________________
३६
स्थानाङ्गसूत्रे भुजिक्रियाकर्तृत्वे सति तस्य क्रियावत्वं प्राप्तमेव । ननु प्रकृतिः करोति पुरुषस्तु भुङ्क्ते प्रतिविम्बन्यायेनेति तस्याक्रियत्वं स्थितमेव इति चेदाह-रूपान्तरपरिणममें प्रतिबिम्ब पड़ता है-आत्मा का प्रतिबिम्ब बुद्धि में नहीं पड़ता है आत्मा में बुद्धि का प्रतिबिम्ब पड़ना ही पुरुष का भोग है ?
उ०-यदि ऐसी कल्पना की जावेगी तो आत्मा में भोक्तृत्व ही नहीं बन सकता है क्यों कि इस मान्यता में आत्मा तदवस्थ रहता है।
विशेषार्थ-सांख्योंकी ऐसी मान्यता है कि चेतनाशक्ति आत्मा स्वयं पदार्थों का ज्ञान नहीं करती है बुद्धि से ही पदार्थों का ज्ञान उसे होता है इन्द्रियों द्वारा पदार्थ बुद्धि में प्रतिभासित होते हैं बुद्धि दोनों तरफ से दर्पण की तरह है इसमें एक ओर चेतनाशक्ति और दूसरी ओर बाह्य जगत झलकता है। बुद्धि में चेतनाशक्ति के प्रतिबिम्ब पड़ने से आत्मा अपने को बुद्धि से अभिन्न समझता है और इसीलिये आत्मा में मैं सुखी हूँ मैं दुःखी हूं ऐसा ज्ञान होता है। ___उक्तं च-"शुद्धोऽपि पुरुषः प्रत्ययं बौद्धमनुपश्यति, तमनु पश्यन् अतदात्मापि तदात्मकं इव प्रतिभासते"। घुद्धि स्वयं अचेतन है क्यों कि यह प्रकृति का एक विकार है-" मूलप्रकृतिरविकृतिमहदाद्याः प्रकृ. तिविकृतयः सप्त षोडशकश्च विकारो न प्रकृति न विकृतिः पुरुषः" પ્રતિબિંબ પડે છે. આત્માનું પ્રતિબિંબ બુદ્ધિમાં પડતું જ નથી. આત્મામાં બુદ્ધિનું પ્રતિબિંબ પડવું એજ પુરુષના ગરૂપ છે, એમ કેમ ન માની શકાય?
ઉત્તક–જે એવી કલ્પના કરવામાં આવે તે આત્મામાં ભેતૃત્વ જ માની શકશે નહીં, કારણ કે તે માન્યતામાં તે આત્મા તદવસ્થ (એજ અવસ્થા વાળો) રહે છે. વિશેષાર્થ–સાંખેને એ મત છે કે ચેતનાશક્તિ ( આત્મા ) પિતે જ પદાર્થોનું જ્ઞાન કરતી નથી, પણ બુદ્ધિથી જ તેને તેનું જ્ઞાન થાય છે. ઈન્દ્રિ દ્વારા પદાર્થ બુદ્ધિમાં પ્રતિભાસિત (પ્રતિબિંબિત) થાય છે. બુદ્ધિ બન્ને બાજુ રહેલા દર્પણ જેવી છે. તેમાં એક તરફ ચેતના શક્તિ અને બીજી તરફ બાહ્ય જગત પ્રતિભાસિત થાય છે. બુદ્ધિમાં ચેતનાશક્તિનું પ્રતિબિંબ પડવાથી આત્મા પિતાને બુદ્ધિથી અભિન્ન સમજે છે, અને તેથી " हु सुभी छु, हुंदुभी छु,” से ज्ञान मामामा य छे.
युं पर छे 3-“शुद्धोऽपि पुरुषः प्रत्ययं बौद्धमनुपश्यति, तमनुपश्यन् अतदात्मापि तदात्मकं इव प्रतिभासते " भुद्धि पोते अयेतन छ, ४१२९५ ते प्रतिनो मे वि.२ छ, “ मूलप्रकृतिरविकृतिमहदाद्याः प्रकृतिविकृतयः सप्त
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૧
