________________
२२
स्थानाङ्गसूत्रे देशतः, किमुत सर्वतो वा? सर्वतश्चेत्, तदेव दूषणम् । यदि देशतो वर्तते, इत्युच्यते तदा पुनरुच्यताम्-तेष्वपि देशेषु कथं तद् वर्तते, देशतोवा, सर्वात्मना वा, इत्येवमनवस्था स्यात् । तस्मादवयवि द्रव्यमेव नास्तीति तदेकत्वं गगन कुम्मायमानमिति चेत्, अत्रोच्यते-अवयवेभ्यो भेदः अभेदो वाऽचयवि द्रव्यस्यैकान्ततो न स्वीक्रियते अवयवा एव हि तथाविधैकपरिणाम प्राप्ता अवयचिद्रव्यतया व्यपदिश्यन्ते । त एव होता है तो इस कथन में भी हम यह पूछ सकते हैं कि वह अवयवीद्रव्य जिन अपने देशों से अवयवों में सम्बन्धित है उन अनेक देशों में भी वह क्या सर्वात्मना रहता है या एकदेशतः रहता है ? यदि कहा जावे कि वह अपनेदेशों में सर्वात्मना रहता है तो इस कथन में वही पूर्वोक्त दोष उसमें अनेक होने की आपत्ति, आता है यदि कहा जाये कि यह अपने देशों में एकदेश से रहता है तो फिर यहां पर भी यही आशंका उपस्थित बनी रहती है कि जिन देशों से वह उन देशों में रहता है तो क्या वह वहां सर्वात्मना रहता है या देशतः रहता है इस तरह पुनः २ आवर्तन से मूलक्षतकारिणी अनवस्था की प्रसक्ति प्राप्त होती है इसलिये यही मानना चाहिये कि जब अवयवी द्रव्य ही नहीं है तब फिर उसमें एकत्व की मान्यता गगनकुसुम के जैसी है। इस तरह का यह यहाँ तक अवयवी द्रव्य को निराकरण करने के लिये पूर्वपक्ष प्रकट किया गया है इस विषय में उत्तरपक्ष इस प्रकार से है(અંશથી) સંબંધિત હોય છે, તે એવો પ્રશ્ન ઉપસ્થિત થાય છે કે તે આવથવી દ્રવ્ય જે પિતાના દેશથી અવય સાથે સંબંધિત છે, તે અનેક દેશમાં પણ શું સર્વાત્મના રહે છે કે એક દેશતઃ રહે છે? જો આ પ્રશ્નના એવો જવાબ આપવામાં આવે કે તે પોતાના દેશમાં સર્વાત્મના રહે છે, તે તે કથનથી તે તેમાં અનેકતા માનવારૂપ પૂર્વોક્ત દોષનો જ પ્રસંગ પ્રાપ્ત થશે. જે. એમ કહેવામાં આવે કે તે પોતાના દેશમાં એક દેશતઃ રહે છે, તે અહીં પણ એજ આશંકા કાયમ રહે છે કે જે દેશોથી તે અવયવી દ્રવ્ય તે દેશમાં રહે છે, તે શું તે ત્યાં સર્વાત્મના રહે છે કે દેશતા રહે છે? આ રીતે પુનઃ पुन: भारत नथी भूरक्षत२० (छेनारी) अन५२थानी प्रसहित (प्रस) પ્રાપ્ત થાય છે, તેથી એવું જ માનવું જોઈએ કે જે અવયવી દ્રવ્ય જ નથી, તે તેમાં એકત્વની માન્યતા આકાશકુસુમ સમાન અસંભવિત છે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૧
