________________
૨૮
स्थानाङ्गसूत्रे आत्मा इति । ननु यथा ओदनस्य कर्ता मूर्तस्तथाऽऽत्माऽपि मूर्तः सिध्यतीति साध्यविरुद्धो हेतुरितिचेत् , मैवम्-संसारिणो जीवस्य मूर्तत्वेन स्वीकारात् ।
वह दृष्टान्त है यह दृष्टान्त अन्वयदृष्टान्त और व्यतिरेकदृष्टान्त सपक्षदृष्टान्त और विपक्षदृष्टान्त-के भेद से दो प्रकार का होता है साधन के सद्भाव में जहां साध्य का सद्भाव दिखाया जाता है वह अन्वय दृष्टान्त है और साध्य के अभाव में जहां साधन का अभाव दिखलाया जाता है वह व्यतिरेक दृष्टान्त है ओदन में साधन-भोग्यत्व-के सद्भाव में साध्य का विद्यमानकर्तृकत्व सद्भाव देखा जाता है इसी प्रकार से गगनकुसुम (आकाशकुसुम) रूप विपक्ष दृष्टान्त में विद्यमानकर्तृ कत्व के अभाव में भोग्यत्व का अभाव देखा जाता है इस तरह जहाँ २ भोग्यत्व है वहां २ विद्यमानकर्तृकता है जैसे ओदन, और जहां विद्यमानकर्तृकता नहीं है वहां भोग्यता भी नहीं है जैसे आकाशकुसुम अतः भोगरूप इस शरीर का जो कर्ता है वही आत्मा है यह बात इस अनुमान प्रमाण से साबित हो जाती है। यहां यदि कोई इस प्रकार की आशंका करे कि ओदन का कर्ता जा मूर्त पदार्थरूप होता है उसी प्रकार से इस दृष्टान्त के बल से इस शरीर का कर्ता जो आत्मा है वह भी मूर्त रूप
દષ્ટાન્તરૂપ છે. વાદી પ્રતિવાદીની બુદ્ધિની સમાનતાનું જે સ્થાન હોય છે તેને दृष्टान्त ४ छे. तेना मे ४५२ छ-(१) अ-५५ दृष्टान्त मन (२) व्यति२४ दृष्टान्त अथवा (१) स५क्ष दृष्टान्त भने (२) विपक्ष दृष्टान्त. साधना सह. ભાવને આધારે જ્યાં સાધ્યને સદૂભાવ બતાવવામાં આવે છે, તે દષ્ટાન્તને અન્વય દૃષ્ટાન્ત કહે છે. અને સાધ્યના અભાવને આધારે જ્યાં સાધનને અભાવ બતાવવામાં આવે છે, તે દૃષ્ટાન્તને વ્યતિરેક દૃષ્ટાન્ત કહે છે. જેમકે એદનમાં સાધનના ગ્યત્વના સદુભાવને આધારે સાધ્યને-વિદ્યમાન કર્તુત્વને સદુભાવ જેવામાં આવે છે. પણ ગગનકુસુમ રૂપ વિપક્ષ દૃષ્ટાન્તમાં વિદ્યમાન કર્તુત્વના અભાવે કરીને ભેગ્યત્વને અભાવ જણાય છે. આ રીતે જ્યાં જ્યાં ભેગ્યત્વ છે, ત્યાં ત્યાં વિદ્યમાન કર્તકતા છે, જેમ કે એદન. અને જ્યાં વિદ્યમાન કર્યું કતા નથી, ત્યાં ભેગ્યતા પણ નથી, જેમકે આકાશકુસુમ. તેથી ભાગ્યરૂપ આ શરીરને જે કર્તા છે એજ આત્મા છે, એ વાત આ અનુમાન. પ્રમાણથી સાબિત થઈ જાય છે. અહીં કોઈ એવી શંકા ઉઠાવે કે “એદનને કર્તા તે મૂર્ત પદાર્થરૂપ જ હોય છે, તે આ દાન્તને આધારે શરીરના કર્તા આત્માને
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૧
