________________
सुधा टोका स्था०३ उ०१ सू० ९ वृक्षदृष्टान्तेन पुरुषप्ररूपणम्
६०३ चक्रवर्तिनः । कर्माणि-कण्टकोद्धाररूपाणि तत्परायणाः पुरुषाः कर्मपुरुषा:-वासु. देवा ७ । इति । मध्यमपुरुषा अपि-उग्रभोगराजन्यभेदात् त्रिविधाः । तत्र-उग्राः भगवत ऋषभदेवस्वामिनो राज्यकाले ये आरक्षका आसन् ते । भोगाः कुलगुरवः। राजन्याः-राजमित्राणि ८ । जघन्यपुरुषाणां त्रैविध्यमाह-'दासा' इत्यादि, दासाः-दासीपुत्रादयः । भृतकाः-वेतनेन कर्म कराः । 'भाइल्लग' ति भागिकाः भागो विद्यते कृष्यादौ येषां ते भागिनः, तएव भागिकाः शुद्धचातुर्थिकादि भागवन्त इत्यर्थः ॥ सू० ९॥
उक्तं मनुष्यपुरुषाणां त्रैविध्यं साम्प्रतं सामान्यतस्तिरश्वां जलचरस्थलचरखचरविशेषाणां गैविध्यं द्वादशसूत्र्या, तिर्यगादित्रीपुंनपुंसकानां च दशमत्र्या, एवं द्वाविंशतिसूत्र्यातदाह___ मूलम्-तिविहा मच्छा पण्णत्ता, तं जहा-अंडया पोयया संमुच्छिया १ । अंडया मच्छा तिविहा पण्णत्ता, तं जहा-इत्थी पुरिसा नपुंसगा २ । पोयया मच्छा तिविहा पण्णत्ता, तं जहा-- इत्थी पुरिसा नपुंसगा३ । तिविहा पक्खी पण्णत्ता, तं जहा.. होते हैं । कण्टकोद्धाररूप कर्म में परायण जो पुरुष होते हैं वे कर्मपुरुष हैं, ऐसे कर्मपुरुष वासुदेव होते हैं, मध्यमपुरुष के भेदों में जो उग्र पुरुष कहे गये हैं वे भगवान् ऋषभदेवस्वामी के राज्यकालमें जो आरक्षक ( रक्षा करनेवाले ) थे वे हैं । कुलगुरु भोग पुरुष हैं, राजमित्र पुरुष हैं । जघन्य पुरुषों की विविधता में दासी पुत्रादिरूप दास, वेतन से काम करनेवाले भृतक, और खेती किसानी आदि में जिनका भाग होता है वे भागिक पुरुष हैं ॥ सू०९॥ એવાં ભેગપુરુષે ચક્રવર્તીએ હોય છે. કંટક દ્વાર (શત્રુરૂપી કાંટાને કહાડનાર) રૂપ કર્મમાં પરાયણ જે પુરુષ હોય છે તેમને કર્મપુરુષે કહે છે. એવાં કર્મપુરુષ વાસુદેવ હોય છે. મધ્યમ પુરુષોને એક ભેદ જે ઉગ્ર પુરુષ કહેવામાં આવ્યા છે તેના દાન્ત રૂપે ઋષભદેવ સ્વામીના રાજકાળમાં જે આરક્ષક (રક્ષા કરનારા) હતા, તેમને ગણાવી શકાય છે. કુલગુરુને ભેગપુરુષ, રાજમિત્રને રાજન્ય પુરુષ કહે છે. ભૂતક અને ભાગિક આ ત્રણ પ્રકારના જઘન્ય પુરુષ હોય છે. દાસીપુત્રને દાસ કહે છે, વેતન લઈને કામ કરનારને ભૂતક કહે છે અને ખેતી વાડી આદિમાં જેમને ભાગ હોય છે તેમને ભાગિક પુરુષે કહે છે.સૂલ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૧
