________________
सुधा टीका स्था० १ उ०१ सू० २ आत्मन एकत्वनिरूपणम्
२५ अत्रोच्यते-'अस्ति आत्मा' प्रत्यक्षादिभिरुपलभ्यमानत्वात् घटवत् इति । नचायमसिद्धोहेतुरिति वाच्यम् आत्मनः प्रत्यक्षेणावगम्यमानत्वात् । तथा हिज्ञानाद् व्यतिरिक्तो नास्ति, आत्मधर्मत्वाद् ज्ञानस्य । ज्ञानस्य च स्वसंवेद्यत्वात् । स्पर में विरोध है अतः प्रत्यक्षादि प्रमाणों से आत्मा के अस्तित्व की सिद्धि नहीं हो सकने के कारण आत्मा नहीं है ऐसा ही मानना चाहिये। ___ उ०-- यह कहना कि आत्मा प्रत्यक्षादि किसी भी प्रमाण से सिद्ध नहीं होता है अतः वह नहीं है सो ठीक नहीं है कारण की यहां पर हेतु असिद्ध है तथा "आत्मा नास्ति प्रत्यक्षादिभिः अनुपलभ्यमानत्वात् " यह हेतु प्रतिसाधन से प्रतिरुद्ध भी है और वह इस प्रकार से है "आत्मा अस्ति प्रत्यक्षादिभिरुपलभ्यमानत्वात् घटवत्" यहां "आत्मा" पक्ष है "अस्ति” साध्य है और " प्रत्यक्षादिभिरूपलभ्यमानत्वात् " यह हेतु है "घरवत्" यह अन्वय दृष्टान्त है यहां हेतु असिद्ध नहीं है क्यों कि प्रत्यक्ष से आत्मा जाना जाता है यह इस प्रकार से आत्मा ज्ञान से भिन्न नहीं माना गया है क्यों कि ज्ञान आत्मा का धर्म है तथा ज्ञान स्वसंवेद्य होता है अर्थात् ज्ञान जिस प्रकार से पर पदार्थों का निश्चायक होता है उसी तरह से वह अपना भी निश्चायक होता है उसे अपना (आत्म) निश्चय करने में-अन्य ज्ञान की आवश्यकता नहीं होती है यदि कहा जावे कि ज्ञान अपना निश्चायक हैપણ પરસ્પરમાં વિરોધ છે. આ રીતે પ્રત્યક્ષ આદિ પ્રમાણે દ્વારા આત્માના અસ્તિત્વને સિદ્ધ કરી શકાય તેમ ન હોવાથી આત્મા નથી, એવું જ માનવું જોઈએ.
ઉત્તર–“આત્માનું અસ્તિત્વ પ્રત્યક્ષ આદિ પ્રમાણે વડે સિદ્ધ થતું નથી, માટે આત્મા નથી.” એ વાત ઉચિત નથી, કારણ કે અહીં હેતુ અસિદ્ધ છે, तथा " आत्मानास्ति प्रत्यक्षादिभिः अनुपलभ्यमानत्वात् " मा तु प्रतिसाधनथी પ્રતિરુદ્ધ પણ છે-એટલે કે ઉપર આત્માના અસ્તિત્વના વિરૂદ્ધમાં આપવામાં मावस। ४.२६४र्नु उन ५४ थई । छ. म “ आत्मा अस्ति प्रत्यक्षादिभिरुपलभ्यमानत्वात् घटवत् " मी “ आत्मा" ५६ छ, “ अस्ति" साध्य छ, भने “ प्रत्यक्षादिभिरुपलभ्यमानत्वात् " तु छ भने "घटवत्" मा मन्वय દષ્ટાંત છે. અહીં હેતુ અસિદ્ધ નથી, કારણ કે પ્રત્યક્ષ પ્રમાણ દ્વારા આત્માને જાણી શકાય છે. તેનું સ્પષ્ટીકરણ આ પ્રમાણે સમજવું–આત્માને જ્ઞાનથી ભિન્ન માન્ય નથી, કારણ કે જ્ઞાન જે પ્રકારે અન્ય પદાર્થોનો નિશ્ચય કરાવનાર હોય છે એજ પ્રમાણે પોતાને આત્માને નિશ્ચય કરવામાં અન્ય જ્ઞાનની આવશ્યકતા રહેતી નથી. કદાચ એવી આશંકા કરવામાં આવે કે જ્ઞાન આત્માને નિશ્ચય
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૧
