Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAryazarvavarmapraNItaM kAtanAvyAkaraNam dvitIyo bhAgaH prathamakhaNDam vyAkhyAcatuSTayopetam kulapateH DaoN. maNDanamizrasya prastAvanayA samalaGkRtam sampAdakaH DaoN. jAnakIprasAdadvivedI sampUrNAnanda-saMskRta-vizvavidyAlayaH vArANasI
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ SARASVATIBHAVANA-GRANTHAMALA (Vol. 135 ) KATANTRAVYAKARANA OF ACARYA SARVAVARMA (PART - TWO) (VOLUME-1) With four Commentaries VRTTI & TIKA By SRI DURGA SINGH *KATANTRAVRTTIPANJKA By SRI TRILOCANADASA 'KALAPACANDRA By KAVIRAJA SUSENASARMA 'SAMIKSA By Editor FOREWORD BY DR. MANDAN MISHRA VICE-CHANCELLOR EDITED BY DR. JANAKIPRASADA DWIVEDI Reader, Sanskrit Department Central Institute of Higher Tibetan Studies (Deemed University) Sarnath, Varanasi VARANASI 1998
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ Research Publication Supervisor -- Director, Research Institute Sampurnanand Sanskrit University Varanasi. Published by - Dr. Harish Chandra Mani Tripathi Director, Publication Department Sampurnanand Sanskrit University Varanasi-221 002 Available at - Sales Department, Sampurnanand Sanskrit University Varanasi-221 002 First Edition, 500 Copies Price : Rs. 500.00 Printed by Anand Printing Press C. 27/170-A, Jagatganj, Varanasi-221 002
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasvatIbhavana-granthamAlA [ 135 ] AcAryazarvavarmapraNItaM kAtantravyAkaraNam (dvitIyo bhAgaH) [prathamakhaNDam] zrIdurgasiMhakRtAbhyAM kAtantravRtti-TIkAbhyAM zrImatrilocanadAsakRtayA 'kAtantravRttipaJjikA' -TIkayA kavirAjasuSeNazarmakRtayA 'kalApacandra'-TIkayA sampAdakIyasamIkSayA kulapateH DaoN0maNDanamizrasya prastAvanayA ca samalaGkRtam sampAdakaH DaoN0jAnakIprasAdadvivedaH upAcAryaH, saMskRtavibhAge kendrIya-uccatibbatIzikSA-saMsthAnam sAranAthaH, vArANasI vArANasyAm 1920 tame zakAde 2055 tame vaikramAbde 1998 tame khaistAnde
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusandhAnaprakAzanaparyavekSakaH - nidezakaH, anusandhAnasaMsthAnasya sampUrNAnanda-saMskRta-vizvavidyAlaye vaaraannsii| prakAzaka:DaoN0harizcandramaNitripAThI nidezakaH, prakAzanavibhAgasya sampUrNAnanda-saMskRta-vizvavidyAlaye vArANasI-221002. prAptisthAnam - vikraya-vibhAgaH, sampUrNAnanda-saMskRta-vizvavidyAlayasya vArANasI - 221 002. prathamaM saMskaraNam, 500 pratirUpANi mUlyam - 500.00 rUpyakANi mudrakaHAnanda priMTiMga presa sI0 27/170-e, jagatagaMja vArANasI-221 002
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA apavargasya dvAraM vAGmalAnAM cikitsitaM ca vyAkaraNaM zabdAnuzAsanAnurAgiNe kasmai sacetase na roceta / tatra mAhendrIM paramparAmadhikRtya pravartite ' modakaM dehi ' iti vacanAzrite kAtantravyAkaraNe mUlabhUtAni santi trINi prakaraNAni / 'mA + udakam' iti padacchedenopalakSitaM prathamaM sandhiprakaraNam, modakam' iti syAdyantapadena saMketitaM dvitIyaM nAmacatuSTayaprakaraNam, 'dehi' iti kriyApadenoddiSTaM tRtIyamAkhyAtaprakaraNaM ceti / tatra sArdhacatuSTayazatapRSThAtmakaH sandhiprakaraNAtmakaH prathamo bhAgaH 1997 tame yIzavIye varSe vizvavidyAlayenAnena prakAzitaH, yasya lokArpaNaM 29. 3.98 tame dinAGke uttarapradezIyoccazikSAmantriNA mAnanIya zrInarendrakumArasiMhagauramahodayenAnuSThitam / bhAgasyAsya vistareNa samIkSA 'prAkRtavidyA' patrikAyAM (va0 10 aM0 1, pR0 88- 90) DaoN0 sudIpajainamahodayena samAcaritA / saH sampAdakasyAdbhutaM kAryamidamitihAsanirmANakaraM manute / tatra paramaM pramodAspadametad yat 'zrIkundakundabhAratITrasTa' nAmnI dillIsthA jainasaMsthA saMskRtabhASAsAhityayormahanIyamavadAnaM tatrApi ca kAtantravyAkaraNasya sampAdanasamIkSAsaMvalitaM viziSTaM kAryaM parilakSya sampAdakAya DaoN0 dvivedAya AcArya - umAsvAmipuraskAra mudghoSitavatI / - kAzanasauvidhyadhiyA nAmacatuSTayAtmake dvitIye bhAge khaNDadvayaM parikalpitam / tatra prathame khaNDe'smin nAmacatuSTayaprakaraNasya prAthamikaM pAdatritayameva saGgRhItam / avaziSTaM caturthaM kArakaprakaraNaM paJcamaM samAsaprakaraNaM SaSThaM taddhitaprakaraNaM ca dvitIye khaNDe samAvezArhamasti / atra prathame khaNDe 206 sUtrANAM durgasiMhIyavRtteH, durgaTIkAyAH, trilocanadAsakRtAyA vivaraNapaJjikAyAH, suSeNavidyAbhUSaNakRtasya kalApacandrasya ca sampAdanaM sannihitamasti / vyAkhyAcatuSTayasyAsyeha tadeva sthAnamavagantavyaM yat pANinIyavyAkaraNe bhASya - kAzikA - nyAsa - padamaJjaryAkhyavyAkhyAnAnAmupakalpyate / sampAdakasya zrIdvivedasya pratisUtraM hindIbhASAyAm arthanirdezaH samIkSA ca vyAkaraNasyAsyArthatattvAdhigamAya sauvidhyAtizayaM vitarati / samIkSAyAM prAyeNa pakSatritayaM pradarzitam - 1. pANinIyasUtraiH saha tulanAtmakAdhyayanenotkarSApakarSavivecanam, 2. vyAkhyAcatuSTayavyAkaraNAntarIyaviziSTavicArapravartanam 3. zabdasAdhutvaprakriyApradarzanaM ceti / gopathabrAhmaNa- bRhaddevatA - Rktantra - agnipurANa - jainendravyAkaraNAdibhyo'pi samAhatA sAmagrI zodhakAryaniratAnAM jijJAsujanAnAM ca mahate upakArAya prakalpeta /
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ (ii) 'kSipraM prabodhArthamanekArthaM kalApakam' (vyAkhyAnaprakriyA 1 / 15 - 16) iti AcAryazazidevasya samudghoSaH kalApAparaparyAyasya kAtantrasya nUnaM saralatAM saMkSiptatAM cAvabodhayati / etenaivAnanyasulabhena vaiziSTyena vyAkaraNamidaM kazmIra - rAjasthAnavaGgAdipradezeSu nepAla - bhUTAna-tibbata - maGgoliyA - zrIlaGkAdidezeSu cAdhyayanAdhyApanAdau paryAptaM pratiSThitaM babhUva / asya mudritA sAmagrI nAgarAkSareSu prAyeNa nagaNyaivAste, tato'dhikA vaGgAkSareSUpalabhyate, paraM zatAdhikavarSapUrvaM mudritatvAt sA jIrNaprAyaiva kAThinyena prApyate / vipulA sAmagrI vyAkaraNasyAsya vaGga-zAradA - utkala - bhoTaprabhRtilipiSu nibaddhA tatra tatra surakSitA'valokyate / sampAdakena DaoN0 dvivedena prAyeNa sarva evaite hastalekhAH samaye'dhItA Asan, yathAsthAnamaMzatasteSAmupayogo'pi kRtaH / tibbatadeze kadAcidasyaiva prAdhAnyenAdhyayanAdikaM pravRttamAsIditi dvAdazagranthAnAM bhoTabhASAnuvAdena bhoTabhASAyAM trayoviMzativyAkhyApraNayanena cAvagantuM zakyate / zrItenajinagyAtsonAmnA prasiddhena caturdazadalAIlAmAmahAbhAgenedaM kalApavyAkaraNamadhItamAsIditi tenaiva svayamuktaM 21.12.98 tame dinAGke sAranAthasthe tibbatIsaMsthAne prvrtitvyaakhyaanprsngge|| atra vaGgAkSareSu zatAdhikavarSapUrvaM mudritAn granthAnadhikRtya sampAdanakArya pravRttamasti / asmin sampAdanakArye vividhagranthAnAM sandarbhasampUraNena sauSThavaM kimapi saMvardhitam / kAtantrapariziSTa - viziSTazabda - vyutpAditazabdAdInAM pariziSTaiH zodhakAryasauvidhyamAracitam / etena manye, zAstrAntareSu niratairlokayAtrAdiSu sthitaizcApi janairalpIyasA kAlena sukhena ca kAtantravyAkaraNajJAnaM kartuM zakyate / mahanIyasyAsya kAryasya mahatA zrameNa manoyogena ca sampAdanakarmaNi samarpitaM DaoN0 jAnakIprasAdadvivedamahaM samprItaH san vividhairAzIrvacobhirabhyudayena yojaye / idamAzAsyate AzaMsyate cApi yat saGkalpitasya samagrasyaiva kAryasya sampAdanaM prakAzanaM cAzu sampadyeteti / ante ca granthasyAsya sauSThavapUrvakaprakAzanArthaM vizvavidyAlayasyAsya prakAzananidezakAya DaoN0 harizcandramaNitripAThimahodayAya, tatsahAyakAya DaoN0 harivaMzakumArapANDeyAya, prakAzanavibhAgIyAnyasahayogibhyaH, mudrakAya 'Ananda-priMTiMga-presa' - yantrAlayasaJcAlakAya zrIdivAkaratripAThine ca dhanyavAdAn samarpayan granthAmamaM pAThakebhyaH samupaharAmi / 24 vArANasyAm mArgazIrSapUrNimAyAm, vi0 saM0 2055 maNDanamizraH kulapatiH sampUrNAnandasaMskRtavizvavidyAlayasya
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ ||shriiH|| bhUmikA sandhiprakaraNe varNakAryaM darzitam / sAmprataM varNasamudAyarUpasyAdyantapadakAryanirUpaNamiSyate / tadarthaM kAtantre nAmacatuSTayaprakaraNaM prArabdham, tatra santi SaT pAdAH / prAthamike pAdatritaye SaDliGgaviSayo vivecitaH, tasyaiva kiJcid vaiziSTyamiha dvitIyabhAgasya prathamakhaNDAtmake granthe vakSyate / nAmacatuSTayasya caturthapAde kArakam, paJcame samAsaH, SaSThe ca pAde taddhitaH saMgRhItaH / etatpAdatritayasya samAvezo dvitIyabhAgasya dvitIyakhaNDAtmake granthe sunizcitaH iti veditavyam / nAmacatuSTayAdhyAye prAyeNa trividhaM vidhAnamavalokyate - kiJcit pANinIyavyAkaraNena prAyeNa sAmyaM bhajate, kiJcit sarvathA navInameva vartate yat pANinIye nAvekSyate, kiJciccaitAdRzamasti yat pANinIye bhinnarUpamAlakSyate / tad yathA navInA yojanA - 1. nityastrIliGgavAcinAm AkArAntazabdAnAM zraddhAsaMjJA - "A zraddhA" (2 / 1 / 10) / zraddhAsaMjJakebhyaH zabdebhyaH parasya sipratyayasya lope sati zraddhA - mAlA' prabhRtIni zabdarUpANi niSpadyante - "zraddhAyAH sirlopm"(2|1|37) iti / pANinIye saMjJeyaM naiva samAdRtA / 2. liGgasya dhAtorvA antyavyaJjanAt pUrvavartino nakAsyAnuSaGgasaMjJA - "vyaJjanAnno'nuSaGgaH" (2 / 1 / 12) iti / 'vidvans - sans' prabhRtizabdebhyo'nuSaGgasaMjJakasya nakArasya "anuSaGgazcAkruzcet" (2 / 2 / 39) ityanena lope kRte sati 'viduSaH, srasyate' ityAdirUpANi sAdhUni bhavanti / pANininA neyaM saMjJA vihitA, paraM pUrvAcAryakRtatvAdeSA mahAbhASyadIpikAkAreNa nyAsakAreNa ca smaryate - "pUrvAcAryasaMjJeyaM nakArasya" (ma0 bhA0 dI0, pR0 134) / "nakArasyopadhAyA anuSaGga iti pUrvAcAryaH saMjJA kRtA" (nyA0 1 / 1 / 47) iti /
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam 3. zraddhAsaMjJakebhyaH zabdebhyaH paravartinAM 'De - usi - Gas - Gi' ityeteSAM pratyayAnAM sthAne krameNa 'yai - yAs - yAs - yAm' ityete AdezAH "vanti yai-yAs - yAs - yAm" (2|1|42)iti |eten zraddhAyai - zraddhAyAH- zraddhAyAH- zraddhAyAm / mAlAyai - mAlAyAHmAlAyAH- mAlAyAm' prabhRtIni zabdarUpANi sAralyena niSpadyante / pANinIye yADAgama - vRddhi - savarNadIdhairetAni sAdhyante / 4. zraddhAsaMjJakebhyaH sarvanAmazabdebhyaH samAgatAnAM GavatAM pratyayAnAM yathAsaMkhyaM 'yai - yAs - yAs - yAm' ityete AdezA hrasvapUrvAH sunA saha bhavanti - " sarvanAmnastu sasavo hasvapUrvAzca" (2 / 1 / 43) / tena - 'sarvasyai - sarvasyAH- sarvasyAH- sarvasyAm' ityAdayaH zabdA lAghavena sidhyanti / pANininA syADAgama - vRddhi - savarNadIdhairete sNsaadhitaaH| 5. nadIsaMjJakebhyaH zabdebhyaH paravartinAM GavatAM pratyayAnAM sthAne yathAsaMkhyam 'ai -As - As-Am' ityete AdezAH "nayA ai-AsAsAm" (2 / 1 / 45) / anena vidhinA 'nau - nadyAH- nadyAH- nadyAm / vadhyai - vadhvAH- vadhvAH-vadhvAm' ityAdIni rUpANi laghunopAyena sAdhyante / pANinIye etadartham ADAgama - vRddhi - savarNadIrghavidhayaH samAdriyante / 6. sivibhaktisahitayostvanmadoryuSmadasmadozca sthAne yathAsaMkhyaM 'tvam - aham' ityetAvAdezau - "tvamahaM sau sivibhaktyoH " (2 / 3 / 10) / anena nirdezena 'tvam - aham - atitvam - atyaham' ityAdizabdasAdhane prakriyAlAghavamanubhUyate / etadarthaM pANininA "tvAhau sau" (a0 7 / 2 / 94) ityanena 'yuSm - asm'- sthAne 'tvaaha' Adezau, "zeSe lopaH' (a0 7 / 2 / 90) ityanena 'ad' bhAgasya lopaH, "Deprathamayoram' (a07|1|28) ityanena supratyayasyAmAdezazca vidhIyate / tena tatra prakriyAgauravaM sannihitamevAste / bhinnarUpA vidhayaH 1. liGgasaMjJA - "dhAtuvibhaktivarjamarthavalliGgam" (2 / 1 / 1) / pANinIyA prAtipadikasaMjJA tadarthaM prasiddhiM bhajate / paraM prAtipadikasaMjJA bhavati mahatI saMjJA
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA 3 " yAvatA liGgasaMjJA dvayakSarAtmakatvAllaghusaMjJaivAsti api ca 'liGgyate citryate'nenaikadezenArtho gamyate' iti vyutpattidRzA'nvarthatApyasyAH sidhyati / avispaSTArthapratipattiheturityarthaH / prasaGgato vyAkhyAkArairarthapadasya catvAro'rthA darzitAH - abhidheyaH, nivRttiH, prayojanam dhanaM ceti / iha granthaprastAvAdabhidheyaparatvamevAsya gRhyate / keSAMcidAcAryANAM mate jAtireva zabdArthaH, anyeSAM ca mate dravyameva zabdArtho'bhimataH, paraJca kAtantrakAraH ubhayameva zabdArthaM svIkaroti / varNAnAmarthavattvamanarthakatvaM cApi samIkSitam / zabdAnAM catuSTayI pravRttirbhavati - jAtidravyaguNakriyArUpatvAt / paramatra svAbhAvikakramaH svIkriyate jAtikriyAguNadravyarUpaH / yathoktam jAtikriyAguNadravyaiH svabhAvAkhyAnamIdRzam / daNDino matamAzritya durgeNApItyudAhRtam // (ka0 ca0 2 / 1 / 1 ) iti / 2. ghuTsaMjJA - " paJcAdau ghuT, jazzasau napuMsake" (2 / 1 / 3-4) / 'si -aujas - am - au' iti paJcapratyayAnAm, napuMsake jaszasozca saMjJeyaM nirdizyate / etena 'rAjA- rAjAnau - sAmAni' ityAdau dIrghAdizaH pravartate - " ghuTi cAsaMbuddhau " ( 2 / 2 / 17) / ekAkSarAtmikA eSA laghusaMjJA, paraM pANininA prayuktA sarvanAmasthAnasaMjJA vartate mahatI saMjJA, api ca pUrvAcAryopahAsArthamiyaM pANininA nirdiSTetyapi abhimatam / tad yathoktam - " tasmAt pUrvAcAryAnupAlabdhumeSA mahatI saMjJA praNItA" ( dra0, nyAsaH 1 / 1 / 42) iti / - - 3. agnisaMjJA - "idudagniH" (2 / 1 / 8) / liGgGgasaMjJakazabdasthayorikArokArayoragnisaMjJA vidhIyate / tena " agneramo'kAraH" (2 / 1 / 50) ityanena agnisaMjJakAt parasyAkArasya lope sati 'agnim - paTum' ityAdIni rUpANi sidhyanti / pANiniratra " zeSo ghyasakhi, patiH samAsa eva SaSThIyuktazchandasi vA " ( a0 1 / 4 / 7-9) iti sUtratritayena ghisaMjJAM kRtavAn / iyaM saMketabodhikA saMjJA hastaceSTAdivat, paramagnisaMjJAyA anvarthatvamapi kalpayituM zakyate - agnizabdasyApi liGgasaMjJAntargatatvAt / atrekAreNa ukAro'pi upalakSyate /
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam vidhyAdinirdeze sAmyam liGgAt parAH syAdayo vibhaktayo bhavanti / ukArAnubandha Agamo'ntyasvarAnantaraM pravartate / strItvavAcakaliGgasthayorIkArokArayornadIsaMjJA / liGgasya dhAtozcAntyAd varNAt pUrvasya varNasyopadhAsaMjJA, 'AbhyAm - vRkSAya' ityAdau dIrghavidhAnam, vRkSAnityAdau sakArasya nakAraH, vRkSarityAdau bhisa aisAdezaH, vRkSAdityAdau GaserAdAdezaH, vRkSasyetyAdau usaH syAdezaH, vRkSaNetyAdau TAvibhakterinAdezaH, vRkSAyetyAdau DevibhakteryAdezaH, 'smai-smin-i-e' prabhRtaya AdezAH |silop-alopau, akArasyokArAdezaH 'sakhyuH- patyuH' ityAdau, sambuddhisilopa-trestrayAdeza - saMkhyAsaMjJakakAryasyamoluk - murAgama - turAgama - nurAgama - puMvadbhAva - tirazci-udIci - padAdeza - iyuvAdeza - jaras - tisa - catasR - ena - Da - ga - rAdezaprabhRtayo vidhayaH prAyeNa pANinIye kAtantre cobhayatra samAnarUpeNa nirdiSTAH santi / tatra prasaGgataH kiJcid vaiziSTyaM darzitaM vyAkhyAtRbhiH, yathA - vibhakteranvaryatA - saMkhyAkarmAdayo'rthA Abhirvibhajyante iti vibhaktayaH (vi0 pa0 2 / 1 / 2) ekasya bahUnAM vA dhAtorliGgasya padAnAM vaa| vibhajantyartha yasmAd vibhaktayastena tAH proktaaH||(naa0 zA0 14 / 30) / siddhazabdArthAH- nityaH, niSpannaH, prasiddhazca / AgamapadArthaH- prakRtipratyayayoranupaghAtI AgamaH / AgacchatItyAgamaH / tathA cApizalIyAH paThanti Agamo'nupaghAtena vikArazcopamardanAt / Adezazca prasanena lopaH sarvApakarSaNAt // (vi0 p0.2|1|6) 'atinarassya, bhikSuSya' ityAdau isaH syAdezasiddhyarthaM kalApacandrakAraH AcAryasuSeNavidyAbhUSaNo yuktimupanyasyannAha - "RSiprayogAditi cintyam / yad vA - "ina TA, bhisais vA, DeryaH, GasirAt, Gas syaH' iti krameNaiva pATho yuktaH, kathaM
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ | junik vyatikramaH ? tad bodhayati- kvacid vyaJjanAntAdukArAntAcca syaaditi"(2|1|22), etena vyatyastakramaracanayA''cAryasya vizeSAbhiprAyo lakSyate / ata eva sAdhUktaM mahAbhASyakAreNa - "iheGgitena ceSTitena nimiSitena mahatA vA sUtraprabandhena AcAryANAmabhiprAyo gamyate" (ma0 bhaa06|1|37) iti / uktamudAharaNadvayamekasmin zloke smaryate navaM navaM parikSipya puraannmpkrsstH| atijarassya bhikSuSya kanyA varSazataM gtaa|| patau iti prayogasya prAmANyaviSaye TIkAkAro nirvakti- "gate mRte pravrajite klIbe ca patite patau" (parA0 smR0 4 / 26) ityAdauM RSivacanAdanyeSAM ca yatena sUtrasya yogavibhAgAd vA kvacit sapUrvo'pi au- ityAdezo bhavatIti (dra0 - kAta0 vR0 TI0 2 / 1 / 61) / pitaraH iti dvitIyAbahuvacane sAdhu / arAdezavidhAyake "ar au" (2 / 1 / 66) iti sUtre kAryikAryanimittakrameNaiva zabdopanyAse kRte'pi vararucimatAnusAram 'ar' ityasya prAG nirdezAdatra yogavibhAgo'numanyate, tena - upoSya rajanImekAmamAvAsyAM tilodkaiH| pitarastarpayAmAsa vidhidRSTena karmaNA // (dra0, kavi0 2 / 1 / 66) ityatra 'pitaraH' iti padaM dvitIyAbahuvacane'pyupapadyate / vyAkhyAkArANAM kAnicid viziSTavacanAni vicArA vA 1. kAtantraikadezIyo vararuciH kaizcit kAtantraikadezIyairiti pakSI / kAtantrazabdo'tra sakalavaiyAkaraNaparaH / kAtantraM ye vidanti sUraya ityarthe'NpratyayavidhAnAt tadekadezIyairvararuciprabhRtibhirityarthaH (ka0 ca0 2 / 1 / 41) / 2. zarvavarmaNA pANinerupahAsaH iha vidadhad yathAsaMkhyaM laghuvispaSTArthaM prakriyAvikalAn upahasatIva bhagavAn yAT - syAT-ATaH prakurvANAn (ka0 ca0 "nadyA ai-AsAsAm" 2 / 1 / 45) /
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam 3. kRtprakaraNaM naiva zarvavarmapraNItam zarvavarmaNA kRpratyayavizeSavidhAnaM nAma na kRtam abhidhAnataH, prakRtipratyayavibhAgakalpanA AdRtaivetyadoSaH (vi0 pa0 - dhAtostRzabdasyA''r 2 / 1 / 68) / 4. anukaraNaM vividham tacca (anukaraNam) dvividham - zabdAnukaraNam arthAnukaraNaM ceti / yatra zabdamAtrapratItyarthamanukriyate uccAryate tacchabdAnukaraNam / yatrArthamAtrapratItyarthaM zabdo'nukriyate tadarthAnukaraNam (ka0 ca0 2 / 2 / 1) / 5. zandasaprayogaH anaDvAhImAlabheteti chandasyeva dRzyate / bhASAyAmapyanye varNayantIti / ayaM punarmanyate - bhASAyAmIdRzaH prayogo na dRzyate iti (du0 TI0, vi0 pa0 2 / 2 / 42) / 6. anyadapi kizcit smaraNIyam (1) sandehe naiva gurulAghavacintA (2 / 1 / 64) / (2) dvividhA hi saMjJAzabdAH- vyutpannA avyutpannAzca (2 / 1 / 69) / (3) samudAyapravRttAH zabdA avayave'pi vartante (2 / 2 / 31) / (4) ko hi nAma dRSTaparikalpanAM vihAyAdRSTaM parikalpayatIti (vi0pa0 2 / 2 / 45) / (5) na kSarati na calatIti kRtvA akSaraM svara ucyate pUrvAcAryaiH (du0 TI0 2 / 2 / 59) / (6) uNAdiSu sarve vidhayo vikalpyante (du0 TI0 2 / 2 / 65) / (7) AkhyAtapradhAnaM hi vAkyam (du0 TI0 2 / 3 / 1) / (8) ekavAkyAzrito hi saMbandho'ntaraGgaH (du0 TI0 2 / 3 / 1) / (9) manovijJAnaM hi smaraNam (du0 TI0 2 / 3 / 4) / (10) AmnAya eva zaraNamiti sAmpradAyikAH (ka0 ca0 2 / 3 / 7) /
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA (11) tathA ca prayogo dRzyate - imairguNaiH saptarSayaH svargaM gatAH (ka0 ca0 2 / 2 / 38) iti / (12) vizeSaNavizeSyabhAvasya prayokturAyattatvAt (vi0 pa0 2 / 1 / 58, ka0 ca0 2 / 2 / 59, du0 TI0 2 / 3 / 1) / sUtrakAreNa AcAryazarvavarmaNA kiJcit kAryaM bAlabodhanArtham, asandehArtham, pratipattigauravanirAsArtham, spaSTArtham, vaicitryArtham, yogavibhAgArtham, uttarArtham, sAkSAtpratipattyartham, upacArArtham, lokavyavahAra -AcAryapAramparyanirvAhArthaM ca vihitam, paraM sa sukhArthamadhikaM vidhi-pada - varNAdikaM vidadhAti / TIkAkAro durgasiMhaH sUtrakAra zarvavarmANamIdRzameva samudghoSayati- "sukhapratipattikRtapratizo'yaM bhagavAniti" (du0 TI0 2 / 1 / 66) / prAyeNa catvAriMzat kAryANi sukhArthaM vihitAni dRzyante / iha nidarzanAya kAnicid vacanAni prastUyante - [sukhArtham] 1. vastutastu dhuDgrahaNaM sukhArtham (ka0 ca0 2 / 1 / 19) / 2. yad ghoSavadgrahaNaM tat zrutisukhArthamiti (ka0 ca0 2 / 1 / 14) / 3. sukhArthaM vyaJjanagrahaNam (ka0 ca0 2 / 1 / 13) / 4. sukhArtham arthavadgrahaNam (ka0 ca0 2 / 1 / 1) / 5. iha (sipratyaye) GakAra ikArazcAnubandhaH sukhapratipattyartha eva (du0 TI0 2 / 1 / 21) / 6. hrasvagrahaNaM sukhapratipattyartham (du0 TI0 2 / 1 / 40) / 7. svaragrahaNaM sukhapratipattyartham (du0 TI0 2 / 1 / 51) / 8. sapUrvagrahaNaM sukhapratipattyartham (du0 TI0 2 / 1 / 63) / 9. bhinnayogastu sukhapratipattyartha eva (du0 TI0 2 / 2 / 17) / 10. sukhArthameva samAsAntagrahaNam (vi0 pa0 2 / 2 / 52) / 11. vadgrahaNaM tu sukhapratipattyartham (du0 TI0 2 / 2 / 53; 3 / 50) /
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtanvayAkaraNam 12. vyaJjanagrahaNaM sukhArthamiti (ka0 ca0 2 / 1 / 13; 3 / 18) / 13. avibhaktinirdezaH sukhArthaH (du0 TI0 2 / 3 / 28) / 14. tasyetyakAraH zrutisukhArtha eva (du0 TI0 2 / 3 / 33) / 15. antagrahaNamiha mandadhiyAM sukhapratipattyartham (du0 TI0 2 / 3 / 54) / 16. AdigrahaNaM sukhArthamuktam (vi0 pa0, ka0 ca0 2 / 1 / 47) / [bAlabodhanArtham] 1. vicitranirdezaH khalu bAlavyutpattyartha eva (ka0 ca0 2 / 1 / 16) / 2. pRthagyogo bAlAvabodhArthaH (du0 vR0 2 / 1 / 23) / [pratipattigauravanirAsArtham] 1. pratipattigauravanirAsArthamevedaM sarvagrahaNam (vi0 pa0 2 / 1 / 30) / 2. pratipattigauravanirAsArthamevAprApte vibhASeyamucyate (du0 TI0 2 / 1 / 36) 3. pratipattigauravanirAsArthameva lopagrahaNam (du0 TI0 2 / 1 / 37) / 4. pratipattigauravanirAsArthameva sahagrahaNam (vi0 pa0 2 / 2 / 15) / [spaSTArtham] 1. kAryikAryayorabhinnavibhaktinirdeza iha spaSTArthaH / 2.tIyAd veti siddhe dvitIyAtRtIyAdhyAmiti spaSTArtham (du0 vR02|1|44)| 3. pRthagyogastu vispaSTArthaH (du0 TI0 2 / 2 / 50) / [lokopacAranirvAhArtham] 1. strIpuMnapuMsakAni lokaliGgAnuzAsanagamyAni (du0 TI0 2 / 1 / 4) / 2. lokopacArAdiyameSAmeva saMjJA kRtA (du0 TI0 2 / 1 / 25) / 3. lokopacArAzrayaNamiSTasiddhyartham (ka0 ca0 2 / 1 / 25) / 4. lokopacArAd ekadvitriprabhRtInAm iyaM (saMkhyA) saMjJA siddhA /
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA [AcAryapArampayartham] 1. AcAryapAramparyAd yathAdRSTaparikalpanAvazAd dIrghAdirevAyamAdezaH (ka0 ca0 2 / 3 / 8) / 2. tasmAdAcAryapAramparyameva vyAkhyAnam (ka0 ca0 2 / 3 / 62) / [asandehArtham] 1. taparakaraNamasandehArtham (du0 TI0 2 / 1 / 9,63) / [vaicitryArtham] 1. gurukaraNaM vaicitryArtham (ka0 ca0 2 / 1 / 47) / 2. evaM ghuTIti siddhe'ntagrahaNamubhayapakSe vaicitryArthameva (du0 TI0 2 / 2 / 36) / [yogavibhAgArtham] 1. araH prAG nirdezo yogavibhAgArtha iti vararuciH (ka0 ca0 2 / 1 / 66) [sampradAyArtham] 1. bhAvasaptamyAM viSaya eva nAstIti sampradAyaH (ka0 ca0 2 / 1 / 68) / 2. pratyayalopa ityasya tu ataH paJjikAyAmapi Ami ca vizeSavidhAnAditi yaduktaM tad yuktameveti sAmpradAyikAH (ka0 ca0 2 / 2 / 1) / 3. tasmAdakArAntatve AmnAya eva zaraNamiti sAmpradAyikAH (ka0 ca0 2 / 3 / 7) [upacArArtham] 1. sakhistha ikAraH sakhirucyate, upacArAt (du0 TI0 2 / 2 / 1) / 2. stryAkhyAvayavo'pi svyAkhya ityupacArAt (vi0 pa0 2 / 2 / 4) / [uttarArtham] 1. pRthagyogo'yamuttarArthaH (du0 vR0 2 / 1 / 67; du0 TI0 2 / 2 / 23) / 2. nadIzraddhAgrahaNamuttarArthamihArthaM ca (du0 vR0 2 / 1 / 71) /
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 kAtantravyAkaraNam [ sAkSAt pratipattyartham ] 1. AdigrahaNaM sAkSAt pratipattyarthamavazyaM kartavyam | nAmacatuSTayasya prAthamike pAdatritaye vRttikAra - TIkAkAra- paJjikAkAra - kalApacandrakAraizcaturbhirvyAkhyAtRbhirbahUnAM granthAnAM vacanAni granthakArANAM cAbhimatAni siddhAntA vicArA vA samuddhRtAH santi teSu kAnicidabhimatAni nUnameva vaiziSTyaM kiJcit khyApayanti / iha katipaye vicArA nidarzyante yathoktavacanollekhena - ' 1. kazcid - anya - aparazabdaH smRtAnAmAcAryANAM zabdArthaviSayakamabhimatam kazcidAha - jAtireva zabdArtha iti / anyaH punarAha - dravyameva zabdArthaH / - anyaH punarAha - ubhayamevaitat zabdArthaH / aparaH punarAha - sattaiva zabdArtha anyaH punaranyathaiva pratipadyate - svArthadravyalakSaNo dvika iti (du0 TI0 iti / 2 / 1 / 1) / ***** .... 2. " dhAtuvibhaktivarjamarthavalliGgam " ( 21111 ) ityatra vibhaktivarjanasya phalaM gopInAthAnusAram gopInAthastu abhUvannityatra vibhaktivarjanAbhAve nalopaH syAt / na ca nakArakaraNasAmadhyadiva nalopo na bhaviSyatIti vAcyam, " ana usa sijabhyastu0 " ( 3 | 4 | 31 ) ityatra vizeSaNArthatvena nakArasya sArthakyAt / anyathA 'a us' iti kRte 'papAca' ityatrApi usAdezaH syAditi (ka0 ca0 2 / 1 / 1) / 3. zabdajJAnasyAvazyakatvamarthajJAne prabhAkaramatena na hi DhakkAdInAM zabdA api zaktyA lakSaNayA vA gRhyante, vRttyA svarUpopasthApane'pi prathamaM tu tadvarNAtmakazabdajJAnasyAvazyakatvAt / na hyanupasthitaH zabdaH zaktyA lakSaNayA vA kaJcidarthamupasthApayatIti prabhAkarAH (ka0 ca0 21111 ) | 4. nivRttirUpasyArthapadArthasya viSaye umApativacanaM nocitam yattu umApatinA'na cedRzaHprayogaH kvApi dRzyate' ityuktaM tat kimasmAkamaparAdhaHna hyaruNakiraNAvalInAmaparAdho yajjIvalokamulUko nAvekSate iti (ka0 ca0 2 / 1 / 1) /
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA 5. abhimukhIkaraNArthaviSaye kasyacidAcAryasya mataM nocitam abhimukhIkaraNaM saMmukhIkaraNamiti kazcit / tanna, loke vyavahitasyApi AbhimukhyadarzanAt / tasmAd abhimukhIkaraNaM kAryonmukhIkaraNamityarthaH / tathA ca kumAre ( ku0 saM0 3 / 75 ) - ' zUnyA jagAma bhavanAbhimukhI kathaJcit' (ka0 ca0 2 / 1 / 5) iti / 6. hasvavidhiviSaye keSAMcidAcAryANAmabhimatam auNAdikasya nadIsaMjJakasya hrasvo neSyate iti kecit / tasmAd ' he tantrIH ! he lakSmIH' iti sidhyati / dRzyate ca ' he lakSmIH ! syA daridrANAM tantrIH karNAmRtaM piba' iti / asmAkaM tu mate vyavasthitavAsmaraNAd vikalpo mantavyaH / tena 'mAtarlakSmi! bhajasva mAm' ityAdikam ' he lakSmIH ! syA daridrANAm' iti ca (ka0 ca0 2 / 1 / 9) / 7. jarasAdezaviSaye bhASyakArAbhimatam 11 dIrghoccAraNAd atijarasAditi / .... bhASyakAramate tu punaH atijarAditi bhavitavyam, sannipAtalakSaNatvAt (du0 TI0 2 / 1 / 21) / 8. 'smAt ' AdezaviSayakaM maitreyarakSitasyAbhimatam 'sarvato jayamanvicchet putrAdekAt parAjayam' ityasAdhuriti rakSitaH / anye tu 'gaNakRtamanityam' (kAta0 pa0 29) iti nyAyAt sAdhutvamAhuH / apare tu 'putrAdekAt parAjayam' putrAdeva parAjayam ityavadhAraNArthatvAnna sarvanAma ityAhu: ( ka0 ca0 2 / 1 / 26) / 9. sambuddhAbokArAdezaviSayakamAcAryavararucerabhimatam sambuddhau ca (2 / 1 / 56) ityatra cakAro'nityArthastena 'varatanu ! sampravadanti kukkuTAH' iti vararuciH / svamate dIrghAntatanUzabdena sAdhyam / samAsAntavidheranityatvAd "gorapradhAnasya" (kAta0 pari0 nAma0 81 ) ityAdinA na hrasvaH (ka0 ca0 2 / 1 / 56) / "
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam 10. catasR - AdezaviSayakaM kulacandrAbhimatam etena 'he priyacatvaH' iti kulacandreNa yaduktaM tadazuddhameva, pANinisammatyA zrIpatinA dUSitatvAt | kulacandradRSTyA tu paJjikAyAM 'he priyacatvaH / ' iti likhitam, kintu chAtraiH 'he priyacatasR !' iti boddhavyam (ka0 ca0 2 / 2 / 6) / 11. bakArasyokArAdezaviSayakaM kulacandrAderabhimatam 12 vRttau yUnIti pATho nAstIti kecit / 'yUnI kAmamiyaM dunoti hRdayaM vaidhavyabhAvAd vadhUH' iti kulacandraH / anye tu " yUnastiH " ( a0 4 | 1 | 77 ) iti nadAdivihitasya IkArasya bAdhakastipratyayo'stIti tena yuvatirityeva prayogaH / ....... yanmate yUnIti pAThastanmate "yUnastiH" ityatra vAnuvRttirityAzayaH (ka0 ca0 2 / 2 / 47) / , 12. lopaviSayakamabhimataM vidyAnandasyAnyasya ca AcAryasya caturbhAga iti / caturthazcAsau bhAgazceti / samAse pUraNapratyayasya lopa iti vidyaanndH| anyastu caturtho bhAgazcaturityupacArAt (ka0 ca0 2 | 3 | 4 ) | sUtraracanAdiviSayakau utkarSApakarSau samIkSAto'vagantavyau / zabdasAdhutvaprakriyAdhigamAya rUpasiddhiH saMkSepeNa darzitA, tatra tAnyevodAharaNAni saMgRhItAni yAni vRttikAreNa durgasiMhena darzitAni / 'vRtti - TIkA - paJjikA - kalApacandra' iti vyAkhyAcatuSTayasya tu mukhyataH sampAdanamatra vartata eva, paraM kAtantrapariziSTasyeha yogo'vismaraNIyastasmAt prathamapariziSTe saMbaddhAni nAma - Satva - NatvaprakaraNagatAni ekonanavatyadhikazatasaMkhyAkAni kAtantrapariziSTasUtrANi saMkalitAni / anyAnyapi sapta pariziSTAni granthe'sminni baddhAni uddhRtagranthagranthakAraviziSTazabdavyutpannazabdAdisuparicayAya / kRtajJatAprakAzaH idamavagantavyaM yad vyAkhyAcatuSTayopetasya samIkSAtmakasya cAsya kAtantravyAkaraNasya mudraNaM prAyeNa catuH sahasrapRSTheSu pUrNatAmprApsyatIti / tatra sandhiprakaraNAtmakaH prathamo bhAgaH sArdhacatuHzatapRSThAtmaka H 1997 tame yIzavIye varSe prakAzitaH / dvitIyabhAgasya nAmacatuSTayAdhyAyIyaprAthamikapAdatritayAtmakaM prathamakhaNDamidaM sapAda
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA SaTzatapRSThAtmakaM vartate, kAraka - samAsa - taddhitaprakaraNAtmakaM dvitIyakhaNDaM ca saptazatapRSThAtmakaM kalpitamasti / AkhyAtAdhyAyabhAgastRtIyaH prAyeNa sahasrapRSTheSu kRprakaraNAtmakazcaturthazcApi bhAga etAvatsveva pRSTheSu parisamApto bhaviSyatIti saMbhAvyate / etAdRzaM vyAkhyAdibAhulyasamRddhavAGmayaM pANinIyAdivyAkaraNAntarApekSayA saralaM saMkSiptaM ca kAtantramupasthApya vyAkaraNavAGmaye lokavyavahArapradhAnAM mAhendrIM paramparAmujjIvayanto ye'dyApi jayanti, sarvAMstAMstAn kAtantrAcAryAn prati sarvaprathamamahaM praNataH saMstebhyaH kRtajJatAM vijJApayAmi | etAvatyA mahatyAH prakAzanayojanAyAH svIkaraNAya sampUrNAnandasaMskRtavizvavidyAlayo nUnamabhinandanIya evAste, abhinandanIyA cAsti prakAzanasamitiH / yathocitanirdezana - vyavasthA - samAdhAnAdikAryajAtasya nirvAhAya kulapati-kulasacivaprakAzananidezaka- tadIyasahayogino'pi yazobhAjo bhavanti / tasmAt paramamAnanIyAn kulapatizrImaNDanamizramahAbhAgAn prati praNAmAJjalinA, kulasacivanidezakavaryAn prati vinayavyApAreNa, atha ca suhRdvaryaM prakAzananidezakazrIharizcandramaNitripAThimahodayaM prati suhRtsammitasadbhAvadhvanitadhanyavAdapradAnena ca svIyAM kRtajJatAM vijJApayAmi / IkSyapatrasaMzodhanAdikAryeSu kauzalamAvahanto DaoN0 harivaMzapANDeya - kanhaIsiMhakuzavAhAprabhRtayaH prakAzanavibhAgIyasadasyAstvaritasanmudraNayojanAvyApAraparA AnandapriNTiGgapresAdhikAriNazcApyavazyaM dhanyavAdAnarhanti / kArye'smin sampAdakatvena saMsakto'haM nAsmi yadyapi pracAraparastathApi loko'yamavazyaM samaye zabdArthoM lokate = parIkSate / etasmAdeva kAraNAttadIyAnvarthatAdhigamyate / yathoktam, lokyete yena zabdArthoM lokastena sa ucyate / vyavahAro'thavA vRddhavyavahartRparamparA // ayamAzayaH-dillImahAnagarasthA 'kundakundabhAratITrasTa' nAmnI jainasaMsthA samIkSAnantaraM granthasyAsyotkarSAtizayaM manyamAnA 'AcArya-umAsvAmi-puraskAram' 1997 varSIyamaiSamo
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtanvavyAkaraNam jUnamAse ghoSitavatI sampAdakAya / evaM smaryate - vandanIyAnAM nyAsAdhyakSamahodayAnAmAcAryazrIviyAnandamunirAjamahAtmanAM bhaktajanairanuyAyibhiH kAtantravyAkaraNamadhikRtya kazcit 'patravyavahAro mayA saha pravartita AsIt trayodazavarSapUrvam (1985 - 86 yiishviiyvrssyoH)| tato jAnAmi jainasampradAyasya kAtantravyAkaraNe'nurAgavizeSavyavahAraM madIyagranthAvalokanatatparatAM ca |adyAvadhi mama sampAdakatve kAtantravyAkaraNasya granthacatuSTayI anusaMdhAnapradhAnAH SoDazalekhAzcApi saMprakAzitAH saMjAtAH / sAmpratamahamanusandhAnAdhyApanajIvane dazagranthAnAM paJcAdhikazatasaMkhyAkAnAmanusaMdhAnanibandhAnAM ca prakAzanenAtmAnaM kRtinaM manye / uktapuraskAreNa sammAnanAya saMsthAM tadadhikArivagaM ca prati savinayamahamAtmanaH kRtajJatAM vijJApayAmi |jainshaasnrtaanaaN nyAsAdhyakSamahodayAnAmAcAryapravarANAmAzIbhiH kAtantraprakAzanarUpaM mahanIyaM kArya kAryena yathAzIghrameva sampatsyate iti saMbhAvanayA'haM tAn prati praNatiparAyaNo'smi / sampUrNAnandasaMskRtavizvavidyAlayasya kulapatipadabhAjAM cayanasamiteradhyakSatAmadhikurvatAM ca mAnanIya - DaoN0 maNDanamizramahAbhAgAnAM kundakundabhAratITrasTasaMsthAyA mantripadamalaMkurvatAM svanAmadhanyAnAM zrImatAM surezacandrajainamahAbhAgAnAM cAvasare'smin smaraNaM tebhyo dhanyavAdavijJApanaM ca paramaM zreyaskaraM manye / prathamabhAgasya samIkSAkAro DaoN0 sudIpajainamahodayaH kAryamidamitihAsanirmANakara 1. (ka) zrIjJAnacandra jaina, prAcArya - zAsakIya u0 mA0 vi0, mAdhavagar3ha - satanA / di0 5/11/85, (kha) DaoN0 sneha rAnI jaina, sAgara vi0 vi0 / di0 28/1/86, (ga) DaoN0 sneha rAnI jaina, sAgara vi0 vi0 / di0 18/3/86 2. dra0, prAkRtavidyA traimAsikI patrikA - 40 10 aM0 1 (apraila - jUna 1998I0), pR0 88 - 90 'vyAkaraNazAstra ke itihAsa meM yaha atyanta zrama evaM niSThApUrvaka kiyA gayA adbhuta kArya hai, jo apane Apa meM eka 'itihAsa banAne vAlA' kArya siddha hogA |
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA manute, tathaivAhamapyAzaMse iti dhiyA tasmai mahAnubhAvAya dhanyavAdapradAnenAtmanaH sadbhAvaM tadarthaM vijnyaapyaami| syAyantazabdaviSaye vividhaM vidheyaM sAdhutvanirNayavidhau budhbhaavniiym| saMkSepataH saralabuddhitayA ca veyaM draSTavyamatra nihitaM niyataM sudhiibhiH||1|| kAtantraM yacca kaumAraM kAlApaM kIrtyate budhaiH| zArvavarmikamityAkhyaM tadeveha samIkSitam // 2 // vi0 saM0 2055 / akSayanavamI di029|10|98 viduSAmAzravaH jAnakIprasAdavivedaH sampAdakaH upAcAryaH saMskRtavibhAge, kendrIya - uccatibbatI-zikSAsaMsthAnam sAranAtha - vArANasI
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ ||shriiH|| viSayAnukramaNI nAmacatuSTayaprakaraNe prathamo dhAtupAdaH 1. liGgasaMjJA pR0 1- 22 [dhAtu-pratyayavarjita athavAn zabdoM kI liGgasaMjJA, pANinIya 'prAtipadika' isa mahatI saMjJA kI apekSA zArvavarmika 'liGga' saJjJA kA laghusaMjJAtva, eka yA do akSaroM vAlI saMjJA laghusaMjJA tathA isase adhika akSaroM vAlI mahAsaMjJA, mahatI saMjJA kA prayojana, usakI anvarthatA, viziSTa artha meM vyavahArArtha zaktiniyamana karane ke lie saMjJA kA prayoga , liGga' zabda kA yaugikArtha, nAma = prAtipadika meM abheda, pUrvAcAryoM dvArA 'liGga' kA vyavahAra, arvAcIna AcAryoM dvArA tadartha 'prAtipadikanAma - mRt - li' saMjJAoM kA prayoga, 'artha' zabda ke cAra artha-abhidheya, nivRtti, prayojana aura dhana, varNoM kI arthavattA-anarthakatA, zabdArthaviSayaka 3 pakSa - jAti, dravya tathA ubhaya, zabda ke cAra bheda-jAti, dravya, guNa aura kriyA, vividha vyAkhyAkAroM kA ullekha] 2. syAdi vibhaktiyoM kA prayoga pR0 22-28 [vibhakti kA yaugikArtha, prAcIna tathA arvAcIna prayoga, kAtantrakAra dvArA vibhakti saMjJA kA prayoga kie vinA hI vibhakti kA vyavahAra, vRttikAra dvArA syAdi 21 pratyayoM kA parigaNana, pANinIya "DyApprAtipadikAt" (a0 4/1/1) sUtra meM 'DyAp'- pATha kI anAvazyakatA] 3. ghuTu saMjJA pR0 28-33 [si, au, jasa, am, au tathA napuMsakaliGga meM jas-zas kI ghuT saMjJA, pANini-dvArA 'sarvanAmasthAna' isa mahatI saMjJA ke prayoga se pUrvAcAryoM kA upahAsa evaM mahatI saMjJA kA gaurava]
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAnukramaNI 4 4. sambuddhisaMjJA pR0 33 -35 [Amantrita artha meM vihita 'si' pratyaya kI saMbuddhi saMjJA, Amantrita kA yaugikatva-yogarUDhatva, 'siddha' zabda ke tIna artha-nitya, niSpanna aura prasiddha, prasiddha artha kI grAhyatA evaM avidyamAna kA saMbodhanAbhAva] 5. udanubandha Agama pR0 35-40 [antima svara se para meM tathA tRtIyAdi vibhaktiyoM meM parAdi rUpa Agama, prakRti-pratyaya kA anupaghAtI Agama, 'Agama-paribhASA' zabdoM kI vyutpatti, AgamavikAra-Adeza-lopaviSayaka Apizali AcArya kI paribhASA] 6. agnisaMjJA pR0 40-42 [pANinIya ghisaMjJA, usakI kRtrimatA, agnisaMjJA kI anvarthatA, 'agni' saMjJA ke vyavahAra se arthAvabodha kI sahajagamyatA tathA 'ghi' saMjJA ke prayoga se hastaceSTAvat sAGketika arthabodha] 7. nadIsaMjJA pR0 42 - 46 [strItvabodhaka I-UvarNoM (pratyayoM ) kI tathA pANini ke anusAra IkArAntaUkAranta zabdoM kI nadIsaMjJA, kulavidhvaMsinI strI ke sAtha kUlavidhvaMsinI nadI kA sAmya, anugatArthatA na hone ke kAraNa pANini para AkSepa, mugdhabodhavyAkaraNa meM ekadeza 'dI' saMjJA kA prayoga] 8. zraddhAsaMjJA pR0 46-47 [nitya strIliGgavAcI AkAra kI zraddhAsaMjJA, usakI anvarthatA kA abhAva, pANini dvArA saMjJA kA abhAva, sUtrastha 'AkhyA' zabda ke pATha kA vizeSa phala] 9. upadhAsaMjJA pR0 47-49 [liGga yA dhAtu ke antima varNa se pUrvavartI varNa kI upadhAsaMjJA, usakI anvarthatA, pUrvAcAryakRta vyavahAra, arvAcIna vyAkaraNoM meM etadartha 'Ga' saMjJA]
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam 10. anuSaGgasaMjJA pR0 49-51 [liGga yA dhAtugata antima vyaJjana varNa se pUrvavartI nakAra kI anuSaGga saMjJA, pANini dvArA prayoga na kie jAne para bhI vyAkhyAkAroM dvArA isakA smaraNa, pUrvAcAryakRta prayoga] 11. dhusaMjJA pR0 51-54 [25vyaJjana varNoM kI dhuT saMjJA, usakI kRtrimatA, pANinIya vyAkaraNa meM isake lie jhal pratyAhAra kA prayoga] 12. dIrghavidhAna pR0 54-60 [liGga ke antima hrasva akAra kA ghoSavat vibhaktiyoM tathA jas ke pare rahane para dIghadiza-AbhyAm, vRkSAya, vRkSANAm, vRkSAH Adi meM, kAtantra meM kAryoM (sthAnI) kA prathamAnta tathA kArya (Adeza) kA dvitIyAnta nirdeza, pANinIya vyAkaraNa meM sthAnI kA SaSThyanta tathA kArya kA prathamAnta nirdeza] 13. s ko na Adeza, akAralopa, bhis ko ais tathA akAra ko ekAra Adeza pR0 60-72 [pANini-zarvavarmA kI sUtraracanAzailI meM bhinnatA, kAtantrakAra ke anusAra 'vRkSebhiH' Adi zabdarUpoM kA bhI sAdhutva, kAtantrIya nirdezoM kI saralatA, vividha AcAryoM ke uddharaNa] 14. si ko At, Gas ko sya, TA ko ina evaM De ko ya Adeza pR0 72-79 [ina cAra AdezoM ke lie kAtantra meM cAra tathA pANinIya vyAkaraNa meM do sUtra, kAtantrIya vidhAna meM kramavyatyAsa se viziSTa kAryoM kA jJApana, tadanusAra dvitIyAbahuvacana meM pitaraH, atijarasina, atijarassya, tathA bhikSuSya zabdoM kI sAdhutA, bAlAvabodhArtha pRthak sUtroM kI racanA]
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAnukramaNI 15. smai - smAt smin - i Adeza tathA su-Agama pR0 79 - 99 [ sarvanAma - saMjJaka akArAnta liGga se hone vAle cAra Adeza tathA eka Agama, . sarvAdigaNa meM dvizabda se pUrva evaM para meM kim zabda kA pATha, sarvanAma kI anvarthatA, saMjJA tathA upasarjana meM sarvanAmaprayukta kAryoM kA abhAva, sarvArthapratipAdaka jagatkRtsna Adi zabdoM kI sarvanAmatA kA abhAva, kAtantrIya su-Agama ke lie pANinIya vyAkaraNa meM suT Agama, kAtantrIya 'i' Adeza ke lie pANini kA 'zI' Adeza, pANinIya dIrgha I- uccAraNa kA vizeSa prayojana tathApi kAtantrIya hrasva i-vidhAna kI hI saMgati, alpAdigaNa - paThita zabdoM se tathA dvandva samAsa meM vaikalpika i Adeza ] 16. i - Adezabhinna sarvanAma kArya kA niSedha pR0 99 - 111 [ dvandvasamAsa - tRtIyAsamAsa - bahuvrIhisamAsa meM pANini dvArA sArvanAmika kAryoM kA niSedha na karake sarvanAma saMjJA kA hI niSedha, vyAkhyAkAroM dvArA "dizAM vA" sUtra banAe jAne kA aucityasAdhana ] 17. lopa, ekAra- hasva ikAra Adeza 20 pR0 111 - 19 [ zraddhAsaMjJaka varNa (zabda) se paravartI prathamAvibhakti - ekavacana - sipratyaya kA lopa, saMjJApUrvaka nirdeza kI sukhArthatA, tRtIyA ekavacana TApratyaya-SaSThI saptamIdvivacana os pratyaya meM zraddhAsaMjJaka AkAra kA lopa, pANini dvArA TA ke lie AG kA prayoga, 'he zraddhe !' Adi meM zraddhAsaMjJaka AkAra ko ekArAdeza, 'he amba !' Adi meM ambArthaka zabdastha AkAra ko hrasva, 'zraddhe, mAle' ityAdi meM au ko i Adeza tathA kAtantraikadezIya vararuci Adi AcAryoM kA matabheda ] - 18. Ge ko yai-ai, Gasi ko yAs-As, Gas ko yAs-As tathA Gi ko sAm-Am Adeza pR0 119 - 26 [ pANini kA prakriyAgaurava, yAT - AT - syAT Agama - vRddhi Adi prakriyA kA gaurava ]
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam 19. hasva, lopa, aukArAdeza, s ko nU, TA ko nA, adas ko amu, i ko e, u ko o, akAralopa, au Adeza, a ko u, A Adeza tathA silopa pR0 126 - 57 21 " ['he nadi ! he vadhu !' meM I- U varNoM kA hrasva, 'nadIm-nadI:' Adi meM amzas pratyayaghaTita a kA lopa pANini ke pUrvarUpa - pUrvasavarNadIrgha- vidhAna meM gaurava, apANinIya hone ke kAraNa vararuci ke mata kA khaNDana, 'nadI -mahI' Adi meM silopa 'IkArAt' pATha evaM 'lakSmI' zabda ko avyutpanna mAne jAne ke viSaya meM vicArasamAdhAna, 'vAk-taDit' meM silopa, sUtrakAra dvArA prakRta sUtra banAe jAne kA aucitya, 'agnim-paTum' Adi meM am-pratyaya ke akAra kA lopa, 'agnI-paTU' Adi meM au ko i, 'agnIn-paTUn' Adi meM zaspratyayastha s ko nU, hemakara Adi AcAryoM kA abhimata, 'agninA-paTunA' Adi meM TA ko nA Adeza, TA ke lie pANini - dvArA AG kA prayoga, 'amunA' Adi meM adas ko amu Adeza, 'agnayaH, paTavaH' Adi meM i ko e tathA u ko o Adeza, 'he agne ! he dheno ! meM i ko e-u ko o 'agnaye, paTave' Adi meM i ko e-u ko o, 'agneH, dhenoH Adi meM Gas-pratyayastha a kA lopa, 'agnau -dhenau' Adi meM i-u-Gi ko aukAra Adeza, 'sakhyuH, patyuH ' Adi meM GaspratyayaghaTita a ko u, 'pituH, mAtuH' Adi meM R-a ko u 'pitAmAtA' meM R ko A Adeza ] 20. agnivadbhAva, ar-Ar Adeza, silopa, nu - Agama, luk tathA Am Adeza pR0 157 - 85 [ kAtantrakAra kA atidezavidhAnarUpa prakriyAgaurava tathApi usake vidhAna kI anivAryatA, 'pitarau-pitaraH - pitari - mAtari' meM R ko ar Adeza, dvitIyA - bahuvacana meM 'pitaraH ' pada kI siddhi, 'kartArau - kartAraH - svasArau - svasAra:' meM R ko Ar Adeza, 'dhAtoH - tRzabdasya' padoM kA sArthakatva, 'he kartaH ! he svasaH !' Adi meM R ko ar, 'he vRkSa ! he agne !' Adi meM silopa, 'vRkSANAm - agnInAm' Adi meM nu-Agama, 'trayANAm'Adi meM nu-Agama, 'SNAntAyA:' meM antapada kI sArthakatA, lokavyavahAra ke anusAra saMkhyArthaka zabdoM kA upAdAna, 'kati-paJca' Adi zabdoM meM jas-zas kA luk tathA 'niyAm-grAmaNyAm' Adi meM Gi ko Am Adeza ]
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAnukramaNI [dvitIyaH sakhipAdaH] 21. agnisaMjJA kA niSedha tathA nadIvadbhAva pR0 186 - 201 [kAtantrakAra ke anusAra 'sakhi' zabda kI agnisaMjJA nahIM hotI tathA pANini ke anusAra ghisaMjJA, agnisaMjJA kI anvarthatA tathA ghisaMjJA kI kRtrimatA, 'sakhyAsakhye' meM guNAbhAva, 'he stri ! striyai, strINAm' Adi meM nadIvadbhAva, tadanusAra hrasvaai-nu Agama Adi kAryoM kI pravRtti, zrINAm-zriyAm, bhrUNAm-dhruvAm, buddhyai -budvaye, zriyai-zriye, dhenvai-dhenave' Adi meM vaikalpika nadIvadbhAva] ___22. lopa, pratyayalakSaNaprayukta kAryoM kA niSedha, mu-Agama, tu-Agama, I-zi-Adeza, nu-Agama, an Adeza pR0 201 - 25 [payaH- tat-susakhi' ityAdi meM si-am pratyayoM kA lopa tathA pratyayalakSaNa mAnakara prApta dIghadizAdi kAryoM kA niSedha, 'kuNDam-atijaram' Adi meM mu-Agama, 'anyat itarat-katamat' Adi meM tu-Agama, pANini dvArA vihita 'aD' Adeza kA lAghava-gaurava 'kuNDe-payasI' Adi meM au ko I-Adeza, 'padmAni-payAMsi' meM 'jaszas' ko zi-Adeza-nu-Agama, pANini kA numAgama, 'vAriNI-vAriNe' ityAdimeM nuAgama, 'asthanA-danA-akSNA' Adi meM i ko an- Adeza, pANinIya anAdeza kA vidhAna tathA n -Adeza meM lAghava hone para bhI 'an' Adeza ke vidhAna kA aucitya] 23. puMvadbhAva, dIrgha, upadhAdIrgha, an-Adeza, ai-Adeza pR0 225 - 50 ['karma-kartRNA kulena, mRdave-mRdune vastrAya'Adi meM vaikalpika puMvadbhAvakAtantrakAra dvArA vA-nirdeza se evaM pANini dvArA gAlava AcArya ke ullekha se, 'agnInAm-dhenUnAm' Adi meM nu-Agama se pUrva i-u ko dIghadiza, paJcAnAm-saptAnAm' Adi meM n kI upadhA a ko dIrgha, 'rAjA-sAmAni' Adi meM ghuTasaMjJaka pratyayoM ke
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam paravartI rahane para nU kI upadhA ko dIrgha, 'zreyAn mahAn ' Adi sakArAnta-takArAnta zabdoM meM nU kI upadhA ko dIrgha, pANini ke 'zreyas - mahat' prAtipadika tathA kAtantrakAra ke zreyans - mahant, 'ApaH - svAmpi' ityAdi nopadha - anopadha 'ap' zabda meM dIrgha, 'bhavAn - susrotAH' ityAdi antvanta - asanta zabdoM meM dIrgha, 'daNDI - vRtrahA - aryamA' ityAdi meM upadhAdIrgha, 'uzanA - anehA' Adi meM s ko an Adeza, pANinIya anaG Adeza kA vidhAna, 'sakhA' meM i ko an Adeza tathA 'rAkhAyau - sakhAyaH ' meM i ko ai - Adeza ] 23 24. ukArAdeza, aukArAdeza, AkArAdeza, nu- Agama, zantRG pratyaya meM nakAra kA lopa, gh- Adeza, au- Adeza, A- Adeza pR0250-70 [' dyubhyAm - ghuSu' ityAdi meM vakAra ko ukArAdeza, 'dyauH, he dyauH ! ' meM vakAra ko aukArAdeza, 'dyAm - atidyAm' meM vakAra ko AkArAdeza, 'yuG, yuJja, yuJjaH' meM nu-Agama, 'dadat - jAgrat' Adi zabdastha zantRG pratyaya ke nakAra kA lopa, ' tudatI - tudantI, bhAtI - bhAntI' Adi meM vaikalpika nakAralopa, 'vRtraghnaH- vRtraghnA' Adi meM h ko gh - Adeza, 'gauH, gAvau, gAvaH' Adi meM o ko au, 'gAm gAH' meM o ko A tathA 'panthAH - manthAH - RbhukSA:' meM ikAra ko AkArAdeza / ' pathin - mathin - RbhukSin' prAtipadikoM meM pANini dvArA kie gae 'nU ko A i ko a - th ko ntha' AdezoM meM prakriyAgaurava ] - 25. an Adeza, i - lopa, nalopa, anuSaGgalopa, an - lopa, uAdeza, nu - Agama, hasvAdeza, m - Adeza, u- Adeza - pR0270 - 94 [' panthAnau - manthAnau' Adi meM i ko an Adeza, 'pathaH - mathaH pathikaH' ityAdi meM ikAra - nakAralopa, 'viduSaH - vaiduSyam - mahata : - mahattA' Adi meM anuSaGga ( nakAra) - lopa, 'puMsaH - pauMsnam - puMstvam' Adi meM 'an' bhAga kA lopa, 'caturaHcaturbhiH- caturtha:- cAturyam, anaDuhaH, anaDuhyam, anaDuhI' Adi meM vA ko u. 'anaDvAn' meM nu-Agama, 'he priyacatvaH / he anaDvan ! ' zabdoM meM vA ghaTita A ko hrasva, 'amuSmAt- amuSmin' Adi meM d ko m ' pecuSaH - pecuSI - - Adeza, - -
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAnukramaNI viduSaH- viduSI - vaiduSam' Adi meM va ko u tathA 'zunaH- zunI - yUnaH- maghonaH' ityAdi meM va ko u Adeza] 26. au-Adeza, alopa - dIrgha, 'tirazci - udIci - pad' Adeza, alopa - aluptavadbhAva, akAralopa, iy - u Adeza pR0294-318 ['praSThauhaH- praSThauhI' Adi meM vA ko au, 'pratIcaH- pratIcI - go'caH - go'cI' ityAdi meM alopa - dIrgha Adeza, 'tirazcaH- tirazcI - tairazcyam' ityAdi meM 'tiryanc' ko 'tirazc' Adeza, 'udIcaH- udIcI - audIcyam' ityAdi meM 'udancha' ko 'udIci' Adeza, vyAghrapadaH- vyAghrapadI - supadaH- kumbhapadI' Adi meM pAd ko pat Adeza, pAda - pAd' zabdoM kI samAnArthatA, 'rAjJaH- danaH-pratidInA' meM an ke akAra kA lopa, isakA aluptavadbhAva hone ke kAraNa dhakAra ko dakArAdeza tathA vakAra ko UTa Adeza pravRtta nahIM hotA | 'kIlAlapaH- kIlAlapA' ityAdi meM dhAtugata AkAra kA lopa tathA niyau - niyaH-luvau - luvaH- sudhiyau - sudhiyaH - mitrabhuvau - atibhuvaH' ityAdi meM IkAra ko iy evaM UkAra ko uv Adeza] 27. 'ya - v' Adeza, dhAtuvadbhAva, uttva, 'ak-ka' pratyaya, ikArAdeza pR0 318 - 39 [grAmaNyau - grAmaNyaH - yavalvau - yavalvaH' Adi meM pANinIya yavidhAna kA vaicitrya, 'dhruvau - dhruvaH' ityAdi meM dhAtuvadbhAva ke atideza se U ko uvAdeza, atidezakaraNa kA aucitya, 'striyau - striyaH- striyam - striyaH' meM dhAtuvadbhAva ke phalasvarUpa I ko iyAdeza, pANinIya iyaG - uvaG - vidhAna, 'he bhoH / he bhavan!' meM vant ko vaikalpika u - Adeza, pANini dvArA isake niSpAdana kA abhAva, 'uccakaiHnIcakaiH- sarvakaH- vizvakaH- mayakA - pacataki' Adi meM ak pratyaya, yAvakaHmaNikaH- azvakaH- vRkSakaH - ehaki- devadattakaH' meM ka-pratyaya tathA 'sarvikA - uSTrikA - pAcikA - pAThikA' Adi meM akAra ko ikArAdeza]
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam 25 [tRtIyo yuSmatpAdaH] 28. 'vasa - nas- vAm - nau-te-me-tvA-mA' Adeza tathA unakA niSedha pR0 340-53 ['putro vaH' meM 'yuSmAkam - yuSmabhyam - yuSmAn' ke sthAna meM 'vas' Adeza, 'putro naH' meM 'asmAkam - asmabhyam - asmAn' ke sthAna meM 'nas' Adeza, 'grAmo vAm' meM 'yuvayoH- yuvAbhyAm - yuvAm' ke sthAna meM 'vAm' Adeza, 'grAmo nau' meM 'AvayoH AvAbhyAm -AvAm' ke sthAna meM 'nau' Adeza, 'putraste' meM 'tava - tubhyam' ke sthAna meM 'te' Adeza, 'putro me' meM 'mama - mahyam' ke sthAna meM 'me' Adeza, 'putrastvA pAtu' meM 'tvAm ke sthAna meM 'tvA' Adeza evaM 'putro mA pAtu' meM 'mAm' ke sthAna meM 'mA' Adeza, 'yuSmAkaM kuladevatA - asmAkaM pApanAzanaH' Adi meM 'vas-nas' AdezoM kA pAdAdi meM hone ke kAraNa abhAva tathA 'putro yuSmAkaM ca, putro'smAkaM ca' Adi meM cAdiyoga ke kAraNa 'vas- nas' AdezAbhAva] 29. lopa, yuva-Ava-Am-An- tvam - aham - yUyam - vayam - tubhyam - mahyam-tava-mama- at - abhyam -Akam - e-A Adeza pR0 353 - 84 [yuSmabhyam - asmabhyam - tvayi-mayi' Adi meM yuSmad -asmadghaTita d kA lopa, 'yuvAbhyAm -AvAbhyAm' Adi meM 'yuSmad -asmad' ko 'yuva - Ava' Adeza, 'tvAm - mAm - yuvAm - AvAm' Adi meM 'am-au' ko 'Am' Adeza, 'yuSmAn - asmAn' Adi meM zas' pratyaya ko 'An' Adeza, 'tvam - aham' Adi meM 'tva + siaha+si' ko 'tvam -aham' Adeza, 'yUyam - vayam' Adi meM 'yusmad + jasasmad + jas' ke sthAna meM 'yUyam - vayam' Adeza, 'tubhyam - mahyam' Adi meM 'tvad + ke - mad + De' ko 'tubhyam - mahyam' Adeza, 'tava - mama' Adi meM 'tva + Gas - ma + Gas' ke sthAna meM 'tava - mama' Adeza, 'tvat - mat - yuSmat - asmat' Adi meM 'Gasi - bhyas' ko 'at' Adeza, 'yuSmabhyam - asmabhyam' Adi meM bhyas ko 'abhyam'
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAnukramaNI Adeza, 'yuSmAkam - asmAkam' meM sAm ko 'Akam' Adeza, 'tvayA - mayA - yuvayoHAvayoH' meM akAra ko ekArAdeza tathA 'yuvAbhyAm - AvAbhyAm' Adi meM akAra ko AkArAdeza] ___30. A-au-arvanti - maghavantu-jaras- tisa-catasR- Adeza pR0384 - 403 ['rAH- rAbhyAm' Adi meM aikAra ko AkArAdeza, 'aSTAbhiH- aSTAsupriyASTau' Adi meM nakAra ko AkAra, 'aSTau' meM 'jas - zas' ko au, 'arvantau - arvantaH- arvatyam - arvatI' meM 'arvan ko 'arvant' Adeza, 'maghavAn - maghavantau - mAghavatam - maghavatI' Adi meM 'maghavan' ko 'maghavant' Adeza, 'jare-jarasau, jarAHjarasaH' meM 'jarA' ko vaikalpika 'jaras' Adeza, 'timnaH- catasraH' Adi meM 'tricatvAr' ko 'tisR - catasR' tathA R ko ra Adeza] 31. R ko dIrghaniSedha- vaikalpika dIrgha, a-ka-ma-sa- iyam - ayam - at - ana - ena-bhir - au-lopa- uvarNa-I-d Adeza pR0403 -38 [tisRNAm - catasRNAm' meM R ko dIrgha Adeza kA niSedha, 'nRNAm - nRNAm' meM R ko vaikalpika dIghadiza, 'saH, tau, yatra, tatra' Adi meM dakAra ko akArAdeza, 'kaH - kadA' Adi meM 'kim' ko 'ka' Adeza, 'imau - imakau' Adi meM dakAra ko makArAdeza, 'asau -asakau' meM dakAra ko sakAra, 'saH- syaH' Adi meM takAra ko sakAra, 'iyam -ayam' meM idam ko 'iyam - ayam' Adeza, 'AbhyAm - ebhiH' meM ida ko akArAdeza, anena - anayoH' meM ida ko ana -Adeza, etaM vyAkaraNamadhyApaya atho enaM vedamadhyApaya' ityAdi meM 'eta - ida' ko ena Adeza, 'ebhiH' meM 'bhis' ko bhir Adeza, 'asau - asakau' meM a ko au tathA si-lopa 'amum - amU - amUn' meM ukAra-UkAra Adeza 'amI - amIbhyaH' meM ekAra ko IkArAdeza, adbhiH svadbhyAm' meM pakAra ko dakArAdeza tathA 'svanaDut - upAnat - suvidvat - ukhAsat - parNadhvat' yadi meM 'hakAra - sakAra' Adi ko dakArAdeza]
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtanvavyAkaraNam 32. D-gu-vargIya caturtha varNa - akRtavadbhAva -ra-I-Ur-s- lopa Adeza pR0 438 - 70 ['madhuliTa-suviTa -SaT - deveT' ityAdi meM 'hakAra - zakAra - SakAra - jakAra' ko DakArAdeza, 'godhuk - godhugbhyAm' ityAdi meM hakAra ko gakArAdeza, 'vAk - dRk' meM cakAra - zakAra ko gakArAdeza, 'nighuT - jJAnabhut - gardhap' Adi meM 'gakAra-bakAra - dakAra ko ghakAra - bhakAra - dhakAra Adeza, sajUH- AzI:- AzIstA' ityAdi meM SakAra ko rakAra, 'gIH - gIrSu - dhUH- dhUstarA' Adi meM ir ko Ir - ur ko Ur Adeza, 'ahaH- ahobhyAm' ityAdi meM nakAra ko sakArAdeza tathA vidvAn - pumbhyAm, sAdhumak sAdhutaT- sakhA - rAjabhyAm' ityAdi meM sakAra - kakAra - nakAra Adi kA lopa] 33. nalopaniSedha-aluptavadbhAva-ra-vargIya tRtIya varNa-vargIya prathama varNa-visarga- pUrvavartI kAryasampannatA pR0 470 - 89 ['he rAjan! he sAma !' ityAdi meM nalopa kA niSedha, 'rAjabhyAm - rAjasu - vidvAn' Adi meM nakAra - saMyogAnta lopa ke aluptavadbhAva se dIrgha - nalopa Adi kA pratiSedha, 'sarpibhyA'm - dhanurdhyAm' Adi meM sakAra ko rakArAdeza, 'yoSidbhyAm - majjati - lajjate' ityAdi meM tavargIya tRtIya vadiza, 'SaTsu-icchati - gacchati' ityAdi meM D ko T-ch ko ca Adeza, 'vidhap - vidhab - vAk- vAg' Adi meM bh ko p- b, evaM g ko k-g Adeza, 'gIH- dhU:- vRkSaH- payobhyAm' Adi meM rakAra - sakAra ko visagadiza tathA 'suvAk- suvAg - supathi - sudyu- deveTa - deveD' ityAdi meM c ko g, g ko k, si - am - nalopa, v -i ko u-y Adeza evaM j ko iD ko T Adeza] 34. prathamaM pariziSTam = kAtantrapariziSTam pR0 491 - 531 [nAmaprakaraNa ke 101, SatvaprakaraNa ke 51 tathA NatvaprakaraNa ke 37 sUtra | sarvAdigaNa, lugvidhi, pad - had - yUSan - doSan Adi Adeza -ma-ra-dIrgha - lopa Adi vidhiyA~, varNakA - vartakA Adi zabdasiddhi, agnISomau - yudhiSThira - bhUmiSTha
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAnukramaNI suSAma - pratiSNAta' Adi meM mUrdhanyAdeza, koTarAvaNa - ikSuvaNa - pUrvAhna - kSIrapANa - kSIrapeNa - praNamya - praNinAya praNigadati' Adi meM NatvavidhAna tathA 'prakampana - zatrughna - pranaDbhyAm - tRpnoti - narAnArta - AcAryAnI - naravAhana' Adi meM NatvaniSedha ] 35. dvitIyaM pariziSTam = rUpasiddhiH 28 pR0 532 - 47 - [ nAmacatuSTaya adhyAya ke prArambhika tIna pAdoM kI durgavRtti meM prastuta 'agnau - atimahyam - anaDuhaH - anehA - amuSmin - udIcaH - aham - gomAn - tirazcaHtRSNak - naptArau - pAcikA - pecuSaH- bhAtI bhAntI kule - maghavAn - yUnaH - rAjJaHzraddhA - sAmAni - svasArau - he bho ! - he sAman ' Adi 651 udAharaNoM kI sUcI, jinakI samIkSAkhaNDa ke antargata rUpasiddhi kI gaI hai ] 36. tRtIyaM pariziSTam = zlokasUcI pR0 548-54 [durgavRtti - durgaTIkA - paJjikA tathA kalApacandra meM prasaGgataH uddhRta 75 - zlokoM kI sUcI / isameM ardhazloka bhI sammilita haiM ] 37. caturthaM pariziSTam = vyutpattiparakazabdasUcI pR0 555 - 58 [ durgavRtti - durgaTIkA - vivaraNapaJjikA tathA kalApacandra nAmaka cAra vyAkhyAoM meM jina zabdoM ke laukika vigraha -- samAsa - sandhi Adi ukta hue haiM - aise 'anuSaDGga - abhidheyasattA - Amantrita - upadhA - grAmaNI- dadhi - dvIpa - pati - pratyaya - bhrUrAjanvAn - mAlAntI - vidhi-virAma - saMyoga - samrAT - somapa - svAmpi - svayambhU' Adi 155 zabdoM kI sUcI ] 38. paJcamaM pariziSTam = viziSTazabdAH pR0 559 - 82 [viSayasUcaka-prakriyA pAribhASika prayoga - zailI - pUrvAcAryaprayoga - rUDhazabda - matavizeSasUcaka - siddhAnta - samanvayabodhaka lagabhaga 900 viziSTa zabdoM kA saMgraha isameM kiyA gayA hai ] - -
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam 29 39. SaSThaM pariziSTam = uddhRtA granthAH pR0 583 - 84 [durgavRtti - durgaTIkA - vivaraNapaJjikA - kalApacandra nAmaka cAra vyAkhyAoM tathA samIkSA meM jina mukhya 50 granthoM kA smaraNa kiyA gayA hai- unakA isameM varNAnukrama saMgraha prastuta hai ] 40. saptamaM pariziSTam uddhRtAni AcAryanAmAni pR0585 - 88 [durgavRtti - durgaTIkA - vivaraNapaJjikA - kalApacandra tathA samIkSAbhAga meM prasaGgataH jina lagabhaga 100 pramukha AcAryoM kA samudAya yA vyakti ke rUpa meM smaraNa kiyA gayA hai / unakA yahA~ varNAnukrama saMkalana prastuta hai ] 41. aSTamaM pariziSTam = sAGketikazabdaparicayaH pR0589 - 91
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ // zrIH // kAtantravyAkaraNam atha dvitIye nAmacatuSTayAdhyAye prathamo dhAtupAdaH 80. dhAtuvibhaktivarjamarthavalliGgam [2/1/1] [ sUtrArtha ] bhU-Adi dhAtuoM tathA si- Adi vibhaktiyoM se bhinna arthavAn zabda kI liGga saMjJA hotI hai || 80 | [du0bR0 ] artho'bhidheyam / dhAtuvibhaktivarjamarthavalliGgasaMjJaM bhavati / vRkSaH, kuNDam, kumArI, DitthaH, rAjapuruSaH, aupagavaH, kArakaH / dhAtuvibhaktivarjamiti kim ? ahan, vRkSAn / arthavaditi kim ? vRkSa iti v-R - k SAmekaikazo mA bhUt, rAjanityunmattavacanasya ca / liGgapradezAH " liGgAntanakArasya " (2/3/56) ityevamAdayaH / / 80 / [du0TI0] dhAtu0 / bhUprabhRtayo dhAtavaH, vibhaktayaH syAdayastyAdayazca / tasAdInAM tu sarvanAmakAryaM pratyeva vibhaktisaMjJeti / tatastatretyAcaSTe tatayati, tatrayati / " ini liGgasya0" (3/2/12 ) ityAdibhirbhavati / dhAtuzca vibhaktizceti dvandvaH, na dhAtorvibhaktiriti tatpuruSaH, tyAdivarjamityakaraNAt / tyAdayaH syAmahiparyantA eva rUDhita : "syasaMhitAni tyAdIni bhaviSyantI" (3/1/32) iti svati-syatas- syantItyAdiparigaNanAd vA / artho'bhidheyamiti / arthazabdo'bhidheyanivRttiprayojanadhanavacano yadyapi, tathApyabhidheyavacana eva gRhyate vyAptinyAyAt, abhidheye hi nivRttyAdInAmantarbhAvAt : tad yathA - mazakArtho'yaM dhUmaH mazakanivRttirabhidhIyate / kenArthenAgato'si, kena
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam prayojaneneti / arthavAnayam, dhanavAnayamiti / pratIyamAnaM vastumAtramarthaH / 'autpattikastu zabdasyArthena sambandhaH' (mI0 da0 1/1/5), tatazca nityayoge vantureva, sAmAnyatvAnnapuMsakaliGgam / sa punazcaturdhA bhidyate - jAtivyaM guNaH kriyA ceti / tathA cAha - zabdairebhiH pratIyante jaatidrvygunnkriyaaH| cAturvidhyAdamISAM tu zabda uktshcturvidhH|| kazcid Aha - jAtireva zabdArtha iti| na hi nirAdhArA jAtirupalabhyate iti dravye buddhirutpadyate sAhacaryAt / yathA vRkSAdayo na svato vRkSA nApyavRkSAH, vRkSatvAdijAtiyogAd vRkSAH / evaM guNo'pi na svataH zuklo nApyazuklaH zuklatvajAtiyogAt tadAdhAratayA guNavizeSaH zukla iti zuklaH paTa iti tenaiva zuklatvabalena dravye samavete zuklaguNe samavAyAd buddhiriti / tathA paTena saMyukte'bhrakAdidravye samavete zuklaguNe samavAyAt zuklatvabalAdeva zukla: paTa iti / DittyAdizabdAnAmapyekadravyasamavAyinAM bAlyAdyabasthAbhedAt sAmAnyamastIti Dittha evAyamiti buddhirutpadyate / tathA citrAdiSu Dittho'yaM likhyate tathA kriyAsvapi adhizrayaNAdiSu karmasu samavetairadhizrayaNatvAdisAmAnyaisteSveva karmasu pratyekaM samavAyAd ekArthasamavAyi pacatikriyAtvaM pacatizabdavAcyamiti, liGgavacanAdayastu tadAzrayasambandhAditi / anyaH punarAha - dravyameva zabdArtha iti / jAtyAdayastu dravyasaMsargiNo'zabdavAcyA api sannidhAnabalenaiva tasya bhedakAH / yathA yatreyaM patAkA tad devadattasya gRhamiti udayavinAzavadapi saMsargibalAttadevedamiti buddhirutpadyate asarvadravyanAzAcca gavAdizabdenaiva svAbhidheyazUnya iti / tathA ca sa evAyaM gauH, tadevedaM kArSApaNam, tAneva zAlIn bhuGkte ekatvAdhyavasAyAnAtAviva dravye'pi nityatvameva zabdArthasya / anyaH punarAha - ubhayamevaitat zabdArtha iti / kadAcijjAtiH pradhAnaM dravyaM guNabhUtaM kadAcid vA dravyaM pradhAnaM jAtirguNabhUteti / aparaH punarAha - sattaiva zabdArtha iti, sambandhibhedAt sattaiva bhiyamAnA gvaadissu| jAtirityucyate tasyAM sarve zabdA vyvsthitaaH|| (vA0pa0 3/1/33) iti /
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye prathamo dhAtupAdaH etena sattaiva dhAtvarthazceti sarvazabdena pratipadyate / tasmAt sattA nityA sadasadbhyAmavAcyarUpA prathamata eva vivartamAnA mahAniti buddhirutpadyate, sttaamaatrtvaadaatmnH| saivAtmA, saiva nityA, anyasya sarvasyaiva pariNAmitvAt / vaizeSikANAmaparasattApi dravyaguNakarmaNAM sampratyayaheturvizeSAkhyA nityA iti / 3 anyaH punaranyathaiva pratipadyate - svArthadravyalakSaNo dvika iti / nahi liGgasaMkhyAdayo vibhaktimantareNa pratipadyante / tatra svArtho vizeSaNaM dravyaM vizeSyam / vizeSaNena hi liGgaM vizeSyaM niyamyate, tatpunaH svarUpajAtiguNakriyAdravyalakSaNam / atra svarUpaM jAtyAtmakamasAdhAraNarUpam / yathA Ditthasya DitthatvaM jAtiH sAmAnyam, yathA gavAM gotvam / guNaH sahajo dharmaH, yathA paTasya zuklaM rUpam / kriyA dhAtvarthaH, yathA ganturgatiH / dravyaM guNAdhikaraNam, yathA daNDo daNDinaH / etaiH khalu vizeSaNabhUtaireteSu vizeSyabhUteSu liGgasya pratiniyamaH / nanu svarUpamananvitamastu nAma ananvitAyAH saMjJAyA niyAmakam / guNakriyAdravyANi punarananvitAni prativiSayaM vyAvRttasvabhAvAni kathamanvitAnAM saMjJAnAM niyAmakAni ? naiSa doSaH, guNakriyAdravyAzritAnAM sAmAnyAnAmananvitatvAt | nanu yadi sAmAnyAnAmananvayastAnyeva tarhi liGgaM niyamayantu kathaM catuSTayI zabdAnAM pravRttiH ? satyam, dvividhaiva zabdAnAM pravRttiH - anvitAnAM jAtiH, ananvitAnAM svarUpam | yadi nAma guNAdisamavAyinAM sAmAnyAnAM zabdaniyAmakatvAd guNAdInAmapi zabdaniyAmakatvamupacaryate, kathaM punaretadubhayamabhidhatte na tAvad yugapad vizeSaNavizeSyabhAvAt / na hi yugapadupalabhyamAnayorvizeSaNavizeSyabhAvo gRhyate gRhItena hi vizeSaNenendriyasahakAriNA vizeSyaM pratipAdyate, nApi kramazo vizeSaNavizeSyapratipattiH samakAlasaGketasmRtitaH zabdazruteruparamAd nahi jJAnayorvinazyatoH sahAvasthAnaM sambhavati, nityatvaprasaGgAt / ka evamAha - ubhayamabhidhatte iti na punarubhayamarthaH svArthaviziSTaM dravyaM tAvacchabdataH pratibhAsata eva / tatra hi zabdAnAM niyogaH, nahi niyAmakamantareNa kevale svArthe dravye vA zabdAnAM pratiniyamaH zakyo'bhidhAtum | svArthastu niyAmakatvAd vizeSyajJAnahetutvAccAnabhidheyo'pyabhidhIyate sa hi zabdAnAM pravRtti prayojayati / nanu kathamagRhItaH svArthaH zabdArthaM vizeSayati, na hi daNDAdiragRhItaH puruSavizeSako bhavati ? naiSa doSa:, digAdInAmagRhItAnAmapi vRkSAdivizeSaNabhAvAt samAnau
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam hi tadbhAvAbhAvau / yathaiva hi daNDAdInAM grahaNAnuvidhAyi viziSTaM jJAnam evamagrahaNAnuvidhAyi digAdInAM viziSTaM jJAnam / tasmAd grahaNAgrahaNayoryadavacchedastadvizeSaNam / evaM cAgRhIta eva svArthaH savizeSaNaM dravyaM sahazabdena pratipAdayatIti / anyaH punarAha- neha sAmAnyavizeSaviSayaH zabdaH kintu prANinAmavabodharUpaM pratibhAsamAtraM janayati sa tasyArthaH, yastu sAmAnyarUpayuktasya vizeSavato'rthasya buddhau pratibhAsaH sAmAnyarUpeNa prayogasya punaH punastatraiva darzanAbhyAsAt, na punaH paramArthato'pyAkAragrahaviziSTarUpaH zabdasya viSayaH / uktaJca - abhyAsAt pratibhAhetuH sarvaH zabdo'paraiH smRtH| bAlAnAM ca tirazcAM tad yathArthapratipattiSu / / (vA0 pa0 2/117) 'agniSTomena yajeta' iti pravRttyanukUlA pratibhA upajAyate, 'brAhmaNo na hantavyaH' iti nivRttyanukUlA / nanu vibhaktimantareNa vRkSAdInAM kathamarthapratipAdanam / na hi te kevalA: prayogamarhanti ? satyam / anvayavyatirekAbhyAmarthabhedapratipattiH prakRtisAmye'pi pratyayabhedAt saMkhyA-kArakabhedapratipattiH / tad yathA - vRkSaM pazyAte, vRkSau pazyati, vRkSaNAbhihato vRkSAbhyAmabhihata iti pratyayasAmye'pi prakRtibhedAdarthabhedapratipattiH / tad yathA- vRkSaM pazyati, candraM pazyatIti kathaM vAkyasya liGgasya na bhavati / sAdhyaM sAdhanaM ca yena pratyAyyeta tadekaM vAkyam, na tu bahubhedakaM tadeva pravartakam, vivakSitArthAvedanAd vAkyAccApoddhRtya padaM tadanukUlamanvAkhyAyeta / tathA ca liGgyate'nenArtha iti kRtvA liGgamanvarthamucyate / asaMjJAnatvAt pUrvapadAtizayakRtaM khalvantyapadaM vAkyam, tadeva hi vAkyArthaM gamayati / pUrvapadArthaviziSTaH khalvantyapadArtho vAkyArthaH, na punararthAntarApohaH / na hyayaM panthAH munaM gacchatItyukte kasyacidarthasyApoho gamyate / antyapadaM ca vibhaktyantaM tat kathaM liGgasaMjJambhavati vAkyasaMskArapakSe'pIti / apara Aha - vAkyasya kriyApradhAnatvAt kriyAyAzcAsattvabhUtAyA ekatvAdisaMbandhAbhAvAnnaiva vibhaktimiti nalopo'pi na syAt, dhAtuvarjanAdeva vRtrahanniti | samAsasya tu liGgasaMjJA na vihanyate, ekArthatvAdavayavavibhaktayo'pi prAgeva luptA iti / dhAtuvibhaktivarjam ityAdi / nanu dhAtuvarjamanarthakaM vibhaktivarjamiti vibhaktyantasya
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye prathamo dhAtupAdaH pratiSedho bhaviSyati kathamahanniti nalopaprasaGgaH ? naitadevam / hantirayamavibhaktiprakRtiH kathaM vibhaktyanto bhavitumarhati yasya vibhaktiranto'vayavaH sa samUho vibhaktyantaH, na ca hantervibhaktiranto'vayavo vibhaktivarNAnAmevAntarvartinAM vibhaktigrahaNena vibhaktikAryapratiSedhaH / yathA vRkSAn, liGgAntatvAbhAvAnnalopo na bhavati / rAjaprabhRtInAmapi liGgAntatvAdeva nalopavidhiH / samUhazca vibhaktipratyayaH prakRtisaGgatastadarthaviziSTamevArthaM gamayati, prakRtibhAge'tizayatvamAdhAya nivRtta iti / ___tathA ca "na saMbuddhau" (2/3/57) iti vacanaM vidhIyate kathaM 'vRtrahA, ardhabhAk ' kvibAdilope prakRtirevArthasaMbandhAt pradhAnaM tadarthamabhidhatte'nAkhyAtatvAd gauNo'tra kriyArtha iti na pratiSedhaH, "A dhAtoraghudasvare" (2/2/55) iti jJApakAd vA / nanu anarthakAnAmaprayogAdarthavadgrahaNamanarthakam / naivam, arthavatAM prayoge tadekadezAnAmanarthakAnAmasti prasaGgaH / yathA 'vRkSaH' ityatra v-kra-k-SAmiti avayavaviratirastIti / virAme dhuTAM prathamatRtIyau syAtAm, vanaM dhanamiti nalopazca / tathA rAjanityunmattavacanasya cAnukRtasyAnukAryAnukaraNayorbhedasyAvivakSAyAmiti / anye punaranyathA codayanti pariharanti ca - 'arthavanto varNAH' iti / dhAtu-liGga- nipAtAnAM varNAnAmamarthadarzanAt / tilAMze ca tilaughe ca na tailaM saikate ytH|| nAyaM heturihaikAnto gRhayantrAdidarzanAt / anarthakAvayavAnAM samudAyo'rthavAniti / / 80 / [vi0 pa0] namaH paramadevatAyai / dhAtu0 / artho'bhidheyamiti / abhidheya-nivRtti-prayojana-dhaneSu bahuSvartheSu yadyapyarthazabdo vartate, tathApyabhidheyavacana eva gRhyate / kathamiti cet, evaM manyate-nivRttyAdayo hyarthAH parasparAsaMsparzinastatasteSAmanyatamasya grahaNe satyanyeSAmasaMgraha eva syAdatastadavasthamevAnavasthAdezyamApadyate / yAvadayamartho gRhyate tAvadeSa kathanna gRhyate iti / abhidheyavacane tvarthazabde gRhyamANe nivRttyAdayo'pyarthAH saMgrahItuM zakyanta eveti teSAmapyabhidheya evAntarbhAvAt / tathAhi 'mazakArtho'yaM dhUmaH' - mazakanivRttirabhidhIyate / nivRttirabhidheyatvena nirdizyate / tathA 'kenArthenAgato'si' - kena prayojanenetyabhidhIyate / 'arthavAnayam' - dhanavAnityabhidhIyate /
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam yadyevam - 'zazaviSANam, bandhyAsutaH' ityevamAdInAmabhidheyasyAbhAvAdaprasaGgo liGgGgasaMjJAyA eva / tadayuktam / na khalvevaM vijJAyate - artho'syAstIti vantuH / sattAsamAviSTamabhidheyaM yasyAstIti, api tvartho'syAstIti abhidheyasattAsamAviSTamabhidheyaM yasyAstIti / IdRzaJcAbhidheyaM sarveSAmeva vidyate yato bhUtaM bhaviSyadatyantAsad vA vastu na pracyavate'bhidheyasattAyAH kuta iti cet, sarvasyaivAbhidhIyamAnatvAt / na hi sarvathA avidyamAnAbhidheyaH zabdo loke prayogamarhatIti / tena yatprayoge yatpratIyate sa tasyArthaH / tathA coktam , zabdenoccAryamANena yad vastu pratipadyate / tasya zabdasya tad vastu jAyatAmarthasaMjJayA / / iti / dhAtuvibhaktivarjamiti / atha kathamiha samAsaH / kiM dhAtuzca vibhaktizceti dvandvaH, Ahosvid dhAtorvibhaktiriti tatpuruSaH ? satyam / dvandva evAyaM na tatpuruSaH / tatpuruSe hi tyAdivarjamiti kuryAt / na hi tyAdimantareNa dhAtoranyA vibhaktirastIti / na caivaM vartamAnAyA eva varjanaM syAdityAzaGkanIyam | tyAdizabdasya syAmahiparyantAkhyAtadazavibhaktiSu prakhyAtatvAt / yadi ca tyAdizabdo vartamAnAyAmeva vartate, tadA syasaMhitAni tyAdIni bhaviSyantIti siddhe syati-syataH-syantItyAdi kimityAcAryaH paryajIgaNat / taddhi parigaNanaM vibhaktyantarasya syasaMhitAprasaGgapratiSedhArtham / sa ca tyAdizabdenaiva kevalavartamAnAviSayeNa siddha ityalaM parigaNanayeti / dhAtuvibhaktI varjayatIti prApye "karmaNyaN" (4/3/1) / arthavaditi sAmAnyarUpatvAnnapuMsakam / liGgasaMjJamiti / liGgaM saMjJA yasyeti vigrahe ? ' gorapradhAnasyAntyasya striyAmAdAdInAJca iti hrasvaH / anvarthasaMjJA ceyam - liGgyate cihvayate'nenaikadezenArtho gamyate iti liGgam avispaSTArthapratipattiheturucyate / ata eva vAkyasyArthavato'pi liGgasaMjJA na bhavati, tasya vivakSitasampUrNaspaSTArthapratipAdakalvAt / tathA kRt-taddhita-samAsAnAmapi arthavattvAlliGgasaMjJA siddhA ityudAharatirAjapuruSa ityAdi / ahan iti " hanerhyastanyAM diH sirvA, "aD dhAtvAdiH " (3/8/ 1. gostrIpratyayasyopasarjanasyAntyasya hrasvaH ( kAta0 pari0- nAma0 81 ) /
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye prathamo dhAtupAdaH 16) ityAdinADAgamaH / "an vikaraNaH kartari" (3/2/32) iti adAditvAdano luk "vyaanAd disyoH" (3/2/47) iti lopaH / vRkSAniti / "zasi sasya ca naH" (2/1/16) / nanvanarthakAnAmaprayogAdarthavatAmeva liGgasaMjJA bhaviSyati kimarthavadgrahaNenetyAhaarthavadityAdi / arthavatAM zabdAnAM prayoge tadekadezAnAmanarthakAnAmapi prayogAlliGgasaMjJA prasajyate / tato 'v-R-k-S' ityAdiSvavayavakRto virAmo'stIti "vA virAme" (2/3/62) ityAdinA prathamAdikAryaM syAt / kiM ca anukAryAnukaraNayorbhedasyAvivakSayA unmattavacanasya mA bhUd ityAha - rAjan iti / atha lAghavArthaminpratyayaH kathanna kRta iti na dezyam, tasya kriyApadArthakAdeva darzanAt / arthanam arthH| bhAve ghaJ, so'syAstIti arthI vAcaka ucyate / tathA ca arthAdanAgate iti ghoSayanti / sa cAyaM vanturnityazabdArthasaMbandhavAdinAM mate nityayoge, anyeSAM tu mate saMsaGga eveti / / 80 / [ka0 ca0] zrIviyAbhUSaNAcAryasuSeNena vinirmitH| AstAM kalApacandro'yaM kAlApAnAM manomude / / prathamaM tAvat sUcIkaTAhanyAyena sandhiprakaraNena varNakAryamuktvA padakArye kartavye AkhyAtAt prAk ctussttyprkrnnmucyte| tatreyaM yuktiH- vAkyaM hi kriyApradhAnaM kriyAyA vizeSyatvAt kArakaM ca vizeSaNaM tatazca nAgRhItavizeSaNA buddhirvizeSye copajAyate, vizeSaNajJAnamantareNa vizeSyajJAnaM na bhavatItyatastatpratipAdakaM catuSTayaprakaraNameva prAgucyata iti saGgatiH / zrIdhAtu0 / dhAtuvibhaktivarjamiti / nanu varjanaM hi parityAgaH, na hyarthavattayA dhAtuvibhaktI parityajyete, tayorapyarthavattvAt / kintarhi liGgasaMjJAprAptikAle, tatazca niSedhasya prAptipUrvakatvAd 'arthavalliGgaM dhAtuvibhaktivarjamiti' nirdezo yujyate ? satyam |linggsNjnyaapraaptidshaayaaN dhAtuvibhaktI varjayiSyatIti manasi kRtvA tatpUrvadazAyAmapi yogyatayA dhAtuvibhaktivarjamityucyate, kriyAyogyatayaiva kRdantasya prayogAt / yathA apacannapi sUpakAraH pacanayogyatayA pAcaka ucyate / ata eva "svaro'varNavoM nAmI" (1/1/7) ityatra kulacandro'pyuktavAn - kathamekena svareNAnyaH svara H parityajyata
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam iti tatra siddhAntitam | yathA 'kauNDinyavarjitebhyo brAhmaNebhyo dadhi dIyatAm' ityukte nahi brAhmaNatayA kauNDinyo varjyate, kintarhi dadhidAnakAle / tadvadihApyadoSaH / 8 , yad vA varjazabdo'yamatyantAbhAvavacanaH cet tarhi dhAtuvibhaktivarjanaM vyartham, dhAtuvibhaktyorapi dhAtuvibhaktyantAbhAvasya sattvena tayorliGgasaMjJAprasaGgAt / nahi dhAtuvibhaktyordhAtuvibhaktI vartete ? satyam / jAtireva padArtha iti mate dhAtuvibhaktizabdena dhAtuvibhaktitvamucyate / tatazca dhAtutva- vibhaktitvAtyantAbhAvavad yadarthavat talliGgamiti / yad vA varjazabdo'yamanyo'nyAbhAvavacanaH, tatazca dhAtuvibhaktyoranyonyAbhAvavad yadarthavat talliGgamiti sarvaM sustham | arthavaditi vAcya - vAcakalakSaNasaMbandhe SaSThI, artho'syAstItyarthavat, tatazca yenArtha ucyate pratipAdyate tad arthavat / etena arthapratipAdakatvamarthavattvamiti arthavallakSaNamAyAtam / atha tarhi dhUmazabdoccAraNAdAnumAnikavahnipratItau dhUmazabdasyArthavattayA vahnayarthe liGgasaJjJA kathanna syAt / nahi vahnyarthe dhUmazabdasya liGgGgatvamabhidhIyata iti cet - vRttAvarthapratipAdakatvamarthavattvamiti brUmaH / vRttizca zakti - lakSaNAnyatararUpA / nahi zaktyA lakSaNayA vA dhUmazabdena vahniH pratIyate, api tvanumAnenaiva / nanu tathApyajahatsvArthavAdinAM naiyAyikAnAM mate 'rAjapuruSa' ityAdInAM liGgasaMjJA kathanna syAt, te hyavayavazaktyA padArthopasthitau satyAmapyanvayabodhAt samudAye'nyAM zaktiM na kalpayanti iti ceducyate - vRttipratipAdyArthopasthApakatvamarthavattvam / upasthApakalvaM ca tadupasthitihetubuddhijanakatvam, tatazca vRttipratipAdito rAjatva- puruSatvaviziSTo yo'rthaH saMbandhitvena tadupasthitihetubuddhijanakatvaM rAjapuruSasamudAyasyApi ghaTate / tathA 'zazaviSANam' ityAdau vRttipratipAditaH zazatva viSANatvaviziSTo yo'rthaH zaze viSANasya vastunaH sattAvirahe'pi yogyatAbhrameNa pratIyamAnasaMbandhitayA tadupasthitihetubuddhijanakatvaM zazaviSANAdisamudAyabhAgasyApyastyeva / etena saMbandhitvAbhAvAt zazasya viSANamiti kathaM SaSThIti dezyamapAstam / ' rAjan' iti nirarthakAnukaraNe'pi vRtterabhAvAd ardhavad-grahaNasya vyAvRttiH sutarAmeva saMgacchata ityagre vyAkhyAsyAmaH / atha yadi vRttipratipAdyArthopasthApakatvamarthavattvam ityucyate tadA 'zRNu rAjan' ityatrApi avayavavRttyupasthApyArthasya samudAyenopasthApitatvAdarthavattayA liGgasaMjJA kathanna syAt cet ? vRttipratipAdyArthopasthApakatAbhivyAptimattvamiti brUmaH / tataH 'zRNu rAjan'
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye prathamo dhAtupAdaH ityatra nAsti liGgasaMjJAvasaraH 'rAjan'- bhAgasya nirarthakatvAt / na ca 'prapAcakaH' ityAdau pra-zabde'bhivyAptimattvaM nAstIti vAcyam / yAvatA pacinA pratipAditaH prakRSTapacanasvarUpe yo'rthastadupasthApakatAbhivyAptimattvaM prAvacchedenaiva saMbhavati / jahatsvArthavAdinAM mImAMsakAnAM mate punaH 'rAjapuruSaH' ityAdivat 'prapAcakaH ' ityAdau samudAye zaktirastyeveti saMkSepaH / , na hyarthavadityatra paratvAt saMyogAntalopaH kathanna syAt / na ca paratvaM na saMgacchate, ubhayoH sAvakAzatvAbhAvAditi vAcyam, 'viduSaH' ityAdAvanuSaGgalopasya 'pumbhyAm' ityAdau saMyogAntalopasya ca sAvakAzatvAt / naivam, nityatvAdunaSaGgalopa eva pravartate / nityatvaM ca kRtAkRtaprasaGgitvena / tathAhi saMyogAntalope kRte "na saMyogAntI" (2/3/58) ityAdinA'luptavadbhAvAdanuSaGgalopaH prApnoti akRte tu sutarAmeva prApnoti, ubhayapakSe'pi "virAmavyaJjanAdI0 (2/3/64) ityatidezabalAditi bodhyam / ata eva " vyaJjanAnno'nuSaGga" (2/1/12 ) ityasya TIkAyAM 'saMyogAntalopasyAluptavadbhAvAcca nityo'nuSaGgalopaH' ityuktam / atha tarhi saMyogAntalopasyApi nityatvamanuSaGgalope kRte nakArasyAluptavadbhAvAt saMyogAntalopaH pravartate / akRte'pi sutarAmeveti kRtAkRtaprasaGgitvAt ? satyam / tatra virAmavyaJjanAdisAnnidhyAt saMyogAntalopasAhacaryAd antarbhUtanakArasyaiva aluptavadbhAva iti kuto madhyabhUtanakArasyAluptavadbhAvaprasaGgaH / "" . atha tarhi "dhuTsvarAd ghuTi nuH " ( 2/2/11 ) ityatra gomantIti pratyudAharaNe nvAgame kRte nakAradvayasya saMyuktasajAtIyAnAmanekasyApyuccAraNaM prati bhedo nAstIti nyAyAd dUSaNAnupapattau kimarthaM pratyudAharaNamiti pUrvapakSe 'gomatkulAni ' ityatra samAse pratyayalopalakSaNanyAyena nvAgame sati " vyaJjanAntasya yatsubhoH" (2/5/4) ityatidezabalAdanuSaGgalope "na saMyogAntau 0 ' (2/3/58) ityAdinA madhyabhUtanakArasyAluptavadbhAvAt punaranuSaGgalopo na bhavatIti TIkAkRtasiddhAntavirodhaH / tathA ca TIkAyAM 'nanu gomantIti kathaM pratyudAharaNam' zruterabhedAt / naivam | 'gomatkulAni' ityatra samAse nalope punarnalopo na syAditi " vyaJjanAntasya yatsubhoH" (2/5/4) iti jAtau caritArthatvAd vyaktau zAstrAtidezapakSe ca na saMyogAntayoraluptavadbhAvAt punarnalopo na syAdanuSaGgatvAbhAvAditi, naivam / TIkArthAparijJAnAd virodhaH zaGkyate / na-saMyogAntayoraluptavadbhAvAditi TIkApaGkterayamAzayaH / tathAhi 'gomatkulAni ' ityatra
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtanvavyAkaraNam nityatvAdanuSaGgalope punaranuSaGgasaMyogAntayorlopaprasaktau satyAM luptanakArasya 'asiddhaM bahiraGgam' (kAlA0pa042) ityAdinyAyAdasiddhavadbhAvAnnakAralopo na bhavati, anuSaGgatvAbhAvAt / saMyogAntatakAralopastu bhavatyeva virodhAbhAvAt / tato gomankulAni' iti sthite saMyogAntatakArasyAluptavadbhAvAdanuSaGgalopaH kathanna syAccet, naivam / saMyogAntatakArasyAluptavadbhAvatve prApte'pi nakAralopo luptanakArasyAsiddhavattvAdanuSaGgatvaM nAstIti / ato nAnuSaGgalopa iti / ata evAha - nasaMyogAntayoraluptavadbhAvAd iti nakArasyAluptavattvam 'asiddhaM bahiraGgamantaraGge' (kAlA0 pa0 42) iti nyaayaadsiddhmityrthH| saMyogAntasyAluptavattvam "na saMyogAntau0" (2/3/58) ityaadinetyaashyH| ata eva "na saMyogAntayoH" iti dvivacanopanyAsa iti tasmAd 'gomankulAni' iti prayoganivRttyarthaM gomantIti pratyudAharaNaM yuktametat / etena madhyabhUtanakArasyAluptavadbhAvapratyAzayA siddhAnte TIkAvirodha iti yaduktaM tannirastam / madhyabhUtanakAraM pratyaluptavadbhAvasyAsiddhatvena vyAkhyAtatvAditi / yad vA "virAmavyaJjanAdiSyanahunnahivansInAM ca" (2/3/44) ityatra vanserupAdAnaM kimartham ? yAvatA anuSaGgalope'pi 'na saMyogAntau0' (2/3/58) ityAdinA'luptavadbhAvAt saMyogAntalopa eva bhaviSyati, tadA sakArasyAbhAvAt kasya sthAne dakAro bhaviSyati / tasmAt tatra vanserupAdAnAnmadhyabhUtanakArasyAluptatvaM nAsti | ataH saMyogAntalopo na bhaviSyati, anuSaGgalopastu bhavatyeva / / ___ yad vA anuSaGgasaMjJAyA gurukaraNenAnvarthabalAt saMyogAntalopaM bAdhitvA prAgevAnuSaGgalopaH / tathAhi kAryAntarasya prasaktAvapi 'anuSajyate ityanuSaGgaH' iti kecit / tanna, TIkAkRtaiva dUSitatvAt / artho'bhidheyamiti / nanu katham abhidheyamiti napuMsakam arthazabdasAmAnAdhikaraNyAt puMsA nirdezo yujyate vAcyaliGgatvAditi ? satyam, abhidheyaM prayujya sAmAnyatvAt klIbatve pazcAdarthapadena saha saMbandhaH tatazcAbhidheyaM ghaTapaTAdi arthazabdavAcyamityarthaH / yathA kriyA rA.vyamucyate iti / sAmAnyena sAdhyamityuktvA pazcAt kriyeti saMbandhaH / ___ yad vA arthazabdo'yamabhidheyaM vaktItyartha: / vRkSa ityAdi / zabdArthAzcatvAraH saMbhavantIti jAti-dravya-guNa-kriyA iti| tathA ca TIkAyAm - zabdairebhiH pratIyante jaati-drvy-gunn-kriyaaH| cAturvidhyAdamISAM tu zabda uktshcturvidhH||
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTapAdhyAye pravamo pAtupAdaH etadanusAreNaiva catvAryudAharaNAni / tatra jAtI-vRkSaH / kriyAyAm-kuNDam / guNekumArI / dravye-DitthaH / nanu svArtho dravyaM ca liGgaM ca saMkhyA karmAdireva c| amI paJcaiva liGgAstriyaH kessaaNcidgrimaaH|| iti pakSadvayaM dRzyate, tatkathamaparakalpanA kriyate durgeNa ? satyam / neyamaparakalpanA, kintu 'svArtho dravyaM ca ' ityAdau yaH svArtha : pravRttinimittasvarUpo'bhihitastasyaiva svArthasya prakarSeNa punazcaturdhA bhedo darzitaH / nanu jAti-dravya-guNa-kriyeti zlokakrameNaivodAhartuM yujyate, tatkathaM vyatikrameNa ? satyam, jAti-kriyA-guNa-dravyaiH svabhAvAkhyAnamIdRzam / daNDino matamAzritya durgeNApItyudAhRtam / / iti / yad vA AdyatrayaM liGgatrayasUcanArtham / AdhunikasaMketaviSayo'pyarthazabdavAcya iti caturthamudAharaNamiti / yad vA kArikAyAM chando'nurodhAduktam, na punastAvadevaM kramaH, kramAkramayorakiJcitkaratvAt / atha tarhi rAjapuruSaH' ityudAharaNatrayaM kathamucyate - "arthavadadhAturapratyayaH prAtipadikam" (a0 1/2/45) iti parasUtram / tatra sUtre ca pratyayavarjanAt kRttaddhitAnAM liGgasaMjJAyAmaprAptAyAM "kRta-taddhita-samAsAzca" (a01/2/46) ityaparasUtraM kRtam / samAsasyApi apratyayAntatvena pUrveNaiva sidhyatIti yat samAsagrahaNaM tanniyamArtham |tthaahi vizeSya-vizeSaNabhAvApannAnAmarthavatsamudAyAnAM madhye samAsasyaiva bhavati, nAnyasya / etena vAkyaM vyAvaya'te / evaM sarvamekenaiva sUtreNAsmAbhiH sAdhitamiti parodAharaNatrayeNa paramataM kaTAkSitamiti sNkssepH| dhAtuvibhaktivarjamiti kimiti vRttiH ? samAsaniviSTatvAdekadA pratyAkhyAyate vyAvRttiH, pratyudAharaNaM tu krameNa boddhavyam / nanu dhAtuvarjanaM kimartham 'ahan' ityatra vibhaktyantatvena liGgasaMjJAbhAvAnnalopo na bhaviSyati ? naivam / "na saMbuddhau" (2/3/57) iti vacanAlluptavibhaktikAnAM liGgasaMjJAM prati vibhaktyantatA nAstIti jJApitatvAt / tathAhi 'he rAjan!' ityatrApi vibhaktyantatvena liGgasaMjJAyA abhAvAnnalopo na bhaviSyati kiM "na saMbuddhau"
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam (2/3/57) iti vacanena / tasmAt tad bodhayati - sAkSAd vibhaktikAnAmeva vibhaktyantatA (liGgGgatvAbhAvaH) na luptavibhaktikAnAmiti / na ca 'han' iti dhAtusvarUpaM pratyudAharaNamucitamiti vAcyam, liGgasaMjJAyAM satyAmapi dhAtusaMjJAyAH paratvena tyAdibhirAghrAtatvAt / tasmAlluptatvAdeva varjanamiti / tarhi vibhaktivarjanaM kimartham ? 'vRkSAn' ityatra nalopaH syAditi cet, naivam / nakArakaraNavaiyarthyaM syAt / atha nakArasyaitadeva phalaM yad visargAbhAva iti / naivam, yadA visargAbhAva eva phalaM tadA "zasi sasya ca naH" (2/1/16) ityatra nakAragrahaNamapanIya 'sasya ca lopa:' iti kuryAt, 'zas aH iti vA / tasmAnnakArakaraNAdeva nalopo na bhaviSyati, kiM vibhaktivarjanena ? naivam | "liGgAntanakArasya " (2/3/56) ityasya mahAvirAma eva viSayaH, "vA virAme (2| 3 |62 ) ityasya virAmagrahaNAditi vakSyati / ato vRkSAnAnayetyAdau mahAvirAmAbhAvena nakArakaraNasya caritArthatvamasti / vRkSAnityatra mahAvirAme lopaH syAdeveti kulacandrAzayaH / , 12 "1 tdst| yathA 'rAjA gacchati' ityAdau padavirAme'pi " liGgAntanakArasya " (2/3/56) iti lopo bhaviSyati / tathA 'vRkSAnAnaya' ityatrApi lopaprAptiriti / hemakarastu 'kuNDe, vane' iti pratyudAhRtavAn / ayamAzayaH 'kuNDe' ityAdau vibhaktigrahaNAbhAve "svaro hasbo napuMsake" (2/4/52) iti hrasve 'kuNDi, vani' ityaniSTaM syAt / na cAtra ekArasya lAkSaNikatvAditi vAcyam, varNagrahaNe tanyAyasyAnityatvAt / yathA 'vRkSAMzcarati' ityAdau lAkSaNikanakArasyApyanusvArapUrNaH zakAraH iti / tathAhi "hazaSachAntejAdInAM u: " ( 2 / 3 / 46 ) ityatra TIkAyAM vakSyati - 'zakAragrahaNaM jJApayati lAkSaNikaparibhASeyamanityA prAyeNa varNavidhAviti' / nanu kathamevamucyate, yAvatA vibhaktyantabhAgasya napuMsakavRttitvaM nAstIti kathaM hrasvaprasaGgaH / yathA "napuMsakAt syamorlopaH " (2/2/6) ityatra li sya napuMsakatvaM na tu vibhaktyantasya ? satyam, prathamA vibhaktirliGgArtha eva kriyate, ataH prathamAntasyApi klIbatvamastyeva | gopInAthastu-abhUvannityatra vibhaktivarjanAbhAve nalopaH syAt / na ca nakArakaraNasAmathryadiva nalopo na bhaviSyatIti vAcyam, " ana us sijabhyasta0" (3/4/31) ityatra vizeSaNArthatvena nakArasya sArthakyAt, anyathA 'a us' iti kRte 'papAca' ityatrApi usAdezaH syAditi / vRkSAniti yadudAhRtam, tat prathamakakSAyAmityuktavAn /
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye prathamo dhAtupAdaH tadasat, 'a us-- iti kRte'pi sicaH sAhacaryAd adyatanyA akAra eva jJAtavyaH, kutaH parokSAyA akArasya prasaGgaH ? na ca us-vidhau aditi kRte nakArakaraNaM vyarthamiti vAcyam, tasyAnubandhatve pramANAbhAvAt / tasmAd vRkSAnitivadabhUvannityatrApi nakArakaraNAllopo na bhaviSyati, kiM vibhaktivarjanena ? 13 kecittu 'azvayujamAcaSTe' iti ini kRte vibhaktyantabhAgasya liGgatve paratvAd vibhaktilopaM bAdhitvA "ini liGgasya" (3/2/12) ityAdinA'ntyasvarAdilopo bhavan amo lopaH syAt / tatazca kvipi kRte 'azvay' iti sAdhitavye 'azvayug' iti prayoga: : syAt, tannirAsArthameva vibhaktivarjanaM kAryamityAhuH / tadasat, yAvatA "yAvatsambhavastAvadvidhiH" (kAta0pa057) iti nyAyAdatraivAmo lope'pi punarujbhAgalopasya nivAraNAzakyatvAt / etad dUSaNam asaGgatameva, yato'nenaiva nyAyena punarapyazvayzabdasyAyubhAgalopaprasaGgAt / na ceyamanavastheti vAcyam, yAvadanekasvaratvaM tAvadeva lopaprasaGgAt / ato'mo lope 'asiddhaM bahiraGgam' (kAlA0 pa0 42 ) iti nyAyAt punarujbhAgasya lopo na bhavatItyayamapi siddhaantH| anye tu vibhaktyantasya liGgasaMjJAyAM satyAm ' upakumbham' ityatra saMkhyAkarmAdivizeSAbhivyaktaye punarvibhaktyutpattiH syAdityAhuH / vastutastu vRkSAneva pratyudAharaNaM yuktam, au- jasornakArakaraNe sArthakatvam / arthavaditi kimiti, nanu vRkSazabdasyAvayavatvena nirarthakatvAt / yathA 'va R-ka-SAH' varNAH pratyudAhatAH, tathA akArI'pi pratyudAhartuM yujyate tat kathaM nodAhRtaH ? satyam, v-R- kSAm ityupalakSaNamakAro'pi boddhavya iti kecinmUrkhAH / anye tu akAro'pi pratyudAhata eva, tarhi va R-kaSANAmiti vaktuM yujyate, naivam | 'AgamazAsanamanityam' (kAlA0pa021) iti na nvAgama ityAhuH / tanna | akAre'pi pratyudAhate 'avayavasiddheH samudAyasiddhirbalIyasI' ( vyA0 pari0 108) iti nyAyAt samudAyasamma be'vayavAnAM liGgasaMjJAyAH prAptireva nAstIti kutaH pratyudAharaNasaGgatiH / vastutastu akArasya liGgGgasaMjJA syAdeva, rvapUrvavarNasmRtisahakAreNAntyavarNasyArthapratipAdakatvenAkArasya nirarthakatvAbhAvAnnodAno'kAra iti / yad vA 'v-R - kSAm' ityatrAkAradvayam / eka uccAraNArthaH, anyazcAkArapradarzanArthaH / tazca samAnadIrghatve paralope ca v-R-k-SAm iti dik /
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantraSyAkaraNam ekaikaza iti / nanu "saMkhyaikArthAbhyAM vIpsAyAm' (2|6|40-9)iti zaspratyayasya vidhAnAd uktArthatayA dvirvacanasya vyarthatvena katham ekaikaza iti / tathA ca tatra vRttau 'dvau dvau dehi dvizo dehi' ityudAhRtam, satyam / tatra "vIpsAyAm" iti saptamI dvidhA bhiyate - viSayatayA abhidheyatayA ca / tato viSayapakSe zabdapratipAdyavIpsAyAmeva zaso vidhAnAnnAstyarthateti / yad vA ekA liGgasaMjJA ekazaH kramazo mA bhUt / yad vA 'ekaikazaH' iti prakRtyantaram / tathA ca bhArate- "svayamekaikazaH putrAH patanti yuddhadurmadAH" iti / yad vA ekasya ekazaH 'ekaikazaH' ityekasya v-kra-k-SAderekazaH kramazo liGgasaMjJA mA bhUt / nanu 'avayavasiddheH' (vyA0pa0 108) iti nyAyAt samudAyasyaiva liGgasaMjJA bhaviSyati, natu avayavasyaivetyAha - rAjan ityAdi, unmattavacanAnukaraNasyetyarthaH / ayamAzayaH - rAjeti vaktavye unmatto mattatayA rAjan ityAha, tatsamIpavartI kimayamAha ? ityapareNa pRSTaH san anukaroti rAjan iti; tadidaM pratyudAharaNam anukaraNamantareNApadasyAsAdhutvAt / asAdhuzabdasyAnukaraNasyApi sAdhutvamiSyate / tattu "tatra caturdazA0" (1/1/2) ityAdau pratipAditam / nanu kathaM tasyAnukaraNasyAnarthakatvam, anukAryapratipAdakatvAdevArthavattvAt, naivam / yanmate zabdo nityastanmate unmattavacanAnukAryeNa sahAnukaraNasyAbhedena nirarthakatvaM siddhimiti / ata eva anukaraNe'pi unmattavacanasya cetyuktaM vRttikRtaa| tarhi zabdasvarUpo'rthaH kena nivAryatAm ? naivam / arthazabdenAtra vRttyupasthApyArthAbhidhAnAt, nahi rAjan iti zabdasvarUpe rAjanzabdasya vRttirasti / nanu 'vRttirhi dvidhA shktilkssnnaanytrruupaa'| tatra zaktirmA bhUt, lakSaNA kena nivAryate / nahi lakSaNAmantareNa zabdasvarUpArthapratipAdane kimapi sAmarthyamastIti ? naivam, zAstreNa manasA vA zabdasvarUpopasthitau satyAM punaH svarUpopasthityarthaM vRttikalpane pramANAbhAvAt, gauravAcca / nahi DhakkAdInAM zabdA api zaktyA lakSaNayA vA gRhyante (vRttyartho) vRttyA svarUpopasthApane'pi prathamaM tu tadvarNAtmakazabdajJAnasyAvazyakatvAt, na hyanupasthitaH zabdaH zaktyA lakSaNayA vA kaJcidarthamupasthApayatIti prbhaakraaH| ____ kathaM tarhi "na sakhiSTAdAvagniH" (2/2/1) ityatra zabdAnukaraNAd vibhaktiriti ceducyate, yatra pratyakSeNa svarUpopasthitAvapi tajjAtIyazabdAntarasvarUpo'rtho'bhimataH, tatrAvazyaM vRttirapi kalpanIyA / nahi zabdAntaraM zAstreNa manasA vA pratyakSeNopasthitaM
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye prathamo dhAtupAdaH saMbhavati / naiyAyikAnAM mate yadyapi vRttyA padajanyapadArthopasthitiM vinA nAnvayabodha iti niyamAd bhedavivakSAM vinApi zabdAnukaraNasvarUpasyetarapadArthena sahAnvayArthamavazyaM lakSaNayA padasya svarUpopasthApakatvaM vAcyam, tathApi yatretizabdaprayogastatra tenaivetizabdena svazaktyA prathamopasthitazabdasvarUpopasthApane kRte sati tasya punaritarapadArthena sahAnvayaH, prathamopacAritAnukaraNazabdasya svarUpopasthApanArthaM vRttikalpane mAnAbhAvAd gauravAcca / na ca itizabdasthitau anukaraNasya vaiphalyamiti vAcyam, itizabdasya prakrAntavAcitvena tadvinA vizeSabodhakatvAbhAvAt / ata itizabdasahitaM rAja.n iti pratyudAhRtam, ato nirarthakatvamanukaraNasya siddhameva / vRttikAro'pi unmattavacanAnukaraNasya ityanuktvA anukAryAnukaraNayorabhedapratipAdanAyonmattavacanasyetyuktavAn / trilocano'pi bhedasyAvivakSAyAmityuktavAn / abhedastu sAhajika, bhedaH punarvivakSAvazAd bhavati, so'tra na vivakSitaH, asata eva vivakSA saMbhavatIti / etena rAjan-zazaviSANayostu mahAn bhedaH siddhaH / zazaviSANasya vRttyupasthApyArthenArthavattvAd 'rAjan' ityatra vRttireva nAstIti sNkssepH| hemakarastvAha - rAjetyunmattavacanaM tasyAnukaraNaM rAjan iti kathaM bhavati / yato yathoktavarNasamudAyapratipAdanArthamanukaraNaM saMdhIyate / na tu rAjan' iti rAjeti varNasamUha pratipAdayati ? satyam / arthAnukaraNamidam 'rAjan' ityunmattavacanasyAnarthakatvaM jJApayati, tadasat / yadarthAnusaMdhAnena prayoktrA prayogaH kriyate, tadarthAnusandhAnenAnukriyamANasyaivArthAnukaraNatvAt / nahi unmattenAhaM rAjA na bhavAmIti pratipadyate, tatazca 'prakRtivadanukaraNasya' (vyA0pari0 86) iti nyAyena liGgasaMjJAkAryasyAnivAryataiva / nanu 'arthavadgrahaNe nAnarthakasya' (kAta0pa04) iti nyAyAdarthavatAM dhAtuvibhaktInAM varjanena 'yAdRgujAtIyasya' (kAta0 pa090) iti nyAyAd vArthavatAmeva liGgasaMjJA bhaviSyati kimarthavadgrahaNena ? satyam, arthavadgrahaNaM viziSTArthapratipAdanArtham |ten vRttyupasthApyArthapratipAdakatAbhivyAptimattvamarthavattvamiti vyAkhyAnasya zakyatvamiti / nanvarthavadgrahaNe nAnarthakasyetyatrApi evaM vyAkhyA kriyate cet, sukhaarthmrthvdgrhnnmiti| ___ hemakarastvAha-nanvarthavatAM varjanAdarthavatAmeva liGgasaMjJA bhaviSyati kudezyametat, yato v-R-k-SAM varNAnAmapyarthavattvamanivAryamiti, tanna / nahi vRkSasaMbandhinAM v-Rk-SAmekaikasya ko'pyartho'stIti / athAstIti cet tadA ekavarNoccAraNenaivArthapratItau
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 kAtantravyAkaraNam itaravarNoccAraNasya vaiyarthyaM syAt / nanvarthasya kiyAnavayavenocyate iti cet, na / nahi vakAroccAraNena vRkSasambandhi patraM zAkhA vA pratIyate iti / / idAnIM patrikA vyAkhyAyate- abhidheyetyAdi / nanu dharmiNAM bhede hi dvandvaH kriyate | atra tu sarvasyaivAbhidheyasvarUpatvAdabhinnArthatvena sa kathaM ghaTate, na hi bhavati ghaTakalazAviti ? satyam / dharmiNo'bhinnatve'pi abhidheyatva- dhanatvadharmayorbhedamAdAya dvandva iti / yathA "'pramANa-prameya-saMzaya0" (nyA0 sU0 1/1/1) ityAdinyAyasUtre dvandva iti / nanu bahuSviti kimuktam, dhaneSvityukte bahuvacanasAmathyadiva bahulArtho labhyata iti ? satyam, prayogAvirbhAvAyeti hemkrH| vastutastu bahuzabdaH kAraNAdyarthaparigrahaH / tathA ca kozaH artho'bhidheye zabdAnAM dhn-kaarnn-vstussu| prayojane nivRttau ca viSaye ca pravartate / / __ (dra0, a0 ko0 3 / 3 / 86; medinI0 72 / 2) iti / yattu patrikAyAM sAkSAccaturNAmevopAdAnaM kRtam, tattu prasiddhamAdAyaiveti na doSaH / asmin vyAkhyAne'bhidheyasya parasparasaMsparzAt tadbhinnA ye nivRttyAdayo'rthAH parasparAsaMsparzinasteSAmanyatamasya grahaNe dvayorevAvasthitatvAt kathamanyeSAmiti bahuvacanaM saMgacchata iti dezyamapAstam / tadavasthamiti / saivAnavasthevAvasthA yasyAnavasthAdezyasyeti vigrahaH / anavasthAmeva vivRNoti yAvadayamartha ityAdi / mazakArtho'yaM dhUma iti / nanu yadi arthazabdo nivRttivacanastadatra kaH samAsaH syAt ? na tAvat SaSThItatpuruSaH, nivRttedhUmapadena sAmAnAdhikaraNyAbhAvAt / nApi mazakasya nivRttiryasmAd dhUmAditi vyadhikaraNabahuvrIhiH, tasya prayogadRSTyaiva klRptatvAt / vyadhikaraNabahuvrIhirevAtra iSyate iti cet tadA mazakasya nivRttirbhavatItyarthe mazakArtho bhavatItyapaprayogaH syAt / na cedRzaH prayogaH kvApi dRzyata iti ? satyam / arthazabdena nivRttiH sAkSAnnocyate, kintu tAtparyavRttyaiva / tathAhi arthazabdena prayojanamevocyate,tacca dvividham- pravartanIyatvena nivartanIyatvena ca / yathA puNyArthaM tapaH puNyapravartanArthaM tapaH / pApArthaM gaGgAsnAnam= pApanivRttaye gaGgAsnAnam / etena prakRte'pi mazako nivartanIyatvena prayojanaM yasya 1. pramANaprameyasaMzayaprayojanadRSTAntasiddhAntAvayavatarkanirNayavAdajalpavitaNDAhetvAbhAsacchalajAti nigrahasthAnAnAM tattvajJAnAnniHzreyasAdhigamaH (gau0 nyA0 sU0 1 / 1 / 1) /
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye prapamo pAtupAdaH dhUmasyeti samAnAdhikaraNabahuvrIhireva saGgacchate / ata eva kena prayojanenetyAdau sarvatretizabdaM prayuJjAnena patrikAkRtA mazakanivRttirabhidhIyate ityatra svarUpArthapratipAdaka itizabdo na prayujyata iti / yad vA mazakAya ayamiti caturthItatpuruSaH, tarhi kathamabhidhAnakANDe nivRtteH pRthak kRtvA prayojanaM paThitamiti ? satyam / nivartanIyatvena yat prayojanaM tadeva nivRttirityabhedabuddhyA nivRttAvapi paThitam ityumApatiH, tanna / mazakasya nivRttiryasmAd dhUmAditi vyadhikaraNabahuvrIhireva zreyAn / tarhi mazakasya nivRttirbhavatItyarthe mazakArtho bhavatItyapaprayogaH syAt ? ced bhavati, evaM vivakSite arthazabdasya nivRttyarthadarzanAt / tathAhi "baserazyarthasya" iti vAmanasUtre azerbhojanasyArthI nivRttirvAcyatvena yasyeti vigrahe bhojananivRttivacanasyeti pratIyate / yattu umApatinA 'na cedRzaH prayogaH kyApi dRzyate' ityuktaM tat kimasmAkamaparAdhaH, 'na garuNakiraNAvalInAmaparAdho yajIvalokamulUko nAvekSate' iti / abhidheyArthagrahaNe sati doSamAzaGkate yadyevamityAdi / zazaviSANamityAdi / tathA ca zlokaH eSa bandhyAsuto yAti khpusspkRtshekhrH| mRgatRSNAmbhasi snAtvA shshshRgdhnurdhrH|| iti || abhidheyasattAsamAviSTetyAdi / abhidheyazabdenAtra pratIyamAnetyucyate / abhidheyA cAsau sattA ceti, tayA samAviSTaM saMyuktamabhidheyaM pratipAdyaM yasya zabdasyAstItyarthaH / nanu vastusattAsamAviSTamabhidheyaM vihAya kathamabhidheyasattAsamAviSTamabhidheyaM gRhyate iti ced vyAptinyAyAt / vyAptimeva darzayati-IdRzamityAdi / abhidheyaM prtipaaymityrthH| sarveSAmiti zazaviSANAdInAmityarthaH / yata ityAdi / bhUtaM hi atItatvena pratIyamAnam / yathA 'rAmo vanam agacchat' / evaM bhaviSyadatyantAsacca bodhyam / yathA - balirindro bhaviSyati, zazaviSANamiti / nanu "arthavadadhAturapratyayaH pratipadikam" (a0 1/2/45) iti pANininA nadvayavidhAnaM tatpuruSazaGkAnirAsArthaM kriyate tadabhAvAdasmanmate kaH samAsaH syAdityAha-atha kathamityAdi / kimprakAraH samAsa ityarthaH / tyAdivarjamiti kuryAditi / nanu tyAdivarjamiti kRte AkhyAtikavibhaktInAmeva varjanaM syAt / dhAtuvibhaktivarjamiti gurunirdezaH punargauNasyApi kRdantasya varjanArthaM kathanna syAt ? evaM tarhi vyAptinyAyenaiva dvandvo mantavyaH / prakhyAtatve vipratipannaM pratyAha - yadi cetyAdi / taddhi ityAdi / nanu
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantrapyAkaraNam kathamidamucyate paratra sya-sAhityazaGkAnirAkaraNenaiva parigaNanasya sAphalyAt ? satyam / 'vibhaktisaMjJA vijJeyA vakSyante' (2 / 6 / 24) iti jJApakAt paratra syasAhityazaGkA na bhaviSyati, na cAniyamasya sAhityazabdasyobhayatra nipAtitatvAt 'vakSyante' iti jJApakameva na bhaviSyatIti vAcyam, 'vakSyante' ityatra syazabdasya pUrvasmin dRSTatvAd dRSTaparikalpanAM vihAya adRSTaparikalpane pramANAbhAvAt / 'syaparANi' ityakaraNAditi kecit / tanna, syaparANIti tatpuruSasyApi zakyatvAt / prApye "karmaNyaNa" (4/3/1) iti / yadyapi prApye karmaNyavidhAnAdaz nAstIti / yathA 'AdityaM pazyati, himavantaM zRNoti' iti, tathApyabhidhAnAt kvacid bhavatyapIti / sAmAnyarUpatvAditi / rUpyate viziSyate'neneti rUpaM vizeSaNam / adhyAhAryasAmAnyazabdasya vizeSaNatvAdityarthaH / etena yad yadarthavat sAmAnyaM tattadeva liGgamiti / etena 'ca: samuccayaM vakti' ityAdAvanukaraNe'pi liGgasaMjJeti / yad vA yathA ektvAdInAmanizcitatve'pi utsargasiddhamekavacanaM pravartate, tathA napuMsakasyApi utsargasvIkAreNa na doSaH / gorapradhAnasyetyAdi / nanu kathamidamucyate "svaro hasvo napuMsake " (2/4/52) ityasya viSayatvAditi cet, na / akiJcitkaro'yaM pUrvapakSaH / vaktavyasyApi sUtrAGgatvAd nAsti vizeSaH / yad vA 'apavAdaviSaye svacidutsargasyApi samAvezaH' (kAta0 pa0 37) iti na doSaH / nanu pareNa "kRttaddhitasamAsAzca" (a01/2/46) iti vAkyavyAvartanArthaM samAsagrahaNaM kriyate / tadabhAvAdasmanmate vAkyasyApi liGgasaMjJA syAdityAha-anvarthateti / ligiriha ekadezajJAne vartate, karaNe'l / nanu vAkyaM hi trividham - syAdyantacayaM tyAdyantacayamubhayaM ca / Adyam-vaTurayam, bhikSurayam, gaurayam / dvitIyaM yathA-pacati, paThati, gacchati / tRtIyaM yathA-kASThaiH sthAlyAmodanaM pacatIti / tatrobhayacayasya sampUrNaspaSTArthatvAnnAsti liGgasaMjJeti, itarayostu avispaSTArthatvAt kathaM liGgasaMjJA na syAt, satyam / na hi niSkriyaM niSkArakaM vAkyamasti / yatra ca nAmapadaM na zrUyate, tatra kriyApadAkSiptaM nAmapadamanusandheyam / yatra ca kriyApadaM nAsti tatrAsti-bhavati iti padaM prayujyate / atastayorapi vispaSTArthatvAnna liGgasaMjJeti / nanu yathA ekadezasyAvispaSTArthahetutvAlliGgasaMjJA syAt, tathA kASThaiH sthAlyAmodanaM pacatItyAdivAkyAvayavasyAvispaSTArthatvAt kathaM liGgasaMjJA na syAt ? naivam,
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye prathamo dhAtupAdaH vAkyagatavizeSaNAnAM kriyApadAnvitAnAM parasparAsambandhitvena viziSTArthatvAbhAvAt / saMjJA hi viziSTArthenArthavata eva vidhIyate iti kecit / anye tu dhAtuvibhaktivajIrthavadityakRtvA yadasamastaM nirdizati, tad bodhayati ekArthenArthavataH saMjJA bhavatItyAhuH - atha tarhi kaSTaM zritAdiSu nirvibhaktyantasya padApadasamudAyasyAvispaSTArthasya liGgasaMjJA syAt ? atha saMjJAyAmapi kiM dUSaNamiti cet, satyam / kaSTaM zritasyApatyaM kASTaMzritirityapaprayogaH syAt / atrocyate dhAtuvibhaktyoH padApadasamudAyabhinnayorvarjanAdanyasyApi padApadasamudAyabhinnasyaiva saMjJA bhavati, na tu padApadasamudAyasyeti sNkssepH| 19 nanu vAkyasyApi vibhaktyantatvAd varjanaM bhaviSyati kiM gurusaMjJAkaraNena ? naivaM padasyaiva vibhaktyantatvaM na tu vAkyasya padabhinnatvAt / tathAhi - atha kiM padAnyeva vAkyaM tebhyo'nyad vA ? atha padAnyeva tarhi samuditAni pratyekaM vA / tatrAdye uttarapadoccAraNakAle pUrvapadapradhvaMsAnnAsti vAkyavyaktiH / dvitIye prathamapadAd vAkyArthavyaktau dvitIyapadasya vaiyarthyam / atastebhyo'nyaditi ced asmAkamayaM pakSaH, yato vibhaktyantebhyaH padebhyo'nyatvAd vAkyasya saMjJA prAptA'nvarthasaMjJayA niSidhyate / nanu yadi padebhyo'nyad vAkyaM tadA padAni vAkyasya kiM kurvate ? na tAvadArabhante AzuvinAzitvAt / nahi vinaSTeSvavayaveSu vyakteH sthitiH / atha vyaJjayanti tarhi ekaikazaH samuditAni vA ? Adye dvitIyapadavaiyarthyam / atha samuditAni tarhi kramazo yugapad vA ? na tAvat kramazaH, dvitIyapadoccAraNakAle prathamapadadhvaMsAt / nApi yugapat, ekadA sakalapadoccAraNAsaMbhavAt / ato nAsti vAkyavyaktiH kasmAdarthapratItirbhaviSyati yenArthenArthavataH saMjJA vidhAtavyeti / ucyate-pUrvapadAnubhavajanitAnubhavo'ntyapadena saha saMgacchate / tatsahitenAntyapadenArthaH pratipadyate iti / evaM tarhi antyapadasya vibhaktyantatvAt liGgGgasaMjJA na bhaviSyati kimanvarthasaMjJayeti ? satyam | pUrvAcAryaprasiddhA saMjJA anvAkhyAyate / atha te'pi vaiyAkaraNAH kathamevaM kurvanti sma iti cet, sukhArthamiti na doSaH / avayava ityAdi / nanu vRkSazabdoccAraNe va R - ka SAH santi / naiteSAM pRthag yogaH, yena virAmakAryaM syAdityAha - kiJceti hemakaraH, tanna / saMhitAyogye kAle varNAntarAbhAvo hi viraamH| tatazca 'padayoH sandhirvivakSito na samAsAntaraGgayoH' (kAta0 pa0 62 ) iti nyAyAd vikalpapakSe'pi saMhitAbhAvarUpaviratirastyeva kuto "bA birAme" (2/3/ 62) ityAdInAM na viSaya iti / tasmAd 'avayavasiddheH samudAyasiddhirbalIyasI'
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam (vyA0 pari0 108) iti nyAyAt samudAyasyaiva bhaviSyati na tvavayavAnAmityAha- kiJca iti / arthAdanAgate iti parasUtram / asyAH - arthazabdAdanAgate bhaviSyadarthe in vidhIyate, artho dhanamasya bhaviSyatIti / asmanmate zabdazaktisvabhAvAdeva vAcake pratItiriti ghoSayantIti anena paramataM kaTAkSitamiti / / 80 / [samIkSA] (1) pANini ne dhAtu-pratyayavarjita arthavAn jina zabdoM kI do sUtroM dvArA 'prAtipadika' saMjJA kI hai - "arthavadadhAturapratyayaH prAtipadikam, kRttaddhitasamAsAzca" (a01/2/45-46), zarvavarmA ne unake lie 'liGga' isa saJjJAzabda kA vyavahAra kiyA hai / ina donoM meM yadyapi prAtipadika saMjJA adhika prasiddha hai, tathApi liGgasaMjJA bhI pUrvAcAryoM- dvArA prayukta huI hai| isa prakAra donoM meM se kisI kA bhI gaurava yA lAghava yadyapi siddha nahIM kiyA jA sakatA, tathApi AkAra kI dRSTi se liGgasaMjJA avazya hI laghu hai, jaba ki 'prAtipadika 'eka mahatI saMjJA hai| kaiyaTa Adi vyAkhyAkAroM ke matAnusAra eka yA do akSaroM vAlI hI saMjJA kI jAnI cAhie, kyoMki lokavyavahArasampAdana kA laghu upAya eka mAtra zabdavyavahAra hI hai, usameM bhI saMjJA-vyavahAra to aura bhI adhika lAghavAdhAyaka hotA hai / ataH saMjJA ko atyanta laghu (eka yA do akSaroM vAlI) hI honA caahie| (2) vyAkhyAkAroM ne mahatI saMjJA kA eka prayojana mAnA hai - usakA anvartha honA / anvartha saMjJA vaha hotI hai, jisakA koI lokapracalita yaugika artha bhI hotA ho, parantu zAstra meM usakA arthavizeSa meM niyamana kiyA gayA ho - "sarvArthAbhidhAnayogyazabdasya zaktiniyamanamAtraM sjhaakrnnm| sarvArthAbhidhAnazaktiyuktaH zabdo yadA viziSTArthe saMvyavahArAya niyamyate tadA tatraiva pratItiM janayati" (ma0 bhA0 pra0 1/1/27, 20) / isa dRSTi se 'padaM padaM prati pratipadam, tatra bhavam' isa artha ke abhipreta hone se yadi 'prAtipadika' saMjJA ko anvartha mAnA jAtA hai, to 'liGgyate citryate'nenaika dezenAryo gamyate' isa artha kI saGgati se 'liGga' saMjJA ko bhI anvartha siddha kiyA jA sakatA hai| (3) zabdazaktiprakAzikAkAra ke anusAra nAma aura prAtipadika meM koI bheda nahIM kiyA jA sakatA - "yat prAtipadikaM proktaM tannAmno nAtiricyate"
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayApyAye prathamo dhAtupAdaH 21 (kArikA14), tathApi pUrvAcAryoM ne 'nAma' saMjJA kA adhikAMza vyavahAra subanta pada ke lie kiyA hai / jaise __kAzakRtsnadhAtuvyAkhyAna - "liGge kimi citi vibhaktAvetannAma" (suu02)| liGgam prAtipadikam, kim-strItvAdikam, cit saMkhyA, vibhaktiH karmAdikArakam, eSvartheSu yacchabdarUpaM vartate tannAma ityucyate (vyaakhyaa)| isa vyAkhyA se spaSTa hai ki pUrvAcArya prAtipadika ke artha meM liGgasaMjJA kA bhI vyavahAra karate the| gopathabrAhmaNa- kiM nAmAkhyAtam (1 / 1 / 24) / bRhadevatA- aSTau yatra prayujyante nAnArtheSu vibhaktayaH / tannAma kavayaH prAhu de vacanaliGgayoH / / (12 / 18) / vAjasaneyiprAtizAkhya- nAma vAyavyamiSyate (8/52) / atharvavedaprAtizAkhya- AkhyAtAni nAmasadRzAni (1/3/3) / nATyazAstra - nAmAkhyAtanipAtairupasargasamAsataddhitairyuktaH / sandhivibhaktiSu yukto vijJeyo vAcakAbhinayaH / / (14/4) / arvAcIna AcAryoM ne 'liGga' saMjJA ke artha meM 'prAtipadika -nAma-mRt-li' zabdoM kA prayoga kiyA hai agnipurANa- dhAtupratyayahInaM yat syAt prAtipadikaM tu tat (350/23) / nAradapurANa- arthavat prAtipadikaM dhAtupratyayavarjitam (52/3) / jainendravyAkaraNa- adhu mRt (1/1/5) / haimazabdAnuzAsana - adhAtuvibhaktivAkyamarthavannAma (1/1/27) / mugdhabodhavyAkaraNa - ktyantAnyau dalI (sU0 14) / (4) liGgasaMjJA meM dhAtuoM kA varjana yadi na kiyA jAtA to 'ahan' ityAdi meM dhAtuoM kI bhI liGgasaMjJA ho jAne se nalopa Adi kArya pravRtta ho jAte - "liGgAntanakArasya" (2/3/56) / vibhakti kA parityAga kie jAne se 'vRkSAn' kI bhI liGgasaMjJA aura usake phalasvarUpa nalopa nahIM hotA hai|
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam 'arthavat ' kA pATha hone se vRkSazabdagata 'v-R - k S' meM se kisI bhI varNa kI svatantrarUpa meM liGgasaMjJA pravRtta nahIM hotI hai / 22 'artha' zabda kI vyAkhyA karate hue vyAkhyAkAroM ne cAra artha batAe haiMabhidheya, nivRtti, prayojana tathA dhana / tathApi yahA~ abhidheyaparaka hI artha zabda kA pATha kiyA gayA hai, kyoMki abhidheya meM nivRtti Adi arthoM kA bhI antarbhAva ho jAtA hai / artha ke sAtha zabda kA autpattika saMbandha hai / zabda ko 'jAti - dravya guNa-kriyA' ke bheda se cAra prakAra kA svIkAra kiyA gayA hai vyAkhyAkAroM ne 'jAtireva zabdArthaH, dravyameva zabdArthaH, ubhayameva zabdArthaH ' ina tIna pakSoM kI vistRta vyAkhyA prastuta kI hai / varNoM kI arthavattA Adi para bhI vicAra kiyA gayA hai TIkAkAra durgasiMha ne zabda ke cAra bhedoM ko 'jAti - dravya-guNa-kriyA' ke krama se prastuta kiyA hai, parantu udAharaNa 'jAti -kriyA-guNa-dravya' ke krama se die haiN| isa vyatikrama kA samAdhAna karate hue kalApacandrakAra suSeNa vidyAbhUSaNa ne kahA hai ki AcArya daNDI jAti-kriyA-guNa-dravya ke hI krama ko svAbhAvika mAnate haiM, unhIM ke anusAra durgasiMha ne bhI udAharaNoM kA krama rakhA hai - jAti-kriyA-guNa-dravyaiH svabhAvAkhyAnamIdRzam / daNDino matamAzritya durgeNApItyudAhRtam / / kalApacandrakAra ne prasaGgataH hemakara- gopInAtha Adi AcAryoM ke bhI matoM kA ullekha kiyA hai ||80| 81. tasmAt parA vibhaktayaH [ 2/1/2] [ sUtrArtha ] liGgasaMjJaka zabda se para meM 'si-au- jas' Adi vibhaktiyA~ hotI hai / / 81 / [du0 bR0 ] si, au, jas / am, au, zas / TA, bhyAm, bhis / Ge, bhyAm, bhyas / Gasi, bhyAm, bhyas / Gas, os, Am / Gi, os, sup / tasmAlliGgAt parAH syAdayo
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayApyAye prathamo dhAtupAdaH vibhaktayo bhavanti / dRSat dRSad, dRSadau, dRSadaH, dRSadam, dRSadau, dRSadaH, dRSadA, dRSadbhyAm, dRSadbhirityAdi / evaM kumArI,kumAryo,kumAryyaH |khttvaa,khttve, khaTvAH / arthasya vibhajanAd vibhaktaya iti / / 81 / [du0 TI0] tasmAt / vidhirayam / syAdayo'nena vidhIyante iti, tarhi tasmAdgrahaNaM paragrahaNaM ca kimartham ? "pratyayaH paraH" (3/2/1) iti vacanAd arthAyAtaM pUrvaM liGgaM tata eva bhavati yato dhAtorasattvArthatvAdekatvAdisambandhAbhAvAt tyAdibhizca bAdhitatvAt, tyAdyantAcca kriyAvat sAdhanaikatvAdiSu na bhavati tyAdibhirevaikatvAdyabhidhAnAt / tarhi bhinnavAkyatAyAmanarthakabhyo'pi syuH / ekatvAdiniyamastu pazcAd yathAsambhavamiti naivaM liGgamanantaraM tarhi sukhapratipattyartham adhikArArtha ca syAdyanabhisambandhe tenAbhiliGgatvAd acinavam, asunavam ityatrAgneramo'kAralopo na bhavati / nanu paratvAnnityatvAcca guNa eva, tarhi virAmavyaJjanAdau sAmAnye pratyayavidhAnAt 'sastam, dhvastam' iti datvaM syAt, naivam / liGgaprakaraNatvAt liGgameva niyamayati, tathA cAkhyAte "cavargasya kirasavarNe, hoTaH" (3/6/55,56) iti vacanam / tarhi itaraphalena phalavaditi paragrahaNaM ca liGgAt parato vibhaktInAmavazyambhAva iti pratipattyartham / anyathA nityatvAdaNAdayo liGgamAtrAdeva bhavitumarhanti vibhaktinirdezasyAsambhavAdapatyAdisaMbandhApekSayA bahiraGgatvaM punarubhayasthitameva / ko doSazcet, utpannAyAzca vibhaktelopena bhavitavyam / yatra lopo na dRzyate tadarthaM pUrvAhne prakarSaH pUrvAhnetarAm, pUrvAhnetamAm / pUrvAhne jAto bhavo vA pUrvAhnetanaH, aparAhnetanaH / apsu bhavam apsavyam, amuSyApatyam AmuSyAyaNaH iti striyAmAdAdayastu vacanasAmAnyAlliGgamAtrAd bhavanti / tataH svArthikapratyayAzca yAvakaH / evaM bahUni carmANi yasyAM sA bahucarmikA zAleti / arthasya vibhajanAditi / liGgArthakarmAdayo'rthA Abhirvibhajyante ityetAnyeva saptatrikANi sapta vibhaktayaH prathamAdizabdavAcyAH / yathA tyAdayo vibhaktaya iti yadAha vibhaktigrahaNaM tatsvarUpavizeSaNaM mandapiyAM sukhapratipattyarthaM na punaradhikArArthamavazyambhAvi syAdi-saMbandheneva 'bhAraH, hAraH' ityAdiSu dIrghAdiviSayo na bhaviSyatIti / serikAra uccAraNArtho na vizeSaNArthaH "IkArAntAt siH"(2/1/48) ityAdiSu arthavadgrahaNe nAnarthakasyeti supaH sakArasya grahaNaM na bhaviSyati / niranubandhagrahaNena
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 kAtantravyAkaraNam saanubndhksyetynye| jas-zasorjakArazakArau "jas-zasau napuMsake' (2/1/4) ityAdivizeSaNArthau / nanu zasAdInAM zakArAdayaH kartavyA eva "jas sarva i: " (2/1/30) iti pratipadoktasya grahaNaM bhaviSyati / sarvamasyatIti sarvAH, kvipi syAdInAM prakRtatvAcca tarhi asandigdhArtha eva / TA-vacanasya TakAro " na sakhiSTAdAvagniH" (2/2/1) iti vizeSaNArthaH / anyathA AkArAdAviti pratipadyeta / sakhInityatrAgnikAryaM na syAt | GavatAM GakAro Gavanti yai yAs yAs yAmiti vizeSaNArthaH / supaH pakAraH sAvityukte sandehe yadi sorgrahaNamabhipreyAt tadA supIti pradadhyAditi parihArArthaH / "goH kaTAbantI zaSasasupsu " (kA0pari0 saM054) iti prakAramantareNApi saptamIbahuvacana eva padAnte hi sakAre kaTau siddhau // / 81 / [vi0 pa0 ] 1 tasmAt0 / athAnantaratvAt liGgamanuvartate kiM tasmAdgrahaNena ? satyam, adhikArArthaH / anyathA acinavam asunavam ityAdau zvastanyamo'gneramo'kAra ityAdinA lopaH syAt / tadayuktam, paratvAnnityatvAccAtra guNena bhavitavyam / kiJca liGgaprakaraNatvAt syAdereva amo'kAralopo bhaviSyatIti, satyam / tasmAd-grahaNaM sukhArthameva / tarhi paragrahaNaM kimartham, pratyayatvAdeva syAdInAM pratyayaH para iti paratvaM siddham / satyam, liGgAt parasyAdInAmavazyambhAvapratipattyartham | anyathA tasyApatyam iti vibhaktinirdezasyAbhAvAd "bANapatye" (2/6/1) ityAdinA nityatvAlliGgamAtrAdevANAdayaH syuriti / utpannAyA ata eva vakSyati SaSThyantAnnAma iti, tathApyanarthakaM parA-grahaNam, hi vibhakterlopena bhavitavyamiti ced yatra lopo na dRzyate tadarthaM parA-grahaNam / yathA amuSyApatyam AmuSyAyaNa iti / nanu kathaM syAdayo vibhaktaya iti, na hyatra vibhaktisaMjJAM prati sUtramastItyAha- arthasya ityAdi / etenAnvarthabalAdeva vibhaktisaMjJA siddheti darzitam / tathAhi saMkhyAkarmAdayo'rthA Abhirvibhajyanta iti vibhaktaya ucyante // 81 // [ka0 ca0 ] tasmAt0 / parA iti puMsyapi "alpAdervA" (2/1/31) iti vikalpanAt pakSe "jas sarva i: " ( 2/1/30) iti in bhavati / kazcittu striyAmityAcaSTa, tanna /
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye prathamo mAtupAdaH , syAdInAM vizeSaNatvAt puMliGgameva yogyamiti / etattu kecid dUSayanti / tathAhi, parA iti strIliGga eva sannihitavibhaktizabdasya vizeSaNatvAt / syAdizabdasya vizeSaNatve'pi strIliGga eva syAdizabdasyApi strIliGgavAcitvAt / tathAhi sirevAdiryAsAM vibhaktInAmiti' / tanna, parazabdo vibhaktizabdazca dvayameva si-au- jasprabhRtInAM zabdAnukaraNAnAmeva vizeSaNam / zabdAnukaraNaM hi svabhAvAt puMliGgameva / yathA "niyo GirAm, na sakhiSTAdAvagniH " ( 2/1/77 2 / 1 ) ityAdi / na hi vizeSaNasya vibhaktizabdasya 'parA' - iti vizeSaNaM yuktam / yAvatA yatra vizeSyasya liGganizcayo nAsti, tatraiva vizeSaNena liGgamanumIyate iti / yathA "kutuH kRtteH snehapAtraM saivAlpA kutupaH pumAn" (a0 ko0 2/9/33) ityatra kutuzabdasya liGganizcayAbhAve saiveti vizeSaNabalAt strItvamavagamyate / atra tu zabdAnukaraNAnAM si-prabhRtInAM vidyamAnatvamiti / ata eva vararucinApi "paJcAdau ghuTU" (2 / 1 / 3) ityatra liGgAt pareSAM syAdInAmiti puMsA vivRtam / ata eva paJcazabdena syAdaya evocyante na vibhaktayastAsAM vizeSaNatvenApradhAnatvAditi paJcIkRtoktam / 'si -au- jas' ityAdau sUtratvAjjaso luk / 25 yadyapi tasmAd-grahaNena sarveSAmanuvRttatvAd dhAtuvibhaktiliGgAdikaM sarvameva smaryate, tathApi mukhyatayA liGgamevAnuvartate ityAha- tasmAlliGgAditi vRttiH / liGgasyArthavattayA vyabhicArAbhAvAdarthavata iti pATho vRttau nAstyeva / mahAntastu viziSTArthAbhidhAyakAdeva vibhaktiriti pratipAdanArthaM vRttAvarthavaditi vivRtam ityAhuH / pUrvasUtre svarAntasyodAhRtatvAdiha vyaJjanAntamudAharati - dRzadityAdi / tarhi kumArIkhaTvAdikaM kathaM pratyudAhRtam ? satyam, parapakSanyUnatApradarzanArtham / tathAhi apratyaya ityuktvA stryAkArAdervibhaktividhAnArthaM "DyApuprAtipadikAt " ( a0 4/1/1 ) ityaparasUtraM kriyate iti (AcAryasyaikena sUtreNa sarvatra liGgatvAditi paramataM kaTAkSitam ) / nanu paratvAnnityatvAcceti hetudvayaM kimartham ekenaiva siddhatvAt ? satyam / akAralope vyaktirAzrayaNIyA / tato 'vyaktiH sarvasya bAdhikA' iti nyAyAt paratvamapi bAdhitvA lopena bhavitavyamiti cellope kRte'pi guNo bhaviSyati / ato nityatvAd 9. ata evomApatiH - parA iti syAdivizeSaNatvAt puMsyAha kazcit sa na vetti kiJcit / vibhaktayo'tra prathamAdayo vA syuH syAdayo vApi yataH striyastAH / /
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam AvazyakatvAd vetyarthaH / nApi sakRd bAdhA, bhinnaviSayatvAt / acinavam ityAdi / atha vizeSavidhitvAdamo'kAralopa eva bhaviSyatItyAha-nityatvAditi / nanu "agneramo'kAraH"(2/1/50) ityatra vihitavizeSaNAd guNe kRte'pyamo'kAralopo bhaviSyatItyAha-kizca iti / sukhArthamiti / duHkhaM punaretat liGgamiti prathamAntasya paJcamyantatayA vipariNAma iti / yadi tu liGgAdhikAro na syAt tadA 'sastam, dhvastam' ityAdau "nasiyasozva" (2/3/45) iti sakArasya dakAraH syAd ityAha-kiJceti kazcit / tadetannirAsArthamavazyaM liGgaprakaraNamAzrayaNIyam, tato liGgaprakaraNatvAt syAderevAmo'kAralopaH syAditi pUrvaparihAro'pi na kRtaH syAdityAzayaH / [pakSAntaraM vA]- AmuSyAyaNa ityAdi / nanvamuSyazabdasya kuJAdipAThasAmadeiva bhaviSyatIti ced apsavyam iti bodhyam, idamapi digAdipAThasAmathyadiva bhaviSyatIti ced mRnmanyam iti boddhavyam / anyathA vibhaktiM bAdhitvA mayaTpratyaye sati mRt-zabdasya takArasya padAntatvAbhAvAt "pacame paJcamAn0" (1/4/2) iti na prApnoti / nanvatra vyavasthitavAdhikArAd bhaviSyati ced apadAntatvANNatvaM syAt / na hyatretyAdi / 'paro hi supo vibhaktayastizceti sUtraM brUte, tadiha nAstItyarthaH / saGkhyAkarmAdaya iti | atha vibhaktitvaM kimubhayapratipAdakatvam ? ekatarapratipAdakatvaM vA ? Adye prathamAyA vibhaktitvaM na syAt, karmAdyarthAbhAvAt / dvitIye tvekazabdasyApi vibhaktitvaprasaGgaH saMkhyApratipAdakatvAditi cet, pratyayatve satIti vizeSaNaM deyam, tathApi ktapratyayasyApi vibhaktiprasaGga iti cet, rUDhirAzrayaNIyA / vastutastu pratyayatve sati saMkhyApratipAdakatvamiti na doSaH / / 81 / / [samIkSA] vibhaktisaMjJA pUrvAcAryoM ne tathA pANini ne paribhA. 7 kI hai| pANini ke anusAra sup tathA tiG pratyayoM meM tIna-tIna pratyayoM ke samudAya kI vibhakti saMjJA hotI hai- "vibhaktizca, prAga dizo vibhaktiH" (pA0 1/4/104; 5/3/1) / 1. paraH= pANiniH |tingstriinni trINi prathamamadhyamottamAH, tAnyekavacanadvivacanabahuvacanAnyekazaH, supaH, vibhaktizca (a0 1 / 4 / 101-104) /
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye prathamo dhAtupAdaH nATyazAstra ke anusAra vibhakti use kahate haiM jo dhAtu, liGga tathA pada ke saMkhyAkarmAdi arthoM kA vibhAjana karatI hai - ekasya bahUnAM vA dhAtorliGgasya padAnAM vA / vibhajantyarthaM yasmAd vibhaktayastena tAH proktAH // ( nA0 zA0 14 / 30) | nahIM banAyA hai| kAtantrakAra ne anvartha mAnakara vibhaktisaMjJA ke lie sUtra prAcIna granthoM meM vibhaktisaMjJA kA prayoga - gopathabrAhmaNa - oGkAraM pRcchAmaH / ko dhAtuH, kiM prAtipadikam, kiM vacanam, kA vibhaktiH ? (1/1/24,26) / bRhaddevatA - saGkhyAvibhaktyavyayaliGgayuktaH (1/45; 2/94,101) / RkUtantra - vibhaktilopazca (3/1/6) / nirukta - vizayavatyo hi vRttayo bhavanti, yathArthaM vibhaktIH saMnamayet ( 2 / 1 ;7 / 1 ) / arvAcIna granthoM meM vibhakti kA prayoga - 27 jainendravyAkaraNa - vibhaktI, te vibhaktaya: ( 1 /2/157; 4/1/91) zAkaTAyanavyAkaraNa - trayI trayI vibhaktiH (1/3/181) / haimavyAkaraNa - styAdirvibhaktiH (1/1/19) / mugdhabodhavyAkaraNa - sityAdiH ktiH ( sU0 12) | : zabdazaktiprakAzikA - saGkhyAtvavyApyasAmAnyaiH zaktimAn pratyayastu yaH / sA vibhaktirdvidhA proktA sup - tiG ceti vibhedataH / / dhAtubhedAnupAdAya tadarthe karmatAdikAn / vibhaktayaH // bodhayantyo dvitIyAdyA nirvaktavyA ( kArikA 61, 66 ) | agnipurANa - dve vibhaktI supUtiGazca supaH sapta vibhaktayaH ( 350 / 1 ) / nAradapurANa - supAM sapta vibhaktayaH / vibhaktInAM viparyAso yathA dadhnA juhoti hi / / ( 52 /2; 53/7) /
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtanvavyAkaraNam kAtantrakAra ne 'vibhakti' zabda kI koI paribhASA to nahIM kI hai, parantu unake prayoga kI vyavasthA prakRta sUtra meM kI hai / taddhita prakaraNa meM tas Adi pratyayoM kI vibhaktisaMjJA prApta hotI hai (kAta0 2/6/24) / kAtantravyAkaraNa meM syAdi 21 pratyayoM ke lie tathA tyAdi 18 pratyayoM ke lie sUtra nahIM banAe gae haiM / ataH vRttikAra ne syAdi 21 pratyayoM ko yahA~ ginAyA hai aura unase siddha hone vAle zabdoM ke kucha udAharaNa bhI die haiM / TIkAkAra Adi ne 21 pratyayoM meM Ane vAle anubandhoM kI sArthakatA bhI batAI hai| [vizeSa] pANini ne "nyApaprAtipadikAt" (a0 4 / 1 / 1) isa adhikArasUtradvArA Gyanta tathA Abanta se bhI 'suau' Adi pratyaya vihita kie haiM / isakA spaSTIkaraNa karate hue vyAkhyAkAroM ne kahA hai ki Dyanta aura Abanta zabdarUpoM se hI taddhita pratyaya hoM, subanta se na hoM - isalie yahA~ prAtipadika se bhinna 'DyAp' kA pATha kiyA gayA hai, parantu ise mahAbhASyakAra 'pataJjali Adi Avazyaka nahIM mAnate / isa prakAra kAtantrakAra kA hI sUtranirdeza adhika saMgata siddha hotA hai / 82. paJcAdau ghuT [2/1/3] [sUtrArtha] syAdi 21 pratyayoM meM prArambhika 'si, au, jas, am, au' ina pA~ca pratyayoM kI ghuT saJjJA hotI hai / / 82 / 1. vastutastu DyAporgrahaNaM mAstu, subantAdeva taddhitotpattiH / supaH prAgeva ca DyApau pravartate / svArtha dravya - liGga-saMkhyA - kArakakutsAdiprayuktakAryANAM kramikatvAt |tthaahi - svArthaHpravRttinimittaM jAtyAdi / tajjJAnaM pUrvaM bhavati, viziSTabuddhau vizeSaNajJAnasya kAraNatvAt / tatastadAzrayajJAnam, dharmitvena pradhAnatvAd liGgAdibhirAkAGkSitatvAcca / tataH svamAtrApekSatvAlliGgasya jJAnam / tato vijAtIyakriyApekSakArakApekSayA sajAtIyapadAthapikSasaMkhyAjJAnam / tataHkArakarUpavibhaktyathapikSA bhavati |tnnivRttau kutsAdijJAnamiti "kutsit0"(5|3|74) iti sUtrabhASye sthitam / zabdaratne ca pariSkRtametat (bAlamanoramA 4 / 1 / 1) /
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 29 nAmacatuSTapANyAye praramo pAtupAdaH [du0vR0] syAdInAmAdau paJca vacanAni ghuTsaMjJakAni bhavanti / si, au, jas, am, au / ghuTpradezAH "puTi cAsaMbuddhI" (2/2/17) ityevamAdayaH / / 3 | [du0 TI0] nanu saJjJAsajJinorabhedavivakSAyAmubhayatra prathamA cet, ghuDiti kathamekavacanam ? satyam, sAmAnyena ghuTaM prayujya kintad ghuDiti vizeSavivakSAyAM pazcAdAdau paJca vacanAni iti saMbadhnIyAt / yathA 'vedAH prmaannm'| yathAtmane na zakyaM yat kiJcid bhuktvA kSudamapanetumiti sighuDau ghuDiti pratyekaM vA sambandhaH, ghuTastu puMliGge nidarzanam / sAdhyodAharaNaM tu 'rAjA, rAjAnau, rAjAnaH, rAjAnam, rAjAnau' / ____ nanu rAjeti nityatvAd vyaJjanAcceti silope kRte ghuTsaMjJAbhAvAd dIrgho na syAt / na ca vaktavyam utpattikAla eva saMjJA loke khalUtpannasya sataH sadbhAvidhAnAt / sestu ghuTsaMjJAyAH "gorI ghuTi" (2 / 2 / 33) ityAdiSu prayojanamasti / naivam, svarAdavagataM ghuTvaM vyaJjanAdapi tat pratyayaheturiti pratyayalopalakSaNena vA lopAt / 'svarAdezo vipilavAn' (kAta0 pa0 37) iti vA dIrgho na vihanyate / paJcazabdavAcyAH syAdaya eva vizeSyatvAt, na tu vibhaktayo vizeSaNatvAt / tena 'rAjJe dehi, rAjJa AgataH' ityano'kArasya lopo bhavatyaghuTsvare, AdigrahaNamasamaJjasanivRttyartham / / 82 / [vi0pa0] paJcAdau / nanu paJceti saMjJinirdezo'yam, tat kathaM prathamAsambandhe SaSThI yujyate / tadayuktam, saMjJAsaMjJinorabhedasya vivakSitatvAt / yathA 'ayaM devadattaH' iti, tarhi ghuDiti katham ekavacanam, saMjJisamAnAdhikaraNatvAd bahuvacanaM prApnoti / yathA 'amI devadattAH' iti, satyam / sAmAnyena ghuTaM prayujya kintad ghuDiti vizeSavivakSAyAM pazcAdAdau paJca vacanAnIti saMbandhanIyam / yathA 'vedAH pramANam, smRtayaH prabhANam' iti / paJcazabdena syAdaya evocyante, na tu vibhaktayaH,tAsAM vizeSaNatvenApradhAnatvAt / pradhAnAnuyAyinazca janavyavahArA bhavanti / nAmnA parapadeneti jJApakAd vA / anyathA'no'kArasyAghuTsvare lopa uktaH, kathaM tRtIyAyAM ghuTsvare lopaH syAditi / ata evAha - Adau paJca vacanAnIti |si-prbhRtiiniityrthH / yat punaH syAdInAmityuktaM tadAdAviti sambandhavazAt /
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantrayAkaraNam tena 'rAjJe dhehi,rAjJe AgataH' ityAdau caturthyAdiSvaghuTsvaratvAdano'kArasya lopo bhavatIti ||82 / [ka00] patra0 / Adizabdo'tra Aditve vartate, ata eva saptamI saMgacchate / anyathA 'AdayaH' iti vaktuM yujyate / atha kathaM paJcaivAditve vartante, serevAditve vartanAt ? satyam / syAdisamudAyAnAM madhye Adau serghaTasaMjJAyAM satyAM tasyAtItatve sati aukArasya punarAditvam, tasyApi saMjJAyAM satyAmatItatve sati anyeSAmapi sambandha iti vAcyavAcakalakSaNa ityarthaH / yathetyAdi / ayamapi saMjJI nirdiSTaH / ghuTaM prayujya itizabdAnukaraNatvAt puMsA nirdeshH| nanu paJcazabdena paJcamIprabhRtInAmuktatvAt kathaM dvitIyAdvivacanaparyantamAtraM vRttI darzitamityAha - paJcazabdenetyAdi / syAdaya iti vacanarUpA ityarthaH / na tvityAdi / trikarUpA ityarthaH / pradhAnAnuyAyinazceti cakAreNa zAstravyavahAro'pi iti sUcyate / atha vyavahArAzrayasya kaSTatvAd vyAptinyAyAcca paJcamIprabhRtInAmeva saMjJitvaM yuktamityAhanAmnetyAdi / nanu napuMsake jaszasoreva ghuTtvAdakAralopasya bAdhAbhAvAt kathaM jJApakamiti ? satyam |pnycvibhktigrhnne sati "jaszaso npuNske"(2|1|4) ityatra jaszasorbahuvacanatvAd anyadapi bahuvacanaM niyamyate na tvekavacanamiti / yad vA jaszasoH prathamAdvitIyAsaMbandhitvAd niyamo'pi prathamAdvitIyayoreva, na tu tRtIyAdAviti / ato nAmneti sphuTameva na sidhyatIti jJApakaM yuktamiti praacH| tathA coktam - vibhaktipate prathamAdvitIyAbArava ghuTtvaM kisa jaszasoH syAt / yaveva putvaM niyamastapeSa nAmnetyasiddhaM phuTameva jAtam / / tanna / sthitipakSe jasaH prathamAbahuvacanatvAt prathamaiva niyamyatAm, na tu dvitIyeti codyaprasaGgAt / tasmAt "na sakhiSTAdAvagniH" (2 / 2 / 1) ityeva jJApakaM yuktam | anyathA ghuTi parato hi aitve kuto'gnikAryaprAptiryanniSidhyata iti / yattu nAmnAmiti jJApakAdityuktam, tat prathamakakSAyAmiti saMkSepaH / / 82 /
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 31 nAmacatuSTayApyAye prathamo pAtupAdaH [samIkSA] kAtantrakAra ne yahA~ jina 'si-au-jas-am - au' ina pA~ca pratyayoM kI 'ghuT' saMjJA kI hai pANini ne use "sarvanAmasthAna' kahA hai / spaSTa hai ki ghuT' saMjJA laghusaMjJA hai, jaba ki sarvanAmasthAna' eka mahatI saMjJA / nyAsakAra Adi sarvanAmasthAna ko yadyapi pUrvAcAryakRta mAnate haiM tathApi kisa pUrvAcArya ne isakA sarvaprathama prayoga kiyA thA - yaha jJAta nahIM hai / kucha vyAkhyAkAra to yaha bhI kahate haiM ki pANini ne isa saMjJA kA samAdara (prayoga = vyavahAra) apane grantha meM isalie kiyA hai ki isase pUrvAcAryoM kA upahAsa sUcita ho aura vaha isalie ki pUrvAcArya kitanI mahatI saMjJA kA prayoga karate the / astu, pANinIya sarvanAmasthAna saMjJA meM yahA~ gaurava spaSTa hai / / 82 / 83.jaszasau napuMsake [2 / 1 / 4] [sUtrArtha] napuMsakaliGga meM jas tathA zas pratyayoM kI ghuT saMjJA hotI hai / / 83 / [du0vR0] napuMsakaliGge jaszasau ghuTsaMjJakau bhavataH / sAmAni tiSThanti, sAmAni pazya / napuMsake jaseva ghuDiti niyamAd vAriNI, jatunI / / 83 / [du0 TI] jaszasau0 / 'strInapuMsakAni lokaliGgAnuzAsanagamyAni' iti vakSyati / napuMsake jaseva ghuDiti niyamAd 'vAriNI, jatunI' iti / etena kimuktaM napuMsakaliGgaM niyamya napuMsake'nyasya vacanasya niyamena sadapi ghuTvaM nivartata ityarthaH / tenAghuTi nAntasya copadhAlakSaNo dI? na bhavati / napuMsakaM cArthastatra ghuTkAryaM nAstIti tadviziSTA prakRtiniyamyate - napuMsaka eva jas ghuDiti pratyayaniyamo na bhavati, "ghoSavanto'nye" (1 / 1 / 12) ityanuSaGgalopAbhAvAt / zasgrahaNamaprAptyartham, syAdisambandhAt sAhacaryAd vA / "bahvalpArthAt kArakAcchas" (a05|4|42)| bahu dehi bahuza iti ghunimitto nurna bhavati / ziriti kimiti na kRtam iti ced, aprAptyarthamidamiti syAt / dvivacanaM kriyate yadi, niyamapratipattirgarIyasI bhavati / tato yathAnyAsamevAzraya iti / katham, 1. zi sarvanAmasthAnam, suGanapuMsakasya (a01|1|42,43)|
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtanvavyAkaraNam kuNaloghRSTagaNDAnAM kumArANAM tapasvinAm / nicakarta zirAn prauNinAlebhya iva paDalAn / / RSivacanatvAt zaso lopo dRzyate, nakArasyApi sthitiriti / / 83 / [vi0 pa0] jas0 / jasaH pUrveNaiva siddhe tadupAdAnaM niyamArthamityAha - napuMsake jaseveti / napuMsaka eva jasiti pratyayaniyamastu na bhavati, "ghoSavanto'nye" (1 / 1 / 12) iti nirdezAt / anyathA liGgAntatve jaso ghuTvAbhAvAd iha puMliGge'nuSaGgalopaH syAt / tato napuMsake jaseva ghuDiti niyamenAnyasya vacanasya ghuTtvaM pUrveNa prAptamapi nivartyate / tena 'vAriNI, jatunI' iti "puTi cAsambuddhau" (2 / 2 / 17) iti dI? na bhavati iti / "aurIm, nAminaH svare" (2 / 2 / 9,12) iti nurAgamaH / / 83 / [ka00] jaszasau0 / nanu 'vAriNI' iti kathaM pratyudAhRtam / "inhanpUSAryamNAM zauca" (2 / 2 / 21) ityatraM sau zAveveti niyamAdaukAre dIrghAbhAvasya siddhatvAt / nanu lAkSaNikatvAnniyamasyAviSaya iti cet, sau zAveveti niyamAd daNDinAvityatra yaduktaM tatrApi lAkSaNikatAsattvAd dIrghaH syAt, satyam / tatra samudAyasya lAkSaNikatayA atrAvayavasya lAkSaNikatvAd ini zIghraM buddhirnotpadyate, ato'tra lAkSaNikatvaM sphuttmeveti| athavA hanAdayastAvadanAgamasamudAyAstatsAhacaryAdinnapi anAgamasamudAya eva gRhyate, ato niyamo'pi tatraiva / 'arthavadgrahaNe nAnarthakasya' (kAta0 pa0 4) iti vaktuM na yujyate, 'aninasmangrahaNAnyarthavatA'nakina ca tadantatA' (vyA0 pari0 129) iti nyAyAt / anyathA "payasvI' iti na sidhyatIti / nanu "ghoSavantaH" (1 / 1 / 12) iti jJApakAzrayaNaM kimartham, pratyayaniyame hi pUrvasUtre paJcagrahaNameva vyarthaM syAt, syAvamo ghuD ityeva vaktuM yogyatvAt / satyam, satyapyasmin parihAre jJApakena sukhaparihAraH kRtaH / nanu jas prathamAvayavaH, sAdRzyAdanyasyApi prathamAvayavasyaiva niyamena ghuTtvanirAso yuktaH, na tu dvitIyAdvivacanaikavacanayoriti ? satyam / yadi dvitIyAdvivacanaikavacanayorghaTtvAbhAvaM nAbhidheyAt, tadA
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 33 nAmacatuSTayApyAye prathamo dhAtupAdaH napuMsake jas tatazca zas iti pRthagyoga eva kRtaH syAt / tasmAd dvitIyAbahuvacanena samAsasaMsRSTena jasA dvitIyAdvivacanaikavacanamapi niyamyate iti sNkssepH|| 83 / [samIkSA] dra0, pUrvasUtra (2 / 1 / 3) - samIkSA / / 83 / 84. Amantrite siH sambuddhiH [2 / 1 / 5] [sUtrArtha] Amantrita (prasiddha vastu ke abhimukhIkaraNa = kAryonmukhIkaraNa) artha meM vihita 'si' pratyaya kI saMbuddhi saMjJA hotI hai / / 84 / [du0 vR0] siddhasyAbhimukhIkaraNamAmantritam / tasminnarthe vihitaH siH saMbuddhisaMjJo bhavati / he amba! he vRkSa ! saMbuddhipradezA:- "saMbuddhau c"(2|1|39,56) ityevamAdayaH / / 84 / [du0 TI0] aamntrite0|aamntrnnm Amantritam, arthAt liGgAt para iti / siddhasyetyAdi / etena kimuktam AmantraNaM vastugataM (AmantritaM vastugatam) prAgeva kriyAsambandhAd abhimukhIkRtya hi padArthaH kriyAyAM viniyujyate / he pacan, he pacamAna, he kariSyan, he kariSyamANa ! AmantritaviSaye hi zantRGAnazau atirikta AmantraNArtha iti "AmantraNe ca" (2 / 4 / 18) ityanenaiva prathamA- seH saMbuddhisaMjJAstIti saMbuddhinibandhanaM kArya pravartate / anyaH punarAha - liGgArtho vibhaktyarthazcAmantritamubhayavizeSaNaM caitat, tadA AmantraNe vartamAnAd AmantraNe ca yaH siriti / vRkSAderacetanasyApi vivakSayA AmantraNamiti saMjJAprakaraNatvAdihaiva saMbuddhisaMjJA nyAyA ityAmantraNe ca tadanantaraM siH sambuddhiriti na kRtaM saMbodhanArthatvAt siH sambuddhirucyate / / 84 / [vi0 pa0] aamntrite| siddhasyetyAdi / abhimukhasya bhAvaH Abhimukhyam, tasmin karaNaM vidhAnam, siddhasyeti / etaduktaM bhavati - yo'nyatra vyAsaktaH kAryAntare viniyojanArthamAbhi
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam mukhye vidhIyate, tatra yadAbhimukhye vidhAnaM tadAmantritamityarthaH, tacca AmantritaM siddhasyaiva bhavati, nAprasiddhasyeti / tasyArthakriyAyA akSamatvAd Amantryo hi padArthaH kriyAyAM viniyujyte| yathoktam - siddhasyAbhimukhIbhAvamAtraM saMbodhanaM viduH| prAptAbhimukhyo arthAtmA kriyAyAM viniyujyte|| (vA0 pa0 3 / 7 / 163) iti / he amba ! he vRkSa ! iti "AmantraNe ca" (2 / 4 / 18) iti siH, tasyAnena saMbuddhisaMjJAyAM satyAM "hsvndii0"(2|1|71) ityAdinA serlopaH / "hasvo'mbArthAnAm" (2 / 1 / 40) iti zraddhAyA hrasvazca bhavati / / 84 | [ka0 ca0] Amantrite 0 / siddhasyetyAdi vRttiH| nanu siddhazabdasya ko'rthaH ? na tAvannityArthaH, tadA AkAzAdereva syAt / na tAvanniSpannArthaH, tadA annAdereva syAt |naapi prasiddhArthaH, tadA kAmpillAdereva syAt / tasmAt kiM syAditi ceducyate - siddhazabdo'tra prasiddhArtho gRhyate, tatazca liGgasaMjJAyAM yaH zabdaH prasiddha ityarthaH / liGgasaMjJAyAM yo niSpanno vA tatazcopacArAt tadvAcyavastu siddhazabdenAbhidhIyate iti kecit / vastutastu siddhazabdo vidyamAnavacanaH, etenAvidyamAnasya na saMbodhanam / atha tarhi siddhazabdena kiMprayojanam, vyAvRtterabhAvAt / sAdhyavyAvRttyaiva sArthakatvAditi cet, na | tathAhi 'saMbodhanaM na loke'sti vidhAtavye ca vastuni' (vaa0p03|10|5) iti / yathA rAjA bhavati / atra rAjatvameva sAdhyam, tarhi svarUpakathanArthamiti / abhimukhIkaraNaM saMmukhIkaraNamiti kazcit / tanna, loke vyavahitasyApi AbhimukhyadarzanAt / tasmAdabhimukhIkaraNaM kAryonmukhIkaraNamityarthaH / tathA ca kumAre 'zUnyA jagAma bhavanAbhimukhI kathaMcit' (ku0 saM0 3 / 75) ityAdi / / 84 / [samIkSA] pANini ne aSTAdhyAyI meM saMbodhana meM vihita prathamA vibhakti kI AmantritasaMjJA svIkAra ko hai - "saMbodhane ca, saa''mntritm"(2|3|47,48) aura usameM ekavacana supratyaya kI 'saMbuddhi' saMjJA - "ekavacanaM sambuddhiH" (2 / 3 / 49) isa prakAra pANini
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ nA tuSTayAdhyAye prathamo dhAtupAdaH 'Amantrita' ko yogarUDha svIkAra karate haiM, jabaki kAtantrakAra ne Amantrita ko yaugika mAnakara tadartha saMjJAsUtra banAne kI koI AvazyakatA nahIM samajhI aura usa Amantrita artha meM 'si' (prathamA - ekavacana) kI saMbuddhi saMjJA - hetu prakRta sUtra banAyA hai| yahI donoM vyAkaraNoM meM saMbuddhisaMjJA kI vizeSatA hai| 35 vRttikAra durgasiMha - dvArA prastuta 'siddha' zabda ke 3 artha vyAkhyAkAroM ne kie haiM - nitya, niSpanna aura prasiddha / unameM se yahA~ prasiddha artha grAhya hai / siddha zabda ko vidyamAnArthaka mAnakara kalApacandrakAra suSeNa vidyAbhUSaNa ne kahA hai ki avidyamAna kA saMbodhana nahIM ho sakatA || 84 | 85. Agama udanubandhaH svarAdantyAt paraH [ 2 / 1 / 6 ] [ sUtrArtha ] ukArAnubandha vAlA Agama antima svara se para meM hotA hai || 85 | [du0 bR0 ] prakRtipratyayayoranupaghAtI AgamaH / " Agama udanubandho'ntyAt svarAt paraH " paribhASyate / padmAni, payAMsi / Agama iti kim ? vidyutvAn / udanubandha Agamasya liGgam || 85 / [du0TI0 ] 1 AgamaH / AgacchatIti AgamaH / nanu zabdeSu sthitAnAmeva varNAnAmanvAkhyAnamAgamaH punarapUrva eva, zabdAntarazcet kimAcaSTe / na ca zabdAt zabdAntarapratipattiryuktA |naivm, prathamaM prakRtimutpAdayati, tataH pratyayam / pazcAdAgamam, tasmiMzca tasmAdAgama iti buddhirbhavati / udanubandho'syeti udanubandhaH / svarAditi paradigyogalakSaNA paJcamI / ante bhavo'ntyaH, bhavArthe digAdiSu yaH pratyayo dRzyate, svarANAM madhye'ntyAt svarAdityattyagrahaNAdeva gamyate, anyathA yena vidhistadantasyeti siddhatvAt / paribhASyata iti / paritaH sarvato bhASyate iti paribhASA / yatra yatra liGgamasti tena tena sahaikavAkyatAmApadyamAnA vidhyaGgazeSabhUtocyate / athavA nAnAdezAvasthitAni sarvANyeva kAryANi liGgAnyutpAdya ekadezasthaiva niyamayati / yathA pradIpaH sarvato'vasthitAn ghaTAdIn prakAzayati tathoddezaM saMjJAparibhASe ityubhayathApi liGgadvAreNaiva pravartate liGgamAtrA
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam zrayatvAlliGgavatIyamucyate / tatpunarasyA liGgam udanubandha AgamaH "dhuTsvarAd ghuTi nuH" (2 / 2 / 11) ityevamAdiSu / nanu ca udanubandho yaH sa Agama iti kathamavasitam, yAvatA "ghuTaH svarAt" (2 / 2 / 11) iti paJcamI, ghuTIti saptamI, madhye nuH svatantraH kathanna bhavatIti "yujerasamAse nurpuTi, anaDuhazca, sau nuH" (2 / 2 / 28, 42, 43) ityAdiSu Adezo'pi / naivam, udanubandhakaraNasAmarthyAdAgama eva nizcIyata ityAha - udanubandha Agamasya liGgam iti, tarhi vantuprabhRtayo'pyudanubandhAH, teSAmapyAgamatvaM syAt / naivam, pratyayakaraNatvAt / anyathA AgamakaraNamanarthakamityAha -Agama iti kim ? vidyutvAn iti / antastho De rityAdiSu tu niyatadezAvasthAnakalpanayaivAgamatvaM siddham / nanu "sau nuH" (2 / 2 / 43) prabhRtiSu saptamInirdezAd arthAt paro labhyate ? naivam | prakRterAgamatvAdAnantaryaM na virudhyate / nanu "mucAderAgamo nakAraH" (3 / 5 / 30) ityatra nureva kathanna kRta udanubandhabalAdevAgamo bhaviSyati ? satyam, pratipattigauravanirAsArthameva // 85 / [vi0 pa0] AgamaH / prakRtItyAdi / tathA cApizalIyAH paThanti - Agamo'nupaghAtena vikArazcopamardanAt / Adezastu prasaGgena lopaH sarvApakarSaNAt ||iti / asmAt svarAt para iti svarANAM madhye yo'ntyaH svarastasmAditi pratipattavyam / anyathA vyaJjanApekSayA antyAt svarAt paro bhavan padmAnItyAdau pakArasyAkArAdapi syAt, etaccAntyagrahaNAdeva labhyate, anyathA 'yena vidhistadantasya' (kAta0 pa0 3) iti siddhameva / udanubandha ityAdi / "dhusvarAd ghuTi nuH" (2 / 2 / 11) ityAdau ukArasyAnanyArthatvAdAgamatvameva lakSayatItyarthaH / ata eva vidyutvAnityAdau satyapyudanubandhatve vanto gamatvam, ukArasya "antvasantasya cAdhAtoH" (2 / 2 / 20) iti caritArthatvAt pratyayaprakaraNavihitatvAccAsyeti / / 85 / [ka0 ca0] AgamaH / nanu prakRtipratyayayoranupaghAtI Agama ityukte'nAdivikaraNAnAmAgamatvaM kathaM na syAt, naivam / prakRtipratyayayorekataratve satIti vizeSaNasya vivakSitatvAdA
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 37 nAmacatuSTayAdhyAye prathamo pAtupAdaH gamazabdo rUDho vA / svarANAM madhye yo'ntyaH svaraH ityAdi patrI, anyathA yadi kiyadapekSayA'ntyasvaratvaM gRhyetetyarthaH / etaccAntyagrahaNAdeva labhyata iti / etadeva kathanna bhavati cakArAt samudAyApekSayA veti ced antyagrahaNAdeva labhyate / na ca vaktavyam - bhayAnItyatrAntagrahaNasya vyAvRttirbhaviSyatIti antyagrahaNasattve'pi vyapadezivadbhAvena prAptatvAt / anyatheti / yadi tu samudAyApekSayA'ntyatvaM gRhyate tadA 'yena vidhistadantasya' (kAta0 pa0 3) iti siddhameva kimantyagrahaNeneti bhAvaH / tadA padmAnItyAdAveva syAt, na tu payAMsItyAdAviti zeSaH / / 85 / [samIkSA] (1) pANini ne jo num Adi mit Agama kie haiM aura unake lie paribhASAsUtra banAyA hai - "midaco'ntyAt paraH" (a0 1 / 1 / 47), kAtantra meM aise hI Agama ukArAnubandha vAle kie gae haiM - 'nu, mu' Adi / phalataH ina AgamoM kI vyavasthA ke lie prakRta sUtra banAyA gayA hai, jisake anusAra udanubandha Agama antima svara ke bAda hote haiN| (2) Agama use kahate haiM jo prakRti-pratyaya kA upaghAta kie vinA hI pravRtta hotA hai - "prakRtipratyayayoranupaghAtI aagmH"| ___ (3) TIkAkAra ne Agama-paribhASA zabdoM kI vyutpatti bhI kI haiaagcchtiityaagmH| paritaH sarvato bhASyate iti pribhaassaa| (4) Apizali AcArya ke matAnusAra Agama-vikAra-Adeza tathA lopa kI paribhASA eka zloka meM isa prakAra kI gaI hai - Agamo'nupaghAtena vikArazcopamardanAt / Adezastu prasaGgena lopaH sarvApakarSaNAt // (vi0 p0)| [rUpasiddhiH] 1. pdmaani| padma + jas / "jaszasau" (2 / 1 / 4) se jas kI ghuT saMjJA, "jaszasoH ziH" (2 / 2 / 10) se jas ko zi-Adeza, prakRta sUtra ke niyamAnusAra 'padma' zabdAntargata makArottaravartI antima svara ke pazcAt "dhuTsvarAd ghuTi nuH" (2 / 2 / 11) se 'nu' Agama tathA "ghuTi cAsaMbuddhau" (2 / 2 / 17) se makArottaravartI hrasva akAra ko dIrgha Adeza /
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtanavyAkaraNam 2. payAMsi / payas + jas (athavA zas) / pUrvavat jas kI ghuTsaMjJA, 'jas' ko 'zi' Adeza, payas-zabdAntargata yakArottaravartI akAra ke pazcAt 'nu Agama, "saantmhto|pdhaayaaH" (2 / 2 / 18) se dIrgha tathA "manoranusvAro ghutti"(2|4|44) se na ko anusvAra Adeza / / 85 | 86. tRtIyAdau tu parAdiH [2 / 1 / 7] [sUtrArthaH] 'TA' se 'sup' paryanta pratyayoM ke para meM rahane para unhIM pratyayoM (vibhaktiyoM) ke Adya avayava rUpa udanubandha Agama hotA hai / / 86 | [du0vR0] Agama udanubandhastRtIyAdau vibhaktau parAdirbhavati / sarvasyai, sarveSAm, vRkSANAm / tushbdstRtiiyaadydhikaarnivRttyrthH| / / 86 / [du0 TI0] tRtIyA0 / pUrvasyApavAdo'yam / tRtIyAdau tu parAdizcet, atiriNA'tiriNorityatra raizabdasyAtvaM syAt / vyaJjanAdau yathA 'atirAbhyAm' iti / naivam, 'sannipAtalakSaNaviranimittatvAt' (kAta0 pa031), tarhi tRtIyAyAM prayojanAbhAvAccaturthyAdAviti vaktuM yujyate / NatvaM punarAgamatvAdeva siddham / priyatisRNA kulenetyatra nakArasya Natvamapi na bhavati, samAsAvayavatvAt ? satyam / yathAsambhavamAtraM tRtIyAdigrahaNam / tathA ca vyaJjane osi ca parAditvaM na dRzyate, kiM ca caturthyAdau parAdiH, tRtIyAyAM prakRteravayava iti saMdihyeta / tuzabda ityAdi / avyayAzcAnekArthA ityuttaratra tRtIyAnivRttAvapyayaM tuzabdo vartate / tRtIyAdestvAdiriti kRte sidhyati / paragrahaNaM prakRtipratyayavibhAgena sukhapratipattyartham / / 86 / [vi0 pa0] tRtIyA0 / sarvasyA iti- "sarvanAmnastu sasabo hasyapUrvAzva" (2 / 1 / 43) iti zraddhAyAH parasya Devacanasya yaikAraH surAgamo hrasvapUrvazca / parAditve sati yathAkramam
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye camo dhAtupAdaH eSAmudAharaNAnAM visargasyAbhAvo "ghuTi bahutve tve, akAro dIrgha ghoSavati" (2 / . 4) iti prayojanAni / atha 'atiriNA, atiriNoH' ityatra nvAgamasya parAditve vibhaktervyaJjanAditvAt kathaM 'raiH' ityAttvaM na bhavati ? satyam / "nAminaH svare" (2 / 2 / 12) iti nurAgamo vihitastataH 'sannipAtalakSaNo vidhiranimittaM tadvighAtasya' (kAta0pa0 31 ) iti // 86 / 39 [ka0 ca0 ] tRtIyAdau / nanu pUrvasUtre sAmAnyato'ntyasvarAd bhavan Agamasyodanubandhasya prakRtibhaktatve prApte'nenAgamasyodbandhasya parAdyavayavatvaM paribhASyate / tatazcaturNAmityatra 'caturaH' ityanenAntyAt svarAt paraH punarsvAgamaH kathanna syAditi cet, na / AdizabdenAvayave ucyamAne prAthamyapuraskAreNaivocyeta / prAthamyaM cAvyavahitapUrvasthitatvam / ataH kathamatra nvAgamasyAparAditve rephasya vyavadhAne nvAgamasya siddhiH / cet parAditvArthaM nurbhavatu punarantyAt svarAt paro bhavatu iti cet ? satyam / udanubandhasyAgamasya ko'pyartho nAsti, kintu prakRtipratyayayorarthAbhidhAne sAhAyyameva kriyate / taccaikenaiva nvAgamena kRtam, kathaM punarvAgamasya prasaGga iti / yathA ' bhinatti' ityatra nazabdenaiva sAhAyyaM kRtamityanna syAt / athavA pUrvasUtrasya sAmAnyaprAptasya bAdhakamidaM bhinnaviSaye'pi bAdhyabAdhakabhAvAviruddhatvAt / tathA ca ' vRkSai:' ityatra prakRtipratyayayorapi bAdhyabAdhakabhAvo vivakSita iti / tuzabda ityAdi vRttiH / nanu tuzabdagrahaNaM kimartham, yAvatA " agneramo'kAraH" (2 / 1 / 50) iti lopavidhAnam / atastRtIyAdyadhikAranivRttirbhaviSyati ? satyam / 'svaM rUpaM zabdasyAzabdasaMjJA' (kAta0pa0 28) iti nyAyAt tatrAgnizabdAdamo'kAralopo bhaviSyati, tarhi "zaso'kAraH " (2 / 1 / 52 ) ityatra 'astriyAm' iti grahaNaM vyarthaM syAt, agnizabdasya svabhAvataH puMsi vRttatvAt / ced' atyagnIH striyaH' ityetadvyAvartanArthaM bhaviSyati / na ca vaktavyam " na sakhiSTAdAvagniH " ( 2 / 2 / 1) ityatra TAdigrahaNaM nirarthakamiti uttaratra narapaterbhUpaterityetatsiddhyarthaM tasyAvazyaM kriyamANatvAt / yad vA TAdigrahaNaM zasi sakhizabdasyAgnitvapratipAdanArthaM bhaviSyati / nanu " icchatinaikakartRkAt" (3 / 2 / 4) iti jJApakAt svarUpasya grahaNaM na bhaviSyatIti ced atra sUtratvAditi vaktavyam / kiMca jJApakena kimiha pratyAkhyAtuM na zakyata iti saMkSepaH / tRtIyAgrahaNasya 'bahukroSTunA vanena' iti phalam // 86 / "
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ YO kAtantravyAkaraNam [samIkSA] "Agama udnuvanyaH svarAdantyAt paraH" (2 / 1 / 6) sUtra ke nirdezAnusAra jo udanubandha Agama antima svara ke pazcAt hotA hai, vahI tRtIyAdi vibhaktiyoM ke paravartI hone para unhIM kA AdyavayavarUpa hogA / jaise - 'sarveSAm' Adi meM 'su' Agama tathA 'vRkSANAm' Adi meM 'nu' Agama | pANini ina AgamoM ko Tit kahate haiM - 'nuT, suT, kuT, guT' / tathA inakI vyavasthA ke lie unakA paribhASAsUtra hai - "Ayantau Takitau" ( a01|1|46) / vastutaH pANini kA anubandhabheda yahA~ Avazyaka pratIta nahIM hotA, kyoMki 'num' Agama tRtIyAdi vibhaktiyoM meM nahIM hotA tathA 'nuT' Agama tRtIyAdi vibhaktiyoM meM hI hotA hai | isa prakAra kAtantrIya vyavasthA adhika ucita kahI jA sakatI hai | [rUpasiddhi] 1. srvsyai| sarvA + U / "sarvanAmnastu sasavo hasvapUrvAzca" (2 / 1 / 43) sUtra se 'sarvA'zabda ko hrasva, su Agama tathA 'De' ke sthAna meM 'yai' Adeza / 2. sarveSAm / sarva +Am / "surAmi sarvataH" (2 / 1 / 29) se 'su' Agama, "dhuTi bahutve tve" (2 / 1 / 19) se etva tathA "nAmikaraparaH pratyayavikArAgamasthaH siH paM nuvisarjanIyaSAntaro'pi" (2 / 4 / 47) se 's' ko mUrdhanyAdeza | ___ 3. vRkSANAm / vRkSa +Am / "Ami ca nuH" (2 / 1 / 72) se 'nu' Agama, "akAro dIrgha ghoSavati" (2 / 1 / 14) se dIrgha tathA "ravarNebhyo no NamanantyaH svarahayavakavargapavargAntaro'pi" (2 / 4|48) se Natva / / 86 / 87. idudagniH [2 / 1 / 8] [sUtrArtha] ikAra tathA ukAra kI agnisaMjJA hotI hai / / 87 / [du0 vR0] ikAra ukArazcAgnisaMjJo bhavati / agnim, paTum / iduditi kimu ? senAnyam, yavalvam / agnidezAH "agneramo'kAraH" (2 / 1 / 50) ityevamAdayaH / / 87 |
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 41 nAmacatuSTayAdhyAye prathamo pAtupAdaH [du0 TI0] idu0 / ikAra ukArazcetyetena kimuktam ? iduditi pratyekaM luptaprathamaikavacanam ikAramAtra ukAramAtrazcAgniriti / etena 'agnI,paTU' ityatrAgneH para aukAraH pUrvamApadyamAna ikArokArAvevApadyeta na tadantaM zabdamiti / kiM ca "na sakhiSTAdAvagniH" (2 / 2 / 1) ityatra pratiSedho bhaviSyati, tena 'paramasakhyA kRtam, uttamasakhye dehi' iti siddham / anyathA tadantavizeSaNe bahuvrIhau sakhizabdasya pratiSedho na syAt / gauNatvAt sAmAnyanirdezAdiha tadantavidhirapi nAzakyate liGgamapi nAdhikRtameva / tathA ca vyAkhyAtam - kiJca vizeSaNavizeSyayoriSTatvAt / iduditi kimityanyasya mA bhUdityarthaH / taparamantareNa yatve vatve ca yakAro vakArazcAgniriti pratipadyeta / tatazca 'senAnyam, yavalvam' ityatra "agneramo'kAraH" (2 / 1 / 50) ityamo'kAralopaH syAt / atha "umkaaryormdhye"(1|5|7) iti jJApakAditi cet, naivam / sUtratvAdama AdilopaH kRta iti manyate / / 87 / [vi0 pa0] idu0 / iduditi pratyekaM luptaprathamaikavacanam / ata Aha - ikAra ukArazceti / etena kevalayorevAnayoragnisaMjJA syAt, na tadantasyeti darzitam / tathA ca sati 'agnI, paTU' ityatrAgneH para aukAraH pUrvamApadyamAna ikArokArAvevApadheta na tadantaM zabdamiti / 'senAnyam, yavalvam' iti takAramantareNAsavarNe yatve vatve ca kRte svagniriti sUtre yakAravakArayorevAgnisaMjJA syAt / tatazcehApyamo'kAralopaH syAt / "aurim, umakArayormadhye" (2 / 1 / 41; 1 / 5 / 7) iti jJApakAdadoSa iti cet, naivam / ikArokArAbhyAM sUtratvAd ama Adilopa iti manyate / senAM nayatIti "satsUdviSa0" (4 / 3 / 74) ityAdinA kvip / yavaM lunAtIti "kvip ca" (4 / 3 / 68) iti kvip | "anekAkSarayoH" (2 / 2 / 59) ityAdinA yatvaM vatvaM ca / / 87 / [ka0 ca0] idut / nanu idutordvivacanAntayoH sAmAnAdhikaraNyenAgnizabdAdapi dvivacanAntameva vaktuM yuktamityAzaGkyAha - pratyekamityAdi / eteneti vRttau ikArAntokArAnta iti vizeSAbhAvenetyarthaH / nanu idantodantatvena kathanna vivRtam, yAvatA yena vidhistadantasyeti
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam idantodantamiti yuktaM cet na / na hyasya liGgAdhikAro'sti yena liGgenAtra tadantavidhirbhaviSyatIti yuktamevoktaM vRttau ikAra ukArazcet // 87 // [samIkSA] liGga kA adhikAra na hone ke kAraNa kAtantra meM 'i-u' varNoM kI agni saMjJA mAnI gaI hai / pANini ne isake lie ivarNovarNAnta kI ghisaMjJA kI hai - "zeSo ghyasakhi" (pA0 a0 1 / 4 / 7) / ikAra ukAra kI agnisaMjJA karane ke kAraNa kAtantra meM 'agnI,paTU' Adi zabdoM meM "aukAraH pUrvam " ( 2 |1| 51 ) sUtra se aukAra ko 'i-u' Adeza hote haiM, tadanta agni-paTu' ityAdi nahIM | saMjJA - zabda kI dRSTi se 'agni' ko anvartha kahA jA sakatA hai, jabaki pANini kI 'ghi ' saMjJA atyanta kRtrima hone se yadRcchAprayukta hai / ina donoM meM yahI antara kahA jA sakatA hai ki kAtantrakAra kI saMjJA zabdaprayoga se arthAvabodha karAne kI taraha sahajagamya hai aura pANini kI kRtrima saMjJA hastaceSTA se arthAvabodha karAne kI taraha sAGketika / [ rUpasiddhiH ] 42 1 1. agnim | agni + am / prakRtasUtra se agnizabdAntargata ikAra kI agnisaMjJA, "agneramo'kAraH " ( 2 / 1 / 50) se am-pratyaya ke akAra kA lopa / 2. paTum / paTu +am | prakRta sUtra se paTu-zabdAntargata ukAra kI agnisaMjJA tathA " agneramo'kAraH " ( 2 / 1 / 50 ) se am-pratyaya ke akAra kA lopa || 87 | 88. IdUt stryAkhyau nadI [ 2 / 1 / 9 ] [ sUtrArtha ] nityastrIliGga vAle zabdoM meM dIrgha IkAra tathA dIrgha UkArI nadIsaMjJA hotI hai / / 88 / [du0 vR0 ] IdUdityevaM stryAkhyau nadIsaMjJau bhavataH / nayai, badhvai / taparakaraNamasandehArtham / stryAkhyAviti kim ? senAnyai, yavalvai / nadIpradezA:- "nayA ai AsAsAm " (2 / 1 / 45) ityevamAdayaH / / 88 /
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTapAdhyAye prathako pAtupAdaH [du0 TI0] It / IdUdityevamiti pratyekaM luptaprathamaikavacanaM stryAkhyAviti samudAyApekSayA dvivacanam / yathA patizca putrazca tAviti / luptaprathamAdvivacano dvandvo vA / taparakaraNaM kimartham ? taparamantareNa yU iti nirdeze sati kimetau dI? vA hrasvau vA | hasvazcet, 'bahumatiH, bahudhenuH' iti nadItvAd bahuvrIhau kaprasaGgaH syAt, naivam / hrasvayorDavati nadIvadbhAvavidhAnAt / atha vibhASArthaM taditi cet, vadgrahaNaM virudhyeta, upamAnopameyayoravizeSatvAt / atha yakAro veti / UkAreNa svareNa sahacarita IkAra eva vijJAyate ? naivam / bahupratipattividheyametadityAha - taparakaraNamasandehArtham iti / striyamAcakSAte iti khyaakhyo| asmAdeva jJApakAt sopasargAdapi kapratyayaH / mUlavibhujAdivaktavyabalAditvanye / prayogazca dRzyate - yasmin daza sahasrANi putre jAte gavAM dadau / brAhmaNebhyaH priyAkhyebhyaH so'yamuchena jIvati / / athavA AcalAte ityaakhyo| "upasarge tvAto :" (4 / 2 / 52) iti DapratyayaH / tataH striyA Akhyau iti samAsaH / atra karmopapade aN na bhavatyabhidhAnAditi bhAvaH / tadantavizeSaNamiha nAsti / kumArIyatIti kvip | "khoryajane'ye" (4 / 1 / 35) iti yino yalopaH / kumArIvAcaratIti Ayezca pakSe lopa iti matam / kharakuTIva kharakuTI, pratikRtau bahulatvAt ko nAstIti / kumAryai kharakuTyai dvijAyetyatra ai-prabhRtayo bhavanti / kathaM tantryai, vadhvai, yavalvai / nemau striyAmIkArokArau vihitAviti ? satyam / khyAkhyAvayabo'pi khyAkhya ityupacArAt / yathA - 'grAmo dagdhaH, paTo dagdhaH' iti grAmaikadezo'pi grAma ucyate / vyutpattivAdI punarAha - striyAmetAvapi vihitAvIdUtAviti / yathA -atitantryai, atilakSmyai, atiyavalyai dvijAya ! yastu liGgamadhikRtya tadantaM vizeSayati, sa Aha - prathame line yau stryAkhyau iti pravRttA nadIsajJA na nivartate / kiM cApradhAne liGgakAryamapi dRzyate / yathA kuntAn strIH pravezaya / yaSTIrmanuSyAniti kuntayogAt kuntAH striyaH / yaSTiyogAd yaSTayo manuSyA iti / AkhyAgrahaNaM ca nityastrIviSayArtham, strIviSaye yAvIdUtau tayornadIsaMjJA yathA syAt, iha mA bhUt - grAmaNyai, yavalvai brAhmaNyai /
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 kAtantravyAkaraNam 'grAmaNI - yavalU' zabdau zabdAntaranirapekSau svabhAvAt puMsi vartete / tarhi IdUdgrahaNaM kimartham, bahukhaTva ityatra nadIlakSaNaH ko mA bhUt, naivam / "hasvanadI zraddhAbhyaH" (2 / 1 / 71 ) ityatra zraddhAgrahaNAt / tarhi 'zaradaM mAtaraM pazya' iti nadIkAryaM prasajyeta || 88 | [vi0 pa0 ] IdUt0 / atha kimarthaM taparakaraNam, IkArasya yatve yU- iti luptaprathamAdvivacanamAstAm, naivam | "aukAraH pUrvam" (2 / 1 / 51 ) iti kRte nirdezasya samAnatvAd hrasvayorapi nadIsaMjJA syAt / tatazca matidhenuzabdayorapi nadItve sati bahumatirbahudhenuriti 17 "nayRdantAdbahuvrIhau" iti nadIlakSaNaH kapratyayaH syAt / tadayuktam " hrasvazca vati" (2 / 2 / 5) iti hrasvayornadIvadbhAvavidhAnAd vikalpArthamiti taditi cet tarhi vatkaraNaM virudhyeta / upamAnopameyayoravizeSatvAdatastasmAdatidezabalAd dIrghayoreva nadIsaMjJA vijJAyate / yU-iti punarvidhAnAcca, anyathA IdUditi vartata eva / na ca yakArasya nadItvAzaGkA syAt, yasmAdukAreNa svareNa sAhacaryAdIkAra evAvasIyate ? satyam, evaM sati sandehanirAsArthameva syAdityAha - tapara ityAdi / ata striyamAcakSAte iti stryAkhyau / viSayavivakSAyAM cakSiGaH khyAJAdeze sati, eva nirdezAt sopasargAdapi kapratyayaH / tacca kimarthamityAha - stryAkhyAvityAdi / senAnI-yavalUzabdau zabdAntaranirapekSau svabhAvAt puMsi vartete, nAtra nadIsaMjJA yadApi zabdAntarasannidhAnAt striyAM vRttistadApi na bhavati / ihAkhyAgrahaNasya nityastrIviSayatvAditi / anyathA striyAmityevaM kuryAt / tena 'senAnyai, yavalyai brAhmaNyai' iti nadItvAbhAvAd "nayA ai-As-As-Am ' (2 / 1 / 45) iti airna bhavati || 88 | [ka0 ca0 ] IdUt0 / hrasvayorapi nadIsaMjJA syAditi / nanu " amzasorAdirlopam ' (2 / 1 / 47) ityatrAmugrahaNAdeva hrasvayorna bhaviSyati / anyathA " agneramo'kAraH " ( 2|1 |50 ) ityanenAkAralopaH siddhaH ? satyam / siddhAntarametad iti yU punarvidhAnAcceti ha vatkaraNamasti, adhikArAcceti tadarthasyAghaTanAnna vartate ityAha- 'yU' iti hemakaraH / auNAdikasya nadIsaMjJakasya hrasvo neSyate iti kecit / tasmAd ' he tantrIH, he lakSmIH ' iti sidhyati / dRzyate ca - 'he lakSmIH syA daridrANAM tantrIH karNAmRtaM piba' iti / asmAkaM 1. naghRtazca ( a0 5 / 4 / 153) /
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye prathamo dhAtupAdaH tu mate vyasthitavAsmaraNAd vikalpo mantavyaH / tena 'mAtarlakSmi ! bhajasva mAnU' ityAdikam ' he lakSmIH syA daridrANAm' iti ca // 88 [samIkSA] kAtantrakAra ke anusAra strItvabodhaka IkAra - UkAra varNoM (pratyayoM) kI tathA pANini ke anusAra nitya strIliGga vAle IkArAnta - UkArAnta zabdoM kI nadIsaMjJA kI gaI hai - "yU stryAkhyau nadI" (a0 1 | 4 | 3 ) | ekatra tadantavidhi hai aura anyatra usakA abhAva, parantu isa bheda se koI utkarSa - apakarSa nahIM kahA jA sakatA hai, kyoMki yaha bheda to sUtraracanAzailI ke anusAra upasthita hotA hai| 'IdUt' tathA 'yU' padoM meM 'IdUt' pada se saralatayA dIrgha IkAra tathA dIrgha UkAra kA bodha ho jAtA hai, parantu 'yU' pada se dIrgha IkAra - UkAra rUpa artha vyAkhyAgamya hai T ise IkArAnta- UkArAnta strItvAbhidhAyaka zabdoM ke sAtha aMzataH bhI sAmya na hone ke kAraNa anvartha to nahIM kahA jA sakatA hai, tathApi kulavidhvaMsinI strI ke sAtha kUlavidhvaMsinI nadI kA sAmya sthApita kara donoM meM tAdAtmya dikhAne kA prayatna vidvAnoM ne avazya kiyA hai / jaise - 1. strI nadI tadidaM satyaM rasenAkulitA satI / yato dhvaMsaM vidhatte sA kUlabakulayorapi // ( vRttitraya0 109 ) / 2. nayazca nAryazca sadRkprabhAvAstulyAni kUlAni kulAni tAsAm / toyaizca doSaizca nipAtayanti sayo hi kUlAni kulAni nAryaH // 3. jAmAtRsampattimacintayitvA pitrA tu dattA kuladvayaM hanti madena nArI kUladvayaM jAtA hai - ( pa0 ta0 1 / 223) / svamano'bhilASAt / 45 kSubdhajalA nadIva / / ( avimAraka 0 1 / 3) / anvarthatA yA anugatArthatA na hone ke kAraNa pANini para AkSepa kiyA pANinerna nadI gaGgA yamunA vA nadI sthalI / prabhuH svAtantryamApanno yadicchati karoti tat // ( vR00vA0 80 ) /
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ YE kAtantrapyAkaraNam mugdhabodhavyAkaraNa meM vopadeva ne ekadeza 'dI' saMjJA kA prayoga kiyA hai - "yUt stryeva dI" (suu096)| [rUpasiddhi] 1. naye / nadI + 3 | prakRta sUtra se nadIzabdAntargata IkAra kI nadIsaMjJA, "nayA ai AsAsAm" (2 / 1 / 45) se De ko ai Adeza tathA I ko y Adeza / 2. vacai / vadhU + De | prakRta sUtra se vadhU-zabdAntargata UkAra kI nadIsaMjJA, "nayA ai AsAsAm" (2 / 1 / 45) se De ko ai-Adeza tathA U ko v Adeza / 89. A zraddhA [2 / 1 / 10] [ sUtrArtha] nityastrIliGgavAcI AkAra kI zraddhA saMjJA hotI hai / / 89 / [du0 vR0] AkAro yaH stryAkhyaH sa zraddhAsaMjJo bhavati / zraddhA, mAlA | stryAkhya iti kim ? kIlAlapAH / zraddhApradezAH- "zraddhAyAH sirlopam" (2 / 1 / 37) ityevamAdayaH / / 89 / [du0 TI0] A zraddhA / ihAkhyAgrahaNaM nityastrIviSayArtham / iha mA bhUt-somapAH strI / nanu "striyAmAdA" (2 / 4 / 49) vidhAne Ajiti kRte yatra zraddhAgrahaNena prayojanaM tatrAjgrahaNenaiva sidhyati, evamabhedopacArAdAyilopAd vA zraddhApuruSa iti / tadantapakSe'pi kuntAn strIH, yaSTIrmanuSyAniti yathA tathAyamapi bhaviSyati ? satyam, pratipattiriyaM garIyasIti saMjJA vidhIyate / / 89 / [vi0 pa0] A zraddhA / kIlAlapA iti / kIlAlaM pibatIti "Ato mankvanibanibic" (4 / 3 / 66) iti / ihApyAkhyAgrahaNamanuvartate eva pUrvavad veditavyam / / 89 / [ka0 ca0] A zraddhA / ihAkhyAgrahaNamanuvartate iti / etena nityastrIliGgasyaivAnena kriyate iti 'somapAHstrI' ityatropacArAdAkArasya strItve'pi na bhavatIti nyAyaH / asyAyamAzayaH
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayApyAye prathamo pAtupAdaH [TIkApUrvapakSasvarasAt "striyAmAdA" (2 / 4 / 49) ityasya viSaya evAsya viSaya iti kalpanAd upacAre pramANalAbhAcca tasmAdayamAzayaH / tathAhi AkhyAgrahaNAbhAve striyAmiti kRte viSayamAzritya 'dAnam' dA iti sampadAditvAt striyAM kvipi kRte yathAkathaJcit sambandhenAkArasya strIviSayatvAt tatrApi syAt / 'kIlAlapAH strI' AdAvapi / ata evAkhyAgrahaNamupAttam / tathA ca sati striyAM vihitasyaiva bhaviSyati, nAnyasyeti paryavasitam / evaM ca vRttau samudAyasya pratyudAharaNaM TIkAyAM vyAkhyAsyata iti vaktavyam / / 89 / [samIkSA] strIliGgavAle AkArAnta zabdoM kI yaha zraddhAsaMjJA gaNa para AdhArita kahI jA sakatI hai| sUtraracanAprakriyA ke anusAra yaha kevala AkAra kI hI hotI hai / zraddhAzabdArtha kI anya AkArAntazabdoM ke sAtha koI saGgati na hone ke kAraNa ise anvartha nahIM kahA jA sakatA / pANini ne AkAra yA AkArAnta zabdoM kI koI saMjJA nahIM kI haiM / pUrvasUtrastha 'AkhyA' pada kI anuvRtti se 'somapAH, kIlAlapAH strI' ityAdi meM AkAra kI zraddhAsaMjJA pravRtta nahIM hotI hai | [rUpasiddhi] 1. zraddhA / zraddhA + si / prakRta sUtra dvArA AkAra kI zraddhAsaMjJA tathA "zraddhAyAH sirlopam" (2 / 1 / 37) se 'si' pratyaya kA lopa / 2. maalaa| mAlA + si / prakRta sUtra se mAlAzabda ke antargata lakArottaravartI AkAra kI zraddhAsaMjJA tathA "zraddhAyAH sirlopam" (2 / 1 / 37) se sipratyaya kA lopa / / 89 / 90. antyAt pUrva upadhA (2 / 1 / 11) [sUtrArtha] liGga (prAtipadika) yA dhAtu ke antima varNa se pUrvavartI varNa kI upadhA saMjJA hotI hai / / 90 / [du0 vR0] liGgasya dhAtorvA antyAd varNAd yaH pUrvo varNaH sa upadhAsaMjJo bhavati / rAjanakAraH, bhid - ikAraH, vRt - RkAraH (vR vkaarH)| upadhApradezAH- "asyopadhAyA dIrgho vRddhi minAminicaTsu" (3 / 6 / 5) ityevamAdayaH / / 90 /
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 kAtanvayAkaraNam [du0 TI0] antyAt / pUrvadigyogalakSaNA paJcamIyam / upadhAnam upadhA / "Atazcopasarge" (4 / 5 / 84) ityaG / tatsambandhAdupadhAyAH svaliGgenAvasthitiH / nanu kathamiha varNa iti labhyate ? satyam, varNasamudAyo hi ligaM dhAturvA arthAdantyazabdavAcyaHpUrvazabdavAcyazca varNa eva bhavati / kiJca smRtikRto'tizayo'ntyavarNaviSayAnusandhiH (smRtikRto'ntyavarNaviSayArthasambandhi) pratyaya ityukta eva / ataH pUrvo'nantara eva varNa upadhAsaMjJArthaM smaryate iti kutaH ziSTaH ziSyata iti / atrAntyAdavayavAt pUrvasya zakAramAtrasya upadhAsaMjJA yattadarthaM varNa iti bhaNyate / AzIriti jnyaapyntynye| yadyevaM saMjJayApi kimupadhAvidhAnena upAntya iti kRte'pyabhimataM sidhyati, samIpabhUto varNo'ntyo yasya khalu upAntya ityucyate ? satyam, etA hi saMjJA nityA anvAkhyAtavyA iti / / 90 / [vi0 pa0] antyAt / atra sUtre vizeSasyAnirdezAlliGgAdhikArasyApyanaGgIkaraNAt sAmAnyameva vijJAyate ityAha - liGgasya dhAtorveti / na cedaM liGgaprakaraNaM liGgakAryasya "akAro dIrgha ghoSavati" (2 / 1 / 14) ityAdinA vidhAsyamAnatvena tasya bhaviSyatvAt / kiM ca yadi liGgaprakaraNatvAt tasyaiva upadhAsaMjJA syAt tadA "asyopadhAyA dIrgho vRddhiH0"(3|6|5) ityAdi virudhyate, dhAtorupadhAvyavahArAbhAvAditi / etadeva sUcayati - upadhApradezAH "asyopadhAyA dIrgho vRddhiH0"(3|6|5) ityAdi / / 90 / [ka0 ca0] antyAt / antyAditi 'bhAvini bhUtavadupacAraH' (kAta0 pa0 14) ityAha - kiM ceti / vRt - RkAra ityapi kvacid vRttau pAThaH / tasyAyamAzayaH- upadhAsaMjJAyA guNaH "adupadhAccAklupiteH" (4 / 2 / 24) ityatra kyabapi prayojanam, kintvetat tAtparyaM syAd guNarUpopadhAkArasya pUrvameva darzitatvAt / tasmAd vR- vakAra iti pAThasyaiva prayojanam-"uroSThyopaSasya" (3 / 5 / 43) iti vyaJjanakAryatvAt pUrvato vizeSo hyayam / / 90 / [samIkSA] pANini tathA kAtantrakAra kI yaha upadhAsaMjJA anvartha hai - upa = samIpe'ntyasya pUrvasmin samIpe dhIyate nidhIyate yo varNaH sa updhaasNjnyH| upadhAnamiti vA upthaa|
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye prathamo dhAtupAdaH " Atazcopasarge" (4 | 5 | 84) iti aGgpratyayaH (upa + dhA + aG) / pANini kA sUtra hai - "alo'ntyAt pUrva upadhA" (a01 | 1 | 65) / pUrvAcAryoM ne bhI isa saMjJA kA prayoga kiyA hai - 49 nirukta - athApyupadhAlopo bhavati - jagmaturjagmuriti (2 / 1) / athApyupadhAvikA bhavati - rAjA daNDIti / RkuprAtizAkhya- sahopadho'riphita ekavarNavad visarjanIyaH svaraghoSavat paraH (1 / 67) / anusvAramupadhAM vA'nyavarNAM svaropadhAt soSmayamodayazcet ( 14 / 54 ) / vAjasaneyiprAtizAkhya - antyAd varNAt pUrva upadhA (1 / 35) / atharvavedaprAtizAkhya - yAnyAkAropadhAni makArAntAni striyaikavacanAni hrasvopadhAni puMvacanAni (2 / 1 / 15) / arvAcIna vyAkaraNoM meM isake lie G - saMjJA kA prayoga kiyA gayA hai - jainendravyAkaraNa - upAntyAl G (1 / 1 / 66) / mugdhabodhavyAkaraNa - pUrvo'ntyAd G (sU0 91 ) ||10| 91. vyaJjanAnno'nuSaGgaH [2 / 1 / 12] [ sUtrArtha ] liGga (prAtipadika) athavA dhAtu - gata antima vyaJjana varNa se pUrvavartI kAra kI anuSaGga saMjJA hotI hai / / 91 / [du0 vR0 ] liGgGgasya dhAtorvA'ntyAd vyaJjanAd yaH pUrvI nakAraH so'nuSaGgasaMjJo bhavati / viduSaH, mrasyate / na iti kim ? UrbhyAm | anuSaGgapradezAH - " anuSaGgazcAnuzet" (2 / 2 / 39) ityevamAdayaH / / 91 / [du0 TI0 ] vynyj.| ihAnantaratvAd antyAt pUrva iti vartate netyakAra uccAraNArthaH / tena 'upAnad' ityatrAnuSaGgasaMjJA na bhavati / anuSajyata ityanuSaGga iti vyutpattyA asya
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam pradhAnatA khyAyate, tena 'bhavadbhyAm, vidvadbhyAm' ityatra saMyogAntalopAd anuSaGgalopa eva bhavatIti kevidAcakSate / tadayuktam - vacanasAmarthyAdanuSaGga eva lupyate, saMyogAntalopasyAluptavadbhAvAcca nityo'yamanuSaGgalopa iti / yathAkathaMcidiyaM vyutpattiriti / vyaJjanAditi kimartham "gamahana0" (3 / 6 / 43; 4 / 6 / 77) ityatrAnuSaGgasaMjJA mA bhUditi / 'viduSaH' iti vetteH zanturvansuH / zas, si, us vA / / 91 / / [vi0 pa0] vyaJjanAt / viduSa iti / vida jJAne, zantRG / "kteH zanturvansuH" (4 / 4 / 4) iti vansuH / zas, Gasi, Gas vA / "aghudasvarAdI0" (2 / 2 / 46) ityAdinA vzabdasyotvam / anena nakArasyAnuSaGgatve "anuSazcakuJcet" (2 / 2 / 39) ityanuSaGgalopaH / SatvaM nAmiparatvAt / dhAtorapi darzayati - sasyata iti sanseH karmaNyAtmanepadaM 'te' / "sArvadhAtuke yaNa, anidnubndhaanaam"(3|2|31;6|1) ityAdinA'nuSaGgalopaH / UbhyAm iti / Urja balaprANadhAraNayozcurAditvAdan / UrjayatIti kvip / / 91 / [ka0 ca0] vyaJjanAt / nanu UbhyAm iti vRttau katham pratyudAhRtam, yAvatA rephasya satyAmapyanuSaDgasaMjJAyAM rAt sasyaiva lopa iti niyamasya vyAvRttibalAdeva lopo na bhaviSyati ? satyam / atrAha hemakara:- niyamasya virAmavyaJjanAdiSu viSayatvAd aghuTi svare 'UrjA' ityAdikaM pratyudAharaNaM boddhavyam / mahAntastu UbhyAmityeva pratyudAharaNaM yuktam / yAvatA virAme 'Urcha' ityatra niyamavyAvRtticaritArthatvam iti dik // 21 // [samIkSA] pANini ne yaha saMjJA nahIM kI hai, parantu vyAkhyAkAroM ne isakA smaraNa kiyA hai / "pUrvAcAryasaMjJeyaM nakArasya" (ma0 bhA0 dI0, pR0 134) / "nakArasyopadhAyA anuSaga iti pUrvAcAyaH saMjJA kRtA" (nyAsaH 1 / 1 / 47) / kAzakRtsnadhAtuvyAkhyAna meM isa saMjJA ke upalabdha hone se yaha dRDhatApUrvaka kahA jA sakatA hai ki pUrvAcAryoM ne yaha saMjJA kI thI - "anunAsiko'nuSaGgaH" (kA0 dhA0 vyA0, sU0 7) /
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayANyAye prathamo dhAtupAdaH [rUpasiddhi] 1. vidussH| vidvans + zas / antima varNa s se pUrvavartI nakAra kI prakRta sUtra dvArA anuSaGga saMjJA, "adhudasvarAdau seTkasyApi banservazabdasyotvam" (2 / 2 / 46) se v ko u, "anuSapazcAkucet" (2 / 2 / 39) se n ko lopa, "nAmikaraparaH" (2 / 4 / 47 ) se s ko S Adeza tathA riphasorvisarjanIyaH" (2 / 3 / 63) se visarga Adeza 1 paJcamI - ekavacana 'si' pratyaya tathA SaSThI-ekavacana 'Gas' pratyaya meM bhI 'viduSaH' zabdarUpa siddha hotA hai| 2. msyte| sans + te / "sArvadhAtuke yaN" (3 / 2 / 31) se yaNa, antima varNa s se pUrvavartI nakAra kI prakRta sUtra dvArA anuSaGga saMjJA tathA "anidanubandhAnAmaguNe'nuSaGgalopaH" (3 / 6 / 1) se n kA lopa / / 91 / / 92. dhuD vyaJjanamanantasthAnunAsikam [2 / 1 / 13] [sUtrArtha] antasthA aura anunAsikasaMjJaka vyaJjanoM ko chor3a kara zeSa vyaJjanavargoM kI dhuT saMjJA hotI hai / / 92 / [du0 vR0] antasthAnunAsikavarjitaM vyaJjanaM dhusaMjJaM bhavati / payAMsi / apakta / antasthAnunAsikavarjamiti kim ? catvAri, amaMsta / dhuTpradezAH - "dhuTazca dhuTi" (3 / 6 / 51) ityevamAdayaH / / 12 / [du0 TI0] dhu0 / na vidyate antasthAnunAsikasaMjJe yasya tad vyaJjanam anantasthAnunAsikam, saMjJAsaMjJinorabhede samAhAradvandva eva-antasthAzca anunAsikAzca antasthAnunAsikam, pazcAnnasamAsaH / saMhaterapi prAdhAnyAdavayavasya sAkAratvAt saMjJA pravartate / nanu 'najivayuktamanyasadRzAdhikaraNe tathA pragatiH' (kAta0 pa0 49) iti vyaJjanameva gamyate, vyaJjanagrahaNaM kimartham / naivam, antasthAnunAsikA hi bahavastadapekSayA'nyo varNa iti pratipattavyam, naivam | "ghuTazca dhuTi" (3 / 6 / 51) iti siddhe "hasvAvyAniTaH,
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam ittshcetti"(3|6|52, 53) iti vidhAnAd "ghuTsvarAd ghuTi nuH" (2 / 2 / 11) ityatra svaragrahaNAcca svarANAM dhusaMjJA nAstIti avagamyate / tadayuktam / hrasvAdeva sico lopo yathA syAd dIrghA mA bhUta / anaiSIditi / "iTazceTyeva aniTaH" iti varjane sati vidhirvA "ghuTsvarAd ghuTi nuH" (2 / 2 / 11) ityatra ca svaragrahaNaM svaradarzanAdevAntaraGgamapyAramaitvaM ca bAdhitvA nureva yathA syAt - 'sukartRNi, susakhIni' iti / tarhi ghaJAdInAM ghakArakaraNaM kimartham, dhuTItyukte'pi cajoH kagau bhavata eva, naivam / kRtsvarANAM dhuTsaMjJA nAstIti jJApayiSyati / kiJca visarjanIyAnusvArayorapi dhusaMjJA syAt jihvAmUlIyopadhmAnIyayorvacanabalAnna bhaviSyati / tatazca saMgamyate, pacAma iti / "aghoSa prathamaH, padAnte ghuTAM prathamazca" (2 / 3 / 61; 3 / 8 / 1) prApnoti / / 92 / [vi0 pa0] dhu / payAMsIti sakArasya dhuTtve "puTsvarAd ghuTi nuH" (2 / 2 / 11) iti sakArAt prAG nurAgamaH / "sAntamahato!padhAyAH" (2 / 2 / 18) iti dIrghaH / apakta iti / pac, adyatanI ta, tataH aDAgamaH, sic, "dhuTazca dhuTi" (3 / 6 / 51) iti sico lopaH / catvArIti / jaszasoH shiH| amaMsta / mana jJAne / dhuTtvAbhAvAd nvAgamasiclopau na bhUtau / / 92 / [ka0 ca0] dhu0 / nanu amaMsta iti kathaM pratyudAhRtam, yAvatA vyaktibalAdeva nakArasyAnusvAre kRte dhuTvAbhAvAdeva sico lopo na bhaviSyati ? satyam, varge vargAntaH (2 / 4 / 45) ityatra manoranuvRttipakSe varge vargAntatvaviSayA eva vyaktirAzrayaNIyA / nanvanusvAravidhAviti yanmataM tanmatamavalambyedam, etaccAnusvArasya niyatasthAnavyaJjanatvamiti pakSe / anyathA anusvArasya dhuTtvameveti na doSaH / sAmAnyato vyaJjanatvapakSe'pi na tasya dhuTasaMjJA, pUrvatrottaratra ca pradhAnavarNaprastAvAditi bhAvaH / yad vA anusvAravidhau tu yadi vyaktirAzrIyate tadA "dhuTazca dhutti''(3|6|51) ityatrApi vyaktirAzrayaNIyA | apAmeti prtyudaahrnnmityeke| yadi vibhaktivyatyayena vyaJjanAnuvRttiH kriyate, tadA vyaJjanagrahaNaM sukhArtham / nanu dhuDanantasthAnunAsikam iti kRte'pi yAdRgjAtIyasyeti nyAyAd vyaJjanasya dhuTasaMjJA bhaviSyati, na tu svarasyeti
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye prathamo dhAtupAdaH tat kiM vyaJjanagrahaNena ? naivam / antasthAnunAsikA varNAstatsAhacaryAd varNasyaiva bhaviSyatItyukte svaravyaJjanayoreva sAmAnyenopapadyata iti vyaJjanagrahaNam / nanu tathApi na kriyatAm, "dhuTsvarAna ghuTi nuH" (2 / 2 / 11) ityatra svaragrahaNAdeva svarasya dhusaMjJA na bhaviSyati / anyathA "dhuTo nuH" iti vidadhyAt / naivam, tatraiva svaragrahaNasya prayojanamuktam / tathAhi 'sukartRNi, susakhIni' ityatra "dhAtostRzabdasyAra, ghuTi cai" (2 / 1 / 68; 2 / 24) iti na prApnotIti sArthakaM vyaJjanagrahaNamiti / nanu tathApa vyaJjanagrahaNaM na kriyatAm, tadabhAve'pi vyaJjanasyaiva dhusaMjJA bhaviSyati / tathAhi yadi kevalaM vyaJjanasya dhuTsaMjJA na bhaviSyati, tadA AkhyAte sijlopavidhau "hasvAccAniTaH, iTazceTi" (3 / 6 / 52, 53) iti sUtradvayavidhAnamanarthakam "ghuTazca dhutti"(3|6|51) ityanenaiva siddheH / naivam / "hasvAccAniTaH" (3 / 6 / 52) iti niyamArtham bhaviSyatIti vAcyam / tathAhi svaradhuTAM madhye hrasvAdeva sico lug bhaviSyati na dIrghAditi anaiSIditi siddham / tathA iTaH sico lopo bhavan iTyeva, tenAniTi na syAt / yathA akaNiSam iti vyaJjanagrahaNaM sArthakamiti / yadi punaridaM vyAkhyAyate antasthAnunAsikaM tAvad vyaJjanam, tatsAhacaryAd antyavyaJjanasyaiva bhaviSyati / tadA sukhArtha vyAnagrahaNamiti bhAvaH / / 92 / [samIkSA] kAtantrakAra ne "anunAsikA Ga-Ja-Na-na-mAH" (1 / 1 / 13) se 'G, J, N, n, m' vargoM kI anunAsika saMjJA evam "antasthA yaralavAH" (1 / 1 / 14) se 'ya, ra, la, v' vargoM kI antasthA saMjJA kI hai| ina 9 varNoM ko chor3akara zeSa 25 vyaJjana varNoM kI kRtrima 'dhuT' saMjJA kAtantra meM kI gaI hai - k, kh, g, gh, c, ch, ja, jh, T, Tha, D, d, t, th, d, dh, pa, pha, ba, bha, z, e, s, h, kS / pANinIya vyAkaraNa meM mAhezvarasUtrastha ye hI varNa (kS ko chor3akara) jhal pratyAhAra meM Ate haiM - (1) jha bhaJ, (2) gha Dha dhaS, (3) ja ba ga Da daz, (4) kha pha cha Tha tha ca Ta tav, (5) ka pay , (6) za Sa sar, (7) hal / _ 'dhuT' aura jhal' donoM hI kRtrima saMjJAe~ haiM | ataH inakI anvarthatA aura utkarSApakarSa batAnA saMbhava nahIM hai /
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtanvayAkaraNam [rUpasiddhi] 1. payAMsi / payas + jas / "jaszasau napuMsake' (2 / 1 / 4) se jaspratyaya kI ghuTsaMjJA, "jaszasoH ziH" (2 / 2 / 10) se jas ko 'zi' Adeza , payaszabdastha s kI prakRta sUtra se dhuTsaMjJA, "dhuTsvarAd ghuTi nuH" (2 / 2 / 11) se nu Agama, "sAntamahatornopadhAyAH" (2 / 2 / 18) se dIrgha tathA "manoranusvAro ghuTi" (2 / 4 / 44) se n ko anusvAra / 2. apakta / pac + ta (adytnii)| "aD pAtvAdistinyayatanIkriyAtipattiSu" (3 / 8 / 16) se 'aT' Agama, "sijavatanyAm" (3 / 2 / 24) se sic pratyaya, prakRta sUtra se c tathA t kI 'dhuT' saMjJA "puTazca dhuTi" (3 / 6 / 51) se sic-lopa evam "cajoH kagau puiyAnubandhayoH" (4 / 6 / 56) se 'ca' ko 'k' Adeza / / 92 / 93. akAro dIrgha ghoSavati [2 / 1 / 14] [sUtrArtha] ghoSavat-saMjJaka vibhakti ke paravartI hone para liGga (prAtipadika) ke antima hrasva varNa ko dIrgha Adeza hotA hai / / 93 / [du0 vR0] akAro liGgAnto ghoSavati vibhaktau dIrghamApadyate / AbhyAm, vRkSAya, vRkSANAm / ghoSavatIti kim ? vRkSaH / / 93 / [du0 TI0] akAraH / varNasamAmnAye khalvAdirakAra iti tamadhikRtya dIrghAdividhiranvAkhyAyate / kArazabdaH svarUpArtha eva varNebhyaH prayujyate / varNAnAM tu svarUpamabhidheyam iti prathamA / liGgamiha punaranvAkhyAtam, yato jasiprabhRtiSu vidhiSu syAdaya eva zrUyanta iti prakaraNabalAd ghoSavAn varNa iha syAdivibhaktiviSaya eva pratipattavyaH / syAdayazca liGgamantareNa na saMbhavantIti / athavA vakSyamANeSu vidhiSu liGgaprabhRtaya eva zrUyante, tato'vinAbhAvasaMbandhAt syAdaya eva antaraGgA gamyante, tena 'bhArahAraH' iti na dIrgha iti / pacadhvam, yajadhvam ityatra ca kuta etvaM dhuTi, yena "asya vamordIrghaH" (3 / 8 / 11) iti liGgArthaM jJApakamucyata iti /
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye prathamo dhAtupAdaH " nanu katham AbhyAm, nAyaM liGgAnta iti ? naivam | nAtrAntagrahaNamasti prAyovRttitayA nigadyate liGgasyAnto liGga vA akAra iti yadyevamihaiva syAt / 'arthavadgrahaNe nAnarthakasya' (kAta0 pa0 4 ) iti na vRkSAbhyAmiti / atra idamo'kArazcet te iti vidadhyAt, naivam | viSNuparyAyasyAkArasyApi saMbhavAd Aya, AnAmiti na sidhyati ? satyam, anityeyaM paribhASeti jJApitameva / yastu liGgamadhikRtya tadantaM vizeSayati akArAntaM liGgaM dIrghamApadyata iti tadA 'Adyantavadekasmin' (kAta0 pa0 21) ityupacArAd AbhyAm iti bhavati, syAdimadhikRtya ca ghoSavadAdau syAdAviti 'varNagrahaNe tadAdau kAryasampratyayaH' ( dra0 ka0 vyA0 pR0 222, saM070) iti pratipadyate / nanu dIrgho bhavan 'sthAne'ntaratamaH ' ( kAta0pa0 16 ) iti ced AgrahaNameva kathaM na kuryAt ? satyam, vicitrArthameva / 55 nanu 'vRkSAya, vRkSANAm' ityatra akAramAzritya yakArAdezau nurAgamazca jAtastasmAt 'sannipAtalakSaNo vidhiranimittaM tadvighAtAya ' ( kAta0 pa0 30 ) iti dIrgho na syAt / naivam, bhe iti kartavye yad ghoSavadgrahaNaM karoti tadavasIyate varNagrahaNe nimittatvAd ityastIyaM paribhASeti / / 93 / [vi0 pa0] akAraH / ghoSavati vibhaktAviti bhinnAdhikaraNo'yaM vizeSyavizeSaNabhAvaH / vibhaktiviSaye yo ghoSavAn varNastasminnityarthaH kathametad, yAvatA vibhaktyadhikArasyAbhAvAt 'bhArahAraH' ityAdiSvapi dIrghaH syAditi na dezyam / prakaraNabalAd vidhiprakaraNe hyasmin jasItyAdiSu vidhivAkyeSu syAdaya eva zrUyante / tatazca syAdiprakaraNabalAt tadviSaye ghoSavAn varNaH pratipattavyaH / syAdayazca vibhaktaya iti / ata evAkAro liGgAnta ityuktam, syAdInAM liGgamantareNAsaMbhavAt / athavA "smai sarvanAmnaH" (2 / 1 / 25) ityAdiSu liGgaprakRtaya eva dRzyante, tato liGgaprakaraNatvAlliGgasyaiva dIrghAdividhiriti kuto'nyatra prasaGgaH / ata evAkhyAte dIrghavidhAnArtham '"asya vamordIrghaH" (3 | 8 | 11) iti sUtrAntaramuktam / AbhyAmiti / idam + bhyAma | tyadAdyatvam " ad vyaJjane'nak (2|3 | 35) iti adAdeza iti / iha liGgAntatvAbhAve'pi dIrghaH / na khalu atra antagrahaNamastIti liGgasyAnto liGgaM vA'kAraH ityarthaH / na cAkAreNa tadantavidhirupalabhyate, liGgasyaivAnadhikRtatvAt kiM tena viziSyate / yaduktaM vRttau liGgAnta iti tat prAyovRttimAzritya veditavyam / yadyevam ""
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam 'arthavadgrahaNe nAnarthakasya' (kAta0 pa0 4) ityatraiva syAt, na vRkSAbhyAm ityAdau / naivam, tadA ghoSavatItyapanIya 'bhye' iti kuryAt / nahi idamo'kArasya bhakAramantareNAnyatra ghoSavati sambhavo'stIti ? tadayuktam, viSNuparyAyasyArthavato'kArasya saMbhavAt tadarthaM ghoSavadgrahaNaM vijJAyate, yathA Aya- AnAmiti ? satyam, anityeyaM paribhASA / "odantAH" (1 / 3 / 1) ityatrAntagrahaNena vijJApitameva / vRkSAya, vRkSANAmiti akAramAzritya Gevacanasya yakAro nurAgamazcAmi parataH / tataH 'sannipAtalakSaNo vidhiranimittaM tadvighAtasya' (kAta0 pa0 31 ) iti nAzaGkanIyam / 56 evaM tarhi bhakAra eva dIrghamityuktaM syAt, nahi syAdau bhakAramantareNa ghoSavAn varNo'paro'stIti '"akAro dIrghaM bhe" iti vidadhyAt na caivaM kRtam, tasmAd ghoSavadgrahaNameva jJApayati -varNagrahaNe nimittatvAdastIyaM paribhASeti, tadbalAcca dIrgha iti / / 93 / [ka0 ca0 ] akAraH / ghoSavati vibhaktAviti / nanvatra vibhakterna vizeSyatvaM ghoSavati, anityakaraNAd vibhaktisamudAyasya ghoSavattvAbhAvAcca / yadi ca ghoSavAn varNo vizeSyaH vizeSaNaM vibhaktistadA kathaM sAmAnAdhikaraNyenAnvayaH, vibhakteH samudAyavRttitvAt / samudAyasya ghoSavattvAbhAvAdityAha - bhinnAdhikaraNo'yamiti / nanu jasItyAdiSu syAdaya eva zrUyanta iti kathamucyate, yAvatA syAdibhinnayorapi jaszasoH saMbhavaH / yathA narajasanam alpaza ityAha - athaveti / "smai sarvanAmnaH " ( 2 / 2 / 25 ) ityAdiSu liGgaprakRtaya eva zrUyanta iti / nanu yathA liGgaprakRtaya eva zrUyante tathA pUrvapUrvasUtre sAmAnyamapi zrUyate | tathAhi liGgGgasya dhAtorveti, naivam "asya vamordIrghaH" (3 / 8 / 11) ityAkhyAte dIrghavidhAnAdatra liGgasyaiva bhaviSyati, tadayuktam / AkhyAte ghoSavati " asya vamoH" parata eva dIrgho bhavati, nAnyasminniti niyamArthaM bhaviSyati, tasya vyAvRttyA 'pacadhvam, yajadhvam' ityatrAnenApi na dIrghaH / naivam, tatra "dhuTi bahutve tve" (2 / 1 / 19) ityasya viSayatvena dIrgho na bhaviSyatIti cet, jahIti vRttyA dIrgho na bhaviSyatIti, " hanterja "" hau" ( 3 | 4 49) iti jAdezakaraNAd dIrgho na bhaviSyatIti guravaH / naivam /
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye prathamo dhAtupAdaH "herakArAdahanteH " ( 3 | 4 | 33) handhAtoH pratiSedhAt 'jahau' iti na bhaviSyati ? satyam | yadi pUrvadRSTyA sAmAnyamAzrIyate, tadA "asya vamoH" (3 / 8 / 11 ) ityasya niyamatvaM syAt / yadi tu paradRSTyA syAdaya evAzrIyante, tadA " asya vamordIrghaH " ( 3 / 8 / 11) ityasya vidhitvaM syAt / 57 nanu ekasminnapi pakSe kA kSatiH, 'vidhiniyamasaMbhave vidhireva jyAyAn' (kAta0 pa0pA0 84) iti nyAyAt tasya vidhitvakalpanaM yuktam / ata eva paJjikAyAM syAdiprakRtaya eva zrUyanta iti yaduktaM taducitamiti ghoSavadgrahaNena jJApayatIti / nanu tathApi ghoSavadgrahaNaM na kriyatAm, bhyoriti kriyatAm |'vRkssaay' ityatra yakAropAdAnAdeva bhaviSyati / vRkSANAm ityatra tu nvAgamasya tRtIyAdau tviti parAditvakaraNAdeva dIrgho bhaviSyati, anyathA tasya parAditvena kiM phalam / naivam dIrghAdanyadapi parAditvasya phalamasti, yathA kroSTUnAmiti / vyaJjanaviSaye nityaM tuniti / kiM ca vRkSANAmityatra parAditvAbhAvAt prakRtibhaktatve sati 'dadhnA' itivat 'avamasaMyogAda0 ' (2 | 2|53) ityAdinA'kAralopaH syAt / 'bhyoSu' iti kRte'pyanayorupAdAnena jJApakaM sidhyati / yad ghoSavadgrahaNaM tat zrutisukhArthamiti / anyathA uccAraNagauravaM syAditi bhAvaH / athAkAragrahaNaM kimartham, na ca 'agnibhyAm' ityAdau dIrghaH syAditi vAcyam, nAminAM "dIrghamAma'i sanau" (2 / 2 / 15) iti dIrghavidhAnAt / anyathA 'agnInAm' ityAdiSvapyanenaiva dIrgho bhaviSyati kiM teneti ? satyam / niyamArthaM tat sUtraM bhaviSyati nAminAM dIrgho bhavan AmUviziSTe nvAgama eva na tu TAdiviziSTe, tena 'vAriNA' ityAdiSu na dIrghaH / tato'kAragrahaNAbhAve 'agnibhyAm' ityatra dIrghaH syAdato'kAragrahaNam // 93 // [samIkSA] kAtantrakAra ne 'g-gh-i-j jJ-J- D Dh N-d-dh-n-b-bhU-m-y-r-l-v-h-' ina bIsa varNoM kI ghoSavat saMjJA kI hai - " ghoSavanto'nye" (1 / 1 / 12) / inhIM varNoM ke para meM rahane para liGgAntya hrasva akAra ko dIrgha Adeza hotA hai / pANini ne "nAmi" (a0 6 / 4 / 3) tathA "supi ca " (a0 7 / 3 / 102 ) ina do sUtroM dvArA dIrghavidhAna kiyA hai / kAryoM tathA kArya kA nirdeza apanI-apanI paramparA ke anusAra hai - kAtantra meM kArya (sthAnI ) prathamAnta hai tathA kArya dvitIyAnta / jabaki pANini sthAnI kA SaSThyanta tathA kArya kA nirdeza prathamAnta karate haiM /
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam [rUpasiddhi] 1. AbhyAm / idam + bhyAm | "tyadAdInAma vibhakto" (2 / 3 / 29) se mkAra ko akAra, "akAre lopam" (2 / 1 / 17) se akAra kA lopa, "ad vyajane'na' (2 / 3 / 35) se 'a' Adeza tathA prakRta sUtra dvArA dIrgha / 2. vRkSAya | vRkSa + 3 | ":" (2 / 1 / 24) se De ko 'ya' Adeza evaM prakRta sUtra se liGgAnta hrasva akAra ko dIrgha / 3. vRkSANAm / vRkSa + Am / "Ami ca nuH" (2 / 1 / 72) se nu Agama, "tRtIyAdau tu parAdiH" (2 / 1 / 7) se Am pratyaya ke Adyavayava ke rUpa meM usakI yojanA, "ravRvaNebhyaH 0" (2 / 4 / 18) se n ko N tathA prakRta sUtra se liGgAntya hrasva a ko dIrgha / / 93 / 94. jasi [2 / 1 / 15] [sUtrArya] 'jas' (prathamAvibhakti-bahuvacana) pratyaya kepara meM rahane para liGga (prAtipadika) ke antavartI hrasva akAra ko dIrgha Adeza hotA hai / / 94 / [du0 vR0] akAro liGgAnto jasi pare diirghmaapdyte| vRkssaaH| akAre lope prApte vacanam / / 94 / [du0 TI0] jsi| uccAritapradhvaMsino hyanubandhA iti jakArAbhAve nAstyeva dIrgha ityAha - akAra ityAdi / na ca savarNalakSaNo dIrgho'sti, ekapade akArasya lopAt syAdisambandhAcca / narajasanam / jasidhAturayaM yuDanto bhinnayoge'pi sukhapratipattyartha eva / 194 | [vi0 pa0] jsi| anubandhAnAmuccAritapradhvaMsitvAjjakAralope ghoSavato'sambhavAt pUrveNa dIrgho na sidhyatIti vacanamidamucyate / yadyevaM samAnalakSaNo dIrgho bhavatItyAha - akAra ityAdi / ekapadatvAd "akAre lopm"(2|1|17) iti vizeSavacanena pUrvasyAkArasya lopaH prApta iti bhAvaH / / 94
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye prathamo dhAtupAdaH [ka0 ca0 ] jasi / pUrveNetyAdi / nanu kathamidamucyate, yAvatA jakArasthitAvapi "dhuTi bahutve tve" (2 / 1 / 19) ityanena etvameva prApnoti ? satyam, etvavidhAvajasIti kRte dIrghaH sidhyatIti kulacandraH / hemakarastu jakArasyAnubandhatvAd etvamapi nirAkRtamiti / mahAntastu " ghuTi bahutve tve" (2 / 1 / 19 ) ityatra dhuDgrahaNamapanIya subhoriti kriyatAm, kimanenetyAhuH / vastutastu pUrvaparayoH sUtrayoraghuDviSayatvAd atrApi aghuviSaya eva kalpyate iti na doSaH / atra umApatiH - 59 sthite jakAre viphalaM jasIti jasyAnubandhatvamato na pUrvam / evaM ca pUrvAparasUtradRSTyA ghuDanyadhuTyeva kuto'tra dezyam // akAre lopa ityAdi vRttiH / akAre pare "akAre lopam" (2 / 1 / 17) ityattena akAralope prApte vacanamArabhyate ityarthaH / nanu akAralopavidhau ajasIti kriyatAM kimanena ? satyam / evantarhi 'te' iti na sidhyati, kintu tyadAdyatve "jas sarva i:" (2 / 1 / 30) iti kRte dakArasthAne kRtasyAkArasya etve punastakArAkArasya aitve 'tai' ityevaM syAt / atha 'tyadAdInAM DaH' iti vidhIyatAM cet tathApi upakumbhamiti na sidhyati, jasaH sthAne'miti kRte'kArasya lopo na syAdeva / tadarthameva sUtramidaM cet, naivam / " avyayIbhAvAt" (2|4|1) ityatrAmugrahaNamapanIya Damiti kartavyaM cet, tadA titava iti na sidhyati, tanna / "akAre lopam" (2 / 1 / 17 ) ityatra ajasa iti vidadhyAt / jasaH sambandhini akAre'kAralopo na bhaviSyati kuto'nyatra prasaGgazcet tadA sukhArthameva sUtramidam / / 94 / [samIkSA] anubandhoM ke uccaritapradhvaMsI hone ke kAraNa jas-pratyayagata 'j' samApta ho jAtA hai, ataH para meM ghoSavat varNa ke abhAva meM pUrvasUtra se dIrgha nahIM ho sakatA thA, ataH pRthak sUtra banAyA gayA hai, parantu samAnalakSaNa dIrgha se hI kArya siddha ho jAne para sUtra banAne kI koI AvazyakatA nahIM raha jAtI - isa Apatti kA samAdhAna vyAkhyAkAroM ne isa prakAra kiyA hai ki samAnalakSaNa dIrgha ko bAdhakara
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam "akAre lopam" (2 / 1 / 17) se AkAra-lopa ho jAne para jaspratyayAnta rUpa 'vRkSaH' hI siddha hotA, jo kisI bhI rUpa meM sArthaka nahIM kahA jA sakatA thA / ataH anarthaka rUpa ke vAraNArtha prakRta sUtra banAyA gayA hai | pANini to pUrva-para ke sthAna meM dIrghavidhAna karate haiM - "ekaH pUrvaparayoH, prathamayoH pUrvasavarNaH" (a0 6 / 1 / 75, 102) / [rUpasiddhi] 1. vRkSAH / vRkSa + jas / prakRta sUtra se liGgAntavartI hrasva akAra ko dIrgha, "samAnaH savarNe dIrdhIbhavati parazca lopam" (1 / 2 / 1) se dIrgha tathA paravartI akAra kA lopa, "rephasorvisarjanIyaH" (2 / 3 / 63) se visarga Adeza || 94 / 95. zasi sasya ca naH [2 / 1 / 16] [sUtrArtha] zas (dvitIyAvibhakti - bahuvacana) pratyaya ke para meM rahane para liGgAntavartI akAra ko dIrgha tathA zaspratyayagata s ko na Adeza hotA hai / / 95 | [du0 vR0] akAro liGgAntaH zasi pare dIrghamApadyate, sasya ca no bhavati / vRkSAn / syAdyadhikAraH kim ? alpazaH / / 95 / [du0 TI0] zasi0 / nanu 'saptamyA nirdiSTe pUrvasya' (kAta0 pa0 21) kAryaM bhavati iti liGgAntasakArasya nakAraH syAt - sumanasaH pazyeti / naivam / zrutAnumitayoH zrautasambandho viSirbalavAn' (kAta0 pa0 pA0 92) iti / kiJca 'tRtIyAn' iti nirdezAt napuMsakaparatvAt zirAdeza iti puMsi vidhirayam / nanu 'zas An' i. kathanna kuryAt laghu vispaSTaM ca ? satyam, vicitranirdezaH khalu bAlabodhaka eva / / 95 / [vi0 pa0] zasi / nanu 'saptamyA nirdiSTe pUrvasya' (kAta0pa0 21) iti prakRtisakArasyaiva nakAraH kathanna bhavati / yathA - 'sumanasaH pazya' iti / naivam, dIrghasanniyogena vidhIyamAno nakAraH kathantadabhAve syAt, 'sanniyogaziSTAnAmekApAye'nyatarasyApyapAyaH'
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayApyAye prathamo bhAtupAdaH (vyA0pa0 vR0 41) iti nyAyAt / atha dIrgha eva kathanna syAditi ced akArAntatvAbhAvAt / nanu katham akArAntasyaiva dIrgha iti nizcitam, na hyatrAntagrahaNamastIti | na ca tadantavizeSaNam, liGgasyaivAnadhikRtatvAditi ? satyam |shsiiti nimittasaptamyupAdAnAd anantarasyaiva pUrvasya dIrgho bhavati, kuto vyavahitasya prasaGgaH / tathA 'akAro dIrgha ghoSavati' (2 / 1 / 14) ityAdAvapi mantavyam / dRzadbhyAm ityAdau dIrghapratiSedhArtham . evaM tarhi yatra dIrghastatraiva prakRtisakArasyaiva nakAraH kathanna syAt sArasAniti, naivam | atrApi sakArasyAkAreNa vyavahitatvAt tasmAd arthavazAd vibhaktivipariNAmena labdhaSaSThIkasya zasa eva sakArasya nakAra iti / kiJca zrutatvAt tRtIyAn' iti nirdezAd veti / syAdyadhikAraH kimiti - nanu ca syAdyadhikAro na kRta eva tat kimidamucyate ? satyam / iha syAdyadhikAraH syAdisambandha ucyate / yathA brAhmaNAnAmatrAdhikAraH, brAhmaNAnAmatra sambandho gamyate / tadayamarthaH- syAdyadhikAraH kiM syAdisambandhaH kimiti na hyanyasya zasaH sadbhAvo'stIti manyate / athavA ye syAdyadhikAramicchanti tanmatamanenAzaGkitamiti / iha tu prakaraNe syAdisambandhAdeva na bhavatIti veditavyam ityadoSaH / alpaM dehi alpazaH / "'bahvalpArthA0" (2 / 6 / 40-8) ityAdinA tamAditvAcchas / / 95 / [ka0 ca0] zasi / yAvatA arthavazAd vibhaktivipariNAmena labdhaSaSThIkasya zasaH sakArasya nakArastAvatA tata evArthavazAt pUrvasya kAryadvayam ityakArasya dIrghatve tatsannihitasya sakArasya na kathaM nakAra ityAha - kiM ceti hemkrH| vastutastu yasya dIrgho vidhIyate nakAro'pi tasyaiva vidhAtumucitaH AdezitayA klRptatvAt sAhacaryAcca / anyathA Adezidvayakalpane. gauravaM syAdityAha-kiJceti / liGgamapi zrutam, tasya dIrghAdividhAnAdityAha - tRtIyAnitinirdezAd veti hemakaraH / tanna / liGgaM hi prakaraNabalAt prAptam, ato'nucitamiti, kintu zasItyasya saptamyantatayA zrutatvena dIrghanakArAdezayornimittatvameva yuktam, tatra zasa Adezitve sati zrutahAnikalpanA syAt, vAkyadvayamapItyAha - tRtIyAniti nirdezAd veti / 1. bahvalpArthAcchas kArakAdanyatarasyAm (a0 5 / 4 / 42 ) /
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 kAtantravyAkaraNam adhikArazabdasya sambandha evArthazcet syAdisambandhaH kimiti kathanna brUyAdityAha - athaveti kazcit / tanna / paryAyatvAt tasmAt pakSAntara eva / nanu lAghavAt zaso'niti kathanna kRtam akAre'kAralopaH syAditi cet, akArakaraNAdeva lopo na bhaviSyati, naivam | akAramakRtvA na iti kRte 'imAn' ityatra adbhAvaH syAt / tato'dbhAvaniSedhArthamevAkArakaraNaM kathamakAralopaM bAdhate / atha 'asiddhaM bahiragam antaraGge' (kAta0 pa0 33) iti nyAyAd adbhAvo na bhaviSyati cenna / AdezaM prati " rAgAnnakSatrayogAt " ( 2 | 6 | 7) ityatra " sA'sya devatA " ( 2 / 6 / 7 ) iti nirdezAdanityo'yam, tarhi 'zas An' iti kathanna kRtam / evaM sati laghu vispaSTaM ca bhavati ? satyam | bicitranirdezaH khalu bAlabyutpattyarva eva || 95 | " " [samIkSA] kAtantrakAra eka hI sUtra-dvArA dIrgha tathA sakAra ko nakArAdeza karate haiM, parantu pANini ne pRthak-pRthak sUtra banAe haiM- " prathamayoH pUrvasavarNaH, tasmAcchaso naH puMsi" (a0 6 / 1 / 102, 103 ) / yadyapi saralatA kI dRSTi se 'zas An' yaha sUtra banAnA cAhie thA, tathApi mandamati bAlakoM ke avabodhArtha yA vicitranirdezasaGketArtha " zasi sasya ca naH" (2|1 | 16 ) aisA sUtra banAyA gayA hai - vicitranirdezaH khalu bAlavyutpattyartha eva (ka0 ca0 ) / yahA~ syAdyadhikAra ke kAraNa syAdisambandhI hI zas pratyaya liyA jAtA hai, "bahvalpArthAt kArakAcchas" (2 / 6 / 40 - 8 tamAdivRttiH) sUtra meM nirdiSTa zas-pratyaya nahIM / ataH 'alpaza:' meM prakRta sUtra pravRtta nahIM hotA hai / [ rUpasiddhi ] 1. vRkSAn / vRkSa + zas | prakRta sUtra se liGgAntavartI akAra ko dIrgha tathA zas - pratyayAntargata sakAra ko nakAra / / 95 / 96. akAre lopam [ 2 / 1 / 17] [ sUtrArtha ] liGga (prAtipadika) - gata akAra kA lopa hotA hai, vibhaktigata akAra ke paravartI hone para || 96 /
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye prathamo dhAtupAdaH 63 [du0 bR0 ] vibhaktau liGgasyAkAro lopamApadyate akAre sAmAnye | vRkSam, yuSmat, yaH, saH, uzanA / / 96 / / [du0 TI0 ] akAre0 / vizeSasyAnavagamatvAt sAmAnyaM syAdivibhaktyupazliSTameva liGgamavasIyata ityAha - vibhaktAviti / tena ' daNDAgram' ityatra lopo na bhavati / akArAdau syAdAviti ca naiva saMbandhaH / evaM satyam, atoriti vidadhyAt / na cAmamantareNa paJcamyatamantareNa ca syAderakAro'stItyAha - akAre sAmAnya iti, tena tyadAdyatve uzanasAdInAmanAdeze vidhirayamiti / / 96 / [vi0 pa0 ] akAre0 / iha syAdiprastAMve vizeSasyAnirdezAt sAmAnyaM syAdivibhaktireva nimittamavagamyata ityAha-vibhaktAviti / tena 'daNDAgram' ityAdau lopo na bhavatIti / atha kiMsyAdisaMbandhinyevAkAre lopa:, Ahosvit sAmAnye ? ityAha- akAre sAmAnye iti / yadi ca syAderevAkAralopaH syAt tadA'nyasya vizeSavidhibhirAghrAtatvAt pariziSTaM dvitIyaikavacanaM paJcamyadAdezazca saMbhavatIti tadA'matorlopamiti kuryAt / nanu cAbhyamAdezo'pi akArAdisyAdirastyeva, satyam / bhakArAdirayamAdeza iti kazcit / tanmatamidamuktam / iha tu tebhya eva nirdezAdeva akAre sAmAnye bhavatIti veditavyamityadoSaH / yuSmaditi / yuSmad, paJcamyA bhyas " at paJcamyadvitve " (2 / 3 / 14) ityadAdezaH / " eSAM vibhaktau" (2 / 3 / 6) iti dakAralopaH / liGgasyApyakAre darzayati 'yaH,saH' ityAdi / yad - tyadAdyatvam | uzanA iti / uzanaso'ntasyAnAdezaH / / 96 / [ka0 ca0] akAre0 / iha syAditi nanu kathaM vizeSasyAnirdezAdityucyate ? yato'nantaratvAcchasItyanuvartate ? naivam, jasIti vacanAt / anyathA'kAralopasyAviSayatvAt samAnalakSaNadIrghatvenaiva vRkSA iti sidhyati, kiM jasItyaneneti / hemakarastu akAra ityupAdAnAdityAcaSTe / tatrAyaM pUrvapakSa: nanu zaso'nuvartane'pi zasi pare yo'kArastasminnityarthe'kArasya sArthakatvam, naivam / sAdhanameva phalaM tadA zasi pare
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam yo'kArastasya lope'pi siddha ityakArasya nirarthakatvam, ato'kAra ityupAdAnAdityuktavAniti / nanu tathApi akAragrahaNaM sArthakam, yasmAd vRkSAnityAdAvakAralopo na pravartate / naivam, sthitipakSe'pi aupazleSikasaptamI grAhyA / jJApakAdinA asmin pakSe'pi aupazleSikasaptamIyam, tataH zasyupazliSTasya akAro lopamApadyate ityukte'kAro'narthaka iti / nanu aupazleSikI saptamI grAhyA, naivam | cechasi tyadAdyatve dIrgha ca sati yAnityAdipUrveNaiva sidhyati, akAro nirarthakaH / athaivaM sati sUtrameva nirarthakam, kathamakAra iti ? satyam / akAra ityasyopAdAnaM yatreti vyutpattyA sUtrameva vakSyAmaH / tena 'daNDAgram' ityAdo lopo na bhavatIti / nanvatrApi pratyayalopalakSaNanyAyAd daNDazabdasyAkArasya vibhaktyupazliSTatvena sAmAnye'kAre lopo bhavan agrazabdasyAkAre kathanna bhavatIti, naivam / abhiprAyAparijJAnAd vibhaktau parato yalliGgaM tasyAkAralope kartavye nimittabhUte sAmAnye'pi akAre gRhyamANe upasthitatvAt tayoreva liGgavibhaktyorgRhyate / kuto daNDAgram ityatra akAralopaprasaGgaH / ata eva jasItyatra TIkAyAmuktam - ekapade'kArasyAkAre lopa iti / atha 'yatra, tatra' ityatra kathamakAralopaH, yAvatA vRttau yuvAvainamaghavadarvasveva pratyayavaditi niyamena pratyayalopalakSaNasyAviSaya iti / naca vaktavyam, trAdInAM vibhaktitvenaiva vibhaktyupazliSTatvam, teSAM sarvanAmakArya pratyeva vibhaktitvAt ? satyam, vRttau yuvAvaina ityAdi zrIpatisUtrAnaGgIkaraNAt / vastutastu vibhaktyupazliSTatvamiha yadA kadAcit sambhavameva gRhyate / etattu "AkAro mahataH kAryaH" (2 / 5 / 21) ityatra dIrghavidhAnAdevAvasIyate, anyathA yadi kAryakAle vibhaktyupazliSTatvaM gRhyate, tadA tatrAkAre'pi kRte'kAralopasyAviSayatvAt samAnalakSaNadIrgheNaiva mahAdeva ityAdikaM sidhyatIti bhaavH| panyAM daNDAgram ityAdi yaduktaM tatra daNDeti saMbodhanaM padam - 'he daNDa agraM gaccha' ityanvayaH / samAse tu "prakRtizca svarAntasya" (2 / 5 / 3) ityanenaiva prakRtibhAvAdakAralopasya niSedha iti / tarhi samAnalakSaNadIrgho'pi na syAt, naivam / tatra vakSyati - sandhistu syAdeva bhinnaprakaraNatvAt / yathA 'devendraH, kharoDhaH' iti, tarhi yatreti na syAdityatrApi prakRtibhAvasya viSayatvAt / cenna, aupadezikasyApi svarAnte tasya
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye prabamo dhAtupAdaH (sUtrasya) viSayatvAt / naivam, antagrahaNasya tatra sukhArthatayA vakSyamANatvenAnaupadezikaparigrahArthakatvAt / kathamanyathA 'rAjapuruSaH' ityatrApi tasya viSaya iti "avamasaMyogAt" (2 / 2 / 53) ityatra TIkAkRd vakSyatIti ceducyate, tatra "caturdaza0 " (1 / 1 / 2) iti nirdezAd "AkAro mahataH kAryaH" (2|5|21) ityatra AkAravidhAnAcca zrutatvAccAntyasvarasyaiva vikRtau prakRtibhAvanizcaya iti na kiJcidanupapannam / 65 pariziSTaM dvitIyaikavacanamityAdi / nanu avyayIbhAvasamAse amAdezasyApi sambhavAt kathamidamuktam, satyam / atra kulacandraH dvitIyaikavacanaM paJcamyad avyayIbhAvasamAse'murUpAdezazceti, tanna / nadyAM yuvAmitivat " amatorlopam" iti sUtre kRte pratipadoktasyaivAmo grahaNAt / tarhi asmin pakSe upakumbhamityatra katham akAralopo na syAditi ced avyayIbhAvAdityatra Damiti kartavyam / akAralopasyAviSayatvAjjasIti na kartavyam atroktam, akAre lope prApte vacanamiti / zasi ca dIrgho na kartavyaH, kintu "zaso'n" iti kartavyaM samAnadIrgheNaiva siddhatvAditi / anyacca kAtantrapradIpe'nusandheyam / nanu Damiti sUtraM kRtvA siddhAnto deyaH, satyam / yena punarabhyamAdezo manyate tena punarabhyama | dezo DabhyamAdezo manyate kutaH pUrvapakSasyAvakAza iti / nanu uzaneti kathamudAhRtam, yAvatA " ghuTi cAsaMbuddhI" ( 2 / 2 / 17 ) iti kRte samAnadIrghatvenaiva siddhatvAt ? satyam / diGmAtramidaM kintu saMbodhane'dantapakSe udAharaNam, yathA 'he uzana' iti / 96 / [samIkSA] kAtantrakAra ne 'vRkSam' Adi zabdarUpa akAra - lopa karake siddha kie haiM, parantu pANini aise udAharaNoM meM pararUpavidhAna (ami pUrva : 6 / 1 / 107) karate haiM / lopa tathA pararUpa meM akAralopa se saralatA pratIta hotI hai / [ rUpasiddhi ] kSa 1 . vRkSam / vRkSa + am / prakRta sUtra se kSakArottaravartI akAra kA lopa, kA amUpratyayastha a - se saMbandha | 2. yussmt| yuSmad + bhyas / " eSAM vibhaktAvantalopaH " ( 2 | 3 | 6) sed kA lopa, '"at paJcamyadvitve" (2|3 | 14) se bhyas ko at Adeza tathA prakRta gura se makArottaravartI akAra kA lopa /
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam 3 . yaH / yad + si / "tyadAdInAma vibhaktau " (23 / 29) se d ko a, prakRta sUtra se yakArottaravartI akAra kA lopa tathA s ko visarga - "rephasorvisarjanIyaH" (2 / 3 / 63) / 4. saH / tad + si / "tyadAdInAma vibhaktau " ( 2 | 3 / 29) se d ko a, prakRta sUtra se takArottaravartI akAra kA lopa, "tasya ca ' (2 / 3 / 33) se tU ko s tathA s ko visarga | 66 5. ushnaa| uzanas + si / "uzanaH purudaMzo'nehasAM sAvanantaH 1 ( 2 | 2 | 22 ) se s ko an, prakRta sUtra se nakArottaravartI akAra kA lopa, "vyaJjanAcca" (2 / 1 / 49 ) se si-lopa, "ghuTi cAsaMbuddhau" (2 / 2 / 17) se nU kI upadhA ko dIrgha tathA "liGgAntanakArasya" (2 / 3 / 56 ) se nalopa || 96 / 97. bhisais vA [ 2 / 1 / 18 ] [ sUtrArtha ] akArAnta liGga (prAtipadika) se paravartI bhis pratyaya ke sthAna meM ais Adeza vikalpa se hotA hai || 97| [du0 vR0 ] akArAntAlliGgAt paro bhisais vA bhavati / vRkSaiH / vAzabdaH pakSAntaraM sUcayati - es, ais vA / aiskaraNAdatijarasairiti kecit || 97 | [du0 TI0] bhis0 | 'arthavazAd vibhaktivipariNAma:' ( kAta0 pa0 25) iti prathamayA caritArthatvAt paJcamyA vipariNAma ityAha- akArAntAlliGgAdityAdi / akArAdAkArasya jAtyantaratvAdiha mAlAbhiriti kutaH prAptiH / syAdisambandhAdanarthakatvAcca odanabhismiTA, brAhmaNabhismA ityatra ca bhismA odanaH, taddagdhikA ca bhismiTocyate / vAzabda iha na vikalpArthaH / vRkSebhiriti prayogasya bhASAyAmadarzanAt / ata Aha - vAzabdaH pakSAntaraM sUcayati - es ais veti / evaM sati jarAmatikrAntaiH kulairatijarairiti siddham / aitvaM bhavati esi sati sannipAtavidheranimittatvAjjarA jaras na bhavatyekadezasyAnanyavad
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye prathamo dhAtupAdaH bhAvo'tra aitvamakArasya tu bhavati, varNagrahaNe nimittatvAditi / yadi punaraisa eva kriyate, aitvaprayatnabalAt sannipAtalakSaNaparibhASAmais bAdhate tadA atijarasairiti keciditi / 67 nanu vRkSairiti akArAntAd bhisa aisbhAva:, tasmiMzca dhuTyetvam, ubhayasAvakAzametat / tatra aisbhAvasyAvakAzI vacanaprAmANyAt kRte etve bhUtapUrvAdakArAntAd vihitavizeSaNAd vA etvasyAvakAzo bhyasAdiSu, ataH paratvAdetvena bhavitavyam cedevam, kRtAkRtaprasaGgI yo vidhi H sa nitya iti nityamaisbhAva eva syAt | Aha ca vyAghrabhUtiH - etvaM bhisi paratvAccedata ais kva bhaviSyati / bhUtapUrvAt kRte'pyetve nityamaistvaM tathA sati // 97 / [vi0 pa0 ] bhis0 / arthavazAd vibhaktivipariNAma ityAha- akArAntAditi / vAzabdo na vikalpArthaH, vRkSebhiriti bhASAyAM prayogasyAdarzanAdityAha - vAzabda ityAdi / tena jarAmatikrAntaiH kulairiti vigrahe napuMsakalakSaNahrasvatve sati atijarairiti siddham / esi sati sannipAtalakSaNatvena jarAzabdasya jarasAdezasyAbhAvAt / tarhi katham aitvam akArasyeti cet, 'varNagrahaNe nimittatvAd' (kAta0 pa0 pA0 34 ) ityadoSaH / yadyevam, esAdeza evAstu kimaiskaraNeneti ? aikAropadezabalAdaisAdezaH sannipAtalakSaNaparibhASAM bAdhate / tato'tijarasairiti siddham, ato vAzabdenobhayamataM pramANIkRtAmityAha - aiskaraNAditi / nanu aiskaraNamevAstAm, kimaiskaraNeneti, asmin sati sannipAtalakSaNaparibhASAbAdhayA rUpadvayasya siddhatvAt, jarasAdezo hi tatra vikalpena vidhIyata iti ? satyam / evaM manyate, sannipAtalakSaNaniSedhasya nityaM kRtatvAt tannibandhano'pi jarasA - dezo nityaM syAditi pratipadyeta mandadhIrityeva sUcanam / nanu vRkSairityatra paratvAd "dhuTi bahutve tve' (2 / 1 / 19) iti kathametvaM na syAd ubhayorapi sAvakAzatvAt tatraitve kRte'pi vacanAd bhUtapUrvagatimAzritya aisAdezasya sAvakAzatvametvasyApi bhyasAdiSu caritArthatvAt / ataH paratvAd etvena bhavitavyamiti / tadasat, etve kRte'pyaisAdezasya vacanabalAt sadbhAvamAcakSANena nityatvaM pratipAditamiti nityatvAdesAdeza iti / etvaM cAnityamaii
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam sati dhuTo'sambhavAd anyatra caritArthatvAcceti / etacca vRddhairuktamityucyate / yadAha vyAghrabhUtiH etvaM bhisi paratvAccedata ais kva bhvissyti| bhUtapUrvAt kRte'pyetve nityamaistvanyathA sati // iti / vayaM tu pazyAmaH- paratvameva na saGgacchate, yadubhayoranyatra caritArthatve sati tad bhavati / yathA vRkSebhya ityatra anyatra caritArthayoretvadIrghayoH paratvAdetvamiti / na hyekasmin viSaye sAvakAzatvaM vipratiSedhazcopapadyate / yathoktam - 'yatra dvau prasaGgau anyArthAvakasmin (viSaye) yugapat prApnutaH sa tulyabalavirodho vipratiSedhaH' iti / anyArthAviti / anyatra caritArthAvityarthaH / kiMca yadi vacanabalAdevaitve kRte'pyasAdezasya sAvakAzatvaM syAt tadA ata etvamanyatra sAvakAzatvAdais bAdhata iti kathaM nocyate / tasmAd vacanaprAmANyAdevaitvamais bAdhata iti yuktam / / 97 / [ka0 ca0] bhisai0 / aisityatra niHsandehAya visargo na kRtaH, sUtratvAt / vAzabdo lopamapi na samuccinoti, vRkSebhiriti prayogasya bhASAyAmadarzanAt / nanu vibhaktivipariNAmaH kathaM kriyate, bhisA saha akAraH ais bhavatItyarthasya ghaTanAt, naivam / dRSTakalpanAM vihAya tRtIyAntatayA adRSTakalpane mAnAbhAvAt, abhedAnvayasyocitatvAccetyAha - arthavizAditi / bhASAyAmapIti, chandasi tu dRzyate - "bhadraM karNebhiH zRNuyAma, iti tebhirnodya saviteti ca" iti / __vAzabda ityAdi / nanu pakSAntaraM samuccinvan ausAdikaM kathanna samuccinoti, naivam |ais tAvat kaNThyatAlavyAdiH sAntaH, anyo'pi kaNThyatAlavyAdiH sAnta eveti samuccinoti, sa punareseva kasyacinmate kevalamais kriyate / tanmate aikAropadezabalAt sannipAtalakSaNaparibhASAM bAdhitvA nityaM jarasAdezaH syAt / anyasya tu mate es eva kriyate, etanmate sAmarthyavirahAt sannipAtalakSaNaparibhASAM na bAdhate / ato jarasAdezAbhAvAnnityam atijarasaireva syAt / atra tu paratantrazrutasya esaH sUcakena vAzabdena atijarairiti na sAdhyate / etadevAha - tenetyAdi / ___sannipAtalakSaNatveneti / nanu kathamidamucyate 'varNagrahaNe nimittatvAt' (kAta0 pa0 pA0 34) ityasya viSayatvAt, yataH svaravarNe jarasAdezo vidhIyate / tathA ca
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye prathamo pAtupAdaH "isirAt" (2 / 1 / 21) ityatra nityatvAjjarasAdezaH syAditi TIkAyAM vakSyati, tatra hi 'varNagrahaNe nimittatvAt ' ityasyAvatAreNaiva nityatvaM saGgacchata iti ? satyam, jarasAdezaM prati anityateti hemkrH| kecid varNayanti - varNagrahaNasya yat kAryaM tad varNakAryamiti pakSamavalambyoktam iti / yattu TIkAyAM nityatvAjjarasAdezaH syAditi vakSyati, tadvarNe pare yat kAryamiti pakSamavalambyoktamiti / aikAropadezabalAditi / nanvatra ekAraikArayorbimAtratvena vizeSAbhAvAt kathamaikAropadezasya balAdhikyamiti ? satyam / yanmate aikArasya ekArAdadhikadharmatvam, tanmate idamuktamiti |dhutto'smbhvaaditi / nanu bhUtapUrvagatyA dhuDastyevetyAha - anyatreti / yasmAd anyagatyaiva bhUtapUrvagatirAzrIyate iti / etvaM bhisItyAdi / ataH akArAdityarthaH / yatra dvau prasaGgAvityAdi / prasajyate kAryamaneneti prasaGgaH sUtram / yatraikasmin viSaye dve sUtre yugapat prApnutaH, tatra viSaye yo yugapaprAptisvarUpaH sa tulyabalavirodho vipratiSedhaH / yad vA yatretyasyaiva sa ityanena parAmarzaH zrutatvAt / sa viSayastulyabalavirodha iti bahuvrIhiH / vipratiSedha ityanena vipratiSedhaviSaya ucyte| nanu kathaM paratvameva na saMgacchate ityuktaM yata ekasmin udAharaNe'pi vyaktipakSe paratvaM ghaTate / tathAhi jAtipakSe sakRllakSye lakSaNasya caritArthatvAt kRtArthayoH sUtrayorekasmin viSaye virodhena pravRttI vyaktipakSe tu pratilakSye lakSaNabhedAdekasmin viSaye'kRtArthayoH paryAyeNa prAptau "vipratiSedhe para kAryam" (kAta0 pa0 pA0 69) iti sUtraM vidhIyate / yathA "pugapadvacane paraH puruSANAm" (3 / 1 / 4) iti vyaktipakSe pUrvasUtraM tallakSyaM prati vyarthamiti cet, na / zarvavarmaNA tallakSyaM prati sUtra nArabdhameva / nanu yadi tallakSyaM prati sUtraM nArabdham ityucyate, tadA kathaM bhUtapUrvagatyA aisAdezasya sAvakAzatvamiti vRddhairuktam ? satyam / tallakSyaM prati tat 'sUtraM nArabdham, kintu tajjAtIyaM sUtrAntaramiti / yattu dvau prasaGgAvityatrAnyArthAvityasyAnyatra caritArthAviti vyAkhyAtam, tattu jaatipksse| vyaktipakSe tu anyArthAvityasya bhinnaphalakAvityartho nyAyasammataH / ata evaikasmin viSaye paratvaM ghaTata iti manasi kRtvAha - kiJcati / / 97 / 1. sUtraM nArabdhamiti tatrocyate yatra tajjAtIyasAvakAzatA tatra yathAsambhavaM bhavatyeva / sarvasUtravivAdaviSayatvAd ataH AcAryapravRttivaiyarsebhiyA'pUrvasthitAkAramAzrityApi pravartata iti na doSaH /
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 kAtantravyAkaraNam [samIkSA] kAtantrakAra aura pANini donoM ne hI akArAnta liGga=prAtipadika se bhis ko ais Adeza kiyA hai, ataH ubhayatra utkarSa - apakarSa nahIM kahA jA sakatA hai / kAtantrakAra ne 'vA' zabda par3hakara pakSAntara bhI sUcita kiyA hai, jisase 'vRkSebhiH ' Adi bhI rUpa sAdhu kahe jA sakate haiM, lekina bhASA meM aise rUpoM kA vyavahAra na hone se vyAkhyAkAra 'es' rUpa pakSAntara kI kalpanA karate haiM / pANini tathA tadanuyAyI ais Adeza ko bhASA meM nitya hI svIkAra karate haiM- "ato bhisa ais" (a0 7 / 1 / 9 ) / [ rUpasiddhi ] 1. vRkSaiH / vRkSa + bhis / prakRta sUtra se bhis ko 'ais' Adeza, "ekAre ai aikAre ca" (1 / 2 / 6 ) se akAra ko aikAra, paravartI aikAra kA lopa tathA "rephasorvisarjanIyaH" (2 / 3 / 63) se s ko visarga Adeza || 97 | 98. dhuTi bahutve tve [ 2 / 1 / 19] [ sUtrArtha ] bahuvacana meM dhuDAdi varNa vAlI vibhakti ke paravartI hone para liGga (prAtipadika) kA antima akAra ekAra ho jAtA hai || 98 | [du0 vR0 ] akAro liGgAnto bahutve dhuTi pare ekAro bhavati / eSu, vRkSebhyaH / paratvAdetvaM syAt / dhuTIti kim ? vRkSANAm / tuzabdo vibhASAnivRttyarthaH // 98 // [du0 TI0 ] dhuTio | bahutve'rthe vartate yaH syAdistasmin dhuTIti bahutve vartamAne dhuDAdau syaadaavityeke|'vRkssebhyH' ityAdiSu ghoSavati dIrghaH prApnoti dhuTyetvaM ca / tatrobhayoranyatra sAvakAzatvAt 'pUrvaparayoH paravidhirbalavAn' ( dra0, kalA0 vyA0, pR0 221, saM0 50) ityarthaH / tuzabda ityAdi / yadIha vAgrahaNamanuvartate tadA dhuTyetvamais vA bhavatIti vipratipadyate / bhorbahutve iti kRte na kiJcillAghavamiti // 98 /
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye prathamo dhAtupAdaH 71 [vi0 pa0 ] dhuTi0 / tuzabda ityAdi / nanu vAzabdo vikalpArtho na bhavatIti tatra nizcitam, tatkathamidamucyate ? satyam / vAzabdAnuvRttau dhuTyetvamais vA bhavatIti pakSAntarasUcanameva vikalpastadA tuzabdo vAnivRttyartha iti brUyAd ityAzaGkyAha - athaveti / tatrApi kAryasya vikalpitatvAt, athavA pUrvamavikalpArthatve heturukta ityanuvRttasya vikalpArthatApi zaGkyeta itydossH|| 98 / [ka0 ca0 ] dhuTi0 / vRkSANAm iti ghoSavadgrahaNAdevAtra etvaM na bhaviSyati, kiMdhugrahaNena ? naivam / ghoSavadgrahaNaM vRkSAyeti sAdhanArthaM bhaviSyati cenna, tadA tatra yabhoriti vidadhyAt, naivam / tadA ghoSavadgrahaNaM zrutisukhArthamiti vAcyam / vastutastu dhuDgrahaNaM sukhArthamiti' // 98 [samIkSA] 'a + su, vRkSa + bhyaH' Adi avasthA meM akAra ko ekArAdeza donoM hI vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai, parantu yaha jJAtavya hai ki pANini jise 'jhal ' kahate haiM - "bahuvacane jhalyet" (a0 7 / 3 / 102), kAtantrakAra ne usake lie 'dhuT' zabda kA vyavahAra kiyA hai - "dhuD vyaJjanamanantasthAnunAsikam " (2|1|13) / - pANini ne 'et' Adeza meM svaritArtha tapara kiyA hai / kAtantravyAkaraNa yataH laukika zabdoM kA hI vyAkaraNa hai, ataH usameM 'tU' anubandha kI yojanA nahIM kI gaI hai / prakRta sUtra meM 'dhuTi' pada ke pATha se 'vRkSANAm' Adi zabdoM meM etva nahIM hotA hai / sUtra meM yadi 'tu' zabda kA pATha na hotA to pUrva sUtra "bhisais vA " (2 / 1 / 18) se 'vA' pada kI anuvRtti hone ke kAraNa etvavidhi vikalpa se pravRtta hotI / isake vAraNArtha 'tu' zabda kA pATha kiyA gayA hai / [ rUpasiddhi ] 1. eSu / idam + sup / " tyadAdInAma ko akAra, vibhaktau" (2 / 3 / 29) se makAra "akAre lopam" (2 / 1 / 17) se dakArottaravartI akAra kA lopa, "ad 1. nanu lAghavArthaM vAnivRttyarthamiti kathamuktamityAha - athaveti / nanu paratvAdetvamiti kathamucyate / yadi sakAro'sya viSayaH syAt tadA dhuDgrahaNamakRtvA 'etvaM si bahutve' iti kRtaM syAt, tasmAd dhuDgrahaNabalAdeva bahutve ghoSavati dIrgho na bhavatIti cet siddhAntAntaramiti purussottmckrvrtii|
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtanvayAkaraNam vyAne'naka" (2 / 3 / 35) se 'ida' ko 'a', prakRta sUtra se akAra ko ekAra tathA "nAmikaraparaH" (2 / 4 / 47) se sakAra ko SakArAdeza / 2. vRkssebhyH| vRkSa + bhyas / prakRta sUtra se akAra ko ekAra tathA "rephasovisarjanIyaH" (2 / 3 / 63) se sakAra ko visagadiza / [vizeSa] 'vRkSebhyaH' Adi sthaloM meM "akAro dIrgha poSavati" (2 / 1 / 14) se akAra ko dIrgha Adeza prApta hotA hai, parantu 'pUrvaparayoH paravipirbalavAn' (dra0, kalA0 vyA0, pR0 221, saM050) isa paribhASAvacana ke anusAra paravidhi (=ekArAdeza) hI pravRtta hotI hai / / 98 / 99. osi ca [211 / 20] [ sUtrArtha] SaSThI - saptamI vibhaktiyoM ke dvivacane 'os' pratyaya ke para meM rahane para liGgAntavartI akAra ke sthAna meM ekAra Adeza hotA hai / / 99 / [du0 vR0] akAro liGgAnta osi pare ekAro bhavati / vRkSayoH / / 99 / [du0 TI0] osi0 / ositi SaSThI - saptamIdvivacanaM gRhyate / satyapyarthabhede kuto dvivacanAzaGkA yasmAdavaziSTapratyayahetuH sAmAnyamastIti / / 99 / [samIkSA] zarvavarmA tathA pANini ne isa sUtra kI racanA samAna rUpa meM kI hai | ataH 'vRkSa + os' isa avasthA meM akAra ko ekArAdeza hokara 'vRkSayoH' zabdarUpa niSpanna hotA hai| [rUpasiddhi] 1. vRkssyoH| vRkSa + os / prakRta sUtra se kSakArottaravartI akAra ko ekAra, "e ay" (1 / 2 / 12) se ekAra ko ay tathA "rephasovisarjanIyaH" (2 / 3 / 63) se sakAra ko visagadiza / / 99 /
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye prathamo dhAtupAdaH 100, GasirAt [ 2 / 1 / 21 ] 73 [ sUtrArtha ] akArAnta liGga (prAtipadika) se paravartI paJcamIvibhakti ekavacana 'Gasi' pratyaya ke sthAna meM 'At' Adeza hotA hai || 100 / - [du0 bR0 ] akArAntAlliGgAt paro GasirAd bhavati / vRkSAt / dIrghoccAraNAd atijarasAt / / 100 / [du0 TI0 ] Gasi0 / dIrghoccAraNAd atijarasAd iti / yadyatra nityatvAjjarasAdezaH syAd dIrghoccAraNaM kimartham ? hrasve'pi kRte samAnalakSaNadIrgho bhaviSyati, akArasyAkAre lopo nAsti '"rAgAnnakSatrayogAt ' (2 / 6 / 7) ityAdinirdezAt / tasmAd dIrghabalAdAdeze kRte pazcAjjaras bhavatItyarthaH / athavA akAroccAraNAd yadyakAro na kriyate samastasyAdezo na labhyate, ekavarNatvAt / tadayuktam / abhedanirdezAd GasistakArarUpeNa vipariNamata iti jJApakoccAraNaM ca kaSTamiti / bhASyakAramate tu punaH atijarAditi bhavitavyam, sannipAtalakSaNatvAt / iha GakAra ikArazcAnubandhaH sukhapratipattyartha eva, anyathA syAdisambandhAt pariziSTatayA Gasireva pratIyate || 100 | [vi0 pa0 ] 1 GatiH / nanu hrasve'pi kRte samAnalakSaNe dIrghatve sati siddhaM vRkSAditi, kiM dIrghavidhAnena ? na cAkAralopaH syAdityuktaM rAgAnnakSatrayogAditi jJApakAd akArakaraNAcca / anyathA yadyakAralopaH syAt tadA " Gasista" iti vidadhyAt / nanvakAramantareNa ekavarNatvAt kathaM samastasyAyamAdezaH, 'varNAntasya vidhiH' (kAta pa0 5) ityantyasyaiva syAditi ced astu ko doSa:, lopapakSe sAdhyasya siddhatvAditi / ye tu 'parasyAdeH' (bhojapari0 - sU0 16 ) iti paribhASAmaGgIkRtavantaH, tanmate'pyabhedanirdezAt samastasya bhaviSyati / GasistakArarUpeNa vipariNamata ityarthaH / tato'kArakaraNAdeva lopo na bhaviSyati kiM dIrghakaraNenetyata Aha- - dIrgha ityAdi / dIrghabalAt sannipAtalakSaNaparibhASA na pravartata iti AdAdeze kRte pazcAjjarasAdezo bhavatIti / / 100 /
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 kAtantravyAkaraNam [ka0 ca0] si0 / dIrghabalAdityAdi / dIrghabalAt sannipAtalakSaNaparibhASA na pravartate iti kathamucyate 'varNagrahaNe nimittatvAt' (kAta0 pa0 32) ityanenaiva tasya bAdhitatvAt ? satyam / evaM yojyate panI - dIrghabalAt pUrvaM "sirAt" (2 / 1 / 21) ityanena AdAdeze kRte 'varNagrahaNe nimittatvAt' (kAta0pa032) ityanena sannipAtalakSaNaparibhASA na pravartata iti hetoH pazcAjjaras bhavatIti / / 100 / [samIkSA] 'vRkSa + Gasi' isa avasthA meM 'si' (paJcamIvibhakti ekavacana) ko 'At' Adeza donoM hI vyAkaraNoM meM kiyA gayA hai / antara yaha hai ki kAtantrakAra tIna pRthak-pRthak sUtroM dvArA 'si' ko 'At', 'Gas' ko 'sya' tathA 'TA' ko 'ina' Adeza karate haiM, jabaki pANini ne eka hI sUtra-dvArA tInoM AdezoM kA vidhAna kiyA hai - "TAGasiGasAminAtsyAH" (a0 7 / 1 / 12) / usameM bhI pANinIya krama kI apekSA kAtantrIyakrama meM viparyAsa hai, kyoMki vahA~ Gasi, Gas aura 'TA' pratyayoM ke kramazaH Adeza kie gae haiN| kAtantra ke isa kramavyatyAsa se vyAkhyAkAra yaha jJApita karate haiM ki 'pitR' zabda se dvitIyA-bahuvacana 'zas' pratyaya ke bhI paravartI hone para R ko 'ar' Adeza tathA 'udadhi-bhikSu' zabdoM se bhI Gas ko 'sya' Adeza pravRtta hogA aura isa prakAra pitR - zabda se dvitIyA-bahuvacana meM bhI 'pitaraH' zabda sAdhu hogA / 'udadhi' zabda se SaSThI-ekavacana meM udadhiSya tathA bhikSu zabda se bhikSuSya zabdarUpa banegA / aisI mAnyatA hai ki sUtroM kI vicitra racanA se AcArya kA vizeSa abhiprAya parilakSita hotA hai - "iGgitenonmiSitena mahatA vA sUtraprabandhanAcAryANAmabhiprAyo lakSyate" (ma0 bhA0 6 / 1 / 37) / vyAkhyAkAroM ne 'atijara' zabda se 'Gasi' pratyaya meM 'atijarasAt' zabdarUpa sAdhu mAnA hai | bhASyakAra to 'atijarAt' rUpa hI prAmANika mAnate haiM | vyAkhyAkAra vividha paribhASAvacanoM kA smaraNa karate hue 'atijarasAt' rUpa kI siddhi 'At' Adeza ke bAda hI jarasAdeza karake ghoSita karate haiM |
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye prathamo dhAtupAdaH [ rUpasiddhi ] 1. vRkSAt / vRkSa + Gasi / prakRta sUtra se Gasi ko At, "samAnaH savarNe dIrghIbhavati parazca lopam" (1 / 2 / 1) se kSakArottaravartI akAra ko dIrgha tathA paravartI AkAra (At - Adeza ghaTita ) kA lopa / / 100 / 101. Gas syaH [2 / 1 / 22] [ sUtrArtha ] akArAnta liGga se paravartI SaSThI - ekavacana 'Gas' pratyaya ke sthAna meM 'sya' Adeza hotA hai / / 101 / [du0 vR0] akArAntAlliGgAt paro Gas syo bhavati / vRkSasya || 101 | [du0 TI0] 75 Gas / atrApi GakAraH pUrvavat / / 101 / [ka0 ca0] Gas | nanu katham - navaM navaM parikSipya purANamavakarSataH / atijarasya bhikSuSya kanthA varSazataM gatA / / ityatra 'atijarassya, bhikSuSya' iti vyaJjanAntAdukArAntAcca Gas syaH syAditi / atrAkArAdeva syaH syAditi uktatvAt ? satyam, RSiprayogAditi cintyam | yad vA "ina TA, bhisais vA, GeryaH, GasirAt, Gas syaH" iti kramikapATha eva yuktaH kathaM vyatikramaH ? tad bodhayati - kvacid vyaJjanAntAd ukArAntAcca syAditi / / 101 / [samIkSA] pANinIya aura kAtantraM donoM hI vyAkaraNoM meM, 'vRkSa + Gas' isa avasthA meM 'sya' Adeza hokara 'vRkSasya' zabdarUpa siddha kiyA jAtA hai / kAtantrIya sUtroM meM vibhaktivyatyAsa se 'atijarassya' tathA 'bhikSuSya' zabdarUpa bhI sAdhu mAne jAte haiM /
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 kAtantravyAkaraNam [rUpasiddhi] 1. vRkSasya / vRkSa + Gas / prakRta sUtra se 'Gas' ko 'sya' Adeza / / 101 / 102. ina TA [2 / 1 / 23 ] [sUtrArtha] akArAnta liGga = prAtipadika se paravartI tRtIyA-ekavacana 'TA' ke sthAna meM 'ina' Adeza hotA hai / / 102 / [du0 vR0] akArAntAlliGgAt paraSTA ino bhavati |vRkssenn / 'Tena' iti siddhe inoccAraNamagrataH ina eva / tena atijarasina kulena / pRthaga yogo bAlAvabodhArthaH / / 102 / [du0 TI0] ina0 / nanu 'kArkI nimitta kAryamityeSa nirdezakramaH' (kAta0 pa0 56) iti yasmAd upAyapUrvaka upeyo bhavati 'Tena' iti nirdezena bhavitavyam, hrasvo veti vipratipattizcet, naivam / ubhayathApyetvaviSayatvAt / atha dIrghabalAd vigRhItizcet, naivam / "tena dIvyati0" (2 / 6 / 8) iti nirdezAt / kiJca "TA ina" iti vidadhyAt / ata Aha - inoccAraNamityAdi / agrataH-zabda ubhayatra saMbadhyate - inoccAraNamagrata ina evAgrato yathA syAt / tena pazcAjaras bhavatIti matAntarametad buddhyAdhyAsitasaMbandhasya vyatikramanirdezo'pi dRzyate / yathA "smai sarvanAmnaH, surAmi sarvataH" (2 / 1 / 25,29) ityAdiSu / tasmAd atijarasA, atijareNeti bhavitavyam / pRthagyoga ityAdi / yadi "TAGasiGasAminAtsyAH " (a07|1|12) dati vidadhyAt tadA 'ina' iti kim akArAntaH, uta nakArAntaH ? Aditi hrasvI dI| veti bAlA vipratipadyante jJApakairapi muhyantIti / ata eva luptavibhaktikanirdezaH / nanu "usirAt" (2 / 1 / 21) ityataH pUrvam 'ina TA' iti kartuM yujyate kramAt, naivaM lAbhahAnizUnyamidaM codyam, syAdisambandhe TakAro'pi sukhapratipattyartha eva 'vRkSAt' ityatra syAccet tarhi inaditi tatraiva vidadhyAt / atha atijarasAditi mataM cet tathApyanarthakatvAt / / 102 /
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye prathamo dhAtupAdaH 77 [vi0 pa0 ] ina0 / nanu 'kArthI nimittaM kAryam ityeSa nirdezakramaH' (kAta0 pa0 56 ) iti nyAyAt pUrvaM TA - vacanasya nirdezo yujyate tataH kAryasyeti Teneti nirdezena bhavitavyam / evaM sati lAghavamapi bhavati / kathamayaM viparyayanirdeza: ? naca dIrgho hrasvo veti sandehaH, ubhayathApyetvaviSayatvena dIrghasyAnarthakatvAd hrasva eva nizceSyate / dIrghabalAddhi sandhirityapyayuktam " tena dIvyati 0" (2 / 6 / 8) ityAdi nirdezAdityAha - TenetyAdi / kAkAkSinyAyenAgrataH - zabda ubhayatra saMbadhyate, tena inoccAraNamagrataH ina evAgrata iti / tena nityo'pi jarasAdezaH pazcAd bhavatIti matAntarametad vRttau darzitam / , sarvavarmaNastu mataM lakSyate - buddhyAdhyAsitasaMbandhasya vyatikramanirdezo'pi tathA ca "smai sarvanAmnaH, surAmi sarvataH" (2 / 1 / 25,29) ityAdAvagrataH kAryameva nirdiSTam / na cAtra lAghavamasti pratipattigauravasyoktena prakAreNa vidyamAnatvAt tasmAdiha 'atijarasA, atijareNa'bhavitavyameva / nanu 'TAGasiGasAminAtsyAH " (a0 7 | 1 / 12) ityekayogaH kathaM na kRta iti, na codyam - ina ityakArAntaH utasvinnakArAntaH, , Aditi hrasvo dIrgho veti sandehaprasaGgAt jJApakopanyAsazca garIyAniti / ata Aha - pRthag yogAditi / / 102 / [samIkSA] - donoM hI vyAkaraNoM meM 'TA' ko 'ina' Adeza karake 'vRkSeNa' Adi zabdarUpa siddha kie gae haiM / antara yaha hai ki pANini ne 'kArthI nimittaM kAryam' ke kramAnusAra pahale 'TA' (kArya) kA tathA tadanantara 'ina' ( kArya ) kA nirdeza kiyA hai - "TA - Gasi - GasAminAtsyAH" (a07|1|12) / parantu kAtantrakAra ne prakRta sUtra meM pahale kArya kA aura tadanantara kAryoM kA pATha kiyA hai- "ina ga" / isa vyatikrama-nirdeza se vyAkhyAkAroM ne 'atijarA + TA' isa avasthA meM "svaro hrasvo napuMsake" (2|4|52 ) se hrasvAdeza karane ke bAda pahale 'TA' ko 'ina' Adeza karake tadanantara jarasAdeza kA vidhAna mAnA hai aura isa prakAra 'atijarasina' prayoga siddha kiyA hai / " GasirAt Gas syaH, ina TA" isa rUpa meM AdezatrayavidhAyaka eka sUtra honA cAhie, parantu kAtantrakAra ne bAlAvabodhArtha bhinna-bhinna tIna sUtra kie haiM - pRthagyogo bAlAvabodhArthaH /
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 kAtantravyAkaraNam [rUpasiddhi] 1. vRkssnn| vRkSa + TA | prakRta sUtra dvArA 'TA' ko 'ina' Adeza, "avarNa ivaNe e" (1 / 2 / 2) se akAra ko ekAra tathA "raghRvarNebhyo no NamanantyaH svarahayavakavargapavargAntaro'pi" (2 / 4 / 48) se nakAra ko NakArAdeza / / 102 / 103. DeryaH [2 / 1 / 24] [ sUtrArtha] akArAnta liGga = prAtipadika se paravartI caturthI vibhakti ekavacana 'De' pratyaya ko 'ya' Adeza hotA hai || 103 | [du0 vR0] akArAntAlliGgAt parasya Devacanasya ya Adezo bhavati / vRkSAya / / 103 / [du0 TI0] uH| saptamyekavacanasya na grahaNaM "GiH smin" (2 / 1 / 27) iti GigrahaNAnarthakyaprasaGgAt / tato "heryaH" (2 / 1 / 24) ityato DigrahaNaM vartiSyate / na cAnantaratvAd Gaseranuvartanamucitam, Gaseranuvartane hi GasiH smAt - sminoriti kRtaM syAt / atrApi DakAraH sukhapratipattyartha eva / / 103 / [vi0 pa0] DeH / Deriti usa AdilopaH sUtratvAt / / 103 / [ka0 ca0] De: / "DeryaH" (2 / 1 / 24) iti sarepho'yaM yogaH / tathAhi saptamyekavacanasya na grahaNam, 'Gi: smin' iti DigrahaNanArthakyaprasaGgAt / yatastatra "DeryaH' ityato GigrahaNaM vartiSyate / na cAnantaratvAd GaserevAnuvartanamucitam, Gaseranuvartane hi smAtsminAviti kRtaM syAt / kulacandrastu sUtratvAt SaSThIlugityuktavAn,tataH SaSThIpadaM SaSThyekadezaparam, ata eva na rephazUnyaH pAThaH / etadekavAkyatayA usa Adilopa ityatrAdilopa iti varNayanti anye / / 103 /
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye prathamo pAtupAdaH [samIkSA] donoM hI AcAryoM ne 'De' ko 'ya' Adeza karake 'vRkSAya' Adi zabdarUpa siddha kie haiM, ataH ubhayatra sAmya hI hai| [rUpasiddhi] 1. vRkSAya / vRkSa + De / prakRta sUtra se De ko ya tathA "akAro dIrgha ghoSavati" (2 / 1 / 14) se ghoSavAn varNa yakAra ke paravartI hone para kSakArottaravartI akAra ko 'dIrgha' AkArAdeza / / 103 / 104. smai sarvanAmnaH [2 / 1 / 25] [sUtrArtha] sarvanAmasaMjJaka akArAnta liGga-prAtipadika se paravartI caturthaMkavacana 'De' pratyaya ko 'smai' Adeza hotA hai / / 104 / [du0 vR0] akArAntAt sarvanAmno liGgAt parasya Devacanasya smairbhavati sarvasmai / vizvasmai / sarveSAM nAmeti kim ? vizvo nAma kazcit / vizvam atikrAntaH (tasmai)- vizvAya, ativizvAya / tIyAd vA vaktavyam - dvitIyasmai, dvitIyAya / tRtIyasmai, tRtIyAya | kintat sarvanAma ? sarva, vizva, ubha, ubhaya, anya, anyatara, itara, Datara, Datama | vRt / tva, nema, sama, sima, pUrvAparAvaradakSiNottaraparAdharANi vyavasthAyAmasaMjJAyAm, svamajJAtidhanAkhyAyAm, antaraM bahiryogopasaMvyAnayoH / vRt / tyad, tad, yad, etad, adas, idam, kim, eka, dvi, yuSmad, asmad, bhavant / / 104 / [du0 TI0] smai / sarveSAnnAma sarvanAma ityanvarthasaJjJayA sarvAdayo gRhyante / kathaM sakalakRtsna - jagatparyAyA iha varjitA ityavasIyate / lokopacArAdiyameSAmeva saMjJA siddhati, tarhi kimanvarthatayA ? satyam, saMjJopasarjanayoH pratiSedho yathA syAt / nanUpasarjane na prayojayatyanvarthatA, gauNatvAdeva na bhaviSyati / nanvatra tadantavidhirasti, "dvandve, tRtIyAsamAse ca" (2 / 1 / 32, 34) sArvanAmikakAryapratiSedhAt / tathA ca 'paramasarvasmai,
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam uttamavizvasmai' kevalasyAdyantavadupacArAt / ata eva tadantaH saMjJI tasmAdupasarjanasyApi prApnotItyanvarthatA yuktetyAha - sarveSAM nAmetyAdi / 80 yairapi "sarvAdIni sarvanAmAni " (a0 1 / 1 / 27) ityuktaM tairapi lokata eva sarvAdIni pratipattavyAni / yathA 'zUrpaNakhA' iti pUrvapadAt saMjJAyAM NatvaM dRzyate, na tathAtra tatrApigrahaNAd ata eva nipAtanAdityanye / ubhazabdo dvivacanaH stryAdantazca eva dRzyate tayozca sarvanAmakAryaM nAstIti smaiprabhRtInAM ca yathAyogamekavacanabahuvacanaviSayatvAt / na cAki vihite ko vA rUpabheda iti naivaM sarvanAmno hetuprayoge sarvA vibhaktayo yathA syuriti ubhAbhyAM hetubhyAm ubhayorhetvoriti / " yattadetebhyaH, dvayorekasya nirdhAraNe utaro vA, jAtau tu itamo bahuSu " (a0 5|2| 39; 3 / 92, 93) iti tau kima iti tamAdinipAtanAd vakSyate / yatarasmai, yatamasmai / katarasmai, katamasmai / tvazabdo'nyavAcI / samazabdaH sarvaparyAyaH / tulyaparyAyo'pi anvarthasaMjJayA sarvaparyAyasyaiva grahaNam, tena 'samAya dezAya' iti smairna bhavatIti / nimnonnahitAyetyarthaH, na punaH sarvazabdasAhacaryAd iti vaktavyam / gaNasUtrArtha ucyate / asaMjJAyAmiti / pUrvAdayo yadi saMjJArUpA na bhavantItyarthaH / vyavasthAyAmiti / svAbhidheyApekSo'vadhiniyamo vyavasthA / avadhirmaryAdA / tasya niyamo'vazyaMbhAvaH, avadhibhAvAd abhraMzaH kimbhUto'vadhiniyamaH svAbhidheyApekSaH pUrvAdInAM zabdAnAM svAbhidheyo digdezakAlasvabhAvo'rthaH pUrvAdInyasaMjJArUpANi svAbhidheya eva vartamAnAni vyavasthAyAM gamyamAnAyAM sarvanAmAnItyarthaH / pUrvasmAditi / parasmAdavadheriti gamyate / parasmAditi / pUrvasmAdavadheriti gamyate / vyavasthAyAmiti kim ? 'dakSiNAya gAthakAya dehi' iti pravINAyetyarthaH / prAvINyamAtranimittenAvadhibhAvanirapekSa eva dakSiNazabdo gAthake vartate / asaMjJAyAmiti kim ? uttarAya kurave dehi / satyAmapi vyavasthAyAm iyaM teSAM saMjJA / tathAhi jambUdvIpaM sumeruM vA avadhimapekSya uttarazabdo vartate iti vyavasthA gamyate / " svamajJAtidhanAkhyAyAmiti svazabdaH sarvanAma bhavati / na cedayaM jJAtidhanayoH saMjJArUpeNa vartate - svasmai putrAya svasmai gave / AtmIyAyetyarthaH / putra - gozabdayoriha sAnnidhyAjjAtirdhanaM ca gamyate / svazabdAdAtmIyatvamAtramiti / ajJAtidhanAkhyAyAmiti kim ?' svAya jJAtaye, svAya dhanAya' / zabdAntaranirapekSa eva svazabdo jJAtidhanAbhidhAyI /
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye prathamo dhAtupAdaH yadyevam, jJAtidhanayoraprayogaH paryAyatvAt naivam / paryAyazabdo hi yatrAnekArthaH sandigdhArtho vA tadarthavyaktIkaraNAyAnuprayogaH kriyate / yathA hariH siMhaH, pikaH kokila iti / 81 antaraM bahiryogopasaMvyAnayoH iti bahiranAvRto deza ucyate / tena yogo bahiryogaH, sa cAnAvRtasya vastuno bhavati / upasaMvIyate pidhIyate taditi karmaNi yuT, saMvIyate'neneti vA karaNe / saMvyAnasya samIpamupasaMvyAnam abahiryogaH / vastu vastvantareNApihitamucyate / antarasmai gRhAya, nagarabAhyAya cANDAlAdigRhAyetyarthaH / antarasmai zakaTAya / vastrAntareNAvRtAyetyarthaH / paridhAnIyaM pracchAdanIyamucyate na prAvaraNIyam, tadabhidhAne hi tasya bahiryogitvAd bahiryoga eva siddhiH / tathA prAvriyate pracchAdyate'neneti prAvaraNIyamucyate yad vastrasyopari pidhIyate / bahiryogopasaMvyAnayoriti kim ? ayamanayorgrAmayorantare tApasaH prativasati, asminnantare zItAnyudakAni santi / madhyavacano'ntarazabdaH '"Gi : smin " api na bhavati / apurIti vaktavyam - antarAyAM puri vasati / "sarvanAmnastu sasavo hrasvapUrvAzca" ( 2 / 1 / 43 ) iti na bhavati / akArAntAditi kim ? bhavataH / sarvanAmatve'kuprabhRtIni bhavanti / bhavakAn / bhavAdRk / bhavatA hetunA, bhavatorhetvoriti / / 104 | [vi0 pa0 ] smai / sarveSAM nAma sarvanAmetyanvarthasaMjJayA sarvanAmeha pratipattavyam / tarhi 'jagatkRtsna - - sakala' ityevamAdInAmapi sarvanAmatvaprasaGgaH syAt, naivam | lokopacArAdetatparyAyavarjitAnAmeva sarvanAmasaMjJA siddheti / yadyevaM kimanvartheneti ? satyam / saMjJopasarjanayoH pratiSedho yathA syAdityetadevAnvarthatAM kathayan darzayati- sarveSAM nAmetyAdi / kazciditi na sarvasya vizvasya iti saMjJetyarthaH / vizvamatikrAnta iti kazcidityatrApi saMbandhanIyam / nanUpasarjane'pradhAnatvAdeva na bhaviSyati kiM pratiSedheneti ? naivam / tadantavidhiratra prakaraNe mantavya eva 'paramasarvasmai, uttamavizvasmai' ityAdisiddhaye / tathA ca " nAnyat sArvanAmikam, tRtIyAsamAse ca" (2 / 1 / 33,34) ityAdinA dvandvAdau samAse tadantasya sArvanAmikakAryapratiSedhArthaM sUtrAntaramuktam, tarhi kevalasya sarvanAmazabdasya sArvanAmikaM kAryaM kathamiti cet, AdyantavadbhAvAt / ata upasarjane syAditi pratiSedha ucyate / yairapi "sarvAdIni sarvanAmAni " ( a0 1 | 1 / 27) iti sUtramuktaM te'pyasmatpatha
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam vartina eva | kathamanyathA jagadAdiparyAyavarjitAnyeva sarvanAmAni nizcetuM zakyante Rte lokopacArAt ? tathA'nvartho'pi tairaGgIkartavya eva / yathoktaM jinendrabuddhinA - "ata evAnvarthasaMjJAkaraNAt saMjJopasarjanIbhUtAnAM sarvanAmasaMjJA na bhavatIti" (kA0 vR0 -nyAsaH 1 / 1 / 27) / nanu ubhazabdo TyarthakatvAd dvivacanAnta eva, naca tatra sArvanAmikaM kAryaM kimapi saMbhavatIti smaiprabhRtInAM yathAyogam ekavacanabahuvacanaMviSayatvAt tat kimityasau paThyate / athAtra sarvanAmatvAdakpratyaya iti cet, tadayuktam, kapratyayenaiva siddhatvAt / na khalvatrApyaki vihite ke vA rUpabhedo'sti ? satyam / sarvanAmno hetuprayoge sarvA vibhaktayo bhavantIti vyAkhyeyaM tadubhayazabdasyApi sarvanAmatve yathA syAt - ubhau hetU, ubhAbhyAM hetubhyAm, ubhayorhetvoriti / anyathA "SaSThI hetuprayoge" (2 / 4 / 37) iti SaSTyeva syAt / ubhayeti / ubhAvavayavau yasyeti vigrahaH / "ubhAnnityam" iti tamAditvAdayaT / ubhaya-ubhayasmai / anya-anyasmai / anyatara-anyatarasmai / itara-itarasmai / Datara-Datamau pratyayau / yattadekebhyo dvayorekasya nirdhAraNe DataraH, bahUnAM jAtau DatamaH / tau kima iti tamAditvAt / ato itaraDatamapratyayAntA api gRhyante / yatarasmai, yatamasmai / katarasmai, katamasmai / vRtkaraNamanyAdigaNasamAptyarthamiti / tvazabdo'pyanyArthaH, tvasmai / nemazabdaH khaNDanArthaH, nemasmai / samazabdaH sarvArthaH samAnArthakazceti yadAha - "samaM sarvasamAnayoH" (dra0, a0 ko0 3 / 1 / 64) iti / atra tu sarvaparyAya eva gRhyate'nvarthasaMjJAbalAt / sama-samasmai, sima-simasmai / pUrvAparAvaradakSiNottaraparAdharANi vyavasthAyAmasaMjJAyAmiti / atra svAbhidheyApekSo'vadhiniyamo vyavastheti / avadhirmaryAdA sImeti yAvat / tasya niyamo'vazyambhAvaH avadhibhAvAdabhraMzaH, sa kimbhUtaH svAbhidheyApekSaH pUrvAdInAM svAbhidheyo digdezakAlasvabhAvo yo'rthastamapekSate iti svaabhidheyaapekssH| ____ asyAyamarthaH- digAdInAmarthAnAM pUrvAdizabdAbhidheyAnAM yat tAvat pUrvAditvaM tanniyogataH kamapyavadhimapekSya bhavati / tathAhi pUrvasya dezasya yat pUrvatvaM tadavazyaM paradezamavadhimapekSate tathA parasyApi yat paratvaM tat pUrvamiti pUrvAdInAM sambandhizabdatvAditi / evaM ca sati vyavasthite pUrvAdizabdAbhidheyAnAmavazyamavadhinA bhAvyamiti tasyaivAvadheryaH pUrvAdizabdAbhidheyApekSo'pyavadhibhAva aikAntikaH sa niyamo vyavasthA, sA ca gamyamAnA na tu pUrvAdizabdavAcyA / yA hi vyavasthA pUrvAdizabdAbhidheyAdarthAd
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye prathamo dhAtupAdaH anyArthasyAvadhibhUtasya viSayabhUtA sA kathaM pUrvAdizabdavAcyA bhavitumarhati iti / asaMjJAyAmiti / saMjJAyAmasatyAmapi pUrvAdayaH zabdA yadi saMjJArUpeNa na vartante iti tadA etaduktaM bhavati - pUrvAdayaH zabdA vyavasthAyAM gamyamAnAyAmapi asaMjJArUpAH santa sarvanAmasaMjJA bhavantIti / pUrvasmAditi / parasmAdavadheriti gamyate / evamanye'pi draSTavyA iti / vyavasthAyAmiti kim ? dakSiNAya gAthakAya dehi / pravINAyetyarthaH / atrApi prAvINyamAtraM nimittamupAdAyAvadhibhAvo nirapekSa eva / dakSiNazabdo gAthake vartate / I 83 asaMjJAyAmiti kim ? uttarAya kurave dehi / satyAmapi vyavasthAyAmiyaM teSAM saMjJA / tathAhi jambUdvIpaM sumeruM vA'vadhimapekSya uttarazabdaH kuruSvapi vartate iti vyavasthA gmyte| svamajJAtidhanAkhyAyAmiti / jJAtadhanayorAkhyA jJAtidhanAkhyA / jJAtidhanayoH saMjJArUpeNa svazabdazcenna vartate tadA sarvanAmasaMjJetyarthaH / svasmai putrAya svasmai gave / aatmiiyaayetyrthH| AtmIyatvamAtre'tra svazabdo vartate iti jJAtidhanayostvapratipattiH, putragozabdasannidhAnAditi / ajJAtidhanAkhyAyAmiti kim ? svAya jJAtaye, svAya dhanAya ! atra jJAtidhanayo: paryAyarUpatayA svazabdo vartate / kathantarhi jJAtidhanayoH prayogaH, na hyapi bhavati vRkSastaruriti / yathoktam, paryAyANAM prayogo hi yaugapadyena neSyate / paryAyeNaiva te yasmAd vadantyarthaM na saMhatAH // paryAyatvaM tataH sarvaparyAyANAM pratiSThitam // iti / satyam, yatrAnekArthaH zabdaH sandigdhArtho vA tatrArthavizeSapratipAdanArthaM paryAyazabdasyApi prayogaH kartavya eva / yathAha - 'hariH siMhaH, pikaH kokilaH' iti / tathA ca, dhUmAyanta ivAzliSTAH prajvalantIva saMhatAH / ulmukAnIva me svA hi jJAtayo bharatarSabha ! iti / antaraM bahiryogopasaMvyAnayoriti / bahirityanAvRto dezastena sambandho bahiryogaH, sa cAnAvRtasya bAhyasya vastuno bhavati / upasaMvIyate pidhIyate taditi "kRtyayuTo 'nyatrApi ca" (4 | 5 | 92) iti vacanabalAt karmaNi yuT karaNe vA saMvIyate vidhIyate'ne neti saMbyAnam / pazcAdupazabdenApi saMbandhaH / saMvyAnasya samIpam upasaMvyAnamiti / abahiryogavastuno'vastvantareNa pihitamucyate / bahiryoge yathA - antarasmai gRhAya /
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam nagarabAhyAya cANDAlAdigRhAyetyarthaH / upasaMvyAne ca - antarasmai zATakAya | vastrAntareNAvRtAyetyarthaH / ___ bahiryogopasaMvyAnayoriti kim ? ayamanayomiyorantare tApasaH prativasati, asminnantare zItAnyudakAni santi / madhyavacano'trAntarazabdastena ihApi "DiH smin" (2 / 1127) iti na bhavati / vRtkaraNaM pUrvAdigaNasamAptyartham / tyad - tyasmai / tad - tasmai ityAdayo hyanusatavyAH / dviprabhRtestu smaiprabhRtayo na bhavantIti yathAsaMbhavamakprabhRtIni prayojanAni jJAtavyAni / / 104 / [ka0 ca0] smai / nanu "sarvAdIni sarvanAmAni" (a0 1 / 1 / 27) iti kaizcit sarvanAmasaMjJAM prati sUtraM praNItam / asmanmate kA gatirityAha - sarveSAM naameti| vAcakamityarthaH / ubhAdInAM tu ubhatvAdirUpeNa yugapat sarveSAmanabhidhAne'pi gaNapAThabalAdeva paryAyeNa tadabhidhAnAdevAdoSa iti mantavyam / yatra tu yugapat sarvArthatA katipayArthatA ca saMbhavati tatra samazabdAdau sarvArthataiva gRhyate na katipayArthatA |mukhyArthatAsambhave gauNArthatAkalpanAyA anyAyyatvAt / yuSmadasmadAdInAM cetanAmAtravAcitvAd gaNapAThasAmadeiva sarvanAmateti anvartha iti sNkssepH| etatparyAyeti jagadAdiparyAyavarjitAnAmityarthaH / satyamityAdi / nanu yathA lokopacArAjjagadAdiparyAyavarjitAnAM sarvanAmasaMjJA tathA saMjJopasarjanavarjitAnAmeva bhaviSyati / lokopacArAdeva kimanvartheneti ? satyam, yatra vyAkhyAntaraM tatra lokopacArAzrayaNamiSTasiddhyartham, yatra tu vyAkhyAntaraM sambhavati tatra kiM lokopacArAzrayaNeneti kazcidityatrApi saMbandhanIyamiti / etacca vizeSyatvapradarzanArthamuktam, na punaH sarvasya vizeSyatve sarvanAmatvamiti kuvyAkhyAnaM yuktamityagre vakSyati / samudAyo na saMjJA kintvavayava eva saMjJopasarjane'pi sarvArthakam / evaM cet tat katham anvarthena vyAvRttiriti pUrvapakSo vidyata eva, tathApi yena kenacit prakAreNa vyAvRttirghaTata iti kRtvA pUrvapakSaM karoti - nanvityAdi kecit / tadantavidhiriti / atra prakaraNe atra gaNe / etena sarvAdyantasyaiva sarvanAmasaMjJetyarthaH / nanu 'grahaNavatA liGgena na tadantavidhiH' (vyA0 pa0 pA0 89) iti nyAyAt kathaM tadantasya grahaNamityAha - tathA ceti / nanu kathamidaM jJApakam , yAvatA dvandvAdau
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye prathamo dhAtupAdaH 85 parapadasyAnupasarjanatvena sarvanAmatvAt tadAzritakAryaM prApnotyeva / naivam, bAhvAdigaNe upabAhuzabdapAThena yacchabdAzritaM yat kAryamuktaM tanna tadAzritam iti jJApakAt / ata eva 'sautranADiH' ityatra grahaNavatA liGgena ca tadantavidhyabhAve sati naDazabdAzrita AyanaNpratyayo na bhavati, kintu "iNataH" (2 / 6 / 5) itIN / tathA coktam - gaNe tadantasya vigherabhAvo bAhAdisUtre grupabAhupAThAt / ato'tra manyeta kuto'tra dezyaM dvandvAdike kAryaniSedhavAcA // ata evopasarjanasyApIti upasarjanAntasyApItyarthaH / etaduktaM bhavati - tadantavidhinA sarvAdyantasya upasarjanAntasyApi / gauNatvAbhAvAt saMjJA syAdityanvarthAzrayaNaM yuktamityarthaH / tathA ca samudAyasaMjJA ityanvarthatvena vyAvartanam, avayavAzca sarvArthakA na saMjJeti bhAvaH / ata eva tadantaH saMjJIti ttiikaakaarH| atha 'atisarvAya sarvasmai' ityatra cAnvarthatvAt kathanna saMjJeti cet, sarvatvapuraskAreNa sarvArthavAcakasyaiva grahaNAt / atha tarhi 'sarvAtisarvAya' ityatra sarvatvapuraskArasyApi sattvAt 'paramasarvasmai' itivat saMjJA syAt, naivam / yena sarvAdinA sarvAdyantaM gRhyate pratyAsattyA yadi tenaivArthena tadantasya sarvArthatA syAt tadA saMjJeti kazcinna doSaH / tvatkapitRkaH' ityAdau vyapadezivadbhAvAt tadantatvamastIti bahuvrIhAviti vacanaM ca saMgacchate / tathA 'tatputraH' ityAdau tadAdiprakaraNe pratyudAharaNasya saGgatiH / na ca gauNatvamiti vAcyam, pratyAsattyA sarvAntabhAgasya yo'rthastamapekSya gauNamukhyavyavahArAzrayaNAt, tarhi atisarvAya' ityAdau antabhUtasya parapadasya vyapadezivadbhAvena tadantatvAt saMjJA syAd iti cet kA kSatiH, smaiprabhRtInAM sarvanAmAzritavibhaktisthAne vidhIyamAnatvAt / vastutastu tadantavidhiratra prakaraNe mantavya ityatra vidhiprakaraNe smaiprabhRtau tadantavidhirityevArthaH / saMjJA ca kevalasyaiva ata upasarjanasyApi prApnoti arthAzrito gauNamukhyavyavahAro na zabdAzrita iti nyAyAt / anvarthe tu sati saMjJAvidhAvanvarthasyAzrayaNAd gauNamukhyanyAyAvatAra iti bhAvaH / tvatkapitRkaH' ityAdau sarvanAmatvAbhAvAd bahuvrIhAviti vacanamasaGgatamiti cet, atra vakSyati - antaraGgo'pyak vacanAt pratividyate iti vAkyAvasthAyAM prApto'pyak vacanAnnivartata ityarthaH / tarhi nimittAbhAvAdeva samAse sati ako'pi nivRttibhaviSyati kintena vacaneneti cet ? satyam, tadeva vacanaM jJApayati -
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam kvacinnimittAbhAve naimittikasyApyabhAva ityasyAsiddhavadbhAva iti / tena 'karmANi' ityAdau dIrgha, Natve nAntatvAbhAve'pi dIrghAbhAvo na bhavatIti kulcndrH| ____ paramArthatastu 'tatputraH' ityAdi pratyudAharaNadarzanAt pratyAsattyA yasya saMjJA kartavyA taduttaravibhaktimAzrityaiva gauNamukhyavyavahArAzrayaNam / tadantaH saMjJIti, saMjJI sarvAdistadantasya prakRtibhAgasyAnta ityevArthaSTIkAyAM kalpanIya iti bhAvyamadhikaM manISibhiriti / pUrvasmAditi / nanu avadhibhAvadarzane kartavye parasmAt pUrvaH, pUrvasmAt para iti vaktuM yujyate, tatkathaM pUrvasmAditi parasmAdavadheriti gamyata ityuktam / ucyate - pUrvasmAditi gacchatIti kriyApadAdhyAhArAdapAdAne paJcamI / parasmAditi avadhau "digitarate'nyaizca" (2 / 4 / 21) ityanena paJcamItyAhuH kecit / vastutastu ubhayatraivAvadhibhAva eva paJcamI paraspeNAvadhibhAvasya sandarzanArthamiti / saMjJAyAmiti / nanu saMjJAgrahaNaM kimartham, anvarthabalAdeva tasyA varjitatvAt ? satyam, anvarthadvAreNa yat saMjJAvarjanaM tadaprasiddhAyA eva prasiddhazabdasAdhanAyaiva saMjJAyAHpravRtteH / prasiddha zAstrapravRttiAyasIti nyAyAt / ata eva kurudezavAcakottarazabdasyApi prasiddhatvena saMjJA syAdityasaMjJAgrahaNam / 'vizvedevAH' iti tu chaandspryogH| athavA saMkocavRttyA sarvatvapuraskAreNaiva vizvazabdo dazasu zrAddhadeveSu vartate, yathA dazaghaTeSu sarve ghaTA iti prayogaH / ata eva 'vizveSAM devAnAm' iti prayogaH sAdhuriti / ___'tathA pareSAM yudhi ceti pArthivaH' iti prayogadarzanAt 'tathA samudrAdapare pare nRpAH' iti darzanAcca zatruvAcakasya zreSTavAcakasyApi parazabdasya sarvanAmatvam / 'vRthA dvayeSAmapi medinIbhRtAm' iti mAghadarzanAd dvayazabdo'pyatra gaNe paThanIyaH / tathA ca zrIpatiH- kRtinA dvayamapyatra gaNe paThyate, apizabdAt prathamapazcimAvapi / haragadevastvAha - 'vyavasthitavibhASayA'nyatrApi svAgamaH' (du0 vR0) iti pazcimaprathamAvapi paThantyanye, tena 'pazcimasyAM dizi, prathamasmAt' iti ca prayogaH / nemazabdo'rdhArthaH / simazabdaH sarvArthaH / yathA 'te'mI sime vismitAH' iti / 'uttarAya kurave dehi' iti / nanu dezavAcakakuruzabdo bahutva eva vartate tat kathaM kuruzabdAdekavacanam ? satyam, dehIti kriyAsaMbandhAllakSaNayA kuruzabdaH puruSe vartate / atha tathApi ubhayapadena lakSaNayA ayogAd uttarazabdena saha kathamanvayaH ? satyam, prathamamuttarazabdenAnvaye sati pazcAt kuruzabdena lakSaNayA'nvayaH / yathA 'gabhIrAyAM nadyAM ghoSaH prativasati' iti / dhUmAyanta
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye prathamo dhAtupAdaH 87 ityAdi / nanu kathamatra svazabde sandehaH / nAnArthatA ceti / yAvatA svazabdo jJAtau puMsi, dhane napuMsake vartate / satyam, alpAdInAM vikalpapakSe jJAtyAtmIyayoH samAnarUpatvAt sandehaH syAditi zloke jJAtipadopAdAnam / nanu 'svam' iti napuMsakanirdezAdeva jJAtau na bhaviSyati, kiM jJAtivarjanena / jJAtau tu tasya puMstvAt, yad vA dhanavacano'pi puMliGgaH / tathA ca kozaH- "svo jJAtAvAtmani svaM viSvAtmIye svo'striyAM dhane" (a0 ko0 3 / 3 / 211) iti ? satyam, svamiti zabdasvarUpo'yamityartho ghaTate / tathA ca napuMsakanirdeze'pi 'svasmai putrAya' ityAdi prayogaH / tathA ca napuMsakavRtte saptamyA nirdeza iti sAdhuriti nvyaaH|anye tu liGgagrahaNe liGgaviziSTasyApi grahaNama' (kAta0 pa0 17) iti nyAyAd jJAtyarthasyApi syAditi varjanam / / 104 / [samIkSA] 'sarva + De' isa avasthA meM donoM hI vaiyAkaraNa AcArya 'De' ko 'smai' Adeza karake 'sarvasmai' zabdarUpa siddha karate haiM / ataH AdezavidhAna kI dRSTi se ubhayatra sAmya hI hai / parantu gaNapaThita zabdakrama ke anusAra vizeSatA yaha hai ki kAtantrakAra 'sarvAdi' gaNa meM 'dvi' zabda se pUrva hI 'kim' zabda kA pATha karate haiM, isake viparIta pANinIya gaNa meM 'kim' zabda kA pATha 'dvi' zabda ke anantara kiyA gayA hai | isIlie "kiMsarvanAmabahubhyo'syAdibhyaH" (a0 5 / 3 / 2) isa sUtra meM pANini ne TyAdigaNa se atirikta 'kim' zabda par3hA hai / yadi use pRthak se na par3hA jAtA to hyAdi gaNa ke antargata paThita hone ke kAraNa usase bhI tasila Adi pratyaya nahIM hote / isake viparIta kAtantra meM 'dvi' se pUrva hI 'kim' zabda kA pATha hone se tasil Adi pratyayoM ke vidhAyaka sUtra meM 'kim' zabda kA pATha nahIM kiyA gayA hai vibhaktisaMjJA vijJeyA vakSyante'taH paraM tu ye| aLyAdeH sarvanAmnaste bahozcaiva parAH smRtaaH|| (kAta0 2 / 6 / 24) iti| kAtantrakAra ne 'sarveSAM nAma sarvanAma' arthAt una zabdoM kI sarvanAma saMjJA prasiddha hai, jo sAkalya artha ke pratipAdaka haiM - isa prakAra sarvanAma kI anvarthatA batAkara sarvanAmasaMjJAvidhAyaka sUtra nahIM banAyA hai / sAkalyArthapratipAdaka zabdoM kI hI sarvanAma saMjJA mAne jAne ke kAraNa 'vizva' Adi saMjJAzabdoM meM tathA 'vizvamatikrAnto'tivizvaH' Adi meM sarvanAmasaMjJAprayukta kArya pravRtta nahIM hote haiM - 'vizvAya,
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 kAtantravyAkaraNam ativizvAya' / kAtantra meM 'na gauNe sArvanAmikam ' vacana prasiddha hai / 'sarva' Adi zabdoM ko gaNa meM par3he jAne ke kAraNa 'jagat, kRtsna, nikhila' Adi sarvArthapratipAdaka zabdoM kI sarvanAmasaMjJA nahIM hotI hai| vyAkhyAkAroM ne '"tIyAd vA vaktavyam, svamajJAtidhanAkhyAyAm" Adi vArttikasUtra - antargaNasUtra par3hakara 'dvitIyasmai, dvitIyAya' Adi rUpoM kA bhI sAdhutva dikhAyA hai / 'pazcima, prathama, dvaya' Adi kI sarvanAmatA ke viSaya meM vyAkhyAkAroM ke vicAra paThanIya haiM / rUpasiddhi ] 1 . sarvasmai / sarva + Ge / prakRta sUtra dvArA sarvanAmasaMjJaka 'sarva' zabda se paravartI 'he' ke sthAna meM 'smai' Adeza || 104 | 2. bizvasmai / vizva + Ge / pUrvavat 'Ge' ke sthAna meM 'smai' Adeza || 104 | 105. Gasi H smAt [ 2 / 1 / 26] [ sUtrArtha ] sarvanAmasaMjJaka akArAnta liGga = prAtipadika se paravartI paJcamIvibhakti - ekavacana 'Gasi' ke sthAna meM 'smAt' Adeza hotA hai / / 105 / [du0 bR0 ] akArAntAt sarvanAmno liGgAt paro GasiH smAd bhavati / sarvasmAt / vizvasmAt | akArAntAditi kim ? bhavataH / / 105 / [du0 TI0 ] GasiH / yathA ativizvAt tathA vizvasya samIpamupavizvam, upavizvAt / pUrvapadArthapradhAno'yamavyayIbhAva iti / / 105 / [ ka0 ca0 ] GasiH / 'sarvato jayamanvicchet putrAdekAt parAjayam' iti asAdhuriti rakSitaH / anye tu 'gaNakRtamanityam' (kAta0 pa029) iti nyAyAt sAdhutvamAhuH / apare tu 'putrAdekAt parAjayam' - putrAdeva parAjayam ityavadhAraNArthatvAnna sarvanAma ityAhuH ||105 |
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayApyAye prathamo dhAtupAdaH [samIkSA] 'sarva + Gasi ' isa sthiti meM donoM hI vyAkaraNoM meM 'isiko 'smAt' Adeza karake sarvasmAt' Adi zabdarUpa siddha kie gae haiM | pANini kA sUtra hai - "isiyoH smAsminI" (a0 7 / 1 / 15) / [rUpasiddhi] 1. sarvasmAt / sarva + Gasi | prakRta sUtra dvArA sarvanAmasaMjJaka sarva' zabda se paravartI paJcamI vibhakti - ekavacana 'Gasi' ko 'smAt' Adeza / 2. vizvasmAt / vizva + Gasi / pUrvavat 'Gasi' ko 'smAt' Adeza / / 105 | 106. GiH smin [211 / 27] [sUtrArtha] sarvanAmasaMjJaka akArAnta liGga-prAtipadika se paravartI saptamI vibhaktiekavacana 'Gi' pratyaya ke sthAna meM 'smin' Adeza hotA hai / / 106 / [du0 vR0] akArAntAt sarvanAmno liGgAt paro GiH smin bhavati / sarvasmin / vizvasmin / sarveSAM nAmeti kim ? same deze yajati / / 106 / [du0 TI0] GiH / yathA 'ativizve' tathA 'upavizve' | "vA tRtIyAsaptamyoH" (2 / 4 / 2) ambhAva iti / "nanu GasiDyoH smAtsminau" (a07|1|15) iti kRte 'vibhASyete' iti dvivacanamapi nAbhidheyaM syAt / naivam, kimayaM nakAro'svaraH sasvaro veti vipratipadyante / / 106 / [samIkSA] pANini tathA zarvavarmA donoM hI 'sarva' Adi zabdoM se paravartI 'Gi' pratyaya ko 'smin' Adeza karake 'sarvasmin' Adi zabdarUpa siddha karate haiM, ataH ubhayatra sAmya hai|
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 90 kAtantravyAkaraNam [ rUpasiddhi ] 1. sarvasmin / sarva + Gi / sarvanAmasaMjJaka akArAnta 'sarva' zabda se paravartI saptamI vibhakti - ekavacana 'Gi' pratyaya ke sthAna meM prakRta sUtra dvArA 'smin ' Adeza | 2. vizvasmin / vizva + Gi / pUrvavat 'Gi' ko 'smin ' Adeza || 106 | 107. vibhASyete pUrvAdiH [ 2 / 1 / 28 ] [ sUtrArtha ] pUrvAdi gaNapaThita zabdoM se paravartI 'Gasi' tathA 'Gi' ke sthAna meM kramazaH 'smAt - smin' Adeza vikalpa se hote haiM / / 107 / [du0 vR0 ] pUrvAdergaNAt parayorDasiDyo : sthAne smAt - sminau vibhASyete / prApte vibhASA / pUrvasmAt pUrvAt / pUrvasmin pUrve / 'tIyAd vA vaktavyam' ( vA0 sU0 ) / dvitIyasmAt, dvitIyAt / dvitIyasmin dvitIye / tRtIyasmAt tRtIyAt / tRtIyasmin, tRtIye // 107 // [du0 TI0 ] : vibhA0 / vipUrvI bhASa vibhASaNe / vibhASA avyayo vA / tata in dhAtvarthe / pUrvAdiriti tadguNasaMvijJAno bahuvrIhiH / prApte vibhASeti pUrvAdirgaNasya sarvanAmatvAt smAt - sminau nityaM prAptau vikalpyete yathAsthAnam / na ca GeH syAdInAM vA azrutatvAdityarthaH / 'apavAdaviSayaM parihRtya utsargaH pravartate' (kAta0 pa0 55) ityutpattikAla eva vibhASA syAt / pUrvAdiriti kim ? tasmAt tyadaH pUrvo vRtzabdaH pUrvAdigaNasamAptyartha eva paThyate / tIyAditi / tIyapratyayAdityarthaH / 'tIyo vA Gavatsu' iti pUrvAdiSu saMbadhyate iti vaktavyameva yuktamiti tau pUvAderveti kucodyametat, paryAyatvAt / / 107 / (vi0 pa0 ) vibhASyete / vipUrvAd bhASateH karmaNi vartamAnAyA AtmanepadaprathamapuruSadvivacanam - Ate, "sArvadhAtuke yaN" ( 3 / 2 / 31) / 'Ate - Athe' iti ceti AkArasyekAraH / vibhASyete iti dvivacanaM vyavahitasyApi GasiH smAdityanukarSaNArtham /
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayApyAye prathamo dhAtupAdaH evaM tarhi "tau pUrvAderveti" kathanna kRtaM cet, naivam / 'paryAyazabdAnAM gurulAghavacintA nAsti' (sIra0 pa0 vR0 122) iti / tIyAd veti / paTujAtIyAdityatra na bhavati, anarthakatvAt / paToH prakAraH paTujAtIyaH, prakAre jAtIyapratyayo rUDhitaH / / 107 / [ka0 ca0] vibhA0 / vipUrvo bhASirakarmakaH / yathA - nivAryatAmAli kimapyayaM vaTuH punarvivatuH sphuritottraadhrH| na kevalaM yo mahato vibhASate zRNoti tasmAdapi yaH sa paapbhaak|| (ku0 saM0 5 / 83) / iti, tatkathaM karmaNi pratyaya iti kulcndrH| tanna, 'mahato'pabhASate' iti bahupustake pAThadarzanAd dRSTAnta eva na saMgacchate ityAha-vipUrvAd bhASateH karmaNItyAdi / / 107 / [samIkSA] pANini ne bhI pUrvAdi zabdoM se 'smAt - smin' Adeza vikalpa se kie haiM - "pUrvAdibhyo navabhyo vA" (a0 7 / 1 / 16) / isa prakAra donoM hI vyAkaraNoM meM 'pUrvasmAt - pUrvAt, pUrvasmin-pUrve' zabdarUpoM kA sAdhutva pramANita kiyA gayA hai| [rUpasiddhi] 1. pUrvasmAt, pUrvAt / pUrva + Gasi / prakRta sUtra ke nirdezAnusAra paJcamIvibhaktiekavacana 'si' ke sthAna meM 'smAt' Adeza hone para 'pUrvasmAt' rUpa tathA 'smAt' Adeza ke abhAva (vikalpa) meM "sirAt" (2 / 1 / 21) se 'At' Adeza hone para 'pUrvAt' zabdarUpa siddha hotA hai| 2. pUrvasmin, puurve| pUrva + Gi / prakRta sUtra ke nirdezAnusAra saptamIvibhaktiekavacana 'Gi' ko 'smin' Adeza kie jAne para 'pUrvasmin' zabdarUpa evaM 'smin' Adeza ke abhAva (vikalpa) pakSa meM "avarNa ivaNe e" (1 / 2 / 2) se vakArottaravartI akAra ko ekAra tathA paravartI ikAra kA lopa hone para 'pUrve' zabdarUpa niSpanna hotA hai / / 107 /
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam 108. surAmi sarvataH [2 / 1 / 29] [sUtrArtha] sarvanAmasaMjJaka avarNAnta liGga-prAtipadika se SaSTI - bahuvacana Am - pratyaya ke paravartI rahane para 'su' Agama hotA hai / / 108 / [du0 vR0] akArAntAt sarvanAmno liGgAt sarvataH Ami pare surAgamo bhavati / sarveSAm, vizveSAm / yAsAm, tAsAm / ukAraH praaditvaarthH| pratipadoktagrahaNAt - tvAm, yuvAm / / 108 / [du0 TI0] surA0 | nvAgamabAdhanArthamidam / iha hi 'vizeSAtidiSTaH prakRtaM na bAdhate' (kAta0 pa0 19) iti sarvanAma pravartate, na tvanantaraH pUrvAdiH sarvatograhaNena cAkArAntaM sarvanAma viziSyate / sarvanAmno'kArAntAt 'sarvataH' iti strIliGgAt, puMliGgAnnapuMsakaliGgAdityarthaH / yatra ca strIliGgamasti tatrAvazyaM "striyAmAdA" (2 / 4 / 49) ityAha - yAsAM tAsAmityAdi / athavA akAropalakSitaH samudAyo'varNAntaH sarvataH ityucyate / akAramAtrasya hi nArthaH sarvatovizeSaNena / na punarevaM sarvasmAt sarvanAmna iti / evaM sati bhavatAmubhayInAmityatrApi syAt / astu cet, naivam / vizeSaNavizeSyabhAvasyeSTatvAt surityukArAnubandhaH parAditvArthaH, tena dhuTyetvaM syAt / ____pariziSTamiha SaSThIbahuvacanam / yadA sarva ivAcaratyAyiH tasya ca lope dhAtutvAt 'sarvAJcakAra' iti teSAM matam / tadApi na bhavati syAdisaMbandha d asarvanAmatvAcca / tarhi kathaM tvAm, yuvAmiti lAkSaNikatvAt sannipAtalakSaNatvAcca / nanvAdezaprastAvAd 'Am sAm sarvataH' iti kathanna kuryAt, naivam / Adeze kRte'pi nurbhavitumarhati / atha 'sakRd bAdhito vidhirbAdhita eva' (kAta0 pa0 36) iti, tadevaM kaSTamiti | 'vibhASA' na vartate, uttaratra vA-grahaNAt / atha vibhASAdhikAre punarvAgrahaNam uttaratra vA'dhikAranivRttyarthamiti tadeSTata iti vaktavyam / / 108 /
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye prathamo dhAtupAdaH - 93 [vi0 pa0 ] surAmi / akArAntAt sarvata iti akAramAtrasya sarvatovizeSaNena prayojanAbhAvAd akAropalakSito'varNasamudAyaH sarvataH - zabdenocyate / 'sarvataH' ityavarNAntAdityarthaH / tena striyAmAdantAdapi syAdityAha - yAsAM tAsAmiti / akArAntAditi tu vacanaM vRttAvadhikArAvicchedadarzanArthamuktam / nanu kathametad yAvatA pradhAnatvAt sarvanAmno vizeSaNamucitam sarvasmAt sarvanAmna iti / tato bhavatAmubhayInAmityatrApi surAgamo yukta iti ? satyam, vizeSaNavizeSyabhAvasya prayoktrAyattatvAd ityadoSaH / 'kAraH parAditvArtha iti " tRtIyAdau tu parAdiH " ( 2 | 1 / 7 ) iti parAditvam, tena " dhuTi bahutve tve" (2 / 1 / 19) ityetvaM phalamityarthaH / nanu yuSmadasmadAdibhyaH " amau cAmU " ( 2 / 3 / 8) iti kRte kathaM surAgamo na syAdityAha - pratipadokta ityAdi / pArizeSyAt SaSThIbahuvacanameva sthitam ||108 | [ka0 ca0 ] surAmi / akArAntAt sarvata iti vRttiH / akArAntatvenopasthitasya sarvanAmnaH sarvata iti vizeSaNAd bhUtapUrvAkArAntaM sAkSAdakArAntaM yAvat sarvanAma, tasmAt sarvasmAdeva surAgama iti / sarvAsAmityatrApi samAnadIrghe sati bhUtapUrvAkArAntatvamasti, na ca ubhayInAmityatrApi bhUtapUrvAkArAntatvamiti vAcyam akArasyekAreNa vyavadhAnAt / na hIkArasyApyakArAd bhUtapUrvAntatvamastIti kazcid vyAkhyAnaM kurute / na hyatrApi strIpratyayena vyavadhAnatvamastIti ? satyam, akArAntAdityasya sarvatograhaNena vizeSaNAdavarNAntAdityarthaH pratipadyate || 108 | [samIkSA] " 'sarveSAm, vizveSAm' Adi zabdoM ke sAdhutvArtha kAtantrakAra 'su' Agama tathA pANini "Ami sarvanAmnaH suT " (a0 7 / 1 / 52 ) se 'suT' Agama karate haiM / 'su' Agama meM ukAra anubandha hI parAdi - vidhAna ke lie nirdhArita hai - " tRtIyAdau tu parAdiH" (2 / 1 / 7), jabaki pANini tadartha ' TU' anubandha kI yojanA karate haiM - " Ayantau Takitau" (a0 1 / 1 / 46) aura ukArAnubandha ko uccAraNasaukaryArtha mAnate haiM / isa prakAra pANinIya 'suT' - nirdeza meM gaurava spaSTa hai |
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam vyAkhyAkAroM ke anusAra sUtra meM 'sarvataH' pada ke pATha se anuvRtta 'akArAnta' zabda kA artha 'avarNAnta' kiyA jAtA hai , ataH 'yAsAm, tAsAm' Adi zabdarUpa bhI siddha hote haiM / 'lakSaNapratipadoktayoH pratipadoktasyaiva grahaNam' (kAta0 pa0 pA0 75) isa paribhASA ke anusAra 'tvAm, yuvAm' meM 'su' Agama nahIM hotA hai| [rUpasiddhi] 1. sarveSAm / sarva + Am / prakRta sUtra se 'su' Agama, "tRtIyAdau tu parAdiH" (2 / 1 / 7) se usakI 'Am' pratyaya se pUrva meM yojanA, "ghuTi bahutve tve" (2 / 1 / 19) se akAra ko ekAra tathA "nAmikaraparaH0" (2 / 4 / 47) se sakAra ko SakArAdeza | 2. vizveSAm / vizva + Am / prakRta sUtra se 'su' Agama Adi pUrvavat yojanA | 3. yAsAm / yad + Am / "tyadAdInAma vibhaktau" (2 / 3 / 29) se 'd' ko 'a', "akAre lopam" (2 / 1 / 17) se pUrvavartI 'a' kA lopa, "striyAmAdA" (2 / 4 / 49) se AkAra, prakRta sUtra se 'su' Agama aura "tRtIyAdau tu parAdiH" (2 / 1 / 7) se usakI praadiyojnaa| 4. tAsAm / tad + Am | "tyadAdInAma vibhaktau" (2 / 3 / 29) se 'd' ko 'a' Adeza Adi pUrvavat / / 108 / 109. jas sarva i. [2 / 1 / 30] [sUtrArtha] sarvanAmasaMjJaka akArAnta liGga-prAtipadika se paravartI jas pratyaya ke sthAna meM 'i' Adeza hotA hai / / 109 / [du0 vR0] akArAntAt sarvanAmno liGgAt paro jas sarva irbhavati / sarve / vizve / akArAntAditi kim ? sarvAH / / 109 / [du0 TI0] jas0 / akArAntamiha vartate, na tu sarvata iti / yasmAnnirvizeSaNaM sAmAnya savizeSaNaM viziSTamiti yuktamiha 'vizeSAtidiSTaH prakRtaM na bAdhate' (kAta0pa0 19)
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye prathamo pAtupAdaH iti vacanam / athavA adhikAramapekSya vizeSAtidiSTatvamiti / yathA dvijabhojane dadhyadhikRtaM kathaMcit takraM dIyate, punarapareyuH prakRtameva dadhi dIyate na viziSTaM takramityAha - akArAntAditi kim ? sarvA iti / sarvagrahaNaM 'parasyAdeH' (bhoja0 pa0 sU016) ityAdermA bhUt / nanviyaM zArvavarmika na prayojanavatI kiM cAbhedAttathAvarNAntasyApi na bhavati / jas ikArarUpeNa vipariNamata iti tarhi pratipattigauravanirAsArthameva sarvagrahaNam / kenacid dIrghamAdizatA "dIrghAt, padAntAd vA" (a06|1|75, 76) iti chasya dvirbhAvaH prayojanamucyate / paraM ca tad nimittaM ceti paranimittam / paranimittaM ca tadAdezazceti pratipAdya 'paranimittAdezaH pUrvasmin sa eva' (kAta0 pa0 44) hrasva evetyrthH| tadA hrasvAnnityaM dvirbhAva eva syAdityarthaH / yadyevaM sarve'treti kathamakAralopaH, tayAhuriti kathamay bhavatIti 'paranimittAdezaH pUrvasmin sa eva' (kAta0 pa0 44) para iti / paratvameva niyamyate, tena 'zAle ete, mAle ime' "dvivacanamanau" (1 / 3 / 2) iti prakRtirbhavati / tasmAd iha hrasva evAdezaH pratipattavya iti / / 109 / [vi0 pa0] jas0 / sarvagrahaNaM samastAdezArtham, anyathA "parasyAdeH" (bhoja0 pa0 sU0 16) iti Adereva syAt / nanu dvAbhyAM gatA Apo yatrAsau dviipH| antargatA Apo yatrAsau antarIpaH ityAdi siddhyarthaM paribhASeyamaGgIkRtA kaizcit / iha tu ete zabdA rUDhita eva siddhAH / nahi "byantarupasargebhyo'pa I:" (a06|3|97) iti vacanamatrAdRtam, tadasyAH paribhASAyA anaGgIkaraNAdevAderna bhaviSyati jasityabhedabalAd vA jasa ikArarUpeNa pariNamata ityarthaH / etenaikavarNatvAd ante bhaviSyati ityapi nirastam / ataH kiM sarvagrahaNena ? satyam / pratipattigauravanirAsArthamevedaM srvgrhnnm| 'vizeSAtidiSTaH prakRtaM na bAdhate' (kAta0 pa0 19) iti nyAyAd akArAnta evAnuvartate ityAha - akArAntAditi kim ? sarvA iti / iha pUrvasmiMzca vibhASA na vartate "alpAdervA" (2 / 1 / 31) ityuttaratra vA - grahaNAt / / 109 / [ka0 ca0] jas0 / nanu 'AsInaH' iti siddhyartham "I tasyAsaH' (4 / 4 / 6) ityanena 'paJcamyA nirdiSTe parasya' (kAta0 pa0 22) iti nyAyAd AnasyAkArasya yathA Irbhavati
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam tathA'trApi jaso'kArasyAdeH kathaM na syAdityAha - jasityabhedabalAd veti / ekavarNatvAdantasyetyAdi / nanu antasyApIkAre kRte'ntaraGgatvAt "jasi " (2 / 1 / 15) ityanena dIrghe sati sAdhyaM sidhyati kiM tasyekAranirAsena ? satyam, antaraGgatvAd " akAre lopam" (2 / 1 / 17) ityanena prAptamakAralopaM bAdhitvA " jasi" (2 / 1 / 15) ityanena kRte'pi dIrghe vikArapakSe paralopaM bAdhitvA paratvAdakArasyetvaM syAt / 96 na ca 'asiddhaM bahiraGgam' (kAta0 pa0 33 ) iti nyAyAdantaraGge etve kartavye bahiraGgasyekArasya siddhatvamiti vAcyam, svarAnantarye tasyAnityatvAt / nanu tathApyantaraGgatvAt '"jasi" (2 / 1 / 15) iti dIrghe sati paralopo bAdhitaH syAt tannirAsArthaM varNAntanirAsa iti mahAntaH / " alpAdervA" (2 / 1 / 31) iti - vAgrahaNAditi / 'ubhayorvibhASayormadhye yo vidhiH' (kAta0 pa0 11 ) iti nyAyAd yuktimUlaka eva / tathAhi pUrvatra vAgrahaNAdeva siddhe yadatra vAgrahaNaM tanmadhye nityArthaM bhavatIti cet paratra vAgrahaNamuttaratra vAnivRttyarthamiti kathanna syAt ? satyam / " dvandvAcca" (2 / 1 / 32) iti cakAro vAnukarSaNArtha eva, anyathA cakAro vyarthaH syAditi / / 109 / [samIkSA] 'sarva + jas, vizva + jas' isa avasthA meM jas ko ikArAdeza karake kAtantrakAra 'sarve, vizve' Adi prayoga banAte haiM; jabaki pANini 'jas' ko 'zI' Adeza karate haiM - "jasaH zI' (a0 7 / 1 / 17) / pANini ne dIrgha IkAra kA uccAraNa "napuMsakAcca" (a0 7|1|19) isa uttaravartI sUtra ke lie kiyA hai / isase 'trapuNI, jatunI' ityAdi zabdarUpoM meM dIrgha IkAra dRSTa hotA hai, parantu prakRtasUtra ke anusAra akArAnta zabda se uttaravartI 'jas' ko 'zI' Adeza hotA hai / akArAnta zabda se uttaravartI cAhe hrasva ikAra ho yA dIrgha', sabhI kA guNAdeza ho jAne para 'e' varNa hI dikhAI par3atA hai 'i' athavA 'I' nhiiN| isa prakAra hrasva ikAra se hI kArya siddha ho jAne para dIrgha IkAra kA nirdeza vyartha siddha ho jAtA hai - isa dRSTi se kAtantrIya hrasva 'i' kA vidhAna hI saMgata pratIta hotA hai / vyAkhyAkAroM ke anusAra isa sUtra meM akArAnta kA adhikAra mAnA jAtA hai, avarNAnta kA nahIM, anyathA 'sarvA' zabda se bhI 'jas' pratyaya ko 'i' Adeza' pravRtta ho jAtA / 'ekavarNavidhirante pravartate anekavarNavidhiH sarvasya' (kAta0 pa0
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye prabamo dhAtupAdaH pA0 6) isa nyAya ke anusAra ikArAdeza 'jas' pratyayAntavartI 's' ko prApta thA, kintu samasta 'jas' pratyaya ke sthAna meM abhISTa hone se sUtrakAra zarvavarmA ne sUtra meM 'sarvaH' pada par3hA hai | [ rUpasiddhi ] 1. sarve / sarva + jas / prakRta sUtra se 'jas' ko 'i' Adeza, "avarNa ivarNe e" (1 / 2 / 2) se vakArottaravartI akAra ko ekAra tathA paravartI ikAra kA lopa | 2. vizve / vizva + jas / pUrvavat ikAra - ekAra Adeza tathA ikAra kA lopa / / 109 / 110. alpAdervA [2 / 1 / 31 ] 97 [ sUtrArtha ] alpAdi gaNa - paThita zabda se paravartI 'jas' pratyaya ko vikalpa se 'i' Adeza hotA hai / / 110 / [du0 vR0 ] - - alpAdergaNAt paro jas sarva irbhavati vA / alpe, alpAH / prathame, prathamAH / ubhaya iti nityaM bhASAyAm / alpa- prathama carama taya - aya- katipaya nemArddhAH pUrvAdayazca / / 110 / [du0 TI0 ] * alpA0 / alpa evAdiryasya ityAdizabdo'yaM vyavasthAvAcItyAha - alpetyAdi / tayAyau utsRSTAnubandhau pratyayau, pariziSTAni liGgAni pUrvAdayo navaiva, gaNe vRtkaraNAt / dvitaye, dvitayAH / dvau avayavau eSAmiti vigRhya " dvitribhyAmayaDU vA" pakSe tayaTdvayAH / ubhAvavayavAveSAmiti vigRhya " ubhAnnityamayaT" tamAdinipAtanAd vyavasthitavibhASAvijJAnAditi / ata Aha ubhaya iti nityaM bhASAyAmiti / 'bhASAgrahaNaM svarUpAkhyAnameva' | nemasya pUrvAdInAM ca prApte vibhASA, anyeSAmaprApte / / 110 / - [vi0 pa0 ] alpaadeH| ubhaya iti nityamiti / etatpunarvyavasthitavibhASAzrayaNAd bhASAyAmiti svarUpAkhyAnamevAvyabhicArAt tayAyau pratyayau / atastadantasya grahaNaM
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 98 kAtantravyAkaraNam '"saMkhyAyA avayave tayaT, dvitribhyAmayaD vA, ubhAnnityam" iti tamAditvAdayaT / catvAro'vayavA eSAmiti catuSTaye, catuSTayAH / tatra kvacidadhikArAd "anavyayavisRSTastu sakAraM kapavargayoH" (2 / 5 / 29) iti takAre'pi sakAraH / athavA antarvartinIM vibhaktimAzritya padAntatve sati "te the vA sam" (1 / 5 / 3) ityanena vA sakAre sati SatvavidhAvapizabdabalAd "hasvAttAdau taddhite" (kAta0 pari0 Sa0 22) iti Satve SATTavargatve ca rUpamidam / evaM paJcataye, paJcatayAH / dvitaye, dvitayAH / tritaye, tritayAH / dvaye, dvayAH / traye, trayAH / ubhaya iti nityamuktameva "pUrvAdayazca" (2 / 1 / 28) iti navaiva pUrvAdayo gaNe vRtkaraNAt / nemazabdasya pUrvAdInAM ca sarvanAmatvAd nityaprApte anyeSAmaprAnte vibhASeyamubhayata ucyate / / 110 / - [ka0 ca0 ] alpAdeH / ardhetyAdi / ardheti adhyAhArya itizabdena uktatvAnna vibhaktiH / arddhA iti bahuvacanAntaM padamiti kazcit / kvacidadhikArAdapi bhavan sakAraH kapavargayoreva bhavitumarhatItyAha - athaveti / nanu " visarjanIyazce che vA zam" (1 / 5 / 1) ityatra TIkAkRtA " umakArayormadhye" (1 / 5 / 7) iti yAvat padAntAdhikAra eva saMbhavatIti uktatvAt kathamapadAnte "te the vA sam" (1 / 5 / 3 ) ityasya prAptirityAhaantarvartinImityAdi / evaM tarhi antyatvAd "nAmikarapara0" (2 / 4 / 47) ityAdinA SatvaM syAdityAha - apizabdabalAditi / / 110 / - [samIkSA] kAtantrakAra 'sarvanAma' saMjJA kie vinA hI vikalpa se jas ko 'i' Adeza karake'alpe, alpAH' Adi zabdarUpa siddha karate haiM / pANini ne 'alpa' Adi zabdoM kI jas pratyaya meM vikalpa se sarvanAma saMjJA kI hai - " prathamacaramatayAlpArdhakatipayanemAzca'' (a0 1 / 1 / 33), tadanusAra sarvanAmasaMjJApakSa meM "jasaH zI" (a0 7 / 1 / 17) se 'zI' Adeza hokara 'alpe' rUpa tathA vikalpa meM 'alpA : ' rUpa niSpanna hotA hai / [ rUpasiddhi ] 1. alpe, alpaaH| alpa + jas / prakRta sUtra se jas ko 'i' "avarNa ivarNe e" (1 / 2 / 2) se pakArottaravartI akAra ko ekAra tathA paravartI ikAra ko lopa /
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye prathamo dhAtupAdaH 'i' Adeza na hone para " samAnaH savarNe dIrghIbhavati parazva lopam" (1 / 2 / 1) se pakArottaravartI akAra ko dIrgha, paravartI akAra kA lopa evaM "rephasorvisarjanIyaH" (2 | 3 | 63) se 's' ko visagadiza hone para 'alpA:' rUpa sAdhu hotA hai / 2. prathame prathamAH / prathama + jas / pUrvavat jas ko 'i' Adeza hone para 'prathame' rUpa tathA pakSa meM savarNadIrgha hokara 'prathamA: ' zabda niSpanna hotA hai / / 110 / 111. dvandvasthAcca [ 2 / 1 / 32] 19 [ sUtrArtha ] dvandvasamAsa meM sarvanAmasaMjJaka liGga = prAtipadika se paravartI jas pratyaya ko 'i' Adeza vikalpa se hotA hai / / 111 / [du0 vR0 ] dvandvasthAcca sarvanAmno liGgAt paro jas sarva irbhavati vA / katarakatame, katarakatamAH / daNDa (dvandva ) - katame, daNDa ( dvandva ) - katamAH / / 111 / [du0 TI0 ] - dvandva0 / ihApi dRSTAnuvRttikatayA sarvanAmna iti / dvandve tiSThatIti dvandvastham, viSayalakSaNo'yamAdhAraH AdheyaM sarvanAmeti asarvanAmapUrvAdapi vibhASetyAha - daNDAzca katame ca daNDakata, daNDakatamA iti zrutatvAt sarvanAmnAmeva dvandva ityanye / svagrahaNaM prtipttigaurvniraasaarthmev| pratyayavyavadhAne tu na bhavati katarakatamakAH / prApte vibhASeyam / / 111 / [samIkSA] yahA~ bhI kAtantrakAra ne jas ko vaikalpika 'i' Adeza karake ' katarakatame, katarakatamAH' Adi zabdarUpa siddha kie haiM, parantu pANini ina zabdoM kI vaikalpika sarvanAmasaMjJA karate haiM - " vibhASA jasi" (a0 1|1|32) [ rUpasiddhi ] 1 . katarakatame, katarakatamAH / katarakatama + jas / prakRta sUtra se jas pratyaya I ko 'i' Adeza, '"abarNa ivarNe e" (1 / 2 / 2) se makArottaravartI akAra ko kAra
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam evaM paravartI ikAra kA lopa / i - Adeza ke abhAva meM savarNadIrgha hokara 'ktrktmaaH'| 2. daNDakatame, daNDakatamAH / daNDakatama + jas / pUrvavat i - AdezapakSa meM daNDakatame tathA usake abhAva meM savarNadIrgha hone para ' daNDakatamAH' / / 111 / 112. nAnyat sArvanAmikam [ 2 / 1 / 33] [ sUtrArtha ] dvandva samAsa meM sarvanAmasaMjJaka liGga = prAtipadika se jasko i Adeza-bhinna sarvanAmasaMbandhI kArya nahIM hote haiM / / 112 / 100 [du0 vR0 ] cakAro 'nuvartate / dvandvasthasya sarvanAmno liGgasyoktam anyacca sArvanAmikaM kAryaM na bhavati / pUrvAparAya, pUrvAparAt, dakSiNottarapUrvANAm / / 112 / [du0 TI0 ] nAnyat0 / sarvanAmni bhavam, sarvanAmna idaM vA sArvanAmikam / kRtAditvAd ikaN / adhikRtazcakAro'nyazabdena saMbadhyate ityarthAduktamiti gamyate, tena smaiprabhRtayo na bhavanti / jasastu pUrvavacanasAmarthyAd vibhASaiva / anyaditi prakaraNAntaragatasyApi pratiSedhArtham, tenAkpratyayo na bhavati / yadyak syAt tanmadhyapAtitvAt pUrveNa vibhASA syAt, tarhi tathApyakpratiSedho naiva dvandvasthAcceti paJcamyantatvAt, sa cArthavazAd vibhaktervipariNAmaH paJcamyA vAkyArthaghaTanAt pariziSTeSu smaiprabhRtiSu paratvayogAt naivam / "nAnyat sArvanAmikam " ( 2 / 1 / 33 ) iti vyaktau pravRttatvAt / anyathA zrutatvAt sarvanAmakAryamuktameva pratIyate ityAha- dvandvasthasyeti / tenAk pratiSidhyata iti bhAvaH / yadyevaM dakSiNottarapUrvANAM strINAmiti 'sarvanAmno vRttimAtre puMvadbhAvaH' (jai0 pari0 vR0 103) api na syAt / naivam, nAmnAM samuccayo hi dvandvaH, tadviSayasya pratiSedhAdavayavasya syAdeva / / 112 / [vi0 pa0 ] nAnyat0 | 'arthavazAd vibhaktivipariNAmaH' (kAta0 pa0 25) iti nyAyAt paJcamyanto'pi dvandvasthazabdaH paSThyantatayA vipariNamata ityAha- dvandvasthasyeti / nanu
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayApyAye prathamo pAtupAdaH smaiprabhRtiSu paJcamyarthasya ghaTanAt kathaM vibhaktivipariNAmaH, tadayuktam / na khalu smaiprabhRtikameva sArvanAmikaM kAryaM niSedhyaM kintvanyadapi / tathAhi - "bandvasthAcca" (2 / 1 / 32) iti cakAra ihAnuvartate, sa cAnyazabdena saMbadhyate tatazcAnyaccetyukte sati arthAdanuktamiti gamyate / na kevalamuktaM na bhavati / anyacceti prakaraNAntaravihitamapi kAryaM na bhavatItyarthaH / tenAkpratyayasyApi pratiSedhaH siddhaH, sa ca paJcamyA na ghaTate / na hyasau sarvanAmnaH paro vidhIyate kiM tarhi antyAt svarAt pUrva iti kathaM paJcamyA vAkyArtho ghaTate, yadi punariha smaiprabhRtikameva sArvanAmikaM kAryaM niSedhyaM syAt tadA kimanyat sArvanAmikamityanenetyevaM brUyAt / zrutatvAt sArvanAmikaM kAryamuktameva gamyate / tasmAd vyAptyarthamevaitat, yAvat sArvanAmikaM kAryaM tAvanna bhavatItyarthaH / nanu cAki pratiSiddhe kapratyayena bhavitavyam / tatko'tra vizeSaH, satyam, kapratyayena vyavadhAnAt / katarakatamakA iti dvandvasthAcceti vA na syAt, aki punaH prakRtyantaHpAtini kuta etaditi / yadyevam - dakSiNA ca uttarA ca pUrvA ceti dakSiNottarapUrvANAM strINAmiti sarvanAmno vRttimAtre puMvadbhAvaH ucyamAno na syAt, asyApi sArvanAmikakAryatvAd ityayuktam, nAmnAM samuccayo hi dvandvastadviSaye kAryaM niSidhyamAnaM kathamavayavasya niSidhyate / siddhAntaH punarasya sAmAnyena dvandve kRte prakaraNabalAt strItvasya vivakSA pazcAditi puMvadbhAvo na saMbhavatyeva / sArvanAmikamiti sarvanAmna idaM vA kAryamiti "kriitaaditvaadiknn"(2|6|8)||112 / [ka0 ca0] nAnyat / nanu pUrvasUtre cakAro vAnukarSaNArtha ityuktameva nehArthaH, tat katham anyazabdena saMbandhAdanuktAgamAdikaM niSidhyate / yAvatA'nyazabdenaivAkAdiniSedhe siddhiriti, anyazabdasya sApekSatvAditi cet, na |jaskAryamapekSyaiva -- --caritArthatvAdityAha - yadi punarityAdi / tarhi vRttau cakAro'nuvartate iti kathamuktam, satyam / anyazabdasyApariprAptArthasya dyotanAyaiva cakArasaMbandhaH kriyate iti / nanu anyat sArvanAmikagrahaNayorekataragrahaNenaiva vyAptirlabhyate, kim ubhayagrahaNeneti ? satyam, sukhArthamiti umaaptiH| tanna, neti kRte jaskAryasyaiva niSedhaH syAt tatazca smaiprabhRtikakAryaniSedhArthamavazyamevAnyadagrahaNaM deyam, tato vyAptyarthaM sArvanAmikagrahaNaM ca kAryaM na sukhArthamiti vayam / tanna, anyazabdena smaiprabhRtikAryamapekSya sarvanAmasakAzAd yadanyat sarvanAmno hetuprayoge sarvA vibhaktayaH syurityAdi kAryam, tadevocyate / na tvakpratyayAdikamiti tasya sarvanAmasakAzAd vidhIyamAnatvAt / tatazca sArvanAmika
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtanvaSyAkaraNam grahaNabalAdatizayavyAptyA vibhaktivipariNAmaH kriyate, tasmAdubhayagrahaNaM kartavyameva / nanu yAvat sArvanAmikaniSedhe dvandvasthaH zabdaH paJcamyanto'pi SaSThyantaH kRtaH, tathA'vayavAzritaniSedhArthamapi siddhAnto ghaTata ityAha - siddhAntaH punarityAdi / yad vA yadi samudAyAzritakAryaM niSidhyate nAvayavAzritaM tadA katarakatamakA ityatra katarazabdAdak syAdityAha -siddhAntaH punarityAdi / / 112 / [samIkSA] 'pUrvApara + De' meM De ko smai, 'pUrvApara + Gasi' meM si ko 'smAt' tathA 'dakSiNottarapUrva + Am' meM su-Agama prApta hotA hai, parantu prakRta sUtra ke nirdezAnusAra sArvanAmika kAryoM kA niSedha ho jAne se 'smai' Adi Adeza upapanna nahIM hote haiM / pANini sArvanAmika kAryoM kA niSedha na karake dvandva samAsa meM sarvanAmasaMjJA kA hI niSedha karate haiM - "dvandve ca" (a0 1 / 1 / 31) / isase sArvanAmika kAryoM kI prApti hI nahIM hotI hai| [rUpasiddhi] 1. puurvaapraay| pUrvApara + / prakRta sUtra ke nirdezAnusAra sArvanAmika kAryoM kA niSedha hone ke kAraNa "smai sarvanAmnaH" (2 / 1 / 25) se De ko 'smai' Adeza na hone para ":" (2 / 1 / 24) se De ko 'ya' Adeza tathA "akAro dIrgha ghoSavati" (2 / 1 / 14) se dIrgha hokara 'pUrvAparAya' rUpa niSpanna hotA hai| 2. pUrvAparAta / pUrvApara + Gasi / 'smAta' Adeza ke abhAva meM "usirAta" (2 / 1 / 21) se Gasi ko 'At' Adeza, "samAnaH savarNe dIrghAbhavati parazca lopam" (1 / 2 / 1) se savarNadIrgha tathA paravartI AkAra kA lopa / 3. dakSiNottarapUrvANAm / dakSiNottarapUrva + Am / "surAmi sarvataH" (2 / 1 / 29) se 'su' Agama ke abhAva meM "Ami ca nuH" (2 / 1 / 72) se 'nu' Agama, "ghuTi cAsaMbuddhau" (2 / 2 / 17) se dIrgha tathA nakAra ko NakArAdeza / / 112 / 113. tRtIyAsamAse ca [2 / 1 / 34] [sUtrArtha] tRtIyAsamAsa hone para tathA usake abhAva meM bhI sArvanAmika kArya nahIM hotA hai / / 113 /
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye prathamo dhAtupAdaH [du0 vR0 ] tRtIyAyAH samAse asamAse coktamanyacca sArvanAmikaM kAryaM na bhavati / mAsena pUrvAya, mAsapUrvAya / mAsenAvarAH, mAsAvarAH / zrutatvAt sarvanAmnaiva samAse iha syAd ak- tvayakA kRtam, mayakA kRtam ||113 / [du0 TI0 ] 103 tRtIyA0 / tRtIyAyAH samAsastRtIyAsamAsaH parapadArthapradhAnastatpuruSaH / pradhAnaM samAsamapekSya cakAro'nuktamapi tad yogyaM vAkyaM samuccinoti / kiM ca yadi samudAyamapekSya syAt tadA dvandvAdiSu anarthakaH pratiSedha ityAha- mAsena pUrvAyeti / evaM mAsenAvarAH mAsAvarAH iti "jas sarva i: " ( 2 | 1 / 30) na bhavati / pUrvIbhAve mAsaH karaNaM kartA vA karotau mAsena pUrvaH kRtaH iti gamyamAnatvAt / mAsena pUrvasya heto: mAsapUrvaheto: "SaSThyeva hetuprayoge" (2 | 4 | 37) / zrutatvAdityAdi vAkye pratyudAhRte'pi samAso'pi pratyudAhRta eva / 'tvakatkRtam' iti pUrvaparAbhyAmeva samAsAbhidhAnaM nAnyaiH sarvanAmabhiH / kecid atra samAsayogyatvAd vAkyamapi samAsa ityupacaryya bahuvrIhI cetyatrAnarthakaM cakAraM paThanti / nanu tRtIyArthayoga iti kathaM na vidadhyAt, naivam | tadA pUrvasmai mAsena ityatra pratiSedho bhavitumarhati samAsagrahaNe hi samAsamapekSya tad yogyaM vAkyaM pratipattavyam / naivam, tRtIyArthena hi yogaH samAsArthe vAkye samAse ca saMbhavati nAnyatreti pratipattiriyaM garIyasIti | | 113 | [vi0 pa0 ] tRtIyA0 / cakArAd vibhaktyantarasamAse'pi kathaM na bhavatIti nAzaGkanIyam / tRtIyAyAH samAsastRtIyAsamAsaH / ihottarapadapradhAnatvAt tatpuruSasya, pradhAnena samAsena saMbadhyamAnazcakAro 'nuktamapyasamAsameva samuccinotItyAha tRtIyAyAH samAse asamAse ceti, asamAse'pi tRtIyAyA evetyarthaH / tena sannidhAnAt tRtIyAsamAsayogya eva vAkye'pi pratiSedha iti / kiM ca yadi cakAraH samAsAntaramapi samuccinuyAt tadA dvandvAdiSu pratiSedhAntaramanarthakamanenaiva siddhatvAdityAha - mAsena pUrvAyeti / iha punaH smairbhavatyeva pUrvasmai mAseneti tRtIyAsamAsayogyatvAbhAvAt / ' -
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam 104 __zrutatvAdityAdi tatra bahulatvAd vibhaktezca pUrva iSyate iti vibhaktezca pUrvamakpratyayaH, sa ca vibhaktigrahaNena gRhyate antalope satotvamasthAninItyetvam / vAkye pratyudAhRte samAse'pi pratyudAhartavya eva tvakatkRtam, makatkRtamiti / / 113 / [ka0 ca0] tRtIyA0 / yadi samAsazabdenaiva saha saMbadhyate cakArastadA tRtIyAyAH samAse ityevaM vidadhyAdityAha - kiJceti / nanu kArya pratyuttarapadArthapradhAnastatpuruSaH, saMbandhastu padasya padenaiveti vidadhyAdityAha - kiM ceti kulcndrH| pUrvasmai mAseneti / nanu kathamidamuktaM pratyudAharaNam, vyaGgavikalatvAt / tathAhi yathA tRtIyAsamAsayogyatAbhAvastathottarapadasarvanAmatvAbhAvazca / ata eva vRttikRtoktam - zrutatvAt sarvanAmnaiva samAsa iti ? satyam / yatra tRtIyAsamAso'GgIkriyate, tatraiva parapadaniyamaH / yadi punastRtIyAsamAsayogyatA nAsti tadA parapadaniyamo'pi nAsti / vastutastu 'pUrvasmai, pUrveNa' ityAdikameva pratyudAharaNaM bodhyam / / 113 / [samIkSA] 'mAsapUrva + De' isa sthiti meM kAtantrakAra sArvanAmika kArya= De ko smai Adeza kA niSedha karate haiM, parantu pANini ke nirdezAnusAra yahA~ sarvanAmasaMjJA kA hI niSedha hotA hai - "tRtIyAsamAse' (1 / 1 / 30) / [rUpasiddhi] 1. mAsena pUrvAya, mAsapUrvAya / mAsena pUrva + De, mAsapUrva + De / prakRta sUtra ke nirdezAnusAra yahA~ 'De' ko "smai sarvanAmnaH' (2 / 1 / 25) se 'smai' Adeza na hone para "TeryaH" (2 / 1 / 24) se 'De' ko 'ya' Adeza tathA "akAro dIrgha ghoSavati" (2 / 1 / 14) se dIrgha Adeza / 2. mAsenAvarAH, maasaavraaH| mAsena avara + jas, mAsAvara + jas / jas ko 'i' Adeza ke abhAva meM "samAnaH savarNe dIrghAbhavati parazca lopam" (1 / 2 / 1) se savarNadIrgha tathA paravartI akAralopa - s ko visagadiza / / 113 /
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAcatuSTayApyAye prathamo pAtupAdaH 114. bahuvrIhau [2 / 1 / 35] [sUtrArtha] bahuvrIhi samAsa meM sarvanAmakRta kArya nahIM hotA hai / / 114 | [du0 vR0] bahuvrIhau samAse sArvanAmikaM kAryaM na bhavati / tvatkapitRkaH, mtkpitRkH| ak na syAt / vastrAntaravasanAntarAH / apradhAnAdeva dvandvasthAcceti vA na syAt / / 114 / [du0 TI0] bahu0 / tvaM pitA asya, ahaM pitA asya iti 'tvapitRko matpitRkaH' ityaki pratiSiddhe kaH syAt, anyathA 'tvakapitRko makapitRka H' iti prasajyeta / antaraGgo'pyak vacanAt pratiSidhyate / bahiraGgasya sArvanAmikasya kAryasyopasarjanatvAdeva pratiSedha iti / tathA'vayavabhUte'pi bahuvrIhau vastramantaraM yeSAm, vasanaM vAso'ntaraM yeSAmiti vstraantretyaadi| kathamADhyo bhUtapUrvaH ADhyapUrvaH, AdhyapUrvAya dehIti / pUrvAdInAM vyavasthAyAmiti na bhavati / / 114 / [vi0 pa0] bahu0 / 'tvatkapitRko matkapitRkaH' iti / tvaM pitA asya, ahaM pitA asyeti vigrahaH / antaraGge'pyaki vacanAt pratiSiddhe kapratyayaH syAdeva / ante ca 'nadAyantAd bahuvrIhau' iti vacanAt kapratyayaH / 'vasvAntaravasanAntarAH' iti vastramantaraM yeSAM te vastrAntarAH, vasanaM vAso'ntaraM yeSAM te vasanAntarA ityatra jasa ikArAbhAvaM prati bahuvrIhAviti vacanaM na prayojayati, upasarjanatvAdeva pratiSedhaH siddhaH / tathA vastrAntarAzca vasanAntarAzceti vigrahe "dvndvsthaacc"(2|1|32)iti na vartate ityAha - vastrAntaretyAdi / apradhAnatvAdeveti na bhavati bahuvrIhAvantarazabdasyopasarjanIbhUtatvAdityarthaH / / 114 | [ka0 ca0] bhu0| uktamiti vRttau kathamuktam, upasarjanatvAdeva 'atisarvAya' ityAdau niSedhasiddheH ako niSedhArthamanyadgrahaNasyaiva vivaraNaM kriyatAm ? satyam |akprtissedhaarthN kriyamANametad vacanaM smaiprabhRtikamapi viSayIkarotIti praacH| parAbhiprAyeNoktamiti
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 kAtantravyAkaraNam kulacandraH / AdhunikAstu na paThantyeva / nanu yathA aka upasarjanatvAt 'priyasarvAya' ityAdau sArvanAmikaM kAryaM na bhavati / tathA ' tvatkapitRkaH' ityatrApi kimanenetyAha - antaraGge'pIti / nanu katham asyAntaraGgatvaM ceducyate samAsamapekSya vAkyasya pUrvopasthitatvenAntaraGgAt taddazAyAM bhavato'kpratyayasyAntaraGgatvamucyate / nanu vAkyadazAyAM jAtasyAkpratyayasya kathaM samAse niSedhaH kartuM zakyate ? satyam / bahuvrIhAviti viSayasaptamI, tato vAkyadazAyAM bahuvrIherviSayatvAd vacanamidaM sArthakamiti / yad vA nAtra sUtre bhavatItyAdikriyAdhyAhAryA, kintu tiSThatIti kriyA / evaM sati vAkyAvasthAyAM jAto'kpratyayaH samAse satyanena dUrIkriyate / zaraNadevastvAha - yad vA bahuvrIhizabdo'yamupacArAd bahuvrIhiyogyavAkye vartate ityAha- vacanabalAditi / nanu tathApi sUtramidaM nirarthakam, yAvatA vAkyadazAyAM sarvanAmatvamAzritya kRtasyApi akpratyayasya samAse sati sarvanAmnAM gauNatvotpattau satyAM nimittasya sarvanAmno'naimittikasyApyabhAvo bhaviSyatIti ? satyam / vacanamidaM naimittikaparibhASAyA anityatvajJApanArtham / tena 'karmaNi' ityatra Natve kRte nAntatvAbhAve'pi dIrgho na nivartate / ata eva nimittAbhAvaviSaye 'asiddhaM bahiraGgam' (kAta0 pa0 33) ityasyApi kvacid viSaya iti / atrAntaraGgo dIrghAbhAvo bahiraGgo NatvavidhiH / tathA 'gomAn bhaviSyati' ityatra bhaviSyadyoge'pi vanturna nivartate, tathA 'asyApatyam i:' ityatra prakRterapAye sati i - pratyayasya na nivRttiH / vastrAntaravasanAntarAH iti vRttiH / nanu kathamatra dvandva ekArthatvAt, nahi bhavati ghaTakalazAviti ? satyam / vasanazabdazcAtra vasantyasminniti vyutpattyA gRhavRttiH, na tu vastravRttiH / yattu vasanaM vAsaH ityuktaM paJjyAm, tadapi gRhavacanameva / / 114 [samIkSA] 'mat + pitRkaH, tvat + pitRka:' isa sthiti meM kA trakAra sArvanAmika kArya = ak pratyaya kA niSedha karate haiM / pANini ke anusAra sarvanAmasaMjJA kA hI niSedha hotA hai "na bahuvrIhau " ( a0 1 / 1 / 29) / [rUpasiddhi] 1. tvatkapitRkaH / 'yuSmad + si+ pitR + si' / tvaM pitA asya / bahuvrIhisamAsa, "tatsthA lopyA vibhaktayaH " (2 / 5 / 2) se vibhaktilopa, "tvanmadoH" (2| 3 | 3) se
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye prathamo dhAtupAdaH 'tva' Adeza, " avyayasarvanAmnaH" (2 / 2 / 64 ) se prApta 'ak' pratyaya kA "bahuvrIhau" (2 / 1 / 35 ) se niSedha, "kapratyayazca bahulam " se ka pratyaya, "aghoSe prathamaH " (2|3 | 61 ) se dU ko tU, "nayRdantAd bahuvrIhau, zeSAd bA kaH " se 'ka' pratyaya, liGgasaMjJA, prathamAvibhakti - ekavacana meM 'si' pratyaya tathA "rephasorvisarjanIyaH " (2|3 | 63) se s ko visagadiza / 107 2 . mtkpitRkH| asmad + si + pitR + si / ahaM pitA asya / bahuvrIhisamAsa, vibhaktilopa, ma - Adeza, akpratyaya kA niSedha ho jAne para ka- pratyaya, d ko t - Adeza, 'matkapitR' zabda se ka-pratyaya, liGgasaMjJA, prathamA - ekavacana meM 'si' pratyaya tathA s ko visagadiza / 3. bstraantrvsnaantraaH| vastrAntaravasanAntara + jas / vastram antaraM yeSAM te vastrAntarAH, vasanam antaraM yeSAM te vasanAntarAH, vastrAntarAzca vasanAntarAzca / bahuvrIhisamAsaghaTita 'antara' zabda ke apradhAna ( gauNa) hone se yahA~ " banbasyAcca" (2 / 1 / 32) sUtradvArA 'jas' ke sthAna meM vaikalpika 'i' Adeza nahIM hotA hai / "samAnaH savarNe dIrghIbhavati parazca lopam ' (1 / 2 / 1) se savarNadIrgha, paravartI akAra kA lopa tathA s ko visagadiza / / 114 / .. 115. dizAM vA [ 2 / 1 / 36] [sUtrArtha] digvAcI zabdoM kA bahuvrIhisamAsa hone para sarvanAmasaMjJAprayukta kArya vikalpa se hotA hai / / 115 [du0 vR0] dizAM bahuvrIhau samAse sArvanAmikaM kAryaM bhavati vA / uttarapUrvasyai, uttarapUrvAyai / dizAM bahuvrIhAviti kim ? dakSiNapUrvAyai mugdhAyai / / 115 / [du0 TI0] dizAm0 / dizAM bahuvrIhAvityAdi / uttarasyAzca pUrvasyAzca dizoryadantarAlam iti vigrahaH / vidizo'pi diza ucyante, upacArAt / vAcyavAcakalakSaNasambandhe
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam SaSThIyam | yaina bahuvrIhiNA diza ucyante sa dizAM bahuvrIhirityarthaH / dakSiNaiva pUrvA yasyA mugdhAyA iti vigrahaH / athavA 'lakSaNapratipadoktayoH pratipadoktasyaiva grahaNam' (kA0pa0 pA0 75) iti / kaH pratipadoktaH, yo'rthAyAtairdigvAcakaiH samAsaH " vidik tathA" (2 / 5 / 10) iti / "bahuvrIhau" (2 / 1 / 35) iti kiM samAsa eva vartiSyate iti, tarhi dvandve'pi vibhASA syAt 'dakSiNottarapUrvANAm' / naivam, pratipadoktasyaiva grahaNAt / satyam / bahuvrIhirevAnuvartyatAM sukhapratipattyartham, kimekavibhaktiyuktasamAsAnuvartaneneti / 108 nanu dakSiNAvayavatvAd dakSiNA, pUrvAvayavatvAcca pUrvA / dakSiNA cAsau pUrvA ceti karmadhAraye 'dakSiNapUrvasyai' iti bhaviSyati / anyapadArthe tUpasarjanatvAt sarvanAmatvaM nAsti 'dakSiNapUrvAyai' kimanena, " bidikU tathA " ( 2/5/10 ) ityanena ca ? satyam / pratipattigauravanirAsArthameva aprApte vibhASeyamucyate / / 115 / [vi0 pa0 ] dizAm0 / uttarapUrvasyA iti / uttarasyAzca pUrvasyAzca dizoryadantarAlamiti vigrahaH / ihAntarAlaM digucyate / vidizo'pi diza ucyante, upacArAt |'srvnaamno vRttimAtre puMvadbhAvaH' (jai0 pa0 vR0 103 ) iti pUrvapadasya puMvadbhAvaH / " sarvanAmnastu sasavo hrasvapUrvAzca" (2 / 1 / 43) iti pakSe sArvanAmikaM kAryamiha na bhavati / dakSiNapUrvAyA iti / dakSiNaiva pUrvA yasyA mugdhAyAH / saJjAtadiGmohA strI kathyate na digiti / dizAmiti vAcyavAcakalakSaNasaMbandhe SaSThI / yena bahuvrIhiNA diza ucyante, sa dizAM bahuvrIhiH, na tu digvAcakAnAM zabdAnAM yo bahuvrIhiriti / athavA 'lakSaNapratipadoktayoH pratipadoktasyaiva bahuvrIhergrahaNam' iti, na tu lAkSaNikasyeti / kaH punaH pratipadoktabahuvrIhiriti cet, yo'rthAyAtairdigvAcakaiH zabdaiH samAse sati 'vidik tathA" (2 / 5 / 10) ityanena vihitaH / tathA ca pratipadoktabahuvrIhyarthaM taditi vakSyati / ayaM tu " syAtAM yadi pade dve tu" (2 / 5 / 9) ityAdinaiva bahuvrIhiH / / 115 / [ka0 ca0] dizAm0 / uttarapUrvasyA iti / nanvantarAlapadasyAntaraGgasya napuMsakatvAt kathaM samAsasya strItvavRttirityAha - ihetyAdi / nanu dizAM bahuvrIhau vidhIyamAnaM kAryaM kathaM
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye prathamo dhAtupAdaH vidiksaMbandhibahuvrIhau syAdityAha - vidiza ityAdi / nanu dizAmiti vAcyavAcakalakSaNasaMbandhe SaSThIti kathaM nizcitam digvAcakAnAM zabdAnAM saMbandhini bahuvrIhau kathaM na syAdityAha athaveti / nanu sUtramidaM kimartham, dakSiNAvayavatvAd dakSiNA, pUrvAvayavatvAcca pUrvA / dakSiNA cAsau pUrvA ceti karmadhAraye vidigabhidheyAyAM 'dakSiNapUrvasyai' iti padaM sidhyati / dakSiNasyAzca pUrvasyAzca dizoryadantarAlaM sA dakSiNapUrvA dig ityasyopasarjanatvAt 'dakSiNapUrvAyai' iti sidhyati / evaM sati pratipadoktabahuvrIhigrahaNArthaM kriyamANaM " vidik tathA" (2 / 5 / 10) iti sUtramapi na kRtaM syAt ? satyam / pratipadoktirgarIyasIti durgasyAzayaH / tatromApatistamAkSipati - - vidizvartheSu pUrvAdeH samAso'tra vidhIyate / vinA vAkyavizeSeNa vizeSyAvIdRzau kutaH ? // dakSiNasyAzca pUrvasyA dizoratha uparyapi / udIcyAzca pratIcyAzca madhyamatrApyasau bhavet // kathaM cAbhyAM vizeSAbhyAM vartate karmadhArayaH / 109 kRte cAsmin bahuvrIhau dizAM vetyapi susthitam // asthAyamarthaH - vidigurUpeSvartheSu pUrvAdiH zabdasyAtra bahuvrIhiprakaraNe samAso'bhidhIyate, tasmAd "vidik tathA" (2 / 5 / 10) iti sUtraM vinA IdRzau vakSyamANau vizeSau kutaH pratIyete ? vizeSadvayamevAha - dakSiNasyAzceti / dakSiNasyAzca pUrvasyAzca dizoradha upari vA yA dig ityarthe bahuvrIhiH syAd ityeko vizeSaH / anyazca - udIcyAzca pratIcyAzca dizormadhye yA dig ityarthe'pi bahuvrIhiH syAt / kathaM cAbhyAmuktAbhyAm ubhAbhyAM krmdhaaryH| yadi karmadhAraya eva kriyate, na " vidik tathA" (2|5|10) ityanena bahuvrIhistadA kathametad vizeSadvayaM labhyata ityarthaH / sUtre kRte hi tathA grahaNasya prasiddhaprayogamAdAyaiva pravRttatvAd vidizi abhidheyAyAM pUrvAdigaNapaThitasyaiva vAdhikaraNabahuvrIhirviziSyate iti tAtparyArthaH / tasmAdetad vizeSadvayArthamavazyaM " vidik tathA " ( 2 | 5 | 10 ) iti sUtraM kartavyam / tasmiMzca sati "dizAM vA " ( 2 / 1 / 36) ityapi kartavyamiti /
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam tadasaditi mhaantH| dakSiNasyAzca pUrvasyAzca dizoradha upari vA yA dig ityarthe bahuvrIhiprasaGgo nAstyeva, bhinnAdhikaraNAnAM lakSaNavazAdeva bahuvrIherabhyupagamAt / anyathA sUtrasthitAvapi uktavizeSadvayasya "syAtAM yadi" (2 / 5 / 9) ityAdisUtreNa bahuvrIhiH kena nivAryate ? tathAgrahaNena nivAryate iti cet, tathAgrahaNazaktyA vAraNe'pi lakSaNAnusArasyAbhyupagamAditi saMkSepa iti dhyeyamanyat sudhiibhiH| "dizAM vA" (2 / 1 / 36) iti vAzabdasyAntarasthIyatvAnna vargAntatvam / tathAhi "kriyAbhAvo dhAtuH" (3 / 119) ityatra TIkAyAM vA gatigandhanayoH' (2 / 17) ityanena vitarkaNAd vAzabdasyAntasthAtvaM nizcitaM "hAvAmazca" (4 / 3 / 2) ityatra veJdhAtunA saha vitarkaNAd veJdhAturapyantasthAtvaM samprasAraNaviSayatvAnnizcitam / etadeva medinIkAro'pi- antasthIyavakArAntavarge 'vA syAd vikalpopamayorevArthe ca samuccaye' (185 / 74-75) ityuktavAn / / 115/ [samIkSA] 'uttarapUrvA + De' isa avasthA meM kAtantrakAra ke anusAra sArvanAmika kArya kA tathA pANini ke anusAra sarvanAmasaMjJA kA vaikalpika niSedha hotA hai- "vibhASA diksamAse bahuvrIhau" (a0 1 / 1 / 28) / ___ vyAkhyAkAroM ne kahA hai ki isa sUtra ko banAne kI koI AvazyakatA nahIM hai, kyoMki isake abhAva meM bhI bahuvrIhisamAsa hone para digvAcaka zabda ke pazcAt sarvanAmaprayukta kArya nahIM hogA-"bahuvrIhau" (2 / 1 / 35) / isakA samAdhAna isa prakAra hai- 'dakSiNapUrvAyai mugdhAyai' isa prayoga meM sarvanAmaprayukta kArya hone lagegA, kyoMki yahA~ vizeSya pada hai - mugdhAyai / digbhrama ho jAne vAlI strI ko mugdhA kahate haiM / 'dakSiNapUrvA' isa vizeSaNa kA artha hai dakSiNa dizA ko hI jo pUrvadizA samajhane laga jAe- dakSiNA eva pUrvA yasyAH sA, tasyai / isa vizeSaNa meM dakSiNA aura pUrvA zabda digvAcaka hone para bhI samAsa meM digvAcaka nahIM raha jAte / ataH yahA~ inake apradhAna (gauNa) ho jAne para sArvanAmika kArya kA niSedha hI honA cAhie | "dizAM vA" (2 / 1 / 36) sUtra ke abhAva meM yahA~ bhI sarvanAmaprayukta kArya pravRtta hogA / sUtra banAe jAne para 'dizAm' pada meM vAcyavAcakasaMbandha - prayukta SaSThI hone ke kAraNa 'dakSiNapUrvAyai mugdhAyai' meM sarvanAma prayukta kArya nahIM hotA hai /
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye prathamo dhAtupAdaH 111 [rUpasiddhi] 1 . uttarapUrvasyai, uttarapUrvAyai / uttarapUrvA + Ge / uttarasyAzca pUrvasyAzca dizoryadantarAlaM sA uttarapUrvA, tasyai / "sarvanAmnastu sasabo hasvapUrvAzca" (2|1 | 43) se hrasva, su kA Agama tathA "vanti yai - yAs - yAs - yAm" (2 / 1 / 42) se 'De' ko 'yai' Adeza / / 115 / 116. zraddhAyAH sirlopam [2 / 1 / 37] [sUtrArtha] zraddhAsaMjJaka se paravartI 'si' pratyaya kA lopa hotA hai / / 116 / [du0 vR0] zraddhAsaMjJakAt paraH sirlopamApadyate / zraddhA, mAlA | zraddhAyA iti kim ? kiilaalpaaH| siraditi kRte jarA jaras syAt / / 116 / [du0 TI0] shrddhaayaaH| AkAraH stryAkhyaH zraddhAsaMjJaka iti vacanAt kutaH sarvanAmAnuvartanacinteti / atha sarvanAmAzrityotpadyate yA sA sarvanAma zraddheti, tathApi " sA'sya devatA " (2 / 6 / 7) iti jJApakAt / siradityAdi / nanu zraddhAmAzritya khalvadAdeza utpadyate, tAM ca zraddhAM vihantuM kathaM nimittaM bhavatIti tasmAd dIrghAt paralopa eva / AdezavidhAnaM tu serabhAvArtham ? satyam, pratipattigauravanirAsArthameva lopagrahaNam / sambuddheH serlopaM vakSyati | asaMbuddhyarthaM vacanamidam iti ||116 | [vi0 pa0 ] zraddhAyAH / siradityAdi / nanu sannipAtalakSaNatvAdeva jarasAdezo na bhaviSyatIti adAdezo hi zraddhAmAzritya bhavan kathaM tadvivAtAya nimittaM saMbhavati ? satyam / prakriyAgauravanirAsArthameva lopagrahaNam ||116 | [ka0 ca0] zraddhA0 / sannipAta ityAdi 'varNagrahaNe nimittatvAt' (kAta0 pa0 32) iti paribhASA anityA iti "bhisais vA" (2 / 1 / 18) ityatroktamiti kazcit / lugiti kRte sidhyati kiM gurukaraNeneti cet, na / ' paryAyazabdAnAM gurulAghavacintA nAsti' (sIra0 pa0 122 ) iti / / 116 /
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 kAtantravyAkaraNam [samIkSA] 'zraddhA + si, mAlA + si' isa avasthA meM kAtantrakAra zraddhAsaMjJaka zabdoM se 'si' pratyaya kA lopa karake 'zraddhA, mAlA' Adi zabdarUpoM kI siddhi karate haiM / jabaki pANini vinA hI zraddhA saMjJA kie AbantazabdoM se supratyaya kA lopa karate haiM - " haldyAbbhyo dIrghAt sutisyapRktaM hal" ( a0 6 / 1 / 68) / ataH vyAkhyAkAroM ke anusAra saMjJApUrvaka nirdeza yataH sukhArtha mAnA jAtA hai, kAtantrakAra dvArA AkArAnta zabdoM kI zraddhAsaMjJA karake usase kiyA gayA silopa kA nirdeza adhika sukhakara siddha hotA hai / "zraddhAyAH sirat" isa prakAra sUtrapATha kie jAne para 'jarA' zabda ko jaras Adeza pravRtta hogA, ataH tathAvidha sUtrapATha nahIM kiyA gayA hai / [rUpasiddhi] 1 . zraddhA / zraddhA + si / "A zraddhA" (2|1|10) se zraddhAsaMjJA tathA usase paravartI 'si' pratyaya kA prakRta sUtradvArA lopa / 2. maalaa| mAlA + si / pUrvavat zraddhAsaMjJA tathA 'si' kA lopa / / 116 | 117. Tausore [ 2 / 1 / 38] [sUtrArtha] tRtIyAvibhakti - ekavacana 'TA' pratyaya tathA SaSThI - saptamIdvivacana 'os' pratyaya ke paravartI hone para zraddhAsaMjJaka AkAra ko ekArAdeza hotA hai / / 117 / [du0 vR0] TausoH parayoH zraddhAyA etvaM bhavati / tulayA, tulayoH / / 117 / [du0 TI0 ] TausoH / nanu zraddhAyA iti kathamiha SaSThyantatayA na vipariNamate zraddhAyAH parayoSTausoH sthAne etvaM bhavatItyarthasyApi ghaTanAdityAha - tulayeti / anyathA " tulayA saMmite " ( 2 / 6 / 9) iti nirdezo nopapadyate iti / / 117 / " [vi0 pa0 ] TausoH / Tausoriti saptamIdvivacanam / ataH 'saptamyA nirdiSTe pUrvasya' (kAta0 pa0 21 ) iti nyAyAt zraddhAyA iti paJcamyantamapi SaSThyantatayA vipariNamate
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye prabako pAtupAdaH iti / kathametad yAvatA zraddhAyAH parayoSTausoH sthAne etvaM bhavatItyapi vAkyArtho ghaTate ? satyam / Tausoriti saptamyeva 'vyAkhyAnAd vizeSArthapratipatteH' (kAta0 pa065), "tulayA saMmite" (2 / 6 / 9) iti nirdezAcca / etadevodAharaNena sUcayati- tulayA, tulayoriti / / 117 / [ka0 ca0] Tauso vyAkhyAnata ityAdi / aacaarypaarmpryaadityrthH| pakSAntaramAha -tulayetyAdi / nanu tathApi vibhaktivipariNAmaH kathaM kriyate, zraddhAyAH parayoSTausoH parataH svatantra eva ekAraH kathaM na syAt, naivam | AdezaprastAvAt zraddhAyAH sthAna eva yujyate / / 117 / [samIkSA] 'tulA + TA, tulA +os' isa avasthA meM kAtantrakAra zraddhAsaMjJaka AkAra ko ekArAdeza karake 'tulayA, tulayoH' zabdarUpa siddha karate haiM | pANini ke nirdezAnusAra yahA~ Abanta' aGga ko ekArAdeza hotA hai - "ADi cApaH" (a07|3|105)| pANini ke isa prakRta nirdeza meM 'TA' ke lie 'AG' isa pUrvAcArya- vyavahRta zabda kA prayoga kiyA gayA hai| [rUpasiddhi] 1. tulyaa| tulA + TA | "A zraddhA" (2 / 1 / 10) se zraddhAsaMjJA, prakRta sUtra se zraddhAsaMjJaka AkAra kA ekArAdeza tathA "e ay" (1 / 2 / 12) se e ko 'ay' Adeza / 2. tulyoH| tulA + os / pUrvavat zraddhAsaMjJA, AkAra ko ekArAdeza, ekAra ko ayAdeza tathA sakAra ko "rephasorvisarjanIyaH" (2 / 3 / 63) se visagadiza / / 117 / 118. sambuddhau ca [2 / 1 / 39] [sUtrArtha] saMbuddhisaMjJaka pratyaya (si) ke para meM rahane para zraddhAsaMjJaka AkAra ko ekArAdeza hotA hai / / 118 / [du0 0] zraddhAyAH saMbuddhau caitvambhavati / he zraddhe, he mAle / / 118 /
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam [du0 TI0] sambu0 / vacanAt prAgeva silopazcet tadA saMbuddhAviti lope satyaupazleSika AdhAro nAstIti viSaya evAnyatra na bhavatItyarthaH , saMbuddhisamIpo'pi dezaH saMbuddhirityupacArAt / yathA- 'gaGgAyAM ghossH'| paurvAparyamapyevam, pratyayalopalakSaNameva vA ||118 / [vi0 pa0] sNbuddhau| svarAdezamapyetvaM bAdhitvA yadi "hasvanadI0" (2 / 1 / 71) ityAdau zraddhAgrahaNabalAdagrataH saMbuddherlopa ityucyate tadA nimittasyAbhAvAt kathametvamiti na dezyaM 'sambuddhau' iAti viSayasaptamItvAd bhaviSyati / athavA saMbuddhisamIpo dezaH saMbuddhirityupacArAt / yathA gaGgAsamIpo dezo gaGgeti / tadA nimittasaptamyAmapyadoSaH pratyayalopalakSaNaM vA / yadi punaranenaiva nyAyena nityatvAt svarAdezatvAdantaraGgatvAcca pUrvametvaM bhavati, tadA bhUtapUrvagatimAzritya saMbuddherlopa iti veditavyam / / 118 / [ka0 ca0] saMbuddhau / nanu yadi viSayasaptamIyaM tadA'nutpannAyAmeva saMbuddhau etvaM syAdityAha - athaveti hemakaraH / tanna | "hasvanadI0" (2 / 1 / 71) ityatra zraddhAgrahaNavaiphalyabhayAt serlopa evAgrato bhaviSyati na tvetvamiti tasmAdayamevAzayaH / nanu saMbuddhitvaM jAtimAzritya viSayasaptamyevAstu saMbuddhivyaktilope jAtereva vinAzitvAd asmin pakSe etvamastu / yadA tu saMbuddharvyaktirAzrIyate tadA kathaM saMbuddhyabhAve etvaM syAdityAha - athaveti / upacArAzrayaNaM kaSTamityAha - pratyayetyAdi / 'pratyayalopalakSaNena kRtAkRtaprasaGgitvAd' (kAta0 pa0 pA0 82) ityarthaH / nanu "hasvanadIzraddhAbhyaH" (2 / 1 / 71) ityatra vihitavizeSaNAGgIkAre lopo nitya iti / antaraGgatvAditi / "sarvavidhibhyo lopavidhilavAn' (kAta0 pa0 34) iti nyAyAllopa evAgrato bhaviSyatItyAha - svarAdezatvAditi / 'lopasvarAdezayoH svarAdezavidhirbalavAn' (kAta0 pa0 35) iti nyaayaadityrthH|
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 115 nAmacatuSTayAdhyAye prathamo pAtupAdaH [samIkSA] 'he zraddhe, he mAle' Adi meM kAtantrakAra saMbuddhisaMjJaka si - pratyaya ke para meM rahane para zraddhAsaMjJaka AkAra ko ekArAdeza karate haiM aura pANini zraddhAsaMjJA vinA hI kie 'A' ko 'e' Adeza - "saMbuddhI ca" (a0 7 / 3 / 106) / [rUpasiddhi] 1. he zraddhe ! zraddhA + si / "Amantrite siH saMbuddhiH" (2 / 1 / 5) se sipratyaya kI saMbuddhisaMjJA, prakRta sUtra se AkAra ko ekArAdeza, pUrvagati mAnakara "hasvanadIzraddhAbhyaH" (2 / 1 / 71) se 'si' kA lopa | 2. he mAle! mAlA + si | pUrvavat saMbuddhisaMjJA, AkAra ko ekAra tathA 'si' kA lopa || 118 / 119. hasvo'mbArthAnAm [2 / 1 / 40] [sUtrArtha] zraddhAsaMjJaka ambArthaka zabdoM kA saMbuddhisaMjJaka pratyaya ke paravartI hone para hrasvAdeza hotA hai / / 119 / [du0 vR0] ambArthAnAM zraddhAsaMjJakAnAM saMbuddhau hrasvo bhavati / he amba! he akka ! ambArthAnAmiti siddhe 'hrasva' iti saMjJApUrvakatvAt sukhArtham / bahusvaratvAD Da-lakavatAM na syAt / he ambADe! he ambAle! he ambike! / / 119 / [du0 TI0] hsvH| ambArthe ambAzabdaH arthazabdasAnnidhyAt, tena ambA artho yeSAmiti vigrahaH so'rtho'mbAzabde'sti / ambAyA api hrasvo bhavati, tadguNasaMvijJAnAt / zraddhAsaMjJayA ambArthA viziSyante, vizeSaNena ca tadantavidhiriti ambArthAnAM zraddhAsaMjJakAnAmiti pariNatiH / zrutatvAcca zraddhAyA eva hrasvaH, ambArthAnAM vA zraddhAyA hrasvo bhavatItyAntaratamyAt |admbaarthaanaamityaadi / nanu ambAzabdo'yaM dvisvarastatsAhacaryAd dvisvarA eva gRhyante / yathA ambA, akkA, allA, ajjA (attA, nandA), accA
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 kAtantramyAkaraNam iti, satyam / hrasvagrahaNaM sukhapratipattyarvam / anyathA akAra ekAro bhavatyeSAmiti zaGkyate / nanu zraddhAdhikAraH kimarthaH 'he mAtaH' ityatra hrasvasyApi hrasvaH syAdeva bAdhaka iti, naivam / paratvAd ar bhaviSyati ? satyam | adhikArAvicchedArtha eva || 119 / [vi0 pa0 ] hrasvaH / adambArthAnAmiti / duHkhaM punaretadekArasyAdhikRtatvAt 'eSAmat saMbuddhau' ekAraH ityapi vAkyArthaH syAditi bhAvaH / ambAzabdo hi dvisvarastatsAhacaryAd dvisvarANAmeva syAdityAha - bahusvaratvAditi / / 119 / [ka0 ca0] hrasvaH / adambArthAnAmiti vRttiH / ayamabhiprAyaH - adambArthAnAmiti siddhe hrasva iti saMjJApUrvakatvAt 'saMjJApUrvako vidhiranityaH' (kAta0 pa030) iti nyAyAD DalakavatAM hrasvo na bhaviSyatItyetadeva prayojanaM kathaM na syAdityAha - bahusvaratvAditi / kecittu vyastenaiva yojayanti / nanu 'he ambADe' ityAdau kathanna hrasva iti, satyam / hrasva iti saMjJApUrvako vidhiranitya ityAha - jJApUrvakatvAd iti / bahusvaratvAdevAtra na bhaviSyatItyAhasukhArthamiti / / 119 / [samIkSA] - 'he ambA + si, he akkA + si, he allA + si' isa avasthA meM kAtantrakAra saMbuddhisaMjJakapratyaya keparavartI hone para zraddhAsaMjJaka AkAra kA hrasva karate haiM / pANini ne bhI isI vidhAna kA nirdeza kiyA hai - " ambArthanayorhasvaH " ( a0 7 / 3 / 107 ) / vyAkhyAkAroM ke anusAra " adambArthAnAm" isa prakAra sUtra banAe jAne para bhI kArya saMbhava thA, phira bhI ' hrasva' isa saJjJA ke dvArA nirdeza sukhAvabodhArtha hI kiyA gayA hai / 'adambArthAnAm' isa nirdeza se pUrvavartI sUtra dvArA etva Adeza kI bhI AzaGkA kI jA sakatI hai, isalie bhI ' hrasva' kA vidhAna kiyA gayA hai / : [ rUpasiddhi] 1. he amba / he ambA + si / prakRta sUtra dvArA zraddhAsaMjJaka AkAra ko hrasva tathA "hasvanadI zraddhAbhyaH" (2 / 1 / 71 ) se saMbuddhisaMjJaka si kA lopa /
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayApyAye prathamo dhAtupAdaH 2. he akka ! he akkA + si / pUrvavat akkA - zabdaghaTita AkAra kI zraddhAsaMjJA, hrasva, si kI saMbuddhisaMjJA tathA si kA lopa / / 119 / 120. aurim [2 / 1 / 41] [sUtrArtha zraddhAsaMjJaka AkAra se paravartI au kA 'i' Adeza hotA hai / / 120 / [du0 vR0] zraddhAyAH para aurimApadyate / zraddhe, mAle / dIrghaH kim ? jarasI iti kecit / / 120 / [du0 TI0] aurim / prakRtatvAdiha zraddhAmAtramanuvartate / hrasva eva pATho yasmAt naivaM jarasI iti sannipAtatvAd dIrghaH / punaruttarArthazceti paradarzanArtham / / 120 / [vi0 pa0] aurim / kaizcit kAtantraikadezIyairdIrghaH paThyate, tanmatamAzaGkamAna Aha - dIrghaH kimiti / anyathA etve sati hrasve dIrgha ca vizeSAbhAvAnnAtra dIrghasya phalamityarthaH / atastabalAcca sannipAtalakSaNaparibhASApi bAdhyate, asya punarjarasI iti prayogo na saMmataH, tena hrasva eva pAThaH / sannipAtalakSaNatvAt jarasAdezo na bhavatIti / / 120 / [ka0 ca0] aurim / kaizcit kAtantraikadezIyairiti panI / kAtantrazabdo'tra sklvaiyaakrnnprH| kAtantraM ye vidanti sUraya ityarthe'N pratyayavidhAnAt tdekdeshiiyairvrruciprbhRtimirityrthH| anyathA yathAzrutArthe vyAkaraNaikadezAGgarityarthaH syAt / tadbalAd dIrghabalAd ityrthH| nanu tabalAt sannipAtalakSaNabAdhA kathaM kalpyate tabalAdevAgrataH pravartamAnatvAt sarvathA jarasbAdhayA nityaM jare ityeva syAditi kathaM na kalpyate / anyathA paratvAdantaraGgatvAccAgrato jarasAdeza eva syAt ? satyam / dIrghasya etvadvAreNaiva vaiphalyadRSTatvAt sArthakatvakalpane'pi etvabAdhAdvAreNaiva yujyate / etvabAdhApi tadaiva cyH|
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtanvayAkaraNam saMbhavati, yadA dIrghazrutirbhavatIti / dIrghazrutirapi tadaiva saMbhavati, yadA sannipAtalakSaNaparibhASAbAdhayA jarasAdeze bhavatIti bhAvaH / ata ityAdi / nanu asya mate paratvAt pUrvameva jarasvikalpapakSe ikAraH, etAvataiva jarasau, jare iti sidhyati / tatkathamuktaM sannipAtalakSaNatvAjjarasAdezo na bhavatIti ? satyam / evaM yojyA panI / yathA paramate sannipAtalakSaNatvAjjarasAdezo na bhavatIti hetordIrghabalAt sannipAtalakSaNaparibhASAbAdhayA jaras bhavati, na tathA svamata iti / api tu paratvAt pUrvameva jaras iti hemkraabhipraayH| ___ yad vA vararucimataM dUSayannAha - ata ityAdi / ato dIrghakaraNAdityarthaH / ayamabhiprAyaH - ye'pi dIrghamAhustanmate'pi 'jarasI' iti padaM na bhavitumarhatIti / yato dIrghakaraNabalAdIkArasya jarasAdezAdagrato vidhAnena saphalatvAt sannipAtalakSaNatvAjjaras na bhavatIti dIrghakaraNam / etena tanmate 'jare' ityeva padaM nityaM bhavitumarhati / yad vA tabalAdityasyAyamabhiprAyaH - kecid dIrghakaraNaM bhUtapUrvazraddhArthamAhuH / tanmate tabalAd bhUtapUrvazraddhArthaM dIrghakaraNabalAt sannipAtalakSaNanyAyasya bAdha eva tadviSayasya ghaTanAt tadapravRtteH / yattu svamate sannipAtalakSaNatvAjjarasna bhavatItyuktam / asyAyamabhiprAyaH - paramate dIrghabalAd dIrghasya yaH sannipAtaH sannikarSastallakSaNaM dIrghakaraNaM taddhatorjarasI iti yaduktaM tadapi na bhavati, paratvAdeva pUrvaM jarasAdezasya prApteH / / 120 / [samIkSA] 'zraddhA +au, mAlA + au' isa avasthA meM kAtantrakAra 'au' ko 'i' Adeza aura A ko e Adeza karake 'zraddhe, mAle' zabdarUpa siddha karate haiM, jaba ki pANini ne yahA~ au ko zI-vidhAna kiyA hai - "auGa ApaH" (a0 7 / 1 / 18) / kAtantra ke kucha vyAkhyAkAra hrasva ikArAdeza meM doSa dikhAte haiM / unakA abhimata hai ki 'jarA + au' isa avasthA meM para tathA antaraGga hone ke kAraNa jarA ko jaras Adeza pahale hI pravRtta hogA aura isa prakAra AkArAnta ke abhAva meM zraddhAsaMjJA bhI nahIM hogI, phalataH 'au' ko 'i' Adeza bhI nahIM hogA / ataH 'jarasau' rUpa banegA 'jarasI' nahIM / jarasAdeza ke abhAva meM aukAra ko ikArAdeza tathA AkAra ko ekArAdeza karane para 'jare' yaha zabdarUpa niSpanna hogA /
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayApyAye prathamo pAtupAdaH kAtantraikadezIya vararuciprabhRti AcArya jo dIrgha 'I' Adeza svIkAra karake 'jarasI' rUpa banAte haiM - yaha samIcIna nahIM hai / kyoMki dIrgha IkArapATha ke bala se au ko I Adeza pahale hI pravRtta ho jAegA / isake anantara sannipAtalakSaNaparibhASA se jarasAdeza na hone ke kAraNa kevala 'jare' hI rUpa niSpanna hogA, 'jarasI' rUpa nhiiN| pANini ne 'auG' ko 'zI' Adeza kiyA hai aura unakI prakriyA ke anusAra 'ajarasI - ajare' ye do rUpa upapanna hote haiM | pANini ke auG' nirdeza meM '' anubandha kA upAdAna prathamA -dvitIyA vibhaktiyoM ke dvivacana 'au' aura 'auT' ke grahaNArtha kiyA gayA hai| kahA bhI hai - "GakAraH sAmAnyagrahaNArthaH, auTo'pi grahaNaM yathA syaat"| kiM ca - aukAro'yaM zIviSI DigRhIto DiccAsmAkaM nAsti ko'yaM prkaarH| sAmAnyArthastasya cAsajane'smin DitkArya te zyAM prasaktaM sa dossH|| Dittve viyAd varNanirdezamAtraM varNe yat syAt tacca viyAt tadAdau / varNazcAyaM tena hittve'pyadoSo nirdezo'yaM pUrvasUtreNa vA syAt // __ (kAzikAvRttiH 7 / 1 / 18) / [rUpasiddhi] 1. shrddhe| zraddhA+au / prakRta sUtra se au ko i Adeza, "avarNa ivaNe e": (1 / 2 / 2) se A ko e tathA paravartI i kA lopa | 2. maale|maalaa + au / pUrvavat au ko i, A ko e tathA i kA lopa / / 120 121. Davanti yai-yAs - yAs - yAm [2 / 1 / 42] [sUtrArtha] zraddhAsaMjJaka zabda se paravartI '- Gasi - Gas - Gi' pratyayoM ke paravartI hone pa kramazaH unake sthAna meM 'yai - yAs - yAs - yAm' Adeza hote haiM / / 121 /
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 kAtantravyAkaraNam [du0 vR0] zraddhAyAH parANi uvanti vacanAni 'yai - yAs - yAs - yAm' iti yathAsaGkhyaM bhavanti / zraddhAyai, zraddhAyAH, zraddhAyAH, shrddhaayaam| mAlAye, mAlAyAH, mAlAyAH, mAlAyAm / / 121 / [du0 TI0] vanti / DakAro vidyate yeSAM tAniGavanti |sNsngge vanturayaMDakArasyAnubandhatvAt / nanUccaritapradhvaMsino hyanubandhA ityAdezakAle ukArasyAbhAvAd vartamAnatvaM nAsti tatkathamiha vanturiti ? satyam / vacanAd bhUtapUrvavadupacAra iti na virudhyate / 'yathAsaGkhyamanudezaH samAnAm' (kAta0 pa0 15) iti, anudezaH pazcAduccAraNam, saGkhyAnaM saMkhyA / uccAraNamAtramucyate / samAnAnAmanudeze uccAraNAnatikrameNa bhavatItyarthaH / tatra zabdasAmyamiha na saMbhavati / yathA "dvitIyacaturthayoH prathamatRtIyo" (3 / 3 / 11) ityarthasAmyaM vantIti pratipattavyam / anyathA dviryAskaraNamanarthakaM syAt / / 121 / [vi0 pa0] mvanti / yathAsaGkhyamiti / tatpunardvividham - zabdakRtam arthakRtaM c| tatra zabdakRtam - yatra zabdAnAM samAno nirdezaH, yathA "dvitIyacaturthayoH prathamatRtIyo" (3 / 3 / 11) iti / atra tu GakAro vidyate yeSAM tAni vantIti ekenaiva Gavacchabdena pArizeSyAt De - isi - Gas - DInAM caturNAmevArthAnAmabhidhIyamAnatvAccaturbhirAdezaiH sahArthakRtaM yathAsaMkhyaM pratipattavyam / ata eva dviryAskaraNamarthavad bhavatIti bhAvaH / / 121 / [samIkSA] 'zraddhA + De, zraddhA + Gasi, zraddhA + Gas, zraddhA + Gi' isa avasthA meM yathAkrama De ko yai, Gasi ko yAs, Gas ko yAs tathA Gi ko yAm Adeza karake 'zraddhAyai, zraddhAyAH, zraddhAyAH, zraddhAyAm' zabdarUpa niSpanna kie gae haiM / pANini etadartha yAT Agama, vRddhi aura dIrgha Adeza karate haiM - "yADApaH, vRddhireci, akaH savarNe dIrghaH" (a0 7 / 3 / 113; 6 / 1 / 88, 101) / isa prakAra pANini kI prakriyA meM gaurava tathA kAtantrIya prakriyA meM lAghava spaSTa hai |
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayA yAye prathamo dhAtupAdaH [rUpasidi] 1. shrddhaayai| zraddhA + u / prakRta sUtra se De ko yai Adeza / 2. shrddhaayaaH| zraddhA + Gasi / prakRta sUtra dvArA 'si' ko 'yAs' Adeza tathA s ko visagadiza / 3. shrddhaayaaH| zraddhA + Gas / prakRta sUtra se Gas ko yAs Adeza tathA sakAra ko visagadiza / 4. zraddhAyAm / zraddhA + Gi / prakRta sUtra dvArA Gi ko yAm Adeza / 5-8. mAlAyai, mAlAyAH, mAlAyAH, maalaayaam| mAlA + De, mAlA + Gasi, mAlA + Gas, mAlA + Gi / pUrvavat De ko yai, Gasi ko yAs, Gas ko yAs tathA Gi ko yAm Adeza / / 121 / 122. sarvanAmnastu sasavo havapUrvAzca [2 / 1143] [sUtrArtha] sarvanAmasaMjJaka tathA zraddhAsaMjJaka zabda se paravartI 'De - Gasi - Gas - Gi' ko kramazaH su Agama ke sAtha yai (syai), yAs (syAs), yAs (syAs), yAm (syAm) Adeza tathA zraddhAsaMjJaka AkAra ko hrasva bhI hotA hai / / 122 / [du0 vR0] sarvanAmnaH zraddhAyAH parANi ivanti vacanAni yai- yAs - yAs - yAmiti yathAsaMkhyaM saha sunA bhavanti hrasvapUrvAzca / udanubandhaH parAditvArthaH / sarvasyai, sarvasyAH, sarvasyAH, sarvAsAm / tuzabdaH svAgamAdhikAranivRttyarthaH / / 122 / [du0 TI0] srvnaamnH| sarvanAma iti kim ? vizvA nAma kAcit / vizvamatikrAntAyai vizvAyai, ativizvAyai brAhmaNyai dehi / atra saha sunA bhavantIti sahazabdo'yaM vidyamAnavacanaH , sumanto bhavantItyarthaH / salomaka iti / yathA sapUrvaH "saparasvarAyAH" (3 / 4 / 1) iti nirdezAt sahazabdasya bahuvrIhau sabhAva ityavasIyate / na bhavati ca savikalpakAnyapi jJApakAni bhavantIti / evaM ced arthavazAd vibhaktivipariNAma iti /
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 kAtanvavyAkaraNam SaSThIvipariNAminAM yaiprabhRtInAmAdirbhaviSyati kiM sahagrahaNena, naivam | DavatAmevAnuvRttiH syAt surAgamastu yaiprabhRtInAM bAdhakaH syAt / 'yena nAprAptau yo vidhirArabhyate sa tasya bAdhakaH' (vyA0 pari0 42) iti / uktaM ca, kAryiNA hanyate kArya kArya kAryeNa hanyate / nimittaM tu nimittena taccheSamanuvartate // sahagrahaNena tu vizeSaNamidaM yaiprabhRtInAmeva sAdhyatvAt / vastutaH punaH surAgamo hrasvapUrvazca sAdhya iti / hrasvaH pUrvo yebhya iti vigrahe pUrvo dI| hrasvo bhavati, hrasvatayA vivartate ityarthaH / tdetllokopcaaraat| loke hi dIrgha eva hrasvo bhavati, hrasva eva dIrgho bhavati / yadi punaratpUrvAzceti vidadhyAt tadA pUrvasmin deze akAro niyujyate iti gamyate dIrghAt paralopo'pi na bhavati, vacanAditi / tuzabda ityaadi| tuzabdo'yaM punararthe na prayojayatIti nivRttau pravartitavyam, tarhi parayoge yaiprabhRtInAmeva prApte vibhASA syAt, naivam / zraddhAprakaraNamapekSya vartate, avyayAnAmanekArthatvAd iti / / 122 / [vi0 pa0] srvnaamnH| sasava iti / saha sunA vartante iti vigrahe saparasvarAyA ityAdinirdezAd bahuvrIhau sahasya sabhAvaH / hrasvapUrvAzceti hrasvaH pUrvo yebhya iti vigrahaH / udanubandhaH parAditvArtha iti / anyathA prakRtibhaktatve sakArasya vyaJjane visarjanIyaH syAdityarthaH / tuzabda ityAdi / suzcAsAvAgamazceti svAgamaH | tasyAdhikAranivRttirarthaH prayojanamasyeti vigrahaH, sa cAvyayatvAt zraddhAprakaraNatvAdUrdhvaM nivartayati / / 122 / [ka0 ca0] srvnaamnH|ssv iti okAro nAzakanIyaH,vyAkhyAnAdokArApekSayA ukArakalpane laghutvAt / nanu yai - prabhRtInanAdRtya hrasvasvAgamayorvidhAne vAkyabhedaH syAt, viziSTe eka eva vidhiyuktaH / vidhAne tu sarvanAmnaH zraddhAyAH parANi Gavanti vacanAni hrasvapUrvAH svAgamayaiprabhRtayo bhavantItyeva ekakriyaiva / vAkyabheda iti / ata eva vRttau Gavanti vacanAni iti pATho'pyasti yuktazca ubhayaviziSTAtiriktavidhiriti / ata eva 'upasadmizcaritvA mAsamekaM juhuyAd' ityatra viziSTakarmavidhiM viziSTakarmAntara
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye prathamo dhAtupAdaH karmaNorvidhirevAyamiti jaiminIyAH prAhuH / na ca yaiprabhRtInAmapyanekatvAd vidheyatve gauravaM syAditi vAcyam, bhavanmate'pi pratyekameva tadanvayAt / ata eva " tRtIyAdau tu parAdiH" (2 / 1 / 7) iti paJjikAyAmanenaiva yaiprabhRtayaH sAdhitA iti / yattu uttaratra sUtre siddhAstu yaiprabhRtayaH pUrveNaiva bhavantIti vakSyati, tasyAyamabhiprAyaH - nanu yadi hrasvAgamaviziSTayaiprabhRtikamanena vidhIyate, tadA pakSe kiM syAdityAha - siddhAstu yaiprabhRtaya iti sarvaM susthitamiti dik / / 122 / [samIkSA] 'sarvasyai, sarvasyAH, sarvasyAH, sarvasyAm ' prayogoM ke siddhyartha kAtantrakAra 'su' Agama ke sAtha Ge ko yai, Gasi ko yAs, Gas ko yAs tathA Gi ko 'yAm' Adeza karane ke sAtha pUrvavartI AkAra ko hrasva bhI karate haiM / pANini ne etadartha 'syAT' Agama, hrasva, vRddhi tathA dIrgha - vidhAna kara prakriyAgaurava ko hI pradarzita kiyA hai - " sarvanAmnaH syADUdrasvazca vRddhireci, akaH savarNe dIrghaH " ( a0 7 | 3 | 114; 6 / 1 / 88, 101 ) / [rUpasiddhi] 123 1. sarvasyai / sarvA + Ge / prakRtasUtra dvArA AkAra ko hrasva, su-Agama tathA Ge ko yai Adeza | 2. srvsyaaH| sarvA + Gasi / prakRta sUtra se A ko hrasva, su-Agama, Gasa ko yAs Adeza tathA s ko visarga | 3. sarvasyAH / sarvA + Gas | prakRta sUtra ko yAs Adeza tathA s ko visarga | A ko hrasva, su - Agama, Gas 4. sarvasyAm / sarvA + Gi / prakRta sUtra se A ko hrasva, su-Agama tathA Gi ko yAm Adeza / / 122 / 123. dvitIyAtRtIyAbhyAM vA [ 2 / 1 / 44 ] [ sUtrArtha ] dvitIyA tathA tRtIyA zabda se paravartI 'Ge - Gasi - Gas - Gi' ko kramazaH vaikalpika 'yai - yAs - yAs - yAm' Adeza su-Agama ke sAtha hote haiM tathA pUrvavartI zraddhAsaMjJaka AkAra ko hasva bhI vikalpa se hotA hai // 123 //
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 kAtantravyAkaraNam [du0 bR0] aprApte vibhASA / dvitIyA - tRtIyAbhyAM parANi Gavanti vacanAni 'yai - yAs - yAs - yAm' iti yathAsaGkhyaM saha sunA bhavanti hrasvapUrvAzca vA / dvitIyasyai, dvitIyAyai / tRtIyasyai, tRtIyAyai / tIyAd veti siddhe dvitIyAtRtIyAbhyAmiti spaSTArtham || 123 | [du0 TI0] dvitIyA / yadanena sAdhyaM tadeva vikalpyate / siddhAstu yaiprabhRtayo nityameva bhavanti, kimatra codyam, tIyAd veti kRte paTujAtIyAyA ityatrApi syAt / 'arthabadgrahaNe nAnakasya' (kAta0 pa0 4) iti, tarhi sukhArthaM dvitIyAtRtIyAgrahaNamiti / / 123 / [vi0 pa0 ] " dvitIyA / anayorasarvanAmatvAt pUrveNa hrasvapUrvaH surAgamo na prAptaH sAdhyate yadeva sAdhyaM tasyaiva vikalpo yukta ityAha- aprApte vibhASeti / siddhAstu yaiprabhRtayo nityameva bhavantIti / tIyAd veti, anyathA paTujAtIyAyA ityatrApi prasaGgaH, tataH 'arthabadgrahaNe nAnarthakasya' (kAta0 pa0 4) iti vaktavyam / evaM ca sati duHkhaM syAdityarthaH / / 123 / [samIkSA] 'dvitIyA + Ge, tRtIyA + Ge' isa avasthA meM kAtantrakAra ke anusAra su - Agama ke sAtha De ko yai Adeza tathA pUrvavartI AkAra ko hasvAdeza hokara 'dvitIyasyai, tRtIyasyai' rUpa siddha hote haiM / ina 'Ge - Gasi - Gas - Gi' cAroM pratyayoM meM zabdoM ke sAdhanArtha pANini syAT-Agama, hrasva, vRddhi tathA dIrgha Adeza karate haiM - "sarvanAmnaH syAGdrasvazca, vRddhireci, akaH savarNe dIrghaH " (a0 7 / 3 / 114, 6 / 1 / 88, 101 ) / pakSa meM yAT- Agama Adi kArya hone para 'dvitIyAyai, tRtIyAyai' Adi rUpa niSpanna hote haiM / isa prakAra pANinIya prakriyA gaurava doSa se vyApta hai / [rUpasiddhi] 1. dvitIyasyai, dvitIyAyai / dvitIyA + Ge / prakRta sUtra dvArA su-Agama, Ge ko yai Adeza tathA pUrvavartI AkAra ko hrasva / pakSa meM "Davanti yai - yAs - yAs - yAm" (2 / 1 / 42 ) se Ge ko ye Adeza hone para 'dvitIyAyai' rUpa sAdhu hogA /
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmavatuSTayApyAye prathamo dhAtupAdaH 125 2. tRtIyasyai, tRtiiyaaye| tRtIyA + u / pUrvavat su-Agama, yai tathA hasvAdeza | pakSa meM 3 ko yai Adeza hone para 'tRtIyAyai' rUpa / / 123 | 124. nayA ai-As-As-Am [2 / 1145] [sUtrArtha] nadIsaMjJaka zabda se paravartI 'De - si - Gas - Gi' pratyayoM ke sthAna meM kramazaH 'ai-As - As - Am' Adeza upapanna hote haiM / / 124 / [du0 vR0] vA na smaryate / nadIsaMjJakAt parANi Gavanti vacanAni 'ai - As - As -'Am' iti yathAsaGkhyaM bhavanti / nayai, nayAH, nayAH, napAm / vave, vavAH, vayAH, vadhvAm / / 124 / [du0 TI0] nadyAH / atrApi pUrvavad vyAkhyAnam / iha vidadhad yathAsaMkhyaM laghuvispaSTA prakriyAvikalAnupahasatIva bhagavAn yAT - syAT-ATH prakurvANAn / nadyAmiti kathaM "rAm" iti punarvidhAnAt / / 124 / [samIkSA] 'nadI + De, nadI + Gasi, nadI + Gas, nadI +Gi' isa avasthA meM kAtantrakAra kramazaH 'ai-As -As-Am' Adeza karake nadyai, nadyAH, nadyAH, nadyAm' zabdarUpa siddha karate haiM, parantu pANini ne ATa Agama, vRddhi tathA dIrghavidhAna kiyA hai"AnayAH, vRddhireci, akaH savarNe dIrghaH" (a07|3|112; 6 / 1 / 88,101) / isa prakAra kAtantraprakriyA meM lAghava spaSTa hai / lAghavapriya vyAkhyAkAra isI prakriyA kA samAdara karate haiM | kAtantraTIkAkAra ne kahA bhI hai - "iha vidadhad yathAsaGkhyaM laghuvispaSTArthaM prakriyAvikalAn upahasatIva bhagavAn yATa - syAT - ATaH prakurvANAn" (kAta0 vR0 TI0 2 / 1 / 45) / - [rUpasiddhi] 1. nyai| nadI + / prakRta sUtra dvArA 'De' ko 'ai' Adeza tathA "ivarNo yamasavarNe" (1 / 2 / 8) se IkAra ko yakAra /
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 kAtantravyAkaraNam 2. nyaaH| nadI + Gasi / prakRta sUtra dvArA 'si' ko 'As' Adeza, "ivarNo yamasavarNe na ca paro lopyaH" (1 / 2 / 8) se IkAra ko yakAra tathA sakAra ko visadiza / 3. nyaaH| nadI + Gas / prakRta sUtra dvArA 'Gas' ko 'As' Adeza, "ivarNo yamasavarNe na ca paro lopyaH" (3 / 2 / 8) se IkAra ko yakAra evaM sakAra ko visagadiza / 4. nayAm / nadI + Gi / prakRta sUtra se 'Gi' ko 'Am' Adeza tathA "ivarNo yamasavarNe na ca paro lopyaH' (1 / 2 / 8) se IkAra ko yakAra | 5-8. vave, vadhvAH, vadhvAH, vaSvAm / vadhU + 3, vadhU + Gasi, vadhU + Gas, vadhU + Gi / pUrvavat De ko ai, usi ko As, Gas ko As tathA Gi ko Am Adeza / / 124 / 125. sambuddhau hasvaH [2 / 1 / 46] [sUtrArtha] saMbuddhisaMjJaka pratyaya (si) ke paravartI rahane para nadIsaMjJaka 'I-U' vargoM kA hrasvAdeza hotA hai / / 125 / [du0 vR0] nadyAH saMbuddhau hrasvo bhavati / he nadi, he vadhu / nadyA iti kim ? he grAmaNIH, he khalapUH / / 125 / [du0 TI0] sambuddhau / arthavazAdiha paJcamI SaSThItayA vipariNamate iti / "sthAne'ntaratamaH" (kAta0 pa0 16) iti IkArasyekAraH, UkArasyokAraH / iha "ambArthanayoH saMbuddhI hasvaH" iti kathanna vidadhyAt, atra zraddhAvizeSaNasya prayojanamuktameva / atha lokopacArAd dIrgha eva hrasvaH syAt, kuto 'he mAtaH' ityatrApi hrasvaprApteriti / naivam, loke hrasvamapi gRhaM hrasvaM kriyate dRDhArtham / anyathA balavatA vAtena bAdhate iti / naivam, tatra paratvAdevAra tarhi kuta edotoguNo veti siddhe hrasvasAmarthyA detvamotvaJca saMbuddhau na syAditi prakaraNabhedazca syAt / / 125 /
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye prathamo dhAtupAdaH 127 [vi0 pa0] saMbuddhau / iha " ambArthanayoH saMbuddhau hasvaH" ityekayoge sidhyati kiM 'hrasvo'mbArthAnAm' iti pRthagvacanena ? na codyaM tatra zraddhAdhikAre'mbArthAnAM zraddhAsaMjJakAnAM hrasva iti / ekayoge tvambArthasya nirvizeSaNatvAt 'he mAtaH' ityatrApi hrasvaH syAt / atha dIrghasyApi hrasva iti cet, na / loke hrasvamapi gRhaM hrasvaM kriyate dRDhArtham, anyathA balavatA vAtena bAdhate, tadvadihApi hrasvasyApi RkArasyArAdezabAdhanArthaM hrasvaH prApnoti, tadayuktam / tatra paratvAd "ghuTi ca" (2 | 1 | 67) ityareva bhaviSyati / yadyevam, uttaratra 'mAtaram, mAtRRH' ityatrApi " amzasorAdirlopam" (2 / 1 / 47) Apadyate / naivam, 'ambArthasya ca' iti siddhe punarnadIgrahaNamuttaratra nadyevAnuvartata iti jJApanArthaM bhaviSyati ? satyametat / kintu sambuddhAvedotau guNo veti siddhe nadyA hrasvakaraNasAmarthyAditvamotvaM ca na syAditi / ayaM ca parihAro nopapadyate, ambArthaM prati hrasvasya caritArthatvAt / kiJcAsmin nadIprakaraNe zraddhAnupravezo'pyayukta iti gamyate / / 125 / I [ka0 ca0] saMbuddhau / dRDhArthamiti / dRDhamevArthaH prayojanamasya gRhakaraNasyeti kriyAvizeSaNam | na ca dRDhazabdasya dharmivAcakatvAt kathaM dRDhArthamityuktamiti vAcyam, hrasve kRte dRDhagRhAntarotpattireva prayojanaM syAt / anye tu dharmaparo'yamityAhuH / atra pakSe "napuMsake bhAve ktaH" (4|5|93) / ambArthasya ceti / nanu cAnukRSTatvAduttaratra nadyanuvRttiH kathaM bhaviSyati, satyam / cakAro'yamuktasamuccayamAtre draSTavyaH / tatazca mukhyavAkyanirdiSTatvAnnadyanuvRttiryuktaiva / atha tathApi cakArasaMbandhenAmbArthasya gauNatvAduttaratrAmbArthAnuvRttiH kathaM syAt, yathA kAmya ceti ? satyam, uttaratrAmbArthasya ceti sacakArAnuvRttirbhaviSyati / tatazca tatraiva cakAreNa nadyanukarSaNaM kriyate ityadoSaH / edotoriti / evaM sati gauravaM syAdityAha - guNo veti / nanu IdRze sUtre kRte tu ayaM parihArastatra na dAtavyaH, kintu agnervihitAyAM saMbuddhAviti vihitavizeSaNavyAkhyaiva / tatra siddhAntaH kArya ityAha - kiM ceti / / 125 / [samIkSA] 'he nadi ! he vadhu !' Adi zabdarUpoM meM kAtantrakAra kI taraha pANini ne bhI hrasvavidhAna kiyA hai - "ambArthanayorhasvaH" (a0 7 / 3 / 107 ) / vyAkhyAkAroM ne
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam pUrvavartI sUtra "nayA ai AsAsAm" (2 / 1 / 45) se ' nadyA:' pada kI anuvRtti Avazyaka mAnI hai, kyoMki usake abhAva meM 'he grAmaNIH, he khalapUH' Adi meM bhI hrasvAdeza pravRtta hogA / jJAtavya hai ki yahA~ dIrgha IkAra - UkAra ke rahane para bhI unakI nadIsaMjJA nahIM hotI, ataH hrasva bhI pravRtta nahIM hotA hai / 128 [rUpasiddhi] 1. he nadi ! he nadI + si / " Amantrite siH saMbuddhiH' (2 / 1 / 5) se 'si' kI saMbuddhisaMjJA, prakRta sUtra se IkAra ko hrasva ikAra tathA " hrasvanadI zraddhAbhyaH" (2 / 1 / 71 ) se 'si' kA lopa | 2. he baghu ! he vadhU + si / pUrvavat saMbuddhisaMjJA, hasva tathA 'si' kA lopa / / 125 / 126. amzasorAdirlopam [ 2 / 1 / 47 ] [sUtrArtha] nadIsaMjJaka zabdoM se paravartI dvitIyAvibhakti ekavacana 'am' tathA dvitIyAbahuvacana 'zas' pratyaya ke Adi akAra kA lopa hotA hai / / 126 / - [du0 vR0] nadyAH parayoramzasorAdirlopamApadyate / nadIm, nadIH / vadhUm, vadhUH / / 126 / [du0 TI0] am0 / iha punararthavazAt paJcamI / nadyA Adilopo bhavati amzasoH parata iti na codyam, zrutatvAdamzasorAdizabdena saMbandhaH / kiM ca IdUtoreva nadIsaMjJA, kaH punastayorAdiravayava iti pratyayasya sarvApahArI lopa ityAdigrahaNam / yathA paJca, SaDiti / 'amzasoralopaH' iti kRte vaicitryArthameva syAt || 126 / [vi0 pa0 ] azasoH / pUrvasUtre nadyA iti paJcamyantamapi ' SaSThyantatayA vipariNamate / arthavazAdiha punaH paJcamyevAnuvartate na SaSThI / nadyA AdirlopamApadyate amzasoH parayoriti sambandhasyAghaTanAt / IdUtau hi nadI, kaH punastasyAdiravayava iti / athavA zrutatvAd amzasbhyAmevAdizabdasya saMbandho nAdhikArAnumitayA nadyA ityata Aha - H
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayApyAye prathamo dhAtupAdaH 129 pryoriti| evaM tarhi 'amzasoralopam' ityAstAmiti cet ? satyam / AdigrahaNaM sukhapratipattyarthameva / / 126 / [ka0 ca0] amzasoH / nanu Adizabdasya sAmIpyArthe gRhIte nadyA AdibhUtasya samIpasya lopo bhaviSyati / ataH SaSThyapi saMgacchate ityAha - athaveti / atha 'amzasormasau' iti kRte sidhyati gurukaraNaM vaicitryArtham / iha nadI (ihAdi)- grahaNaM samAnamAtropalakSaNArtham / tena 'vAtapramIm, vAtapramIn / devayajIm, devayajIn / atilakSmIm, atilakSmIn / bahuzreyasIm , bahuzreyasIn |bhucmuum, bahucamUn' ityAdiSu anadIsaMjJakekArokArAbhyAmapi amzasorAdirlopaH / niruktalakSaNaH sasya ca nH| AdigrahaNaM sukhArthamiti / vararucistvAha -AdigrahaNaM kvacijjaso'pi AdilopArtham / tena 'dhIvarIH, pIvarIH, sarasvatIH, phalinIH, phalavatIH, oSadhIH' ityAdyAcaSTe / tanna, apANinIyatvAt / ata eva sukhArthamiti / / 126 / [samIkSA] 'nadI + am, nadI +zas (as)' isa avasthA meM kAtantrakAra 'am - zas' pratyayoM ke Adi avayava akAra kA lopa karake nadIm, nadIH' Adi zabdarUpa siddha karate haiN| pANini ne 'am' pratyaya ke paravartI hone para "ami pUrvaH" (a0 6 / 1 / 107) se pUrvarUpa tathA 'zas' pratyaya ke pare rahate "prathamayoH pUrvasavarNaH" (a0 6 / 1 / 102) se pUrvasavarNa dIrgha kA vidhAna kiyA hai| isase pANinIya prakriyA meM gaurava spaSTa hai| vyAkhyAkAroM ne 'amzasormasau, amzasoralopam' ye do nyAsAntara isa sUtra ke batAe haiM aura sUtrakAra dvArA tAdRza sUtrapATha na kie jAne kA kAraNa bhI prastuta kiyA hai / kalApacandrakAra suSeNa viyAbhUSaNa ne vararuci ke eka mata kA yaha kahakara khaNDana kiyA hai ki vaha apANinIya hai| [rUpasiddhi] 1. nadIm / nadI + am / "IdUta stryAkhyo nadI" (2 / 1 / 9) se IkAra kI nadIsaMjJA tathA prakRta sUtra dvArA 'am' pratyaya ke Adi avayava 'a' kA lopa /
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtanavyAkaraNam 2. ndiiH| nadI + zas / "IdUtu svyAkhyo nadI" (2 / 1 / 9) se IkAra kI nadI saMjJA, prakRta sUtra se zas pratyaya ke Adi avayava akAra kA lopa tathA "raphasovisarjanIyaH" (2 / 3 / 63) se s ko visagadiza | 3-4. vadhUmU / vadhU+ am / vadhUH / vadhU + zas / pUrvavat nadIsaMjJA tathA 'amzas' pratyayoM ke Adi avayava akAra kA lopa / / 126 / 127. IkArAntAt siH [2 / 1 / 48] [sUtrA] nadIsaMjJaka IkArAnta zabda se paravartI prathamAvibhakti- ekavacana 'si' pratyaya kA lopa hotA hai / / 127 / [du0 vR0] nadIsaMjJakekArAntAt paraH sirlopamApadyate / nadI, mahI / IkAro'nto yasmAditi kim ? lakSmIH / / 127 / [du0 TI0] IkArA0 / adhikRtayA nadyA IkAro viziSyate / nadIsaMjJaka IkAro'ntaH samIpo yasya liGgasya tadidamIkArAntaM liGgamiha prakaraNabalAdadhikRtaM vA kaizcid iti lakSmIrityatra kathaM silopaprasaGgaH, yato "larIrmo'ntazca" (u0 3 / 36) ityuNAdau lakSerIpratyaye'sya ca mo'nta iti / atadguNe'pi bahuvrIhau vacanAdekavarNavyavadhAne'pi syAt / atha avyutpanna eva lakSmIzabdastadApi vihitavizeSaNamantagrahaNabalAt / yathA nadIti nadazabdAdIpratyayo vihitastathA nAyamiti ubhayapakSaM cAlocyArthavivaraNAya paJcamyA vAkyArthamAha / nanu tantrayaterauNAdika Irasti, kathaM tantrIyaM vINA iti, naivam / ajantAd alantAd vA Ipratyaya iti / kathaM bahuzreyasI yuvA / ayamapi liGgAdhikAro gauNo'tra zreyasIzabdo na zreyaHzabda iti prapUrvAt zranseH vayam, tata IyansuH, prazasyasya ca zraH / bahavaH zreyasyo'sya santIti vigrahe nadIlakSaNaH kapratyayaH, upasarjanalakSaNazca hrasva iha na dRzyate / / 127 /
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye prathamo dhAtupAdaH 131 [vi0 pa0 ] IkArA0 / adhikRtayA nadyA IkAroM viziSyate ityAha - nadIsaMjJakekArAntAdityAdi / nadIsaMjJaka IkAro'ntaH samIpo yasya tad nadIsaMjJakekArAntam iha prakaraNabalAlliGgamevocyate / ata eva lakSmIrityatra dhAtoranta IkAra iti kutaH prasaGgaH ? tathAhi "lakSerIrmo'ntazca" ( u0 3 | 36) ityuNAdau lakSerIpratyaye'sya ca makAro'nta iti / athAvyutpanna eva lakSmIzabda iti pakSastadApyantagrahaNabalAd vihitavizeSaNamatra mantavyamityAlocya paJcamyA vAkyArthamAha - IkAro'nto yasmAditi / yathA nada - mahazabdAbhyAM striyAmIpratyayo vihitastathA nAtretyarthaH / / 127 / [ka0 ca0] IkArA0 / nanu ' IkArAntAt' ityanena nadyA ityasya kathamanvayaH, yAvatA IkArAntaH zabdaH sa nadI bhavituM nArhati ? satyam / nadIzabdena nadyanta upacaryate / tata IkArAnto yo nadyanta ityukte'rthAnnadIsaMjJaka IkAra eva vizeSaNavizeSyabhAvena labhyate ityAha - adhikRtetyAdi / antagrahaNAdiha liGgAnyapadArthatvAdeva / vyutpannapakSe lakSmIrityatra na bhavati / avyutpannapakSe vihitavizeSaNenaiva doSAbhAva iti // / 127 / [samIkSA] 'nadI + si, mahI + si' isa avasthA meM kAtantrakAra liGgGgasaMjJakatathA nadIsaMjJaka IkArAnta zabda se paravartI 'si' pratyaya kA lopa karake 'nadI, mahI' zabdarUpa siddha karate haiM / pANini ne bhI Dyanta zabdoM se paravartI 'su' pratyaya kA lopa kiyA hai" hatyAyo dIrghAt sutisyapRktaM hala" (a0 6 |1 | 68 ) | - vyAkhyAkAroM ne 'IkArAntAt' ke sthAna meM 'IkArAt' pATha tathA 'lakSmI' zabda ko avyutpanna mAne jAne ke viSaya meM apane vicAra tathA samAdhAna prastuta kie haiN| [rUpasiddhi] 1. nadI / nadI + si / " IdUt stryAkhyau nadI" (2 / 1 / 9) se IkAra kI nadIsaMjJA tathA usase paravartI sipratyaya kA prakRta sUtra dvArA lopa / 2. mhii| mahI +si / pUrvavat 'mahI' zabda kI nadIsaMjJA evaM prakRta sUtra se sipratyaya kA lopa / / 127 /
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 kAtantraSyAkaraNam 128. vyaJjanAcca [2 / 1 / 49] [sUtrArtha] vyaJjanasaMjJaka varNa se paravartI prathamAvibhakti - ekavacana 'si' pratyaya kA lopa hotA hai / / 128 / [du0 vR0] vyaJjanasaMjJakAt paraH sirlopamApadyate / bAk, taDit / saMyogAntalope siddhaM cennAderdhaTo lopaH syAt / liGgaM cAnuvartate // 128 // [du0 TI0] uktasamuccayamAtre / / 128 / cakAraH [vi0 pa0 ] vyaJjana0 / liGgaM cAnuvartate iti matAntareNoktam / asya tu mate liGgaprakaraNatvAdeva liGgAntasya tatra lopa iti pratipattavyaH / na hyanena liGgAdhikAra AdRta iti / / 128 / [ka0 ca0] vyaJjana0 / nanu sUtramidaM kimartham, 'vAk - taDid' ityAdiSu vibhaktisakArasyopari paragamane sati saMyogAntalopenaiva sidhyati / etadevAha - saMyogAnta ityAdi vRttiH / nanu saMyogAntalopena sidhyatIti kathamidamucyate yAvatA 'rAjA, sakhA' ityAdau saMyogAntalope sati na saMyogAntAvityAdinA'luptavadbhAvAt liGgAntanakAralopo na syAt ? satyam, 'na saMyogAntau ' iti liGgGgasya vizeSaNatvAt / atra tu vibhaktisaMbandhI saMyogAnta iti kulcndrH| tanna, " liGgAntanakArasya " ( 2 / 3 / 56) ityatra punarliGgagrahaNam uttaratra sAmAnyArthamiti vRttau vakSyamANatvAt / tena " na saMyogAntau 0 " ( 2 / 3 / 58) ityatra sAmAnyasaMyogAntalope'pyaluptavadbhAva iti / bastutastu katamo'yaM (kathamayam ) pUrvapakSaH saMyogAntalopasyAluptavadbhAve'pi vyaJjanamAzritya nakAralopo bAdhakAbhAvAditi mahAntaH siddhAntayanti / nanvAderdhuTo lopo bhavan niyamenaiva bhavati / tathA ca vakSyati - "sko'TTa - adD - zcyutAmAdeH" ityato
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye prathamo dhAtupAdaH 133 'vAk, supayAH' ityAdau AdidhuTo lopa eva doSo bhavatu / tat kathaM taDid' ityAdau AdidhuTo lopaprasaGga ityAha - liGgaM cetyAdi vRttiH| cakAra uktasamuccayamAtre / vararucistu cakArAt pUrvasUtrasyAnityatA,tena 'sumaGgalIriyaM vadhUH' (R0 10 / 85 / 33) iti brUte / tanna, apANinIyatvAt / / 128 / [samIkSA] 'vAc + si, taDit + si' isa avasthA meM vyaJjanavarNa 'c-t' se paravartI sipratyaya kA lopa karake kAtantrakAra ne 'vAk, taDit' Adi zabdoM kI siddhi kI hai / pANini kA bhI aisA hI vidhAna hai - "hallyAbhyo dIrghAt sutisyapRktaM hal" (a0 6 / 1 / 68) / pANini kA 'hal' padavyavahAra kRtrimatA tathA kAtantrakAra kA vyaJjanapadavyavahAra lokavyahAraprasiddhi ko sUcita karatA hai vyAkhyAkAroM ke pUrvapakSAnusAra lopasUtra banAne kI koI AvazyakatA nahIM hai, saMyogAntalopa se hI abhISTasiddhi ho jAegI / isakA samAdhAna karate hue kahA gayA hai kisaMyogAntalopa ko bAdhakara "sNyogaade(tt:"(2|3|55) se saMyogAdilopa hone lagegA |athavA saMyogAntalopa meM liGga kA adhikAra hai, 'si' pratyaya kI liGgasaMjJA nahIM hotI / ataH saMyogAntalopa na hone se abhISTasiddhi nahIM hogI / ataH sUtrakAra ne prakRta sUtra banAyA hai| [rUpasiddhi] 1. vAk / vAc + si / prakRta sUtra se 'si' kA lopa, "cavargadRgAdInAM ca" (2 / 3 / 48) se ca ko g tathA "vA virAme" (2 / 3 / 62) se g ko k Adeza / 2. taDit / taDit + si / prakRta sUtra se 'si' kA lopa ||128 / 129. agneramo'kAraH [2 / 1 / 50] [sUtrArtha] agnisaMjJaka se paravartI dvitIyAvibhakti- ekavacana 'am' pratyaya ke akAra kA lopa hotA hai / / 129 /
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 kAtantravyAkara [du0 vR0] agnisaMjJakAt paro'mo'kAro lopamApadyate / agnim, paTum / / 129 / [ka0 ca0] agneH / nanu amgrahaNaM kimartham, agnerakAra ityAstAm / jasAdInAM tu akAralopo na bhaviSyati yasmAt teSu svarAdezatvAt " ireduroJjasi" (211 / 55) ityAdinA etvAdaya eva santi bAdhakA iti / satyam, amgrahaNaM lAkSaNikAgneH parigrahArtham / tena 'aticitragum' ityatrApi amo'kAralopa iti kazcit / tanna / varNavidhau lAkSaNikaparibhASA nAstIti jJApitatvAt / tathAhi - 'samasthita' ityatra "sthAdorirayatanyAmAtmane" (3 / 5 / 29) ityanena AkArasyekAre kRte lAkSaNikatvAdeva guNo na bhaviSyati / yattu guNaniSedhArthaM "svAdozca" iti sUtraM tad bodhayati varNavidhau lAkSaNikaparibhASA nAstIti / tasmAd agneramo'kAro lopamApadyate'gnyantasya vA lopamApadyate iti zaGkAnirAsArthamamgrahaNam / / 129 / - [samIkSA] 'agni + am, paTu + am' isa avasthA meM agnisaMjJaka 'agni, paTu' zabdoM se paravartI amUpratyaya ke akAra kA lopa karake kAtantrakAra 'agnim, paTum' rUpa siddha karate haiM / pANini ne yahA~ pUrvarUpa kA vidhAna kiyA hai - " ami pUrva : " (a0 6 / 1 / 107) / vastutaH akAra kA lopa na hone ke kAraNa kAtantrakAra dvArA kiyA gayA akAra kA lopavidhAna hI samIcIna hai / [rUpasiddhi] 1 . agnim / agni + am / " idudagniH" (2 / 1 / 8) se 'agni' zabdaghaTita ikAra kI agnisaMjJA tathA prakRta sUtra dvArA dvitIyAvibhakti ekavacana 'am' pratyaya ke akAra kA lopa | - 2 . paTum / paTu + am / "idudagniH " (2 / 1 / 8) se paTuzabdaghaTita ukAra kI agnisaMjJA tathA usase paravartI dvitIyAvibhakti ekavacana 'am' pratyaya ke akAra kA lopa / / 129 /
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAcyApe prathamo dhAtupAdaH 130. aukAraH pUrvam [211151] [sUtrArtha] agnisaMjJaka IkAra-UkAra se paravartI prathamA -dvitIyA vibhaktiyoM ke dvivacana kA aukAra pUrvavartI svara ko prApta hotA hai / / 130 / [du. vR0] agneH para aukAraH pUrvasvaramApadyate / agnI, paTU, buddhI, bhenU / / 130 / [du0 TI0] aukaarH| avizeSAt prathamAdvivacanaM dvitIyAdvivacanaM ca gRhyate / vRttI pUrvasvaramApadyata iti svaragrahaNaM sukhapratipattyartham idutAvevAgnI yasmAt / / 130 / [samIkSA] 'agni + au, paTu + au, buddhi + au, dhenu + au' isa avasthA meM 'au' - svara pUrvavartI 'i-u' svaroM ko prApta hotA hai / tadanantara samAnalakSaNa dIrgha hokara 'agnI, paTU, buddhI, dhenU' Adi zabdarUpa kAtantrakAra ke anusAra siddha hote haiM / etadartha pANini ekahI sUtra dvArA pUrvasavarNadIrgha kA vidhAna karate haiM - "aSamayoH pUrvasavarNaH" (a06|1|102)| [rUpasiddhi] 1. agnii| agni + au / "idudagniH" (2 / 1 / 8) se agnisaMjJA, prakRta sUtra se aukAra ko ikAra, "samAnaH savarNe dIrdhIbhavati parazca lopm"(1|2|1) se agnizabda - ghaTita ikAra ko dIrgha tathA paravartI ikAra kA lopa / 2. pttuu| paTu+au / "dagniH" (2 / 1 / 8) se agnisaMjJA, prakRta sUtra se aukAra ko ukAra, "samAnaH savarNe dIrSIbhavati parazca lopam" (1 / 2 / 1) se pUrvavartI ukAra ko dIrgha evaM paravartI ukAra kA lop| 3. buddhii| buddhi + au / pUrvavat agnisaMjJA, aukAra ko ikAra, pUrvavartI ikAra ko dIrgha evaM paravartI ikAra kA lopa / 4. penuu| dhenu + au / pUrvavat agnisaMjJA, aukAra ko ukAra, samAnalakSaNa dIrgha tathA paravartI ukAra kA lopa / / 130 /
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 kAtantravyAkaraNam 131. zaso'kAraH sazca no'striyAm [ 2/1/52] [sUtrArtha] agnisaMjJaka ikAra ukAra se paravartI dvitIyAvibhakti- bahuvacana 'zas' pratyayastha akAra pUrvavartI svara ko prApta hotA hai tathA antima varNa sakAra ke sthAna meM nakArAdeza bhI hotA hai / / 131 | - [du0 vR0] agneH paraH zaso'kAraH pUrvasvaramApadyate, sazca no bhavatyastriyAm | agnIn, pttuun| astriyAmiti kim ? buddhIH, dhenUH // 131 | [du0 TI0 ] I zaso0 / zasazceti SaSThI prathamA vA yadyukAra uccAraNArthaH syAnna iti asvara evAbhidhIyate, akArasyoccAraNArthatvAt / 'jAtIH puSpANi' iti puSpe'pi vartamAno jAtizabdaH striyAmeva vartate / astriyAmiti sannihitasya kAryasya pratiSedho yasmAd vAkyArthadvayam - 'zaso'kAraH pUrvamApadyate ityeko vAkyArthaH / 'sazca no'striyAm' iti dvitIyaH / strIliGgGgaviziSTAlliGgAt parasya sasya no na bhavatItyarthaH / " bahvalpArthAt kArakAcchas maGgale gamyamAne " ( 2|6 / 40 - 8 tamAdigaNe ) iti kArakatvAcchaspratyayaH / 'bahuzaH, koTizaH' ityatra na bhavati, syAdisambandhAt / nanu 'zas' iti prathamaivAstAm / zas pUrvamApadyate sazca no bhavatIti vacanAt / akAra eva pUrvaM labhyate / zasiti prathamAnto'pi sazceti sambandhaSaSThItayA vipariNamate iti / naivam, yadA 'astriyAm' iti pratiSedhaH syAt tadA sarva eva zas pUrvamApadyate / atha 'zasaH' iti SaSThyA nirdizyate iti cet, sazceti cakAraH zaso'nuktamapyavayavaM samuccinoti / zaso'vayavaH pUrvamApadyate sazca no bhavatIti pratipattiriyaM garIyasIti / napuMsake hi paratvAcchirAdeze iti astriyAmityucyate / yadyevaM puMsIti kimiti na vidadhyAt / naivam, vakSyamANe hi yoge napuMsake'pISyate amunA kuleneti / tasmAd astriyAm iti vidheyam / / 131 / -
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 137 nAmacatuSTayA mAye prathamo dhAtupAdaH [vi0 pa0] zaso0 / iha cakArakaraNAd vAkyArthadvayam / ekaH zaso'kAraH pUrvasvaramApadyate, anyaH sazca na iti / atra 'astriyAm' iti sannihitenaiva saMbadhyate, na tu vyavahitenetyAha - sazca no bhavatyastriyAmiti / sAnnidhyaM tu pAThakRtameva / / 131 / [ka0 ca0] zaso0 / nanu zaso'kAraH sakAranakArau bhavata ityarthaH kathaM na syAditi cet, na / tadA cakAraM vihAya snAviti vidadhyAdityAha - iha cakAretyAdi / tasmAt sa iti SaSThyantaM padam / nanu 'kArya kAryeNa hanyate' iti nyAyAt kathaM pUrvasvaramApadyate ityucyate akAraH sakArazca nakAro bhavatItyarthaH kathanna syAt, naivam / yadyAdezasyaikatvamucyate tadA 'zas na' iti vidadhyAt / AdezadvayaM cet tadA zaso nakArAviti kRtaM syAt, kiM bhinnavAkyArthacakArakaraNeneti ? ata eva hemakareNApi pUrvakAryasya na bAdhetyuktamityAha - cakAretyAdi / / 131 / [samIkSA] 'agni + zas, paTu + zas' isa avasthA meM kAtantrakAra a ko i tathA s ko n Adeza karake agnIn, paTUn' zabdarUpa siddha karate haiM | pANini ne pUrvasavarNa dIrgha tathA sakAra ko nakArAdeza kA vidhAna kiyA hai - "prathamayoH pUrvasavarNaH, tasmAcchaso naH puMsi" (a0 6 / 1 / 102, 103) / ataH ubhayatra sAmya hI hai| vyAkhyAkAroM ne sUtra ke 'zaso'kAraH sakAranakArau bhavataH' tathA 'zaso'kAraH sakArazca nakArau bhavataH' ina arthoM kI bhI kalpanA kI hai, parantu hemakara Adi AcAryoM ke abhimatAnusAra do arthoM vAle hI pakSa ko samIcIna batAyA gayA hai1. zaso'kAraH pUrvasvaramApadyate, 2. sazca no bhavatyastriyAm / [rUpasiddhi] 1. agnIn / agni + zas / "dudagniH" (2 / 1 / 8) se agnisaMjJA, prakRta sUtra se 'zas' pratyaya -ghaTita akAra ko ikAra, "sapAnaH savarNe dIrdhIbhavati parazca lopam" (1 / 2 / 1) se pUrvavartI ikAra ko dIrgha, paravartI ikAra kA lopa tathA zaspratyayastha sakAra ko nakArAdeza |
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 kAtantrayAkaraNam 2. pttuun| paTu + zas / pUrvavat agnisaMjJA, akAra ko ukAra, dIrgha, paravartI ukAra kA lopa tathA sakAra ko nakArAdeza / / 131 / 132. TA nA [2 / 1153] [sUtrA] agnisaMjJaka zabda se paravartI tRtIyAvibhakti - ekavacana 'TA' pratyaya ko 'nA' Adeza hotA hai, strIliGga se bhinna sthala meM / / 132 / [du0 0] agneH parasya TAvacanasya nAdezo bhavatyastriyAm / agninA, paTunA | astriyAmiti kim ? buddhyA, dhenvA / / 132 / [du0 TI0] ttaanaa| napuMsake nvAgamenaiva siddhatvAt kathaM dRDhamatinA sudhenunA puMseti, naivam / agrapadArthatvAd bahuvrIheravayavasyApradhAnateti kuto'striyAmiti pratiSedhaH / / 132 / [ka0 ca0] TAnA / TA iti SaSThyAdilopo dIrghAt paralopa ityanena, tato "ghoSavati lopam" (1 / 5 / 11) iti visargalopa iti kulcndrprbhRtyH| tannAtipezalam / yAvatA "A pAtorakhudasvare" (2 / 2 / 55) ityanena yogavibhAgAdAkAralopo bhavitumarhati / yathA "ktvo yap" (4 / 6 / 55) iti, tasmAt 'TA' iti luptaprathamaikavacanamiti yuktam | yattu vRttau SaSThyantaM vivRtaM tat tAtparyakathanamAtram / evaM sati 'anAdeza' iti nAzaGkanIyam, icchatinaikakartRkAditi jJApakAt / / 132 / [samIkSA] 'agni + TA, paTu + TA' isa avasthA meM kAtantra tathA pANinIya donoM hI vyAkaraNoM meM 'TA' ko 'nA' Adeza kiyA gayA hai / pANini ne 'TA' ke lie 'AG' kA prayoga kiyA hai / jJAtavya hai ki pUrvAcArya 'TA' ke lie 'AG' kA prayoga karate the / pANini ne tRtIyA - ekavacana meM 'TA' pratyaya par3hA hai -- "svaujasamauTchaSTA0" (a0 4 / 1 / 2), aisI sthiti meM bhI jo "ADo nA'striyAm" (a0 7 / 3 / 120)
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 19 nAmacatuSTayApyAce prathamo batupAdaH sUtra meM TA ke lie 'AG' zabda par3hA hai, usakA spaSTIkaraNa vinA vyAkhyAoM kA avalokana kie nahIM ho pAtA | [rUpasiddhi] 1. agninA / agni +TA / prakRta sUtra dvArA agnisaMjJaka zabda se paravartI TA ko 'nA' Adeza / 2. pttunaa| paTu +TA / pUrvavat agnisaMjJA tathA 'nA' Adeza / / 132 / 133. ado'muzca [2 / 1 / 54] [sUtrArtha] 'adas' zabda ko 'amu' tathA 'TA' ko 'nA' Adeza hotA hai, strIliGga se bhinna sthala meM / / 133 / [du0 vR0] adaso'murAdezo bhavatyastriyAm, TAvacanasya ca nAdezaH / amunA / astriyAmiti kim ? amuyA / / 133 / [du0 TI0] ado0 / adasastyadAdyatve TAvacanasya ca nAdeze kRte tata etve pade niSpanne matve ca satyutvaM mAdityekArasya dIrghatve'muneti prApte vacanamidamArabhyate / cakAreNAnukRSyamANe nAdezo'daso na bhavati, anantaraTAnuvRtteH / yadyevam agnitvAt pUrveNaiva siddham, cakArakaraNamanarthakam, naivam / 'arthavazAd vibhaktivipariNAmaH' (kAta0 pa0 25) iti TAvacane pare'murAdezaH / tataHsannipAtalakSaNatvAd nAdezo bhavatIti cakAraH kriyate | naca vaktavyam, nAdeza evAstAm amurAdezaH kimartham, yasmAdakArasya ghoSavati dIrghatve sati 'sthAne'ntaratamaH' (kAta0 pa0 16) iti mAdutvaM dIrghaH syAt / adasaH sarvanAmno rUDhita iha grahaNAt 'amumatikrAntenAtyadasA' iti bhavitavyam |trhi katham amukenAdasa iti vyaktinirdezAt / tena ak-yuktasya yathAlakSaNamevAdeze vA kRte pazcAdatra ko bhavati, tatra bahulatvAt / amuyeti / adasastyadAyatvam, striyAmAdA, Tausore, e ay, adasaH pade maH, utvaM mAt / / 133 /
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 kAtantravyAkaraNam [vi0 pa0] ado0 / ada iti SaSThyAdilopaH, sUtratvAt / amuneti puMsA napuMsakena vetyarthaH / amuyeti / adas - tyadAdyatvam (2 / 3 / 29), striyAmAdA (2 / 4 / 49), Tausore (2 / 1 / 38), ayAdezaH (1 / 2 / 12), "adasaH pade maH" (2 / 2 / 45) iti matvam, "utvaM mAt" (2 / 3 / 41) iti utvam / / 133 / [ka0 ca0] ado0 / ada iti SaSTyAdilopa ityAdi / uso lopa ityarthaH / 'mu' iti Adezo nAzakyate, svarAdiprakRteH svarAdyAdezasya yuktArthatvAt / nanvatra cakAraH kimarthaH ? Adeze kRte nAdezasya pUrveNaiva siddhatvAt / naivam, sannipAtalakSaNatvAnna syAt / na cAgre guNaH kriyatAm / tyadAdyatve sAdhyasya siddhiriti vAcyam / ghoSavati dIrgha 'amunA' iti syAt / / 133 / [samIkSA] 'adas + TA' isa avasthA meM kAtantrakAra 'adas' ko 'amu' aura 'TA' ko 'nA' Adeza karake amunA' prayoga niSpanna karate haiM, jabaki pANini ne akAra ko ukAra, dakAra ko makAra tathA TA ko nA - Adeza karake amunA' zabda siddha kiyA haiM - "adaso'serdAdu do maH" (a0 8 / 2 / 80) / isa prakAra kAryasaMkhyA kI dRSTi se ubhayatra sAmya hai| [rUpasiddhi] 1. amunA / adas + TA / "tyadAdInAma vibhaktau" (2 / 3 / 29) se s ko a, "akAre lopam" (2 / 1 / 17) se pUrvavartI akAra kA lopa, prakRta sUtra se 'ada' ko 'amu' tathA 'TA' ko 'nA' Adeza / / 133 / 134. iredurojjasi [211 / 55] [sUtrArtha] liGga = prAtipadika ke antyAvayava ikAra ke sthAna meM ekAra tathA ukAra ke sthAna meM okAra Adeza hotA hai, jas pratyaya ke para meM rahane para / / 134 |
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 141 nAmacatuSTayApyAye prathamo pAtupAdaH [du0 vR0] liGgasyered bhavatyurocca jasi pare / agnayaH, paTavaH, buddhayaH, dhenavaH / / 134 / [du0 TI0] iret |agnirih prakRta eva punarikArokAragrahaNam astriyAmityadhikAranivRttyartham / anyathA edotau guNo veti sUtre kRte 'sthAne'ntaratamaH' (kAta0 50 16) iti sidhyatyevetyAha -buddhayaH, dhenava iti / buddhi - dhenU striyAM vartete / kAryikAryayorabhinnavibhaktinirdeza iha spaSTArthaH / / 134 / [vi0 pa0] iret / agnerityadhikRtatvAd edotau jasi guNo veti siddhe punarikArokAragrahaNaM vyaktyavadhAraNArtham / tena 'astriyAm' iti na saMbadhyate / ataH strIliGgamapyudAharati - 'buddhayaH, dhenavaH' iti / / 134 / [ka0 ba0] iret / nanviha ikArokArayograhaNasya vyaktyarthatvAt tAveca 'De' iti sUtre vartete / tataH sakhye' ityatrApi 'De' ityanena etvaM syAt |agnikaarytvaabhaaven "na sakhiSTAdAvagniH" (2 / 2 / 1) ityanena niSedhasyAviSayatvAditi cet, na | idamapyagnikAryam, ikArokArayoragnikAryatvAvyabhicArAt / / 134 / [samIkSA] 'agni + jas, paTu + jas' isa avasthA meM i ko e tathA u ko o Adeza karake kAtantrakAra 'agnayaH, paTavaH' zabdarUpa siddha karate haiM / yahA~ pANini ne guNasaMjJApUrvaka guNAdeza kiyA hai - "jasi ca" (a0 7 / 3 / 109) / ataH ubhayatra sAmya hI hai| [rUpasiddhi 1. agnyH|agni + jas | prakRta sUtra se 'agni' zabdaghaTita ikAra ko ekAra, "e ay" ( / 2 / 12) se ekAra ko 'ay' tathA 'rephasorvisarjanIyaH" (2 / 3163) se s ko visrg|
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 kAtAyAkaraNam 2. pttvH| paTu + jas / prakRta sUtra - dvArA ukAra ko okAra, "o aba" (1 / 2 / 14) se okAra ko 'av' tathA sakAra ko visagadiza / 3-4. yuddhpH| buddhi + jas / dhenavaH / dhenu + jas / pUrvavat ekAra - okAraay - av tathA visagadiza / / 134 / 135. sambuddhau ca [2 / 1156] [sUtrArtha] saMbuddhisaMjJaka 'si' pratyaya ke para meM rahane para liGga prAtipadika ke antyAvayava ikAra ko ekAra tathA ukAra ko okAra Adeza hotA hai / / 135 / [du0 vR0] sNbuddhau| liGgasyered bhavatyurocca / he agne ! he dheno ! agneH saMbuddhAvityeke - he nadi, he vadhu / / 135 / [du0 TI0] saMbudrI0 / nanu nadyAH saMbuddhau hrasvatve kRte'pi prApnoti / naca vaktavyam 'lakSaNapratipadoktayoH pratipadoktasyaiva grahaNam' (kAta0pa0 pA075) natu lAkSaNikasyeti / 'he atinade, he aticitrago' iti na sidhyati / atha zrutayorikArokArayoH saMbodhane syAccet / iH kAmaH, urIzaH e - o iti bhavitumarhati ? satyam / ikArokArayukto'pi tathopacaryate, vyAptyA ca yathA daNDayukto daNDastasya saMbodhanaM 'he daNDeti, he nadi, he vadhu' ityatra hrasvAt prAG nadIyuktasya saMbodhanaM pravRttam, na hrasvAvasthAyAmiti kutaH prasaGgaH / anyaH punarAha - vihitavizeSaNaM kartavyam / agnevihitAyAM saMbuddhAviti | ikAra ukAra iti prathamAyA api 'yAkhyAnato vizeSArthapratipattiH' (kAta0 pa0 65) iti paJcamyA vipariNAmo'gnerityanuvartate vA ityAha - agnerityAdi / iha tu matAntarameva darzitam / / 135 / [vi0 pa0] sambuddhau0 / atha nadyAH saMbuddhau hrasvatve sati katham etvam otvaM ca na bhavati ? lAkSaNikatvAditi cet, tadayuktam, 'he atinade, he citrago' ityatrApyabhAvaprasaGgAt /
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 // nAmacatuSTayAbhyAye prathamo dhAtupAdaH tathAhi - nadImatikrAntaH, citrA gauryasyeti vigrahe gorapradhAnasyAntyasya striyAmAdAdInAM ceti hrasva ityastyeva lAkSaNikatvamityAha - agneH saMbuddhAvityAdi / ikArokArAvadhikRtau prathamAntAvapi vyAkhyAnato vizeSArthapratipatteH paJcamyantau tau cArthAdagniH / athavA prakRtatvAd agnirityanuvartate, tato vihitavizeSaNavyAkhyAnam agnervihitAyAM saMbuddhAvityarthaH / tena 'he nadi, he vadhu' ityatra nadyAH saMbuddhirvihitA, tato hrasva iti kutaH prAptiH / eke'nye ityarthaH / iha tu hrasvakaraNasAmathyadiva na bhavati / anyathA tatra saMbuddhAvedotau guNo veti kuryAt / / 135 / [ka0 ca0] sambuddhau |vyaakhyaant iti |vyaakhyaanN punaretat / yadi prathamAntAvikArokArAvadhikartumiSTau tadA iredurojjassaMbuddhAvityekameva sUtraM vidadhyAt, "tau cArthAdagniH" iti / tAvityanena agnizabdasAmAnAdhikaraNyAdubhayatra dvivacanasaMbhAvanAyAmapi sAmAnyavizeSabhAvenAgnizabdAdekavacanam / na ca sAmAnyarUpatvAnnapuMsakatvamAzaGkanIyam, agnizabdasyAjahalliGgatvAt / nanu yadi "iredurojjas saMbuddhau" iti kriyate tadA kathaM yathAsaGkhyaM na sambhAvyeta ityAha - athaveti | cakAro'nityArthastena 'varatanu sampravadanti kukkuTAH' iti vrruciH| svamate dIrghAntatanUzabdena sAdhyam, samAsAntavidheranityatvAd "gopradhAnasya" (kAta0 pari0-nAma0 81) ityAdinA na hrasvaH / / 135 / [samIkSA] 'he agni + si, he dhenu + si' isa avasthA meM kAtantrakAra ne spaSTAvabodhArtha i ko e tathA u ko - o Adeza karake 'he agne ! he dheno !' rUpa siddha kie haiM, jabaki pANini ne saMjJAnirdezapUrvaka guNAdeza kyiA hai - "hasvasya guNaH" (a0 7 / 3 / 108) / saMjJApUrvaka nirdeza bhI sukhArtha mAnA jAtA hai | ataH ubhayatra sAmya [rUpasiddhi] 1.he agne ! he agni + si / "Amantrite siH sambuddhiH" (2 / 1 / 5) se 'si' kI sambuddhisaMjJA, prakRta sUtra dvArA ikAra ko ekAra tathA bhUtapUrvagati ke Azraya se "hasvanadIzraddhAbhyaH" (2 / 1 / 71) dvArA 'si' kA lopa / 2.he peno! he dhenu + si / pUrvavat saMbuddhisaMjJA, ikAra ko ekAra tathA si kA lopa / / 135 /
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 kAtantravyAkaraNam 136. De [ 2 / 1 / 57] [ sUtrArtha ] caturthI vibhakti - ekavacana 'De' pratyaya ke paravartI hone para liGga prAtipadikasaMjJaka zabda ke antyAvayava ikAra ko ekAra tathA ukAra ko okAra Adeza hotA hai || 136 / = [du0 vR0] Gayi parato liGgasyered bhavatyurocca / agnaye, paTave, buddhaye, dhenave / 'De' ityavikRtanirdezAt buddhyai dhenvai // 136 // [du0 TI0] e / athaikayogameva kathaM na kurvIta - "jassaMbuddhiDeSviti / naivam, iha vyAkhyAtavyam - GayIti nirdeze prApte yadavikRtanirdezaM karoti, vikRte vacane mA bhUditi 'buddhyai, dhenvai' tadAdezastadvaditi / nanu 'yena nAprApti 0 ' ( vyA0 pari0 42 ) nyAyena " hrasvazca jvati" (2 / 2 / 5 ) iti nadIvadbhAvo'gnikAryaM bAdhiSyate, agnikArye hi prApte nadIvadbhAva iti na vatkaraNaM svAzrayArtham, naivam / vibhASaiva sAdhitA svAzrayAnuvRttiriti na yatrAMze nadIvadbhAvastatrAMze'gnikAryamiti bhAvaH, tarhi bhinnayogaH sArthaka iti // 136 // [vi0 pa0 ] " De / nanu kimarthaM 'Ge' iti saptamyA AdilopaH yAvatA GIti nirdeze spaSTaM bhavati / na ceha vibhaktikRtaM gauravaM cintyate ityAha - Ge ityAdi / hrasvazca GavatIti nadIvadbhAvavidhAnAd vikRte Gevacane mA bhUdityarthaH / ata eva jassaMbuddhiGeSvityekayogo na kRtaH / tathAhi vikRtanirdezasyAprApteH kathamevamucyate / nanu tathApi yena nAprAptinyAyena nadIvadbhAvo'gnikArya bAdhiSyate, agnikArye hi prApte nadIvadbhAvo vidhIyate ityuktm| vatkaraNasya svAzrayArthatvAditi nadIvadbhAvapakSe'pi agnitvamastItyagnikAryaM syAdeveti ||136| [ka0 ca0] Ge / na ceha vibhaktikRtaM lAghavaM cintyate iti vibhaktyabhAvena kRtaM yallAghavaM tadapi vibhaktikRtamupacArAd vibhaktizabdena vibhaktyabhAva ucyate / yathA marudeze
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayApyAye prathamo dhAtupAdaH jaladuHkhamiti / nanvityAdi / nanu bhinnaviSayatvAt kathaM bAdhyabAdhakatvam, tathAhi agnikArya prakRtau vidhIyate nadIkAryaM ca vibhaktisthAne iti, naivam / yasyAM prakRtAvagnikAryameva vidhIyate vyapadezAtidezapakSe tasyAmeva nadItvaM vidhIyate iti / / 136 / [samIkSA] 'agni +De, paTu +De, buddhi + De, dhenu + De' isa sthiti meM kAtantrakAra liGgastha ikAra ko ekAra tathA ukAra ko okAra Adeza karake agnaye, paTave, buddhaye, dhenave' rUpa siddha karate haiM / pANini ne saMjJAnirdezapUrvaka guNavidhAna kiyA hai- "Thiti" (a07|3|111)| ekArAdividhAna spaSTAvabodhArtha tathA saMjJApUrvaka nirdeza sukhArtha mAnA jAtA hai| ataH ubhayatra sAmya hI hai| ___ vyAkhyAkAroM ne 'De' isa avikRta sUtranirdeza ke AdhAra para kahA hai ki jahA~ koI vikAra ho jAtA hai vahA~ sUtra pravRtta nahIM hotaa| ataH 'buddhyai, dhenvai' meM i ko e evaM u ko o Adeza nahIM huA hai| [rUpasiddhi] 1. agnye| agni +3 | prakRta sUtra dvArA liGgasaMjJaka 'agni' zabda ke antyAvayava i ko e tathA "e ay" (1 / 2 / 12) se 'ay' Adeza / 2. pttve| pttu+| pUrvavat u ko o tathA "o an" (1 / 2 / 14) se av aadesh| 3-4. buddhye| buddhi + De / penave / dhenu + De / pUrvavat i ko e tathA u ko o Adeza / / 136 / 137. siGasoralopazca [2 / 1 / 58] [sUtrArya] agnisaMjJaka zabda se paravartI Gasi-GaspratyayaghaTita akAra kA lopa, i ko e tathA u ko o Adeza hotA hai / / 137 / [du0 vR0] agnisaMjJakAt parasya GasiGasorakArasya lopo bhavati, irecca, urocca / agneH, agneH| dhenoH, penoH / / 137 /
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam [du0 TI0] si0 / nanu alopAt zrUyate cakAraH sa kathaM pradhAnatayA na vAkyArthaH iti GasiGasorakAralopo bhvti| irecca urocca bhavati, sambandhasya prayokturAyattatvAt / yadi siGasoH parayoH ired bhavati urod bhavati zrutayoralopazceti sukhArthaH syAt tadA'nvAcayaziSTo'yaM cakAraH zakyate / tatazca 'buddhyA, dhenvA' ityatrApyetvamotvaM ca syAt, nadIvadbhAvenAbAdhitatvAt / yathAsaGkhyaM tu na bhavati, ikArasya GasiGasbhyAM saMbandhAd ukArasya ceti vaiSamyAt / tato'yamevArthaH sUtrArthenAvirbhAvita iti / nanu 'aso'sya lopazca' iti kathanna kuryAt, vizeSaGakArAdInanubandhAnutsRjya asmAtramiha gRhyate jasi zasi ca vizeSavidhAnAd GasiGasograhaNamevAvasIyate ? satyam / usi soriti sukhapratipattyarthameva 'ekAnubandhagrahaNe na bayanubandhakasya' (vyA0 pari0 46) iti 'usiGasorupAdAnam / / 137 / [vi0pa0] asi0| yadyapi alopazabdAt zrutazcakArastathApi vizeSaNavizeSyabhAvasya prayoktarAyattatvAdedodbhyAM saha saMbadhyate ityata Aha- irecca urocceti / yadi punaryathAzrutameva saMbandhaH syAt tadA usiGasoH parayorired bhavati, urod bhavati / alopazca tayoreva zrutatvAt tadA cakArasyAnvAcayaziSTatvAzaGkAyAmakAralopamantareNApi pradhAnavAkyanirdiSTametvamotvaM ca syAt / 'buddhyAH, dhenvAH' iti nadIvadbhAvo'pyagnikArya na bAdhate ityuktameva / tato usiGasorikArokArAbhyAM saha sambandho na vivakSitaH, api tu akaarenn|tto vaiSamyasaMbandhAd yathAsaMkhyamapi nAstIti / ata eva ekaikasyodAharaNadvayaM pratyayabhedAd darzayati - agneH, agneH / dhenoH, dhenoriti / ata eva sUtrArthenAvi vitaM usiGasorakArasyeti / athavA usiGasbhyAmikArokArau kramazaH sambadhyate / tato'pi vaiSamyam - GasiGasoralopo bhavati, irecca bhavati / GasiGasoralopo bhavati, urocca | ata eva pratyekaM cakAraH sambadhyate iti / / 137 / [ka0 ca0] usi0 / anvAcayaziSTatvAzaGkAyAmiti zaGkAmAtram, na tu paramArthataH, saMniyogaziSTatvasaMbhave'nvAcayaziSTatvasyAnyAyyatvAt / atastarhi GasiGasorapyakAradvayaM
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye pramo pAtupAdaH 147 tato'rthakRtaM yathAsaMkhyaM kathanna syAt / yathA GavantIti sUtre ityAha - athaveti / kramazaH saMbadhyate iti yugapad GasiGasorakAradvayamAdAya ikArokArAbhyAM kramazaH saMbadhyate ityarthaH / etadeva vivRNoti - tata ityAdi / / 137 / [samIkSA] 'agni + Gasi - Gas, dhenu + Gasi - Gas' isa avasthA meM i ko e, u ko o tathA Gasi-GasghaTita akAra kA lopa karake kAtantrakAra ne 'agneH, dhenoH' pada niSpanna kie haiM / pANini 'i-u' kA guNa karane ke bAda akAra kA pUrvarUpa karate haiM- "Diti, usiGasozca" (a0 7 / 3 / 111; 6 / 1 / 110) / vastutaH pANinIya pUrvarUpa kI apekSA kAtantrakAra dvArA kiyA gayA akAralopa prakriyAlAghava ko sUcita karatA hai| [rUpasiddhi] 1. agneH| agni + Gasi-Gas / prakRtasUtra dvArA Gasi - spratyayastha akAra kA lopa, i ko 'e' Adeza tathA "rephasorvisarjanIyaH" (2 / 3 / 63) se s ko visarga / 2. dhenoH| dhenu + Gasi-Gas / pUrvavat Gasi- Gaspratyayastha akAra kA lopa, u ko o tathA s ko visarga || 137 / 138. gozca [2 / 1159] [sUtrArtha] 'go' zabda se paravartI 'si- Gas' pratyayoM ke akAra kA lopa hotA hai / / 138 / [du0 vR0] gozabdAt parasya GasiGasorakArasya lopo bhavati / goH, goH / / 138 / [du0 TI0] goH / gozabdasya pradhAnasyAtra grahaNam, apradhAnasya hrasvatve pUrveNaiva siddhatvAt / citragoriti / oditi na vartate okArasyokArakaraNamanarthakamiti editi vartate ced, vacanabalAd okArasyaukAra iti, naivam / asmAdeva jJApakAdekArasya nivRttiriti gamyate / / 138 /
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 kAtantravyAkaraNam [vi0 pa0 ] goH| oditi na vartate, okArasyaukAravidheranarthakatvAt / anyathA apradhAnasya hrasvatve sati sArthakatvamityuktam agnitvAt / pUrveNaiva siddhaM citragoriti / ata eva pradhAnasya gozabdasya grahaNam ekadezavikRtasyAnanyavadbhAve'pi / yadyevam, editi kathaM na vartatAm / vacanAdokArasyekAra ityayuktam / evaM sati 'gozca' iti nirdizet || 138 / [ka0 ca0] goH| gozceti nirdizediti / atha kathamidamucyate yAvatA edetoranuvartanasya goH, goriti padadvayasya siddhireva prayojanam / tatazca gorityapi nirdezo yujyate, naivam / katamo'yaM pUrvapakSa: "siGasoralopazva" (2 / 1 / 58) ityatra cakAreNAnukRSTatvAdedotoranuvRttireva nAsti / yattu patrikAyAM gozceti nirdized ityuktaM tat prathamakakSAyAmeva || 138| [samIkSA] 'go + Gasi - Gas' isa avasthA meM akAra kA lopa karake kAtantrakAra ne 'go' pada siddha kiyA hai / pANini yahA~ bhI "GasiGasozca" (a0 6 |1|110 ) se pUrvarUpa kA vidhAna karate haiM / [rUpasiddhi] 1-2 . goH / go + Gasi - Gas / prakRta sUtra dvArA Gasi - Gas pratyayaghaTita akAra kA lopa tathA "rephasorvisarjanIyaH " ( 2 | 3 |63) se s ko visarga | 138 / 139. Girau sapUrvaH [ 2|1|60] [ sUtrArtha ] agnisaMjJaka zabda se paravartI saptamIvibhakti ekavacana 'Gi' pratyaya tathA agnisaMjJaka zabda ke antyAvayavarUpa svara ke sthAna meM 'au' Adeza hotA hai / / 139 / - [du0 vR0] agnisaMjJakAt paro GiH saha pUrveNa svareNa aurbhavati / agnau, dhenau / / 139 /
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye prabako pAtupAdaH 19 [du0 TI0] ki| saha pUrveNa vartate iti spuurvH| sahazabdo'yaM tulyayogavacanaH / dRSTAnuvRttikatayA pUrva ikAra ukArazca pratipattavyaH / na cAnantaro gozabda iti hau ceti jJApakAdvA gozcetyatra cakArastAvanukarSati uttarArtha ityeke| yadyevaM pUrveNa saha Diraurbhavati ityukte pUrvo'pyaukArarUpeNa vartitumarhati, tataH sthAnidvayasyAdezadvayaprasaGga iti, naivam / yathA mRpiNDo ghaTo bhavati ityapareNa mRpiNDena saha, yathA dvayoH pUlayoH kaTaH kartavya ityukte eka eva pratIyate loke tathAtrApIti / yadi punarvidyamAnavacano'yaM sahazabdaH syAt tadA vidyamAnapUrvo Diraurbhavati, vyAvRttirapi nAsti / sapUrvagrahaNamanarthakameva syAt / "DeDauM" iti kRte viMzatAvityatra terviMzaterapi DAnubandhe DerlopaH syAt, vibhaktyanuvartane DakAra iha sukhapratipattyarva eva ||139 / [vi0 pa0] jiH| prakRtatvAd agniriha vartate, na tvanantaragozabdaH / "ho ca" (3 / 5 / 24) iti jJApakAd vA ityAha - agnisaMjJakAditi / / 139 / [ka0 ca0] ddig| prakRtatvAditi / idutoragnitvAvyabhicArAd "ireTuropjasi" (2 / 1 / 55) ityataH idutoranuvartanamevAgnyanuvartanamiti na dossH| vibhaktyanuvartane DakAra iha sukhapratipattyarva iti durgaH / nanu etanna saMgacchate yAvatA 'agnI' ityatra "aukAraH pUrvam" (2 / 1 / 51) ityanena ikAre kRte aukAraH pUrvasvareNa saha syAditi dUSaNam, tannirAsa eva prayojanam / na ca vAcyam, ikArakaraNAdeva na bhaviSyatIti pUrveNa svareNa sahaukArakaraNena saprayojanatvAt / na ca tarhi "auauM" kuryAditi vAcyam / 'paTU' iti siddhyarthameva pUrvagrahaNasya sArthakatvAt ? satyam / aukAraH pUrvamityatra pUrvagrahaNaM vihAya tamiti kRte sidhyati, yat pUrvagrahaNaM tad bodhayati-aukAraH pUrvameva prApnoti na kiJcidavarNAntaram / lopastu bhavatyeva, varNatvAbhAvAt / yad vA avikRtaprakaraNAdeva na bhavati 'dhenvA' itivat / nanu agnyanuvartane vibhaktivipariNAmena gauravaM syAdato'nantarasya goranuvartanameva yuktamityAha - hau ceti / / 139 /
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNa [samIkSA] 'agni + Gi, dhenu + Gi' isa avasthA meM agnisaMjJaka i-u evaM Gi ke sthAna meM 'au' Adeza karake kAtantrakAra 'agnau, dhenau' zabdarUpa siddha karate haiM / pANini ke anusAra Di ko au, i-u ko a tathA vRddhi hokara ukta prayoga niSpanna hote haiM- "acca peH, vRddhireci" (a0 7 / 3 / 119; 6 / 1 / 88) / isa prakAra pANinIya prakriyA meM gaurava spaSTa hai| [rUpasiddhi] 1. agnau / agni + Gi / prakRta sUtra dvArA agnisaMjJaka ikAra tathA Gi pratyaya ke sthAna meM 'au' Adeza / 2. penau / dhenu + Gi / pUrvavat aukAra Adeza / / 139 / 140. sakhipatyorDiH [211 / 61] [sUtrArtha] sakhi tathA pati zabda se paravartI saptamIvibhakti- ekavacana 'Gi' pratyaya ke sthAna meM 'au' Adeza hotA hai || 140 / [du0 vR0] sakhipatibhyAM paro Diraurbhavati / sakhyau, patyau / punarDigrahaNaM sapUrvanivRttyartham / / 140 / [du0 TI0] skhi0| samIpalakSaNA SaSThIyam / sakhipatyoH samIpo DirityarthaH,"na sakhiSTAbAbagniH, ptirsmaase"(2|2|1,2) iti vakSyatItyAha - punarjItyAdi / nanu 'ligagrahaNe ligaviziSTasyApi grahaNam' (kAta0 pa0 17) kathaM sakhyAM striyAm iti / satyam / anityeyaM paribhASeti / tarhi sakhAyaM patimicchatIti vA yin, 'sakhIyati, patIpati' iti kvip, tadApyekadezavikRtasyAnanyavadbhAvAd DerautvaM syAt / 'sakhyi, patyi' ityanekAkSarayostvasaMyogAd yatve sati bhavitavyam, naivam / vyaktinirdezo'yaM vyakteravayavapradhAnatvAt na tau sakhipatI / ikAro'nuvartate, sakhipatyoryaH ikArastasmAdityarthavazAt / RSivacanAt
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayApyaye prathamo pAtupAdaH gate mRte pravrajite klIve ca patite pto| pavasvApatsu nArINAM patiranyo vidhIyate // yogvibhaagaaditynye| tena kvacit saha pUrveNa bhavatIti / / 140 / [vi0pa0] sakhi0 / DeranuvRttau punarDigrahaNaM Direva auryathA syAd ityAha - punarDigrahaNamityAdi / nanu vacanabalAdeva sapUrvanivRttibhaviSyati, anyathA agnitvAt pUrveNaiva siddhamityayuktaM "na sakhiSTAdAvagniH, patirasamAse" (2 / 2 / 1,2) ityagnikAryapratiSedhAt kathaM pUrveNaiva sidhyatIti / athAnantaratvAd "irenurojasi" (2 / 1 / 55) ityataH sAmAnyena tatrekArokArAvanuvartete, nAgniriti / tadapyayuktam, prakRtatvAd agnireva tatrApi vartate / ikArokAragrahaNasya tu prayojanAntaramuktameva / / 140 / [ka0 ca0] skhiptyoH| punarDigrahaNamiti / nanu "na sakhiSTAdAvagniH" (2 / 2 / 1) iti niSedhAd DigrahaNAbhAve'pi sapUrvanivRttiH syAt ? satyam / prakaraNAntaraprAptakAryasya ekatve'pi pRthakkaraNabalAt / tathA ca 'mAtuH smRtavAn' ityatra niSThAdiniSedhe'pi smRtyarthadvArA SaSThItyAha- punarjItyAdi / / 140 / [samIkSA] 'sakhi +Gi, pati +Gi' isa avasthA meM kAtantrakAra Gi ko au Adeza karake 'sakhyau, patyau' rUpa siddha karate haiM | pANini ne bhI 'au' Adeza kiyA hai- "aut" (a0 7 / 3 / 118) / [rUpasiddhi] 1. skhyo| sakhi +Gi / prakRta sUtra se 'Gi' ko 'au' Adeza tathA "ivoM yamasavaNe na ca paro lopaH" (1 / 2 / 8) se ikAra ko yakAra / 2. ptyo| pati + ngi| pUrvavat Gi ko au tathA ikAra ko yakArAdeza / / 140 /
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 kAtantravyAkaraNam 141. GasiGasorumaH [2 / 1 / 62 ] [ sUtrArtha] 'sakhi-pati' zabdoM se paravartI 'GasiGas' pratyayaghaTita akAra ko ukArAdeza hotA hai / / 141 / [du0 [0] sakhipatibhyAM paro GasiGasorakAra umApadyate / sakhyuH, sakhyuH / patyuH, patyuH / agrahaNaM yathAsaGkhyanivRttyartham || 141 | [du0 TI0 ] iti0 / yathAsaGkhyaM na bhavati / GasiGasoH sakhipatibhyAM saMbandhasyAvivakSitatvAd GasiGasoraH sakhipatibhyAM para ityarthaH / " sakhyuzca " (2 / 2 / 23) iti jJApakAd vA samAse'pi bhavitavyameva / zobhanaH sakhA atizayaH sakhA asya susakhyuH, atisakhyuH / svatibhyAM pUjAyAmannAstIti "na sakhiSTAdAvagniH" (2 / 2 / 1) iti mataM varNayiSyAmaH / sakhAyamicchati, patimicchatIti vA yin nAmyantalakSaNo dIrghastataH kvip / yadi dRzyate sakhyuH, patyuriti bhavitavyam, iha ekadezavikRtasyAnanyavadbhAvAt / yattu "khyatyAd " iti sUtraM kRtavAn, tanmate sakhyuzceti jJApakAd akAra uccAraNArtha iti / sakhyAd gArhapatyAd ityatra na bhavati sakhIyati, susakhIyati kvip / tanmate sakhyuH, susakhyuriti bhavitavyam / tathA 'lUnIyati, pUnIyati' iti kvip / nakArasyAsiddhavattvAt lUnyuH, pUnyuriti / tadihApramANam / cUrNikAro'pyAha - nasyAsiddhatve antarage kartavye bahiraGgamItvaM yatvamapyasiddhamiti / tathA sakhena vartate iti sakha:, tamicchatIti yin, sakhIyatIti / kvip, sakhya itIha bhavitavyam / nAyaM sakhIzabdaH ekadezavikRta iti kathaM sakhyAH striyA ityubhayasAvakAze paratvAdayameva prApnoti / utve'pi kRte nadIkAryaM nAstIti 'sakRdgato vipratiSedho yad bAdhitaM tad bAdhitameva' (kAta0 pa0 36 ) iti niyamAt / tarhi " liGgagrahaNe liGgaviziSTasyApi grahaNam' (kAta0 pa0 17 ) ityanityeyaM paribhASA / yadyapi sakhImicchatIti yin, tadApi 'sakhyA' iti bhavitavyam, IkArasya nadItvAt / napuMsake nvAgamo vAstIti 'susakhinaH kulasya' iti bhavati / / 141 / .
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye prathamo dhAtupAdaH 153 [vi0 pa0] si0 / atha kimarthamakAragrahaNAm / um iti karmapadam / tacca kartAramapekSate / na cAnya iha kartA saMbhavati / GasiGasoravayava umApadyata iti saMbandho bhaviSyati / na caivaM sakArasya prasaGgo bhinnajAtIyatvAt / ukAro hi svaraH pravartamAno'parasya sajAtIyasyaiva pravartate na vyaJjanasya / yathA bhoktukAmo brAhmaNa ityukte aparasyaiva brAhmaNasya viSaya iti / athavA sakhyuzceti nirdezAd akAra eva sthAnItyAha - agrahaNamityAdi / agrahaNe sati Gasi - GasorakAreNa saha saMbandho na sakhipatibhyAm / GasiGasorakAraH sakhipatibhyAM para iti / tena vaiSamyAnna yathAsaGkhyamiti / / 141 / 1 [ka0 ca0] Gasi0 / nanu " dina ud vyaJjane" (2 / 2 / 25) ityatra vyaJjanasthAne'pi svaro vidhIyate / tadvadatrApi 'varNAntasya vidhi : ' ( kAta0 pa0 5 ) iti nyAyAd GasiGasoH sakArasya ukAraH syAd ityAha- 'sakhyuzva' (2 / 2 / 23) iti jJApakAditi / / 141 / [samIkSA] 'sakhi + Gasi- Gas, pati + Gasi - Gas' isa avasthA meM kAtantrakAra ' Gasi - Gas' pratyayaghaTita akAra ko ukArAdeza karake 'sakhyuH, patyuH' zabdarUpa niSpanna karate haiM / pANini kA bhI etAdRza hI nirdeza hai - "khyatyAt parasya " ( a0 6 / 1 / 112) / [rUpasiddhi 1. sakhyuH / sakhi + Gasi - Gas / prakRta sUtra se akAra ko ukAra, " ivarNo yamasavarNe na ca paro lopyaH" (1 / 2 / 8) se ikAra ko yakAra tathA "rephasorvisarjanIyaH" (2 / 3 / 63) se visarga Adeza | 2. patyuH / pati + Gasi - Gas / pUrvavat a ko u, i ko y tathA s ko visarga / / 141 / 142. RdantAt sapUrvaH (211 / 63 ) [sUtrArtha] RkArAnta liGga = prAtipadika se paravartI ' Gasi - Gas' pratyayaghaTita akAra apane pUrvavartI svara ke sAtha ukAra ko prApta hotA hai / / 142 /
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam [du0 0] RdantAlliGgAt paro usiGasorakAraH saha pUrveNa svareNa umApadyate / pituH, pituH / mAtuH, mAtuH / RdantAditi kim ? stro dhAtoH / / 142 / [du0 TI0] R0 / taparakaraNamasandehAryameva / anyathA rantAd ityukte rephAntAdityapi pratipadyetagiro dhura iti / nanu 'yena vidhistadantasya' (kAta0 pa0 3) iti RdantAd bhaviSyati, kimantagrahaNena ? naivam / Rta ityukte Rta iti sautro pAtuH kvibantaH, R gatau vaa| tatasto'ntaH vipi Rto liGgAditi muhyantIti ato'ntagrahaNam / nanu Durityukte DAnubandhe'ntyasvarAdilope sidhyati / anubandha evAyaM karturAyiriti nirdezAt ? satyam / sapUrvagrahaNaM sukhapratipattyarthameva / / 142 / [vi0 pa0] 30 / stro dhAtoriti stRNAteranukaraNamidaM dIrghAt tasya stro dhAtoridaM rUpamityAdisaMbandhaH / / 142 / [ka0 ca0] RdantAt / stro dhAtoriti / dhAtoH paraH syAdirna saMbhavatIti kathaM stra iti SaSThyantaM padamityAha -stRNAteranukaraNamiti / / 142 / [samIkSA] 'pitR + Gasi- Gas' isa avasthA meM R tathA a ke sthAna meM 'u' Adeza karake kAtantrakAra 'pituH' pada siddha karate haiM / pANini ne bhI "ekaH pUrvaparayoH" (a0 6 / 1 / 84) ke adhikAra meM ukta do varNo kesthAna meM "Rta ut" (a06|1|111) sUtra dvArA ukArarUpa ekAdeza kA vidhAna kiyA hai| ataH ubhayatra sAmya hai / [rUpasiddhi] 1. pituH| pitR + Gasi- Gas / prakRta sUtra dvArA si- DaspratyayaghaTita akAra ko pUrvavartI RkAra ke sAtha ukAra Adeza tathA "rephasorvisarjanIyaH" (2 / 3 / 63) se sakAra ko visrg|
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayA yAye prathamo bhAtupAdaH 2. maatuH| mAtR + Gasi- Gas / pUrvavat akAra-RkAra ko ukAra tathA sakAra ko visagadiza / / 1421 143. A sau silopazca [2 / 1 / 64] [sUtrArtha] prathamAvibhakti- ekavacana 'si' pratyaya ke pare rahate RkArAnta liGga = prAtipadika ke antya varNa ke sthAna meM 'A' Adeza tathA si-pratyaya kA lopa hotA hai / / 143 / [du0 vR0] Rdantasya liGgasya A bhavati sau pare silopazca / pitA, mAtA / / 143 | [du0 TI0] aa| sAviti nirdezasyaikatve'pi sereva grahaNaM na supaH / sAmAnyagrahaNe tu sIti vidadhyAt / sakArAdau vibhaktiAviti gamyate eva / tadayuktam, sivivakSAyAM na supo grahaNaM supo vivakSAyAM na seriti / tarhi supItyakaraNAdavasIyate-sandehe naiva gurulaaghvcinteti| nanu sAviti kimartham / arthAt sereva nimittatvam, anyasyAzrutatvAt, naivam / sAvityukte'rthavizAd vibhaktivipariNAmaH syAt / anyathA RdantAd A bhavati, sereva lopazceti pakSe atha tadA 'A serlopazca' iti vidadhyAt / tathApi pratipattiriyaM garIyasIti / tathA 'sAvanseDoM' iti kRte'pi prakriyAgauravaM bhavatIti / / 143 / [vi0 pa0] A sau / sAviti saptamInirdezAdiha 'arthavazAd vibhaktivipariNAmaH' (kAta0 pa0 25) ityAha - Rdantasyeti / atha kathamiha sereva grahaNaM sAviti saptamInirdezasya samAnatvAt saptamIbahuvacanasyApi grahaNaM syAdityayuktam / evaM sati sIti kuryAt / sakArAdau vibhaktAviti gamyata eva / naca prathamaikavacanaM saptamIbahuvacanaM cAntareNAnyA sakArAdirvibhaktirasti yannivRttyarthaM sAvityucyate / nanu tathApi serevAyaM nirdezo na soriti kathamidaM nizcitam ? satyam / silopazceti nirdezAt sorgrahaNe sati sulopazcetyAcakSIta / na ca vaktavyam, ikAra uccAraNArthaH sakAramAtrasyaiva lopa iti
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantrapyAkaraNam tadA niHsandehAthamevAkAroccAraNaM kRtvA salopazceti kurvIta / kiM ca yadi sorgrahaNamabhipreyAt tadA supIti pAnubandhameva nirdizet, nAtra saMdehe gurulAghavacintA yuktimatIti / / 143 / [ka0 ca0] A sau / nanu kRte'pyakAre uccAraNArthe'vizeSAd dvayoreva grahaNaM kathaM na syAdityAha-kiJceti / tathA "sAvanserDA vA" kRte'pi prakriyAgauravaM bhavatIti durgH| ayamAzayaH - 'uzanas' ityatra RdgrahaNaM kRtvA tenaivAn vidhIyatAmiti kecit / ata epa DIti kartavyam / tarhi "A ca na sambuddhau" (2 / 1 / 70) ityatra A-niSedho vyarthaH syAditi cet, naivam / "am ca na saMbuddhI" iti kartuM zakyatvAt / evaM sati prazleSavyAkhyAnAbhAvAt kathaM he gArgImAtaH, he vAtsImAtaH' ityAdikaM sidhyati cet, na / cakArasyAvyayasya bahulatvAt tallAbho bhaviSyati, yaduktam-"A ca na sambuddhau" iti kartavyam, vyavasthitavibhASayA AkArasya prAyikatA boddhavyA, na tu sArvatrikateti / DA-pakSe ca "ma ca na sambuddhau" iti kartavyam / 'DA' iti kRte sapUrvAnuvRttirnAzaGkanIyA, tannivRttyartham 'RtaH serDA' iti kartavyam ityaashyH||143| [samIkSA] 'pitR + su, mAtR + su' isa avasthA meM kAtantrakAra RkAra ko AkAra Adeza tathA 'si' pratyaya kA lopa karake 'pitA, mAtA' zabdarUpa niSpanna karate haiM, parantu pANini "anuzanasurudaMso'nehasAM ca" (a07|1|94) se 'R' ko 'anaG' Adeza, "sarvanAmasthAne cAsaMbuddhI" (a06|4|8) se nakAra kI upadhA (akAra) ko dIrgha tathA "nalopaH prAtipadikAntasya" (a0 8 / 2 / 7) se nalopa kA vidhAna karate haiN| isa prakAra pANinIya prakriyA meM gaurava (vistAra) spaSTa parilakSita hotA hai| [rUpasiddhi] 1. pitaa| pitR + si | "pAtuvibhaktirjamavalliGgam" (2 / 1 / 1) se 'pitR' zabda kI liGgasaMjJA tathA prakRta sUtra dvArA R ko A-sipratyaya kA lopa / 2. mAtA / mAtR + si / pUrvavat liGgasaMjJA, R ko A evaM si-pratyaya kA lopa / / 143 /
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye prathamo dhAtupAdaH * 144. agnivacchasi [2 / 1 / 65 ] 157 [ sUtrArtha] dvitIyAvibhakti- bahuvacana 'zas' pratyaya ke paravartI hone para RkArAnta liGga: prAtipadika ko agnivadbhAva hotA hai || 144 / = [du0vR0] Rdantasya liGgGgasyAgnivad bhavati zasi pare / pitRRn / tatrAstriyAmiti pratiSedhAt - mAtRH / / 144 / [du0 TI0] " agni0 / 'arthavazAd vibhaktivipariNAmaH' (kAta0 pa0 25) ityAha- Rdantasyeti / bahavo'tidezAH saMbhavantIti tatra brAhmaNavat kSatriye pravartitavyam iti / yathA nimittAtidezastathA neha ikArokArAvagnernimittaM tadantasya kathaM bhavatIti / na hyanimittam anya eva vacanazatairapi pravartayituM zakyate / rUpAtidezo'pi naiva / tadA idutAviti vidadhyAt / vyapadezAtidezo'pi naiva / vyapadeza: saMjJA cet, kiM vatkaraNena ? atha vidhiprakaraNatvAd vadgrahaNamevAstAm, tarhi vyapadezAtidezaH zAstrAtidezo'pyaviruddha eva / RdantasyAgneH zAstraM bhavati / tatpunaH " zaso'kAraH sazca no'striyAm " (2 / 1 / 52) iti kAryAtidezastu nyAyya eva sarvAtidezAnAM madhye pradhAnaM sAdhyaniSThatvAd RdantasyAgneriva kAryaM bhavatItyarthaH / tena zaso'kAraH pUrvasvaramApadyate, sazca no bhavatyastriyAmiti agnimAzritya yat pravartate tadagneH kAryaM bhavati / anyaH punarAha - paJcamyantAd vatirayamagneriva RdantAcchasi viSaye kAryam iti tat punaH zasa eva SaSThIsaptamyorarthaM pratyabhedAd vadgrahaNaM kRtam abhedavivakSA garIyasIti / " zaso'kAraH sazca no'striyAm" ( 2 / 1 / 52 ) / tata Rtazceti kriyamANe sidhyati / cakAra uttarArtho'gneranukarSako bhaviSyatIti / anyathA pRthagvacanamanarthakamiti naivam / prakaraNabhedaH syAditi // 144 // [vi0 pa0 ] agniH / agnivad bhavatIti / agniriva kAryam Rdantasya zasi pare bhavatItyarthaH / satyapi atidezAntare kAryAtideza evAyaM tanniSThatvAt pravRtteH / tena zaso'kAraH
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 kAtantravyAkaraNam pUrvasvaramApadyate sazca no bhavatyastriyAm / ata Aha - tatrAstriyAmiti / tatreti / "zaso'kAraH sazca no'striyAm" (2 / 1 / 52) ityasmin / / 144 / [ka0 ca0] agnivat / nanu agneryat kAryaM tadantasyApi zasi pare bhavatItyukte edotau kathaM na syAtAm iti cet, na / ayamarthaH kAryaH / zasi pare agneryat kAryaM dRSTaM tad Rdantasya bhavatIti zrutatvAcchasi pare tadeveti kuta edotoH prasaGga iti hemakarahRdayam / / 144 / [samIkSA] 'pitR + zas' isa avasthA meM kAtantrakAra Rdanta liGga ko agnivat atideza karate haiM / isa agnivat atideza se zaspratyayastha a ko pUrvasvarAdeza, s ko n tathA samAnalakSaNa dIrgha karake 'pitRRn' zabda kA sAdhutva nizcita karate haiM / pANini ke anusAra s ko n tathA 'R-a' ina do vargoM ke sthAna meM "prathamayoH pUrvasavarNaH" (a0 6 / 1 / 102) se pUrvasavarNadIrgha 'ka' hone para 'pitRRn' zabda siddha hotA hai | isa prakAra kAtantrakAra ne atideza karake prakriyAgaurava avazya kiyA hai, parantu pUrvAcAryoM ke anurodha se puMlliGga ikArAnta-ukArAnta zabdoM kI isa vyAkaraNa meM jo 'agni' saMjJA kI gaI hai, usake nirvAhArtha tatprayukta kArya karane ke lie atideza karanA atyanta Avazyaka hai| [rUpasiddhi] 1. pitRn / pitR + zas / prakRta sUtra se agnivadbhAva hone ke kAraNa "zaso'kAraH sazca no'striyAm" (2 / 1 / 52) se zaspratyayaghaTita akAra ko pUrvasvara RkArAdeza, sakAra ko nakAra tathA "samAnaH savarNe dIrdhIbhavati parazca lopam" (1 / 2 / 1) se pUrvavartI RkAra ko dIrgha-paravartI RkAra kA lopa / / 144 / 145. ara Dau [2 / 1 / 66] [sUtrArtha] saptamIvibhakti ekavacana 'Gi' pratyaya ke para meM rahane para RkArAnta liGga= prAtipadika ke antyAvayava 'R' ko 'ar' Adeza hotA hai / / 145 /
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 159 nAmacatuSTayApyAye .pramo dhAtupAdaH [du0 vR0] Rdantasya liGgasya 'ar' bhavati Gau pare / pitari, mAtari / yogavibhAgAt - 'pitarastarpayAmAsa' ||145 / [du0 TI0] ara au| Rdantasya liGgasya Rta evAr bhavati / kathaM gamyate'nekavarNatvAt sarvasya bhavitumarhati yasmAd bahuvrIhiNA samudAya ucyate / nahi lambakarNaH sphoTayitavyaH' ityukte karNamAtrasya sphoTanamavasIyate / antagrahaNamantareNa etat pratipattuM zakyate yasmAnnirdizyamAnAnAmAdezinAmAdezA iti |nnvsminnpi pakSe 'R' ityukte Rdantasyeti pratIyate 'yena vidhistadantasya' (kAta0 pa0 3) iti vijJAnAt / na ca kartRprabhRtayo'tra nirdiSTAH, kiM tarhi samAsagamyA iti / antagrahaNe'pi sati RkAra eva zrutatvAnnirdiSTo veditavyaH / yathA bhagnajayasyAsthisandhAnAya lepaH kartavya ityukte na sarvAGgalepaH kriyate, api tu jaGghAyAmeva / tathA "RdantasyeraguNe svarAdI" (3 / 5 / 43) ivarNovarNAntasyeti zeSAt kartarIti na jJApakamucyate / karmadhArayeNApi nirvoDhuM zakyate, sukhapratipattikRtapratijJo'yaM bhagavAniti / / 145 / [vi0 pa0] ar jhai| yadyapi Rdanto yasyAsau Rdanta iti bahuvrIhiNA samudAya ucyate / arAdezazcAnekavarNastathApi zrutatvAdantasya RkArasyaiva bhavati na samudAyasya, tasyAzrutatvAt / na khalvatra pitRprabhRtayaH zrutAH kintarhi samAsagamyA iti "kartari ca" (2 / 4 / 33) iti nirdezAd vA |yogvibhaagaaditi |ar ityekayogaH, sAmAnyenArAdezArthaH / tato chAviti dvitIyaH / pUrveNaiva siddhe punarvidhAnaM pUrvavidherlakSyAnurodhArtham / tena zasyeva nimitte syAt / 'pitarastarpayAmAsa' iti / 'tRpa prINaneM' (9 / 268) / "hetAvin" (3 / 2 / 9, 10) / parokSAyA aTa / "cakAskAs0" (3 / 2 / 17) ityAdinA AmpratyayaH / kAritasya guNaH / "asabhuvau ca parasmai" (3 / 2 / 23) iti asanuprayogaH, dvivacanam / "asyAdeH sarvatra" (3 / 3 / 18) iti dIrghaH / / 145 / [ka0 ca0] ara jhai| kartarIti nirdezAd veti pakSAntaropanyAsaH zasyeva nimitte syAditi / nanu 'he kartaH kulam' ityatra katham arAdezaH napuMsake ghuTtvAbhAvena "ghuTi ca"
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantraSyAkaraNam (2 / 1 / 67) ityasyAviSayatvAccet, yogavibhAgena ar iti sUtrasya sAmAnyaviSayatvAd bhaviSyati, tarhi kathaM zasyeva nimitte syAdityucyate ? satyam / zasi nimitte'pi areveti niyamo vyAkhyAtavyaH / tenAnyatra sAmAnyenaiveti sampradAyaH / tanna / " hasvanadI zraddhAmyaH" (2 / 1 / 71 ) ityatra TIkAkRtA napuMsake sambuddhau 'he kartR, he hotR' iti prayogasya darzitatvAt / ata eva 'he kartaH !' ityanena zrIpatinA yadAkSiptaM tadapi nirastam | svamate tu 'he kartR !' ityAdiSu arabhAvapakSasyaiveSTatvAd araH prAG nirdezo yogavibhAgArtha iti vararuciH 160 upoSya rajanImekAmamAvasyAM tilodakaiH / pitarastarpayAmAsa vidhidRSTena karmaNA // iti prayogaH || 145 / [samIkSA] 'pitR + Gi, mAtR + Gi' isa avasthA meM kAtantrakAra 'R' ko 'ar' Adeza tathA pANini guNa-rapara karake ' pitari, mAtari' zabdarUpa niSpanna karate haiM - "Rto GisarvanAmasthAnayoH, uraN raparaH" (a0 7 | 3 | 110; 1 / 1 / 51) / isa prakAra pANinIya prakriyA meM gaurava spaSTa hai / [rUpasiddhi] 1 . pitari / pitR + Gi / prakRta sUtra se 'pitR' zabda ke antyAvayava RkAra ke sthAna meM 'ar' Adeza / 2. mAtari / mAtR + Gi / pUrvavat R ko ar Adeza / [vizeSa ] 'pitaraH' pada dvitIyAbahuvacana - zaspratyayAnta yogavibhAga ke bala se siddha kiyA gayA hai / 'pitarastarpayAmAsa' isa vacana meM 'pitaraH ' pada dvitIyAnta prayukta hai / prathama sUtra yadi kevala 'ar' hI mAneMge to sAmAnyatayA kisI bhI pratyaya ke paravartI hone para arAdeza pravRtta hogA / 'Gau ' isa dvitIya sUtra se 'pitari, mAtari' Adi DipratyayAnta zabdoM meM arAdeza hogA / isa prakAra yogavibhAga meM prathama sUtra ke anusAra 'pitaraH ' yaha pada zaspratyayAnta siddha ho sakegA / / 145 /
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 161 nAmacatuSTayAdhyAye pravamo pAtupAdaH 146. ghuTi ca [2 / 1 / 67] [sUtrArtha] ghuTsaMjJaka (si, au jas, am, au, napuMsakaliGga meM jas-zas, 2 / 1 / 3,4) pratyayoM ke paravartI rahane para RkArAnta liGga ke antyAvayava RkAra ko 'ar' Adeza hotA hai / / 146 / [du0 vR0] Rdantasya liGgasyAr bhavati ghuTi pare / pitarau / pitaraH / ghuTIti kim ? pitRRn / pRthagyoga uttarArthaH / / 146 / [du0 TI0] ghuTi0 / "A sau silopazca" (2 / 1 / 64) iti vacanAt zeSe ghuTi vidhirayam / cakAra uktasamuccayamAtre / yadyekayogaH kriyate tadA 'kartari' ityatra Divacane'pi areva prasajyeta / / 146 / [vi0 pa0] ghuTi0 / sAvAtvenAghrAtatvAt zeSe ghuTi vidhirayam / ar DighuTorityekayoge sidhyati / kintu saha nirdiSTatvAduttaratra DerapyanuvRttiH syAt / ghuTo veSyata ityAhapRthagityAdi / / 146 / [ka0 ca0] ghuTi0 / sAvAtvenAghrAtatvAditi / nanu AtvaviSayatA saMbuddhau nAsti, "A ca na saMbuddhau" (2 / 1 / 70) ityanena niSedhAt / tatra sAvasya viSayatve ko bAdhakazced bhavatyeva pitarityatrAsya viSayatA | tarhi kathaM zeSa ityuktaM cet , na / simapekSya zeSatvaM vAcyam, kintu yatrAsau silopazceti pravartate taccheSatvamityadoSaH / ghuTIti kim ? pitRRn iti vRttiH| asyAyamAzayaH - nanu sUtramidaM kimarthaM yAvatA ar GAvityasya yogavibhAgenaiva 'pitarau, pitaraH' ityAdiprayogaH sidhyatIti yogavibhAgasya lakSyAnusAritvAt ? satyam / lakSyAnusArAd yathA 'pitarau, pitaraH' iti bhavati tathA 'pitarastarpayAmAsa' iti
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 kAtantravyAkaraNam prayogadRSTyA bhASAviSaye'pi pitRzabdasya zasi pare arAdezazaGkA syAditi 'aghuTi ca' iti sUtraM kartavyam iti prAcaH kecittu cakAraH pUrvatra kriyatAM kiM ghuTIti pRthagvacanena / yogavibhAgenaiva 'pitarau, pitaraH' iti sidhyatIti ? satyam / 'ar Gau ca' ityatra cakAreNa zaso'nuvRttyA pakSe bhASAyAmapyarAdezaH syAdityAha - ghuTIti / kiM pitRRn ityAhuH / vRttau prayoga eva nAstIti navInAH / / 146 / [samIkSA] 'pitR + au, pitR + jas' isa avasthA meM kAtantrakAra R ko 'ar' Adeza tathA pANini guNa - raparavidhAna karake 'pitarau, pitaraH' zabda siddha karate haiM - "to DisarvanAmasthAnayoH, uraNa raparaH" (a0 7 / 3 / 110; 1 / 1 / 51) / isa prakAra yahA~ bhI pANinIya prakriyA meM gaurava spaSTa hai| [rUpasiddhi] 1. pitrau| pitR +au / prakRta sUtra dvArA RkArAnta liGga 'pitR' zabda ke antyAvayava R ko ara Adeza / 2. pitrH| pitR + jas / pUrvavat prakRta sUtra se R ko ar tathA s ko visarga / / 146 / 147. dhAtostRzabdasyA''r [2 / 1 / 68] [sUtrArtha ghuTsaMjJaka vargoM ke paravartI hone para dhAtu se vihita tRpratyayaghaTita RkAra ko 'Ara' Adeza hotA hai |1147 / [du0 vR0] dhAtorvihitasya tRzabdasya Rta Ar bhavati ghuTi pare / aro'pavAdaH / kartArau, kartAraH / dhAtorvihitasyeti kim ? yAtarau, yAtaraH / yaten dIrghazca / tRzabdasyeti kim ? nanAndarau, nanAndaraH / naJi ca nandeH / kruzastun ghuTi striyAM ca nAsti, auNAdikatvAt / kroSTA, kroSTrI / tRcA siddham / zasAdau tu tRjantasya tunantasya ca prayogaH / 'kroSTran, kroSTUn, kroSTrA, kroSTunA' ityevamAdayaH / / 147 /
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye prathamo pAtupAdaH 163 [du0 TI0] pAtoH / dhAtoriti paJcamIyam utsRSTAnubandhasthastRn tRc vA tRzabdavAcyaH, sa ca dhAtorvidhIyate ityAha - dhAtorvihitasyeti |smiiplkssnnaa SaSThI vivakSitApi paJcamyarthatayA vipariNamate iti / yadyevaM tRntacorAriti kathanna kRtam, etena dhAtugrahaNaM zabdagrahaNaM ca na kRtameva syAt / satyam / prakRtipratyayasaGgatimAtrameva zarvavarmaNA darzitaM na vizeSapratyayavidhAnaM tena kRtamiti sthitam / tunprayoganivRttyarthaM ghuTi striyAM ca kruzastun stRzabdo vidhAtavyo netyAha-kruza ityAdi / "sitanigamimasisavyavidhAkuzibhyastun" (u0 1 / 26) / na striyAM viSaye ghuDviSaye ityarthaH / saMbuddhau napuMsakAt syamorlope'pi dRzyate tunneva / 'he kroSTo ! bahukroSTu vanam' iti / uNAdayo hi bahulaM bhavantIti / kvacit pravRttiH kvacidapravRttirityAha- tRcA siddhamiti / tunviSaye tRco mRgavAcitvAd yathAnyatrA-vizeSavihitAH zabdA niyataviSayA dRzyante / gharateghRtam, ghRNA, dharma ityevaM viSaye-raze razanA, rAzI, razmiriti, binderbinduriti, gaNDergaNDa ityevaM 'bahukroSTUni vanAni ' / RdantAdiha bahuvrIhau ko na dRzyate / paJcabhiH kroSTrIbhiH krIto rathaH 'paJcakroSTra rathaH' iti taddhitArthe dvigoH strIpratyayasya nivRttirabhidhAnAt / "dvigoranapatyasya" iti ikaNo luk striyAm, strIkArasya ca luk taddhitalukIti yatnayantyanye / kroSTrayAM bhaktiH koSTribhaktiH / kroSTrayAM bhaktirasyeti bhinnAdhikaraNo vA bahuvrIhiH puMvadbhAvo'pi naiva / ____ AdezavAdino'pi mate strIpratyayasya lukyapi striyAM vartamAnasyeti vyAkhyAnAt trAdezo na nivartate |striikaaro na nimittamiti antaraGgatvAccAdeze sati pazcAdukArAntAd IpratyayaH iti kuta itaretarAzrayatA / yastu TAdisvare vikalpamAdizati tanmate zasi nityaM kroSTUn iti 'AdezAdAgamo vidhirbalavAn' (kAta0 pa0 40) ityabhede 'kroSTune araNyAya, kroSTunaH kulAt, kroSTUnAm' iti nityameva / yathA - 'kroSTubhyAm, kroSTubhiH, kroSTuSu' iti, tarhi svabhAvAt tRjanto mRgavAcI tasya ko nivArayitetyAha - zasAdAvityAdi / 'svarasAmarthyAd vyaJjane na' iti paro brUte tanmate na bahulaM dRzyate iti / / 147 / [vi0 pa0] dhAtoH / dhAtoriti paJcamIyam ato vihitavizeSaNam ityAha- dhAtorvihitasyeti / 'kartArau,kartAraH' iti karoteH "vunntRcau"(4|2|47) iti tRc / tAcchIlyArthavivakSAyAM tRnpratyaye'pyevamudAharaNam / etAveva pratyayau dhAtorvidhIyete iti / yadyevam, 'tRntRcorAra' itaratarAzrayatA / yastu TAkata0 1040) iyabheda kroSTubhaH, koSTa
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 kAtantravyAkaraNam iti kathanna kRtamiti cet, naivam / zarvavarmaNA tRntRcau vihitau yenaivamasau nirdizyate, tarhi vihitavizeSaNamapyayuktamiti cet, satyam / zarvavarmaNA kRtpratyayavizeSavidhAnaM nAma na kRtam, abhidhaantH| prakRtipratyayavibhAgakalpanA AdRtaiva itydossH| "naJi ca nandeH" (u0 2 / 39) iti Rn, dIrghazceti vartate, "nasya tatpuruSe lopyaH' (2 / 5 / 22) iti najo nakAralopo na bhavati, saMjJAzabdatvAt / "sitanigamimasimavyavidhAJkuzibhyastun" (u0 1 / 26) ityauNAdikaH kruzestun vihitaH, tadA prayoganirAsArtham "tRvat kroSTuH" (a0 7 / 1 / 55) iti vaktavyamityayuktam / uNAdayo hi bahulaM bhavanti, tato ghuTi viSaye strIliGgaviSaye ca kruzeH parastunpratyaya eva nAsti, atastRcaivaM siddhamityAha - kruzastun ityAdi / saMbuddhau napuMsakAt syamorlope ca dRzyate tunpratyaya iti prayogo yathA - he kroSTo !, bahukroSTu vanamiti / / nanu kroSTrazabdasya mRgavAcitvAt tadAdezo'pi mRgavAcIti yujyate eva vaktum, tRci punarutpanne krozanakriyAbhisaMbandhopasthitakartRtvamAtramarthaH syAdityayuktam / kriyAnimitto'pi tRjanto rUDhivazAt mRga eva vartiSyate / yathA- 'parivrAjakaH, dAtram, prAkAraH, prAsAdaH' ityAdayaH kriyAnimittA vuNAdipratyayAntA apyarthavizeSe vartante / athaivaM manyate avizeSe nirdiSTasya tRcaH kathaM ghuTi striyAM ca vizeSe prayoga iti, naivam / ayamapi dRzyate / yathA gharatirayamavizeSeNopadizyate / 'gR pR secane' (1 / 276) iti arthavizeSeNaiva prasajyate- 'ghRtam, dharma, ghRNA' iti, tadvadihApyadoSaH / kriyAnimittaH punaranyatra kroSTuzabdaH sarvatra prayujyate eva / yathA- 'kroSTA puruSaH, kroSTrI strI, kroSTu kulam, kroSTrabhyAm, kroSTrabhyaH' ityAdi / kathaM tarhi 'priyakoSTA puruSaH' ityatra bahuvrIhau RdantalakSaNa: ko na bhavati -- bahukartRkaH prAsAda ityAdi / satyametat / kintu naitat sUtramasti, api tu bahulArthaH / tena mRgavAcikroSTrazabdAd bahuvrIhau ko na bhavatIti / atra bahulArthatvAdeva veditavyaM zasAdAvityAdi / zasAdau svara ityevamAdaya iti kroSTre, kroSTave, kroSTuH, kroSTorityevamAdayo'pItyarthaH / vyaJjanaviSaye tRnpratyaya eva 'kroSTubhyAm, kroSTubhiH' / tathA kroSTuyogAt kroSTune araNyAya, kroSTuno'raNyAt, kroSTuno'raNyasyeti napuMsake nvAgamaviSayatvAd vyaJjanAditvamiti / yastu "vibhASA tRtIyAdiSvaci" (a07|1|97) ityAha / tanmate tRtIyAdiSviti vacanAt zasi nityaM kroSTUn iti / / 147 /
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 165 nAmacatuSTayAdhyAye prathamo dhAtupAdaH [ka0 ca0] dhAtoH / kartetyatra nAsya viSayaH / "A sau silopazca" (2 / 1 / 64) ityanena bAdhitatvAt, ghuTi cetivat / nanu dhAtostRzabdamAdAyAsyApavAdatvAd AtvavidhizcAnena kathanna bAdhyate ? satyam / 'anantarasya vidhiH pratiSedho vA' (kAta0 50 18) iti nyAyAt saMnihitatvAd arvidherbAdhAyA evaucityAt / "yaH karoti sa kartA" (2 / 4 / 14) iti jJApakAd vA ityAha - aro'pavAda iti vRttiH| dhAtorvihitasyeti kimiti vRttiH| sambandhe SaSThyevAstAm, tatazca yathAkathaMcit saMbandho yAtRzabde'pyastIti vyAvRttiH saMgacchate / nanu tathApi dhAtorvihitasyeti kimarthamucyate, yAvatA "svasrAdInAM ca" (2 / 1 / 69) ityatra naptrAdInAmeveti niyamabalAd uNAdipratyayaM prati ArAdezasya vyAvRttirastIti 'yAtaraH' ityAdikaM sidhyati ? satyam / yathA sAdRzyAduNAdikaM pratyagrimavacanAd vyAvRttirityucyate tathA tRzabdaM prati ca sAdRzyAd vyAvRttiH, na tu 'yAtaraH' ityAdau tatsUtrIyaniyamavyAvRttiH, niyamapratyayAntatvAbhAvAt / atastRzabdasyeti kim ? 'nanAndarau, nanAndaraH' ityapi vyAvRttiH saMgacchate / dhAtoriti paJcamIyamiti pnii| nanu paJcamIyamiti kathaM nizcitaM cet, zabdagrahaNameva paJcamInizcaye kAraNam / tathAhi zabdastu vAcaka ucyate karnAdyarthavAcakaH yastRzabdaH, sa ca tRnsvarUpo vihitavizeSaNaM vinA na ghaTate ityAha - ato vihitavizeSaNamiti / ___zarvavarmaNetyAdi / nanu kathaM niSThAdiSu tRnpratyayasya parigaNanamiti cet, prakRtipratyayavibhAgena prAptamyaivodAharaNaM boddhavyam, tarhi prakRte'pi dIyatAM dRSTi: ? satyam / vararucinA tRnAdikaM pRthagevoktam, tatazca vararucizarvavarmaNorekabuddhyA durgasiMhenoktamiti katamo'yaM pUrvapakSaH, zarvavarmaNAnuktatvAt / nanu stryasambuddhighuTorityanuvRttau "tRvat kroSTuH" (a0 7 / 1 / 95) iti pANinisUtram / bhavanmate tadabhAvAt saMbuddhau ghuTi nityaM tRjantasyaiva prayogaH syAd ityAha - sambuddhAvityAdi / nanu tathApi "napuMsakAt syamoope" (2 / 2 / 6) ca dRzyate tunpratyaya iti kiM kAkuvAdena ? yAvatA kruzastun ghuTi striyAmityukte napuMsake syamorghaTatvAbhAve naiva tunastasya prayogaH siddha eva ? satyam / atra kulacandraH "napuMsakAt syamorlope na ca taduktam" (2 / 2 / 6) iti pratiSedhe prApte nAmyantacaturAM veti pakSe tRjantaprayoganirAsArthaM tun dRzyate iti, tanna / ghuTtvAbhAvenaiva tRjantaprayogasya nirAsAt, svamate tRjAdezAbhAvAcca / tasmAdidameva yuktamuttaraM tad vivRNomi - bahavaH kroSTAro yasmin vane iti
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam vAkye'vazyaMbhaviSyato ghuTo viSayam Azritya tRjantasya prayoge prApte syamo.pe ca buddhisthIbhUte tun dRzyate iti yaduktaM tad yuktameva / etena. 'zRgAlavazcakakroSTrapherupheravajambukAH' iti dezyamapAstam / samAhAratvAdeva 'zRgAlavaJcakakroSTu' iti pRthag dvandve siddhatvAt, tarhi 'jambUko kroSTuvaruNau' ityatra kA gatiriti cet "ghuTi striyAm" ityatra ghuTIti sati bhaavsptmii| ghuTi sati kruzadhAtorvihitastun na prayogavAn / ghuTo lope tu tunaH prayogaH syAdeva / yato ghuTsaMjJA tunastasya prayogaM prati pratibandhikA | pratibandhakatAbhAve tu tunastasya prayogaH syAdeva / etena sAkSAd ghuTi tRjantaprayoga iti ghuTIti bhAvasaptamyA vivakSAvazAt / tasmAlliGgAt syAdInAmavazyaMbhAvAd avinAbhAvasaMbandhAcca syAderliGgadazAyAmeva tunanto nivartate, ghuTaH sattvAt / yadyapi pratyayalopalakSaNanyAyAt pratyayanibandhanatRcaH prayogo bhavitumutsahate / tadapi bhAvasaptamyaiva nirastaM ghuTaH sthiterabhAvAt / pratyayalopa ityasya tu bhAvasaptamyAM viSaya eva nAstIti smprdaayH| yattu patrIkRtoktam - ghuTIti viSayasaptamIyamiti, tadapi vartamAnaviSayatvenaiva bhAvasaptamyA avAntaratvAt / nanu tathApi "napuMsakAt syamolapi ca" (2 / 2 / 6) iti yaduktaM tadatAtparyakam / yAvatA uktarItyA bahukroSTubhirityatrApi tun dRzyate ityapi vaktuM yujyate, naivam / sthitAsthitayoraghughuTorviSaye gRhItavye sthitasyAghuTo viSaya eva jyAyAn / ato'ghuviSayamAzritya tun nirvivAda eva / yatra 'bahukroSTu vanam' ityAdau ghuDaghuTorubhayoreva lopaH kriyate tatrAntaraGgaM sannihitaM ca ghuTamAzritya tRjantasya prayoge prApte tun dRzyate iti yuktamevoktam / yad vA cakAreNaiva bahukroSTubhirityatrApi tun dRzyate iti sUcitam / yad vA vRttau ghuTpadaM vibhktyntrmtirskRtghuttprm| atra tu bhisAdibhireva tiraskRtatvAd dRzyate iti noktam, tarhi bahavaH kroSTAro yasmin iti vAkye kathaM tRjiti cet, na | svapadenaiva vAkyamiti lo doSaH / paramate tu antarvartinI ghuDvibhaktimAzritya tRjAdeze prApte tun dRzyate ityuktam, tarhi tanmate kathaM 'bahukroSTubhiH' ityatra noktam - tun dRzyate iti, naivam / antarvartivibhaktyAzrayaNaM na sArvatrikam, kintu prayogAnusAreNaiva / tena 'svadbhyAm' ityAdau "apazca" (2 / 2 / 19) iti dI| na bhavati, yuvAvAdezAdikaM tu bhavatyeveti hemakarAdihRdayam / nanu yanmate tRjAdezaH kriyate tanmate'ntaraGge kapratyaye kartavye bahiraGgo ghuDAzritatRjAdezo'siddhaH syAditi ko na bhavati / bhavanmate ghuDviSaye tRcprayoge katham RdantalakSaNaH ko na syAditi hRdi kRtvAha - kathantIti / / 147 /
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 117 nAmacatuSTayApyAye prathamo dhAtupAdaH [samIkSA] 'kartR + au, kartR + jas' isa avasthA meM kAtantrakAra tRcpratyayaghaTita 'R' ke sthAna meM 'Ar' Adeza karake 'kartArau, kartAraH' zabdarUpa siddha karate haiM, jabaki pANini ko inake sAdhanArtha 'guNa, rapara tathA dIrgha' ye tIna kArya karane par3ate hai - "Rto DisarvanAmasthAnayoH, uraNa raparaH, antRvasvasRnaptRneSTratvaSTrakSatRhotRpotRprazAstRRNAm" (a0 7 / 3 / 10; 111151; 6 / 4 / 11) / isa prakAra kAtantrIya prakriyAlAghava samAdaraNIya hai| vyAkhyAkAroM ne sUtrapaThita 'dhAtoH, tRzabdasya' ina padoM kA sArthakya siddha kiyA hai| jaise 'dhAtoH' pada ke pAThAbhAva meM 'yata' dhAtu se 'Rn' pratyayAnta zabda 'yAtR' se bhI 'Ar' Adeza pravRtta ho jAtA / parantu yahA~ 'tR' meM takAra dhAtughaTita hai aura RkAra pratyayaghaTita / ataH dhAtu se 'tR' ke vihita na hone se 'Ara' Adeza nahIM hotA / isI prakAra 'tRzabdasya' kA pATha na hone para napUrvaka 'nand' dhAtu se RnapratyayAnta 'nanAndra' zabda meM bhI 'Ara' Adeza ho jAtA, parantu ukta pAThAnusAra yahA~ Ar Adeza nahIM hotA | eka zloka meM una zabdoM ko ginAyA gayA hai, jo vastutaH tRpratyayAnta nahIM haiM, parantu pratIta hote haiM pitA mAtA nanAndA nA svyessttrbhaatRyaatrH| jAmAtA duhitA devA na tRprtyybhaaginH|| [rUpasiddhi] 1. kartArI / kartR + au / 'kR' dhAtu se "vuNtRcau" (4 / 2 / 47) sUtra dvArA tRcpratyaya tathA prakRta sUtra se tRpratyayaghaTita 'R' ko Ar Adeza / 2. krtaarH| kartR + jas / pUrvavat 'tRc' pratyaya tathA 'R' ko Ar' Adeza / / 147 / 148. svasrAdInAM ca [2 / 1 / 69] [sUtrArtha] ghuTasaMjJaka (si, au, jas, am, au, napuMsakaliGga meM jas - zas pratyaya) pratyayoM ke para meM rahane para svasrAdigaNapaThita zabdoM ke antyAvayava RkAra ko 'Ar' Adeza hotA hai / / 148 /
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 kAtantravyAkaraNam [du0 vR0] svasrAdInAM ca Rta Ar bhavati ghuTi pare / svasArau / naptArau / svasA naptA ca neSTA ca tvaSTA kSattA tathaiva ca / hotA potA prazAstA ca aSTau svasrAdayaH smRtAH // 148 // [du0 TI0] svasrA0 | AdizabdasyAtra vyavasthAvAcitvAt ' svasR - naptR - neSTra - tvaSTra - kSattR hotR - potR - prazAstR ' eta evodAhatAH / svasRgrahaNamaprAptiprApaNArtham, tathA naptrAdInAM cAvyutpattipakSe | vyutpattipakSe tu niyamArtham / evaMbhUtAnAM saJjJAzabdAnAm apareNa yathA Ar mA bhUd iti pitarau pitaraH / nInizitviSikSidihupUprazAsInAM tRnantAnAM nipAtaH, tathA pitrAdInAM ca tRnantAnAmeva || 148 | , [vi0 pa0 ] svasrA0 / nanu svasRgrahaNamevAstAm / naptrAdayastu tRjantAstRnantA vA nIprabhRtInAM dhAtUnAM yathAyogaM nipAtanIyAstataH pUrveNaiva ArAdezasteSAM sidhyati, naivam / dvividhA hi saMjJAzabdAH vyutpannAH, avyutpannAzca / tatrAvyutpattipakSe pUrveNa prApterabhAvAd aprAptiprApaNArthameva teSAmupAdAnam / vyutpattipakSe tu niyamArtham - saMjJAzabdAnAM madhye naptrAdInAmeva syAt / anyathA pitrAdInAmapi vyutpattipakSe prasajyeteti / / 148 / [samIkSA] 'svasR + au, naptR + au' isa avasthA meM kAtantrakAra 'R' ko Ar Adeza karake tathA pANini 'guNa- rapara upadhAdIrgha' karake 'svasArau, naptArau' zabda siddha karate haiM - " Rto DisarvanAmasthAnayoH, uraN raparaH, aptRnutRsvasRnaptRneSTratvaSTrakSatRhotRpotRprazAstRNAm " ( a0 7| 3 | 110; 1 | 1 | 51 ; 6 / 4 / 11) / phalataH yahA~ bhI pANinIya prakriyA meM gaurava spaSTa hai / svanAdi gaNa meM ATha zabda par3he jAte haiM - svasA, naptA, neSTA, tvaSTA, kSattA, hotA, potA evaM prazAstA / inameM 'svasR' zabda ke tRpratyayAnta na hone ke kAraNa "dhAtostRzabdasyA''r" (2 / 1 / 68) se Ar Adeza prApta nahIM hotA, zeSa sabhI
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayApyAye prathamo pAtupAdaH zabdoM meM isI sUtra se Ar Adeza ho jAegA / ataH kevala 'svasR' zabda meM Ar Adeza karane ke lie "svasuzca" aisA hI sUtra banAyA jAnA cAhie, "svasrAdInAM ca" isa prakAra nahIM- isa Apatti kA samAdhAna kiyA jAtA hai ki yaha sUtra niyamArtha hai / arthAt tRpratyayAnta saMjJAzabdoM meM yadi Ar ho to kevala 'naptR' Adi svasAdigaNapaThita zabdoM meM hI ho 'pitR' Adi meM nahIM - "saJjJAzabdAnAM nipAtAnAM madhye Ar bhavan natrAdInAmeva, na tu pitraadiinaam"| [rUpasiddhi] 1. svasArau / svasR + au / prakRta sUtra dvArA 'R' ko 'Ar' Adeza / 2. naptArau / naptR + au / pUrvavat R ko Ar / / 148 / 149. A ca na sambuddhau [2 / 1170] [sUtrArtha] RkArAnta liGga meM R ko Ar tathA A Adeza nahIM hotA hai saMbuddhi saMjJaka si pratyaya ke pare rahate / phalataH ar Adeza pravRtta hotA hai / / 149 / [du0 vR0] Rdantasya liGgasya Ar ,A ca na bhavati sambuddhau / arthAd areva / he kartaH, he svsH||149| [du0 TI0] A ca / anantaratvAt svanAdInAmiti na vartate 'vizeSAtidiSTaH prakRtaM na bAdhate' ityAha - Rdantasyeti / cakAro'nuktamapi samuccinvan adhikRtameva samuccinotItyAha - 'Ar A ca na bhavati' iti | cakAreNAnukRSyate cet svanAdInAmevAnantarasyApratiSedhaH zakyate iti "ghuTi ca" (2 / 1 / 67) ityar pratyayalopalakSaNena pravartate eva bAdhakAbhAvAdityAha - arthAdityAdi / "A sau silopazca" (2 / 1 / 64) iti cakAro'yamanvAcayaziSTa iti bhAvaH / nanu tatrApi "A sinA" iti kathanna vidadhyAt saha sinA Rdantasya A bhavati, silope satyAkArapratiSedho na vidheya eva syAt ? satyam / atyalpaM codyamidam / ihaiva 'ar saMbuddhau' iti kathaM na kuryAt, naivam /
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam akAraprazleSArthaM yathAnyAsamiti azca Azca A / tena bahuvrIhau "mAturat putrastutau" iti na vaktavyam / ata eva vacanAd RdantalakSaNaH ko na bhavati, bahulArthatvAd vA putraprazaMsAyAM gamyamAnAyAM mAtRzabdasyAnto'kAro bhavati / atra saMbhAvitotkarSayA zlAghyayA tatputravyapadezayogyayA mAtrA putrasya prazaMsA bhavati / 170 gArgI mAtA asyeti gArgImAtRkastasya saMbodhane 'he gArgImAta' tathA 'he vAtsImAta' / mAturiti kim ? gArgyapitRka / putrasyeti kim ? he gArgImAtRke vatse ! stutAviti kim ? are dAsImAtRka / atrAsaMbhAvitotkarSayA zlAghyayA mAtrA putrasya nindA, pratyudAharaNe kapratyayaH syAt / / 149 / [vi0 pa0 ] A ca / 'vizeSAtidiSTaH prakRtaM na bAdhate' (kAta0 pa0 19) iti sAmAnyam RdantamevAnuvartate, na tvanantarAH svamnAdaya ityAha - Rdantasyeti / Ar A ceti / adhikRtastavad Ar na bhavati "A sau silopazca" (2 / 1 / 64) ityAkAro'pi na bhavatItyarthaH / " ghuTi ca " (2|1 | 67 ) ityareva pravartate, bAdhakAbhAvAdityAha - arthAdareveti / / 149 / [ka0 ca0] A ca n| asya vRttau Azca na bhavatIti sAmpradAyikAH pAThaM kurvate / adhikRtastAvad Ar na bhavatIti / etena uktasamuccaye cakAraH / nanu cakArAsambandhatayA ArAdezasya prAdhAnyAt cakArasaMbandhatayA AkArasya gauNatvena yatrArAdezasya niSedha upapadyate tatraiva pradhAnAnuyAyitayA AkArasyApi niSedhaH syAt / yathA - 'he kartaH, he svasaH' ityAdau, na tu 'he pita:' ityatra, satyam | vAkyAnurodhe tu prAdhAnyagauNatvavicAraH, kArye tu vyAptinyAyAdubhayameva prAdhAnyena vidhIyate iti / ata eva TIkAyAmapi zaGketa ityuktamiti paJjIkRto hRdayam, tanna buddhvA kulacandreNa dUSirtAmiti / yattu TIkAyAmanuktamapi samuccinvan adhikRtameva samuccinotItyuktam, tatroktasamuccaye tAvaccakAraH sambhavatItyaperarthaH / / 149 / [samIkSA] ' he kartR + si, he svasR + si' isa avasthA meM kAtantrakAra ke anusAra 'R' ko 'ar' Adeza hone para 'he kartaH ! he svasaH ! rUpa niSpanna hotA hai, jabaki
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 171 nAmacatuSTayAdhyAye prathamo pAtupAdaH pANini etadartha R ko guNa, rapara karate haiM - "hasvasya guNaH, uraNa raparaH" (a0 7 / 3 / 108; 1 / 1 / 51) / isa prakAra kAtantrIya prakriyA meM lAghava spaSTa hai| [rUpasiddhi] 1. he kartaH! he kartR + si | "A sau silopazca" (2 / 1 / 64) se prApta 'A' Adeza tathA "pAtostRzabdasyA''ra" (2 / 1 / 68) se prApta 'Ar' Adeza kA "A ca na saMbuddhau" (2 / 1 / 70) se niSedha hone para "ghuTi ca" (2 / 1 / 67) se 'R' ko 'ar' Adeza tathA "rephasorvisarjanIyaH" (2 / 3 / 63) se 'ra' ko visarga Adeza / 2. he svsH| he svasa +si / pUrvavat prApta 'A-Ar' AdezoM kA niSedha, kra ko ar tathA repha ko visarga Adeza / / 149 / 150. hasvanadIzraddhAbhyaH sirlopam [2 / 1 / 71] [sUtrArtha] hrasva-nadI zraddhAsaMjJaka liGga = prAtipadika se paravartI sambuddhisaMjJaka 'si' pratyaya kA lopa hotA hai / / 150 / [du0 vR0] hrasvanadIzraddhAbhyaH paraH saMbuddhiH sirlopamApadyate / he vRkSa, he agne, he nadi, he vadhu, he zraddhe, he maale| saMbuddhiriti kim ? vRkSaH / nadIzraddhAgrahaNamuttarArthami hArthaM ca / / 150 / [du0 TI0] hasva0 / tathAvayavanadyA api he lakSmi, he atilakSmi, he tantri, he atitantri / nanu lopAt svarAdezasya balavattvAnnityatvAcca prAg etve otve ca kRte hrasvAbhAvAd 'he agne ! he paTo !' ityatra silopo na syAt / hrasvagrahaNamakArArthamuttarArthaM ca / 'agnInAm, paTUnAm' iti caritArtham / yadyevaM nadIgrahaNamanarthakaM syAt, hrasvalakSaNaH serlopo bhaviSyati, naivam / 'sannipAtalakSaNo vidhiranimittaM tadvighAtasya' (kAta0
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 kAtantravyAkaraNam pa0 31) iti / nanu 'varNagrahaNe nimittatvAt' (kAta0 pa0 32) ityastIyaM paribhASA / tarhi uttarArthaM kriyamANamihApi sukhapratipattyartham / evaM sati bhUtapUrvAyA api nadyA eva silopa iti / tathA zraddhAyA etve kRte "zraddhAyAH sirlopam" (2 / 1 / 37) ityanena sidhyatIti zraddhAgrahaNamapIha bhUtapUrvazraddhApratipattyarthaM tatsAhacaryAdikArokArAdapi bhUtapUrvAditi sthitam / hrasva iti vyaktinirdezAd vA vihitavizeSaNamAcakSate anye| "hasvanadIzraddhAbhyo vihitaH siH" ityrthH| nanvarthavazAt sambuddhAviti saptamyA acaritArthAyAH prathamayA vipariNAmo bhaviSyati, kiM sigrahaNena ? naivam / anyathApyarthasya ghaTanAd hrasvanadIzraddhAbhyaH parasya Rdantasya saMbuddhau lopo bhavatIti Rta eva lopaH syAditi vipratipadyate / he bhavakartaH, he senAnipitaH, he yavalumAtaH, he nadIkartaH, he zraddhAmAtaH / tasmAt sigrahaNamiti / apara Aha - vizeSavidhiM bAdhitvA lopaH prAgeva yathA syAditi / tena he vAre ! he dadhe ! he trapo ! he jato ! sambuddhilakSaNametvamotvaM ca siddham / ikArantaprakRtipakSe 'he panthAH' ityAdAvapi viSayasaptamI syAt, tarhi katham Rdantasya napuMsake saMbuddhau 'he kartR ! he bhartR !' yadi paratvAnnapuMsakalakSaNaH silopaH syAt tadA naca taduktapratiSedhAt sidhyati, nAnyatheti / kiM ca 'he vAri, he trapu, he dadhi, he jatu' ityapi bhavitavyameva / atha "akArAd asaMbuddhau muzca" (2 / 2 / 7) ityasaMbuddhigrahaNaM jJApayiSyati - napuMsakalakSaNo'pi serlopo bhavatIti / __ naivam / "anyAdestu tuH" (2 / 2 / 8) ityatra tuzabdo'saMbuddhinivRttyartha iti vyAkhyeyam / tatkatham - 'he anyat' iti syAt / tadarthaJcedaM saMbuddhigrahaNam, tadA "anyAdestu saMbuddhau ca" iti vidadhyAt / tarhi priyAstisro yasya kulasyeti vigrahe 'priyatisR priyacatasR kulam' iti na sidhyati / "tisR catasR vibhaktau" ( 13 / 25) iti viSayasaptamItvAd bhaviSyati / nanu 'priyatri, priyacatuH kulam' ityapISyate, tanna sidhyatIti pUrvoktameva yuktam ityetad iSTarUpasiddhyarthaM tu vyAkhyAsyAmaH / kathaM saha inA vartate iti siH, paramazcAsAvizceti parameH, tasyAmantraNe 'he se ! he parame !' tathA okArAdapi ityeke| paramazcAsAvuzceti paramoH, tasyAmantraNe paramo ! anyaH punarAha - okArasyAvizeSeNa ghuTyotvam, matAntarametat / / 150 /
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 173 nAmacatuSTayAdhyAye prathamo dhAtupAdaH [vi0 pa0] hasvaH / atha kimarthaM nadIgrahaNam ? nadyAH saMbuddhau kRte hrasvalakSaNa eva silopo bhaviSyati / na ca 'sannipAtalakSaNo vidhiranimittaM tadvighAtasya' (kAta0 pa0 31) iti vaktuM yujyate, varNagrahaNe nimittatvAt / satyametat, kintu orArthaM kriyamANamihApi bhUtapUrvagatimAzritya sukhArthamevAvedayatIti nadIgrahaNam / tarhi zraddhAgrahaNaM kimartham ? "zraddhAyAH sirlopam" (2 / 1 / 37) ityastyeva ? satyam / idamapyuttarArthamihArthaM ca | anyathA 'lopasvarAdezayoH svarAdezo vidhirbalavAn' (kAta0 pa0 35) ityagrataH saMbuddhau caitve sati zraddhAyA abhAvAt kathamiha serlopaH syAt / zraddhAgrahaNe tu tabalAd bhUtapUrvagatirAzrIyate ityAha - nadIzraddhAgrahaNamityAdi / etenaitadapi codyamapAstam, svarAdezatvAnnityatvAcca prAgetve otve ca kRte hrasvAbhAvAt kathaM serlopaH syAt -he agne ! he dheno ! , nadIzraddhAbhyAM sAhacaryAd hrasvAdapi bhUtapUrvAditi vyAkhyAnAt / ayaM tu parihAro na yujyate hrasvagrahaNabalAt pUrvameva silopa iti tasyAkAraM prati caritArthatvAt 'he vRkSa !' iti / uttarArthatvAccAgnInAm, dhenUnAmiti / / 150 / [ka0 ca0] hasva0 / svarAdezatvAnnityatvAcceti / nanu kRtAkRtaprasaGgitvena nityAdapi guNAt prAk 'sarvavidhibhyo lopavidhirbalavAn' (kAta0 pa0 34) iti nyAyAt serlopo'pi syAdityAha-svarAdezatvAditi vyastam / bhUtapUrvAditi / nanu 'he panthAH' ityatrApi bhUtapUrvahrasvAt silopaH kathaM na syAt / yathA he dheno ! ityAdiSu ? satyam / ___atra hemakaraH - yatra sambuddhimAzritya vikAraH kriyate, tatraiva silopaM prati bhUtapUrvagatyAzrayaNamiti / tadasat / saha inA vartate iti siH, tasya saMbodhane 'he se !' ityatrApi saMbuddhiM vinA vikAre sati bhUtapUrvagatyA silopasya TIkAkRtA darzitatvAditi kazcit / tanna / vikArasyApyetatprakaraNIyasyaiva gRhItatvAt / 'he se' ityatra tu sandhiprakaraNIyavikAra iti na doSaH / kulacandrastvAha - "A ca na sambuddhau" (2 / 1 / 70) ityata A ca neti vartate / tatazca vibhaktivipariNAmena AkArAcca na bhavatIti sambandhanIyamiti / mahAntastu nadIzraddhayostAvad vikAre nAmI saMbhavati, tatsAhacaryAd hrasvasyApi nAmina eva vikRtAd
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam bhUtapUrvagatyA silopa iti / vyAkhyAnAditi / etadavyavahitapaJjIkRdvyAkhyAnAdityarthaH / nanu yadi bhUtapUrvagatyaiva hrasvAdapi silopaH kriyate tadA 'he vRkSa' ityAdau kathaM silopaH, vikArAbhAvena bhUtapUrvagaterabhAvAt ? satyam / atrApi silopAt pUrvaM bhUta uccarita ityarthe satyakAraM pratyapi bhUtapUrvatvamastyeveti na doSaH / vikAre satyeva bhUtapUrvagatiriti kaH zapathaH / 174 'he vRkSa' iti / nanu yadyakAraM pratyeva hrasvagrahaNaM kriyate tadA 'anadI zraddhAbhyaH' ityeva kriyatAmityAha- uttarArthatvAcceti hemakaraH / tanna / ' he amba, he akka' ityatra kathaM silopaH, na cAtra nAmI vikRtaH ? satyam / TIkAkRtA paramatAnuvAdaH kRtaH / asmanmate servisargAnta evAvasIyate || 150 | [samIkSA] 'he vRkSa + si, he agni + si, he nadI + si, he zraddhA + si' isa avasthA meM kAtantrakAra ne sambuddhisaMjJaka 'si' pratyaya kA lopa karake 'he vRkSa, he agne, he nadi, he zraddhe' zabdarUpa siddha kie haiM / pANini ne bhI su-lopa kA vidhAna kiyA hai - " eDhasvAt saMbuddheH " ( a0 6 / 1 / 69) / ataH ubhayatra sAmya hI hai | [rUpasiddhi] 1. he vRkSa ! he vRkSa + si / " Amantrite siH sambuddhiH" (2 / 1 / 5) se sipratyaya kI saMbuddhisaMjJA, usake hrasvAnta liGga se paravartI hone ke kAraNa prakRta sUtra se lopa / 2. he agne ! he agni + si / pUrvavat hrasvAnta liGga se paravartI saMbuddhisaMjJaka 'si' pratyaya kA prakRta sUtra se lopa / 3. he nadi ! he nadI + si / pUrvavat nadIsaMjJaka nadIzabda se paravartI si pratyaya kA lopa tathA IkAra ko hasva 4. he baghu ! he vadhU + si / pUrvavat silopa tathA hrasva | 5. he zraddhe ! he zraddhA + si / si-lopa tathA ekArAdeza / 6. he mAle ! he mAlA + si / silopa tathA ekArAdeza || 150 |
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 175 nAmacatuSTayAdhyAye prathamo dhAtupAdaH 175 151. Ami ca nuH [2 / 1 / 72] [sUtrArtha] hasva-nadI-zraddhAsaMjJaka liGga se paravartI SaSThIvibhaktibahuvacana 'Am' pratyaya ke hone para 'nu' Agama hotA hai / / 151 / [du0 vR0] hrasvanadIzraddhAbhya Ami pare nurAgamo bhavati / vRkSANAm, agnInAm, dhenUnAm, nadInAm, vadhUnAm , zraddhAnAm, mAlAnAm / zraddhAsahacaritasyAmo grahaNAd vA- nadyAm, yuvAm / / 151 / [du0 TI0] Ami / zraddhAsahacaritasyetyAdi / zraddhAyAstAvat SaSThIbahuvacanam Am bhavatIti, tatsAhacaryAd hrasvanadIbhyAmapItyarthaH / tena "nayA ai-As-As-Am" (2 / 1 / 45) ityAmAdeze kRte yuSmadAdibhyazcAmau cAm ityAdeze kRte na bhavati / vAzabdaH pakSAntare 'lakSaNapratipadoktayoH pratipadoktasyaiva' (kAta0 pa0 pA075) grahaNaM vetyarthaH / 'vArINAm, jatUnAm' ityatra yadi nAminaH svare nurbhavati tadA na doSa iti / nurityukAraH praaditvaarthH| Am nAmityAdizyatAmiti cet, naivam / lAghavaM na bhavatIti / / 151 / [vi0 pa0] Ami0 |ndyaam, yuvAmiti / "nayA ai AsAsAm" (2 / 1 / 45) iti DerAmAdeze kRte tathA "yuSmadasmadAdibhyazcAmau cAm" iti kRte prApnotItyAha- zraddhAsahacaritetyAdi / ayamarthaH- zraddhAyAstAvat SaSThIbahuvacanamevAm sambhavati / tatsAhacaryAd hasvanadIbhyAmapi SaSThIbahuvacanameva gRhyate / tena kuto'nyatra prAptiH / vAzabdena 'lakSaNapratipadoktayoH pratipadoktasyaiva' (kAta0 pa0 pA0 75) grahaNamiti sUcyate / / 151 / [samIkSA] 'vRkSa + Am, agni + Am, dhenu + Am' isa avasthA meM kAtantrakAra ne 'nu' tathA pANini ne 'nuT' Agama karake 'vRkSANAm, agnInAm, dhenUnAm' prayoga siddha kie haiM / pANini kA sUtra hai - "hasvanayApo nuT" (a0 7 / 1 / 54) / isa prakAra ubhayatra sAmya hI hai|
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 kAtantravyAkaraNam [ rUpasiddhi] 1 . vRkssaannaam| vRkSa + Am / hrasvAnta liGgasaMjJaka 'vRkSa' zabda se paravartI SaSThIvibhakti- bahuvacana 'Am' pratyaya ke rahane para prakRta sUtra dvArA 'nu' Agama, usakA parAdi meM prayoga, "ghuTi cAsaMbuddhau" (2 / 2 / 17 ) se dIrgha tathA nakAra ko kArAdeza | 2-3 . agnInAm / agni + Am / dhenUnAm / dhenu + Am | pUrvavat 'nu' Agama, parAdiprayoga tathA dIrgha / 4-5. nadInAm / nadI + Am | badhUnAm / vadhU + Am / pUrvavat nadIsaMjJaka 'nadI - vadhU' zabdoM se 'nu' Agama, parAdiprayoga tathA dIrgha Adeza / 6-7. zraddhAnAm / zraddhA + Am | mAlAnAm | mAlA + Am / pUrvavat zraddhAsaMjJaka 'zraddhA - mAlA' zabdoM se 'nu' Agama, parAdiprayoga tathA savarNadIrgha / / 151 / 152. trestrayazca [2 / 1 / 73] [ sUtrArtha] SaSThIvibhakti- bahuvacana 'Am' pratyaya ke paravartI hone para 'tri' zabda ko 'traya' Adeza tathA 'nu' Agama hotA hai || 152 / [du0 vR0] strayAdezo bhavati nurAgamazcAmi pare / trayANAm / paramatrayANAm || 152 | [du0 TI0 ] tre0 / treriti SaSThIyaM pratipattavyA / treH sambandhinyAmpare zrutasya traireva trayAdezo I bhavatIti / tena trInatikrAntAnAm, priyAstrayo yeSAmiti vigrahe 'atitrINAm, priyatrINAm' bhavitavyamiti nizcitam | paramAzca te trayazceti vigrahe parapadapradhAnatvAt tadantaMbhUtasyApi trerevAm saMbhavatIti iha 'gauNamukhyayormukhye kAryasampratyayaH' (kAta0 pa0 2 ) iti vA | 'trestrayazca' ityukte nvAgamastAvat pUrveNaiva bhavati, trayazcAnenaiva bhvtiityrthH| tena 'atitrINAm' iti sAdhya eva bAdhyate / siddhasya nurbhavatyeva / tarhi cakAraH kimartha iti cet, nvAgamasyaivAdhikArArthastena caturastrayAdezo naiva zakyate iti / kathaM 'trINAmiva samudrANAM yugAnte'mbusamAgamaH' iti RSivacanAt / / 152 /
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 177 nAmacatuSTayA yAye pravamo dhAtupAdaH [vi0 pa0] |treriti sambandhe SaSThIyam,treH saMbandhinyAmIti zrutatvAt Dhereva sthAne trayAdeza ityAha - trestrayAdeza iti / tena samAsasaMbandhinyAmi trayAdezo na bhavatIti priyAstrayo yeSAmiti vigrahe priyatrINAmiti |prmaashc te trayazceti vigrahe tatpuruSasyottarapadapradhAnatvAt vereva saMbandhinyAmIti tadantasyApi syAdevetyAha-paramatrayANAmiti / athavA 'gauNamukhyayormuvye kAryasampratyayaH' (kAta0 pa0 2) ityAzrIyate / na ca vaktavyaM 'priyatrINAm' iti trayAdezAbhAvapakSe kathaM nurAgama iti / na khalvanena nurAgamo vidhIyate, tasya pUrveNaiva siddhatvAt / ataH sAdhya eva trayAdezo bAdhyate / siddhastu nuH pUrveNaiva sarvatra bhavatIti / yattu sUtrArthe cakArAnnurAgamazcetyuktam, taduttaratra nvAgamasyaivAdhikArArthaH, anyathA trayAdezo'pi caturaH zaGkyeta iti / / 152 / [ka0 ca0] / ihottaratra cAnukAryAnukaraNayorbhedAdekavacanamiti kulacandraH / nanu AgamasAhacaryAt trizabdAdAmi pare svatantra eva madhye traya iti bhavatItyarthaH kathanna syAt, tena pakSe nvAgamaH pakSe trayAgama iti ? naivam / 'trayaH' ityakArAntavidhAnAdAdeza eva, na tvAgamaH / anyathA Ami samAnadIrgha vA AkAreNa sasvare vA vizeSAbhAvAt / na ca vaktavyam, trayAgame kRte'pi hrasvAnnuvidhAnArtham akAraH kriyate iti liGgAdeva norvidhAnAditi trayAgamenaiva sAhacaryasya kRtatvAcca 'sakRdgata0' (kAta0 pa0 36) iti nyAyAd vA / tasmAnna paJcamIyamityAha - saMbandhe SaSThIyamiti / yad vA paJcamIkalpanayA'syApAdAnasya saMbandhasya ca dvayoreva vivakSA, ato gauravam / SaSThIkalpanAyAM tu saMbandhamAtrasyaiva vivakSAyAM lAghavamityAha - SaSThIyamiti / nanu treH sambandhinyAM trayAdezo bhavatItyukte ubhayatra SaSThIsaMbandhe gauravaM bhavati / tasmAt trestrayAdeza Ami bhavatItyekatraiva SaSThIsaMbandho'stu lAghavAdityAha-athaveti / tarhi 'priyatrINAm' ityatra kathanna syAdityAha - gauNamukhyetyAdi / nanu 'na zabdAzraye gauNamukhyavyavahAraH' iti nyAyasya sattvAt kathamidamucyate ityAha - AzrIyate iti / bhinnayogAdeva trayAdezanivRttiriti zaGkAmAtrametat, anyathA tricaturastrayazceti vidadhyAt / / 152 /
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 kAtantravyAkaraNam [samIkSA] 'tri + Am' isa sthiti meM kAtantrakAra tathA pANini donoM hI 'tri' ko 'traya' Adeza karake 'trayANAm' zabdarUpa siddha karate haiM / antara yaha hai ki kAtantrakAra ne eka hI sUtra dvArA 'traya' Adeza tathA 'nu' Agama kiyA hai aura pANini ne do kAryoM ke lie do pRthak-pRthak sUtra banAe haiM - "hasvanayApo nuda, strayaH" (a0 7 / 1 / 54, 53) / ataH kAryasaMkhyA kI dRSTi se sAmya rahane para bhI sUtra-bheda ke kAraNa gaurava-lAghava avazya hI parilakSita hotA hai| [rUpasidi] 1. trayANAm / tri + Am / prakRta sUtra se 'tri' ko 'traya' Adeza, nu-Agama, "akAro dIrghaM ghoSavati" (2 / 1 / 14) se dIrgha tathA "razvarNebhyaH0" (2 / 4 / 48) se nakAra ko NakAra Adeza / 2. prmtryaannaam| paramatri + Am | paramAzca te trayazca / karmadhAraya samAsa / prakRta sUtra se 'traya' Adeza, nu-Agama, dIrgha tathA nakAra ko NakArAdeza / / 152 / 153. caturaH [2 / 1 / 74] [sUtrArtha] SaSThIvibhakti - bahuvacana 'Am' pratyaya ke para meM rahane para 'catvAra' zabda se 'nu' Agama hotA hai / / 153 / [du0 vR0] 'catvAr' ityetasyA''mi pare nurAgamo bhavati / caturNAm / apradhAnAdevaaticaturAm / / 153 / [vi0 pa0] cturH| iha pUrvatra ca bahutve'pyekavacanam, zabdapradhAnatvAd nirdezasya / apradhAnAdeveti caturo'tikrAntAnAmiti vigrahe gauNatvAdityarthaH / / 153 /
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye prathamo dhAtupAdaH - [ka0 ca0] caturaH / zabdAnukaraNe'pi vAzabdasyotvaM na virudhyate / caturo vAzabdasyotvamiti jJApakAd atrApyasya viSayatvAd apradhAnAditi pUrvasUtre tAvat ' priyatrINAm' ityatrApradhAnatvAt trayAdezo na bhavati, tathAtrApi apradhAnameva kAraNaM na tvanyat kAraNaM vAcyamityevazabdAbhiprAyaH / / 153 / [samIkSA] 'catvAr + Am' isa avasthA meM kAtantrakAra 'nu' Agama tathA pANini 'nuT' Agama (SaTcaturmyazca a0 7 / 1 / 55) karake 'caturNAm' zabda siddha karate haiM / ataH ubhayatra sAmya hai, parantu pANini 'catur' prAtipadika svIkAra karate haiM jabaki kAtantrakAra 'catvAr' prAtipadika (liGga) | jJAtavya hai ki ekatra 'catur' prAtipadika se prathamAvibhakti- bahuvacana meM ' catvAraH, catvAri' rUpoM ke siddhyartha 'Am' Agama ( " caturanaDuhorAmudAttaH " 7/1/98) karanA par3atA hai to anyatra ' catvAr' liGga ( = prAtipadika) se dvitIyAdi vibhaktiyoM meM 'caturaH Adi rUpoM ke niSpAdanArtha "caturo vAzabdasyotvam" (2 / 2 / 41 ) se 'vA' ko ukArAdeza | ataH isa viSaya meM bhI sAmya kahA jA sakatA hai| 179 [rUpasiddhi] 1. caturNAm / catvAr + Am / prakRta sUtra se 'nu' Agama, "caturo vAzabdasyotvam" (2 / 2 / 41 ) se 'vA' ko 'u' Adeza tathA " raSRvarNebhyaH " ( 2 / 4 / 48) se n ko N || 153 | 154. saMkhyAyAH SNAntAyAH [ 2 / 1 / 75 ] [ sUtrArtha] saGkhyAsaMjJaka SakArAnta- nakArAnta liGga se paravartI SaSThIbahuvacana - Am pratyaya ke hone para 'nu' Agama upapanna hotA hai / / 154 | -
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 kAtantravyAkaraNam [du0 vR0] saMkhyAyAH SakAranakArAntAyAzcAmi pare nurAgamo bhavati / SaNNAm, paJcAnAm / antagrahaNAd bhUtapUrvanAntAyA api - aSTAnAm / saMkhyAyA iti kim ? vipruSAm, yajvanAm / / 154 / [du0 TI0] saMkhyA0 | saMkhyAyate 'nayeti saMkhyA / "Atazcopasarge" (4|5|84 ) ityaG / lokophcArAdekadvitriprabhRtInAmiyaM saMjJA siddhA / Sazca nazca SNau tAvantau yasyAH sA SNAntA, tasyA iti / ' SaS, paJcan' AbhyAm Am, anena nurAgamaH / ekatra "hazaSachAntejAdInAM Da: " (2 / 3 / 46), " SaDo jo ne, tavargazcaTavargayoge" (2 / 4 / 43, 46) ityAdinA Natvam | anyatra " nAntasya copadhAyAH " ( 2 / 2 / 16 ) iti dIrghaH / "liGgAntanakArasya " (2 / 3 / 56) iti nalopaH / 'saGkhyAyAH SNaH' iti siddhe 'yena vidhistadantasya' (kAta0 pa0 3) iti SakAranakArAntAyA eva gamyate ityAhaantagrahaNAdityAdi / anyathA 'aSTAnAm' iti "aSTanaH sarvAsu" (2 / 3 / 20) ityAtve kRte nAntatvAbhAvAnvAgamo na syAditi / atha 'AdezAdAgamo vidhirbalabAnU' ( hai 0 pa0 pA0 50) iti, naivam / 'nityAnityayornityo vidhirbalavAn' (kAta0 pa0 49 ) iti nityamAtvameva syAt / tathA 'zatAni, sahasrANi ' ityupadezanAntArthamityeke, tena jaszasorluk na bhavati / tadayuktam, sannipAtalakSaNavidheranimittatvAt / 'priyAH SaD yeSAm, priyAH paJca yeSAm' iti vigrahe 'priyaSaSAm, priyapaJJAm' iti bhavitavyama, saMkhyAyA gauNatvAt / nanu "saMkhyAyAH SNAntAyAH" (2 / 1 / 75) sambandhinyAmIti vizeSaNe kimantagrahaNeneti, naivam / zrutatvAt saMkhyAyAH SNAntAyA eveti aSTAnAmiti na sidhyatIti / "caturaH saMkhyAyAH SNAntAyAH" ityekayoge sati uttaratra jaszasorluk syAt - catvAraH, caturaH pazyantIti / / 154 / [vi0 pa0 ] saGkhyAyAH / Sazca nazceti dvandve " tavargasya SAT TavargAT Tavarga:" (3|8|5) iti nasya Natvam / SNAvantau yasyAH sA SNAntA saMkhyA tasyA iti / SaNNAmiti /
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye prathamo dhAtupAdaH SaS + Am / anena nurAgama:, "hazaSachAntejAdInAM DaH, SaMDo No ne " ( 2 | 3 | 46; 4 / 43) iti Dasya Natvam / "tavargazcaTavargayoge caTavargI" (2 / 4 / 46 ) iti nasya Natvam / paJcAnAmiti / tathaiva Ami nurAgamaH / "nAntasya copadhAyAH" (2 / 2 / 16) iti dIrghaH / " liGgAntanakArasya " (2 / 3 / 56 ) iti prakRtinakArasya lopaH / 'yena vidhistadantasya ' (kAta0 pa0 3 ) iti siddhe kimantagrahaNamityAha- anta ityAdi / anyathA " aSTanaH sarvAsu " (2 | 3 | 20) iti nakArasyAtve kRte nAntatvAbhAvAnnurAgamo na syAt / atha 'AgamAdezayorAgamo vidhirbalavAn' (kAta0 pa0 40 ) iti bhaviSyatIti cet, naivam |'nityAnityayornityavidhirbalavAn' (kAta0 pa0 49) ityAtvameva syAditi / atrApi saMkhyAyA iti saMbandhe SaSThIyam / ataH saMkhyAyAH saMbandhinyAmIti vizeSaNAt samAsasaMbandhinyAmIti na bhavati / priyAH SaD yeSAm, priyAH paJca yeSAm iti vigrahe 'priyaSaSAm, priyapaJcJAm' iti gauNatvaM vA pUrvavadihApIti / / 154 / 181 [ka0 ca0] sNkhyaayaaH| Sazca nazceti / nanu dvandvasamAse sati bhinnapadatvAt "raSRvarNa0" (2 / 4 / 48) ityAdinA NatvaM na prApnoti ? satyam / samAsAntasamIpayorveti samAsAntatvANNatvamaviruddhameveti kulacandraH / tanna / uccAraNArthasyAkArAsyaiva samAsAntatA, na tu nakAra speti / tarhi kathaM NatvamityAha tavarga ityAdi / pakSAntaramAha - gauNatvamiti / pUrvavaditi / priyatrINAmityAdivadityarthaH / / 154 / [samIkSA] 'SaS + Am, paJcan + Am' isa sthiti meM kAtantrakAra 'nu' Agama tathA pANini 'nuT' Agama karake ' SaNNAm, paJcAnAm ' prayoga siddha karate haiN| ataH ubhayatra sAmya hai | pANini kA nuDAgamavidhAyaka sUtra hai - " SaTcaturmyazca " (a0 7|1|55) / vyAkhyAkAroM ne sUtrastha 'anta' pada kI pahale anAvazyakatA batAkara sArthakatA siddha karate hue kahA hai ki vartamAna meM nakArAnta na hone para bhI yadi pUrva meM vaha zabda nakArAnta rahA ho to usase bhI 'nu' Agama karane ke lie 'anta' pada kA pATha kiyA gayA hai / phalataH 'aSTAnAm' pada meM 'aSTan' zabda se n ko Atva
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 kAtanvavyAkaraNam (aSTanaH sarvAsu 2 / 3 / 20) ho jAne para usakA nakArAntatva samApta ho jAtA hai, kintu pUrva meM nakArAnta hone ke kAraNa 'nu' Agama pravRtta hotA hai| __yahA~ yaha jJAtavya hai ki pANini ne SAnta-nAnta saMkhyAvAcaka zabdoM kI (paJcan, SaS, saptan, aSTan, navan, dazan) 'SaT' saMjJA kI hai- "SNAntA SaT" (a0 1 / 1 / 24) / tadanusAra 'SaT' - saMjJaka zabdoM se nuDAgama kiyA gayA hai| kAtantrakAra ne saMkhyA tathA SaT saMjJAoM ke lie sUtra nahIM banAe / unhoMne lokavyavahAra ke anusAra saMkhyArthaka zabdoM ko usI artha meM svIkAra kara unakA apane vyAkaraNa meM prayoga kiyA hai / tadanusAra hI SAnta-nAnta saMkhyAvAcaka zabdoM se 'nu' Agama kA nirdeza kiyA gayA hai| yaha vizeSa jJAtavya hai ki pANini ne pAribhASika saMkhyAsaMjJA to kI hI hai, usake atirikta lokapracalita zabdoM kA bhI prayoga kiyA hai / kAtantrakAra kevala lokavyavahAra ko pradhAna mAnakara saMkhyAsaMjJaka sUtra banAne kI AvazyakatA nahIM samajhate haiM, jaisA ki prakRta sUtra (2 / 1 / 75) se spaSTa hai / / 154 / [rUpasiddhi] 1. SaNNAm / SaS + Am / prakRta sUtra se 'nu' Agama, "hazaSAntejAdInAM uH" (2 / 3 / 46) se S ko D, "SaDo No ne" (2 / 4 / 43) se 'i' ko 'Na' tathA "tavargazcaTavargayoge caTavargoM" (2 / 4 / 46) se 'n' ko 'Na' Adeza / 2. pnycaanaam| paJcan + Am / prakRta sUtra se 'nu' Agama, "nAntasya copadhAyAH" (2 / 2 / 16) se dIrgha tathA "liGgAntanakArasya" (2 / 3 / 56) se nakAra kA lopa / / 154 / 155. katezca jaszasoluk [2 / 1 / 76] [sUtrArtha] saGkhyAsaMjJaka SakArAnta- nakArAnta zabda tathA 'kati' zabda se paravartI jas - zas pratyayoM kA luk hotA hai / / 155 /
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 181 nAmacatuSTayApyAye prathamo dhAtupAdaH [du0 vR0] kateH saMkhyAyAH SakAranakArAntAyAzca jas-zasoluMga bhavati / kati, kati / SaT, SaT / paJca, paJca / / 155 / [du0 TI0] kate0 / cakAraH SNAntAyA ityanukarSaNArtha ityAha - kateH saMkhyAyAH SNAntAyAzceti / kA saMkhyA eSAmiti saMkhyAvRtteH kimo DatirnipAtyate, sadyaAdyatvAt / atrApi SaSThIyaM kateH saMkhyAyAH SNAntAyAH saMbandhinorjas-zasoluMg iti / tena priyAH SaD yeSAM priyAH paJca yeSAmiti vigrahe priyaSaSaH, priyapazcAnaH, priyapajJaH pazyeti / evaM priyASTAn, priyASTAnaH, priyASTnaH pazyeti zasi "avamasaMyogAdano lopaH" (2 / 2 / 53) / au tasmAjjaszasoriti kRtatvAdevASTana iti / priyAzca te SaT ceti / priyAzca te paJca ceti vigrahe 'priyaSaT, priyapaJca' ceti bhavatyeva saMkhyAyAH pradhAnatvAt / yattadbhyAmapi ddtirityeke| tAbhyAmapi jaszasoluMg iti / tena 'yati te nAga zIrSANi tati te nAga vedanAH' iti / 'luglope na pratyayakRtam' iti "nAntasya copapAyAH" (2 / 2 / 16) ghuTi dIrgho na bhavati, kateretvaM ca na jasIti / nanu 'katezcAsoluMg' iti kathanna vidadhyAt / saMkhyAyAH pradhAnatvAcca GasiGasorutpattyabhAva eva / SaDasyati, paJcAsyatIti yadi kvib dRzyate, vibhaktisaMbandhAna bhaviSyati / tarhi jaszasorgrahaNaM sukhapratiphtyameva syAt / / 155 / [vi0 pa0] kateH / ihApi pUrvavad vyAkhyAnAt samAsasaMbandhinorjaszasoluMg na bhavati / priyakatayaH, priyaSaSaH, priyapaJcAnaH / 'priyakatIn, priyaSaSaH, priyapaJjJaH ' pazyeti pUrvavad vigrahaH / tathA priyASTAnastiSThanti, priyASTanaH pazyeti zasyano'kAralope "tvrgshcttvrgyoge"(2|4|46) ityAdi pravartate / karmadhAraye tu saMkhyAyAH pradhAnatvAt syAdeva-priyAzca te SaT ceti priyaSaDityAdi / / 155 / [ka0 ca0] kteH| priyASTAna iti saMkhyAyAH 'abahorantyasvarAdilopazca' na bhavati, samAsAntavidheranityatvAditi / / 155 / // iti zrIsuSeNAcAryakavirAjakRte kalApacandre vitIye nAmni catuSTaye praramo dhAtupAdaH smaaptH||
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 kAtantravyAkaraNam [samIkSA] 'kati + jas-zas, SaS + jas-zas, paJcan + jas-zas' isa avasthA meM kAtantrakAra tathA pANini (SaDbhyo luk-a07|1|22) donoM hI 'jas-zas' pratyayoM kA luk karake kati, SaT, paJca' rUpa siddha karate haiM / pANini kA yadi 'SaT' saMjJApUrvaka nirdeza sukhArtha mAnA jA sakatA hai to kAtantrakAra kA prasiddhivazAt kiyA gayA vidhAna bhI sukhArtha hI hogaa| [rUpasiddhi] 1. kati / kati + jas, zas / prakRta sUtra dvArA 'jas-zas' pratyayoM kA lopa / 2. SaT / SaS +jas, zas / prakRta sUtra dvArA 'jas-zas' pratyayoM kA lopa, "hazaSAntejAdInAM :" (2 / 3 / 46) se Sa ko i tathA "vA virAme" (2 / 3162) se D ko T aadesh| 3. paJca / paJcan + jas, zas / prakRta sUtra se 'jas-zas' pratyayoM kA lopa tathA "liGgAntanakArasya" (2 / 3 / 56) se nakAralopa / / 155 / 156. niyo DirAm [2 / 1 / 77] [sUtrArtha] nI (NIJ prApaNe-dhAtusiddha liGga = prAtipadika) se paravartI saptamI-ekavacana 'Gi' pratyaya ko Ama Adeza hotA hai / / 156 / [du0 vR0] niyaH paro DirAm bhavati / niyAm, grAmaNyAm / / 156 / // iti daurgasiMdyAM vRttau dvitIye nAmni catuSTaye prathamo pAtupAdaH smaaptH|| [du0 TI0] niyo0 / nI (NIJ) prApaNe / nayatIti nIH, evaM grAmaM nayatIti grAmaNIH / "satsUdviSa0" (4 / 3 / 74) ityAdinA kvip, "pUrvapadAt saMjJAyAm" (kAta0 pari0
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 185 nAmacatuSTayAdhyAye prapamo pAtupAdaH Na0 2) NatvaM dRzyate / grAmasya pradhAnabhUtaH pumAn grAmaNIrucyate / evaM grAmaNyAm / ekadezavikRtasyAnanyavadbhAvAd Natve'pyAm bhavatyeva / yena varNena zabdena vA yo vidhirArabhyate sa tadantasya bhavati, ekasigannAdyantavadupacArAt / / 156 / // iti zrIdurgasiMhaviracitAyAM kAtantravRttiTIkAyAM dvitIye nAmni catuSTaye prathamo pAtupAdaH smaaptH|| [vi0 pa0] niyaH grAmaNyAm iti / grAmaM nayatIti / "stsuudvissH"(4|3|74) ityAdinA kvip, tatrApizabdabalAt pUrvapadasthebhyaH saMjJAyAmiti Natvam / tatazca grAmapradhAnabhUtaH puruSo grAmaNIrucyate / Natve'pyekadezavikRtasyAnanyavadbhAvAt 'yena vipistadantasya' (kAta0 pa03) iti kevalasyAdyantavadbhAvAt / / 156 / // iti zrImatrilocanadAsakRtAyAM kAtantravRttipaJjikAyAM dvitIye nAmni catuSTaye pramo dhAtupAdaH smaaptH|| [samIkSA] 'nI + Gi, grAmaNI + Gi' isa avasthA meM kAtantrakAra tathA pANini (DerAmnadyAmnIbhyaH - a07|3|116) donoM hI 'Gi' ko 'Am' Adeza karake niyAm, grAmaNyAm' zabdarUpa niSpanna karate haiM / ataH ubhayatra sAmya hI hai / sUtraracanAzailI ke siddhAntAnusAra kAtantrakAra kArTI kA prathamAnta tathA kArya kA dvitIyAnta nirdeza karate haiM- Gi:+ Am / pANini ke anusAra kAryoM kA SaSThyanta tathA kArya kA prathamAnta nirdeza hotA hai- De: + Am / [rUpasiddhi] 1. niyAm / nI + Gi / prakRta sUtra dvArA Gi ko Ama tathA "IdUtoriyuvI svare" (2 / 2 / 56) se I ko iy Adeza / 2. grAmaNyAm / grAmaNI + Gi / prakRta sUtra se Gi ko Am "anekAkSarayostva0" (2 / 2 / 59) se I ko y Adeza / / 156 / // iti dvitIye nAmacatuSTayApyAye samIkSAtmakaH prathamo pAtupAdaH smaaptH||
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha dvitIye nAmacatuSTayAdhyAye dvitIyaH sakhipAdaH 157. na sakhiSTAdAvagniH [2 / 2 / 1] [sUtrArtha] tRtIyAvibhakti- ekavacana 'TA' Adi svara ke paravartI hone para,sakhizabdastha ikAra ko agnivadbhAva nahIM hotA hai / / 157 / [du0 vR0] sakhisthaH sakhiSTAdau svare nAgnirbhavati / sakhyA, sakhye / / 157 / [du0 TI0] na sa0 / idudagnirityanenAgnitvaM prAptaM "na sakhiSTAdAvagniH" ityucyate / nanu tatra hi ikArokArayorevAgnisaMjJA na tadantasyeti / "na sakhyuriSTAdAvagniH" iti kartumucitam | sakhyurikAro'gnirna bhavatIti / atha sAmarthyAdikAro'vasIyate kimikAragrahaNena cet, tathApyavayavAvayavisambandhe SaSThI kena nivAryate ityAha-sakhisthaH sakhiriti / sakhistha ikAraH sakhirucyate, upacArAt / yathA 'macAH krozanti' iti / sakhyuran na bhavatIti rUpAnyatve hyanukaraNameva na syAt / vidhimukhenArthAt saMjJA niSidhyate / yathA 'nAyaM gauH' ityukte'nyadravyasya gosaMjJA nAstItyavasIyate iti nAsti prakaraNabhedaH, tadantasyApi pratiSedha eveti nizcitam | ___ bahavaH sakhAyo yasya (tena) bahusakhyA, (tasmai) bahusakhye iti / katham atisakheH' iti bhASyacoditaM caitat / sakhIM striyamatikrAntasyAtisakherityupasarjanatvAd hrasvatvaM paranimittAdezaH pUrvasmin sa eva strIkAra evAyaM na sakhistha ikAraH iti kutaH pratiSedhaprasaGgaH syAt, vibhaktiSu ca 'liGgagrahaNe ligaviziSTasyApi grahaNam' (kAta0 pa0 17) iti nAdriyate / ata eva 'na sakhipatyoSTAdAvagnirasamAse' iti vidadhyAt / TA evAdiryasyAsau TAdistadguNasaMvijJAno bahuvrIhiH, tatpuruSe hi zasIti vidadhyAt / AdigrahaNamihottarArthaM ca / tena sakhyuH, patyurityagnilakSaNametvaM na syAt / naivam, tatra pradhAnamalopa eva vAkyArthaH kriyate "gozca" (2 / 1 / 59) ityatra cakAreNa 'iredurod'
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 187 nAmacatuSTayApyApe vitIyaH sakhipAdaH ityanukRSyate uttarArthamevaM cet kimAdigrahaNena TADayorityevaM brUyAt / etenAdigrahaNavyApteH prayojanaM cintyate, na tu lAghavamiti / naitadevamasti prayojanam, bhUpate patAviti patirasamAse evAgnirna bhavati, samAse tu bhavatyeva ityavadhAraNArtham / ata evAdigrahaNAdagniriti tatra saMbadhyate iti sthitam / TAdAviti kim ? sakhIn / "zaso'kAraH sazca no'striyAm" (2 / 1 / 52) iti bhavati / / 157 / [vi0 pa0] na sakhi0 / "idagniH" (2!1 / 8) ityanenAgnisaMjJA prAptA anena pratiSidhyate / nanu kathamayaM nirdezaH, yAvatA ikArokArayorevAgnisaMjJA na tadantasyeti tatra nizcitam, ato na "sakhyuriSTAdAvagniH" iti kartumucitam, sakhyurikAro'gnirna bhavatItyarthaH / atha samudAyasya pratiSedhe'pyarthAdikAra evAvasIyate, tathApyavayavAvayavisaMbandhe SaSThI kena nivAryate / sakhisthaH sakhiriti / sakhyau tiSThatIti sakhisthaH "nAmni spazca" (4 / 3 / 5) iti kapratyayaH / sakhistha ikAraH sakhirucyate, upacArAt / yathA 'maJcAH krozanti' iti maJcasthAH puruSAH maJcazabdenocyante / nanu tathApi kathamIdRzo nirdezo yAvatA "skhyushc"(2|2|23) iti vacanAdan prApnoti / naivam, anukaraNanirdezo'yam / anukaraNaM cAnukAryAkAraM syAditi kathaM vikRtiH anukaraNamevAnyathA na syAditi bhAvaH / 'prakRtivadanukaraNam' (vyA0 pa0 vR0 86) ityasya punararthapadArthAnukaraNaM viSayaH zabdapadArthasya cedaM sakhizabdasyAnukaraNamityadoSaH / vyaJjane agnisaMjJAyAH prayojanAbhAvAt pratiSedho vArthaH / arthAt svare pare pratiSedho vijJAyate ityAha - TAdau svara iti / 'sakhyA, sakhye' iti agnitvAbhAvAt 'TA nA' De ityekArazca na bhavati / / 157 / [ka0 ca0] na sakhi0 / nanu saMjJAsUtra evAgnizabdaH svarUpaparo bhavitumarhati / kAryakAle tu saMjJipara eva saMbhavati / evaM ca sati "TAdAvagniH" sakhistho na bhavatItyarthe sakhistha ikAro vinazyatItyarthaH kathanna syAt ? satyam / paryudAso'yaM naJ, sa cAnyo'bhAvavAcI, tatazca saMjJAsUtreNaikavAkyatA'vazyaM kartavyA / tathA ca TAdau sakhistho ya ikArastadanyo'nyabhAvavAn ikAro'gnirbhavatIti / anyathA ekavAkyatAM vinA "idagniH " (2 / 1 / 8) ityanena prathamata eva prAptau satyAM vacanazatenApi saMjJAyA
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 kAtantravyAkaraNam niSedhumazakyatvAt / tasmAdekavAkyatAyAM satyAmagnizabdenAtrApi sajhaivocyate, na tvikAravyaktiriti / ataH sakhistha ikAro nazyatItyartho na ghaTata eva, kintu saMjJAniSedhaH saMbhavatItyAha - saMjJA prAptA niSidhyate iti / arthAditi sakhisamudAyasyAgnitvAsaMbhavAdityarthaH / atha "na sadhyuriSTAdAvagniH" ityatra pUrvapakSadvayam - ekastAvadikArakaraNam anyazca sakhyuriti SaSThIvidhAnam, tatra ikArakhaNDanArthaM siddhAntayati- atheti / bitIyapakSaM sUcayati- tathApIti / ikAragrahaNaM mA kArSIH, SaSThI kena nivAryatAmityAhasakhistha ikAra ityAdi / sakhistha ityupacAreNaiva SaSThyartho labhyate iti bhAvaH / __ nanvanukaraNanirdezo'yamiti, tatrAnukaraNameva vicAryate / tacca dviviSam zabdAnukaraNamanukaraNaM ceti / yatra zabdamAtrapratItyarthamanukriyate uccAryate tacchabdAnukaraNam / yatrArthamAtrapratItyarthaM zabdo'nukriyate tadarthAnukaraNam / tatrArthe kAryAsambhavAt tadvAcini zabde kArya kriyate iti kazcit / tanna | arthapratItyarthamuccAryamANatvAd 'ghaTamAnaya' ityAdInAmapi anukaraNatvaM syAt / evaM ca satyarthAnukaraNapadasya vyAvRtti - stIti, tasmAt sArthakazabdasyAnukaraNamarthAnukaraNam , nirarthakazabdasyAnukaraNaM zabdAnukaraNamiti / etacca "ticyapavarge" (4 / 6 / 43) ityatra TIkAyAM vakSyati, tatra sArthakAnukaraNe prakRtivadanukaraNaM bhavatIti yauktika evAyaM pkssH| tathAhi, prakRteH sArthakatvena tatra yat kAryaM prApnoti tat kAryaM tadanukaraNe'pyatidizyate, zabdAnukaraNe prakRternirarthakatvAt kAryaM tatra na prApnoti / kutastadanukaraNe kAryamiha zabdAnukaraNe'sya grahaNAt "skhyushc"(2|2|23) ityanna bhavati / nanu yadAtra sakhiriti nirarthakAnukaraNaM kathantarhi sArthaka kAryaniSedhaH kriyate ? satyam / nirarthakAnukaraNe padaM niSpAdya sUtravaiyarthyabhayAt tattadvarNAnupUrvaviziSTasArthakazabde lakSitalakSaNayA pazcAt padAdhyAropaH kriyate, tatazca sArthaka eva zabde kAryaniSedha upapadyate / ___ anyastvAha-sakhizabdenAtra sAmAnyena sakArottarakhikAraviziSTaH zabda evAnukriyate / sAmAnyaM cAtra sArthakanirarthakasamudAyatvam / prasiddha zAstrapravRttiAyasIti nyAyAt sArthakazabdamAdAyaiva sUtrapravRttiriti / tarhi anenaiva nyAyena sArthakazabdam AdAya prakRtivadanukaraNam ityasya viSayatvAt kathaM "sakhyuzca" (2 / 2 / 23) ityanna bhavati ? satyam / ata eva sakhiriti nirdezAd yugapat sArthakanirarthakayoranukaraNe nirarthakAzritakAryameva bhavati, na tu sArthakAzritamiti / yad vA 'prakRtivadanukaraNamityatrArthavad
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmavatuSTapApyAve vitIyaH savipAdaH 189 grahaNe nAnarSakasya' (vyA0 pa0 vR0 86,1) iti nyAyasya pravezAd yatra kevalasArthakAnukaraNaM tatra prakRtivadanukaraNamityasya viSaya iti / atra tu sArthakanirarthakAnukaraNe kevalasArthakatvAbhAvenArthavadgrahaNasya viSayo nAstIti / arthapadArthAnukaraNamiti / artha eva padArthavAcyo yasya zabdasya tasyAnukaraNamityarthaH / zabdapadArtha iti / zabdazcAsau padArthazceti zabdapadArtha : zabdasvarUpavAcyasyAnukaraNamityarthaH / bahuvrIhI tu zabdapadArthazabdenAnukaraNazabda evocyate,nahi tasyAnyadanukaraNamastIti saMkSepaH / / 157 / [samIkSA] 'sakhi + TA, sakhi + De' isa avasthA meM donoM hI vyAkaraNoM ke anusAra TA ko nA tathA ikAra ko guNAdeza nahIM hotA hai / phalataH 'sakhyA, sakhye' rUpa niSpanna hote haiM / kAtantrakAra ikArAnta zabdoM kI agnisaMjJA karate haiM - "idudgniH"(2|1|8) tathA pANini ne inakI 'ghi' saMjJA kI hai - "zeSo dhyasakhi" (a0 1 / 4 / 7) / 'sakhi' zabda ke ikArAnta hone ke kAraNa sakhi zabda kI yA sakhi-zabdastha ikAra kI ukta saMjJA prApta hotI hai, parantu pANini ne 'asakhi'- pada ke pATha se ghisaMjJA kA tathA kAtantrakAra ne "na sakhiSTAdAvagniH" (212 / 1) sUtra banAkara 'sakhi' zabda kI agnisaMjJA kA niSedha kiyA hai / antara yaha hai ki kAtantrakAra kI 'agni' saMjJA anvartha hai, jabaki pANini kI ghisaMjJA hastaceSTA kI taraha saMketabodhikA / [rUpasiddhi] 1. skhyaa| sakhi +TA | "idudagniH" (2 / 1 / 8) se prApta sakhizabdastha ikAra kI agnisaMjJA kA prakRta sUtra se niSedha ho jAne para "ivarNo yamasavarNe na ca paro lopyaH" (1 / 2 / 8) se ikAra ko yakArAdeza / 2. skhye| sakhi + u / yahA~ para pUrvavat agnisaMjJA ke niSedha se guNAbhAva hone para ikAra ko yakArAdeza / / 157 / 158. patirasamAse [2 / 2 / 2] [sUtrArtha] samAsAbhAva kI avasthA meM 'TA' Adi svarAdi pratyayoM ke para meM rahane para patizabdastha ikAra kI 'agni' saMjJA nahIM hotI hai / / 158 /
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 kAtantravyAkaraNam [du0 vR0] patisthaH patiSTAdau svare nAgnirbhavati asamAse / patyA, ptye| asamAsa iti kim ? narapatinA / / 158 / [du0 TI0] ptiH| narapatineti / narANAM patiriti vigrahaH / kiJca patinA, dhAtuneti ? pAtIti ptiH| "pAtetiH"(u0 3 / 53) / sa iha svAmyartho rUDhito gRhyate / TAdAviti kim ? patim, patI, patIn / / 158 / [vi0 pa0] ptiH| ihApi pUrvavad vyAkhyAnam / ata Aha-patisthaH patiriti / patizabdo rUDhivazAt svAmyartha iha gRhyate / tena patinA, dhAtuneti syAdeva / / 158 / [ka0 ca0] ptiH| pAtIti ptiH| "pAtetiH" (u0 3 / 53) / 'sItAyAH pataye namaH' ityaluksamAsa eva / naJo'nityatvAd vA na niSedhaH / tena bahulArtho bahuzabda iti svIkAre 'bahupatye' ityAdyapi siddham / anityasya lakSyAnusAritvAt samAse'pi kvacinniSedhaH / / 158 / [samIkSA] 'pati + TA, pati + De' isa avasthA meM ubhayatra 'TA' ko 'nA' tathA 'i' ko guNa Adeza na hone ke kAraNa 'patyA, patye' zabdarUpa siddha hote haiM / antara yaha hai ki kAtantrakAra 'asamAsa' meM 'pati' zabda kI agnisaMjJA kA niSedha karate haiM aura pANini samAsa meM hI 'pati' zabda kI ghisaMjJA karate haiM - "patiH samAsa eva" (a0 1 / 4 / 8) / [rUpasiddhi] 1. ptyaa| pati +TA / "idudagniH" (2 / 1 / 8) sUtra se prApta agnisaMjJA kA prakRta sUtra se niSedha ho jAne para "ivarNo yamasavarNe na ca paro lopyaH" (1 / 2 / 8) se ikAra ko ykaaraadesh| 2. ptye| pati + u / pUrvavat agnisaMjJA kA niSedha tathA ikAra ko yakArAdeza / / 158
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayApyAye vitIyaH savipAdaH 159. strI nadIvat [212 // 3] [sUtrArtha] kisI vibhakti ke para meM rahane para 'strI' zabda ko nadIvadbhAva hotA hai / / 159 / [du0 vR0] strIzabdo nadIvad bhavati vibhaktau / he stri!, striya, strINAm / vikalpamapi bAdhate / / 159 / [du0 TI0] strii0| stRNAte T, TanubandhatvAdIH strIti svarUpameva gRhyate, na tUpacaritaH styarthAbhidhAyI strIzabdaH, "AziSi ca" (3 / 5 / 22) iti nirdezAd iyAdezatvAdAmi vati ca vibhASA prAptA / vadvyAvRttyA zeSe ca nadItvasyAprAptireveti vacanamidamanapekSamArabhyate / yaccoktam 'vibhaktAviti', tadvibhaktimantareNa liGgaM na saMbhavatIti / tena 'bahustrIkaH kaliGgaH' iti kapratyayaH syAt, athavA na ceha "navRdantAd bahuvrIhI kaH" iti vacanamasti, api tu bahulalakSaNaH ka iti na duSyati / nanu kathamihAnantaraM TAdAviti nAnuvartate, naivam / TAdAvityanuvartamAne'pyAmi Gavati nadIvadbhAvasya prayojanAd "hasvazca mvti"(2|2|5) tadanantaraM strI ceti vidadhyAt / etenotsargApavAdakramapratipattirapi syAt, ata eva viparyayaM vidadhAti |ato'numiiyte idamanapekSamiti, tatsahacaritamasamAsagrahaNamapi nAnuvartate / iSTatvAdadhikArasyeti vA, tena tadantavidhinA 'he paramastri, paramastrIm, paramastrIH pazya' iti / kAryAtidezo'yaM strIzabdo nadInibandhanakAryabhAg bhavatItyarthaH / vyapadezAtideze'pi na doSaH / vyapadezaH saMjJA, sA punarihAsatI atidizyate / tarhi mukhyaiva sajJA AstAm, kiM vadgrahaNena ? cet, naivam / mukhyasaMjJAyAM satyAM striyamatikrAntAya 'atistraye, atistreH, atistrau' ityagnikAryaM na syAt / ekadezavikRtasyAnanyavadbhAvAnnadItvameveti / aiprabhRtInyeva bhavitumarhanti tasmAd vadgrahaNaM sAdRzyArtham / sAdRzyaM punarIkAramantareNa na saMbhavatIti samIhitaM siddham ubhayAtideze'pi, tena 'striyAm, striyaH' iti iyAdezapakSe amzasorAdilopo na bhavatIti / IkArAvasthAyAmeva nadIkAryaM pazcAdiyAdeza iti nizcitam / nanu kathamayaM vikalpaM bAdhate yena nAprApti
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 kAtantravyAkaraNam nyAyena cet, tadayuktam / syamzaskapratyayavidhiSu caritArthatvAt / naivam / nirapekSatvAt pravRtto nadIvadbhAvo na nivartate vyaktitvAd vA / / 159 / [vi0 pa0 ] strI nadI0 | atha kimarthamidaM yAvatA strIzabdasya sAkSAdeva nadItvamasti / tathAhi " stRNAte" ( u05/15) iti kRte TanubandhatvAnnadAdilakSaNa: 'striyAmI' pratyayaH iti, naivam / strIzabdasya strI ceti dhAtuvadbhAvAd iyAdezaviSayatvAd vakSyamANavacanAbhyAm Ami jvati ca vibhASA prAptA, vadvyAvRttyA ca zeSavacane nadItvasyAprAptireveti vacanamidamucyate / taccAnapekSamiha nimittasyAnabhidhAnAt / athAnantaratvAt TAdAviti kathannAnuvartate iti cet, naivam / satyAmapi TAdAvityanuvRttau pArizeSyAd Gavatyeva nadIvadbhAvasya prayojanam, Ami ca vizeSavidhAnAt / tato hrasvazca Gavati, tadanantaraM strI ceti vidadhyAt / vikalpo'pi vacanabalAdeva na bhaviSyati / anyathA iyasthAnitvAt pUrveNaiva siddham / tato viparyayavidhAnAdanapekSamiti gamyate / yacca vibhaktAvityuktaM vRttau tadudvibhaktimantareNa liGgaM na saMbhavati / tena 'bahustrIkaH kaliGgaH' iti bahuvrIhau nadIlakSaNaH ko bhavati / tathA nirapekSatvAt pUrvameva nadItvaM pravRttaM syAt, pazcAt pratyaya iti kuto 'hrasvazca Gavati, stryAkhyAviyuvau vAmi' iti vikalpo'pItyAha - vikalpamapi bAdhate / yena nAprAptinyAyena vikalpasya bAdheti nAyaM parihAro'nyeSu syamzaskapratyayeSu caritArthatvAditi / / 159 / [ka0 ca0] strI0 / stryartho na gRhyate, 'AziSi ca' iti jJApakAt / vadgrahaNasya sAdRzyAt striyamatikrAntAya 'atistriyai' ityatra 'ekadezavikRtamananyavat' (kAta0 pa0 1 ) iti nyAyAnna bhavatIti / Gavatyeveti / nanu kathamidamuktam, yAvatA TAdyanuvRttau yathA Gavati prayojanamasti, tathA Ami pare'pi "Ami ca nuH" (2 / 1 / 72 ) ityanena nvAgamo'sti prayojanamityAha - "Ami ca" iti / cakAraH punararthe Ami pare punaH " stryAkhyAviyuvau bAmi" (2 / 2 / 4) ityanena vikalpa eva vizeSo'stItyarthaH / nanu strI nadIvadityanena strIzabdamAdAya nadIvadbhAve'pi vizeSavidhAnamasti cet, naivam / abhiprAyAparijJAnAd vizeSavidhAnAd vizeSeNopAdAnAdityarthaH / tathAhi - " khyAkhyAviyuvau
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye dvitIyaH sakhipAdaH 193 bAmi" (2 / 2 / 4) ityatra samAsena TAdyanuvRttau satyAmapi Gavavacane "hasvazca vati" (2 / 2 / 5 ) ityanena nadIvadbhAvavidhAnAdAmItyeva labhyate / yat punarAmvidhAnaM tadvizeSavidhAnamityarthaH / yad vA "svyAkhyAviyuvau vAmi" (2 / 2 / 4) ityatrAmgrahaNaM " hasvazca jvati" (2 / 2 / 5) ityatra cakArakaraNam anayoryadvizeSeNopAdAnaM tadvizeSavidhAnamityarthaH / anyathobhayorapi sUtrayorAmgrahaNaM cakArazca vyarthameva syAt, TAdyanuvRttAveva sAdhyasya siddheH / nanu yathAmi ca vizeSavidhAnamucyate tathA Gavatyapi vizeSavidhAnaM kathanna syAt / tathAhi- TAdyanuvRttau satyAM pUrvasUtreNaiva iyuvasthAnayorAmi siddhatvAt / " hrasvazca unnati" (2 / 2 / 5) ityatra GavatIti labhyata eva yat punarDavadgrahaNaM tad vizeSavidhAnArthamiti / nanu kathamidamucyate AmgrahaNenaiva TAdyanuvRttervyavahitatvAt sAmAnyaM vA nimittam Am vA nimittaM syAt, tadbAdhanArthaM GavadgrahaNam / tat kathaM vizeSavidhAnArthaM bhaviSyati, naivam / 'vizeSAtidiSTaH prakRtaM na bAdhate' (kAta0 pa0 19) iti nyAyAt TAdirevAnuvartiSyate kutaH sAmAnyaM vA Am vA nimittaM syAt, tarhi TAdyanuvRttau Amo'pi saMbhavAd Ami pare hrasvasya vibhASayA nadIvadbhAva eva dUSaNaM tannivRttyarthaM GavadgrahaNaM kathaM vizeSavidhAnArthaM bhaviSyati / naivam, Ami parato hrasvasya vibhASayA nadIvadbhAve'pi niSprayojanaM dUSaNAbhAvAt (tathAhi hrasvAntasya nadIvadbhAvaH pakSa iti vizeSaH) / hrasvasya nadIvadbhAvadvArA vA ubhayathApi 'buddhInAm' ityAdiprayogasya siddhiriti / naivam, dUSaNasya sattvAt / tathAhi hrasvadvAraivAmi nAgamasiddhe yat punarvikalpapakSe nadIvadbhAvaH kriyate tannadIdvAraiva nAgamArthamiti / tathA ca 'buddhyAm, buddhInAm' iti rUpadvayaM syAt tasmAt TAdinivRttyarthaM GavadgrahaNamavazyameva kartavyam / kuto vizeSabAdhanArthaM bhaviSyati / ataH patrikAyAmapi Ami ca vizeSavidhAnAditi yaduktaM tad yuktameveti sAmpradAyikAH / tadasat, TAdyantaniviSTatvAdAnuSaGgikanyAyena pravartamAnasyAmo hrasvanibandhananvAgamabAdhakatvAbhAvAt / tasmAt TAdyanuvRttau yat punarDavadgrahaNaM tadvizeSavidhAnArthamiti pUrvapakSo'viruddha eva / tasmAdayameva siddhAntaH yadyapi krameNobhayatrApi vizeSavidhAnatvaM saMgacchate, tathApi Amyeva vizeSavidhAnatA kalpyate, na tu GavatIti / yad vA Ami vizeSavidhAnakalpane "strI nadIvat " ( 2 / 2 / 3) ityanena Gavatsu bahUdAharaNAni sambhavanti, GavatItyasya vizeSavidhAnakalpane tu "strI nadIvat"
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam (2 / 2 / 3) ityanenAmyevodAharaNaM sidhyatIti / tasmAd bahUdAharaNasaMbhave ekodAharaNaM prati yogArambhasyAnyAyyatvAditi gurvH| vastutastu evaM yojanIyA panI- Gavatyeva nadIvadbhAvasya prayojanam, Ami ca nadIvadbhAvasya prayojanamiti vizeSaH / TIkAyAmapi Ami vati ca nadIvadbhAvasya prayojanaM syAdityuktamiti na virodhaH, tarhi vakSyamANavacanAbhyAM vikalpaH kathanna syAdityAha- vizeSavidhAnAditi / pRthakkaraNAdityarthaH / anyathA iyuvasthAnatvAt tAbhyAmeva yogAbhyAM sAdhyasya siddhiriti / evaM ca sati utsargApavAdanyAyena "hasvazca huvati" (2 / 2 / 5) ityanantaraM "strI ca" (2 / 2 / 61) iti vidadhyAt / tarhi "hasvazca Gavati" (2 / 2 / 5) ityanantaraM 'strI ca' iti pAThe katham Am- GavatorupalabdhiH, yAvatA anantaratvAd Gavato'nuvartanameva yujyate ? satyam / 'stryAkhyeyub hrasvo vA nadIvat' ityekayogaM kRtvA tatpazcAt strI ceti kartavyamiti bhAvaH / yacca 'hrasvazca Gavati' ityuktaM tat siddhazAstrAnusAreNaiveti mahAntaH / / 159 | [samIkSA] 'he strI + si, strI + De, strI + Am' isa sthiti meM ubhayatra saMbuddhi-hasva, ai Adeza (AT Agama) tathA nu (nuT) Agama karake he stri! , striyai, strINAm' rUpa siddha kie gae haiM | kAtantrakAra ne ukta rUpoM ke sAdhanArtha nadIsaMjJAprayukta kAryoM ko karane ke lie nadIvadbhAva (atideza) kiyA hai / pANini to strIbhinna iyaG-uvaGsthAnavAle zabdoM kI nadIsaMjJA kA niSedha karate haiM - "neyaduvaGsthAnAvastrI" (a0 1 / 4 / 4), jisake phalasvarUpa 'strI' zabda kI nadIsaMjJA akSuNNa rUpa meM banI rahatI hai / kAtantra ke vyAkhyAkAroM ne isa sUtra kI AvazyakatA ko spaSTa karate hue kahA hai ki 'Am' tathA 'G' anubandhavAle pratyayoM meM prApta vikalpa kA bhI bAdha karane ke lie atideza kiyA gayA hai| [rUpasiddhi] 1. he stri| he strI + si | "Amantrite siH saMbuddhiH" (2 / 1 / 5) se si kI saMbuddhi saMjJA, prakRta sUtra se 'strI' zabda ko nadIvadbhAva, "saMbuddhau hasvaH" (2 / 1 / 46) se hrasvAdeza tathA "hasvanadIzraddhAbhyaH sirlopam" (2 / 1 / 71) se 'si' kA lop|
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye bitIyaH savipAdaH 195 2. striyai| strI + u / prakRta sUtra se nadIvadbhAva, "nayA ai AsAsAm" (2 / 1 / 45) se che ko 'ai' Adeza, "strI ca" (2 / 2 / 61) se dhAtuvadbhAva tathA "IdUtoriyuvau svare" (3 / 4 / 55, 56) se IkAra ko iyAdeza / ___3. strINAm / strI + Am / prakRta sUtra se nadIvabhAva, "Ami ca naH" (2 / 1 / 72) se 'nu' Agama tathA "ravaNebhyaH0" (2 / 4 / 48) se nakAra ko NakArAdeza / / 159 / 160. stryAkhyAviyuvau vA''mi [2 / 2 / 4] [sUtrArtha] SaSThIvibhakti-bahuvacana 'Am' pratyaya ke paravartI hone para jinake sthAna meM iy-uv Adeza pravRtta hote haiM tathA jo strItva artha ke abhidhAyaka haiM - aise IkAraUkAra kA nadIvabhAva vikalpa se hotA hai / / 160 / [du0 vR0] stryAkhyAviyudsthAnAvAmi pare nadIvad bhavato vA / zrINAm, zriyAm / bhrUNAm, dhruvAm / stryAkhyAviti kim ? yavakriyAm, kaTapuvAm / / 160 / [du0 TI0] stryAkhyA0 |iyuvau tiSThato yayostAviyuvsthAnau, tau punarIdUtau dhAtoravayavAviti / tadetat kathamiha sthAnamantareNa labhyate iyuvoreva nadIvabhAvAt 'zriynAm, bhranAm' ityaniSTarUpaM syAt / na ceyuvAzrayatvAd iyuvAvityupacAro mukhye sati yujyate / satyam, vadgrahaNaM hi sAdRzyArtham / taccekArokArobhyAmRte na saMbhavatIti na virudhyate / bhaja zriJ sevAyAm "zridrusumujvAM kvip, dIrghazca" iti kvibantatvAd dhAtutvaM na jahAti iti dhAtutvaM zrIzabdasya / zriyAmityevaM loke iSyate / zrINAm iti chandasyeva vyavasthitavibhASayetyeke / "bhramezca (2 / 30) DU: aunnaadikH-bhruuH| "pUrSAtuvat" (2 / 2 / 60) ityuvAzrayo bhavati / kathaM punariyuvau stryAkhyau, stryAkhyAvavayavAvapi, stryAkhyAvityupacArAt / tena zriyaM dhruvamicchatIti yin, tataH kvip / "boLajane'ye" (4 / 1 / 35) iti yalopaH / 'zrINAm, bhrUNAm puruSANAm' ityapi bhavati / tathA 'atizrINAm, atibhrUNAM strINAM puruSANAM vA' /
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam evamuttaratra sUtre'pi pratipattavyam / anyaH punarAha - iyuvsthAnau ca hrasvau ca pravRttau ca prAk pravRtteH strIvacana eveti / atizriyai, atibhruvai brAhmaNyai / kva mA bhUt - atizriye, atibhruve brAhmaNAya / atizakaTyai, atidhenvai brAhmaNyai / kva mA bhUt- atizakaTaye, atidhenave brAhmaNAya / apara Aha - iyuvsthAnau ca hrasvau ca pravRttau prAkpravRtterastrIvacana eva - atizriyai, atibhruvai brAhmaNAya / kva mA bhUt - atizriye, atibhruve brAhmaNyai / atizakaTyai, atidhenvai brAhmaNAya / kva mA bhUtatizakaTaye, atidhenave brAhmaNyai / tadasmAbhirubhayaM pramANamityupacAreNa gRhyate / iyuvsthAnAviti vacanAd yatva - vatvasthAnayorna bhavati | AdhInAM pradhInAM brAhmaNInAm, varSAbhUNAm, punarbhUNAm / tathottaratrApi / Adhyai, pradhyai, varSAbhvai punardhve / AdhyAyati, pradhyAyati, varSAsu bhavati, punarbhavatIti kvip / svabhAvAdete stryAkhyAH / na ca vaktavyamavayavAvatrApIyuvsthAnAviti / anekAkSarayorliGgayorIdUtordhAtvorasaMyogAt parayoriti vizeSAd iyuvsthAna iti nizcitam / vyAvRttibalAcca paraM nityamapi yatvavatvavidhiM bAdhitvA nadIkAryameva / pratyudAharaNamiha matAntareNa pradarzitam / saMgrahaNapakSe tu yavakriyAm, kaTapruvAm ityuktam / grAmaNyAdayo hi svabhAvataH puMlliGgAH / strItvapratItistu strIzabdasAnnidhyAt prakaraNatvAd vA / SaSThIbahuvacanamevAtra vyAkhyAnato vizeSArthapratipatteriti / / 160 / [vi0 pa0 ] 196 " stryaakhyaa0| iyuvsthAnAviti iyuvau tiSThato yayostAviy-uvsthAnau tau punaH pArizeSyAdikArokArau / nanu kathametad yAvatA sAkSAt sUtre iyuvAveva nirdiSTI, atastayoreva nadIvadbhAvo bhavitumarhati na sUtre sthAnagrahaNamasti, yenaivamucyate / atazca iyuvAdezayoH kRtayornadIvadbhAve nvAgame sati ' zriynAm, bhrunAm' ityaniSTarUpaM prasajyate ityayuktam / nadIvaditi / batkaraNaM hi sAdRzyArtham / tacca sAdRzyam IkArokArAbhyAmeva saMbhavati, kuto'nyatra prasaGgaH / kathaM punariyuvasthAnayorIdUtoH stryAkhyatvaM na khalu striyAmanayorvidhAnamasti, api tu samudAyena zabda eva stryAkhya iti / na dezyam, stryAkhyAvayavo'pi stryAkhya ityupacArAt / yathA 'grAmo dagdhaH, paTo dagdhaH ' iti grAmAdyekadeze grAmAdizabdaH / zrINAm, zriyAmiti / bhaja zriJ sevAyAm, kvip / vacipracchizridrusrujvAM kvib dIrghazceti / nadIvadbhAvapakSe "Ami ca nuH "
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayA yAye bitIyaH sakhipAdaH (2 / 1 / 72) iti nuraagmH| anyatra "IdUtoriyuvI svare" (2 / 2 / 56) iti iyAdezaH / tathA 'bhrUNAm, bhruvAm' iti "amehU:" (2 / 30) auNAdikaH / 'pUrSAtuvat" (2 / 2 / 60) iti dhAtuvadbhAvAdusthAno bhavati / stryAkhyAvityAdi AkhyAgrahaNaM nityastrIviSayArtham, tena 'yavakriyAm, kaTapruvAM strINAm' ityatrApi na bhavati / / 160 / [ka0 ca0] stryAkhyau0 / aprApte vibhASeyaM yasmAt pUrvaM nadItvasya sarvatra vyAvartanAt prApterabhAvaH / / 160 / [samIkSA 'zrI + Am, bhrU+Am' isa sthiti meM kAtantrakAra ne vaikalpika nadIvadbhAva karake (nu-Agama tathA iyAdeza) 'zrINAm-zriyAm' evaM 'bhrUNAm - dhruvAm' (nu-Agama tathA uvAdeza) do-do rUpa.siddha kie haiM / pANini ne inake sAdhanArtha nadIsaMjJA kA vaikalpika niSedha kiyA hai- "neyaDavasthAnAvastrI, vA''mi" (a0 1 / 4 / 4, 5) / isa prakAra ubhayatra sAmya hai| [rUpasiddhi 1. zrINAm, zriyAm / zrI + Am / 'zrI' zabdagata IkAra nitya strItvaarthAbhidhAyaka hai tathA isake sthAna meM iy - Adeza (zriyau, zriyaH) bhI hotA hai, ataH prakRta sUtra se vaikalpika nadIvadbhAva / nadIvadbhAvapakSa meM "Ami ca nuH" (2 / 1 / 72) se 'nu' Agama, evaM "rvrnnebhyH"(2|4|48)se nakAra ko NakArAdeza | nadIvadbhAva na hone ke pakSa meM "IdUtoriyuvI svare" (2 / 2 / 56) se IkAra ko iyAdeza karane para 'zriyAm' zabdarUpa banatA hai| 2. bhrUNAm-bhUvAm / bhrU+Am / 'bhrU' zabdagata UkAra nitya strItvArthAbhidhAyaka hai tathA isake sthAna meM uvAdeza hotA hai / ataH prakRta sUtra se vaikalpika nadIvadbhAva / nadIvadbhAvapakSa meM 'nu' Agama evaM nakAra ko NakArAdeza - 'bhrUNAm' / nadIvabhAva na hone para "pUrdhAtuvat" (2 / 2 / 60) se dhAtuvadbhAva evaM UkAra ko uvAdeza / / 160 /
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 kAtantravyAkaraNam 161. hasvazca Gavati [ 2 / 2 / 5 ] [sUtrArtha] hrasva ikAra- ukAra kA tathA strItva artha ke abhidhAyaka evaM iy-uv Adeza ke sthAnI dIrgha IkAra- UkAra kA bhI nadIvadbhAva vikalpa se hotA hai - anubandha vAle 'Ge- Gasi Gas -Gi' pratyayoM ke para meM rahane para / / 161 | [du0 vR0] hrasvazca idudeva stryAkhyAviyuvasthAnau ca Gavati pare nadIvad bhavato vA / buddhyai, buddhaye / dhencai, dhenave / zriye, zriye / dhruvai, dhruve / paTvai striyai veti kecit / GavatIti kim ? he zrIH, he bhrUH | aprasiddhamupameyamiti || 161 / [du0 TI0] hrasva 0 / idudeveti / nanu kathamihekAra ukAra eveti labhyate, 'hrasva' iti sAmAnyanirdezAt 'mAtre, duhitre' ityatrApi syAt, naivam / iyuvAzrayau hi dIrghAvIkArokArau tadapekSayA hrasvau ikArokArAvevAvasIyete iti / kiM ca vatkaraNaM sAdRzyArtham / sAdRzyaM punarikArokArayoreva saMbhavati ekasthAnatvAnna punaH RkArasyeti / agnirvA maNDUkaplutinyAyena vartate / stryAkhyeti ubhayorvizeSaNam - hrasvaH stryAkhyaH, iyuvasthAnI ca stryAkhyAviti / paTvai ityAdi / nanu paTvAdayo'pi strIzabdasAnnidhyAdeva strItvamAcakSate / anyathA 'paTuH, zuciH' ityukte na jJAyate - kiM strI pumAniti vA sAmAnyazabdatvAt / guNavacanA hi guNayogAd guNavati vartante, guNena ca pATavAdinA na tryeva yujyate, kintu pumAnapi / tasmAd grAmaNyAdivat paTvAdInAmapi nadItvaM na prApnoti / naivam, zabdAntarasannidhAnena keSAMcidarthAntare'pi pravRttAnAM pravRttireva kriyate, yathA gaurayaM pAmara iti / keSAMcit sAmAnyena / tatrAnyatra ca pravRttAnAmanyatra ca pravRttirvyavacchridyate / yathA 'nIlamutpalam' iti utpalazabdo'yamutpalajAtyadhyAsikeSu dravyeSu nIleSu raktAdiSu ca pravRtto'sya raktAdiSu yA pravRttiH sA nIlazabdena samAnAdhikaraNena vyavacchidyate na punarnIle vRttiH kriyate, tatra svayaM pravRttatvAt / svayaM pravRttistu tatrApi pravRttinimittasyotpalajAteH saMbhavAt, tadvadihApi paTvAdInAM pATavAdiguNayogAt striyAM puMsi napuMsake
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayApyAye dvitIyaH sakhipAdaH ca pravRttAnAM strIzabdena samAnAdhikaraNena punapuMsakayovRttirvyavacchidyate, na punaH striyAM vRttiH kriyate iti vibhASayA nadIvadbhAvaH syAditi kecidaacksste| tadA tu AkhyAgrahaNamanupakArakameva syAt / grAmaNyAdayo hi puMliGgA eva nizcitAH / ___GavatItyAdi / GavatIti vyAvRttibalAd 'he zrIH, he bhrUH' tathA 'he cAruzrIH, he namrabhUH' strI puruSo vA pUrveNa prAptAvapIkArokAralakSaNA nadIsaMjJA na bhavati, ata evAtidezabalAd yataH prasiddhasya sAdhAdaprasiddhasya sAdhanamupamAnaM tat punarekadezasyaiva vastunaH samAnAdhikaraNatvAd bhavati / yathA 'merusarSapayoH' iti sarvathA arthasya samAnadharmatve pRthagadhyavasAyAnupapatteH / tasmAdaprasiddhamupameyamiti nadIsaMjJAyAmiyuvAzrayAvIkArokArAvaprasiddhAviti nadIlakSaNaH silopaH saMbuddhau hrasvo na syAt / yavasthAnayostu nadIsaMjJA syAt- 'he Adhi ! he pradhi ! he varSAbhu ! he punarbhu ! saMbuddhisilopo hrasvazca bhavati / yathA 'AdhIH, pradhIH, varSAbhUH, punarbhUH' pazyeti shso'kaarlopH| kathaM 'vimAnanA suca kutaH pituha' (ku0 saM0 5 / 44) iti matAntareNAstrIvacana ityasya vyAvartanAd astrIvacane Gavati nadIvadbhAvaH syAt / aGavati na bhavati / strIvacane tu sarvatra nadIsaMjJA'styeveti na virudhyate / / 161 / [vi0 pa0] hasvazva / nanu hrasva ityukte kathamikArokArAvevAvasIyete yAvatA sAmAnyanirdezAt 'mAtre, duhitre' ityatrApi syAd iti cet, naivam / iyuvasthAnau hi dIrghAvIkArokArAveva pravartete, tatsAnnidhyAt tayoreva savarNo hrasvaHpratipattavyaH / athavA vatkaraNaM hi sAdRzyArthamavagamayati / tacca hrasvayorikArokArayoreva kiJcit saMbhavati ekasthAnitvAt, na punarRkArasyAbhinnasthAnitvAd vA / athavA maNDUkaplutyA agnirevAnuvartate ityAlocyAha-hrasva idudeva | paTavA ityAdi / paTuzabdaH pATavaguNayogAt striyAM puMsi napuMsake ca sAmAnyena vartate, tataH strIzabdena samAnAdhikaraNena punapuMsakayovRttirvyavacchidyate, na punaH striyAM vRttiH kriyate, tatra svata eva pravRttatvAdityAhastriyai veti kecit| ataH stryAkhyatvena vibhASayA nadIvadbhAvaH syAdityarthaH / kecidityanye, na vayam ityarthaH / AkhyAgrahaNasya nityastrIviSayatvAt paTuzabdasya 'paTuH pumAn' ityAdiSu zabdAntareNa strIviSayasya vyavacchinnatvAt kuto nityastrIviSayateti bhaavym|
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 kAtantrayakaraNama batItyAdi / athAtra katham IdUtstryAkhyau nadIti nadIsaMjJA na bhavati, samudAyasya stryAkhyatve'vayavasyApi stryAkhyatvamupacArAt prApnoti, yathA lakSmIzabdasya / kathamanyathA 'he lakSmi' iti saMbuddhau hrasvaH syAt / atha GavatIti vyAvRttibalAt prAptApi nadIsaMjJA na bhavatIti ced ayuktam, iha nityanadItvena nadIsaMjJAyA vyAvRttirastyeva ? satyam / ata evAtidezavidhAnAdiyutsthAnayorIkArokArayoH stryAkhyatve'pi nadItvasyAprasiddhirAkhyAyate, yasmAd aprasiddhasyevopameyatvamiti / ata evAha - aprasiddhamupameyamiti / prasiddhamupamAnam, tasya jJApakatvAt / tathA coktam - 'prasiddhasya sApAdaprasiddhasya sAdhanamupamAnam' iti / yadi punariha nadIsaMjJA syAt tadA sarvathA samAnadharmatvAd upamAnopameyayoraviSayatvena vatkaraNam anarthakaM syAdityarthaH / / 161 / [ka0 ca0] hsvH| nanu yathA dIrghakArasannihito hrasva ikArastathA RkAro'pi sannihitaH saMbhaktItyAha - athaveti / ekasthAnatvAditi ekasthAnoccAryatvAdityarthaH / nanu yathA sthAnakRtasAdRzyaM gRhyate tathA varNagatasAdRzyamAdAya RkArasyApi prasaGgaH kathanna syAdityAha- athaveti / pakSAntaramiti saamprdaayikaaH| matAntaramiti mhaantH| nadIsaMjJA kathaM na bhavatIti / nanu kathamidamucyate IdUtoH stryAkhyatvAbhAvAdityAhasamudAyasyeti / kecittu AkhyAgrahaNaM svabhAvataH strIparigrahArtham / tanmate 'paTdai striyai' iti kaizciduktamiti bhAvaH / / 161 / [samIkSA] 'buddhi + De, dhenu +3, zrI + , + De' isa sthiti meM kAtantrakAra hrasva tathA dIrgha I-U kA vaikalpika nadIvadbhAva karake 'buddhyai, buddhaye / dhenvai, dhenave / zriyai, zriye / dhruvai, dhruve' zabdarUpa siddha karate haiM | pANini ina zabdoM ke niSpAdanArtha vikalpa se nadIsaMjJA kA vidhAna karate haiM - "Diti hasvazva" (a0 1 / 4 / 6) / [rUpasiddhi] 1. buye, buddhye| buddhi +De / prakRta sUtra se nadIvadbhAva, "nayA ai AsAsAm" (2 / 1 / 45) se De ko 'ai' Adeza tathA "ivarNo yamasavarNena ca
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmavatuSTayANyAye bitIyaH savipAdaH paro lopyaH" (1 / 2 / 8) se ikAra ko yakArAdeza - 'buddhyai' / nadIvadbhAva ke abhAva meM "idudagniH " (2 / 1 / 8) se agnisaMjJA, "he" (2 / 1 / 57) se ikAra ko ekAra tathA "e a" (1 / 2 / 12) se e ko ayAdeza / 2. pennai, penve| dhenu + De / prakRta sUtra se nadIvadbhAva, "nayA ai AsAsAm" (2 / 1 / 45) se De ko 'ai' Adeza tathA "bamuvarNaH" (1 / 2 / 9) se 'u' ko v'dhenvai' / nadIvadbhAva ke na hone para agnisaMjJA, "he" (2 / 1 / 57) se ukAra ko okAra tathA "o an" (1 / 2 / 14) se o kA avAdeza - 'dhenve'| 3. zriya, shriye| zrI + De / prakRta sUtra se nadIvadbhAva, "nayA ai AsAsAm" (2 / 1 / 45) se 'De' ko 'ai' tathA "IdUtoriyuvI svare" (2 / 2 / 56) se IkAra ko iyAdeza-'zriyai' / pakSa meM 'ai' Adeza pravRtta nahIM hotA, ataH kevala iyAdeza hone para 'zriye' zabdarUpa / ___4. bhUvai, dhruve| bhrU+ / prakRta sUtra dvArA nadIvabhAva, "nayA ai AsAsAm" (2 / 1 / 45) se 'De' ko 'ai', "pUrdhAtukt" (2 / 2 / 60) se dhAtuvadbhAva tathA "IdUtorievI svare" (2 / 2 / 56) se uvAdeza-'dhruvai' / nadIvadbhAva ke na hone para "pUtubat" (2 / 2 / 60) se dhAtuvadbhAva evaM uvAdeza-'dhruve' / / 161 / 162. napuMsakAt syamorlopo na ca taduktam [2 / 2 / 6] [sUtrArtha] napuMsakaliGga vAle zabdoM se paravartI si evaM am pratyayoM kA lopa tathA pratyayalakSaNa mAnakara hone vAle tatprayukta kAryoM kA niSedha bhI hotA hai / / 162 / [du0 vR0] napuMsakaliGgAt parayoH syamorlopo bhavati, taduktaM ca kAryaM na bhavati / payaH, pyH| tat, tt| susakhi, suskhi| napuMsakAditi kim ? supayA gauH / / 162 / [du0 TI0] napuM0 / strIpunapuMsakAni lokaliGgAnuzAsanagamyAnIti vakSyati / napuMsakAryaviziSTatvAdupacArAnnAma ca napuMsakaM sApekSatvAt prakRtenAsya saMbandhaH / sizca am ca
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 kAtantrapyAkaraNam syamau / ikAro'tra na supaH sakAranivRttyartho yasmAdamaikavacanena sAhacayadikavacanameva gamyate kriyate ca sukhapratipattyartha eva / nanu taduktamiti kathaM samAsaH, kintasya napuMsakasyoktaM taduktam / tayoH syamoruktaM taduktam / tasmin pratyayalopalakSaNenoktaM taduktaM vA? tatrAdye pakSe 'dadhIdam, madhvatra' iti sandhilakSaNasyApi pratiSedhaH syAt / dvitIye'pi sizabdoccAritAmzabdoccAritavidhireva / yathA atyuzanaH kulam "uzanaHpurudaMza0" (2 / 2 / 22) ityAdinA 'an' na bhavati / 'sudhu kulam' iti "vAmyA" (2 / 2 / 27) ityAkAro na bhavati / tadayuktam / zrutalopalakSaNe saMbandhe satyazrutasaMbandhilakSaNaM bhavatyeva / "vAmyA" (2 / 2 / 27) ityasyApi kutaH prAptiH "virAmavyajanAdAvuktam" (2 / 3 / 64) ityasya bAdhakatvAdamsahacarite sAvapi sAmAnyakAryameva gamyate, syamonimittamAtrayorityarthaH / tRtIyastvanantaratacchabdaparAmarzayogyaHsukhapratipattikarazceti / athAdyapakSe'GgIkriyamANe katham 'adaH kulam' iti "adasaH pade maH" (2 / 2 / 45) iti bhavati ? naivam / tatra vibhaktyanuvartanAt sAkSAd vibhaktAvevAvasIyate / 'payaH, payaH' ityudAharaNadvayena pratiSedhasyAnvAcayaziSTatAM darzayati - yasmAdantasya sau dIrgha uktaH, ami tu na kiJcidapi / nanu tatkulamiti paratvAt tyadAdyatve kRte'kArAntatvAt muH prasajyate ? naivam / yathA 'susakhi' zabdasya paratvAdanaM kRtAkRtaprasaGgitayA nityo lopo bAdhate, tathAtrApIti / silope tu kRte tyadAyatvaM nAsti taduktapratiSedhAt, naivam / "akArAdasaMbuddhau muzca" (2 / 2 / 7) ityanena lakSaNAntareNa syamorlopo vidhIyamAno na nityo bhavitumarhatIti / tasmAt "tyadAdibhyazca" iti vaktavyam / na ca vaktavyam, lakSaNAntareNApyakArAntameva napuMsakaM nimittIkRtaM paJcamInirdezAditi / anyathA akArasyeti vidadhyAt / akArAntasya murbhavan 'AgamA yadguNIbhUtAste tadgrahaNena gRhyante' ityAgame'pi kRte "napuMsakAt syamorlopo0" (2 / 2 / 6) bhaviSyati, tasmAnnitya eva lopa iti / kazcidAha - paJcamInirdeza uktibAdhAnirAsArthaH / yathA 'brAhmaNebhyo dadhi dIyatAm, takraM kauNDinyAya' iti takradAnena dadhidAnaM bAdhyate, tathA Agamena syamorlopaH / athAgame kRte cakAreNa syamorlopa ucyate, tarhi Agama eva nimittam, zabdAntaratvAllopaH punaranitya eva, naivam / uktito lopasya bAdhA gamyate / akArAntatvaM tu nimittameva yadyaktito bAdhA na syAt, akArAntatvAlluk syAdeveti yuktamuktam, paJcamInirdezaH
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ 203 nAmavatuSTayAdhyAye dvitIyaH sakhipAdaH punarlopapravRttihetutayA uktibAdhAnirAsArtha eva san nimittamiti / apara Aha - pUrvavipratiSedhena tyadAdyatvaM lopena bAdhyate, lopasyAvakAzo 'dadhi, madhu' / tyadAdyatvasyAvakAzaH sa pumAniti / na ca pUrvavidheH pratiSedho vaktavyaH 'pUrvaparayoH paravidhibalavAn' (puru0 pa0 pA0 39) iti parazabdasyeSTavAcitvAt / nanu lugeva kathanna vidadhyAt 'luglope na pratyayakRtam' iti bhaviSyati ? satyam / na ca taduktagrahaNaM nAmyantAnAM caturazca vA taduktamapi bhavatIti pratipattyartham / vyavasthita - vAnuvartanAd 'he vAre !' ityAdi siddham / napuMsakAdityAdi - 'zobhanaM trayo yasyA goH' ityanyapadArthe striilinggtaa| tadantavidhirapi naiva, vihitavizeSaNAnnapuMsakAd vihitayoH syamoriti / evamuttaratrApi vihitavizeSaNameva / / 162 / [vi0 pa0] napuM0 / atha kathamatra samAsaH, kintasya napuMsakasyoktaM taduktam / Ahosvit tayoH syamoruktaM taduktam / utasvit tasmin lope pratyayalopalakSaNenoktaM taduktam iti ? tatra yadi SaSThIlakSaNastatpuruSaH syAt, tadA napuMsakasyoktatvAt 'dadhIdam, madhvatra' ityAdau lakSaNasyApi kAryasya pratiSedhaH syAt / dvitIye'pi pakSe sAkSAt syamzabdoccAritasyaiva kAryasya pratiSedho bhavet / yathA 'atyuzanaH kulam' iti "uzana:purudaMza0" (2 / 2 / 22) ityAdinA an na bhavati / 'sudhu kulam' iti "vAmyA" (2 / 2 / 27) ityAkAro na bhavati / ato nAnayoH pakSayorgrahaNamiti / tadayuktamiha prakaraNe lopalakSaNasya zrutatvAd etatprakaraNapraNItasyaiva kAryasya pratiSedha iSyate, na sandhilakSaNavihitasya prakaraNAntaratvAt / tathA dvitIye'pi pakSe na doSaH "virAmavyajanAdAvuktaM napuMsakAt syamolapi'pi" (2 / 3 / 64) ityatidezabalAd vyaJjanokta ukAra evAsti bAdhaka iti kuto "bAmyA" (2 / 2 / 27) ityasya prAptiH, yena pratiSedha upapadyate / tenAmi sAmAnyameva kAryamavagamyate, na punaH am-zabdoccAritamiti / tatsAhacaryAt sAvapi sAmAnyameva kAryamavagamyate / katham "uzanaHpurudaMzo'nehasAm" (2 / 2 / 22) ityAdinaiva prAptasya pratiSedha iti ? satyam / evaM sati pratipattigauravamevAnayoH pakSayoriti, atastRtIya eva pakSo yuktaH / cakAro'yamanvAcayaziSTaH, tena taduktakAryapratiSedhAbhAve'pi pradhAnavAkyanirdiSTo lopa eveti / etadeva 'payaH, payaH' ityudAharaNadvayena sUcitam / iha hi pratyayalopalakSaNena
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 kAtantravyAkaraNam "antvasantasya cAdhAtoH sau" (2 / 2 / 20) iti sau dIrghaM prApnoti, ami tu na kiJcidapIti / atra visarjanIyo bhavatyeva, tasya virAmaviSayatvAt / tadityatra tyadAdyatvapratiSedhe prathamo bhavatyeva "virAmavyajanAdAvuktam" (2 / 3 / 64) itytideshblaat| zobhanaH sakhA yasya kulasya tat 'susakhi' iti / "sakhyuzca" (2 / 2 / 23) iti sAvan na bhavati / ami tu napuMsake ghuTvAbhAvAnna kiJcidapi prApnoti, taduktapratiSedhAbhAve'pi lopa eva bhavatIti / eteSu nityatvAt syamo.pe sati taduktapratiSedhaH / atha na ca taduktagrahaNaM kimarthaM lugityucyatAm 'luglope na pratyayakRtam' iti pratiSedho bhaviSyati ? satyam / na ca taduktagrahaNaM nAmyantAnAM caturazca pakSe taduktamapi kAryaM bhavatIti jJApayati / tena 'he vAri ! he vAre! he trapu! he trapo ! he priyacatvaH! he priyacatuH! ityAdiSu "saMbuddhI ca" (2 / 1 / 39, 56) ityedotau pakSe siddhau caturazca pakSe hrasva iti / napuMsakAdityAdi / zobhanaM payo yasyA gorityanyapadArthe bahuvrIhau strIliGgatA | nanu 'yena vidhistadantasya' (kAta0 pa0 3) iti napuMsakAntasya strIliGgAntasyApi prApnoti / naivam, napuMsakAditi paJcamyA vihitavizeSaNamAkhyAyate napuMsakA vihitayoHsyamorityarthaH / iha tu strIliGgAd vidhAnam / evamuttaratrApi / / 162 / [ka0 ca0] npuN0| nanu hrasvAdityanantaratvAt kathaM nAnuvartate / naivam / napuMsakAditi dharmanirdezaH / parmazca dhrminnmpeksste| na ca hrasvo dharmIti vAcyam, dharmAvayavatvAbhAvAt / ataH prakRtena nAmnA'sya napuMsakasya saMbandha iti, na tu hrasveneti kulcndrH| tanna, tadantavidhinA nAmnA hrasvAnvayasambhavAt / tasmAd vizeSaNavizeSyabhAvasya iSTatvAnna hrsvaanuvRttiH| vibhaktivipariNAmo'pi garIyAniti / iyuvostu stryAkhyanivRttau nivRttistatsaMbandhatvAt / vAgrahaNasya uttaratra vAgrahaNAdeva nivRttiH / ami tviti / nanu kathamidamucyate yAvatA susakhizabdasyAmi pare "nAminaH svare" (2 / 2 / 12) iti nvAgamo'sti pratyayalopalakSaNena ? satyam / 'na varNAzraye pratyayalopalakSaNam' (vyA0pa0 pA0 96) iti nyAyAnnurna syAditi bhAvaH / nanu payaH prabhRtiSu paratvAd dIrghAdikAryasya prathama eva pravRttatvAt kathaM taduktapratiSedha upapadyate ityAzaGkAM pariharati- eteSvityAdi / parAnnityamiti nyaayaadityrthH| nanu tathApi 'nityAdantaraGga balIyaH' (kAta0 pa0 pA0 93) iti nyAyAllopAt pUrvameva dIrghAdikAryaM bhaviSyati, naivam / 'sarvavidhibhyo
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ 205 nAmacatuSTayAthAye dvitIyaH savipAdaH lopaviSirbalavAn' (kAta0 pa0 34) iti prathamato lopenaiva bhavitavyam / paribhASayA balAbalabAdhA na kriyate / cet tuSyatu durjanaH, tathApi antaraGgatvAt prathamaM dIrghAdike kRte pazcAt syamoope sati nimittAbhAvanyAyena dIrghAdyabhAvo bhaviSyati, tatazca pratyayalopalakSaNanyAyena punardI_diprasaktau taduktapratiSedha upapadyate iti bhaavH| nanvevaM sati kathaM patrikAyAmuktaM nityatvAt syamorlopa ityAdi vAkyam, satyam / anAvazyakatvAditi bhAvaH / na ca taduktagrahaNamiti natrA nirdiSTatvAdityarthaH / nAmyantAnAM caturazca pakSa iti / nanvevaM sati 'supathi kulam' ityatrApi pakSe "panthi-manthiabhukSINAm" (2 / 2 / 35) ityAdinA AtvaM syAt / 'susakhi kulam' ityatra ca pakSe "sakhyuzca" (2 / 2 / 23) ityan na syAt, satyam / natrA nirdiSTasyAnityatvAditi kulacandraH / vastutastu nAmyantAnAM taduktaM bhavat kAryamapi nAmyantamevAvagamyate, zrutatvAt / nAmyantakAryiNA sAhacaryAccatvArzabdasyApi taduktaM nAmyantakAryamevAvasIyate, tena 'priyacatuH, priyacatasR' iti siddham / etena 'he priyacatvaH' iti kulacandreNa yaduktaM tadazuddhameva, pANinisammatyA zrIpatinA dUSitatvAt / kulacandradRSTyA tu patrikAyAM 'he priyacatvaH' iti likhitam, kintu chAtraiH 'he priyacatasR' iti boddhavyam / zobhanaM payo yasyA goriti / nanu kathamidaM yAvatA anaDut-puM-payolakSmI-nAvAmekatvavAcinAm / nityaM kaH syAd bahuvrIhI vA syAd bitvbhutvyoH|| ityanenaikatve nityaM kapratyaye sati supayasketi vaktuM yujyate ? satyam / ekavacanenArthamAtraM kRtam, vAkyaM tu bahuvacanena draSTavyam / samAsAntavidheranityatvAditi kecit / nanu taditi kathaM pratyudAhRtaM yAvatA tyadAdiSu vibhaktAviti vacanAt sAkSAd vibhaktAveva tyadAdyatvasya viSayatvAt, naivam / vibhaktAviti vacanAd vibhaktAveva bhavati, nAnyasmin parata iti virAme tu syAditi na doSaH / / 162 / [samIkSA] 'payas + si-am, tad + si-am, susakhi + si-am' isa avasthA meM donoM hI vyAkaraNoM meM prathamA-dvitIyA vibhaktiyoM ke ekavacana-pratyayoM kA lopa kiyA
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 // kAtantravyAkaraNam gayA hai / yaha jJAtavya hai ki kAtantra meM prathamA- ekavacana kA pratyaya 'si' mAnA gayA hai, jabaki pANini 'su' pratyaya par3hate haiN| pANinIya vyAkaraNa meM 'su-am' kA lopavidhAyaka sUtra hai - "svamonapuMsakAt" (a0 7 / 1 / 23) / [rUpasiddhi] 1. pyH| payas + si, am / prakRta sUtra se silopa / 'pratyayalope pratyayalakSaNam' (kAta0 50 52) ke nyAyAnusAra pratyayalakSaNa ke bala se "antvasantasya cAdhAtoH sau" (2 / 2 / 20) se jo dIghadiza prApta hotA hai, usakA isa sUtra se niSedha ho jAtA hai tathA "rephasorvisarjanIyaH" (2 / 3 / 63) se visagadiza hotA hai / ampratyaya meM lopamAtra hotA hai| 2. tat / tad + si, am / prakRta sUtra se silopa, "virAmavyAnAdAvuktam" (2 / 3 / 64) se atideza ke kAraNa "vA birAme" (2 / 3 / 62) se d ko t Adeza / yahA~ lopa hone ke bAda pratyayalakSaNa se "tyadAdInAma vibhakto" (2 / 3 / 29) se prApta dakAra ke sthAna meM akArAdeza kA prakRta sUtra se niSedha ho jAtA hai / 3. susakhi / susakhi + si, am / prakRta sUtra dvArA si-am kA lopa, pratyayalakSaNa ke anusAra "sakhyuzca" (2 / 2 / 23) se prApta 'an' kA isa sUtra se niSedha / / 162 / 163. akArAdasaMbuddhau muzca [2 / 2 / 7] [sUtrArtha] napuMsakaliGga vAle akArAnta zabda se paravartI 'si-am' pratyayoM kA lopa tathA asaMbuddhi ke pare rahate 'mu' Agama bhI hotA hai / / 163 / [du0 vR0] akArAntAnnapuMsakaliGgAt parayoH syamorlopo bhavati, murAgamazcAsaMbuddhau / kuNDam, atijaram / asaMbuddhAviti kim ? he kuNDe ! ||163 / [du0 TI0] akA0 / murityukAro liGgasya "Agama udanubandhaH svarAdantyAt paraH" (2 / 116) iti pratipattyarthaH, anyathA syamorAdeze "akAro dIrgha ghoSavati"
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayApyAye bitIyaH sakhipAdaH 207 (2 / 1 / 14) iti dIrghamApadyate / dvitIyaikavacanasya vacanabalAdevAdeze saMyogAntalopo na syAt / atha amAdeza eva kathanna vidadhyAt, asaMbuddhAvitivacanaM na vidheyaM syAt sthAnivadbhAvAd hrasvalakSaNaH silopo bhaviSyati / naivam 'atijarasaM kulaM tiSThati, atijarasaM kulaM pazya' iti apaprayogaH syAt / ____ navakArAntaM napuMsakaliGgamAzritya pravRtto'yaM na jarasAdezasya nimittam, yasmAt 'sannipAtalakSaNo vidhiranimittaM tadvighAtasya' iti / na tviha varNagrahaNe nimittatvAbhAvAt svare hi varNe jarasAdezo vidhIyate, jarasAdeze kRte tu napuMsakAt syamorlopo na bhavati, sannipAtalakSaNatvAt / athAnityAmimAmabhyupagamya kenacid iSyate'atijarasam, atijaraM kulam' tiSThati / atijarasam, atijaraM kulaM pazyeti / tadetadubhayamatameva pramANaM manyamAno'sandehAyAgamameva kRtavAn / pramANaM tu udAhRtam atijaramiti | kAragrahaNamiha sukhapratipattyartham / Aditi varNamAtrAt paJcamInirdeze duHkhabodhaH syAt / ata ityucyamAne'pi kimayaM takAra uccAraNArthaH kAryArtho veti sandehaH syAt / tatazca 'dadhat kulam' ityatrAdantatvAnmuH prasajyeta / / 163 / [vi0 pa0] akArAt / murityudanubandhaH AgamArthaH, anyathA ukAramantareNa syamorAdezo'yaM syAt, tatazca "akAro dIrgha ghoSavati" (2 / 1 / 14) iti dIrghatvaM prasajyeta / na ca 'sannipAtalakSaNo vidhiranimittaM tadvighAtasya' (kAta0 pa0 31) iti vaktuM yujyate, varNagrahaNe nimittatvAt / Agame tu nAyaM doSastasya prakRtigrahaNena grahaNAditi / atijaram / jarAmatikrAntaM kulamiti vigrahe "svaro hasvo napuMsake" (2 / 4 / 52) iti hrasvaH / / 163 / [ka0 ca0] akaaraat| anyathokAramantareNeti / nanu anyathAzabdenaivokAramantareNetyartho labhyate, kiM punarukAramantareNetyanena ? satyam / evaM patrI vyAkhyeyA anyathA yadyAgamo na syaadityrthH| Agama eva kathaM na syAdityAha - ukAramantareNeti / / 163 / [samIkSA] 'kuNDa + si, am / atijara + si, am' isa avasthA meM kAtantrakAra 'siam' pratyayoM kA lopa karake antya svara ke bAda 'mu' Agama karate haiM aura isa
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 kAtantravyAkaraNam prakAra 'kuNDam, atijaram' rUpa niSpanna hotA hai | pANini "ato'm" (a0 7 / 1 / 24) sUtra dvArA 'su-am' pratyayoM ko 'am' Adeza tathA "ato guNe" (a0 6 / 1 / 97) se pararUpa karate haiM / isa prakAra kAryasaMkhyA kI dRSTi se sAmya hone para bhI kAtantrakAra ne eka hI sUtra se do kArya kie haiM, jabaki pANini ko do sUtra karane par3ate haiN| ataH kAtantra meM lAghava spaSTa hai| [rUpasiddhi] 1.kuNm / kuNDa + si, am / prakRta sUtra dvArA 'si-am' kA lopa, mu-Agama | "Agama udanubanyaH svarAdantyAt paraH" (2 / 1 / 6) se antima svara (DakArottaravartI akAra) ke bAda usakI pravRtti / 2. atijaram / atijara + si, am / prakRta sUtra se 'si-am' kA lopa tathA 'mu' Agama / / 163 / 164. anyAdestu tuH [2 / 2 / 8] [sUtrArtha] anyAdigaNapaThita napuMsakaliGgavAle zabdoM se paravartI 'si-am' pratyayoM kA lopa tathA 'tu' Agama bhI hotA hai / / 164 / [du0 vR0] anyAdergaNAnnapuMsakaliGgAt parayoH syamorlopo bhavati, turAgamazca / anyat, anyatarat, itarat, katarat, ktmt| tuzabdo'saMbuddhinivRttyarthaH / he anyat / / 164 / [du0 TI0] anyA0 / pUrveNa mvAgame prApte tadapavAdasturAgamaH / anyAdirayaM sarvanAmAntargaNaH paJcasaMkhyAparicchinna evAvasIyate, tatra vRtkaraNAt / 'anya-anyatara-itara-Dataraitama' / atra trINi liGgAni / Datara-Datamau tamAdiparipaThitau pratyayau, arthAt prakRtyantau "yattadekempo dvayorekasya nirdhAraNe utaro vA bahUnAM jAtI itmH"| tau kima iti / tena 'yatarat, yatamat, tatarat, tatamat' ityAdyudAhartavyam / katham 'ekatarat' na bhavati, 'gaNakRtamanityam' (kAta0 pa0 29) iti nyAyAd 'vyavasthitavA- smaraNAd
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayApyAye dvitIyaH sakhipAdaH 201 vA' ekataraM pazyati / anyAderiti kim ? tvaM tiSThati, tvaM pazyati / kasyacinmate tvazabdastAnta eva gaNe paThyate tadA vRcchabdenApi kiM tAntatvAdayamevAntargaNaka iva nivArako na cAtikramyAdizabdaH pravartate caritArthatvAt / tadA nemam iti pratyudAharaNam / yastu gaNapAThamanAzrayannAdizabdavyavasthAvacanamabhyupagamya ekataraM varjayati, tasyApi anyadatikrAntaM kulamiti atyanyam' iti na sidhyati, vihitavizeSaNabalAt / paramaM ca tadanyaccAta 'paramAnyat' iti pradhAnatvAdanyazabdAdeva vihitau syamau / yadA saMjJAyAM vartate anyaM nAma kulam iti tadApi naiva vyavasthAbalAt / tuzabda ityAdi / 'tu' ityavibhaktiko'yaM nirdezaH / ekenaiva tuzabdena siddhe punastuzabdo vyaktidarzanAvadhAraNArthaH saMbuddhAvapi bhavati / avyayo vA tuzabdo'saMbuddhinivRttAvanekArthatvAt / IyakArayozcAvidhAnAd anyasyedamanyadIyam / anyasya kArakam anyatkArakam / "aSaSThItRtIyAntasya cAzIrAsthitAzAsthArAgotsukotiSu samAse" (kAta0 pari0- saM0 131) / anyasninnAzIH anyadAzIH, anyadAsthitaH, anyadAzA, anyadAsthA, anyadrAgaH, anyadutsukaH, anyadUtiH / yathAsaMbandhaM samAsaH kartavyaH / aSaSThItRtIyAntasyeti kim ? anyasyAzIH, anyAzIH / anyasyAsthitaH, anyAsthitaH / anyenAzIH, anyAzIH / anyenAsthitaH anyAsthita ityAdi / arthe tu vA / anyadarthaH anyArthaH / ihApi yathAyogaM samAsaH / / 164 / [vi0 pa0] anyA0 |anyaadiryN sarvanAmAntargaNaH paJcasaMkhyAparicchinna eva, tatra vRtkaraNAt / 'anya, anyatara, itara, Datara, Datama' atra trINi liGgAni / DataraDatamau pratyayau atastadantasya darzayati- 'katarata, katamat' iti / evaM 'yatarat-yatamat' ityAdyapi draSTavyam / tamAditvAt "yattadekebhyo dvayorekasya nirdhAraNe utaraH, vA bahUnAM jAtI utmH"| tau kima iti / gaNakRtamanityamiti 'ekataraM tiSThati, ekatamaM pazya' ityatra na bhavati / / 164 / [ka0 ca0] anyAdeH / "nAnyat sArvanAmikam" (2 / 1 / 33) iti vacanAd atadguNasaMvijJAnabahuvrIhi zaGkanIyaH / / 164 /
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 kAtantravyAkaraNam [samIkSA] 'anya + si, am / anyatara + si, am / itara+ si, am / katara + si, am / katama + si, am' isa avasthA meM kAtantrakAra 'si- am' kA lopa - 'tu' Agama karake'anyat, anyatarat, itarat, katarat, katamat' zabdarUpa siddha karate haiM / pANini ne etadartha "adGgDatarAdibhyaH paJcabhyaH " (a0 7 / 1 / 25 ) se su-am ko 'adD' Adeza tathA 'DittvATTilopa' kA vidhAna kiyA hai / Tilopa ke kAraNa hasvAnta rUpa na rahane se "eDhasvAt saMbuddheH " ( a0 6 / 1 / 69) dvArA - 'he anyat' ityAdi meM 'tU' kA lopa nahIM hotA / isa prakAra pANini ne 'su- am' pratyayoM ke sthAna meM 'adD' Adeza karake yadyapi kAtantrakArIya do kAryoM (lopa tathA tu- Agama ) kI apekSA lAghava dikhAyA hai, tathApi 'su-am' ke sthAna meM Adeza (adD ) karane para saMbuddhi meM saMbhAvya lopa ke nivAraNa hetu 'DU' anubandha kI yojanA tathA usase hone vAle anya phaloM kA jo nirUpaNa karanA par3atA hai, usakI apekSA kAtantrakAra dvArA darzita lopa tathA Agama rUpa do kAryoM kI prakriyA se lAghava pratIta hotA hai / vyAkhyAkAroM ne sUtrastha 'tu' zabda kA pATha pUrvasUtravartI 'asaMbuddhi' pada ke nivRttyartha mAnA hai | ataH 'he anyat' Adi meM bhI lopa - Agama hote haiM / [rUpasiddhi] 1. anyat / anya + si, am / prakRta sUtra dvArA 'si- am' pratyayoM kA lopa, tu - Agama, "Agama udanubandhaH svarAdantyAt paraH " ( 2 / 1 / 6 ) ke nyAyAnusAra yakArottaravartI akAra svara ke bAda usakI yojanA / 2-5. anyatarat, itarat, katarat, katamat / anyatara + si, am / itara+ si, am / katara + si, am / katama + si, am / pUrvavat prakRtasUtra dvArA 'si- am' pratyayoM kA lopa, tu-Agama || 164| 165. aurIm [ 2 / 2 / 9] [sUtrArtha] napuMsakaliGga vAle sabhI zabdoM se paravartI 'au' pratyaya ke sthAna meM 'I' Adeza hotA hai || 165 |
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye dvitIyaH sakhipAdaH 211 [du0 vR0] sarvasmAnnapuMsakaliGgAt para aurImApadyate / kuNDe, payasI / / 165 / [du0 TI0] au0 0 / Imiti ama AdilopaH sukhanirdezAya / anantarasya vidhiH pratiSedho veti nyAyAdanantarAdevAnyAderaurimApadyate ' anye - katame' ityAzaGkyAha- sarvasmAditi / yasmAd 'vizeSAtidiSTaH prakRtaM na bAghate ' ( kAta0 pa0 19 ) iti nyAyamanusaran dIrghamIkAraM kRtavAn / anyathA hrasve'pi kRte etve sati siddhaM bhavati / prakRtasyAdisaMbandhAd vihitavizeSaNAd vA / dadhyaupagavaH / iH kAmaH, urIzaH, tatra tiSThati - dadhyau, madhvau / Girau sapUrvaH / / 165 / [vi0 pa0 ] auriim| Im iti sukhapratipattyartham, sUtratvAd ama Adilopa ucyate / yadi punarihAnantaratvAdanyAdirevAnuvartate tadA dIrghakaraNamanarthakameva syAt / anyAderakArAntatvAd etve sati vizeSAbhAva iti hrasvamikArameva kurvIta / na caivaM kRtam ataH sAmAnyena napuMsakameva pravartate ityAha - sarvasmAditi / / 165 / - [ka0 ca0] auriim| sukhapratipattyarthamiti / nanu kathamidamuktaM yAvatA AdilopAbhAve ya AdezaH kathanna syAt, " pade tulyAdhikaraNe" (2 / 5 / 5) iti jJApakAt / ImityAdi / dukhaM caitad yadi aurIriti kriyate, tadA abhedopacAreNa kaSTaM syAt / nanu " striyAmI - virAmaikAc svayoniprANinAma ca" (a0ko0 3 / 5 / 2 ) ityamarakozadarzanAd IkArasyaikasvaratvena striyAM vRttitvAd "amzasorAdirlopam" (2 / 1 / 47) ityanenAdilopasya prAptatvAt kathamuktaM sUtratvAditi ? satyam, zabdAnukaraNasya svabhAvAt puMliGgatvenAsya viSayatvAt "striyAmId" ityabhidhAnavacanabAdhA kriyate / tathA ca amaraH - 'liGgGgazeSavidhirvyApI vizeSairyayabAdhitaH' (a0 ko 0 3 | 5 | 2 ) iti / tasmAdIkArasya puMstvAdami pare yamiti rUpaprasaktau sUtratvAd iti yaduktaM tad yuktamiti / dIrghakaraNamanarthakamiti / nanu kathamidamucyate yAvatA visandhizravaNameva prayojanaM bhaviSyati / naivam, dIrghakaraNasya 'payasI' ityAdI sAmAnyAnukarSaNe sArthakatvAd visandhyartham "abarNa ivarNe e" (1 / 2 / 2) ityAdikasya bAdhAkalpanenAnaucityamiti /
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 kAtantravyAkaraNam pAdhikyam- yvagnirityatra yvagniriti yadA sUtraM tadA aurIm iti jJApakAd dIrghayoreva yvagnirityatra kathaM na grahaNam ? satyam / "umakArayormadhye" (1 / 5 / 7) iti jJApakAd "umakArayorvagniH" ityatra hrasvo nizcitaH / tatsAhacaryAdikAro'pi hrasva eva tatraiva nizcetavyaH / ata eva sUtratvAditi yuktamuktam / nanvamIti kRte yakAraH syAt, tadvAraNAyaivAdilopaH kathaM sukhArthamAdilopa ityucyate ? satyam / tadA hi pade dve iti nirdezAd yakArasya nirAsaH / athAnyAdivRttau tadeva jJApakamastu kathaM dIrghaH syAt, tataH prayojanamucyate ced jJApakatrayeNa gatAgatistataH prayojanamuktam iti / / 165 / [samIkSA] 'kuNDa + au, payas + au' isa avasthA meM kAtantrakAra 'au' ko 'I' Adeza karake 'kuNDe, payasI' zabdarUpa niSpanna karate haiM | pANini ne etadartha 'zI' Adeza kiyA hai -"napuMsakAcca" (a0 7 / 1 / 19) / isa prakAra koI gaurava- lAghava pratIta nahIM hotaa| kevala apanI-apanI sUtraracanApaddhati ke anusAra pANini ne kAryoM kA SaSThyanta tathA kArya kA prathamAnta nirdeza kiyA hai aura kAtantrakAra ne kArTI kA prathamAnta evaM kArya kA dvitIyAnta nirdeza / [rUpasiddhi] 1. kuNDe / kuNDa + au / prakRta sUtra se aukAra ko IkAra, "avarNa ivaNe e" (1 / 2 / 2) se akAra ko ekAra tathA IkAra kA lopa / 2. payasI / payas+ au / prakRta sUtra dvArA aukAra ko IkAra Adeza / / 165 / 166. jaszasoH ziH [2 / 2 / 10] [sUtrArtha] napuMsakaliGga vAle zabdoM se paravartI prathamAbahuvacana 'jas' tathA dvitIyAbahuvacana 'zas' pratyaya ko 'zi' Adeza hotA hai / / 166 / [du0 vR0] sarvasmAnnapuMsakaliGgAt parayoH sarvayorjaszasoH sthAne zirbhavati / pAni, payAMsi / / 166 /
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ 213 nAmacatuSTayANyAye dvitIyaH sakhipAdaH [du0 TI0] jas0 / jasA sahacaritasya zaso grahaNAt syAdisaMbandhAd vA zataM dehi 'zatazo dehi' ityatra na bhavati "bAlpArthAt kArakAcchas vA mAjhgalye gamyamAne" (2 / 6 / 40 - 8 tamAdigaNaH) / paNDakAH, paNDakAn / SaNDakAH, SaNDakAn pazyatIti / napuMsake'pi vastuni zabdakRtaM puMstvaM loktaH siddham / tathA ca - "strIveSadhArI puruSo nartako akuMza ucyte"| strItve'pi pravRttinimitte zabdakRtapuMstvabalAt "striyAmAdA" (2 / 4 / 49) na bhavati / nanu zirityekavarNaH kathamiha sarvasya bhavati / na ca anubandhakRtamanekavarNatvaM gRhyate - uccaritapradhvaMsino hyanubandhAH zakAropAdAnAditi cet tadayuktam |shau niyame zakAro vizeSaNArthaH / "inhanpUSAryamNAM zauca" (2 / 2 / 21) iti kRte 'sudaNDini' ityatrApi dIrghaH syAt / evaM tarhi 'ghuTaH ziH' iti siddhe jaszasorgrahaNaM savadizArtham, jaszasoruccAraNaprasaGge zirbhavatItyarthaH / ye tu 'sandhyakSarANi' iti, 'vyaJjanAni' iti jJApakAt savadizaM pratipadyante, teSAM napuMsakA ghuTzabdaH zrutaH sAmarthyAjjaszasohika iti pratipattigauravanirAsArthameva na punarvibhaktyantanirAsArtham / aSTau phalAnItyatra dvayornityatve paratvAdautvameva / kiM ca 'sakRd bAdhito vidhirbAdhita eva' (kAta0 pa0 36) iti nyAyAt / / 166 / [vi0 pa0] jaszaso0 / nanu sakAro'yamanubandhastatazca 'nAnubandhakRtam anekavarNatvam' (vyA0 pa0 vR0 12) vaktuM yujyate iti "inhanpUSAryagNAM zauca" (2 / 2 / 21) ityasya vizeSaNatvAt / anyathA zakArasyAbhAve sati "au ca" iti nirdezasya saptamyekavacane'pi samAnatvAd 'daNDini' ityatra GAvapi dIrghaH syAt / naivam, jaszasorgrahaNameva savadizaM bodhayati / anyathA 'ghuTaH ziH' ityevaM brUyAt / na caivaM sati vacanAntarasya prAptiH / 'napuMsake jaseva ghuT' iti niyamAd anyasya ghuTtvameva nAsti / / 166 / [ka0 ca0] jas0 / nanu "bahalpArthAt kArakAt" (2 / 6 / 40 - 8 tamAdigaNaH) ityAdinA kRtasya zasaH kathaM na darzitam ? satyam / jasaH sAhacaryAd vibhaktibhUtaH zaseva
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 kAtantrayAkaraNam gRhyate / nanu jasdhAtoH kvibantasya saMbhavAt kathaM sAhacaryam ? satyam / napuMsakAd vihitasya jasaH zirbhavatItyartho na ghaTate syAdisaMbandho vA krnniiyH| anyathA zakArasyAbhAve satIzabdasya vizeSabodhAya vivaraNaM kRtamiti bhAvaH / yad vA anyathA vizeSaNaM vinetyarthaH / nanu vizeSaNArthatvAbhAvaH kuta ityAha-zakArasyetyAdi / daNDinIti / nanu 'au ca' iti kRte dI? na bhavatIti ghuTo'nuvartanAt ? satyam / ghusaMbandhamanAdRtyoktam / / 166 / [samIkSA] 'padma + jas, zas / payas + jas, zas' isa avasthA meM kAtantrakAra tathA pANini donoM hI 'jas-zas' pratyayoM ko 'zi' Adeza karake 'padmAni, payAMsi' zabdarUpa siddha karate haiM / ataH ubhayatra sAmya hI parilakSita hotA hai | pANini kA bhI yahI sUtra hai- "jaszasoH zi" (a0 7 / 1 / 20) / [rUpasiddhi] 1. papAni / padma + jas, zas / prakRta sUtra dvArA 'jas-zas' ko 'zi' Adeza, "jas-zasI napuMsake" (2 / 1 / 4) se ghuTsaMjJA, "dhudasvarAd ghuTi nuH" (2 / 2 / 11) se 'nu' Agama, "Agama udanubandhaH svarAdantyAt paraH" (2 / 1 / 6) ke niyamAnusAra antima svara makArottaravartI akAra ke bAda usakI yojanA tathA "ghuTi cAsaMbuddhau" (2 / 2 / 17) se dIrgha Adeza / 2. payAMsi / payas + jas, zas / prakRta sUtra dvArA jas-zas ko 'zi' Adeza, jas-zas kI ghuTsaMjJA, nu-Agama, usakI antima svara yakArottaravartI akAra ke pazcAt yojanA tathA yakArottaravartI akAra ko dIrgha (saantmhto!pdhaayaaH2|2|18) evaM anusvArAdeza / / 166 / 167. dhusvarAd ghuTi nuH [2 / 2 / 11] [sUtrArtha] napusaMka liGga meM ghuTa ke pare rahate kahIM para 'dhuT' se pUrva tathA kahIM para svara se para meM 'nu' Agama hotA hai / / 167 /
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAcyA dvitIyaH sakhipAdaH 215 [du0 0] dhuTaH pUrvaH svarAt paro napuMsakaliGgasya ghuTi pare nurAgamo bhavati / papAni, payAMsi / sukartRNi, susakhIni / kathaM sukruJci, gomanti, suvalgi ? dhuTo vyavahitatvAt / goraGkSIti dhuDjAtitvAdadoSaH / 'bahUji, bahUrji' iti vA vaktavyam / / 167 / [du0 TI0] dhu0 / dhuT ca svarazca dhuTsvaram / samAhAratvAdekavacanaM varNamAtrAdeva paJcamI prastutatvAcca sambandho napuMsakAd vihite ghuTi "Agama udanubandhaH svarAdantyAt paraH" (2 / 1 / 6) ityAha - dhuTaH pUrva ityAdi / ekApIyaM paJcamI arthavazAt pUrvaparadigyogalakSaNA mantavyA / arthAcca napuMsakaliGgamAgami | vihitavizeSaNatvAcca bahupayaso'tidadhIn pazyantIti nurna bhavati ! "nAminaH svare" (2 / 2 / 12) nurastyeva 'Ad dhuTo ghuTi nuH' iti kathanna vidadhyAt, 'sukartRNi, susakhIni' ityatra AramaitvaM ca bAdhitvA svaradarzanAdeva nuryathA syAdetadarthaM svaragrahaNam / katham 'atijarAMsi, priyatisRNi kulAni' napuMsake uktena nunAvayavasya vyavadhAnAdAdeza iti / ___ anya Aha -dhuTsvarAditi naiva dvandvo vAkyametat svarAt paro dhuT cet napuMsakasya nuriti kathaM kuNDAni, vanAni / sandhyakSarANi vyaJjanAni iti jJApakAdapyakArAnnuranumIyate, naivam / dvandva eva yuktaH paratvAdevArAdIn nurbAdhate / 'susakhIni' ityatra paratvAd ghuTyetve'pi kRte "svaro hasvo napuMsake' (2 / 4 / 52) ityantaraGgatvAd hrasve pazcAnnubhavati tathA 'atijarAMsi, priyatisRNi' paratvAdeva tarhi "akArAd ghuTi nuH" ityukte "nAminaH svare" (2 / 2 / 12) ityuktibAdhApi syAt, tasmAt svaragrahaNaM kathamityAdi codyam, dhuTo vyavasthitatvAditi parihAraH / svarAt paro dhuTaH pUrvo nurvidhIyamAno'ntaH sthAnunAsikAbhyAM vyavahitatvAd dhuTaH pUrvo na bhavatItyarthaH / gorkssiiti| dhuDiti jAtinirdezo'yaM jAterekatvAd vyavadhAnatA nAstIti bhAvaH / yadyapi jAtirekA niravayavA sarvAsu vibhaktiSu lInA, tathApi guNabhUtAdhArApekSayA pUrvaparapratipattiH pratItaiva / yastu dhuTsvareNa liGgaM vizeSayati / vizeSaNena ca tadantavidhiH / dhuDantAt svarAntAcca vihite dhuTyarthAd dhuTsvarAntasya nurbhavati / tanmatenAdhuTpUrvAdapi dhuTaH prAG nuriti paribhASAsAmarthyAt paratve labdhe yatparagrahaNaM tadbalAdiha manyate-sukruJci, suvalgItyAdi / 'bahUrji, bahUrji' iti vA vaktavyam iti matAntaramapekSya 'vAtra samuccaye' vaktavyamiti /
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam uccaarnniiymityrthH| tahiM 'kurvanti kRSyanti kulAni ' iti pUrvasya nasya NatvaM syAt / anusvArIbhUto hi NatvamatikrAmati / naivam 'asiddhaM bahiraGgam antarage' (kAta0 pa0 33) iti pUrvasyApyanusvAraH / 'zreyAMsi' ityanusvAradvitve'pi zruterabhedaH / bahvyaH UrjA yeSu kuleSviti bahuvrIhiH / bArttikakAro'pyAha - tatra 'bahUrji pratiSedha:' iti tatreti dvandvapakSe / nanu gomantIti kimiti pratyudAhRtam, zruterabhedAt / naivam, 'gomatkulAni' iti samAse nalope punarnalopo na syAt, jAtau caritArthatvAd "vyaJjanAntasya yatsubhoH" (2 / 5 / 4) iti zAstrAtideze ca na saMyogAntayoraluptavadbhAvAt punarlopo na syAt, anuSaGgasaMjJAbhAvAt / dhuTsvarAditi kim ? sudivi svahAni / vakArasya dantyoSThyasya dhuTsaMjJA nAstIti / dhuTIti vacanaM jaszasorAgamitvanirAsArthaM nvAgamena ca yena nAprAptinyAyena zirAdezo bAdhyate / parabhAve liGgasyAsaMbandhAt 'zau' iti kRte'pi kinnAma lAghavamiti / / 167 / [vi0 pa0 ] ghuT0 | dhuT ca svarazca dhuTsvaramiti samAhAratvAdekavacanaM paJcamyAH / tat punararthavazAd dvidhA bhidyate pUrvadigyogatayA paradigyogatayA cetyAha - dhuTaH pUrva iti / payAMsIti / "sAntamahatornopadhAyAH" (2 / 2 / 18) iti dIrghaH, tathA svarAt paraM darzayati - 'padmAni ' iti / zobhanaH kartA, zobhanaH sakhA yeSu kuleSviti vigrahaH / kathamityAdi / suSThu kruJcastIti kvip, "anuSaGgazcAkruzet" (2 / 2 / 39) iti jJApakAd anuSaGgalopaH, kvip nAstIti / gAvo vidyante yeSAM kulAnAmiti vigrahe bhUmni mantupratyayaH / suSThu valgantIti kvip / 'ukha nakha' ityAdinA ' daNDako dhAtuH / sarvatra "jaszasoH ziH" (2 / 2 / 10 ) / antyAt svarAt paro dhuTaH pUrvo nurvidhIyamAno'ntasthAnunAsikAbhyAM vyavasthitatvAd dhuTaH pUrvo na bhavatIti pariharati-dhuTo vyavasthitatvAd iti / 216 - goraGkSIti / ava rakSa pAlane / gAM rakSatIti kvip / "jaszasoH ziH " (2 / 2 / 10) iha dhuDiti jAtinirdezo'yaM jAtezcaikatvAnnAsti vyavadhAnamiti jAtera 1. ukha Nakha vakha makha rakha lakha rakhi lakhi ikhi Ikhi valga ragi lagi agi vagi magi Svagi igi rigi ligi gatyarthAH (1 / 38 ) /
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye dvitIyaH sakhipAdaH mUrtatve'pi dhuTaH pUrva iti vyavahAro vyaktyapekSayA bhavati / bahUrjItyAdi / Urja balaprANadhAraNayozcurAdAvinantAt " kvip ca" (4 | 3 | 68) iti kartari kvip sampadAditvAd bhAve vA / bahavo UrjA yeSu kuleSviti bahuvrIhiH / vaktavyam iti / vyAkhyAnaM vaktavyamityarthaH / tatredaM vyAkhyAnam kecidicchanti kecinnecchanti / ye necchanti tanmatamiha pramANamityarthaH / / 167 / 217 [ka0 ca0] dhuT0 | nanu svaragrahaNaM kimartham " Agama udanubandhaH" (2 / 1 / 6) ityAdinA svarAt param Agamasya siddheH ? satyam / yat punariha svaragrahaNaM tat kevalAntyasvarAdapyAgamArtham, yathA 'padmAni ' iti / zobhanaH karteti bahuvrIhau "naghRdantAdbahuvrIhau " iti ko na bhavati, samAsAntavidheranityatvAt / nanu 'upakumbham' ityaMtra jaszasoramAdeze kRte nvAgamaH kathanna syAt / " sa napuMsakaliGgaM syAt " ( 2 / 5 / 15) ityanenAvyayIbhAvasamAsasya napuMsakatvena jaszasorghuTtvAt ? satyam / pUrvasUtrAt zeranuvartane zirUpe ghuTi nurbhavatItyukte kuto'mUrUpe nuprasaGga iti kulacandraH / nanu amAdeze kRte'pi 'yasya sthAne' (kAta0 pa0 pA0 91 ) iti nyAyAt zireva kathanna syAt, naivam / 'sakRdgata0' (kAta 0 pa0 36 ) iti nyAyAnna bhavati / napuMsakasya lakSyAnusAritvAdityAdinA / nanu pUrvasUtrAt zeranuvartane sidhyati, kimarthaM ghugrahaNam ? satyam | kulacandramate sukhArtham / 1 (pAThAdhikyam) nanu yadi ghuTIti nimittasaptamI tadA 'AgamAdeza0' (kAta0 pa0 40) ityAdiparibhASA nAstyasmAditi kimarthaM parAnna bhaviSyati, nimittasya vyavadhAnAdeveti kecit ? satyam / napuMsakapratyAsannaghuTIti saMbandhe pakArAd bhavannapi samudAyasyAnantaryam astyeveti antyAdityuktam / 'bahUrji' ityatra jAt prAk tena rephAt pUrva iti zaGkA nirasteti hemakarasyAzayaH || 167 / [samIkSA] 'padma + jas, payasa + jas' isa sthiti meM kAtantrakAra 'nu' Agama kA vidhAna svara (svarAntya liGga ) ke bAda tathA dhuT se pUrva meM karake ' padmAni payAMsi' zabdarUpa siddha karate haiM / pANini ne "napuMsakasya jhalacaH " (a0 7 / 1 / 72) sUtra dvArA 'num' "
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam Agama karake ina rUpoM kI siddhi kI hai / apanI-apanI prakriyA kI bhinnatA ke kAraNa pANini ne ukAra anubandha ke sAtha 'm' anubandha kI bhI yojanA kI hai, jabaki kAtantra meM kevala ukAra anubandha hI dRSTa hai / 218 vyAkhyAkAroM ke anusAra 'sukuJci, gomanti, suvaliga' meM dhuT kA vyavadhAna hone se 'nu' Agama nahIM hotA hai| 'goraGkSi' meM dhuDjAti hone ke kAraNa 'nu' Agama upapanna hotA hai / 'bahUrji' meM vaikalpika 'nu' Agama hone ke kAraNa 'bahUrji' rUpa bhI niSpanna hotA hai / [rUpasiddhi] 1 . padmAni / padma + jas, zas / prakRta sUtra se svara ( makArottaravartI) akAra . ke bAda 'nu' Agama tathA dIrgha Adeza / 2. payAMsi / payas + jas, zas / prakRta sUtra dvArA yahA~ dhuT sakAra se pUrva 'nu' Agama kI yojanA, dIrgha tathA anusvArAdeza | 3. sukrtRnni| sukartR + jas, zas / zobhanAH kartAro yeSAM tAni / samAsa, jas-zas ko zi-Adeza, usakI 'ghuT' saMjJA, 'nu' Agama, "ghuTi cAsaMbuddhau" (2 / 2 / 17) se dIrgha' tathA nakAra ko NakArAdeza | 4. susakhIni / susakhi + jas, zas / zobhanAH sakhAyo yeSAM tAni / samAsa / jas- zas ko 'zi' Adeza, usakI ghuTsaMjJA, 'nu' Agama tathA dIrgha Adeza || 167 / 168. nAminaH svare [ 2 / 2 / 12] [sUtrArtha] napuMsakaliGga meM svara ke paravartI hone para 'nAmyanta liGga = prAtipadika se 'nu' Agama hotA hai || 168 | [du0 vR0] nAmyantAnnapuMsakaliGgAt svare pare nurAgamo bhavati / bAriNI, bAriNe / nAminaH svara iti kim ? kulayoH / / 168 / 1. nAmI = avarNa ko chor3akara zeSa 12 svara = i, I / u, U / R, RR / lR, lR / e, ai / o, " svaro'varNavarjI nAmI" (1 / 17) / / 168 / au
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ 219 nAmacatuSTayAnyAye dvitIyaH sakhipAdaH 219 [du0 TI0] nAminaH / vAriNI iti / aurImApadyate napuMsake ghuTvAbhAvAd dI? na bhavati / 'vAriNe' iti parAditve satyapi avikRte Devacane agneretvamotvaM ca nAsti / zau paratvAnnurAgamazcet, na ca tena anena vA kazcid vizeSo'stIti dvayorapyekArthakAritvAt / "nAminaH svare" iti, kimiti ko'rtho nAmyantAd vihite svarAdAvityarthaH / tena 'kulayoH' ityakArAntAd vihite na bhavati / tathA 'bahudadhnoH puMsoH' iti tadantavidhinA na bhavati / kathamihAdimantareNAdirlabhyate 'madhunI, madhune' ityatraiva syAt, 'vAriNoH, madhunoH' ityatra na syAt / 'varNagrahaNe tadAdau kAryasaMpratyayaH' (kalApa0, pR0 222, krama0 72) iti pratipattavyam / athavA samudAyavidhAne'vayavo'pi vihita eva 'arthavadgrahaNe nAnarthakasya' (kAta0 pa0 4) itIyamanityeti / svaragrahaNaM kimartham ? ghuTItyapi na vartate tenaiva siddhatvAt / na ca nirnimittasya nurbhavatIti vaktavyam / syAdisaMbandhaH prastuta iti / anyathA siddhAnte'pi tumburuNo vikArazcUrNaM taumburavam' ityevamAderaNi kRte nuHprApnoti, ataH syAdAvityarthAd nimittaM bhaviSyati / evaM sati dadhibhyAm, madhubhyAm' ityatra "tRtIyAdau tu parAdiH" (2 / 1 / 7) iti vacanAnnAsya sthitiH syAt / tarhi vakSyamANamantagrahaNamihaiva kriyatAm, tabalAlliGgAntanakArasya lopo bhavati, naitadevam / 'atirAbhyAM priyatisRbhyAM kulAbhyAm' iti nasya pUrvavidhau aluptavadbhAvAd rAyaH AtvaM tisRbhAvazca na syAt / samudAyabhakto nvAgamo na tvavayavabhaktaH iti avayavavyavadhAnataiva paratvAt 'sakRdgato vipratiSedho yad bAdhitaM tad bAdhitameva' (kAta0 pa0 36) iti nyAyAt tisRbhAvena hi nityo nuraagmH| kathantarhi 'prabhUNAm' iti paratvAnnAmino'nta iti nvAgame sati hrasvAntatvAbhAvAnnurna bhavati, naivam / tatra nadIzraddhAbhyo vihita Amiti vizeSaNAnnuH syAt, nasyAluptavadbhAvAcca "nAntasya copadhAyAH" (2 / 2 / 16) dIrghaH, yathA 'paJcAnAm' iti / tarhi 'zucInAm' iti "in-han- pUSAryamNAM zauca" (2 / 2 / 21) iti niyamAd dI? na syAt, naivam / tatra pratipadoktasya inantasya niyamo ghuDapekSako vA / tasmAt 'he trapo !' na sidhyati / nakArAgame kRte "na saMbuddhau" (2 / 3 / 57) iti nalopapratiSedhAdagnikAryaM na syAt, naivam / 'sarvavidhibhyo lopavidhibalavAn'
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam ( kAta0 pa0 34 ) iti prAgeva lopaH / tatra hi lopa iti adarzanamAtraM vivakSitaM pazcAt taduktapratiSedhAnnurAgamo na bhavati / yadyevaM tarhi tatra lugeva kriyatAm iha svaragrahaNaM jJApayati - kvacillukyapi pratyayakRtaM bhavatIti / naivam | svaragrahaNamuttarArthaM kathaM jJApanArthaM syAt, tasmAllopagrahaNe sati na ca taduktagrahaNam asmiMzca vyavasthitavA'nuvRttyA nAmyantasya vA taduktamupapadyate / evantarhi svaragrahaNe'trAkriyamANe prastutasyAdisaMbandhasya vihitavizeSaNameva garIya iti yathAnyAsamevAzrayaH / / 168 / [vi0 pa0 ] nAminaH / 'nAminaH' iti paJcamyA vihitavizeSaNamAkhyAyate, nAmyantAnnapuMsakaliGgAd vihite svare nurityarthaH / tenAkArAntAd vihite svare na bhavatItyAha - nAminaH svara iti kim ? kulayoriti / nanu kathamatra prAptiryenedamucyate / na hyatra svaroM vihitaH kintarhi svarAdipratyayaH, na cAtrAdigrahaNamasti / tena 'vAriNA, vAriNe' ityAdisvare prApnoti tatkatham osi prasaGgaH ? satyam / samudAyavidhAne 'vayaco'pi vihita eveti 'arthavadgrahaNe nAnarthakasya' (kAta0 pa0 4 ) ityayaM punaranitya eva nyAyaH iti / athavA 'varNagrahaNe tadAdau kAryasaMpratyayaH' (kalApa0, pR0222, krama0 72 ) ihAzrIyate iti, tena nAmyantAd vihite svarAdAvityarthaH / yatra svaramAtraM tatra vyapadezivadbhAva eveti / tena 'vAriNoH, madhuno:' ityAdyapi siddhameva || 168 / [ka0 ca0] nAminaH / nAminaH svara iti kim ? kulayoriti vRttiH / vihitavizeSaNaM kimarthamityarthaH / nanu tathApi napuMsake dvayoH kulayorityatra nAmyantAd vihite osi pare nvAgamaH kathaM na syAccet, naivam | nAmyantAd vihite svare nurbhavan nAmyantAdeva bhavati / atra tyadAdyatvena nAmyantatAviraha eva / na ca vAcyam, prAgeva nuH kathanna syAt, yAvatA paratvAnnityatvAdantaraGgatvAcca tyadAdyatvasyaiva viSayatvAt, tadasaM / "osi ca" (2 / 1 / 20) ityetve sati nAmyantAnnurbhavatu / naivam, "tyadAdInAma" (2 / 3 / 29) ityatra viSayasaptamyAzrayaNIyA / tatazcAnutpannAyAmeva vibhaktau tyadAdyatve'kArAntAdeva vibhaktirvihitA na tu nAmyantAditi zrutavyAkhyAnAt kuto na syAt / 220 yadyevaM tarhi kathaM tat kulamiti sidhyati, yAvatA vibhaktAviti viSayasaptamItvAdagre tyadAdyatve pazcAt syamorvihitatvAt "akArAdasaMbuddhau yuzca" (2 / 2 / 7) ityanena
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayApyAye dvitIyaH savipAdaH 221 'mu' Agame tamityaniSTarUpaM syAt, kathaM vA "na ca taduktam" iti pratiSedha upapadyate / naivam, iSTasiddhyarthamupAdIyamAnA viSayasaptamI na sarvatra yujyate iti kulcndrH| vastutastu "tyadAdInAma" (2 / 3 / 29) ityatra parasaptamyeveti na doSaH / tathAhi yasmAnnAminaH svaro vihitaH zrutatvAt tasmAnnAminaH eva nurbhavatItyukte kuto dvayorityatra nvAgamaprasaGgaH, kathantarhi 'priyatisRNI vane' iti sidhyati / na hyatra 'priyatisR' zabdAt svaro vihitaH kintu 'priyatri' zabdAd iti ? satyam / "vicaturoH striyAm" (2 / 3 / 25) ityatra vibhaktAviti viSayasaptamI AzrayaNIyA / tatazcAnutpannAyAmeva vibhaktau tinAdeze kRte pazcAd vihitaH svara iti zrutavyAkhyAnaM sutarAmeva ghaTate / kathantarhi 'priyatri kulam' iti viSayasaptamyA prathamaM tinAdezasya prAptatvAttaduktapratiSedhasyAnupapattenimittakAryatvAt ? satyam / tricaturorityatra parasaptamyeva nizcitA tarhi 'priyatisRNI kule' iti na sidhyati, priyatrizabdAt svarasya vihitatvAt / tinAdeze nurna syAt ? satyam / "na nAmi dIrgham" (2 / 3 / 27) ityatra nakAreNa nvAgamo jJApitaH / tathAhi "dIrghamAmi sanau" (2 / 2 / 15) ityaneva vihitasya dIrghasya niSedhAdarthAnvAgamena saha Amiti labhyate, kiM "na nAmi dIrgham" (2 / 3 / 27) ityatra nakArakaraNena ? tasmAnnakArakaraNaM bodhayati - nvAgamena "tau ra svare" (2 / 3 / 26) ityanena prAptaM ratvaM bAdhyate / tatazcAmi pare sUtrabalAdeva ratvabAdhA gamyate, anyathA nvAgamAbhAve prasaktyabhAvAnniSedhAnupapatteH, tatastatra na jJApakasya phlmityrthH| jJApakaphalaM tu 'priyatisRNI' ityAdau jJApakasya sarvoddiSTatvAt / tatra ratvabAdhA tadaiva saMbhavati, yadi tinAdeze kRte'pi nurbhavati / tasmAt tinAdezaM prati zrutavyAkhyA nAstIti sNkssepH| yatsaMjJakAnnAmyantAd vihitaH svaraH zrutatvAt tatsaMjJakAnnAmyantAdevetyukte nAsti doSa iti kecit / yad vA "zAseridupadhAyAH" (3 / 4 / 48) aNvyaJjanayoriti jJApakAnnuvidhAne sAmAnyanAmino'grahaNAnna doSaH / tataH sandhyakSare nAmivyAvRttiH / 'vAriNI' ityudAhRtaM lAkSaNikasvare yathA syAditi / 'arthavadgrahaNe nAnarthakasya' (kAta0 pa0 4) ityanityo'yaM nyAyaH 'aninasmanAmeva' ityAha - athaveti / / 168 / [samIkSA] 'vAri + au, vAri + De' isa avasthA meM kAtantrakAra 'nu' Agama tathA pANini 'num' Agama karake 'vAriNI, vAriNe' zabdarUpa siddha karate haiM | pANini kA sUtra
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam hai - "iko'ci vibhaktau " (a0 7 1 / 73) / apanI- apanI racanAzailI ke anusAra anubandhayojanA bhinna-bhinna kI gaI hai| ataH ubhayatra prakriyAsAmya hai / [ rUpasiddhi] 222 1. vAriNI / vAri + au / "aurIm " ( 2 / 2 / 9) se au ko I, prakRtasUtra se 'nu' Agama, usakI svara se bAda meM yojanA tathA " raghuvarNebhyaH 0" (2 / 4 / 48 ) ityAdi se nakAra ko NakArAdeza | 2. vAriNe / vAri + Ge / prakRta sUtra se 'nu' Agama, usakI svara ke pazcAt yojanA tathA nakAra ko NakArAdeza || 168 | 169. asthidadhisakthyakSNAmanantaSTAdau [ 2 / 2 / 13] [ sUtrArtha ] TA- Adi vibhaktistha svara varNa ke paravartI hone para napuMsakaliGga meM nAmyanta 'asthi, dadhi, sakthi tathA akSi' zabdoM ke antima varNa ke sthAna meM 'an' Adeza hotA hai / / 169 / [du0 vR0] nAmyantAnAM napuMsakaliGgAnAmasthyAdInAM TAdau svare'nto'n bhavati / asthnA, dadhnA, sakthnA, akSNA, atyasthnA, atidadhnA chAtreNa / akAroccAraNaM kim ? asni, asthani vA syAt || 169 / [du0 TI0] asthi0 / napuMsakagrahaNaM nAmigrahaNaM cAsthyAdInAM vizeSaNam iti paJcamyantamapi SaSThyantatayA vipariNamate ityAha - npuNsklinggaanaamiti| paJcamInirdezamantareNa vihitavizeSaNaM nAsti, tadantavidhirevetyAha- atyasnetyAdi / asthyatikrAntena dadhyati - krAntena vA chAtreNa iti vigRhya tatpuruSaH / tathA atyasthnA striyA, napuMsakaliGgAsthyAdyantAyAH prakRteranapuMsakavRtterapi grahaNamupapadyate / kevalAnAmapi bhavitavyam, vyapadezivadbhAvAt / 'trapuNI' iti noravakAzaH 'priyAsthanA' ityanAdezasya asthnA, dadhnA ityubhayaprAptau paratvAdan bhavati / nanvasthyAdIni svabhAvato napuMsakAnyeva, napuMsakAdhikAraH saMjJAzabdA
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAcyAye bitIyaH savipAdaH 223 nAmeSAM nivRttyarthaH / tena 'asthinA chAtreNa' kriyAvacano'pyasthidadhizabdaH / dadhAtIti dadhi,- "AdRvarNopaghAlopinAM kiH ca" (4 / 4 / 53) iti / tAcchIlye - dadhinA dvijeneti / nAmyadhikAro'pi tadantavidhAveva prayojayati yathAsaMbhavam / tena "sakthyakSiNI svAge" (2 / 6 / 73-50) iti rAjAdau rAjAdInAmadantatvAd ekadezavikRtasyAnanyavadbhAvAd iti nyAyAdakArasya sakthyakSNoravayavasya na bhavati / priyaM sakthyasya, padme ivAkSiNI asyeti bahuvrIhiH- priyasakthena padmAkSeNa / antazabdaH kathamihAgamArtho na bhavati, an bhavatyeSAmanta iti, naivam / asthyAdInAmanto varNo yaH so'n bhavati ityasmAdeva nirdezAd avasIyate / nanvAdeze'pi kRte "avamasaMyogAt" (2 / 2 / 53) ityakAralopena bhavitavyam, varNAntasya vidhirityantagrahaNaM ca na vidheyamityAzaGkyAhaakAretyAdi / "IyorvA" (2 / 2 / 54) iti pakSe'kArasya zravaNaM yathA syAdityarthaH / TAdAviti kim ? asthinI, dadhinI / svara iti kim ? asthibhyAm, dadhibhyAm / / 169 / [vi0 pa0] asthi0 / napuMsakaliGgAnAM nAmyantAnAmityadhikAravazAd ityuktam / atha kimarthamidamucyate, na hyasthyAdayo napuMsakatvaM nAmyantatvaM vA vyabhicaranti, satyam / eSAM saMjJArUpANAmastyeva napuMsakatvAbhicArastatra mA bhUditi / yathA 'asthinA chAtreNa' ityAdi / kiM ca dadhAtIti dadhi "Ad RvarNopadhAlopinAM kirke ca" (4 / 4 / 53) iti kipratyayAntaH kriyAvAcako'pi dadhizabdastAcchIlye dRzyate / yathA dadhinA dvijeneti nAmyantavizeSaNamapi tadantArtham / anyathA "sakthyakSiNI svAGge" (2 / 6 / 73-50) iti rAjAditvAd atpratyaye nAmino lope sati ekadezavikRtasyAnanyavadbhAvAdakArAntasyApi prApnoti / yathA priyaM sakthyasya, padme ivAkSiNI yasyeti vigrahe 'priyasakthena, pAkSeNa' ityAdi / iha paJcamInirdezasyAbhAvAd vihitavizeSaNAbhAve tadantavidhinA asthyantasyAnapuMsakavRtterapi syAdityAha - asthanetyAdi / asthyatikrAntena, dadhyatikrAntena iti vigrahaH kevalasya ca vyapadezivadbhAvAt / atha kimartham an vidhIyate, nakAra evocyatAm, yataH kRtasyApyakArasyAyam asaMyogAd ityAdinA lopena bhavitavyam / evaM satyantagrahaNamapi na kRtaM syAt /
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 kAtanvavyAkaraNam ekavarNatvAdante bhaviSyatItyAha - akAra ityAdi / "IyorvA" (2 / 2 / 54) iti vikalpapakSe akArasya sthitirastIti bhAvaH / / 169 / [ka0 ca0] asthi0 / prasiddha zAstrapravRttiAyasItyAha - kiJceti / / 169 / [samIkSA] 'asthi + TA, dadhi + TA' isa avasthA meM kAtantrakAra 'i' ko 'an' Adeza aura pANini "asthidapisakSyANAmanadAttaH" (a07|1|75) se 'anaG' Adeza karate haiM / pANini ne 'Ga' anubandha kI yojanA "cci" (a0 1 / 1 / 53) sUtra ke pravRttyartha kI hai, jabaki kAtantrakAra "antaH" pada sUtra meM par3hakara antya varNa ke sthAna meM Adeza kA vidhAna karate haiN| isa prakAra kAtantrakAra ne eka hI sUtra dvArA do nirdeza karake lAghava kiyA hai| [rUpasiddhi 1. asnA |asthi + TA / prakRta sUtra dvArA 'asthi' zabda ke antyAvayava ikAra ke sthAna meM 'an' Adeza tathA "avamasaMyogAdano'lopaH" (2 / 2 / 53) se 'an' ke akAra kA lopa / 2. daanaa| dadhi + TA | prakRta sUtra dvArA 'dadhi' zabda ke antyAvayava ikAra de, sthAna meM 'an' Adeza tathA "avamasaMyogAdano'lopo'luptavacca pUrvavidhau" (2 / 2 / 53) se 'an' ke akAra kA lopa / 3-6. sakthanA / sakthi + TA / akSNA / akSi + TA / atyastA / atyasthi + TA | atipanA / atidadhi + TA / prakRta sUtra se antyAvayava ikAra ko 'an' Adeza tathA 'an' ke akAra kA lopa / [vizeSa] vyAkhyAkAroM ne kahA hai ki 'an' Adeza kI jagaha 'n' Adeza karanA hI ucita thA / isase n-rUpa ekavarNavidhi hone ke kAraNa 'ekavarNavidhirante pravartate, anekavarNavidhiH sarvasya' (kAta0 pa0 pA0 6) antima varNa ke hI sthAna meM pravRtta
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ 225 nAmacatuSTayAcyAye vitIyaH savipAdaH hotI aura lAghava bhI hotA / isakA samAdhAna yaha hai ki "IchyorvA" (2 / 2 / 54) sUtra se 'Di' pratyaya meM vaikalpika akAralopa hokara 'asthina- asthani' Adi do-do rUpa siddha hoM, ataH 'an' Adeza kiyA gayA hai / anyathA 'asthina, dadhi' Adi eka hI rUpa niSpanna hotA / / 169 / 170. bhASitapuMskaM puMvad vA [2 / 2 / 14] [sUtrArtha] bhASitapuMska tathA nAmyanta napuMsakaliGgavAle zabdoM kA TA-Adi pratyayastha svara varNa ke pare rahane para vikalpa se puMvadbhAva hotA hai / / 170 / [du0 vR0] bhASitapuMskaM nAmyantaM napuMsakaliGgaM TAdau svare puMvad bhavati vA / kartA, kartRNA kulena / mRdave, mRdune vastrAya / bhASitapuMskamiti kim ? vAriNe / nAmyantamiti kim ? somapena kulena / napuMsakamiti kim ? kalyANyai / bhASitapuMsko'rtha iti kim ? pIlune phalAya / / 170 / [du0 TI0] bhASitaH / idudantasya tRtIyaikavacanaM nodAhRtaM nAdeze nvAgame cAvizeSAt 'vAriNaH' iti sarvakAlaM napuMsakavRttitvAdasyeti na puMvadbhAvaH / somapeneti yadi puMvadbhAvaH syAt tadA "AdhAtoraghuTsvare" (2 / 2 / 55) ityAkAralope'niSTarUpaM syAt / somaM pibati' iti vic / napuMsake tvantaraGgatvAd hrasvatve sati inAdezaH / kalyANyai iti / yadyatra puMvadbhAvaH syAt tadAkArAntatvAt "yaH" (2 / 1 / 24) syAt / TAdAviti kim ? grAmaNinI kule / napuMsakatvAd hrasve aukArasya cekAra iti / svara iti kim ? atinubhyAm / yadi puMvadbhAvaH syAt tadA aukArasya sthitiH syAt / yathA 'atinAvA, atinunA' iti / bhASitapuMskaM nAmyantamiti cAdhikRtasya napuMsakasya vizeSaNaM bhASitapuMskasya napuMsakasyAnyArthavRtterbahuvrIhiH / bhASitaH pumAn yena napuMsakaliGgena tad bhASitapuMskaM puMzabdAdekAnnityaM kapratyayo bahulatvAt,
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam 22 // tarhi 'pIlurvRtaH, pIlu phalam, pIlune phalAya' ityatra puMvadbhAvaH syAt / pIluzabdazcAyaM puMsi vRkSe vartitvA yadi pIloH phale vikAre vartate tadA napuMsake phale vartate iti bhavati hi bhASitapuMskam / vikAre'Napi na bhavatyabhidhAnAt, tataH samAnAyAmAkRtAviti na vaktavyam / Akriyete janyete buddhishbdaavnyetyaakRtiH| zabdasya pravRttikAraNamihAkRtirabhipretA na sannivezo na jAtimAtram / tadevaM tulye pravRttinimitte bhASitapuMskaM napuMsakaM vA puMvad bhavati / tathAhi kartRzabdasya puMsi napuMsake ca vartamAnasya karaNakriyAnivartanaM prati kartRtvaM samAnAkRti pravRttinimittaM tathA mRduzabdasya mRdutvaM guNaH , pIlu-zabdasya tu puMsi vRkSajAtiH pravRttinimittaM napuMsake ca phalajAtiriti samAnAyAmAkRtau bhASitapuMskaM pIluzabda iti tadetanna vaktavyam / zabdo'tra nAzrIyate'nyapadArthatvena kintarhi artha iti bhASitaH pumAn yasminnarthe sa bhASitasko'rya iti pratyAsattereva | yadi yena kenacicchabdena bhASitapuMska ihAzrIyate, tadA vyAvRtterabhAvAd bhASitapuMskagrahaNam anarthakameva syAt, tasmAd yasmin pravRttiniphitte yatra pumAn bhASitaH sa eva bhASitapuMska iti / nanu zabdasyeha pravRttinimittakRto'rtho'nyapadArthatvenAzrito na tu napuMsakam / naiSa dossH| etatsamavAyalakSaNena saMbandhena saMbandhAnnapuMsakamapi bhASitapuMskamucyate / bhavati hi tadyogAttAcchAbdyam / yathA 'paSTIH pravezaya' / yaSTihastAH puruSA yaSTaya ucynte| tathA bhASitapuMskanapuMsakAbhidhAyi zabdarUpamapi bhASitapuMskamityucyate vAcyavAcakalakSaNasaMbandhAt / tatra yadyapi sUtre'rtho bhASitapuMskazabdenoktastathApyarthe kAryAsaMbhavAd yathoktaprakAreNa bhASitapuMsko yaH zabdaH sa pumartho bhavatItyarthaH / kiM punastat kAryaM yat puMliGgasya napuMsakasya vA bhavatIti nvAgamAbhAvo hrasvAbhAvazca / tena hrasvAzrayANi na kAryANi / 'TA nA' (2 / 1 / 53) / grAmaNyA kulena / u etvam - grAmaNyai kulAya / usiGasoralopazca - grAmaNyaH kulAt kulasya vA / Ami ca nuH - grAmaNyAM kulAnAm / Dirau sapUrvaH - grAmaNyAM kule iti / grAmanayanaM prati kartRtvAd bhaassitpuNsktaa| na ca vaktavyam- paratvAnvAgamAdIn yatvaM bAdhate / yasmAdantaraGgo hrasvo yatvameva bAdhate / pumAniva puMvaditi vatipratyaye puMso'nzabdalopasaMyogAntalopAviti / / 170 /
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ 227 nAmaktuSTayApyAye dvitIyaH savipAdaH [vi0 pa0] bhASitapuM0 / somapeneti / somaM pibatIti "Ato man" (4 / 3 / 66) ityAdinA vic / yadyatra puMvadbhAvaH syAt tadA napuMsakalakSaNe hrasvanivRttau A pAtoradasvare" (2 / 2 / 55) ityAkAralopaH syAt / napuMsake punarantaraGgatvAt "svaro hasvo napuMsake' (2 / 4 / 52) iti hrasve sati nAdeza eva / kalyANyA iti / yadi puMvadbhAvaH syAt tadA IkAranivRttAvakArAntatvAt "DeryaH" (2 / 1 / 24) syAt / nAtra bhASitaH pumAn yena zabdena tad bhASitapuMskamiti zabdo'nyapadArthatvenAzrIyate, kintarhi artha ityAhabhASitapuMskamiti / bhASitaH pumAn yasminnarthe iti vigrahe puMzabdAdekArthAnnityaM kapratyayastatra bahulArthatvAditi / kena punaH zabdenAtra pumAn bhASitaH iti cet, yasya puMvadbhAvo vidhAtumiSyate, tenaiva tasyaiva pratyAsannatvAt / yadi punaryena kenacicchabdena bhASitapuMskatvamihAzrIyate tadA bhASitapuMskagrahaNamanarthakameva syAt / arthazabdenApyavidhIyamAnatvAt sarvasyaivArthasya bhASitapuMskatayA vyAvRtterayogAt / yadi punariha bahuvrIhiNA zabda uktaH syAt tadA pIluzabdasyApi puMvadbhAvaH syAt / tathA hyayaM vRkSe puMsi vartitvA yadA lokopacArAt phale napuMsake vartate tadA bhavati bhASitapuMska iti / arthe tu samAzrIyamANe naiSa doSaH / yataH pratyAsatyA ekasminneva pravRttinimitte'rSe yatra pumAn bhASitaH sa eva bhaassitpuNsko'rthH| yathA kartRzabdaH puMsi, napuMsake, striyAM ca vartamAnaH karaNakriyAnimittamekamupAdAya vartate, tathA mRduzabdazca mRdutvamiti / tena karaNakriyAlakSaNo mRdulakSaNazcArtho bhavati bhASitapuMska iti / iha tu puMsi vartamAnasya pIluzabdasya vRkSatvaM pravRttinimittaM napuMsake ca phalatvamiti / na phalatvalakSaNo'rtho bhASitapuMska iti / ata eva samAnAyAmAkRtAviti na vaktavyam , asyArthasya sAmarthyalabdhatvAt / tathAhi Akriyete janyete anayA buddhishbdaavityaakRtiH| zabdasya pravRttinimittamartha evocyate / nanu yadi zabdasya pravRttiheturartho mRdutvAdilakSaNo bhASitapuMskazabdenoktaH kintarhi napuMsakaliGgaM bhASitapuMskamiti tasyArthadharmAntaratvena pravRttihetutvAnupapatteH ? satyametat / kintu samavAyalakSaNasaMbandhena saMbandhitvAnnapuMsakamapi bhASitaMpuskamucyate / bhavati hi tatsambandhAt tadvyapadezaH / yathA daNDayogAd daNDaH puruSa iti / tathArthe
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 kAtantravyAkaraNam kAryasyAsaMbhavAt tadvAcini zabde kAryasaMpratyaya iti bhASitapuMskaM napuMsakAbhidhAyi zabdarUpamapi bhASitapuMskamucyate, tatrApi vAcyavAcakalakSaNasaMbandhasya vidyamAnatvAt / ato yadyapi sUtre bhASitapuMskazabdenArtho nirdiSTastathApi zabda eva puMvatkAryaM labhyate, nArthastatra tasyAsaMbhavAt / bhASitapuMsko napuMsakaliGgo yaH zabdaH sa puMliGgakAryabhAg bhvtiityrthH| tat punaH puMliGgakAryaM nvAgamAbhAvo hrasvAbhAvazca napuMsakasya bhavatIti / / 170 / [ka0 ca0] bhASita0 / pumAniva puMvat, strIti lokataH siddhamiti nyAyAt strIliGga eva puMvadbhAvaH pratIyate / ata eva vRttau kalyANyA iti pratyudAhRtam / napuMsakagrahaNe tu vivAda eva nAstIti / nanu kathaM pratyudAhRtaM vRttau kalyANyA iti vyaGgavikalatvAt / tathAhi bhASitapuMskasya kalyANazabdasya yathA napuMsakavRttitA nAsti tathA nAmyantatApi nAsti, tasyA eva prakRterupayuktatvAt / nAmyantakalyANIzabdasya strIviSayatvena bhASitapuMskatAyA abhAvAt, satyam / kalyANIsamudAyAvayavasya kalyANazabdasya bhASitapuMskatvAd avayavino'pi kalyANIzabdasya bhASitapuMskatvamucyate, upacArAt / anyathA yadyevaM vyAkhyAnaM na syAt tadA puMvadbhASita ityatra pUraNyAdivarjanamanarthakaM syAt / paJcamIbhAryaH' ityAdiSu strIkArAntasya bhASitapuMskatvAbhAvAditi kecit / tanna / anyathopapattAvupacArAzrayaNasyAnaucityAt / tathAhi puMvatkAryaM bhASitapuMskazabdasya vidhIyate / tasmiMzca sati arthAt strIpratyayAdikaM nivartate iti / nanu tathApi prakRteyaGgavikalatA kena nivAritA ? ucyate - na hIha "nAminaH svre"(2|2|12) ityato nAmina iti prathamAntatayAnuvartate / kintu "asthidadhi0" (2 / 2 / 13) ityatra dRSTena SaSThyantenArthasya saMbhavAt tatazca nAmisaMbandhe bhASitapuMskamityarthe sati prakRte pratyudAharaNe sati sutarAM bhASitapuMskArthakalyANazabdenapi saMbandho'styeva / tarhi somapenetyatra ekAranAmisaMbandhenAtiprasaGgaH syAditi / naivam / TAdAvityanena nAminaH ityasyApi saMbandhAt tataSTAdA vartamAno yo nAmI tatsaMbandhibhASitapuMskaSTAdau puMvad bhavatItyarthaH / ekArastu TAdereva / yad vA napuMsakAbhAvapakSe vRttau nAmyantamapi na vyAkhyeyam / na ca IkAreNa TAdInAM vyavadhAnAd bhASitapuMskasya kalyANazabdasya tathApi puMvanna bhavatIti vAcyam, "sA'sya devatA" (2 / 6 / 7) iti nirdezAt strIpratyayena vyavadhAnatA neSyate iti /
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAnyAye bitIyaH sakhipAdaH 221 katham anyathA 'sA' ityatra Apratyayena vyavadhAnAt tasya sakAra iti / ekArthAditi ekavacanAntAdityarthaH / nanu bhASitaH pumAn yasminnarthe ityukte vAstutvaM pravRttinimittamAdAya ekasmin vizeSyArthe'pi bhASitapuMskatvAd vAstuzabdasyApi puMvadbhAvaH kathanna syAt / atha puMvadbhAve'pi kiM dUSaNaM yAvatA "vezmabhUrvAsturastriyAm" (a0ko0 2 / 2 / 19) iti kozadarzanAt 'vAstune, vAstave' ityAdi rUpadvayaM syAt / naivam / vAstune sthAnAya, vAstave sthAnAya' ityapi puMvadbhAve prayogaHsyAt / ata eva pareNApi samAnAyAmAkRtAviti sUtramucyate / aymbhipraayH| AkRtiH zabdasya pravRttinimittaM tadeva yatra samAnaM tatraiva bhavati / na tu yatra vizeSyo'rthaH samAnastatreti, satyam / bhASita iti atItakAle ktapratyayasya vidhAnAd bhinna eva vizeSye puMvadbhAvaH saMbhavatIti vAstuzabde ekavizeSye tu adhunApi pumAn bhASita iti puMvadbhAvo na bhavatIti kulcndrH| etat sarvam anucitamiti mhaantH| samAnAyAmAkRtAviti na kRtaM sUtram / kintu tAtparyapariprAptamarthakathanaM kAzikAyAmuktam, tatazca vAstuzabde puMvadbhAvo bhavatyeva, tena 'vAstune, vAstave sthAnAya' ityapi prayogaH kena vAryatAm iti / hrasvAbhAvazceti / nanu nvAgamasya prakRtatvAt tadabhAvo'tidizyatAm / nanu hrasvAbhAvo'prakRtatvAt kiM ca TAdhutpatteH prAgeva pravRtto hrasvaH kathaM puMvadbhAvena nivartayituM zakyate, bhinnakAlInatvena bAdhyabAdhakatvAbhAvAt ? satyam / TAdAviti viSayasaptamIti kulcndrH| vastutastu 'bhASitapuMskAnnurvA' iti siddhe puMvadgrahaNaM hrasvAbhAvArthamiti / / 170 / [samIkSA] 'kartA- kartRNA kulena, mRdave- mRdune vastrAya' ityAdi prayogoM meM kAtantrakAra aura pANini donoM hI vikalpa se puMvadbhAva karate haiM / antara yaha hai ki kAtantrakAra ne kisI pUrvAcArya kA smaraNa kie binA hI 'vA' pada sUtra meM par3hakara Adeza kA vaikalpika vidhAna kiyA hai, parantu pANini 'gAlava' AcArya (tRtIyAdiSu bhASitapuMskaM puMkdra gAlavasya - a0 7 / 1 / 74) ke matAnusAra puMvadbhAva kA nirdeza karate haiN| vastutaH 'gAlava' AcArya se pUrva bhI vaikalpika puMvadbhAva kI pravRtti hone ke kAraNa unake nAma kA ullekha pUjArtha kiyA gayA hai / yahA~ yaha kahanA to adhika saMgata ho sakatA hai ki gAlava AcArya yA unake ziSyagaNa puMvadbhAvavAle zabdarUpa
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 kAtantravyAkaraNam kA adhika prayoga karate rahe hoM / isa prakAra AcArya ke nAma kA ullekha puMvadbhAvarUpavidhi kA jJApaka nahIM ho sakatA hai aura isIlie vidhinirdeza kAtantrakAra kA adhika saMgata hai| [rUpasiddhi] 1. kartA, kartRNA kulena / (napuMsakaliGga) kartR + TA | prakRta sUtra se vaikalpika puMvadbhAva tathA "ram avarNaH" (1 / 2 / 10) se R ko 'ra' Adeza | puMvadbhAva ke abhAva meM "nAminaH svare" (2 / 2 / 12) se 'nu' Agama evaM "ravRvarSepyo no pamanantyaH svarahayavakavargapavargAntaro'pi" (2 / 4 / 48) se nakAra ko NakArAdeza | 2. mRdave, mUdune vastrAya / (napuMsakaliGga) mRdu + 2 | prakRta sUtra se vaikalpika puMvadbhAva, "he" (2 / 1 / 57) se ukAra ko okAra tathA "o ab" (1 / 2 / 14) se 'o' ko 'an' Adeza / puMvadbhAva na hone para "nAminaH svare" (2 / 2 / 12) se 'nu' Agama / / 170 / 171. dIrghamAmi sanau [2 / 2 / 15] [sUtrA] nAmyanta liGga ko nu-Agamasahita Am-pratyaya ke para meM rahane para dIrgha Adeza hotA hai|| 171 / [du0 vR0] nAmyantaM liGgaM sanAvAmi pare dIrghamApadyate / agnInAm, dhenUnAm, kartRNAm / sanau grahaNamuttarArtham iha kRte ca nvAgame dIrghArthaM ca / / 171 / [du0 TI0] dIrgha0 / 'vA' na vartate 'nR vA' iti vacanAt / napuMsakamapi na vartate, sahagrahaNAt / saha nunA vartate iti snuH| sahazabdo vyaaptyvpaarnnaarthH| anyathA nAmIti vidadhyAt, sanAviti gamyate |ath tisRcatamrordIrghapratiSedhAdavasIyate, naivam / priyatisRNAM kulAnAm' iti pratiSedhasya caritArthatvAt / tatra vansInAmiti pratiSedhAnna vartate ced jJApakaM kaSTamiti sahagrahaNam / tarhi nAmItyanuvartamAnamanAmivyAvartakamiti vRkSANAmiti na
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 // nAmacatuSTayApyAye bitIyaH savipAdaH sidhyati / naivam / ghoSavadgrahaNasAmarthyAd anyathA tatra bhyoriti vidadhyAt / tarhi nAmyanuvartanena kiM cet svarUpametat / sanaugrahaNamityAdi / anyathA paratvAt prAgeva dIrghaH syAt / kRte ca dIrgha nurna syAt / tatra hrasvagrahaNasAmarthyAnnurAgamazcet, na / vRkSANAmiti caritArthatvAt / na ca 'AgamAdezayorAgamaviSirvalavAn' (kAta0 pa0 40) iti, 'pUrvaparayoH paraviSirbalavAn' (kalApa0, pR0 221, krama0 50) iti balAbalaM bAdhate / ata Aha Ami dIrgha sanau ceta syAt kRte dIrdhe na nurbhavat / bacanAd yatra tannAsti nopapAyAzca barmaNAm // iti / / 171 / [vi0 pa0] dIrgham | saha nunA vartate iti sanuH, sahasya sabhAvo jJApita eva / sahagrahaNaM kimartham, nAmItyukte'pi sanAviti gamyata eva |nkaaryukt Ami nAmIti vyAkhyAne'nyasya nakArasyAbhAvAt ? satyam |vyaaptyrthN sahagrahaNam, yAvAn saha nunA vartate tAvatyAmIti / tena napuMsakamiha na saMbadhyate, ataH puMstriyorapi darzayati-agnInAm, dhenUnAmiti / tathApyanarthakaM sahagrahaNaM "na nAmi dIrgham" (2 / 3 / 27) iti tisRcatasrordIrghapratiSedhAdanumIyate / napuMsakasya nivRttiriti cet, naivam / 'priyatisRNAM kulAnAm' iti napuMsake tasya pratiSedhasya caritArthatvAt / evamapi "anahunnahibansInAm" (2 / 344) iti dIrghanirdezAnnapuMsakanivRttiravasIyate iti cet tarhi pratipattigauravanirAsAmiva sahagrahaNamiti / vAzabdo'pyatra na vartate "nR vA" (2 / 3 / 28) iti vikalpavidhAnAt / ___ atha kimarthaM sanaugrahaNam "dIrghamAmi" ityucyatAm 'AgamAdezayorAgamavipilavAn' (kAta0 pa0 40) iti nvAgame kRte arthAt sanAviti gamyate / na ca vyavadhAnatA'sti "tRtIyAdau tu parAdiH" (2 / 1 / 7) iti vacanAd ityAha - sanaugrahaNamityAdi / tenottarasUtre 'varmaNAm' ityatra sanutvAbhAve sati "nAntasya copapAyAH" (2 / 2 / 16) iti dI| na bhavati / yadyevamiha kimarthamityAha - kRte ceti / ayamabhiprAyaH. nityatvAt paratvAcca prAgeva dIrghaH syAt tatazca kRte dIrgha hrasvAbhAvAnna nurbhavet / tatra hrasvavacanAnnurAgamazcet , tadayuktam / yatra nAmyantatvaM nAsti tatra caritArthaM hrasvavacanam / vRkSANAm iti / atra nityatvAt paratvAcca prAptaM dIrgha kathaM nubadheita / tasmAdihApi kRte nvAgame dIrghArthaM sanaugrahaNam / tathA coktam -
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam Ami dIrgha sanau cet syAt kRte dIrghe na nurbhavet / vacanAd yatra tannAsti nopadhAyAzca varmaNAm // iti / [ka0 ca0] dIrgha 0 | " nR bA " ( 2 / 3 / 28) iti vikalpavidhAnAditi / ayamabhiprAyaHyadyatra vikalpo'nuvartate, tadA'nenaiva 'nRNAm, nRNAm' iti rUpadvayaM sidhyati / kiM punarvikalpavidhAnena " nR bA" ityanena / nanu kathamidamucyate yataH 'siddhe satyArambho vidhirniyamAya ' (kAta0 pa0 59 ) iti nyAyAt / anenaiva vikalpe siddhe yat punaH " nR bA" ( 2 / 3 / 28) iti vikalpavidhAnaM tad RdantAnAM madhye nR- zabdasyaiva dIrgho bhavati, nAnyeSAmiti niyamaH kathanna syAt, tisRcatasrostu nityaM dIrghe prApte " na nAmi dIrgham " ( 2 / 3 / 27 ) iti vacanaM saMgacchate ? satyam / vikalpAnuvRttau " nR vA " ( 2 / 3 / 28) iti niyamastadananuvRttau vidhirato 'vidhiniyamasambhave vidhireva jyAyAn' (kAta0 pa0 pA0 84 ) iti nyAyAnna niyamaH / 232 tathAhi vAgrahaNasyAnuvRttau " nR vA1 (2 / 3 / 28) iti niyamaH syAt, ananuvRttau vidhirevetyananuvRttireva kalpanIyeti prAJcaH, vyAptinyAyAd vA | sAgarastu - yadi niyamenAnyatra dIrghAbhAvaH sAdhyate, tarhi "na nAmi dIrgham " ( 2 / 3 / 27) iti pratiSedho'narthakaH syAt, prApterabhAvAt / nanu tathApi nRzabdasya puMliGgatvAt puMliGgAnAm RdantAnAM madhye nRzabdasyaiva iti niyamaH syAt / " na nAmi dIrgham " ( 2 / 3 / 27) ityasya tu strInapuMsakayozcaritArthatvAcceducyate, saMniyogaziSTeti nyAyAnnapuMsakAdhikArAbhAve vAzabdo vartate iti bhAvaH / na ca nAmyantamiti kathaM vartate iti vAcyam, akArAntasya " akAro dIrgha ghoSavati" (2 / 1 / 14 ) ityanena siddhatvAnnAmyantasya pariziSTatvAnnAdhikAravazAditi zeSaH / paJjIkRtA tu " nRvA" (2 / 3 / 28) ityAdi yaduktaM tat prathamakakSAyAm / dIrghaM nAmIti / naca TAdau dIrghe Ami na syAd iti vAcyaM vAkyadvayena gauravApatteH / nityatvAditi / na ca yathA dIrghasya nityatvaM tathA vihitavizeSaNapakSe nvAgamasyApi nityatvamityAzaGkyAha - paratvAditi / kathaM dIrghasya paratvaM sarvatrAmi ca norviSayatvena tasyAvakAzAd ityAha - nityatvAditi vyastenAnvayaH / byAghrabhUtimatamavalambya dvayorekatra sAvakAzatvamiti kecit, sUtraparatvAdityapare / vRkSANAm ityasyaiva tasya viSaye sAvakAzatvam / vArINAm iti / atra "nAminaH svare "
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayApyAye dvitIyaH sakhipAdaH 233 (2 / 2 / 12) ityasya viSayatve "Ami ca nuH" (2 / 1 / 72) ityasyAviSayatve dIrghasyAvakAza iti hemkrsyaashyH| uktavyAkhyAnamupasaMharati-tathA coktamiti / / 171 / [samIkSA] 'agni + Am , dhenu +Am' isa avasthA meM 'nu' Agama (pANini - nuDAgama = "hasvanayApo nuT" a07|1|54) ke anantara kAtantrakAra nAmyanta liGga ko dIrgha karate haiM, parantu pANini ke nirdezAnusAra aGga ko dIrgha hotA hai / ataH kArya kI dRSTi se kisI meM bhI gaurava- lAghava pratIta nahIM hotA | pANini kA dIrghavidhAyaka sUtra hai-"nAmi" (a0 6 / 4 / 3) / [rUpasiddhi] 1. agnInAm / agni + Am / "Ami ca nuH" (2 / 1 / 72) se 'nu' Agama, "tRtIyAdau tu parAdiH" (2 / 1 / 7) ke nirdezAnusAra 'Am' pratyaya se pUrva usakI pravRtti tathA prakRta sUtra se ikAra ko dIrgha Adeza / 2. dhenUnAm / dhenu + Am / pUrvavat 'nu' Agama, usakI Am - pratyaya se pUrva pravRtti evaM ukAra ko dIrgha Adeza / 3. kartRNAm / kartR + Am / pUrvavat 'nu' Agama, usakI Am-pratyaya se pUrva pravRtti evaM RkAra ko dIrgha Adeza / / 171 / 172. nAntasya copadhAyAH [2 / 2 / 16] [sUtrArtha] nu-Agamasahita Am - pratyaya ke pare rahate nakArAnta liGga = prAtipadika kI upadhA ko dIrgha Adeza hotA hai / / 172 / [du0 vR0] nAntasya liGgasyopadhAyA dIrgho bhavati sanAvAmi pare / paJcAnAm, saptAnAm / sanAviti kim ? varmaNAm / / 172 / [du0 TI0] nAntaH / nAntasyeti kim ? caturNAm, SaNNAm / tadantavidhinA siddhe'ntagrahaNamuttarArthaM kriyamANamihApi sukhapratipattyartham / anyathA "nasyopadhAdIrghaH" iti
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantraSyAkaraNam vipratipadyeta / cakAra uktasamuccayamAtre / dIrghAdayaH svarasyaiva sthAne'vizeSAllokataH siddhA ityanvarthatvAnnAntasyAvayavo hrasvaH sthAnI bhaviSyati, ekena varNena vyavadhAnamAzrIyate na tvanekeneti nyAyAd ekavarNavyavahita eva kimupadhAgrahaNena ? satyam / pratipattiriyaM garIyasIti / / 172 / 234 [vi0 pa0 ] nAntasya0 / paJcAnAm, saptAnAm iti / "saGkhyAyAH SNAntAyAH" (2 / 1 / 75) iti nvaagmH| prakRtinakArasya liGgAntanakArasyeti lopaH / / 172 / [ka0 ca0] nAntasya0 / nasyAnto nAntastasyopadhA arthAnnakArasya tasya dIrgha iti nAzaGkyate '"kAdIni" (1 / 1 / 9) iti nirdezAditi bhAvaH / / 172 / [samIkSA] 'paJcan + Am, saptan + Am' isa sthiti meM kAtantrakAra aura pANini donoM hI upadhA 'akAra' ko dIrgha karake ' paJcAnAm, saptAnAm' zabdarUpa siddha karate haiM / pANini kA dIrghavidhAyaka sUtra hai - "nopadhAyAH " ( a0 6 / 4 / 7) / ataH ubhayatra sAmya hI hai / [rUpasiddhi] 1. paJcAnAm / paJcan + Am / "saGkhyAyAH SNAntAyAH " (2 / 1 / 75) se 'nu' Agama, prakRta sUtra se dIrgha tathA " liGgAntanakArasya " ( 2 / 3 / 56 ) se nakAra kA lopa | 2. saptAnAm / saptan + Am / pUrvavat 'nu' Agama, dIrgha tathA nakAra kA lopa / / 172 / 173. ghuTi cAsaMbuddhau [2 / 2 / 17] [ sUtrArtha] saMbuddhibhinna ghuTsaMjJaka arthAt 'si, au, jas, zas) pratyayoM ke paravartI hone para nakArAnta liGga dIrgha Adeza hotA hai || 173 | am, au tathA zi' (jas prAtipadika kI upadhA ko =
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye dvitIyaH savipAdaH 235 [du0 bR0] nAntasya liGgGgasyopadhAyA dIrgho bhavati ghuTyasaMbuddhau / rAjA, rAjAnau, sAmAni / nAntasyeti kim ?janam, janau / asaMbuddhAviti kim ? he rAjan ! || 173 / [du0 TI0] ghuTi0 | nAntasyetyAdi / akAre'kArasya lope, aukAre autve ca sati 'paranimittAdezaH pUrvasmin sa eba' (kAta0 pa0 44) iti nyAyAnnAntatvamastyeveti dIrghaH prApnoti / na ca 'dIrghavidhiM prati svarAdezaH sthAnivad bhavati' ityantagrahaNe sati na eva anto yasya sa nAnta iti tadeva liGgaM nAntam, kuto 'janam, janau' iti dIrghaprasaGgaH / sakheti nAnta evAyamekayogenApi sidhyati cakAreNa 'sanau' ityanukRSyate, bhinnayogastu sukhapratipattyartha eva // 173 // [vi0 pa0 ] ghuTi0 | janam, janAviti / nanu cAkAre'kArasya lope aukAre autve ca sati nAntatvamastyeva, tatazca 'paranimittAdezaH pUrvasmin sa eba' (kalApa0, pR0 221, krama0 47) iti nyAyAd ghuTtvasya vidyamAnatvAt kathamiha dIrgho na bhavatIti ? satyam, 'yena vidhistadantasya' (kAta0 pa0 3 ) iti siddhe yadantagrahaNaM pUrvasUtre tadihArthamiti vaktavyam / tena na evAnto yasya tadeva nAntaM liGgam, kuto'tra prasaGgo janazabdasyAkArAntatvAt / tarhi akArasya sthAnivadbhAvAdeva nAntatvAbhAve dIrgho na bhaviSyati, kimantagrahaNeneti, naivam | "na padAnta0" (kalApa0, pR0226, krama011) ityAdinA dIrghavidhiM prati sthAnivadbhAvasya pratiSedhAt syAdeva dIrghaH / yadyevaM sakheti na sidhyati ? satyam / yadA nakArastadA nAnta iti nakAra evAnto yasyeti dIrgho na vihanyate || 173 / [ka0 ca0 ] ghuTa0 / nAntasyeti kimiti vRttiH / nasyetyucyatAM kimantagrahaNeneti bhAvaH / sakhetyupalakSaNamidaM panthAnamityAdyapi bodhyam / na eveti anta eva nakAro yasyeti yojanA antagrahaNe cAntamAtrasya niyamAt || 173 / [samIkSA] 'rAjan + su-au, sAman + jas - zas' isa avasthA meM kAtantrakAra tathA pANini donoM ne hI upadhAdIrgha karake 'rAjA, rAjAnau, sAmAni' zabdarUpa siddha kie haiM / ataH
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 kAtantravyAkaraNam ubhayatra sAmya hI he / pANini kA upadhAdIrghavidhAyaka sUtra hai- "sarvanAmasthAne cAsaMbuddhau" (a0 6 / 4 / 8) / [rUpasiddhi] 1. raajaa| rAjan + si / prakRta sUtra se n kI upadhA ko dIrgha, "yajanAcca" (2 / 1 / 49) se si-pratyaya kA lopa tathA "liGgAntanakArasya" (2 / 3 / 56) se nakAra kA lop| 2. rAjAnau / rAjan + au / prakRta sUtra se nAnta upadhA ko dIrgha Adeza / 3. sAmAni / sAman + jas-zas / "jaszasoH ziH" (2 / 2 / 10) se 'zi' Adeza, "jaszasau napuMsake" (2 / 1 / 4) se 'zi' kI 'ghuTa' saMjJA tathA prakRta sUtra se dIrgha Adeza / / 173 / 174. sAntamahatopadhAyAH [2 / 2 / 18] [sUtrArtha] saMbuddhibhinna ghuTsaMjJaka pratyayoM ke pare rahane para sakArAnta zabdoM meM tathA 'mahant' zabda meM n kI upadhA ko dIrgha Adeza hotA hai / / 174 | [du0 vR0] 'sAnta-mahant' ityetayornakArasyopadhAyA dI? bhavati ghuTyasaMbuddhau / zreyAn, zreyAMsau / mahAn, mhaantau| asaMbuddhAviti kim ? he zreyan, he mahan / sAntasyeti kim ? haMsam, haMsau / mahataH sAhacaryAd dhAtorna syAt - suhin, suhiMsau / / 174 / [du0 TI0] sAntaH / zreyAniti prazasyasya zraH, Iyansuzca nipAtyate / saMyogAntasyAluptavadbhAvAllope'pi dI? bhavati / sAntamahatoriti kim ? udazvinti / nopadhAyA iti kim ? sumanasau / nanu sAntamahatornasyopadhAyA ityucyamAne nakAraH punaraniyata eva kathamiha dI| na bhavati? naivam / nazcAsAvupadhA ceti vigRhya adhikRtenopadhAgrahaNena saMbandho nopadhAyA upadhAyA iti / yadi punaH 'antyAbhAve'ntyasadezasya' (kAta0 pa0 39) grahaNamucyate, tadA punarupadhAgrahaNaM sukhapratipattyarthameva / nanu antyAd varNAd yaH pUrvaH sa upadhocyate, kathamatipUrvasya upadhAtvamiti cet, vacanasAmarthyAdapekSayA
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye dvitIyaH sakhipAdaH gRhyate / atrApi pUrvavadantagrahaNaM vyAkhyeyamityAha - sAntasyetyAdi / mahacchabdo'yamakvibantastatsahacarito'kvibanto gRhyate ityAha- mahataH sAhacaryAditi / suSThu hinastIti kvip / / 174 / [vi0 pa0 ] 237 sAnta0 / nazcAsAvupadhA ceti nopadhA, na tu nasyopadhA nopadhA iti / tadA nakArasyAniyatatvAt 'sumanasau' ityatrApi dIrghaH syAt / karmadhAraye tu nakArasyopadhAbhUtasyopadhAyA ityartho bhavati / adhikRtopadhAsaMbandhAd upadhAtvaM punarvyavahitasya vacanAd ekavaNapeikSayA veditavyam iti / zreyAniti / prazasyate iti prazasya H " duhizaMsibhyAM kyac" iti vacanAt kyap / tatastamAdidarzanAd dvayorekasya nirdhAraNe iiynsuprtyyH| tasmin "prazasyasya zraH" (a0 5 | 3 | 60 ) iti curAdivacanAt zrAdezaH / yadyatra saMyogAntasya paratvAllopaH, tadApyaluptavadbhAvAd dIrgho bhavati / pUrvavaMdihApi antagrahaNaM mantavyamityAha - sAntasyetyAdi / mahacchabdo'yamakvibantastatsAhacaryAt sAntasyApyakvibantasya grahaNam ityAha- mahataH sAhacaryAd ityAdi / suhin iti / 'hisi hiMsAyAm' (6 / 15), suSThu hinastIti kvip / / 174 / [ka0 ca0] sAnta0 / nityatvAdantaraGgatvAdapavAdatvAt svarAdezatvAd vA Adau dIrghe pazcAt saMyogAntalope nimittAbhAvAd dIrghAbhAvaH kathaM na syAdityAha - aluptavadbhAvAditi / 'samahatornopadhAyAH' iti kRte yena vidhirityAdinyAyenAntatve labdhe yadantagrahaNaM tadavadhAraNArtham, sa evAnto yasyetyAha -- pUrvavad iti / nanvatra nakAra eva nAsti, sAnusvAratvAditi cet, na / "hanikaNivaNibhyaH saH" ityanenaiva hanerauNAdikasakAravidhAnAt nakAro'styeva, tathApyanusvArasya vyaktau pravRttatvAdanusvAraparo nakAra iti bhAva iti cet kathaM 'zreyAMsi' ityatra dIrghaH ? vyaktitvAdanusvAre pravRtte nakArAbhAvAt / tatra ca vAcyaM vacanAdanusvAravidhiM bAdhitvA dIrgha iti cet prakRte'pi tulyam iti hemakara syAzayaH / mahacchabdo'yamakvibanta iti / nanu kathamidamucyate - mahatyatIti yinantAt kvipi kRte " khojane'ye" (4|1|35) iti yalope mahAn iti padaM syAdeva /
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 kAtantravyAkaraNam tato mahacchabdo'pi kvibanto'styeva | satyam | ayamAzayaH - mahacchabdo'yamanAmadhAtuprakRtitve'kvibanta iti na doSaH / sAntasyeti kim ? haMsam, haMsAviti vRttiH / nanu dvyaGgavikalamidaM nakArasyAbhAvAt / naivam, akruJced iti pratiSedho jJApayati - anusvAro'pi nakArakAryabhAg bhavati / anyathA anusvArasya vyaktau pravRttatvAt nakAralopAprAptau pratiSedho vyarthaH syAt / ata eva "puTazca ghuTi" (3 | 6 | 51 ) ityatra 'amaMsta' iti pratyudAhRtam / / 174 / [samIkSA] 'zreyans + si, mahant + si' isa sthiti meM kAtantrakAra tathA pANini donoM hI 'n' kI upadhA ko dIrgha Adeza karake 'zreyAn mahAn' zabdarUpa siddha karate haiM / ataH ubhayatra sAmya hai / yaha jJAtavya hai ki pANini 'zreyas - mahat' rUpa zabdoM ko prAtipadika mAnate haiM, jabaki kAtantrakAra ne 'zreyans - mahant' ye nakAraghaTita prAtipadika svIkAra kie haiN| [rUpasiddhi] 1. zreyAn / zreyans + si / prakRta sUtra se nakAra kI upadhA akAra ko dIrgha, "vyajanAcca" (2 / 1 / 49 ) se 'si' pratyaya kA lopa tathA "saMyogAntasya lopaH " (2 / 3 / 54) se 's' kA lopa / 2. zreyAMsau / zreyans + au / prakRta sUtra se nakAra kI upadhA akAra ko dIrgha tathA " manoranusvAro ghuTi" (2 / 4 / 44 ) se nakAra ko anusvArAdeza / 3. mahAn / mahant + si / prakRta sUtra dvArA nakAra kI upadhA akAra ko dIrgha, "vyaJjanAcca" (2 / 1 / 49) se si- lopa tathA "saMyogAntasya lopaH " ( 2 / 3 / 54) seta- lopa / 4. mahAntau / mahant + au / prakRta sUtra se dIrgha || 174 | 175. apazca [ 2 / 2 / 19] [sUtrArtha] sambuddhibhinna ghuTsaMjJaka pratyaya ke pare rahate 'ap' zabda kI upadhA ko tathA apsaMbandhI zabda meM nakAra kI upadhA ko dIrgha Adeza hotA hai || 175 /
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ 23. nAmacatuSTayApyAye dvitIyaH savipAdaH 2 // [du0 vR0] apa ityetasya nopadhAyA anopadhAyAzca dIrgho bhavati, ghuTyasambuddhau / ApaH, svAmpi taDAgAni / asaMbuddhAviti kim ? he zucyap / / 175 | [du0 TI0] apa0 / apazabdo'yaM svabhAvAdekArtho'pi bahuvacanAnto yadyapi, tathApIhAnukAryAnukaraNayorbhedasyAvivakSayaikavacanam | cakAro'yamadhikRtena nopadhAgrahaNena saMbadhyamAno'nuktaM samuccinotItyAha - nopadhAyA anopadhAyAzceti / etacca bhinnayogAllabhyate / zobhanA Apo yeSu taDAgeSu iti vigRhya 'samAsAntavipiranityaH' (vyA0 50 vR0 75) iti rAjAditvAdadantatA nAsti / ye tu sanukasyApo dIrghatvaM necchanti, tanmate cakAro'yamanuktasamuccayamAtre / tadantavidhinA ca "svApye hasvaH" iti svAmpIti atra na bhavati, yogavibhAgabalAt satyapi sAmAnye'pa ityavayavAvayavisaMbandhena SaSThItvAdapaH svarasyaikavarNavyavahitasyaiva bhavati / / 175 | [vi0 pa0] apH| apazabdo'yaM svabhAvAd bahuvacanAnto yadyapi tathApyatraikavacanamanukAryAnukaraNayorbhedasyAvivakSitatvAt / cakAro'yamadhikRtena nopadhAgrahaNena saMbadhyate / ato'nuktamapyanopadhAtvaM samuccinoti yogavibhAgabalAdityAha - nopadhAyA anopadhAyAzca iti / svAmpIti / zobhanA Apo yeSu taDAgeSu iti vigrahe "panthyapupura" (2 / 673- 19) iti rAjAdipAThe'pi "svatibhyAM pUjAyAm" (2 / 6 / 73-62) adantatA nAstIti samAsAntavidheranityatvAt "dhusvarAd ghuTi nuH" (2 / 2 / 11) iti nurAgamaH / / 175 / [samIkSA] 'ap + jas, svamp + jas' isa avasthA meM kAtantrakAra nopadha tathA anopadha ubhayavidha 'ap' zabda meM dIrghavidhAna karake ApaH, svAmpi' zabdarUpa siddha karate haiN| pANini ne kevala anopadha hI 'ap' zabda meM dIrgha-vidhAna kiyA hai - "apatRntatsvasRnaptRneSTratvaSTrAtRhotRpotRprazAstUNAm" (a06|4|11)| kAzikAkAra Adi vyAkhyAkAroM ke anusAra kucha AcArya 'bahvAmpi' prayoga bhI sAdhu mAnate haiM - "vahAmpi taDAgAni iti kecidicchnti| tatra samAsAnto vipiranitya iti samAsAnto na kriyte| nityamapi ca nupamakRtvA dIrghatvamiSyate" (kA0 vR0 6 / 4 / 11) /
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 kAtantravyAkaraNam [rUpasiddhi] 1. aapH| ap + jas / prakRta sUtra se upadhAsaMjJaka akAra ko dIrgha tathA "rephasovisarjanIyaH" (2 / 3 / 63) se sakAra ko visarga Adeza / 2. svAmpi taDAgAni |(npuNsklingg) svap + jas / zobhanA Apo yeSu taDAgeSu, dAni / "jaszasoH ziH" (2 / 2 / 10) se jas ko zi Adeza, "dhudasvarAd ghuTi " (2 / 2 / 11) se nu Agama, prakRta sUtra se n kI upadhA ko dIrgha tathA nakAra ko anusvArAdeza / / 175 / 176. antvasantasya cAdhAtoH sau [2 / 2 / 20] [sUtrArtha] sambuddhibhinna 'si' pratyaya ke para meM rahane para antvanta tathA asanta zabdoM meM akAra ko dIrgha hotA hai, dhAtu ko chor3akara || 176 | 0 0] 'antu-as' ityevamantasyAdhAtoH zrutasyAtaH sAvasambuddhau dIrgho bhavati / bhavAn, gomAn, susrotAH / puMsyapi - dIrghAho nidAghaH / adhAtoriti kim ? piNDagraH, carmavaH / asaMbuddhAviti kim ? he susrotaH ! / / 176 / [du0 TI0] antu0 / antuzca as ca antvasau tAvantau yasyeti bahuvrIhiH / samuccayAd yat paraM zrUyate tat pratyekamabhisaMbadhyate / antvantasyAsantasya cetyarthaH / zrutasyAta iti / antuzabdasyAszabdasyAvyavahitasya nAtivyavahitasyetyarthaH / kecid antu- ityasya nopadhAyAH, asantasya copadhAyA dIrgha iti yathAsaMbandhaM saMbadhnanti / antugrahaNamupadezaparigrahArtham / gomatyatIti kvipi kRte'dhAtoriti pratiSedho na bhavati, yino lope sati punarnakArazrutireva vyaJjane'nuSaGgalopaH syAt / malopazceti niyamo'yam ato 'na varNAzraye pratyayalopalakSaNam' (vyA0 pa0 pA0 96) iti yujyate / kvippratyaye'pi naiya nalopo'nidanubandhAnAm iti paryudAsAd gaNapaThitAnAmeva, tena 'gomAn' iti siddham /
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ 241 nAmacatuSTayAdhyAye dvitIyaH sakhipAdaH puMsyapi 'dIrghAho nidAghaH' iti / napuMsake puMsi ca rUpabhedo nAstItyarthaH / nAyamupadeze'santaH 'ahaH saH" (2 / 3 / 53) iti vidhAnAt / tarhi kimantagrahaNena 'aupadezikaprAyogikayoraupadezikasyaiva grahaNam' (kAta0 pa0 42) bhaviSyati ? naivam / yinanto hi dhAturaupadezika eva (te dhAtava iti vacanAllabhyate) anturityudanubandhavizeSaNAt pacannityatra na syAt / nanu "sarvadhAtubhyo'sun" (5 / 34) iti kRte UruvyacA ityAdiSveva syAt / arthavadgrahaNe nAnarthakasya' (kAta0 pa0 4) iti nyAyAt , naivam / adhAtoriti pratiSedhAdanarthakasyApi bhavati / atha as iti asyatIti kvipi dRzyate cet tathApi 'aninasmangrahaNAnyarthavatA'narthakana ca tadantavidhi prayojayanti' (vyA0pa0 pA0 129) iti jJApitameva / 'grasu glasu adane, vasa AcchAdane' (1 / 445; 2 / 47) / piNDaM grasati, carma vaste iti kvip / / 176 / [vi0 pa0] antva0 / antuzca as ca antvasau tAvantau yasyeti vigrahe bahuvrIhiNA yadyapi samudAya ucyate, tathApi zrutatvAdantvasoreva svarasya dIrNo na vyavahitasyetyAha - zrutasyAta iti / puMsyapItyAdi / dIrghANyahAni yasmin nidAghe "ahnaH saH" (2 / 3 / 53) iti nakArasya sakAraH, napuMsake tAvat taduktapratiSedhAd dI? na bhavati / puMliGge'pi antagrahaNasyopadezArthatvAdityaperarthaH / yadyevaM na vidyate prajA yasyeti aprajAH, zobhanAH prajA yasyeti suprajAH ityatra dIrgho na syAt / na hyayamupadezo'santaH kintarhi prajAzabdasya bahuvrIhAvasantatA vidhIyate / tathA ca TIkAyAmuktam - "nasudurthyaH prajAyAstu bahuvrIhAvasantatA" iti / tadayuktam / naitaccharvavarmaNA kRtaM lakSaNamapi tvevambhUtA evAmIzabdA iti / tathA ca tatraiva darzitam - 'kimetena prayatnena zabdA evedRzA amI' iti / 'piNDagraH, carmavaH' iti| grasu glasu adane, vasa AcchAdane / piNDaM grasati, carma vaste iti kvip / / 176 / [ka0 ca0] 0 / dIrghAho nidAgha iti vRttiH| 'ahro rephe" (dra0, kAta0 pari0, saM0 80, iti repho na bhavati / "na silope vyaJjanAt" (kAta0 pari0, saM0 81) iti zrIpatinA pratiSedhAt / 'dIrghAho nidAghaH' ityatra dIrgha paThanti pANinIyAH / tantrAntare'pyadRSTatvAt tadupekSitam / ata eva zrIpatinApyatra dIrgha iSyate ityuktam / / 176 /
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 kAtanvayAkaraNam [samIkSA] 'bhavant + si, gomant + si, susrotas + si' isa avasthA meM kAtantrakAra tathA pANini donoM hI dIrghavidhAna karake bhavAn, gomAn, susrotAH' zabdarUpa siddha karate haiM | pANinIya dIrghavidhAyaka sUtra hai - "atvasantasya cApAtoH" (a0 6 / 4 / 14) / pANinIya 'matup' ke lie kAtantrakAra 'mantu' pratyaya karate haiM - "tadasyAstIti mantvantvIna" (2 / 6 / 15) / ataH tadanusAra atyanta tathA antvanta bhinna-bhinna nirdeza kie gae haiN| [rUpasiddhi] 1. bhavAn / bhavant + si | prakRta sUtra se dIrgha, "yajanAcca" (2 / 1 / 49) se si-lopa evaM "saMyogAntasya lopaH" (2 / 3 / 54) se t kA lopa | 2. gomAn / gomant + si | prakRta sUtra se dIrgha, "yajanAcca" (2 / 1 / 49) se si-lopa tathA "saMyogAntasya lopaH" (2 / 3 / 54) se t kA lopa | 3. sumrotaaH| susrotas + si / prakRta sUtra se dIrgha / "yajanAcca' (2 / 1 / 49) se si-lopa tathA "raphasorvisarjanIyaH" (2 / 3 / 63) se s ko visagadiza / / 176 / 177. inhanpUSAryamNAM zau ca [2 / 2 / 21] [sUtrArtha] sambuddhibhinna si tathA zi (jas-zas) ke pare rahate 'in - han - pUSan - aryaman' kI upadhA ko dIrgha hotA hai / / 177 / [du0 vR0] 'in- han- pUSan-aryaman' ityeteSAmupadhAyA dIrgho bhavati sau zau ca pare asaMbuddhau / sudaNDIni, suvRtrahANi, supUSANi, svaryamANi / daNDI, vR pUSA, aryamA / asambuddhAviti kim ? he daNDin ! zau sAveveti niyamAt / daNDinau, vRtrahaNau, pUSaNau, arymnnau| asmAdeva hana upadhAyA dIrghAt kvipi na dIrghaH / / 177 /
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye dvitIyaH savipAdaH - 243 [du0 TI0] in0 |'yen vidhistadantasya' (kAta0 pa0 3) iti kevalasya vyapadezivadbhAvAt / zobhanA daNDino yeSu kuleSu iti vigrahaH / hanaH 'arthavato grahaNe'narthakasya grahaNaM na bhavati' (kAta0 pa0 4) iti 'plIhAnau, bahvahAnau' iti / inastvanarthakasyApi grahaNam bhavatItyuktameva sragvI, vAgmI / bAco gminiH / zau sAvevetyAdi " ghuTi cAsaMbuddhau" (2 / 2 / 17) iti siddhe satyArambho niyamArtha :- inAdInAM prakRtInAM zau sau niyame kriyamANe pratyayayoraniyatayoranyeSAM dIrgho bhavatyeva - vanAni, rAjeti / " yadi punarayaM pratyayaniyamaH syAd inAdInAmeveti, tadA sandhyakSarANIti nirdezo na syAt / asmAdevetyAdi / " hanaH kvi brahmabhrUNavRtreSu" (a0 3 / 2 / 87) iti kvip / yadi punaH "paJcamopadhAyA ghuTi cAguNe" (4|1|55) iti kvipi dIrghaH syAt tadA hanUgrahaNamanarthakameva syAt / tena bhrUNahanI, bhrUNanIti siddhameva / nanu ghuviSaye hanaH kvipi dIrgho nAstIti pratyAsattyA na kathaM jJApakaM bhavati ? naivam / "hanerherSirupadhAlope" (2 / 2 / 32) bhavati, anupadhAlope na bhavatIti vyAvartanAd vyAptiH siddheti ghuTyupadhAyA iti prakRtitvAdanupadhAlakSaNa Ayipratyaye dIrghaH syAdeva - bhrUNahAyate iti / / 177 / [vi0 pa0 ] in0 / 'sudaNDIni' ityAdau zobhano daNDI yeSu kuleSu iti vigrahe napuMsake "jaszasoH ziH, ghuTi cAsambuddhau" (2 / 2 / 10, 17) iti dIrghatvaM siddham, ato niyamArthamevetyAha - zau sAvevetyAdi / prakRtiniyamazcAyaM tenAmISAm anyasmin ghuTyapi dIrgho na bhavati / kathantarhi 'plIhAnau, bahvahAnau' iti, satyam / hano'narthavato grahaNe'narthakasyeti niyamena vyAvRtterabhAvAditi dIrghaH syAdeva / yadyevaM 'sragviNau' ityatrApi dIrghaprasaGgaH, vinpratyayaikadezasya ino'narthakatayA vyAvRtterayogAditi ? satyam / ino'narthakasyApi grahaNam "odantAH" (1 / 3 / 1 ) ityatrAntagrahaNena jJApitameva / tathA coktam - 'aninasmanugrahaNAnyarthavatA anarthakena ca tadantavidhiM prayojayanti' ( vyA0 pa0 pA0 129) / inAdInAmeveti kathaM na pratyayaniyamaH iti cet, naivam / sandhyakSarANIti dIrghanirdezAt / "kvib brahmabhrUNavRtreSu " ( a0 3 / 2 / 87 ) iti hanaH kvipi kRte
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 kAtavavyAkaraNam "paJcamopadhAyA dhuTi cAguNe" (4 / 1 / 55) iti dIrgho na syAdityAha - asmAdevetyAdi / yadi punaH kvipi dIrghaH syAt tadA hangrahaNamanarthakameva syAt, sAdhyasya siddhatvAditi / tena bhrUNahanIti siddham, tathA hano'kAralope bhrUNanItyAyapi siddham, anyathA kathamakArasya lopaH syAditi / / 177 / [ka0 ca0] incha / aninasman ityAdi / grahaNAnuccAraNIyAnItyarthaH / arthavatetyAdi / yathA an - pratidInaH / diveH kvanip / ina - daNDI / tadasyAstIti in / as - UruvAcAH / asun auNAdikatvAt / man - zarmA / "sarvadhAtubhyo man" (u0 4 / 28) / anarthakaneti / an - doSNaH / vin - sragvI / as-supayAH / man - priyadharmA | bahuvrIhau dharmasya dharman / asya tu prayojanaM manantamAntazabdebhyaH ityatra bodhyam / bhrUNahanIti | nanu ghuDviSaye'nenaiva dIrghavidhAnAt pratyAsattyA ghuDviSaye eva kvipi dIrghAbhAvasya jJApayitumucitatvAt kathaM vRtrahaNI, bhrUNahanIti prayojanam aghuviSaya iti, naivam / "haneherSirupadhAlope" (2 / 2 / 32) iti vacanAd jJApakamidaM sarvoddiSTam, kathamanyathA upadhAlopa ityupapadyeta iti aghuDviSaye kvipi dIrghavidhAnenAkAralopAbhAvAt / / 177 / [samIkSA sudaNDin + (jas - zas) zi, daNDin + si' isa avasthA meM ubhayatra upadhAdIrgha - vidhAna karake 'sudaNDIni, daNDI' zabdarUpa siddha kie gae haiM | pANini ne 'zi' tathA 'su' meM dIrghavidhAyaka do sUtra banAe haiM - "inhanpUSAryamNAM zau, sau ca" (a0 6 / 4 / 12, 13) / kAtantrakAra to cakArapATha se pUrvavartI sUtra "antvasantasya cAdhAtoH sau" (2 / 2 / 20) meM paThita 'sau' pada kI anuvRtti kara kAryanirvAha karate haiM / ataH unakA lAghava spaSTa hai| [rUpasiddhi] 1. sudnnddiini| (napuMsakaliGga) sudaNDin + jas - zas / zobhanA daNDino yeSu kuleSu / "jaszasau napuMsake' (2 / 1 / 4) se ghuTsaMjJA, "jaszasoH ziH" (2 / 2 / 10) se 'zi' Adeza tathA prakRta sUtra se dIrgha /
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ 245 nAmacatuSTayAdhyAye dvitIyaH sakhipAdaH 2. suvRtrahANi / (napuMsakaliGga) suvRtrahan + jas - zas / zobhano vRtrahA yeSu kuleSu tAni / pUrvavat ghuTasaMjJA, zi Adeza, prakRta sUtra se dIrgha evaM nakAra ko nnkaaraadesh| 3. supUSANi / (napuMsakaliGga) supUSan + jas - zas / zobhanaH pUSA yeSu kuleSu tAni / pUrvavat ghuTasaMjJA, zi -Adeza, dIrgha tathA NakArAdeza | 4. svaryamANi / (napuMsakaliGga) svaryaman + jas - zas / zobhanaH aryamA yeSu kuleSu tAni / pUrvavat ghuTsaMjJA, zi - Adeza, dIrgha tathA nakAra ko NakArAdeza / ___5. daNDI |dnnddin + si | prakRta sUtra se nakAra kI upadhA ko dIrgha, "yAnAcca" (2 / 1 / 49) se si - lopa tathA na - lopa / 6. vRtrahA / vRtrahan + si / pUrvavat nakAropadhA - akAra ko dIrgha, si - lopa tathA na - lopa / 7. pUSA / pUSan + si / pUrvavat akAra ko dIrgha, silopa tathA nalopa | 8. aryamA |arymn + si | pUrvavat akAra ko dIrgha, silopa tathA nalopa || 177 / 178. uzanaHpurudaMzo'nehasAM sAvanantaH [2 / 2 / 22] [sUtrArtha] 'uzanas, purudaMzas, anehas' zabdoM ke antima varNa 's' ke sthAna meM an Adeza hotA hai si - pratyaya ke para meM rahane para / / 178 / [du0 vR0] 'uzanas - purudaMzas - anehas' ityeteSAmanto'n bhavati sAvasaMbuddhau / uzanA, purudaMzA, anehA / asaMbuddhAviti kim ? he purudaMzaH ! he anehaH ! he uzanaH ! he uzanan ! he uzana ! naJo'nityatvAt / akAra uccAraNArthaH / / 178 / [du0 TI0] uza0 / vyutpattipakSe vazeH kvanaz, kAnubandhatvAt samprasAraNam uzanA | puro dazatIti asun auNAdiko nipAtanAt purudaMzeti / tathA anehA iti / asun nipAtanAdanehA / he uzana ityAdi / saMbuddhAvapyan bhavati / kecinnakAralopasyApi
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtanvavyAkaraNam vikalpamicchanti - he uzana iti / tanmatenApi 'nA nirdiSTam anityam' (kAlApapa0 pA0 67) iti nalopaH syAt / yadi "zau ca" (2 / 2 / 21) iti cakAra uktasamuccayArthaH kriyate tadA prakRtaH sirevAnuvartate tadeha zAvityasyApyanuvartanaM na syAt / 'priyozanAMsi kulAni' iti na sidhyati / antaraGgo'yamAgamArtho na bhavati, yathA "antasyo re poH" (2 / 6 / 19) / "dIDo'nto yakAraH" (3 / 4 / 26) iti vizeSaNavizeSyayoH prayokturAyattatvAdanto varNo'n bhavatItyarthaH / nanu na - mAtrameva kathaM na vidadhyAt, satyapyakAre'kAralopAdantagrahaNaM ca na vidheyamiti ekavarNatvAdante bhaviSyatItyAha , akAra uttarArtha iti / tarhi "se" ityucyatAm, DAnubandhe'ntyasvarAderlope vyaJjanAntatvAt silopo nAsti, sannipAtalakSaNatvADDA iti dIrdheccAraNAcca / naivam, asaMbuddhAvityarthavazAt SaSThIpratipattiriyaM garIyasIti / / 178 / [vi0 pa0] jy0| he uzana ityAdi / uzanasaH sambuddhAvapyan pakSe bhavati / tathA nakArasyApi pakSe lopaH, "na saMbudrau" (2 / 3 / 57) ityatrApi nA nirdezasya vidyamAnatvAd anitymeveti| tena sAntaM nAntamadantaM ceti rUpatrayaM siddhaM bhavati / tathA ca yAprabhUtiH 'saMbodhane tUzanasastrirUpaM sAntaM tathA nAntamathApyadantam' iti / nanu kimarthaman vidhIyate nakAra evocyatAm, yataH kRtasyApyakArasya lopena bhavitavyam / evaM satyantagrahaNamapyakaraNIyaM syAt / ekavarNatvAdante bhaviSyatItyAha - akAra uttarArtha iti / "skhyushc"(2|2|23) ityatra lopAbhAve phalamityarthaH / / 178 / [ka0 ca0] uza0 / naJo'nityatvAditi vRttiH| "na saMbuddhau" (2 / 3 / 57) ityatra tu nA nirdiSTatvAdanityArthaH / yataH kRtasyApItyAdi / nanu kathaM kRtasyApyakArasya lopa ityucyate / yatastasmin nimitte sati pUrvo'kAra eva lupyate ? satyam / kRtasyAkArasya pUrvo yo'kArastasya lopena bhavitavyamiti saadhyaahaaraanvyH| nimittasaMbandhe vA SaSThI / / 178 /
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ 247 nAmacatuSTayAcyApe dvitIyaH sakhipAdaH [samIkSA] 'uzanas + si, purudaMzas + si, anehas + si' isa avasthA meM donoM hI AcArya antya varNa sakAra ke sthAna meM 'an' Adeza karake uzanA, purudaMzA, anehA' prayoga siddha karate haiM / pANini ne isa Adeza ke sAtha 'a' tathA '' anubandha bhI lagAe haiN| inameM akAra to uccAraNArtha hai tathA DakAra "Dicca" (a0 1 / 1 / 53) isa paribhASAsUtra ke pravRttyartha / astu, kAtantrakAra kI prakriyA meM spaSTatayA lAghava vidyamAna hai, kyoMki yahA~ prakRta sUtra meM hI 'antaH' pada paThita hai| ____ AcArya vyAprabhUti Adi ke matAnusAra sambuddhi meM 'uzanas' zabda ke tIna rUpa banate haiM-'he uzanaH ! he uzanan ! he uzana !' / vyAkhyAkAra 'an' kI apekSA 'n' Adeza kA pakSa prastuta karate haiM / [rUpasiddhi] 1. uzanA / uzanas + si / prakRta sUtra dvArA 's' ko 'an' Adeza, "akAre lopam" (2 / 1 / 17) se nakArottaravartI akAra kA lopa, "ghuTi cAsaMbuddhau" (2 / 2 / 17) se akAra ko dIrgha, "yAnAcca" (2 / 1 / 49) se si-lopa tathA "liGgAntanakArasya" (2 / 3 / 56) se na-lopa | 2. purudaMzA / purudaMzas + si / prakRta sUtra dvArA 's' ko 'an' Adeza, "akAre lopam" (2 / 1 / 17) se zakArottaravartI akAra kA lopa, "ghuTi cAsaMbuddhau" (2 / 2 / 17) se akAra ko dIrgha, "yajanAcca" (2 / 1 / 49) se si - lopa tathA "liGgAntanakArasya" (2 / 3 / 56) se na - lopa / 3. anehA / anehas + si / pUrvavat 's' ko 'an' Adeza, pUrvavartI akAra kA lopa, 'an' Adezastha akAra ko dIrgha, sipratyaya evaM nakAra kA lopa / / 178 / 179. sakhyuzca [2 / 2 / 23] [sUtrArtha] 'sakhi' zabda ke antya varNa 'i' ke sthAna meM 'an' Adeza hotA hai, saMbuddhibhinna 'si' pratyaya ke para meM rahane para / / 179 / /
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 kAtantravyAkaraNama [du0 vR0] sakhyuranto'n bhavati sAvasaMbuddhau |skhaa |asNbuddhaaviti kim ? he sakhe ! / / 179 / [du0 TI0] sakhyuH / nanu kathaM sakhIti 'liGgagrahaNe liGgaviziSTasyApi grahaNam' (kAta0 pa017) iti prApnoti / na 'sakhyuH' iti rUpapradhAno'yaM nirdezaH / yasyaitad rUpaM saMbhavati tasya sakhizabdasya tathaitvamapi na bhavati - sakhyau, sakhyaH / 'atisakhA, atisakhAyau' iti bhavati / atra atisakhizabdasyAtisakhyuriti rUpam iha nizcitam / tatra na kevalasya sakhizabdasya grahaNamiti, athavA 'vibhaktau liGgagrahaNe liGgaviziSTasyApi grahaNam' (kAta0 pa0 17) ityanityeyam / prayojanaM yathA zobhanAH panthAno yasyAH sA supathI strI "panthimanthimabhukSINAM sau" (2 / 2 / 35) ityAtvaM na bhavati / yathA 'yuvatIH pazya' iti "zvayuvamaghonAM ca" (2 / 2 / 47) ityutvaM na bhavati / yadi sakhIyatIti kvib dRzyate, sakhIriti rUDhyAzrayaNAt siddham / pRthagyogo'yamuttarArthaH / / 179 / [vi0 pa0] skhyuH| sakhyuriti rUpapradhAno'yaM nirdezaH / yasyaitad rUpaM saMbhavati, tasyaivAnAdezaH / tena satyapi 'liGgagrahaNe liGgaviziSTasyApi grahaNam' (kAta0 pa0 17) iti vacane 'sakhI strI' ityatra na bhavati, vibhaktau vA'nityatvamasyAH paribhASAyAH iti / / 179 / [ka0 ca0] sakhyuH / nanu yadi rUpapradhAna eva kartumiSTaH syAnnirdezastadA sakherityucyatAm, kiMsandehamUlakenArthAnukaraNanirdezena, tasmAdarthapradhAnanirdezAt 'sakhI strI' ityatrApi an syAdityAha - vibhaktau veti / / 179 / [samIkSA] 'sakhi + si' isa sthiti meM kAtantrakAra aura pANini donoM hI AcArya sakhi-zabdastha antya varNa ikAra ke sthAna meM 'an' Adeza karake 'sakhA' zabda siddha karate haiM / pANini ne uccAraNArtha akArAnubandha tathA "Dicca" (a0 1 / 1 / 53)
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye dvitIyaH sakhipAdaH 249 paribhASA ke nirvAhArtha G-anubandha kI bhI yojanA kI hai - "anaG sau" (a0 7 / 1 / 93) / [rUpasiddhi 1. sakhA / sakhi + si / prakRta sUtra se 'i' ko 'an' Adeza, "ghuTi cAsaMbuddhau" (2 / 2 / 17) se nakAra kI upadhA ko dIrgha, 'vyAnAcca' (2 / 1 / 49) se silopa tathA "liGgAntanakArasya" (2 / 3 / 56) se n- lopa / / 179 / 180. ghuTi tvai [2 / 2 / 24] [sUtrArtha] 'sakhi' zabdastha antima varNa ke sthAna meM 'ai' Adeza hotA hai, ghuTa -saMjJaka pratyaya ke para meM rahane para || 180 / [du0 vR0] sakhyuranta airbhavati ghuTi pare / sakhAyau, skhaayH| ghuTIti kim ? sakhIn / tuzabda uttaratrAsambuddhinivRttyarthaH / / 180 / [du0 TI0] ghutti0| prathamaikavacane'nA bAdhitatvAt zeSe ghuTIti / tuzabda ityAdi / 'avyayAzcAnekArthAH' ityuttaratra nivRttAvapi tuzabdo'yaM vartate / tena 'he dyauH' iti siddhaM bhavati / / 180 / [vi0 pa0] ghuTi0 / pUrvavadihApi striyAM na bhavati, 'sakhyau, sakhyaH' iti / / 180 / [ka0 ca0] ghuTi0 / tu-zabda ityAdi uttaratra "au sau" (2 / 2 / 26) ityarthaH / uttaratrApyasaMbuddhinivRttiM kurvANo'pi tuzabdo vAkyabhede eva vartate / aitvaM ghuTi tvasaMbuddhau divo vakArasyaurbhavan ghuTi tvasaMbuddhau / sau tu saMbuddhAvapItyarthaH / yadi punaratraivAsaMbuddhinivRttyarthastuzabdaH syAt tadA 'he sakhai' iti prayogaH syAt / / 180 /
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 kAtantrayAkaraNam [samIkSA] 'sakhi + au, sakhi + jas' isa avasthA meM 'i' ko 'ai' Adeza tathA 'ai' ko 'Aya' karake kAtantrakAra 'sakhAyau, sakhAyaH' zabdarUpa siddha karate haiM / pANini ne 'au' Adi kucha pratyayoM meM NidvadbhAva mAnakara vRddhi karake ukta rUpa siddha kie haiM / pANini kA sUtra hai - "sakhyurasaMbuddhau" (a0 7 / 1 / 92) / isa prakAra atideza kI vyavasthA ke vinA hI siddhi pradarzita karane vAle kAtantra kA lAghava spaSTa hai| [rUpasiddhi] 1. skhaayau| sakhi +au / prakRta sUtra dvArA 'i' ko 'ai' Adeza tathA "ai Aya" (1 / 2 / 13) se aikAra ko 'Aya' Adeza | 2. skhaayH| sakhi + jas / prakRta sUtra se ikAra ko aikAra, "ai Aya" (1 / 2 / 13) se Aya Adeza tathA "rephasorvisarjanIyaH" (2 / 3 / 63) se sakAra ko visarga / / 180 / 181. diva ud vyAne [2 / 2 / 25] [sUtrArtha] vyaJjana varNa ke paravartI hone para 'div' zabdastha vakAra ko ukArAdeza hotA hai / / 11 / [du0 vR0] divo vakArasyod bhavati vyaJjane pare / dhubhyAm, dhuSu, dhugataH, dyutvam / ye na syAd - divyam / / 181 / [du0 TI0] diva0 / ekavarNatvAdantasya vakArasya bhaviSyati 'yena vidhistadantasya' (kalApa0, pR0222, krama0 64) iti / atidhubhyAm, paramadhubhyAm / yatvaM bhavatyeva / svarAnantarye 'asiddha bahiraGgamantarache' (kAta0 pa0 33) ityanityeyam / anena nyAyena pUrvavidhi prati svarAdezo'pi na sthAnivaditi / atha 'akSairdIvyati' iti kvipi kRte akSadyubhyAm, ityanityeyam / abhavatyeva / svarAna ti / atha
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayApyAye dvitIyaH sakhipAdaH 251 kathamatra na bhavati, antaraGgatvAd UTa cet tathApi 'ekadezavikRtasyAnanyavadbhAvAt prApnoti ? satyam / divazabdasyAvyutpannasyaiva grahaNaM lakSaNapratipadoktayoH pratipadoktasyaiva grahaNam' (kAta0 pa0 pA0 75) iti nyAyAt / satyapi syAdisaMbandhe sAmAnyavyaJjane bhavati, anyathA 'subhoH' iti vidadhyAt / tAvantareNa ca syAdAvanyad vyaJjanamasti / 'divaM gato divo bhAvaH' iti vigraha: "yajanAntasya yat subhoH" (2 / 5 / 4) ityanena svare'ntyatvaM prAptam anena vyAvaya'te / divAzrayo divaukasa iti / ye na syaaditi| pariziSTo'tra yazabdo'rthavAMstaddhita eva gRhyate / divi yajJo puyana iti bhavatyeva / tadetat katham, lokopacArAt / divi bhavaM divyam / katham adyau?rbhavati dhurbhavatIti cvau na dIrghaH syAditi tatra "nAmyantAnAM yaN0" (3 / 4 / 70) ityAdisUtre'ntagrahaNasya sAkSAnnAmyantArthatvAt |tkaarH punarihoccAraNArtha eva / takArasyoccAraNe prAyo dRSTaM sAmarthyamiti / urityucyamAne rephAnto'pi AzaGkyeta / yastvAha -ukArabalAccvau na dIrgha iti tadA dhukAmasyApatyaM 'yaukAmiH' iti vRddhiM prati yala eva syAt / / 181 / [vi0 pa0] diva0 / ekavarNatvAdantasya vakArasyod bhavati - dhugataH, dhutvamiti / 'divaM gataH, divo bhAvaH' iti vAkyam / iha satyapi syAdiprastAve vyaJjanagrahaNabalAt sAmAnyavyaJjane bhavati / anyathA 'subhoH' iti kuryAt / nahi sakAra - bhakAramantareNa syAderanyad vyaJjanamastIti / svare tu na bhavati / divAzrayo divaukasaH ityatra vyAvRttibalAt "vyajanAntasya yat subhoH" (2 / 5 / 4) ityanenApi prAptamuttvaM baadhte| ye na syAditi divi bhavaM divyam / digAdiSu bhavArthe ya iha dRzyate / divi yajJo puyajJa iti bhavatyeva nirarthakatvAdasya yakArasyeti / pArizeSyAd arthavAn yakArastaddhita eveti, tadetat kathamucyate "ivarNAvarNayorlopaH svare pratyaye ye ca" (2 / 6 / 44) ityatra prakaraNabalAt taddhita eva yakAro'vasIyate sa pratyayatvaM na vyabhicaratIti yat tatra pratyayagrahaNam, tad viziSTasaMjJAvadhAraNArtham / tena taddhitayakArasyAghuTsvaratvamadhyAropyate / tato'ghuTsvarakAryameva taddhite ye pravartate na tu vyaJjanAdikAryam / evaM ca sati TAdivat taddhite ya iti na vaktavyaM bhavatIti / / 181 /
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 kAtantravyAkaraNam [ka0 ca0] diva0 / divo liGgasyeti kulacandrasammataH pAThaH / divAzrayo divaukasa iti / nanu kRte'pyutve kiM dUSaNam / tathAhi vakArasyotve yatve ca kRte 'dhu' iti sthite AkAre aukAre ca vatve kRte nimittAbhAvanyAyena yatvanivRttau punarikArasya sthitiH / siddhaM divAzrayo divaukasa iti kimetad vyAvRttyarthaM vyaJjanagrahaNam iti , satyam / yatvavatvaprAptau antaraGgatvAd vatvaM bAdhitvA yatve kRte punarvakAro na bhavati 'sakRdgata0' ( kAta0 pa0 36) iti nyAyAdityAzayaH / yad vA nimittAbhAve'pi asiddhavadbhAvasyAGgIkRtatvAt karmANItyAdivad AzrayaNIyamiti bhaavH| bahuvrIhAviti vacanAt tathA ca antaraGge naimittikAbhAve kartavye bahiraGgo nimittAbhAvo'siddha: syAt / nanu yadi vyaJjanagrahaNavyAvRttyA svare uttvaM na syAt tadA katham 'udyayUyAnavApyAm' iti svare utvaM syAt cet, na / gaganaparyAyo ghuzabdo'pyasti / athavA 'vIkSyamANaM yunakSatraiH kumudairmaNDitaM saraH' iti kulcndrH| bhaTTanArAyaNastu ukAra iSyate ityAcaSTe / anye tu sUtre kAryinimittayorvyatikramanirdezAt kvacit svare'pi utvam / / 181 / [samIkSA] 'div + bhyAm, div + sup, div + am + gata + si, div + tva +si' isa avasthA meM kAtantrakAra ne vyaJjana varNa ke paravartI hone para 'div' zabdaghaTita vakAra ko ukArAdeza karake dhubhyAm' dhuSu, dhugataH, dutvam' zabdarUpa siddha kie haiM / pANini ne bhI ukArAdeza kA vidhAna kiyA hai - "diva ut" (a0 6 / 1 / 131) / [rUpasiddhi] 1. yubhyAm / div + bhyAm / prakRta sUtra se v ko u tathA "ivarNo yamasavarNe na ca paro lopyaH" (1 / 2 / 8) se ikAra ko yakArAdeza / 2. yuSu / div + sup / pUrvavat vakAra ko ukAra, "ivarNo yam0" (112 / 8) se ikAra ko yakAra tathA "nimittAt pratyayavikArAgamasthaH saH Satvam" (3 / 8 / 26) se sakAra ko mUrdhanya SakArAdeza / 3. yugtH| div + am + gata + si / 'divaM gataH' isa laukika vigraha meM "vibhaktayo dvitIyAyA nAmnA parapadena tu| samasyante samAso hi jJeyastatpuruSaH sa ca"
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye dvitIyaH sakhipAdaH 253 (2 / 6 / 8) se dvitIyA tatpuruSa samAsa, "tatsthA lopyA vibhaktayaH" (2 / 6 / 2) se 'div +am + gata + si meM am tathA si- vibhakti kA lopa, prakRta sUtra se vakAra ko ukAra, 1 / 2 / 8 se ikAra ko yakAra, "dhAtuvibhaktivarjanarthavalliGgam' (2 / 1 / 1) se 'dhugata' kI liGgasaMjJA, prathamAvibhakti - ekavacana meM 'si' pratyaya tathA "rephasorvisarjanIyaH" (2 / 3 / 63) se s ko visargAdeza / / 4. putvm| div + tva / 'divo bhAvaH' isa laukika vigraha meM "tatvau bhAve" (2 / 6 / 13) se 'tva' pratyaya, prakRta sUtra se v ko u , liGgasaMjJA, si-pratyaya, si - lopa tathA "akArAdasaMbuddhau muzca" (2 / 2 / 8) se 'mu' Agama / / 181 / 182. au sau [2 / 2 / 26] [sUtrArtha] 'si' pratyaya ke para meM rahane para 'div' zabdaghaTita vakAra ko ukArAdeza hotA hai / / 182 / [du0 vR0] divo vakArasyaurbhavati sau pare / dyauH, he dyauH / / 182 / [du0 TI0] au0 / uttvasyApavAdo'yam |ihaapi pUrvavad vyAkhyeyam |svraadeshtvaannitytvaacc autve kRte silopo na bhavati, sthAnivadAdezo hyavarNavidhAviti nyAyAt / varNAzrite vidhau sthAnivadbhAvo na dRzyate / / 182 / [samIkSA] 'div + si' isa avasthA meM kAtantrakAra tathA pANini donoM vakAra ko aukArAdeza karake 'dyauH' zabdarUpa siddha karate haiM | pANini kA sUtra hai "diva aut" (a0 7 / 1 / 84) / ataH ubhayatra prakriyAsAmya hai| [rUpasiddhi] 1. yauH| div + si / prakRta sUtra dvArA vakAra ko aukAra, "ivarNo yamasavarNe na ca paro lopyaH" (1 / 2 / 8) se ikAra ko yakAra tathA "rephasorvisarjanIyaH" (2 / 3 / 63) se visargAdeza /
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 kAtantravyAkaraNam 2. he yauH! he div + si / pUrvavat v ko au, i ko y tathA s ko visagadiza / / 182 / 183. vAmyA [2 / 2 / 27] [sUtrArtha] dvitIyAvibhakti- ekavacana 'am' pratyaya ke pare rahate 'div' zabdastha vakAra ko AkArAdeza vikalpa se hotA hai / / 183 / [du0 vR0] divo vakArasyA bhavati vA ami pare / yAm, divam, atiyAm, atidivam / / 183 / [du0 TI0] vaa| atha dIrghoccAraNaM kimartham, akAre lopaH syAditi cet, naivam / strIliGgatvAnmadhye "striyAmAdA" (2 / 4 / 49) bhaviSyati, cedupasarjane duSyati - divamatikrAntaM puruSam 'atiyAM pazya' iti / tulyAyAmapi saMhitAyAM na SaSThIbahuvacanamiha gRhyate, dIrghoccAraNasAmarthyAt / tatra hi dIrgha hrasve vA kRte nvAgame vizeSAbhAvAt / athopasarjane nvAgamo mA bhUditi tarhi vyAkhyAnAnnizcayaH siddhaH / / 183 / [vi0 50] vAmyA0 / atha dIrghoccAraNaM kimartham, akAre lopaH syAditi cet, naivam | strIliGgatvAnmadhye "striyAmAdA" (2 / 4 / 49) bhaviSyati, tarhi upasarjane na syAt / ata Aha - atidyAmiti / divamatikrAntaM puruSamiti vigrahaH / iha tu dIrghAta paralope sati "vAmyA" (2 / 2 / 27) iti nirdezasya samAnatve'pi dvitIyaikavacanamevedaM na SaSThIbahuvacanam , 'vyAkhyAnato vizeSArthapratipatteH' (kAta0 pa0 65) iti / / 183 / [ka0 ca0] vAmyA0 / vyAkhyAnata iti pUrvasmin parasmin sUtre ghuTprastAvAdityarthaH / / 183 / [rUpasiddhi] 1. yAm, divam / div + am / prakRta sUtra se vakAra ko AkAra, "ivarNo yamasavarNe na ca paro lopyaH" (112 / 8) se ikAra ko yakAra, "samAnaH savarNe
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye dvitIyaH sakhipAdaH 255 vIrSIbhavati parazca lopam" (1 / 2 / 1) se dIrgha Adeza tathA paravartI akAra kA lopa | AkArAdeza ke abhAva meM 'divam' rUpa / 2. atiyAm, atidivam / atidiv + am / pUrvavat v ko A, i ko ya, dIrgha tathA akAralopa | AkArAdeza ke abhAva meM 'atidivam' zabdarUpa / / 183 / 184. yujerasamAse nurpuTi [2 / 2 / 28] [sUtrArtha] ghuTsaMjJaka pratyaya ke paravartI hone para asamAsa meM kvipapratyayAnta 'yuj' zabda meM 'nu' Agama hotA hai / / 184 / [du0 vR0] __yujiraH kvibantasyAsamAse nurbhavati ghuTi pare / yuG, yuau, yuJjaH / asamAsa iti kim ? azvayuk / / 184 / [du0 TI0] yuje0 |yujir ityAdi |yunktiiti "satsUdviSa0" (4 / 3 / 74) ityAdinA kvim / 'yuja samAdhau' (3 / 115) ityasya nurna bhavati, yujamApannA RSayaH / saMpadAditvAd bhAve kvip / tadetat kathaM ced ikAreNa 'yujira yoge' (6 / 7) ityupalakSyate / nanu 'asamAse' iti vacanAt samAsaviSaye samAdhyarthasya prayogAd yujireva gamyate, kimikAragrahaNena / yathAsambhavam asamAsagrahaNaM prayojayatIti cet, samAse yujireva nizcito'samAse kuto visadRzasyeti tarhi pratipattiriyaM garIyasIti / 'azvayuni' iti napuMsakalakSaNo nurbhavatyeva / 'bayorvibhASayormadhye yo vidhiH sa nitya eva' (kalApa0, pR0 221, krama034) bhavati / / 184 / [vi0 pa0] yujeH / yujeriti sUtre ikAranirdezAt tadupalikSato 'yujir yoge' (6 / 7) ityayameva gRhyate na punaH 'yuja samAdhau' (3 / 115) ityAha - yujiraH kvibantasyeti / yunaktIti "satsUddhiSa0" (4 / 3 / 74) ityAdinA kvip | yuDiti / anena nvAgame sati saMyogAntalopaM bAdhitvA tatra varNagrahaNabalAt "cavargaZgAdInAM ca" (2 / 3 / 48) iti
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 kAtantravyAkaraNam gatve varge vargAntatve ca pazcAt saMyogAntalopaH / vA - grahaNamiha na vartate, vakSyamANavAgrahaNAd iti / / 184 / [samIkSA] 'yuj + si, yuj + au, yuj + jas' isa avasthA meM kAtantrakAra ne 'nu' Agama karake 'yuG, yuau, yuJjaH' zabdarUpa siddha kie haiM / pANini ne etadartha num Agama kiyA hai - "yujerasamAse" (a0 7 / 1 / 71) / ataH prakriyAsAmya hai / [rUpasiddhi] 1. yuG / yuj + si | "vyaJjanAcca" (2 / 1 / 49) se si - lopa, prakRta sUtra se nu-Agama, antya svara ukAra ke bAda nakAra kI yojanA, "cavargadRgAdInAM ca" (2 / 3 / 48) se j ko g, "manoranusvAro dhuTi" (2 / 4|44) se n ko anusvAra, "vageM vargAntaH" (2 / 4 / 45) se anusvAra ko G tathA "saMyogAntasya lopaH" (2 / 3 / 54) se g kA lopa / 2. yuno| yuj + au / pUrvavat 'nu' Agama, na ko anusvAra evaM anusvAra ko / 3. yunH| yuj + jas / pUrvavat nu - Agama, n ko anusvAra, anusvAra ko J tathA s ko visarga / / 184 / 185. abhyastAdantiranakAraH [2 / 2 / 29] [sUtrArtha] abhyastasaMjJA vAle zabdoM tathA dhAtuoM se hone vAlA ant (zantRG) pratyaya nakAra - rahita hotA hai, ghuTasaMjJaka pratyayoM ke para meM rahane para / / 185 / [du0 vR0] "dvayamabhyastam, jakSAdizva" (3 / 3 / 5,6) iti vakSyati / abhyastAt paro'ntiranakArako bhavati ghuTi pare / dadat, dadhat, jakSat, jAgrat / abhyastAditi kim ? lihan / / 185 /
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ 257 nAmacatuSTayA yAye dvitIyaH sakhipAdaH [du0 TI0] abhya0 / evaM daridrat / abhyastatvAdakArasya lopaH / cakAsat, zAsat / pariziSTe puMsi caritArthaM vacanamidam / ghuTyanuSaGgalopa eva nAsti |antiritiikaar uccAraNArthaH / sa punaghuTIti vacanAt zantRGeva gamyate / na vidyate nakAro'syeti vigrahaH / na punarna vidyate'kAro'syeti svare'kSaraviparyaye sati "tudabhAdibhyaH" (2 / 2 / 31) iti vacanAd yasmAdantaraGgatvAdasandhyakSaralope dIrghAt paralopazca IkAre pare nAstyakAra iti bhAvaH / IkAraviSaye'ntirakArarahito bhavatIti cet, anakAratve parabhAvenaiva saptamI caritArthA dRSTA / kathaM viSayabhAvena kalpayituM yujyate kArazabdastu varNAt prayujyate iti sUtrArthaH / antaradAdeze nalope vA kRte ghuTi tu sidhyati, yadihAnakAragrahaNaM taduttarArthameva / / 185 / [vi0 pa0] abhyastAt / anakArako bhavatIti / na vidyate nakAro yasya iti anakArakastatra bahuvrIhau "zeSAd vA" iti kapratyayaH / abhyastAt paro'ntinakArarahito bhavatItyarthaH / na punarna vidyate'kAro yasyeti svare akSaraviparyaye sati / tadA hi akArarahito'ntiriti vAkyArthaH syAt / tadA tu vakSyamANe "tudabhAdibhya IkAre" (2 / 2 / 31) ityatrAnakAratA nopapadyeta / yatastudabhAderavarNAntatvAd asandhyakSaravidhau antaraGge dIrghAt paralope kRte ca pazcAd IkAra iti katham IkAre'kAralopaH syAt |vissyvivkssaayaaN pUrvamevAnakArateti na vaktavyam / nakAralopapakSe nimittatvenaiva saptamyaghaTanAt / dadat, dadhad iti dAJ - dhAoH zantRG / anuSaGgalopaH, juhotyAditvAd dvivacanam / "abhyastAnAmAkArasya" (3 / 4 / 42) ityAkAralopaH / / 185) [ka0 ca0] abhyastAt / viSayavivakSAyAmiti / nanu viSayavivakSayA akAralopArtham, sUtramidaM kimartham ? tudAderasandhyakSaravidhitvAd bhAdibhyo dIrghAt paralopenaiva siddhatvAt ? satyam / avarNAntAnAM madhye tudabhAdibhya evAntirakArarahito bhavati, nAnyebhya iti / 'pacantI, dIvyantI' ityAdau niyamabalAdasandhyakSaravidhirdIghAt paralopavidhizca na bhavatIti kulcndrH| vastutastu prApte vibhASayA pakSe lopanivRttireva sUtraphalamiti kiM dUrAvadhAraNeneti mahAntaH / / 185 |
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 kAtantravyAkaraNama [samIkSA] 'dadant + si, dadhant + si, jakSant + si, jAgrant + si' isa avasthA meM kAtantrakAra 'dadant' Adi meM kie gae nakAraghaTita 'zantRG' pratyaya ko nakArarahita kie jAne kA nirdeza karake dadat, dadhat, jakSat, jAgrat' zabdarUpa siddha karate haiM / yahA~ jJAtavya hai ki pANini nakArarahita 'zatR' pratyaya karate haiM, parantu "ugidacAM sarvanAmasthAne'dhAtoH" (a0 7 / 1 / 70) se pra.pta numAgama kA niSedha unheM karanA hI par3atA hai - "nAbhyastAcchatuH" (a07|1|78) |atH kAtantrIya prakriyA meM lAghava spaSTa hai| [rUpasiddhi] 1. dadat / dadant + si / 'Du dAJ dAne' (2 / 84) dhAtu se 'zantRG' pratyaya, dvitva tathA abhyAsakArya se niSpanna 'dadant' liGga kA prakRta sUtra dvArA nakArarahita honA tathA si-lopa / 2-4. dapat / dadhant + si / jakSat / jakSant + si / jAgrat / jAgrant + si | pUrvavat nakAra - rahita honA / / 185 | 186. vA napuMsake [2 / 2 / 30] [sUtrArtha] napuMsakaliGga meM ghusaMjJaka pratyaya ke paravartI hone para abhyastasaMjJaka zabda se paravartI anti vikalpa se nakArarahita hotA hai / / 186 / [du0 vR0] abhyastAt paro'ntiranakArako bhavati vA napuMsake ghuTi pare / dadati - dadanti / jakSati - jakSanti / jAgrati jAgranti kulAni / / 186 / [du0 TI0] vA napuM0 / pUrveNa nitye prApte vibhASArthamidamucyate, tarhi vAgrahaNamanarthakam, vacanasAmarthyAd vikalpo labhyate / naivam / pUrva eva vikalpaH svAnnapuMsake nitya iti kathaM na syAt ? kiM ca uttarArthaM vAgrahaNamiti / 'vA zau' iti na kRtam, sAmarthyAcchizabdenAnumIyamAnaM napuMsakaM garIya iti ! / 186 /
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAnyAye dvitIyaH sakhipAdaH [samIkSA] 'dadant + jas, jakSant + jas' isa avasthA meM kAtantrakAra ne vaikalpika nakArahInatA kA vidhAna karake napuMsakaliGga meM 'dadati - dadanti, jakSati - jakSanti' ye do-do rUpa sAdhu mAne haiM / pANinIya prakriyA ke anusAra zatR-pratyaya yadyapi nakArarahita kiyA jAtA hai, tathApi "ugidagaM sarvanAmasthAne'dhAtoH" (a07|1|70) se prApta numAgama kA niSedha to "nAbhyastAcchatuH" (a0 71 / 78) se karanA hI par3atA hai / tadanusAra niSedha ke kAraNa 'dadati' Adi nakAra-rahita hI zabdarUpa niSpanna hoMge, aisA na ho kiM ca do- do rUpa (nakArarahita - nakArasahita) siddha hoM - etadartha "vA napuMsakasya" (a07|1|79) sUtra dvArA vaikalpika numAgama kiyA gayA hai / isa prakAra pANinIya prakriyA gauravAdhAyikA hai| [rUpasiddhi] 1. dadati- dadanti / dadant + jas, zas / "jaszasau napuMsake' (2 / 1 / 4) se 'jas-zas' pratyayoM kI ghuTasaMjJA, "jaszasoH ziH" (2 / 2 / 20) se 'zi' Adeza tathA prakRta sUtra dvArA vaikalpika nakArahInatA - dadati / nakArahInatA ke abhAva meM nakAraghaTita prayoga - dadanti / 2. jakSati- jakSanti / jakSant + jas, zas / pUrvavat ghuTsaMjJA, zi -Adeza tathA vaikalpika nakArahInatA / / 186 / 3. jAgrati- jAgranti / jAgrant + jas, zas / pUrvavat ghuTsaMjJA, zi-Adeza, vaikalpika nakArahInatA / / 186 / 187. tudabhAdibhya IkAre [2 / 2 / 31] [sUtrArtha] tudAdi tathA bhAdi se paravartI anti vikalpa se nakArarahita hotA hai, IkAra ke pare rahate / / 187 / [du0 vR0] tuda ityadanto'nukriyate ! tudabhAdibhyaH paro'ntiranakArako bhavati IkAre pare / tudatI, tudantI strI / tudatI, tudantI kule / bhAtI, bhAntI strI / bhAtI, bhAntI kule / tudabhAdibhya iti kim ? pacantI, dIvyantI / / 187 /
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 kAtantravyAkaraNam [du0 TI0 ] tuda0 | tuda iti nAyamakAra uccAraNArthaH, kintarhi kAryArthaH, yasmAdakAramantereNApyuccArayituM zakyate / 'tudabhAdibhyaH' iti / samuccayAt para AdizabdaH pratyekamabhisaMbadhyate / tudAdibhyo bhAdibhya iti / tudAdaya AgaNAttA', bhAdayo pAparyantAH, vRtkaraNAt / satyapi napuMsakAdhikAre austhAniko nadAdivihitazca IkAro gRhyate / varNAt paro hi kArazabdaH svarUpagrAhako dRSTaH / anyathA takAreNApi laghunirdezo bhavatyeva / tudabhAdayastAvadavarNAntAstadvyAvRttirapyavarNAntebhya eva bhavati, sAdRzyAt / tudabhAdibhya evAntiranakArako bhavati, anyebhyo'ntiranakArako na bhavati / sanakAra evetyartha: / vyAvartane vibhASApi na saMbadhyate'narthakatvAt / tena "anuSaGgazcAkruJcet" (212 / 39) ityapi bAdhyate / etaccAnakAragrahaNasAmarthyAdupapadyate / anavarNAntebhyastu syAdanuSaGgalopaH / yathA - adatI, kurvatI, krINAtI / mAlevAcaratItyAyiH, Ayezca lope'nuvikaraNe sati 'mAlAntI, vINAntI' ityatra nakArasya sthitireva | nanu varNAzrayo'ntaraGgaH, tulabhAdibhyaH zantRGa IkArApekSayA'nakArakatvaM bahiraGgam, tato'ntaraGge kRte'vayavidharmAbhAvAt tudAdibhyaH paro'ntiriti vaktuM na yujyate / avayavAvayavinorbhede hi idaM pUrvam idaM param iti buddhirutpadyate, nAnyatheti ? satyam | bhUtapUrvastadupacArastudAdibhyaH paro yo'ntiH pUrvamAsIt / evaM cet, 'dadhatI, jAnatI' ityAdAvapi vyAvRttiprasaGgaH / tatrApyavarNAduttaro'ntirbhUta eva / naitadevam / ihAntyAvayave'pi antizabda upacArAt / samudAyapravRttAH zabdA avayave'pi vartante / yathA - 'grAmo dagdhaH, paTo dagdhaH' iti / sa cAnteredAvayavo'ntaraGge kRte'varNAt paro bhavatIti / yadyevaM tadApi 'adatI, jAnatI' iti duSyati / yasmAdatrApyavarNAt pare'ntiravayavo bhavatIti / tarhi tuda ityakAravizeSaNam anarthakaM syAt, vyAvRtterabhAvAt / tudAdibhyo vihito'ntiriti brUyAt / tasmAdanteravayavAd akArAt pUrvI yo'kArastasmAt paro yo'ntyAvayava iti / kecit punarabhyastAd anteranakAra iti paThitvAvayavAvayavisaMbandhe SaSThIM pratipadyante / anteravayavo'nakAra iti, tatra yadi pUrvabhAga ucyate, ghuTi vyavahite'pi bhavati, vacanAt | atha paro bhAgastadAbhyastAd vyavahitAdapi vacanAt / avayavalakSaNA SaSThI punaruttarArthaiva | athavA nAtra pUrvaparayorekaH kriyate, kintu paralopastatazca 'ekadezavikRtamananyavat N (kAta0 pa0 1 ) iti nyAyAt ' tudAdibhyaH' paro'ntirucyata eva /
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye dvitIyaH sakhipAdaH 261 athobhornimittayorutpanna ubhayabhAg bhavati / naivam / yathA mRtpiNDasya sthAne ghaTo daNDAdibhirnimittairutpanno'pi mRtpiNDasyaiva ghaTa iti saMbandhaH / daNDAdayastu nimittamAtraM lokopacArAt siddham, tathAtrApIti | syazabdAd vibhASAmicchanti - kariSyatI, kariSyantIti / / 187 / [vi0 pa0] tudabhA0 / tudadhAtorvyaJjanAntatvAt paragamane sati 'tudabhAdibhyaH' iti nirdezana bhavitavyam, tatkathamayaM visandhinirdeza ityAha - tuda ityAdi / tuda ityadanta ityAdi / anukriyate ityanenAkArasya kAryArthatvaM darzayati / anukaraNAnAmananyArthatvAnna punarakAra uccAraNArthastena vinApyuccArayituM zakyate / kAryaM punaragre vakSyati / napuMsakAdhikArasya prastutatvAd austhAnike eva IkAre prApnoti na tu striyAM vihita iti na codyam, yato varNAt paraH zrUyamANakArazabdaH svarUpasyaiva grAhako bhavati / anyathA takArameva lAghavArthamuccArayedityAha - tudatI, tudantI strIti | tudadhAtorakArAntasyAnukRtatvAd bhAdezca svabhAvAdAkArAntatvAt tudabhAdayo'varNAntAH siddhAH / tatastatsAhacaryAd vyAvRttirapi avarNAntebhya eva bhavatIti darzayati - pacantI, dIvyantIti / nanu vyAvRttibalAd vikalpo nAma mA bhUditi "anuSaGgazcAnuJcet" (2 / 2 / 39) iti nityamanuSaGgalopaH kathanna bhavati ? satyam / abhyastAdantiriti siddhe yadanakAragrahaNaM pUrvasUtre, tadihArthamiti mantavyam / tena tudabhAdibhya evAntiranakArako bhavati, anyebhyaH punaH sanakAra eveti vyAvRttibalena prApto'pi nityalopo bAdhyate / anavarNAntebhyastu vyAvRtterayogAt "anuSagazcAkruzcet" (2 / 2!39) iti nityamanuSaGgalopa: syAdeva / yathA - 'adatI, krINatI, kurvatI' ityAdi / / 187 / [ka0 ca0] tuda0 / tudabhAdikhaNDane pUrvatrAbhyastAdantiraditi siddhe'nakAragrahaNaM vyAptibalAdatrAbhyastanivRttyarthaM vAcyam / avarNAditi vA kAryam / tudAdayazca bhAdayazca tudabhAdayastebhyastudabhAdibhya iti / nanu tudazca bhAdizceti kathaM na pratIyate ? satyam / vyAptinyAyAdAdizabdaH pratyekamabhisaMbadhyate / yad vA danzisanjiSvanjiranjInAm iti vacanAdAdizabdasya pratyekamabhisaMbandhaH kariSyate / anyathA yadi kevalasya tudo grahaNaM
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 kAtantravyAkaraNam tadA danzyAdIMstadAdAveva nirdizet tadA tudAderanItyaguNatvAd "anidanubandhAnAm" (3 / 6 / 1) ityAdinA anuSaGgalopaH kriyatAm, kiM pRthaksUtropAdAnena / tasmAt "tudabhAdibhyaH" (2 / 2 / 31) ityanena vikalpenanteranakAratvabhItyA tudAdau danzyAdayo na paThyante / ato'numIyate - tudazabdasaMbandhAt tudAdayo gRhyanta iti / kathamityAdi / akArAntatvAd visandhinirdeza: akAranirdeza ityarthaH / anyArthatvAditi kAryArthatvAd ityarthaH / / 187 / [samIkSA] 'tudant + I, tudant + au, bhAnt + I, bhAnt + au' isa avasthA meM kAtantrakAra ko vikalpa se nakAralopa karake 'tudatI - tudantI strI, tudatI - tudantI kule, bhAtIbhAntI strI' tathA 'bhAtI - bhAntI kule' zabdarUpa siddha karane par3ate haiM / pANini 'zatR'pratyayAnta zabdoM meM prApta num Agama kA vaikalpika vidhAna karake kAryanirvAha karate haiM - "AchInayornum" (a0 7 / 1 / 80) / phalataH kAtantrIya prakriyA meM lAghava sannihita hai| [rUpasiddhi] 1. tudatI-tudantI strI / tudant + I / "nadAyancivAyansyantRsakhinAntebhya I" (2 / 4 / 50) se strIliGga meM 'I' pratyaya tathA prakRta sUtra dvArA vaikalpika nakAra - lopa - tudatI / nakAralopAbhAvapakSa meM 'tudantI' rUpa | tadanantara prathamA - ekavacana meM 'si' pratyaya tathA "IkArAntAt siH" (2 / 1948) se usakA lopa | 2. tudatI- tudantI kule / tudant + au / napuMsakaliGga meM "aurIm" (2 / 2 / 9) se au ko I Adeza, prakRta sUtra dvArA vaikalpika nakAralopa - tudatI / nakAralopAbhAvapakSa meM 'tudntii'| 3. bhAtI - bhAntI strii| bhAnt + I / "nadAyancivAyansyantRsakhinAntebhya I" (2 / 4 / 50) se strIliGga meM 'I' pratyaya tathA prakRta sUtra se vaikalpika nakAralopa - bhAtI / nakAralopAbhAvapakSa meM - 'bhAntI' rUpa / tadanantara prathamAvibhakti ekavacana meM 'si' pratyaya evaM "IkArAntAt siH" (2 / 1 / 48) se usakA lopa | 4. bhAtI - bhAntI kule| bhAnt + au / napuMsakaliGga meM "aurIm" (2 / 2 / 9) se au ko I Adeza evaM prakRta sUtra dvArA vikalpa se nakAralopa - bhAtI / nalopAbhAvapakSa meM - 'bhAntI' / / 187 /
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye dvitIyaH sakhipAdaH 188. hanerherdhirupadhAlope [ 2 / 2 / 32 ] 263 [ sUtrArtha ] 'han' meM upadhAlopa ho jAne para hU ko 'gh' Adeza hotA hai || 188 | [du0 vR0] hanerupadhAyA lope kRte he : sthAne ghirbhavati / vRtraghnaH, vRtraghnA / upadhAlopa iti kim ? vRtrahayati / / 188 / [du0 TI0] ine0 / herdhiriti dvayorapi ikAra uccAraNArthaH / haneH punardhAtunirdezAya / tena 'ahnA, plIhnA' ityatra na bhavati / vyutpattipakSe naJi jahAteH kan / 'plIhan, takSan, majjan' iti nipAtaH / yadyevam, 'arthavadgrahaNe nAnarthakasya' (kAta0 pa0 4 ) iti siddham / tarhIkAramantareNa 'ghna' iti nirdezaH syAt, tato bAlA vipratipadyante vilakSaNanirdezo'pi garIyAneva / hanerherilopa iti siddhe upadhAgrahaNam upadhAyA lope yathA syAdityAha - upadhetyAdi / vRtrahaNamAcaSTe itIn / tatrAntyasvarAderlopaH "hasya hnterdhirinicoH"(3|6|28) / tato ne ceti kRte hasya hanterdhirbhavati ne'ntare'rthAdupadhAlopo bhavatIti / naivam / prakaraNavazAdAkhyAtikopadhAlopa eva syAditi yathAnyAsam evAzrayaH || 188 | [vi0 pa0 ] haneH / vRtraghna iti / " avamasaMyogAt " ( 2 |2| 53) ityAdinA hanerakAralopaH / alopa iti siddhe kimupadhAgrahaNena ? satyam / upadhAmAtrasyaiva lope yathA syAdityAhaupadhetyAdi / tena vRtrahaNamAcaSTe iti "ini liGgasya" (3 / 2 / 12) ityAdinA'ntya - svarAdisamudAyalope na bhavatIti / / 188 / [ka0 ca0] haneH / nanu pUrvasUtrAdIkAro vAzabdazca kathanna vartate, naivam, upadhAgrahaNasAmarthyAt / ato yAvat svarapratyayeSu upadhAlopaH saMbhavati, tAvanta eva nimittabhUtA iha gRhyante / alopa iti kRte naivaM sAdhyasyAsiddhiriti bhAvaH / alopa ityAdi
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 kAtantravyAkaraNam lopAbhAve'pi ghiriti kathannAzakyate ? naivam, alopa ityarthakathanamAtram / allopa ityeva sUtraM kAryamityarthaH / / 188 / [samIkSA] 'vRtrahan + zas, vRtrahan + TA' isa avasthA meM akAralopa ke anantara kAtantrakAra tathA pANini donoM ne hI ha ko gh Adeza karake 'vRtraghnaH, vRtraghnA' zabdarUpa siddha kie haiM | pANini kA sUtra hai - "ho hanteNinneSu" (a07|3|54)| [rUpasiddhi] 1. vRtrghnH| vRtrahan + zas / "avamasaMyogAd" (2 / 2 / 53) se nakAra kI upadhA (akAra) kA lopa, prakRta sUtra se hakAra ko ghakArAdeza tathA "rephasovisarjanIyaH' (2 / 3 / 63) se s ko visargAdeza / 2. vRtrghnaa| vRtrahan +TA / pUrvavat nakAra kI upadhA (akAra) kA lopa tathA h ko gh Adeza / / 188) 189. gorau ghuTi [2 / 2 / 33] [ sUtrArtha] ghuTa - saMjJaka pratyaya ke pare rahate mukhya 'go' zabda ke anta ko au Adeza hotA hai / / 189 / [du0 vR0] gormukhyasyaurbhavati ghuTi pare / gauH, gAvau, gAvaH / goryuTIti kim ? he citrago ! he citragavaH / / 189 / [du0 TI0] goH| gomukhyasyetyAdi / 'gauNamukhyayormukhya kAryasampratyayaH' (kAta0 pa0 2) bhavatIti / atha kimarthamidamAzrIyate citrA gauryasyeti vigrahe gorapradhAnasyAntyasya "striyAmAdAdInAM ca" (2 / 4 / 49) iti hrasvatve padAntaratvAnna bhaviSyati, naivam / 'ekadezavikRtamananyavad' (kAta0 pa01) iti prApnoti / yathA 'atirAbhyAm' ityatrAtvaM 'yena vidhistadantasya' (kAta0 pa0 3) /
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ 265 nAmacatuSTayAdhyAye dvitIyaH sakhipAdaH 'yena vidhistadantasya' (kAta0 pa0 3) / iti vacanAt / tathA "yujerasamAse nurpuTi" (2 / 2 / 28) ityatrAsamAnagrahaNam, naivam / 'prakRtivRtteH punarvRttAvavidhiniSThitasya' (cA0 pa0 pA0 59) ityabhyupagamAt / tathApi saMbuddhau jasi cautve kRte vidheraniSThitatvAt prApnoti / nanu lakSaNapratipadoktanyAyAnna bhaviSyati, naivam / sAdhyapAtramiha darzitam, tenAnena vA ko vizeSa iti / athavA goH sambandhI yo ghuT tasminniti samAsasaMbandhini ghuTi na bhavatIti pakSAntaraM darzayannAha - govuTi iti kim ? 'paramagauH' ityatra samAse'pi gozabda eva pradhAnamiti gosaMbandhI ghuD bhavatyeva / gozabda okArAntopalakSaNam iti eke / tena dyozabdasyApi bhavati yauH, yAvI, yAvaH / tathottaratrApi 'yAM yAH pazya' iti / "vAmyA" (2 / 2 / 27) iti sUtraM vidadhad upalakSaNaM na manyate bhagavAnayamiti / anyathA dyozabdena dyAmiti bhaviSyati / divazabdena ca divamiti / / 189 / / [vi0 pa0] goH / citrA gauryasyeti vigrahe gorapradhAnasyAntyasyetyAdinA hrasvatve gauNo'pi gozabdo vidyate, tataH kasyeha grahaNam ityAha - gormukhyasyetyAdi / 'gauNamukhyayormukhye kAryasaMpratyayaH' (kA0 pari02) ityarthaH / athavA zrutatvAd gozabdasaMbandhinyeva ghuTi vartate, na tu samAsasaMbandhinIti pratyudAharaNena pakSAntaraM sUcayannAha - gorghaTItyAdi / nanu kimarthamidamucyate hrasdatve sati gozabde evAyaM na bhavati cet, naivam / ekadeza vikRtasyAnanyavadbhAvAt prApnoti / kiM ca saMbuddhau jasi cautve gozabda evAyaM vartate / / 189 / / [ka0 ca0] goH / gormukhyasyauriti vRttirmatAntareNeti kulacandraH / svamate gaurvAhIkaH iti upamAnavRttyA gauNe'pi darzanAt, tanneti mahAntaH |mukhym anupasarjanam, tato gaurbAhIka ityatrApi syAt / yataH pANininA samAsa eva upasarjanasaMjJAbhidhAnaM kriyata iti / athavA mukhyasya gozabdasya gauriti padaM niSpAdya pazcAt padAdhyAropAd bAhIke vRttiriti bhASyakAravacanAt / gorghaTIti kimiti vRttiH| goH saMbandhini ghuTIti kimityarthaH / na zabdAzraye gauNamukhyavyavahAra iti nyAyAd gauNasyApi gozabdasya
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 kAtantravyAkaraNam prApnotItyarthaH, ityAha - athaveti / atha gauriti vyktiraashrynniiyaa| tathA ca gakArAdeoriti okArAntasyaiva bhaviSyatItyAha - kiJca iti / / 189! [samIkSA] 'go + si, go+au, go + jam' isa avasthA meM 'go' zabdaghaTita o ko 'au' Adeza karake kAtantrakAra 'gauH, gAdau, gAvaH' zabdarUpa siddha karate hai / pANini ne etadartha "goto Nit" (a0 7 / 1 / 90) sUtra se su Adi pratyayoM meM Nittva kA atideza kiyA hai, jisase "aco Niti" (a0 7 / 2 / 115) se vRddhi Adeza hokara ukta rUpa saMpanna hote haiM / ataH yahA~ pANinIya prakriyA meM gauravapratIti hotI hai aura kAtantrIya prakriyA meM lAghavapratIti / [rUpasiddhi] 1. gauH| go + si / prakRta sUtra dvArA gozabdaghaTita okAra ko aukArAdeza tathA "rephasorvisarjanIyaH" (2 / 3 / 63) se sakAra ko visarga / 2. gAvau / go+au / prakRta sUtra se go-ghaTita o ko au Adeza tathA "au Ava" (1 / 2 / 15) se au ko 'Av' Adeza / 3. gAvaH / go + jas / prakRta sUtra dvArA gozabda-ghaTita okAra ko aukAra, "o Ava" (1 / 2115) se au ko Av Adeza tathA "rephasorvisarjanIyaH" (2 / 3 / 63) se sakAra ko visarga / / 189 / 190. amzasorA [2 / 2 / 34] [sUtrArtha] dvitIyAvibhakti- ekavacana 'am' pratyaya tathA dvitIyAbahuda na 'zas' pratyaya ke pare rahate 'go zabda ke antima varNa 'o' ke sthAna meM 'A' Adeza hotA hai / / 190 / [du0 vR0] gozabdasyAnta A bhavati amzasoH parayoH / gAm, gAH / dIrghaH kim ? puMsi "striyAmAdA" (2 / 4 / 49) na syAt / / 190 /
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ 267 nAmacatuSTayAdhyAye dvitIyaH sakhipAdaH [du0 TI0] am0 / gozabdasya sthAnitvenAnuvartanAd amzasoriti saptamyeva / dIrgha ityAdi / yadA gozabdaH striyAM vartate tadA nAma "striyAmAdA" syAt / puMsi tu akAralopamApadyate iti bhAvaH / pUrvavadapradhAne'pi gAmatikrAntam, atikrAntAn vA 'atigum, atigUna pazya' iti / / 190 / [vi0 pa0] am0 / nanu hrasve'pyakAre kRte madhye "striyAmAdA' (2 / 4 / 49) bhaviSyati kiM dIrghagrahaNetyAha - dIrgha iti gozabdo'yamubhayaliGgaH / tataH puMliGgapakSe Apatyayo na syAditi bhAvaH / / 190 / [ka0 ca0] am / puMsi striyAmAdA na syAditi vRttiH / nanu kathamidamucyate, yAvatA "striyAmAdA" (2 / 4 / 49) ityanena ApratyayaM vinApi gAmiti sidhyati / tathAhi ami gAvau ghuTItyanena autve sati AvAdeze kRte "amzasorA" (2 / 2 / 34) ityanena vakArasyAdeze kRte punardIrghAt paralope kRte gAmiti sidhyati / tathA zasi pare'vAdeze vakArasya sthAne'nenAkAre kRte samAnalakSaNadIrghatve 'gAH' iti sidhyatIti / na ca zasyakAralopo bhavatIti vAcyam, akArakaraNasAmarthyAt / anyathA "goshc"(2|1|59) ityanantaram 'amzasorA' iti kriyatAm, tatazca pUrvasUtrAllopAnuvRttau gozabdasyApi amzasoH parayorvakArasya lopa ityarthe sAdhyaM siddham / na caivaM kRte "Dirau sapUrvaH" (2 / 1 / 60) ityatra gozabdasya pravRttirbhaviSyatIti vAcyam, prakRtatvAt "ho c"(3|5|24) iti jJApakAdveti patrikAyAM darzitatvAt ? satyam / uttarArthaM kriyamANamihApi pratipattigauravaM bhavatIti saMkSepaH / / 190 / [samIkSA] 'go + am, go+zas' isa avasthA meM kAtantrakAra tathA pANini donoM hI AcArya gozabdaghaTita okAra ko AkArAdeza karake 'gAm, gAH' zabdarUpa niSpanna karate haiM / pANinIya prakriyA ke anusAra gozabdaghaTita okAra tathA ampratyayaghaTita akAra ke sthAna meM AkArAdeza vihita hai - "auto'mzasoH" (a0 6 / 1 / 93) /
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 kAtantravyAkaraNam parantu kAtantrIya prakriyA ke anusAra kevala okAra ko AkArAdeza kiyA gayA hai, tadanantara dIrgha tathA lopa bhI karanA par3atA hai / ataH yahA~ pANinIyaprakriyA meM hI lAghava hai| [rUpasiddhi] 1. gAm / go + am / prakRta sUtra se go- zabdAntya okAra ko AkAra, "samAnaH savarNe dIrghAbhavati parazca lopam" (1 / 2 / 1 ) se dIrgha Adeza tathA ampratyayastha akAra kA lopa / 2. gAH / go + zas / pUrvavat o ko A-Adeza, samAnalakSaNa dIrgha, akAralopa tathA "rephasorvisarjanIyaH' (2 / 3 / 63) se s ko visarga Adeza // 190 / 191. panthimanthiRbhukSINAM sau 2 / 2 / 35] [sUtrArtha] 'si' pratyaya ke paravartI hone para 'panthi' Adi zabdoM ke anta ko 'A' Adeza hotA hai / / 191 / [du0 vR0] pathyAdInAmanta A bhavati sau pare / panthAH, he panthAH!; manyAH, he manthAH!; abhukSAH, he abhukSAH! / / 191 / [du0 TI0] panthi0 / panthimanthirityauNAdiko nipAtaH / RbhukSA vidyate asyeti, asmAdeva vacanAd 'i' pratyayo jJAtavyaH / saMbuddhau ca paratvAd AtmevetyAha - 'he panthAH' ! iti / manthi-RbhukSibhyAM sahacaritaH panthizabda ikArAnto gRhyate / tena 'rAjJAM panthAH' iti vigrahe rAjAditvAdadantatA rAjapathaH iti / kathaM supathI, sumayI strI; anRbhukSI senA, vibhaktiSu liGgaviziSTasyAgrahaNAt / tarhi pathIyateH kvip pathIH ; evaM mathIH / abhukSIrityatrApi syAt, naivam / 'RbhukSINAm' ityasya sahacaritasya rUpapradhAnanirdezAt / kecit 'panthin, manthin, RbhukSin' iti nAntAM prakRtiM gRhNanti / tanmate "ananto ghuTi" (2 / 2 / 36) ityatra na anto'nantaH iti paryudAsAd antasamIpasya akAro
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacadguSTayAcyA dvitIyaH sakhipAdaH 269 bhavati / "apuTsvare lopam" (2 / 2 / 37) ityatra cAnanta eva varNo lopamApadyate iti / eSAM-grahaNasAmarthyAd vyaJjane caiSAmantarANAM vyavahitasyApi nasya lopo bhavati / atra pakSe napuMsakasaMbodhane nakArasthitirapi bhavati / "svatibhyAM pUjAyAm" (2 / 6 / 73-62) adantatA nAstyeva / he supathin kuleti / Adye tu pakSe 'he supathi kula' iti nityaM taduktaM na bhavatyeveti / / 191! [vi0 pa0] panthi0 / he panthAH! iti saMbuddhau caitvam anena cAtvaM prAptam, ubhayaprAptI paratvAd Atvam / / 191 / [ka0 ba0] panthiH / nanu 'he panthAH!' ityatra bhUtapUrvaM hrasvamAzritya saMbuddherlopaH kathanna bhavati ? satyam / nadIzraddhAbhyAM sAhacaryAd hrasvAdapi bhUtapUrvAditi yaduktaM patrikAyAM tanna sarvatra | kintu sAhacaryAd yatra saMbuddhimAzritya hrasvo vikRtastatreti hemakaraH, tanna | "hasvanadI0" (211 / 71) ityatra TIkAyAM saha inA vartate iti se, tasya saMbodhane he se! ityatra saMbuddhimanAzritya vikRtAd bhUtapUrvahrasvAt serlopasyoktatvAt / sAviti sereva grahaNaM na supaH pUrvaparayorghaTaprastAvAt / yad vA asmin sUtre sAmAnyAghuDvyaJjana eva nakAralopaprAptau yat punarnakAraM nirdizati tajjJApayatinakArasaMbandha evAtvam / etenApi nakArAbhAvAdeva na bhavatyAtvam / ato 'rAjapathaH' ityAdau na dossH| atra vaiyaHzraddhAvikAre bhavatIha nAmI nadIvikAre'pi sa eva dRSTaH / hasve vikAre kila sAhacaryAd he panthizabdasya kuto na lopH|| ityAha / tanna | ' he amba !' ityAdau zraddhAvikAre'nAmino'pi dRSTatvAt / tasmAd "A ca na saMbuddhau" (2 / 1 / 70) ityato hrasvanadItyatra A ca neti pravartate / taccArthavazAt paJcamyantatayA AkArAcca na bhavatItyarthaH / 'he panthAH' ityatra kutaH prAptiriti kulacandraH / / 191 /
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 kAtanvavyAkaraNam [samIkSA] 'panthi na si, manthi + si, RbhukSi + si' isa avasthA meM kAtantrakAra antima varNa i ke sthAna meM A Adeza karake 'panthAH, manthAH, RbhukSAH' zabdarUpa siddha karate haiN| pANinIya vyAkaraNa meM 'pathin, mathin, RbhukSin' prAtipadika mAne gae haiM, unase su-pratyaya Ane para "pathimadhyabhukSAmAt" (a07|1|85) se na ko A, "ito't sarvanAmasthAne" (a0 7 / 1 / 86) se i ko a (patha + A) "yo nyaH" (a07|1|87) se th ko ntha tathA savarNadIrgha Adeza hokara hI ukta rUpa siddha hote haiM / isa prakAra pANinIya prakriyA tathA sUtraracanA gauravAdhAyaka hI kahI jA sakatI hai| [rUpasiddhi] 1. panthAH, he panthAH! / panthi + si, he panthi +si / prakRta sUtra se ikAra ko AkAra tathA "raphasorvisarjanIyaH" (2 / 3 / 63) se sakAra ko visagadiza / 2. manthAH, he manyAH! / manthi + si, he manthi + si / prakRti sUtra se ikAra ko AkAra tathA "rephasorvisarjanIyaH" (2 / 3 / 63) se sakAra ko visagadiza | 3. RbhukSAH, he RbhukSAH! / RbhukSi + si, he RbhukSi + si / prakRta sUtra dvArA ikAra ko AkAra tathA "rephasovisarjanIyaH" (2 / 3 / 63) se sakAra ko visagadiza / / 191 / 192. ananto ghuTi [2 / 2 / 36] [sUtrArtha] ghuTsaMjJaka pratyaya ke paravartI hone para 'panthi - mandhi-RbhukSi' zabdoM ke antima varNa ko 'an' Adeza hotA hai / / 192 | [du0 vR0] pathyAdInAmanto'n bhavati ghuTi pare / panthAnau, manthAnau, RbhukSANau / / 192 / [du0 TI0] ana0 / sAvAtvenAghrAtatvAccheSe ghuTi vidhirayaM 'supanthAni vanAni' ityatra paratvAdanA nurbAdhyate / ghuTIti kim? supathI kule / evaM ghuTIti siddhe antagrahaNamu
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye dvitIyaH sakhipAdaH 271 bhayapakSe vaicitryArthameva / pUrvavat pathIyateH kvip | pathyau, mathyau, Rbhukssiyo| saMyogapUrvatvAd yatvanna bhavati / / 192 / __ [ka0 ca0] __ ana0 / ghuTIti kim ? 'supathI kule' iti durgaH / nanu kathamidamucyate "adhusvare lopam" (2 / 2 / 37) ityasya viSayatvAt / atha kRte'pIkAralope thakArasya bhaviSyati, naivam / 'asiddhaM bahiraGgam0' (kA0 pari0 33) iti nyAyAnna bhaviSyati, sthAnivadbhAvAt, 'sakRd gatau0' (kA0 pari0 36) iti nyAyAcca / satyam / ghugrahaNAbhAve syAdiprastAvAt syAdeviSayavivakSAyAM tadanapekSayaiva syAt / tadvaSaye tadanapekSayaivAno vidhAnAd aghuTsvare ikAralopam api bAdhate / yathA 'strI nadIvad' ityatra nirapekSatvAd vikalpaM bAdhate iti / na ca 'sau' ityanuvartanaM pUrvasUtrAditi vAcyam, AtvenAghrAtatvAt / nApi pAkSikapravRttiH syAditi vAcyam, ekayogAkaraNAt / atha tarhi ikAralopasya kutra viSaya iti ced apapatham ityAdau / tathAhi panthizabdAdini kRte'ghuTsvaragrahaNasya vyAptyarthatvAd ikAralope samAnalopAt sanvadbhAvaniSedhAt "sanyavarNasya" (3 / 3 / 26) itItvaM na syAt, tena 'apapatham' iti siddham / atha "ini liGgasya" (3 / 2 / 12) ityAdinA ikAralope sAdhyasya siddhiriti cet, na / "atyopadhAyAH" (3 / 6 / 5) ityatra paratvAdantalopaM bAdhitvA nAmigrahaNasAmarthyAt pandhizabdasyApIni vRddhau samAnasyAlope sanvadbhAvAt "sanyavarNasya" (3 / 3 / 26) itItve 'apIpayat' ityevAniSTarUpaM syAditi vRddhau sandhyakSaralope yathA 'apIpaTata' ityuktam / / 192! [samIkSA] 'panthi' zabda se au-Adi pratyayoM meM 'panthAnau, panthAnaH' Adi zabda siddha karane ke lie i ko an tathA n kI upadhA ko dIrgha karanA par3atA hai / pANini etadartha i ko a, th ko ntha tathA dIrghavidhAna karate haiM - "ito'ta sarvanAmasthAne, tho nthaH" (a07|1|86, 87) / yaha bhI jJAtavya hai ki pANini pathin, mathin' Adi prAtipadika mAnate haiM, jabaki kAtantrakAra ne 'panthi-manthi' prAtipadika mAne haiN| [rUpasiddhi] 1. pnthaanau| panthi + au / prakRta sUtra dvArA i ko an tathA "ghuTi cAsaMbuddhau" (2 / 2 / 17) se dIghadiza /
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 kAtantravyAkaraNam 2. manyAnau / manthi - au / i ko an tathA n kI upadhA ko dIrgha / 3. Rbhukssaannau| RbhukSi + au / i ko an, a ko dIrgha tathA n ko Na Adeza / / 192 193. aghuTsvare lopam [2 / 2 / 37] [sUtrArtha] ghuTa-bhinna svara ke para meM rahane para 'panthi' Adi zabdoM meM antima varNa kA lopa hotA hai / / 193 / [du0 vR0] pathyAdInAmanto'ghuTsvare lopamApadyate / pathaH, pthaa| mathaH , mthaa| abhukSaH, abhukSA / / 193 / [du0 TI0] aghuT0 | aghuT-grahaNaM kimartham ? 'svare' ityucyamAne'pi ghuTsvare'nA bAdhitatvAdaghuTsvare bhaviSyati / syAdisaMbandhAcca pathyodanAdiSu na bhaviSyatIti / satyam / uttarArthamihArthaM ca ghuTpratyayAdanyo'ghuTpratyaya iti paryudAsArthaH / tena enthAnamakarod 'apapathat' iti nityatvAdini parAmapi vRddhimayaM lopo bAdhate / samAnalopatvAcca na sanvadbhAva iti taddhite punarivarNalopo'stIti na prayojanam, patho'napetaM pathyam / mathi bhadaM mathyam / evam RbhukSyamiti taddhite ye lokopacArAt / / 193 / [samIkSA] 'panthi + zas, panthi - TA, manthi - zas, manthi - TA, RbhukSi + zas, RbhukSi + TA' isa avasthA meM kAtantrakAra antima ikAra varNa kA lopa karake 'pathaH , pathA, mathaH, mathA, RbhukSaH, RbhukSA' zabdarUpa siddha karate haiM / pANinIya vyAkaraNa ke anusAra 'pathin, mathin, RbhukSin' zabdoM kI zas - TA pratyayoM ke pare rahate "yaci bham' se bhasaMjJA, "aco'ntyAdi Ti" (a0 1 / 1 / 64) se in bhAga kI TisaMjJA tathA "bhasya TerlopaH" (a0 7 / 1 / 88) se in kA lopa karanA par3atA hai / isa prakAra pANinIya prakriyA meM apekSAkRta gaurava sannihita hai |
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ 273 nAmacatuSTayAdhyAye dvitIyaH sakhipAdaH 273 [rUpasiddhi] 1-2. payaH, payA / panthi + zas, TA | prakRta sUtra dvArA antima i-varNa kA lopa, "yajane caiSAM niH" (2 / 2 / 38) se nalopa, tathA "rephasorvisarjanIyaH" (2 / 3 / 63) se sakAra ko visagadiza / 3-4. mathaH, mathA / manthi + zas, TA | prakRta sUtra se ikAra kA lopa "vyaJjane caiSAM niH" (2 / 2 / 38) se nalopa evaM "rephasorvisarjanIyaH" (2 / 3 / 63) se sakAra ko visgdish| 5-6. RbhukSaH, RbhukSA / RbhukSi + zas, TA / prakRta sUtra se ikAra kA lopa, nalopa tathA sakAra ko visagadiza / / 193 / 194. vyAne caiSAM niH [212138] [sUtrArtha] ghuT-bhinna svara tathA vyaJjana varNa ke para meM rahane para 'panthi-'manthi' zabdoM meM nakAra kA lopa hotA hai / / 194 | [du0 vR0] eSAM pathyAdInAmaghuTsvare vyaJjane ca nirlopamApadyate / pathaH, pathikaH, pathayati / mathaH, mathikaH, mathayati / pathibhyAm, pathitvam / mathibhyAm, mathitvam / eSAM grahaNamaghuTsvaravyaJjanamAtre nilopArtham / tena 'pathigataH, pathyuttamaH, mathigataH, mathyuttamaH / / 194 / / [du0 TI0] vyaJjane0 / niritIkAra uccAraNArthaH subhoriti siddhe vyaJjanagrahaNaM sAmAnyArtham, aghuTsvarasAhacaryAt pratyayavyaJjane prApnoti / eSAM grahaNaM vyaktyartham, vyaktau ca bahuvacanamupapadyate, yAvAn panthizabdo yAvAn manthizabdazca tAvato lopa ityarthaH syAt / vyaJjanamAtrasAhacaryAd aghuTsvaramAtre bhavatItyAha - eSAmityAdi / panthAnaM satataM vahatIti "krItAditvAda" (2 / 6 / 8) ikaN / kvacidadhikArAdAdau na vRddhiriti, panthAnaM satataM vahatItyevamAditvAd (2 / 6 / 7) aN 'pAnthaH' ityatra nalopo na
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 kAtantravyAkaraNam bhavati, lokopacArAt / cakAreNAghuTsvarAnuvartanaM svarAdezasya sthAnivadbhAvAdanuSagalopo nAstIti 'panthAH' ityatra paratvAnnityatvAcca visarjanIya iti / tasmAt kartavyamaghuTsvarAnuvartanam / / 194 / [vi0 pa0] vyaJjane0 | pathika iti / panthAnaM satataM vahatItyarthe "krItAditvAd" (2 / 6 / 8) ikaN / tatra kvacidadhikArAd dvisvarasya na vRddhiH / pathayatIti / panthAnamAcaSTe "in kAritaM pAtvarthe" (3 / 2 / 9) itIn / athAnantaratvAdeva pathyAdayo'nuvartante, tat kimeSAMgrahaNena / na ceha bahulArthatvamupapadyate iti dvayoreva nakAravattvAdityAha - eSAM grahaNamityAdi / vyaktI hi bahuvacanaM bhavatIti tato vyaktibhedena yAvAn panthizabdo yAvAn manthizabdastAvato nakAralopa iti vAkyArthe parapadasambandhinyapi aghuTsvare vyaJjane ca lopaH syAt / anyathA pratyayasambandhinyeva syAditi bhAvaH / panthAnaM gataH, pathyuttamaH iti vigrahaH kAryaH / / 194 / [samIkSA 'panthi + zas, panthi + ikaNa, manthi + zas, manthi + ikaN' isa avasthA meM kAtantrakAra nakAra-ikAra kA lopa karake 'pathaH, pathikaH, mathaH , mathikaH' zabdarUpa siddha karate haiM / pANinIya prakriyA ke anusAra 'pathin, mathin' prAtipadika mAne jAte haiM / inase zas Adi pratyaya kie jAne para "bhasya TerlopaH" (a07|1|88) se Ti= in kA lopa karake ukta prayoga niSpanna kie jAte haiM / [rUpasiddhi 1. pathaH / panthi + zas / prakRta sUtra se nakAralopa, "aghusvare lopamu" (2 / 2 / 37) se ikAralopa tathA "rephasorvisarjanIyaH" (2 / 3 / 63) se sakAra ko visgdish| 2. pathikaH / panthi + ikaN / panthAnaM satataM vahati / "tena dIyati saMsRSTam" (2 / 6 / 7) se ikaNa pratyaya, nakAra - ikAralopa, liGgasaMjJA, sipratyaya tathA sakAra ko visrg| 3. pathayati / panthi + in / "in kAritaM pAtvarthe" (3 / 2 / 9) se in pratyaya, "ini ligasyAnekAkSarayo0" (3 / 2 / 12) se ikAralopa, prakRta sUtra se nakAralopa, dhAtusaMjJA, vartamAnA meM prathamapuruSa - ekavacana 'ti' pratyaya, an vikaraNa, ikAra ko guNa tathA ekAra ko ayAdeza /
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye dvitIyaH sakhipAdaH 4-6 . mathaH / manthi + zas / mathikaH / manthi + ikaN / yathayati / manthi +in / rUpasiddhi-saMkhyA 1-3 ke anusAra || 194 / 195. anuSaGgazcAkruzcet [ 2 / 2 / 39] 275 [ sUtrArtha] ghuT-bhinna svara tathA vyaJjana ke para meM rahane para anuSaGgasaJjJaka nakAra kA lopa hotA hai, parantu krunc tathA idanubandha dhAtu dvArA niSpAdita zabda meM anuSaGgasaMjJaka nakAra kA lopa nahIM hotA hai / / 195 / [du0 vR0] kruJcazca icca kruJcediti luptavibhaktikaM padam / anuSaGgasaMjJako nakAro lopamApadyate aghuTsvaravyaJjanayoH / krunceridanubandhasya ca na bhavati / viduSaH, viduSA, viduSI, vaiduSyam / mahataH, mahatA, mahadbhyAm, mahatsu, mahattA / akruJcediti kim ? kruJcaH, kruGbhyAm, sukaMsaH, sukanbhyAm // / 195 / [du0 TI0] anu0 / nanu cAnukRSTatvAdaghuTsvaragrahaNamapradhAnam, tataH pradhAnasyaiva anantarasya vyaJjanasyAnuvartanaM syAt / aghuTsvaragrahaNaM pradhAnIkRtya vyaJjane cetyucyate baddhA aghuTsvara evAnuvartate / naivam / ihApi cakAro'nuvartate, tadbalAccAghuTsvaragrahaNaM ceti hRdi kRtvAha - aghuTsvaravyaJjanayoriti / ayaM tu cakAra uktasamuccayArtha eva / asmAdeva pratiSedhAt kvau krunceranuSaGgalopo'guNe nAstIti liGgaM viziSyate / vizeSaNena ca tadantavidhiH sAkSAdikArasyAnuSaGgasaMjJo nAstIti bhUtapUrva ikAra ityAha- idanubandhasya ceti / kecid akrunceriti paThanti / anidanubandhAnAmiti pratiSedhAd idanubandhAnAmanuSaGgaH sAdhita eva / ato jJApakaM ca lakSaNaM syAditi 'lakSaNapratipadoktayoH pratipadoktasyaiva grahaNam' (kA0pari0 75 ) iti ikAro'pi anupakAraka eveti garIyanayaM pakSa iti / "vetteH zanturvansuH" (4 / 4 / 4) vaiduSam iti / " tasyedam " (2 / 6 / 7) ityaN |'mhnt' ityavyutpannaM liGgam, auNAdiko vA nipAtaH / 'kuc krunc kauTilyAlpIbhAvayoH ' ( 1 / 45, 46) kruJcatIti kvip / 'kasi gatizAtanayo:' (2 / 48) suSThu kaMste iti kvip / 'aghuTsvaravyaJjanayoH' iti sAmAnyaM na prayojayati "vyaJjanAntasya yatsubhoH" (2|5|4) iti vacanAt / / 195 /
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam [vi0 pa0] anu0 / luptavibhaktikaM padamiti / luptA vibhaktiryasyeti vigrahe bahuvrIhau "zeSAd vA" (a0 5 / 4 / 154) iti kapratyayaH / iha yadyapi itA liGgaM viziSyate tatra vizeSaNena ca tadantavidhiH, tadApi sAkSAda idantasya sAnuSaGgaprasaGgo nAsti / bhUtapUrva idanta iha gRhyate sa ca idanubandha eveti nyAyAdityAha --- idanubandhasya ceti / viduSa iti / 'vida jJAne' (2 / 27) zantRG / "vetteH zanturvansuH" (4|4|4), aghuTsvarAdau' ityadinA vakArasyokAraH / vaiduSam iti / vidaSu idamiti "taspedam" (2 / 6 / 7) ityaN / akruJcedityAdi / kruJcatIti kvim / ata eva jJApakAt kvAvapyaguNalakSaNo'nuSaGgalopo nAstIti / 'kasi gatizAtanayoH' (2!48) / ata eva varjanAd idanubandhAnAM no'stIti nakArAgamaH / ! 195 / [ka00] anu0 / itA liGgaM viziSyate ityAdi ! nanu liGgasya katham idanubandhatA, dhAtoridanubandhatvAt ? satyam / yasyAH prakRterdhAtvavasthAyAmidanubandhatvaM tasyAH prakRterliGgAvasthAyAmapIdanubandhatvaM kena vAyaMtAmiti / / 195 / [samIkSA] 'vidvans + zas, mahanta - zas, viddhanma -I, mahanta + ta' isa avasthA meM kAtantrakAra ko nakAralopa anivAryataH karanA par3atA hai, kyoMki yahA~ 'vidvanma' Adi liGga nakAraghaTita mAne gae haiM / pANinIya vyAkaraNa meM nakAraghaTita prAtipadika nahIM mAne jAte, ataH vahA~ nakAralopa kI AvazyakatA nahIM hotI hai| [rUpasiddhi] 1. vidussH| vidvans + zas / "aghuTsvarAdau" (2 / 2 / 46) se v ko u, prakRta sUtra se nalopa, "nAmikaraparaH" (2 / 4 / 47) se sa ko tathA "rephasorvisarjanIyaH" (2 / 3 / 63) se s ko visagadiza / 2. viduSA | vidvans + TA ! pUrvavat v ko u, nalopa, s ko S / 3. viduSI / vidvans + I / "ndaaynci0"(2|4|50) se I-pratyaya, liGgasaMjJA, prathamAvibhakti ekavacana 'si' pratyaya tathA usakA lopa | 4. vaiduSyam / vidvans - yaN / viduSo bhAvaH / "yaNa ca prakIrtitaH" (2 / 6 / 1) se yag pratyaya, nalopa, "vRddhirAdo saNe" (2 / 6 / 49) se vRddhi, liGgasaMjJA, sipratyaya, am-aadesh|
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye dvitIyaH sakhipAdaH 5-8. mahataH / mahant + zas / mahatA / mahant + TA | mahadbhyAm | mahant + bhyAm / mahatsu | mahantu + sup / pUrvavat prakRta sUtra nakAra - lopa / 277 9. mahattA | mahant + ta / mahato bhAvaH / " tatvau bhAve" (2 / 6 / 13) se tapratyaya, nalopa, "striyAmAdA" (2 / 4 / 49) se A - pratyaya, liGgasaMjJA, si- pratyaya tathA "hasvanadI zraddhAbhyaH sirlopam" (2 / 1 / 71 ) se si kA lopa / / 195 / 196. puMso'nuzabdalopaH [ 2 / 2 / 40 ] [ sUtrArtha] ghuT- bhinna svara tathA vyaJjana varNoM ke paravartI hone para 'pumans' zabdastha 'an' bhAga kA lopa hotA hai / / 196 / [du0 vR0] 'pumans' ityetasya anuzabdasya lopo bhavati aghuTsvaravyaJjanayoH / puMsaH puMsA, pumbhyAm, pauMsnam, puMstvam | aghuTsvaravyaJjanayoriti kim ? pumAMsau || 196 / [du0 TI0 ] puMso0 / vyutpattipakSe punAterman siranto hrasvaH / pauMsnam iti / tasyedam iti snaN / bahavaH pumAMso yayoste bahupuMsI kule / tadantavidhiratra prakaraNe'stIti puMso'lopa iti kRte "na padAnta0" (kA0 pari0 10 ) ityAdinA anusvAravidhiM prati sthAnivadbhAvo nAstIti / naivam, 'puMsyati - puMsyataH' ityatra 'yinnAyyornalopa eva iti niyamAdano lopo na syAd ityangrahaNam | zabdagrahaNaM ca sukhArtham / tathA nakArasya JakAraH zakAreNa kriyata iti ||196 | [vi0 pa0 ] "? puMso0 / pauMsnam iti / puMsa idamityarthe " strIpuMsAbhyAM naJ- snaNI iti tamAdinipAtanAt snaNpratyayaH / puMstvamiti bhAve tvapratyayaH / / 196 / [ka0 ca0] puMso0 / puMso'nuzabda iti kriyatAM lopa ityanuvartate / anzabdo lopamApadyate ityartho bhaviSyati kiM lopagrahaNena ? satyam, sukhArthaM lopagrahaNam || 196 |
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278 kAtantravyAkaraNam [samIkSA] 'pumans + zas, pumans + TA, pumans + bhyAm, pumans + snaN, pumans + tva' isa avasthA meM 'puMsaH, puMsA, puMbhyAm, pauMsnam, puMstvam' zabdarUpa siddha karane ke lie kAtantrakAra ko 'an' bhAga kA lopa anivAryataH karanA hI par3atA hai / pANinIya vyAkaraNa meM sarvanAmasthAnasaMjJaka pratyayoM ke para meM rahane para, pums (puMs) se 'asuG Adeza karane para 'pumas' prAtipadika banatA hai "puMso'su" (a0 7 / 1 / 89) / 'zas' pratyaya meM isa Adeza ke pravRtta na hone para kevala m ko anusvAra tathA s ko rutva-visarga hI karanA par3atA hai| [rUpasiddhi 1. puMsaH / pumans + zas / prakRta sUtra dvArA 'an' bhAga kA lopa, "manoranusvAro puTi" (2 / 4 / 44) se m ko anusvAra tathA s ko visarga Adeza / 2-3 puMsA | pumans + TA | pumbhyAm / pumans + bhyAm / pUrvavat / 4. pauMsnam / pumans + snaN / "strIpuMsAbhyAM naJ-snaNo" se snaN-pratyaya, an-lopa, "vRddhirAdI saNe" (2 / 6 / 49) se vRddhi tathA m ko anusvAra Adeza / 5.puMstvam / pumans + tva | puMso bhAvaH / "tatvau bhaave"(2|6|13) se tvapratyaya, anbhAga kA lopa, m ko anusvAra tathA vibhaktikArya / / 196 / 197. caturo vAzabdasyotvam [2 / 2 / 41] [sUtrArtha] ghuTa-bhinna svara tathA vyaJjana varNoM ke paravartI hone para catvAra-zabdastha 'vA' zabda ko uttva Adeza hotA hai / / 197 / [du0 vR0] 'catvAr' ityetasya vAzabdasyotvaM bhavati, aghuTsvaravyaJjanayoH / caturaH, caturbhiH, cAturikaH, caturthaH, cAturyam, priyacatayati / / 197 / [du0 TI0] caturaH / catvAr' ityetasyeti vyutpattipakSe "cateri" (kAta0u0 5 / 38) / zabdapradhAnatvAdekavacanam / cAturika iti |kriitaaditvaadiknn / caturtha iti / "antastho
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayApyAye dvitIyaH sakhipAdaH 271 ke poH" (2 / 6 / 19) / priyAzcatvAro yasyeti vigrahaH / tamAceSTa itIn / 'lopAt svarAdezo vipilavAn' (kA0 pari0 35) iti prAguktam, pazcAdantyasvarAdilopaH / 'zabdAntarasya vidhiH prApnuvanna nityo bhavitumarhati' (vyA0 pa0 77) iti, tadayuktam / paratvAd antyasvarAdilopa eva syAt / paribhASAM hi balAbalayuktirbAdhate / anyathA 'tatkulam' ityAdiSu lopAt svarAdeza eva syAt / tarhi bhAvapratyayabalAt / bhAvaH khalu jAtiH / tasyAzca sadA sadbhAvAt kutastadapekSayA paratvaM yujyate / jAtiranvAkhyAyamAnA vyaktimantareNa nopalabhyate iti ukAraH pravartate / zabdagrahaNaM spaSTArthameva / 'vA uttvam' iti kRte vikalpo nAzakyate, asaMhitatvAccaturaH iti nirdezAcca / / 197 / [vi0 pa0] caturaH / cAturika iti / caturbhiH krIta iti krItAditvAd ikaNa (2 / 6 / 8) / caturtha iti / "saMkhyAyAH pUraNe umau" (2 / 6 / 16) iti DapratyayaH / "antasthoDe poH" (2 / 6 / 19) iti madhye thkaaraagmH| priyacatayatIti / priyAzcatvAro yasyAsau priyacatvaH, priyacatvAramAcaSTe itIni kRte 'lopasvarAdezayoH svarAdezavidhirbalavAn' (kA0 pari0 35) iti pUrvam utve kRte pazcAdini "liGgasya" (2 / 3 / 56) ityAdinA'ntyasvarAdilopaH / nanu nityatvAt prAgeva antyasvarAdilopaH kathanna syAt, naivam / 'zabdAntarasya vidhiH prApnuvananityo bhavitumarhati' (vyA0 pa0 77) iti, tarhi paratvAllopaH prApnoti? satyametat / kintu utvamiti bhAvapratyayAnto'yam / bhAvazca jAtiH tasyAzcAmUrtatvAt pUrvaparavyavahArAyogAnna paratvamastIti / ukArastarhi kathaM pravartate iti cet, satyam / vyaktimantareNa jAtirna saMbhavatIti ukAraH pravartate / cAturyam iti / caturNAM bhAva iti vigrahe "yaNa ca prakIrtitaH" (2 / 6 / 14) iti yaN / / 197 / [samIkSA] 'catvAr + zas, catvAr + bhis, catvAr + ikaN, catvAr + Da, catvAr + yaNa, priyacatvAr + in' isa avasthA meM kAtantrakAra 'vA' zabda ko 'u' Adeza karake caturaH, caturbhiH, cAturikaH, caturthaH, cAturyam, priyacatayati' zabdarUpa siddha karate haiM / pANini 'catur' ko hI prAtipadika mAnate haiM, ataH unheM ina zabdoM ke siddhyartha yaha prakriyA nahIM apanAnI par3atI hai| jaspratyayAnta 'catvAraH' rUpa banAne ke lie unheM "caturanahuhorAmudAttaH" (a0 7 / 1 / 98) se 'Am' Agama karanA par3atA hai|
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 kAtantravyAkaraNam [rUpasiddhi] 1. cturH| catvAr + zas / prakRta sUtra se 'vA' ko u- Adeza tathA sakAra ko visarga / 2. caturbhiH / catvAr + bhis / pUrvavat vA ko u tathA visagadiza / 3. cAturikaH / catvAr + ikaN / ikaN pratyaya, vA ko u, "bRddhirAdau saje " ( 2 | 6 | 49 ) se AdivRddhi tathA vibhaktikArya / caturbhirdIvyati / " 4. caturthaH / catvAr + Da | caturNAM pUraNaH / "saMkhyAyAH pUraNe umau" (2 | 6 | 16) seDa-pratyaya " antasthoDe rSoH" (2 / 6 / 19) se 'ya' Agama, vA ko u, alopa tathA vibhaktikArya | 5. cAturyam / catvAr + yaN / caturNAM bhAvaH / " yaN ca prakIrtitaH" (2 / 6 / 14) se yaN pratyaya, vA ko u, vRddhi tathA vibhaktikArya / 6. priyacatayati / priyacatvAr +in / priyAzcatvAro yasya, tamAcaSTe / "in kAritaM mAtvarSe " ( 3 / 2 / 9) se inpratyaya, 'lopasvarAdezayoH svarAdezo vidhirbalabAnU' (kA0 pari0 35) isa nyAya ke anusAra pahale vA ko u, tadanantara "ini liGgasyAnekA 0 ' ( 3 / 2 / 12) se ur-bhAga kA lopa, dhAtusaMjJA, vartamAnA meM 'ti' pratyaya, an vikaraNa, guNa tathA "e ayU" (1 / 2 / 12 ) se e ko 'ayU' Adeza || 197 | " 198. anaDuhazca [ 2 / 2 / 42] [sUtrArtha] ghuT-bhinna svara tathA vyaJjana varNoM ke para meM rahane para 'anaDvAh' zabdAntargata 'vA' zabda ko utva hotA hai / / 198 / [du0 vR0] 'anaDvAh' ityetasya vAzabdasyotvaM bhavati aghuTsvaravyaJjanayoH / anaDuhaH, anaDuhA, anaDudbhyAm, AnaDuhikaH, anaDuhyam, anaDuhI, anaDvAhI strI vetyeke || 198 |
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ 281 nAmacatuSTayAdhyAye dvitIyaH sakhipAdaH [du0 TI0] an0| anaDvAhItyAdi / "anasi uzca" (4 / 3 / 62) iti viN / 'anaDvAhImAlabheta' (dra0, ma0 bhA0- paspa0, pR0 17) iti chandasyeva dRzyate, bhASAyAmapyanye varNayantIti / anaDuhayatIti pUrvavat / / 198 / [vi0 pa0] an0| AnaDuhika iti / anaDuhA caratIti "tena dIvyati" (2 / 6 / 8) ityAdinA ikaN / anaDujhyAmiti "virAmavyAnAdiSu0" (2 / 3 / 44) ityAdinA hakArasya dakAraH / anaDuhyam iti / anaDuhi sAdhviti "nAvastA]" (2 / 6 / 9) iti yapratyayaH / yadA tu 'AnAgam' iti pustakAntare pAThastadA bhAve yaN pratyaya eva / anaDuhItyadi / 'anaDvAhImAlabheta' (dra0, ma0 bhA0- paspa0, pR0 17) prayogo dRzyate / bhASAyAmapi kecid varNayanti / ayaM punarmanyate - bhASAyAmIdRzaH prayogo na dRzyate iti / / 198 / [samIkSA] 'anaDvAh + zas, anaDvAh + TA, anaDvAh + bhyAm, anaDvAh + ikaNa, anaDvAh + ya, anaDvAh + I' isa avasthA meM kAtantrakAra ko 'anaDuhaH, anaDuhA, anaDudbhyAm' Adi zabdoM ke sAdhanArtha 'anaDvAha' - ghaTita 'vA' ko 'u' Adeza karanA par3atA hai | pANini 'anaDuG' zabda ko hI prAtipadika mAnate haiM, ata: unheM yaha prakriyA nahIM apanAnI par3atI hai, 'si se au' (5 pratyaya) taka 'anaDvAn' Adi zabdoM ke niSpAdanArtha "caturanahuhorAmudAttaH" (a0 7 / 1 / 98) se 'Am' kA Agama karanA par3atA hai| [spasiddhi] 1. anahahaH / anaDvAha + zas / prakRta sUtra se 'vA' ko u tathA sakAra ko visagadiza / 2. anahA / anaDvAh+ TA | pUrvavat 'vA' ko 'u' | 3. anahubhyAm / anaDvAh + bhyAm / prakRta sUtra se 'vA' ko u tathA "virAmayAnAdiSvanahunnahivansInAM ca" (2 / 3 / 44) se hakAra ko dakArAdeza /
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282 kAtantravyAkaraNam 4. AnaDuhikaH / anaDvAh + ikaN / anaDuhA carati / "tena dIvyati saMsRSTaM taratIkaNa caratyapi" (2 / 6 / 8) se ikaN-pratyaya, prakRta sUtra se 'vA' ko 'u' "vRddhirAdau saNe" (2 / 6 / 49) se AdivRddhi tathA vibhaktikArya / ___5. anaDugam / anaDvAh + ya / anaDuhi sAdhu / "tatra sAdhau yaH" (2 / 6 / 9) se ya-pratyaya, vA ko u tathA vibhaktikArya / 6. anaDuhI-anaDvAhI / anaDvAh + I / "nadAyancivAyanasyantRsakhinAntebhya I" (2 / 4 / 50) se strIliGga meM 'I' pratyaya, vA ko u tathA vibhaktikArya / 'anaDvAhImAlabheta' isa vaidika vacana ke AdhAra para kucha AcArya yahA~ vikalpa se vA ko u Adeza mAnate hai| ataH pakSa meM 'anaDvAhI' prayoga / 199. sau nuH [2 / 2 / 43] [sUtrArtha] 'si' pratyaya ke para meM rahane para 'anaDvAh' zabda meM 'nu' kA Agama hotA hai / / 199 / [du0 vR0] 'anaDvAh' ityetasya sau pare nurAgamo bhavati / anaDvAn / sAviti kim ? anaDvAhau / / 199 / [du0 TI0] sau0| nurityukAraH "Agama udanubandhaH svarAdantyAt paraH" (2 / 1 / 6) iti pratipattyarthaH / / 199 / [ka0 ca0] sau0 / atha 'sau n' iti kriyatAm, kimukAragrahaNena / 'varNAntasya vidhiH' (kA0 pari0 5) iti nyAyAd akArasya nakAre sAdhyaM sidhyati / naivam | "caturo vAzabdasyotvam" (2 / 2 / 4) ityato vAzabdAnuvRttyA vAzabdasya prApnoti, tato'niSTarUpaM syAt / naivam / "sambuddhAvubhayorhasvaH" (2 / 2 / 44) iti hasvavidhAnAd vAzabdasya bhaviSyati / anyathA vAzabdasya nakAre kRte hrasvasthAnAbhAvAd vacanasya vaiphalyaM syAt /
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayApyAye ditIyaH sakhipAdaH 283 atha saMbuddhau tasya caritArthatvAdasaMbuddhau vAzabdasya nakAraH syAditi / naivam / "caturo vAzabdasyotvam" (2 / 2 / 41) ityataH utvasyAnuvartanAbhAvAt tatsambandhI vAzabdo'pi nAnuvartate, ekayoganidiSTatvAt tato'kArasya bhaviSyati, kimukAragrahaNena / naivam / tathApi liGgAntatvAnnakAralopaH syAditi / atha nakArakaraNasAmathyadiva nalopo na bhaviSyati cet, na / sambuddhau nakArakaraNasya sArthakatvAt / yathA he anaDvan! iti / tasmAdasaMbuddhAvapi nakArasthityarthaM nurityevaM vidheyamiti / vRttau sigrahaNakhaNDane 'aghuTsvaravyAnayoH' iti kathannAnuvartate, satyam / "anaDaho nuzca" ityekayogAkaraNAt / ata eva 'anaDvAho' iti ghuTi pratyudAhRtam / nuriti svarAnubandhasAhacaryAt sAviti sereva grahaNaM na supaH, tasya vyaJjanAnubandhatvAt / / 199 / [samIkSA] 'anaDvAh + si' isa avasthA meM kAtantrakAra 'nu' Agama karake 'anaDvAn' zabda siddha karate haiM / pANini 'anaDuG' prAtipadika mAnate haiM, ataH unheM "sAvanaDuhaH" (a07|1|82) se numAgama ke atirikta "caturanaDuhorAmudAttaH" (a07|1198) se 'Am' Agama bhI karanA par3atA hai| [rUpasiddhi] 1. anaDvAn / anaDvAh + si | prakRta sUtra se 'nu' Agama, "Agama udanubandhaH svarAdantyAt paraH" (2 / 1 / 6) ke niyamAnusAra antima svara 'A' ke anantara usakI yojanA, si-lopa tathA "saMyogAntasya lopaH" (2 / 3 / 54) se saMyogAnta hakAra kA lopa / / 199 / / 200. saMbuddhAvubhayorhasvaH [2 / 2 / 44] [sUtrArtha] sambuddhi-saMjJaka 'si' pratyaya ke pare rahate 'catvAr-anaDvAh' ina zabdoM meM hrasva Adeza hotA hai / / 200 / [du0 vR0] ubhayozcaturanaDuhoH saMbuddhau hrasvo bhavati |he priyacatvaH ! he anaDvan! / / 200 /
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 kAtantravyAkaraNam [du0 TI0] saMbuddhau0 / ubhayorityavayavAvayavisaMbandhe SaSThI ubhayoH svarasya hrasva ityarthaH / tayoriti na kRtam, uttarArthaM paryAyazceti / / 200 / [vi0 50] saMbuddhau / he priyacatvariti / priyAzcatvAro yasyAsau priyacatvAH, tasya saMbodhane he priyacatvaH! "AmantraNe ca" (2 / 4 / 18) iti siH / / 200 / [ka0 ca0] saMbuddhau0 / nanu sambuddhAvubhayorat' iti kriyatAm, tatazca takArasyoccAraNArthatvAde"kavarNatve sati hrasvasya svarasAdRzyAdAkArasya sthAne bhaviSyati, kiM hrasvagrahaNena / na ca 'varNAntasya vidhiH' (kA0 pari0 5) iti nyAyAt saMbuddheLavahitatvAcca catvArzabdastharephasya anaDvAzabdasthahakAraraya ca sthAna iti vAcyam, vizeSAbhAvAt / tathAhi catvAr- zabdastharephasya sthAne'kAre kRte dIrghAt paralope saMbuddheH sakArasya visarge kRte 'he priyacatvAH' iti prayogaH sAdhyaH / etacca rUpaM sUtramakRtvApi vyaJjanAt silope rephasya visarjanIye kRte sidhyati / evam 'anaDvAha'- zabdasthahakArasya sthAne'kAre tataH paraM "sau nuH" (2 / 2 / 43) iti nvAgame kRte pazcAd dIrghAt paralopa ityakAralope 'anaDvAn' iti rUpaM sAdhyam / etaccAkAragrahaNamakRtvApi hakArAt pUrva nvAgame saMyogAntAkAralope vyaJjanAt silope sidhyati / tasmAt sUtravaiyadiva rephahakArayoH sthAne na bhaviSyati kintvAkArasyaiva kiM hrasvagrahaNena ? naivaM vizeSo'sti / tathAhi catvAr-zabdastharephasyAkAre saMbuddhisakArasya visarge visargasyArephaprakRtitvAbhAva eva prayojanam / tatazca 'he priyacatvaH! AgataH' ityatra "raprakRti0" (1 / 5 / 14) ityAdinA rephAbhAvaH siddhaH / anyathA yadi bhavanmatena sAdhyate tadA visargasya rephaprakRtitvAt 'he priyacatvarAgataH' iti rephe'niSTaprayogaH syAt / tanna yuktam / yAvatA rephasthAne'kAre kRte dIrghAt paralope bhUtapUrvahrasvamAzritya saMbuddhau selope kRte kuto rephasya visargaH, kuto vA saMbuddhisakArasya visarga iti / na ca yatra saMbuddhimAzritya hrasvaH kRtastatraiva bhUtapUrvagatiriti hemakaramataM vAcyam, "hasvanadI0" (2 / 1 / 71) ityatra dUSitatvAt, tarhi tadgrahaNe kRte 'he
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye dvitIyaH sakhipAdaH priyacatvA' iti AkArAntaM padaM bhaviSyati, tadeva dUSaNam / tasmAt he priyacatvariti prayogasiddhyarthaM hrasvagrahaNaM kartavyameva, tatazca tadarthaM kriyamANaM 'he anaDvan' ityapi viSayIkaroti || 200| [samIkSA] 285 'he priyacatvAr + si, he anaDvAh + si' isa avasthA meM kAtantrakAra vakArottaravartI akAra ko hrasva Adeza karake 'he priyacatvaH ! he anaDvan ! ' rUpa siddha karate haiM / pANini yataH 'catur, anaDuh' prAtipadika mAnate haiM, ataH saMbuddhisaMjJaka 'su' pratyaya ke pare rahate 'Am' Agama na karake "am saMbuddhau" (a0 7 / 1 / 99) se 'am' Agama kA vidhAna karate haiM, phalataH 'he priyacatvaH ! he anaDvan ! ' zabdarUpa siddha hote haiM / [ rUpasiddhi] 1. he priyacatvaH ! he priyacatvAr + si / " byaJjanAcca" (2|1|49) se silopa, prakRta sUtra se hrasva tathA "rephasorvisarjanIyaH " ( 2|3|63 ) se repha ko visagadiza | priyAzcatvAro yasya tatsaMbuddhau / 2. he anaDUvan ! he anaDvAh + si / pUrvavat silopa, nu- Agama, hrasva tathA saMyogAntalopa || 200 201. adasaH pade maH [2 / 2 / 45 ] [ sUtrArtha ] vibhakti ke pare rahate adas- zabdasaMbandhI padakArya ke prasaGga meM d ko m Adeza hotA hai || 201 | [du0 vR0] adasaH pade sati dasya mo bhavati vibhaktau / amuSmAt, amuSmin / vibhaktAviti kim ? adasyati, adastvam, adaH putraH / adamuyaG, amudryaG, amumuyaG, adadryaGg iti vaktavyam / / 201 /
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ 281 kAtantravyAkaraNam [du0 TI0] adsH|ads ityAdi / pUrvaparayoH samudAyo'rthapratipattihetuH padaM makAramantareNa tannAstIti padagrahaNaM sarvakAryapratipattyartham, zrutatvAd adasa eva / "ed rahutve tvI" (2 / 3 / 42) iti vacanAdekavarNo'yam 'antyAbhAve'ntyasadezasya' (kA0 pari0 39) grahaNaM bhavati / katham 'amukasmAt' iti, dakAro'yamanekavarNavyavahita iti? satyam / vyavasthitavAcanAt pazcAd ag bhavati yadyevam, 'amuyA striyA, amuyoH striyoH' iti na sidhyati, tarhi 'bahuvacanam ami' iti nirdezAt, dakAraH sthAnI dRzyate / anyatrApi dakAra eva sthAnI samUhanIyaH iti ko hi nAma dRSTaparikalpanAM vihAyAdRSTaM parikalpayatIti / pada iti bhAvalakSaNA saptamI padaM vA''dhAraH, padAvayavasya dakArasya makAra iti 'ubhayoH' ityanuvartanAd vibhaktAviti labhyate / ubhayoH prakRtivibhaktyoH satyoradasaH pade mo bhavatItyarthaH / ___amumicchatIti yin, "tatvau bhAve" (2 / 6 / 13) amuSya putra iti vigrahaH / vAkyasamAsapakSe antarvartinIM vibhaktim Azritya padasaMjJAstIti / kiJca 'adaH kulam' iti syamorlope siddhaM bhavati, adaso'pradhAnatve tu na bhavati / tasmAnnedam adasaH padaM kintarhi samAsazceti amumatikrAntau atyadasau, atyadasaH iti / adaso'tryantasya yathAsambhavaM vibhASetyarthaH / uktaM ca, parataH kecidicchanti kecidicchanti puurvtH| ubhayoH kecidicchanti kecinnechanti cobhyoH||iti / / 201 / [vi0 pa0] adsH| pada iti / adasaH sambandhini pade sati zrutatvAd adasa eva dakArasya akAraH / pUrvaparayoH samudAyo'rthapratipattihetuH padam / tacca yadyapi makAramantareNa na saMbhavati, tathApi padagrahaNAdihAnyeSu padasambandhikAryeSu kRteSu satsu pazcAnmakAro bhavatItyarthaH / nanu 'varNAntasya vidhiH' (kA0 pari0 5) iti antasyaiva sakArasya prApnoti kathaM dasyeti ? satyam / tasya tyadAdyatvenAghrAtatvAt / tarhi akArasya kathanna bhavatIti / naivam / "e bahutve tvI" (2 / 3 / 42) iti vacanAd yadyantasyAkArasya matvaM syAt
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye dvitIyaH sakhipAdaH 287 tadAnImakArasyAbhAve nAstyekAra iti kathamIkAraH syAditi / Aderapi na bhavati 'antyAbhAve'ntyasadezasya grahaNam' (kA0 pari0 39) iti nyAyAt / yadyevam, kathamamukasmAditi aki kRte sati anekavarNavyavahitasya dakArasya matvaM syAditi / naivam, tatra bahulatvAt kRte makAre pazcAdag bhaviSyati / tarhi katham 'amuyA striyA, amuyoH striyo:' ityayAdeze padakArye kRte'nekavarNavyavadhAnAditi ? satyam | bahuvacanamamIti nirdezAdakAra eva sthAnI dRzyate / ato'nyatrApi sa eva sthAnI samUhanIyaH / ko hi nAma dRSTaparikalpanAM vihAya adRSTaM parikalpayatIti / vibhaktAviti pUrvasUtrAdubhayorityanuvartanAd vibhaktAviti labhyate / ubhayoH prakRtivibhaktyoH satyoH adasaH pade mo bhavatItyarthaH / 'amuSmAd, amuSmin' iti kRte tyadAdyatve GasiH syAt / "Gi: H smin (2 / 1 / 27) iti kRte dakArasya makAraH, "utvaM mAt" (2 | 3 | 41) iti utvam / "" vibhaktAviti / amumicchati yin, amuSya bhAva iti tvapratyayaH / asau putro'syeti vigrahe'ntarvartinIM vibhaktimAzritya satyAmapi padasaMjJAyAM na bhavati / tathA 'ada : kulam' iti syamorlope na bhavati ubhayorabhAvAt / tathA amumatikrAntena atyadaseti | satyAmapi vibhaktau na bhavati / na khalvadasaH padamidam, I kintarhi samAsasyeti / adamuyaGityAdi / adasaH parAdaJcate: amumaJcatIti kvip / " viSvagdevayozca " ( 4 | 6 |70 ) antyasvarAderadryaJcatau kvAviti adasaH aszabdasyAdryAdezaH / tato yathAyogaM dasya makAraH "utvaM mAt" (2 | 3 | 41) ityutvam / vaktavyamiti vyAkhyAnaM kartavyamiti tatredaM vyAkhyAnam - kecidicchanti kecinnecchanti / ye necchanti tanmatamiha pramANamityarthaH / tathA coktam - parataH kecidicchanti kecinecchanti pUrvataH / ubhayoH kecidicchanti kecitrecchanti cobhayoH // 201 // [ka0 ca0] adsH| varNAntasya vidhiriti / nanu padagrahaNasAmadhyadivamakArAtirikteSu padakAryeSu padazabdo lakSaNayA vartate ityuktam, tadA kathaM 'varNAntasya vidhiH' (kA0 pari0 5) iti nyAyenAntabhUtasya sakArasya prAptiriti ? satyam / padazabdena padakAryaM
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288 kAtantravyAkaraNam lakSyate / tatazca yAvad yat kiJcicca saMbhavati, tatra yAvat padakAryapakSe dezyameva nAsti / yadi yat kiJcit padakAryaM lakSyate tadA liGgasaMjJAvibhaktikaraNAdisvarUpe padakArye kRte 'varNAntasya vidhiH' (kA0 pari0 5) iti nyAyenAntabhUtasya sakArasya kathaM makAro na syAdityAha - nnvityaadi| satyamiti padagrahaNasAmadeiva makArAtiriktasya yAvat padakAryasya lakSitatvena tyadAditvenAghrAtatvAdityarthaH / anyathA padagrahaNAbhAve'pi liGgasaMjJAvibhaktividhAnakaraNAditi svarUpapadakAryaM sarvatra saMbhavatIti / AderapIti / paryAyeNa dasyAkArasya ca syAt, na tvAdeH / tadA punaH "e bahutve tvI" (2 / 3 / 42) iti vacanaM vyartha syAt, parasyaitvasyAbhAvAt / paryAyapakSe'pi yadA dakArasya makArastadA sArthakaH syAditi bhAvaH / bhaTTena punaranyathaiva vyAkhyAtam / naivam, tatra bahulArthatvAdityAdi / atha padaikadezasya vibhaktinimittAzrayaNenAvyavadhAnena prAptau "e bahutve tvI" (2 / 3 / 42) iti bahuvacanasAmathyadikavarNavyavadhAne'pi bhavatIti / etad yuktimUlakena 'antyasadezasyApi grahaNam' (kA0 pari0 39) iti paribhASeti / tato'mukasmAdityatrAkpratyayAt pUrvaM dasya sthAne makAre kRte pazcAdakpratyaye sati nimittasya vibhakterativyavadhAnAnnimittAbhAvAnnaimittikamakArasyAbhAvaH kathaM na syAt, satyam / 'prAk pravRttaM kArya bahiraGgeNa nApasAryate' iti nyAyAnna nivartate / akpratyayasya bahiraGgatvam, bAhulakatvAt / pazcAd bhUtatvenobhayAzritatvAt / anyathA bAhulyAzrayaNena kiM sAdhitam / atha makAre kRte makAradarzanAdeva "utvaM mAt" (2 / 3 / 41) iti kathanna vartate ? satyam / atrApi bAhulyAzrayaNena utvasya pUrvamakpratyayo boddhavya iti na doSaH / bahuvacanamamIti nirdezAditi ! nanu 'amI' ityatra 'antyAbhAve'ntyasadezasya grahaNam' (kA0 pari0 39) iti nyAyamAdAya ekavarNavyavadhAnenaiva jJApakasya siddhatvAt 'amuyA striyA' ityatra dRSTAntenAtivyavadhAne kathaM sAdhyate / ataH ko hi nAma dRSTetyAdinA yaduktaM tadapi na saMgacchate, ativyavadhAne prApterabhAvAt / satyam / vibhaktinimittamAzritya 'antyAbhAve'ntyasadezasyApi grahaNam' (kA0 pari0 39) ityAdriyate, tasyAnAdareNApi sAdhyasya siddhirbhavati / tathAhi "ed bahutve tvI" (2 / 3 / 42) ityatra mAditi vizeSaNAd dakArasyaiva makAro dRSTa: / ato'nyatrApi kliptau vyavadhAne'pi sa eva
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye dvitIyaH sakhipAdaH kalpyate / etadevAha - kohi nAmetyAdi / astu vA vibhaktinimittatvena paribhASAvatArastathApi na doSaH / etatprakaraNaprastAvAnmakArAtiriktaM padakAryametatprakaraNavihitameva grAhyam, na sandhiprakaraNamiti / etadevAha - ko hi nAmetyAdi / 289 makAre kRte iti / etenAyAdezAt prAG makAre kRte mAditi vizeSaNAd ekArasyotvaM kathaM na syAt ? satyam | 'vArNo vidhirantaraGgaH' (kA0 pari0 80 ) iti nyAyAdayAdezaH prApnoti / antarvartinIM vibhaktimAzrityeti / nanu kathamidamuktam / 'adasyati' ityAdau yinnAyyernalopa eva karaNIya iti niyamAnna bhaviSyati tathA 'adastvam, adaH putraH' ityAdiSu subhoryaduktaM tadeveti nyAyAnna syAdityAha - tatheti / kiJcetyarthaH / / 201 / [samIkSA] 'adas + Gasi, adas + Gi' isa sthiti meM d ko m tathA a ko u Adeza karake kAtantrakAra tathA pANini donoM hI 'amuSmAt, amuSmin' zabdarUpa siddha karate haiM / etadartha kAtantrakAra ko do sUtra banAne par3e haiM, jabaki pANini ne " adaso'serdA du do maH" (a0 8 | 2|80 ) isa eka hI sUtra se do kArya nirdiSTa kie haiM / [rUpasiddhi] 1 . amuSmAt / adas + Gasi / " tyadAdInAma vibhaktau " (2 / 3 / 29) se s ko a,'"akAre lopm'(2|1|17) se usa 'a' kA lopa,"GasiH smAt " (2 / 1 / 26) se Gasi ko 'smAt ' Adeza, prakRta sUtra se d ko m " utvaM mAt" ( 2 | 3 | 41) se akAra ko ukAra tathA dantya s kA mUrdhanyAdeza / " 2. amuSmin / adas + Gi / " tyadAdInAma vibhaktau " ( 2 / 3 / 29) se s ko a, "akAre lopam" (2 / 1 / 17 ) se usakA lopa " GiH smin " ( 2 / 1 / 27) se Gi ko 'smin' Adeza, prakRta sUtra se d ko m, " utvaM mAt" ( 2 | 3 | 41 ) se makArottaravartI akAra ko ukAra tathA "nAmikaraparaH pratyayavikArAgamasthaH siH SaM nurvisarjanIyaSAntaro'pi " (2 / 4 / 47 ) se s ko mUrdhanyAdeza || 201 | 202. aghuTsvarAdau seTkasyApi vanservazabdasyotvam [ 2 / 2 / 46 ] [ sUtrArtha ] ghuT- bhinna svarAdi pratyaya ke pare rahate iDAgamasahita tathA iDAgamarahita vanspratyayastha 'va' ke sthAna meM 'u' Adeza hotA hai || 202 /
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ 290 kAtantravyAkaraNam [du0 vR0] aghuTsvarAdau pratyaye pare seTakasyApyaseTkasyApi vanservazabdasyotvaM bhavati / pecuSaH, peSuSA, pecuSI, paicuSam / viduSaH, viduSA, viduSI, vaiduSam / ye ca vaktavyam - paicuSyam, vaiduSyam / / 202 / [du0 TI0] aghuTcha / ghuTpratyayAdanyo'ghuTpratyayaH ucyate / svara evAdiryasyeti bahuvrIhiH / aghuTa cAsau svarAdizceti vigrahaH / AdigrahaNabalAt pratyayakRta iha paryudAso na syAdikRta iti / tena vidvadAzrayo vidvadartha iti siddhaM bhavati / saha iTA vartate iti seTkaH vazabda ucyate na vansiH sannikRSTo'pi, vizeSaNasya viphalatvAdnavRdantAbhyAmanyatra kapratyayo vibhASayeti / apizabdo vyabhicArArthaH / yadyevam, seTkagrahaNaM kimarthaM vyaJjanAdibhUta iT tadabhAve nivartate 'nimittAbhAve naimittikasyApyabhAvaH' (kA0 pari0 26) iti nyAyAt / yathA sphoTakAbhAve tadgatavyaMthAbhAva iti / nanu ca vansuratra nimittam, naivam / "artINyasaikasvarAtAmiDvansau" (4 / 6 / 66) ityatra 'vansau' ya ekasvarastasmAdiD bhavatyAdiLaJjanAderasArvadhAtukasyeTaSTakArAnubandhabalAnnizcitam, naivam / pratipattigauravaM syAt / kiJca nimittAbhAve'pi kvacinnaimittikasya sadbhAvo'pi dRzyate / 'pAcitaH, pAcitavAn' iti kAritAbhAve'pITaH sthitireva yathA piturabhAve putrasyeti / vanseriti kvansuvansorgrahaNam avizeSanirdezAt / ikArastu dhAtunirAsArthaH, anyathA anuSaGgalope 'vasa' iti nirdeze 'carma vaste' iti kvipi 'carmavas' ityatrApi syAt / 'vanserus' iti kRte siddhe iha sAdhyasAdhanapratItirlaghu nirdizyate, uttarArthaM ca vasyotvamiti kRte'pyakAra uccAraNArtha ityapi pratipadyate / ataH zabdagrahaNam / pecuSa ityAdi / "asyaikvyaan0"(3|4|51) ityAdinetvam "vetteH shnturvnsuH"(4|4|4), 'paramaviduSaH' iti bhavatyeva / nAtra yasmAt pratyayavidhistadAdestadantasya' (kAlApa0 22259) ityAdriyate / kArite tu pecivayati, viduSayati' iti bhavitavyam,prakaraNAntaratvAt / bhAvapratyayanirdezastu sukhArtha eva / zabdasyorityucyamAne sAnto'yamapyAzakyate / adhikRtaM punaraghuTsvaragrahaNaM prakaraNAntaragrAhakameva mantupratyaye'pi vaktavyam - 'peSuSmAn, * viduSmAn' iti / / 202 /
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ 291 nAmacatuSTayAthAye ditIyaH savipAdaH [vi0 pa0] aghutt0| pecuSa iti / paceH kvansukAnau parokSAvacceti kvansau dvivacanam / asyaikavyaJjanetyAdinA etvam abhyAsalopazca / tataH "artINyasaikasvarAtAmiDbanso" (4 / 6 / 76) itIT' 'pecivans' iti sthite "aghuTsvarAdI" (2 / 2 / 46) ityAdinA vakArasya iTA saha ukAraH / pecuSIti / ansAntatvAd I: / paicuSamiti "tasyedam" (2 / 6 / 7) ityaN / viduSa iti / "vetteH zanturvansuH" (4 / 4 / 4) / ihAseTkasyaiva vazabdasyotvam / ye ca vaktavyamiti / taddhitayakArasyAghuTsvaratvamastIti uktameva / 'pecuSo bhAvaH, viduSo bhAvaH' iti / "yaNa ca prakIrtitaH" (2 / 6 / 14) iti yaNa / / 202 / [samIkSA] _ 'pecivans + zas, pecivans + TA,pecivans + I,pecivans + aN, vidvans + zas, vidvans + TA, vidvans + I, vidvans + aN' isa sthiti meM kAtantrakAra 'va' (v + a) ko u Adeza karake 'pecuSaH, pecuSI, viduSaH, vaiduSam' Adi zabdarUpa siddha karate haiM / pANini "vasoH samprasAraNam" (a0 6 / 4 / 131) se v ko u Adeza tathA "samprasAraNAcca" (a0 6 / 1 / 108) se akAra ko pUrvarUpa karate haiM / yaha jJAtavya hai ki kAtantrakAra zantRpratyaya tathA 'vans' Adeza nakAraghaTita karate haiM, parantu pANini ne zatR pratyaya tathA 'vas' Adeza nakArarahita hI kie haiN| [rUpasiddhi] 1. pecuSaH / pecivans + zas / prakRta sUtra dvArA ikArasahita 'va' ko u Adeza, "anuSagazcAkruzcet" (2 / 2 / 39) se nalopa, "nAmikaraparaH" (2 / 4 / 47) se sakAra ko mUrdhanya tathA "rephasorvisarjanIyaH" (2 / 3 / 63) se s ko visagadiza / 2. pecuSA / pecivans + TA / pUrvavat ikArasahita 'va' ko u, nalopa tathA sakAra ko mUrdhanya Adeza / 3. pecuSI / pecivans + I / "nadAyanci0" (2 / 4 / 50) se Ipratyaya ikArasahita 'va' ko u, nalopa, sakAra ko mUrdhanya, liGgasaMjJA, prathamAvibhakti - ekavacana meM 'si' pratyaya, nadIsaMjJA tathA "hasvanadIzraddhAbhyaH sirlopam" (2 / 1 / 71) se si - lopa |
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam 4. pecuSam / pecivans + aN / pecuS idam / "rAgAnakSatra0" (2 / 6 / 7) se aN-pratyaya, ikArasahita 'va' ko u, nalopa, s ko S, "vRddhirAdau saNe" (2 / 6 / 49) se AdivRddhi, liGgasaMjJA, sipratyaya tathA "akArAdasambuddhau muzca" (2 / 2 / 7) se silopa - 'mu' Agama | 5. viduSaH / vidvans + zas / prakRta sUtra se iTrahita 'va' ko u, nalopa, sakAra ko mUrdhanya tathA sakAra ko visargAdeza / 6. vidussaa| vidvans + TA / pUrvavat iT- rahita 'va' ko u, nalopa tathA sakAra ko mUrdhanya Adeza / 7. vidussii| vidvans + I / "nadAyancivAyansyantR0" (2 / 4 / 50) se Ipratyaya, iTrahita 'va' ko u, nalopa, s ko mUrdhanya Adeza, liGgasaMjJA, si - pratyaya tathA "hasvanadIzraddhAbhyaH sirlopam" (2 / 1 / 71) se sipratyaya kA lopa / 8. vaiduSam / vidvans + aN / viduSa idam / "rAgAnnakSatra0" (2 / 6 / 7) ityAdi se aN pratyaya, prakRta sUtra dvArA iTrahita 'va' ko u, nalopa, sakAra ko mUrdhanya, "vRddhirAdau snne"(2|6|49) se AdivRddhi, liGgasaMjJA, si-pratyaya tathA "akArAdasaMbuddhau muzca" (2 / 2 / 7) se silopa - 'mu' Agama / / 202 / ___ 203. zvayuvamaghonAM ca [2 / 2 / 47] [sUtrArtha] ghuT-bhinna svarAdi pratyaya ke pare rahate 'zvan, yuvan, maghavan' zabdoM meM 'va' ko 'u' Adeza hotA hai / / 203 | [du0 vR0] 'zvan - yuvan- maghavan' ityeteSAM vazabdasyotvaM bhavati, aghuTsvarAdau pratyaye pare / zunaH, zunA, zunI / yUnaH, yUnA, yUnI / maghonaH, maghonA, maghonI / apyadhikArAt zauvana mAMsam / yauvanaM vartate / mAdhavanaH sthAlIpAkaH / taddhite lakSyataH upazunam, zunaH saGkocaH zauvaH / / 203 /
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAcyA dvitIyaH sakhipAdaH 215 [du0 TI0] zvayuva0 / 'yuvan- maghavan' zabdayorutve samAnadIrgha uvaNe o bhavati / 'asiddha bahiraGgamantaraGge' (kA0 pari0 33) ityasyAbhyupagamAt 'zvan' zabdo'yamadhikRto nAnto vA tatsAhacaryAd itarayorapi nAntayorgrahaNam, tena yuvatInAM samUho yauvatam / maghavataH pazyeti / zvan - yuvan- maghonAM ceti nAntaM paThantyanye anAntavyAvRttyartham / apyadhikArAdityAdi / 'zuno vikAraH, yUno bhAvaH' iti evamAderaNa, guNo vRddhirAgamazca dvArAditvAt / maghavA devatA asya sthAlIpAkasyeti devatArthe'N / taddhite lakSyataH iti / lakSyAnurodhena bhavati cetyarthaH |shunH samIpam ityavyayIbhAve rAjAdyantargaNazabdAderatpratyayaH saMkocArthe'Ni na syAdityarthaH / kArite tu 'zvanayati, yavayati' "sthUladUra0" (a06|4|156) ityAdinA antasthAderlopo guNazca - maghavayati / / 203 / [vi0 pa0] zvayuva0 |apydhikaaraadityaadi / zuno vikAraH, yUno bhAvaH' ityevamAditvAdaN / "bArAdInAM ca" (a07|3|4) apadAdhorapIti vacanAt zuno vRddhirAgamaH / yUnazca "vRddhirAdau saNe" (2 / 6 / 49) iti vRddhiH / mAghavana iti / maghavA devatA asya sthAlIpAkasya iti devatArthe aN / taddhite lakSyataH iti / apyadhikArAditi sambandhaH / lakSyataH iti lakSaNamanusRtya bhavatItyarthaH / tena pUrvatra na bhavati, atra tu bhavatyeva / upazunam iti / zunaH samIpam iti vigrahe 'upazvan' iti rAjAdinipAtanAd at | tathA saMkocArthe'Napratyaye'pi na bhavati / zunaH saMkocaH 'zauvaH' iti "tasyedam" (2 / 6 / 7) ityaNa, "nastu kvacit" (2 / 6 / 45) iti nalopaH / / 203 / [ka0 ca0] zvayuva0 / vRttau yUnIti pATho nAstIti kecit / 'yUnI kAmamiyaM dunoti hRdayaM vaidhavyabhAvAd vadhUH' iti kulacandraH / anye tu "yUnastiH " (a0 4 / 1 / 77) iti nadAdivihitasya IkArasya bAdhakastipratyayo'stIti / tena yuvatirityeva prayogaH / na cAtra 'liGgagrahaNe liGgaviziSTasyApi grahaNam' (kA0 pari0 17) iti nyAyAdutvaM vAcyam, vibhaktau tasyAnityatvAt / yanmate yUnIti pAThastanmate "yUnastiH" (a0 4 / 1 / 77) ityatra vA'nuvRttirityAzayaH / / 203 /
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam [samIkSA] 'zvan + zas, zvan + TA, zvan + I / yuvan + zas, yuvan + TA, yuvan + I / maghavan + zas, maghavan + TA, maghavan + I, isa avasthA meM kAtantrakAra 'zvan, yuvan, maghavan' zabdoM ke 'va' ko 'u' Adeza karake 'zunaH zunI, yUnA, maghonaH , maghonI' Adi zabdarUpa siddha karate haiM | pANini ne etadartha "zvayuvamaghonAmataddhite" (a0 6 / 4 / 133) sUtra se v ko samprasAraNa tathA "samprasAraNAcca" (a06|1|108) se akAra ko pUrvarUpa kiyA hai / isa prakAra pANini kA saMjJAvidhAna, samprasAraNavidhi tathA pUrvarUpa kArya prakriyAgaurava ke hI sAdhaka kahe jA sakate haiN| [rUpasiddhi] 1. zunaH / zvan + zas / prakRta sUtra dvArA 'va' ko u tathA 'rephasorvisarjanIyaH" (2 / 3 / 63) se s ko visagadiza / 2. zunA / zvan + TA | prakRta sUtra se 'va' kA 'u' Adeza / 3. zunI / zvan + I / "nadAyancivAyansyantR0" (2 / 4 / 50) se 'I' pratyaya, prakRta sUtra se 'va' ko u, liGgasaMjJA, si-pratyaya tathA "hasvanadIzraddhAbhyaH sirlopam" (2 / 1171) se si-pratyaya kA lopa / 4-6. yUnaH / yuvan + zas | yUnA / yuvan + TA | yUnI / yuvan + I / pUrvavat 'va' ko 'u' Adi Adeza / 7-9. maghonaH / maghavan + zas / maghonA ! maghavan + TA | maghonI | maghavan +ii| pUrvavat 'va' ko 'u' Adi Adeza / / 203 / 204. vAhervAzabdasyau [2 / 2 / 48] [sUtrArtha] ghuTa-bhinna svarAdi pratyaya ke pare rahate 'vAha' zabda-ghaTita 'vA' ko 'au' Adeza hotA hai / / 204 / [du0 vR0] vAhezibdasyaurbhavati aghuTsvarAdau pratyaye pare / praSThauhaH, praSThauhA, praSThauhI, prASThauhyam / / 204 /
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye dvitIyaH sakhipAdaH 295 [du0 TI0] bAherbA0 / vAheritIkAraH zrutisukhArthaH / nanu kimarthamautvam adhikRtena utvena / viNi guNe akArasyautvaM bhaviSyati / anavarNAnte copapade vaherviN dRzyate ? satyam | etad autvam 'asiddhaM bahiragamantaraGge' (kA0 pari0 33 ) iti nyAyasya pramANakam / tena 'saMskriyate, saMskriyAt' / bhinnapadAzrayaH suDasiddho bhavati / yadyevam anena vAzabdasyotve kRte katham akArasyautvam, anityatvAbhyupagamAd bhaviSyati / zabdagrahaNaM vispaSTArtham | anyathA vAhervAzabdasya vikalpena aurbhavatIti manyate || 204 | [vi0 pa0 ] bAhervA0 / praSThauha iti / praSTho vahatIti " bahazva" ( 4 | 3 |61) iti viN || 204 / [samIkSA] 'praSThavAh + zas, praSThavAh + TA, praSThavAh + I, praSThavAh + yaN' isa avasthA meM kAtantrakAra 'vA' ko 'au' Adeza karake 'praSThauhaH, praSThauhA / praSThauhI, prASThauhyam' zabdarUpa siddha karate haiM / pANini ne etadartha UTh samprasAraNa tathA vRddhividhAna kiyA hai - "bAha UM, etyedhatyUsu" (a0 6 / 4 / 132; 1 / 89) / kAtantrIya prakriyA ke bhI anusAra 'au' Adeza ke bAda 'a' ko 'au' tathA paravartI au kA lopa hotA hai - " okAre au aukAre ca" (1 / 2 / 7) / ataH ubhayatra kAryasaMkhyA kI dRSTi se sAmya hI kahA jA sakatA hai / - [rUpasiddhi] 1. praSThauhaH / praSThavAh + zas / prakRta sUtra dvArA 'vA' ko 'au' "okAre au aukAre ca" (1 / 2 / 7) se ThakArottaravartI a ko 'au' evaM paravartI au kA lopa, sakAra ko visargAdeza - "rephasorvisarjanIyaH" (2 / 3 / 63) / 2. praSThauhA / praSThavAh + TA / pUrvavat 'vA' ko 'au' Adi / 3. praSThauhI / praSThavAh + I / "nadAyancivAh0" (2 / 4 / 50) se strIliGga meM 'I' pratyaya, prakRta sUtra se 'vA' ko au, liGgasaMjJA, si- pratyaya tathA usakA lopa /
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam 4. prASThIyam / praSThavAh + yaN / "yaN ca prakIrtitaH" (2 | 6 | 14) se 'yaNU' pratyaya, prakRta sUtra se vA ko au, liGgasaMjJA, si- pratyaya tathA " akArAdasaMbuddhI muzca" (2 / 2 / 7) se silopa - 'mu' Agama || 204 | 205. anveralopaH pUrvasya ca dIrghaH [ 2 / 2 / 48 ] [sUtrArtha] ghuT-bhinna svarAdi pratyaya ke pare rahate 'ancU' ke akAra kA lopa tathA usase pUrvavartI ko dIrgha Adeza hotA hai || 205 | [du0 vR0] ancerakArasya lopo bhavati aghuTsvarAdau pratyaye pare pUrvasya ca dIrgha AntaratamyA / pratIcaH, pratIcA, pratIcI, prAtIcyam / go'caH, go'cA, go'cI, gaucyam // 205 / [du0 TI0] 296 ance0 / ata eva jJApakAt kvAvanuSaGgalopo nAstIti gamyate | naivam | aca iti nirdeze kimayamacpratyayaH, svaraparyAyo veti vipratipadyeta / tatazca 'nonuvaH' iti aco'kAralopenaiva naimittikasyApyabhAve dIrghaH syAt / svaraparyAye ca pratigato'c, anugato'c 'pratyac, anvac' ityatrApi syAt / aco vipratipattinirAsArthaM nakAroccAraNaM kathaM jJApakaM bhaviSyati / nanu igeva dhAtunirdezAya kalpyate kathaM na jJApakam, lokopacArAdvA / kathaM prAgiti ancerastAtilope anuSaGgalopa iti / yadyevam, gurumaJcatIti kvipi kRte, 'gurvaJca' ityatrApi syAt ? satyam / apyadhikArAdanceH pUjAyAM na bhavatIti pratipattavyam, pUrvasya ca dIrgha iti anvAcayaziSTo'yaJcakAraH gAmaJcatIti kvipi kRte yathAsaMbhavaM dIrgha iti alopaH syAt / ata eva 'aJcerat pUrvam' iti na kRtam | ancerakAra: pUrvavarNamApadyate apekSayeti pUrvagrahaNe kriyamANe'kArasyaiva dIrghaH syAd iti manyate, na ca vaktavyam 'alopadIrghau ' iti vidadhyAt / evamapi naiva sthAniniyama iti // 205 / [vi0 pa0 ] anve0 / nanu kvAvanuSaGgalope sati aceriti nirdezena bhavitavyam, tataH kathamayaM sAnuSaGganirdezaH ? satyam / ayameva nirdezo jJApayati - anceH kvAvanuSaGgalopo
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye dvitIyaH sakhipAdaH 297 nAstIti / pratIca iti / pratyaJcatIti kvip , tataH zas, usiH, Gas vA / "anuSagazcAnuzcet" (2 / 2 / 39) ityanuSaGgalopaH / tathA gAmaJcatIti kvip, atra pUrvo hrasvo nAstIti dIrghatvAbhAve'lopa eva syAt / iha cakArasyAnvAcayaziSTatvAditi / / 205 / [ka0 ca0] ance0 / nanu kvAvanuSaGgalopa iti panI / nanu kvibanta evAnceriti nirdezaH kathamavadhArayituM zakyate / yAvatA dhAtusvarUpe ikAraM kRtvA'pyanceriti nirdezena bhavitavyam ? satyam / anena sUtreNa kvibantadhAtoH kAryaM vidhIyate tata aucityAt sUtre'pi kvipyanuSaGgalope ikAramuccAraNArthaM kRtvA nirdeza ityAzayaH / yad vA sAdhyAhAraM yujyate iti panI / tathAhi anena kvipi anuSaGgalope kArya vidhIyate tata aucityAt kvippratyayaM vidhAya anuSaGgalope kRte aceriti nirdezo yujyate ityAzayaH / satyam ityAdi / ayameva sAnuSaGganirdezo jJApayati - sAnuSaGga eva kAryabhAg bhavatIti / etadapi tadaivopapadyate, yadi anuSaGgalopo na bhavatIti / / 205 / [samIkSA] 'pratyanc + zas, pratyanc + TA, pratyanc +I, pratyanc + yaNa, go anc + zas, go anc + TA, go anc + I, go anc + yaNa' isa avasthA meM kAtantrakAra prakRta sUtra dvArA 'anc' ke akAra kA lopa pUrvavartI ikAra ko dIrgha Adeza karake 'pratIcaH, pratIcA, pratIcI, prAtIcyam' Adi zabdarUpa siddha karate haiM / etadartha pANini ne do pRthak sUtra banAe haiM - "acaH, cau" (a0 6 / 4 / 138; 3 / 138) / [rUpasiddhi] 1. pratIcaH / pratyanc + zas / prakRta sUtra dvArA 'anc' ke akAra kA lopa, 'nimittAbhAve naimittikasyApyabhAvaH' (kA0 pari0 27) ke anusAra akAra ke abhAva meM y kI nivRtti (prati nc as) ho jAne para ikAra ko dIrgha, "anuSAzvAkunet" (2 / 2 / 39) se na-lopa tathA "rephasorvisarjanIyaH" (2 / 3 / 63) se visagadiza / 2. pratIcA | pratyanc + TA / pUrvavat a-lopa, i ko dIrgha tathA nakAra kA lopa |
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ 298 kAtantravyAkaraNam 3.prtiicii|prtync + I / "nadAdyancivA" (2 / 4 / 50) ityAdi se strIliGga meM 'I' pratyaya, alopa, ikAradIrgha, nalopa, liGgasaMjJA, sipratyaya tathA usakA lopa | 4.prAtIcyam / pratyanc + yaN |prtiico bhAvaH / "yaNa ca prkiirtitH"(2|6|14) se yaN - pratyaya, akAralopa, ikAradIrgha, nalopa, "vRddhirAdau saNe" (2 / 6 / 49) se AdivRddhi, liGgasaMjJA, si-pratyaya, silopa tathA 'mu' Agama - "akArAd asaMbuddhI muzca" (2 / 2 / 7) / 5-8. go'caH / go'nc + zas / go'cA | go'nc + TA ! go'cI | go'nc + I / gaucyam / go'nc + yaN / pUrvavat sabhI kArya, kevala pUrvavartI okAra ko dIrghAbhAva, kyoMki sandhyakSara 'e, ai, o, au' hrasva nahIM hote ! vyAkhyAkAroM ne sUtrastha cakAra ko anvAcayaziSTa mAnakara yaha mantavya vyakta kiyA hai ki cakAra ke anvAcayaziSTa hone ke kAraNa asaMbhava sthala meM kevala akAralopa hI pravRtta hogA / jaise - 'go'caH, go'cA' ityAdi / 'anvAcayaziSTatvam ekavidhividheyasya kAryadvayasya parasparAna pekSakatvam' / / 205 / 206. tiryaG tirazciH [2 / 2 / 50] [sUtrArtha] ghuTa-bhinna svarAdi pratyaya ke paravartI hone para 'tiryanc' ko 'tirazci' Adeza hotA hai / / 206 / [du0 vR0] 'tiryanc' ityayaM tirazcirbhavati aghuTsvarAdau / tirazcaH , tiraznA, tirazcI, tairazcya m / / 206 / [du0 TI0] tiryaG / aghuTsvarAdAviti kim ? tiryacau, tirynycH| tiro'JcatIti kvim / "sahasantirasAm" (4 / 6 / 71) ityAdinA tiraszabdasya tiribhAvaH / ikAra uccAraNArthaH / pRthagyogastu vispaSTArtha iti tu tirayati / / 206 /
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye dvitIyaH sakhipAdaH [vi0 50] tiryaG / tirazca iti / tiro'JcatIti kvipi kRte "sahasantirasAM sadhrisamitirayaH" (4 / 6 / 71) iti tirasastiribhAvaH / pazcAdanena tirazcAdezaH / / 206 / [samIkSA] 'tiryanc + zas, tiryanc + TA, tiryanc + I, tiryanc + yaN' isa avasthA meM kAtantrakAra 'tiryaG' ko 'tirazci' Adeza karake 'tirazcaH, tirazcA, tirazcI, tairazcyam' zabdarUpa siddha karate haiM / pANini ke anusAra 'tiras + anc + zas' ityAdi avasthA meM "acaH" (a0 6 / 4 / 138) sUtra se 'anca' ke akAra kA lopa ho jAne para "tirasastiryalope" (a0 6 / 3 / 94) se 'tiras' ko 'tiri' Adeza nahIM hotA / phalataH s ko zcutvakArya karane para ukta zabda siddha hote haiN| [rUpasiddhi] 1. tirshcH| tiryanc + zas / prakRta sUtra dvArA 'tiryanca' zabda ko 'tirazca' Adeza tathA "rephasorvisarjanIyaH" (2 / 3 / 63) se s ko visarga / 2. tirazcA / tiryanc + TA | prakRta sUtra se 'tiryanv' ko 'tirazca' Adeza / 3.tirazcI / tiryanv + I + si / "nadApancivA" (2 / 4 / 50) se strIliGga meM 'I' pratyaya, prakRta sUtra se 'tiryanc' ko 'tirazc' Adeza, liGgasaMjJA, prathamA vibhakti- ekavacana meM sipratyaya tathA "hasvanadIzraddhAbhyaH sirlopam" (2 / 1 / 71) se silopa / 4. tairazcyam / tiryanc + yaN |tirshco bhAvaH / "yaNa ca prkiirtitH"(2|6|14) se yaN pratyaya, prakRta sUtra se tirazc Adeza, "vRddhirAdau saNe" (2 / 6 / 49) se AdivRddhi, liGgasaMjJA, sipratyaya, usakA lopa tathA 'mu' Agama - "akArAdasaMbuddhI muzca" (2 / 2 / 7) / / 206 / 207. udaG udIciH [212151] [sUtrArtha] ghuTa-bhinna svarAdi pratyaya ke pare rahate 'udanc' zabda ko 'udIci' Adeza hotA hai / / 207 /
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ 300 kAtantravyAkaraNam [du0 vR0] 'udanc' ityayam udIcirbhavati aghuTsvarAdau / udIcaH, udIcA, udIcI, audIcyam / / 207 / [du0 TI0] udaG / yadi tireriraz, uda I' iti vidadhyAt, aJcateralopaH, tirizabdasyekArasya az bhavati, naivam / uda eva sthAne bhavatIti pratipadyeta, ato vispaSTArthaM yathAnyAsam iti | ini tu udayati / / 207 / [samIkSA] - 'udanc + zas, udanc + TA, udanc + I + si, udanc + yaNa' isa avasthA meM kAtantrakAra 'udaG' ko 'udIci' Adeza karake 'udIcaH, udIcA, udIcI, audIcyam' zabdarUpa siddha karate haiM | pANini ne 'ud' upasarga ke bAda Ane vAle 'anc' zabda ke Adi varNa a ke sthAna meM 'I' Adeza karake ukta zabdarUpa siddha kie haiM - "uda It" (a0 6 / 4 / 139) / isa prakAra kAryasaMkhyA kI dRSTi se ubhayatra sAmya hI kahA jA sakatA hai| [rUpasiddhi] 1. udIcaH / udanc + zas / prakRta sUtra dvArA 'udanc' ko 'udIci' Adeza tathA s ko visrg| 2. udIcA | udanc + TA | pUrvavat 'udIci' Adeza / 3. udIcI / udanv + I+ si | strIliGga meM I pratyaya, 'udIci' Adeza tathA vibhktikaary| 4. audIcyam / udanc + yaN / udIco bhAvaH / yaNapratyaya, udIci Adeza, AdivRddhi tathA vibhaktikArya / / 207 / 208. pAt padaM samAsAntaH [2 / 2 / 52] . [sUtrArtha] ghuT - bhinna svarAdi pratyaya ke pare rahate samAsAnta-sthita 'pAt' zabda ko 'pad' Adeza hotA hai ||208 /
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ 301 nAmacatuSTayAdhyAye dvitIyaH sakhipAdaH [du0 vR0] samAsAntaH pAcchabdaH padamApadyate aghuTasvarAdau / vyAghrapadaH, vyAghrapadA, vyAghrapadI, vaiyAghrapadyam / ekapadaH, supadaH, kumbhapadI / asamAsAnta ityapi - padaH pazya / pAdasamAnArthaH pAdapyastIti matam / / 208 / [du0 TI0] pAt / 'vyAghrasyeva pAdAvasya, ekaH pAdo'sya, zobhanaH pAdo'sya, kumbha iva pAdo'syAH striyAH' iti vigrahaH / "bahuvrIhAvahastyAyupamAnasaMkhyAsubhyaH" - pAdasya pAdbhAvaH / kumbhapadyAdiSu ca sadyaAyeSu nipAtanam prati darzanAd iSTalakSaNamupapadyate hastyAderupamAnAnna bhavati / tena 'hastipAdAn pazya' iti / 'hastin- kaTola- kaNDolagaDola-mahilA-dAsI-gaNDikA-kuzUla - kumbhapadyAdayazca' - 'kumbhapadI,zatapadI,jAlapadI, alipadI, azItipadI, sUtrapadI, godhApadI, kalasIpadI, vipadI, dAsIpadI, apadI, niSpadI, ArdrapadI, kRSNapadI, kalyANIpadI, droNIpadI,zUkarapadI, zakRtpadI, aSTApadI, zucipadI' / yaccopamAnapUrvaM saMkhyApUrvaM ca paThyate, tasya striyAmeva IkAra eva ityavadhAraNArthaM nidarzanam / dvau dvau pAdau dadAti dvipAdikaM dadAti / pAdasya saMkhyAdervIpsAyAmapratyayo dRzyate / taddhitArtha iha samAsaH / apyadhikArAdasamAsAnta ityapi samAsasya yo'nto'vayavo na bhavati tathApyavizeSAd bhavatItyarthaH / pAdasamAnArtha ityAdi kathaM punaretat ? satyam, yadA pAdayateH kvib dRzyate, vivakSite'pi hetvarthe sAdhyabhedo nAsti / tathA ca dRzyate - 'gUDhapAd bhujaGgaH' iti pAdbhAvanipAtanaM ca pAdasthitinivRttyartham / yadyevam, samAsAntagrahaNamanarthakaM syAt / satyapi tadantatve 'nirdizyamAnasyAdezaH' (kA0 pari0 7) iti pAcchabdasyaiva bhaviSyati kevalasya vyapadezivadbhAvAt / tarhi mandadhiyAM sukhapratipattyarthamidam / aghuTsvarAdAviti kim ? vyAghrapAndi kulAni / pAdAstiSThanti pAdamAcaSTe - pAdayati / pAdamAsanizAhRdayayUSadoSAM padmAsnihRyUSandoSaNo vA, aghuTsvaravyaJjanayoryathAsaMkhyam / padaH, pAdAn / padA, pAdena / padbhyAm, pAdAbhyAm / padbhyaH, pAdebhyaH / patsuH, pAdeSu / mAsaH, mAsAn / mAsA, mAsena | mAbhyAm, mAsAbhyAm / nizaH, nizAH / nizA, nizayA / niDbhyAm, nizAbhyAm / hRdA, hRdayena / hRdbhyAm, hRdayAbhyAm / yUSNA, yUSeNa / doSA, doSNA / na vaktavyametat / padAdaNe hi
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ 302 kAtantravyAkaraNam zabdAH aghuTsvaravyaJjanAdiSu dRzyante zabdazaktisvabhAvAd vyutpattirapi siddhA / 'pada gatau' (3 / 107), kvip / 'masI parimANe' (3 / 60), tataH inantAt kvip / 'niza samAdhau' (1 / 266), vip / hayUSandoSan-ityauNAdikA nipAtAH / / 208 / * [vi0 pa0] pAt0 / vyAghrapada ityAdi / vyAghrasyeva pAdau yasya, ekaH pAdo yasya, zobhanau pAdau yasya, kumbhAviva pAdau yasyAH iti vigrahe "sayaAyatvAt" (216 / 37) pAdazabdasya pAdbhAve kRte pazcAdaghuTsvare "pAt padaM samAsAntaH" (2 / 2 / 52) iti / pravartate / tathA coktam - bahuvrIhAvahastyAdyupamAnasaMkhyAsubhyaH / pAdasya pAdbhAvaH / tathA "kumbhapayAdiSu ca" (a0 5 / 4 / 139) iti sadyaAyeSu nipAtanaM prati darzanAdiSTalakSaNamupapadyate iti / asyaarthH| hastyAdivarjitAdupamAnAt saMkhyAyAH suzabdAcca pAdazabdasya pAdbhAvastathA kumbhapadyAdiSu ceti / tatra hastyAdayaH 'hastin kaTola-kaNDola-gaDola-gaNDola- mahilA-dAsI-gaNikA-kuzUla' ebhyo na bhavati / yathA 'hastina iva pAdau yeSAM tAn hastipAdAn pazyeti / _ 'kumbhapadI- kalasIpadI- zatapadI-jAlapadI- alipadI- azItipadI- sUtrapadIgodhApadI-dvipadI-apadI- niSpadI-vipadI-ArdrapadI-kalyANIpadI-kRSNapadI-droNIpadIzUkarapadI-zakRtpadI-aSTApadI- catuSpadI- tripadI- dAsIpadI-zucipadI' iti kumbhpyaadyH| atropamAnapUrvaM saMjJApUrvakaM yat paThyate tasya sukhArthenaiva siddhe striyAmIkAra evetyavadhAraNArthaM punariha pAThaH / upamAnapUrvaM ca yathA - godhApadI, zUkarapadItyAdi / saMjJApUrva ca yathA - zatapadI, aSTApadItyAdi / anyatra godhApAdAn pazyetyAdi asamAsAnta ityapIti apyadhikArAdityarthaH / nanu kathamatra pAdasya pAdbhAvaH, uktalakSaNasyAyogAdityAha - pAdetyAdi / kathaM punaretad, yAvatA "padaruja0" (4 / 5 / 1) ityAdinA ghaJantaH pAdazabdaH akArAnta eveti ? satyam / yadA pAdayate: kvip kriyate tadaivamiti | na ceha hetvartho na ghaTata iti vaktavyam, tasyeha vivakSitatvAd avazyaM caitadaGgIkartavyam - 'gUDhapAd bhujaGgaH' ityAdisiddhaye / na cAtra padbhAvanipAtanaM prati lakSaNamastIti / yadyevam, sadya AyeSu nipAtanamanarthakaM syAt, anenaiva siddhatvAt / satyametat, kintu upamAnAdibhyaH pAdasya sthitinivRttyarthaM pAdbhAvanipAtanam / tena 'vyAghrapAdAn pazya' ityAdi prayogo na bhavatIti / atha yadi
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye dvitIyaH sakhipAdaH kevalasyApi padAdezastadA kimiha samAsAntagrahaNena / 'yena vidhistadantasya' (kA0 pari03) iti nyAyAt samAsAntasyApi bhaviSyati / na cAnekavarNatvAt tadantasamudAyasya prasaGgaH 'nirdizyamAnAnAmAdezinAmAdezAH' (kA0 pari07) iti nyAyAt pAcchabdasyaiva bhaviSyati, kevalasyApi vyapadezivadbhAvAt ? satyam / sukhArthameva samAsAntagrahaNamiti / / 208 / [ka0 ca0] paat| striyAmIkAra eveti / striyAmeva IkAra evetyubhayaniyamo'pi bodhyaH / 'striyAmeva' ityasya vyAvRttiH patrikAyAM godhApAdAniti ikAra evetynye| vyAvRttistu 'dau dvau pAdau dadAti dvipAdikA' ityatra dvipAdazabdAt "pAdasya saMkhyAdervIpsAyAm" iti taddhitAkpratyaye "ivarNAvarNayoH" (2 / 6 / 44) ityAdinA akAralope striyAmAkAre pAdbhAvo nAsti / nanu striyAmAkAre pAdbhAvo nAma mA bhavatu "ivarNAvarNayoH" (2 / 6 / 44) ityAdinA akAralope pAditi sthite taddhitAghuTsvare "pAt padaM samAsAntaH" (2 / 2 / 52) iti kathanna pravartate ? satyam / sthAnivadbhAvAdatra padAdezo na bhavatIti kulcndrH| tadasaGgatamiti mahAntaH / yataH kumbhapadyAdau dvipadI-zabda eva nAsti kathaM pratyudAharaNaM saMgacchate / kathamanyathA "nayAdau vA pAdaH" ityatra 'dvipadI, dvipAt, tripAt' ityudAharaNaM kRtam, IkArAbhAve'pi pAdbhAvadarzanAt / tathA kAzikAyAmapi saMkhyApUrvasyodAharaNaM 'dvipadikA' ityeva pradattam / tasmAt TIkAyAmapi dvipadiketi ahastyAdisUtrasyodAharaNaM boddhavyam / tatazca dvipadIti IkArAntAt zabdAt taddhite ikaNpratyayo veditavyaH / IkAra ityasya vyAvRttizca zatapadiketi draSTavyA / etena kumbhapadyAdau dvipadIzabda iti yad vyAkhyAtam, tadapyazuddhameveti dik / / 208 / [samIkSA] 'vyAghrapAd + zas, vyAghrapAd + TA, vyAghrapAd + I + si, vyAghrapAd + yaNa, ekapAd + zas, supAd+ zas, kumbhapAd + I+si' isa avasthA meM kAtantrakAra tathA pANini donoM hI 'pAd' ko 'pad' Adeza karake 'vyAghrapadaH, vaiyAghrapadyam, supadaH' Adi zabdarUpa siddha karate haiM / pANinIya sUtra hai - "pAdaH pat" (a0 6 / 4 / 130) /
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ 304 kAtantravyAkaraNam vyAkhyAkAroM ke anusAra asamAsAnta meM bhI yaha Adeza dekhA jAtA hai - 'padaH pazya' | akArAnta tathA dakArAnta donoM hI zabda (pAda- pAd) samAnArthaka mAne jAte haiM - 'pAdasamAnArthaH pAdapyastIti matam' (dra0, du0 vR0) [rUpasiddhi] 1. vyAghrapadaH / vyAghrapAd + zas / vyAghrasya pAdAviva pAdau yeSAM tAn / prakRta sUtra dvArA 'pAd' ko 'pad' Adeza tathA "rephasorvisarjanIyaH" (2 / 3 / 63) se s ko visarga / 2. vyAghrapadA | vyAghrapAd + TA / vyAghrasya pAdAviva pAdau yasya tena | prakRta sUtra dvArA 'pAd' ko 'pad' Adeza / 3. vyAghrapadI | vyAghrapAd + I + si / vyAghrasya pAdAviva pAdau yasyAH sA / "nadAyanvivAha" (2 / 4 / 50) ityAdi se strIliGga meM 'I' pratyaya, prakRta sUtra se 'pAd' ko 'pad' Adeza, liGgasaMjJA, prathamAvibhakti ekavacana meM 'si' pratyaya tathA "hrasvanadIzraddhAbhyaH sirlopam' (2 / 1 / 71) se usakA lopa / 4. vaiyAghrapayam / vyAghrapAd + yaN / vyAghrapado bhAvaH / "yaNa ca prakIrtitaH" (2 / 6 / 14) se yaN-pratyaya, prakRta sUtra se 'pAd' ko 'pad' Adeza, "na khoH padAyovRddhirAgama:" (2 / 6 / 50) se vRddhi Agama (y meM aikAra), liGgasaMjJA, prathamAvibhakti ekavacana sipratyaya tathA "akArAdasaMbuddhau muzca" (2 / 2 / 7) se silopa'mu' Agama / 5. ekapadaH / ekapAd + zas / ekaH pAdo yeSAM tAn / prakRta sUtra se 'pAd' ko 'pad' Adeza tathA "rephasorvisarjanIyaH" (2 / 3 / 63) se sakAra ko visarga / 6. supadaH / supAd + zas / su = zobhanaH pAdo yeSAM tAn / prakRta sUtra dvArA 'pAd' ko 'pad' Adeza tathA s ko visarga / 7. kumbhapadI | kumbhapAd + I+ si |kumbhAviva pAdau yasyAH sA / "nadAyanvivAha" (2 / 4 / 50) se strIliGga meM 'I' pratyaya, prakRta sUtra se 'pAd' ko 'pad' Adeza, liGgasaMjJA, prathamAvibhakti- ekavacana 'si' pratyaya tathA "hasvanadIzraddhAbhyaH sirlopam" (2 / 1 / 71) se usakA lopa / / 208 /
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye dvitIyaH sakhipAdaH 209. avamasaMyogAdano'lopo'luptavacca pUrvavidhau [2 / 2 / 53] [ sUtrArtha] ghuT- bhinna svarAdi pratyaya ke pare rahate 'an' ke akAra kA lopa hotA hai yadi vaha v tathA m se paravartI na ho to tathA usakA aluptavadbhAva hotA hai, yadi usase pUrvavartI varNa kI koI vidhi karanI ho to // / 209 / [du0 vR0] 305 ano'kArasya lopo bhavati aghuTsvarAdau sa ced avamasaMyogAt paro bhavati / sa cAluptavad bhavati pUrvasya varNasya vidhau kartavye / rAjJaH rAjJA / dadhnaH dadhnA / pratidIvnaH, pratidIvnA / avamasaMyogAditi kim ? parvaNaH " carmaNaH || 209 | [du0 TI0] " avama0 / samyag yojanaM saMyogaH / vyaJjanAnAmAnantaryameva siddham, tadvAMzca dharmI saMyoga ucyate / vamAbhyAM saMyogo viziSyate iti vamAnto 'vama' ucyate, upacArAt / vamazcAsau saMyogazceti vigrahaH, pazcAnnaJsamAsaH / na punarna vidyete vamau yasmin saMyoge iti bahuvrIhiH |'tkssnnH, sakthnaH' ityato'nyatrAsaMyogAnna syAt / tadetat kathaM nAmneti nirdezAt tathA ano nakArasya lopa iti ca gamyate / ato'rthavato'narthakasyApi grahaNamiti / azanayatiM kvip - aznA, azne / aluptavadbhAvAllopo gamyate cet,naivam | 'savikalpAnyapi jJApakAni bhavanti' | tathA cAha - ' jJApakajJApitA vidhayo hyanityAH' (kA0 pari0 60) iti lopagrahaNam / vadgrahaNaM tu sukhapratipattyartham / vidhIyate iti vidhiH kAryam, pUrvasya sthAne vidhiriti na punarvidhAnaM vidhiH / tadA pUrvasyeti karmaNi SaSThI / na kazcit pUrvo vidhAtavyaH saMbhavatIti bhAvaH / nanu kimarthamaluptavacca pUrvavidhAviti vacanaM 'svarAdezaH paranimittikaH pUrvavidhiM prati sthAnivad bhaviSyati' ? satyam / "na padAnta0" (kA0 pari0 10 ) ityAdinA pratiSedhAt sthAnivadbhAvo nAstIti tataH kiM syAt - 'takSNo rAjJaH' ityatra Datvam 'majjaH' ityatrAkAralope gatvam | dahnaH iti / dahanayatIti kvipi kRte'kAralope sati "dAderhasya gaH" (2 / 3 / 47) syAt / tadayuktam / hazaSachAntAnAM yajAdInAM ca liGgAnAM ca vargAntasya liGgasyeti vizeSaNAt 'pratidIvnaH' ityatra ca
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ 306 kAtantravyAkaraNam sthAnivadbhAvAt kuta uDAdezaprasaGgaH, naivam / 'dadhnA' ityatra "ghuTAM tRtIyaH" (2 / 3 / 60) iti tRtIyastathA 'takSNaH, sakthnaH ' ityaluptavadvacanaM lopamapekSya pUrva iha gRhyate, ataH 'pratidInaH' ityatrApi pUrvasya dIrgho'nivArya eva / paravidhistu "tavargazcaTavargayoge caTavargI" (2 / 4 / 46) iti bhavatyeva / 'rAjapuruSaH' iti / samAse pratyayalopalakSaNaM na bhavati 'na varNAzraye pratyayalopalakSaNam' (vyA0 pa0 pA0 96) iti vacanAt / yadyapi svarAdAvityanenAghuD viziSyate, tathApi vastutaH svara eva nimittamiti / nanu na kathaM varNAzrayatvam, kiJca paratvAt "yajanAntasya yatsubhoH" (2 / 5 / 4) iti nalope kathamakAramAtrasya lopa iti / atha 'ekadezavikRtamananyavat' (kA0 pari0 1) iti manyate / tathApi "prakRtizca svarAntasya" (2 / 5 / 3) bhaviSyati, apyadhikArAt vanhandhRtarAjJAmevANi bhavati / yapUrvo'N yaNNucyate - tAkSNaH zatrughnaH, dhArtarAjJaH / anyeSAmaNi na bhavati - sAmano vaimanaH / / 209 / [vi0 pa0] avamasaM0 / vamAbhyAM saMyogo viziSyate-vizeSaNena ca tadantavidhiriti / ato vamAntasaMyogo 'vama' ihocyate, upacArAt / tato vamazcAsau saMyogazceti karmadhAraye pazcAnnasamAsa ityAha - na cetyAdi / na punarna vidyete vamau yasmin saMyoge asAvavamasaMyoga iti bahuvrIhau avamazceti saMyogazceti karmadhArayaH / evaM sati saMyogAdeva syAt / 'akSNaH, sakthanaH' ityAdiSveva syAt 'rAjJo dadhnaH' ityAdiSu na syAt / mA bhUd iti cet, naivam / nAmnAm ityAdinirdezAt / tathA ano lopaH iti saMhitAnirdeze'pyalopa iti gamyate / ata eva nirdezAd vidhizabdaH karmasAdhanaH / vidhIyate iti vidhiH kAryam / pUrvasya varNasya sthAne vidhiH pUrvavidhiH sa punarvidhAnaM vidhiriti bhAvasAdhanam, tadA hi "kartRkarmaNoH kRti nityam" (2 / 4 / 41) iti vacanAt pUrvasyeti karmaNi SaSThI syAt / tatazca pUrvasmin varNe vidhAtavya ityarthaH syAt / na cAyamiha ghaTate, nahi apUrvako varNaH kazcidiha pUrvo vidhAtavyaH sambhavati ityAha - pUrvasyetyAdi / pUrvasya varNasya sthAne yat kAryaM vacanAntareNa prAptaM tasmin kartavya ityarthaH / tena 'damA' ityAdiSu "dhuTAM tRtIyaH" (2 / 3 / 60) ityAdikaM na bhavatItyarthaH / na cAtra vaktavya : 'svarAdezaH paranimittakaH pUrvavidhi prati sthAnivat'
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ nApacatuSTayAdhyAye bitIyaH sakhipAdaH 307 (kA0 pari0 9) iti, anenaiva siddhatvAt / anarthakam aluptavadvacanaM "na padAntadvivacana0" (kA0 pari0 10) ityAdiSu sthAnivadbhAvapratiSedhAt / paravidhiM prati lupta eveti parasya varNasya vidhirbhavatyeva / yathA 'rAjJaH' iti "tavargazcaTavargayoge" (2 / 4 / 46) iti nakArasya akAraH / 'pratidInaH' iti diveH kvan auNAdikaH / lopamapekSya pUrva iha gRhyate / tenAtipUrvasya "nAmino voH" (3 / 8 / 14) ityAdinA ikArasya dIrghaH syAdeva |aluptavadbhAvasya prayojanaM yathAsaMbhavameva draSTavyamiti / / 209 / [ka0 ca0] avama0 / nanu 'vama' iti varNadvayamAtraM saMyogazca vyaMjanasamUhastato bhinnAdhikaraNatvAt kathaM karmadhAraya ityAha-vamAbhyAmityAdi / etena vakAramakAraviziSTaH saMyoga ityarthaH / kathantarhi mavyatejRmbhatezca yuddhantAdini kvipi kRte 'sumanaH' sujRmbhNaH ' ityatra vamAdisayogAd ano'kAralopa ityAha - vizeSaNetyAdi / 'yena vidhistadantasya' (kA0 pari0 3) iti nyAyAd ityarthaH / tena vAnta- mAntasaMyoga ityarthaH pratipattavyaH / ata ityAdi / nanu tadantavidhinA vamapadena vamAntasaMyogasyoktatvAt sAmAnAdhikaraNyAt sutarAM karmadhArayaH saMbhavati kiM sAmAnAdhikaraNyArtha - mupacAra AzrIyate iti ? satyam / asyAyamAzayaH- vakAramakArayorvarNamAtre zaktirna tu vamAntasaMyoga ityupacAraH kriyate / upacAre hetumAha - ata iti / 'yena vidhistadantasya' (kA0 pari0 3) iti nyAyAdityarthaH / etena yatra yatra paribhASayA tadanto gRhyate tatra tatra upcaarH| yad vA 'yena vidhistadantasya' (kA0 pari0 3) ityatra tadantapade karmadhArayamAzritya patrI yojanIyA / tathAhi vamazcAsAvantazceti 'vamAntaH' ityanena antabhUtavamAnta ucyate na tu saMyogaH / ataH sAmAnAdhikaraNyAbhAvAt kathaM karmadhArayaH ityavazyamevopacAraH kartavyaH / etaduktaM bhavati 'yena vidhistadantasya' (kA0 pari0 3) iti nyAyAt prAptena antabhUtena vamakAreNa vakAramakArAntaH saMyogaH ucyate, upacaryate ityarthaH / tato vamazcAsAvityAdi vazca mazceti samAhAratvena napuMsakatvam / itaretare ca dvivacanaM yuktam, tat kathaM vamazceti samAhAratvAdekatve puMsA nirdezaH / atra hemakaraH siddhAntayati - saMyoga ityasya vizeSaNatvAnna doSa iti / yathA raktazca vikArazca raktavikArastaddhita iti / nanu saMyogavizeSaNAnAmapi svaliGgaparityAge
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ 308 kAtantravyAkaraNam mAnAbhAvAt / raktavikAra ityatra karmadhArayeNaiva sidhyati / tathAhi raktArthe vihitatvAd rakto vikArArthe vihitatvAd vikArastataH karmadhArayaH / tasmAdayaM samAdhiH - samAhAradvandve napuMsakatvaprasaktAvapi upacArAt svaliGgatyAgaH / yathA 'zivo me zrIyazomukhaH' |puurvsyeti karmaNi SaSThI syAditi / nanu kathamatra karmaNi SaSThIprasaGgaH, yAvatA "na niSThAdiSu" (2 / 4 / 42) ityanena kipratyayasya niSThAditvAt SaSThI na syAditi cet, naivam / tAcchIlikena tRlA sAhacaryAd "Ad avarNopaghAlopinAm" (4! 4/53) ityAdinA vihitasya kipratyayasya niSThAdau vihitatvAdatra punaH "upasarge daH kiH" (4 / 5 / 70) iti kipratyaye rUpam / nahi apUrvaka ityAdi / nanu kathamidamucyate yAvatA "ghuTAM tRtIyaH" (2 / 3 / 60) ityanena daH ityAdAvapUrvatvaviziSTasya vidhAne kartavye pUrvasya tRtIyasya vidhAnasambhavAt ? satyam / ___atra hemakaraH - nAyaM tRtIyavidhiH pUrvazabdavAcyaH, yenAtra prasaGga iti / anye tu yathA 'prAsAdo dhavalaH kriyatAm' ityukte sthitasya prAsAdasya dhAvalyakaraNameva pratIyate / tatra ca paratra ca sthitasya varNasya pUrvatvavidhAnameva pratIyate / etattu na saMbhavatyeva paravarNasya pUrvatvAvadhAne sUtrAbhAvAd ityAhuH / vastutastu pUrvatvaviziSTasya tRtIyasya vidhAne kartavye pUrvasya sApekSatvena kimapekSayA pUrvatvaM gRhyate iti cet, akArApekSayA vaktavyam / naivam, tRtIyavidhAnakAle'kArasyAvidyamAnatvAt / ataH pUrvatvameva na sambhavatIti karmasAdhanameva vAcyam / dhuTAM tRtIya ityAdikam iti / atrAdigrahaNaM vyaktipakSamavalambyoktam / 'vyaktau pratilakSyaM lakSaNAni kriyante' iti nyAyAd iti bhAvaH / / 209 / [samIkSA] 'rAjan + zas, dadhi- dadhan + TA, pratidIvan + zas' isa avasthA meM kAtantrakAra tathA pANini 'an' ke akAra kA lopa karake 'rAjJaH, rAjJA, danaH, danA, pratidInaH, pratidIvnA' zabdarUpa siddha karate haiN| pANini kA sUtra hai - "allopo'naH" (a0 6 / 4 / 134) / sUtraracanA-zailI kI dRSTi se kAtantra kI yaha vizeSatA hai ki isI sUtra meM 'avamasaMyogAt' pada kA pAThakara 'parvaNaH, carmaNaH' meM akAralopa kA niSedha kara diyA gayA hai, jabaki pANini ko isa niSedha ke lie svatantra sUtra banAnA par3A hai - "na saMyogAd vamantAt" (a0 6 / 4 / 137) /
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye dvitIyaH sakhipAdaH 309 [ rUpasiddhi] 1. rAjJaH / rAjan + zas / prakRta sUtra se 'an' ke akAra kA lopa, "tavargazcaTavargayoge caTavargI" (2|4 |46 ) se n ko J- Adeza, 'j + J' saMyoga se jJa tathA "rephasorvisarjanIyaH" (23 | 63 ) se s ko visarga | 2. rAjJA / rAjan + TA / prakRta sUtra se 'an' ke akAra kA lopa, " tavargazcaTavargayoge caTavargI" (2 / 4 / 46 ) se nU ko J Adeza tathA 'j + J' saMyoga sejJ / 3. dadhnaH / dadhi + zas / "asthidaghisakthyakSNAmannantaSTAdau" (2 / 2 / 13) se iko anU, prakRta sUtra se 'an' ke akAra kA lopa tathA sakAra ko visagadiza / 4. dadhnA / dadhi + TA / " asthidadhisakthyakSNAmannantaSTAdI" (2|2| 13) se i ko 'an' tathA prakRta sUtra dvArA akAra kA lopa / yahA~ yaha jJAtavya hai ki 'dadhnaH, dadhnA' meM akAralopa hone para "bhuTAM tRtIyaH " . (2|3 | 60) se dhakAra ke sthAna meM tRtIya varNa dakAra prApta hotA hai, usake nivAraNArtha sUtra meM kahA gayA hai - 'alopo 'luptavacca pUrvavidhau' / arthAt jisa 'an' ke akAra kA lopa hotA hai, yadi usase pUrva kI koI vidhi prApta ho to vahA~ lupta akAra kA aluptavadbhAva ho jAtA hai| jisake phalasvarUpa dhakAra ko dakArAdeza nahIM hone pAtA hai / 5. pratidInaH / pratidIvan + zas / prakRta sUtra se akAra kA lopa tathA sakAra ko visagadiza / 6. pratidInnA / pratidIvan + TA / prakRta sUtra dvArA 'an' ke akAra kA lopa yahA~ bhI lupta akAra kA aluptavadbhAva hotA hai, jisake phalasvarUpa "cchvoH zUTI paJcame ca" (4|1 |56 ) se vakAra ko 'UTa' Adeza nahIM ho pAtA hai / 210. IDyorvA [2 / 2 / 54] [sUtrArtha] 'I' tathA 'Gi' pratyayoM ke pare rahate saMyogasaMjJaka 'v-m' se paravartI na hone para 'an' ke akAra kA vaikalpika lopa hotA hai / yadi usase pUrvavarNa kI koI vidhi prApta ho to usakA aluptavadbhAva bhI hotA hai / / 210 /
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ 350 kAtantravyAkaraNam [du0 vR0] IDItyetayoH parayoravamasaMyogAt parasyA'no'kArasya lopo bhavati sa cAluptavad bhavati pUrvasya varNasya vidhau kartavye | sAmnI, sAmanI / rAjJi, rAjani / GisAhacaryAd 'rAjJI' iti.nityam / avamasaMyogAditi kim ? parvaNI, carmaNI / / 210 / [du0 TI0] iiyoH|praapte vibhASeyaM sAhacaryAditi / DivibhaktisahacaritaH austhAnika IkAro gRhyate. tena strIkAre nityaM bhavati / Dyorveti na kRtam, avispaSTatvAt / Gicca Izceti vigrahe dIrgha eva saMbhavati na hrasva iti / / 210 / [vi0 pa0] iiyoH| DervibhakteH sAhacaryAd IkAro vibhaktereva grahItavyaH, sa caukArasthAnika evetyAha - GisAhacaryAd rAjJIti nityamiti / tena nadAdivihite IkAre pUrveNaiva lopo nityaH iti bhAvaH / / 210 / [samIkSA] 'sAman + au-I, rAjan + Di' isa avasthA meM kAtantrakAra tathA pANini donoM hI vaikalpika-akAralopa karake 'sAmnI-sAmanI, rAjJi- rAjani' zabdarUpa siddha karate haiN| pANini kA sUtra hai- "vibhASA DizyoH " (a0 6 / 4 / 136) [rUpasiddhi] 1. sAmnI. sAmanI / sAman + au (npuNsklingg)| "aurIm" (2 / 2 / 9) se au ko I-Adeza tathA prakRta sUtra dvArA 'an' ke akAra kA lopa 'sAmnI' / akAra- lopa na hone para 'sAmanI / 2. rAzi, rAjani | rAjan + Gi / prakRta sUtra dvArA vaikalpika akAra- lopa, "tavargazcaTavargayoge caTava!" (2 / 4 / 46) se na ko J tathA 'j +J' saMyoga se j / akAralopa ke abhAva meM - rAjani / / 210 / 211. A dhAtoraghuTsvare [2 / 2 / 55] [sUtrArtha] ghuT-bhinna svara ke pare rahate dhAtu- gata akAra kA lopa hotA hai / / 211 /
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ 311 nAmacatuSTayAdhyAye dvitIyaH sakhipAdaH [du0 vR0] dhAtorakArasya lopo bhavati aghuTsvare / kIlAlapaH, kIlAlapA / punaraghuTsvaragrahaNaM saMbaddhAdhikAranivRttyartham / tena zaGkhadhmaH / / 211 / [du0 TI0] A dhAto0 / A iti Gaso'kArasya dIrghAt paralope nirdezo'yaM prathamaikavacane hi 'kASThabhidaH pazya' iti antasyAkAraH prasajyeta / tadetallopAnuvRttau bhavatIti / lopAnuvRttizca kvacidekavibhaktiprayuktAnAmapyekadezo'nuvartate eva / dhAtoriti kim ? 'khaTvAH pazya' iti / "ktvo yap" (4 / 6 / 55) ityAdinirdezastu yogavibhAgAd 'A' ityekayogaH 'vizeSAtidiSTaH prakRtaM na bAdhate' (kA0 pari0 19) ityaghuTsvaragrahaNaM saMbadhyate / tato 'dhAtoraghuTsvare' iti yadRcchAzabdAnAmapyAkArAntAnAM yadi kapratyayo na dRzyate tatrApyAkArasya lopena bhavitavyamiti matam / tathA ca padakAro'pyAha - Ato lopo'nApa iti vaktavyam, stryAkAraM vrjyitvetyrthH| punaraghuTsvara ityAdi / avamasaMyogo vibhASA ca saMbandhazabdenocyate / yathA loke bahuzo bhoktukAmeSvAgacchatsu devadattenAtra bhoktavyamityukte itareSAM vyAvRttiH siddhA, tathehApItyarthaH / tena zaGkha dhamatIti vici AkAralopo nityatvaM ca sAdhitameva / anyaH punarAha - dhamatervic na dRzyate, tathApi vibhASAnivRttyarthamaghuTsvaragrahaNaM bhaviSyati ||211 / [vi0 pa0] A dhaato0| kIlAlapa iti / kIlAlaM pibatIti "Ato man" (4 / 3 / 66) ityAdinA vic / punarityAdi / yathA bahuSu bhoktukAmeSu Agacchatsu satsu devadattenAtra bhoktavyam ityukte yajJadattAdInAM nivRttiravasIyate / tathehApyaghuTsvaragrahaNAt tatsaMbaddhasya nivRttirarthAt / tena vamasaMyoge nityaM bhavatIti / 'zaGkhamaH' iti / zaGkha dhamatIti pUrvavat vic / / 211 / [ka0 ca0] A dhaatoH| nanu 'abje dehi, abji tiSThati' ityAdau katham AkAralopo lAkSaNikatvAt / tathAhi - apsu jAyate iti appUjjanadhAto: "viTkrami0"
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ 312 kAtantravyAkaraNam (4 | 3 | 64) ityAdinA viTi kRte " viDvanorA" (4 / 1 / 70) ityanenAnte akArasya kRtatvAt / naivam / varNavidhau lAkSaNikaparibhASAyA anityatvAt / ata eva TIkAkRtApi dhAtoriti kim ? 'khaTvAH pazya' ityatra lAkSaNiko'pi pratyudAhRtaH / zrIpatinApi dhAtugrahaNamazraddhopalakSaNamityuktam / tena smRtaH aH viSNuryenAsau smRtAstasmai dehi smRte dehi / A brahma smRto yena asau smRtAH, tasmai dehItyAdikaM siddham | kecittu "viTkami0" (4 | 3 | 64) ityatra viDgrahaNamapanIya 'DA' iti kRte "viDUvanoH" (4 / 1 / 70 ) ityatra viDgrahaNamapAkRtaM bhavati / tathApi yad viDgrahaNaM kriyate tad bodhayati AdezAkArasya lopa ityAhuH / / 211 / [samIkSA] 'kIlAlapA + zas, kIlAlapA + TA' isa avasthA meM pA- dhAtugata AkAra kA lopa kAtantra tathA pANinIya donoM hI vyAkaraNoM meM kiyA jAtA hai, jisase 'kIlAlapaH, kIlAlapA' zabdarUpa siddha hote haiM / pANini kA sUtra hai - " Ato dhAtoH" (a0 6 / 4 / 140) [rUpasiddhi] 1.kIlAlapaH / kIlAlapA + zas / prakRta sUtra se AkAra - lopa tathA "rephasorvisarjanIyaH " ( 2 | 3 | 63 ) se sakAra ko visagadiza / . 2 . kIlAlapA / kIlAlapA + TA / pUrvavat prakRta sUtra se pA dhAtugata AkAra kA lopa || 211 | 212. IdUtoriyuvau svare [ 2 / 2 / 56 ] [ sUtrArtha] vibhaktigata svara ke pare rahate dhAtustha IkAra ko 'iy' tathA UkAra ko 'uv' Adeza hotA hai / / 212 / [du0 vR0] dhAtorIdUtoriyuvau bhavato yathAsaMkhyaM vibhaktisvare / niyau, niyaH / luvau, luvaH / vibhaktAviti kim ? nyarthaH, lvarthaH / svAyambhuvam iti vaktavyam /
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye dvitIyaH sakhipAdaH 313 [du0 TI0] I0 / Icca Ucceti dvandvaH / nirdizyamAnayoridutorekavarNayorapyanekavarNAviyuvau bhavato yathAsaMkhyam / ivarNovarNAntasya dhAtoriyuvau svarAdAvaguNa iti / liGgAkhyasya dhAtoridaM vidhAnam | antaraGgasaMbandhAcca syAdereva svara : saMbhavatItyAha - vibhaktisvara ityAdi / 'niyo'rthaH, luvo'rtha:' iti vigrahaH / svayambhavatIti svayambhUH, tasyedamityaN / "uto'yurunusnukSNuvaH" (3/7/15) ityAdinirdezaH sUtratvAt, taparakaraNam asandehArtham / "khoH" (4 / 1 / 35) ityukte yakAravakArayorityAzaGkyate cet, naivam / khorvyaJjane lopavidhAnAt ? satyam / avyayaM vRkSavRzcamAcakSANau avyayau 'vRkSAvau' ityatra ca kAritasya yvorvyaJjane lopo nAstIti tadA duSyati / naivam / "niyo GirAm " ( 2 / 1 / 77) iti nirdezAditi cet, atrApi yatve sati pazcAdiyAdeza iti / dhAtoriti kim ? lakSmyau, lakSmyaH iti / 212 / [vi0 pa0 ] IdUtoH / anekavarNAvapi iyuvau ekavarNayorIdUtoreva yathAkramaM pravartete | samudAyasya 'nirdizyamAnAnAmAdezinAmAdezAH' (kA0 pari0 7 ) iti nyAyAt zuddhasya dhAtoH "svarAdAvivarNovarNAntasya " ( 3|4|55 ) ityAdinA iyuvau siddhau / iha liGgAkhyasya dhAtorna syAditi vacanam / yatra ca liGgaM tatrAntaraGgasaMbandhAd vibhakterevetyAha - vibhaktisvara iti / nayate: "satsUdviSa0" (4 / 3 / 74) ityAdinA kvip, lunAteH kvip / ceti kvip / 'nyarthaH, lvartha:' iti 'niyo'rthaH, luvo'rthaH ' iti vigrahaH / tarhi taddhite svare kathamityAha - svayambhavatIti kvip / svayambhuva idamiti "tasyedam" (2 / 6 / 7 ) ityaN / vaktavyamiti rUDhitvAditi bhAvaH / / 212 / [samIkSA] 'nI + au, nI + jas, lU + au, lU + jas' isa avasthA meM kAtantrakAra tathA pANini donoM hI I ko iyU tathA U ko uv Adeza karake 'niyau, niyaH luvau, luvaH' zabdarUpa siddha karate haiM / pANini kA sUtra hai - " aci znudhAtubhruvAM voriyaGuvaGau" (a06|4|77)|
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ 314 kAtantravyAkaraNam [rUpasiddhi] 1. niyau / nI + au / 'jIJ prApaNe' (1 / 600) se kvip pratyaya-niSpanna 'nI' liGgagata IkAra ko prakRta sUtra se 'iy' Adeza / 2. niyaH / nI + jas / kvippratyayAnta tathA liGgasaMjJaka 'nI' ke antargata IkAra ko iyAdeza tathA "rephasorvisarjanIyaH" (2 / 3 / 63) se sakAra ko visarga | 3. luvau / lU + au / 'lU chedane' (9 / 9) dhAtu se kvip pratyaya karake niSpanna 'lU' kI liGgasaMjJA tathA prakRta sUtra se U ko uv Adeza / 4. luvaH / lU+jas / kvippratyayAnta tathA liGgasaMjJaka 'lU' ke antargata U ko uvAdeza tathA sakAra ko visagadiza / / 212 / 213. sudhIH [2 / 2 / 57] [sUtrArtha] vibhaktisaMbandhI svara ke pare rahate sudhIzabdagata IkAra ke sthAna meM 'iya' Adeza hotA hai / / 213 / [du0 vR0] sudhIzabda iyaM prApnoti vibhaktisvare / sudhiyau, sudhiyaH / sudhIriti kim ? pradhyau, pradhyaH / / 213 / [du0 TI0] ___ sudhiiH| suSThu dhyAyatIti kvip sudhIH / dhyApyoH kvipi samprasAraNe dIrghaH / dhyAnaM vA dhIH, sampadAditvAd bhAve kvip / zobhanA dhIryasyeti vigrahaH / IkArAnto'yamityantaratama iy pravartate |anekAkSaratvAd yatve prApte vacanam / ka vimalA dhIranayoriti vigrahe 'vimaladhiyo, vimaladhiyaH' iti ? satyam / avyayakArakAbhyAmevAyaM vidhiriti / / 213 / [vi0 pa0] sudhIH / IkArAnto'yaM sudhIzabda iti AntaratamyAd iyAdeza eva pravartate ityAha - iyamiti / suSThu dhyAyatIti kvip / samprasAraNe dhyApyoriti vacanAd dIrghaH,
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye dvitIyaH sakhipAdaH saMprasAraNaM ca / ata eva jJApakAt tathA ca vakSyati - vacanAt saMprasAraNaM siddham iti / athavA dhyAnaM dhIH, sampadAditvAd bhAve kvip / pUrvavat samprasAraNe dIrghe ca pazcAt 'zobhanA dhIryasya' iti vigrahe " anekAkSarayoH " ( 2 / 2 / 59) ityAdinA yatve prApte vacanam | ata eva pratyudAharaNe yatvaM darzayati - 'pradhyau, pradhyaH' iti / yadyevaM 'vimaladhiyau, vimaladhiyaH' iti kathamiyAdeza: ? satyam, tatrAvyayakArakAbhyAmevAyaM vidhiriti vakSyati // 213 | 315 [ka0 ca0] sudhIH / dhyAnaM vA dhIrityAdi / nanu zobhanA dhIryasyeti vigrahe katham " anekAkSarayoH" (2 / 2 / 59) ityAdinA yatvasya prAptiH yAvatA avyayakArakAbhyAM bhavad yatvaM kvip samAsa eva bhavati, yathA ' grAmaNyau, grAmaNyaH' iti / kvip samAsAbhAve avyayakArakAbhyAmapi na bhavati / yathA 'kudhiyau, vRzcikabhiyaH' ityAdi / tasmAd yatvabAdhanArthamidaM vacanamiti kathamucyate ? satyam / suSThu dhyAyatIti prathamoktakvip samAsapakSamAzrityoktam / zobhanA dhIryasyeti pakSastu kvip samAsastha iti pakSamanAdRtya viSayo'stIti na doSaH / nanu 'vimaladhiyaH' ityatra yatve prApte codye avyayakArakAbhyAmeva yatvaM vakSyatIti kathaM siddhAntaH / vimalA dhIrvidyate yasta kriyAsaMbandhAd vimaletyasyApi kartRkArakatvAt / naivam / vimaletyasya vizeSaNatvena kriyAsaMbandhAbhAvAnna kartRkArakatvam, kintu samAnAdhikaraNatvAdekA vibhaktiriti hemakarAzayaH / / 213 / [samIkSA] " 'sudhI + au, sudhI + jas' isa avasthA meM kAtantrakAra aura pANini donoM hI IkAra ko 'iy' Adeza karake 'sudhiyau, sudhiyaH' zabdarUpa siddha karate haiM / antara yaha hai ki kAtantrakAra ne sAkSAt sudhIzabdastha IkAra ko iy Adeza kA vidhAna kiyA hai, jabaki pANini ne " na bhUsudhiyo : " ( a0 6 |4 |85) sUtra dvArA sAkSAt yaNAdeza kA niSedha karake iyaG Adeza kiyA hai / [rUpasiddhi] 1. sudhiyau | sudhI + au / prakRta sUtra dvArA sudhIzabdasya IkAra ko 'iy' Adeza |
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam 2. sudhiyaH / sudhI + jas / prakRta sUtra dvArA sudhIzabdastha IkAra ko iyAdeza tathA "rephasorvisarjanIyaH " (2 / 3 / 63) se sakAra ko visargAdeiza | 214. bhUravarSAbhUrapunarbhUH [2 / 2 / 58 ] 316 [ sUtrArtha] vibhaktisaMbandhI svara ke pare rahate 'varSAbhU - punarbhU' zabdoM ko chor3akara 'bhU' ke UkAra ko 'uvU' Adeza hotA hai / [du0 bR0] 7 bhUruvaM prApnoti vibhaktisvare avarSAbhUrapunarbhUH / mitrabhuvau mitrabhuvaH / atibhuvau, atibhuvH| avarSAbhUrapunarbhUriti kim ? varSAbhvau, puna || 214 | [du0 TI0] bhU0 / bhUzabda UkArAnta ityantaratama uv pravartate, liGgGgasyAnekAkSaratvAd vatve prApte tadapavAda uv Adizyate / 'mitrAd bhavati, mitraM bhUyAt' iti vA tikkRte saMjJAyAmAziSIti kvip | mitrasya bhavanakriyAyAH kartavyamiti kArakAt paro bhUrbhavatIti, atibhavatIti, avyayAcca paro bhavatIti / varSAsu bhavati, punarbhavatIti kvip / atha kimartham avarSAbhUrapunarbhUriti naJdvayaM varSAbhUzca punarbhUzceti dvandve pazcAnnaJsamAse kRte sidhyati ? satyam | samAhAre hrasve sati pratipattigauravaM dvivacane'pyuccAraNagauravaM syAt / nanu ca 'bhUravarSApunarbhyAm' iti kathanna vidadhyAt ? satyam | na varSA avarSA, avarSA ca punazceti vipratipadyate / yadi bAdhakAnantaraM varSApunarbhyAM bhuva iti niyamaH kriyate tadA viparItaniyamo'pi saMbhAvyeta - varSApunarbhyAM bhuva eveti / tathA ca 'varSAbhvau, punardhvo' iti na sidhyati / varSAbhUpunardhvozceti kRte'pi sAdRzyAt kArakAdAkArAntAdeva vyAvRttiH syAt / avyayAcca vyaJjanAntAditi / 'kSamAbhuvau, svarbhuvau' iti sidhyati / 'kSitibhuvau, divAbhuvau' iti na sidhyati / tasmAd yathAnyAsamevAzrayaH iti / dRnkarAbhyAM bhuvaH pratiSedhaH / dRnbhvau / yadA kara eva kAra iti svArthe aNU, tadaikadezavikRtasyAnanyavadbhAvAt 'kArabhvau' iti / kArAzabdazca strIliGgaviziSTo dRzyate / kArabhvAviti matAntarametat || 214|
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayANyAye dvitIyaH sakhipAdaH [vi0 pa0] bhUH / idamapyanekAkSaratvAd vatve prApte vacanam / yasmAnmitrAd bhavatIti kvipi avyayakArakAbhyAM paro bhUrbhavatIti 'varSAbhvau, punarbo' iti / varSAsu bhavati, punarbhavatIti kvip / / 214 / [ka0 ca0] bhUravarSAbhU0 / nanu dRnbhvam, karabhvamiti siddhaye punarbhuvam, "dRnkarAd bhuvaH" iti paurAkhyAyate / tena vatvaM syAt / asmanmate'tidezAbhAvAt kathamuvAdezo na syAt ? satyam / avarSAbhUrapunarbhUrityatra avarSApunAmiti siddhe yad nadvayaM tad bodhayati - varSAbhUpunarbhUzabda upalakSaNam / anyatrApi na syAt, tena 'dRzvam' ityAdi siddham / nanu bhUruvaM prApnotItyukte vatvasya prasaGgo nAstyeva anekAkSaratvAbhAvAt kathamuktam, vatve prApte vacanamiti cet, anarthakamidam IdUtorityanena kevalasya usiddheH / varSAbhUH, punarbhUrityasya varjanaM ca bhaviSyati / nahi bhUruvamityukte'nayoH prasaGgo yena pratiSedho'rthavAniti / tasmAd bhUpadena tadanta upalakSyate tadantatA cAvyayakArakAbhyAM saha sUtrasAmarthyAt / tatazca varSAbhUprakRteH syAd iti vacanam / dhAtorupasthitiH kurvatA kriyAvAcakazabda upasthApyate tatrAha -- kIlAlapAderdhAtutvaM nAsti / karbarthaH pratIyate kartRvAcakatvAt tatazca dhAtUpadezalakSaNayA IdUddhAtorupasthitiH kriyate / tatazca lakSaNayA idamuktaM tathA zraddhAkAro lakSyate ityAha - dhAtugrahaNam ityAdi ||214 / [samIkSA] 'mitrabhU + au, mitrabhU + jas, atibhU + au, atibhU + jas' isa avasthA meM kAtantrakAra tathA pANini donoM hI UkAra ko 'uv' Adeza karake 'mitrabhuvau, mitrabhuvaH, atibhuvau, atibhuvaH' zabdarUpa siddha karate haiM / antara yaha hai ki pANini "na bhUsudhiyoH" (a0 6 / 4 / 85) sUtra se sAkSAt yaN Adeza kA niSedha karate haiM , taba "aci znudhAtudhruvAM boriyaDuvaDau" (a0 6 / 4 / 77) se uvaG Adeza pravRtta hotA hai|
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ 318 kAtantravyAkaraNam [rUpasiddhi] 1. mitrabhuvau / mitrabh + au / prakRta sUtra se 'mitra - bhU' zabdagata UkAra ko 'uv' Adeza | 2. mitrabhuvaH / mitrabhU + jas / prakRta sUtra dvArA bhU- gata UkAra ko 'uv' Adeza tathA "rephasorvisarjanIyaH " (2 / 3 / 63) se sakAra ko visarga / 3. atibhuvau / atibhU + au / prakRta sUtra se UkAra ko 'uv' Adeza | 4. atibhuvaH / atibhU + jas / pUrvavat prakRta sUtra dvArA UkAra ko uv tathA sakAra ko visagadiza || 214 | 215. anekAkSarayostvasaMyogAd yavau [ 2 / 2 / 59] [sUtrArtha ] anekAkSara vAle liGga meM vidyamAna tathA saMyogasaMjJaka IkAra- UkAra ke sthAna meM kramazaH y-v Adeza hote haiM vibhaktigata svara ke pare rahane para || 215 / [du0 vR0] anekAkSarayorliGgayoryAvIdUtau tayordhAtusaMyogAt parayoryayau bhavato yathAsaGkhyaM vibhaktisvare / grAmaNyau, grAmaNyaH, yavalvau, yavalvaH / anekAkSarayoriti kim ? niyau, luvau | asaMyogAditi kim ? yavakriyau, yavakriyaH / kaTapruvau, kaTapruvaH / avyayakArakAbhyAmevAyaM vidhiH [du0 TI0 ] ane0 / iyuvorapavAdaH / na kSIyate vA akSaramiti, tat punarnityavAdinAM mate varNa evAnvarthatayA ghaTate / anityavAdinAM tu rUDhino vyutpattiryathAkathaMcit / tathA cAkSarasamAmnAye varNasamAmnAya iti prakriyAmapekSya ca na kSarati na calatIti kRtvA akSaraM svara ucyate pUrvAcAryaiH / iha varNaparyAyAkSaragrahaNe na vidyate ekamakSaraM yasyeti vigraho nopapadyate, vyAvRtterabhAvAt / atha vyapadezivadbhAvAd veJaH saMprasAraNe kvau dIrghe sati U iti, IG gatAviti / atazca kvipi I iti / tadayuktam / IGaH kvipo'nabhidhAnAt / atha asyApatyam iH kAmaH, tamicchatIti yin, evamapyarUDhatvAt "niyo GirAm"
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAcyA dvitIyaH sakhipAdaH (2 / 1 / 77) iti nirdezAcca svara evAtra nizcIyate iti anekAkSarayoriti / arthAyAtasya liGgasya vizeSaNam IdUtordvayoH saMbandhAd dvivacanamiti / ___ athAnantare dhAtvadhikAre kathametaddhAturapyanekAkSaraH saMbhavati |mtiiyti, vasUyatIti kvipi kRte matyau, vasvAviti / yadyevaM bhUravarSAbhUrapunarbhUriti vacanamanarthakam |ath tadApi yinviSaye iti ced ayuktama / aprasiddhatvAd vizeSaNavizeSyabhAvayoriSTatvAcca / dhAtvadhikAreNa tvasaMyogo viziSyate, dhAtvavayavasaMyogAnna bhavatItyartha / 'yavaM krINAti, kaTaM pravate' iti kvip / adhAtusaMyogAd bhavatyeva - 'unyau, sakRtsvau' iti / ata AhaanekAkSarayorityAdi / avyayakArakAbhyAmevAyaM vidhiriti yaduktaM tadiha bhUzabdasya vyavasthAvAcitvAllabhyate / tena mahAntau ca tau niyau ceti / paramau ca tau luvau ceti - mahAniyau, paramaluvAviti / evaM zobhananiyau, uttamaluvAviti / neti siddhe yavagrahaNa savarNe'pi yatvArtham / pathIyati, mathIyatIti kvipi kRte saptamyekavacane 'pathyi, mathyi' iti bhavitavyam ||215 / [vi0 pa0] anekaa0| na kSarati na calatIti pradhAnatvAdakSaraM svara ucyate / na vidyate ekamakSaraM yasyeti vizeSaNavizeSyabhAvasyeSTArthatvAlliGgamucyate, na dhAturityAha - anekAkSarayorliGgayoriti / IdUtoyoriha saMbandhAd dvivacanam / dhAtvadhikAreNa punaH saMyogo viziSyate ityAha - dhAtorasaMyogAnna bhavatItyarthaH / niyau, luvAviti / nanu kathamidaM pratyudAharaNaM vyaGgavikalatvAt, yathehAnekAkSaratvaM na saMbhavati, tathA avyayakArakAbhyAmapi na bhavatIti / tadayuktam / upapadAntaravyavacchedenaivAvyayakArakAbhyAmeveti niyama ukto na sarvatra / yadi zabdAntarAd bhavati tadA avyayakArakAbhyAmeva nAnyasmAditi / tenAvyayakArakamantareNApi anekAkSarasya bhavatyeva / yathA matimicchati, vasvicchatIti yin - matIyati, vasUyatIti kvipi kRte "vowjane'ye" (4 / 1 / 35) iti yalope ca matyau, vasvAviti / tathehApi syAd ityanekAkSaragrahaNam / kaTapruvAviti / kaTaM pravate iti kvip "vacipacchizrinujvAM kvin dIrghazca" (u0 2 / 23) iti / avyaya ityAdi / etagunariha tuzabdasya vyavasthitArthatvAdavagantavyam / tena grAmaM nayati, yavaM lunAtIti kvipi kRte karmakArakAd bhavati / evamavyayAdapi 'atinyau, atilcau' ityAdi / yatra tu nAvyayakArakayoH saMbhavastatra na
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ 320 kAtantravyAkaraNam bhavatyeva / yathA mahAntau ca tI niyau ceti / paramau ca tau luvau ceti vigrahe 'mahAniyo, paramaluvau' iti / / 215 / [ka0 ca0] anekA0 / nanu grAmaNyAdau kathaM yakAravakArau avyayakArakAbhyAM yalliGgaM tasmAdanekAkSaratvAbhAvAt ? satyam / sudhIriti vacanAd avyayakArakamAdAyAnekAkSaratvaM grAhyam / anyathA'nekAkSaratvAbhAvAdeva sudhiyAvityatra yatvasyAviSayatvAdIdUtoriyuvau svara ityanena iyAdezaH siddhaH, kiM sudhIriti vacanena / tasmAd yadi zabdAntarAd bhavati tadA avyayakArakAbhyAmeva nAnyasmAditi pajI / nanvevaM sati 'vRzcikabhiyA palAyamAnasya' ityatra 'kudhiyau, kudhiyaH' ityatra ca yatvasya viSayatvAt katham iy syAt ? satyam / avyayakArakAbhyAmiti dhAtumAtrasya vizeSaNaM na liGgasya vizeSyavizeSaNabhAvasya pryokturaaytttvaat| tenAyamarthaH - avyayakArakAbhyAM paro yo dhAtustasya saMyogAt parau yAvIdUtau tayoryavau bhavataH iti dhAtovizeSaNatve vibhakteH pUrvameva avyayakArakAbhyAM dhAtoH saMbandhe sati kvip samAso labdhaH / ata eva kvip "samAsasthasyaiva dhAtorekasvarasya yavau'' iti zrIpatisUtram / 'vRzcikabhiyA, kudhiyau' ityAdau syAdyantaliGgasyaivAvyayakArakAbhyAM saha saMbandha iti kathamatra yavayoH prasaGgaH / ata eva vararucinApi samAso yadi dhAtupradhAno bhavati tadaiva syAtAm ityetadeva bhaNyate / yad vA kvacidapavAdaviSaye utsargasyApi samAveza iti nyAyAd yavayorviSaye'pi iyuvAdeza iti naiyaasikaaH| anye tuzabdasya bahulArthatvAt kvip samAsasthasyaiva manyate / [samIkSA] 'grAmaNI + au, grAmaNI + jas, yavalU + au, yavalU + jas' isa avasthA meM kAtantrakAra tathA pANini donoM hI IkAra ko yakAra tathA UkAra ko vakAra Adeza karake 'grAmaNyau, grAmaNyaH, yavalcau, yavalvaH' rUpa siddha karate haiM / pANini kA yaNvidhAna sAmAnya hai, parantu I ko ya tathA U ko v hI pravRtta hotA hai - "eranekAco'saMyogapUrvasya" (a06:482) /
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye dvitIyaH sakhipAdaH 325 [rUpasiddhi] 1. grAmaNyau / grAmaNI + au / grAmaM nayataH / prakRta sUtra dvArA I ko yU Adeza / 2. grAmaNyaH / grAmaNI + jas / grAmaM nayanti / prakRta sUtra dvArA nI gata IkAra ko yakAra tathA "rephasorvisarjanIyaH " ( 2 | 3 |63 ) se s ko visarga * | 3 . yabalbau / yavalU+ au / yavAn lunItaH / prakRta sUtra se lU- dhAtugata UkAra ko vakArAdeza | 4. yabalbaH / yavalU+ jas / yavAn sunate / prakRta sUtra se U ko v tathA "rephasorvisarjanIyaH " ( 2 / 3 / 63 ) se sakAra ko visargAdeza || 215 216. bhrUrdhAtuvat [ 2 / 2 / 60] [ sUtrArtha ] vibhaktisambandhI svaravarNa ke paravartI hone para 'bhrU' zabda meM dhAtuvadbhAva hotA hai || 216 | [du0 vR0] bhrUzabdo dhAtuvad bhavati vibhaktisvare / bhruvau, bhruvaH / atidezo'yam || 216 / [du0 TI0 ] i bhrUsAdRzyaM punaH kAryakRtameva, tanniSThatvAt / pravRtteH zAstrakRtamapi yadi bhavati, na kazcidiha doSaH / dhAtoryacchAstraM tad bhrUzabdasyApItyarthaH / nimittAdezo va dhAtornimittaM kriyA, sA bhrUzabde svabhAvAd dravyavAcini naiva saMbhavati / rUpAtidezo 1 naiva bhrUzabdo dhAturUpa bhavati / bhrameH bhUriti antaratamatvAd bhramadhAtuH pratipattavyaH / tadA vatkaraNamanarthakaM syAt, bhrUbhrama iti vA vidadhyAt / atha prakaraNabalAt bhrUdhAturUpamuvAdezazcet tarhi kAryAtidezAdiha ko bhedaH / vyapadezAtideze'pi pratipattiriyaM garIyasIti sannihitaparityAge vyavahitaM prati kAraNa vAcyam ityuvAdeza eva na tu nAmyantalakSaNo guNaH pazcAd upadhAlakSaNo guNazcet, naivam / vatkaraNasya svAzrayArthatvAt liGgatvamapyasti / prakaraNaM vA niyAmakamiti / / 216 | [vi0 pa0 ] 1 bhrUH / atidezo'yamiti / sa ca nimittarUpavyapadezazAstrakAryabhedAt paJcadhA bhidyate / tatra nimittAtidezo yathA brAhmaNavat kSatriye'pi pravartitavyamiti / brAhmaNanimittasya
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ 322 kAtantravyAkaraNam yajanAdeH kSatriye'pi saMbhavAt, tathApi tadvRttiratidizyate / naivamiha ghaTate, yato dhAtornimittaM kriyA, sA ca svabhAvAd dravyavAcini bhrUzabde na saMbhavatIti / nApi rUpAtidezaH, bhrame : bhrUH iti / tatra dhAturUpo bhrUzabdo bhavatItyukte pratyAsattyA bhramadhAtuH pratipattavyo bhavatIti / tatazca dhAtuvad ityapanIya bhUbhrama iti vidadhyAt / atheha prakaraNe zrutatvAd dhAturUpa uvAdau iti cet tarhi kAryAtidezaprakAra evAyaM kimidamucyate rUpAtideza iti / vyapadezAtidezo'pi naiva, yato vyapadezaH saMjJA, bhrUzabdo dhAtusaMjJo bhavati, tadA vatkaraNamanarthakaM syAt / ___ athAsya vividhaprakAratvAt sAkSAt saMjJA na budhyate iti vatkaraNamucyate, tathApi pratipattiriyaM garIyasIti / zAstrAtidezastu ghaTate / dhAtoryat zAstraM tadasya bhavatIti, tatpunaH "IdUtoriyuvau svare" (2 / 2 / 56) iti / kintu tatrApi gRhyamANe kAryamevAnusatavyam, tanniSThatvAt pravRtteH / ataH kAryAtidezo'yamucyate tat punaH kAryam uvAdezalakSaNamastIti tadeva darzayannAha - 'dhruvau, dhruveH' iti / / 216 / [samIkSA] 'bhrU + au, bhrU + jas' isa avasthA meM pANini ne "aci znudhAtubhruvAM boriyaDuvaGau" (a0 6 / 4 / 77) se sAkSAt 'bhrUzabda' - gata UkAra ko uvaG Adeza karake 'dhruvau, dhruvaH' zabdarUpa siddha kie haiM / parantu kAtantrakAra ne bhrU ko dhAtuvadbhAva kiyA hai, jisase paramparayA "IdUtoriyurau svare" (2 / 2 / 56) se U ko uv Adeza sampanna hotA hai, yaha jJAtavya hai ki "A dhAtoraghuTsvare' (2 / 2 / 55) sUtra se 'dhAtoH' pada kI anuvRtti uvAdezavidhAyaka sUtra (2 / 2 / 56) meM kI jAtI hai / isake kAraNa dhAtu-gata hI IkAra ko iy tathA UkAra ko uv Adeza hotA hai / 'bhrama' dhAtu se 'DU' pratyaya karane se niSpanna 'bhrU' zabda ke dhAtu na hone se uv Adeza saMbhava nahIM thaa| isake niSpAdanArtha yahA~ atideza kiyA gayA hai| [rUpasiddhi] 1. dhruvau / bhrU+au / prakRta sUtra se dhAtuvadbhAva tathA "IdUtoriyuvau svare" (2 / 2 / 56) se U ko uvAdeza / 2. bhuvaH / bhrU+jas / pUrvavat dhAtuvadbhAva, "IdUtoriyuvau svare" (212 / 56) se U ko uv tathA "rephsorvisrjniiyH"(2|3 / 63) se sakAra ko visargAdeza / / 216 / /
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye dvitIyaH sakhipAdaH 217. strI ca [ 2 / 2 / 61] 323 [sUtrArtha] vibhaktisambandhI svaravarNa ke pare rahate strIzabda ko dhAtuvadbhAva hotA hai / / 217 / [du0 bR0] strIzabdo dhAtuvad bhavati vibhaktisvare / striyau, striyaH / / 217 | [du0 TI0] strI0 / striyamatikrAntAviti vigrahe yadA apradhAnasya hrasvo vidhIyate, tadaukAre, osi ca kathamiyAdezaH, am - zasorapi kathaM vibhASA atistriyau, atistriyaH / atistriyam, atistrIm / atistriyaH, atistrIn pazya iti dhAtuvadbhAve nahi dIrghayoriyuvau pravartete ? satyam / eSu vacaneSu strIzabdasyApradhAnasyApi na " svaro hasvo napuMsake" (2 / 4 / 52) iti yogavibhAgAdiyamiSTasiddhiriti / anyeSu vibhaktisvareSu hrasva eveti idutkAryameva / yathA 'atistriyaH, atistriNA' ityAdi samUhanIyam / 'zastryau, zastryaH' ityatra na bhavati 'arthavadgrahaNe nAnarthakasya' (kA0 pari0 4 ) iti nyAyAt "bhUravarSAbhUrapunarbhUH " ( 2 / 2 / 58) iti vacanAnantaraM "bhrUH strI ca, vA'mzasoH, anekAkSarayostvasaMyogAd yavau' iti kRte vibhASA saMbadhyate yatvavaH vidhau / atha 'bhavato vAderutvam" (22/63) iti punarvacanaM kriyate / 'dvayorvibhASayog ye yo vidhiH sa nityaH' (kA0 pari0 11 ) iti kiM dhAtuvadbhAvena cet, na / pratipattiriyaM garIyasI / atha 'A dhAtoraghuTsvare" (2 / 2 / 55) tataH "IdUtoranekAkSarayostvasaMyogAd yavau svare" tadanantaram iyuvAvItyAdau kRte'saMyogAditi saMbadhyate, tadA 'zriyau, zriyaH' iti na sidhyati / cakAra uktasamuccayamAtre / / 216 / 66 [samIkSA] 'strI + au, strI + jas' isa sthiti meM kAtantrakAra tathA pANini donoM hI I ko isa Adeza karake 'striyau, striyaH' zabdarUpa siddha karate haiM / antara yaha haiM ki pANini " striyAH" (a0 6 / 4 / 79 ) sUtra dvArA sAkSAt iyaG Adeza kA vidhAna karate haiM, jabaki kAtantrakAra ne dhAtuvadbhAva karake iyu Adeza kiyA hai|
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ 324 kAtantravyAkaraNam [rUpasiddhi] 1. striyo / strI +au / prakRta sUtra se 'strI' zabda ko dhAtuvadbhAva tathA "IdUtoriyudI svare" (2 / 2 / 56) se IkAra ko iyAdeza / 2. striyaH / strI + jas / prakRta sUtra se dhAtuvadbhAva, I ko iyAdeza tathA "rephasovisarjanIyaH" (2 / 3 / 63) se sakAra ko visagadiza / / 217 / 218. vA'mzasoH [2 / 2 / 62] [sUtrArtha] am aura zas pratyayoM ke pare rahate 'strI' zabda ko vaikalpika dhAtuvadbhAva hotA hai // 218 / [du0 vR0 strIzabdo dhAtuvad bhavati vA am - zasoH parayoH / striyam, strIm / striyaH, strIH / / 218 / [du0 TI0] vAm / tulyAyAmapi saMhitAyAM SaSThIbahuvacanasya na grahaNam, zasA sAhacaryAt / / 218i [samIkSA] 'strI + am, strI+zas' isa sthiti meM donoM hI vyAkaraNoM meM vikalpa se I ko iy Adeza karake 'striyam, strIm / striyaH, strIH' zabdarUpa siddha kie gae haiM / antara yahI hai ki pANini ne "vA'mazasoH" (a06|4|80) sUtra dvArA sAkSAt hI iyaG Adeza kiyA hai, parantu zarvavarmA ne vaikalpika dhAtuvadbhAva karake ukta rUpa siddha kie haiN| [rUpasiddhi] 1. striyam, strIm / strI + am / prakRta sUtra dvArA vaikalpika dhAtuvadbhAva / dhAduvadbhAvapakSa meM iyAdeza - striyam / dhAtuvadbhAva ke abhAva meM am ke akAra kA lopa - "amshsoraadilopm" (2 / 1 / 47)- strIm /
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye dvitIyaH sakhipAdaH 325 2. striyaH, strIH / strI + zas / dhAtuvadbhAva ke pakSa meM I ko iyAdeza - striyaH / dhAtuvadbhAva ke abhAva meM zas pratyaya ke akAra kA lopa tathA sakAra ko visagadiza / / 218 219. bhavato vAderutvaM saMbuddhau [2 / 2 / 63] [sUtrArtha] sambuddhisaMjJaka 'si' pratyaya ke para meM rahane para 'bhavant' zabdAntargata 'vantu' bhAga ko utva hotA hai / / 219 / [du0 0] bhavato'vayavasya vAderutvaM bhavati vA saMbuddhau / he bhoH, he bhavan ! sannipAtalakSaNatvAt saMbuddherlopo na syAt / / 219 / [du0 TI0] bhvto0| bhavataH ityadayavalakSaNA SaSThI | v evAdiryasyeti tadguNasaMvijJAno bhuvriihirym| sarvanAmagaNapaThitasya bhavacchabdasya grahaNam / tena bhAni nakSatrANi santyasyeti vantunA zantRGA ca nityaM he bhavan ! tadantavidhirapi bhavatyeva / paramazcAsau bhavaMzceti he paramabhoH! liGgagrahaNe liGgaviziSTasyApi grahaNam - he bho brAhmaNi ! he bhavati brAhmaNi! kathantarhi bho brAhmaNau, bho brAhmaNA iti ? bhoH-zabdo'yamavyayam AmantraNArtho'sti, tena dvivacanabahuvacanayoradoSa iti / yadyevaM patreNApi kim, prathamaikavacane'pi tenaiva siddhatvAt sAmAnyaprayoge vizeSaH prayujyate, iti bho:zabdasyAvyayasya bhavatu nAma prayogaH / aparaH kathaM bhoH - :bdaH prayujyate, he bho devadatta! bho bho devadatta! iti saMvodhane sambhrame yAvadbodhaM padasya dviruktiryuktaiva / kiJca tadantavidhirapi na sidhyati / anyacca bhavadIrghAyurAyuSmaddevAnAM priyairyoge usAdayo'nyAbhyo'pi vibhaktibhyo vA bhavanti / 'sabhoH, sabhavan / tatobhoH, tatobhavan / ayaMbho:, ayaMbhavan / ihabhoH, ihabhavat' ityAdi ekadezavikRtasyAnanyavadbhAvAt siddhaM bhavati / nanu utce sati "sambuddhau ca" (2 / 1 / 56) ityotve, utvamokArasya prasajyeta 'he bhoH' iti , satyam / 'prakRteH pUrvaM pUrvaM syAdantaraGgam' (kAta0 pa0 pA071) ityuvarNe
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ 326 kAtantravyAkaraNam o bhavati / athavA 'svarAdezaH paranimittakaH pUrvavidhiM prati sthAnivat' (kA0 pari0 9) ityuvarNe otvamiti / sannipAtetyAdi / nanu varNagrahaNe nimittatvAd ityaGgIkartavyam 'vRkSAya' ityAdi sidhyartham / hrasvazca varNa iti na kathaM serlopo bhavati ? satyam / 'bhavato bhoH sambuddhau' iti kRte yad vAderutva vidhatte tajjJApayati - anityamidamiti / anyathA varNagrahaNe nimittatvAd "vyaJjanAcca" (2 / 1 / 49) iti serlopo bhaviSyati / anyaH punarAha - vAderutvaM yogavibhAgArthaM 'vAderutvam' ityekayogastato bhavata iti / vibhaJjanaM vibhAgo'nyathAkaraNamiti kRtvA tena bhagavadaghavatorapi bhavati / bhago jJAnam, aghaM pApam ; tad vidyate'syeti vantuH / 'bhavataH' iti punarvacanaM pUrvavidhairlakSyAnurodhArtham AbhyAmanyatra na syAt - he bhagoH ! he bhagavan! he aghoH , he aghavan ! naivam, bhASAyAM ziSTaprayogo dRzyate iti sUtrakAramatam / yadi bhAvapratyayanirdezo na syAt prathamaikavacanasya visarjanIye sati 'us' ityapi pratipadyeta / antaraGgatvAd akpratyaye'pi vAderutvamiti / / 219 / [vi0 pa0] bhvtH|vaaderiti / evAdiryasyeti vigrahaH / nanu utve sati hrasvasya vidyamAnatvAt "hasvanadI0" (2 / 1 / 71) ityAdinA saMbuddherlopaH kathaM na syAdityAha - sannipAtalakSaNetyAdi / tathApi varNagrahaNe nimittatvAt prApnotIti cet, satyam / bhavato bhoH saMbuddhAviti bhosAdezena siddhe yad vAderutvamiti tad bodhayati - anityo'yaM nyAya iti / anyathA bhosAdezasya vyaJjanAntatvAt "vyAnAcca" (2 / 1 / 49) iti serlopo bhaviSyati / satyapi sannipAtalakSaNe varNagrahaNe nimittatvAditi bhAvaH / / 219 / [ka0 ca0] bhvtH| sannipAtetyAdi vRttiH / nanu he bho ityatra vAderavayavasyotve "uvaNe o" (1 / 2 / 3) iti kRte katham okArAt silopaprAptiryena sannipAta ityucyate ? satyam / bhUtapUrvokAramAzritya prAptiriti hemkrH| tanna, yato'nenaivoktam - panthimanthItyatra bhUtapUrvAzrayaNaM na sarvatra, kintu yatra sambuddhimAzritya hrasvo vikRtastatraiva / na hyatra saMbuddhimAzritya "uvaNe o" (1 / 2 / 3) vikRtirvihitA / asmanmate 'he se!' ityAdivadatrApi silopaH prApnotyeva, tasmAd ayuktaM sannipAtAzrayaNamiti /
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye dvitIyaH sakhipAdaH bhosodezenaiva siddha ityAdi / nanu kathamidamucyate - utve kRte varNagrahaNe nimittatvAditi nyAyAt "hasvanadI0" (2 / 1 / 71 ) ityAdinA silope nirvisargaH prayogaH : syAt, bhosAdeze ca savisargaH prayogaH, tatkathaM bhosAdezenaiva siddhe ityuktam / satyamatra silope vivAdo'dhyAsito na tu visarganirvisargaM prati vivAdaH / tatazca silopamAdAyaiva vivAdastannirAsAya siddhAnto jJeyaH / yadi nirvisargaM prati vivAdastadA vAderutvamityapanIya bhavato bhUH saMbuddhAvityevaM kRtaM syAditi kulacandraH / tannAtipezalam / yasmAdidamapi vaktuM zakyate / yathA bhUrityakRtvA vAderutvamiti vacanaM saMbuddhilopAbhAvArthamucyate, tadA bhosAdezamakRtvA yad gurukaraNaM tat saMbuddhilopArthamiti kiM nocyate / 327 tasmAdayameva siddhAntaH-bhavato bhoH saMbuddhAviti sUtrasyaikadezAnukIrtanaM sUtrasamudAyastu bhavato bhoH saMbuddhau salugiti bodhyam / sakAraM vidhAya yat tasya lopa-vidhAnaM tad "vyaJjanAcca" (2 / 1 / 49) iti silopavidhAnArtham / tasmAdubhayapakSa eva visargAbhAvasya siddhatvAt nAsti pUrvapakSAvatAraH / vastutaH patrikA evaM yojyA varNagrahaNe nimittatvAt silopaH prApnotIti / etena visargAbhAvaH prayogaH sAdhyaH / atha yadi visargAbhAva eva sAdhyastadA bhavato bhUH saMbuddhAviti kRtaM syAt, kiM gurukaraNeneti ? tasmAdIdRzamakRtvA vAderutvamiti yat kriyate, tadvarNagrahaNe nimittatvAdityasyAnityatvaM pratipAdya savisarga eva sAdhya iti / nanu yadi savisarga eva sAdhyastadA bhosAdeza eva vidhIyatAm, kimanena guruprayalena ? etadeva pUrvapakSavAdino mataM zlAghayan siddhAntayati cet, satyamityAdi / ayamabhisandhiH yadi visargAnta eva sAdhyaH syAt tadA bhosAdeza eva kRtaH syAd visargAntasAdhakaM bhosAdezamakRtvA yad gurukaraNaM tenAnumIyate - bhosAdeze'pi "vyaJjanAcca" (2 / 1 / 49) iti silopAbhAvAd visargadvayasthitireva syAditi / etacca, tadaivopapadyate yadi varNagrahaNe nimittatvAd ityasyAnityatvaM gRhyate iti sthitam | anyathA varNagrahaNe nimittatvAdityasyAnityatvaM vinetyarthaH / / 219 / -: [samIkSA] 'bhavant + si' isa sthiti meM kAtantrakAra ne 'vant' ko vaikalpika u, " ubarNe o" (1 / 2 / 3) se a ko o tathA s ko visagadiza karake 'bhoH' tathA u Adeza
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ 328 kAtantravyAkaraNam ke abhAva meM 'bhavan' zabdarUpa siddha kiyA hai / isa sambandha meM jJAtavya hai ki pANinIya vyAkaraNa meM 'bhoH' zabda kI niSpatti ke lie satra upalabdha nahIM hai| [rUpasiddhi 1.he bhoH! he bhavant + si / prakRta sUtra se vant ko u, "uvaNe o"(1|2|3) se bhakArottaravartI a ko o - u kA lopa tathA "rephasorvisarjanIyaH" (2 / 3 / 63) se s ko visgdish| 2. he bhavana! he bhavanta + si / "vyajanAca" (2 / 1 / 49) se si-lopa tathA "saMyogAntasya lopaH" (2!3 / 54) se saMyogasaMjJaka - 'n-t' varNo ke anta meM sthita t-varNa kA lopa ||219 / 220. avyayasarvanAmnaH svarAdantyAt pUrvo'k kaH [2 / 2 / 64] [sUtrArtha] avyayasaMjJaka tathA sarvanAmasaMjJaka zabdoM meM antima svara se pUrva vikalpa ro ak pratyaya hotA hai tathA anya sAdhAraNa zabdoM ke bAda bAhulyena ka-pratyaya hotA hai / 'bhis-bhyAm- bhyas-os- sup' pratyayoM ko chor3akara anya pratyayoM ke pare rahate ak pratyaya hotA hai / / 220 / [du0 vR0] avyayasarvanAmnAM cAntyAt svarAt pUrvo'kpratyayo bhavati vA, kapratyayazca bahulam / uccakaiH, uccaiH / nIcakaiH, nocaiH / sarvakaH, sarvaH / vizvakaH, vizvaH / yuSpakAbhiH, yuSmAbhiH / asmakAbhiH, asmAbhiH / vibhaktezca pUrva iSyate- tvayakA, mayakA | AkhyAtasya ca - pacataki, pacati |bhindhki,bhindhi / kapratyayazca -yAvakaH,maNikaH / ajJAne kutsAyAM ca -azvakaH / dayAyAm - vatsakaH / ehaki, ehi / iha nu te dhAnAkAH, gRhAd dUraM mA gAH / alpe - tailakam / hrasve - vRkSakaH / saMjJAyAm - devadattakaH / / 220 / [du0 TI0] avyaya0 / avyayAni ca sarvanAmAni ceti samAhAratvAdekavacanam / kathamayaM pratyayo'nupaghAtenAgacchatItyAgamaH eva syAt / tataH 'sarvikA, vizvikA' iti ke pratyaye
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye dvitIyaH sakhipAdaH 329 itvaM na syAt ? pratIyate yenArthaH sa pratyaya ucyte| iha tu prakRtireva tadarthamabhidhatte / na cAtra pratyayAnAM vidhAnaM yena tat tatprastAvabalAt kalyate ? satyam / 'anirdiSTArthAH pratyayAH svArthe bhavanti' (puru0 pa0 pA0 90), svArthazca prakRtyartha iti zabdasya pravRttinimittam, tatra sahAyabhAvena kathaM na pratyaya iti |ajJAtAdayazcArthAH abhidhAnagamyAH, tAnantareNApyak dRzyate iti sUtrakRtA noktaaH| athavA adhikRtasya vAzabdasya bahulArthatvAdajJAtAdyarthe kapratyayaH / tadA anvarthatA spaSTaiva / svArthamabhidhAya zabdo nirapekSadravyamAha samavetaM samavetastya cokto liGgaM saMkhyAvacanaM vibhaktiM ca abhidhAya tAn vizeSAnapekSamANaH kRtsnamAtmAnaM ca labdhvA kutsanAdiSu punarvartate asau vibhaktyantaH - kutsAdibhiH samAptyarthaM padaM sadbhiH prayujyate / loke jAtyAdayaH sarve yasmAt kutsaadihetvH|| tathA cAha- kutsitasthA tu yA kutsA tadarthaH ko vidhiiyte| kutsitatvena kutsyo vA na samyag vApi kuttitH| svazabdAbhihitaH kena viziSTo'rthaH pratIyate // avyayAnAm akpratyaye sati kakArasya takAraH, sadyaAdyatvAt / hiruk, hirakut / pRthak pRthakat / dhik. dhakit ! tathA kutsitAdiSu tUSNIMzabdAt kapratyayo yalopazca / tUSNIMzIle'pi tUSNIkaH / zIlaM svabhAvo niyamo'pyucyate / yathA 'zIlavAn bhikSuH' / yo'pi niyamaparatayA vAcaM niyacchati so'pi tUSNIka / 'dibhaktezca pUrva iSyate' iti sarvanAmnAM vibhaktarityarthaH / avyayAnAmanantaratvAd vibhakterantyAta svarAd iti zrutasaMbandhaH / tathApyano'kArasakArabhakArAderityarthaH / yuvakayoH, AvakayoH / yuSmakAsu, asmakAsu iti / bhakArAderdarzitameva / AkhyAtatya ceti / antyAt svarAditi saMbandhaH eva / kutsitaM pacatItyAdi vAkyam / bhinnadezakAlAnAmapyekArthatayA bAdhakamiti akA dyotite'rthe ko na bhavati / kapratyayazca bahulamiti bahulazabda: pratyekamabhisaMbadhyate, bhinnavibhaktinirdezAcca avyayasarvanAnAmiti na saMbadhyate tvayA yuktaH / anyathA 'akkau' iti vidadhyAt ! sarvanAmasu vyaJjanAnteSu apratyayasya kapratyayasya ca rUpabhedo yathA tvayakA kRtam,
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ 330 kAtantravyAkaraNam tvatkRtam / mayakA kRtam, makatkRtam / tyakt, bhavakat kulam / bhavakAn, prakRtyantaH pAtitvAt / smaiprabhRtayazca bhavanti, kapratyayena vyavadhAnaM syAditi / 1 yAvaka ityAdi / yAvAdibhyaH svArthe ko bahulatvAdeva / yAva - maNi- svasti - indunIla - kRSNa- sAndra-zrIkRSNa- vAmana-pIta-loSTa- asthi - bhikSu - patra - nala- stabdha | tathA Rtau uSNazIte pazau lUnavidAte / aNu nipuNe | putra kRtrime / puSpa vimAne / snAta vedasamAptau / zUnya rikte / dAna kutsite / tantu sUtre / bRhatI AcchAdane / Iyansu cAjJAne / kandu kumArakrIDane / uSNakaH, zItakaH RtuH / anyatra uSNaM zItaM jalam / lUnako vidAtakaH pazuH / anyatra lUnaM vidAtam / aNuko nipuNaH, anyatra aNuH / kRtrimaH putraH putrakaH, anyatra putraH / puSpakaM vimAnam, anyatra puSpam / yasya vedaH samAptaH sa snAtaka ucyate / vedasamAptAviti kim ? nadyAM snAtaH / zUnyako riktaH / anyatra zUnyam / dAnakaM kutsitam, anyatra dAnam / tantukaM sUtram, anyatra tantuH / bRhatikA AcchAdanam (prAvAraH); anyatra bRhatIcchandaH / ajJAne zreyaskaH, anyatra zreyAn / kumAraH krIDatyanena kumArakrIDanaH kandukaH / AkRtigaNatvAd bahulameva zreya iti / ajJAna iti azva ityukte prayogasAmarthyAt sambandhivizeSAjJAnaM gamyate, nahi sarvathA avijJAnArthaH zabdaH prayogamarhati / tasmAt svena rUpeNa parijJAtasyAjJAne ityarthaH / kutsAyAM ceti / kutsAyAM vartamAnAdityarthaH ! kutsito'zvaH azvakaH, tathA kutsitakam, ISat kutsitam atikutsitaM vetyarthaH / kSepe'pi - vyAkaraNakena tvaM garvitaH iti / athavA kSepo'pi kutsitArtha iti kiM bhedeneti / kutsite saMjJAyA ca ko bhavati, tadantena cet saMjJA gamyate / zUdrakaH, sAdhakaH, bAdhakaH, vAhakaH, pUrNakaH, puSpakaH, pRthukaH / kiM bhedena ? kutsAyAmityanenaiva siddhatvAt / dayAyAmiti / dayAyAM gamyamAnAyAmityarthaH / anukampito vatsa iti vigRhya kaH / evaM durbalakaH, bubhukSitakaH, harItakaH / tadyuktanItAvapi bhavati / sAmadAnabhedadaNDalakSaNA nItiH / bhedadaNDau tvanukampAyAM na sta iti sAmadAnAtmikeha nItiriti / athavA bhedadaNDAtmikAyAmapi aihalaukikaM pAralaukikaM vA'narthakaM pazyannanukampamAno'narthaparihArArthaM prayuJjIta / tadApi dayAyAmityeva siddhatvAditi vRttau matabhedena darzitam / na cAnukampyamAnAdityuktaM vyavahitAdapi bhavati - ' ehaki dhAnAkAstaveti' / tatrApi dayA gamyate eva / alpa ityapacitaparimANe vartamAnAdityarthaH / alpakamiti
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye dvitIyaH sakhipAdaH 331 stokakam atyalpakamityarthaH / hrasva iti dIrghaviparIte vartamAnAdityarthaH / hrasvako'tihrasva ityarthaH / nanu hrasvo'lpa eva kiM bhedena darzitam / naivaM satyapi hrasvatve mahattvaguNayuktaM mahadeva bhavati / hrasvahetukAyAmapi saMjJAyAM gamyamAnAyAM ko bhavatyeva - vaMzako daNDakaH / saMjJAyAmiti saMjJAmAtre gamyamAne ko dRzyate iti bhAvaH / tathA ca 'dhAnuyAkaH, zaGkhayAkaH' ityAdi lokaprayukto dRzyate / AcAryamataM tu, ajJAne kutsite caiva saMjJAyA (dayAyA)- mnukmpne| tayuktanItAdapyalpe vAcye hasve ca kaH smRtH|| kimanena niyamena yatra.ko dRzyate tatrAnena pratipattavyaH / tathA ca - bahuvrIhau navRdantAd ityAdi yathAlakSyam / dayAyAM manuSyANAmaviSaye 'ika - iya-ina' ete taddhitA dRzyante lokopacArAt-devikaH, deviyaH, devinaH / bahusvarAnna dRzyante- devadattakaH / dRzyante ca -prajApatikaH, prajApatiyaH, prajApatinaH / zevalikaH, zevaliyaH, zevalinaH / upAt tazca - upikaH, upiyaH, upinaH, upitaH (uptaH) / tathA SaSazcAntasya Da:SaDikaH, SaDiyaH, SaDinaH, SaDDaH / RdantAnnayau -savitRyaH / udantAcca - 'bhAnunaH, bhAnuyaH' ityAdina vaktavyamiti bhAvaH |hrsve-"kuttiishmiishunnddaabhyorH" | kApavAdastaddhita eva lokataH siddhaH - 'kuTIraH, zamIraH, zuNDAraH' svabhAvataH puMlliGgA / kAsUgoNIbhyAM tamAdinipAtanAdeva taraH- hrasvA kAsUH kAsUtarI, hrasvA goNI goNItarI / nadAditvAd I: / kAsUriti zaktirAyudhavizeSa ucyte| goNIti lokaprasiddham / kApavAdo'yaM yogaH / tathA "vatsokSAzvarSabhANAM svabhAvasya tanutve gamyamAne" | zaizavasya tanutve vatsataraH / yauvanasya tanutve ukSataraH / azvabhAvasya tanutve azvataraH, yo gardabhenAzvAyAmutpannaH sa ucyte| sAmarthyasya tanutve RSabhataraH, bhAravahanAkSama RSabha ucyte| tathA tamAdinipAtanAdeva yattadekebhyo dvayorekasya nirdhAraNe Dataro vA / yataro bhavatordevadattaH / tataraH Agacchatu / yo bhavatordevadattaH sa Agacchatu / ekataro bhavatodevadattaH, eko bhvtordevdttH| tathA jAtivRttibhyazca bahUnAM DatamaH / yatamo bhavatAM kaThastatama Agacchatu / yo bhavatAM kaThaH sa Agacchatu / ekatamo bhavatAM kaThaH, eko bhavatAM kaThaH / tau kimaH - kataro bhavatordevadattaH, kataro bhavatoH / katamo bhavatAM devadattaH, katamo bhavatAM kaThaH / ekasya nirdhAraNe veti tatrApi saMbadhyate /
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam ajAtAvapi bhavatyeva sAdRzyavRtteH , saMjJAprakRtyoH ko bhavati bahulalakSaNa eva / / pratikRtiH pratirUpakam praticchandakamityarthaH / saMjJAyAm iti apratikRtyartham / pratikRtAviti |prtikRtivissye yat sAdRzyam, tatra ko bhavati / pratikRtigrahaNasAmarthyAt sAdRzyavizeSaNam - azva ivAyamazvakaH / azvasadRzasya saMjJeyam / devadatta ivAyaM devadattakaH / devadattapratikRtirayamityarthaH / saMjJApratikRtyoriti kim ? gauriva gavayaH, kASThAdimayaM yat praticchandakaM tat pratikRtirucyate / caJceva caJcA, vadhikeva vadhrikA, kharakuTIva kharakuTI darzanIyo manuSya iti so'yamityabhisaMbandhAt tacchabdenAbhidhAnam / caJcA tRNamayaH puruSaH, vadhrikA carmamayI varatrA / kharakuTI nApitasya zAlikA iti / evaM pratimAsu skando viSNuriti / AlekhyeSu bhImo'rjuna iti / dhvajeSu siMho garuDa iti / evamAdiSu bahulatvAt kapratyayo dRzyate / ete khalvajJAtAdayo'rthAH / eSvakpratyayo 'pi yathAyogamudAharaNIyaH / / 220 / [vi0 pa0] avyaya0 / anupaghAtenAntyAt svarAt pUrvo bhavannAyamAgamaH abhidhAnAdajJAtAdayo'pyarthAH pratIyante'neneti pratyayo'pIti Aha - akpratyaya iti / ka iti sAmAnyanirdezAd bahutvameva gamyate ityAha - kapratyayazca bahulamiti / na ca vaktavyamiha zrutatvAd adhyayasarvanAmna eva kapratyayo'pi bhavatIti bhinnavibhaktinirdezAt / anyathA ak ca kazceti dvandve sati 'akkI' ityekavibhaktinirdezameva kurvIteti / kapratyayazceti / cakAreNAkpratyayo hi kvacid bahulaM bhavatIti veditavyam, yad vakSyati vibhaktezca pUrva iSyate AkhyAtasya ceti / __ yuSmakAbhiriti / eSAM vibhaktAvantalope pazcAdAtvaM vyaJjanAdAviti AtvaM vibhaktezceti sarvanAmno vibhaktarityartha: / avyayAnAM vibhaktarasambhavAd ihApi vibhakterantyAt svarAt pUvo'k iti pratipattavyam / tatrApyokArabhakArasakArAdivibhaktiM varjayitvA draSTavyam / ata eva bahulatvAditi / tena 'yuvakayoH, AvakayoH / yuSmakAsu, asmakAsu / yuSmakAbhiH, asmakAbhiH' iti / iha sarvanAmna eva antyAt svarAt pUrvo bhavati. na tu vibhakteH / tvayakA, mayakA' iti vibhakterantyAt svarAt pUrvo'k sa ca vibhaktigrahaNana gRhyate, evam 'asthAnini' ityevaM bhavati / AkhyAtasya ceti tatrApyantyAta svagat pUrva iti saMbandhaH / kutsitaM pacati, kutsitaM bhinddhIti vAkyam / bhinddhakIti / bhidiH
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye dvitIyaH sakhipAdaH 333 vidAraNe (6 / 2) tato hi rudhAditvAnnazabdaH rudhAdervikaraNAntasya lopa iti |hudhuddbhyaaN herdhiH (3 / 5 / 35) iti kapratyayazceti / yAva eva yAvakaH / maNireva maNikaH / yAvAdibhyaH svArthe ko bhavati, ata eva bahulatvAt / tathA svastikaH, indukaH, pItakaH, nIlakaH iti / yAvAdirAkRtigaNaH / ajJAne kutsAyAM ceti |bhultvaadevaajnyaataadissvrthessu kapatyaya |tthaa ca vRddhairuktam - ajJAne kutsite caiva sNjnyaayaamnukmpne| tadyuktanItirapyalpe vAcye hasve ca kaH smRtH|| kasyAyamazvaH, kutsito vA azvaH ityazvakaH / ajJAnamapi sambandhivizeSaviSayameva draSTavyam / na punaH svena rUpeNa tadeva vastu na vijJAtam, tadA azvAdizabdasyAprayogaprasaGgAt / nahi aviditArthaH zabdo loke prayogamarhatIti tatra svena rUpeNa jJAtasya sambandhivizeSAzAne kapratyayaH / dayAyAmiti / anukampane gamyamAne ityarthaH / vatsaka iti / anukamyito vatsa iti vigRhya kapratyayaH / tadyuktanItAvapi darzayati / tenAnukampanena yuktA tayuktA cAsau nItizceti tasyAbhapItyartha: / atra yadyapi sAma-dAna-bheda-daNDalakSaNA nItizcaturvidhA tathApi sAmadAlAtmikA nItiriha gRhyate, asyA evAnukampAyuktatvAt na tu bhedadaNDau tayohi~sArthatyAdityAha -- ehakItyAdi / tadA punaranarthakaparihAradvAreNa AtmAnamanukampayiSyan bhedadaNDAtmikAmapi nItiM prayuJjIta iti vivakSA |tdaapynukmpaavissytvaadbhvitvymeveti |vRttau punastad-yuktanItAvityabhedena darzitam / ihApyanukampAyA vidyamAnatvAd dayAyAmityevaM siddham / ehakIti AyUrvAd 'iN gatau' (2 / 13) tato hi AkhyAtasya ceti hizabdasyekArAt pUrva tayuktanItAvityakpratyayaH / 'dhAnAkA' ityatra ca ka eveti / / 220 / [ka0 ca0] avyy0| anapaghAtenetyAdi / "ad vyajane'nak" (2 / 3 / 35) ityatra agvarjanameva Agamatve jJApakam / anyathA AgamatvaM vinA sAko'dAdezAsaMbhavAda varjanamanarthakaM syAt / abhidhAnAditi / asya pratyayatve udanubandhAkaraNamapi pramANam / zrutatvAditi | "avyayasarvanAmnaH" (2 / 2 / 64) ityasya pazcAd antyAt svarAt pUrvamityavadhAryamiti dhyeyam / anyathA ak ca kazceti dvandve satItyAdi / nanu
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ 334 kAtantravyAkaraNam kathamidamucyate yAvatA avyayAdak sarvanAmnazca kaH iti yathAsaMkhyanirAsArthameva bhinnavibhaktinirdeza iti ? satyam / "advyAne'nak' (2 / 3 / 35) ityagvarjanAnna yathAsaGkhyam / anyathA sarvanAmno'ko'sambhavAditi dik / / 220 / [samIkSA] 'uccais + si,nIcais + si,sarva + si,yuSmad + bhis, asmad + bhis, yuSmad +TA, aSmad + TA, pac + an + ti' ityAdi avasthA meM kAtantrakAra tathA pANini donoM hI antima svara se yA vibhakti se pUrva 'ak' Adeza karake uccakaiH, nIcakaiH, sarvakaH, yuSmakAbhiH, asmakAbhiH, tvayakA, pacataki' Adi zabdarUpa siddha karate haiM / pANinIya 'akaca' pratyayavidhAyaka sUtra hai - "avyayasarvanAmnAmakac prAkaTeH" (a05|3|71) / ajJAta Adi arthoM meM 'ka-kan' pratyaya karane ke lie pANini ne "ajJAte, kutsite, saMjJAyAM kan, anukampAyAm, nItau ca tayuktAt" (a0 5 / 3 / 7377) ye pA~ca sUtra akacpratyayavidhAyaka sUtra se pRthak banAe haiN| kAtantrakAra ne eka hI sUtra dvArA 'ak-ka' pratyayoM kA vidhAna kiyA hai / arthoM kA nirdeza vRttikAra Adi ne vArttika sUtroM meM kiyA hai| ataH sUtrasaMkhyA kI dRSTi se pANinIya vyAkaraNa meM gaurava spaSTa hai / rUpasiddhi 1-10. uccakaiH / uccais + si / nIcakaiH ! nIcais + si / sarvakaH / sarva + si / vizvakaH / vizva + si / yuSmakAbhiH / yuSmad + bhis / asmakAbhiH / asmad + bhis / tvayakA | yuSmad + TA ! mayakA | asmad + TA | pacataki / pac + an + ti / bhindhaki / bhinda + hi / prakRta sUtra dvArA antima svara yA vibhakti se pUrva ak pratyaya tathA vibhkikaary| 11-19. yAvakaH / yAva + si / mnnikH| maNi + si / ashvkH| azva + si | vatsakaH / vatsa - si / ehaki ! A + i + hi / dhAnAkAH / dhAnA + jas / tailkH| taila --li ! vRkSakaH / vRkSa - si / devadattakaH / devadatta + si / prakRta sUtra dvArA ka-pratyaya
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye dvitIyaH sakhipAdaH 221. ke pratyaye strIkRtAkArapare pUrvo'kAra ikAram [2 / 2 / 65] [sUtrArtha] strIliGga kRta AkAra ke paravartI hone para pratyayagata kakAra se pUrvavartI akAra ko ikArAdeza hotA hai / / 221 / [du0 vR0] ke pratyaye strIkRtAkArapare pUrvo'kAra ikAramApadyate / sarvikA.uSTrikA, pAcikA, paatthikaa| ka iti kim ? cetanA / pratyaya iti kim ? takA strIti kim ? pAcakAbhyAm / kRta iti kim ? putrakAmyA | bahulAdhikArAt 'yakA, sakA' / jIvakA, nandakA ! AziSyakaH / / 221 / // iti daurgasiMhyAM vRttI nAmni catuSTaye dvitIyaH sakhipAdaH smaaptH|| [du0 TI0] ke0 / pratyaya itiM viSayasaptamIyam / pratyayAvayavo'pi pratyaya ihopacArAditi / akAreNa kakAra uccAryate / samAnadIrghatve sati 'paranimittAdezaH pUrvasmin sa eva' (kA0 pari0 44) iti strIkRta AkAra ucyate / atha 'svarAdezaH paranimittakaH pUrvavidhi prati sthAnivat' (kA0 pari0 9) iti cet, tathApyekena varNena vyavadhAnamAzrIyate na tvanekeneti nyAyAt samAnadIrghAt prAgitvaM syAt / saMbhave hi ke gRhyamANe pAciketi sidhyati / vyapadezivadbhAvAd uSTriketi ca / sarviketi na sidhyati, tadetatprakaraNasannidhAnAd vyavahitasyAkArasya pratyayagrahaNabalAditi / striyAM kRta AkAraH paro yasmAditi vigrahaH / pUrvazabdayogAvivakSAyAM ka iti parasaptamImAha - sarviketi / sarva+ aka "striyAmAdA" (2 / 4 / 49) / uSTriketi ajJAtAdyarthe kapratyayaH / pAThiketi / paTha vyaktAyAM vAci, vuN / 'yuvujhAmanAkAntAH' (4 / 6 / 54) ityakaH / cetaneti / cetayate: "ISizranyAsi" (4 / 5 / 85) ityAdinA striyAM yuH / taketi / taka hasane, pacAdyac / pAcakAbhyAmiti / yadi strIgrahaNaM na kriyate tadA ghoSavati dIrghe sati kRtAkAraparaH kakAro bhavatItvaM syAt / yadi kRtagrahaNaM na kriyate tadA strIliGgaviSaye akAre syAt / putrasyecchA 'putrakAmyA' iti kAmyapratyayastataH zaMsipratyayAdaH "striyAmAdA"
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam (2 / 4 / 49) / strIkRta AkAro yasmAditi vigrahe parArtho labhyate yat paragrahaNaM kRtaM strIkRta AkAraH paro yasmAt tasminneva ke yathA syAt / yasmAd vibhaktirapi parA tasmin mA bhUt / bahavaH parivrAjakA yasyAM nagaryAM sA 'bahupakhriAjakA nagarI' iti luptAyAmapi vibhaktau paragrahaNasAmarthyAditvaM na bhavatItyarthaH / 'saptamyA nirdiSTe pUrvasya' (kA0 pari0 21) iti yat pUrvagrahaNaM tat zrutimAtrapUrvatvapratipattyartham, tena nasyAluptavadbhAve'pi satItvaM bhavatyeva / bahUni carmANi yasyAM sA 'bahucarSikA zAlA' iti / bahuvrIhI zeSAnnAmnaH ko vibhASayA bhavati striyAmAdA, tato vibhaktiriti / AkAra iti kim ? nartakI, rajakI / "zilpini vuSa" (4 / 2 / 61) / akAra iti kim ? gokA, naukA, vAkA, dhAkA ! gonaubhyAmajJAtAdyarthe kaH zeSAbhyAM "kRvAdhArvibhyaH" (dra0, u02|57) auNAdikalakSaNaH kaH |bhuletyaadi / yattadostyadAyace sarvanAmatvAdak / 'jIva bala prANadhAraNe, Tu nadi samRddhau' (11192, 25) jIvatAt, nandatAt iti vAkyam / tathA iSTakA | idhestu kaH, uNAdiSu sarve vidhayo vikalpyante vaa| kSipAdInAM ca na bhavati - kSipakA, dhruvakA | dhArayatIti dhArakA / 'kSipa preraNe, dhru sthairya' (3 / 12; 1 / 285), AbhyAmauNAdiko vuN / AkRtigaNo'yam / tArakA jyotiSi | tarateSuN / anyatra tArikA / varNakA tAntave | tantUnAM vikArastAntavaH / saca na sarvo gRhyate, kintarhi prAvaraNavizeSa : | varNazabdAt kapratyayaH / varNa varNakriyAyAM curAdau ptthyte| tato vuN / varNikA anyA naTAdInAm / aSTakA pitRNAm / pitRsambandhinItyarthaH / pitRRnadhikRtya yat karma kriyate tatra 'aSTakA iti bhAvaH / azU vyAptau / azestaka auNAdikaH / SatvaTatve / anyatra 'aSTikA' khArI | aSTau ADhakAH parimANAni yasyA iti vigRhya kaH, ke pratyaye itItvam / tathA upAdhibhyAM tyakan - upatyakA adhityakA / tadayuktam, saMjJAzabdAvedAvevambhUtAvityarthaH / nipAtanamatenApi nipAtanabalAdevetvaM na syAt / zakunau - 'vartikA , vartakA' vibhASAtra dRshyte| 'vRtu vartane' (1 / 484) vuN / zakuniH / pakSivizeSa eva rUDhaH / anyatra nityameva / vartikA dIpasya | yathA "sUtakA-putrakA -vRndArakANAM vA" sUtakA - sUtikA | gavAditvAt kaH / tathA 'putrakA, putrikA' / putrazabdaH striyAmapi vartate / vRndArakA, vRndArikA | astyarthe Arakapratyayo dRzyate / vRndaM dArayatIti vRndArikA | nimtamapyasti tathA abhASitapuMskAd vihitasya strIkRtAkArasya hrasvasya vA khaTvikA - khaTvakA |
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye dvitIyaH sakhipAdaH - abhASitapuMskAd vihitasyeti kim ? na vidyate khaTvA asyA iti bahuvrIhAvapradhAnasya kRte hrasve punaH striyAmAdA / ajJAtAdyarthe punaH kapratyaya: / akhaTvikA nityaM bhavati / tathA khaTTAmatikrAntA atikhaTTikA / hrasvasyeti kim ? khaTvAkA | hasvavidhAne kvaciditi vacanAd dIrgho'pyatra dRzyate / yadA tu na vidyate khaTvA asyA iti " zeSAd vA" iti kaH, tadAM bhavatyeva vikalpaH / ' akhaTTikA, akhaTkA' ityapi dRzyate / tathA 'adhAtoryakAbhyAM strIkRtAkArasya hrasvasya vA " / daNDamarhatIti daNDAdibhyo'rhatItyarthe yo dRzyate / dantyakA,dantyikA / caTakikA, caTakakA / ajJAtAdyarthe kaH / adhAtoriti kim ? zobhanaH pAko'syAH, zobhano nayo'syAH iti supAkikA, sunayikA | tyaN - tyapornityam - dAkSiNAtyakA / atratyikA dakSiNAparA / pazcAdbhyastyaN zeSe dRzyate / tathA kvehAmAtratatratasantyabiti / bhastrAjAjJeSAd vyasvAnAM naJazca vA - bahubhastrikA, bahubhastrakA | abhastrikA, abhastrakA | pradhAnasya bhastrAzabdasyAbhASitapuMskatvAt siddhameva / ajikA, ajakA / anajikA, anajakA / jJikA, jJakA / ajJikA, ajJakA / "nAmyupadha0" (4 |2| 51 ) ityAdinA kaH / Alopo 'sArvadhAtuke / jAnAtIti jJA / eSikA, eSakA / dvike, dvyake / eSA dve / anaJpUrvake ekodAharaNe etadaH " sau saH (2 / 3 / 32) satvam, dvizabdAd aukAradvivacanam | tyadAdyatve / sarvanAmatvAnmadhye'kpratyayaH / svikA, svakA / asvikA, asvakA / jJAtidhanAkhyayoH sarvanAmatvaM nAstIti / ajJAtAdyartha eva kapratyayaH pratipattavyaH / aNpratyaye'pi dRzyate - mAmikA yuktiH, narikA strI / mAmakazabdo'yam ananto nipAtaH zeSAdyarthe dRzyate / nadAderAkRtigaNatvAd Irna bhavati / naraM kAmayatIti 'kai gai rai zabde' (1 / 256) / 'Ato'nupasargAt kaH " | ( 4 | 3 | 4) / narAn kAmayate iti / " anyato'pi ca " (4 | 3 | 49) iti Da ityeke || 221 | "" // iti durgasiMhaviracitAyAM kAtantravRttiTIkAyAM nAmacatuSTaye dvitIyaH sakhipAdaH samAptaH // 66 "" 337 [vi0 pa0 ] ke pratyaye 0 / ka ityakArasyoccAraNArthatvAt / asvara iha kakAro gRhyate / ke pratyaya iti viSayasaptamIyam / pratyayaviSaye yaH kakArastasminnityarthaH / striyAM kRtaH strIkRtaH, sa cAsAvAkArazceti strIkRtAkAraH sa eva paro yasmAditi vigrahaH / sarviketi
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ 338 kAtantravyAkaraNam sarvanAmatvAd antyAt svarAt pUrvo'kpratyayastataH striyAmAdA |ussttkeiti / ajJAtAdyarthe kapratyayaH / pAciketi / pacertuN / na tvakAramantareNApi ke pratyaya iti uccArayituM zakyate / tatkathamakAra uccAraNArthaH, yenAsvaraH kakAro gRhyate tasmAt svarasya nirdiSTatvAt pratyayaviSaye ke bhavannikAraH pAThikA' ityatraiva syAt / 'uSTikA' ityatrApi vyapadezivadbhAvena kasya pratyayatvamucyate / iha punaH sarvathA na syAt / 'sarvikA' ityatra asvaratvAditi / naitadevam / iha punaH sannidhAnAtakkayoreva kakArasya grahaNaM veditavyam / taccAsvarasya grahaNe satyupapadyate ityadoSaH / tayozca pratyayatvAdavyabhicAra eveti / yat pratyayagrahaNaM tadiha pratyayasaMjJAcoditasyaiva grahaNArthamiti / tena vyavahitasya vuNAderapi grahaNaM bhavatIti sarvatrekAraH pravartate / cetaneti |citii saMjJAne / hetvinantAd "ISizranthyAsi0" (4 / 5 / 85) ityAdinA striyAM yupratyayaH, striyAmAdA taketi / 'taka hasanArthaH' (1 / 32) / pacAditvAdac / 'pAcakAbhyAm' iti "akAro dIrgha ghoSavati" (2 / 1 / 14) iti dIrghaH / yadi kRtagrahaNaM na syAt tadA strIliGgaviSaye yo'kArastasminnapi syAdityAha - kRta iti |putrakAmyeti / putrasyecchA putrakAmyA / putrazabdAt kAmyapratyayaH / tataH "zaMsipratyayAdaH, striyAmAdA" (2 / 4 / 49; 4 / 5 / 80) bahuletyAdi / yattadostyadAdyatvaM sarvanAmatvAdapratyayaH iti / 'jIvakA, nandakA' iti / 'jIvatAt, nandatAt' iti vAkyam / / 221 / // iti trilocanadAsakRtAyAM kAtantravRttipatrikAyAM nAmacatuSTaye dvitIyaH sakhipAdaH smaaptH|| [ka0 ca0] ke pratyaye0 / nanu kathaM taketi pratyudAhRtam, pratyayagrahaNAbhAve'nantaratvAdakkayoranuvRttau satyAM 'pAThikA, pAcikA' iti na syAdityuttaraM yujyate ? satyam | prakaraNamAzritya pratyudAharaNamiti kecit / anye tu pratyayagrahaNAbhAve kakAre iti kriyatAm / tataH kAragrahaNasya vyAptyarthatvAt sAmAnye kakAre bhaviSyatItyAhuH / apare tu kRtagrahaNasAmathyadiva saamaanykkaaroplbdhiH| anyathA striyAmAkArapara iti kRta'pi ak - kayorevAnuvartanAt 'putrakAmyA' ityatraiva sarvathA na syAditi dik /
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye dvitIyaH sakhipAdaH 339 nanu 'SNAntAH saMkhyA aliGgakAH' ityatra katham ikAro na syAt ? satyam / ke pratyaya ityatra svIkRtAkAre iti kRte sidhyati kiM paragrahaNeneti tajjJApayati - strIkRtAkAramAtraM yat parasmiMstatraivAsya viSayaH / atra hi liGgazabdAt svArthe kapratyaye na vidyate liGgakam AsAmiti vigrahe tadantAd ApratyayaH / / 221 / // iti suSeNaviyAbhUSaNakRte kalApacandre nAmni catuSTaye dvitIyaH sakhipAdaH smaaptH|| [samIkSA] 'sarvaka + A, uSTaka + A, pAcaka + A, pAThaka + A' isa avasthA meM 'ka' se pUrvavartI akAra ke sthAna meM ikArAdeza karake kAtantrakAra tathA pANini donoM hI 'sarvikA, uSTikA, pAcikA, pAThikA' zabdarUpa siddha karate haiM / pANini kA sUtra hai - "pratyayasthAt kAt pUrvasyAta idApyasupaH" (a0 7 / 2 / 44) / [rUpasiddhi] 1. sarvikA / sarva + ak+ A | "striyAmAdA" (2 / 4 / 49) se strIliGga meM 'A' pratyaya, "avyayasarvanAmnaH svarAdantyAt pUrvo'k kH"(2|2|64) se ak pratyaya, "samAnaH savarNe dIrdhIbhavati parazca lopam" (1 / 2 / 1) se kakArottaravartI akAra ko dIrgha, AkAra kA lopa, prakRta sUtra se akAra ko ikArAdeza tathA vibhaktikArya / 2. uSTrikA | uST + ka + A | pUrvavat strIliGga meM 'A' pratyaya, kapratyaya, dIrgha, AkAralopa, prakRta sUtra se akAra ko ikArAdeza tathA vibhaktikArya / 3. pAcikA | pac + vuN = pAcaka + A / 'paca' dhAtu se vuNpratyayAnta niSpanna 'pAcaka' zabda se strIliGga meM 'A' pratyaya, samAnalakSaNa dIrgha, AkAralopa, prakRta sUtra se akAra ko ikArAdeza evaM vibhaktikArya / 4. pAThikA / paTh + vuN = pAThaka + A / 'paTh' dhAtu se vuNpratyayAnta niSpanna 'pAThaka' zabda se strIliGga meM 'A' pratyaya, samAnalakSaNa dIrgha, AkAralopa, prakRta gRtra se akAra ko ikArAdeza evaM vibhaktikArya / / 221 / // ityAcAryazarvavarmaviracite kAtantravyAkaraNe nAmacatuSTayAtmake dvitIyAdhyAye samIkSAtmako dvitIyaH sakhipAdaH smaaptH||
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha dvitIye nAmacatuSTayAdhyAye tRtIyo yuSmatpAdaH 222. yuSmadasmadoH padaM padAt SaSThIcaturthIdvitIyAsu vasUnasau [2|3|1] [sUtrArtha] ke pada se paravartI 'yuSmad - asmad' zabdoM se SaSThI - caturthI - dvitIyA vibhaktiyoM bahuvacana meM niSpanna ( arthAt 'yuSmAkam - yuSmabhyam - yuSmAn' tathA 'asmAkamasmabhyam- asmAn') padoM ke sthAna meM kramazaH 'vas- nas' Adeza vikalpa se upapanna hote haiM / / 222 / [du0 vR0] yuSmadasmadoH padaM padAt paraM SaSThI caturthI- dvitIyAsu bahutve niSpannaM yathAsaMkhyaM vasnasau prApnoti vA / putro yuSmAkam putro'smAkam - putro vaH, putro naH / putro yuSmabhyam, putro'smabhyam - putro vaH putro naH / putro yuSmAn putro'smAn putro vaH, putro naH / yuSmadasmadoriti kim ? putrasteSAm ? padAditi kim ? yuSmAkam, asmAkam / / 222 / " [du0 TI0] yuSmadasmado0 / yadyapi prakRtivibhaktyoH samudAyaH padam, tathApi yuSmadasmadoreva padamucyate / ubhayoH sthAne yo niSpadyate sa labhate'nyatarasya vyapadezam / yathA devadattayoH putro devadattasya ceti / yuSmadasmadorityanena saha dvayorapi saMbandhaH / yuSmadasmadoH sambandhi padaM tayoreva yuSmadasmadoH sambandhinaH padAditi / saMbandhaH punarapradhAnArthenArthasaGgatilakSaNa eva, na tvekenaiva sambandheneti caritArthaH, katham anyena saMbadhyate ? satyam / vizeSaNavizeSyabhAvasya prayokturAyattatvamiti lokaprasiddham / tena bhinnavAkye na bhavati / sa pacati, yuSmAkaM putro gAyati / sa pacati, asmAkaM putro roditi / AkhyAtapradhAnaM vAkyam / nanu odanaM pacati, yuSmAkaM bhaviSyati / odanaM pacati, asmAkaM bhaviSyati / vyapekSAlakSaNaH saMbandhaH pAkasya yuSmadasmadorapyastyeva, naivam / ekavAkyAzrito hi saMbandho'ntaraGga iti /
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ 341 nAmacatuSTayAdhyAye tRtIyo yuSpatpAdaH 341 ata eva padAt yuSmadasmadoH padamiti na kRtaH kramaH / athavA vAkyAdapoddhRtya padAni saMskriyante / yasya vAkyasya yuSmadasmadI tasyaiva vAkyasya zrutasya padAditi / ApizalIyamataM tu, pAdastvarthasamAptirvA zeyo vRttasya vA punH| mAtrikasya caturbhAgaH pAda ityabhidhIyate // mAtrA parimANamasya AryAdirmAtrika ucyate, tena "na pAdAdI" (2 / 3 / 4) ityanenaiva pratiSedhaH / pAdagrahaNaM savibhaktyartham, bhAvalakSaNA saptamIyam / SaSThIcaturthIdvitIyAsu satISu bhavati, luptAsu na bhavati / ata eva yusmadasmado: saSaSThIcaturthIdvitIyayoriti na vidadhyAt, samAsapadAvayavatvAd vA gauNatvam / tena yuSmatputra iti, asmatputra iti ca siddham / yuSmadaH padam, asmadaH padamiti pratyekamabhisaMbandhAt pade dve iti yathAsaMkhyaM sAmarthyAllabdham / iha dvivacanArthamityausargikamekavacanam / yathA - mASeNa krItam, mudgena krItam / ekena dvAbhyAM ca krayo nAstIti bahuvacanamantareNApi bahubhiriti gamyate / bahutve'rthe vartamAnAsu iti kathaM punariha bahutvamiti labhyate iti cet, dvitvaikatvayorAdezAntaravidhAnAt / na ca vaktavyaM tatra vikalpapakSe kathametau na bhavata iti, yataH 'apavAdaviSayaM parityajya utsargaH pravartate' (kA0 pari0 55) / padaM kartR prakRtiH vasnasau vikArau prApnotItyarthaH vibhASAnuvartate eva / na ca padAntaramadhikAranivRttikAraNamiti / nanu priyA yUyaM yeSAm, priyA vayaM yeSAmiti vigrahe priyayuSmayAm, priyAsmayAm / priyayuSmabhyam, priyAsmabhyam / priyayuSmAn, priyAsmAn iti kathaM vasnasau na bhavataH iti / ihAntarvartinIM vibhaktim Azritya padAditi ? satyam / yuSmadasmadoreva saMvandhinISu SaSThIcaturthIdvitIyAsu zrutatvAnna samAsasyeti / athavA yuSmadasmadorvAkyasyAvayavayoriti nizcitam, kathaM padAvayavayorvasnasAviti / / 222 / [vi0 pa0] yuSmadasmadoH 0 / nanu kathaM yuSmadasmadoH padamucyate yAvatA prakRtivibhaktyoH samudAya : padam ? satyametat / tathApyubhayoH sthAne yo niSpadyate sa labhate'nyataravyapadezam / yathA devadattayoH putro devadattasya ceti tathehApyadoSaH / yasyaiva vAkyasya
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ 342 kAtantravyAkaraNam yuSmadasmadoH padaM zrutatvAt tasyaiva vAkyasya padAditi veditavyam / tena 'sa phcati, yuSmAkaM putro gAyati / sa pacati , asmAkaM putro roditi ' tathA 'odanaM pacati, yuSmAkaM putro bhaviSyati / odanaM pacati, asmAkaM putro bhaviSyati' ityAdiSu bhinnavAkyeSu padAd vas - nasAdayo na bhavantIti SaSThIcaturthIdvitIyAsviti kAlabhAvayoH saptamI etAsu satISu bhavati, luptAsu na bhavatItyarthaH / bahutve iti bahutve'rthe vartamAnAsvityarthaH / etacca vakSyamANayogAbhyAM dvitvaikatvayorAghrAtatvAdavasIyate / na ca vaktavyam, tatra vikalpapakSe kathaM vasnasau na bhavataH iti yasmAd 'apavAdaviSayaM parihatya utsargaH pravartate' (kA0 pari0 55) iti / yathAsaMkhyamiti / yadyapIha padamityekavacanaM tathApi yuSmadaH padam, asmadaH padam iti pratyekamabhisaMbandhAd arthAd dve pade iti yathAsaMkhyaM na virudhyate / dvivacanaM ca dvitvArthasya sAmarthyalabdhatvAdeva na bhavati / autsargikaM punarekavacanaM syAdeva, yathA 'mASeNa krItam, mudgena krItam' ityekena dvAbhyAM ca krayo na saMbhavati, arthAd bahubhiriti gamyata eveti "vA'mzasoH" (2 / 2 / 62) ityato vAgrahaNamanuvartate, adhikArasyeSTArthatvAt / putro yuSmAkamiti yuSmadasmadbhyAM SaSThIbahuvacanam eSAM vibhaktAvantalopaH, "surAmi sarvataH, sAmAkam" (2 / 1 / 29;3 / 16) ityAkamAdezaH, pakSe vasnasau yathAkramaM bhavataH, caturthIbahuvacanasya "bhyasabhyam" (2 / 3 / 15) ityabhyamAdezaH, dvitIyAbahuvacanasya "aanshs"(2|3|9) ityAn / / 222 / [ka0 ca0] yussmdsmdoH| padAditi nAzakyate "padAt padam" ityakaraNAt tadgrahaNe kAraNAbhAvAcca / dvitIyAcaturthISaSThISviti kramaM vihAya yad vyatikramaM nirdizati, tad bodhayati-kvacid vibhaktyantareSvapi vasnasAdayo bhavanti / tena 'zrutaM vazcitraguptasya bhASitaM mama cApriyam' iti vo yuSmAbhirityarthaH / tathA 'kiM vo bhItA iMva sthitAH' / vo yUyamityartha iti kazcit / vastutastu saMbandhavivakSayaiva tatra SaSThI | padAditi na pUrvadigyogalakSaNA paJcamI 'paJcamyA nirdiSTe parasya' (kA0 pari0 22) iti nyAyAt tadgrahaNe kAraNAbhAvAcca / / 222 /
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye tRtIyo yuSmatpAdaH [samIkSA] 'yuSmAkam, yuSmabhyam, yuSmAn' ke sthAna meM vaH' tathA 'asmAkam, asmabhyam, asmAn' ke sthAna meM 'naH' Adeza kAtantrakAra tathA pANini donoM hI AcArya karate haiM, jisase 'putro yuSmAkam, putro vaH' tathA 'putro'smAkam, putro naH' zabdarUpa siddha hote haiM / pANini kA sUtra hai - "bahuvacanasya vasnasau" (a0 8 / 1 / 20) / yaha jJAtavya hai ki ye Adeza kevala yuSmad-asmad zabdoM ke hI hote haiM tathA 'yuSmAkam' Adi se pUrva kisI pada ke rahane para hI hote haiM / isake phalasvarUpa 'putrasteSAm' tathA 'yuSmAkaM putraH, asmAkaM putraH' Adi sthaloM meM ye Adeza pravRtta nahIM hote haiM / [rUpasiddhi] 1. putro vaH / putro yuSmAkam / yahA~ 'putraH' pada pUrva meM sthita hai, isase 'yuSmad + Am' isa alaukika vigraha meM niSpanna SaSThIvibhaktibahuvacanAnta 'yuSmAkam' ke sthAna meM prakRta sUtra dvArA 'vas' Adeza tathA "rephasorvisarjanIyaH" (2 / 3 / 63) se visadiza / 2-3. putro vaH / putro yuSmabhyam / putro vaH / putro yuSmAn / pUrvavat 'putraH' pada ke pUrvavartI hone para 'yuSmabhyam' (yuSmad + bhyas= caturthIbahuvacana) tathA 'yuSmAn' (yuSmad + zas= dvitIyAbahuvacana) ko 'vas' Adeza, s ko visarga / 4-6.putro naH / putro'smAkam |putro naH |putro'smabhyam / putro nH|putro'smaan / 'putraH' pada ke pUrva meM rahane ke kAraNa paravartI asmad zabda se SaSThI- caturthIdvitIyAvibhaktiyoM ke bahuvacana meM niSpanna 'asmAkam, asmabhyam, asmAn' ke sthAna meM 'nas' tathA s ko visagadiza / / 222 / 223. vAM nau dvitve [2 / 3 / 2] [sUtrArtha] pada se paravartI tathA yuSmad- asmad zabdoM se SaSThI-caturthI- dvitIyA vibhaktiyoM ke dvivacana meM niSpanna 'yuvayoH, yuvAbhyAm, yuvAm' ke sthAna meM 'vAm' Adeza tathA 'AvayoH, AvAbhyAm , AvAm' ke sthAna meM 'nau' Adeza hotA hai / / 223 /
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ 344 kAtantravyAkaraNam [du0 vR0] yuSmadasmadoH padaM padAt paraM SaSThI caturthI- dvitIyAsu dvitve niSpannaM yathAsaMkhyaM 'vAM nau' ityetau prApnoti vA / grAmo yuvayoH, grAma AvayoH - grAmo vAm, grAmo nau / evaM dIyate, pAtu / Asviti kim ? bhadrau yuvAm bhadrAvAvAm || 223 / [du0 TI0] baaNnau0| vAmiti makArAnto nau ityaukArAnto'yam AmnAyAt / luptadvitIyAdvivacanaM padaM pUrvavadihApi vyAkhyAnam / dvitve vartamAnayoryuSmadasmadoriti prakRtivizeSaNe nAsti sAdhyamiti dvitva iti vibhaktivizeSaNameva / evamityAdinA caturthIdvitIyayorevameva rUpam arthabhedAya kriyApadadvayamAtraM darzitam || 223 / [vi0 pa0] banau 0 / ihApi pUrvavad vyAkhyAnam / vAmiti makArAnto'yam, nAvityaukArAntaH / AmnAyAd 'vAM nau' iti luptadvitIyAdvivacanam / grAmo yuveyorityAdi osi pare kRtAntalopayoryuSmadasmadoryuvAvau dvivAciSu, "etvamasthAnini" (2 | 3 | 17) ityetvam / evamiti / caturthIdvitIyayorapyevamudAharaNam pratipattavyam | kevalam artho bhidyate iti tatprakAzArthaM kriyApadadvayaM darzitam / grAmo yuvAbhyAm, grAma AvAbhyAm - grAmo vAm, grAmo nau | 'dIyate' iti sampradAne caturthI / grAmo yuvAm, grAma AvAmiti - grAmo vAma, grAmo nau / 'pAtu' iti karmaNi dvitIyA / pratyudAharaNalAghavArthamidamAha / prakRtyA vibhaktI : : parAmRzannAha - AsvityAdi / tena prathamAdvivacane na bhavataH || 223 / 1 [ka0 ca0] 'zvaH bAMnau / nanu bhadre yuvAmiti napuMsakameva yujyate vaktum / tathA amaraH zreyasaM zivaM bhadram' (1 / 4 / 25) iti / tat kathamatra puMliGganirdeza : ? satyam | bhadrazabdo'strIliGgo'pi dRzyate / tathA ca ' subhUtiH 'bhadro'strI maGgale'pi syAccAtake hariNAntare' iti darzanAt puMsA nirdezaH / AmnAyAditi AcAryapAramparyopadezAd ityarthaH / pUrvasUtre pUrvavad vibhaktivyatikramanirdezAt 'geye kena vinItau vAM kasya ceyaM kRtiH kaveH' iti rAjJA svayaM pRSTau tau 'vAlmIkiH' ityazaMsatAm ityatra vAmiti prathamAdvivacanamiti kecit / vastutastu 'vAM yuvayorgeye bhavantau kena vinItau' iti - 1. subhUtinAmakenAcAryeNAmarakozasya kAmadhenunAmnI TAMkA praNItA AsIt / prakRtamidaM vacanaM tatraiva syAd iti manye /
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye tRtIyo yuSmatpAdaH SaSThyartho vivakSita iti / geye gAnaviSaye vAmiti yuvayormadhye kasya kaveriyaM kRtiriti rAjJA svayaM pRSTau tau vinItau vAlmIkIti kena mUrdhnA'zaMsatAm ityanvaye'pi na doSaH || 223 / [samIkSA] 345 'grAmo yuvayoH, grAma Avayo:' isa avasthA meM kAtantrakAra tathA pANini donoM hI AcArya 'yuvayoH' ke sthAna meM 'vAm' tathA 'AvayoH' ke sthAna meM 'nau' Adeza karake 'grAmo vAm, grAmo nau' ina zabdoM kA bhI sAdhutva ghoSita karate haiM / pANini kA sUtra hai - " yuSmadasmadoH SaSThIcaturthIdvitIyAsthayorvAnnAvau " ( a0 8 / 1 / 20) / "" [rUpasiddhi] 1- 2. grAmo vAm / grAmo yuvayoH / grAmo nau grAma AvayoH / 'grAmaH' isa pada ke pUrvavartI hone para 'yuSmad' zabda se SaSThIvibhakti - dvivacana 'os' pratyaya meM niSpanna 'yuvayoH' ke sthAna meM 'vAm' tathA 'asmad' zabda se SaSThIdvivacana meM niSpanna 'AvayoH' ke sthAna meM 'nau' Adeza | 1 3-6. grAmo vAM dIyate / grAmo yuvAbhyAm / grAmo nau dIyate / grAma AvAbhyAm / grAmo vAM pAtu / grAmo yuvAM pAtu / grAmo nau pAtu / grAma AvAm / 'grAmaH' pada ke pUrva meM hone se 'yuSmad' zabda se caturthI - dvivacana 'bhyAm ' pratyaya meM niSpanna 'yuvAbhyAm' evaM dvitIyA - dvivacana 'au' pratyaya meM niSpanna 'yuvAm' ke sthAna meM 'vAm' Adeza atha ca 'asmad' zabda se caturthI - dvitIyA - dvivacana meM niSpanna 'AvAbhyAm - AvAm' ke sthAna meM 'nau' Adeza || 223 | 224. tvanmadorekatve te me tvA mA tu dvitIyAyAm [2 / 3 / 3] [sUtrArtha] SaSThI - caturthI vibhaktiyoM ke ekavacana meM 'yuSmad - asmad' zabdoM se niSpanna 'tava - tubhyam' ke sthAna meM 'te' / 'mama - mahyam' ke sthAna meM 'me' Adeza hotA hai kisI pada se para meM rahane para parantu yuSmad - asmad' zabdoM ke dvitIyA - ekavacana ke rUpa 'tvAm - mAm' ke sthAna meM kramazaH 'tvA mA' Adeza hotA hai /
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ 346 kAtantravyAkaraNam [du0 vR0] ekatve vartamAnayoryuSmadasmadostvanmadbhUtayoH padaM padAt paraM SaSThI- caturthIdvitIyAsvekatve niSpannaM yathAsaMkhyaM 'te- me' ityetau prApnoti vA / tvA - mA tu dvitIyAyAm / putrastava, putro mama - putraste, putro me / evaM dAsyati / putrascA, putro mA pAtu / / 224 / [du0 TI0] tvanmadoH / yuSmadasmadoritIha vartate evetyAha - ekatva ityAdi / ekatve ekatvArthe vartamAnayoryuSmadasmadoH sthAne ye tvanmadI bhUte tayoH padaM SaSThIcaturthIdvitIyAsvekatve iti ekatvArthasya vibhaktisAmarthyalabdhatvAt / ataH pUrvavadihApi vyAkhyAnam / ubhayavizeSaNaM vA sukhArthaM kriyate / ekatvena yuSmadasmadorvizeSaNAt samAsArthasyaikatve tvanmadI na staH iti pratipadyate / yuSmAn asmAn atikrAntena atiyuSmayA, atyasmayA / samAsArthasya dvitvabahutvayorvidyete tvanmadI / yathA tvAM mAmatikrAntAbhyAm atikrAntairvA atitvAbhyAm atimAbhyAm atitvAbhiratimAbhiriti / asmAdeva vacanAd yuSmadasmadoH sthAne ekatvamAtre tvanmadI siddhe / padAditi SaSThIcaturthIdvitIyAsu iti ca pradhAnenaiva padazabdena sambadhyate / na ca tvanmadI prakRtyantarasvabhAvAd ekatvAbhidhAyinI |yuSmadasmadozca dvitvabahutvayoreva vRttiH svabhAvAditi vaktuM zakyate, yasmAt tvaM yAsi, ahaM yAmIti "yuSpadi madhyamaH, asmayuttamazca" (3 / 1 / 6, 7) na sidhyati / __ atha yuSmadasmadoreva viziSTArthapratipAdakatvAd anayorapi yuSmadasmadvyapadezo lokataH siddhaH ? satyam , yuktametannirapekSatvAt pratyayottarapadayorapi tvanmadI bhavata eva / yathA tvAmicchati, mAmicchati / tvamiva ahamivAtmAnamAcarati - 'tvadyati, madyati, tvadyate, madyate' / tvAM mAmAcaSTe - tvadayati, madayati / tava putraH vaputraH / mama putraH, matputraH iti / tuzabdo vAkyabhedArthe dvitIyAyAmekatve punaH tvA- mAdezAvityarthaH / pUrvavadihApi luptadvitIyAyA dvirvacanaM padamiti 'te- me' vidhAnakAle sUtrArthe dvitIyAnidarzanaM yathAsaMkhyanirAsArthameva pratipattavyam ! tyA - mA cIti kRte dvitIyAgrahaNaM sukhArthameva / / 224 /
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ 347 nAmacatuSTayAdhyAye tRtIyo yuSmatpAdaH [vi0 pa0] tvnmdoH|yussmdsmdoritynuvrtte, tayozca kAryitvamiha nAsti sAkSAt tvanmadoriha kAryiNonirdezAt / ata ekatve vartamAnayoryuSmadasmadoH sthAne ye tvanmadIbhUte tayoH padaM padAt paraM SaSThIcaturthIdvitIyAsvekatve niSpannaM 'te- me' ityetau prApnotItyAha - ekatve vartamAnayorityAdi / tvanmadbhUtayoriti / tvanmadIbhUte tvanmadbhUte bhavatiratra prAptau sakarmakaH / tvanmadAdezaM prAptayoryuSmadasmadorityarthaH / kena punaH sUtreNa yuSmadasmadostvanmadAdeza iti cet, ata eva jJApakAd ekatvamAtre yuSmadasmadoH sthAne tvanmadIti siddha kathabhanyathA tvanmadoH kAryitvaM nirdizyate iti bhAvaH / padAditi SaSThIcaturthIdvitIyAsviti ca pradhAnenaiva padena saMbadhyate na tu tvanmadAdezena, sa ca sAmAnyena ekatvamAtre veditavyaH / asya jJApakasya sarvoddiSTatvAt samAsArthasya punarekatve tvanmadI na bhavataH / yathA yuSmAnatikrAntena atiyuSmayA, aSmAnaMtikrAntena atyasmayA / ata evaikatve vartamAnayoryuSmadasmadorityuktam / tvA - mA tviti / tuzabdo'yaM vAkyabhede vartate, dvitIyAyAmekatve punastvAmAdezAvityarthaH / yadyevaM 'te - me' vidhAnakAle sUtrArthavivaraNe dvitIyAnirdezo na yuktaH / SaSThIcaturthIdvitIyAsvekatve iti SaSThIcatuorekatve iti vaktuM yujyate ? satyametat / kintu dvitIyAnirdezena vibhaktInAM bahutvaM darzayan yathAsaMkhyamapi nAsti vaiSamyAditi sUcayati / anyathA yathA tvanmadordvayosteme ityetAbhyAM yathAsaMkhyam, tathA SaSThIcaturthIbhyAmapi syAditi bhAvaH / 'te - me' iti, 'tvA - mA' iti ca luptadvitIyAdvivacanaM padam / evamiti putrastubhyam, putro mahyam - putraste, putro me dAsyatIti sampradAne caturthI / 'putrastvA, putro mA' iti pakSe 'putrastvAm, putro mAm' pAtviti karmaNi dvitIyA / / 224 / [ka0 ca0] tvamadoH / vRttau ekatva iti / ubhayavivaraNe ko hetuH, ekenaiva siddheH / tathAhi ekatve vartamAnayoryuSmadasmadostvanmadbhUtayoH padaM padAd etAn AdezAn prApnoti ityukte 'putrastava' ityatraiva syAd iti ced AcakSANe doSaH syAt / tathA ca yuSmAn AcakSANAn pazyAmi / tvanmadAdezasya 'te- me- tvA- mA' ityeteSAM viSaye jJApitatvAt / tena nimittaM nAzakyate / tatazca putro yuSmAn pAtu ityatra 'putrastvA pAtu' iti na doSaH syAdeva /
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam tvanmadoH kAryiNoriti / nanu padasyaiva kAryitvam, na tu tvanmadoH / kAryisambandhavAniti yaH kAryauti kathamuktaM tvanmadoH kAryiNoriti ? kAryaparamparayA atrApi bhavatIti tvanmadorapi kAryitvaM na tu tvanmadAdezeneti vyAptinyAyAdityarthaH / tuzabda ityAdi / nanu dvitIyAyAM kathaM te me na bhavataH, tatra tvAmityasti bAdhakamityAha - na ceti / 348 na ca vikalpapakSe tiSThatu / atra kazcit 'te me' iti kRtvA ubhayorevArthatvAt, tanna cArutaram / dvitIyAyAmekatve punastvAmAdeza iti paJjIsvarasAt / tasmAd viziSTametat sAmAnyaM bAdhate / nanu kathamatra sAmAnyavizeSabhAvaH SaSThIcaturthyormadhye dvitIyA nAstyeva ubhayorvizeSarUpatvAd yathA sAmAnyavizeSabhAve / 'atha parasmaipadAni " (3 | 111 ) ityatra athazabdena dyotakamAtraM syAmahiparyantaM parasmaipadasAmAnyaM sarvatraivAsti / ataH "nava parANyAtmane" (3 / 1 / 2) iti sAmAnyaM bAdhate / nanu kathamatrAnenaivamatrApi vidyate, yataH SaSThIcaturthIdvitIyAsviti dvandve niSpannaM nAmnAM samuccayo hi dvandvaH tataH samuccIyamAnatvAt paryanugatamiti tasmin dvitIyApi vidyate / " tvA mA tu dvitIyAyAm" ityatra dvitIyAtvenAsya vizeSatvameva / atastvanmadbhUtayorityatidezabalam, anenoktaM mukhyatvAt / / 224 | [samIkSA] 'putrastava, putrastubhyaM dAsyati' vAkyoM meM 'tava - tubhyam' ke sthAna meM 'te' tathA 'putro mama putro mahyaM dAsyati' Adi meM 'mama mahyam' ke sthAna meM 'me' atha ca putrastvAM pAtu, putro mAM pAtu' ityAdi sthaloM meM ' tvAm mAm' ke sthAna meM 'tvA-mA' Adeza kAtantrakAra tathA pANini donoM hI vaiyAkaraNa karate haiM / isake phalasvarUpa 'putraste, putrastvA, putro me putro mA' Adi rUpa siddha hote haiM / 'te me' tathA 'tvAmA' AdezoM ke lie pANini ke do pRthak sUtra haiM- "temayAvekavacanasya, tvAmau dvitIyAyAH " ( a0 8 / 1 / 22, 23) / [rUpasiddhi] 1 - 2. putraste / putrastava / putro me putro mama / 'putraH' pada ke pUrva meM rahane para 'yuSmad- asmad' se SaSThI - ekavacana 'Gas' pratyaya meM niSpanna 'tava mama' ke sthAna meM kramazaH 'te me' Adeza /
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye tRtIyo yuSpatpAdaH 349 3-4. putraste dAsyati / putrastubhyaM dAsyati / putro me dAsyati / putro mahyaM dAsyati / 'putraH' pada ke pUrvavartI hone para 'yuSmad- asmad' ke caturthI- ekavacana 'De' pratyaya meM niSpanna 'tubhyam - mahyam' ke sthAna meM kramazaH 'te-me' Adeza | 5-6. putrastvA pAtu | putrastvAM pAtu / putro mA pAtu | putro mAM pAtu / 'putraH' pada ke pUrva meM rahane para 'yuSmad-asmad' zabdoM se dvitIyAvibhakti - ekavacana 'am' pratyaya meM niSpanna 'tvAm- mAm' ke sthAna meM kramazaH 'tvA-mA' Adeza / / 224 / 225. na pAdAdau [2 / 3 / 4] [sUtrArtha] 'yuSmad- asmad' zabdoM se SaSThI- caturthI- dvitIyA vibhaktiyoM ke bahuvacanadvivacana- ekavacana meM niSpanna pada yadi zlokapAda ke Adi meM prayukta hoM to unake sthAna meM uparyukta 'vas- nas-vAm- nau-te - me- tvA-mA' Adeza nahIM hote haiM / / 225 / [du0 vR0] pAdasyAdau vartamAnAnAM yuSmadasmadAdInAM padametAn AdezAn na prApnoti / rudro vizvezvaro devo yuSmAkaM kuldevtaa| sa eva nAtho bhagavAn asmAkaM paapnaashnH|| pAdAdAviti kim ? 'pAntu vo narasiMhasya' ityAdi / / 225 / [du0 TI0] na pAdA0 / vRttAnAmAryAdInAM caturtho bhAgaH pAda iha gRhyate / Adizabdo'yamiha guNamAtre vartate, viSayasaptamIyam / 'AmantritaM pUrvamavidyamAnavat' iti na vaktavyam / yasmAd AmantraNamAkSiptakriyApadaM vartate / he devadatta! abhimukhe bhavaH ityAbhimukhye niyujyate |abhimukhiibhuutH kriyAyAM viniyujyate |ttr devadattetyetAvatArthasya samAptatvAt kuto bhinnavAkyapadAt prAptiriti / chAtrA yuSmAkaM svam, chAtrau yuvayoH svam, chAtra tava svam / yadA punariyaM yuktiranityA tadA vibhASA bhavatyeva / ata Aha-jasantaM vizeSya vA''mantrya paramavidyamAnavaditi / chAtrA vaiyAkaraNA yuSmAkaM svam / chAtrA vaiyAkaraNA vaH svam ityAdi vyavasthitavibhASayA ca sAmAnyavacanaM
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ 350 kAtantravyAkaraNam pariziSTam Amantrye nityaM nAvidyamAnavat / chAtrau guNinau vAM svam / chAtra ! guNin ! te svam, sAmAnyavacanamityeva / devadatta! jaTilaka tava svam / kathamucitaM racayAmi devi! te |avidymaanvd vAdI punarAha - vyavadhAyakatvaM nAstIti padAntarAd bhaviSyatIti / iha tu vyavasthitavibhASayaiva pratipattavyam / dRzyArthairmanovijJAne pratiSedho na vaktavyaH / yathA-grAmo yuSmAn, grAmo'smAn samIkSya gataH, tathA grAmastava svam, grAmo mama svaM samIkSya gataH / grAmastvAm, grAmo mAM samIkSya gataH / grAmastvAM manasA''locya gata ityarthaH / manovijJAnaM hi smaraNam, sa iti pUrvaprakrAntavyapekSAsambandhitayA gauNatvAt / __ anvAdeze tu vasAdayo nityaM vaktavyAH / kathitAnukathanamanvAdezaH / tenAnyena vA zabdena kasyacit kiJcit pratipAdayituM kathitasya pratipAdyAntarapratipAdanAya tena dvitIyaM kathanam, tasmin viSaye ityarthaH / tasmAd vyapekSAsambandhena gauNatvAt / ato gauNe'pi vidhizcet tathApi nityArthaM vyavasthitavibhASA vAcyA / atha yo grAmaH, atha no dhanamityAdi / sapUrvapadAt prathamAntAd vA bhavatyeva anvAdeze'pi / atho grAme dhanaM yuSmAkam, atho grAme dhanaM vaH / atho grAme dhanamasmAkam, atho grAme dhanaM naH ityAdi / vAkyAdAvapi pakSe vAdhikAra iSTasaMsiddhayartha eva vAkyasya nityatvAd vibhASA siddhaiva / / 225 / [vi0 50] na pAdA0 |vRttaanaamaaryaadiinaaN caturtho bhAgaH pAdaH iha gRhyate. arthasamAptirapItyapare / yathoktamapi cApizalIyaiH - pAdastvarthasamAptirvA jJeyo vRttasya vA punH|| mAtrikasya caturbhAgaH pAda itybhidhiiyte|| tasmAt 'sa pacati yuSmAkaM putro gAyati . sa pacati asmAkaM putrI roditi' ityAdiSvapyanenaiva pratiSedha iti / mAtrikasyeti / mAtrA parimANamasyati ikA. AryAdirmAtrika ucyate / 'pAntu vaH' iti ! pAna yupmAnityarthaH ityAdItyanena vRttasya pAdatrayaparaM sUcayati / yathA, pAntu vo narasiMhasya nkhlaangglkottraaH| hiraNyakaziporvakSaH kssetraasRkkrdmaarunnaaH|| iti / ', '
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ 351 nAmacatuSTayAdhyAye tRtIyo yuSmatpAdaH [ka0 ca0] na pAdA0 / nanu yuSmadasmadAdInAM vivaraNaM paryavasitArthakathanam, vastutastu prakRtatvAd yuSmadasmadorevAnuvRttiretatprakaraNavihitaM kAryaM niSidhyate / na ca tvAmA eveti, pRthagyogAt / pAdAdAviti kimiti vRttiH / nAdAvityAstAmityarthaH / etena yat kiJcit padApekSayA Aditve 'pAntu vo narasiMhasya' ityAdau niSedhaH syAditi pAdagrahaNam | pAdasyetyAstAm iti hemakaraH / caturbhAga iti / caturthazcAsau bhAgazceti / samAse pUraNapratyayasya lopa iti viyAnandaH |anystu caturtho bhAgazcaturityupacArAt / kardamAruNA iti / nanu kardame katham aruNavarNatvam ? satyam / vivarNabhAve sati syAditi kecit / viyAnandastvAha - prAyeNa lAGgalakoTyAM paGke zuddha raktatvaM lAGgalakoTyA bhavatIti / / 225 / [samIkSA] 'yuSmAkaM kuladevatA, asmAkaM pApanAzanaH' meM dvitIya tathA caturtha pAda meM paThita 'yuSmAkam - asmAkam' ke sthAna meM 'vas- nas' AdezoM kA niSedha kAtantrakAra tathA pANini donoM hI zAbdikAcAryoM ne kiyA hai / kAtantrakAra ne 'vas- nas' Adi AdezoM kA vidhAna karane ke anantara prakRta sUtra se pAda ke Adi meM unakA niSedha kiyA hai, jabaki pANini ukta AdezoM kA vidhAna hI apAdAdi meM karate haiM - "anudAttaM sarvamapAdAdau" (a0 8 / 1 / 18) / [rUpasiddhi] 1. yuSmAkaM kuladevatA / 'yuSmad' zabda se SaSThIvibhakti - bahuvacana 'Am' pratyaya meM niSpanna 'yuSmAkam' zabda ke sthAna meM "yuSmadasmadoH padaM padAt SaSThIcaturthIdvitIyAsu vasnasau" (2 / 3 / 1) sUtra dvArA 'vas' Adeza prApta hotA hai, parantu pAda ke Adi meM paThita hone ke kAraNa prakRta sUtra se usakA niSedha ho jAtA hai | 2. asmAkaM pApanAzanaH / 'asmad' zabda ke SaSThI - bahuvacanAnta rUpa 'asmAkama' zabda ke sthAna meM (2 / 3 / 1) sUtra se prApta 'nas' Adeza kA prakRta sUtra dvArA niSedha ||225|
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ 352 kAtantravyAkaraNam 226. cAdiyoge ca [2 / 3 / 5] [ sUtrArtha] 'ca' Adi zabdoM ke yoga meM 'yuSmAkam - asmAkam' Adi zabdoM ke sthAna meM 'vas- nas' Adi Adeza nahIM hote haiM / / 226 | [du0 vR0] cAdinA yoge vartamAnAnAM yuSmadasmadAdInAM padam etAn AdezAn na prApnoti / putro yuSmAkaM ca / putro'smAkaM ca / evamAdi - ca, vA, ha, aha, eva / gauNayoge na syAt / grAmazca te svam, nagaraM ca me svam || 226 | [du0 TI0 ] cAdi0 / cAdinA yoga iti / cAdinA gaNena yoge saMbandhe sati yuSmadasmadAdInAmityarthaH / Adizabda iha vyavasthAvacanaH / yathA devadattAdIn upaviSTAn Anayetyukte yathAvyavasthitAnevAnayati / evamAdIti / grAmo yuSmAkam, grAmo'smAkaM vA / grAmo yuSmAkaM ha, grAmo'smAkaM ha / grAmo yuSmAkamaha, grAmo'smAkamaha / grAmo yuSmAkameva, grAmo'smAkameva / evaM vAMnAvAdayo'pi na bhavantIti pratipattavyam / gauNayoga iti / grAmazcAdibhiryuktastena yuktAnAM yuSmadasmadAdInAm AdezA bhavantyevetyarthaH / tarhi 'gauNamukhyayormukhye kAryasampratyayo bhaviSyati' (kA0 pari0 2 ) kiM yogagrahaNena ? satyam | apyatra gauNayoge'pi vidhirbhavatIti jJApayati / tena 'grAmastava svaM samIkSya gataH ' iti svazabdasya hi darzanArthermukhyayogo na yuSmadasmadAdInAmiti || 226 / [vi0 pa0 ] cAdi0 / evamAdIti |'putro yuSmAkaM vA, putro'smAkaM vA' ityAdyapyudAhartavyamiti bhAvaH / paJcaiva cAdayaH / iha Adizabdasya vyavasthAvAcitvAd gauNayoge na syAditi / cAdinA ceti sahayogavivakSAyAM tRtIyAnirdezana sidhyati yad yogagrahaNaM tanmukhyayogaparigrahArtham, teneha na bhavati pratiSedhaH / ' grAmazca te svam, nagaraM ca me svam' iti / grAmo hi cAdinA yuktastadvAcakazcAdiyogo na yuSmadasmadoH sAkSAd ato gauNatvaM cAdiyogasya na kevalaM tava svaM grAmazcetyarthaH / yadyevaM 'gauNamukhyayormukhye
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye tRtIyo yuSmatpAdaH kAryasampratyayo bhaviSyati' (kA0 pari0 2) kiM yogagrahaNena ? satyam, sukhArthameva | TIkAyAM punaranyadeva prayojanam uktam, tacca vRttivyAkhyAne'prastutamiti nocyate / / 226 / [ka0 ca0] cAdi0 / paJcaiva cAdaya iti pnyii| ca-vA-ha- aha- eveti / kasyAzcit pustikAyAmevamityeva pAThaH / sa cAyukta eveti avyayagaNaparipaThitAnAM cAdInAM grahaNasambhave asya grahaNe pramANAbhAvAt / anyathA ahazabdAt pUrvam evaMzabdameva paThet / cAdineti tRtIyAyAH sahArthe samAsAbhAvAt cAderyoga iti SaSThIsamAsaH cAdinA yoga iti vAkyam anukathanamAtrapradarzanArthaM darzitam / gauNazceti yugmadasmadAdayazcAdinA samuccIyante, na tu sambandhivastvantaraM tadetaiH saha mukhyayoga iti / / 226 / [samIkSA] 'putro yuSmAkaM ca, putro'smAkaM ca' Adi 'ca- vA-ha- aha- eva' ina pA~ca zabdoM ke prayoga vAle vAkyoM meM 'vas- nas' Adi AdezoM kA niSedha kAtantra tathA pANinIya donoM hI vyAkaraNoM meM kiyA jAtA hai | pANini kA sU. hai - "na ca-vA- hAhaivayukte" (a0 8 / 1 / 24) / [rUpasiddhi] 1. putro yuSmAkaM ca, putro'smAkaM ca, putro'smAkaM vA, putro'smAkaM ha, putro'smAkam aha, putro'smAkam eva' ityAdi vAkyoM meM "yuSmadasmadoH padaM padAt SaSThIcaturthIdvitIyAsu vasnasau" (2 / 3 / 1) ityAdi se prApta 'vas- nas' Adi AdezoM kA prakRta sUtra dvArA niSedha / / 226 / 227. eSAM vibhaktAvantalopaH [2 / 3 / 6] [sUtrArtha] vibhakti ke pare rahane para 'yuSmad- asmad- tvad- mad' ke antima varNa kA lopa hotA hai / / 227 / [du0 vR0] vibhaktau parato vartamAnAnAmepAmantasya lopo bhavati / yuSmabhyam, asmabhyam / atiyuSmabhyam, atyasmabhyam / atitvAn, atimAn / tvayi, mayi / atitvayi, atimayi / vibhaktAviti kim ? yuSmatputraH, tvadIyaH / / 227 /
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ 354 kAtantravyAkaraNam 354 [du0 TI0] eSAm / nanu yuSmadasmadorgrahaNena tvanmadorapi grahaNamuktam / athAnantaratvAt tvanmadI vartete tvanmadI cet tarhi "na pAdAdau, cAdiyoge ca" (2 / 3 / 4,5) iti kathaM samAsaH, tatra 'vizeSAtidiSTaH prakRtaM na bAdhate' (kA0 pari0 19) iti cet, ihApi tadvad 'eSAm' - grahaNaM kimartham ? satyam / sambaddhAdhikAranivRttyartham / anyathA 'padAt' ityapi vartate (padaM tu na vartate), vibhaktau parata iti vacanAt / yadyevam 'eSAM vibhaktau' ityucyamAne zrutatvAt, tvAmatikrAntAn 'atitvAn' iti sidhyati / neyaM vibhaktiryuSmadaH kintarhi samAsasya, naivam, vizeSaNavizeSyabhAvasyeSTArthatvAdityAha - vibhaktau parata ityAdi / bahuvacanaM tu (na) vyaktibhedAditi, tena pratyayalopalakSaNanyAyenApi uttarapade pratyaye na lopo na bhavati, vibhaktAvityasya vyAvRtterabhAvAd ityarthaH / kathaM yuSmabhyam, yuSbhyam, asbhyam / yuSmAnasmAn vAcaSTa itInantAt kvipi kRte vibhaktau mAntasya lopo vA bhavati / ekadezavikRtasyAnanyavadbhAvAd ihApi iSTArtho vA'dhikAra iti / nanu pratyayasya sarvApahArI lopaH prakRteH punarantyApahArI lopo dRzyate ityAdi / yathA "shcimsjodhutti"(3|6|35) iti, satyam |ihAntagrahaNamantadarzanAdeva lopArtham / anyathA tvayA, mayA' ityatra paratvAt lopAt 'svarAdezo vidhirbalavAn' (kA0 pari0 35) iti prAgetvaM syAt / nanu 'yuSmabhyaM brAhmaNIbhyaH' ityantalope "striyAmAdA" (2 / 4 / 49) kathaM na syAt, yuSmadasmadoraliGgatvAd iti / na ca vaktavyam 'nAliGge yuSmadasmadI, sattvArthatvAt' / sattvArthasya hi liGgasaMkhyAbhyAM yogo dRzyate / tasmAlliGgavizeSadyotakasya vidhernimittabhAvAt "striyAmAdA" (2 / 4 / 49) bhavitumarhati, kathamiti cet / yathA indriyANAM niyataviSayavartitvam, svabhAvAt / tathA saMsthAnA reyukte'pyarthe vartamAnayoryuSmadasmadorapi liGgatvamavasIyate / saMsthAnAderanAzrayatvAd anusvamavedam evaMjAtIyakamiti vA / yathA 'paJca, sapta' iti liGgamantareNa vyapadezAta striyAm Ipratyayo na bhavati / tathA ca bhASyakRtApi SNAntAyAH saMkhyAyAH pratiSedhaH pratyAkhyAyate / kiJca striyAmAdAbhirvinApi strItvapratIteH / yathA 'dRzat, samit' iti rUpAntaram / puMliGgaM tu utsargatayA prayujyate yena kenacilliGgena nirdeza: kartavya iti :
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye tRtIyo yuSmatpAdaH kazcidAha - avyaktaliGge aliGge vA sAmAnyarUpatvAnnapuMsakasyetyavyaktaguNasaMdehe napuMsakaliGgaM prayujyate / tathAhi 'yuSmabhyaM brAhmaNIbhyaH' iti samAse'pi sAmAnyena pratipattiH / aparaH kazcidAha - saliGgayorapi yuSmadasmadoH striyAmAdA na syAt 'sannipAtalakSaNo vidhiranimittaM tadvighAtasya' (kA0 pari0 31) iti / kathaM 'yA, sA' ? anityatvamapi dRzyate asyA ityavirodhaH / tenAtrAntyasvarAdilopo nAdriyate iti vyavasthitam |atvvidhau dviparyantA hi tyadAdayaH apradAnayozca yuSmadasmadorvidhirayamiti vacanamArabhyate / / 227 / [vi0 pa0] eSAm / yuSmadasmadI pravartete tadgrahaNena tvanmadorapi grahaNaM bhavatyeva tayostatsthAnitvAt tat kimeSAMgrahaNeneti / athAnantaratvAt tvanmadI eva pravartete, ataH eSAmityucyate / yadyevaM pUrvayorapi yogayoH kathaM sAmAnyam, atha 'vizeSAtidiSTaH prakRtaM na bAdhate' (kA0 pari0 19) iti ced atrApi bhaviSyati ? satyam, eSAMgrahaNaM. sambandhyadhikAranivRttyartham, tena padAditi na vartate / padaM tu svata eva nivRttaM vibhaktau parata iti vacanAt / yadyevam "eSAM vibhaktau" ityukte zrutatvAdeSAmeva vibhaktAvantalopaH syAt, na samAsasaMbandhinyAm / ___ 'tvAmatikrAntAn, mAmatikrAntAn, atitvAn, atimAn' iti ? satyam / vizeSaNavizeSyabhAvasya prayokturAyattacAt naivaM sambandhaH, kintvanyathaiva ityAha - 'vibhaktau parataH' ityAdi / yuSmabhyam, asmabhyam ityAdi antalope "bhyasabhyam' (2 / 3 / 15) / yuSmAn, asmAn ityAdi / An zas / tvayi, mayIti "etvamasthAnini" (2 / 3 / 17) ityetvam / iha paratvAt lopAt svarAdezasya balavattvAt nityAtvAcca prAgeva dakArasyaitvaM prAptam ihAntagrahaNabalAt prAgeva lopa iti / yata: 'pratyayasya sarvApahArI lopaH, prakRterantyApahArI lopaH' (kA0 pari0 25, 56) iti nyAyAt / antasyaiva lope siddha yadantagrahaNaM tadantadarzanAdeva lopArthamiti bhAvaH / vibhaktAvityAdi / yuSmatputra iti yuSmAkaM putro yUyaM vA putrA yasyeti vigrahaH / tvadIya iti tatra yogavibhAgAt tyadAdibhyaH zeSe'rthe Iyo dRzyate / tavAyaM tvadIya iti / athavA "Iyastu hite" (2 / 6 / 10) ityeva bhavati / tubhyaM hitastvadIya iti / na ca vaktavyama iha pratyayalopalakSaNanyAyena kathaM na bhavatIti vibhakkAvityamya vyAvRtterabhAvAt / / 227 /
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam [ka0 ca0] eSAm / iha paratvAditi / nanu kathamatra paratvam, ubhayoH sAvakAze hi tad bhavati / na hyantalopamantareNa ekasya sAvakAzo'stItyAha - lopAt svarAdezasya balavattvAditi / 'antyalopasvarAdezayoH svarAdezo vidhirbalavAn' (kA0 pari0 35) iti SaSThItatpuruSapakSe kathametvasya svarAdezatvaM dakArasya sthAne vidhIyamAnatvAdityAha - nityatvAditi / nityatvaM ca kRtAkRtaprasaGgina eva / nanu "Iyastu hite" (2 / 6 / 10) ityatra yogavibhAgasya niyataviSayatvAt kathamatra bhaviSyatItyAha - athavetyAdi / vibhaktAvityasya vyAvRtterabhAvAditi / nanu kathametaduktaM yAvatA 'atitvan' ityAdau "luglope na pratyayakRtam" (3 / 8 / 29) iti nyAyAt pratyayalopalakSaNanyAyasyAbhAvAd atraiva vyAvRttirghaTate iti / kathaM 'yuSmatputraH , tvadIyaH' ityAdau nAntalopaH ? satyam / mA bhUt, samudAyAzritavibhakteranyasmAd ityAdinA luki pratyayalopalakSaNasyAviSayaH, kintu tvayyadhi adhitvadityAdau vAkye "anyasmAlluk" (2 / 4 / 3) ityAdinA lopAt pratyayalopalakSaNenAtrApyantalopaprasaGgaH, tasmAd yuktamuktam vyAvRtterabhAvAt' iti / ato vibhaktigrahaNaM sAkSAd vibhaktipratipattyarthameveti bhAvaH / nanu tathApi kathamidamucyate samAse luptAyAM vibhaktau pratyayalopalakSaNanyAyasyAbhAvAt / tathAhi samAse luptAyAM vibhaktau pratyayalopalakSaNanyAyena siddhe yad vyaJjanAntasya yatsubhoriti vacanaM tanniyamArtham "vyAnAntasya yatsubhoH" (2 / 5 / 4) ityuktameva kAryaM bhavati nAnyaditi / ata eva rAjeva rAjavadityatra pratyayalopalakSaNanyAyena ghuTamAzritya prApto'pi dIrgho na bhavati / na ca tarhi tvatputraH' ityAdau kathaM pratyayalopalakSaNanyAyena prAptiryena pratyudAhiyate iti vAcyam / vibhaktyuktakAryasyApi subhoktatvAditi cet prakRte'pi dIyatAM dRSTiH / tathAhi 'adhitvat' ityatra vibhaktyuktatvena subhoktatvAdantalopazca pravartate iti dik / atha 'yuvAbhyAm' ityAdau kathamakArasya lopaH, naivam / akArakaraNasAmarthyAditi cet, akAralopAbhAva evAkArakaraNasya phalam / anyathA antasthatvAd valopa eva gamyate / atha akArakaraNenaiva kathaM lopAbhAvaH sAdhyate, akArasya sthAnivadbhAvAditi cet, na / lopavidhiM prati sthAnivadbhAvasya niSidacata tasmAdakArakaraNAdeva nAkAralopaH / yad vA 'eSAm' ityanena bahuvacanena pUrvottama pAra eva gRhyante, na tu sthAninau yuvAvAviti / / 227 /
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ 357 nAmacatuSTayAdhyAye tRtIyo yuSmatpAdaH [samIkSA] 'yuSmad +bhyas, asmad + bhyas, atiyuSmad + zas, atyasmad + zas, yuSmad + Gi, asmad + Gi' ityAdi avasthA meM kAtantrakAra tathA pANini donoM hI dakAra - lopa karake 'yuSmabhyam, asmabhyam, atiyuSmabhyam, atyasmabhyam, atitvAn, atimAn, tvayi, mayi' Adi zabdarUpa siddha karate haiM / pANini kA sUtra hai - "zeSe lopaH" (a0 7 / 2 / 90) / [rUpasiddhi] 1. yuSmabhyam / yuSmad + bhyas / prakRta sUtra dvArA antima varNa dakAra kA lopa, "bhyasabhyam" (2 / 3 / 15) se bhyas ko 'abhyam' Adeza tathA "akAre lopam" (2 / 1 / 17) se makArottaravartI akAra kA lopa / 2. asmabhyam / asmad + bhyas / pUrvavat prakRta sUtra se dakAra- lopa, bhyas ko abhyam Adeza tathA akAra- lopa / 3-4. atiyuSmabhyam / atiyuSmad + bhyas / atyasmabhyam |ati + asmAd + bhyas / yuSmAn atikrAntebhyaH, asmAn atikrAntebhyaH / pUrvavat dakAralopa, bhyas ko abhyam Adeza tathA akAra- lopa / 5-6. atitvAn / ati + yuSmad + zas / tvAmatikrAntAn / atimAn / mAmatikrAntAn / atyasmad + zas / pUrvavat dakAra-lopa, 'tvad- mad' Adeza, punaH dalopa, zas ke sthAna meM "An zas" (2 / 3 / 9) se 'An' Adeza, "samAnaH savaNe dIrghAbhavati parazca lopam" (1 / 2 / 1) se samAnalakSaNa dIrgha - AkAralopa / 7-8. tvayi / yuSmad + Gi | mayi / asmad + Di / pUrvavat prakRta sUtra dvArA dakAra-lopa, 'tvad-mad' Adeza, punaH dakAra-lopa (yAvatsambhavastAvavidhiH - kA0 pari0 54), "etvamasthAnini" (2 / 3 / 17) se ekAra tathA "e ay" (1 / 2 / 12) se ayAdeza / 9-10. atitvayi / tvAmatikrAnte / atiyuSmad + Gi | atimayi / mAmatikrAnte / atyasmad + Gi / pUrvavat dakAralopa , 'tvada-mad' Adeza, puna: dalopa, etva tathA ayAdeza / / 227 /
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ 358 kAtantravyAkaraNam 228. yuvAvau dvivAciSu [ 2 / 3 / 7] [ sUtrArtha] 'au' Adi dvivacana ke pare rahate 'yuSmad' ko 'yuva' tathA 'asmad' ko 'Ava' Adeza hotA hai / / 228) [du0 vR0] yuSmadasmador3hivAciSu parato yuvAvau bhavato yathAsaMkhyam / yuvAbhyAm, AvAbhyAm / atiyuvAbhiH, atyAvAbhiH / zrutayorddhivAciSviti kim ? tvAM yuSmAnatikrAntau - atitvAm, atiyuSmAm / yuvayoH putraH yuSmatputraH / yuvayorayaM yuSmadIyaH / pratyayalopalakSaNenAntAlopAt / / 228 / [du0 TI0] yuvA0 / akArAntAvatAvAdezau / vyAkhyAnAd vishessaarthprtipttiH| dvau vaktuM zIlameSAmiti nAmnyajAtau NiniH / dvivAcina iha syAdaya evArthAt 'yuvAmatikrAntaiH, AvAmatikrAntaiH' iti vigrahe antarvartidvivacanamAzritya yuvAvau bhavata eva 'pratyayalope pratyayalakSaNam' (kA0 pari0 52) iti nyAyAt / etaduktaM bhavati yadA yuSmadasmadI dvitve vartete samAsaprakRtizcaikatvabahutvayostadApi yuvAvau paratvAd yadi tvamahamAdibhirna bAdhyate / evaM yuvAmAvAmatikrAntena atiyuvayA, atyAvayA |yuvAmAvAmatikrAntebhyo'tiyuvabhyam, atyAvabhyam / yuvAmAvAmatikrAntAdatikrAntebhyo vA atiyuvat, atyAvat / yuvAmAvAmatikrAntAnAm atiyuvayAm, atyAvayAm / yuvAmAvAmatikrAnte atiyuvayi, atyAvayi / yuvAmAvAmatikrAnteSu atiyuvAsu, atyAvAsu / zrutayorityAdi / yuSmadasmadoryuvAvau yuSmadasmadoreva dvivAciSu 'zrutAnumitayoH zrautasaMbandho vidhirbalavAn' (kA0 pari0 92) iti nyAyAt / tena yadA yuSmadasmadI ekatvabahutvayovartete samAsaprakRtizca dvitve tadA yuvAvau na bhavataH ityarthaH / yuvayoH putra ityAdi / uttarapade pratyaye ca pratyayalope pratyayalakSaNamiti vacane'pi sati na yuvAvau yuSmadasmadorantasyAlopAt, tadetat katham antalopa iti saptamyantamarthavazAd vartate tenAntalope satItyarthaH / eSAmiti vA vartate / arthavazAd dvivacanena saMbandhaH, ekatve tvanmadorviSayatvAt / tenAnayoryuSmadasmadoH kRtAntalopayorityarthaH /
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye tRtIyo yuSmatpAdaH athavA dvivAciSu yeSu yuSmadasmadI tayoryuvAvau vibhaktau parata iti / ata eva dvivAcinyAM vibhaktAviti sAmAnAdhikaraNyaM na kRtam iti / yadyevaM yuvAvau dvitve iti kathanna vidadhyAt / dvitvena yuSmadasmadorvizeSaNAd abhimataM bhaviSyati, naivam, vibhaktiviSaya ityapi saMdehaH syAt / yuvAmAvAmAkhyAtum eSakaH yuyuSmayiSakaH, asiSmayiSakaH / dvayoriti kRte kiM dvayorarthayorvartamAnayoruta dvayoreva yuSmadasmadorna tvanmadoriti / dvivacana ityapi kRte, kimidaM bhAvasAdhanaM karaNasAdhanaM veti vipratipadyeta / tasmAd dvivAciSviti nyAyyam / yuSmadasmadorinantayoH kvipi kRte vibhaktau, satyam / ekadezavikRtasyAnanyavattvAd yuvAvAdaya AdezAH / 359 yuvAm AvAm AcakSANau yuvAm AvAm yuSmAn asmAn AcakSANastvam aham | yuSmAn asmAn AcakSANA yUyaM vayam / yuSmAn asmAn AcakSANasya tava mama / yadA punarantaraGgatvAt tvanmadI tadA tvAM mAma AcakSANastvam aham ityAdinA bhavitavyam / sthAnivattvaM ca tatra inaH kvau luptatvAnna vidyate / kathaM yuvakAm, AvakAm antaraGgatvAdaki kRte sAkoreva yuSmadasmadoryuvAvau syAtAm ? satyam / ' yAvatsaMbhavastAvad vidhiH' (kA0 pari0 54 ) iti punarak bhaviSyati, tatra bahulatvAt kRtayorAdezayoH pazcAdak / tathA ca vakSyati - yuvAvAdiSu kRteSu pazcAd agiti / / 228 / [vi0 pa0 ] yuvAo | iha 'zrutAnumitayoH zrautasaMbandho vidhirbalavAn' (kA0 pari0 92 ) iti nyAyAd yuSmadasmadoreva dvivAcinaH pratyayA pratipattavyAH na tu samAsasyetyAha - 'yuSmadasmadordvivAciSu' iti / dvau vaktuM zIlaM yeSAmiti "nAmnyajAtau NinistAcchIlye" ( 4 | 3 |76 ) iti NiniH / atiyuvAbhiH atyAvAbhiriti yuvAmatikrAntaiH AvAmatikrAntairiti vigrahaH / yadyapi samAsArthe bahuvacanaM tathApi yuSmadasmadordvitve vartamAnatvAd antarvartidvivacanamAzritya yuvAvau bhavataH eva pratyayalopalakSaNanyAyAt / "AtvaM vyaJjanAdau" (2 / 3 / 18) ityAtvam | kimarthaM punaH zrutatvAd yuSmadasmadoreva dvivAcinaH pratyayA gRhItA ityAha - zrutayorityAdi / tena yadA yuSmadasmadI ekatvabahutvayorvartete samAsaprakRtizca dvitve tadA yuvAvau na bhavata ityarthaH / tathA coktam - samasyete yadaikatve bahutve yuSmadasmadI / samAso vartate dvitve na yuvAvau tadA tayoH //
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ 360 kAtantravyAkaraNam atikrAntAviti pratyekamabhisaMbadhyate / tvAmatikrAntau yuSmAn atikrAntAvityarthaH / "amau cAm" (2 / 3 / 8) ityaukArasyAmAdezaH / yuSmadIya iti / yuvayorayamiti vigRhya pUrvavad IyapratyayaH / iha yadyapi "pratyayalopalakSaNanyAyena" (kA0 pari0 52) dvivacanaM dRzyate tathApi yuvAvau na bhavataH antasyAlopAd ityAha - pratyaya ityAdi / etaduktaM bhavati pUrvasUtrAdantalopa evAnuvartate, sa cArthavazAt saptamyA saMbadhyate / tato'ntalope sati yuvAvAvityarthaH / iha cAntalopo nAsti sAkSAd vibhaktau tasya vihitatvAdityAha - pratyaya ityAdi / / 228 / [ka0 ca0] yuvAvau0 / yuvAvAdezau akArAntau / antalope sati Adezino'kArAntasya sAhacaryAt, tanna / AcakSANe vyaJjanAntayorapi darzanAt / tasmAdakArAntatve AmnAya eva zaraNamiti sAmpradAyikAH / nanu 'ava' iti kathaM nAzakyate, naivam / sandhAvapi Ava eva pratIyate, na tu avaH, dRSTaparikalpanAvazAt / panIpradIpe'dhikamAha - pratyayalopalakSaNenAntAlopAditi / atha yuSmatputra ityAdau "vyaJjanAntasya yat subhoH" (2 / 5 / 4) ityatidezabalAt pratyayalopalakSaNaM na kuryAt, satyam / tasya bAdhakaM yuvAvainamaghavadarvatsveva pratyayavaditi prApnoti / / 228 / [samIkSA] 'yuSmad + au, yuSmad + bhyAm, asmad + au, asmad + bhyAm' isa avasthA meM kAtantrakAra tathA pANini donoM ne hI 'yuSmad' ko 'yuva' tathA 'asmad' ko 'Ava' Adeza karake 'yuvAm, yuvAbhyAm, AvAm, AvAbhyAm' zabdarUpa siddha kie haiM / pANini kA sUtra hai - "yuvAvau dvivacane'' (a0 7 / 2 / 92) / ataH ubhayatra gauravalAghava nizcita nahIM kiyA jA sakatA / [rUpasiddhi] 1. yuvAbhyAm / yuSmad + bhyAm / "eSAM vibhaktAva0" (!3 / 6) se antima varNa d kA lopa, prakRta sUtra se 'yuva' Adeza tathA "AtvaM vyaJjanAdau" (2 / 3 / 18) se akAra ko AkArAdeza / 2. AvAbhyAm / asmad + bhyAm / antya dakAra kA lopa, prakRta sUtra 'Ava' tathA akAra ko AkArAdeza |
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye tRtIyo yuSmatpAdaH 361 3. atiyuvaabhiH| atiyuSmad + bhis / atyAvAbhiH / ati + asmad + bhis / yuvAmatikrAntaiH , AvAmatikrAntaiH / pUrvavat dakAralopa, prakRta sUtra se 'yuva-Ava' Adeza tathA antya akAra ko AkAra Adeza / / 228 / 229. amau cAm [2 / 3 / 8] [sUtrArtha] 'yuSmad-asmada' zabdoM se Ane vAle dvitIyAvibhati- ekavacana 'am' pratyaya tathA prathamA- dvitIyA- dvivacana 'au' pratyaya ina donoM ke 1: meM 'Am' Adeza hotA hai ||229 / [du0 vR0] yuSmadasmadAdibhya: paro'mau cAm bhavati / tvAm, mAm / yuvAm, AvAm / dvivAcyadhikArAd vA sAhacaryaM na syAt / / 229 / [du0 TI0] amau / pratyekam iha luptaprathamaikavacanam atazcakAraH kriyate / tena amsahacarita aukAro na gRhyate / satyapi yuSmadasmadordvitve yathAsaMkhyaM na bhavati, vaiSamyasaMbandhAt / dvivAcyadhikArAd veti pakSAntaraM sUcayati / bhavatu atraikaM padam adhikRtadvivAcivizeSaNabalAt sAmAnye aukAro bhaviSyati |essaamityrthvshaat paJcamyanta iheti / ebhyo yuSmadasmadAdibhya ityarthaH kuto vyaktibhede yathAsaMkhyamiti cakArastUktasamuccayamAtre / dIrghavAnayamAdezo hrasvavAMzcedamo'mvidhAnamanarthakaM syAt / na cAnarthakam "etvamasthAnini" (2 / 3 / 17) syAt / yadyevaM makAramAtrameva vidadhIta varNAntatvAdante tarhi tad bhavati / parasyAderiti kaizcidiSyate, tanna sammatam, ato vyAkhyAnato vizeSArthapratIteH / / 229 / [vi0 pa0] amau / cakAropAdAnAdiha pratyekaM luptaprathamaikavacanam / ata Aha -am au ceti / 'am' tAvad dvitIyaikavacanam, tatsahacarita aukAro'pi dvitIyAyA eva kathaM na gRhyate ityAha - dvivAcyadhikArAd ityAdi / yuvAvau dvivAciSviti / ato
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ 362 kAtantravyAkaraNam dvivAcyadhikAro'nuvartate sa caukAreNaiva saha saMbadhyate, amo'sambhavAt / ato dvivAcI ya aukAra iti sUtrArthe kutaH sAhacaryAzaGketi bhAvaH / vAzabdena tu pratyekaM bhinnavibhaktinirdezAditi sUcyate / anyathA dvandve sati ekapade cakAro'pi na kRtaH syAt, tena prathamAdvivacanasyApi Am siddhamiti bhAvaH / / 229 / [ka0 ca0] ___ amau ! kutaH sAhacaryAzaGkA iti panI | nanu dvivAcyadhikAreNa kathaM sAhacaryAzaGkA nirAkriyate, dvitIyAdvivacanasyApi dvivAcyadhikArAditi vizeSaNatvena caritArthatvAditi cet, naivam / abhiprAyAparijJAnAd dvivAcipadena sAmAnya aukAra eva gRhyate / ata eva prathamAdvivacanasyApi grahaNam, anyathA dvivAcigrahaNameva vyarthaM syAt, dvitIyAdvivacanasyApi dvivAcitvavyabhicArAt / tathA ca tasya vyAptyartha iti bhAvaH / nanu arthavazAd vibhaktivipariNAmaH kriyate, sa cArthaH prakArAntareNaiva ghaTate iti, kiM vibhaktivacanayorvipariNAmena dvivAcyadhikAraH kriyate ityAha - vAzabdeneti / anyatheti / bhinnavibhaktinirdezena sAhacaryAbhAvaM vinetyarthaH cakAro'pi na kRtaH syAditi / nanu yathAsaGkhyanirAsArthaM bhinnapadaparicAyakazcakAraH kartavya eva / tatkathamuktam - cakAro'pi na kRtaH syAd iti ? satyam / sAhacaryaM hi ekavAkyopAttenaiva saMbhavati, tatra yadi sAhacaryArthamekavAkyamaGgIkriyate tadA yathAsaGkhyamapi durnivAram, cakAro'pi vyartha eva syAditi / tena sAhacaryasambhave yathAsaMkhyaM saMbhavati, tannivRttau tasyApi nivRttiH / kulacandrastu 'amau' iti svarUpeNa prathamA, ataH aukArasvarUpaM gRhyate iti dvayoreva aukArayorgrahaNAt kutaH sAhacaryam, bhinnavibhaktinirdezAd yuSmadasmadoram Am bhavati / yuSmadasmadoraukAra Am bhavati / vaiSamyasaMbandhAt kuto yathAsaMkhyamiti bhAvaH |aakaarvaanymaadesh iti / nanvakAravAneva kathaM na kriyate / evaM sati tvAm iti padaM syAt / tadA amaH Am - vidhAnam anarthakamiti, naivam / "etvamasthAnini" (2 / 3 / 17) ityasya vAraNArthaM bhaviSyati / atha yadi etvavAraNameva sAdhyam, tadA makArameva vidadhyAt / ekavarNatvAdante bhaviSyati, na ca prathamayA ceti nyAyena sarvasya bhaviSyatIti vAcyam, asyAH paribhASAyA anaGgIkaraNAt / atha Am-vidhAnasyAkAre, prayojanamasti, anyathA makAre kRte 'akAro dIrgha ghoSavati' (2 / 1 / 14) iti dIrghaH syAditi, naivam / "AtvaM vyAnAdau" (2 / 3 / 18)
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ 363 nAmacatuSTayAdhyAye tRtIyo yuSpatpAdaH ityatrAsthAninIti vyAvRttibalAnna bhaviSyati / tasmAdakArakaraNAdevAkAre'kAralopasyAbhAve samAnalakSaNadIrghatve 'tvAm, yuvAm' iti sidhyati, kiM dIrghavidhAnena ? tadasaGgatam / yasmAd 'yuSmAnAcakSANau pazyAmi' ityatra ini antyasvarAdilope kvipi kAritalope ca vyaJjanAntatvAd yuSmAniti na sidhyati, tasmAd dIrghavidhAnaM kuryAt / atha dIrghAdiriti kathaM nizcitam, sandhau sati samAnarUpatvAd hrasvAderapi pratIyate ? satyam / AcAryapAramparyAd yathAdRSTaparikalpanAvazAd dIrghAdirevAyamAdezaH ityanena TIkApi vyAkhyAtA / / 229 / [samIkSA] 'yuSmad + am, asmad + am, yuSmad + au, asmad + au' isa avasthA meM kAtantrakAra am tathA au ko Ama Adeza karake 'tvAm- mAm - yuvAm-AvAm' zabdarUpa siddha karate haiM | pANini ne "Deprathamayoram" (a0 7 / 1 / 28) se 'am' Adeza kiyA hai / yadyapi pANini ne 'De - su-au - jas - am - auT' ina chaha pratyayoM ko am Adeza eka hI sUtra dvArA karake zabdalAghava upasthita kiyA hai, jabaki kAtantrakAra ne am-au (prathamA-dvitIyA-dvivacana) pratyayoM ko 'Am' Adeza, supratyaya pare rahate yuSmad-asmad ko 'tvam-aham' Adeza, jas-pratyaya pare rahate 'yUyamvayam' evaM re - pratyaya pare rahate 'tubhyam - mahyam' Adeza cAra sUtroM meM pradarzita kie haiM / parantu arthakRta lAghava kI dRSTi se kAtantraracanA hI adhika suvidhAjanaka kahI jA sakatI hai| [rUpasiddhi] 1. tvAm / yuSmad + am / "eSAM vibhktaavntlopH"(2|3|6) sUtra se 'yuSmad' zabda ke antima varNa dakAra kA lopa, 'yuSma' ko tvad Adeza, dlopa, am ko Am, samAnalakSaNadIrgha evaM AkAralopa / 2. mAm / asmad + am / pUrvavat dlopa 'asm' ko 'mad' Adeza, dakAralopa, am ko Am, samAnalakSaNadIrgha evaM AkAralopa / 3. yuvAm / yuSmad + au / dlopa, "yuvAvau dvivAciSu" (2 / 3 / 7) se 'yuva' Adeza, au ko Am, dIrgha - AkAralopa /
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam 4. AvAm | asmad + au / dakAralopa / Ava- Adeza, au ko Am - Adeza, dIrgha - AkAralopa / / 229 / 230. An zas [2 / 3 / 9] [sUtrArtha] 'yuSmad - asmad' zabdoM se paravartI dvitIyAvahuvacana - 'zas' pratyaya ke sthAna meM 'An' Adeza hotA hai / / 230 / [du0 vR0] yuSmadasmadAdibhyaH paraH zas An bhavati / yuSmAn, asmAn / atitvAn, atimAn / / 230 / [du0 TI0] An / nanu kimarthamidaM zabdamAtrAzrito vidhirantalope sati "zasi sasya ca nH"(2|1|16) iti bhaviSyati / yuSmAn striyaH, asmAn kulAni' iti siddhameva / atha paratvAcchirAdeza iti cet, na / tatra napuMsakAditi viziSTAd bhaviSyati / naivam, "etvam asthAnini" (2 / 3 / 17) syAditi / yuSmayateH kvipi kRte yuSmAn ityapi syAt / / 230 / [vi0 pa0] An0 / nanu kimarthamidam, yAvatA antalope satyakArAntatvAt "zasi sasya ca naH" (2 / 1 / 16) iti dIrghatve sakArasya ca natve siddhaM yuSmAniti / na ca vaktavyam 'yuSmAn striyaH' ityatra striyAmAdApratyaye kRte na sidhyatIti yAvatA yuSmadasmadAdInAM strItvAdiyoga eva na saMbhavati , svabhAvAt / tathA coktam - 'SNAntAH saMkhyA aliGgakAH katyavyayayuSmadasmadazca' iti / tataH kuto'tra "striyAmAdA'' (2 / 4 / 49) ApratyayaprasaGgaH / tathA 'yuSmAn kulAni' ityatra ca satyapi paratve kutaH zirAdezo napuMsakatvasyAyogAt / naivam "etvamasthAnini" (2 / 3 / 17) ityetvaM syAd, anAdezitvAt / kiM ca yadA 'yuSmAn AcaSTe' itIni kRte'ntyasvarAdilope ca yuSmayateH kvip kriyate, tadApi yuSmAnitISyate, tanna syAd akArAntatvAbhAvAt / / 230 /
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye tRtIyo yuSmatpAdaH 365 [ka0 ca0] An0 / nanu saMkhyAvizeSaNAt kathamaliGgakA iti / aliGgakA iti prayogo bhavitumarhati ? satyam | liGgameva liGgakam, na vidyate liGgakaM yAsAmiti / ata eva ke pratyaya ityAdinaiva ikAro na bhavati / atastatroktaM paragrahaNAt strIkRtAkAra eva paro yasmAt kakArAt tasminneva / atra tu anyA vibhaktiH kRtA tatra ApratyayaH / vibhaktyantyakRtAkAra iti / yad vA katyavyayAdInAM vizeSaNam / etvavidhAvazasIti kriyatAmityAha - kiM ceti || 230| [samIkSA] ' yuSmad + zas, asmad + zas, atiyuSmad + zas, atyasmad + zas' isa avasthA meM kAtantrakAra 'amU' ko 'An' Adeza karake 'yuSmAn, asmAn' Adi zabda siddha karate haiN| jabaki pANini ne "zaso na" (a0 7 / 1 / 29) se kevala 'nU' hI Adeza kiyA hai, ataH unheM " dvitIyAyAM ca" (a0 7 / 2 / 87) se AkAra bhI karanA par3atA hai / ataH prakriyA kI dRSTi se pANinIya prakriyA ko hI gauravadhAyaka kahA jA sakatA hai / [rUpasiddhi] 1. yuSmAn / yuSmad + zas / "eSAM vibhaktAvantalopaH" (2 / 3 / 6) se dakAralopa, prakRta sUtra se zas ko 'An' Adeza, "samAnaH savarNe dIrghIbhavati parazca lopam" (1 / 2 / 1 ) se samAnalakSaNa dIrgha tathA 'An' ke AkAra kA lopa / 2 . asmAn / asmad + zas / pUrvavat dakAra- lopa, zas ko An, dIrgha evaM AkAra kA lopa / samAnalakSaNa 3. atitvAn / atiyuSmad / zas | tvAmatikrAntAn / tvad- Adeza, dakAralopa, An, samAnalakSaNadIrgha, AkAralopa / 4. atimAn / atyasmad + zas / mAmatikrAntAn / mad- Adeza, dalopa, zas ko AnU, samAnalakSaNa dIrgha evaM AnU ke AkAra kA lopa / / 230 /
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ 366 kAtantravyAkaraNam 231. tvamahaM sau savibhaktyoH [2 / 3 / 10] [sUtrArtha] prathamAvibhakti - ekavacana 'si' pratyaya ke paravartI rahane para 'yuSmad-asmad' zabdoM ke sthAna meM sivibhakti sahita 'tvam- aham' Adeza hote haiM / / 231 / [du0 vR0] tvanmadoryuSmadasmadozca sau savibhaktyostvamaham ityetau bhavato yathAsaMkhyam / tvam, aham, atitvam, atyaham / savibhaktyoriti kim ? adhitvat, adhimat / luk / / 231 / [du0 TI0] tvam aham / luptaprathamAdvivacano'yaM nirdezaH / yuSmadasmadorgrahaNena tvanmadorapi grahaNaM bhaviSyati yathAsaMkhyaM bhavatyeva | sUtrArthe tu mandadhiyAM sukhapratipattyarthaM tvanmadonidarzanam / atitvam, atyahamiti / tvAm, yuvAM yuSmAn vA / mAm, AvAm asmAn vA atikrAnta iti vigrahaH / evaM priyau yuvAm, priyA yUyaM vA yasya sa priyatvam, priyAham iti tadantavidhinApi nirdizyamAnasyaivAdezo bhaviSyati / savibhaktyorityAdi / tvayyadhi, mayyadhi' ityavyayIbhAvAt / lugiti paratvAdanyasmAllugityanena lug bhavatItyarthaH / tasmAnna yuSmadasmadI savibhaktI vartete iti / evaM yuSmAsu adhi adhiyuSmat, evam adhyasmat / tvAM yuvAM yuSmAn vA atikrAntaM kulam atitvam, evam atyaham iti bhavitavyam iti svabhAvAt samAse'pyaliGge yuSmadasmadI avyatiriktaliGgapakSe'pi na napuMsakAt syamorlopa: syAt tatra mukhyanapuMsakagrahaNAt ! yeSAM saliGge yuSmadasmadI iti nidarzanam, tanmatenApi napuMsakAdezebhyaH paratvAd yuSmadasmadAdezo bhavati / sambodhane'pi he tvam, he atitvam , he atyahamiti bhavitavyam / antadarzanAdantalope'pi kRte hrasvalakSaNa : silopo na bhavati, pUrvavidhitvAt / tvaM putro'sya, ahaM putro'sthati vigrahe 'tvatputro maputra' iti pratyayalope pratyayalakSaNamapi na bhavati |.n hi mRtaputrI devadattaH saputraH ucyte| athAntalopo'dhikriyate uttaratrApi na duHyati - yUyaM putrA asya yuSmaputrastubhyaM hitastaddhitaH, tava putrastvatputra iti na kaSTam, vyavahitatvAt / tvamahaM sineti kRte vinA saha bhaviSyati uttaratrApi tRtIvaiva nirdizyatAm / nanu putreNa saha nirdhAryo devadatta
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye tRtIyo yuSmatpAdaH 367 ityukte yadi daivAt putro nAsti tadApi devadatto nirdhAryate / evam ihApi silope prasajyate / svayogavyavasthApanapakSe'nyayogavyavacchedapakSe'pi savibhaktigrahaNaM sukhapratipattyarthameva / kathaM nirahaMkAro'yam iti avyayo'yamahaM zabda: / / 231 / [vi0 pa0 ] tvamaham0 / tvamahamiti luptaprathamAdvivacanaM padam tvanmadoryuSmadasmadozceti / nanu kathamiha yathAsaMkhyam AdezinAM bahutvAt naivam / yuSmadasmadoreva AdezitvaM siddham / tvanmadostu tadagrahaNena grahaNamiti yathAsaMkhyaM na virudhyate / yastu sUtrArthe tvanmadoryuSmadasmadornirdezaH sa ca spaSTArtha eva / atitvamiti / tvAM yuvAM yuSmAn vAtikrAntaH / atyahamiti / mAm AvAm asmAn atikrAnta iti vigraha: / iha yuSmadasmadordvitve vartamAnayorapi na yuvAvau bhavata iti tvam - aham - Adezasya paratvAt / evamuttaratrApi | savibhaktyorityAdi / tvayyadhi, mayyadhi' iti kArakArthe'vyayIbhAvaH / I lugiti paratvAt " anyasmAlluk" (2 / 4 / 3) ityanena lugityarthaH / tathA tvaM putro'sya, ahaM putro'syeti vigrahe ' tvatputro matputraH' iti savibhaktitvAbhAvAt tvamahamAdezau na bhavataH iti / na ca vaktavyaM pratyayalopalakSaNena savibhaktitvaM nahi mRtaputraH saputra ucyate loke / yadyevaM pUrvasUtrAd antalopo'dhikriyatAm, antalope sati bhaviSyatIti kiM savibhaktigrahaNena ? satyam / vyavahitasyAdhikAre kaSTaM syAt / tarhi 'tvamahaM sinA' ityucyatAm, sinA sahaiva bhavati tathottaratrApi tRtIyaikavacanaM nirdizyatAJ -'"yUyaM vayaM jasi" ityAdi / etadapyayuktam, yathA 'devadattaH putreNa saha nirdhAryatAm' ityukte putrAbhAve kevalo'pi devadatto nirdhAryate loke, tathehApi seloMpe kRte kevalayorapi yuSmadasmadoH prasajyeteti savibhaktigrahaNam / / 231 / " [ka0 ca0] tvam0 | savibhaktyoriti kimiti vRttiH / 'tvamahaM sau' ityAstAm, tatazca tvamahAdeze kRte sati " vyaJjanAcca" (2 / 1 / 49) iti silopaH siddhaH / ced adhitvam ityAdau '"anyasmAlluk" (2 / 4 / 3) iti kRte pratyayalopalakSaNanyAyena tvamahamAdeze prApte tannirAsArthaM savibhaktigrahaNam / cet tathApi na kriyatAm / sAviti bhAvasAdhanaM vyAkhyeyam / sau vidyamAne Adezo nAvidyamAne / yad vA 'luglope na pratyayakRtam' iti
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ 368 kAtantravyAkaraNam nyAyAda adhitvad ityAdau na bhaviSyati ? satyam / sAviti viSayasaptamyapi pratipadyate / tataH silope'pi viSayasya traikAlikatvAd ityAdAvapi syAt / nimittasaptamIpakSe sau parato yuSmadasmadI, tayostvamahamityetau bhavata: ityanvaye sati AdezAbhyAM saha saMbandhasyAbhAvAlluglope ityAdinA niSedho na syAt / ato'nayA paribhASayA lukzabdoccAritalope sati pratyaye pare yat kAryaM tadeva niSidhyate, tathApi AdezidvayaM pratyeva senimittatA iti nAzakaiva, ataH pratyudAhRtam | yathA 'tvaM putro'sya, ahaM putro'sya' ityAdi / nanu kathamatra pratyayalopalakSaNanyAyena prAptiH, yAvatA samAse vibhaktilope sati subhoktameva kAryaM nAnyaditi niyamaH kRtaH, kutaH sAvuktam, yena pratyudAharaNaM sArthakamiti ? satyam, luptAsu vibhaktiSu subhoryugapadekadezakAryameva saMbhavati, ato niyamo'pi ekadezakAryaM pratyeva na samudAyakAryaM prati idantvanekadezakAryam ityadoSaH / / 231 [samIkSA] 'yuSmad + si, asmad + si, atiyuSmad + si, atyasmad + si' isa avasthA meM sivibhakti ke sAtha yuSmad zabda ko 'tvam' tathA asmad-zabda ko 'aham' Adeza karake kAtantrakAra tvam, aham, atitvam, atyaham' zabdarUpa siddha karate haiM | pANini ke anusAra 'yuSm-asm' ko "tvAhI sau" (a07|2|94) se 'tva-aha' Adeza, "zeSe lopaH" (a0 7 / / 90) se ad-bhAga kA lopa tathA "prathamayoram' (a0 7 / 1 / 28) se su ko 'am' Adeza karane para tvam- aham rUpa siddha hote haiM / isa prakAra pANinIya prakriyA kA gaurava spaSTa hai / [rUpasiddhi] : . tvam / yunada si / "eSAM vibhaktAvantalopaH" (2:3 / 6) se dakAra- lopa, yuSmada ko bada- ATe (), puna : dakAralona tathA prakRta sUtra se 'tva- si' ko 'tvam' Adeza 2. aham / aspada - si ! pUrvavat d- lopa, asma ko mad aadaa| ? ) . 'punaH dakAralopa tathA prakRta sUtradvArA 'aha + si' ko 'aham' Adeza /
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye tRtIyo yuSmatpAdaH 369 3-4. atitvam / atiyuSmad + si / tvAmatikrAntaH / atyaham / atyasmad + si / maamtikraantH| pUrvavat 'atiyuSmad + si' ko 'tvam' tathA 'atyasmad + si' ko aham - Adeza || 231 / 232. yUyaM vayaM jasi [2 / 3 / 11] [sUtrArtha] 'jas' vibhaktisahita 'yuSmad- asmad' zabdoM ke sthAna meM kramazaH 'yUyam- vayam' Adeza hote haiM / / 233 / [du0 bR0] tvanmadoryuSmadasmadozca jasi savibhaktyoH 'yUyam- vayam' ityetau bhavato yathAsaMkhyam / yUyam, vayam / atiyUyam, ativayam || 232 / [du0 TI0 ] yUyam0 / aki tu yUyakam, vykm| tvAM yuvAM yuSmAn vA atikrAntAH, mAm, AvAm asmAn vA atikrAntAH iti vigrahaH || 232 | [vi0 pa0 ] yUyam0 | atiyUyam, ativayam iti / tvAm, yuvAm, yuSmAn vA atikrAntAH / mAm AvAm asmAn vA atikrAntA iti vigrahaH || 232 | [ka0 ca0 ] yUyam0 / atra yuSmadasmadormukhyatvAt tayorAdau vivaraNam, anyatra tvanmadoriti || 232 / [samIkSA] ' yuSmad + jas, asmad + jas, atiyuSmad + jas, atyasmad + jas' isa avasthA meM kAtantrakAra jasvibhaktisahita 'yuSmad- asmad' zabdoM ko kramazaH 'yUyam - vayam' Adeza karake abhISTa rUpa sampanna karate haiM / pANini ke anusAra " yUyavayau jasi" (a0 7 / 2 / 93 ) se 'yUya - vaya' Adeza, " zeSe lopaH " ( a0 7 / 2 / 90) 1
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ 370 kAtantravyAkaraNam se ad-bhAga kA lopa tathA " Geprathamayoram" (a0 7 / 1 / 28) se amAdeza hone para ukta zabda niSpanna hote haiN| isa prakAra pANinIyaprakriyA gauravAdhAyikA kahI jA sakatI hai / [rUpasiddhi] 1. yUyam / yuSmad + jas / prakRta sUtra dvArA 'yUyam' Adeza | 2. bayam / asmad + jas / prakRta sUtra dvArA 'vayam' Adeza | 3. atiyUyam / atiyuSmad + jas / tvAM yuvAM yuSmAn vA'tikrAntAH / 4. ativayam / atyasmad + jas / mAm AvAmasmAn vA'tikrAntAH / pUrvavat 'yuSmad + jas' ko 'yUyam' tathA 'asmad + jas' ko 'vayam' Adeza || 232 / 233. tubhyaM mahyaM Gayi [ 2 / 3 / 12] [ sUtrArtha ] caturthI vibhakti ekavacanaM 'De' pratyaya ke para meM rahane para vibhaktisahita 'yuSmad' ko 'tubhyam' tathA 'asmad' ko 'mahyam' Adeza hotA hai || 232 | [du0 vR0] tvanmadoryuSmadasmadozca Gayi savibhaktyoH 'tubhyaM mahyam' ityetau bhavato yathAsaMkhyam | tubhyam, mahyam | atitubhyam, atimahyam / / 233 / [du0 TI0] tubhyam0 / aki tu 'tubhyakam, mahyakam' / ubhayaniSpannatvAnnedaM sarvanAma, tatra bahulatvAd ag bhaviSyati / tvAM yuvAM yuSmAn vA atikrAntAya iti vigrahaH / / 233 / [vi0 pa0 ] tubhyam0 / atitubhyam, atimahyam iti pUrvavad vAkyam | kevalam atikrAntAya ityanyapadArthe vizeSaH / / 233 / [samIkSA] 'yuSmad + Ge, asmad + Ge, atiyuSmad + Ge, atyasmad + Te' isa avasthA meM kAtantrakAra vibhaktisahita yuSmad - asmad ko ' tubhyam- mahyam' Adeza karate haiM / etadartha
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye tRtIyo yuSmatpAdaH 371 pANinIya vyAkaraNa meM "tubhya-mahyo yi" (a0 7 / 2 / 95) se 'yuSm' ko tubhya tathA asm ko mahya Adeza, "zeSe lopaH" (a0 7 / 2 / 90) se 'ad' bhAga kA lopa tathA "Deprathamayoram" (a07|1|28) se 'De' ko amAdeza kA vidhAna kiyA gayA hai / isase pANinIya vyAkaraNa kA gaurava spaSTa hai / [rUpasiddhi] 1.tubhyam / yuSmad+ / tvad-Adeza (?), "eSAM vibhaktAvantalopaH" (2 / 3 / 6) se dakAra kA lopa, 'tvad + De' ko 'tubhyam' Adeza / 2. mahyam / asmad + u / mad-Adeza (?), "eSAM vibhaktAvantalopaH" (2 / 3 / 6) se antima d varNa kA lopa tathA 'mad + De' ko 'mahyam' Adeza / 3. atitubhyam / atiyuSmad + De / tvAm, yuvAm, yuSmAn vA atikrAntAya / 'yuSmad + De' ko 'tubhyam' Adeza | 4. atimahyam / atyasmad + De / mAm, AvAma, asmAn vA atikrAntAya / 'asmad + De' ko 'mahyam' Adeza / / 233 / 234. tava mama isi [2 / 3 / 13] [sUtrArtha] SaSThIvibhakti ekavacana 'Gas' pratyaya ke paravartI hone para usake sAtha yuSmadasmad ko kramazaH 'tava-mama' Adeza hote haiM / / 234 | [du0 vR0] tvanmadoryuSmadasmadozca Gasi savibhaktyoH 'tava- mama' ityetau bhavato yathAsaGkhyam / tava, mama, atitava, atimama / yuvAvAdiSu kRteSu pazcAdaka - yuvakAbhyAm, AvakAbhyAm / / 234 / [du0 TI0] tv0| 'tavaka - mamaka' pUrvavat / tvAM yuvAM yuSmAn vA'tikrAntasya iti vigrahaH / / 234 /
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ 372 kAtantravyAkaraNam [vi0 pa0] tava0 / 'atitava, atimama' ityatrApi atikrAntasyeti vizeSaH / nanu ca yuSmadasmadAdInAM sarvanAmatvAt kRtasyAkastadgrahaNenaiva grahaNAt tenaiva saha yuvAvAdaya AdezA bhavitumarhanti / tat kathaM yuvakAbhyAm, AvakAbhyAm ityAdiSu akaH zravaNaM syAt ? satyam / tatra bahulatvAd AdezeSu yuvAvAdiSu kRteSu pazcAdak bhaviSyatItyAha - yuvAvAdiSu ityAdi / evaM 'tavaka - mamaka' iti ubhayoH sthAne niSpannatvAd Adezasya sarvanAmatvaM nAstIti, tat kathaM tavaka- mamaka' ityAdau akpratyaya: syAt ? satyam / tatra bahulatvAd ag veditavyaH / / 234 // [ka0 ca0] tava0 / ak-zravaNam ityakaH kakArasya zravaNamityarthaH / satyamityAdi / nanu kimarthaM bahulAzrayaNam 'AgamAt savadizavidhirbalavAn' (kA0 pari0 41) ityanenaivAgrato yuvAvAdeze kRte pazcAd ak bhaviSyati ? satyam / antaraGgatvAd yuvetyanutpattidazAyAmevAki yuvakAbhyAm iti na sidhyatIti bahulAzrayaNam / / 234 | [samIkSA 'yuSmad + Gas, asmad + Gas , atiyuSmad + Gas , atyasmad + Gas' isa avasthA meM kAtantrakAra ispratyaya ke sAtha yuSmad ko 'tava' tathA asmad ko 'mama' Adeza karake abhISTa rUpa niSpanna karate haiM / pANini ne 'yuSm-asm' ko 'tava- mama' Adeza, "so'z" (a0 7 / 1 / 27) se Gas ko az tathA ad- bhAga kA "zeSe lopaH" (a07|2|90) se lopa kA vidhAna kiyA hai / isase pANinIya prakriyA kA gaurava spaSTa hai| [rUpasiddhi] 1. tava / yuSmad + Gas / yuSmad ko tvad Adeza ( ? ), "eSAM vibhaktAvantalopaH" (2 / 3 / 6) se lopa tathA prakRta sUtra dvArA 'tva + Gas' ke sthAna meM 'tava' Adeza | 2. mama / asmad + Gas / asmad ko 'mad' Adeza ( ? ) dakAralopa evaM prakRta sUtra se 'ma + Gas' ko 'mama' Adeza /
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye tRtIyo yuSmatpAdaH 373 3. atitava / atiyuSmad + Gas / tvAM yuvAM yuSmAn vA'tikrAntasya / prakRta sUtra dvArA 'yuSmad + Gas' ko 'tava' Adeza | 4. atimama / atyasmad + Gas / mAm, AvAm, asmAn vA'tikrAntasya / prakRta sUtra dvArA 'asmad + Gas' ko 'mama' Adeza || 234 | 235. at paJcamyadvitve [ 2 / 3 / 14 ] [sUtrArtha ] 'yuSmad - asmad' zabdoM se paJcamI vibhakti ke dvivacana 'bhyAm ' pratyaya ko chor3akara 'Gasi' tathA 'bhyas' pratyaya ke sthAna meM 'at' Adeza hotA hai || 235 / [du0 vR0] yuSmadasmadAdibhyo'dvitve vartamAnA paJcamI 'at' bhavati / tvat, mat, yuSmat, asmat, atiyuvat, atyAvat / advitva iti kim ? yuvAbhyAm, AvAbhyAm || 235 | [du0 TI0 ] at0 / paJcamItyabhedavivakSayA prathamA / zrutatvAd advitva iti paJcamyA vizeSaNaM na, yuSmadasmadoradhikRtatvAt / tena yuvAmatikrAntAd atikrAntebhyo veti vigrahe pratiSedho na bhavati / advitva iti kim ? yuvAbhyAm, AvAbhyAm / nanu 'Gasibhyasorat' iti kathaM na vidadhyAt / Gasisahacarito bhyas gRhyate, caturthyA eva bhyaso'bhyamAdezo bhaviSyati, naivam / savibhaktyadhikArAd yathAsaMkhyAd vA doSaH syAditi / / 235 / [vi0 pa0 ] 1 at0 / zrutatvAd advitva iti paJcamyA eva vizeSaNaM na punaryuSmadasmadoH / tena yadA dvitve'pi yuSmadasmadI vartete samAsaprakRtizcaikatvabahutvayoH, tadApyatvaM darzayati / atiyuvat, atyAvaditi / yuvAmatikrAntAt, atikrAntebhyaH / AvatikrAntAt, atikrAntebhya iti vA vigrahe GaseradAdezo bhyaso vetyarthaH / advitva iti kim ? yuvAbhyAm, AvAbhyAm || 235 / [samIkSA] 'yuSmad + Gasi, asmad + Gasi yuSmad + bhyas asmad + bhyas, atiyuSmad + Gasi, bhyas, atyasmad + Gasi bhyas' isa avasthA meM pANini tathA zarvavarmA donoM hI ,
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ 374 kAtantrapyAkaraNam zAbdikAcArya 'si' ko 'at' Adeza karake 'tvat, mat, yuSmat, asmat' Adi zabdarUpa siddha karate haiM / pANinIya sUtra bhI etAdRza hai - "paJcamyA at, ekavacanasya ca" (a0 7 / 1 / 31, 32) / [rUpasiddhi] 1. tvat / yuSmad + Gasi / prakRtasUtra kI vyAkhyA se ise jJApaka mAnakara 'yuSmad' ko 'tvada' Adeza, "eSAM vibha0" (2 / 3 / 6) ityAdi se dakAralopa, prakRta sUtra dvArA Gasi ko 'at' "akAre lopam" (2 / 1 / 17) se vakArottaravartI akAra kA lopa | 2. mat / asmad + Gasi / pUrvavat 'asmad' ko 'mad' Adeza, dakAralopa, Gasi ko at, tathA "akAre lopam" (2 / 1 / 17) se akAra kA lopa / 3-4. yuSmat / yuSmad + bhyas / asmat / asmad + bhyas / prakRta sUtra se bhyas ko at, dalopa tathA alop| 5-6. atiyuvat / atiyuSmad + Gasi, bhyas / yuvAm atikrAntAt, yuvAmatikrAntebhyaH / atyaavt| atyasmad + Gasi, bhyas / AvAmatikrAntAt, AvAmatikrAntebhyaH / pUrvavat 'si-bhyas' ko 'at' Adeza, dalopa, yuSmad ko yuva, asmad ko Ava tathA "akAre lopam" (2 / 1 / 17) se akAra kA lopa / / 235 / 236. bhyasabhyam [2 / 3 / 15] [sUtrArtha] 'yuSmad-asmad' zabdoM se caturthIvibhakti- bahuvacana 'bhyas' pratyaya ke sthAna meM 'abhyam' Adeza hotA hai / / 236 / [du0 vR0] yuSmadasmadAdibhyaH paro bhyas abhyam bhavati / yuSmabhyam, asmabhyaga. atitvabhyam, atimabhyam / akAroccAraNaM kim ? dhuTyetvaM mA bhUt / / 236 | [du0 TI0] bhyas / tvAM mAmatikrAntebhyaH iti vigrahaH / tathA yuvAmAvAm atikrAntebhyaH 'atiyuvabhyam' / evam atyAvabhyam / kecit 'liGgavRtteH punarvRttAvavidhiniSThitasya' iti vacanam upagamya 'bhyas bhyam' iti paThanti, tadA akAramantareNApi dhuTyetvaM na syAt / niSThitasya pariniSpannasya liGgavRtteH (liGgavartane) punarvRttau punaH kAryapravartane khalu vidhina bhavatItyarthaH / / 236 /
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye tRtIyo yuSmatpAdaH 375 [vi0 pa0 ] | bhyas0 / atitvabhyam, atimabhyam iti / ' tvAmatikrAntebhyaH, mAmatikrAntebhyaH ' iti vigrahe bhyaso'bhyamAdeze kRte "akAre lopam" (2 / 1 / 17) ityakAralopaH / akAroccAraNamityAdi / athavA "dhuTi bahutve tve" (2 / 1 / 19) ityetvaM syAt / / 236 / [ka0 ca0] bhys0| akAroccAraNaM kimiti vRttiH / nanvAtvaM mA bhUt sthAninIti vyAvRttyA kathametvasya pravRttiH ? satyam / AtvaM vyaJjanAdau ityuktibAdhayA svarAdau syAdAvasya viSayo vyAvRttirapi / tatazcAtra na vyAvRttiriti "dhuTi bahutve tve" (2 / 1 / 19 ) ityasya prAptiH || 236 | [samIkSA] 'yuSmad + bhyas, asmad + bhyas, atiyuSmad + bhyas, atyasmad + bhyas' isa avasthA meM pANini tathA kAtantrakAra donoM hI zAbdikAcArya bhyas ko 'abhyam' Adeza karake 'yuSmabhyam, asmabhyam' Adi zabdarUpa siddha karate haiM / pANini kA bhI etAdRza sUtra hai - "bhyaso'bhyam" (a0 7 / 1 / 30) / 1 'abhyam' Adeza meM akAra ke vinA bhI iSTarUpa - siddhi nirbAdha rUpa meM ho sakatI hai, phira akAraviziSTa Adeza kyoM kiyA gayA ? isakA spaSTIkaraNa vRttikAra Adi ne kiyA hai / unake anusAra yadi kevala 'bhyam' Adeza mAnA jAe to " dhuTi bahutve tve" (2 / 1 / 19 ) se makArottaravartI akAra ko ekArAdeza hone lagegA, vaha pravRtta na ho ataH akAraviziSTa 'abhyam' Adeza kiyA gayA hai| [ rUpasiddhi ] 1. yuSmabhyam / yuSmad + bhyas / " eSAM vibhaktAvantalopaH" (2 / 3 / 6) se dakAralopa, prakRta sUtra dvArA 'bhyas' ko 'abhyam' Adeza tathA " akAre lopam " (2 / 1 / 17 ) se makArottaravartI akAra kA lopa / 2. asmabhyam / asmad + bhyas / pUrvavat dalopa, bhyas ko abhyam Adeza tathA dakAralopa | 3-4. atitvabhyam / atiyuSmad + bhyas / tvAmatikrAntebhyaH / atimabhyam / . atyasmad + bhyas | mAmatikrAntebhyaH / vyAkhyAnAnusAra ' tvad- mad' Adeza, dalopa, bhyas ko abhyam tathA makArottaravartI akAra kA lopa || 236 |
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ 376 kAtantravyAkaraNam 237. sAmAkam [2 / 3 / 16 ] [ sUtrArtha ] 'yuSmad- asmad' zabdoM se paravartI SaSThIvibhakti- bahuvacana 'Am' pratyaya ko su-Agamasahita (sAm) 'Akam' Adeza hotA hai / / 237 | [du0 vR0] AbhyAM paraH svAgamayuktaH Am Akam bhavati / yuSmAkam asmAkam / sAmiti kim ? priyayuSmayAm, atitvayAm // 237 / [du0 TI0] sAmU0 / " etvamasthAnini" (2 / 3 / 17 ) ityetve prApte'yamAdezaH antadarzanAdantalope sayukta Am Akam bhavatIti sAmityucyate / Amityukte 'AgamAdezayorAgamo vidhirbalavAn' (kA0 pari0 40 ) iti vacanaM bAdhitvA 'AgamAt savadizo vidhirbalavAn' (kA0 pari0 41 ) iti syAt, sakArastu kena nivAryate ? atha 'sakRdbAdhito vidhirbAdhita eva' (kA0 pari0 36 ) iti, tathApi sakAragrahaNaM kartavyamityAha-sAmityAdi / 'priyA yUyaM yeSAm tvAmatikrAntAnAm' iti vigrahe yuSmadasmadorupasarjanayorasarvanAmatvAnna surAgama iti / kiJca yuvAmAvAm ityatra cAkam syAt, etvAtvaviSayAdanyatra yeSAM yuSmadasmadorantyasvarAdilopa iti darzanam, tena SaSThIbahuvacanaM pratipadya AkamaM vidadhati sakArasyAbhAve'pi tadA priyayuSmAkam, atitvAkam iti bhavitavyam / tadA priyayuvAkamiti / dIrghoccAraNamakAralopaH syAt tadA kamiti vidadhyAccet, naivam / dhuTyetvaM syAditi / / 237 / [vi0 pa0 ] " sAmA0 / atha 'kimidaM sAmiti ? satyam, antalope sati yadA "surAmi sarvataH " (2 / 1 / 29) iti surAgamastadA tadyuktaM SaSThIbahuvacanamevAm sAmityAha - svAgamayukta Amiti / nanu sakAragrahaNaM kimartham 'Am' ityucyatAm 'AgamAdezayorAgamo vidhirbalavAn' (kA0 pari0 40 ) iti svAgame kRte " tRtIyAdau tu parAdiH " (2 / 1 / 7) iti parAditve sati sAmeva bhaviSyati / tadayuktam / anekavarNatvAt sarvasyaivAyamAdeza iti / 'AgamAt savadizo vidhirbalavAn' (kA0 pari0 41 ) iti pUrvamAkamAdeza eva syAt / astu ko doSaH, sAdhyasya siddhatvAditi cet, tadayuktam /
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ 377 nAmacatuSTayAdhyAye tRtIyo yuSmatpAdaH AkamaH sthAnivadbhAvAd yadA punaH pazcAt surAgamastadA kathaM sidhyati / atha 'sakRdgatau vipratiSedhe yad bAdhitaM tad bAdhitameva' (kA0 pari0 36) iti nyAyAt surAgamo na bhaviSyati ? satyam / tathApi sakAragrahaNaM kevalasya mA bhUd ityAha-sAmityAdi / priyA yUyaM yeSAM tvAmatikrAntAnAm iti vigrahe yuSmadasmadorupasarjanatvAdiha sarvanAmatvaM nAstIti, na ca surAgamaH / kiM ca yuvAm AvAm ityatra "amau cAm" (2 / 3 / 8) iti kRte'pi syAt, vizeSAbhAvAditi / / 237 / [ka0 ca0] saamaa0| sAmAkam Apadyate iti dvitIyA kathanna pratIyate ? satyam / sarvatrAdezasya prathamAntatayA dRSTatvAdAdezinAmakArastena saha sAhacaryAd vA neyaM zaGkA AgamayuktatvAd yuSmadasmadoreva na gauNasyeti / ato yuSmadasmadornidarzanArtham AbhyAmiti vRttau pAThaH / atha kimidaM sAmityasya kimabhidheyamityarthaH / atha yuSmadasmatsambandhinyAmiti bhaviSyati ityAha - kiJceti / "amau cAm" (2 / 3 / 8) iti kRte syAditi pnyii| nanvatra lAkSaNikatvAdeva na bhaviSyati ? satyam / yuSmAnAcakSANAnAmityarthe 'yUSAM yuSmAm' iti / atra Akam na syAditi / etadapi viSayIkaroti / / 237) [samIkSA] 'yuSmad + Am, asmad + Am' isa avasthA meM su yA suT Agama karake 'sAm' ke sthAna meM 'Akam' Adeza kA vidhAna kAtantrakAra tathA pANini donoM hI AcArya karate haiM, jisake phalasvarUpa 'yuSmAkam, asmAkam' zabdarUpa siddha hote haiM / pANini kA bhI etAdRza hI sUtra hai- "sAmAkam" (a07|1|33)| ataH ubhayatra samAnatA hI hai| [rUpasiddhi] 1. yuSmAkam / yuSmad + Am / 'yuSSad' zabda kI sarvanAmasaMjJA, "surAmi sarvataH" (2 / 1 / 29) se 'su' kA Agama, "tRtIyAdau tu parAdiH" (2 / 1 / 7) ke niyamAnusAra Am ke AkAra se pUrva meM isakI yojanA tathA prakRta sUtra se sAm ko Akam Adeza / 2. asmaakm| asmad + Am / pUrvavat sarvanAmasaMjJA, su kA Agama tathA prakRta sUtra se sAm ko Akam Adeza / / 237 /
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ 378 kAtantravyAkaraNam 238. etvamasthAnini [2 / 3 / 17] [sUtrArtha] Adezabhinna syAdi pratyaya ke pare rahate 'yuSmad- asmad' zabdoM meM antya varNa ko ekArAdeza hotA hai / / 238 / [du0 vR0] sthAnaM prasaGgo vA / aprasaGgini anAdezini syAdAveSAm antasyaitvaM bhavati / tvayA, mayA / yuvayoH, AvayoH / tvayi, mayi, atitvayi, atimayi | asthAninIti kim ? yuSmAn, asmAn / atitvAn, atimAn / / 238 / [du0 TI0] etvam / nanu bhUtvA yo vinazyati sa sthAnI | abhUtvA ya utpadyate, so'sthAnI / zabdA nityAzced vinAze'pi utpAdane'pi nityatvahAniprasaGgaH ? naiSa dossH| sthitiH sthAnam, tacca tridhA - nivRttiH, apakarSaH, prasaGgazca / tad yathA- zleSmaNaH sthAne trikaTukamauSadhaM prayuJjIta / zleSmaNo nivRttiriti gamyate / gavAM sthAne azvA badhyantAm | gavAmapakarSa iti / darbhANAM sthAne zarairAstaritavyam | darbhANAM prasaGga iti / nivRttyapakarSayordravyadharmavAcitvAt prasaGge sthAnamidam | asterarthakRte prasaGge bhUrbhavatIti / athavA tiSThatyasmin zabda iti sthAnamartha ucyate / asterarthe bhUruccAryate ityarthaH / ekadeze'pyartho'sti, tena vinA tasyApratIterityAha- sthAnamityAdi / yadyevam, at paJcamyAdiSu SaSThI bhavitumarhatIti ? naivam / yasya prasaGge (prayoge) yo bhavati sa evetyupacArAnna virudhyate / prasaGgo veti vAzabdena nivRttivacanamapi sthAnaM pramANIkRtam, varNAdisaGketaprakriyAmavalokya bAlAdisukhabodhaheturiti / sthAnaM vidyate'syeti bhede'pyavasthAnivRttistu na virudhyate tathA pratibhASaNAt / uktaM ca, prayogakAle zabdAnAM lopaadeshaagmaadyH| na santi tatsvabhAvasya siddhasyaiva prsiddhitH|| vyutpAdane padAnAM tu teSu lkssnnsaakssinnH| vyavahArAH pravarteran vikAreSvapyadaH samam //
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayA yAye tRtIyo yuSmatpAdaH 379 sthAnivadAdezo hyavarNavidhAviti yathA vikAre nyAyatayA bhAsate tathA prasaGge'pi / yathA 'upAdhyAyasya sthAne ziSyaH sthApanIyaH' iti ziSyo'pyupAdhyAya iti gamyate tatkAryakaraNAt / tathA ca loke 'guruvad guruputre'pyupacAraH' iti / liGgadhAtuvibhaktInAmAdezA hi tadvad bhavanti / varNasya sthAne varNAzritavidhAvubhayathA pakSe satyapi tathA jJAne na doSaH / nahi rAjAmAtyo rAjavadupacaryamANo rAjavyaktiM labhate / tena 'ka iSTaH, ka uptaH' ityatra saMprasAraNe kRte vyaktyAzritA ghoSavatsaMjJA kathaM pravartate, yenotvamAzaGkyate / dyaurityatra ca vyaktyAzritavyaJjanasaMjJA, kathaM vyaJjanAt silopaH, yatvamapi kathanna bhavatIti / kiM ca 'ghoSavanto'nye" (1 / 1 / 12) iti jJApakAd yadi varNo'pi sthAnI bhavati visarjanIyasyotve kRte "uvaNe o" (1 / 2 / 3) iti 'o' na syAt / teSAmityatra ca ghuTyetvaM yatvaM ca na syAd, evamanye'pi / "AtvaM vyajanAdau" (223 / 18) iti vacanAt svarAdAvayaM vidhiH| nanu kathaM syAdAviti labhyate, vibhaktyadhikArAditi cet, tadA tu sthAninyAmiti bhavitavyam / naivam / tatra sAmAnAdhikaraNyaM vibhaktiviSaye yo'sthAnItyarthaH, syAdiprastAvAd veti / nanu yuSmayaterasmayatezca kvipi kRte'ntyasvarAdilope 'yuSmA, asmA' ityatrApyetvaM kathanna bhavati ? satyam / ihApi vyavasthitavibhASA smartavyeti / tathA tvadayatermadayatezca tvena, mena iti / anyastvAha - etvamiti nAyaM bhAvapratyayaH, kiM tu 'e+tu + am' prApnoti / akArasya sthAnam upacArAdakArazabdavAcyam / tanmate na kvipi sati 'tvayA, mayA' syAt / "etvamasthAnini" (2 / 3 / 17) iti sarvasmin pratipattavyam / / 238 / / [vi0 pa0] etvam / sthAnazabdo'yaM nivRttAvapakarSe prasaGge ca vartate / tad yathA - 'zleSmaNaH sthAne trikaTukamauSadhaM prayuJjIta' / zleSmaNo nivRttiriti gamyate / 'gavAM sthAne azvA vadhyantAm' / gavAm apakarSa iti / 'darbhANAM sthAne zarairAstaritavyam' / darbhANAM prasaGga iti / tat kimarthasyAtra sthAnazabdasya grahaNamityAha - sthAnamiti / yadA zasAdInAM prasaGge prayoge AnAdaya AdezA uccAryante tadA etvaM na bhavatItyarthaH / vAzabdena nivRttimapi darzayati / yadyapi zabdAnAM nityatvaM tathApi prakriyAdvAreNa nivRtteH saMbhavAt zasAdikaM nivartya yadA AnAdaya AdezA bhavanti
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ 380 kAtantravyAkaraNam ityarthaH / apakarSastu na ghaTate / sa hi dravyasya dezAd dezAntarasaMcAralakSaNa : kathaM zasAdInAM ghaTate / sthAnamasyAstIti sthAnI, pazcAnnasamAsaH / asthAninItyasya paryAyeNArthamAha - aprasaGgini iti / puna: spaSTArthaM tadeva vivRNoti / anAdezIti | na vidyate Adezo yasyeti vigrahaH / 'atitvayi, atimayi' iti / 'tvAmatikrAnte, mAmatikrAnte' iti vigrahe tatrAntagrahaNabalAdantasya lope satyakArasyaitvam / / 238 / [ka0 ca0] etvam / sthAnazabda ityAdi / atra nivRttyAdirartha eva zaktiriti kecidaahuH| anye tu sthAnazabdo (viSaye) nivRttAveva vartate / nivartanAdayastu tAtparyagamyAH / te viSayazaktikaraNenaiva siddhAH, pratyekazaktikalpane gaurvaaptteH| Adizabdasya pradhAnazaktikalpane avayavAdyarthavat / yadyapItyAdi / nanu nityaM pakSamAzritya kathaM pUrvapakSaH / anityapakSe'pi samAnatvAt / na hyanityapakSe'pi yuSmAnityAdau zasaM nivartya anUccAryate ? satyam / nityatvamiha pravAhanityatvamucyate na prasiddhaM nityAnityamAdAya vicAryate / / 238 / [samIkSA] 'yuSmad + TA, asmad + TA, yuSmad + os, asmad + os, yuSmad + Gi, asmad + Gi, atiyuSmad + Di, atyasmad + Di' isa sthiti meM kAtantrakAra akAra ko ekAra evaM ekAra ko ayAdeza karake 'tvayA, mayA, yuvayoH, AvayoH , tvayi, mayi, atitvayi, atimayi' zabdarUpa siddha karate haiM / pANini ne ukta rUpoM ke sAdhanArtha dakAra ko yakArAdeza kiyA hai - "yo'ci" (a0 7 / 2 / 89) / isa prakAra kAryasaMkhyA kI dRSTi se pANinIya prakriyA meM lAghava sannihita hai | [rUpasiddhi] 1. tvayA / yuSmad + TA / dalopa, tvad Adeza, punaH dalopa, prakRta sUtra se a ko e tathA "e aya" (1 / 2 / 12) se ayAdeza / / 2. myaa| asmad + TA / "eSAM vibhaktAvantalopaH" (2 / 3 / 6) se dalopa, prakRta sUtra ko jJApaka mAnakara (mad) Adeza, 'yAvat sambhavastAvad vidhiH' (kA0 pari0 54) ke niyamAnusAra punaH dalopa, prakRta sUtra se a ko e tathA e ko ayaadesh| 3-4. yuvyoH| yuSmad + os / aavyoH| asmad + os / dakAralopa, 'yuva-Ava' Adeza, prakRta sUtra se a ko e tathA e ke sthAna meM ayAdeza /
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye tRtIyo yuSmatpAdaH 381 5-6 . tvayi / yuSmad + Gi / mayi / asmad + Gi / ' tvad- mad' Adeza, dalopa, ekAra tathA usako ayAdeza | 7-8. atitvyi| atiyuSmad + Gi / tvAmatikrAnte / atimayi / atyasmad + Gi mAmatikrAnte / 'tvad- mad' Adeza, dalopa, ekAra tathA usake sthAna meM ayAdeza / [ vizeSa ] 1. 'sthAnam' - padArtha 'artha' svIkAra kiyA gayA hai - tiSThatyasmin zabda iti sthAnam / 2. 'sthAna' zabda kA 3 arthoM meM prayoga - nivRtti, apakarSa evaM prasaGga / yahA~ 'sthitiH sthAnam' svIkArya' hai || 238 | 239. AtvaM vyaJjanAdau [ 2 / 3 / 18 ] [ sUtrArtha ] aisI vyaJjanAdi syAdi vibhakti, jisakA koI Adeza na huA ho, usake pare rahate 'yuSmad- asmad' zabdoM ke antima varNa ko AkArAdeza hotA hai / / 239 / [du0 vR0 ] eSAmantasyAtvaM bhavati asthAnini vyaJjanAdau syAdau / yuvAbhyAm, AvAbhyAm / atiyuvAbhiH, atyAvAbhiH / atitvAsu, atimAsu / AdigrahaNaM sAkSAt pratipattyartham / tena 'yuSmatputraH, adhitvat, adhimat / luk / / 239 / [du0 TI0 ] aatvm0| asthAninItyatrAdhikAro mandadhiyAM sukhapratipattyarthaH / nahi vyaJjanAdiH sthAnI saMbhavati / nanu sabhoriti kRte sakArabhakArayoriti gamyate, na ca tAbhyAmantareNAnyad vyaJjanamasti ? satyam / vyaJjanagrahaNaM sukhapratipattyartham / tarhyAdigrahaNaM kimartham, vibhaktiviSaye vyaJjane satIti siddham | 'varNagrahaNe tadAdau kAryasampratyayaH' (kalApa0 222-72 ) ityeke, satyam / AdigrahaNe labdhe yadAdigrahaNaM tadbahuvrIhyartham / vyaJjanamevAdiryasyeti AdimadhyAntavyavahAro'pi svato bhavati / na tu luptasyetyAha - AdigrahaNamityAdi / yuSmAkaM yuvayorvA putraH iti vigrahe 'vyaJjanAntasya yat subhoH" (2|5|4) ityAtvaM bAdhate, luglopayoH paryAyatvAt / yastu yuSmayaterasmayatezca vibhaktyorantalope 'yuSmAbhyAm, yuSbhyAm, asmAbhyAm, asbhyAm'ityatra vyavasthitavAdhikAramanAzrayan, A tu am akArasthAnam prApnotIti pratipadyate tanmatenAdigrahaNaM spaSTArtham || 239 / 66
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ 382 kAtantravyAkaraNam [vi0 pa0 ] Atvam asthAninIti sukhArthamidamadhikRtam avyabhicArAt / nahi vyaJjanAdiH syAdiH sthAnI saMbhavatIti / atha vyaJjanagrahaNaM kimartham, subhoriti kriyatAM na hi syAdInAM sakArabhakArAbhyAm anyad vyaJjanamastIti, satyam / sukhArthameva vyaJjanagrahaNam / tarhi AdigrahaNaM kimartham satyam / idamapi vyaJjanamevAdiryasyeti bahuvrIhAvAdimadhyAntavyavahArArtham / sa punaH svata eva saMbhavatIti na luptasyetyAha - AdigrahaNamityAdi / tena yuSmAkaM yuvayorvA putraH iti vigrahe " vyaJjanAntasya yatsubhoH" (2 / 5 / 4) ityanena prAptamAtvaM bAdhyate / tathA " virAmavyaJjanAdAvuktam" (2 | 3 |64) ityAdinA prAptasya bAdhA ityAha- adhitvaditi / ' tvayyadhi, mayyadhi' iti / kArakArthe'vyayIbhAvaH / lugiti / paratvAt " anyasmAlluk" (2 / 4 / 3) ityanena paratvAt lugityarthaH / kathantarhi prAptiH Atvasya tasya syamorlope vidhIyamAnatvAd iti cet, naivam / luglopayoH paryAyatvAt prApnoti Atvamanena pratiSidhyate / / 239 / [ ka0 ca0 ] Atvam0 / vyaJjanagrahaNaM sukhArthamiti / duHkhametat | kenacid 'bhyas bhyam' iti bhakArAdirayamAdezaH kriyate / asthAninItyatrApi / nanu vRttyA asminnapi AtvaM syAt / atra ca vaktavyam / asmanmate AkArAdirayamAdezaH / anyathA dhuTyetvaM syAt / idameva duHkham / ato vyaJjanagrahaNaM sukhArthamiti / nanu sukhArthamiti kathamucyate, yAvatA vyaJjanagrahaNAt sAmAnyavyaJjane kathanna syAt. yathA "diva ud vyaJjane " (2 / 2 / 25 ) ityatra ? satyam / AdigrahaNaM sAkSAt pratipattyarthamavazyaM kartavyam, tadA tena saha bahuvrIhitvAd anyapadArthe gRhyamANe sati prakRtatvAd " eSAM vibhaktau " (2 / 3 / 6) ityato'nyapadArthatvena vibhaktireva gRhyate iti hemakaraH / nanu tathApi vyaJjanagrahaNaM kathaM sukhArthaprayojanasyaiva vaktuM zakyatvAt / tathAhi vyaJjanagrahaNaM vyaJjanasAmAnyatvena vibhaktipadayorvyaJjanaparigrahArthaM bhavati / AdigrahaNaM ca pratyayottaravyaJjanAnAM sAkSAt pratipattyartham / tena yuSmadAgamanam' ityAdau " vyaJjanAntasya '' (2 / 5 / 4) ityAdinA atidezabalAt prAptamapyAtvaM vyaJjanavyAvRttibalAnna bhaviSyati / atha vyaJjane bhavati, svare na bhavatItyarthe svare vyAvRttyA vyaJjanagrahaNasya sArthakatvAt 'adhitvat' ityAdau " virAmavyaJjane0 " ( 2 | 3 | 44 ) ityAdinA nirapekSe
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye tRtIyo yuSmatpAdaH 383 kathanna syAt ? naivam / ityAdigrahaNaM sAkSAd vyaJjanapratipattyarthamityuktameva / tasmAt 'tvatputraH' ityAdau vyaJjane AtvaM syAt, kathaM sukhArthamiti ? satyam / AmnAyaviruddhasya jJApayitumayogyatvAditi hemkrH| nanu yuSmabhyam "hazaSachAnte." (2 / 3 / 46) ityAdinA DakAraH kathanna syAt, satyam / "na sayogAnta0" (2 / 3 / 58) ityAdinA makArasyAluptavadbhAvAt ........ 'na santi Adau' ityanena zrIpatinA luptavadbhAvaniSedhasya uktatvADDatvApattireva / atra kecid Datvameva pramANam ityAhuH / suvezmayateH kvipi kRte suveTa, suveDbhyAmiti / tanna / virAme vyaJjanAdau ca luptasya nakArasyAluptavadbhAvastatsAhacaryAd yatra dirAme vyaJjanAdau ca saMyogAntalopastatraivAluptavadbhAvaH / atra punarvibhaktimAzritya "eSAM vibhaktau" (2 / 3 / 6) ityanena kRtasya saMyogAntalopasyAluptavadbhAvasya kutaH prasaGga iti, yena "na san DAdau" (kAta0 pari0-nAma0 55) ityanenAluptavadbhAvaprasaGgaH syAt / ato yuSbhyAm, yuvabhyAm ityatra na zrIpatisUtrasya viSayaH, yattu 'suveTa, suveDbhyAm' ityAdau Datvamuktam, tattu tadvidhAyakavirAmavyaJjanAdiprakaraNIyasaMyogAntalopatvAdeva / tasmAllope kRte Datve prApte makAralopasyAsiddhavadbhAvAnna DatvaprAptiriti siddhAnto yuktaH / atha 'asbhyAm' ityatra "saMyogAde(TaH" (2 / 3 / 55) iti salopaH kathanna syAt, 'sko'htadDazcyutAmAdeH' ityatra sakArasya vihitatvAt ? satyam , antasthAnunAsikaparasya dhuTo lopo nAbhidhIyate / tathA ca bhASyam - antasthAnunAsikaparasyAdhuTaH saMyogAderna lopa iti / atha 'asbhyAm' ityAdau "dhuTAM tRtIyaH" (2 / 3 / 60) ityanena sakArasya dakAraH kathanna syAditi cet, kaskAditvAt sasya saH kartavyastRtIyabAdhanArtha iti / vastutastu makAralopasyAsiddhavadbhAvAdeva na tRtIya iti / 'tvAbhyAm' ityAdau "akAro dIrgha ghoSavati" (2 / 1 / 14) iti dIrghaH syAdeva / 'tvebhyaH, tveSu' ityatra "dhuTi bahutve" (2 / 1 / 19) iti syAt, AtvavarjanAt / taduktam - inantayostu tad vAcyaM yaduktaM yussmdsmdoH| varjayitvaitvamAtvaM ca mAntalopo vibhASayA // etvavarjanaviSayastvena yena ityAdAviti / / 239 /
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ 384 kAtantravyAkaraNam [samIkSA] 'yuSmad + bhyAm, asmad + bhyAm, atiyuSmad + bhis, atyasmad + bhis' isa avasthA meM kAtantrakAra tathA pANini donoM hI donoM zabdoM ke anta ko AkArAdeza karake 'yuvAbhyAm, AvAbhyAm, atiyuvAbhiH, atyAvAbhi:' Adi zabdarUpa siddha karate haiM / pANini kA sUtra hai - " yuSmadasmadoranAdeze" (a0 7 / 2 / 86) / [ rUpasiddhi ] 1. yuvAbhyAm / yuSmad + bhyAm / 'yuSmad' ke dakAra kA "eSAM vibhaktAvantalopaH " (2 / 3 / 6) se lopa, "yuvAvau dvivAciSu" (2 / 3 / 7) se 'yuva' Adeza tathA prakRta sUtra se vakArottaravartI akAra ko AkAra / 2. AvAbhyAm / asmad + bhyAm / pUrvavat dalopa, 'Ava' Adeza evaM prakRta sUtra se akAra ko AkAra / 3-4. atiyuvAbhiH / atiyuSmad + bhis / yuvaamtikraantaiH| atyaavaabhiH| atyasmad + bhis / AvAmatikrAntaiH / pUrvavat dalopa, 'yuva-Ava' Adeza tathA akAra ko AkAra / 5-6 atitvAsu / atiyuSmad + sup / tvAmatikrAnteSu / atimAsu / `atyasmad + sup / mAmatikrAnteSu / tvad-mad Adeza, dalopa tathA AkArAdeza || 239| [2 / 3 / 19] 240. raiH [ sUtrArtha ] Adi meM vyaJjana varNa vAlI 'si' Adi vibhaktiyoM ke pare rahate 're' ke antima varNa ke sthAna meM 'A' Adeza hotA hai || 240 | [du0 vR0 ] 'rai' zabda AtvaM prApnoti vyaJjanAdau syAdau / rAH, rAbhyAm, atirAbhyAM kulAbhyAm | sAkSAditi kim ? atiri kulam || 240 | [du0 TI0 ] rai0 / nirdezasukhapratipattyarthamAtvaM na kRtam / raizabda AtvaM vikAraM prApnotIti / yathA devadatto labdhakarNatvaM prApnoti iti varNAntasya vidhirbhavati / kecid Gasa
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ 385 nAmacatuSTayAdhyAye tRtIyo yuSpatpAdaH AdilopaM kurvate / atirAbhyAm iti napuMsake hrasve'pi 'ekadezavikRtamananyavad bhavati' (kA0 pari0 1) iti nyAyAt / / 240 / [vi0 pa0] raiH / nanu raizabda AtvaM prApnotItyukte samudAyenaivAtvaM prAptumarhati, na tvekadezena / na hyekadezo raizabdaH kintarhi samudAya iti ? satyam / yathA devadatto labdhakarNatvaM prApnotItyukte ekadezenaiva prApnoti na samudAyena, tathAtrApItyadoSaH / atirAbhyAmiti / rAyamatikrAntAbhyAM kulAbhyAmiti vigrahe napuMsakalakSaNahrasvatve'pi 'ekadezavikRtasyAnanyavadbhAvAd bhavati' (kA0 pari0 1) iti / atrApyAdigrahaNaM vartate ityAha-sAkSAdityAdi / rAyamatikrAntaM kulamiti vigrahe napuMsakalakSaNa : silopaH , ihApi "virAmavyAnAdAvuktam" (2 / 3 / 64) ityAdinA prAptamAtvaM bAdhyate / / 240 / [ka0 ca0] raiH / samudAyenaivAtvaM prAptumarhatIti / nanu raizabda : samudAyAd bhinno'bhinno veti / bhinnazcet tarhi ekadezo raizabda: kintu samudA syaiva viruddhatA ato bhinna vaktuM na pAryate / sa eva hi samudAya iti AtvaM samudAyenaiva prApnoti, na hyekaH kartA karaNaM ca saMbhavatIti ? satyam / samudAyazabdo dharmiparo dharmaparazca syAt tasmAt samudAyo dharmI, samudAyena sAkalyena sarvAtmanA AtvaM prAptumarhatIti, yathetyAdi / nanu kathamatra dRSTAnto ghaTate / lambau karNau yasyeti bahuvrIhiNA samudAyavAcyatvena lambasamudAya eva dharmaH |atH samudAyena dharmeNaiva lambakarNatvaM prAptumarhatIti ? satyam / kRttaddhitasamAsebhyastvatalbhyAmiti sambandhAbhidhAnamiti nyAyAt / lambakarNazabdena bahuvrIhiNApi lambakarNatvasya saMbandhaH puruSaH pratIyate tvapratyayAt / atastatsambandhenaikadezenaiva prApnotItyadoSaH / yad vA lambakarNatvazabdena lambakarNapuruSapravRttinimittatvam ucyate, tacca lambakarNatvameva / yathA daNDino daNDa eva pravRttinimittatvam / / 240 / [samIkSA] 'rai + si, rai + bhyAm, atiri + bhyAm' isa avasthA meM kAtantrakAra tathA pANini donoM ne hI AkArAdeza kA vidhAna karake 'raiH, rAbhyAm, atirAbhyAm' zabdarUpa siddha kie haiM | pANini kA sUtra hai - "rAyo hali" (a0 7 / 2 / 85) / ata: ubhayatra prakriyAsAmya hai|
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ 386 kAtantravyAkaraNam [rUpasiddhi] 1. rAH / - si / prakRta sUtra dvArA aikAra ko AkAra tathA "rephasorvisarjanIyaH" (2 / 3 / 63) se s ko visadiza / 2. rAbhyAm / rai + bhyAm / prakRta sUtra dvArA aikAra ko AkArAdeza / 3. atirAbhyAm / atirai + bhyAm / rAyamatikrAntAbhyAm "svaro hasvo napuMsake" (2 / 4 / 52) se napuMsakaliGga meM ai ko hrasva i tathA prakRta sUtra se i ko A Adeza ||240 / 241. aSTanaH sarvAsu [2 / 3 / 20] [sUtrArtha] sabhI vibhaktiyoM ke pare rahate 'aSTan' zabda ke antima varNa ko AkArAdeza hotA hai ||241 / [du0 vR0] aSTano'ntasyAtvaM bhavati sarvAsu vibhaktiSu / aSTAbhiH, aSTAbhyaH, aSTAsu, priyASTAH, priyASTau / / 241 / [du0 TI0] aSTanaH / aSTana iti / anukAryAnukaraNayoriha bhedAt saMkhyArtho nAstItyekavacanam / ano'kAralopo na kriyate mandadhiyAM sukhArtham / nanu 'sthAne'ntaratamaH' (kA0 pari0 16) iti nyAyAd anunAsika AkAro bhavitumarhatIti vyaktirapi tirohitA / sAkSAd Atvamiti jAtinirdezAt, naivam / prAyazchandasyeva sAnunAsikasya varNasya dRSTatvAd bhavA~llunAtIti dRzyate / bhASAyAM yo yatra dRzyate sa eva tatra prayujyate / yathA 'devadatto'laM kriyatAm' iti viSayavibhAganirdeze'pi yogyatayA vyavasthA syAt, na viparyayo na saGkaraH, saMdeho vA sAnunAsikam iha vidadhyAt / athavA niranunAsikatayA zruto'yamAkAro'syaiva svarUpam abhidhatte / bhAvapratyayazca vacanAditi / sarvagrahaNaM vyaJjanAdhikAranivRttyartham / priyA aSTau yasya yayorveti vigrahaH / evaM priyASTnA, priyASTA puruSeNetyAdi yathAlakSaNaM yojyam / strIliGganirdezAd vibhaktirviziSyate avibhaktiSu na bhavati - aSTatA, asstttvm| 'aSTaputrA nArI' iti pratyayalopalakSaNaM "vyajanAntasya yatsubhoH"
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ 387 nAmacatuSTayAdhyAye tRtIyo yuSmatpAdaH (2 / 5 / 4) ityapi na bhavati, vyAvRttibalAdityarthaH / aSTanaH kapAle haviSi vAcye kvacid hrasvasya dIrghatA syAdeva / aSTasu kapAleSu saMskRtaM haviH aSTAkapAlam iti taddhitAbhidheye samAsaH , "saMskRtaM bhakSyam" ityaN nAsti,abhihitatvAt / tathA gavi yukte vAkye aSTAnAM gavAM samAhAraH 'aSTagavam' / gorataddhitAbhidheye rAjAditvAdat tadyogAd aSTAgavam / arzaAditvAdastyarthe't zrutatvAt taireva gobhiryuktamityarthaH / tathA saMjJAyAM ca - aSTau vakrANyasya aSTAvakro nAma RSiH / yathAkathaMcid vyutpattiH / tathA zatAt prAk saMkhyAyAmabahuvrIhau - aSTAbhiradhikA daza, aSTau ca daza ceti vA assttaadsh| aSTAbhiradhikA viMzatiH, aSTau ca viMzatizceti vA aSTAviMzatiH / samAhArapakSe'pi svabhAvAdanapuMsakatA / zatAt prAgiti kim ? aSTazatam / abahuvrIhAviti kima ? aSTau daza vA parimANameSAm aSTAdazAH, rAjAditvAdat / dverAtvaM zatAt prAganazItisaMkhyAyAmabahuvrIhAviti vaktavyam / dvAdaza, dvAviMzatiH, pUrvavat samAsaH / anazIti saMkhyAyAmiti kim ? vyazItiH / abahuvrIhAviti kim ? dvau vA trayo vA parimANameSAM (dazAnAm) dvidazAH, tridazAH / rAjAditvAdat / tanna vaktavyam / yastu lokopacArAt siddhastatra kiM yatneneti / tathA 'trestrayas' / trayoviMzatiH ! pUrvavadihApi vyAvRttiriti / eSAM catvAriMzadAdau vA dRzyate - aSTacatvAriMzat, aSTAcatvAriMzat / dvicatvAriMzat, dvAcatvAriMzat / tricatvAriMzat, trayazcatvAriMzat / prApte vibhASeyaM pratyAyate / / 241! [vi0 pa0] assttnH| ihAnukAryAnukaraNayorbhedasyAvivakSitatvAt saMkhyArthatvAnnAstItyekavacanam / ano'kAro'pi na lupyate, sUtratvAt / priyASTa, priyASTAviti / priyA aSTau yasya yayorveti vigrahaH / / 241 / [ka0 ca0] assttnH| atha kimarthaM sarvAsviti ced, anantaratvAd vyaJjanAnuvRttiH syAt, naivam / "au tasmAjaszasoH" (2 / 3 / 21) ityatra tasmAd-grahaNena jaszasorapi kRtAkArasyASTanaH parAmarzitvAt saGkhyAyAH SNAntAyAH ityatrAntagrahaNAcca / tathAhi 'yena vidhistadantasya' (kA0 pari03) iti siddhe yadantagrahaNaM tad bhUtapUrvanAntArthamityuktam / tenAmi kRtasyAkArasya bhUtapUrvanAntatvAnnAgamaH sidhyatIti kiM sarvagrahaNena ? satyam / vibhaktirityanuvartane labdhe yat sarvagrahaNaM tad vyAptyartham / tena gauNe'pi syAt
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam priyASTAH, priyASTAviti / athASTano bahuvacanAntatvAt 'aSTAbhiH ' ityAdAveva syAditi kecit, tanna / 'zabdAzraye gauNamukhyavyavahAraH' iti nyAyAd gauNasyApi parigRhItatvAt / tasmAd vibhaktiSu bhavati, avibhaktiSu na bhavatIti yaduktaM TIkAyAM tadeva phalaM kimanyadvicAreNa / tena 'aSTaputrA nArI' ityatra na bhavati || 241 | 388 [samIkSA] 'aSTan+ bhis, aSTan + bhyas, aSTan + sup, priyASTan + si, priyASTan + au' isa avasthA meM kAtantrakAra tathA pANini donoM hI nakAra ko AkArAdeza karake 'aSTAbhiH, aSTAbhyaH, aSTAsu, priyASTAH, priyASTau ' zabdarUpa siddha karate haiM / pANini kA sUtra haiM - " aSTana A vibhaktau " (a0 7 2 184) / ataH ubhayatra prakriyAsAmya hai | [ rUpasiddhi ] 1. aSTAbhiH / aSTan + bhis / prakRta sUtra dvArA nakAra ko AkAra, samAnaH savarNe dIrghIbhavati parazca lopam" (1 / 2 / 1 ) se TakArottaravartI akAra ko dIrgha AkAra tathA "rephasorvisarjanIyaH " ( 2 / 3 / 63) se s ko visarga Adeza | 2. assttaabhyH| aSTan + bhyas / prakRta sUtra se n ko dIrgha A, samAnalakSaNa dIrgha, AkAralopa tathA s ko visarga / 3. aSTAsu / aSTan + sup / pUrvavat n ko Atva, samAnalakSaNa dIrgha tathA AkAralopa / 4. priyASTAH / priyASTan + si / priyA adhTau yasya saH / paratva tathA nityatva ke kAraNa pUrva hI AkArAdeza, samAnalakSaNadIrgha, AkAralopa tathA s ko visarga / 5. priyASTau / priyASTan + au / priyA aSTau yayostau / n ko Atva tathA vRddhyAdeza / / 241 / 242 au tasmAjjassoH [2 / 3 / 21 ] [ sUtrArtha ] AkArAdezaviziSTa 'aSTan' zabda se paravartI prathamA- dvitIyA - bahuvacana jas - zas pratyayoM ke sthAna meM 'au' Adeza hotA hai / / 242 //
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ 389 nAmacatuSTayAdhyAye tRtIyo yuSpatpAdaH [du0 vR0] tasmAdaSTanaH kRtAkArAt parayoH sarvayorjaszasoH sthAne aurbhavati / aSTau, aSTau / tasmAdgrahaNamAtvasyAnityArtham , tena 'aSTabhiH , aSTasu' vA syAt / / 242 / [du0 TI0] au0 / sarvayorityAdi / 'aSTanaH sarvAsu' ityataH sarvagrahaNam adhikRtam, jaszasorvizeSaNamityarthaH / nanu 'parasyAdeH' (bhojapa0 sU0 16) itIha paribhASA nopakAriNItyuktaM "jyantarupasargebhyo'pa I:" (a0 6 / 3 / 97) ityAdi nAdRtam / dvIpAdayo hi saMjJAzabdA lokopacArAt siddhA iti / tatazca varNAntasya vidhirbhvissyti'| aukAre akArasyautvaM punaraSTanaH akArasyautvaM dIrghAt paralopo vA ? satyam / tarhi prkriyaagaurvniraasaarthmiti| tasmAdityAdi / kiM viziSTAdaSTanaH, tasmAdanyasmAnna bhavatItyarthaH / kaH punaranyo yo'sAvakRtAkAraH / kiM tatra vibhASAsti ? naivam, asmAdeva tasmAdgrahaNavizeSaNabalAllabhyata iti / athavA tacchabdenAkAraH parAmRzyate / 'vizeSaNena ca tadantavidhiH' ityaSTana AkArAntAdityarthaH / tena 'aSTa tiSThanti, aSTa pazya' ityatra na bhavati / viSaye yasyArabhyate autvaM tasya luko'pavAdaH / yuktArthalakSaNo lopo bhavatyeva - 'aSTaputraH, aSTabhAryaH' iti / tadantavidhiratra prakaraNe'stIti 'paramASTau' / priyA aSTau yeSAm, aSTAvatikrAntAn 'priyASTau, atyaSTau' iti bhavitavyameva / inyinnAyyantAnAM na ca kviv dRzyate / anyaH punarAha - aSTanaH sambandhinovihitayorjaszasostasmAt kRtAkArAd aurbhavatIti 'priyASTAnaH, priyASTnaH pazyanti' iti bhavitavyam / iha vA gauNamukhya kAryasampratyaya AzrIyate, naitad yuktam / yatrAtvaM tatrautvaM syAt, nAtrAtvamastIti / atha yadAtvaM tadautvaM syAt / na ca priyApTAstiSThanti, priyASTAH pazyantIti prayogo dRzyate / atha jJApakajJApitA vidhayo hyanityA lakSyamanusaranti, tatra vyavasthitavibhASA smaryate / tena jasazasorAtvamapi na bhavati apradhAnasya tarhi kimautvavidhAne'pradhAnacintayeti / na caitada bhASyakRtA'pi coditamiti otve autve vA na kiJcillAghavam / yastvAha -- tasmAt parau yau jaszasau tayoH parayoraSTanaH aurbhavati, bhUtapUrvanAntatvAcca jaszasoluMga bhavati / evaM vyAkhyAne'pi na kiJcita phalamiti jaszaso : sadize ca kAraNamuktameva / / 242 /
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam [vi0 pa0] au0 |puurvsuutraat sarvagrahaNamanuvartate tacca jaszasorvizeSaNamiti darzayannAha - sarvayoriti / nanu 'parasyAdeH' (bhojapa0 sU0 16) iti paribhASA nAGgIkRtA ityuktam / atazcaikavarNatvAdantasya sakArasya bhaviSyati, akArasya dIrghAt paralope kRte "okAre au aukAre ca" (1 / 2 / 7) iti kRte punaraSTanaH AkArasyautve sati siddham, kiM sarvagrahaNAnuvartanena ? satyametat / kintu prakriyAgauravanirAsArthameva sarvagrahaNAnuvartanam / atha kimarthaM tasmAdgrahaNam ? aSTano vizeSaNArtham / kimbhUtAd aSTanastasmAt kRtAkArAdityarthaH / yaH punarakRtAkArastasmAd aurna bhavatIti / nanu tatra nityamAkAraH kriyate, tat katham akRtAkArasya sambhavaH ? satyam / asmAdeva tasmAdgrahaNabalAdanityatvamAtvasya veditavyamityAha - tasmAdgrahaNamityAdi / tena 'aSTa tiSThanti, aSTa pazya' ityapi bhavati / / 242 / [ka0 ca0] au0 / dIrghAt paralopamityAdi ptrii| tathASTana AkArasyautve kartavye paralopasyAsiddhavadbhAva: kathanna syAt, anyasmin pakSe jaszasorakArasya sthAne yazcau kArasyAsiddha vabhAvaH sthAnivadbhAvaH kathanna syAt / naivam / svarAnantarye'siddhavadbhAvasyAnityatvAt, ata eva sthAnivadbhAvasyApyanityatA / 'yadi sthAnivadbhAvo na bhaviSyati' ityucyate tadA'siddhavadbhAvasyAnityatvaM viphalaM syAt / atha jaszasorakArasya kathamautvam antaraGgatvAt paralopa eva prApnotItyAha - dIrghAt paralopa ityAdi vyastam / tasmAdgrahaNabalAdityAdi / nanu kathaM sAmarthyamucyate, tasmAdgrahaNamantareNa jaszasoH parayoraSTano'ntasyautvaM bhavatItyarthaH kathanna syAt / tasmAd ityanenASTanaH paJcamyantatayA'nuvartanena jaszasoriti na SaSThI labhyate, na ca jaszasoH parayoraSTano'ntasyautve bhUtapUrvanAntatvamAzritya katezcetyanena jaszasoluMkA 'aSTau' iti sidhyatIti vAcyam / tatra hi mukhyASTAntasaMkhyAsaMbandhijaszasorlopavidhAnAt 'priyASTau yeSAm' ityatrAnena gauNe jaszasorlopo na syAt ? rAtyam / tasmAdgrahaNaM vinA jaszasoriti SaSThI labhyate / anyathA samAhAraM kRtvA jaszasiti saptamyekavacanameva nirdizet, naivam / yadyatra SaSThI syAt tadA jaszasa iti SaSTyekavacanasyApi sugamatvAt tasmAdayameva siddhaantH| kAryitvakalpane kRtAnumitayoriti nyAyAt sUtrazrutayoreva jaszaso: kAryitvaM prayujyate, na tvadhikArAnumitasyASTanaH /
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye tRtIyo yuSmatpAdaH 391 na cAtra paJcamyA vipariNAme gauravamiti vAcyam / samIpaSaSThyApyarthasya ghaTanAt / atastasmAdagrahaNabalAditi yaduktaM tadeva bhadram | nanu yathA 'aSTau' ityatra prAptamapi jaszasorlopaM bAdhitvA aurbhavati, tathA 'aSTau putrA yasyA ityaSTaputrA nArI' ityatra "tatsthA lopyAH" (2 / 5 / 2) ityanena prAptaM lopaM kathanna bAdhate / ata evAsmin viSaye pakSe pANininApi 'madhye'pavAdAH pUrvAn vidhIn bAdhante na parAn' (vyA0 pa0 pA0 10) ityaGgIkriyate iti, bhavanmate kA gatiH syAt ? satyam / 'yena nAprAptinyAyena' (vyA0 pari0 42) "katezca" (2 / 1 / 46) ityanena prApto lug bAdhyate / na tu yuktArthalakSaNo lopastadbhinnaviSaye 'aSTau, aSTau' ityatra caritArthatvAt / yadyevam "katezca" (2 / 1 / 46) ityanenaiva bAdhakaH kathaM kalpyate, priyASTAvityatra gauNe caritArthatvAt 'aSTau' ityatra mukhye luvidhAnaM na syAt ? satyam, kintu paratvAdevAtraukAraH / na tu lukparatvaM na 'paJca, sapta' ityatra luko'vakAzatvAt 'priyASTau' ityatra gauNe autvasyAvakAzAditi / na caukAre kRte 'yasya sthAne ya AdezAH' (kA0 pari0 pA091) iti nyAyAt "kteshc"(2|1|46) ityanena lopaH syAditi vAcyam 'sakRd gata0' (kA0 pari0 16) iti nyAyAt / ata eva yuktArthe'pi paratvAt "tatsthA lopyAH" (2 / 5 / 2) ityasyaiva viSayaH iti siddhAntaH / kulacandrasyApi matametat / nanu paratvaM yuktArthe kathaM saMgacchate, yugapat prAptyabhAvAt / tathAhi, AdAvevaukAraM kRtvA padaM niSpAdya pazcAt padAntarasaMbandhe samAse "tatsthA lopyaaH"(2|5|2) iti pravartate / ucyate, 'syAdayaH punarutthApya lupyante' iti nyAyasyAGgIkArAt sakalavibhaktikAryanivRttau punarutthApitAyAM vibhaktau satyAM lugaukArayoryugapatprAptau paratvAllugiti sNkssepH| etena viSayasaptamI labhyate iti TIkApaGktirapi vyAkhyAtA / / 243 / [samIkSA] 'aSTan + jas, aSTan + zas' isa avasthA meM pANini tathA kAtantrakAra donoM hI zAbdikAcArya 'n' ko Atva karake 'jas-zas' ke sthAna meM aukArAdeza dvArA 'aSTau, aSTau, zabdarUpa siddha karate haiM | pANini ke do sUtra isa prakAra haiM - "aSTana A vibhaktau, aSTAbhya auz" (a0 7 / 2 / 84; 1 / 84) / [rUpasiddhi] 1. aSTau / aSTan + jas / "aSTanaH sarvAsu" (2 / 3 / 20) se n ko Atva, "samAnaH savarNe dIrdhIbhavati parazca lopam' (1 / 2 / 1) se TakArottaravartI akAra ko
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ 392 kAtantravyAkaraNam AkAra - paravartI AkAra kA lopa, prakRta sUtra dvArA jas ko au tathA "okAre au aukAre ca" (1 / 2 / 7) se A ko au tathA paravartI au kA lopa / 2. aSTau / aSTan + zas / pUrvavat tathA zas ke sthAna meM prakRta sUtra se aukArAdeza / / 242 / 243. annirvantirasAvanaJ [2 / 3 / 22] [sUtrArtha] si-bhinna pratyayoM ke pare rahate nabhinna 'arvan' zabda ke sthAna meM 'arvanti' Adeza hotA hai / / 243 / [du0 vR0] 'an' zabdo'rvantirbhavati asau pratyaye pare, sa cedanaJ / arvvantau, antaH , arvatsu | Arvatam, arvatyam, arvatI / asAviti kim ? arvA / anajiti kim ? anarvANau / / 243| [du0 TI0] an / ikAra uccAraNArthaH / asAviti paryudAso'yaM naJ / tabalAcca vizeSAtidiSTatayA vibhaktirna vartate tena seranyasmin pratyaye bhavati / viSayasaptamIyam anutpanne buddhistha eva pratyaye vidhirayam / tena ansyantavihitAyA nadyAstaratamakalparUpacelabruvagotramatahateSu vA hrasvaH puMvadbhAvazceSTasiddhau bhavati - arvatItamA, atitamA,arvattameti |smaase'pi pratyayalopalakSaNaM bhavatyeva - avantaM gato'dgataH, ava'to vanam advanam / athavA prasajyArtho naJ zizcet paro na bhavati, vibhaktyadhikAro'pi na smaryate / tena pratiSedhArthasya mukhyatvAnnirapekSa evArvantirbhavati / na ,vidyate naJ yasya sa evArvan anaJ ityucyate / kecit paJcamI vyAcakSate - sa ced arvan natra : paro na bhavati prasajyArthe naJ / 'nArvantau' iti siddhe pade pazcAnnA saMvandha iti na duSyati / antAnta iti kRte takArAgama: syAcceta, tarhi Natvamapi prasajyeta / nanu 'asiddhaM bahiraGgamantaraGge' (kA0 pari0 33) iti / kiJca anusvArI vyaktau ? satyam / pratipattizca garIyasIti 'Arcatam' iti / "tasyedam" (2 / 6 / 7) ityaNa / 'atyam' iti "tatra sAdhau yaH" (2 / 6 / 9) ||243 /
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ 393 nAmacatuSTayAdhyAye tRtIyo yuSpatpAdaH [vi0 pa0] an / asAviti paryudAso'yaM naJ / paryudAsazca sadRzagrAhI, sAdRzyaM ceha pratyayakRtameva veditavyam / ataH sisadRze pratyaye sati bhavatItyAha - asau pratyaye ityAdi / tenAtra vibhaktiradhikRtApi na saMbadhyate ityaNAdiSvapi bhavati / asAviti viSayasaptamIyam / tenAnutpanne pratyaye buddhistha evAntirbhavati, pratyayastu pazcAt / tena an - syantavihitAyA nadyAstamatararUpa-kalpa- cela- bruva- gotra- mata- hateSu vA hasvaH , puMvadbhAvazceSTasiddho bhavati - atitamA, atItamA, avattamA ityaadi| tathA viduSItamA, viduSitamA, vidvattamA / pacantItamA, pacantitamA, pacattamA ityAdi / pratyayalopalakSaNanyAyena samAse'pi antirbhavatyeva / yathA antaM gato arcadgataH / prasajyArtho vA naJ, sizcet paro na bhavati / vibhaktyadhikAro'pyatra na smaryate / sa ced anaJ iti| na vidyate naJ yasyAsau anaJ an ucyate / Atamiti, "tasyedam" (2 / 6 / 7) ityaN / atyamiti, ati sAdhuriti "nAvastArye" (2 / 6 / 9) ityAdinA sAdhAvarthe yaH / / 243 / [ka0 ca0] an / nanu asAviti sau pare na bhavati ityukte vibhaktyadhikAro'nuvartate iti arbata ityAdau sAmAnyapratyaye kathaM syAdityAha - paryudAso'yaM najiti / atha avasAdRzyAd vibhaktikRtasAdRzyaM kathanna bhavati ? satyam / madhye kAryasya pAThAt paryudAsAzrayaNavaiphalyAd vyAptinyAyAcca pratyayakRtameva gRhyate ityAha - tenetyAdi / nanu kAryi, nimittam, kAryam ityeSa nirdezakramaH, tatkathaM kAryeNa vyavadhAnaM kRtvA nimittapAThaH ? satyam / atra vyatikramapATho bodhayati - kAryidarzanAdeva kAryotpattiH pazcAnimittAnusandhAnam / tatazca viSayasaptamyeva ghaTata ityAha - viSaya iti / atha viSayasaptamyAzrayaNena kiM phalam, nimittasaptamyApi Arcatyam ityAdi sidhyati / tathAhi anzabdAnnAntatvAdIpratyaye pare antyAdezaH / na hyatra nimittasya IpratyayasyAbhAve IkAra - nivRttyabhAvena nivRtto'vantyAdezaH punaH pratyayalopalakSaNamAthitya pravartate / tatazca pazcAdantatvAdIpratyaye 'arbatItamA' ityAdau puMvadbhAvAdikaM sidhyatIti tasmAnnimittasaptamyapi ghaTate, naivam / naimittikAzrayanimittAbhAve iti niSedhAnna bhaviSyatIti tarhi kathaM samAse nimittatA ghaTate vibhakterlopAdityAha -- prtyylopetyaadi| athavA viSayasaptamyA 'atItamA' ityAdau puMvadbhAvAdireva
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ 394 kAtanvayAkaraNam prayojanaM kathamuktaM samAse'pi prayojanasya sattvAta. naivam / tatra nimittasaptamyApi sAdhyasya siddhatvAt / tatra yuktArthatvAta lope katha nimittatA ityAha-pratyayetyAdi / asmin vyAkhyAne viSayarAptamyeva / nanu "vyAnAntasya yat subhoH" (2 / 5 / 4) ityatra subhoryaduktaM tadeva bhavati nAnyad iti niyamena pratyayalopalakSaNasyAnavakAzAt katham ava'ntyAdezaH, kintu vyaJjanoktatvAnnalopa eva prApnoti ityAha- prasajyArtho veti kulacandraH, tanna | subho: parayorekadezakAryameva saMbhavati / ato niyamo'pi ekadezakAryameva vyAvartayati, na samudAyakAryamiti / kathamanyathA yuvAm atikrAntena ityAdau pratyayalopalakSaNanyAyAd yuvAdaya AdezAH syuH / tathA ca zrIpatiH - vRttau yuvAvainamaghavadavatsveva pratyayavaditi / yadyevam, atyaGghatyAdau antarvartinI dvitIyAmAzritya arvadAdezaH kathaM na syAt, naivam / avayavasamudAyAzritayorvibhaktyo : parayo : kAryadvayaprasaktI samudAyAzritasya seniSedhasvarUpaM yat kAryaM mukhyaM tadeva bhavati, na tvavayavAzritam avadizakAryam, gauNatvAditi / tasmAdidameva yuktam / ____nanu mukhyArthaprasajyasambhave lakSaNayA paryudAsa iti kathamucyate kAraNAbhAvAdityAha - prasanyArtho veti / nanu antam atikrAntaM kulam ityatra kiM rUpaM syAt / atra atyarva kulam iti hemakarasyAzayaH / anzabdAnapuMsakalakSaNasilope pratyayalopalakSaNanyAyena prApta asAvityanenAvadAdezaniSedhaprAptau na ca taduktamityanenAvadAdezaniSedhasya pratiSedhAd avadAdezaH prApnoti "virAmavyAnAdAvuktam" (2 / 3 / 64) ityatidezabalAd vyaJjanoktanakAralopaH prApnoti tatrAtidezasya paratvAd vyaJjanoktanalopa eva prApnoti / atha nakAralope'pi arvadAdezaH kathaM na syAt, naivam / sUtre arketi nirdeza prApte yad arvanniti nakArAntaM nirdizati tat sanakArasyaiva vidhirna tvanakArasyeti / anye tu 'atyavat kulam' iti vadanti, nakAralope'pyekadezavikRtasyAnanyavadbhAvAditi nyAyAdityAha / tannAtipe lam | nakAranirdezenaiSa ekadezavikRtasyAnanyavadityasya bAdhitatvAt sakRdgatanyAyeneti dik / / 243, [samIkSA] 'arvan + au, arvan + jas, arvan + sup, arvan + aN, arvan - ya, arvan + I' isa avasthA meM kAtantrakAra arvan zabda ko 'arvant' Adeza karake 'arvantau, arvantaH, arvatsu, Arvatam, arvatyam, arvatI' zabdarUpa siddha karate haiM / pANini ne 'arvan'
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye tRtIyo puSpatpAdaH 395 zabda ke antima varNa n ko 'tR' Adeza "arvaNastrasAvanaJaH" (a0 6 / 4 / 127) tathA "ugidacAM sarvanAmasthAne'dhAtoH" (a0 7 / 1 / 70) se numAgama karake ukta rUpa siddha kie haiM / ataH pANinIya prakriyA meM gaurava spaSTa rUpa meM parilakSita hai | [rUpasiddhi] 1. arvantau / arvan + au / prakRta sUtra dvArA arvan-zabda ko 'arvant' Adeza / 2. arvntH| arvan + jas / pUrvavat arvant Adeza tathA s ko visarga / 3. arvtsu| arvan + sup / arvant Adeza tathA "anuSaGgazcAt" (2 / 2 / 39) se nalopa / 4. Arvatam / arvan + aN / arvata idam / "rAgAnnakSatrayogAt samUhAt sA'sya devatA, tad vettyadhIte tasyedamevamAderaNiSyate" (2 / 6 / 7) se 'aN' pratyaya, arvant Adeza, "anussnggshcaakrunycet"(2|2|39) se nalopa, "vRddhirAdau snne"(2|6|49) se vRddhi, 'Arvata' kI liGgasaMjJA tathA vibhaktikArya / 5.arvatyam / arvan + ya |arvti bhavam (saadhu)| "tatra sAdho yaH" (2!6 / 9) se 'ya' pratyaya, arvantu Adeza, nalopa, liGgasaMjJA tathA vibhaktikArya / 6.arvatI / arvan + I / "nadApancivAyansyantRsakhinAntebhya I" (2 / 4 / 50) se strIliGga meM Ipratyaya, arvant Adeza, nalopa, sipratyaya tathA usakA lopa ||243 / 244. sau ca maghavAn madhavA vA [2 / 3 / 23] [sUtrArtha] 'si' Adi vibhaktiyoM ke pare rahate 'maghavan' zabda ko 'maghavantu' Adeza hotA hai / / 244 / [du0 vR0] vibhaktau sau ca parato maghavan - zabdo maghavanturbhavati vA / maghavAn, maghavantau, maghavantaH, maghavatsu / taddhite svare ye ca strIkAre ca - mAdhavatam, maghavatyam, mghvtii| pakSe 'maghavA, maghavAnau' ityAdi / / 244 | [du0 TI0] sau ca0 / maghavanturityudanubandho'yaM vyAkhyAnAd gamyate / vibhaktizced vartate kathaM taddhite ityAdi ? satyam, vAzabdasya bahulArthatvAt / athavA asAviti vartate
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ 396 kAtantravyAkaraNam tisadRze pratyaye sau ca bhavatItyarthaH / bahulatvaM tu tathaiva samAse'pi pratyayalopalakSaNAd bhavatyeva / chandasyetau yogAviti bhASyakAro bhASate / sarvavarmmaNastu vacanAd bhASAyAmapyavasIyate / tathA ca maghavadvajralajjAnidAnamiti, 'zlathIkRtapragrahamarvatAM braja' iti ca dRzyate / vantunA prayoga iti paro brUte tarhi vyAptirapi syAt || 244 | [vi0 pa0 ] sau ca0 / prakRtatvAdiha vibhaktirevAnuvartate / yadyapi vibhaktigrahaNena serapi grahaNaM tathApi 'asau' iti pratiSedhanirAsArthaM sau ceti kRtamityAha - vibhaktau sau ceti / kathantarhi mAghavatam ityAha- taddhita ityAdi / ihAyaM vAzabdo vakSyamANe punarvAgrahaNAd bahulArthaH pratipattavyaH, tadvalAdeteSvapi bhavatItyarthaH / / 244 / [ka0 ca0 ] sau ca0 / nanu bhaghavanturAdeza iti kathaM vijJAyate, maghavAniti dIrgho vanAnta evAdezaH kathanna syAt / naivam / arvantiprastAvAd hasvopavastvanta evAdeza iti / nanu tathApyudanubandhatvaM kathaM jJAtamiti ced ata eva dIrghAt / kathamanyathA " antvasantasya cAdhAtoH sau" (2 / 2 / 20 ) ityanena dIrghaH syAditi || 244 | [samIkSA] 'maghavan + si, maghavan + au, maghavan + jas, maghavan + sup, maghavan + aN + si, maghavan + ya + si, maghavan + I' isa avasthA meM maghavan zabda ko 'maghavantu' Adeza karake kAtantrakAra ne 'maghavAn, maghavantau maghavantaH, maghavatsu, mAghavatam, maghavatyam, ghavatI' zabda siddha kie haiN| pANini ne 'maghavan' zabda ke antima varNa ko 'tR' Adeza (maghavA bahulam - a0 6 |4|128) tathA numAgama (a0 7/1/70) kA vidhAna kiyA hai / isa prakAra pANinIya prakriyA meM gaurava spaSTa hai ! sUtra meM 'maghavAn' zabda kA ullekha hai 'maghavantu' kAhIM; phira maghavantu Adeza kA ullekha vRttikAra ne kyoM kiyA hai, isake kAraNoM kA spaSTIkaraNa vyAkhyAkAroM ne kiyA hai / [ rUpasiddhi ] 1. mghvaan| maghavan si / silopa, maghavantu Adeza, " antvasantasya0 (2 / 2 / 20 ) se dIrgha tathA saMyogAntalopa | ""
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye tRtIyo yuSmatpAdaH 2. mghvntau| maghavan + au / prakRta sUtra dvArA maghavantu Adeza | maghavantu Adeza tathA 3. mghvntH| maghavan + jas / prakRta sUtra se "rephasorvisarjanIyaH " (2|3|63) se s ko visarga | 397 4. maghavatsu / maghavan + sup / prakRta sUtra se maghavantu Adeza tathA "anuSaGgazcAkruJcet" (2 / 2 / 39) se nalopa | - 5. mAghavatam / maghavan + aN + si / maghavata idam / " rAgAnnakSatrayogAcca samUhAt sA'sya devatA / tad vettyadhIte tasyedamevamAderaNiSyate" (2 / 6 / 7) se aNU pratyaya, prakRta sUtra se maghavantu Adeza, "anuSaGgazcAkruJcet" (2 / 2 / 39) se nalopa, " vRddhirAdau saNe" ( 2 | 6 |49) se Adi svara ko vRddhi, 'mAghavata' kI liGgasaMjJA tathA vibhaktikArya | 6. maghavatyam / maghavan + ya + si / maghavati bhavam / yapratyaya, maghavantu - Adeza, nalopa, liGgasaMjJA tathA vibhaktikArya / 7. maghavatI / maghavan + I + si / "nadAyancivAhvyansyantRsakhinAntebhya I" (2|4|50) se strIliGga meM Ipratyaya, maghavantu Adeza, nalopa, sipratyaya tathA usakA lopa || 244 / 245. jarA jaras svare vA [ 2 / 3 / 24 ] [ sUtrArtha ] vibhaktisvara (svarAdi vibhakti) ke paravartI hone para 'jarA' zabda ko vikalpa se jaras Adeza hotA hai || 245 | [du0 vR0 ] jarAzabdo jaras bhavati vA vibhaktisvare / jare - jarasau / jarA :- jarasaH / gaNapAThAccopajarasam iti nityam || 245 | [du0 TI0 ] jarA0 | vibhaktiviSaye svare svarAdau vibhaktAviti vA matam / jarAmatikrAntAH, atikrAntAni vA 'atijarasaH, atijarAMsi' iti ekadezavikRtasyAnanyavadbhAvAt nirdiSTasya jarAzabdasya bhavati, na tadantasya / vibhaktAviti kimartham - jareyam, jarasa idaM jAram | tasyedamityaN / punarvAgrahaNaM pUrvasya bahulatvaM nizcinotIti / / 245 /
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ 398 kAtantravyAkaraNam [vi0 pa0] jarA0 / gaNapAThAcceti / rAjAdau gaNe 'jarA jaras' ca iti paThyate, tenAtpratyaye'pi bhavati, tacca nityam / tatra vikalpAbhAvAccakAraH pUrvApekSayA samuccayArthaH / / 245 / [ka0 ca0] jarA0 / nanu sAnto'yamAdezaH kathaM labhyate, rephAnta iti kathannAzayate, naivam / tadA jaras iti rephAntanirdeze jarA, svare jaras ityeva nirdezyeta / nanu tathApi 'jara' ityakArAntaH kathanna syAt, naivam / jarAzabdasya strIliGgatvAt puna : "striyAmAdA" (2 / 4 / 49) iti syAt, naivam / punaH striyAmAdeti kRte vizeSo nAstIti / tathA akArabalAdeva striyAmAdA na bhaviSyatIti cet, jarasAdezenaiva caritArthatvAta striyAmAdetyasya bAdhAkalpanamayogyamiti hemH| anye tu vyaJjanAntaprastAvAt sAnta evAdeza ityAhuH / / 245 / [samIkSA] 'jarA + au, jarA + jas' isa avasthA meM pANini tathA zarvavarmA donoM hI zAbdikAcArya vikalpa se 'jarA' zabda ko 'jaras' Adeza karake 'jare-jarasau, jarAHjarasaH' zabdarUpa siddha karate haiM / pANini kA mUtra hai - "jarAyAH jarasanyatarasyAm" (a0 7 / 2 / 101) / [rUpasiddhi] 1.jare- jarasau / jarA + au / prakRta sUtra se vaikalpika jarasAdeza - jarasau / pakSa meM - "aurIma" (2 / 1 / 41) se au ko I tathA "avarNa ivaNe e" (1 / 2 / 2) se A ko e - paravartI IkAra kA lopa / 2. jarAH- jrsH| jarA - jam / samAnalakSaNa dIrgha - akAralopa tathA sakAra ko visarga - jarAH / vaikalpika jaras Adeza hone para rephasorvisarjanIyaH" (2 / 3 / 63) se sakAra ko visagadiza - rasaH / 245 ! __ 246. tricaturoH striyAM tisR catasR vibhaktau [2 / 3 / 25] [ sUtrArtha] vibhakti ke paravartI hone para strIliGga meM tri ko 'tisa' tathA catvAr zabda ko 'catasR' Adeza hotA hai / / 246 /
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ 399 nAmacatuSTayAdhyAye tRtIyo yuSpatpAdaH [du0 vR0] striyAM vartamAnayostricaturo: 'tisa- catasR' ityetau bhavato vibhaktau yathAsaGkhyam / tinaH, catanaH / tisRbhiH, catasRbhiH / priyatisa, priyacatasR kulaM vA / / 246 / [du0 TI0] striyAmiti tricaturoreva vizeSaNam antaraGgatvAt zrutatvAcca na samAsaprakRterityAha - striyAM vartamAnayoriti / yadA samAsaprakRtiH puMsi napuMsake ca vartate - tricaturI ca / striyAM tadA tisRcatasRbhAvaH / yadA samAsaprakRtiH striyAM tricaturI api striyAM tadA nAsti vizeSa iti / priyAstinaH, priyAzcatano vA yasya yayoryeSAmiti vigrahe 'priyatisA, priyatimrau , priyatinaH / priyacatasA, priyacatanau, priyacatamro brAhmaNAH / evaM priyatisR, priyatisRNI, priyatisRNi kulAni / yadA samAsaprakRtiH striyAM tricaturI ca puMsi napuMsake vA tadA na bhavataH - priyAstrayastrINi vA yasya priyatriH, priyatrI, priyatrayaH / evaM priyacatvAH, priyacatvArI, priyacatvAraH / kathaM "napuMsakAt syamo.pe taduktam" (2 / 2 / 6) ityAha - priyatisa, priyacatasR kulaM veti / vAzabdenaitat sUcitam / taduktamapi tatra nAmyantacaturAM nizcitam iti pakSe priyatri, priyacatuH kulam iti bahuvrIhAvRdantalakSaNa : ko na bhavati, 'asiddha bahiraGgam' (kA0 pari0 33) iti nyAyAt / yuSmadasmadI iva tricaturI api aliGga iti matam / striyAmiti vizeSaNaM zabdAzrayasaMbandhe sati / ___ anyaH punarAha - 'timraH, catanaH' ityatra 'sannipAtalakSaNo vidhiranimittaM tadvighAtasya' (kA0 pari0 31) iti na vaktavyam / IpratyayenApi vinA strItvapratIteH / vibhaktigrahaNaM svarAdhikAranivRttyarthaM cet, naivam, "tau ra svare" (2 / 3 / 26) iti svaragrahaNAt / tarhi sambandhavibhASAnivRttyarthaM bhaviSyati / vibhaktAviti / kimiyaM parasaptamI viSayasaptamI vA / tatra yadi parasaptamI syAt, nAmyantAnnapuMsakAd dihite svare nurAgama uktaH / priyacatasRNA | nAmyantaratvAt priyatisRNA ca na sidhyati / viSayasaptamI cet, kathaM priyatri, priyacatuH kulam iti ! pravRttatvAt taduktapratiSedho na syAt / astu parasaptamI, "na nAmi dIrgham" (2 / 3 / 27) ityatra nakAragrahaNaM jJApayati - tisRcatane ! nvAgamena ratvaM bAdhyate iti / tena liGgena tisRcatasonuravagamyate / nanu 'priyatisRNi, priyacatarANi kulAni' ityatra "dhuTsvarAd ghuTi nuH" (2 / 2 / 11)
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ 400 kAtantravyAkaraNam iti nvAgame caritArthatvAnna vyAptau pravRttiH / jJApakaM vyAptimevAvadhArayatIti / athavA 'yAkhyAnato vizeSArthapratipattiH' ityekApIyaM saptamI dvidhA bhiyate - tisRkAH grAma iti / iti tisR eva tisRkAH / trizabdAt saMjJAyAM ke vihite tisRbhAvaH strIliGgaM bahuvacanaM ca nipAtanIyam / tanna, lokopacArAt saMjJeyaM rUTeti || 246 / [vi0 pa0] vica0 / zrutatvAdiha striyAmiti tricaturoreva vizeSaNam, na samAsasyetyAha - striyAM vartamAnayoriti / tena yadA samAsaprakRtiH puMnapuMsakayorapi vartate, tricaturI ca striyAM vartate, tadApi tisRcatamrau bhavata eva / yathA - priyAstina:, priyAzcatasro vA yasya, yayoryeSAmiti vigrahe priyatisA, priyatinau, priyatinaH / priyacatasA, priyacatamrau, priyacatamro vA brAhmaNA : ityevaM napuMsake'pyudAhAryam / nanu yadi napuMsakAt syamorlopaH kriyate tadA taduktapratiSedhAt kathamayamAdeza ityAha - priyatisa ityAdi / vAzabdenaitat sUcyate taduktamapi kAryaM nAmyantacaturAM tatra vibhASayA bhavatIti nizcitam / yadyevamiha bahuvrIhAvRdantalakSaNa : kapratyayaH kathanna bhavatIti cet, naivam / tatra bahulatvAd 'asiddhaM bahiraGgam antaraGge' (kA0 pari0 33) iti nyAyAd vA ityadoSaH / pakSe 'priyatri, priyacatuH kulam' ityapi bhavati / yadA tu tricaturI puMsi napuMsake vA vartate samAsaprakRtistu striyAM tadA tisUcatamrau na bhavataH / yathA priyAstrayaH, priyANi trINi vA priyAzcatvAraH, priyANi catvAri yasyA yayoryAsAmiti vigrahe priyatriH, priyatrI, priyatrayaH / tathA 'priyacatvAH, priyacatvArau, priyacacAra : striya iti / dRSTAnuvRttikatayA vibhaktyadhikAro vartate eva, kiM vibhaktigrahaNena cet, naivam, svarAdhikAro'pi syAt / athottaratra "tau ra svare" (2 / 3 / 26) iti svaragrahaNabalAnnAnuvartiSyate / tarhi sambandhAdhikAranivRttyartham , teneha vibhASA na vartate iti siddham / / 246 / [ka0 ca0] tricturoH| nanu catasRNAM strINAM putraH 'catuH putraH' ityatra "vyAnAntasya yat subhoH" (2 / 5 / 4) ityatidezabalAd vibhaktyantasyApi subhoktatvAta, catanAdezaH kathanna syAt, naivam / trizabdasyottarapade pare "prakRtizca svarAntasya" (25 / 3) iti prakRtivadbhAvAt tinAdezo nAsti / tatsAhacaryAt catvAzabdasyApyatidezabalAt prApto'pi catanAdezo na bhavatIti / sambandhAdhikAranivRttyarthamiti / nanu kathamuktaM "nR vA" (2 / 3 / 28) iti vikalpavidhAnAt / 'ubhayorvibhASayormadhye yo vidhiH sa nityaH'
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye tRtIyo yuSmatpAdaH (kA0 pari011 ) iti nyAyAnnityo bhaviSyati, naivam / tatraivAyaM nyAyasya pravezaH, yatra pUrvato vA'dhikAreNa uttaratra vAgrahaNaM khaNDituM zakyate, tatra "na nAmi dIrgham " ( 2 / 3 / 27 ) ityatra niSedhabalAdeva pUrvavAzabdanivRttau "nR bA" (2 / 3 / 28) iti vAgrahaNaM vinA vikalpopalabdhirna syAt / tadA 'nRNAm, nRNAm' iti na sidhyati / ato vA'dhikAranivRttyarthaM vibhaktigrahaNaM vidheyamiti || 246 | [samIkSA] 401 'tri + jas- zas, catvAr + jas - zas, tri + bhis, catvAr + bhis, priyatri + si, priyacatvAr + si' isa avasthA meM strIliGga meM pANini tathA kAtantrakAra donoM hI 'tri' ko 'tisR' tathA ' catvAr ' ko ' catasR' Adeza karake 'tisraH, catasraH, tisRbhiH, catasRbhiH, priyatisR, priyacatasR kulam' zabdarUpa siddha karate haiM / pANini kA sUtra hai - " tricaturoH striyAM tisR catasR" (a0 7 / 2 / 99 ) / ataH ubhayatra sAmya hI kahA jAegA / [ rUpasiddhi ] 1. tisrH| tri (strIliGga) + jas, zas / prakRta sUtra dvArA 'tri' ko 'tisR' Adeza, "tau raM svare " ( 2 | 3 |26 ) se R ko r tathA "rephasorvisarjanIyaH" ( 2 | 3 |63) se s ko visagadiza / 2. ctsrH| catvAr (strIliGga) + jas, zas / prakRta sUtra se ' catvAr' ko 'catasR' Adeza tathA anya kArya pUrvavat / 3. tisRbhiH / tri (strIliGga) + bhis / prakRta sUtra se tri - zabda ko 'tisR' Adeza tathA s ko visarga | 4 . catasRbhiH / catvAr (strIliGga) + bhis / prakRta sUtra se ' catvAr ' ko ' catasR' Adeza tathA s ko visarga | 5. priyatisR kulam / priyatri (napuMsakaliGga) + si, am / priyAstisro yasya kulasya tat / "napuMsakAt syamorlopaH" (2 / 2 / 6) se si- am lopa, 'tisR' Adeza / 6. priyacatasR kulam / priyacatvAr (napuMsakaliGga) + si, am / priyAzcatasro yasya kulasya tat / "napuMsakAt syamorlopaH" (2 / 2 / 6 ) se si- am pratyayoM kA lopa tathA prakRta sUtra se catvAr ko 'catasR' Adeza || 246 |
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ 402 kAtantravyAkaraNam 247. tau raM svare [2 / 3 / 26] [sUtrArtha] svarAdivibhakti ke pare rahate 'tisR- catasR' AdezaghaTita R ko ra Adeza hotA hai / / 247 / [du. vR0] tau disRcatamrau raM prApputo vibhakti svare / tisa:, catanaH ! bAdhakabAdhanArtho'yaM yogH||247| [du0 TI0] tau0 ! tadgrahaNaM tisRvatamroH kAryitvapratipattyartham / anyathA tricaturoreva kAryitayA pratItayoranuvRtiH syAt tatazca tisRcatamrorapavAdo rAdezaH syAt, naivam / ramiti karmapadaM kartRpadamapekSate, kayaM SaSThayantayostricaturoranuvRttiH / atha arthavazAd vibhaktivipariNAgazcet, naivam, tisRcatasRbhyAM kartRbhyAmarthena saMbandhAt / nanu tisacatasrorapi sAdhyatayA nirdiSTe kathamiha siddhatayA'vadhA?, tasmAdanantaraparAmarzane tadgrahaNe sati nizcayo'stIti / nanu "ram avarNaH" (52 / 10) ityanenaiva sidhyatItyAha - bAdhakabAdhanArtho'yamiti / 'timna:, catamnaH' iti ghuTyar na bhavati, 'timraH, catanaH pazya' iti,"agnivacchAse" (2 / 1 / 65) na bhavati / priyatinaH, priyacatamnaH AgataH' iti RdantAt sapUrvo na bhavati / 'priyatisi , priyacatAse' | "ara Dau" (2.1 / 66) ityar na bhavati / vAkyakArasya tu samastenaivArAdezena bhavitavyamiti darzanam / ana maNDUkA lutyA vyavasthitavibhASaH | "na nAmi" (2 / 3 / 27) ityatra ca nakAragrahaNaM sukhArtham ||247 [vi0 50] to ram / "pam avarNaH "(1 / 2 / 10) ityanenaiva sidhyati. kimarthamidamityAha - bAdhakabAdhanArtho'yamiti / "ram avarNaH" (1 / 2110) ityasya bAdhako puTi ca "agnivacchasi" (2 / 1:65) ityAdinArAdezAdistasya dAdhanaM / bAdhakabAdha tadevArtha: prayojanamasyeti vigrahaH / / 247 / [kA ca0] to ram0Arama iti asvaro'yamAdeza* azrutasthAkArasya kalpane pramANAbhAvAt / ato 'varNAntasya vidhiH' (kA0 pari0 5) iti nyAyAd antasyaiva bhavati /
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyApe tRtIyo puSpatpAdaH atha kimarthaM svaragrahaNam, na cAntaratvAd vibhaktyanuvartanaM bhaviSyatIti vAcyam, tadA timracatamroriti rephAntam iti pUrvasUtre nirdizet, idamapi na kRtaM syAt ! atha tathApi svaragrahaNAbhAve vyaJjane kathaM na syAditi cet, "na nAmi dIrgha" (2 / 3 / 27) ityatra nakArayukte Ami dIghaniSedhAt / anyathA nvAgI kRte vyaJjane pare repha eva syAd ato dIrghaprAptau kuto niSedhaH sArthaka iti ? satyam / iha svaragrahaNasthitAveva pUrvatra vibhaktigrahaNaM sambandhAdhikAranivRttyarthamiti vyAkhyAtuM zakyate ! anyathA pUrvatra svarAdhikAranivRttyarthameva vibhaktigrahaNaM kathaM sambandhAdhikAranivRttyarthaM bhaviSyatIti hemasyAyamAzayaH / / 247 [samIkSA] 'tisR + jam-zas, catasR + jas-zas' isa avasthA meM kAtantrakAra tathA pANini donoM kra ko 'ra' Adeza karake 'tinaH , catamraH' zabdarUpa siddha karate haiN| pANini kA sUtra hai - "aci ra ataH' (a07:2|100) / ataH ubhayatra sAmya hai / [rUpasiddhi] 1. tinH| tri+jas, zan / "tricaturoH striyAM tila catasR vibhaktI" (2 / 3 / 25) se tisa Adeza | prakRta sUtra se RkAra ko raphAra tathA "rephasovisarjanIyaH" (2!3!63) se 's ko disagAdeza / 2 ctrH| catdAr + jas, zas / "vidaturoH striyAM titha catasR vibhakto" (23 / 25) se catasR Adeza, prakRta sUtra se R ko r evaM s ko visargAdeza ||247 / __248. na nAmi dIrgham [213127] [sUtrArtha] nAm (nuAgam + SaSTIbahuvacana Am pratyaya) pare rahate 'tisa- catasR' meM R ko dIghadiza nahIM hotA hai / !248 / [du. 40] tau tisRcatamro dI na prApnutaH sanAkami pare / tisRNAm, catasRNAm / / 248 / [du0 TI0] na naami0| 'Ami na dIrgham' ityukte vacanAt rAnau bhaviSyati ? satyam / nakAroccAraNa jJApayati - ratvena nvAgamo na bAdhyate, anyathA vAdhakabAdhanArtho rAdezo
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ 404 kAtanvavyAkaraNam yathA arAdIn bAdhate tathA nvAgamamapi bAdhate / na ca vaktavyam - 'jJApakajJApitA viSayo pranityAH' (kA0 pari0 60) ityanityasya lakSyAnurodhAt, tena 'atitisRNI, aticatasRNI kule' ityAdikaM siddhaM bhavati / 'na nAmi' ityukte'rthAt tau tisRcatamro dIrghaM na prApnutaH iti gamyate, pratiSedhasyAnyasthAbhAvAt ? satyam / dIrghagrahaNaM sukhArSam / / 248 / [vi0 pa0] na nAmi0 / nakArayukta Am nAm / sa cArthAt nvAgamasahita iti sanAvAmi iti / "dIrghamAmi sanau" (2 / 2 / 15) ityanena dIrghatvaM prAptaM pratiSidhyate / yadyevaM nakAragrahaNaM kimartham, arthAt sanAviti bhaviSyatIti kevale Ami prApterabhAvAt, satyam / nakAroccAraNaM jJApayati-ratvena nvAgamo na bAdhyate, anyathA bAdhakabAdhanArthatvAd arAdezAdikaM yathA ratvena bAdhyate tathA nvAgamamapi bAdheta iti, tena 'priyatisRNI, priyacatasRNI kule' iti siddhaM bhavati / / 248 / [samIkSA] 'tisa + nuT + Am, catasR + nuT + Am' isa sthiti meM pANini aura kAtantrakAra donoM hI zAbdikAcArya prApta dIghadiza kA niSedha karake 'tisRNAm, catasRNAm' zabda siddha karate haiM / kAtantra meM "dIrghamAmi sanau" (2 / 2 / 15) se prApta dIrgha kA prakRta sUtra se niSedha kiyA jAtA hai | pANinIya vyAkaraNa meM "nAmi" (a06|4|3) se prApta dIrgha kA niSedha hotA hai "na tisRcatasR" (a0 6 / 4 / 4) sUtra se| [rUpasiddhi] 1. tisRNAm / tri + Am (strIliGga) ! strIliGga meM "tricaturoH striyAM tisR catasR vibhakto" (2 / 3 / 25) se tri ko tisa Adeza, "Ami ca nuH" (2 / 1 / 72) se nu-Agama, "dIrghamAmi sano" (2 / 2 / 15) se prApta dIrgha kA prakRta sUtra se niSedha tathA "raghRvaNebhyaH" (2 / 4 / 48) ityAdi se na ko N Adeza / 2. catasRNAm / catvAr (strIliGga) + Am / catvAra ko catasR Adeza tathA anya sabhI kArya pUrvavat / / 248 /
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye tRtIyo yuSmatpAdaH 249. nR vA [2 / 3 / 28] 405 [ sUtrArtha ] nAm (nu- Agamasahita SaSThIvibhaktibahuvacana- Am pratyaya) ke paravartI hone para 'nR' zabdagata 'R' ko vikalpa se dIrgha hotA hai || 249 / [du0 vR0 ] nR - zabdo dIrghaM prApnoti vA sanAvAmi pare / nRNAm, nRNAm || 249 / [du0 TI0 ] nR vA / avibhaktinirdezaH sukhArthaH / prApte vibhASeyam / naJo'nuvRttau na kiJcit phalam iti uttaratra vA na vartate'dhikArasyeSTatvAt || 249 / [ ka0 ca0 ] nR vA / vAgrahaNaM kimartham, na hyatra nR iti kriyatAM tadA " dIrghamAmi sanau" (2 / 2 / 15) iti dIrghe siddhe vacanabalAdeva vikalpo bhaviSyati / tathA vAgrahaNaM vinA naJo'nuvRttiH kathanna syAd iti cet tadA " nR ca, na nAmi dIrgham " (2 / 3 / 27, 28) ityekayogaH kRtaH syAt / na caikayoge cakArakaraNaM gauravam iti vAcyam, varamakSarAdhikyaM na tu bhinnayoga iti nyAyAt ? satyam / vAgrahaNaM spaSTArthamiti hemakaraH / nanu kathamidamucyate, yAvatA "dIrghamAmi sanau" (2 / 2 / 15 ) ityatra vAgrahaNanivartane tasya prayojanam / tathA ca paJjI / vAzabdo'tra na vartate " nR bA" iti vikalpavidhAnAd ityuktaM " dIrghamAmi sanau" (2 / 2 / 15) ityatra ? satyam / atra sthite vAgrahaNe tatra paJjyAM yaduktaM tadeva bhadram, iha vAgrahaNAbhAve tu dIrghamAmi sanAvityatra sagrahaNasya vyAptyarthatvena vikalpanivRttiriti vyAkhyeyam / tatra pratipattigauravanirAsArthaM sahagrahaNaM yaduktaM tadiha vAgrahaNasthitAveva boddhavyamiti / / 249 / [samIkSA] 'nR + nu + Am' isa sthiti meM pANini tathA kAtantrakAra donoM ke hI nirdezAnusAra vaikalpika dIrghAdiza hokara 'nRNAm, nRNAm' se do zabdarUpa siddha hote haiM / pANini kA etad - viSayaka sUtra hai- " nR ca' (a0 6 |4| 6) / [ rUpasiddhi ] 1. nRNAm, nRNAm / nR + Am / " Ami ca nuH" (2 / 1 / 72 ) se nu Agama, prakRta sUtra se dIrgha tathA " raSRbarNebhyaH 0" (2 / 4 / 48 ) se nakAra ko nakArAdezanRNAm / dIrghAbhAva pakSa meM- nRNAm / / 249 /
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantrayAkaraNam 250. tyadAdInAma vibhaktau / 2 / 3 / 29] [sUtrArtha] vibhakti ke pare rahane para tyadAdigaNapaThita zabdoM ke antima varNa ko akArAdeza hotA hai / / 250 / [du0 vR0] tyadAdInAmantasyAkAro bhavati vibhaktau / syaH, tyau ! saH, tau / yatra, tatra sarvanAmAntargaNo dviparyanta iha tyadAdiH ! vibhaktAditi kim ? tyadIyaH / / 250 / [du0 TI0] tyadA0 / tyadevAdiryeSAM te tyadAdayaH, sarvanAmasu ye paThyante ! sarvanAmasannivezAcca saMjJopasarjanIbhUtAnAM na bhavati / tyad, tyadau, tydH| atityad, atityadau, atitydH| te punarAd dviparyantA eva yuSmadasmadorantalopAd yuSmadasmadbhyAM prAgapAThAcca vyavahitasya bhavacchabdasya na bhavatItyAha - sarvanAmAntargaNa ityaadi| kecit tyadAdInAM yA vibhaktistasyAM zrutatvAt tvadAdInAmeva asaMjJopasarjanarUpANAmiti vyAcakSate / pradhAnAnAM tu samAse tadantavidhinA bhavatyeva paramasaH, paramatau, paramate / 'sannipAtalakSaNo didhiranimittaM tadvighAtasya' (kA0 pAre0 31) ityanityaiva / tathA ca tAsAM svasaMjJAbhiriti nirdezastasmAd 'yA-sA- eSA' iti na duSyati / nanvekazabdo'tra paThyate, tasya kevalarayAkAre kRte kathaM tadvikArabAdhA na syAt / eke, ekena, ekebhya iti / naitadevam / tyadAdiSu ekazabdatya pAThaH / karmaNyupamAne tyadAdau dRzaSTaksako ca, tyadAdibhya Iyazca zeSe'rthe dRzyate iti caritArthaH, naivam / tyadAdInAm iti vyaktipradhAno'yaM nirdezaH / jAdau hi 'makRllakSye lakSaNasya caritArthatA bhvti'| satyam / iha tadguNasaMvijJAno'yaM bahuvrIhirguNAbhi-dhAyI, avayavairvinA nAvayatIti kAraNe kAryopacArAd bahuvacanam | yathA 'devadattAdIna bhojaya' | ekasya bhojane'nyasya bhojanaM nAstItyanyatra pravartate / dvizabdAt prAk pAThaH punaraTyAderiti varjanaM mA bhUt / ato na codanIyam / dvizabdasya hi cyavahitasya na syAt "do'ddharmaH" (2 / 3 / 31) iti pratiSedhAcca / a ityavibhaktinirdezaH sukhaarthH| na vibhaktiravibhaktiriti nAzaGkanIyam, kAryasyAzrUyamANatvAt / atha dIrgho'navartate / sa ca vacanAdasvarasyApi bhaviSyati, naivam / vacanantu avibhaktinirdeze caritArtham , teSAmityAdinirdezAcca / AmIti nAnuvartate iti
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye tRtIyo puSpatpAdaH 407 vibhaktAvityuttarArthaM va / tatputro matputra iAte vibhaktivyAvartanAdeva pratyayalopalakSaNaM na bhavati / tasAdInAmaprastutAnAmapi iha vibhaktigrahaNena grahaNaM "vibhaktisaMkA nilneyAH" (2 / 6 / 24) iti vacanAt kecit tyacchabdasya chandasi prayoga iti pratipadhante / / 250 / [vi0 pa0] tyadAdInAm / "nRvA" (2 / 3 / 28) ityato vAgrahaNaM nAnuvartate, aniSTatvAt / a iti luptaprathamaikavacanam Adilopa ityAdinA lopaH / atha na vibhaktiravibhaktiriti kathanna bhavati cet, naivam, anyasya vidheyasyAbhAvAt / atha dIrgho'nuvartate iti cet, naivam / kathamanyavyaJjanasyAsau bhavati, dIghadiH svaradharmatvAt / vacanabalAditi cet, tadayuktam / a iti luptavibhaktinirdezenaiva vacanaM caritArtham / kathamanyathA kalpayituM nyAyyam / kiJca teSAmityAdinirdezAdavasIyate ityAha - akAro bhavatIti / "vibhaktisaMjhA vijJayA vakSyante'taH paraM tu ye" (2 / 6 / 24) ityAdinA tasAdInAmapi vibhaktitvam / atasteSvapi darzayati / yatra tatreti / "tra saptamyA" (2 / 6 / 29) iti trapratyayaH / sarvanAmetyAdi / nanu kathaM dviparyanta ityavasIyate nahi tatra vRtkaraNamasti ? satyam / "eSAM vibhktaavntlopH"(2|3|6) ityanenaiva yuSmadasmadorantalopasya siddhatvAt / evaM tarhi bhavantuzabdasya kathanna bhavatIti cet,naivam / yuSmadasmadbhyAM vyavahitatvAt, anyathA pUrvamAbhyAM paThet / / 250 / [ka0 ca0] tyadAdInAm / nanu yadi akAraH kAryaH syAt tadA niHsaMdehArtham ad vibhaktAviti nirdized ityAha - kiJceti / vastutastu aphArAT silopo'pi sUtratvAd bhaviSyatIti / sUtratvaM ca vacanenobhayatra samAnamityAha - kiJceti ! AbhyAM pUrvameva paThediti patrI / nanu katham idamucyate, atha bhavacchabdaspa paratra pATe phalamasti / tathAhi tyadAdigaNapaThitAnAM dvandve pUrvapaThitasya lopaH kriyate / tathA ca zrIpatisUtram - "zeSapUrvayostyadAdibhiH" (kAta0 pari0 kA0 84) ityanena tyadAdibhiH saha dvandve zeSasyAtyadAdeH pUrvasya ca tyadAdeluMg bhavati / tatazca ahaM ca bhavAMzceti dvandve bhavantAviti syAt / atrAbhyAM pUrvapAThe tu bhavAMcAhaM cetyekazeSe vA atyaniSTarUpaM syAt, naivam / asmanmate ekazeSo nAstIti, kintu IdRzA eva zabdA IdRzeSvartheSu
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ 408 kAtantravyAkaraNam vartante iti / nanu yadi dviparyantastyadAdirucyate tadA karmaNyupamAne tyadAdAvityatra kiyanyAnaM jalaM vipra! jAnudanaM narAdhipa! tathApIyamavasthA te nahi sarve bhvaadRshaaH|| iti prayogaH kathaM syAt / tyadAdAvupapade TaksakAviti vakSyati, satyam iheti vRttAvihapadena ihaprakaraNe dviparyantastyadAdirityarthaH / prakaraNAntarasya kArye sutarAmeva tyadAditvam / 250 / [samIkSA] 'tyad + si, tyada + au, tad + si, tad + au, yad + Gi = tra, tad + Gi =tra' isa sthiti : donoM hI vyAkaraNoM meM tyadAdi-gaNapaThita zabdoM ke antima varNa ko akA saMdeza kiyA jAtA hai, jisake phalasvarUpa 'syaH, tau, saH, tau, yatra, tatra' zabdarUpa siddha hote haiN| pANini kA sUtra hai- "tyadAdInAmaH" (a0 7 / 2! 102) / ataH ubhayatra prakriyAgata sAmya hai / vyAkhyAkAroM ne sarvanAmasaMjJaka sarvAdigaNa meM paThita zabdoM ke antargata 'dvi' zabdaparyanta hI tyadAdigaNa svIkAra kiyA hai| [rUpasiddhi] 1. syH| tyad + si / prakRta sUtra se d ko a, "akAre lopam" (2 / 1 / 17) se pUrvavartI akAra kA lopa, "tasya ca" (2 / 3 / 33) se t ko s tathA sipratyayagata sakAra ko visagadiza / 2. tyau| tyad + au / d ko a, alopa tathA vRddhi | 3. sH| tad +si / d ko a, alopa, t ko sa tathA sipratyayagata sakAra ko visagadiza / 4. to| tad + au / d ko a, alopa tathA vRddhi / 5. yatra / yad + Gi / d ko a, alopa tathA "tra saptamyAH " (2 / 6 / 29) se Di ko 'tra' Adeza / 6. tatra / tad + Gi | d ko a, alopa tathA tra Adeza / / 250 /
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye tRtIyo yuSmatpAdaH 251. kim kaH [ 2 / 3 / 30] 409 [ sUtrArtha ] vibhakti ke pare rahate 'kim' zabda ko 'ka' Adeza hotA hai / / 251 / [du0 vR0 ] kim - zabda: ko bhavati vibhaktau / kaH, kau, kadA / vibhaktAviti kim ? kiMvAn / / 251 / [du0 TI0 ] kim0 / kim-zabdaH sarvanAmAvyayazcAsti / avyayAd vibhakterlugiti sarvanAmaiva gRhyate / kiJca tyadAdInAmiti vizeSaNAt / tathA ca saMjJopasarjanayorna bhavati kimau, kimaH, atikimau, atikimaH / atha kimarthaM ka Adizyate ' kimaH' ityucyatAm, tyadAditvAdantasyAkAre kRte'ntyasadezasya ikArasya akAro bhaviSyati, tatazcAkAralope sidhyati, naivam | akArasya akAro vikAranivRttyarthaH kathanna syAt - kAbhyAm, ke, kayoriti / tarhi kAditi nirdizyatAm, akAramuccAraNArthaM kRtvA / 'kRkavAkuH' ityatra na bhavati, tyadAdyanuvartanAt / tarhi tyadAdiSvaki kRte syAd vizeSAbhAvAt / yadyevam'imaH' ityucyatAm, satyam / kimaH kAdezaH sAko'pi yathA syAt / na ca vaktavyam, anirdizyamAnatvAt sAko na syAt, vacanAd imo'dbhAve'gvarjanAcca / / 251 / I [vi0 pa0 ] kim0 / kadeti / kasmin kAla iti vigRhya "kAle kiMsarvayadeka0' (2|6|24) iti dApratyayaH / / 251 / - [samIkSA] 'kim+ si, kim + au, kim + Gi- dA' isa sthiti meM pANini tathA kAtantrakAra donoM hI zAbdikAcArya 'kim' zabda ke sthAna meM 'ka' Adeza karake 'kaH, kau, kadA zabdarUpa siddha karate haiM / pANini kA sUtra hai - " kimaH kaH" (a0 7 / 2 / 103) / ataH ubhayatra sAmya hai / [ rUpasiddhi ] 1. kH| kim (puMliGga) + si / prakRta sUtra se 'kim' ko ka tathA "rephasorvisarjanIyaH " (2|3|63) se s ko visagadiza /
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam 2. kau / kim (puMliGga) + au / prakRta sUtra se 'kim' ko 'ka' Adeza tathA " okAre au aukAre ca" (1 / 27) se a ko au- aukAralopa 410 3 . kadA / kim + Gi / kasmin kAle / "kAle kiMsarva 0 " ( 2 / 6 / 34 ) ityAdi se 'dA' pratyaya, samAsa, vibhakti (Gi)- lopa, "vibhaktisaMjJA vijJeyA0" (26 / 24) se vibhaktisaMjJA tathA 'kim' ko 'ka' Adeza / / 251 / 252. do dvermaH [ 2 / 3 / 31 ] [ sUtrArtha ] vibhakti ke pare rahate dvi-bhinna tyadAdizabdagata dakAra ko makArAdeza hotA hai !252 / [du0 bR0 ] 2 tyadAdInAM dakArasya makAro bhavati vibhaktAvadveH / imau imakau / adveriti kim ? dvau / / 252 | [du0 TI0 ] do'be0 adveriti vacanAdiha dakAreNa na tyadAdirviziSyate, api tu tyadAdibhirguNIbhUtairdakAro viziSyate | tyaDAdInAM yo DhakAro'vayavo yatra tatra sthita iti, tarhi tyadAdyatvamapi bAdhate, naivam / anantye kRtArthatvAt / nanu ubhayoH sAvakAzatvAt paro bhavitumarhatIti, naivam : teSAmityAdinirdezAt 'pUrvaparayoH paro vidhirbalavAn' (kalApa0, pR0 221 50 ) ityatra parazabdasyeSTavAcitvAt pUrvo'pi bhavatIti, evaM satIdam - zabda eva pariziSyate / 'idamimaH' iti na kRtam / idama imo bhavati, makAsyottarArthatvAt || 252 / [ka0 ca0 ] do0 / nanu " teSAM dvau bau" (1 / 1 / 4) ityAdijJApakAd dvibdasya dakArasya sthAne makAro na bhaviSyati, kim aheriti pratiSedhena ? satyam / atra sUtratvAnmakAro na bhaviSyata ityukte'tra makAraH prApnotIti niSedhaH sArthaka iti || 252 / [samIkSA] 'idam + au idak + au' isa sthiti meM pANini tathA zarvavarmA donoM hI AcArya dakAra ko makArAdeza karake 'imau imakau' zabdarUpa niSpanna karate haiM / pANini kA " sUtra hai - "dazca " (a0 7 / 2 / 109) / ataH ubhayatra sAmya hai |
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye tRtIyo yuSmatpAdaH 491 [ rUpasiddhi ] 1. imau / idam + au / "tyadAdInAma vibhaktI" (2|3 | 29 ) se m ko a, " akAre lopam" (2 / 1 / 17 ) se dakArottaravartI akAra kA lopa, prakRta sUtra se dakAra ko makAra tathA " okAre au aukAre ca" (1 / 2 / 7 ) se a ko au- paravartI au kA lopa / 2. imakau / idam + au / m ko a, pUrvavartI a kA lopa, "avyayasarvanAmnaH svarAdantyAt pUrvo'kU kaH " (2 / 2 / 64 ) se dakAra ke bAda ak tathA prakRta sUtra se dakAra ko makArAdeza / / 252 / 253. sau saH [ 2 / 3 / 32 ] [ sUtrArtha ] tyadAdigaNapaThita zabdoM meM vidyamAna dakAra kA sakArAdeza hotA hai, si - vibhakti pare rahate / 253 | [du0 vR0 ] tyadAdInAM dakArasya makAro bhavati sau vibhaktau / asau, asakau / sAkSAt saHviti kim ? asau putro'syeti adaH putraH / / 253 / [du0 TI0 ] sau0 / adveriti na vartate sAvasambhavAt / dvAvicchatIti vini dIrghatve kvipi kRte dvIriti bhavitavyam / nAnyadA tyadAdInAmiti vizeSaNAt : tathA ca saMjJopasarjanavorna bhavati - adAH, atyadAH / sau vibhaktAviti / nnu kimarthaM vibhaktAditi vizeSaNam, sirayamarthavAn vibhaktitvaM na vyabhicaratIti satyan / sau vibhaktau parato vartamAnAnAM tyadAdInAM nAnyasmin parata iti pratipattyarthaH tena yuktArthe na bhavati pratyayalopalakSaNenetyAha - sAkSAdityAdi / tathA aki kRte'nekavarNavyavahite'pi bhavatyeva / atrApi pariziSyate'dasa eva // 253 // 1 , [vi0 pa0 ] sau0 / sau vibhaktAviti / nanu kimarthamidaM vibhaktAvityadhikRtya sirviziSyate / na hyayaM vibhaktitvaM vyabhicaratIti ? satyam / sau vibhaktau parato vartamAnAnAmeSAM dakArasya so bhavati, nAnyasmin parata itei pratipattavyam / tena yuktArthe na bhavati, pratyayalopalakSaNe satyapItyAha - sAkSAdityAdi / / 253 |
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ 412 kAtantrabyAkaraNam [ka0 ca0 ] sI0 / tena yuktArthe na bhavatItyAdi / nanu samAse subhoruktameva bhavati / anyatra pratyayalopalakSaNaM nAstIti "vyaJjanAntasya yat subhoH " (2 / 5 / 4) iti niyamabalAditi vyAkhyAtameva, tat kiM vibhaktyadhikAreNa ? satyam / vibhaktyadhikAro vidheya evAtra / servizeSaNam "ad byaJjane'nak" (2 | 3 | 35), "apAM bhedaH " (2 | 3 | 46) ityAdiSu sAkSAt prayojanasya sattvAt tadarthamiti / tathAhi tatra vyaJjanasya vizeSaNaM vibhaktAveva parato bhavati,"vyaJjanAntasya yat subhoH" (2 / 5 / 4) ityatidezAdapyasminnuttarapade parataH prApto'pyAdezo na bhavatIti niyamArthamiti / " apAM bhedaH " ( 2 | 3 | 46 ) ityatra vibhaktyadhikArAd 'abbhAra:' ityatra na bhavati / yad vA kecid atra vibhaktyadhikAraH spaSTArthaH iti saMkSepaH / anyathA yatra pratyayottarapadaM na vidyate tatra pratyayalopalakSaNaM syAt / tato nityatvAd vyaJjanAcceti silope'yamAdezaH syAditi || 253 / [samIkSA] 'adas + si, adas + ak + si' isa avasthA meM pANini tathA kAtantrakAra donoM hI dakAra ko sakArAdeza karake 'asau, asakau' zabdarUpa siddha karate haiM / pANini kA sUtra hai - " tadoH saH sAvanantyayoH " ( a0 7 / 2 / 106) / ataH ubhayatra sAmya hai / sUtraracanA kI dRSTi se pANini 't d ' donoM hI varNoM ke sthAna meM sakArAdeza kA vidhAna eka hI sUtra - dvArA karate haiM, jabaki kAtantra meM etadartha pRthak-pRthak do sUtra haiN| TIkAkAroM ne ise sukhArtha mAnA hai - " bhinnayogaH sukhArtha eva" (kAta0 vR0 TI0 2 | 3 | 33) / [ rUpasiddhi ] 1 . asau / adas + si / " tyadAdInAma vibhaktau " ( 2 / 3 / 29) se s ko, "akAre lopam" (2 / 2 / 17 ) se pUrvavartI akAra kA lopa, prakRta sUtra se d ko s tathA " sAbau silopazca " (2 / 3 / 40) se akAra ko aukAra - silopa / "" 2 . asakau / adas + si / s ko a, pUrvavartI a kA lopa, 'avyayasarvanAmnaH svarAdantyAt pUrvo'k kaH" (2 / 2 / 64) se ak, d ko s, akAra ko aukAra tathA silopa || 253 |
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye tRtIyo yuSmatpAdaH 254. tasya ca [2 / 3 / 33] [sUtrArtha] 'si' vibhakti ke paravartI hone para 'tyadAdi' gaNapaThita zabdoM meM vidyamAna takAra ko sakArAdeza hotA hai / / 254 / [du0 vR0] tyadAdInAM takArasya sakAro bhavati sau vibhaktau / syaH, syakaH, saH, sakaH / sAkSAt sAviti kim ? tatputraH / / 254 / [du0 TI0] tsy| kathameSA seti strIpratyayena vyavadhAnAt / naivam / prAgeva sau satvaM tato'tvama, tataH striyAmAdA / vibhaktiSvapi 'liGgagrahaNe ligaviziSTasyApi grahaNAta' (kA0 pari0 17) / kathaM 'he saH' iti sannipAtalakSaNatvAd hrasvAt silopo na syAt ? satyam / varNagrahaNe nimittatvAd ityabhyupagatam / pUrvavat 'sa putro'sya' iti vigrahaH, tasya vikAraH sakAro bhavatIti vikArasthaH sa iti Satvam / Adeze'pi "eSasaparo vyAne0" (1 / 5 / 15) iti nopapadyate / tasyetyakAraH zrutisukhArtha eva / ekayoge kRte sidhyati cakAro'daso'nukarSaNArtho bhaviSyati ? satyam / bhinnayogaH sukhArtha eva ||254 / [vi0 pa0] tasya0 / tasyetyakAraH zrutisukhArtha iti takAramAtrasyaiva sakAra iti / tasutra iti / 'sa putro'sya' iti vigrahaH / / 254/ [ka0 ca0] tsy| takAramAtrasya sakAra iti / etenaikavarNasthAnikRtatvAd vikAratvena 'eSaH' ityatra SatvaM siddham / anyathA yadi punaH samudAyasya sthAne (sasvaraH) sakAraH syAt tadA'nekavarNasthAne vidhIyamAnatvAt SatvaM na syAt / nanu AdezavikArayoH ko bhedaH iti ? atra kulacandraH - anekavarNasya sthAne So vidhIyate, sa AdezaH / ekavarNasya sthAne So vidhIyate, sa vikAra iti / atastisrAdezasya samudAyasthAne vidhIyamAnatvAnna Satvam / tathA ca 'sthastiSTha' ityatra SatvanirdezaH / tanna / Satvavidhau TIkAyAm anekavarNasthAnIyasya tinAdezasya vikArazabdenoktatvAt /
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam tathAhi AgamasAhacaryAd vikArasyApyekavarNasyaiva Satvam, na punaranekavarNasya vikArasyeti / etena tisRbhiH' ityatra na duSyati, kiJca "samAnaH savarNe" (1 / 2!3) ityatraikavarNasthAne kRtasya dIrghasya vikArAdezazabdAbhyAM vyavahArAt / tasmAd vAdibhedAnnAmabhedaH ! vastutaH punarabheda iti mahAntaH / tarhi asminneva sUtre takArasya sakAro vikArastha iti Satvam | Adeze hi "eSasaparaH" (115 / 10) iti SatvaM nopapadyate iti kathamuktaM TIkAyAm ? satyam / idantvApizalIyamatabhavalambyoktam | kiJcaivaM vyAkhyAtavyA ttiikaa| takAra iti kArazabda: svarUpe takAramAtrasya sakAravarNamAtraM bhavatIti zabdo hetau vikArastha iAte ekavarNavikAra ityarthaH / Adeze hIti / akArayukta Adeza iti yuktazabdalope'pi samAnalakSaNo dIrghaH / tatazcAnekavarNasthAne kRtAdezatvAt tirAzabdavanna Satvamiti bhAvaH ! nanu 'tatputraH ityAdikaM kathaM pratyudAhRtaM vyaGgavikalatvAt / tathAhi - yathA sAkSAd vibhaktirnAsti tathA "saH putro'sya" iti bahuvrIharanyapadArthatvena sarvanAsatve'pi nAstIti ? satyam / "ppai sarvanAnaH " (2 / 1 / 25) ityatra yasya sajA kartavyA taduttavibhaktimAzrityaiva gauNamukhyatAtyavahAra iti vyAkhyAtam / ato'ntavartisivibhaktimAzritya mukhyatA iti / tena 'tvakaraputraH, makatputraH ityAdAvapratyayaH siddho bhavatIti dik !!254 | [sabhIkSA] 'tyad +si, tyad + a + si, tad + li., tad + aka+si' ita avasthA meM donoM hI AcArya takAra ko sakArAdeza karake 'sya:, syaka., saH, sakaH' zabdarUpa siddha karate haiM / pANini kA sUtra hai -- "tadoH saH sAvanantyayoH" (a07|2|106)| ata: ubhayatra sAmya hI hai| [rUpasiddhi] 1.sya / tyad :- si ! "tyadAdInAma vibhattau" (2 / 3!29) se dakAra ko akAra, "akAre lopara (2 / 1 / 17) se dakArottaravartI zakAra kA lopa, prakRta sUtra se takAra ko sakAra tathA "phasorvisarjanIyaH" (2 / 3 / 63) se sakAra ko visarga / 2. sykH| tyad + si / d ko a, a kA lopa, akpratyaya, prakRta sUtra se t ko s tathA n ko visarga / 3. sH| tad + riTa / dakAra ko akAra, pUrvavartI akAra kA lopa. prakRta sUtra se takAra ko sakAra tathA t ko visarga /
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye tRtIyo yuSmatpAdaH 415 4. skH| tad + si / d ko a, pUrvavartI a kA lopa, ak pratyaya, prakRta sUtra se takAra ko sakAra tathA s ko visagadiza / / 254 / ___255. idamiyamayaM puMsi [2 / 3 / 34] [sUtrArtha] si-vibhatti ke pare rahate 'idam' zabda ko strIliGga meM 'iyam' tathA puMliGga meM 'ayama' Adeza hotA hai / / 255 / [du0 vR0] idamiyanbhavati, ayaJca puMsi sau vibhaktau / iyaM strI / ayaM pubhAn / idaM kulam iti taduktapratiSedhAt / sau vibhaktAviti kim ? idamputraH / / 255 / [du0 TI0] id0| idamiyamayamiti pratyekaM luptaprathamaikavacanam, ato vAkyArthadvayapa / vyavahitastha puMsItyanena taMbandho nAstotyAha - iyaM strItyAdi napuMsake nityatvAt serloge kRte vyaJjanAdAvukto'kArazca na bhavatIti vakSyati / na ca vaktavyaM puMsIti kimartham, lokopacArAnnapuMsake striyAM puMsi cAvagamyate, pratipattiriyaM garIyasIti / / 255 / [vi0 pa0] idam / idamiyamayamiti pratyekaM luptaprathamaikavacanam, ata iha dAkyArthadvayam / idamiyambhavati, ayaMca puMsi ityanena sannihitasyaita vAkpasya sambandhena vyavahitaspetyAhaiyaM sviityaadi| yadyevam, ithamAdezaM prati vizeSAbhAvAnnapuMsate'pyasau prApnotItyAhaidaM kulamityAdi / nityatvAnnapuMsakAt merlope taduktapatiSedhAnna bhavatItyarthaH / nanu kathaM taduktapratiSedhAdityucyate ! pAvatA nityatvAt serloce sati sAkSAd vibhakterabhAvAdeva na bhaviSyati cet, naivam / sau vibhaktAviti vizeSaNAd vibhaktAveva parato bhAvaSyati nAngasmin parata iti tyAvRttyA yatrevAnyaparatvaM vidyate tatraiva na bhavati, pratyayalopalakSaNe satyapi tacca yuktArtha eva tatraiva vibhakteranyasya vidyamAnattAt / yatra vidyate tatra vibhaktereva nimittatvamiti pratyayalopalakSaNanyAyena pratipattavyamiti avazyaM caitadaDgIkartavyam / anyathA 'ayaM pumAn, iyaM strI' ityatrApi yadi nityatvAd vyaJjanAcceti serlopaM brUyAt tadA vibhaktareva nimittatvaM nAsti kathamAdeza iti , tasmAd yathAtra pratyayalo'lakSaNaM tathA napuMsake'pi tyAditi taduktapratiSedho yujyate / tathApi
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam "ad vyajane'nak" (2 / 3 / 35) ityakAraH kuto na syAt "napuMsakAt syamolapi'pi virAmayajanAdau" (2 / 2 / 6) ityatidezabalAt prApnotIti, tasmAd 'idaM napuMsake' iti vaktavyameveti cet, tadayuktam / tatra apigrahaNaM vyabhicArArthaM vakSyati, tenAtvam iha na bhavati / idamputraH iti / ayaM putro'syeti vigrahaH / / 255 / [ka0 ca0] idam / nanu pUrvasUtrAt takArAnuvRttyA takArasyAdezatrayaM kathanna syAt, naivam | puMsi tatpuruSaH sa ceti jJApakAt niHsandehArthaM madhye idamo'pAThAcca / nanu idamzabda iyamayamApadyate ityeka evAdezaH kathanna syAt, naivam / kAryiNo mAntasya sAhacaryA varNatritayanirdezAcca mAntavarNatritayaviziSTa AdezaH kalpyate |nitytvaat silopa iti panI / napuMsakAt syamorlopasya kRtAkRtaprasaGgitvAd ityarthaH / nanu kathaM nityatvAt serlopaH syAt 'nityAdantaraGga balIyaH' (kA0 pari0 93) iti nyAyAdantaraGga iyamAdezaH prApnoti ? satyam / nityatvamiha AvazyakatvamityarthaH / / ___ ayamabhiprAyaH - sau pare'ntaraGgatvAd iyamAdeze sati "napuMsakAt syamoopa" (2 / 2 / 6) punarnimittAbhAvanyAyAd idamprakRtyupasthitau punaH pratyayalopalakSaNanyAyAd ayamAdezaH pazcAt prApnotIti silopasyAvazyakatvamiti / nityatvAd vyaJjanAcceti / silopa ityAdi / nanu kathaM nityatvamuktam, kRtAkRtaprasaGgitvAbhAvAt / tathAhi, Adeze kRte "yajanAcca" (2 / 1 / 49) iti serlopaH syAt / akRte Adeze tyadAdyatvenAkArAntAt silopo na syAt ? satyam / atrApi nityatvamAvazyakamevetyarthaH / prakArastUkta eva / yad vA vyaJjanAntasya vyaktitvAd vyaJjanAcceti pravartate iti / / 255 / [samIkSA] 'idam (strIliGga) + si, idam (puMliGga)+ si' isa avasthA meM kAtantrakAra ne strIliGga meM 'idam' ko 'iyam' tathA puMliGga meM 'ayam' Adeza kA vidhAna kiyA hai / pANinIya prakriyA meM etadartha aneka Adeza kie gae haiM / jaise - "idamo maH" (a07|2108) se makAra ko makAra, "yaH sau" (a07|2|110) se dakAra ko yakArAdeza tathA puMliGga meM "ido'ya puMsi" (a0 7 / 2 / 111) se 'id' ko 'ay' Adeza / vyAkhyAkAroM ne 'idam, iyam, ayam' ina tInoM padoM ko lupta prathamaikavacanavAlA mAnA hai aura sUtra meM do vAkya mAne haiM / eka ke anusAra 'idam iyam bhavati'
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ 417 nAmacatuSTayAyAye tRtIyo yuSmatpAdaH tathA dUsare ke anusAra 'ayaM ca bhavati puMsi' yaha vAkyArtha kiyA jAtA hai - "idamiyamayamiti pratyekaM luptaprathamaikavacanam, ato vAkyArthadvayam" (kAta0 vR0 TI0, pjii)| [rUpasiddhi] 1. iyam / idam (straliGga) + si | "vyAnAcca" (2 / 1 / 49) se silopa, "tyadAdInAma vibhakto" (2 / 3 / 29) se makAra ko akAra, "akAre lopam" (2 / 1 / 17) se pUrvavartI akAralopa, "striyAmAdA" (2 / 4 / 49) se 'A' pratyaya tathA prakRta sUtra se 'iyam' Adeza / 2. ayam / idam (puMliGga + si / silopa, m ko a, pUrvavartI akAra kA lopa tathA prakRta sUtra se 'ayam' Adeza / 3. idam / idam (napuMsakaliGga) + si / "napuMsakAt syamorlopaH" (2 / 2 / 6) se sipratyaya kA lopa ||255 ___256. ad vyaJjane'nak [2 / 3 / 35] [sUtrArtha] vyaJjanAdi vibhakti ke pare rahate ak - varjita 'idam' zabda ke sthAna meM 'at' Adeza hotA hai / / 256 / [du0 vR0] idam agvarjito'd bhavati vyaJjanAdau vibhaktau / AbhyAm, ebhiH / anagiti kim ? imakaiH / sAkSAd vibhaktAviti kim ? asya putraH idmputrH||256| [du0 TI0] ___ ad vya0 / ekavarNo'pyayam abhedanirdezAd idamo rUpopamardanena pravartate, kuto bhedalakSaNasyAntasya vidhiH / asya punaH SaSThI vipariNamayya sarvasyAdezaM pratipadyate, eSAmiti nirdezAt / na ca vaktavyam ante'kAraH siddhaH / ataH sarvasya bhavati akArasyAkAraH kAryAntarabAdhanArthaH syAt, takAraH sukhanirdezArya eva / subhoriti siddhe yad vyaJjanagrahaNaM talliGgatrayavyaJjane bhavatIti pratipattyartham, tena 'puMsi' iti na sambadhyate /
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam nanu na vidyate kakAro'syeti vigrahe'rthAd ako varjanaM bhaviSyati, akAroccAraNaM sukhapratipattyarthatreva / anyathA agyogAd agiti vA pratipadyeta / agvarjanaM jJApayati 'tanmadhyapAtI tadgrahaNena gRhyate' (vyA0 pa0 18) iti / tena tyadAdyatvAdIni siddhAni bhavantIti / idam agyukto'nvAdeze'd bhavatIti vaktavyam / pUrveNa agyuktasya varjane prApte 'imakAbhyAM rAtriradhItA, atho AbhyAmaharapyadhItam / imakasya zobhanaM zIlam atho asya prabhUtaM svam / imakasmai gAM dehi, atho asmai kambalamapi / tanna vaktavyam / anvAdeze bahulatvAd ag nAstIti, naJo'nityatvAd vA / / 256 / 468 [vi0 pa0 ] at0 ! abhedanirdezAd ekavarNo'pi samastasya bhavati / idam ad - rUpeNa vipariNamate ityarthaH / ebhirityadAdeze kRte " tasmAd bhis bhir 0" ( 2 | 3 | 48) iti bhiso bhirAdezaH / subhoriti siddhe yad vyaJjanagrahaNaM talliGgatraye vyaJjane bhavatIti pratipattyartham / tena anantaramapi puMsIti na saMbadhyate // 256 // [samIkSA] 'idam + bhyAm, idam + bhis' isa avasthA meM kAtantrakAra ne 'ida' ko 'a' Adeza karake 'AbhyAm ebhiH ' zabdarUpa siddha kie haiM! pANini " hali lopa: " (a0 7 / 2 / 113) se 'id' bhAga kA lopa karate haiM / 'ida' ko cAhe 'a' Adeza kiyA jAe yA 'id' bhAga kA lopa / donoM ke hI anusAra 'a' upasthita rahatA hai / 'bhyAm ' pratyaya pare rahate usakA dIrgha hotA hai tathA bhispratyaya meM ekArAdeza | ataH kisI meM bhI gaurava - lAghava nahIM kahA jA sakatA | [ rUpasiddhi 1 1. AbhyAm / idam + bhyAm (tRtIyA catuthI paJcamI "nyadAdInAma dibhaktau" (2|3|29) se makAra ko akAra (2 / 1 / 17 ) se pUrvavartI akAra kA lopa prakRta sUtra se 'ida' tathA " akAro dIrghaM ghoSavati" (2 / 1:14 ) se usakA dIrgha / vibhakti - dvivacana) : " akAre lopam" ko 'a' Adeza " 2. ebhiH / idam - bhis / m ko a, pUrvavartI a kA lopa prakRta sUtra se 'ida' ko a, "taramAd bhis bhir" (2 | 3 | 48 ) se 'bhis' ko 'bhira' Adeza " ghuTi bahutve tve" (2 / 1 / 19 ) se a ko e tathA "rephasorvisarjanIyaH " ( 2/3 | 63) se rko visarga Adeza || 256
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye tRtIyo yuSmatpAdaH 257. Tausorana [213 / 36] [sUtrArtha] tRtIyA -- ekavacana 'TA' pratyaya tathA SaSThIsaptamI-dvivacana 'os' pratyaya ke pare rahate ak-varjita 'idam' zabda ko 'ana Adeza hotA hai / / 257 / [du. vR0] idamo'gvarjitasya TausorvibhaktyoranAdezo bhavati / anena, anayoH / anagiti kim ? imakena, imakayoH / / 257 / [du0 TI0] ttau0| nanu SaSThImAzritya kimityAdeza ucyate, naivam / abhyupagamavAdo'yam Adeze'pi na dossH| 'ana' iti sasvaro'yam, akAramantareNApyuccArayituM zakyatvAt / / 257 / [vi0 pa0] To0 / iha sukhapratipattyartham arthavazAd vibhaktivipariNAmamAzritya SaSThyantatAM darzayannAha - idamo'gvarjitasyeti / / 257 / [samIkSA] 'idam + TA, idam + os' isa avasthA meM pANini tathA zarvavarmA donoM hI zAbdikAcArya 'ana' Adeza karake 'anena, anayoH' zabdarUpa siddha karate haiM / antara yaha hai ki kAtantrakAra 'ida' ko akArAnta 'ana' Adeza karate haiM aura pANini kevala 'i' ko halanta 'an' Adeza / donoM hI prakriyAoM meM 'ana' rUpa akArAnta hI rahatA hai / pANinIya sUtra hai -- "anAyakaH" (a07|2|112)| ataH prakriyA meM prAyaH sAmya hI hai| [rUpasiddhi] 1. anena / idama+TA / "tyadAdInAma vibhaktau" (2/3/29) se ma ko a, dakArottaravartI a kA lopa, prakRta sUtra se 'ida' ko 'ana' "ina TA" (2 / 1 / 23) se TA ko 'ina' tathA "avarNa ivaNe e" (112!2) se akAra ko ekAra-paravartI ikAra kA lop| 2. anyoH| idam + os (SaSThI - saptamI - dvivcn)| m ko a, akAra - lopa, 'ida' ko 'ana' "oti ca" (2 / 1 / 20) se nakArottaravartI a ko e, "e
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam ayU" (1 / 2 / 12) se ekAra ko 'ay' Adeza tathA "rephasorvisarjanIyaH " (2 / 3 / 63) se sakAra ko visagadiza || 257 | 420 258. etasya cAnvAdeze dvitIyAyAM caina [ 2 / 3 / 37] [ sUtrArtha ] TA-os - dvitIyA vibhaktiyoM ke pare rahate anvAdezaviSaya meM 'etad' tathA 'idam' zabda ko 'ena' Adeza hotA hai || 258 | [du0 vR0 ] etasya idamazca TausorvibhaktyordvitIyAyAM ca kathitasyaivAnukathanaviSaye enAdezo bhavati / etaM vyAkaraNam adhyApaya, atho enaM vedamadhyApaya / imaM ghaTamAnaya, atho enaM parivartaya / etena rAtriradhItA, atho enenAharapyadhItam / etayoH zobhanaM zIlam, enayozca prabhUtaM svam ityAdi yojyam / / 258 / [du0 TI0 ] etsy0| tyadAdInAmetacchabdasyaikadeza etazabdo gRhyate, prakRteH zrUyamANazcakAraH prakRtimeva samuccinotItyAha - idamazceti / Adizyate ityAdezaH / diziriha kathane vartate, yathA dharma dideza mokSAya' iti / viSayasaptamIyamityAha - kathitasyaibetyAdi / evazabdena nyAyArthaH sUcyate / bhinnAdhikaraNe na bhavati 'devadattaM bhojaya, imaM ca yajJadattam' iti / na hyatra ekArthasya pUrvazabdena pratipAditasya dvitIyapratipAdanam / idametadoH zrutatvAd AbhyAmeva kathita iti gamyate 'ayaM daNDo harAnena, etamADaM GitaM bidyaat'| nAyamanvAdezaH, ekavidhAnatvAt / tathA hi ayamityanena daNDasya svarUpopalakSaNamAtraM kRtvA 'harAnena' iti haraNakriyAM prati daNDasya karaNatvaM nirdizyate / 'etamAGa GitaM vidyAt' ityanena ISadAdiSvartheSu AkAramAtranirdezaM kRtvA vedanakriyAyAM karmabhAva eva vidhIyate iti etadaH etasya enAdeze dasya tyadAdyatvaM ca kathaM napuMsake / etat kuNDalamAnaya, atho enat ( ? ) parivartaya' iti nityatvAdamo lope taduktapratiSedhAdatvaM nAstIti cet tarhi katham enAdeza iti / naivam / dvitIyAyAmiti viSayasaptamItvAd bhaviSyati || 258 | [vi0 pa0 ] - etasya0 / prakRteH zrutazcakAraH prakRtimanukarSati pratyayAcca pratyayamityAha - etasya idamazcetyAdi / Adizyate ityAdezaH / diziriha kathane vartate / yathA 'dharmaM dideza mokSAya'
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye tRtIyo yuSpatpAdaH 421 iti / anuzabdaH pazcAdarthe / anu = pazcAd AdezaH anvAdezaH, anukathanamityarthaH / tacca pUrvakathitasyaiva bhavati, nAkathitasya | viSayasaptamIyamityAha - kathitasyaivetyAdi / eta ityakArAntaH |tydaadiinaametcchbdsyaikdesho gRhyate |ten tyadAdyatvaM kRtvA eta-zabdasyaiva enAdezaH kAryaH / yatra tu tyadAdyatvaM nAsti, tatra nityatvAdamo lope taduktapratiSedhAt tatra dvitIyAyAmiti viSayasaptamItvAd amo'bhAve'pi dakAreNa vyavahitasyApi etacchabdasyainAdezo bhavatyeva / yathA 'etat kuNDalamAnaya, atho enaM parivartaya' / idamastu 'idaM kuNDalamAnaya, atha enaM parivartaya' ityeva bhavati |tthaa coktaM cAndravyAkaraNe- evam idamo'pi yojyam, ayaM tu vizeSaH- 'idaM kuNDalamAnaya, atho enaM parivartaya' iti makArAnta eveti / / 258 / [ka0 ca0] etasya0 / 'sabalatAzca karture' iti karavAcakasya etazabdasya na grahaNam, tyadAdisambandhAt / nanu anukathanaviSaye enAdezo bhavatIti uktam, tat katham 'naktaM bhIrurayaM tvameva tadimaM rAdhe gRhaM prApaya' (gI0 go0 1 / 1) ityatra enAdezo na syAt / ucyate - yayA vibhaktyA kathanaM tayA vibhaktyA karmAdyarthapuraskAreNaivAnukathanamapi syAt, tadaiva enAdezaH / tathA ca. zrIpatiH- yatra karmAdikatayA kiJcit pratipAdya punarudyate, so'trAnvAdezaH / ata eva vRttAvapi 'etaM vyAkaraNamadhyApaya, atho enaM vedamadhyApaya' ityatra samAnakArakavibhaktyA nirdezo yuktaH, atra punaH 'naktaM bhIruH' iti svarUpakathanamAtram / tathA ca TIkAyAm- 'ayaM daNDo harAnena' ityatra nAyamanvAdezaH, ekadezavidhAnatvAdityuktam, tarhi katham apAdAnakArake duHkhaheturayamadharmastato nainaM santaH kartumarhantIti trilocanavivaraNaM saMgacchate ? satyam / 'dharmAdantaraM dRzyate' iti kriyAdhyAhAreNa karmArthaviziSTatvAnna doSaH / / nanu katham 'uvAca nainaM paramArthato'yam' ityAdiprayogo gRhyate iti / yena zabdenAnukathanaM tena zabdenaikArthapuraskAreNa kathanAbhAvAt ? satyam | maNDUkaplutyA vyavasthitavAdhikArAdanyatrApi bhavatItyadoSaH / anye tu enazabdo dvitIyAdiSu niyataprayogaH prakRtyantaramastIti / vacanamidaM tu idama etasya cAnukathane prayoganirAsArthamityAhuH / / 258 / [samIkSA] anvAdezaH= anu pazcAd aadeshH| kathitasyaivAnukathanam / arthAt jisake lie pahale kucha kahA jAe, usI ke lie punaH kahanA / isa artha meM 'anvAdeza' zabda
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam 422 kA prayoga pANinIya vyAkaraNa meM bhI prayukta hai - "idamo'nvAdeze0 "(a0 2 / 4 / 32) / jaise 'etaM vyAkaraNam adhyApaya, atho enaM vedamadhyApaya' / ise vyAkaraNa par3hAo aura isake pazcAt ise veda par3hAo / 'imaM ghaTamAnaya, atho enaM parivartaya' / isa ghar3e ko le Ao aura isake bAda ise badala do / etena rAtriradhItA, atho enenAharapyadhItam' / isane rAtri meM par3hA aura phira isane dina meM bhI par3hA / 'etayoH zobhanaM zIlam, enayozca prabhUtaM svam' / ina donoM kA AcaraNa prazaMsanIya hai aura inake pAsa puSkala dhanasampatti bhI hai / anvAdeza meM pANini ne bhI idam aura etad ko 'ena' Adeza kiyA hai- "dvitiiyaattausvenH"(a02|4|34) / isameM "idamo'nvAdeze0" (a02|4|32) sUtra se 'anvAdeze' pada kI anuvRtti kI jAtI hai| [rUpasiddhi] 1. etaM vyAkaraNamadhyApaya, atho enaM vedamadhyApaya / 2. imaM ghaTamAnaya, atho enaM parivartaya / 3. etena rAtriradhItA, atho enenAharapyadhItam / 4. etayoH zobhanaM zIlam, enayozca prabhUtaM svam / prathama vAkya meM jise vyAkaraNa par3hAne ke lie kahA gayA hai use hI punaH veda par3hAne bhI bAta kahI gaI hai / dvitIya vAkya meM jisa dhar3e ko lAnA hai use hI badalanA bhI hai | tRtIya vAkya meM jisane rAtri meM adhyayana kiyA hai. uso ne dina meM bhI aura caturtha vAkya me jinakA AcaraNa prazaMsanIya batAyA gayA hai, unhIM ke pAsa paryApta dhanasampatti kA honA bhI kahA gayA hai| inameM se kevala dvitIya vAkya meM 'idam' ko 'ena' tathA prathama, tRtIya, caturtha vAkyoM meM 'etad' zabda ko 'ena' Adeza kiyA gayA hai, jisake phalasvarUpa 'enam' (dvi0 - e0 va0), 'enam' (dvi0 - e0 va0) enena' (tR0 - e0 va0) tathA 'enayoH ' (No - dvi-va0) prayoga siddha hote haiN| 1. enam / etad + am, idam + am | "tyadAdInAma vibhaktau" (2 / 3 / 29) se d-m ko a, "akAre logam' (2 / 1 / 17) se takAra-dakArotaravartI akAra kA lopa, prakRta sUtra se 'eta-ida' ko 'ena' tathA "amshsoraadilopm" (2 / 1 / 47) se 'am' ke akAra kA lopa /
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye tRtIyo yuSmatpAdaH 423 " ' 2. enena / etad + TA ! d ko a takArottaravartI a kA lopa prakRta sUtra se eta ko ena, "ina TA" (2 / 1 / 23) se TA ke sthAna meM 'ina' tathA " abarNa ivarNe e" (1 / 2 / 2 ) se a ko e - paravartI i kA lopa / " 3. enayoH / etad + os ! d ko a takArottaravartI a kA lIpa, eta ko ena, "osi ca" (2 / 1 / 20 ) se nakArottaravartI akAra ko ekAra, " e ay" ( 1/2/12 ) se ekAra ko 'ay' tathA "rephasorvisarjanIyaH " ( 2 / 3 / 63 ) se s ko visargAdeiza || 258 | 259 tasmAd bhis bhir [ 2 / 3 / 38 ] [ sUtrArtha ] akArAdezaviziSTa 'idam' zabda se paravartI 'bhis' pratyaya ko bhir Adeza hotA hai / / 259 / [du0 vR0 ] tasmAdidamaH kRtAkArAt paro bhis bhir bhavati / ebhiH / kecit tasmAditi kim ? imaiH || 259 / [du0 TI0 ] tasmA0 / anantaratvAdetat - zabdasyAnuvRttirna syAt tasmAdgrahaNena idama eva parAmarzanaM kriyate, sannipAtalakSaNavidhervarNagrahaNe nimittatvAdidamaH kRtAkArAd bhisa osi prApte tadbAdhanArthaM bhirabhidhIyate ityAha- kRtAkArAdityAdi / ye tvanAdezaM prati vaktavyamAcakSate te tasmAd - grahaNenAdvidhimanityaM manyante ityAha- kecid ityAdi / na caivaM paradarzanamastIti sUtramevaitad yadi bhiso bhisevocyate yathaistvaM ca bAdhate, tathA visarjanIyamapIti pakSe ucyate / aghoSe "raprakRtiranAmiparo'pi " (1/5/14) iti na bhavati, bahulatvAt / / 259 / [vi0 pa0 ] tasmAd0 / tasmAdidana iti kathametad yAvatA anantaratvAd etacchabdasyaivAnuvRttiH prApnoti, na tvidamastasya cAnukRSTatvAditi ? satyam, etadarthameva tasmAdgrahaNam, anyathA anantaratvAdetacchabdasyaiva pravRttiH siddhA kiM tasmAdgrahaNena / akAre kRte bhisais vA iti prApte tadapavAdo bhirAdeza ucyate / nanu bhisi parato "ad vyaJjane'nak " .
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam 424 (2 / 3 / 35) ityakAraH / tataH sannipAtalakSaNatvAdevais na bhaviSyati, tat kimaneneti, naivam / varNagrahaNe nimittatvAdiha syAdeva / ye punarenAdezaM prati vaktavyamAdriyante na sUtram, teSAm idama evAnantaratvAd anuvRttiH siddhA, kiM tasmAdgrahaNena ityAha -kecid ityAdi / tasmAdgrahaNam advidheranityArtham / tathA ca prayogo dRzyate - "imairguNaH saptarSayaH svarga gatAH" iti / ayaM punarapaprayoga iti manyate, na ca darzanAntaraparamapyevamastIti / / 259 / [samIkSA] 'idam + bhis' isa avasthA meM m ko a tathA alopa ho jAne para 'ida' yaha akArAnta zabda dRSTa hotA hai, isa 'ida' ke sthAna meM 'a' Adeza hone para bhI akArAnta hI zabda rahatA hai, ataH 'bhis' ke sthAna meM "misais vA" (2 / 1 / 18) se 'ais' Adeza prApta hotA hai, vaha na ho isake nivAraNArtha 'bhira' Adeza karake 'ebhiH' zabdarUpa kAtantrakAra siddha karate haiM | pANini ne aisa Adeza kA niSedha hI kiyA hai - "nedamadasorakoH" (a07|1|11) / isa prakAra bhI ukta rUpa hI siddha hotA hai / ataH kAryasaMkhyA kI dRSTi se kisI meM bhI gaurava nahIM kahA jA sktaa| [rUpasiddhi] 1. emiH| idam + bhis / "tyadAdInAma vibhakto" (2 / 3 / 29) se m ko a, "akAre lopam" (2 / 1 / 17) se pUrvavartI akAra kA lopa, "ad vyAnenan" (2 / 3 / 35) se 'ida' ko 'a' prakRta sUtra se bhis ko bhira, "dhuTi bahatve tve" (2 / 1 / 19) se a ko e tathA "rephasorvisarjanIyaH" (2 / 3 / 63) se repha ko visarga Adeza ||259 / 260. adasazca [ 2 / 3 / 39] [sUtrArtha] ak - varjita adas - zabda se paravartI bhis pratyaya ko 'bhir' Adeza hotA hai / / 260 / [du0 vR0] adaso'gvarjitAt paro bhis bhir bhavati / amIbhiH / 'anak' iti kim ? amukaiH / cakAra uttaratrAnagnivRttyarthaH / / 260 /
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ 425 nAmacatuSTayAdhyAye tRtIyo puSpatpAdaH [du0 TI0] adsH|adsstsmaacc bhis bhir iti kRte'pi vAkyArthadvayam arthAt saMbhavati, gurupratipattikaraM ceti pRthak sUtram ucyate / kiJca cakAro'yam avyayatvAdanekArtha ityuttaratrAnag iti na vartate iti pratipattavyamityAha - cakAra ityAdi / / 260 / [vi0 pa0] adsH| amIbhiriti / adaso bhis, tyadAdyatvam, bhirAdezaH, "dhuTi bahutve tve" (2 / 1 / 19), "adasaH pade maH" (2 / 2 / 45) iti matvam, "e bahutve tvI" (2 / 3 / 42) Itvam / / 260 / [samIkSA] 'adas +bhis' isa avasthA meM sakAra ko akAra tathA pUrvavartI akAra kA lopa hone para "bhisaisa" (2 / 1 / 18) se prApta ais Adeza na ho - etadartha kAtantrakAra ne bhis ko bhir Adeza kA vidhAna kiyA hai / pANini ne "nedamadasorakoH" (a0 7 / 1111) se aisAdeza kA niSedha kiyA hai, usase bhI 'bhis' pratyaya ke anAdiSTa rahane para 'amIbhiH' zabdarUpa siddha hotA hai| [rUpasiddhi] 1. amiibhiH| adas+bhis / "tyadAdInAma vibhakto" (2 / 3 / 29) se sakAra ko akAra, "akAre lopam" (2 / 1 / 17) se pUrvavartI akAra kA lopa, prakRta sUtra se bhis ko bhir, "dhuTi bahutve tve" (2 / 1 / 19) se dakArottaravartI akAra ko ekAra, "ed bahutve tvI" (2 / 3 / 42) se ekAra ko IkAra, "adasaH pade maH" (212 / 45) se dakAra ko makAra tathA "rephasorvisarjanIyaH" (2 / 3 / 63) se repha ko visagadiza / / 260 / 261. sAvau silopazca [2 / 3 / 40] [sUtrArtha] sipratyaya ke pare rahate 'adas' zabda ke antima varNa ko 'au' Adeza tathA sipratyaya kA lopa hotA hai / / 261 / [du0 vR0] adaso'ntasyaurbhavati sau pare silopazca / asau, asakau / sAkSAt sAviti kim ? asau putro'syeti - 'adaH putraH' / / 261 /
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ 426 kAtantravyAkaraNam yA yo'ti| tena mAdA tanAso lakSaNoM ko [du0 TI0] sAvI0 / serautvaM na kRtam, tyadAdyatve sati striyAM 'he asau' iti saMbuddhau cetyetvaM syAt / puMsi ca hrasvAt silopaH autvasya sthAnivattvAditi / 'asakau strI ityatra ca "ke pratyaye strIkRtAkArapare pUrvo'kAra ikAram" (2 / 2 / 65), "aurim" (2 / 1 / 41) cApadyate / 'sejhai' iti kRte'pi paratvAt DAnubandhe'ntyasvarAdilope kRte pazcAt tyadAyatve'niSTarUpaM syAt / tasmAt "sAvau silopazca" (2 / 3140) ityucyte| katham 'anuka: pumAn, amukA strI, amukaM napuMsakam ' iti ? satyam ! "nR vA" (2 / 3 / 28) ityato maNDakaplutinyAyena vyavasthitavipASAnuvartate, tenAtra yuktasyautvam, pakSe silopazca na bhavati / yathA maNDUko dUraM gatvA AtmAnaM darzayati, tathA yo'dhikAraH sa maNDUkagatirucyate / "utvaM mAt" (2 / 3 / 41) ityatra ca cakAro vartate / tena mAdanyasmAcca bhavatItyarthaH / ihApi vyavasthitavibhASayeti / vibhakkAviti ihApi vartate / tenAsau putro'syeti 'ada.pUtraH' 'antaraGgo'yaM vidhiH' iti vyAvartanAd bahiraGgo yuktArthalakSaNo lopo bhavati, evam pUrvokteSvapi sthitam / / 261 [ka. ca. sAvI0 / nanu 'seDauM' iti kRte sidhyati, kiM gurukaraNena ? naivam / paratvADDAnubandhe'ntyasvarAdilope pazcAt tyadAdyatve satyaniSTarUpaM syAt, tasmAt "sAvI silopazca" (2 / 340) ityucyate / atra kulacandraH -- tyadAyatvApavAdo'ntasyaukAro vidhIyate ityupasaMhArArthamuktavAn / etadanusAreNaiva 'bAdhayitvA tyadAyatvaM sAvau cAnte pranate iti bAleruqhuSyate / tatsarvamanucitam iti pratibhAsate, paribhASAvRttivirodhAt / tathA yasmin sUtre okArakaraNAdevAsAviti sidhyati yadAdyatve'ntasya "okAre o okAre c"(1|2|7) iti kRte sidhyati, asAviti kimaukArakaraNena ? tasmAdaukArakaraNaM bodhayati - svarAdezaparibhASA'stIti / etacca tadaiva sambhavati, yAde prathamaM tyadAdyatvavidhiH pravartate / tasmAt tyadAdyatve kRte pazcAdavArasya sthAne aukAre kRte svarAdeza upalabhyate iti / atha tarhi 'asau' ityatrAkArasyotve sthAnivadbhAvAdeva "okAre au aukAre ca" (1 / 2 / 7) ityaviSayatvAt kadhaM sidhyati cet, naivam / sthAnivadbhAve "akAre
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye tRtIyo yuSpatpAdaH 427 lopam" (2 / 1 / 17) iti kRte aukArasya svaratve sutarAM sidhyatyeva / tarhi striyAm 'asau' iti kathaM sidhyati ? yAvatA tyadAyatve "striyAmAdA" (2 / 4 / 49) iti kRte'nena striyAmAkArasyotve kRte sthAnivadbhAvena aukArasyApyAkAratvAd "okAre au aukAre ca"(1927) iti na prApnoti / 'asakau' ityatra cAkArasya sthAnivadbhAvAt ke pratyaye ityAdinA pUrvasyAkArasyekAre sati 'asikA' ityaniSTarUpaM syAt / na ca sthAnivadbhAvAdezo hyavarNavidhAvityanenaukArasya varNavidhitvena sthAnivadbhAvaniSedha iti vAcyam / yataH sthAnivadAdezo hyavarNavidhAvityasya svarAdezaM prati svarAdezaparibhASA bAdhiketi ? satyam / antaraGgatvAdApratyayaM bAdhitvA aukAraH pravartate / tathAhi prakRtyAzritatvAdaukArasyAntaraGgatvaM cet. naivam / strIpratyayasyApi prakRtyAzritatvena tulyatvAd aukArasya vibhaktyAzritatvena bahiraGgatvamapi cet 'prakRteH pUrvaM pUrva syAd antaraGgam' (kA0 pari0 71) iti nyAyAd aukArasyAdhikalvamiti / yad vA tyadAdyatve kRte striyAm Apratyaye kRte sati "tyadAdInAma vibhaktI" (2 / 3 / 29) ityatra ityataH SaSThacantatayA'kArasyetyadhikArAd adasaH saMbandhino'kArasyaukAre kRte nimittAbhAvanyAyAdAkArAbhAva iti siddham 'asau' iti / na ca strIpratyayena servyavadhAnAt katham aukAra iti vAcyam, Apratyayasya 'liGgagrahaNena ligaviziSTasyApi, grahaNam' (kA0 pari0 17) iti nyAyAd avyavadhAnatAyA iSTatvAt / nApi ke pratyaya ityasya viSaya iti vAcyam, aukAreNa vyavadhAnAditi ! vastutastu asmin sUtre vyaktivyAkhyAnamAdRtam, ata eva tyadAyatve'ntarvyaktidRSTyaivaukArapravRttiriti / kuto'kArAt kriyamANasya "striyAmAdA" (2 / 449) ityasya prasaGga iti sNkssepH||261| [samIkSA] 'adas + si, adas + ak+ si' isa avasthA meM pANini tathA kAtantrakAra donoM hI AcArya sa ko au, si (su) kA lopa tathA ak pratyaya karake 'asau, asakau' zabdarUpa siddha karate haiM | pANini kA sUtra hai - "adasa au sulopazca" (a0 7 / 2 / 107) / ata: ubhayatra sAmya dRSTa hai| [rUpasiddhi] 1. asau / adam + si / "tyadAdInAma vibhaktau" (2 / 3 / 29) se s ko a, "akAre lopam" (2 / 1 / 17) se dakArottaravartI akAra kA lopa, "so saH" (2 / 3:32) se d ko s, tathA prakRta sUtra se a ko au-si kA lopa /
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ 428 kAtantravyAkaraNam 2. asakau / adas + ak+ si / pUrvavat s ko a, alopa , d ko s ak pratyaya tathA prakRta sUtra dvArA a ko au- silopa / / 261 / 262. utvaM mAt [2 / 3 / 41] [sUtrArtha] adas-zabdagata (d ko m) m se paravartI varNa ke sthAne meM utva (u - U) Adeza hotA hai / / 262 / [du0 vR0] adaso mAt parasya varNamAtrasyotvaM bhavati / amum, amU, amUn / mAditi kim ? amukAbhyAm / / 262 / [du0 TI0] utvam |maaditykaarH sukhapratipattyarthaH / amum iti adas + am, tyadAdyatvam, 'yAvat sambhavastAvadvidhiH' (kA0 pari054) iti punarakAre'kAralope kRte'mo'kArasyotvaM na prApnoti, nAyamadaso'vayava iti / iha syAt - amuSmai, amuSmAt, amuSya, amuSmin iti ? satyam / yadyapi pradhAnamutvamatra vidheyaM syAt tathApyadaso'pradhAnenaiva mAdityanena saMbandho vizeSaNavizeSyabhAvasya prayokturAyattatvAt / makArAd varNAt parasyAviziSTasya varNamAtrasya sthAne utvamAdezo bhavati, AgamalakSaNAbhAvAdityAha - adasa ityAdi / adasaH zas, tyadAdyatvam, "zasi sasya ca naH" (2 / 1 / 16) iti dIrghatve sati "utvaM mAt" (2 / 3 / 41) ityutvasya kena dIrghatvam / evam adasa auH, Itve'kArasya ghoSavati dIrghatve 'amU, amUbhyAm' iti / nAtrokArasya bhAvaH utvam, kintarhi UnAM bhAvaH utvam ityAdibahuvacanAntA gaNasya saMsUcakA iti hrasvadIrghaplutAnAM grahaNam / plutastu loke niyataviSayatvAdiha nodAhataH / tena "sthAne'ntaratamaH" (kA0 pari0 16) iti nyAyAd hrasvasya hrasvo dIrghasya ca dIrghaH iti / adamuyaG iti / "viSvagdevayozca" (4 / 6 / 70) antyasvarAderadryaJcatau kvAviti kRte 'adadre' / rephasyArdhamAtrAkAlalakSaNasyApekSayA'rdhamAtrAkAlo'ntaratamo hrasvo na dIrgha iti / yadyapi yuktArthe saMkhyAvizeSo nAsti, tathApi bhAvapratyayabalAd "ado'muzca" (2 / 1 / 54) iti amu- vacanAd bahuvacanamiha gamyate / / 262 /
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ 429 nAmacatuSTayAdhyAye tRtIyo yuSpatpAdaH [vi0 pa0] utvam / adaso mAditi / yadyapi vidheyatvAd utvamatra pradhAnam, tathApyadaso nAnena saMbandhaH / kintarhi mAdityanenApradhAnenaiva vizeSaNavizeSyabhAvasya prayokturAyattatvAt / tena adaso mAt parasya varNamAtrasyotvaM pravartamAnam adaso'nyasyApi vibhaktyAdervarNamAtrasya pravartata iti mAtrazabdena darzayati-varNamAtrasyeti / amum iti / adasa am / tyadAdyatvam / "akAre lopam" (2 / 1 / 17) iti kRte 'yAvatsambhavastAvadvidhiH' (kA0 pari0 54) iti punaramo'kAre'kArasya lopaH, tato vibhaktyakArasyAkAraH / amUna iti / adasaH zas / tathaiva tyadAdyatve kRte "zasi sasya ca naH" (2 / 1 / 16) iti dIrghatve pazcAd "utvaM mAt" (2 / 3 / 41) ityUkAro dIrghaH / katham iti ceducyate, nAtra ukArasya bhAva utvam, api tu UnAM bhAvaH utvamiti / tenetyAdibahuvacanAntA gaNasya saMsUcakA bhavantIti tena hrasvadIrghaplutA gRhyante / tataH "sthAne'ntaratamaH" (kA0 pari0 16) iti nyAyAd hrasvasya hrasvo dIrghasya ca dIrgha UkAra iti / plutastu loke pratiniyataviSaya iti nodAhRtaH / / 262 / [ka0 ca0] utvam / mAditi kim ? amukAbhyAmiti vRttiH| nanu kathaM mAditi khaNDyate, svodAharaNasyaivAsiddhatvAt / tathAhi 'amum' iti na sidhyati / adaso'mi tyadAdyatve punaH "akAre lopam" (2 / 1 / 17) iti kRte mAditi vinA adaso'vayavasyaivotvasya prAptatvAd amo'kArasyotvaM na syAt, atra kenacit siddhAntaH kriyate varNAdityucyatAm itIdaM na saGgatam, lAghavAbhAvAt / anye tu 'khaNDitumeva na zakyate kintu prathamakakSAyAmevoktam ityAhuH' / apare tu 'sakRta kRte kRtaH zAstrArthaH' iti nyAyAd ekavAram akAralopam iti kRte pazcAd anenAdaso'vayavasyotve "agneramo'kAraH" (2 / 1 / 50) iti amum iti bhavedityAhuH / nanu tathApi 'amukAbhyAm' iti kathamuktam / mAdityasyAbhAve sAvityasyAnuvartanAt, naivam / pRthagyogAt sAviti nAnuvartate iti / vastutastu nAyaM khaNDanaparo granthaH kintu prayojanAbhiprAyaka eva nAtaH kApyanupapattiH / UnAmiti hrasvadIrghaplutAnAM pratyekaM vyaktibhedAd ukAragrahaNena dIrghaplutayoragrahaNAt kathaM bahuvacanam, naivam / dIrghaplutayorekajAtitvAjjAtyAkSiptavyaktibhedena bahuvacanamiti cet, na |diirghplutyorutvN
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam jAterabhAvAt ? satyam / zrutatvAdiha varNazabdalopo jJAtavyaH / yathA "yadugavAditaH" (2 / 6 / 11) ityatroktamiti / hemakarastu vivakSayA bahuvacanam / yathA "zamAmaSTAnAM zye" (6 / 1 / 102) iti cAndrasUtramityuktavAn / tvapratyayabalAdeva bahutvapratItiriti TIkA ||262 / [samIkSA] 'adasa + am , adas + au, adas + zas' isa avasthA meM pANini tathA zarvavarmA donoM ne hI m (d) se paravartI varNa ke sthAna meM uvadiza karake 'amum, amU, amUna' zabdarUpa siddha kie haiN| antara yaha hai ki pANini uvaNadiza tathA makArAdeza kA vidhAna eka hI sUtra dvArA karate haiM - "adaso'serdADha do yaH" (a0 8 / 2 / 80), jaba ki kAtantra meM etadardha do sUtra svatantra haiM / ataH prakriyA kI dRSTi se ubhayatra sAmya hI hai / [rUpamiddhi] 1. amum / adas + am / "tyadAdInAma vibhaktau" (2 / 3 / 29) se s ko a, "akAre ropam" (2 / 1 / 17) se dakArottaravartI akAra kA lopa, "adasaH pade maH" (2 / 2 / 45) se d ko m tayA prakRta sUtra se akAra ko ukArAdeza / 2. amuu| adas + au / pUrvavat s ko a, pUrvavartI a kA lopa, a ko auau kA lopa, d ko m tathA prakRta sUtra se aukAra ko UkArAdeza ! 3. amUn / adas + zas / pUrvavat s ko a, alopa, samAnalakSaNadIrgha - paravartI akAralopa. "zasi sasya nanaH" (2 / 1!16) se sa ko na, d ko m tathA prakRta sUtra se AkAra ko UkArAdeza ! / 262 / 263. ed bahutve tvI [2 / 3 / 42] [sUtrArtha) adas-zabdagata makAra se paravartI varNa ke sthAna meM bahuvacana meM pravRtta hone vAle ekAra ko IkArAdeza hotA hai !!263 / [du0 vR0] adaso mAt paro bahutve niSpanna ed Ibhavati / amI, amAbhyaH / hutve iti kim ? agU / mAditi kim ? amukebhyaH / tuzabda rattaratra bahutvanivRttyarthaH / / 263 /
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ 431 nAmacatuSTayAdhyAye tRtIyo yuSmatpAdaH [du0 TI0] eda bahu0 / bahutve niSpanna iti bahutvArthasambhavo ya ekAra ityarthaH / bahutve vartamAnasyAdaso mAditi vizeSaNe prayojanAbhAvAt / / 263 / [vi0 pa0] ed bahu0 / 'amI. amIbhyaH' iti ! ekatra adaso jas. tyadAitvam "jas sarva i." (211 / 30), "avarNa ivaNe e"(12|2) ityakArasyaitvam / anyatra "puTi bahutve tve" (2 / 9 / 19) ityetvam / amU iti / adas au, tyadAdhatva , napuMsakatvAd "auriim"(2|2|9),athvaa striyAmudAharaNam, tyadAyatvam. "striyaamaadaa"(2|4|49), tataH "aurim" (2 / 1 / 41), "avarNa ivaNe e"(1|2|2) iti dvivacane niSpannatvAt "utvaM mAt" (2 / 3 / 41) ityutvameva bhavati / nanu sandhyakSagaNAM dIrghasaMjJA nAstIti katham ekArasya dIrgha UkAra iti ? naivam, dIrghA hi mahAprANo'parasya mahAprANasva sthAne AntaratamyAt pravartate iti dIrghasya dIrgha rUkAra iti bAhulyAducyate 263 / [ka. ca0] e / editi takAro'nubandha eda, "bahuvacanam amI" (113 / 3) iti nirdezAt / paJyAM bAhulyAditi gurutvena sAdRzye Ad bhavatItyarthaH / pakSAntaramAha - athaveti / / 263 / [samIkSA] 'adam + jas, adas + bhyas' isa avasthA meM pANani tathA zarvavarmA ke anusAra bahuvacana meM vihita ekAra ko IkArAdeza hokara 'amI, abhIbhyaH' zabdarUpa siddha hote haiM / pANini ke ekAra - IkAravidhAyaka sUtra haiM -."bahuvacane zalyet, eta Id bahuvacane" (a0 7 / 3 / 103, 81281) ! isa prakAra ubhayatra prakriyAsAmya hI hai| [rUpasiddhi] 9. amii| adasa + jas / "tyadAdInAna vibhaktau" (2 / 3:29) se sakAra ko akAra', "akAre lopam" (2 / :17) se dakArottaravartI akAra kA lopa, "jam saI : (2 / 1 / 30) te jam ko i, "avarNa ivaNe e" (1:2 / 2) se a ko e- paravartI ikAra kA lopa, "aksaH pade maH" (2 / 2 / 45) se d ko m tathA prakRta mUtra se ekAra ko IkArAdeza /
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam 2. amiibhyH| adas + bhyas / pUrvavat sakAra ko akAra, pUrvavartI akAra kA lopa, "ghuTi bahutve tve" (2 / 1 / 19) se a ko e, dakAra ko makAra, a ko e - e kA lopa, prakRta sUtra se ekAra ko IkAra tathA "rephasorvisarjanIyaH " (2 / 3 / 63) se s ko visagadiza || 263 / 264. apAM bhedaH [ 2 / 3 / 43 ] 432 [ sUtrArtha ] bhakArAdi vibhakti ke pare rahate 'ap' zabda ke antima varNa ko d Adeza hotA hai || 264 | [du0 vR0] apAM vibhaktau bhe do bhavati / adbhiH svadbhyAm / vibhaktAviti kim ? abbhAraH / / 264 / [du0 TI0 ] apAm0 / anukAryAnukaraNayorbhedasyAvivakSitatvAd bahuvacanam | 'daH' ityakAra uccAraNArthaH / kimayaM dAdeza utAdAdeza iti na codyam, ubhayathApyadoSAt / kintvakArasyAkAravidhAne na kiJcit phalamiti da evAnte vidhIyate / zobhanA Apo yayoriti vigraha: / 'samAsAntavidhiranityaH ' ( vyA0 pari0 75) iti / apAmiti bahuvacanaM vidadhataH sUtrakArasya mataM bahuvacanameva lakSyate iti / anyathA zabdavidhAne hi niHsandehArtham iti vidadhyAditi || 264 | [vi0 pa0 ] " apAM prakRtvAdiha vibhaktiranuvartate ityAha- apAM vibhaktAviti / apAmantasya dakAro bhavati vibhaktau bha ityartha: / tena samAsasaMbandhinyAmapi vibhaktau bha iti / svadbhyAm iti / zobhanA Apo yayoriti vigrahaH / "panyyappura : " (2 / 6 / 73 - 19) iti rAjAdipAThAdatpratyayo nAsti, samAsAntavidheranityatvAt | abbhAra iti / apo bibhartI karmaNyaN / apAmiti bahuvacanena sUtrakAro jJApayati 'bahuvacanAnta evAyaM svabhAvAt' / anyathA zabdapradhAnanirdeze 'apa:' iti vidadhyAt || 264 | [ ka0 ca0 ] apAm0 |'dH' ityakAra uccAraNArthaH, ekavaNadizaprastAvAt ' atha kimarthamayaM dAdezaH, adAdezo vidhIyatAm, naivam / 'anekavarNaH sarvasya' (kA0 pari0 6 ) iti
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________ 433 nAmacatuSTayAdhyAye tRtIyo yuSpatpAdaH nyAyAt samudAyasya pravartamAne'kArasyAkArakaraNe prayojanAbhAvAt / na cottaratrAnuvartane prayojanamiti vAcyam / 'anaDuhi' ityatra anaDuditi dakAramAtrasya darzanAditi kulcndrH||264| [samIkSA] 'ap + bhis, svap + bhyAm' isa avasthA meM pANini tathA zarvavarmA donoM hI zAbdikAcAryoM ne p ko d Adeza kA vidhAna karake 'adbhiH, svadbhyAm' zabdarUpa siddha kie haiN| pANini kA sUtra hai- "apo mi" (a0 7 / 4 / 48) / isa prakAra ubhayatra sAmya hI hai| [rUpasiddhi] 1. adbhiH / ap + bhis / prakRta sUtra se pakAra ko dakAra tathA "rephasovisarjanIyaH" (2 / 3 / 63) se s ko visargAdeza / 2. svadbhyAm / svap + bhyAm / zobhanA Apo yayostAbhyAm / pUrvavat prakRta sUtra se pakAra ko dakArAdeza / / 264 | 265. virAmavyAnAdiSvanaDunnahivansInAMca [2 / 3 / 44] [sUtrArtha] virAma ke viSaya meM tathA vyaJjanAdi pratyaya ke pare rahane para anaDvAh, nabhAgAnta zabda evaM vansbhAgAnta zabdoM ke antima varNa ko 'd' Adeza hotA hai ||265 / [du0 vR0] virAme vyaJjanAdiSu ca anaDunahivansInAM ca liGgAnAm antasya do bhavati / svanaDut, svanaDudbhyAm / upAnat, upAnadbhyAm |suvidvt, suvidvadbhyAm / vyaJjanamiha sAmAnyam |ten -anaDuttA, upAnattA, vidvatA |ye neSyate - anaDuhyam, upAnahyam / / 265 / [du0 TI0] virAma0 |virmnnN virAmo'vasAnam ! vyaJjanamevAdirveSAmiti bahuvrIhiH / ekApIyaM saptamI arthavazAd bhidyate / virAmakRtaM paurvAparyaM nAstIti virAmaviSaye vyaanAdiSu parata ityarthaH / vansyanaDuhostu virAmeNaivodAharaNaM saMyogAntalopenAdhiSThitatvAnnapuMsake'pi virAmavyaJjanAdAvuktaM napuMsakAdityatidezabalAt sidhyati / nanu virAme datvaM saMyogAntalopaM kimiti na bAdhate 'yena nAprAptau yo vidhirArabhyate sa tasya bAdhakaH' (vyA0pari0 42)
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________ 434 kAtantravyAkaraNam iti nyAyAt / naivam / 'upAnad' ityatra virAmagrahaNasya caritArthatvAt / 'vidvAn, anaDvAn' ityatra 'AdezAd Agamo vidhirbalavAn' (bho0 pari0 101) iti sau nvAgame sati paratvAt saMyogAntalopa eva syAt / saMjJAvidhAvanuSaGgalopasya balavattvaM darzitameva / 'vidvadbhyAm' ityatra datvamidaM visarjanIyasyaiva bAdhakaM na saMyogAntalopasyeti virAmagrahaNamuttarArthamihArthaM ca |lopvidherblvttvaat silope kRte 'varNAzraye pratyayalopalakSaNaM nAsti' (vyA0 pa0 pA0 96) iti / tathA 'paJca, sapta' iti jas - zasoluki kRte "liGgAntanakArasya" (2 / 3 / 56) iti nalopo na syAt / 'virAmasubheSu' iti kRte virAmavyaJjanAdAvityatra vyaJjanazabdAzritapakSe duSyati / itarapakSe'pi sukhArthameva, na tu sAmAnyArtham / yasmAd AdigrahaNamiha vibhaktyadhikArAt sAmAnyaM vyaJjanaM labhyate iti tadarthaM vyaJjanamiha sAmAnyaM cet samAse'pi svare tarhi vyAvRttiH syAt, anaDudAgamanam ityAdiSu, naivam / "vyaJjanAntasya yat subhoH" (2 / 5 / 4) bhaviSyati, tarhi 'AnaDuhaM carma, vaiduSaM vAkyam' ityatrApi syAt ? satyam / tatra yadyapi pUrvayoryogayoyuktArtho'nuvartate tathApi tatra prakaraNabalAt samAsamevAnuvartayiSyAmaH / yadyevaM 'divaukasaH' ityatrApi "yajanAntasya yatsubhoH" (2 / 5 / 4) iti utvaM syAt, na sAmAnyavyaJjanAzrayatvAt / kva tarhi "yajanAntasya yattubhoH" (2 / 5 / 4) iti pravartate cet, nAhaM jAne, aniyataviSayatvAt / aparastu brUte - "au sau, vAmyA, diva ud vyAne" (2 / 2 / 26, 27, 25) ityasmAd yogatastAn yogAn pUrvaM vidadhyAt, na prakaraNAntare sthApayet / tasmAd arthAdiha prakaraNe "vyAnAntasya yat subhoH" (2 / 5 / 4) ityupatiSThate nyAyaH, punaratra vibhaktAviti vartate, tadapekSayA vyaJjanAdisAmAnya bhavat pratyaya eva gamyate iti codyamidamapAstameva / 'yaccarati, taccarati' iti cavargasya gatvaM kathanna syAd iti pratipadoktAzrayaNamapi kaSTamiti / yeneSyate anAmiti, anaDuhi sAdhviti vigrahaH / tatrAyaM samAdhiH "svare pratyaye ye ca" (2 / 6 / 44) ityatra prakaraNabalAt taddhito yakAro'vasIyate sa ca pratyayatvaM na vyabhicarati tatra yat pratyayagrahaNaM tad viziSTasaMjJAvadhAraNArthaM pratipattavyam / prati etIti prtyyH| svaramuccArya vyaJjanamuccAryate, vyaJjanaM coccArya punaH svara iti pUrvAcAryA aghuTsvaramapi pratyayamAhuH / tena pratyaye ye iti vizeSaNAt taddhitayakArasyAghuTsvaratvamadhyAropyate / prayojanaM tu ye vyaJjanakAryaM mA bhUt / na hi vanserikAra uccAraNArthaH, kvansuvansvorutsRSTAnubandhayorgrahaNamiti / / 265 /
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________ 435 nAmacatuSTayApyAye tRtIyo yuSmatpAdaH [vi0 pa0] virAma0 / ekApIyaM saptamI arthavazAd dvidhA bhidyate, virAmasyAbhAvarUpatvAt tatkRtaM paurvAparyaM nAsti, virAmaviSaye vyaJjanAdiSu ca nimitteSvityAha - virAma ityAdi / upAnaditi / upapUrvo naha bandhane upanahyatIti kvip / nahivRtivRSivyaSirucisahitaniSu vivanteSu prAdikArakANAmeva dIrghazceti vacanAdupasargasya dIrghatvaM yadi syAdereva vyaJjanamabhipreyAt tadA 'virAmasubheSu' iti vidadhyAt / na khalu sakArabhakArAbhyAmanyad vyaJjanamasti ityAha - vyAnamityAdi / 'anaDuho bhAvaH, upAnaho bhAvaH, viduSo bhAvaH' iti vigRhya "tatvau bhAve" (2 / 6 / 13) iti tapratyayaH / yakAre'pi tarhi prApnotItyAha - yeneSyate iti / taddhitayakArasyAghuTsvaratvaM pratipAditam / tato na tasmin vyaJjanakAryamityarthaH / anaDuhyamiti sAdhAvarthe yapratyayaH / / 265 / [ka0 ca0] virAma0 / viramaNaM virAmaH, avasAnamityarthaH / nanu servyaJjanatvAdeva sidhyati kiM virAmagrahaNena ? satyam / 'sarvavidhibhyo lopavidhirbalavAn' (kA0 pari0 34) iti nyAyAdasau silope dakAro na syAt / na ca pratyayalopalakSaNena syAditi vAcyam, na varNAzraye pratyayalopalakSaNamiti nyAyAt / uttarArthaM ca, tena 'paJca, SaD' ityatra jaszasoluMki liGgAntanakAralopo DatvaM ca na syAditi shessH| nahivansyorikAra uccAraNArtha AdezasyaikavarNatvAt / nanu kiM vansigrahaNaM vyaMjane'nuSaGgalope AntaratamyAd "ghuTAM tRtIyaH" (2 / 3 / 60) iti kRte virAme ca vA virAme sati siddhatvAt ? satyam / vansigrahaNaM visarjanIyasya bAdhanArthaM vansyanaDuhostu virAme nAstyudAharaNaM puMsi sau nuriti kRte saMyogAntalopena bAdhitatvAt / napuMsake ca "virAmavyajanAdAvuktam " (2 / 3 / 64) ityatidezenaiva siddhatvAditi TIkA / tena 'suvidvat, svanaDut' iti vRttau pATho nAstIti / / 265 / [samIkSA] 'svanaDvAh (napuMsakaliGga) + si, upAnah + si, upAnah + bhyAm, suvidvans (napuMsakaliGga) + si, suvidvans + bhyAm' isa avasthA meM kAtantrakAra ne hakAra - sakAra ko dakArAdeza karake 'svanaDut, svanaDudbhyAm, upAnat, upAnadbhyAm, suvidvat,
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam suvidvadbhyAm' zabdarUpa siddha kie haiN| pANini ke anusAra 'svanaDut, suvidvat' meM to dakArAdeza hotA hai tathA 'upAnat' meM dhakArAdeza | sAmAnyatayA ubhayatra prakriyAsAmya hI hai / pANini ke do sUtra haiM - "naho dhaH, vasunaMsudhvaMsvanaDuhAM daH (a0 8 / 2 / 34, 72 ) / "" [ rUpasiddhi ] 436 1 . svanaDut / svanaDvAh (napuMsakaliGga) + si / zobhanA anaDvAho yasya kulasya tat / " napuMsakAt syamo0" (2 / 2 / 6) se silopa"virAmavyaJjanAdAvuktam0" (2|3|64) ke atidezAnusAra "anaDuhazca" (2 / 2 / 42 ) se AkArasahita vakAra ko ukAra, prakRta sUtra se h ko dU tathA " bA virAme " ( 2 | 3 | 62 ) se d ko t / 2. svnddudbhyaam| svanaDvAh + bhyAm | zobhanA anaDvAho yayoH kulayoH puMsorvA tAbhyAm / pUrvavat silopa, "anaDuhazva" (2 / 2 / 42 ) se 'vA' ko u tathA prakRta sUtra se hakAra ko dakArAdeza / sUtra 3. upAnat / upAnah + si / " vyaJjanAcca" (2 / 1 / 49) se silopa prakRta h ko d tathA " bA virAme " (2 / 3 / 62 ) se dakAra ko takArAdeza / 4. upaandudbhyaam| upAnah + bhyAm / prakRta sUtra se hakAra ko dakArAdeza | 5. subidvt| suvidvans (napuMsakaliGga) + si / zobhano vidvAn yasya kulasya tat / "byaJjanAcca" (2 / 1 / 49 ) se silopa, atideza, "anuSaGgazcAkruJcet (2 / 2 / 39) se nalopa, prakRta sUtra dvArA s ko d tathA " vA virAme " ( 2 / 3 / 62) se dakAra ko takArAdeza | "" 6. suvidvadbhyAm / suvidvans + bhyAm | zobhano vidvAn yayoH kulayoH puMsorvA, tAbhyAm / pUrvavat nalopa tathA prakRta sUtra dvArA sakAra ko dakArAdeza | 265 / 266. srasidhvasozca [ 2 / 3 / 45 ] [ sUtrArtha ] virAma ke viSaya meM tathA vyaJjanAdi pratyaya ke pare rahate susanta tathA dhvasanta liGga ke antima varNa ko d Adeza hotA hai || 266 |
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye tRtIyo yuSmatpAdaH 437 [du0 vR0 ] nasidhvasorliGgGgayorantasya virAme vyaJjanAdiSu ca do bhavati / ukhAsrat, ukhAnadbhyAm, ukhAmnatkalpaH / parNadhvat, parNadhvadbhyAm, parNadhvaddezyaH // 266 // [du0 TI0 ] mnasi0 / mransdhvansordhAtvoH kvipi kRtAnuSaGgalopayorgrahaNaM visargasyApavAdaH / pRthagArambhe hi sati cakAro'yam / sa ca anuktasamuccayArtha iti agyuktasyAvyayakakArasya datvaM siddhaM bhavati / dhik, dhakit, pRthak, pRthakat / yathAsaMkhyamiha nAsti vyaJjanAdiSviti bahuvacanAt || 266 / [vi0 pa0 ] si0 / 'UkhAyAH saMsate, parNAni dhvaMsate' iti kvipi kRte " anidanubandhAnAmaguNe'nuSaGgalopaH " (3 / 6 / 1) / ukhAsratkalpaH iti / / ISadasamApta khAditi vigRhya " ISadasamAptau kalpadezyadezIyAH" (2 / 6 / 40 - 4 ) iti tamAdi-darzanAt klpprtyyH| tathA 'parNadhvaddezyaH' iti dezyapratyayaH / / 266 / [ka0 ca0 ] mnsi0| visargasyApavAdo'yam / atha pUrvatra 'vansina sidhvasAm' ityekayogaH kriyatAm ? satyam | pRthagvacanAccakAro'yamanuktasamuccayArthaH / tenAgyuktasya kAntAvyayasya pakSe datvaM siddham | dhik, dhakit / pRthak, pRthakat / yathAsaMkhyamiha nAzaGkyate 'vyaJjanAdiSu' iti bahuvacanAditi TIkA || 266 | [samIkSA] 'ukhAnas + si, ukhAmnas + bhyAm, ukhAsras + kalpa + si, parNadhvas + si, parNadhvas + bhyAm, parNadhvas + dezya + si' isa avasthA meM pANini tathA kAtantrakAra donoM ne hI sakAra ko dakArAdeza kA vidhAna karake 'ukhAsrat, ukhAmradbhyAm, ukhAsratkalpaH, parNadhvat, parNadhvadbhyAm, parNadhvaddezya : ' zabdarUpa siddha kie haiN| pANini kA sUtra hai - " basusraMsudhvaMsvanaDuhAM daH" (a0 8 / 2 / 72) / isa prakAra ubhayatra prakriyAsAmya hI hai /
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantrayAkaraNam [rUpasiddhi] 1. ukhAmat / ukhAnas + si | "yAnAca" (2 / 1 / 49) se sipratyaya kA lopa, prakRta sUtra dvArA sakAra ko dakAra tathA "bA virAme" (2 / 3 / 62) se dakAra ko tkaaraadesh| 2. ukhAsadbhyAm / ukhAnus + bhyAm / prakRta sUtra dvArA sakAra ko dakArAdeza | 3. ukhaastklpH| ukhAnas + kalpa +si / ISadasamAptaH ukhAsat / "ISadasamAptI kalpadezyadezIyAH" (2 / 6 / 40-4) se kalpapratyaya, prakRtasUtra dvArA sakAra ko dakAra, "aghoSe prathamaH" (2 / 3 / 61) se d ko t, 'ukhAsatkalpa' kI liGgasaMjJA, sipratyaya tathA "rephasorvisarjanIyaH" (2 / 3 / 63) se s ko visagadiza | 4. parNaSvat / parNadhvas+ si / "vyAnAcca" (2 / 1 / 49) se silopa, prakRta sUtra se s ko d tathA "vA virAme" (2 / 3 / 62) se d ko t Adeza / 5. parNavadbhyAm / parNadhvas + bhyAm / prakRta sUtra se sakAra ko dakArAdeza / 6. prnnvddeshyH| parNadhvas + dezya + si |ISadasamAptaH parNadhvat / "ISadasamAptI klpdeshydeshiiyaaH"(2|6|40-4) se 'dezya' pratyaya, prakRta sUtra se sakAra ko dakAra, liGgasaMjJA (parNadhvaddezya), sipratyaya tathA "rephsorvisrjniiyH"(2|3|63) se sakAra ko visagadiza / / 266 / 267. hazaSachAntejAdInAM DaH [2 / 3 / 46] [sUtrArtha] virAma ke viSaya meM tathA vyaJjanAdi pratyaya ke pare rahane para 'h-z -e - ch' varNa jinake anta meM hoM yA yaj Adi dhAtue~ jinake anta meM hoM- aise liGgoM ke antima varNa ko DakArAdeza hotA hai / / 267 / [du0 vR0] ha-za-Sa-chAntAnAM yajAdInAM ca liGgAnAmantasya virAme vyaJjanAdiSu ca Do bhavati / madhuliT, madhuliDbhyAm, madhuliTpAzaH / suviT, suviDbhyAm, suviTtaraH / SaT, SaDbhiH, SaTtvam / zabdaprAT, zabdaprADbhyAm, zabdaprATtvam / deveTa, deveDbhyAm,
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayA yAye tRtIyo yuSpatpAdaH deveTtvam / rajjusRT, rajjusRDbhyAm, rajjusRTtvam / 'yaj, sRj, mRj, rAj, bhraj, bhrasj, vrazc, parivrAj' ete yajAdayaH / / 267 / [du0 TI0] hazaSa0 / hazaSachA ante yeSAmiti bahuvrIhiH / ijevAdiryeSAmiti ca / hazaSachAntAzca ijAdayazceti dvandvaH / madhu leDhi / suSThu vizati / zabdaM pRcchati / devebhyo yajati / rajju sRjati iti kvip / tathA kAMsyaM mASTi - kAMsyamRT, kAMsyamRDbhyAm | saMrAjate - samrAT, samrADbhyAm / vibhrAjate - vibhrAT, vibhrADbhyAm / "vivad prAji0" (4 / 4 / 57) ityAdinA kvip / dhAnA bhRjjati iti dhAnAbhRT, dhAnAbhRDbhyAm / mUlaM vRzcati - mUlavRT, mUlavRDbhyAm / "saMyogAde(To lopaH" (2 / 3 / 55) / parivrajati - parivrAT, parivrADbhyAm / "anyebhyo'pi dRzyante" (4 | 3 / 67) iti viN / ivarNacavargayazAnAM tAlavyatvAt zakArasya virAme jakArazcakArazca prAptaH / tathA ghoSavatyaghoSe ca hakArasya yajAdInAM ca gatvaM katvaM ca prAptam / Datvamuktam / RvarNaTavargaraSANAM mUrdhanyatvAd antaratamaH SakArasya DakAro bhavatyeva ? satyam / SakAragrahaNaM Sa evAnte yasyeti pratipadoktArtham / tena 'sarpiSSu, dhanuSSu, sarpiSkalpaH, dhanuSpAzaH' iti kRte Satve na bhavati / vacanamidaM jJApayati - 'lakSaNapratipadoktayoH pratipadoktasyaiva grahaNam' (kA0 pari075) ityanityo'yaM nyAyaH prAyo varNavidhiSviti / tena vRkSAMzcaratIti siddham / anyathA "zasi sasya ca naH" (2 / 1 / 16) iti nakArasya lAkSaNikatvAt kuta etaditi / "chvoH zUTau paJcame ca" (4 / 1 / 56) iti chasya zatve zAntatvAt siddhe chagrahaNaM jJApayati 'zakAravidhiranityaH' iti / tena 'pathiprAcchau, pathiprAcchaH' ityapi siddham, tadetat punaradarzanena virudhyate iti / ___ atha kullakSaNanirapekSamidaM cet tadA zAntaM liGgaM pratipattavyam - 'pathiprAzau, pathiprAzaH' ityAdisiddhaye / antagrahaNe satyAdizabdasya pratyekaM sambandho nAzajhyate / ijAdInAm ityukte 'ija gatau' (1 / 345 Ija gatau) ityasya grahaNamapi nAzakyate Adizabdasya vyavasthAvAcitvAd dRgAdiSu 'Rtvij' zabdapAThAcceti / / 267 / [vi0 pa0] hazaSa0 / hazca zazca Sazca chazca hazaSachAH, te ante yeSAM te hazaSachAntAH / ijeva AdiryeSAM te ijAdayastato hazaSachAntAzca ijAdayazceti vigrahaH / ija iti
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 kAtanvavyAkaraNam yajeH kvipi samprasAraNe ca nirdeza ityAha - yajAdInAmiti / nanu vizeSAbhAvAd 'ija gatau' (1 / 345 Ija gatau) iti kathanna gRhyate ? naivam, Adizabdasya vyavasthAvAcitvAt, dRgAdiSu RtvijzabdapAThAcca / sa hi utvApavAdArtho dRgAdiSu pATha ucyate / yadi vAtra 'ija gatI' (1 / 345 Ija gatau) iti gRhyate, tadA Rtau yajatIti vyutpAditasya Rtvijzabdasya DatvaprApterabhAvAccavargadvAreNaiva gatvaM siddhaM kiM dRgAdipATheneti bhAvaH / madhuliDiti / madhu leDhIti kvip / madhuliTpAza iti / kutsito madhuliDiti vigRhya kutsitavRttemni eva pAza iti tamAditvAt pAzapratyayaH / suviDiti / suSThu vizatIti kvip / suviTtara iti dvayorekasya nirdhAraNe taraH / tathA zabdaM pRcchatIti "kvin vacipacchizrituzrumuvAM dIrghazva" iti kvipi dIrghaH / devebhyo yajatIti kvipi kRte "ke yaNvacca yoktam" (4 / 1 / 7) iti yaNvadbhAvAt samprasAraNe yakArasya ikAraH / rajju sRjatIti kvip / / 267 / [ka0 ca0] hazaSa0 / vyavasthAvAcitvena iSTAzrayaNaM kaSTamityAha - RtvijzabdapAThAcceti / nanu dRgAdiSu RtvijzabdapAThaniyamaH kathaM na syAt / kvibantayajazabdasya go bhavan RtupUrvasyaiva bhavati / tena devebhyo yajatIti devapUrvasya yajzabdasya gatvaM na bhaviSyatIti, naivam / 'vipiniyamasambhave vidhireva nyAyAn' (kA0 pari0 84) iti nyAyAt tatra vidhireva kalpyate / tadaiva vidhiH sambhavati, yadyatra yajAdigrahaNena DatvaprAptau tadapavAdo gatvavidhiH syAditi | nanu tatraiva ijadhAtorgrahaNaM kathaM na syAdityAha - Rtau yajatItyAdi / rUDhivazAdatra Rtau yajatItyartha eva Rtvijzabdasya pATha iti pratipattavyam / nanu tathApi avizeSAdiha ij- yajorgrahaNaM kathaM na syAt ? satyam / etannirAsArthamevoktam - Adizabdasya vyavasthAvAcitvAditi kecit / vastutastu sRjAdInAmekaprakRtInAM sAhacaryAd ijirapi kevalavyaJjanaprakRtitvAdekaprakRtireva gRhyate iti sNkssepH||267| [samIkSA] 'madhulih + si, madhulih + bhyAm, suviz + si, suviz + tara + si, SaS + jas, SaS + bhis, zabdaprAcch + si, zabdaprAcch + bhyAm, devej + si, devej + bhyAm, devej + tva + si, rajjusRj+ si, rajjusRj + bhyAm, rajjusRj + tva + si' isa avasthA
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye tRtIyo yuSmatpAdaH 441 meM kAtantrakAra 'ha -- z-e-ch' vargoM ke sthAna meM 'D' Adeza karake 'madhuliT, madhuliDbhyAm, suviT, suviTtvam, SaT, SaDbhiH, zabdaprAT, zabdaprADbhyAm, deveTa, deveDbhyAm, deveTtvam, rajjusRT, rajjusRDbhyAm, rajjusRTtvam' Adi zabdarUpa siddha karate haiM | pANini "prazvabhrasjasRjamRjayajarAjabhrAjachazAM paH" (a0 8 / 2 / 36) se 'yajAdi- ch --z' ke sthAna meM mUrdhanya S tathA 'pralAM jazo'nte" (a0 8 / 2 / 39) se Su ko i Adeza karate haiN| 'madhuliha' Adi meM "ho " (a0 8 / 2 / 31) sehakAra ko DhakAra tathA "jhalAM jazo'nte" (a082|39) se DhakAra ko DakArAdeza karate haiM / 'SaT' Adi ke sAdhanArtha bhI 'malAM jazo'nte" (a0 8 / 2 / 39) se mUrdhanya SakAra ko DakArAdeza kA vidhAna kiyA hai| [rUpasiddhi] 1. madhuliT / madhulih + si | "yAnAcca" (2 / 1 / 49) se silopa, prakRta sUtra se ha ko D tathA "vA virAme" (2 / 3 / 62) se D ke sthAna meM T Adeza / ___2. madhuliDbhyAm / madhulih + bhyAm / prakRta sUtra se hakAra ko DakArAdeza / ____3. mdhulittpaashH| madhulih + pAza + si / kutsito madhuliT "kutsitavRttemni eva pAzaH" (2 / 6 / 40-5) se kutsArtha meM pAza-pratyaya, prakRta sUtra se ha ko D, "aghoSe prathamaH" (2 / 3 / 61) se D ko T, 'madhuliTpAza' zabda kI liGgasaMjJA, sipratyaya tathA "rephasorvisarjanIyaH" (2 / 3 / 63) se s ko visagadiza / 4. suviT / suviz + si / pUrvavat si - lopa, prakRta sUtra se z ko D tathA D ko T aadesh| 5. suviDbhyAm / suviz+ bhyAm / prakRta sUtra dvArA zakAra ko DakArAdeza / 6. suvitttrH| suviz + taraH / ayamanayoH prakRSTaH suviT / "bayorekasya nirdhAraNe taraH" se tarapratyaya, prakRta sUtra se z ko D, "aghoSe prathamaH" (2 / 3 / 61) se D ko T, liGgasaMjJA, sipratyaya tathA s ko visagadiza / 7. SaT / SaS + jas, zas / "ktezca jas-zasoluk" (2 / 1 / 76) se 'jas - zas' pratyayoM kA luk, prakRta sUtra se S ko D tathA "vA virAme" (2 / 3 / 62) se DakAra ko TakArAdeza /
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________ 442 kAtantravyAkaraNa 8. SaDbhiH / SaS + bhis / prakRta sUtra S ko D tathA sakAra ko visagadiza / 9. SaTtvam / SaS + tva + si / SaNNAM bhAvaH / "tatvI bhAve" (2 / 6 / 13) se tvapratyaya, prakRta sUtra se S ko D, "apoSe prathamaH" (2 / 3 / 61) se D ko T, liGgasaMjJA, silopa tathA mu-Agama | 10.zabdaprAT / zabdaprAcch + si / silopa, prakRta sUtra se ch ko D, "nimittAbhAve naimittikasyApyabhAvaH" (kA0 pari0 27) ke nyAyAnusAra ch ke abhAva meM ca kI nivRtti tathA "vA virAme" (2 / 3 / 62) se D ko T Adeza / 11. zabdaprAibhyAm / zabdaprAcch + bhyAm / prakRta sUtra se ch ko D tathA cakAra kI nivRtti / 12. zabdaprATtvam / zabdaprAcch + tva + si / zabdaprAccho bhAvaH / "tatvI bhAve" (2 / 6 / 13) se tvapratyaya, prakRta sUtra se ch ko D, D ko T, liGgasaMjJA, silopa tathA mu- Agama / 13. deveT / devej + si / silopa, j ko D tathA D ko T / 14. deveDbhyAm / devej + bhyAm / prakRta sUtra dvArA jakAra ko DakArAdeza / 15. deveTtvam / devej + tva+ si / devejo bhAvaH / "tatvA bhAve" (2 / 6 / 13) se tvapratyaya, j ko D, D ko T, liGgasaMjJA, sipratyaya, silopa tathA mu-aagm| 16. rajusRT / rajjusRj + si / silopa, prakRta sUtra se j ko D tathA "vA birAme" (2 / 3 / 62) se D ko T / 17. rajjusRbhyAm / rajjusRj + bhyAm / prakRta sUtra se jakAra ko DakArAdeza / 18. rajjusRtvam / rajjusRj + tva + si / rajjusRjo bhAvaH / "tatvau bhAve" (2 / 6 / 13) se tvapratyaya, prakRta sUtra se j ko D, D ko T, liGgasaMjJA, sipratyaya, silopa tathA mu-Agama / / 267 / 268. dAderhasya gaH [2 / 3 / 47] [sUtrArtha] virAma ke viSaya meM tathA vyaanAdi pratyayoM ke pare rahate dakArAdi liGga - gata hakAra ke sthAna meM gakAra Adeza hotA hai / / 268 /
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________ 443 nAmacatuSTayAbhyAye tRtIyo yumatpAdaH [du0 vR0] liGgasya hasya dAdevirAme vyaJjanAdiSu ca go bhavati / godhuk, godhugbhyAm, godhuktamaH / / 268 / [du0 TI0] dAde0 / da evAdiryasyeti vigrahe liGgasya dAderna syAt / dAmaliT, dAmaliDbhyAm / anantaro dakAro nAstItyekavarNavyavahito gRhyate / gAM dogdhIti kvip / evaM kASThaM dahatIti kASThadhak, kASThadhagbhyAm / kathaM mitradhruk, mitradhrugbhyAm ? ekena varNena vyavadhAnamAzrIyate, na tvanekeneti vacanAt / naivam, tadA dAditi vidadhyAt / dAt parasyeti gamyata eva vacanAt / tasmAdAdizabdaH samIpamabhidadhad apekSayA vyavahitaM vyavacchinattIti / athavA liGgasya ityavayavAvayavisaMbandhe SaSThI / liGgasyAvayavo dAdinti iti / kathaM dhruk, dhrugbhyAm / vyapadezivadbhAvAd bhaviSyati / dAmaliT, dAmaliDbhyAmiti / nAtra vyapadezivadbhAvapratItiH, ativyavahitatvAt / na hyadhAtordAdirhakAraH saMbhavatItyAha - liGgasya hasya dAderiti / kecid dhAtoriti siMhAvalokitamadhikAramicchantIti / yathA siMho dUraM gatvA pazcAdavalokayati, tadvad yaH sa siMhAvalokita iti, tathApi vizeSadattadRSTiriha pratipattavyaH, cavargAdiSu dhAtorapi darzanAt / tadA dAma leDhIti kvipi kRte kathaM na syAditi pUrvavat parihArazcet kiM dhAtvadhikAreNeti / / 268 / [vi0 pa0] dAdeH / hasya daaderiti| da eva Adiryasyeti vigrahaH / tena liGgasya dAderna bhavati - dAmaliDiti |godhugiti | gAM dogdhIti "stsuubiss0"(4|3|74) ityAdinA kvip, "hacaturyAntasya" (2 / 3 / 50) ityAdinA dasya dhatvam / ihokAravyavadhAne'pi bhavati na khalvavyavadhAnena hakArasya dAditvamastIti / yadyevaM kathaM mitradhrugiti vacanaprAmANyAdekavarNavyavadhAnamAzrIyate na tvanekeneti / naivam, evaM sati dAditi vidadhyAt / vacanAdekavarNavyavadhAne'pi bhaviSyati kimAdigrahaNena ? tasmAd AdigrahaNabalAd varNAntarAtirekeNApi bhavatItyadoSaH / godhuktama iti / ayameSAM prakRSTo godhuk iti / "AkhyAtAcca tamAdayaH" (2 / 6 / 40) iti tamapatyayaH / / 268 /
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________ 444 kAtanvavyAkaraNam [ka0 ca0] dAdeH / AdigrahaNAd varNAntarAtirekeNApi ityAdi / atha yadi varNAntarAtirekeNApi bhavati, tadA 'dAmaliD' ityatra kathaM na syAt / cet tarhi dAderiti hakArasya vizeSaNena kiM kRtam / liGgasyaiva vizeSaNaM kriyatAm iti hemkrH| tanna, liGgasya vizeSaNe hi dAditvAbhAvAt / 'godhuk' iti svodAharaNameva na sidhyati / tasmAd avazyameva dAderiti hakArasya vizeSaNaM yuktam, tasmAdayameva siddhaantH| tathAhi AdizabdAdatiriktavarNAntare'pi gRhyamANe dakArasAhacaryAd atiriktamapi ekavarNavyaJjanameva gRhyate ityadoSaH / / 268 / [samIkSA] 'goduh + si, goduh + bhyAm, goduh + tama + si' isa avasthA meM kAtantrakAra hakAra ko gakAra tathA pANini ghakAra - gakAra Adeza karake 'godhuk, godhugbhyAm, godhuktamaH' prayoga siddha karate haiM / pANini ke sUtra haiM - "dAderdhAtoghaH, jhalAM jazo'nte, jhalAM jaz prazi" (a0 8 / 2 / 32; 2 / 39; 4 / 53) / isa prakAra pANinIya prakriyA meM gaurava sannihita hai | [rUpasiddhi] 1.goyuk| goduh +si / "vyaanaacc"(2|1|49) se silopa, "hacaturthAntasya0" (2 / 3 / 50) se d ko dh, prakRta sUtra se ha ko g tathA "vA virAme" (2 / 3 / 62) se g ko k Adeza / 2. gopugbhyAm / goduh + bhyAm / "hacaturthAntasya0" (2 / 3 / 50) se d ko dh tathA prakRta sUtra se hakAra ko gakArAdeza / 3. godhuktmH| goduh + tama + si / ayameSAM prakRSTo godhuk / tamapratyaya, pUrvavat d ko dh, ha ko g tathA "aghove prathamaH" (2 / 3161) se g ko k, liGgasaMjJA, sipratyaya, tathA "rephasovisarjanIyaH" (2 / 3 / 63) se sakAra ko visagadiza / / 268 / 269. cavargadRgAdInAM ca [2 / 3 / 48] [sUtrArtha] virAma ke viSaya meM tathA vyaJjanAdi pratyaya ke pare rahate cavargAnta tathA dRz - Adi liGgasaMjJaka zabdoM meM antima varNa ko gakArAdeza hotA hai / / 269 /
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________ 445 nAmacatuSTayApyAye tRtIyo yuSpatpAdaH [du0 vR0] cavargAntasya 'dRz' ityevamAdInAM ca liGgAnAmantasya virAme vyaJjanAdiSu ca go bhavati / vAk, vAgbhyAm, vAktvam, vAkkalpaH / tRSNak, tRSNagbhyAm, tRSNaktvam / dRk, dRgbhyAm, dRktvam / 'dRz, spRz, mRz, dadhRS, uSNih, Rtvij, sRj, asRj' ete dRgAdayaH / / 269 / [du0 TI0] cavarga0 / "kvibacipacchizriddhasUpuvAM dIrghazca" iti "tRSipRSisvapAM najiG" (4 / 4 / 54) / dizati tAmiti dik, kvip / ghRtaM spRzatIti ghRtaspRk / "sRzo'nudake" (4 / 3 / 70) iti kvip / "Rtvig- dadhRk -maga-diguSNihazca" (4 / 3173) iti kvibantA nipAtyante / na sRjatIti asRk, kvip / dRgevAdiryeSAmiti bahuvrIhiM kRtvA pazcAd dvandvasamAsaH / yathAprAptasya bAdhakamidam / nanu cajAbhyAmanyazcavargo nAstIti cajadRgAdInAmiti kinna vidadhyAt? satyam / vargagrahaNaM saMyogAntalopamapi bAdhitvA gatvArthaM "varge vargAntaH" (2 / 4 / 45) iti gatvasya caritArthatvAt pazcAt saMyogAntalopo bhavatyeva / pratyaG, pratyaGbhyAm / kruG, krubhyAm / yuG / anyathA yathA vAJchaH kvipi kRte 'vAn, vAMzau' iti bhavati / tathA eSAm ini paratvAt saMyogAntalopaH syAt / tat punaH anciyujikruncAmevAbhidhAnAt / 'khaji gativaikalye (1 / 69), guji avyakte zabde'(1974) khan, khanau / gun, guJjau / yadyabhidhAnaM dRzyate / athavA tatra vyavasthitavibhASayA eSAM prAgeva gatve pazcAt saMyogAntalopaH / / 269 / [vi0 pa0] cavarga0 / vAkkalpa iti / ISadasamAptau vAgiti pUrvavat kalpapratyayaH / tRSNagiti | "tRSidhRSisvapAM najiG" (4 / 4 / 54) iti najiG pratyayaH, 'tavargasya ghaTavargAvargaH" (3 / 8 / 5) iti nasya Natvam / nanu vargagrahaNaM kimartham - cajAbhyAmanyazcavargo nAstIti cajadRgAdInAmityucyatAm, satyam / vargagrahaNaM nityamapi saMyogAntalopaM bAdhitvA gatvArtham / tato varge vargAntatve sati gatvasya caritArthatvAt pazcAt saMyogAntalope satIdaM siddhaM bhavati / pratyakSyAmiti,
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtanvayAkaraNam pratyaJcatIti kvipi kRte'JceranuSaGgalopAbhAvo jJApita eva / pratyaG, yuG, kruG iti / "pujerasamAse naTi" (2 / 2 / 28) iti nurAgamaH / anyathA nityatvAt paratvAcca prAk saMyogAntalope kathamidaM syAt / tat punaraJciyujikruJcAmeva / anyeSAM tu saMyogAntasyaivAgrato lopa iti / yathA 'khaji gativaikalye' (1 / 69) / khan, khbhyaamiti| dRgAdiSu RtvijAdInAM trayANAM cavargAntatve'pi nityatvAd yajAditve prApte gatvArthaH pAThaH / / 269 / [ka0 ca0] cavarga0 / RtvijAdInAM trayANAmityAdi / nanu 'saj' ityasya kathaM DatvaprAptiH, yajAdiSu pAThAbhAvAt ? satyam / sRja iti yajAdau dhAtumAtrapAThAt tatsthAne nipAtasyApi yajAditve ko virodhaH / vararucistu majapAThameva nAdriyate iti dik / nanu dRgAdau asRjazabdapAThAt kathaM 'vizvasRg' ityatra gatvam ? satyam / 'asRja' ityatra evaM vyAkhyAtavyam / akArAt sRj asRja ityarthe sati vizvazabdasyAkArAt parasya sRjazabdasya vidyamAnatvAd iti hemkraashyH| tanna / na sRj asRj iti TIkAyAM nasamAsasyoktatvAt tasmAd vyavasthitavibhASayA gatvasiddhiriti / zaraNadevastu "nyaharavAdInAM hazca gaH" (4 / 6 / 57) ityAdinA gatvamucyate / / 269 / [samIkSA] 'vAc+si,vAc + bhyAm, tRSNaj+ si,tRSNaj + bhyAm, dRz + si, dRz + bhyAm, dRz + tvam' isa avasthA meM kAtantrakAra antima varNa ko gakArAdeza karake 'vAk, vAgbhyAm, tRSNak, tRSNagbhyAm, dRk, dRgbhyAm , dRktvam' ityAdi zabdarUpa siddha karate haiM / pANini cavarga ke sthAna meM kavagadiza kA vidhAna karate haiM - "coH kuH" (a0 8 / 2 / 30) / isase 'vAk, tRSNak' jaise zabda siddha hote haiM / dRz se 'dRk' Adi zabdoM ke sAdhanArtha pANini ne "vazvaprasnasRjamRjarajarAjabhAjacchazAM paH" (a0 8 / 2 / 36) se z ko mUrdhanya S, "jhalAM jazo'nte" (a0 8 / 2 / 39) se S ko i tathA D ko g Adeza kA vidhAna kiyA hai / isa prakAra pANinIya prakriyA meM spaSTataH gaurava sannihita hai| [rUpasiddhi] 1. vAk / vAc + si / "vyAnAcca" (2 / 1 / 49) se silopa, prakRta sUtra dvArA c ko g tathA "vA virAme" (2 / 3 / 62) se g ko k Adeza |
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________ 447 nAmacatuSTayApyAye tRtIyo yuSmatpAdaH 2. vAgbhyAm / vAc + bhyAm / prakRta sUtra dvArA ca ko ga Adeza / 3. vAktvam / vAc + tva+si | vAco bhAvaH / "tatvI bhAve" (2 / 6 / 13) se tva -pratyaya, prakRta sUtra se c ko g, "aghoSe prathamaH" (2 / 3 / 61) se g ko k, liGgasaMjJA, si-pratyaya, silopa tathA mu-Agama | 4.vaakklpH|vaac + kalpa +si |vaac ISadUnaH / "ISadasamAptI kalpadezyadezIyAH" (2 / 6 / 40-4) se kalpapratyaya, prakRtasUtra se c ko g, "aghoSe prathamaH" (2 / 3 / 61) se g ko k, 'vAkkalpa' kI liGgasaMjJA, sipratyaya tathA "rephasorvisarjanIyaH" (2 / 3 / 63) se sakAra ko visagadiza / 5. tRSNak / tRSNaj + si | "vyAnAcca" (2 / 1 / 49) se silopa, prakRta sUtra se j ko ga tathA "vA virAme" (2 / 3 / 62) se g ko k Adeza / 6. tRSNagbhyAm / tRSNaj + bhyAm / prakRta sUtra se jakAra ko gakArAdeza / 7.tRSNaktvam / tRSNaj + tva + si |tRSNajo bhAvaH / "tatvau bhaave"(2|6|15) se tvapratyaya, prakRta sUtra se j ko ga, "aghoSe prathamaH" (2 / 3 / 61) se ga ko ku, liGgasaMjJA, sipratyaya, silopa tathA mu-Agama / 8. dRk / dRz + si / silopa, z ko g tathA "vA virAme" (2 / 3 / 62) se g ko k Adeza / 9. dRgbhyAm / dRz + bhyAm / prakRta sUtra se zakAra ko gakArAdeza / 10. dRktvam / dRz + tva + si | dRzo bhAvaH / "tatvau bhAve" (2 / 6 / 15) se tvapratyaya, prakRta sUtra se zakAra ko gakAra, "aghoSe prathamaH" (2 / 3 / 61) se g ko k, liGgasaMjJA, sipratyaya, silopa tathA mu-Agama / / 269 / 270. muhAdInAM vA [2 / 3 / 49] [sUtrArtha] virAma ke viSaya meM tathA vyaJjanAdi pratyayoM ke pare rahane para muhAdigaNapaThita liGga ke antima varNa ko vikalpa se 'g' Adeza hotA hai / / 270 /
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________ 448 kAtantravyAkaraNam [du0 vR0] muhAdInAM ca liGgAnAmantasya virAme vyaJjanAdiSu ca go bhavati vA / muk, mugbhyAm, muktvam / muT, muDbhyAm, muTtvam / 'muh, dru, SNuh, SNih, naz' ete muhAdayaH / / 270 / [du0 TI0] muhA0 / 'muha vaicittye' (3 / 67), gRha jighAMsAyAm' / mitrAya druhyatIti kvipmitradhuk, mitradhrugbhyAm / 'Nuh ugiraNe' (3 / 39)- snuk, snugbhyAm / SNih prItI (3|40)-snik, snigbhyAm / 'naza (Naza) adarzane (3|41)-jiivnk, jIvanagbhyAm / sampadAditvAt kvip / muhAdisamAptyarthaM gaNe vRcchabdaH paThyate / / 270 / [ka0 ca0] muhA0 / nanu "dAderhasya gaH" (2 / 3 / 47) ityatrAdigrahaNAdeva mitradhugiti sAdhitam, kimatra vikalpArtham anyathA 'mitradhruT ' iti na sidhyati / yadyevaM tatrAdigrahaNaM vyarthamiti cet, naivam / inantasya druhadhAtormuhAditvAbhAvAd AdinA prAptau satyAm AdigrahaNavyAptyA 'mitradhrug' iti siddham / atha ekadezavikRtasyAnanyavadbhAvAd inantasyApi muhAditvAt 'mitradhum' iti bhaviSyati cet, anyatra prayojanametadapi viSayIkarotItyuktam / yad vA AdigrahaNasya phalaM yad 'mitradhrug' iti pradattaM tattu mitrasya hU~ vRkSaM jahAtIti kvibantAt "tamAcaSTe" itIni kRte kvipi rUpamiti bodhyam / / 270 / [samIkSA] 'muh + si, muha + bhyAm, muha + tvam' isa avasthA meM kAtantrakAra hakAra ko vaikalpika gakArAdeza karake 'muk - muT / mugbhyAm - muDbhyAm / muktvam - muTtvam ' zabdarUpa siddha karate haiM / gakArAdeza ke abhAva meM ha ko D hotA hai | pANini ne "vA duhamuhaSNuhaSNihAm" (a0 8 / 2 / 23) se vaikalpika pakArAdeza karake ina rUpoM ko niSpanna kiyA hai / ataH prakriyA kI dRSTi se ubhayatra sAmya hI kahA jA sakatA hai|
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________ 449 nAmacatuSTayAyAye tRtIyo yuSpatpAdaH [rUpasiddhi] 1. muk-muT / muh + si | "yAnAcca" (2 / 1 / 49) se silopa, prakRta sUtra se h ko g tathA "vA virAme" (2 / 3 / 62) se g ko k Adeza - muk| gAdeza ke abhAva meM "hazaSaSThAntejAdInAM u:" (2 / 3 / 46) se h ko D tathA "vA virAme" (2 / 3 / 62) se D ko T Adeza hone para - muT / 2.mugbhyAm - muDbhyAm / muh + bhyAm / prakRta sUtra se ha ko g Adeza - mugbhyAm / gakArAdeza ke abhAva meM "hshsstthaantejaadiinaaNdd:"(2|3|46) se hakAra ko DakArAdeza hone para - muDbhyAm / 3. muktvam - mutttvm| muh + tva + si / muho bhAvaH / "tatvI bhAve" (2 / 6 / 13) se tva-pratyaya, prakRta sUtra se h ko g, "aghoSe prathamaH" (2 / 3 / 61) se g ko k 'muktva' zabda kI liMGgasaMjJA, sipratyaya, silopa tathA mu-Agama - 'muktvam' / gakArAdeza ke abhAva meM "hazaSachAntejAdInAM :" (2 / 3 / 46) se h ko D tathA "aghoSe prathamaH" (2 / 3 / 61) se D ko T Adeza hone para 'muTtvam' rUpa siddha hotA hai ||270 / 271. hacaturthAntasya dhAtostRtIyAderAdicaturthatvamakRtavat [2 / 3 / 50] [sUtrArtha] virAma ke viSaya meM tathA vyaJjanAdi pratyaya ke pare rahate hakArAnta tathA vargIyacaturthavarNAnta dhAtu meM vargIya tRtIya varNa ko vargIya caturtha varNa Adeza hotA hai aura usakA akRtavadbhAva bhI hotA hai / / 271 / [du0 vR0] dhAtoravayavasya hacaturthAntasya tRtIyAderAdicaturthatvaM bhavati virAme vyaJjanAdiSu ca, taccAkRtavat / nighuT, nighuDbhyAm, nighuTtvam / jJAnabhut, jJAnabhudbhyAm, jJAnabhuttvam / gardabhayateH kvip - gardhap, gardhabyAm, gardhaptvam / dhAtoriti kim ? dAmaliT / tRtIyAderiti kim ? vikrut / akRtavaditi kim ? godhuk / / 271 /
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam [du0 TI0] hacaturthA0 / yadi dhAtorityavayavAvayavisambandhe SaSThIyaM hacaturthAntasya tRtIyAderiti cAvayavasya vizeSaNam, kathaM tarhi 'godhuk, kASThadhuk' iti ? satyam, vyapadezivadbhAvAt / buddhirhi bhagavatI svabhAvaparipAkavazAdupajAyamAnA satyapyabhede bhedaM janayati / yathA 'rAhoH ziraH, zilAputrasya zarIram' iti / dAma leDhIti kvipi kRte nAtra vyapadezivadbhAvapratItistarhi 'paramadAmaliD' iti duSyati ? satyam / "hacaturthAntasya" iti siddhe yadantagrahaNamiha tRtIyAdimapekSyAnantarapratipattyartham, tarhi 'mitrabhuk' / paramadarbhayateH kvip paramadha iti na sidhyati ? satyam / "hacaturthAntasya dhAtostRtIyAderAdicaturthatvam" iti siddhe yat tRtIyAdigrahaNaM tadiha caturthAntamapekSate / tenaikavarNAtirekavyavadhAne'pi na duSyati / etaduktam - ekasvarasyAdicaturthatvamantaratamaM bhavatIti / anyathA anavA yuktyA astu samAnAdhikaraNalakSaNA SaSThI tuNDibhamAcaSTe itIni kvipi kRte 'tuNDipa, tuNDinbhyAm' iti / atra dhAtvekadezo'pi dhAturupacaryate / hacaturthAntasyeti kim ? dviT, dviDbhyAm / nityatvAd dAderhasya gatve satyAdicaturthatvaM na syAt, akRtavadgrahaNavalAt / prAgeva Adicaturthatvam, hakAropAdAnAcceti / nanu Datva - gatvavidhau ThatvaM ghatvaM ca kimiti na kuryAt / iha hakAro'kRtavadgrahaNaM ca na karaNIyaM syAt / naivam / 'mUlavRT, mUlavRDbhyAm / dRk, dRgbhyAm' ityatrAdicaturthatvaM prasajyeta / 'akRtam' ityukte'kRtamiveti gamyata eva vadgrahaNaM sukhapratipattyarthameva / / 271 / [vi0 pa0] hacatu0 / dhAtorityavayavAvayavisaMbandhe SaSThItyAha - dhAtorityavayavAvayavisambandhe SaSThItyAha - dhAtoravayavasyeti / hacaturthAntasya tRtIyAderiti cAvayavasyaiva vizeSaNam / yadyevam, nigahatIti kvipi kRte kathaM 'nighuTa, nighuDbhyAm' iti / na hyatrAvayavI kazcidasti / ihaiva syAt - 'gardhap, gardhabbhyAm' iti ? satyam, vyapadezivadbhAvAt / tathA jJAnaM budhyate iti kvip - jJAnabhut, jJAnabhuyAm | jJAnabudho bhAvaH jJAnabhuttvam iti / gardabhayate: kvibiti gardabhamAcaSTe iti "in
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye tRtIyo yuSmatpAdaH kAritaM dhAtvarthe" (3 / 2 / 9) itIn / " te dhAtavaH" ( 3 / 2 / 16) iti dhAtusaMjJAyAm inantAt kvipi kAritalopaH / gardabho bhAva gardhaptvam / dAmaliDiti / dAmaDhIti kvipi upapadasyAtra tRtIyAditvam, na dhAtoH / vikruditi / vipUrvAt 'kupa kruSa ruSa roSe' (3 / 68) / vikrudhyatIti kvip / akRtavaditi / hakAropAdAnabalAdiha prAgevAdicaturthatve hakArasya dAditvAbhAvAt "dAderhasya gaH " ( 2 | 3 | 47) iti gatvaM na prApnotIti akRtavadgrahaNAd bhavatItyarthaH : / / 271 / 451 [ ka0 ca0 ] haca0 | dhAtoriti kim ? dAmaliDiti vRttiH / nanu kathaM pratyudAharaNaM saMgacchate, yAvatA dhAtugrahaNAbhAve prakaraNatvAlliGgasyeti labhyate, tatazca "hacaturthAntasya tRtIyAdeH" iti ca liGgasya vizeSaNe 'nighuT, mitradhrug' ityAdi svodAharaNameva na sidhyatIti tRtIyAditvAbhAvAd iti ced dhAtoritivalliGgasyAvayavAvayavisaMbandhe SaSThI kartavyA / tatazca 'nighuT' ityAderliGgAvayavasya tRtIyAditvAnna doSaH / evaM tarhi dAmaliDiti pratyudAharaNameva na saMgacchate / yato'tra liGgasamudAyasyaiva tRtIyAditvaM na tvavayavasya kuto'tra prAptiriti / atha yathA 'mitradhruk' ityAdau vyapadezivadbhAvAdAdicaturthatvaM tathAtrApIti pratyudAhatamiti na doSaH / naivam, nAtra vyapadezivadbhAvapratIti:, TIkAvirodhAt / tathAhi dAmaliDityatra na vyapadezivadbhAvaH ityuktam ! tarhi paramadAmaliDiti pratyudAharaNaM bhaviSyati / atrAvayavasya dAditvAditi ced idamapyasaGgatamiti / tathAhi "hacaturthAntasya " iti siddhe yadantagrahaNaM tadiha tRtIyApekSayA hacaturthayoH sAmIpyapratipattyarthamiti TIkAkAravacanam / tataH sAmIpye gRhyamANe vyavadhAnaM vinA na saMbhavatIti vacanAdekavarNena vyavadhAnamAzrIyata eva tato 'godhuk' ityAdikaM na duSyati / yattu 'Adicaturthatvam' ityatrAdigrahaNasAmarthyAd mitradhugiti sidhyartham ekavarNAtiriktavyavadhAne'pi na duSyati ityuktam, tattu vyaJjanaikaparaM bodhyam, na tvanekasvaravyaJjanaparamiti / anyathA samIpapratipAdanasyAntagrahaNasya vaiyarthyaM syAt / ekavarNenAtiriktena vyavadhAnam ekavarNAtiriktavyavadhAnamiti TIkApaGkterayamarthaH / tasmAt 'paramadAmaliT' ityAdipratyudAharaNasyApyayogyatvAd dhAtoriti kim ? dAmaliDiti yaduktaM taccintyameva !
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam kecittu antagrahaNa - AdigrahaNayorvyAkhyAnamanapekSyaiva pratyudAharaNamiti samAdhAnaM kurvanti, tattu tairevAvagamyate nAsmAbhiriti / vastutastu dhAtugrahaNamuttarArthameva, tena 'sarpirbhyAm, dhanurbhyAm' ityatra "irurorIrUrI " ( 2 3 / 52 ) iti na pravartate, isuso: pratyayayoradhAtutvAt / akRtavaditi kim ? 'godhuk' iti vRttiH / akRtavadgrahaNaM godhugiti sidhyarthamiti bhAvaH / tathAhi akRtavadgrahaNAbhAve "dAderhasya gaH " (2 | 3 | 47) iti vizeSavacanAd gatve hAntatvAbhAve 'godhuk' ityatra AdicaturthatvaM na sidhyatIti / akRtavadgrahaNaM datvA tu vizeSaNatvena prAptaM gatvavidhiM bAdhitvA prathamam Adicaturthatve kRte pazcAd akRtavattvena dAditvAd gatvaM sAdhayatIti / atraiva hakAropAdAnAditi paJjI, tatkathaM saMgacchate / tathAhi "dAderhasya gaH" (2 | 3 | 47 ) ityasya viSayaM parihRtya 'nighuT' ityAdAvevAsya caritArthatvAt kathaM tasya sAmarthyamucyate / na ca '"hazaSaSThAnte0" (2 | 3 | 46 ) ityAdinA hakArasya Datvameva bAdhakamiti vAcyam / 'madhuliDbhyAm' ityAdAveva DatvavidhezcaritArthatvAt tasmAddhakAropAdAnasya kathaM sAmarthyaM vyAkhyAyate / nApi paratvena hakArasyAdhikasAmarthyamiti vAcyam 'parAnnityam, nityAdantaraGgam, antaraGgAccAnavakAzaM balIyaH' (kA0 pari0 51 ) iti nyAyAd gakArasya adhikabalavattvAt ? satyam / 1 452 atra kazcijjaradgavaH yadi nighuDityatraiva hakArasya caritArthatvaM bhaviSyati, tadAtra hakAragrahaNamadatvA Datvavidhau DhatvaM vidhAya gatvavidhau ca ghatvaM vidhAya caturthAntasyeti vidadhyAt / tathA ca umApatiH -- - dAderhasya kRte ghatve Dhatve DatvavidhAvapi / kArye Adicaturyatve hakAragrahaNena kim // tasmAddhakAragrahaNabalAt sarvaM hAntaM prati vyAptyA gatvamapi bAdhyata iti bahu pralapati / tadasaGgatameva sphuTam yAvatA 'mUlavRT, dvijiT' ityAdau caturthatvaprasaGgasya durnivAratvamiti / anye tu 'nighuT' ityAdau nityatvADDatve'tra hakAragrahaNamanarthakaM syAt tatra vaktavyam - hakAropAdAnabalAdavazyameva prAgAdicaturthatvam, ato hakAropAdAnabalAdeva prAgAdicaturthatvamiti nizcIyate, tadvad 'godhuk' ityatrApi prAgevAdicaturthatve hakArasya "dAderhasya ga." (2 | 3 | 47) ityanena vihitaM gatvaM na prApnoti, dAditvAbhAvAt /
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayApyAye tRtIyo puSpatpAdaH tasmAd anavakAzatvAt prAg gatvameva prApnotIti hAntatvAbhAvAnnAdicaturthatvaM bhavitumarhati, akRtavadgrahaNAt prAk pravartamAnamapi gatvaM pazcAd bhavatItyAhuH / apare tu vyaktipakSe grantho yojanIyaH ityAhuH / tathAhi - 'vyaktI pratilakSye lakSaNAni bhivante' iti nyAyAd 'godhuk' ityatrAnavakAzatvena hakArasya balavattvAd prAg AdicaturthatvaM prAptumarhati / tadA dAditvenAnavakAzatvAd gatvamapi prAptumarhatIti / ubhayorevAnavakAzatve kiM syAditi virodhAt paryAyeNa prAptau 'godhuT , godhuk' iti padadvayasya prasaGgaH syAt, yathA vyaktau paryAyeNa prAptau 'yugapad vacana' iti vakSyati / tatazca yasmin pakSe hakAropAdAnabalAd AdicaturthatvaM pravartate, tasminneva pakSe dAditvAbhAvAd gatvasyAprAptireveti / ubhayavirodhaparihArArtham akRtavadgrahaNamiti patrIkRto hRdayam / nanu tathApi akRtavadgrahaNaM gatvasAdhakaM na kriyatAm, godhugityatra caturthatve'pi ekadezavikRtasyAnanyavadbhAvAd gatvaM bhaviSyatIti cet tathApi yad akRtavadgrahaNaM tad bodhayati -asvazabdokte ekadezavikRtasyAnanyavadbhAvAditi nAstIti / atra dAditvenaiva svazabdoktatvAt / ato nAsvazabdoktatvAditi paribhASeti hemakarAzayaH / / 271 / [samIkSA] 'niguh + si, niguh + bhyAm, jJAnabudh + si, jJAnabudh + bhyAm, gardabh + si, gardabh + bhyAm, gardabh + tva' isa avasthA meM kAtantrakAra tathA pANini donoM hI AcArya antima varNa se pUrvavartI vargIya tRtIya varNa ko caturtha vadiza karake 'nighuT , nighuDbhyAm, jJAnabhut, jJAnabhudbhyAm, gardhap, gardhabbhyAm, gardhaptvam' Adi zabdarUpa siddha karate haiM / etadartha pANini ne bhaSbhAva kA prayoga kiyA hai - "ekAco vazo bhaS aSantasya svoH" (a08|2|37)| [vizeSa] 1. 'goduh + si' isa avasthA meM d ko dh Adeza pUrva ho jAne para dhAtu ke dakArAdi na rahane para "dAdehasya gaH" (2 / 3 / 47) se h ko g Adeza nahIM ho sakatA hai, phalataH 'godhuk' Adi rUpa niSpanna nahIM kie jA sakate / ataH sUtrakAra ne prakRta caturthavaNadiza ko 'akRtavat' kahA hai, jisase gakArAdeza upapanna ho jAtA hai|
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________ 454 kAtantravyAkaraNam 2. 'dvijihvamAcaSTe dvijiTa, adabhramAcaSTe adap' Adi meM tRtIya varNa ko prakRta Adeza na karane ke lie vyAkhyAkAroM ke abhimatAnusAra 'ajakArAdeH' bhI par3hanA caahie| 3. 'mRgAvit' meM v ko antasthAsaMjJaka mAnA jAe yA oSThasthAnIya b / isakA nirNaya do kArikAoM meM kiyA gayA hai - patra yatra vakAraH syAt saMyukto dadhaSaiH saha / antasyAM tAM vijAnIyAt tadanyo varya ucyate // udUTau yatra viyete yo vaH prtyysndhinH| antasthAM tAM vijAnIyAt tadanyo varSa ucyte|| arthAt 'dvi' Adi meM dakAra ke sAtha, 'dhvaMs' Adi meM dhakAra ke sAtha tathA 'Svanj' Adi meM mUrdhanya SakAra ke sAtha rahane ke kAraNa 'v' antasthAsaMjJaka hI mAnA jAegA / isake atirikta jahA~ utva arthAt samprasAraNa tathA UTha Adeza pravRtta hotA hai / jaise - 'bhavant' zabdaghaTita 'va' ko utva Adeza (2 / 2 / 63)- bhoH ! tathA 'div' - ghaTita v ko UTh- akSayUH (4 / 1156) / pratyayasandhija-dvAbhyAm Adi / dvi+bhyAm / ikAra ko akAra, dIrghasandhi / isa prakAra 'd-dh-' vargoM ke saMyoga meM, 'utva-UTha' AdezoM meM tathA pratyayasaMbandhI sandhi se niSpanna hone vAlA vakAra to antasthAsaMjJaka hotA hai, zeSa sthAnoM meM use pavargIya mAnanA cAhie | [rUpasiddhi] 1. nighuT / ni + guh + si / "vyAnAcca" (2 / 1 / 49) se sipratyaya kA lopa, prakRta sUtra se g ko gh, "hazaSachAntejAdInAM DaH" (2 / 3 / 46) se h ko T tathA "vA virAme" (2 / 3 / 62) se DakAra ko TakArAdeza | 2.nighuDbhyAm |ni + guh + bhyAm / prakRta sUtra se g ko gh tathA "hazaSadhAntejAdInAM uH" (2 / 3 / 46) se hakAra ko DakArAdeza / 3.nighuTtvam / ni + guh + tva + si / niguho bhAvaH / "tatvau bhaave"(2|6|13) se tvapratyaya, prakRta sUtra se gakAra ko ghakAra, "hazaSachAntejAdInAM DaH" (2 / 3 / 46)
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayANyAye tRtIyo yuSpatpAdaH se h ko D , "aghoSe prathamaH" (2 / 3 / 61) se D ko T, liGgasajJA, sipratyaya, silopa tathA mu-aagm| 4. jnyaanbhut| jJAnabudh + si / silopa, prakRta sUtra se "dhuTAM tRtIyaH" (2 / 3 / 60) se dh ko d, b ko bh tathA "vA virAme" (2 / 3 / 62) se dh ko t / 5. jAnabhubhyAm / jJAnabudh + bhyAm / prakRta sUtra se b ko bh tathA "dhuTAM tRtIyaH" (2 / 3 / 60) se dhakAra ko dakArAdeza / 6. jJAnabhuttvam / jJAnabudh + tva + si / jJAnabudho bhAvaH / "tatvau bhAve" (2 / 6 / 13) se tvapratyaya, prakRtasUtra se b ko bh "dhuTAM tRtIyaH" (2 / 3 / 60) se dh ko d, "aghoSe prathamaH" (2 / 3 / 61) se d ko t, liGgasaMjJA, sipratyaya, silopa tathA mu-Agama / 7. gargha / gardabh + si / silopa, prakRta sUtra se d ko dh, "dhuTAM tRtIyaH" (2 / 3 / 60) se bh ko b tathA "vA virAme" (2 / 3 / 62) se b ko p Adeza / 8. garghanbhyAm / gardabh + bhyAm / prakRta sUtra se d ko dh tathA "dhuTAM tRtIyaH" (2 / 3 / 60) se bha ko b Adeza, 9. garghaptvam / gardabh + tva + si | gardabho bhAvaH / "tatvI bhAve" (2 / 6 / 13) se tvapratyaya, prakRta sUtra se dakAra ko dhakAra, "dhuTAM tRtIyaH" (2 / 3 / 60) se bhakAra ko bakAra, "aghoSe prathamaH" (2 / 3 / 61) se bakAra ko pakAra, liGgasaMjJA, sipratyaya, silopa tathA mu-Agama / / 271 / ___272. sajuSAziSo raH [2 / 3 / 51] [sUtrArtha] virAma ke viSaya meM tathA vyaJjanAdi pratyaya ke para meM rahane para 'sajuS' evaM 'AziS' zabdoM ke antima varNa ko r Adeza hotA hai / / 272 / [du0 vR0] sajuSAziSorantasya virAme vyaJjanAdiSu ca ro bhavati / sajUH, sAm, sajUHSu, sajUstA | AzIH, AzIbhyAm, AzIHSu, AzIstA / / 272 /
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________ 456 kAtantravyAkaraNam [du0 TI0 ] saju0 / saha juSate iti kvip / sajuSo DatvaM prAptam / AzaMsanam AzIH, sampadAditvAt kvip | bhAve ' AGa : zAsericchArthasyetvaM jJApayiSyati / " zAsivasighasInAM ca" (3 / 8 / 27) iti Satve lAkSaNikatvAt Datvamapi nAstIti SakArasya sthitireva prAptA, nalopazceti niyamena ca yinnAyyoH 'AziSyati, AziSyataH ' iti bhavitavyam / aghoSe rephasyAsya visarga eveti 'sajUH Su' ityAdi / / 272 / [vi0 pa0 ] sajuSA0 / saha juSate iti kvip / sahasya sabhAva ukta eva / AzaMsanam AzIH, sampadAditvAd bhAve kvip, zAseridupadhAyA anavyaJjanayorityatra AGa: zAsa icchAyAm ityasyApIttvaM jJApayiSyate - rephe sati irurorIrUrau iti dIrghatvam aghoSe pare cAsya rephasya visargo vakSyata ityAha- sajUH Su ityAdi // 272 // [ka0 ca0 ] saju0 / r ityasvaro'yamAdezaH / varNAntasya vidhitvena sakArasya kAryiNo'svaratvAt / a iti nAzaGkyate / kAryiNaH SakArasya vyaJjanatvena kAryasyApi tathaiva yuktatvAt / sajuSo Datve prApte AGaH zAsestu " zAsivasighasInAM ca " ( 3 / 8 / 27) iti Satve "hazaSaSchAnta0' (2| 3 | 46) ityatra SakAragrahaNasya prAtipadikatayA SakArasya sthitiprAptau repha ucyate iti TIkAkRt / zrIpatimate lAkSaNikaparigrahArthatvAt Datvameva prAptamiti / ata eva sajuSAziSostu mUrdhanyasyaiva DatvApavAdo repha ityuktam / na ca lAkSaNikaparigrahaNe 'sarpiSSu' ityAdau prasaGga iti vAcyam / yajAdisAhacaryAd hazaSachAntAnAmapi prakRtibhUtAnAmeva syAt ' sarpiSSu' ityAdau tu sRperisAdeH pratyayatvena prakRtibhUtatvAbhAvAt kutaH prasaGgaH / athobhayamate - "viSNau ca vedhAH, strI tvAzIrhitAzaMsAhidaMSTrayoH" (a0 ko0 3 / 3 / 228) iti sAntatvena virodhaH / yaducyate " zAsivasighasInAM ca " ( 3 / 8 / 27) ityanena SatvavidhAnAt kvipo lope tvantyatvAt SatvanivRttau dantyAnto'yamAzI : zabda iti / ata evAvikArastho'yamArambha iti vakSyati / anantyatvAbhAve SatvanivRttau hi " rAt sasyaiva " iti jJApakam, kathamanyathA 'kaTacikI:' ityAdau sakAralopaH saMgacchate /
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye tRtIyo yuSmatpAdaH AziSAvityAdau aukArAdau nimitte punaranantyatvAt "zAsivasighasInAM ca" (3 / 8 / 27) iti SatvaM syAdeva / yattu TIkAkRttA "zAsivasighasInAM ca " ( 3 / 8 / 27) iti Satve lAkSaNikatvADDatvaM nAstItyuktam, tanna AzIrityetadartham, kintu AzIrbhyAm ityAdau vyaJjananimitta eva boddhavyam / na ca syAdighuTi padAntavadityanena AzIrbhyAm ityAdau padAntavadbhAve'ntyatvAt kathaM Satvamiti vAcyam, syAdighuTi padAntavad ityasyAsArvatrikatvAt / tena 'nighuDbhyAm ' ityAdau DatvaM siddham / anyathA'nena padAntavadbhAve liGgAntatvAbhAvAt kathaM hazaSachAntetyAdinA liGgAntavihitaM DatvaM padAnte syAt / na ca "hazaSaSThAnta0 " ( 2 / 346) ityatra 'vyaJjanAdiSu' ityadhikArAnuvartanAt 'nighuDbhyAm, SaDbhyaH' ityAdiSu DatvaM syAdeva / anyathA tadanuvRttivaiphalyaprasaGgatvena padAntavadbhAvAt tadviSayAbhAvaH syAditi vAcyam, 'vyaJjanAdiSu' ityadhikArAnuvartanasya 'paramanighuDbhyAm' ityAdiSu subhornottarapadasyetyanena padAnta-' vadbhAvaniSedhaviSaye caritArthatvAt / ata eva " DaDhaNaparastu NakAram" (1 / 4 / 14) ityatra TIkAkRtA padAntaprastAve TakArAnnakArAcca paraH sakArastAdirbhavati vA / 'viTtsAdhuH, viTsAdhuH / bhavAntsAdhuH bhavAn sAdhuH' ityuktam / " supi ca" iti vaktavyAntarasya 'viTtsu' ityudAhRtam / anyathA supyapi syAdighuTi padAntavadityanena padAntavadbhAve pUrveNaiva viTtsu ityAdikaM siddham, kiM vaktavyAntareNa ? ata eva tatraiva neha syAdighuTi padAntavadityAdRtamiti hemakaraH / 1 457 kulacandreNApyuktam | zrIpatinApi DatvApavAda iti yaduktaM tat sajuSaH sarvatra, AziSastu subhoH padamiti padatve sati subhornottarapadasyetyanena padatvaniSedhAt param AzIrbhyAm param AzIrbhirityAdAvanantyatvAt Satve kRte jJAtavyamiti mUrdhanyasyaiva saMgacchate iti bhAvaH / AzIriti dantyasakArasya so vyaJjane nAmibhyo raH iti rephe sidhyatIti | durgamate ca " nAmiparo ram" (1 |5|12) iti rephe AzIriti syAt / yattu vRttau 'AzI : ' ityuktam, tat prakRtipradarzanArthaM praccha- pathiprADitivat / nanu vibhaktivyaJjane rephasya na syAditi pratiSedhasya vidyamAnatvAt kathaM 'sajUH Su, AzISu' ityatra visargaH: ? ata Aha- aghoSe ceti paJjI / bhavati ceti vaktavyabalAdityarthaH / / 272 / [samIkSA] 'sajuS + si, sajuS + bhyAm, AziS + si, AziS + bhyAm, AziS + sup, AziS + ta + si' isa avasthA meM pANini tathA zarvavarmA donoM hI AcArya SakAra
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________ 458 kAtantravyAkaraNam ko ra Adeza karake 'sajUH, sajUbhyAm, AzIH , AzIbhyAm, AzIHSu, AzIstA' Adi zabdarUpa siddha karate haiM / pANini kA r Adeza u-anubandhaviziSTa hai - 'ru' / "sasajuSo ruH" (a0 8 / 2 / 66) / isa sUtra meM 'AziS' zabda kA pATha nahIM hai / ataH 'AziS' ke mUrdhanyAdeza (zAsivasighasInAM ca -a0 8 / 3 / 60) ko asiddha mAnakara s ko 'ru' Adeza ukta sUtra se sampanna kiyA jAtA hai | [rUpasiddhi] 1. sjuuH| sajuS + si | "vyAnAcca" (2 / 1 / 49) se 'si' pratyaya kA lopa, prakRta sUtra se SakAra ko rakAra, "isarorIsarau" (2 / 3 / 52) se 'Ur' tathA "rephasorvisarjanIyaH" (2 / 3 / 63) se repha ko visagadiza / __2. sajUAm / sajuS + bhyAm / prakRta sUtra se S ko ra tathA "isarorIsarau" (2 / 3 / 52) se ur ko 'Ura' Adeza | 3. sjuuHssu| sajuS + sup / prakRta sUtra se S ko r, ur ko 'Ur' tathA repha ko visagadiza / 4. sajUstA / sajuS + ta + si / sajuSo bhAvaH / "tatvau bhAve" (2 / 6 / 13) se 'ta' pratyaya, prakRta sUtra se S ko r, ur ko Ur, repha ko "rephasorvisarjanIyaH" (2 / 3 / 63) se visarga, visarga ko s, strIliGga meM 'A' pratyaya, liGgasaMjJA, sipratyaya tathA sipratyaya kA lopa / 5. aashiiH| AziS + si | "vyAnAcca" (2 / 1 / 49) se sipratyaya kA lopa, prakRta sUtra se S ko ra, "isarorIsarau" (2 / 3 / 52) se ir ko Ir tathA "rephasorvisarjanIyaH" (2 / 3 / 63) se rakAra ko visagadiza | 6. AzIrthyAm / AziS + bhyAm / prakRta sUtra dvArA S ko r tathA "irurorIsarau" (2 / 3 / 52) se 'ir' ko 'Ir' / 7. aashiiHssu| AziS + sup / prakRta sUtra se S ko r, "isarorIsarau" (2 / 3 / 52) se ir ko Ir, "rephasorvisarjanIyaH" (2 / 3 / 63) se repha ko visarga tathA sakAra ko mUrdhanyAdeza /
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye tRtIyo yuSmatpAdaH 8. aashiistaa| AziS + ta + si | AziSo bhAvaH / "tatvI bhAve" (2 / 6 / 13) se tapratyaya / prakRta sUtra se S ko r, "isarororUrI" (2 / 3 / 52) se ira ko Ira, repha ko visarga, visarga ko s, liGgasaMjJA, sipratyaya tathA usakA lopa / / 272 / 273. irurorIrUrau [2 / 3 / 52] [sUtrArtha] virAma ke viSaya meM tathA vyaJjanAdi pratyaya ke pare rahate dhAtu ke anta me vidyamAna ir ke sthAna meM Ir Adeza tathA ur ke sthAna meM Ur Adeza hotA hai / / 273 / [du0 vR0] dhAtorirurorIrUrau bhavato yathAsaMkhyaM virAmavyaJjanAdiSu ca / gIH, gIbhyAm, gIrSu, gIstarA / dhUH, dhUbhyAm, dhUrSu, dhUstarA / / 273 / [du0 TI0] iruro0 / "nAmino oH" (3 / 8 / 14) ityanena vyaJjane'pi dIrghaM na prApnoti, liGgadhAtutvAt / 'irurordIrghaH' iti kRte'pi nalopazceti varNApekSayA niyame sati 'gIryati, gIryate / dhUryati, dhUryate' iti na sidhyati |atH 'IrUrau' Adizyate / dhAtoriti kim ? sarpiAm, dhanubhyA'm / / 273 / [vi0 pa0] iruro0 / giriti / dhUrvatIti kvip | "dantasyeraguNe" (3 / 5 / 42) iti giraterirAdezaH / "rAllopyo" (4 / 1 / 58) iti dhuurvtervkaarlopH| 'irurordIrghaH' iti siddhe yad IrUgrahaNaM tacchabdakAryapratipattyartham / anyathA varNakArye prApte nalopazceti niyamena yinnAyyordI? na syAt - 'gIryati, gIryate / dhUryati, dhUryate' iti / / 273 / [ka0 ca0] iruro0| "hacaturthAntasya0" (2 / 3 / 50) ityavayavitvena dhAtorityanuvartate ityAha - dhAtorityAdi / dhAtoriti kim ? 'sarpiAm, dhanubhyA'm' ityAdi / 'sRperus, dhanerus' iti pratyayasthatvAt, dhAtoravayavatvAbhAvAt / / 273 /
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam [samIkSA] 'gir + si, gir + bhyAm, gir + sup, gir + tara + si, dhur + si, dhur + bhyAm , dhur + sup, dhur + tara + si' isa avasthA meM kAtantrakAra ir ko Ir tathA ur ko Ur Adeza karake 'gIH, gIbhyAm, gIrSu, gIstarA, dhUH, dhUAm, dhUrSu, dhUstarA' zabdarUpa siddha karate haiM / pANini ne repha kI upadhA kA dIrghavidhAna kiyA hai - "vorupadhAyA dIrgha ikaH" (a0 8 / 2176) / isa prakAra kArya kI dRSTi se ubhayatra sAmya hI parilakSita hotA hai| [rUpasiddhi] 1. giiH| gir + si / "vyAnAcca" (2 / 1 / 49) se sipratyaya kA lopa, prakRta sUtra se ir ko Ir tathA "rephasorvisarjanIyaH" (2 / 3 / 63) se repha ko visagadiza | 2. gIrthyAm / gir + bhyAm / "isroriisrau"(2|3|52) se ir ko Ir' Adeza / 3. gIrSu / gir + sup / "isarorIsarau" (2 / 3 / 52) se ir ko Ir tathA sakAra ko sskaaraadesh| 4. giistraa| gir + tara + si / prakRSTA giiH| tara - pratyaya, ir ko Ir, repha ko visarga, visarga ko s, "striyaamaadaa"(2|4|49) se 'A' pratyaya, samAnalakSaNadIrgha, liGgasaMjJA, sipratyaya tathA usakA lopa / 5. puuH| dhur + si / silopa, ur ko Ur tathA repha ko visagadiza | 6. dhAm / dhur + bhyAm / prakRta sUtra se 'ur' ko Ur Adeza / 7. puurch| dhur + sup / prakRta sUtra se ur ko Ur tathA sakA ko mUrdhanya sskaaraadesh| 8. ghuustraa| dhur + tara + si / prakRSTA dhuuH| tara - pratyaya, prakRta sUtra se ur ko Ur, repha ko visarga, visarga ko sakAra, "striyAmAdA" (2 / 4 / 49) se strIliGga meM Apratyaya, samAnalakSaNa dIrgha, liGgasaMjJA, sipratyaya tathA usakA lopa / / 273 /
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayA yAye tRtIyo yuSmatpAdaH 274. ahnaH saH [2 / 3 / 53] [ sUtrArtha] virAma ke viSaraH meM tathA vyaJjanAdipratyaya ke pare rahate 'ahan' zabda ke antima varNa ko sakArAdeza hotA hai / / 274 / [du0 vR0] 'ahan' ityetasya virAme vyaJjanAdiSu ca so bhavati / ahaH, ahobhyAm, ahaHsu, ahastvam / / 274 / [du0 TI0] ahnaH / nalopasyApavAdo'yam / kathamapavAdo'yam, nalope hakArasya viSayatvAt / na ca nityatvam, zabdAntaratvAt / tarhi nakAroccAraNamanarthakamiti nAnarthakaM saMbuddhyartham bhaviSyati-he ahaH! tarhi nasyAluptavadbhAvAt kathamanantasya bhavati / yathA vidvAn ityatra saMyogAntalopasyAluptavadbhAvAd datvaM na syAt ? satyam / tatra vyaJjane caritArthatvAd ityuktameva / iha tu vacanabalAdanantasya bhavati / vacanAcced yathA aluptavadbhAvaM bAdhate tathA nalopamapi bAdhate / kiJca 'rAtrirUparathantareSu' iti parigaNanamanarthakam, svarAntasya kathaM tasya vyaJjane caritArthatvAt / "vyajanAntasya yat subhoH" (2 / 5 / 4) iti liGgaprakaraNatvAd dhAtorna bhaviSyati - ahan / ahantanurasya, ahandhanamasya - 'ahantanuH, ahandhanaH' iti / ahan iti nipAto'yaM vargAnte sati ahanzabdo bhavatyeva ? satyam / "vyAnAntasya yatsubhoH" (2 / 5 / 4) atidiSTaM tannaJi jahAteH kathantasya, katham avyayasya bhavatIti ? kiJca kRtopadhAlopo'yaM nirdezaH, yasyaitad rUpaM saMbhavati, sa iha gRhyate / / 274 / [ka0 ca0] ahnaH / nalopApavAdo'yaM liGgaprastAvAd dhAtorna syAt, tena 'ahan' ityatra na bhavati / tarhi ahantanurasya, ahaM dhanurasya / ahaMzabdo'yaM nipAtaH / varge vargAntatve kRte ahantanuH, ahandhanurityatra kathanna syAt, naivam / 'ahnaH' iti kRtopadhAlopanirdezo jJApayati - yasyaitad rUpaM saMbhavati tasyaiva grahaNamiti TIkA ||274 |
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________ 462 kAtantravyAkaraNam [samIkSA] 'ahan + si, ahan + bhyAm, ahan + sup, ahan + tva + si' isa avasthA meM kAtantrakAra ne nakAra ko sakArAdeza karake 'ahaH, ahobhyAm, ahaH su, ahastvam' zabdarUpa siddha kie haiN| pANini ne etadartha sup pratyaya pare rahate nU ko ru tathA asup pratyaya pare rahate n ko r Adeza kiyA hai - " ahan, ro'supi" (a08|2|68, 69) / ina do AdezoM ke kAraNa pANinIyaprakriyA meM gaurava hI kahA jAegA / [ rUpasiddhi ] 1 . ahH| ahan + si / (napuMsakaliGga) / silopa, "virAmavyaJjanAdAvuktam 0 ' ( 2 | 3 | 64 ) se atideza, prakRtasUtra se nU ko s tathA "rephasorvisarjanIyaH " (2 / 3 / 63) se visagadiza / 2. ahobhyAm / ahan + bhyAm / prakRta sUtra se n ko s, "rephasorvisarjanIyaH" (2 / 3 / 63) se s ko visarga, "aghoSavatozca" (1 / 5 / 8) se visarga ko u tathA " uvarNe o" (1 / 2 / 3) se a ko o okAralopa / 3. ahaH su / ahan + sup / prakRta sUtra dvArA n ko s tathA "rephasorvisarjanIyaH " ( 2 | 3 | 63 ) se visagadiza / 4. ahastvam / ahan + tva + si / ahno bhAvaH / " tatvau bhAve " ( 2 | 6 | 13) se tvapratyaya, prakRta sUtra se n ko s, liGgasaMjJA, sipratyaya, silopa tathA mu - Agama || 274 / 275. saMyogAntasya lopaH [ 2|3|54 ] [ sUtrArtha ] virAma ke viSaya meM athavA vyaJjanAdi pratyaya ke pare rahane para saMyogasaMjJaka varNoM meM antima varNa kA lopa hotA hai / / 275 / [du0 vR0 ] saMyogAntasya lopo bhavati virAme vyaJjanAdiSu ca / vidvAn, kaTacikI: puMbhyAm, puMsu || 275 | "
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________ 463 nAmacatuSTayAyAye tRtIyo yuSmatpAdaH [du0 TI0] saMyo0 / liGgasya yaH saMyogastasyAntalopa iti, tarhi kimantagrahaNena saMyogena liGgaM viziSyate, vizeSaNena ca tadantavidhiH / saMyogAntaliGgasya lopo bhavati varNAntasya vidhiriti ? satyam / antagrahaNamiha mandadhiyAM sukhapratipattyartham / anyathA nirdiSTasya saMyogasya lopa iti vipratipadyeta / / 275 / [vi0 pa0] saMyo0 / kaTacikIriti kRJaH san | "svarAntAnAM sani" (3 / 8 / 12) iti dIrghaH / "RdantasyeraguNe" (3 / 5!42) iti Ir, "nAmino voH" (3 / 8 / 14) ityAdinA dIrghatvam, dvivacanam, kavargasya cavargaH / tataH kaTaM cikIrSatIti kvipi kRte buddhisthe "asya ca lopaH" (3 / 6 / 49) ityakAralopaH, saMyogAntasakAralopaH / paranimittAdezAbhAvAt sthAnivadbhAvo nAstIti antasakArasya lopaH / / 275 / [ka0 ca0] saMyo0 / nanu saMyogasyAntaH saMyogAnta ityarthe sati 'bahuzreyaskaH' ityAdau kathaM saMyogAt paro'kAro na lupyate / naivam, tyaJjanAdezaprastAvAd vakSyamANasUtre saMyogAvayavasya lopadarzanAcca / kaTaM cikIrSatIti kvipi buddhistha ityAdi / nanu kathamidamuktam, yAvatA kvipi nimitte'kAralope kRte'pi "na padAnta0" (kA0 pari0 10) ityAdinA sthAnivadbhAvaniSedhAt saMyogAntalopo nirvivAda eva / naivam, abhiprAyAparijJAnAt / kintvayamabhiprAyaH- kvipi nimitte'kAralope sthAnivadbhAvenAnantyatvAbhAvAt SatvaM prApnoti / ato rAt sasyaiva lopa iti niyamena mUrdhanyaSakArasya lopo na syAt / ato'vazyaM kvipi buddhisthe iti vaktavyam / nanu tathApi vaktumidaM na yujyate / yAvatA rAt sasyaiva lopa iti niyamasyAnyatrAnavakAzAt Satvamatra na bhaviSyatIti cet, na / catuHzabdAt sucpratyaye kRte 'caturbhuGkte' ityAdau niyamasya sAvakAzatve prasaGgasya durnivAratvAt / ataH kvipi buddhisthe ityuktvA akAralopasya paranimittAbhAvena sthAnivadbhAvAt / antyatvena ca SatvAbhAvAt siddhaH saMyogAntalopa ityupasaMhAraH / atha tarhi kaTacikIrdhyAm' ityatrAnantyatvAt Satve rAt sasyaiva lopa iti niyamabalAt kathaM
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 kAtantravyAkaraNam saMyogAntalopa iti cet, naivam / kvipi buddhisthe'trAkAralope sakAramAtrasyAviziSTatvena pratyayasthatvAbhAvAnna Satvamiti / tathA ca pratyaye tiSThatIti pratyayastha iti SatvasUtre TIkAyAM vakSyati / nanu 'dadhyatra' ityatra padavirAmamAzritya saMyogAntalopaH kathanna syAt, naivam / ekapadAzritatvAd antaraGge saMyogAntalope kartavye padadvayamAzritasya sandhikAryasya bahiraGgasyAsiddhatvAt / / 275 / [samIkSA] 'vidvans + si, kaTacikIrSu + si, pumans + bhyAm, pumans + sup' isa avasthA meM pANini tathA zarvavarmA donoM ne hI saMyogasaMjJaka ' n + s, r + S' varNoM ke anta meM vidyamAna sU - S varNoM kA lopa karake 'vidvAn, kaTacikI:, pumbhyAm, puMsu' zabdarUpa siddha kie haiM / pANini kA bhI yahI sUtra hai - " saMyogAntasya lopaH " (a08|2|23) / [ vizeSa ] 'dadhyatra' meM padavirAma kI dRSTi se ' dh +y' saMyogasaMjJaka varNoM meM jo antima kAra kA lopa prApta hotA hai, usakA samAdhAna karate hue vyAkhyAkAroM ne kahA hai - ekapadAzrita hone ke kAraNa saMyogAntalopa antaraGga hai, usake prApta hone para padadvayAzrita bahiraGga sandhikArya ( ikAra ko yakArAdeza) asiddha ho jAtA hai / ataH saMyogAntalopa kI pravRtti nahIM hotI / [ rUpasiddhi ] 1. vidvAn / vidvans + si / " vyaJjanAcca" (2 / 1 / 49) se sipratyaya kA lopa, 'sAntamahatornopadhAyAH" (2 / 2 / 18) se dIrgha tathA prakRta sUtra se sakAra kA lopa / "" 2. kaTacikIH / kaTacikIrSu + si / sipratyaya kA lopa, prakRta sUtra se saMyogAnta kAra kA lopa tathA "rephasorvisarjanIyaH " ( 2 / 3 / 63) se repha kA visagadiza / 3. pumbhyaam| pumans + bhyAm / an ke akAra kA lopa, 'm - n - s ' ina saMyogasaMjJaka varNo meM antima sakAra kA prakRta sUtra se lopa tathA nalopa / 4. puMsu / pumans + sup / an ke akAra kA lopa, prakRta sUtra se saMyogAnta sakAra kA lopa, nalopa tathA makAra ko anusvArAdeza || 275 |
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________ 465 nAmacatuSTayAdhyAye tRtIyo yuSmatpAdaH 276. saMyogAde(TaH [2 / 3 / 55] [sUtrArtha] virAma ke viSaya meM tathA vyaJjanAdi pratyayoM ke pare rahane para saMyogasaMjJaka vargoM meM dhuTsaMjJaka Adi varNa kA lopa hotA hai / / 276 / [du0 vR0] saMyogAdedhuMTo lopo bhavati virAme vyaJjanAdiSu ca / masje:- sAdhumak, sAdhumagbhyAm, sAdhumaktvam / takSeH - sAdhutaT , sAdhutaDbhyAm, sAdhutaTtvam / virAmavyaJjanAdiSviti kim ? gorakSau / punaH saMyogagrahaNamiha pUrvasmiMzcAnityArtham / tena - mAMsapipak / pUrvasmiMzca rAt sasyaiva lopaH- Urcha, UgyA'm / / 276 / [du0 TI0] saMyo0 / liGgasya yaH saMyogastasyAderavayavasya dhuTo lopa iti / evaM masjezca kvipi kRte - sAdhumak, sAdhumagbhyAm / evaM rakSezca kvipi kRte - goraT, goraDbhyAm / yathA AkhyAte skoH saMyogAdyorlopo vidhIyate tathA nAtra zcyutir iha zopadeza eva paThyate / ghRtaM zcyotati' iti kvip / ghRtazcyutamAcaSTe itInantAt kvipi kRte AdeH zakArasya lopa iSyate - 'ghRtak,ghRtagbhyAm' |tthaa aTt atikrame, adD abhiyoge'| TakAradakAropadezasAmarthyAt tavargayoge'pi Tavargo nAsti TakAradakArayorAdyorapi lopH| at, aT / yadyevam , kalatrayateH kvipi kRte kalat, kalabhyAmiti na sidhyati ? satyam / skoH zcyuteH aTTati - aDDatyoreva pratipattavyam / tadetat kathamiti manasi kRtvAha - punaH saMyogagrahaNamityAdi / "saMyogAntasya lopaH" (2 / 3 / 54) ityataH saMyogo vartiSyate yat punaH saMyogagrahaNaM pratyekaM tat 'saMjJApUrvako vidhiranityaH ' (kA0 pari0 30) iti pratipattyartham / yathA 'mAMsaM pipakSati' iti kvipi kRte maaNspipk| yathA rAt sasyaiva lopaH iti niyamaH siddho bhavati, tathedamapItyarthaH / athavA punaHsaMyogagrahaNamiti nAtra punaH zabdaH punaruktArthe, kintarhi vAkyAvadhAraNe / saMyogagrahaNaM punaranityArthamityarthaH / anityo'rthaH sAdhyo'syeti vigrahaH / tadiha maNDUkaplutinyAyena vAdhikAro vyavasthitavibhASArthaH / saMyogagrahaNaM tu pratyekaM sukhapratipattyartham / / 276 /
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam 466 [vi0 pa0] saMyo0 / 'sAdhu majjati, sAdhu takSNoti' iti kvip / mAMsapipagiti paceH san / dvirvacanam / "sanyavarNasya" (3 / 3 / 26) itItvam / mAMsaM pipakSatIti kvipi buddhisthe pUrvavadakAralope saMyogAntasakArasyaiva lopaH, na tvAdedhuMTa iti / ihAnityatvAt pUrvasmiMzcAnityatvamucyate iti zeSaH / yadi rephAt parasya varNasya lopastadA yakArasyaiva nAnyasyetyarthaH / tena 'Urcha, UbhyAm' ityAdi siddham / 'Urju balaprANadhAraNayoH' (9 / 17) iti curAdAvinantAt kvip / / 276 / [ka0 ca0] saMyo0 / punaH saMyogagrahaNamiti vRttiH / pUrvasUtrAt saMyogagrahaNAnuvRttyA sidhyati, kimatra saMyogagrahaNena ? satyam / yat punariha saMyogagrahaNaM tena pUrvoktasaMyogagrahaNasyAnityatvasUcanArtham / atha pUrvasUtrAt saMyogAnuvRttyaiva sAdhyasya siddhirbhaviSyati / yat punariha saMyogagrahaNaM tadasyaivAnityatvArthamiti kathannAnumIyate iti cennAsti kSatiriti vinigamanAbhAvAt / ubhayatrApyanityatvamastItyetadeva hRdi kRtvAha - iha pUrvasmiMzca ityAdi / nanu 'mAMsapipag' ityatra saMyogAntasakAralope'savarNanimittasakArasyAbhAvAt "cavargasya kirsvrnne"(3|6|55) ityanena vihitasya kakArasyAbhAve cakArasya sthitI "na saMyogAnta0' (2 / 3 / 58) ityAdinA saMyogAntalopasyAluptavadbhAvAt kathaM "cavargadRgAdInAM ca" (2 / 3 / 48) iti gatvam ? satyam / AdicaturthatvakArya prati aluptavadbhAvo nAstIti TIkAyAM vakSyamANatvAt / tathA ca "na san DAdau" (kAta0 pari0 - nAma0 55) iti zrIpatinApi vihitam iti hemakarasyApi matam / atha 'Urcha, UgbhyAm' ityatra niyame rephAt kakArasya lopo na bhavati, rephAkrAntasya dvitvAt kakArAt kakArasya lopaH kathanna syAt ? naivam / nimittAbhAvAdubhayakakArasyAbhAvo rephAt sasyaiva lopa iti niyamasya vaiphalyaM syAditi dik| nanu skoraTt - adda - zcyutAmAderiti niyamAt 'mUlavRD' ityatra kathaM vRzcerAdilopaH, tAlavyAditvAt ? satyam / 'cyuta iti tAlavyopadhasyopalakSaNatvAd vRzcerapi boddhavyaH / athavA yajAdau vRzcipAThAd eva AdidhuDlopo jJeyaH / anyathA saMyogAntalope zAntadvAreNaiva DatvaM siddham, kiM yajAdipAThena / idantu "hazaSachAnta0"
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye tRtIyo yuSmatpAdaH (2 / 3 / 46) ityAdisUtrasya TIkAyAM 'mUlavRD' ityasya sAdhane "saMyogAderdhaTo lopaH " (2 / 3 / 55) iti yaduktaM tadanvayabodhane vyAkhyAtam / vastutastu vRzcigrahaNaM yajAdau sukhArthameva / saMyogAntalope zAntatvAt Datvasya siddhatvAt / sayogAntalopasyAluptavadbhAvAD DatvaM na bhaviSyatIti vAcyam, AdicaturthatvakArye kartavye'luptavadbhAvasya niSedhAt // 276 | [samIkSA] 'sAdhumasj + si, sAdhumasj + bhyAm, sAdhutakS + si, sAdhutakS + bhyAm, sAdhutakS + tva + si' isa avasthA meM pANini tathA zarvavarmA donoM hI zAbdikAcAryoM ne saMyogasaMjJaka varNoM meM prathama varNa sakAra - kakAra kA lopa karake 'sAdhumak, sAdhumagbhyAm, sAdhutaT, sAdhutaDbhyAm, sAdhutaTtvam' zabdarUpa siddha kie haiM / pANini kA sUtra hai - "skoH saMyogAyorante ca " ( a0 8 / 2 / 29) / [ rUpasiddhi ] 1. sAdhumak / sAdhumasj + si / " vyaJjanAcca" (2 / 1 / 49) se si - lopa, prakRta sUtra se sakAra - lopa, "cavargadRgAdInAM ca" (2 | 3 | 48 ) se j ko g tathA "vA virAme " (2 | 3 |62) se g ko k Adeza | 467 2. sAdhumagbhyAm / sAdhumasj + bhyAm / prakRta sUtra se s kA lopa tathA "cavargadRgAdInAM ca" (2| 3 | 48 ) se jU ko g Adeza | | 3. saadhumktvm| sAdhumasj + tva+si / sAdhumasjo bhAvaH / "tatvau bhAve" (2 / 6 / 13) se tva - pratyaya, prakRta sUtra se sakAra - lopa, "cavargadRgAdInAM ca " (2 | 3 | 48) se j ko g," aghoSe prathamaH " ( 2 | 3 | 67) se gU ko k, 'sAdhumaktva' zabda kI liGgasaMjJA, sipratyaya, silopa tathA mu - Agama / 4. sAdhutaT / sAdhutakS + si / silopa, prakRta sUtra se kakAralopa, tathA D ko T Adeza | Ja ko D 5. sAdhutaGbhyAm / sAdhutakS + bhyAm / prakRta sUtra se kakAra kA lopa tathA "dhuTAM tRtIya : " ( 2 / 3 / 60) se SakAra ko ikArAdeza |
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________ 468 kAtantravyAkaraNam 6. sAdhutaTtvam / sAdhutakS + tva + si | sAdhutakSo bhAvaH / "tatvI bhAve" (2 / 6 / 13) se tvapratyaya, prakRta sUtra se kakAra - lopa, "puTAM tRtIyaH" (2 / 3 / 60) se S ko D, "apoSe pramaH" (2 / 3 / 61) se D ko T, 'sAdhutaTva' zabda kI liGgasaMjJA, sipratyaya, silopa tathA mu- Agama / / 276 / 277. liGgAntanakArasya [2 / 3 / 56] [sUtrA] virAma ke viSaya meM tathA vyaJjanAdi pratyaya ke pare rahate liGgasaMjJaka zabda ke anta meM vidyamAna nakAra kA lopa hotA hai / / 277 / [du0 vR0] liGgAntanakArasya lopo bhavati virAme vyaJjanAdiSu ca / sakhA, rAjabhyAm, rAjabhiH, rAjasu, rAjatvam / liGgAntanakArasyeti kim ? ahan |punrlingggrhnnmuttrtr sAmAnyArtham / / 277 / [du0 TI0] liGgAnta0 / liGgasyAnto'vayavo yo nakArastasya lopa iti / 'han hiMsAgatyoH' (2|4)hstnyaaN diH,sirvA |adaaditvaadno luk, aDdhAtvAdiH / "vyatranAd disyoH" (3 / 6 / 47) lopaH / vyavasthitavAdhikArAd 'rAjanvAn dezaH, rAjanvatI pRthivI' / zobhano rAjA vidyate'sminniti prazaMsAyAM vantuH / tena 'rAjanvAn, saurAjye' na vaktavyaM bhavati / yadyevaM prakaraNavazAlliGgaM labdhameva tarhi syAdivibhaktirapi prakaraNAllabhyate iti 'vRkSAn' ityatra kathaM nalopo na bhavati, naivam / vyaJjanAdau sarvadA liGgameva tatsAhacaryAd virAme'pi sarvadA liGgamevAvasIyate ityAha - punarliGga ityAdi / tena dhAtuvibhaktyorapi vakSyamANe kAryaM bhavati / 'majjati, bhRjjati' iti "ghuTAM tRtIyaH" (2 / 3 / 60) / payaH, payobhyAm iti visargaH / antagrahaNaM sukhapratipattyarthameva / / 277 / [vi0 pa0] liGgAnta0 / liGgAntazcAsau nakArazceti karmadhArayaH / sakheti, sakhyuzceti an / ahanniti / han hiMsAgatyoH / hyastanyAdiH sirvA | "yajanAd disyoH"
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye tRtIyo yuSmatpAdaH --- ( 3 | 6 |47 ) iti tasya lopaH / " aDD dhAtvAdeH" (3 / 8 / 16) ityaDAgamaH / nanu liGgaprakaraNatvAdeva dhAtorna bhaviSyati, kiM liGgagrahaNeneti / yadyevam, syAdivibhaktirapi prakaraNabalAllabhyate / virAmamAzritya 'vRkSAn' ityatra nalopaH kathanna syAd iti cet, naivam | vyaJjanAdau vibhaktau vibhaktinakArasyAsambhavAt sarvathA liGgamevAvasIyate, tatsAhacaryAd virAme'pi liGgasyaiva nakAralopo bhaviSyati, kimarthaM liGgagrahaNamityAha - punarliGgetyAdi / tena " ghuTAM tRtIyaH" (2 | 3 |60 ) ityAdiSu dhAtorapi kAryamupapadyate iti // 277 / [ka0 ca0 ] liGgAnta0 / nasyeti siddhe yat kAragrahaNaM tat svarUpaparigrahArtham / tena sakhetyatra lAkSaNikanakArasyApi lopaH iti kecit / tanna / varNavidhau lAkSaNikaparibhASAyA anityatvAdeva siddheriti bhAvaH / / 277 / [samIkSA] 'sakhi + si, rAjan + bhyAm, rAjan + bhis, rAjan + sup, rAjan + tva + si' isa avasthA meM pANini tathA zarvavarmA donoM hI AcArya liGga ( prAtipadika) ke antima nakAra varNa kA lopa karake 'sakhA, rAjabhyAm, rAjabhiH, rAjasu rAjatvam' zabdarUpa siddha karate haiM / pANini kA sUtra hai - " nalopaH prAtipadikAntasya " (a0 8 / 2 / 7) / [ rUpasiddhi ] 1. sakhA / sakhi + si / "sakhyuzca" (2 / 2 / 23) se i ko an, "nAntasya copadhAyAH" (2 / 2 / 16 ) se nU kI upadhA ko dIrgha, "vyaJjanAcca" (2 / 1 / 49) se silopa tathA prakRta sUtra se nalopAdeza / 2. raajbhyaam| rAjan + bhyAm / prakRta sUtra se nalopa / 3 . raajbhiH| rAjan + bhis / prakRta sUtra se nalopa tathA "rephasorvisarjanIyaH" (2 / 3 / 63) se s ko visarga / 4. rAjasu / rAjan + sup / prakRta sUtra se nalopa /
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________ 470 kAtantravyAkaraNam 5. rAjatvam / rAjan + tva + si / rAjJo bhAvaH / "tatvau bhAve" (2 / 6 / 13) se tvapratyaya, prakRta sUtra se nalopa, liGgasaMjJA, sipratyaya, silopa tathA muAgama ||277 / 278. na saMbuddhau [2 / 3 / 57] [sUtrArtha sambuddhisaMjJaka 'si' pratyaya pare rahate liGga (= prAtipAdika) ke antima varNa nakAra kA lopa nahIM hotA hai / / 278 / [du0 vR0] liGgAntanakArasya lopo na bhavati, sambuddhau / he rAjan ! pRthakkaraNAnnapuMsakasya vA - he sAma, he sAman! / / 279 / [du0 TI0] na saMbuddhau / pratiSedhavacanaM jJApayati pratyayalopalakSaNamAzritya saMjJAvidhirna bAdhyata iti kecidAcakSate / asmAbhistu liGgavidhAne yuktiruktaiva / kathaM he rAjavRndAraka iti, acodyametat / na hi saMbuddhayantasya samAsaH sambodhanamAkSiptakriyApadaM pravartamAnaM kathamanapekSamiti vRttisamAnArthena ca vAkyena bhavitavyam / vAkyenAvayavasaMbodhanamavagamyate, samudAyasaMbodhanaM tu samAseneti / pRthakkaraNAdityAdi / etena 'natrA nirdiSTamanityam' (kA0pari0 67) iha sAdhyate iti bhAvaH / / 278 / [ka0 ca0] na saM0 / nanu kimarthamidaM silope padAntatvAdeva nakAralopo na bhaviSyati / ucyate-pratiSedhavacanaM jJApayati / pratyayalopalakSaNe satyapi luptavibhaktonAM liGgasaMjJA na vihanyate iti / ata eva padasaMjJAvidhau rAjeti nityatvAd vyaJjanAcceti silope kRte punarliGgasaMjJAyAM satyAM liGgAntanakAralopo bhavatIti patrIkRtoktamiti bhAvaH / atha liGgAntanakArasyAsaMbuddhau ityekayogaH kriyatAm / kiM pRthagvacanenetyAha - pRthakkaraNAnna pumiti| tena 'nalopo napuMsakasya vA' iti na sUtraM vaktavyam / / 278 /
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye tRtIyo yuSmatpAdaH "" 471 [samIkSA] 'he rAjan + si' isa avasthA meM "liGgAntanakArasya " ( 2 / 3 / 56 ) se nakAra kA lopa prApta hotA hai, parantu sambodhanavibhakti ke ekavacana = saMbuddhi meM nakAralopa kA niSedha pANini tathA zarvavarmA donoM hI AcArya karate haiM / pANini kA sUtra hai - "na GisaMbuddhyoH " (a0 8 / 2 / 8) / ataH 'he rAjan ! ' zabdarUpa niSpanna hotA hai / isa prakAra ubhayatra prakriyAsAmya hai / [ rUpasiddhi ] 1. he rAjan ! he rAjan + si / "vyaJjanAcca" (2 / 1 / 49 ) se silopa, 'liGgAntanakArasya" (2|3 | 56 ) se prApta nalopa kA prakRta sUtra se niSedha | 2. he sAma ! he sAman ! he sAman (napuMsakaliGga) + si / " liGgAntanakArasya " ( 2 | 3 |56 ) sUtra se prakRta sUtra ko pRthak karane se napuMsakaliGga meM nalopa kA niSedha vaikalpika mAnA jAtA hai / tadanusAra nalopa ke na hone para 'he sAman ! ' tathA lopa ho jAne para 'he sAma !' yaha prayoga niSpanna hotA hai / / 278 / 279. nasaMyogAntAvaluptavacca pUrvavidhau [ 2 / 3 / 58 ] [ sUtrArtha ] " akAro dIrghaM ghoSavati" (2|1|14) sUtra dvArA vihita dIghadiza se lekara "liGgAntanakArasya" (2 / 3 / 56) dvArA vihita nalopaparyanta jitanI bhI pUrvanirdiSTa vidhiyA~ hai, unake prApta hone para nakAra varNa tathA saMyogAnta varNa kA lopa ho jAne para bhI aluptavadbhAva hotA hai / / 279 / [du0 bR0 ] nakArasaMyogAntau luptAvapyaluptavad bhavataH pUrvavidhau liGgAntadIrghAdike kartavye / rAjabhyAm, rAjabhiH, rAjasu vidvAn, sukanbhyAm / / 279 / [du0 TI0 ] na saMyo0 | nazca saMyogAntazca dvandvaH / aluptAvivAluptavat prasajyArthe naJ / avivakSitakarmatvAt kartari vA niSThA / yathA 'lupto'yaM devadattaH ' iti kAryAtidezo'yam
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________ roz kAtantravyAkaraNam aluptayoryat kAryaM luptayorapi tadatidizyate ityarthaH / vidhIyate iti vidhiH kAryam, pUrvazcAsau vidhizceti karmadhArayaH / itaH sUtrAt prAg yo vidhiruktaH sa pUrvavidhiH / na ca vidhAnaM vidhiH pUrvasya sthAna iti nakArasaMyogAntAvapekSya bhavati / tadA rAjabhiriti bhisa aistvaM syAt / sa ca nAmaprakaraNam apekSya gRhyate ityAhapUrvavidhAvityAdi / ghoSavati dIrgho bhis ais, dhuTyetvaM ca na syAdityarthaH / saMyogAntalope liGgAntanakAralopo na bhavati / sukan, sukanbhyAmiti / sandhilakSaNaM tu bhavatyeva - rAjacchatram, mhaaNshcrtiityaadi| paravidhau lupta eveti 'dantiSu, kariSu' SatvaM bhavati / kathaM tarhi 'vRtrahabhyAm' iti kvipamAzritya to'nto na bhavatIti ced, 'asiddha bahiraGgamantaratne' (kA0 pari0 33) iti nyAyAt / ye 'panthin, manthin' iti nAntaprakRtimAzrayanti tanmatenApi virAmavyaJjanAdAvityanuvartanamanarthakam |pthH,ptheti nasyAghuTsvare luptasyAnuSaGgalope'luptavadbhAvAt tRtIyaH syAccet, naivam / saMyogAntasahacaritasya nakArasya grahaNAdiha katham aghuTsvare'luptasya nasyAluptavadbhAva iti / / 279 / [vi0 pa0] na saM0 / vidhIyate iti vipiH kAryam / "upasarge daH kiH" (4 / 5 / 70) iti karmaNi kipratyayaH / pUrvazcAsau vidhizceti karmadhArayaH / etasmAdeva sUtrAd yaH pUrvo vidhiH saH punarnAmaprakaraNamapekSya "akAro dIrgha ghoSavati" (2 / 1 / 14) ityAdinA madvihitaM kAryamityAha-pUrvavidhau liGgAntadIrghAdike kartavye iti / tena 'rAjabhyAm' ityAdau "akAro dIrgha ghoSavati" iti, "misesa vA, dhuTi bahutve tve" (2 / 1118 19) ityete na bhavanti / tathA saMyogAntalope liGgAntanakArasya lopo na bhavati |suknbhyaam iti / 'kasi gatizAtanayoH' (2 / 48) / suSTu kaMste iti kvip / yadi punariha vidhAnaM vidhiriti bhAvasAdhano vidhizabdaH syAt tadA pUrvasyeti karmaNi SaSThI syAt / na ca pUrvo varNaH kazcidiha vidhAtavyaH saMbhavati / atha pUrvasya varNasya sthAne vidhiH pUrvavidhiriti kathanna syAd iti cet tad ayuktam / evantarhi nakArasaMyogAntalopApekSayA pUrvatvaM pratipattavyaM syAt / tatazca 'rAjabhyAm' ityatra ca dIrghasyaiva pratiSedhaH syAt / rAjabhirityatra "misesa vA" (2 / 1 / 18) iti aistvaM bhavatyeva / nakArasaMyogAntAbhyAM
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________ 473 nAmacatuSTayAdhyAye tRtIyo yuSpatpAdaH tasya paratvAt sandhilakSaNaM bhavatyeva, tasya nAmaprakaraNabahirbhUtatvAt / yathA 'rAjacchatram, mahAMzcarati' iti svarAt parasya chakArasya dvirbhAvo nakArasya cAnusvArapUrvaH zakAra iti, tathA paravidhirapi syAdeva 'dantiSu, kariSu' iti Satvam / / 279 / [ka0 ca0] na saM0 / rAjabhyAmitIha dIrghasyaiva pratiSedhaH syAditi / nanuM IdRza eva sUtrArthastu mA bhUd rAjabhiriti kA no hAniH / naivam, IdRze sUtrArthe sUtrasyaiva vaiphalyaM syAt / atha 'rAjabhyAm' ityAdiSu caritArthatvAt kathaM vaiphalyamiti cet, naivam / 'asiddhaM bahiraGgamantaraGge' (kA0 pari0 33) iti nyAyAd bahiraGgasya nakArasaMyogAntayolorpasyAsiddhavadbhAvAd dIrghanalopAdikaM na bhavatyeva, tasmAd 'rAjabhiH' iti siddhyarthameva sUtravidhAnam / tattu tadaiva saMbhavati, yadi pUrvazcAsau vidhizceti karmadhArayaH syAditi / nanu yadi rAjabhiriti siddhyarthaM sUtravidhAnam, kiM saMyogAntagrahaNena, nasyaivAluptatvaM vidhIyatAm ? satyam / saMyogAntagrahaNam asiddhavadbhAvasyAnityatvasUcanArtham / tena 'yAsAm' ityatra prakRtyAzritatvAdantaraGgastrIpratyayaM prati vibhaktyAzritatvAd bahiraGgaM tyadAdyatvaM nAsiddham / 'pratidInaH' ityatra ca dIrghaH siddhaH / anyathA akAralopasyAsiddhavadbhAvAd rephasakArayorvyaJjanAdinimittatvAbhAvena "nAmino voskuIroLAne" (3 / 8 / 14) ityanena pravartate / tathA kalatrazabdAdini kvipi sati saMyogAntarephasya lope'siddhavadbhAvasyAbhAvAt 'kaladbhyAm' ityatra "dhuTAM tRtIyaH" (2 / 3 / 60) ityasya pravRttiriti / ___nanu antagrahaNaM kimartham, na saMyogAvaluptavad ityAstAm, naivam / 'sAdhumak' ityatra saMyogAvayavasyAdidhuTo lope satyanenaiva aluptavadbhAve ca na saMyogAntajakAralopaH syAt kutra gatvaM pravartitavyamiti antagrahaNaM deymiti| nanu tathApi na kriyatAm antagrahaNaM 'yena viSistadantasya' (kA0 pari0 3) iti nyAyAt saMyogAntalopo bhaviSyati ? satyam / anenaivAntagrahaNalAbhe yat punarihAntagrahaNaM tat sarvathA'ntasyaiva lope'luptavadbhAvArtham / anyathA 'sAdhumak' ityatra pUrva eva doSaH syAditi hemakarasyAyamAzayaH / / 279 /
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________ 474 kAtantravyAkaraNam [samIkSA] 'rAjan + bhyAm, rAjan + bhis, rAjan + sup, vidvans + si, sukans + bhyAm' isa avasthA meM 'rAjan' - ghaTita nakAra kA lopa hone para " akAro dIrgha ghoSavati" (2 / 1 / 14 ) se dIrghAdiza prApta hotA hai tathA 'vidvans' - ghaTita saMyogAnta sakAra kA lopa hone para " liGgAntanakArasya" (2|3|56 ) se nalopa prApta hotA hai| yadi 'rAjabhyAm' Adi meM dIghadiza tathA 'vidvAn' meM nalopa pravRtta ho jAe to aniSTa rUpoM kI Apatti hogI - aisA na ho etadartha kAtantra meM nalopa tathA saMyogAntalopa kA (atideza) aluptavadbhAva kiyA gayA hai / phalataH dIrgha nalopa kArya nahIM ho pAte / pANinIya vyAkaraNa meM " pUrvatrAsiddham " ( a0 8 / 2 / 1) sUtra dvArA saMyogAntalopa ( saMyogAntasya lopaH - a0 8 / 2 / 23) ko tathA " nalopaH supsvarasaMjJAtugvidhiSu kRti" (a08|2|2) dvArA nalopa ko asiddha mAnakara ukta rUpa niSpanna kie gae haiM / [rUpasiddhi ] 1 . rAjabhyAm / rAjan + bhyAm / "liGgAntanakArasya " (2 / 3 / 56 ) se nalopa tathA prakRta sUtra se nalopa kA aluptavadbhAva karake " akAro dIrghaM ghoSavati" ( 2 / 1 / 14 ) se prApta dIrghAdiza kA pratiSedha | 2 . rAjabhiH / rAjan + bhis / pUrvavat nalopa, usakA aluptavadbhAva tathA sakAra ko visagadiza / 3 . rAjasu / rAjan + sup / pUrvavat nalopa tathA usake aluptavadbhAva se dIrgha Adeza kA niSedha | 4. vidvAn / vidvans + si / " ghuTi cAsaMbuddhau" (2/2/17) se n kI upadhA ko dIrgha, "vyaJjanAcca" (2 / 1 / 49) se silopa tathA " saMyogAntasya lopaH " ( 2 / 3 / 54 ) se sakAralopa / yahA~ yaha vizeSa jJAtavya hai ki saMyogAntalopa ho jAne para " liGgAntanakArasya " (2 / 3 / 56) se nakAra kA lopa prApta hotA hai - isake vAraNArtha prakRta sUtra se saMyogAntalopa kA aluptavadbhAva kiyA gayA hai| jisake phalasvarUpa 'vidvAn' Adi zabdarUpa nakAraghaTita siddha hote haiM /
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________ 475 nAmacatuSTayAdhyAye tRtIyo yuSpatpAdaH 5. sukanbhyAm / sukans + bhyAm / pUrvavat saMyogAntalopa tathA usakA aluptavadbhAva / / 279 / 280. isusdoSAM ghoSavati raH [2 / 3 / 59] [sUtrArtha] vibhaktisaMbandhI ghoSavAn varNa ke pare rahate isanta, usanta tathA dos zabda ke antima s varNa ko r Adeza hotA hai / / 280 / [du0 vR0] isantasya usantasya doszabdasya ca ro bhavati ghoSavati vibhaktau / sarpiAm, dhanubhyA'm, dobhyA'm / ghoSavatIti kim ? sarpiHSu, dhanuHSu, doHSu / 'bhe raH' iti siddhe ghoSavatItyuttarArthaM ca / / 280 / [du0 TI0] ___ isu0 / "sRperis, dhanerus, dorDos" (u0 2 / 44, 45, 31) iti pratyayatvAt SatvaM prAptam / ratvamucyate / pipaThiSati, pipatiSatIti / tatra viSayasaptamyapIti kvipaH prAg asya ca lope kRte issthAnitvAbhAvAt 'pipaThIbhyA'm, pipatIAm' iti bhavatyeva / Satvasya bAdhakam idaM cet kimiha ghoSavadgrahaNena virAme vyaJjanAdAvapi rephAdezaH pravRttaH padamadhye caritArthatvAt / anyatra visarjanIyo bhavati / padAnte ghoSavati ca punA repha iti / yathA 'pipaThIH sarpirgacchati' / tarhi sarpiSyati, dhanuSyati, doSyatIti ratvaM bhavitumarhati zabdAzrayatvAt / yinnAyyonalopa eva karaNIya iti niyamenAsya bAdhA na syAditi / yadyevam, 'bhe raH' iti kathanna vidadhyAt ? satyam / ghoSavati ro bhavati, aghoSe ro na bhavatIti vyAvRttibalAdasya pratiyogI visRSTaH sAdhito bhavati SatvApavAda iti / tena 'sarpiHSu, dhanuHSu, doHSu' / pakSe visarjanIyasya pararUpaM bhavatyevetyAhabhe ra ityAdi ! uttarArthaM ceti / cakAreNottarArthaM kriyamANamihArthamapi ityAvirbhAvyate / tena 'pipaThIHSu, pipatIHSu' iti "raprakRtiranAmiparo'pi" (1 / 5 / 14) iti bahulatvAdaghoSe'pi repha iti / tataH "irurorIsarau" (2 / 3 / 52) iti vacanaM pravartate / tathA 'pipaThIH kalpaH, pipaThI: kalpanam, pipaThIH pAzaH, pipaThIH puruSaH' iti yuktArthe / / 280 /
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________ 476 kAtantravyAkaraNam [vi0 pa0] isus0 / bhakAramantareNApi syAdau ghoSavAn varNo nAnyaH saMbhavatItyAha - bhe raH ityAdi / cakAreNa ihArthamapi sUcayati / tena ghoSavati ro bhavati, aghoSe ro na bhavatIti vyAvRttibalAdasya pratiyogI visRSTaH sAdhito bhavati / 'sarpiHSu, dhanuHSu, doHSu' iti / anyathA 'sRperis, dhanerus, dame.Tas' iti pratyayasthatvAt Satvameva syAt / visarge ca kRte pakSe pararUpaM bhavatIti / / 280 / [ka0 ca0] isusa0 | isusantAnAM visarjanIye prApte pratyayasthatvAt SatvaM prApnoti tadbAdhako repho vidhIyate / cakAra ihArthamapi sUcayatItyAdi / nanu parasmin sUtre caritArthaM ghoSavadgrahaNaM kathamatra sUtre ghoSavati ro bhavati, aghoSe ro na bhavatIti niyamArthaM syAditi / na cAtra 'bhe raH' ityuttaratra ghoSavatIti kRte sidhyatIti / yadatra ghoSavadgrahaNaM tanniyamArthamiti vAcyam / lAghavArthamatraiva ghoSavadgrahaNasya kartuM yogyatvAt ? satyam / 'dhuTAM tRtIyaH' ityakRtvA 'dhuTi dhuTaH sasya cAziTastRtIyaH' iti kriyatAm / ayamavaH - dhuTi pare dhuTastRtIyo bhavati, sasya cAghoSe prathamasya viSayatvAd icchatItyAdau na tRtIyaH iti, arthAd ghoSavati dhuTIti gamyate / etadanantaram 'isusdoSAM bhe raH' iti kriyatAm, tadA ghoSavadgrahaNaM niyamArtham / nanvevaM sUtre kartavye lAghavAbhAvAt pratyuta gauravApattezca / naivamasti lAghavam / tathAhi dhuTIti nimittAzrayaNAt 'zakyate' ityatra kakArasya na tRtIyaH ziDvarjanAt 'dviSThaH' ityatra tRtIyAbhAvaH siddhaH / sasyeti grahaNAt bhRjjatItyAdau sasya tRtIyaH sidhyati |ttshcaissaaN kAryANAmanenaiva siddhatvAdAkhyAte dhuTAM tRtIyazcaturtheSveveti niyamArthaM vacanaM na kartavyaM bhavati / api ca 'avamasaMyogAd' ityAdinA 'danaH' ityAdau pade tRtIyAbhAvadarzanArthaM kriyamANamaluptavadvacanaM na kRtaM syAd dhuTIti nimittAzrayaNAt / tasmAd yadatiriktaghoSavadgrahaNaM kriyate tanniyamArthameveti na doSaH / tena tatpratiyogI visRSTaH sAdhito bhavati / nanu kathamidamucyate, yAvatA SatvavidhervisargavidhebarbAdhakatvAt Satvameva prApnoti ? satyam / aghoSe sutarAmeva siddhasya rephAbhAvasya niyamena yad vidhAnaM tad
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________ 477 nAmacatuSTayApyAye tRtIyo yuSmatpAdaH ghoSavatpratiyogikaghoSAzritavisargarUpakAryAntarasAdhanArthameva paryavasyatIti / anyathA ghoSavatIti niyamena kiM kRtmiti| nanu 'liGgAntanakArasya' ityatra liGgagrahaNasya sAmAnyArthatvenaiva majjatItyAdau tRtIyAdikaM sidhyati, kimuttaratra sAmAnyArthatvena ghoSavadgrahaNena ? satyam / uttaratra ghoSavadgrahaNAnuvartanAt kRpaNamityAdau pakArAdeH svare pare tRtIyAbhAvaH phalamiti / / 280 / [samIkSA] 'sarpis + bhyAm, dhanus + bhyAm, dos + bhyAm' isa avasthA meM kAtantrakAra ne sakAra ko rakArAdeza karake 'sarpibhyAm, dhanuAm, dobhyAm' zabdarUpa siddha kie haiM / pANini ne "sasajuSo ruH" (a0 8 / 2 / 66) se s ko ru Adeza karake ukta prayoga siddha kie haiN| prakriyA kI dRSTi se ubhayatra prAyaH sAmya hI hai| [rUpasiddhi] 1. sarpiAm / sarpis + bhyAm / prakRta sUtra se sakAra ko rakArAdeza | 2 .3. dhanurdhyAm / dhanus + bhyAm / doAm / doSa + bhyAm / ubhayatra prakRta sUtra se s ko ra Adeza / [vizeSa] vRttikArAdi ke abhimatAnusAra sUtrakAra ko 'isusdoSAM bhe raH' aisA hI sUtra banAnA cAhie thA / isase bhI abhISTa siddhi avikala rUpa meM ho jAtI hai, phira bhI jo 'ghoSavati' yaha pATha kiyA gayA hai, vaha "dhuTAM tRtIyaH" (2 / 3 / 60) isa uttaravartI sUtra ke lie bhI samajhanA cAhie - yaha unhoMne samAdhAnapakSa dikhAyA hai- "bhe raH iti siddha ghoSavatItyuttarArtha ca" (du0 vR0 2 / 3 / 59) / / 280 / 281. dhuTAM tRtIyaH [2 / 3 / 60] [sUtrArtha] ghoSavatsaMjJaka varNa jisake Adi meM hoM aise pratyayAdi ke paravartI hone para dhusaMjJakavargoM ke sthAna meM vargIya tRtIya varNa hote haiM / / 281 /
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________ 478 kAtantravyAkaraNama [du0 vR0] dhuTAM varNAnAM tRtIyo bhavati ghoSavati sAmAnye / yoSidbhyAm, citraligbhiH, majjati, lajjate, bhRjjati / / 281 / [du0 TI0] dhuTAm0 |dhudbhirih na kecid vizeSyAH santi, azrUyamANatvAditi tadantavidhirna bhavati / Tu masjo, o lasjI, bhrasjeH tRvarNatavargalasA dantyA iti 'sthAne'ntaratamaH' (kA0 pari0 17) sakArasya dakAraH / "tavargazcaTavargayoge caTava!" (2 / 4 / 46) iti sopadhapAThastu "nyavAdInAM ca" (4 / 6 / 57) iti gatve madguH / "skoH saMyogAyorante ca" (3 / 6 / 54) iti salope 'magnam, bhRSTam' iti yathA syAt / kathaM zakyaH, svapnaH' iti dhuTAM tRtIyazcaturtheSveva pratyayeSviti niyamAt / kathaM vidyutvAn, taDitvAn' iti maNDakaplutivyavasthitavAnuvRttyA takArasya vantau na bhavati iti| yathA maNDUkaH utplutya utplutya gacchatIti / aluptavidhAvapi vyavasthitavibhASA siddhaiva / yathA - mahAbrahmANamAcaSTe, suvezmAnamAcaSTe 'mahAvraT, suveTa ' iti / tathA 'ghRtam' ityudAhRtameva / kAritakvibantAnAM dhAtUnAM DatvAdayazcaturthaparyantAH prayogAnusAreNa luptavidhau draSTavyAH iti / / 281 / [vi0 pa0] dhuTAm / iha ghoSavatItyanuvRttiH sAmAnyArtha evetyAha - ghoSavati sAmAnya iti / citralibhiriti / citraM likhatIti kvip / majjatItyAdi 'Tu masto zuddhau, bhrasn pAke, olajI o lasnI brIDe' (5 / 51, 4, 116) samprasAraNam / 'luvarNatavargalasA dantyAH ' (kAta0 zi0 sU0 4) iti nyAyAd antaratamaH sakArasya dantyasya tRtIyo dakAraH pravartate - "tavargazcaTavargayoge caTava!" (2 / 4 / 46) iti / / 281 / [ka0 ca0] dhuTAm / iha ghoSavatItyanuvRttiH / sAmAnyArthamityAdi / nanu katham idamucyate, yAvatA "liGgAntanakArasya" (2 / 3 / 56) ityatra liGgagrahaNAdeva sAmAnyamavagamyate iti ? satyam / yadi ghoSavadgrahaNaM na kriyate tadA icchatItyAdau aghoSe'pi tRtIyaH syAt, naivam, aghoSe prathamasya viSayatvAt / tarhi vahatItyAdau svare doSaH syAcced
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye tRtIyo yuSmatpAdaH ghoSavadanuvRttau sAmAnyatvena labdhe liGgagrahaNaM sAmAnyArthamityuktam, ced ucyate liGgagrahaNameva sAmAnyArtham | ghoSavadanuvRttistu svaravyAvRttyartham / tadayuktam, pUrvatra 'bheraH ' iti siddhe yad ghoSavadgrahaNaM tad vyAptyA liGgAtiriktasthale'pi tRtIyArthaM bhaviSyati, naivam | pUrvasUtre ghoSavadgrahaNAt 'supIH Su' ityAdau visargasiddhiriti / yattu ghoSavatItyanuvRttiH sAmAnyArthamityuktaM tattu liGgagrahaNasya phalameva sphuTIkRtamiti / / 281 / [ samIkSA ] 479 'yoSit + bhyAm, citralikh + bhis, masj + ti, lasj + te, bhrasj + ti' isa avasthA meM t - kh - s (d) ko vargIya tRtIya varNa 'd - g - j' Adeza karake kAtantrakAra ne 'yoSidbhyAm, citralibhiH, majjati, lajjate, bhrajjati' zabdarUpa siddha kie haiM / etadartha pANini kA sUtra hai - "jhalAM jaz jhazi" (a0 8 / 4 / 53) / kAtantravyAkaraNa meM pratyAhAra nahIM haiM, usameM jhal pratyAhAra ke lie 'dhuT' saMjJA kI hai - " dhuD vyaJjanamanantaHsthAnunAsikam" (2 / 1 / 13) / jaz pratyAhAra meM vargIya tRtIya varNa Ate haiM, etadartha 'dhuTAM tRtIyaH' meM 'tRtIya: 'pada par3hA gayA hai / ataH apane - apane vyAkaraNa kI prakriyA ke anusAra donoM hI vidhAna samAna haiN| kisI eka meM gaurava kI saMbhAvanA nahIM kI jA sakatI / [ rUpasiddhi ] 1. yoSidbhyAm / yoSit + bhyAm / prakRta sUtra dvArA dhuTsaMjJaka takAra ke sthAna meM tavargIya tRtIya varNa dakArAdeza | 1 2. citrlibhiH| citralikh + bhis / prakRta sUtra se dhuTasaMjJaka khU -varNa ke sthAna meM kavargIya tRtIya varNa g - Adeza tathA "rephasorvisarjanIyaH" (2|3|63) se s ko visargAdeza | 3-5. mjjti| masj + ti 1 lajjate / lasj + te / bhRjjati / bhrasj + ti / ina tInoM zabdoM meM "an vikaraNaH kartari " ( 3 / 2 / 32 ) se 'an' vikaraN, 'sthAne'ntaratamaH' (kA0 pari016 ) ke nyAyAnusAra 'lRRvarNatavargalasAH' (kAta0 zi0 sU0 4) isa zikSAvacana ke AdhAra para sakAra ke sthAna meM tavargIya tRtIya dakAra varNAdiza tathA "tavargazcaTavargayoge caTavargI" (2 / 4 / 46 ) se dakAra ko jakArAdeza || 281 /
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________ 480 kAtantravyAkaraNam 282. aghoSe prathamaH [2 / 3 / 61] [sUtrArtha] aghoSa varNa jinake Adi meM hoM aise pratyaya Adi ke pare rahate dhusaMjJaka varNa ke sthAna meM vargIya prathama varNa Adeza hotA hai / / 282 / [du0 vR0] aghoSa dhuTAM varNAnAM prathamo bhavati / SaTsu, jJAnabhutsu, icchati, gacchati / / 282 / [du0 TI0] aghoSe0 / 'supi prathamaH' iti siddhe'ghoSagrahaNamiha sAmAnyArtham uttarArthaM cetyAha- icchatItyAdi / kathaM 'vRzcati, zcyotati' iti "aghoSeSaziTAM prathamaH" (3 / 8 / 9) iti cet tarhi icchatItyAdAvapi tenaiva bhaviSyati tacchAdayati, taTTIkate' iti "padAnte bhuTAM prthmH"(3|8|1)astyeveti / naivam / yathA dhuTAM tRtIyazcaturtheSveva pratyayeSu sthitaH, tathA aghoSeSu pratyayeSu aziTAM prathamo'pi tatsannihitatvAt 'jakSatuH' ityAdAvanenaiva prathama iti / 'vRzcati, zcyotati' iti zopadezabalAt prathamo na bhvti| anyathA cakAra evopadizyate 'ivarNacavargayazAstAlavyAH' (kAta0 zi0 sU0 2) iti / / 282 / [samIkSA] 'SaD + sup, jJAnabhudh + sup, ichcha + ti, gaccha+ti' isa avasthA meM 'D, dhU, cha' vargoM ke sthAna meM vargIya prathama varNa 'T, t, ca' Adeza karake zarvavarmA 'SaTsu, jJAnabhut, icchati, gacchati' zabdarUpa siddha karate haiM / pANini kA etadartha sUtra hai- "khari ca" (a0 8 / 4 / 55) / isase jhaloM ko car Adeza hotA hai khar pare rahate / apane apane vyAkaraNa kI prakriyA ke anusAra donoM ke hI samAna Adeza haiN| [rUpasiddhi] 1. SaTsu / SaS + sup / "hazaSAntejAdInAM :" (2 / 3 / 46) se s ko D tathA prakRta sUtra se D ko T Adeza / 2. mAnabhutsu / jJAnabudh + sup / "hacaturyAnta0" (2 / 3 / 50) se b ko 1 tathA prakRta sUtra se dhakAra ko takArAdeza /
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye tRtIyo yuSpatpAdaH 481 3. icchati / iSu icchAyAm (5|70)+ti / "an vikaraNaH krtri"(3|2|32) se prakRti - pratyaya ke madhya meM an vikaraNa, "gamiSyamAM chaH" (3 / 6 / 69) se S ko ch, "dvirbhAvaM svaraparazchakAraH" (1 / 5 / 18) se 'ch' ko dvitva tathA prakRta sUtra se prathama chakAra ko cavargIya prathama cakAra vaNadiza | 4. gacchati / gamlu gatau (1 / 272) +ti / "an vikaraNaH katari" (3 / 2 / 32) se 'an' vikaraNa, "gamiSyamAM chaH" (3 / 6 / 69) se m ko ch, "dvirbhAvaM svaraparazchakAraH" (1 / 5 / 18) se ch ko dvitva tathA prakRta sUtra se prathama chakAra ko cavargIya prathama cakAra vaNadiza / / 282 / 283. vA virAme [2 / 3 / 62] [sUtrArtha] virAma ke viSaya meM dhuTsaMjJaka vargoM ke sthAna meM prathama athavA tRtIya varNa Adeza hotA hai / 283 / [du0 vR0] virAme dhuTAM varNAnAM prathamastRtIyo vA bhavati / vidhap, vidhab / vAk, vAg / / 283 / [du0 TI0] vA vi0 / vAzabda iha samuccayArtho na vikalpArthaH / vikalpArthe hi 'vidabhnoti' iti kvipi kRte pakSe bhakArasya sthitiH syAt / yadi punarayaM vikalpArthaH syAt, adhikRtenaiva vAgrahaNena sidhyati vyAkhyAnato vizeSArthapratipatterveti "padAnte dhuTAM prathamaH" (3 / 8 / 1) ityasyApavAdo'yaM 'jJAnabhudAzrayaH, jJAnabhuTTIkanam' ityAdi, tasyAcaritArthatvAt / / 283 / [vi0 pa0] vA vi0 / prathamastRtIyo veti / vAzabdaH samuccaye / prathamo bhavati, tRtIyo vetyarthaH / yadi punarvikalpArthaH syAt tadA vidabhnotIti kvipi kRte pakSe bhakArasthitirapi syAt, astvetaditi ced naivam / vyAkhyAnato vizeSArthapratipatteH samuccayArtha evAyaM
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________ 482 kAtantragyAkaraNam vAzabdaH / athavA yadi vikalpArthaH syAt tadA "muhAdInAM vA" (2 / 3 / 49) ityato maNDUkaplutyA vA'dhikArAd vikalpo bhaviSyati, kimaneneti / avazyaM ca vA'dhikAro'GgIkartavyaH "vidyutvAn, taDitvAn' iti siddhaye / anyathA vidyud vidyate'syeti vantupratyaye dhuTAM tRtIya eva syAt / tato vA'nuvRttyA takArasya vantau tRtIyo na bhavatIti pratipattavyam / tathottaratrApi na visargaH - 'payasvAn, bhAsvAn, yazasvAn, domAn, arciSmAn, AyuSmAn' ityatra ghoSavatyapi ro na bhavati, tatrApi vyavasthitavibhASAzrayaNAt / ata iha tasormatvarthIya iti ca na vaktavyaM bhavati / 283 / [ka0 ca0] vA vi0 / vAzabdaH kAryameva samuccinoti na tu nimittam, pUrveNaiva siddhatvAt / vyAkhyAnata iti panI / virAme vA' ityakaraNAditi kecit / tanna ! tattu prAkpaThitasya vAzabdasya vikalpadarzanAt / yadhA "vA'sarUpo'striyAm" (4 / 2 / 8) iti| antapAThe tasyApi samuccayArtho dRzyate / yathA "zi ncau vA" (1 / 4 / 13) veti / anye tu vAzabdasya vikalpArthatve tRtIyAnuvRttirna syAt, api tu prathamaiva / tadA aghoSe prathame "vA virAme" iti kRtaM syAdityAhuH / tadapyasaGgatam, ekayoge sati vAzabdasya samuccayArthazaGkAyA anivAryatvAt / apare tu 'virAme vibhASayA' ityakaraNAt samuccayArtha evetyAhuH / tadapyasaGgatam / yadi samuccayArtha eva syAt tadA cakArameva vidadhyAd ityasyApi svaratvAt / tasmAdAcAryapAramparyameva vyAkhyAnamiti / vastutastu vyAptinyAyAdevAtra vyAkhyAnamiti brUmaH / atha kiM tad vyAkhyAnamiti abhisandhAne kaSTaM syAdityAha - athaveti / atha maNDUkaplutyAzrayaNe kaSTaM syAdityAha - AvazyakatvAdityAdi / / 283 / // iti zrIviyAbhUSaNasuSeNAcAryazarSakavirAjakRtI dvitIye nAmacatuSTayAdhyAye tRtIyo yuSmadAdipAdaH smaaptH||
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________ 483 nApacatuSTayAdhyAye tRtIyo puSyatsAdaH [samIkSA] 'vidhabh + si, vAc + si' isa avasthA meM pANini tathA zarvavarmA donoM hI AcArya pavargIya prathama varNa p evaM kavargIya prathama varNa k Adeza kA vidhAna karake 'vidhap, vAk' zabda niSpanna karate haiM / pANini kA sUtra hai - "vA'vasAne" (a0 814 / 56) / kAtantravyAkhyAkAra 'vA' zabda kA samuccaya artha svIkAra karate haiM, tadanusAra vargIya prathama - tRtIya varNa hokara 'vidhap - vidhab, vAk-vAg' ye do - do rUpa sAdhu mAne jAte haiM / pANinIya vyAkhyAkAra 'vA' ko vikalpArthaka mAnate haiM, tadanusAra bhI carva na hone para pakSa meM "malAM jazo'nte" (a0 8 / 2 / 39) se jaztva upapanna hotA hai| [rUpasiddhi] 1. vidhA, vidh| vidabh + si / "hacaturthAnta0" (2!3!50) se d ko dh tathA prakRta sUtra se bh ko pa-b Adeza / 2. vAka, vaag| vAc + si | "pAnAcca" (2 / 1149) se sipratyaya kA lopa, "cavargadragAdInAM ca" (2 / 3148) se ca ko ga tathA prakRta sUtra se ga ko k-ga Adeza / / 283 / 284. rephasorvisarjanIyaH [2 // 3 // 63] [sUtrArtha] virAma ke viSaya (zabdAvasAna) meM, ghoSa tathA aghoSasaMjJaka varNa ke pare rahane para repha evaM sakAra ke sthAna meM visarga Adeza hotA hai / / 284 | [du0 vR0] rephasakArayorvisarjanIyo bhavati virAme = zabdacchede, ghoSavatyaghoSe ca / gIH, dhUH, vRkSaH, payobhyAm, payaHsu / vA'dhikArAd vibhaktivyaJjane rephasya na syAt - gIrSa, dhUrSu / bhavati ca - sajUHSu, AzIHSu / / 284 / [du0 TI0] repha0 / virAmo varNAbhAva iti cet tarhi pUrvabhAge'pi virAmaH syAt, 'rasaH, saraH' ityatrApi visargaprasaGgaH / ka evamAha vipUrvo ramiH svabhAvAdArambhapUrvake vartate
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________ 484 kAtantravyAkaraNam ityAha - virAme zabdaccheda iti / azrutatvAt prakRtivirAma iti nAzayate katham anyasmin brAhmaNakule viratAni vratAni svAdhyAyazceti / naivam, brAhmaNajAtim apekSyAtrApi ArambhapUrvaka evAbhAva iti brUmaH / athavA avasAnArtha eva virAmo loke rUDha iti / nanu vyavahitayo?SavadaghoSayoH kathamanuvartanam ? satyam / goyuussnaamaadhikaarH| yathaikasya goranumArgeNa bahavo gacchanti, tathaikasyAdhikArasyAnumArgeNa yadA bahavo'dhikArAH pravartante sa goyUtha ucyate / tRtIyaprathamayorapavAdaH sakArasya visarjanIya ucyate, rephasya sthitireva prAptA / yadyevam, 'pumAn, vidvAn' ityatra saMyogAntalopAt paro visarjanIyaH kathanna bhavati ? satyam / vyavasthitavibhASArtho vAzabda iha pratipattavya eva / tathA ca 'puMskokilaH' ityAdau sandhau darzitameva / tathA matvarthe na bhavati 'yazasvAn, payasvAn, arciSmAn, doSmAn' ityatra ghoSavatyapi ro na bhavati, tatrApi vyavasthitavibhASAzrayaNamiti / tena tasostasau matvarthIye na vaktavyamiti / vAdhikArAdityAdi / evaM 'vAra-vAsu, dvArdvArsa' / yadyevaM supIti vaktuM yuktam, naivam / vAyA'm, dvAAm iti visarjanIye ghoSavati lopaH syAt / raprakRtiranAmiparo'pIti cet ? satyam |bhulm ityanenAzritavyavasthitavibhASeyaM sukhapratipattiheturucyate / ___'sajUSu,AzIHSu' iti / evaM pipatIHSu,pipaThISu' |rephaad vihite supi rephasya na visargaH / arephAd vihite bhavatyevetyarthaH / kathaM 'nRkaNo'patyaM nArkaNaH, nRkaNaH, nArkaNyaH' iti| apatye'Ni Nye ca AkRtigaNatvAd vihite vRddhirbahiraGgA 'asiddhaM bahiraGgamantaraGge' bhavati / kathaM daduro marmaro markaTa iti / evaMbhUtA evaite zabdAH svabhAvasiddhAH lokataH iti / athavA virAmavyaJjanAdAviti smaryate, sa ca pratyaye eveti na virudhyate / / 284 / [vi0 pa0] repha0 / virAmazabdaH svabhAvAdavasAne vartate ityAha - virAme * zabdacchede zabdAvasAne iti yAvat / nanu kathaM tarhi vyavasthitayo?SavadaghoSayoranuvRttiH syAt ? satyam / goyUthanAmAdhikAro'yam / yathA ekasya goranumArgeNa bahavo gAvo gacchanti tadvadekasyAdhikArasyAnumArgeNa yadA bahavo'dhikArA anuvartante, tadAsau goyUthanAmAdhikAro bhavati / / 284
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye tRtIyo yuSpatpAdaH 485 * [samIkSA] 'gir+ si, dhur+ si, vRkSa + si payas + sup' isa avasthA meM zarvavarmA repha tathA sakAra ko visagadiza karake 'gIH, dhUH, vRkSaH, payaH su' zabda niSpanna karate haiM / pANini ne kevala repha ke sthAna meM hI visarga kA vidhAna kiyA hai, ataH s ko pahale "sasajuSo ruH" (a0 8 / 2 / 66 ) se aura taba "kharavasAnayorvisarjanIyaH ' (a0 8 / 3 / 15) se visargAdeiza pravRtta hotA hai / isa prakAra pANinIya prakriyA meM gaurava hI kahA jA sakatA hai / 17 [ rUpasiddhi ] 1. gIH / gir + si / " vyaJjanAcca" ( 2 / 1 / 49 ) se silopa, "nAmino borakurSurorvyaJjane " (3 / 8 / 14 ) se repha kI upadhA ikAra ko dIrgha tathA prakRta sUtra se repha ko visargAdiza / 2. dhUH / dhur + si / pUrvavat silopa, ukAra ko dIrgha tathA prakRta sUtra se repha ko visagadiza / 3. vRkSaH / vRkSa + si ! prakRta sUtra se s ko visarga | I " 4. payobhyAm / payas + bhyAm / prakRta sUtra se sakAra ko visarga, "aghoSavatozca " ( 1/5/8 ) se visarga ko u tathA " uvarNe o" (1 / 2 / 3) se akAra ko okAra - paravartI okAra kA lopa / 5. payaHsu / payas + sup / prakRta sUtra se sakAra ko visagadiza || 284 / 285. virAmavyaJjanAdAvuktaM napuMsakAt syamolapi'pi [ 2/3/64 ] [ sUtrArtha ] virAma ke viSaya meM tathA vyaJjanAdi pratyaya ke pare rahate jo jo kArya pUrva meM kie jA cuke haiM, ve sabhI kArya napuMsakaliGga vAle zabdoM se 'si - am ' pratyayoM kA lopa hone para bhI sampanna hoMge || 285 [du0 vR0 ] virAme vyaJjanAdau ca yaduktaM kAryaM napuMsakaliGgAt parayoH syamorlope'pi tad bhavati / zrutatvAt tasyaiva / suvAk, suvAg, supadhi, suvidvat, supum, sucatu:,
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________ 486 kAtantravyAkaraNam sudhu / evam ukhAnat, deveD ityAdayaH / apigrahaNaM vyabhicArArtham, tena idamo'tvaM na syAt / / 285 / // iti dogasiMyAM kRttI dvitIye nAmacatuSTayAdhyAye tRtIyaH pAdaH smaaptH|| [du0 TI0] virAma0 / virAmazca vyaJjanAdizceti satyapi samAhAradvandve napuMsakalakSaNo na bhavati, sukhanirdezAt |suvaak, suvAg iti / zobhanA vAco yasyeti vigrahe "napuMsakAt syamorlopaH" (2 / 2 / 6) paratvAt na tu vyaJjanAcceti / tatazca na ca taduktam' iti pratiSedhAd virAme prathamatRtIyAvaprAptau / atha tatra tayoH syamoruktam, tasmin pratyayalopalakSaNe coktamityucyate, tathApi vyaJjanAdAvityukte virAmoktasya bAdhAM manyeta mandadhIriti virAmagrahaNam / vyaJjanAdAvuktaM sarvathA na syAdeveti kAryasya zAstrasya cAyamatideza iti kArye'pyatidizyamAne yasyAH prakRteryaduktaM tasyAstadeveti zrutatvAt / kathaM yat tat kulamiti vyaJjane tyadAdInAmatvamuktameva, naivam / na hi svaravyaJjaneSUktaM vyaJjanoktaM bhavati, vizeSanirdezAt / ____anyaH punarAha - 'virAmasubheSu' iti siddhe yad vyaJjanagrahaNaM tad vyaJjanazabdoccAritakAryapratipattyartham / supathItyAdi / nanu kathaM prakaraNAntaraprakRtInAM vyaJjanAdAvuktaM syAt, naivam / vyaJjanamevAdiryasyeti Adizabde vyAptyartha iha na virudhyate / yadA tu vyaJjanAdAviti smaryate tadA bhUyo vyaJjanagrahaNaM vyAptyartham AdigrahaNaM sukhArthamuktam / uktamantareNAtidezapratipattirgarIyasI syAt / napuMsakAditi paJcamyA vihitavizeSaNamAkhyAyate / napuMsakAd vihitau yau syamau tayoH syamoope sati tasyaiveti zrutatvAnnapuMsakasyaivetyarthaH / tena bahUni zreyAMsi yasya sa bahuzreyAn iti, atra nalopo na bhavati / napuMsakasyetyukte napuMsakAntasyApi prApnAti / atha amA sahacaritasya serlopo gRhyate iti sa punarnapuMsakAt syamorlopa eva / yadyevam, napuMsakagrahaNenApi kim, pumAnityAdiSu vyaJjanAcceti serlope vyaJjanAdAvuktam, tanna bhaviSyatyeva ? satyam / pratipattiriyaM garIyasIti / napuMsakagrahaNam, asmiMzca sati vihitavizeSaNamapi yuktam / vihitavizeSaNena ca syamoriti caritArtham, anyathA syamorgrahaNamanarthakameva / syamorityukte'pi syamorlopa iti gamyate / yacca
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye tRtIyo yuSmatpAdaH 487 lopagrahaNaM tat sukhArthameva / apItyAdi / "ad vyajane'nag" (2 / 3 / 35) iti vacanAdatvaM prasajyeta / nanu pUrvaM tAvadayamavizeSaNAd vidhirbAdhitaH, sa cAyaM striyAM caritArtha iti napuMsake taduktapratiSedhAnna bhavati kathaM punaratvaM prApnoti, 'sakRd bAdhito vidhirvAdhita eva' (kA0 pari0 36) iti nyAyAt / evaM sati uktasamuccayamAtre'yamapizabdaH pratipattavyaH / / 285 / // iti durgasiMhaviracitAyAM kAtantravRttiTIkAyAM dvitIye nAmacatuSTayAdhyAye tRtIyo yuSmadAdipAdaH smaaptH|| [vi0 50) yadyapi virAmazca vyaJjanAdizceti samAhAratvAnnapuMsakatvam, tathApi "nAminaH svare" (2 / 2 / 12) iti napuMsakalakSaNo nurna bhavati, sUtratvAt / 'chandovat sUtrANi kavayaH kurvanti' / "napuMsakAt syamopei'pi" (2 / 2 / 6) iti napuMsakAditi paJcamyA vihitavizeSaNamucyate, napuMsakAdyau vihitau syamau tayorlope'pItyarthaH |ten napuMsakAntAd vihitayoH syamolepi na bhavati , yathA bahUni zreyAMsi yasya sa bahuzreyAniti / anyathA 'yena vidhistadantasya' (kA0 pari0 1) iti nyAyAnnapuMsakAntasyApi vyaJjanoktanakAralopaH syAt / ato vihitavizeSaNArthaM napuMsakAditi paJcamIyam / yadyevam / kasyaitat kAryamityAha - tsyaiveti| shruttvaannpuNsklinggsyaivetyrthH|| ___ 'suvAk, suvAg' iti |shobhnaa vAco yasya kulasyeti vigrahaH / paratvAnnapuMsakAt syamorlopaH syAnna tu vyaJjanAcceti / tato na ca taduktamiti pratiSedhaH syAt, virAme prathamatRtIyau na prAptau / ato'tidezasAmarthyAd bhavataH / nanu kathamatra taduktapratiSedhaprAptiH, yataH pratyayalopalakSaNanyAyena prAptasyaiva kAryasya pratiSedhaH / tathAhi tasmin lope pratyayalopalakSaNenoktaM taduktamiti TIkAkRtoktam / tato virAmoktaM kArya taduktapratiSedhAbhAvAdeva bhaviSyati kiM virAmagrahaNena / naitadevam / yatra hi pratyaye yat kArya kriyate tatra syamorlope pratyayasyAbhAvAt tat kAryaM pratyayalopalakSaNena prApnoti / tatra pratyayalopalakSaNanyAyenaiva prAptasya kAryasya pratiSedhaH / yathA tadityatra tyadAdyatvasya, yatra tu nimittaM nApekSate tatra hi virAmavihitasya kAryasya syamorlope satyevoktatvAt / tasmin lope uktaM taduktamiti pratiSedhaH syAdeva / nahi tatra vizeSo'sti, yena pratyayalopalakSaNena prAptasyaiva pratiSedha iti /
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________ 488 kAtantravyAkaraNam yat punaruktaM tasmin lope pratyayalopalakSaNenoktaM taduktamiti tadupalakSaNaM veditavyam / pratyayalopalakSaNAdinoktamityarthaH / kiM ca yadi virAmagrahaNaM na syAt tadA vyaJjanAdAvuktamityukte virAmoktakAryasya bAdhanaM syAd iti manyate mandadhIriti virAmagrahaNam / iha vyaJjanAdAvuktamiti sarvathA na prApnoti iti vyaJjanagrahaNam / supathItyAdi / zobhanAH panthAno yasya kulasyeti vigrahe "vyAne ceSAM niH, virAmayajanAdiSvanaDunnahivansInAM ca, puMso'nzabdalopaH, caturo vAzabdasyotvam, diva ud vyAne" (2 / 2 / 38; 3 / 44; 2 / 40, 41 , 25) ityetairnalopAdIni kAryANi vyaJjanoktAni bhavanti / evamiti / ukhAyAH saMsate, devebhyo yajati kulam iti kvip "mrasidhvasozca" (2 / 3 / 45) iti, "hazaSachAntejAdInAM uH" (2 / 3 / 46) iti virAmavyaJjanAdau dakAraDakArau bhavataH / idamatvaM na syAditi "ad vyAne'nak" (2 / 3 / 35) iti vyaJjanoktam, idamo'dAdezo na syAdityarthaH / / 284 / // iti trilocanadAsakRtAyAM kAtantravRttipatrikAyAM dvitIye nAmacatuSTayAdhyAye tRtIyo yuSmadAdipAdaH smaaptH|| [samIkSA] 'payaH, tat, susakhi' Adi ke siddhyartha 'si - am' pratyayoM kA lopa ho jAne para pratyayalakSaNa mAnakara saMbhAvya kAryoM kA pratiSedha kiyA gayA hai- "napuMsakAt syamorlopo na ca taduktam" (2 / 2 / 6) sUtra dvArA, parantu 'suvAk, supathi, suvidvat, supum, sucatuH, sudhu' Adi ke siddhyartha pratyayalakSaNa kI AvazyakatA hai / anyathA c ko g, vA ko u-Adeza Adi kArya sampanna nahIM hoMge - isI ke sampAdanArtha prakRta sUtra dvArA 'napuMsakAt syamorlope'pi' nirdeza kiyA gayA hai | pANinIya vyAkaraNa meM "na lumatA'Ggasya" (a0 1 / 1 / 63) se abhISTa sthaloM ke lie pratyayalakSaNa kA niSedha kiyA hai| unase atirikta sthaloM meM pratyayalakSaNa hotA hI hai| [rUpasiddhi] 1. suvAk, suvAg / suvAc (napuM0 li0) + si, am / zobhanA vAg yasya kulasya tat | "vyAnAcca" (2 / 1 / 49) se si - am pratyayoM kA lopa, unakA pratyayalakSaNa (atideza), "cavargadRgAdInAM ca" (2 / 3 / 48) se c ko ga tathA "vA virAme" (2 / 3 / 62) dvArA vikalpa se g ko k Adeza |
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmacatuSTayAdhyAye tRtIyo yuSmatpAdaH 489 2. supthi| supanthi (napuM0 li0)+ si, am / zobhanaH panthA yasya kulasya tat / pUrvavat si-am kA lopa, unakA pratyayalakSaNa (atideza) tathA "bajane caiSAM niH" (2 / 2 / 38) se nlop|| 3. suvidvat / suvidvans (napuM0 li0)+ si, am / zobhanA vidvAMso yasya kulasya tat |puurvvt si-am kA lopa, unakA pratyayalakSaNa (atideza), "anuSaGgazcAkunet" (2 / 2 / 39) se nalopa, "virAmavyAnAdiSvanaDunnahivansInAM ca" (2 / 3 / 44) se s ko d tathA "vA virAme" (2 / 3 / 62) se d ko t / 4. supum / supumans (napuM0 li0) + si, am / zobhanAH pumAMso yasya kulasya tat / pUrvavat si-am kA lopa, unakA pratyayalakSaNa, "puMso'nazabdalopaH" (2 / 2 / 40) se an kA lopa tathA "saMyogAntasya lopaH" (2 / 3 / 54) se sakAra kA lop| 5. suctuH| sucatvAra (napuM0 li0) + si, am / zobhanAzcatvAro yasya kulasya tat / pUrvavat si-am kA lopa, unakA pratyayalakSaNa, "caturo vAzabdasyotvam" (2 / 2 / 41) se vA ko u tathA "rephasorvisarjanIyaH" (2 / 3 / 63) se repha ko visarga Adeza / 6. suyu| sudiva (napuM0 li0)+si, am / zobhanA dyauryasya kulasya tat / pUrvavat si-am kA lopa, pratyayalakSaNa, "diva ud vyaJjane" (2 / 2 / 25) se v ko u tathA i ko y Adeza / 7. ukhAsat, ukhAsad / ukhAnas (napuM0 li0)+si, am / pUrvavat si - am kA lopa, pratyayalakSaNa, "prasidhvasozca" (2 / 3 / 45) se s ko d tathA "vA virAme" (2 / 3 / 62) se d ko t Adeza / 8. deveT, deveD / devej (napuM0 li) + si, am / devAn yajati / pUrvavat si - am kA lopa, pratyayalakSaNa, "hazaSAntejAdInAM :" (2 / 3 / 46) se j ko D tathA "vA virAme" (2 / 3 / 62) se D ko vaikalpika T Adeza ||285 / // itpAcAryazarvavarmapraNItasya kAtantravyAkaraNasya dvitIye nAmacatuSTayApyAye samIkSAtmakastRtIyo puSpadAdipAdaH smaaptH||
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________ ||shriiH|| pariziSTam -1 AcAryazrIpratidattapraNItam kAtantrapariziSTam nAmaprakaraNam 1. dhAtuH iha liGgasaMjJAvidhau na kiJcit pariziSyate / tathA hyarthavad iti sato'sato vA'rthasyAbhidhAyakamucyate / tacca viziSTamiha gRhyate / yasyetaranirapekSayAbhidhAnazaktirasti, tadihArthavattvasyeyaM saMjJA / anyathA dhAtuvibhaktivarjamarthe liGgamiti kRtaM syAt / pratyayAstu niyogataH prakRtIranugacchantastadarthAnapekSyaiva svArthAnabhidadhAnAH kathamanapekSatayA arthavantaH syuH / vibhaktivarjanaM tu tadantArtham / vikaraNAgamayaNAdayastvanarthakA eva satsvapi hi teSu prakRtipratyayAbhyAmadhikArthApratIteH, tat kathaM bahuci vikaraNAdau cAsyAH prasaGgaH / kiJca ekadezAt samudAyaH pradhAnaM tatraiva jyAyasI zAstrapravRttiriti kuto'nyatra prasaGgaH / tathA ca 'avayavasiddheH samudAyasiddhibalIyasI' (vyA0 pa0 pA0 108) iti vArttikam / evamapi vibhaktivarjanaM pUrvavat / arthavadgrahaNaM tu ihAnarthakasyaivAnukaraNasya niSedhArtham / etenApadasyAnukaraNasya prayogaH sAdhIyAnityAcAryeNAveditam, 'yathA gavityayamAheti / aikAntikI cehAcAryapravRttiApayati- vAkyasya neyaM saMjJati / athavA naJA siddheryad varjagrahaNaM tad varjanIyasyAdhikyasUcanArtham / bhavatyakSarAdhikyAdarthAdhikyamiti vRddhAH smaranti, tena vAkyasyApIha pratiSedha iti / anarthakebhyastu nipAtebhyo'vyayagaNe pAThAd bhinnavAkyatAyAmapi vibhaktayaH samarthanIyAH /
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________ 492 kAtantravyAkaraNam anyathA avyayagaNe teSAmupadezo'narthakaH syAt / anarthakAnAmakpratyayo'pi hi nAstIti / ekavAkyatAyAM tu avyayamAtrAt syAdayo jJApyante / nanvekavAkyatAyAM pArizeSyAdeva vRkSAdibhyaH syAdayo bhaviSyanti na dhAtubhyo nAnarthakabhya ekatvAdivirahAt / nApi padebhya ekatvAderabhihitatvAt / tatazca nalopAdividhau syAdiprakRterityukte'pyabhimataM sidhyati kimanayA saMjJayA ? naivaM vAkyArthasyaikatvasyApahrotumazakyatvAt, vAkyAdapi prathamaikavacanaM syAt, varjagrahaNasyAbhAvAt / kiJcAbhihitamapi saMkhyAnaM vacanAnyanuvartante / yathA - ekabrAhmaNaH, tricaturAH, saptarSayaH, paJcAmrAH / tatazca pacati, pacataH, pacantIti kuto na tAnyanuvartante / kiJcAbhihite'pi saMkhyAne bhavatyekavacanamautsargikam / yathA pacatirUpam, pacatorUpam, pacantirUpamiti, evaM syAdyantAdapi syAt / kiJca lunIhi lunIhItyAdau saMkhyA tirohiteti tadabhivyaktaye hyantaraGgAH syAdayo bhavitumarhantIti / kiJca 'sthIyate, bhUyate' ityAdau AkhyAtaikavacanavad dhAtvarthamAtre vivakSite dhAtorapyekavacanaM syAt / bhinnavAkyaptAyAM tu nipAtAdiva nirarthakAdapi padAdapi vAkyAdapi bAdhakAnavasare dhAtorapi syAdayaH prasajyeran / bhinnavAkyatA cAvyayebhyaH syAdyutpattyarthamavazyamihAzrayaNIyA / jJApakAt tebhyaH syAdaya iti cet jJApakena kimiha pratyAkhyAtumazakyam / ISadasamAptau nAmnaH prAg bahujiti tamAdinipAtane'vazyamiha mantavyam / bahujarthena bahunA nAmnA karmadhAraye bahupatyeti agnitvaM syAt / bahurAjA, bahusakhA, bahugauH, bahupanthAH, bahudhUrityAdau samAsAnto't syAt / vIrabahubAhunA, vIrabahukAyena, vIrabahumegheneti padavyavAye NatvaM na syAt / bahvayaskuzA, bahvayaskarNirityuttarapadasthatvAt satvaM na syAt / bahusarpiSkuNDikA, bahudhanuSkulam ityuttarapadasthatvAd isusoH SatvamanityaM syAt / bahudaNDI, bahupayasvI, bahulakSmIvAn iti karmadhArayAdinAdirapi na syAt ? bahujarthe bahuriti bhASyAd bahujarthena bahunA karmadhAraye bahupatinetyAdinA bahunRtyati, bahugAyatItyAdinA ca bhavitavyamiti lakSyate / tathApi bahupatyetyAdi udAhRtarUpasiddhyarthaM bahuvidhAnaM kartavyameva / / 1 / 2. sarvanAma AsaMjJAntaraM saMjJAtvenedamadhikriyate / / 2 /
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam - 1 3. asaMjJopasarjanaM sarvAdiH asaMjJAnupasarjanaM ca sarvAdiH sarvanAmasaMjJo bhavati / parisaMkhyAto'yamAcAryaiH / anyatamastviha gaNe na paThyate / anyatamasminniti ca zikSAyurvedAdiSu ca dRzyate / kIrtinA dvayamapi gaNe'tra paThitameva / asaMjJeti kim ? sarvAya cchAtrAya / anupasarjanamiti kim ? priyasarvAya, atisarvAya / tadantasyaivAyaM pratiSedhaH / bahuvrIhAviti vacanantvatadantArtham / tena 'tvakatputraH, makatputraH' ityupasarjane'pi sarvanAmatvaM syAt / / 3 / 4. pUrvAdirvyavasthAyAm 493 avadhimattAvazyakaM byavasthA / tasyAmasaMjJopasarjanaM pUrvAdiH sarvanAmasaMjJo bhavati / pUrvasmai, parasmai grAmAya / vyavasthAyAmiti kim ? pUrvAya pratItAya / dakSiNAya, pravINAya || 4 | 5. svamajJAtivittAkhyA na cejjJAtivittayorAkhyAbhUtaM svaM sarvanAma bhavati / svasmai hitam, svasmai grAmAya / ajJAtivittAkhyA iti kim ? svAya jJAtaye, vittAya vetyarthaH / AkhyAgrahaNaM paryAyatvArtham / iha syAdeva - svasmai jJAtaye, svasmai vittAya / tulyAdikaraNatvAdihApi jJAtivittayoH svaM vartata eva || 5 | 6. antaramupasaMvyAne bahirapuri vastreNAvRtaM paridhAnamupasaMvyAnam, tatra vahirarthe ca puro'nyatrAntaraM sarvanAma bhavati / antarasmai vastrAya, antarasmai gRhAya / anayoriti kim ? grAmayorantare taDAgaH / apurIti kim ? antarAyAM puri, antare nagare / eno'pi napuMsakamanyAdau mantavyaH / idamAnaya, atho enat parivartaya / napuMsakaikavacane enaditi vArttikam / apare tu enaditi sUtra eva paThanti / tatra tyadAdyatvAbhAve tazrutireva syAt || 6 | 7. vA tIyo Gavatsu + tIyapratyayAntaM Gavatsu sarvanAma bhavati vA / dvitIyasmai, dvitIyAya / tRtIyasmai, tRtIyAya / aki ca dvitIyakasmai, tRtIyakasmai / kapratyaye tu na smaiprabhRtayaH syuH // 7 //
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam 8. subhoH padam supi bhAdau syAdau ca liGgaM padasaMjJaM bhavati / sukansu, sukanbhyAm | prazAnsu, prazAnbhyAm / nAnusvAraH / puMbhyAm, pumbhyAm / paJcamo vA syAt / mUrdhanyastu padAdapyapadAdeH syAdeva | giriSu, vAkSu / kathaM sarpiSSu ? SAntaravacanAt supi So'numIyate // 8 // 9. na yasvare pratyaye 494 yAdau svarAdau ca pratyaye vibhaktyantaM padasaMjJaM na bhavati / samidhyam, taDityam, karmaNyam, haviSyam / na prathamatRtIyau NatvaSatve ca syAtAm / svare ca vaikrudham, tADitam, pArvaNam, vaiduSam / 'tvacayati, kSudhayati' ityapi bhavadIyamiti vakSyate / yasvara iti kim ? sarpiSyAt, mRnmayam / puMvat So na syAt, paJcamo'nusvArazca syAdeva || 9 | 10. samAno'gnivadamzasoH samAnasaMjJako'mzasoH parayoragnivad bhavati / yatrAgnividhirasiddho yatra cApavAdAprasaGgastatrAyaM vidhiH / vAtapramImimam, vAtapramIn / IrayamauNAdikaH / striyAM vAtapramIm, vAtapramIriti nadItvAt / yathA he vAtaprami, vAtapramyai, vAtapramINAmiti / karkandhUmimam, karkandhUniti cecchanti / UrayamauNAdikaH / dhAtvanukaraNasya ca citImpaThati, gupUmpaThati / varNagrahaNe ca - ImpaThati, UmpaThati, yatropasarjanaM nadI tatrApi vidhirayamiti matam / supreyasIn, atitantrIn, ativadhUn / dhAtvavayavasya tu nadyA anadyAzcAmzasordhAtuvidhireva / yavalvam, yavalvaH / punardhvam, punardhvaH (pazya ) / na hi tantrAntare dhAtvavayavasya nadItve'mzasorvidhibhedo'sti / punardhvam ityudAhRtaM ca pArAyaNatantrapradIpAdau / varSAbhUm, varSAbhUriti siddhaye yuktayastvAmnAyavirodhinyo nopakAriNyaH / RdlRRvarNAntAzcAsya viSayAH / stuM paTha, stRn paTha / gamchraM paTha, gamlun paTha / / 10 / 11. na samAse puMsi hasveyuva nadI puMliGge samAse upasarjanaM hrasveyuvasthAnaM nadI na bhavati / sumataye, sudhenave chAtrAya / bhUrizriyAm, babhrubhruvAM yUnAm / bhUrizriye, babhrubhruve yUne / samudAye matyAdInAM stryAkhyatvAt prasaGgaH / yathA - atitantryai, ativadhyai yUne / uktaM hi bhASye - siddhaM
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam -1 495 tvavayavastrItvAditi / puMsIti kim ? sumatyai, sumataye / sudhenve, sudhenave / bhUrizriyai, bhUrizriye / babhrubhruvai, babhrudhruve striyai / bhUrizrINAm, bhUrizriyAm / babhrubhrUNAm, babhrubhruvAM strINAmiti / bhASye'pyuktam - samAse'strIvacana eva AmGavadAzrayA vibhASeti / niSedho'yamAmGavadAzrayasya vikalpasyaiva / nityanadItvasya tU nadIvabhAvAdeva nivRttiH siddhA / he bhUrizrIH, he babhrubhrUH / jAtA subhra ! manorame ! tava dazA' iti rudraTasya tu sAmAnyopakrameNa syAt / yathA "vihara mayA saha bhIru ! kAnanAni" (vA0 rA05/20/36) iti vaalmiikeH| nahi bhIroruGasmArta iti sAmAnyopakramazcAyam / "zakyaM zvamAMsAdibhirapi kSut pratihantum" (paspazA0, pR0 46) iti samAdhaye bhASye'pISTa eva / / 11 / 12. edodbhyAM luk saMbuddheH ___ edodbhyAM parasya saMbuddhertuMga bhavati / sevatevici he se, devatezca - he de| bhASyacAndrayostu vAntAd dhAtorvijapramANam / kathamanyathA yvorlope vagrahaNaM pratyAkhyAtam / bhASye'pyuktam 'vakArasyodAharaNaM nAsti' iti / candragominA "yo vali lopaH" (cA0 vyA0 5/1/63) iti praNItam / IGa: kvip cet he upe, mahAn he: kAmo'sya he mahe | veGaH kvipi UH mahAn UH he maho / uH zambhuH, smRtaH uryena he smRto | iha autvaM nAsti / gorupalakSaNaM hi dyoreva auNAdikasAdRzyAt / uktaM hi bhASye"dyozabdAdapi suD vRddhinimittamiSyate / godyavoriti ca saMgrahakAraH paThati / amzasorAtve tvodantamAtropalakSaNamAzrayaNIyam / mahA~, mahAH / smRtA~, smRtAH pazya / gozceti guNopalakSaNatvAdedodbhyAM GasiGasoralopazca syAt - maheH, maheH / smRtoH, smRtoH / tRtaH saMbuddhijasoraliSyate he paThitazakal, he paThitazakala ete / / 12 / 13. kruzastunastRstryasaMbuddhighuToH kuzeH parasya punaH striyAmasaMbuddhighuTi ca trAdezo bhavati / kroSTrI, kroSTUnatikrAntA atikroSTrI | paJcabhiH kroSTrIbhiH krItaM paJcakroSTra / lugaNAdilukIti strIpratyayasya luk / ghuTi ca kroSTA, kroSTArau, kroSTAraH / bahukroSTRNi vanAni / ko na syAt - asiddhatvAt / asaMbuddhAviti kim ? he kroSTo ! tRcA siddhaM cet striyAmasaMbuddhighuTi ca punaH zrutirdurnivArA / / 13 /
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam 14. vA TAdau svare TAdau svare kruzastunastrAdezo bhavati vA / kroSTrA, kroSTunA / kroSTre, kroSTave / kroSTuH, kroSToH / kroSTari, kroSTau / kroSTUnAm ityAdezAdAgamavidhirbalavAn / TAdAviti kim ? kroSTUn / svara iti kim ? kroSTubhyAm / tRcA tunA siddhe vyAvRttiviSaye mRge tRjantanivRttyarthamidam / vAvacanAnarthakyaM svabhAvasiddhatvAditi / vArtika svabhAvAdetat siddham / TAdau svare tRjantaM tunantaM ca mRgavAcIti / bhASye ca svabhAvasiddhatvamAzritya pratyAkhyAtamidam, kintu svabhAvAzrayaNena kimiha pratyAkhyAtumazakyam / kroSTran ityapANinIyatvAd azAkaTAyanIyatvAcca viruddham ||14| 15. aghuTi mAsanizayormAnizau aghuTi syAdau mAsanizayosasnizau bhavato vA yathAsaGkhyam / mAsaH, mAsAn / mAsA, mAsena / mAbhyAm visarjanIyasya luk / mAsAbhyAm / mAsi, mAse | mAHsu, mAseSu / nizaH, nizAH / nizA, nizayA / nizi, nizAyAm / nijbhyAm, nizAbhyAm / niczu, nizAsu / iha ghoSavati zasya tRtIyo'ghoSe ca prathama iti vyAkhyAtameva / vyaJjane zasya cavargapariNAmaH pArAyaNatantrapradIpAdAvukto dhAtvavayavasyaiva zasya TavargapariNAmatvAt, yattu niziti prakRtyantaraM trikANDazeSAdau paThyate tasya Datvameva - nibhiriti / kathamAzabdasya viribhyarthasya edehi / aHputraH / smRtAzabdasya smRte dehi / smRtaH putraH / hAhAzabdasya cAvyutpattau hAhe dehi, hAhaH putraH ? satyam / AdhAtoriti dhAtugrahaNam azraddhopalakSaNam iti pratipattavyam / striyAmAto'nyasyAto lopa iti vArtikam ||15| 16. pAdahRdayayUSadoSAM padhRyUSandoSaNaH aghuTi syAdau pAdAdInAM padAdayo yathAsaMkhyaM bhavanti vA / padaH, pAdAn ArUDhasya / padbhyAm, pAdAbhyAM zlokasya / padI, dIrghapAde vRtte / padAM caturNAmapi cAdimadhyayoH / hRdA, hRdayena jamne / hadi, hRdaye lomAni / "hRdi viddha ivAtyarthaM mayA saMtapyate jnH"| yUSNaH, yUSAn / yUSaiH, yUSNabhiH / bahuyUSNI, bahuyUSe pAtre / "nistuSasyAsya mudgasya pIte yUSNi nirAmayaH" / doSNaH, doSaH, doSabhyAm, dobhyAm / dIrghadoSNI, dIrghadoSI kule / niSpaSTadoSNaH / "doSNAM balAnmantrabalaM garIyaH" | bhAgavRttikRtA chAndasaM vacanam
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam - 1 ityabhyupagatam / na tanmatamAdyAnAM vRttikRtAm, na ca cAndrasya / smArtAzca bhASAyAmapi prayuktavantaH / manazcaraNayostu hRtpacchabdau prakRtyantare dhuTyapi staH / zastrabhRtiSvityAcAryaH / zasAdAviti candrazca paThati, tayornapuMsakAdIkAre na bhavitavyamiti matam || 16 | 17. mAtRkasya RdAderat putrastutau saMbuddhau 497 saMbuddhau parato mAtRkasya RdAderavayavasya putrastutAvad bhavati / he gArgImAta ! he vAtsImAta ! putreti kim ? he gArgImAtRke kanye / stutAviti kim ? are dAsImAtRka ! saMbuddhAviti kim ? gArgImAtRkaH || 17 | 18. vozanaso naH uzanaso'ntasya nakAro bhavati vA sambuddhau / he uzanan ! he uzanaH / / 18 / 19. nalopo napuMsakasya ca napuMsakasya uzanasazca saMbuddhau nasya lopo bhavati vA / he sAma, he sAman / he dAma, he dAman / he uzana, he uzanan / / 19 / 20. guNo'pathyAdeH apathyAdernapuMsakasya nAmyantasya saMbuddhau guNo vA bhavati / he vAri ! he vAre ! he po ! he tra / he kartaH, he kartR / he zaka, he zakalRR / kRto'pyal iti mAdhyandinIyAH / bhASye tu trapuzabdasyaiva guNo'yamiSyate / apathyAderiti kim ? he supathi, he sumathi, he anRbhukSi kuleti / he supathin, he sumathin, he anRbhukSin iti cecchanti / AcAre pathyAdernuzceti vakSyati pathenati, mathenati, RbhukSeNati / yaNi ca pathinyate, mathinyate, RbhukSiNyate // 20 // 21. strItricaturantasya syamostisR catasR ye striyAM tricaturI tadantasya napuMsakasya syamostisR - catasR ityetau bhavato vA / priyatisR, priyacatasR, priyatri, priyacatuH kulam / kecid iha vikalpaM necchanti / taduktaM bhASyakRtA - " lukyaGgakArya niSidhyate, syamorlukyanaGgakAryatvAt tisR catasR na nityam" iti / nAmyantacaturAM vA taduktam ityuktau 'supathi kulam' ityAtvam, 'susakhi kulam'
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________ 498 kAtantravyAkaraNam ityan, he priyacatuH kuleti hrasvazca syAt / he kartaH kuletyar ca na syAt, aghuTtvAdAtvamApe kAdInAM silopanirapekSatvAt, tadiha taiH pratividhAtavyam iti / / 21 / 22. zau vA bahU| jaH prAG nuH bahU| jakArAt prAka zau parato nurAgamo bhavati vA / bahUrji, bahUji kulAni / zAciti kim ? bahUrthIi rAjanyake / bahugrahaNaM kim ? atyUrji, nirUrji kulAni / ye cantasthAnunAsikopadhasyApi dhuDantasya zau parato num icchanti, teSAmapi suvallItyAdivadantyasvarAt prAptasya niSedhe vikalpo'yam / tantrAntare'pi jakArAt prAgevAtra nurAgamaH / taduktaM bhuto'ntyaat pUrvaM numicchanti / anyatra masjo jAt pUrvam ityadhikAre vidhirayam / vAttike tu bahUrji pratiSedha eva / pRSant - bRhant - mahant - jagantaH sAnuSaGgA eva prakRtayaH / sajan pRSan vAyuH ! sthUlapRSatI vRSTiH / jitajagan jagan vAti / vAyau puMsyayam / jagatI, priyajagatIti anantatvAdI / kvibantasya tu puMsyapi jagadityeva smArtaH / / 22 / 23. zunyopazunayorudvanastaddhite 'zunya - upazuna'ityatraiva taddhite vanantasyod bhavati |shune hitaM zunyam, bAhulako dIrghaH- zUnyam / zunaH samIpam pazunam / ataH sAhacaryAd yatograhaNamiha na syAt / zuni sAdhu zunyam / niyamaH kim ? zauvanam / yauvanam / vana iti kim ? vaiduSyam / taddhita iti kim ? zunI / / 23 / 24. Rtoryi RkArasya taddhite ye pare repho bhavati / katryam, pitryam / / 24 / 25. tatrAghuTsvaravadeva tatra taddhite yakAre'ghuTsvaravadeva kAryaM bhavati / vaiduSyam, prASThauhyam, prAtIcyam, tairazcyam, audIcyam, vaiyAghrapadyam / vanserut, vAheraudanveralopaH pUrvadIrghatA / tirazcyudIcI pAdaH pat taddhite ye'tidizyate / niyamaH kim ? vyaJjanakAryaM mA bhUt / anaDuhyam, madhulihyam, goduhyam, giryam, dhuryam, payasyam, divyam /
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________ 499 pariziSTam -1 visargAnto dakArAdirAdezo vyaanaashritH| udvidhizca divo vasya taddhite ye niSidhyate // 25 // 26. tadvat tasormantvarthe takArasakArayormantvarthe pratyaye taddhitayakAravat kAryaM bhavati / garutvAn, marutvAn, vidyutvAn / ihApadatvamatidizyate - payasvAn, tejasvAn, rajasvala iha visargAbhAvaH / viduSmatIti saMsat, pecuSmAn grAmaH / iha vasyotvamapadAntatve mUrdhanyazca / tayoriti kim ? sragvI, samidvAna / mantvartha iti kim ? marudvat, sarpirvat / / 26 / 27. rAjanvAnahe arhe prazaMsAyAM vantau rAjanvAn bhavati / rAjanvAn dezaH / rAjanvatI pUH / aheM iti kim ? rAjavantastrigartAH / rAjavatI pallI / / 27 / 28. carmaNvatyAkhyAyAm saMjJAyAM carmaNvatI bhavati / carmaNvatI nAma nadI kadalI ca / AkhyAyAmiti kim ? carmavatI zAlA ||28 / / 29. vatyaGgironabhomanuSAm eSAM vatipratyaye taddhitayakAravat kAryaM bhavati / aGgirA iva aGgirasvat, nabhasvat, manuSvat / vatIti kim ? nabhorUpam / eSAmiti kim ? yazovat, sarpirvat / / 29 / ___30. vRSNo vasvazvayoH vasvazvayoH parayovRSanzabdasya taddhitayakAravat kAryambhavati / vRSaNvasuH, vRSaNazvaH / nalopAbhAvo NatvaM ca syAt "yaNAziSoH" (3/4/74;6/13) iti jJApakAd uttarapade GaNanAnAM dvitvamanityam / bhASye tUttarapade NanAnAM dvitvAbhAva eva samarthitaH / tadA "sarvato'ktinnarthAt" iti vAttika / "yinnAyI svaravat" ityatra nakArasya, (dvitIya) pAThazcintyaH / / 30 /
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________ 500 kAtantravyAkaraNam 31. luki vyaJjanavat ___ luJceH kvip ceti bhAve kvipi nyabvAditvAt katve lukzabdaH puMliGgaH, luki sati vyaJjanavat kAryaM bhavati / tiSThatyupadhu, upadhu AgataH / saptamyAH paJcamyAzcAtra luki diva ut / upagomadAste, upagomadAgacchati / prAk, prtyk| eSvanuSaGgalopaH / upapum / anshbdlopH| upapathi, upmthi| nasya lopaH / upacatuH, upAnaDut / vAzabdasyotvam / anavaragasya puMso'naH panthimanthyozca nasya luk / caturo'naDuhazcotvaM lukyevaM tu vidhIyate // sAmAnyAtideze vizeSasyAnatidezAt - upari, upedam / rAya Atvam idamo'tvaM ca na syAt / / 31 / 32. uvaNe divaH divo vakArasyovarNe parato vyaJjanavat kAryaM bhavati / dyUnnatiH, ghUrdhvam, udyadyUdyAnavApyAm iti ca / uvaNe iti kim ? divAzrayo divIzvaraH / ye'pi divarthe dyuprakRtyantaramicchanti tairapi divo'niSTarUpavyapohArthaM vidhirayam AzrayaNIyaH / / 32 / 33. aho yinnAyyoH __yinnAyyoH parayoraho vyaJjanavat kAryaM bhavati |ahtthti, aharyate / nalopazceti niyamAnnivRtto vyaJjanavidhiH, yathA - divyati / / 33 / 34. vo'navarNAdautyUtu anavarNAt parasya vAhervAzabdasyauti prasajati satyUd bhavati / bhASAyAmapi vaherviNNiti mataM kAtyAyanasya / vAruhaH, vAruhA / avarNAdeva vaherviNNiti bahUnAmiSTamapi na mataM naH / vArvADiti ca dRzyate / bhASyasthityA tu anavarNopapadasyAghuTyaprayoga eva lakSyate / anavarNopapadasya vaherviNa na dRzyate ced UheH prayoga eva samarthayitavyaH ||34 /
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________ 501 pariziSTam -1 35. Iti syato nalopo vA syasaMhitasya zantuGa IkAre pratyaye nalopo bhavati vA / karaSyitI, kariSyantI kule / yAsyatI, yAsyantI strI / sa cintayatyeva bhiyastvadeSyatIH / risaMsthatI vAriruhAdvilocane / vicchestudAdipAThAdAyAntarAye'pi vicchAyatI, vicchAyantIti paaraaynnikaaH| tudAdipAThAdAyAnityatve vicchantI, vicchatI ca syAdityapare / atra mate gAM vicchatIti nyAsAdau ghaTate ||35| 36. nAvyorahaNe arhaNe anyorliGgasya dhAtozca nalopo na bhavati / gurvaJcA, devavyaJcA / gurvaGbhyAm, devavyaGbhyAm / prAG, devavyaG kulam / dvivacanaM dhAtuparigrahArtham / adhyante, aJcitAH pitaraH / arhaNe iti kim ? prAgbhyAm, prAkSu, udaktamambhaH kUpAt / iDapyancerahaNe vakSyate / / 36 / 37. asya ca arhaNe aJcerakArasya lopo na bhavati / gurvaJcA, devavyaJcA / kathaM goccA ? ancAzrayo lopo'nena bAdhyate, na tvedodAzrayaH / tiryagudancostvanarcAyAmeva vRttiriti tirazcyudIcI arcAyAM na niSidhyete / tadihApramANam / tiryaJcodaJceti prayogasyArcAyAmAcAryairudAhRtattvAt / / 37 / 38. SanhandhRtarAjJAmevANi eSAmevANyano'kArasya lopo bhavati / vArSNam, vAghnam, bhrauNaghnam, dhArtarAjJam / aghuTsvaratvAdano lope prApte niyamo'yam / iha mA bhUt - sAmano vaimanaH / eveti pratyayaniyamanizcayArtham / / 38 / 39. taddhite'hnaH taddhite'hna evAsya lopo bhavati / pUrvAhnaH, Ahnikam / ahna eveti kim ? yUnAM bhAvo yauvanikA, takSaNyaH / / 39 / 40. svAyambhuvam etadanantaraM nipAtyate / svayambhuva idaM svAyambhuvam / / 40 /
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________ 502 kAtantravyAkaraNama 41. punarvad dRnkarAd bhuvaH dRnkarAmyAM parasya bhuvaH punaH zabdAdiva kAryaM bhavati / tat punaruviSaye vatvam / dRnniti nAnte hiMsArthe'vyaye / bhuvaH kvip / dRnbhvam, dRnbhvaH / karadhvam, karabhvaH / vikRtAdapi - kArabhvau, kArabhva iti ceSyate / danbherupratyaye dRmbhUnipAtyate iti bhaassye| tantrAntare uNAdau coktam - tatyAdhAtvavayavatvAdamzasorvatvAbhAva iti lakSyate / / 41 / 42. kvip rAmAsasthasyaiva dhAtorekasvarasya yyau dhAto? yvau vihitau tAvekasvarasya kvipsamAsasthasyaiva bhvtH| praNyau, grAmaNyau / prasvau, antasvau / cciDAjUryAdhupasargopapadAnAmeva sgadyutpatteH prAk vipA samAsaH / niyamaH kim ? ISadbhiyaH, kudhiyaH, abhiyaH, nAnAdhiyaH / pApAd bhIH, pApabhiyA / 'vRzcikabhiyA palAyamAnasya' iti bhaassye| dharmeNa dhIH, dharmadhiyA / dAtreNa lUH, dAtraluvA / vAttike'pyuktam - "gatikArakopapadAbhyAmanyapUrvasya kyibantasya neSyate" iti gatiriti cciDAjUryAdhupasargANAmiha grahaNam / saMgrahakAro'pyAha - gatikArakayoH pUrvatve kvib-vidhAvapUrvatvena bhavatIti |caandre tu kArakAsaMkhyAbhyAmavizeSeNeSyate / / 42 / 43. parasyAdadrIco vA mo dozca syAdau parato'dadrIcaH parasya dasya yugapadubhayozca dakArayormakAro bhavati vA / adamuyaG, amumuyaG / adavyaG, amuvyaG iti bahUnAmiSTamapi na mataM naH / parasyAmatve pUrvasya matvamiti bhASye'pi dUSitam / / 43 / 44. sabhoridamancAdeze sakArabhakArAdau syAdAvanvAdeze idamad bhavati, sAgartho'yamArambhaH / imakasmai gAM dadAti, atho asmai kambalaM dehi / imakasmAd bhIto'si atho asmAcchando'dhISva | imakasya zvetAstaraGgAH / atho asya pItA gAvaH / imakasminnuccAH prAsAdAH, atho asminnIcAH panthAnaH / imakAbhyAM chando'dhItam, atho AbhyAM niruktamadhItam | sabhoriti kim ? imakAn zAlIn lunIhi / atho imakAn vikrINISva | kathamimako brAhmaNau / atho imakAbhyAM chando'dhyeSyate / yatra karmAdikatayA kiJcit pratipAdya punaranUdyate so'trAnvAdezaH / / 44 |
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________ 503 pariziSTam -1 45. so vyAne nAmibhyo raH nAmibhyaH parasya sasya vyaJjane pare ro bhavati / supIHSu, supISkalpaH, supISpAzaH, supIH kAmyati, supIstaraH, supIHputraH / sutUHSu, sutUSkalpaH, sutUSpAzaH, sutUHkAmyati, sutUstaraH, sutU.putraH / tathA pipaThIHSu, pipatIHSu | sajuSAziSostu mUrdhanyasyaiva DatvApavAdo rephaH / kathaM mitrazIHSu ratvaM syAt, matametad bhASye iti ? satyam / "sajuSAziSo raH" (2/3/51) ityatrAGA sapUrvamupalakSyate / vAkyakArastu AGyeva zAsteH kvipaHpramANamityAha, tadevAtra nyAyyam / yattu 'priyatisarau, priyatisaraH / priyacatasarau, priyacatasaraH' ityatra rephApravRttimudAjahAra vAkyakArastat "tau ra svare" (2/3/26) iti vyavasthitavibhASAnuvRttyA saMgrahaNIyam / / 45 / 46. supi raH SasorvisarjanIyaH supi Sasoreva rephasya visarjanIyo bhavati / sajU.Su, AzIHSu, supI Su, sutUHSu / niyamaH kim ? gIrSu, dhUrSu, kaTacikIrSu, droNabubhUrSu / / 46 / 47. vA'daso nautsAkaH sAducca sAko'dasaH sAvautvaM na bhavati vA, niSedhasanniyogena ca sAt parasya varNasyotvaM bhavati / asukaH pumAn, asakau vA / asukA strI, asakau vA / klIbe'dakaH kulam ityeva syAt / asukam ityeke / amukam ityAmnAyAt / / 47 / 48. zvetavAhAderantasya Das padAnte padAnte zvetavAhAderantasya Das bhavati / zvetavAhAdirmantre zvetabahukthetyAdinA nipAtito vinanto gaNaH / zvetavAh - zvetavAH, zvetavobhyAm, zletavaHsu / ukthazaMsukthazAH, ukthazobhyAm, ukthazaHsu / puroDAza - puroDAH, puroDobhyAm, puroDaHsu / avayAja - avayAH, avayobhyAm, avayAHsu / padAnte iti kim ? zvetavAhau, ukthazaMsau / puroDAzau, avayAjau / / 48 / 49. sau dIrghaH Daso'sya sau dIrgho bhavati / saMbuddhyartham idam / he zvetavAH, he ukthazAH, he puroDAH, he avayAH / kecid upadezAvasthasyaiva dIrghamicchanti, tairasambuddhyarthamidamAzrayaNIyam / / 49 /
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam 50. saMyogAntasya lopaH 'saMyogAntasya' iti ca 'lopa' iti ca dvayam adhikartavyam ||50 | 51. aTta adDazcyutAmAdeH eSAM saMyogasyAdeH padAnte lopo bhavati / 'at atikramahiMsayoH ' (1/350) ttopdhstaantH| samat, samadbhyAm, samattaraH / ' adD abhiyoge ' (1/125) dopadho DAntaH / udaTU, udaDbhyAm, udaTTaraH / zcyutiriha tAlavyAdiH / ghRtaM zcyotatIti kvip, ghRtazcyutamAcaSTe itIn / punaH kvip ghRtak, ghRtagbhyAm, ghRtaktaraH / pArAyaNe tu dantyopadezasyaitad rUpam | tAlavyopadezasya tu madhuT, madhuDbhyAm iti saMyogAntalopa evodAhRtaH / aTTeSTopadhatve aTTiSata ityabhyAse TazrutiH / aDerdopadhatve aDDiDiSatIti dasya dvirvacananiSedhastu syAt / naiyAsikAstu atTiM topadhamadhIyAnAH 'atTiTiSate ' ityabhyAse tazrutimicchanto'syAdilopaM pratyAcakSate || 51 // 52. sasya ca - sakArasya saMyogAderlopo bhavati / sAdhumak, sAdhumagbhyAm, sAdhumaktaraH / sopadezabalAnna prAgeva datvam / dhuTo lopaviSaye niyamaH kim ? udagrayateH kvipudakU, udagbhyAm / girivezmayate / kvip giriveT, giriveDbhyAm / mahoSmayateH kvip mahoTU, mahoDbhyAm / bhASye tu saMyogAntalope'dhuTo lopo nAstIti samarthitam / tanmate samudjhayateH kvip samut, samudbhyAm iti pratyudAharaNam / dopadho'yamiti pArAyaNikAH / / 52 / 53. kasyAghacavargayoH 504 ghAdezacavagadizAbhyAmanyasya saMyogAdeH kasya lopo bhavati / goraT, goraDbhyAm, goraTTaraH / gRhaM vivikSata kvip - gRhavivIH, gRhavivIrbhyAm, gRhavivIstaraH / madhu lilikSatIti kvip / > dhulilI, madhulilIrbhyAm, madhulilIstaraH / aghacavargayoriti di ? vanadidhak, dAdidhagbhyAm / odanabubhuk, odanabubhugbhyAm / muhestu ghatvaDhatve staH iti - mumuk, mumuriti syAt / bhASye tu adhuTparasya saMyogAderlopo nAstIti cintitam, tadA zuklayate : kvip - zukl ityeva syAt // 53 // 8
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________ 505 pariziSTam -1 54. rAt sasyaiva rephAt parasya saMyogAntasya sasyaiva lopo bhavati / kaTacikIH, kaTacikIrSyAm, kaTacikIstaraH / droNabubhUH, droNabubhUAm, droNabubhUstaraH / niyamaH kim ? UauM, UgbhyAm / eveti niyamAntaranivRttyarthaM padAntatvAnmUrdhanyanivRttau lopo'yamiti / / 54 / 55. na san DAdau DakArAdau kartavye luptaH saMyogAntaH san na bhavati / girivezmAnamAcaSTe giriveT / mahoSmANamAcaSTe mahoT / adabhramAcaSTe adhaT / dvijihvamAcaSTe dvijiT / iha dasya dhatvaM jasya jhatvaM ca nAsti / hacaturthAntasya tRtIyAderekasvarasyaivAjakArAderAdicaturthatvaM vyavasthitavibhASAvijJAnAt / kathantarhi mRgAvit, mRgAvidbhyAm | caturthavidhau bibhyatsatItyudAhRtaM pUrvairyutpAditaM ca nyAsAdau ? satyam / abhyAsAdevAkRtasaMprasAraNasyaiva vyadheroSThyo bakAro'nyatrAntasthaiva / oSThyo yakAraparo madhya iti zikSAkArAH paThanti / evaM ca "iSuvyadhAd vadhAd" iti mAghayamake'pyabhaGgaH / apare tvantasthAdimavizeSaNe vyadhiM pratipadyante / / 55 / 56. vA sAyasaMkhyAvibhyo'hnasyAhana Dau sAyAdibhyaH parasyAtpratyayAntasyAhRtyasya Gau pare'hannityAdezo bhavati vA / sAyAhni, sAyAhani, sAyAhne / Tyahni, vyahani, vyahne / vyahni, vyahani, vyahne / ajjhalAdigatvapratiSedho na pariziSyate dRgAdisAhacaryAccavargasyApi kRdantasyaiva gatvaM syAt / vizvasRg iti gatvaM tu dRgAditvAt / bhASyasthityApi vizvasRgiti gatvena bhavitavyam / ata eva rajjusRDiti Datvam prayatitavyamiti kAzikAdau / akArasyeha GakAro'pi virAmavyaJjanayorapratividheyo naJAdiprayogeSvadRSTatvAt / sthitAnAmanyAkhyAnaM hi vyAkaraNamiti bhASyam / / 56 / 57. anotsabhaH sarvanAmasyAderapyak okArasakArabhakArAderanyasya sarvanAmasyAderantyAt svarAt pUrvo'g bhavati vA / tvayakA, tvayA / mayakA, mayA / bhavatakaH, bhavataH / syAdyakA prakRtyako bAdhanamiSyate / okArasakArabhakArAdau tu yuvakayoH, yuSmakAsu, yuSmakAbhiriti / / 57 /
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________ 506 kAtantravyAkaraNam 58. tyAdezca tyAdezcAntyAt svarAt pUrvo'g bhavati vA / pacataki, pacati / bubhujake, bubhuje / antyAt svarAdityeva / adadAt, adAt |tdett kutsAdayazcArthA aperbahulakatvAt / / 58 / 59. tUSNIkAm tUSNImo makArAt pUrvaH kA ityavyayaM bhavati vA / tUSNIkAm, tUSNIm / tUSNIkAm iti prakRtyantaraM cedak syAt tasyApavAdo'yamiSyate / / 59 / 60. na sAmi sAmItyardhArthamavyayam, tasyAk na bhavati / sAmi bhujyate, sAmi majjati ravau na vireje / / 60 / 61. kasto'ki aki sati kAntasyAvyayasya to bhavati / dhik, dhakit / pRthak, pRthakat / / 61 / 62. RddhyarthanadIvaMzyAvyayIbhAvAdado'm saptamyAH RddhyarthanadIvaMzyAnAM yo'vyayIbhAvastasmAdakArAntAt saptamyA nityamam bhavati / sumadram, dviyamunam, unmattagaGgam, lohitagaGgam / deze - ekaviMzati bhAradvAjam / katham upagaGge, upagAyeM ? nadIvaMzyazrutivihitAvyayIbhAvagrahaNAt / / 62 / 63. vAnyo'nyetaretaraparasparebhyo'mAderapuMsyAm ebhyaH parasyAmAderapuMsi viSaye AmAdezo bhavati vA / ebhyaH prathamA nAbhidhIyate iti vRddhAH |anyonyaam, anyonyaM vA striyaH pazyanti / evaM brAhmaNakulAni |anyonyaam, anyonyena vA strIbhirbhujyante, evaM brAhmaNakulaiH / anyonyAm, anyonyasmai vA striyaH spRhayanti / evaM brAhmaNakulAni / anyonyAm, anyonyasmAd vA striyo viramanti / evaM brAhmaNakulAni / anyonyAm, anyonyasya vA striyaH smaranti / evaM brAhmaNakulAni / anyonyAm, anyonyasmin vA striyo'nurajyante / evam brAhmaNakulAni / evam itaretarAm, parasparAm / apuMsIti kim ? anyonyaM puruSAH pazyanti, anyonyam ibhau vighaTTayataH / anyonyAdayaH puMstvaikatvayoriva svabhAvAt / anyonyam, itaretaram,
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam -1 507 parasparam iti kriyAvizeSaNatve'pi puMstvameva / napuMsakatve hi turAgamaH syAd anyAditvAt / na hyeSAM sarvanAmagaNe pratipadapATho'stItyekaM matam / sarvanAmagaNe'nyAderanyatra napuMsakAnyamUnyupadezyAnIti apare manyante / ebhyo'mAdezo'pi bahulamiti kecit / 'amAmau vA' iti paThanti eke| Amantasya ca prAyaH prayogo dRzyate / / 63 / 64. vasAdayo yathAsvam anvAdeze anvAdeze yathAsvaM yathAyathaM vasAdayo nityam bhavanti / putro yuSmAkam, atho vaH kambalaH / putro'smAkam, atho naH kambalaH / putro yuvayoH, atho vAM kambalaH / putra AvayoH, atho nau kambalaH / putrastava, atho te grAmaH / putro mama, atho me dhanam / dvitIyAcatuorapyevam / tathA putrastvAM pAtu, atho tvA smaratyupAdhyAyaH / putro mAM pAtu, atho mA smarati ziSyaH / / 64 / 65. vA sapUrvAt prathamAntAt vidyamAnapUrvapadAt prathamAntAt pareSAmanvAdeze yathAyathaM vasAdayo vA bhavanti / yuSmAkamAzmamAgAram, atho gRhe lAkSiko vaH kambalaH, atho gRhe lAkSiko yuSmAkaM kambalaH / asmAkamatyuccA gRhAH santi, atho gRhe gAvo naH santi / atho gRhe gAvo'smAkaM santi / yuvayorbrAhmaNakaH pitA / atho mAtA vRSalI vAm / atho mAtA vRSalI yuvayoH / AvayorbrAhmaNaH pitA / atho mAtA AcAryAnI nau / atho mAtA AcAryAnI AvayoH / tavAyaM jAlmo dAsaH, atho gRhe bhAryA tava / mamAyaM jAlmo dAsaH, atho gRhe bhAryA me | atho gRhe bhAryA mametyevamAdayaH / / 65 | 66. na dRgartherAlocane AlocanavRttairdarzanArtheoMge vasAdayo na bhavanti / grAmo yuSmAn samIkSate / grAmo'smAn samIkSate / AlocayatItyarthaH / dRgathairiti kim ? grAmo vaH sampradhArayati / Alocane iti kim ? grAmo vaH pazyati / adhAtuja samAnAdhikaraNamasadvad bhavati iti bhASyasmRterihApyakRdantAdekAdhikaraNAd vyavasthitavibhASayA vasAdayo na bhavantIti lakSyate / gomatAM yuSmAkaM svam, daNDinoryuvayoH svam / pAzulasya tava svam / evam asmado'pi kRdantAt punaraniSedhaH / pAcakAnAM vaH svam, grAhiNorvAM svam, daridrasyate svam / evamasmado'pi / / 66 /
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________ 508 kAtantravyAkaraNam 67. prAgAmantritapadamasadvat AmantritaM pUrvapadamasadvad bhavati / chAtrA yuSmAkaM svam, chAtrau yuvayoH svam / chAtra ! tava svam, chAtrA asmAkaM svam, chAtrau ! AvayoH svam, chAtra ! mama svam, chAtra ! tvAM neSyati grAmAn, chAtra ! mAM neSyati grAmAn / prAgiti kim ? rAgasAgaramagnAnAmasmAkamabhayaprada ! punAtu vizvamIzasya tava vishvmbhrsmRtiH|| parasya sattvameveti pAdAditvAnniSedhaH syAt / AmantritAditi siddhe'sadvadbhAvaH pUrvatarAt padAd vidhiryathA syAditi / gRhe chAtrA ! vaH svam, gRhe chAtrAH naH svam / tathA ca "ucitaM racayAmi devi! te" / / 67 / 68. jasekAdhikaraNe vA jasantamAmantritamekAdhikaraNe parato'sadvad bhavati vA / chAtrAH kaumArAH / yuSmAkaM svam, chAtrAH kaumArAH ! asmAkaM svam ! chAtrAH kaumArAH ! vaH svam, chAtrAH kaumArAH ! naH svam / iyamanvAdeze vibhASodAhartavyA / / 68 / 69. na sAmAnyArthamajas sAmAnyavacanamajasantamAmantritamekAdhikaraNe parato nAsadvad bhavati / chAtrau guNinau ! vAM svam, chAtra guNin ! te svam, chAtrau guNinau ! nau svam / chAtra guNin ! me svam / sAmAnyArthamiti kim ? Dittha kAzmIraka ! tava svam, Dittha kAliGgaka ! mama svam / ajasIti kim ? chAtrAH kaumArAH! yuSmAkaM svam iti vA syAt / / 69 / 70. it ke stryAkAre striyAmAkAro yasmAt sa stryAkAraH, stryAkAre ke pUrvasyekAro bhavatyadhikartavyam / / 70 / 71. narakamAmakayoH anayoH stryAkAre ke pUrvasyed bhavati / naraM kAmayate iti anyato'pi ceti Da:- narikA |mameyaM mAmikA |mAmakAt saMjJAyAmevet / apratyayakakArArthaM vacanam / / 71 /
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________ 509 pariziSTam-1 72. na yattadoH anayoH stryAkAre ke ikAro na bhavati / yakA, sakA / yakAm, takAm / yakAbhiH, takAbhiH / / 72 / 73. tyakanAzIrakayozca tyakanpratyayasyAziSi vihitAkasya ca stryAkAre ke ikAro na bhavati / adhityakA, upatyakA | adhyupAbhyAmU sannayostyakan / AzIrakasya ca - jIvakA, nandakA, prajanakA, prasavakA, prabhavakA ||73 | 74. kSipakAdiSu ca kSipakAdiSu ikAro na bhavati / kSipakA dhruvakA caiva karakA dhaarkessttkaa| eDakA caTakAyAzca pitRRNAmaSTakA bhavet // 74 / 75. tArakA rUDhau rUDhau tAraketIkAroM na bhavati / tArakA nakSatram, netrAMzazca / rUDhAviti kim ? tArikA dhIvarI ||75 / 76. varNakA vastre vastre varNakatIkAro na bhavati / varNakA vastrAntaram / vastra iti kim ? varNikA naTasya kaNakasya ca ||76 / 77. vA sUtaputravRndArakAraNAm eSAM stryAkAre ikAro bhavati vA / sUtikA, sUtakA |putrikaa, putrakA |vRndArikA , vRndArakA / vRndAretyekadezAnukaraNam / / 77 / 78. vartakA zakunau zakunau vartaketIkAro bhavati vA / vartikA, vartakA zakuniH / zakunAviti kim ? vartikA dIpasya / / 78 /
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam 79. adhAtutyaptyaNAM yakAbhyAmasya zraddhAyAH adhAtoratyaptyaNozca yakArakakArAbhyAM parasya zraddhAsthAnino'kArasya stryAkAre ke ikAro bhavati vA / bhrAtRvyikA, bhrAtRvyakA | apatye bhrAturvyaH / abbhre bhavA apriyikA, abdhiyakA | tatra bhave abbhrasamudrAbhyAmiyaH / dUre bhavA dUretyikA, dUretyakA | dUrAdetyaH / kAt - caTakikA, caTakakA / eDakikA, eDakakA | mUSikikA, mUSikakA | adhAtutyaptyaNAmiti kim ? AdiyakA, zikSAkikA, AdhyAyati / zikSA kAyatItiDakau |ihatyikA, atratyikA |kvehAtratasastyap |amAtyikA nityadhiSTyAmAtyA iti tyapi nipAtaH / dAkSiNAtyikA / dakSiNApuraHpazcAdbhyastyaN / zraddhAyA iti kim ? bahuzasyikA, niSkAkikA bhUH / kaH samAsAntaH / sAMkAzye bhavA- sAMkAzyikA, kAmpilye bhavA - kAmpilyikA | yopadhAdakaN / / 79 / 80. dvaiSAjAGgAsvAnAm stryAkAre eSAmAkArasyekAro bhavati vA / dvike, dvake / dvikAbhyAm, dukAbhyAm / eSikA, eSakA / ajikA, ajakA / aGgikA, aGgakA | svikA, svakA / eSAmupasarjanAnAmapi dve rUpe bhavataH / bahvajikA, bahvajakA | bahvaGgikA, bahvaGgakA / bahusvikA, bahusvakA / strInirdeza iti kim ? zubhro'jo yasyAH sA zubhrAjikA / priyo'Ggo yasyAH sA priyAGgikA / / 80 / 81. gostrIpratyayasyopasarjanasyAntyasya hrasvaH gozabdasya strIpratyayasya copasarjanAntyasya hrasvo bhvati / bahuguH, atikhaTvaH / alaM jAyAyai alaMjAyaH, niSkauzAmbi, alaMkumAriH, ativAmorUH / tathA paJcakhaTvI, paJcamAliH / samAhRtiprAdhAnyAdihopasarjanaMtA / dravyaprAdhAnye'pi dvigumicchantaH kathaM hrasvaM pratipadyante / gostrIpratyayasyeti kim ? atitantrIH, atijambUH / nistantrAravitathasaMskRtaprabhASItyapi syAdeva / uNAdiSu dhAtunirdezasyopalakSaNatvAt tantrerapIpratyayaH / tantrIrarucirAlasyamityAcAryeNa prayuktaM hi / tantrIzabdo'pi tantrAntare uNAdivRttau / 'nandI vandI ca tantrIH' iti trikANDe ca dRzyate / yasyAyaM prayoga:- "vibhajya naktandivamastatantriNA" iti / yasya ca bhUmIratantrIyam iti rUpam / / 81 /
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam - 1 82. odaud dvitIyAsu na striyAH Asu strIzabdasyopasarjanasya hrasvo na bhavati / atistriyoH, atistriyau, atistriyam, atistriyaH pazya / upasarjanalakSaNasya pratiSedhAdihApratiSedha eva / atistriNoH kulayoH ||82 / 83. neyansorbahuvrIhau IyansoH parasya strIpratyayasya bahuvrIhau hrasvo na bhavati / bahupreyasI, supreyasI yuvA / neyansoriti bahuvrIhau kaniSedhaH / upasarjanAdapi strIkArAntAt silopaH syAdeva / kathaM supreyasI kulam / napuMsakasyApi niSedhamicchanti tadiha punarnaJgrahaNAt / bahuvrIhAviti kim ? atipreyasiH pAnthaH, upapreyasi prema || 83 / 84. AdIdUtAM ke liGgAt 511 'At, It, Ut' eSAM liGgAd vihite ke hrasvo bhavati / somapakaH, grAmaNikaH, yavalukaH, vatsikA, kumArikA, brahmabandhukA, karkandhukA / eSAmiti kim ? gokA, naukA | liGgAditi kim ? kAkaH, pAkaH / "iNbhIpAka0" ityAdinA dhAtoH kaH // 84 // 85. na bahuvrIhau eSAM bahuvrIhau ke hrasvo na bhavati / mahodadhikrAkaH / sanadIkaH, savadhUkaH / bhruvastu ko nAstyeva / babhrubhrurityeva syAt // 85 // 86. stryAto vA bahuvrIhau ke stryAkArasya hrasvo vA bhavati / bahukhaTvakaH, bahukhaTvAkaH / zvetAzvakaH, zvetAzvAkaH / bRhadajakaH, bRhadajAkaH / strIti kim ? dRSTarajAkaH / bahuvrIhAvityeva - bAlikA, vatsikA / / 86 / 87. tatrApuMvRttAdicca apuMvRttAd vihitasya stryAtastatra stryAkAre ke it hrasvazca vA bhavati / mAlikA, mAlAkA / kanyikA, kanyakA, kanyAkA / bhastrikA, bhastrakA, bhastrAkA / AbhiH
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________ 512 kAtantravyAkaraNam prakRtibhizca - nirbhistrikA, nirbhastrikA, nirbhastrAketi siddham / alamanyatra bhastrAgrahaNam / tatreti kim ? jaGghakaH, cUDakaH / tatra "prasite svAGgAt" iti kaH / apuMvRttAditi kim ? azvikA / bahuvrIhAviti na smaryate / / 87 / 88. aSTanaH kapAle haviSyAt kapAle pare haviSi vAcye'STanaH AkAro bhavati / aSTasu kapAleSu saMskRtam aSTAkapAlaM haviH / haviSIti kim - aSTakapAla odanaH / / 88 / 89. saMjJAyAM ca saMjJAyAM cASTana AkAro bhavati / aSTAvakro nAmarSiH / aSTApadaH zarabhaH / aSTApadaM zAriphalaM kanakaM ca / / 89 / 90. tadyoginyaSTagave aSTagavayoginyarthe vartamAne'STagave sthitasyASTana AkAro bhavati / aSTAnAM gavAM samAhAraH aSTagavam, tayuktaM zakaTAdikam aSTAgavam / / 90 / 91. dazaviMzatitriMzatsu dvezcAbahuvrIhau abahuvrIhau samAse dazaviMzatitriMzatsu parato veraSTanazcAd bhavati / dvau ca daza ca, dvAbhyAmadhikA vA daza dvAdaza / evaM dvAviMzatiH, dvAtriMzat / aSTAviMzatiH, aSTAtriMzat / abahuvrIhAviti kim ? dvidaza, dvidazAH, aSTadazAH / / 91 / 92. trestrayas abahuvrIhau samAse dazaviMzatitriMzatsu paratastrestrayasAdezo bhavati / trayodaza, trayoviMzatiH, trayastriMzat / abahuvrIhAvityeva - tridaza, tridazAH / / 92 / 93. tAvanazItizatasaMkhyAyAM vA azItivarjitAyAM tyantAyAM zadantAyAM ca saMkhyAyAm abahuvrIhau samAse teSAM tau pUrvavidhI bhavato vA / aSTAsaptatiH, aSTasaptatiH / dvAsaptatiH, dvisaptatiH / trayaHsaptatiH, trisaptatiH |assttaanvtiH, aSTanavatiH / dvAnavatiH,dvinavatiH |trayonavatiH, trinavatiH / SaSTirapi tyanto nipAtaH- aSTASaSTiH,aSTaSaSTiH / dvASaSTiH,dviSaSTiH / trayaHSaSTiH, trissssttiH|
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam -1 513 zadantAyAM ca - dvAcatvAriMzat, dvicatvAriMzat / aSTAcatvAriMzat, aSTacatvAriMzat / trayazcatvAriMzat, tricatvAriMzat / aSTApaJcAzat, aSTapaJcAzat / dvApaJcAzat, dvipaJcAzat / trayaHpaJcAzat, tripaJcAzat / anazIti kim ? vyazItiH, tryazItiH / triMzaditi kim ? aSTAbhiradhikaM zatam aSTazatam / abahuvrIhAvityeva - dvitriMzAH, triviMzAH / / 93 / 94. saMjJAyAmanajirAdibahusvarasya vati dIrghaH ajirAdivarjitasya bahusvarasya vantupratyaye saMjJAyAM dI| bhavati / amarAvatI, vIraNAvatI, udumbarAvatI, mazakAvatI, puSkarAvatI, anajirAdiriti kim ? ajiravatI, khadiravatI, ajiraM khadirazazAGkau kAraNDavacakravAkapulinAni / malayAlaGkArAvapi hiraNyamanye'pi caakRtitH|| bahusvarasyeti kim ? vetravatI, bhogavatI / saMjJAyAmiti kim ? turagavatI senA / / 94 / 95. padmazaradhUmakuzavaMzamRgANAM ca eSAM saMjJAyAM vantau dI| bhavati / padmAvatI, zarAvatI, dhUmAvatI, kuzAvatI, vaMzAvatI, mRgAvatI / dvisvarArthaM vacanam / / 95 / 96. aSThIvatprabhRtayazca aSThIvaprabhRtayazca nipAtyante saMjJAyAm / atizayenAsthIni santyasminniti aSThIvAn jAnuH / kakSA vidyate'sya kakSIvAn RssiH| lavaNaM vidyate'syAmiti lavaNvatI / udakamasyAstIti udanvAn samudraH / evam AsandIvAn grAmaH / cakrIvAn kharaH / ahIvatI, kapIvatI, alIvatI, RSIvatI ityAdayaH / / 96 / 97. valaci ca valaci pratyaye ca dIrgho bhavati |kRSIvalaH,AsutIvalaH, dantAvalaH |kRssyaasutidntebhyo valac / valacIti kim ? utsAhavalaH, pitRvalaH, bhrAtRvalaH / utsAhapitRbhrAtarajaHzikhApariSado valaH / / 97 /
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam 98. citeH ke bahuvrIhau bahuvrIhau ke citerdIrgho bhavati / dvicitIkam, bahucitIkaM zmazAnam | bahuvrIhAviti kim ? citikA, paramacitikA / / 98 / 99. ici sarUpe 514 ijante samAnarUpe pade pUrvasya dIrgho bhavati / kezAkezi, dantAdanti "ij vyatihAre" itIc / sarUpa iti kim ? dvau dantAvasyeti dvidanti praharati / "dvidantyAdibhyazca " iti ic / / 99 / 100. Acca guNinaH guNo'syAstIti guNI asandhyakSaraM nAmI, tadantasya sarUpe ijante pare pUrvasyAd dIrghazca bhavati / muSTAmuSTi, muSTImuSTi, bAhAbAhavi, bAhubAhavi vyAsajetAm || 100 / 101. strIpratyayasya lugaNAdilukyagoNIsUcyoH aNAdiluki sati strIpratyayasya lug bhavati na tu goNIsUcyoH / paJcabhiH khaTvAbhiH krItaH paJcakhaTvaH / evaM paJcapaTuH, paJcaveNiH, paJcakruG, paJcoSNik, paJcakroSTA / paJcabhiryuvatibhiH krItaH paJcayuvA / paJca indrANyo devatA asyeti paJcendraH / strIpratyayasyeti kim ? paJcatantrIH, paJcajambUH / aNAdilukIti kim ? paJcAnAM taTInAM samAhAraH paJcataTi | samAhAro hi nAnadyarthatayA gRhyate / agoNIsUcyoriti kim ? paJcagoNiH, paJcasUciH / upasarjanatvAddhrasvaH siddhaH / / 101 / // iti mahAmahopAdhyAya zrIpatidattaviracitAyAM kAtantrapariziSTavRttau nAmaprakaraNaM samAptam //
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________ SatvaprakaraNam 1. sasya So nimittAt nimittaM nAmikarAH / nimittAt parasya sakArasya SakAro bhavatItyadhikartavyam / avizeSe nimittAditi, vizeSe tvanimittAdapi / turASAT paramaSThaH // 1 // 2. tadvat khaGantasthAbhyaH khaGantasthAbhyaH parasya sasya nimittAdiva SakAro bhavati / dRkhSu, kruSu, azvayUSu, halSu, mUlavRSu ||2| 3. samAse'GguleH saGgasya aGguleH paraspa samAse saGgasya sasya So bhavati / aGguliSaGgaH, aGgulISaGgaH / samAsa iti kim ? aGgulI sagaM bhajate / padAdyantayoH sasya So nAstItyArambhaH / / 3 / 4. bhIroH sthAnasya bhIroH : parasya sthAnasya samAse sasya So bhavati / bhIruSThAnam | samAsa ityeva - bhIru sthAnaM pazya // 4 // 5. agneH stutaH agneH : parasya stuH kvibantasya sasya So bhavati / agniSTut || 5 | : 6. dIrghAt somasya dIrghAntAdagneH parasya somasya sasya So bhavati / agnISomau / " IdagneH somavaruNayordevatAdvandve" / tasyaiva dIrghasyeha grahaNam / iha na syAt - agnizca izca somazca agniisomaaH| dIrghAditi kim ? agnisomau jyotirudbhide || 6 | 7. jyotirAyurthyAM stomasya AbhyAmagnezca stomasya sasya So bhavati / jyotiSTomaH, AyuSTomaH, agniSTomaH / samAsa ityeva - jyotistome tRNAnAm // 7 //
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________ 516 kAtantravyAkaraNam 8. gaviyudhibhyAM sthirasya AbhyAM sthirasya sasya So bhavati / gaviSThiraH, yudhiSThiraH / 'viSTarasthAM gaviSThirAm' iti bhttttiH| samAsAnuvartanAd yatra luk, tatrAyaM mUrdhanyaH, sa cAbhyAM saMjJAyAmeva | samAsa ityeva - gavi sthiro bhAraH, yudhi sthiro rAjanyaH / / 8 / 9. mAtRpitRbhyAM svasuH AbhyAM svasuH sasya So bhavati / mAtRSvasA, pitRSvasA / / 9 / 10. mAtuH piturthyAM vA 'mAtuH, pituH' ityetAbhyAM svasuH sasya So bhavati vA / mAtuSvasA, pituSvasA / mAtuHsvasA, pitusvasA / mAtRpitRbhyAM lug vA SaSThyAH / vAkye tu na syAdeva- mAtuH svasA, pituH svasA / / 10 / 11. varNe'bhinisaH stAnasya abhi- nispUrvasya stanaterghaJantasya varNe'rthe sasya So bhavati / abhini:stanyata iti abhiniSTAno visargo varNazca / vacaH spaSTAbhiniSTAnam / varNa iti kim ? abhinistAno garbhiNyAH / / 11 / 12. nadISNaniSNAtayordAkSye dAkSye'nayoH sasya So bhavati / nadISNaH pAnthaH / nadyavagAhanadakSa ityarthaH / 'tato nadISNAn pathikAn girijJAn'iti bhaTTau / cArakarmaNi niSNAtaH / dAkSya iti kim ? nadyAM snAti nadIsnaH / niHsnAtastIrthe / niSNAtiriti mataM cet suSAmAdiSu draSTavyam / / 12 / 13. praSTho'grage agrage'rthe praSTha iti bhavati / pratiSThata iti praSThaH / "sarvanArIguNaiH praSThAm" iti ca / agraga iti kim ? prastho yavAnAm / / 13 / 14. viNyahaH saheH viNi sati ahAntasya saheH So bhavati / turASAT, turASADbhyAm / aha iti kim ? 'turAsAhaM purodhAya' / / 14 /
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam - 1 15. veH stro nAmni vipUrvasya stRNAteH saMjJAyAmavayavatvena sthitasya sasya So bhavati / viSTAro bRhatIcchandaH, viSTAraH paGktizchandaH / viSTaraH kuzamuSTyAdiH / nAmnIti kim ? vistAraH paTasya | kathaM vistAro viTapaH / stRNoterghaJi / / 15 / 16. vikuparizamibhyaH sthalasya ebhyaH sthalasya sasya So bhavati / viSThalam, kuSTham, pariSThalam / zamyAH sthalamiti hnasvatve - zamiSThalam / / 16 / 17. gobhUmidvitrikuzakvaGgumaJjipuJjidivyagnibarhiSaH sthasya ebhyaH sthasya sasya po bhavati / goSTham, bhUmiSTham, dviSTham, triSTham, kuSTham, zaGkuSTham, aGguSTham,, maJjiSTham, puJjiSTham, diviSTham / ihAluk saptamyAH / agniSThaH, barhiSThaH / ebhyaH iti kim ? vAristhaH / sthasyeti kim ? gosthitiH || 17| 18. etyako nAmni 517 kvarjitAnnimittAdekAraparasya sasya saMjJAyAM So bhavati / hariSeNa, vAyuSeNa / etIti kim ? trisrotAH / aka iti kim ? viSvaksenaH / kasya khatvaM cet kagrahaNaM kavargopalakSaNam / viSviti mUrdhanyo nipAtaH / tasya viSvak - viSuva - viSuvadAdayaH prayogAH || 18 | 19. ito nakSatrAd vA idantAnnakSatrAdekAraparasya sasya saMjJAyAM So bhavati vA / rohiNiSeNaH, rohiNisenaH / / 19 / 20. suSAmAdizca suSAdizca madhye mUrdhanyo bhavati - suSAmA gauriSakthaM ca duHSandhiH suSThu duSThu ca / niHSamo'paSThuniHSedhaduHSedhAH saRtISahaH //
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________ 518 kAtanvavyAkaraNam puSadiviSadau deve mRSA goSAzca naamni| AyuSThAmbaSThazekuSThaparamaSThAH suSandhi c|| savyeSThA parameSThI ca ye cAnye munibhiH smRtaaH||20|| 21. pratiSNAtakapiSThalau sUtragotrayoH etau sUtragotrayoryathAsaMkhyaM samUrdhanyau bhavataH / pratiSNAtaM sUtram pANineH, suvizuddhamityarthaH / kapiriva sthalatIti kapiSThalo gotram / sUtragotrayoriti kim ? pratisnAtaM ziraH / kapisthalaM giriH / / 21 / 22. hrasvAt tAdau taddhite nAmnaH hrasvAt parasya sasya nAmno vihite tAdau taddhite So bhavati / sarpiSTA, dhanuSTA / sarpiSTvam , dhanuSTvam / vapuSTvam, vapuSTamam / catuSTayam, catuSTvam / hrasvAditi kim ? gIstvam, uccastarAm / tAdAviti kim ? sarpissAt / nAmna iti kim ? kuryustarAm, dadustarAm / taddhita iti kim ? sarpistarati / / 22 / 23. upasargAt sunoti-suvati-syati-stauti-stobhatInAmanantaro'pi upasargasthAnnimittAd eSAmaTA vyavahito'vyavahito'pi saH So bhavati / abhiSuNoti, abhyaSuNot, abhiSuvati, abhyaSuvat |abhissyti,abhyssyt / abhiSTauti, abhyaSTaut / abhiSTobhate, abhyaSTobhata / evam anuSuNoti anvaSuNot / yvAbhyAmapi nimittavadbhAvAt / tathA visargAntarAye nAmino nimittatvamastyeva / niHSuNoti, duHSuNoti / rAcca - niraSTobhata, duraSTobhata / / 23 / 24. sthAsenisedhatisicasanjasvanjAmaDabhyAsAntarazca upasargasthAnnimittAd eSAmaDabhyAsAntarA'nantarazca sasya' So bhavati / pratiSThAtA, pratyaSThAt, pratitaSThau / abhiSeNayati, abhyaSeNayat, abhiSiSaNayiSati / "abhiSiSaNayiSu bhuvanAni yaH" niSedhati, nyaSedhat, niSeSidhyate / abhiSiJcati, abhyaSiJcat, abhiSiSikSati / anuSajati, anvaSajat, anuSiSaGkSati / pariSvajate, paryaSvajat, pariSiSaGkSate / / 24 |
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________ 519 pariziSTam -1 25. saderaprateH apraterupasargasthAnnimittAt saderaDabhyAsAntaro'nantarazca saH So bhavati / niSIdati, nyaSIdat, niSASadyate / niSiSatsati / pariSIdantyasyAmiti pariSat / aprateriti kim ? pratisIdati / / 25 / 26. praterapi stanbheH nimittamAtrAdupasargasthAt praterapyaDabhyAsAntarazca stanbheHsaHSo bhavati |prtissttbhnaati, pratyaSTabhnAt, pratitASTabhyate / viSTabhnAti, vyaSTabhnAt, vitASTabhyate / abhiSTamnAti, abhyaSTabhnAt, abhitASTabhyate / upaSTabdham, upaSTambham ityArSaM cet, suSAmAdau draSTavyam / / 26 / 27. avAdaurjityanikaTAzrayeSu avAt parasya stanbhereSvartheSvaDabhyAsAntarazca saH So bhavati / mallo mallamavaSTabhnAti, tarjayatItyarthaH / avaSTabhyate'neneti avaSTambhaH svarNam | "raghoravaSTambhamayena ptrinnaa"| senAmavaSTabhnAti AsIdatItyarthaH / daNDamavaSTabhnAti, avalambate ityarthaH / eSviti kim ? avastabdho bAhIkaH / zItena jaDIkRta ityarthaH / / 27 / 28. vezca svano bhojane veravAcca bhojane'rthe svano'DabhyAsAntarazca saH So bhavati / viSvaNati, avaSvaNati / vyaSvaNat, viSaSvaNat, viSaSvANa, avaSaSvANa / sazabdabhojane svaniriha vartate / bhojana iti kim ? visvanati (avasvanati) virautItyarthaH / / 28 / 29. parinivibhyaH sevate ebhyaH sevateraDabhyAsAntarazca saH So bhavati / pariSevate, niSevate, viSevate, pariSiSevate paryaSavata, nyaSevata,pariSiSeva ityAdi |ebhy iti kim ? abhisevate / / 29 / 30. sitasayasivusahasuTAmanantaraH parinivibhyaH sitAdInAmanantaraH saH So bhavati / SiJaH ktaH- pariSitam, niSitam, viSitam, SiJo'l ghazca-pariSayaH, niSayaH, viSayaH |prissiivyti, niSIvyati, viSIvyati, pariSahate, niSahate, viSahate / pariSkaroti / viSkiraH pakSI / anantara iti
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________ 520 kAtantravyAkaraNam kim ? pariSiseviSati (paryasevyata), viSAsahyate, pariSaskAra | parinivibhya ityeva - abhisIvyati, pratiskirati zatrUn / pratezca hiMsArtha iti suT / / 30 / ____31. sivusahasuTstusvanjAM vibhASATaH parinivibhyaH sivAdInAmaTaH parasya sasya So bhavati vA |pryssiivyt, paryasIvyat / paryaSahata, paryasahata / paryaSkarot, paryaskarot / paryaSTaut, paryastaut / paryaSvajata, paryasvajata / stusvanjoH prApte vibhASA / / 31 / 32. vyanuparyabhinibhyaH syandateraprANini aprANinyebhyaH syandateranantaraH saH So bhavati vA / viSyandate, visyandate tailam / anuSyandate, anusyandate / pariSyandate, parisyandate / abhiSyandate, abhisyandate / niSyandate, nisyandate / aprANinIti kim ? visyandate matsyAH / / 32 / 33. pareH skandeH pareH parasya skandateranantaraH saH So bhavati vA / pariSkandate, pariskandate / / 33 / 34. veraniSThAyAm veH parasya skandateranantaraHsaHSo bhavati vA aniSThAyAm / viSkandate, viskandate / aniSThAyAmiti kim ? viskannaH, viskannavAn / / 34 / 35. sphurisphulyornirnivibhyaH ebhyaH sphurisphulyoranantaraH saH So bhavati vA / niHSphurati, niHsphurati / niSphurati, nisphurati / viSphurati, visphurati, niHSphulati, niHsphulati / niSphulati, nisphulati / viSphulati, visphulati / evaM niHSphuritaH, niHsphuritaH / niHphulitaH, niHsphulitaH ityAdi / / 35 / 36. nityaM veH skanbheH vipUrvasya skanbhenityaM So bhavati / 'STabhi, skabhi pratibandhe' (1/392), sautro vA / viSkambhate, viSkambhitA, viSkambhaH, viSkabhnAti, viSkabhnoti / / 36 /
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________ 521 TaSazca para abhiSanti, a - abhyasAna pariziSTam -1 37. upasargaprAdurdhyAmasteryasvareSu upasargasthAnnimittAt prAduSazca parasyAsteryasvareSu saH So bhavati / bahuvacanamayathAsaMkhyArtham / pratiSyAt, anuSyAt / abhiSanti, anuSanti / prAduHSyAt, prAduHSanti / yasvareSviti kim ? abhistaH, prAdustaH / anantara ityeva - abhyasAni, prAdurAsIt / / 37 / ____38. suvinidurthyaH supaH supaH iti svapeH kRtasamprasAraNasya nirdezaH / ebhyaH supaH saH So bhavati / suSupyate, suSuptaH, suSuptiH / evaM viSupyate, niHSupyate, duHSupyate / samprasAraNanirdezaH kim ? susvapiti, susvapnaH / / 38) 39. samasUtyozca suviniduryaH samasUtyozca saH So bhavati | suSamam, viSamam, niHSamam, duHSamam, suSUtiH, viSUtiH, niHSUtiH, duHSUtiH / / 39 / / ___40. nisastapyanabhyAvRttau anabhyAvRttAvapaunaHpunye'rthe tapatau parato nisaH So bhavati / niSTapati suvarNam parIkSakaH, sakRd dhamatItyarthaH / anabhyAvRttAviti kim ? nistapati suvarNaM ghaTakaH / punaH punardhamatItyarthaH / / 40 / 41. na sAt kRsaradhUsarAdiSu sAtpratyaye kRsaradhUsarAdiSu ca sasya So na bhavati / vArisAt, bindusAt / kRdhUrAbhyaH sarak / kRsaraH, kRsarA / dhUsaraH, dhUsarA | 'mahiSadhUsaritaH saritastaTaH' iti / susthaH, susthitiH / duHsthaH, duHsthitiH / paristhaH, paristhitiH / / 41 / 42. bahuc prakRtyuttarapadAdeH bahucaprakRteruttarapadasya cAdeH sasya So na bhavati / bahusetuH, kapisetuH, girisetuH / dadhisetuH / bahucaprakRtyuttarapadayoH padatvaM nAstItyubhayorupAdAnam / / 42 /
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam 43. sicazcekrIyite sicazcekrIyite pare sasya So na bhavati / sesicyate / upasargAzrayo'pi bAdhyate / abhisesicyate / / 43 / 522 44. nipratibhyAM stabdhasya AbhyAM stabdhasya saH So na bhavati / praterapIti prApteH nistabdhaH, pratistabdhaH / niSTabdhazchAtra iti nispUrvasya || 44 | 45. upasargAt stanbhusivusahAM caNi upasargasthAdeSAM caNi So na bhavati / vyatastambhata, paryasISivat paryasISahat / upasargAzrayo'nena bAdhyate / dhAtvavayavAttu nimittAdupasargAdapi syAdeva || 45 / 46. syatisuvorabhyAse anayorabhyAse So na bhavati / abhisasau, abhisusUSati, stautInantayoreva SaNIti niyamAd dhAtorapi na syAt / abhisiSAsati, abhiseSIyate / abhisuSAva abhisoSUyate / eSu dhAtoH syAdeva || 46 / , 47. sye ca suJaH 1 suJo'bhyAse sye ca parataH So na bhavati / abhisuSAva abhisoSUyate, abhisusUSati |ssnni niyamAt pUrvavat / sye ca abhisoSyate, abhyasoSyata / abhisusUSatIti kvib dRzyate cet - abhisusUriti dhUsarAditvAt / / 47 / 48. soDhazca soDhityasya ca So na bhavati / visoDhaH, parisoDhaH / visoDhum, parisoDhum / parisoDhA, visoDhA | visoDhavyam, parisoDhavyam | DhakAranirdezaH kim ? viSahate, pariSahate | sitasayasivusahasuTAmiti Satvam ||48 | 49. sedhatergatau gatAvarthe sedhateH So na bhavati / abhisedhati gauH / / 49 /
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam - 1 50. sadisvanjoH parokSAyAmabhyAsAt parokSAyAmanayorabhyAsAt paraH So na bhavati / viSasAda / abhiSasvanje (prisssvje)| abhyAsAdityabhyAse pratiSedho mA bhUt // 50| 51. ini svidisvadisahAM sani 523 ini satyeSAM sani parato'bhyAsAt So na bhavati / sisvedayiSati, sisvAdayiSati / sisAhayiSati / inIti kim ? siSvitsati / abhyAsAditi kim ? viSisAhayiSati / / 51 / // iti mahAmahopAdhyAya zrI zrIpatidattaviracitakAtantrapariziSTe SatvaprakaraNaM samAptam //
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________ NatvaprakaraNam 1. No naH nimittAditi vartate / nimittaM tviha svarAdivyavahitAzca ravarNAH, nimittAnnasya No bhavatItyadhikartavyam / / 1 / ___2. pUrvapadasthAt saMjJAyAm pUrvapadasthAnnimittAt saMjJAyAmuttarapadasthasya nasya No bhavati / zUrpaNakhA, druNasaH, kharaNasaH / saMjJeti zabdarUDhiriha gRhyate / tena agraNIH, grAmaNIH, akSauhiNI seneti / vRttAvapyekapadatvamastIti niyamo'yam / sa tu pUrvapadasthAduttarapadasthasyAsaMjJAyAM NatvaM nivartayati / tAmranakhaH, zuSkanakhaH / pratyayasya pUrvasthAdapi NatvaM syAt / daguNaH, lakSaNaH / mantvarthe napratyayaH / / 2 / 3. vanasyAgrekoTarAdeH agre - koTarAdeH parasya vanasya saMjJAyAM No bhavati / agrevaNam / saptamyA: samAso'yaM nipAtanAdalopaH / koTarAvaNam, sidhrakAvaNam, mizrakAvaNam, zArikAvaNam / puragazabdo hrasvAdisvara iti matam - puragAvaNam / dIrghatvaM vakSyate / niyamaH kim ? kuberavanam, zatapatravanam / / 3 / 4. pranirantarikSuplakSazarAmrakArghyapIyUkSAkhadirebhyaH ebhyo vanasya No bhavati / prakRSTaM vanam pravaNam, vanAnnirgataM nirvaNam, vanasyAntaH antarvaNam / ikSuvaNam, plakSavaNam, zaravaNam, AmravaNam, kaayevnnm, pIyUkSAvaNam, khadiravaNam / / 4 / 5. dvitrisvarebhyo vauSadhivRkSebhyo'nirikAdeH dvisvarebhyastrisvarebhyazca oSadhivRkSebhyaH anirikAdeH parasya vanasya No bhavati vA |phlpaakaantaanyudbhidaanyossdhyH |vriihivnnm, vrIhivanam / nIvAravaNam, nIvAravanam /
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam -1 525 vRkSebhyazca - zigruvaNam, zigruvanam / zirISavaNam, zirISavanam / dvitrisvarebhya iti kim ? rAjamASavanam, pAribhadravanam / oSadhivRkSebhya iti kim ? dUrvAvanam / anirikAderiti kim ? irikAvanam, timirAvanam, cIrikAvanam / irikAdiniSadhAnna yathAsaMkhyamiheti / / 5 / 6. Adahasya adantAt sanimittAt parasyApratyayAntasyAho nasya No bhavati / pUrvAhnaH, aparAhnaH, prANaH / Aditi kim ? nirahnaH / atpratyayanirdezaH kim ? dIrghAhI prAvRT / dIrghAhanAvRtU / / 6 / 7. vAhyAd vAhanasya uhyate iti vAhyam / uhyate yena tad vAhanam ityuNAdiko prayuT, ghuTi hasvasya dIrghAbhAvAt / sanimittAd vAhyAt parasya vAhanasya nasya No bhavati / ikSuvAhaNam, darbhavAhaNaM zakaTam / ikSuruhyate'nenetyarthaH / "dUrAdapAvartitabhAravAhaNAH" iti / vAhyAditi kim ? dAkSeH svaM vAhanaM dAkSivAhanam / evaM "kuthena nAgendramivendravAhanam" (zizu0 1/8) / yadA tvasau voDhavyastadA dAkSivAhaNam, indravAhaNaM bhavatyeva / / 7 / 8. deze pAnasya pUrvapadasthAnnimittAt pAnasya nasya No bhavati deze'rthe / pIyate iti pAnam / kSIraM pAnamatreti kSIrapANA uzInarAH / sauvIrapANA bAhlIkAH / kaSAyapANA gAndhArAH / surApANAH prAcyAH / deze kRtaNatvAH kenacinnimittena puruSeSvapi vartanta eva / / 8 / 9. bhAvakaraNayorvA bhAvakaraNayorvartamAnasya yuDantasya pAnasya pUrvapadasthAnnimittANNo bhavati dA / kSIrapANam, kSIrapAnam / kSIrapANI, kSIrapAnI pAtrI / anayoriti kim ? uSTreNa pIyate uSTrapAno maNiH / / 9 /
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam 10. girinadyAdiSu ca girinadyAdiSu ca nasya No bhavati vA | giriNadI, girinadI / giriNaddham, girinaddham / vakraNitambA, vakranitambA | vakraNadI, vakranadI / girinayapi girinaddhaM vakranitambA tathaiva mASoNam / vakranadI ca gaNe'smin vinizcito girinitambo'pi // 10 // 11. syAdisamAsAntayorayuvAdeH pUrvapadasthAnimittAt syAdisaMbandhinaH samAsAnnasya cAyuvAdernasya No bhavati vA / tantravApeNa, tantravApena / vArivAheNa, vArivAhena | mASavApANAm, mASavApAnAm / samAsAnnasya ca - vrIhivApiNau, vrIhivApinau / vrIhivApiNi, vrIhivApini / syAdisamAsAntayoriti kim ? vIrabhaginI | ayuvAderiti kim ? zUdrayuvAnaH, kSatriyayuvAnaH, paripakvAni, prapakvAni tantravAkyena / pUrvapadasthAdityeva - kumbhahAriNau / / 11 / 12. nityamekasvarakavargavatyuttarapadasya samAsAntabhUtasya zabdasyottarapadamiti ruddhiH| tasminnekasvare kavargavati ca sati syAdisamAsantayorayuvAdernasya No bhavati nityam / kSIrapeNa, kSIrapANAm / dIrghakAyeNa, vakramukheNa, vIrabhogeNa, dIrghamegheNa | samAsAntasya ca vRtrahaNau / vastrayugANi / ayuvAderityadhikartavyameva nityamapi mA bhUditi / / 12 / 13. tricaturdhyA hAyanasya vayasi tricaturthyAM parasya hAyanasya vayasi gamyamAne nasya No bhavati / trihAyaNo damyo vatsaH / caturhAyaNI gauH / vayasIti kim ? caturhAyanA zAlA / / 13 / 14. pUrvApahA (ya) NAdayaH pUrvApahA (ya) NAdayaH kRtaNatvAH sAdhavo bhavanti / pUrvApahA (ya) NAH / aparApahANAH, saMprApahANAH / / 14 / / 15. nasasya prAdibhyo nAsAyA nasaM vakSyati, tasyeha grahaNam / nimittAt parasya nAsikAdezasya nasazabdasya No bhavati / praNasam, durNasam, nirNasaM mukham / / 15 /
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam - 1 527 16. upasargANNopadezasya I upasargasthAnnimittAt Nopadezasya dhAtornasya No bhavati / praNamati, praNamya, kharapraNAdI, pariNayati, nirNayati, antarNayati / antaro NatvavidhAvupasargatvAt / upasargAditi kim ? vRkSaM vRkSaM pari nayati / pranAyako rAjanyaH / nAmopanipAtino'nupasargatvAt kathaM praNAyakaH, praNayatIti vuNi syAt / Nopadezasyeti kim ? pranRtyati, pranAthate / nAthirapthanajopadezaH pArAyaNe / bhASye tu nopadeza evAyam / kathaM durnayati, upasargapratirUpakatvAnna Natvamiti aSTakavRttikRtaH / " upasargAdadUre" iti paThanti eke, tadA durnayatItyAdayo'kRtaNatvA eveti matametaccUrNirapyanugRhNAti tadA kSubhnAdipAThe durnayatIha mantavyam ||16| 17. aniterantasyApi upasargasthAnnimittAt parasyAniterantasyApi nasya No bhavati / prANiti, prANakaH, paryaNiti, nirANIt, antaraNanam, durANIt / kvip - he prAN ! he paryaN ! kecidiha paraiH pratiSedhamicchanti - paryaniti, he paryan || 17 | 18. abhyAsAcca upasargasthAnnimittAdabhyAsAt parasya cAniternasya No bhavati / prANiNat, paryaNiNat, prANiNiSati, paryaNiNiSati / kRtaNatvasya dvirvacanaM cet - praNinAya, praNinISati / '"pariNinaMsurasAvupaiti " ityAdAvapi NatvadvayaprasaGgaH / / 18 / 19. hinvAnimInAm upasargasthAnnimittAd hinvAnimItyeteSAM nasya No bhavati / prahiNoti, pravapANi, prayANi, pramINAti / / 19 / 20. hanaH upasargasthAnnimittAd hano nasya No bhavati / prahaNanam, prahaNyate // 20 21. vamorvA upasargasthAnnimittAd hano nasya vamoH parato No bhavati vA / prahaNvaH, prahanvaH / prahaNmaH prahanmaH ||21|
Page #565
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam 22. ayanasya cAdeze'ntaraH antaraH parasya hano'yanasya cAdezAdanyatra No bhavati / antarhaNyate, antarayaNam / Adeza iti kim ? antarhanano'ntarayano dezaH / kathamantarghaNo dezaH / ye tu nipAtasUtre kRtaNatvaM nirdizanti tanmate syAt / / 22 / 23. niMsinikSinindAM vA kRti 528 upasargasthAnnimittAt kRtyeSAM nasya No bhavati vA / praNiMsakaH, praniMsakaH / praNikSakaH, pranikSakaH / praNindakaH, pranindakaH / kRtIti kim ? praNiste, praNikSati, praNindati,nityaM NopadezatvAt / kRtItyapaThadbhireSAM Nopadezo'pyanAdaraNIya eva / / 23 / 24. nernada-gada-pada-pata- dA - meG - mAG - syati - hanti - yAti - vAti-drAti-psAti-vapati-vahati-zAmyati-cinoti - dogdhiSu nadAdiSu parata upasargasthAnnimittAt nernasya No bhavati / praNinadati, praNigadati, praNipatati, praNipadyate, praNidatte, praNidhatte, praNimayate, praNimimIte, praNiSyati, praNihanti, praNiyAti, praNivAti, praNidrAti, praNipsAti, praNivapati, praNivahati, praNizAmyati, praNicinoti, praNidogdhi ||24| 25. akakhAdAvupadeze'SAnte vA upadeze yo na kakhAdirna ca sAntastasmin dhAtAvupasargasthAnnimittAt parasya nernasya No bhavati vA / praNipacati, pranipacati / praNirauti, pranirauti / akakhAdAviti kim ? pranikvaNati, pranikhidyate / aSAnta iti kim ? pranipuSNAti / upadeza iti kim ? ' pranicakAra, pranicakhAda' iti pratiSedho yathA syAt / praNinaMSTA, praNiyaSTeti cavidhiH ||25| 26. svarAt kRtaH upasargasthAnnimittAt svarAt parasya kRto nakArasya No bhavati / prayANam, niryANam, antaryANam, preGkhaNam, prombhaNam, nirvahamANaH, pravahaNIyam, aprayANiste jAlmaH / prahINaH, prahINavAn, hAglAbhyAM ktyarthe nirauNAdikaH prahANiH / prapAyiNau, kAkaprapAyiNau, madhuprapAyiNau / samAsAnte'pi upasargAdayaM vidhiH paratvAt / svarAditi kim ? prabhugnaH, nirbhugnaH, nimagnaH ||26|
Page #566
--------------------------------------------------------------------------
________________ 529 pariziSTam -1 27. nirviNNam nipUrvAd vidaH kte nirviNNamiti nipAtyate / nirviSNo'dhyayane jaDaH' / 'adaNDyA daNDapAtena mirviSNA yasya tu prjaaH'| nirvidiriha vairAgyArthaH / / 27 / 28. venaH inantAd vihitasya kRto nakArasyopasargasthAnnimittAd vA No bhavati / prayApaNA, prAyApanA / pravAhaNIyam, pravAhanIyam / vihitavizeSaNatvAd vyavahitasyApi prayApyamANam, prayApyamAnam / / 28 / 29. vyaJjanAdena myupadhAt vyaJjanAde myupadhAd dhAtorupasargasthAnnimittAt kRto nasya No bhavati vA / prakopaNam, prakopanam / pragRhaNam, pragUhanam / vyaJjanAderiti kim ? prohaNam, prokhaNam / nAmyupadhAditi kim ? pravahaNam / svarAdityeva - prabhugnam / vihitavizeSaNAt - prakupyamANam, prakupyamAnam / / 29 / 30. nAnuSaGgiNaH __ anuSaGgiNo vyaJjanAderdhAtoH kRto nasya No na bhavati / nAmyupadhAditi na smaryate - prakampanam, pramaGganam, pragumphanam, prakampaNA, pramaGgaNA, pragumphaNA | inantAnAmanuSaGgitvAbhAvAditi vyaJjanAderityeva- preGkhaNam, prombhaNam / / 30 / 31. inazca bhAbhUpUkamigamikhyApyAyivepaH bhAprabhRtibhyaH kevalebhya inantebhyo'pi kRto nasya No na bhavati / prabhAnam, prabhApanA, prabhavanam, prabhAvanA, prapavanam, prapAvanA / pUjastu prapavaNam, prapAvaNeti / prakamanam,prakAmanA |prgmnm,prgmnaa |prakhyAnam,prakhyApanA |prapyAyanam, prapyAyanA / pravepanam, pravepanA / khyAJiha trimunimate cAndramate ca na paThyate / / 31 / 32. ho ghi hanaH hano hasya ghakAre sati No na bhavati / zatrughnaH / pUrvapadasthAdapi prAptaHvRtraghnaH / nityam ekasvarakavargavatIti - antarjanti, antaraghAni / ayanasya cAdeze
Page #567
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam 'ntara iti / praghnanti, prAghAni / hana iti katham - drughaNaH, praghaNaH / iha hano ghanirAdizyate, na tu hasya ghaH / hana iti kim ? argheNa / arherghaJi nyakvAditvAd ghaH / / 32 / 530 33. pade SaH pade parato yaH SakArastasmANNo na bhavati / sarpiSpAnam, dhanuSpAnam / pada iti kim ? sarpiSkeNa, dhanuSkeNa // / 33 / 34. ataddhitenAG padenAntarAye ataddhite parato yadAGo'nyat padaM tenAntarAye nasya No na bhavati / mASakumbhavApena, caturaGgayogena, nakramukhaughena, vakrameghamukhena, prAvanahyati, paryavanahyati / anAGiti kim ? paryANaddham, nirANaddham / ataddhita iti kim ? ArdragomayeNa, vIragomiNA / cAndre tu mayaTyapyayaM niSedhaH || 34 | 35. lRvarNena lRvarNenAntarAye nasya No na bhavati / praklRpyamAnam, pariklRpyamAnam / bhASye'pyetat samarthitam | cAndre tvetanna labhyate / / 35 / 36. nazo Da - Sa - tadAdezeSu De Se tadAdeze ca nazo No na bhavati / pranaDbhyAm, pranaT, pranaTzUraH, pranaSTam, pranaMkSyati / eSviti kim ? praNazyati, praNak praNakSu || 36 | 37. kSubhnAdezca kSubhnAdezca nasya No na bhavati / kSubhnAti, kSubhnItaH, kSubhnanti / tRpnoti, tRpnutaH, tRpnuvanti / narInRtyate / nRtiM carkarItaM bhASAyAmapIcchanti / narInarti, narinarti, narnarti / parinadanam, durnaddhi:, durnaddhaH / triSu NopadezatvAt prAptaH / AcAryAnI, AcAryabhogInaH / saMjJAyAM tu - girinagaram, harinandI, zaranivezaH, parinartanam, parigahanam, parinandanaH / darbhAnUpaH, sarbhAnuH, sUtranaTaH, haryagniH, zaranivAsaH, Rgayanam, durnAma,
Page #568
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam -1 sarvanAma, naravAhanaH, nRnayanam / kSubhastRpnurimAviha nRtirabhyAsAt paro'tha parinadanam / durnaddhidurnaddho'pi AcAryAdAnabhogInau nandin-nagara-nivezA nartanagahane ca nndnaanuupau| bhAnunaTAgninivAsA ayanamRco nAma cAkhyAyAm / naravAhano nRnayanaM kssumnaatignno'ymaakRtignneyH||37|| // iti mahAmahopAdhyAyatrIzrIpatidattaviracitAyAM kAtantrapariziSTavRttau NatvaprakaraNaM samAptam //
Page #569
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam -2 [rUpasiddhizabdAH] zabdarUpam pR0 saM0 255 318 375 373 __357, 381 371 357, 365 384 1. agnayaH 2. agnaye 3. agninA 4. agnim 5. agnI 6. agnInAm 7. agnIn 8. agneH 9. agnau 10. atijaram 11. atitava 12. atitubhyam 13. atitvabhyam 14. atitvayi 15. atitvAn 16. atitvAsu 17. atidamA 18. atidivam pR0 saM0 zabdarUpam 141 | 19. atidyAm 145 20. atibhuvaH 139 21. atimabhyam 42 /22. atimama 135 /23. atimayi 176, 233 /24. atimahyam 13025. atimAn 26. atimAsu 27. atiyuvat 28. atiyuvAbhiH 29. atiyuSmabhyam 30. atiyUyam 357, 381 31. atirAbhyAm 357, 365 | 32. ativayam 384 | 33. atyasnA 224 | 34. atyasmabhyam 255 |35. atyaham 374 370, 371 361, 384 357 370 386 370 224 357 364
Page #570
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36. atyAvat 37. atyAvAbhiH 38. adbhiH 39. anaDudbhyAm 40. anaDuhaH 41. anaDuhA 42. anaDuhyam 43. anaDvAn 44. anaDvAhI 45. anayoH 46. anena 47. anehA 48. anyat 49. anyatarat 50. apakta 51. amI 52. amIbhiH 53. amIbhyaH 54. amunA 55. amum 56. amuSmAt 57. amuSmin pariziSTam - 2 37458. amU 361, 384 59. amUn 433 60. ayam 281 61. aryamA 281 62. arvatI 281, 282 63. arvatyam 282 | 64. arvatsu 283 65. arvantaH 282 | 66. arvantau 419 67. alpAH 419 68. alpe 247 69. azvakaH 210 70. aSTAbhiH 210 71. aSTAbhyaH 54 72. aSTAsu 431 73. aSTau 425 74. asakau 432 75. asau 140 76. asthnA 430 77. asmakAbhiH 289 78. asmat 289 / 79. asmabhyam 533 430 430 417 245 395 395 395 395 395 98 98 334 388 388 388 391, 392 412, 428 412, 427 224 334 374 357, 375
Page #571
--------------------------------------------------------------------------
________________ 534 kAtantravyAkaraNam 210 422 351 | 102. itarat 377 | 103. idam 417 365 104. imaM ghaTamAnaya atho enaM parivartaya 105. imako 106. imau | 107. iyam 108. ukhAsat 438, 489 411 411 417 109. ukhAsatkalpaH 438 110. ukhAsad 489 80. asmAkaM pApanAzanaH 81. asmAkam 82. asmAn 83. ahaH 84. ahaHsu 85. ahandhanaH 86. aham 87. ahastvam 88. akSNA 89. ahobhyAm 90. AnaDuhikaH 91. ApaH 92. AbhyAm 93. Arvatam 94. AvAbhyAm 95. AvAm 96. AvayoH 97. AzIH 98. AzISu 99. AzIbhyA'm 100. AzIstA 101. icchati 438 334 111 300 360, 111. ukhAnadbhyAm 112. uccakaiH 113. uttarapUrvasyai 114. udIcaH 115. udIcA 116. udIcI 117. upAnat 118. upAnadbhyAm 300 w 300 w 436 436 66, 247 458 119. uzanA 459 / 120. uSTrikA 339 481 121. ekapadaH 304
Page #572
--------------------------------------------------------------------------
________________ pakSa 210 184 410 167 167 230 233 230 312. 312 pariziSTam -2 122. etaM vyAkaraNamadhyApaya atho enaM | 141. katarat vedamadhyApaya 422|142. kati 123. etayoH zobhanaM zIlam atho 143. kadA enayozca prabhUtaM svam 422 |144. kartAraH 124. etena rAtriradhItA atho enenAharapya 145. kartArI dhItam 146. kartRNA kulena 125. enam |147. kartRNAm 126. enayoH 148. ka; kulena 127. enena 149. kIlAlapaH 128. ebhiH 150. kIlAlapA 129. eSu |151. kuNDam 130. ehaki 334 | 152. kuNDe 131. RbhukSaH 273 153. kumbhapadI 132. RbhukSA 273 | 154. kau 133. RbhukSAH 270 155. gacchati 134. RbhukSANau |156. gardhap 135. audIcyam 157. gardhaptvam 158. gardhabbhyAm 136. kaH 159. gAH 137. kaTacikIH 160. gAm 138. katamat 161. gAvaH 139. katarakatamAH 99 162. gAvau 140. katarakatame 99 / 163. gIH 208 212 304 410 481. 455 455 455 268 268 266 266 460, 485
Page #573
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam 280 280 280 280 479 398 460 | 187. caturthaH 460 | 188. caturbhiH 460 189. cAturikaH 148 190. cAturyam 298 191. citraligbhiH 298 | 192. jarasaH 298 | 193. jarasau 444 194. jarAH 444 | 195. jare | 196. jakSati 197. jakSat 198. jakSanti 398 398 398 jo i 259 258 164. gIAm 165. gIrSu 166. gIstarA 167. goH 168. go'caH 169. go'cA 170. go'cI 171. godhuk 172. godhuktamaH 173. godhugbhyAm 174. gomAn 175. gauH 176. gaucyam 177.grAmaNyaH 178. grAmaNyAm 179. grAmaNyau 180. grAmo nau 181. grAmo vAm 182. catasRNAm 183. catasRbhiH 184. catanaH 185. caturaH 186. caturNAm r 259 199. jAgrati 259 my o 200. jAgrat 0 259 321 /201. jAgranti 455 my 455 m 480 ) 345 202. jJAnabhut 203. jJAnabhuttvam 204. jJAnabhutsu 205. jJAnabhudbhyAm 401,403 | 206. taDit 280 207. tat 179 / 208. tatra 455 ) 133 206 4088
Page #574
--------------------------------------------------------------------------
________________ 408 408 178 374 106 368 334 380 357,381 209. tava 210. tAsAm 211. tirazcaH 212. tirazcA 213. tirazcI 214. tisRNAm 215. tisRbhiH 216. tinaH 217. tudatI kule 218. tudatI strI 219. tudantI kule 220. tudantI strI 221. tubhyam 222. tulayA 223. tulayoH 224. tRSNak 225. tRSNaktvam 226. tRSNagbhyAm 227. tRtIyasyai 228. tRtIyAyai 229. tairazcyam 230. tailakaH pariziSTam -2 372 231. to 94/232. tyau 299 233. trayANAm 299 234. tvat 299 /235. tvatkapitRkaH 404 236. tvam 401/237. tvayakA 401,403/238. tvayA 262 239. tvayi 262 240. tvAm 262 /241. daNDakatamAH 262/242. daNDakatame 371/243. daNDI 113 /244. dadati . 113 /245. dadat 447/246. dadanti 447/247. dadhat 447 248. dadhnaH 125/249. danA 125/250.dakSiNottarapUrvANAm 299 251. divam 334/252. dRk 363 100 100 245 259 258 259 258 309 224,309 102 2542 447
Page #575
--------------------------------------------------------------------------
________________ 538 253. dRktvam 254. dRgbhyAm 255. devadattakaH 256. deveT 257. deveTtvam 258. deveD 259. devebhyAm 260. dorbhyAm 261. dyAm 262. dyugataH 263. ghutvam 264. dyubhyAm 265. ghuSu 266. dyau: 267. dvitIyasyai 268. dvitIyAyai 269. dhanurbhyAm 270. dhAnAkAH 271. dhUH 272. dhUrbhyAm 273. dhUrSu 274. dhUstarA kAtantravyAkaraNam 447 275. dhenavaH 447276. dhenave 334 | 277. dhenU 442,489 278. dhenUnAm 442 | 279. dhenoH 442,489 | 280. dhenau 442 281. dhenvai 477 282. nadI 254 | 283. nadI: 252 284. nadInAm 253 | 285. nadIm 252 286. nadyAH 252 287. nadyAm 253 288. nadyai 124 | 289. naptArau 124 | 290. nighuT 477 291. nighuTtvam 334 | 292. nighuDbhyAm 460,485 | 293. niyaH 460 294. niyAm 460 295. niyau 460 | 296. nIcakaiH 142 145,201 135 176,233 147 150 201 131 130 176 129 126 126 46, 125 169 454 454 454 314 185 314 334
Page #576
--------------------------------------------------------------------------
________________ 297. nRNAm 298. nRNAm 299. pacataki 300. paJca 301. paJcAnAm 302. paTavaH 303. paTave 304. paTunA 305. paTU 306. paTUn 307. patyA 308. patyuH 309. patyau 310. pathaH 311. pathayati 312. pathA 313. pathikaH 314. padmAni 315. panthAH 316. panthAnau 317: payaH pariziSTam - 2 405 318. payaH su 405 319. payasI 334 | 320. payAMsi 184 182,234 | 321. payobhyAm 142 322. paramatrayANAm 145 | 323. parNadhvat 42,134,139 | 324. parNadhvaddezyaH 135 | 325. parNadhvadbhyAm 138 | 326. pAcikA 190 | 327. pAThikA 153 | 328. pitaraH 151 | 329. pitari 273,274330. pitarau 274331. pitA 273 332. pituH 274333. pitRRn 37,214,218 334. putraste 270 | 335. putraste dAsyati 271 336. putrastvA pAtu 206337. putro naH 539 485 212 38,54, 214,218 485 178 438 438 438 339 339 162 160 162 156 154 158 348 349 349 343
Page #577
--------------------------------------------------------------------------
________________ 540 338. putro mA pAtu 339. putro me 340. putro me dAsyati 341. putro vaH 342. pumbhyAm 343. puMsaH 344. puMsA 345. puMsu 346. puMstvam 347. purudaMzA 348 . pUrvasmAt 349. pUrvasmin 350. pUrvAt 351. pUrvAparAt 352. pUrvAparAya 353. pUrve 354. pUSA 355. pecuSaH 356. pecuSam 357. pecuSA 358. pecuSI kAtantravyAkaraNam 349 359. pauMsnam 348 360. pratidIvnaH 349361. pratidIvnA 343 | 362. pratIca: 278,464 363. pratIcA 278 364. pratIcI 278 365. prathamAH 464 | 366. prathame 278 | 367. praSThauha: 247 368. praSThauhA 91 369. praSThauhI 91 | 370. prAtIcyam 91 371. prASThauhyam 102 372. priyacatayati 102 373. priyacatasR kulam 91 374. priyatisR kulam 245 375. priyASTaH 291 376. priyASTau 292 377. buddhayaH 291 | 378. buddhaye 291 | 379. buddhI 278 309 309 297 297 298 99 99 295 295 295 298 296 280 401 401 388 388 142 145,200 135
Page #578
--------------------------------------------------------------------------
________________ 51 294 479 334 273, 275 275 273 380. buddhyai 381. bhavAn 382. bhAtI kule 383. bhAtI strI 384. bhAntI kule 385. bhAntI strI 386. bhindhaki 387. bhRjjati 388. dhruvaH 389. dhruvAm 390. dhruve 391. dhruvai 392. dhruvau 393. bhrUNAm 394 maghavatI 275 441 441 pariziSTa-. 200/402. maghonI 242/403. majjati 262/404. maNikaH 262/405. matkapitRkaH 262 406. mathaH 262 407. mathayati 334 408. mathA 479 409. mathikaH 322 410. madhuliT 197/411. madhuliTpAzaH 201 412. madhuliDbhyAm 201 413. manthAH 322 414. manthAnI 197415. mama 397/416. mayakA 397/417. mayA 397/418. mayi 397/419. mahataH 397|420. mahatA 396/421. mahattA 294 | 422. mahatsu 294|423. mahadbhyAm 441 270 272 372 334 380 357,381 277 395. maghavatyam 396. maghavatsu 397. maghavantaH 398. maghavantau 399. maghavAn 400. maghonaH 401. maghonA 277 277 277 277
Page #579
--------------------------------------------------------------------------
________________ 542 424. mahAn 449 230 230 425. mahAntau 426. mahI 427. mahyam 428. mAghavatam 429. mAtari 230 m 408 430. mAtA 321 321 334 431. mAtuH 432. mAm 433. mAlA 434. mAlAnAm < m kAtAyAkaraNam 238/445. muT 238/446. muTtvam 131 447. mRdave vastrAya 371 448. mRdune vastrAya 397|449. yaH 160/450. yatra 156,451. yavalvaH 155/452. yavalvau 363/453. yAvakaH 47,112/454. yAsAm 176/455. yuG 119/456. yujaH 104 457. yuau 104|458. yuvayoH 104 459. yuvAbhyAm 104 460. yuvAm 318 461. yuSmakAbhiH 318462. yuSpat 449 463. yuSmabhyam 449 /464. yuSmAkaM kuladevatA 449/465. yuSmAkam 256 435. mAle 256 tm m 256 m 380 360,384 436. mAsapUrvAya 437. mAsAvarAH 438. mAsena pUrvAya 439. mAsenAvarAH 440. mitrabhuvaH 441. mitrabhuvau 442. muk 363 334 65,374 443. muktvam 444. mugbhyAm 357,375 351 365
Page #580
--------------------------------------------------------------------------
________________ 543 314 314 130 126 466. yuSmAn 467. yUnaH 468. yUnA 469. yUnI 470. yUyam 471. yoSidbhyAm 472. rajjusRT 473. rajjusRTtvam 474. rajjusRDbhyAm 475. rAH 476. rAjatvam 477. rAjani 478. rAjabhiH 479. rAjabhyAm 370 365 487. lajjate 479 294 488. luvaH 294|489. luvau 294|490. vatsakaH 334 370/491. vadhUH 176 479 492. vadhUm 442 493. vadhvAH 442/494. vadhvai 46, 126 442 | 495. vayam 386/496. vastrAntaravasanAntarAH 107 470/497. vAk 133,446,483 310498. vAkkalpaH 469,474|499. vAktvam 469,474 500. vAg 483 469,474 | 501. vAgbhyAm 236 502. vAriNI 222 236 /503. vAriNe 222 309/504. viduSaH 51,276,292 309/505. viduSA 276,282 310/506. viduSI 276,292 386/507. vidvAn 464,474 447 447 480. rAjasu 447 481. rAjA 482. rAjAnau 483. rAjJaH 484. rAjJA 485. rAjJi 486. rAbhyAm
Page #581
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam 276 304 304 304 442 508. vidhap 509. vidhab 510. vizvakaH 511. vizvasmAt 512. vizvasmin 513. vizvasmai 514. vizve 515. vizveSAm 516. vRtramaH 517. vRtraghnA 518. vRtrahA 519. vRkSaH 520. vRkSakaH 521. vRkSam 522. vRkSayoH 523. vRkSasya 294 294 483 529. vRkSebhyaH 483 530. vRkSaiH 334 531. vaiduSam 89 532. vaiduSyam 90 533. vaiyAghrapadyam 88|534. vyAghrapadaH 97535. vyAghrapadA 94/536. zabdaprAT 264 537. zunaH 264/538. zunA 245/539. zunI 485 540. zraddhA 334/541. zraddhAnAm 65/542. zraddhAyAH 72 543. zraddhAyAm 76 | 544. zraddhAyai 40,58,176 545. zraddhe 75, 546. zriyAm 62 547. zriye 58,79 548. zriyai 78 549. zrINAm 294 47,112 176 121 121 121 524. vRkSANAm 119 197 201 525. vRkSAt 526. vRkSAn 527. vRkSAya 528. vRkSaNa 201 197
Page #582
--------------------------------------------------------------------------
________________ 550. zreyAMsau 551. zreyAn 552. SaT 553. SaTtvam 554. SaTsu 555. SaDbhiH 556. SaNNAm 557. saH 558. sakaH 559. sakthnA 560. sakhA 561. sakhAyaH 562. sakhAyau 563. sakhyA 564. sakhyuH 565. sakhye 566. sakhyau 567. sajUH 568. sajUHSu 569. sajUrbhyAm 570. sajUstA pariziSTam - 2 238 | 571. saptAnAm 238 | 572. sarpirbhyAm 184,441 573. sarvakaH 442574. sarvasmAt 480 | 575. sarvasmin 442 |576. sarvasmai 182 577. sarvasyAH 66,408,414 578. sarvasyAm 415 579. sarvasyai 224580. sarvikA 249,469 581. sarve 250 | 582. sarveSAm 250 583. sAdhutaT 189 584. sAdhutattvam 153 585. sAdhutaDbhyAm 189 586. sAdhumak 151 587. sAdhumaktvam 458 588. sAdhumagbhyAm 458 589. sAmanI 458 590. sAmAni 458 591. sAmnI 545 234 477 339 89 90 88 123 123 40, 123 339 97 40,94 467 468 467 467 467 467 310 236 310
Page #583
--------------------------------------------------------------------------
________________ 546 242 324,325 324 195 324 sd 325 195 408,414 414 433 kAtanvayAkaraNam 475/613. susrotAH 218 614. striyaH 489 615. striyam |616. striyai |617. striyau 618. strIH 619. strINAm 620. syaH 621. syakaH 622. svadbhyAm 623. svanaDut 624. svanaDudbhyAm 625. svaryamANi 626. svasArau 627. svAmpi taDAgAni 628. srasyate 629. he akka! ,489 630. he agne! 436/631. he anaDvan / | 632. he amba! 206/633. he RbhukSAH! 2181634. he kartaH! 592. sukanbhyAm 593. sukartRNi 594. sucatuH 595. sudaNDIni 596. sudhu 597. sudhiya : 598. sudhiyau 599. supathi 600. supadaH 601. supum 602. supUSANi 603. suviT 604. suviTvaraH 605. suviDbhyAm 606. suvAk 607. suvAg 608. suvidvat 609. suvidvadbhyAm 610. suvRtrahANi 611. susakhi 612. susakhIni 436 436 245 169 445 240 117 436,4 143,174 285 116 270 171
Page #584
--------------------------------------------------------------------------
________________ 635. he dyauH ! 636. he dheno ! 637. he nadi ! 638. he panthAH ! 639. he priyacatvaH ! 640. he bhavan ! 641. he bho ! 642. he manthAH ! 643. he mAle ! pariziSTam - 2 254 644. he rAjan ! 143 645. he vadhu ! 128, 174 646. he 270 285 328 328 270 650. he stri ! 115,174 651. he svasaH ! vRkSa ! 647. he zraddhe ! 648. he sAma ! 649. he sAman ! 547 471 128, 174 174 115,174 471 471 194 171
Page #585
--------------------------------------------------------------------------
________________ kramAhaH 1. 331 205 pariziSTam -3 [zlokasUcI] zlokavacanam pRSThAhaH ajJAne kutsite caiva saMjJAyA (dayAyA)- manukampane / tayuktanItAdapyalpe vAcye hrasve ca kaH smRtaH / / anaDut - puM - payolakSmI - nAvAmekatvavAcinAm / nityaM kaH syAd bahuvrIhau vA syAd dvitvabahutvayoH / / abhyAsAt pratibhAhetuH sarvaH zabdo'paraiH smRtaH / bAlAnAM ca tirazcAM tad yathArthapratipattiSu / / Agamo'nupaghAtena vikArazcopamardanAt / Adezastu prasaGgena lopaH sarvApakarSaNAt / / 36, 37 Ami dIrgha sanau cet syAt kRte dIrgha na nurbhavet / vacanAd yatra tannAsti nopadhAyAzca varmaNAm / / 231, 232 inantayostu tad vAcyaM yaduktaM yuSmadasmadoH / varjayitvaitvamAtvaM ca mAntalopo vibhASayA / / udUTau yatra vidyate yo vaH pratyayasandhijaH / antasthAM tAM vijAnIyAt tadanyo vardI ucyate / / upoSya rajanImekAmamAvasyAM tilodakaiH / pitarastarpayAmAsa vidhidRSTena karmaNA / / uvAca nainaM paramArthato'yam / 383 454 160 421
Page #586
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. pariziSTam - 3 ekasya bahUnAM vA dhAtorliGgasya padAnAM vA / vibhajantyarthaM yasmAd vibhaktayastena tAH proktAH / / etvaM bhisi paratvAccedata ais kva bhaviSyati / bhUtapUrvAt kRte'pyetve nityamaistvaM tathA sati / / eSa bandhyAsuto yAti khapuSpakRtazekhara: / mRgatRSNAmbhasi snAtvA zazazRGgadhanurdharaH // 17 aukAro'yaM zIvidhau Gid gRhIto GiccAsmAkaM nAsti ko'yaM prakAraH / sAmAnyArthastasya cAsaJjane'smin GitkAryaM te zyAM prasaktaM sa doSaH / / 119 kathaM cAbhyAM vizeSAbhyAM vartate karmadhArayaH / kRte cAsmin bahuvrIhau dizA vetyapi susthitam || kAryiNA hanyate kArya kAryaM kAryeNa hanyate / nimittaM tu nimittena taccheSamanuvartate / / kiyanmAtraM jalaM vipra ! jAnudaghnaM narAdhipa ! tathApIyamavasthA te nahi sarve bhavAdRzAH / / kuNDaloddhRSTagaNDAnAM kumArANAM tapasvinAm / nicakarta zirAn drauNirnAlebhya iva paGkajAn || kutsAdibhiH samAptyarthaM padaM sadbhiH prayujyate / loke jAtyAdayaH sarve yasmAt kutsAdihetavaH / / kutsitasthA tu yA kutsA tadarthaH ko vidhIyate / kutsitatvena kutsyo vA na samyag vA'pi kutsitaH / svazabdAbhihitaH kena viziSTo'rthaH pratIyate // gaNe tadantasya vidherabhAvo bAhvAdisUtre hyupabAhupAThAt / ato'tra manyeta kuto'tra dezyaM dvandvAdike kAryaniSedhavAcA || 549 27 67, 68 109 122 408 32 329 329 85
Page #587
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtanmavyAkaraNam gate mRte pravrajite klIbe ca patite patau / paJcasvApatsu nArINAM patiranyo vidhIyate / / 151 Dittve vidyAd varNanirdezamAtraM varNe yat syAt tacca vidyAt tadAdau / varNazcAyaM tena Gittve'pyadoSo nirdezo'yaM pUrvasUtreNa vA syAt / / 119 jAtikriyAguNadravyaiH svabhAvAkhyAnamIdRzam / daNDino matamAzritya durgeNApItyudAhRtam / / 11, 22 jAmAtRsampattimacintayitvA pitrA tu dattA svamano'bhilASAt / kuladvayaM hanti madena nArI kUladvayaM kSubdhajalA nadIva / / 45 tathA pareSAM yudhi ceti paarthivH|| tathA samudrAdapare pare nRpaaH|| trINAmiva samudrANAM yugAnte'mbusamAgamaH / / dakSiNasyAzca pUrvasyA dizoratha uparyapi / udIcyAzca pratIcyAzca madhyamatrApyasau bhavet / / dAdehasya kRte ghatve Dhatve DatvavidhAvapi / kArye Adicaturthatve hakAragrahaNena kim / / dhAtuliGganipAtAnAM varNAnAmarthadarzanAt / tilAMze ca tilaughe ca na tailaM saikate ytH|| dhUmAyanta ivAzliSTAH prajvalantIva sNhtaaH| ulmukAnIva me svA hi jJAtayo bharatarSabha ! / / naktaM bhIrurayaM tvameva tadimaM rAdhe ! gRhaM prApaya / / nadyazca nAryazca sadRkprabhAvAstulyAni kUlAni kulAni tAsAm / toyaizca doSaizca nipAtayanti sadyo hi kUlAni kulAni nAryaH // 45
Page #588
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. pariziSTam - 5 navaM navaM parikSipya purANamavakarSataH / atijarassya bhikSuSya kanyA varSazataM gatA / / nAyaM heturihaikAnto gRhayantrAdidarzanAt / anarthakAvayavAnAM samudAyo'rthavAniti // nivAryatAmAli ! kimapyayaM vaTuH punarvivakSuH sphuritottarAdharaH / na kevalaM yo mahato vibhASate zRNoti tasmAdapi yaH sa pApabhAk // 91 parataH kecidicchanti kecidicchanti pUrvataH / ubhayoH kecidicchanti kecinnecchanti cobhayoH // paryAyANAM prayogo hi yaugapadyena neSyate / paryAyeNaiva te yasmAd vadantyarthaM na saMhatAH / paryAyatvaM tataH sarvaparyAyANAM pratiSThitam / / pANinerna nadI gaGgA yamunA vA nadI sthalI / prabhuH svAtantryamApanno yadicchati karoti tat // pAdastvarthasamAptirvA jJeyo vRttasya vA punaH / mAtrikasya caturbhAgaH pAda ityabhidhIyate / / pAntu vo narasiMhasya nakhalAGgalakoTarAH / hiraNyakaziporvakSaH kSetrAsRkkardamAruNAH / / pitA mAtA nanAndA nA savyeSTrabhrAtRyAtaraH / jAmAtA duhitA devA na tRpratyayabhAginaH || prayogakAle zabdAnAM lopAdezAgamAdayaH / na santi tatsvabhAvasya siddhasyaiva prasiddhitaH // bAdhayitvA tyadAdyatvaM sAvau cAnte pravartate // 551 75 286, 287 83 45 341, 350 349, 350 167 378 426
Page #589
--------------------------------------------------------------------------
________________ 552 kAtanmayAkaraNam 46. 454 47. 43 48. 293 49. 349 143 mAtarlakSmi ! bhajasva mAm / / yatra yatra vakAra : syAt saMyukto dadhaSaiH saha / antasthAM tAM vijAnIyAt tadanyo vardI ucyate / / yasmin daza sahasrANi puDhe jAte gavAM dadau / brAhmaNebhyaH priyAkhyebhyaH so'yamuJchena jIvati / / yUnI kAmamiyaM dunoti hRdayaM vaidhavyabhAvAd vadhUH / / rudro vizvezvaro devo yusmAkaM kuladevatA / sa eva nAtho bhagavAn asmAkaM pApanAzanaH / / varatanu ! sampravadanti kukkuttaaH|| ___ vidizvartheSu pUdiH samAso'tra vidhIyate / vinA vAkyavizeSeNa vizeSyAvIdRzau kutH|| 109 vibhaktipakSe prathamAdvitIyAdvAraiva ghuTvaM kila jaszasoH syAt / yathaiva ghuTvaM niyamastathaiSa nAmnetyasiddhaM sphuTameva jAtam // 30 vibhaktisaMjJA vijJeyA vakSyante'taH paraM tu ye / addhyAdeH sarvanAmnaste bahozcaiva parAH smRtaaH| 87 vimAnanA subhra ! kutaH pituhe / / viSNau ca vedhAH strI tvaashiirhitaashNsaahidNssttryoH|| vRthA dvayeSAmapi medinIbhRtAm / / vyutpAdane padAnAM tu teSu lakSaNasAkSiNaH / vyavahArAH pravarteran vikAreSvapyadaH samam / / zabdenoccAryamANena yad vastu pratipadyate / tasya zabdasya tad vastu jAyatAmarthasaMjJayA / / 57. 58.
Page #590
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2,10 60. 62. 63. 396 64. pariziSTam-5 zabdairebhiH pratIyanteM jAtidravyaguNakriyAH / cAturvidhyAdamISAM tu zabda uktazcaturvidhaH / / zUnyA jagAma bhavanAbhimukhI kathaJcit / / zraddhAvikAre bhavatIha nAmI nadIvikAre'pi sa eva dRSTaH / hrasve vikAre kila sAhacaryAd he panthizabdasya kuto na lopaH / / 269 zrIvidyAbhUSaNAcAryasuSeNena vinirmitaH / AstAM kalApacandro'yaM kAlApAnAM manomude / / zlathIkRtapragrahamarvatAM vraja // saMbandhibhedAt sattaiva bhidyamAnA gavAdiSu / jAtirityucyate tasyAM sarve zabdA vyavasthitAH / / saMbodhanaM na loke'sti vidhAtavye ca vastuni / / saMbodhanaM tUzanasastrirUpaM sAntaM tathA nAntamathApyadantam / / samasyete yadaikatve bahutve yuSmadasmadI / samAso vartate dvitve na yuvAvau tadA tayoH / / sarvato jayamanvicchet putrAdekAt parAjayam / / siddhasyAbhimukhIbhAvamAtraM saMbodhanaM viduH / prAptAbhimukhyo hyarthAtmA kriyAyAM viniyujyate / / strI nadI tadidaM satyaM rasenAkulitA satI / yato dhvaMsaM vidhatte sA kUlavat kulayorapi / / sthite jakAre viphalaM jasIti jasyAnubandhatvamato na pUrvam / evaM ca pUrvAparasUtradRSTyA ghuDanyadhuTyeva kuto'tra dezyam / / svayamekaikazaH putrAH patanti yuddhadurmadAH / / 34 66. 246 359 68. 88 69. 34 70. 71. 72. 14
Page #591
--------------------------------------------------------------------------
________________ 554 73. 74. 75. kAtantravyAkaraNam svasA naptA ca neSTA ca tvaSTA kSattA tathaiva ca / hotA potA prazAstA ca aSTau svanAdayaH smRtAH / / svArthI dravyaM ca liGgaM ca saMkhyA karmAdireva ca / amI paJcaiva liGgArthAstrayaH keSAJcidagrimAH // he lakSmIH ! syA daridrANAM tantrI: karNAmRtaM piba || 168 8888 11 44
Page #592
--------------------------------------------------------------------------
________________ kramAGgaH vyutpannazabdAH 1. atigum 2. atigUn 3. atidadhnA 4. atiyuSmayA 5. atisakheH 6. atyadasau 7. atyasthnA 8. atyasmayA 9. adaH putraH 10. anaDuhyam 11. anuSaGgaH 12. anantasthAnunAsikam 13. antarIpaH 14. antyaH 15. aprajAH 16. apsavyam 17. abbhAraH 18. abhidheyasattA pariziSTam - 4 [vyutpattiparakazabdAH] pRSThAGgaH kramAGgaH vyutpatrazabdAH 267 19. aSTAdaza 267 20. aSTAviMzatiH 222 21. arthaH 347 | 22. arthavat 186 23. alpAdiH 286 24. akSaram 22225. ahantanuH 347 26. AkRtiH 425 27. Akhyau 434 28. AgamaH A AdezaH 10,49 | 29. 51 30. Abhimukhyam 95 | 31. Amantritam 35 32. AmuSyAyaNaH 241 | 33. AzI: 23 34. i: 432 35. ijAdayaH 17 | 36. iyuvsthAnau pRSThAGkaH 387 387 7 8 97 318,319 461 226,227 43 35 420 _33,349 33 23, 24 456 106, 318 439 195
Page #593
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam 346 223 305 443 251 251 251 251 163 301 0 37. upadhA 38. upavizvam 39. upasaMvyAnam 40. upAnat 41. upAntyaH 42. Rtvik 43. ekaikazaH 44. kIlAlapaH 45. kroSTribhaktiH 46. gardhapa 47. gArgImAtRkaH 48. godhuk 49. grAmaNIH 50. cAturikaH 51. cAturyam 52. jJAnabhut 53. jJAnabhuttvam 54. tAntavaH 55. tirazcaH 56. tuNDip 57. tUSNIkaH 58. taumvuravam 48 59. tvadayati 88/60. dadhi 61. dahnaH 435 | 62. dAdeH 48 63. divyam 44064. ghugataH 14 |65. dhutvam 311 |66. ghuyajJaH 67. dvipAdikam 449 68. dvizaH 170 | 69. dvIpaH 443 |70. dhAnAbhRT 184,185 71. dhuTsvaram 279 | 72. nadIsaMjJakekArAntam 279 73. narapatiH |74. narikA 450 75. nopadhA 336 76. patiH 299 77. pathikaH |78. padmAkSeNa 329 79. paramadharTsa 219 / 80. paribhASA 439 216 131 190 337 237 0 450 / 190 0 274 223 450 35,37
Page #594
--------------------------------------------------------------------------
________________ 321 346 440 466 293 350 448 pariziSTam -4 439 103. bhrUH 335 104. madayati 245 /105. madhuliT 472 106. mAMsapipak 23 107. mAghavanaH 23 | 108. mAtrikam 23 109. mAlAntI 277 | 110. mitradhruk 20 111. yuG 446 | 112. yauvatam 332,434|113. raktavikAraH 69 114. rAjanvAn 20 115. rAjapathaH 81 116. rUpam 284 | 117. liGgam 400 | 118. vAsaH 400 /119. vidhiH 400 | 120. vibhaktayaH 223 /121. vRndArikA 23,336 /122. virAmaH 226 /123. vRkSAvau 225,227 / 124. vaiduSam 81. parivrATa 82 putrakAmyA 83. purudaMzA 84. pUrvavidhiH 85. pUrvAhnetanaH 86. pUrvAhnetamAm 87. pUrvAhnetarAm 88. pauMsnam 89. pratipadam 90. pratyaG 91. pratyayaH 92. prasaGgaH 93. prAtipadikam 94. prAvaraNIyam 95. priyacatvAH 96. priyatisA . 97. priyatisraH 98. priyatikhau 99. priyasakthena 100. bahucarmikA zAlA 101. bhASitapuMskaH 102. bhASitapuMskam 307 468 268 L 6, 20 106 305,306,472 336 433 313 276
Page #595
--------------------------------------------------------------------------
________________ 558 kAtantravyAkaraNam 486,487 125. zaGkhadhmaH 126. zauvaH 440 ___204 237 227 43, 44 378 311 | 141. suvAk 293 142. suviTa 180 143. susakhi | 144. suhin |145. somapaH | 146. stryAkhyau 147. sthAnam |148. smRtAH | 149. smRte | 150. svayambhUH 151. svAbhidheyApekSaH | 152. svAmpi | 153. hazaSachAntAH 288 154. he gArgImAta ! 241 | 155. he priyacatvaH ! 127. SNAntA 128. saMkhyA 129. saMyogaH 130. saMvyAnam 131. sanuH 132. sapUrvaH 133. samrATa 134. sarvanAma 135. sarvAH 136. sArvanAmikam 137. sudhIH 138. supathi 139. supathI 140. suprajAH ro 312 312 313 m dh m sh sh m 170 284
Page #596
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam -5 (viziSTazabdasUcI) zabdAH pRSThADAH akaNiSam ___38 152 akRtavat agniH agnikAryam agnivat agniSTomena yajeta 18 agnI 281 acinavam ajJAte pRSThADDAH zabdAH 53 atiriNA 449 atiriNoH 40 atisakhyuH 24 adRSTaparikalpanA 157 | adyatanI adhikArArtham adhyAhAryam anaDvAhImAlabheta anantarapratipattyartham ananvitAnAM svarUpam anarthakasya grahaNam anarthakAnAmaprayogAt anavasthA anityatvasUcanArtham anityam anityeyaM paribhASA 38 anukampA 450 atijarassya atidezaH atidezabalam atidezabalAt atidezasAmarthyAt atidezAH 473 157 180,246 56 330,334 atirAbhyAm
Page #597
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam 427 anukaraNanirdezaH 188 antarvartinI vibhaktiH 5, 98, anukaraNam 5, 7, 14, 15, 154 166, 286, 289 anukAryam 5, 7, 15 antarvyaktidRSTiH anukAryAnukaraNayorbhedasyA antyApahArI vivakSitatvAt 387, 432 anvayaH anuktasamuccayArthaH 437 anvayabodhaH anudAttam 351 anvarthatA anunAsikam 51 anvarthabalam 10, anuprayoga : anvarthasaMjJA anubandhaH sukhaprati anvarthasaMjJAkaraNam pattyartha eva 73 anvAcayaziSTaH anubandhAH 58, 120 anvAcayaziSTatvam anumAnam 8 anvAcayaziSTatvAzaGkA anuSaGgaH 9,10,49, 260, 489 anvAdezaH 350, 420 anuSaGgalopaH 290, 296 anvitAnAM jAtiH anusandheyam 18 apakarSaH anekavarNavidhiH 96, 224 apacitaparimANe 330 anekAkSarayoH . 318 / apaprayogaH 17, 19, 207, 424 antaraGgam 427, 452 aparakalpanA antaraGgo'yaM vidhiH 426 aparAdhaH antarAyAM puri vasati 81 apavAdaviSayaH 379
Page #598
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam -5 apohaH 4 ayamabhisandhiH 327 apradhAnam 178 ayamarthaH 158,175, 476 aprasiddhamupameyam 199,200 | ayamAzayaH 9,12,14,156, 238 abhidhAnataH 164 arthaH abhidhAnAt 333 arthagatiH abhidheyatA 14 arthadarzanam abhidheyatvam 16 arthapratipAdakatvam abhidheyam 1, 5, 10,17,22 | arthapratipAdanam abhidheyasattAsamAviSTam 6 arthapratItiH abhiprAyAparijJAnam 192,362 arthabhedapratipattiH abhimukhIkaraNam 34 arthavattvam abhivyAptimattvam 9 arthavadgrahaNam 5, 7, 15, abhUvan 32, 124, 220 abhedabuddhiH 17 arthavanto varNAH abhedavivakSA 157, 373 arthavallakSaNam abhedastu sAhajikaH 15 arthavazAd vibhaktivipariNAmaH 402 ambArthAH 34 arthavAn ayaM panthAHsrughnaM gacchati ___ 4 arthAnukaraNam ayamabhiprAyaH 116, 118, arthAnusandhAnam 123, 231, 232, 416, 463 | arthAntarApohaH 188
Page #599
--------------------------------------------------------------------------
________________ 562 kAtantravyAkaraNam 88 M M . r 0 0 mm M arthAbhidhAnam 14 | avyayIbhAvaH arthI ___ 5 avyutpattipakSaH 131, 168 ardhabhAk 5 azvataraH aluksamAsaH 190 azvayuk aluptavat 305, 309, 471 | azvayujamAcaSTe aluptavadbhAvaH 467 | azvay aluptavadvacanam 476 aSTagavam 387 alpazaH 61 aSTaputrA nArI 386, 388 avacchedaH 4 | aSTAkapAlam 387 avadhAraNArtham 301 | aSTAgavam 387 avadhiH 80 aSTAvakro nAma RSi 387 avayavaH 16 asiddhaM bahiraGgaavayavakRto virAmaH 7 | mantaraGge 10, 13, 472 avayavaviratiH 5 asmanmatam 17, 18, 20, avayavazaktiH 8 84, 317, 326, 382, 407 avayavasiddheH samudAya asmAkamayaM pakSaH siddhirbalIyasI 13, 14 | asyAyamabhiprAyaH 118 avidyamAnavat asyAyamarthaH 82, 109 avispaSTArthahatuH asyAyamAzayaH 46, 161,307 avyayagaNaH 20, 302 avyayam 328 ahan 1,5 avyayAzcAnekArthAH 249 | akSarasamAmnAyaH 19 349 353 asyArthaH 318
Page #600
--------------------------------------------------------------------------
________________ AkArapradarzanArthaH AkhyAtapradhAnaM vAkyam AkhyAtam AgamaH AgamavidhiH AgamazAsanamanityam ADhyapUrvaH AdityaM pazyati AdivyavasthAvacanam pariziSTam - 5 13 |imairguNaiH saptarSayaH svargaM gatAH 340 | iSTatvAdadhikArasya 7 iSTasiddhyartham 35, 163, 180 uccAraNagauravam uccAraNArthaH 231,376,434 AcAryaH 6 AcAryapAramparyam 113, 363, 482 AcAryANAmabhiprAyo lakSyate 74 Adeza: Adyantavat AdhunikasaMketaH apANinIyam abhyastam AmantraNam Amantritam AzuvinAzitvam ityAzayaH 13 105 18 209 36, 120, 313 55 11 uccAraNasaukaryArtham 563 udaG udadhiSya udIciH 424 191 84 316 13, 251, 290, 298, 392 93 43 164 41 uJchaH uNAdayo bahulaM bhavanti uttamasakhye dehi uttarapUrvAyai 111 uttarArtham 233, 257, 475, 477 utsargaH 18, 90, 341, 342 299 74 299 129 unmattavacanam 1, 5, 7, 14, 15 256 upakumbham 13, 59 33 upacAraH 34, 43, 80, 33, 194, 349 108, 186, 195, 196, 228, 19305, 307, 351, 379 156 upacArAzrayaNam 114
Page #601
--------------------------------------------------------------------------
________________ 564 kAtantravyAkaraNam upadhA 13 14 484 47, 181, 231 | ekavAkyatA 78, 187 upalakSaNam ekaikazaH upasadbhizcaritvA ete zabdAH svabhAvamAsamekaM juhuyAt 122 siddhA lokataH upasthApakatvam | oGkAraH upasthitihetubuddhijanakatvam 8 autpattikastu zabdasyArthena saMbandhaH 2 49 autsargikam ubhayamevaitat zabdArthaH 2 aupadezikam ubhayavivaraNam 347 | kaTAkSitam upAnad 342 241 165 ulUkaH uzanA 17 / kartA 63 karmadhArayaH 272 / karmAdi 410 228 165 385 RbhukSyam RSiprayogaH 7. kalApaH RSivacanam 32,150, 176 kalApacandraH ekaM vAkyam kalyANIzabdaH ekadezavikRtam kAkuvAdaH ekadezavikRtamananyavat 260, 264, kAtantrazabdaH ekadezavikRtasyAnanyavad kAmpillAdiH 394,397, 453 | kArakam ekavarNavidhiH ekavaNadizaprastAvaH 432 / kAritam 117 34 bhAvAt 96, 224 / kArazabdaH 280, 451
Page #602
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1,5 pariziSTam -5 565 kAryasaMpratyayaH 219, 220, kenArthenAgato'si 264, 352, 381 keSAMcit kAryAtidezaH 191, 321, 471 kriyA 2, 4, 10 kAryitvapratipattyartham 402 kriyAtipattiH kAryopacAraH 406 kriyA dhAtvarthaH kArSApaNam 2 kriyAyAM kuNDam kAlApAH 7 kriyArthaH kIlAlapAH 46 kriyA sAdhyamucyate kuNDi 12 khaTvA 12 | kharakuTI kutuH 25 gaGgA 2. gaGgAyAM ghoSaH kutupaH |gaNakRtamanityam kutsA gaNasUtrArthaH kutsite gabhIrAyAM nadyAM ghoSaH prativasati 86 kudezyam garIyasI 246 kumArI | gavAM sthAne'zvA badhyantAm kuladvayam kuNDe w guNaH kUladvayam sh guNaH sahajo dharmaH 9 |guNe kumArI kRtAkRtaprasaGgitvam q
Page #603
--------------------------------------------------------------------------
________________ 566 kAtanvayAkaraNa gurukaraNam gurukaraNaM vaicitryArtham gurunirdezaH gurulAghavacintA 10 cakAropAdAnam 129 caturaH 17 | catuSTayaprakaraNam 91, 111, catuSTayAH 155, 156 15 catuSTayI zabdAnAM pravRttiH catuSTaye chandaH 68, 195, chando'nurodhaH gurusaMjJAkaraNam gUDhapAd bhujaGgaH gRhayantrAdidarzanam gomanti goyUthanAmAdhikAraH gauNamukhyavyavahAraH gauNayogaH gauravam 484 177 gauravApattiH grAmo dagdhaH ghaTakalazau ghisaMjJA chalaH chAndasaprayogaH jagatparyAyAH 352 janavyavahArAH 14, 160, 178, 334 | jambUdvIpaH 232 jalpaH 43 jahatsvArthavAdinaH 16 | jAtiH 2, 9, 10, 16,22, 279, 406 28, 161 | jAtipakSaH 57 jAtireva padArthaH 28 jAtau vRkSaH 18 jAmAtRsampattiH ghuT ghoSavat DyAporgrahaNam caH samuccayaM vakti
Page #604
--------------------------------------------------------------------------
________________ 163 DhakkA pariziSTam -5 567 jIvalokaH 17 | tAcchIlyArthavivakSA jhal pratyAhAraH 53 tAtparyArthaH TIkAkRtsiddhAntaH tirazciH 298, 299 TIkApaGktiH 9 tiryaG 298, 299 TIkAvirodhaH 10 | tuSyatu durjanaH DitthaH 1, tailam DittthatvaM jAtiH 3 tyAdivarjam 14 trikaTukamauSadham takAraH sukhanirdezArtha eva 417 | dadhi tattvajJAnam 16 | darbhANAM sthAne zarairAstaritavyam 379 tadantavidhiH 84,233,241 dik ___13,334,338 tadguNasaMvijJAno | divAbhuvau bahuvrIhiH 90,186,325 dizaH . tantrIH 44 | dIrghaH tantrIyaM vINA 130 dUSaNAnupapattiH tanmatam 163 dRSat taparakaraNamasandehArtham 42 dRSTaparikalpanA taparakaraNam 154 dRSTAntaH tamAdinipAtanam 80 devatA tarkaH 16 dezAntarasaMcAralakSaNaH tAcchIlyam 223, 359 / doSaH 316 107 188 16 228 380 17
Page #605
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 472 568 kAtanvavyAkaraNam dravyaM guNAdhikaraNam 3 namaH paramadevatAyai dravyameva zabdArthaH 2 narajasanam dravyam 2,10,11,22 na hi nirAdhArA jAtirupalabhyate 2 dravye DityaH 11 na hyaruNakiraNAvalIdrauNiH 32 nAmaparAdhaH dvAdaza 387 nAgRhItavizeSA buddhidvAviMzatiH 387 vizeSye copajAyate dvividhaiva zabdAnAM pravRttiH 3 | nAma dvyaGgavikalatA 228 nAmaprakaraNam dhanatvam 16 nAmI 7, 218 dhanam 1,5,22 | nAmnAM samuccayo dvandvaH 348 dharmaM dideza mokSAya 420 | nigrahasthAnam dharmazca dharmiNamapekSate 204 nityatvameva zabdArthasya dharmI 16 nityam 35, 180 dhAtuH 1,110,162, 163, 449 nityayogaH dhAtupAdaH 1 nityazabdArthasambandhavAdinAm dhAtuvadbhAvaH 195 nipAtaH dhAtusvarUpam 12 nipAtanam 36,51 | nipAtAH natrA nirdiSTamanityam 470 nimittam nadI 42, 171 nimittAtidezaH 321 461 302 290
Page #606
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 190. 12 nirdhAraNam pariziSTam -5 nimittAnusandhAnam 393 patAkA niyamapratipattirgarIyasI 31 patIyati niyamAya 232 patye niyamArtham 11, 32 padakAryapakSe * 288 nirNayaH | padakAryam nirdezakramaH |padavirAmaH padAntaprastAvaH 457 nivRttiH 1, 5, 17, 22,379 padArthaH niHzreyasam | padArthopasthitiH padmAni niSkArakam payAMsi niSkriyam paranimittAdezaH 95,235, niSpannam paraH pANiniH nItizcaturvidhA parapakSanyUnatApradarzanArtham nItI paramatam 118, 166 nIlamutpalam paramasakhyA kRtam 41 paramArthatastu naiyAyikAnAM matam paravidhiH 231, 306 paJcakroSTra rathaH parasUtram paTum parasmaipadAni paTUM parAgrahaNam paTo dagdhaH 348 335 naimittikam 24 43 | parANi
Page #607
--------------------------------------------------------------------------
________________ 570 parAdiH parityAgaH paribhASAvatAraH parokSA parokSAvat pakSAntaropanyAsaH pAcaka: pAThAdhikyam pAdaH pAdasamAnArthaH pAdapya stIti matam pitarastarpayAmAsa pumyAm puMskokilaH pUjA pUrvasavarNaH pUrvAcArya: pUrvAcAryaprasiddhA saMjJA pUrvAcAryasaMjJA pUrvAparasUtradRSTiH pUrvAhNetarAm 212, kAtantravyAkaraNam 38 pRthakkaraNabalam 6 pRthagyogaH 289 | pRthagyogo bAlAvabodhA 53 | pRthagyogo'yamuttarArthaH 291 pRthagvacanam 159 paurvAparyam 7 217 350 304 159 9 484 pUrvaparayoH paro vidhi rbalavAn pUrvapakSa: pUrvapakSadvayam pUrvavidhiH pauMsnam prakRtiH prakRtipratyayayoranupaghAtI 239 158 21 19 50 prakriyAgauravam 59 prakriyAlAghavama 23 pratipattiH AgamaH 151 298 76 248 157 433, 435 410 18, 193 188 305 277 31 37 prakRtivadanukaraNam 15, 188 prakriyAgauravanirAsArtham 389, 390 111, 155, 156 167 255
Page #608
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam-5 344 380 pratipattigauravaM bhavatIti saMkSepaH 267 pratyudAharaNalAghavam pratipattigaurava pratyekazaktikalpanam nirAsArtham 36, 99, 405 prathamakakSA pratipattigauravam 95, 108, pradIpaH 111, 290 prapAcakaH prameyam 151 pratipattiriyaM garIyasI 46,103, pramANam 14, 16, 333 146,155, 322, 323,415,486 pratipadoktam 175, 439 prayojanama 1, 2, 5, 16, 22 pratipadoktirgarIyasI 109 prayojanAntaram pratibhA prayojanAbhiprAyakaH pratiSedhaH pravRttinimittaM jAtyAdi pratItiH pravRttinimittatvam pratIyamAnam pravRttinimittam pratyayalopalakSaNanyAyaH 355 pravRttinimittasvarUpaH pratyayalopalakSaNam 114, 203, prazaMsA 240, 306, 358, 411, 415, 434, 486, 487 prasaGgaH pratyayavikArAgamasthaH 40 prasiddhamupamAnam pratyAsattiH 227 prasiddham pratyudAharaNam 52 prAtipadikAntam 199, 200
Page #609
--------------------------------------------------------------------------
________________ 572 kAtantravyAkaraNam 310 buddhiH 450 228 - 321 0 5 0 prApte vibhASeyam prApyam buddhirhi bhagavatI prAyogikaH buddhizabdau prAyovRttitA buddhau pratibhAsaH priyatisRNA budhyAdhyAsitasaMbandhaH brAhmaNavat kSatriye'pi priyapaJcanAm priyaSaSAm pravartitavyam | brAhmaNebhyo dadhi dIyatAM plutastu loke pratiniyataviSayaH 429 takraM kauNDinyAya bandhyAsutaH brAhmaNo na hantavyaH balirindro bhaviSyati 17/1 bhagavAn bahukroSTunA vanena bhavanmatam 123 bahudhenuH bhaviSyantI bahuparivrAjakA nagarI 336 | bhAravahanAkSamA RSayaH bahumatiH bhArahAraH bahulAdhikAraH bhAvaH khalu jAtiH bAdhakabAdhanArthaH | bhAvasaptamI 166 bAdhyabAdhakabhAvaH 367 bAlAH 263, 426 bhASA 66, 67 bAlAdisukhabodhahetuH 378 | bhASAgrahaNaM svarUpAkhyAnameva 97 bAlAvabodhArthaH 76 bhASAyAm 281,326,386 1, mwis 279 39 | bhAvasAdhanam
Page #610
--------------------------------------------------------------------------
________________ 391 . 350 144 maryAdA 114, 1,5 pariziSTam-5 573 bhASitapuMskam 225, 227 | madhye'pavAdAH bhASitapuMsko'rthaH 226 manaH bhinnayogaH sukhArtha eva 412 manovijJAnam bhinnavAkyatA 23 mandadhiyAM sukhapratipattyartham 23,301, 366,386,463 bhinnavAkyapadAt mandadhIH 488 bhinnavibhaktinirdezAt marudezaH bhikSuSya bhUtapUrvagatiH mazakanivRttiH 1, 5, 17 bhUtapUrvavadupacAraH mazakArtho dhUmaH bhedaH punarvivakSAvazAt mahatI saMjJA 20, 31 bhedavivakSA mahAniti buddhirutpadyate bhrakuMzaH bhranAm mahAvirAmaH bhrUNaghnI 244 | mAtuH smRtavAn maJcAH krozanti mukhyayogaH maNDUkaplutinyAyaH 198,426,465 yathAsaMkhyanirAsArtham maNDUkaplutyA vyavasthitavibhASA 402 yathAsaMyama 152, 347, maNDUkaplutyAzrayaNam 482 358, 366 matAntarametat 316 yamunA matAntaram 77,142,172 |yavalvam 15 213 | mahAprANaH 431 151 352 346
Page #611
--------------------------------------------------------------------------
________________ 574 kAtanvayAkaraNam yuvatiH 150 150 8 427 yaSTIH pravezaya 226 lakSaNam yAvatsambhavastAvad vidhiH 13,428 lakSaNA yuktiH 7 | lakSaNAni 308, 453 yujamApannA RSayaH 255 lakSyAnusAritvam 161 293 lAghavam 70,77,178, yena nAprAptau yo vidhiH 433 225, 476 yogarUDham 35 lAghavArtham yogavibhAgaH | lAkSaNikaparibhASA 12 yogavibhAgAdiyamiSTasiddhiH liGgagrahaNam yogyatAbhramaH liGgagrahaNena liGga rAjapuruSaH 6, 8, 9, liGgamanvarthamucyate rAmo vanamagacchat 17 | liGgam 1,4,8,11,153 rAhoH ziraH 450 liGgaviziSTasyApi grahaNAt 413 liGgasaMjJAvasaraH rUDhitaH liGgArthAH rUDhitvAt luglope na pratyayakRtam 203 rUDhivazAt lokaH rUDhyAzrayaNAt siddham lokataH 228, 234 rUpapradhAno'yaM nirdezaH 248 lokataH siddham 213, 331, 346 rUpAtidezaH 321 lokaprasiddham 340 laghusaMjJA 31 lokaliGgAnuzAsanagamyAni 201 rUDhiH 11 0
Page #612
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 484 pariziSTam-5 lokaliGgAnuzAsanam 31 varNanirdezamAtram 119 lokavyavahAraH varNavidhiH lokavyavahArasaMpAdanam varNasamAmnAyaH 54, 318 loke varNAntasya vidhiH 287, 402 loke guruvad guruputre'pyupacAraH 379 / varNoccAraNam ___16 vartamAnA loke rUDham 13, 26, 34, lokopacAraH vastutaH 79, 81, 82, |59, 61,64,85, 86, 104, 122, 84, 122, 126, 180,227,251, 132, 194,205, 221,229,257, 261, 272, 274, 296, 415 308, 327, 342, 344, 351, lokopacArAt saMjJeyaM rUDheti 400 383,407,414,429,440,467, lopaH 36,128, 155,171 | 482 lopavidhiH 114, 173, vastusattA 219, 435 vAkyaM hi vividham vatkaraNaM hi sAdRzyArtham 196 vAkyabhedaH 249, 347 vAkyam 4, 7, 18, 103, 338 vanam vAkyasaMskArapakSaH vAkyArthadvayam 417 vane vAkyArthavyaktiH varamakSarAdhikyaM na tu bhinnayogaH 405 | vAkyAvadhAraNam varjanam vAcakAbhinayaH varNakAryam 7/vAcyaliGgam 17 vani
Page #613
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantrappAkaraNam vAcyavAcakalakSaNasaMbandhaH vAdaH vAstuH vikaraNaH vikalpArthatA vikAraH vicitranirdezaH khalu bAlabodhaka eva vicitrArthameva 407 vitaNDA vidizaH 8, 228 viparyAsaH 16 vibhaktayaH vibhaktiH 1, 4, 21, 28 vibhaktipratyayaH vibhaktivarjanam vibhaktivipariNAmaH 100, 139, |149, 155, 157, 362, 419 vibhaktisaMjJA vibhaktisvaraH 312, 402 vibhaktyadhikAraH 393, 412 vimaladhiyaH 314 virAmaH 7, 19, 433, 488 336 virAmavyaJjanAdiH 165 virAmo varNAbhAvaH 483 440 vilakSaNanirdezo'pi0 263 186 vivakSA 15,177,333 57 viziSTaM jJAnam 35 vizeSaNajJAnam 69, 152 vizeSaNam 4, 18 77 vizeSaNavizeSyabhAvasya0 93, 428 416 viduSaH vidyutvAn vidhayaH vidhiH vidhiniyamasaMbhave0 vidhimukham vidhireva jyAyAn vidhyaGgazeSabhUtA vipratiSedhaH viparyayanirdezaH sd sh m
Page #614
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam -5 340 vRkSAn 1,7, 12 29 vizeSaNavizeSya vRtrahan bhAvasyeSTa0 204,319,354 | vRtrahA vizeSaNavizeSyabhAvau vRddhirAgamaH vizeSAtidiSTam 92, 193, vRkSAMzcarati 311, 354 vizeSArthapratipattiH 113, 142, 196, 254, 358, 361, 400 vRkSebhiH vizeSyajJAnam | vedAH pramANam viSayatA 14 vaicitryArtham / 128, 271 viSayasaptamI 221,335,475 | vaiSamyasaMbandha 361, 362 visarjanIyaH 72, 98, 242, 483 vyaktiH 9, 25 vispaSTArtham 295, 298 vyaktipakSaH vihitavizeSaNam 487 vyaktipradhAno nirdezaH 406 vINAntI 260 vyaktau hi bahuvacanaM bhavati 274 vIpsA 14, 301 vyatikramaH 11,75 79, 90 / vyaJjanam 489 vRtkaraNam :2,98,208 vyaJjanAdezaprastAvAt 8, 14, 15 vyatirekaH vRttimAtram 100 vyadhikaraNabahuvrIhiH vRttivyAkhyAnam 15 vyapadezaH 191, 340 vRt 463 vRttiH 17
Page #615
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyavasthA 15 578 kAtantravyAkaraNam vyapadezAtidezaH 321 zabdapadArthaH 189 vyapadezivadbhAvaH 222, 318 zabdazaktisvabhAvaH 20, 302 80, 82, 83 | zabdasvarUpapratipAdanam 14 vyavasthAvacanaH 352 zabdasvarUpopasthitiH 14 vyavasthitavibhASA ___195, 349, zabdAnAM niyogaH 426, 486 zabdA nityAzcet 378 vyAkhyAnato vizeSArtha 481 zabdAnukaraNasvarUpam vyAkhyAnam 113, 344 zabdAnukaraNam ___25, 188 vyAptiH 17 zabdArthAzcatvAraH 10 vyAptinyAyaH 1, 17 zabdAzraye gauNamukhyavyavahAraH / vyAptyavadhAraNArthaH 230 zabdo nityaH vyAvRttiH 8, 34, 165, zaradaM mAtaraM pazya 355, 375,387 zazaviSANam 8,15, 17, 36 vyutpattipakSaH 168, 245, 278 | zAstram vyutpannapakSaH 131 zAstravyavahAraH zaktiH 8, 14 zAstrAtidezaH zatazo dehi 213 zAstrAtidezapakSaH 174 | zilAputrasya zarIram 6 zivo me zrIyazomukhaH zabda uktazcaturvidhaH 2, 10 ziSTaprayogaH zabdacchedaH 483 zuklaH paTaH 321 zapathaH 450 zabda: Mr
Page #616
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 462 474 20 pariziSTam-5 579 zeSatvam 161 | saMbandho vAcyavAcakalakSaNaH 30 zraddhA 38,46, 171, 175 | saMbuddhiH 33, 113, zraddhApuruSaH 126, 282, 325, zrinAm 195 saMbodhanam zrutahAnikalpanA 61 | saMyogAntam zrutisukhArtha eva 295, 413 | saMyogAntalopaH zrutisukhArtham 57 | saMvyavahAraH zrautasambandhI vidhiH 358 saMzayaH zlokaH 17 | saMsaGgaH saMkhyA 4, 11 | saMhitA 324 saMjJAkaraNam 20 saMkSepaH 9, 15, 19, saMjJA nityA anvAkhyAtavyAH 48/30,33,39,84,189,221,267, saMjJApUrvako vidhiranityaH 465 391, 412, 440 saMjJAyAm 334 | sakalavaiyAkaraNaparaH 117 saMjJAzabdAH 168 | sakRt kRte kRtaH zAstrArthaH 429 saMjJAzabdA lokopacArAt | sakRd gato vipratiSedhaH 219 siddhAH 389 sakRd bAdhito vidhiH 376, 487 saMniyogaziSTAni 60 | sakRllakSye lakSaNasya saMbandhaH 2, 30, 340 caritArthatA saMbandhasya prayokturAyattatvAt 146 sakhIn saMbandhAdhikAranivRttyartham 400, 403 | sakhIyati 406 150
Page #617
--------------------------------------------------------------------------
________________ 580 kAtantravyAkaraNam sh sh m sh lh sh m 243 / samudAye zaktirastyeva saGgatiH 7]samAhAraH 390 sattA nityA samIpalakSaNA SaSThI 163 sattAmAtratvAdAtmanaH samuccayaH 110,161 sattAsamAviSTamabhidheyam samuccayArthaH 398 sattaiva dhAtvarthaH samudAyaH 5, 340 sattaiva zabdArthaH samudAyavRttAH zabdA sandhiH 19,77 avayave'pi 260 sandhiprakaraNam | samudAyasiddhiH sandhilakSaNam 472, 473 sandhyakSarANi sannipAtalakSaNaparibhASA 67, 74 | sampradAyaH 160, 1.66 sannipAtalakSaNavidhiH 38, 56, | | samprasAraNam 294 171, 180, 207, 355, 399, | sarvanAma 328 406,423 | sarvanAmasthAnam 31,156,162,167 saptamI dvidhA bhidyate sarvasyai sabalaitAzca kabure 421 savadizavidhiH 372, 376 samavAyalakSaNasaMbandhaH sarvArthAbhidhAnazaktiyuktaH zabdaH 20 samAnaH 60, 357 sarvApahArI lopaH 355 samAnAdhikaraNabahuvrIhiH 17 samAnAdhikaraNA 450 | savikalpAnyapi jJApakAni 14 38 227 305 samAsAntaH __205, 239, sAdhanam 300, 302, 303, 432 | sAdhutvam 14
Page #618
--------------------------------------------------------------------------
________________ 331484 pariziSTam -5 581 sAdhyam 4 sukhapratipattyartham 23, 38, 58, sAnuSaGganirdezaH 296 73, 76, 78, 116, 129, 149, sAmadAnabhedadaNDalakSaNA nItiH 310/154, 172,183,211,233,305. 367,381,384,418,465,468, sAmarthyasya tanutve RSabhataraH sAmAnyam | sukhArthaM vyaJjanagrahaNam ___ 53 sAmpradAyikAH 170 sukhArthamuktam 486,487 sArvanAmikakAryam 102 sukhArthameva 129, 290, sAvakAzatvam 9 303, 346, 353, 434 sAhacaryam 2,213, 362 sukhArthameva samAsAntagrahaNam 303 sAhacaryAzaGkA 362 sukhArtham 15, 19, 26, sAhityazaGkA |59, 71, 101, 116, 129, 277, | 382, 402, 405, 406 sAkSApratipattyartham _____381, 382 siddhazAstrAnusAram sudhIbhiH siddhAntaH 13, 16, supanthAni vanAni 102, 127, 193, 315, 327, sumeruH 80, 83 383, 390, 391,444 suSeNaH sItAyAH pataye namaH susakhIni susakhyuH sukhanirdezAya 211, 486 sUcIkaTAhanyAyaH sukhaparihAraH sUtraphalam sukhapratipattikRtapratijJo'yam 159 | / sUtrAGgatvam sudhIH 314 194 110 270 sukartRNi 52 152 257 18
Page #619
--------------------------------------------------------------------------
________________ 582 sUtrArthavivaraNam sUpakAraH senAnyam saikataH somapAH strI sautranADi: sautro dhAtuH strIpuMnapuMsakAni loka0 sthAnI spaSTArtham smaraNam smRtayaH pramANam svabhAvaparipAkavazAt svabhAvAkhyAnam svamatam svaraH svaragrahaNaM sukhapratipattyartham svarAdezaH svarUpam svarbhuvau svaliGgGgaparityAgaH svanAdiH kAtantravyAkaraNam 347 svAGgam 7 41 svArthastu zabdAnAM pravRtti pra0 5 svAzrayAnuvRttiH 46 hastaceSTA 85 154 31, 201 380 124, 381 svAyambhuvam svArthaH 143, 160 7, 312, 319 135 29, 114, 306, 326, 354 350 he ambike ! 29 | hetuH 450 hetvAbhAsaH 11 he bhavan ! he vAtsImAta ! hastyAdayaH himavantaM zRNoti he anaDvan ! he ambADe ! he ambAle ! 3, hyastanI hrasvaH hrasvagrahaNam | hrasvamapi gRhaM hrasvam kSamAbhuvau 316 307 kSitibhuvau 167 | kSepa: 223 312 3, 4, 11 3 144 42 302 18 283 115, 115 115 5 16 325 170 54 171 116 126, 127 316 316 330
Page #620
--------------------------------------------------------------------------
________________ 211 pariziSTam -6 [uddhRtA granthAH] granthAH pRSThADUH | granthAH pRSThAhaH agnipurANam 21, 27 cAndrasUtram 430 atharvavedaprAtizAkhyam 21, 49 jainendravyAkaraNam 21, 27, 49 abhidhAnakANDam 17 TIkA 9, 10, 1.. 47, 64, amarakozaH | 69, 86, 110, 170, 188, 194, Rktantram |241,303,388,391,413,414, RprAtizAkhyam 49 / 421, 435, 437, 451, 461,466 kalApacandraH tantrAntaram kAtantrapradIpaH | trilocanavivaraNam 421 kAtantravRttiTIkA 185 daurgasiMhI vRttiH kAmadhenuTIkA (amarakozasya) 344 | dhAtupAdaH kAzakRtsnadhAtuvyAkhyAnam 21, 50 nATyazAstram kAzikAvRttiH 119, 229 nAradapurANam 21, 27 kumArasaMbhavam 34 | niruktam 27, 49 kozaH 87 nyAsaH 50 gopathabrAhmaNam 21, 27 paJjikA 16, 57, 123, cAndravyAkaraNam 421 | 148,193, 205, 267,303, 327 241 184 183 11
Page #621
--------------------------------------------------------------------------
________________ 584 kAtantraNyAkaraNam 17 paJjI 37, 64, 74, vAmanasUtram 106, 117, 165, 194, 207, vRttiH 14, 25, 30, 297, 307, 348, 353, 362, 34,39,41,42,47,50,59,64, 377,390,407,416,431,452 |77, 93, 101, 105, 106, 122, paJjIpradIpaH 360/132, 133, 135, 138, 161, paribhASAvRttiH 426/162, 165, 192, 220, 235, pANinisUtram 165/238, 241, 246, 265, 293, bAlamanoramA 28/330, 351, 375, 377, 421, bRhadevatA |429, 435, 451, 466 14 zabdaralam 28 bhASyam 28, 186, 383 zabdazaktiprakAzikA 20, mahAbhASyapradIpaH 20 zAkaTAyanavyAkaraNam mugdhabodhavyAkaraNam 21, 27, 49 zrIpatisUtram vAjasaneyiprAtizAkhyam 21, 49 haimavyAkaraNam bhAratam 64, 320
Page #622
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam - 7 [uddhRtAni AcAryanAmAni] anyaH eke AcAryAH pRSThAH / AcAryAH pRSThADUH haimazabdAnuzAsanam 21 AdhunikAH 106 ajahatsvArthavAdinaH ApizaliH 341 anityavAdinaH ___318 ApizalIyAH 36, 350,414 2, 3, 4, 33, | umApatiH 17, 25, 59, 142, 157, 188, 196, 215, 101,,109, 452 311,326,379,389,399, 486 |. 52, 142, anye 5,7,13,143149, 172, 180, 183, 19,48,78,80,86,87,88, 99, | 195, 337, 381 127, 143, 151, 163, 172, 293, 303, 308, 320, 380, kazcit 2,24,34,62, 394, 398,421,429,452 93, 98, 111, 134, 173, 188, aparaH 2, 4, 172, | 202, 342, 348, 355, 196, 203, 355, 434 | kAtantraikadezIyAH 117 apare 88, 232, kAzikAkAraH 239 338,350, 429,453, 482 | kulacandraH 7,12,59,65, amaraH 211/78, 86, 91, 104, 106, 132, ayam |165, 170, 173, 177, 181, 204, 205, 217, 221, 229, arvAcIna AcArya 21,49 257, 265, 269, 293, 303, asmAbhiH 196, 470327, 362, 391, 394, 413, AdezavAdinaH 163 / 426, 433, 457
Page #623
--------------------------------------------------------------------------
________________ 586 guravaH gopInAthaH cUrNikAra : kAtantravyAkaraNam kulacandraprabhRtayaH kecit 25, 34, 44, 50, 66, 67, 69, 84, 86, 103, 116, 117, 156, 162, 198, 199, 200, 205, 217, 228, 232, 239, 245, 268, 281, 293, 312, 351, 380, 384, 388, 412, 423, 424, 440, 443, nityavAdinaH 469, 470, 482 naiyAyikAH kenacit kaiyaTaH kaizcit gAlavaH jaradgavaH jinendrabuddhiH jaiminIyAH TIkAkAraH TIkAkRt 138 trilocanaH 13, 18, 19, daNDI durgaH 260, 338, 392, navyAH 95, 207, 382, 429 20 | durgasiMha: | navInAH 160, 174, 456 nyAsakAraH paJcIkRt paJjikAkRt paJjIkAraH 84, 95, 130, 361 229 56, 194 12, 152 452 82 123 173, 451 puruSottamacakravartI 9, 65, 98, pUrvAcAryaH 15 11, 22 paraH paraiH pANiniH 11, 109, 149, 156, 457 22 162 87 318 8, 15, 340 31 25 17 170 paJjIkRt 174, 232, 453, 470 pataJjali: 28 padakAraH 311 163 317 17, 205, 241 71 26, 31, 49, 50, 113, 158, 318, 434
Page #624
--------------------------------------------------------------------------
________________ 587 pariziSTam-7 prabhAkarAH 14 vAkyakAraH 402 prAJca: 30, 105, 162, 232 vArtikakAraH 216 bhagavAn 125 vAlmIkiH 344 bhaTTena 288 | vidyAnandaH 351 bhASyakAraH 73, 74, 265, 396 vRttikAraH 15 bhASyakRt 354, 389 vRttikRt 14, 104 mahAntaH 25, 50, 59 / vRddhAH 68, 69 96, 110, 132, 173, 194, 200, vRddhaiH 333 229, 257, 265, 303, 414 vaidyaH mahAbhASyakAra: | vaiyAkaraNAH mImAMsakAH 9| vopadevaH mUrkhAH 13 vyAghrabhUtiH 67, 68, 232, 246 medinIkAraH 110 vyutpattivAdI 43 209, 389 / zabdazaktiprakAzikAkAraH 20 73, 118, 213, 472 | zaraNadevaH 86, 106, 446, 80, 81 |zarvavarmA 77, 164, 165, 396 rakSitaH 88 | zrIpatiH 64, 86, 160, vayam . 68, 101 205, 241, 312, 383, 394, vararuciH 25, 117, 129, 407, 421, 456, 457, 460 133,143,160,165,320,446 | sAgaraH 232 28 yaiH 80,81
Page #625
--------------------------------------------------------------------------
________________ 588 sAmpradAyikAH subhUtiH suSeNavidyAbhUSaNaH suSeNAcAryaH sUtrakAraH sUtrakRt hemaH kAtantravyAkaraNam 193, 200, 360 hemakara: 44 22, 129 182 326, 432 329 12, 15, 19, 22, 44, 50, 59, 61, 63, 69, 114, 137, 158, 166, 173, 174, 217, 233, 237, 269, 284, 307, 308, 315, 326, 351, 382, 383, 394, 405, 430, 444, 446, 453, 457, 398|466, 473
Page #626
--------------------------------------------------------------------------
________________ saGketaH a0 pariziSTam - 8 [sAGketikazabdaparicayaH] pUrNarUpam pRSThADUH aSTAdhyAyI 11,17,60, 145, 153, 171, 243, 302, 357, 396, 469 amarakozaH 25, 87 uNAdiH 164 a0 ko0 u0 kalApa0 kalApavyAkaraNam 55,70,72, 219, 220, 235, 250 ka0 vyA0J kAta0 kAtantravyAkaraNam 28,87 kAta0 pa0 kAtantraparibhASA 13, 32, 60, 66, 139, 150, 173, 185, 192, 248 kAta0pa0 pA0 kAtantraparibhASApAThaH 60, 142, 325 kA0 pari0 kAtantraparibhASA 271, 275, 287, 297, 303, 341, 355, 392, 399, 413, 416, 428, 470 kAta0 pari0 Na0 kAtantrapariziSTam-NatvaprakaraNam 184, 185 kAta0 pari0 saM0 kAtantrapariziSTam-sandhiprakaraNam kAta0 vR0 TI0 kAtantravRttiTIkA 209 412
Page #627
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam 82 kAta0 vR0 nyA0 kAtantravRttinyAsaH kAta0 zi0 sU0 kAtantrazikSAsUtram kA0 pari0 kAtantrapariziSTam 478, 480 372 kAlApa0 / kAlApaparibhASA 13, 290 219, 220, 235, 250 du0 TI0 kAlA0pa0J kAlApapa0 pA0 kAlApaparibhASApAThaH ku0 saM0 kumArasaMbhavam krama0 kramasaMkhyA gau0 nyA0 sU0 gautamanyAyasUtram cA0 pa0 pA0 cAndraparibhASApAThaH jai0 pari0 10 jainendraparibhASAvRttiH durgaTIkA du0 vR0 durgavRttiH draSTavyam nyA0 sU0 nyAyasUtram pa0 ta0 paJcatantram puru0 pa0 pA0 puruSottamaparibhASApAThaH pR0 saM0 pRSThasaMkhyA bhojapari0 bhojaparibhASA bhoja0 pa0 sU0 bhojadevIyaparibhASAsUtram ma0 bhA0 dI0 mahAbhASyadIpikA mI0 da0 mImAMsAdarzanam 55, 70, 72
Page #628
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam -8 vA0pa0 vAkyapadIyam vRttitraya0 / vRttitrayavArtikam vR0 10 vA0J vyA0pa0 vyADiparibhASA vyA0 pa0 pA0 vyADiparibhASApAThaH vyA0 pari0 1 vyADiparibhASAvRttiH vyA0 pa0 / vyADiparibhASAvRttiH saM0 saMkhyA sIra0 pa0 sIradevaparibhASAvRttiH sUtram 14, 32 84, 204, 243, 391 13, 20, 122, 146, 432 61,189,213 55, 72 111 21,73
Page #629
--------------------------------------------------------------------------
Page #630
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIjI kampyUTara priNTarsa, vArANasI nAvadyAlaya ralhlle askRta-ki tamama Sennhete