________________
६०२
स्थानाङ्गसूत्रे पुरुषः पुरुषवेषधारी स्यादिरिति । पुरुषवेदो वा चिहपुरुष इति २ । अभिलष्यतेऽनेनेति-अभिलापः-शब्दः, स एव पुंलिङ्ग तयाऽभिधानात् पुरुषः-अभिलापपुरुषः, शब्दमात्रेण पुरुष इत्यर्थः यथा घटः कूटोवेति । उक्तश्च-" अभिलावो पुल्लिगाभिहाणमेत्तं घडोव० " इति ३, । पुनः पुरुषत्रैविध्यमाह-उत्तमपुरुषा मध्यमपुरुषा जघन्यपुरुषाः ६ । एतेष्वपि-उत्तम पुरुषास्त्रिविधाः-धर्मपुरुषाः, भोगपुरुषाः, कर्मपुरुषाः। तत्र-धर्म:-क्षायिकचारित्रादिः, तदर्जनपराः पुरुषाः धर्मपुरुषाः अर्हन्तः भोगाः मनोज्ञशब्दादयः, तत्परायणाः पुरुषाः-भोगपुरुषाःजैसा कि श्मश्रु आदि पुरुष चिह्नों से युक्त नपुंसक होता है। अथवा चिह्न शब्द का अर्थ वेष है । इस वेष से जो पुरुष है वह चिह्नपुरुष है । ऐसे चिहपुरुष पुरुषवेषधारी स्त्री आदि होते हैं अथवा पुरुषवेवाला चिह्नपुरुष है २ जो पुल्लिङ्ग शब्दवाला होता है वह अभिलाप पुरुष है अर्थात् पुल्लिङ्ग शब्द द्वारा जिसका अभिधान-कथन होता है वह अभिलापपुरुष है जैसे " घटः कूटः” आदि, कहा भी है-" अभिलावो पुंल्लिगाभिहाणमेत्तं घडोव० " इति ५। ____ इस प्रकार से भी पुरुषप्रकार तीन होते हैं-जैसे उत्तमपुरुष आदि इनमें भी उत्तमपुरुष त्रिविध होते हैं जैसे धर्मपुरुष आदि क्षायिकचारित्र
आदि का नाम धर्म है इस धर्म के उपार्जन करने में तत्पर जो पुरुष हैं वे धर्मपुरुष हैं ऐसे धर्मपुरुष अर्हन्त हैं मनोज्ञशब्दादिरूप भोग हैं इन भोगों की प्रधानतावाले जो पुरुष हैं वे भोगपुरुष हैं, ऐसे भोगपुरुष चक्रवर्ती નથી. જેમકે સ્મશુ આદિ પુરુષચિહ્નોથી નપુંસક પણ યુક્ત હોય છે. અથવા ચિહ્ન શબ્દનો અર્થ વેષ પણ થાય છે. તે વેષની અપેક્ષાએ જે પુરુષ હોય છે તેને પણ ચિહ્મપુરુષ કહે છે. એવાં ચિહ્ન પુરુષમાં પુરુષવેષધારી સ્ત્રી આદિને ગણાવી શકાય છે. અથવા પુરુષવેદવાળાને ચિહ્મપુરુષ કહે છે. જે પુલ્લિંગ તરીખે ગણી શકાય એવું હોય તેને અભિલાપપુરુષ કહે છે. એટલે કે પુલ્લિંગ (નર જાતિના શબ્દ દ્વારા જેનું કથન થાય છે તેનું નામ અમિલાપપુરુષ છે. જેમ है “ घटः कूटः ” ५कोरे. ४युं पर छे ? " अभिलावो पुंल्लिंगाभिहाणमेत्तं घडोत्र० " त्याह-५२पना नाये प्रमाणे त्र ५४२ ५3 छ-उत्तम पुरुष मा.
ઉત્તમ પુરુષના ત્રણ પ્રકાર પડે છે-જેમકે ધર્મ પુરુષ આદિ. ક્ષાયિક ચારિત્ર આદિનું નામ ધર્મ છે. તે ધર્મનું નામ ઉપાર્જન કરવાને તત્પર હોય એવા પુરુષોને ધમપુરુષે કહે છે. એવાં ધર્મપુરુષે અહંતે છે. મનોજ્ઞ શબ્દાદિ રૂપ ભંગ છે. તે ભેગોની પ્રધાનતાવાળા જે પુરુષ હોય છે તેમને ભગપુરુષે કહે છે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૧
