________________
१३२
स्थानाङ्गसूत्रे एको नीलः । एको लोहितः । एको हारिद्रः । एकः शुक्ल । एकः सुरमिगन्धः । एको दुरभिगन्धः । एकः तिक्तः । एकः कटुकः । एकः कषायः । एकः अस्लः । एको मधुरः । एकः कर्कशो यावद् रूक्षः ॥ सू० ४९ ॥
टीका-' एगे सदे' इत्यादि
शब्दः-शब्दयते अभिधीयतेऽर्थोऽनेनेति शब्दः, श्रोत्रन्द्रियग्राह्यनियतक्रमवर्णात्मको ध्वनिः । स एका-एकत्वसंख्याविशिष्टः । शब्दो यद्यपि नामस्थापनादि भेदैश्चतुर्विधः, तथापि शब्दत्वसामान्यमाश्रित्यैकत्वं बोध्यमिति । तथा-रूपम्रूप्यते अवलोक्यते इति रूपम्-आकारश्चक्षुर्विषयः तच्च-एकम् एकत्वसंख्याविपृथुल एक है परिमण्डल एक है कृष्ण एक है नील एक है लोहित एक है हारिद्र एक है शुक्ल एक है सुरभिगन्ध एक है दुरभिगन्ध एक है तिक्तरस एक है कटुकरस एक है कषायरस एक है अम्लरस एक है मधुररस एक है कर्कश स्पर्श एक है यावत् रूक्षस्पर्श एक है। ___टीकार्थ-जिसके द्वारा अर्थ का कथन किया जाता है यह शब्द है ऐसा यह शब्द श्रोत्रेन्द्रिय से ग्राह्य नियतक्रमवर्णरूप ध्वनिस्वरूप होता है। यह ध्वनिरूप शब्द एकत्यसंख्याविशिष्ट है यद्यपि शब्द नाम स्थापना शब्द आदि के भेद से चार प्रकार का कहा गया है तथापि शब्दस्वरूप सामान्य की अपेक्षा से यह एक है, जो देखा जाता है उसका नाम रूप है यह रूप आकाररूप है, चक्षु इन्द्रिय से यह ग्राह्य होता है रूपत्व सामान्य की अपेक्षा से इसमें एकता कही गई है यहां मे छे, त्र्य (त्रिीय) मे छ, यतुल ( यतु]) मे छ, पृथुत मे छ, परिभ3 मे छे, ४० मे छ, नीस से छे, मोहित (ana ) એક છે, હારિદ્ર (પીળા રંગ) એક છે, શુકલવર્ણ એક છે, સુરભિગન્ય એક છે, સુરભિગંધ એક છે, તિક્તરસ (તીખે સ્વાદ) એક છે, કડવે રસ એક છે, કાષાયરસ એક છે, અસ્વરસ એક છે, મધુરરસ એક છે, કશિપશ એક છે અને રૂક્ષપર્શ પર્યન્તના પ્રત્યેક સ્પર્શમાં પણ એકત્વ છે.
ટીકર્થ–જેના દ્વારા અર્થનું કથન કરાય છે તે શબ્દ છે. તે છે બેન્દ્રિય દ્વારા ગ્રાહ્ય નિયતક્રમવર્ણરૂપ વનિસ્વરૂપ હોય છે. તે ધ્વનિરૂપ શબ્દ એક હેય છે. જો કે શબ્દ નામ સ્થાપના શબ્દ આદિના ભેદથી તેને ચાર પ્રકારને કહ્યો છે, છતાં પણ શબ્દસ્વરૂપ સામાન્ય લક્ષણની અપેક્ષાએ તેમાં એકત્વ પ્રકટ કરવામાં આવ્યું છે. જે દેખવામાં આવે છે તે રૂપ છે. તે રૂપ આકારરૂપ છે અને ચક્ષુઈન્દ્રિય વડે ગ્રાહ્ય હોય છે. રૂપ- સામાન્યની અપેક્ષાએ તેમાં એકતા કહી છે. અહીં જેમાં જેમાં એકત્વ પ્રકટ કર્યું છે તે સામાન્યની અપેક્ષાએ જ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૧
