahumAnaH, upadhAnaM caiva tathA'nivanam / vyaJjanam (sUtram ) arthastadubhayam , aSTavidho jJAnAcAraH // iti / TIkArtha-AcAra do prakAra kA kahA gayA hai eka jJAnAcAra aura dUsarA no jJAnAcAra, inameM no jJAnAcAra do prakAra kA hai-eka darzanAcAra aura dUsarA nodarzanAcAra, no darzanAcAra ke bhI do bheda haiM -eka cAritrAcAra aura dUsarA no cAritrAcAra, no cAritrAcAra bhI do bheda cAlA kahA gayA hai-eka tapa AcAra aura dUsarA vIryAcAra, pratimA do prakAra kI kahI gaI hai-eka samAdhi pratimA aura dUsarI upadhAnapratimA isa prakAra se bhI pratimA ke do bheda kahe gaye haiM -eka viveka pratimA aura dUsarI vyutsargapratimA bhadrA aura subhadrA ke bheda se bhI pratimA ke do bheda hote haiM, tathA mahAbhadrA aura sarvatobhadrA isa prakAra se bhI pratimAke do bheda haiM, kSudrA mokapratimA aura mahatI moka pratimAke bhedase bhI pratimA do prakAra kI hai yavamadhyA candrapratimA aura yajramadhyA candrapra. timA isa tarahase bhI pratimA do prakArako hai sAmAyika bhI do prakArakA kahA gayA hai-eka agAra sAmAyika aura dUsarA anagAra sAmAyika / A -mAyA2 me 2nA cha-(1) jJAnAyA2, (2) naajnyaanaacAra. jJAnAcAranA nIce pramANe be prakAra che-(1) dazanAcAra ane (2) nadarzanAcAra. darzanAcAranA paNa nIce pramANe be bheda che-(1) cAritrA. cAra ane (2) nacAritrAcAra. nacAritrAcAranA paNa be bheda kahyA che- (1) ta5 mAyAra mana (2) vAyAyA2. pratimA (saadhun| mali.35 niyamana pratimA kahe che.) be prakAranI kahI che-(1) samAdhi pratimA ane upadhAna pratimA, pratimAnA A pramANe be bheda paNa kahyA che. (1) viveka pratimA ane (2) vyutsarga pratimA. bhadrA ane subhadrAnA bhedathI paNa pratimA be prakA. ranI kaDI che. tathA mahAbhadrA ane sarvatobhadrA nAmanA paNa pratimAnA be bheda kahyA che. tenA mudrAmaka pratimA ane mahatamaka pratimA, A be bheda paNa kahyA che. A sivAya pratimAnA nIce pramANe bebheda paNa kahyA che-(1) yavamadhyAcandra pratimA ane (2) vAjamadhyAcandra pratimA. sAmAyikanA paNa be prakAra kahyA che-(1) agAra sAmAyika ane anagAra sAmAyika. ahIM cAra sUtra saraLa che. guNenI vRddhi mATe je AcaravAmAM Ave che tene AcAra kahe zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA02u03sU028 jIvadharmanirUpaNam no jJAnAcAraH-tadbhinno darzanAdyAcAra iti 1 / darzanaM samyaktvaM, tadAcAro darzanAcAraH sa nizzaGkitAdiSTavidha eca, uktazca-"NissaMkiya 1 nikaMkhiya 2, nivitigicchA 3 amuuddhditttthii4y| upavUha 5 thirIkaraNe 6, vacchalla 7pabhASaNe 8 aTTha" // 1 // iti / chAyA-nizzavito 1 niSkAkSito 2 nirvicikitsA3'mUDha dRSTizca 4 / upahA5 (pRddhikaraNaM prazaMsAca) sthirIkaraNaMda,vAtsalyaM7 prabhAvanA8 aSTa |'iti isameM cAra sUtra sugama hai jo guNoM ko vRddhi ke liye Acarita kiyA jAtA hai usakA nAma AcAra hai arthAt zAstravihita jo mArga hai-vyavahAra hai vaha AcAra hai, zrutajJAna kA nAma jJAna hai isa zrutajJAnaviSayaka jo AcAra hai yaha jJAnAcAra hai yaha jJAnAcAra kAla Adi ke bheda se ATha prakAra kA hai| kahA bhI hai-'kAle viNae' ityaadi| kAlAcAra, vinayAcAra, bahumAnAcAra, upadhAnAcAra, anihavAcAra, vyAcAra, arthAcAra aura tadubhayAcAra jJAnAcAra se bhinna jo AcAra hai vaha nojJAnAcAra hai yaha nojJAnAcAra darzanAcAra aura nodarzanAcAra ke bheda se do prakAra kA kahA gayA hai / darzana zabda kA artha samyaktva hai samyaktva viSayaka jo AcAra hai vaha darzanAcAra hai yaha darzanAcAra niHzaMkita Adi ke bheda se ATha prakAra kA hai| ___ kahA bhI hai-'nissaMkiya nikaMkhiya' ityaadi| cha. meTale vihita 2 bhAga ( 05172) che, tenu nAma mAyA che. zratajJAnanuM nAma jJAna che. te kRtajJAna viSayaka je AcAra che te AcArane jJAnAcAra kahe che. te jJAnAvAra kALa AdinA bhedathI ATha prakAranA che, kahyuM paNa che ke - "kAle viNae " tyAhi-te 54.3 / nIya pramANe che-(1) mAyA, (2) vinayAyA2, (3) mAnAyA2, (4) upadhAnAyA2, (5) bhanihAyAra, (6) vyasanAyA2, (7) arthAyA2 ane (8) tanayAyA2. jJAnAcArathI bhinna je AcAra che tene jJAnAcAra kahe che. te nazAnAyarana meM le / cha-(1) 4zanAyA2 bhane (2) nAzanAya2. darzana eTale samyakatva, samyakatva viSayaka je AcAra che, te AcArane darza. nAcAra kahe che. te darzanAcAra nizaMkita AdinA bhedathI ATha prakAranA che. kahyuM paNa che ke - " nissaMkhiya nikaMkhiya" tyAha- ma leha nIce pramANe cha zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 sthAnAGgasUtre no darzanAcAraH cAritrAcAraH-samitipaJcakaguptitrayarUpo'STadhA, uktazca"pANihANajogajutto, paMcahi samiIhiM tIhi guttIhi / esacarittAyAro, aviho hoi nAyavyo // 1 // " iti / chAyA-praNidhAnayogayuktaH (prazastamanovAkAyasaMpanna:) paJcabhiH samitibhistimRbhiguptibhiH / eSa cAritrAcAraH, aSTavidho bhavati jJAtavyaH // 1 // iti / no cAritrAcAraH-tapa AcArAdiH 3 / tapa AcAro dvAdazavidhaH, Aha ca-"bArasavihaMmi vi tave, sambhaMtara bAhire kusldiddhe| agilAi agAjIvI, nAyavyo so tavAyAro // " iti / niHzaMkita, niH kAMkSita, niryicikitsA, amUDhadRSTi, upahA, sthirIkaraNa, vAtsalya aura prabhAvanA no darzanAcAra se cAritrAdi kA grahaNa huA hai cAritrAcAra pAMca samiti, tIna gupti, rUpa hotA hai ataH yaha ATha prakAra kA hai| kahA bhI hai-'paNihANajogajutto' ityaadi| prazasta mana, vacana aura kAya se saMpanna rahanA isakA nAma cAritra hai isa cAritra kA AcaraNa pAMca samitiyoM se aura tIna guptiyoM se yukta hue saMyamI jIva ke hotA hai no cAritra se tapa AcAra Adi gRhIta hue haiM-yaha tapa AcAra bAraha prakAra kA hotA hai-6 bAhya taparUpa aura 6 Abhyantara tpruup| kahA bhI hai-'bArasavihaMmi yi taye' ityAdi / jinopadiSTa bAraha prakAra ke tapa meM bAhya Abhyantara tapa meM-jo (1) ni:zata, (2) ni:xikSita (3) tiviyitsiA , (4) mabhUTa dRSTi, (5) 64 , (6) sthirI 25, vAtsatya mana (8) prabhApanA. ne darzanAcAra dvArA cAritrAdine grahaNa karAyA che. cAritrAcAra paMca samiti ane traNa guNirUpa hoya che. tethI tenA ATha prakAra kahyA che. kahyuM paNa che ke - "paNihANa jogajutto" tyAdi-praza2 bhana, payana mane yathI sapana rahevuM tenuM nAma cAritra che. pAMca samitio ane traNa guptiothI yukta saMyamI jIpa dvArA A cAritranuM AcaraNa (pAlana) karAya che. necAritra" pada dvArA tapa AcAra Adi gRhIta thayela che. te tapa AcAra 12 prakAranA che, temAMthI 6 bAhya tArUpa ane 6 Abhyantara tArUpa cha. udyaM 55 cha - "bArasavihaMmi vi taye" tyAhi binopadiSTa mA2 2 // (mAra ane Abhyantara) tapamAM A leka AdinI AzaMsAthI (abhilASAthI) zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 8 sudhA TIkA sthA02 u03sU0 28 jIvadharmanirUpaNam 381 chAyA-dvAdazavidhe'pi tapasi, sAbhyantara bAhye kuzaladRpTe, (jinopdisstte)| aglAnI anAjIvI (ihalokAdyAzaMsAvarjitaH) jJAtavyaH sa tapa AcAraH // iti / vIryAcArastu-jJAnAdau svazakteragopanaM nAtikramaNaM ceti, tadAha" aNimUhiya balavIrio parakkamai jo jhuttmaautto| juMjai ya jahAthAmaM, nAyavyo viriyAyAro" // 1 // iti / chAyA-anigUhita balavIyaH, parAkramate yo ythoktmaayuktH| yunakti ca yathAsthAmaM, jJAtavyo viiryaacaarH||1|| iti| vIryAcArameva vizeSatayA'bhidhAtuM SaTramUtrImAha 'do paDimAo' ityAdi / pratimA-pratipattiH viziSTaniyamasvIkaraNamityarthaH / samAdhAnaM samAdhiH zrutacAritrarUpaH, tasya pratimA / upadhAnam-ugratapaH, tatpatimA-upadhAnapatimA dvAdazabhikSupatimA ekAdazopAsakamatimAzcetyevaM iha loka Adi kI AzaMsA se varjita honA hai vahI tapa AcAra hai jJAnAdika ke AcaraNa karane meM apanI zakti ko chupAnA nahIM isakA nAma vIryAcAra hai| kahA bhI hai-'aNimUhiyabalacIriyo' ityAdi / isa vIryAcAra ko hI vizeSa rUpa se kahane ke liye sUtrakAra ne isa SaTsUtrI kA kathana kiyA hai-'do paDimAo' ityAdi-viziSTa niyama rUpa abhigraha ko svIkAra karanA isakA nAma pratimA hai-samAdhAna kA nAma samAdhi hai yaha samAdhi atacAritra rUpa hotI hai isa samAdhi ko svIkAra karanA yaha samAdhi pratimA hai ugratapa kA nAma upadhAna hai ise Acarita karanA isakA nAma upadhAnapratimA hai yaha upadhAnapratimA dvAdaza rahita hovuM tenuM nAma ja tapAcAra che. jJAnAdikanuM AcaraNa karavAmAM pitAnI zaktine chupAvavI nahIM ane zakti pramANe kAma karavuM tenuM nAma viryAcAra che. kahyuM paNa che ke " aNigUhiya balavIrio" tyAdi. 2 // vIryAyAnu bhAsa ni3555 karavAne mATe sUtrakAre A SastrInuM (cha sUtronA samUhanuM) ahIM kathana karyuM cha-" do paDimAo" tyAhi. viziSTa niyamarUpa abhigrahane svIkAra kare tenuM nAma pratimA che. samAdhAnanuM nAma samAdhi che. te samAdhi mRtacAritrarUpa hoya che. A samAdhine aMgIkAra karavI tenuM nAma samAdhi pratimA che. ugra tapane upadhAna kahe che. ugra tapa AcaravuM tenuM nAma upadhAna pratimA che. te upadhAna pratimA 12 bhikSu pratimArUpa ane zrAvakanI 11 pratimA rUpa hoya che. zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre 382 rUpeti 1 / vivekapratimA-vivecanaM vivekaH-tyAgaH, sa ca AntarANAM kaSAyAdInAM bAhyAnAM gaNazarIrabhaktapAnAdInAmanucitAnA, tatpatipattistathA / vyutsargapratimA kAyotsarga karaNameveti 2 / bhadrApUrvAdidikcatuSTaye pratyekaM praharacatuSTayakAyosargakaraNarUpA ahorAtradvayaparimiteti / subhadrA-sA'pyevaMvidhaiva saMbhAvyate 3 / mahAbhadrA'pyevaMrUpaiva, navaram - ahorAtrakAyotsargarUpA ahoraatrctussttyprmaannaa| sarvatobhadrA tu dazasu pUrvAdidikSu pratyekamahorAtrakAyotsargarUpA ahorAtra dazaka pramANeti 4 / mokapratimAkSudrikA mahatI ceti dvividhA / anayoAkhyA'nyatobhikSu pratimA aura zrAvaka kI 11 pratimArUpa hai viveka pratimA-tyAga kA nAma viveka hai isa vivekameM Antara kaSAyoMkA aura anucita gaNa kA zarIra kA aura bhaktapAna Adi kA tyAga kiyA jAtA hai-isa viveka kI jo pratipatti hotI hai usa kA nAma viveka pratimA hai 1, kAyotsarga karane kA nAma vyutsarga pratimA hai 2, pUrvAdi cAra dizAoM meM pratyeka meM do dina aura do dinataka cAraprahara taka kAyotsarga karanA yaha bhadrA. pratimA hai subhadrApratimA bhI aisI hI pratIta hotI hai 3 mahAbhadrApratimA bhI aisI hI hai parantu inameM cAra dina cAra rAta taka kAyotsarga kiyA jAtA hai sarvato bhadra jo pratimA hai usameM daza dizAoM meM se pratyeka dizA meM eka 2 dina rAta kA kAyotsarga dhAraNa kiyA jAtA hai isa prakAra isa pratimA meM dazadina aura daza rAta taka kAyotsarga dhAraNa karanA hotA hai kSudrikA aura mahatI ke bheda se mokapratimA do prakAra viveka pratimA-tyAganuM nAma viveka che. te vivekamAM Antara kaSAyane, anucita gaNane, zarIrane, ane bhakata pAna Adine tyAga karavAmAM Ave che. A prakAranA viveka (tyAga) thI yukta je pratimA che tene "viveka pratimA kahe che. 1 che kAtsarga kare tenuM nAma vyutsarga pratimA che. I a | pUrvAdi cAra dizAomAMnI pratyeka dizAmAM be divasa sudhI cAra prahara paryanta kAryotsarga karavo tenuM nAma bhadrA pratimA che. subhadrA pratimA paNa evI ja che. 3 che mahAbhadrA pratimA paNa evI ja che, paraMtu temAM cAra dina ane cAra rAta sudhI kAryotsarga karAya che. sarvatebhadra nAmanI je pratimA che temAM daza dizAomAMnI pratyeka dizAmAM eka eka dinarAtane kAyotsaga dhAraNa karavAmAM Ave che. A rIte A pratimAnI ArAdhanAmAM daza dina ane daza rAta sudhI kAryotsarga dhAraNa kare paDe che. 4 che kSadrikA ane mahatInA bhedathI mekapratimA be prakAranI kahI che. temanA viSenuM kathana anya zAstromAMthI jANI levuM joIe. je pa che zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA02 u0 3 sU0 28 jIvadharma nirUpaNam 'baseyA 5 / 'javamajjhA' ityAdi-yavasyeva madhyaM yasyA sA yavamadhyA. yA yavavat kavalairAdhantayohInA madhye ca sthUlA, kalAvRddhihAnibhyAM candra isa yA prtimaa| sA cndrptimaa| iyaM caikamAsena pUrNA bhavati, tathAhi-etatpratimApatipannaH zukla pratipattaH ekaM kavalamabhyavahatya tataH pratidinamekaikakavaladdhayA paurNamAsyAM paJcadazakavalAn bhukte, punazca kRSNapatipadi paJcadazaiva kAlAn bhuktvA pratidinamekaikahAnyA yAvadamAvAsyAyAmekameva kavalaM yasyAM bhuGkte sA yavamadhyA kI hotI hai| inake viSaya kA kathana anyatrase jAnanA cAhiye5 "jayamajjA" ityAdi-jisa pratimA meM madhya yava ke madhya jaisA hotA hai vaha yavamadhyapratimA hai tAtparya isakA aisA hai ki yaha pratimA yava kI taraha Adi anta meM grAsoM se hona hotI hai aura madhya meM sthUla hotI hai isa pratimA kA dUsarA nAma candrapratimA bhI hai candramA kI taraha yaha pratimA hotI hai yaha pratimA eka mahIne meM pUrNa hotI hai isa pratimA ko dhAraNa karane vAlA jIva zuklapakSa kI pratipadA meM eka grAsa AhAra kA letA hai aura phira yaha dvitIyAdi dinoM meM pUrNamAsI taka eka 2 grAsa kI vRddhi karatA jAtA hai aura pUnama ke dina 15 grAsa taka AhAra letA hai phira kRSNapakSa meM vaha punaH 15 grAsapramANa AhAra letA hai aura phira amAvasyAtaka eka eka grAsa kI hAni karatA huA AhAra letA rahatA hai isa taraha amAvAsyA ko yaha eka grAsa hI AhArameM lenA hai isa prakAra karane se isa pratimA kA nAma yavamadhyA yA candrapratimA huA " javamajjhA" tyAdi.2 pratibhAmA ya1nA madhyamA bhadhya DAya che, te pratimAne yavamadhya pratimA kahe che. A kathananuM tAtparya A pramANe che-jema yavane madhyabhAga skUla ane antabhAga pAtaLe hoya che tema A pratimAnA AraMbhamAM ane atte grAsa (kebIyA) nuM pramANa nyUna hoya che ane madhyakALe sthUla pramANa hoya che. A pratimAnuM bIju nAma candrapratimA paNa che. jema candramAnI kaLAmAM vRddhi hAnI thAya che tema A pratimAmAM paNa grAsenA pramANamAM vadhaghaTa thAya che. A pratimA eka mAsamAM pUrNa thAya che. A pratimA dhAraNa karanAra jIva zukala pakSanI ekame eka grAsano AhAra le che, tyArabAda dararoja eka eka grAsanI vRddhi karatAM karatAM pUnamane divase 15 grAsane AhAra kare che. tyArabAda kRSNapakSanI ekame paNa te 15 grAsa pramANa AhAra le che. tyArabAda dararoja eka eka grAsa ghaTADatAM ghaTADatAM amAvAsyAne divase te eka grAsane ja AhAra kare che. A prakAranI A pratimA hovAthI tenuM nAma yavamadhyama athavA candrapratima paDyuM che. zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 sthAnAisUtra candrapratimeti / tathA vajrasyeva madhyaM yasyAM sA vanamadhyA, banavat kanalairAdhantayoH sthUlA madhye ca tanvI kalAhAniTaddhibhyAM candra iva pratimA sA candrapratimA / iya. mapi caikena mAsena pUrNA bhavati, tathAhi-tatra kRSNapratipadi paJcadazakavalAn bhuktvA tataH pratidina mekaikahAnyA yAvadamAvAsyAyAmekaM kapalaM bhuGkte, punaH zuklapatipadyapyekameva kavalaM bhuktvA tataH pratidinamekaikaddhayA yavAtpUrNimAyAM paJcadazakavalAn bhuGkte sA vajramadhyA candrapratimeti6 / pratimAzca samAyikavatAmeva bhavatIti samAyikasUtramAhahai candramA eka pakSa meM apanI kalAoM se bar3hatA hai aura kRSNapakSa meM kramazaH vaha ghaTatA jAtA hai isI prakAra isa pratimA meM bhI zuklapakSa meM eka 2 grAsa kI adhikatA hotI jAtI hai aura phira kramazaH AhAra kI ghaTatI hotI jAtI hai tathA vajra ke madhya ke jaisA madhya pratimA meM rahatA hai vaha bajramadhyA pratimA hai yaha pratimA bhI eka mAsa ke kAlavAlI hai isameM kRSNapakSa kI pratipadA meM isa pratimA kA dhArI 15 grAsa pramANa AhAra grahaNa karatA hai phira vaha pratidina eka eka grAsa kI hAni se amAvAsyA ke dina kevala eka grAsa pramANa AhAra letA hai bAda meM zuklapakSa kI ekama tithi meM bhI vaha eka grAsa pramANa hI AhAra letA hai isake bAda vaha pratidina eka eka grAsa kI vRddhi se pUrNimA ke dina 15 grAsapramANa AhAra letA hai isa prakAra yaha vajramadhyA candrapratimA hai ye pratimAe~ sAmAyika vAle jIvoM ke hI hotI haiM ataH aba candramAnI kalAo zukala pakSamAM vadhatI jAya che ane kRSNapakSamAM kramazaH ghaTatI jAya che. e ja pramANe A pratimAnI ArAdhanA karanAranA AhAramAM zukala pakSamAM eka eka grAsanI vRddhi thatI jAya che ane kRSNa pakSamAM kamazaH eka eka grAsanI nyUnatA thatI rahe che. je pratimAmAM vajInA madhyabhAga je madhyakALa rahe che, te pratimAne vaja madhya pratimA kahe che. te pratimAnI ArAdhanA paNa eka mAsa paryanta karavAmAM Ave che. A pratimA dhAraNa karanAra jIva kRSNapakSanI ekamane divase 15 grAsa pramANa AhAra grahaNa kare che. tyArabAda dararoja kramaza: te eka eka grAsa e che karate jAya che, A rIte amAvAsyAe te mAtra eka grAsa pramANa AhAra grahaNa kare che. tyArabAda te zakala pakSanI ekame paNa eka grAsa pramANa AhAra ja le che. tyArabAda te pratidina eka eka grAsanI vRddhi karatAM karatAM pUNimAne divase 15 grAsa pramANa AhAra le che. vajamadhyamAM pratimAnuM A prakAranuM svarUpa che. te 6 mAM zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 2 u03 sU0 28 jIvadharmanirUpaNam 385 'duvihe sAmAie' ityAdi / samaH-samatvaM rAgadveSarahitatvena sarveSu jIveSu svAtmasAmyavattvam , sama zabdasyAtra bhAvapradhAnanirdiSTatvAt , tasya AyaH-prApti samAyaH pravardhamAnazAradacandrakalAvat pratikSaNavilakSaNajJAnAdilAbhaH, sa prayojanamasyeti sAmAyikam / yadvA-samAnAM jJAnAdInAm AyaH-lAbhaH samAyaH, sa eva sAmAyikam tad dvividham-AgArasAmAyikam , anagArasAmAyikaM ceti / tatra-AgArasAmAkim gRhasthAnAm , anagArasAmAyikaM ca sarvaviratimatAM munInAM bhavatIti // sU0 28 // sUtrakAra sAmAyika mUtra kA kathana karate haiM-'duvihe sAmAie' ityAdi -rAgadveSa kI rahitatA se jo samasta jIvoM ke Upara apane AtmA ke jaisI samatA hotI hai usakA nAma sama hai isa sama kI jo Aya-prApti -lAbha hai usakA nAma samAya hai yaha samAya pravardhamAna zArada candrakalA kI taraha pratikSaNa vilakSaNa jJAnAdika jo lAbha hai usa lAbharUpa hotA hai yaha lAbha jisakA prayojana hai vaha sAmAyika hai athavA-jJAnAdi rUpa sama kA lAbha samAya hai aura yaha samAya hI sAmAyika hai vaha do prakAra kA hai eka agAra sAmAyika aura dUsarA anagAra sAmAyika anagAra sAmAyika gRhasthoM ke hotA hai aura anagAra sAmAyika sarva virati munijanoM ke hotA hai / mU0 28 // sAmAyikavALA jI vaDe ja pratimAo dhAraNa karI zakAya che, tethI have sUtrakAra sAmAyika sUtranuM kathana kare che- " duvihe sAmAie " tyAhi. rAgadveSayI 2Dita 42. samasta / pratye pitAnA AtmAnA jevI samatAne je bhAva rAkhavAmAM Ave che tenuM nAma 'sama' cha. te sabhanI 2 Aya (prAli, sAsa) che, tenu nAma samAya che. te samAya pravardhamAna zarada candranI kalAnI jema pratikSaNa vilakSaNa jJAnAdika je lAbha che te lAbhArUpa hoya che. te lAbha jenuM prayojana che, evI vastune sAmAyika kahe che. athavA jJAnAdi rUpa samanA lAbhanuM nAma ja samAya cha, bhane te samAya 14 sAmAyi: cha. tenA me 52 cha-(1) 25 // 2 sAmA yika ane (2) anagAra sAmAyika. agAra sAmAyika gRhasthA dvArA karAya che ane anagAra sAmAyika sarvavirati dvArA thAya che. sa 28 che tha 49 zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre jIvadharmAdhikAra eva taddharmAntarANi prarUpayannAha mUlam-doNhaM uvavAe paNNatte taM jahA-devANa ceva neraiyANa cey1| doNhaM uvyadRNA paNNattA taM jahA-neraiyANa ceya bhavaNayAsINa ceva 2 / doNhaM cayaNe paNNatte taM jahA-joisiyANa ceva vemANiyANa ce 3 / doNhaM gabbhavakkaMtI paNNattA taM jahA--maNussANa ceya paMciMdiyatirikkhajoNiyANa ceva 4 / doNhaM gabbhatthANaM AhAre paNNatte taM jahA--maNussANa ceya paMciMdiyatirikkhajoNiyANa ceya 5 / dopahaM gabbhatthANaM vuDDI paNNattA taM jahA--maNuslANa ceva paMciMdiyatirikkhajoNiyANa ceva 6 / evaM nivvuDDI 7, viguvyaNA8, gaipariyAe 9,samugghAe 10, kAlasaMjoge 11, AyAI 12, maraNe 13 / doNhaM chavipavyA paNNattA taM jahA--maNussANa ceya paMciMdiyatirikkhajoNiyANa ceva 14 / do sukkasoNiya saMbhavA paNNattA taM jahA-maNustA caiva paMciMdiyatirikkhajoNiyA ceva 15 / dupihA ThiI paNNattA taM jahA--kAyaTTiI ceva bhavaTTiI ce 16 / doNhaM kAyaTTiI paNNattA taM jahA-maNussANa ceva paMcidiyatirikkhajoNiyANa ceva 17 / doNhaM bhavahiI paNNattA taM jahA--devANa ceva neraiyANa ceva 18 / duvihe Aue paNNatte taM jahA--adghAue ceya bhavAue ceva 19 / doNhaM addhAue paNNattetaM jahA--maNussANa ceva paMciMdiyatirikkhajoNiyANa ceva 20 / doNhaM bhavAue paNNatte taM jahA- devANa ceva neraiyANa ceva 21 / duvihe kamme paNNatte taM jahA--paesakamme ceva aNubhAvakamme ceya 22 / do zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ suvA TIkA sthA0 2 u0 3 sU0 28 utpAdodvata- nAdidvaividhyanirUpaNam 387 ahAuyaM pArleti taM jahA - devA ceva neraiyA caiva 23 | donhaM Auya saMpaNNatte taM jahA maNussANa ceva paMcidiya tirikkhajoNiyANa caiba 24 // sU0 29 // chAyA --- dvayorupapAtaH prajJaptastadyathA devAnAM caiva nairayikANAM caitra 1 / dvayokarttanA prajJaptAvadyathA - nairayikANAM caiva bhavanavAsinAM caiva 2 / dvayozcyavanaM prajJapta tadyathA - jyotiSkANAM ca vaimAnikAnAM caiva3 / dvayorgarbhavyutkrAntiH prajJaptA tathA manuSyANAM caiva paJcendriya tiryagyonikAnAM caitra 4 / dvayorgarbhasthayorAhAraH prajJaptastayathA - manuSyANAM ca paJcendriyatiryagyonikAnAM caitra 5 / dvayorgarbhasthayorRddhiH prajJaptA tadyathA - manuSyANAM va paJcendriyatiryagyonikAnAM caiva6 / evaM nidRddhiH 7 vikurvaNA8, gatiparyAyaH 9, samudrAtaH 10, kAlasaMyogaH 11, AyAti : 12, maraNam 13 | dvayozchaviparvANi majJaptAni tadyathA manuSyANAM caiva paJcendriyatiryagyonikAnAM caitra 14 dvau zukrazoNitasaMbhayau prajJaptau tadyathA - manuSyAzcaiva paJcendriyatiryagyonikAcaitra 15 / dvividhA sthitiH prajJaptA tadyathA - phAyasthitizcaiva bhavasthitizcaiva 16 | dvayoH kAya sthitiH prajJaptA tadyathA - manuSyANAM caiva paJcendriya tiryagyonikAnAM caiva 17 / dvayorbhavasthitiH prajJaptA tadyathA devAnAM caiva nairayikANAM ca 18 / dvividhamAyukaM prajJaptaM tadyathA - addhAyuSkaM caitra bhavAyuSkaM caitra 19 / dvayoraddhAyuSkaM prajJaptaM tadyathAmanuSyANAM caiva paJcendriyatiryagyonikAnAM caitra 20 / dvayorbhavAyu prajJaptaM tadyathA daai caiva nairakANAM caitra 21 / dvividhaM karma prajJaptaM tadyathA- prade karma caiva anubhAvakarma caiva 22 dvau yathAyukaM pAlayatastadyathA devAcaiva nairayikAzcava 23 / dvayorAyukasaMvarttakaH prajJaptadyathA - manuSyANAM caiva paJcendriyatiryagyonikAnAM caiva 24 // 0 29 // TIkA - ' dohaM ubacAe ' ityAdi caturviMzatisUtrI sugamA / natraram - upapatanam upapAtaH- garbhasaMmUrchanaM vilakSaNo janmavizeSaH - devanArakANAM janmetyarthaH 1 | 1 aba sUtrakAra jIvadharmAdhikAra meM jIva ke anya dharmoM kI prarUpaNA karate haiM-' doNhaM upavAe paNNatte ' ityAdi / TIkArtha-do kA upapAna kahA gayA hai- eka devoM kA upapAta aura dUsarA nairayikoM kA upapAta, udvarttanA do kI kahI gaI hai - nairathikoM kI jIvadharmAdhikAra cAlI rahyo che, tethI sUtrakAra have jIvanA anya dharmonI a3pAreche - " doha uvavAra paNNatte " ityAdi TIDArtha - upapAta the| uhyo che - (1) hevAnA upayAta ane (2) nAraDonA upayAta. udvarttanA menI uhI che - (1) nAramenI udvarttanA bhane (2) zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 sthAnAGgasUtre udvarttanam-udvarttanA tattatkAyAnirgamanaM maraNamityarthaH / eSA nairayikANAM bhavanavAsinAmeva vyapadizyate / vyantarAstu bhavanavAsiSvantarbhUtAH 2 / cyutizcyavanaM maraNamityarthaH, jyotiSkavaimAnikAnAM maraNaM cyavanazabdena vyapadizyate 3 / garbhavyutkrAntiH-garbha-garbhAzaye vyutkrAntiH-utpattiH, tthaa| iyaM manuSyANAM paJcendriyatiryagyonikAnAM ca bhavati 4 / AharaNam AhAraH, sa ca dvayAnAM garbhasthAnAM bhavati, tathAhi-manuSyANAM pazcendriyatiryagyonikAnAM ca 9 / vardhanaM vRddhiH zarIropacaya ityarthaH / iyamapi garbhasthamanuSyANAM garbhasthapaJcendriyatirazcAM ca bhavati 6 / evam-anenaiva prakAreNa garbhasthAnAM manuSyANAM paJcendriyatirazcAM ca ni dirhAnirvAtapittAdibhiH niHzabdo'trAbhAvavAcakaH - yathA nirdhanetyAdi vat 7, vikurvaNA, iyaM vaikriyalabdhimatAM manuSya-pazcendriyatirazcAM bhavati 8, gatiuddhartanA aura bhavanavAsiyoM kI udvartanA, cyavana do kA kahA gayA haijyotiSkoM kA cyavana aura vaimAnikoM kA cyavana do kI garbhavyutkrAnti kahI gaI hai-manuSyoM kI aura paMcendriya tiryoM kI garbhastha do jIvoM ke AhAra kahA gayA hai-manuSyoM ke aura paMcendriyatiryaJcoM ke garbhastha do jIvoM ke vRddhi kahI gaI hai-manuSyoM ke aura paMcendriyatirthacoM ke 6, isI taraha se nivRddhi bhI kahI gaI jAnanI cAhiye, isI taraha se vikurvaNA, gatiparyAya, samudghAta, kAlasaMyoga, AyAti aura maraNa ke sambandha meM bhI jAnanA cAhiye do jIvoM ke chaviparva kahe gaye haiM-manuSyoM ke aura paJcendriyatiryaJcoM ke 14 do jIva zukra zoNita se utpanna hue kahe gaye haiM-manuSya aura paMcendriya tiryazca 15 do prakAra kI sthiti kahI gaI hai kAyasthiti aura bhavasthiti do jIvoM ke kAyasthiti kahI gaI hai-manuSyoM bhavanavAsI devAnI uttaranA. vana benuM kahyuM che-(1) tiSkanuM cyavana ane vaimAnikenuM ovana. garbhabhukAnti benI kahI che-(1) manuSyanI ane (2) paMcendriya tinI . garbhastha jemAMnA be prakAranA jIvone AhAra kahyo che-(1) manuSyane ane (2) paMcendriya tirthane. garbhastha be prakAranA jIvonI vRddhi kahI che-(1) manuSyanI ane (2) paMcendriya tiryaMcAnI. eja pramANe nivRddhinuM kathana paNa samajavuM. e ja pramANe vikurvaNa, gatiparyAya, samudraghAta, kAlasaMga, AyAti ane maraNa viSe paNa samajavuM. be jIvomAMja tvacA ane saMdhibandhanane saddabhAva kahevAmAM Avyo che-(1) manuSyamAM ane (2) paMcendriya tiryamAM. be jIvone zuka zeNitathI utpanna thayelA 3 cha-(1) manuSya bhane (2) pandriya tiya"yanI me 52nI sthiti cha-(1) yasthiti bhane (2) lapasthiti. mevAnI yalyAta 4ii cha, zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA02 u03 sU0 29 utpaadodvrtn| didvaividhyam 389 paryAyaH - calanaM, mRtvA vA gatyantaragamanarUpaH, yacca vaikriyalabdhidharo garbhAnirgatya pradezato vahiH saMgrAmayati sa vA gatiparyAyaH 9 yathAsvabhAvasthitAnAmAtmapradezAnAM vedanAdibhiH saptabhiH kAraNaiH samantAd udyAtanaM svabhAvAdanyabhAvena pariNamanaM samudghAtaH 10, kAlasaMyogaH - kAlakRtAvasthAnubhavaH 11, AyAtiH - garbhAnnirgamaH 12, maraNaM - prANatyAgaH garbhasthAnAM manuSyatirazcAmiti sarvatra yojyam 13 | 'do chapivyA' ityAdi, chaviH tvacA, tadyuktAni parvANi sandhibandhanAni chaviparvANi / imAni garbhasthamanuSyapaJcendriyatirathAM bhavanti 14 / zukrazoNitAbhyAM saMbhavaH - utpattiryeSAM te zukrazoNitasaMbhavAH, te ke ? ityAhamanuSyAH paJcendriya tiryaJcazca 15 ' dubihA ThiI' ityAdi- sthiti:- avasthAnam, sA dvividhA - kAya sthitiH bhavasthitizveti 16 / tatra kAryasthitiH - saptASTabhatra grahaNarUpA / sAca manuSya paJcendriyatirazcAM bhavati / eSA pRthivyAdInAmapi bhavati kintyatra dvisthAnAnurodhAd dvayoreva grahaNam 17 / bhave bhavarUpA vA sthitirbhavasthiti:-bhatrakAla ityarthaH / sA ca devAnAM nairayikANAM ca bhavati, teSAM punardevAditvenAnutpatteH 18 | addhA kAlaH, tatpradhAnam AyuH paJca mamAyuSkarma - addhAyuH, tadeva-addhAyuSkamkAlAntarAnugAmyAyurityarthaH / bhavapradhAnamAyurbhavAyuH, tadeva bhavAyuSkaM yad bhavAtvaye niyamAdapagacchatyeva na kAlAntaramanuyAti 19 / advAyuSkaM manuSyANAM paJcendriyatirazcAM ca bhavati, kasyacit tad bhavanAze'pi nApagacchati, utkRSTataH saptASTabhavakAlaM yAvadanugacchati 20 / bhavAyuSkaM devAnAM ca bhavati, yad bhavAtyaye niyamAdapagacchatyeva na kAlAntaramanuyAti / ayaM bhAvaH- devA devabhavAccyutvA na punardevatvenotpadyante, evaM nArakA nArakA dudvRtya na punarnArikatvena samutpadyanta iti 21 / ke aura paMcendriyatiryazcoM ke 17 do jIvoM ke bhavasthiti kahI gaI hai- devoM ke aura nairayikoM ke AyuSka do prakAra kA kahA gayA hai- eka addhA AyuSka aura dUsarA bhavAyuSka do ke adghAyuSka kahA gayA hai - eka manuSyoM ke aura dUsare paMcendriyatiryaJcoM ke 20 do jIvoM ke bhavAyuSka kahA gayA hai - eka devoM ke aura dUsare nairayikoM ke 21 karma do prakAra (1) manuSyonI bhane (2) pathendriya tirtha yonI meM bhavAnI avasthiti DI che- (1) hevAnI bhane (2) nAraonI. AyuSThu me prAranA hyA che- (1) zraddhAyuNDa bhane (2) lavAyuSGa me bhavAnA adddhAyuSDa hyA che. (1) manuSyonu mane (1) yathendriya tiryathA me lavonuM lavAyuSGa hyuM che- (1) heyotuM bhane zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 sthAnAGgasUtre kA kahA gayA hai eka pradezakarma aura dUsarA anubhAva kama do jIya yathAyuSka kA pAlana karate haiM- eka deva aura dUsare nairathika do jIvoM ke AyuSka saMvartaka kahA gayA hai-manuSyoM ke aura paMcendriyatiyaJcoM ke 24, "doNhaM upacAe " Adi yaha caturvizatisUtrI hai-isakA artha sugama hai garbhajanma aura saMmUrcchanajanma se jo janma bhinna hotA-vilakSaNa prakAra kA hotA hai yaha upapAta janma hai yaha janma deva aura nairayikoM ke hotA hai kyoM ki utpatti sthAna meM sthita caikriyika pug2aloM ko zarIrarUpa se pariNamAte hue ve utpanna hote haiM utpattisthAna meM sthita vaikriyika pudgaloM ko zarIrarUpa se pariNamAte hue utpanna honA isI kA nAma upapAta janma hai usa usa kAya se jIva kA nirgamana honA-maraNa honA isI kA nAma udvartanA hai isa udvartanA kA vyapadeza nairayika evaM bhavanavAsiyoM ke hI hotA hai vyantaradevoM ke bhI udvartanA kA prayoga hotA hai parantu yahAM jo unheM svataMtrarUpa se nahIM dikhAyA gayA hai usakA kAraNa bhavanavA. siyoM meM unakA antarbhUta honA hai cyavana nAma bhI maraNa kA hI hai parantu jyotiSka aura vaimAnika jIvoM meM maraNa ke sthAna para cyayana zabda kA hI prayoga hotA hai maraNa zabda kA nahIM 3 garbha meM utpatti (2)2nu. 4 me 2 // 4aa che-praza4ma bhane (2) anumA5 bha. be ja yathAyuSyanuM pAlana kare che-(1) deva ane (2) nArake. be jIne mAyane sapata 4aa cha-(1) manuSyonA mane (2) 5'thendriya tiya yAnA. 24 " dohaM uvavAe " mA 24 sUtrI mI mA5pAmA mAyA cha tamanA artha saraLa che. garbhajanma ane saMpUrjhana janmathI je janma bhinna hoya che-vilakSaNa prakAranA hoya che, te janmanuM nAma "upapAta janma" che. deva ane nArakamAM upapAta janma thAya che, kAraNa ke utpattisthAnamAM rahelAM vaikriyika pudgalene zarIrarUpe pariNAvIne teo utpanna thAya che. utpatti sthAnamAM kriyika pudgalene zarIrarUpe pariNamAvIne utpanna thavuM tenuM nAma ja upapAta janma che. 1 pitA potAnI kAyamAMthI (gatimAMthI) jIvanuM nirgamana thavuM (maraNa thavuM) tenuM nAma udvartAnA kahe che. A udvartAnA padane pravega nArake bhavanavAsIomAM ja thAya che. vyantaremAM paNa uddhattanA padane prayoga thAya che, paraMtu ahIM temane svataMtrarUpe prakaTa na karavAnuM kAraNa e che ke bhavanavAsIomAM temane samAveza thaI jAya che. 2 cyavana padane prayoga paNa maraNanA arthamAM ja thAya che. tiSka ane vaimAnike sAthe maraNa padane praga yatA nathI, 5 zyayana pahane prayAsa thAya che. // 3 // zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - -- --- - sughA TIkA sthA02 u03 sU0 29 utpAdodvartanAdivaividhyam 311 honA isakA nAma garbhavyutkrAnti hai yaha garbhavyutkrAntirUpa garbha meM utpatti do jIvoM kI hI hotI hai eka paMcendriyatiryaJca jIvoM kI aura dusarI manuSyoM kI kyoM ki janma ke tIna prakAroM meM se jo garbhajanma hai vaha paMcendriyatiryaJcoM ke aura manuSyoMko hI kahA gayA hai anyako nahIM 4, tInazarIra aura 6 paryAptiyoM ke yogya pudgala paramANubhoM kA grahaNa karanA isakA nAma AhAra hai yaha AhAra garbhastha manuSyoMko aura paMcendriyatiryaJcoM ko hI hotA hai5 zarIropacaya kA nAma vRddhi hai yaha vRddhi bhI garbhastha manuSyoM aura garbhastha paMcendriya tiryazcoMko hI hotI hai6 isI prakAra se garbhastha manuSyoM ke aura garbhasthatiyoM ke nivRddhi-vAta-pitta AdidvArA hAni hotI hai yahAM niHzabda "nirlajja manuSya" ityAdi kI taraha abhAya vAcaka hai7 vikurvaNA bhI-vaikriyalabdhisaMpanna manuSya aura paMcendriya tiyazcoM ko hotI hai, calanA athavA marakara gatyantara meM gamana karanA isakA nAma gati paryAya hai athavA-labdhidhara jIva garbha se nikalakara pradeza kI apekSA jo bAhara saMgrAma karatA hai yaha gatiparyAya hai 9 yathA svabhAvasthita AtmapradezoM kA vedanA Adi sAta kAraNoM ko lekara apane bhAva se anya bhAvarUpa meM pariNamana karanA isakA nAma garbhamAM utpatti thavI tenuM nAma garbhavyutkAnti che. manuSya ane pandriya tinI utpatti ja garbhamAM thAya che. janmanA traNa prakAramAMthI je garbha janma nAmane prakAra che, te prakAre te manuSya ane paMcendriya tiyAne ja janma thAya che-anya jImAM te prakAre janma thato nathI ke 4 che traNa zarIra ane cha paryAptiene egya pula paramANuone grahaNa karavA tenuM nAma AhAra che. te AhAra garbhastha manuSya ane paMcendriya tiyAmAM saMbhavI zake che. je 5 | zarIrapacayanuM nAma vRddhi che. garbhastha manuSya ane paMcendriya tiryamAM ja te vRddhi thatI hoya che 6 eja pramANe garbhastha manuSyanI ane garbhastha tiryacenI ja vAta, pitta Adi dvArA nivRddhi hAni) thAya che. " ni" 55sa "ni puruSa" tyAdinA ma samApa pAya che. 7 vaikriya labdhisaMpana manuSya ane paMcendriya tiryamAM ja vikuNA saMbhavI zake che. 8 cAlavuM athavA marIne anya gatimAM javuM tenuM nAma gatiparyAya che. athavA labdhidhara jIva garbhamAMthI nIkaLIne pradezanI apekSAe je bahAra saMgrAma kare che, te gatiparyAya che. che 9 yathA svabhAvasthita AtmapradezanuM vedanA Adi sAta kAraNone laIne potAnA bhAvamAMthI anya bhAvarUpe pariNumana zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392 sthAnAGgasUtre samudghAta hai 10 kAlakRta avasthAkA anubhavana karanA isakA nAma kAlasaMyoga hai 11, garbha se bAhara nikalanA isakA nAma nirgama hai 12 prANoM kA tyAga karanA isakA nAma maraNa hai ye saba avasthAe~ garbhastha manuSyoM aura garbhasthatiryaJcoM ko hI hotI haiM isaliye "garbhasthAnAM manuSyatiracAM" aisA pada sarvatra yojita karanA cAhiye 13 " donhaM chavipaccA" ityAdi / chavi nAma tvacA camaDI kA hai aura parva nAma sandhibandhanoM kA hai ye saMdhi parva garbhastha aura paMcendriyatiryaJcoM ke hote haiM 14, zukra aura zoNita ina donoM se jinakI utpatti hotI hai ye zukra zoNitasaMbhava jIva haiM aise ve jIva manuSya aura paMcendriya tiryaJca haiM15 avasthAnakA nAma sthiti hai yaha sthiti kAryasthiti aura bhavasthiti ke bheda se do prakAra kI hotI hai sAta ATha bhava grahaNarUpa kAryasthiti hai yaha kAryasthiti manuSya aura paMcendriya tiryaJcoM ke hotI hai yadyapi pRthivI AdikoM ko bhI yaha hotI hai parantu yahAM dvisthAnoM ke anurodha se ina do kA hI grahaNa huA hai 17 bhava meM yA bhavarUpa jo sthiti hai vaha bhavasthiti hai bhava karavuM tenuM nAma samuAta che. ! 10 ! kAlakRta avasthAnA anubhava karave tenuM nAma kALasAga che. ! 11 5gamAMthI bahAra nIkaLavuM tenuM nAma nigama che. prANAne tyAga karavA tenuM nAma maraNu che, A badhI avasthAone anubhava garbhastha manuSyA ane gastha tiryaMcAne ja thAya che. tethI ja "garbhasthAnAM manuSyatirayA~ " yA pahano ( garbhastha manuSyonA bhane tiryathAnA ) sarvatra prayAga karavAnu kahyuM che. 5 13 !! 66 ' donhaM chapi pantrA 66 chavi bheTale tvayA thAne "artha" bheTale sadhibanyA. te tvacA ane sadhipane sadbhAva gaCstha manuSyeAmAM ane paMcendriya tiya ceAmAM ja hoya che. ! 14 5 zukra ane zANitathI jemanI utpatti thAya evAM jIvAne zukrANita sa bhava jIve kahe che. manuSya ane pacendriya tiyaconI A prakAranA jIvAmAM gaNatarI thAya che. ! 15 " sthiti eTale avasthAna. te sthitinA kAryasthiti ane bhasthiti nAmanA e bheda paDe che. 16 sAta ATha bhavagrahaNa rUpa kAyasthiti che. te kAyasthiti manuSyA ane pacendriya tiya cAmAM ja saMbhavI zake che. jo ke pRthvIkAya AdimAM paNa te sabhavI zake che, paNa ahIM e sthAnAnA anurodhanI apekSA che. uparyukta bene ja grahaNa karavAmAM Avela che. 5 17 / / bhavamAM athavA bhavarUpa je zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 2 u0 3 sU029 utpAdodvata nAdidvaividhyam 393 sthiti kA nAma bhavakAla bhI hai yaha bhayasthitirUpa bhavakAla deya aura nairayika jIvoM ko hotA hai kyoM ki devAdiparyAya chor3ane ke anantara punaH devAdiparyAya kI prApti nahIM hotI hai 18, Ayu do prakArakA hotA hai addhAyu aura bhayAyu 19 addhA nAma kAla kA hai isa kAlapradhAna jo pAMcavAM AyuSkama hai vaha addhAyuSka hai yaha adghAyuSka jIva ke sAtha kAlAntarAnugAmI hotA hai ataH kAlAntarAnugAmI Ayu kA nAma hI adghAyuSka hai bhavapradhAna Ayu kA nAma bhavAyu hai aura isa bhavAyu kA nAma hI bhavAyuSka hai bhavAyuSka bhava ke nAza ho jAne para niyama se chUTa jAtA hai-jIya ke sAtha paraloka meM nahIM jAtA hai 20, adghAyuSka manuSyoM aura paMcendriyatiyazcoM ko hotA hai yaha kisI 2 jIva kA tadbhavanAza ho jAne para bhI naSTa nahIM hotA hai utkRSTa rUpa se yaha sAta ATha bhavakAla taka jIva ke sAtha calA jotA hai bhavAyuSka deva aura nArakiyoM ko hotA hai yaha niyama se usa bhava ke nAza ho jAne para chUTa jAtA hai, kAlAntara meM una jIvoM ke sAtha nahIM jAtA hai kyoM ki devabhaya se cyava kara deva punaH deva nahIM hotA hai aura nAraka nArakabhava se mara kara punaH nAraka nahIM hotA hai sthiti che tene bhavarithati kahe che, tene bhavakALa paNa kahe che. A bhavasthiti rU5 bhavakALane saddabhAva de ane nArakomAM hoya che, kAraNa ke devAdi paryAya choDayA bAda pharIthI devAdi paryAyanI prApti thatI nathI. je 18 Ayu be prakAranuM thAya che, addhAyu ane bhavAyu. 5 19 me addhA eTale kALa. te kALapradhAna je pAMcamuM AyuSkarma che tene addhAyuSka kahe che. te addhAyaka jIvanI sAthe kAlAntarAnugAmI hoya che, tethI kAlAntarAnugAmI AyunuM nAma ja addhAyuSka che. 20 bhavapradhAna AyunuM nAma bhavAyu che ane te bhavAyune ja bhavAyuSka kahe che. bhavane nAza thatA bhavAyuSka niyamathI ja chUTI jAya che-jIvanI sAthe paralekamAM jatuM nathI. te 21 addhAyuSyano sadubhAva mana ane paMcendriya tiryAmAM hoya che. kaI kaI jIvane te bhava nAza pAmavA chatAM teno nAza thato nathI. vadhAremAM vadhAre sAta ATha bhava sudhI te addhAyuSkane jIvanI sAthe saMbaMdha cAlu rahe che. bhavAyuSkane sadUbhAva devo ane nArakamAM ja hoya che. te bhavane nAza thatAM tene (bhavA. yuSko) paNa avazya nAza thaI jAya che. kAlAntare te AyuSka te jIvonI sAthe jatuM nathI, kAraNa ke devabhavathI cavele deva pharIthI devagatimAM ja thA 50 zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 395 sthAnAnasUtre 'duvihe kamme' ityAdi-dvividhaM karma-pradezakarma, anubhAva karma ceti / tatra pradezamAtratayA vecate tat , tasya pradezA eva-pudgalA eva vedyante na yathAvaddho rasa iti| anumAvato vedhate tat, yasyAnubhAvo yathAvaddharaso vedyata iti 22 / 'do' ityAdi-yathA baddhamAyuryathAyuSpham , yAvatparimitaM baddhaM tAvatparimitamAyurityarthaH, etadAyurdevA nArakAca pAlayanti-anubhavanti, teSAM niyamAnirupakramAyuSkatvAt / ayaM vivekaH asaMkhyAtavarSAyuSkAstiryaJco manuSyAzca, tathA uttamapuruSAzvaramazarIrAzca, ete niyamAnnirupakramAyuSmanto bhavanti, anye saMkhyAtavarSAyuSkAstiryazco manuSyAzca, anuttamapuruSA acaramazarIrAzca sopakramAyuSkA nirupakramAyuSkAzcetyubhayasvabhAvA bhavanti, uktaJca - "duvihe kamme" ityAdi / pradeza karma aura anubhava karma ke bheda se karma do prakAra kA kahA gayA hai-jisakarma ke kevala pradezarUpa pudgala hI vedane meM Ate haiM yathAvaddharasa yedane meM nahIM AtA hai vaha pradeza karma hai tathA jisa karma kA anubhAvarUpa se vedana hotA hai vaha anubhAva karma hai 22, isa anubhAva karma kA yathA baddharasa vedane meM AtA hai yathA baddhAyuSkarma jitane kAla kA Ayu bAMdhA hai utane kAla ke Ayu kA bhoganA yaha bAta deva aura nArakiyoM meM hI hotA hai kyoM ki ye anapAyuSka hote haiM / asaMkhyAtavarSa kI Ayu vAle bhogabhUmi ke tiryazca aura manuSya evaM uttamapuruSa aura caramazarIrI jIva ke saba niyama se nirupakrama AyuvAle hote haiM aura saMkhyAtavarSa kI Ayu vAle tiryazca, manuSya, nathI ane nAraka gatimAMthI uddhattanA (maraNa) pAmIne koIpaNa nAraka pharI narakagatimAM ja nathI. "duvihe kamme " tyAha. pradeza mane anumApanA methI bhanA be prakAra kahyA che. je karmanA pradezarUpa pulanuM ja mAtra vedana karavAmAM Ave che yathAbaddha rasanuM vedana karavAmAM AvatuM nathI, te karmane pradezakarma kahe che. je karmanuM anubhAva rUpe vedanA thAya che, te karmane anubhAvakarma kahe che. 22 . A anubhava karmane yathAbaddha rasa vedavAmAM Ave che. yathAbaddhayuSkarma eTale jeTalA kALanuM Ayu bAMdhyuM hoya eTalA kALanA Ayune bhegavavuM. e vAta deve ane nArakamAM saMbhavI zake che, kAraNa ke teo anapavaryAyuSka hoya che. asaMkhyAta varSanA AyuvALA bhegabhUmine manuSya, tiyaya ane uttama puruSa tathA carama zarIrI jIvo niyamathI ja nirupakrama AyuvALA hoya che. paraMtu saMkhyAta varSanA AyuvALA tiya ca, manuSya, anuttama puruSa ane acarama zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 2 u03 sU0 29 utpAdodvartanAdvaividhyam 395 " devA nerajhyA vi ya, asaMkhavAsAuyA ya tirimaNuyA / uttamapurisA ya tahA, caramasarIrA ya niruvakamA // 1 // sesA saMsAratthA, bhaiyA sovakamA va iyare vaa| sovakkama niruvakkama,-bhebho bhaNio samAseNa" // 2 // iti / chAyA-devA nairayikA api ca, asaMkhyavarghAyuSkAzca tirya manuSyAH / uttamapuruSAzca tathA, caramazarIrAzca nirupakramAH // 1 // zeSAH saMsArasthAH, bhAjyAH sopakramA vA itare yA / sopakramanirupakrama,-bhedo bhaNitaH samAsena // 2 // " iti 23 / anuttama puruSa aura acarama zarIrI the sopakrama evaM nirupakrama donoM prakAra kI AyuvAle hote haiN| kahA bhI hai-" devA neraiyA vi" ityaadi| " sesA saMsAratyA" ityaadi| adhikatara prANiyoM kA viSa, zvAsocchyApta kA abarodha, havAI jahAja se patana, aura rAga Adi ke nimitta se akAla meM maraNa dekhakara yaha prazna hotA hai ki kyA akAlamaraNa hotA hai ? yadi akAla maraNa hotA hai aisA mAna liyA jAya to dUsarA yaha bhI prazna hotA hai ki jitane bhI saMsArI jIva haiM una saba kA akAlamaraNa hotA hai yA saba kA na hokara kucha kA hI hotA hai ? inhIM do praznoM kA uttara hameM yahAM isa abhavavAyuSka nirupakramAyuSka kI vicAra dhArA se prApta hotA hai karma zAstra ke anusAra bhujyamAna Ayu kA utkarSaNa nahIM ho sakatA kyoM ki utkarSaNa bandhakAla meM hI hotA hai udAharaNArtha-kiso zarIrI je saMparkama ane nirupakema, e banne prakAranA AyuvALA hoya che. hyu 55 cha,-" devA neraiyA vi" chatyAhi / " sesA saMsAratthA " chatyAha ghaNuM jInuM viSa, zvAsocchavAsane avarodha, vimAnI akasmAta ane roga Adi kAraNethI akALe maraNa thAya che. A akALa maraNa joIne e prazna udbhave che ke zuM akAla maraNa saMbhavI zake che kharuM? je akAla maraNa thavAnI vAta svIkAravAmAM Ave, te bIje prazna e udbhave che ke zuM samasta saMsArI jInA akAla maraNa thAya che, ke kaI kaI saMsArI jIvanA akAla maraNa thAya che ? A bane praznonA uttara ApaNane A abhavavatyaMyuka ane nirupakamAyuSkanI vicAradhArA mAMthI maLI Ave che. kamazAstra anusAra bhujamAna AyunuM utkarSaNa thaI zakatuM nathI, kAraNa ke utkarSaNa bandhakALamAM ja zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 396 sthAnAGgasUtre manuSya va tiryazca ne prathamatribhAga meM narakAyu kA eka lAkha varSa pramANa sthiti baMdha kiyA aba yadi yaha dUsare vibhAga meM narakAyu kA dasa lAkha varSapramANa sthitibaMdha karatA hai to usa samaya vaha prathamavibhAga meM bAMdhI huI sthiti kA utkarSaNa kara sakatA hai-utkarSaNa kA yaha sAmAnya niyama saba karmoM para lAgU hotA hai| bhujyamAna Ayu kA baMdha usI paryAya meM hotA nahIM, ataH usakA utkarSaNa nahIM hotA yaha vyavasthA to nirapavAda bana jAtI hai kintu apakarSaNa ke liye baMdhakAla kA aisA koI pratibaMdha nahIM hai vaha kucha apavAdoM ko chor3akara kabhI bhI ho sakatA hai jisa paryAya meM Ayu kA baMdha kiyA hai usa paryAya meM bhI ho sakatA hai aura jisa paryAya meM use bhoga rahe haiM usa paryAya meM bhI ho sakatA hai udAharaNArtha-kisI manuSya ne tiryazvAyu kA pUrva koTipramANa sthitibaMdha kiyaa| aba yadi use sthitighAta ke anukUla sAmagrI jisa paryAya meM Ayu kA baMdha kiyA hai usI paryAya meM hI mila jAtI hai to usI paryAya meM vaha Ayukarma kA sthitighAta kara sakatA hai aura yadi jisa paryAya meM Ayu ko bhoga rahA hai usameM sthi thAya chedhAro ke koI manuSya athavA tiryace prathama tribhAgamAM narakAyune eka lAkha varSa pramANa baMdha karyo. have je te bIjA vibhAga daramiyAna dasa lAkha varSa pramANa narakAyune sthitibaMdha kare, te te samaye te prathama vibhAgamAM bAMdhelI sthitinuM utkarSaNa karI zake che. utkarSaNano A sAmAnya niyama badhA karmone lAgu paDe che. bhujyamAna Ayune baMdha eja paryAyamAM thato nathI, tethI tenuM utkarSaNa thatuM nathI. A vyavasthA te nirapavAda (apavAda vina, niyamathI ja) banI jAya che. paraMtu apakarSaNane mATe baMdhakALane e kaI pratibaMdha nathI. te keTalAka apavAdone bAda karatAM game tyAre thaI zake che, je paryAyamAM Ayune baMdha karyo che, te paryAyamAM paNa thaI zake che. ane je paryAyamAM tene bhegavI rahyA hoIe te paryAyamAM paNa thaI zake che. dAkhalA tarIke kaI manuSya tiryaMca Ayune pUrva koTi pramANa sthitibaMdha karyo. have je tene sthitighAtane mATe anukULa sAmagrI (je paryAyamAM Ayune baMdha karyo hoya eja paryAyamAM) maLI jAya, te eja paryAyamAM te Ayukarmane sthitighAta karI zake che, ane je paryAyanA Ayune te jogavI rahyo che te paryAyamAM ja zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA02 u03sU029 utpAdodvartanAdidvaividhyam 397 ___ 'dohaM ' ityAdi-saMvartanaM savataH, sa eva saMvartakaH-upakramaH ityarthaH, AyuSkasya saMvartakaH-AyuSkasaMvartakaH sopakramAyurityarthaH, sa ca manuSyANAM paJcendriyatirazcAM ca bhavati, sopakramAyuSkatvAtteSAm 24 // mU0 29 // tighAta ke anukUla sAmagrI milatI hai to usa paryAya meM Ayu karma kA sthitighAta kara sakatA hai / sthiti ghAta hone se Ayu kama ho jAtI hai| ___ apakarSaNa ke isa niyama ke anusAra saba jIvoM kI bhujyamAna Ayu kama ho sakatI hai yaha sAmAnya niyama hai-isa niyama ke anusAra devAdikoM kI bhI bhujyamAna Ayu kama honI cAhiye-parantu isa niyama meM jo apavAda hai vaha yahAM kahA gayA hai ki upapAda janma se paidA hone vAle deva aura nArakI, bhogabhUmiyA jIva, uttamapuruSa aura caramazarIrI ina jIvoM kI bhujyamAna Ayu kama nahIM hotI hai jitane kAla kI Ayu kA bandha inhoM ne kiyA hai utanI hI pUrI Ayu kA ye bhoga karate haiM arthAt inakI bhujyamAna AyukA sthitighAta nahIM hotA hai23 isI se yaha niSkarSa nikala AtA hai ki inake sivAya aura saba jIvoM kI Ayu kama ho sakatI hai yahI bAta isa sUtra pATha dvArA kahate hue sUtra. kAra kahate haiM "dohaM" ityaadi| upakrama kA nAma saMvarta hai AyuSka je tene sthitighAtane anukULa sAmagrI maLI jAya che, te te paryAyamAM a yu. karmane sthitighAta te karI zake che, sthitighAta thavAthI Ayu ghaTI jAya che. apakarSaNanA A niyama anusAra badhAM januM bhUjyamAna Ayu nyUna thaI zake che, A sAmAnya niyama che. A niyamAnusAra te deva dikanuM bhujyamAna Ayu paNa nyUna thavuM joIe. parantu te niyama mAM je apavAda che tenuM ahIM nIce pramANe kAna karavAmAM AvyuM che-upapada janmathI pidA thanArA deva ane nArakI, gabhUminA jI, uttama puruSa ane carama-zarIrI jIvonuM bhajyamAna Ayu ochuM thaI zakatuM nathI. jeTalA kALanA Ayune baMdha temaNe karyo hoya che eTalA pUrepUrA Ayune teo bhogave che, eTale ke temanA bhUjyamAna Ayuna sthitivAta thatuM nathI 23 A kathanaparathI ApaNe evA nizcayapara AvI zakIe chIe ke temanA sivAyanA badhAM chonA AyumAM gharI yaza cha. me pAta sUre " doha" yA sUtrI dvArA prasTa karI che. upakamanuM nAma saMvarta che. AyuSkane je upakama che te AyuSya zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre paryAyAdhikArAdeva niyatakSetrAzritatvena kSetravyapadezyAn pudgalaparyAyAna pratipipAdayiSuH kSetrapakaraNamAha mUlam -- jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa uttaradAhiNeNaM do vAsA paNNattA bahusamatullA avisesamaNANattA annamannaM nAivarhati AyAmavikvaM bhuccatovvaha saMThANapariNAhaNaM taM jahA bhara ceva eva ceva / evaM eeNaM abhilAveNaM hemavae ceva, herannavae ceva, harivAse ceva rammayavAse ceva / jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa puratthimapaccatthimeNaM do khittA paNNattA bahusamatullA avisesa0 jAva - taM jahA - putravidehe ceva avaravidehe cetra / jaMbUmaMdarassa pavayasta uttaradAhiNeNaM do kurAo paNNattAo bahusamatullAo jAva taM jahA - devakurA ceva uttarakurA caiva tattha NaM do mahaimahAlayA mahAdumA paNNattA bahusamatullA avisesamaNANattA annamannaM NAivahaMti AyAmavivakhaMbhuccattavehasaMThANapariNAheNaM, taM jahA - kUDasAmalI ceva jaMbU ceva sudaMsaNA / tattha NaM do devA mahiDDiyA jAva mahAsokkhA palio maTTiyA parivati, taM jahA- garule ceva veNudeve aNADhie caiva jaMbuddIvAhivaI // sU0 30 // 398 kA jo upakrama hai vaha AyuSka saMvartaka hai - yaha sopakramAyurUpa AyuSka saMvattaka manuSya aura paMcendriya tiryaJcoM ko hotA hai kyoM ki ye sopakrama AyuvAle bhI hote haiN| 24 / / sU0 29 / / paryAyAdhikAra ko lekara hI aba sUtrakAra niyanakSetrAzrita hone ke kAraNa kSetra vyapadezya pudgala paryAyoM ko pratipAdana karane kI icchA se sabaka che, te seApakramAyurUpa AyuSya savaka manuSya ane pacendriya tiya cAmAM hAi zake che, kAraNa ke tee seApakrama AyuvALA pazu DAya che. // 24 // // sU 28 // paryAyAdhikAra cAlI rahyo che, have sUtrakAra-niyata kSetrAzrita hAvAne kAraNe - kSetrabhyapadezya pudgala paryAyAnuM pratipAdana karavAnA hetuthI kSetra zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 2 u0 3 sU0 30 bhara ravatAdi kSetravarNanam 399 chAyA-jambUdvIpe dvIpe mandarasya parvatasya uttaradakSiNena dve varSe prajJapte bahusamatulye avizeSe anAnAtve anyonyaM nAtivartete AyAmaviSkambhoccatvodveSa saMsthAnapariNAhena, tadyathA-bharataM caiva airavataM caiva / evametenAbhilApena haimavaMta cetra hairaNyavataM caitra, harivarSa caiva, ramyakavarSa caiva / jambUdvIpe dvIpe mandarasya parvatasya pUrvapazcimena dve kSetra prajJapte bahusamatulye avizeSe yAvat tadyathA-pUrva videhazcaiva aparavidehazcaiva / jambU mandarasya parvatasya uttaradakSiNena dvau kurU prajJaptau bahusamatulyau yAvat tadyathA-devakuravazcaiva uttarakuravazcaiva / tatra khalu dvau mahAtimahAlayau mahAmau prAptau bahusamatulyau avizeSau anAnAtvau anyonyaM nAtivatteMte AyAmaviSkambhoccavodvedhasaMsthAnapariNAhena, tadyathA-kUTazAlmalizcaiva jambUzcaitra sudarzanAM / tatra khlu dvau devau mahaddhiko yAvat mahAsaukhyau palyopamasthitiko parivasataH, tadyathAgaruDazcaiva veNudevaH anAdRtazcaiva jambUdvIpAdhipatiH // su0 30 // TIkA-'jaMbuddIye' ityaadi| madhyajambUdvIpe meruparvatasya uttaradakSiNena uttaradizi dakSiNadizicetyarthaH, dve varSa kSetro prajJapte / kIdRze ? ityAha-bahusamatulye-atyantasadRze, avizeSe-bailakSaNyarahite naganagaranadhAdikRtavizeSarahite ityarthaH, anAnAtve-nAnAtvarahite-avasarpiNyAdikRtAyurAdibhAvabhedavarjite ityarthaH / te dve anyonya-parasparaM nAtivartate kSetraprakaraNa kahate haiM-'jaMbuddIve dIye maMdarassa pavvayassa' ityaadi| TIkArtha-madhyajaMbUdvIpa meM meruparvata kI uttara aura dakSiNadizA meM kramazaH do kSetra kahe gaye haiM ye donoM paraspara meM racanA meM tulya haiM, cilakSaNatA rahita haiM-naga, nagara, aura nadI AdikoM kI jaisI racanA pramANa AkAra Adi bharatakSetra meM hai vaisI hI ina saba kI racanA airavata kSetra meM hai ye donoM nAnAtva se rahita haiM-avasarpiNI utsarpiNI kAlakRta jo Ayu Adi kI vRddhi hAsa rUpa parivartana hai vaha bhI ina donoM kSetroM meM 42nu ni35 42 cha-" jaMbuddIve dIve maMdarasta pavvayassa" tyA. TIkArtha-madhya jabUdvIpamAM meru parvatanI uttara ane dakSiNa dizAmAM kramazaH be kSetra (bharata kSetra ane airAvata kSetra) AvelAM che, te banenI racanA ekasarakhI che. ekabIjAnI racanAmAM kaI vilakSaNatA nathI bharatakSetramAM parvata, nagara, nadI vagerenI jevI racanA, pramANa, AkAra Adi che, evI ja e saunI racanA vagere airAvata kSetramAM paNa che, te banemAM koI taphAvata nathI. avasarpiNa utsarpiNI kALakRta Ayu AdinI vRddhi ane hAsarUpa paripavana zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 sthAnAGgasatre itaretaraM nAtikrAmata ityarthaH / kairityAha-AyAmena-dairyeNa viSkambheNa-pRthutvena, uccatvena-Urdhvatyena, udvedhena-gAmbhIryeNa, saMsthAnena - AropitajyAdhanurAkArarU. peNa, pariNAhena-paridhineti / atraiteSAM dvandvaikavadbhAvaH / tadyathA-nAmnA te varSe yathA-bharataM-bharatakSetram , aizvataM ca-aivatakSetram / evamanena abhilApena-uccA raNena-haimavaMta hairaNyavataM ca kSetram , tathA harivarSa ramyakavarSa ca kSetra vijJeyam / devakuruSu kUTazAlmali mArakSaH, uttarakuruSu ca jambUnAmAkSaH, asyAparanAma mudarzaneti / tatra-tasmin vRkSe dvau devau parivasataH / tau devau kIdRzau ? ityAhamahaddhiko yAvat mahAsaukhyau / atra-yAvacchabdena ' mahAdyutiko mahAnubhAgau mahA Apasa meM ekasA hai usameM koI bheda nahIM hai / lambAI meM aura caur3AI meM donoM kSetra barAbara haiM / hInAdhika nahIM haiM / isI prakAra se U~cAI meM, gAMbhIrya meM, saMsthAna meM-AropitajyA dhanuSAkAra jaisI AkRti meM aura paridhi meM bhI ye donoM kSetra paraspara meM samAna haiN| " bhArahe ceva airavae ceya" isa pATha se inhIM donoM paraspara meM samAnatA vAle kSetroM ke nAma prakaTa kiye gaye haiN| " evaM eeNaM abhilAveNaM hemavae ceva herannavae ceva" ityAdi isI prakAra ke isa kathana se haimavata aura hairaNyavatakSetra, hari varSa aura ramyakavarSa kSetra ke sambandha meM bhI kathana samajhanA cAhiye devakuru meM kUTa zAlmalI nAmakA vRkSa hai aura uttarakurumeM jambU nAmakA vRkSa hai isakA dUsarA nAma sudarzanA bhI hai ina vRkSoM para do deva rahate haiM ye deva mahA Rddhi vAle aura mahAsukhayAle haiM yahAM yAvat zabda se " mahAdyutiko, mahAnubhAgau, mahAbalau, mahAyazasau" ina padoM kA grahaNa paNa te banne kSetramAM samAna ja che. banne kSetranI laMbAI ane pahoLAI paNa sarakhI che-temAM kaI bheda nathI. e ja pramANe uMcAImAM. gAMbhIryamAM. saMsthAnamAM (Aropita jyA dhanuSAkAra AkRtimAM) ane paridhimAM paNa te panna kSetrI samAna che. "bhArahe ceya eravae ceva " 241 sUtra54 12 // sUtra. kAra parasparamAM samAnatAvALA te banne kSetronAM nAma "bharatakSetra ane aurata kSetra" 548 4aa che. " evaM ee gaM abhilAveNaM hemavae ceva herannavae ceva" tyAha A prakAranA kathana dvArA haimavata ane haraNyavata kSetramAM paNa samAnatA samajavI. harivarSa ane ramyakavarSa kSetramAM paNa samAnatA samajavI. devakurumAM " kaTa zAlmali" nAmanuM vRkSa che ane uttarakurumAM jaNU nAmanuM vRkSa che. tenuM bIjuM nAma sudarzana paNa che. te vRkSamAM be deva rahe che. te banne de mahA addhivALA, mahA zutivALA, mahAnubhAgavALA, mahA baLasaMpanna, mahA zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 2 u03 sU0 30 bharatairavatAdi kSetravarNanam " " balau mahAyazasau' iti saMgrAhyam / tatra maharddhikau prabhUtavimAnAdisampattizAlinau mahAdyutikau mavRSTazarIrAbharaNAdi kAntiyuktau mahAnubhAga - vaikriyakaraNAdyaci - ntyazaktimantau mahAbalau - viziSTazarIrasAmarthyavantau mahAyazasau- vistIrNazlAghAsaMpannau, mahAsaukhyau - prabhUtazAta vedanIyajanitAnanda bhAjI, iti / tayornAmAhagaruDaH suparNakumArajAtIyo veNudevaH - veNudevanAmA devaH kUTazAlmalivRkSanivAsI / tathA anAhataH - anAhatanAmAdevaH jambU sudarzanAvRkSanivAsI jambUdvIpAdhipatiH / zeSapadavyAkhyA sugamA || sU0 30 // 401 zrI sthAnAMga sUtra : 01 - huA hai maharddhika pada se yaha prakaTa kiyA gayA hai ki ye donoM deva prabhUta vimAnAdi rUpa sampattizAlI hai mahAdyutika pada se yaha prakaTa kiyA gayA hai ki ye donoM deva prakRSTa zarIrAbharaNAdi kI kAnti se yukta hai mahAnubhAga zabda se yaha prakaTa kiyA gayA hai ki ye donoM deva vaikriya karane Adi kI acintya zakti vAle haiM mahAbala zabda se yaha kahA gayA hai ki ye donoM deva viziSTa zarIra sAmarthya vAle haiM aura mahAyaza zabda se yaha prakaTa kiyA gayA hai ki ye donoM deva vistIrNa zlAghA prazaMsA se saMpanna haiM tathA mahAsaukhya zabda se yaha prakaTa kiyA gayA hai ki donoM deva prabhUta zAtAvedanIya janya Ananda se yukta haiM inake nAma haiM garuDaveNudeva aura anAhata deva garuDaveNudeva suparNakumAra jAtikA deva hai aura yaha kUTa zAlmali vRkSa para rahatA hai tathA anAhata deva jambUsudarzanA vRkSa para rahatA hai aura jambUdvIpakA adhipati hai zeSapadoM kI vyAkhyA sugama hai // 30 // yaza saMpannaane mahA sukhasa'panna che. maharSIika ( mahARddhivALA ) padanA prayAga dvArA e vAta prakaTa karavAmAM AvI che ke te banne devA vimAnAdirUpa vipula sa'pattivALA che. mahAdyutika padanA prayoga dvArA e vAta prakaTa karavAmAM AvI che ke te banne deva adhika zarIrAbharaNu AdinI kAntithI yukta che. mahAnubhAga zabda dvArA e vAta prakaTa karavAmAM AvI che ke te banne devA vidhruNA Adi karavAnI acittva zaktiva LA che, mahAkhala zabda dvArA e vAta prakaTa karavAmAM AvI che ke te banne deve viziSTa zarIra sAmarthyavALA che. mahAyaza zabda dvArA e vAta prakaTa karavAmAM AvI che ke te vistIz zlAghA ( praza'sA ) zrI saoNMpanna che. tathA mahAsaukhya zabda dvArA e vAta prakaTa karavAmAM AvI che ke te banne devA zAtAvedanIya janya prabhUta AnaMdathI yukata che. temanA nAma nIce pramANe che-garuDa veNudeva ane anAdaMta deva. garuDa veNudeva supa kumAra jAtinA deva che ane te A kUTa zAli vRkSapara rahe che. tathA anAdhRta deva jammU sudarzanA vRkSapara rahe che ane ja khUdbIpanA adhipti che, mADInA honI vyAbhyA saraNa che. // sU0 30 // tha 51 Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 sthAnAsatre mUlam-jaMbU maMdarassa pavayassaya uttaradAhiNeNaM do vAsaharapacayA paNNattA, bahusamatullA avisesamaNANattA annamannaM nAivahaMti AyAmavikkhaMbhuccattovvehaM saMThANapariNAheNaM, taM jahA cullahimavaMte ceva siharI ceva / evaM mahAhimavaMte ceya ruppI ceva / evaM NisaDhe ceva NAlayaMte ceva / jaMbU maMdarasta pavvayassa uttaradAhiNeNaM hemavaeraNNavaesu bAsesu do baTTaveyaDapavyayA paNNattA bahusamatullA avisesamaNANattA jAya taM jahA-sahA. vAI ceva viyaDAvAI ceva / tattha NaM do devA mahiDDiyA jAya paliovamaTriiyA parivasaMti taM jahA-sAI caiva pabhAse ceya / jaMbUmaMdarassa pavyayassa uttaradAhiNeNaM hariyAsarammaesu vAsesu do vaTTaveyaDDapatvayA paNNattA bahusama0 jAva taM jahA--gaMdhAvAI ceva mAlavaMtapariyAe cev|ttth NaM do devA mahiDriyA jAya paliovamahiiyA parivasaMti, taM jahA aruNe ceva paume cey| jaMbU maMdarassa padyayassa dAhiNeNaM devakurAe puvAvare pAse ettha NaM AsakkhaMdhagasArasAaddhacaMdasaMThANasaMThiyA dovakkhArapavvayA paNNattA bahusamajAya taM jahA-somaNase ceva vijjuppabhave cevA jaMbUmaMdarassa pavyayassa uttareNa uttarakurAe puvvAvare pAse etthaNaM AsakkhaMdhagasarisA addhacaMdasaMThANasaThiyA do vakkharapavvayA paNNattA vahusamatullA jAya taM jahA-gaMdhamAyaNe ceva mAlavaMte ceva / jaMbamaMdarassa pavayassa uttaradAhiNeNaM do dIyaveyaDDapavayA paNNattA bahusamatullA jAya taM jahA bhArahe ceya dIhaveyaDDhe ce / eravae ceca dIha zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 2303sU031 varSa gharAdiparvatadvaividhyanirUpaNam 403 veyddddecev| bhAraheNaM dIhaveyaDDhe do guhAo paNNattAo bahusamatu. llAo avisesamaNANattAo annamannaM NAivaTaMti AyAmavikkhaMbhuccattoveha saMThANapariNAheNaM taM jahA-timisaguhA ceva khaMDagappayAyaguhA ceva / tattha NaM do devA mahiDDiyA jAva paliovamahiiyA parivasaMti, taM jahA-kayamAlae ceva nahamAlae cev| erAvaeNaM dohaveyaDDhe do guhAo paNNattAo jAva taM jahAkayamAlae ceva namAlae ceva / jaMbUmadarassa pavvayassa dAhiNeNaM cullahimavaMtavAsaharapavvae do kUDA paNNattA bahusamatullA jAva vikkhaMbhuccattovvehasaMThANapariNAheNaM, taM jahA-cullahimavaMtakUDe ceya, vesamaNakUDe ceva / jaMbUmaMdarassa dAhiNeNaM mahAhimayaMte yAsaharapakvae do kUDA paNNattA bahusama0 jAva taM jahAmahAhimavaMtakUDe ceya veruliyakUDe ceva / evaM nisaDhe vAsaharapavae do kUDA paNNattA vahusama0 jAva taM jahA--nisaDhakUDe ceya ruyagappabhe ceva / jaMbUmaMdarasta pavvayassa uttareNaM nIlavaMte yAsaharapavae do kUDA paNNattA bahusama0 jAva taM jahA--nIlavaMtakUDe ceya uvadaMsaNakUDe cev| evaM ruppimmi vAsaharapavae do kUDA paNNattA bahusama0 jAva taM jahA-ruppikUDe ceva maNikaMcaNa kUDe ceva / evaM siharaMmi yAsaharapavae do kUDA paNNattA bahusama0 jAya taM jahA--siharikUDe ceva tigichakUDe ceva ||suu031|| chAyA-jambUmandarasya parvatasya ca uttaradakSiNena dvau varSadharaparvatau prajJaptau bahusamatulyau avizeSau anAnAtvau anyonyaM nAtivartate AyAmaviSkambhoccatyodvedhasaMsthAnapariNAhena, tadyathA-cullahimavAn caiva zikharI caiva / evaM mahAhimavAn zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 sthAnAGgasUtre caiva rukmI caiva / evaM nipadhazcaiva / jambUmandarasya parvatasya uttaradakSiNena haimavatairayavayorvarSa yo savaitAdathapatra to majJaptau bahusamatulyau avizeSau anAnAkhau yAvat tadyathA-zabdApAtI caiva vikaTApatI caitra / tatra khalu dvau devau maharddhikau 'jaMbU maMdarassa pavcayassa ' ityAdi / chAyArtha - madhya jaMbUdvIpa meM jo mandara-sumeru nAma kA parvata hai usakI uttara dizA kI ora aura dakSiNa dizA kI ora kramazaH do varSaghara parvata kahe gaye haiN| ye donoM parvata bahusamatulya haiN| vilakSaNatA se rahita haiN| nAnatvase bheda se rahita haiN| laMbAI aura cauDAIse, uccatA aura udvedha (geharAI) se saMsthAna evaM pariNAha (vizAlatA) - paridhi se ye donoM paraspara meM eka dUsare se bhinna nahIM haiN| ina donoM parvatoM kA nAma hai - kSullahimavAn aura zikharI inameM dakSiNadizA kI ora kSulla himavAn parvata hai aura uttara dizA kI ora zikharI parvata hai isI prakAra se dakSiNadizA kI ora mahAhimavAn parvata aura uttaradizA kI ora rukmI parvata hai isI prakAra se niSedha aura nIla haiN| isI prakAra se madhya jaMbUdvIpa ke sumeru partata kI uttaradakSiNa dizA kI ora haimavata aura hairaNyavata kSetroM ke do vRtta caitADhya parvata kahe gaye haiN| ye donoM vRttavaitADhayaparvata bhI bahusamatulya, avizeSa aura bhedarahita haiM yAvat AyAma viSkaMbha kI apekSA, uMcAI jaMbUdarassa pavtrayassa " pratyAhi TIDArtha - madhya yUdvIpamA ne bhandara ( sumeru ) nAmano parvata che, tenI uttara dizA tarapha kramazaH e varSoMdhara parvata AvelAM che. te banne parvatA ghaNAM ja samatulya che, tee vilakSaNatAthI rahita che. temanI vacce koipaNu ajharanA tAvata nathI. sagAI, hojA uMcAI, udvedha, saMsthAna bhane pari dhinI apekSAe te bannemAM keAi bhinnatA nathI. temanAM nAma A pramANe che--(1) kSulla himavAn ane zikharI. kSulla himavAn paryaMta mandara patanI dakSiNamAM che ane zikharI pata mandara parvatanI uttare che. eja pramANe dakSiNa dizA tarapha mahA himavAn pata ane uttara dizA tarapha rukamI pata che. eja pramANe niSadha ane nIla paryaMta paNa AvelAM che. eja pramANe madhya ja mUThThIpanA sumeru parvatanI uttara dakSiNa dizAmAM haimavata ane hairaNyavata kSetrAnA be vRttavaitADhaya (vRtta eTale geALa AkAra) parvata paNa AvelAMche. te banne vRttavaitADhaya parvatA paNa bahu samatulya, avizeSa ( vizeSatA rahita ) mane leharahita che. temanI sagAI, hoNArtha, udvedha, ( DArDa ) saMsthAna 66 zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA02u03 sU031 varSadharAdiparvatadvaividhyanirUpaNam 105 yAvat palyopamasthitiko parivasataH, tadyathA-svAtI caiva prabhAsazcaiva / jambUmandarasya parvatasya uttaradakSiNena harivarSa ramyakarSa yodvau vRttavaitADhyaparva tau prajJaptau bahusama0 yAvat tadyathA-gadhApAtI caiva mAlyavatparyAyazcaiva / tatra khalu dvau devau mahaddhiko yAvat palyopamasthitiko parivasataH, tadyathA-aruNazcaiva padmazcaiva / jambUmandarasya parvatasya dakSiNena devakurUNAM pUrvAparasmin pAzrye, atra khalu azvaskandhakasadRzau arddhacandra saMsthAnasaMsthitau dvau vakSaskAraparvatau prajJaptau bahusamatulyau kI apekSA, uvadha kI apekSA, saMsthAna aura pariNAha kI apekSA ye donoM paraspara meM eka dUsare se baDha kara nahIM haiM bhinna nahIM haiN| kintu eka jaise hI hai| inakA nAma zabdApAtI aura vikaTApAtI hai| inameM do deva rahate haiN| ye donoM deva mahatI Rddhi vAle yAvat palyopama kI sthi. tivAle haiN| ina devoM ke nAma svAtI aura prabhAsa haiN| isI prakAra madhya jaMbUdvIpa ke sumeru parvata kI uttara aura dakSiNadizA meM kramazaH vartamAna harivarSa evaM ramyakavarSa meM do vRttavaitADhya parvata haiM ye bhI bahusama Adi vizeSaNoM vAle haiN| inake nAma haiM gandhApAtI aura mAlyavatparyAya inameM bhI do deva rahate haiM ye bhI paraspara meM maharddhika Adi vizeSaNoM vAle haiM inakI bhI sthiti eka palyopama kI hai inake nAma aruNa aura padma haiN| jaMbUdvIpa ke sumeru parvata ko dakSiNadizA meM devakuru ke pUrva aura pazcima pArzva bhAga meM azvaskandha ke jaise arddhacandrAkAra do vakSaskAra parvata kahe gaye haiM ye donoM parvata bahusamatulya Adi vizeSaNoM vAle haiM inake nAma ane paridhinI apekSAe temanI vacce keI bheda nathI, te bAbatemAM te banne samAna ja che. temanAM nAma zabdApAtI ane vikaTApAtI che, temAM be deva rahe che. te bane deve mahAaddhi AdithI yukata che ane popamanI sthitivALA che. te denAM nAma anukrame svAtI ane prabhAsa che. eja pramANe madhya jabUdvIpanA sumeru parvatanI uttara ane dakSiNa dizAmAM AvelAM harivarSa ane ramyaka varSamAM paNa be vRttavaitADhaya parvata che. teo paNa basama Adi pUrvokta vizeSaNovALAM che. temanA nAma gandhApAtI ane mAlyavatparyAya che. temAM be deva rahe che. te banne deve paNa mahartika Adi pUrvokata vizeSaNavALAM che. temanI sthiti paNa eka palyopamanI che. temanAM nAma nAma A pramANe che-(1) aruNa ane (2) padya jaMbudvIpanA sumeru parvatanI dakSiNa dizAmAM devakurunA pUrva ane pazcima taraphanA bhAgamAM azvaskalpanA jevA ardhacandrAkAra be vRkSaskAra pate AvelAM zrI sthAnAMga sUtra 01 Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 sthAnAGgasUtre yAvat tadyathA-saumanasazcaiva vidyutmabhazcaiva / jambUmandarasya parvatasya uttareNa uttarakurUNAM pUrvAparasmin pAiye, atra khalu azvaskandhakasadRzau arddhacandrasaMsthAnasaMsthitau dvau vakSaskAraparva tau prajJaptau bahusamatulyau yAvat-tadyathA-gandhamAdanazcaiva mAlyavAn caiva / jambUmandarasya parvatasya uttaradakSiNena dvau dIrgha vaitADhayaparvatau prajJaptau bahusamatulyau yAvat tadyathA-bhAratazcaiva dIrgha vaitAdayaH, airavatazcaiva dIrgha vaitADhayazcaiva / bhArate khalu dIrghavaitADhaye dve guhe prajJapte bahusamatulye avizeSe anAnAtve anyonyaM nAtivartete AyAmaviSkambhoccatyodvedhasaMsthAnapariNAhena, tadyathA-tamisraguhA saumanasa aura vidyutpabha haiM / jaMbU ! maMdara-sumerukI uttaradizAmeM uttara kuru ke pUrva aura pazcima pArzvabhAga meM azvaskandha ke jaise arddhacandrAkAra do vakSaskAra parvata haiM, ye donoM parvata bahusama Adi vizeSaNoM vAle haiN| inake nAma gaMdhamAdana aura mAlyavAna haiN| isI prakAra se jaMbU mandarasumeru kI uttaradakSiNa dizA kI ora do dIrgha vaitADhaya parvata kahe gaye haiM ye donoM parvata bhI bahusama Adi vizeSaNoM vAle haiN| Adi pada se yahAM " avizeSa, anAnAsva, AyAma, viSkaMbha kI apekSA samAnatA, aura uccatA, udvedha, saMsthAna aura pariNAha kI apekSA bhI samAnatA grahaNa kI gaI hai ina do dIrdha vaitADhayaparvatoM ke nAma bharatadIdha caitADhaya aura airavatadIrdhavaitADhaya haiN| bharatadIrghavaitADhaya parvata meM do guphAe~ haiM jo bahusama Adi vizeSaNoM vAlI haiM inake nAma tamisrAguphA aura che. temanAM nAma saumanasa ane viSNubha che. te bane parvate paNa bahu sama Adi pUrvokta vizeSaNothI saMpanna che. jambudvIpanA sumeru parvatanI uttara dizAmAM uttara kurunA pUrva ane pazcima taraphanA bhAgomAM azvaskalpanA jevAM ardhacandrAkAranA be vakSaskAra parvate AvelAM che, teo paNa bahusama Adi pUrvokta vizeSaNavALA che. temanAM nAma gaMdhamAdana ane mAlyavAna che. eja pramANe jaMbudvIpanA sumerunI uttara-dakSiNa dizA tarapha be dIdhuM vaitADhaya parvata kahyAM che. te bane parvate paNa bahu sama Adi vizeSaNovALAM che. Adi padathI ahIM e prakaTa karavAmAM AvyuM che ke temAM eka bIjA karatAM koI vizeSatA athavA vividhatA nathI. laMbAI, pahoLAI uMcAI, udveSa, saMsthAna ane paridhinI apekSAe paNa te banemAM samAnatA rahelI che. temanA nAma nIce pramANe che-(1) bhArata dIgha vaitADhaya ane (2) aravI dIdhuM vatAya. bharata dave vaitADhayamAM be guphAo che. te bane guphAo bahasama Adi vizeSaNavALI che. temanAM nAma A pramANe che-tamisrA guphA ane. zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 2 u0 3 sU0 31 varSadharAdiparvatadvaividhyanirUpaNam caiva khaNDakamapAtAguhA caiva / tatra khalu dvau devauM maharddhikau yAvat palyopamasthitiko parivasataH, tadyathA - kRtamAlyakazcaiva nRtyamAlyakazcaiva / aikhate khalu dIrghavaitAye dve guhe prajJapte yAvat-tadyathA - kRtamAlyakazcaiva nRtyamAlyakazcaitra / jambUmaMdarasya parvatasya dakSiNena cullahimavati varSa dharaparvate dvau kUTau prajJaptau bahusamatulyau yAvat viSkambhoccatvo dvedhasaMsthAnapariNAhena, tadyathA culla himavatkUTazcaiva vaizravaNakUTazcaiva / jambUmandarasya parvatasya dakSiNena mahAhimavati varSa dharaparva' te dvau kUTau matau bahusama0 yAvat - tadyathA - mahAhimavatkUTacaiva vaiDUryakUTazcaiA / evaM niSadhe varSa dharaparvate dvau kUTau prajJaptau bahusama0 yAvat tadyathA - nipadhakUTazcaiva rucakamabhacava / jambU khaNDakaprapAtaguphA hai| ina meM do mahARddhi Adi vizeSaNoM vAle deva rahate haiN| inakI sthiti bhI eka pasyopama kI hai ina devoM ke nAma kRtahters aura nRtyamAlyaka haiN| jaMbU maMdara-sumeru kI dakSiNa dizAmeM jo kSullahimacAn parvata hai usa para do kUTa kahe gaye haiM ye donoM kUTa bhI bahusama Adi pUrvokta vizeSaNoM vAle haiM viSkaMbha, uccatA Adi meM ye donoM kUTa samAna haiM / inake nAma kSullahimavatkUTa aura vaizravaNakUTa hai / jambU mandara kI dakSiNadizA meM jo mahAhimavAn parvata hai usa para bhI do kUTa kahe gaye haiM ina parvatoM ko jo varSadhara kahA gayA hai usakA kAraNa yaha hai ki ye kSetroM kA vibhAga karate haiM mahAhimavAn parvata ke donoM kUTa bhI bahusama Adi vizeSaNoM vAle haiM ina kUToM ke nAma mahAhimavatkUTa aura vaiDUryakUTa hai isI prakAra niSedha parvata para bhI do kUTa 300 khaMDakaprapAta guphA. te guphAomAM mahaddhika Adi vizeSaNeAvALA e deva rahe che. temanI sthiti paNa eka patyeApamanI che. temanAM nAma kRtamAlyaka ane nRtyamAlyaka che. jakhUdbIpanA ma Mdara ( sumeru ) nI dakSiNa dizAmAM je kSulla himavAn pata che, tenA upara e phUTa AvelAM che. te banne phUTa paNa bahusama Adi vizeSaNAthI yukata che. lakhAI, paheALAI, uMcAi AdimAM paNa teo sarakhAM che, tebhanA nAma yA pramANe che - (1) kSulla DibhaklU ne (2) vaizravaNa chUTa. ja dbIpanA ma`dara parvatanI dakSiNa dizAmAM je madgAhimavAna paMta che, tenI upara paNa e phUTa kahyAM che. te parvatAne vadhara kahevAnuM kAraNa e che ke tee kSetranI maryAdA kare che. mahAhimavAna parvatanA banne kUTa paNa bahu sama Adi vizeSaNeAvALAM che te banne kUTanAM nAma mahAhimavaphrUTa ane vaiya phrUTa che. eja pramANe niSadha patapara paNa e phUTa che. te ane phUTe paNa khaDusama Adi vizeSa@AthI yukata che. temanAM nAma niSadhakUTa ane rucakaprabhakUTa. zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 sthAnAGgasUtre mandarasya parvatasya uttareNa nIlayati varSa dharaparyate dvau kUTau prajJaptau bahusama0 yAvat tadyathA-nIlaratkUTazcaiva, upadarzanakUTazcaiva / evaM rukmiNivarSa dharaparyate dvau kUTau prajJaptau bahusama0 yAvat-tadyathA-rukmikrUTazcaiva maNikaJcanakUTazcaiva / evaM zikha. riNi varSadharaparva te dvauM kUTau prajJaptau bahusama0 yAvat-tadyathA-zikharikUTazcaiva tigicchikUTazcaiva // mU0 31 // TIkA-'jaMbUdIve' ityAdi / sugamam / navaram-varSe-ubhayapAzcasthite kSetre dharato-vyavasthApayataiti varSadharau kSetra dvayasImAkAriNau, tau catau parvatau ceti kahe gaye haiM ye donoM kUTa bhI bahupsama Adi pUrvokta vizeSaNoM vAle haiN| ina kaToM ke nAma niSadhakara aura rucakaprabha kUTa hai| jaMbU mandara parvata kI uttaradizA meM jo nIla varSadhara parvata hai-usameM bhI do kUTa haiM ye do kUTa bhI bahusama Adi pUrvokta vizeSaNoM vAle haiM inameM eka kA nAma nIlavatkUTa aura dUsare kA nAja upadarzanAkuTa hai isI prakAra se rukmivarSadhara parvata para bhI do kUTa haiM ye bhI pUrvokta bahusama Adi vizeSaNoM vAle haiM inameM eka kA nAma rukmikUTa aura dUsare kA nAma maNikaMcanakUTa hai imI prakAra se zikhari varSadhara parvata para jo do kUTa pUrvokta bahusama Adi vizeSaNoM se yukta kahe gaye haiM unake nAma zikharikUTa aura tigicchakUTa haiN| ____TokArtha-isa sUtra kI vyAkhyA sugama hai himavAn Adi parvatoM ko jo varSadhara kahA gayA hai usakA kAraNa yaha hai ki ye himavAn Adi parvata apanI donoM ora sthita do kSetroM ko dhAraNa karate haiM arthAt unakI sImA batAte haiM jaise dakSiNa dizA meM sthita bharatakSetra aura kSetra jabUdvIpanA maMdara parvatanI uttara dizAmAM je nIla varSadhara parvata che. temAM paNa nilakUTa ane upadarzanAkUTa nAmanA be phUTe che. te bane kUTa paNa basama Adi vizeSaNavALAM che. e ja pramANe rukima varSadhara parvata para paNa kimakaTa ane maNikaMcanakUTa nAmanA be phUTa che. te banne phUTa paNa bahasama Adi vizeSaNavALAM che. e ja pramANe zikharI varSadhara parvata para paNa zikharI kUTa ane ticchikUTa nAmanA be phUTa che. teo paNa bahusama Adi pUrvokata vizeSaNothI yukata che. TakAtha-A sUtranI vyAkhyA saraLa che. himAvAna Adi parvatene varSadhara kahevAnuM kAraNa e che ke himavAn Adi parvata pitAnI banne bAjue AvelAM kSetronI maryAdA kare che-eTale ke temanI sImA batAve che ane temane alaga zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 2 u0 3 sU0 31 varSadharAdiparvatadvaividhyanirUpaNam 09 tathA, tau / kIdRzau ? ityAha-' bahusamatulyau avizeSau anAnAtvau anyonya nAtivartete, AyAmaviSkambhoccatvodvedhasaMsthAnapariNAhena' iti padAnAM vyAkhyA'nupadaM triMzattamasUtre kRtA tato'vaseyA / tAvAha-kSullAhamavAn-laghuhimavAn bharatAnantaram , tathA zikharI yatparamairavatakSetraM vartate saH / imau dvAvapi pUrvAparato lavaNasamudraspRSTau yojana zatocchAyau paJcaviMzatiyojanAyagADhau AyatacaturasrasaMsthAna saMsthitau staH / anayovizeSavarNanamanyato'vaseyam / evaM yathA 'jaMbU dIye dIye' ke bIca kSudrahimavAn parvata hai isI prakAra haimayata kSetra aura harivarSa kSetra ke bIca meM sImA para mahAhimavAn parvata hai hariyAsa aura mahAvidehakSetra ke bIca meM niSadhaparvata hai videha aura ramyaka kSetra ke bIca meM nIlavAn parvata hai ramyaka aura hairaNyavatakSetrake bIca meM rukmI parvata hai hairaNyavata aura airavatakSetra ke bIca meM zikharI parvata hai isa taraha se ye parvata do do kSetroM kA vibhAga karate haiN| sumeru parvata kI dakSiNadizA meM bharata, haimayata aura harivarSa kSetra haiM aura uttaradizA meM ramyaka hairaNyavata aura airavata kSetra hai videhakSetra meM devakuru dakSiNadizA meM aura uttarakuru uttaradizA meM hai kAlacakra kA parivartana bharatakSetra aura airavata kSetra ina do kSetroM meM hI hotA hai zeSakSetroM meM nahIM ina zeSa kSetroM meM nivAsa karane vAle jIvoM ke upabhoga Ayu zarIra kA parimANa Adi sadA eka se rahate haiM haimavata kSetra meM jIvoM kI Ayu eka palya pramANa hotI hai-yahAM nirantara utsarpiNI kA cauthA yA ayasarpiNI kA pADe che. jemake dakSiNa dizAmAM AvelA bharatakSetra ane haimavata kSetranI vacce zudra himavana parvata che. e ja pramANe haimavata ane harivarSa kSetranI vacce, sImA para mahAhimAvAna parvata che. harivAra ane mahAvideha kSetranI vacce niSadha parvata che, videDa ane ramyaka kSetranI vacce nIlavAna parvata che, ramyaka ane hairaNyavata kSetranI vacce rukima parvata che ane hairayavata ane AvatA kSetranI vacce zikharI parvata che. A rIte A parvate babbe kSetranI maryAdA kare che. sumeru parvatanI dakSiNa dizAmAM bharata, haimavata ane harivarSa kSetre che, ane uttara dizAmAM ramaka, hairaNyavata ane aivita kSetre che. videha kSetramAM devakuru dakSiNa dizAmAM ane uttara kuru uttara dizAmAM che. kAlacakanuM parivartana mAtra bharatakSetra ane eravata kSetromAM ja thAya che, bAkInA kSetromAM thatuM nathI. te bAkInAM kSetramAM nivAsa karanArA jInA upabhoga, Ayu, zarIranuM pramANa Adi sadA ekasarakhuM ja rahe che. haimavata kSetramAM chanuM AyuSya eka palya tha 52 zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - sthAnAGgasUtre tIsarA kAla banA rahatA hai haricarSa kSetra meM prANiyoM kI Ayu do palyapramANa hotI hai yahAM nirantara utsarpiNI kA pAMcavAM yA avasarpiNI kA dUsarA kAla pravartatA hai videha kSetra meM sadA avasarpiNI kA caturthakAla hI rahatA hai yahAM ke prANiyoM kI sthiti 1 koTipUrva kI hotI hai devakurukSetra ke prANiyoM kI sthiti tIna palyapramANa hotI hai yahAM nirantara utsarpiNI kA chaThA aura avasarpiNI kA pahilA kAla hotA hai haimavata, harivarSa aura devakuru meM kAla kA jo yaha krama prakaTa kiyA gayA hai vahI krama uttaradizA ke uttarakuru ramyaka aura hairaNyavata ina tIna kSetroM meM jAnanA cAhiye uttarakuru meM deyakuru ke samAna, ramyaka meM harivarSa ke samAna aura hairaNyavata meM haimayata ke samAna kAla kI pravRtti hai bharatakSetra aura airacata kSetra kI sImA para jo do parvata haiM unake nAma haiM kSudrahimavAna aura shikhrii| inameM kSudra himavAn sumesa kI dakSiNadizA tarapha hai / tathA zikharI parvata sumeru kI uttara dizA tarapha hai kSudrahimavAn parvata bharatakSetra kI samApti jahAM hotI hai usa sImApara hai aura zikharI parvata airayata kSetra kA jahAM se prAraMbha hotA hai aura hairaNyavata kSetra kI jahAM sImA samApta hotI hai vahAM para hai ye donoM parvata paraspara pramANa hoya che. tyAM nirantara utsarpiNIne ce che athavA avasarpiNIne trIjo kALa ja pravatI hoya che. harivarSa kSetramAM prANIonuM AyuSya be palya pramANa hoya che. tyAM nirantara utsarpiNIne pAMcame athavA avasarpiNIne bIje kALa pravartate heya che. videha kSetramAM sadA avasarpiNIne cothe kALa ja pravartate hoya che ane tyAMnA prANIonI sthiti eka kaTipUrvanI hoya che. devakuru kSetranA prANIonI sthiti traNa palya pramANa hoya che. tyAM nirantara utsapi. NIne chaThTho athavA avasarpiNane pahele kALa pravartatate heya che. haimavata, harivarSa ane devakurumAM kALane je A kama prakaTa karavAmAM Ave che, eja kama uttara dizAnA uttarakuru, ramyaka ane hairayavata, A traNa kSetramAM paNa samaja. uttarakurumAM devakunA samAna, rampakamAM harivarSa samAna, ane haira7yavatamAM haimavata samAna kALanI pravRtti samajavI. bharatakSetra ane airAvata kSetranI sImA para je be parvate che temanAM nAma kSudrahimAvAna ane zikharI che. temAMthI mudrahimavAn sumerunI dakSiNa dizA tarapha che ane zikharI parvata sumerunI uttara dizA tarapha che. bharatakSetranI jyAM samApti thAya che te sImA para kudrahimavAna parvata che ane zikharI parvata eravata kSetrane jyAMthI prAraMbha thAya che zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 2 u0 3 su0 31 varSa dharaparvatAdidvaividhyanirUpaNam 111 ityAdi, sUtrAbhilApena himavacchikhariNau proktau tathA mahAhimavadrukmiparvatAvapi vijJeyau / tatra mahAhimavAniti lghuhimvdpekssyaa| ' uttaradAhiNeNaM' iti pAThasya yathAsaMkhyanyAyamanAzritya yathAsattinyAyAdakSiNato mahAhimavAn, rukmIcottameM bilakula samAna haiM inameM kisI bhI prakAra kI eka dUsare se vizeSatA nahIM hai anAnAtva hai kisI bhI prakAra kA inameM bheda nahIM hai AyAma, viSkaMbha, uccatva, udvedha, saMsthAna aura pariNAha ina donoM kA barAbara barAbara hai| laghuhimavAn bharatakSetrakI sImA jahAM samApta hotI hai vahAM para hai aura zikharI parvata hairaNyayata kI sImA jahAM samApta hotI hai vahAM para hai isake bAda airavata kSetra hai ye donoM parvata pUrva se pazcima taka lambe haiM arthAt pUrvapazcima ora lavaNa samudra taka phaile hue haiM ye donoM eka sau yojana ke U~ce haiM aura 25 paccIsa yojana nIce jamIna meM avagAha yukta hai tathA inakA saMsthAna Ayatacaturasra hai inakA vizeSa varNana anya zAstroM se jAnanA caahiye| isa taraha "jaMbuddIce dIye" ityAdi sUtrAbhilApa ke dvArA kSullahimavAn aura zikharI parvata ke sambandha meM jaise yaha kahA gayA hai, isI prakAra kA kathana mahAhimavAn aura rukmI parvata ke viSaya meM bhI karanA cAhiye, ye donoM parvata bhI kramazaH dakSiNa ane hairaNyavata kSetranI jyAM sImA samApta thAya che, tyAM AveluM che. te baMne parvata parasparamAM bilakula samAna che. te bannemAM kaI paNa prakAranI vizeSatA nathI. temanI vacce anAnAtva (vividhatA athavA asamAnatAne abhAva) che, temanI vacce bilakula taphAvata nathI. te bane laMbAI, pahoLAI, UMcAI, udha, saMsthAna (AkAra) ane paridhinI apekSAe ekasarakhAM che. laghuhimAvAna jyAM bharatakSetranI sImA samApta thAya che, tyAM AveluM che. ane hairaNyavatanI sImA jyAM samApta thAya che tyAM zikharI parvata Avela che. tyArabAda eravata kSetra che. te bane parvate pUrva pazcima tarapha lavaNuM samudra sudhI phelAyelA che. te banne ekasa ejana uMcA che ane 25 pejana nIce jamInamAM avagAhayukta che. temanA saMsthAnanI apekSAe-AkAranI dRSTie teo Ayatacatustra saMsthAnavALA che, temanuM vizeSa varNana jijJAsu pAThakae anya somAMthI pAMthI se. mAzate " jaMbuddIce dIye" tyA sUtra | jevuM kathana sula () himapAna ane zikharI parvatanA viSayamAM karavAmAM AvyuM che, evuM ja kathana mahAhimAvAna ane rukima parvatanA viSayamAM paNa grahaNa karavuM joIe. sumeru parvatanI dakSiNa dizA tarapha mahAhimavAnuM parvata zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - 412 sthAnAstre rata iti / evaM sarvatra vAcyam / evameva niSadhanIlavantau vijJeyau, navarameSAmAyAyaviSkambhAdayo'nyatovaseyAH / caturasraparidhistu AyAmaviSkambhadviguNa iti / aura uttara kI ora haiM-arthAt sumeru parvata kI dakSiNa dizA tarapha mahAhimavAn parvata haiM aura uttaradizA tarapha rukmI parvata hai| isI prakAra kA kathana niSadha aura nIlavanta parvatoM ke viSaya meM bhI karanA cAhiye inake AyAma vistAra Adi kA kathana anya siddhAnta granthoM se jAnanA cAhiye tAtparya isakA " tadviguNadviguNavistArA varSadhara videhAntAH" isa siddhAnta sUtra ke anusAra aisA hai ki videha kSetraparyanta parvata aura kSetra bharatakSetra se dUne dUne vistAra vAle haiM jambUdvIpa meM bharatakSetra kA vistAra 526 yojana 6 kalA kA hai isase dUnA vistAra himavAn, parvata kA hai himavAn parvata ke vistAra se dUnA vistAra haimavata kSetra kA hai haimavata kSetra ke vistAra se dunA vistAra mahAhimavAn parvata kA hai isa taraha yaha dUnA 2 vistAra krama videha kSetrataka hai isake bAda ke uttaradizA ke kSetroM kA aura parvatoM kA vistAra dakSiNa ke kSetra aura parvatoM ke jaisA hI hai isa taraha airavata kSetra kA vistAra 526 yojana 6 kalA kA ho jAtA hai jo bharata kSetra ke barAbara hI baiThatA hai| ..... caturasraparidhi to AyAmaviSkaMbha se dUnI hai vRttavaitADhayaparvata palyAkAra haiN| ye vRttavaitADhayaparvata sarvataH eka hajAra yojana ke haiM aura che ane uttara dizA tarapha rukima parvata che. A prakAranuM kathana niSadha ane nIlavanta parvatanA viSayamAM paNa samajI levuM. temanI laMbAI, pahoLAI AdinuM varNana anya zAstromAMthI jANI levuM. ___ " tadviguNadviguNavistArA varSadharavidehAntAH" yA sUtranu tAt5 che ke videhakSetra paryantamAM parvata ane kSetra bharatakSetra karatAM bamaNAM bamaNuM vistAravALAM che. jaMbudvIpanA bharatakSetrane vistAra para yojana ane 6 kalA pramANa che. tenAthI bamaNe vistAra himAvAna parvatane che. himavAnuM parvata karatAM haimavata kSetrane vistAra bamaNa che. haimavata kSetra karatAM mahAhimavAnuM parvatane vistAra bamaNuM che. A rIte bamaNuM bamaNune vistArakama videha kSetra samajI le. mandara patinI uttara dizAmAM AvelA kSetre ane parvatane vistAra dakSiNa dizAnA kSetre ane tenA vistAra eTale ja che. jemake airAvata kSetrane vistAra bharatakSetranA vistAra eTale ja (parada yAkana sAnI) . zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA02 u03 sU0 31 varSa dharaparvatAdidvaividhyanirUpaNam 413 'jaMbU ' ityAdi sugamaM, navaraM - dvau vRttavaitADhyaparvatau, vRttau palyAkAratvAd vaitADhyau - vaitADhyanAmakau parvatau / tau ca sarvataH sahasrayojanaparimitau rajatamayau staH / tatra yathAsattinyAyAzrayaNAdakSiNato haimavate zabdapAtI, uttarata airaNyavate vikaTApAtIti / ' tattha NaM ' iti tatra - tayorbu tavatADhyaparva tayoH krameNa svAtiH prabhAsazceti dvau devau maharddhikau yAvatpalyopamasthitikau vasataH, tatra tadbhavanasadbhAvAditi / 'jaMbU' ityAdi, harivarSe gandhApAtI, ramyakavarSe mAlyavatparyAyaH parvataH / tayoH pUrvoktarUpau aruNAbhidhaH pacAbhidhazveti dvau devau krameNaiva vasata iti / 'jaMbU' ityAdi, jambUdvIpe mandaraparvatasya dakSiNato devakuruSu pUrvAparayoH pArzvayoH pUrva pArzva aparapArzve cetyarthaH kathambhUtayoH pUrvAparapArzvayoH 1 ityAharajatamaya haiN| dakSiNadizA tarapha jo haimavata kSetra hai usameM zabdApAnI vRttavetAdayaparvata hai aura uttaradizA tarapha jo airaNyavatakSetra hai usameM vikApAtI vRttavaitADhya hai ina vaitADhyoM meM kramazaH svAti aura prabhAsa ye do maharddhika Adi vizeSaNoM vAle deva rahate haiN| inakI sthiti eka palyopama kI hai ye vahAM isaliye rahate haiM ki inake vahAM bhavana bane hue haiN| harivarSa kSetra meM gandhApAnI aura ramyaka varSa meM mAlyavatparyAya nAmake vaitAdayaparvata haiN| inameM pUrvokta rUpa saMpanna do deva jina ke nAma aruNA fra aura padmAbhidha haiM kramazaH rahate haiM / isI prakAra se jambUdvIpa meM sthita jo mandaraparvata hai usakI dakSiNadizA meM jo videhakSetrastha devakuru haiM unake pUrva pArzva meM aura aparapArzva meM kramazaH saumanasa aura darekanI paridhi AyAma piNDala (saMbhAI, paDojA ) 42tAM khamaNI che. vRttavaitADhaya patA pulyAkAra che. vRttavaitADhaya pa`tA satra eka hajAra ceAjananA che ane rajatamaya che. dakSiNa dizA tarapha je haimavata kSetra che temAM zabdApAtI nAmaneA vRttavaitADhaya parvata che ane uttara dizA tarapha je eraNyavata kSetra che temAM vikaTApAti nAmanA vRttavaitADhaya parvata che. te vRttavaitADhayAmAM anukrame svAti ane prabhAsa nAmanA maharSika Adi vizeSaNAvALA e deva vase che, temanI sthiti eka patyeApamanI che. te tyAM zA kAraNe rahe che ? tyAM temanAM bhatranA manelAM hAvAthI teo tyAM rahe che. ri varSe kSetramAM gaMdhApAtI, ane ramyaka varSamAM mAlyavanparyAya nAmanA vRttabaitADhaye kramazaH AvelA che. te bannemAM pUrvokta vizeSaNevALA e deva rahe che, jemanAM nAma anukrame aruNu ane padma che. eja pramANe ja khUdvIpamAM AvelA mandara parvatanI dakSiNa dizAmAM je videha kSetrastha devakuru che tenI pUrva tarapha ane pazcima tarapha anukrame saumanasa zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 sthAnAgasUtre 'ettha' iti, atra-prajJApakenopadazyamAnayoH azvaskandhasadRzau Adau nimnau paryavasAne connato, tayoniSadhasamIpe catuHzata yojanocchitatvAt , merusamIpe tu paJcazata yojanocchUitatvAditi, ardhacandrasaMsthAnasaMsthitau ardhacandrAkArau atrAvaMzabdena vibhAgamAtra vivakSyate, na tu samapavibhAgateti AbhyAM cArddhacandrAkArA devakuravaH kRtaaH| tau dvau pUrvoktavizeSaNaviziSTau parasparasamAnarUpau krameNa saumanasa-vidyutbhanAmAnau vakSaskAraparvatau / tatra-vakSasi-madhye gopyaM kSetra dvau saMbhUya kuruta iti vakSaskArau, tau ca tau parvatau ceti tathA, 'jaMbU' ityAdi / evamevottarakuruSvapi dvau gandhamAdana-mAlyavannAmAnau vakSaskAraparvatau stH| navaraM yathAsattinyAyamAzrityAparapArzve gandhamAdanaH, pUrva pArzvamAlyAniti / 'jambU' vidyutprabha nAmake do vakSAkasaraparvata haiM ye vakSaskAra AdimeM nimna-nIcA haiM aura anta meM unnata-U~cA haiM ataH inakA AkAra azvaskaMdhake jaisA hai niSadha ke pAsa ye cArasau yojana U~ce haiM, aura meru ke pAsa pAMcasau yojana UMce haiM arddhacandra ke jaise ye saMsthAna vAle haiM yahAM ardha zabda se kevala vibhAgamAtra vivakSita huA hai samapravibhAgatA nahIM inhIM do vakSaskAraparvatoM ne devakuruoM ko arddhacandra ke AkAra jaisA kara diyA hai ye vakSaskAra paraspara meM sAmAnarUpa vAle haiM vakSaskAra aisA nAma inake hone kA yaha kAraNa hai ki ye donoM apane madhyagata kSetra ko gopya kara rakhate haiM isI prakAra uttarakuruoM meM bhI do vakSaskAraparvata gandhamAdana aura mAlyavAna nAma ke haiM aparapArzva meM gandhamAdana aura pUrvapArzva meM mAlyavAn vakSaskAra parvata hai| isI taraha se jambUdvIpa meM mndrprvtane vidyutaprabha nAmanA be vakSaskAra parvata che. te vakSaskAra parvate AdimAM nIcA che ane anta bhAgamAM UMcA che, tethI temane AkAra azvaskaMdhanA je lAge che. niSadhanI pAse teo 400 ejana UMcA che ane merunI pAse 500 ye jana UMcA che. teo ardhacandranA jevAM saMsthAna (Akara) vALA che. ahIM ardha zabdathI mAtra vibhAga ja darzAvavAmAM AvyuM che-samapra. vibhAgatA darzAvavAmAM Avela nathI. A baMne vakSaskAra parvatee devakuruone ardhacandranA AkAra jevAM karI dIdhAM che, teo ekasarakhAM svarUpavALA che. temane vakSaskAra kahevAnuM kAraNa e che ke teo pitAnI vacce rahelA kSetrane ge... (najare na paDe evuM) karI nAkhe che. e ja pramANe uttara kuruomAM paNa be vakSaskAra parvata che. temanAM nAma gaMdhamAdana ane mAlyavAna che. pazcima tarapha gaMdamAna ane pUrva tarapha mAlyavAna vakSaskAra parvate AvelA che. eja zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " sughA TIkA sthA0 2 u0 3 0 31 varSa dharAdiparvata dvaividhya nirUpaNam ityAdi, jambUdvIpe mandaraparyatasya uttaradakSiNayoH- pUrvoktanyAyAddakSiNottarayoH bharatairayatanamAnau dvau dIrgha vaitAdathaparvatau staH / atra - vRttavaitAdayavyavacchedArthaM dIrghagrahaNam / imau ca bharatairavata kSetrayormadhyabhAge pUrvAparato lavaNodadhiM spRSTavantau paJcaviMzatiyojanocchritau tatpAdAvagADhau paJcAzad yojanavistRtau AyatasaMsthitau sarvarajatamayAbu mayato vahiH kAJcanamaNDanAGkAviti / 'bhAraheNaM' ityAdi, bhAratebhAratAbhidhe khalu dIrghavetADhaye dve guhe staH-tamisaguDA, khaNDaprapAta guhAceti / tatra tasyA'parabhAgatastamisrA guhA varttate sA ca girivistArAyAmA dvAdazayojanavistArASTrayojanocchrayA Ayatacaturasra saMsthAnA vijayadvAraparimitadvArA sumeru kI uttara dizA meM aura dakSiNadizA meM bharata aura airavata nAmake do dIrgha cainADhyaparyata haiM yahAM dIrghapada kA grahaNa vRttavainAtha parvatoM ke vyavacchedake liye kiyA gayA hai ye donoM dIrgha vaitADhya parvata bharata aura airavata kSetra ke madhyabhAga meM pUrva se pazcima taka lavaNasamudra ko chUte haiM 25 yojana ke ye U~ce haiM cauthAI bhAga inakA jamIna nIce avagADha hai 50 yojana kA inakA vistAra hai Ayata-lambA - daNDa ke samAna inakA saMsthAna hai sarva prakAra se ye rajatamaya haiM ye donoM bAhara meM kAzcana ke maNDana ke aGka - cihnavAle haiM arthAt bAhyakA bhAga svarNamaya hai bharatanAma ke dIrgha vaitAdayaparvata para do guphAe~ haiM ekakA nAma hai tamisrAguphA aura dUsarI kA nAma hai khaNDaprapAta guphA tamisrAguphA usake pIche ke bhAga meM hai yaha guphA giri ke jitanI vistAra aura AyAmavAlI hai 12 yojanakA isakA vistAra hai aura ATha yojana kI yaha U~cI hai isakA saMsthAna AyAtacaturastra hai 415 pramANe jamUdrIpanA mandara ( sumeru ) paryaMtanI uttaramAM bharata ane dakSiNamAM eravata nAmanA dIgha vaitADhaya parvatA AvelA che. ahIM vRttavaitADhaya patAnA vyavacchedane mATe dI padyanA prayoga karavAmAM AvyA che. te ane dIvaitADhaya patA bharata ane airavata kSetranI madhyamAM pUrvathI pazcima dizAmAM lavaNu samudra sudhI phelAyelA che. temanI uMcAI 25 yAjatanI che. temane 1/4 bhAga jamInanI nIce avagADha che. 50 ceAjananA temanA vistAra che. Ayata ( sAMgA ) haDanA nevu tebhanuM saMsthAna ( Ara ) che. tetheo sauMpUrNataH 24tabhaya che. te bannenA bahAranA dekhAva seAnAnA ma`DananA cihnavALA hAya che. arthAt bahAranA bhAga suvarNamaya hoya eve lAge che. bharata nAmanA dvIdha vaitADhaya patapara e guphAo che, temanAM nAma tamisrA guDhDhA ane khaMDaprapAta guphA che,tamisA guDhDhA temanA pAchalA bhAgamAM che. te zukAnA vistAra ane AyAma (labAi)girinA jevI che. 12 ceAjananA tenA vistArache ane te ATha yAjana UMcI che. te Ayata zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___sthAnAso canakapATapihitA bahumadhye dviyojanAntarAbhyAM triyojanavistArAbhyAmunmagnajalA nimagnajalAbhidhAnAmyAM nadIbhyAM yuktA'sti / tasyaiva pUrva bhAgata evameva pUrvokta vizeSaNaviziSTA khaNDaprapAtaguhA vartata iti / 'tatthaNaM' ityAdi, tatra-tayorguhayo dvauM devau parivasataH ! tatra tamisra guhAyAM kRtamAlyakaH, khaNDamapAtaguhAyAM ca nRtyamAlyaka iti / ' erAvae' ityAdi, airavatAkhye dIrdhavaitADhayaparvate'pyevameya guhAvaktavyatA devavaktavyatA ca vAvyeti / 'jaMbU' ityAdi, jambUdvIpe mandaraparyatasya dakSiNataH kSuluhimavatiparva te kSullahimavatkUTaH, vaizravaNakUTazceti dvau kuuttaustH| tatra bahavaH kUTAH santi, teSAM madhye Adyantayoreca grahaNaM dvisthAnakAnurodhAt , vakturvivakSAdhInatvAca / isakA dvAra vijayadvAra ke jitanApramANa vAlA hai isameM vajra ke kapATa lage hue haiM bIca meM yaha dviyojana ke antara se tIna yojana vistAravAlI unmagnajalA aura nimagnajalA nAmakI do nadiyoM se yukta hai| khaNDaprapAtaguphA usake pUrvabhAga meM hai isakA khaNDaprapAtaguphA kA varNana bhI tamisrAgupho ke jaisA hI hai ina donoM guphAoM meM do deva rahate haiM tamisrAguphA meM kRtamAlyaka aura khaNDaprapAtaguphA meM nRtamAlyaka deva rahatA hai airavata nAmake dIrgha caitADhaya parvata ke saMbaMdhameM bhI isI prakAra se guhA kI vaktavyatA aura deva kI vaktavyatA kahanI cAhiye isI taraha jambUdvIpa meM mandaraparvata kI dakSiNadizA kSullahimavAn parvata para kSullahimavaskUTa aura vaizravaNakara ye do kUTa haiM / yadyapi vahAM para aneka kUTa haiM parantu yahAM para Adi aura anta ke kUToM kA hI grahaNa huA hai kyoM ki yahAM para dvisthAnakakA prakaraNa cala rahA hai / tathA varNana jo hotA hai vaha vaktA kI vivakSAke adhIna hotA hai kahA bhI hai-"kasthai dasaggahaNaM" ityaadi| catura saMsthAnavALI che, tenA dvAranuM pramANa vijayadvAranA jeTaluM ja che. tene vajanA kamADa lagADelAM che, tenI vacce be ejanathI traNa ejananA vistAravALI unmajalA ane nimagnajalA nAmanI nadIo vahe che. te dIvaitADhayanA pUrva bhAgamAM khaMDaprapAta nAmanI guphA che, te guphAnuM varNana tamisrA guphAnA varNana pramANe samajavuM. te bane guphAmAM be deva rahe che, tamistrI guphAmAM kRtamAlyaka ane khaMDaprapAta guphAmAM nRtyamAlyaka nAmanA de rahe che. airAvata nAmanA dIrghavaitADhaya parvatanI guphAonuM varNana ane devenuM varNana paNa uparanA varNana pramANe ja samajavuM. e ja pramANe jaMbudvIpanI mandara parvatanI dakSiNa dizAmAM AvelA kSadrahimavAna parvata para himavatkaTa ane vaizravaNakUTa nAmanA be kaTa che. jo ke tyAM aneka phUTa che, chatAM paNa ahIM kristhAnakanuM prakaraNa cAlatuM zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - sudhA TIkA sthA0 2 u0 3 sU0 31 varSadharAdiparvatadvaividhyanirUpaNam 417 uktazca-" kathai desaggahaNaM, katthai dheppaMti niravasesAI / ukkamakamajuttAI, kAraNavasao niuttAI // 1 // " iti / chAyA-kutrApi dezagrahaNaM, kutrApi gRhNanti niravazeSANi / utkramakramayuktAni, kAraNavazato niyuktAni // 1 // 'jaMbU ' ityAdi, mahAhimavati varSadharaparvate mahAhimavatkUTaH, vaiDUryakUTazceti dvau kuuttaustH| atra siddhAdi vaiDUryaparyantAnyaSTakUTAni santi,, atra teSu dvitIyasyAntyasya ca grahaNaM dvisthaankaanurodhaaditi| evamagre'pi sarvatra bodhyam / 'evaM' ityAdi, evaM niSadhaparva te niSadhakUTaH, rucakaprabhakUTazceti dvau kuuttau| jaMbU' ityAdi, jambUdvIpasthamandarasyottarato nIlavatiparva te niilvskuuttH| upadarzanakUTazceti dvau kUTau / ' evaM ' ityAdi, evaM-pUrvoktamakAreNa rukmiparvate rukmikTaH, maNikAJcanakUTazceti dvau kUTau / ' evaM ' ityAdi, evaM zikhariparva te zikharikUTaH, tigichikUTazceti dvau kUTau staH iti // mU0 31 // ataH yahAM para Adi aura anta ke hI do kUToM kA grahaNa kara unakA kathana vaktA ne kiyA hai mahAhimavAn nAmake varSadhara parvata para eka mahAhimavatkUTa aura dusarA vaiDUryakUTa aise ye do kUTa haiN| yahAM siddha Adi kUToM se lekara vaiDUryakUTa taka ATha kUTa haiM parantu yahAM dvisthAnaka ke anurodha se sUtrakAra ne Adi aura anta ke do kUToM kA hI grahaNa kiyA hai isI prakAra kA kathana Age bhI samajhanA cAhiye niSadhaparvata para niSadhakUTa aura rucakraprabhakUTa ye do kUTa haiM jambUdvIpa ke mandara kI uttaradizA meM nIla vAnyaparvata para nIlavakUTa aura upadarzanakUTa aise ye do kUTa haiM rukmiparvatapara rukmikUTa aura maNikAMcana do kUTa haiM zikhariparvata para zikharikUTa aura tigicchakUTa ye do kUTa haiM // 31 // hevAthI pahelA ane chellA kUTane ja grahaNa karavAmAM Avela che, kAraNa ke je varNana thAya che te vaktAnI vivakSAne AdhIna hoya che. kahyuM paNa che ke "katthai dasamgahaNaM " tyAhi tathA 24 tAsa (sUtra) mAha mana atanA be phUTane grahaNa karIne ahIM temanuM varNana karyuM che. mahAhimavAnuM nAmanA varSadhara parvata para mahAhimavalUMTa ane vairyakUTa nAmanA be phUTa che. ahIM siddha AdithI laIne virRrya paryAnA ATha phUTa che, paraMtu dristhAnakano adhikAra cAlatuM hovAthI ahIM paNa prathama ane chellA kUTanI ja vAta kara. vAmAM AvI che. A prakAranuM kathana AgaLa paNa samajI levuM niSadha parvata para niSadhakUTa ane rukaprabhakUTa nAmanA be phUTa che. jaMbudvIpanA madara parvatanI uttara dizAmAM nIlavAna parvata para nIlavalUTa ane upadarzanakUTa nAmanA be phUTa che. rukima parvata para zikharikUTa ane tigicchakUTa nAmanA be phUTa che. sU 31 tha 53 zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre mUlam-jaMbUmaMdarasta pavvayassa uttaradAhiNeNaM cullahimavaMtasiharIsu vAsaharapavaesu do mahadahA paNNattA bahusamatullA avisesamaNANattA aNNamaNNaM NAivahati AyAmavikkhaMbhoccatovehasaMThANapariNAheNaM, taM jahA - paumaddahe ceva puMDarIyadahe ceva / tatthaNaM do devayAo mahiDDiyAo jAva paliovamaTriiyAo parivasaMti, taM jahA-sirI ceva lacchI ceva / evaM mahA mahAhimavaMtaruppIsu vAsaharapavvaesu do mahadahA paNNattA, bahusama0 jAva taM jahA mahApaumadahe ceya mahApoMDarIyabahe ceva / devayAo hirI ceva buddhI ceva / evaM nisaDhanIlavaMtesu vAsaharapacaesu tigichiddahe ceva kesaridahe ceva / devayAo dhiI ceva kittI ceva / jaMbUmaMdarasta pavvayassa dAhiNeNaM mahAhimavaMtAo yAsaharapavvayAo mahApaumadahAo do mahANaIo pavahaMti, taM jahA-rohiyA ceva harikaMtA ceva / evaM nisaDhAo vAsaharapavvayAo tigichidahAo do mahApaIo pavahaMti, taM jahA-haricceva sIoA ceva / jaMbUmaMdarassa pavayassa uttareNa nIlavaMtAo vAsaharapavayAo kesarIdahAo do mahANaIo pavahaMti, taM jahAsIyA ceva nArikatA ceva / evaM ruppIo vAsaharapavayAo mahApoMDarIyadahAo do mahANaIo pavahaMti, taM jahA-NarakatA ceya ruppakUlA ceva / jaMbUmaMdarassa pabvayassa dAhiNeNaM bhArahevAse do pavAyadahA paNNattA bahusama0 jAva taM jahA--gaMgappayAyadahe ceva siMdhuppavAyadahe ceva / evaM hemavaevAse do pavAyadahA paNNattA, zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA02u03 sU0 32 padmahRdAdi drahadvaividhyanirUpaNam 419 bahasama0 jAva taM jahA--rohiyappavAyadahe ceva rohiyaMsappavAyadahe ceva / jaMbUmaMdarassa pavvayassa dAhiNeNaM hariyAse vAse do pavAyadahA paNNattA bahusama0 jAva taM jahA--harippavAyahahe ceva harikaMtappavAyadahe ceva / jaMbUmaMdarassa pavvayasta uttaradAhiNeNaM mahAvidehavAse do pavAyadahA paNNattA bahusama0 jAva taM jahA-- sIyappavAyadahe ceva sItodappavAyaddahe cev| jaMbU maMdarassa pavayassa uttareNaM rammae vAse do pavAyadahA paNNattA bahasamajAva taM jahA --NarakaMtappavAyadahe ceva NArIkaMtappavAyadahe ceva / evaM heraNNavae vAse do pavAyadahA paNNattA- bahusama0 jAva taM jahA-suvannakUlappavAyadahe ceva ruppakUlappavAyadahe ceva / jaMbU maMdarassa pavvayassa uttareNaM eravaevAse do payAyadahA paNNattA bahusamajAva taM jahA rattappavAyadahe ceva rattavaippavAyadahe cev| jaMbU maMdarassa pavvayassa dAhiNeNaM bhArahevAse do mahANaIo paNNattAo bahusamajAva taM jahA-gaMgA ceva siMdhU ceva / evaM jahA pavAyadahA tahA gaIo bhANiyavvAo jAya evae vAse do mahANaIo paNNattAo bahusamatullAo jAva taM jahA-rattA ceva rattavaI ceva ||suu032|| chAyA-jambU mandastha parvatasya uttaradakSiNena culla (kSudra ) himavacchikhariNovarSadharaparvatayo dvauM mahAhUdau prajJaptau bahusamatulyau avizeSau anAnAtvau anyonyaM nAtivarttate, AyAmaviSkambhoccatvodvedhasaMsthAnapariNAhena, tadyathA - padmahradazcaiva 'jaMbU maMdarassa pavvayassa' ityaadi| TIkArtha-jambUdvIpastha sumeruparvatakI uttaradizAmeM aura dakSiNa dizA meM kSudrahimavAn parvata evaM zikharI parvatake Upara do mahAhUda draha kahe gaye haiM "jabUmaMdarassa pavvayassa" tyAha TIkAI-jaMbudvivamAM AvelA sumeru parvatanI uttara dizAmAM ane dakSiNa dizAmAM AvelA kSudrahimavAnuM ane zikharI parvata para be mahA (sarovara) zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 sthAnAGgasUtre pauNDarIkahadazcaiva / tatra khalu dve devate mahardike yAvat palyopamasthiti ke parivasataH, tadyathA-zrIzcaiva lakSmIzcaiva / evaM mahAhimavadrukmiNorSidharaparvatayo dvauM mahAdau prajJaptau, bahusama0 yAvat-tadyathA-mahApadmahadazcaiva mahApauNDarIkahadazcaitra / devate-hozcaiva buddhizcaiva / evaM niSadhanIlAtorvadharaparvatayostigichihadazcaiva kezarihadazcaiva / devate-dhRtizcaiva kIrtizcaiva / jambUmandarasya parvatasya dakSiNena mahAhimavato varSadharaparva tAt mahApadmadAt dve mahAnadyau pravahataH, tadyathA-rohitA ye donoM mahAruda paraspara meM pahileke kathanake anusAra-bahusamatulya Adi vizeSaNoMvAle haiM AyAma, viSkaMbha,uccatA, udvedha, (gaharAI) saMsthAna aura pariNAha vizAlatAkI apekSA ye donoM barAbara haiN| ina do mahAhUdoM ke nAma haiM padmahUda aura pauNDarIhUda, inameM mahARddhi Adi vizeSaNoMse saMpanna do deviyAM nivAsa karatI haiM inakI sthiti eka palyopama kI hai ye deviyAM zrI aura lakSmI isa nAmavAlI haiN| isI taraha mahAhimavAn parvata aura rukmI parvata ina do parvatoM para do mahAhUda haiM ye bhI paraspara meM bahusama Adi pUrvokta vizeSaNoM vAle haiM ina do mahAhUdoM ke nAma haiM mahApadma aura mahApuNDarIka inameM do deviyAM rahatI haiM inake nAma haiM hI devI aura buddhideyI isI taraha se niSadhaparvata aura nIlaparvata ina do parvatoM para bhI tigicchahUda aura kezarihUda ye do hUda haiM inameM bhI do deviyAM rahatI haiM inake nAma hai dhRtidevI aura kIrti devii| jaMbUdvIpastha sumeruparvata kI dakSiNa dizA tarapha mahAhimavAn varSadharaparvata para jo mahApadmahUda hai usase do mahAnadiyAM nikalI haiM inake che. te bane hada bahu samatulya Adi pUrvokta vizeSaNavALAM che-laMbAI, pahoLAI, uMcAI, udha, saMsthAna ane paridhinI apekSAe teo samAna cha. tamanA nAma nAya pramANe che-(1) 556 mAne (2) dhurI hai. tamA zrI ane lakSmI nAmanI be devIe nivAsa kare che. te banne devIo mahaddhika Adi vizeSaNethI yukta che ane temanI sthiti eka popamanI che. eja pramANe mahAhimavAnuM ane rukima parvata para be mahAhada che. temanAM nAma mahA paddha ane mahA puMDarIka che. te bane hade paNa basama Adi vize. bALAthI yukta hovAthI ekasarakhAM lAge che, temAM anukrame hI ane buddhi nAmanI be devIo nivAsa kare che. e ja pramANe niSadha parvata ane nIla parvatapara tigicchahada ane kezarIhada nAmanA be hada che. temAM dhRtidevI ane kIrtidevI nAmanI be devIo nivAsa kare che. jabUdvIpamAM AvelA sumeru parvatanI dakSiNa dizA tarapha AvelA mahA zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 2 u0 3 sU0 32 padmahRdAdi dvaividhyanirUpaNam 421 caiva harikAntA caiva / evaM niSadhAt varSadharaparva tAt tigichihadAt dve mahAnadyau prayahataH, tadyathA-harit caiva sItodA caiv| jamb mandarasya parvatasya uttareNa nIlavato varSedharaparva tAt kezarihadAt ve mahAnadyau pravahataH, tadyathA-sItA caiva nArIkAntA caiva / evaM rukmito varSadharaparva tAt mahApuNDarokahUdAt dve mahAnadyau pravahataH, tadyathA-narakAntA caitra rUppakUlA caiva / jambU mandarasya parvatasya dakSiNena bhArate varSe dvau prapAtahadau prajJaptau, bahusama0 yAvat tadyathA-gaGgAprapAta hradazcaiva, sindhuprapAtahadazcaiva / evaM haimavate varSe dvau prapAtahUdau prajJaptau, bahusama0 yAvat tayathA-rohi tamapAtahadazcaitra rohitAMzaprapAtahUdazcaiva / jambUmandarasya parvatasya dakSiNena hari varSe dvau prapAtahadau prajJaptau bahusama0 yAvat tadyathA-haritprapAtahadazcaiva harikAnAma haiM rohitA aura harikAntA isI prakAra niSadha varSadhara parvata para jo tigicchahUda hai usase do mahAnadiyAM nikalI haiM inake nAma haiM harit aura sItodA, isI taraha jaMbUdvIpastha maMdaraparvata kI uttara kI ora jo nIlavanta varSadhara parvata hai aura usa para jo kezarIdraha hai usase do mahAnadiyAM nikalI haiM inake nAma haiM sItA aura nArIkAntA isI taraha rukmI varSadhara parvata para mahApuNDarIka jo hUda hai usase narakAntA aura rUpyakUlA ye do mahAnadiyAM nikalI haiN| isI taraha jaMbUdvIpastha mandara parvata kI dAhinI ora jo bharatavarSa hai usameM do prapAta hrada kahe gaye haiM ye prapAtahada bahusama Adi vizeSaNoMcAle haiM inake nAma gaMgAprapAtahadadraha aura sindhuprapAtahUda haiN| isI tarahase haimavata kSetrameM do prapAtahUda haiM ye donoM prapAtahUda bhI bahusama Adi pUrvokta vizeSaNoM vAle haiN| inake himAnuM varSadhara parvata para je mahApadma hada kaha-(sarovara) che, temAMthI be mahA nadIo nIkaLe che, temanAM nAma rohitA ane harikAntA che eja pramANe niSadha varSadhara parvata para je tigiccha hada che temAMthI harit ane satedA nAmanI be mahAnadIe nIkaLe che. e ja pramANe jaMbudvIpanA sumeru parvatanI uttara dizAmAM AvelA nIlavanta varSadhara parvata para AvelA kezarI nAmanA hadamAMthI sItA ane nArIkAntA nAmanI be mahAnadIo nIkaLe che. e ja pramANe rukima nAmanA varSadhara parvata para AvelA mahApuMDarIka hadamAMthI narakAntA ane ekalA nAmanI be nadIo nIkaLe che. e ja pramANe jabUdvIpanA mandara parvatanI jamaNI bAjue je bharatavarSa che temAM be prapAtahada AvelAM che, te bane prapAtahada bahusama Adi vizeSaNavALAM che, temanAM nAma gaMgAprapAtahada ane siMdhuprapAtahata che. e ja pramANe haimavata kSetramAM paNa be prapAtahada che, teo paNa bahusama Adi pUrvokta vizeSaNathI yukta che. temanAM nAma A pramANe zrI sthAnAMga sUtra :01 Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 sthAnAGgasUtre ntaprapAtahadazcaiva / jambU mandarasya parvatasya uttaradakSiNena mahAvidehavarSe dvau prapAtaidau prajJaptI, bahusama0 yAvat tadyathA-sItapapAtahadazcaiva sItodaprapAtahadazcaiva / jambUmandarasya parvatasya uttareNa ramyake varSe dvau prapAtahUdau prajJaptau, bahusama0 yAvat tadyathA-narakAntaprapAtahadazcai, nArIkAntaprapAtahadazcaitra / evaM hairaNyavate varSe dvau prapAtahadau prajJaptau bahusama0 yAvat tadyathA-suvarNakUlaprapAtahradazcaiva rUpyakUlaprapAtaidazcaiva / jambUmandarasya parvatasya uttareNa airavate varSe dvau prapAtahUdau prajJaptau bahusama0 yAvat tadyathA-raktaprapAtahadazcaiva raktavatpapAtahadazcaiva / jambU mandarasya parvatasya dakSiNena bhArate varSe dve mahAnadyau prajJapte, bahusama0 yAvat tadyathA-gaGgA nAma ye haiM haritprapAtahada aura haritkAntaprapAtahUda jambUdvIpastha jo mandara parvata hai usakI uttaradakSiNa tarapha jo mahAvidehakSetra hai usameM do prapA. tahaMda haiM ye donoM prapAtahUda pUrvokta bahusama Adi vizeSaNoM vAle haiM inake nAma haiM sItAprapAtahada aura sItodaprapAta hrada jambUmandaraparvata kI uttara. dizA tarapha ramyakavarSa kSetra meM do prapAtahUda haiM ye donoM hRd pUrvokta bahusama Adi vizeSaNoM vAle haiM inake nAma haiM narakAntaprapAtahUda aura nArIkAntaprapAtahUda isI taraha hairaNyayatavarSa meM do prapAtahUda haiM ye bhI pUrvokta bahusama Adi vizeSaNoM vAle haiM inake nAma haiM-suvarNakUlaprapA. tahada aura rUpyakalaprapAta hUda isI prakAra jambUdvIpastha mandara parvata kI uttaradizA tarapha jo airavata kSetra hai usameM bhI do prapAtahUda haiM ye donoM hRd bhI paraspara meM bahusama Adi pUrvokta vizeSaNoM vAle haiM inake nAma haiM-raktaprapAtahada aura raktavatprapAta hUda isI prakAra jambU mandaraparvata kI che-(1) haritnapAtahada ane (2) harikAntaprapAta hada. jambudvIpamAM AvelA badara ( sumeru) parvatanI uttara-dakSiNa dizAmAM je mahAvideha kSetra che temAM be prapAtahada che, teo paNa bahusama Adi pUrvokta vizeSaNothI yukta che. temanAM nAma sItAprapAtaUda ane sItAdaprapAta hada che. jabUdvIpastha mandara parvatanI uttara dizA tarapha ramakavarSa kSetramAM paNa pUrvokta bama Adi vizeSaNovALAM be prapAtahada che, temanAM nAma narakAntaprapAtahara ane nArIkAnta prapAtaUda che. e ja pramANe hairaNyavata varSamAM paNa pUrvokta bahusama Adi vizeSAvALAM be hada che. temanAM nAma suvarNakUlaprapApahada ane rukhyaphUlaprapAta che. e ja pramANe jaMbUdvIpanA sumeru parvatanI uttara dizA tarapha je airavatakSetra che temAM paNa pUrvokta basama Adi vizeSaNovALAM be prapAta hada che. temanAM nAma rakataprapAtahada ane rakatavastrAtaUda che. e ja pramANe jaMbudvIpanA mandara zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 2 u0 3 sU032 panahRdAdi drahadvaividhyanirUpaNam 423 caiva sindhu zcaiva / evaM yathA prapAtahadAstathA nadyo bhaNitavyAH yAvat airavate varSe dve mahAnadyau prajJapte bahusamatulye yAvat tadyathA-raktA caiva raktavatIcaiva ||muu032|| ___'jaMbU maMdrassa' ityAdi TIkA-vyAkhyA sugmaa| navaram-jambU ! mandarasya parvatasya uttaradizi himavati varSadharaparvate padmadaH, dakSiNadizi paunnddriikidH| tatra padmahade zrIdevI, pauNDarIkahadeca lakSmIdevI te palyopamasthiti ke privsti| ete dve devyau bhavanapatinikAyAbhyantara bhUte, palyopamasthitikatvAttepAm / idamuktaM bhavati-vtantaradevInAmutkarSa to'pyardhadakSiNadizA tarapha jo bharatakSetra hai usameM do mahAnadiyAM kahI gaI haiM ina donoM mahAnadiyoM kA vistAra Adi saba ekasA kahA gayA hai ina donoM nadiyoM ke nAma hai-gaMgA aura sindhu isI taraha se Age ke kSetroM meM bhI prapAtahada aura nadiyoM kA kathana karanA cAhiye-yAvat airavata kSetra meM do mahAnadiyAM kahI gaI haiM ye donoM mahAnadiyAM bhI pUrvokta bahusama Adi vizeSaNoM vAlI haiM inake nAma haiM-raktA aura rktvtii| isa sUtra kI vyAkhyA sugama hai jambUmandara parvata kI uttara dizA meM sthita himavAn varSadhara parvata para padmahada hai dakSiNa dizA meM pauNDarIka hada hai padmAda meM zrI devI nivAsa karatI hai pauNDarIka ida meM lakSmIdevI nivAsa karatI hai| ina deviyoM kI sthiti eka palyopama kI hai ye donoM deviyAM bhavanapati nikAya ke bhItara kI haiN| kyoM ki ina kI bhI sthiti eka palyopama kI hotI hai| tAtparya isa kathana kA aisA hai ki vyantara parvatanI dakSiNa dizA tarapha je bharatakSetra che, temAM mahAnadIo AvelI che, te bane mahAnadIone vistAra vagere ekasarakhAM che, temanAM nAma gaMgA ane siMdhu che. e ja pramANe pachInAM kSetromAM paNa prapAtahara ane nadIonuM kathana karavuM joIe. " airAvata kSetramAM paNa rakatA ane rakatAvatI nAmanI be mahAnadIo che, teo paNa vistAra AdinI apekSAe ekasarakhI che, " A kathana paryantanuM samasta kathana ahIM grahaNa karavuM joIe. A sUtranI vyAkhyA saraLa che, jambudvIpanA mandara parvatanI uttara dizAmAM AvelA himAvAna varSadhara parvata para uttare pahada che ane dakSiNamAM paMDarIka hada che. pahadamAM zrIdevI nivAsa kare che ane puMDarIka hadamAM lakSmIdevI nivAsa kare che. te devIonI sthiti eka palyopamanI kahI che. te bane bhavanapati nikAyanI devIo che, kAraNa ke te devenI sthiti eka palyopamanI hoya che. A kathananuM tAtparya nIce pramANe che- zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 sthAnAGgasUtre palyopamaparimita mevAyurbhavati / bhavanapatidevonAM tUtkarSataH sArdhacatuSpalyopamAnyAyuriti / evamagre sarvatra vyAkhyeyam / evaM yathA-yannAmAnaH prapAtahadAstathA -tattannAmnyo nadyo vijJeyAH / yAvat airavate varSe raktA raktavatI ceti dve nadyau / deviyoM kI utkRSTasthiti Adhe palyopama kI hI hotI hai aura bhavanapatideviyoM kI utkarSa se sthiti sADhe cAra palyopama kI hotI hai isI prakAra se Age sarvatra vyAkhyA karanA cAhiye jisanAmayAle prapAta hrada hai usI nAmavAlI nadiyAM haiN| yAvat airakta kSetra meM raktA aura raktavatI ye do nadiyAM haiN| ise saMkSepataH isa prakAra se samajhanA cAhiye jambUdvIpa meM bharata, haimavata, hari, videha, rampaka, hairaNyavata aura airavana ye 7 kSetra haiN| inakA vibhAga karane vAle pUrva se pazcimataka lambe caur3e himavana, mahAhimavan , niSadha, nIla, rukmI aura zikharI ye 6 varSadhara parvata haiN| ina 6 varSadhara parvatoM ke Upara pratyeka meM kramazaH padma, mahApadma, tigiccha, kezarI, puNDarIka aura mahApuNDarIka nAma ke 6 mahArada haiM inameM pratyeka meM zrI, hI, dhRti, kIrti, buddhi aura lakSmI ye deviyAM kramazaH nivAsa karatI haiN| ina saba kI sthiti eka palyopama kI hai| ina mahAhUdoM se gaMgA, 1 sindhu 2, rohita 3, rohitAMsA 4, harit 5, harikAntA 6, sItA 7, sItodA 8, nArI 9, narakAntA 10, vyatara devIonI utkRSTa sthiti ardhA palyopamanI kahI che, paraMtu bhavanapati devInI utkRSTa sthiti kA palyopamanI kahI che, tethI A baMne devIone bhavanapati nikAyanI devIo kahevAmAM Avela che. A pramANe ja AgaLa sarvatra vyAkhyA karavI joIe. prapAta hadamAM teja prapAtaUdanA nAmavALI ja nadIo che. "airAvata kSetramAM rakatA ane rakatavatI nAmanI be mahAnadIo che." A kathana paryatanuM samasta kathana ahIM grahaNa karavuM joIe. A kathanane saMkSipta sArAMza nIce pramANe samaja- jaMbudvIpamAM bharata, haimavata, hari videha, samyaka, hairaNyavata ane airavatA nAmanAM cha kSetre che, temane judA pADanAra, pUrvathI pazcima tarapha phelAyelA kSadrahimavAna, mahAhimAvAna, niSadha, nIla, rukima ane zikharI nAmanA 9 varSadhara parvata che. te cha varSadhara parvata para anukrame padma, mahApadma, tigi7. kezarI, puMDarIka ane mahApuMDarIka nAmanA 6 mahAhada AvelAM che. temAM anukrame zrI, hI, dhati, kIrti, buddhi ane lakSmI nAmanI 6 devIo nivAsa 12 cha, tamanI meM pakSyopamanI sthiti che. yA mahAmAthI (1) // , (2) siMdhu, (3) |ddit, (4) DiaisA, (5) ratU, (6) sRst-tA, (7) zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA02 703sU0 32 kAlalakSaNaparyAyadharmanirUpaNam 425 jambUdvIpAdhikArAt kSetravyapadezyapudgaladharmAdhikArAcca jambUdvIpasambandhi bharatAdi sambandhikAlalakSaNaparyAyadharmAnanekAn prarUpayannAha mUlam-jaMbuddIve dIve bharaheravaesu bAsesu tIyAe ussappiNIe susamadUsamAe samAe dosAgarovamakoDAkoDIo kAle hotthaa| suvarNakUlA 11, rUpyakUlA 12, aura raktA 13, raktodA 14, nAmakI ye 14 mahAnadiyAM nikalI haiM, jo ina sAta kSetroM meM bahatI haiM bharatakSetra meM gaMgA sindhu, haimavatakSetra meM rohita aura rohitAMsA, hari varSa meM harit harikAntA, videhakSetra me sItA aura sItodA, ramyakavarSameM nArI aura narakAntA, hairaNyavat varSa meM suvarNakUlA aura rUpyakUlA, tathA airavata kSetrameM raktA aura raktavatI-raktodA ye 2 do nadiyAM bahatI haiN| inameM prathama nadI, dvitIya nadI aura cauthI nadI ye tIna nadiyAM padmada se nikalI haiM / tIsarI aura chaTI nadI rohita harikAntA-mahApadmada se nikalI haiN| pAMcavI aura AThavIM mahAnadiyAM harit sItodA-tigiccha hRda se nikalI haiM-sAtavIM aura dazavoM mahAnadiyAM sItA narakAntAkezarI hRda se nikalI haiN| 9 vIM aura 12 vIM mahAnadiyA-nArI aura rUpyakUlA-mAhapuNDarIkahUda se nikalI haiM -tathA gyArahavIM aura caudahavIM ye 3 mahAnadiyAM-suvarNakUlA, raktA aura raktodA-puNDarIkahUda se nikalI haiM / sU0 32 // sItA, (8) sItA, (, nArI, (10) na24AntA, (11) suvA , (12) adhyakalA, (13) rakatA, ane (14) rakatadA nAmanI 14 mahAnadIo nIkaLe che. je nadIo te sAta kSetramAM vahe che. bharata kSetramAM gaMgA ane siMdhu haimavata kSetramAM rohita ane rohitAMsA, harivarSamAM harit ane harikAntA, videha kSetramAM sItA ane sItA, ramyaka varSa mAM nArI ane narakAntA, hai. sthavata varSamAM suvarNakUlA ane sukhakUlA, tathA airAvata kSetramAM rakatA ane rakatavatI (rakatadA), A babbe mahAnadIo vahe che. temAMthI pahelI, bIjI ane cothI nadI padmahadamAMthI nIkaLe che, trIjI ane chaThThI nadI (rohita ane harikAntA ) mahApauhadamAMthI nIkaLe che, pAMcamI ane AThamI ( harit ane sIdA) mahAnadIe tigiccha hadamAMthI nIkaLe che, sAtamI ane dazamI (nArI ane rukUlA) mahApuMDarIka hadamAMthI nIkaLe che, tathA agiyAramI, teramI ane caudamI (suvarNakUlA, rakatA, rakatadA) mahAnadIo puMDarIka hadamAMthI nIkaLe che. je 2 che thA 54 zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 sthAnAGgasUtre evaM imIse osappiNIe jAya havai 2 / evaM AgamissIe ussappiNoe jAva bhavissai 3 / jaMbuddIve dIve bharaheravaesu pAsesu tItAe ussappiNIe susamAe samAe maNuyA do gAuyAiM ur3e uccatteNaM hotthA 4 / donni ya paliovamAiM paramAuM paalitthaa5| evaM imIse osappiNIe jAya paalitthaa6| evaM AgamessAe ustappiNIe jAya pAlissaMti 7 / jaMbuddIve doye bharaheravaesu vAsesu egajuge egasamae do arihaMtavaMsA upajiMsu vA upajaMti yA, uppajissaMti vA 8 / evaM cakkayahivaMsA 9, dasAravaMsA 10 / jaMbuddIve dIve bharaheravaesu vAsesu egajuge egasamae do arihaMtA uppajisu vA, uppajjati vA, uppajissaMti vA 11 / evaM cakkavaTTiNo 12 / evaM baladevA (dasAravaMsA) jAya uppajisu vA uppajjati vA upajissaMti yA 13 / jaMbuhIye dIye dosu kurAsu maNuyA sayA susamasusamaM uttamamiDiM paJcaNubbhavamANA viharaMti, taM jahA-devakurAe ceya uttarakurAe ceva 14 / jaMbuddIye dIye dosu vAsesu maNuyA sayA susamamuttamaM iDiM paccaNubbhavamANA viharaMti, taM jahA-harivAse ceva rammagavAse ceva 15 / jaMbuddIve dove dosu vAsesu maNuyA sayA susamadUsamaM uttamamiDDei paJcagubbhavamANA viharaMti, taM jahAhemarae ceva eraNNavae ceva 16 / jaMbuddIve dIve dosu khittesu maNuyA sayAdUsamasusamaM uttamamiDDiM paccaNubhavamANA viharaMti, taM jahA--puvvavidehe ceva aparavidehe ceva 17 / jaMbuddIve dIve zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TokA sthA02u03sU033 kAlalakSaNaparyAyadharmanirUpaNam 427 dosu vAsesu maNuyA chavihaMpi kAlaM paccaNubbhavamANA viharaMti, taM jahA--bharahe ceva eravae ceva 18 // sU0 33 // chAyA-jambUdvIpe dvIpe bharatairavatayorvarSayoratItAyAmutsarpiNyAM suSamaduSSamAyAH samAyA dve sAgaropamakoTikoTayau kAlo'bhavat 1 / evamasyAmavasarpiNyAM yAvat bhavati 2 / evam AgamiSyantyAmutsapiNyAM yAvat bhaviSyati 3 / jambUdvIpe dvIpe bharatairavatayorSayoratItAyAmutsarpiNyAM suSamAyA samAyA manujA dve gavyUtI Urdhva jambUdvIpa ke adhikAra ko lekara evaM kSetravyapadezyapugladharma ke adhikAra ko lekara aba sUtrakAra jambUdvIpasaMbaMdhI bharatAdikSetra ke aneka kAlarUpa paryAyadhoM kI prarUpaNA karate haiM-'jaMbUdIce dIve' ityAdi / ___ jaMbUdvIpa nAmake dvIpa meM sthita jo bharatakSetra aura airavatakSetra haiM inameM utsarpiNIkAla aura avasarpiNIkAla ye do kAla hote haiM / jisameM jIvoMke upabhoga Ayu aura zarIra Adi uttarottara utsarpaNa zIla (varNAdi vardhanazIla) hote haiM vaha utsarpiNIkAlahai aura jisameM ye saba avasarpaNazIla hote haiM yaha avasarpiNIkAla hai inameM se pratyeka kAlake 6.6 bheda haiM jo pIche kahe jA cuke haiN| atIta utsarpiNI kAla meM suSamaduSSamA nAma kA jo tIsarAkAla hai vaha do koDAkoDI sAgaropama kA thA isI taraha isa vartamAna avasarpiNI meM bhI vaha do koDAkoDI sAgaropama kA hai tathA AgAmI kAla meM jo utsarpiNI AvegI usameM bhI vaha itane hI jaMbudvIpane adhikAra cAlI rahyo che ane kSetravyapadezya pudgala dharmane adhikAra cAlu che. te saMbadhane anulakSIne have sUtrakAra jaMbudvIpamAM AvelAM bharatAdi kSetranA aneka kALarUpa paryAyadharmonI prarUpaNa kare che- "jabuddIve dIye" tyahi jabUDhIpa nAmanA dvipanA bharatakSetra ane airAvata kSetramAM utsarpiNI kALa ane avasarpiNI kALa, A be kALa hoya che. je kALamAM jene upabhega, Ayu ane zarIra Adi uttarottara utsarSaNazIla (vRddhi pAmatAM) hoya che te kALane utsarpiNI kALa kahe che, jemAM te badhAM avasarSaNazIla hoya che te kALane avasarpiNakALa kahe che. te pratyeka kALanA 6-6 bheda che, te pratyeka bhedanuM varNana AgaLa karavAmAM AvyuM che atIta utsarpiNI kALane je suSama duSamA nAmane trIjo bheda che te be keDIkeDI-sAgaropama kALapramANane hate. eja pramANe A vartamAna avasarpiNImAM paNa be koDAkaDI-sAgaropamane ja che. tathA bhaviSyamAM je utsarpiNa Avaze temAM paNa te eTalA ja pramANane zrI sthAnAMga sUtraH 01 Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428 sthAnAGgasUtre muccatvena abhavan 4 / dve ca palyopame paramAyurapAlayan 5, evamasyAmutsarpiNyAM yAvat pAlayanti 6, evamAgamiSyantyAmutsarpiNyAM yAvat pAlayiSyanti 7 jambUdvIpe dvIpe bharatairavatayorvarSayorekasamaye ekayuge dvau arhadvaMzau udapadyetAM cA utpadyate vA utpatsyete yA 8, evaM cakravartivaM zau 9, dazAravaM zau 10 / jambUdvIpe dvIpe bharatairavatayorekasamaye ekayuge dvau arhantau udapadyetAM vA utpadyate vA utpapramANa kA hogA jambUdvIpa nAmake isa dvIpa meM bharatakSetra aura airavata kSetra meM atIta utsarpiNI ke dvitIya suSamAkAla meM utpanna hue manuSya ke zarIra kI U~cAI do gavyuti kI arthAt do koSa kI thI unakI utkRSTa Ayu do palyopama kI thI-isI tarahase isa avasarpiNI ke bhI suSamAkAla meM aisA hI hotA hai-isI taraha se AgAmI kAlameM jo utsarpiNI AvegI usameM bhI suSamAkAla meM aisA hI hogA-arthAt do palya kI Ayu hogI, do koza kA zarIra hogA-jambUdvIpa nAmake dvIpa meM bharata aura airavata kSetra meM eka samaya meM eka yuga meM do ahaMdaMza utpanna hue utpanna hote haiM aura utpanna hoMge 8, isI prakAra se cakravartI vaMza aura do dazAravaMzoM ke saMbaMdha meM bhI jAnanA caahiye| isI taraha se isa jambUdvIpa nAma dvIpameM bharata aura airavata kSetra meM eka yuga meM eka samayameM do arhanta utpanna hue, utpanna hote haiM aura haze. jambudvIpa nAmanA A dvIpamAM AvelA bharatakSetra ane airAvata kSetramAM atIta utsarpiNInA bIjA suSamakALamAM utpanna thayelA manuSyanI uMcAI be gabhUtinI eTale ke 2000 dhanuSanI hatI. temanuM utkRSTa Ayu be palyopamanuM hatuM A avasarpiNInA suSamakALamAM paNa evuM ja bane che ane bhaviSyamAM paNa utsapiNanA suSamAkALamAM evuM ja banaze-eTale ke be palyopamanuM Aya ane be kezanuM zarIra haze. jaMbudvIpa nAmanA dvIpanA bharatakSetramAM ane eravata kSetramAM eka samayamAM eka yugamAM be ahaMThaMza utpanna thayA hatA, utpanna thAya che ane utpanna thaze. eja pramANe cakravartI vaMza ane be dazAra zonA (pAsuhe!) viSayamA 54] sama. A rIte A jaMbudvIpanA bharata ane aravata kSetramAM eka yugamAM eka samayamAM be ahaMnta utpanna thayA hatA, utpanna thAya che ane bhaviSyamAM paNa utpanna thaze. eja pramANe be cakravartI, be baladeva ane be zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA syA02 u0 3 sU0 33 kAlalakSaNaparyAyadharmanirUpaNam 129 syete yA 11 / evaM cakravartinau 12, evaM baladevau, (dazAravaM zau ) yAvat udapa yetAM yA, utpadyete vA, utpatsyete vA 13 / jambUdvIpe dvIpe dvikeSu kuruSu manujAH sadA suSamasuSamAmuttamAmRddhi prAptAH (tAM ) pratyanubhavanto virahanti tadyathA-devakuruSu caiva uttarakuruSu caitra 14 / jambUdvIpe dvIpe dvayorvarSayormanujAH sadA suSamAmuttamAmRddhiM pratyanubhavanto virahanti, tadyathA-harivarSe caiva ramyakavarSecaitra 15 / jambUdvIpe dvIpe dvayovarSayormanujAH sadA muSamaduSpamAmuttamAmRddhi pratyanubhavanto viharanti, Age bhI utpanna hoMge 11, isI prakAra do cakravartI, do baladeva aura do cAsudeva (dazAravaMza) utpanna hue, utpanna hote haiM aura Age bhI utpanna hoNge| isI prakAra se jambUdvIpa meM kurukSetroM meM manuSya sadA suSamasuSamA kAla meM uttama Rddhi ko prApta karane vAle hue haiM, hote haiM, aura Age bhI ve hoNge| ve kuru-devakuru aura uttarakuru aise ye do haiN| isI taraha se jambUdrIpastha do kSetroM meM uttama Rddhi ko prApta kiye haiM, vartamAna meM ve prApta kara rahe haiM aura Age bhI ve prApta kareMge ye do kSetra harivarSa aura rampakavarSa ye haiN| jambUdvIpa nAmake isa dvIpa meM do kSetroM meM manuSyoM ne suSamaduSSamA kAla meM uttama Rddhi kA anubhava kiyA hai-vartamAna meM ve vahAM isakA anubhava kara rahe haiM aura Age bhI ve isakA anubhava kareMge ve do kSetra haiM haimavata aura hairaNyavataisI prakAra se jambUdvIpa nAmake isa dvIpa meM do kSetroM ke manuSyoM ne sadA duSSamasuSamA kAla meM untama Rddhi ko prApta kiyA hai, aba bhI ce vAsudeva (dazAravaMza) bhUtakALamAM utpanna thayA hatA, vartamAnamAM utpanna thAya che ane bhaviSyamAM paNa utpanna thaze. eja pramANe jabUdvIpanA kurukSetramAM manuSya sadA suSamasuSamA kALamAM utpana Rddhine prApta karanArA rahyA hatA, rahe che ane raheze. uttarakuru ane devakuru nAmanA be kuru che. A rIte jabUdvIpamAM AvelAM be kSetramAM manuSyoe sadA suSamakALamAM uttama Rddhi prApta karI hatI, vartamAnamAM paNa prApta kare che ane bhaviSyamAM paNa prApta karaze, evAM kSetre harivarSa ane ramakavarSa che. jaMbudvIpa nAmanA A dvIpanA be kSetramAM manuSyae sadA suSamAdaSamA kALamAM uttama trAddhine anubhava karyo che. vartamAnamAM paNa uttama Rddhine anubhava kare che ane bhaviSyamAM paNa uttama Rddhine anubhava karaze. te be kSetre haimavata ane hairaNyavata che. e ja pramANe jaMbudvIpamAM AvelAM be kSetranA manuSyoe sadA duSamasuSamAM kALamAM uttama Rddhine anubhava karyo che, vartamAnamAM paNa kare che ane bhaviSyamAM paNa karaze, te be kSetranAM nAma pUrva videha ane pazcimavideha che. zrI sthAnAMga sUtra :01 Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430 sthAnAGgasUtre tadyathA - haimavate caiva airaNyavate caiva 16 / jambudvIpe dvIpe dvayoH kSetrayormanujAH sadA duSSamasuSamAmuttamAmRddhiM pratyanubhavanto viharaMti, tadyathA- pUrva videhe caiva, aparavidehe caiva 17 / jambUdvIpe dvIpe dvayovarSayormanujAH SaDvidhamapi kAlaM pratyanubhavanto viharanti tadyathA-bharate caiva, aikhate caiva 18 // sU0 33 / / 9 vahAM use prApta kara rahe haiM, aura Age bhI ve use prApta kareMge ve do kSetra haiM pUrvamahAvideha aura pazcima mahAvideha | isI taraha se isa jambUdvIpa nAmake dvIpa meM do kSetroM meM manuSyoM ne SaDU prakAra ke kAla kA anubhava kiyA hai ve do kSetra haiM bharatakSetra aura airaktakSetra / yaha aSTAdaza sUtra hai - isakA bhAva sugama hai - paramAyu kA tAtparya utkRSTa Ayu hai - pAMca varSa kA eka yuga hotA hai- arhadvaMzase do arhantoM kA eka sAtha honA liyA gayA hai ye do eka sAtha ekasamaya meM bharata kSetra meM aura airavatakSetra meM hote haiM / tAtparya isa sUtra kA aisA hai - yaha pahile prakaTa kara diyA gayA hai| ki maratakSetra aura airavata kSetra meM kAla kA parivartana hotA rahatA hai zeSa kSetroM meM nahIM bharatakSetra aura airavata kSetra meM vartamAna meM paMcama kAla pravarta rahA hai isakI sthiti 21 hajAra varSa kI hai isake bAda jo chaThA ArA AvegA isakI bhI sthiti 21 hajAra varSa kI hai isa taraha se jaba yaha avasarpiNI kAla samApta ho jAyegA taba utsarpiNI kAla kA prathama " eja pramANe A jamUdrIpamAM AvelAM e kSetranA manuSyae chae prakAranA kALaneA anubhava karyAM che, te kSetrAnAM nAma bharatakSetra ane eravata kSetra che. A prakAranA 18 sUtreA ApyAM che, te sUtreAnA bhAvArtha saraLa che. paramANu ' ' bheTale utsRSTa Ayu, pAMca varSo me yuga thAya che, 'sadveza ' A padyanA prayoga dvArA eka sAthe be atAnA astitvanI vAta kahI che. te khannenuM astitva eka sAthe eka ja samaye bharatakSetra ane aravata kSetramAM hAI zake che. " A sUtranuM tApa nIce pramANe che-e vAta te AgaLa prakaTa karavAmAM AvI cukI che ke bharatakSetra ane airavata kSetramAM kALanuM parivartana thatuM rahe che, bAkInAM kSetremAM thatuM nathI. bharatakSetra ane aravata kSetramAM atyAre ava sippaNInA pAMcamA kALa ( ArA ) cAle che. te ArAne! 21 hajAra varSIne samaya kahyo che, tyArabAda je chaThTho ArA Avaze tenI sthiti paNa 21 hajAra zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 2 u03 sU0 33 kAlalakSaNaparyAyadharmanirUpaNam 431 bheda jo avasarpiNI kA 6 hA kAla hai prAraMbha hogA isakI bhI sthiti 21000 varSa kI hai isakI samApti ke bAda utsarpiNI kA dvitIya kAla jo avasarpiNI kA pAMcavAM kola hai prAraMbha hogA isakI sthiti bhI 21000 hajAra varSa pramANa hai jaba yaha bhI samApta ho jAyegA taba utsapiNI kA tRtIya kAla jo avasarpiNI kA 4 cauthA kAla hai prAraMbha hogA isakA pramANa 42 hajAra varSa kama eka koDA koDI sAgaropama kA hai jaba yaha kAla bhI samApta ho jAyegA taba utsarpiNI kA caturtha kAla jo avasarpiNI kA tRtIyakAla hai prAraMbha hogA isakA pramANa do koDAkoDI sAgaropama kA hai isameM manuSyoM ke zarIra kI UMcAI eka kosakI hotI hai eka palyapramANa sthiti hotI hai jaba yaha utsarpiNI kAla kA caturtha Araka samApta ho jAvegA taba utsarpiNI kA pAMcavAM ArA jo ayasarpiNI ko dvitIyakAla hai prAraMbha hogA isakA pramANa tIna koDA koDI sAgaropama kA hai yahAM ke manuSyoM ke zarIra kI UMcAI do kosa kI hotI hai Ayu do palyopama kI hotI hai jaba utsarpiNI kA yaha pAMcavAM ArA samApta ho jAtA hai taba utsarpiNI kA 6 TThA ArA varSanI ja kahI che. A prakArane A avasarpiNI kALa jyAre pUro thaze, tyAre utsarpiNInA pahelA bhedarUpa pahele Are zarU thaze. te pahele A avasarpiNanA chaThThA ArA jevo haze ane tenI sthiti 21000 varSanI haze, tyArabAda utsarpiNIne bIje Are zarU thaze. te avasarpiNInA pAMcamA ArA je haze ane tenI sthiti paNa 21000 varSanI haze. tyArabAda utsarpi NIne trIjo Are zarU thaze, je avasarpiNInA cothA ArAnA je haze. te Ara eka kaDAkoDI sAgaropama karatAM 4ra000 varSa pramANa nyUna haze, jyAre te kALa paNa samApta thaze tyAre utsapiNIne cotho Aro zarU thaze, je avasarpiNInA trIjA ArA jevo haze, tenI sthiti be kalAkeDI sAga 5manI kahI che te ArAmAM manuSyanA zarIranI uMcAI eka gAu jeTalI pramANa hoya che ane Ayu eka popamanuM hoya che jyAre utsarpiNIne tho Aro pUro thaze tyAre utsapiNInA pAMcamAM ArAne prAraMbha thaze, je avasarpiNInA bIjA ArA jevo haze. te A traNa kalAkeDI sAgaropamanI sthitivALe che, te ArAmAM manuSyanA zarIranI uMcAI be gAu jeTalI hoya che ane AyuSya be palyopamanuM hoya che jyAre utsarpiNIne te pAMcama Aro pUro thaze, tyAre utsapiNIne chaThTho Are zarU thaze. te Aro ava. sarpiNanA chaThThA ArA je haze, te Are cAra kaDAkoDI sAgaropamane kahyuM zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 532 sthAnAGgasUtre ___ TIkA-'jaMbuddIve dIve' ityAdyaSTAdazamUtrI sugamA / navaram-paramAyuHutkRSTamAyuH apAlayan- anubhvntism| ekayuge paJcavarSAtmake, ekasamayetasyApyekasmin samaye / arhatA vaMzaHpravAhaH ahavaMzaH, tau dvau bhavataH, tatraiko bharate, dvitIyaaivate / / sU0 33 // jo avasarpiNI kAla kA prathama bheda hai prAraMbha hotA hai isakA pramANa cAra koDAkoDI sAgaropasa kA hai isameM manuSyoM ke zarIra kI UMcAI tIna kosa hotI hai Ayu tIna palyopama kI hotI hai mahAvidehakSetra meM sadA avasarpiNI kA cauthA kAla hI rahatA hai jisakA nAma duSSamasuSamA hai isa videhakSetrake pUrvamahAvideha aura aparamahAvideha aise do bheda haiM / haimavata, hari, aura devakuru ye jaMbUdIpastha mandarakI dakSiNadizA tarapha ke kSetra haiN| yahAM haimavatkSetra meM nirantara utsarpiNI kA cauthA aura avasarpiNI kA tIsarA kAla duppamasuSamA pravartatA hai-harivarSakSetra meM nirantara utsarpiNI kA pAMcavAM kAla aura avasarpiNI kA dUsarA kAla suSamApravartatA hai devakuru meM nirantara utsarpiNI kA eka lA kAla aura avasariNI kA chaTThA kAla pravartatA hai| hairaNyavata, kI vyavasthA bilakula haimavata kSetra ke tulya hai ramyaka varSa kI vyavasthA bilakula hariyarSa kSetra ke tulya hai aura uttarakuru kI vyavasthA devakuru ke jaisI hai bharatakSetra aura aizcata kSetra meM hI tIrthakara, cakravartI, baladeva, vAsudeva ye saba che. te ArAnA manuSyanA zarIranI uMcAI traNa gAu jeTalI hoya che ane Ayu traNa palyopamanuM hoya che mahAvideha kSetramAM sadA avasarpiNIne cothA Are ja pravartate hoya che, te ArAne duSama suSamAkALa kahe che. te videhakSetranA pUrva videha ane pazcima videha nAmanA be bhAga che haimavata, hari ane devakuru, e jaMbudvIpanA mandara parvatanI dakSiNa dizA tarapha AvelAM ge che. A haimavata kSetramAM sadA utsarpiNIne cothe ane avasarpiNIne trIjo kALa ja pravarte che, te kALane duSama suSamakALa kahe che. harivarSa kSetramAM sadA utsarpiNIne pAMcame ane avasarpiNIne bIje kALa-suSamAM pravarte che. devakurumAM niraMtara utsapiraNIne prathamakALa ane avasarpiNIne chaThTho kALa pravarte che. hairaNyavatamAM hemavata kSetrane kALa sadA pravarte che. ramyaka varSamAM harivarSa kSetranA je kALa, ane uttara devakurunA jevo kALa sadA pravarte che. bharatakSetra ane airAvata kSetramAM ja tIrthakara, cakavata, baladeva, ane vAsudeva vagere 63 zalAkAnA puruSa utpanna zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA02 u0 3 sU0 34 kAlavyaJja jyotiSkANAMnirUpaNam 433 pUrva jambUdvIpe kAlalakSaNadravyaparyAyavizeSA uktAH, sAmprataM tatraiva kAlapadAthavyaJjakAnAM jyoviSkANAM dvisthAnAnupAtena prarUpaNAmAha mUlam-jaMbuddIye dIve do caMdA pabhAsiMsu vA pabhAsaMti vA pabhAsissaMti vA, dosUriyA tarvisu vA tavaMti vA tavissaMti yaa| do kattiyAo, do rohaNio, do migasirAo, do adAo evaM bhANiyavvaM jAva do bhrnniio| " katti ye rohiNi magasira, aho ya puNavatUM ya pUso ya / tatto vi assalesA, mahA ya do phagguNIo y||1|| hattho cittA sAI, visAhA taha ya hoi aNurAhI / jeThA mUMlo puvA ya asAhI uttarA ceva // 2 // abhiI sarveNa dhaNiTThI, sayabhisayoM do ya hoMti bhayayo / revei assi~Ni bharaNI, NeyacyA ANupuvIe // 3 // " ___ evaM gAhANusAreNaM NeyavvaM / / do aggI, do payAvaI, do somA, do ruddA, do adiI. do bahassaI, do sapA, do piyarI, do bhagA, do ajamA, do saviyA, do taTThA, do vAU~, do iMdaiggI, do mittA, do iMdA, tirasaTha zalAkA ke puruSa utpanna hote haiM avasarpiNI ke caturthakAla duSSamasuSamA meM aura kisI kAla meM anya kSetroM meM nahIM hote haiM tathA bharatakSetra aura airayata kSetra meM bhI anyakAla meM nahIM hote haiM-videhakSetra meM niSedha nahIM hai| isa saba viSaya ko hRdaya meM dhAraNa karake yaha sUtra gamya hai // suu033|| thAya che. teo tyAM avasarpiNInA cothA kALamAM ( duSama suSamAmAM) ja utpanna thAya che, bIjA keI paNa kALamAM utpanna thatA nathI ane anya kSetromAM paNa utpanna thatA nathI. bhArata ane airAvata kSetramAM paNa teo anya ke I paNa kALamAM utpanna thatA nathI. videha kSetramAM niSedha nathI. A samasta viSayane hadayamAM utAravAmAM Ave te A sUtrane bhAva saraLa thaI jAya che. sU. 33 thA 55 zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434 sthAnAGgasUtre do niraI, do AU~, do vissI do bamhA, do viNhai, do vasU, do varuNA, do ayA, do viva'ddhI, do pussA, do asA do jmaa| dA iMgAlagA, do viyAlagA, do lohiyakkhA, dA saNiJcarA, do AhuNiyA, do pAhuNiyA, do kaNA, do kaNagI, do kaNakaNagA, do kaNagavitANagA, do kaNagasaMtANagA, do somo, do sahiyA, do AsAsaNI, do kajoveMgA, do kabbaDeMgA, do ayakareMgA, do duMdubhaMgA, do saMkhA, do saMkhavaMnnA, do saMkhavannAbhA, do kaMsA, do kaMsavannA, do kaMsavannAbhA, do ruppI, do ruppAbhAsA, do golI, do NIlAbhAsA, do bhAsA, do bhAsarAMsI, do tilA, do tilapupphavaNNA, do dagA,do dagapaMcavannA, do kaukA, do kakkaMdhA, do iMdaggIyauM, do dhUmakeOM, do harI, do piMgalA, do buMdhA, do sukA, do bahasai, do rauMhU, do agaitthI, do mANavargI, do kA~sA, do phA~sA, do dhurA, do pamu~hA, do viyaMDA, do vi saMdhI, do niyallA, do pahalloM, do jaDiyAIlagA, do aruNA, do aggillA, do kAla~gA, do mahA~kAlagA, do sosthiyA~, do sovatthiyA, do vaddhamANegA, (do+ pUsamANagA61, do aMkusA 62 ) do palaMbI, do niccAlomA, do NiccujoyA,do sayaMpaibhA, do obhAsA, do seyaMkarI, do khemarA, do AbhaMkarA, do pabhaMkarA, do aparAjiyoM, do arayA, do asogA, do vigayasogA, do vimalI, do + ime dve nAmAntararUpeNastaH, ato na gaNanIye / zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA02 u03 sU0 34 kAlavyaJjakajyotiSkANAMnirUpaNam 435 vitalA, do vitatthA, do visAlA, do sAlA, do suvvayA, do aNiyaTTI, do egaMjaDI, do durjeMDI, do karakarigA, do rAyaggalA, do purphakeU, do bhAvakeMOM // sU0 34 // chAyA-jambUdvIpe dvIpe dvau candrau prabhAsetAM vA prabhAsete vA prabhAsiSyete vA, dvau sUryA atapatAM yA, tapato vA, tapiSyaMto vA / dve kRtti ke, dve rohiNyau, dve mRgazIrSe, dve Ardra, evaM bhaNitavyaM yAvat dve bharaNyau / "kRttikA rohiNI mRgaziraH, ArdrA ca punarvasuzca puSyazca / tato'pi azleSA maghA ca dve phAlgunyau ca / / 1 // hastazcitrA svAtI vizAkhA tathA ca bhavati anurAdhA / jyeSThA mUlaM pUrvA ca ASADhA uttarA caiva / / 2 // abhijit zravaNaM dhaniSThA zatabhiSag dve ca bhavataH bhAdrapade / revatI azvinI bharaNI jJAtavyAni ( nakSatrANi ) AnupUrvyA // 3 // " evaM gAthAnusAreNa jnyaatvym| dvau agnI, dvau prajApatI, dvau somau, dvau rudrau, dve aditI, dvau bRhaspatI, dvau sau, dvau pitarau, dvau bhagau, dvau aryamaNI, dvau savitArau, dvau tvaSTArau, dvau vAyU, dvau indrAgnI, dvau mitrau, dvau indrau, dvau nitI, dvike ApaH, dvau vizvau, dvau brahmANI, dvau viSNU, dvau vam, dvau varuNau, dvau ajau, dve vivRddhI, dvau pUSaNau, dvau azvinau, dvau yamau / dvau aGgArako, dvau vikAlako, dvau lohitAkSau, dvau zanaizcarau, dvau AdhunikI (ApUrNiko ) dvau prAghUrNiko, dvau kaNau, dvau kanakau, dvau kanakanako, dvau kanakavitAnako, dvau kanakasantAnako, dvau somau, dvau sahitau, dvau AzvAsanau, dvau kAryoMpakau, dvau karbaTakau, dvau ajakarako, dvau dundubhakau, dvA zaGkhau, dvau zaGkhavarNI, dvau zaGkhavarNAbhau, dvau kAMsyau, dvau kAMsyavauM, dvau kAMsyavarNAbhau, dvau rukmiNau, dvau rukmAbhAsau, dvau nIlo, dvau nIlAbhAsau, dvau bhasmanau, dvau bhasmarAzI, dvau tilau, dvau tilapuSpavarNI, dvau dakau, dvau dakapaJcavarNI, dvau kAko, dvau karkandhU, dvau indragrIyau, dvau dhumaketU , dvau haritau dvau piGgalau, dvau budhau, dvau zukrau, dvau bRhaspatI, dvau rAhU, dvau agastyau, dvau mANavakau, dvau kAsau, dvau sparza, dvau dhurau, dvau pramukhau, dvau vikaTau, dvau visandhI, dvau niyallau, dvau pAdiko, dvau jaTilAdilakauM, dvau aruNau, dvauamilo, dvau kAlako, dvau mahAkAlako, dvau svastikau, dvau sauvastiko dvau vardhamAnako, (dvau puSyamAnako61, dvau aGkuzau62, ) dvau malambo, dvau nityAlokauM, dvau nityodghoto, +' dvau puSpamAnako dvau aGkuzA' ime dve nAmAntararUpeNastaH, ato na gaNanIye / zrI sthAnAMga sUtraH 01 Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre dvau svayaMprabhau, dvau avabhAso dvau zreyaskarau, dvau kSemaGkarau, dvau AbhaGkarau, dvau prabhaGkarI, dvau aparAjitau, dvau arajasau, dvau azokau, dvau vigatazoko, dvau vimalau, dvau vitattau dvau vitrastau, dvau vizAlau, dvau zAlau, dvau suvratau, dvau anivartinau, dvau ekajaTino, dvau dvijaTinau, dvau karakariko, dvA rAjAgalau, dvau puSpaketU , dvaiA bhAvaketU ||muu034|| TIkA- 'jaMbuddIve dIve' ityAdi do bhAva keU' ityantaM sarva nigadasiddham / navaram-jambUdvIpe dvIpe dvA candrau 'pabhAsiMsu vA' iti mAbhAsetAM prakAzete smabhUtakAle, evaM prabhAsete-vartamAnakAle, prabhAsiSye te'nAgatakAle'pIti trikAlaviSayamidaM mUtram / anena candrayoH zAzvatatvaM sUcitam / evamagre'pi mUrya-nakSatrataddevatA'STAzItigrahANAM viSaye'pi bhAvanIyam / evaM dvau sUrNa 'taviMsu vA ' iti atapatAM vA, evaM tapataH, tapsyato vA / atra candrayoH saumyadIptikatvAt prabhAsa pahile jaMbudvIpa meM kAla ke dvArA hone vAle dravyaparyAyoM kA kathana kiyA gayA hai aba yahIM para usa kAla ke vyajaka jo jyotiSka haiM unakI dvisthAna ke anurodha se prarUpaNA kI jAtI hai-(jaMbuddIve dIve) ityaadi| TIkArtha-"jaMbuddIve dIve" yahAMse lekara "do bhAyake" isa antima pATha taka kA saba kathana isa sUtra meM jaisA kahA gayA hai vaisA hI hai aura vaha suspaSTa hai vizeSa-jambUdvIpa nAmake isa dvIpa meM do candramA haiM bhUta. kAla meM ina donoMne yahAM prakAza diyA hai, vartamAna meM ye donoM prakAza de rahe haiM aura AgAmIkAla meM bhI ye donoM prakAza deMge isa prakAra se yaha sUtra trikAla viSayaka hai isa kathana se jaMbUdvIpa meM do caMdramA zAzvata jaMbUdvIpamAM kALanA dvArA thanArA dravya paryAnuM kathana pahelAnA sUtramAM karavAmAM AvyuM che. have te kALanA vyaMjaka je tiSka che temanI ahIM dristhAnanA anurodhane laIne prarUpaNa karavAmAM Ave che- "jabuddIve dIve" tyA 21.10 --2 // sUtrapAthI bane " do bhAyakeU " 55 tana mantima sUtranA bhAvArtha ghaNuM ja saraLa che. vizeSa kathana nIce pramANe samajavuM- jabUdvIpa nAmanA A dvIpamAM be caMdramAM che. bhUtakALamAM te bane candra ahIM prakAzatA hatA, vartamAnamAM paNa teo ahIM prakAze che ane bhaviSyamAM paNa prakAzita raheze. A rIte traNe kALane anulakSIne A sUtranuM kathana karAyuM che, A kathana dvArA e vAta prakaTa karavAmAM AvI che ke jaMbUDhIpamAM zrI sthAnAMga sUtra :01 Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ma sudhA TIkA sthA0 2 u03 sU0 34 kAlavyaJjakajyotiSkANAMnirUpaNam 437 namAtramuktam / Adityayozca khararazmikatvAttapanamuktam / ' dokattie ityAdi / jambUdvIpe dvIpe dve kRttike-kRtikAnakSatro / kRtikAyA dvitvaM nakSatrApekSayA, na tu tArakApekSayeti sarvatra bodhyam / evaM kRttikAta Ara bharaNIparyantAnyaSTAviMzatinakSatrANi pratyeka dvisaMkhyakAni vijJeyAni / tathaiteSa kRttikAdyaSTAviMzatinakSatrayugmAnAmagnita Arabhya yamaparyantAH krameNASTAviMzatidavatAH ( yugmAni ) santIti sUtrato'vaseyam / tathA-aGgArakAdArabhya bhAvaketuparyantAnyaSTAzItihayugmAni santi, tAnyapi sUtrato bodhyAni // 34 // mU0 34 // haiM aisA kahA gayA hai isI taraha se Age bhI sUrya, nakSatra, inake devatA aura 88 grahoM ke saMbaMdha meM bhI jAnanA cAhiye ___ isa jambUdvIpa meM do sUrya haiM bhUtakAla meM ye yahAM tape haiM, aba bhI ye yahAM tapate haiM aura AgAmIkAla meM bhI ye yahAM tapeMge candra kA prakAza zItala hotA hai isaliye isakA prabhAsana kahA hai aura sUrya tIkSNa kiraNoM vAlA hotA hai isa kAraNa isakA tapana kahA hai jambUdvIpa meM do kRttikA nakSatra hote haiM nakSatra kI apekSA se hI kRttikA meM dvitva kahA gayA hai tAraka kI apekSA se nahIM aisA hI sarvatra samajhanA cAhiye isa taraha kRttikA se lekara bharaNi taka 28 nakSatra haiM ve pratyeka do do haiM, tathA kRttikA Adi 28 nakSatra yugmoM ke agni se lekara yamataka kramazaH 28 devatAyugma haiM-yaha bAta sUtrase hI jAnanI cAhiye tathA aGgAraka se lekara bhAva ketutaka88 grahayugma haiM ye bhI sUtrase hI jaanniicaahiye|||34|| bane candramA zAzvata che, e ja pramANe sUrya, nakSatra, temanA devatA ane 88 grahonA saMbaMdhamAM paNa samajavuM joIe. A ja badvIpamAM be sUrya che. bhUtakALamAM teo ahIM tapatA hatA, vartamAnamAM paNa tape che ane bhaviSyamAM paNa tapaze. caMdrane prakAza zItala hoya che, tethI tenI sAthe prabhAsana zabdane praveza karAyo che. sUrya tIkSaNa kiraNavALo hoya che, tenI sAthe "tapana" padane prayoga karAve che. jaMbU dvIpamAM be kRttikA nakSatra hoya che. nakSatranI apekSAe ja kRttikAmAM dhitva prakaTa karavAmAM AvyuM che-tArAnI apekSAe dvitya prakaTa karAyuM nathI, evuM ja kathana sarvatra samajI levuM. A rIte kRttikAthI laIne bharaNi paryantanA 28 nakSatra che. te pratyekamAM dvitra grahaNa karavuM joIe tathA kRttikA Adi 28 nakSatramonA agnithI laIne yama parvatanA kramazaH 28 devatAyume che, e vAta sUtrane AdhAre samajI levI joIe tathA aMgAraka (maMgaLa) thI laIne bhAvaketu paryantanA 88 grahayu che, temane viSe paNa sUtramAMthI mAhitI bhagavAvI. // sU. 34 // zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 sthAnAGgasUtre jambUdvIpAdhikArAdevedamaparaM vedikAdisvarUpamAha - mUlam - jaMbuddIvassa NaM dIvassa veiyA do gAuyAI uDDa ucca teNaM paNNattA / lavaNe NaM samudde do joyaNasaya sahassAI cakkavAlavikkhaMbheNaM paNNatte / lavaNassa NaM samuddassa veiyA do gAuyAI uDDuM uccatteNaM paNNattA / dhAyaIsaMDadIve puratthimadveNaM maMdarasta pavvayassa uttaradAhiNeNaM do vAsA paNNattA bahusamatullA jAva taM jahA bharahe ceva ekhae ceva / evaM jahA jaMbuddIve tahA etthavi bhANiyavvaM jAva dosu vAsu maNuyA chavvipi kAlaM paccaNubbhavamANA viharaMti taM jahA - bharahe caiva eravae ceva, NavaraM kUDasAmalI ceva dhAyairukkhe ceva, devA garule ceva veNudeve, sudaMsaNe ceva / dhAyaI saMDadIvapaccatthima deNaM maMdarassa pavtrayassa uttaradAhiNeNaM do vAsA paNNattA bahusama0 jAva taM jahA -bharahe ceva eravae ceva, jAva chavihaMpi kAlaM paccaNubhavamANA viharaMti, taM jahA - bharahe ceva evae cetra, NavaraM kUDasAmalI caiva mahAdhAyaIskkhe ceva, devA garule caiva veNudeve piyadaMsaNe caiva / dhAyaIsaMDe NaM dove do bharahAI, do eravayAI, do mayAI, do herannavayAI, do harivAsAIM do rammagacAsAI, do putravidehAI, do avaravidehAI, do devakurAo, do devakurumahaddumA, do devakurumahaddumavAsI devA / do uttarakurAo, do uttarakurumahaddumavAsI devA / do cullahi zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TokA sthA02 u03 sU035 jambUdvIpavedikAnirUpaNam 439 mavaMtA do mahAhimavaMtA, do nisaDhA, do nIlavaMtA, do ruppI, do siharI, do saddAvAI, do sahAyAyavAsI sAtI devA, do viyaDAvAI, do viyaDAvAivAsI pabhAsA devA, do gaMdhAvAI, do gaMdhAvAIvAsI aruNA devA, do mAlavaMta. pariyAgavAsI paumA devaa| do mAlavaMtA, do cittakUDA, do pamhakUDA, do naliNakUDA, do egaselA, do tikUDA, do samaNakUDA, do aMjaNA, do mAyaMjaNA, do somaNasA, do vijjuppabhA, do aMkAvAi,do pamhAvAI, do AsIvisA, do suhAvahA, do caMdapavayA, do sUrapavvayA, do NAgapacayA, do devapavayA, do gaMdhamAyaNA, do usugArapavvayA, do cullahimavaMtakUDA, do vesamaNakUDA, do mahAhimavaMtakUDA, do veruliyakUDA, do nisaDhakUDA, do ruyagakUDA, do nIlavaMtakUDA, do upadaMsaNakUDA, do ruppikUDA, do maNikaMcanakUDA, do siharikUDA, do tigicchikUDA, do paumaddahA, do pau. mahahayAsiNIbho siridevIo, do mahApaumadahavAsiNIo hiriideviio| evaM jAva puMDarIyadahA do puMDarIyadahavAsiNIo, lacchIdevIo, do gaMgappavAyadahA jAvado rattayaippayAyadahA, do rohiyAojAya do ruppakUlAo, do gAhAvaIo, do paMkavaIo, do tattajalAo, do mattajalAo, do ummattajalAo, do khIroyAo, sIhasoyAo,do aMtovAhiNIo,do ummimAliNIo, do pheNamAliNIo, do gaMbhIramAliNIo, do kacchA1, do sukacchAra, do mahAkacchA3, do kacchAgAI4, zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 540 sthAnAGgasUtre do AvattA5, do maMgalAvattA6, do pukkhalA7,do pukkhalA. vai8, do bacchA9,dA suvacchA10 do mahAyacchA11,do vacchagAyai12, dorammA13, do rammagA14, do ramaNijA 15, do maMgalAvaI16, do pamhA17, do supamhA18, do mahApamhA19, do pamhagAvaI20, do saMkhA21, do NaliNA22, do kumuyA23, do salilAvaI24, do yappA25,do suvappA26, do mahAyappA 27, do vappagAvaI28, do vaggU29, do subaggU30, do gaMdhilA 31, do gaMdhilAvaI32, do khemAo1, do khemapurIora, do rahao3, do rihapurIo4, do khaggIo5, do maMjusAo6, do osahoo, do puMDariMgiNIo, do susImAo9, do kuMDalAo10, do aparAjiyAo 11, do pabhaMkarAo12, do aMkAcaIo 13, do pamhAvaIo14, do subhAo 15, do rayaNasaMcayAo 16, do AsapurAo 17, do sIhapurAo18 do mahApurAo 19, do vijayapurAo 20, do aparAjiyAo21, do aparAo22, do osAyAo23, do vigayasogAo 24, do vijayAo 25, do vejayaMtIo 26, do jayaMtIo27, do aparAjiyAo28,do cakkapurAo29 do khaggapurAo30, do ayajjhAo31, do aujjAo 32, do bhadasAlavaNA, do gaMdaNavaNA, do somaNasavaNA, do paMDagavaNA / do paMDukaMbalasilAo do atipaMDukaMbalasilAo, do rattakaMbalasilAo, do airattakaMbalasilAo, do maMdarA, do mNdrcuuliyaao| zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 2 u0 3 sU0 35 jambUdvIpAdonAM vedikAnirUpaNam 441 dhAyaI saMDassa NaM dIvassa veiyA do gAuyAI uDDUM uccaneNaM paNNattA / kAlodassa NaM samudassa veiyA do gAuyAI uccatteNaM paNNattA / pukkharavaradIvaDDapurasthimaddheNaM maMdarassa pavvayassa uttaradAhijeNaM do vAsA paNNattA, bahusamatullA jAva taM jahA-bharahe ceya eravae ceva / taheva jAya do kurAo paNNattAo taM jahA-devakurA ceva uttarakurA ceva / tattha NaM do mahaImahAlayA mahaddumA paNNattA taM jahA kUDasAmalI ceva paumarukkhe ceva / devA garule ceva veNudeve, paume ceva, jAva chavihaMpi kAlaM paccaNubhavamANA viharati / pukkharavaradIvaDapaccasthimaddheNaM maMdarassa pavvayassa uttaradAhiNeNaM do vAsA paNNattA taM jahA-taheva NANattaM kUDasAmalI ceva mahApaumarukkhe ceya, devAgarule ceva veNudeve puMDarIe ceva / pukkharavara dIvaDDeNaM dIve do bharahAI, do eravayAiM jAya do maMdarA, do mNdrcuuliyaao| pukkharavarassa NaM dovassa yeiyA do gAuyAI u uccatteNaM paNNattA / savvesi piNaM dIvasamudANaM veiyAo do do gAuyAI uDDhe uccatteNaM paNNattAo // sU0 35 // chAyA--jambUdvIpasya kha dvIpasya vedikA dve gavyUtI Urdhvamuccatvena jambUdvIpa ke saMbaMdha ko lekara hI aba sUtrakAra isakI vedikA Adi ke svarUpa ke saMbaMdha meM kathana karate haiM-'jaMbuddIvassa NaM dIvassa' ityaadi| sUtrArtha-jaMbUdvIpa nAma ke dvIpa kI jo ki saba se pahilA aura saba dvIpa samudroM ke bIca meM hai arthAt jisake dvArA koI dvIpa yA samudra veSTita jabUdvIpanuM kathana cAlatuM hovAthI sUtrakAra tenI vedikA AdinA svarUpanuM ni355 42 cha-" jabuddIvarasa NaM dIvassa" tyAha svArtha-jaMbudvipa nAmane dvIpa ke je sauthI pahelo che ane saghaLA dvIpasamudronI vacce che-eTale ke tenA dvArA keI dvIpa athavA samudra pariNita zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 442 sthAnAGgasUtre prajJaptAH / lavaNaH khalu samudro dviyojanazatasahasrANi cakravAlaviSkambheNa prjnyptH| lavaNasya khalu samudrasya vedikA dve gacyUtI Urcamuccatvena prajJaptA / dhAtakI khaNDe dvIpe pUrvArdhana mandarasya parvatasya uttaradakSiNena dve varSe prajJapte bahusamatulye yAvat tadyathA-bharataM caitra airavataM caiva / evaM yathA jambUdvIpe tathA'trApi bhaNitavyaM yAvat dvayorSa yormanujAH SaDavidhamapi kAlaM pratyanubhavanto viharanti, tadyathA-bharate caiva nahIM huA hai vedikA do gavyUti (do kosa) pramANa UMcI hai isa dvIpako cAroM ora se veSTita karane vAlA lavaNa samudra hai jabUdvIpa kA viSkaMbha eka lAkha yojana pramANa hai isaliye lavaNa samudra kA viSkaMbha do lAkha yojana kA hai lavaNa samudra kI vedikA do kosapramANa UMcI hai dhAtakI khaNDadvIpa ke do vibhAga haiM eka pUrvArdha aura dUsarA pazcimA isa vibhAga ko idhyAkAra nAma vAle do parvato ne kiyA hai pUrvArdha meM mandara parvata kI uttara dakSiNa dizA meM bharata aura airavata kSetra haiM ye donoM kSetra bahusama Adi vizeSaNoM vAle haiN| isa dhAtakIkhaNDadvIpa meM ina bharatakSetra aura airavata kSetra kA varNana jambUdvIpAntargata bharatakSetra aura airavata ke hI tulya hai| ataH isa taraha ke kathana se ina donoM kSetroM ke manuSya chahoM prakAra ke Are kAla kA anubhava karate haiN| tAtparya aisA hai ki jambUdvIpa kI apekSA dhAtakIkhaNDa meM meru varSa aura varSadhara tathA nadI aura ida Adi kI saMkhyA dUnI 2 hai arthAt usameM do meru, caudaha ( vIjAye ) nadhI, tenI 36 me ma0yUti (A) pramA, yI cha. A dvIpa cAre tarapha lavaNasamudrathI gherAyeluM che, tene (jaMbudvIpane) vidhvaMbha ( vistAra ) eka lAkha janapramANa che, tethI lavaNa samudrane vistAra be lAkha janane che, lavaNa samudranI vedikA be gabhUti (keza) pramANa UMcI cha. yAtIya dvIpanA vimA -(1) pUrvAdha mane (2) pazcimA. IvAkAra nAmanA be parvatee A vibhAga karyA che. pUrvArdhamAM mandara parvatanI uttara-dakSiNa dizA tarapha bharata ane airAvata kSetra che, te bane kSetre bahasama Adi vizeSaNovALAM che. dhAtakIkhaMDamAM AvelAM bhArata ane airAvata kSetranAM varNana jaMbudvIpamAM AvelAM bhArata ane airAvata kSetronA jevA ja samajavAM. A kathanane AdhAre e vAta grahaNa karavI joIe ke A banne kSetrenA manuSya e prakAranA kALane (ArAne) anubhava kare che jabUdvIpa karatAM ghAtakIkhaMDamAM meru, kSetre, varSadhara, nadIo ane hara AdinI saMkhyA bamaNI bamaNuM che. eTale ke temAM be meru, 14 kSetre, 12 varSadhara parvate 28 zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 2 u0 3 sU0 35 jambUdvIpadInAM vedikAnirUpaNam 443 aied caiva / navara kUTazAlmalizcaiva dhAtakIvRkSazcaiva / devau garuDazcaiva veNudevaH, sudarzanazcaiva / dhAtakIkhaNDadvIpapazcimArthe khalu mandarasya parvatasya uttaradakSiNena dve varSe prajJapte, bahusama0 yAvat tadyathA- bharataM caiva airavataM caitra, yAvat SaDvidhamapi kAlaM pratyanubhavanto viharanti tadyathA-bharate caiva aikhate caiva / navaraM kUTazAlmalizcaiva dhAtakIvRkSa mahAzcaiva deva garuDazcaiva veNudevaH, priyadarzanazcaiva / dhAtakIkhaNDe khalu dvIpe dve bharate, dve airabate, dve haimavate, dve hairaNyavate dve harivarSe, dve ramyakavarSe, dvau 3 varSa (kSetra) aura bAhara varSa ghara haiM, aTThAIsa nadI aura bAraha hada, pUrvArdha meM eka meru, sAtakSetra, 6 varSadhara Adi haiM aura pazcimArdha meM bhI aise hI haiM isIliye yahAM unake do meru, caudahavarSa Adi rUpa se kathana kiyA gayA hai isa dvIpa meM parvata pahiye ke Are ke samAna haiM aura kSetra AroM ke bIca meM sthita vivara ke samAna haiN| yahAM kUTazAlmali aura dhAtakIvRkSa haiN| do deva haiM - garuDa veNudeva aura sudarzana | arrat khaNDa ke pazcimArdha meM mandara parvata kI uttara aura dakSiNadizA meM kramazaH do kSetra haiM ye donoM bahusama Adi pUrvokta vizeSaNoM vAle haiN| inakA bhI nAma bharatakSetra aura airavata kSetra haiN| yahAM ke manuSya utsarpiNI aura avasarpiNI ke 6 AroM kA anubhava karate rahate haiM / yahAM kUTazAlmali aura mahAdhAtakIvRkSa hai| deva garuDaveNudeva aura priyadarzana haiM dhAtakI khaNDadvIpa meM do bharata, do airavata, do haimavata, do nadIe ane 12 hada Adi AvelAM che, temanAM nAma jabudrIpanA prakaraNamAM batAvyA anusAra ja che. dhAtakI khaMDanA pUrvArdhamAM eka meru, 7 kSetre 6 vadhara patA, 14 nadIe ane 6 hada ( draha) che, ane pazcimamAM paNa meru AdinI saMkhyA eTalI ja che. tethI ja tyAM be meru, 14 kSetra Adi hAvAnuM kathana karavAmAM AvyuM che-A dvIpamAM paiDAnA ArAtA samAna patA che ane ArAnI vacce AvelA vizvaranA ( ArA vaccenA khAlI bhAga) samAna kSetre che, tyAM paNa phUTazAmila ane dhAtakIvRkSa che, temAM garuDaveNudeva ane sudanadeva nivAsa kare che. dhAtakIkhaMDanA pazcimAmAM mandara ( meru ) paryaMtanI uttara ane dakSiNa dizA tarapha paNu anukrame bharatakSetra ane aravata kSetra nAmanAM e kSetre AvelAM che te banne kSetre paNu khaDusama Adi vizeSaNAvALAM che. tyAMnA manuSyA paNa utsarpiNI ane avasarpiNI kALanA chae ArAnA anubhava kare che. tyAM phUTa zAmila ane mahAdhAtakI vRkSa che. temAM guruDaveNudeva ane priyadarzana deva rahe che. dhAtakIkhaDa dvIpamAM e bharatakSetra, e airavata kSetra, e zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 sthAnAGgasUtre pUrvavideho, dvau aparavidehau, dvike devakuravaH, dvau devakurumahAdrumau, dvau devakurumahAdumavAsinI devau / dvike uttarakuravaH, dvau uttarakurumahAdrubhau, dvau uttarakurumahAdrumavAsinI devau / dvau kSullahimavantau, dvau mahAhimavantau, dvau niSaDhau, dvau nIlavantI, dvau rukmiNo, dvau zikhariNau, dvau zabdApAtinau, dvau zabdApAtavAsinau svAtI deyau / dvau vikaTApAtinau, dvau vikaTApAtavAsinau prabhAsau devauM / dvau gandhApAtinI dvau gandhApAtivAsinau aruNau devau / dvau mAlyavatparyAyau, dvau mAlyavatparyAyavAsinI pannau devo| dvau mAlyavantI, dvau citrakUTau, dvau padmakUTI, dvau nalinakUTI, dvau ekazailI, dvau trikUTI, dvauvai zravaNakUTau, dvau aJjanau, dvau mAtaJjanau, dvau saumanasau, dvau vidyutprabho, dve aGkAvatyau, dvepadmAvatyo dvau AzIviSau, dvau sukhAvahau, dvau candraparvatI, dvau sUryaparvato, dvauM nAgaparvatI, dvau devaparyatau dvau gandhamAdanau, dvau ikSukAraparvato, dvau kSullahimavatkUTau, dvau hairaNyavata, do harivarSa do rampakavarSa, do pUrvacideha, do aparavideha, do devakuru, do devakurumahAdruma, do devakurumahAdrumavAsIdeva, do uttarakuru, do uttarakurumahAdruma, do uttarakurumahAdrumavAsIdeva, do kSullakahimavAn, do mahAhimavAn, do niSadha, do nIlavanta, do rukmI, do zikharI, do zabdApAtI, do zabdApAtinivAsIsvAtideva, do vikaTApAtI, do vikaTApAtivAsI prabhAsadeva, do gandhApAtI, do gandhApAtInivAsI aruNadeva, do mAlyavatparyAya, do mAlyavatparyAyavAsI padmadeva, do mAlyavanta do citrakUTa, padmakUTa, do nalinakUTa, do ekaula, do trikUTa, do vaizravaNakUTa, do abjana, do mAtajajna, do saumanasa, do vidyutprabha, do aGgayatI, do padmAvatI, do AzIviSa, do sukhAvaha, do candraparvata, do sUryaparvata, do nAgaparyaMta, do devaparvata, do gandhamAdana, do ikSukAraparvata, haimavata, baheraNyavata, harivarSa, berayakavarSa, be pUrva videha, be pazcima videha, be devakuru mahAduma, be devakuru mahA kumavAsI deva, be laghu himavAna, e mahAhimAvAna, be niSadha, be nilavanta, be rukamI, be zikharI, be zabdApAtI, be zabdApAtInivAsI svAtideva, be vikaTApAtI, be vikaTAyAtI prabhAsa deva, be gandhApAtI, be gandhApAtinivAsI aruNadeva, be mAlyavatparyAya, be mAlyavatparyAyavAsI padyadeva, mAsyavanta, me bhitrakUTa, paTa, me nalinaphUTa, zaikSa, ye nikaTa je zravaNa, jo mana, me bhAtana, saumanasa, me vidhutprala, me A1vatI, be padmAvatI, be AzIviSa, be sukhAvaha, be candraparvata, be sUrya parvata, be nAgaparvata, be devaparvata, be gandhamAdana, be IkSakAra parvata, be kSudrahima zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SCIED sudhA TIkA sthA0 2 u0 3 sU0 35 jambUdvIpAdInAM vedikAnirUpaNam 445 vaizravaNakUTI, dvau mahAhimavatkUTo, dvau vaiDUrya kUTo, dvau nipadhakUTo, chau rucakakUTo dvau nIlavatkUTI, dvau upadarzanakUTau, dvau rukmikUTo, dvau maNikazcanakUTo, dvo zikharikUTo, dvau tigicchikUTau, dvau padmahUdau, dve padmadavAsinyau zrI devyau, dvau mahApadmAdau, dve mahApadmahadavAsinyau hI devyo / evaM yAvat dvau puNDarIka hadau, dve puNDarIkahUdavAsinyau, lakSmIdevyau, dvau gaGgAprapAtahUdI, yAvat dvau raktavatmapAtahUdau / dve rohite yAvat dve rUpyakUle, dve grAhAvatyau, dve paGgavatyau, dve taptajale, dve mattajale, dve unmattanale, dvekSIrode, dve siMhasrotasyau, dve antarvAhinyo dve UrmimAlinyau, dve phenamAlinyau dve gambhIramAlinyau, dve kacche 1, dve sukacche2, dve mahAkacche 3, dve kacchakAvatyau4, dve Ayarta5, dve maMgalAvarte6, dve puSkale7, dve puSkalAvatyau8, dve vatse9, dve suvatse 10, dve mahAvatse 11, he vatsakAvatyau 12, ramye 13, ve do kSullahimavatkUTa, do vaizravaNakUTa, do mahAhimatkUTa, do vaiDUryakUTa, do niSadhakUTa, do rucakakUTa, do nIlavatkUTa, do upadarzanakUTa, do rukmikUTa, do ma ikaMcanakUTa, do zikharikUTa, do tigicchakUTa, do padmahUda, do panahRdayAsinI zrI deviyAM, do mahApadmahada, do mahApadmadavAsinI hI deviyAM isI taraha se yAvat do puNDarIkahUda, do puNDarIkahaniyAsinI lakSmI deviyAM. do gaMgAprapAtahUda, yAvat do raktavatprapAtahada, do rohitanadiyAM, yAvat do rUpyakUlA, nadiyAM, do grAhAyatI, do paGkavatI, do taptajalA, do mattajalA, do unmattajalA, do kSIrodA, do siMhasrotasI, do aMtavA. hinI, do urmimAlinI, do phenamAlinI, do gaMbhIramAlinI, do kacchA, do sukacchA, do mahAkacchA, do kacchakAvatI, do AvartA, do maGgalA. varttA, do puSkalA, do puSkalAvatI, do vatsA, do subatsA, do mahAvatsA, do yatsakAvatI, do ramya do ramyaka do ramaNIya do maMgalavatI, do padmA, do supamA, do mahApadmA, do padmakAvatI, do zaMkhA, do nalinA, vaskUTa, be vaizravaNakUTa, be mahAhimaskUTa, be gheryakUTa, be niSadhakUTa, be caka dUTa, genIpaTa, mozanaTa, me 24bhITa, me maNiyana, me zimarITa, be tigi7phaTa, be padmahada, be padmahadavAsinI zrIdevIo, be mahApahada, be mahApadma hadavAsinI hIdevIe, be puMDarIka hada, be puMDarIka hadanivAsinI lakSmIdevIo, be gaMgAprapAtahada, be raktapAtahara, be zahita nadIo, yAvat be pyakUlA nadIo, be grAhAvatI be padmAvatI, be tasajalA, be mattajalA, be unmattajalA, be kSIradA, be siMhasrotasI, be aMtavAhinI be umimAlinI, be phenamAlinI, be gaMbhIramAlinI, e kacachA, e sukacchA, be mahAkachA, be kacchakAvatI, be AvartA, be maMgalAvartA, be puSkalAvatI, be be vasA be suvatsA, be mahAvasA, be vatsakAvatI, be ramya, be ramyaka, be zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 446 sthAnAGgasUtre ramyake 14, he ramaNIye 15, he maGgalAvatyau 16, dve pa 17, dve supaTTe 18, he mahApajhe 19, dve padmakAvatyau20, ve zaGkha 21, dve naline 22, dve kumude23, dve salilAvatyau24, dve papre25, dve suvapre26, dve mahAvane 27, he ghamakAvatyau 28, dve balgU29, dve suvalgU 30, dve gandhile 31, ve gandhilAvatyau 32, dve kSeme 1, ve kSemapUrvI2, he riSTe3, dve riSTapUrNa ?, he khaDgayau5, dve maMjUSe6, dvau aupadhyau, dve puNDarikiNyau 8, he susIme 9, dve kuNDale 10, dve aparAjite 11, dve prabhaGkare12, dve aGkAvatyau 13, dve padmAvatyau14, he zubhe15, dve ratnasaMcaye16 dve azvapure17, dve siMhapure 18, dve mahApure 19, dve vijayapure20, dve aparAjitera 1 dve apare 22, dve azoke 23, he vigatazoke 24, dve vijaye 23, dve vaijayantyau26, he jayantyau27, dve aparAjite28, he cakrapure29, dve khaDgapure 30, dve avadhye 31 dve ayodhye 32, dve bhadrazAlabane, dve nandanavane, dve saumanasabane, dve paNDa karane, dve pANDukambalazile,dve atipANDukambalazile,dve raktakambalazile,dve atiraktakambalazile, do kumudA, do salilAvatI, do vatA, do suvA, do mahAvaprA, do vaprakAcatI, do valgU, do suvalga, do gaMdhilA, do gaMdhilAvatI, do kSemA, do kSemapurI, do riSTA, do riSTApurI, do khaDUgI, do maMjUSA, do auSadhi, do puNDarIkiNI, do susImA, do kuNDalA, do aparAjitA, do prabhaGkarA, do aGkAvatI, do padmAvatI, do zubhA. do ratnasaMcayA, do azvapurA, do siMhapurA, do mahApurA, do vijayapurA, do aparAjitA, do aparA, do azokA, do vigatazokA, do vijayA, do vaijayantI, do jayantI, do aparAjitA, do cakrapurA, do khaNDapurA, do avadhyA, do ayodhyA, do bhadrazAlavana, do nandanavana, do saumanasyayana, do paNDumavana, do pANDukambalazilA, do atipANDukambalazilA, do raktakambalazilA, do atiraktakampalazilA, ramaNIya, be maMgalavatI, be padmA, be supaDyA, be mahApadmA be padmAvalI, me zamA, me nalinA, me mahA, me saniyatI, me 1aa, mesuvA, me bhAvA, me. 55patI, me pazu, me sugu, me gaghisA, me madhisApatI, be kSemA, be kSemapurI, be riTA, be riSTa purI, be khagrI, be maMjUSA, be mauSadhi, me 189ii, meM susImA, me 1, me 2552||ti , me prala 421, meM bhavatI, me pAyatI, me zubhA, me 2tnasa yayA, me azvarA, me siMha. purA, me mahApurA, me piyapu21, me malita, me 25521, me mI , be vigatazAkA, be viyA, be vaijayantI, be jayantI, be aparAjitA, be cakrapurA, ba khaMDapurA, be adhyA, be ayodhyA, ba bhadrazAlavana, ba nandanavana, zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA02 u0 3 sU0 35 jambUdvIpAdInAM vedikAnirUpaNam 457 dve mandare, dve mandadacUlike / dhAtakIkhaNDasya khalu dvIpasya vedikA dve gavyUtI Urdhvamuccatvena prjnyptaa| ___ kAlodasya khalu samudrasya vedikA dve gavyUtI Urdhvamuccatvena prajJaptA / puSkara varadvIpArdhapUrvArdhe khalu mandarasya parvatasya uttaradakSiNena dve varSe prajJapte bahusamatulye yAyat tadyathA bharataM caiva airavata caitra, tathaiva yAvat dvike kuravaH prajJaptAstadyathA devakuravazcaiva uttarakuravazcaiva / tatra khalu dvau mahAti mahAlayau mahAdrumau prajJaptau tadyathA kUTazAlmalizcaiva, padmavRkSazcaiva / devau garuDazcaiva veNudevaHpadmazcaiva, yAvat SaDvidhamapi kAlaM pratyunubhavanto viharanti / puSkaravaradvopAdhapazcimAH khalu mandarasya do mandara, do mandaracUlikA isa prakAra se ye saba do do haiM / dhAtakI khaNDadvIpa kI vedikA do gavyUtipramANa UMcI hai| ___ kAloda samudra kI vedikA do ganyUtipramANa UMcI hai / puSkara varadvI. pArdha ke pUrvArdha meM mandara parvata kI uttara dakSiNa dizA meM do varSa kahe gaye haiN| ye donoM varSa bahusama Adi pUrvokta vizeSaNoMvAle haiN| ye do kSetra haiM bharata aura airayata isI taraha se yahAM yAvat do kuru kahe gaye haiM do devakuru aura do uttarakuru do bahuta bar3e mahAdruma haiM-kUTazAlmali aura padmavakSa garuDaveNudeva aura padmadeva ye do deva haiM yAvat yahAM chahoM prakAra ke kAla kA anubhava hotA hai arthAt yahAM jo bharatakSetra aura airavata kSetra haiM unake nivAsI chahoM prakAra ke kAla kA anubhava karate haiN| isI taraha se puSkaravaradvIpArdha ke pazcimAdha meM bhI mandaraparvata kI uttaadkssiche saumanasyavana, be paDakavana, be pAMDukambalazilA, be atipakambalazilA. e rakatakaMbalazilA, be atirakata kaMbalazilA, be mandara ane be mandara cUlikA che. A rIte ahIM te dhAba babbanA hisAbe che. dhAtakIkhaMDa dvIpanI vedika the yUti (1) prbhaae| 'yI che. kAloda samudranI vedikA be gabhUtipramANa UMcI che. puSkaravAra dvIpArthanA pUrvArdhamAM mandara parvatanI uttara-dakSiNa dizAmAM be varSa (kSetra) AvelAM che. te bane basama Adi pUrvokta vizeSaNavALAM che te ane kSetronAM nAma paNa bharata ane rivata che. e ja pramANe te puSkaravara dvIpArdhamAM paNa che kuru paryantanA pUrvokta kSetre AvelA che, eTale ke tyAM be devakuru ane be uttarakuru paryantanA kSetre che tyAM phUTazAmali ane pavRkSa nAmanA be mahAdrama ( mahAvRkSa ) che. te mahAkumamAM garuDa veNudeva ane padmadeva nAmanA be deve nivAsa kare che tyAM je bharatakSetra ane aravata kSetra AvelAM che, tenA mana chae prakAranA kALane anubhava kare che. e ja pramANe puSkaravara dvIpa Ine pazcimAryamAM paNa mandara parvatanI uttara-dakSiNa dizAmAM be varSa (kSetro) zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Rememoryamaya 448 sthAnAGgasUtre parvatasya uttaradakSiNena dve varSe prajJapte tadyathA-tathaiva, nAnAtvam kUTazAlmalizcaiva mahApadmAzcaiva, devau garuDazcaiva, veNudevaH puNDarokazcaiva / puSkaravaradvIpAddha khalu dvIpe dve bharate dve airavate yAvat dvau mandarau, dve mandaracUlike / puSkaravarasya khalu dvIpasya vedikA dve gavyUtI UrdhvamuJcatvena prajJaptA / sarveSAmapi khalu dvIpasamudrANAM vedikA / dve dve gavyUtI Urdhvamuccatvena prajJaptAH // sU0 35 // TIkA-'jaMbuddIvassa ' ityAdi, sugamam / navaraM-vedikA-panavaravedikA, sA ca-paJcazatadhanurvistIrNA jambUdvIpajagatyA bahumadhyadezabhAge parikSepeNa jagati parimitA, ubhayato vanaSaNDaparitA gavAkSaNadizA meM do varSa kahe gaye haiM ye bhI bahusama Adi pUrvokta vizeSaNoM vAle haiM yahAM kUTazAlmali aura mahApadmavRkSa hai deva-garuDaveNudeva aura puNDarIka haiM puSkaravaradvIpArdha dvIpa meM do bharata haiM, do airavatakSetra haiM yAvat do mandara haiM, do mandaracUlikAe~ haiM puSkaravara dvIpa kI vedikA do ganyUti pramANa U~cI hai / jitane bhI dvIpa aura samudra haiM una saba kI vedikA U~cAI meM do do gavyUtipramANa hai| TIkArtha-yaha 35 vAM sUtra yadyapi sugama hai phira bhI jo vizeSatA hai vaha isa prakAra se hai-vedikA se yahAM padmavara vedikA gRhIta huI hai yaha pAvaravedikA pAMca sau dhanuSavistIrNa-caur3AI vAlI hai jambUdvIpa kI jagatI ke bahumadhyadezabhAga meM yaha sthita hai ataH parikSepa kI apekSA AvelAM che, te banne kSetre paNa bahusama Adi pUrvokta vizeSaNavALAM che. tyAM paNa phUTazAmali ane mahApadmavRkSa che ane temAM nivAsa karanArA garuDa vagadeva ane puDarI nAmanA de che, te kSetrenAM nAma paNa bhArata ane aravata tra ja che. puravara pArdhamAM A rIte be bharatakSetra, be eravata kSetra Adi che. ahIM Adi pada dvArA e prakaTa karavAmAM AvyuM che ke tyAM "be mandara che ane be mandaracUlikA" parvatanuM uparyukata badhuM che. puSkaravara hIpanI himA e gabhUti (keza) pramANa UMcI che. jeTalAM dvIpa ane samudro che te badhAMnI vedikanI UMcAI babbe gabhUti pramANa samajavI. TakAtha-A 35 muM sUtra je ke sugama che, te paNa temAM je vizeSatA che te A pramANe che-vedikA padanA prAga dvArA ahIM padvavara vedika gRhIta karavAmAM Avela che. te padmavara vedikA 500 dhanuSanA vistAravALI (pANI) che. jaMbadvIpanI jagatInA (koTana) bahumadhya deza bhAgamAM te AvelI che. tethI parikSepa (paridhi) nI apekSAe te jagatI pramANa che. tethI banne tarapha zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9 sudhA TIkA sthA02303 sU035 jambUdrIpAdInAM vedikAnirUpaNam 449 hemakiGkiNI ghaNTAparimaNDitA devAnAmAsanazayanAdivividhakrIDAsthAnabhUtA dvi gavyUtocchritA'sti / jambUdvIpAnantaraM lavaNasamudrasya sadbhAvAttadvaktavyatAmAha ' lavaNeNaM ityAdi kaNThayam / cakravAlaviSkambhega dvilakSayojanaparimitasya lavaNasamudrasya vedikA'pyevameva / lavaNasamudravaktavyatAnantaraM dhAtakIkhaNDavaktavyatAmAha--' dhAyaisaMDe ' ityAdi / vedikA sUtraparyavasAnaM sarvaM sugamam navaram - dhAtakInAM - vRkSavizeSANAM khaNDo-vanasamUho yasmin sa dhAtakIkhaNDaH, eta nAmA dvipaH / dhAtakIkhaNDapakaraNamapi valayAkRti ghAtakIkhaNDamAlikhya himadAdivarSa pAna jambUdvIpAnusAreNaivobhayapArzvataH pUrvAparavibhAgena bharata haimavatAdi varSANi ca vyavasthApya pUrvAparadizorvalayaviSkambhamadhye meruMca kalpayaha jagata pramANa hai isake donoM tarapha vanaSaNDa hai / gavAkSoM, hema kI kSudraghaMTikAoM evaM ghaMTAoM se yaha parimaNDita hai, devoM kI Asanazayana AdirUpa vividha prakAra kI krIDAoM kA yaha sthAnarUpa hai. do koza kI isakI U~cAI hai jambUdvIpa ko ghere hue lavaNa samudra hai ataH aba sUtrakAra isake saMbaMdha meM vaktavyatA kA kathana karate haiM-cakravAlaviSkaMbha kI apekSA lavaNasamudra jambUdvIpa ke vistAra se dUnA hai arthAt lavaNasamudra kA vistAra do lAkha yojana kA hai isakI vedikA bhI jambUdvIpa kI vedikA ke jaisA hI vistAravAlI hai ghAtakI khaNDa meM aneka prakAra ke dhAtakI nAmake vRkSavizeSoM kA samudAya hai ataH isakA nAma dhAtakIkhaNDa hai dhAtakI khaNDa nAmakA vaha dvIpa hai yaha dvIpa bhI valayAkRti hai himavadAdi varSadhara parvatoM ko jambUdvIpa ke anusAra hI donoM ora pUrva se canaSa' ( vanayarDa) che. gavAkSI, suvarNunI nAnI nAnI ghaTaDIo, ane dhaTothI te parima`Dita ( vIMTaLAyelI ) che. devAnAM Asana, zayana AdirUpa vividha prakAranI krIDAo mATe te sthAnarUpa che, tenI UMcAI e kezanI che. jammU dvIpane vIMTaLAyele lavaNusamudra che. tethI have sUtrakAra te lavaNusamudranI vakata vyatAnuM kathana kare che, cakravAla viSphabhanI apekSAe lavaNusamudrane vistAra jaMbudvIpanA vistAra karatAM khamaNeA che, eTale ke lavaNusamudranA vistAra e lAkha ceAjananA che. tenI vedikA paNa jamUdrIpanI vedikAnA jeTalA ja vistAravALI che. dhAtakIkhaMDamAM aneka prakAranA dhAtakI nAmanA vRkSeAnA samudAya che, tethI tenuM nAma dhAtakIkha'Da paDayuM che. dhAtakIkhaDa nAmanA te dvIpanA AkAra valayanA jevA che, te dhAtakIkhaMDa dvIpamAM himavana Adi vadhara parvata jammUIdvIpanI jema ja pUrvathI pazcima tarapha AvelAM che. tyAM paNa bharata Adi tha 57 zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ____sthAnAGgasUtre yitvA'vaboddhavyam / anenaiva krameNa puSkaravaradvIpArddhaprakaraNamapIti / dhAtakIkhaNDasya pUrvAparArdhatAca lavaNasamudravedikAto dakSiNata uttaratazca dhAtakIkhaNDavedikAM yAvadgatAbhyAmiSukArapavatAbhyAM dhAtakIkhaNDasya vibhaktatvAd vijnyeyaa| 'evaM jahA jaMbuddIve tahA' ityaadi| evaM dhAtakIkhaNDapUrvArdhapazcimAdhaprakaraNadvayamapi pratyekamekonasaptatisUtraM yAvat jambUdvIpaprakaraNavadadhyetavyam / pazcima taka prakaTa kiyA gayA hai bharata Adi kSetroM kI racanA kI gaI hai pUrvadizA aura pazcimadizA kI ora meru kI racanA kI gaI hai tAtparya isakA yaha hai ki jambUdvIpa kI racanA ke anusAra hI dhAtakI khaNDadvIpa meM himavadAdi parvatoM kI aura bharata Adi kSetroM kI racanA huI hai yahAM do meru haiM isaliye eka eka meru saMbaMdhI sAta 2 kSetra Adi kI racanA hone se yahAM ina saba kI pUrvAdha aura aparAdha ko lekara dUnI racanA prakaTa kI gaI hai dhAtakI khaNDa dvIpa ke samAna puSkarArdha meM bhI meru, varSa, varSadhara nadI AdikoM kI saMkhyA dUnI hai kyoM ki isa dvIpa ke bhI iSyAkAra parvatoM ke nimitta pUrvAdha aura pazcimA aise do vibhAga kahe gaye haiM isa taraha DhAI dvIpa meM pAMca meru paitIsavarSe, tIsa varSadhara, satraha mahAnadiyAM aura tIsa hUda haiN| jambUdvIpa meM videhakSetra kA vistAra 33684-4 / 19 yojana hai aura madhya meM lambAI eka yojana hai ThIka bIca meM meru parvata hai isake pAsa se do gajadanta paryata nikalakara niSadha meM jA mile haiN| isI prakAra uttara kSetronI racanA prakaTa karavAmAM AvI che. A kathanano bhAvArtha e che ke jaMbU dvIpanI jema ja dhAtakIkhaMDa dvIpamAM paNa himavana Adi parvatanI, ane bharatAdi kSetronI racanA samajavI joIe tyAM be meru che, tethI eka eka mera saMbaMdhI sAta sAta kSetra AdinI racanA hovAthI tyAM saunI pUrvArdha ane pazcimArdhinI apekSAe bamaNI racanA prakaTa karavAmAM Avela che. dhAtakIkhaMDa dvIpanI jema puSkarArdhamAM paNa meru, kSetre, varSadharo ane nadIo AdinI saMkhyA bamaNI batAvavAmAM AvI che, kAraNa ke A dvIpamAM paNa IvAkAra parvatane lIdhe pUrvArdha ane pazcimArdha evA be vibhAga thaI gayA che. A rIte aDhI dvIpamAM pAMca meru, 35 kSetre, trIsa varSadhara parvate, 17 mahA nadIo ane 30 hada AvelAM che. yUdvIpamA bhAve laDa kSetra vist||2 33684-4/18 tetrIsa hajAra chase coryAzI hajAra cAra ogaNIzAMza ejanano che. ane madhyamAM laMbAI eka jananI che, temAM vacce barAbara meru parvata che. tenI pAsethI be gajadanta parvata nIkaLIne niSadhamAM jaI maLyA che. eja zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 2u03sU0 35 jambUdvIpAdInAM vedikAnirUpaNam 451 meM dogajadanta parvata nIla meM jA mile haiN| isase videhakSetra cAra vibhAgoM meM vibhakta ho jAtA hai dakSiNadizA meM gajadaMtoM ke madhya kA kSetra devakuru aura uttaradizA meM gajadantoM ke madhya kA kSetra uttarakuru kahAte haiN| tathA pUrvadizA kA saba kSetra pUrvavideha aura pazcimadizA kA saba kSetra pazcimavideha kahA gayA hai isase devakuru aura uttarakuru meM uttamabhogabhUmi hai pUrvavideha aura pazcimavideha meM karmabhUmi hai| ina donoM antima bhAgoM ke sItA aura sItodA nadiyoM ke kAraNa do do bhAga ho jAte haiM isa prakAra kula cAra bhAga hote haiM jo cAroM bhAga nadI aura parvatoM ke kAraNa ATha-ATha bhAgoM meM baTe hue haiM jisase jambUdvIpa ke mahAvijaya kSetra meM kula (32) battIsa vijaya ho jAte haiN| inameM bharata aura airavata ke samAna AryakhaNDa aura mlecchakhaNDasthita haiM, padavIdhara mahApuruSa, va tithaMkara AryakhaNDoM meM hI utpanna hote haiM jambudvIpa meM kula 34 aura DhAI dvIpa meM eka sau sattara AryakhaNDa haiM eka sAtha hone vAle kula tIrthaMkaroM kI saMkhyA ekasau sattara kahI gaI hai vaha inhIM kSetroM kI apekSA se kahI gaI hai videhoM meM jo isa samaya sImaMdhara Adi bIsa tIrthakara kahe jAte haiM so ve DhAI dropa ke bIsa vijaya kI apekSA se kahe pramANe uttaramAM be gajadanta parvata nIla parvatamAM jaI maLyA che, tene lIdhe videhakSetra cAra vibhAgamAM vaheMcAI gayuM che. dakSiNa dizAmA gajadanI madhyanuM kSetra devakuru nAme oLakhAya che ane uttara dizAmAM gajadanonI madhyanuM kSetra uttarakuru nAme oLakhAya che, tathA pUrva dizAnuM AkhuM kSetra pazcima videhane nAme oLakhAya che. tene lIdhe devakuru ane uttarakurumAM uttama bhegabhUmi che ane pUrvavideha ane pazcima videhamAM karmabhUmi che. A ane antima bhAgone sItA ane sItedA nadIo babe vibhAgomAM vibhakata kare che, A rIte kula cAra bhAga paDe che. te cAre bhAge nadI ane parvatane kAraNe ATha ATha bhAgamAM vibhakata thayelA che, te kAraNe jaMbudvIpanA mahAvijayakSetranA kula batrI vijaya thaI jAya che temAM bharatakhaMDa ane aravata kSetranA jevAM AryakhaMDa ane myucchakhaDe AvelA che. padavIdhara mahApuruSa ane tirthaMkara AryakhaMDamAM ja utpanna thAya che. je bUdvIpamAM kula 34 ane aDhI dvIpamAM kula 170 Arya khaMDa che eka sAthe utpanna thanAra tIrthakaronI je 170 nI saMkhyA kahI che te A kSetranI apekSAe ja kahevAmAM Avela che. videhamAM je A samaye sImaMdhara Adi 20 tIrthakara kahevAmAM Ave che te aDhI zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre vyAkhyApi tathaiva / kiyaGkaram ? ityAha-jAva dosu vAsesu maNuyA' ityAdi, tadane dhAtakIkhaNDAdau candrAdi jyotiSAM bahutvAnna sAmyam / atratu dvisthAnakatvAd dvikasyaiva grahaNam / zeSa sugamam / vizeSamAha-' navaraM ' ityAdi / kUTazAlmaliH, dhAtakI vRkSazceti dvau vRkSau stH| tatra-garuDaH-suparNajAtIyo veNudevaH sudarzanazceti dvau devau parivasataH / dhAyaisaMDadIvapaJcatyimaddheNaM ' ityAdi, pazcimAI prakaraNaM pUrvAdhavad vijJeyaM yAvat-'chaviha pi kAlaM' ityAdi / vizeSamAha-'Navara' ityAdi, navara-vizeSastvayam-kUTazAlmaliH, mahAdhAtakIkSaH, etau dvau vRkSau / gaye jAnanA cAhiye-kyoM ki pUrvokta vibhAgAnusAra jambUdIpa ke cAra aura DhAIdvIpa ke bIsa vijaya hote haiM / dhAtakIkhaNDAdika meM candrAdi jyotiSkoM kI bahutA hone se inameM samAnatA nahIM hai| yahAM dvisthAnaka kA prakaraNa hai isaliye do hI kA hI grahaNa huA hai| bAkI kA pATha sugama hai| yahAM kUTazAlmalI aura dhAtakIvRkSa ye do vRkSa haiM / garuDazabda se suparNa jAti ke veNudeva aura sudarzana deva ye do deva gRhIta hue haiM ye do deva yahAM rahate haiN| pazcimAI kA prakaraNa pUrvA dhaprakaraNa kI taraha se hI hai aisA jAnanA cAhiye kUTa zAlmali aura mahAdhAtakI vRkSa ye do vRkSa yahAM para haiM suparNajAtIya veNudeva aura priyadarzanadeva ye do deva yahAM rahate haiM / dhAtakIkhaNDameM do bharata Adi kA varNana sugama hai / yAvat yahAM do aparavideha haiM / devakuru meM do kUTazAlmalI vRkSa haiM / do ina vRkSoM para rahanevAle veNudeva haiN| uttarakurumeM dviIpane 20 mahAvidehenI apekSAe kahevAmAM Ave che ema samajavuM, kAraNa ke pUrvokata vibhAga anusAra jaMbudvIpanA cAra ane aDhI dvIpanA vIsa vijaya thAya che. dhAtakI khaMDAdikamAM jatiSionI vipulatA hovAthI temanI vacce samAnatA nathI. ahIM prasthAnakane adhikAra cAlatuM hovAthI ahIM bene ja grahaNa karAyA che, bAkIne pATha saraLa che. ahIM phaTazAmelI ane dhAtakIvRkSa nAmanA be vRkSa che. garuDa zabdanA prayoga dvArA suparNa jAtinA veNudeva ane sudarzanadeva, e be deva gRhIta thayA che, te bane de tyAM nivAsa kare che. pazcimanuM varNana pUrvArdhanA varNana anusAra ja samajavuM. tyAM phUTazAlmalI ane mahAdhAtakI vRkSa nAmanAM be vRkSo che. suparNa jAtinA veNudeva ane priyadarzanadeva tyAM nivAsa kare che. dhAtakIkhaMDamAM AvelAM be bharata AdinuM varNana sugama che. tyAM be aparavideha paryantanA kSetre che. devakarumAM be phUTazAmalI vRkSo che ane te vRkSo para nivAsa karanArA be veNudeva zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA02303 sU0 35 jabhyUdvIpAdInAM vedikAnirUpaNam 453 tatra-suparNajAtIyau veNudeva-priyadarzanau dvau deva parivasataH / 'dhAyai saMDeNaM' ityAdi, dhAtako khaNDasya bharatAdi kSetrayugalavarNanaM sugamaM yAvat dvau aparavidehI iti / 'do devakurAo' ityAdi, devakuruSu dvau kUTazAlmalikSau, dvau tadvAsinI devau veNudevau uttarakurUSu dhAtakI mahA dhAtakI nAmAnau dvau vRkSau tadvAsinau sudarzana-priyadarza nau dvau devau / 'do cullahimavaMtA' ityAdi, kSulahimavadAdIni zikhariparyantAni SaDvarSa dharaparvatayugalAni / vRttavaitADhayaparvata catuSTayayugalaparUpaNAmAha--' do saddAbAI ' ityAdi / dvau zabdApAtinau vRttavaitADhayaparvatI, tanivAsinI svAtinAmAnau dvau devau 1, evaM cikaTApAtinau, tannivAsinI, prabhAsAkhyo devau 2, gandhopAtinau, tannivAsinau aruNAbhidhAnI dhAtakI aura mahAdhAtakI nAma ke do vRkSa haiM / ina para sudarzana aura priyadarzana do deva rahate haiM / kSulla himavanta se lekara zikharI varSadhara taka varSadhara parvatoM ke 6 yugala hai arthAt do kSullaka himavanta do mahA himavana Adi varSadhara parvata do do hai / aba sUtrakAra cAra vRtta vaitADhaya parvata ke yugaloM kI prarUpaNA karane ke nimitta kahate hai-"do saddAvAI" ityAdi / yahAM do zabdApAtI vRttavaitADhaya parvata hai| ina para nivAsa karanevAle svAti nAmake do deva hai / vikaTApAtI nAma ke bhI do vRtta caitADhaya parvata hai / ina para nivAsa karanevAle prabhAsa nAmake do deva hai| gandhApati nAmake bhI do vRtta vaitADhya parvata hai ina para nivAsa karanevAle aruNa nAmake do deva haiM |maalyvtpryaay nAmake bhI do vRttavaitADhaya parvata haiM-ina para nivAsa karane vAle padmanAbha nAmake do deva haiM / isa taraha se ye cAravRttavaitADhayayugaloM ke nAma haiN| "do mAlavaMtA" do maalyche. uttarakurumAM dhAtakI ane mahAdhAtakI nAmanA be vRkSo che, te vRkSo para sudarzana ane priyadarzana nAmanA be de rahe che. kSudra himavAnuM thI laIne zikharI varSadhara parvata parvatanA varSadhara parvatanA 9 yugala che. eTale ke be kSudra himavana, be mahAhimavana, Adi varSadhara pate baLe che. ve sUtrA2 yA vRttavatAya patanA yurAsAnI 35 / "do sadAvAI" ItyAdi sUtre dvArA kare che. ahIM be zabdApAtI vRttavaitADhaya parva che. te paoNpara svAtI nAmanA be deve nivAsa kare che. vikaTApAtI nAmanA paNa be vRttavaitADhaya parvate che, te parvatapara prabhAsa nAmanA be deva rahe che. gadhApati nAmanA paNa be vRttavaitADhaya parva che, te parvata para nivAsa karanAra aruNa nAmanA be de che. mAlyavatparyAya nAmanA paNa be vRttatAya zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 454 sthAnAGga sane devo / 'do mAlavaMtA' ityAdi, mAlyavantau-uttarakurutaH pUrva digvartinau gajadantako ganadantAkArau parvatau staH / tato bhadrazAlabanatadvedikA vijayebhyaH parau zItottara kUlapatinau dakSiNottarAyatau citrakUTau vakSaskAraparvatau / tato vijayenAntara-nadyA vijayena cAntaritI vijayAnantaraM padmakUTaH, tato'ntaranadI, tataHpunaH padmakUTaH, tato vinayaH, evamantaritau dvau padma phUTau, tathaivAnyo nalinakUTau, punastathaivAnyau eka zailAviti / punaH pUrvavana mukha vedikA vijayAbhyAmaki zItAdakSiNakUlavartIni catvAri parvatayugalAni santi, tathAhi-trikUTau 1, vaizravaNakUTau 2, aJjanau 3, vantaparvata uttarakuru se pUrvadizA meM haiM inakA dUsarA nAma gajadanta parvata bhI hai kyoM ki ye gajadanta ke jaise okAra vAle haiN| yahAM se bhadrazA. lavana aura usakI vedikA aura vijaya inase Age uttara dakSiNa taka caur3e-lambe sItA ke uttarakalavartI citrakUTa nAmake do vakSaskAra parvata haiN| do padmakUTa haiM ! ye padma kUTa vijaya aura antara nadI se antarita haiN| arthAt pahile vijaya hai bAda meM padAkUTa hai usake bAda antara nadI hai phira panakUTa hai, usake bAda vijaya hai isa taraha se antarita do panakUTa hai isI prakAra se do nalinakUTa haiM do dUsare eka zaila haiM / pUrvayanamukhavedikA aura vijaya inake sAmhane sItAnadI kI dakSiNadizA ke taTa para cAra parvata yugala haiM jaise do trikUTa, do vaizravaNakUTa, do aMjanakUTa aura do mAtaMjana inake bAda do saumanasa parvata haiM ye do saumanasa parvate che ane te parvata para padmanAbha nAmanA be de rahe che A prakAranA te cAra vRttavaitADhanA yugalanAM nAma che. "do mAlavaMtA" utta242nI hizAmA meM mAsyapa-ta to cha. temanuM bIjuM nAma gajadanta parvata paNa che, kAraNa ke temane AkAra hAthInA dAMta jevuM che. tyAMthI AgaLa jatAM bhadrazAlavana ane tenI vedikA ane vijaya, tyAMthI AgaLa jatAM sItA nadInA uttara kinArA tarapha citrakUTa nAmanA be vakSaskAra parvate che te bane parvate uttara dakSiNa tarapha vistarelA che. be padrakUTa che. te bane pakuTa vijaya ane attara nadIthI antarita che. eTale ke pahelAM vijayakSetra Ave che. tyArabAda pAkUTa che, tyArabAda antara nadI che ane tyArabAda padmaphaTa che, ane tyArabAda vijaya che. A prakAre atarita be paghakUTa che. e ja pramANe be nalInakUTa che ane be bIjA eka zaila che. pUrvavana mukhavedikA ane vijayanI sAme, sItA nadInA dakSiNa kinArA tarapha nIce pramANe cAra parvatayugala che-be citrakUTa, be vaizravaNakUTa, be aMjanakUTa, ane be mAtajana. tyArabAda be saumanasa parvata AvelA che. te bane sIma zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - sughA TIkA sthA0 2 u03 sU0 35 jambUdvIpAdInAM vedikAnirUpaNam 455 mAtaJjanau 4 ceti / tataH saumanasau devakurupUrvadigvartinI gajadantakau-gajadantAkArau parvatau / tato gajadantakAveva devakurupazcipabhAgavartinau vidyutpabhau / tato bhadrazAlabanatadvedikAvijayebhyaH paratastathaivAGkAvatyAdInAM parvatAnAM catvAri yugalAni zItodAdakSiNakUlavartIni santi, tathAhi-aGgAvatI dvikam 1, padmAvatIdvikam 2, AzIviSadvikam 3, sukhAvaha dvikaM 4 ceti / punaranyAni pazcimavanamukhavedikAntyavijayAbhyAM pUrvataH krameNa tathaiva candraparvatAdInAM catvAri yugalAni santi, tathAhi-candraparvatau 1, sUraparvataura, nAgaparvatau 3, devaparvatau 4 ceti / tato dvau gandhamAdanau uttarakurupazcimabhAgavartinau gajadantakAviti / ete dhAtakIkhaNDasya pUrvArdva pazcimAH ca bhavantIti dvau dvAyuktAviti / iSukAraparvatau tu parvata devakuru kI pUrva dizA meM haiM aura inakA AkAra gajadantoM ke jaisA hai| isI taraha se devakuru kI pazcimadizA meM vidyutprabha nAmake do gajadantAkAra parvata haiN| bAda meM bhadrazAlavana, isakI vedikA aura vijaya inase Age aGkAvanI Adi parvatoM ke cAra yugala haiM ye cAra yugala zItodAnadI kI dakSiNa dizA ke taTa para sthita haiN| ina yugaloM ke nAma isa prakAra se haiM-do aGgAvatIparvata, do padmAvatIparyaMta, do AzIviSaparyata, aura do sukhAvahaparvata pazcimavanamukhavedikA aura antyavijaya inakI pUrvadizA meM kama se candraparvata AdikoM ke cAra yugala haiMyugala isa prakAra ke nAmavAle haiM-do candraparvata, do sUraparvata, do nAgaparvata aura do devaparvata inake pazcAt do gandhamAdana nAmake gajadantAkAra parvata haiM ye do gandhamAdana parvata uttarakUru ke pazcima bhAga meM haiN| ye do do dhAtakIkhaNDa ke pUrvArdha meM aura pazcimAdha meM kahe gaye haiN| do 2 kahane nasa parvate devakurunI pUrva dizAmAM che, ane temane AkAra gajadantanA je che. e ja pramANe devakunI pazcima dizAmAM vidyutaprabha nAmanA be gajadantAkAra parvate che. tyArabAda bhadrazAlavana, tenI vedikA ane vijaya, tyAMthI AgaLa jatAM aMkAvatI Adi parvatanA cAra yugala Ave che. te cAra parvatayugalo zItedA nadInI dakSiNa dizAnA taTapara AvelA che, temanAM nAma nIce pramANe che--be aMkAvatI parvata, be padmAvatI parvata, be AzIviSa parvata ane be sukhAvaha parvata. pazcimavana mukhavedikA ane anya vijayanI pUrva dizAmAM anukrame nIce pramANe cAra parvatanA yugala che-be caparvata, be sUraparvata, be nAgaparvata ane be devaparvata. tyArabAda gandhamAdana nAmanA be gajadantAkAra pate AvelA che. te ane gandhamAdana parvate uttarakuranA pazcima bhAgamAM te dhAtakIkhaMDanA pUrvArdhamAM ane pazcimArdhamAM evA babbe gadhamAdana parvata zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - 456 sthAnAGgasUtre dakSiNottarayordizodhAtakIkhaNDavibhAgakAriNau staH iti| 'docullahimavaMtakUDA'i himavadAdayaH Sar3a varSadharaparvatAH santi teSu yau dvau dvau kUTau jambUdvIpaprakaraNe''bhihitau tau parvatAnAM dviguNatvAd ekaikazo dvau dvau syAtAmiti tigicchikUTaparyantAni dvAdazakUTayugalAni bhavanti / atha idAnAM hRdavAsidevInAM ca vaktavyatAmAha-'do paumadahA' ityAdi, pagrahadAdArabhya puNDarIkahUdaparyantAH SaD hudA api dviguNitA dvAdazA bhavanti, ukta ca-" paume 1 ya mahApaume 2, tigicchI 3 kesarI 4 dahe ceva / harae mahApuMDaroe 5 puMDarIe 6 ceva ya dahAo // 1 // " chAyA-padyazca 1 mahApadmaH 2, tigicchI 3 kezarI 4 ihazcaiva / hudo mahA puNDarIkaH 5 puNDIka 6 zcaiva ca hudAH // 1 // kA tAtparya yaha hai ki jambUdvIpa kI apekSA yahAM parvatAdikoM kI saMkhyA dviguNita kahI gaI hai| iSukAra jo do parvata haiM ye dakSiNa aura uttaradizA meM haiM aura dhAtakIkhaNDa do vibhAgoM meM vibhakta hai| (do cullahimavaMtakUDA) ityAdi himayaMta Adi jo 6 varSadhara parvata haiM inameM do do kUTa jo ki jambUdvIpa ke prakaraNa meM kahe gaye haiM ve parvatoM ke dviguNa hone se eka 2 varSadharaparvata meM do do haiM isa taraha tigicchakUTa taka 12 kaTa yugala ho jAte haiN| "do paumaddahA" ityAdi padmada se lekara puNDarIka ida paryanta chaha hUda bhI do do hone se 12 ho jAte haiN| kahA bhI hai ___ "paume ya mahApa ume" ityaadi| kahyA che. ahIM babbe gandhamAdana parvate kahevAnuM kAraNa e che ke bUDhIpa karatAM ahIM parvatAdinI saMkhyA bamaNuM batAvavAmAM Avela che. je be ISakAra parvate che teo dakSiNa ane uttara dizAmAM che, ane temanA dvArA ghAtakIkhaMDane be vibhAge thaI jAya che. "do cullahimavaMtakUDA " tyAhi. bhivata mAre 6552 patA che, temAM bamba phUTa AvelA che. jambudvIpanA prakaraNamAM temanAM nAma batAvavAmAM AvyAM che. ahIM parvatanI saMkhyA bamaNuM hovAthI eka eka varSadhara parvatamAM babe phUTa che. A rIte ticchikUTa paryantanA 12 kUTayugala thaI jAya che. "do paumadahA " tyA. padmAthI bane 26 paya-tanA cha yug| DApAthI ra mA24 mahAmAvatA cha. yuM 55 cha-" paumeya mahApaume" tyAhi. zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA02 u0 3 sU0 35 jambUdvIpAdInAM vedikAnirUpaNam 1 ' taddevyo'pyevaM dvAdazeti / caturdazAnAM gaGgAdimahAnadInAM pUrvArddha pazcimAdakSayA dviguNatvAttatprapAtahUdA api dvau dvau syurataevAha - ' do gaMgappavAyaddahA ' ityArabhya do ratatrayavAyadA ityantAni pUrvoktadvAtriMzasamaMsUtroktAni caturdaza prapAtahRdayugalAni bhavanti / ' do rohiyAo' ityAdi, rohidAdayo rUpyakUlAparyantA atrasthadvAtriMzattamasUtroktA aSTau nadyo yugalatvena santi, tathAhirohitA 1, harikAntA 2, harit 3, zItodA 4, zItA 5, nArIkAntA 6, narakAntA 7, rUpyakUlA 8 / ' do gAhAvaIo ' ityAdi, citrakUTa - padmakUTa- vakSaskAtayorantare nIlavadvarSadharavapatra taikabhAgavyavasthitAd grAhavatIkuNDAddakSiNatoraNa 457 " ina hadoM meM nivAsa karanevAlI deviyoM kI bhI saMkhyA 12 ho jAtI hai / isI taraha se gaMgA sindhu Adi mahAnadiyoM ke pUrvArddha aura pazcimA kI apekSA dviguNa hone se prapAtahUda bhI do do haiM / isIliye " do gaMgapavAyadA " se lekara " do rattavaippavAyaddahA " taka ke 32 veM sUtra meM 14 prapAtahada yugala prakaTa kiye gaye haiM / " do rohiyAo " ityAdi rohitA se rUpyakUlA taka nadiyoM ke do do yugala haiN| " do gAhAcaIo " ityAdi do grAhavatI nadiyAM haiN| ye nadiyAM citrakUTa aura padmakUTa nAmake do vakSaskAra parvatoM ke antara meM nIlavadvarSadhara parvata ke ekabhAga meM vyavasthita grAhavatIkuNDa se dakSiNatoraNa se vinirgata haiM inakI parivAra nadiyAM 28-28 hajAra haiN| ye donoM grAhayatI nadiyAM sItAnadI meM jAkara milI haiN| sukaccha aura mahAkaccha nAmaka do vijayoM kA inase 16 te haMphremAM nivAsa karanArI devIonI sakhyA paNa 12 nI che. eja pramANe gaMgA, sindhu Adi nadIonI sa*khyA paNa pUrvAddha ane pazcimAnI apekSAe khamaNI thatI hAvAthI prapAtahada paNa khakhe che. tethI do gaMgappavAha hA thI sAne " do rattayaippavAyaddahA " paryantanA 32 bhAM sUtramA 14 prapAtahada yugalA prakaTa karavAmAM AvyA che. 59 66 " do rohiyAo " tyAhi rohitAthI sahane rupyasA paryantanA nhiienA abbe yugala che. do gAhAvaIo " tyAhi me zrAddhapatI nhiio| che. te nadIo citrakUTa ane padmakUTa nAmanA e vakSaskAra patAnI vacce nIlavat vaSadhara parvatanA eka bhAgamAM AvelA grAhavatIkuMDanA dakSiNa tAraNumAMthI nIkaLe che, temanI parivAra nadIe 28-28 che. te banne grAhavatI nadIe sItA nadIne maLe che. sukaccha ane mahAkaccha nAmanA be vijayAnuM thA 58 zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ sthAnAGgasUtre vinirgatA'STAviMzatinadI sahasraparivArA zItAbhigAminI sukacchamahAkacchavijayovibhAgakAriNI grAhavatI nadI vartate / evaM yathAyogyaM dvayordvayoH vakSaskAraparvatayovijayayorantare krameNa madakSiNayA grAhavatIta Arabhya gambhIramAlinI eyentAni dvAdazApyantaranadI yugalAni yojyAni / ___ 'do kacchA' ityAdi, mAlyavadjadantaka-bhadrazAlavanAbhyAmArabhya kacchAdIni gandhilAvatIparyantAni dvAtriMzad vijayakSetrayugalAni (32) prdkssinnto'vgntvyaaniiti| 'do khemAo' ityaadi| pUrvokteSu kacchAdidvAtriMza dvijayakSetrayugaleSu krameNa kSemAdIni ayodhyAparyantAni dvAtriMzadeva purIyugalAni (32) bodhyAni / ' do bhaddasAlavaNA' ityAdi, merudvaye bhadrazAlAdIni paNDakAntAni catvAri canayugalAni santi / 'do paMDukaMvalasilAo' ityAdi, pANDukambalazilAta ArabhyAtirakta kambalazilAparyantA yugalatvena catasraH zilAH santi / 'do maMdarA' ityAdi, vibhAga huA hai| isI taraha yathAyogya do do vakSaskAra parvata aura vijayoM ke antara meM kramazaH dakSiNadizA meM grAhavatI nadI se lekara gaMbhIramAlinI taka 12 antara nadI yugaloM kI yojanA karanI caahiye| "do kacchA" ityAdi-mAlyavadgajadantaka aura bhadrazAlavana se lagAkara dakSiNadizA tarapha gandhilAyatI taka kacchAdika 32 vijaya kSetra yugala haiN| "do khemAo" ityAdi-ina 32 kacchAdika vijayakSetrayugaloM meM kama se ayodhyAparyanta kSemAdika 32 hI purI yugala haiN| "do bhaddasAlavaNA" ityAdi do meruparvatoM meM paNDakavanataka bhadrazAla Adi vana do do haiN| "do paMDukaMbalasilAo" ityAdi-pANDakambalazilA se lekara atiraktakambalazilAtaka cAra zilAyugala haiM / " do maMdarA" ityAdi meruparvata do haiM aura do merucUlikA haiM / zikharavizeSa temanA dvArA vibhAjana thayuM che. e ja pramANe yathAyogya babbe vakSaskAra pate ane vijayenI vacce kramazaH dakSiNa dizAmAM grAhatI nadIthI laIne gaMbhIra mAlinI paryantamAM 12 antaranadI yugalanI pejanA samajI levI. do kacchA" tyAdi. bhAsyavat santa mana sadrazAsanathI dhana dakSiNa dizA tarapha gadhilAvatI paryantamAM kacchAdika 32 vijayakSetra yugala che. " do khemAo" chatyAdi. 2 // 32 42chAhira piyakSetra yugasamA abhazaH bhayodhyA paryantana kSamA mAha 32 purIyusI cha. " do bhadasAlavaNA" ityAdi-be meru parvatemAM paMDakavana paryantanA bhadrazAla Adi babbe vana che. " do paMDuka balasilAo" tyAdi-pAMDa:56 zikSAthI ne ati24ta dumA zikSA parya-tanA yA zivAyugamA cha " do maMdarA" tyAhi-ye bhera parvata che ane be mecUlikA che, zikhara vizeSane cUlikA kahe che. zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 2 u03 sU0 35 jambUdvIpAdInAM vediko nirUpaNam 459 mandarI - meruparvatau dvau dve ca mandaracUlike / cUlikA - zikharavizeSa iti / ' dhAyaiDassa. NaM' ityAdi, dhAtakokhaNDadvIpasya vedikA jambUdvIpavada dve gavyUtI Urdhvamuccatvena prajJaptA bhagavateti / , dhAtakIkhaNDAnantaraM kAlodaH samudro'stIti tatmarUpaNAmAha-' kAlodassaNaM ityAdi / kAloda samudra vedikA sUtramidaM sugamam / " kAlodasamudrAnantaramavyavahitatvAdeva puSkaravaradvIpavaktavyatAmAha-' pukkharavara dIvaDUpuratthameNaM ' ityAdi / puSkaravaradvIpasya pUrvArddha - pazcimArddha - tadumayarUpANi trINyapi prakaraNAni sugamAni prasiddhAni ca / artho'pi sugama eva / asya pUrvArddhatA ca dhAtakIkhaNDavadikAraparvatAbhyAmavagantavyA / asya vedikA'pi pUrvavad Urdhvoccatvena gavyUtadvayakA nAma cUlikA hai / " dhAiyasaMssaNaM " ityAdi - dhAtakI khaNDadvIpakI vedikA jambUdvIpa kI vedikA kI taraha do gavyUtipramANa cI hai| dhAtakI khaNDa ke pIche kAlodasamudra hai isaliye aba sUtrakAra isakI prarUpaNA ke viSaya meM kahate haiM-" kAlodassa NaM " ityAdi / yaha kAlodasamudra kI vedikA kA sUtra sugama hai - kAlodasamudra ke anantara avyavahita hone se hI puSkaravaradvIpa kI vaktavyatA ke viSaya meM sUtrakAra ne 'putrakharavaradI vaDDapura sthimeNaM " ityAdi yaha sUtra kahA hai- puSkaravaradvIpa ke pUrvArdha, pazcimArddha aura tadubhayarUpa tInoM hI prakaraNa sugama aura prasiddha haiM / artha bhI sugama hI hai| puSkaravaradvIpa kI pUrvArddhatA aura parArdhatA dhAtakI khaNDa kI taraha do iSukAraparvatoM se hI huI hai aisA jAnanA cAhiye - isakI vedikA bhI U~cAI meM pUrva kI taraha hI do gavyUti dhAiyasaMDassagaM " chatyAhi-ghAtaDI unI vehi " dIpanI vehiAnI jema e gagRti ( keza ) pramANa UM cI che. dhAtakIkhaDa dvIpa pachI kAleAda 66 samudra AveleA che, tethI sUtrakAra have kAleAda samudranI prarUpaNA kare che-- kAlodassa NaM " tyAhi-yA aboha samudranI vehianuM sUtra sugama che. kAleAda samudranI pachI turata ja Avate hAvAthI ja puSkaravara dvIpanI vaktavyataanaa viSayabhAM sUtrAre "pukkhara varadIvaDhapuratthimeNaM " ityAdi sUtra aDela che. puSkaravaradvIpanA pUrvAdha, pazcimAddha ane tadubhA (banne) rUpa traNenuM vana te sugama ane prasiddha che tethI tenuM ahIM vadhu varNana karyuM nathI. puSkaravara dvIpanA pUrvIddhatA ane parAtA ( pazcimA tA ) dhAtakIkhaMDanI jema e dhaMdhukAra parvatAthI ja thaI che ema samajavuM. tenI vaizvikA paNa dhAtakIkhaDanI vedikAnI jema e gayUtipramANa che, tathA temAM khIjA paNa dvIpa ane 66 zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460 sthAnAGgasUtre parimitaiva boddhavyA / itareSAM dvIpasamudrANAM vedikA kiM pramANA ? ityatrAha'savvesipi ' ityAdi, sarveSAmapi pUktibhya itareSAM samastAnAmapi dvIpasamudrANAM vedikA UdhrvAcatvena gavyUtadvayaparimitA eva prajJaptAH-bhagavatA kathitAH, na nyUnA nAdhikA ityarthaH / / sU0 35 / / ete ca dvIpasamudrA indrANAmutpAtaparvatAzrayA itIndravaktavyatAmAhamUlam-do asurakumAriMdA pannattA, taMjahA-camare ceva balI ceva / / do NAgakumAriMdApaNNattA, taM jahA-dharaNe ceva bhUyANaMde ceva / / dosuvaNNakumAriMdA paNNattA, taM jahA--veNudeve ceca veNudAlI ceva / 3 / do vijjukumAriMdA paNNattA, taM jahA-haricceva harissahe ceva / / do aggikumAriMdA paNNattA, taM jahA-aggisihe ceva aggimANa ceva / 5 / do dIvakumAriMdA paNNattA, taM jahApunne ceva visaDhe ceva / 6 / do udahikumAriMdA paNNattA, taM jahA--jalakaMte ceva jalappabhe ceya / 7 / do disAkumAriMdA paNNattA, taM jahA-amiyagaI ceva amiyavAhaNe ceya / 8 / do vAyukumAriMdA paNNattA, taM jahA-velaMbe ceca pabhaMjaNe ceva / 9 / do thaNiyakumAriMdA paNNattA, taM jahA-ghose ceva mahAghose ceya / 10 / do pisAiMdA paNNattA, taM jahA-kAle ceva mahAkAle ceva / 1 / do bhUiMdA paNNattA, taM jahA-surUve ceya paDirUve cepa / 2 / do jakkhidA paNNattA, taM jahA-punnabhadde ceva mANibhadde ceya pramANa hai| tathA isameM aura bhI dvIpa evaM samudra haiM unakI vedikA bhI do gavyUtipramANa hI UcI hai| kamatI bar3hatI nahIM haiM // sU0 35 // samudra che temanI vedikA paNa be gagRtipramANa UMcI che-jUna athavA adhika nathI. sU. 35 che zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 sughA TIkA sthA02 u03 sU036 dvIpasamudrANAmindranirUpaNam 461 / 3 / do rakkhasiMdA paNNatA, taM jahA bhIme ceva mahAbhIme ceya / 4 / do kinnariMdA paNNattA, taM jahA-kinnare ceva kiM purise ceva / 5 / do purisiMdA paNNattA, taM jahA-sappurise ceva mahApurise ceva / 6 / do mahoragiMdA paNNattA, taM jahA-aikAe ceya mahAkAe ceva / 7 / do gaMdhaviMdA paNNattA, taM jahA--gIyaraI ceva gIyajase ceva / 8 / do aNapanniMdA paNNattA, taM jahA-- saMnihie ceva sAmaNNe ceva / 1 / do paNapaniMdA paNNattA, taM jahA-dhAe ceva vidhAe ceva / 2 / do isivAiMdA paNNattA, taM jahA-isI ceva isivAlae ceva / 3 / do bhUyavAiMdA paNNattA, taM jahA--isare ceva mahissare ceya / 4 / do kaMdiiMdA paNNatA, taM jahA-suvacche ceva visAle ceva / 5 / do mahAkaMdi iMdA paNNattA, taM jahA-hasse ceva hasptaraI ce / 6 / do kuhaMDiMdA paNNattA, taM jahA-see ceva mahAsese ceva / 7 / do payaMgiMdA paNNattA, taM jahA-patae ceva patayavaI ceva / 8 / joisiyANaM devANaM do iMdA pannattA, taM jahA-caMde ceva sUre ceva, sohammIsANesu NaM kappesu do iMdA pannattA, taM jahAsakke ceva isANe cey| evaM saNaMkumAramAhidesu NaM kappesu do iMdA pannattA, taM jahA-saNaMkumAre ceva mAhiMde ceva / baMbhalogalaMtaesu NaM kappesu do iMdA pannattA, taM jahA-baMbhe ceya laMtae ceva / mahAsukkasahassAresu NaM kappesu do iMdA pannattA, taM jahA -mahAsukke ceva sahaslAre ceya / ANayapANayAraNaccuesu NaM kappesu do iMdA pannattA, taM jahA-pANae ceva accue ceva / zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre mahAsukkasahaslAresu NaM kappesu vimANA duvannA paNNattA, taM jahA-hAliddA ceva sukillA ceva / gevijjagANaM devANaM ( ogAhaNA) do rayaNIyo uDDUM uccatteNaM paNNattA ||suu036|| // bIyANe taio uddeso samatto // 2--3 // chAyA-dvau asurakumArendrau prajJaptau, tadyathA-camarazcaiva balizcaiva 1 / dvau nAgakumArendrau prajJaptau, tadyathA-dharaNazcaiva bhUtAnandazcaiva 2 / dvau suparNakumArendrau prajJaptau, tadyathA-veNudevazcaiva veNudAlizcaiva 3 / dvau vidyutkumArendrau prajJaptau, tadyathAharizcaiva harisahazcaiva 4 / dvau agnikumArendrau prajJaptau, tadyathA-agnizikhazcaiva, agnimANavazcaiva 5 / dvau dvIpakumArendrau prajJaptau, tadyathA-puNyazcaiva, viziSTazcaiva 6 / dvau udadhikumArendrau prajJaptau, tadyathA-jalakAntazcaiva, jalaprabhazcaiva 7 / dvau dikku ye dvIpa aura samudra indroM ke utpAtaparvata ke AzrayabhUta hote haiM ataH aba sUtrakAra indra saMbaMdhI vaktavyatA kA kathana karate haiM 'do asturakumAriMdA pannattA' ityaadi| sUtrArtha-camara aura bali ye do indra asurakumAroM ke kahe gaye haiM-dharaNa aura bhUtAnanda ye do indra nAgakumAroM ke kahe gaye haiN| veNudeva aura veNudAli ye do indra suvarNakumAra ke kahe gaye haiN| hari aura harisaha ye do indra vidyutkumAra ke kahe gaye haiM // 4 // agnizikha aura agnimANava ye do indra agrikumArake kahe gaye haiM 5 / puNya aura viziSTa ye do indra dvIpakumAra ke kahe gaye haiM 6 / jalakAnta aura jalaprabha ye do indra udadhikumAra ke kahe gaye haiM 7 / amitagati aura amitavAhana ye te dvipa ane samudra IndronA utpAta parvatanA AzrayabhUta hoya che, tethI have sUtrakAra te IndronI vaktavyatAnuM kathana kare che- "do asurakumAriMdA paNNattA " tyaasUtrArtha--asurakumAranA be IndronAM nAma amara ane bali che. nAgakumAronA be indronAM nAma dharaNa ane bhUtAnaMda che. suparNa kumAranA be IndronAM nAma veNudeva ane veNudAli che. vidyuskumAronA be IndronAM nAma hari ane harisaha che. agnikumAranA be IndronAM nAma agnizikha ane agnimANava che. dvIpa kumAranA be IndronAM nAma puNya ane viziSTa che. udadhikumAronAM be IndronAM nAma jalakAnta ane jalaprabha che. dikakumAronAM be IndronAM nAma amitagati zrI sthAnAMga sUtra 01 Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA02 u0 3 sU0 36 dvipasamudrANAmindranirUpapAm 463 mArendrau prajJaptA, tadyathA-amitagatizcaiva amitavAhanazcaiva 8 // dvau vAyukumArendrau prajJaptau, tadyathA-velambazcaiva, prabhaJjanazcaiva 9 / dvau stanitakumArendrau prajJaptau, tadyathAghopazcaiva mahAghopazcaiva 10 / dvau pizAcendrau prajJaptau, tadyathA-kAlazcaiva mahAkAlazcaiva 1 / dvau bhUtendrau prajJattau, tadyathA-surUpazcaiva pratirUpazcaiva 2 / dvau yakSendrau prajJaptau, tadyathA-pUrNabhadrazcaiva mANibhadrazcaiva 3 / dvau rAkSasendrau prajJaptau, tadyathAbhImazcaiva mahAbhImazcaiva 4 / dvau kinnarendrau prajJaptau, tadyathA-kinnarazcaiva kiMpurupazcaiva 5 / dvau kiMpuruSendrau prajJaptau, tadyathA-satpuruSazcaiva mahApuruSazcaiva 6 / dvau mahoragendrau prajJaptau, tadyathA-atikAyazcaitra mahAkAyazcaitra 7 / dvau gandharvendrau prajJaptI, tadyathA-gItaratizcaiva gItayazAzcaiva 8 / dvau amajJapti kendrau prajJantau tadyathA-saMnihitazcaiva sAmAnyazcaiva 1 / dvau paJcapajJapti kendrau prajJaptau, tadyathA-dhAtAcaiva vidhAdo indra dikkumAra ke kahe gaye haiM 8 / velamba aura prabhaJjana ye do indra vAyukumAra ke kahe gaye haiM 9 / ghoSa aura mahAghoSa ye do indra stanita. kumAra ke kahe gaye haiM 10 / kAla aura mahAkAla ye do indra pizAca ke kahe gaye haiM 1 / surUpa evaM pratirUpa ye do indra bhUtoM ke kahe gaye haiM 2 / pUrNabhadra aura mANibhadra ye do indra yakSa ke kahe gaye haiM 3 / bhIma aura mahAbhIma ye do indra rAkSasoM ke kahe gaye haiN| kinnara aura kiMpuruSa ye do indra kinnaroM ke kahe gaye haiM 5 / satpuruSa aura mahApuruSa ye do indra kiM puruSoM ke kahe gaye haiM 6 / atikAya aura mahAkAya ye do indra maho. ragoM ke kahe gaye haiM 7 / gItarati aura gItayaza ye do indra gandharSoM ke kahe gaye haiM 8 / sannihita aura sAmAnya ye do indra aprajJaptika ke kahe gaye haiM 1 dhAtA aura vidhAtA ye do indra pazcaprajJaptika ke kahe gaye haiM 2 ane amitavAhana che. vAyukumAranA be IdronAM nAma velamba ane prajana che. svanitakumAronA be IndronAM nAma zeSa ane mahAghoSa che, 10 . pizAcanA be IndronAM nAma kALa ane mahAkALa che. bhUtonAM indrAnAM nAma sarUpa ane pratirUpa che. yakSenAM be IndronAM nAma pUrNa bhadra ane maNibhadra che. rAkSasanA be IndronAM nAma bhIma ane mahAbhIma che. kinnaronA be IdronAM nAma kinnara ane jiMpuruSa che. jiMpuruSanAM be indronAM nAma puruSa ane mahApuruSa che. mahAragonA be IdronAM nAma atikAya ane mahAkAya che. gadhanA be IndronAM nAma gItarati ane gItayaza che. 8 aprajJaptikanA be IndronAM nAma sannihita ane sAmAnya che. paMcaprajJaptikanA che IndronAM nAma dhAtA ane vidhAtA che. trASivAdanAM be IndrAnAM nAma RSi zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre 465 tAcaiva 2 / dvau RSivAdIndrau prajJaptau, tadyathA-RSizcaiva, RSipAlakazcaiva 3 / dvau bhUnavAdIndrau prajJaptau, tadyathA-Izvarazcaiva, mahezvarazcaiva 4 / dvau kranditendrau prajJaptau tadyathA-suvatsazcaiva vizAlazcaiva 5 / dvau mahAkranditendrau prajJaptau, tadyathA-hAsyazcaiva hAsyaratizcaiva 6 / dvau kUSmANDendrau prajJaptau, tadyathA-zvetazcaiva, mahAzvetazcaiva 7 / dvau pataGgendrau prajJaptau, tadyathA-pataGgazcaiva pataGgapatizcaiva 8 / / jyotiSkANAM devAnAM dvau indrau prajJaptau, tadyathA-candrazcaiva sUrazcaiva / saudharmazAnayoH khalu kalpayo dvau indrau prajJaptau, tadyathA-zakrazcaiva, IzAnazcaiva / evaM sanatkumAramAhendrayoH khalu kalpayo vo indrau prajJaptau, tadyathA - sanatkumArazcaiva, mAhendrazcaiva / brahmalokalAntakayoH khalu kalpayo dvA indrau prajJaptau, tadyathA-brahmA caiva, lAntakazcaiva / mahAzukrasahasrArayoH khalu kalpayo dvau indrau prajJaptau, tadyathAmahAzukrazcaiva, sahasrArazcaiva / AnataprANatAraNAcyuteSu khalu kalpeSu dvau indrau RSi aura RSipAlaka ye do indra RSivAdI ke kahe gaye haiM 3 Izvara aura mahezvara ye do indra bhUtavAdI ke kahe gaye hai 4 suvatsa aura vizAla ye do indra krandita ke kahe gaye haiM 5 hAsya aura hAsyarati ye do indra mahAkanditoM ke kahe gaye haiM 6 zveta aura mahAzveta ye do indra kUSmANDa ke kahe gaye haiM 7 pataMga aura pataMgapati ye do indra pataMga ke kahe gaye haiM jyotiSka devoM ke do indra isa prakAra se kahe gaye haiM-eka candra aura dUsarA sUrya saudharma aura IzAna ina do kalpoM ke zaka aura IzAna ye do indra kahe gaye haiN| isI taraha sanatkumAra aura mAhendra kalpa ke sanatkumAra aura mAhendra ye do indra kahe gaye haiM / brahmaloka aura lAntaka ina do kalpoM ke brahma aura lAntaka ye do indra kahe gaye haiM / mahAzukra aura sahasrAra ina do kalpoM ke mahAzukra aura sahasrAra ane RSi pAlaka che. bhUtavAdInA be IdronAM nAma Izvara ane mahezvara che. kendritanA che IdronAM nAma suvatsa ane vizAla che. mahAkadritonAM nAma hAsya ane hAsyarati kahyAM che. kRmAMDanA ba indronAM nAma zveta ane mahAta kahyAM che. . 7. pataMga ane pataMgApati e be pataMganA IndrA kahyAM che. A 8 tiSka denA be IndronAM nAma nIce pramANe che-(1) candra ane (2) sUrya saudharma ane IzAna IndronAM nAma zaka ane IzAna kahyAM che. eja pramANe sanakumAra ane mahendra kalpanA IndronAM nAma sanaskumAra ane mahendra kahyAM che. brahmaleka ane lAntaka ka95nA idronAM nAma brahma ane lAntaka che. mahAzuka ane sahastrAra kalapanA IndronAM nAma mahAzukra ane sahastrAra che. zrI sthAnAMga sUtraH 01 Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 2 u0 3 sU0 36 dvIpasamudrANAmindranirUpaNam 465 prajJaptau, tadyayA-prANatazcaiva acyutazcaiva / mahAzukrasahasrArayoH khalu kalpayorvimAnAni dvivarNAni prajJaptAni, tadyathA-hAridrANi caitra zuklAni caiva / aveyakAnAM devAnAM-( avagAhanA ) dve ratnI Urdhvamuccatvena prajJaptA // mU0 36 // ||dvitiiysthaane tRtIyoddezakaH samAptaH // 2-3 // TIkA-'do asurakumAriMdA ' ityAdi / asurakumArAdi stanitakumAraparyantAnAM dazAnAM bhavanapatinikAyAnAM merumAzritya dakSiNottaradigdvayAzritatvena dvividhatvAt viNshtirindraaH| tatra camaro dakSiNadigvartinAm indraH, valI tUttaradigvartinAmityevaM sarvatra vijJeyam20 / evaM pizAye do indra kahe gaye haiM / Anata prAgana AraNa acyuta ina kalpoM ke prANata aura acyuta ye do indra kahegaye haiM tathA mahAzukra aura sahasrAra kalpoM ke vimAna hAridravarNa (pIlA) aura zuklavarNa cAle kahe gaye haiN| aveyaka devoM ke zarIra kI avagAhanA dvi ratnipramANa hai| asurakumAra se lekara stanitakumAra taka daza bhavanapatinikAyoM ke 20 indra haiM meru kI dakSiNa aura uttaradizA ko lekara bhavanapatinikAya do prakAra ke ho jAte haiM inameM jo dakSiNadigvartI bhavanapatinikAya hai usakA indra camara hai aura jo uttaradigavartInikAya hai usakA indra calI hai, isa taraha se nAgakumAra Adi ke viSaya meM bhI dakSiNa aura uttara dizA meM rahane kI apekSA se kramazaH dharaNa aura bhUtAnandaAdi indroM kI vyavasthA samajhanA caahiye| Anata, prANuta, AraNa, ayuta, A kapanA be IndronAM nAma prANuta ane azruta kahyA che ke 10 | mahAzukra ane sahastrAra kalapanA vimAne hAridra (pILA) ane sapheda varNavALAM kahyAM che. raiveyakavAsI devanA zarIranuM pramANa be patnipramANu kahyuM che. asurakumArathI laIne svanitakumAra sudhInA daza bhavanapatinikAnA 20 Idro che. merunI dakSiNa ane uttara dizAnI apekSAe bhavanapatinikAyanA be prakAra paDI jAya che. dakSiNa dizAvatI je bhavanapati nikAya che tene Indra camara che ane uttara dizAvatI je bhavanapati nikAya che tene Indra bali che. eja pramANe nAgakumAra AdinA viSayamAM paNa samajavuM. dakSiNa ane uttara dizAmAM rahenArA nAgakumAronA IdronAM nAma anukrame dharaNa ane bhUtAnaMda samajavA. eja pramANe bAkInA suparNakumAra AdinA uttara ane dakSiNanA indro viSe paNa samajavuM. zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466 sthAnAGgaso cAnArabhya gandharSa paryantAnAmaSTAnAM vyantaranikAyAnAM dviguNatvAt SoDazendrAH16 / aprajJaptika ( aNapaniya ) devAnArabhya pataGgadevAntAnAmapyaSTAnAmeva vyantaravizeSarUpa nikAyAnAM dviguNatvAt SoDazendrA iti 16 / jyotiSkadevAnAM candrasUryANAmasaMkhyAtatve'pi jAtimAtrApekSayA dvAveva candramUryAkhyAvindrau 2 / saudharmAdyacyutapayantAnAM dvAdazAnAM kalpAnAM dazasaMkhyakA indrAH 10 / ityevaM sarvasaMkalane catuHpaSTirindrA bhavantIti / devAdhikArAttannivAsabhUtavimAnavaktavyatAmAha-'mahAsukka0' ityAdi, sarva sugamam / navara hAridrANi pItAni, zuklAni-zvetAni / saudharmAdi ___ isI prakAra pizAca se lekara gandharvataka ke ATha vyantaranikAyoM ke dviguNa hone se indra 16 hote haiN| aprajJaptika Adi deva vyantara vizeSa haiN| ye bhI ATha hI hote haiM / ina AThoM ke bhI eka 2 ke do 2 indra hote haiM isa taraha inake bhI 16 indra hote haiN| ___ yadyapi jyotiSka devarUpa candra aura sUrya asaMkhyAta haiM phira bhI jAti mAtrakI apekSAse hI eka candrako aura eka sUryako indra kahA gayA haivaise to jitane candra aura sUrya haiM / saudharma se lekara acyuta paryaMta 12 kalpoM ke 10 indra haiM / saba milakara ina indroM kI saMkhyA 64 hai| devoM ke adhikAra ko lekara mUtrakAra aba unake nivAsasthAnabhUta vimAnoM ke viSaya meM kathana karate haiM kyoM ki deva vimAnoM meM rahA karate haiM (mahAsukka0 ) ityAdi-yaha saba sugama hai-hAridra padase pIlA varNa aura zuklapada se zvetavarNa gRhIta hue haiM / saudharma Adi vimAnoM - eja pramANe pizAcathI laIne gandharva paryantanA ATha vyatara nikAyomAM paNa pratyekanA e Indrone hisAbe kula 16 Indro thAya che. aprajJaptika Adi deva vyaktara vizeSa ja che. te ATha prakAranA vyantara vizenA paNa babbe Indro hoya che, tethI temanA kula 16 Indro thAya che. je ke tiSka de rUpa candra ane sUrya to asaMkhyAta che, chatAM paNa jAtimAtranI apekSAe ja eka candra ane eka sUryane indra kahevAmAM Avela che. Ama to jeTalA candra ane sUrya che te sau IndrarUpa ja che. saudharmathI laIne azruta paryaMtanA bAra kalapanA 10 Indro che. A rIte sadhA bhajIne 20+16+1+2+10%64 chandro thAya che. devano adhikAra cAlI rahyo hovAthI have sUtrakAra temanA nivAsasthAnarUpa vimAnanA viSayamAM prarUpaNa kare che, kAraNa ke teo vimAnamAM 27 che "mahAsukka0 " tyAdi. mA sUtrAno mAyA sugama cha, DAridrapathI paLe varNa ane zukalapadathI vetavaNuM grahaNa karAya che. saudharma Adi zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 2 u0 3 sU0 36 dvIpasamudANAmindranirUpaNam 467 vimAnavarNaviSayaH kramazcAyam-saudharmezAnayoH paJcavarNAni vimAnAni / tato dvayoH sanatkumAramAhendrayoH kRSNavarNavarjitAni caturvarNAni / punayobrahmalokalAntakayoH kRSNanIlavarNa vihAyAnyatrivarNAni / tataH punardvayormahAzukrasahasrArayoH potAni zuklAni ca / tato'nantara zuklAnyeveti, uktaJca " sohamme paMcavannA, ekkagahANI uvajA shssaaro| do do tullAkappA, teNa paraM puMDarIyAiM // 1 // " chAyA-saudharma paJcavarNAni, ekaikahAnistu yAvat sahasrAraH / dvau dvau tulyau kalpau, tena paraM puNDarIkANi // 1 // iti / devAdhikArAdeva dvisthAnakAnupAtinI teSAmavagAhanAmAha-gevejjagANaM' ityAdi, aveyakAnAM devAnAmavagahanA Urboccatvena dve ratnI-ratni dvayaparimitA prajJaptA bhagavatA // su0 36 // // iti dvisthAnakasya tRtIya uddezakaH samAptaH // 2-3 // ke varNa isa prakAra se hai saudharma aura IzAna meM pAMcoM varNavAle vimAna haiN| sanatkumAra aura mAhendra ina do kalpoM meM kRSNavarNavarjita cAravarNa vAle vimAna haiN| brahmaloka aura lAntaka meM kRSNa, nIla varNa varjita tIna varNavAle vimAna haiM mahAzukra aura sahAsrAra devaloka meM pIta aura zuklavarNavAle vimAna haiM / inake bAda zuklavarNake hI vimAna haiN| kahA bhI hai-" sohamme paMcavannA" ityaadi| ____yahAM dvisthAnoM kA prakaraNa cala rahA hai isaliye graiyeyaka nivAsI devoM kI hI yahA~ zarIrAvagAhanA kahI gaI hai-ki-"gevejagANaM" graiveyaka deyoMkI zarIrAvagAhanA U~cAIkI apekSA ratnipramANa hai // sU0 26 // dUsare sthAnakakA tIsarA uddezA saMpUrNa // 2-3 vimAnanAM varNana A pramANe che-saudharma ane izAnamAM pAMca varNavALAM vimAne che. sanakumAra ane mahendra kapamAM kRSNavarNa sivAyanA cAre varNanAM vimAne che. brahmaleka ane lAntakamAM kRSNa ane nIlavarNa sivAyanA traNe varNanAM vimAne che. mahAzuka ane sahastrAra kalpamAM pati ane zukala varNanAM vimAne che. tyArapachInAM kalpamAM zukalavarNavALAM ja vimAne che. kahyuM paNa che ke - " sohamme pacavannA" tyAdi be sthAne adhikAra cAlake hevAthI zaiveyaka nivAsI devAnI ja zarIrAvAnA bhI aTa 42vAmA bhAvI cha. "gevejjagANaM " aveya:niyAsI denA zarIranuM pramANuM-uMcAInI apekSAe be rAtnipramANu kahyuM che. sU. 36 bIjA sthAnakane trIjo uddezaka saMpUrNa che 2-3 che zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ PEO sthAnAGgasUtre atha caturthoddezakaH prArabhyate gatastRtIya uddezakaH, sAmprataM caturthaH prArabhyate, asya ca jIvAjIvanirUpamamatibaddhasya pUrveNa sahA'yamabhisambandhaH - pUrvasminnuddezake pudgaladharmA jIvadharmAzrAbhihitAH, yatra tu ' sarvajIvAjIvAtmaka' mitivAcyam, anena sambandhena prApta syAsyodezakasye mAnyAdyAni paJcaviMzatiH sUtrANi - ' samayAivA ' ityAdi / " evamanantarasUtreNa cAyaM sambandhaH - tRtIyodezakasyAntimasUtre jIvavizeSANAmuvalakSaNa dharmo nirUpitaH atra tu dharmAdhikArAdeva samayAdisthitilakSaNo dharmoM jIvAjIvasambandhI jIvAjIvatathA dharmadharmiNorabhedenocyate, tatra yAvantaH kAlacauthA uddezekA prAraMbha tRtIya uddeza samApta ho cukA, aba cauthA uddezA prAraMbha hotA hai| isameM jIva aura ajIva kA nirUpaNa huA hai-tRtIya uddeze ke sAtha isa kA saMbaMdha isa prakAra se hai - tRtIya uddeze meM pudgaladharma aura jIva dharma kahe gaye haiM yahA~ saba jIvAtmaka hai yaha kahanA hai isI saMbaMdha se prApta usa uddezaka ke ye " samayAi vA " ityAdi 25 sUtra haiM / ina sUtroMkA bhI anantara sUtra ke sAtha aisA sambandha hai ki tRtIya uddezaka ke antima sUtra meM jIva vizeSoM kA uccatvarUpa dharma nirUpita huA hai, parantu yahAM dharma ke adhikAra ko lekara hI jIvAjIva saMbaMdhI samayAdi sthitirUpa jo dharma aura dharmI ke abheda kI apekSA se jIvA jIvarUpa se kahA jAne vAlA hai so inameM jitane bhI kAla ke pramANa haiM ceAthA uddezaka prAraMbha trIjI uddezaka pUrA thayA, have cASA uddezakanA prAraMbha thAya che. A uddezakamAM jIva ane ajIvanuM nirUpaNa thayuM che. trIjA uddezaka sAthe A udde zakanA sabaMdha A pramANe che-trIjA uddezakamAM pudgaladharma ane jIvadharmanuM kathana karyuM che. ahIM e kahevAnuM che ke khadhAM dravyeA jIva ane ajItrarUpa che. A saMkha'dhane anulakSIne 66 samayAi vA " ItyAdi 25 sUtreA ahIM ApavAmAM AvyAM che. A sUtreAnA AgalA sUtra sAthe A prakAranA sabadha che--trIjA uddezakanA chellA sUtramAM jIvazeSAnI uMcAIrUpa dharmanuM rUpaNa thayuM che. parantu ahIM dharmAMnA adhikArane anulakSIne ja jIvAjI saMbaMdhI samayAddhi sthitirUpa je dharma che tene dhama ane dharmInA abhedanI apekSAe jIvAjIva rUpe prakaTa karavAmAM AvavAnA che. kALanA jeTalAM pramANa che e sau pramANeAmAM zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA02 u04 sU0 37 samayAdinAM nirUpaNam 469 pramANAsteSAM sarveSAyAdhaH paramasUkSmaH samaya iti tamadhikRtya kAlaprarUpaNAmAha'samayAi vA ' ityaadi| mUlam-samayAi vA AvaliyAi vA jovAi ya ajIvAi ya pavuccai 1 / ANapANUi vA thovAi vA jIvAi ya ajIvAi ya pavuccai 2 / khaNAi vA lavAi vA jIvAi ya ajIvAi ya pavuccai 3 / evaM muhuttAi vA, ahorattAi vA4, pakkhAi vA mAsAi vA 5, uti vA ayaNAi vA6, saMvaccharAi vA jugAi vA7, vAsasayAi vA vAsasahassAi vAda, vAsasayasahassAi vA vAsakoDIi vA9, puvvaMgAi vA puvAi vA10, tuDiyaMgAi vA tuDiyAi vA 11, aDaDaMgAi vA aDaDAi vA 12, avavaMgAi vA athavAi vA13, hUhU aMgAi vAhUhayAivA14,uppalaMgAi vA uppalAi vA15, paumaMgAi vA paumAi vA16, NaliNaMgAi vA NaliNAi vA 17, accha. NikuraMgAi vA acchaNiurAivA18, auyaMgAi vA auyAi vA 19, NauyaMgAi vA NauyAi vA 20, pauyaMgAi vA pauyAi vA21, cUliyaMgAi vA cUliyAi vA22, sIsapaheli. yaMgAi vA sIsapaheliyAi vA 23, paliovamAi vA sAgarovamAi vA 24, ussappiNAti vA osappiNIti vA jIvAi ya ajIvAi ya pavuccai // sU0 37 // chAyA-samayA iti yA AvalikA iti yA jIvA iti ca ajIyA iti ca procyate 1 / AnaprANA iti vA stokA iti vA jIvA iti ca ajIvA iti ca mocyate 2 / kSagA iti vA lavA iti vA jIvA iti ca ajIvA iti ca pocyate 3 / evaM muhartA iti vA ahorAtra iti vA 4, pakSA iti yA mAsA iti yA 5, zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 470 sthAnAGgalo Rtaba iti vA ayanAnIti vA 6, saMvatsarA iti vA yugA iti vA 7, varSazatAnIti vA varSasahasrANIti vA 8, varSa zatasahasrANIti vA varSa koTaya iti vA 9, pUrvAGgAnIti vA pUrvANIti vA 10, truTitAGgAnIti vA truTitAnIti vA 11, aTaTAGgAnIti vA aTaTAnIti vA 12, avavAGgAnIti vA avavAnIti vA 13, hahakAGgAnIti vA ihakAnIti vA 14, utpalAGgAnIti vA utpalAnIti vA 15, padmAGgAnIti vA pAnIti vA 16, nalinAGgAnIti vA nalinAnIti vA 27, akSanikurAGgAnIti vA akSanikurANIti vA 18, ayutAGgAnIti vA ayutAnIti vA 19, nayutAGgAnIti vA nayutAnIti vA 20, prayutAGgAnIti vA prayutAnIti vA 21, cUlikAGgAnIti vA cUlikA iti vA 22, zIrSa prahelikAGgAnIti yA zISa prahelikA iti vA 23, palyopamAnIti vA sAgaropamAgIti vA 24, utsarpiNya iti vA avasarpiNya iti vA jIvA iti ca ajIvA iti ca procyate / TIkA-'samayAi vA ' ityAdi-samayA iti vA / 'samayAH ityatra atItAdivivakSayA bahutvAd bahuvacanam / evaM sarvatra vijJeyam samayaH-paTazATikApATanakamaladalazatapatibheda-tArayantrazabdasaMcaraNAdhanekodAharaNo una saba meM saba se prathama paramasUkSma samaya hai ataH isI bAta ko lekara sUtrakAra ne yahAM kAla kI prarUpaNA kI hai 'samayAi yA AvaliyAi yA' ityAdi TIkArtha-samaya athavA AvalikA ye jIva aura ajIvarUpa kahe gaye haiM isakathana kA tAtparya aisA hai ki yahAM jo "samayAH" aisA bahuvacana rakhA gayA hai vaha atItAdi samayoM meM bahutA hone kI vivakSA se rakhA gayA hai isI taraha se anyatra bhI jAnanA cAhiye yaha samaya parama sUkSma hotA hai isakA khaNDa nahIM ho sakatA hai yaha niravayavarUpa hotA haitathA yaha kAla vizeSarUpa hotA hai samaya kI sattA ke anumApaka pttsauthI vadhAre sUkSama samaya che. te kAraNe sUtrakAra have samaya Adi rUpa kALanI nIce pramANe pr35| 42 cha-" samavAi vA AvaliyAi vA " tyAdi. samaya athavA AvalikA, e bannene jIva ane ajIvarUpe prakaTa karavAmAM Avela che. A kathananuM tAtparya nIce pramANe che - maDI 2 " samayAH " 'samayo samayayana pA52pAmA mAyuM cha te anIta (bhUtakALa) Adi samayamAM bahuttA hovAnI apekSAe vaparAyuM che, eja pramANe anyatra paNa samajavuM A samaya atizaya sUkSma hoya che, tene vibhAga thaI zakatuM nathI, te niravayarUpa hoya che, tathA te kALavizeSa rUpa gaNAya che. samayanI sattAnA anumApaka (mApavAnA sAdhanarUpa) paTa zrI sthAnAMga sUtra 01 Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 2 u0 4 su0 37 samayAdInAM nirUpaNam 471 palakSitaH paramamUkSmo'bhedho niravayavaH kAlavizeSaH / yathA paTazATikApATane pUrva prathamatantucchedo bhavati. tatrApyekatantAvasaMkhyAtAH pakSamasaMghAtA vartante, evaM caikasmin samaye yAvantaH saMghAtAcchidyante tairanantaiH saMghAtaiH sthUlatara eka eva saMghAto vivakSyate, etAdRzAzca sthUlatarAH saMghAtA ekaikasmin pakSmaNyasaMkhyAtA bhavanti, teSAM krameNa chedane asaMkhyAtasamayai revoparitanapakSamacchedo bhavatyekasya pakSmaNacchedane yAvAn kAlo vyatyeti tasyAsaMkhyAtatamo'zaH samaya ucyte| samayasya vizeSavyAkhyAjijJAsubhirupAsakadazAGgamUtrasya prathamamUtre matkRtAyAmagAradharmasaJjIvanITIkAyAM zATikA kA pATana, kamala ke zatadaloM (sodala) patra kA chedana aura tArayantra zabda saMcAraNa Adi aneka udAharaNa haiM-hama jaba paTazATikA ko phADate haiM taba hameM pratIta to aisA hI hotA hai ki paTazATikA bahuta hI zIghratA se phaTa gaI hai-parantu aisA nahIM hai kyoM ki paTazATikA jaba phADI jAtI hai taba usa samaya usakA prathama tantu phaTatA hai isa prathama tantu meM bhI asaMkhyAta pakSma saMghAta hote haiM eka samaya meM jitane saMghAta chidate haiM phaTate haiM-una ananta saMghAtoM kA sthUlatara eka hI saMghAta vivakSita hotA hai-aise sthUlatara saMghAta eka pakSma meM asaMkhyAta hote haiM isa krama se chedana hone para asaMkhyAtasamayoM meM hI uparitana pakSma kA chedana hotA hai-isa taraha eka pakSma ke chedane meM jitanA kAla lagatA hai usakA asaMkhyAtavAM aMza hI samaya kahA gayA hai isa samaya kI vizeSa vyAkhyA ke icchukoM ko upAsakadazAGga kI AgArasaMjIvanI TIkA ke zATikAnuM pATana (vastrane phADavAnI kiyA ), kamalanA zatadalonuM chedana, ane tArayaMtra zabda saMcAraNa Adi aneka udAharaNa che. jayAre ApaNe koI vastrane phADIye chIe, tyAre ApaNane evuM lAge che ke te vastra ghaNuM ja ochA samayamAM phATI jAya che, paraMtu te mAnyatA barAbara nathI, kAraNa ke jyAre te paTazATikAne (vastrane) phADavAmAM Ave che, tyAre (te samaye) te tene prathama taMtu phATe che. te prathama taMtumAM paNa asaMkhyAta pakSama ( ati bArIkamAM bArIka) saMghAta hoya che. eka samayamAM jeTalA saMghAta chedAya che-phATe che te ananta saMghAtane sthUlatara eka ja saMghAta vivakSita hoya che. evA sthUlatara saMghAta eka paphamamAM asaMkhyAta hoya che. A kame chedana thatAM thatAM asaMkhyAta samayamAM ja uparitana ( sauthI uparanA) pakSamanuM chedana thAya che. A rIte eka paphamanA chedanamAM jeTale kALa lAge che tenA asaMkhyAtamAM aMzarUpa kALane samaya kahe che. A samayanI vizeSa vyAkhyA jANavAnI IcchAvALA pAThakae upAsakadazAMganA pahelA sUtranI agAsaMjIvanI TIkA zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 472 sthAnAsUtre vilokniiym| tathA-asaMkhyAtasamayasamudAyAtmikaikA''valikA, sA ca kSullakamavagrahaNakAlasya SaTpaJcAzaduttaradvizatatamabhAgabhUnA / samayA iti vA AvalikA iti vA yaH kAlapadArthastadavirodhena jIvA iti ca jIvaparyAyatvAt paryAyaparyAyiNozca kathaJcid bhedAt , tathA ajIvAnAM pudgalAdInAM paryAyavAd ajIvA iti ca procyte| samayAdayo jIvAdivyatirekamAno na bhavanti, tathAhisAdi saparyavasAnAdibhedabhinnA yA jIvAjIvAdInAM sthitistadbhedA: samayAdayaH santi / sA ca sthiti vAjIkyordhamaH, sa dharmazca dharmiNo nAtyantaM bhedavAn , ato dharmadharmiNorabhedopacArAt samayA AyalikAzca jIvAjIvatvena vypdishynte| prathama sUtra kI TIkA meM avalokana karanA caahiye| tathA asaMkhyAta samayoM kI eka AyalikA hotI hai-yaha AvalikA kSullaka bhavagrahaNarUpa kAla kI256 ve bhAgarUpa par3atI hai, samaya athavA AvalikArUpa jo kAlavizeSa hai so inake sAtha jIvAdikA koI virodha nahIM hai-ataH ye jIya ke paryAyarUpa haiM aura paryAya aura paryAyI meM kathaMcit abhedamAnya haA hai isaliye ye jIva aura ajIva AdirUpa kahe gaye haiN| samayAdika jIyAdika se bhinna nahIM haiM isa kathana kA bhAva aisA hai ki sAdi saparyavasAna Adi bhedavAlI jo jIvAjIvAdikoM kI sthiti hai usI ke bheda to samayAdika haiM yaha sthitijIva aura ajIca kI dharmarUpa hai yaha - dharma apane dharmI se atyanta bheda vAlA nahIM hotA hai isaliye dharma aura dharmI meM abhedopacAra se samaya aura AvalikA ye saba jIva aura ajIyarUpa se vyapadeza ko prApta ho jAte haiN| yadi dharma kA dharmI se atyanta bheda mAnA jAyagA to vaha usase sarvathA viprakRSTa vAMcI levI. asaMkhyAta samayanI eka avalikA thAya che. A AvalikA sulaka bhavagrahaNarUpa kALanA 256 mAM bhAgapramANa hoya che. samaya athavA AvalikArUpa je kALavizeSa che, temanI sAthe jIvAdikano keI virodha nathI tethI teo jIvanI paryAyarUpa che ane paryAya ane paryAyImAM kaMIka aMze abheda mAnavAmAM Ave che, tethI temane jIva ane ajIva AdirUpe kahevAmAM AvyA che. samayAdika jIvAdikathI bhina nathI." A kathanane bhAva nIce pramANe che. sAdi saparyavasAna (anta yukata) Adi bhedavALI jIrAdikanI je sthiti che, tenA ja bheda te samayAdika che. A sthiti jIva ane ajIvanA dharmarUpa che. A dharma pitAnA dhamI karatAM atyaMta bhedavA nathI tethI dharma ane dharmamAM abhedapacAranI apekSAe samaya ane AvalikA jIva ane ajIva rUpa vyavahArane prApta thaI jAya che. je dharmane dharmathI atyanta bheda mAnavAmAM Ave, to tenA karatAM bilakula bhinna thaI javAne zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 2 u0 4 sU0 31 samayAdInAM nirUpaNam 473 atyantabhede hi viprakRSTadharmamAtropalabdhau pratiniyatadharmiviSayaH saMzayo na syAt , tadanyebhyo'pi tasya bhedAvizeSAt / dRzyate ca yadA kazcit haritatarutaruNazAkhAprasaravivarAntarataH kimapi zuklaM pazyati tadA 'kimiyaM patokA kiM vA blaakaa?| ityevaM pratiniyatamiviSayaH saMzaya iti / abhede'pi sarvathA saMzayAnutpattireva, guNagrahaNata eva tasyApi gRhItatvAditi / iha tvabhedanayAzrayaNAt--' jIvAi ya' ityAdhuktam / iha ca samayAvalikAlakSaNapadArthadvayasya pratyekaM jIvAjIvAtmakatayA -bhinna ho jAne ke kAraNa usakI upalabdhi hone para pratiniyata dharmIviSayaka jo saMdeha hotA hai vaha nahIM ho sakegA, kyoM ki yaha jisa prakAra se vivakSita dharmI se bhinna hai usI prakAra se yaha anya avivakSita dharmI se bhI bhinna hai to phira vaha pratiniyatadharmIviSayaka hI saMdeha ko kyoM utpanna karegA anya dharmIviSayaka saMdeha ko usI kAla meM yaha kyoM nahIM utpanna karegA avazya hI utpanna karegApratiniyata vastu viSayaka saMdeha hotA nahIM hai aisA to nahIM hama jaba bahUta dUra se hare vRkSa kI zAkhAoM ke madhya meM koI sapheda vastu dekhate haiM to hameM aisA saMdeha hotA hI hai -ki kyA yaha patAkA hai yA balAkA (bagaloMkI paMkti) hai ? yadi dharmako dharmI se sarvathA abhinna hI mAnA jAyagA-tabhI pratiniyatavastu viSayaka saMdeha utpanna nahIM ho sakegA kyoM ki guNake grahaNase usase abhinna usa vastu kA grahaNa ho hI jAyegA isI kAraNa abhedanaya ke AzrayaNa se "jIvAi ya" ityAdi pATha kahA gayA hai| yahAM ye samaya AvalikArUpa padArthadvaya kAraNe tenI upalabdhi (prApti) thatAM pratiniyata dharmiviSayaka je saMdeDa thAya che te nahIM thaI zake, kAraNa ke je prakAre te vivakSita dharmIthI bhinna che eja prakAre te avivakSita dharmIthI paNa bhinna che, te pachI te pratiniyata dharmi viSayaka ja saMdeDa kema utpanna karaze? anyadharmiviSayaka saMdeha eja kALe te kema nahIM utpanna kare ? avazya utpanna karaze ja. pratiniyata vastuviSayaka saMdeha utpanna na thatuM hoya evI vAta te banatI nathI. ApaNe jyAre lIlA vRkSanI zAkhAonA madhyabhAgamAM kaI sapheda vastune dekhIe chIe tyAre ApaNane e saMdeha thAya che ke te patAkA che ke bagalAnI paMkti che ? je dharmane dhamathI sarvathA abhinna ja mAnavAmAM Ave te paNa pratiniyata vastuviSayaka saMdeDa utpanna nahIM thaI zake, kAraNa ke guNanA ghaDaNathI te guNathI abhinna evI te vastu grahaNa thaI ja jaze. eja kAraNe abheda nayane AdhAre " jIvAi ya" tyAta apAmA maa0ye| che. mI ta samaya bhane pani thA 60 zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 574 sthAnAGgasUtre bhaNanAd dvisthAnakAvatAro vijJeyaH / evamuttarasUtrANyapi jJeyAni / vizeSatu vakSyAmaH-' ANApANUti vA ' ityAdinA AnaprANaH-ucchvAsaniHzvAsakAlA, saca saMkhyAtAvalikAmamANaH / uktazca-" haTThassa aNavagallassa, niruvakiTThassa jNtunno| ege UsAsanIsAse esa pANutti vuccaI // 1 // " iti / chAyA-hRSTasyAnavaglAnasya, nirupakliSTasya jantoH / / eka ucchvAsaniHzvAsaH, eSa prANa ityucyate // 1 // iti / yadvA-dvipaJcAzadadhikatricatvAriMzacchata (4352 ) saMkhyakAvalikAparimita eka AnaprANa iti vRddhAH / jIva ajIvarUpa haiM isa prakAra ke kathana se dvisthAnaka meM unakA abatAra huA hai aisA jAnanA cAhiye isI taraha se Age ke sUtroM ko bhI jAnanA cAhiye 1 / "aNapANUi cA thovAi vA jIvAi ya ajIcAi ya" ityAdi / zvAsocchvosa athavA stoka ye saba bhI jIvarUpa aura ajIvarUpa haiM ucchvAsaniHzvAsa kAla kA nAma AnaprANa hai / yaha ucchvAsa niH zvAsa kAla saMkhyAta AvalikA pramANarUpa hotA hai| kahA bhI hai" hadussa aNavagallassa" ityAdi / jo manuSya duSTa arthAt utsAhayukta ho tathA anavaglAna glAnirahita arthAt nIrogI ho, tathA nirupakliSTa arthAt mAnasika aura kauTumbika kleza se rahita ho, aise manuSya ke eka ucchvAsa nizvAsa ko prANa kahate haiM // 1 // athavA-4352 AyalikApramANa eka AnaprANa hotA hai aisA rUpa be padArthone jIva avarUpa prakaTa karavAmAM Avela che. A prakAranA kathanane lIdhe dristhAnamAM (be bela) temanI gaNatarI karavAmAM AvI che, ema samajavuM. eja pramANe pachInAM sUtre viSe paNa samajavuM. | 1 " ANapANUi vA thovAi vA jIvAi ya ajIvAi ya" tyAha zvAsozvAsa ane staka paNa jIvarUpa ane ajIvarUpa che. ucchavAsa nizvAsakALanuM nAma AnaprANa che. te ucchavAsa niHzvAsakALa saMkhyAta AvaCarprbhaar DAya che. 4yuM 5 cha-" haTThassa aNavagallassa" tyAha je manuSya utsAhayukta hoya, anavaglAna ( glAnirahita athavA nIrogI) hoya, tathA nirupakilaSTa (mAnasika ane kauTuMbika kalezathI rahita) heya, evA manuSyanA eka ucchavAsa niHzvAsane prANa kahe che. ( 1 che zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 2 u0 4 sU0 37 samayAdInAM nirUpaNam uktazcataiH - " ego ANApANU, teyAlIsaM sayA u bAvannA / AvaliyamANeNaM, anaMtanANIhiM niddiTTo || 1 // " iti / chAyA - eka AnaprANaH tricatvAriMzacchatAni dvipaJcAzat / AlikAmamANena, anantajJAnibhirnirdiSTaH // 1 // iti / stokaH - saptAnaprANapramANaH / kSaNaH saMkhyAtAnaprANapramANaH - lavaH saptastokapramANaH / evamiti, evaM yathA prAktanasUtratraye ' jIvA iti ca ajIvA iti ca procyate iti pATho bhaNitastathaivetaH prabhRti sarveSUttarasUtreSu bodhya ityarthaH / muhUrttaH - saptasaptatilavapramANaH, uktazca - " satta pANANi se thove satta thovANi se lave / lavANaM sacahattarie, esa muhUte viyAhie // 1 // tiNi sahassA satta sayANi tevattariM caUsAsA / esa muhuto bhaNio, savvehiM anaMtanANI || 1 || chAyA - sapta prANAH sa stokaH, saptastokAH sa lavaH / 'd 475 zrI sthAnAMga sUtra : 01 ( bha01 za0 13 u ) lavAnAM saptasaptatiH, eSa muhUrtto vyAkhyAtaH // 1 // trINi sahasrANi saptazatAni trisaptati zvAsocchvAsAH / eSa muhUrtI bhaNitaH sarvairanantajJAnibhiH || 2 || iti / vRddhajana kahate haiM kahA bhI hai- " ego ANApANU teyAlIsaM " ityAdi / sAta AnaprANa pramANa eka stoka hotA hai| saMkhyAta AnaprANapramANa eka kSaNa hotA hai / sAta stoka pramANa eka lava hotA hai / jisa prakAra pahile ke ina tIna sUtroM meM "jIvA iti ca ajIvA iti ca procyate " aisA pATha kahA gayA hai usI prakAra se " evaM muhUttAi vA ahorattAi vo, pakkhAi vA mAsAi vA " ityAdi 24 ceM sUtrataka " jIvA iti ca, ajIvA iti ca procyate " isa pATha kA Ayojana karanA cAhiye 77 lavoM kA eka muhUrtta hai| athavA 4352 AlikApramANa eka AnaprANa hAya che, evuM vRddhajanA uDe che. udhu pazu che -" ego ANApANU teyAlIsaM " ityAdi. sAta AnaprANa pramANu eka ztAka hAya che. sakhyAta AnaprANa pramANa eka kSaNa hAya che, ane sAta stAkapramANu eka lava DAya che. ne rIte bhAgasA bhae sUtro sAthai " jIvA iti ca, ajIvA iti ca procyate " yA sUtrapATha ApavAmAM bhAvyo che, bhepramANe " evaM muhuttAi vA ahorattAi vA, pakkhAi vA mAsAi vA " ityAdi 24 bhI sUtra sudhI " jIvA iti ca, ajIvA iti ca procyate " mA pAunu sAyonna 12bu leha, 77 Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cha76 sthAnAGgasUtre ahorAtraH-triMzanmuhUrtapramANaH / pakSaH paJcadazAhorAtrapramANaH mAsaH-pakSadayam / RtuH-mAsadvayapramANaH vasantAdirUpaH / ayanam-Rtutrayaparimitam / sNvtsrH-ayndvyprmaannH| yugam-paJcasaMvatsarANi / varSa zatAdIni prasiddhAni / pUrvAGgam-caturazItilakSavarSa pramANam / pUrvam - pUrvAGgameva caturazItilakSaguNitam / pUrvaparimANaM yathA " puvassa u parimANaM, sayariM khalu hoti koDilakkhAo / __ chapannaM ca sahassA, boddhavyA vAsa koDINaM // 1 // iti / chAyA-pUrvasya tu parimANaM, saptatiH khalu bhavanti kottilkssaaH| SaTpaJcAzacca sahasrANi, boddhavyAni varSANAM kottyH|| 1 // aGkato'pi c-70560000000000| saptatiH, tadupariSaTpazcAzat , tadupari ca dazazUnyAni sthApanIyAnIti / truTitAGgaM-caturazIti-lakSaguNita kahA bhI hai-" satta pANANi se thove" itpaadi| tIsa muhUttoM kA eka ahorAtra hotA hai / 15 ahorAtroM kA eka pakSa hotA hai do pakSoM kA eka mAsa hotA hai do mAsa kI eka vasantAdi Rtu hotI hai| tIna RtuoM kA eka ayana hotA hai do ayanoM kA eka saMvatsara hotA hai pAMca saMvatsaroM kA eka yuga hotA hai varSazata Adi prasiddha hI haiM / 84 lAkha varSoM kA eka pUrvAGga hotA hai, 84 lAkha pUrvAGga kA eka pUrva hotA hai| pUrva kA pramANa aisA hI kahA gayA hai-" puvvassa u parimANaM" ityAdi / tAtparya isa gAthA kA aisA hai ki 84 lAkha ko 84 lAkha se guNA kiyA jAtA hai taba isameM varSoM kI saMkhyA kA pramANa 705600 00000000 sattara lAkha karor3a chappana hajAra karor3a varSa jaba hotA hai taba eka pUrva hotA hai, pUrva kA jitanA pramANa hotA hai use svAnu me bhuta thAya che. 4thu 595 cha-" satta pANANi se thove" tyAle. 30 matane eka divasarAta (ahorAtra) thAya che. 15 aherAtane eka pakSa (pakhavADiyuM) thAya che. be pakSene eka mAsa thAya che. be mAsanI vasaMtAdi eka Rtu thAya che. traNa RtuonuM eka ayana thAya che ane be ayananuM eka saMvatsara (varSa) thAya che. pAMca saMvatsarane eka yuga thAya che. 84 lAkha varSonuM eka pUrvIga thAya che ane 84 lAkha pUrvA gene eka pUrva yAya che. pUrvatuM pramANa " pubbassa u parimANaM " tyAhi sUtra dvArA sArnu batAvyuM che-84 lAkhane 84 lAkha vaDe guNatAM je 70560000000000 eka pUrvanuM varSa pramANu sittera lAkha karoDa, chappana hajAra karela che te kALane eka pUrva kahe che. eka pUrvanuM jeTaluM pramANa kahyuM che zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 2 u0 4 sU0 37 samayAdInAM nirUpaNam 477 pUrvaparimANam / evaM truTitAdiSu pUrvasya pUrvasya saMkhyAnasya caturazItilakSaguNane. nottaramuttara saMkhyAnaM bhavati / evaM zIrSa prahelikA paryantaM vijJeyam / tasyAM catunavatyadhikamaGkasthAnazataM bhavati / atra gAthA84 lAkha se guNA karane para eka truTitAGga kA pramANa hotA hai, 84 lAkha truTitAMga kA eka truTita hotA hai, 84 lAkha truTitoM kA eka aTaTAGga hotA hai, 84 lAkha aTAMga kA eka aTaTa hotA hai 84 lAkha aTaTa kA eka adhayAMga hotA hai, 84 lAkha avavAGga kA eka avava hotA hai caurAsI lAkha avava kA eka hUhUkAMga hotA hai, caurAsIlAkha hUhUkAMga kA eka hUhUka hotA hai, caurAsI lAkha hUhUka kA eka utpalAGga hotA hai, caurAsI lAkha utpalaoNga kA eka utpala hotA hai, caurAsI lAkha utpala kA eka payAMga hotA hai, caurAsI lAkha padmAMga kA eka padma hotA hai, caurAsI lAkha pana kA eka nalinAMga hotA hai, caurAsI lAkha nalinAMga kA eka nalina hotA hai, caurAsI lAkha nalina kA eka akSinikurAGga hotA hai, caurAsI lAkha akSinikurAMga kA eka akSinikura hotA hai, caurAsI lAkha akSinikura kA eka ayutAMga hotA hai, caurAsI lAkha ayutAMga kA eka ayuta hotA hai / caurAsI lAkha ayuta kA eka nayutAMga hotA hai, caurAsI lAkha nayutAMga kA eka nayuta hotA hai, caurAsI lokha nayuta kA eka prayutAMga hotA hai, caurAsI lAkha prayutAMga kA eka prayuta hotA eTalA pramANane 84 lAkha vaDe guNavAthI eka truTitAMga pramANukALa thAya che. 84 lAkha truTitAMganuM eka truTita thAya che. 84 lAkha truTitenuM eka aTaTAMga thAya che ane 84 lAkha aTaTagenuM eka aTaTa thAya che. 84 lAkha ane eka avavAMga thAya che ane 84 lAkha avavAMganuM eka avava thAya che. 84 lAkha avavanuM eka hUhUkAMga thAya che ane 84 lAkha hUhUkAMganuM eka hUhUka thAya che. 84 lAkha dUEkanuM eka utpalAMga thAya che ane 84 lAkha u5lAMganuM eka utpala thAya che. 84 lAkha u5lanuM eka paDyAMga thAya che ane 84 lAkha padmAMgenuM eka paddha thAya che. 84 lAkha padmanuM eka nalinAMga thAya che ane 84 lAkha nalinAMganuM eka nalina thAya che. 84 lAkha nalinanuM akSinikarAMga thAya che ane 84 lAkha akSinikurAMganuM eka akSinikura thAya che. 84 lAkha akSinikuranuM eka ayutAMga thAya che ane 84 lAkha ayutAMganuM eka amRta thAya che. 84 lAkha ayutanuM eka nayutAMga thAya che ane 84 lAkha nayutAMganuM eka nayuta thAya che. 84 lAkha nayutanuM eka prayutAMga thAya che ane 84 lAkha zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (c)2 66 icchiya ThANeNa guNNaM, paNasunnaM caurasIti guNiyaM ca / kANaM tavAre, puvaMgAINa muNa saMkhaM // 1 // " iti / chAyA - icchitasthAnena guNyaM, zUnyapaJcakaM caturazItiguNitaM ca / pUrvAGgAdInAM saMkhyA trivArAn kRtvA jAnIhi // 1 // " iti / zIrSa prahelikAntaH kAlaH sAMvyAvahArikaH saMkhyAtaH kAlaH procyate / anena ca prathamapRthivIgatanArakANAM bhavanapativyantarANAM, bharatairavateSu suSamadumAyAH pazcime bhAge manuSyatirakSAM cAyurmIyata iti / kiJca zIrSaprahelikAyAH parato'pyasti saMkhyAtaH kAlaH, sacAnatizAyinAM na vyavahAraviSaya iti kRtvaupamye hai, caurAsI lAkha prayukta kA eka cUlikAMga hotA hai, caurAsI lAkha cUlikAMga kI eka cUlikA hotI hai, caurAsI lAkha cUlikAMga kA eka zIrSaprahelikAMga hotA hai, caurAsI lAkha zIrSaprahelikAMga kI eka zIrSaprahenikA hotI hai / yahAM taka laukika gaNita hai palyopama Adi saba lokottara gaNita haiN| zIrSaprahelikA meM 194 veM aGgasthAna hote haiN| gAthA -" icchiya ThANeNa guNNaM" ityAdi / icchita sthAna se caurAsI lAkha ko guNita karo jitanI bAra guNAoge utanI bArahI pUrvAGga AdikI saMkhyAko jAnalo, arthAt pUrvAGga AdimeM jisakI saMkhyA jAnanI cAheM usako corAsI lAkha se guNAne para agalekI saMkhyA AjAyegI, jaise pUrvAGga ko corosI lAkha se guNAne para pUrva kI saMkhyA A jAyegI, pUrvakA corAsI lAkha se guNAne para truTitAMgakI saMkhyA AyegI, truTitAMgako corAsI lAkha se guNAne para truTitako saMkhyA AjAvegI ityAdi jAna sthAnAGgasUtre prayutAMganuM eka pradyuta thAya che. 84 lAkha prayutanuM eka cUlikAMga thAya che ane 84 lAkha cUlikAMganI eka cUlikA thAya che. 84 lAkha cUlikAnuM eka zISa prahelikAMga thAya che ane 84 lAkha zISa prahelikAMganI eka zISa prahelikA thAya che. ahIM sudhInuM laukika gaNita che. palyeApama Adi leAkeAttara gaNita ( gaNutarI ) che. zISa prahelikA nAmanA je kALa che te 194 akAvALI sakhyA ( varSAMta hisAme ) che. gAthA - " icchiya ThANeNa guNNaM " ityAhi icchita sthAnathI thorAsI lAkhanA guNAkAra kareA, jeTalIvAra guNaze teTalIvAra pUrvAMga AdminI sakhyA jaNAi Avaze. arthAt pUrvAMga AdimAM jenI sakhyA jANavAnI IcchA hoya tene cAryosI lAkhathI guNavAthI AgalAnI sakhyA AvI jaze. jemake pUrvAMgane ceArAsI lAkhathI guNuvAthI pUrvanI sakhyA AvI jaze. pUrvane ceAryAsI lAkhathI guNavAthI truTitAMganI sakhyA AvI jaze truTitAMgane cAryosI lAkhathI guNavAthI trutinI sakhyA AvI jaze, ityAdi samajI levuM. zI prahelikA pantanA zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 2 u0 5 sU0 38 grAmAdInAM jIvAjIvatvanirUpaNam 479 prakSiptaH, ataeva zIrSaprahelikAyAH parataH palyopamADupanyAsaH / tatra palyenopamA yasya tat palyopamam-asaMkhyAtavarSa koTikoTipramANam sAgareNopamA yasya tat sAgaropamam-palyopamakoTikoTi dazakamAnamiti / dazasAgaropamakoTikoTaya utsapiNI / evamavasarpiNIti / / mU0 37 // kAlavizeSayad prAmAdivastuvizeSA api jIvAjIvA eveti dvisthAnakaiH saptacatvAriMzatyUH pAhalenA cAhiye // zIrSaprahelikA taka kA kAla sAMvyAvahArika kAla saMkhyAtakAla kahA hai isa saMkhyAtakAla se prathamapRthivIgata nArakoM kI, bhavanapatiyoM kI, vyantaroM kI, bharatakSetra airavata kSetra meM suSama duSamAke pazcimabhAga meM vartamAna manuSya tiyeJcoMkI AyukA pramANa mApA jAtA hai| kizca-zIrSaprahelikA se Age bhI saMkhyAtakAla hai parantu vaha atizaya jJAna rahita jIvoM ke vyavahAra ko viSaya nahIM hotA hai, aisA samajha kara hI use upamAna meM prakSipta kara diyA hai isI bAta ko batAne ke liye zIrSaprahelikA se Age ke kAla ko palyopama Adi rUpa se prakaTa kiyA gayA hai| palya se jisakI upamA ho vaha palyopama hai yaha palyopamarUpa kAla asaMkhyAta koTi koTi varSa pramANa kA hotA hai| sAgara se jisakI upamA ho vaha sAgaropama hai daza koTikoTi palyopama kA eka sAgaropama hotA hai| 10 koDAkoDI sAgaropama kI eka utsarpiNI aura 10 hI koTAkoTI sAgaropama kI eka avasarpiNI hotI hai arthAt cIsa koDAkoDI sAgaropama kA eka kAla cakra hotA hai / sU0 37 // kALane sAMvyAvahArika kALa-saMkhyAtakALa kahyo che. te saMkhyAnakALa dvArA pahelI pRthvInA nArakonA, bhavanapationA, cantarenA, bharatakSetra ane airAvata kSetramAM suSamadaSamAnA pazcima bhAgamAM vartamAna (vidyamAna) manuSya ane tirya. conA AyunuM pramANa mApI zakAya che. vaLI zIrSaprahelikA pachI paNa saMkhyAtakALa che, paraMtu te anatizAyI ( atizayajJAna vinAnA) jIvanA vyavahAranA viSayarUpa hetA nathI, ema samajIne ja tene upamA dvArA batAvavAmAM Ave che. e vAtane batAvavAne mATe zIrSaprahelikAthI AgaLanA kALane palyopama Adipe prakaTa karavAmAM A vela che. palyanI (meTo khADe) sAthe jenI upamA ApI zakAya che tevA kALane papama kALa kahe che. te pApamarUpa kALa asaMkhyAta kaTi koTi varSa pramANavALA hoya che. je kALane sAgaranI upamA ApI zakAya che, evA kALanuM nAma sAgaropama kALa che. daza keTa keTi pApamano ekasAgaropama kALa thAya che. 10 koDA keDIsAgaropamanI eka utsarpiNI thAya che ane eTalA ja (10) keDADI sAgaropamanI eka avasarpiNuM thAya che. sU. 37. zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 480 060 sthAnAGgasUtre mUlam-gAmAi vANagarAi vA1,nigamAicArAyahANIi vA2, kheDAi vAkabbaDAi vA 3, maMDavAivA doNamuhAi vA 4,paTTaNAi yA AgarAi vA 5, AsamAi vA saMvAhAi vA 6, saMnivasAi yA ghosAivA7, ArAmAivA, ujANAi vADhavaNAivA vaNasaMDAi vA 9,vAcIti vA, pukkharaNIti vA 10, sarAi vA sarapaMtIti vA 11, agaDAi vA talAgAi vA12, dahAi vA NadIti vA13, puDhavIti yA udahIti vA 14, vAyakhaMdhAi vA uvAsaMtarAi vA 15, valayAi vA, viggahAi vA 16, dIvAi vA, samudAi vA17, velAi vA, veiyAi vA18, dArAi vA, toraNAi vA 19, NeraiyAi vA NeraiyAvAsAi yA jAya 20-42 vemANiyAi vA vemANiyAvAsAi vA43, kappAi vA kappavimANavAsAi vA 44, vAsAi vA, vAsaharapavvayAi vA 45, kUDAi vA kUDAgArAi vA 46, vijayAi vA rAyahANIti vA, jIvAi ya ajIvAi ya pavvuccai 47 / chAyAi vA AyavAi vA1, dosiNAi vA aMdhagArAi vA2, omANAi vA ummANAi vA 3, aijANagihAi cA ujjANagihAi vA 4, avaliMbAi vA saNippavAyAi cA jIvAi ya ajIvAi ya pavvuccai 5 / do rAsI paNNattA taM jahA-jIvarAsI ceva ajIvarAsI veva // sU0 38 // chAyA-grAmA iti vA nagarANIti vA 1, nigamAnIti vA rAjadhAnya iti vAra, kheTAnIti vA karbaTAnIti vA 3, maDambAnIti vA droNamukhAnIti vATa, pattanAnIti vA AkarA iti vA 5 AzramA iti vA saMvAhA iti vA6, saMnivezA iti vA ghoSA iti vA7, ArAmA iti vA udyAnAnIti vA 8, vanAnIti vA vanakhaNDA iti vA9, vApya iti vA puSkariNya iti vA 10, sarAMsIti vA saraHpajaktaya iti vA 11, avaTA iti vA taDAgA iti vA 12, hRdA iti vA nadya iti bA 13 pRthivya iti vA udadhaya iti vA 14, vAtaskandhA iti vA avakAzAntarANIti vA 15, valayAnIti vA vigrahA iti vA 16. dvIpA iti vA samudrA iti yA 17, pelA iti vA vedikA iti yA 18, dvArANIti yA toraNAnIti yA 19, nairayikA iti vA nairayikA vAsA iti vA yAvat 20-42 vaimAnikA iti vA vaimAnikAvAsA iti vA 43, kalpA iti vA kalpavimAnAvAsA iti vA 4. varSANoti vA varSa dharaparvatA iti vA 45, kUTAnIti cA kUTAgArANIti vA vijayA iti vA rAjadhAnya iticA jIvA iti ca ajIvA iti ca pocyata 47 // zrI sthAnAMga sUtra 01 Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 2 u0 4 sU0 38 prAmAdInAM jIvAjIvatvanirUpaNam rI chAyA - iti vA AtapA iti vA 1, jyotsnA iti vA andhakArANIti vA2, avamAnAnIti vA, unmAnAnIti vA 3, atiyAnagRhANIti vA udyAnagRhANIti vA4, avaliyA iti vA zanaiH prapAtA iti vA jIvA iti ca ajIvA iti ca procyate 5 / dvau rAzI prajJaptau tadyathA - jIvarAzIzcaiva ajovarAzizcaiva / / sU0 38 // TIkA- 'gAmAivA' iti / eSu saptacatvAriMzatsUtreSu pratyeka dvike 'jIvAiya ajIvAiya pavaccai' ityAlApakaH saMyojanIyaH, tathAhi gAmAivA nagarAivA jIvAiya ajIyA iya paccara, nigamAivA rAyahANIivA jIvAiya ajIvAhaya pavuccai " evaM sarvatra vijJeyam / grAmAdInAM ca jIvAjIvatA prasidvaiva teSu tadvayorniyamataH sadbhAvAt / anyat sugamam / navaram - grAmAH - karAdigamyAH, yadvA-grasanti guNAnitigrAmAH, kAlavizeSa kI taraha grAmAdivastuvizeSa bhI jIva ajIva rUpa hI hai isa viSaya ko aba sUtrakAra dvikasthAnakavAle 47 sUtroM dvArA prakaTa karate haiM- " gAmAi vA nagarAha vA nigamAi vA " ityAdi / TIkArtha - ina 47 sUtroM meM pratyeka do do sUtroM meM "jIvAi ya ajIvAha ya pabucai " aisA AlApaka jor3anA cAhiye jaise -" gAmAi vA nagarAi vA jIvAi ya ajIvAi ya pavucai, nigamAi vA rAyahANIi bA jIvAi ya ajIvAi ya pavuccai " isI taraha se sarvatra jAnanA cAhiye grAmAdikoM meM jIvAjIvarUpatA prasiddha hI hai kyoM ki unameM ina donoM kA niyama se sadbhAva rahanA hai| bAkI kA aura saba sugama hai| jinameM Teksa kara Adi lagatA hai ve grAma haiM athavA guNoM kA jahAM grasana hotA hai arthAt bodha rahita jahAM kI janatA hotI hai ve grAma haiM, jahAM para 18 aThAraha kALavizeSanI jema grAmAdi vastuvizeSa paNa jIva ajIva rUpa ja hAya che. A viSayane sUtrakAra dvisthAnakavALAM 47 sUtro dvArA prakaTa kare che-- [< gAmAi vA nagarAi vA nigamAi vA " ityAhi yA 47 sUtro dvArA prati pratyeka " sAthai "jIvAi ya bhaDe-" gAmAi vA sUtranI ajIvAi ya pavucai masUtra vo lehAthe nagarAi vA jIvAi ya ajIvAi ya pavucai, nigamAi vA rAyahANIi vA jIvAi ya ajIvAiya pavucai " A pramANe pratyeka ambe sUtreAnI sAthe AlApaka samajI levA joie. grAmAdikAmAM jIvAjIva rUpatA prasiddha ja che, kAraNa ke temAM te bannene niyamathI ja sadbhAva rahe che, khAkInA saghaLA bhAva sugama che. jyAM kara Adi lAgu paDe che evA sthaLane grAma kahe che. athavA guNAnuM jyAM grasana thAya che-eTale ke kheAdharahita jyAMnI janatA hAya che evAM sthaLAne grAma kahe che. jyAM 18 prakAranA kara lAgatA nathI evAM tha 61 zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 482 sthAnAso nakarANi-nakaro yeSu tAni-aSTAdazakararahitAni jananivAsasthAnAnItyarthaH 1 / nigamA-paNigjananivAsAH, rAjadhAnyaH yatra rAjAno vasanti 2 / kheTAni-dhUli pAkArayuktAni, karbaTAni-kunagarANi 3, maDambAni-yeSAM parito'rddha yojanAt parato'vasthitagrAmANi, droNamukhAni-jalasthalamArgadvayagamyAni 4, pattanAnisamastavastu prAptisthAnAni, yadvA-pattanaM dvividhaM-jalapattanaM sthalapattanaM ca, yatra jalamArgeNa nAvAdinA gamyate tajjalapattanam , yatra sthalamArgeNa zakaTAdinA gamyate tatsthalapattanam , tAni / yadvA patanti-samAgacchanti sarvadigbhyo janA yeSu tAni / 'paTTanAni vA ' iti chAyA tatra paTTanam yannaubhiH zakaTairvA gamyate, uktazcaprakAra kA kara nahIM lagatA hai aise jo jananivAsa sthAna haiM ve nakaranagara haiN| jahAM vaNigajanoM kA nivAsa rahatA hai vaha nigama haiN| jahAM rAjA rahatA hai vaha rAjadhAnI hai| dhUli ke koTa se jo yukta hote haiM ve kheTa haiN| kunagaroM kA nAma karbaTa hai jinake AsapAsa Adhe yojana se Age aDhAI 2 kosa Age vasati hotI hai ve maDamba haiN| jalamArga se aura sthala mArga se jinameM AnA jAnA hotA hai ve droNamukha haiN| samasta vastuoM kI prApti ke jo sthAna hote haiM ve pattana haiM athavA pattana do prakAra ke hote haiM eka jalapattana aura dUsarA sthalapattana jahAM para jalamArga se naukA Adi dvArA hokara jAyA jAtA hai vaha jalapattana hai aura jahAM sthalamArga se gAr3I Adi dvArA jAyA jAtA hai vaha sthalapattana hai| athavA jahA~ para sarvadizAoM se manuSya Ate haiM ve pattana haiM / athavA " paTTana" aisI jaba isakI saMskRtacchAyA hotI hai taba naukAoM dvArA yA gAr3I dvAga jananivAsasthAnane nagara kahe che. jyAM vaNike (vyApArIo) rahetA hoya che evA sthAnane nigama kahe che. jyAM rAjA rahe che te nagarane rAjadhAnI kahe che. dhULa athavA mATInA keTathI yukta evA nagarane kheTa kahe che. kunagarone karbaTa kahe che. jenI AsapAsamAM 0cejanathI (2aa, rA, kozathI) dUra vasati hoya che evA jananivAsa sthAnane maDamba kahe che. jyAM jaLamArga ane jamInamArga avarajavara thAya che evA sthAnane droNamukha kahe che. jyAM badhI vastuo maLI zake che evuM sthAna pattana kahevAya che. athavA pattananA be prakAra che-jalapattana ane sthalapattana. jyAM jaLamArge ja naukA Adi dvArA jaI zakAya che evA sthAnane jaLapattana kahe che ane jamInamArge jaI zakAya evA gAmane sthaLapattana kahe che. athavA-jyAM badhI dizAomAMthI mANaso bhAva cha, tena pattana 4 cha. 25thA nyAre " paTTana" mevI tanI sarata chAyA thAya che, tyAre "naukAo athavA gADI dvArA jyAM javAya che, tene zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 2 u04 sU0 38 grAmAdInAM jIvAjIvatvanirUpaNam 183 " pattanaM zakaTaigamyaM, ghoTakai bhireva ca / naubhireva tu yadgamyaM paTTanaM tatpracakSate // 1 // " iti / AkarA:-lohAdidhAtUtpattibhUmayaH 5 / AzramAH-tApasAvAsAH, yatra prathama tApasA yasa nti pazcAdanye'pi lokA Agatya vasanti te / saMvAhAH-durgabhUmau yatra kRSIvalAH samabhUmau kRSi kRtvA rakSArtha dhAnyAni yatra saMvahantinayantItyarthaH 6 / sanivezA:-sArthasenAdinivAsAH, ghoSAH-AbhIrapalyaH7 / ArAmAH-vividhakSasaMkulAni kadalIgRhAdizobhitAni strIpuMsA krIDA sthAnAni, udyAnAni ut-utkRSTAnAM vividhaveSabhUSA'laMkRtAnAM janAnAM yAnaMgamanaM yeSu tAni puSpaphalopetavRkSasamUhazobhitAni nagarapratyAsanavatikrIDAsthAnAjahAM jAyA jAtA hai yaha paTana hai aisA isakA artha hotA hai kahA bhI hai -" pattanaM zakaTaigamyaM" ityAdi / lohAdi dhAtuoM ko utpanna karane vAlI jo bhUmi hotI hai vaha Akara hai tApasa janoM kA jo AvAsasthAna hotA hai vaha Azrama hai pahile jahAM tApasa vasate hoM aura pIche jahAM Akara anya loga bhI vasa gaye ho aisA jo sthAna hai vaha Azrama hai| kRSIvala (kisAna) jisa samabhUmipara khetI karake rakSA ke liye dhAnya le Ate haiM usa sthAna kA nAma saMvAha hai| jahAM senA Adi rahatI hai usa sthAna kA nAma saniveza-chAvanI hai| jahAM para gvAlA rahate haiM usasthAna kA nAma ghoSa hai ArAma nAma usa udyAna kA hai ki jisameM aneka prakAra ke vRkSa hote haiM aura kelA Adi ke nikuMja hote haiM tathA strI puruSoM kA jo krIDA kA sthAna hotA hai / " ut utkRSTAnAM yAnaM gamanam yatra iti udyAnam" pahana cha," mevo tanama thAya che. 4 55 cha hai-"pattanaM zakaTaigamyaM " ItyAdi. leTuM Adi dhAtuone utpanna karanArI je bhUmi hoya che tene Akara kahe che. tApasenA jyAM nivAsasthAna hoya che evI jagyAne Azrama kahe che. athavA pahelAM jyAM tApase vasatA hoya ane tyArabAda jyAM anya leke paNa AvIne vasatA hoya evA sthAnane Azrama kahe che. kheDUte khetI karIne je samabhUmipara rakSAne nimitta dhAnya laI Ave che, te sthAnanuM nAma saMvAha che. jyAM senA Adi rahe che, te sthAnane sanniveza (chAvaNa) kahe che. jyAM govALiyAo rahe che te sthAnane gheSa kahe che. je udyAnamAM aneka prakAranAM vRkSe hoya che, keLA AdinA nikuMja hoya che ane jyAM strIpuruSa pharavA jatAM hoya che, je temanA kuDAsthAna rUpa hoya che evAM udyAnane ArAma 53 -" uttU utkRSTAnAM yAnaM gamana yatra iti udyAnam " mA vyutpatti manuH zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre nItyarthaH 8vanAni-ekajAtIyavRkSasaMkulAni, vnkhNddaa:-anekjaatiiyvRksssNkulaaH9| vApya:-caturasrAjalAzayavizeSAH, puSkariNyaH-tA eva vRttAH 10 / sarAMsi-vistRta jalAzayavizeSAH, saraH paMktayaH-tAnyeva paMktibaddhAni 11 / avaTA:-kapAH, taDAgAH lokamasiddhAH 12 / idAH nadhazva prasiddhA eva 13 / pRthivyaH--ratnaprabhAdayaH udadhayaH-tadadhovartighanodadhayaH / vAtaskandhAH-ghanavAtatanuvAtA itare vA, avakAzAntarANi-vAtaskandhAnAmadhastAdAkAzAni, jIvatvaM caiSAM, sUkSmapRthivIkAyiisa vyutpatti ke anusAra jisameM vividha prakAra kI veSabhUSA se alaMkRta hue manuSyoM kA gamana hotA hai vaha udyAna hai| yaha udyAna puSpaphaloM se yukta vRkSasamUhoM se zobhita hotA hai aura nagara ke pAsa rahatA hai eka jAtIya vRkSoM se jo yukta hotA hai vaha vana hai tathA aneka jAtIyavRkSoM se jo yukta hotA hai vaha vanakhaNDa hai jo jalAzaya caukora hotA hai vaha yApI hai tathA jo jalAzaya gola hotA hai vaha puSkariNI hai jo jalAzaya vizeSarUpa se vistRta hotA hai vaha saraH hai ye sara hI jaba paMktibaddha hote haiM to ve saraH paMkti ke nAma se kahe jAte haiM / kUpa kA nAma avaTa hai sAmAnya tAlAba kA nAma taDAga hai| hada aura nadI ye prasiddha hI haiN| ratnaprabhA Adi pRthiviyAM yahAM pRthivI zabda se gRhIta hue haiN| tathA inake nIce jo ghanodadhi Adi haiM ve udadhi zabda se gRhIta hue haiN| cAtaskandha-ghanavAta aura tanuvAta athavA sAmAnyavAyu se vAtaskandha se gRhIta hue haiM tathA vAtaskandhoM ke nIce jo AkAza hai vaha avkaasAra jemAM vividha prakAranI veSabhUSAthI vibhUSita manuSyanuM gamana thAya che, tenuM nAma udyAna che. te udyAna phaLaphUlothI yukta vRkSasamUhAthI suzobhita hoya che ane nagaranI pAse hoya che. eka jAtanA vRkSethI je yukata hoya che tene vana kahe che ane aneka jAtanA vRkSothI yukata sthAnane vanakhaMDa kahe che. catuSkagAkAra jaLAzayane vApI kahe che ane gaLAkAranA jaLAzayane puSkariNI kahe che. bahu ja vistRta jaLAzayane sara (sarevara) kahe che ane evAM sonI hAramALAne sarapati kahe che. avaTa eTale phUpa (ka) taDAga eTale sAmAnya taLAva. hada ane nadI te jANItAM che. pRthvI padathI ahIM ratnaprabhA Adi pRthvIo (narake) grahaNa karavAnI che ane temanI nIce AvelA ghodadhi Adine udadhi pada dvArA grahaNa karavAnA che. vAtaskandha eTale ghanavAna ane tanuvAta athavA sAmAnya vAyu samajavA. vAtaSkandhAnI nIce je AkAza che te avakAzAnetara padathI grahaNa karAyela che. A badhAMne khavarUpa zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA02 u04 sU0 38 grAmAdInAM jIvAjIyatvanirUpaNam 185 kAdi jIvavyAptatvAt , ajIyatvaM ca prasiddhameva 15 / valayAni-pRthivInAM veSTanAni ghanodadhidhanavAtatanuvAtarUpANi, vigrahA:-lokanADIcakrANi, jIvatva caiSAM sUkSmapRthivyAdi jIvavyAptatvAt 16 / dvIpAH samudrAzca pratItAH 17 / velAH-samudrajaladdhayaH, vedikAH-jambUdvIpajagatyAdi sambandhinyaH siddhAH18 / dvArANi-vijayAdIni, toraNAni - teSAmevAcyavizeSAH 19 / nairayikAHnArakAH, anIpatvaM caipAM karmapudgalAdyapekSayA, jIvatvaM ca pratItameva, nairayikAcAsAH zAntara pada se gRhIta huA hai ina saba ko jo jIvarUpa se kahA gayA hai usakA kAraNa aisA hai ki ye saba sUkSmapRthivIkAyika Adi jIvoM se vyApta hote haiM tathA inameM ajIvatA to svabhAvataH hI hai valaya zabda se pRthiyiyoM ke veSTanarUpa ghanodadhi, ghanavAta aura tanuvAta ye saba gRhIta hue haiN| vigraha zabda se lokanADI cakra gRhIta hue haiN| ina saba meM jIyatA sUkSmapRthivIkAyika jIvoM se vyApta hone ke kAraNa kahI gaI hai tathA ajIvatA svabhAvataH kahI gaI hai / dvIpa aura samudra prasiddha hI haiM samudrajala kI vRddhi hotI hai vaha celA hai, jambUdrIpa kI jagati AdirUpa vedikA hotI hai vijayAdika dvAra haiM, tathA ina dvAroM ke jo avayavavizeSa haiM ve toraNa haiN| ye saba pUrvoktarUpa se hI jIva aura ajIvarUpa haiM / nairayikoM meM jo jIvatva kahA gayA hai vaha jIvAdhiSTita hone kI apekSA se kahA gayA hai tathA ajIyatva jo kahA gayA hai vaha karma pudgaloM se yukta hone ke kAraNa se kahA gayA hai-isI taraha se kahevAnuM kAraNa nIce pramANe che-te badhAM sthAne sUkSma pRthvIkAyika Adi jIvathI vyApta hoya che. tathA temAM ajIvatA te svabhAvatA ja hoya che. valaya pada dvArA pRthvInA veSTanarUpa ghane dadhi, ghanavAna ane tanuvAtane grahaNa karavAmAM Avela che. vigrahapadathI lekanADIcaka gRhIta thayela che. te badhAM sUkSma prasvIkAyika jIthI vyAsa hovAthI temAM jIvatA prakaTa karavAmAM Avela che ane ajIvatA svabhAvataH prakaTa karavAmAM Avela che. dvIpa ane samudro jANItA hovAthI ahIM temanI vyAkhyA ApI nathI. samadranA pANInI je vRddhi thAya che tene velA kahe che. jambudvIpanI jagati Adi rUpa vedikA hoya che. vijayAdika dvAra che ane te dvAronA avayava vizeSarUpa tera hoya che. e badhAM pahelAM batAvyA mujaba ja jIva ane ajavarUpa che. nArakamAM je jIvatva prakaTa karavAmAM AvyuM che tenuM kAraNa temanI jIvayukatatA che ane teo karmaputalethI yukata hovAthI temanAmAM ajItva prakaTa karavAmAM AvyuM che. e ja pramANe narayikAvAmAM paNa jIvatva ane zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre nArakotpattibhUmayaH, teSAM ca jIvatvaM pRthivIkAyikAdyapekSayA, ajIvatvaM ca prasiddhameva 20 / ityeva caturviMzati daNDako'bhidhAtavyaH yAvat-vaimAnikAvAsA iti vA 43 / kalpAH - saudharmAdi devalokAH, kalpavimAnAvAsAH - tadekadezA eva 44 / varSANi - bharatAdi kSetrANi, vaSadharaparvatAH - himavadAdayaH 45 / kUTAni - himavatkUTAdoni, kUTAgArANi teSveva devabhavanAni 46 / vijayA :- cakravarttivijetavyAni kacchAdIni kSetrakhaNDAni, rAjadhAnyaH - teSAmeva kSemAdikAH pUryaH, 'jIvA iti ca ajIvA iti ca procyate ' iti sarvatra sambandhamiti 47 / 486 ye'pi pudgaladharmAste'pi tathaivetyAha- " chAyA i cA ' ityAdi, sUtrapaJcakaM kaNThyam / navaram - chAyAH- vRkSAdInAm AtapAH sUryasya 1 / ' dosiNA ' " nairAvAsa bhI jIva aura ajIvarUpa haiM ye nairavikAvAsa nairayika jIvoM kI utpatti ke sthAnarUpa hote haiM- inameM jIvatva pRthivIkAyika AdirUpa hone ke kAraNa se kahA gayA hai aura ajIvatA svabhAvataH inameM hai hI isa taraha se 24 daNDaka kahanA cAhiye yAvat vaimAnika aura vaimAnikAvAsa saudharmAdikarUpa kalpa, aura kalpavimAnAvAsa, bharatAdikSetra, himavadAdi varSadharaparvata, himavatkUTa AdikUTa, unhIM meM rahe hue devabhavanAdirUpa kUTAgAra, cakravartivijetavya kacchAdikakSetrakhausepavijaya, tathA inakI kSemAdika purIrUpa rAjadhAniyAM ye saba bhI jIva aura ajIvarUpa kahe gaye haiM aba sUtrakAra jo pudgaladharma haiM ve bhI jIva aura ajIvarUpa haiM aisA pratipAdana karane ke nimitta " chAyAi vA " ityAdi sUtra kahate haiM ajIvatva samajavuM joIe. te narakavAse nAraka jIvAnA utpatti sthAnarUpa hAya che, te narakAvAsAmAM jIvatva prakaTa karavAnuM kAraNa e che ke teo pRthvIkAyika AdirUpa hoya che ane temanAmAM ajIvatva teA svabhAvataH raheluM ja "vaimAni mane vaibha nivAsa, che, yApramANe 24 6 uDevA lehaye," saudhama' Adi devalekarUpa kalpa, kavimAnAvAse, bharatAdi kSetre, hiMmavatAdi varSoMdhara patA, himavakUTa Adi phUTa, temAM rahelA devabhavane rUpa kUTAgArA, cakravarti vijetanya kacchAdika kSetrakhaDarUpa vijaya tathA temanI kSemA Adi rAjadhAnIe, e saune paNa jIva ane achavarUpa kahyAM che. have sUtrakAra pudgala dharmane paNa jIva ane ajIvarUpa pratipAdita karavA chAyAi cA " ItyAdi sUtranuM kathana kare che-- nimitte " zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA02 u04 sU0 38 prAmAdInAM jIvAjIyatvanirUpaNam 487 iti jyotsnAH-candrikAH andhakArAH - prasiddhAH 2 / avamAnAni-kSetrAdInAM pramANAni hastayaSTayAdIni, unmAnAni tulAyAH karSa gujA seTikAdIni 3 / ati. yAnagRhANi-nagarAdipraveze yAni gRhANi udyAnagRhAgi-tAni, udyAnarUpANi gRhANi pratItAni 4 / alivAH zanaiH prapAtAzca dezavizeSAH, ete sarve jIvA iti ca jIya vyAptatvAt , tadAdhAratvAdvA, ajIvA iti ca pudgalAdyajIvasvarUpatvAt tadAdhAratvAdvA pocyate-evaM sUtrapaJcake'pi ' jIvAi ya ajIvAi ya' iti pratyeka dvike sNyojniiymiti| atha samayAdikaM sakalavastu jIvAjIrUpamevAsti tadbhinarAzyantarAbhAvAt , ata evAha-'do rAsI' ityAdi, -dvau rAzI prajJaptau-tadyathA-jIvarAzizcaiva ajIvarAzizcaitra, dvayamantareNa tRtIyarAzyabhAvAditi // mU0 38 // vRkSAdikoM kI jo chAyA hai vaha, sUrya kA jo Atapa hai yaha, candramA kI jo cAMdanIrUpa jyotsnA hai vaha, tathA andhakAra evaM kSetrAdikoM kA pramANa, tolA mASA AdirUpa unmAna, atiyAnagRha-nagarAdi ke praveza meM jo gRha haiM ve, tathA udyAnagRha-udyAnarUpagRha, avaliMba aura zanaiH prapAta ye dezavizeSa haiM, ye saba bhI jIva aura ajIvarUpa haiM-jIvoM ke AdhArabhUta hone se yA jIvoM se vyApta hone se ye jIvarUpa haiM aura pudalAdi ajIvarUpa hone se yA ajIva ke AdhArabhUta hone se ajIvarUpa haiN| samayAdirUpa samastavastu jIvAjIvarUpa hI hai kyoM ki jIvarAzi aura ajIva rAzi se bhinna aura tIsarI rAzi kA abhAva hai-isI bAta ko prakaTa karane ke liye sUtrakAra ne-'do rAmI' ityAdi sUtra kahA hai // mU0 38 // vRkSAdinI je chAyA hoya che te, sUryane taDake, candramAnA prakAzarUpa snA, tathA aMdhakAra, kSetrAdikanAM pramANa, tolA, bhASA AdirUpa umAna (vajananAM mA5), atiyAnagRha (nagarAdinA praveza sthAnamAM je gRha hAya cha te), GdhAna, bhavita bhane zanaH prapAta (bhA meM dezavizeSa cha). e badhAM jIva ane ajIvarUpa che. temane jIvarUpa kahevAnuM kAraNa e che ke teo jIvathI vAsa hoya che athavA jIvonA AzrayasthAnarUpa hoya che ane pudgalAdi ajIvarUpa hovAthI athavA ajIvanA AdhArabhUta hovAthI temane ajIvarUpa kahevAmAM Avela che. samayAdirUpa samasta vastu jIva ane ajIvarUpa ja che, kAraNa ke jIva. rAzi ane ajIvarAzithI bhinna evI kaI trIjI rAzinuM astitva ja nathI. sara yAtana sUtraare "do rAsI" ityAdi sUtra dvArA pra48 42rI che. sU. 38 zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 488 sthAnAGgasUtre jIvarAzizca baddhamuktabhedAd dvividhaH, tatra prathamaM vaddhAnAM bandhanirUpaNAya prAha mUlam-duyihe baMdhe paNNate taM jahA-pejabaMdhe ceya dosabaMdhe ceya / jIvANaM dohi ThANehiM pAvaM kammaM baMdhaMti, taM jahA-- rAgeNaM ceva doseNa ceva / jIvANaM dohiM ThANehiM pAvaM kamma udIroMta, taM jahA- abbhovagamiyAe ceva ceyaNAe uvakamiyAe ceya veyaNAe 1, evaM vedati 2 / evaM nijareMti.. abbhovagamiyAe ceva veyaNAe, uvakAmiyAe ceva yaNAe 3 ||suu0 39 // chAyA-dvividho bandhaH prAptastadyathA-premabandhazcaiva dveSabandhazcaiva / jIvAH khalu dvAbhyAM sthAnAbhyAM pApaM karma badhnanti, tadyathA-rAgeNa cava dveSeNa caiva / jIvAH khalu dvAbhyAM sthAnAbhyAM pApa karma udIrayanti, tadyathA-AbhyupagamikyA caiva vedanayA, aupakramikyA caiva vedanayA 1 evaM vedayanti 2 / evaM nirjarayanti AbhyupagamikyA paica vedanayA, aupakramikyA caiva vedanayA3 / / sU0 39 // ___TIkA-'duvihe baMdhe' ityAdi / bandho dvividhaH-premabandhaH, dveSavandhazca, tatra prema-rAgo mAyAlobha kaSAyalakSaNaH, dveSa:-krodhamAna-kaSAyalakSaNaH, uktazca " mAyAlohakasAo, icceyaM rAgasanniyaM daMdaM / koho mANo doso, iccevaM samAsaniviTTho // 1 // iti / baddha aura mukta ke bheda se jIvarAzi do prakAra kI hai-inameM jo baddha haiM unake bandhanirUpaNa ke liye aba sUtrakAra kahate haiM 'duvihe baMdhe paNNatte' ityAdi / bandha do prakAra kA kahA gayA he eka prema-(rAga) bandha aura dUsarA. dveSavandha inameM mAyA aura lobhakaSAyarUpa jo hotA hai vaha prema (rAga) hai, aura krodha evaM mAnakaSAya jo hotA hai vaha dveSa hai| kahA bhI hai baddha ane mukatanA bhedathI jIvarAzi be prakAranI che temAMnI je baddha zazi cha tanA manyani354 nimitta sUtrasa2 " duvihe bandhe paNNatte" tyA sUtranuM kathana kare che - ___o pr42|| 4in D-(1) prema (11) ma sane (2) dveSa . mAyA ane lobhakaSAyane prema kahe che, ane krodha ane mAnakaSAyane dveSa kahe zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA02 u 4 sU0 39 banghanirUpaNam 1 chAyA - mAyAlobhakaSAyaH ityetad rAgasajJitaM dvandvam / krodho mAno dveSaH, ityevaM samAsa nirdiSTaH // 1 // premNaH - premalakSaNacittavikArakArakamohanIya karma pudgalarAzeH vandha::- jIvapradezeSu yogapratyayataH prakRtirUpatayA pradezarUpatayA ca sambandhanam, tathA kaSAyapratyayataH sthityanubhAga vizeSApAdanaM ca premabandhaH / evaM dveSamohanIyasya bandho dveSabandha iti, uktaJca - " jogApayaDipaesaM Thiti aNubhAgaM kasAyao kuNai // iti 'mAyAlohakasAo' ityAdi / - isa premarUpa mohanIya karmapudgala kA jo ki citta ko vikRta karane cAlA jo bandha honA yaha premabandha hai - mana vacana aura kAyarUpa yogase prakRti aura pradezabandha hotA hai aura kaSAya se sthitibandha aura anu bhAgabandha hotA hai karma pudgala jaba kevala yoganimitta se AtmA meM Ate haiM- sambandha ko prApta hote haiM taba ve vahAM prakRti aura pradezarUpa se pariNamita hokara sambaddhita rahate haiM aura jaba ve kaSAya ke nimitta se AtmA meM Ate hai-sambandhita hote haiM-taba ve vahAM sthiti aura anubhAgarUpa se pariNamita hokara vahA~ rahate haiM - tAtparya kahane kA yahI hai ki karmoM meM AtmA ke sAtha sambaddhita hone kI maryAdA jo hai tathA manda, tIvra, tIvratara Adi rUpa se rasa dene kI yogyatA inameM AtI hai vaha saba kaSAya ke nimitta se hI AtI hai isa taraha prema kA baMdha-prema lakSaNacittavikAra kAraka mohanIya karmapuGgalarAzIkA jo bandha " 489 che. udhuM yA che -" mAyA lohakasAo " tyiAhi cittane viThThata 42nArA A premarUpa mAhanIya puGenA je khaMdha thAya che tene premabaMdha kare che. mana, vacana ane kAyarUpa ceAgathI prakRti ane pradezamadha thAya che ane kaSAyathI sthitiSadha ane anubhAgama'dha thAya che. kama pudgaleA jyAre yAgane kAraNe AtmAmAM praveza kare che-AtmAnI sAthe sabaMdha pAme che, tyAre teo tyAM prakRti ane pradezarUpe pariNamita thaIne saMbaddhita rahe che, ane jyAre teo tyAM sthiti ane anubhAgarUpe pariNamana pAmIne tyAM rahe che. A kathananA bhAvAtha e che ke-kama pudgaleAmAM AtmAnI sAthe saddha thavAnI je maryAdA paDe che tathA maMda, tIvra, tIvratara ArUipe rasa devAnI je ceAgyatA temanAmAM Ave che, te saghaLI ceAgyatA kaSAyane kAraNe ja Ave che. eja pramANe premalakSaNa cittavikArakAraka mAhanIya kA~pudgalarAzinA je khaMdha che tene prema 62 tha zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 490 sthAnAGgasUtre chAyA-yogebhyaH prakRtipradeza sthityanubhAgaM kaSAyataH karoti // premadveSala kSaNAbhyAM karmabhyAmudayaprAptAbhyAM jIvAnAmazubhakarmabandhobhavatItyAha-jIvANaM' ityaadi| ____ athavA pUrvamUtramanyathA vyAkhyAya sambandhAntaramasya kriyate-'duvihe badhe' ityAdi / bandhaH sAmAnyena dvividho bhavati-premataH dveSatazceti / sacAnivRtti sUkSmasaMparAyaparyantaguNasthAnavatAmapekSayA vijJeyaH / yastu-upazAntamohakSINamoha-sayogi-kevalinAM bhavati sa yoga pratyaya evAtaH sa bandhatvena na vivakSitaH / bandho'pi saH zeSakarmabandhavilakSaNatvAd abandhasadRza eveti, yasya hi karmago'sau bandhaH, tadalpasthitikAdivizeSaNamasti, hai vaha premabaMdha hai tathA veSamohanIya kA jo bandha hai vaha dveSabandha hai / kahA bhI hai-"jogA paDipaesaM" ityAdi / yaha jIva udayaprApta premadveSarUpa karmoM ke dvArA azubhakarmoM kA baMdha karatA hai| isIliye-" jIvANaM dohiM ThANehiM" ityAdi meMsUtra aisA kahA gayA hai ki jIya do sthAnoM se pApa karmakA baMdha kiyA karatA haieka rAga se aura dUsare dveSa se| athavA-yahAM bandhazabda se yaha prakaTa kiyA gayA hai ki baMdha do prakAra kA hotA hai-eka prema se aura dUsare dveSa se yaha sAmAnya baMdha anivRttikaraNa se lekara sUkSmasAMparAya guNasthAnayAle jIvoM kI apekSA se jAnanA cAhiye tathA-jo upazAntamoha, kSINamoha aura sayogi kevaliyoM ke hotA hai vaha yoga pratyaya hI hotA hai isaliye vaha baMdharUpa se vivakSita huA hai yadyapi yogapratyaya baMdha bhI bandharUpa hI hai, parantu baMdha kahe che ane SamahanIyane je baMdha che tene zreSabaMdha kahe che. kahyuM 55 cha-" jogo payaDipaesaM " tyAhi. 71 yA premadveSa35 4ii dvA21 azula bhni| ma 42 che. tethI thucha hai " jIvANaM dohiM ThANehiM" ItyAdi.-jIva be sthAnake dvArA pApakarmane baMdha karyA kare che-eka rAgathI ane bIju dveSathI. athavA ahIM baMdha zabdathI e prakaTa karavAmAM AvyuM che ke baMdha be prakArane hoya che-(1) premane nimitta. (2) zreSane nimitte A sAmAnya baMdha anivRttikaraNathI laIne sUmasAMparAya paryantanA guNasthAnavALA jInI apekSAe samaja joIe. tathA upazAntameha, kSINameha ane sAgi kevaliomAM te te cogapratyaya ja hoya che, tethI tene ahIM baMdharUpe gaNAvavAmAM Avela nathI. je ke gapratyayabaMdha paNa badhirUpa ja che, paraMtu te zeSakarmonA baMdhathI vila zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA02 u0 4 sU0 31 bandhanirUpaNam uktazca- alpaM vAyaramauyaM bahuMca rukkhaMca sukilaM cetra / maMdaM mahavtrayaM tiya, sAyAbahulaMca taM kammaM // 1 " iti / chAyA - alpaM vAdaraM madukaM bahu ca rUkSaMca zuklaM caiva / mandaM mahAvyayamiti ca jJAtA bahulaM ca tatkarma // 1 // 66 491 tatra alpaM sthitimapekSya, bAdaraM pariNAmamAzritya mRdukam anubhAvApekSayA, bahu- pradeza bahutvAt, rUkSam - bAlakAvat mandaM - lepamapekSya, mahAvyayaM sarvApagamena / etadeva darzayati-' jIvANaM ' ityAdi / vaha zeSakarmoM ke baMdha se vilakSaNa hone ke kAraNa abandha ke jaisA hI kahA gayA hai jisa karma kA yaha baMdha hotA hai vaha karma alpasthitika Adi vizeSaNoM vAlA hotA hai| kahA bhI hai- ( appaM bAyara mauyaM ) ityAdi / yahAM jo karma ko alpa kahA gayA hai vaha sthiti kI apekSA lekara kahA gayA hai tathA bAdara jo kahA gayA hai vaha pariNAma kI apekSA lekara kahA gayA hai mRduka jo kahA gayA hai vaha anubhava kI apekSA lekara kahA gayA hai bahu jo kahA gayA hai vaha pradeza bahutA ko lekara kahA gayA hai rUkSa jo kahA gayA hai yaha nirasa hone kI apekSA se bAlukA kI taraha ho jAne se kahA gayA hai manda jo kahA gayA hai vaha lepa kI apekSA lekara kahA gayA hai tathA mahAvyaya jo kahA gayA hai vaha sampUrNarUpa se vyaya ho jAne kI apekSA se kahA gayA hai yahI bAta sUtrakAra ne " jIvANaM " ityAdi sUtra dvArA pradarzita kI kSaNa ( bhinna prakAranA) heAvAne lIdhe tene akhadhanA jevA ja kahevAmAM AvyA che. je karmAMnA A baMdha hoya che te karyAM alpasthitika Adi vizeSaNevALuM hoya cheuchu pazu che - " appa bAyaramauyaM " ityAdi sahIM usane me alpa kahevAmAM AvyuM che te sthitinI apekSAe kahevAmAM AvyuM che, ane tene je mAdara kahevAmAM AvyuM che te pariNAmanI apekSAe kahevAmAM AvyuM che. tene je mRduka kahevAmAM AvyuM che te anubhavanI apekSAe kahevAmAM AvyuM che, tene je bahu vizeSaNa lagADayu che te pradezamahuttAnI apekSAe lagADayuM che, tene je rUkSa kahevAmAM AvyuM che te retInI jema nIrasa thaI javAnI apekSAe kahevAmAM AvyuM che, tene je manda kahevAmAM Avyu che te lepanI apekSAe kahevAmAM Avyu che, tathA tene je mahAtmaya kahevAmAM AvyuM che te sa MpUrNa rUpe tenA vyaya thaI javAnI apekSAe kahevAmAM AvyuM che. yoga pAta sUtrAre " jIvANaM " tyAhi sUtra dvArA auTa urI che. zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra sthAnAGgasUtre jIvAH prANinaH Namiti vAkyAlaGkAre dvAbhyAM sthAnAbhyAM - kAraNAbhyAM pApam - azu pam-azubha bhavanibandhanatvAd azubhaM badhnanti sRSTAdyavasthAM kurvanti na svanubandharahitaM dvisamayasthirtikaM zubhaM badhnanti tasya kevalayogamatyayatvAditi / kena kAraNadvayena ? ityAha-' rAgega ' ityAdi, rAgeNa dveSeNa ca kaSAyairityarthaH / nanu bandhahetavastu midhyAtvAviratikapAyayogAH procyante tatkathamatra kevalaM kaSAyA evoktAH ? iti ceducyate-kapAyANAM pApakarmabandhaM prati prAdhAnyakhyApanArtham / prAdhAnyaM ca teSAM sthityanubhAgaprakarSa kAraNatvAditi / yadvA teSAmahai - isa taraha jIva do sthAnoM se azubhabhava kA kAraNa hone se azubhakarma kA bandha karate haiM- unheM spRSTa Adi avasthAvAlA karate haiM- anubandha rahita unheM nahIM karate haiM arthAt dvisamaya kI sthitivAle zubha karma kA ve bandha nahIM karate haiM kyoM ki jo karma do samaya kI sthitivAlA hotA hai usa karma kA bandha kevala yoganimittaka hI hotA hai jIvoM ke azubha karmoM ke bandha ke kAraNa rAga aura dveSa haiM / yahI bAta ( rAgeNa caiva doseNa ceva ) isa sUtrapATha dvArA prakaTa kI gaI hai yahAM aisI AzaMkA ho sakatI hai ki karmabandha ke kAraNa to mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga kahe gaye haiM phira yahAM kevala kaSAyoM ko hI karmabaMdha kA kAraNa kyoM kahA hai to isakA samAdhAna aisA hai ki yahAM jo kaSAyoM ko hI karmabandha kA kAraNa kahA gayA hai vaha karmabandha meM inakI pradhAnatA prakaTa karane ke liye kahA gayA hai / kyoM ki karmabandha hone para bhI jo karmoM A rIte jIva e sthAna vaDe azubhabhavanA kAraNarUpa azubhakamanA madha kare che, temane ( pudgalene ) spRSTa Adi avasthAvALAM kare che-temane anubaMdha rahita karatA nathI. eTale ke e samayanI sthitivALA zubhakamAMnA khaMdha teo karatA nathI, kAraNa ke e samayanI sthitivALu' je karmAM hAya che, te karmanA baMdha kevaLa ceAganimittaka ja hoya che. jIveAnA azubhakarmonA baMdhanuM kAraNa rAga ane dveSa ja gaNAya che. eja vAta sUtrakAre rAgeNa caiva doseNa caiva " yA sUtrapATha dvArA auTa churI che. ahIM aAne uhAtha zevI zA thAya ke ka 'dhanA kAraNu tA mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya ane cega kahyAM che, chatAM ahIM mAtra kaSAyAne ja zA mATe karmabaMdhanA kAraNarUpa kahevAmAM AvyA che? A zaMkAnuM nIce pramANe samAdhAna karI zakAya-kama ba dhamAM temanI pradhAnatA prakaTa karavA nimitte ja ahIM temane ( kaSAyAne ) karmIMga MdhanA kAraNa rUpa batAvavAmAM AvyA che, kAraNa ke kakha dha thAya tyAre karmonI sthiti zrI sthAnAMga sUtra : 01 "" Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA02 u04sU0 39 bandhanirUpaNam tyantamanarthakAritvAt / Ahaca - "ko duHkhaM prApnuyAlloke, kasya saukhyaizca vismayaH / ko vA na labhate mokSaM, rAgadveSaM na ced bhavet // 1 // iti | yadvA-dvisthAnakAnurodhAd bandhahetu dezagrAhakamevedaM sUtramiti na doSaH / pUrvoktasthAnadvayena baddhasya ca pApakarmaNo yathodIraNavedana - nirjaraNAni prANinaH kurvanti tathA sUtratrayeNAha - 'jIvANaM' ityAdi / dvAbhyAM sthAnAbhyAM jIvAH pApaM karma meM sthiti aura anubhAga kI prakarSatA hotI hai usake prati kAraNa kaSAyeM hotI hai - athavA ye kaSAyeM atyanta anarthakArI haiM isa bAta ko prakaTa karane ke liye yahAM kaSAyoM ko kahA gayA hai / so hI kahA hai- " ko duHkhaM prApnuyAlloke " ityAdi saMsAra meM kauna duHkha pA sakatA hai, aura sukhamilane meM kauna sA Azcarya hai tathA kauna mokSa ko nahIM pA sakatA hai jisake agara rAgadveSa rUpa kaSAya na ho // 1 // 493 athavA dvisthAna ke anurodha se yaha sUtra bandhahetuoM meM se eka dezabandha ke hetuoM kA grAhaka hai / ataH isa prakAra ke kathana meM koI Apatti nahIM hai aba sUtrakAra yaha kahate haiM ki pUrvokta do sthAna se baddhapApakarma kI jIva jisa taraha se udIraNA karate haiM, unakA vedana karate haiM, aura unakI nirjarA karate haiM ve kahate haiM ki jIva do sthAnoM ane anubhAganI prakatAnA kAraNarUpa tA kaSAyA ja hAya che.athavA te kaSAye ghaNA ja anatha kArI che e vAtane prakaTa karavA mATe ahIM kama badhanA kAraNarUpa kaSAyAne batAvavAmAM Avela che. eja vAta nIcenI gAthA dvArA vyasta thAya che - " ko dukhaM prApnuyAlloke " ityAdi je jIvamAM rAgadveSanA abhAva hAya che te jIvane koI duHkha bhagavavuM paDatuM nathI, evA jIvane sukha prApta thAya te temAM Azcaya zuM che ? ane evA jIva ekSa paNa prApta karI zake che. 5 1 !! athavA dvisthAnanA anurAdhanI apekSAe A sUtra khahetuomAMnA eka dezamadhanA hetuo ( kAraNA) nuM grAhaka che. tethI A prakAranA kathanamAM phAi doSa nathI. have sUtrakAra e prakaTa kare che ke pUkta e sthAneA dvArA baddha pApa kamanI jIva kevI rIte udIraNA kare che, kevI rIte temanuM vedana kare che, ane kevI rIte temanI nirjarA kare che-jIva e sthAne vaDe pApakamanI udIraNA kare zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 494 sthAnAGgasUtre udIrayanti - aprAptAvasara evodayAvalikAyAM pravezayanti / tadeva sthAnadvayaM darzayati'abhogamiyAe ' ityAdi, AbhyupagamikyA - abhyupagamena svIkaraNena nirvR ttA, abhyupagame bhavAvA AbhyupagamikI svecchayA svIkRtetyarthaH, tayA pravrajyA svIkaraNena brahmacaryabhUmizayana kezalazca nAtApanAdirUpayA vedanayA - pIDayA / tathA aupakramikyA - upakrameNa karmoMdIraNakaraNena nirvRttA, karmoMdIraNakAraNe bhavA vA aupakramikI - svayamudayaM prAptA jvarAtisArAdijanyA, tayA vedanayA / ' evaM ' miti evam - se pApakarmakI udIraNA karate haiM karma ke udaya meM Ane ko avasara to nahIM hai parantu use jabardastI udyAvalikA meM lAnA isakA nAma udIraNA hai / udIraNA karane ke ve do sthAna ye haiM eka AbhyupagamikI vedanA aura dUsarI aupakramI vedanA, AbhyugamikIvedanA vaha hai jo svecchA se svIkRta kI jAtI hai jaise pravrajyA kA svIkAra karanA, brahmacarya kA pAlanA, bhUmi para zayana karanA, kezoM kA luJcana karanA aura AtApanA Adi lenA, ina saba ke karane para jIvoM ko vedanA kA anubhava to hotA hai para isa vedanA ko zAntibhAva se sahana karane se karmoM kI udIraNA hotI hai | ataH isa taraha kI kriyAoM se janya vedanA se jo karmoM kI udIraNA hotI hai vaha AbhyupagamikI vedanA janya udIraNA hai tathA karmoM kI udIraNA karaNa se jo nirvRtta hotI hai athavA karmodIraNakAraNa ke hone para jo hotI hai vaha aupakramiko vedanA hai jaise jvarAtisArAdijanya vedanA isa vedanA se jo karmoM kI udIraNA hotI hai vaha aupakra che. kamane udayamAM AvavAne avasara na heAya te paNa jabadastIthI tene udayAjJikAmAM lAvavuM tenuM nAma uddIraNA che. udIraNA karavAnA te be sthAnA nIce pramANe che-(1) AlyupagabhiDI behanA bhane (2) sopabhisI behanA, je vedanAnA svecchAe svIkAra karavAmAM Ave che te vedanAnuM nAma AlyupagamikI vedanA che. jemake prayA aMgIkAra karavI, brahmacaryanuM pAlana karavuM, bhUmipara zayana karavuM, leAca karavA, AtApanA levI vagere. A badhAnuM sevana karavAthI jIvAne vedanAnA anubhava thAya che, parantu te vedanAne zAntibhAvapUrvaka sahana karavAthI karmonI udIraNA thAya che. A prakAranI kriyAethI janya vedanAthI karmonI je udIraNA thAya che, te AlkepagamakI vedanAjanya udIraNA kahevAya che. karmonI uddIrAkaraNa dvArA je nivRtti thAya che, athavA karmIdIraNukAraNa uddabhavavAthI je vedanA anubhavavI paDe che tene aupamikI vedanA kahe che. jemake varAdi janyavedanA, te prakAranI vedanA vaDe karmInI je uddIraNA thAya che tene aupamikI vedanAjanya udIraNA kahe che. eja pramANe jIva zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA02u04sU040 AtmaniryANanirUpaNam 495 pUrvoktaprakAreNa sthAnadvayenaiva jIvAH pApaM karma vedayanti-udIritaM sad vipAka to'nubhavanti / evam anenaiva prakAreNa ca jIvAH pApaM karma nirjarayanti-AtmapradezebhyaH zaTayanti-pRthakkurvatItyarthaH // sU0 39 // ___ karmaNAM dezataH sarvathA vA nirjaraNe jIvasya bhavAntare siddhigatau vA gacchataH zarIrAnniryANaM bhavatIti niryANavaktavyatA sUtrapaJcakenAha mUlam-dohi ThANehiM AyA sarIraM phusittANaM NijjAi, taMjahA-deseNa pi AyA sarIraM phusittANaM NijjAi, savvaNavi AyA sarIraM phusittA NaM NijjAi 1 // evaM phurittA Na 2 // evaM phuDittA gN3| evaM saMvadRittA gN4| evaM nivvdRittaannN5||suu0||40 chAyA-dvAbhyAM sthAnAbhyAmAtmA zarIraM spRSTvA khalu niryAti, tadyathAdezenApi-AtmA zarIraM spRSTvA khalu niryAti, sarveNApi-AtmA zarIraM spRSTrA khalu niryAti 1 / evaM sphorayitvA khalu0 2 / evaM sphuTitvA khalu0 3 / evaM saMvartya khalu0 4 / evaM nivartya khalu0 5 // sU0 40 // mikI vedanA janya udIraNA hai isI prakAra se jIva inhIM do sthAnoM dvArA pApakarma kA vedana karate haiM-udIraNA karma kA vipAkataH phala se anubhava karate haiN| isI prakAra se jIva pApakarma kI nirjarA karate haiM-AtmapradezoM se unheM pRthak karate haiN| sU 39 // jIva ke karmoM kI jaba dezataH athayA sarvataH nirjarA hotI hai taba vaha bhavAntara meM yA isI bhava meM siddhigati meM prApta ho jAtA hai siddhigati meM prApta hote samaya isakA gRhIta zarIra se niryANa-nikalanA hotA hai isI liye aba sUtrakAra niryANa saMbaMdhI vaktavyatA pAMca uparokta be sthAne dvArA ja pApakarmonuM vedana kare che. udArita karmanA vipAka svarUpe phaLane anubhava kare che. e ja pramANe jIva te be sthAno dvArA ja pApakarmanI nirja kare che-AtmapradezethI temane alaga karI nAkhe che. sU. 3 jIvanA karmonI jyAre dezataH (aMzataH) athavA sarvataH nirjarA thAya che, tyAre bhavAntaramAM athavA eja bhavamAM siddhagatine prApta kare che. siddhi gatine prApta karatI vakhate tenuM gRhIta zarIramAMthI nirmANa-bahAra nikaLavAnuM thAya che. tethI sUtrakAra have pAMca sUtre dvArA nirmANa viSayaka vaktavyatA 548 42 cha-" dohiM ThANehiM AyA sarIraM" tyAha zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAnasUtre TIkA-'dohiM' ityaadi| dvAbhyAM prakArAbhyAmAtmA-jIvaH zarIraM-dehaM spRSTvA niryAti-maraNakAle zarIrAnnissarati, tadevAha-dezenApi sarveNApi ca / tatra dezena-katipayapradezAnA milikAgatyA bahiH kSepaNena jIvaH zarIrato nissarati / yathelikA jIvavizeSaH svasyAgrapAdau pUrvamagre saMsthApya pazcAdanyapAdau tata utthApyAnyatra gacchati, tatho. tpAdasthAnaM gacchan jIvaH katipayAnAtmapradezAn zarIrAbahiH prakSipya nissaratIti bhAvaH / sarveNa sarvAtmanA kandukagatyA sarvapradezAnAM yugapad vahi nissAraNena, yathA kandukaH sarvAtmanotpatati tathotpAdasthAnaM gacchan jIvo'pi sarvAn svAtmasUtroM dvArA prakaTa karate haiM-'dohiM ThANehiM AyA sarIraM' ityAdi / do prakAra se jIva deha kA sparza karake maraNakAla meM zarIra se bAhara nikalajAtA hai-ye do prakAra ye haiM-eka ekadeza aura dUsarA sarva deza jIva jaya deza se maraNakAla meM zarIra se bAhara nikalatA hai taba vaha kitane AtmapradezoM ko ilikA-(kRmi vizeSa) gati se unheM bAhara nikalatA hai-jisa prakAra ilikA apane Age ke pagoM ko pahile Age jamAletI hai aura bAda meM yaha anya pagoM ko uThAkara calatI hai, usI prakAra utpAda sthAna ko jAne kI taiyArI vAlA jIva pahile apane thoDe se AtmapradezoM ko zarIra se bAhara nikAla detA hai aura phira vaha samasta AtmapradezoM ke sAtha bAhara nikala jAtA hai aura jaba sarvadeza se maraNakAla meM Atmapradezako bAhara nikAlatA hai-taba yaha kandukagati kI taraha apane pradezoM ko yugapat zarIra se bAhara nikAla detA hai-arthAt kanduka jaise sarvAtmanA uchalatA hai usI taraha se utpAda be prakAre jIva dehane sparza karIne maraNakALe zarIramAMthI bahAra nIkaLI taya che, te me praare| nIya pramANe che-(1) se heza sane (2) sa za. jIva jyAre dezadvArA zarIramAMthI bahAra nIkaLe che, tyAre te keTalAka Atmapradezane ilikA (kRmivizeSa) gatithI bahAra kADhe che. jema ilikA (mi) pitAnA AgalA pagene pahelAM jamIna sAthe dRDhatAthI jamAvI le che ane tyArabAda anya pagone uThAvIne cAle che. e ja pramANe utpAda sthAna tarapha javAnI taiyArIvALe jIva pahelAM potAnA thoDA Atmapradezone zarIranI bahAra kADhI le che ane tyArabAda te samasta AtmapradezanI sAthe bahAra nIkaLI jAya che. ane jyAre te maraNakALe sarvadezathI Atmapradezane bahAra kADhe che tyAre te kakanI (daDAnI) gatinI jema potAnA pradezane eka sAthe zarIramAMthI bahAra kADhe che. eTale ke jema kaduka sarvAtmanA (Akhe Akho) uchaLe che, e ja pramANe zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 2 u0 sU0 40 AtmaniryANanirUpaNam 497 pradezAn samakAlaM nissArayatIti bhAvaH yadvA-dezenA'pi-dezato'pi, apizabdena sarveNApItyarthaH AtmA zarIraM-zarIraikadezaM pAdAdikaM spRSTvA'vayavAntarebhyaH pradeza saMhArAnniti, saca saMsArI jIvaH, sarveNA'pi-sarvatayA'pi, api zabdena dezenApItyarthaH, sarvamapi zarIraM spRSTvA niryAti, saca siddhajIvaH / vakSyateca "pAyaNijjANA Niraesu 'uvavajjaMti' ityAdi yAvat " sambaMgaNijjANA siddhesu" iti / chAyA-pAdaniryANA nirayeSatpadyante, " sarvAGga niryANAH siddheSu" 1 // sthAna ko jAtA huA jIva bhI eka sAtha hI AtmapradezoM ko zarIra se bAhara nikAla detA hai| athavA-deza se bhI aura sarvarUpa se bhI AtmA zarIra ke eka dezarUpa caraNAdikoM kA sparza karake ayayayAntaroM (anya avayavoM se) se pradezoM kA saMhAra karake zarIra se bAhara nikala jAtA hai-saMhArazaddha kA artha yahAM saMkoca karanA hai aisA vaha saMsArI jIva hai| sarvarUpa se bhI samastazarIra ko sparza kara AtmA usase bAhara nikala jAtA hai aisA vaha siddhajIva hai| " pAyaNijjANA Niraesu uvavajaMti" yAvat " savyaMgaNijjANA siddhesu" aisA svayaM zAstrakAra Age kaheMge, jo jIva caraNaniryANavAle (pagakI taraphase jIvako nikAlanevAle) hote haiM ye jIca nairathiko meM utpanna hote haiM aura jo sarvAMganiryANavAle hote haiM ce siddhoM meM utpanna hote haiN| utpAdasthAne jate AtmA paNa eka sAthe ja Atmapradezane zarIramAMthI bahAra kADhI le che. athavA-dezataH paNa ane sarvata; paNa AtmA zarIranA eka dezarUpa caraNAdikene sparza karIne avayavAntaro dvArA (anya avayave dvArA) prade zone saMhAra karIne zarIramAMthI bahAra nIkaLI jAya che. ahIM saMhAra kare eTale saMkecavuM artha grahaNa karavAnuM che. evo te sarvarUpe saMsArIjIva che. samasta zarIrane sparza karIne AtmA zarIramAMthI bahAra nIkaLI jAya che ane dezarUpe paNa samasta zarIrano sparza karIne AtmA zarIramAMthI bahAra nIkaLI jaya che, meva te siddha75 cha. "pAyaNijjANA Niraesu ubavajjati" yAt " savvaMgaNijjANA siddhesu" me // 2 pAte 04 mA prati54na 42d. je jI caraNanirmANavALA (paga taraphathI jIvane bahAra kADhavAvALa) hoya che, teo nArakamAM utpanna thAya che ane je je sarvAganirmANavALA hoya che, zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 sthAnAGgasUtre ___ AtmanA zarIre spRSTe sati zarIrasya sphuraNaM bhavatItyata Aha-'eva' mityAdi, evaM-pUrvapakAreNaivAsyApyAlApakaH paThanIyaH, tatra dezenApi kiyadbhirapyAtmapradezairilikAgatikAle, sarveNApi sarverapyAtmapradezaiH kandukagatikAle zarIraM sphorayitvA-saspandaM kRtvA niryAti / athavA zarIraM dezena-dezataH zarIraikadezamityarthaH pAdAdi niryANakAle sphorayitvA, sarveNa-sarvataH sarva zarIraM sarvAGganiryANAvasara ityarthaH 2 // sphoraNAcca sAtmakatvaM sphuTaM bhavatItyAha-' eva'-mityAdi, evaM-tathaiva dezena-Atmaikadezena zarIraM sphoTayitvA sacetanatayA sphuraNaliMGgata ilikAgato sphuTaM kRtvA, sarveNa sarvAtmanA kandukagatau sphuTaM kRtveti ! yadvA-zarIraM dezenadezataH sAtmakatayA pAdAdinA niryANakAle sphuTaM kRtvA, sarveNa-sarvataH-sarvAGga niryANakAle iti / athavA-sphoTayitvA-vizIrNa kRtvA, tatra dezena-akSyAdi vidhAtena, sarveNa-sarvavizaraNena dIpavat vidyullatAvacca 3 / zarIraM sAtmakatayA sphuTIkurvan kazcittatsaMvartanamapi karotItyAha-' eva' mityAdi, evaM-tathaiva saMvartya saMkocya zarIraM dezena-ilikAgatau zarIrasthitapradezaiH, sarveNa-sarvAtmanA kandukagatau sarvAtmapradezAnAM zarIrasthitatvAniryAtIti / yadvA-zarIram-upacArAd daNDa yogAddaNDapuruSavat zarIriNamityarthaH, tatra dezena-dezataH saMvartanaM mriyamANasya saMsAri jIvasya pAdAdigatajIvapradezasaMhArAt sarveNa-sarvatastu nirvANaM gacchataH prANinaH / athavA-zarIraM dezena-hastAkadezasaMkocanena saMvayaM sarveNa-zarIrasaMkocakapipIlikAdi jIvavizeSavat sarva zarIrasaMkocanena saMva]ti4 / Atmanazca saMvarttanaM kurvan jIyaH zarIrasya nivarttanaM karotItyAha-'eca' mityAdi, evaM-pUrvoktapakAreNa ____ AtmA dvArA zarIra ke spRSTa hone para zarIra kA sphuraNa hotA hai isI bAta ko aba sUtrakAra kahate haiM-isa sambandha meM AlApa pUrvoktarUpa se hI kahanA cAhiye-arthAt isakA gati kI taraha kitaneka Atma pradezoM ko spandita karake jIva zarIra se bAhara nikalatA hai tathA kandukagati kI taraha yugapat samasta AtmapradezoM ko spandita karake vaha zarIra se bAhara nikalatA hai isI taraha se ekadeza aura sarvadeza kI teo siddhomAM utpanna thAya che. AtmA dvArA zarIrane pUrNa karavAthI zarIranuM skUraNa thAya che, eja vAtane have sUtrakAra prakaTa kare che A viSayane anulakSIne pUrvokta kathana ja grahaNa karavuM joIe. eTale ke IlikA ( kRmi vizeSa) gatinI jema keTalAka Atmapradezane spendrita karIne jIva zarIramAMthI bahAra nIkaLe che, tathA kaDuka gatinI jema eka sAthe samasta Atmapradezane spendrita karIne te zarIramAMthI bahAra nIkaLe che. e ja pramANe zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA02 u0 4 sU041 kevaliprajJaptadharmalAbhanirUpaNam 499 nivartya-jIvapradezebhyaH zarIra pRthakkRtvetyarthaH, tatra dezenelikAgatau sarve / athayAdezena zarIra nivAtmanaH pAdAdiniryANavAn / sarveNa-sarvAGganiryANavAnIti / yadvA-paJcavidhazarIrasamudAyApekSayA dezataH zarIram audArikAdikaM nivayaMparityajya taijasakAmaNe tvAdAyaiva, tathA sarveNa-sarva zarIrasamudAyaM nivartya-parityajya niryAti-sidhyatItyarthaH 5 / / mU0 40 // ___ pUrva yat sarva niryANamuktaM, tacca paramparayA dharmazravaNalAbhAdibhirbhavatIti tatmAptiprakAra pradarzayati___mUlam-dohi ThANehiM AyA kevalipannattaM dhammaM labhejjA savaNayAe taM jahA--khaeNa ceya, usameNa ceva, jAya kevalaM maNapajjavanANaM uppADejA,taM jahA-khaeNa ceya uyasameNa cev||41|| chAyA-dvAbhyAM sthAnAbhyAmAtmA kevaliprajJaptaM dharmalabhate zravaNatayA, tadyathA kSayeNa caiva upazamena caiva, yAvat kevalaM manaHparyavajJAnamutpAdayati, tadyathA-kSayeNa caiva upazamena caiva // sU041 / / ___TIkA-'dohiM ' ityAdi / sugamam / navaram-udayaprAptayorjJAnAvaraNIyadarzanAvaraNIyayoH karmaNonirjaraNena upazamena-anuditayostayovipAkAnanubhavanena apekSA lekara kathana sphuraNa ke viSaya meM, sphuTana ke viSaya meM, saMvartana ke viSaya meM aura nivartana ke viSaya meM bhI karanA cAhiye-TIkA meM yaha viSaya spaSTarUpa se prakaTa kiyA gayA hai // 40 // ____ pahile jo sarvaniryANa kahA gayA hai vaha jIva ko paramparArUpa se dharmazravaNa ke lAbha Adi se prApta hotA hai ataH aba sUtrakAra usakI prApti ke prakAra ko pradarzita karate haiM 'dohiM ThANehiM AyA kevalipannattaM dhammaM labhejA' ityaadi| do sthAnoM ko lekara AtmA keliMprajJapta dharma ko sunane se prApta eka deza ane sarva dezanI apekSAe skUraNanA viSayamAM, skuTananA viSayamAM, saMvatananA viSayamAM ane nivartananA viSayamAM paNa kathana samajavuM joIe TIkAmAM A viSaya spaSTarUpe prakaTa karavAmAM Avyo che. sU. 40 AgaLa je sarvanirmANa prakaTa karavAmAM AvyuM che te jIvane paraMparArUpe dharmazravaNanA lAbha AdithI prApta thAya che. tethI sUtrakAra have tenI prAptinA 2 ni3555 4re cha-"dohi ThANe hiM AyA kevalipaNNattaM dhammaM labhejjA" yAni TIkArtha-be sthAne dvArA (be prakAre) AtamA kevaliprajJapta dharmane zravaNa dvArA prApta karI zake che. te be sthAna nIce pramANe che-(1) kSayarUpa ane (2) zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 500 sthAnAGgasUtre kSayopazamenetyuktaM bhavati / evaM jAva' ityAdi, yAvacchandena-" kevalaM bohi bujjhejjA, muMDe bhavittA agArAo aNagAriyaM pavvaejjA, kevalaM baMbhaceravAsamAyasejjA, kevaleNaM saMjameNaM saMjamijjA, kevaleNaM saMvareNaM saMvarejjA, kevalaM AbhiNibohiyanANamuppADejjA" iti saMgrAhyam / ___ chAyA-kevalAM bodhi budhyate, muNDo bhUtvA agArAd anagAritAM pravrajati, kevalaM brahmacaryavAsamAvasati, kevalena saMyamena saMyamayati, kevalena saMvareNa saMvRNuyAt , kevalamAbhinibodhikajJAnamutpAdayati / kara sakatA hai ve do sthAna haiM eka kSayarUpa aura dUsarA upazamarUpa isI prakAra se vaha yAvat kevalajJAna ko aura manaH paryavajJAna ko utpanna kara sakatA hai udayaprApta jJAnAvaraNIya aura darzanAvaraNIya karmoM kI nirjarA se inhIM kI anudita avasthA meM inake vipAka ke ananubhava se evaM inake kSayopazama se jIya matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna aura manaH paryayajJAna ko prApta karatA hai tathA cakSudarzana, acakSudarzana, avadhidarzana ko prApta karatA hai-yahAM yAvat zabda se " kevalaM bohiM ghujjhejjA, muMDe bhapittA, agArAo aNagAriyaM pavvaejjA, kevalaM baMbhaceravAsamA. basejjA, kevaleNaM saMjameNaM saMjamijjA, kevaleNaM saMvareNaM saMvarejjA, kevalaM AbhiNiyohiyanANamuppADejjA" isa pATha kA saMgraha huA hai| yahAM bodhizabda se matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna aura manaH paryayajJAna cAra jJAnoM kA grahaNa huA hai| kevalajJAna kA grahaNa isaliye upazama35. eja pramANe (te be sthAne dvArA) te mana:paryavajJAna ane kevaLajJAna paryantanA jJAnane prApta karI zake che. udayaprApta jJAnAvaraNIya ane darzanAvaraNIya karmonI nirjarAthI temanI anudita avasthAmAM temanA vipAkanA anubhavathI ane temanA kSapazamathI chava matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna ane mana:paryavajJAnane prApta kare che, tathA cakSudarzana, acakSudarzana, ane avadhidarzanane prApta kare che. ahIM yAvat (paryanta) pada vaDe nIcenA pAkane saMgraha thayo che ema samajavuM. "kevalaM bohi bujhejjA, muMDe bhavittA, agArAo aNagAriyaM pavvaejjA, kevalaM baMbhaceravAsamAvasejjA, kevaleNaM saMjameNaM saMjamijjA, kevaleNaM saMpareNaM saMvarejjA, kevalaM AbhiNibohiyanANamuppADejjA" hI mAdhi 74 vArA matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, ane mana paryAvajJAna, A cAra jJAnane grahaNa zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 501 sudhA TIkA sthA0 2 0 4 sU0 42 palyopama lAgaropamanirUpaNam evam anayaivarItyA dvAbhyAM sthAnAbhyAmAtmA kevalAM bodhi budhyate, ityArabhya ' kevalaM manaH paryavajJAnamutpAdayati ' ityantaM sarvaM bodhyam / kevalajJAnaM tu karmaNAM kSayAdevotpadyata iti tannAtra gRhItam / iha ca yadyapi bodhyAdayaH samyaktvacAritrarUpatvAt kevalena kSayeNa kevalena upazamena ca bhavanti tathA'pyete kSayopazamenApi bhavanti / zravaNAdIni manaH paryavaparyantAni tu kSayopazame naiva bhavantIti sarvasAdhAraNaH kSayopazamaH padadvayenokta iti // sU0 41 // bodhi-matizrutAvadhijJAnAni cotkarSataH SaTSaSTisAgaropama sthitikAni bhavanti, sAgaropamANi ca palyopamAzritAnIti tadvitayamarUpaNAmAha - mUlam -- duvihe addhomie pannatte, taM jahA- paliovameceva sAgarovame ceva / se kiM taM paliovame ?, paliovame "jaM joyaNavitthiNaM, pallaM egAhiyapparUDhANaM / hojjaNiraMtaraNiciyaM, bhariyaM vAlaggakoDINaM // 1 // vAsasae vAsasae, ekkeke avahaDammi jo kAlo / so kAlo boddhavvo, uvamA egassa palassa // 2 // eesiM palANaM koDAkoDI havejja dasaguNiyA taM sAgarovamassa u, egassa bhave parImANaM // 3 // sU0 42 // nahIM huA hai ki yaha jJAna jJAnAvaraNa karma ke sarvathA kSaya se hI utpanna hotA hai yadyapi bodhi Adika samyaktvacAritrarUpa hone se kevala kSaya se aura kevala upazama se hote haiM- parantu ye kSayopazama se bhI hote haiM kyoM ki zravaNAdika se lekara manaH paryava taka jJAna kSayopazama se hI hote haiMisI kAraNa sarva sAdhAraNa kSayopazama isa padadvaya se kahA gayA hai / / sU. 41 // karavAmAM Avela che. kevaLajJAnane grahaNa nahI karavAnuM kAraNa e che ke te jJAna teA jJAnAvaraNu kamanA sarvathA kSayathI ja utpanna thAya che. jo ke edhi Adika samyaktva cAritrarUpa hovAthI kevaLa kSaya vaDe ane kevaLa upazama vaDe ja prApta thAya che. parantu te kSaye pazama vaDe paNa prApta thAya che, kAraNa ke zravaNAdikathI laine manaHparyava pantanA jJAna pathamathI ja thAya che eja kAraNe A pada dvaya ( e pardhA ) dvArA sarvasAdhAraNa kSaceApazamanuM ja kathana karavAmAM AvyuM che, ema samajavuM. // sU. 41 // zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 02 sthAnAGgasUtre __ chAyA-dvividhamaddhaupamikaM prajJaptaM, tadyathA-palyopamaM cava sAgaropamaM caiva / atha kiM tat palyopamam ? palyopam-yad yojanavistIrNa palyamekAhikaprarUDhAnAm / bhavenirantaranicitaM, bhRtaM bAlAnakoTInAm // 1 // varSezate varSazate ekaikasmin apahRte yaH kAlaH ! sa kAlo boddhavyaH, upamA ekasya pallyasya // 2 // eteSAM pallyAnAM koTAkoTI bhaveddazaguNitA, tat sAgaropamasya tu ekasya bhavet parimANam // sU0 42 // TIkA-'duvihe adhovamie' ityAdi / upamayA nirdRttam aupamikam , addhA-kAlaH, tadviSayamopamikam addhaupamikam , yatkAlapamANamupamAnaM vinA sAmAnyajanena grahItuM na zakyate tad advaupamikamiti bhAvaH / tacca dvividhampalyopamaM sAgaropamaM ceti| palyaH-lATadezaprasiddho dhAnyAdhAravizeSaH, palyavatpallyaH, tenopamA yasya tat pallyopam / sAgareNopamA yasya tat sAgaropamam , ___ bodhi aura mati, zruta, avadhijJAna ye utkRSTa se 66 sAgaropama kI sthiti vAle hote haiM aura sAgaropama palyopamakA Azrita hotA hai isa kAraNa sUtrakAra ina donoM kI prarUpaNA karate haiM (duvihe addhovamie pannatte ) ityAdi / TIkArtha-upamAse jAnAjAne vAlA kAla aupamika kAla hotAhai kyoMki yaha upamA se nivRtta hotA hai aupamika kAla sAmAnya jana dvArA vinA upamAna kA jAnA nahIM jA sakatA hai isaliye ise addhopamika kahA gayA hai yaha addhopamika palyopama aura sAgaropama ke bheda se do prakAra kA hotA hai lATadezaprasiddha dhAnyAdhAra vizeSa kA nAma palpa hai isa palya se jisakI upamA ho vaha palyopama kAla hai tathA sAgara se jisakI upamA ho vaha sAgaropamakAla hai arthAt sAgara ke samAna jo kAla badhi ane mati, kRta, avadhijJAna, te utkRSTanI apekSAe 66 sAgaropamathI sthitivALAM hoya che, ane sAgaropama kALa palyopamane AdhAre jANI zakAya che. tethI have sUtrakAra te banenI prarUpaNa kare che - " duvihe addhovamie paNNatte " tyA TIkAtha-je kALane upamA vaDe jANI zakAya che te kALane aupamika kALa kahe che, kAraNa ke te kALanuM pramANu upamA vaDe ja nIkaLI zake che. tethI tene addhopamika (addhA eTale kALa upamA dvArA jANI zakAya tevA kALane addhomika kahe che ) kahe che. te addhapamikanA palyopama ane sAgaropama nAmanA be bheda che. lATa dezamAM vaparAtA evAM dhAnyAdhAra vizeSane patya zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 2 u0 4 sU0 42 palyopamasAgaropamanirUpaNa 503 saagrvnmhaaprimaannmityrthH| tatra pasyopama-lakSaNamamidhitsurAha-' se kitaM / ityAdi, atha kiM tat palyopamaM yad advaupamikatayA nirdiSTam ? iti praznaH, uttaramAha-' paliovame' ityAdi / palyopamam-pUrvoktamaddhaupamikaM palyopamaM vakSyamANalakSaNaM bhavatIti gAthA dvayenAha-'jaM' ityAdi, yad yojanavistIrNam, vistIrNazabdasyopalakSaNatvAd yad AyAmaviSkambhagambhIratvena sarvato yojanapramANaM palyasadRzatvAta palyaH-dhAnyasthApanapAtravizeSaH, sa ekAhikamarUDhAbhiH, 'sUtre tRtIyArthaSaSThI'-ekAha eva ekAhikastena zirasi muNDite satyekadivasena yAH prarUDhAHvRddhi prAptAstAbhiH, upalakSaNato'nuyogadvAroktAnusAreNa yAvatsaptAhamarUDhAbhiH bAlAgrakoTIbhiH-bAlAgrANAM koTayA-vibhAgAstAbhiH sapUrvoktaH palyo bhRtaHmahApariNAmavAlA hotA hai vaha sAgaropamakAla hai, he bhadanta ! vaha palyopama kAla kyA hai ? arthAt palpopama kAla kA kyA svarUpa hai ? he gautama! vaha addhopamika palyopama kAla ina do gAthAoM dvArA isa prakAra ke svarUpa vAlA hai-ve do gAthAe~ ye haiM-(jaM joyaNavitthinnaM ) ityAdi / ina gAthAoM dvArA yaha prakaTa kiyA gayA hai ki eka yojana lambA, eka yojana caur3A aura eka yojana gaharA aisA eka khaDDA khodA jAya aura usameM eka dina se lekara sAta dina taka ke bhItara 2 ke uge hue bAloM ke agrabhAga bhare jAveM arthAt jisa dina zira ko muNDita karA liyA jAve usake bAda ekadina se lekara sAta dinataka jame hue bAloM ke agra vibhAgoM se vaha khaDDA isa prakAra se bharA jAve ki jisase una kahe che te palyanI sAthe jenI upamA ApI zakAya evA kALane pApama kALa kahe che, tathA sAgaranI sAthe jene sarakhAvI zakAya evA kALanuM nAma sAgarepamakALa che. eTale ke sAgaranI samAna mahA parimANavALA kALanuM nAma sAgaropamakALa che "he bhagavan ! te pApamakALanuM svarUpa kevuM che?" gautama svAmIne A praznano uttara ApatA mahAvIra prabhu kahe che ke, he gautama ! te addhomika palyopama kALanuM svarUpa nIcenI be gAthAomAM matAcyA pramANe -"jaM joyaNavitthiNaM " tyAdi. te anna AyAmAnA bhAvArtha nIce pramANe che- eka jana lAMbe, eka jana pahoLe ane eka jana UDe eka kUve khedavAmAM Ave. temAM ekathI laIne sAta divasa sudhImAM ugelA vALanA agrabhAgone bharavAmAM Ave. eTale ke mAthuM muMDAvyA pachI ekathI laIne sAta divasa paryantamAM ugelA vALanA agrabhAgethI te kUvAne e zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - A 504 sthAnAstre paripUritaH, kathaMbhUtaH ? ityAha-nirantara nicitaH, nirantaraM-antararahitaM parasparaM zliSTaM dhanaM yathAsyAttathA nicita-nibiDatayA nicayavatkRtaM puJjavatkRtamityaryaH bhavet syAt / tasmAtpalyAt 'vAsasae' ityAdi, varSazate, iti vIpsAyAM pratyekavarSazate, ekaikasmin bAle apahate-niSkAsite sati yaH kAlastasya palyasya riktI bhavane jAyate sa kAlaH ekasya palyasya upamAupameyaH boddhavyaH-vijJeyaH / idamuktaM bhavati-pUrvoktaH kAlo vyAvahArikaM palyopamaM kathyate / atha sAgaropamapramANamAha'eesi' ityAdi gAthA, eteSAM palyAnAM-palyopamAnAM yA koTIkoTI dazaguNitA-dazakoTIkoTaya ityarthaH sA ekasya vyAvahArikasAgaropamasya parimANaM bhavatIti / etadvaya prarUpaNAmAtrasvarUpameva / atra vizeSamAha-palyopamam-uddhArAddhA kSetrabhedena trividham / punaretattrayamapi sUkSmavyAvahArikabhedAtpratyekaM dvividham / tatra tAvad vyAvahArikoddhArapalyobAlAnoM meM thor3A sA bhI antara avakAza na rheN| isa prakAra se ve bAlAna khUba ThasAThasa nibiDarUpa meM usa khaDDA meM bhara diye jAveM isa prakAra se jaba kUTa 2 kara una bAlAnoM se vaha khaDDA khUba bhara jAve taba sau sau varSa ke bAda usameM se eka 2 bAlAgra bAhara nikAlA jAve-isa prakAra nikAlate 2 jaba ve samasta bAlAgra usa khaDDe meM se bAhara nikAla diye jAveM to inake nikAlane meM jitanA kAla samApta hotA hai vaha kAla eka palya se upameya kahA gayA hai yaha pUrvokta kAla vyAvahArika palyopama kahA gayA hai sAgaropama kA pramAga isa prakAra se hai-palyopama koTikoTi ko 10 se guNA karane para eka vyAvahArika sAgaropama kA pramANa hotA hai arthAt 10 koDAkoDI palyopama kA eka vyAvahArika sAgaropama kAla hotA hai| bhara joIe ke jethI karIne te bAlADyo vacce bilakula aMtara na rahe. eTale ke te kUvAne khUba ThAMsI ThAMsIne te bAlAthI bharI de joIe. tyArabAda dara se se varSe temAMthI eka eka bAlAne bahAra kADhI joIe. A rIte temAMthI 100-100 varSe eka eka bAlAjhane bahAra kADhatAM kADhatAM samasta bAlAne bahAra kADhavAmAM jeTalAM varSo vyatIta thaI jAya che teTalAM varSa pramANa kALane eka papama kALa kahe che. A pUrvokta kALane vyAvahArika palyopama kahevAmAM Ave che. sAgarepamanuM pramANa A prakAranuM che-palyopama koTi koTine 10 vaDe guNavAthI eka vyAvahArika sAgaropamanuM pramANa thAya che. eTale ke 10 kalAkeDI po mane eka vyAvahArika sAgarepamALa thAya che. zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 2 304 sU042 palyopamasAgaropamanirUpaNam pamaM vyAkhyAyate - yayojanAyAmaviSkambhagambhIraH palyo muNDanAnantaramekAdisaptAntAhorAtra rUDhaivA'grairnividyatayA bhRtaH yaH bhRtaH, yaH pratisamaya me kaika vAlAgre nissArite sati yAvatA kAlena nirlepo niSThito bhavati sa - kAlo vyAvahArikoddhArapopamaM kathyate / evaM vyAvahArikoddhArasAgaropamaM pUrvoktapalyAnAM dazabhiH koTIkoTIbhirbhavati / ete dve api prarUpaNAmAtraviSaye eva / sUkSmamuddhAravalyopamaM tu yava- tairevaikAdisaptAntAhorAtrama rUDhairdRSTayavagAhanAto'saMkhyeyabhAgamAtraiH sUkSmapaanitarr zarIrAvagAhanAto'saMkhyeyaguNaiH pratyeka masaMkhyAtakhaNDIkRtairvAlAyairnibi tayA bhRtaH palyaH pratisamayamekaikasmin vAlAgre niSkAsite sati yAvatA kAlena 505 vizeSatA - udvAra, advA aura kSetra ke bheda se palyopama trividha kahA gayA hai tathA ye tInoM patyopama bhI sUkSma aura vyAvahArika ke bheda se do do prakAra ke kahe gaye haiM inameM vyAvahArika uddhAra palyopama kA svarUpa isa prakAra se hai jo eka yojana kA lambA, eka yojana kA caur3A aura eka yojana kA gaharA khaDDA ho aura use muNDanAntara eka dina se lekara sAta dinataka ke uge hue bAlAgoM se khUba dAba 2 kara nibiDarUpa se bhara diyA jAve so aba usameM se eka 2 bAlAgra ko prati samaya bAhara nikAlanA cAhiye isa taraha karate 2 jitane kAla meM vaha khaDDA una bAlAgroM se khAlI ho jAtA hai utane kAla kA nAma vyAvahArika uddhArapalyopama hai isa vyAvahArika uddhArapalya kI 10 koTi koTi kA eka vyAvahArika uddhAra sAgaropama hotA hai / arthAt 10 koTikoTi vyAvahArika uddhArapalyoM kA eka vyAvahArika uddhArasAgaro vizeSatA-uddhAra, addhA ane kSetranA bhedathI pakScApamanA traNa prakAra kahyA che. tathA te traNe prakAranA pakSeApamanA paNa sUkSma ane vyAvahArikanA bhedathI khambe prakAra kahyA che. temAMnA vyavahArika uddhAra panyApamanuM svarUpa A prakAranuM che-je eka ceAjana lAkhe, eka ceAjana paheALA ane eka ceAjana UMDA kUvA kahyo che tene mAthuM muMDAvyA bAda ekathI sAta divasa paryaMntamAM ugelA kezAgrAthI khUba ThAMsI ThAMsIne bharI devA joie, pachI temAMthI prati samaya eka eka kezAgrane bahAra kADavAmAM Ave, te A pramANe karatAM karatAM jeTalA kALamAM te kUve te kezAgrAthI sapUrNa khAlI thaI jAya che, eTalA kALane vyAvahArika uddhAra palcApama " kahe che, te vyAvahArika uddhAra pApamanI 10 koTi koTinA eka vyAvahArika uddhAra sAgaropama thAya che. eTale ke 10 kATikATi vyAvaDArika uddhAra pAnA eka vyAvahArika uddhAra sAgarApama thAya che, have sUkSma uddhAra palyeApamanuM svarUpa batAvavAmAM Ave che--pUrvokta pramANavALA kUvAmAM te bAlAngrenA TukaDAe ThAMsI ThAMsIne bharI dA, pratyeka tha zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 506 sthAnAGgasUtre nile po niSThito bhavati sa kAlaH sUkSmamuddhArapalyopamaM procyate / tathaiva ca teSAM dazabhiH koTI koTIbhiH sUkSmuddhArasAgaropamaM jAyate / anena sUkSmoddhArapalyopameNa ca dvIpasamudrAH parisaMkhyAyante 1 / vyAvahArikAddhApalyopama- sAgaropamayoH svarUpaM tu sUtre proktameva / sUkSmamadvAparayopamaM tu asaMkhyeyakhaNDIkRtasyaikaikasya vAlAgrasya varSazate varSazate nissAraNe pama hotA hai / tathA sUkSma jo uddhArapalyopama hai usakA pramANa aisA hai ki jitane bAlAyoM se vaha pUrvokta pramANa vAlA khaDDA bharA gayA hai una bAlAyoM meM se pratyeka bAlAgra ke sUkSmapanaka jIva ke zarIra kI jitanI avagAhanA hotI hai usa avagAhanA se asaMkhyAta gurNe TukaDA karo ye saba Tukar3e apanI buddhi se hI kalpita karake karanA cAhiye tAtparya aisA hai ki eka 2 bAlAya ke asaMkhyAta 2 TukaDe apanI buddhi se karo aura phira usa khaDDe ko unase khUba ThAMsa 2 kara nibiDarUpa meM bharado aura phira eka samaya meM eka 2 TukaDe ko unase bAhara nikAlo isa taraha karate 2 jitane kAla meM vaha gartta khAlI ho jAtA hai utane samaya kA nAma sUkSma uddhAra patthopama hai ina sUkSma udvAravalyopama kI 10 koTikoTi ko eka sUkSma uddhAra sAgaropama hotA hai isa sUkSma uddhAra palyopama se janya sAgaropama se dvIpa aura samudroM kI ginatI kI jAtI hai / vyAvahArika addhApalyopama aura sAgaropama kA svarUpa sUtrakAra ne sUtra meM hI prakaTa kara diyA hai| sUkSma addhApalyopama kA svarUpa isa prakAra khAlAgranA keTalA TukaDA karavA te nIce pramANe samajavuM sUkSmapanaka jIvanA zarIranI jeTalI avagAhanA hAya che, te avagAhanAthI asakhyAtagaNuAM TukaDA te khAlAgrAnA karavA joIe. evAM TukaDAnI kalpanA pAThake peAtAnI buddhithI ja karavI joie, kAraNa ke vyavahAramAM A prakAranI vAta sa'bhavI zakatI nathI. kahevAnuM tAtpaya e che ke evAM khAlAgrAnA asaMkhyAta TukaDA kalpanAthI ja karavAnuM zakaya che. have te khAlAmAnA te TukaDAo vaDe te kUvAne ThAMsI ThAMsIne bharI devA joie. tyArabAda prati samaya temAMthI eka eka TukaDAne bahAra kADhatAM kADhatAM te kUvA jeTalA samayamAM te khAlAgrAnA TukaDAothI rahita thaI jAya che, bilakula khAlI thaI jAya che, teTalA kALane sUkSma uddhAra pasyopabha " he che. te sUkSma uddhAra patyeApamanI 10 keTikeTanA eka * sUkSma uddhAra sAgaropama ' kALa thAya che. te sUkSma uddhAra paLyeApamathI janya sAgaropama dvArA dvIpeA ane samudronI gaNatarI thAya che. 6 vyAvahArika addhApalyApama ane sAgare pamanuM sUtranI zarUAtamAM ja batAvI dIdhuM che. have sUkSama zrI sthAnAMga sUtra : 01 svarUpa te sUtrakAre A addhApalye pamanuM svarUpa Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 2 u0 4 sU. 42 palyopamasAgaropamanirupaNam 507 kRte sati bhavati / evaM sUkSmamaddhAsAgaropamaM teSAM palyAnAM dazabhiH koTIkoTImirjAyate / anena sUkSmAddhApalyopamasAgaropameNa nairayika-tiryagyonika-manuSyadevAnAmAyurmIyate 2 / kSetrapalyopamamapyevameva, navaraM pratisamayaM bAlAgraspRSTaikaikAkAzapradezanissAraNe kRte sati yAvatA kAlena palyo nile po niSThito bhavati sa kAlo vyAvahArika kSetrapalyopamaM kathyate / evaM vyAvahArikasAgaropamaM teSAM dazabhiH koTIkoTIbhise hai asaMkhyAta khaNDIkRta eka eka bAlAgra ko sau sau varSa jaba vyatIta ho jAveM taya nikAlanA cAhiye isa taraha karate2 jaba vaha garta pUrNarUpa se una ghAlAyoM se rikta ho jAtA hai-taba inake khAlI karane meM jitanA kAla samApta huA utane kAla kA nAma sUkSma addhApalyopama hai| sUkSma addhApalyopama kI10 koTikoTi se sakSama addhAsAgaropama niSpanna hotA hai arthAt 10 koTAkoTi sUkSma addhA palyopama kA eka sUkSma addhAmAgaropama hotA hai isa sUkSma advApalyopamajanya sUkSma addhAsAgaropama se nairayika, tiryagyonika, manuSya aura devoM kI Ayu ko pramita kiyA jAtA hai kSetrapalyopama bhI isI prakAra se hai parantu isameM kathana kI aisI vizeSatA hai ki bAlAgrase spRSTa eka eka AkAza pradezako eka eka samaya meM vahAMse nikAlojitane samaya meM vaha palya isa prakArase karate 2 unase khAlI ho jAtA hai utane kAla kA nAma vyAvahArikakSetrapalpopama hai isa prakaTa karavAmAM Ave che-jenA asaMkhyAta khaDe karavAmAM AvyA hoya evA bAlAjho vaDe uparyukta pramANavALA kUvAne khUba ja ThAMsI ThAMsIne bharI devAmAM Ave. tyArabAda so so varSe te kUvAmAMthI eka eka bAlAgakhaMDane bahAra kADhavAmAM Ave. Ama karatAM karatAM jeTalA samaye te kUve te bAlArAkhaMDathI bilakala rahita (khAlI) thaI jAya che, eTalA kALane " sUkSama addhA papama kahe che." sUkSama addhA palyopamanI 10 koTi koTi pramANane addhAsAgaropama? kALa hoya che. A sUkSama addhApalyopama janya sUkSma aDhAsAgaropama dvArA nArake, tiryaMgyAnike, manuSya ane devonA AyuSyanA mApanI gaNatarI karI zakAya che. kSetrapalya pama paNa eja prakAranuM che, paranta tenA kathanamAM nIce pramANe vizeSatA che- bAlAjhathI spaSTa eka eka AkAzapradezane prati samaya bahAra kADhatAM kADhatAM jeTalA samayamAM te kR temanAthI khAlI thaI jAya, eTalA kALanuM nAma * vyAvahArika kSetra popama" che. evA vyAvahArika kSetra popamanI 10 zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 508 sthAnAGgasUtre rjAyate / etadvayaM prarUpaNAmAtraviSayameva / yattu-asaMkhyAtakhaNDIkRtai lAgaH spRSTA aspRSTA vA'STkAzapradezAH patisamayamekaikazo nissAyante, evaM nissArite sati yAvatAkAlena palyo nilepo niSThito bhavati sa kAlaH sUkSmakSetrapalyopamamucyate / evaM sUkSmakSetrasAgaropamaM teSAM dazabhiH koTIkoTIbhibhavati / anena sukSmakSetrAlyopama-sAgaropameNa dRSTivAde dravyANi miiynte|| ___ atra-uddhArapalyopama-kSetrapalyopamayorgrahaNaM na kRtam , anupayogitvAt , sUtre ' addhe '-ti vizeSaNasyoktatvAcceti // mU0 42 // pUrvoktaiH palyopamAdibhiryeSAM kroSAdInA phalabhUtakarmasthitinirUpyate tatsva. rUpanirUpaNaM kurvanAha mUlam -duvihe kohe paNNattetaM jahA-AyapaiTThie ceva parapaiTrie ceva evaM neraiyANaM jAva vemANiyANaM evaM jAva micchAdaMsaNasalle // sU0 43 // chAyA-dvividhaH krodhaH prajJaptaH, tadyathA-AtmapratiSThitazcaiva parapratiSThita. zcaiva / evaM nairayikANAM yAvad vaimAnikAnAm / evaM yAvat mithyAdarzanazalyam // sU0 43 // vyAvahArikakSetra palyopama kI 10 koTAkoTi se eka vyApahArika kSetra sAgaropama banatA hai isa sUkSmakSetrapalyopamajanya sAgaropama se dRSTivAda meM dravyoM kI ginatI kI jAtI hai 3 / yahAM sUtra meM uddhArapalyopama aura kSetrapalpopamakA jo grahaNa nahIM kiyA gayAhai vaha inake yahAM anupayogI hone se nahIM kiyA gayA hai / tathA sUtra meM "bhaddhA" aisA vizeSaNa kahA gayA hai / / mU042 / / pUrvoktapalyopama AdikoM dvArA jina krodhAdikoM kI phalabhUta karmasthiti kA nirUpaNa hotA hai aba sUtrakAra usake svarUpa kA nirUpaNa koTikaTi pramANavALe eka vyAvahArika kSetra sAgaropama * kALa hoya che. A sahama kSetrapApa janya sAgaropama dvArA dRSTivAdamAM dravyanI gaNatarI karavAmAM Ave che. ahIM sUtramAM uddhAra vyApama ane kSetrapApamane je grahaNa karAyA nathI tenuM kAraNa e che ke ahIM teo anupayogI che. tathA sUtramA " asA'' 240 56 vizeSa535 15rAyuM che. // sU.. 42 // pUrvokta popama Adi dvArA krodhAdikanI kulabhUta karmasthitinuM nirU paNa thAya che. tethI have sUtrakAra te krodhAdikanA svarUpanuM nirUpaNa kare che zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 u04 sU0 42 krodhAdInAM svarUpanirUpaNam 509 ___TokA-'duvihe kohe ' ityAdi / krodho dvividhaH-AtmapatiSThitaH parama tiSThitazceti / tatrAtmapratiSThitaH svAparAdhAd bhittyAdau ziraHprabhRtInAM skhalanena vastuvizeSavinAzena vA svAtmani pratiSThitaH janitaHAtmaviSayo jAta ityarthaH, saH tathoktaH 1 / yadvA-ya AtmanA parasmin prANinyAkrozAdinA pratiSThitaH sa tthoktH| parapratiSThitaH-yaH pareNAkozAdinA pratiSThitaH-udIritaH, svAtmanA vA parasmin pratiSThitaH-jAtaH utpannaH sa tathoktaH 2 / iti / idamuktaM bhavatisvayamAcaritasya aihikamapAyamavabudhya yadA kazcitsvAtmanyeva krodhaM karoti tadA sa krodha AtmapratiSThitaH kathyate, yadA tu paraH ko'pyAkrozAdinA krodhamudIrayati karate haiM-(duvihe kohe paNNatte) ityaadi| TIkArtha-krodha do prakArakA kahA gayA hai eka AtmapratiSThita aura dasarAparapratiSThita apane hI aparAdhase bhitti AdimeM zira vagairahake laga jAne se athavA vastu ke vinAza se jo krodha AtmA meM utpanna ho jAtA hai vaha svAtma pratiSTita krodha hai athavA jo krodha paraprANI ke Upara Akroza Adi ke karane se apanI AtmA meM pratiSThita ho jAtA hai vaha AtmapratiSThita krodha hai tathA Akroza Adi ke karane se dUsaroM ke dvArA AtmA meM udIrita kiyA jAtA hai vaha parapratiSThita krodha hai athaga apane dvArA para meM jo krodha utpanna karAyA jAtA hai vaha parapratiSThita krodha hai| tAtparya isa kathana kA aisA hai ki svayaM Acarita kiye kArya kA aihika apAyarUpa phala samajha kara jo apanI nijakI AtmA para hI krodha " duvihe kohe paNNatte" tyAdi E -Apa me pr4|2| zo cha-(1) mAtmapratiSThita mane (2) 52pratiSThita pitAnA ja aparAdha (deSa) ne lIdhe dIvAla Adi sAthe zira Adi atha. DAvAthI athavA vastunA vinAzathI je kAMdha AtmAmAM utpanna thAya che. te krodhanuM nAma svAtmapratiSThita krAdha che. athavA para prANInA upara Akroza Adi karavAthI je krodha pitAnA AtmAmAM pratiSThita thAya che-utpanna thAya che. te krodhanuM nAma AtmapratiSThita krodha che. je krodha anyanA Akroza Adine kAraNe eTale ke anyanA dvArA AtmAmAM udIrita karAya che, te krodhane parapratiSThita dha kahe che. athavA pitAnA dvArA anya jIvamAM je kaidha utpanna karAvAya che, tenuM nAma parapratiSThita krAdha che. A kathananuM tAtparya e che ke, pote ja AcarelA kAryanuM aihika apAya35 phala samajIne pitAnA ja AtmA para je kAMdha uddabhave che, te krodhane ApatiSThita krodha kahe che. ane jyAre ke bIjI vyakti tenA Akroza zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 510 sthAnAGgasUtre tadA yastadviSayaH krodha upajAyate sa paramatiSThitaH krodhaH kathyate, iti / evamanenavA''lApakena yAvat-mithyAdarzanazalyaM mAnamArabhya mithyAdarzanazalyaparyantaM vijJeyam / tatra ' jAva' iti yAvacchabdena krodhAnantaraM mAnAdInAmaSTAdazAnAM pApasthAnAnAM grahaNaM bhavati / eteSAM krodhAdInAM sarveSAmapi svavikalpajanitaparavikalpajanitatvAbhyAM, svAtmasthitaparAtmasthitAbhyAM vA svaparamatiSThitabamavadhAraNIyam // sU 43 // evametAni sarvANi pApasthAnAni * siddhe' ti vakSyamANagAthokteSu siddhAdi viparyayA'siddhAdiSu trayodazasvapi jIveSu bhavanti, pApasthAnAnAM saMsAriSyeva sadbhAvAditi tadbhedAnAha mUlam-duvihA saMsArasamAvanagA jIvA paNNattA,taM jahA tahA cevathAvarAcevAduvihA savvIvA paNNattAtaM jahA-siddhAceva asiddhA ceva / duvihA savvajIvA paNNattA taM jahA-saiMdiyA ceva aNidiyA ceva / evaM esA gAhA phAseyavvA jAva sasarIrI ceva asarIrI ceva-" siddhasaiMdiyakAe3, joge4, vee5, kasAya 6, lesA7 y| NANuva ogAhore,bhAsaMga cairime ya ssairiirii||suu044|| udbhAvita hotA hai vaha krodha AtmapratiSThita kahalAtA hai| aura jaba koI dUsarA vyakti apane Akroza Adi ke dvArA krodha karavAtA hai taba vaha parapratiSThita kahalAtA hai| isI AlApaka se mithyAdarzanazalya, taka arthAt mAna se lekara mithyAdarzanazalyataka-aisA hI jAnanA cAhiye arthAt krodha se lekara mAnAdika aThAraha pApasthAnoM kA grahaNa hotA hai so ina saba meM svavikalpajanita paravikalpajanita ina do bhedoM ko lekara athavA svAtmasthita aura parAtmasthita ina do ko lekara sva aura para meM pratiSThitatva jAnanA cAhiye // sU043 // Adi dvArA ApaNA AtmAmAM krodha pedA karAve che, tyAre te krodhane parapratichita kahe che mAnathI laIne mithyAdarzanazalya paryantanA pApasthAnakamAM paNa A pramANe ja samajavuM. eTale ke svavikalpa janita ane paravikalpa janita e be bhedanI apekSAe te pratyekanA paNa svAtmasthita (svAtmapratiSThita ) ane parAbhasthita (parapratiSThita) nAmanA babbe prakAra samajI levA. sU 43 zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 2 30 4 sU044 asiddhajIvasvarUpanirUpaNam 511 chAyA-dvividhAH saMsArasamApanakA jIvAH prajJaptAstadyathA-trasAzcaiva sthAvarAzcaiva / dvividhAH sarvajIvAH prajJaptAstadyathA-siddhAzcaiva asiddhAzcaiva / dvividhAH sarvajIvAH prajJaptAstadyathA-sendriyAzcava anindriyAzcaiva / evameSA gAthA sparzanIyA yAvat sazarIriNazcaiva azarIriNazcaiva-"siddha1, sendriya2, kAyam 3, yogo4, vedaH 5, kaSAyo6, lezyA ca 7 / jJAno 8, payogA 9, hAram 10, bhASakaH11, caramazca 12 sazarIrI 13 // sU0 44 // TIkA- duvihA saMsAra0 ' ityAdi / saMsaraNaM-caturgatiparibhramaNaM saMsAraH-nArakatiyagnarAmarabhavAnubhavalakSaNastaM saM-samyag ekIbhAvena ApannAH-prAptAH saMsArasamApannakAH, svArthe ka pratyayaH, saMsAriNa ityarthaH / te dvividhAH-sAH sthAvarAzceti jIvAH saMsAriNa eva santi utAnye'pivA ? iticet-' santyeve '-ti pradarzanAya samatipakSAM trayodazasUtrI isa prakAra ye saba pApasthAna Age kahe jAne vAlI (siddha) ityAdi gAthA meM kahe hue siddha Adi se viparIta asiddha Adi teraha jIvoM meM hI pAte haiM isaliye inake bheda batalAte haiM-(duvihA saMsArasamAvannagA jAvA paNNattA) ityAdi / cAroM gatiyoM meM paribhramaNa karane kA nAma saMsAra hai yaha saMsAra nAraka, tiryaka nara aura devarabhavoM ke anubhava karane rUpa hai isa saMmAra ko jo ekIbhAva se prApta kara cuke haiM ve saMsAra samApannaka jIva haiN| aise ye saMsArasamApannaka jIva saMsArI jIva kahe gaye haiM ye saMsArI jIva trasa aura sthAvara ke bheda se do prakAra ke hote haiM yahI vividhatva kI bAta-" duvihA savvajIvA" isa sUtra pATha dvArA prakaTa kI gaI hai tAtparya A aDhAre pApasthAnakane sadbhAva asiddha Adi 13 jIvamAM hoya cha. " siddha" tyAdi / ma upAmA mApAnI cha ta thAmA je siddha Adi ja prakaTa karyA che, temanA karatAM viparIta A asiddha Adi jIve che. sUtrakAra te asiddha Adi 13 prakAre have prakaTa kare che- " duvihA saMsArasamAvanagA jIvA paNNattA" tyAla. TIkAtha-cAra gatiomAM paribhramaNa karavuM tenuM nAma saMsAra che nAraka, tiyaca. manuSya ane devabhanA anubhava karavA rUpa te saMsAra che. A saMsArane ekI bhAvathI (saMsAramAM dUdha ane pANInI jema ekarUpa) prApta karI cukelA che ja che, temane saMsAra samApannaka jI kahe che. evA saMsArasamApannaka jIne saMsArI jI kahyA che. te saMsArI jI trasa ane sthAvaranA methI meM 552 // cha. 241 vividhatvanI pAta 4 " duvihA savvajIvA " zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 512 sthAnAGgasUtre mAha - ' duvidhA sanyajIvA' ityAdi / sarvajIvAH samastaprANinaH dvividhAH prajJaptAH / tadeva prakAradvayamAha - siddhA asiddhAya / tatra sidhyanti smeti siddhAH karmaprapaJcanirmuktAH / asiddhAH - tadbhinnAH 1 / punarapi sarvajIvAnAM dvaividhyamAha - ' duvihe - tyAdi spaSTam | navaram - sendriyA anindriyAzceti / tatra sendiyA :- indriya sahitAH saMsAriNaH / anindriyAH - indriyarahitAH - aparyAptakAH, kevalinaH siddhAzceti 2 / evam anena prakAreNa eSA - anupadaM vakSyamANA gAthA - prastutasapratipakSamUtratrayodazI saMgrAhakapadyarUpA sparzanIyA anusaraNIyA - etadanusAreNa trayodazApi sUtrANi I isa sUtra kA aisA hai ki yahAM para kisI ne aisI AzaMkA kI ki jIva saMsArI hI hai yA aura bhI jIva hai ? taba uttara diyA gayA ki anya jIva bhI haiM isI bAta ko dikhAne ke liye isa sapratipakSa trayodaza 13 sUtroM ko sUtrakAra ne kahA hai isake dvArA yaha prakaTa kiyA gayA hai ki samasta prANI do prakAra ke kahe gaye haiM jaise eka siddha aura dUsare asiddha inameM jo karmaprapaJca se rahita ho cuke haiM ve siddha haiM aura jo karmaprapaJca se rahita nahIM hue haiM ve asiddha jIva haiM isI prakAra se sendriya aura anindriya ke bheda se bhI sarva jIva do prakAra ke kahe gaye haiM inameM jo indriyasahita haiM ve sendriya jIva saMsArI jIva haiM aura jo indriyoM se rahita haiM aise ve aparyAptaka, kevalI aura siddha indriyarahita jIva haiM 2 isI prakAra se yahAM yaha gAthA anusaraNIya hai- kahAM taka ki jIva , sahitanA 13 sUtra A sUtrapATha dvArA prakaTa karavAmAM AvI che. A sUtranuM tAtpaya evuM che ke kadAca kAine evI zaMkA thAya ke zuM jIvA sa`sArI ja hAya che ke asa'sArI paNa hAya che kharAM ? te tenA uttara e che ke sa`sArI sivAyanA jIvA paNa che kharAM. eja vAtanuM pratipAdana karavA mATe pratipakSa sUtrakAre kahyAM che. tenA dvArA e prakaTa karavAmAM AvyuM e prakAranA kahyA che-jemake siddha ane asiddha je jIve thaI cukayA che, te jIvAne siddha kahe che ane je jIve thayA nathI temane asiddha jIvA kahe che. // 1 // eja atindriyanA bennuthI pazu jIvA be prakAranA kahyA che, je jIvA indriyethI yukta che temane sendriya jIvA kahe che. saMsArI jIveAnA sendriyAmAM samAveza thAya che. je jIvA indriyAthI rahita che temane anindriya jIveA kahe che. aparyAptaka, kevalI ane siddhanA anindriya jIvAmAM samAveza thAya che. 5 2 eja pramANe zarIrI ane azarIrI jIvA pantanA prakAro A gAthA dvArA zrI sthAnAMga sUtra : 01 che ke samasta jIvA kama prapoMcathI rahita krama prapaMcathI rahita prakAre sendriya ane Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- - - - - sudhA TIkA sthA0 2 u0 4 su0 44 asiddhajIva svarUpanirUpaNam 513 paThitavyAnItyarthaH / kiyadavadhi ? ityAha-jAva' ityAdi-' siddha ' ityArabhya 'sasarIrIceva asarIrIceva' ityantam / tAmevagAthAmAha- siddha ' ityAdi / eSA gAthA sapratipakSA vAcyA tathAhi-siddhAH-siddhajIvAH, asiddhAH-siddhaviparItAH 1, sendriyAH-indriyasahitAH, anindriyAH-indriyavarjitAH 2, evaM ' kAe ' ti sakAyAH-pRthivyAdayastAnAzritya sarve jIvAH sAtipakSA vAcyAH / evaM sarvANi vyAkhyeyAni / vAcanA caivam--" sakAyacceva 2, akAyacceva, 3, sajogacceva, ajogacceva 4, saveyacceva aveyacceva 5, ityAdhAlApakAH sarvatra saMyojyAH / sakAyAH-pRthivyAdiSaividha kAya-viziSTAH saMsAriNaH, akAyAstadbhinnAH siddhAH 3 sayogAH-saMsAriNaH, ayogA:-ayoginaH siddhAzca 4 / savedAH-saMsAriNaH, sazarIrI hote haiM / vaha gAthA isa prakAra se hai-"siddhasaiMdiyakAe" ityAdi / yahAM yaha gAthA sapratipakSa kahanA cAhiye arthAt-isa gAthA ke anusAra siddha, sendriya, Adi jIva yAvat sazarIrI taka apane 2 pratipakSa sahita kahanA cAhiye-siddha jIva, asiddha jIva, sendriya (indriyasahita ) jIva, anindriya-indriyavarjitajIva isa prakAra sakAyapRthivIkAya Adi jIva ina saba ko Azrita karake samasta jIva sapratipakSa kahanA caahiye| jisa prakAra siddha asiddha 1, sendriya anindriya 2 ye apane 2 pratipakSa sahita teraha kahe gaye haiM, isI prakAra se pRthivI Adi SaDvidhakAyaviziSTa saMsArI jIva, aura tadbhina akAya jIva-siddha jIva 3 sayoga saMsArI jIva, aura ayoga-caudahaveM guNasthAnavartI jIva aura siddha jIva 4, saveda-vedasahita saMsArI jIva matApAmA mA . te ||thaa mA pramANe cha-" siddha saiMdiyakAe" ItyAdi. A gAthA sapratipakSa (pratipakSa sahita) kahevI joIe. eTale ke A gAthAmAM prakaTa kareA siddha, sendriya Adi sazarIrI paryantanA jIvo potapitAnA pratipakSa sahita kahevA joIe. jemake siddha jIva ane asiddha chava, sendriya jIva ane anindriya jIva, eja pramANe sakAya pRthvIkAya Adi jIne Azrita karIne samasta jIvonuM temanA pratipakSa sahita kathana thavuM na. 2 siddha-siddha, mane (2) sendriya-manindriya 2vAna pAta. pitAnA pratipakSa sahita prakaTa karavAmAM AvyA che, (3) eja pramANe pRthvI Adi SavidhakAya viziSTa (chakAya jI) saMsArI che ane tenAthI bhinna evAM akAya -siddha che, (4) saMga saMsArI jIvo ane aga 14 mAM guNasthAnava jIva ane siddha jIva, (5) veda (veda sahita) zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 514 sthAnAsUtre avedAH - anivRttivAdarasamparAya vizeSAdayaH SaT siddhAzra 5 / sakASAyA:sUkSmasampayAntAH, akaSAyAH - upazAntamohAdayazcatvAraH, siddhAya 6 / salezyA:sayogiguNasthAnaparyantAH saMsAriNaH, alezyAH - ayoginaH siddhAzra | jJAninaHsamyagdRSTayaH, ajJAninaH - midhyAdRSTayaH 8| upayoginaH - sAkAropayuktAH, anAkAropayuktAzceti dvividhAH saha AkAraNa vizezagrahaNazaktirUpeNa varttate ya upayogaH sa sAkAropayogaH jJAnopayoga ityarthaH tenopayuktAH sAkAropayuktAH, anAkArastu tadvilakSaNa-upayogaH darzanopayoga ityarthaH tenayuktA anAkAropayuktAH 9 / aura aveda-vedarahita 9-10-11-1213 aura 14 vAM guNasthAnavartI jIva aura siddha jIva 5, kaSAyasahita saMsArI jIva-sUkSmasaMparAyataka ke jIva, aura akaSAya jIva-upazAntamohAdika cAra jIva aura siddha 6, salezya jIva-sayogiguNasthAnataka ke jIva saMsArI jIva, aura alezya jIva- ayogi jIva evaM siddha jIva 7. jJAnI jIva samyagdRSTi jIva evaM ajJAnI jIva mithyAdRSTi jIva8, upayoga do prakArakA hotA hai eka sAkAropayoga aura dUsarA anAkAropayoga sAkAropayoga se jo jIva yukta hotA hai vaha sAkAropayoga yukta jIva hai aura anAkAropayoga se jo jIva yukta hotA hai vaha anAkAropayoga yukta jIva hai jo upayoga vizeSako grahaNa karanekI zaktirUpa AkArase yukta hai vaha sAkAropayoga hai isakA dUsarA nAma jJAnopayoga hai / isa upayogase bhinna jo upayoga hai vaha anAkAropayoga hai - isa anAkAropayoga - sauMsArI va mane aveha ( veha rahita ) 8, 10, 11, 12, 13 mane 14 mAM guNuyAnavartI jIvA ane siddha jIvA, (6) sakaSAyI saMsArI jIvA-sUkSma sAMparAya paryantanA jIvA ane akaSAyI jIveA-upazAnta mahAdika cAra ane siddho, (7) salekSya jIvA-mayeAgi guNusthAna pantanA jIvA-saMsArI jIve ane sezya kavA-mayogi lavo bhane siddha lave, (8) jnyaaniilv-sbhyguudRSTi jIvA ane ajJAnI jIvA-mithyAdaSTi jIvA, (9) sAkAre pacega ane anAkArApayegayukta jIvA ( upayoga e prakAranA che--eka sAkAra pacega ane khIjo anAkArApayega. )je jIva sAkAra payogathI yukta hAya che tene sAkArAyega yukta kahe che ane anAkAra upayAgathI yukta jIvane anAkArApayegayukta kahe che. je upayega vizeSAMzane grahaNa karavAnI zaktirUpa AkArathI yukta hAya che tenu nAma sAkArApayeAga che. tenuM bIjuM nAma jJAnApayAba che. A upayogathI bhinna je upayAga che tenuM nAma anAkArApayoga athavA danApayeAga che, zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA02 u04 sU0 44 asiddhajIvasvarUpanirUpaNam 515 AhArakAH ojolomakavalabhedabhinnAhAravizeSagrAhiNaH, anaahaarkaaH-vigrhgtismaapnnaadyshctvaarH| uktazva-" viggahagaimAvaNNA 1, kevaliNo samohayA 2 ayogI 3 y| siddhA 4 ya aNAhArA, sesA AhAragA jIvA / / chAyA-vigrahagati mApannAH 1 kevalinaH samavahatAH (samuddhAtAvasthAvartinaH) 2, ayoginazca 3 / siddhAzca 4 anAhArAH, zeSA AhArakA jIvAH // 11! iti / bhASakAH-bhASAparyApti paryAptAH, abhASakAH-bhASAparyApti rahitAH ayoginaH siddhAzca 11 / caramA:-yeSAM caramo bhavo bhaviSyati mokSagAmina ityarthaH, acaramA:-yeSAM bhavyatve satyapi caramo bhavo na bhaviSyati, mokSaM na prApsyantItyarthaH 12 / sazarIriNaH-saha yathAsambhava paJcavidhazarIreNa vartante ye te sazarIrA AtmapradezAH te vidyante yeSAM te tathoktAH-saMsAriNaH azarIriNaH-zarIrarahitAH siddhA ityarthaH 13 // sU0 44 // kA dUsarA nAma darzanopayoga hai 9 AhAraka-oja AhAra, roma AhAra aura kavalAhAra ina bheda vAle AhAravizeSa ko grahaNa karane vAle jIva AhAraka haiM aura vigrahagati samApanna Adika cAra jIva anAhAraka haiN| kahA bhI hai-(viggahagaimAvaNNA ) ityaadi| vigrahagati samApanaka jIva 1, samudghAtAvasthA yukta kevali jIva 2 ayogijIva 3 aura siddhajIva 4 ye cAra jIva anAhAraka hote haiM 10 / bhASaka-bhASAparyApti se paryApta hue jIva, abhASaka-bhASAparyApti se rahita jIva, ayogi jIva, siddha jIva 11, caramajIva-mokSagAmI jIva, acaramajIva-bhavyatva bhAva se viziSTa hone para bhI jinakA caramabhava nahIM hogA-jo mokSa ko prApta nahIM kareMge aise jIva 12, tathA (10) eja AhAra, roma AhAra ane kavalAhAra, A bhejavALA AhAra vizeSane grahaNa karanArA jIvone AhAraka kahe che ane vigrahagati samApana mAhi yA2 minA 24 gAya che. adyu 55 cha-" viggahagaimAvaNNA" ityAdi-vigrahagati samApanaka jIva, samudaghAtAvasthAyukta kevali jIva, agI jIva ane siddha jIva, A cAra prakAranA cha anAhAraka hoya che (11) bhASaka ane abhASaka jI. bhASAparyAptithI paryApta thayelA ne bhASakamAM ane bhASA paryAtithI rahita chane-agi jIva ane siddha jIva-abhASakamAM samAveza thAya che. (12) carama jIva-melagAmI jIva ane acarama jIva. bhavyatva bhAva saMpanna hovA chatAM jemane cAlu bhava caramabhava nathI evA jIvane acarama jI kahe che. (3) sazarIrI jIva-yathA saMbhava pAMca zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAgasUtre - ete ca saMsAriNaH siddhAzca maraNAmaraNadharmazIlAH, apazastamazastamaraNatazcaite bhavantIti prazastAprazastamaraNanirUpaNaM kurvan navasUtrI mAha mUlam-do maraNAI samaNeNaM bhagavayA mahAvIreNaM samaNeNaM NiggaMthANaM No gicaM vanniyAI, No NicaM kittiyAI, No NiccaM buiyAI, No NiccaM pasaMsiyAiM, No NiccaM abbhaNunAyAiM bhavanti, taM jahA-balAyamaraNe ceva vasaTTamaraNe ceva 1 / evaM NiyANamaraNe ceva tabbhavamaraNe ceva2, giripaDaNe ceva tarupaDaNe ceva3, jalappavese ceva jalaNappavese ceva4, visabhakkhaNe ceva satthovADaNe caiva / do maraNAiM jAva No NiccaM abbhaNunAyAiM bhavaMti, kAraNeNa puNaM appaDikuTAI, taM jahA-vehANase ceva giddhapaDhe ceva 6 / do maraNAiM samaNeNaM bhagavayA mahAvIreNaM samaNANaM niggaMthANaM NiccaM vaniyAI jAva abbhaNunnAyAI bhavaMti, taM jahA-pAovagamaNe ceva, bhattapaccakkhANe ceva 7 / pAogamaNe duvihe paNNatte, taM jahA-NIhArime ceva aNIhArime ceva niyamaM apaDikame 8 bhattapaccakkhANe duvihe paNNattetaM jahA-NIhArime ceva anniihaarimecevnniymNspddikkme9||suu.45|| sazarIrI jIva-yathA saMbhava pAMca prakAra ke zarIroM se jinake Atmapradeza yukta ho rahe haiM aise jIva aura azarIrIjIva-zarIrarahita siddha jIva 13 // sU044 // ye saMsArI jIva aura siddhajIva kramazaH maraNa dharma aura amaraNadharmazIla hote haiM maraNa prazasta aura aprazasta bheda se do prakAra kA prakAranA zarIrethI jemanA Atmapradeza yukta thaI rahyA che evAM che, ane azarIrI jIva-zarIra rahita siddha jIva, | sU. 44 che te saMsArI jIva ane siddha jIva anukrame maraNadharma ane amaraNa dharmazIla hoya che. maraNanA prazasta ane aprazasta, evA be bheda che. zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 2 u04 sU0 4545 prazastAprazastamaraNanirUpaNam 517 ____ chAyA-dve maraNe zramaNena bhagavatA mahAvIreNa zramaNAnAM nirgranthAnAM no nityaM varNite, no nityaM kIrtite, no nityaM vyudite, no nityaM prazaMsite, no nityaM abhyanujJAte bhavataH, tadyathA-lanmaraNaM caiva vazArtamaraNaM caiva 11 evaM nidA. namaraNaM caiva tadbhavamaraNaM caiva 2, giripatanaM caiva tarupatanaM caiva 3, jalapavezazcaiva jvalanamavezazcaiva 4, viSabhakSaNaM caiva zastrAvapATanaM caiva 5 / dve maraNe yAvat no nityam abhyanujJAte bhavataH, kAraNena punarapratikruSTe, taM jahA-baihAyasaM caiva gRghrapRSThaM caiva 6 / dve maraNe zramaNena bhagavatA mahAvIreNa zramaNAnAM nirgranthAnAM nityaM varNite yAvad abhyanujJAte bhavataH, tadyathA-pAdapopagamanaM caiva bhaktamatyAkhyAna caiva 7 / pAdapopagamanaM dvividhaM prajJaptaM, tadyathA-nihArimaM caiva niyamAd apratikarma 8 / bhaktamatyAkhyAnaM dvividhaM prajJaptaM, tadyathA-nihArimaM caiva, anirdArimaM caiva niyamAt sapratikarma 9 // sU0 45 // ___TIkA-'do maraNAiM' ityAdi-sugamam / navaram-dve maraNe no-naiva varNite-upAdeyatayA na kathite / no kortite-upAdeyatayA na nirUpite / no vyudite-vyaktavAcA na nigadite / no prazaMsite-na lA~ghite no abhyanujJAte-'kuru' iti rUpeNa nAnumate / tadevAha-valanmaraNa vazA-maraNaM ceti / tatra-valanAM-saMyamAnivartamAnAnAM maraNaM balanmaraNam etad bhagnavratapariNAmAnAM vatinAmeva bhavati hotA hai so aba sUtrakAra isI maraNa kA nirUpaNa isa navasUtrI se karate haiM-(do maraNAI samaNeNaM bhagavayA mahAvIreNaM) ityaadi| TIkArtha-zramaNa bhagavAna mahAvIra ne do maraNa zramaNa nirgranthoM ko upAdeya rUpa se nahIM kahe haiN| upAdeya rUpa se unheM nirUpita nahIM kiyA hai vyakta vacana dvArA unheM prarUpita nahIM kiyA hai unakI zlAghA-prazaMzA nahIM kI hai tuma inheM karo-arthAt ina maraNoM se maro isa prakAra ke inakI anu. modanA nahIM kI hai ve do maraNa ye haiM-eka valanmaraNa aura dUsarA vazAtamaraNa saMyama se bhraSTa hue jIvoM kA maraNa hotA hai vaha valanmaraNa hai sUtrakAra have nIcenAM nava sUtro dvArA te maraNanuM nirUpaNa kare che - " do maraNAI samaNeNaM bhagavayA mahAvIreNaM" tyAha TIkAI-zramaNa bhagavAna mahAvIre be prakAranA maraNane zramaNa nigraMtha mATe upAdeyarUpa kahyAM nathI, te maraNene temaNe upAdeya rUpe nirUpita karyo nathI, vyakti vacana dvArA temane prarUpita karyA nathI, temanI prazaMsA (zlAghA) karI nathI, temanI anumodanA karI nathI. te be maraNe nIce pramANe samajavA. (1) vala-raNa (2) vazArtAmaraNa saMyamathI bhraSTa thayelA jInAM je maraNa zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 518 sthAnAGgasUtre anyeSAM saMyamayogAnAmevAsambhavAt 1 / vazA nAm-indriyavazavartinAM yat snigdhadIpakalikAvalokanAkulitazalabhAnAmiva maraNaM tad vazArtamaraNam , uktaMca - __ "sajamajogavisannA, maraMti je taM balAya maraNaM tu / iMdiya visayavasagayA, maraMti je taM vasaSTuM tu // 1 // " chAyA-saMyamayogaviSaNNA mriyante ye tad balanmaraNa tu / iMdriyaviSayavazagatA mriyante ye tad vazAttatu // 1 // iti / 'evaM niyANamaraNe' ityAdi-evamiti pUrvoktAlApakAnusAreNottarasUtre api vijJeyamiti sUcanArtham / nidAnam-nidAyate-lUyate AnandarasopetamokSaphalA yaha maraNa bhagnavratapariNAmavAle vratI jIvoM ko hI hotA hai kyoM ki anya jIvoM ke saMyamayogoM kI hI saMbhAvanA nahIM hotI hai indriyoM ke vazavatI hue jIvoM kA jo snigdhadIpakalikA (sataila jalate dI pakalikA ) ke avalokana se Akulita hue zalabhoM kI taraha maraNa hotA hai vaha vazArttamaraNa hai| kahA bhI hai-(saMjamajogavisannA) ityaadi| saMjamayoga se viSaNNa (bhraSTa) hue jIvoM kA jo maraNa hotA hai vaha maraNa valayamaraNa hai aura indriya ke viSayoM se Arta bane hue jIvoM kA jo maraNa hotA hai vaha vazAta maraNa hai " evaM niyANamaraNe" isI pUrvokta AlApaka ke anusArasUtroM meM bhI jAnanA cAhiye arthAt nidAna maraNa aura tadbhavamaraNa bhI zramaNa bhagavAna mahAvIra ne nirgranthoM ke liye acchA nahIM kahA hai jisa prakAra parazu (kuThAra ) dvArA latA kATa dI jAtI hai usI prakAra se jisa maraNa ke dvArA aanndrsopetmokssphlthAya che te maraNane valammaraNa kahe che. A prakAranA maraNa bhagnatrata pariNAma vALA vatI jIvanA ja thAya che, kAraNa ke anya jIvomAM te saMyamonI saMbhAvanA ja hotI nathI. saLagatA dIvAnI tarapha AkarSAIne maraNa pAmatAM pataMgiyAonI jema indriyane adhIna banelAM jIvenAM je maraNa thAya che te bhAnu nAma zAtta bha265 cha. 4thu 51 che 3-" saMjamajogavisannA" tyAhi. saMyamayegathI viSaNu (bhraSTa) thayelA jIvonuM je maraNa thAya che te maraNane valayamaraNa kahe che, ane indriyenA viSayathI A banelA jInuM 2 bha25 thAya che te bharane zAtta bha25 49 che. " eva niyANabharaNe " A pakta AlApakanA jevuM ja kathana havenAM sUtromAM paNa grahaNa karavuM joIe. eTale ke nidAna maraNa ane taddabhava maraNa paNa zramaNa ni ne mATe bhagavAna mahAvIre sAruM kahyuM nathI. je rIte kuhADI vaDe latAne kApI zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA02 u04 sU0 45 prazastAprazastamaraNani paNam 519 jJAnAcArAdhanAlatA yena parazuneva devendrAdiguNaddhiprArthanAdhyavasAyena tattathoktamdivyamAnuSaRddhisaMdarzanazravaNAbhyAM tadabhilApAnuSThAnamityarthaH, tatpUrvakaM maraNaM nidAnamaraNam / yasmin bhave jIvo varttate tadbhavayogyamevAyuSkaM baddhA punamriyamANasya yanmaraNaM tat tadbhavamaraNam / etaddhi saMkhyAtAyuSkakarmabhUmijanaratirazcAmeva bhavati, teSAmeva tadbhavAyubandhasadbhAvAt punastatraivotvatteH / tatkiM teSAM sarveSAmeva bhavati 1 na, yeSAM tadbhavopAdAnurUpa evAyuSkarmopacayo bhavati, teSAmeva tadbhavamaraNaM jAyate nAnyeSAmiti / uktaJcavAlI aisI jJAnAdirUpa ArAdhanAlatA devendraguNaddhi kI prApti kI AkAMkSA se naSTa kara dI jAtI hai vaha nidAnamaraNa hai divya athavA mAnuSa-saMbaMdhI Rddhi ke darzana aura zravaNa se AgAmI bhavameM isa kI cAhanA karanA aura isa cAhanA pUrvaka hI maraNa karanA isakA nAma nidAnamaraNa hai jisa bhava meM jIva hai tadbhava yogya hI AyuSka kA baMdha karake punaH mriyamANa jIva kA jo maraNa hai vaha tadbhavamaraNa hai yaha bharaNa saMkhyAtavarSa kI Ayu vAle karmabhUmija manuSya-tiryaJcoM ke hI hotA hai, yugaloM ke nhiiN| kyoMki unake hI tadbhava kI Ayu ke bandha kA sadbhAva hotA hai / isase ve vahIM para utpanna ho jAte haiN| zaMkA-kyA yaha tadbhavamaraNa una saba ke hI hotA hai ? uttara-aisA niyama nahIM hai jina jIvoM ke tadbhavopAdAnAnurUpa hI AyuSka karma kA upacaya hotA hai unake hI yaha tadbhavamaraNa hotA hai nAkhavAmAM Ave che e ja pramANe je maraNa dvArA Ananda ropeta mekSaphala vALI jJAnAdirUpa ArAdhanA latAne devendra guNavRddhinI prAptinI abhilASAne kAraNe naSTa karI nAkhavAmAM Ave che te maraNane nidAna maraNa kahe che. eTale ke divya athavA mAnuSa saMbaMdhI RddhinAM darzana thavAthI athavA tenI vAta sAMbhaLavAthI AgAmI bhavamAM tenI cAhanA karavI ane te cAhanApUrvaka karavuM tenuM nAma nidAna maraNa che. je bhavamAM jIva hoya tebhavane gya ja AyuSyane baMdha karIne punaH zriyamANa (maratA) jIvanuM je maraNa che te maraNane taddabhava maraNa kahe che. A prakAranuM maraNa saMkhyAta varSanA AyuSyavALA karma bhUmi ja naratiyonAM ja thAya che-yugalenAM thatAM nathI. kAraNa ke taddabhavanA AyunA bandhano sadUbhAva te jIvamAM ja hoya che, tethI teo tyAMja pharI utpanna thaI jAya che. zaMkA-zuM te badhAnuM taddabhava maraNa ja thAya che ? uttara-e niyama nathI. je jI dvArA tadabhava upAdAnane anurUpa ja AyuSkakarmane upacaya thAya che, teo ja te taddabhava maraNe mare che-anya zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 520 sthAnAGgasUtre " mottuM akammabhUmi ya naratirie suragaNe ya neraie / sesANaM jIvANaM tabbhavamaraNaM tu kesiMci / / 1 // " chAyA-muktvA akarma bhUmija naratiyazcaH suragaNAn ca nairayikAn / zeSANAM jIvAnAM tadbhavamaraNaM tu keSAJcit // 1 // 2 // giripatana-tarupatana 3-jalapraveza-jvalanapraveza 4-viSabhakSaNamaraNAni prasidAni / zastrAvapATanam-zastreNa-karapatrAdinA avapATanaM-svazarIrasya vidAraNaM yasmin tattathAktaM maraNam 5 / ' do maraNAI' ityAdi / vakSyamANe dve maraNe zravaNena bhagavatA mahAvIreNa 'jAva' iti 'no nityaMvarNite ' ityArabhya yAvat anya jIvoM ke nhiiN| kahA bhI hai-(mottuM akammabhUmi ya ) ityaadi| akarmabhUmi ke nara tiryazcoM ko, devagaNoM ko, aura nairayikoM ko chor3akara ke zeSa jIvoM ke yaha tadbhavamaraNa hotA hai zeSa jIvoM meM bhI saba ko yaha maraNa nahIM hotA hai kintu kisI 2 ke hI hotA hai isI taraha se parvata se girane para jo maraNa ho jAtA hai vaha giripatana maraNa hai, vRkSa se girane para jo maraNa hotA hai vaha tarupatana maraNa hai jala meM DUba jAne para jo maraNa ho jAtA hai vaha jalapravezamaraNa hai, agni meM praveza karane se jo maraNa hotA hai vaha jvalanapravezamaraNa hai viSabhakSaNa karane para jo maraNa ho jAtA hai vaha viSabhakSaNamaraNa hai tathA zastrakarapatra-(karavata ) Adi se apane zarIra kA jo vidAraNa ho jAne para maraNa ho jAtA hai vaha zastrAyapATanamaraNa hai ina maraNoM se maranA bhI javAnI mAmatamA meyu mana nathI. 4yuM 5 cha - "mottuM akammabhUmi ya" tyA akarmabhUminA nara tiryaMce, devagaNe ane nArake sivAyanA cha ja taddabhava maraNathI mare che. te jemAM paNa badhAM cho e prakAranA maraNathI maratAM nathI, paraMtu keI kaI cha ja e maraNathI mare che. giripatana maraNa-parvata parathI paDI javAne lIdhe je maraNa thAya che, tene giripatana maraNa kahe che vRkSa parathI paDI javAne lIdhe je maraNa thAya che, tene tarupatana maraNuM kahe che. pANImAM DUbI javAthI je maraNa thAya che, tene jalapraveza maraNa kahe che. agnimAM praveza karavAthI je maraNa thAya che, tene javalanapraveza maraNa kahe che. jhera khAvAthI je maraNa thAya che, tene viSa. bhakSaNa maraNa kahe che. karavata Adi zara vaDe zarIranuM vivAraNa thavAthI je maraNa thAya che, tene zaAvapATana maraNa kahe che. giripatana maraNa Adi marazathI maravuM te zramaNa bhagavAna mahAvIre zramaNa nigraMtha mATe prazasta kahyuM zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TokA sthA02 u04 sU0 45 prazastAprazastamaraNanirUpaNam 521 no nityamabhyanujJAte-vakSyamANamaraNadvayena munInAM maraNaM niSiddha bhagavatetyarthaH / atrApavAdamAha- kAraNegapuga' ityAdi, kintu-kAraNena kAraNamAzritya darzanamAlinya zIlabhaGgAdikAraNe samupasthite sati tadrakSaNArthamityarthaH, udAyinRpAnubhU. tatathAvidhAcAryavat te dve api maraNe apatikruSTe-anivArite-naniSiddha bhagavatetyarthaH / tadevAha---baihAyasaM-gRdhrapRSThaM ceti / tatra vRkSazAkhAdAvudbaddhatvAd vihAyasi nabhasi bhavaM vaihAyasaM galapAzena maraNamityarthaH / gRghrapRSThaM-gRghrAH-mRtakabhakSakapakSivizeSAH, upalakSaNaM zakunikA zivAdInA, tairbhakSyaM pRSThamupalakSaNatvAdudarAdikaM vA mriyamANasya yasmin tat tathoktam, asmin hi-alaktaka (lAkSArasa) pUNikApuTapa nenApi zarIraM pRSThAdau gRghrAdibhiranivAraNAdinA bhakSyate / munijanoM ke liye zramaNa bhagavAna mahAvIra ne niSiddha kiyA hai isI prakAra zramaNa bhagavAna mahAvIra ne munijanoM ke liye ina do maraNoM se maranA bhI niSiddha kiyA hai. ve do maraNa ye haiM eka vaihAyasa aura dUsarA gRdhrapRSTha parantu yadi darzanamAlinya, zIlabhaGgAdirUpa kAraNa kI upasthiti hotI hai to unakI rakSA ke liye usa samaya ye donoM maraNa udAyi nRpAnubhUtatathAvidha AcArya kI taraha munijanoM ke liye zramaNa bhagavAn mahAvIra ne niSiddha bhI nahIM kiye haiN| gale meM phAMsI lagAkara maranA isakA nAma hAyasa maraNa hai| jo maraNa vRkSazAkhA Adi meM rassI Adi DAlakara aura usakA phaMdA banAkara usa phaMde ko gale meM DAlane se mriyamANa jIva mara jAtA hai vaha vaihAyasa maraNa hai jisa maraNa meM priyamANa ke zarIra ko bhakSaNa karane vAle gRdhra, zakunikA, zivA Adi jIva khA jAte haiM vaha gRdhrapRSThamaraNa hai isa maraNa meM mriyamANa ke zarIra para lAkSArasa kI pUNikA kA puTa diyA jAtA hai isase vaha pRSThAdibhAga nathI-A maraNathI maravAne paNa niSedha karyo che. zramaNa bhagavAna mahAvIre nIcenA be prakAranA maraNe paNa zramaNa nigro mATe anupAdeya-niSiddha kahyA che (1) vaihAyasa maraNa (2) gRdhrapRSTha maraNa. gaLAmAM phAMso lagAvIne maravuM tenuM nAma vaihAyasa maraNa che. jemake jhADanI DALI AdimAM deraDuM bAMdhIne tene gALiyAmAM gaLu laTakAvIne phAMso khAIne maravuM, te prakAranA maraNane vaihAyasa maraNa kahe che. je maraNamAM maratAM jIvanA bhakSaNane mATe gIdha, samaDI Adi che ekaThAM thAya che te maraNane gRdhrapRSTha maraNa kahe che. A prakAranA maraNathI maratI vyakitanA zarIra para lAkhanA rasanI paNikAne paTa lagADavAmAM Ave che. tethI te zarIranA pRchAdi bhAge gIdha Adi dvArA khavAI jAya che. A prakAranA maraNa dvArA marate jIva A pramANe paNa kare che zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 523 sthAnAnasatre yadvA gRdhraspRSTamiticchAyA, tatra gRpraiH spRSTaM-sparzanaM bhakSaNamityarthaH yasmistatta. thoktam , mahAsattvasya mumUrSoH svazarIrasya tadbhakSyamRtakarikarabhAdi kalevarAntaH pravezena gRghrAdibhiH pRSThAbhakSaNamityarthaH etacca karmanirjarAM prati pradhAnatvAnmahAsattvai revAcaryate na kAtarairiti bhAvaH / uktazca-"giddhAibhakkhaNaM giddhapiTTha ubbaMdhaNAi vehAsaM / ee dunnivi maraNA, kAraNajAe aNuNNAyA // 1 // chAyA--gRdhrAdi bhakSaNaM gRdhrapRSTham , udvandhanAdi vaihAyasam / ete ve api maraNe kAraNajAte anujJAte // 1 // "6 / uktAnyaprazastamaraNAni, tadanantaraM tAni prazastAni bhavyAnAM bhavantIti mazaratamaraNavaktavyatAmAha-do maraNAI' ityAdi, pUrvavadAlApakaH paThanIyaH / meM gRddhoM dvArA khA liyA jAtA hai isa maraNa meM mriyamANa jIva aisA bhI karatA hai ki jaba vaha viziSTa zaktivAlA jIva marane kI icchAvAlA ho jAtA hai taba vaha apane zarIra ko gRdhrAdikoM dvArA bhakSya mRta kari. karabha Adi ke kalevara ke bhItara DAla detA hai isase gRghrAdi mAMsa bhakSaka jIva usake pRSTha Adi kA bhakSaNa karane laga jAte haiN| yaha maraNa karma nirjarA ke prati pradhAna kAraNa hotA hai ataH mahA zaktizAlI jIva hI isa maraNa ko Acarita karasakate haiM kAyara puruSa nhiiN| kahA bhI hai-(giddhAibhavaNaM) ityAdi / ye saba aprazasta maraNa kahe gaye haiM ina maraNoM ke bAda aba sUtrakAra prazastamaraNoM ko kahate haiM-ye prazasta maraNa bhavya jIvoMko hote haiM (do maraNAI) ityAdi yahAM para jyAre te viziSTa zaktisaMpanna jIva maravAnI IcchAvALe bane che tyAre te pitAnA zarIrane mRta hAthI AdinA kalevaramAM nAkhI de che. gIdha Adi mAMsabhakSaka che jyAre te hAthI AdinA zarIranuM mAMsa khAvA Ave che, tyAre te mRtyukalevaramAM rahelA te zarIranA pITha Adi bhAganuM mAMsa paNa temanA dvArA khavAya che. A prakAranuM maraNa karmanirjarAnA mukhya kAraNarUpa hoya che. mahAzaktizALI puruSo ja A prakAranA maraNathI marI zake che-kAya te A maraNa maravAnI hiMmata ja karI zakatA nathI. paranta amuka saMjogomAM A banne maraNene niSedha nathI-darzanamAlinya. zIlabhaMga Adi rUpa kAraNe upasthita thAya tyAre temanI rakSAne mATe te banne prakAranA maraNane niSedha nathI. jemake udAyitRpAnubhUta tathAvidha bhAyAyarnu bha261. yuM 5 cha -" giddhAibhakkhaNaM" tyAhi. A sUtramAM kahyA anusAra gIdhAdi dvArA zarIranuM bhakSaNa karAvavAthI je maraNa thAya che tene aprazasta kahevAmAM Avela che. va sUtradhAra prazasta bharaNanI 435 / re che-" do maraNAiM"tyAha zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA02 u04 sU0 45 prazastAprazastamaraNanirUpaNam 523 tadevAha-pAdapopagamanaM bhaktamatyAkhyAnaM ceti / tatra pAdapo-vRkSastam upagacchatisAdRzyena prApnotIti pAdapopagamanam , idamuktaM bhavati-yathaiva pAdapaH kvacit kathazcinipatitaH samatvaM viSamatvaM cAvibhAvayannizcala evAste tathA'yamapi svIkRta. pAdapopagamanaH saMyatiH svasya yad aGgaM yathA sama viSamadezeSu samatayA viSamatayA vA prathamata eva patitaM na tattatazcAlayatIti / chinnAtitataruvadatyanta nizceSTatayA. 'vasthAnaM yasmin maraNe bhavati tatpAdapopagamanamaraNamucyataiti bhAvaH / prathamasaMhananadharAdhIrA ecaitanmaraNaM pratipadyante / pahile kI taraha hI AlApaka kahanA cAhiye prazastamaraNoM meM pAdapopa. gamana aura bhaktapratyAkhyAna ye do maraNa haiM pAdapa nAmavRkSa kA hai isa vRkSa kI taraha avasthAna jisa maraNa meM rahatA hai vaha pAdapopagamana maraNa hai tAtparya isakA aisA hai ki jaise vRkSa jahAM kahIM para bhI jisa kisI bhI avasthA meM gira jAtA hai, vaha yaha nahIM dekhatA hai ki yaha bhUmi sama hai yA viSama hai aura gira kara vaha jaise nizcala hI par3A rahatA hai isI prakAra se jisa sAdhu ne yaha pAdapopagamana maraNa svIkAra kiyA hai usa sAdhu ke aMga jisa kimI bhI sama viSama pradeza meM jaisI bhI ava. sthA meM pahile se par3a cuke hoM vaha sAdhu unheM phira vahAM se haTAtA nahIM hai ataH yaha maraNa chinnapatitavRkSa kI taraha atyanta nizceSTa rUpa se avasthAna vAlA hotA hai isa maraNa ko ve hI jIva dhAraNa karate haiM jo bhavya jInAM maraNa ja prazasta hoya che. ahIM pahelAnI jema ja AlApaka kahe joIe. pAdapapagamana maraNa ane bhakata pratyAkhyAna maraNane prazasta maraNa kahe che. pAdapa eTale vRkSa. te vRkSanA jevuM avasthAna je maraNamAM rahe che, te maraNane pAdapapagamana maraNa kahe che. jema vRkSa paDe che tyAre e vicAra karatuM nathI ke pote je bhUmimAM paDavAnuM che te bhUmi sAme che ke viSama che, ane paDayA pachI te nizcala ja paDayuM rahe che, eja pramANe pAdapipagamana maraNa svIkAranAra sAdhunA aMge paNa je kaI sama viSama pradezamAM je kaMI paNa avasthAmAM pahelethI paDI cukelAM hoya che, te avasthAmAM ja paDayAM rahevA devAmAM Ave che. te aMgene tyAMthI khaseDavAmAM AvatAM nathI. te kAraNe te maraNa tUTI paDelA vRkSanI jema atyaMta niHceSTa rUpe avasthAnavALuM hoya che. A prakAranA maraNathI maravAnuM e puruSo dvArA ja zakya bane che ke jeo prathama vajAtrASabhanArAca saMhananavALA ane dhIra hoya zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 524 sthAnAGgasUtre cintayatica-" dhIreNa vi mariyavvaM, kApuriseNavi avassaM mariyavvaM / tamhA avassamaraNe, varaM khu dhIrattaNe mari u // 1 // " chAyA-dhIreNApi martavyaM, kA puruSeNApi avazyaM marttavyam / tasmAdavazyamaraNe varaM khalu dhIratve martum // 1 // iti / bhaktasya-trividhasya caturvidhasthavA''hArasyaiva, upalakSaNAdupadherapi natu pAdapopagamanavacceSTAyAH pratyAkhyAnaM varjanaM yasmin tad bhaktapratyAkhyAna-maraNAvadhi bhojanAdi parityAga ityarthaH / / Aha ca-" tivihaM ca asaNapANaM cauvvihaM jAya bAhirA uvahIM / abhitaraca uvahiM jAvajjIviyaM ca vosire // 1 // " chAyA-trividhaMcAzanapAnaM caturvidhaM yazvabAhya upadhiH ( taM ) / __ Abhyantara copadhi yAvajjIvita ca vyutsRjet / / iti // anayoH pratyekasya bhedadvayaM bhavatItyAha-'pAovagamaNe duvihe' ityaadi| pAdapopagamanaM dvividha-nihArimaM anihArimaM ceti / tatraniharimaM-yasmin vasaprathama-vajraRSabhanArAca saMhanana ke dhArI dhIra hote haiM ve aisA vicAra karate haiM " dhIreNa vi mariyavaM" ityAdi / jisa maraNa meM caturvidha AhAra kA yA trividha AhAra kA aura upalakSaNa se upadhikA bhI pratyAkhyAna hotA hai pAdapopagamana kI samAna ceSTA kA pratyAkhyAna nahIM hotA hai vaha bhaktapratyAkhyAnamaraNa hai maraNataka caturvidha AhAra kA parityAga hI bhaktapratyAkhyAna hai __kahA bhI hai-(tivihaM ca asaNapANaM) ityAdi / inameM pratyeka maraNa do do bhedoM vAlA kahA gayA hai yahI bAta "pAovagamaNe" ityAdi cha. tayA mevo piyAra 42 che -dhIreNa vi mariyavvaM " tyAla. je maraNamAM cAre prakAranA AhArane athavA traNa prakAranA AhArane ane upalakSaNanI apekSAe upadhine (sAdhunA upakaraNo) paNa tyAga karI devAmAM Ave che-pAdapapagamananI jema ceSTAno tyAga (pratyAkhyAna dvArA tyAga) karAtuM nathI, te maraNane bhakatapratyAkhyAna maraNa kahe che. maraNa paryanta caturvidha AhAranA parityAgane ja bhakatapratyAkhyAna kahe che. kahyuM paNa che- " tivihaM ca asaNapANaM " tyAha. upara kahelA ane prakAranA maraNanA paNa babbe bhede che. e ja vAta "pAovagamaNe" tyAdi sUtra dvArA 58 4rI cha. pAhapazamana bhAnA zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA02304045 prazastA prazastamaraNanirUpaNam 525 terekadeze grahaNAccharIrasya tatya dezAnnirharaNaM nissAraNaM kriyate tat, yasmiMstu girikandarAdau gatvA grahaNena tatpadezAccharIrastha niIraNaM - nissAraNaM na kriyate tad ani - harimaM kathyate / etat dvividhamapi pAdapopagamanaM ' niyamaM ' ti vibhaktivyatyayena niyamAt na tu bhajanayA apratikarma - zarIramatikriyArahitaM bhavati / zarIrasevA varji tamityarthaH 8 / Aha ca tatsvarUpam " NiccalaNipaDikammo, Nikkhivae jaM jahi jahA aMgaM / eyaM pAogamaM NIhAri vA aNIhAraM // 1 // pAogamaM bhaNiyaM, samavisamo pAyavovvajaha paDio / Navara parappaogA, kaMpejja jahA phalataruvva // 2 // chAyA - nizcalaniSpatikarmA nikSipati yad yatra yathA - aGgam / etat pAdopagamaM, nirdhArimaM vA anirdhArimam // 1 // pAdopagamaM bhaNitaM, samaviSamaH pAdapa iva yathA patitaH / navaraM paramayogAt kampate yathA phalataruriva // 2 // iti / evameva bhaktapratyAkhyAnamapi nirdhArimA'nirdhArimabhedena dvividhaM vyAkhyA sUtra dvArA prakaTa kI gaI hai - pAdapopagamana ke do bheda isa prakAra se haiM - eka nirdhArima aura dUsarA aniharima vasati ke jisa ekadeza meM pAdapopagamana saMthArA dhAraNa kiyA gayA hai usI vastI se saMthArA pUrNa hone para jo zarIra kA bAhara nikAlanA hotA hai vaha niharima pAdapopagamana hai aura jisa girikandarA meM jAkara yaha saMdhArA grahaNa kiyA gayA hai vaha aniharima pAdapopagamana saMdhArA hai yaha donoM prakAra kA pAdapopagamana saMthArA niyama se, bhajanA se nahIM sevA suzrUSA se rahita hotA hai aisA hI isakA svarUpa kahA gayA hai - (niccalaNi paDikammo ) ityAdi / isI taraha bhaktapratyAkhyAna maraNa bhI nirdhArima aura anirdhArima nIce pramANe be prakAra che-(1) nihaoNrima ane (2) aneiharama vasatinA je eka dezamAM pAdapeApagamana sathArA dhAraNa karavAmAM AvyA hAya, te pradeza mAMthI ja maraNu khAda zarIrane bahAra kADhavAmAM Ave che, tyAre te saMthArAne nirharima pApApagamana sathAre kahe che. girikandarAmAM jaIne pAdapegamana saMthArA grahaNa karavAmAM AvyA hAya, te evA prakAranA saMthArAne anirdhArima pAdapApagamana sathAro kahe che. A banne prakAranA sathArA niyamathI ja ( vikalpe nahIM ) zarIra pratikriyAthI rahita hoya che. evuM ja tenu svarUpa kahyuM che-- " NiccalaNi'paDikammo " ityAhi. eja pramANe bhakatapratyAkhyAna maraNunA paNa nirima ane anioNmi zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAkSasUtre pUrvavat , navaram-etad niyamAt sapatikarma-yathAsamAdhi zarIramatikriyAsahitaM bhavati, asmin samAdhimapekSya zarIrasya pratikriyA kriyate iti bhAvaH 9 / iGgitamaraNaMtviha dvisthAnakAnurodhAnnakathitam / asmiMzca - niyamAcaturvidhAhAratyAgaH, paraparikarmavivarjanaM ca bhavati / sthaNDile ekAkI chAyAta uSNamuSNatazca chAyAM saMkrAmaniGgitabhUmau saceSTaH samyagdhyAnaparAyaNaH prANAn jahAtIti / uktazca-" iMgiya desami sayaM, caubihAhAracAyaniSphaNNaM / uvyattaNAijuttaM, na'NNeNa u iMgiNImaraNaM // 1 // chAyA-izitadeze svayaM caturvidhAhAratyAga niSpannam / __udvattanAdiyuktaM nAnyena viGgitamaraNam / / iti // mU0 45 // ke bheda se do prakAra kA hai, nihArima aura anihIMrima kI vyAkhyA pahile jaisI hI hai pAdapopagamana saMthArA kI apekSA isa bhaktapratyAkhyAna saMthAre meM vizeSatA kevala itanI sI hI hai ki yaha saMthArA sapratikarma hotA hai arthAt samAdhi ke anusAra yaha zarIra kI pratikriyA sahita hotA hai isameM samAdhi kI apekSA rakhakara zarIra kI pratikriyA kI jAtI hai 9 / eka maraNa iGgitamaraNa bhI hai para dvisthAnaka ke anurodha se usakA yahAM kathana nahIM kiyA gayA hai. iGgitamaraNa meM niyama se cAroM prakAra ke AhAra kA tyAga rahatA hai, aura dUsaroM ke dvArA parikarma karane kA vivarjana rahatA hai arthAt dUsarA vaiyAvaca nahIM karatA hai yaha sthaMDila meM akelA rahatA hai chAyA se dhUpa meM aura dhUpa se chAyA meM AnA jAtA hai iGgita bhUmi meM saceSTa rahatA huA yaha samyagdhyAna meM lavalIna rahatA hai aura isI sthiti meM apane prANoM ko chor3atA hai| kahA bhI hai (iMgiya desaMmi sayaM) ityAdi // sU045 // nAmanA be bheda kahyA che. nirdhArima ane anirimanI vyAkhyA upara pramAe ja samajavI. pAdapapagamana saMthArA karatAM bhakata pratyAkhyAna saMthArAmAM eTalI ja vizeSatA che ke A saMthAra sapratikarma hoya che, eTale ke samAdhi anusAra te zarIranI pratikiyA (sevA suzruSa) sahita hoya che. temAM samAdhinI apekSAe zarIranI pratikriyA karavAmAM Ave che. je 9 che - igita maraNa nAmanuM bIjuM eka maraNa paNa prazasta gaNAya che. paNa ahIM be sthAnano adhikAra cAlatuM hovAthI, tene samAveza karyo nathI. A prakAranA maraNamAM paNa niyamathI ja cAre prakAranA AhArane parityAga karAya che. A prakArane saMthAre karanAra Adhu anyanA dvArA thatI vaiyAvacane paNa parityAga puraiche. te sthaDisama (mAranI bhUmimI) me 29 cha. chAMyAmAthI ta - kAmAM ane taDakAmAMthI chAMyaDAmAM jAte ja Ave jAya che. iMgita bhUmimAM saceSTa zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA02 u0||suu0 46 lokasvarUpanirUpaNam 527 idaM ca maraNAdi svarUpaM bhagavatA loke prarUpitamiti praznottararUpeNa lokasvarUpamarUpaNAmAda-- mUlam --ke ayaM loge? jIvacceva ajIvacceva / ke aNaMtA loe ? jIvacceva ajIvacceva / ke sAsayA loe ? jIvacceva ajIvacceva // sU0 46 // chAyA-ko'yaM lokaH ? jIvAzcaiva ajIvAzcaiva / ke'nantAlo ke ? jIvAcaiva ajIvAzcaiva / ke zAzvatAloke ? jIvAzcaiva ajIvAzcaiva / / 046 // TIkA-ke ayaM ityAdi / ayaM lokaH kaH iti praznaH / atra 'idam / zabdo dezataH pratyakSasya Asannasya ca vAcakaH / yatra bhagavatA'prazastapazastama ramaraNAdi samastavastustomatattvamabhihitaM sa ityarthaH / lokaH-lokyate ke valAlokena yaH sa lokaH-pazvAstikAyAtmakaH, so'yaM lokaH kaH kathaMbhUtaH ? iti praSTurAzayaH / uttaramAha-jIvAzca ajIvAzceti jIvAjIvasvarUpo loka-ityarthaH / loka isa prakAra ke ina maraNoM kA svarUpa bhagavAna ne isa zloka meM prarUpita kiyA hai ataH aba sUtrakAra praznottara ke rUpa se loka ke svarUpa kA kathana karate haiM-(ke ayaM loge ? jIvacceva ajIvacceva) ityaadi| ___TIkArtha-yaha loka kyAhai ? aisA yaha prazna hai ataH bhagavAn ne jahAM para aprazasta aura prazasta maraNAdirUpa samastavastuoM kA svarUpa kathana kiyA hai aisA vaha loka hai ? isake uttara meM kahA gayA hai ki " jIvAzcaiva ajIvAzcaiva" yaha loka jIva aura ajIvarUpa hai-arthAt pazcAstikA. yarUpa yaha loka hai kevalarUpa Aloka (prakAza) ke dvArA jo dekhA jAtA rahete e te samyagU dhyAnamAM lIna rahe che ane e sthitimAM ja potAnAM prAya ch| che. hyu 55 che -" iMgiya desaMmi sayaM" ityAdi. // su. 45 // bhagavAne A prakAranA A maraNanuM svarUpa A lekamAM prarUpita karyuM che. tethI have sUtrakAra praznottara rUpe lekanA svarUpanuM nirUpaNa kare che- "ke ayaM loge ? jIveceva ajIveceva" chtyaadiTIkArtha "A leka zuM che?" A prakArane prazna ahIM pUchavAmAM Avyo che. eTale ke bhagavAne jyAM aprazasta ane prazasta maraNAdhirUpa samasta vastuonA svarUpanuM kathana karyuM che e te leka kevA svarUpavALo che. tenA uttara rUpe sa vAmAM mAthu cha hai-" jIvAzcaiva ajIvAzcava" mA so 71 mana ajIva rU5 che. eTale ke paMcAstikAya rUpa A leka che. kevaLajJAna rUpa Aleka (prakAza) dvArA jene dekhI zakAya che, te leka kahevAya che ane e te leka jIvAjIvasvarUpa che. zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 528 sthAnAGgasUtre svarUpabhUtAnAM ca jIvAjIvAnAM svarUpaM praznapUrvakaM sUtradvayenAha' ke anaMtA' ityAdi, ' ke sAsayA' ityAdi ca, loke kepadArthA anantAH santi, uttaramAha - jIvA ajIvAzceti / atha ca ke zAzvatAH santi ? uttarayati - jovAzca ajIvAzca dravyArthatayeti // mu0 46 // ye caite loke jIvA anantAH zAzvatAzca santi te bodhi-moha lakSaNadharmadvayayogAd buddhA mUDhAca bhavantIti darzayituM sUtracatuSTayamAha - mUlam - duvihA vohI paNNattA taM jahA - NANabohI caitra daMsaNabohI 1 / dubihA buddhA paNNattA taM jahA NANabuddhA caiva daMsaNabuddhA caiva 2 | evaM mohe 3, mUDhA 4 // sU0 47 // chAyA - dvividhA bodhiH prajJaptA, tadyathA - jJAnabodhicaiva darzanabodhicaiva 1 | dvividhA buddhAH prajJaptAstadyathA - jJAnabuddhAcaiva darzanabuddhAcaiva 2 | evaM moha: 3, mUDhAH 4 || sU0 47 // hai vaha loka hai aura vaha loka jIvAjIvasvarUpa hai loka meM kauna padArtha ananta haiM aura kauna padArtha zAzvata haiM ? isake uttara meM kahA gayA hai ki loka meM jIva aura ajIva ye padArtha ananta haiM aura ye hI padArtha zAzvata haiN| ina padArthoM meM zAzvatatA kA kathana dravyArthika naya kI apekSA se kahA gayA jAnanA cAhiye || sU0 46 // loka meM jo ye jIva ananta aura zAzvata kahe gaye haiM ve bodhi aura moha ke yoga se kramazaH buddha aura mRDha hote haiM-so isI bAta ko dikhAne ke liye aba sUtrakAra isa sUtra catuSTayI kA kathana kara rahe haiM( duvihA bohI paNNattA ) ityAdi / " leAkamAM kayA kayA padArtho anaMta che ane kayA kayA padArtho zAzvatache? A praznanA uttara rUpe A pramANe kahyuM che-leAkamAM jIva ane ajIva, A padArtho anata che ane e padArtho ja zAzvata che. mA padArthomAM je zAzvatatA batAvavAmAM AvI che. te zAzvatatAnu kathana dra[rthika nayanI apekSAe ja 42vAmAM mAyuM che, khebha sabhavu // sU. 46 // leAkamAM anata jIve! rahelA che, te jIvAne zAzvata kahevAmAM AvyA che. te jIvA edhi ane mehanA yAgathI anukrame baddha ane mUDha hoya che, e ja vAtane sUtrakAre nIcenI sUtracatuSTayI dvArA prakaTa karI che~~~ " duvihA bohI paNNattA " ityAdi zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA02 u 4 sU0 47 buddhamUDhajIvasvarUpanirUpaNam 529 ___TIkA-'duvihA bohI' ityAdi / boghanaM bodhiH-prAptiH / sA dvividhAjJAnabodhiH, darzanabodhizceti / tatra jJAnabodhiH jJAnAvaraNakSayopazamaprabhavA jnyaanpraaptiH| darzanabodhiH-darzanamohanIyakSayopazamAdisampannA zraddhAnaprAptiriti 1 / bodhimantobuddhAH, te'pi dvividhA:--jJAnabuddhA darzanabuddhAzceti / ete ca dharmata evaM / bhinnA na dharmikyA, jJAnadarzanayoranyonyAvinAbhUtatvAditi 2 / evaM yathA bodhirbuddhAzca-dvividhAH proktAstathA 'moho mUDhAzca' ityapi vAcyAH, AlApakazcaivam 'duvihe mohe paNNatte taM jahANANamohe ceva daMsaNamohe ceva / duvihA mUDhA paNNattA taM jahA-NANamUDha! ceva daMsaNamUDhA ceva iti / TIkArtha-"yodhanaM bodhiH" ke anusAra bodhi zabdakA artha prApti hai yaha bodhi do prakAra kI kahI gaI hai eka jJAnabodhi aura dUsarI darzanabodhi jJAnAvaraNakarma ke kSayopazama ke prabhAva se jo jJAna kI prApti hotI hai vaha jJAnabodhi hai darzanamohanIya karma ke kSayopazama Adi se jo zraddhAna kI prApti hotI hai vaha darzanayodhi hai bodhi vAle jo jIva haiM ve buddha haiN| ye buddha bhI do prakAra ke hote hai eka jJAnabuddha aura dUsare darzanabuddha ye dharma kI apekSA se hI bhinna haiM dharmirUpa se bhinna nahIM haiN| kyoM ki jJAna aura darzana ye paraspara meM avinAbhAvi saMbaMdha vAle haiN| jisa prakAra bodhi aura buddha do prakAra ke kahe gaye haiM usI prakAra se mAha aura mRDha ye bhI do prakAra ke kahe gaye haiN| isa viSayaka AlApaka isa prakAra se hai-"duvihe mohe paNNatte" moha do prakAra kA kahA gayA hai (NANa mohe ceva damaNamohe ceva) eka jJAnamoha aura dUsarA darzanamoha TI-"bodhana yodhiH" mA vyutpatti anusAra mAthi zahanA artha namanA prApti che. te bedhi be prakAranI kahI che-(1) jJAnadhi ane (2) darzanAdhi jJAnAvaraNIya karmanA kSapazamathI je jJAnanI prApti thAya che, tenuM nAma jJAnadhi che. darzanamohanIya karmanA kSayopazama AdithI je zraddhAnI prApti thAya che, tene darzanAdhi kahe che. bodhivALA ne buddha kahe che. te suddhanA 565 me 2-(1) jJAnamuddhabhana (2) 6zanamuddha. te bhanI apekSAe ja bhinna che, dharmArUpe bhinna nathI, kAraNa ke jJAna ane darzana vacce avinAbhAvI saMbaMdha hoya che. jema beddhi ane buddha be prakAranA kahyA che, e ja pramANe moha ane mUDha paNa be prakAranA kahyA che. A viSayanuM kathana nIce pramANe che- " duvihe mohe paNNatte" moDa meM prArana yo cha-" NANamoheceva dasaNamoheceva" (1) jJAnamA bhane (2) 4zanamAra. me pramANe bhU0 55 zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre chAyA - dvividho mohaH prajJaptastadyathA - jJAnamohazcaiva darzanamohazcaiva / dvividhA mUDhAH prajJaptAstadyathA - jJAnamUDhAzcaiva darzanamUDhAzcaiva iti / vyAkhyA sugamA, navaram - jJAnaM mohayati - AcchAdayatIti jJAnamoha :- jJAnAvaraNodayaH / evaM darzanaM mohayatIti darzanamohaH- samyagdarzana mohodayaH / tathA jJAnamRDhAH - uditajJAnAvaraNAH darzanamUDhA mithyAdRSya iti // sU0 47 // 530 dvividho'pyayaM moho jJAnAvaraNAdi karma nibandhanamastIti sambandhena jJAnAvaraNAdikarmaNAM dvaividhyamaSTabhiH sutrairAha - mUlam -- NANAvaraNijje kamme duvihe paNNatte taM jahAdesaNANAvara Nijje caiva savvaNANAvaraNijje ceva1 / darisaNA varaNijje kamme evaM ceva 2 | veyaNijje kamme duvihe paNNatte taM jahA -- sAyAveyaNijje cetra asAyAtreyaNijje ceva 3 | mohaNijje kamme duvihe paNNatte taM jahA - daMsaNamohaNijje ceva cattimohaNije caitra 4 / Aue kamme duvihe paNNatte taM jahA-isI prakAra "duvihA mUDhA paNNattA" mUDha do prakAra ke kahe gaye haiM- ( NANamUDhA caiva daMsaNamUDhA ceva) eka jJAnamUDha aura dUsarA darzanamUDha, jJAnAvaraNodaya jJAnamoha hai kyoM ki - " jJAnaM mohayati AcchAdayatIti" isa vyutpatti ke anusAra vaha jJAna ko AcchAdita karatA hai isI prakAra se - " darzana mohayatIti darzanamohaH " darzanamohanIya kA udaya darzanamoha isa darzana moha ke udaya meM samyagdarzana kA jIva ke udaya nahIM hotA hai jinake jJAnAvaraNa karma kA udaya hai ve jJAnamUDha haiM tathA jinake mithyAdarzana kA udaya hai aise mithyAdRSTi jIva darzanamUDha haiM |047 // the aAranA hyA che-" NANamUDhAceva daMsaNamUDhAceva " danamUDha. jJAnAvaraNeAdaya jJAnameha rUpa che, kAraNa ke dayatIti " mA vyutpati anusAra te jJAnane mAchAdita darzana' mohayatIti darzanamohaH " harzana mohanIyano udaya te darzanamahanA udaya hAya tyAre jIvamAM samyag-darzanane jemanA jJAnAvaraNIya karmInA udaya hAya che evAM jIve ane jemanA mithyAdarzananA uddaya hAya che evAM mithyAdaSTi hoya che. // sU. 47 // 66 zrI sthAnAMga sUtra : 01 ( 1 ) jJAnabhUDha bhane (2) jJAna mohayati AcchA re che. 4 mA darzana bhoDa35 che. udaya hAtA nathI. jJAnamUDha hAya che jIvA danamUDha Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA02 u04 sU018 jJAnAvaraNAdi karmaNAM vaividhyanirUpaNam 531 addhAue ceva bhavAue ceva / NAme kamme duvihe paNNatte taM jahA--subhaNAme ceva asubhaNAme ceva 6 // gotte kamme duvihe paNNatte taM jahA- uccAgotte ceva NIyAgotte ceva7 / aMtarAie kamme duvihe paNNatte taM jahA--paDuppannaviNAsae ceva pihiya AgAmipahaM ceva ||suu048|| ___ chAyA--jJAnAvaraNIyaM karma dvividhaM prajJaptaM, tadhathA - dezajJAnAvaraNIyaM cava sarvajJAnAvaraNIyaM caiva 2 / darzanAvaraNIyaM karma evameva 2 / vedanIyaM karma dvividhaM prajJaptaM, tadyathA-sAtavedanIya caiva asAtavedanIyaM caitra 3 / mohanIyaM karma dvividhaM prajJaptaM, tadyathA-darza namohanIyaM caiva cAritramohanIyaM caiva 4 / AyuSkaM karma dvividhaM majJaptaM, tadyathA-addhAyuSkaM caiva bhavAyuSkaM cava 5 / nAmakaM karma dvividhaM prajJaptaM, tadyathA-zubhanAma caiva azubhanAma caiva / gogaM karma dvividha prajJaptaM, tapathAuccagotraM caiva nIcagotraM caiva 7 / AntarAyikaM karma dvividhaM prajJaptaM, tadyathApratyupannavinAzitaM caiva pihitAgAmipathaM caiva / / sU0 48 // TIkA-' NANAvaraNijje ' ityAdi / jJAnamANoti-samAcchAdayatIti jJAnAvaraNIyam / Aha ca-" sara uggayasasinimmala,-yarassa jIvassa chAyaNaM jamiha / NANAvaraNaM kammaM, paDovamaM hoi evaM tu // 2 // " donoM prakAra kA bhI yaha moha jJAnAvaraNAdi karmoM kA kAraNa hotA hai isa sambandha se jJAnAvaraNAdi karmoM kI vividhatA sUtrakAra isa aSTasUtra dvArA prakaTa karate haiM-(NANAvaraNijje kamme duvihe paNNatte ityaadi| TIkArtha-jJAnAvaraNIya karma do prakArakA kahA gayAhai yaha jJAnAvaraNIya karma AtmA ke jJAnaguNa ko AcchAdita karatA hai isaliye ise paTa kI upamA dI gaI hai| kahA bhI hai-(sara uggaya sasinimmalayarassa) 1 upara kahela ane prakArane meha jJAnAvaraNAdi karmonuM kAraNa hoya che te kAraNe sUtrakAra jJAnAvaraNAdi karmonI dvividhatA nIcenAM ATha sUtro dvArA prakaTa kare che. ___"NANAvaraNijje kamme duvihe paNNatte" tyaahTIkArtha-jJAnAvaraNIya karmanA be prakAra kahyA che. A jJAnAvaraNIya karma AtmAnA guNane AcchAdita karI nAkhe che, tethI tene paTanI (pardInI) upamA ApI cha. [ 5 cha ?-" sara uggaya sami nimmalayarassa" tyA: zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre chAyA-zaradudgatazazinimalatarasya jIvasyA''cchAdanaM yadiha / jJAnAvaraNa karma, paTopamaM bhavatyevaM tu // iti / tatkarma dvividha prajJaptaM bhagavatA, tadyathA-dezajJAnAvaraNIyaM sarvajJAnAvaraNIya ceti / tatra dezajJAnAvaraNIyaM-deza- jJAnasyaikadezabhAbhinibodhikAdikamAtraNotIti tattathoktam / sarvajJAnAvaraNIyaM-sarvajJAna-kevalajJAnamAtraNotIti tattathoktam / kevalAvaraNaM hi-Adityakalpasya kevalajJAnarUpasya jIvAsyA''cchAdakatayA sAndramedhandakalpamiti tatsarvajJAnAvaraNam , matyAdyAvaraNaM tu ghanAticchAditAdityeSatmabhAkalpasya kevalajJAnadezasya kaTakuTayAdirUpAvaraNatulyamastIti tad dezajJAnAityAdi / arthAt paTa jisa prakAra se vastu ko AcchAdita kara detA hai Dhaka letA hai usI prakAra se yaha jJAnAvaraNIya karma bhI zaratkAla ke candramA jaise nirmala jIva ke jJAnaguNa ko AcchAdita kara detA hai isaliye jJAna kA AvAraka (DhakanevAlA) hone se isa karma ko jJAnAvaraNIya karma kahA gayA hai yaha jJAnAvaraNIya karma dezajJAnAvaraNIya aura sarvajJAnAvaraNIya ke bheda se do prakAra hai jisake dvArA jJAna ke eka dezabhUta Abhiniyodhika Adi jJAna AvRtta kiye jAte haiM vaha dezajJAnAvaraNIya hai tathA jisake dvArA kevalajJAna AvRtta kiyA jAtA hai vaha sarvajJAnAvaraNIya hai kevalAvaraNa Adityatulya kevalajJAna rUpa jIva kA AcchAdaka hone ke kAraNa sAndra (ghana ) meghavRnda ke jaisA hai isaliye vaha sarvajJAnAvaraNIya hai mati Adi kA AvaraNa ghana se AcchAdita mUrya kI ISa. eTale ke jevI rIte pardI vastune DhAMkI de che, e ja pramANe A nAnAvaraNIya karma paNa zaradakamaLanA candramA jevAM nirmaLa jIvanA jJAnaguNane paNa DhAMkI de che. A rIte jJAnanuM AvAraka (DhAMkI denAra ) hovAthI A karmane jJAnAvaraNIya karma kahe che. te jJAnAvaraNIya karmanA be bheda nIce pramANe che.(1) deza jJAnAvaraNIya ane (2) sarva jJAnAvaraNIya. jenA dvArA jJAnanA eka deza 35 AbhinibeSika Adi jJAnene AvRta (AcchAdita) karI nAkhavAmAM Ave che, te karmanuM nAma dezajJAnAvaraNIya che. tathA jenA dvArA kevaLajJAnane AvRta karavAmAM Ave che, te karmanuM nAma sarva jJAnAvaraNIya che. sUrya samAna kevaLajJAnanuM AvAraka kevalAvaraNIya karma sAndra (ghana) meghavRndanA jevuM che, tethI tene sarva jJAnAvaraNa rUpa kahela che. matijJAnAvaraNa Adi ghana ( vAdaLothI) AcchAdita sUryanI ISaprabhA jevAM kevaLajJAna dezanA caTTAi, - - zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0230 3 sU018 jJAnAvaraNAdi karmaNAM dvaividhyanirUpaNam 533 varaNam 2 / tathA darza naM-sAmAnyArtha bodharUpamAtraNotIti darzanAvaraNIyam , / uktazca-"daMsaNasIle jIve, dasaNaghAyaM karei jaM kammaM / taM paDihArasamANaM, dasaNAvaraNaM bhave jIve // 2 // " chAyA-darza nazIle jove darzanaghAtaM karoti yatkarma / tatmatIhArasamAna darzanAvaraNaM bhavejjIve // iti / 'evaM ceva' iti-etadapi evameva-dezadarzanAvaraNIya-sarvadarzanAvaraNIya ceti dvividham / tatra dezadarzanAvaraNIyaM-cakSuracakSuravadhidarzanAvaraNIyam , sarvadazanAvaraNIyaM - nidrApaJcakaM kevaladarzanAvaraNIyaM karmApi dvividham-sAtavedanIyam prabhA ke jaise kevalajJAnadeza kA kaTakuDyAdirUpa ( caTAI aura bhIMta ) AvaraNatulya hai isaliye vaha dezajJAnAvaraNa hai tathA sAmAnya artha bodharUpa darzana kA AvaraNakartA darzanAvaraNIya karma hai| kahA bhI hai(dasaNasIle jove ) ityaadi| jisa prakAra pratIhAra-dvArapAla rAjA Adi ke darzana nahIM karane detA hai usI prakAra se yaha darzanAvaraNIyakarma bhI AtmA ke darzanaguNa ko rokatA hai usakA darzana nahIM karane detA hai yaha darzanAvaraNIya karma bhI dezadarzanAvaraNIya aura sarva darzanAvaraNIya ke bheda se do prakAra kA kahA gayA hai cakSudarzana, acakSudarzana aura avadhidarzana ko rokane vAlA jo darzanAvaraNIya karma hai vaha dezadarzanAvaraNIya karma hai arthAt cakSudarzanAvaraNIya, acakSudarzanAvaraNIya aura avadhidarzanAvaraNIya ye saba dezadarzanAvaraNIya hai nidrA, nidrAnidrA, pracalA, pracalApracalA styAnarddhi aura kevaladarzanAvaraNIya ye darzanAvaraNIya sarvadarzanAvaraNIya haiM, divAla Adi AvaraNatulya che, tethI te deza jJAnAvaraNa rUpa che. tathA sAmAnya artha dharUpa darzananuM AvaraNa kartA darzanAvaraNaya karma che. kahyuM paNa che- "dasaNasIle jIve" tyAdi jevI rIte dvArapAla rAjA AdinA darzana karavA janArane reke che, e ja pramANe A darzanAvaraNIya karma paNa AtmAnA darzanaguNane roke che tenAM darzana karavA detuM nathI. tene paNa deza darzanAvaraNIya ane sarva dazanAvaraNIya nAmanA be bheda che cakSudarzana, acakSudarzana ane avadhidarzanane rokanArUM je darzanAvaraNIya kama che, tene deza darzanAvaraNIya karma kahe che. eTale ke cakSu darzanAvaraNIya, acakSu darzanAvaraNIya, ane avadhi darzanAvaraNIya kamene deza darzanAvaraNIya kahe che. nidrA, nidrAnidrA, pracalA, pracalapracalA, satyAnaddhi ane kevala darzanAvaraNIya, A darzanAvaraNIyane sarva darzanAvaraNIya kahe che. zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 534 sthAnAGgasUtre asAtavedanIyaM ceti / tatra vedyate-anubhUyata iti vedanIyam, sAtaM, sukhaM, tadUpatayA vedyate yattat sAtavedanIyam , asAtarUpatayA-duHkharUpatayA yad vedhate tad asAtavedanIyam, etadvayaM madhuliptakhaGganizitadhArAyA jihayA lehanavat ( AsvAdanavat ) sukhaduHkhotpAdakaM vijJeyam 3 / uktazca__ " mahulittanisiyakaravAladhArajIhAe jArisaM lihaNaM / tArisayaM veyaNiyaM suhRduha uppAyagaM muNaha // 2 // " chAyA-madhuliptanizitakaravAladhArAyA jihayA yAdRzaM lehanam / tAdRzaM vedanIya, sukhaduHkhotpAdakaM jAnIta // iti 3 // mohayati-sadasadvivekavikalaM karotyAtmAnamiti mohanIyam , etat karmapuruSa madhavat paravazaM karoti, uktaJcavedanIya karma bhI do prakAra kA hotA hai-eka sAtAvedanIya aura dUsarA asAtAvedanIya jo karma sukharUpa se vedita kiyA jAtA hai vaha sAtAve. danIya karma hai, aura jo duHkharUpa se vedita kiyA jAtA hai vaha asAtAvedanIya karma hai jisa prakAra zahada-madhu se lipta huI talavAra ke cATanese jIbha kaTa jAtI hai to duHkha hotA hai aura madhuke svAdase sukha hotAhai usI prakAra yaha karma jIvoMko sukha aura duHkhakA utpAdaka hotaahai| ___ kahA bhI hai-(mahulittanisiyakaravAla ) ityaadi| AtmA ko jo khoTe khare ke jJAna se vikala-rahita kara detA hai vaha mohanIyakarma hai yaha karma madya kI taraha jIva ko vebhAna kara denA hai ataH jIva paravaza ho jAtA hai mohanIya karma do prakAra kA hai eka darzanamohanIya aura dUsarA cAritramohanIya inameM darzanamohanIya karma vedanIya karmanA paNa sAtavedanIya ane asatAvedanIya nAmanA be bheda kahyA che. je karmane sukharUpe vedita karavAmAM Ave che, te karmane sAtavedanIya kahe che, ane je karmane duHkharUpe vedita karavAmAM Ave che, te karmane asAtAvedanIya karma kahe che. jema madhathI lipta thayelI talavArane cATatA cATatAM je jIbha kapAI jAya te dukha thAya che ane madhanA svAdathI sukha thAya che, eja pramANe A kama paNa jIvonA sukha ane duHkhanuM utpAdaka hoya che. 4hyu 54 cha -" mahulitta nisiyakaravAla" tyAha AtmAne kharA ane peTAnA bhAnathI rahita karI denAra kamane mohanIya karma kahe che. A karma madirAnI jema jIvane bebhAna karI nAkhe che, tene lIdhe jIva paravaza thaI jAya che. mehanIya karmanA be prakAra che-(1) darzana zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A sudhA TokA sthA02304 sU048 jJAnAvaraNAdi karmaNAM vaividhyanirUpaNam 535 " jahamajjapANamUDho loe puriso paravyaso hoi / taha moheNavi mUDho, jIvo u paravyaso hoi // 2 // " iti / chAyA-yathA madyapAnamUDho loke puruSaH paravazo bhavati // tathA mohenApi mUDho jIvastu paravazo bhavati // iti / tad dvividhaM darzanamohanIyaM cAritramohanIyaM ceti / tatra darzanamohanIyaM-midhyAtvamizrasamyaktvabhedAtmakaM, cAritraM-sAmAyikAdi, tad mohayati tadviSayaM vaiparItyaM janayatIti cAritramohanIyaM - kaSAya 16 nokaSAya 9 bhedena paJcaviMzatividham 4 / eti-pratisamayaM gacchatItiAyuH, yadvA-eti-Agacchati prApnoti pativandhakatAM svakRtakarmAvAptagate niSkramitumanamo'pi jIvasyeti-AyuH tadeva-AyuSkaM nigaDarUpametat yadAha--- mithyAtva, samyagamithyAtva aura samyakprakRti ke bheda se tIna prakAra kA hai, sAmAyika Adi cAritra ko jo mohita kara detA hai-arthAt unake viSaya meM viparIta Abhiniveza ko utpanna karatA hai vaha cAritramohanIya hai yaha cAritra mohanIya karma 16 kaSAya aura 9 no kaSAya ke bheda se 25 prakAra kA hai arthAt darzanamohanIya karma ke tIna bheda milAne se aThAIsa bheda hote haiM / jisakA prati samaya vinAza hotA hai arthAt jo pratisamaya vyatIta hotA rahatA hai vaha Ayu hai athavAapane kRtakarmake udayAnusAraprApta gati se nikalanekI abhilASA vAle bhI jIva ko jo usa gati se nikalane dene meM pratibandhaka hotA hai vaha Ayukarma hai yaha karma ber3I ke jaisA hotA hai arthAt pAMva meM par3I huI ber3I jisa prakAra se jIva ko usI sthAna para roka kara rakhatI hai isI mohanIya ane (2) caritra mohanIya. darzana mohanIyanA paNa nIce pramANe trale pachAcha-(1) mithyAt5 (2) mizra bhADanIya, mane (3) sabhya3 prakRti. sAma pika Adi cAritrane je meDita karI nAkhe che eTale ke viSayamAM viparIta temanA abhinivezanI utpatti kare che, te prakAranA kamane cAritra mohanIya kahe che. te cAritra mehanIya kama 16 kaSAya ane 9nekaSAyanA bhedathI 25 prakAranuM che. darzana mehanIya karmanA traNa bhedone temAM umeravAthI kula 28 bheda thAya che. tathA jene pratisamaya vinAza thato rahe che. eTale ke je pratisamaya vyatIta thatuM rahe che, te Ayu che. athavA potAnA kRtakarmanA udayAnusAra prApta gatimAMthI nIkaLavAnI abhilASAvALA jIvane paNa je gatimAMthI nIkaLavA devAmAM prati. bajaka (rokanAra) che, te karmanuM nAma Ayukarma che. te kama beDI jevuM hoya che. pagamAM rahelI beDI jema jIvane te sthAne ja rokI rAkhe che, eja zrI sthAnAMga sUtra 01 Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre "dukkhaM na dei Au', navi ya suhaM dei ca usuvi gaI hu~ / dukkha suhANAdhAra, gharei dehaTThiyaM jIvaM // 2 // " chAyA-duHkhaM na dadAti AyuH, nApi ca sukhaM dadAti catasRSvapi gatiSu / duHkhasukhAnAmAdhAraM dharati dehasthitaM jIvam // iti / tad AyuSkaM karma dvividham-addhAyuSkaM bhavAyuSkaM ceti| tatra addhAyuSkaM -kAyasthitirUpaM, tacca manuSyANAM paJcendriyatiryagyonikAnAM ca bhavati, kasyacittad bhavanAze'pi nApagacchati / utkRSTataH saptASTabhavakAlaM yAvadanugacchatIti / bhavAyuSka-bhavasthirUpaM, tacca devAnAM nairayikANAMca bhavati, yad bhavAtyaye niyamA dapagacchatyeva na kAlAntaramanuyAtIti 5 / namayati-vicitraparyAyaiH pariNamayati prakAra se Ayukarma bhI jIva ko prApta zarIra meM hI apanI samApti taka roka kara rakhe rahatA hai kahA bhI hai-(dukkhaM na dei AuM) ityaadi| ___ Ayu karma jIva ko na duHkha detA hai aura na sukha detA hai kintu sukhaduHkha ke AdhAra bhUta prApta deha meM yaha jIva ko roka kara rakhatA hai yaha Ayukarma do prakAra kA hai eka addhAyuka aura dUsarA bhavAyuSka, addhAyuSka kAyasthiti rUpa hai yaha advAyuSka manuSya aura paJcandriyati. yazcoM ko hotA hai kisI 2 ke yaha usa bhava ke nAza hone para bhI nahIM jAtA hai-nahIM chUTatA hai| isakA utkRSTa kAla sAta ATha bhavagrahaNa pramANa hai arthAt koI bhI manuSya yA paMcendriya tiryazca apanI manuSya jAti meM yA paMcendriya tiyaMcagati meM lagAtAra sAta ATha bhava-janma taka raha sakatAhai aura usake pazcAt meM vaha usa jAti ko chor3a detaahai| bhavAyuSka bhavasthitirUpa hotA hai yaha deva aura nairayikoM ko hotA hai yaha pramANe Ayukama paNa jIvane prApta zarIramAM ja pitAnI samApti thAya tyAM sudhI 24ii. 2 // che. yuM 55 cha-" dukkhaM na dei Au"-tyAdi Ayukama jIvane duHkha ke sukha ApatuM nathI, paraMtu sukhaduHkhanA AdhArarUpa prAdeDamAM te jIvane rokI rAkhe che. te Ayukarmane nIce pramANe be prakAra cha-(1) sAyu5 sane (2) mavAyu, madvAyu yasthiti35 che. manuSya ane paMcendriya tiya emAM addhiAyukano sadubhAva hoya che. kaI kaI chanA vartamAnabhavane nAza thavA chatAM paNa te jatuM nathI-chUTatuM nathI. tene utkRSTa kALa sAta-ATha bhavagrahaNa pramANa che eTale ke koI paNa manuSya athavA paMcendriyati ca pitAnI manuSyagatimAM athavA paMcendriyatiya gatimAM lagAtAra sAta ATha bhava (janma) sudhI rahI zake che ane tyArabAda te e gatine choDI de che. bhavAyuSka bhavasthitirUpa hoya che. deve ane nArakamAM zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TokA sthA02 u04 sU04. jJAnAvaraNAdi karmarNA dvaividhyanirUpaNama 537 jIvamiti naam,| uktazca-''jaha cittayaro niuNo, aNegakhvAIkuNai ruvAI / sohaNamasohaNAI, cokkhamacokkhehi vaNNehiM // 1 // taha nAma pi hu kamma, aNegarUvAiM kuNai jIvassa / sohaNamasohaNAI, iTANihAI loyassa // 2 // " chAyA-yathA citrakaro nipuNaH anekarUpANi karoti rUpANi / zobhanAzobhanAni, cokSAcovaNaH // 1 // tathA nAmApi khalu karma, anekarUpANi karoti jIvasya / zobhanAzobhanAni, iSTAniSTAni lokasya // 3 // iti / tada dvividha-zubhanAma azubhanAma ceti / zubhanAma-tIrthakarAdi, azubhanAmaanAdeyatvAdida / gUryate-saMzabdhate uccAvacaiH zabdairyat-tadgotraM, tatsvarUpaM yathAusa bhava ke vyatIta ho jAne para niyama se chUTa hI jAtA hai| kAlAntara meM sAtha nahIM jAtA hai 5, / jo jIva ko vicitra paryAyoM se pariNamAtA hai vaha nAmakarma hai| kahA bhI hai-"jaha cittayaro ni uNo" ityaadi| jisa prakAra citra banAne vAlA citerA aneka prakAra ke khilone lAla pIle Adi raMgoM vAle banA detA hai usI prakAra se yaha nAma karma bhI jIva ko aneka AkAroM ko banA detAhai lokako cAhe ve sundara lage yA nahIM lageM, iSTa ho yA iSTa na hoM yaha karma isakA paravAha nahIMkaratA hai| yaha karma zubhanAmakarma aura azubhanAmakarma ke bheda se do prakAra kA hai| tIrthaMkara prakRti Adi rUpa zubhanAmakarma hai, aura anAdeya Adi. tene sadbhAva hoya che, te bhava vyatIta thatAM te niyamathI ja chUTI jAya che. kAlAntaramAM sAthe jatuM nathI. 5 che "jaha cittayaro niuNo" tyA jema citra banAvanAra citrakAra aneka prakAranAM ramakaDAMone lAla, pILAM, Adi raMgavALAM banAvI de che, eja pramANe A nAmakarma paNa jIvane vividha AkAravALA banAvI de che. lekene bhale te suMdara lAge ke na lAge, ISTa lAge ke na lAge, tenI paravA te karatuM nathI. bhanA meM le cha-(1) zubha nAma bhane (2) azula nAmabha. tIrthakara prakRti AdirUpa zubha nAmakarma che ane anAdeya Adi rUpa azubha za68 zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 538 sthAnAGgasUtre "" jaha kuMbhAro bhaMDAI kuNai pujjeyarAI loyassa / goyaM kuNa jiyaM, loe pujjeyarAvatthaM // 1 // chAyA - yathA kumbhakAro bhANDAni karoti pUjyetarANi lokasya / iti ( evaM ) gotraM karoti jIvaM, loke pUjyetarAvastham || iti / tad dvividham-uccai ndhanamiti 7 / mAnanIya nibandhanam, nIcairgautram - amAnanIya niva uktaJca - saMtANakameNAgaya jIvAyaraNassa gottamiti saNNA / ucca nIca caraNaM ucca NIyaM havegottaM // chAyA - santAnakrameNAgata jIvAcaraNasya gotramiti saMjJA / ucca nIca caraNaM, ucca nIcaM bhaved gotram // rUpa azubhanAmakarma hai ucca aura nIca zabdoM dvArA jo loka meM kahA jAtA hai vaha gotra karma hai - kahA bhI hai- (jaha kuMbhAro bhaMDAI ityAdi / gotrakarma jIva ko uccanIca kuloM meM janma karAne meM kAraNa hotA hai yaha gotrakarma do prakAra kA hai eka uccagotra aura dUsarA nIcagotra, jisake udayase jIvakA uccakula meM- lokamAnanIyakula meM janma hotA hai vaha uccagotra hai aura jisake udaya se lokanindita kula meM janma hotA hai vaha nIcagotra hai uccagotra pUjyatA kA kAraNa hotA hai aura nIcagotra apUjyatA kA kAraNa hotA hai| kahIM 2 aisA bhI kahA gayA hai " saMtANakameNAgaya " ityAdi / saMtAnakrama se - gotranAmakarma ke udaya se prApta vaMzaparamparA se - Agata jIvakA jo AcaraNavizeSa hai vaha gotra hai jahAM ucca AcaraNa nAmakama che. ucca ane nIcanA nAmathI je leAkAmAM ALakhAya che, te getraubh che. hyuM pazu che hai - " jaha kuMbhAro bhaMDAI " ityAha jIvanA ucca athavA nIca kuLamAM janma karAvavAmAM geAtrakama kAraNabhUta ane che. te gAtrakamanA e prakAra che-(1) ucca gAtra ane nIca geAtra. je karmanA udghayathI jIvanA ucca kuLamAM, leAka mAnanIya kuLamAM janma thAya che, te karmane ucca geAtra kama` kahe che. je kamanA udayathI lenindrita kuLamAM jIvanA janma thAya che, te kamane nIca geAtra kama kahe che. ucca geAtra pUjya tAnuM kAraNa bane che ane nIca geAtra apUnyatAnu kAraNa mane che. kAi kAI bhagyAme medhuM paNa udhuM che - " saMtANa kameNAgaya " chatyAhi satAnakrame (gAtra nAma karmanA udayathI prApta vaMzaparamparAthI) bhagata jIvatu je AcaraNa vizeSa che tene gAtra kahe che. jyAM ucca AcaraNa thAya che te ucca gAtra che, ane jyAM nIca AcaraNa thAya che, te nIca geAtra che. zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA02 u04 sU048 jJAnAvaraNAdi karmaNAM vaividhyanirUpaNam 539 antaH-dAtRpratigrAhakayomadhye vighnarUpeNa AyAtIti antarAyaH, tatra bhavam AntarAyikaM, yathA rAjA kasmaicidAtumupadizati tatra bhANDAgAriko'ntarAle vighnakArako bhavati tadvadidaM karma dAnAdhantarAyajanakaM bhavati / uktazca-"jaha rAyA dANAI, Na kuNai bhaMDArie vikUlammi / evaM jeNaM jIvo, kammaM taM aMtarAyaMti // 1 // " chAyA-yathA rAjA dAnAdi, na karoti bhANDArike vikuule| evaM yena jIvaH karma tadantarAyamiti // 1 // tad dvividhaM-pratyutpannavinAzitaM pihitAgAmipathaM ceti / tatra pratyutpannaMvartamAnalabdhamarthajAtaM vinAzitam-upahataM yena tattathoktam / tathA pihitaH-AcchAditaH AgAmino-labdhavyasyArthajAtasya panthA-mArgoM yasyeti tattathoktam 8 // sU. 48 // hotA hai vaha ucca gotra hai aura jahAM nIca AcaraNa hai vaha niicgotrhai| dAtA aura pratigrAhakake bIcameM jo vidhnarUpase Akara upasthita ho jAtAhai vaha antarAyahai isa antarAyameM jo kAraNarUpa hotAhai vaha Anta. rAyika hai jaise rAjA kisI ko dAna deneko kahatA hai, parantu bhaNDArI antarAla meM usameM vighna DAla detA hai usI prakAra se yaha karma dAnAdikoM meM antarAya kA janaka hotaahai| kahA bhI hai-"jaha rAyA dANAI"ityAdi / yaha antarAyakarma do prakAra kA hotA hai, eka pratyutpanna vinAzita aura dUsarA pihitAgAmipatha jisake dvArA vartamAna kAla meM labdha arthadravya naSTa kara diyA jAtA hai vaha prathama prakAra hai tathA jisake dvArA AgAmIkAla me prAsa hone yogya artha kA rAstA roka diyA jAtA hai vaha dUsarA prakAra hai / sU048 // / dAtA ane pratigrAhakanI vacce vina (antarAya) rUpe AvI paDanAra karmanuM nAma AntarAyika karma che. jemake rAjA keIne dAna devAnuM kahe che. paNa bhaMDArI temAM vacce vidhana UbhuM kare te yAcakane dAna prAptimAM antarAya UbhuM thAya che, e ja pramANe A kama dAnAdikamAM antarAyajanaka hovAthI tana mantarAya ma cha. 4j 54 che-"jaha rAyA dANAI" tyAha te antarAya karmanA nIce pramANe be prakAra che-(1) pratyutpanna vinAzita ane (2) pihitAgAmipatha. jenA dvArA vartamAnakALamAM prApta thanAra artha (dravya) ne naSTa karI nAkhavAmAM Ave che evA antarAya karmanuM nAma pratyutpanna vinAzita che. tathA jenA dvArA bhaviSyamAM prApta thanAra artha (dravyalAbhAdi) ne mArga aTakAvI devAmAM Ave che, te karmanuM nAma pihitAgAmipatha antarAya karma che. je sU. 48 ' zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 540 sthAnAGgasUtre pUrvoktamaSTavidhaM karma mUrchAjanyaM bhavatIti mUsvirUpamAha mUlam-duvihA mucchA paNNattA, taM jahA--pejavattiyA ceva dosavattiyA ceva / pejjavattiyA mucchA duvihA paNNattA, taM jahA --mAyA ceva lobhe ceva / dosavattiyA mucchA duvihA paNNattA taM jahA--kohe ceva mANe ceva // sU0 49 // chAyA-dvividhA mUrchA prajJaptA, tadyathA-premapatyayA caiva dveSa pratyayA caiva 1 // premapra. tyayA mUrchA dvividhA prajJaptA, tadyathA-mAyAcaiva lobhazcaiva 2 / dveSapatyayA mUrchA dvividhA prajJaptA-tadyathA-krodhazcaiva mAnazcaiva 3 // sU0 49 // TIkA-'duvihA murchA' ityAdi / mUrchA-mohaH sadasadvivekanAzaH / sA dvividhA-premapratyayA dveSapratyayA ceti / prema-rAgaH tat pratyayo heturyasyAH sA premapratyayA / evaM veSo heturyasyAH sA dveSapratyayA 1 / premapratyayA mUrchA dvividhA -mAyAlobhazca-mAyArUpA lobharUpA ceti 2 / evaM dveSapratyayA mUrchA'pi dvividhA -krodhaH, mAnazca, krodharUpA mAnarUpA ceti 3 / / sU0 49 // ___ pUrvokta aSTavidha karma mUrchAjanya hotA hai ataH aba sUtrakAra mUrchA kA svarUpa kahate haiM-(duvihA mucchA pannattA) ityAdi / TIkArtha-sadasadviveka ke vinAza kA nAma mUchA-moha hai yaha mUrchA do prakAra kI kahI gaI hai eka premapratyayA aura dUsarI dveSapratyayA rAga-prema jisa mUrchA kA kAraNa hotA hai vaha premapratyayA mUrchA hai, tathA dveSa jisa mUrchA kA kAraNa hotA hai vaha dveSa pratyayA mUrchA hai / inameM premapratyayA (premanimitta) mUrchA bhI do prakAra kI hai eka mAyArUpa aura dUsarI lobharUpa isI taraha se dveSa pratyayA (dveSanimitta! mUrchA bhI do prakAra kI hai eka krodharUpa aura dUsarI mAnarUpa // sU0 49 // - pUrvokta AThe prakAranA karma mUchajanya hoya che, tethI have sUtrakAra bhUchAnA 2135nu ni3594 42 che-" duvihA mUcchA paNNattA' tyaahTIkAtha-sArA narasAMnA vivekane vinAza thavo tenuM nAma mUcha che, tenuM bIju nAma meha paNa che. mUcchanA nIce pramANe be prakAra che-(1) premapratyayA-premanimatta (2) dveSapratyayA. 2 bhU prema (21) ne // 2) dama cha, ta bhUchAna premapratyayA kahe che, keSane kAraNe udbhavatI mUchane dveSapratyayA kahe che. prema pratyayA mUcchanA paNa be prakAra che-(1) mAyArepa ane (2) bharUpa. SapratyayA bhUchAna 5 2 cha-(1) ogha35 (2) mAna35. // sU. 46 // zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 2 u04 sU0 50 ArAdhanAsvarUpanirUpaNam 541 mUrchAgRhItakarmazca kSaya ArAdhanayA bhavatItyA''rAdhanAM sUtratrayeNAha mUlam-duvihA ArAhaNA paNNattA, taM jahA--dhammiyArAhaNA ceva kevaliArAhaNA ceva 1 / dhammiyArAhaNA duvihA paNNattA, taM jahA--suyadhammArAhaNA ceva carittadhammArAhaNA cevr| kevali ArAhaNA duvihA paNNatA, taM jahA--aMtakiriyA ce vA kappavimANovavattiyA ceva 3 // sU0 50 // __chAyA-dvividhA ArAdhanA prajJaptA, tadyathA-dhArmikArAdhanA caiva kevalikArAdhanA caitra 2 / dhArmikArAdhanA dvividhA prajJaptA, tadyathA-zrutadharmArAdhanA caitra, cAritradharmArAdhanA caiva 2 / kevalikArAdhanA dvividhA prajJaptA, tadyathA-antakriyA caiva, kalpavimAnopapattikA caiva 3 // mU0 50 // TIkA-'duvihA ArAhaNA' ityaadi|| ___ ArAdhanamArAdhanA, sA jJAnAdiyastuno'nukUlavartitvaM niraticArajJAnAdyAsevanetyarthaH / sA dvividhA-dhArmikArAdhanA, kevalikArAdhanA ceti / tatra dharmeNa mUrchA se gRhIta karma kA kSaya ArAdhanA se hotA hai isaliye sUtrakAra tIna sUtroM dvArA ArAdhanA kA kathana karate haiM (duvihA ArAhaNA pannattA) ityAdi / TIkArtha-ArAdhana-zAstra kI rIti se pAlana karane kA nAma ArAdhanA hai, yaha ArAdhanA jJAnAdirUpa vastu ke anukUla rahane rUpa hotI hai, jIva jJAnAdirUpa vastu kA anukUla apane ko tabhI rakha sakatA hai ki jaba jJAnAdikoM meM aticAra na lagAve ataH niraticAra rUpa se jJAnAdikoM kA Asevana karanA yahI ArAdhanA hai| yaha ArAdhanA do prakAra kI hai eka dhArmikArAdhanA aura dUsarI kevalikArAdhanA, zrutacAritrarUpa dharma mUcha dvArA gRhIta karmane kSaya ArAdhanAthI thAya che. tethI have sUtrakAra traNa sUtro dvArA ArAdhanAnuM kathana kare che. ___ " duvihA ArANA paNNattA" tyaahiTIkArtha- ArAdhana-zAstranuM zAstrokta rIte pAlana karavuM tenuM nAma ArodhanA che. te ArAdhanA jJAnAdirUpa vastune anukULa rahevArUpa hoya che. jIva tyAre ja pitAne jJAnAdika vastune anurUpa rAkhI zake che ke jyAre tene jJAnAdi kamAM aticAra (deSa) lAgI jatAM nathI. te kAraNe niraticAra rUpe jJAnAdi kAnuM Asevana karavuM tenuM nAma ja ArAdhanA che. te ArAdhanA be prakAranI kahI che. zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAstre zrutacAritralakSaNena caranti ye te dhArmikA:-sAdhakaH, teSAmiyaM dhArmikI, sA cA. sAvArAdhanA ca dhaarmikaaraadhnaa| kevalikAnAM zrutAvadhimanaHparyaya kevalajJAninAmayaM kevalikI, sA cAsAvArAdhanA ceti kevalikArAdhanA 3 / dhArmikArAdhanA dvividhA-zrutadharmArAdhanA cAritradharmArAdhanA ceti / vyAkhyA sugamA 2 / kevalikArAdhanA dvividhA-antakriyA, kalpavimAnopapattikA ceti / tatra-antobhavAntastasya kriyA-antakriyA bhavaccheda ityarthaH, tahetubhUtA yA-ArAdhanA zailezIrUpA sA-antakriyeti, upacArAt / eSA ca kSAyikajJAne kevalinAmeva bhavati / tathA kalpeSu-devalokeSu na tu jyotizvAre, vimAnAni-devAvAsavizeSAH, ke anusAra jo calate haiM ve dhArmika haiM aise dhArmika sAdhujana hote haiM una sAdhujanoM kI ArAdhanA dhArmikArAdhanA hai / zrutajJAnavAloM kI, ava. dhijJAnavAloM kI, manAparyayajJAnavAloM kI aura kevalajJAna vAloM kI jo ArAdhanA hai vaha kevalikArAdhanA hai dhArmikArAdhanA do prakAra kI hai zrutadharmArAdhanA aura cAritradharmArAdhanA inakI vyAkhyA sugama hai kevalikArAdhanA do prakAra kI hai antakriyA aura kalpavimAnopapattikA bhavacchedaka zailezIrUpa jo ArAdhanA hotI hai vaha antakriyA kevalikArAdhanA hai antakriyA nAma bhavaccheda kA hai parantu isakA heturUpa ArAdhanA ko jo antakriyA kahA hai vaha upacArase kahA gayA hai aisA jAnanA cAhiye / yaha kSAyikajJAna ke hone para kevaliyoM kA hI hotI hai kalpoM meM-devalokoM meM jyotizcAra meM nahIM, jo devAvAsavizeSa haiM unameM athavA (1) dhAmi mArAdhanA mane (2) pati rAdhanA. mA zrutayAritra 35 dharmAnusAra cAle che, teo dhArmika kahevAya che. sAdhue evA dhArmika heya che, te sAdhuonI ArAdhanAne dhArmikArAdhanA kahe che. zrutajJAnavALAnI, ava. dhijJAnavALAnI, mana 5ryavajJAnavALAthI ane kevaLajJAnavALAnI ArAdhanAne kevalikArAdhanA kahe che. dhArmikArAdhanA be prakAranI che. (1) zratadharmArAdhanA ane (2) zAstriyArAdhanA, mA manne paha! 22 // . pasirAdhanA meM prsaarniiche(1) antakriyA (2) kalpavimAne papatti bhava chedaka lezarUpa je ArAdhanA hoya che, tenuM nAma antakriyA kevalikArAdhanA che. bhavacchedanuM (bhavane vinAza) nAma ja antakriyA che, paraMtu tenA heturUpa ArAdhanAne je antakiyA kahela che te aupa cArika rIte kahela che, ema samajavuM. kSAyika jJAna thAya tyAre kevalIomAM ja tene saddabhAva rahe che. kapamAM-devalokamAM (tizcAramAM nahIM) je devA. vAsa vizeSa che te devAvAsamAM athavA sIdharmAdi vimAnamAM ane raiveyaka zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 2 304 sU0 50 ArAdhanAsvarUpanirUpaNam 543 athavA kalpA:-saudharmAdayaH, vimAnAni-taduparivartitraiveyakAdIni kalpavimAnAni, teSu upapattiH-upapAto janma yasyAH sakAzAt sA kalpavimAnopapattikA jJAnAcArAdhanA / eSA ca zrutakevalyAdInAM bhavatIti / evaM phalA ceyamanantara-phaladvAreNoktA, paramparayA tveSA bhavAntakriyAnupAtinye veti / 'suyadhamme'-tyAdau viSayabhedenArAdhanAbhedaH proktaH, ' kevali ArAhaNe'-tyAdau tu phalabhedenArAdha. nAbheda iti // mU0 50 // pUrva jJAnAdhArAdhanA proktA, tatkalabhUtAzca tIrthakarAH tairvA sA samyagArAdhitA, prarUpitA veti tIrthakaramarUpaNAM dvisthAnakAnupAtena pAha mUlam--do titthayarA nIluppalasamA vanneNaM paNNattA taM jahA --muNisuvvae ceva ariha nemI ceva / do titthayarA piyaMgusamA vaneNaM paNNattA, taM jahA-mallI ceva pAse ceva / do titthayarA paumagorA vaNNeNaM paNNattAtaM jahA--paumappahe ceva vaasupujjecev| do titthagarA caMdagorAvanneNaM paNNattA taM jahA-caMdappabhe ceva pupphadaMte ceva // sU0 51 // saudharmAdikoM meM cAra inake Upara graiveyaka Adi vimAna haiM unameM jisase jIva kA janma hotA hai aisI vaha ArAdhanA kalpavimAnopapattikA hai| yaha ArAdhanA zrutakevalI AdikoM ko hotI hai yaha ArAdhanA anantara phaladvArA aisI phalavAlI kahI gaI hai paramparAphala kI apekSA to yaha ArAdhanA bhavAntakriyAnupAtinI hI hotI hai, "suyadhammA" ityAdi meM viSaya bheda se ArAdhanAkAbheda kahA hai aura "kevali ArAhaNA" ityAdi meM phalabheda se ArAdhanAbheda kahA hai / / sU0 50 // Adi vimAnamAM jenA dvArA jIvane janma thAya che evI te jJAnAdi ArAdhanAne kapavimAne papattikA ArAdhanA kahe che. zrutakevalI Adi kenI ArA. dhanA A prakAranI hoya che. A ArAdhanA anantara phala dvArA A prakAranA phalavALI kahI che. paramparA phalanI apekSAe te A ArAdhanA bhavAtakriyAnupaatinii sAya che. "suyadhammA" tyAhimA viSayahanI apekSA sAsadhanAle 48 yA cha bhane " kevalI ArAhaNA" tyAhimA samehanI a. kSAe ArAdhanAnAbheda kahyAM che. te sU. 50 | zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 544 sthAnAtasUtre chAyA-dvau tIrthakarau nIlotpalasama varNena prajJaptI, tadyathA-munisuvratazcaitra ariSTanemizcaiva 3 / dvau tIrthakarau priyaGgusamau varNena prajJaptau, tadyathA-malizcaiva pArzvazcaiva 2 / dvau tIrthakarau padmagaurau varNena prajJaptau, tadyathA-padmaprabhazcaiva vAsupUjyaicaiva 3 / dvau tIrthakarau candragaurau varNena prajJaptau, tadyathA-candraprabhazcaiva puSpadantazcaiva 4 // mU0 51 // ___TIkA-'do titthayarA' ityAdi, sUtracatuSTayaM sugamam / navaram-piyaMgusamau' priyaGgusamau, priyAH-phalinItarustatsamau varNena nIlAvityarthaH / 'paumagorA ' iti pUrva meM jJAnAdi ArAdhanA kahI gaI hai isake phalabhUta tIrthakara hote haiM unhoM ne isakA acchI taraha se ArAdhanA kiyA hai aura unhoM ne hI isakI prarUpaNA kI hai, ataH aba sUtrakAra dvisthAnakAnupAta ko lekara tIrthakara kI prarUpaNA karatehaiM-(do titthayarA nIluppalasamAvanneNaM paNNattA) ityAdi / TIkArtha-munisuvrata aura ariSTanemi ye do tIrthakara nIlakamalake varNa jaise varNavAle kahe gaye haiM mallI aura pArzvanAtha ye do tIrthakara priyaGgu ke varNa jaise varNa vAle kahe gaye haiM padmaprabha aura vAsupUjya ye do tIrthakara padma ke varNa jaise varNa vAle kahe gaye haiM arthAt padma ke samAna gaura varNa vAle kahe gaye haiM candraprabha aura puSpadanta ye do tIrthakara candramA ke jaise gaura varNa vAle kahe gaye haiN| priyaGgu nIlavarNa vAlA phalinIvRkSa hotA hai, ataH mallI aura pArzvanAtha ye do tIrthakara bhI nIlavarNa ke haiM rakta kamala kA pahelAnA sUtramAM jJAnAdi ArAdhanAnuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che. tenA kulabhUta tIrthakara hoya che. temaNe ja tenuM sArI rIte ArAdhana karyuM che ane temaNe ja tenI prarUpaNa karI che. tethI have sUtrakAra kristhAnakAnupAtanI apekSAe tirthaMkaronI prarUpaNa kare che- TI-" do titthayarA nIluppalasamAvanneNaM paNNattA" tyA munisuvrata ane ariSTanemI nAmanA be tIrthakara nala-kamaLanA jevAM varNavALA hatA. mallI ane pArzvanAtha nAmanA tIrthakaro priyaMgunA jevAM varNa vALA hatA. padmaprabha ane vAsupUjya nAmanA tIrthakara padmanA jevA gaura varNavALA hatA. candraprabha ane puSpadanta nAmanA be tIrthaMkara candramAnA jevA gaura varNavALA hatA priyaMgu nAmanuM nIlavarNanA phaLavALuM vRkSa hoya che. mallI ane pArzvanAtha nAmanA tIrthakarone varNa nIla hovAthI temane priyaMgunA zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TokA sthA02304 sU0 51 tIrthakaravarNanirUpaNam panagaurau, tatra padma-raktakamalaM, tadvad gaurau rktaavityrthH| 'caMdagorA' iti candragaurau, tatra candravat gaurI-zuklau zvetavarNAvityarthaH / uktaJca-"paubhAbha vAsupUjjA, rattA sasipuSpadaMta sasigorA / suvbayanemIkAlA, pAso mallI piyaMgAbhA // 8 // " chAyA-padmaprabha-vAsupUjyau, raktau candrasuvidhI zazigaurau / suvratanemI kRSNau, pArthamallI priyaGgyAbhau // 7 // iti / suu051|| anantara tIrthakarasvarUpamuktam / sarvabhAvAnAM tIrthakaramarUpitakhAt katipaya bhAvAn dvisthAnakenAha mUlam-saccappavAyapuThavasta NaM duve vatthU paNNatte / puvvAbhadavayA Nakkhatte dutAre paNNatte / uttarabhaddavayA Nakkhatte dutAre paNNatte / evaM puThavaphagguNI, uttarA phagguNI / aMto NaM maNussa khettassa do samuddA paNNattA, taM jahA-lavaNe ceva kAlode cev| do cakkavaTTI aparicattakAmabhogA kAlamAse kAlaM kiccA ahe sattamAe puDhavIe appaiTANe Narae NeraiyattAe uvavannA taM jahA-subhUme ceva baMbhadatte ceva // sU0 52 // ___ chAyA-satyapravAdapUrvasya khalu dve vastunI prajJapte / pUrvAbhAdrapadanakSatraM dvitAra' prajJaptam / uttarAbhAdrapadanakSatraM dvitAra prajJaptam / evaM pUrvAphAlgunI, uttarA phaalgunii| antaH khalu manuSyakSetrasya dvau samudrau prajJaptau, tadyathA-lavaNazcaiva kAlodazcaiva / dvau nAma padma hai isa padma ke samAna gaura varNa vAle padmaprabha aura vAsupUjya haiM candraprabha aura puSpadanta candra ke jaise zveta varNa vAle haiN| kahA bhI hai-" paunAbhavAsupujjA" ityAdi // 051 // tIrthakara ke rUpakathana ke bAda aba sUtrakAra sarvabhAva ke prarUpaka tIrthakara hone ke kAraNa unameM se kitaneka bhAvoM kI dvisthAnaka ko samAna nIlavarNA kahyAM che. raktakamaLane padma kahe che. te padmanA samAna gaura varNavALA padmaprabha ane vAsupUjya hatA. candraprabha ane puSpadantano varNa candranA 2vA gaare| (zveta) tA. jhu 54 cha hai-" paunAbha vAsupujjA" tyAdisU. 51 tIrthakaronA varNanuM kathana karIne have sUtrakAra keTalAka bhAvonI dristhAnakanI apekSAe prarUpaNa kare che. sarvabhAvanA prarUpaka tIrthakaro hoya che, A 69 zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 546 sthAnAGgasUtre cakravarttinau aparityaktakAmabhogau kAlamA se kAlaM kRtvA adhaH saptamyAM pRthivyAm apratiSThAne narake nairayikatayA upapannau tadyathA - subhUmazcaiva brahmadattazcaiva // sU052 // TIkA - saccapavAya putrassa NaM ' ityAdi / 9 sadbhyo - jIvebhyo hitaH satyaH- saMyamaH satyavacanaM vA sa sabhedaH samatipakSazca pra-prakarSeNa udyate - abhidhIyate yatra tat satyapravAdaM tacca tat pUrvaM ca sakalazrutAt pUrva kriyamANatvAditi satyamavAdapUrvam / tacca caturdazasu pUrveSu SaSThamasti / tatparimANaM ca - ekApadakoTI SaT padAdhikA / uktazca-- chAyA - "egA payANakoDo, chacca payA saccavAryami / " 1 ekA padAnAM koDI SaT ca padAni satyavAde / iti // asya pUrvasya dve vastunI - adhyayanAdi vattadvibhAgavizeSau prajJapte - tIrthakaraiH kathite / atha dvisthAnakena nakSatravaktavyatAmAha6 puvvAbhaddavayA0 nakkhatte ' lekara prarUpaNA karate haiM - ( saccappavAyapuvvassa ) ityAdi / TIkArtha- jIvoM kA hitakAraka jo hotA hai vaha satya hai aisA satya saMyama yA satyavacana hotA hai | isa satya kI jisameM prarUpaNA acchI taraha se kahI gaI hai vaha satyapravAda hai, yaha satyapravAda saMpUrNa zruta kI apekSA pahile kriyamANa hone se " satyapravAda pUrva " isa nAma se kahA gayA hai yaha caudaha pUrvo meM 6 TThA pUrva hai isakA pariNAma 6 pada adhika eka pada koTi hai / kahA bhI hai- " egA payANa koDI chacca payA sacca vAyaMmi " || isa pUrva kI do vastu haiM adhyayana Adi kI taraha usakA do vibhAga vizeSa haiM aisA tIrthakaroM ne kahA hai / nakSatra vaktavyatA- puurvaabhaadrpdsaMkha'dhane anulakSIne have keTalAka bhAvAnI prarUpaNA karavAmAM Ave che. TIDArtha - " saccapavAyapuvyassa " ityAdi jIvAnuM hitakAraka je hAya che tene satya kahe che. evuM satya sayama athavA satya vacana haiAya che. A satyanI jemAM sArI rIte prarUpaNA karavAmAM AvI che, tenuM nAma satyapravAda che. A satyapravAda sapUrNa zrutanI apekSAe pahelAM kriyamANu hAvAthI tene 'satyapravAdapUrva ' kahevAya che. te 14 pUrvAmAM chaThThuM pUM che. tenuM piramANu eka keTa ane 6 lAkha adhika padanuM che, // dhuM pazu che" egA payANa koDI chacca payA sacca vAryami " A satya pravAdapUrvanA eka karoDa ane cha lAkha pada che. A pUrvanI e vastu che-adhyayana AdinI jema tenA be vibhAga vizeSa che, bheSu tIrthe roye udhuM che. nakSatra vaktavyatA- pUrvA bhAdrayaha nakSatra me tArA zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA02u04 sU052 tIrthakaraprarUpitabhAvanirUpaNam 547 ityAdi, nakSatraviSayaM sUtracatuSTayaM sugamam / dvisthAnakena samudravaktavyatAmAha'aMto NaM' ityAdi, manuSyakSetrasya paJcacatvAriMzallakSayojanapramANasya manuSyotpatyAdi viziSTAkAzakhaNDasya anta:-madhye dvau samudrau prajJaptau-lavaNasamudra:kAlodadhi samudrazceti / cakravarti vaktavyatAM dvisthAnakenAha-'docakavaTTI' ityAdi, cakreNa-cakraratnena vartituM zIlaM yayostau cakravartinau dvau aparityaktakAmabhogau= aparityaktA-na tyaktAH kAmabhogAH, kAmau zabdarUpe, bhogA:-gandharasasparzAH, yadvA-kAmyanta iti kAmAH-manojJAH, bhujyanta iti bhogA:-zabdAdayaH yAbhyAM tau tathoktau, kAlamAse-maraNAvasare kAlaM kRtvA-mRtvA adhaHsaptamyAM pRthivyAM tamastamAyAmityarthaH apratiSThAne pazcAnAM narakAvAsAnAM madhyame narakAvAse nairanakSatra do tAroM vAlA kahA gayA hai uttarAbhAdrapadanakSatra do tAroM vAlA kahA gayA hai isI taraha pUrvAphAlgunI aura uttarAphAlgunI bhI do 2 tAre vAle jAnane caahiye| 45 lAkha yojana pramANa vAle manuSya kSetra ke-manuSyotpatti AdiviziSTa AkAzakhaNDa ke madhya meM do samudra kahe gaye hai eka lavaNa samudra aura dUsarA kAlodadhi samudra / cakravartivaktavyatA-cakra ratna se vartana (vijaya prApta ) karane kA jinakA svabhAva hotA hai ve cakravartI haiM |do cakravartI aparityakta kAmabhoga kI avasthA meM marakara adhaH saptamI pRthivI meM kahe gaye haiM, kAma zabda se zabda aura rUpa gRhIta hue haiM aura bhoga zabda se gandhAdika gRhIta hue haiM saptamIpRthivI meM pAMca narakAvAsa hai| una nArakA vAsoM ke madhya meM jo apratiSThAna nAmakA narakAvAsa hai usameM ye do cakravartI ki jinameM se eka kA nAma subhUma cakravartI thA aura jo vALuM kahyuM che, uttarA bhAdrapada nakSatra paNa be tArAvALuM kahyuM che. e ja pramANe pUrvA phAlganI ane uttarA phAgunI nakSatra paNa babbe tArAvALAM che. 45 lAkha jananA pramANavALA manuSyakSetranA-manuSyatpatti Adi viziSTa AkAza khaMDanI madhyamAM be samudro kahyA che-(1) lavaNa samudra ane (2) kAledadhi samudra. cakravati vaktavyatA-cakaranathI vartana (vijaya prApta) karavAne jemane svabhAva hoya che. temane cakravartI kahe che. be cakavatI aparityakta (kAmaga na choDavAthI) kAmaganI hAlatamAM marIne nIce sAtamI narakamAM gayelA che. "kAma" padathI zabda ane rUpa grahaNa karAyela che, ane "ga" padathI gabdha gRhIta thayAM che. sAtamI narakamAM pAMca narakAvAse che. te nArakAvAsanI madhyamAM je apratiSThAna nAmanuM narakAvAsa che temAM te banne cakravatI nAraka paryAye utpanna thayA che. temAMnA zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 548 sthAnAGgasUtre yikatayotpanna, tadyathA - subhUmaH - aSTamazcakravartI brahmadattazca dvAdazaH / tatra ca tayostrayastriMzatsAgaropamANi sthitirastIti / / sU0 52 // sthiti prasaGgAd bhavanapatyAdInAM sthitiM pratipAdayituM paJcasUtrImAha mUlam - asuriMdavajiyANaM bhavaNavAsINaM devANaM desUNAI do palio mAI ThiI paNNattA 1 sohamme kappe devANaM ukkoseNaM do sAgarovabhAI ThiI paNNattA 2 / IsANe kappe devANaM ukko seNaM sAiregAI do sAgarovamAI ThiI paNNattA 3 | saNaMkumAre kappe devANaM jahanneNaM do sAgarovamAiM ThiI paNNattA 4 | mAhiMde kappe devANaM jahanneNaM sAiregAIM do sAgarotramAI ThiI paNNattA // sU0 53 // chAyA - asurendravarjitAnAM bhavanavAsinAM devAnAM dezone dve palyopame sthitiH prajJaptA 1| saudharmekalpe devAnAmutkarSeNa dve sAgaropame sthitiH prajJaptA 2 / IzAne kalpe devAnAmutkarSeNa sAtireke dve sAgaropame sthitiH prajJaptA 3 / sanatkumAre kalpe devAnAM jaghanyena dve sAgaropame sthitiH prajJaptA 4 / mAhendre kalpe devAnAM jaghanyena sAtireke dve sAgaropame sthitiH prajJaptA 5 // sU0 53 // AThavAM cakravartI huA hai tathA dUsare kA nAma brahmadattacakravartI thA yaha 12 vAM cakravartI huA hai nairayika kI paryAya se utpanna hue haiM vahAM inakI 33 sAgaropama kI sthiti hai / / sU052 // sthiti ke prasaGga se aba sUtrakAra bhavanapati AdikoM kI sthiti ko pratipAdana karane ke liye isa paJcasUtrI kA kathana karate haiM ( asuriMda vajjiyANaM bhavaNavAsINaM devANaM ) ityAdi / ekanuM nAma subhUma AThamA cakravartI ane bIjAnuM nAma brahmadatta cakravartI hatuM. subhUma AThamA cakravartI thai gayA ane brahmadatta khAramA cakravartI thaI gayeA. te banne sAtamI narakamAM utpanna thayA che. tyAM temanI sthiti 33 sAgarIbhnii uhI che. // sU. 52 // pahelA sUtramAM sthitinA ullekha thayA che. A saMbaMdhane anulakSIne sUtrakAre nIcenAM pAMca sUtramAM bhavanapati Adi devAnI sthitinu pratipAdana ty" d--" wyfieaffauroi zagarenoi Zaroi >> Sulle, zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 2u04sU0 53 bhavanapratyAdInAM sthitinirUpaNam 549 TIkA--' asuriMda0 ' ityAdi / asurendrau-camaravalI, tadvarjitAnAM bhavanavAsinAM devAnAM sthitirutkarSato dezone-kizcinyUne dve palyoSame kizcintyUnapalyopamA dvaya parimitetyarthaH prajJaptA 1 / ' sohamme ' ityAdi sUtracatuSTayaM sugamam / navaraM'sAiregAiM ' iti sAtireke -sAdhike kiJcidadhike ityarthaH 5 // sU0 53 // devasthitiprastAvAd dvisthAnakAvatAreNa devavaktavyatAM saptamutryA prAha mUlam-dosu kappesu kappatthiyAo paNNattAo taM jahAsohamme caiva IsANe ceva 1 / dosu kappesu devA teulessA paNNattA, taM jahA-sohamme ceva IsANe ceva 2 / dosu kappesu devA kAyapariyAragA paNNattA, taM jahA-sohamme ceva IsANe ceva 3 / dosu kappesu devA phAsapariyAragA paNNattA taM jahA-saNaMkumAre ceva mAhiMde ceva 4 / dosu kappesu devA rUvapariyAragA paNNattA taM jahA-baMbhaloge ceva laMtage ceva 5 / dosu kappesu devA sadapariyAragA paNNattA, taM jahA mahAsuke ceva sahassAre ceva 6 / do iMdA maNapariyAragA paNNattA, taM jahA-pANae ceva accue ceva // sU0 54 // TIkArtha-asurendroM ko camara aura bali ko chor3akara bhavanavAsI devoM kI sthiti utkRSTa rUpa se kucha kama do palyopama kI kahI gaI hai| saudharma kalpa meM devoM kI utkRSTasthiti do sAgaropama kI kahI gaI hai| IzAna kalpa meM devoM kI utkRSTasthiti kucha adhika do sAgaropama kI kahI gaI hai| sanatkumAra kalpa meM devoM kI jaghanya sthiti do sAgaropama kI kahI hai mAhendrakalpa meM devoM kI jaghanyasthiti kucha adhika do sAgaropama kI kahI gaI hai / / 53 // TIkArtha--asurendro (camara ane bali) sivAyanA bhavanavAsI devAnI utkRSTa sthiti be paLepama karatAM theDI nyUna kahI che. saudharma kalpanA devonI utkRSTa be sAgaropama karatAM saheja adhika kahI che. IzAna ka9pamAM devenI utkRSTa sthiti be sAgaropamanI kahI che sanakumAra ka95nA devenI jaghanya sthiti be sAgaropamanI kahI che. mahendra kalapanA devenI jaghanya sthiti sAgaropama karatAM DI adhika kahI che. je sU, 53 che zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 550 sthAnAGgasUtre chAyA-dvayoH kalpayo kalpastriyaH prajJaptA, tadyathA-saudharme caiva IzAne caiva / dvayoH kalpayordevAH tejolezyAH prajJaptAH, tadyathA-saudharme caiva IzAne caiva 2 / dvayoH kalpayordevAH kAyaparicArakAH prajJaptAH, tadyathA-saudharme caiva IzAne caiva 3 / dvayoH kalpayordevAH sparzaparicArakAH prajJaptAH, tadyathA-sanatkumAre caiva mAhendre caiva / dvayoH kalpayo devAH rUpaparicArakAH prajJaptAH, tadyathA-brahmaloke caiva lAntake caiva 5 / dvayoH kalpayordevAH zabdaparicArakAH prajJaptAH, tadyathA-mahAzukre caiva sahasrAre caiva 6 / dvau indrau manaHparicArako prajJaptau, tadyathA prANate caitra acyutecaiv7||054|| TIkA-'dosu kappesu' ityAdi / dvayoH kalpayoH-devalokayoH prathamadvitIyadevalokamadhye ityarthaH kalpastriyaH devyaH prajJaptAH, nAnyeSu devalokeSviti bhaavH| tahevAha-saudharme IzAne ca 1 / tejolezyA sUtra sugamam 2 / etayoreva saudharmazAnadevalokayo devAH kAyaparicArakAH-kAyena-zarIreNa manuSyastrIpuMsAnAmiva paricAro-maithunopasevanaM yeSAM te kAyaparicArAH ta evaM kAyaparicArakAH devasthiti kI vaktavyatA ko lekara aba sUtrakAra dvisthAnakAvatAra se deva saMbaMdhI vaktavyatA kA kathana 7 sUtra dvArA kahate haiM (dosu kappesu kappatthiyAo paNNattAo) ityAdi / TIkArtha-do kalpoM meM prathama dvitIya devalokoM meM kalpastriyoM kA deviyoM kA sadbhAva kahA gayA hai arthAt saudharma aura IzAna ina do kalpoM meM hI deviyoM kI utpatti hotI hai anyakalpoM meM nhiiN| aisA tIrthakaroM ne kahA hai do kalpoM meM-saudharma aura IzAna meM tejolezyAvAle deva kahe gaye haiM inhIM do kalpoM meM kAya se kAyaparicAra kahA gayA hai-manuSya strI kI taraha zarIra se maithuna sevana karanA kahA hai do kalpoM meM-sana devasthitinI vaktavyatAnuM kathana have sUtrakAra dristhAnakenI apekSAe deva saMbaMdhI vaktavyatAnuM sAta sUtre dvArA kathana kare che - TIAya-" dosu kappesu kappasthiyAo paNNattAo" tyAha be kalapamAM ja (pahelA ane bIjA devalokamAM ja) kalapastrIone devIone) sadUbhAva kahyo che. eTale ke saudharma ane IzAna nAmanA be kapamAM ja devIonI utpatti thAya che. bIjAM kapamAM devIonI utpatti thatI nathI, evuM tIrthakaree kahyuM che. be kapamAM ja ( saudharma ane IzAna kapamAM ja ) tejalezyAvALA deva hoya chete be kapamAM ja kAyA dvArA kAyaparicAra (manuSya ane strInI jema maithuna sevana) thAya che, evuM kahyuM che. eTale ke te be kamAM ja deva-devInI sAthe saMbhoga karIne pitAnI kAmA zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA02 u04 2054 devavaktavyatAnirUpaNam prajJaptAH 3 // sanatkumAre mAhendre ca sparzaparicArakAH-zarIrasparzamAtrA devopazAntavedopatApAH 4 / brahmaloke lAntake ca devA rUpaparicArakAH-rUpAvalokanamAtrata evopazAntavedAH / mahAzukre sahasrAre ca devAH zabdaparicArakAH-devAganAnAM zabdazravaNamAtreNaivopazAntavedAH 6 / prANate'cyute ca devA manaH paricArakAHdevInAM manasA smaraNamAtrata evopazAntavedA bhavanti // sU0 54 // anantaraM paricAraNAmoktA, sA ca karmato bhavati, karmaca jIvAH svahetubhiH tkumAra aura mAhendra kalpoM meM-sparza se maithuna sevana karanA kahA gayA hai deva devIkA sparza karake apanI kAmAgni ko zAnta kara letA hai aura devI deva kA sparza karake apanI kAmAgni ko zAnta kara letI hai / do kalpoM meM brahmaloka aura lAntaka kalpoM meM rUpa se kAyaparicAra kahA gayA hai-arthAt deva devI kA rUpa dekhakara aura devI deva kA rUpa dekha kara apanI kAmAgni ko zAnta kara letI hai| do kalpoM meM-zabda se kAya paricAra kahA gayA hai ve do kalpa ye haiM-mahAzukra aura sahasrAra ina do kalpoM meM deva devI ke manohara zabdoM ko sunakara aura devI deva ke manohara zabdoM ko suna kara apanI kAmavAsanA zAnta kara lete haiM do indra manase kAya paricAra karanevAle kahe gaye haiM eka prANata indra aura dUsarA acyuta indra arthAt prANata aura acyuta meM deva mana se paricAra karanevAle kahe gaye haiM / deva devI kA manase smaraNa karake aura devI devakA manase smaraNa karake upazAnta vedavAlI hotI hai ||suu. 54 // gnine zAnta kare che. sanakumAra ane mahendra kapamAM sparzathI ja maithuna sevana karAya che. tyAM deva devIne sparza karIne ja pitAnI kAmAgnine zAnta kare che. ane devI-devane sparza karIne potAnI kAmAgnine zAnta kare che brahmaleka ane lAntaka kalpamAM rUpa dvArA kAyaparicAra kahyo che-eTale ke tyAM deva-devInuM rUpa joIne tathA devI-devanuM rUpa joIne pitAnI kAmAgnine zAna kare che. mahAzaka ane sahasAra A be kalpamAM zabda dvArA ja kAyaparicAra kahyo che. te bane kampamAM deva-devInA manahara zabdone sAMbhaLIne pitAnI kAmavAsanA zAnta kare che. prANuta ane acuta kalapanA Indro ane anya deve manathI ja kAyaricAra kare che. eTale ke tyAM deva manathI ja devInuM smaraNa karIne ane devI manathI ja devanuM smaraNa karIne kAmavAsanA zAnta karIne upazAnta vedakALA thaI jAya che. e sU. 54 che zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 552 sthAnAGgasUtre kAlatraye'pi cittAdyavasthaM kurvantIti jIvapudgalayorvaktavyatAmAha mUlam.-jIvANaM duhANaNivvattie poggale pAvakammattAe ciNiMsu vA ciNaMti vA ciNissaMti vA, taM jahA--tasakAya Nivattie ceva thAvarakAyaNivattie ceva 1 / evaM uvaciNiMsu vA uvaciNaMti vA uvaciNistaMti vA 2 / baMdhisu vA baMdhaMti vA baMdhissaMti vA 3 / udIriMsu vA udI reti vA udIrissaMti vA 4 / vedeMsu vA vedeti vA vedistaMti vA 5 / NijariMsu vA NijariMti vA NijarissaMti vA 6 / dupaesiyA khaMdhA aNaMtA paNNattA 1 / dupaesogADhA poggalA aNaMtA paNNattA 2 / evaM jAva duguNalukkhA poggalA aNaMtA paNNattA23 ||suu055 duTTANassa cauttho uddeso samatto // 4 // duhANaM samattaM // 2 // chAyA-jIvAH khalu dvisthAnanirvatitAn pudgalAn pApakarmatayA acinvan vA, cinva nti vA, ceSyanti vA, tadyathA-vasakAyanirvatitAn caiva sthAvarakAyanirvatitAn caiva 1evam upacinvan vA upacinvanti vA upaceSyanti vaa2| abaghnan vA badhnanti vA bhantsyanti vA 3. udairayan vA udIrayanti vA udIrayiSyanti vA 4 / avedayan vA vedayanti vA vedayiSyanti vA 5 / nirajarayan vA nirjarayanti vA nirjarayiSyanti vA 6 / dvipadezikAH skandhA anantAH prajJaptAH / dvipadezAvagADhA pudgalA anantAH prajJaptAH / evaM yAvad dviguNarUkSAH pudgalA anantAH prajJaptAH ||suu055|| // dvisthAnakasya caturtha uddezaH samAptaH // 4 // // dvisthAnaM samAptam // 2 // abhI jo paricAraNA kahI gaI hai so yaha paricAraNA karmase hotI hai karma ko jIva apane hetuoM dvArA kAlatraya meM bhI cittAdi avasthA. vAlA karate haiM ataH aba sUtrakAra jIva aura pudgala kI vaktavyatA ke pahelAnA sUtramAM je paricAraNAnuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che, te pari. cAraNe karmathI thAya che. karmane ja pitAnA hetuo dvArA kALavrayamAM paNa cittAdi avasthAvALuM kare che. have sUtrakAra jIva ane pudgalanI vaktavyatAnA zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TokA sthA02 u04 sU0 55 jIvapudgalasvarUpanirUpaNam TIkA - ' jIvANaM ' ityAdi, SaT sUtrANi / - , jIvA : - kecit mANinaH kha dvisthAnanirvarttitAn dvayoH sthAnayostrasasthAvararUpayoH samAhAro - dvisthAnam, tasmin nirvarttitAH - mithyAtvAviratyAdibhiH sAmAnyata upArjitA vakSyamANa cayanAdi SaDavasthArUpeNa sampAditAstAn pudgalAn pApakarmatayA - pApakarma-jJAnAvaraNIyAditadbhAvastattA tayA tathoktayA 'cirNimu' iti acinvan - upArjitavanto'tItakAle cinvanti - upArjayanti vartamA nakAle, ceSyanti - upArjayiSyanti bhaviSyatkAle 9 cayanaM kaSAyAdipariNatasya karmapudgalopAdAnamAtram 1 | evam 2 upacayanaM cittasyAvAdhAkAlaM vihAya jJAnAvaraNIyAditayA niSekaH, sacettham - prathama sthitau bahutaraM karmadalikaM nipizcati, viSaya meM kathana karate haiM-' jIvANaM duTThANaNivyattie poggale' ityAdi jIvoMne- prANiyoM ne trasa sthAvararUpa do sthAnoM meM midhyAavirati Adi rUpa kAraNoM se sampAdita karmapudgaloM ko cayanAdi SaDavasthArUpa meM sampAdita kiyA hai aura sampAdita kiye gaye una karmapugaloM ko unhoMne jJAnAvaraNIyAdi rUpa se atItakAla meM pariNamAyA hai tathA vartamAnakAla meM ve unheM upArjita karake usa rUpameM pariNamAte rahate haiM, aura AgAmI kAlameM bhI ve unakA cayana - upArjana karake usa rUpameM unheM pariNamAte raheMge / kaSAyAdise pariNata hue jIva ke jo karmapuloM kA upAdAna grahaNa hotA hai usakA nAma cayana hai, gRhIta karma kA abAdhAkAla ko chor3a kara jo jJAnAvaraNIyAdi rUpa se niSeka hotA hai vaha upacayana hai, vaha upacayana isa prakAra se hotA hai, prathama sthiti meM bahutara karmadalika kA niSeka-upacayana hotA hai isake bAda dvitIya viSayanuM kathana kare che. teri duTThANaNivvattie pogale " ityAdi 66 jIvAe ( pra NIAne ) trasa ane sthAvararUpa e sthAnAmAM mithyA- viti Adi rUpa kAraNeAthI sampAdita karma pudgalene cayanAdi rUpa cha avasthA rUpe sampAdita karyA che ane sampAdita karavAmAM AvelAM te puaAne temaNe jJAnAvaraNIya Adi rUpe bhUtakALamAM pariNamAvyAM che, tathA vartamAnamAM paNa tee temane upArjita karIne te rUpe pariNumAvyA kare che, ane bhaviSyamAM paNa tee temanuM cayana ( upArjana ) karIne temane te rUpe pariNumAvatA raheze. kaSAyAdi bhAveAthI yukta thayelA jIva dvArA kapudgalenuM je upAdAna (grahaNa) thAya che tenuM nAma cayana che. akhAdhAkALane choDIne gRhIta kamane! je jJAnAvaraNIya Adi rUpe niSeka thAya che tenuM nAma upacayana che. te upacayana A prakAre thAya che--prathama sthitimAM mahutara kadalikAnA niSeka (upacayana) thAya 70 tha zrI sthAnAMga sUtra : 01 553 Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre tato dvitIyAyAM sthitau vizeSahInam , evaM yAvad utkRSTAyAM sthitau vizeSahInaM niSizcati 2 // 3 bandhana-tasyaiva jJAnAvaraNIyAditayA niSiktasya punarapi kaSAyapariNati vizeSAtsaM leSaNam 3 / 4 udIraNam-udayamaprAptasya karmadalikasya vIryavizeSeNa samAkRSyodayAvalikAyAM pravezanam 4 / 5 vedanaM-svabhAvena-udIraNAkaraNena udayAvalikApaviSTasya karmaNo'nubhavanam 5 / 6 nirjaraNa-karmaNo'karmatA bhavanaM jIvapadezebhyaH karmaNAM parizaTanamityarthaH 6 / karmaca pudgalAtmakamiti pudgasthiti meM vizeSahIna-cayahIna karmadalikA niSeka hotA hai, isI taraha se yAvat utkRSTa sthiti meM vizeSa hIna karmadalikakA niSeka hotA hai2 bandhana-jJAnAvaraNIyAdirUpa se niSikta hue usa karmapudgala kA punaH kaSAyapariNati se jo saMzleSaNa hotA hai vaha bandhana hai 3 udIraNa udaya ko nahIM prApta hue karmadalikakA vIryavizeSa se khIMcakara udayAvalikAmeM lAnA isakA nAma udIraNA hai 4, vedana-svabhAva se aura udIraNAkaraNa se udayAvalikA meM praviSTa hue karmakA anubhava karanA isakA nAma vedana hai 5 / nirjaraNakarmakA akarmarUpa se honA-jIva pradezoM se karmapudgaloM kA jharanA naSTa honA isakA nAma nirjaraNa hai / isa prakAra se ye karmapudgaloMkI avasthAe haiN| ina 6 hoM avasthAoM kA yahAM bhUta, vartamAna aura bhaviSyatkAla kI apekSA se sUtrakArane kathana kiyA hai| karma pudgalAtmaka hai isaliye sUtrakAra aba pudgaloM kA dravya, kSetra, kAla aura bhAvakI apekSA se dvisthAnakoM kA avatAra lekara nirUpaNa che. tyArabAda bIjI sthitimAM vizeSahIna-cayahIna kamalikane karma pujanika thAya che. e ja pramANe (kAvata) chelle utkRSTa sthitimAM vizeSahIna kamaMdali. kene niSeka thAya che. (2) bAna-jJAnAvaraNIya Adi rUpe niSikta thayelAM (upacayana pAmelAM) te karmamudranuM punaH kaSAyapariNatithI je saMzleSaNa thAya che, tene bandhana kahe che. (3) udIraNa-udaya prApta na thayA hoya evAM karmalikone vIryavizeSa vaDe kheMcIne udayAvalikAmAM lAvavA tenuM nAma udIraNA che. (4) vedana-svabhAvathI athavA udIraNAkaraNa dvArA udayAvalikAmAM AvelAM kamanuM vedana-anubhavana karavuM tenuM nAma vedana che. (5) nija raNa-karmanuM akamarUpa banI javuM-jIvapradezamAMthI karmapudgalenuM jharI javuM (naSTa thaI javuM) tenuM nAma nijaranuM che. (6) A pramANe A karma pudgalenI 6 avasthAo che. A chae avasthAonuM sUtrakAre bhUta, vartamAna ane bhaviSyakALanI apekSAe ahIM kathana karyuM che. kama phalarUpa hoya che. tethI have sUtrakAra pu nuM zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 2 u04 sU. 55 jIvapudgalasvarUpanirUpaNam 555 lAn dravyakSetrakAlabhAvaidvisthAnakAvatAreNa nirUpayannAha- 'dupaesiyA' ityAdi sUtrANi trayoviMzatiH / sugamAni caitAni, navaram dravyato dvipradezikAH skandhA anantAH prajJaptA 1 / kSetrato dvipradezAvagADhAH pudgalA anantAH / evam-anenaivAbhilApena-'jAva' iti yAvacchabdAt-'dusamayahiiyA puggalA aNaMtA paNNattA ityArabhya 'duguNalukkhA puggalA aNaMtA paNNattA' iti paryantena kAlamAzritya tathA-varNa-gandha-rasa-sparzAzvAzrityaikaviMzatiH sUtrANi vAcyAni / tathAhi___ "dusamayaTiiyA poggalA aNaMtA paNNattA 3 // evaM duguNakiNhA jAva duguNasukilA 8 / duguNa mubhigaMdhA duguNa dunbhigaMdhA 10 / duguNatittA jAva duguNamahurA0 15 // duguNakakkhaDA jAva duguNalukkhA poggalA aNaMtA paNNattA 23" / karate haiM-"dupaesiyA" ityAdi-dvipradezika skandha ananta kahe gaye haiM / dvipradezAvagADha pudgala skandha ananta kahe gaye haiM isI taraha se yAvat diguNarUkSaguNavAle pudgala ananta kahe gaye haiM tAtparya ina sUtroMkA aisA hai ki dravya kI apekSA se dvipradezika skandha ananta kahe gaye haiM 1, kSetrakI apekSA se dvipradezAvagADha pudgala ananta kahe gaye haiM 2 isI prakAra yAvat zabdase gRhIta dvisamaya sthitivAle pudgala isI abhilApa ke anusAra ananta kahe gaye haiM-isa viSaya meM abhilApa aisA hai"dusamayadviiyA poggalA aNaMtA paNNattA" isa abhilApa se lagAkara " duguNalukkhA puggalA aNaMtA paNNattA" yahAM taka kAla ko Azrita karake tathA-varNa-gandha-rasa-sparza inako Azrita karake ye 21 sUtra aura kahanA cAhiye / isa prakAra se dravya kSetra kAla aura bhAva ko dravya, kSetra, kALa ane bhAvanI apekSAe be sthAnakenA AdhAre kathana kare che. " dupaesiyA" tyA: Dhipradezika skadha aneka kahyAM che. DhipradezAvagADha pula skandha anaMta kahyAM che. e ja pramANe dviguNajkSa parvatanA guNavALAM pule kahyAM che. A kathanane bhAvArtha nIce pramANe che-(1) dravyanI apekSAe Dhipradezika anaMta kahyAM che. (2) kSetranI apekSAe dvipradezAvagADha pule anaMta kahyAM cha. (3) 4 prabhArI yAvata' pahathI gRhIta me sabhayanI sthitiani us paNa A abhizApa anusAra anaMta kahyAM che. A viSaya sabaMdhI nIce pramANe mAmilA5 -"dusamayadviiyA poggalA azaMtA paNNattA" meM samayanI sthiti paNa yuddhatA anata 4i cha. " 241 malimAthI 23 4zana " duguNalukkhA pAgalA aNatA paNNattA" me 3kSatAmai Ya sanata sai che. mA abhilASa paryantanA abhilA kALanI apekSAe grahaNa karavA joIe. tathA varNa, gabdha, rasa ane sparzane anulakSIne 21 bIjA sUtro kahevA joIe. zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 556 sthAnAnasUtre chAyA-dvi samayasthitikAH pudgalA anantAH prajJaptAH 3 / evaM dviguNakRSNA yAvat dviguNazuklAH 8 dviguNasurabhigandhAH 9 dviguNadurabhigandhAH 10 dviguNatiktA yAvat dviguNamadhurAH 15 / dviguNakarkazA yAvat dviguNarUkSAH pudgalA anantAH prajJaptAH // 23 // iti // sU0 55 // iti sthAnAGga sUtre dvitIyasthAnasya caturthoddezakaH samAptaH // 4 // itizrI vizvavikhyAta-jagadavallabha-prasiddhavAcaka-paJcadazabhASAkalitalalitakalApAlApaka-pravizuddhagadhapayanaikagranthanirmApaka-bAdimAnamardaka zrIzAhUchatrapati kolhApurarAjapradatta 'jainazAstrAcArya padabhUSita-kolhApurarAjaguru-bAlabrahmacAri-jainAcArya-jainadharma divAkara-pUjyazrI-ghAsIlAlavrativiracitAyAM sthAnAGgamUtrasya sudhAkhyAyAM vyAkhyAyAM dvitIya sthAna sampUrNam // 2-4 // Azrita karake kahe gaye ye saba sUtra 23 ho jAte haiM-inameM " dravya kI apekSA se dvipradezika skandha ananta kahe gaye haiM " yaha prathama mUtra hai| tathA " kSetrakI apekSA se dripradezAvagADha pudgala ananta kahe gaye haiM" aisA yaha dvitIya sUtra hai " dusamayaTTiyA poggalA aNaMtA paNNattA 3" do samaya kI sthitivAle pudgala ananta haiM-aisA yaha sUtra tIsarA hai isI taraha se " duguNa kiNhA jAba duguNa sukillA 8" duguNa kRSNa se le kara yAvat dviguNazukla taka 8 sUtra ho jAte haiN| isI taraha-"duguNa subhigaMdhA duguNa dugbhigaMdhA 10" dviguNa surabhigaMdha se lekara dviguNa durabhigaMdha taka ke do do sUtra aura hote haiM isa prakAra se ye dasa sUtra A prakAre dravya, kSetra, kALa ane bhAvane AdhAre kahelAM sUtrenI kula saMkhyA 23 thAya che. paheluM sUtra A pramANe che-dravyanI apekSAe dvipradezika anya anaMta kahyAM che. bIjuM sUtra A pramANe samajavuM-kSetranI apekSAe be prade. pur| sanata kai cha-trI sUtramA pramANe cha-" dusamayadiiyA pAgalA aNaMtA paNNatA" ye sabhayanI sthitivANai dasa sanata ha . kA pramANe " duguNakiNhA jAva duguNasukillA " me gayA gayagfami pule anaMta kahyAM che. e ja pramANe be gaNA zukala paryantanA varNavALAM putale paNa anaMta kahyAM che. A rIte varNanI apekSAe banatAM pAMca satrane 35 sUtromA bhe2pAthI ma sUtra bhane cha. "duguNa subhigadhA, daguNa dunbhigadhA 10" (6) me bhI suramIjai sanata do ghai . (10) be gaNuM dudhavALA anaMta pulo kahI che. A rIte 10 sUtra thayAM. zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 2 u0 sa0 55 jIvapudgalasyarUpanirUpaNam 557 hote haiM " duguNa tittA jAva duguNa mahurA" ye pAMca sUtra rasa saMmbandhI hote haiM so dasa meM pAMca milAnese paMdraha sUtra ho jAte haiM tathA "diguNa kakkhaDA jAva duguNa lukkhA poggalA aNaMnA paNNatA" ina 8 sparzoM ke 8 sUtroM ko paMdara meM milAne se kula cAra varNa saMmbandhI 23 sUtra bana jAte haiM / isa taraha se ye 23 sUtra viguNa rUpa, rasa, gaMdha aura sparza ko Azrita kara ke kahe gaye haiM // mU0 55 // dUsare sthAnakakA cauthA uddezaka samApta // 2-4 // zrI jainAcArya-jainadharmadivAkara-pUjyazrI ghAsIlAla vrativiracita zrI sthAnAGga sUtrakI sudhAnAmaka TIkArthakA dUsarA sthAnaka samApta // 2 // " duguNa ticA jAva duguNa mahurA" mArIte 2sanI apekSA 55 pAya sUtra bane che. AgalA 10 sUtromAM A pAMca sUtro umeravAthI 15 sUtro yAya che. " dviguNa kakkhaDA jAva duguNa lukkhA poggalA aNatA paNNattA" eja pramANe karkazathI laIne rUkSa paryantanA ATha paze viSenA paNa ATha sUtra bane che. AgalA 15 sUtramAM A ATha sUtre umeravAthI kula 23 sUtra bane che. A prakAranA A 23 sUtre dviguNa rUpa, rasa, gaMdha ane sparzane anulakSIne kahevAmAM AvyAM che. te sU55 che che bIjA sthAnakane ceAthe uddezaka samApta che 2-4 che zrI jainAcArya-jainadharmadivAkara-pUjya zrI ghAsIlAla muniviracita sthAnAMgasUtranI sudhA nAmanI TIkArthanuM bIjuM sthAnaka samApta, che 2 zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 558 sthAnAstre atha tRtIyaM sthAnaM prArabhyate gataM dvitIyaM sthAnaM, sammati caturudezAtmakaM tRtIyaM sthAnamArabhyate, asya ca pUrvasthAnenAyamabhisambandhaH - dvitIyasthAne dvisthAnaprAptAH bhAvAH prarUpitAH, asmiMstu kramaprAptAH tristhAnakAbhAvAH prarUpyante / tatra dvisthAnakasyAntimoddezaka gatA'ntima sUtreNa sahAsya tRtIyasthAnagataprathamodezaka prathama sUtrasyAyaM sambandhaHdvisthAnake caturthI dezakasyAntimasUtre pudgaladharmAuktAH, pudgalajIvayoH paraspara sambandhAdatra prathamasUtre jIvadharmA ucyante tRtIyasthAna - prathama uddezaka dvitIya sthAna kahA jA cukA hai, aba cAra uddezAtmaka tRtIya sthAna prAraMbha hotA hai isakA dvitIyasthAna ke sAtha aisA sambandha hai ki dvitIyasthAna meM dvisthAnaprApta bhAvoM kI prarUpaNA kI gaI hai aura isa tRtIyasthAna meM kramaprApta tIna sthAnavAle bhAvoM kI prarUpaNA hotI hai / visthAna ke antima uddezaka meM gata antimasUtra ke sAtha isa tRtIyasthAna ke prathama uddezaka ke prathamasUtra kA aisA sambandha hai ki dvisthAnaka ke caturtha uddezaka ke antima sUtra meM pudgaladharmo kI prarUpaNA kI gaI hai so pudgala aura jIva kA paraspara meM anAdi kAla se sambandha calA A rahA hai ataH aba isa sthAnaka ke prathama sUtra meM jIva dharmoM kA kathana sUtrakAra kara rahe haiM - ( tao iMdA paNNattA ) ityAdi / trIjA sthAnanA--pahelA uddezaka dvitIya sthAnanI prarUpaNA pUrI thaI. have tRtIya sthAnanI prarUpaNAnA prAraMbha thAya che. cAra uddezakA dvArA sUtrakAre tRtIya sthAnanI prarUpaNA karI che. dvitIya sthAnamAM e sthAnAmAM gaNAvI zakAya evA bhAvAnI prarUpaNA karavAmAM AvI che. have A tRtIya sthAnamAM kramaprApta traNa sthAnavALA bhAvAnI prarUpaNA karavAmAM Avaze. dvitIya sthAnanA chellA uddezakanA chellA sUtra sAthe tRtIya sthAnanA pahelA uddezakanA pahelA sUtrane A pramANe sabadha che-- dvitIya sthAnanA chellA uddezakanA chellA sUtramAM pudgala dharmonI prarUpaNA karavAmAM AvI che. pudgala ane jIvanA anAddikALathI saMbaMdha cAlyA Ave che. A saMbaMdhane anulakSIne have sUtrakAra A sthAnanA pahelA sUtramAM jIva dharmAnu uthana re che - " tao iMdA paNNattA " ityAhi zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - - - sudhA TIkA sthA03 u0 1 sU0 1 indrasvarUpanirUpaNam 559 ___ mUlam-tao iMdA paNNattA, taM jahA--NAmiMde ThavaNiMde dvide| tao iMdA paNNattA, taM jahA-NANiMde daMsaNiMde crittide| tao iMdA papaNattA, taM jahA -deviMde asuriMde maNusside ||suu.1|| __chAyA-traya indrAH prajJaptAH, tadyathA-nAmendraH sthApanendraH dravyendraH / traya indrAH prajJaptAH, tadyathA-jJAnendraH darzanendraH cArigendraH / traya indrAH prajJaptAH, tadyathA-devendraH asurendraH manuSyendraH // sU0 1 // TIkA-' tao iMdA' ityAdi sUtratrayaM sugamam / / navaram-nAmendraH sacetanasya yasya kasyacid gopAladArakAdeH acetanasya vA vastunaH prAsAdAdeH ' indraH' ityayathArtha nAma kriyate / sa nAmendraH nAma: mAtreNendra ityarthaH 1 / sthApanendraH-yad indrAdhabhipAyeNa sthApyate kASThakarmAdI sadbhAvasthApanayA asadbhAvasthApanayA vA -- indraH' iti sthApanA kriyate 2 / TIkArtha-tIna indra kahe gaye haiM jaise nAmendra, sthApanendra aura dravyendra isa taraha se bhI tIna indra kahe gaye haiM-jaise jJAnendra, darzanendra aura cArivendra tathA devendra, asurendra aura manuSyendra sacetana jisa kisI gopAladAraka AdikA athavA acetana prAsAda Adi vastukA jo indra aisA nAma kiyA jAtAhai vaha nAma indra hai nAmaindra meM jisa indra kA nAma rakhA gayA hai usa indra ke guNa Adi usameM nahIM hote haiM kevala vyavahAra calAne ke liye hI yaha nAma nikSepa kiyA jAtA hai sthApanA do prakAra kI hai eka sadbhAvasthApanA aura dUsarI asadbhAvasthApanA indra Adi ke abhiprAya ke vazavartI hue jIva ke dvArA jo kASTha pASANa Adi meM usake AkAra kI athavA vinA AkAra kI Indra traNa kahyA che, jemake nAmendra, sthApanendra ane dravyuM. A rIte paNa traNa Indra kahyA che-jJAnendra, darzanendra ane cArindra. tathA bIjI rIte paNa traNa Indra kahyA che-devendra, asurendra ane manuSya. * sacetana je kaI gopAladAraka AdinuM athavA acetana prAsAda (bhavana) mAtunu 2 ndra' me nAma pAya cha, tara 'nAmendra' 4 cha. nAmendramAM je IndranuM nAma rAkhavAmAM AvyuM hoya che te IndranA guNa Adine sadA sadUbhAva ja hotuM nathI, paraMtu mAtra vyavahAra calAvavAne mATe ja te nAma ApavAmAM AvyuM hoya che. sthApanA be prakAranI kahI che-(1) saddabhAva sthApanA, (2) asadubhAva sthApanA. Indra AdinI mAnyatAne adhIna thayelA jIva dvArA kAka, pASANa AdimAM, tenA AkAranI ke anAkAranI zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 560 sthAnAGgasUtre dravyendraH-dravati-gacchatitAMstAn paryAyAniti dravyam-vivakSitayoratItabhaviSya dbhAvayoH kAraNam , anubhUtavivakSitabhAvamanubhaviSyadvivakSitabhAvaM vA vstvityrthH| dravyalakSaNaM sAmAnyata itthaM bodhyam" bhUtasya bhAvino vA, bhAvasya hi kAraNaM tu yalloke / tad dravyaM tattvajJaiH, sacetanAcetanaM kathitam // 1 // " iti / tatra sacetana-puruSAdi, acetanaM kASThAdi ca bhavati / evaM dravya rUpa indro dravyendraH / nAmasthApanAdravyANAM savistaravarNanamanuyogadvArasUtrasya matkRtAyAmanu. yaha indra hai isa prakAra kI buddhi se sthApanA kI pratiSThA kI jAtI hai vaha sthApanendra hai jo una 2 paryAyoM ko prApta karatA hai vaha dravya hai yaha dravya atIta aura bhaviSyat bhAva kA kAraNa hotA hai jisase vivakSita bhAva kA pahile anubhava kara liyA hai athavA vivakSita bhAva kA Age vaha anubhava karegA aisI vastu dravya kahI gaI hai sAmAnya se dravya kA lakSaNa aisA kahA gayA hai-(bhUtasya bhAvino vA ) ityAdi / ___puruSAdi sacetana aura kASThAdi acetana hotA hai| isa taraha dravyarUpa jo indra hai vaha dravyendra kahA gayA hai isakA abhiprAya aisA hai ki jisa prakAra gaddI para se alaga kiye gaye vyakti ko lokavyavahAra meM rAjA kahA jAtA hai aura bhaviSyatkAla meM jise rAjyapada kI prApti hotI hai aise yuvarAja ko rAjA kahA jAtA hai usI prakAra se jisa jIva ne pUrva meM indrapada ko bhoga liyA hai athavA jo jIva bhaviSyakAla meM A Indra che te prakAranI buddhithI je sthApanA (pratiSThA) karAya che, tenuM nAma sthApanendra che. have dravyendrane artha spaSTa karavA nimitte pahelAM dravya eTale zuM te samajAvavAmAM Ave che -judI judI paryAyane prApta karanAra vastune dravya kahe che te dravya atIta (bhUtakAlina) ane bhaviSyakAlina bhAvanuM kAraNa hoya che jeNe amuka bhAvane bhUtakALamAM anubhava karI lIdhuM che athavA amuka bhAvane bhaviSyamAM anubhava karavAnuM che, evI vastune dravya kahevAya che. sAmAnya rIte dravyanuM A prakAranuM lakSaNa kahyuM che - "bhUtasya bhAvino vA" tyAhi puruSa Adi sacetana heya che ane kASTAdi acetana hoya che. A rIte dravyarUpa je Indra che tene dravyendra kahe che. A kathanane bhAvArtha nIce pramANe che--jema rAjagAdIthI alaga karAyela vyaktine paNa lake vyavahAramAM te rAjA ja kahe che ane bhaviSyamAM rAjA bananAra yuvarAjane paNa rAjA ja kahe che, e ja pramANe je jIve pahelAM Indrapadane bheLavI lIdhuM hoya che, athavA zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 3 0 1 sU0 1 indrasvarUpanirUpaNam 561 yogacandrikA TIkAyAmavalokanIyam / ' anupayogo dravyamapradhAnaM ceti, tatra dravyaM cAsAvindrazceti dravyendraH 3 // uktAnAmasthApanA dravyendrAH sAmprataM tristhAnakAvatAreNa bhAvendramAha' tao iMdA ' ityAdi, traya indrAH prajJaptAH - jJAnendraH, darzanendraH, cAritrendra iti / tatra-indanAt - dIpanAt-paramaizvaryAd indraH, jJAnena jJAnasya jJAne vA indraH - paramezvaraH jJAnendraH - sAtizayazrutAdyanyatarajJAnavazAtprarUpitasakalavastu vistaraH zrutAvadhimanaH paryavAdyanyatarajJAnadharo muniH kevalI vA 1 / evaM darzanendraH - kSAyika samyagdarzanI 2 / indrapada ko bhogegA use indra kahanA yaha dravyendra nikSepa hai / nAma, sthApanA aura dravya ina nikSepoM kA savistara varNana anuyogadvAra kI anuyogacandrikA TIkA meM dekhanA cAhiye " jo jIva indra ke Agama kA jJAtA hai aura vartamAna meM usameM upayoga se zUnya hai aisA vaha jIva Agama kI apekSA dravyendra hai isa taraha trikasthAnaka ke avatAra se nAma, sthApanA aura dravya indra kahe aba tristhAnaka ke avatAra se bhAva indra kA kathana sUtrakAra karate haiM-" tao iMdA " tIna indra kahe gaye haiM eka jJAnendra, dUsarA darzanendra aura tIsarA cAritrendra paramaaizvarya kA jo anubhava karatA hai vaha indra hai jJAna se, athavA jJAna kA athavA jJAna meM jo indra- paramezvara hai vaha jJAnendra hai sAtizaya zruta Adi anyatara jJAna ke vaza se prarUpita kiyA hai sakalavastu kA vistArajisane, aisA ata avadhi, manaH paryava Adi anyatara jJAna ko dhAraNa karane vAlA je jIva bhaviSyamAM indrapadane bhAgavavAnA che tene indra kahevA eja dravyendra nikSepa che. nAma, sthApanA ane dravya, A nikSepAnuM savistara varNana anu yogadvAranI anuyAga candrikA TIkAmAM ApavAmAM AvyuM che, te jijJAsu pAThekAe te varNana tyAMthI vAMcI levuM. " je jIva IndranA AgamanA jJAtA che ane vartamAna samaye temAM upayegathI rahita che, eve te jIva AgamanI apekSAe caindra che A rIte tristhAnakAne AdhAre nAmendra, sthApanendra ane dravyendranuM kathana ahIM pUrU thAya che ve sUtrabhara lAvandrituM nizNu urai che - " tao iMdA " ndri udyA che-(1) jJAnendra, (2) darzanendra bhane ( 3 ) yAritrendra parama azvaryana anulava karanArane indra kahe che. jJAnathI, jJAnanA athavA jJAnamAM je indra (paramezvara) che, tene jJAnendra kahe che. sAtizaya zruta Adi anyatara jJAnane AdhAre jemaNe sakala vastunI prarUpaNA karI che evA zruta, avadhi, mana:paryava Adi anyatara jJAnane dhAraNa karanArA muni athavA kevalIne jJAnendra kahe che. kSAyika thA 71 zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 562 sthAnAGgasUtre cAritrendraH - yathAkhyAtacAritraH 3 / eteSAM ca bhAvendratA sakalabhAvapradhAnakSAyikalakSaNena vivakSitakSAyopazamikalakSaNena vA bhAvena, yadvA-bhAvataH paramArthataH indratvAt sakalasaMsAmAptApUrva guNalakSmIlakSaNaparamaizvaryayuktatvAd bhAvendratA vijJeyeti 3 / uktamAdhyAtmikaizvaryApekSayA bhAvendragaividhyam / atha bAzvaryApekSayA tadevAha - ' tao iMdA ' ityAdi, spaSTaM, navaradevAH - vaimAnikA rUThejrjyotiSka vaimAnikA vA teSAmindro devendraH 1 / asurAH - bhavanapativyantarA vA teSAmindraH - asurendraH 2 manuSyendraH- cakravarttyAdiriti / / sU0 1 // muni yA kevalI jJAnendra hai kSAyika samyagdarzanavAlA jIva darzanendra hai yathAkhyAta cAritrazAlI jIva cAritrendra hai inameM jo bhAvendratA hai vaha sakalabhAvapradhAna kSAyika bhAva se athavA vivakSita kSAyopazamika bhAva se athavA paramArthataH sakala saMsArI jIvoM dvArA aprApta apUrva guNalakSmI rUpa aizvarya yukta hone se hai aisA jAnanA cAhiye 3 isa prakAra yaha bhAvendratA AdhyAtmika aizvarya kI apekSA tIna prakAra kI kahI gaI hai aba bAhya aizvarya kI apekSA se indratA sUtrakAra kahate haiM-" tao iMdA " ityAdi sUtra kI vyAkhyA sugama hai deva pada se yahAM jyotiSkadeva aura vaimAnika deva gRhIta hue haiM inakA jo indra hai vaha devendra hai asurazabda se bhavanapativizeSa athavA surapratiSedha se bhavanapati aura vyantaradeva ye gRhIta hue haiM inakA jo indra hai vaha asurendra hai manuSyendra se cakravartI Adi gRhIta hue haiM / sU01 // samyagdarzanavALA jIvane danendra kahe che, yathAkhyAta cAritrazAlI jIvane cAritrandra kahe che. emAM je bhAvendratA kahI che te sakala bhAvapradhAna kSAyika bhAvanI apekSAe athavA vivakSita kSAyeApazamika bhAvanI apekSAe che. athavA je apUrva guNalakSmIrUpa aizvanI prApti mATA bhAganA sa'sArI jIvA karI zakatA nathI, te aizvaryanI prApti temaNe karI hAya che, te dRSTie paNa temanAmAM bhAvendratA sabhavI zake che. te bhAvendratAnA aizvayanI apekSAe uparyukta traNa prakAra kahyA che. have sUtrakAra mAhA aizvaryanI apekSAe indratAnuM kathana kare che" tao iMdA " tyAhi sUtranI vyAkhyA saraNa che. " deva " yahathI sahIM jyAtiSTha deva ane vaimAnika deva gRhIta thayA che, temanA Indrane devendra kahe che. asura zabda dvArA bhavanapati vizeSa athavA surapratiSedha dvArA bhavanapati ane byantara devAne grahaNa karavAmAM AvyA che, ane temanA indrane asurendra kahevAmAM Ave che. cakravartI Adine manuSyendra kahe che. | sU. 15 zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 3 30 1 sU0 2 vikurvaNa svarUpanirUpaNam 563 _trayANAmapyeSAM devendrAdInAM vaikriyakaraNAdizaktisaMpannatvAdindratvamiti sAmAnyato vikurvaNA sUtratrayamAha-- mUlam--tivihA viuThavaNA paNNattA taM jahA-bAhirae poggale pariyAittA egA viuThavaNA 1, bAhirae poggale apariyA ittA egA viuvvaNA 2, bAhirae poggale pariyAittAvi apa. riyAittAvi egA viuvvaNA 3 // 1 // tivihA viuThavaNA paNNattA, ta jahA-abbhaMtarae poggale pariyAittA egA viuvvaNA 1, abbhaMtarae poggale apariyAittA egA viuvvaNA2, abbhaMtarae poggale pariyAittAvi apariyAittAvi egA viuThavaNA 3 / 2 / tivihA viuvvaNA paNNattA taM jahA- bAhirabbhaMtarae poggale pariyAittA egA viuvvaNA1, bAhirabbhaMtarAe poggale apari yAittA egA viuvaNA2, bAhirabbhaMtarae poggale pariyAittAvi apariyAittAvi egA viuvaNA 3 // 3 // sU0 2 // ___ chAyA-trividhA vikurvaNA prajJaptA, tadyathA-bAhyAn pudgalAn paryAdAya ekA vikurvaNA 1, bAhyAn pudgalAn aparyAdAya ekA vikurvaNA 2, bAhyAn pudgalAn paryAdAyApi aparyAdAyApi ekA vikurvaNA 3 / 2 / trividhA vikurvaNA prajJaptA, tadyathA-AbhyantarAn pudgalAn paryAdAya ekA vikurvaNA 1, AbhyantarAn pudgalAn aparyAdAya ekA vikurva gA2, AbhyantarAna pudgalAn paryAdAyApi aparyAdAyApi ekA vikurvaNA 3 / 2 / trividhA vikurvaNA prajJaptA, tadyathA bAhyabhyantarAn pudgalAn paryAdAya ekA vikurvaNA1, bAhyAbhyantarAn pudgalAn aparyAdAya ekA vikuvaNAra, bAhyabhyantarAn pudgalAn paryAdAyApi aparyAdAyApi ekA vikurvaNA 33 // ina tInoM devendrAdikoM meM vaikriya karane kI zakti se saMpannatA rahatI hai isaliye inameM indratA hai isI bAta ko lekara aba sUtrakAra sAmAnyarUpa se vikurvaNA saMbaMdhI tIna sUtrakahate haiM-(tivihA viuvvaNA paNNattA) ityaadi| uparyukta traNe prakAranA Indro vimurvaNa zaktivALA hoya che. tethI ja teomAM IndratA che. e ja saMbaMdhanI apekSAe have sUtrakAra sAmAnya rUpe vi / samadhI 11 sUtra 4 cha-" tivihA viuThavaNA paNNattA" tyAla, zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 564 sthAnAGgasUtre TIkA-'tivihA' ityAdi mUtratrayaM sugamam / navaraM-vikurvate iti vikurvaNA vividharUpAdi karaNam / sA trividhA, tathAhivAhyAna-bhatradhANIya zarIrAnavagADhakSetrapradezavartinaH pudgalAn-paryAdAya-caikriya samudghAtena gRhItvA ekA-prathamA vikurvaNA kriyate 1 / pUrvoktasvarUpAn pudgalAn aparyAdAya agRhItvaiva yA vikurvaNA bhavadhAraNIyarUpaiva sA'nyA 2 / yatpunarbhavadhAraNIyasyaiva kiJcidvizeSapratipAdana sA paryAdAyA'pi aparyAdAyApi kriyate iti tRtIyA vikurvaNA vyapadizyate 3 / athavA vikurvaNA-vibhUSAkaraNam, tatra bAhyapu. dgalAn AbharaNAdIn paryAdAya 1, aparyAdAya-bAhyAn AbharaNAdIn agRhItvA TIkArtha-vividha prakAra ke rUpAdikoM kA karanA isakA nAma vikurvaNA hai yaha vikurvaNA tIna prakAra kI kahI gaI hai eka vikurvaNA vaha hai jisameM bhavadhAraNIyazarIra se anavagADha kSetrapradeza meM vartI pudgaloM ko vaikriya samudghAta dvArA grahaNa karake kiyA jAtA hai tathA dUsarI vikurvaNA vaha hai jo pUrvokta svarUpavAle pudgaloM ko vinA grahaNa karake hI kI jAtI hai aisI yaha vikurvaNA bhavadhAraNIyarUpa hI hotI hai 2 tIsarI vikurvaNA aisI hai ki jo pUrvokta svarUpavAle pudgaloM ko grahaNa karake bhI aura nahIM grahaNa karake bhI kI jAtI hai 3, isa prakAra kI yaha vikurvaNA bhavadhAraNIya zarIra meM hI vizeSa utpanna karanevAlI hotI hai athavA vikurvaNA isa prakAra se bhI tIna prakAra kI hotI hai-yahAM vikurvaNA zabda kA artha zarIrako vibhUSAyukta krnaahai|aabhrnnaadi rUpabAhya pudgaloko grahaNa karake vividha prakAranAM rUponuM nirmANa karavuM tenuM nAma vidurvaNa che. te vimurvaNu traNa prakAranI kahI che. pahelA prakAranI vimurvaNA e che ke je bhavadhAraNIya zarIra dvArA anavagADha kSetravatI pulane vaikiya samudraghAta dvArA grahaNa karIne karavAmAM Ave che, tathA bIjA prakAranI vikuvaraNa e che ke je pUrvokta svarUpavALA pudgalene grahaNa karyA vinA ja karavAmAM Ave che. evI te vipharvaNu bhavadhAraNIya rUpa ja hoya che. trIjA prakAranI vikuvA evI che ke je pUrvokta svarUpavALAM pulone grahaNa karIne paNa thAya che ane grahaNa karyA vinA paNa thAya che. A prakAranI A viturvaNu bhavadhAraNIya zarIramAM ja vizeSatA utpanna karanArI hoya che. athavA-vimurvaNanA nIce pramANe traNa prakAra paNa kahyA cheahIM vikavaNA eTale zarIrane vibhUSita karavuM, A prakArane artha samajAve. (1) AbharaNAdi rUpa bAhya pulone grahaNa karIne zarIrane vibhUSita karavuM, A pahelA prakAranI vikuNa che. (2) bAhya AbharaNadine grahaNa karyA vinA ja zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 3 u0 1 sU0 2 vikurvaNAsvarUpanirUpaNam 565 kezanakhasamAracanAdinaiva vibhUSA kriyate sA'nyA 2 / tRtIyA tUbhayatheti / athavAaparyAdAya bAyapudgalAniti kukalAsasAdInAM vikurvaNA, tatra kukalAsasya raktapItAdi varNaparivartanarUpA, sarpasya phaNAdi karaNalakSaNeti 3 / dvitIyasUtramapyevameva, navaraM tatra AbhyantarapudgalAn-bhavadhAraNIyenaudArikeNavA zarIreNa ye kSetrapradezA avagADhAsteSveva ye vartante tAn paryAdAyeti vyAkhyeyam / vibhUSApakSe tu-AbhyantarapudgalAn niSThIvanAdIn paryAdAya netrAdInAM malAdyapanayanena vibhUSAkaraNam / zarIrako vibhUSita karanA yaha prathama prakAra kI vikurvaNA hai| tathA bAhya AbharaNAdikoM ko vinA grahaNa kiye hI keza nakha Adi koM kI samA racanA dvArA hI zarIra ko vibhUSita karanA yaha dUsarI vikurvaNA hai tRtIya prakAra kI vikurvaNA donoM prakAra se hotI hai / athavA-kRkalAsa -giradhaulA aura sarpa AdikoM kI jo vikurvaNA hotI hai vaha vAya pudgaloM ko vinA grahaNa kiye hI hotI hai / kRkalAsa meM raktapIta Adi vargoM ke parivartanarUpa yaha vikurvaNA hotI hai aura sarpa meM phaNA Adi karanerUpa yaha vikurvaNA hotI hai dvitIya sUtrakI vyAkhyA bhI isI prakAra se hai-vizeSatA kevala aisI hI hai bhavadhAraNIya zarIra ke dvArA athavA audArika zarIra ke dvArA jo kSetrapradeza avagADha haiM unameM hI jo abhyantara pudgala maujUda haiM unako lekara yaha vikriyA-vikurvaNA hotI hai| isa prakAra se yahAM dvitIya sUtra meM vyAkhyA karanI cAhiye vibhUSA pakSa meM Abhyantara pudgala jo niSThIvana Adika haiM unako tathA netra AdikoM keza, nakha AdinI sajAvaTa dvArA ja zarIrane vibhUSita karavuM, A bIjA prakAranI vimurvaNuM che (3) trIjA prakAranI vidurvaNa uparanI bane rItanA samanvayathI thAya che. athavA-kAciMDA, sarSa AdinI je vimurvaNA thAya che te te bAhya pudgalene grahaNa karyA vinA ja thAya che. kAciDAmAM lAla, pILA Adi varNanA parivartana rUpa A vidurvaNa hoya che, ane sarSamAM phaNA Adi phelAvavA rUpa A vimurvaNA hoya che. bIjA sUtranI vyAkhyA paNa A prakA. ranI ja che, vizeSatA kevaLa eTalI ja che ke-bhavadhAraNIya zarIra dvArA athavA audArika zarIra dvArA je kSetrapradeza avagADha hoya che temAM je je Abhyantara putale mejuda hoya che, temane grahaNa karIne A vikriyA (vikurvaNA) thAya che. A pramANe ahIM bIjA sUtranI vyAkhyA karavI joIe. vibhUSA pakSamAM (zarIrane vibhUSita karavA rUpa vikuvaraNAnI apekSAe) Abhyantara pula je nikIvana Adika che temane tathA netra AdikanA melane dUra karIne zarIrane zrI sthAnAMga sUtraH 01 Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 566 sthAnAGgasUtre aparyAdAya AbhyantarAniti bAhyapudgalAn paryAdAyetyarthaH / tRtIyapakSe tu bAhyAbhyantarapudgalayogena vibhUSAkaraNa vijJeyamiti / tathAhi-ubhayeSAmupAdAnAd bhava. dhAraNIyaniSpAdanaM, tadanantaraM tasyaiva kezAdiracanaM ca 1, anAdAnAcciravikurvitasyaiva mukhAdivikArakaraNam 2, ubhayatastu bAhyAbhyantarANAmanabhimatAnAmAdA. nataH, abhimatAnAM cAnAdAnato'nabhimatasya bhavadhAraNIyasya vaikriyasya cetyubhaya zarIrasya racanAmiti 3 // mU0 2 // ke mala ko dUra karake zarIrako vibhUSAyukta karanA hotA hai / Abhyantara pudgaloMko grahaNa nahIM karanA isakA nAma aparyAdAna hai aura bAhya pudgaloM ko grahahaNa karanA isakA nAma paryAdAna hai tathA tRtIya pakSameM bAya aura Abhyantara pudgaloM ke yoga se vibhUSita karanA hotA hai aisA jAnanA cAhiye / bAhya aura Abhyantara pudgaloM ke upAdAna se bhavadhAraNIya zarIrakA niSpAdana honA aura tadantara usIke kezAdikoM kI racanA honA yaha prathama prakArakI vikurvaNA hai, cirakAla se vikurvita zArIra ke mukhAdikoM kA vikArarUpa karanA isameM bAhya aura Abhyantara pudaloM kA anAdAna hotA hai, yaha dvitIya prakAra kI vikurvaNA hai| tRtIya prakArakI vikurvaNAmeM aisA hotAhai ki anabhimata anicchitA bAhyA Abhyantara pudgaloM kA AdAna hotA hai aura abhimata (mAnya) unakA anAdAna hotA tathA anabhimata ( amAnya ) bhava dhAraNIya zarIra kI aura vaikriya zarIrakI racanA hotI hai yaha tRtIya prakArakI vikurvaNAhai ||m.2|| vibhUSita karavAmAM Ave che. Abhyantara pudgalene grahaNa na karavA tenuM nAma aparyAdAna che ane bAhya pudgalone grahaNa karavA tenuM nAma paryAdAna che tathA zrI prakAranI vidurvaNA bAhya ane Abhyantara pulonA rogathI zarIrane vibhUSita karavArUpa hoya che, ema samajavuM. bAhA ane Abhyatara palenA upAdAnathI bhava. dhAraNIya zarIranuM niSpAdana (nirmANa) thavuM ane tyArabAda tenA kezAdikanI racanA thavI, te prathama prakAranI vidurvaNA che. cirakALathI vikarvita zarIranA (khAdikamAM vikAra utpanna karavAmAM bAhya ane Abhyatara pudgalenuM anAdAna thAya che, A bIjA prakAranI vidurvaNuM che. trIjA prakAranI vidurvaNAmAM evuM bane che ke anabhimata (amAnya) bAhya Abhyantara pulanuM AdAna thAya che ane abhimata (mAnya) bAhya Abhyantara punuM anAdAna thAya che. tathA abhimata (amAnya ) bhavadhAraNIya zarIranI ane vaikriya zarIranI racanA thAya che, A trIjA prakAranI vikurvaNuM che. sU2 zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - --- -- sudhA TIkA sthA0 3 u0 1 sU0 3 nairayikasvarUpanirUpaNam 567 uktA vikurvaNA, sA ca nArakANAmapi bhavatIti tristhAnakena nArakAn nirUpayati mUlam-tivihAneraiyA paNNattA, te jahA--kaisaMciyA, a. kai saMciyA, avattavvasaMciyA / evamogadiyavajjA jAva vemANiyA // sU0 3 // chAyA-trividhA nairayikAH prajJaptAH, tadyathA-katisaMcitAH, atisaMcitAH, avaktavyakasaMcitAH / evamekendriyavarjA yAvadvaimAnikAH // sU0 3 // TIkA-tivihA' ityAdi sugamam / navaraM-kati zabdazcAnyatra praznaviziSTa saMkhyAvAcakatayA rUDho'pIha saMkhyAmAtre draSTavyaH / tatra nairayikA:-katItisaMkhyAtA dvayAdi saMkhyAvantaH te ca ekaikasamaye ye utpannAH santaH saMcitAzca Upara kahI gaI yaha vikurvaNA nArakoM ko bhI hotI hai ataH aba sUtrakAra tIna sthAnoM se nArakoM kI prarUpaNA karate haiM - 'tivihA neraiyA paNNattA' ityaadi| isa sUtra kA artha sugama hai parantu jo isameM vizeSatA hai vaha isa prakAra se hai-yadyapi kati zabda dUsarI jagaha prazna viziSTa saMkhyA ke kahane meM rUDha hai-parantu vaha yahAM saMkhyAmAtra meM kahA gayA hai praznakartAne jo aisA pUchA hai ki nairayika kitane kahe haiM to uttara meM aisA kahA gayA hai ki nairayika tIna prakAra ke kahe gaye haiM inameM eka haiM katisaM. cita aura dUsare haiM akati saMcita tathA tIsare haiM avaktavyaka saMcita; kati saMcita kA tAtparya aisA hai ki eka samaya meM utpanna hokara jo 1 upara jevI vAta karavAmAM AvI che te vidurvaNa nArakamAM paNa thAya che. tethI sUtrakAra traNa sthAnanI apekSAe nArakanI prarUpaNuM kare che- " tivihA neraiyA paNNatta!" tyAha A sUtrane artha saraLa che, paraMtu temAM A prakAranI vizeSatA che- che ke "kati pada praznaviziSTa saMkhyAne prakaTa karavAne mATe sAmAnya rIte te vaparAya che, paraMtu ahIM tene praga saMkhyAmAtrane prakaTa karavA mATe thaye che. prazra-" nA24 mA 42nA xn cha ?" uttara-nAraka traNa prakAranA kahyA che, te traNa prakAro nIce pramANe che (1) tiyita, (2) matithita ane (3) 2014ta054 sathita. zrI sthAnAMga sUtra 01 Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ MIRMILAR 568 sthAnAsatre saMkhyAtotpatti sAdhAd buddhayA rAzIkRtAste katisazcitAH 1 / tathA nakati na saMkhyAtA ityakati-asaMkhyAtA anantA vA, atra asaMkhyAta rUporthoM gRhmate tatra ye akati-asaMkhyAtA ekaikasamaye utpannAH santastathaiva saJcitAste-akatisazcitAH 2 / tathA yaH parimANavizeSo na kati nApyakatItyubhayamapi vaktu zakyate saH avaktavyakaH tat saMzcitA avaktavyaka sazcitAH, samaye samaye ekatayotpannA ityarthaH / utpadyante devA nArakAzcaikasamaye ekAdayo'saMkhyeyAntAH / uktaMca devaparimANamnairayika saMcita ho jAte haiM ve katisaMcita nairayika haiM, aura jinakA saMcaya saMkhyAtarAzi se pare hotA hai ve atisaMcita-nairayika haiM aise akati saMcita nairayika asaMkhyAta hote haiN| yahAM akati-saMcita pada asakhyAta aura ananta kA bodhaka hai parantu yahAM vaha asaMkhyAta kA hI bodhaka hai kyoM ki nArakI adhika se adhika asaMkhyAta hI hote haiM ananta nahIM, akatisaMcita-asaMkhyAta nairayika ve haiM jo eka eka samaya meM utpanna hokara asaMkhyAtarUpa meM saMcita ho jAte haiN| tathA jo parimANavizeSa kati aura akati ina donoM rUpa se nahIM kahA jA sake vaha akktavyaka hai isa prakAra ke avaktavyaka se jo saMcita hote haiM ve avaktavyakasaMcita nairayika haiN| ye eka 2 samaya meM eka 2 rUpa se hote haiN| deva aura nairayika eka samaya meM eka se lekara asaMkhyAta taka utpanna hote haiM uktaM ca devaparimANam eka samayamAM utpanna thaIne je nArako saMcita thaI jAya che te nArakone katisaMcita nArake kahe che saMkhyAtathI adhika rAzimAM je nArakone saMcaya thAya che temane atisaMcita nArake kahe che. evAM atisaMcita nArako asaMkhyAta hoya che. akatisaMcita pa6 asaMkhyAta ane anantanuM bedhaka hovA chatAM paNa ahIM tene asaMkhyAtanuM bedhaka ja samajavuM joIe, kAraNa ke nAraka jIva adhikamAM adhika asaMkhyAta ja hoya che-anaMta hotA nathI. akatisaMcita-asaMkhyAta nArake te che ke je eka eka samaye utpanna thaIne asaMkhyAta rUpe saMcaya pAmatA rahe che. kati ane akatinA parimANa vizeSa dvArA jemane vyakta karI zakAtA nathI temane avaktavyaka kahe che. A prakAranA avaktavyaka rUpe jemane saMcaya thAya che te nArakene avaktavyaka saMcita tAraka kahe che teo eka eka samaye eka eka rUpe saMcita thAya che. de ane nAraka eka samayamAM ekathI laIne asaMkhyAta sudhInI saMkhyAmAM utpanna thAya che. jenuM parimANa A pramANe kahyuM che- zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 sudhA TIkA sthA03 u0 1 sU0 3 nairayikasvarUpanirUpaNam " ego va dova tini va, saMkhamasaMkhA va egasamaeNaM / uvavajjate vaiyA, uvvatA vi emeva ( devA) // 1 // " chAyA-eko vA dvau vA trayo vA saMkhyAtA vaikasamayena / utpadyante etAvantaH, udvattante'pyevameva (devAH) // iti // etadeva nArakaparimANaM, yat uktam-" saMkhA puNa suravaratullA" chAyA( nArakANAM ) saMkhyA punaH suravaratulyA, iti / caturviMzati daNDakoktAnAmasurAdInAM katisaMcitAdikamatidizannAha-evaM' ityAdi, evaM-nArakavacchepAzcaturviMzatidaNDakoktA ekendriya-varnA vAcyAH, teSu patisamayamasaMkhyAtAnAmanantAnAM vA atizabdavAcyAnAmeyotpattisadbhAvAt , na tvekaH 'saMkhyAtA vA' iti / / mR0 3 // _(ego va dova tigni va ) ityAdi / eka samaya meM eka do, tIna Adi prakAra se saMkhyAta aura asaMkhyAta nairayika utpanna hote haiM aura itanehI maratehaiM isI tarahakA kathana devoMke viSaya meM bhI jAnanA cAhiye yahI nArakoM kA pariNAma hai kyoM ki kahA hai-" saMkhyA puNa sura vara tullA" ki nArakoM kI saMkhyA devoM ke tulya hai aba sUtrakAra caturvizatidaNDaka meM ukta asurAdikoM ke katisaMcita Adi ko atideza se prakaTa karane ke abhiprAya se kahate haiM" evaM" ityAdi isI taraha kA kathana yAvat ekendriyavarja vaimAnika devoM ke sambandha meM bhI jAnanA caahiye| yahAM jo ekendriya jIvoM ko chor3akara kathana kiyA gayA hai usakA kAraNa aisA hai ki ekendriya jIvoM meM pratisamaya akatizabdavAcya asaMkhyAta athavA ananta ekendriya " ego va dova tinniva" tyAha eka samayamAM eka, be ane traNathI laIne saMkhyAta ane asaMkhyAta payAnA nArake utpanna thAya che, ane eTalAM ja mare che. A prakAranuM kathana hevA viSa 555 sabha. "saMkhA puNa saravaratullA " dhu54 , nAnI saMkhyA devonI saMkhyA barAbara che. have sUtrakAra 24 daMDakamAM asurakumArAdi je anya ne samAveza thAya cha, tamanA tisathita mAha honu ni354 42 cha-" eva" tyAha. nArakenA jevuM ja kathana ekendriya sivAyanA bAkInA vaimAnika paryantanA jI viSe paNa samajavuM. ahIM ekendriya ne nahIM gaNavAnuM kAraNa e che ke ekendriya jIvomAM prati samaya akatizabda vA asaMkhyAta athavA anaMta 72 tha zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre uktau vaimAnikAnAM devAnAM katisaMcitAdiko dharmaH, sAmprataM devAdhikArAtte. SAmeva sAmAnyena paricAraNAdharma nirUpayannAha mUlam-tivihA pariyAraNA paNattA, taM jahA--ege deve anne deve annarsi devANaM devIo ya abhijuMjiyara pariyArei, appaNijiyAo devIo AbhimuMjiya2 pariyArei, appANameva appaNA viuviyara pariyArei 1 / ege deve No anne deve No annesiM devANaM devIo abhimuMjiya2 pariyArei, appaNijiyAo devIo abhimuMjiya2 pariyArei, appANameva appaNA viuvviya pariyArei 2 / ege deve No anne deve No aNNesiM devANaM devIo abhimuMjiya2 pariyArei, No appaNijiyAo devIo abhijuMjiyara pariyArei, appANameva appaNA viuviyara pariyArei3 / tivihe mehuNe paNNatte, taM jahA--dive maNussae tirikkhajoNie 1 / tao mehaNaM gacchati, taM jahA -devA maNussA tirikkhajoNiyA2 / tao mehuNaM sevaMti, taM jahA-- itthI purisA NapuMsagA 3 // sU0 4 // - chAyA-trividhA paricAraNA prajJaptAH, tadyathA-eko deva anyAn devAnanyeSAM devAnAM devIzca abhiyujya2 paricArayati, AtmIyA devIrabhiyujyara paricArayati, AtmAnameva AtmanA vikurvitvAra paricArayati 1, iti, yathA eko devo no anyAn devAn no anyeSAM devAnAM devIrabhiyujya2 paricArayati, AtmIyA devIrabhiyujya2 paricArayati, AtmAnameva AtmanA vikurvitvA2 paricArayati 2 / eko devo no anyAn devAn no anyeSAM devAnAM devIrabhiyujya2 paricArayati jIvoM kI hI utpatti hotI rahatI hai, eka athavA saMkhyAta ekendriyoM kI nahIM // sU. 3 // ekendriya jIvanI utpatti thatI rahe che. tyAM prati samaya eka athavA saMkhyAta ekendriyanI utpatti thatI nathI. te kAraNe uparyukta traNa bheda ekendrimAM saMbhavI zatA nathI. // sU. 3 // zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA. 3 u 1 sU0 4 parivAraNAdharmanirUpaNam 571 no AtmIyA devIrabhiyujya2 paricArayati, AtmAnameva AtmanA vikurvivAra paricArayati 3 / trividhaM maithunaM prajJaptaM tadyathA-divyaM mAnuSkaM tiryagyonikam / trayo maithunaM gacchanti, tadyathA-devA manuSyAH tiryagyonikAH / trayo maithunaM sevante, tadyathA-striyaH puruSA napuMsakAH // sU0 4 // TIkA-'ticihA' ityAdi, paricAraNAsUtratrayaM maithunasUtratraya ceti sUtrapaTaka sugamam / navaraM-paricaraNaM paricAraNA deva maithunasevanarUpA / ekaH-kazcit RddhayA disAmarthyasaMpanno devaH na sarve'pIti, kim ? - 'aNNe deve' iti, anyAn devAn-alpaddhikAn , tathA'nyeSAM devAnAM sambandhinI devIzcAbhiyujyAbhiyujyaazliSyAzliSya-vazIkRtya vA paricArayati-vedanAbAdhopazamAya paribhuGkte / iti prathamaparicAraNAyAH prathamo bhedaH (1-1) evamAtmIyA devIrapyabhiyujya2 pari vaimAnikoM kA isa prakAra se katisaMcita Adi dharma kahA aya devAdhikAra se hI sUtrakAra unake sAmAnyarUpa se paricAraNAdharma kA kathana karate haiM-(tivihA pariyAraNA paNNattA ) ityaadi| ThIkArtha-paricAraNA tIna prakArakI kahI gaIhai paricaraNakA nAma paricAraNA hai yaha paricAraNA devamaithunasevanarUpa hotI hai, RddhayAdirUpa sAmarthyasapanna koI eka deva (saSa deva nahIM) alpaddhi vAle anyadevoM ko tathA anya devoM kI deviyoM ko vaza meM karake yA unakA AliGgana karake apane veda kI bAdhA ko upazAnta karane ke nimitta unake sAtha paribhoga karatA hai| yaha prathama paricoraNA kA pahilA bheda hai (1-1) tathA isI kI deviyoM ko bhI AliGgana karake yA unheM vaza meM karake vaha deva vaimAnikenA A prakAranA katisaMcita Adi dharmanuM kathana thayuM. have devAdhikAranI apekSAe sUtrakAra temanA paricAraNa dharmanuM sAmAnyarUpe kathana 3re cha-" tivihA pariyAraNA paNNattA " tyAha paricAraNa traNa prakAranI kahI che. paricaraNa (maithuna sevana rU5) nuM nAma paricAraNA che. deva dvArA je mithuna sevana thAya che, te maiithuna sevana rUpa paricAraNAnA traNa prakAro nIce pramANe che-adhika RddhisaMpanna (sAmarthya rUpa RddhisaMpanna) kaI kaI deva (badhAM devene A vAta lAgu paDatI nathI) a5 RddhisaMpanna anya devone tathA anya devonI devIone pitAne vaza karI laIne temane AliMgana karIne pitAnI kAmAgnine upazAnta karavAne mATe temanI sAthe paribhega kare che. A pahelI paricAraNune pahele bheda che. (2) pitAnI devIone vaza karI laIne temane AliMgana kare che ane pitAnI kAmAgnine zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 572 sthAnAGgasUtre cArayati, iti dvitIyo bhedaH (2) tathA-AtmanA AtmAnameva devItvena devatvena vA vikurvitvA 2 paricAraNAyogyaM vidhAya2 paricArayatIti tRtIyo bhedaH (3) evaM prakAratrayarUpApye keyaM paricAraNA, samarthotkaTakAmaikaparicArakavazAditi prathamA paricAraNA 8 / atha dvitIyaparicAraNAmAha-eko deva AtmIyadevIrabhiyujya2, tathA AtmAnamevA''tmanA devatvena devItvena vA vikurvitvAra paricArayatIti dvitIyeyaM paricAraNA, asamarthatvAd ucitakAmaparicArakatvAcceti 2 / atha tRtIya paricAraNAmAha-eko deva AtmAnamevAtmanA devatvena devotvena vA vikurvivAra unake sAtha apane veda kI bAdhA ko zAnta karane ke nimitta paribhoga karatA hai yaha prathama paricAraNA kA dvitIya bheda hai tathA-apane Apa ko hI devIrUpa se yA deva rUpa se vikurvita karake aura use paricAraNA ke yogya banA karake vaha usake sAtha apane veda kI upazAnti ke nimitta paribhoga karatA hai yaha prathamaparicAraNA kA tRtIya bheda hai 3, isa prakAra se yaha eka hI paricAraNA tIna rUpa vAlI hotI hai parantu phira bhI yaha paricAraNA kI apekSA se eka hI hai| aisI isa paricAraNA ko jo deva samartha aura adhika se adhika kAmuka hotA hai vahI karatA hai yaha prathama paricAraNA hai aisI yaha paricAraNA pahalI hai, dvitIya paricAraNA isa prakAra se hai koI eka deva apanI devI ko AliGgana karake yA use vaza meM karake usake sAtha athavA apane Apako hI devarUpa se yA devIrUpa se vikurvita karake usake sAtha paricAraNA karatA hai| tRtIya paricAraNA isa prakAra se hai koI eka deva apane Apako hI upazAnta karavA mATe temanI sAthe pariga kare che, A prathama paricAraNAno bIje bheda che. (3) kaI kaIdeva pite ja deva athavA devInA rUpanI vikaNA karIne tenI sAthe paribhoga sevIne potAnI kAmAgnine saMtoSe che, A prathama paricAraNAne trIjo bheda che. A pramANe A eka ja paricAraNA traNa prakAra. vALI che, paraMtu paricAraNuM sAmAnyanI apekSAe te eka ja prakAranI che. A prakAranI vicAraNuM je deva samartha ane adhikamAM adhika kAmuka hoya che tenA dvArA ja karAya che. pahelI paricAraNAnA svarUpanuM kathana karIne have sUtrakAra dvitIya parica raNanuM kathana kare che- keIka deva pitAnI devIne AliMgana karIne athavA tene vaza karIne tenI sAthe paribhega kare che athavA pitAne ja deva athavA devIrUpe vikRvita karIne tenI sAthe paricAraNA kare che. have sUtrakAra trIjA prakArathI paricAraNAnuM kathana kare che-keIka deva pitAne ja deva athavA devIrUpe vivita karIne tenI sAthe zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 3 u01sU0 4 paricAraNAdharmanirUpaNam 573 paricArayatIti tRtIyeyaM paricAraNA, anutkaTakAmatvAd alparddhikadeva vizeSatvAcceti 3 / paricAraNetyeko maithunaprakAraH proktaH, sAmprataM tadeva maithunaM sAmAnyataH prarUpayati-'tivihe mehuNe ' ityAdi, prathamaM maithunamUtra sugamam / navara mithu. nasya-strIpuMsayugmasya karma maithuna, tattu devamanuSyatirazcAmeva bhavatItyatastasya traividhyaM, nArakANAM dravyatastadasaMbhavAditi caturtha nAstyeveti, maithunakarmakArakAstraya evetitAnAha- tao' ityAdi, trayo devamanuSyatiryazca eva maithuna gacchantiprApnuvanti-sevanta ityarthaH 2 / tasyaiva manuSyaviSaye bhedAnAha-' tao' ityAdi, devarUpa se yA devI rUpa se vikurvita karake usake sAtha paricAraNA karatA hai aisI yaha paricAraNA vahI deva karatA hai jo anutkaTakAmavAsanAvAlA hotA hai tathA alpaRddhi vAlA hotA hai / paricAraNA yaha eka maithuna sevana karane kA prakAra sUtrakAra ne kahA hai aba ve sAmAnyarUpa se isI maithuna kI prarUpaNa-"tivihA mehuNe paNNatte" ityAdi sUtra dvArA karate haiM-isameM prathama maithuna sUtra sugasa hai vizeSatA jo hai vaha aisI hai-strI aura puruSa kA donoM kA Apasa meM eka dUsare ke sAtha zArIrika sambandha karane se jo kriyA hotI hai vaha maithuna hai yaha maithu. nakriyA deva, manuSya aura tiryaJcoM meM hI hotI hai isa kAraNa ise trividha kahA gayA hai nAraka jIvoM meM yaha maithuna karma dravya kI apekSA hotA nahIM hai isaliye maithuna meM caturtha prakAratA nahIM hai isa maithunarUpa kriyA ke kartA ye tIna hI hote haiM deva, manuSyoM aura tiryazca manuSya meM bhI strI, puruSa aura napuMsaka ye tIna hote haiM striyoM meM puruSoM kI abhipazciAraNa kare che. A prakAranI paricAraNA e deva ja kare che ke je anutkaTa kAmavAsanAvALe ya che ane alpa RddhivALe hoya che. paricAraNAne mithuna sevananA eka prakAra rUpe prarUpita karIne have sUtrakAra sAmAnya 32 me bhaithunanI "tivihe mehuNe paNNatte" tyAdi sUtrI dvArA prarUpaNa kare che. temAMnuM paheluM mithuna sUtra saraLa che. strI ane puruSanA banenA eka bIjA sAthe zArIrika saMbaMdha karavAthI je kriyA thAya che tene mithuna kahe che. deva, manuSya ane tiryamAM ja mithuna kiyA saMbhavI zake che. te kAraNe tenA traNa prakAra kahyA che. nAraka jImAM A mithuna karma dravyanI apekSAe thatuM nathI, te kAraNe mithunamAM cAra prakAre saMbhavI zakatA nathI. A mithuna rUpa kriyAnA kartA paNa traNa prakAranA cha ja hoya che-(1) deva, (2) manuSya bhane (3) tiya 5. manuSyAmA 5 sI, puruSa bhane nadhu, zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 574 sthAnAGgasUtre trayaH - striyaH puruSA napuMsakAca maithunaM sevante / strISu puMskAmitA puruSeSu strIkAmitA, napuMsakeSu mohAnalapradIpanavazAt strIpuMsayordvayorapi kAmitAcarttate / rUpAdilakSaNamAha " stanayonivatI strIsyAd zmazru mehanavAn pumAn / ubhayorantaraM yacca tadabhAve napuMsakam || 1 || ityAdi // sU0 4 // ete ca yogavanto bhavantIti yoga prarUpaNAmAha / mUlam - tivihe joge paNNatte, taM jahA-maNajoge, vayajoge, kAyajoge / evaM raiyANAM vigaliMdayavajANaM jAva vemANiyANaM 1 / tivihe paoge paNNatte, taM jahA-maNapaoge, vaipaoge, kAyapaoge jahA jogo vigaliMdiyavajANaM tahA paogovi 2 / tivihe karaNe paNNatte taM jahAM maNakaraNe, vaikaraNe, kAyakaraNe / evaM vigaliMdiyavajaM jAva vemANiyANaM 3 | tivihe karaNe paNNatte taM jahA -- AraMbhakaraNe saMraMbhakaraNe samAraMbhakaraNe | niraMtaraM jAva vemANiyANaM // sU0 5 // lASA rahatI hai aura puruSoM meM striyoM kI abhilASA rahatI hai arthAt strI puruSa ke sAtha maithuna sevana karane kI icchA vAlI hotI hai aura puruSa strI ke sAtha maithuna sevana kI icchA vAlA hotA hai parantu jo napuMsaka hotA hai usameM mohAni kI adhika pradIpti rahatI hai isa kAraNa usameM strI ke sAtha aura puruSa ke sAtha donoM ke sAtha maithuna sevana karane kI abhilASA hotI hai / strI Adi kA lakSaNa isa prakAra se hai- " stana yonivatI strI " ityAdi // sU04 // A traNa prakAra! hAya che. strI puruSanI sAthe maithuna sevavAnI icchAvALI heya che ane puruSa strInI sAthe maithuna sevananI IcchAvALA hAya che, parantu je napusaka manuSya hoya che temAM mehAgni adhika pramANamAM prIta rahe che, te kAraNe te strInI sAthe ane puruSanI sAthe annenI sAthe maithuna sevananI malibhASA seve che. strI mahinAM lakSaNa yA pramANe che" stanayonivatI strI " ItyAdi. strI stana ane ceAnithI yukta hAya che, 5 su. 4 5 zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA03 u0 1 0 5 yogasvarUpanirUpaNam 575 chAyA-trividho yogaH prajJaptaH, tadyathA-manoyogaH, vAgyogaH, kAyayogaH / evaM nairayikANAM vikalendriyavarNAnAM yAvad vaimAnikAnAm 6 / trividhaH prayogaH, prajJataH, tadyathA - manaH prayogaH, vAkprayogaH, kAyaprayogaH / yathA yogo vikalendriyavanAM tathA prayogo'pi 2 / trividhakaraNaM prajJaptaM, tadyathA - manaHkaraNaM, vAkkaraNaM kAyakaraNam / evaM vikalendriyavaje yAvad vaimAnikAnAm / trividhaM karaNaM prajJaptaM, tadyathA - ArambhakaraNaM, saMrambhakaraNaM, samArambhakaraNam / nirantara vaimAnikAnAm 40 5 // TIkA- " divihe joge ' ityAdi / yojanaM yogaH - vyApAraH / iha vIryAntarAyakSayakSayopazama-samusthala vidhavizeSa pratyayamabhiprAyA'nabhiprAyapUrvamAtmano vIryaM yogaH procyate / uktaJca "E jogo vIriyaM thAmo, ucchAha parakamo tahA ceTThA / sattI sAmatthaM ti ya, jogassa havaMti pajjAyA // 1 // ye saba yogavAle hote haiM isaliye sUtrakAra aba yoga kI prarUpaNA karate haiM - ( tivihe joge paNNa se) ityAdi / " TIkArtha - " yojanaM yogaH" isa vyutpatti ke anusAra yoga zabda kA artha vyApAra hai vIryAntarAya karma ke kSaya aura kSayopazama se samuttha jA labdhivizeSa vaha labdhivizeSa hai kAraNa jisakA aisA jo abhiprAya evaM anabhaprAyapUrvaka AtmA kA vIrya hai usakA nAma yoga hai tAtparya isa kathana kA aisA hai ki AtmapradezoM kA jo parispanda kampana vyApAra hotA hai vaha yoga kahA gayA hai AtmapradezoM meM yaha kampana vyApAra vIryAntara karma ke kSaya se yA kSayopazama se tathA pudgaloM ke Alambana se hotA hai| kahA bhI hai-" jogo vIriyaM thAmo ityAdi / yaha yoga do uparyukta ( upara kahyA pramANe) badhAM jIvA yAgayukta hAya che, tethI sUtrakAra have yoganI a3pA 4re che - " tivihe joge paNNatte " ityAdiTIDArtha - " yojanaM yogaH " mA vyutpatti anusAra yoga zabhano artha vyApAra ( pravRtti ) che. vIryAntarAya karmAMnA kSaya ane kSayApazamathI janya labdhivizeSa jenuM kAraNa che evuM je abhiprAya ane abhiprAyapUrvaka AtmAnuM vIya che, tenuM nAma cega che. A kathananuM tAtparya nIce pramANe che-AtmapradezAnuM je parispandana ( kampana vyApAra ) thAya che, tene cAga kahe che. AtmapradezeAmAM te kampana vyApAra vIryAntarAya karmanA kSayathI athavA kSayapazamathI tathA yuddhasonA mAsabhNanathI thAya cheu pazu che -" jogo vIriyaM thAmo " tyAhi. zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre 576 chAyA - yogo vIrya sthAma utsAhaH parAkramastathA ceSTA / " zaktiH sAmarthyAmiti ca yogasya bhavanti paryAyAH // 1 // iti / sa ca dvidhA - sakaraNo'karaNazca tatrAlezyasya kevalinaH kRtsnayorjJeya dRzyayorarthayoH kevalaM jJAna darzanaM copayuJjAnasya yo'sAvaparispando'pratighovIrya vizeSaH soskaraNaH asya nehAdhikAraH, sakaraNasyaivAdhikArAt yujyate jIvaH karmabhiyena sa yogaH " kammaM joganimittaM bajjhai' iti vacanAt / yadvA- yuGkte - prayuGkte yaM paryAyaM sa yogaH -- bIryAntarAyakSayopazamajanito jIvapariNAmavizeSa iti / uktaMca- maNasA vayasA kAraNa vAtri juttasta vIriyapariNAmo / jIvassa appaNijjo sa jogasanno jiNakkhAo // 1 // teo jogeNa jahA, rattattAI ghaDasa pariNAmo / jIvakaraNapaoe, vIriyamavi tahaSpapariNAmo // 2 // 66 chAyA - manasA vacasAkAyena vA'piyuktasya vIryapariNAmaH / jIvasya AtmIyaH sa yogasaMjJo jinAkhyAtaH // 1 // tejoyogena yathA raktatvAdiH ghaTasya pariNAmaH / jIvakaraNapayogaH, vIryamapi tathA''tmapariNAmaH // 1 // iti / prakAra kA hotA hai sakaraNa aura akaraNa inameM akaraNa yoga jo aleiya kevalI haiM ve jaba kRtsna jJeya aura dRzya ina do padArthoM meM kevalajJAna aura kevala darzana ko upayukta karate haiM usa samaya unake jo aparispandAtmaka apratigha vIryavizeSa hotA hai vaha akaraNayoga hai, isa akaraNa yoga kA yahAM adhikAra nahIM hai kevala sakaraNa yoga kA hI adhikAra hai isase jIva jisake dvArA karmoM se yukta hotA hai vaha yoga hai kyoM ki " kamma joganimittaM bajjhai " aisA vacana hai athavA " yuGkte iti yoga:" isake anusAra vIryAntarAya karma ke kSayopazama se janita jo jIvakA pariNAmavizeSa hai vaha yoga hai| kahA bhI hai-" maNasA vayasA 99 te yojanA meM ahAra che - (1) sa42zu bhane (2) ara. alezya kevalI jyAre kRtsva jJeya ( sapUrNa jANuvA ceAgya ) paTTA ane dRzya, A e padArthomAM kevalajJAna ane kevala dazanane upayukta kare che, te samaye temanAmAM je apaspi'dAtmaka apratigha vIya vizeSa hoya che, tenuM nAma akaraNa cetra che. te akaraNa ceganA adhikAra ahIM cAlu nathI, ahIM te sakaraNa ceAganA ja adhikAra cAlI rahyo che. jIva jenA dvArA karmothI yukta thAya che, tenu' nAmaka yoga hai 2 hai - " kammaM joga nimittaM bajjhai " yevu zAstranu vayana che athavA "yuGkte iti yogaH " vyApAra pure tenuM nAma yoga che. yA vyutpatti anusAra vIryAntarAya karmanA kSarcApazamathI janita je jIvatuM zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 3 u0 1 sU0 5 yogasvarUpanirUpaNam sa trividhaH - manoyogaH, vAgyogaH, kAyayogaH / tatra manasA sahakArikAraNabhUtena yuktasya jIvasya yoga:- vIryaparyAyo durbalasya yaSTikAvadupaSTambhakArako manoyoga iti / kutaH punarayaM manoyogaH ? yatastena jJeyaM jIvAjIvAdi tattvaM manyate cintyate'tastasya manoyogatvamiti / sa ca caturvidhaH - satyamanoyogaH 1, mRSAmanoyogaH 2, satyamRSAmanoyogaH 3, asatyAmRSAmanoyoga 4 veti / manaso vAyogaH-karaNakAraNAnumatirUpo vyApAro manoyogaH / evaM vAgyogo'Si / evaM kAyayogo'pi vijJeyaH, navaraM sa saptavidhaH - audAriko 'dArikamizra 2 vaiMkriya kANa " ityAdi / usa yoga ke tIna nAma isa prakAra se hai-manoyoga, vacanayoga aura kAyayoga sahakArikAraNabhUta manase yukta jo jIvakA yoga vIryaparyAya hai vaha manoyogahai yaha manoyoga durbalako yaSTikA (lakaDI) ke avalamba kI taraha jIva ko upaSTambha (AdhAra) kAraka hotA hai kyoM ki jIva mana se jJeyarUpa jIva aura ajIvAdi tatva kA cintana karatA hai isa kAraNa ise manoyoga kahA gayA hai yaha manoyoga satyamanoyoga, asatyamanoyoga, ubhayamanoyoga aura vyavahAra manoyoga ke bheda se cAra prakAra kA hai athavA mana kA jo karaNa kAraNa aura anumatirUpa jo vyApAra hai vaha manoyoga hai, isI taraha kA kathana vAgyoga ke saMmbandha meM bhI karanA cAhiye / aura isI taraha kA kathana kAyayoga ke saMmbandha meM karanA cAhiye, kAyayoga sAta prakAra kA hotA hai / audArika 1, audArikamizra 2, vaikriya 3, vaikriyamizra 4, AhAraka 5, AhArapariNAma vizeSa che tenuM nAma yoga che. ahyuM pazu che ! - "maNasA vayasA kAraNa" chatyAhi 577 te yAganA traNa prakAra yA prabhA che- (1) manoyoga, (2) vayanayoga mane (3) ayayoga. saDuari arazubhUta bhanathI yukta bhavano ne yoga ( vIrya - paryAya ) che, tenuM nAma maneyAga che. jema du`Lane lAkaDI AdhAra rUpa ane che, tema te manAyeAga jIvane AdhArakAraka ane che, kAraNa ke jIva manathI jJeyarUpa jIva ane ajItrAdi tattvanuM cintana kare che. te kAraNe ja tene maneyAga kahyo che. te maneyAganA nIce pramANe cAra prakAra kahyA che-(1) satya bhanoyoga, (2) asatya manoyoga, (3) ulaya manoyoga bhane (4) vyavahAra manAyeAga. athavA mananA je karaNa, raNu ane anumati rUpa vyApAra che tenuM nAma manAyeAga che. eja prakAranuM kathana vacanayoga ane kAyaceAganA viSayamAM paNa samajavuM joie. kAyayeAga sAta prakAranA kahyo che-(1) bhauhAri4, (2) mohAri mizra, (3) vaiDiya, (4) vaiDiya mizra, (5) AhAra 73 tha zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 578 sthAnANasUtre mizrA 4 ''hArakA 5 ''hArakamizra 6 kArmaNakAyayoga 7 bhedAditi / tatraudArikAdayaH zuddhAH suvodhAH, audArikamizrastu-audArika evAparipUrNoM mizra ucyate, yathA guDamizraM dadhi na guDatayA nApi dadhitayA vyapadizyate, tattAbhyAmaparipUrNatvAt / eva maudArikaM kArmaNena mizraM naudArikatayA nApi kArmaNatayA vyapadeSTuM zakyate, aparipUrNatvAditi tasyaudArikamizravyapadezaH / evaM vaikriyAhArakamizrAvapIti / yadvA-audArikAdyAH zuddhAstatparyAptakasya, mishraastvpryaaptksyeti| tatrotpattAvaudArikakAyaH kANena audArikazarIriNazca vaikiyAhArakakaraNakAle vaikriyAhArakAbhyAM mizrI bhavatItyevamaudArikamizraH / tathA vaikriyamizro kamizra 6, aura kArmaNa kAyayoga 7, jaba taka audArika aparipUrNa rahatA hai tabataka vaha audArika mizra kahA gayA hai / jaise gur3amizra daddhi na gur3arUpa sehI kahA jAtAhai aura na dadhirUpase hI, isI prakAra audArika zarIra kArmaNa se mizra ho kara na audArikarUpa se kahA jA sakatA hai aura na kArmaNarUpa se hI kahA jA sakatA hai, kyoM ki vaha aparipUrNa hai isa liye usameM audArikamizratA kahI gaI hai| isI prakAra se vaikriya aura AhAraka meM bhI mizratA jAnanI caahiye| athavA audArika Adi zuddha zarIra paryApta jIvoMkoM hote haiM, aura mizra aparyAptaka jIvako hotA hai, utpatti meM audArika zarIravAle kA audArikakAya kArmaNa se aura vaikriya, AhAraka karane ke kAlameM vaikriya aura AhAraka inase mizra hotA hai| isa taraha se audArika meM mizratA jAnanI cAhiye / vaikriya (6)AhAraka mizra ane (7) kAmaNa kAyayoga, dArika Adi zabdano artha saraLa che. jyAM sudhI audArika aparipUrNa rahe che, tyAM sudhI tene audArika mizra kahe che. jevI rIte goLamizrita dahIM geLa rUpe paNa oLakhAtuM nathI ane dahIM rUpe paNa oLakhAtuM nathI, eja pramANe kAmaNanI sAthe mizra evA audArika zarIrane audArika paNa kahI zakAtuM nathI ane kAmaNa paNa kahI zakAtuM nathI, kAraNa ke te aparipUrNa che, tethI tene audArika mizra kahevAmAM Ave che. e ja pramANe vaikriya ane AhAramAM paNa mizratA samajavI. athavA-dArika Adi zuddha zarIrane sabhAva paryApta jIvamAM ja hoya che, ane audArika mizra Adi zarIrane sadabhAva aparyAptaka jIvamAM ja hoya che. utpatti kALe audArika zarIravALAnuM dArika zarIra kAmaNa sAthe ane vikriya zarIra, AhAraka karavAne kALe vaikiya ane AhAraka zarIra sAthe mizra hoya che. A rIte audArikamAM mizratA samajavI. devAdi paryAyanI utpattimAM zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mughA TIkA sthA0 3 u0 1 sU05 yogasvarUpanirUpaNam devAdhutpattau kArmaNena, kRtavaikriyasya caudArikapravezAddhAyAmaudArikeNa, AhAramizrastu sAdhitAhArakakAyaprayojanaH punaraudArikapraveze audArikeNeti / kAmaNakAyayogastu vigrahagatI kevali samuddhAteveti / sarva epAyaM yogaH paJcadazadheti / atrAyaM saMgrahaH- saccaM 1 mosaM 2 mIsaM 3, asacamosaM 4 maNovaIceva ca / kAo urAla 1 vikiya 2 AhAraga 3 mIta 6 kammajo. gotti 7 // 1 // chAyA-satya mRSA mizram asatyAmRSA manovAk caiva / kAya audArika vaikriyAhArakamizrAH kArmaNayoga iti // " sAmAnyena yogaM nirUpya vizeSatonArakAdi caturvizati daNDa keSu taM prarUpayannAha-' evaM ' ityAdi sugama, navaramatiprasaGga nivAraNAyAha-'vigaliMdiya kAya devAdi paryAya kI utpatti meM kArmaNa se mizrita hone para vaikriya mizra hotA hai tathA jisane vikriyA kI hai aisA jIva audArika meM praveza karatA hai usa kAla meM vaha vaikriya zarIra vaikriyamizra hotA hai| tathA AhAraka zarIravAlA jIva jaba AhArakakAya kA prayojana sAdhita kara letA hai aura phira audArika zarIra meM praveza karatA hai taba vaha audArika se mizra ho jAtA hai isa taraha AhAraka meM mizratA jAnanI cAhiye, kArmaNa kAyayoga vigraha gatimeM athavA kevali samudghAta meM hotA hai yaha saba yoga 15 prakArakA hotA hai isa viSaya meM saMgrAhaka zloka isa prakAra se haiM-"sacca mosaM mIsaM" ityAdi / tAtparya isa zloka kA aisA hai ki mana ke cAra 4 prakAra, vacana ke 4 prakAra aura kAya ke 7 prakAra saba mila kara paMdraha prakAra kA yoga ho jAtA hai| isa vaikriyakAya kAmaNa sAthe mizra hoya che tethI tene vaikriya mizra kahe che. tathA jeNe vikriyA karI hoya e jIva jyAre dArikamAM praveza kare che, tyAre te vaikriya zarIra vaikiya mizra hoya che. tathA AhAraka zarIravALe jIva jyAre AhArakakAyanuM prayojana siddha karI le che ane pharI audArika zarIramAM praveza kare che, tyAre te zarIra audArika sAthe mizra hoya che, A rIte AhArakamAM mitratA samajavI. kAmaNa kAyaga vigrahagatimAM athavA kevali sasaghAtamAM thAya che. A badhAM yoganA 15 prakAra che. A viSayane nIcenI saMgrahagAthAmAM 48 42pAmA mAvesa cha-" sacaM mosaM mIsaM" tyAla. A gAthAne bhAvArtha nIce pramANe che- ma ganA cAra prakAra, vacana ganA cAra prakAra ane kAyAganA sAta prakAra maLIne veganA kula 15 zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 580 sthAnAGgasUtre vajjANaM' iti, vikalendriya varnAnAm , aMtra vikalendriya zabdena-dvitricaturindriyA grAhyAH, tatrai kendriyANAmekaH kAyayoga eva bhavati, dvitrivaturindriyANAM tu kAyavAgrarUpau dvau yogau teSAM manaso'sadbhAvAt / manaHprabhRtiyoga sambandhenedamaparamAha-'tivihe paoge' ityAdi sugama, manaH prabhRtInAM vyApriyamANAnAM jIvena hetu kartRbhUtena yat prakarSeNa vyApAraNaM-prayojanaM sa prayogaH, manasaH prayogo manaH prayogaH / evaM vAkprayogaH kAyaprayogo'pi / 'jahA ' yathA yogasUtre vikalendriprakAra sAmAnyataH yogakI prarUpaNA karake aba sUtrakAra vizeSarUpa se nArakAdi caturviMzati daNDakoM meM isakI prarUpaNA karane ke nimitta" evaM" ityAdi sUtra kahate haiN| isake dvArA unhoM ne aisA kahA hai ki yaha vividha yoga vikalendriyoM ko chor3a kara bAkI ke samasta nAraka se lekara vaimAnika taka ke jIvoM ko hotA hai / yahAM vikalendriya pada se do indriya, teindriya aura cauindriya jIvoM kA grahaNa huA hai / ekendriya jIvake kevala eka kAyayoga hI hotA hai, do indriya, teindriya aura cauindriyoM ke kAya aura vacana ye do yoga hote haiN| kyoM ki inameM manoyoga nahIM hotA hai| aba sUtrakAra mana Adi yoga ke sambandha ko lekara aisA kahate haiM ki-"tivihe paoge paNNatte" prayoga tIna prakAra kA kahA gayA hai / jIva ke dvArA manaH Adi yogoM ko jo prakarSa rUpa se vyApArayukta kiyA jAtA hai, vaha manaHprayoga Adi hai / mana prakAra che--A rIte sAmAnyanI apekSAe ganI prarUpaNa karIne have sUtrakAra nArakAdi 24 daMDakanA jIvane anulakSIne yuganI vizeSa prarUpaNA kare che, " eva" tyAha A sUtra dvArA sUtrakAre e vAta prakaTa karI che ke vikendriya sivA. dhanA nArakathI laIne vaimAnika paryantanA samasta jIvanamAM A trividha yogone sadabhAva hoya che. ekendriya, prindriya, trIndriya ane caturindriya jIne vikalendriya kahe che. ekendriya jIvomAM mAtra kAgane ja sadabhAva hoya che. kIndriya, trIndriya ane caturindriya mAM kAyAga ane vacanagane sadUbhAva hoya che, paNa maneyegane sadubhAva hete nathI. ma ga Adi ganI prarUpaNuM karIne have sUtrakAra prayoganI prarU. 55 // 42 2-"tivihe paoge paNNatte" prayoga nA cha. jIvanA dvArA manaH Adi gene prakarSarUpe vyApArayukta karavAnI je kiyA yAya cha tara prayAsa 3 che. tenA ! 12 nIce pramANe -(1) mana:prayoga, zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 3 u01 sU05 yogasvarUpanirUpaNam yavarnAnAM nairayikAdi vaimAnikAntAnAM yogaH proktastathA prayogo'pi bhAvanIyaH / manovAkAyasambandhenaivakaraNamUtramAha-'tivihe karaNe' ityAdi, kriyate yena tat karaNaM mananAdi kriyAsu pravarttamAnasyAtmana upakaraNabhUtastathAtathA pariNAmayuktaH pudgalasaMghAta ityarthaH, tat trividham-manAkAraNaM, vAkaraNaM, kAyakaraNaMceti / tatra mana evakaraNaM-manAkaraNam / evamitare api vAcye / ' evaM' ityAdi, evam-pUrvoktamakAreNaiva yogaprayogasUtravadatrApi nArakAdArabhya vikalendriyavarjavaimAnikaparyantaMko adhika se adhikarUpa meM vyApArayukta karanA isakA nAma manaHprayoga hai vacana ko adhika se adhika rUpameM prayukta karanA vacanaprayoga hai| kAyako adhika se adhika rUpa meM prayukta karanA kAyayoga hai / yaha vividha prayoga bhI nairayika se lekara vaimAnika taka ke jIvoM meM hotA hai| manaHprayoga aura vacanapayoga ekendriya jIva meM aura manaHprayoga vikendriyoM meM do indriya, teindriya aura cauhandraya jIvoM meM nahIM hotA hai / aba sUtrakAra manovAkAya ke saMmbandha se hI karaNa sUtra kA kathana karate haiM-"tivihe karaNe" ityAdi-mananAdi kriyAoM meM pravarta: mAna AtmAko upakaraNa bhUta jo tathA tathA pariNAmayukta pudgalasaMghAta hai usakA nAma karaNa hai| vaha karaNa tIna prakAra kA hai| mana karaNa, vacanakaraNa aura kAyakaraNa, manarUpa karaNa kA nAma manaHkaraNa hai, vacanarUpa karaNa kA nAma vAkaraNa aura kAyarUpa karaNa kA nAma kAyakaraNa hai, (2) vacanaprayoga ane (3) kAyamayega. manane adhikamAM adhika rUpe vyApArayukta karavuM tenuM nAma mana prayoga che. vacanane adhikamAM adhika rUpe vyApArayukta karavuM tenuM nAma vacanapravega che ane kAyA ne adhikamAM adhikarUpe vyApArayukta karavI tenuM nAma kAyaprayoga che. A traNe pragane sadUbhAva paNa nArakothI laIne vaimAnika paryaMtanA jIvamAM hoya che. ekendriya mAM mana prAga ane vacana Tegane sadUbhAva hete nathI, temaja zrIndriya, trIndriya ane caturindriya jImAM mana prayogane sadabhAva hotuM nathI. - have sUtrakAra mana, vacana ane kAyarUpa traNa karaNanuM nirUpaNa kare che- "tivihe karaNe" tyAha mananAdi kriyAomAM pravRtta thayelA AtmAne upakaraNabhUta evA te te pariNAmayukta pudgalane je saMghAta thAya che, tenuM nAma karaNa che. te karaNanA nIya pramANa 1 2 cha-(1) manaH2, (2) vayana 4274 (4134265) ane (3) kAyakaraNa. manarUpa karaNanuM nAma manaHkaraNa che, vacanarUpa karaNanuM nAma vAkukaraNa che ane kAyarUpa karaNanuM nAma kAyakaraNa che. pega ane prayoganI zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 582 sthAnAGgasUtre 1 vAcyamiti bhAvaH / athavA yogaprayogakaraNazabdA ekArthavAcakA iti nArthabhedaH, trayANAmapyeSAmekArthatayA''game' bahuzaH pravRttidarzanAt / atha prakArAntareNa karaNatraividhyamAha - 'tivihe ' ityAdi, ArambhaNamArambhaH - pRthivyAdyupamardanaM, tasya karaNaM, sa evaM vA karaNamityArambhakaraNam / evaM saMrambhakaraNaM samArambhakaraNamapi vAcyam / tatra - saMrambhakaraNaM pRthivyAdi viSaye manasaH saMklezakaraNaM, samAramakaraNaM pRthivyAdInAM santApakaraNamiti / / uktaM cAtrArthe - " saMkaSpo saMraMbho paritAbakaro bhave samAraMbho / AraMbhI udavao, sunayANaM tu savvesi // 1 // yogaprayoga sUtroM kI taraha yahA~ para bhI nAraka se lekara vaimAnika taka ke jIvoM meM ina tIna karaNoM kA sadbhAva kahanA cAhiye / isa kathana meM ekendriya aura vikalendriya jIvoM kA parihAra karanA caahiye| kyoM ki unameM ve tIna karaNa nahIM hote haiN| athavA yoga prayoga aura karaNa zabda ye saba eka hI artha ke vAcaka hai ataH inameM artha bheda kucha bhI nahIM hai / ye tInoM ekArthaka hai / aba sUtrakAra makArAntara se punaHkaraNa kI vividhatA kA kathana karate haiM- "tivihe " ityAdi / ArambhakaraNa, saMraMbhakaraNa aura samAraMbhakaraNa pRthivyAdi jIvoM kA upamardana karanA yaha AraMbhakaraNa hai pRthivyAdi jIvoM ke viSaya meM manako saMklezita karanA yaha saMrambhakaraNa hai tathA pRthivyAdika jIvoM ko santApa pahu~cAnA yaha samArambha karaNa hai / kahA bhI hai- " saMppo saMraMbho " yaha karaNa jema A traNe karaNAnA nArakathI laine vaimAnika pantanA jIveAmAM sadbhAva che, ema samajavuM. ekendriya jIveAmAM mAtra kAyakaraNanA ja sadbhAva hAya che ane dvIndriya, trIndriya ane caturindriyAmAM vAkaraNa ane kAyakaraNanA sad bhAva hAya che. A rIte vikalendriya jIveAmAM traNe traNa karaNeAnA sadbhAva hAtA nathI, paNa upayukta vacana ane kAya e karaNeAnA ja sadUbhAva hAya che. athavA--cAga, prayAga ane karaNamAM kai abheda nathI. te traNe zabda ekAka ja che. have sUtrakAra anya prakAre karaNanI trividhatA prakaTa kare che-- tivihe " ityAdi. karaNanA nIce pramANe paNa traNa prakAra paDe che-(1) AraMbhakaraNa, (2) saurabhakaraNa ane (3) samAra'bhakaraNa. pRthvIkAya Adi jIvAnuM upamardana karavuM, tenuM nAma Ara.makaraNa che. pRthvIkAya Adi jIvAnA viSayamAM bhanane samoSita ( uddezayukta ) vu tenu' nAma sarala che, tathA pRthvI. kAya Adi jIvAne satApa pahAMcADavA, tenuM nAma samAra'bhakaraNa che. kahyu che - " saMppo saMraMbho " tyiAhi. 66 zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TokA sthA0 3 u01 sU0 5 yogasvarUpanirUpaNam 583 1 - Aga me - majJApanAyAM yathA - " kaiviNaM bhaMte paoge paNNatte ' ityAdi / Avazyake karaNatayoktaM tathAhi - ' juMjaNa karaNaM tivihaM ' ityAdi / chAyA -- saMkalpaH saMrambhaH paritApakaro bhavet samArambhaH / Arambha upadravataH zuddhanayAnAM tu sarveSAm // 1 // iti / 6 idaM karaNatrayaM caturviMzatidaNDakeSu bhavatItyAha - niraMtaraM ' ityAdi / nirantaraM antararahitaM nArakAdArabhya vaimAnikaparyantAnAM sarveSAmapi vAcyamiti bhAvaH / navaraM saMrambhakaraNamasaMjJinAM pUrva bhavasaMskArAnuvRtimAtratayA vibhAvanIyamiti ||5|| - ArambhAdikaraNasya kriyAntarasya ca phalamupadarzayan sUtracatuSTayamAha-mUlam - tihiM ThANehiM jIvA appAuyattAe kammaM pakareMti, taM jahA - pANe aivAittA bhavai 1, musaMvaittA bhavai 2, tahArUvaM samaNaM vA mAhaNaM vA aphAsueNaM aNesaNijjeNaM asaNapANakhAimasAimeNaM paDilAbhittA bhavai3, icceehiM tihiM ThANehiM jIvA appAuyattAe kammaM pakareMti 1 / tihiM ThANehiM jIvA dIhAuyattAe kammaM pakareMti, taM jahA No pANe aivAittA bhavai 1, No musaMvaittA bhavai2, tahArUvaM samaNaM vA mAhaNaM vA phAsuesaNijeNaM asaNapANakhAimasAimeNaM paDilA bhittA bhavai 3, icce ehiM tihiM ThANehiM jIvA dIhAuyattAe kammaM pakareMti 2 traya cauvIsa daNDakoM meM hotA hai / isIliye yahAM " niraMtara " aisA pATha kahA gayA hai / nAraka se lekara vaimAnika takake saba jIvoM ko yaha karaNatraya hotA hai, yahAM ekendriya aura vikalendriyoM kA varjana nahIM kahA hai / asaMjJI jIvoM kA saMraMbhakaraNa pUrvabhava ke saMskAra kI anuvRtti mAtrarUpa se samajhanA cAhiye || sU05 // A karaNayane sadbhAva covIze daMDakAmAM heAya che, te kAraNe ahIM " nira'tara " zabdanA prayAga karyAM che. nArakothI laIne vaimAnikA pantanA saghaLA jIveAmAM A traNe karaNAnA sadbhAva hAya che ekendriya ane vikalendriya jIveAmAM paNa A karaNatrayane sadbhAva rahe che, asa'jJI jIvAmAM sarabha' karaNa pUrvabhavanA sa'skAranI anuvRtti mAtra rUpe samajavu' joie. 5 sU. pA zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 584 sthAnAMGgasUtre tihiM ThANehiM jIvA asubhadIhAuyattAe kammaM pakareMti, taM jahA-pANaM aivAittA bhavai 1, musaM vaittA bhavai 2, tahArUvaM samaNaM vA mAhaNaM vA hAlittA niMdittA khiMsittA garahittA avamANittA annayare NaM amaNunneNaM apIikAraeNaM asaNapANakhAimasAimeNaM paDilAbhittA bhavai 3, icceehiM tihiM ThANehiM jIvA asubha dIhAuyattAe kammaM pakareti / 3 / tihiM ThANehi jIvA subhadIhAuyattAe kammaM pakareMti, taM jahA No pANe aivAittA bhavai 1, No musaMvaittA bhavai 2, tahArUvaM samaNaMvA mAhaNaM vA vaMdittA naMmaMsittA sakAritA sammANittA kallANaM maMgalaM devayaM ceiyaM pajjuvAsittA maNunneNaM pIikAraeNaM asaNapANakhAimasAimeNaM paDilAbhittA bhavai 3, icceehiM tihiM ThANehiM jIvA suhadohA uyattAe kammaM pakati | 4 || sU0 6 // chAyA - tribhiH sthAnainavA alpAyuSkatayA karma prakurvanti, tadyathA prANAn atipAtayitA bhavati 1, mRSAvaktA bhavati 2, tathArUpaM zramaNaM vA mAhanaM vA amAaba sUtrakAra ArambhAdi karaNakA aura kriyAntara kA phala dikhAte hue sUtracatuSTaya (cAra sUtroM ) kA kathana karate haiM " tirhi ThANehiM jIvA adhpAuyattAe kammaM pakareti' ityAdi / sUtrArtha - ina tIna sthAnoMse jIva alpa AyuSya Adi rUpase karma kA bandha karatA hai / jaise-eka vaha jo prANoM kA vinAzakarttA hotA hai ?, vaha jo mRSAvaktA hotA hai / tIsarA vaha jo tathArUpavAle zramaNa ko have sUtrakAra Ara bhAdi karaNanu ane kriyAntaranuM phala darzAvatAM cAra sUtro na re che-" tirhi ThANehiM jIvA appAuyattAe kammaM pakareti " ityAdi. dUsarA sUtrA-nIce darzAvelAM traNu sthAne kAraNeA dvArA jIva alpa AyuSya Adi 3ye umanA baMdha mareche - (1) pro vinAza zvAthI, (2) asatya mosa vAthI bhane (3) tathA35 ( muDapattI, rameDara Adi dhAraNa anArA ) zrama zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhATIkA sthA* 3 20106 ArambhAdikaraNasya kiyAntarasya phalanirUpaNam 585 sukena aneSaNIyena azanapAnakhAdyamasvAdyena pratilambhayitA bhavati 3, ityetaistribhiH sthAnairjIvA alpAyuSkatayA karmaprakurvanti // 1 // tribhiH sthAnairjIvA dIrghA * yuSkatayA karma prakurvanti, tadyathA-no prANAn atipAtayitA bhavati 1, no mRSAvaktA bhavati 2, tathArUpaM zramaNaM vA mAhanaM vA prAsukaiSaNIyena azanapAnakhAdyastrAdhena pratilambhayitA bhavati 3, ityetaistribhiH sthAnairjIvA dIrghAyuSkatayA karmaprakurvanti // 2 // tribhiH sthAnairjIvA azubhadIrghAyuSkatayA karmaprakurvanti, tadyathA- prANAn atipAtayitA bhavati 1, mRSAvaktA bhavati 2, tathArUpaM zramaNaM vA mAhanaM vA hIlitA, ninditA, khisitA, garhitA, avamAnayitA anyatareNa amanojJena amItikAra keNa athavA mAhana ko aprAsuka evaM aneSaNIya azana, pAna, khAdya aura svAdyarUpa AhAra se pratilAbhita karatA hai / isa taraha ina tIna sthAnoM se jIva alpa AyuSkarUpa se karma kA bandha karatA hai / ina tIna sthAnoM se jIva dIrgha AyuSkarUpa se karma kA bandha karatA hai! jaise jo prANoM kA vinAza karanevAlA nahIM hotA hai eka vaha, tathA dUsarA vaha jo mRSAvAdI nahIM hotA hai, tathA tIsarA vaha jo tathArUpa vAle zramaNa ko athavA mAhaNa ko prAsuka evaM eSaNIya azana, pAna, khAdya aura svAdyarUpa AhAra se pratilAbhita karatA hai / isa taraha ke ina tIna sthAnoM se jIva dIrgha AyuSka rUpa se karma kA bandha karatA hai | ina tIna sthAnoM se jIva azubhadIrgha AyuSkarUpa se karma kA bandha karatA hai| jase - jo prANAtipAta-prANoM kA vinAzaka hotA hai eka vaha, tathA dUsarA vaha jo mRSAvaktA hotA hai 2 tathA tIsarA vaha jo tathArUpavAle zramaNa athavA mAhanane aprAsuka ane aneSaNIya azana, pAna, khAdya ane svAdyarUpa caturvidha AhAra vahAvarAvavAthI. A traNu sthAneA vaDe jIva alpa Ayuka rUpe karmanA adha kare che. nIcenA traNa sthAne (kArA) dvArA jIva dIgha AyuSya rUpe kanA khaMdha kare che-(1) prANAnA vinAza nahI karavAthI, (ra) mRSAvAdI nahIM banavAthI, ane (3) tathArUpa zramaNa ane mAhanane prAsuka ane eSaNIya azana, pAna, khAdya ane svAdyarUpa AhAra vaheArAvavAthI. A traNa sthAnethI jIva dIrghAsuSka rUpe kamanA baMdha kare che. nIcenA traNa sthAne dvArA jIva azubha dvIdha AyuSya rUpe karmonA badha 42 4 (1) AzA vinAza 42vAthI, (2) bhRSAvAhI ( asatya mosanAra ) thavAthI ane (3) tathArUpavALA zramaNa acavA mAhaNunI bhanA karavAthI, thA 74 zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 sthAnAnasUtre azanapAnakhAdyasvAyena pratilambhayitA bhavati 3, ityetaitribhiH sthAnarjIvA azubhadIrghAyuSkatayA karma prakurvanti // 3 // tribhiH sthAnarjIvAH zubhadIrghAyuSkatayA karmaprakurvanti, tadyathA-no prANAn atipAtayitA bhavati 1, no mRSAvaktA bhavati 2, tathArUpaM zramaNaM vA mAhanaM bAbanditA namasyitA satkartA saMmAnayitA kalyANa maMgalaM daivataM caityaM paryuSAsitA manojJena prItikArakeNa azanapAnakhAdyasvAdyena patilambhayitA bhavati 3, ityetaitribhiH sthAnairjIvAH zubhadIrghAyuSkatayA karma prakuvanti // 4 // bhU0 6 // mAhaNakI bhatrsanA karatA hai, nindA karatA hai, apamAna karatA haitiraskAra karatA hai / dhikkAra Adi zabdapUrvaka unakA anAdara karatA hai aura jo unako kisI eka amanojJa, aprItikAraka aise azana, pAna, khAdya evaM svAdharUpa AhArase pratilAbhita karatA hai / isa prakArase ina tIna sthAnoM se jIva azubhadIrgha AyuSkarUpa se karma kA bandha karatA hai / ina tIna sthAnoM se jIva zubha dIrghAyuSkarUpa se karma kA bandha karatA hai| jaise eka vaha jo prANoM kA vinAzaka nahIM hotA hai| dUsarA vaha jo mRSAvAdI nahIM hotA hai 2, tathA tIsarA vaha jo tathA. rUpavAle zramaNa ko tathA mAhaNa ko vandanA karanevAlA hotA hai, unheM namaskAra karanevAlA hotA hai, unakA satkAra karanevAlA hotA hai, unakA sanmAna karanevAlA hotA hai tathA unheM kalyANarUpa, maGgalarUpa, devarUpa evaM jJAnarUpa mAnakara unakI savidhi sevA karanevAlA hotA hai, aura unheM manojJa-prItikAraka azana AdirUpa cAroM prakArake AhArase pratilAbhita karatA hai / aisA jIva zubha dIrgha AyuSkarUpa se karma kA bandha karatA hai| nindA karavAthI, apamAna karavAthI, tiraskAra karavAthI, dhikkAra Adi zabdapUrvaka temane anAdara karavAthI, ane temane amaneza, aprItikAraka azana, pAna, khAdya ane svAdyarUpa AhAra viharAvavAthI. A prakAranA traNa sthAnanuM sevana karIne jIva azubha dIrgha AyuSya rUpe kamane baMdha kare che. nIce darzAvelAM traNa sthAne dvArA jIva zubha dIrdhAyuSka rUpe karmane baMdha pure cha-(1) prAzana vinAza nahIM 42vAthI, (2) bhRSApA nahI pAthI mana (3) tayA35 zrama bhane mAyane 54!! zana, nama2412 uzane, temano satkAra karIne, temanuM sanmAna karIne, temane kalyANarUpa, maMgaLarUpa, devarUpa ane jJAnarUpa gaNIne temanI vidhisahita sevA karavAthI ane temane manez, prItikAraka azana, pAna, khAdya ane svAdyarUpa AhAra vahorAvavAthI. e jIva zubha dIrgha AyuSka rUpe kamane baMdha kare che. zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - sudhATIkA sthA03u.1sU06 ArammAdi karaNasya kriyAntarasya phalanirUpaNam 587 TIkA-tihiM ThANe hiM' ityAdi sUtracatuSTayaM sugamam / navaram-karma-AyuSkAdi prakurvanti-badhnatItyarthaH / prANAn-prANinaH atipAtayitA-vinAzayitA ityarthaH / pragatA asavaH prANAH yasmAttat prAmukamacittaM, taniSedhAd amAsukaM sacittamityarthaH, tena eSaNIyam-udgamAdidoSarahitaM taniSedhAd aneSaNIyam-akalpyamityarthaH, tena pratilambhayitA-lAbhavantaM karotItyevaM zIlo bhavati / hIlitA-janmakarmamarmodghATanapUrvakaM nirbhartsayitA, ninditA-kutsitazabdapUrvakaM doSodghATanenAnAdarakartA, khisitA-hastamukhAdivikAra TIkArtha-yahAM karma zabda se AyuSkAdi karma kA grahaNa huA hai / jisa se pANa pragata (naSTa ) ho jAte haiM / vaha prAsukakA hI dUsarA nAma acitta hai |jo padArtha prAsuka nahIM hai, sacitta hai-vaha amAsuka hai| aprAsuka hone se hI vaha munijano ke liye eSaNIya nahIM kahA gayA hai, eSaNIya padArtha udgamAdi doSoM se rahita hotA hai aura jo udgamAdi doSoM se sahita hotAhai vaha aneSaNIya hotAhai akalpanIya hotAhai aise aprApsuka aneSaNIya AhAra se jo tathArUpadhArI munijana ko aura mAhaNa ko lAbhayukta karanevAlA svabhAvavAlA hotA hai, vaha prANI alpAyuSka rUpa se karma kA bandha karatA hai, janma, karma, marma udghATanapUrvaka jo nirbhartsanA karatA hai vaha hIlanA hai, kutsita zabda kahatA huA jo doSodghATana se anAdara karatA hai vaha nindanA hai, hasta mukha Adiko vikRta banAkara jo tiraskAra karatA hai vaha abamantA hai, guru Adi ke TIkA-ahIM "karma" padanA prayoga dvArA AyuSkAdi karmane grahaNa karavAmAM Avela che. jemAMthI prANa pragata (naSTa) thaI gayA hoya che evI vastune prAsuka kahe che. prAsukanuM ja bIjuM nAma acitta che. je padArtha prAsaka nathI, sacitta che-te padArthane aprAsaka kahe che. evA amAsuka padArtho ja munijanone mATe aneSaNIya gaNAya che. je padArtha udgama Adi dethI rahita hoya che, te padArthane eSaNaya kahe che, paraMtu je padArtha udgama Adi dethI sahita hoya che, te padArthane aneSaNaya (aka ) kahe che. e aprAsaka ane aSaNIya AhAra tathArUpadhArI zrama athavA mAhaNene vaharAvavAnA svabhAvavALo mANasa alpAyuSka rUpe kamane baMdha kare che. sama, bhasane manA Tana (31) pUre nisana (ti29412) karavAmAM Ave che tenuM nAma hIlanA che. kutsita zabdo uccAra karatAM karatAM dene prakaTa karIne je anAdara karavAmAM Ave che tenuM nAma nindA che. hAtha, mukha Adine vikRta karIne je tiraskAra karavAmAM Ave che tenuM nAma Ava zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAMGgasUtre pUrvakamatramantA, garhitA - gurvAdisamakSaM doSAviSkaraNapUrvakaM tiraskarttA, avamAnayitA-dhikArAdi-zabdapUrvakamapamAna karttA | amanojJena - svarUpato'zobhanena bhoktumazakyena kadannAdinA, aprItikArakeNa aru cijanakena virasena rasavarjitena pratilambhakAjIvA (dAyakA) azubhadIrghAyuSkatayA karma kurvantIti sambandhaH / vanditA vAcA stutikarttA, namasthitA-kAyena namrIbhUtaH satkarttA abhyutthAnAdinA''darakarttA, saMmAnayitA - vastrabhaktAdidAnena mAnadAtA / kalyANaM- kalyo - mokSaH karmajanitasakalopAdhirahitatvAt tam AsamantAt nayati prApayati, athavA kalyena - jJAnadarzana- cAritra 9 588 samakSa dUsaroM ke doSoM ko jo prakaTa karatA hai vaha tiraskartA hai, dhikkAra Adi zabdoccAraNapUrvaka jo apamAna karatA hai vaha avamAnayitA hai, amanojJa zabda se aisA AhAra yahAM sUcita kiyA gayA hai jo azobhana ho, khAne ke yogya na ho, aise arucijanaka virama AhAra se jo unheM pratilAbhAnvita karatA hai, aisA jIva azubhadIrgha AyuSkarUpa karmakA bandha karatA hai| tathA vacana se stuti karanevAlA jIva vanditA kahA gayA hai / kAya se namrIbhUta honevAlA jIva namasthitA kahA gayA hai, abhyutthAna Adi kriyAoM dvarA Adara karanevAlA jIva satkartA kahA gayA hai, vastra aura bhojana Adi dene dvArA mAna denevAlA jIva sammAnayitA kahA gayA hai, " kalyaM nayati iti kalyANam isa vyutpatti ke anusAra jo karmajanita sakala upAdhirahita hone se mokSa kI ora jo apane Apako aura bhavya prANiyoM ko le jAtA hai vaha kalyANa hai / 17 mantA (apamAna karanAra)che. guru AdinI samakSa anyanA doSAne je prakaTa karavAmAM Ave che tenuM nAma tiraskAra che. dhikkAra Adi zabdoccAraNApUrvaka je apamAna karavAmAM Ave che tenuM nAma avamAniyatA che amaneAjJa AhAra eTale azeAbhana AhAra athavA khAvAne cegya na hoya evA AhAra arucijanaka AhAra eTale virasa AhAra. je jIva sAdhujanAne A prakAranA amaneAsa ane arucikara AhAra vahAvarAve che, te jIva azubha dIrgha AyuSya rUpa karmanA adha kare che. vacanathI stuti karanAra jIvane vandanakartA kahe che. kAyAthI namana karanAra jIvane namayitA ( namana karanArA ) kahe che. abhyutthAna Adi kriyAe dvArA Adara karanAra jIvane satkartA ( satkAra karanArA ) kahyo che. vastra ane leAjana Adi dvArA mAna denAra jIvane saMmAniyatA ( sanmAna nAre) he che. " kalyaM nayati iti kalyANam A vyutpatti anusAra je krama janita sakaLa upAdhithI rahita hAvAthI peAtAne tathA anya bhavyajIvAne meAkSanI tarapha dorI jAya che, te kalyANurUpa che. "" zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA033.1sU06 ArammAdi karaNasya kriyAnnarasya phalanirUpaNam 582 lakSaNenAssrogyeNa ANayati jIvayati saMsAramohajAlAnalajvAlAvalIdAn mUDhAna prANinaH prazamayatIti vA taM tathoktam- mokSadAyakamityarthaH, maGgala - maM- bhavasambandhi vandhanaM, nibandhanaM duHkhaM vA gAlayati - nAzayatIti taM tathoktam, yadvA-maGgayateprApyate svargI mokSo vA'neneti maGgaH- dharmaH taM lAti gRhNAtItitrA, taM tathoktaM bhavabhayabhaJjakamityarthaH daivata - devataiva daivataM dharmadevamityarthaH, caityam - citiH - samyagjJAnaM, tadeva caityaM -jJAnasvarUpaM samyagjJAnavantamityarthaH paryupAsitA - savidhisevitA bhavati / tathA - manojJena prItikAra keNAzanAdinA pratilambhakA jIvAH zubhadIrghAyukatA karma kurvantIti sambandhaH || sU0 6 // " athavA kalyena ANayati " iti kalyANaM isa vyutpatti ke anusAra jo saMsAra ke prati mohazAlI hue jIvoM ko moharUpa agni kI jvAlA se atyanta dagdha hue mUDha prANiyoM ko zAnta karatA hai / usa jvAlAkI vedanA se rahita karanekA mArga batAtA hai arthAt mokSadAyaka upadeza ko jo unheM detA hai - isa taraha se jo unheM sacce jIvana kI ora prerita karatA hai - sacce jIvana se jAnekI jo unheM zikSA detA hai vaha kalyANa hai / maGgala meM jo " maM" hai vaha isa bAtakA bodhaka hai ki jo bhavakA bandha karAnevAlA karma hai use athavA vaha karma jo duHkha kA kAraNa hai usa duHkha ko jo naSTa karatA hai vaha maGgala hai / athavA - " maGgayate prApyate svargo mokSo vA anena iti maGgaH " jisake dvArA svargaM athavA mokSa prApta kiyA jAtA hai vaha maGga hai aisA vaha maGga dharmarUpa hai isa maGgarUpa dharma ko jo grahaNa karatA hai vaha maGgala hai arthAt bhavake bhaya kA jo - athavA - " kalyena ANayati iti kalyANaM A vyutpatti anusAra je saoNMsAranA mehamAM DUbelA jIvane-meharUpI agninI jvALAthI atyanta dugdha thayelA mUDha jIvAne te javAlAnI vedanAthI rahita thavAnA mArga batAve che, eTale ke je temane mekSadAyaka upadeza de che ane A rIte je temane sAcu' jIvana jIvavAnI preraNA Ape che-sAcu' jIvata jItravAnI je temane zikSA Ape che, te sAdhujanane kalyANurUpa kahevAmAM Ave che. have maMgaLa zabdanA artha samajAvavAmAM Ave che bhavanA baMdha karAvanAra kane nAza karanArane athavA te ka je duHkhanuM kAraNa che te duHkhaneA nAza karanArane bhaMgaNaiya kuDe che. " mayate prApyate svargo mokSo vA anena iti maGgaH " bhenA dvArA svarga athavA meAkSanI prApti thAya che tene bhaGga ' uDe che. evuM te maga dharUpa che. A marUpa dharmane je grahaNa kare che te magala che. eTale ke bhavanA bhayanA je bhaMjaka che tene magala kahe che. dharmadevanuM zrI sthAnAMga sUtra : 01 dd Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre prANAtipAtAdi niSedhava guptisadbhAve bhavatIti guptiprarUpaNAM tatsambandhA ddaNDarUpaNAM cAha mUlam -- tao guttIo paNNattAo, taM jahA--maNaguttI vaiguttI kAyaguttI | saMjayamaNussANaM tao guttIo paNNattAo, taM jahAmaNagutI vaiguttI kAya guttI / tao aguttIo paNNattAo taM jahAmaNa agutI vai aguttI kAya aguttI / evaM neraiyANaM jAva thaNiyakumArANaM, paMciMdiyatirikkhajoNiyANaM, asaMjatamaNussANaM, vANamaMtarANaM, joisiyANaM, vaimANiyANaM // tao daMDA paNNattA, taM jahA --maNadaMDe va daMDe kAyadaMDe / neraiyANaM tao daMDA paNNattA, taM jahA --maNadaMDe va daMDe kAyadaMDe, vigaliMdiyavajjaM jAva vemANiyANaM // sU0 7 // - chAyA - tisro guptayaH prajJatAH, tadyathA manoguptiH, vAgguptiH, kAyaguptiH / saMyatamamanuSyANAM tilo guptayaH prajJaptAH, tadyathA - manoguptiH, vAgguptiH kAyaguptiH / tisroguptayaH prajJaptAH, tadyathA - mano'guptiH vAgaguptiH, kAyAgutiH / evaM nairayikANAM yAstava kumArANAM paJcendriyatiryagyonikAnAm, asaMyatamanuSyANAM vAnavyantarANAM jyatiSkANAM vaimAnikAnAm / trayodaNDAH prajJatAH, tadyathA - manodaNDaH, vAgdaNDaH, kAyadaNDaH / nairayikANAM trayo daNDAH prajJatAH, tadyathA - manodaNDaH, vAgdaNDaH, kAyadaNDaH / vikalendriyavarja yAvad vaimAnikAnAm // 27 // 510 - bhaja hai vaha maGgala haiM dharmadeva kA nAma daivata haiM, " caitya " yaha pada "citI saMjJAne " dhAtu se banA haiM isakA artha sammak jJAna se jo yukta hotA hai yaha hai / / sU06 // prANAtipAta AdikA niSedha guptike sadbhAvameM hotA hai, isa kAraNa aba sUtrakAra guptikI prarUpaNA aura usake sambandha se daNDakI prarUpaNA karate haiM-'tao guttIo paNNattAo' ityAdi / nAma haivata che. " caitya " caitya yaha " citI saMjJAne " dhAtubhAMthI manyuM che. je samyak jJAnathI yukta hoya che tene ja caityarUpa mAnavAmAM Ave che. sU. 6 guptinA sadUbhAvamAMja prANAtipAta AdinA niSedha sabhavI zake che. te kAraNe have sUtrakAra guptinI prarUpaNA kare che ane tyArabAda tenAthI viSariit sevA unI aDyAure che-" tao guttIo paNNattAo" ityAhi zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhATIkA sthA0 3301sU06 ArambhAdi karaNasya kriyAntarasya phalanirUpaNam 591 TIkA-'to guttIo' ityAdi sugama, navaraM-gopanaM guptiH AgantukapApakacavaranirodhaH, azubhayoganirodho vA manovAkAyAnAM kuzalatvena pravartana makuzalatvena ca nivarta namiti bhAvaH / etAstisroguptayaH keSAM bhavantItyAhaTIkArtha-guptiyAM tIna kahI gaIhaiM / manogupti, vacanagupti, aura kAyagupti, saMyata manuSyoM ke ye tInoM guptiyAM hotI haiN| aguptiyAM bhI tIna kahI gaI haiM / eka mano agupti, dUsarI vacana agupti aura tIsarI kAya agupti, nairayika se lekara yAvat stanita kumAra taka tathA paMcendriya tiryaJca, asaMyata manuSya, vAnavyantara, jyotiSika aura vaimAnika ina saya ke ye tIna aguptiyAM hotI haiN| ___ daNDa tIna kahe gaye haiM, eka manodaNDa, dUsarA vacodaNDa aura tIsarA kAyadaNDa, nairayikoM ke tIna daNDa kahe gaye haiM / manadaNDa, racana daNDa, aura kAyadaNDa, isI taraha kA kathana vikalendriyoM ko chor3akara yAvat vaimAnikoM taka jAnanA cAhiye / gopana kA nAma gupti hai arthAt Agantuka pAparUpa kacavara-(kacarA) kA nirodha karanA isakA nAma gupti hai / yA kuzala mana vacana aura kAya kA pravartana karanA aura akuzalatA kI ora se unheM haTAnA isakA nAma gupti hai / tAtparya isa kathana kA aisA hai ki mana, vacana kAya kI kriyA tathA yoga kA sabhI taraha se nigraha karanA gupti nahIM hai, kintu prazasta nigraha hI gupti hai, prazasta TI-zutiyA ! mAnI -(3) bhanI zusi, payanati mana (3) kAyapti. saMyata manuSyamAM A traNe guptine sadbhAva hoya che. aguptinA paNa traya 52 cha-(1) bhana: gupti (2) kyana ati bhane (3) kAya agaNi. nArakothI laIne svanitakumAre paryantanA jIvamAM, paMcendriya tiryacomAM asaMta manuSyamAM, vAnavyantaromAM, tiSka devomAM ane vaimAnika devamAM A traNa agupriyAne sadbhAva hoya che. 3 55 3 542 4aa cha-(1) manoha, (2) kyA (41 ) ane (3) kAyadaMDa. nArakamAM A traNe daMDane sadabhAva kahyo che. vikalendri sivAyanA bAkInA vaimAnika paryaMtanA samasta jIvomAM paNa traNe daMDano sadu bhAva hoya che. gopananuM nAma gupti che. eTale ke Agatuka pAparUpa kacarAne nirodha kare tenuM nAma gupti che. athavA azubha gane nirodha kare tene nAma gupti che. athavA kuzala mana, vacana, kAyanuM pravartana karavuM ane akuzalatAthI temane dUra rAkhavA tenuM nAma gupti che. A kathananuM tAtparya e che ke mana, vacana ane kAyAnI kiyA tathA cAgano saMpUrNa paNe nirAdha (nigraha) kare tenuM nAma gupti nathI, paNa prazasta nigrahanuM nAma ja gumi che. zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 592 sthAnAstre 'saMjayamaNussANaM' ityAdi, etAzcaturvizatidaNDake cintyamAnAH saMyatamanu. SyANAM, saMyatAnAM-viratimatAM manuSyANAM bhavanti, nAnyeSAM, nApi nArakAdInAmiti / uktA guptayaH, athatadviryayabhUtA aguptorAha-'taobhaguttIo' ityAdi sugama, navaraM vizeSata eteSAM caturviMzati daNDake'tidezamAha-' evaM' ityAdi, evaM-sAmAnya mUtravannArakAdInAM sUtroktAnAM vaimAnikaparyantAnAM tisro'guptayo. vAcyAH ihai kendriyavikalendriyA noktAH, teSAM vAGmanasayoryathAyogamasambhavAt / saMyatamanuSyA api na gRhItAH guptimatvAtteSAmiti / guptayazca svapareSAM daNDa. nigrahakA artha hai soca samajhakara tathA zraddhApUrvaka svIkAra kiyA gayA arthAt vuddhi aura zraddhApUrvaka, mana, vacana aura kAya ko unmArga se rokanA aura sanmArga meM lagAnA ye tIna guptiyAM kinake hotI haiM ? yahI " saMjayamaNussANaM " ityAdi sUtradvArA samajhAyA gayA hai / jo saMyamI haiM virati se yukta haiM aise manuSyoM ke hI ye tIna guptiyAM hotI haiM / a. virativAloM ke tathA nArakAdikoM ke nahIM hotI haiM, ina guptiyoM kI vipakSabhUta jo aguptiyAM haiM ve bhI tIna hI prakAra kI hotI haiM, ye tIna aguptiyAM nArakase lekara vaimAnika taka ke jIvoM meM hotI haiM, kyoMki yahAM virati hone kA abhAva haiM isa kathana meM ekendriya aura vikale. ndriyoM ko grahaNa nahIM kiyA gayA hai kyoM ki ekendriya jIvoM ke mana aura vacana nahIM hote haiM tathA vikalendriyoM ke mana nahIM hotA hai| jIva ko daNDa usakA aparAdhI bananA paDe isakA nAma daNDa prazasta nigrahane artha A pramANe che-vicAra, samajaNa ane zraddhApUrvaka mana, vacana ane kAyane unmAge (avaLe mAge) jatAM rokavA ane sanmAge pApA tenu nAma. 24 prazasta niDache "saMjayamaNussANaM " tyAta sUtramAM e prakaTa karavAmAM AvyuM che ke e traNa guptine sadbhAva saMyamI ( viratiyukta) manuSyo mAM ja hoya che. aviratiyukta manuSyamAM tathA nArakAdikamAM temane sadUbhAva hotuM nathI. A murtiyonI vipakSabhUta aguNiye paNa traNa prakAranI ja kahI che. nArakethI laIne vaimAnika paryantanA jIvanamAM A traNe agumiyAne sadbhAva hoya che, kAraNa ke te jemAM virati saMbhavI zakatI nathI paraMtu A kathana ekendriya ane vikalendriya jIvone lAgu paDatuM. nathI, kAraNa ke ekandriya jIvomAM mana ane vacanane abhAva hoya che tathA vikalaridranA manane abhAva hoya che jene kAraNe jIvane aparAdhI banavuM paDe che, tene traNa prakAra upara batAvavAmAM AvyA cheekendriya ane vike zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 3 0 1 sU0 8 ga pratyAkhyAnasvarUpanirUpaNam 593 nAni bhavantIti daNDannirUpayati- ' tao daMDA ' ityAdi sugamaM, navaraM manasA svapareSAM daNDanaM manodaNDaH / yadvA-daNDayate'neneti daNDaH, mana eva daNDo manodaNDa iti / evamitarAvapi / caturviMzati daNDakeSu nArakAdArabhya vikalendriyava miti ekadvitricaturindriyAn varjayitvetyarthaH / vaimAnikaparyantAnAM trayodaNDAvAcyaH / vikalendriyANAM hi daNDatrayaM na saMbhavati teSAM vAGmanasoryathAyogama bhAvAditi / / sU0 7 // 1 daNDava garhaNIyo bhavatIti gahIM, tatsambandhAt pratyAkhyAnaM ca sUtracatuSTa yenAha ' mUlam - tivihA garihA paNNattA, taM jahA- maNasA vege gariha i, vayasA vege gArahai, kAyasA vege garihai, pAvANaM kammANaM akaraNayAe ||1|| ahavA garihA tivihA paNNattA, taM jahAdohaM pege arddha garies, rahassaM pege arddha garihai, kAyaM pege pADasAharai, pAvANaM kammANaM akaraNayAe |2| tivihe paccakkhANe paNNatte, taM jahA maNasA vege paJcakakhAi, vayasA vege paccakakhAi, kAyasA vege paccakhAi |1| evaM jahA garahA tahA paJcakakhANe vi do AlAvagA bhANiyavvA sU0 8 // hai ye daNDa bhI tIna hote haiM / ye bhI ekendriya aura vikalendriyoM ko choDa kara nairayikase vaimAnika taka ke jIvoM meM tIna hI hote haiN| ekendriyameM eka aura vikalendriyoM meM do daNDa hote haiM, tIna nahIM hote haiM, isaliye yahA~ inakA parihAra kiyA gayA hai || sU07 // daNDa garhaNIya hotA hai so isI abhiprAya se sUtrakAra aba ga aura isake sambandha se pratyAkhyAna kA kathana sUtra catuSTaya se karatA haiM -' tivihA garihA paNNattA ityAdi / sendriya sivAyanA badhA jIvAmAM-nArakathI vaimAnika pantatA jIvAmAM traNe prakAranA daMDanA sadbhAva hAya che. ekendriyAmAM mAtra kAyaiDaneA ane vikale ndriyeAmAM vAgda Da ane kAyada'DanA sadbhAva hoya che. te jIveAmAM traNe daMDane saddabhAva sabhavI zakate nathI, te kAraNe te jIvene upayukta kathana lAgu paDatuM nathI. sU. 7 daMDa gaNIya heAya che. A saMbaMdhane anulakSIne sUtrakAra have goM ane pratyAkhyAnanI prarUpaNA karavA nimitte nIcenAM cAra sUtreA kahe che-- thA 75 zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre chAyA-trividhA gardA prajJaptA, tadyathA-manasA vaiko garhate, vacasA vaiko garhate kAyena vaiko gahate, pApAnAM karmaNAmakaraNatayA // 1 // athavA gardA trividhA prajJaptA, tadyathA-dIrdhAmapyeko'ddhAM garha te, hasvAmapyeko'dAM garhate, kAyamapyekaH pratisaMharati pApAnAM karmaNAmakaraNatayA / 2 / trividhaM pratyAkhyAnaM prajJaptaM, tadyathAmanasA vaikaH pratyAkhyAti, vacasA vaikaH pratyAkhyAti, kAyena vaikaH pratyAkhyAti / evaM yathA gardA tathA pratyAkhyAne'pi dvAvAlA pakau bhaNitavyau // sU0 8 // TIkA-'tivihA garihA' ityAdi, garhAsUtradvayaM sugamam / / navaraM-gaIte-jugupsate daNDaM svakIyaM parakIyamAtmAnaM vA / kathamityAhapApAnAM karmaNAmakaraNatayA hetubhUtayA hiMsAdivarjane netyarthaH, kAyagIM hi pApakarmA'pravRttyaiva bhavatIti bhAvaH 1 / athavA-prakArAntareNapi gardA trividhA bhavati, tathAhi-dIhaMpege' ityAdi, ekaH-kazcit dIrghAmapyaddhAM-dIrgha kAlaM yAvadgarhate / evamekaH kazcid isvaM kAlaM yAvad gaI te / ekaH kazcit kAyamapiTIkArtha-gardA tIna prakArakI kahI gaIhai |jaise koi eka manase gIM karatA hai koI eka vacana se gardA karatA hai / koI eka kAya se gardA karatA hai, gardA kinakI karatA hai ! isake liye kahA gayA hai ki-"pAvANaM kammANa akaraNayAe" kRta pApakoM kI akaraNa rUpase gardA karatA hai arthAt jo pApakarma mere dvArA pahile kiye gaye haiM aba maiM una pApakako nahIM kruuNgaa| isa prakArake unake prati AtmaglAni karatA huA bhaviSya meM unake na karane ke liye apane Apako taiyAra karatA hai yahI gahIM hai, koI mana se hue pApakarmo para 1, koI vacana se hue pApakoM para 2, "tivihA garihA paNNattA "tyAhi TIkArya-garlA traNa prakAranI kahI che--(1) keIka jIva manathI gaha kare che, (2) keIka jIva vacanathI gaha kare che ane (3) keIka jIva kAyAthI nahIM kare che. te jIva zenI gaha kare che? yA prazna utta2 32 me DAmA mAyuM che -" pAvANaM kammANaM akaraNayAe" te 1 ta 5||54bhnii 542613the gaDa 42 che. theTa pitAnA dvArA je pApakarmonuM sevana thaI gayuM che, te pApakarmonuM bhaviSyamAM pite sevana nahIM kare e nizcaya kare che ane thaI gayelAM pApakarmone mATe tene AtmA glAnI anubhave che tathA bhaviSyamAM evuM na karavAne mATe pitAne taiyAra kare che. A pramANe karavuM tenuM nAma ja rahI che. (1) kaI manathI thayelA pApakarmI para ghaNA prakaTa kare che, (2) koI vacanathI thayelAM pApakarmo zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #611 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 3 u0 1 sU08 gA~-pratyAkhyAnasvarUpanirUpaNam 595 svazarIramapi pApAnAM karmaNAmakaraNatayA pApAnivartanArthamityarthaH saMharati niruNaddhi kAyena pApapravRttiM na karotIti bhAvaH / gardA'tIte daNDe bhavati, / bhaviSyati tu pratyAkhyAnamiti pratyAkhyAnaM mUtradvayenAha-'tivihe ' ityAdi sugama, navaram' evaM ' ityAdi, evaM-pUrvoktaprakAreNa yathA ' garihA ' iti garhAyAM tathA pratyA aura koI kAyase hue pApakarmoM para ghRNA prakaTa karatA hai aura Age aba aisA nahIM karUMgA isa prakAra se kahatA hai yahI gahIM hai / "ahavA garihA tivihA paNattA" athavA gardA tIna prakArakI kahI gaI hai jaise koI eka dIrghakAla taka gardA karatA hai 1, koI eka thoDe kAla taka gardA karatA hai 2, aura koI eka pApakarma se apane Apako haTAne ke liye zarIra se pApapravRtti nahIM karatA hai| pratyAkhyAna tIna prakAra kA kahA gayA hai-koI eka manase pratyAkhyAna karatA hai, koI eka vacana se pratyAkhyAna karatA hai, koI eka kAya se pratyAkhyAna karatA hai, isa taraha gardA ke sambandhameM jaise do AlApaka kahe gaye haiM vaise hI ve do AlApaka pratyAkhyAna ke sambandhameM bhI kahanA caahiye| gahIM nAma jugupsA kA hai, apane dvAro kRta pApa ke prati athavA para ke dvArA kRta pApa ke prati yA apanI AtmA ke prati jo jugupsA karatA hai yaha saba gardA meM AtA hai / pApa karmo ko aba maiM nahIM karUMgA, isa pratye ghaNA prakaTa kare che ane (3) keI kAyAthI thayelAM pApakarmo pratye ghaNA prakaTa kare che, ane bhaviSyamAM evuM nahIM karuM tema kahe che, tenuM nAma ja nahIM cha. " ahavA garihA tivihA paNNatA " mathA nA nAya pramAtra prakAra paNa kahyA che-(1) keIka jIva dIrghakALa sudhI gaha kare che, (2) keI jIva alayakALa sudhI gaha kare che ane (3) keI jIva pApakarmathI pitAnI jAtane dUra rAkhavA mATe zarIrathI pApapravRtti karatuM nathI. pratyAkhyAnanA paNa traNa prakAra kahyA che-(1) kaI jIva manathI pratyAkhyAna kare che, (2) koI jIva vacanathI pratyAkhyAna kare che ane (3) koI jIva kAyAthI pratyAkhyAna kare che. gahanA viSayamAM jevA be AlApaka kahevAmAM AvyA che, evAM ja be AlApaka pratyAkhyAnanA viSayamAM paNa samajavA joIe. gaha eTale jugupsA (ghaNA ) pitAna dvArA karAyelAM pApakarmo pratye athavA anya dvArA karAyelA pApakarmo pratye athavA potAnA AtmAnI pratye je jugupsAnI daSTithI jovAmAM Ave che tenuM nAma ja gaha che. pApakarmo zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #612 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 516 sthAnAGgasUtre khyAne'pi pratyAkhyAnamutre'pi dvAvAlApako vAkyaracanArUpo bhaNitavya - vAcyo, vizeSastvayam' garihai ' ityasya sthAne ' paccakkhAi ' iti vaktavyam / pratyAkhyAti pApAnnivarttata ityarthaH / sU0 8 // , pApakarma pratyAkhyAtArazca paropakAriNo bhavantIti vRkSadRSTAntena teSAM puruSANAM prarUpaNAya nava sUtrImAha - mUlap-tao rukkhA paNNattA, taM jahA -- pattAvae puSphovae phlove1| evameva tao purisajAyA paNNattA, taM jahA - pattovagarukkhasamANA pupphovagarukkha samANA phalovagarukkhasamANA 2 / tao purisajAyA paNNattA taM jahA - nAmapurise ThavaNapurise davapurise 3 | tao purisajAyA paNNattA, taM jahA-nANapurise daMsaNapurise caritra 4 / o purisajAya paNNattA, taM jahA --vedapurise prakAra ke nizcaya se jo hiMsAdika kA tyAga kara detA hai vahI kRtadaNDa ke prati jugupsA karanA kahA hai / pApakarma meM kAya se pravRtti nahIM karanA yaha kAya ga hai / isa taraha yaha kAya gardA pApakarma meM apravRtti karane se hI hotI hai / isI prakAra se vacanaga aura manoga ke sambandha meM bhI kathana jAnanA cAhiye / gardA atItadaNDa- pApa meM hotI hai aura pratyAkhyAna Age honevAle daNDa- pApa para hotA hai / gardA ke do AlApakoM ke anusAra pratyAkhyAna ke sambandha meM bhI do AlApaka kahanA cAhiye aisA jo kahA gayA hai so pratyAkhyAna ke AlApaka meM kkhAha " aisI kriyApada kA prayoga " garihai " isa kriyApada ke sthAna meM karanA cAhiye, pApa se apanI AtmA ko haTA lenA isa kA nAma pratyAkhyAna hai || sU08 // 66 pacca " have huM nahIM karUM, A prakAranA nizcayapUrvaka je hiMsAdikanA tyAga karavAmAM Ave che tenuM nAma ja dhRtada' pratye jugupsA karI kahevAya che. pApakarmonuM kAyAthI sevana na karavuM tenuM nAma kAyagaM che, A rIte pApakarmImAM apravRtta rahevAthI ja kAyagoM thAya che. e ja pramANe vacanagA~ ane mane garha viSe paNa kathana samajavuM. atIta daMDa (pApakama ) nI goM karAya che ane viSyamAM thanArA daMDa ( pApakama ) nA pratyAkhyAna thAya che. garhAnA e AlApakA jevAM ja e AlApake pratyAkhyAna viSe paNa kahevAnuM je AgaLa sUcana karavAmAM AvyuM che, te sUcana anusAra AlApaka banAvatI vakhate garihai" A kriyApadane badale paccakkhAi A kriyApadanA prayAga karavA joie. peAtAnA AtmAne pApathI dUra rAkhavA tenuM nAma pratyAkhyAna che. ! sU. 8 zrI sthAnAMga sUtra : 01 - dd Page #613 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 3 u0 1 sU0 9 vRkSadRSTAntena puruSaprarUpaNam ciMdhapurise abhilAvapurise 5 / tivihA purisajAyA paNNattA, taM jahA--uttamapurisA majjhimapurisA jahannapurisA 6 / uttamapurisA tivihA paNNattA, taM jahA--dhammapurisA bhogapurisA kmmpurisaa| dhammapurisA arihaMtA, bhogapurisA cakavaTTI, kammapurisA vAsudevA 7 / majjhimapurisA tivihA paNNattA, taM jahA uggA bhogA raaynnaatt| jahannapurisA tivihA paNNattA, taM jahA--dAsA bhayagA bhAillagA 9 // sU0 9 // chAyA-trayo vRkSAH prajJaptAH tayathA-patropagaH, 1 puSpopagaH 2 phalopagaH, evameva trINi puruSajAtAni prajJaptAni, tadyathA-patropagakSasamAnAH, 2 / puSpopagavRkSa samAnAH phalopagavRkSasamAnAH, trINi puruSajAtAni prajJAptAni tadyathA nAmapuruSaH sthApanApuruSaH, dravyapuruSaH, 3 / trINi puruSajAtAni prajJaptAni, tadyathA-jJAnapuruSaH, darzanapuruSaH, cAritrapuruSaH 4 / trINi puruSajAtAni prajJaptAni, tadyathA-vedapuruSaH, cihnapuruSaH, abhilApapuruSaH 5 / trividhAni puruSajAtAni, prajJaptAni, tadyathA-uttama puruSAH, madhyamapuruSAH, jaghanyapuruSAH 6 / uttamapuruSAstrividhAH prajJaptAH, tadyathAdharmapuruSAH, bhogapuruSAH, karmapuruSAH / dharmapuruSAH arhantaH, bhogapuruSAzcakravartinaH, karmapuruSA vAsudevAH 7 / madhyamapuruSAstrividhAH prajJaptAH, tadyathA ugrAH, bhogAH, raajnyaaH8| jaghanyapuruSAstrividhAH prajJaptAH, tadyathA dAsA, bhRtakAH, bhaagikaaH9||muu09 / TokA-'taorukkhA ' ityAdi / trayo vRkSAH prajJaptAH, te yathApatropagaH, puSpopagaH, phalopagaH / tatra patrANi-upagacchati-prApnotIti patropagaH pApakarma kA pratyAkhyAna karanevAle jIva paropakArI hote haiN| isa bAta kI prarUpaNA aba sUtrakAra vRkSa ke dRSTAntadvArA nau sUtroM se karate haiM-" tao rukkhA paNNattA' ityAdi / TIkArtha-vRkSa tIna prakAra ke kahe gaye haiM-eka patropaga-patrabahula, dUsare puSpopaga-puSpabahula aura tIsare phalopaga-phalabahula, isI taraha puruSa pApakarmanA pratyAkhyAna karanAra jIva paropakArI hoya che. A vAtanI prarUpaNuM sUtrakAra vRkSanA dRSTAMta dvArA nava sUtranI madadathI kare che- " to rukkhA paNNattA" tyAhaTI2-gal t2ri si cha-(1) patra55 (pAnanI vistA sapana) (2) yo55 (pu0pAnI viYat sapanna ) mana (3) 5 // (jAnI zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #614 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ____sthAnAstre prakAra bhI tIna kahe gaye haiM-eka patropaga vRkSasamAna, dUsare puSpopaga vRkSasamAna, tIsare phalopaga vRkSasamAna isa prakAra se bhI puruSa tIna prakAra ke kahe gaye haiM-jaise nAmapuruSa, sthApanA puruSa aura dravyapuruSa / isa prakArase bhI puruSa tIna prakAra ke kahe gaye haiM-jaise jJAnapuruSa, darzanapuruSa aura cAritrapuruSa / isa prakAra se bhI tIna puruSa kahe gaye haiM-jaise-vedapuruSa, cihna puruSa ora abhilApapuruSa / isa prakAra se bhI puruSa tIna prakAra ke kahe gaye haiM, uttamapuruSa, madhyamapuruSa aura jaghanyapuruSa, inameM uttamapuruSa tIna prakAra ke kahe gaye haiM-jaise-dharmapuruSa bhogapuruSa aura karma puruSa / arhanta dharmapuruSa haiM, cakravartI bhoga puruSa haiM / tathA vAsudeva karmapuruSa haiM, madhyamapuruSa bhI tIna prakArake haiN| jaise-ugrapuruSa, bhogapuruSa aura raajnypuruss| ___ jaghanyapuruSa bhI tIna prakAra ke haiM-dAsa, bhRtaka aura bhAgika, vRkSoM ke tIna prakAroM meM jo vRkSapatroM ko prApta kiye hue hote haiM ve patropaga vRkSa haiM arthAt patra jinameM adhika hote haiM aise vRkSapatropaga vRkSa haiN| vipulatAvALAM) e ja pramANe mANasanA paNa traNa prakAra che(1) patra paga vRkSa samAna mANase, (2) pupipaga vRkSa samAna mANasa ane (3) phalepaga vRkSa samAna mANaso. puruSanA nIce pramANe paNa traNa prakAra kahyA che-(1) nAma puruSa, (2) sthApanA puruSa bhane (3) dravya puruSa. puruSanA nIce pramANe paNa traNa prakAra kahyA che-(1) jJAnI puruSa, (2) zana puruSa mana (3) yaritra 525. puruSamA nIya pramANe taY 42 55 4 cha (1) 36 puruSa, (2) thihna puruSa bhane (3) amitA5 puruSa. A pramANe bIjA traNa prakAra paNa kahyA che-(1) uttama puruSa, (2) (2) madhyama puruSa ane (3) jaghanya puruSa temAM uttama puruSanA paNa traNa prakAra cha-(1) yama puruSa, (2) le puruSa bhane (3) 4 puru5. ta dharma puruSa che, cakavartI bhega puruSa che ane vAsudeva karma puruSa che. madhyama purupanA paNa traNa prakAra kahyA che-(1) ugra puruSa, (2) bhega puruSa ane rAjanya puruSa. 15-ya puruSanA 55 tra 12 4aa cha-(1) hAsa, (2) 4 (3) mA4i . vRkSenA traNa prakAranI spaSTatA-je vRkSa adhika patrathI yukta hoya che, te vRkSane patra paga vRkSa kahe che. adhika phUlethI yukta vRkSane pupiopaga vRkSa zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #615 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TokA sthA0 3 u01 sU. 9 vRkSadRSTAntena puruSaprarUpaNam patrabahulaH / evaM puSpopagaH-puppabahulaH 1 phalopagaH-phalabahula:, / dArzantika yojanAmAha-' evAmeva' ityAdi, evameva anenaiva patropagAdivRkSadRSTAntena trINi puruSajAtAni puruSapakArAH puruSavizeSAH prAptAni, tatra-patra puSpaphala bahulA vRkSA arthiSu sAmAnya viziSTa-viziSTataro-pakArakAriNo bhavanti / tathAhi-patrabahulA. vRkSAzchAyAdAnena, puSpabahulAH-surabhigandhadAnena, phalabahulAH-phalapradAnenopakuvanyarthijanAn / evaM lokottarapuruSA api ziSyajanAn patrasthAnIyasUtradAnena, puSpasthAnIyArthadAnena, phalasthAnIyobhayadAnenopakurvantIti / evaM yathAyogamanyavastudAnAdinA'pi lokottarapuruSA upakArakAriNo bhavantIti 2 / atha puruSapraisI prakArase jinameM puSpoM kI bahulatA hotI hai ve puSpopagavRkSa haiN| aura jinameM phala adhika hote haiM ve phalopagavRkSa haiN| ye dRSTAntarUpa meM yahAM prayukta kiye gaye haiM / aba dASrTAnta ko ina ke sAtha ghaTita karatehue sUtrakAra kahate haiM-ki isI taraha se puruSaprakAra-puruSavizeSa bhI tIna hote haiM-eka ve jo ziSyajanoM ko patra sthAnIya sUtradAna se unakA upakAra karate haiN| dUsare vejo puSpasthAnIya arthadAnase unakA upakAra karate haiN| tIsare ve jo phalasthAnIya ubhayadAna se sUtra aura artha donoM ke dAnase unakA upakAra karate haiN| patra puSpa aura phala inase bahula jo vRkSa hote haiM ve adhijanoM ko sAmAnya rUpase viziSTa rUpa se aura viziSTatararUpa se upakArI hote haiM / isI taraha se lokottara puruSa bhI ziSyajanoM ke pUrvoktarUpa se upakArI hote haiM / isa taraha se anya vastu pradAnAdidvArA bhI lokottara puruSa janatA ke upakArI hote haiM aisA jAnanA cAhiye / kahe che ane adhika phaLothI saMpanna vRkSane phale paga vRkSa kahe che. have puru nA je patro paga vRkSa samAna Adi traNa prakAre upara batAvavAmAM AvyA che, tenI spaSTatA karavAmAM Ave che-pitAnA ziSyane patrasthAnIya sUtradAna dvArA je upakRta kare che evA puruSane patrapagavRkSa jevAM kahyA che. pitAnA ziSyane puSpasthAnIya arthadAna dvArA upakRta karanArA puruSone pupiga vRkSa samAna kahyA che. phalasthAnIya ubhayadAnathI-sUtra ane arthanA dAnathI ziSyane upakAra karanAra gurujanene phalepaga vRkSa samAna kahyA che. jema pAna, phUla ane phaLothI saMpanna vRkSe arthijanene sAmAnya rUpe, viziSTa rUpe ane viziSTatara rUpe upakAraka hoya che, e ja pramANe anya vastunA pradAna Adi dvArA kettara puruSe paNa janatAne mATe upakArI thaI 53 cha, sama sabhA. zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #616 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 600 sthAnAGgasUtre " stAvAt puruSavaktavyatAM saptamRdhyA nirUpayati' ta purisajAyA ityAdi, sugamam | navaraM puruSaprarUpaNA kriyate nAmapuruSaH puruSa ' iti nAmamAtram, sthApanA puruSa : - lepyacitrAdiSu puruSAkRtimAtram, puruSajJAnasaMpanno'pyanupayukto dravya puruSaH ' aNuvaogo davvaM ' iti vacanAt / nAmasthApanAdInAM vizeSavivaraNamanuyogadvArasUtrasya matkRtAyAmanuyogacandrikA TIkAyAmavalokanIyam 3 / punaH puruSa traividhyamAha - tatra jJAnarUpabhAvavadhAnaH puruSo jJAnapuruSaH, evaM darzana puruSazcA " aba sUtrakAra punaH saptamutrI dvArA isI puruSa vaktavyatAkA kathana karate haiM - nAmapuruSa ve haiM jo nAmamAtra ke puruSa haiM arthAt kisI bhI vastu kA puruSa aisA jo nAma loka vyavahAra calAne ke liye rakha liyA jAtA hai vaha nAmapuruSa hai isa nAma puruSa meM puruSa ke jaise koI bhI lakSaNa nahIM hote haiM / lepya, citra AdikoM meM jo puruSAkRti kI sthApanA karalI jAtI hai, vaha sthApanApuruSa hai / puruSajJAnasaMpanna huA bhI jIva anupayukta avasthAvAlA hai, to vaha dravyapuruSa hai kyoM ki " aNuvaogo davvaM " aisA siddhAnta vacana hai, nAmasthApanA AdikA vizeSa vivaraNa anuyogadvAra sUtrakI anuyoga candrikA TIkAmeM maiMne likhA hai-ataH jijJAsuoM ko TIkA avazya dekhanI cAhiye / isa prakAra se bhI puruSa tIna hote haiM - jJAnapuruSa Adi yahA~ jJAnapuruSa meM jJAnarUpa bhAvapradhAna puruSa liyA gayA hai| isI prakAra se darzanarUpa bhAvapradhAnapuruSa darzanapuruSa meM aura yaha have sUtrakAra sAta sUtreA dvArA eja puruSa vaktavyanAnuM vizeSa kathana kare che-nAmapuruSa te che ke je nAmamAtranI apekSAe ja puruSa che. eTale ke koI paNa vastunuM puruSa evuM je nAma leAkavyavahAra calAvavAne mATe rAkhavAmAM Ave che, te nAmapuruSa che. A nAmapuruSamAM puruSanAM jevAM keAI lakSaNA hAtAM nathI. lekha citra AdimAM je puruSAkRtinI sthApanA karavAmAM Ave che, tene sthApanA puruSa kahe che. puruSajJAna saMpanna jIvo anupayukta avasthAvALA DhAya che, te tene dravyapuruSa kahe che, upayeAga vagaranAne dravya kahevAya che, 4429] } " aNuvaogo davvaM " mA prahAra siddhAMta athata che, nAma, sthApanA Adi vizeSa vivaraNa anuyAgadvAra sUtranI anuyAgacandrikA TIkAmAM mArA dvArA lakhavAmAM Avela che. te jijJAsu pAThakone te vAMcavA bhalAmaNa che. have jJAnapuruSa Adi traNa prakAranuM spaSTIkaraNa karavAmAM Ave che-- jJAnarUpa bhAvanI pradhAnatAvALA puruSane jJAnapuruSa kahe che, danarUpa bhAvanI pradhAnatAvALA puruSane darzana puruSa kahe che ane cAritrarUpa bhAvanI pradhAnatAvALA puruSane cAritra puruSa kahe che. zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #617 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA03 u0 1 sU09 vRkSadRSTAntena puruSaprarUpaNam 601 ritrapuruSazcApi vAcyaH 4 / punaH puruSatraividhyam , tatra-vedAnubhavanapradhAnaH puruSo vedapuruSaH / sa ca puruSavedAnubhUtikAle strI punapuMsa keSu triSvapi bhavati, "veyapuriso tiliMgo vi purisa veyANubhUikAlammi" iti vacanAt , yathA- strIkAmitArUpapuruSa vedasaMpannAni strI puruSa napuMsakAnIti / idamuktaM bhavati-strIkAmukI strI, strIkAmukaH puruSaH, strI puruSa kAmukaM napuMsakaM ceti / yadvA-strInapuMsakaveSadhArI puruSo vedapuruSaH kathyate, ayaM vedena puruSaH veSeNatu strI, napuMsakaM vApi bhavati 1, cihnaH-puruSacihnaHzmazruromAdibhirUpalakSitaH puruSazcihnapuruSaH, cihnamAtreNa puruSo na tu yathArthatayA, yathA-imazrupabhRticihnayuktaM napuMsakabhiti / yadvA-cihvana-veSeNa puruSacihna cAritrarUpa bhAvapradhAnapuruSa cAritrapuruSameM liyA gayA hai| vedapuruSameM puvedAnubhava pradhAnatAvAlA puruSa gRhIta huA hai / yaha puMvedAnubhavapradhAna puruSa vedAnubhUti kAla me strI, punapusaka tInoM meM bhI hotA hai| kahA bhI hai-"veyapuriso tiliMgovi purimaveyANubhUikAlammi" strI puM napuMsaka strIkAmitArUpapuruSavedasaMpanna hote hai / tAtparya isa kathanakA aisA hai ki puruSa kI cAhanAvAlI strI hotI hai, strIko cAhanAvAlA puruSa hotA hai / aura strIpuruSa donoM kI cAhanAvAlA napuMsaka hotA hai| athavA strI napuMsaka veSadhArI jo puruSa hotA hai vaha vedapuruSa hai / aisA puruSa kevalaveda se puruSa hotAhai veSase to vaha strI yA napuMsaka hotaahai| zmazru, roma-dADho mUcha AdirUpa jo puruSacihna haiM una cihnoMse upalakSita jo puruSahai vaha cihna puruSa hai, yaha cihna puruSa cihna mAtrase puruSa hotAhai yathArtha rUpa meM puruSa nahIM hotaa| vedapuruSamAM puMvedAnubhavanI pradhAnatAvALA puruSa grahaNa karavAmAM Avela che. te pRvedAnubhavapradhAna puruSa, puruSavedAnubhUtikALamAM strI, 5 (puruSa) ane nasa, se traNemA 57 7 za cha. 4dhu 50 macha-" veyapuriso tiliMgo vi purisayANubhUikAlammi ' zrInanasa strI mitA35 puruSave. sapanna hoya che. A kathananuM tAtparya e che ke puruSanI cAhanAvALI strI hoya che, strInI cAhanAvALe puruSa hoya che, ane strI ane puruSa, e bannenI cAha nAvALe napuMsaka hoya che athavA strInapuM saka veSadhArI je puruSa hoya che tene vedapuruSa kahe che, e puruSa kevaLa vedanI apekSAe ja puruSa hoya che, veSanI apekSAe te te strI athavA napuMsaka hoya che atha, roma (dADhI-mUcha) Adi rUpa je puruSacihna che, te cihnothI upalakSita je puruSa che tene cipuruSa kahevAya che, te cihna puruSa te cihnonI apekSAe ja puruSa lAge che, paNa yathArtha rUpe te puruSa hoto zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #618 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 602 sthAnAGgasUtre puruSaH puruSaveSadhArI syAdiriti / puruSavedo vA cihapuruSa iti 2 / abhilaSyate'neneti-abhilApaH-zabdaH, sa eva puMliGga tayA'bhidhAnAt puruSaH-abhilApapuruSaH, zabdamAtreNa puruSa ityarthaH yathA ghaTaH kUToveti / uktazca-" abhilAvo pulligAbhihANamettaM ghaDova0 " iti 3, / punaH puruSatraividhyamAha-uttamapuruSA madhyamapuruSA jaghanyapuruSAH 6 / eteSvapi-uttama puruSAstrividhAH-dharmapuruSAH, bhogapuruSAH, krmpurussaaH| tatra-dharma:-kSAyikacAritrAdiH, tadarjanaparAH puruSAH dharmapuruSAH arhantaH bhogAH manojJazabdAdayaH, tatparAyaNAH puruSAH-bhogapuruSAHjaisA ki zmazru Adi puruSa cihnoM se yukta napuMsaka hotA hai| athavA cihna zabda kA artha veSa hai / isa veSa se jo puruSa hai vaha cihnapuruSa hai / aise cihapuruSa puruSaveSadhArI strI Adi hote haiM athavA puruSavevAlA cihnapuruSa hai 2 jo pulliGga zabdavAlA hotA hai vaha abhilApa puruSa hai arthAt pulliGga zabda dvArA jisakA abhidhAna-kathana hotA hai vaha abhilApapuruSa hai jaise " ghaTaH kUTaH" Adi, kahA bhI hai-" abhilAvo puMlligAbhihANamettaM ghaDova0 " iti 5 / ____ isa prakAra se bhI puruSaprakAra tIna hote haiM-jaise uttamapuruSa Adi inameM bhI uttamapuruSa trividha hote haiM jaise dharmapuruSa Adi kSAyikacAritra Adi kA nAma dharma hai isa dharma ke upArjana karane meM tatpara jo puruSa haiM ve dharmapuruSa haiM aise dharmapuruSa arhanta haiM manojJazabdAdirUpa bhoga haiM ina bhogoM kI pradhAnatAvAle jo puruSa haiM ve bhogapuruSa haiM, aise bhogapuruSa cakravartI nathI. jemake smazu Adi puruSacihnothI napuMsaka paNa yukta hoya che. athavA cihna zabdano artha veSa paNa thAya che. te veSanI apekSAe je puruSa hoya che tene paNa cihmapuruSa kahe che. evAM cihna puruSamAM puruSaveSadhArI strI Adine gaNAvI zakAya che. athavA puruSavedavALAne cihmapuruSa kahe che. je pulliMga tarIkhe gaNI zakAya evuM hoya tene abhilApapuruSa kahe che. eTale ke pulliMga (nara jAtinA zabda dvArA jenuM kathana thAya che tenuM nAma amilApapuruSa che. jema hai " ghaTaH kUTaH " 5kore. 4yuM para che ? " abhilAvo puMlliMgAbhihANamettaM ghaDotra0 " tyAha-52panA nAye pramANe tra 542 53 cha-uttama puruSa mA. uttama puruSanA traNa prakAra paDe che-jemake dharma puruSa Adi. kSAyika cAritra AdinuM nAma dharma che. te dharmanuM nAma upArjana karavAne tatpara hoya evA puruSone dhamapuruSe kahe che. evAM dharmapuruSe ahaMte che. manojJa zabdAdi rUpa bhaMga che. te bhegonI pradhAnatAvALA je puruSa hoya che temane bhagapuruSe kahe che. zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #619 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TokA sthA03 u01 sU0 9 vRkSadRSTAntena puruSaprarUpaNam 603 cakravartinaH / karmANi-kaNTakoddhArarUpANi tatparAyaNAH puruSAH karmapuruSA:-vAsu. devA 7 / iti / madhyamapuruSA api-ugrabhogarAjanyabhedAt trividhAH / tatra-ugrAH bhagavata RSabhadevasvAmino rAjyakAle ye ArakSakA Asan te / bhogAH kulgurvH| rAjanyAH-rAjamitrANi 8 / jaghanyapuruSANAM traividhyamAha-'dAsA' ityAdi, dAsAH-dAsIputrAdayaH / bhRtakAH-vetanena karma karAH / 'bhAillaga' ti bhAgikAH bhAgo vidyate kRSyAdau yeSAM te bhAginaH, taeva bhAgikAH zuddhacAturthikAdi bhAgavanta ityarthaH // sU0 9 // uktaM manuSyapuruSANAM traividhyaM sAmprataM sAmAnyatastirazvAM jalacarasthalacarakhacaravizeSANAM gaividhyaM dvAdazasUtryA, tiryagAditrIpuMnapuMsakAnAM ca dazamatryA, evaM dvAviMzatisUtryAtadAha___ mUlam-tivihA macchA paNNattA, taM jahA-aMDayA poyayA saMmucchiyA 1 / aMDayA macchA tivihA paNNattA, taM jahA-itthI purisA napuMsagA 2 / poyayA macchA tivihA paNNattA, taM jahA-- itthI purisA napuMsagA3 / tivihA pakkhI paNNattA, taM jahA.. hote haiM / kaNTakoddhArarUpa karma meM parAyaNa jo puruSa hote haiM ve karmapuruSa haiM, aise karmapuruSa vAsudeva hote haiM, madhyamapuruSa ke bhedoM meM jo ugra puruSa kahe gaye haiM ve bhagavAn RSabhadevasvAmI ke rAjyakAlameM jo ArakSaka ( rakSA karanevAle ) the ve haiM / kulaguru bhoga puruSa haiM, rAjamitra puruSa haiM / jaghanya puruSoM kI vividhatA meM dAsI putrAdirUpa dAsa, vetana se kAma karanevAle bhRtaka, aura khetI kisAnI Adi meM jinakA bhAga hotA hai ve bhAgika puruSa haiM // suu09|| evAM bhegapuruSe cakravartIe hoya che. kaMTaka dvAra (zatrurUpI kAMTAne kahADanAra) rUpa karmamAM parAyaNa je puruSa hoya che temane karmapuruSe kahe che. evAM karmapuruSa vAsudeva hoya che. madhyama puruSone eka bheda je ugra puruSa kahevAmAM AvyA che tenA dAnta rUpe RSabhadeva svAmInA rAjakALamAM je ArakSaka (rakSA karanArA) hatA, temane gaNAvI zakAya che. kulagurune bhegapuruSa, rAjamitrane rAjanya puruSa kahe che. bhUtaka ane bhAgika A traNa prakAranA jaghanya puruSa hoya che. dAsIputrane dAsa kahe che, vetana laIne kAma karanArane bhUtaka kahe che ane khetI vADI AdimAM jemane bhAga hoya che temane bhAgika puruSe kahe che.sUla zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #620 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 604 sthAnAGgasUtre aMDayA poyayA saMmucchimA 4 / aMDayA pakkhI tivihA paNNattA, taM jahA-itthI purisA napuMsagA 5 / poyayA pakkhI tivihA paNNattA, taMjahA--itthI purisA napuMsagA 6 / evameteNaM abhilAveNaM uraparisappAvi bhANiyabA 9, bhuyaparisappA vi bhANiyavvA 12 // evaM ceva tivihA tirikkhajoNiyA paNNatA, taM jahA--itthI purisA napuMsagA 1 / tivihA itthIo paNNattAo, taM jahAtirikkhajoNatyIo, maNussitthIo, devitthIo 2 / tirikkhajoNitthIo tivihAo paNNatAo, taM jahAjalacarIo thalacarIo, khahacarIo 3 |mnnussitthiio tivihAo paNNattAo, taM jahA-kammamUmiyAo, akammamRmiyAo, aNtrdoviyaao4| tivihA purisA paNNatA, taM jahA-tirikkhajoNiyapurisA, maNussapurisA, devapurisAe / tirikkhajoNiyapurisAtivihA paNNattA, taM jahA-jaladharA, thalayarA, khahayarA 6 / maNussapurisA tivihA paNNatA, taM jahA-kammabhUmiyA, akammabhUmiyA, aMtaradIvayA7 / tivihA napuMsagA paNNattA, taM jahANeraiyanapuMsagA, tirikkhajoNiyanapuMsagA, mnnussnpuNsgaa8| tirikkha joNiyanapuMsagA tivihA paNNattA, taM jahA-jalayarA, thalayarA, khahayarA 9 / maNussanapuMsagA tivihA paNNattA, taM jahA-kammabhUmiyA akammabhUmiyA aMtaradIvayA 10 // sU010 // isa taraha se manuSya puruSoM kI vividhatA kahI aba sAmAnyataH tiryaJcoM kI jalacara, thalacara aura khecara vizeSoM kI vividhatA sUtrakAra A rIte manuSya puruSanI vividhatAnuM pratipAdana karIne have sUtrakAra tiyAnI-jaLacara, sthaLacara ane khecaranI-trividhatAnuM bAra sUtro dvArA zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #621 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TokA sthA03 u0| su10 chAyA-trividhA matsyAH prajJaptAH, tadyathA-aNDajAH, potajAH, sNmuucchimaaH1| aNDajA matsyAstrividhAH prajJaptAH, tadyathA-striyaH puruSA napuMsakAH 2 / potajA matsyAstrividhAH prajJaptAH, tadyathA-striyaH puruSA napuMsakAH 3 / trividhAH pakSiNaH prajJaptAH, tadyathA-aNDa nAH potanAH saMmUcchimAH 4 / aNDajAH pakSiNa svividhAH prajJaptAH, tadyathA-striyaH puruSA napuMsakAH 5 / pota nAH pakSigastrividhAH prajJaptAH, tadyathA-striyaH puruSA napuMsakAni 6 / evametenAmilApena uraHparisaryA api bhaNitavyAH 9, bhunaparisA api bhaNitavyAH 12 // evameva trividhAstiryagyonikAH prajJaptAH tadyathA-striyaH puruSA napuMsakAni 1 / trividhAH striyaH prajJaptAH, tadyathA-tiryagyonikastriyaH, manuSyastriyaH, devastriyaH2 / tiryagyonikastriyastrividhAH prajJaptAH, tadyathA-jalacaryaH, sthalacaryaH, khacaryaH 3 / manuSyastriyastrividhAH prajJaptAH, tadyathA-karma bhUmijAH, akarma bhUmijAH, antaradvIpajAH 4 / trividhAH puruSAH prajJaptAH, tadyathA-tiryagyonikapuruSAH, manuSyapuruSAH, devapuruSAH 5 / tiryagyonikapuruSAstrividhAH prajJaptAH, tadyathA-jalacarAH, sthalacarAH, khacarAH 6 / manuSyapuruSAstrividhAH prajJaptAH, tadyathA--karmabhUmijAH akarmabhUmijAH, antaradvIpajAH 7 // trividhAH napuMsakAH prajJaptAH, tadyathA-nairayikanapuMsakAH, tiryagyonikanapuMsakAH, manuSyanapuMsakAH 8 tiryagyonikanapuMsakAstrividhAH prajJaptAH, tadyathA-jalacarA, sthala varAH, khacarAH 9 / manuSyanapuMsakAsvividhAH prajJaptAH, tadyathA-karmabhUmijAH, akarmabhUmijAH, antaradvIpanAH 10 / / mU0 10 // TIkA-'tivihA macchA' ityAdi dvAdazasUtrI sugamA / navara-aNDe-pakSyAdi prAdurbhAvakakoSe jAyante-utpadhante ityaNDajAH / potA eva jAtA na jarAyavAdinA veSTitAH pUrNAvayavA yoninirgatamAtrA evaM dvAdazasUtra dvArA aura tiryagAdi strInapusakoM kI vividhatA dazasUtra dvArA kahate haiM-'tivihA macchA paNNattA' ityAdi / TIkArtha-jalacara jIvarUpa jo matsya haiM ve tIna prakArake kahe gaye haiM-jaise aNDaja, potaja aura saMmUcchima 1, aNDaja matsya-strI, puruSa aura napuMsaka ke bheda se tIna prakArake kahe gaye haiN| khecara pakSI bhI tIna kathana kare che ane tiryagAdi strI, punapuMsakenI vividhatAnuM daza sUtro dvArA 4thana 42 cha-" tivihA macchA paNNattA" tyaahTIkArya-jaLacara jIvarUpa je masyA che tenI nIce pramANe traNa prakAra kahyA che. (1) 504, (2) pAta bhane (3) sabhUmi , bha31 matsya 55y zrI, puruSa ane napuMsaka evAM traNa bheda kahyAM che. khecara pakSInA paNa nIce pramANe zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #622 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 606 sthAnAGgasUtre prakAra ke kahe gaye haiM-jaise-aNDaja, potaja aura saMmUcchima, inameM jo aNDaja pakSI haiM ve strI puruSa aura napuMsaka ke bheda se tIna prakArake kahe gaye haiM -potaja pakSI bhI tIna prakArake kahe gaye haiM --strI, puruSa aura napuMsaka isa tarahake isa abhilApadvArA uraH parisarpa aura bhuja parisarpake viSayameM bhI kathana karanA cAhiye / isI taraha se trividha tiryagyonika kahe gaye haiM-jaise-strI, purupa aura napuMsaka inameM striyAM tIna prakAra kI kahI gaI haiN| jaise tiryagyonika striyAM, manuSyastriyAM aura devastriyAM tirya gyonikastriyAM bhI tIna prakArakI kahI gaI haiM-jalacarI, sthalacarI aura khecarI manuSyastriyAM-karmabhUmijA, akarmabhUmijA aura antaradvIpajA ke bheda se tIna prakArakI hotI haiM, tiryagyonika puruSa, manuSya puruSa aura devapuruSa ke bheda se puruSa tIna taraha ke hote haiM / tiryagyonikapuruSa bhI tIna prakAra ke hote haiM / jaise jalacara, sthalacara aura khecara, manuSya puruSa karmabhUmija, akarmabhUmija antaradvIpaja aise tIna bhedavAle haiN| napuMsaka bhI tIna prakAra ke hote haiM-nairayika napuMsaka, tiryag napuMsaka aura manuSyana puMsaka, tiryagyoni napuMsaka bhI tIna prakAra haiM / jalacara, tra 2 4aa che-(1) 4, pAta bhane (3) sa bhUmi . tamAthI 2 aMDaja pakSI che tenA nara, nArI (mAdA) ane napuMsaka evA traNa bheda kahyA che. pitaja pakSInA paNa nara, mAdA, ane napuMsaka evA traNa prakAra che. A rIte ja-A prakAranA abhilApa dvArA ura parisarSa ane bhuja parisarSanA bhedanuM kathana paNa samajavuM joIe. e ja pramANe tiyAnikanA paNa traNa .2 4aa che-(1) strI, (2) puruSa mane (3) nasa6. tiya-yoni khAnA nIce pramANe traNa prakAra che-(1) tirthagenika strIo, (2) manuSyanika strIo ane (3) devastrIo (devIo) tiya genika strIonA traNa prakAra cha-(1) sayarI, (2) 25sayarI bhane (3) meyarI, manuSya shriiyon| patra 52 che. (1) 4 bhUmion (2) mama mUbhita (3) mantaPalun. purussn| pAna traya 2 saya cha-(1) ti yAni puruSa, (2) manuzya puruSa mane (3) vadhu25, tiya-yoni puruSanA 5Y AL pramANe trale -(1) saya2, (2) 25sa22 mana (3) meya2. manuSya puruSanA 57 ra 2 4aa cha-(1) . bhUmija, (2) akarmabhUmi ane (3) antaradvIpaja napuMsakanA paNa traNa traNa prakAra cha-(1) nayu naa2|, (2)nasa tiya ! mana (3) napusa manuSyo n:saka tiryaMcanA paNa nIce pramANe traNa bheda che-(1) jaLacara, (2) sthaLacara ane zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #623 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * - sudhA TIkA sthA03301 sU010 tirazcAM - jalacarasthalacarakhacarama rUpaNam Sou parispandAdi sAmarthyo petAH potajAH / yadvA-poto vastra tena tatsaMmArjitA lakSyante / tathA ca- potA iva vastrasaMmArjitA iva garbhaveSTanacarmAnAvRtatvAt jAyante utpa dhante iti, tathA potAt garbhaveSTanacarma rahinagarbhAt jAyanta iti vA potajAH / sthalacara aura khecara, manuSya napuMsaka bhI tIna ke haiM - karmabhUmija, akarma bhUmija aura antaradIpaja / pakSI Adi jisameM se prAdurbhUta hokara bAhara nikalate haiN| aise koSa kA nAma aNDa hai, isa aNDa se jinakI utpatti hotI hai ve aNDaja haiM, garbha janma kA yaha eka bheda hai / arthAt saMmUcchima janma garbhajanma aura upapAda janma isa taraha se janma ke tIna bheda hote haiM, inameM potajanmavAloM ke aNDe se jo paidA hote haiM unakA aura jo jarAyu se paidA hote haiM unakA garbhajanma hotA hai, ataH aNDe se paidA honevAle jitane jIva haiM ve saba garbha janmavAle hote haiN| isI taraha jo jarAyu Adi se veSTita nahIM hote haiM kintu mAtAke udara se bAhara nikalate hI parispandAdi ( halana calanakriyA ) sahita hote haiM ve potaja haiM athavA pota nAma vastra kA hai / utpanna hote hI jo aise jJAta hoveM ki mAnoM ye vastra se hI puche hue utpanna hue haiM / ataH ye pota janmavAle garbhaveSTanadharma se anAvRta rahane ke kAraNa vastrase saMmArjita hue (3) pheyara. manuSya naghusanA patra prahAra che ( 1 ) - lUmina, (2) arbha bhUmija, ane (3) antaradvIpaja. pakSI Adi jemAM pedA thaIne bahAra nIkaLe che, evAM keSane aDa (iMDu) kahe che. iMDAmAMthI je jIvanI utpatti thAya che, te lavane use che. gajanmanA te eka bheda che. eTale ke samUrcchama janma, gabha janma ane upapAda janma, A rIte paNa janmanA trajhu prakAra paDe che. peAtajanma vALAnA IMDAMmAMthI pedA thanAra jIve ane jarAyumAMthI pedA thanAra jIve gabha janmavALA hoya che. te kAraNe iMDAmAMthI pedA thanArA je je jIvA hAya che, te badhAM garbhajanmavALA ja hAya che. eja pramANe je jIvA jarAyu AdithI veSTita ( vIMTaLAyelA ) hAtA nathI pazu mAtAnA garbhamAMthI bahAra nIkaLatAnI sAthe ja parispannAdi (halanacalana Adi) kriyAthI yukta hAya che, te jIvAne peAta ja kahe che. athavA-pAta eTale vastra janmatAnI sAthe ja je jIvA vastrathI lUchayA hAya evA nirmALa lAge che te jIvAne pAtaja kahe che. peAta janmavALAM jIve galaveTTana ca`thI anAvRta rahevAne kAraNe vastrathI samArjita zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #624 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 608 ___ sthAnAGgasatre saMmUcchimAH-sampUchenaM saMmUrcha:-garbhAdhAnamantareNaiva svayaM samutpattistena, yadvAsamantato dehasya mUrchanam-avayava saMyogastena nirvRttAH saMmRcchimAH-agarbhanAH mAtA pitRsaMyogaM vinaiva svayaM samutpannA ityarthaH / saMmUcchimAnAM snyAdibhedo nAsti, napuMsakatvAttepAmiti na sUtre drshitH| aNDajAH pakSiNaH-haMsAdayaH potajAH kuarazallaka-zaza-nakula mUpika-carma caTakA-balgulI prabhRtayaH, saMmUcchimAH khajanakAdayaH eSAmudbhijjatve'pi saMmUchimatvavyapadezo bhavati, udbhijjAdInAM samUcchimavizeSatvA diti 6 / ' evaM ' ityAdi, evaM-pakSivat etena pakSisUtroktenAbhilApena 'tivihA kI taraha garbha se utpanna hote haiM / athavA garbha se ye utpanna hote haiM vaha garbhI,garbhaveSTana carmase rahita hotAhai isa liye bhI ye potaja kahe jAte haiN| garbhAdhAnake vinAhI jina ko svayaM utpatti ho jAtIhai ve jIva sNmuucchimhaiN| athavA saba tarapha se jo dehakA mUrchana hai-avayava saMyogahai isa avayava saMyoga se jo nirvRtta hote haiM ve saMmUcchima haiM / ye agarbhaja hote haiN| mAtA pitA ke saMyoga ke vinA hI ye svayaM utpanna hote haiM / ina saMmU. cchima jIvoM meM strI AdikA bheda nahIM hai kyoM ki ye napuMsaka hI hote haiM / isa liye sUtra meM ise nahIM dikhalAyA gayA hai, aNDe se utpanna pakSI-haMsAdika haiM, potaja-kuMjara (hAthI), zallaka, zaza, nakula, mUSaka aura camagAdaDa Adi haiM aura saMmUcchima khajanaka Adi haiM / inameM udbhijatA hone para bhI samUcchimatva vyapadeza hotA hai| kyoM ki udbhidaja samUchima vizeSa hote haiM / isa pakSI sUtrokta abhilApa se aisA thayA hoya evI rIte garbhamAMthI bahAra Ave che. athavA je garbhamAM teo utpanna thAya che te garbha, garbhaveSTanacarmathI rahita hoya che, tethI paNa temane pitaja kahe che. garbhAdhAna vinA ja jIvonI ApoApa utpatti thaI jAya che te jIvene saMmUcchima kahe che. athavA badhI prakAranA avayava saMgathI je nivRtta hoya che, evAM jIvane saMmU7ima kahe che. te jIva agarbha ja hoya che-mAtApitAne saMyoga sivAya ja teo svaya utpanna thaI jAya che. te saMmUchima chamAM nara ane nArI jAtinA bheda hotA nathI, kAraNa ke te jIvo napuMsaka ja hoya che, te kAraNe sUtramAM saMmUchima jInA traNa bheda batAvavAmAM AvyA nathI haMsa vagere pakSI iMDAmAMthI utpanna thatA hoya che, tethI temane aMDAja kahe che hAthI sasalAM, neLiyAM, uMdara, cAmAcIDiyAM Adi jIvane pita ja kahe che khaMjanaka Adi cha saMmUrijhama janmavALA gaNAya che temanAmAM ud bhajatA hovA chatAM paNa saMmUcchimatuM be deza ( vyavahAro thAya che. kAraNa ke ubhida ja saMmUchimavizeSa hoya che. A pakSi zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #625 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA03 u0 1 sU0 10 tirazcAM jalacarasthala carakhacaraprarUpaNam 609 uraparisappA paNNattA' ityAdirUpeNa uraH parisarpAH bhujaparisarpAzca bhaNitavyAHvAcyAH / urasA - vakSasA parisarpanti calantIti - uraH parisarpAH sarpAdayaH 9 / bhujAbhyAM=bAhubhyAM parisarpantIti bhujaparisarpAH - godhA nakulAdayaH 22 / atha-strI puruSanapuMsakAnAM traividhyamAha - ' evaM ceva ' ityAdi - dazasUtrI sugamA, navaram - methA pakSiNastathaiva tiryagyonikA trividhAH prajJaptAH, tadyathA striyaH puruSA napuMsakA iti / kRSyAdi karmapradhAnA bhUmiH karmabhUmiH - bharatAdikA paJcadazavidhA, tatrajAtAH karmabhUminAH / evam - akarma bhUmiH - bhogabhUmiH devakurvAdikA triMzadvidhA, bhI jAna lenA cAhiye ki uraH parisarpa - sarpAdika vageraha aura bhujaparisarpa - jo donoM bhujAoM se calate haiM aise godhAnakula Adi ye saba bhI strI. puruSa aura napuMsaka ke bheda se tIna bhedavAle hote haiM / uraH parisarpa meM jo chAtIke balase calate haiM ve liye gaye haiM- jaise sarpa Adi, kRpyAdi praghAnabhUmi kA nAma karmabhUmi hai| ye karmabhUmiyAM bharata Adike bheda se pAMca bharata pAMca eravata aura pAMca mahAvideha, isa taraha se 15 hotI haiN| ina karmabhUmiyoM meM jo utpanna hote haiM ve karmabhUmija haiN| akarmabhUmi- bhogabhUmi meM jo utpanna hote haiM ve akarmabhUmija haiM / aDhAI dvIpameM bhogabhUmiyoM kI saMkhyA tIsa 30 hai / haimavata, harivarSa, rampakavarSa, devakuru, uttarakuru aura hairaNyavata ye 6 jambUdvIpa meM bhogabhUmiyAM haiM dhAtakI khaNDa meM ye bAraha haiM aura puSkarArdha meM bhI isI nAma kI haiM / isa prakAra se ye kula bhogabhUmiyAM tIsa 30 ho jAtI haiM sUtrokta abhilApa dvArA e paNa samajavuM joie ke vagere ) ane bhujaparisapa ( banne bhujAenA baLathI vagere ) nA pazu nara, nArI ane napuMsaka evAM traNa jAtibheda hoya che. chAtInA khaLathI cAlanArA sarpa Adi jIvAnA ura:parisapanA vibhAgamAM samAveza thAya che. kRSNa kripradhAna bhUminuM nAma kabhUmi che. pAMca bharata, pAMca eMvata ane pAMca mahAvideha, e rIte kula 15 karmabhUmie che. te kabhUmimAM je jIveA utpanna thAya che temane kabhUmi ja kahe che. aka bhUmiemAM ( bhega bhUmiemAM ) utpanna thatAM jIvAne akamabhUmi ja kahe che. aDhI dvIpamAM kula 3 logalUmiyo che Daibhavata, harivarSa, rabhyavarSa' devakuru, uttarakuru ane haiMraNyavata, A 6 jakhUdvIpamAM AvelI bhegabhUmie che. dhAtakIkhaDamAM 12 ane puSkarAmAM pazu eja nAmanI 12 bhegabhUmie che. A rIte kula 30 bhAgabhUmie ( akama bhUmie ) che. samudranI madhyamAM je dvIpA sa 77 ura:parisa ( sa cAlanArA neALiyA zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #626 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 610 sthAnAGgasUtre tatra jAtA akarmabhUmijAH / antare-madhye samudrasya dvIpA ye te antaradvIpAH, teSu jAtA antaradvIpajAH / / sU0 10 // tryAdipariNatizca jIvAnAM lezyAtrazato bhavatIti lezyAH prarUpayan daNDakeSu tA Aha mUlam -- neraiyANaM tao lessAo paNNattAo, taM jahAkaNhalessA, nIlalessA, kAulessA 1 / asurakumArANaM tao lessAo kiliTTAo paNNattAo, taM jahA - kaNhalessA, nIlalessA, kAulessA 2 / evaM jAva thaNiyakumArANaM 11 / evaM puDhavikAiyANaM 12 / Au-vaNassaikAiyANavi 13-14, teukAiyANaM 15, vAukAiyANaM 16, beiMdiyANaM 17, teMdiyA 18, caudiyANavi tao lessAo jahA neraiyANaM 99 / paMciMdi - yatirikkhajoNiyANaM tao lessAo saMkiliTTAo paNNattAo, taM jahA - kaNhalessA, nIlalessA, kAulessAo20 / paMciMdiyatirikkhajoNiyANaM tao lessAo asaMkiliTTAo paNNattAo, taM jahA- teulessA, pamhalessA, sukkalessA21 / evaM manussANavi 23 / vANamaMtarANaM jahA asurakumArANaM 24 | vemANiyANaM tao lessAo paNNattAo taM jahA-teulessA pahalessA, sukkalessA 25 // suu.11|| samudra ke madhya meM jo dvIpa haiM ve antaradvIpa haiM / ina antaradvIpoM meM jo utpanna hote haiM ve antaradvIpaja haiN| ye antaradvIpa kevala lavaNasamudra meM hI haiM inakI saMkhyA chappana hai | sU010 // che temane antaradvIpA kahe che. te antaradvIpAmAM je jIveA utpanna thAya che, temane antaradvIpa ja kahe che. lavaNu samudramAM ja evAM antaradvIpeA AvelA che ane temanI saMkhyA pa6 nI che. 5 sU.10 // zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #627 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA03u01 sU0 11 nairayikAdInAM lezyAnirUpaNam 611 chAyA-nairayikANAM tisro lezyAH prajJaptAH, tadyathA-kRSNalezyA, nIlalezyA, kApotalezyA 1 / asurakumAraNAM tisro lezyAH saMkliSTAH prajJaptAH, tadyathA-kRSNalezyA, nIlalezyA, kApota lezyA 2 / evaM yAvat stanitakumArANAm 11 / evaM pRthivIkAyikAnAm 12, ab-vanaspatikAyikAnAmapi 13-14 / tejaskAyikAnAM 15, vAyukAyikAnAM 16, dvIndriyANAM 17, trIndriyANAM 18, caturindriyANAmapi tisro lezyA yathA nairayikANAm 19 / paJcendriyatiyagyonikAnAM tisrolezyAH saMkliSTAH prajJaptAH, tadyathA-kRSNalezyA, nIlalezyA, kApotalezyA 20 / paJcendritiryagyonikAnAM tisro lezyA asaMkliSTAH prajJaptAH tadyathA-tejolezyAH, padmalezyAH, zuklalezyAH 21 / evaM manuSyANAmapi 23 / vAnavyantarANAM yathA asurakumArANAM24 / vaimAnikAnAM tisro lezyAH pajJaptAH, tadyathA-tejolezyA, padmalezyA, zuklalezyA 25 // sU0 11 / / jIvoM ko strI Adike viSaya meM pariNati ( Asakti) lezyA ke vaza se hotI hai isaliye lezyAkI prarUpaNA karate hue sUtrakAra daNDa koM meM unakA kathana karate haiM- neraiyANaM tao lessAo paNNattAo' i0 sUtrArtha-nairayikoM ke tIna lezyAe~ kahI gaI haiM jo isa prakAra se haiMkRSNalezyA, nIlalezyA aura kApotalezyA / asurakumAroM ke bhI ve hI tIna lezyAe~ saMkliSTarUpameM kahI gaI haiM isI taraha kA kathana yAvat stanitakumAroM taka jAnanA cAhiye, pRthivIkAyikoM ke akAyikoM ke aura vanaspatikAyikoM ke tathA tejaskAyikoM ke, vAyukAyikoM ke, dvI. ndriyoM ke, teindriyoM ke evaM cauindriyoM ke bhI nairayikoM kI taraha se hI tInoM kRSNAdi lezyAe~ jAnanI cAhiye, tathA jo paJcendriya tiryaJca haiM unako saMkliSTa rUpameM ye kRSNAdi tIna lezyAe~ aura asaMkliSTa rUpameM chamAM strI AdinA viSayamAM je pariNati ( Asakti ) hoya che, te lezyAne lIdhe hoya che. tethI have sUtrakAra 24 daMDakanA jImAM lezyAonI 535 / / 42 cha-" neraiyANaM tao lessAo paNNattAo tyaahsUtrArtha-nArakamAM kRSNalezyA, nIlezyA ane kApatalezyA, AtraNa lezyAone sadUbhAva hoya che. asukumAromAM paNa eja traNa lezyAone saMkilaSTa rUpe sadbhAva karyo che. A prakAranuM kathana svanitakumAra paryantanA bhavanapati deva viSe paNa samajavuM. pRthvIkAyika, aprakAyika, vanaspatikAyika, tejaskAyika, vAyukAyika, dvidri, trIndri ane caturindrimAM paNa nArakanI jema kRSNa, nIla ane kApita lephsAne sadbhAva hoya che. paMcendriya tiryomAM kaNAda zyAone saMkilarUpe sadubhAva samajo ane tejalezyA, padmazyA ane zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #628 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre TokA-' neraiyANaM' ityAdi daNDakasUtrANi sugamAni / vizeSamAhanairayikANAM kRSNanIlakApotalezyAH saMkliSTAdi vizeSaNarahitA uktAH, teSvetAsAmeva tisRNAM sadbhAvAditi ? / asurakumAreSu saMkliSTatejolezyA sahitAzcatasrolezyA bhavantItyatra tristhAnakAvatArAta saMkliSTA iti vizeSaNaM proktam 2 / evaM stanitakumAraparyantaM vijJeyam 11 / ' evaM ' iti-anenaiva prakAreNa asurakumAravadevetejolezyA, pAlezyA, aura zuklaleithA ye tIna lezyAe~ kahI gaI jAnanI cAhiye / isI taraha kA kathana lezyAoM ke saMmbandha meM manuSyoM ke bhI jAnanA cAhiye, vAnavyantaroM ke lezyAoM kA kathana asturakumAroMke kahI gaI lezyAoM ke kathanake jaisA jAnanA cAhiye, vaimAnikoM meM ye tIna lezyAe~ hotiihaiN| jaise-tejolezyA padmalezyA aura shuklleshyaa| TIkArya-nairayikoMmeM jo kRSNa, nIla aura kApota ye tIna lezyAe~ saMkliSTa vizeSaNa se rahita kahI gaI haiM so usakA kAraNa aisA hai ki vahAM para se hI tInoM lezyAe~ hotI haiM aura dUsarI nhiiN| tathA asurakumAroM meM asaMkliSTa tejolezyAsahita cAra lezyAe~ hotI hai, parantu yahAM tristhA naka ke prakaraNa hone se unameM kRSNAdi tIna lezyAe~ saMkliSTa rUpa meM hotI haiM isIliye " asaMkliSTa" aisA vizeSaNa diyA hai isI taraha kA kathana stanitakumAra taka ke bhavanapatiyoM meM inhIM lezyAoM ke hone zukla lephsAne asaMkilaSTa rUpe saddabhAva samajo. manuSyanI vezyAo viSenuM kathana paMcadriya tiryacenI lezyAonA kathana pramANe samajavuM. vAnakhtaranI vezyAonuM kathana asurakumAronI lezyAonA uparyukta kathana pramANe samajavuM. vaimAnikamAM nIce pramANe traNa lephyueno sadUbhAva hoya che-tejezyA, palezyA ane zukalalezyA. TIkAI-nArakamAM je kRSNa, nala ane kApata, e traNa lezyAone saddabhAva saMkilaSTa vizeSaNathI rahita batAvavAmAM Avyo che eTale ke te traNa lezyAeno asaMkilaSTa rUpe sadUbhAva hoya che-tenuM kAraNa e che ke temAM e traNa lezyAo ja hoya che, bAkInI eke lehyA hotI nathI. asurakumAromAM asaMkila telesthA sahita cAra lezyAo heya che, paraMtu ahIM visthA nakane adhikAra cAlato hovAthI temanAmAM kRSNAdi traNa leyAone sadUbhAva saMkilaSTa rUpe samajavAnuM che ane tejalezyAne sadbhAva asaMkilaSTa rUpe samajavAne che. A prakAranuM kathana svanitakumAra paryantanA deva viSe paNa zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #629 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - sughA TIkA sthA03 u01 suu| 11 nairayikAdInAM lezyAnirUpaNam 613 tyarthaH pRthivyav vanaspatiSu 'saMkliSTAH' iti savizeSaNAstisro lezyAH proktAH, tevu devotpattisambhavAdaparyAptAvasthAyAM caturthI asaMkliSTa tejolezyAyA api sadbhAvAt / 14 / tejovAyudvitricaturindriyeSu nairapikavanirvizeSaNAstisro lezyA uktAH, teSu devotpAdasyAsadbhAvAt 19 / paJcendriyatirazvAM manuSyANAM ca saMkliSTA. saMkliSTarUpAH SaDapilezyA bhavantIti savizeSaNA catuHsUtro 23 / vyantarANAmasurakumAravatsaMkliSTAstisro lezyAH vAcyAH 24 / vaimAnikeSu nirvizeSaNAstisro'sakliSTA lezyAH santi, tatra tAsAmeva sadbhAvAt , vizeSaNaM tu vyavacchedhasadbhAva evaM ke saMbaMdha meM bhI jAnanA cAhiye / jisa prakArase saMkliSTarUpameM kRSNAdi lezyAe~ asurakumAroM ko kahI gaI haiM usI prakAra se ye hI tInoM kRSNAdi lezyAe~ saMkliSTarUpa meM pRthivIkAyika meM, apakAyika meM aura vanaspatikAyikoM meM kahI gaI jAnanA cAhiye / kyoM ki inameM devotpatti kI sambhavatAse aparyAptAvasthA meM asaMkliSTa cauthI tejolezyAkA bhI sadbhAva ho sakatA hai / pazcendriya tiryazcoM ko aura manuSyoM ko saMkliSTa aura asaMkliSTa rUpa chahoM bhI lezyAe~ hotI haiM isaliye yaha savize. SaNA catuHsUtrI hai| arthAt-savizeSaNa cAra sUtra haiM / asura kumAroM ko taraha vyantaroM kA saMkliSTa kRSNAdi tIna lezyAe~ hotI haiN| vaimAnikoM meM nirvizeSaNa jo tejo Adi tIna lezyAe~ kahI gaI haiM usakA kAraNa unameM inhIM tInoM kA honA hai / vyavacchedya ke sadbhAva meM hI vizeSaNa saphala hotA hai, isI kAraNa-vemANiyANaM tao lessAo paNNattAo' samajavuM eTale ke bhavanapati devomAM kRSNAdi traNa lezyAo saMkilaSTa rUpe ane tejalezyA asaMkilaSTa rUpe hoya che. e ja pramANe pRthvikAyika, apUra kAyika ane vanaspatikAyikomAM paNa kRSNAdi traNa legyAe saMkilaSTa rUpe ane tejalezyA asaMkilaSTa rUpe hoya che ema samajavuM. kAraNa ke teomAM datpattinI saMbhAvanAne lIdhe aparyAptAvasthAmAM asaMkilaSTa telesthAne sadabhAva paNa hoI zake che. paMcendriya tirthaze ane manuSya mAM saMkilaSTa ane asaMkilaSTa rUpa chae vezyAo hoya che, tethI temane viSe savizeSaNa cAra sUtra ApyAM che. asurakumAronI jema vyaktomAM paNa sa kilaSTa kRSNAdi traNa lezyAo hoya che. vimAnikamAM A vizeSaNathI rahita je teje, pa1 ane zukala vezyAone sadbhAva kahyo che tenuM kAraNa e che ke temanAmAM e traNa vezyAe ja hoya che. vyavacchedyanA sadubhAvamAM ja vizeSaNa saphaLa thAya cha, 20 " vemANiyANaM tao lessA o paNNatAo" 0 rana sUtrapA zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #630 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 614 sthAnAGgasUtre yujyate 25 / jyotiSkeSu tejolezyAyA ekatyA. eva sadbhAvena tristhAnakAvatArA jjyotiSkasUtraM noktamiti // mU0 11 // pUrva vaimAnikAnAM lezyA dvAreNeha tristhAnakAvatAra uktaH, jyotiSkANAM tu yathA tadasambhavAJcalanadharmeNa tristhAnakAvatAramAha___ mUlam-tIhiM ThANehiM tArArUve callinjA taM jahA-vikuchamANe vA pariyAremANe vA ThANAo vA ThANaM saMkamamANe tArArUve calejA / tIhiM ThANehiM deve vijjuyAraM karejA, taM jahA-vikuvamANe vA pariyAremANe vA tahArUvasta samaNassa vA mAhaNassa vA iDi juiM jasaM balaM vIriyaM purisakkAraparakkame ubadaMsemANe deve vijjuyAra krejaa| tIhi ThANehiM deve thaNiyasadaM karejA taM jahA-vikuchamANevA, evaM jahA vijjuyAre taheva thaNiyasabaMpi // sU0 12 // chAyA-tribhiH sthAnastArArUpaM calati, tadyathA-vikurvan vA paricArayamANaM vA sthA. nAd vA sthAnaM saMkrAmat tArArUpaM calati / tribhiH sthAnairdevo vidyutkAra kuryAt , tadyathA, vikurvadvA paricArayamANaM vA tathArUpasya zramaNasya vA mAhanasya vA RddhiM dyutiM yazobalaM vIrya puruSakAraparAkramam upadarzayan devo vidyutkAra karoti / tribhiH sthAnai devaH stanitazabdaM karoti, tadyathA-vikuvA, evaM yathA vidyutkAra tathaiva stanitazabdamapi / / mU0 12 // aisA pATha kahA gayA hai jyotiSkadevo meM kevala eka tejolezyA kA hI sadbhAva hai-ataH yahAM tristhAnakake prakaraNa kA sambandha hone se jyotiSkasUtra sUtrakArane nahIM kahA hai // sU011 // pahile vaimAnikoM ke lezyAdvArako lekara visthAnakakA prakaraNa kahA, parantu jyoti'koM ke eka hI tejolezyA hone ke kAraNa isa kahyo che. tiSka devemAM mAtra tejalezyAne ja sadbhAva hoya che. ahIM visthAnakanuM prakaraNa cAlatuM hovAthI sUtrakAre tiSka sUtranuM kathana karyuM nathI. sU.11 che pahelAnA sUtramAM vamAnikanA lehyAdvAranI apekSAe tristhAnakanA prakaraNanuM kathana karyuM. paraMtu jatiSkamAM mAtra tejalezyAne ja sadUbhAva hovAthI zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #631 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA03 u01 sU012 jyotiSkANAM calanaprakAranirUpaNama 115 TIkA-'tIhiM ThANehiM ' ityAdi / tribhiH sthAnaH-kAraNaiH tArArUpaM tArakA. mAtra calati-svasthAnaM tyajati / tadeva sthAnatrayaM darzayati-vaikriyaM kurvat , paricArayamANaM-maithunAtha saMrambhayukta sat sthAnAd-svasthAnAt sthAnAntaram-anya. sthAnaM saMkrAmat-gacchat , yathA-kAcinmahardike devAdau camaravadve kriyAdi kurvati sati tanmArgadAnArthamapi calatIti / uktaMca-" tatthaNaM je se vAghAie aMtare se jahanneNaM donni chAvaDe joyaNasae, ukoseNaM bArasa noyaNasahassAiM" iti / chAyA-tatra khalu yatavyAghAtikamantaraM tajjayanyena dve SaTpaSTiH yojanazate ( SaTrapaSTayadhi ke dve yojanazate ) / utkarSeNa dvAdaza yojanasahasrANi / sambandha meM tristhAnakAvatAra nahIM kahA-isaliye aba sUtrakAra unameM calanadharma ko lekara tristhAnakake avatAra kA kathana karate haiM-tIhiM ThANehiM tArAkhve calijjA' ityAdi / TIkArtha-tIna sthAnoMse tIna kAraNAMse tAre calate haiM arthAt apane sthAna ko chor3ate haiM-ve tIna kAraNa isa prakArase haiM - eka kAraNa hai vikriyA karane kA arthAt jaba ve vikriyA karane lagate haiM / tara apane sthAna ko ve choDakara vikriyA karate haiN| tathA jaba ve maithuna sevana ke abhilASI hote haiM-taba ve apane sthAna ko chor3a kara hI maithuna sevana karate haiN| tathA jaba koI maharddhika deva camara kI taraha vaikriya Adi karatA hai, taba use rAstA dene ke liye ve apane sthAna ko choDa dete haiN| kahA bhI hai" tattha NaM je se vAghAie' ityAdi / tristhAnakanI vaktavyatAmAM temanI sthAonuM pratipAdana karAyuM nathI. parantu teo calanadharmathI yukta hoya che. te calanadharmanI apekSAe sUtrakAra have traya sthAnAnu ni3555 re cha-" tIhiM ThANehiM tArArUve calijjA" tyAha TIkArya-nIce darzAvelA traNa sthAnethI-traNa kAraNone lIdhe-tArAo cAle che, eTale ke pitAnuM sthAna cheDe che-(1) jyAre teo vikiyA kare che tyAre pitAnuM sthAna cheDe che. (2) jyAre teo maithuna sevavAnI IcchA kare che, tyAre teo pitAnA sthAnane choDIne ja maithuna sevana kare che. (3) jyAre keI sahaka deva camaranI jema vikriyA Adi kare che, tyAre tene mArga ApavAne mATe teo pitAnuM sthAna cheDe che. kahyuM paNa che ke - " tatthaNaM je se vAghAie " tyAdi zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #632 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre tatra vyApAtikamantara mahadikadevasya mArgadAnAt mervapekSayeti, kAdAcitkamantaraM tu lakSayojanaparimitamapi bhavati camarAdyAgame iveti / pUrva tArakAdevacalanakriyAkAraNAni proktAni, sAmprataM devasyaiva vidyutstanita kriyayoH kAraNAni sUtradvayenAha'tIhiM ' ityAdi sugama, navaraM-vidyut-vigulatA saiva kriyate itikAraH-kArya, vidyuto vA kAraNaM kAraH-kriyA-vidyutkArastaM-vidyutaM kuryAdityarthaH / vaikriyakaraNAdIni hi sAmimAnasya bhavanti, tatra pravRttasya ca dollAsavatazcalanavidyudgarjanA dInyapi bhavantIti calanavidyutkArAdInAM vaikriyAdikaM kAraNatayoktamiti / Rddhi___yahAM jo vyAghAtika antara hai vaha jaghanya se 266 yojanakA hai, aura utkRSTa se bAra hajAra yojana kA hai| meru parvata kI apekSA se, yaha maharddhika deva ko mArgadAna dete samaya vyAghAtika antara hotA hai| tathA kAdAcitka jo antara hai vaha to eka lAkha yojana kA bhI hotA hai| isa taraha se ye tArA devoM ke calanakriyA ke kAraNa kahe gaye haiN| aba sUtrakAra devake hI vidyut aura stanita kriyAke kAraNoM kA kathana karate hue kahate haiM-ki-"ta hiM ThANehiM deve vijjugAra karejA" i. tIna kAraNoM ko lekara deva vidyutkAra karate haiM ve tIna kAraNa isa prakAra se haiM-jaba deva vikriyA karatA hai taba vaha vidyutkAra karatA hai| jaba vaha maithuna sevana meM pravRtta hotA hai taba vaha vidyutkAra karatA hai tathA jaya vaha tathArUpavAle zramaNa aura mAhaNa ko apanI Rddhi, dyuti, yaza, bala, vIrya, puruSakAra parAkrama dikhAtA hai / taba vaha vidyutkAra karatA hai ye vaikriyakaraNa AdirUpa kArya sAbhimAna (abhimAnasahita ) devake ahIM je vyAghAtika aMtara che te ochAmAM ochuM 266 jananuM ane vadhAremAM vadhAre bAra hajAra yojanAnuM hoya che. meru parvatanI apekSAe, A mahaddhika devane mArga ApatI vakhate A vyAghAtika antara thAya che. te antara kyAreka eka lAkha jananuM paNa hoya che tArA rU5 devanA calananA A kAraNe kahevAmAM AvyAM che. have sUtrakAra devanI vidyuta ane svanita (garjana) kriyAonA kAraNonuM nirUpaNa karatA kahe che ke - "tihiM ThANAha deve vijjuyAra karejjA" ityAdi nIce darzAvyA pramANenA traNa kAraNene lIdhe deva vidhutkAra kare che-(1) tyAre deva vikriyA kare che, tyAre vidyutkAra kare che. jyAre deva maithuna sevanamAM pravRtta hoya che, tyAre vidyutkAra kare che. (3) jyAre te tathArUpavALA zramaNa athavA mAhaNane pitAnI addhi, dhRti, yaza, baLa, vIrya ane puruSakAra parAkrama batAve che, tyAre paNa te vidhutkAra kare che. A vikipakaraNa Adi kArya abhi zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #633 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA03 u01 sU0 13 utpAdarUpalokAndhakArAdInAMnirUpaNam 617 vimAnavastrAbhUSaNAdisamRddhi dyuti-zarIrAmaraNAdidIpti, yazaH-khyAti, valaM-zarIraM sAmarthya, vIrya-jIvaprabhavaM balaM, tathA puruSakAraH-pauruSAbhimAna vizeSazca parAkrama:niSpAditasvaviSayaH puruSakAra eva ceti puruSakAraparAkrama, tat sarvam upadarzayamAno devo vidyutkAraM stanitazabdaM meghagarjitazabdaM ca karotIti sambandhaH / sU0 12 // anantaramutpAtarUpau vidyutkArasta nita zabdo proktau, sAmpratamutpAtarUpANyeva lokAndhakArAdIni SoDazamyA pAha mUlam-tIhiM ThANehiM logaMdhayAre siyA, taM jahA-arihaM. tehiM vocchijjamANehi, arihaMtapannatte dhamme vocchinnamANe, pavagae vocchijjamANe 1 / tIhi ThANehiM logujjoe siyA, taM jahA-arihaMtehiM jAyamANehiM, arihaMtesu pabayamANesu arihaMhote haiM. tathA isa kriyA meM pravRtta jo deva hotA hai usake darpa (ahaMkAra ) aura ullAsa bhI hote haiM / ataH aise deva ke svasthAna se calana kriyA aura vidyutkAra tathA garjanAdi kriyAe~ bhI hotI haiN| isI se ina calana, vidyutkAra AdikoM kA vaikriyAdikaraNa ko kAraNarUpa se kahA gayA hai / vimAna vastra AbhUSaNa Adi samRddhi kA nAma Rddhi hai, zarIra AbharaNa Adi kI dIpti kA nAma dyuti hai, khyAti kA nAma yaza hai / zArIrika sAmarthya kA nAma bala hai. jIva se udbhUta bala kA nAma vIrya hai, puruSArtha kA nAma puruSakAra hai| yaha puruSaprakAra hI parAkrama hai. ina Rddhi Adi ko dikhAtA huA deva vidyutkAra aura stanita zabda ko megha kI garjanA jaise zabda ko karatA hai / sU02 // / mAnayukta deva ja kare che. A kriyAmAM pravRtta thanAra je deva hoya che te devamAM darpa ( ahaMkAra ) ane u9lAsa paNa hoya che. tethI e deva pitAne sthAnethI calanakriyA, vidhutkAra tathA garjanAdi kriyAo paNa kare che. tethI ja evuM kahyuM che ke A calana, vidhutkAra Adi kriyAo vaikriyakaraNa Adine kAraNe thAya che. vimAna, vastra, AbhUSaNa Adi. samRddhinuM nAma Rddhi che. zarIra, AbharaNA AdinI dIptinuM nAma zuti che. khyAtinuM nAma yaza che. zArIrika sAmaAnuM nAma baLa che. AtmabaLanuM nAma vIrya che. puruSArthanuM nAma puruSakAra che. te puruSakAra ja parAkramarUpa hoya che. pitAnI A Rddhi AdinuM pradarzana karatA deva vidhutkAra ane svanita zabda-meghanI garjanA je avAja kare che. sU. 12 za 74 zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #634 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 618 sthAnAnasUtre tANaMNANuppAyamahimAsu 2 / tIhi ThANehi devaMdhayAre siyA, taM jahAarihaMtehi vocchijjamANehi,arihaMtapannatte dhamme vocchijjamANe, puvvagae vocchijjamANe 3|tiihi ThANehiM devujjoe siyA, taMjahA-arihaMtehiM jAyamANehiM, arihaMtehiM paJvayamANehi, arihaMtANaMNANuppAyamahimAsu 4 / tIhi ThANehi devasaMnivAe siyA, taM jahA-arihaMtehiM jAyamANehi,arihaMtehi pavvayamANehi, arihaMtANaM nANuppAyamahimAsu 5 / evaM devukkaliyA 6, devakahakahae 7 / tIhi ThANehi devidAmANussaM logaM havamAgacchaMti, taM jahA-arihaMtehiM jAyamANehi, arihaMtehiM paJcayamANehi arihaMtANaM NANuppAyamahimAsu 8 / tIhiM ThANehiM logatiyA devA mANussaM logaM havvamAgacchati taM jahA-arihaMtehiM jAyamANehiM, arihaMtehi pavayamANehi arihaMtANaM NANuppAyamahimAsu9 evaM sAmANiyA 10, tAyattIsagA 11, logapAlA devA 12, aggamahisIo devIo 13, parisovavannagA devA 14, aNiyAhivaI devA 15, AyarakkhagA devA mANussaM logaM havamAgacchaMti 16 / tIhi ThANehi devAabbhuTijjA, taM jahA-arihaMtehiM jAyamANehiM jAva taM caiva 1 / evamAsaNAI calejjAra, sIhaNAyaM karejjA 3, celukkhevaM karejjA 4 / tIhi ThANehi devANaM ceiyarukkhA calejA, taM jahA-arihaMtehiM taM caiva 5 // suu013|| zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #635 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA03 u01 sU013 utpAda rUpalokAndhakArAdInAMnirUpaNam 619 , chAyA - tribhiH sthAnai laukAndhakAraH syAt, tadyathA - arhatsu vyucchidyamA neSu atmajJa dharme vyucchidyamAne, pUrvagate vyucchidyamAne 1 / trimiH sthAnairlokodyotaH syAt, tadyathA - arhatsu jAyamAneSu arhatsu pravrajatsu, arhatAM jJAnotpAdamahimAsu 2 | tribhiH sthAnairdevAndhakAraM syAt tadyathA - arhatsu vyucchidyamAneSu atmajJapte dharme vyucchidyamAne, pUrvagate vyucchidyamAne 3 / tribhiH sthAnairdevodyotaH syAt, tadyathA - arhatsu jAyamAneSu, arhatsu patrajatsu, arhatAM jJAnotpAdamahimAsu utpAtarUpa vidyutkAra aura stanita zabda deva karatA hai aisA kathana kiyA / aba utpAtarUpa hI lokAndhakAra Adi kA sUtrakAra SoDazasUtra dvArA kahate haiM-' tIhi ThANehiM logaMdhayAre siyA' ityAdi / sUtrArtha-tIna kAraNoM se lokAndhakAra-lokameM andhakAra hotA hai, ve kAraNa isa prakAra se haiM - eka jaba arhanta bhagavanta nirvANa ko prApta hote hai taba loka meM andhakAra ho jAtA hai, dUsarA kAraNa aisA hai ki jaba arhanta prarUpita dharmakI vyucchitti hotI hai-tIrtha vyavacchedakAla hotA hai taba loka meM andhakAra hotA hai, tathA utpAda Adi caudahapUrva jaba vyuccheida hote haiM taba loka meM andhakAra hotA hai / tIna kAraNoM se loka meM udyota hotA hai, ve tIna kAraNa aise haiMeka jaba arhanta prabhu utpanna hote haiM taba tathA arhanta bhagavAn jaba dIkSA dhAraNa karate haiM taba, aura jaba arhanta prabhuke jJAnotpAda kI mahimA hotI hai taba | deva dvArA utpAtarUpa vidyutkAra ane stanita zabda-meghanI garjanA jevA avAja karAya che, evuM kathana pahelAnA sUtramAM karavAmAM AvyuM. have utpAtarUpa leAkAndhakAra Adittu' sUtrakAra 16 sUtra dvArA kathana kare che " tIhi ThANehiM logaMdhayAre siyA " tyAhi sUtrArtha-traNa kAraNeAne lIdhe lekamAM aMdhakAra thai jAya che. te kAraNeA A pramANe che (1) jyAre ahaMta bhagavAna nirvANa pAme che, tyAre leAkamAM aMdhakAra vyApI laya che. (2) nyAre saIta a3pita dharmAMnI vyurichatti ( vinAza ) tha laya che eTale ke jyAre tItha-vyavacchedakALa Ave che, tyAre leAkamAM adhakAra vyAyI laya che. (3) kyAre utpAda Ahi yauhe pUrvo vyucchidyamAna (vinaSTa) thAya che, tyAre leAkamAM aMdhakAra vyApI jAya che. traNa kAraNeAne lIdhe leAkamAM udyota (prakAza ) vyApI jAya che- (1) jyAre ahuta prabhu utpanna thAya che, (2) jyAre ahuta prabhu dIkSA aMgIkAra are che, bhane (3) kyAre addhata alunA jJAnAtyAhanA bhaDimA thAya che, tyAre lAkamAM prakAza vyApI rahe che. 9 zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #636 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 620 sthAnAnasUtre 4 / tribhiH sthAnairdevasaMnipAtaH syAt , tadyathA-arhatsu jAyamAneSu, arhatsu pratrajatsu, arhatA jJAnotpAdamahimAsu 5 / evaM devotkalikA 6, devakahakahakaH 7 // tribhiH sthAna devendrA mAnuSyaM lokaM havyamAgacchanti, tadyathA arhatsu jAyamAneSu, arhatsu prabRjatsu, ahaMtAM jJAnotpAdamahimAzu 8tribhiH sthAnaukAntikA devA mAnuSyaM lokaM havyamAgacchanti, tadyathA-arhatsu jAyamAneSu, arhatsu prabajatsu, arhatAM jJAnotpAdamahimAsu 9 / evaM sAmAnikAH 10, trAyastriMzakAH 11, loka tIna kAraNoM se devaloka meM andherA ho jAtA hai, ve tIna kAraNa isa prakAra se haiM-eka jaba arhantaprabhu nirvANagata hote haiM taba, tathA arhantaprarUpita dharma jaba vyucchinna hotA hai taba, tathA pUrvagata zruta jaba vyucchinna hotA hai-tb| tIna kAraNoM se devodyota hotA hai-jaise-jaba arhantaprabhukA janma hotA hai tatha, tathA jaba arhantaprabhu dIkSA dhAraNa karate haiM taba, aura jaba arhantaprabhu ke jJAnotpAdakI mahimA kI jAtI hai tb|| tIna kAraNoM se deva samAgama hotA hai-jaise jaba arhantaprabhu kA janma hotA hai taba, tathA jaba arhantaprabhu dIkSA dhAraNa karate haiM taya, aura jaba arhantaprabhuke jJAnotpAda kI mahimA kI jAtI hai taba, isI taraha se devotkalikA devoMkA eka jagaha ekatrita honA hotA hai, isI taraha se devoM kA kahakahata hotA hai| AnandAtireka se devoM kA kalakala zabda hotA hai| traNa kAraNone lIdhe devalokamAM aMdhakAra vyApI jAya che. te traNa kAraNe nIya pramANe sabhA -(1) mata prabhu ni pAme cha tyAre, (2) mata prarUpita dharma jyAre yuricchanana thaI jAya che tyAre, (3) pUrvagata mRta jyAre yuchinna thaI jAya che tyAre. traNa kAraNane lIdhe devakamAM udyota vyApI jAya che-(1) jyAre ahaMta prabhune janma thAya che tyAre, (2) jyAre ahaMta prabhu dIkSA dhAraNa kare che tyAre ane (3) jyAre ahaMta prabhunA jJAnotpAdano mahimA thAya che tyAre. traNa kAraNe devasamAgama thAya che-(1) jyAre ahaMta prabhune janma thAya cha tyAre, (2) nyAre mata prabhu dIkSA ke cha tyAre mane (3) nyAre ahaMta prabhunA jJAnotpAdanane (kevaLajJAna prAptine) mahotsava karavAmAM Ave che. A traNa kAraNane lIdhe dekalikA (devenuM eka jagyAe ekatra thavAnuM) thAya che. eja traNa kAraNene lIdhe devane atizaya AnaMda thAya che, ane te AnaMdAtirekane lIdhe teo khaDakhaDATa hase che. zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #637 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA03 u01 sU013 utpAdarUpalokAndhakArAdInAMnirUpaNam 621 pAlA devA: 12 agramahiSyo devyaH 13 pariSadupapannakA devAH 14, anikAdhipatayo devAH 15, AtmarakSakA devA mAnuSyaM lokaM havyamAgacchanti 16 / -, tribhiH sthAnairdevA abhyuttiSThanti tadyathA - arhatsu jAyamAneSu yAvat tadeva 1 | evamAsanAni calanti 2, siMhanAdaM kurvanti 3, celotkSepaM kurvanti 4 / tribhiH sthAnairdevAnAM caityavRkSAcalanti, tadyathA - arhatsu tadeva 5 // 0 13 // I tIna kAraNoM ko lekara devendra manuSyaloka meM zIghratA ke sAtha Ate haiM / jaise jaba arhantaprabhu kA janma hotA hai taba, tathA arhantaprabhu jaba dIkSA dhAraNa karate haiM taba, aura jaba arhantaprabhuke jJAnotpAda kI mahimA kI jAtI haiM taba inhIM tIna kAraNoM se lokAntika deva bhI bahuta jaldI manuSyaloka meM Ate haiN| inhIM tIna kAraNoM ko lekara sAmAnika deva, trAstriMzakadeva, lokapAla deva, agramahiSiya-deviyAM, pAriSatka deva, anikAdhipatideva aura AtmarakSakadeva bhI isa manuSyaloka meM bahuta jaldI Ate haiM / inhIM tIna kAraNoM ko lekara deva apane 2 AsanoM se siMhAsanoM se uTha baiThate haiN| inhIM tIna kAraNoM se lekara zakrAdi devoM ke Asana calAyamAna hote haiM / inhIM kAraNoM se lekara ve siMhanAda karate haiM aura celotkSepa bhI karate haiN| ye saba kArya pramoda ke vazavartI hokara ve karate haiM / tathA inhIM tIna kAraNoM ko lekara caityavRkSa- devavRkSa vizeSa calAyamAna hote haiM / nIcenA traNa kAraNeAne lIdhe devendro ghaNI ja zIvratAthI manuSyaleAkamAM Ave che- (1) kyAre ahuta prabhunA janma thAya che tyAre, (2) kyAre arhata prabhu dIkSA le che tyAre, ane (3) jyAre arhata prabhunA jJAnAtpAdane mahAtsava karavAmAM Ave che, tyAre devendro ghaNI ja zIvratAthI manuSyaleAkamAM Ave che. A traNa kArAne lIdhe leAkAntika devA paNa ghaNI ja jhaDapathI manuSyalekamAM Ave che. A traNa kArAne lIdhe sAmAnika devA, trAspriMzaka devA, agrasahiSI devIe, pAriSaddha dhruve, anIkAdhipatI devA ane AtmarakSaka devA paNa ghaNI ja jhaDapathI A manuSyaleAkamAM Ave che. A traNa kAraNAne lIdhe ja deve potapeAtAnA siMhAsaneAparathI uThe che, A traNa kAraNeAne lIdhe ja zakrAdi devAnA AsanA calAyamAna thAya A traNa kAraNeAne lIdhe ja teo siMhanAda kare che ane celekSepa paNa kare che. A badhAM kAryo Ana Mdane A traNu kAraNe ja caityavrukSa (devavRkSa vizeSa ) kAraNe ja te kare che. calAyamAna thAya che. zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #638 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasatre TIkA - ' tihi ThANehiM ' ityAdi - SoDazasUtrI sugamA / navaraM tribhiH sthAnaiH kAraNaiH loke - kSetraloke - UrdhvAdhastirya rUpe'ndhakAraM lokAndhakAraM dravyato dRSTi vidhAtAnubhAvarUpaM, bhAvataH prakAzakasvabhAvajJAnAbhAvasvarUpaM bhavati / kSetraloka svarUpamAha - 66 ghara AgAsasa parasA, uD ca ahe ya tiriyaloe ya / jANAhi khettaloyaM, anaMtajiNadesiya sammaM // 1 // " -' chAyA - AkAzasya pradezA Urdhvamadhazva tiryagloke ca / jAnIhi kSetralokam, ananta jinadezitaM samyak // tAnyeva kAraNAnyAha - arihaMtehiM' ityAdi, arIn - jJAnAvaraNIya-darza nAvaraNIyamohanIyAntarAyarUpANi dhAtikarmANi ghnanti nAzayantIti- arihantasteSu, asya vizeSavyAkhyA - AvazyakasUtrasya matkRtAyAM munitoSiNI TIkAyAM vilokanIyA / vyucchidyamAneSu nirvANaM gacchatsu iti prathamaM kAraNam 1, tathA ardha smajJapte dharme TIkArtha- urdhvaloka, adholoka aura tiryagloka ye tIna loka, loka zabdase yahAM gRhIta hue haiM / dravyAndhakAra aura bhAvAndhakAra ke bheda se do prakArakA andhakAra hotA hai, jisase dRSTi kA vighAta hotA hai vaha dravyAndhakAra hai / tathA prakAzaka svabhAvarUpa jJAna kA jo abhAva hai vaha bhAvAndhakAra hai, kSetralokakA svarUpa isa prakAra se kahA gayA hai-' Agasassa paesA uDDuM ca ' ityAdi / jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, mohanIya aura antarArUpa cAra ghAtiyA karmoM kA jo nAza kara dete haiM ve arihanta haiM / isakI vizeSa vyAkhyA Avazyaka sUtra kI munitoSiNI TIkA meM dekhanI cAhiye / vyucchidyamAna zabda kA artha hai jaba ve nirmANa jAne lagate haiM aisA pUrva zabda se yahAM utpAda pUrva se lekara lokabindusAra taka TIkA-lAka zabdathI udhvalAka, adheAleka ane tiglAka ahIM grahaNa karAyA che. adhAranA ye leha che - (1) dravyAndhAra bhane (2) lAvAndhAra. bhenA dvArA dRSTinA vidhAta thAya che, tenuM nAma dravyAndhakAra che, tathA prakAzaka svabhA varUpa jJAnane je abhAva che tenuM nAma bhAvAndhakAra che. kSetraaAkanuM svarUpa A pramANe dhuM che - " AgAsarasa parasA uDUDhaM ca " ityAhi jJAnAvaraNIya, danAvaraNIya, mehanIya ane antarAya, A cAra ghAtiyA karmAnA jemaNe kSaya karI nAkhyA che, temane aMta kahe che. A padanI vistRta vyAkhyA Avazyaka sUtranI sunitASiNI TIkAmAM ApavAmAM Avela che. byucchidyamAna " eTale "krarmAnA kSaya karIne nirvANu mAge vicaratA, " 66 zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #639 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA03 u01 sU013 utpAdarUpalo kAndhakArAdAnAMnirUpaNam 623 vyucchidyamAne tIrthavyavacchedakAle ityarthaH iti dvitIya kAraNam 2, pUrvANiutpAdAdIni lokabindusAraparyantAni caturdaza, teSu gataM-praviSTaM tadabhyantarIbhUtaM yacchUta tatpUrvagataM dRSTivAdAntargatazrutAdhikAravizeSaH, tasmin vyucchidyamAne satIti tRtIyaM kAraNam 3 lokAndhakAraM syAditi sambandhaH / ahaMdAdiSu vyucchidyamAneSu kathaM lokAndhakAraM syA ? diti nAza dunIyam , rAjamaraNadezanagarAdi bhaGge dizAM rajasvalatayA ca dRzyate jagati lokAndhakAraM, yatpunarnikhilabhuvanabhUtamAtrAnavadyanayanasamAneSu (trilokacakSuH sadRze vityarthaH ) bhagavadaha dAdiSu vyucchidyamAneSu lokAndhakAra bhavati tatkimAzcaryamiti / 1 / tribhiH sthAna lokodyotaH syAt-lokatraye prakAzo mavati, dravyato ghaTapaTAdiprakAzakarUpaH, bhAvato lokatraye'pi sukhotpAdakaheturUpaH / ahajjanma 1-patrake caudaha pUrva liye gaye haiM ina pUrvo meM praviSTa jo zruta hai vaha pUrvagata zruta hai / yaha pUrvagata zruta dRSTivAda ke antargata zrutAdhikAra vizeSarUpa hai, "ahaMdAdikoM ke vyucchidyamAna hone para loka meM andhakAra kaise ho sakatA hai " aisI AzaMkA nahIM karanI cAhiye / kyoM ki rAjAke marane para evaM dezabhaMga tathA nagara Adike bhaGga hone para dizAoM ke dhUmila rUpa ho jAne se jaba jagata meM lokAndhakAra dikhalAI par3atA hai to phira samasta bhuvanavartI lokamAtra ke nirmala nayanoM meM jo samabhAvI dikhate hoM aise bhagavAn ahaMta Adi ke vyucchidyamAna honepara lokameM aMdhakAra ho jAve to isameM Azcarya jaisI kyA bAta hai ? / udyota zabdakA arthaprakAza hai yaha prakAza bhI dravya aura bhAva ke bheda se do prakAra kA hai ghaTapaTa AdikoM ko prakAza denevAlA jo hotA hai vaha dravyaprakAza hai pUrva' zabdano prayoga dvArA utpAda pUrvathI laIne lekabindusAra sudhInA 14 pUrva grahaNa karavAnA che. te pUrvomAM praviNa je zrata che tene pUrvagata zrata kahe che. pUrvagata zrata daSTivAdanA antargata kRtAdhikAra rUpa che. "ahaMtAdike jyAre nirvANa paMthe vicare che, tyAre lekamAM andhakAra kevI rIte thaI zake che," A prakAranI zaMkA asthAne che, kAraNa ke rAjA AdinuM mRtyu thatAM ane deza tathA nagarAdino nAza thatAM cAre dizAomAM dhuMdhaLuM vAtAvaraNa thaI javAthI je jagatamAM andhakAra vyApI jAya che, te samasta bhuvanavatI lokonA nirmaLa nayanamAM je samabhAvI dekhAya che, evAM ahaMta bhagavAna AdinA nirvANa kALe lekamAM aMdhakAra vyApI jAya, temAM navAI pAmavA jevuM zuM che? udyota eTale prakAza. te prakAza paNa dravya ane bhAvanA bhedathI be prakArane kahyuM che. ghaTa, paTa Adi vastuone prakAza ApanArI je vastuo zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #640 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 624 sthAnaGgasUtre jyA 2 - jJAnotpAdasamaye 3 devakRtamahotsavairlokodyoto bhavatIti / 2 // atha devAndhakArasUtramAha-' tihiM ' ityAdi, tribhiH sthAnairdevAndhakAraM syAt devAnAM bhavanAdiSu andhakAraM devAndhakAraM, tatpUrvoktakAraNatrayeNaiva bhavati / nanu ukte'pi lokAndhakAre kiM punardevAndhakAramuktaM devAnAmapi lokAntargatatvAdeveti cedAhatatsarvatrAndhakAravyApti pradarzanArthamiti 3 tathA devodyotaH - devaprakAzaH 4 devasaMnipAtaH - devasamAgamo bhavati, bhuvi devasamavatArAt |5| ' evaM ' ityAdi, evam pUrvavat devotkalikA - devasamudAyasyaikatrI bhavanam 6, devakahakahakaH- devAnAM pramodotpannaH kalakalazabdaH pUrvoktaikhibhireva kAraNe jayante |9| devendrANAM tathA lokatraya meM bhI jo sukhotpAdaka kA heturUpa hotA hai vaha bhAvaprakAza hai arhanta prabhu kA jaba janma hotA hai, aura jaba ve pravrajyA grahaNa karate haiM tathA unheM jaba kaivalya kI prApti hotI hai, usa samaya devakRta mahotsavoM dvArA loka meM udyota hotA hai; devoM ke bhavanAdikoM meM jo andhakAra hotA hai vaha devAndhakAra hai yaha devAndhakAra bhI pUrvokta kAraNa traya se hI hotA hai / zaMkA- jaba Apane lokAndhakAra kA kathana kara diyA hai to phira svatantrarUpa se devAndhakAra ke kahane kI kyA AvazyakatA thI, kyoM ki deva to lokAntargata hI hote haiM / uttara - aisA jo kathana kiyA gayA hai so andhakAra kI sarvatra vyApti ho jAtI hai isa bAta ko dikhAne ke liye kiyA hai kI devoche temanA prakAzane dravyaprakAza kahe che. parantu traNe leAkamAM sukha upajAvanAra je prakAza hAya che te prakAzane bhAvaprakAza kahe che. jemake arhata prabhunA jyAre janma thAya che, jyAre teo pravrajyA aMgIkAra kare che tathA jyAre temane kevaLajJAnanI prApti thAya che, tyAre devakRta matsave dvArA leAkamAM prakAza thAya che. A prakAranA prakAzane bhAvaprakAza kahe che. devAnA bhavanAdimAM je andhakAra thAya che tenuM nAma devAndhakAra che. ahuM tanirvANu Adi pUrvokta traNa kAraNeAne lIdhe te devAndhakAra thAya che. zakA----jo Ape leAkAndhakAranuM kathana karI dIdhuM che, tA devAndhakAranA svataMtra kathananI zI AvazyakatA che? lAkamAM ja devalAkanA paNa samAveza thai kAraNa hAvAthI zuM AvuM kathana jarUrI che kharUM ? uttara--adhikAra satra vyApI jAya che ema darzAvavA mATe ja A kathana karavAmAM AvyuM che. zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #641 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - RE sudhA TIkA sthA03301 sU013 utpAdarUpalokAndhakArAdInAM nirUpaNam 625 manuSyalokAgamanaM tribhireva pUrvoktaiH kAraNa bhavati. havyamiti zIghram / 8 / deva. lokasya brahmalokasya antaH samIpaM kRSNarAjIlakSaNaM kSetranivAso yeSAMte lokA. ntikAH, yadvA-lokAnte-audAyikabhAvalokAvasAne bhavA anantarabhave muktigamanAditi lokAntikAH saarsvtaadyH| ete'pinoM ktaikhibhiH sthAnamanuSyalokaM havyamAgacchanti / 9 / evaM-pUrvoktenaivAlApakena sAmAnikAH-indrasamAnaddhayaH 10, trAyastriMzakA mahattarakalpAH pUjyAdevAH 11, lokapAlAH-somAdayaH pUrvAdidi niyuktAdevAH 12, anamahiSyaH-agrabhUtAH pradhAnA mahiSyaH-bhAryAdevendrapaTTarAjya ityarthaH 13, pariSadupapannakAH-parivAropapannakA devAH 13, anIkAdhipatayaHghota, devasaMnipAta, devotkalikA-devasamUha kA eka jagaha ekatrita honA, devakahakahaka devoM kA pramodotpanna kalakalazabda, yaha saba bhI pUrvokta tIna kAraNoM ke hone para hotA hai " havyam" yaha zIghra artha kA vAcaka avyaya hai devaloka aura brahmaloka ke pAsa kRSNarAjIrUpa kSetra jinakA nivAsa sthAna hai ve lokAntika haiM athavA audayika bhAva loka ke avasAna meM jo haiM ve lokAntika haiM kyoM ki anantarabhava meM inakA mukti meM gamana avazyaMbhAvI hotA hai| sArasvata Adi inake nAma haiM sAmAnika deva-indra ke jaisI Rddhi vAle devoM kA nAma sAmAnika deva hai, mahattaratulya jo deva pUjya hote haiM ve trAyastriMzaka deva haiM pUrvAdidizAoM meM niyukta jo soma Adi deva haiM ve lokapAla haiM devendroM kI jo mukhyadeviyAM haiM ve agramahiSiyAM haiM parivAropapannA jo deva haiM vAdyota, nipata (hevonuM potAnA hevAmAthI nIjAnu), dekalikA devonA samUhanuM eka jagyAe ekatra thavAnuM, ane dezanuM khaDakhaDATa hAsya, paNa uparyukta ( ahaMta bhagavAnano janma) Adi traNa Ara) thAya che. " havyam" mA 54 25 manu pAya bhavyaya che. devaleka ane brahmalekanI pAse kRSNarAjIrUpa kSetra nAmanuM nivAsasthAna che, temane lokAntika kahe che. athavA-dayika bhAvakanA avasAnamAM jeo che, temane lekAntika kahe che, kAraNa ke anantara bhavamAM (pachInA bhAvamAM) teo cakkasa mukti pAme ja che. sArasvata Adi temanAM nAma che. IndranA jevI RddhivALA je deve che temane sAmAnika deve kahe che. gurusthAnIya je deve che temane trAyasviMzaka deve kahe che. pUrvAdi dizAomAM niyukta je sema Adi devo che temane lekapAle kahe che. devendronI mukhya devIone agramahiSIo kahe che. pari tha 79 zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #642 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre gajAdisainyAdhipatayo devAH 14, AtmarakSakAH - rAjJAmivAGgarakSakA devA mAnuSyaM lokaM havyamAgacchantIti pratisUtre saMyojanIyam 15 | darada manuSyalokAgamane devAnAM yAni trINi kAraNAni santi tAnyeva devAbhyutthAnAdInAM kAraNAni sUtrapaJcakenAha' tIhi ' ityAdi, sugamaM, navaraM - abhyuttiSThanti - siMhAsanAduttiSThanti |1| evaM - pUviktAbhilApena AsanAni - zakrAdInAM siMhAsanAni calanti |2| siMhanAdacelotkSepau pramodakAryoM kurvanti |4| ebhireva tribhiH sthAnaiH caityavRkSAH - devavRkSavizeSAcalanti | 5|| sU0 13 // kimarthaM madanta ! zakrAdidevA manuSyalokamAgacchanti / atrAha - dharmAcAryatathA mahopakAritvAtsevAdyarthamA gacchanti, azakya patyupakArAzca bhagavanto dharmAcAryAH iti dRSTAntaM pradarzayan sUtratrayamAha - 1 mUlam - tinhaM duppaDiyAraM samaNAuso !, taM jahA - ammApiuNo 1, bhaTTissa, dhammAyariyassa / saMpAovi ya NaM keipurise ammApiyaraM sayapAgasahassapAgehiM tellehiM abbhaMgettA surabhiNA gaMdhahaNaM uvvaTTittA tihiM udgehiM majjAvittA savvAve paribadupapannaka deva haiM / gajAdisenA ke adhipati jo deva haiM ye anIkAdhipati deva haiM, rAjAoM ke aGgarakSakoM kI taraha jo deva hote haiM ve AtmarakSaka deva haiN| ye saba bhI ina kAraNoM ko lekara manuSyaloka meM zIghra Ate haiM aisA kathana pratyeka sUtra meM lagAnA cAhiye manuSyaloka meM Ane ke jo ye kAraNa prakaTa kiye gaye haiM ve hI kAraNa devAbhyutthAnAdi ke bhI haiM, yahI bAta sUtrakAra ne " tIhiM" ityAdi pAMca sUtroM dvArA prakaTa kI hai / / sU013 // vArApapannaka je devA che temane pariSadrupapanaka devA kahe che. gati senAAnA adhipati je deve che temane anIkAdhipati devA kahe che, je devA rAjAonA aMgarakSakAnI jema IMndronA aMgarakSake samAna hAya che, temane AtmarakSaka devA kahe che. A badhAM deve pUrvokta kAraNeAne lIdhe manuSyaleAkamAM zIghra Ave che, A prakAranu` kathana pratyeka sUtramAM samajI levuM, je kAraNe teo manuSyaleAkamAM Ave che, te kAraNeAne lIdhe ja teo peAtAnA siMhAsana parathI oThe che, khaDakhaDATa ise che, tyAhi vAta sUtraare " tIhiM " ityAdi pAMca sUtrI dvArA auTa irI che // sU.13 // zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #643 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA03 u 1 sU014 dharmAcAryAdInAM azakyapratyupakaparitvam 627 laMkAravibhUsiyaM karettA maNunnaM thAlIpAgasuddhaM aTThArasarvajaNAulaM bhoyaNaM bhoyAvettA jAvajjIvaM piTThivaDeMsiyAe parivahejjA teNAvi tassa ammApi usa duppaDiyAraM bhavai, aheNaM se taM ammApi - yaraM kevalipannatte dhamme AghavittA pannavittA paruvittA ThAvitA bhavai teNAmeva tassa ammApiussa suppaDiyAraM bhavai samaNA uso ? // 1 // kei mahacce daridaM samukasejjA, taraNaM se daridde samukkiTThe samANe pacchA puraM caNaM viulabhogasamiisamannAgae yAvi viharejjA, taraNaM se mahacce annayA kayAI daridrohUe samApo tassa dariddassa aMtie havamAgacchejjA, taraNaM se daride tassa bhasti savvassamavidalayamANe teNAvi tassa duppaDiyAraM bhavai ahe se taM bhahiM kevalipannatte dhamme AghavittA pannavittA parUvittA ThAvittA bhavai teNAmeva tassa bhahissa suppaDiyAraM bhavai // 2 // hs tahAsa samaNassa vA mAhaNassa vA aMtie egamavi AriyaM dhammiyaM suvayaNaM soccA nisamma kAlamAse kAlaM kiccA annayaresu devaloesu devattAe uvavanne, taraNaM se deve taM dhammAyariyaM dubbhikkhAo desAo subhikkhaM desaM sAharejjA, kaMtArAo vA NikkaMtAraM karejjA, dIhakAlieNaM vA rogAyaMkeNaM abhibhUyaM samANaM vimoejjA, teNAvi tassa dhammAyariyassa duppaDiyAraM bhavai, ahe NaM se taM dhammAyariyaM kevalipannattAo dhammAo bhaTTaM samANaM bhujjovi kevalipannatte dhamme AghavittA pannavittA parUvittA ThAvittA bhavai, teNAmeva tassa dhammAyari yassa supaDiyAraM bhavai // sU0 14 // zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #644 -------------------------------------------------------------------------- ________________ da28 sthAnAGgasUtra chAyA-trayANAM duSpratikAraM zramaNAyuSman / , tadyathA-ambApituH 1, bhattaH 2, dharmAcAryasya 3 // saMpAtarapi ca khalu ko'pi puruSaH ambApitaraM zatapAka sahasrapAkaistailairabhyajya surabhiNA gandhAkena udvayaM vibhirudakairmajjayitvA sarvAlakAravibhUSitaM kRtvA manojJa sthAlIpAkazuddham aSTAdazavyaJjanAkulaM bhojanaM bhojayitvA yAvajjIvaM pRSTayavataMsikAyAM parivaheta, tenApi tasya-ambApiturduSpratikAraM bhavati, atha khalu sa tam ambApitaraM kevaliprajJapte dharme AkhyAya prajJApya marUpya sthApayitA bhavati tenaiva tasyAmbApituH supatikAraM bhavati zramaNAyuSman ? 11 ko'pi mahArcaH daridraM samutkarSayet , tataH khalu sa daridraH samutkRSTaH [san pazcAt purA ca khalu vipulabhogasamitisamanvAgatazcApi viharet , tataHkhalu sa mahArcaH anyadA kadAcit daridrIbhUtaHsan tasya daridrasyAntike havyamAgacchet , tataHkhalu sa daridrastasmai bhatre sarvasvamapi dadat tenApi tasya duSpatikAraM bhavati / atha khalu sa taM bhartAraM kevalipajJapte dharme AkhyAya prajJApya prarUpya sthApayitA bhavati tenaiva tasya bhattaH supratikAraM bhavati / __ko'pi tathArUpasya zramaNasya vA mAhanasya vA'nti ke ekamapi Arya dhArmika suvacanaM zrutvA nizamya kAlamAse kAlaM kRtvA'nyatameSu devalokeSu devatayA upapannaH, tataH khalu sa devastaM dharmAcArya durbhikSAd dezAt subhikSaM dezaM saMharet , kAntArAt vA niSkAntAraM kuryAt , dIrghakAlikena vA rogAtaGkana abhibhUtaM santaM vimocayet , tenApi tasya dharmAcAryasya duSpratikAraM bhavati, atha khalu sa taM dharmAcArya kevaliprajJaptAta , dharmAd bhraSTaM santaM bhUyo'pi kevaliprajJapte dharme AkhyAya prajJApya prarUpya sthApayitA bhAti tenaiva tasya dharmAcAryasya supatikAraM bhavati / 3||mu0 14 // he bhadanta ! zakrAdi deva manuSyaloka meM kyoM Ate hai ? to isakA uttara aisA hai ki dharmAcAryarUpa hone se bhagavAn samasta jIvoM kA bahuta baDA upakAraka hote haiM isaliye ve unakI sevAdi karane ke nimitta se Ate haiN| bhagavAn dharmAcArya azakya pratyupakAravAle hote haiM so aba isI bAta ko sUtrakAra dRSTAntasahita prakaTa karate hue tIna sUtroM se kahate haiM-'tiNhaM duppaDiyAraM samaNAuso' ityAdi / prazna- he bhagavana ! zakAdi deve manuSyalekamAM zA mATe Ave che? uttara--dharmAcArya rUpa hovAthI ahaMta bhagavAne samasta jInA ghaNA upakAraka hoya che, tethI temanI sevAdi karavAne mATe teo Ave che. temanA upakArano badale vALI zakAya tema nathI. tethI temane azakaya pratyupakAravALA kahyAM che. temanA upakArane badale vALI ApavAnuM kAma keTaluM badhuM azakya che te sUtrakAre nIcenAM sUtre dvArA dRSTAMta sahita prakaTa karyuM che- zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #645 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA03301sU014 dharmAcAryAdInAmarAkyapratyupakAritvanirUpaNam 629 sUtrArtha-he zramaNAyuSman ! ina tInakA pratyupakAra karanA azakya hai, eka mAtA pitA kA, dUsare bhartI-poSaka kA aura tIsare dharmAcArya kA, koI suputra apane mAtApitA kI prAtaH hote hI zatapAka, sahasrapAka tailoM se mAliza kara sugaMdhita gaMdhapUrNa se unakA uvaTana kara gaMdhodaka se, uSNa udaka se, aura zIta udaka se unheM snAna karAkara phira sarvA laGkAroM se vibhUSita kara manojJa, tathA sthAlIpAka se zuddha evaM aThAraha prakAra ke vyaMjana se yukta aise bhojana jimA kara jIvanaparyanta apane kaMdhoM para rakha kara phiratA hai to bhI vaha apane mAtApitAke RNa se uRNa nahIM ho sakatA hai / arthAt unake kRta upakAroM kA badalA vaha nahIM cukA sakatA hai. yadi vaha apane mAtApitA ko kevali prajJapta dharma kahakara acchI taraha se use samajhA kara aura prarUpita kara sthApita kara detA hai to avazya hI vaha unake upakAra kA badalA cukAtA hai| acchI taraha se unakA pratyupakAra karatA hai, isI taraha yadi koI aizvaryazAlI manuSya kisI daridra puruSa kA dhanAdipradAnadvArA utkRSTa banA detA hai aura vaha usa dAtAke parokSa meM yA samakSameM vipula bhogoM ko bhogane laga jAtA hai, aba dAtA bhAgyavazAt kisI samaya durbhAgya ke cakkara meM " tiNhaM dupaDiyAra samaNAuso" chatyAhi sUtrArtha-he zramaNAyuSyan ! A traNanA upakArane badale vALavAnuM kAma aza45 gAya cha-(1) mAtApitAnA, (2) mattAnA (poSanA) mana (3)dharmA cArya. dhAre ke suputra pitAnA mAtApitAnAM aMgone dararoja prAtaHkALe zata pAka ane sahastrapAka tela vaDe mAliza kare, pachI sugaMdhidAra gaMdhacUrNa vaDe temanA zarIranuM uvaTana kare (zarIrane coLe), pachI garama ane ThaMDA pANIthI temane snAna karAve, pachI saghaLA alaMkArathI vibhUSita karIne temane manejJa tathA zuddha 32 prakAranA AhAra ane 18 prakAranA vyaMjanethI yukta jana jamADe ane jIvana paryata pitAnA khaMbhA para laIne pharyA kare, te paNa te mAtA pitAnA traNane pheDI zakatA nathI, eTale ke temanA upakArano badale vALI zakto nathI. je te temane kevali prajJasa dharma kahe, te dharmanuM pratipAdana kare, te dharmanI temanI pAse prarUpaNA karIne temane te dharma tarapha vALI le-te dharmanA upAsaka banAvI de, te ja temanA upakArane badale te cUkavI zake che, A badhuM karavAthI ja te mAtApitAnuM raNa pheDI zake che. eja pramANe dhAre ke keIezvarya saMpanna manuSya keI daridra AdamIne dhana vagerenI madada karIne tenI unnati karI nAkhe che. dhAro ke te dAtAnuM nasIba zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #646 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre A jAtA hai aura bilakula daridra ho jAtA hai, isa taraha se sarvathA daridra banI huI avasthA meM vaha apane dvArA dhanI banAye gaye usa puruSa ke samIpa A jAtA hai aura vaha puruSa apane isa upakAra kartA ke liye yadi apanA sarvasva bhI arpaNa kara detA hai, to aisI sthiti meM bhI vaha apane upakAra karane vAle usa manuSya ke RNa se uRNa nahIM ho sakatA hai arthAt usake upakAra kA badalA nahIM cukA sakatA hai, yadi vaha use kevaliprajJapta dharma kI chatrachAyA meM usakA kathana karake, use samajhA karake aura usakI prarUpaNA karake pahuMcA detA hai-sthApitakara detA hai to avazya hI vaha usa apane svAmI kA pratyupakAraka ho jAtA hai| isI taraha koI bhavya tathArUpa dhArI zramaNa athavA mAhaNa ke pAsa eka bhI Arya dhArmika vacana kA pAna kara aura usa para acchI taraha se vicAra kara kAla mAsa meM kAla karatA hai aura kAlakara vaha kisI eka devaloka meM deva kI paryAya se utpanna ho jAtA hai aba vaha dharmAcArya kisI durbhikSavAle deza meM vihAra karatA 2 A jAtA hai jahAM bhikSA kI prApti use sarvathA asaMbhava jaisI ho jAtI hai aisI sthiti dekhakara vaha deva usa dharmAcArya ko apanI devazakti ke prabhAva se subhikSa palaTAya che, kamanasIbe te drariddhAvasthAmAM AvI jAya che. tyArabAda te pitAnI madadathI dhanavAna banelA te mANasanI pAse jAya che. dhAro ke te mANasa pitAnA upara upakAra karanAra te mANasane potAnuM sarvasva dhana ApI de che. Ama karavA chatAM paNa te tenA upakArane badale vALI zakatuM nathI. paranta je te tenI samakSa kevaLiprajJasa dharmanuM kathana karIne, tene kevaLiprajJaka dharma samajAvIne, te dharmanI tenI pAse prarUpaNa karIne tene te dharmane ArAdhaka banAvI de te ja te tenA upakArane badale avazya vALI zake che. eja pramANe keI bhavya tathArUpadhArI zramaNa athavA mAhaNanI pAse eka paNa Arya dhArmika vacananuM zravaNa karIne ane tenA para sArI rIte vicAra karIne-temanA dvArA upadiSTa mArge cAlIne, kALa avasara Ave kALadharma pAmIne keI mANasa kaI eka devalekamAM devanI paryAye utpanna thaI jAya che. have dhAro ke te dharmAcArya keI evA dezamAM jaI caDe che ke jyAM temane dubhikSa (duSkALa) ne kAraNe AhAra prApti karavAnuM sarvathA asaMbhavita thaI jAya che. A paristhiti joIne te deva te dharmAcAryane pitAnI devazakitanA prabhAvathI keI subhikSa (sukALa) dezamAM laI jAya che, athavA je zrI sthAnAMga sUtraH 01 Page #647 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhATIkA syA03101sU014 dharmAcAryAdInAmazakyapratyupakAritvanirUpaNam 631 TIkA-tiha' ityAdi / bhagavAnAha-he zramaNAyuSman / he AyuSman zramaNa ! iti komalAmantraNam / trayANAmanupadaM vakSyamANAnAM duSpatikaraM-duHduHkhena pratikriyate kRtopakAreNa puMsA pratyurakriyata iti duSpatikaraM-pratyupakattu mazakyamityarthaH bhavati / tadevAha-ambApituH-mAtApitrorityarthaH 1, bhartuHpoSakasya 2, dharmAcAryasya dharmaguroH dharmadAtuH dharmasahAyakasyetyarthaH / deza meM le AtA hai, athavA jaba vaha dharmAcArya kisI gahana kAntAra meM phaMsa jAtAhai to vaha use usa kAntAra jaMgalase bAhara nikAla letAhai, athavA vaha dharmAcArya jaba kisI rogAtaMka se abhibhUta ho jAtA hai to vaha use usa rogAtaMka se apanI prabala zaktise mukta karA detA hai| taba bhI vaha aisI hAlatameM usakA pratyupakAraka nahIM ho sakatA hai, kisI kAraNavaza yadi vaha dharmAcArya kevali prajJapta dharmase bhraSTa ho jAtA hai aura vaha use usa kevali prajJapta dharma ko kaha kara, prajJApita kara aura prarUpita kara punaH sthApita kara detA hai to isa se vaha usa dharmAcAryakA pratyupakAra kartA ho jAtA hai| TIkArtha-isa sUtrakA bhAvArtha aisAhai-prabhu kahatehaiM he AyuSman zramaNa ! ina tIna janoMkA kA pratyupakAra karanA jIva ke liye bar3A muzkila se bharA huA kAma hai| arthAt inakA pratyupakAra karanA bahuta bhArI kaThina hai, yahI bAta yahAM sUtrakArane dRSTAnta dekara samajhAI hai ve tIna ye haiMmAtA pitA poSaka jana aura guru dharma denevAle, dharma meM sahAyaka honete dharmAcAryuM ke gahana vanamAM mArga bhUlIne aTavAya che, te te temane te gahana vanamAMthI bahAra laI jAya che, athavA-jyAre te dharmAcArya koI bhayaM. kara rogathI pIDAtA hoya tyAre te potAnI prabaLa zaktithI temane te roga dUra karI nAkhe che. ATalAM ATalAM upakAra karavA chatAM paNa te deva temanuM RNa pheDI zakavAne samartha thato nathI. paraMtu koI paNa kAraNe te dharmAcArya kevaliprajJasa dharmathI bhraSTa thaI jAya ane tyAre te deva je tene kevaliprajJapta dharma kahIne, te te dharmanI prajJApanA ane prarUpaNa karIne, te dharmAcAryane pharIthI kevaliprajJama dharmamAM sthApita karI de te ja te dharmAcAryanA upakArane badale vALI zake che. TIkArya-A sUtrane bhAvArtha nIce pramANe che-prabhu kahe che ke he Ayuzmana zramaNa ! A traNa upakAra kartAono upakArane badale vALavAnuM kAma ghaNuM muzkela gaNAya che. sUtrakAre e ja vAtane traNa daSTAnta dvArA prakaTa karI che. (1) mAtApitA, (2) pauSatA bhane (3) mA sahAya ynaa2|| yAyAyI, zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #648 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre uktaMca-" duppaDiyArA mAyA piyaro sAmI gurU ya loettha / tattha gurU duyaloe aidukkaratarapaDIyAro // 1 // iti / chAyA-duSpatikArau mAtApitarau svAmI guruzca loke'tra / tatra guru dvayaloke-ati duSkaratarapratIkAraH // 1 // tatra prathamaM mAtApitrorduSpatikaratAM pradarzayati-ko'pi puruSaH suputra ityarthaH / ambApitaram-ambayA-mAtrA sahitaM pitaraM mAtApitarAvityarthaH, saMpAtarapi-saMsamyak prAtaH saMpAtaH-aruNodayasamakAlamevetyarthaH ambApitaraM-svajananI janaka zatapAkasahasrapAkatalaiH abhyajya-tailAbhyaGga zarIrasaMvAhanaM kRtvA surabhiNA-sugandhiyuktena gandhATTakena gandhacUrNena udvartya-udvartanaM ' uvaTanA' iti prasiddhaM kRtvA punastribhirudakaiH-gandhodakena uSNodakena zItodakena ca majjayitvA-svahastena snapayitvA tathA sarvAlaGkAravibhUSitaM kRtvA pazcAt manojJa-susvAdukaM sthAlIpAka zuddha-pAkapAtre musiddha vinApAkapAtreNa kevalAgninA pAko na suniSpanno bhavatItivizeSaNametat / punaH kIdRzamityAha-' aTTArasa0 ' ityAdi, aSTAdaza vyaJjanAni rasavyajakavastUni sUpAdIni, aSTAdazavyanjanAni yathAvAle, aise dharmaguru ke yahAM dharmAcArya kahA gayA hai| kahA bhI hai'duppaDiyArA mAyApiyaro' ityaadi| mAtA pitA ke pratyupakAra karane ke pATha meM jo manojJa vizeSaNa AhArakA AyA hai usakA tAtparya susvAdu bhojana se hai / sthAlIpAka zabda se yaha prakaTa kiyA gayA hai ki pAkapAtrameM pakAyA gayA bhojana acchI taraha se paka jAtA hai, vinA pAka pAtrake kevala agnise niSpanna bhojana suniSpanna nahIM hotA hai jina aThAraha prakAra ke vyAnoM se vaha bhojana sahita hotA hai, unake nAma isa prakAra se haiM yahAM vyaMjana zabda A traNene upakAra eTale badhe hoya che ke temane badale vALavAnuM kArya hu042 56 53 cha. 4yuM na cha :-" dupaDiyArA mAyApiyaro" chatyAla mAtApitAnA upakArane badale vALavAnA kathanamAM AhAranI sAthe je manojJa vizeSaNa vaparAyuM che, tenA dvArA susvAdu bhojana sUcita karAyuM che. sthAlIpAka" zabda dvArA e vAta prakaTa karavAmAM AvI che ke pApAtramAM pakAvavAmAM AveluM bhejana sArI rIte pAkI (radhAI) jAya che, pAkapAtrane upayoga karyA vinA mAtra agnithI taiyAra thayeluM bhejana suniSpanna (sArI rIte taiyAra thayeluM) hotuM nathI. te bhejananI sAthe je 18 prakAranA vyaMjane pIrasavAnI vAta karI che, te vyaMjananAM nAma nIce ApavAmAM AvyAM che. zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #649 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhATIkA sthA033.1sU014 dharmAcAryAdInAmazakyapratyupakArityanirUpaNam 633 "mUo 1 niTanaM 2 ciya, karaba 3 kaMjI 4 ya bhajiyA 5 rbbaa| duvihA 7 jUso 8 osA-maNayaM 9 aMbagaraso dasama 10 // 1 // pANagadavvaM tivihaM 13, kayalIphalameva 14, secaNaM davyaM 15 / gorasadavvAi tini ya 18, vaMjaNadabvAiM eyAI" // 2 // iti / chAyA-sUpo 1 niSThAnnaM 2 caitra karambaH 3 kaMjI 4 ca bharjikA 5 rbbaa| dvividhA 7 yUSaH 8 avasrAvaNaM 9 Amrakaraso dazamam (vyaJjanam) 10 // 1 // pAnakadravyaM trividhaM 13 kadalIphalameva 14 secanaM 15 dravyam / gorasadravyANi trINi ca 18, vyaJjanadravyANi-etAni // 2 // tatra sUpaH-hiMgyAdi saMskRtA mudgAdidAliH 1, niSThAnna- kaDhI' iti bhASAprasiddha dravyam / karambaH-susaMskRtaM bhaktadrAkSAdimizraM miSTaM dadhi 3 / kaMjIvyAdhAritamamlikAdipAnIyaM ' kAMjI' iti prasiddham 4 / / bharjikA-patrazAka 'bhAjI-tarakArI' iti prasiddham 5 / rabbA dvividhAguDarabbA takrarabbA ca ' rAvaDI' iti prasiddham 7 / yUSaH-jIrakAdi vyAghArito mudgAdi rasaH 8) avatAmaNaM-vyAghArita siddhatandulapAnIyaM ' kaTa-osAmaNa' se sUpAdika rasarUpa vyaMjana liye gaye haiM-' sUo niTThannaMciya' ityAdi hiMgu Adi se saMskRta mUga AdikI dAlakA nAma sUpa hai, kaDhIkA nAma niSThAnna hai, akta drAkSA Adise mizra mIThe dahI kA nAma karamba hai jisameM baghAra diyA gayA hai aise imalI Adike pAnI kA nAma kAMjI hai, bhAjI patra zAkakA nAma bharjikA hai, guDaravyA aura taka rabbAke bheda se rabbA do prakArakI hotI hai, taka rabbA kA nAma rAbaDI-maherI hai| jIre Adike vaghArase yukta mudgAdi kA jo rasa hai usakA nAma yUSa hai, vaghArase yukta mAMDakA nAma osAmaNa hai, Amake rasa kA nAma aamahIM vyaMjana padathI sUpAdika rasarUpa vyaMjana gRhIta thayela che " sUo nidvannaM ciya" tyAha hiMga Adi nAkhIne maga AdinI dALane sUpa kahe che-kaDhIne niSThAnna kahe che. drAkSAdithI mizrita mIDA dahIMne karakha kahe che, vaghArelA AMbalI AdinA pANIne kAMjI kahe che. bhAjI (pAMdaDAMvALAM methI, mULA, tAMdaLiye ) ne bhajiMkA kahe che. rabaDI be prakAranI che-(1) goLanI rabaDI ane (2) maherI (chAzamAM rAMdhelA anAjanI eka vAnagI-gheza) jIrA Adina vaghArathI yukta maga AdinuM je osAmaNa hoya che tene yUSa kahe che, vaghArathI yukta mAMDa (bhAtanuM osAmaNa) ne osAmaNa kahe che. kerInA rasane Amarasa kahe 80 zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #650 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 634 sthAnAzAsUne iti prasiddham 9 / AmrakarasaH-' Amarasa' iti prasiddham 10, pAnaka dravyaM trividhaMmiSTapAnakaM ' zarbata ' iti prasiddham 11, tiktapAnakaM marIcAdi saMyuktam 12, amlapAnakam-amlikAdiniSpannam 13 / kadalIphalaM ' kelA' iti prasiddham 14 / secanaM dravyaM 'caTanI ' iti prasiddham 15 // trINi gorasadravyANi dadhidugdhatakrarUpANiti 18 / etairaSTAdazavyajanaiH saMyukta bhojanaM dvAtriMzadvidhaM, tathAhi "bhaktaM 1 zrIghRtapUrakaM 2 ca vaTikA 3 cUrI 4 tathA pUrikA 5, zrIkhaNDaM 6 khalumodakaM 7 ca lapasI 8 zrI kuNDalI 9 piSTikA 10 // khadhAH 11 sUtrakaphINikA 12 ca puTikA 13 bAtAdapastApuTI 14, pUpAH15 parpaTikA 16 tathA dadhivaTA 17 gujAH 18 karatA 19 mtaaH||1|| piNDAH 20 pAyasabhojanaM 21 bahusitAyuktA ca vAsuMdikA 22, miSTA pUraNapolikA 23 ca baraphI 24 khurmA 25 ca khajUrikA 26 / bhaktaM kezarazarkarA samadhikaM 27 yUSaM 28 tathA jAmunam 29, kaccorI 30 kalakandako 31 rasagulA 32 dvAtriMzakaM bhojanam " // 2 // tatra-bhaktaM-'bhAta' iti prasiddham 1, zrIghRtapUrakaM-'dhevara ' itipasi. ddham 2 / vaTikA-'baDI' iti prasiddham 3 / cUrI-' nukatIdAnA' iti prasirasa hai, pAnaka dravya tIna prakArakA hai-jaise miSTapAnaka zarbata, tikta pAnaka-kAlImirca Adise yukta peya, aura amlapAnaka-khaTAI Adi DAlakara taiyAra kiyA gayA peya, kadalIphala kelA, secanadravya-caTanI aura dadhi, dUdha aura taka ye tIna gorasadravya, isa prakAra se ye aThAraha vyaMjana padArtha haiM, ina aThAraha vyaMjana padArthoM se yukta bhojana32 prakArakA hotA hai / jaise-" bhaktaM zrIghRtapUrakaM ca vaTikA" ityAdi / 1bhakta-bhAta, 2ghevara, 3baTikA-bar3I, 4cUrI-nukatIdAnA, 5pUrikA, 6 zrIkhaMDa, 7 modaka, 8 lapasI, 9 zrI kuMDalI, jalebI10 piSTikA-peThA, cha, pAna dravya (pIi) BY 2i cha-(1) bhiSTayAna (zarmata) (2) titapAna ( bharI mAyA yuta, peya), mane (3) annapAna-maTA mAha nAkhIne banAveluM piya. keLAne kadalIphala kahe che, caTaNane secanadraya kahe che, dUdha, dahIM ane chAzane gorasadravya kahe che, A pramANe A 18 vyaMjana padArtho samajavA. A 18 vyaMjanothI yukta bhejana 32 prakAranuM hoya che. 2 -" bhaktaM zrIghRtapUrakaM ca vaTikA " tyAha (1) mata-mAta, (2) 3.52, (3) 48t-qDI, (4) yUrI-nuztI , (5) pUri() zrIma, (7) sAI ( bhA64), (8) 65sI, (8) zrI zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #651 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA3301sU014 dharmAcAryAdonAmazakyapatyupakAritvanirUpaNam 635 ddham / pUrikA-' pUDI ' iti prasiddham 5 / zrIkhaMDa-(zIkhaMDa ) iti prasiddham 6 / modakaM laDDu ' iti prasiddham 7 lapasI-prasiddhA 8 zrIkuNDalI-'jalebI' iti prasiddham 9 / piSTikA-'peThA' iti khyAtam 10 / khAdyAH-'khAjA' iti prasiddham 11 / sUtrakaphINikA-'mUtaraphINI' iti prasiddham 12 / puTikAsaMpuTa yuktA 'pUDI' iti prasiddham 13 / bAtAdapastApuTo- bAdAmapuDI-pistApuDI' iti khyAtA 14 / pUpAH 'mAlapuvA' iti prasiddham 15 / parpaTikA-'tilapApaDI' iti prasiddhA 16 / dadhivaTA- dahIvaDA' iti prasiddham 175 guJjAprasiddhAH, sitopalagarbhA-kUcikAniSpanna dravyam 18 / karaJjAH-dezavizeSaprasiddha madhuradravyam 19 / piNDAH 'peDA' iti prasiddhAH 20 / pAyasabhojanaM 'khIra' iti prasiddham 21 / bahusitAyuktA bAsuMdikA-zarkarA bahulAgADha dugdharUpA 'bAsundI' iti prasiddhA 22 / miSTA pUraNapolikA-miSTadravyagarbhApuTikA -- pUraNapolI' iti prasiddhA 23 / baraphI lokaprasiddhA-dugdhavikArarUpA 24 / khurmA-dezavizeSaprasiddha miSTavyam 25, kharz2arikA-miSTadravyagarbhA godhUmapiSTaniSpannA 'khijarI' iti bhASA prasiddhA 26 / kezarazarAsamadhikaM bhaktaM 'kezariyA bhAta' iti khyAtam 27 / yUSaM-'mAvA' 'khomA' iti prasiddham 281 jAmunam-' gulAbajAmuna' iti prasiddham 29 / kaccorI-tiktadravyasaMpuTA piSTaniSpannA 'kacorI' 11 khAdyA-khAjA,12 sUtrakaphINikA-sUtaraphINI,13 puTikA-puDI, 14 bAtAdapastApuTI-bAdAmapuDI-pistApuDI, 15 pUpA-mAlapUvA, 16 parpaTikA -tilapApaDI, 17 dadhivaTA-dahIvar3A, 18 guMjA-gojhA, 19 karaMjadezaprasiddha, madhuradravyavizeSa, 20 piNDa-peDA, 21 pAyasabhojana-khIra, 22 adhika zakkara se yukta-vAsudikA rabar3I, 23 miSTa pUraNa polikA pUranapuDI, 24 baraphI, 25 khurmA-sakarapAre, 26 khajUrikA zakara DAlakara gehUM ko piTI se niSpanna kiyA gayA eka jAta kA haluvA khijUrI sohana haluvA, 27 kezariyA bhAta 28 yUSa-mAvA-khovA, 29 jAmuna-gulAba jAmuna, 30 kacaur3I 31 kalAkanda aura 32 rasagullA yaha semI (10) piSTi, (11) bhAta, (12) sUta237, (13) dhuTi (purI) (14) mahAma ane pistAnI purI, (15) bhAsapUmA, (19) tasA41, (17) haDDI41, (18) Y1 (14) 424, (20) , (21) pAyasanAtana-dudha bhI2, (22) pAsuMdI, (23) pU2pANI, (24) 123, (25) s425|2|; (26) bhaRI, (me tana mahAbhAthI mAnatA !), (27) zarIyA lAta, (28) yUpa-bhAvAnI me bhiDA, (28) Yant'yU. (30) yoDI, (31) mana (32) 2salA , satrIsa prAranA na che. zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #652 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 636 sthAnAstre iti prasiddhA 30 / kalakandakam-'kalAkanda ' iti khyAtam 31 // rasagulA-rasabhRtaM golAkAradravyaM svanAmnA prasiddham 32 // iti dvAtriMza dvidhaM bhojanam bhojayitvA, punaH kim ? ityAha-'jAvajjIvaM' ityAdi, yAvajjIvam--jIvanaparyantaM pRSThayavataMsikayA-pRSThau-skandhe avataMsa ivAvataMsaH pRSThibhUSaNamiva, tasya karaNam avatasikA pRSThayavataMsikA, tayA pRSThayavasikayA parivahet svAmbApitarau pRSThayAropitau kRtvA yadi gacchet , tenApi parivahanena tasyAmbApituSyatikara-pratyupakAraM kartumazakyaM bhavati, anubhUtopakAritayA pratyupakArakaraNodyato'pyukta kAryeNa pratyupakartuM na zakno32 prakAra kA bhojana hai 18 vyaMjanoM se yukta 32 prakAra ke bhojana ko koI suputra apane mAtApitA ko pratidina khilAve to bhI vaha unakA pratyupakAraka nahIM bana sakatA hai-aisA sambandha lagA lenA cAhiye aisA saba kucha karatA huA bhI vaha suputra itanA aura kare ki vaha unheM apane pairoM se bhI na calane de kintu apane donoM kaMdhoM para rakhakara jahAM ve jAnA cAheM vahAM unheM le jAve aisI yaha prakriyA vaha unake sAtha eka do dina Adi samayataka lagAkara hI na kare kintu " yAvajIvaM" apane jIvana paryanta lagAtAra karatA rahe itanA karatA huA bhI vaha yadi aisA samajhe ki maiM inake upakAra se rahita ho gayA hUM to aisA samajhanA usakA ThIka nahIM hai kyoM ki jo upakAra mAtA pitA ke dvArA kiyA gayA hai usakA badalA to kisI bhI paddhati se cukAyA hI nahIM jA sakatA hai yahI bAta sUtrakAra ne- 'duSpratikaraM" zabda dvArA prakaTa kI hai yadyapi aisI sevA mAtA pitA kI koI karatA nahIM hai parantu 18 prakAranAM vyaMjanethI yukta A 32 prakAranAM bhojana, mAtApitAne dararoja khavarAvavAmAM Ave te paNa temanA upakArane badale vALI zakAte nathI, e saMbaMdha ahIM AgaLanA vAkaya sAthe samajI le. vaLI te suputra tenA mAtApitAne jIvana paryanta pitAne khabhe caDAvIne temanI IcchAnusAra pherave-eTale ke temane page cAlavA ja de nahIM ane temanI IcchA hoya tyAM temane khabhe besADIne laI jAya, te paNa temanA upakArane badale te vALI zakate nathI. (ahIM eka be divasa ame caDAvIne pheravavAnI vAta karI nathI, jIvana paryanta ema karavAnuM kahyuM che chatAM mAtApitAnA upakArane badale pUrepUre vALI zakAtuM nathI, ema kahevAmAM AvyuM che. ) mAtApitAnA upakArano badalo kaI paNa rIte vALI zakAtuM nathI. se pAta sUtradhAre "dupratikaraM " 56 dvArATa 4za che. mAtApitAnA ATalI badhI sevA karanAra bhAgye ja kaI saMbhavI zake che, paraMtu dhAre ke zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #653 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhATIkA sthA03u.1sU14 dharmAcAryAdInAmazakyapratyupakAritvanirUpaNam 637 tIti bhAvaH / evaM tarhi kathamambApituH supatikaraM bhavatI ? tyAha-'aheNaM se' ityAdi, athacet sa suputrastam-ambApitaraM dharme jinapraNIte zrutacAritrarUpe sthApayitA-sthApanazIlo bhavettadA supratikaraM bhavatIti sambandhaH / kiMkRtvA sthApayitA bhavatItyAha AkhyAya-svamAtApitre jinadharma kathayitvA, prajJApya-sodAharaNaM bodhayitvA, prarUpya-bhedAnubhedato nirUpya sthApayitA bhavati tenaiva dharmasthApanenaiva yadi koI bhAgyazAlI putra aisI bhI sevA unakI kare to bhI vaha unake kRta upakAra ke badale meM unakA pratyupakAraka nahIM ho sakatA hai-yahI bAta yahAM " parivahet" isa vidhyarthaka prayoga se prakaTa kI gaI hai| ___ to phira unake upakAra kA pratyupakAra kaise kiyA jA sakatA hai ? isake uttara meM prabhu ne kahA hai ki-(ahe NaM se ) ityAdi-unake upakAra kA pratyupakAra isI se ho sakatA hai ki vaha unheM jinapraNIta zratacAritrarUpa dharma meM sthApita kara deM, saba se pahile vaha unheM yaha samajhA ki yaha jinadharma jinendra dvArA praNIta hai ataH isase hitakA. rakatA ke sivAya ahitakAratA kathamapi nahIM hai janma janmAntara se chUTane kI yahI paramauSadhiprApta ho sakatI hai anyatra nahIM janma. jarA aura maraNa rUpa roga kA saccA ilAja samyagdarzana jJAna cAritra ke sevana se hI jIva ko prApta ho sakatA hai isa prakAra se unheM samajhAkara phira isake sevana se kina 2 jIvoMne AtmalAbha prApta kiyAhai, kauna 2jIva e kaI suputra hoya ke je pitAnA mAtApitAnI upara darzAvelI paddhatithI sevA karate hoya, te paNa te tenA mAtApitAe tenA upara je upakAra karyA hoya che tene pratyupakAra vALI ApavAne samartha thaI zakatuM nathI. eja vAta "parivaheta" mA vidhya prayoga dvArA vyarata 32vAmAM mAvI che. te temanA upakArane badale te kevI rIte vALI zake? A praznanA uttara 35 maDAvIra prabhu 4 cha , " aheNaM se" tyAha. tamanA 65412ne| badalo vALavAne mAtra eka ja upAya che, te upAya nIce pramANe che teNe temane mRtacAritrarUpa dharma tarapha vALI levuM joIe. teNe temane samajAvavuM joIe ke jaina dharma jinendra bhagavAna dvArA prarUpita thayelA che. te dharma ja saMsArI jInuM hita karanAro che, A dharmamAM batAvavAmAM AvelA mAge cAlavAthI saMsArI nuM keI ahita thatuM nathI, janmamaraNanI jaMjALamAMthI chUTavAnI A eka ja paramauSadhi che. janma, maraNa ane jarA rUpa rogane khare IlAja samyagdarzana, jJAna ane cAritranA sevanathI ja jIvane sAMpaDI zake che A prakAre temane samajAvIne teNe temane evAM jInAM daSTA ApavA joIe ke jemaNe kevali prarUpita dharmanI samyapha rIte ArA zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #654 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre navabhyaGgAdibhiH tasyAmvApituH supratikaraM su-sukhena pratikriyate -pratyupakriyata iti suptikaraM pratyupakAraM karttuM zakyaM bhavati pratyupakAraH kRto bhavatItyarthaH dharmasthApanasyaiva mahopakAratvAt, 638 uktaJja - " saMmatadAyagANaM, duSpaDiyAraM bhavesu bahue / savvaguNameliyA divi, ubagArasahassakoDIhi ||1|| chAyA - samyaktvadAyakAnAM, duSpratikaraM bhaveSu bahukeSu / sarvaguNamIlitAbhirapi upakArasahasrakoTIbhiH || 1 // anekamavata sarvaguNamuktopakArasahasra koTayapekSayA zreSThamiti bhAvaH / samyaktvadharmadAnaM nirAmaya (karmaroga rahita bane haiM ityAdi rUpa se aura samajhAve aura bhedAnubheda se usa dharma kA nirUpaNa kare yadi vaha isa taraha se unheM samajhA bujhAkara jinapraNIta dharma meM sthApita kara detA hai to avazya hI vaha unake upakAra kA pratyupakAra karttA ho jAtA hai kyoM ki jinadharma meM sthApita yaha eka bahuta bar3A upakAra hai bhale hI abhyaGgAdi lagAne se, uttamottama bhojyavastuoM ke khilAne se zarIra kA poSaNa ho jAya parantu AtmA kA poSaNa nahIM hotA hai AtmA kA poSaNa to jinadharma ke sevana se hI hotA hai aura jo aisA karatA hai vaha apanA para kA aura donoM kA bahuta bar3A upakAra karatA hai - yahI bAta isa kathana se sUtrakAra ne pradazita kI hai| kahA bhI hai- ( sammattadAghagANaM duSpaDiyAraM ) ityAdi / tAtparya isakA yahI hai ki samyaktvadAyaka puruSoMkA anekabhava meM sarvaguNa dhanA karIne AtmalAbha ( mekSa ) prApta karyAM heya. teNe bhedAnubekapUrvaka temanI pAse A dharmanuM nirUpaNa karavuM joIe. A rIte temane samajAvIne jo te temane jinapraNIta dhamamAM sthApita karI zake che, teA te rIte te avazya temanA upakAranA khale vALI zake che. kAraNa ke kAI paNa vyaktine jaina dhrumamAM sthApita karavI e tenApara meTAmAM meTo upakAra karyAM gaNAya che. bhale abhyagAdi lagAvavAthI ane uttama leAjana khavarAvavAthI zarIranuM pASaNa thatuM hoya, pazu tenA dvArA AtmAnuM pASaNa teA nathI ja thatuM, AtmAnu peSaNa te keli-prarUpita jaina dharmanI ArAdhanAthI ja thAya che. tethI evuM karanAra vyakti potAnuM anyanuM ane ubhayanu kalyANa karI zake che. e ja vAta A kathanathI sUtrakAre ahIM prakaTa karI che. kahyuM paNa che ke " sammattadAyagANaM duppaDiyAraM " chatyAhi. A kathananA bhAvAtha nIce pramANe che-aneka bhavamAM saguNayukata karAyelA karIDA upakArothI pazu samyakavadAyaka puruSonA upakAranA badalA zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #655 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - - - sudhATIkA sthA03301sU014 dharmAcAryAdInAmazakyapratyupakAritvanirUpaNam 639 ___ atha bhartuduSpatikaratAM pradarzayati- kei mahacce' ityAdi, ko'pi na sarvaH, mahatI arcA-ezvaryAdirUpaM tejo yasya sa mhaacH| yadvA-mahAzvAsau aya'zca-arthapatitayA pUjya iti mahAryaH / athavA mahAtyaM-mahattvaM, tad yogAnmAhatyaH, aizvaryasaMpanna ityarthaH, daridra-kaJcid daridrapuruSaM samutkarSayet dhanAdi dAnenotkRSTaM kuryAt / tataH sa samutkRSTaH dhanAdisamRddhaH san pazcAt-svapoSakagya parokSe purazca-tatsamakSaM vipulAnAm-udAraNAM bhogAnAM-zabdAdiviSayAnAM samitiHsamudayaH sAmagnItyarthaH, tayA samanvAgata:- yuktazcApi viharet-tiSThet / tataH pazcAt khalu sa mahAryaH-daridrapoSakaH svAmI anyadA kadAcit daridrIbhUtaH durbhAgyavazAdati duHsthito jAtaHsan tasya svapoSitasya daridrasya antike-samIpe havyam-ananyazaraNatayA zaraNasya tatra zakyatvAbhisandheH Agacchet tadA sa daridraHyukta kiye gaye karor3o upakAra se bhI pratyupakAra nahIM kiyA jA sakatA hai kyoM ki samyaktva dAna se AtmA kI bhavaparamparA vidhvasta (naSTa) hojAtI hai anya upakAroM se nhiiN| ___aba sUtrakAra svAmIkA upakAra anya pratyupakAroM dvArA azakya hai yaha prakaTa karate haiM-" kei mahacce" ityAdi-jisake pAsa aizvaryAdi tejarUpa arcA mahatI hai, athavA loka meM jo viziSTa sampatti zAlI hone se janatA se mAnya huA hai athavA-jo saba prakAra ke aizvarya se sampanna hai aisA koI manuSya kisI daridrapuruSa ko dhanAdipradAna dvArA utkRSTa kara detA hai, isa taraha vaha daridra puruSa apanI daridratA se chUTakara dhanasaMpanna bana jAtA hai aura kAlAntara meM daridratA ke cakkara meM par3e hue apane poSaka ko pratyakSa aura parokSa meM hara taraha se sahAyatA vALI zakAto nathI, kAraNa ke samyakatva dAnathI AtmAnI bhavaparaMparA naSTa thatI jAya che-anya dAnathI (upakArothI) evuM banatuM nathI. have sUtrakAra e vAta prakaTa kare che ke bhartA (poSaNakartA) nA upakArane pratyu5412 32vAnu Aya 5 42 cha-" kei mahacce " tyahi. jenI pAse ezvaryAdi teja rUpa arcA mahatI (ghaNI ja) che, athavA je viziSTa sampattizALI hovAthI saMsAramAM janatA dvArA mAnanIya gaNAya che, athavA je saghaLA prakAranA aizvaryathI saMpanna che e kaI manuSya, keI daridra manuSyane dhanAdi arpaNa karIne tenI unnati karavAmAM madadarUpa thAya che. A rIte te daridra manuSya potAnI daridratAmAMthI mukata thaIne dhanavAna banI jAya che. have kamanasIbe pelo dAtA daridra banI jAya che. tenI sahAyatAthI dhanavAna banela mANasa tene pratyakSa ane parokSa rIte dareka prakAranI madada kare zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #656 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 sthAnAGgasUtre " bhUtapUrvadaridraH tasmai pUrvopakAriNe svAmine yadi sarvasvamapi svapArzvasthita sarva dhanAdikamapi dadat tenApi evaM sarvasvadAnenApi tasya - sarvasvadAtuH duSpratikaraMpratyupakAraM kartumazakyaM bhavati / evaM tarhi kathaM sumatikaraM bhavatI ? tyAha-' aheNaM ' ityAdi, atheti prakArAntaradyotakaH, atha-prakArAntareNa khalu yadi sa bhUtapUrvadaridraH taM svopakArakaM svAminaM kevalimajJapte dharme tatsvarUpakathanAdinA sthApayitA bhavati tenaiva - dharmasthApanenaiva na tu sarvasvadAnAdinA tasyopakAriNaH svAminaH supratikaraM bhavati pratyupakAraH kRto bhavatItyarthaH // 2 // pradAna karane lagatA hai ityAdi saba kathana mUlArtha kI taraha se yahAM lagAnA cAhiye to kyA vaha isa prakriyA kA karttA puruSa apane svAmI ke upakAra kA pratyupakAra kara sakatA hai ? arthAt nahIM kara sakatA / yadi saMsAra se pare koI kriyA hai to vaha apane ko aura para ko dharma meM zrutacAritrarUpa meM sthApana karane rUpa hai yahI bAta sUtrakAra isa rUpa se kahI hai ki vaha daridra hokara dhanasaMpanna huA vyakti yadi apane upakAraka ko samajhA bujhAkara ke kevaliprajJapta dharma meM sthApana kara detA hai to isake samAna usake upakAraka kA pratyupakAra aura koI nahIM hai| yahI saba zreSTha mArga usake kRta upakAra se chUTane kA hai sarvasvapradAna Adi dvArA vaha usakA pratyupakAraka nahIM hotA hai| AtmA ko saccI zAnti pradAna karane vAlA eka dharma hI hai aura jo isa dharma meM apane upakAraka ko nirata kara detA hai usake jaisA usakA aura koI pratyupakAraka nahIM hotA hai 2 / che. dhAro ke te potAnI saghaLI sa'patti tene apaNu karI de che. te zuM A rIte te tenu RNa pheDI zake che khare ? evuM karavA chatAM paNa te peAtAnI upakAraka vyakitanA upAranA badale vALI zakate nathI. koi paNa prakAranA sAMsArika lAbha karAvavAthI tenA upakAranA khale vALI zakAtA nathI, parantu jo te mANusa peAtAnA upakArakartAne zrutacAritrarUpa dhamAM kaI paNa rIte sthApita karI zake che, teA tenA upakAranA badale jarUra vALI zake che. peAtAnA saghaLA dravyanA apaNu dvArA tenA upakArane adalA vALI zakAtA nathI, paNa tene dAkhalA dalIle dvArA samajAvIne keli prarUpita dharma nA ArAdhaka manAvavAthI ja te tenuM RNa pheDI zake che. AtmAne sAcI zAnti ApanAra dharma ja che. tethI te dharmamAM peAtAnA upakArane sthApita karAvI devA jevA khIjo kaceA upakAra hAi zake? zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #657 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhATIkA sthA03301sU014 dharmAcAryAdInAmazakyapratikAranirUpaNam 61 atha dharmAcAryasya duSpatikaratAmAha- kei ityAdi / ko'pi-kazcit na sarvaH tathArUpasya-dravyato dhRtasadorakamukhavastrikAdimuniveSasya, bhAvato dharmoci. tasvabhAvasya zramaNasya-saMsAraviSayaviraktasya muneH, vA-athavA mAhanasya-"mAhana' ityevaM yo'nyaM pratyuyadizati sa mAhanaH mUlottaraguNavAn saMyataH, tasya anti ke samIpe ekamapi Aryam-pApakarmabhya ArAd-dUraMyAtamAryam--Aryasambandhika tIrthakarasambandhikamityarthaH ataeSa dhArmika-dharmasambaMndhikaM suvacanaM vAkyaM zrutvAzrotrapuTAmyAM pItvA nizamya-hRdyavaghArya kAlamAse kAlaM kRtvA anyatameSu-deva. lokeSu-devalokAnAM madhye'nyatamai kasmiMzcidevaloke ityarthaH devatayA-devaparyAyeNa upapannaH, tataHkhalu devopapattyanantaraM sa svapUrvamave AryadhArmikasuvacanazrotA deva___ aba dharmAcArya ko jIva pratyupakAra kartA kaise ho sakatA hai isa bAta ko sUtrakAra pradarzita karane ke abhiprAya se kahate haiM-" keha" ityAdi / koI eka bhavya jIva dravya kI apekSA se sadorakamukhavastrikA Adi muniveSa vAle aura bhAva kI apekSA dharmocitasvabhAva vAle zramaNa jana ke athavA " mata mAro" isa prakAra se dUsaroM ko upadeza dene vAle saMyata ke samIpa eka bhI pApa karma se jo dUra jA cuke haiM aise Aryasambandhika-tIrthakara sambandhika dhArmika suvacana ko-vAkya ko sunakara aura hRdaya meM use avadhAraNa kara kisI eka devaloka meM deva kI paryAya se utpanna ho jAtA hai aura phira utpatti ke bAda vaha apane avadhijJAna se una dharmAcArya ke vacana se merI yaha paryAya huI hai ataH ve mere mahopakArI haiM isa prakAra se unake upakAra ke vazavartI huA have sUtrakAra e vAta samajAve che ke jIva dharmAcAryane pratyupakArakartA haivI zata bhanI za cha-" kei" tyAhi. TIkAryuM-keI eka bhavya jIva dravyanI apekSAe sarakamukhavastrikA Adi suniveSavALA ane bhAvanI apekSAe dharmocita svabhAvavALA zramaNanI pAse matha "bhA ho, mA " mevA paheza mApanA2 sayatanI pAse, pApakarmathI jeo nivRtta thaI gayA che evAM Arya saMbaMdhika-tIrthakara saMbaM. dhika-dhArmika suvacanane zravaNa karIne ane tene hRdayamAM avadhAraNa karIne kaI eka devakamAM devanI paryAye utpanna thaI jAya che. A rIte devalokamAM utpanna thayA bAda te pitAnA avadhijJAna dvArA jANI le che ke te dharmAcAryanA upadeza anusAra cAlavAthI ja mane A devagati prApta thaI che, tethI temaNe mArA upara mahAna upakAra karyo che. mAre temanA upakArane badale vALavo ja joIe. zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #658 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 642 sthAnAGgasUtre staM--suvacanapradAtAraM dharmAcArya yadi durbhikSAd duSkAlapIDitAd dezAt niSkAsya mubhikSaM sukAlaM sasyAdi saMpannaM dezaM saMharetdevazaktyA''nayet, vA--athavA kAntA rAt-nirjanATavItaH niSkAntAraM janAkulaM pradezaM kuryAt-nayedityarthaH, vA-athavA dIrghakAlikena cirakAlAvasthAyinA rogAtaGgena-roga:-kAlasahaH kuSThAdiH, AtaGka:sadyoghAti zUlAdiH, tayordvandvaikatve rogAtakaM, tena, yadvA-rogAta?netyekapadaMrogaduHkhenetyarthaH abhibhUtaM-pIDitaM santaM vimocayet devazaktyA muktaM kuryAta , tenApi-evaM karaNenApi tasya dharmAvAryasya duSpratikara bhavati sa pratyupakartA na bhavatItyarthaH / tarhi kathaM pratyupakartA bhavatI ? tyAha-'aheNaM ' ityAdi, athayadi khalu sa taM dharmAcArya kevalipajJaptAddharmAd bhraSTaM-patitaM santaM bhUyo'pi-punavaha deva yadi ve saMyata kadAcit kisI duSkAla pIDita deza meM vihAra karate hue A jAte haiM, aura vaha deva unheM usa duSkAla pIDita deza se bAhara nikAlakara subhikSavAle deza meM apanI devazakti ke prabhAva se le AtA hai athavA jaba ve kisI durgama gahana kAntAra meM patita ho jAte haiM taba vaha deva usa sthAna se unheM nikAla kara janasamudAya vAle pradeza meM pahu~cA detA hai yA jaba ve rogAtaMka se-roga se-kAlasaha kuSTAdi se evaM sadyoghAti zUlAdirUpa AtaMka se athavA rogaduHkha se pIDita ho jAte haiM, taba vaha apanI devazakti se unheM niroga kara detA hai, to isa prakAra se unakI saMbhAla karane vAlA vaha deva unake kRta upakAra kA badalA nahIM cukA sakatA hai-unakA pratyupakartA nahIM ho sakatA hai to phira vaha pratyupakArakartA kaise ho sakatA hai ? to isake uttara meM sUtrakAra kahate haiM-"ahe NaM" ityAdi-yadi vaha deva unakA A bhAvanAthI prerAIne kayAreka keI duSkALa pIDita dezamAM vicaratA te dharmA cAryane te deva pitAnI devazaktinA prabhAvathI subhikSavALA (sukALavALA) dezamAM laI jAya che. athavA jyAre te dharmAcArya keI gahana aTavImAM phasAI jAya che-mArga bhUlIne aTavAtA hoya che, tyAre te temane tyAMthI janasamudAyavALA keI sthAnamAM pahoMcADI de che. athavA jyAre teo kaI gataka [( javara, kaDha Adi rogathI ane acAnaka utpanna thayelA zUlAdi rUpa Ataka) thI pIDAtA hoya che, tyAre pitAnI daivIzaktithI te temane nIrogI banAvI de che. A prakAre temanI saMbhALa rAkhavA chatAM paNa te deva temanA upakArane badale vALI zakatA nathI. have sUtrakAra e batAve che ke te deva temano 75412 vI te pANI za cha-" aheNaM " tyAdi. zrI sthAnAMga sUtra: 01 Page #659 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhATAkA sthA03u01sU0 14 dharmAcAryAdInAmazakyapratikAritvanirUpaNam 643 rapi tasmin dharme upadezadAnAdinA sthirIkartA bhavati tadA sa tasya dharmAcAryasya pratyupakartA bhavatItyarthaH / evaM karaNenaiva sa dharmAcAryasya nirmaNo bhavatIti bhAvaH, uktazca"jo jeNa jammi ThANammi ThAvio daMsaNe va caraNe vaa| so ta taocuyaM ta-mmice kAuMbhave niriNo // 1 // " iti / chAyA-yo yena yasmin sthAne sthApitaH darzane vA caraNe vA / sa taM tatazcyutaM tasminneva kRtvA bhaved niNaH // sU0 14 // dharma sthApanena cAsya bhavacchedarUpaH pratyupakAraH kRtaHsyAditi dharmasya bhavacchedakAraNatAmAha mUlam-tIhi ThANehi saMpaNNe aNagAre aNAdiyaM aNavadaggaM dIhamaddhaM cAurataM saMsArakaMtAraM vIIvaejjA, taM jahA-aNidANayAe, dihisaMpannayAe jogavAhiyAe // sU0 15 // chAyA-tribhiH sthAnaiH saMpanno'nagAraH anAdikamanavadanaM dIrghAddhaM cAturantaM saMsArakAntAraM vyativrajati, tadyathA-anidAnatayA dRSTisaMpannatayA, yogavAhitayA // // sU0 15 // pratyupakArakartA honA cAhatA hai to vaha deva jaba ve dharmAcArya kevaliprajJapta dharma se patita ho jAveM phira se unheM usa jinapraNIta dharma meM sthira kara detA hai, to isa prakAra se vaha unake kRta upakAra kA pratyupakAra kA ho jAtA hai arthAt unake kRta upakAra se vaha uRNa ho jAtA hai| kahA bhI hai-"jo jeNa jammi ThANammi" ityAdi // sU014 // dharma meM sthApita karane se jIva kA bhavaccheda rUpa pratyupakAra ho sakatA hai-isa taraha dharma bhavaccheda kA kAraNa hotA hai yahI bAta aba kadAca keI kAraNe te dharmAcArya kevaliprajJapta dharmathI patita thaI jAya, ane te deva kaI paNa upAye temane pharIthI te dharmamAM sthira karI de, te ja tenA dvArA tenA upakArane badale vALI zakAya che. kevalI prajJata dharmane mAge temane vALI laIne ja te temanA AtmAnuM kalyANa karI zake che ane e zate te tamanu yIza cha. [ 55 cha -"jo jeNa jammi ThANammi" tyAhi // sU. 14 // dharmamAM sthApita karavAthI jIvane bhava chedarUpa pratyupakAra thaI zake che. A rIte dharma bhAva chedamAM kAraNabhUta bane che. eja vAta have sUtrakAra prada zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #660 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 644 sthAnAgapatra TIkA-'tIhi ' ityAdi sugama, navaram-anAdikam-na vidyate AdiH prathamotpattiryasyeti-anAdikaM tat-AdirahitamityarthaH, anavagryam-na vidyate avadana-paryanto yasya tadanavadanaM tattathA aparyavasAnam anantamityarthaH / dIrghAddhaMdIrghA addhA kAlo yasya tad dIrghAvaM-tattathA dIrghakAlagamyamityarthaH, yadvA-dIrghaH adhvA mArgoM yasya tad dIrghAvaM, tattathA dIrghamArgagamyamityarthaH, cAturantaM-catvAro'ntAH-gatayo yasya tattathA caturantameva cAturantaM caturga tikamityarthaH, etAdRzaM saMsArakAntAra-saMsAra evaM kAntAraM-nirjalavANarahito durgamo'raNyapradezaH, tadiva kAntAraM-saMsArATavImityarthaH vyatitrajati-samullaGghate pAraM pApnotItyarthaH / tadeva sthAnatrayamAha-anidAnatayA nizcitaM dAnaM nidAna yadvA-nidAyate-lUyate jJAnAcArAdhanAlatA avyAvAdhamukha rasopetamokSaphalA yena parazuneva divyamAnuSaRddhi prArthanAdhyavasAyena tannidAnaM cAritrArAdhanena svargamAdi bhogaprArthanetyarthaH yadAzritya mohanIya kamediyametIti bhAvaH, tasya bhAvasta tA, tadvarnanam anidAnatA, sUtrakAra pradarzita karate haiM-(tIhiM ThANehiM saMpaNNe aNagAre) ityaadi| TIkArtha-jisakI prathamotpatti prAraMbha nahIM hai vaha anAdihai arthAt jo Adi rahita hai tathA avadana-paryanta (anta) jisakA nahIM hai vaha anavadana hai arthAt jo ananta hai tathA jisakA kAla dIrdha hai vaha dIrdhAddha hai arthAt jo dIrdhakAlagamya hai athavA-jisakA mArga dIrgha haivaha dIrvAdhya hai arthAt jisakA mArga rAstA bahuta bar3A lambA hai aura jo cAra gati vAlA hai aisA yaha saMsArarUpa kAntAra hai isa dIrdhakAntAra konirjala trANarahita durgama araNyapradeza ke jaise saMsAra ko-jIva tIna kAraNoM se pAra kara detA hai-inameM eka anidAnarUpa kAraNa hai dUsarAzita 42 -" tIhiM ThANehiM saMpaNNe aNagAre " tyAha TIkArtha-jenI prathamotpatti (prAraMbha) nathI tene anAdi kahe che. eTale ke je Adi rahita che tene anAdi kahe che. avada-paryanta (anta) ne jemAM abhAva hoya che tene anavadagra athavA ananta kahe che. jene kALa dIrtha che tene dIrvAddha kahe che, eTale ke jene pAra karavAmAM dIrghakALa vyatIta thaI jAya che athavA jene mArga dIrgha che tene dIrvAddha kahe che. eTale ke jeno mArga atizaya lAMbe che ane je cAra gativALo che evA A saMsAra rUpa kAntArane (gahana aTavIne) nirjana trANarahita durgama araNya pradeza jevA saMsArane jIva traNa kAraNe ( upAye ) dvArA pAra karI zake che. te traNa upAye nIce pramANe che-(1) anidAnarUpa kAraNa, (2) dRSTisaMpannatArUpa kAraNa bhane (3) yogvaahit||35 5 / 24. zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #661 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA03 u0 1 015 dharmasya bhavacchedakAraNatAnirUpaNam 645 tayA bhogasamRddhiprArthanA rahitatayetyarthaH 1 / dRSTisaMpannatayA -dRSTiH- samyagdR. STistayA saMpannaH yuktaH, tadbhAvastattA, tayA samyagdRSTitayetyarthaH 2 / yogavAhi. tayA--yogena--cittasamAdhinA sarvatrAnutsukatvalakSaNena vahatItyevaM zIlo yogavAhI, samAdhisthAyItyarthaH, uktazca-yogavAhilakSaNamdRSTisaMpannatArUpa kAraNa aura tIsarA yogavAhitArUpa kAraNa hai avyAbAdha sukharUpa rasa se yukta aura muktirUpa phalavAlI jJAnAdi ArAdhanArUpa latA jisa kuThAratulya divyamAnuSaRddhi athavA devaloka kI Rddhi kI cAhanA se kATa dI jAtI hai vaha nidAna hai cAritra kI ArAdhanA karatA huA jIva parabhava meM svarga, martya Adi ke bhogoM kI cAhanA karatA hai isase cAritra mohanIya karma udaya ko prApta hotA hai arthAt nidAna (niyANA) karane vAlA jIva parabhava meM bhogAdikoM kI cAhanA se prerita hokara cAritrArAdhana karatA hai isase tapasyA usakI niSphala ho jAtI hai kyoM ki aisA karane se usa jIva ko cAritramohanIya karma kA udaya hotA hai yadyapi cAritra kI prApti jIva ko cAritramohanIya karma ke kSaya kSayopazama se hotI hai parantu nidAna bandha sahita cAritrArAdhana samyak cAritrArAdhanarUpa na hokara vaha eka prakAra kA DhoMgarUpa hotA haidravyacAritrarUpa hotA hai isase karma kI nirjarA aura saMvara na hokara pratyuta usase cAritramohanIya Adi karmoM kA baMdha aura udaya hotA rahatA hai ataH aise jIva kA saMsAra ghaTatA nahIM hai ulTA baDhatA rahatA avyAbAdha sukharUpa rasathI yukta ane muktirUpa phaLavALI jJAnAdi ArAdhanArUpa latA je kuThAra (kuhADI) tulya divya manuSya saMbaMdhI trAddhi athavA devakanI addhinI cAhanAthI chedAI jAya che, te cahanAnuM nAma "nidAna che cAritranI ArAdhanA karate jIva je parasavamAM svarga, matye AdinA bheganI kAmanA kare che, te tenA kAraNe cAritra mihanIya karmane udaya thAya che. eTale ke nidAna (niyANuM) karanAro jIva parabhavanA bhegAdi kenI cAhanAthI prerAIne cAnniArAdhanA kare che, te kAraNe tenI tapasyA niSphaLa jAya che, kAraNa ke evuM karavAthI te jIvanA cAritramohanIya kamane udaya thAya che. jo ke cAritramehanIya karmanA kSaya ane kSaye pazamathI ja jIvane cAritranI prApti thAya che, paraMtu nidAnabadha sahitanI cAritrArAdhanA samyaka cAritrArAdhana 3pa hotI nathI-te te eka DhoMgarUpa ja hoya che-dravya cAritrarUpa hoya che, tethI karmanI nirjarA ane saMvara thavAne badale cAritramehanIya Adi karmone baMdha ane udaya thatA rahe che. tethI evA jIvane saMsAra ghaTavAne badale zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #662 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - 646 sthAnAGgasUtre __"NIyAvittI acavale amAI akuUhale, viNIyaviNae daMte jogavaM uvahANavaM ' // ( utta. adhya. 34 gA. 27) kiJca-"payaNukohamANeya, mAyAlobhapayaNNue / pasaMtacitte daMtappA, jogavaM upahANa // " ( utta. adhya. 34 gA 29) chAyA-nIcavRttiracapalaH amAyI akutUhalaH / vinItaviSayo dAnto yogavAn upadhAnavAn / tathA-pratanukrodhamAnazca, mAyAlobhamatanukaH / prazAntacitto dAntAtmA, yogavAn upadhAnavAn / tasya bhAvastattA, tayA samAdhisthAyitayetyarthaH 3 // mU0 15 // hai isIliye saMsAra se pare hone ke liye anidAna ko eka kAraNa rUpa se yahAM ginAyA gayA hai| saMsAra se pare hone ke liye eka dUsarA aura bhI kAraNa hai jisakA nAma dRSTisapannatA hai samyagdarzana se yukta honA isakA nAma dRSTisaMpannatA hai isI taraha se eka tIsarA kAraNa yogavAhitA hai citta ko samAdhistha rakhanA yogavAhitA citta yadi sAMsarika padArthoM meM utsukatA se yukta banA rahatA hai to vaha cAritrArAdhana meM bAdhaka hotA hai ataH nirmala aura atIcAroM se rahita cAribArAdhana ho isake liye citta kA samAdhistha honA paramAvazyaka hai isase bhI jIva saMsAra ko pAra kara detA hai yogavAhI kA lakSaNa isa prakAra kA kahA gayA hai-"NIyAvitto acavale amAI" ityAdi, ( uttarAdhya 34 gA. 29) "payaNukohamANe ya" ityAdi // mU015 // vadhato ja rahe che. te kAraNe saMsAra pAra karavAne mATe anidAnane eka kAraNa rUpe ahIM gaNAvavAmAM Avela che. saMsAra pAra karavAne mATe bIjo upAya daSTisaMpannatA che. samyagdarzanathI yukta thavuM tenuM nAma ja dRSTisaMpannatA che. saMsAra pAra karavAno eka trIje upAya nIce pramANe che. gavAhitAthI paNa jIva tarI jAya che. cittane samAdhistha rAkhavuM tenuM nAma yogavAhitA che. sAMsArika padArthomAM je citta lIna rahe che te cAritrArAdhanA thaI zakatI nathI. nirmaLa ane atiyArothI rahita cAritrArAdhana mATe cittanuM samAdhistha havuM atyaMta Avazyaka che. A rIte gavAhitA dvArA paNa jIva saMsAra kAMtArane pAra karI nAkhe che. gavAhinuM A pramANe lakSaNa kahyuM che- "NIyAvittI acavale amAI" tyAhi- (uttarAdhya 34 // // 26) " payaNukohamANe ya" tyAhi // sU. 15 // - zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #663 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 u0 1 0 16 kAlavizeSanirUpaNam 647 bhavavyativrajanaM ca kAlavizeSa eva syAditi kAlavizeSaprarUpaNAmAha mUlam-tivihA osappiNI paNNattA, taM jahA-ukosA, majjhimA, jahannA 1 / evaM chappi samAo bhANiyaThavAo jAva dUsamadUsamA2 / tivihA ussappiNI paNNatA, taM jahA-ukosA majjhimA jahannA 8 / evaM chappi samAo bhANiyabAo jAva susamasusamA 14 // sU0 16 // chAyA-trividhA avasarpiNI prajJaptA, tadyathA-utkRSTA, madhyamA, jaghanyA 9 / evaM SaDapi samA bhaNitavyAH, yAvat duSpamaduSSamA 6 / trividhA utsarpiNI prajJaptA, tadyathA-utkRSTA, madhyamA jaghanyAca evaM SaDapi samA bhaNitavyA yAvat susamasusamA 14 // mU0 16 // TIkA-tivihA' ityAdi-caturdazasUtrI sugmaa| navaram-avasarpiNIprathame'rake utkRSTA, tri catuHpaJcamarUpeSu catuSvarakeSu madhyamA, carameSaSThe'rake jagha. nyA 1 // evaM suSamasuSamAdiSu SaTsvapi samAsu pratyekamutkRSTa-madhyamajaghanyarUpaM trayaM trayaM kalpanIyaM yAvat-duSpamaduSSamA 7) tathA-utsarpiNyAH, duSpamaduSSamAditad saMsAra se pAra jIva kAlavizeSa meM hI hotA hai ataH aba sUtrakAra kAlavizeSa kI prarUpaNA karate haiM-(tivihA osapiNI paNNattA) ityaadi| TIkartha-avasarpiNI tIna prakAra kI kahI gaI gaI hai eka utkRSTa avasapiNI, dUsarI madhyama avasarpiNI aura tIsarI jaghanya avasarpiNI inameM prathama araka meM utkRSTa avasarpiNI hotI hai, dvitIya, tRtIya aura cauthe tathA pAMcaveM araka meM madhyama avasarpiNI hotI hai aura chaThe araka meM jaghanya avasarpiNI hotI hai isI taraha se suSamasuSamA Adi chahoM kAloM meM bhI pratyeka kAla meM uttama, madhyama aura jaghanyarUpa tIna 2 kALavizeSamAM ja chava saMsAra pAra kare che. tethI sUtrakAra have kALavishessnii 5355 / 42 cha-" tivihA osapiNI paNNattA" tyA TIkAI-avasarpiNI traNa prakAranI kahI che-(1) utkRSTa avasarpiNI, (2) madhyama avasarpiNa ane (3) jaghanya avasarpiNa. pahelA ArAmAM utkRSTa avasarpiNI hoya che, bIjA, trIjA, cothA ane pAMcamAM ArAmAM madhyama avasarpiNa hoya che ane chaThThA ArAmAM jaghanya avasara paNa hoya che. e ja pramANe suSamasuSamA zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #664 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 648 sthAnAGgakhatre bhedAnAM cAvasarpiNyuktaviparyayeNotkRSTamadhyamajaghanyatva mAgvad yojyaM, tathAhiutsarpiNI pazcime'rake utkRSTA, caturyumadhyamA, prathame jaghanyA / evaM duSpamaduSpamAdiSu SaTsu samAmUtkRSTamadhyamajaghanyarUpaM trayaM trayamavasarpiNyuktaviparya yeNa vAcyamiti // sU0 16 // kAlalakSaNA avetanadravyadharmAH prAguktAH, tatsAdhAta pudgaladharmAn nirUpayan paJca mUtrANi sadaNDakAnyAha mUlam-tohiM ThANehi acchinne poggale calejjA, taM jahA-AhArijamANe vA poggale calejA, vikubamANe vA poggale calejjA, ThANAo vA ThANaM saMkAmijjamANe poggale clejjaa| tivihA uvahI paNNattA, taM jahA-kammovahI, sarIrovahI, vAhi. rabhaMDamattovahI / evaM asurakumArANaM bhANiyavaM / evaM egidiya neraiyavajaM jAva vemANiyANaM 1 / ahavA tivihA uvahI paNNattA taM jahA-sacittA acittA mIsayA / evaM NeraiyANaM niraMtaraM jAva bheda kalpita kara lenA cAhiye tathA utsarpiNI ke duSamaduSSamAdi jo bheda haiM unameM, avasarpiNI meM jo uttama madhyama Adi kahe gaye haiM unase viparItarUpa meM utkRSTAdi bheda kahanA cAhiye jaise-utsarpiNI kA jo pazcima Araka hai usameM utkRSTa utsarpiNI hai, cAra arakoM meM madhyama utsarpiNI hai aura prathama araka meM jaghanya utsarpiNI hai isI taraha se duSSamaduSSamAdi 6 kAloM meM utkRSTa, madhyama aura jaghanyarUpa tIna 2 bheda avasarpiNI meM kathana ke ulTerUpa meM kahanA cAhiye // mU016 // Adi chae kALamAM paNa pratyeka kALanA uttama, madhyama ane jaghanyarUpa traNa bhede samajI levA joIe tathA utsarpiNInA duSamaduSamAdi je bhede che temAM, avasarpiNInA je uttama, madhyama Adi bheda kahyA che, tenA karatAM viparIta rUpe utkRSTa bhedanuM kathana karavuM joIe. eTale ke utsarpiNInA chelA ArAmAM ukaSTa utsarpiNI heya che, vaccenA cAra ArAmAM madhyama utsarpiNI hoya che ane pahelA ArAmAM jaghanya utsarpiNI hoya che, ema samajavuM. eja pramANe duSamaduSamAdi cha kALamAM utkRSTa, madhyama ane jaghanyarUpa traNa bhedanuM kathana avasarpiNInA kathana karatAM ulaTI rIte karavuM joIe. e sU. 16 che zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #665 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhATIkA sthA0 33012017 pudgaladharmanirUpaNam vemANiyANaM 2 / tivihe pariggahe paNNatte, taM jahA-kammapariggahe, sarIrapariggahe, bAhirabhaMDamattapariggahe / evaM asurkumaaraannN| evaM egidiyaneraiyavajja jAva vaimANiyANaM 3 / ahavA tivihe pariggahe paNNatte, taM jahA-sacitte acitte miise| evaM neraiyANaM niraMtaraM jAva vemANiyANaM 4 // sU0 17 // chAyA-tribhiH sthAnaracchinnaH pudgalazcalati, tadyathA-AhArya mANo vA pudgalazcalati, vikriyamANo vA pudgalazcalati, sthAnAdvA sthAnaM saMkraman pudga lazcalati / trividha upadhiH prajJaptastadyathA-karmopadhiH, zarIropadhiH, bAhyabhANDAmatropadhiH / evamasurakumAraNAM bhagitavyam / evame kendriyanairayikarja yAvad vaimAnikAnAm 9 / athavA trividha upadhiH prajJaptastadyathA sacittaH acittaH mizrakaH / evaM nairayikANAM nirantaraM yAvad vaimAnikAnAm / trividhaH parigrahaH prajJaptaH tadyathAkarma parigrahaH, zarIraparigrahaH, bAhyabhANDAmatraparigrahaH / evamamurakumArANAm / evame. kendriyanairayikavaja yAvad vaimAnikAnAm 3 // athavA-trividhaH parigrahaH prajJaptaH, tadyathA sacittaH, acittaH, mizrakaH / evaM nairayikANAM nirantaraM yAvad vaimAnikA. nAm 4 // sU0 17 // TIkA-'tIhiM ThANehiM ' ityaadi| khaDgAdinA chinnaH pudgalaH samudAyAcalatyevetyata Aha-' acchinne puggale' iti / tribhiH kAraNaiH khaDgAdibhiracchinna evaM pudgalazcalati / tAnyeva kAraNA. ____ acetana dravyarUpa jo kAla hai usake dharma isa prakAra se kahe ava usake sAdharmya se sUtrakAra pudgala dharmoM kI nirUpaNA karane ke nimitta sadaNDaka pAMcasUtroM kA kathana karate haiM-( tIhiM ThANehiM acchinne poggale) ityaadi| TIkArtha-khaDga Adi dvArA chinna huA pudgala samudAya se calAyamAna hotI hI hai ataH sUtrakAra ne yahAM aisA kahA hai ki khaga Adi se chinna nahIM huA pudgala jina kAraNoM se calAyamAna hotA hai ve kAraNa isa prakAra acetana dravyarUpa je kALa che tenA dharmanuM A pramANe kathana karIne have sUtrakAra tenA sAdhayenI apekSAe pudgala, dharmonI prarUpaNA karavA nimitte sa pAMyasUtrotuM 4thana 42 cha-" tIhiM ThANehiM acchinne poggale " tyAla. TIkArtha-paga Adi dvArA chinna thayeluM pula samudAyamAMthI calAyamAna thAya che ja, tethI sUtrakAre ahIM evuM kahyuM che ke khaDraga AdithI chinna na thayuM hoya evuM pula nIcenA traNa kAraNone lIdhe calAyamAna thAya che-(1) jIvanA thA 2 zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #666 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 650 sthAnAGgasUtre nyAha-AhAryamANaH-AhAratayA jIvena gRhyamANaH pudgalo jIvenA''karSaNAta svasthAnAccalati / evaM vikriyamANaH pudgalaH vaikriyakaraNavazavartitayA calati 2 / tathA sthAnAtsthAnAntaraM hastAdinA saMkrAmyamANazcalati 3 / 'tivihA uvahI' ityAdi, upadhIyate-poSyate, saMsAre sthApyate vA jIvo'ne netyupadhiH / sa trivi dhastathAhi-karmaivopadhiH karmopadhiH 1, zarIramevopadhiH zarIropadhiH 2, bhaNDAnibhAjanAni, amatrANi-kAMsyAdibhAjanAni bhANDAmatrANi, tAnyevopadhiH bhANDAmatropadhiH, bAhyaH-zarIravahivartAcAsau bhaannddaamtropdhishceti-baahybhaannddaamtropdhiH| se haiM-jIva ke dvArA jo pudgala AhArarUpa se gRhyamANa hotA hai usa pudgala kA jIva ke dvArA AkarSaNa hotA hai isaliye vaha apane sthAna se calAyamAna hotA hai yaha prathama kAraNa hai| isI taraha se jo pudgala vikriyamANa hotA hai vaha pudgala vikriyA karanerUpa kriyA ke dvArA vazavartI hone ke kAraNa apane sthAna se calAyamAna hotA hai yaha dUsarA kAraNa hai tathA eka sthAna se dUsare sthAna para japa pudgala jAtA hai-taba vaha calAyamAna hotA hai yaha tIsarA kAraNa hai, saMsAra meM jisake dvArA jIva rakhA jAtA hai usakA nAma upadhi hai vaha upadhi tIna prakAra kI hai eka karmopadhi, dUsarI zarIropadhi aura tIsarI bhANDamatropadhi karmarUpa jo upadhi hai vaha karmopadhi hai zarIrarUpa jo upadhi hai vaha zarIropadhi hai tathA bhAjanarUpa evaM kAMsyAdibhAjana rUpa jo upadhi hai vaha bAhyabhANDamatropadhi hai yaha bhANDamatropadhi zarIra se bhinna hotI hai isa bAta ko prakaTa karane ke liye yahAM bAhyazabda kA prayoga huA hai athavA dvArA je pudgalane AhAra rUpe grahaNa karavAmAM Ave che, te pudgalanuM jIvana dvArA AkarSaNa thAya che, tethI te pitAne sthAnethI calAyamAna thAya che. (2) je prakala vikriyamANa thAya che, te muddala vikriyA karavArUpa kriyA dvArA-vidiyAne adhIna thaIne-pitAne sthAnethI calAyamAna thAya che. (3) jyAre pukUlane eka sthAnethI bIje sthAne laI javAmAM Ave che, tyAre paNa te calAyamAna thAya che. saMsAramAM jenA dvArA jIvane rAkhavAmAM Ave che, tenuM nAma upAdhi che. te padhi ra prA2nI che-(1) 45dhi, shrii|5dhi bhane (3) ubhApadhi. karmarUpa je upAdhi che tene karmopadhi kahe che. zarIrarUpa je upadhi che tene zarIre padhi kahe che, tathA bhAjanarUpa ane kAMsyAdi (kAMsu Adi) bhAjanarUpa je upadhi che tene bAhya bhAMDamAdhi kahe che. A bhAMDamApadhi zarIrathI bhinna hoya che, e vAtane prakaTa karavAne mATe ahIM "bAhya" zabdano prayoga zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #667 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhATIkAsthA03 3012017 pudgaladharmanirUpaNam athavA 'vAhya bhANDamAtropadhiH' iticchAyA, tatra bhANDaM-vastrAbharaNAdi, tadeva mAtrA-paricchedaH, saivopadhiH, bAhyazcAsau, iti karmadhArayaH / evam-anena prakA. reNa caturviMzatidaNDakacintAyAmasurakumArAdInAM trayo'pyupadhayo vaacyaaH| evamekendriyanArakavaja yAvad vaimAnikAnAM trayo'pyupadhayo vijJeyAH, nArakaikendriyANAmupakaraNasyAbhAvAttanniSedhaH 1 / dvIndriyAdInAM tu-keSAzcidupakaraNaM dRzyataeva, athaveti prakArAntaradyotakaH, athavA prakArAntareNopadhistrividhaH prajJaptaH-sacitto'citto mizra iti| sacittopadhiH zailaharitapatrAdibhAjanam, acitto vastrAdiH mizraHvastrAbharaNAdika rUpabhANDa kA jo pramANa kara liyA jAtA hai vaha bhANDamatropadhi hai aura yaha bhANDamatropadhi bAhyarUpa hai antaraMga rUpa nahIM hai, isa taraha se caturvizatidaNDaka kI cintA meM asurakumAra AdikoM ke yaha tInoM prakAra kI upadhi hotI hai ekendriya aura nArakoM ko chor3akara yAvat vaimAnikoM ke bhI yaha tInoM prakAra kI upadhi hotI hai nAraka aura ekendriyoM ke upakaraNa ke abhAva se tIna prakAra kI upadhi nahIM hotI hai isIliye inakA yahAM niSedha kiyA gayA hai kitaneka dvIndriya AdikoM ke to upakaraNa dekhA hI jAtA hai athavA prakArAntara se bhI upadhi tIna prakAra kI hai-jaise sacitta acitta aura mizra jo upadhi sacitta hotI hai vaha sacittopadhi hai jaise-zaila, haritapatrAdi kA banAyA bhAjana, jo upadhi acitta hotI hai vaha acittopadhi hai jaise zarIrAdi aura jo upadhi mizrarUpa hotI hai vaha mizropadhi hai jaise karAve che. athavA vastrAbharaNa AdirUpa bhAMDanuM je pramANa karI levAmAM Ave che tene bhAMDamAdhi kahe che, ane te bhAMDamAdhi bAhyarUpa hoya che-antaraMga 35 jAtI nathI. 24 474 asuramA2 mA vAna te traye prArI upadhine saddabhAva hoya che. ekendriya che ane nArake sivAyanA bAkInA vimAnika paryantanA chamAM paNa A traNe prakAranI upAdhine sadUbhAva hoya che. nArake ane ekendrimAM upakaraNanA abhAvane lIdhe traNa prakAranI upadhino dubhAva hotuM nathI, te kAraNe ahIM temane niSedha karavAmAM AvyA che. keTalAka dvIndriya Adi jIvonA upakaraNa te joI zakAya che athavA anya zata 55 5dhinA 19 53 cha-(1) sayitta, (2) mayitta mana (3) mizra. je upAdhi sacitta hoya che tene sacittopadhi kahe che. jemake zaila, harita patrAdinuM banAveluM bhAjana (pAtra). je upadhi sacitta hoya che tene acittopadhi kahe che. jemake zarIra vagere je upadhi mizrarUpa hoya che tene mizrapaSi kahe che, jemake pariNutaprAya zailajAjana. zrI sthAnAMga sUtraH 01 Page #668 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dara sthAnAGgasUtre , 1 pariNataprAyaM zailabhAjanameveti / evam anena prakAreNa daNDakacintAyAM nairayikANAM nirantaraM traya upadhayo vAcyAH yAvat-vaimAnikAnAM vaimAnikaparyantamityarthaH / tatra nArakANa sacittopadhiH zarIram acetana utpattisthAnam mizraH zarIramevocchvA sAdipudgalayuktam, ucchvAsAdInAM sacetanaM cetanatvena mizratvasya vivakSaNAt / evaM zeSANAmapi mizratvaM vijJeyamiti 3 / parigrahaprarUpaNAmAha - tivihe pariggahe ' ityAdi, parigRhyate - svIkriyate iti parigrahaH- mUrcchAviSaya iti / ihaca 'eSAmayam ' iti vyapadezabhAvagrAhyaH / sa trividhaH - karmaparigrahaH, bAhya bhANDAmatraparipariNataprAya zailabhAjana caturviMzatidaNDaka kI cintA meM nairayikoM ko nirantara ye tInoM upadhiyAM hotI haiM- yAvat vaimAnikoM ko bhI ye tInoM upadhiyAM hotI haiM, nArakoMko sacittopadhi zarIra hai acittopadhi unakI utpatti kA sthAna hai aura ucchvAsa Adi se yukta zarIra hI mizra upadhi hai kyoM ki ucchvAsa AdikoM ko sacetana aura acetana donoM rUpa se vivakSita kiyA gayA hai isI prakAra se zeSoM meM bhI mizratA jAnanI cAhiye / parigraha bhI tIna prakAra kA kahA gayA hai jo svIkAra kiyA jAtA hai, vaha parigraha hai arthAt mUcrchA kA jo viSaya hotA hai vaha parigraha hai vaise to parigraha mUrcchAbhAva hI hai vaha parigraha karmaparigraha, zarIra parigraha aura bAhyabhANDAmatraparigraha ke bheda se tIna prakAra kA kahA gayA hai- inameM jIva ko jo ye mere haiM aisA pariNAma hotA hai vahI parigraha hai parantu mUcrchAbhAva ke nimitta hone se zarIrAdikoM ko bhI parigraharUpa 24 daDakAnI apekSAe vicAra karavAmAM Ave te nArakAmAM A traNe uddhinA sadA sadbhAva rahe che. vaimAnika paryantanA saghaLA jIveAmAM paNa A traNe upadhione sadbhAva hoya che. narakAmAM sacittoSadhi rUpa zarIra hAya che, acittodhi temanuM utpatti sthAna heAya che, ane ucchvAsa AdithI yukta zarIra ja mizrApaddhi rUpa hAya che, kAraNa ke ucchvAsa dine sacetana ane acetana e banne rUpe vivakSita karavAmAM Avela che. eja rIte bAkI. nAmAM paNa mizratA samajI levI. parigraha paNa traNa prakAranA kahyo che, jenA svIkAra karavAmAM Ave che tene parigraha kahe che. eTale ke mUrchAnA je viSaya che tene parigraha kahe che. AAma teA parigraha mUrchAbhAvarUpa ja gaNAya che. te parigrahanA nIce pramANe aAra hyA che- (1) ubha parizraDa, (2) zarIra parigraha bhane (3) jA bhAMDamatra parigraha. " A mArU che, " evAM jIvanA pariNAmane parigraha kahe che, parantu mUrchAbhAvanA nimitta rUpa heAvAne lIdhe zarIra vagerene paNa zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #669 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhATokA sthA033.12018 sadaNDakaitribhissUtrairjIvadharmanirUpaNam 653 grahaH / evam -anena prakAreNa trividho'pi parigraho'surakumAraNAM bhavati / evamekendriyanairayikarjam , ekendriyAn nairayikAMzca varjayitvA yAvadvaimAnikAnAM-vaimAnikaparyantaM trividho'pi parigraho bhavati / ekendriyANAM nArakANAMca karmAdireva saMbhavati na tu bhANDAdiriti // mU0 17 // pudgaladharmANAM tritvaM nirUpya saMpati jIvadharmANAM tritvaM sadaNDakaitribhiH sUtrairAha - mUlam-tivihe paNihANe paNNatte, taM jahA-maNapaNihANe, vayapaNihANe, kaaypnnihaanne| evaM paMciMdiyANaM jAva vemaanniyaannN| tivihe suppaNihANe paNNatte, taM jahA--maNasuppaNihANe, vayasuppaNihANe, kAyasuppaNihANe |sNjymnnussaannN tivihe suppaNihANe paNNatte, taM jahA-maNasuppaNihANe, vayasuppaNihANe, kAyasuppaNihANe / tivihe duppaNihANe paNNatte, taM jahA-maNaduppaNihANe, vayaduppaNihANe, kAyaduppaNihANe / evaM paMciMdiyANaM jAva vemANiyANaM // sU0 18 // chAyA-trividhaM maNidhAnaM prajJaptaM, tadyathA-manaHpraNidhAna, vacaHmaNidhAnaM, kAyapraNidhAnam / evaM paJcendriyANAM yAvad vaimAnikAnAm / trividhaM sumaNidhAna prajJaptaM, tadyathA-manaHsupraNidhAnaM, vacaH supraNidhAnaM, kAyasupraNidhAnam / saMyatamanuSyANAM trividhaM supraNidhAnaM prajJaptaM, tadyathA-manaHsupraNidhAnaM, vacaHsupraNidhAna, kaha diyA gayA hai| yaha tInoM prakAra kA parigraha ekendriya aura nairayika ko chor3akara yAvat vaimAnikoM taka hotA hai ekendriyoM meM aura nairayiko meM karmAdirUpa parigraha hI hotA hai bhANDAdirUpa parigraha nahIM isaliye yahAM inako chor3a diyA gayA hai / mU017 / / parigraha rUpe prakaTa karavAmAM Avela che. A traNe prakAranA parigrahano sadubhAva nArake ane ekendriya sivAyanA vaimAnika paryantanA samasta mAM hoya che. ekendriya ane nArakamAM karyAdipa parigrahane ja sadUbhAva hoya che. bhAMDAdi rUpa parigrahano sadubhAva hotuM nathI, te kAraNe temane ahIM choDI pAtuM huM cha. // sU. 17 // pAna, kAyasavAna, vacaHmAnAdhika zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #670 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre kAyasupraNidhAnam / trividhaM duSpaNidhAnaM prajJaptaM, tadyathA-manoduSpraNidhAnaM, vacoduSpaNidhAnaM, kAyaduSpaNidhAnam / evaM paJcendriyANAM yAvad vaimaanikaanaam||018|| ___TokA-'tivihe paNihANe' ityAdi, sugama, navaram-praNihitaH-praNidhAnam ekAgryam , tacca manovAkAyabhedAtrividham / tatra manasaH praNidhAnaM manaHpraNidhAnam , evamitare api / tacca caturSizatidaNDake pazcandriyANAM bhavati / ___ isa prakAra se pudgaladharmoM meM trirUpatA kA kathana karake aba sUtrakAra jIva dharmoM meM daNDakasahita tInasUtroM dvArA trividhatA kA kathana karate haiM (tivihe paNihANe paNNatte ) ityAdi / sUtrArtha-praNidhAna tIna prakArakA kahA gayAhai eka manaHpraNidhAna, dUsarA vacana praNidhAna, aura tIsarA kAyapraNidhAna isI taraha kA kathana paMcendriyoM se lekara yAvat vaimAnika devoM taka karanA caahiye| supraNIdhAna bhI tIna prakAra kA kahA gayA hai eka manaH supraNidhAna, dUsarA vacanasupraNidhAna, aura tIsarA kAya supraNidhAna, saMyata manuSyoM kA yaha tInoM prakAra kA supraNidhAna hotA hai duSpraNidhAna bhI tIna prakAra kahA gayA hai jaise-manaH duSpraNidhAna, vacana duSpraNidhAna aura kAyaduSpraNidhAna yaha duSpaNidhAna bhI paMcendriya jIvoM se lekara yAvat vaimAnika jIvoM taka hotA hai| TIkArtha - ekAgratA kA nAma praNidhAna hai yaha praNidhAna, mana, vacana aura kAya ke bheda se tIna prakAra kA kahA A rIte putala dharmomAM trividhatAnuM kathana karIne have sUtrakAra jIvadharmomAM daMDaka sahita vividhatAnuM kathana karavAne mATe traNa sUtranuM kathana kare che. ___"tivihe paNihANe paNNatte" tyAha sUtrA-praNidhAnanA nIce pramANe trazu prA2 46-(1) manaH praNidhAna, (2) vacana praNidhAna ane (3) kAya praNidhAna. A prakAranuM kathana paMcendriyathI laIne vaimAnike paryaratanA ja viSe samajavuM. supraNidhAnanA 5 trazu prA2 4aa cha-(1) bhana: supraNidhAna, (2) vacana supraNidhAna, ane (3) kAya supraNidhAna, saMyata manuSyamAM A traNe prakAranA supraNidhAna sabhAva hoya che. dupraNidhAnanA paNa traNa prakAra Baa cha-(1) bhanaduSpraNidhAna, (2) vayana hupraNidhAna mana (3) saya 5. NidhAna A dupraNidhAnane sadbhAva paNa paMcendrithI laIne vaimAnike parya ntanA jIvamAM hoya che. TIkAI-ekAgratAnuM nAma praNidhAna che. te praNidhAnane mana, vacana ane kAyAnA bhedathI traNa prakAranuM kahyuM che. mananI ekAgratAne mana zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #671 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhATIkA sthA03. 1018 sadaNDake tribhisdanarjIva dharmanirUpaNam 655 eka dvitricaturindriyANAM tu na bhavati teSAM sAmastyena yogAbhAvAt / yAvad vaimAnikAnAM vaimAnikaparyantaM trividhamapi praNidhAnaM bhavati / praNidhAnaM hi zubhA zubhabhedAda dvividhaM tatra prathamaM zubhapraNidhAnamAha - ' tivihe ' ityAdi, manovA kAyabhedAtpraNidhAnaM trividham / sAmAnyamutrametat / vizeSamAzritya tu caturviMzavidaNDaka cintAyAM trividhaM suraNidhAnaM manuSyANAmeva tatrApi saMyatAnAmevedaM bhavati, cAritrapariNAmarUpatvAdasyeti / athAzumamAha 'tivihe ' ityAdi, duSTa praNigayA hai inameM jo mana kI ekAgratA hai vaha manaH praNidhAna hai isI prakAra se vacana kI aura kAya kI ekAgratA ko lekara vacanapraNidhAna aura kAya praNidhAna jAnanA cAhiye yaha tInoM prakAra kA praNidhAna caturvi zatidaNDaka meM paMcendriyajIvoM ko hotA hai ekendriya doindriya. teindriya aura cauDandriya jIvoM ko yaha nahIM hotA hai kyoM ki inako tInoM yoga nahIM hote haiN| isI prakAra se yAvat vaimAnika jIvoM taka meM yaha tInoM prakAra kA praNidhAna hotA hai / praNidhAna zubha aura azubha ke bheda se do prakAra kA hotA hai inameM zubhapraNidhAna manaH supraNidhAna aura vacana evaM kAya ke supraNidhAna ko lekara tIna prakAra kA hai yaha kathana sAmAnya kathana hai vizeSa kathana kI apekSA lekara jaba caturviMzatidaNDaka meM isa trividha supraNidhAna kI cintA kI jAtI hai taba yaha trividha supraNidhAna saMyata manuSyoM ko hI hotA hai kyoM ki yaha supraNidhAna cAritra pariNAmarUpa hotA hai azubhapraNidhAna duSTapraNidhAna azubha meM pravRtti praNidhAna kahe che, vacananI ekAgratAne vacana praNidhAna kahe che ane kAyAnI ekAgratAne kAyapraNidhAna kahe che. A traNe prakAranA praNidhAnAne sadbhAva pacendriyathI laine vaimAnikA pantanA jIvAmAM ja DeAya che. ekendriya, dvIndriya trIndriya ane caturindriya jIveAmAM traNe praNidhAnAnA sadbhAva hAtA nathI, kAraNa ke te jIveAmAM traNe cegeAnA sadbhAva hAtA nathI. eja pramANe vaimAnikA pantanA jIvAmAM A traNe prakAranA praNidhAna hAya che. praNidhAna zubha ane azubhanA bhedathI e prakAranuM hAya che. temAMthI zubha praNidhAnanA nIce pramANe traNa bheda che (1) manaH supraNidhAna, (ra) vacana supraNidhAna ane (3) kAya supraNidhAna. A kathana sAmAnya kathana che. vizeSa kathananI apekSAe jyAre 24 daDakAnA jIvAmAM tenA vicAra karavAmAM Ave, te saMyata manuScAmAM ja A traNe supraNidhAnAnA sadbhAi hAi zake che, kAraNa ke A supraNidhAna cAritra pariNAma rUpa hAya che. azubhra praNidhAna ( duSTa praNidhAna ) azubha pravRtti rUpa Aya che, te paNa mana, vacana ane zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #672 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 656 sthAnAGgasUtre dhAnaM duSpraNidhAnam, azubhapravRttirUpam, tadapi manovAkkAyabhedAttrividham / etadapi sAmAnyapaNidhAnavat paJcendriyANAM yAvad vaimAnikAnAM bhavatIti // sU0 18 // 'jIvAdhikArAda yonisvarUpamAha - mUlam - tivihA joNI paNNattA, taM jahA- sIyA usiNA sIosiNA / evaM egiMdiyANaM vigaliMdiyANaM teukAiyavajjANaM saMmucchimapaMciMdiyatirikkha joNiyANaM saMmucchimamaNussANa ya | tivihA joNI paNNattA, taM jahA sacittA, acittA mIsayA / evaM egiMdiyANaM vigaliMdiyANaM saMmucchimapaMcidiyatirikkhajoNiyANaM saMmucchimamaNussANa ya | tivihA joNI paNNattA, taM jahA -- saMbuDA viDA saMbuDaviDA / tivihA joNI paNNattA, taM jahAkummunnayA-saMkhAvattA vaMsIpattiyA / kummunayA NaM joNI uttamapurisamAUNaM | kummunna yAeNaM joNIe tivihA uttamapurisA gabbhaM vakkamaMti, taM jahA - arahaMtA cakkavaTTIbaladevavAsudevA / saMkhAvattA joNI itthariyaNassa / saMkhAvattAe NaM joNIe bahave jIvA ya poggalA ya vakkamaMti, viukkamaMti, cayaMti, uvavajaMti, no ceva NaM niSphajjati / - rUpa hotA hai yaha bhI mana vacana aura kAya kI azubhapravRtti ko lekara tIna prakAra kA hotA hai yaha praNidhAna bhI sAmAnyapraNidhAna kI taraha paMcendriya jIvoM se lekara yAvat vaimAnikoM taka hotA hai / / sU018 / kAyAnI azubha pravRttinI apekSAe traNa prakAranu hAya che. A traNe prakAranA dupraNidhAnAne saddabhAva sAmAnya praNidhAnanI jema pacendriyathI vaimAnike paryantanA vAmAM hoya // sU. 18 zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #673 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA03 u0 1 0 19 yonisvarUpanirUpaNam 657 vaMsIpattiyANaM joNI pihajjAssa / vaMsIpattiyAe NaM joNie bahaH pihajaNA gambhaM vakramati // sU0 19 // ___chAyA-trividhA yoniH prajJaptA, tadyathA-zItA, uSNA, zItoSNA / evamekendriyANAM vikalendriyANAM tejaskAyikavarjAnAM samUcchima paJcandriyatiryagyonikAnAM saMmUcchimamanuSyANAM ca / trividhA yoniH prajJaptA, tadyathA-sacittA, acittA, mizrakA evamekendriyANAM vikalendriyANAM saMmUcchimapaccendriyatiryagyonikAnAM samUcchimamanuSyANAM ca / trividhA yoniH prajJaptA, tadyathA-saMvRtAvitA saMvRta jIvaparyAya ke adhikAra ko lekara aba sUtrakAra yoni ke svarUpa kA kathana karate haiM-(nivihA joNI paNNattA) ityaadi| sUtrArtha-yoni-jIvoM kA utpatti sthAna tIna prakAra kI kahI gayI hai jaise zItayoni, uSNayoni, aura zItoSNayoni yaha yoni tejaskAyika varja ekendriyoMko, vikalendriyoMko, samUcchimapaMcendriyatiyacoMko aura saMmUcchimamanuSyoMko hotI hai| isa prakAra se bhI yoni tIna prakAra kI kahI gaI hai-sacitta, acitta aura mizra yaha yoni ekendriyoM ko, vikalendriyoM ko, samUcchimapaMcendriyatithaMca yoniyoMko aura samUcchima manuSyoM ko hotI hai| tathA isa prakAra se bhI yoni tIna prakAra kI kahI gaI hai-saMvRta, vivRta, aura saMvRtavivRta yaha yoni deva, nAraka, ekendriya, garbhajapaMcendriya tiryaJca aura manuSya, vikalendriya, agarbhaja paMcendriya manuSya aura tiryaca / athavA-kUrmonnata, zaGkhAvarta aura jIvaparyAyanA adhikAranI apekSAe have sUtrakAra eninA svarUpanuM kathana 32 cha-" tivihA joNI paNNattA" dhyAha sUtrArtha-jInA utpatti sthAnane ni kahe che. te keninA traNa prakAra kahyA cha-(1) zItayoni, (2) 3- yoni, mane (3) zItayoni. te ya sivAyanA ekendriya jIne, vikasendriya jIvone, saMbhUmipaMcendriya tiryacAne ane saMmUrNima manuSyane A ni hoya che. yoninA nIce pramANe prA2 555 5 cha-(1) sathitta, (2) mathitta bhane (3) mizra. / cenine e kendrimAM, vikalendrimAM, saMmUchima paMcendriya tiryaMca yuni. kemAM ane saMmUrNima manuSyamAM sadbhAva hoya che. yoninA nIce pramANe traNa 4 / 2 54 57 cha-(1) sakta, (2) vikRta mAne (3) savRtavikRta. yA yonin| sadubhAva deva, nAraka, ekendriya, gaja paMcendriya tiryaMca ane manuSya, vikalendriya, agarbhaja paMcendriya manuSya ane tiryaMcamAM heya che. sa 83 zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #674 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAnasUtre vikRtA / trividhA yoniH prajJaptA, tadyathA-kUrmonnatA, zaGkhAvA, vaMzIpatrikA / kUrmonnatA khalu yoniH uttamapuruSamAtRNAm / kUrmonnatAyAM khalu yonau trividhA uttamapuruSA garbha vyutkrAmanti, tadyathA-arhantaH, cakravartinaH, baladevavAsudevAH / zaGkAvartA yoniH strIratnasya / zaGkhAvartIyAM khalu yonau bahavo jIvAzca pudgalAzca vyutkrAmanti vyavakrAmanti cyavante upapadyante, no caiva khalu niSpadhante / vaMzIpatrikA khalu yoniH pRthagajanasya / vaMzIpatrikAyAM khalu yonau bahavaH pRthagUjanA garbha vyutkrAmanti // sU. 19 // TIkA-tivihA joNI' ityAdi / yuvanti-taijasakArmaNazarIravantaH santo jIvA audArikAdizarIreNa mizrI bhavantyasyAmiti yoniH-jIvasyotpattisthAnam / sA trividhA zItA, uSNA, vaMzIpatrikA ke bheda se bhI yoni tIna prakAra kI kahI gaI hai-uttama puruSoM kA janma kUrmonnatayoni se hotA hai arthAt uttamapuruSoM kI mAtAoM kI kUrmonnata yoni hotI hai kUrmonnata yoni meM vividhatA uttama puruSa garbhameM aatehaiN| tIna prakArake uttamapuruSa isa prakArase hai-arhanta, cakravartI aura baladeva vAstudeva, strI ratnakI zaGakhAvarta yoni hotIhai, zaGkhAvarta yoni meM koI bhI jIva niSpanna nahIM hotA hai / yadyapi zaMkhAvartayoni meM aneka jIva aura pudgala Ate haiM aura marate haiM isase anyayoni meM bhI jAte haiM aura vahAM se utpanna hote haiM para garbharUpa meM ve vahAM niSpanna nahIM hote haiM, vaMzapatra yoni sAmAnyajana kI hotI hai vaMza patrikA yoni meM aneka pRthak jana garbha meM avatarita hote haiN| TIkArtha-taijasa aura kArmaNa zarIradhArI jIva audArika Adi zarIra ke ' athavA eninA nIce pramANe traNa prakAra paNa paDe che-- 1) pharmonnata, (2) zamAvata', bhane (3) zApatriI . uttama puruSonI ma bhanita yoni. mAMthI thAya che eTale ke uttama puruSanI mAtAonI yoni pharmonnata hoya che. ahaMnta, cakavartI ane baladeva vAsudeva, A traNe uttama puruSa gaNAya che. A trividha uttama puruSe kUrmonata yonimAM AvIne utpanna thAya che. strIratnanI cani zaMkhAvata hoya che. zaMkhAvarta yonimAM koI jIva utpanna thato nathI-je ke zaMkhAvarta nimAM aneka jIva ane pula Ave che ane mare che, tyAMthI anya nimAM paNa teo jAya che ane tyAM utpana thAya che paraMtu teo tyAM garbharUpe niSpana thatA nathI. vaMzapatra nine sadUbhAva sAmAnyajanamAM hoya che. vaMzapatrikA nimAM aneka pRthapha jana (jIva) garbhamAM mavatarita thAya che (mAve che.) TIkArtha-tejasa kAmaNa zarIradhArI jIva dArika Adi zarIranI sAthe jyAM zrI sthAnAMga sUtra 01 Page #675 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 3 u010 19 yonistrarUpanirUpaNam 659 zItoSNA / tatra zItA - zItasparza pariNAmA, uSNA- uSNasparza pariNAmA, zItoSNAubhayasparza pariNAmA / evaM yathA sAmAnyatastrividhA yonistathA caturviMzatidaNDakacintAyAM tejaskAyikavanAM tejaskAyikAn muktvA, tepAmuSNayonikatvAt, sAtha jahAM mizrita hote haiM usakA nAma yoni hai arthAt jIvoM kI utpatti sthAna kA nAma yoni hai yaha yoni nau prakAra kI kahI gaI hai sacitta, acitta aura sacittAcitta, zIta, uSNa aura zItoSNa, saMvRta, vivRta aura saMvRtavivRta yadyapi 84 lAkha yoniyAM vistAra se kahI gaI hai inameM pRthivIkAya Adi jisa 2 kAya vAle jIvoM ke sparza, rasa, gandha, aura varNa vAle jitane 2 utpatti sthAna haiM ve saba milAkara caurAsI lAkha ho jAte haiM yathA- pRthivI, jala, agni, vAyu inakI sAta 2 lAkha, pratyeka vanaspati kI 10 lAkha, sAdhAraNa vanaspati ke 14 lAkha, dvIndriya teindriya aura cauindriya inakI do do lAkha deva, nArakI aura tiryaca inakI cAra 2 lAkha aura manuSya kI 14 lAkha yoniyAM hotI haiM / inhIM ke yahAM saMkSepa meM vibhAga karake ye nau bheda prakaTa kiye gaye haiM / , zItasparzapariNAmavAlI zIta yoni hotI hai uSNasparzapariNAmavAlI uSNa yoni hotI hai aura ubhayasparzapariNAmavAlI zItoSNa yoni hotI hai, yaha sAmAnyataH yoniviSayaka kathana hai parantu caturviMzati mizrita thAya che, te sthAnanuM nAma ceti che, eTale ke jIvAnA utpattisthAnane ceAni kahe che. te ceAnI nava prakAranI kahI che-sacitta, acitta ane saci tAyita, zIta, uSNazu mane zItoSNu, sa MvRta, vivRta bhane saMvRtavivRta le vistArapUrvaka 84 lAkha ceAnie kaDI che, temAMthI pRthvIkAya Adi je je kAyavALA jIvAnA spa, rasa, ga Mdha ane vaNu vALAM jeTa jeTalAM utpattisthAnA che te saune saravALA 84 lAkha thai jAya che. jemake pRthvI, jaLa, agni, ane vAyunI sAta sAta lAkha, pratyeka vanaspatinI 10 lAkha, sAdhAraNa vanaspatinI 14 lAkha TvIndriya, trandriya ane caturindriyanI babbe lAkha, deva, nArakI ane tiya canI cAra cAra lAkha, ane manuSyanI 14 lAkha ceAnie hAya che. temanAM ja ahIM sa'kSiptamAM vibhAga karIne nava zeTha prakaTa karavAmAM AvyA che. zItaspaza pariNAmavALI zIta ceAni hoya che, uSNusparza pariNAmavALI uSNu ceAni hAya che ane ubhayaspaza pariNAmavALI zIteSNu ni hAya che, cetiviSayaka A sAmAnya kathana samajavuM. have 24 daDakAnA jIvAnI ape. zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #676 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre ekendriyANAM-pRthivIkAyikAdInAM, vikalendriyANAM-dvitricaturindriyANAM samUcchimapazcandriyatiyagyonikAnAM saMmRcchi pamanuSyANAM ca trividhA'pi yonibhavati, zeSANAM vanyaprakArA, uktazca-- __"sIosiNa joNIyA, savve devA ya gambhavakkaMtI / usiNA ya teukAe, duhaNirae tiviha se sANaM // 1 // iti / chAyA-zItoSNayonikAH sarve devAzca grbhvyutkraantikaaH| uSNA ca tejaskAye dvidhA narake trividhA zeSANAm // 1 // iti / atha prakArAntareNa yonividhyamAha-'tivihA joNI ' ityAdi, sacittAcittamizrabhedAd yonistrividhA prajJaptA / evaM-sAmAnyatayA yonitraividhyavat daNDakoM meM jaba isakA vicAra kiyA jAtA hai to vaha isa prakAra se hai -taijaskAyikoM ke kevala uTha gayoni hotI hai, isaliye isa kathana meM unheM chor3akara pRthivIkAyikAdika ekendriyoM ko,vikalendriyoM ko-dIndriya, teindriya aura cauindriyoM ko samUcchimapaMcendriyatiryacoM ko aura saMmUchima manuSyoM ko tInoM prakAra kI yoni hotI hai / bAkI ke jIvoM ko anya prakArakI yoni honI hai| kahA bhI hai-" sIosiNa joNiA" ityaadi| samasta deva aura garbha janmavAle jIva zIta aura uSNa yonivAle hote haiM, tejaskAyika jIva uSNa yonivAle hote haiN| nAraka jIva bhI zIta aura uSNa yonivAle hote haiM, bAkI ke aura saba jIva pUrvakti rUpase zIta, uSNa aura mizrarUpa yonighAle hote haiN| sacitta, acitta aura mizrake bheda se bhI yoni jo tIna prakAra kI kahI gaI hai usakA vicAra cauvIsa daNDakoM kI apekSA se isa kSAe nine vicAra karavAmAM Ave che-taijaskAyikamAM mAtra uSNu yoni ne ja sadubhAva hoya che. teja kAyika sivAyanA pRthvIkAyika Adi ekendriya jImAM, kIndriya, trIndriya ane caturindriya, ane vikasendriya jIvamAM, saMmachima paMcendriya tiryomAM ane saMmUchima manuSyamAM A traNe prakA ranI nione saddabhAva hoya che, bAkInA jIvone anya prakAranI ni DAya che. 4thu 55 cha -" sIosiNa joNiyA" tyAha samasta deve ane garbha janmavALA cha zIta ane uSNanivALA hoya che tejaskAyika jI uNa nivALA hoya che, nArake paNa zIta ane uSNu nivALA hoya che. bAkInA samasta jI pUrvokta rUpe zIta, uSNa ane mizra cAnivALA hoya che. ninA sacitta, acitta ane mizra rUpa je traNa prakAre kahevAmAM AvyA che, temanI apekSAe have 24 daMDakanA jInI ceninuM svarUpa batA zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #677 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA. 3 u 1 sU0 19 yonisvarUpanirUpaNam 661 daNDakacintAyAme kendriyAdInAM pUrvoktAnAM sacittAditrividhA'pi yonirbhavati / zeSANAmanyaprakArA, uktaJca " acittA khalu joNI, neraiyANaM taheva devANaM / mIsA ya gambhavasahI, tivihA joNI ya sesANaM // 1 // iti / / chAyA- acittA khalu yoniH, nairayikANAM tathaiva devAnAm / mizrA ca garbhavasatInAM, trividhA yonizca zeSANAm // 1 // iti / punaranyathA yoni vidhyamAha-'tivihA' ityAdi, sugamam / navaramsaMvRtA-ghaTikAlayavat , vivRtA-tadviparItA, saMvRtavitA - ubhayarUpeti / kA yoniH keSAM bhavatIti tadvibhAgo yathAprakArase hai-pAMca sthAvara, tIna vikalendriya aura saMmUcchima paMcendriya tiryazca tathA manuSya inako tInoM prakArakI yoni hotI hai. bAkI ke jIvoM ko anya prakAra kI yoni hotI hai-arthAt-nAraka aura devake acitta yoni hotI hai, garbhaja manuSya aura tiryaJcoM ke sacittAcitta (mizra) yoni hotI hai / kahA bhI hai-' acittA khalu joNI' ityaadi| saMvRtta, vivRtta aura saMvRttavivRtta ke bheda se bhI yoni tIna prakAra kI kahI gaI hai, inameM nAraka, deva aura ekendriyoM ke saMvRtta yoni hotI haiM / garbhaja paMcendriya tiryazca aura manuSya inako saMvRtta vivRtta (mizra ) yoni hotI hai. tInoM vikalendriyoMko aura saMmUcchima paMce. ndriya tiryazca manuSyoMko vivRtta yoni hotI hai, ghaTikAlaya kI taraha jo yoni DhakI rahatI hai vaha saMvRtta yoni hai, jo yoni khulI rahatI hai vavAmAM Ave che-pAMca sthAvara, traNa vikasendriye, ane saMmUchima paMcendriya tiya"ca tathA manuSyane A traNe prakAranI ni hoya che, bAkInA jIvane anya prakAranI ni heya che. eTale ke nAraka ane devane acitta ni hoya che, garbhaja manuSya ane tiyAne sacittAcitta (mizra) ni hoya cha. 4thu 55 cha -" acittA khalu joNI " tyA:- saMvRta, vivRta ane saMskRtavivRtanA bhedathI paNa ni traNa prakAranI kahI che. nAraka deva ane ekendriyane saMvRta ni hoya che. garbhaja paMcendriya tiyaca ane manuSyane saMvRtavivRta (mizra) ni hoya che. traNe vikalendri ne (dvIndriya, trIndriya ane caturindrine) ane saMmUchima paMcendriya tirthaze ane manuSyane vidyuta ni hoya che. ghaTikAlayanI jema je yoni haMkAyelI (AcchAdita) rahe che, te nine saMvRta ni kahe che. je ni zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #678 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 662 sthAnAGgasUtre " egidiya neraiyA, saMvuDajoNI havaMti devA ya / vigaliMdiyANa viyaDA, saMbuDaviyaDA ya ganbhami // 1 // " iti / chAyA-ekendriyanairayikAH saMvRtayonikA bhavanti devAzca / vikalendriyANAM vikaTA, saMvRta-vitA ca garbha // 1 // iti / punarapi yoniauvidhyamAha-'tivihA' ityaadi| trividhAyonistathAhikUrmonnatA, zaGkhAvartA, vaMzIpatrikA ceti / tatra kUrma:-kacchapaH, tadvat-tatpRSThavad unnatA kUmennitA / shngkhsyevaayttto yasyAM sA zaGkhAvartA / vaMzyAH vaMzajAlyAH patrakamiva yA sA vaMzI patrikA / kUrmonnatA yoniH kAsAM strINAM bhavatItyAha'kummunnayA' ityAdi, kUrmonnatA yoniruttamapuruSamAtRNAM bhvti| tadeva spaSTayati -'kummunnayAe NaM' ityAdi, kUnnitAyAM yonau trividhA uttamapuruSA garbha vyutkrAmanti-prApnuvanti garbha utpadyanta ityarthaH / tadyathA-uttamapuruSA yathA-arhantaH, cakravartinaH, baladevavAsudevAH / etayobaladevavAsudevayoH sahacaratvAdekatvavivakSaNam / zaGkhAvatI yoniH strIratnasya bhavati / strIrattaM-paJcendriyaratnavizeSaH, yasya sparzamAtreNa lohanirmitapuruSo galati dravito bhavati, utkRSTAtizayitakAmavikArajanitaprabaloSNatApavizeSatvAdasyeti / ata evAsyAM jIvA na niSpadyante ityAhavaha vivRtta yoni hai, aura jo donoM prakArakI hotI hai vaha mizra yoni hai / arthAt kucha DhakI hotI hai aura kucha khulI hotI hai vaha saMvRtta vivRtta yoni hai / kauna yoni kinako hotI hai| yahI isa gAthA dvArA prakaTa kiyA gayA hai-" egidiya neraiyA saMvuDajoNI " ityAdi / isa prakAra se bhI yoni tIna prakAra kI hotI hai-kUmennita, zaGkhA. varta, aura vaMzapatrikA jo yoni kUrma-kacchapa ke pRSTha kI taraha unnata hotI hai. vaha kUmennita yoni hai, jisameM zaMkhakI taraha Avartta hote haiM vaha zaMkhAvata yoni hai, vaMzajAlI ke patrakI taraha jo yoni hotI hai khUlI rahe che. te yonine vidyuta ni kahe che. cheDe aMze DhaMkAyelI ane De aMze khullI hoya evI yonine saMvRtavivRta (mizra) ni kahe che. kayA jIvane kayA prakAranI ni hoya che te nIcenI gAthAmAM samajAvyuM che. " egidiya neraiyA saMvuDajoNI" tyAha yoninA mA pramANe 5 tra prasAra 57 cha-(1) nita, (2) zamA. vata. ane (3) vaMzapatrikA. je eni kAcabAnI pIThano samAna unnata hoya che, te nine karmonnata ni kahe che. je nimAM zaMkhanA jevAM Ava7 (vaLake) heya che, te e nine zaMkhAvarta ni kahe che. vaMzajAvInA patranA jevI je ni hoya che, te enine vaMzapatrikA ni kahe che. A enie zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #679 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 3 u0 1 sU019 yonisvarUpanirUpaNam 'saMkhAvattAeNaM' ityAdi / zaGkAvartAyAM yonau bahavo jIvA pudgalAzca vyutkrAmanti-Agacchanti, tathA-vyavakrAmanti-vinazyanti / cyavante-tadayonito yonya. ntaraM gacchanti, utpadyante-yonyantare samutpadyante, kintu no caiva-naiva niSpadhantetatrotpannA jIvAH pariniSThitA na bhavantItyarthaH / vaMzIpatrikA yoniH pRthagjanasya sAmAnyajanasya bhavati / vaMzIpatrikAyAM yonau bahavaH pRthagjanA:-sAmAnyajanA garbha vyutkrAmanti-prApnuvanti garbhe utpadhanta ityarthaH / sU0 19 // anantaraM yoniprarUpaNato manuSyAH prarUpitAH, adhunA manuSyasya samiNo bAdaravanaspatikAyikAna prarUpayati mUlam-tivihA taNavaNassaikAiyA paNNattA, taM jahA-saMkhejja jIvayA, asaMkhejjajIvayA, aNaMtajIvayA // sU0 20 // ___ chAyA-trividhA tRNavanaspatikAyikAH prajJaptAH, tadyathA saMkhyeyajIvakAH, asaMkhyeyajIvakAH, anantajIvakAH // mU0 20 // vaha vaMzapatrikA yoni hai, ye yoniyAM kina 2 ko hotI hai yaha saba mUlArtha meM likha diyA gayA hai / TIkA ke hI anusAra strIratna ke zaMkhA. varta yoni hotI hai, strIratna yaha paMcendriya ratna vizeSa hai, isa ratnake sparza mAtra se lohanirmita puruSa bhI gala jAtA hai-dravita ho jAtA hai, kyoM ki yaha utkRSTa evaM atizayita kAma ke vikAra se janita prabala uSNatApa vizeSavAlA hotA hai " na niSpadyante "kA tAtparya aisA hotA hai ki vahAM utpanna hue jIva pariniSTita ( jIte ) nahIM hote hai| vaMzI patrikA yonimeM sAmAnya jana janma dhAraNa karatA hai / suu019|| yoni kI prarUpaNA se manuSyoM kA prarUpaNa ho jAtA hai aba manuSyake sadharmI bAdara vanaspatikAyikoM kI sUtrakAra prarUpaNA karate haiNkayA ane hoya che te mUlArthamAM batAvavAmAM Avela che. tyAM lakhyA anu sAra strIratnane zaMkhAvarta ni hoya che. strIratna e paMcendriya ratanavizeSa che. A ratnanA sparza mAtrathI lehanirmita puruSa paNa dravI (pIgaLI) jAya che, kAraNa ke te utkRSTa ane atizayita kAmanA vikArathI janita prabaLa tA5 vizeSaNavAya che. " naniSpadyante " mA pahanamApA se cha ke tyAM utpanna thayelA cha pariniSita (jIvita) rahetA nathI. vazapatrikA cenimAM sAmAnyajana janma dhAraNa kare che. e sU. 19 che caninI prarUpaNa dvArA manuSyanI prarUpaNa thaI jAya che. have manuSyanA sadhama bAdara vanaspatikAyikenI sUtrakAra prarUpaNa kare che zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #680 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgo TIkA-tivihA taNa' ityAdi / tRNavanaspatikAyikAH bAdaravanaspataya jJatyarthaH / te trividhAH, tathAhi-saMkhyAtA jIvA yeSu te saMkhyAta jIvAH, ta eva saMkhyAtajIvakAH-nAlikAbaddhakusumAni jAtyAdIni 1 / asaMkhyAtajIvakA:nimbAmrAdInAM mUlakandaskandhatvaka zAkhApravAlAH 2 / anantajIvakA:-panakAdaya iti / eSAM vizeSavarNanaM prajJApanAsUtrasya prathamapadagatajIvaprajJApanApakaraNato'. baseyam // sU0 20 // pUrva tristhAnakAvatAreNa vanaspatayo varNitAH, te ca jalAzrayA bahavo bhavantIti sambandhAjalAzrayabhUtAnAM tIrthAnAM parUpaNAya pazcadazasUtrImAha___ mUlam-jaMbuddIve dIve bhArahe vAse tao titthA paNNattA taM jahA- mAgahe, varadAme, pabhAse 1 / evaM eravae vi 2 / jaMbuddIve "tivihA taNavaNaslaikAiyA paNNattA" ityaadi| tRNa vanaspatikAyika se tAtparya bAdaravanaspatikAyika se hai, bAdara vanaspatikAyika jIva tIna prakAra ke hote haiM-jaise-saMkhyAta jIvakAarthAt jinameM saMkhyAta jIva hote haiM ve, tathA asaMkhyAta jIva jinameM hote haiM ve asaMkhyAta jIvaka-jaise nimba AdikoM ke mala, kanda, skandha svaka, zAkhApravAla tathA ananta jIva jinameM hote haiM ve ananta jIvakajaise-panaka phUlana Adi inako vizeSa varNana prajJApanA sUtra ke prathama pada jIva prajJApanA prakaraNa se jAnanA cAhiye / mu020|| tIna sthAnoM ke prakaraNa se vanaspati kA varNana kiyA, vanaspatikA. yika jIva adhikatara rUpameM jalAzrayavAle hote hai ataH isI sambandhako lekara aba sUtrakAra jalAzrayabhUta tIrtho ko prarUpaNA karane ke liye "tivihA taNavaNassaikAiyA paNNattA" tyAha bAdara vanaspatikAvikane tRNa vanaspatikAyika kahe che. te bAda vanaspatikAyika jIva traNa prakAranA hoya che-(1) saMkhyAta jIvaka-jemAM saMkhyAta ja hoya che te, (2) asaMkhyAta jIvaka-jemAM amrakhyAta jI hAya che te, bha. vIbha31 24hinA bhUNa, 4-6, 24ndha, chAsa, zamA bhane 50. (3) anaMta chavaka-jemAM anaMta hoya che tene anaMta jIvaka kahe che. jemake panaka, phala Adi. A viSayanuM vistRta varNana prajJApanA sUtranA jIvaprajJApanA nAmanA par3atA 54mAthI dAMyI ag. // sU. 20 // traNa sthAnenA adhikAranI apekSAe vanaspatinuM varNana karavAmAM AvyuM vanaspatikAyika che khAsa karIne jalAzrayavALA hoya che A saMbaMdhane anulakSIne have sUtrakAra jalAzrayabhUta tIrthonI prarUpaNa karavA nimitte 15 zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #681 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - sudhA TIkA sthA0 3 u0 1 sU0 21 tIrthanirUpaNam dIve mahAvidehe vAse egamege cakkavAhIvajayetao titthA paNNatA, taM jahA-mAgehe, varadAme, pabhAse 3 / evaM dhAyaisaMDe dIve purasthimaddhevi 6, paJcatthimaddhe vi 9, pukkharavaradIvaddhe purasthimaddhe vi 12, paJcatthimaddhe vi 15 // sU0 21 // chAyA-jambUdvIpe dvIpe bhArate varSe trINi tIrthAni prajJaptAni, tadyathA mA. gadhaM, varadAma, prabhAsam 1 / evamairava te'pi 2 / jambUdvIpe dvIpe mahAvidehe varSe ekaikasmin cakravartivijaye trINi tIrthAni prajJaptAni, tadyathA-mAgadhaM, varadAma, prabhAsam 3 / evaM ghAtakIkhaNDe dvIpe paurastyAi~'pi 6, pAzcAtyAdde'pi 9, puSka ravaradvIpADhe paurastyAi~'pi 12, pAzcAtyA'pi 15 // mU0 21 // ___TIkA-'jaMbuddIve' ityAdi paJcadazasUtrI sugamA, navaraM-tIrthAni jalatIrthAni / tAni jambUdvIpasya bhArate varSe bharatakSetre pUrvAdikrameNa svanAmakhyAtAni trINi paJcadazasUtrI kA kathana karate haiM-'jaMbUddIve dIve bhArahe vAse' ityAdi mutrArtha-jambUdvIpa nAmake dvIpa meM sthita bharatakSetra meM tIna tIrtha kahe gaye haiM jaise-mAgadha 1, varadAma 2, prabhAsa 3, isI taraha se airavata kSetra meM bhI tIna tIrtha kahe gaye haiM, isI taraha se jambudvIpa meM sthita jo mahAvideha kSetra hai usameM eka cakravarti ke vijaya meM tIna tIrtha kahe gaye haiM -jaise mAgadha, varadAma aura prabhAsa isI taraha se dhAtakI khaNDadvIpa meM pUrvArdha meM bhI 3, pazcimArdha meM bhI 3, puSkara vara dvIpArdha meM pUrvArdha meM bhI 3 aura pazcimA meM bhI 3 haiM aisA samajhanA cAhiye / TIkArtha-yahAM tIrthazabdase jalatIrtha kahe gaye haiM ye jalatIrtha jambUdvIpake sUtranu 4thana 42 cha-" jaMbUddIve dIve bhArahe vAse" tyAha sUtrArtha-jaMbudvipa nAmanA dvIpamAM AvelA bharatakSetramAM nIce pramANe traNa tIrtha Hai cha-(1) bhASa, (2) 12Ama ane (3) prabhAsa. me prabhArI bhairavata kSetramAM paNa traNa tIrtha kahyAM che. e ja pramANe jaMbUdvIpamAM AvelA mahAvideha kSetranA eka eka cakravatInA vijayamAM traNa tIrtha kahyAM che, jemake mAgadha, varadAma ane prabhAsa, e ja pramANe dhAtakIkhaMDa dvIpanA pUrvArdhamAM paNa traNa ane pazcimamAM paNa traNa tIrtho che. e ja pramANe puSkaravara dvIpAdhanA pUrvArdhamAM paNa traNa ane pazcimamAM paNa traNa tIrtho che. TIkArca-ahIM tIrtha zabdane jalatIrthanA arthamAM praveza thayela che. jaMbudvIpanA thA 84 zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #682 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAgasatre vartante / tathAhi-mAgadham 1, varadAma 2, prabhAsam 3 / evam airavate'pi trINi tIrthAni santi / evaM jambUdvIpe mahAvidehe varSe cakravartinAmekaikasmin vijaye etanAmAnyeca trINi tIrthAni santi / atrAyaM vizeSaH-vijayakSetreSu kSetramadhyabhA. geSu vartante / tIrthAni cakravartinaH zItAdi mahAnavadyavataraNalakSAni tannAmakadeva nivAsabhUtAni 15 / paJcadazamUtrANi cettham-jambUdvIpasya bharatairavatamahAvidehacakravati vinayaviSayANi trINi sUtrANi 3 / evaM dhAtakIkhaNDasya pUrvArdai bharatairavatamahAvideha cakravartivijayaviSayaM mUtratrayam 6 pazcimAddha'pyevameva sUtratrayamiti navasUtrANi 9 / tathA-puSkaravaradvIpArddha syApi pUrvArddha viSayANi trINi pazcimA viSayANi ca trINItyevaM paT sUtrANi / evaM sarvasaMkalanayA paJcadaza sUtrANi bhavanti 15 // mU0 21 // bharatakSetra meM pUrvAdikrama se apane 2 nAma se prasiddha tIna haiN| isI taraha se airavatakSetra meM bhI tIna kSetra haiM mahAvideha meM bhI cakrartiyoM ke eka 2 vijaya meM inhIM nAmavAle tIna tIrthakSetra haiN| vijayakSetra se yahAM kSetra kA madhyabhAga gRhIta huA hai isa taraha vijayakSetroM meM-kSetra ke madhyabhAgoM meM ye tIrthakSetra haiM ye cakravartI ke tIrthakSetra zItA Adi mahAnadiyoM ke avataraNa rUpa hote haiM aura jaisA-tIrthoM kA nAma hai usI nAma ke deva vahAM rahate haiN| ___paMcamadazasUtra yahAM isa prakAra se haiM-jambUdvIpa ke bharata, airavata, mahAvideha aura cakravarti vijaya inake tIna sUtra, dhAtakIkhaNDa ke pUrvArdha meM bharata, airavata, mahAvideha aura cakravarti vijaya inake tInasUtra, pazcimArdha meM bhI isI taraha se tInasUtra, puSkaravaradvIpArdha ke bhI bharata kSetramAM magadha Adi pUrvokta nAmavALAM traNa jalatIrtho che. eja pramANe eravata kSetramAM paNa traNa jalaLe che. mahAvidehamAM paNa cakravatinA eka eka vijayamAM eja nAmavALAM traNa tIrthakSetra che. vijayakSetra eTale kSetrane madhya bhAga ahIM grahaNa karI che. A rIte vijayakSetramAM-kSetranA madhya bhAgomAM te traNa tIrthakSetra che. te cakravartInA tIrthakSetra zItA Adi mahAnadIonA avataraNarUpa hoya che ane jevAM tIrthonAM nAma che, eja nAmanAM de tyAM rahe che. ahIM 15 sUtra A pramANe che-jambudvIpanA bharata, airAvata, mahAvideha ane cakravarti vijayanA traNa sUtre, dhAtakIkhaMDanA pUrvArdhamAM AvelA bharata, aravata, mahAvideha ane cakravarti vijayanA traNa sUtra, pazcimArdhamAM paNa eja pramANe traNa sUpuSkaravara dvIpAdhanA pUrvArdhamAM AvelA bharatAdinA zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #683 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TokA sthA0 3 u0 1 sU0 22 kAladharmanirUpaNam 667 jambUdvIpAdau manuSyakSetro tIrthAni prarUpitAni, sampati tatraiva nisthAnopayoginaM kAlaM sUtrapaJcadazakena, tathA kAladharmAzca mUtradvAtriMzakenAha mUlam--jaMbuddIve dIve bharaheravaesu vAsesu tIyAe ussappipIe susamAe samAe tinni sAgarovamakoDAkoDIo kAlo hotthA 1 / evaM olappiNIe, navaraM paNNatte 2, AgamissAe ussappiNIe bhavissai 3 / evaM dhAyaisaMDe purathimaddhe 6 / paccasthimaddhe vi9| evaM pukkharavaradIvaddhe, purathimaddhe paccatthimaddhe vi 3 kAlo bhANiyavyo 15 / ___ jaMbuddIve dIve bharaheravaesu vAsesu tIyAe ussappiNIe susamasusamAe samAe maNuyA tiSiNa gAuyAiM uDDUM uccatteNaM tinni paliovamAiM paramAuM pAlaitthA8 / evaM imIse osappiNIe 2, AgamissAe usmappiNIe 3 / jaMbuddIve dove devakuru uttarakurAsu maNuyA tiNNi gAuyAI uDU uccatteNaM, tinni paliovamAI paramAuM pAlayaMti 4 / evaM jAva pukkharavaradIvaddhapaccatthimaddhe 20 / jaMbuddIve dIve bharaheravaesu vAsesu egamegAe osappiNI ussappiNIe tao vaMsA uppaNisu vA uppajjati vA upajijassaMti vA, taM jahA-arahaMtavaMse, cakkava. hivaMse, dasAravaMse 28 / evaM jAva pukkharakharadobaddha paccatthimaddhe 25, jaMbuddIve dIve bharaheravaesu vAsepsu egamegAe osappiNI pUrvArdha meM bharatAdikoM ke tIna sUtra aura pazcimArca meM bhI bharatAdikoM ke tIna sUtra isa prakArase ye saba milakara 15 sUtra hote haiM / / suu21|| traNa sUtra ane pazcimamAM AvelA bharatAdikanA traNa sUtro. A rIte badhAM maLIne 15 sUtro thaI jAya che. e sU. 21 che zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #684 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre ussappiNIe tao uttamapurisA uppanjisu vA, uppajjati vA, uppajjissaMti vA, taM jahA-arahaMtA, cakkavaTTI, baladevavAsu devA 26 / evaM jAva pukkharavaradIvaddhapaJcatthimaddhe 30 / tao ahAuyaM pAlayaMti, taM jahA-arahaMtA cakavaTTI baladeva vAsudevA 31 / tao majjhimAuyaM pAlayaMti, taM jahA-arahaMtA, cakavaTTI, baladevavAsudevA 32 // sU0 22 // chAyA-jambUdvIpe dvIpe bharatairavatayorvarSayoratItAyAmutsarpiNyAM suSamAyAM samAyAM trayaH sAgaropamakoTi koTayaH kAla AsIt 1 / evamavasarpiNyAM, navara prajJaptaH 2 / AgamiSyantyAmutsarpiNyA bhaviSyati 3 // evaM dhAtakIkhaNDe paurastyA? ___ jaMbUdvIpa Adi manuSyakSetra meM tIrthaprarUpita kiye jA cuke haiM aba sUtrakAra vahIM para tristhAnopayogI kAla kA kathana 15 sUtroM se tathA kAladharmoM kA kathana 32 sUtroM se karate haiM-(jaMbuddIve dIve bharaheravaessu yAsesu ) ityAdi sUtrArtha-jambUdvIpa nAma ke dvIpa meM sthita bharatakSetra aura airavatakSetra meM atIta utsarpiNI meM suSamA Araka meM tIna sAgaropama koDAkoDIpramANa kAla thA isI taraha se vartamAna avasarpiNI meM suSamA Araka meM bhI jAnanA cAhiye AgAmI utsarpiNI meM bhI bharatakSetra aura airavata kSetra meM suSamA Araka meM tIna sAgaropama koDAkoDI pramANa kAla hogA " evaM dhAyaisaMDe purathimaddhe " dhAtakIkhaNDa meM bhI pUrvArddha bhAga meM jaMbudvIpa Adi manuSyakSetramAM AvelAM tIrthonI prarUpaNA pUrI thaI. have sUtrakAra tyAMnA tristhAne pagI kALanuM 15 sUtra dvArA ane kALadharmonuM 32 satra vaa2| 4thana 42 cha-" jaMbUddIve dIve bharaheravaesu vAsesu" tyaahsUvA-jabUdvIpa nAmanA dvIpanA bharatakSetra ane airAvata kSetramAM atIta (vyatIta thaI cukele) utsarpiNIne suSamA A traNa sAgaropama keDIkeDI pramANa kALane hate. eja pramANe vartamAna avasarpiNanA suSamA ArAnA kALa vize paNa samajavuM. AgAmi (bhaviSyanA) utsarpiNImAM paNa bharatakSetra ane eravata kSetrane suSamAM A traNa sAgaropama keDAcheDI pramANa kALane ja 7. " evaM dhAyaisaMDe purathimaddhe " pAtaDImA pUrvAdha' mA 5 matIta zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #685 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 3 u01 sU. 22 kAladharmanirUpaNam / 6 / pAzcAtyADhe'pi 9 / evaM puSkaravaradvIpArddha paurastyADhe pAzcAtyAda'pi 3 kAlo bhaNitavyaH 15 // jambUdvIpe dvIpe bharatairavatayovarSayoratItAyAmutsarpiNyAM suSama-suSamAyAM samAyAM manujA trINi gavyUtAni Urdhvamuccatvena, trINi palyopamAni paramAyurapAlayan 1 / evamasyAmavasarpiNyAm 2, AgamiSyantyAmutsarpiNyAm 3 / jambUdvIpe dvIpe atIta utsarpiNI kAla meM suSamA Araka meM tIna sAgaropama koDAkoDI pramANa kAla thA aura vartamAna avasarpiNI meM bhI suSamA Araka meM tIna sAgaropama koDAkoDI pramANa kAla hai tathA AgAmI utsarpiNI meM bhI suSamA Araka meM tIna sAgaropama koDAkoDI pramANa kAla hogA "paccatthimaddhe vi" pazcimA meM bhI aisA hI kathana jAnanA cAhiye "pukkharavaradIvaddhe purathimaddhe 3 paccatthimaddhe vi 3 kAlo bhANiyatvo" aura aisA hI kathana puSkaracaradvIpArdha ke pUrvAdhe meM aura pazcimArdha meM bhI jAnanA cAhiye / ___ jambUdvIpa nAmake dvIpameM bharatakSetra aura aivata kSetra meM atIta utsarpiNI meM suSamasuSamA nAmake ArakameM manuSya tIna gavyUtipramANa U~ce zarIravAle the unakI utkRSTa Ayu bhI tIna palyopama kI thI, isI taraha se isa vartamAna avasarpiNI meM bhI suSamasuSamA nAma ke Araka meM bharatakSetra aura airavata kSetra meM manuSya tIna gavyUti pramANa zarIravAle hue haiM, tathA tIna palyopama kI unakI Ayu huI hai, isI prakArakA kathana AgAmI utsarpiNI meM bhI jAnanA cAhiye / utsarpiNukALane suSamA A traNa sAgaropama kaDAkeDI pramANa kALano ja hatA, tyAM vartamAna avasarpiNImAM paNa suSamA A traNa sAgaropama keDA keDI pramANu kALane ja che, tathA AgAmI utsapiNamAM paNa tyAM suSamAM maa| trAya sA5 ||3|ddii prabhA ne ze. " paccasthimaddhe vi" dhAtakIkhaMDanA pazcimAdhamAM paNa pUrvArdha pramANe ja kALaviSayaka kathana samajavuM. " pukkharavaradIvaddhe purathimaddhe3 pacasthimaddhe vi3 kAlo bhANiyo" evuM ja kathana puSkaravaDhIpArdhanA pUrvArdhamAM ane pazcimArdhamAM paNa samajavuM. ja badrIpa nAmanA dvIpane bharatakSetra ane aravata kSetramAM atIta usarpiNInA suSamasuSamA nAmanA ArAmAM manuSya traNa gabhUtipramANa UMcA zarIravALA hatA, temanuM utkRSTa AyuSya paNa traNa palyopamanuM hatuM. eja pramANe vartamAna avasarpiNInA suSamasuSamA nAmanA ArAmAM paNa bharatakSetra ane airAvatakSetranA manuSya traNa gacUtipramANa UMcA zarIravALA ane traNa pApamanA AyuSya. vALA ja hoya che, e ja prakAranuM kathana AgAmI utsarpiNImAM paNa samajavuM. zrI sthAnAMga sUtra 01 Page #686 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 670 sthAnAGgasUtra devakurUttarakuruSu manunAstrINi gavyUtAni Urdhvamuccatvena, trINi palyopamAni para. mAyuH pAlayanti 4 / evaM yAvat puSkaravaradvIpArddha pAzcAtyA? 20 jambUdvIpe dvIpe bharataivatayorekaikasyAmavasarpiNyutsarpiNyAM trayovaMzA udapadyanta cA, utpadyante vA, utpatsyante vA, tadyathA-ahavaMzaH, cakravartivaMzaH, dazAravaMzaH 21 / evaM yAvat puSkaravaradvIpArddha pAzcAtyAH 25 / jambUdvIpe dvIpe bharatairavatayorvarSayorekaikasyAma vasapiNyutsarpiNyAM traya uttamapuruSA udapadyanta vA utpadyante vA utpatsyante vA tadyathA -arhantaH, cakravartinaH, baladevavAsudevAH 26 / evaM yAvat puSkaravaradvIpArddha pA___ jambUdvIpa nAmake dvIpameM jo devakucha aura uttarakuru hai unameM rahane vAle manuSya tIna gavyUti pramANa U~ce zarIravAle hote haiM, unakI Ayu tIna palyopama kI hotI hai, isI taraha se yAvat puSkaravaradIpA ke pazcimAI meM bhI kathana jAnanA cAhiye, isa jambUdropa nAma ke dvIpa meM bharata aura airavata kSetra meM eka avasarpiNI meM aura eka utsarpiNI meM tona vaMza utpanna hue haiM, hote hai, Age bhI utpanna hoMge / jaise-ahadaMza cakravarti vaMza aura dazAravaMza, isI taraha kA kathana yAvat puSkaravara dvIpAdhaM ke pazcimArddha meM bhI jAnanA caahiye| jambUdvIpa nAmake dvIpameM eka 2 avasarpiNI aura utsarpiNI meM tIna uttama puruSa utpanna hue haiM, utpanna hote haiM aura Age utpanna hoMge jaise arhanta cakravartI aura baladeva vAsudeva, isI tarahakA kathana yAvat puSkaravaradvIpArddha ke pazcimAI meM jAnanA cAhiye / ye tIna apanI jabUdvIpa nAmanA dvIpamAM je devakuru ane uttarakuru nAmanAM kSetra che temAM rahetA manuSya traNa gabhUtipramANa UMcA zarIravALA hoya che ane temanuM AyuSya traNa pApamanuM hoya che. e ja pramANe puSkaravara zrI pArzvanA pazci mArdha paryantanA dvIponA kSetramAM vasatA manuSyanI uMcAI ane AyuSyanuM kathana paNa samajavuM. A ja budvIpanA bharata ane eNravata kSetramAM eka avasapiNamAM ane eka utsarpiNImAM traNa vaMza utpanna thayA hatA, thAya che ane bhaviSyamAM paNa utpanna thaze. jemake ahaMta vaMza, cakravati vaMza ane dazAra vaMza (vAsudeva). eja prakAranuM kathana puSkaravara dvIpAInA pazcimAI paryatana dvIpavartI kSetre viSe paNa samajavuM. jabUdvIpa nAmanA dvIpamAM eka eka utsarpiNa ane avasarpiNImAM traNa uttama puruSa utpanna thayA hatA, thAya che ane bhaviSyamAM paNa thaze. jemake ahaMta, cakavartI ane baladeva vAsudeva. e ja prakAranuM kathana puSkaravara dvIpArthanA pazcimArdha parvatanA dviIpa viSe paNa samajavuM. A traNa pitAnA zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #687 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 3 u0 1 sU0 22 kAladharmanirUpaNam 671 zrAtyAddhe 30 / yo yathAyuSkaM pAlayanti, tadyathA - ahantaH, cakravarttinaH baladevavAsudevAH 31 / trayo madhyamAyuH pAlayanti tadyathA - arhantaH, cakravartinaH, baladeva vAsudevAH 32 || 22 // TIkA- 'jaMbuddIve ' ityAdi sarvaM sugamama / navaram - 'pannatte ' iti prajJaptaH, ityanena - avasarpiNIkAlasya varttamAnatvaM sUcitam / atra ' hosthA ' iti vyapadezo na kAryaH / ( jaMbuddIve ' ityAdIni ' baladevavAsudevA' ityantAni dvAtriMzat kAladharmasUtrANi sugamAni, navaram ' ahAuyaM pAlayaMti ' yathAyuSkaM pAlayanti nirupakramAyukatvAt ' majjhimAuyaM pAlayaMti ' madhyamAyuH pAlayanti vRddhatvAbhAvAditi pUrI Ayu kA pAlana karate haiM - arhanta, cakravartI aura baladeva vAsudeva, ye tIna madhyamAyu kA pAlana karate haiN| arhanta, cakravartI aura baladeva vAsudeva | ---- " TIkArtha - " navaraM prajJaptaH" aisA jo kahA gayA hai so usakA tAtparya aisA hai ki sUtrakArane avasarpiNI kAlameM vartamAnatA sUcita kI hai, isaliye yahAM " hotthA " aisA bhUtakAlakA nirdeza nahIM karanA cAhiye / [6 yathAyuka kA pAlana karate haiM " isa kathana kA tAtparya aisA hai ki ye nirupakrama Ayu vAle hote haiM ataH jitanI Ayu kA baMdha inheM hotA hai use pUrI 2 pAlate haiM inako akAlamaraNa nahIM hotA hai / (6 'madhyamAyu kA pAlana karate haiM" isakA tAtparya aisA hai ki ye saba vRddhAvasthA se pare rahate haiM - arthAt inako vRddhatA nahIM AtI hai / pUrepUrA Ayu* pAlana kare che-ahuta, cakravartI ane khaladevavAsudeva-" natha prajJaptaH A kathananA bhAvAtha nIce pramANe che-sUtrakAre avasarpaNI kALamAM vartamAnatA sUcita rI che, tethI khar3IM " hotyA " mA amarano bhUtAnA nirdeza karavA joIe nahIM. "" 66 yathAyuSyanu pAlana kare che " A kathananu tAtparya A pramANe che-- teo nirupakrama AyuvALA hoya che. tethI temaNe jeTalA AyunA baMdha karyAM hAya che eTaluM Ayu pUrepUruM bhAgave che, temanuM akAle maraNu thatuM nathI. teo madhyama Ayu bhAgave che" A kathananA bhAvA evA che ke teo vRddhAvasthA prApta karatA nathI. temanu jIvana vRddhAvasthAthI rahita hAya che. 66 zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #688 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 672 sthAnAGgasUtre 32 // dvAtriMzatsUtrANi cettham-jambUdvIpasya bharatairavatayoratItotsarpiNI-vartamAnA. vasarpiNyanAgatotsarpiNIkAlaviSayANi trINi sUtrANi, ekaM ca devakurUttaraku. ruviSayamiti catvAri 4, evaM dhAtakIkhaNDasya pUrvArdhaviSayANi catvAri, pazcimAdhaviSayANi ca catvArItyaSTa, evaM puSkaravaradvIpArdhasya pUrvArdha-pazcimA viSayANi cASTa, ityevaM SoDaza, evaM pUrvoktasUtracatuSTayena saha saMkalanena viMzatimUgANi bhavanti 20 / bharatairavatayorva zaviSayamekaM sUtram 1 / evaM dhAtakIkhaNDasya pUrvAdhapazcimAviSayaM sUtradvayam 3 / punaH puSkaravaradvIpAsya pUrvArdhapazcimAviSayakaM sUtradvayamiti paJca / evaM pUrvoktaviMzatisUtraiH saha saMkalanena paJcaviMzatisUtrAgi bhavanti 29 // jambUdvIpasya bharatairavata yoruttamapuruSotpattiviSaya me kam 1, punardhAtakI khaNDasya pUrvArdhapazcimAviSayaM sUtradvayam 2, puSkaravaradvIpAsya pUrdhi-pazcimA viSayaM mUtradvayaM 2 ceti paJca 5 / evaM pUrvoktapazcaviMzatisUtraiH saha saMkalanena triMza yahAM 32 sUtra isa prakAra se haiM-jaMbudrIpa saMbaMdhI bharata aura airavatakSetra ke atIta utsarpiNI, vartamAna avasarpiNI, evaM anAgata utsarpiNIkAlaviSayaka tIna sUtra tathA uttara kuru evaM devakuru viSayaka ekasUtra, tathA dhAtakI khaNDa ke pUrvArdhaviSayaka 4 sUtra, aura pazcimA viSayaka 4 sUtra, isI taraha se puSkara vara dvIpAI ke pUrvArdha aura pazci. mArdha viSayaka 8 sUtra kula ina solaha sUtroM meM pahile cAra 4 sUtra milA dene se 20 sUtra ho jAte haiM bharata aura airavata kSetra ke vaMzaviSayaka eka sUtra tathA dhAtakIkhaNDa ke pUrvAdha aura pazcimAdha viSayaka 2 sUtra, tathA puSkara varadvIpA ke pUrvArdha, pazcimAdha ke 2 sUtra isa prakAra 5 pAMca matra ye pUrvokta 20 sUtroM meM milA dene se 25 sUtra ho jAte haiM ahIM 32 sUtra nIce pramANe che-jaMbudvipanA bharata ane airAvata kSetranA utsarpiNa, vartamAna avasarpiNI ane AgAmI utsarpiNI kALaviSayaka traNa sutro, uttarakuru ane devakuru viSayaka eka sUtra, dhAtakIkhaMDanA pUrvArdha viSayaka cAra sUtro ane pazcimArtha viSayaka cAra sUtre, eja pramANe puSkaravara dvIpAbnaa dhi bhane pazcimA viSaya mA sUtrI. mArIta +1+4+4+8 =20 sUtrane harasudhImAM batAvyA baha che. bharatakSetra ane airAvatakSetra vaMzaviSayaka eka sUtra, dhAtakIkhaMDanA pUrvArdha ane pazcima viSayaka be sUtra. tathA puSkaravaradvIpAdhanA pUrvArdha ane pazcimAdhanA be sUtra maLIne je pAMca sUtro thAya che temane pUrvokta 20 sUtramAM umeratAM 25 sUtra thAya che. bhArata ane eravatakSetramAM uttama puruSanI utpatti viSenuM eka sUtra, dhAtakIkhaMDanA pUrvArdha ane pazcimAI viSayaka be sUtra, ane puSkaravara dvIpAdhanA pUrvArdha ane pazcimAdha viSayaka be sUtra maLIne zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #689 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA03 u01 sU023 bAdaratejaskAyAdAnAM sthitinirUpaNam 673 sUtrANi bhavanti 30 / punarAyurviSayakaM sUtradvayamiti sarvasaMkalanayA dvAtriMzatsUtrANi bhavanti 32 // sU0 22 // AyuSkAdhikArAsthitisUtramAha mUlam -bAyarateukAiyANaM ukkoseNaM tinni rAiMdiyAI ThiI paNNattA / bAyaravAukAiyANaM ukkoseNaM tinni vAsasahassAiM ThiI paNNattA / aha bhaMte ! sAlINaM vIhINaM godhUmANaM javANaM javajavANaM, eesi NaM dhannANaM koTThA uttANaM pallA uttANaM maMcA uttANaM mAlAuttANaM olittANaM littANaM laMchiyANaM mudiyANaM pihiyANaM kevaiyaM kAlaM joNI saMciTii ? goyamA ! jahanneNaM aMtomuhattaM,ukkoseNaM tiNi saMvaccharAI, teNa paraM joNI pamilAyai, teNa paraM joNI paviddhaMsai, teNa paraM joNI viddhaMsai, teNa paraM bIe abIe bhavai, teNa paraM joNI boccheo pnnnntto| doccAe NaM sakkarappabhAe puDhavIe NeraiyANaM ukkoseNaM tiNi sAgarovamAiM ThiI paNNattA / taccAe NaM vAluyappabhAe puDhavIe NeraiyANaM jahanneNaM tinni sAgarovamAiM ThiI paNNattA // sU0 23 // bharata airaktakSetra meM uttamapuruSotpattiviSayaka 1 sUtra, tathA dhAtakIkhaNDa ke pUrvArdha pazcimAI viSayaka 2 sUtra aura puSkaravaradvIpA ke pUrvArdha aura pazcimA ke 2 sUtra-ye 5 sUtra, 25 sUtroM ke sAtha milAne se 30 sUtra ho jAte haiN| tathA Ayu viSayaka 2 sUtra aura inameM jor3a dene se kula 32 sUtra hote haiM // mU022 // je pAMca sUtra thAya che temane pUrvokta 25 sUtremAM umeravAthI 30 sUtra thAya che. te 30 sUtromAM AyuviSayaka be sUtra umeravAthI kula 32 sUtro tha naya che. // sU. 22 // zrI sthAnAMga sUtra 01 Page #690 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 674 sthAnAGgasUtre chAyA-cAdaratejaskAyikAnAmutkarSeNa trINi rAmiMdivAni sthitiH prjnyptaa| bAdara vAyukAyikAnAmutkarSeNa trINi varSasahasrANi sthitiH prajJasA / atha bhadanta ! zAlInAM vIhINAM godhUmAnAM yavAnAM yavayavAnAm , eteSAM khalu dhAnyAnAM koSThA guptAnAM, pallyAguptAnAM, maJcAguptAnAM, mAlAguptAnAm , avaliptAnAM, liptAnAM, labchitAnAM mudritAnAM, pihitAnAM kiyat kAlaM yoniH satiSThate ? gautama ! jaghanyenAntarmuhUrtam , utkarSeNa trINi saMvatsarANi, tataH paraM yoniH pramlAyati, AyuSka kA adhikAra hone se aba sUtrakAra sthiti sUtra kA kathana karate haiM-( bAyarateukAiyANaM ukkoseNaM ) ityAdi / sUtrArtha-bAdara tejaskAyika jIvoM kI utkRSTasthiti tIna ahorAtra-(tIna dinarAta ) kI kahI gaI hai, bAdara vAyukAyika jIvoM kI utkRSTa sthiti tIna hajAra varSakI kahI gaI hai, he bhadanta ! kuzUla-koThImeM saMrakSita, palya meM saMrakSita, maMca meM saMrakSita, mAla meM saMrakSita, gobara Adi se muMha ko DhaMkakara kisI AcAravizeSa meM saMrakSita, miTTI Adi se khUba acchI taraha se Dhakakara saMrakSita, lAkha Adi se mudritakara kisI AdhAra meM saMrakSita, tathA lohe Adi ke paTiyA se AcchAdita kisI AdhAravizeSa meM saMrakSita aise zAlyAdi dhAnyoM meM kitane kAlataka aGkurotpatti karane kI zakti rahatI hai ? arthAt ye saba dhAnya kahAMtaka sacitta rahete haiM ! he gautama ! jaghanya se antarmuhUrta taka zakti rahatI hai aura utkRSTa se tIna varSataka zakti AyuSkano adhikAra cAlI rahyo che, tethI have sUtrakAra sthitisUtranuM 4thana 42 cha-" bAyarateukAiyANaM ukkoseNaM " tyA sUtrArtha-bAdaratejaskAyika jIvanI utkRSTa sthiti traNa ahorAtranI (traNa dinarAtanI) kahI che. bAdara vAyukAyika jIvonI utkRSTasthiti traNa hajAra varSanI kahI che. "he bhagavan! kuthula (keDI) mAM saMrakSita, pathamAM saMrakSita, maMcamAM saMrakSita, mAlamAM saMrakSita, gemaya (chANa) AtithI bahu ja sArI rIte DhAMkI daIne saMrakSita, lAkha AdithI mudrita karIne kaI pAtramAM saMrakSita, leDhA AdinA patarAvaDe AcchAdita evA keI pAtramAM saMrakSita, evAM DAMgara Adi dhAnyamAM keTalA kALa sudhI aMkutpatti karavAnI zakti rahe che? uttara-"he gautama ! eAchAmAM ochA aMtamuhUrta pramANukALa sudhI ane vadhAremAM vadhAre traNa varSa sudhI bIjamAM aMkurotpAdana zakti rahe che. zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #691 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TokA sthA03 u01 sU023 bAdaratejaskAyAdInAM sthitinirUpaNam 675 tataH paraM yoniH pravidhvaMsate, tata para yonirvidhvaMsate, tataH paraM bIjam avIja bhavati, tataH paraM yonivyunchedaH prajJaptaH / dvitIyAyAM khalu zarkarAprabhAyAM pRthivyAM nairayikANAmutkarSeNa trINi sAgaropamANi sthitiH prjnyptaa| tRtIyAyAM khalu vAlukApabhAyAM pRthivyAM nairayikANAM jayanyena trINi sAgaropamANiH sthitiH prjnyaa|muu023|| ___TIkA-'vAyarateu0' ityaadi| bAdaratejaskAyikAnAM sthitirutkarSaNa trINi rAtrindivAni, vAdaravAyukAyikAnAM ca trINi varSasahasrANi-varSANAM sahasatrayaM sthiti bhavatIti / atha sthityadhikArAt zAlyAdi dhAnyAnAM yonisthiti praznottareNa prAha-' aha bhaMte ' ityAdi, ' atha' paripraznArthaH - bhaMte ' iti he bhadanta / he-bhagavan ! bhadantazabdasya vizeSavyAkhyA AvazyakasUtrasya matkRtAyAM munitoSiNI TIkAyAM karebhi bhaMte sAmAiyaM ' ityatra vilokniiyaa| zAlyAdi. dhAnyAnAm , kozAnAm ? ityAha-koSThAguptAnAM-kuzUle saMrakSitAnAM, palyAgurahatI hai isake bAda aGkurotpAdana zakti unameM se naSTa ho jAtI hai arthAt bIja aboja ho jAtA hai usakI yoni vicchinna ho jAtI hai| varNa gaMdha rasa sparza Adi se vaha hIna ho jAtI hai, " vinazyati, vidhvaMsate," Adi kriyApada isI artha kA samarthana karate haiM dvitIya zarkarA prabhApRthivI meM nairayikoM kI utkRSTasthiti tIna sAgaropama kI kahI gaI hai tIsarI vAlukAprabhA pRthivI meM nairayikoM kI jaghanya sthiti tIna sAgaropama kI kahI gaI hai| TIkArtha-yahAM sUtrakAra ke tIna sthAnakakA prakaraNa honese saMbaMdha rakhanevAlI bAdara tejaskAyika AdikoM kI sthiti ke viSaya meM kathana kiyA hai isameM kahA gayA hai ki bAdara tejaskAyikoM kI sthiti utkRSTa se tIna ahorAtra (tIna dinarAta ) kI hai tathA bAdara vAyukAyika jIvoM tyArabAda tenI aMkuratyAdana zakti avazya nAza pAmI jAya che. eTale ke traNa varSamAM to bIja abIja rUpa thaI jAya che-tenI ni vicchinna thaI jAya cha, adha, 2sa, 25 mAthi te 2Dita 5 jaya che. " vinazyati, vidhvaMsate" Adi kriyApade A arthanuM ja samarthana kare che. zarkarA prabhA nAmanI bIjI narakanA nArakanI utkRSTasthiti traNa sAgaropamanI kahI che. vAlukAprabhA nAmanI trIjI narakanA nArakanI jaghanya sthiti traNa sAgarepamanI kahI che. TIkArtha-traNa sthAnakone adhikAra cAlato hovAthI sUtrakAre ahIM traNa sthAne sAthe saMbaMdha rAkhatA bAdara tejaskAyika AdinI sthiti viSe kathana karyuM che. ahIM evuM kahevAmAM AvyuM che ke bAdara tejaskAyikenI utkRSTasthiti traNa dinarAtanI hoya che, tathA bAra vAyukAyika jInI utkRSTasthiti traNa hajAra zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #692 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnaGgasUtre sAnAM, palyaM-vaMzakaTakAdikRto dhAnyAdhAravizeSaH, tatrAguptAnAM-saMrakSitAnAm / mazcAguptAnAM-mazcaH-sthUNAnAmuparisthApito vaMzakaTakAdinirmito bhittirahito lokamasiddhaH, tatra saMrakSitAnAm / mAlAguptAnAM-mAlasaMrakSitAnAM-mAlaka:-gRhasyoparitanabhAgaH, uktazca___ 'akkuDDo hoi maico, mAlo ya gharovari hoi' iti / chAyA-akuDayo bhavati maJcaH, mAlazca gRhopari bhavati / avaliptAnAMdvAradezaM pidhAya gomayamRttikAdilepenA''cchAditAnAm / liptAnAM-sarvatomattikAdinA''cchAditAnAm / lAJchitAnAM -rekhAdikaraNena kRtalAJchanAnAm / mudritAnAM-lAkSAdimudrAvatAm / pihitAnAM-loSTa paTTakAdinA sthagitAnAM zAlyA. didhAnyAnAM kiyatkAlaM yAvat yoniH-aGkurotpattisAmarthya saMtiSThate ? uttaramAha - he gautama ! jaghanyena antarmuhUrta-muhUrtAbhyantarakAlaM yAvat saMtiSThate, kI utkRSTa sthiti tIna hajAra varSa kI hai tathA koSTagupta-koThI meM bhara kara rakhe gaye, palya meM vaMzanirmita dhAnyAdhAravizeSa meM rakhe gaye tathA maJca-khaMbhe Adi ke Upara laTakAkara vAMsa Adi ke bane hue piTAre meM rakhe gaye, mAlaka gRha ke uparitanabhAga meM rAzI karake rakhe gaye, ava. lipta-koThi Adi kA muMha gocara Adi se banda karake usameM rakhe gaye, lipta-miTTI Adi ke dvArA DhaMka kara rakhe gaye, lAMchita karake rakhe gaye, arthAta-eka hI jagaha pArTIzana karake baMDA Adi meM bhare gaye tathA lAkha Adi kI muhara karake kisI bartana meM bhara kara rakhe gaye aise zAlyAdika dhAnoM meM aGkurotpatti karane kI zakti kabataka rahatI hai ? to isake uttara meM prabhu kahate hai ki ina meM akurotpanna karane kI zakti varSanI hoya che. tathA keThImAM bharIne rAkhelA, palayamAM-vAMsanimita dhAnyA dhAra vizeSamAM (pAtramAM) rAkhelA, maMca upara rAkhelA-thaMbha Adi upara laTakAvelI vAMsa AdinI peTImAM rAkhelA, mAlakanAM (gharanA sauthI uparanA mALe) Dhagale karIne rAkhelA, avalisakeThI AdinA mukhane chANa, mATI AdithI baMdha karIne temAM rAkhelA, lipta-mATI Adi dvArA DhAMkIne rAkhelA, laMchita karIne rAkhelA eTale ke eka ja jagyAe pa Tazana karIne vaDA (vakhAra) AdimAM bharelA, tathA lAkha Adi vaDe sIla lagAvIne kaI pAtramAM bharI rAkhelA zAlyAdi (DAMgara vagere) dhAnyomAM aMkutpatti karavAnI zakti keTalA kALa sudhI rahe che ? A praznano uttara ApatA mahAvIra prabhu kahe che ke "te dhAnyamAM aMkotpatti karavAnI zakti ochAmAM ochA eka antarmuharta sudhI ane zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #693 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA03 u01 sU023 bAdaratejaskAyAdInAM sthitinirUpaNam 677 utkarSeNa trINi saMvatsarANi-varSa trayaM yAvad aGa-kurotpattisAmarthya saMtiSThate, iti / tataH kim ? ityAha--' teNaparaM ' ityAdi, tataH paraM-tadanantaraM varSatrayAnantaraMyoniH pramlAyati-varNagandharasasparzAdinA hIyate / pravidhvaMsate-vinazyati, vidhvaMsate-kSIyate / evaM ca sati tabIjaM -zAlyAdi bIjam abIjaM bhavati, uktamapi tabIjaM nAGkuramutpAdayatItyarthaH, kimuktaM bhavati ? tataH paraM-varSatrayAnantaraM zAlyAdInAM yonivyavaccheda:-utpAdanazaktivinAzaH prajJaptaH, mayA'nyaizca ke vali. bhiriti / tristhAnakAvatAreNa nArakANAM sthitimAha- doccAeNaM' ityAdi spaSTa-nAraM-zarkarApramAkhyAyAMyAM dvitIyA nArakANAM trINi sAgaropamANi sAgaropamatrayaparimitetyarthaH sthitiH prajJaptA / evaM tRtIyAyAM vAlukAmabhAyAmapi pRthivyAM nArakANAM sthitivijJeyA // mU0 23 // kama se kama eka anrmuhUrta taka rahatI hai aura adhika se adhika tIna varSataka rahatI hai isake bAda unameM aGkurotpAdana zakti kA varNa, gaMdha, rasa aura sparza Adi kI apekSA hAsa ho jAtA hai usa zakti kA unameM vinAza ho jAtA hai vaha zakti unameM se naSTa ho jAtI hai arthAt pIche ye saba acitta ho jAte haiM isa taraha kI avasthA meM vaha bIja abIja ho jAtA hai arthAt aGkara ko utpanna karane kI zakti se rahita ho jAtA hai isaliye vaha yoni rUpa nahIM rahatA hai aisA merA aura anya kevaliyoM kA kahanA hai maMca Adi ke artha ke viSaya meM aisA likhA hai-" akuDDo hoi maMco" ityaadi| zAstrakAroM ne aisA likhA hai ki pahile 2 narakoM meM jo utkRSTasthiti hai vaha Age 2 ke narakoM meM jaghanya ho gaI hai ataH isa kathana ke anasAra bAlukAprabhA nAma kI jo tRtIya pRthivI hai usameM nArakiyoM kI vadhAremAM vadhAre traNa varSa sudhI rahe che tyArabAda temAM aMkupAdana zaktino varNa, gaMdha, rasa ane sparzanI apekSAe hAsa thaI jAya che-te bIjenI te zaktino vinAza thaI jAya che. A prakAranI paristhitimAM te bIja abIja banI jAya che. eTale ke te aMkurane utpanna karavAnI zaktithI rahita thaI jAya che, te kAraNe te nirUpa rahetuM nathI. A prakAranuM mAruM kathana che ane anya kevalIonA kathanathI A vAtane samarthana maLe che. maMca Adine arthe A prabhArI ny| cha-" akuDo hoi maMco" yA zAkhAzaya me cha ke pahelI narakamAM je utkRSTasthiti hoya che, eja pachInI narakamAM javanyasthiti hoya che A siddhAMta pramANe bIjI pRthvInA nArakonI je utkRSTasthiti kahI che, e ja jaghanyasthiti trIjI narakanA nArakenI kahI che. tethI bIjI zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #694 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 678 sthAnAGgasUtre narakapRthivyadhikArAnnaraka - nAraka vizeSasvarUpaM prarUpayan sUtratrayImAdamUlam - paMcamAeNaM dhUmappabhAe puDhavIe tinni nirayAtrAsasayasahassA paNNattA 1 / tisRNaM puDhavasu NeraDyANaM usiNaveNA paNNattA, taM jahA - paDhamAe, doccAe, taccAe 2 / tisuNaM puDhavIsu raiyA usiNaveyaNaM pactraNubhavamANA viharAMti, taM jahA - paDhamAe doccAe taccAe 3 // sU0 24 // " chAyA - paJcamyAM khalu dhUmaprabhAyAM pRthivyAM trINi nirayAvAsazatasahasrANi prajJaptAni / triSu khalu pRthivISu nairayikANAmuSNavedanA prajJaptA, tadyathA- prathamAyAM dvitIyAyAM tRtIyAyAm 2 | triSu khalu pRthivISu - nairathikA uSNa vedanAM pratyanubhavanto viharanti tadyathA prathamAyAM dvitIyAyAm tRtIyAyAm 3 // 0 24|| TIkA ' paMcamAegaM ityAdi navaraM paJcamyAM dhUmamabhApRthivyAM narakAvAsAnAM trINi zatasahasrANi trilakSanarakAvAsAH santIti 1 'tisuNaM ' ityAdi, tisRSu prathama dvitIya tRtIyAsu pRthivISu naira vikANAmuSNa vedanA prajJaptA, AsAM tisRNAmuSNasvabhAvatvAt 2 | te nairavikAstAmuSNa vedanAmanubhavaviSayIjaghanya sthiti tIna sAgaropama kI ho gaI hai kyoM ki yaha tIna sAgaro pama kI utkRSTasthiti zarkarAprabhA ke nArakiyoM kI hai / / sU0 23 / / narakapRthivI ke saMbaMdha ko lekara aba sUtrakAra naraka aura nAraka ke vizeSa svarUpa kA kathana karane ke liye sUtratrayI kahate haiM - ( paMcamAeNaM dhUmAbhA puDhavIe ) ityAdi / TIkArtha- pAMcavIM dhUmaprabhA pRthivImeM tIna lAkha narakAvAsa haiM, prathama naraka, dvitIyanaraka aura tRtIya naraka ina tIna narakoM meM uSNavedanA hai kyoM ki ye tIna naraka uSNa svabhAvavAle haiM, ina tIna nArakoM meM rahane vAle zarAprabhA narakanA nArakonI utkRSTasthiti traNa sAgare pamanI hAvAthI trIjI vAlukAprabhA narakanA nArakanI jaghanyasthiti paNa traNa sAgaropamanI kahI che. sU 23 naraka pRthvInA sabaMdhane anulakSIne have sUtrakAra naraka ane nArakanA svarUpanuM vizeSa kathana karatAM traNa sUtranuM pratipAdana kare che. " paMcamAieNaM dhUmappabhAe puDhavIra " tyAhi zrI sthAnAMga sUtra : 01 ------ TIkA-dhUmaprabhA nAmanI pAMcamI narakamAM traNu lAkha narakAvAsa che pahelI, khIjI ane trIjI, A traNa narakeTamAM uSNavedanAnA sadbhAva hAya che, kAraNa ke te traNa narake uSNasvabhAvavALI che. te traNu narakAmAM rahenArA tArakA uSNu Page #695 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TokA sthA03 u01 sU0 25 kSetravizeSasvarUpanirUpaNam 179 kurvanti navA ? ityatrAha-'tisuNaM ' ityAdi, Asveva pUrvoktAsu tisRSu pRthivISu nairayikA uSNa vedanA pratyanubhavantaH / uSNa vedanAyA anubhavaM kurvANAstiSThanti / aA yat-nArakANAmuSNavedanAM kathayitvA punavedanAnubhavakathanaM tavedanAyAH sAtatyapradazanArthamiti 3 // sU0 24 / / kSetrAdhikArAt kSetra vizeSasvarUpaM nirUpayan mUtradvayamAha mUlam-tao loge samA sapakkhi sappaDidisiM paNNattA, taM jahA-appaiTANe Narae, jaMbuddIve dIve, savaThThasiddhe mahAvimANe 1 / tao loge samA sapakkhi sappaDidisiM paNNattA, taM jahA-somaMtaeNaM Narae, samayakhette IsIpabbhArA puDhavI ||suu025 ___ chAyA--trINi loke samAni sapakSaM sapratidik prajJaptAni, tadyathA apratiSThAno narakaH, jambUdvIpo dvIpaH, sarvArthasiddha mahAvimAnam 1 / trINi loke samAni sapakSaM sapatidik prajJaptA, tadyathA-sImAntakaH khalu narakaH, samayakSetra, ISatmA. mbhArA prathivI / / mu025 // TIkA-'to' ityAdi / loke trINi vastUni samAni-tulyAni trayA. NAmapi yojanalakSapramANatvAt , sapakSa-pakSANAM-dakSiNavAmAdipArthAnAM sadRzatAsamatA sapakSamityavyayIbhAvastena samapArzvatayA samAnItyarthaH / sapratidik-pratinairayika uSNavedanA kA anubhava karate haiN| yahAM nArakoM ke uSNavedanA kA kathana karake jo puna: isa vedanA kA anubhava unameM kahA gayA hai usakA kAraNa usa vedanA kA vahAM sAtatya dikhalAnA hai / sU024 // kSetrAdhikAra ko lekara aba sUtrakAra kSetravizeSa ke svarUpa kA nirupaNa karate haiM-( to loge samA sapakkhi ityAdi / TIkArtha-lokameM tIna vastue~ tulya kahI gaIhaiM yaha tulyatA yojanalakSaNapramANa kI apekSA se jAnanI cAhiye tathA pArzva bhAgoM meM samAnatA vedanAne anubhava kare che. ahIM nArakonI uSNavedanAnuM kathana karIne pharIthI te vedanAne anubhava karavAnI je vAta karI che tenuM kAraNa e che ke sUtrakAra te vedanAnuM tyAM sAtatya prakaTa karavA mAge che. e sU. 24 kSetrAdhikAranA saMbaMdhane laIne have sUtrakAra kSetravizeSanA svarUpanuM nirU5|| 42 cha-" tao loge samA sapakkhi" tyAha TIkAryuM-lekamAM traNa vastuo tulya (samAna) kahI che. A tulyatA janalakSa pramANunI apekSAe, tathA pArdha bhAgomAM samAnatA ane dizA ane vidi. zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #696 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Namasa ram - sthAnAGgasUtre dizAM vidizAM sadRzatA sapatidika, tena samapatidiktayA'pi samAnItyarthaH / tadeva darzayati-apratiSThAnaH-saptamyAM pRthivyAM paJcAnAM narakAbAsAnAM madhyamo narakAvAsaH 1, jambUdvIpo dvIpaH-sakaladvIpamadhyamo dvIpaH 2, sarvArthasiddha vimAna-pazcAnAmanuttaravimAnAnAM madhyamaM vimAnamiti 3 // 1|-tthaa-'to' ityAdi sarva pUrvavat , navaraM somantakaH-prathamapRthivyAM prathamamastaTe tadabhidhAno nara. kAvAsaH 9. samayaH-kAlaH, tatsattopralakSitaM kSetraM samayakSetre manuSyaloka ityarthaH, 2 / Ipad-alpo'nyapRthivyapekSayA yojanASTakabAilyatvAt-prAgbhAra:-pudgalani. aura dizAoM evaM vidizAoM kI sadRzatA se jAnanI cAhiye ve tIna vastue~ isa prakAra se haiM-eka apratiSThAna, dUsarA jambUdvIpa aura tIsarA sarvArthasiddha vimAna arthAt ye tInoM eka 2 lAkha yojana ke pramANa vAle haiM inake pratyeka ke dakSiNa yAmAdi pArzvabhAga samAna hai aura pratidizA meM evaM vidizA meM ye sadRza haiM apratiSThAna yaha narakAvAsa hai yaha sAtavIM pRthivI meM hai aura pAMca narakAvAsoM ke madhya meM sthita hai jambUdvIpa yaha sakaladvIpoM ke madhya meM rahA huA dvIpa hai sarvArthasiddha vimAna pAMca anuttara vimAnoM ke bIca meM haiM loka meM ye tIna samAna haiN| yaha samAnatA pramANa kI apekSA pArzvabhAgoM kI apekSA aura dizA aura vidizAoM kI sadRzatA kI apekSA se haiM aisA jAnanA cAhiye ve tIna ye haiM-eka sImantaka naraka, samaya kSetra aura ISatpAgUbhArA thivI, prathamapRdhizI meM prathamaprastaTa meM sImaMtaka nAma kA yaha narakAvAsa zAonI samAnatAnI apekSAe samajavI joIe. je raNa vastuo nIce pramANe cha-(1) mapratiSThAna, (2) bhUdI5 mana (3) sAtha siddha vimAna. eTale ke te gaNe eka eka lAkha ejananA pramANavALAM che. te pratyekanA jamaNuM, DAbA Adi pArzva mAga samAna che ane pratidizAmAM ane vidizAmAM sadaza (samAna) che. A pratiSThAna nAmane narakAvAsa sAtamI narakamAM Avela che. te pAMca narakAvAsanI madhyamAM Avelo che. jaMbudvIpa saghaLA dvIponI madhyamAM AveluM eka dvIpa che. sarvArthasiddha vimAna pAMca anuttara vimAnonI vacce raheluM che. apatiSThAna, jaMbudvIpa ane sarvArthasiddha vimAna, A traNe vastuo lekamAM samAna che. te samAnatA pramANanI apekSAe, pArzvabhAgenI apekSAe, dizAonI apekSAe ane vidizAonI apekSAe che, ema samajavuM joIe. eja pramANe nIcenA gANumAM paNa samAnatA prakaTa karavAmAM AvI che-(1) sImantaka naraka, (2) samayakSetra ane (3) ISatpAgalArA pRthvI. pahelI pRthvI ( naraka) nA pahelA prastaTamAM sImataka nAmano A narakAvAsa Avela che. zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #697 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TokA sthA03 u01 sU015 kSetravizeSasvarUpanirUpaNama 681 yo yasyAH sA ISatprAgbhArA-aSTamIpRthivItparthaH asyA IpatprAgbhAratvaM ratnaprabhA dizeSapRthivI nAmazItyAdi sahasrAdhika yojanalakSabAhalyena mahAprAgbhAratvAt / eSAM sImantakAdInAM samatvaM paJcacatvAriMzad yojanalakSapramANatvAt // sU0 25 // hai isa narakAvAsa kA pramANa 45 lAkha yojana kA hai / samayakSetra kA pramANa aura ISatprAgbhArApRthivI kA pramANa bhI itanA hI hai samaya nAma kAla kA hai isa kAla kI sattA se upalakSita jo kSetra hai vaha samayakSetra - manuSyaloka hai prAgbhAra zabda kA artha pudgalanicaya hai anya pRthithiyoM kI apekSA se yaha prArabhAra jisakA alpa hai-arthAt bAhalya kI apekSA ATha yojana kA hai aisI vaha " ISatprAgbhArA" nAmakI AThavIM pRthivI hai isakA prArabhAra isaliye alpa kahA gayA hai ki ratnaprabhA Adi jo aura pRthiviyAM haiM ve moTAI meM isakI apekSA bahuta adhika haiM jaise- prathamapRthivI kI moTAI 1 eka lAkha assI hajAra yojana kI hai, dUsarI pRthivI kI moTAI bAhalya eka 1 lAkha battIsa hajAra yojana kI hai, tIsarI kI moTAI 1 eka lAkha aTThAisa hajAra yojana kI hai, cauthI kI moTAI eka 1 lAkha bIsa hajAra yojana kI hai pAMcavI kI moTAI eka 1 lAkha aThAraha hajAra yojana kI hai chaThI kI moTAI eka lAkha solaha hajAra yojana kI hai aura sAtavIM kI moTAI eka lAkha ATha hajAra yojana kI hai / su025 // 66 prAbhAra te narakAvAsanuM pramANu 45 lAkha ceAjananuM che. samayakSetra ane ISaprAgmArA pRthvInuM pramANa paNa eTaluM ja che. samaya eTale kALa. te kALanI sattAthI upalakSita je kSetra che tene samayakSetra kahe che. manuSyaleAka ja te samayakSetra rUpa che. " eTale " pudgalanicaya " anya pRthvIe karatAM A prAbhAra jenA alpa che eTale ke bAhulyanI apekSAe ATha ceAjanane che, evI te " ISaprAgbArA " nAmanI AThamI pRthvI che. tene prAbhAra alpa kahevAnuM kAraNa e che ke ratnaprabhA Adi je anya pRthvIe che, temanA vistAra iSaprAgbArA karatAM ghaNeA vadhAre che. jemake pahelI ratnaprabhA pRthvInA vistAra 1 lAkha 80 hajAra ceAjananA che, bIjI zarkarAprabhAnA vistAra 1 lAkha 32 hajAra ceAjananA che, trIjI vAlukAprabhAnA vistAra 1 lAkha 28 hajAra ceAjananeA che, cethI pakaprabhAnA vistAra 1 lAkha 20 hajAra cAjananA che, pAMcamI dhUmaprabhAne vistAra 1 lAkha 18 hajAra ceAjananA che, chaThThI tamA prabhAne vistAra 1 lAkha 16 hajAra ceAjananA che ane sAtamI tamastamaprabhA pRthvInA vistAra 1 lAkha 8 hajAra AjananA che. !! sU. 25 za 86 zrI sthAnAMga sUtra : 01 zz Page #698 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 sthAnAzastra kSetrAdhikArAdeva ye'pratiSThAne narakakSetre, ye cA'natiSThAnasya sthityAdibhiH samAne sarvArthasiddhamahAvimAne utpadyante tAnAha mUlam-tao loge NissIlA NivvayA NigguNA NimmerA NippaccakkhANaposahovavAsA kAlamAse kAlaM kiccA ahe sattamAe puDhavIe appaiTANe Narae NeraiyattAe uvavajjati, taM jahA-rAyANo, maMDaliyA, je ya mahAraMbhA koDaMbI / taoloe sasIlA savvayA saguNA samerA sapaccakkhANaposahovavAsA kAla mAse kAlaM kiccA savvaTrasiddha mahAvimANe devattAe uvavattAro bhavati, taM jahA rAyANo paricattakAmabhogA, seNAI pstthaaro| sU. 2 26 // chAyA-trayo loke nizzIlA nirvatA nirguNA nirmaryAdA niSpatyAkhyAna pauSadhopavAsAH kAlamAse kAlaM kRtvA adhaH saptamyAM pRthivyAmapratiSThAne narake nairayikatayA upapadyante, tadyayA-rAnanaH, mANDalikAH, yeca mahArambhAH kuttumbinH| trayo kSetra ke adhikAra ko lekara hI sUtrakAra aba yaha prakaTa karate haiM ki jo apratiSThAna narakakSetra meM aura jo sthiti Adi kI apekSA se apratiSTAna ke samAna sarvArthasiddha mahAvimAna meM utpanna hote haiM ve ye haiM (tao loge NissIlA NivvayA NigguNA ) ityAdi / sUtrArtha-lokameM ye tIna puruSa adhaH saptamI pRthivImeM apratiSThAna nAmake narakAvAsa meM nairayikarUpa se utpanna hote haiM kyoM ki ye zIla se rahita hote haiM vrata se rahita hote haiM maryAdA se hIna hote haiM pratyAkhyAna aura pauSadhopavAsa se rahita hote haiN| ataH jaba ye kAlamAsa meM kAla karate haiM taba ye saptama naraka meM apratiSThAna nAma ke narakAvAsa meM nAraka kI paryAya se utpanna hote haiN| ve tIna ye haiM-1 rAjA, 2 mANDalika aura kSetrane adhikAra cAlI rahyo che, tethI have sUtrakAra apratiSThAna narakakSetromAM ane sarvArthasiddha mahA vimAnamAM kayA kayA jIva utpanna thAya che, taTa 42 cha-" tao loge jissIlA NivvayA NigguNA" tyAdi sUtrArtha-rAjA, mAMDalika ane mahAraMbhavALA kuTuMbIjana, A traNe apratiSThAna nAmanA narakAvAsamAM nArake rUpe utpanna thAya che, kAraNa ke teo zIlathI rahita, vratathI rahita ane maryAdAthI vihIna hoya che. teo pratyAkhyAna ane pauSadhapavAsathI paNa rahita hoya che. te kAraNe kALane avasara AvatA kALa zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #699 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA03 u01 sU 26 nivratAnAM savatAnAM cotpattinirUpaNam 683 loke sazIlAH savratAH saguNAH samaryAdAH sapratyAkhyAnapauSadhopavAsAH kAlamAse kAlaM kRtvA sarvArthasiddhe mahAvimAne devatayA upapattAro bhavanti, tadyathArAjAnaH parityaktakAmabhogAH,-1 senApatayaH,-2 prazAstAraH // sU0 26 // TIkA-'to' ityAdi / loke-manuSyaloke trayaH-trisaMkhyakAvakSyamANAH puruSAH, kIdRzAH ? nizzIlA:-zIlarahitAH brahmacaryapariNAmarahitAityarthaH, nivratAH-sthUlapANAtipAtaviramaNAghanuvratarahitAH, niguNAH-guNebhyaH-darzanacArijo mahAraMbha vAle kuTumbIjana haiM ve, tathA ye tIna manuSyalokameMse sarvArtha siddha mahAvimAna meM deva kI paryAya se utpanna hote haiM-kyoM ki ye zIla sahita hote haiM, vrata sahita hote haiM, guNa sahita hote haiM, maryAdA yukta hote haiM, pratyAkhyAna aura pauSadhopavAsa se sahita hote haiM, isaliye kAlamAsa meM ye jaba marate haiM to sarvArthasiddha mahAvimAna meM deva paryAya se utpanna ho jAte haiN| ve tIna ye haiM jinhoM ne kAma bhoga chor3a diyA hai aise rAjA, senApati aura acche shaask| TokArtha-isa sUtradvArA sUtrakAra ne apratiSThAna naraka meM aura sarvArthasiddha mahAvimAna meM kisa paristhiti se yukta hue manuSya marakara nAraka rUpa meM aura devaparyAyarUpa meM utpanna hote haiM yaha kahA hai ki naraka meM-apratiSThAna nArakAvAsa meM ve hI jIva jAte haiM jo cakravartI Adi pada pAkara brahmacarya pariNAma se rahita hote dharma pAmIne teo sAtamI narakamAM AvelA apratiSThAna nAmanA narakAvAsamAM nArakanI paryAye utpanna thaI jAya che. nIce batAvelA traNa ja manuSyalekamAMthI kALano avasara AvatA kALa karIne sarvArthasiddha nAmanA mahAvimAnamAM devanI paryAye utpanna thAya che. (1) jemaNe kAmagane parityAga karI dIdhuM che evAM rAjA, (2) senApati ane (3) sArA zAsake. te traNe tyAM utpanna thavAnuM kAraNa e che ke teo zIlavAna hoya che, vratasahita hoya che, guNayukta hoya che, maryAdAthI yukta hoya che, ane pratyAkhyAna tathA pauSadhepavAsathI yukta hoya che. A prakAranA para kALano avasara Ave kALadharma pAmIne sarvArthasiddha mahAvimAnamAM devanI paryAye utpanna thaI jAya che. TIkArtha-A sUtramAM sUtrakAre e vAta prakaTa karI che ke kevAM cha marIne apratiSThAna nAmanA sAtamI narakanA narakAvAsamAM utpanna thAya che, ane kevA paSa marIne sarvArthasiddha nAmanA mahAvimAnamAM devanI paryAye utpanna thAya che. apratiSThAna nAmanA narakAvAsamAM eja jI jAya che ke jeo cakavatI Adi pada prApta karIne brahmacarya pariNAmathI rahita hoya che, sthUla prANAti zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #700 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 684 sthAnAGgasUtre arUpebhyaH kSAntyAdilakSaNebhyo vA niSkrAntAH / nirmaryAdAH-pratipannaparipAlanAdi maryAdA rahitAH, dharmaniyamavyavasthA rahitA vA, niSpratyAkhyAnapauSadhopavAsAHpratyAkhyAnaM-pariharagIyavastuparityAgaH, namaskArasahitAdi vA, pauSadhaH-aSTamyAdi parvadinAnuSTheyaH zAstravihito'nazanAdivratavizeSaH,tatropavasanamupavAsaH pauSadhopavAsa: tau pratyAkhyAnapauSadhopagAsau niSkrAntau yeSAM te tayA, tadrahitA ityarthaH, etAdRzAH puruSAH kAlamAse-kAlAvasare kAlaM kRtvA-mRtvetyarthaH, adha saptamyAm - adhobhAgasthitAyAM saptamyAM pRthivyAM tamastamAyAmityarthaH, adhograhaNaM vinA saptamI upariSTAccintyamAnA ratnaprabhA'pi syAdityadhograhaNam , tatra-apratiSThAneapratiSThAnanAma ke narake-narakAvAse pazcAnAM narakAvAsAnAM madhyasthite narakAhaiM, tathA sthUlaprANAtipAta viramaNa Adi aNuvratoM se rahita hote haiM tathA darzana cAritra rUpa athavA kSAnti Adi rUpa guNoM se rahita hote haiM tathA svIkRta vratAdikoM ke paripAlanAdi rUpa maryAdA se rahita hote haiM athavA dharmaniyamoM kI vyavasthA se rahita hote haiM, pariharaNIyavastu kA tyAga karanA to pratyAkhyAna hai aura aSTamI Adi parvadinoM meM zAstra vihita anazanAdivratoM kA pAlana karanA pauSadha hai, ina pratyAkhyAna aura anazAnAdivratoMkA jo pAlana nahIM krtehaiN| kyoMki ve isI taraha kI paristhiti meM vartamAna rahakara apanA jIvana samApta kara dete haiN| ataH aise cakravartI Adi puruSa adhaH saptamI pRthivI meM sthita aprati. TAna nAma ke narakAvAsa meM nairayika kI paryAya se utpanna hote haiM saptamI pRthivI ke sAtha jo adhaH pada diyA hai vaha ratnaprabhA pRthivI pAta viramaNa Adi aNu vratathI rahita hoya che, tathA darzana cAritrarUpa athavA kSamA AdirUpa guNethI rahita hoya che, tathA svIkRta vratAdi kenA paripAlana Adipa maryAdAthI rahita hoya che, athavA dharmaniyamanI vyavasthAthI rahita hoya che. tyAga karavA yogya vastune tyAga kare tenuM nAma pratyAkhyAna che. AThama Adi parvadinemAM zAstravihita anazana AdinuM pAlana karavuM tenuM nAma pauSadha che uryukta jIvo te pratyAkhyAna ane anazanAdi vratanuM pAlana karatA nathI, kAraNa ke teo kAmamAM ja racyApacyA rahIne pitAnuM AkhuM jIvana samApta karI nAkhe che. tethI evAM cakravartI Adi puruSa adhaHsaptamI pRthvImAM AvelA apratiSThAna nAmanA narakAvAsamAM nArakanI paryAye utpanna thaI jAya che ahIM sAtamI pRthvInI sAthe "adha:' padane prayoga karavAnuM kAraNa e che ke je ahIM A "adhaH" padane prayoga na karavAmAM Ave te ratna - zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #701 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA03 u01sU0 26 nirvatAnAM satratAnAMcotpattinirUpaNam 685 cAse ityarthaH, nairayikatayA-nArakatvena upapadyante / te trayaH ke ? ityAha-' taMjahe' tyAdi, tadyayA-te yathA rAjAnaH, cakravartyAdayaH, mANDalikAH-maNDalAdhipa tayaH, ye ca puna mahAram mAH-paJcendriyAdi vyaparopaNaprabhRtikarmakAriNaH paJcandriya ghAtaketyarthaH ||kuttumbin iti / etadviparyayamAha-'to' ityaadi| loke trayaH puruSAH, kIdRzAH? ityAha 'sasIlA' sazIlA zIlasaMpannAH, savatAH prANAtipAtaviramagAdyaNu. vratayuktAH, saguNAH-darzanacAritrarUpagugasahitAH zAntyAdirUpaguNasahitA vA, samaryAdAH-pratipannaparipAlanAdi maryAdA saMpannAH, dharmaniyamavyavasthAyuktA vA, sapatyAkhyAnapoSadhopavAsAH - pUrvoktasparUpapratyAkhyAnapopadhopavAsasahitAH, meM saptamItva ko nivRtti ke liye diyA hai yadi yaha pada isa pRdhicI ke sAtha nahIM diyA jAtA to isa tamastamA ke Upara kI ratnaprabhApRthivI bhI sAtavIM ho sakatI hai ataH yaha sAtavIM na mAnI jAve isIliye isake sAtha adhaH pada prayukta kiyA gayA hai| apratiSThAna yaha narakAvAsa pAMca narakAvAsoM ke madhya meM sthita hai sANDalika pada se maNDalAdhipatiyoM kA grahaNa huA hai tathA jo jIva rAtadina mahAraMbhavAle hote haiM, -paMcendriyAdi jIvoM ke vyaparopaNa Adi kArya meM lage rahate haiM, aise jIva bhI marakara apratiSThAna narakAbAsa meM nairayika kI paryAya se utpanna ho jAte haiM / tathA jo jIva ina pUrvokta manuSyoM kI apekSA zIlasaMpanna hote haiM, prANAtigata viramaNa Adi vratoM ke ArAdhaka hote haiM, darzana cAritrarUpa guNoM se athavA kSAntyAdi rUpa guNoM se yukta hote haiM pratyA. khyAna sahita pauSadhopavAsa karate haiM aise puruSa kAlamAsa meM maraNakara sarvArthasiddha nAmake mahAvimAna meM deva ko paryAya se utpanna ho jAte prabhA pRthvIne paNa sAtamI pRthvI gaNavAne prasaMga Ubho thAya che. je sAtamI tamastamAM pRthvIne adhaHsaptamI na kahevAmAM Ave te sauthI uparanI ratnaprabhA pRthvIne paNa sAtamI pRthvI kahI zakAya che. apratiSThAna nA mane narakAvAsa adhaHsaptamInA pAMca nArakAvAsanI madhyamAM che. mAMDalika pa thI maMDalAdhipati. ene grahaNa karavAmAM Avela che. tathA je jIvo mahA AraMbhavALA hoya che. paMcendriyAdi jIvonA vadhAdinI pravRttimAM rAtadina racyApacyA rahe che, te jIvo paNa marIne apratiSThAna nArakAvAsamAM nArakanI paryAye utpanna thAya che. je jIve zIlayukta hoya che, prANAtipAta viramaNa Adi vratanA ArAdhaka heya che, darzana cAritrarUpa guNAthI athavA kSAtyAdi rUpa guNothI cata hoya che, pratyAkhyAnathI ane pauSadhopavAsathI yukta hoya che, evAM jIve manuSyabhava saMbaMdhInuM temanuM AyuSya pUruM karIne sarvArthasiddha nAmanA mahA vimAnamAM devanI paryAye utpanna thaI jAya che. evAM jIve cakavatI Adi zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #702 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAkSasUtre etAdRzAH puruSAH kAlamAse kAlaM kRtyA sarvArthasiddhe mahAvimAne devatayA-deva. khena upapattAraH-utpattizIlA bhavanti / te ke ? iti tA nAha-rAjanaH, kIdRzAH ! parityaktakAmabhogAH-kAmA:-kamanIyAH bhogAH zabdAdayaH, te parityaktA yaiste tathA sarvaviratA ityarthaH / etadvizeSaNasyAgretanapadayorapi sambandhastena-etadvizeSaNaviziSTAH senApatayaH-senAnAyakA, prazAstAraH-zAsakAH zikSApadAtAro dharmazAstrapAThakA ityarthaH // mU0 26 // pUrvoktasarvArthasiddhavimAnasAdhAdU vimAnAntaramarUpaNamAha mUlam-baMbhalogalaMtaesu NaM kappesu vimANA tivvaNNA paNNattA, taM jahA kiNhA nIlA lohiyA // sU0 27 // chAyA-brahmalokalAntakayoH khalu kalpayo vimAnAni trivarNAni prajJaptAni, tadyathA-kRSNAni, nIlAni, lohitAni / / sU0 27 // TokA-baMmaloga0 ' ityAdi sugamam / navaram-brahmalokalAntakalpavimAnAni kRSNa-nIla-lohitavarNAni santi // sU0 27 // vimAnAni ca devazarIrAdhiSThitAni bhavantIti devazarIramAnamAha mUlam-ANayapANayAraNaccuesu NaM kappesu devANaM bhavadhAraNijasarIrA ukkoseNaM tiNi rayaNIo uDDhe uccatteNaM paNNattA // sU0 28 // hai aise jIva cakravartI Adi rAjA hote haiM, sarvaviratisaMpanna mAnava hote haiM, senApati hote haiM aura zAsaka-zikSAdAtA dharmazAstra ke pAThaka hote haiM // mU026 // aba sUtrakAra sarvArthasiddhavimAna ke sAdharmya se anya vimAnoM kI prarUpaNA karate haiM-(baMbhalogalaMtaeplu NaM kappe ) ityAdi / TIkArtha-brahmaloka aura lAntaka kalpoM ke vimAna tIna varNa vAle kahe gaye haiM jaise kRSNavarNavAle, nIlavarNavAle aura lohitavarNavAle // sU027 // rAjA hoya che, sarvavirati saMpanna mANaso hoya che, senApati hoya che ane zAsa-zikSAhAta athavA dharmazAnA 544 DAya che. // sU. 26 // sarvArthasiddha vimAnanA sAdhamyanI apekSAe have sUtrakAra anya vimAnaanii pra35! 4re cha-" bhalogalaMtaesu NaM kappesu" tyaaTIkArtha-brahmaka ane lAntaka kalpanAM vimAna nIce pramANe traNa varNavALAM hA cha. (1) 40 pAi, (2) nIsa vA ana (3) sADita (ara) pAi. // sa. 27 / / zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #703 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA03301 sU0 28 devazarIramAnanirUpaNam chAyA-AnataprANatAraNAcyuteSu khalu kalpeSu devAnAM bhavadhAraNIyA zarI. rANi utkarSeNa tisro ratnaya Urboccatvena prajJaptAni / / mU0 28 // TIkA-' ANaya0 ' ityAdi-sugama, navaram AnatAdiSu triSu kalpeSu devAnAM bhavadhAraNIyazarIrANi-bhavaM-devagatilakSaNaM dhArayantIti bhavadhAraNIyAni. tAni ca tAni zarIrANi ceti tAni tathoktAni, uttaravaikriyasya lakSapramANatvAttadvayava. cchedaH, tAni utkarSeNa na tu jaghanyatvAdinA jaghanyena tasyotpattisamaye'gulAsaMkhyeyabhAgamAtratvAt , tisro ratnayaH-ratnitrayaparimitAni hastatrayamitAnItyarthaH, Urboccatvena-UdhrvabhAgoccatayA santoti / / sU0 28 // devazarIrapratibaddhAni trINi sUtrANIti tatsvarUpamAha( ANayapANayAraNaccue tu NaM) ityAdi / ANata, prANata, AraNa aura acyuta ina kalpoM meM devoM ke bhava. dhAraNIya zarIra utkRSTa se tIna arani U~ce kahe gaye haiN| TIkArtha-yahAM bhavadhAraNIya zarIra se deva devabhava meM jisa zarIra ko dhAraNa kiye rahate haiM vaha zarIra liyA gayA hai isase uttara vaikriya zarIra kA vyavaccheda kiyA gayA hai kyoM ki vaha zarIra se utkRSTa se eka lAkha yojana pramANa ho jAtA hai yahAM jo bhavadhAraNIya zarIra kI U~cAI tIna ratnI kI batAI gaI hai vaha utkRSTa kI apekSA se kahI gaI hai kyoM ki jaghanya se isakI U~cAI utpatti ke samaya meM aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAgamAtra hotI hai ratnitraya se tIna hAtha U~cA hotA hai aisA jAnanA cAhiye / sU028 // " ANayapANayAraNaccuesu NaM" chatyAha ANuta, prAkRta, AraNa ane azruta kalpanivAsI devonA bhavadhAraNIya zarIranI utkRSTa uMcAI traNa ranipramANu kahI che. TIkArya-devabhavamAM je zarIra dhAraNa karIne deva rahe che, te zarIrane te devanuM bhavadhAraNIya zarIra kahe che. bhavadhAraNIya zarIrane spaSTa ullekha thavAne kAraNe ahIM uttara vaikriya zarIrane ApiApa vyavaracheda thaI jAya che, kAraNa ke te zarIranI utkRSTa uMcAI te eka lAkha janapramANa hoya che. ahIM je bhava dhAraNIya zarIranI uMcAI traNa dinapramANu kahI che, te utkRSTanI apekSAe ja samajavAnI che. A ka9pavAsI devAnI jaghanya (ochAmAM ochI) uMcAI te utpattinA samaye aMgulanA asaMkhyAtamAM bhAgapramANa ja hoya che. traNa patnipramANa eTale traNa hAtha UMcuM samajavuM. sU. 28 che zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #704 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 688 sthAnAGgasUtre mUlam-tao pannattIo kAleNaM ahijati, taM jahA-caMdapannattI, sUrapannattI, dIvasAgarapannattI // sU0 29 // // tiTrANassa paDhamo uddeso samatto // 3.8 // _ chAyA-tisraH prajJaptayaH kAlena adhIyante, tadyathA-candraprajJaptiH, sUryaprAptaH, dvIpasAgaramajJaptiH // sU0 29 // // tristhAnasya prathama uddezakaH samAptaH // 3-1 // TIkA-'to' ityAdi / tisraH prajJaptayaH kAlena-prathamapazcima-paurupIlakSaNena hetubhUtenAdhIyante-paThayante, vyAkhyAprajJapti jambUdvIpaprajJaptyoH sUtrokta tisRbhiH prajJaptibhiH saha saMmIlanena prajJaptInAM paJcatve'pyatra tristhAnakAnurodhAtti. sraeva vivakSitAH / tA Aha-candraprajJaptiH-mukhyatvena candrAcAravicArarUpA, suraprajJaptiH-mukhyatvena sUryAcAravicArarUpA, dvIpasAgarapajJaptiH-dvIpAnAM sAgarANAM ca yatra mukhyatvena prarUpaNaM sA // 29 // ___ (tao pannattIo kAleNaM ahijjati ) ityaadi| TIkArtha-ye tIna prajJaptiyAM-candraprajJapti, sUryaprajJapti, aura dvIpasAgara prajJapti prathama aura pazcima kAla meM paDhI jAtI hai, yadyapi vyAkhyAprajJapti aura jambUdvIpaprajJapti ina do prajJaptiyoM ko ina tIna prajJaptiyoM ke sAtha milA dene se pAMca prajJaptiyAM ho jAtI hai parantu yahAM tristhAnaka ke anurodha se tIna hI prajJaptiyA~ vivakSita huI haiM candraprajJapti mukhyarUpa se candra saMbaMdhI cAra kSetra kI vicArarUpa hai, sUryaprajJapti mukhyarUpa se sUrya ke cAra kSetra kI vicArarUpa hai tathA dvIpasAgara prajJapti mukhyarUpa se dvIpa aura sAgaroM kI prarUpaNA karane rUpa hai nandIsUtra meM sUryaprajJapti ko utkAli "tao pannattIo kAleNaM ahijjaMti " tyaaTIkArya-A traNa prajJaptie candraprajJapti, sUryaprajJapti ane dvIpasAgara prajJapti prathama ane pazcima (chellA) kALe adhyayana karavA cogya che. jo ke vyAkhyA prajJapti ane jambudvIpa prajJaptine A traNa prajJaptiomAM umeravAthI kula pAMca prajJapti thAya che, paNa ahIM tristhAnakano adhikAra cAlato hovAthI traNa prajJaptiono ja ullekha thaye che. cadraprajJaptimAM candra saMbaMdhI cAra kSetranuM mukhyatve pratipAdana thayuM che, sUryaprajJaptimAM sUrya saMbaMdhI cAra kSetrone vicAra karavAmAM Avyo che. dvIpasAgara prajJaptimAM mukhyatve dvIpa ane sAgaronI zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #705 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 3 u0 1 sU0 uddezakasamApti : __ nandIsUtra sUryaprajJaptirutkAlikatvena proktA, atra tu kAlikatve neti tattvaM kevaligamyam / itizrIvizvavikhyAta-jagavallabha-prasiddhavAcaka-paJcadazabhASAkalitalalitakalApAlApaka-pravizuddhagadyapadhanaikagranthanirmApaka-vAdimAnamardaka zrIzAhUchatrapati kolhApurarAjamadatta 'jainazAstrAcArya padabhUSita-kolhApurarAjaguru-bAlabrahmacAri-jainAcArya-jainadharma divAkara-pUjyazrI-ghAsIlAlativiracitAyAM sthAnAGgasUtrasya sudhAkhyAyAM vyAkhyAyAM tRtIyasthAnasya prathamoddezakaH samAptaH // 3-1 // karUpa se kahA gayA hai aura yahAM use kAlikarUpa se kahA gayA hai so isa viSaya kA hArda kevaligamya hai / mU029 // zrI jainAcArya-jainadharmadivAkara-pUjyazrI ghAsIlAla vrativiracita sthAnAGgasUtrako sudhAkhya TIkAke tIsare sthAnakakA pahalA uddezaka samApta // 3-1 // prarUpaNa karI che. nandIsUtramAM sUryaprajJaptine utkAlika rUpe prakaTa karI che, ane ahIM tene kAlika rUpe prakaTa karI che. A viSayanuM hArda kevaligamya che, ema samajavuM. e sU. 29 che zrI jainAcArya-jainadharmadivAkara-pUjya zrI ghAsIlAla muniviracita rathAnAMgasUtranI sudhA nAmanI TIkArthanA trIjA sthAnakane pahele uddezaka samApta. 3-1 zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #706 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaija 60 60 368 185 309 343 451 451 452 458 458 458 497 497 sthAnAMga sUtra bhA. 1 zuddhipatraka lAIna 15 26 11 17 21 31 29 25 21 9 azuddha 336 zrI sthAnAMga sUtra : 01 33 atha dazaka tejaskArika AhAraka 117 jamUdrIpamAM kula khatrIsa mahAvideha thai jAya che aDhI dvIpanA vIsa mahAvideha thAya che ArabhyAtirikta atirikta atirikta 20 30 15 payaNijjANA 18 pApaNijjANA zuddha 333 333 anatha darzona e zabda kADhIne vAMcavuM anAhAraka 170 jabUdvIpanA mahAvijayakSetranA kula matrIza vijaya thaI jAya che aDhI dvIpanA vIsa vijaya thAya che ArabhyAvirakta atirakta atirakta pAyaNijjANA pAyaNijjANA Page #707 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI rAmajIbhAI, zAmajIbhAI, virANInA TraeNka paricaya saMtA ane naravIreAnI bhUmi sauzaSTranA bhAyAvadara gAma pAsenA khIrasarA gAme zrI zAmajIbhAI velajIbhAi vIrANI rahetA hatA. temanAM dharma patnInuM nAma kaDavIbAI hatuM. banne custa sthAnakavAsI jaina hatAM. dharmAnurAgI, dharma parAyaNa tathA svabhAve bhadrika hatAM. zrI zAmajIbhAI ghI tathA kapAsIyAnA vepAra sAthe kheDutavamAM dhIradhAranA dhaMdhA karatA hatA. sthiti sAdhAraNa hatI paNa kuTuMba khAnadAna hatuM. (2) ratnakukSI kaDavIbAe vikrama saMvata 1950 nA kArataka vide 5 nA rAja putraratnane janma ApyA. te putra-ApaNA rAmajIbhAI, temane gaLathUthIthI ja dhama ane khAnadAnInA saskAranuM pAna karAvavAmAM AvyuM ane e saMskAramIja dinapratidina vRddhi pAmavA lAgyu (3) 7 vaSa~nI vaye rAmajIbhAIne dhuDI nizALamAM bhaNavA besADavA. zALAnA gurue putranA lakSaNa pAraNAmAM " ja pArakhyA ane rAmajIbhAInI grahaNazakti, gurubhakti tathA abhyAsamAM niSThA--vagere guNaiAthI prabhAvita thayA ane bhaviSyamAM A khALaka kuLadIpaka thaze evAM cinha jotAM, agata kALajI tathA premathI sAta cepaDInA abhyAsa pUro karAvyA. (4) zrI zAmajIbhAinA piravAramAM eka meTA putrI, tyArabAda rAmajIbhAI ane khIjA cAra putrA tathA traNa putrIo hatAM, ane te AvA moTA kuTuMbanI javAbadArI vahana karI rahyA hatA. saMjogA anusAra zrI rAmajIbhAIne 14 varSanI kizAra vayamAM dhaMdhA karavAnI bhAvanA thaI ane peAtAnA kAkA zrI devarAjabhAI vIrANI sAthe AphrikAmAM AvelA porTa sudAna gAme gayA. zarUAtamAM rAmajIbhAIne aneka prakAranI yAtanAo tathA parISahe veThavA paDayA. jIvananA aneka taDakA-chAyAne anubhava thayA. nAnA prakAranAM gharakAmethI mAMDIne vepAra-dhaMdhAnI javAbadArI adA karavAnuM saghaLu` kAma karavuM paDayu'-chatAM teo kadI nirAza thayA nahi. eTaluM ja nahi paNa peAtAnA sAhasika svabhAva tathA udyama zIlatAthI ApamaLe jotajotAmAM teo AgaLa vadhyA. (6) paradezamAM pAte have thALe paDayA che evI jyAre peAtAne khAtrI thaI tyAre temaNe zrI dulabhajIbhAI, tathA khIjA bhAine peAtAnI pAse elAvI lIdhA ane dhaMdhAne maheALA pramANamAM vikasAvyA ane samaya jatAM zAha seAdAgara " tarIke nAmanA meLavI ane satra pAtAnI suvAsa phelAvI (6 zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #708 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pitAnA sagAM-saMbaMdhIo tathA jJAtibaMdhuone paNa pite paradezamAM teDAvatA gayA ane pitAne tyAM ja pitAnI sAthe rAkhIne pagabhara karatA gayA ane pitAnuM eka vaTavRkSa UbhuM karI ApyuM. (8) pitAnA karmacArIo pratye paNa pitAnuM mamatva anerUM ja rahyuM che, teone vepAramAM kuzaLa banAvyAM ane yogya samaye svataMtra dhaMdhAe lagADI ApyAM, pUratuM pretsAhana ApyuM ane ema karavAmAM pite gausva anubhavyuM. (9) zrI rAmajIbhAInAM lagna bhAyAvadara gAme motIcaMda dharamazI modInAM putrI samaratabahena (dudhIbena) sAthe thayAM che. samaratabahena svabhAve zAMta ane suzIla che, dharma pratye khUba ja anurAga dharAve che. A rIte zrI rAmajIbhAInuM dAmpatya jIvana paNa sukhI che. temanA parivAramAM eka putra zrI nagInabhAI tathA sAta putrIo che-ci. nagInabhAI paNa zrI rAmajI bhAInAM punIta pagale cAlaze e paNa nirvivAda vAta che. (10) rAmajIbhAI jema jema artha upArjana karatA gayA tema tema tenA saduupayogane vicAra paNa aMtaramAM udbhavate gaye ane dAnane pravAha vahevA lAgyo. tenI sakhAvata asAdhAraNa che, jethI samAja suparicita che. dAna ApI tenAthI kIrti meLavavAnI lAlasA nathI, dAnanuM abhimAna nathI. teozrIne dAnapravAha keI eka kSetramAM vahetuM nathI paraMtu jJAtI, dharma ane samAjanA zreya mATe vahete rahyo che, e dAnapravAhanI keTalIka saravANIe nIce mujaba che - (ka) zrI nirmaLAbena, azakta mAtR Azrama-rAjakeTa-A saMsthAnI sane 155 mAM sthApanA karavAmAM AvI che temAM pacAsa nirAdhAra nirAzrIta bahene pitAnuM jIvana sukhazAMtimAM gALI rahyA che. saMsthAnuM makAna rUpiyA eka lAkhanA kharce baMdhAvyuM che ane saMsthAnA nibhAva mATe eka lAkha rUpiyA bIjA ApyA che ane vRddha mAtAo e lAbha laI rahyA che, pitAnA muMgA AzIrvAda ApI rahyA che. (kha) zrI sArvajanIka bhejanAlaya-rAjakoTa-A bhejanAlayanI zarUAta sane 191 thI karavAmAM AvI che. mAtra dasa navA piyAmAM eka TaMka paTa puratuM sAdu bhejana ApavAmAM Ave che, jene garIba ane sAmAnya sthitinA traNase mANase hamezA lAbha le che. (ga) zrI saurASTramAM dazA-zrImALI jaina bhejanAlaya-muMbaI-mAtra mAsika rU. 15) 5daramAM zuddha ane sAtvika bhejana saurASTranI TUMkI AvakanA jaina bhAIone ApavAmAM Ave che. dareka jamanAre saurASTramAM temanA upara AdhAra zrI sthAnAMga sUtra : 01 Page #709 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAkhatI vyaktione amuka rakama dara mahine mokalavAnI ja rahe che ane tenI manIorDaranI lipa sAmeja jamavAne mAsika pAsa ApavAmAM Ave che. paMdara rUpiyAmAM jamADavAne hetu-jamanAranA kuTumbIjane mATe bacata karavAnuM che. A bhejanAlayane ghaNuM bhAIo lAbha laI rahyA che. anAjanI AvI kAramI meMghavArImAM A saMsthA jJAtIbaMdhuo mATe AzIrvAdarUpa banI che. A saMsthAmAM zrI rAmajIbhAIe ghaNuM maTe phALe Ape che. (gha) zrI sthAnakavAsI jaina dhArmika zikSaNa saMgha-rAjakoTa-zrI caturvidha saMghanA abhyadaya mATe tAjetaramAM ja eka lAkha rUpiyAnI udAra sakhAvata ApI che, tyArabAda A saMsthAe asAdhAraNa pragati karI che. (ca) rAjakeTanI pAMjarApoLamAM duSkALanA varamAM pacIsa ke vIsa hajAra ane jarUra paDe tyAre te karatA paNa vadhAre rakame ApI, jIvadayAnuM suMdara kAma karI rahyA che ane abola jInA AzirvAda meLavI rahyA che. keIpaNa gAmanI pAMjarApoLanA agara game te dhArmika saMsthAonA phALA mATe AvelA DepyuTezane zrI rAmajIbhAInA dvArethI khAlI hAthe pAchA gayA nathI. (cha) jJAti, jAti dharmanA bhedabhAva vagara gAmaDAomAM vasatA garIba kuTao mATe dara ziyALAmAM garama dhAbaLAo ane sutarAu kapaDAo strI puruSo ane bALako mATe kAma Ave tevA taiyAra karAvI varSothI ApatA AvyA che. (ja) cIcapekalInI jaina samAja nIsastA bhADAnI cAlamAM tAjetaramAMja eka lAkha rUpiyA ApyA che. (Ta) keTalIka saMsthAonA aTakI paDelA vikAsane, pitAne dAna pravAha varAvI pharIthI gatImAM mUkI che-navapallavIta banAvI che. (8) zrI rAmajIbhAIe jAhera sakhAvate karI che evuM kaMI nathI, paraMtu temanA gusadAne-pitAne bIje hAtha paNa jANe nahi e rIte moTI saMkhyAmAM ApyA che ane haju te cAlu ja rahyA che. jaina dharmanuM rahasya samAja sArI rIte samajI zake e uddezathI pU. sAdhu-sAdhvIjInA vyAkhyAonuM prakAzana karAve che ane saune sulabhya bane tevI rIte mAtra nAmane dara rAkhI vecANa karAve che. (8) pite TrasTa karyuM che. zrI kaDavIbAI kanyA vidyAlaya, zrI virANI vividhalakSI hAIskula, zrI virANI davAkhAnuM, zrI rAjakeTa moTA saMghanI pauSadhazALAne vyAkhyAna hola ane gAmaDAomAM baMdhAvela upAzraya, gauzALA, zrI vIrANI bhAIonI udAra sakhAvata che. jemAM zrI rAmajI. bhAIne paNa hisso che. zrI sthAnAMga sUtraH 01 Page #710 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI rAmajIbhAI jevA nispRhI nirabhimAnI dAtAo sAmAnya rIte durlabha ja hoya che. temaNe A sakhAvate potAnA jIvananuM kartavya mAnIne karI che. (11) zrI rAmajIbhAIne sthAnakavAsI jaina dharmamAM UDI zraddhA che. vArasAmAM maLelA dharma saMskAronA preraka baLe zrI rAmajIbhAI tathA temanuM kuTumba AtmasAdhanA karI rahyuM che. koI paNa saMpradAyanA bhedabhAva vagara pU. sAdhu sAdhvIjIo pratye ananya bhaktibhAva dharAve che ane pitAnA svadharma baMdhuene kevI rIte upayogI thavAya evI bhAvanA seve che. (12) anAtha, apaMga, nirAdhAra mATe te teo "mIThI vIraDI" samAna che, jenuM kaI na hoya teonI bhera tANavAmAM potAnI jIMdagIne hA mANI rahyA che. (13) jaina samAjanI nAnI moTI aneka pravRttio sAthe pite saMkaLAyelA che ane temAM moTA bhAge AgevAnI bhAga bhajavI rahyA che, mArgadarzana ApI rahyA che. (14) zrI rAmajIbhAInI prakRti saumya che, svabhAve zAMta tathA milanasAra che. makkama mananA tathA svataMtra vicAraka che, AcAra-vicAranI ekatA che. temanuM aMtaHkaraNa karUNu tathA vAtsalya bhAvathI bhareluM che. (15) tA 28-2-46 nA roja baporanA 12 vAgyAnA sumAre zrI rAmajIbhAInA pU. pitAzrI zAmajIbhAI vIrANInuM rAjakoTa mukAme duHkhada avasAna thayuM che. samAjamAM teo "bApA" nA vAlIyA nAmathI oLakhAtA hatA. teo khUba dharmiSTa, dayALu svabhAvanA hatA ane temanuM hRdaya anukaMpAthI chalakatuM hatu-teo garIbanA belI ane rAMkane mALo gaNAtA hatA. pU. mAtuzrI kaDavIbA, eTalA ja dharmaparAyaNa ane bhaddIka svabhAvanA hatA. teozrInuM vyaktitva jagadaMbA svarUpa hatuM. teonuM avasAna paNa rAjakoTamAM tA. 11-9-54 nA roja savAre 7-30 vAge khUba zAMti samAdhimAM, ane dharmamaya vAtAvaraNamAM thayuM che. mAtApitAnuM RNa saMpUrNa adA karavA saMtAne samartha nathI, tema chatAM zrI rAmajIbhAIe potAnA punita mAvitranI smRti rAkhavA ane kiMcita RNamukta thavA amuka amuka saMsthAo sAthe temanA nAme joyAM che. jananI jaNa te bhaktajana, kAM dAtA kAM sUra, nahI te raheje vaMjhaNI, mata gumAve nUra. evI rIte zrI rAmajIbhAIe pitAnA jIvanathI mAtAnI kUkha ujALI che. (16) zrI rAmajIbhAI virANIne Arogya bhareluM dIrdhAyuSya maLe ane haju paNa samAja-sevAnA anekavidha kAryo teonA varada haste thatAM rahe, e zAsanadeva pratye amArI namra prArthanA che, zrI sthAnAMga sUtraH 01