________________
२८२
स्थानाङ्गसूत्रे मवलोकनीयः । केन प्रकारेण द्वौ दण्डौ प्ररूपितौ ? तं प्रदर्शयति-तं जहा' इत्यादि । अर्थदण्डः अर्थाय इन्द्रियादिप्रयोजनाय दण्डः, यस्तु निष्प्रयोजनो दण्डः, स अनर्थदण्ड इति । उक्तरूपमेव दण्डं सर्वजीवेषु चतुर्विंशतिदण्डकेन निरूपयति‘नेरइयाणं' इत्यादि । नैरयिकाणामर्थदण्डोऽनर्थदण्डश्चेति द्वौ दण्डौ भवतः । एवं-नैरयिकवत् अर्थदण्डानर्थदण्डाभिलापेन चतुर्विंशतिदण्डको बोद्धव्यः । तत्रतावान् विशेषः-नैरयिकाणामर्थदण्डः स्वशरीररक्षार्थमन्यस्योपहननम् , अनर्थदण्डस्तु प्रद्वेषकरणादेव भवति । पृथिव्यादीनां तु अनाभोगेनाप्याहारकग्रहणे जीवोपघातो इसे जान लेना चहिये दण्ड के वे दो प्रकार इस तरह से हैं-" अट्ठा दंडे चेय अणट्ठादंडे चेय" एक अर्थ दण्ड और दूसरा अनर्थ दण्ड इनमें इन्द्रियादि प्रयोजन के निमित्त जो दण्ड है यह अर्थ दण्ड है। तथा निष्प्रयोजन जो दण्ड है यह अनर्थ दण्ड है इसी दण्ड का सर्व जीवों में चतुर्विंशतिदण्ड द्वारा अब सूत्रकार प्ररूपण करते हैं " नेर. इयाणं" इत्यादि
नैरयिक जीवों में दो दण्ड होते हैं एक अर्थदण्ड और दूसरा अनर्थदण्ड नैरयिक की तरह ही अर्थदण्ड और अनर्थ के अभिलाप से चतुर्विशतिदण्डक जानना चाहिये विशेषता इसमें केवल ऐसी ही है कि नैरयिकों में जो अर्थदण्ड है वह अपने शरीर की रक्षा के लिये अन्य नारकियों का उपहननरूप है तथा अनर्थदण्ड, व्यर्थ के प्रद्वेष करने रूप है तथा पृथिव्यादिक जीवों में अनाभोग से भी जो आहारग्रहण करने જે મુનિતષિણી ટીકા લખવામાં આવી છે, તેમાં આપે છે. તેથી જિજ્ઞાસુ પાઠકે એ ત્યાંથી તે વાંચી લે. દંડના પ્રકાર નીચે પ્રમાણે છે –
“ अद्रा दंडे चेव अणद्वा दंडे चेय” (१) अर्थ ६४ मन (२) अन દંડ. ઈન્દ્રિયાદિ પ્રજનને નિમિત્તે જે પ્રાણાતિપાતાદિ રૂપ દંડ થાય છે, તેને અર્થ દંડ કહે છે, પણ નિપ્રોજનયુક્ત જે દંડ હોય છે તેને અનર્થ દંડ કહે છે. હવે આ દંડનું સમસ્ત જીવોમાં ૨૪ દંડક દ્વારા સૂત્રકાર નિરૂપણ रैछ-" नेरइयाणं " छत्याहि. नारीमा डाय छ (१) म भने (ર) અનર્થ દંડ. એજ અભિલાપ કમથી ચોવીસે દંડકના જીવમાં–વૈમાનિક પર્યક્તના જીવમાં અર્થ દંડ અને અનર્થ દંડના સદુભાવનું કથન થવું જોઈએ. અર્થ દંડ અને અનર્થ દંડની અપેક્ષાએ નારકોમાં આ પ્રમાણે વિશેષતા છે. નારકમાં પિતાના શરીરની રક્ષાને માટે અર્થ દંડ થતો હોય છે અને તે અન્ય નારકેના ઉપનન રૂપ હોય છે, અને ત્યાં વ્યર્થ પ્રદ્વેષ કરવા રૂપ અનર્થ દંડને સદ્ભાવ હોય છે. પૃથ્વીકાય આદિ માં અનાગ રૂપે આહાર
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૧
