Book Title: Dvadasharnaychakram Part 3
Author(s): Mallavadi Kshamashraman, Labdhisuri
Publisher: Chandulal Jamnadas Shah
Catalog link: https://jainqq.org/explore/002586/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2010 04 tArkikacUDAmaNi zrImallavAdikSamAzramaNaviracitam dvAdazAra na ya ca kram / siMhasUragaNivAdikSamAzramaNaviracitanyAyAgamAnusAriNIvyAkhyayA vibhUSitam / tRtIyo vibhAgaH / [ saptama - aSTama- arAtmakaH ] yo EF 44 ji pra P tha a vidhiH 3leze to niyamaH Y vidhividhiH Yin dazA * ubhayaniyamaH 8 OM 12 5 / vidhiniyamaH mA vidhyubhayam ubhayobhayam 7 4 gaH atha ubhayam Ni (nasiH) Chu ubhayavidhiH 65 a saMpAdakaH AcAryazrIvijayalabdhisUrIzvaraH / tI www.jalnelibrary.org Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // arham // zrIlabdhisUrIzvarajaina granthamAlAyAH paJcatriMzattamo maNiH [35] tArkikaziroratnavAdIndrazrImallavAdikSamAzramaNaviracitam dvAdazAranaya ca kram / tarkAgamapAraGgatazrIsiMha sUragaNivAdikSamAzramaNasanhabdhayA nyAyAgamAnusAriNI - vyAkhyayA vibhUSitam / 8888 e ta sya vyAkhyAdhAreNa mUlaM vizodhya, viSamapadavivecanAkhya vyAkhyayA cAlaGkRtya sampAdakaH saMzodhakazca AcArya zrImadvijaya la bdhi sUrIzvaraH / vIrasaM0 2483 2010_04 tasya cAyaM saptama - aSTa mA rAtmakaH tRtIyo vibhAgaH / Dian prakAzayitA chANIstha - zrIlabdhisUrIzvara jainagranthamAlA - saJcAlakaH zAhetyupAhnaH jamanAdAsAtmajazcandulAlaH / ---------------- prathama saMskaraNe 500 prata yaH AtmasaM 0 61 mUlyaM SaD rUpyakAH vikramasaM0 2013 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka : prAptisthAnazca candulAla jamanAdAsa zAha saMcAlaka, zrIlabdhisUrIzvara jaina granthamAlA chANI (jI. vaDodarA) mudraka: lakSmIbAI nArAyaNa caudharI nirNayasAgara presa 26-28 kolabhATa sTrITa, muMbaI naM. 2 2010_04 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Labdhisurishwar Jain Granthamala No. 35 THE DVADASHARANAYACHAKRAM OF SRI MALLAVADI KSHAMASRAMANA THE NYAYAGAMANUSARINI COMMENTARY A. D. 1957 ] WITH 2010_04 BY CDI SIMHASURAGANI VADI KSHAMASRAMANA PART III Edited with Critical Introduction, Index & Vishamapadavivechana BY ACHARYA VIJAYA LABDHI SURI PUBLISHED BY CHANDULAL JAMNADAS SHAH * SECRETARY SHRI LABDHI SURISWAR JAIN GRANTHAMALA CHHANI (BARODA DIST.) 107000 FIRST EDITION 500 COPIES PRICE 6 RUPEES [ V. S. 2013 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhanyavAda ane AbhAra jainatarkazAstrAnA atimahattvanA A grantharatna zrI dvAdazAranayacakanA prathama ane dvitIya bhAgane vAMcakonA karakamalamAM sAdara karyA pachI, Aje A tRtIya vibhAga samarpita karatAM atyanta AnaMda thAya che. prathamanA bhAgonI jema A tRtIya bhAgane paNa uMcA lejhara peparamAM sughaDa, svaccha ane zuddha mudraNapUrvaka taiyAra karavAmAM Avyo che. granthamudraNamAM vaparAtAM kAgalo vigere sAdhanonI mUlyavRddhi, kalpanAmAM paNa na Ave tevI uMcI sapATIe roja-ba-roja vadhatIja jAya che. prathamanA bhAgo karatAM paNa A bhAganA mudraNamAM AkAraNe ghaNo vyaya karavo paDyo che. A bhAganA mudraNakArya mATe, je udAracitta zrutabhakta sajjanoe, zrutabhaktinA amArA A mahAna ane punIta kAryamAM sAhAyya karI che, temanAM zubhanAmo A nIce ApIne, ame temane AbhArapUrvaka dhanyavAda ApIye chIe. sAhAyya ApatrA mATe preraNA ApanAra pU. gurubhakta zrutapremI upAdhyAyajI zrImad jayaMtavijayajI gaNivarano paNa, ame anekazaH upakAra mAnIe chIe. sAhAyyaka sajjanonAM zubhanAmo A pramANe che. 1001 zrI jaina zvetAmbara saMgha. 2010_04 ( jJAnadravyanI upajamAMthI ) hA. zeTha ANaMdajI maMgalajInI jaina peDhI. 301 iDaranA zrAvIkAonA upAzrayanI upajamAMthI. hA. zeTha ANaMdajI maMgalajInI jaina peDhI. 200 zrIyut somacaMdabhAI pAnAcaMda airat yathAyogya lAbha laI sauno parizrama saphala kare. iDara iDara khaMbhAta - prakAza ka. Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkathanam ayi naikavidyAvidyotitAntaraGgAH vANInaipuNyAvadhIritatridazAcAryAH sAdhusamudayaziro'laGkArA dhIdhanAH sUrayaH! bhavatAM purataH sunirmalamedhAsampattiparijRmbhamANamanISijanavicAracAturIsarvaGkaSakarkazatarkAlaGkRtA''cAryazrImanmallavAdikSamAzramaNapUjyapAdapratibhAphaladvAdazavidhavidhyAdibhaGgAtmakanayacakrazAstragranthasya zrIsiMhasUragaNiviracitavyAkhyAparibhUSitasya paryAyArthikanayaprabhedAntargatavidhiniyamobhayArobhayaniyamArAtmakaH tRtIyo bhAgaH smupsthaapyte| atyantaduravagAhadarzanapayorAzisamunmathanasamadaJcitapIyUSarasAsvAdapurassaratadIyahAlAhaladUrIkaraNakAraNajainendrazAsanabheSajAvalambanopadeSTrAcAryavopapAditasAdhakabAdhakapramANapracurasamullasitasyAsya nayacakrazAstrasya vidhiniyamobhayana pe ubhayaniyamanaye ca vaizeSikasaugatamatazikSaNAtmake tattatpUrvapakSamatopapAdanAya kaTandIgranthaH pramANasamuccayazca pradhAnatayA parigRhIto, tatra kaTandIgranthaH prAyeNa prazastamatinAviSkRto'dhunA vaizeSikadarzanaveditRNAmaviditAbhidhAno darIdRzyate, na khalUdayanAcAryAdivaizeSikadarzanaprabhAvakairapi kacidapi tad granthanAma nirdiSTam , kevalamanardharAghavanATaka eva tannAma rAvaNakartRkatayA kavinA rUpakIkRtamata evAsmAkaM parizodhanakarmaNi tadabhAvaprayuktA'naucitI sambhAvyeta, pramANasamuccayo nAma diDnAgIyaH prabandho'pi mudritapratyakSamAtraparicchedaH pAlIbhASAyAmeva sampUrNo likhita Asta iti zrUyate, tataH kArikANAmuddharaNaprayAso mayA nAdRtaH, na hi tato'pi yAthAtathyena samuddhRtA bhavanti kArikA iti pramANIkartuM pAryate, ekasya pAlIpadasya chAyArUpeNAnekasaMskRtapadasambhavAt , tatrApi tarka evAzraNIyaH syAt , ato vayaM kevalaM TIkAprastAvAnurodhenaiva yAvacchakyaM tAvat pratal niSkAsitAH kArikAdayaH, tatra madIyaparizodhanAnusAreNa paryAyArthikanayaprabhedasaptamASTamArayormUlakRtA parigRhItAni paravacanAni AgamAni cettham anumitamUle upanyastaparavacanAnyAgamAni ca yathA. agaNijhUsitA agaNiseviya agaNipariNAmitA agaNijIvasarIreti vattavvaM siyatti bha0 za0 5 u0 2. sU0 15 aGgAdaGgAt sambhavasi hRdayAdabhijAyase kau0 u0 2. 11 tairArabdhe kAryadravye niyamata eva guNAntaramArabhante ( vartamAnasAmIpye vartamAnavadvA ( pA0 a0 3 yA0 3 sU0 131) / zabdAntarArthApohaM hi khArthe kurvatI zrutirabhidhatte ( AtA bhaMte ! paramANupoggale No AtA, goyamA ! siyA AtA paramANupoggalA, siA No AtA, se keNadveNaM bhaMte ! evaM vuccai siA AtA, siA no AtA, goyamA ! appaNo AdiDhe AtA, parassa AdiDhe No AtA ( bha0 za0 13 u0 10 sU0 16-24) 2010_04 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 vaikharyA madhyamAyAzca pazyantyAzcaitadadbhutam ( vAkya0 kA 0 1 zlo0 143 ) savvajIvANaMpiNaM akkharassa anaMtabhAgo nicughADio ( naM0 sU0 51 ) anekArthI dhAtavaH ( > Agamato jANae aNavatte davtrasutaM ( anu0 32 sU0 ) na hi mUrttamamUrttatvaM nAmUrtaM yAti mUrtatAm / dravyaM triSvapi kAleSu nAtmabhAvaM jahAti hi // ( kovicanaikavacane, bahuSu bahuvacanam, (pA0 1-4-21-22 ) prakRtipratyayau pratyayArthaM saha brUtaH, tayoH pratyayArthaH pradhAnam, ( mahAbhA0 3-1-67) prakRtipara eva pratyayaH prayoktavyaH, pratyayaparaiva prakRtiH, ( mahAbhA0 3 - 1-2 ) AdhAro'dhikaraNam (pA0 1 -4 - 45 ) yastu prayuMkte kuzalo vizeSe zabdAn yathAvadvyavahArakAle / so'nantamApnoti jayaM paratra vAgyogaviduSyati cApazabdaiH // ( mahAbhA0 1 - 1 paspazA ) > kriyAkArakabhedena ( vAgdigbhUrazmi ( > arthapravRttitatvAnAM zabdA eva nibaMdhanam / tattvAvabodhaH zabdAnAM nAsti vyAkaraNAdRte // ( vAkya 0 kAM 0 1 zlo0 13 ) > so'yamityabhisambandhAdrUpamekIkRtaM yadA / zabdasyArthena taM zabdamabhijalpaM pracakSate // ( vAkya 0 kAM0 zlo0 130 ) tayorapRthAgAtmatve rUDhevyabhicAriNi / kiMcideva kvacidrUpaM prAdhAnyenAvatiSThate // loke'rtharUpatAM zabdaH pratipannaH pravarttate / zAstre tUbhayarUpatvaM pravibhaktaM vivakSayA || ( vAkya0 kAM0 ( 0 131 - 132 ) lo0 azakteH sarvazaktervA zabdaireva prakalpitA / ekasyArthasya niyatA kriyAdiparikalpanA // ( vAkya 0 kAM0 2 zlo0 133 ) vRddhirAdaic ( pA0 1-1-1 ) 2010_04 yathArthAbhidhAnaJca zabdaH tattvA0 bhA0 pra0 1 sU0 35 ) yatra hyartho vAcaM vyabhicarati nAbhidhAnaM tat ( tattvArtha bhASyaTI 0 ) maMThavA vitta esa davvaTThiyassa Nikkhevo / bhAou pajjavaTThiyassa parUvaNA esa paramattho ( saMma0 kAM0 1 - 6 ) Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 asatyopAdhi yatsatyaM tadvA zabdanibandhanam ( vAkya0 kAM 2 zlo0 129 ) na jAtizabdo bhedAnAmAnantyA vyabhicArataH / vAcako niyamArthoktejatimadvadapohavAn ( pramA0 sA0 ) svalakSaNamanirdezyaM (pramA0 sa0 zlo0 5 ) bhedo bhedAntarArthaM tu virodhitvAdapohate ( pramA0 sa0 ) nArthazabdavizeSasya vAcyavAcakateSyate / tasya pUrvamadRSTatvAt sAmAnyantUpa dekSyate ( pramA0 sa ) arthazabdavizeSasya vAcyavAcakateSyate / tasya pUrvamadRSTatvAt, sAmAnyAdupasarjanAt ( graMthakRt ) vidyamAnAH pradhAneSu na sarve bhedahetavaH / vizeSazabdairucyante vyAvRttArthAbhidhAyinaH // ( vAkya0 kAM0 3 zlo0 ) tadvato nAsvataMtratvAdbhedAjjAterajAtitaH / ( pramA0 sa0 ) maMcazabdo yathA''dheyaM maMceSveva vyavasthitaH / tattvenAha tathApohazabdo dravyeSu varttate // ( bhartRharikArikAparivarttanam ) nApoha zabda bhedAnAmAnantyA vyabhicArataH / vAcako niyamArthoktejatimadvadapohavAn // ( pramA0 sa0 ) na jAtizabdo bhedAnAmAnantyadyabhicArataH / vAcako niyamArthokteH sattAdyartho'pyato na saH ( parivRtyA pATha: ) ayazca ( > tanmAtrAkAMkSaNAdbhedaH khasAmAnyena nojjhitaH / nopAttaH saMzayotpatteH sAmye caikArthatA tayoH (prasA0sa0 ) bhedabhedAntarArthaM tu virodhitvAdapohate / sAmAnyAntarabhedArthAH svasAmAnyavirodhinaH (pramA0 sa0 svArthAvabaddhazaktizca bhedo bhedamapohate / sAmAnyArthavizeSArthavidhimanniyamazruteH // ( granthakRtaH ) adRSTeranyazabdArthe svArthakhAMze'pi darzatAt / zruteH sambandhasaukaryaM na cAsti vyabhicAritA // ( pramA0 sa0 ) tve'pyabhidheyasya na zabdAt sarvathA gatiH / khasambandhAnurUpyeNa vyavacchedArtha kAryasau // anekadharmA zabdo'pi ... . (pramA0 sa0 ) anyaapohaarthnermuulyaatsvaarthsyaaNshe'pydrshnaat / zruteH sambandha saukaryAttathApi vyabhicAritA / (granthakRtaH) liGgAnubandhinaH svArthAH.............( granthakarttuH ) nApramANAntaraM zAbdamanumAnAttathAhi tat / kRtakatvAdyapi svArthamAtmApohena nAzayet (graMthakartuH ) kimaGgaM. > sambandho yadyapi dviSThaH sahabhAvyaGgaliGginoH / AdhArAdheyadvRttiH tasya saMyogivanna tu // ( pramA0 sa0 ) liGge liGgi bhavatyeva liGginyevetaratpunaH / niyamasya viparyAse'sambandho leGgaliGginoH // ( pramA0 sa0 ) 2010_04 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAmaM liGgamapi vyApi liGginyaGgi na tattvataH / vyApitvAnnanu tattasya gamakaM goviSANavat // (pramA0 sa) pratiSedhyApracAreNa ysmaadyaaptirpohte| liGge liGgini ca vyAptistasmAt satyapyakAraNam ||(prmaa0 sa0) nAzinaH kRtakatvena......(pramA0 sa0) viSANitvena govyAptiH............( pramA0 sa0 ) tadbhAvadarzanAdeva sAdhyasAdhanadharmayoH / vidheH saMyogivadvRtti dhArAdheyayoriva // ( granthakartuH ) ekasmAt pratyakSAt............( kazcidarthaH kasyacidiMdriyasya pratyakSaH ...............aviziSTasyAgnerastitvaM prtipdyte| ( na dharmo dharmiNA sAdhyaH siddhatvAttena dharmyapi / dharmeNa dharmaH sAdhyaH syAt sAdhyatvAddharmiNastathA // ( ) sAdhyatvApekSayA cAtra dharmadharmivyavasthA na guNaguNitvenetyadoSaH ( tadbhAvadarzanAnubandhena hi buddhyutpattiranumAnam ( yathAliGgamapi vyApi liGginyaGgayapi tattathA / vyApitvAdubhayorliGgaliGgitA goviSANavat // ( granthakRtaH ) vidheyArthapracAreNa yasmAdvyAptirapekSyate / liGge liGgini ca vyAptiH tasmAt satyeva kAraNam // (granthakRtaH) sAdhye nAnugamo hetoH sAdhyAbhAve ca naastitaa|............(prmaa0 sa0) mUlagranthasamuddharaNakaraNaparamApayikAntargIkRtanayacakrazAstravizrutayazorAzinikhilavidyAdhurandharasiMhasUragaNivAdikSamAzramaNasandRbdhanyAyAgamAnusAriNIvyAkhyollasadbahupramANavacanAni yathAvasaraM samuddhariSyAmaH samuddharaNakarmaNyasminnapi nirdiSTaprativyatirekeNa bahvayaH pratayo'kSilakSIkRtA api sarvAsu sadRzAzuddhigarbhatayA prativizeSAvalambanamatra nAdRtam, parizramabAhulyasampAdanIye'smin samyakpariniSThitamatInAmapi yAthAtathyena manoviSayaM kartumakSasyAsya saMzodhanAdividheye tanvasauSThavAt pramAdAdijAdoSAdhanakutrApi skhalanaM bhavettadguNaikAnurAgiNa udArAzayA vidvadvareNyAH prazAntAntaraGgeNa nibhAlya samIkRtya ca vicArayantvityAzAsyate .... vijayalabdhisUriNA ___ 2010_04 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidhiniyamavidhinayAsre asatkAryavAdadUSaNArambhaH vipakSe'tiprasaktipradarzanam tannivAraNaprayAsaH kAryasyAsattvAnnirAzrayatAbhidhAnam asataH sattAsamavAyitve pramANopadarzanam kAryasya svataH savAzaGkA tadA'tiriktasattAsambandhakalpa navaiyarthyam kAryakhapuSpA vizeSApAdanam tayorvizeSatA pradarzanam tatpuruSAzrayeNAkAraNazabdArthaH bahuvrIhyAzrayeNAkAraNazabdArthaH sarvAsattvaprasaJjanam tasyaiva sphuTIkaraNam sarvazUnyatAsspAdanam svavacanAdivirodhodbhAvanam nyAyAgamAnusAriNIsamalaGkRtasya dvAdazAranayacakrasya vistarato viSayakramaH [tRtIyo vibhAgaH ] 2010_04 pR0 615 99 29 616 "" 11 3 svAbhiprAyapradarzanam 6 | prAgukta vikalpe dRSTAntasyAsatsatkaratvasya cAnupapa 10 ttiprakAzanam 14 "" 617 4 8 39 39 22 33 rw 618 " 33 kAryasyaiSa sattAsamavAyo na kAraNasyeti zaGkanam 639 tadvyAkhyAnam, "" sattAvat kAraNavacca kAryasyApi svataH satvApAdanam " sattAsambandhAt sadAdyabhidhAnAyuktatvakathanam kaTandItaTTIko pUrvapakSavarNanam, uddezavAkyapradarzanam dravyAdInAM lakSaNapradarzanam dravyAdInAmavizeSadharmAbhidhAnam eteSAmayuktatAbhidhAnam anupapannavikalpatAyAM nidarzanam dAntika varNanam sattAsambandhe vikalpodbhAvanam asatAM sattAsambandhavighaTanam satAM tadvighaTanam sattAsambandhAt prAk tatsvarUpapRcchanam sadasatAM sattAsambandhadUSaNam ubhayadoSAsaJjanam dvA0 na0 anu. 1 99 " > * * - 39 14 620 2 6 8 "3 "" "" 39 d. rw paM0 | sadevAsat tasya satkarI satteti zaGkanam 5 aguNaguNadRSTAntopadarzanam etatpakSa nirAkaraNam 9 12 14 15 pUrvapakSe tannirUpaNam "" asamartha godRSTAntaH 621 2 6 sattAyA ekasadrUpatvAdasampUrNayoktiH svasattAdRSTAntaH 14 15 tasyAnyathAvyAkhyA 19 sAmAnya sattAyA vyaktitvApAdanam 3 ekajAtIyApetasvarUpatvahetuvarNanam 6 | ghaTadRSTAntavarNanam 622 " vAdino'nabhijJatA prakAzanam tadvyAkhyA redi satkaratve doSa pradarzanam prathamadvitIyanyutpattivikalpanirAkaraNam 10 13 prAgdravyAdInAmasattvazaGkA 17 3 kAryadravyAdInAmatyantanirAtmakatvAnabhyupagama 9 tadvyAkhyA vizeSaNasyAsatA sambandhAsambhavakathanam varNanam sAtmakatvAsambhavatvoktiH 10 2 sattAsambandharahitasya nirAtmakatvavarNanam 6 8 pradhAnAdidRSTAntodbhAvanam vaizeSikapakSe dRSTAntadAnam sAmAnyAdeH sAtmakatvAsiddhinirAsaH AcAryasyottaram sato dvaividhyApAdanaM tadvacanenaiva, tannirAkaraNam anyathA tannirUpaNAvazyakatvoktiH 622 11 15 ng 3 4 32 623 "" "7 * * * 624 625 33 93 27 39 626 93 "" "" 627 23 " "2 39 628 "" 23 " 8 10 15 4 10 12 15 4 9 13 15 16 3 6 9 15 1 4 10 12 15. 9 3 8 7 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ityuktiH anukramaNikA ubhayAsampUrNatAyAM vastunaH sA nirUpyaiSeti svabhAvabhUtatvapadaprayojanam vikalpanam 628 12 sucirAdapi tattattvahetUpanyAsaH tadvyAkhyA 16 | haDhIbhUtaghaTadRSTAntaH tasyAH sadrUpatAyAM doSAbhidhAnam 629 1 pUrvapakSIyaprathamAputradRSTAntopanyAsaH asattve doSadAnam tadvyAkhyA sadasattve'nupapattiH aputra iti na bahuvrIhiriti nirUpaNam sadasattAbhAvAbhidhAnam. tatpuruSasamAsasambhavAbhidhAnam vaidharmya nirAkaraNAyoktirityajJatA vAdina ityabhi bahuvrIhAvayadoSa iti nirUpaNam dhAnam annArthe svAgamopadarzanam aguNaguNadRSTAntAyogAbhidhAnam. parAgamopadarzanam tatsphuTIkaraNam dvitIyAguNaguNadRSTAntopanyAsaH satteti kRttaddhitAntarUpArthaviprakRSTatvavarNanam guNazabdasya dravyArthatvoktiH sattAyAH svarUpasadrUpatA zaGkanam sAMkhyasammataguNaparatvoktiH guNAgurutvadRSTAntaH | bhavanalakSaNadravyatvahetvabhidhAnam sAmAnyAdInAM sattve'bhihite svapacanavirodha saGgrahanayApekSayA dravyatvoktiH tadvyAkhyApUrvakamupasaMhAraH asattvAbhidhAne pUrvapakSiNo vyAkhyA dravyAdikAryatayeSTaM sadapyasaditi nirUpaNam tatpuruSApekSayA'pi nirUpayati svavacanavirodhadoSaprasakteriti varNanam samavetasAmAnyApekSayA'saditi na yuktamiti sattAbhAvAditi hetUpanyAsaH nirUpaNam sattAsambandhAnumAnam kathaM tarhi vaktavyamityatra samAdhiH phalitArthapradarzanam saMstu sadvAneveti nirUpaNam sattayA satkAryasyArambhakatvApAdanAya vyAptipratiSedhadvayArthatAhetupradarzanam / pradarzanam sato dvaividhyena sattApekSayA sattA'saditi zaGkanam tatra dRSTAntodbhAvanam sato dvaividhyAsiddhinirUpaNam. hetUpadarzanam sampUrNa niratizayatA sadasatorityAkhyAnam svbcnaadivirodhprdrshnm| khapuSpasya kAraNAsamavetatye nibandhanasya pRcchA sattAyAH svasambandhAt prAkAryavadabhAvanirUpaNAya bhadravyatvAdihetUpanyAsaH 633 4 kAraNatve hetuvarNanam vyAkhyAntaram. bhAvayitRtvAt sattAyAH kAraNatvakathanam dravyAdInAM prAksattAsAdhanam 12 svarUpasati sattAsambandhAt sattvaM samAdhIyata pratijJAhetvoAvarNanam 634 1 ityAzaGkanam kAryasya prAksatvavarNanam anArambhakatve tasyA AdhAyakatvamapi neti samAdhiH 640 vipakSe'niSTApAdanam abhAvakatve'pi kAraNatvasamarthanam prAkAryasya satve pratyakSavirodhAzanam atrArthe proktasaMyogadRSTAntasamarthanam pratyakSeNAnyathAbhavane'tadananyathAbhavanaM svabhAvasadvyatiriktasattvakarasvAt sattAyAH gRhyata iti samAdhiH kAraNatvameveti nirUpaNam dRDhIbhUtaghaTadRSTAntaH , 15 tatra tantudRSTAntavarNanam sajAtIyAsajAtIyetarasvabhAvabhUtatvahetUpanyAsaH 635 , kAraNatvAt sattAyA dravyAdyanyatamatvApAdanam 60.1 _ 2010_04 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazAranayacakram 22 sattAyA dravyAdyanatirekAt sampUrNaniratizayaM tatra vaizeSikIyacodanA samyAdIti nirUpaNam 641 6 atizayAbhAvAdvizeSaNasambandhamiyamAnupapattiretadvyAkhyAnam | vetyabhidhAnam uktArthasyAnumAnena sAdhanam etatparihArthavaizeSikasamAdhyuddhAvanam. AkAzadRSTAntodbhAvanam 642 2 kAraNasAmagrIvizeSasya niyAmakatvoktiH sattAdidRSTAnto veti nirUpaNam dravyatvanilayananiyAmakatvopadarzanam svata eva sanna sattayeti sattAnirAsaH guNasvAdinilayana niyAmakatvopadarzanam dravyatvAdInAmasattvAtidezaH anyatrApi niyAmakatvapradarzanam sataH satkaratvapakSe'pi sattAvaiyarthyamiti nirUpaNam atra prastutanayasyottaram tamyAkhyAnam svata eva kAryasya viziSTatA tvayaiva prakAziteti dravyAdivatsattAyA api sattvamanyasmAdityanavasthAyA nirUpaNam 6503 vaizeSikasamAdhyudbhAvanam 643 2 maviziSTatA'pyabhyupagateti nirUpaNam pradIpaprakAzadRSTAntavarNanam azeSavinirmuktatA kAryasya netyapi tvavaiva bhAvitadArzantikadravyAdivarNanam miti pratipAdanam svabhAvasadapi kAryamasatkalpamevetyamidhAnam , 12 tamyAkhyA sattAsambandhasAphalyavarNanam sajAtIyavat vijAtIyeSvapi dravyatvasyAviziSTavaizeSikasamAdhinirAsaH 644 2 tetyabhidhAnam avasthAvadRSTAntAsattvAbhidhAnam dvayorbahuSu ceti vacanAttulye'zeSavizeSaNAvipradIpaprakAzasthApyaparaprakAzyatvAbhidhAnam ____ nirmuktatvavarNanam indriyAdInAmapyaparaprakAzyatva nirUpaNam tadarthavyAvarNanam sambandhisambandhavyatirekeNApi kAryasyAzeSasvarUpaprakAzyAnavasthAnirUpaNam 645 . sattAyA apyaparaprakAzyatvAdanavasthA durvAretya vizeSaNavattApAdanamakRtamiti kathanam bhidhAnam kAraNamahimA dravyatvAdisambandho vastumAtrasya jAtivat svata eva viziSTasyetyabhidhAnam 652 sattAyA sAGkhyasammatapradhAnatvApAdanam " 12 vizvarUpopabhogapratipAdanArthatvahetUdbhAvanam etasya pUrvapakSasya nirAkaraNam kAryasya janmakAlAt prAgapi sattvApAdanam vizeSaNasambandhavaiyoddhAvanam anyathA'niSTApAdanam sAmAnyasya prakAzakaM vasvityApAdanam svabhAvasattA sambandhisattAM nApekSata iti nirUpaNam ,, vicitropabhogakriyAprasiddhyarthamapi sattAdisambandho kAraNasamevatakAryasya svato'satve doSapradarzanam 647 na bhavatItyabhidhAnam svato nirupAkhyatvahetupradarzanam vastunaH svata evAnuvRttavyAvRttarUpatayA svata iti vizeSaNaprayojanAbhidhAnam tatprasiddhiriti nirUpaNam 653 9 bhavyapadezyatvahetUdbhAvanam uktanyAyasyAnyatrApyatidezanam aviziSTatvahetUdbhAvanam , 12 svataHprakAzAtmakasya vastuna eva sAmAnyaprakAzavipakSe doSAbhidhAnam katvamiti nirUpaNam kAraNasAmagrIjanyakAryasthAmAvadhAraNakartavyatA tadarthavyAvarNanam viSaye taduditadoSatAdavasthyavarNanam svayaivaivamabhyupagata ityabhidhAnam 654 3 tavyAkhyA vizeSaNasambandhaM vinApi vastunaH parasparAtizayavastusvarUpapradarzanam 7 vattvamiti tadabhiprAyaprakAzanam 4 . 0 _ 2010_04 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazAranayacakram 7 tathAdadatAtya asatkAryapakSe upAdAnaniyamavirodhaH kuta ityanuyogaH668 15 / pUrvapakSAsatyatvanirUpaNam 674 9 vaizeSikasyAyaM doSo na syAdvAdina iti nirUpaNam 669 1 anekavAdyasammatatve hetUktiH sthAdvAdivat vaizeSiko yadi brUyAttadA na doSa ko'pi prAkzabdArthaH brUyAditi varNanam tathAvadato'tyantAsamIkSitabhASitvApAdanam uktArthe sammatipradarzanam dravyApekSayA'sadvAdamApAdya paryAyApekSayA sthAdvAdasya pUrvavAdazreSThatvameveti nirUpaNam 12 tamapAdayati tatspaSTIkaraNam , 14 dezakAlAtmakaparyAyadvayamAtrameva tadvacanAt prakArAntareNoktapUrvadoSapApIyastvanirAkaraNArtha pratIyata iti nirUpaNam tanmatapradarzanan tasmAdasadvAda iti khyApanam jainoktaparihArasya vAdinAnuvadanam 670 4 evamanekAntavAdI na brUta iti pratijJAnam vAdikRtaM tatkhaNDanam tatra kAraNapradarzanam atrAcAryoktiH atrArthe prayogopadarzanam upAdAnakriyayoH svasvaviSayaniyatatvavarNanam vyAptipradarzanam tayorniyataviSayatAsAdhanam 671 1 abhidheyasvatattvanirasananiyatatvahetorabAdiekapuruSadRSTAntasya dArTAntikasya ca vyAkhyA / ghyudasanAmnAsiddhiriti nirUpaNam / ubhayAtmakaikavastusve viparyayApattAvapyanekAnta mRdAtmanA sadityanenAbAdyanirasane tenApi svasiddhiriti nirUpaNam sattvApAdanam tasya spaSTIkaraNam naivamanekAntavAdI brUta ityupasaMhAraH upAdAnaniyamAbhAve hetupradarzanam " 13 kathaM brUta ityatra samAdhiH sadapekSayA kriyAyA abhAvakathanam 672 1 | dravyArthataH sattvAt paryAyArthato'sattvAttadubhayAtmakaM tatra hetupradarzanam vastutattvaM jainA varNayantItyAkhyAnam sattvAsattvayorvirodhAdasAmAnAdhikaraNyena prAgasata dravyazabdavyAkhyAnam eva kathaM sattvamiti zaGkanam dravyaparyAyazabdArthaH tadarthavyAvarNanam zabdata eva nobhayArthatAM vadanti kintu vastusvarUpaekAdhikaraNabhAvena sadasato sti prayoga iti ____Namapi tathA kriyata iti nirUpaNam vyAvarNanam | mRdAtmano dravyArthaparyAyArthavarNanam kArye sadasattA neti saptamyaiSo'rtho darzita iti ghaTAtmano dravyArthaparyAyArthatvavarNanam kathanam ghaTAdermudAtmatAvajalAdyAtmatApradarzanam svapararUpeNa jagataH sadasadUpatvAnaiSa doSa iti vastuni vidyamAnasarvadharmadarzanaM yAvattAvadAtmatAnirUpaNam 673 2 kathanam kAryameva kevalaM na sadasat , vRttAvRttaparyAyAbhyAM ghaTAtmanA'sattvAnmRdi ghaTo'sanneveti nAhato brUta dravyamapIti nirUpaNam __ ityabhidhAnam sahabhAviparyAyairapi sadasattvapradarzanam mRdi ghaTasya prApte sannapi ghaTa iti samarthanam tvaduktaH syAdvAdipUrvapakSo na syAdvAda ityabhidhAnam , tatva evAnubhavakramaprApteriti hetunyAvarNanam tasyaiva sphuTIkaraNam 674 vaizeSikasyAsatkAryatvasiddhizaGkanam itthaM pUrvapakSIkRtya kaTandIkRduktasamAdhi tabyAkhyA pradarzanam , 3 atrAcAryasyottaram uktau pUrvottarapakSAvasatyArthAvityabhidhAnam 5 | satkAryatvApAdanam 1 _ 2010_04 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA ghaTAdermattatvatAvarNanam 680 3 / kAraNAbhidhAnam tyAge tatsvarUpAnupapattipradarzanam | tadarthavyAvarNanam prathamodAharaNam kAlaikaravaM tayoH prakAzayati dvitIyodAharaNam ekatve kAraNAbhidhAnam sarvAsyAdvAdapratyuttyatidezaH etadvikalpAntaranirAkaraNam tadarthasphuTIkaraNam anupapannatAnirUpaNam kAryasatvAdevopAdAnaniyama ityatra vaizeSikAzaGkA 681 5 utpadyamAnasyAsattvAt sambandhAbhAvAkhyAnam kartRkarmaNoH kriyAnimittakazabdatvoktiH anyathA doSApAdanam atra syAdvAdinaH pRcchA sambandhakAle kAryasya sattvAzanam tatra vaizeSikazaGkA tabyAkhyA anottaram niSpadyamAnAvasthAsambadhyamAnAvasthayokriyAguNavyapadezAbhAvAdityupacayahetunirAkaraNam bhitrakAlatvarUpaNam taddhetuvyAkhyAnam ekakAlatve niSpannakAryavat sadeveti nirUpaNam viruddhatvApAdanam zazaviSANavaditi vaidhaya'dRSTAntodbhAvanam 690 manaikAntikatodbhAvanam pariniSThAsambandhAbhyAM kAryasya na sattvamiti varNanam aprayojakatvazakonAvanam anyathA doSAbhidhAnam tannirAkaraNam khapuSpavat kAryasyApi tadA niSThAsambandhayorabhAvahetAvukaH prAkzabdo'smanmate pakSAntargata iti kathanam zaGkanam 684 6 sadasatoH sambandhane samAnatAzaGkanam niSpattizabdAdevAvyaktasabyaktasadbhavatItyabhidhAnam , 14 niSpattizabdavyAkhyA tabyAkhyAnam dravyAdau niSpattitraividhyasaMghaTanam svakAraNasamavAyasattAsamavAyayoH sambandhatvAbhAva varNanam kArye tatsaMghaTanam niyatabhavanapradarzanam sambandhasya vidyamAnaviSayatAsAdhanam 691 2 nizcitabhavanapradarzanam , 13 svakAraNasattAsamavAyaghaTakasvazabdArthavicAraH , 6 adhikaniSpattipradarzanam arthavyaJjanayoH sadbhAva eva pariniSThAsambandhAvitidArTAntikasya dRSTAntena samIkaraNam ___vyAkhyAnam kAryasya sadasattvasiddhatvoktiH 686 1 | tadabhAve tadasambhavAbhidhAnam tatraiva kriyAguNA iti nirUpaNam 2 kAryasambandhakAle tantumAtrasattve kAraNamAtravAdaasatkAryatve hetuzaktyupAdAnAnAmabhidhAna prasaJjanam mAtratAprasaJjanam ,, 3 pradhAna kAraNamAtravAdApekSasatkAryavAdo na paripUrNa satkAryatve'pi tadAsaJjanam iti dUSaNam tabyAkhyAnam tantvAkuNDalanadRSTAntaH sadasadrUpatAM vyavasthApya sattayA kAryasyA tadA sambandhAnarthakyapradarzanam sambandhopasaMhAraH khapuSpe iva tantvAdau kAraNamAtre pUrvottarakAlayoH sadasadAdivikalpAnupapattizaGkanam pariniSThAnamapariniSThAna vA kAryasya bhavedityApAdanam , 13 vikalpAntarAzrayaNavarNanam , 9 tadarthavyAvarNanam 693 1 niSThAsambandhayorekakAlatvapradarzanam , 13 | doSANAmupasaMhAraH " 12 2010_04 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ , 11 dvAdazAranayacakram kAraNe kAryasattvasvIkAre'nekAntavAdaprasaGgaprati tasyAsaMyogAditi hetUkaraNam pAdanam asaMyogasyAsiddhatvotyA tatparIhAraH bikalpAntarasyAsarasambandhadoSaduSTatAkhyApanam tatrArambhAdyabhAve syAdasambandha ityAkhyAnam tadoSaparihArArtha prazastamatiprayatnanirUpaNam sUtrakAramatadUSaNArambhaNam niSThAsambandhayorekakAlatvamityasya vyAkhyAnam 694 2 sattAsambandhe matAntarANAmabhidhAnam tAtparyArthaprakAzanam nayacakrakArAbhiprAyakathanam tadvAkyabhASyapradarzanam teSAM parasparaviruddhArthatvavarNanam arthakriyAkAlInaniSpatyabhiprAyeNodAharaNam sUtrakArasthAnAptatvoktiH utpannasyotpadyamAnatA kathamiti zaGkanam vikalpAnupapattitAdavasthyavarNanam atra samavAyikAraNatvavirodhadoSodbhAvanam tadarthavyAvarNanam tadvirodhasphuTIkaraNam sattAdivavyAdAvapi svata eva sadabhidhAnavacanAbhyupagamavirodhAbhidhAnam pratyayAbhidhAnam atra kANAdoktaparihArapradarzanam vacanAbhyupagamAntaravirodhAbhidhAnam atAdAtmyahetuvyAkhyA tatra prazastamatisamAdhAnam tAdAtmyaM kiM sato bhAvAt kiM vAsatkaratvAdityAanyatrAsamavAyAditi hetUpadarzanam zaGkanam anyatra samavAyapradarzanenAsya matasya nirAkaraNam sato bhavanapakSadUSaNam , 17 khoktopapattiviruddhArthatvaprakaTanam satkaratvapakSadUSaNam dravyAdikAryasyAnyatra pariniSThAnAsiddhatvanirAkRtiH sarvatra svata evAbhidhAnapratyayAvityabhidhAnam tatrApravRttatvAdihetuvarNanam daNDitvavaditi dRSTAntavighaTanam vipakSe'niSTApAdanam atrArthe sAdhanapradarzanam akAraNatvAt khapuSpAdedRSTAntavaiSamyazaGkA 697 1 | daNDe daNDatvAdabhidhAnapratyayau na svata ityAzaGkanam , 10 paTAdAvaSyakAraNatvApAdanam tadvyAkhyAnam sarvasya kAraNAkAraNatvoktiH AcAryakRtadUSaNam kAryakAraNabhAvasya sambaddhatvanibandhanatvapradarzanam , 13 pUrvaprasiddhadaNDatvavato daNDAddaNDipratyayAzaGkanam avyaktasabyaktasadbhAva eva sambandhasamavAyazabdArtho anyo'nyAzrayodbhAvanam papatyabhidhAnam daNDino devadattaderdaNDAiNDitvamuta daNDatvAhasambandhazabdArthavarNanam NDitvamiti zaGkanam anekasa(kAtmakatvarUpArthatvoktiH ubhayanna doSApAdanam samavAyazabdArthanirUpaNam AtmAntarasaMkrAntyApAdanam vastuni tadarthasaGgatIkaraNam svamate svataH siddhatvAkhyAnam syAdvAdApattibhayAtte'mArgaprapadanamityuktiH svato'siddhatve doSApAdanam avyapadezyAdhAratvAdyuktiramArgaprapadanamiti dravyAdInAM parataH sadabhidhAnapratyayAzaGkanam pradarzanam tadukkAtadAtmatvahetudUSaNam soktimithyAbhimAnAsmikaivetyabhidhAnam anaikAntikatvasaMghaTanam vyapadezyAdhAra kArya nirvRtteH prAgapi kAraNe samave- tatraikaikasvahetUdbhAvanam tamiti nirUpaNam , 15 sattAdRSTAntaH vibhuparimaNDalaviyadAdinidarzanoktiH , 16 dravyatvAdau sadabhidhAnapratyayAvupacaristAviti vAdinA kAryakAraNayutasiddhidoSapariharaNam 699 4 zaGkanam 705-2 698 1 , 2 s m m h h 2010_04 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " 11 3 anukramaNikA dravyAdAvapi tathAsvApAdanam 705 10 | prakArAntareNa dravyabhAvanivRttiH 711 4 gauNamukhyabhAvazaGkanam 11 lakSaNAbhAvApAdanam sattAyAmaupacArikatvAsambhavApAdanam ,, 15 sAmAnyasyAbhAvApAdanam sattAyAM kathamaupacArikatvamityAzaGkA vyatirikta SaTpadArthanivRttikathanam sattAbhyupagantAraM pratItyAkhyAnam , 18 samavAyabhedamAzayakasamavAyavyavasthApanaM pUrvapakSe 712 1 dravyAdiSu sadAdipratyayasya bhAktatvanivRttau mukhyatvA AcAryasyAtrottaram __ zaGkanam 706 6 | vAdinA saGkaradoSoddharaNam bhAktatvanivRttisvataHsatvayorvirodhaprakAzanam , 10 | pakSasyAsya samavAyasya dvivRttitvavarNanena nirAkaraNam ,, 10 daNDadaNDatvayoH svataH satoH sattAsambaddhatvoktiH , 11 | AdhArAdheyaniyamazaGkanam sattAsatoranyavAbhAvAt sarvasya sato'tAdAtmyamiti tava vAdenaivottaramArgoM vihita iti pradarzanam / varNanam sakarAbhAvanirAkRtiH sato bhAvaH sattetyatra katari SaSThIti nirUpaNam kuNDadadhisaMyogadRSTAnte saGkarazakkanam tadarthasphuTIkaraNam | tathaiva samavAyasya sarvAtmakAtAyAM saGkarapradarzanam bhasmAn prati na doSa ityAcAryoktiH tasya dvivRttitvasthApanam dravyAdInAmanekatvAnupapattau hetUpadarzanam sAdhanaprayogeNa tatpradarzanam bhavata eva mRdAdeH sAmAnyavizeSadvyaguNakarmatva samavAyasyAnityatvAbhidhAnam pratipAdanam , 17 | dravyeSveva dravyamityAdijJAnaniyamanazaGkanam 714 / tasyaiva samavAyatvoktiH 708 2 | svapakSa eva pratyakSavirodha udbhAvyata ityuttaram asaMyogAsamayAyanityatvAsattvAnAmabhAvatvavarNanam , 4 tabyAkhyAnam akAraNanityAsambandhAjAtitvaM dravyAdInAmiti guNavaditi dRSTAntavyAkhyA prakArAntareNAkhyAnam dravyasya guNabhAvApAdanam akAraNatvAdInAM dravyAdeH sAmAnyAdidRSTAntena dravyasya svarUpatyAgApAdanam sAdhanam guNasya dravyatvApattiguNatvatyAgApAdanam dravyAdivat sAmAnyAdInAM kAraNasvAdisAdhanam , 12 / guNakarmaNodravyatvApAdanam itaretararUpaikabhavanAtmakatvAtteSAmubhayarUpatAsAdhanam, 13 | lakSaNAyogadvAreNa tayorasattvAbhidhAnam samavAyasyaikatve proktasaGkaraprasaGgatAdavasthyaprarUpaNam 709 3 dravyAsattvavarNanam sAGkaye bahanA sambandhinAmekasambandhabhAvAditi hetu caturviMzatyanavasthAcakrodbhAvanam prakAzanam " 10 samavAyasya sarvagatatvAdravyAdInAM svataravenAvAgAdigavAdyabhidhAnadRSTAntaH 11 bhisambandhazaGkanam sakkaradoSaprarUpaNam 14 paratattvenApi sambandhAtsaGkara evetyabhidhAnam , 18 prakArAntareNa saMkaradoSakhyApanam 17 samavAyasya svaviSayasarvagatatvaviruddhatAsiddhyabhipadArthaSaTtvavyavasthAhAnipradarzanam dhAnam " 21 dravyAdguNakarmaNorbhedaprakAzanam " 4 zeSapadArthAbhAvapradarzanam guNakarmabhAvanivRttyA dravyabhAvanivRttivarNanam kuNDadhisaMyogavadAdhArAdheyaniyamoktinirasanam sambandhasyaikatvena sambandhino'pyekatvApAdanam saGkaratAdavasthyAbhidhAnam dravyalakSaNAprasiddhikathanam AcAryaH svayamasaGkaraM prakaTayati , 17 guNakarmaNAmapyabhAvapradarzanam niyamopapAdanam dravyabhAvanivRtyabhidhAnam 711 , kArakazaktyabhyupagamAvazyakatApradarzanam 10 . . 717 1 . " 14 2010_04 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sA zaktisvApyabhyupeyaivetyabhidhAnam vyaGgyavyaJjakabhedAdravyadravyatvAdInAM bhedAtsaGkarA bhAvazaGkanam tatrAcArya samAdhAnam hetorasiddhipratipAdanam pUrvoditArthAtidezanam samavAyaikatve paJcatvavyavahAravirodhasamarthanam vaizeSikakRtazaGkAsamAdhipradarzanam tatrAcAryasyottarAbhidhAnam vaizeSikamatanirAkaraNopasaMhAraH etannayasvarUpa pradarzanam sAmAnyavizeSayoH pratyekaM vidhIyamAnatvaniyamyamAnatvoktiH prakRtyarthasya sAmAnyatvoktiH pratyayArthasyApi sAmAnyatvoktiH tasya samarthanam pUrvanayaikatvApattimAzaGkya mUlAvatArapradarzanam sAmAnya vizeSayoH paryAyAH vidhividhinayamatatrailakSaNyamAdarzayati ekatvAnApAdyamAnatvapradarzanam bhavanasatataniyamanAbhyAmubhayarUpatA sadstuna iti nirUpaNam anyathA'niSTApAdanam ghaTAderviziSya dravyakSetrakAlabhAvaiH sada nirUpaNam dravyAdito ghaTasya bhAvAbhAvAtmabhyAM bhavananirUpaNam sahakramaparyAyApekSayA bhAvato ghaTAderbhAvAbhAvAtmakatvoktiH avayavApekSA bhAvato ghaTAderbhAvAbhAvAtmakatvakathanam nirvizeSatve'vizeSatvoktiH sadasadrUpapratyavayavavRttatvAdvaTAdeH sadasattvena bhAvAbhAvAtmakatvamiti varNanam atrArthe sAdhanopadarzanam bhAvAbhAvAtmakatvAvizeSe'pi sAmastyAsAmastyavizeSo vivakSayeti varNanam cikalA dezenobhayAtmakatvabhAvanAya bhAvAtma ghaTa dvA0 na0 anu0 2 2010_04 dvAdazAranayacakram 718 93 35 719 99 33 35 " 720 39 "" "" 95 13 14 15 "" 721 1 4 39 dw " 39 "" 35 " "" 39 39 9. 17 1 2 6 "" 14 22 722 8 10 12 13 15 18 5) kriyAguNavyapadezavatva hetuvarNanam sarvasarva samavAyasattvarUpabhAvanAhetuvarNanam yogyesstitve nidarzanam 12 16 "" 723 3 16 1 6 bhAvavizeSatvasya rUpAdimRdAdInAM prasAdhanam ghaTaghaTasvAtmavadrUpAdInAM na sAmAnyavizeSateti zaGkanam pRthivyAdivizeSasyaiva vizeSatvaM nAbhAvasyeti 14 15 8 14 pratyeka vRttatvakathanam rUpamAtra ghaTatvazaGkAvyAvartanam dravyAdInAM bhAvAtmakatvaM na vyAvRttyAtmakatvamiti - vaizeSikamatanirAkRtiH ghaTasya rUpAdivat pRthivyA mRdAdivizeSa iti nirUpaNam anyathA nirmUlatvApAdanam samAdhAnam bhavanamAtraM na bhavanaM kintu bhAvAbhAvAtmakamityAcAryasyottaram tatra nidarzanam 724 5 7 2 2 2 39 725 4 "" " "" 99 726 39 " 23 39 ekabhavanamevAparAbhavanarUpamato'bhAvabhavanamasya mUlamiti rUpaNam sAmAnyabhavanAvinAbhAvI vizeSo nAbhAva iti zaGkanam,, tannirUpaNam vizeSasyAbhAvatve tatsamudAyarUpadravyasya nirmUlatvAdasatvamityabhidhAnam dravyabhavanamapyabhAvAvinAbhAvIti samAdhiH sattvabhavanAvinAbhAvi taditi zaGkanam abhAvabhavanAnaGgIkAre dravyAdInAM bhedo na syAdityA dyabhAvavAdyuttaram atrAcAryottaram 39 bhavanamita bhavanamevetyabhAvaikAntapakSanirAkaraNam bhavatItyasya na bhavatItyarthatve tatra bhavatItyasyApi tathArthatve na kAcidarthasiddhiriti varNanam 728 1 2 parito bhavanAbhAvahetorvyabhicArazaGkA nirAkRtiH parito bhavanAbhAvahetoreva bhAvasyApi siddhiriti bhAvAbhAvavAdyuktiH kaTabhavanAvinAbhAvI ghaTatvapaTatvAdyabhAva iti samarthanam bhavanamAtrasyAbhAvAnuvidvatvaM bhavan guNa ityabhavanAdityAzaGkanam 727 "" " "" 33 " 9 10 15 " 93 10 13 15 17 18 4 8 8 16 17 2 2 3 6 10 8 12 14 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 anukramaNikA guNo'pi svato bhavanneva parito na bhavatIti sAdhanam 728 15 / bhAvatastatpradarzanam 733 13 dravyAbhAvAnuviddho guNabhAva ityAzaGkanam asaMyataH pravrajatItyanupapannamasaMyatatvapravrajanayoanAcAryasyottaram bhivakAlasvAdityAvirbhAvanam , 14 bhAvAbhAvavAdimataparihArAyAtidezanam bhavyaHsiddhyatItyanupapannamiti pradarzanam ubhayobhayavAdinaM pratyaniSTApAdanapUrvapakSaH vyakSetrAdinaikasminnadAharaNa eva bhAvAbhAvAtmakatvavyavasthitopakArisvarUpatvAditi sAdhanam bhAvanam dhRtyAdinidarzanavyAvarNanam / prAkkAle na kumbha iti varNanam " 17 anityatve'pi sAmAnyasvarUpatayA bhavanavarNanam / abhUtapakSe doSaprakAzanam bhAvAbhAvayoranavasthA nAstIti nirUpaNam 2 | prAgabhUtamidAnIM kriyata ityasya nirAkRtiH parasparAvabaddhabhAvAbhAvatvAbhAve bhAvaikAnte doSo dravyAditaH kriyAyA abhAvanirUpaNam dAvanam akriyamANatve kathaM kumbho jAta ityAzaGkaya samAdhAnam ,, 13 bhAvaikAntapakSe doSodbhAvanam " 11 | lokaprasiddhyayuktatvAbhimanturmama mate'jAta eva sAmAnyavizeSAbhyAM sAkSAdeva bhavanAbhavanarUpatA ___ kumbha ityAkhyAnam nirUpaNam , 2 bhAvAbhAvAtmakaM vastu pUrvAbhAvo vinAzaH sa / tasyaiva sphuTIkaraNam __ evottaro bhAvo janmetyabhidhAnam vipakSe bAdhakapradarzanam bhAvAbhAvAtmakavastuno'jAyamAnatvAvinazyatvoktiH antaritAnantaritadharmAbhyAM paTAderabhavane paTabhavana anyatrApyetanyAyAtidezanam meva na syAdityApAdanam prApyakriyAsu vizeSapradarzanam / tadarthabhAvanA gacchatyAdiSu kriyAyA abhAvatvoktiH nIlotpalAdidRSTAntaH kRtadagdhAdiktapratyayAntazabdAnAmaghaTamAnatvoktiH 736 etacyAyAnabhyupagame sato'pyabhAvApAdanam kriyAguNadravyazabdAnAM nirarthakatvoktiH kAlato bhAvAbhAvAtmakatApradarzanam na tattvopanipAtI zabda ityupasaMharaNam etannaye bhAvasya vartamAnaikakAlatvena bhAvA zabdavyavahAraH saMjJAsaMjJisambandhasannivezAtmaka bhAvAtmakatvapradarzanam ityupapAdanam mRdo bhAvasyAtItAnAgatakAlAsaMsparzanoktiH palAlamagnirdahatItyAdilokoktamithyAtvAbhidhAnam , bhrakSepAdivacchabdaiH svAbhiprAyasaMsUcanaM kriyatapalAlaM dahyata evetyuktau bhinnakAlapalAlasya ityabhidhAnam ___ bhasmIkaraNAnupapatyudbhAvanam tatra diGgAgakArikodbhAvanam antardezasyAkAzasya palAlAvayavAnAM vA dahyamAnatva apohasya zabdArthatvavarNanam zaGkanam zabdArtha pratijAnIte teSAmapi dahyamAnAvasthAbhinnatvapradarzanam pramANavacanaM bauddhIyamupanyasyati dravyArthikamatenApi antardezasyAdahyamAnatvAt palA tadarthavyAvarNanam lasyaiva taditi zaGkanam vAkyArthamAha tayobhinnArthatvena pariharaNam pratibhAsvarUpopadarzanam ekatve'pi palAlasya pUrvavadadAhyatvoktiH etannayasya paryAyAstikatvapratipAdanam ghaTo bhidyata ityapyanupapannaM ghaTabhedanayobhitrakAla RjusUtrazabdArthAkhyAnam viSayatvAditi nirUpaNam etannayasya nibandhanapradarzanam dvitIyodAharaNagrahaNakAraNapradarzanam AgamavAkyavyAkhyAnam kSetrato bhAvAbhAvAtmakatApradarzanam " 5 nayasamAptiH 732 . mw lh s _ 2010_04 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazAranayacakram " 14 - athobhyniymaarH| etadarthasphuTIkaraNam. 743 13 parAbhAvAtmakavizeSatve svarUpasya niyamAbhAve'nupapa bhAvasAdhanatve'pi karbarthatvoktiH ttipradarzanam 739 3 tatra dRSTAntapradarzanam. tadvyAkhyAnam bhavitrA bhUyate na tu bhavaneneti nirUpaNam 744 2 svatvaparavAvyava thApattiprakAzanam tadarthavyAkhyAnam. itazca bhAvAbhAvayordvayorapi bhedenopanipAtAnapapatti- bhavanena bhUyata iti samarthanam. nirUpaNam bhavanasya dravyatvApAdanam. sAryadoSAntaropAdAnam abhavanarUpasya bhaviturbhavanaM na syAditi zaGkanam bhAvAbhAvayoH pradhAnatvAdizaGkanam bhavitRbhavanayoDaranyonyaviziSTatvazaGkanam vikalpacatuSTayAbhidhAnam tathApi tayorna tulyateti rUpaNam ubhayoH prAdhAnye doSAbhidhAnam vizeSaprAdhAnye nidarzanapradarzanam aGgAGgibhAvanirAkaraNam kAdirUpAdimUlAdibhedapradhAnakriyAghaTavrIhyadiubhayoH pradhAnatve'parArthatvAdvirodhAdbhAvAtmakatvA __ sAmAnyopasarjanavarNanam nupapattipratipAdanam vidhiniyamayorniyamAbhidhAnam pradhAnAnAmapi zivikAvAhakavadaGgAGgibhAvazaGkanam , pUrvanaye kAmacArasaGkaradoSakathanam pUrvapazavyAkhyAnam sAmAnyasya vizeSeNa vazIkRtatvAdapradhAnAbhidhAnam tatrezvaraH prayojayitAsti sAmAnyavizeSayostu na zivikAvAhakayAnezvarayAnanidarzanam kazciditi nirUpaNam asya paryavanayabhedatvoktiH uttarabhAvasyAsataH prayojayitRtvazaGkAnirAsaH , 4 dUSaNArtha nAmadravyArthabhavananirUpaNam abhyupetyApi tatsattvaM na prayojakatvaM tasyeti nirUpaNam ,, nAmadAyazabdArthakathanam uttarabhAvasya pUrvabhAvAbhede pravartakavAbhAvoktiH , 11 taJca kAraNamekameva puruSaniyatyAdivadityAkhyAnam bhede'pi pravartakatvAbhAvoktiH , 12 kAraNatvAnupapattizaGkanam anyataropasarjanapradhAnavikalposthApanam tasyaiva kAryatvoktiH tadvyAkhyAnam 742 4 ghaTodAharaNanirUpaNam vizeSasyaiva prAdhAnya sAmAnyasyopasarjanasvamitye tadarthaspaSTIkaraNam tanmatasUcanam ghaTasya kumbhakArazarIraviziSTacetanAyAH kAraNatvoktiH, sAmAnyavizeSayorupasarjanatvapakSe doSAbhidhAnam pRthivyaptajovAyvAkAzAtmanA kumbhakArasaMjJeti tAbhyAM minnasya pradhAnasyAbhAvakathanam ___ sarva nAmaivetyuktiH tattvAnyatvAdidharmANAmabhinnatvoktiH zrotragrAhyArthasyaiva zabdatvAtsarvasya zabdatvaM guNakriyAjAtitadvatAmapyabhinnatvoktiH " 12 ___ kathamityasya samAdhiH pradhAna vinApyupasarjanaM pravarttata ityAzakya nirAkaraNaM, 16 caitanyapreritapravRttimAtrasya caitanyAtmakatvazabdAtmakaupakAryopakAritvaprayuktapradhAnopasarjanabhAvasya tvasamarthanam vasturavavyApakaravAbhAvazaGkanam. caitanyAtmakatve'pi zabdAtmakatvAsiddhizaGkanam. tathAvidhopasarjanabhAvatvavyApyatvaM vastusvastha dRDhI caitanyamAtrasya zabdAtmakatvapradarzanam 748 1 kattuM dRSTAntAH azabdAyAzcetanAyA abhAvatvoktiH pradhAnopasarjanabhAvatve siddha prakRtipratyayArthayo caitanyameva nAma kAraNaJcocyata ityabhidhAnam stanayatyoktiH vAkyapadIyavAkyoGkanam / pratyayArthasya pradhAnatvaM prakRtyarthasyopasarjanatvamiti avyaktacetaneSu vyabhicAranirAkaraNam pradarzanam ,, 12 sthAvarajaGgamayozcetanAstitvapratipAdanam 11 2010_04 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 anukramaNikA mGS hitAhitapravRttivyAvRttivRttatvasya zabdAnuviddhacaitanyA sarvatra vizeSatvaprakhyApanam vinAbhAvinaH sarvatra sattvoktiH evamApAdayataste bahinimittApekSazabdapravRttitvApatti atrArthe'haMdAjJApradarzanam , 8 kathanam bhASyavacanopanyAsaH 11 zabdazaktiprabhavA'bhidhAnapravRttiriSyata ityadoSa kumbhakAradRSTAntadaNDakaH ,, 13 iti rUpaNam tadarthaspaSTIkAraH 19 idameva sphuTayati dArTAntikArthavyAvarNanam 750 2 svabhAvAniyatArthaviSayatvAnaGgIkAre doSAbhidhAnam , 13 mRdAdInAM zabdacetanAprabhavatva nirUpaNam saMketavazAcchabdapravRtte nAdezeSu ghaTAde nAzabdairazubhAzubhAsravAmidhAnam ___ bhidhAnamiti pradarzanam yogavakratAvisaMvAdanAbhidhAnam ata evAnekArthA dhAtava iti prAcAmuktirityabhirUpAdimadarthaviracanAtmakatvahetunA zabdacaitanyAnu. dhAnam viddhatvasAdhanam jagannAmno bhavatIti bhAvitamiti smAraNam kumbhakArakAryadRSTAntavarNanam nAmaprabhavatvasya siddhatvoktiH pratyakSavirodhamAzaya nAmna eva sAkSAdbhavana vyAptipradarzanam nirUpaNam nAmno ghaTAdikriyAtmakatvagavyatvAbhidhAnam daNDAdInAmakiJcitkarasvAbhidhAnam rUpAdivijJAnAnAM zabdAtmakatvavarNanam daNDAdipravRttInAmapi zabdacetanAtmatvasamarthanam nAmadravyArthanayopasaMhAraH caitanyAbhAve kAryAnudayAbhidhAnam ,, 12 nAmaprAdhAnyanayazikSaNam zabdaprabhAvaprabhavasvAdeva nimittAbhAve'pi gopA pradhAnopasarjanabhAvapradarzanam lAdau skandarudrAdisaMjJAH kriyanta iti varNanam , 14 zabda upakAraka eveti kathanam devavizeSeSu mukhyAste zabdA gopAlAdApacaryanta zabdasya ghaTAdikaM jJAnaM prati vA na hetutvamiti ityAzaGkanam gopAlAdAveva teSAM zabdAnAM mukhyatvAbhidhAnam 752 nirUpaNam bhavakArtikeyAdInAM zAstrAntarasaMketaprasiddhazabda zabdasya ghaTAdikAraNadravyatve doSAbhidhAnam tadabhiprAyaprakAzanam gamyatvAdamukhyatvamiti nirUpaNam jJAnAdevapravRttinivRttItyabhidhAnam gopAlAdayaH zabdazaktiprabhAvAdevocyanta ityabhidhAnam jJAnAvaraNakSayopazamajanitabhAvasyApi paryAyavAskandAderabhyupagame'pi zabdapravRttinimittavyabhicAra. bhidhAnam prakAzanam jJAnasya bhAvAgamatvoktiH zabdasAryakathanam zabdasya dravyAgamatvoktiH sAryavAraNAyeSTArthApekSayA ekasaMjJAyA eva mukhyatve | jJAnasya prAdhAnyatvavarNanam doSakathanam jJAnazabdayoH pradhAnApradhAnatvaprakAzanam nimittApekSazabdapravRttau nimittabAhulyena saMjJA tatrArthe nidarzanam bAhulyApAdanam 753 4 svayaiva jJAnaprAdhAnyamAviSkRtamiti nirvarNanam etadarthasphuTIkaraNam pANinIyazikSAvacanopanyasanam sarvazabdAnAM sarvArthatvaprasaanam upayogasya sAmAnyatvApattiravizeSAdityAzaGkanam ghaTakuTazabdadRSTAntaH | tadvyAkaroti avizeSAt sarvasarvatvamApAdya vizeSato'pi sarva zabdasyopayogatvAprApterevopayogasya prAdhAnyateti sarvatvApAdanam , 15 samAdhAnam 759 1 , 14 , 10 2010_04 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazAranayacakram . 766 " 15 svanmatena zabdasya nAmadravyatvAnupapattirityApAdanam 759 3 avibhaktabhAvitasvalakSaNaviSayatvAcchabdAprati pANinIyazikSAvacanena mUrtadravyasvapratIteriti pattyavyavasthe 764 13 nirUpaNam , 5 sthANupuruSaprativyavasthAdRSTAntaH ArSAgamasyApi pramApaNam dArzantikazabdasaMghaTanam zabda upayogaheturneti rUpaNam saMkhyAviSayavirodhopasaMhAra: zabdasya mUrttatvasthApanam puruSaviSayavirodhanirUpaNam upayogasya mUrtadravyahetukatvAbhAvasAdhanam prakRtipratyayasaMvAdapratipattyuttarakAlaM tadviparItapratinAmazabdasyAmUrttanirUpitadravyatAnirAsaH 760 1 patyupadarzanam atrArthe prAcAM kArikAyA udbhAvanam | lakSyatattvApratipattyavyavasthAbhyAM lakSaNAlakSaNIkaraNaM tadvyAkhyA 3 pratipattarapratipattitvamiti rUpaNam mUrttAmUrtayoranyo'nyAnugatatvazaGkanam 7 uktArthasya prayogaiH sAdhanam dravyendriyajJAnadRSTAntasya prathamasya vyAkhyA 12 hetvarthaprakAzanam tanvAtmadravyadRSTAntasya dvitIyasya vyAkhyA 15 dRzantopanyasanam ghaTAkAzadRSTAntasya tRtIyasya vyAkhyA dvitIyahetUdbhAvanam sAmAnya vizeSo vA'svataMtraH jJAnameva vizeSaH dRSTAntasphuTIkaraNam pradhAnamityAgatamiti samAdhAnam 761 2 | aGgIkRtapuruSArthavaiyadhikaraNavRttatvahetuvarNanam jJAnenaiva bhavanaM bhAvo vA bhAvyata iti varNanam ehi manya ityAdi vAkyAyathArthatvanirUpaNam prathamadRSTAnte'niSTApAdanam , 13 tasya spaSTIkRtiH dvitIyadRSTAnte'niSTApAdanam pade niyamapradarzanam tanmatena tRtIyadRSTAntAnupapatyabhidhAnam kevalaprakRtipratyayAbhAve bhUlativAdInAmarthapradarzanaanyonyAnugamarUpatAnirAsaH 762 3 vaiyarthyazaGkA 767 2 svamatena pradhAnopasarjanamAha zikSaNArtha citrabhaktibinduvinyasanavaditi pratyuttaram , 4 anyarUpAnugame sAmAnyavizeSayorabhAvaprasaJjanam / apRthasiddhasamudAyArthapratipattyupAyatve jJApakasAmAnyAbhAvAdvizeSasya svata eva viziSTatve __ pradarzanam doSopAdAnam pratyayArthaprAdhAnyaprakAzanam nakSatrapunarvasvAdinidarzanam ayathArthAbhidhAnopasaMharaNam vRkSAdivizeSo'bhinnaliGgavacanAdirbhavediti tatsAdhanam nirUpaNam 763 2 pratyayAyarthArthatvaprayuktaprakRtyayathArthatvopasaMhAraH tadvyAkhyAnam prakRtyayathArthatvavat pratyayapuruSayorayathArthatvaliGgakAlAdAvaniSTApAdanasAdhanopadarzanam prakAzanam sAmAnyanirapekSavizeSatAnirAsaH pUrvabhAvanAprakAzanam sAmAnyAbhinnavizeSapratIteoke dRSTatvazaGkanam ayathArthatvanigamanam yadekaM taba yAdIti vayamapi lokapratItereva brUma agamakatvAsAdhusve api bhAvite iti pradarzanam iti samAdhiH prathamapuruSaviSayAyathArthatvasUcanam zabdasyaikavacanAntatve'rthenApyekenaiva bhAvya prahAsaprayuktAsatyataiSAmiti zaGkanam mityApAdanam tadabhiprAyAviSkaraNam visaMvAdapradarzanam atrArthe vyAkaraNasUtropanyAsaH lakSyazabdabyavasthApakalakSaNAbhidhAnam bahulakSyalakSaNAnAmalakSyalakSaNatvAbhyutasyAvyavasthAnirUpaNam , 11 pagamaprasaJjanam , 17 " " 2010_04 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA bhadhikaraNAdInAM karmatvAdividhAyakavacanasyA arddharcAdiSu triliGgatvAbhAvaprakAzanenaikArthatvaniyathArthatvakathanam 769 4 rasanam 774 4 atra prayogapradarzanam | ekasya triliGgatA dRSTetyAzaGkanam kAlabhAvaviSayAyathArthatvAbhidhAnam darzanamAtreNa pratipatyanaucityAbhidhAnam zabdArthayorvAcyavAcakatvAbhAvasAdhanam ekasya triliGgatvAnupapattisAdhanam dravyakSetrakAlabhAvaviSayavisaMvAdavRttatvahetuH kriyAyA bhAvatvAsiddhiriti rUpaNam puSyasya devavizeSaviSayanakSatratArAsAmAnyArthatvA vibhinnaliGgakanAnAzabdopanyasanasya prakRtAnaupayibhidhAnam katvAbhidhAnam tadarthavarNanaM ghaTavizeSadRSTAntena tadupanyAsasya paryAyanayAnabhISTatvoktiH tadarthe mahAbhASyakRvacanopanyAsaH bhUtyAdizabdAnAmekArthatvAbhAvapratipAdanam tadvacanavyAkhyAnam vizeSe sAmAnyArthAtidezasya nirAkaraNam paryavasitArthaprakAzanam , 14 etatpUrvapakSabhAvanA sadRSTAntamasAdhutvAbhimatAnAM zabdAnAM sAdhutA puruSavizeSaviSayaH puSyo nakSatratArAsAmAnyArtheprakAzanam ___ nAtidizyata ityukternirasanam Apo dArA ityAdAvAcAryeNa vivakSApRcchanam " 17 vizeSo ghaTo'rthasAmAnyArthena vizeSyata ityasyApi avayavabahutvApekSaM bahuvacanamiti vAdinA prakAzanam 771 nirasanam tadvyAkhyAnam ghaTAdInAmapi nityabahuvacanAntatvApAdanam devadattaviSayapuSyasya nakSatrAcanatidezyatAsAdhanam , 18 vipakSe bAdhakAbhidhAnam vipakSe ghaTavadapazabda ekavacanAntatvApAdanam tadviSayAbhAve'pi goNyA gavAderiva puruSo'pi asyaiva bhUlakRvyAkhyAnam puSyanakSatratArAdinAtidizyata ityAzaGkanam liGgaviSayavizeSaprayogAsAdhutvAbhidhAnam 776 taTAdau kena hetunA liGgabheda iti paryanuyogaH 772 1 vAcyagataM saMvAdinamathaM bruvan zabdaH sAdhurityuttara vidhAnam mahAbhASyakRvacanopadarzanapUrvakaM sthitiprasavasaMstyAnavizeSaviSayatvoktiH puSyanakSatrAdizabdA Apo dArA ityAdizabdAstaTastaTIvacanavyAkhyAnam tyAdizabdAH tathA netyabhidhAnam " 12 taTAdau viSayavizeSAbhAvopapAdanam imaM dravyagranthamanyatrApi atidizatIti varNanam vAdinA tatra viSayavizeSopapAdanam vyAkaraNe padavAkyAnvAkhyAnasya kalpitanimitta dharmAzrayeNa bhavanamityAzaGkate liGgabhedaprayojakavizeSAbhAvaprakAzanam sthitiprasavAdInAM parasparAtmakatvApAdanapUrvaka taTAdau tadarthaspaSTIkaraNam liGgAbhAvasAdhanam 773 1 nimittadharmAbhAve upadezAsambhava ityabhidhAnam 777 1 taTAdInAmaliGgatvAdasattvApAdanam kriyAvyutpattyAdibhedena vyAkhyAnasambhava iti akriyAvyayatve satyaliGgatvAditi hetuvarNanam nirUpaNam bhavatApi manirAkaraNapareNa taTAdInAM triliGgatvaM kriyAbhedakArakabhedapradarzanam vyavasthApitamevetyAzaGkanam sthAnikAryAtidezanapradarzanam liGgavyavasthApanahetvabhAvakathanam kriyAkArakabhedayorAcAryavyAkhyA prasavAdyabhyupagame'pi taTAdInAM sadA cyAtmakatve prakArAntareNa vyAkhyAnam naikaliGgatvAbhAvapratipAdanam , 17 anyaprakAreNa vyAkhyA parvatanadIbhavanaviSayatvAt triliGgatAzanam anekArthaikazabdAbhyupagamena liGgAdyabhede'rthAdhigatipumAdibhinnabahvAdhekaliGgatvAditi tannirAsaH , 3 prakAzanam 2010_04 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkaraNaprayojanaprakAzanam vyAkaraNastutivAkyapradarzanam prathamakArikAbhAvArthavarNanam vAcyavAcakajJAnaM vyAkaraNAditi pradarzanam tadvyAkhyA vibhAgapradarzanaM harikArikayA udAharaNaprakAzanam bAhyazabdavilakSaNa | bhijalpasvarUpasya harisammatasyopadarzanam vasurAtasya matapradarzanam tadvyAkhyAprakAzanam tatrArthe harikArikodbhAvanam tadabhiprAyaprakAzanam kriyAzaktinaiyatye udAharaNAni ekamevArthavastu nAnAzabdairucyata iti dvitIya kArikAvyAkhyAnam prakArAntareNa tadvyAkhyA puSya nakSatraM tArA vetyAdi vicAraH kheda ityAzaGkanam," tadvyAkhyAnam abhijalpazabdArthatAmatena tatkAraNAbhidhAnam harikArikayAsbhijalpasvarUpavarNanam zabdArthayorabhede rUDhyA kvacitpradhAnateti harikAri kayAsskhyAnam vivaraNabhASyam tatra nidarzanam tadvyAkhyAnam ubhayaniyamanayena samAdhAnam svAbhyupagamasamarthakatvaM tatpakSayoriti prakAzanam tadarthabhAvanAyAzaktipakSIyopasaMhAravAkyo panyasanam zabdArthayorbhedapradarzanam dvAdazAranayacakram yogyazabdAcca bAhyArthasiddhyabhidhAnam yogyAnurUpaH zabda ityasya vyAkhyA 777 16 778 2 2010_04 33 " ,, 33 " 13 779 4 33 33 33 33 99 " 780 33 33 93 bAhyArthanairapekSeNAbhijalpazabde zaktisamAropakathanam,, sarvazaktipakSe zabdasya pratiniyatArthaprakAzakatvA bhidhAnam azaktipakSe zabdaprayogasambhavasamarthanam sarvazaktipakSe prayogasAphalya prakAzanam "" 781 37 39 "" ,, " "" 22 33 3 pratyAyyapratyAyakabhAvAvazyakatvoktiH vivakSAmAtrasyAsAmarthyakathanam 4 6 tadvacanameva balAt bAhyavastusadbhAvaM prati 8 pAdayatIti nirUpaNam 783 8 6 arthe zaktyabhAvakathanamAvayoH prakArabhedena samAna 11 12 15 16 18 5 17 zabdasya yogyatvanirUpaNam tatra kAraNopadarzanam 19 20 8 9 33 13 | tadukteravicAritatvoktiH 782 1 kartRtva karmatva sambandhitvAdInAmekArthatva nirUpaNam 4 pANinisUtropanyAsapurassaraM ekArthatvavyAvarNanam kRdabhihitabhAvasya dravyatvoktiH 11 ata eva pAkasya karmatvamityabhidhAnam kartuH sAdhyatvavarNanam pAkasya vidhAnatvopapAdanam pAkasya karmatvAbhidhAnam mUlasyAsya vyAkhyAnam zaktistvayA'pi parigRhItaivetyabhidhAnam mityabhidhAnam 12 14 tatprakAzanam tadupasaMharaNam svamatanirUpaNam zaktInAM vivakSA vyaJjiketyuktiH vivakSayA'dhyAropa vidhAnopadarzanam prAgAtmani pazcAcchrotari vivakSA zakti zabdanirapekSAmAropayatIti vyAkhyAnam zaktervipakSAdhyAropyatvasAdhanam pratyAyyasvahetu siddhikathanam abhijalpArthAvayavadRSTAnte tadyojanam abhizabdArtha jalpazabdArthayorAvazyakatvapratipAdanam azaktipakSoditayuktijAtasya viparivRttatoktiH arthArthatvAditi hetuvyAvarNanam 2 sarvazaktipakSasya syAdvAdatvoktiH 4 7 ekaikadravyAnantaparyAyatvAditi hetUktiH vAda paramezvara matapradarzanam siddhasenAcArya gAthodbhAvanam ekasyaivArthasya karmatvasambandhitvAdivirudva dharmANAmasambhavAdazaktitvamityAdi pUrvoktasmAraNam 783 19 2 | kartRpratyayArthavyAkhyA 33 " 99 "" 784 " "" 33 " 39 21 sarvazaktipakSeNApyasmanmatamevocyata iti pratipAdanam 786 " "" 785 "" " " 33 "" " "" "" " 33 " "3 = = = 29 15 samac 11 17 1 2 3 6 9 16 9 2 29 15 787 2 4 3 6 10 15 17 9 2 6 11 12 98 788 ng 2 16 19 SAA 3 5 7 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA sthAlyAdeH sAmAnyakArakatvakathanam 78 vacanaliGgakArakAdivyabhicArAdagativarNanam 793 . ekArthatvopasaMhAraH tatrodAharaNopanibandhanam ekakAle ekasya karmatvazeSatvayoravirodhAbhidhAnam , vizeSasyAvizeSatvoktiH tadarthavarNanam vizeSasyAviSTatvanirUpaNam kArakavivakSAbhAvasya zeSatvoktiH sAmAnyasyApyasAmAnyatvazaGkanam kriyAparikalpanAyA aviruddhAyA arthazaktiviSayatva tasya pravarttamAnatvAbhAvasvoktiH 794 pratipAdanam svavazatvAdvizeSo muktavanna pravartaka ityabhidhAnam , zabdasyApradhAnatvena kalpanAzaktirnAstIti kArikA sAmAnyasyAsattvavyavasthApanam parivartya paThanam sAmAnyavizeSayorabhedenAbAdhyamAnatvAdapravartaupasarjanIbhUtasAmAnyAH zaktaya eva vizeSa iti ___ katvoktiH nirUpaNam zabdArthayorbhedamAzaya nirasanam zabdalakSaNam abhijalpasvApannazabdasya zabdArthasvAyuktatvasamarthanam , 13 sarvazakterveti vAdaparamezvaramatenetyabhidhAnam | ekIkriyamANatvamevaheturiti kathanam tvayA'bhijalpasya zabdArthasvAbhidhAnaM svadarzana prAguktasmAragam rAgeNaiveti nirUpaNam zabdArthayoH pArthakye siddhe'rthaprAdhAnye cAsmanmatabhabhijalpagatyarthAbhAvahetuH 4 pratipattiriti varNanam zabdasyArthenaikIkaraNAsambhavopapAdanam arthasya svAsAdhAraNarUpeNa sattvAbhidhAnam sambandhenApi pRthagarthasiddhyamidhAnam zabdasyArthAdanyatvoktiH vizeSaprAdhAnyanirUpaNam bhAvArthaprakAzanam davyarUpabhavanasyopasarjanasvAmUrttatvoktiH tattalliGgAdiyogyazabdanibandhanavivazAniyamasakramAkramazabdayorupasarjanatvapratipAdanam / svadukto'traiva ghaTata ityuktiH tadazapravRttitvAtyavaditi zabdasya vizeSa svamate guNotkarSatAkhyApanam vazavartisvoktiH 4 ghaTAdyarthe paTAdizabdAprayogo'rthavisaMvAdAtatsamarthanam 6 dityabhidhAnam siddhasenIyavacanopanyAsaH " 9 tayorapRthagAtmasva ityAdi zlokadvayamasmanmataM samarthaanyavyAkhyAtRRNAM vacanopanyAsaH / yatIti pratipAdanam vartamAnabhAvaghaTAdivAcI ghaTAdizabda ityarthe svamatena kArikAbhAvArthavarNanam , 16 udAharaNapradarzanam ___, 13 zabdArthayorapRthagAtmatvamupacArAt pathi gamanavaditi prAtipadikArthaprabhedopadarzanam 792 5 nirUpaNam dhAtubhedo'pi tAvAn nAmatvAdityabhidhAnam sanmitravaditaretarapradhAnopasarjanabhAvoktiH vakturvivakSAyA'rthamekameva vivakSitaM brUte zabda iti tadvacanAdevaitasiddhirityAkhyAnam nirUpaNam dvitIyazlokavyAkhyAnam ekavacanapadasya samAsabhedenArthabhedaprakAzanam , 10 vyAkaraNa evArthaH zabdarUpatAmApanaH pravartate na tu loke sAmAnyopasarjanavizeSaprAdhAnyaprakaTanam ___iti varNanam anyathA sarvagatisaMdehApAdanam zabdArthayoH svarUpabhedAbhidhAnam sAmAnyavazavartivAdvizeSasya kathaM pradhAnatetyA abhijalpazabdo nArtha ityabhidhAnam 798 2 zaGkanam avyavasthitatvavyatikIrNatvAniyatatvahetavaH // 3 apradhAnatAsamarthanam rUkhyA'pRthagAtmatve'pi pratipattivyabhicAraH pArthakya vizeSaprAdhAnyavyabhicArapradarzanam " 6 eveti rUpaNam 2010_04 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazArajayacakram tadarthavarNanam 790 15 sthApanAyA iSTAkaraNatvasUcanam zAstre tUbhayarUpatvamityuktirasmanmataM prakAzayatItyuktiH, 17 sthApanAdravyArthasvarUpam vyAkaraNazAstraprayojanaprakAzanam sthAnapradarzanam sAdhvasAdhutvayodRSTAntAbhidhAnam AkAre sthIyata iti varNanam bhartRharyAdimataM bAhyArthasiddhAveva ghaTata ityabhidhAnam , 6 AkArazabdArthaH kArikAnayabhAvArthabhUtagranthapradarzanam abhividhipradarzanam darzanazabdavivakSitakathanam maryAdApradarzanam bahirarthAbhAve'nupapattyabhidhAnam , 15 niSkRSTArthavarNanam zrutyantarasya pravRttihetutvoktirapyasmanmata eva ghaTata sthApanAbhAvArthaH _iti pratipAdanam 8.0 2 tadvyAkhyAnam manmate zabdopayogazcetanAtmakatvAt anizcitakakriyAprayojyatvavaditi dRSTAntavarNanam pravRtiheturityuktiH sadbhAvasthApanAvarNanam taduktavacanodbhAvanam asadbhAvasthApanAyA niyamayitRprakAzanam zrutyantaratvAsambhavapratipAdanam saMskRte'saMskRte vA sthAvAdAvazyaktAkArAstipravRttihetutvAsambhavapratipAdanam vAbhidhAnam zruteH pravartakatvaM zrutyanurUpatvAdityabhidhAnam , 11 bhakSAdinidarzanam tadarthavyAkhyAnam 801 dravya nAmabhAvabhedeSu devadattAkAra eka eva prayojaka uktAnumAnasya pratipakSabAdhyatvanirUpaNam iti rUpaNam zruterarthapravartitatvasAdhanam citrAdiSu tadbhAvanA sthAdvAdamatena abhijalpazabdaniruktirapyatraiva ghaTata ityabhidhAnam sthApanaikAntadvyavAdimatamAdarzayati sArAMzaprakAzanam sthApanayA nikSepa iti tRtIyAsamAsAzrayeNa varNanam 807 3 bhartRharidarzanAyuktatvopasaMhAraH , 12 tadvyAkhyAnam __" 7 vasurAtadarzanAyuktatvAbhidhAnam puruSadRSTAntavarNanam matasyAsya tattvadRSTiM pratyAsAdanatvAbhidhAnam 802 4 citrakArAdidASTAntikaNyAkhyA jIvakarmaNorabhedapakSega,, vibhinnaliGgavacanAdisAmAnAdhikaraNyAbhAvAdi bhedAbhyupagamena vyAkhyA , 13 doSANAmatrApi tAdavasthyAbhidhAnam jIvakarmapudgalAbhedAzrayeNa dAntikapradarzanam 808 2 taddoSANAM parihArAsambhavasamarthanam AkAratatvaikatvAttayorekateti vyAvarNanam vizeSaprAdhAnyapakSe doSAbhAvAkhyAnam , 14 | devadattAdiH citrAdisvarUpatvaM kuto nApadyata vyaJjanaparyAyeSvarthaparyAyabhAvanAtidezaH 803 2 ityAzaGkanam puSyatArAnakSatrAdiliGgAdInAmekaikabhavanAtmakatvAt devadattasvarUpaM citrAdyApadyate na tu devadattaH citrAdi paryAyAntarAnapekSatvoktiH svarUpamityatra kAraNapRcchanam / bhAvarUpArthAbhidhAyakatvaM zabdasyeti lakSaNena devadattAdirapi citrAdisvarUpamApadyata eveti svamataprakAzanam | iSTApattikaraNam baigamAdinayaviSayIbhUtavyanirAkaraNopapAdanam indrAdeH sthApanAnikSepAtmakatvAnativartanameveti RjusUtranayAbhimatArthacyAvarttanam nirUpaNam nikSepANAM dravyaparyAyArthaviSayavyavasthApakAcArya puruSakarmaNoH sthApanAnikSepe satyeva vaizvarUpyopapattisiddhasenagAthopanyAsaH riti prakAzanam sthApanAdravyArthavyAvarttanArthasthApanAzabdArthavarNanam 804 2 tRtIyAsamAsapakSavyAkhyopasaMharaNam dvA0 na0 anu03 , 13 " 17 _ 2010_04 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 anukramaNikA SaSThIsamAsAzrayeNa sthApanAnikSepavicAraH 809 5 / nAnnaiva lokavyavahAra ityAzaGkaya nirAkaraNam 814 7 karmaNi SaSThI pradarya tavyAvarNanam , 9 mAzaGkAvyAvarNanam karmaSaSThIsamAsArthasya vyApakatvapradarzanam , 12 cetanAbhedavyApyapRthivyAditattvAnAM abhedAtmani dravye vizeSANAM bhedarUpeNa vyavasthApanasya ___ vizeSabhavanavyApitvAbhAve doSapradarzanam , 15 pratyakSaviSayatvoktiH ., 13 sthApanAmAtreNApi vyavahArAsambhavapradarzanam 815 2 nirAkAraM vastu na bhavatIti dRDhIkaraNAya dravyasyApyasAmarthyapratipAdanam dRSTAnta pradarzanam 16 vanmate dravyabhAvayoratyantabhinnArthatvamiti nirUpaNam ,, saptamItatpuruSAzrayeNa vyAkhyAnam 810 1 ata eva tayoH sAmAnAdhikaraNyamagnidravyAdeSTaM na .. sthApanAyAmevetyatraivazabdavyAvartyapradarzanam , 6 | syAditi nirUpaNam nAmni na nikSipyata ityatra kAraNapradarzanam dAruprasthakavasAmAnAdhikaraNye'tiprasaGgApAdanam , zabdasyAkRtitaMtratvapradarzanam svamate doSAbhAvaguNotkarSaprakAzanam sthApanAnikSepAntargatatvaM nAmanikSepasyeti pradarza RjusUtramatApekSayA svamate vizeSAkhyAnam hetvAkhyAnam asatyopAdhisatyasya zabdArthatvaM nAnyApohasyeti dravyanikSepasyApi sthApanAnikSepAntargatatvoktiH , 13 | | kathanam dravyasyAkAramayatvAditi hetuH ziSTAntaramatopanyasanam bhAvanikSepasyApi sthApanAnikSepAntargatatvAbhidhAnam 811 tadvacanavyAkhyAnam Agamato'nAgamatazca jIvapudgalAH bhAvAH sAkArA sadyohitaM satyamiti satyazabdArthaprarUpaNam . eveti varNanam ziSTAntaramatena svamatasya samIkaraNam nikSepatrayasya sthApanAnikSepAntargatatvavyavasthApano sahakramabhAviparyAyAtmanA bhavadvastu pasaMhAraH satyaM bhAvo'vikalpo liGgAdi copAdhayosasadbhAvasthApanAyA avyaktAkArasattvapratipAdanam ,, 9 satyA iti rUpaNam rUpAntaravyAvRttipUrvaka rUpAntarakaraNalakSaNasthApanAyA tatra dRSTAntopadarzanam abhipretAkAre indrAdibuyA''ropakathanam , etadarzanasaMvAdisavyAkhyalakSaNavizeSasya sUcanam dravyArthasthApanendrasthUNAdRSTAntAbhidhAnam gRhopalakSaNakAkadRSTAntaH sthApanAprayojakarUpAdhyavasAyaphalapradarzanam 812 1 | sAmAnyavAcizabdenokto'pi vizeSo noktavaditi sthApanAdravyArthanayamatopasaMhAraH .. nirUpaNam etannayamatenAtrApi pradhAnopasarjanabhAvanirUpaNam , 6 jAtervizeSArthatvAdarthavattvaM etadvyAkhyAnam / svArthe na tvanarthakatvamityuktiH vastuto'ntyavizeSatattvasyAvibhAjyatayA paramArthasattva tatra vAgvisargakAlopalakSaNanakSatradarzanadRSTAnta__ mapareSAmasattvamato dravyataH sthApanA neti kathanam ,, pradarzanam kSetrataH sthApanAyA abhAvAbhidhAnam sAmAnya zabdasya mukhyavRttyA vizeSArthatve vizeSazabdakAlatastadabhAvAbhidhAnam 813 1 prayogavaiyarthyaprakAzanam uktArthAnAmaprayoga iti bhASyakAranyAyapradarzanam , sadasadbhAvasthApanAnyataraprAdhAnye dravyaparyAyAnyataranirAkaraNaprasaGgapradarzanam | sAmAnyazabdena satyavRttyA vizeSo nokta iti kathanam ,, 15 nAmabuddhyAropayoH vizeSabhavanarUpatoktiH sAmAnyazrutervizeSArthatvakathanam dravyArthasya pUrvanirAkRtatvoktiH niyamArthA punaH zrutirityatra niyamaprakAzanam vizeSasyaivaikasya bhAvatvoktiH sAmAnyazabdena yathocyate vastu na tathA vyavasthitaM nayasvarUpopanayanam vizeSaparamparayA tu saMcaratItyabhidhAnam kriyAphalAvisaMvAditvamatadarzanasyeti nirUpaNam 814 1 kasaJcaraNe raNavarNanam di 2010_04 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSapradhAnazabdArthavyavasthApanApanAya matAntara - nirAsAya tadvacanopanyasanam tadeva prakAzanam na jAtizabda ityAdi zlokavyAkhyA jAtipakSa ivAnyApohavadabhidhAnapakSe'pi doSapratijJopapAdanam anyApohakRt zrutiriti paramatanirUpaNam zabdAntarArthApohaM hItyAdivAkyArthakaraNam svArthe kurvatIti padaprayojanaprakAzanam svArthapradarzanam pratyakSaviSayAdarthAt anyasvArthasyAbhAvapratipAdanam tadarthanirUpaNam zabdasya vAcyapradarzanam anumAnaviSayasya svArthatva nirAkRtiH tasyApoddArthasvarUpatA nirUpaNam agnimadezAdeH svArthatAnirasanam parapratyAyanAditvabhinnArthatvAddezAderna svArthatvamitya bhidhAnam arthAntara vicAraprasaGganirAkaraNam anyApohazabdAt svArthapratItiriti zaGkanam AdhArAdheyabhAvAdarzanAttacchaGkA nirAkaraNam adarzane hetuprakaTanam vidhIyamAnasvArthAnavAsthAnavarNanam AzaGkAbhAvArthaprakAzanam ananyo vidheyaH svArthazcApanna iti samAdhAnam avidheyatve doSaprakAzanam ghaTazabdArthatatpratiyogyanyayorvyAvRttimAtratayA tayorgrahaNAbhAvavarNanam anyonyAzraya doSaprakAzanam anyApohasya svArthatvAbhAvopasaMhAraH anyApohalakSaNavicAraH anyApohalakSaNavAkyavyAkhyAnam nivRttiviziSTaM vastu zabdavAcyArtha iti dRSTAntaM varNanam anyApohaviziSTaM vastu zabdavAcyArtha iti pakSAntareNa varNanam zAbdasya pramANAntaraniSedhakapramANasamuccayavacanapradarzanam dvAdazAranayacakram 2010_04 819 33 53 33 = = = = = = 821 820 9 "" " "" 822 "" "" "" 17 " svArthavadanyo'pi ananyApohena pratIyata ityAzaGkanam ," 13 dr 29 "" " 93 33 39 823 ng 3 824 5 dUSaNam 13 | tadarthasphuTIkaraNam 15 anumAnapradarzanam "" dRSTAntadantikasyAvarNanam 16 anyApohopalakSitasvArthatvaM vAkyasya tvayaivoktamiti 17 " 3 4 9 12 tadanicchato doSodbhAvanam 15 4 12 tadetanmatanirAkaraNam pUrvapakSavyAkhyAnam 14 asattvAvinAbhAvi sattvapradarzanena tanmatanirasanam 7 4 anyavyAvRttasvArthArthatvAt vidheraGgIkAraH prasakta iti 824 7 17 tadvyAvarNanam 8 10 16 prakAzanam taduktavivaraNam nivRttiviziSTaM vastu zabdArtho dravyasannityAdigranthena svArthavidhAnaM kRtamiti varNanam 3 4 vRkSaH sannityatra satpadenAsannivRtterevoktatvAdanyApoha evArtha ityAzaGkanam 15 2 yugapadbhA vighaTAdirUpAdivastunaH sadasadrUpatA nirUpaNam," tanmatanidarzanam 4 826 8 sAmAnyavizeSayo ritaretarAbhAvAtmakatacyatA prAgupadarziteti sUcanam ayugapadbhAva piNDAziva kAdInAM sadasadrUpatApradarzanam sato'sattvAniSTau doSAviSkaraNam paTAderasadrUpeNApi ghaTAdinA bhavanAbhyupagame pramANasamuccayazlokavirodhaprakAzanam AdigrahaNagrAhyakArikApradarzanam atrArthe'numAnaprayoganirUpaNam virodhya virodhitva hetorubhayamatenApi pakSadharmatA siddhyabhidhAnam yugapadayugapadbhAvabhAvAnAM saMvRtisattvAzaGkanam viditabhavanAnuvAdatvAt ghaTAderaviditatvAdanuvAdatA na sambhavatIti nirasanam asatsattvapakSoktadoSAvimuktikathanam anyApohavat svArthasyApi zabdArthatvAsambhavanirUpaNam 33 39 " 33 825 93 "" ," 39 "" 29 33 "" " 19 827 33 33 33 99 828 ?? 19 8 13 14 15 17 9 3 5 8 11 15 17 18 2 3 7 10 13 17 5 7 9 14 2 4 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 833 20 anukramaNikA rUpAdibhinnaghaTAdessantAnimivasantAnasya cAna sacchebdenAnyApohabhyaktiH kathaM bhavatIti pratipAdanam 032 8 __ bhyupagame svArthagatyabhAva iti rUpaNam 82. 7 tadvyanyathaM sadityasanna bhavatIti vAkyamapyupAdeyapratipakSApakSepaNakSINazaktitvahetu nirUpaNam // 9 mityuktiH akSapAdIyapratijJAlakSaNadRSTAntavarNanam bhavatipadaprayogAvazyakatvakathanam sAdhyasAmAnyagativat ghaTasAmAnyagatiH syAditi mahAbhASyakAravacanohaGkanam zaGkAnirAkaraNam sadarthasya pradhAnatvoktiH tvammate sAmAnyasyApyasattvameveti masattvasaMpRktasattvaprAptibhayAnedAnapekSavoktiH dRSTAntasyaivAyuktatvapratipAdanam evaMvidhasatvaprApti va sambhavatIti pratipAdanam , sAmAnyasyAsatyopAdhitvAdavAcyatvAbhidhAnam asadattvavato'bhidhAne sarachabdasya arthavizeSasyAvAcyatve hetvantaraprakAzanam __ zaktyabhAvAbhidhAnam pramANasamuccayakArikopanyasanam bhavatyarthasambhede'pi doSApAdanam svamatena vidherabhidheyatvoktiH sarvasya sattvAkAntatayA san ityabhidhAne paTAderapi vizeSasya vastutvena vAcyatvasambhavoktiH satvAdasanna bhavatItyasya nirviSayatvoktiH prAguditagranthasmAraNam guNadharmaprakAzanam anyApohasyopekSaNIyatvoktiH tadarthaprakAzanam dezakAlato bhedAnAM parasparato'poharUpatAzanam sAmAnAdhikaraNyAbhAvanirAsAya dezataH apoharUpatArUpaNam ___ bauddhoktaTIkAgraMthopanyAsaH kAlato'poharUpatAprarUpaNam bhASyeNa paroktadUSaNaprakAzanam / apoharUpatvAdevopekSyatvaM parasparatAyA anAkSiptatvAdihetuprakAzanam zrutaguNagatabhedAbhedasvAdanAkSepa iti varNanam vidhirUpatvAditi pratisamAdhAnam anyApohapakSasattvapakSayoH sAmAnAdhikaraNyAbhAvaapoharUpatAbhyupagame'pi vidhirUpatAsamarthanam , prakAzanam pUrvadRSTasAmAnyena dhUmenAmyanumAnavadabhidhAnamiti prakRte guNapradhAnabhAvapradarzanam zanam pUrvadRSTavizeSasya kSaNikatvAdasattvamidAnIntana etadarthabhAvanAya dRSTAntopanyasanam vizeSo na pUrvadRSTa iti samAdhAnam dArzantikacyAvarNanam anyatamavizeSasya sarvavizeSANAmanAkSepo pUrvadRSTasAmAnyasya tvasattvoktiH vivakSitasyApIti pradarzanam pUrvadRSTavizeSasya zabdenAgatitvoktiH sattvapakSavattava pakSe'pi doSa ityAkhyAnam ajJAtajJAnArthatvaM zabdaprayogasyati hetvabhidhAnam asatvavyAvRttiviziSTasya kasyaciddhaya'zasya nArthazabdavizeSasyetyAdikArikAparivartanam sacchabdenAbhidhAnamiti vyAvarNanam " 23 kArikAvyAkhyAnam tatsvarUpajAtiviziSTadravyAbhidhAyitvahetodRSTAntena arthavizeSo vAcyo zabdavizeSo vAcaka iti prakAzanam,, sAmAnyenAbhidhAnam arthavizeSasya prAgajJAtatvAcchabdajJApyatvoktiH sacchandavyazabdayoH sAmAnAdhikaraNyAbhAvasAmAnyAdupasarjanAditi jJApanAprakAraH prarUpaNam atadbhedatve sAmAnAdhikaraNyAbhAvanirUpaNam dravyAdInAM sadAdibhedatvAbhAvAdanAkSepakathanam , sacchabdasyAsadasacchabdasya vA'sadyAvRttyarthatve dRSTeSTasAmAnAdhikaraNyopapAdanam vizeSasya tadabhedatvAdanuktikathanam , 19| anAkSiptasvAtadbhedatvayoranaikAntikasvoktiH kathaM sAkSAdanuktirityAzaya samAdhAnavidhAnam 832 1 sAmAnAdhikaraNyadarzane'pi guNazabdatve sacchabdasya jAtimatpakSoktadoSasyAtra pakSe mApAdanam " 2 tadvato'nAkSepa eveti nirUpaNam %D , 16 2010_04 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 840 1 dvAdazAranayacakram jAtimatpakSa ivApohavatpakSe'pyanAkSepaprarUpaNam 837 13 | jAtipakSIyadoSAntarANAmapyetatpakSe sambhava asAkSAdvacanatvAdityubhayapakSe'pi heturiti kathanam 838 1 iti prakAzanam ubhayaniyamanaye naite doSA ityAkhyAnam zabdo'nyApohaM mukhyayA tadvantamupacAreNa rUpanIlatvadRSTAntabhAvanam vaktItyabhidhAnam dArzantikanirUpaNam tatra pakSe hetvAdiprakaTanam guNaparyAyalakSaNavizeSasyaiva vastutvAbhidhAnam upacArAsambhavAkhyAnam paroktaprayogapradarzanam pratyayasaMkrAntyopacArapradarzanam prayogadvaye pratijJAvAkyaprakAzanam guNopakArAdvopacAra ityAkhyAnam sAmAnyazabdasya bhedena saha sAmAnyAbhidhAyitvaM atra pratyayasaMkrAntyasambhavaprarUpaNam tvayA'bhyupagatamiti samarthanam kramavRtyabhAvarUpahetukathanam anAkSepahetupratipAdanam guNoparAgAdapyupacArAsambhavaprakAzanam dvitIye prayoge saamaanyaanbhidhaayitvhetuprdrshnm| sphaTikadRSTAntanirUpaNam prayogadvayasamIkaraNam ayathArthajJAnAparayugAvanam dravyazabdAzrayeNa sAdhanaprayogopadarzanam yugapadasambhavahetuvarNanam atadvizeSasambadhitvahetuH ghaTatvAdinikhilavizeSairyagapaTAdigrahaNe pAThAntare dRSTAntAbhidhAnam doSAbhidhAnam prayogAntaropanyAsaH , 12 maJcazabda ityAdizlokapradarzanam pratijJArthavyAvarNanam tadvyAkhyApradarzanam anityazabdadRSTAntaspaSTIkaraNam tadvato na vAcako bhedAditi dUSaNAntaram vAdyantaramatapradarzanam tadvyAkhyA tava yanenaiva tvatpakSanirAkRtirjAtetyabhidhAnam bhedAnabhidhAnena doSaparihArazaGkanam sacchabdasya sAmAnyazabdatvAdanAkSepadoSapariharaNA sattvavanmAnapakSoktisUcanam zaGkanam zabdArthasyAsadasanmAnarUpasya caturdhA vikalpanam etadarthavyAvarNanam kRtavicAranirarthakatAbhidhAnam anuvRttivyAvRtyubhayapakSe sAmyoktiH kutaH sAmAnyazrutitvamasadasacchruteriti praznodbhAvanam 841 1 asadasaditi pakSAntarazaGkAnirasanam abhAvasyobhayamate'pi pratiSiddhatvoktiH hetvabhAvasphoraNam vizeSAnAkSepAt sAmAnyasvAsambhavanirUpaNam matadvaye vicAragranthayoH saamytaakthnm| bhatra prayogAbhidhAnam | nApohazabda iti zlokasya parivRttyA paThanaM kAryamiti / vyAkhyAnavikalpAntaronAvanam sUcanam tadvato nAsvataMtratvAditi kArikAvyAkhyA upasaMhAre vizeSaprakAzanam sabasanna bhavatIti prasajyapratiSedhAsambhavoktiH zlokadvayavyAkhyAnAya sambandhaprakAzanam " 22 sanaiva syAdasanniti paryudAso'pi netyabhidhAnam na jAtizabda iti kArikAmyAkhyAnakAraNopadarzanam 8471 atrArthe zAbdikaparibhASA''darzanaM saha dRSTAntena 842 sadAdizabdasya jAtidvArA bhedAnAmabhedopacArAdodhaupacArAdasadasavItIti nirUpaNam katvamiti rUpaNam tatra vyAptiprakAzanam siMho mANavaka iti nidarzanavarNanam nidarzanakathanam bhedAnAmavAcakatvavarNanam dArzantikanigamanam 8 AnantyaprakAzanam SW MS 2010_04 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 848 5 CG anukramaNikA sambandhibhedAcchabdabhedakhyApanam 847 11 / tatra vidhizabdArthatvApAdanam Anantyasya paramparayA hetusvaprakAzanam __, 14 iSTApattau doSApAdanam sambandhAzakyatAyAM zabdasvarUpamAtrapratItiriti abhUtasAmAnyavizeSaviSayatvAt sAmAnAdhikaraNyArUpaNam , 15 sambhavAdanam TIkAbhAvyasAmAnyaparIkSAdigranthoditArthasUcanam jAterajAtita iti padavyAkhyAnArambhaNam vyAvRttimatpakSe bhedAvAcakatvoktiH vyAvRttimadabhidhAnAbhyupagame'pi doSaprakAzanam tadvyAkhyAnam jAtau jAtyabhAvaprakAzanam tena sahAbhUtasAmAnyatvAditi hetunirUpaNam vaidhaya'nidarzanaprakaTanam nidarzanasphuTIkaraNam jAterajAtitve doSaprarUpaNam sadvyamiti zabdata eva sAmAnAdhikaraNyaM pratIyata svarUpavaditi vaidharmyadRSTAntasUcanam ityupapAdanam atrArthe prayogodbhAvanam tadvyAkhyA arthAkSepazaGkAsamAdhiH chatridaNDivadatra nimittaM nAstItyabhidhAnam arthApatyA''kSepakathanam vyAvRttimata AnantyaprakAzanam asaddhyAvRttimataH sattvavyApyatvaprarUpaNam ekasyArthasya grahItRbhedapradarzanam arthAkSepe'pyanekAntatvAditi samAdhiH ghaTa ityabhidhAne kRtyaikadezaghaTAbhidhAnazaGkanam ekadAkAtsnyenAbhidhAnAsambhavapratipAdanam dravyamAtrAkSepe'pi vyabhicAraprakAzanam vidhivAdyapohavAdivat sAmAnyopasarjanavidhipradhAnatatra hetvabhidhAnam vAdimate doSazaGkAnirAkaraNam uktArthasyAnumAnena sAdhanam ekadezagrahaNapakSamAzaya nirasanam vRkSAdizabdAH sAmAnyabhedaparyAyANAM kiM na vAcakA 850 5 ekadezAvaktavyatve hetuprakAzanam iti praznaH sadAdisAmAnyazabdasya ghaTAdibhedazabdena sAmAnAdhi apohAnapohaprasaGgatulyatAyAM atiprasaGgabhayAdakaraNyasya sambhavattvoktiH pavAda Arabdha ityuktiH vidhivAdimate yathAzaGkA tathA'pohavAdimate'pIti mayA tvapavAdo nArabdhavya ityuktiH prarUpaNam , 16 apavAdAnArambhapradarzanam asadasacchabdaH sAmAnyavAcitvAbahvartha ityAkhyAnam tadaGgatvAdikAraNameva vidhirUpArthavAcakaH zabda iti 851 1 sAdhayatItyabhidhAnam ata eva bhedavAcinA sAmAnAdhikaraNyaM labhata iti tvayA'poho'pavAdena tyakta ityabhidhAnam pratijJAnam anirvAhakatvahetUpadarzanam tatsAmAnyaguNatvAditi hetuH 4 tavApi vidhireva zabdArtha iSTa ityabhidhAnam tadvyavacchedyaviSayatvAditi hetu: sAmAnyAdInAM zabdArthatvAbhidhAnam tatra dRSTAntodbhAvanam sacchedana sAmAnyarUpato ghaTapaTAdisarvAbhidhAnAnIlazabdArthasya sAmAnyavizeSAtmakatvAsiddhiriti bhidhAnam samAdhiH ,, 11 ghaTapaTAdInAM vidhivRttyA sacchabdArthatAyAM nidarzanAtasya sampradhAryatvAbhidhAnam bhidhAnam tadbhAvanAhetuvarNanam vastutvahetUpanyasanam abhAvabodhakatvenAbhAve bhedAbhAvatvoktiH 3 | AtmadRSTAntasphuTIkaraNam anIlAbhAvabhAvatvAditi zaGkanam 4 | dArzantikasaMghaTanam 76 "13 pahivAdimate 4 2010_04 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazAranayacakram tacchabdAntaHpAtitvahetvabhidhAnam 857 1 ziMzapAdhupahAro vRkSazabdAdityevAsiddhamityAzakya AkAravaditi dRSTAntaH 2 samAdhAnavidhAnam 861 13 vizeSazabdArthe sAmAnyAtyAgatvoktiH ,, 3 vRkSazabdasyApohaparatve ziMzapAderanAkSepAdidoSoktiH 862 vRkSazabdena sAmAnyopasarjanavRkSavizeSoktAvapi tatrArthe'narthitvahetUgAvanam vRkSopasarjanaziMzapAdyanuktizaMkAnirAsaH vidhivAde bhedAkSepasambhavAbhidhAnam ghaTAdizabdaivizeSA ucyanta eveti nirUpaNam ,, tadbhavanavidhyekArthIbhAvahetuvyAvarNanam ghaTasAmAnyasya tadaGgatvatadbhavanAtmakatvopapAdanam , atrArthe sAdhanaprayogaprakAzanam rUpAdisvarUpazabdArthatvavaditi dRSTAntanirUpaNam , 13 abhAvatvAdvandhyAputravaditi hetunidarzanapradarzanam , 16 sAmAnyazabdaprayogaphalAbhidhAnam 858 2 vRkSAdibhedasya kathaM ziMzapAdirbheda ityAzaGkanam 863 2 paryAyazabdAnAM sAmAnyopasarjanavizeSapradhAnavAditva pUrvapakSavyAvarNanam nirUpaNam ziMzapAdeva'kSabhedatvAbhAve'bhedaH syAditi zaGkA tasyaiva sadRSTAntaM bhAvanam anivRttatvAnnAbheda iti vAdyuttaram sAmAnyavizeSaparyAyazabdArthAnAmanyatvaM pratipAdyAnyAnapohAt nApavAdArambha ityabhidhAnam ziMzapAderbhedatvAbhAve vRkSasyAvRkSatvApattiriti samAdhAnakaraNam apohavAdinAM vidhyatiprasaGgadoSApattikathanam | abhUtaziMzapAdibhedatvAditi hetUpanyAsaH doSAntarAbhidhAnam tadvadeva ghaTAderapyaghaTAditvamityabhidhAnam arthyanabhIpsitazabdArthatApattidoSAbhidhAnam itthaM sarvazUnyatApattyA'pohAsambhavApAdanam vidhipakSe sAkSAvaTAdyabhidhAnAhoSAbhAva __ityabhidhAnam bhavanAbhAvarUpApohamAtrArthatyAgenAbhAvaviziSTaparyAyazabdAnAM vidheya evArtha iti nirUpaNam bhAvazabdArthatvazaGkanam dvimAtRdRSTAntAbhidhAnam tadvyAkhyAnam vizeSaNasvarUpApanna vizeSyapratItitvahetUpAdAnam , svArtha iti vacanAMzoktavidheH nimittabhede nimittibhedAnimittAntarApohazaGkAnirA prAdhAnyApannatvApAdanam karaNam ,, 16 evaJca satyopAdhisatyazabdArthatAprasaJjanam svArthApratikSepe kAraNavarNanam 860 4 | sAmAnyazabdArthavizeSatAnirUpaNam " 12 apohapratipAdanamAtrataH kRtArthatvAbhAvAdvidhirUpa eva tadvyAkhyAnam ghaTakumbhAdiH saparyAyo yaH zabdArtha iti rUpaNam , 12 sAmAnyaparityAgena vizeSazabdo na avinAbhAvAdeva ghaTAdiH sAmAnyazabdena vidhIyamAnaH / vizeSapratipAdanakSama ityabhidhAnam __sAkSAdvidhinA pratIyata iti pratipAdanam , 15 tathArUpArthAsambhavahetUpadarzanam sAmAnyAdyAkAreNa gRhyamANaM vastu svabhedAn nApyanyApohamAtra pratipAdanakSama ityuktiH samAkSipatIti samAnamabhidhAnam , 18 anuvRttivyAvRttyoratyAge kAraNaprakaTanam tasyaiva samarthanam vizeSArthasya tadvIjatvoktiH zabdasya vidhibodhane pratiSedhavyApArApekSA nAstIti apohamAtrAbhidhAne pUrvoditadoSasUcanam nirUpaNam 861 3 pUrvagranthAdatra vizeSa prakAzanam arthApattyA pazcAdapohabuddhiH zabdArthastu neti zevabhAvanA pUrvavadityuktiH pratipAdanam " 4 vidhireva zabdArtha ityupasaMhAraH ___, 12 ziMzapAyupahArivRkSazabdArthe'ghaTAnavatAravaditi sAmAnyabhedaparyAyazabdArthAnapohe'virodho yuktanidarzanaprakAzanam , 6 stadatraiva ghaTata ityabhidhAnam " 11 " 20 _ 2010_04 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 tadvyAkhyA bhavana vidhyekArthIbhUtatva hetuH prakRtipratyayAdInAM samUhastadarthAntaravAcaka iti nirUpaNam samastapadAnAM vidhipradhAnazabdArthatAsamarthanam dvyAdipadasamUhasya vAkyArthavAcakatvamapi vidhyarthaprAdhAnya eveti varNanam pramANasamuccaya kA rikArtha nirAkRtiH kA rikArthavyAvarNanam sAmAnAdhikaraNyopapAdanam prakArAntareNa kArikAntaropanyAsapUrvakaM kA rikArthaH tadanubaddhatavatva hetuH uttarArdhavyAkhyAnam sAmAnAdhikaraNyopapAdanam saMzayAnupapatyabhidhAnam sAmyAnupapattyabhidhAnam sAmAnyopasarjanabhedapradhAnapakSe saMzayopapAdanam vidhipradhAnapakSe bhedazabdenAneka sAmAnyopAdAna kathanam sAmAnyavizeSazabdayorvizeSaNavizeSyabhAve 867 " pratikSepasUcanam apohavarapakSe'rthAntarApohena svArthAbhidhAne bhedajAtyAdipakSagata doSA''saJjanam asyaiva vyAkhyAnam 39 2010_04 29 868 "" " "" 33 869 "" 91 "" dr vaicitrayoktiH aniyataprayogadarzanameva vivakSAyA niyAmakamiti pratipAdanam nAmnaH ziMzapAyA vA sAmAnyatvAbhidhAnam saMzayopapAdanam vizeSaNavizeSyabhAvasya niyatatvanirAsaH 99 'bhedo bhedAntarArthantu iti' kA rikArthe zikSaNam 871 virodhitvAnnApohate ityabhidhAnam " "" anukramaNikA 33 23 'svArthAvabaddha zaktice 'ti kArikayA'pohahetupradarzanam,, vRkSazabdena prasaktasyAnyasya niyAmakatvAbhidhAnam tadabhiprAya prakAzanam avirodhitvaprakAzanam 33 870 4 99 "" 872 'sAmAnyA ntarabhedArthAH svasAmAnyavirodhina' ityAdeH dr " 23 7 6 | 'adRSTeranyazabdArthe' iti kArikAyA'nyApohena svArthAbhidhAnasiddhipradarzanam anumAnAnumeyabhAvasambandhapradarzanam 2 sarvAtmanA'pratItiprakAzanam 5 vyatirekAsambhavAbhidhAnam 10 zabdasyAnvayavyatirekadvAreNArthapratipAdakatvamityuktiH,, 12 tulye sarvatra zabda vRtterAkhyAnAsambhavAbhidhAnam liGgaliGgibhAvena nAva gatirityAkhyAnam 7 10 12 vacchedAnumAnamityabhidhAnam 3 zabdo'pi svAbhidheyAbhAve'darzanAttadvyavacchedaM 5 8 gamayatItyabhidhAnam pRthivyAdyabhAve vRkSazabdAdarzanAttacchabdena 9 tadvyavacchedAnumAnApattiriti nirUpaNam 10 pRthivyAdeH svasambandhitva pradarzanam 14 vRkSazabdAt ziMzapApalAzAdisaMzayaH syAditi zaGkanam 6 8 9 atulye'vRtte rAkhyAnamAnantyAnna sambhavatItyabhidhAnam darzanAsambhavAdeva dRSTasambandhibhyo'nyasyAdarzanAtta 10 5 'nyatretyAdi vidhayaivetyabhidhAnam 12 9 10 11 14 15 pUrvapakSadUSaNa parasvakIyakA rikopanyAsaH 4 873 3 5 35 svapakSopasaMharaNam AcAryaitanyadUSaNam anvayavyatirekAsambhavoktiH " "3 dr 5, "" " evaJcet vRkSapRthivIdravyAdi saMzayaprasaGga iti dUSaNam 875 arthAntarabhyudAsenArthAntarAbhidhAnaM svasambandhibhyo 39 "" atrArthe kArikopanyAsaH abhidheyaH ziMzapAdirvivakSito na dravyAdiriti varNanam," arthAntaranivRttidvAreNAbhidhAyakatvanirUpaNam vRkSAdizabdo'vRkSavyAvRttirUpeNaiva vRkSAdInAha nApRthivIvyAvRtyeti varNanam 28 3 :> dr 23 " 39 33 876 anyApohArthanairmUlyapradarzanAyAnyazabdArtha vikalpayati anyo'rthaH sa eveti pakSanirAkaraNam sa evetyatra tacchabdotpannavijJAnaviSayaH svArtha eveti anyApohavaiyarthyoktiH 9 tatra hetUpanyasanam 18 | anyApoha kalpanA vaiyarthye'pi saprayojanatve tacchikSaNam," " 23 " " 6 33 7 8 10 13 4 6 7 9 11 1 4 5 6 7 8 12 16 4 6 7 10 17 19 21 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazAranayacakram , 14 parasparabhedapratyayastattadanyayorArthika upasarjana / anyApohasya pratipakSo'nanyApoho na bhavati zvetyabhidhAnam sa cAnyasmAdanya ityadoSa iti zaGkanam anyo'rtho'poharUpa iti pakSapratikSepaNam anyApohazabdArtho'nanyAbhAvApoho na bhavatIti tadarthaprakAzanam proktamatanirAkaraNam tatrApi anyaviSaye praznAvyavasthetyabhidhAnam uktazabdArtha dRSTAntena sAdhayati AkSepasya tulyatvAditi hetuprakAzanam apohadRSTAntabhAvanam anyatvaM tvasya dviSThatvena tadagrahe'nyatAgrahAsambhava anyApoha ityatrAnyazabdArthapradarzanam iti nirUpaNam anyAbhAvArthAnyazabdatAyAM satyAM tadapohastadaanyApohAnirNaye tadvAnna kazcidityAkhyAnam , 18 bhAvavyAvRttirityabhidhAnam ubhayato'pyabhAvaprasaGgAt svArthagandho'pi na sambha | ananyAbhAvApohAkaraNe'nyApoha eva na syAditi vatItyamidhAnam ___ rUpaNam etadarthabhAvanam anyAbhAvArthAnyazabdatApakSe'nyApoho na abhavanaparamArthavAdAtmAnyatvAbhAvAcchabdArthAbhAvatva vastuto'nyApoha ityaniSTaprasaJjanam prasaJjanam " 7 anyazabdArthasyAnyatve'nanyatve'pi cAnyApoha vikalpadvayopasaMharaNam | ityasyAnyasyaivApoha ityartha iti zaGkAnirAkaraNam ,, 11 doSadvayaparihArAya vAdina AzaGkA anyApoha ityatrApyanyAdizabdArthavicAraNAtadvyAkhyAnam yAmuktavadanavadhAraNamiti prarUpaNam ananyo na bhavatIti anyasyaivAnuvAdaH kRta vidhivAdaprasaJjanam __ iti samAdhAnavidhAnam ananyAbhAvApoho na bhavatItyarthAbhyupagame tadabhiprAyaprakAzanam doSaprakAzanam anyasmAdanyasyAnanyatAyA abhAvapratipAdanam | pUrvoditobhayato'pyabhAvaprasaMgasvArthagandhAminnasyAnanyatvasya sattve parApekSatvApAdanam ___ bhAvAdidoSAsaJjanam vaidharmeNa ghaTadRSTAntaH arthAdanyo'rtho'rthAntaraM tat kiM bhavadeva bhavati kiM dAntikaghaTanam / vAbhavadeveti praznaH anyAnanyayorabhede doSapradarzanam prathamavikalpadUSaNam atulye'nyasminnavRtteriti hetuH vidhivAdApekSayA garIyastvoktiH anyo'nyaH sannananya ityatra parA''zaMkA vidhipratipatteH prAgeva vRttatvAdapohavaiyoktiH 884 1 tadvyAcyA svArthavyAvartyajJAnottarakAlInasvamarthAntaratasvApekSAnyatva evAnya ityasya spaSTIkaraNam vyAvRttijJAnamiti nirUpaNam anyatAyAH parAnapekSatvopapAdanam tathA'bhyupagame nAsmAkaM ko'pi virodha ityuktiH , 6 ananyatvaM svata eveti prakAzanam , 13 arthAntaraM na bhavatIti dvitIya vikalpadUSaNam paryavasitArthaprakAzanam . prAguktapraznAnavasthApAdanam bhatra pakSe svavacanAdyazeSapakSavirodhApattiprarUpaNam arthAntarasya vobhayaviSayatvAdityAdi tasyaivArthasyopapAdanam pUrvagranthAtidezanam anyasmAdanyasyaivAnanyatvAdanyasminnananyApohe uttarapakSasyApyatidezaH svApohAdanyApohavacanena virodha iti rUpagam 881 1 - punaH pUrvoktapUrvottarapakSAtidezanam abhyupagamAdivirodhApAdanam ., 4 ] 'na cAsti vyabhicAritA' iti caturthapAdadUSaNam dvA0 na0 anu04 a55paNam " 2010_04 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ G anukramaNikA avyabhicAritvavicAramupekSya bhedapakSe avanaspativyavacchinnacaitanyasAdhanasvApavaditi uktasaMzayadoSavicAraNam dRSTAntaH 890 15 vidhivAda evaM saMzayAdi ghaTata ityupapAdanam dArzantikasaMghaTanam tava pakSe saMzayAdyanAsyapadamiti nirUpaNam uktasyAnumAnatvAnumAnAbhAsatvazaGkanam tadatadbhAvabhAvAtmakazabdArthatvAditi hetuvarNanam tacchaGkAnirAkaraNam anadhyavasAyasyApi nirviSayatvoktiH tadbhAvArthaprakAzanam 'adRSTeranyazabdArthe' ityasyAH kArikAyAH vRkSazabdasya sapakSavyApitvaprakAzanam prakArAntareNa nyAkhyA svoktasAdhane doSAbhAvoktiH dvitIyapAdavyAkhyA adRSTasvArthAnya gamakatvAdvRkSazabdasya svApadRSTAntaliGgiliGgopanyAsa kAraNakathanam sAdhAbhAvazaGkanam parasyAnvayasambhavoktiH atulye vRttitvaprasaGgApAdanam atrAcAryasyottaram akRtasambandhe'pi bhedAnAmAMze'dRSTatvAhoSAbhAvA bhidhAnam anumAnAsambhave kAraNakathanam DitthodAharaNamanvayAbhAve'pi zabdAdatadvyA evaca tulyAtulyayovRttyavRttibhyAmanvayavyatirekAvRttyA tadgatimabhyupetyetyuktiH ___ bhAvaprarUpaNam etasyaivArthasya bhAvanam anumAnasyApramANatAprasaJjanam tatpratipatte rnimUlatvAt na taddatiriti nirasanam 'na pramANAntaraM zAbda' miti kArikAyAH parAvartanam ,, 17 bhanavagataparyudAsakasvArthatvAditi hetUkaraNam tadarthasUcanam dRSTAntapradarzanam linaliGginorgamakagamyaniyamArthakavacanAntarasyAzruteH sambandhadauSkaryavarNanam __ lakSaNatvapratipAdanam , 19 etasyaivArthasya mAnena sAdhanam gamakaniyamapradarzanam tena sahAtyantamadRSTatvAditi hetuH gamyaniyamapradarzanam sambandhAbhAvAbhidhAnam | liGge vizeSAbhidhAnakArikopanyAsaH bhedapakSoditavyabhicAritAbhAvanirUpaNam uktaniyamasya pUrvavadalakSaNatAnirUpaNam anvayanirAkaraNe kAraNapraznaH , zlokatrayArthasya gatArthatvoktiH tannirAkaraNaprakAropadarzanam svArthasyAMze'pyadarzanasamarthakanirasanam sarvavRkSArthadarzanAsambhavAditi kAraNoktiH ayuktatvopapAdanam liGgavadekAbhidheyenAbhidhAnadarzanAdandhaya sarvatra liGgini liGgamastyeveti pratipAdanAyAgnigrahAdabhidhAyakatvamiti zaGkA __ dhUmodAharaNopanyAsaH zabdAdekAbhidheyapratipattirna bhavatIti nirasanam , atreti padasya hetunA sambandhapradarzanam jAtizabdasya bhedaiH sambandhAzakyatvavat atreti padasya sAdhyena sambandhapradarzanam _pratyakSasyApyekasya vRkSasya sambandhAzakyatvoktiH yAvadagnimatpradezasAdhyatvazaGkAnirasanam etadarthasphuTIkaraNam kvacit liGgini liGgAsattvazaGkanam pratyakSadRSTa eva sambandhAzakyatve'pratyakSaviSaye pUrvapakSArthaspaSTIkaraNam kimu vaktavyamityuktiH | ayogyAderaliGgitvoktiH ekadezavarsitvAdvakSazabdo svArtha na gamayatIti dhUmasattvepi tasyAliGgateti sAdhanam sAdhanam 12 | liGgadarzanabalena liGgayamAnasyaiva liGgitvamiti avyApipakSadharmatvahetUktiH ,, 14 varNanam 890 3 2010_04 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazAranayacakram . . liGgaliGgitvapradarzanam , 15 | vyatirekasya svArthAsambhavAdyarthatvAmidhAnam ayo'pyAdyantarbhAveNa sarvatra lijini liGgAbhAvoktiriti pakSadharmamAtrasyApyalakSaNatvakathanam zaGkate vRkSAdizabdasya svArthAbhAvAkhyAnam vanaspaticaitanye svApavadbhUmahetuH syAditi dUSaNam , 3 | prAguktArthasmAraNam agnimAtrasAdhyatAyAM doSAbhidhAnam bhanyo nAsti apoho nAstItyabhidhAnam ayoguDAGgArAdau dhUmAsambhavazaGkanam vRkSazabdasya pakSadharmatvAbhAvabhAvanam tadarthaspaSTIkAraH samudAyArthavRttitvaM vRkSazabdasyeti zaGkanam ayogyAdInAmaliGgatvakathanam mUlAdInAM vRkSAtmakatve tulyAtulyavRttyavRttyAdiayoguDAgArAderapi dhUmavatvaprasAdhanam 10 __ vacanavaiyarthyaprakAzanam samasyAliGgatvAbhidhAnam senAvanAderapi vyarthatvoktiH liGgaliGgitvAbhidhAnam mUlAderapi vRkSavat saMvRtyarthatvAdatulya eva vRttitvaM ayo'yAdInAM pakSAntargatatvAzaGkA vRkSazabdasyetyAkhyAnam , 10 tathAsati dhUmo'vyApi pakSadharmaHsthAdityabhidhAnam rUpAdInAM satyArthatvamAzaGkaya nirAkaraNam , 12 tadarthabhAvanam sajAtIyAsajAtIyavyAvRttasvarUpatvahetUpAdAnam asAdhAraNAdidoSoktiH rUpAdInAmapyasatyatvAbhidhAnam uktadoSanivAraNe zabdasyAnumAnatvAnupapatti atulya eva vRttitvasyopasaMharaNam rityAkhyAnam zabdasyAprAmANyaM tvayaivoktamiti nirUpaNam tadarthaprarUpaNam 902 1 zabdavalliGgasyAdvilakSaNatvamiti nirUpaNam vRkSAdizabdasyAbhidheyAdanyatra vRttitvaprasaJjanam zabde proktadoSajAtasya liGge'tidezanam vRkSa eva vRkSazabdasya vRttitvAbhidhAnam pakSadharmatvaikalakSaNatvanirUpaNam vRkSazabdasya sapakSAvRttitvanirUpaNam , 13 anvayavyatirekAbhAvanirUpaNam sapakSadharmArthAvacchimArthatvahetUpAdAnam nAnumAnaM zabda iti nigamanam satorapi tayorakiJcitkaratvaprakAzanam sAdhyadharma sAdhanavyAptaH sattve'pyakiJcitkaratvavaditiasapakSavRttigatadoSapratipAdanam vRkSazabdasya hetutvAnnAyaM doSa iti zaGkanam bhAvanam , 13 tadarthavyAvarNanam dArzantikopasaMharaNam anumAnavicAre tvayaivaivamuktamiti prarUpaNam pakSAdyavyavasthayA hetutadAbhAsAcyavastheti rUpaNam , 18 pakSAdInAmavyavasthAprakAzanam 898 1 ekalakSaNatvopasaMharaNam asapakSavRttigatadoSApatyabhyupagame'nyApohAnyathA viruddhatvAbhidhAnam tvadoSAbhidhAnam zabde ivAnanumAnatvasAdhanam sapakSAvacchinnasyApi sapakSatvAditi kAraNapradarzanam , 5 liGgasya pUrvavadananumAnatvavyarthatvayoryojanam asapakSazabdasya pakSApakSavizeSagamakatvasAmarthyAbhAva pakSadharmasyApyabhAvAbhidhAnam prakAzanam dhUmAdiliGgasyApi guNasamudAyarUpatayA'vinAbhAvasapakSApakSepaNakSINazaktitvakathanam sambandhasya grahAsambhavoktiH sAdhyanirdezaH pratijJA iti sUtradRSTAntaH saMvRtimAnatvAt samudAyasyAnyApohAbhAvakathanam vyAvRttiparatve'pi vizeSArthagamanaM bhavatIti zaGkanam pakSadharmAbhyupagame'pi doSaprakAzanam tathAtve zabdasyAnanumAnatvoktiH sapakSAdyabhAvAbhidhAnam bhadvilakSaNatvahetUpAdAnam , 10 anvayavyatirekAbhAvAkhyAnam , 11 _ 2010_04 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 " 14 anukramaNikA anvayavyatirekayorabhAve'pi dhUmAdijJAne pratyakSatvA sapakSe yAvati liGgAdarzanaM na doSaH kintu liGgini pAdanaM zAbdalaiGgikayoH / / 1 liGgAdarzana miti vyavasthApanam anvayavyatirekaviyutatathyajJAnatvahetUpanyAsaH 3 | sarvatra liGgini liGgasya darzanAdeva gamakatvAttadviparItazabdasyAnumAnasvasAdhakahetvantaranirAkaraNam tayA prakAzyaprakAzakatvAkhyAnAyuktatvakathanam 911 1 tadarthaprasAdhanam taduktaprakAzyaprakAzakatvasamarthakakArikAprakaTanam , na pramANAntaraM zAbdamiti kArikAyAH samIkaraNam 906 'sambandho yadyapi dviSTaH' iti prathamakArikAzAbdasya pratyakSaprasaGgavadanumAnasyApItyApAdanam vyAkhyAnam kRtakatvAdyanumAnasyAtmApohena svArthanAzakatva liGkaliGginoniyamaprakAzakadvitIyakArikopanyAsaH , sAdhanam yathA sAdhane sati sAdhyaM bhavatyeva tathA sAdhye sati AtmApohasya bhAvanam __ sAdhanaM bhavavetyeti shngknm| sthANvasthANvapratipattivaditi dRSTAntaH / anityatve yathA kRtakatvaM bhavatyeveti prakAzakaagrahItabrAhmaNAbAhmaNArthapratipattivaditi dRSTAntaH - tRtIyakArikodbhAvanam liGgasyAtmApoha nigamanam sati sAdhye kvacit sAdhanasambhave'pi na tathA guNasamudAyarUpatvAdamasyAparamArthatvenAgrahaNa niyama iti tatkArikAvyAkhyAnam mityAdipUrvagraMthAtidezanam | tatra kAraNaprakAzakacaturthakArikopanyasanam / pakSadharmAnupapattipradarzanam 907 . | kRtakatvenAnityatvasya vyAptatve'pi nAnityatvaM sapakSAsapakSayorapyevamevApratipattirityatidezanam sAdhanamiti sAdhakapazcamakArikodbhAvanam atidizyamAnagranthAvadhiprakAzanam | tatkArikAvyAkhyAnam prAguktanyAyasya saMkSepataH pradarzanam uktArthaspaSTIkaraNaphalakaSaSThakArikopanyAsaH anumAnasyApramANatvaprarUpaNam | bhAvArthapradarzanapUrvakAnyApohavAdimatopasaMharaNam , agnidhUmayoH sAdhyasAdhanatve doSamabhidhAya dezasya yad yadAtmanA bhavati tadeva sAdhyaM tasya yaH sAdhyasAdhanatvAbhidhAnam 1 / pariNAmaH tadeva sAdhyamityAcAryasya samAdhAnam 913 1 sAdhyasAdhanabhAvaprarUpaNam AcAryakArikopanyasanam liGgini liGgasyAsambhavanirasanam tadbhAvadarzanavyAvarNanam tatraiva tayoH pradhAnopasarjanabhAvena niyatatvoktiH tadbhAvAgrahaNe doSakathanam dezasyaikasya sAdhyasAdhanabhAvavyAkhyAnam | anyavyAvRttyAtmanA sAdhyasAdhanabhAve liGginyapi jJApyajJApakabhAvena liGgaliGginoH pradhAnopasarjana doSamAha bhAvaprakaTanam 909 4 tatretyabhUtAnvayasAdhanArthatathArthatvAditi hetUkaraNam , 7 kAryakAraNabhAvena pradhAnopasarjanabhAvapradarzanam / , 5 tadbhAvadarzanAdeva sAdhyasAdhanadharmayorvyavasthAkathanam 914 2 sambhavaliGga liGginoH sAdhyasAdhanabhAvo'nvaya kRtakAnityatvadRSTAntanirUpaNam prAdhAnyenApohaprAdhAnyeneti rUpaNam sAdharmyadRSTAnte proktanyAyasaMghaTanam sambhavata ityukteH phalamAkhyAti | uktArtha mahAnase ghaTAdau pradarzanam apohavAdimatena dhUmahetuH saMzayahetuH saMyogasya dviniSThatvAduktasya doSasya nirasanam 915 syAdityAkhyAnam | ekasyaiva dharmiNaH sAdhyasAdhanatve saGkaradoSanirasanam , 9 tatpratipattyAdhAnAdhAradharmabhAvAtmakapratyayA liGgaliGgayekarUpApAdananirAkaraNam vyavasthAnakAraNatvahetUdbhAvanam ekasambandhinA dvitIyasambandhirUpeNa bhavitavyamiti sthANapuruSabhAvAbhAvapratipattivaditi nidarzanam 910 2niyamanirasanama bhayoguDAGgArAdau pratyakSato dhUmAdarzanazaGkAnirAsaH 7 pratyakSApratyakSavizeSadarzanapratipAdanam 916 1 908 . _ 2010_04 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazAranayacakram G saMyogitulyo na vyAptisambandhaH kintvAdhArAdheyayostu- vyApakAMzasya grAhyatA tyApyAMzasya grAhakateti lya ityayuktamiti sUcanam 916 4 sUcakakArikopanyasanam AdhArAdheyayoriva saMyoginoliGgaliGginoriti uktalakSaNavaiparItyena sahacAribhAvADhate'pi sAmyatAnirUpaNam svasvAmyAdisambandhajJasyAnumAnasambhavoktiH , sthANvAdisaMyogidRSTAntavarNanam tatrArthe kAkabhavanavyApidharmaprarUpaNam kinta pratyakSApratyakSAditvenaiva vizeSa ityAkhyAnam , teSAM dharmANAM ke kilatvajJAnAkAraNatvakathanam sambandhavAdina prati bauddhoktadoSapratipAdanam 2 svasvAmibhAvasambandhapratipattestu kokilatvajJAnasambandhapratyakSe yAvadAzrayapratyakSasya hetutayA svatvAdi mityAkhyAnam pratyakSe svAmyAderapi pratyakSatvAttadarthasmRtikalpanA- kokilazAvakAnumAnaprayogaprakaTanam ,, 12 narthakyakathanam anumAnena phalitArthAbhidhAnam prakArAntareNaikasya pratyakSe'parasyAnumAnenAdhigatiriti tatprasiddhaliGgavaditi nidarzanam zaGkanam 917 3 svasvAmyAdisambandhAdapi nAnumAnamityAzaGkanam 922 2 prakArAntarAnuktestadoSatAdavasthyamiti nirasanam tatrAvyabhicArivizeSAkAMkSAprakAzanam prakArAntarAnuktidoSasyAcAryeNa pariharaNam tathA ca vizeSANAmevAnumApakatvaM na svasvAmyAderiti etasyArthasya vizadIkaraNam nigamanam upalabdhasambandhyanyatarapratyakSottarakAlaM sambandhAnu | zeSasiddhivacanenAvyabhicArividhivRttepAttatvAduktasArisambandhyantarasmaraNasya sArthakatvoktiH ___ zaGkAnirasanam anyapekSadhUmadRSTAntavarNanam 918 5 tadbhAvanAprarUpaNam atrArthe tadbhASyoktyudbhAvanam pakSahetudRSTAntAbhAsAnAM byudAsaprakAropanibandhanam ,, 20 paramatoparyuktabauddhadUSaNanirAkaraNam zeSasidvipadagrAhyasyAviSkaraNam 923 tadbhAvArthaprakAzanam pakSadharmAnumeyayoH pradarzanam svasvAmyAdisambandhipratyakSavat liGgaliGginorapi kratakatvAdau pakSadharmasyAvyAptimAzaMkya nirAkaraNam tulyatvAt smRterAnarthakyazaMkanam zeSasiddhivacanena viruddhasya prAgupalabdhAdanusmaryaiSTApattidvArA parihAraH ____ mANAdityanenAsAdhAraNasya vyudAsAbhidhAnam liGgaliGginostulyatAprarUpaNam siddhipadaprayojanAbhidhAnam liGgagrahaNe vizeSazaGkanam uktarItyA vyAkhyAnaprayojanAbhidhAnam caitrAzvAdAvapi tadvizeSasAmyatApAdanam dhUmAdInAmeva gamakatAbhidhAnam gRhItaliGgasyaiva liGgijJApakatvaM na svasvAmyAderityA- vizeSAstatsamarthakA iti kathanam zaGkanam vAtyAderagnigamakatvAbhAvanirUpaNam tadarthavizadIkaraNam 920 4 prasiddhasambandhina eva gamakatA tavApISTeti svasvAmyAdisambandhAnabhijJAnAmapi dhUmAdeApaka pradarzanam tvasambhavAbhidhAnam vyabhicArivizeSavyAvRtteH phalapradarzanam sahacAribhAvasambandhAnatiriktatvamavinAbhAvasyeti vyatirekavacanasya pakSadharmasAdhyAnugatisamarthanArthatvasamAdhiviracanam miti samarthanam tadAditvahetRdbhAvanam vyatirekamukhena tadarthaprakAzanam svasvAmyAdisambandhabuddherevAnumAnaM vinApyavinAbhAve tasyaivAbhivyaJjakatvavyakteriti hetuvarNanam , . neti nirUpaNam , 14 | bhASyIyacaitrAzvodAharaNasyopalakSaNatAbhidhAnam 2010_04 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 30 anukramaNikA tulyanyAyatvavizadIkaraNam 925 11 | tatra tadvacanasyaivopanyasanam tadvatsatvAditi hetuH | tadvacanasyaupacArikatvanirAkaraNam pUrvavaditi nidarzanam agnimaddezaliGgatvasAdhanam etasyAvinAbhAvopavarNanatvazaGkanam , 17 tatra pratijJAhetudRSTAntAnAmupanyAsaH tadvyAkhyAnam agnimattvaM na liGgamityAzaGkanam AcAryeNeSTApattividhAnam prameyatvahetUpanyasanam AdhArAdheyasaMyogivadvatyamedAditi kAraNakathanam dhUmaM samIkRtyAgniliGgatvasamarthanam bhAcAryoktasya pUrvakAlatvakathanam agnimattvasya vyabhicAritve dhUmaH saMdigdhAsiddhaH syAdityApAdanam tvaduktirasmadukterbhAvyarUpeti nirUpaNam paraspareNa parasparapratipattizaGkanam kApilamapi cAsmadupajJamevetyAkhyAnam abhiprAyapradarzanapUrvakaM vyAkhyAnam evaJca liGgino liGgatvapasakterabhAvA iti varNanam vAdinA svA''zaGkAbIjaprakAzanam vaiparItye'pi doSAbhAvaprakAzanam 927 1 dhUmatvena dhUmasya liGgitve'gnimatvaM vyabhicAri vivakSAbhedAkhyAnam syAdityuktiH tatra dRSTAntAbhidhAnam dezasAdhyatAbhyupagame'gneH siddhatvena dhUmAdagniriti dAAntike vivakSAbhedanigamanam mAne siddhasAdhanAdidoSaprakAzanam linino liGgitvaprasaktiH samakAla eveti zaGkanam ,, dhUmasAdhane'pi vyabhicAradoSAsaJjanam ekakAle tadasambhavoktiH tadvyAkaraNam liGgaliGginoH pratyakSato vyavasthitatvoktiH " 16 pratyakSAprAmANye doSakathanam agnidhUmAbhyAM dhUmAgnisaMbhAvanAyAM deze'vagate'gni dhUmAbhyAM dhUmAbhyanumitiriti nirUpaNam agnito'pyanumAnaprasaktiH saMyogyekarUpa tatra dRSTAntAkhyAnam tvAdityanumAnadUSaNam vaidharmyanidarzanam tadvyAkhyAnam sambhAvanayA pratIterapi tathAtvoktiH vAdizaGkAntaranirAkaraNam yuktimirnirUpitasyAnabhyupagame padArthadvAreNApi dezasya liGgatvaliGgitve tvayaivAbhyupagate ityuktiH tanirUpaNam pUrvapakSiNo diGmUDhatvoktiH tadarthavyAkhyAnam amUDhoktipradarzanam agniratreti pratijJAyAmavadhAraNaprazno'gnirevAnetyatra dezavizeSApekSadhUmasyAnumApakatve'vizeSAda doSadAnaJca merapyanumApakatvaM tavaiva prasaktamiti kathanam 929 2 agniratraivetyatra doSAbhidhAnam dezavizeSasAdhyatvapakSe doSAbhAvakathanam agniratra bhavatyevetyatra doSAkhyAnam tadbhAvanA pratijJArthapradarzana sahetukam agnidezasyAliGgatve hetUpadarzanam dRSTAntAkhyAnam asmanmatena tu tasyApi liGgatvaM zakyamiti nirUpagam,, anyanubaddhadhUmasyaiva pakSadharmatvakathanam dezAnapekSAgnisAdhyatvazaGkanam , 17 tatra kAraNatvaprakAzanam tatra hetupradarzanam 930 9 sAdhyasahacaritatvasAdhyanimittatvaviziSTahetolokasiddhatvAnnAnumeyatvamagneriti nirAkaraNam , 10 | Avartanam tatra vAdyuktarevopanyasanam 11 | sahacaribhAvanirUpaNam tatkArikAvyAkhyAnam ,, 12 | asmin vidyata eveti prathamavidho'rtha iti sAdhyasAdhanavyavasthApradarzanam 931 / pratipAdanam 928 1 ,, 17 MD 0 0 5. 2010_04 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazAranayacakram " " " - - na navidyata evetyaparo'rtha ityAkhyAnam 936 9darzanavidhereva anumAnalakSaNopapattirityabhidhAnam 94210 na ca na vidyate'pi kvacidityanyo'rtha ityAkhyAnam , 10 anumAnalakSaNavyAkhyA etadarthaprakAzanam sati vyabhicAre'numAnAbhAvatvarUpaNam tadudAharaNanirUpaNam tatra nidarzanapradarzanam avinAbhAvasya nimittanaimittikabhAvarUpasya anyAnumAnAbhAsAnAM pradarzanam prayojanazaGkanam anadhyavasAyAbhAsoktiH sahacaribhAvAdevAnumAnatvopapAdanam viparyayAbhAsoktiH agnivadbhUmasya vyabhicAritvavarNanam etAvapi tathAvidhadarzanabalenaivetyuktiH tadarthasphuTIkaraNam anyavyAvRttirUpatayA tvanumAnamapramANamityupapAdanam ., 14 nimittanaimittikabhAvasamarthanam anumAnasyAnadhyavasAyavadaprAmANyapradarzanam 944 1 dhUmavizeSaNaprakAzanam viparyayavadaprAmANyapradarzanam nimittanaimittikabhAvo'pi sahacaribhAvasahita yathAdarzanavidherupasaMharaNam eveti nirUpaNam sambandhAnumAne vAdyuktadoSANAmadoSatvoktiH naimittikasadbhAve'pi nimittAbhAvapradarzanam vAdyaktadoSasya lakSaNopanyAsapUrvaka pradarzanam viziSTamubhayantu na vyabhicArIti kathanam teSAmadoSatvakathanam dhUmAyorvizeSaNayorapi gamyagamakatvoktiH liGge liGgi bhavatyeveti kArikAdUSaNam dhUmavadagnirna pramANAntarApekSa ityAkhyAnam 939 2 kRtakatvenAnityatvadRSTAntavarNanam liGgini liGgaM bhavatyeveti samarthanam dhUmanimittasyAgnenirapekSatvaprakAzanam agnyAdiniSThataikSaNyAdedhUmAgamakatvAbhidhAnam agnidhUmayorhetuhetumadbhAvavarNanam yadA bhavati liGgaM tadA liGginyeveti pakSadUSaNam ,, 14 dhUmavijJAnakAle'gnivijJAnAbhAvazaGkanam 940 1 tatra kAraNapradarzanam anityaM sarva prayatnAnantarIyakamiti nirUpaNam dhUmaniSThadravyatvAdyagamakatvamapi darzanavidherevetadvacanasya nyAyApetatvabhAvanam . tyAkhyAnam 946 2 anendracApAdInAM prayatnAnantarIyakatvasAdhanam , 12 liGge liGgi bhavatyevetyatra dhUmasyanyAdigatataikSNyAdivAtAdInAM caitanyasAdhanam 15 gamakatvApAdanam vidheH saMyogivadvRttisvanirUpaNopasaMhAraH tadarthavyAvarNanam bhAdhArAdheyavahRttinirAkaraNam 22 dhUmAgnigatavizeSayoH sAhacaryAdarzanazaGkAnirAkaraNam ,, liGge liGgi bhavatyeveti kArikAvyAkhyAnam 941 4 | darzanasadbhAvasamarthanam liGgini sAmAnyasya gamakatvaM liMgasya svaduktAvadhAraNavaiparItye na kAcit kSatiriti kvacidvizeSANAmiti rUpaNam nirUpaNam AdhArAdheyavadvRttistadbhAvadarzanAdeveti samAdhiH viziSya vizeSANAM gamakateti zaGkA nirAkaraNam pANDutvAdau tadbhAvadarzanavidheH pradarzanam tadvyAkhyAnam yoSiddaNDapANDutvasyAgamakatA kintu dhUmagata taiyAdevizeSasya gamyatvAnna tvadvacanamayuktamiti meveti varNanam rUpaNam agnigatadravyatvasyaivayAgatirna jalAdigatasyeti vizeSANAM gamyagamakatvayostadbhAvadarzanavidherevevarNanam tyAkhyAnam dIptikSNyAdivizeSAgatirapi tadbhAvadarzana liGginyeva liGgamityasya vidhUnanam vidhereveti samarthanam 8 tadarthabhAvanam 2010_04 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ GOw " 4 32 anukramaNikA asandhukSitAnagnitvahetorliGge dhUme niyamAdagniriti tvadIyA vyatirekAsambhavoktirapi yuktetyabhidhAnam 953 2 pradarzanam 947 18 tadarthasphuTIkaraNam agnizabdArthapradarzanam 948 1 | yuktatve hetukathanam agnedhUmapariNAmAzUnyasvoktiH . anvayavyatirekayorlakSaNam tatraiva prayogopanyasanam AnantyAvyatirekAsambhavanirUpaNam sAdhyasAdhanayorbhedamabhyugamyApi doSaprakAzanam vRkSazabdasya vyatirekavyAvarttanAsAmoktiH khamatapradarzanam sarvavRkSArthAnvayavaditi dRSTAntaH agneH liGgatvasamarthanAya svIyakArikopanyasanam | dhUmasya nikhilAnagnivyatirecanAsAmarthyavarNanam svIyakArikAvyAkhyAnAya pUrvapakSikArikopanyasanam 949 1 | doSasyAsya parihArazaGkanam tadarthaprakAzanam vidhirUpeNa dRSTavalliGgayaprakAzakatve liGgasyAliGgatvAgoviSANayorapi svamatenaiva gamyagamakaniyama ityupa pAdanam pAdanam | zabdahetvorliGgapadena grahaNAbhidhAnam svakArikAvyAkhyAnam | vizeSasyaiva vAcyatvAnumeyatvAkhyAnam ekato vyabhicArAbhAvAdubhayaM liGgaM liGgiceti tadapi sAmAnyopasarjanadvAreNetyabhidhAnam samarthanam vizeSasyAnantatvAdavinAbhAvagrahaNAsambhavazanam ,, etasya vyAkhyAnam sAmAnyavizeSayorekatvApAdanadvAreNa sAdhyasAdhanagoviSANayoH kRtakAnityatvayozvAsAdharmyapradarzanam , 3 yoraikyAdmyagamakatvasamarthanam etadarthasamarthakakArikAntarasya svasyopanyAsaH tadbhAvadarzananyAyasUcanam anyApohena prakAzakatve doSAbhidhAnam tatkArikAbhAvArthAbhidhAnam tasyaiva doSasya prarUpaNam pracArazabdArthaH sarvasyAdarzanAditi hetUktiH parasparasaMsRSTavidyamAnavyApterakAraNatvavyAvartanam 551 1 pratidravyamapohyasyAdarzanAt anvayavyatirekA. vizabdArtha vyAvAnvayadRSTAntAnupayogitvA sambhavoktiH bhidhAnam etadarthasAdhAnAya dRSTAntavarNanam dRSTAntalakSaNAnarthakatvAbhidhAnam tattadanyayorapratipattyA'pohAsambhavApAdanam dhUmAnayorubhayAvyabhicArAt paraspara saMsRSTavyAptivat | viziSyAgrahaNe'pyapitRtvavatsAmAnyena grahaNaM syAditi kRtakAtityatvayorapItyuktiH kRtakatvAnityatvayoH parasparApekSitvAdanityatvasAnnidhya zaGkanam AzaGkAmyAkhyAnam kRtakatvaM gamayatIti samarthanam sarvasyAdarzanAt pratItina kasyApIti samAdhAnam prayatnAnantarIyakatvAnityatvayorapi gamyagamakabhAvasamarthanam __ svamatenopapattizca 952 2 adarzanasyaiva pratipAdanam ,, 14 nAzinaH kRtakatveneti tadIyakArikAyA ekato vyApti dAntike saGghaTanam viSayAyA udbhAvanam " 3 dAntike tanyAyasaMghaTanam kArikeyamasmanmatenaivAnyayaM sthApitaM bhavatItyuktiH , tulyAtulyavRtsyavRtyoH pUrvapakSamatena pradarzanam viSANitvena gauApta iti kArikA parivarya paThanI vyAkhyAntareNAdarzananirUpaNam yeti varNanam sAmAnyopasarjanavizeSAbhidhAnapakSe upapatyabhidhAnam , 12 tadarthanirUpaNam ubhayasya vyAvartyavyAvartakarUpasyApratyakSe tu na kasyApi pUrvottarapakSayorguNadoSAkhyAnam , 10 grahaNamiti varNanam " 19 tima / " 11 2010_04 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 dvAdazAranayacakram paryAyazabdArthAnAmanasyatvapradarzanam 959 2 mAmachidrAdighaTadRSTAntaH vRkSAdiparyAyazabdAnAmananyatvarUpaNam ceSTAzraye ghaTe'ghaTasvakathanam tadatatparijJAninAmeva tattadanyajJAnamiti kathanam , prayoktRkartuH ghaTAghaTatvasaMghaTanam bhAkAzagaganAdizabdAnAM tadarthAnAJca tadatatvayojanA, 9 aghaTasyApi ghaTatvakathanam darzanamAtreNa tadatadvRttiniyamAsambhavAbhidhAnam , 10 | gostadatattvaprarUpaNam bhavRkSabhUtaghaTAdInAmapi vRkSatadanyatAprakAzanam , 13 anekArthekazabde taccintanam sAmAnyazabdArtheSu tadatattvavarNanam 11 anekArthasyaikazabdatve zaGkanam sAmAnyazabdodAharaNam tacchandavizeSAnirUpyatvena tannirasanam vRttidvayAbhidhAnam vipakSe doSapradarzanam anaGgIkRtArthAntaravRttivaparicayaH , 9 anekArthaiH sahaikasya zabdasya sambandhAzakyatvataddAharaNam kathanam vihitasya niyamaparavAmidhAnam anekArthasyaikAtmakatve'pi pratiniyatArthabodhabhasa bhavadvaividhyAsambandhaprakAzanam " // katvoktiH prasaktapratiSedhapradarzanam pratisambandhamanyathAvRttitvahetUpAdAnam svAbhyupagamatyAgApAdanam nimittabhedasya zabdabhedakatve'pi tadatazvAsyAnam arthAntarApoha hItyAdi lakSaNatyAgaprasAnam tadvyAkhyAnam bhaGgIkRtArthAntaravRttitvapakSotthApanam vAgAdigavAvyatirekadRSTAntavarNanam atra sadityasanna bhavatIti svIkArasya anekazabdArthaikatve'pi doSAkhyAnam vighaTanatvApAdanam viSAviSarUpatA''khyAnam pIlvapIlutvavarNanam itaretarAbhAvAdihetuprakAzanam prayogasyAtrArthe bhAracanam nyAyavyAyAkhyAnam pratyekavRttiravahetuvyAkhyA ekazabdasyAnekArthatve'pi doSAbhAvAkhyAnam asataH sattvApAdanam tadvyAkhyAnam tvayApyetadabhyupagatameveti prakaTanam avyavacchedaprasaGganirAkaraNam dravyAdisAmAnyazabdArthacintanam tadatattvadarzanAsambhavazaGkanam tadvyAkhyAnam paramatazaGkodbhAvanam prAktanayuktyatidezanaM prathamapakSe svArthAbhAvAddarzanAbhAvavarNanam dvitIyapakSe'pi tadatidezanam svArthAbhAvAbhAvamAtratve zabdArthaH ka iti pRcchanam ucyamAnasadasacchabdavatsikhyAzaGkanam avRkSa iti prasajyaparyudAsadUSaNam tadarthaprakAzanam anavagatasyAviziSyamANasvoktiH anabhyupagamena samAdhAnam bhAvalabhyAtmalAbhatvamabhAvasyeti varNanam udAharaNatvAsambhavavyAvarNanam bhedAsparze'bhAvamAtramuktaM bhavedityAdarzayati vipakSe bAdhakakathanam tamyAyamavalambya tadvyAkhyAnam zabdArthApekSayA sacchadAsacchabdayorasatsacchanda sarvathA vA gatirbhavediti doSAntarapradarzanam svAbhidhAnam | sarvadarzananirAkAMkSarave vizeSavacanAnarthakyavyAdizabdeSvapi sattvAsatvAtidezaH 964 4 doSAkhyAnam vyutpattyA tasyaiva spaSTIkaraNam , 6 abhAvAbhAvamAtrasyaikatvAdini hetUkaraNam ghaTAdivizeSazabdArtheSu tadatattvanirUpaNam bhedaviSayavacanAnumAnavyavahAranirviSayatvahetutayAkhyA " 21 varNanam dvA0 na0 anu05 pa 2010_04 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 sarvathA vetyAdervyAkhyAntaram pakSa dvayaparihArazaGkanam tadvyAkhyA pakSAntarAzrayaNazaGkA sAmAnyatadvyApyavizeSAtiriktA darzanasparzanA bhidhAnam bhASyatadvyAkhyAprakAzana m anumAnasambhavatvoktiH svasambandhitvAbhAve bAdhakapradarzanam pUrvapakSa nigamanam AcAryasyottaram sattvAdInAM vRkSAdibhistAdAtmye'nyonyarUpA pattikathanam ekabhavanAtmaka prayogapradarzanam tatsvAtmatvavaditi dRSTAntaH tato'nanyatva hetuH vidhivAdAbhyupagamApAdanam bhavanaparamArthAbhyupagamAditi hetuH vaidharmyadRSTAntapradarzanam vyAvRttitvenAbhimatasyApi bhavanAtmakatvameveti anekAntasyaiva vimardakSamatvoktiH sarvavikalpAnAM saGgrahIkaraNapradarzanam vAdaparamezvaratAprakaTanam vRkSo maMcakaH kriyata ityatra vRkSazabdArthazaGkA tayAvarNanam CA tathAsszaGkAntaravidhAnam itaravyAvRttirUpeNaivAbhidhAyakatvamiti nirUpaNam bhavata eva vyAvRtteriti hetuvyAkhyAnam evaJca vidhivAdAbhyupagama eva bhavediti nigamanam sarvathA vA gatirbhavedityasya vyAkhyAntarapradarzanam ekAnta vyAkhyAvikalpAnAmupekSyatvoktiH Posta nyAyapradarzanam anvaya dvAreNAdRSTatvAt keklAt saMzaya iti samAdhAnam sadAdInAmavyabhicAritvopapAdanam taduktaguNopacayanirAkRtiH tadvyAkhyA 2010_04 971 22 39 "5 39 972 33 39 99 "" "" "9 " 99 "" 973 6 svArthAbhidhAnaparicayaH 39 974 93 "" "" 39 39 anukramaNikA 99 "" 99 1 pUrvasmAduttareSu saMzayo vidhirUpeNeti kathanam 3 aniyatasaMzayasyApi vizeSAdarzanAdeva bhAva ityAkhyAnam 12 14 tadarthabhAvanam 976 "" 15 1 "" "" 975 9 6 3 saMzayanizcaya hetUpadarzanam 5 | darzanotsargApavAdAbhyAM saMzayanizcayakathanam 8. vastuno'tulyatvoktiH 11 sthANupuruSadRSTAntaH tadbhAvadarzanavaditi dRSTAntaH darzanato nizcayasaMzayAvyavasthetyabhidhAnam anyApohapakSa eva tatsambhava iti zaGkanam "" 10 19 21 svArthasyaivAbhAvAttadbhAvadarzanAnupapattizaGkanam 8] etenApi darzanasyaiva siddhiriti samAdhiH 9 | tasyaiva vyAvarNanam 10 apitRvadavRkSAdarzanamiti zaGkA 12 14 16 atrApi darzanAvazyakatvoktiH vyAvRttipakSe doSaprakAzanam tadvyAvarNanam darzanasya vyavasthApakatvoktiH tasyaiva bhAvArthaprakAzanam 6 svanmate vRkSAdinaiva vRkSAdirityApAdanam 13 pArthivatvAdinA'siddhatva hetUpAdanam 15 prokta hetva siddhizaGkanam 17 tannirAkaraNam tadanubandhitatvadarzanAnnaivAnyatvamiti zaGkanam 3 | tadarthasphuTIkaraNam tarhi nIlazukkupItAdyapi zukaM syAdityApAdanam 6 | zaukyAderananyatvasyAtulyatvAGkanam 10 tadarthabhAvanam 14 aniSThApattipradarzanam 29 977 1 | anyatvasya samAnatApradarzanam tadvayAkhyA vidhiprAdhAnye doSAdarzaka kArikodbhAvanam samAdhAnAya kArikAparAvarttanam tadvyAkhyAnam 977 3 99 vyAvRttiprAdhAnyapakSe guNAviSkArakakArikodbhAvanam 12 99 15 978 9 6 9 93 99 "" 33 "" 29 9.79 4 12 16 99 1 2 | pArthivAdibhavanAnAM vRkSAdibhavanavijJAnavidhyApAdyatva 4 nirUpaNam 19 99 980 19 dr dr 981 39 39 33 982 "9 19 33 33 983 99 "" " 39 22 7 " " 14 17 19 " 17 $ 1 13 984 8 10 12 14 3 7 12 17 1 3 5 12 9 5 6 10 17 1 2 3 7 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazAranayacakram sApakakArikopanyasanam ... saMzayanirUpaNam 984 15 jAtimadvadapohavatvoktirapyayuktetyAkhyAnam saMzayanizcayAvagamakAraNapRcchanam 985 2 apohavAdikRtapUrvapakSapradarzanam anvayarUpeNa vastudarzanAbhAve tadasambhavaprakAzanam , 7 apohavAdyuktasvamatadoSAbhAvopadarzanam samAnAdhikaraNAbhAvadoSApAdanam , 10 atrAcAryakRtasamAdhAnam tadIyakArikopanyasanam taddoSatAdavasthyoktiH parivartya kArikopanyasanam bhAvAntaratvAbhAvAntaratvavicArasyAkiJcitkaratvoktiH992 3 tadvyAkhyAnam prastutArthopayoginaH pradarzanam svabhedapratikSepApAdanam | dRSTAntena prakAzanam vibhaktisAmAnAdhikaraNyAnupapattiprakAzanam apoha pakSe sAmAnyadoSAbhAvazaGkanam sadravyapadayorapi sAmAnAdhikaraNyAbhAvApAdanam 12 arthAntarApohasya bhAvAntarAnAtmakatve pUrvoktisadravyaguNAdInAM sambandhAbhAvApAdanam 4 virodhodbhAvanam asatvAdinivRttimAtrAbhidhAyitvAt sadAdi tadarthasphuTIkaraNam zabdAnAmiti hetUktiH prAcInoktiprakAzanam bhAvArthAkhyAnam apRthakzrutidoSApAdanam pazcimadoSasadbhAvApAdanam tadvyAkhyAnam vAdArthopasaMhAraH jAtyabhidhAnapakSe doSo nApohapakSa ini zaGkanam 988 1 etannayamatena zabdArthavidhAnam apohaviziSTavastvabhidhAnaprakAzanam 3 varNapadAdInAM saMghAtaH zabdArtha iti varNanam dvavyAdInAM vyAptatvamaparityAgAdeva na tUktatvAditi saMghAtAnupapattimAzaMkya samAdhividhAnam pUrvapakSaH lokaprasiddha vyavasthoktiH tanmate vAkyArthapradarzanam atrAthai matAntarANAmupadarzanam avayavArthAt samudAyArthasyAnyatvoktiH 14 | svAbhiprAyaprakAzanam atrArthe kArikopanyasanam 2 anavasthitatarkatve pramANapradarzanam ubhayazabdArthAnugRhItaH samudAyArtha eka vAkyalakSaNaprakAzanam ityabhidhAnam , 4 | sadRSTAntaM padasamUhalakSaNavAkyapradarzanam tvanmate'pyapRthakzrutidoSo durvAra iti samAdhiH vAkyArthakathanam bhAzrayAzritayojhedAbhidhAnam | nayasyAsya paryavAstikatvoktiH tatra vAdhuktopapattinirAkaraNam 14 sammatigAthApramApaNam tvaduktopapattirjAtipakSe'pi sambhavatItyabhidhAnam 990 1 paryavAstikazabdArthaH tadvato nAsvataMtrasvAdiyuktadoSastavApIti prakAzanam ,, 4 bhAvArthavarNanam / tayAkhyAnam 9 nayasya nibandhanabhUtArSavAkyapradarzanam pUrvapakSiNA svamatasamIkaraNam tannibandhanatvasamarthanam mukhyavRtyA bhaktyA vA na manmate doSa iti nirUpaNam ,, 12 vidhiniyamaniyamanayopasaMhAraH bhAcAryakRtasamAdhiH 991 2 dvitIyamArgasamAptikathanam iti tRtIyabhAgasyAnukramaNikA samAptA 2010_04 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 jainatratavidhisaGgraha 2 hIra praznottarANi zrIlabdhisUrIzvarajaina granthamAlA prakAzita - grantha-sUcI zrIpAla caritram 4 tattvanyAyavibhAkaraH ( mUlaH ) 5 paJcasUtram 6 harizcandrakathAnakam 7 vairAgyarasamaJjarI 8 caityavandanacaturviMzatiH 9 vikula kirITa ( 1 bhAga ) 10 mUrtimaMDana ( gujarAtI ) 11 mUrtimaMDana ( hindI ) 12 Arambhasiddhi: ( saTIkA ) 13 tattvanyAyavibhAkaraH ( saTIkaH ) 14 dIpAlikAkalpaH ( vinayacandrasUri ) 15 sammatitattvasopAnam 16 sUtrArthamuktAvalI 17 sakalArhatstotram (saTIkam ) 18 AtmAnandastavanAvalI 19 dhanyanArI 2010_04 0-8-0 20 dvAdazAranayacakram ( 1 bhAga ) 0 -12-0 | 21 pragatinI dizA 22 nUtanastavanAlI bheTa 0-8-0 bheTa bheTa bheTa 0-2-0 0-8-0 0-4-0 bheTa 2-8-0 5-0-0 bheTa 5-0-0 5-0-0 bheTa 0-4-0 bheTa 23 zrAddhavidhiprakaraNa (gujarAtI) 24 zreyAMsanAthacaritram 25 jainamatakA svarUpa 26 dvAdazAranayacakram (2 bhAga ) 27 AvazyakamuktAvalI 28 bhagavatIjI sUtranAM vyAkhyAno ( 1 bhAga ) 29 kavikulakirITa ( 2 bhAga ) 30 dIpAlIkA kalpaH ( jinasuMdarasUri ) 31 malayasuMdarIcaritram 32 antaranAM ajavAlAM 33 siddha haima - madhyamavRtti: ( 1 bhAga ) 34 zAntizlokaH ( saTIka ) 35 bhagavatIjI sUcanAM vyAkhyAno ( 2 bhAga ) 36 stutitaraMgiNI ( 1 bhAga ) 37 dvAdazAranayacakram ( 3 bhAga ) 38 munisuvratasvAmIcaritam O mudyamANa - granthAH / lalitavistarA ( gujarAtI anuvAda ) [[]]**]* []***}* !!!! 6-0-0 2-0-0 4-0-0 5-0-0 bheTa bheTa 6-0-0 bheTa 3-0-0 2-0-0 bheTa bheTa bheTa 6-0-0 bheTa 3-0-0 4-0-0 6-0-0 5-0-0 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamo vidhiniyamobhayam atha vidhiniyamavidhiniyamanayaH idAnIM paryAyanayaprathama zirApradidarzayiSayA'nantaranirdiSTavaizeSikobhayavidhinirAcikIrSayA cottaraH, samanantarAnulomatvAt pUrvaviruddha[tva][nnivRttiniranuzayatvAcca nayAnAmasatkAryavAdameva dUSayitumAha www.w yadyat kAryaM tarhi na tadutpadyeta, asannihita bhavitRkatvAt khapuSpavat, khapuSpamapi 5 votpadyeta, asannihitabhavitRkatvAt kAryavat / yadyasadityAdi, AstAM tAvadasmanmataM pUrvanayamatenaivaitattvadarzanamanupapannamiti brUmaH, dravyArthikanayAnAM sannihitabhavitRkabhavanAbhyupagamAt, nAsatkAryamutpattumarhati asannihita bhavitRkatvAt, khapuSpavat, khapuSpamapi votpadyeta, asannihita bhavitRkatvAt kAryavat, SaTpadArthasaMsargavAdasya sattAsamavAyabalena pravRttatvAt sattAsamavAyonmUlanot tasyaivonmUlanamityabhiprAyeNAyaM sattAsamavAyavicAraprastAva iti / khapuSpaM sattvasyAzrayo nAstIti cet, itaratrApi tulyatvAt kAryasya mRdo'sattvAt tvanmate piNDAdeH kAryasamatvAt, asataH sattAsamavAyitvAt / 20 evaM dravyAstikanayAnnirUpyAtha paryAyAstikanayAnnirUpayituM pratijAnIte - idAnImiti, dravyArthikanayanirUpaNottarakAlamityarthaH, 'nADI tu dhamaniH zirA' iti kozaH, paryAyanayaSaGkeSu zirArUpeSu prathama zirAyAH pradarzana samIhayaiSa nayo nirUpyata iti dravyArthikanayanirUpaNena sahAsyAvasarasaGgatiH pradarzitA, tathA dravyArthikAntimanayena paryAyArthikaprathamArasya saGgatiH sUcyate - anantareti, naya 15 Arabhyata iti zeSaH, uttaramiti vA pAThe nayamiti zeSaH tasyA''hetyanena sambandhaH, pUrvopadarzito nayo vaizeSikasya, so'hi SaTpadArthasaMsargavAdI sattAsambandhAt dravyAdi sadbhavati parataH, sattA tu svayameva satI, evazcAsadapi pazcAt sadbhavatIti svIkRtatvAttadetanmataM pUrva vistarata upapAditaM tadadhunA nirAkriyate, asadutpannaM sat pazcAt sattAsambandhAt sadbhavatItyabhyupagamo na yukto'sannihita bhavitRkatvAt khapuSpAdivat sato'sataH sadasato vA pazcAttadAnIM vA satA'satA sadasatA vA sambandhAbhAvAt sattAdInAM satkaratvAbhAvAccAsadutpattisvIkArasyAyukteH pravRttirUpamitaretarAbhAvalakSaNaM vastviti vidhiniyamavidhiniyamanayasyAsya matamata evAyaM pUrvanayavirodhIti bhAvaH / nayAnAM svarUpaM darzayati- samanantareti, dvAdazAnAM nayAnAM yathoditAnAM pUrvapUrvanayApekSayottarottarANAM sUkSmaviSayatvAt samanantarAnupUrvIkatvam, pUrvapUrvanirAkaraNAt pUrvaviruddhatvaM tatrApyekAntatAgrahasyaiva nivarttanena sarvathA nivarttane'bhiprAyAbhAvAcca nivRttiniranuzayatvamiti bhAvaH / dravyArthikamateSu kAryakAraNayostAdAtmyAt bhavitR kArya kAraNe dravye sadA dravyAtmanA sannihitameva, vaizeSikastu kAryakAraNayostAdAtmyaM necchati, ata eva kAraNe kAryamasadeva kenApi rUpeNeti bhavitR na sannihitamato notpadyetetyAzayenAha - yadyasaditi / tat kAryaM tadeva sAdhyadharmi / sAmAnyataH paryAyArthikana yeSvasatkAryavAdasyaiveSTatvAdAha - 25 AstAM tAvaditi / anupapattau hetumAha - dravyArthiketi, yadi dravye prAgapi bhavitR sannihitaM tadaiva tasya bhavanaM vyaktirAvirbhAvo yujyata iti vaizeSikAtirikta dravyArthikanayAnAmabhyupagama iti bhAvaH / vipakSe'tiprasaktimA darzayati- khapuSpamapi veti / asatkAryavAdasyaivAdau nirAkaraNe bIjamAha - SaTpadArtheti dravyaguNakarmasAmAnyavizeSasamavAyapadArthetyarthaH, teSAM saMsargaHsAdharmyavaidharmyasambandhaH, tatpradhAno vAdaH SaTpadArthasaMsargavAdaH, teSAM sAdharmyavaidharmyAbhyAM tattvajJAnAnniHzreyasAbhyupagamAt, tatra sAdharmya sattAdi, tatsaMsargonmUlane tadunmUlanaM bhaviSyatIti sattAsaMsargonmUlana mevAdI vidheyamityabhiprAyaH / vipakSe'tiprasakti 30 nivArayituM zaGkate - khapuSpamiti sattAsamavAyAt sadAzrayatvAcca kArya sadbhavati, khapuSpasya nAstyAzrayaH sadbhUtaH kazcid, 1 si. gamanAt / 2 si. ka. 'nasyaivo' / dvA0 na0 1 (78) 2010_04 10 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 616 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [vidhiniyamobhayAre (khapuSpamiti ) khapuSpaM sattvasyAzrayo nAstIti cet-syAnmataM kAraNadravyeSvAzrayabhUteSu satsveva sattAsamavAyAt kArya prAgasat pazcAdutpadyate, khapuSpaM tu nirAzrayatvAnnotpatsyate, kAryavaidhAdityetaJca na, itaratrApi tulyatvAt-kAryamapi hi nirAzrayamasattvAdeva, khapuSpavat , ato na kazcit kAryakhapuSpayorvizeSaH kiM kAraNam ? ghaTasya kAryasya mRdo'sattvAt--mRdravyasya piNDAdirUpairbhavitRNo na sattvam , tvanmate piNDAdeH 5 kAryasamatvAt , tasmAddhaTAdi sattvasyAzrayo nAstyeva, khapuSpAdisattvasyeva tvanmatenaivotpatsyamAnasya piNDaghaTAdeH kAryasya niHsattAsamavAyasyAsataH sattAsamavAyitvAt-sattAsamavAyitvAbhyupagamAt , 'utpanna hyAzrayamAzrayanyAyiNaH sattAdaya' iti siddhAntAt , tasyAM hyavasthAyAM svayamasataH kAryasyAzrayatvAbhAvAt khapuSpa[tulyatva]m , utpannamAzrayantyAzrayiNa ityaho! paramatakikaratvaM bhavatAmiti sattAyAH samavAyAbhAve ca kutaH kAryotpattiriti / 10 athAzrayisamavAyAdRte'pi sat kArya svenaivAstitvenAzrayo bhavati, evaM tarhi kiM tada. tiriktasattAsambandhakalpanayA ? tadanabhyupagame kAryakhapuSpayorAnayakRtavizeSAbhAvo vA / athAzrayItyAdi, athaivaM tasmAt khapuSpatulyatvApattidoSabhayAt sattAyA AzrayiNyA[:] samavAyAhate'pi satkAryaM tadAzrayabhUtaM svenaivAstitvena-svabhAvasattayaivotpannamAzrayo bhavati, kadAcidapyanutpatsyamAnasya khapuSpasya vaidhaNetISyate tataH, evaM tItyAdi, iSyata evaitadesmAbhiH svenaiva mahimnA tat saditi 15 nai tu tvayA, tvayA caivamasmAbhiriveSyamANe kharaviSANAdyasadvilakSaNasya tasya kAryasya svata eva sataH kiM tadatiriktasattAsambandhakalpanayA prayojanam ? na kiJcittena kalpitenetyarthaH, sattAsambandhAnarthakyamataH sarvadravyaguNakarmAdikAraNasamavAyikAryasaMsargavAdo nivarttate, tasmAdeva tadaniSTAnabhyupagame yo mayA prAguktaH wwwmom tasmAnna tadutpadyate kAryasya tu ghaTAderAzrayo mRtpiNDAdiH sadrUpo'stIti tadutpadyate iti bhAvaH / tamevAbhiprAya varNayatisyAnmatamiti / khapuSpaM sattvasyAzrayo na bhavati, sadAzrayatvAbhAvAdityatra sadAzrayatvAbhAva hetuM sphuTayati-kAraNeti / bhAvaH kArye'pi tiSThalyAzrayasya mRtpiNDAderapi kAryatvena sadbhapatAvirahAt sattAyA Azrayo na syAdisyAzayenAhaghaTasyeti / piNDAdeH kAryasamatvAt-kAryasadRzatvAt , tadeva ghaTayati-tvanmatenaiveti, asataH sattAsamavAyitve tasyaiva vacanaM pramANayati-utpannamiti / sattAsambandhAt pUrvamAzrayatvenAbhimatasya kAryasyAsattvena kamAzrayanti sattAdaya ityAzayenAha ti, asato'pyAzrayatve khapuSpamapyAzrayaM syAditi khapuSpatulyatvApattidoSa iti bhaavH| evaM sarvathA'sataH khapuSpatulyasyotpattyA sattvAbhyupagame ekAntAsata utpattimabhilaSatAM bauddhAnAmanukaraNameva tvayA kRtamiti te paramatakiGkaratvameveti parihasati25 aho iti| yadi tu kArya sattAsambandhapUrvamapi khayameva sadiSyate tataH sattAsambandhAbhyupagamo vyartha ityAzayenAha-athAzra yoti / khapuSpaM tu na kadAcidapyutpadyata iti tanna kharUpasaditi kAryakhapuSpayodharmyamityAzayenAha-kadAcidapIti / kAryasya kharUpataH sattvAbhyupagame sattAsambandhavaiyarthyAt SaTpadArthasaMsargavAdaH kAryakAraNayoH samavAyenA''zrayAzrayibhAvavAdazca nivarttata ityAzayena samAdhatte. tvyeti| svatassattvAnabhyupagame ca prAguktakAryakhapuSpayoravizeSa eveti darzayati-tadaniSTAnabhyupagama iti / tasyAM si. ka. "dikArya / 2 ka. si. kSa. disattvasyeva, tvanma / De0 disatvanma0 / 3 si. na tu tvayA caivaM / kSa.ka.xx 2010_04 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akAraNazabdArthaH] dvAdazAranayacakram kAryakhapuSpayorAzrayakRtavizeSAbhAvo vA tatra tulye tayorasattve kAryamevotpadyate khapuSpameva notpadyata iti ko vizeSahetuH / tadvayaktiHyadyasat kasmAt khapuSpameva notpadyate ghaTAdi kasmAdutpadyata iti / athocyeta kAraNavadakAraNavizeSAditi, yadyakAraNaM notpadyate tatpuruSe vAcye, atha bahuvrIhi-5 samAzrayaNaM tannotpadyate tasyAvidyamAnakAraNatvAt khapuSpavaddhaTavadvA / yadyasadityAdi gatArthaM yAvadbhUTAdi kasmAdutpadyata iti, ityataH kAryakhapuSpayoravizeSadopastadavasthaH / athAnyathaitaddoSaparihArArthamucyeta-kAraNavadakAraNavizeSAt-yathAsaMkhyaM sakAraNaM ghaTAdi khapuSpamakAraNamityasti vizeSaH, kAraNaiH samavAyyasamavAyibhirghaTodi sambadhyate, na tu khapuSpAdIti, sa eva svAbhiprAyaM vivRNoti-yadyakAraNaM notpadyate tatpuruSe vAcya iti-na bhavati kAraNamityakAraNamitthaM 10 tatpuruSasamAsazcediSTaH tataH kArya notpadyata eva, kAraNamevotpadyate tasyaiva vidhividhyAdiprAcyanayadarzanAt kAryatayotpAdAt , sa eva kAraNavAdaH parigRhItaH syAt , sa ca mayA neSTaH, tasmAttatpuruSeNa naiva vicAraH kAryaH, atha yasya na kAraNaM tadakAraNamiti bahuvrIhisamAzrayaNaM tannotpadyate kAryam , tasya bahuvrIhikalpana[]yAmavidyamAnakAraNatvAt khapuSpavat ghaTavaditi vaidhayaM yathA ghaTa utpadyate na tatheti, tataH kiM ? tato'nutpannatvAt tadanAzrayaH sattAyAH, sattAnAzrayatvAt sambandhAbhAvAcca na tat kAryamiti / atrocyate evaM tarhi sarvAsattvaprasaGgaH paramANvAdayo'kAraNatvAnnotpadyante, anutpannatvAnnAzrayaH avizeSameva vyaktIkaroti yadyasaditi / nanvasti vizeSaH kAryakhapuSpayorasattvatulyatve'pi, kAraNavat kArya khapuSpantvakAraNamitIti zaGkate-athocyeteti / bhaassyyti-ydiiti| anyathA-anyena prakAreNocyata iti bhAvaH, yasya kAraNa vidyate paTAdestantvAdi tatkArya paTAdi kAraNavat tadevotpadyate, yattvakAraNamupAdAnAdikAraNarahitaM khapuSpAdi tannotpadyata ityAzayamAcaSTe-yathAsaMkhya- 20 miti| yadakAraNaM tannotpadyata iti vAkyaM khAmiprAyaprakAzanAya samAsabhedAzrayega vyAkaroti-yadyakAraNamiti,na kAraNamakAraNam 'na' (pA02-2-6) iti sUtreNa tatpuruSasamAsaH paryudAsArthakaH, na tu prasajyapratiSedhArthakaH, tadarthe'vyayIbhAvasamAsApattaH, etadarthasUcanAyaiva na bhavati kAraNamiti bhavatipadaghaTitavAkyamuktam , kAraNabhinnamityarthaH, tathA ca yat kAraNAdanyat tannotpadyata iti vAkyArthaH kAraNaM tu utpadyata iti bhAvArthaH syAt , tathA ca vidhividhyAdhukta: kAraNavAda evAsmadanabhimataH prasajyata iti na tatpuruSasamAsa AzrayaNIya iti bhAvaH,mayA neSTa iti bhUte ktaH,na vartamAne, 'ktasya ca vartamAne (pA02-3-67) iti SaSThIprasaGgAt, na vidyate kAraNaM 25 yasya tadakAraNa khapaSpAdi notpadyate ghaTAdikAryantu nAkAraNamapi tu kAraNavat, tadutpadyata eveti kAryakhapuSpayorvizeSaH sambhavatItyAzayenAha-atha yasyeti / tannotpadyate kAryamiti akAraNaM notpadyate-na utpattyAzrayaM-na kAryamiti bhAvaH, akAraNaM na kAryam , avidyamAnakAraNatvAt yadavidyamAnakAraNaM tannotpadyate na kAryam , yathA khapuSpam , yattUtpadyate tadvidyamAnakAraNaM kAraNavat , ghaTa iva tasmAttayorvizeSa iti bhAvArthaH, tatazca kiM syAdityatrAha-tato'nutpannatvAditi, evaJcAkAraNasyAnutpannatvAt tat sattAyA nAzrayaH, utpannasyaiva sattAzrayatvAt , tatazca sattAsambandho nAsti sattAyogyasyaiva sattAsambandhAt, ato na tat kAryamiti 30 bhaavH| yadyevaM bahuvrIhisamAzrayaNena kAryakhapuSpayovizeSaH ucyate so'pi na sambhavatItyAzayena samAdhatte-evaM tahIti. sarva vastu-asat prasajyeta, sarvavastuzUnyatAprasaktiriti bhAvaH / tatkathamityatrAha-paramANvAdaya iti / yadavidyamAnakAraNaM 1 si. yaanmyait0| 2 si. ka. ghttaadibhiH| 3 si. ka. tat purusso| 4 si. nAsat / 15 2010_04 Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [vidhiniyamobhayAre sattAyAH, tatazca samavAyAbhAvAt khapuSpavat kAraNAnAmabhAvAt kArya va samavaitu ? tataH kAryasamavAyinAM khapuSpAnna kazcidvizeSa iti sarvazUnyateti srvvirodhaaH| evaM tarhi sarvAsattvaprasaGga ityAdi yAvat sarvazUnyateti sarvavirodhA iti-paramANavo'kAraNatvAdviyadAdIni ca notpadyante, anutpannatvAnnAzrayaH sattAyAH, tadanAzrayatva[t ]sattAsamavAyAbhAvaH, 5 teSAM hyAzrayatve sattvasamavAya iSTa iti tadvaidhayaM darzayati-tatazca samavAyAbhAvAt khapuSpavat kAraNAnAMparamANvAdInAmabhAvaH, tadabhAvAt kAryamakAraNatvAt anAdhAraM ka samavaitu ? tasmAt kAraNAsamavAyitvAt khapuSpAttasya na kazcidvizeSaH, ataH prAguktAvizeSadoSastadavasthaH kAryasamavAyibhiH paramANubhiH sahitasya kAryasyedAnI prApitastvayaiva, kArye samavetAnAM rUpAdighaTAyutkSepaNAdInAm , kArye samavAyinAzceti vigrahAntarAt , tataH kimiti cet, ucyate, iti sarvazUnyateti, sarvabhAvA na santIti bruvataH paramazUnyavA10 ditA bhavataH, itizabdasya nigamanArthatvAt , iti sarvavirodhAH-itthaM svavacanAbhyupagamapratyakSAnumAnarUDhivirodhAH sarvAsadvAdinaH, pramANAbhAvAt kAraNAkAraNakAryAkAryavirodhAvirodhalakSaNabhedasUtrANAM sadAdyavizeSasUtrasya ca sattAsamavAyaprANotthAnatvAt kimavaziSTaM syAcchAstrasya tattvAnAJca prayojanasya vaizeSikAkhyasya, kAryakAraNayozca khapuSpAvizeSAditi / tannotpadyata iti utpannamAzrayamAzrayantyAzrayiNa iti ca bhaktA'bhyupagatam , tathA ca tvanmatena nityadravyANAM paramANvA15 kAzAdInAmavidyamAnakAraNatvAdanutpAdena sattAzrayatvAbhAvAt khapuSpavadabhAvaprasaktyA vyaNukAdighaTAdikArya va samavAyena samaveyAt ? tatazca sarvavastvabhAva eveti zUnyavAdaH prasajyata ityAzayaM prakAzayati-paramANavo'kAraNatvAditi / anutpannatvAnnAzrayaH sattAyA iti vyatirekato bhAvayati-teSAM hIti / kAraNavadakAraNavizeSAditi vizeSo'pi kAryakhapuSpayo sti, avidyamAnakAraNatvasya kArye'pi tulyatvAdityAha-tasmAditi / paramANubhiH sahitasya kAryasya khapuSpAvizeSatA tvayaivaivaM vadatA prApitetyAha kAryasamavAyibhiriti / nanu kAryasamavAyinAmiti padena kAryasya ye samavAyinaH AdhArAsteSAmavizeSaH khapuSpeNa sAkaM prApito 20 bhavati, na taditareSAmiti sarvazUnyatAnupapattirityatrAha-kArye samavetAnAmiti, kArye samavAyinaH samavAyasambandhena samba ndhinaH kAryasamavAyina iti vigrahAntarasyApyAzrayaNena kAryagatadravyaguNakarmaNAmapyavizeSaH prApita eveti bhAvaH / sarvAsattvaprasaGga iti pUrvapratijJAtameva itizabdena hetvapadezapUrvakaM punarvadan nigamayatItyAzayaM sUcayati-itizabdasyeti, nigamanaghaTakahetupratipAdakatvena nigamanaprayojakatvAdityarthaH / sarvazUnyatvamapi na tvayA'bhyupagantuM zakyamityAzayenAha-itthamiti / kAraNAkAraNeti, 'dravyaguNakarmaNAM dravyaM kAraNaM sAmAnyam' (vai. a. 1 A. 1 sU. 18) 'saMyogavibhAgAzca karmaNAm' (vai0 a0 1 A. 1 25 sU0 30) 'dravyANAM dravyaM kArya sAmAnyam' (vai0 a0 1 A0 2 sU. 23) 'guNavaidhAnna karmaNAM karma' (vai0 a0 1 A0 2 sU0 24) 'na dravyaM kArya kAraNacca vadhati' 'ubhayathA guNAH' 'kAryavirodhi karma' 'kriyAguNavat samavAyikAraNamiti dravyalakSaNam' 'dravyAzrayyaguNavAn saMyogavibhAgeSvakAraNamanapekSa iti guNalakSaNam' 'ekadravyamaguNaM saMyogavibhAgeSvanapekSakAraNamiti karmalakSaNam' (vai0 a0 1 A0 1 sR. 12-17) 'sadanityaM dravyavat kArya kAraNaM sAmAnyavizeSavaditi dravyaguNakarmaNAmavizeSaH' (ve. a0 1 A. 1 sU0 8) ityAdisUtrapratipAdyArthavizeSANAM sattAsamavAyamUlakatvena proktakramaNa 30 sarvazUnyatAprasaktenirAkAryaviSayavizeSAbhAvAt zAstramidaM nirviSayameva, zAstrasya tatpratipAdyadravyAditattvasya sAdharmyavaidhAbhyAM tattattvajJAnasvarUpasya vizeSalakSaNasya vA prayojanasya vaizeSikasaMjJitasya kAryakAraNayozca khapuSpavadasattvAvizeSAditi bhAvaH / 1 si. ka. kAraNAt sa0 / 2 ka. khapuSpavat / 3 si.kSa. ka. De. ghaTatvAdyu0 / 4 si. ka. kArya / 5 si. ka. tatrAnAMca / 6 si. ka. kaarnnaakhpu0| 2010_04 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarUpasadrUpatvanirAsaH] dvAdazAranayacakram itthaM prAgasataH sakAraNasya kAryasya khapuSpAvizeSo mA bhUditi - athocyeta nityotpannatvAt kAryadravyaguNakarmaNAmeva sattAsamavAyAtmatvamiti, evaM tarhi kAryadravyaguNakarmANyapi sattAsvarUpatvAdanupanipAtisvarUpatvAccAtmAbhedAt kenacitsambandhe'sati svAtmasvarUpaM svAtmanyAdadhati, tatpadArthatvavaditi hetuphalasaMbandhitvAbhAvaH syAditi sattAdisambandhAt santi dravyAdInItyayuktam / athocyeta nityotpannatvAdityAdi, svasadbhAvenaiva santi pRthivyAdicaturvidhaparamANvAkAzakAladigAtmamanAMsi dravyANi sattAsamavAyau guNAzca vibhuparimaNDalAdayaH, kintu kAryadravyaguNakarmaNAmeva sattAsamavAyAtmatvamiti, atrocyate-evaM tahItyAdi yAvat tatpadArthatvavaditi, yathA''kAzaparamANvAdiSu nopanipatituM zIlamasyAH sattAyAstathA kAryadravyaguNakarmasvapi sattAsvarUpatvAdanupanipAtisvarUpatvAcAtmAbhedaH tasyAH sarvaparamANvAkAzAdipadArtheSu AtmAbhe[dA]ca na kenacitsambandho'syAH syAt , asati ca sambandhe 10 yathA sattA sattA dravyatvaguNatvAdisambandhAbhAve satyeva, padArthatvA [t ] svarUpasadbhAvAcca svAtmasvarUpaM svAtmanyAdadhAtItyevaMsvarUpA tathA sattAdisamavAyamantareNa tAnyapi kAryadravyaguNakarmANi bhavantu, AkAzaparamANyAdivat sattAvacceti kiM tadvayatiriktasattAdravyatvAdisamavAyakalpanayA ? tasmAddhetuphalasambandhitvAbhAvaH syAt sattAsamavAyayoH khapuSpavaditi, iti sattA[disambandhAtsa nti dravyAdInItyayuktam - tasmAt sattAsambandhAdrvyaM sat , guNaH san , karma saJcetyayuktam AdigrahaNAt-dravyatvAbhisambandhAdravyANi pRthivyAdIni- 15 guNatvAbhisambandhAdguNa[7]. rUpAdayaH, karmatvAbhisambandhAt karmANi gamanAdInItyayuktam , itizabdasya nigamanArthatvAt , evaM tAvat yat pra[tyajijJAsmahi[a]sannihitabhavitRkatvAt khapuSpavat kAryamasaditi pUrvanayadarzanenaiva tadupApIpadAma / tadevaM kAryakAraNayoH paramANvAdiyaNukAdyoH khapuSpeNAvizeSatve prasajite'pi yadi vAdI nityadravyAdIni svarUpasanti, na tu sattAsambandhAta , kAryadravyAdIni ca sattAyogAt santi na tu svarUpasanti, khapuSpAdi tu na svarUpasat , nApi sattAsambandhAt sat, 20 kintvasadeveti vizeSaH syAditi zaGketa tAmapi pratividhAtuM pUrvapakSayati-athocyeteti, nityotpannatvAt ,-satatotpattimattvAt , evazabdavyAvartyamAdau vyAkhyAti-svasadbhAvenaiva, svataH sadrUpeNaiva na sttaasmvaayenetyrthH| SaTasu padArtheSu anityadravyavyAvartya dravyaM prakAzayati-prathivyAdIti pRthivyAdInAM caturvidhAnAM paramANavaH AkAzAdipaJcakaJca nityadravyANi, sattAsamavAyau-sAmAnyasamavAyau, dravyapadenopalakSitAvetau, jAtimattvAt dravyasya, anityaguNavyAvAzca guNAH-vibhutvaM paramamahatparimANaM pArimANDalyamaNuparimANAdayo vizeSAzceti / kAryadravyeti kAryapadaM dravyaguNayoreva sambadhyate, akAryakarmAnabhyupagatatvAt / atha yathA sattAyA nityadra-25 vyAdisambandhitvasvabhAvavaidhurya tathA kAryadravyAdisambandhitvasvabhAvavaidhuryamapi syAt , yathAvA paramANvAdeH svarUpasadrUpatAbhyupagamAt sattAparamANvAdena kazcidbhadaH, na vA kenacit sambandho'pekSyate sattayA svasadbhAve, padArthatvAt svarUpasattvAcca tathaiva kAryadravyANyapi sattArUpANi bhavantu nApekSantAM kenacidapi sambandhamiti dravyAdivyatiriktasAmAnyakalpanA'narthiketyAzayena samAdhatte-yatheti / sattAsvarUpatvAt kharUpasadrUpatvAt , ayamanupanipAtikharUpatve hetuH, anabhisambadhyamAnakharUpatvAditi tadarthaH, tatsAdhyazcAtmAbhedaH, tatsAdhyaJca svAtmasvarUpaM svAtmanyAdadhatIti, dRSTAntazca tatpadArthavaditi AkAzaparamANvAdivat sattAvacceti tadarthaH, spaSTamanyat / itizabdasya nigamanaprayojakatvAdevaM na sattAdisamavAyAt santi dravyAdInIti darzayati-itizabdasyeti / evaM tAvaditi, si. ka. pyAvatat pdaa0| 2 si.kSa. ka. paramANvAdiSvagamanAdi0,De. prmaannvaakaashaadissvgmnaadi| 3 si. ka. De. vndhytvaabhaavH| 4 prajJAsiSmahi sarvAsu pratiSu / 2010_04 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNI vyAkhyAsametam [vidhiniyamobhayAre ita uttaramasmAdeva nyAyAt karTandyAM TIkAyAJca yaH pUrvapakSastaM tathaiva samarthayitumAha - tato'nupapannavikalpatvAt sattAsamavAyAt sat, dravyatvasamavAyAdravyANi, guNatvasamavAyAguNAH karmatvasamavAyAt karmANi rUpatvAdrUpamityAdinA dravyAdInAM lakSaNavirodhAvirodhAssrambhAnArambhakAryakAraNAdibhizca sattAdibhyazca SaDavizeSamukhena vizeSAbhidhAnaM sarvamayuktaM karttum, sarvavAkyAnRtatvavat / 5 620 tato'nupapanna[vikalpa]tvAdityAdi, uddezavAkyaM - sattAsambandhAt santi dravyatvAdravyANi guNatvaguNAH karmatvAt karmANi rUpatvAdrUpam AdigrahaNAt pRthivItvAdibhyaH pRthivyAdayaH rasatvAdibhyo rasAdayo gamanatvAdibhyo gamanAdaya ityAdi, 'kriyAvadguNavatsamavAyikAraNaM dravyalakSaNam' (vai0 sU0 a0 1 0 1 sU0 15) 'dravyAzrayyaguNavAn saMyogavibhAgeSvakAraNamanapekSa iti 10 guNalakSaNam' (vai0 a0 1 0 1 sU0 16 ) ' ekadravyamaguNaM saMyogavibhAgeSvanapekSakAraNamiti karmalakSaNam' (vai0 a0 1 0 1 sU0 17 ) ityAdinA dravyAdInAM nAnAtvaM virodhyavirodhyArambhAnArambhakAryakAraNAdibhizca sattAdibhyazca 'sadanityaM dravyavat kAryaM kAraNaM sAmAnyavizeSavaditi dravyaguNakarma - NAmavizeSa:' (vai0 a0 1 0 1 sU0 8) iti SaDavizeSamukhena vizeSA bhidhAnaM sattAsamavAyabIjaM sarvatra tatsarvamayuktaM karttum, kasmAt ? anupapannavikalpatvAt sarvavAkyAnRtatvavat, yathA sarvaM 15 madIyaM tvadIyamanyadIyaJca vAkyamanRtamiti bruvANasya tasya vAkyaM satyamanRtaM satyAnRtaM vA syAt sarvathA nopapadyate, yadi tadvAkyamapyanRtaM satyAnRtaM vA tataH sarvavAkyAnRtatvapratipAdanAsamartham, svayamapramANatvAt www AstAM tAvadasmanmataM pUrvanayamatenaivaitat tvaddarzanamanupapannamityAzayena yat pratijJAtaM tadebhirhetubhirupapAditamiti bhAvaH / atha kaTandIti khyAtAyAM rAvaNakRtAyAM vaizeSikadarzanavyAkhyAyAM taTTIkAyAJccAmumeva nyAyamuktamavalambya yo'sau vaizeSikasiddhAnto pari pUrvapakSaH pradarzitaH tameva tatroktatannirAkaraNayuktIrnirasya samarthanaM vidhAtuM pratijAnIte - tata iti, sattAsamavAyonmUlanAt 20 asannihitabhavitRkatvAccetyuktanyAyAdityarthaH, asya padasyAyuktaM kartumityanenAbhisambandhaH, ata evAvataraNikAyAmasmAdeva nyAyAdityuktam, anupapannavikalpatvAditi tu kaTanyAM pUrvapakSiNoto hetuH / uktahetoH pratijJAbodhakaM vAkyamAdarzayati- uddezavAkyamiti / AdigrahaNAditi, rUpatvAdrUpamityAdItyatrAdigrahaNAdityarthaH, etena dravyatvakarmatvAvAntaradharmayogairdravyakarmAvAntaravastUnAma pradarzanalakSaNanyUnatA zaGkA nirastA / ityAdineti, AdinA virodhyavirodhyArambhAnArambhakAryakAraNabodhakasUtrANi prAgupadarzitAni grAhyANi, ebhirvacanairdravyAdInAM nAnAtvamucyate, sattAdibhyazca SaDbhyo'vizeSatvamucyata iti sattAdiSaDdharmaprakAzakaM 25 sUtraM darzayati-sattAdibhyazceti / sarveSAM sattAsamavAyAt sadrUpatAyAmeva vizeSAbhidhAnasambhavadAha-sattAsamavAyabIja - miti / anupapannavikalpatvAditi, vividhAH kalpA vikalpAH, anupapannA vikalpA yasya tadvAkyamanupapannavikalpa tadbhAvastasmAt etadvAkya pratipAdyaviSayasambhavadvikalpasamarthaka pramANarAhityAditi bhAvaH / dRSTAntaM ghaTayati-yathA sarvamiti dRSTAnte vikalpAH kimidaM vAkyaM satyaM vA ? asatyaM vA ? satyAnRtaM vA syAditi / tatra vikalpAnupapatti darzayati-yadIti / 1 grantho'yamadhunA na kvApi samupalabhyate, ato'tra mayA yathAzakti pAThaH saMzodhitaH vyAkhyAtazca, murArika viviracite anargharAghavanATake paJcame'Gke 'bho bho lakSmaNa, vaizeSikakaTandIpaNDito jagadvijayamAnaH paryaTAmi, kvAsau rAma:, tena saha vivadiSye' iti dRzyate, rAvaNavacanamidam tena kaTandIkarttA rAvaNanAmA kazcit kovida ityanumIyate / 1 sarvatra yaM iti zyate / 3 tadeva iti sarvatra / 2010_04 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikalpAnupapattiH] dvAdazAranayacakram 621 apramANatvamasatyatvAt , a[tha] satyaM na tarhi sarvamanRtam , tasya sarvAntaHpAtitvAt , tatsatyatvavaccheSasyApi satyatvAt sarvathAnupapannaM vAkyam , evaM sattAsamavAyAt sadityAdisarvavyavizeSalakSaNavirodhArambhAdivizeSadharmApAdanavAkyAni nopapannAni, sarvapadArthAnAM vaizeSikIyANAM sattAsamavAyamUlavizeSAtmakatvAt dravyAdikAryotpattivicAraprakRtezca tadeva vicAryate, tatprANatvAt vaizeSikarmatasyeti / syAnmataM kathaM punaranupapanna vikalpatvaM sattAsamavAyasyetyatrocyate - iha prAk sattAsambandhAt satAM vA sattAsambandhaH, asatAM vA, sadasatAM vA ? na tAvadasatAm , khapuSpAvizeSaprasaGgAt , nApi satAM bhUtatvAt , sattAvat , prakAzitaprakAzanavaiyarthyavat , satAJca punaH sattAsambandhAt sattvAdanavasthAprasaGgAt , prAk sattAsambandhAt tacca kimAtmakamiti svarUpAvadhAraNaM kAryam , anyathA'sattvAt , nApi sadasatAm , aikAtmyAnupapatteH sadasatovaidhAt ghaTakhapuSpavat , ubhayadoSaprasaGgAcca-yadasattat kharaviSANAviziSTam , yatsadbhavati 10 tatra sattAsambandhavaiyarthyam , sadasatovaidhAt kArye sadasattA neti ca tvanmatasiddhAnupapattirevAyaM vikalpa iti / iha prAk sattAsambandhAt satAM vetyAdi vikalpatrayopanyAso gatArthaH, evaM bhavanmataM syAt , taduttaraM-na tAvat [a]satAmityAdi, laghutvAdutkrameNAsatAM sattAsambandhAtsadabhidhAnapratyayapratiSedhaH prAgiti, nApi satAmiti vaiyarthyAMpAdanaM bhUtatvAt sattAvaditi gatArtham , prakAzitaprakAzanavaiyarthyavaditi 15 dvitIyamudAharaNaM lokasiddhaM zAsrasiddhAt sattodAharaNAdbhedenopanyastamiti vizeSaH, na vaiyarthyadoSa evAsmin vikalpe, kiM tarhi ? satAJca punaH sattAsambandhAt sattvAdanavasthAprasaGgAditi-vidyamAnAnAmeva punarapi sattAsambandhAt sattveSTau sattAyA api tatsatvAbhidhAnapratyaya[:]kAryAH sattAntarasambandhAt , tasyA api tathetyanavasthA syAt , kizcAnyat-prAk sattAsambandhAdityAdi yAvadanyathA'sattvAditi-tacca dravyAdi pUrva dArzantika samIkaroti-evamiti / ke te'tra vikalpA ye'nupapannA ityatrAha-iha prA yadA kAryadravyAdeH sattayA sambandho'- 20 bhimataH, tataH pUrva tat kAryadravyAdi kiM sat ? kimasat ? kiM sadasat ? yat pazcAt sattayA sambadhyata iti bhaavH| sattAsambandhavAdinAM gatyantarAbhAvAdeSvanyatama eva vikalpo mataH syAdityAzayenAha-evamiti / kramamullaGyAdAvasatpakSapratikSepe bIjamAha-laghutvAditi, vyomasArasAdInAmasatAM sattAsambandhasya kenApyasvIkRtatvAdvAdAbhAvAllaghutvAditi bhAvaH / satAM sattAsamavAyavikalpaM dUSayati-nApIti sattAsamavAyAt pUrvamapi tadvastu yadi saditi jJAyate'bhidhIyate vA tarhi sattAsamavAyakRtyasya prAgeva bhUtatvAt sattAvat punaH sattAsambandhakalpanA'narthiketi bhAvaH / sattAsamavAyAt prAk vastu kiM svataH sat ? sattAsambandhAdvA? tatrAye yathA khataH satyAH 25 sattAyAH sattAsambandho vyarthaH tathA svataH sato vastuno'pIti sattodAharaNam , yadi tadA sattAsambandhAt sat tahi yathA prakAzena prakAzitasya vastunaH punaH prakAzena prakAzanamanarthaka tathA punaH sattAsambandho vyartha iti dvitIyodAharaNam ,prakArAntareNa udAharaNadvayapradarzanAbhiprAyamAdarzayati-prakAziteti / satAmapi sattAsambandhe doSAntaramapi, aprAmANikAparAparasattAsamavAyakalpanA'vazrAntyA anavasthApattirityAha-na vaiyarthyadoSa eveti / sattAsambandhAt prAga vastu na sat nApyasat , sattAsambandhAt sadityabhyupagamAdityatrAha-prAk sattAsambandhAditi yadi tadAnIM na sat nApyasat tarhi kimAtmakaM tadityavadhAryam / anavadhAraNe cAnavadhRta- 30 1 ka. sarvadAnyavizeSa / 2 si. ka. degmataM ca tsy| 3 si. ka. ndhAt satvaM tasyA / _ 2010_04 Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 622 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [vidhiniyamobhayAre sattAsambandhAt kimAtmakamiti svarUpAvadhAraNaM kAryam , tasyAmavasthAyAM sattAsambandhazUnyatvAnnaivAsti tat , anavadhRtAtmakatvAt khapuSpavat , anyathA'sattvAt-anavadhRtAtmakatve tasyAsattvAditi, nApi sadasatAmiti tRtIyavikalpasyottaraM-aikAtmyAnupapatteriti-anekAntavAdAbhyupagamasya pUrvAbhyupagamena virodhAt , athavaikAtmyAnupapatterityanArhatanayena, prakAzatamasorivAtyantavaidhAt-sat sopAkhyamasannirupAkhyam , tayoH 5 sadasatorvaidhAdekatra na yujyate sadasattvaM, ghaTakhapuSpavaditi-ghaTaH sopAkhyaH sattvAt , asattvAt khapuSpaM nirupAkhyamiti vaidhAdekatrAbhAvastayorevaM sadasadAtmakaM kAryamityayuktam , kizcAnyat , ubhayadoSaprasaGgAca, tadvathAcaSTe- yadasattat kharaviSANetyAdi yAvat tvanmatasiddhAnupapattirevAyaM vikalpa iti, asatpakSe khapuSpAvizeSaH, satpakSe sattAsambandhavaiyarthyam, sadasatovaidhAt kArye sadasattA neti ca tvanmataviruddhamevAnupapannatvaM tasmAdvikalpAnupapatterna sattAsambandho'bhidhAnapratyayaheturiti nigamana[mA]ha / Aha nanvaguNaguNavat svabhAvasadbhAvena sanneva bhAvo'sannityucyate'to naivAsatAM satkarI sattA, tvayaiva tarhi kRtamevaM bruvatA etadasmadanuSTheyam , atra vayaM nizcintAH saMvRttAH, api caivamapi naivaitat , kintvasatAmeva sattAsambandhaH syAdvA na veti vicAryam / nanvaguNa[guNava]dityAdi yAvannaivAsatAM satkarIti, astu tAvat satameva satkarI sattA 15 nAsatAm , yathA mayA prAgukto dRSTAntaH svabhAvasadbhAvapratipAdanArthaM bhAvasya, yathA nAsya guNo'stItyaguNo guNa eva sannaguNa ityucyate tathA svabhAvasadbhAvasanneva bhAvo nAstyasya sannityasannucyate na tu svayamasanniti tathA dravyAdayo'pi santaH, teSAntu sattayA saha sambandhaH pratiSidhyate, na tu svarUpasadbhAva ityato naivAsatAM kharUpatvAt khapuSpavattannaiva bhavediti bhAvaH / yadi tadA sadasadAtmakamabhyupagamyeta tadApyAha-nApIti / sattvasyAsattvasya caika AtmA kharUpaM na sambhavati tvanmatena, yadi tathA svIkriyate tarhi anekAntavAdAbhyupagamaH prasaktaH, sa ca tvadIyapUrvAbhyupagataikAntavirodhI20 tyAzayenAha-anekAnteti / matAntareNa samAdhAnakaraNamanucitamiti matvA tanmatenaiva hetuM vyAvarNayati-athaveti, ekazcA sAvAtmA ca ekAtmA tasya bhAva aikAtmyaM tasmAt , sattvAsattvayoryata eka AtmA'nupanna ityarthaH / kuta eka AtmA'nupapanna ityatrAha-prakAzeti / atyantavaidharmyameva darzayati-sata sopAkhyamiti, upAkhyA-abhidhAnaM tatsahitaM sopAkhyam , tadrahitaM tu nirupAkhyam , ghaTaH sadityupAkhyeyatvAt sopAkhyaH khapuSpaM tu sadityupAkhyAtumayogyatvAnnirupAkhyamiti sadasatoH prakAzatamasoriva vaidhamyAnnakasyobhayAtmatA yukteti bhAvaH / nanu sattvAt sopAkhyamasattvAt nirupAkhyamityuktyA kathaM sadasattvayovadharmya siddhyati 25 hetvabhAvAt , tathA ca syAt kArya sadAtmakamityAzaGkAyAM doSAntaramAha-ubhayadoSeti, khapuSpAviziSTatvaM sattAsambandhavaiya rthyaJcobhayapakSe doSAvuktI, vilakSaNadoSaprasaJjakatvAdeva vaidharmyayoH sadasattvayorekatrAsambhava iti bhAvaH / anupapanna vikalpatvAditi pratijJAtameva tvanmatasiddhAnupattirevAyaM vikalpa iti nigamayatItyAha-tasmAditi / nanu asatAM sattAsamavAya ityatrAsatpade naJA prasajyapratiSedhaH san nAstItyevaMrUpo na vivakSitaH, kintu paryudAsa eva sadRggrAhI vivakSyate tena kharUpasadeva vastu asadityucyate, yathA svarUpasan guNa eva guNasamavAyAbhAvAdaguNa ityucyata iti zaGkate-nanvaguNaguNavaditi / sattA svasa30 mavAyAt kharUpasattAmeva vastutaH satkarI bhavati, nAtyantAsatAm , bhAvaH svarUpataH sanneveti pradarzanAya dRSTAnto guNo'guNa iti pradarzitastathaiva prAk svarUpasanta eva dravyAdayaH sattAyogAbhAvAdasanta ucyante, tathA ca tadAnIM sattAsambandhapratiSedha eva kriyate'sacchabdena, na tu svarUpasattvamapi nirAkriyata ityAzayaM varNayati-astu tAvaditi / mayA prAgukta iti, ka. tthaa| 2010_04 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ www mmmmmmanorammamrem asatsakaratvanirAsaH] dvAdazAranayacakram 623 satkarI sattA, kiM tarhi ? satAmeva, tasmAdasatAM sambandhAnabhyupagamAdadoSa ityatrocyate-eSa vikalpo'nupapanna iti, tvayaiva tarhi kRtamevaM bruvatA-tvayaiva tarhi asatAM satkarI sattA na bhavatItyetadasmadanuSTheyamanuSThitamato'sya siddhatvAdatra vayaM nizcintAH saMvRttAH, api caivamapi naivaitadityAdi, yadyapi mayA tvadanami. jJatAkhyApanArthamuktamasatAM sattAsambandho nAstIti, naitadapyevam , kintvasatAmeva sattAsambandhaH syAdvA naveti vicAryam , kiM kAraNamiti ceducyate-zazaviSANAdeH satkaratvaprasaGgaH,-sattAsambandhAt prAktu / viSayo dravyAdikArya tatsvabhAvenaiva kiM sat, uta sattAsambandhAt sadityetasmin sandehe svabhAvasadbhUtasya kAryasyAsattvapratipAdanadvAreNAyaM vicAraH prastuta eveti kathaM prastutaparityAgena parihAro yujyata itybhipraayH| api ca nanu saH prAga viSayasadvikalpopapAdanAyAguNaguNatvadRSTAnto yo'pi cAvayavArthavikalpeSvantyo vyutpattivikalpaH suSTha vyutpAdya vyAvartitaH so'pyevmnuppnnH| api ca nanu sa prAgviSayetyAdi yo'yamasmAbhiH prAgudAhito yatsadbhavatItyAdinopapatti- 10 granthenAguNaguNasthAnIyasattAyA evAbhAva iti, yadyavidyamAnadravyAdiviSayaM sattA svayamasatI santaM kuryAcchazaviSANAdIn vandhyAputrAdiH santaM kuryAdityekaH prasaGgaH ApipAdayiSitastathAdhasthaH, etadanicchato dravyAdInAM svata evAstitve sattAsambandho vyarthaH syAdityeSa vA doSaH, nirviSayatvAt sattAsambandhasya, aniSTazcaitat , ato'satsatkaratvameva sattAyA ityeSa eva vikalpo bhavitumarhati / taccApyevamanupapannamasatsatkaratvaM vicAritavidhinetyupasaMharati yo'pi cAvayavArthetyAdi, anupapannavikalpatva[1]dityasya sAdhanasyA- 15 vayavArthAH-satAmasatAM sadasatAM vA dravyAdInAM satkarI satteti vikalpAH, teSu nAsatAmityasya vikalpa kaTanyAM pUrvapakSatayA vaizeSikamatopanyAse vaizeSikaH pUrvoktaM guNAguNatvadRSTAntaM smArayatIti bhaati| asatAM sattAyogAnna sattvaM sambhavatIti yanmayA'nuSTheyaM tattvayaivAnuSThitamiti na kiJcidatrAsmAbhiH karttavyamastIti na punarvayaM siddha sAdhayituM prayatAmahe ityAzayena samAdhattetvayaiva tahIti / nanu sattAsambandhAdutpattervA prAgasat kAryamutpattyanantaraM sattayA sambadhyate ityAzayena tvayA yo vAda ArabdhaH so'smadvikalpAviSayo'pi tvadanabhijJatAkhyApanAyaiva prativAdaH kRtaH, vastutastu sattAsambandhAvyavahitaprAkAlAvacchinnatvaviziSTakArya- 20 tvAvacchinnarmikasadAdiviSaya eva vikalpaH, tasyaiva parihAraH tvayA kAryaH, tvadIyaparihArastu naitadviSaya ityAzayenAha-api caivamapIti / tvadanabhijJateti tvayA'smaduktavikalpasyArtho na jJAta iti khyApanArthamityarthaH / pUrvamasatAM pazcAt sattAsambandho na sambhavatItyaktaM parantvasmadvikalpaviSayo naivaiSa ityAzayenAha-naitadapyevamiti / utpattiprAkAlAvacchinne dharmiNi tatkAlAvacchedenaiva sadAdiviSayo vicAro'smadabhimata ityAzayenAha-kintyasatAmeveti / parihAra iti utpattiprAkkAle kArya sadvA'sadveti prastutaM vicAraM vihAyotpattyanantarakAlikasattAsamavAyaviSayakaparihAro'tra kathaM yujyata iti bhAvaH / atha kaTanyAM TIkAyAJca 25 vaizeSikeNAtra viSaye vikalpAnAra cayyAnAracayya vA samyak pUrvapakSaM vidhAya sa prativihitaH, tatra sattAsamavAyonmUlanena ca tatpratividhAnasyAnupapattau tenodbhAvitaH pUrvapakSa evottarapakSo bhavatIti pradarzanAyAha-api ceti / prAguvAhita iti yadasadbhavati tatra sattAsambandhavaiyarthyamityekaH prasaGgaH, yadasattat kharaviSANAviziSTamityaparaH prasaGgaH pUrvamupadarzita ityarthaH, ubhayathA'pi sattAsambandhasya nirviSayatvamato guNasyaiva sato'guNatvavat sanneva bhAvo'sannityucyata ityazakyaM vaktum , evaM ca tvadIyasyAsya pratividhAnasyetthamanupapannatve udbhAvite tvadudbhAvitaH pUrvapakSa evAsatAM satkarI sattetyevaMrUpa uttarapakSo bhavatIti bhAvaH / bhavatu asatAM satkarI satteti 30 vikalpaH, tathApi madiSTasiddherityAzaGkAyAmAha-taccApyevamiti / evaM kaTandIkRduktaM pratividhAnaM nirasya pUrvapakSameva vyavasthApya 1 si.ka. syaanissvaathaitvto| na0 ca0 2.(79) 2010_04 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 624 ___nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [vidhiniyamobhayAre syopapAdanArtha yAni sAdhanAni vyutpAditAni pUrvapakSIkRtya vyAvartitAni ca, teSu yo'nyo vyutpattivikalpaH suSTu vyutpAdya vyAvartitaH pUrvapakSa ityabhimataH so'pyevamanupapanna iti vicAraparyantasyAsyottarasyAnupapattau tuSakaNDavat sarvavicAranairarthakyAt pUrvapakSa evottarapakSo bhavatItyabhiprAyaH / yattAvaduktaM nAsatAM satkarI sattA, zazaviSANAdInAM satkaritvaprasaGgAt , nAsAvanyenA5 nabhisambandhAt.........asAdhanatvam , pratijJAvizeSo vA.........prativiziSTatvam , atha dravyAdInAM tadAnImasattvamiti cet , teSAmasattvamasiddhaM dravyAdyabhyupagame sattvAt , prAgutpatte riti cet siddhasAdhanametat , tadA teSAM sattAsambandhAnabhyupagamAt , nAsatA sambadhyate sattA, vizeSaNatvAt , daNDavat , yathA vizeSaNasya daNDAdeH satA devadattena evaM sattAyA api, atha sambadhyate zazaviSANAdau sattAsambandhastadavasthA, atha tava matamasadapi dravyAdi sambadhyate 10 sattAyA evaMsvarUpatvAt , tatpratipAdyasattAyA eva hi hetubhUtAyAH sAmarthyAt tasyA AdhAro bhavati sadravyAdIti tadvacchazaviSANAdirapi tatsAmarthyAttasyA AdhAraH syAt , maivam zazaviSANAdivadatyantanirAtmakatvAnabhyupagamAt kAryadravyaguNakarmaNAm , nanvasadityuttarapadAbhidheyanivArakatvAt kathamasya sAtmakatvam ? na, anekAntAt , nAsya sadityasat, na svayamasat , yathA'putrabrAhmaNavat nAsya putro'stItyaputro na tu putro na bhavatIti pratiSidhyate, 15 aguNaguNavadvA nAsya guNo'stIti guNa eva sannaguNa ucyate tathehApi, na ca tadapi nirAtmakaM sattAsambandhAt vaidharyeNa zazaviSANavat.........tvanmate dRSTAntAbhAva iti cet sAmAnyavadvA......sAmAnyavadeva sAtmakaM na ghaTAdivat sAtmakam , sAmAnyAdInAM sAtmakatvamasiddhamiti cenna svarUpabhinnatve satyabhinnavAgbuddhivyavahAraviSayatvAt , vizeSaNaM sAmAnyaM sAtmaka Jceti, atrApyuttare baDheva sampradhAryam / 20. (yaditi) yattAvaduktam nAsatAmityAdi pUrvapakSo yAvat satkaritvaprasaGgAdityatra prakrAntaM prazastamatinA nAvinyenAnabhisambandhAdityuttaraM yAvadasAdhanatvamityevaM prathamo vyutpattivikalpaH, pratijJAvizeSo vetyAdi dvitIyo gatArthaH sottaro yAvat prativiziSTatvam , atha dravyAdInAmityAdistRtIyaH sottaro yAvat teSAmasattvamasiddha[m ] dravyAdyabhyupagame sattvAdi[ti], atra codya-prAgutpatteriti cet-prAgutpatterna santi dravyAdIni tasmAdasattvaM siddhamiti, atrottaraM siddhasAdhanametat tadA teSAM sattAsambandhAnabhyupagamAditi, eteSu triSu 25 vyAkhyAvikalpeSvasArabuddhyA-nAsatA sambadhyate sattA vizeSaNatvAt , daNDavat , yathA vizeSaNasyetyAdi TIkAkRtaH prazastamaterapyuttarasAdhanAni nirAkaroti-yattAvaduktamiti / nAsatAM satkarI sattA, zazaviSANAdInAmapi satkaritva. prasaGgAditi mUlaM vyAkhyAtukAmaH prazastamatirAha-nAsAviti / atheti, sambadhyamAnAvasthAyAmAzrayasyAsiddhatvAt kamAzrayatyAzrayiNa iti bhAvaH / tadA kharUpato dravyAdayaH santIyAzayenAha-teSAmasattvamiti dravyAdInAmasattvamityarthaH, utpattiprAkkAle tu dravyAdInAmasattvaM siddhamevetyAzaMkya sattAsambandhasya tadAnImanabhyupagamAdiSTamevAsattvamiti samAdhatte-prAgatpattariti / 30 atha yadvizeSaNaM tatsatA sambadhyamAnaM dRSTam , yathA daNDaH devadattena satA, sattA'pi vizeSaNamata: sataiva sambadhyate nAsatA, yadyasatA'pi sambadhyeta tadA zazaviSANAdinA'pi sambadhyeta, na caivamiSTamiti pUrvapakSayati-nAsateti / nanu sattAyA evaMvidha 1 si. ka. sttaav0| 2 si. ka. naashyaanynaa| 3 si. ndhAbhyuH / 2010_04 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattAsambandhavyabhicAritA] dvAdazAranayacakram 625 sAdhanavyAkhyA yAvat sattAyA apIti, atha sambadhyata ityAdinA yAvat tadavastha iti, pUrvapakSika eva paramatamAzaGkayottaramAha-atha tava matamasadapi dravyAdi sambadhyate, sattAyA evaMsvarUpatvAt , tatpratipA[dayati-]sattAyA eva hi hetubhUtAyAH sAmarthyAt tasyA AdhAro bhavati sadvyAdIti, etadapi nopapadyate, yasmAt tadvacchazaviSANAdiriti gatArtham , evaM vyutpAdya pUrvapakSaM prazastamatirAhAtrApyuttaraM-zazaviSANAdivadatyantanirAtmakatvAnabhyupagamAt, keSAM ? kAryadravyaguNakarmaNAm , dvividho hi bhAva uktaH-svabhAvasa- 5 dbhAvaH sambandhasadbhAvazca, itaretarAsatAM sAtmakAnAmeva savizeSaNAsattvAdanyonyacandrAdityavadityAdipUrva tasmAcchazaviSANAdInAmevAtyantAsatAmasattvam , na prAk pazcAditaretarAdyasatAmanAtmakatvam , ato dravyAdisat tantuSu kAraNeSu samavetaM vastveva sattAsambandharahitamapi sAtmakameva, na kharaviSANavannirAtmakam , tasmAdyuktaH sattAsambandho dravyAdInAM na khapuSpAdInAmiti, atrAha-nanvasadityAdi yAvat kathamasya sAtmaka[tva]miti ,vyAdernirAtmakatvApAdanArtho grantho gatArthaH, uttarapadAbhidheyanivArakatvAt satpratiSedhArtha- 10 tvAdanAtmakamiti, atrottaraM-nAnekAntAdityAdi yAvat tathehApi, nAsya sadityasaditi laukikazAstrIyadRSTAntadvayena vyabhicArapradarzanArtho bahuvrIhisamAzrayeNAputrabrAhmaNavadaguNaguNavaditi ca gatArtho granthaH, evamanAtmakatve sthite tasya vyabhicAra ucyate-na ca tadapi nirAtmakamityAdi, vaidhahNa zazaviSANavaditi, sattAsambandharahitatvAnnirAtmakaM kharaviSANavadityetat sAMkhyabauddhakalpitapradhAnapuruSapaJcaskandhavat syAt, atha vA sattAsambandhAt sAtmakamityevamucyamAne ca pradhAnAdivat sattAsambandhAdRte'pi sAtmakatvadarzanAdityavyA- 15 pitA tathehApi syAditi, tvatpakSe dRSTAntAbhAva iti cedityAdi pUrvapakSIkRtya taduttaraM sAmAnyavadvetyArabhya mamminimoon sAmarthyamasti yadasadapi dravyAdi AdhAratvenAbhyupaiti, nAtaH kazciddoSa ityAzaGkate-atha tava matamiti / asadapi yadyAzrayeta sattA zazaviSANAdInapyAzrayeta, avizeSAditi pUrvapakSI prAha-yasmAditi / zazaviSANAdi yathA atyantanirAtmakaM atyantAsat tathA sadvyAdi nAtyantA saditi samAdhatte zazaviSANAdivaditi / atyantanirAtmakatvAbhAvameva darzayati-dvividha iti / parasparabhinnAnAM sAtmakAnAmeva vastUnAM svarUpasadbhAvaH sambandhasadbhAvazca, na tvatyantAsatAM zazaviSANAdInAm , tasya kAlatraye'pya- 20 nanubhavena nirAtmakatvAt , dravyAdi vastu ca prAk pazcAditaretararUpatayA'sat prAk tanturUpeNedAnI paTarUpeNa pazcAca khaNDapaTAdirUpeNa sAtmakameva, atastatra sattAsambandhaH syAnna zazaviSAgAdAviti bhAvaH / tantuSu dravyAdirUpeNa sAtmakaH paTAdiH sattAsambandhAbhAve'pi, sattAsambandhAca sadbhavati, sattAsamavAyarahitAnAmapi sAmAnyavizeSasamavAyAnAM sAtmakatvAdityAzayenAha-ato dravyAdIti dravyAdi sat-dravyAdirUpeNa paTAdi sAtmakamityarthaH, nanUtpatteH pUrva dravyAderasattve kathamasya sAtmakatvam , na sat asaditi namaH uttarapadAbhidheyanivArakatvAt , satpratiSedhAt sAtmakatvAnupapatteriti zaGkate-nanvasaditi / nAsya sat asaditi bahuvrIhyAzrayega 25 samAdhatte-nAnekAntAditi svarUpasata eva dravyAdeH sattAsambandhasya pratiSedhaH kriyate, tasmAdasadapi sAtmakaM sattAvat prakAzitaprakAzanavaiyarthyavat , ato yadasat tannirAtmakamiti niyamo'naikAntikaH, athavA'putrabrAhmaNavaditi laukikaH aguNaguNavaditi zAstrIyo . dRSTAnta iti / nanu sattAdirapi asattvAnnirAtmaka eva bhavatu, ato'naikAntikatvaM tadavasthamevetyAzaGkate-na ca tadapIti / sattAsambandharahito'pi sAtmaka ityatra viparItadRSTAnta evAsti, yaH sattAsambandharahitaH sa nirAtmakaH yathA zazaviSANAdiriti, athavA sAMkhyAbhimatapradhAnavat puruSavadvA, bauddhakalpitapaJcaskandhavadveti nirAtmakatAyAM dRSTAntA iti bhAvaH / ete na vaidhaHdRSTAntarUpAH 30 kintu vyabhicAranirUpakA ityAzayenAha-athaveti / yat sattAsambandharahitaM tatsAtmakamityatra nAsti vaizeSikasya dRSTAnta ityAzate-tvatpakSa iti vaizeSikapakSa ityarthaH santi sAmAnyavizeSAdayaH sattAsambandharahitasya sAtmakatve dRSTAntA iti pratividhatte 1si. ka. 'vAceyaM / 2 si.ka. tasyAcArI bh0|3 si. ka. ananyaH / 4 si. ka. "derniraatmktvaaderni| 5 si.ka. tsyaany| 2010_04 Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 626 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam 1 [vidhiniyamobhayAre yAvat sAmAnyavadeva sAtmakaM na ghaTAdivatsAtmakamiti, vAzabdo'vadhAraNArthaH tadvayAkhyAnasahito granthaH, vaizeSikapakSe sattAsambandharahitasAtmakadRSTAntAbhAve codite sAmAnyavizeSasamavAyAnAM sAtmakatvavat syAditi gatArtham / sAmAnyAdInAM sAtmakatvamasiddhamiti cediti dRSTAnte sAdhyadharmAsiddhicodanA, tatparihAro-na, svarUpabhinnetyAdi yAvad vizeSaNaM tat sAmAnyamiti dRSTAntasAdhanam , chatravastrakambalAdivizeSaNaiH 5 chatrivatrikambalinAM sAtmakairAtmarUpapratyayakarairvizeSaNatvavat svarUpabhinnatve satyabhinnavA[g ]buddhivyavahAraviSayatvAt vizeSaNaM sAmAnyaM sAtmakaJcetyantamuttarametaditi, atrApyuttare baDheva sampradhAryam-asmAn pratyetadapyuttaraM na nizcalamevetyabhiprAyaH, yasmAdetadapyuttaraM dravyAdInAM zazaviSANavadatyantanirAtmakatvAnabhyupagamabalena saprasaGgamutthApitaM zazaviSANAdInAmapi satkaratvaprasaGgastadavastha ityataHprabhRti samAnapracarca ca / anyadapyatra vakSyAmaH, atyantanirAtmakatvAnabhyupagamAditi vacanena sadasattvayorapi 10 vikalpavattvaM varNyate kiJcitsat samastaM saditi, evamasadapIti, sampUrNaniratizayasvAtmana eva tu sattvAt kuto vikalpaH sattve ? astu vA vikalpavat tatpunarnirUpyaM tvyaa| (anyadapIti) anyadapyatra vakSyAmaH-atyantanirAtmakatvAnabhyupagamAdityanenaiva tAvadvacanena sadasattvayorapi vikalpavattvaM varNyate, dvidhA sat-kiJcitsat samastaM saditi, evama[sa]dapItyAbhyAM vikalpAbhyAm , sampUrNaniratizayasvAtmana eva tu sattvAtU-tuzabdaH paramatavyAvartanArthaH, yadyapi mataM parasya 15 sadasatoH vikalpavattvamastu ko doSa iti, tanna bhavati, sat sattaraM sattamamiti sato'tizayAbhAvAt kuto vikalpaH sattve, tasmAt sampUrNameva sattvam , evamasattvamapi, tato nAtyantAnAtmakaM sAtmakazcetyayuktaM sAmAnyavadveti sAmAnyavadevetyarthaH etadeva vyAcaSTe-sAmAnyavadeveti / dRSTAnte sAdhyAsiddhimAzaGkate-sAmAnyAdInAmiti / uttarayati vaizeSikaH-neti, yat svarUpabhinnaM sadabhinnavAgbuddhivyavahAraviSayaM tatsAtmakaM dRSTam , ye ca chatravastrakambalada NDAdayaH svAnurUpaM pratyayaM chatrI vastrI kambalI daNDItyevaMrUpamAdadhati, evaM sAmAnyAdirapi, sarvameva hi sAmAnya svavyaktIranuvartate 20 khAnurUpaM pratyayaM janayati, svAnurUpaJcAbhidhAnaM kArayati, yathA ghaTatvaM khavyaktIranuvattate ghaTa iti pratyayamabhidhAnaJca janayati, evaM chatravastrAdivat sAtmakaJceti na sAmAnyAdInAM sAtmakatvamasiddhamiti bhAvaH / tadevaM prazastamatinA pUrvapakSanirasanapUrvakaM khamate vyavasthApite AcArya Aha-atrApyuttara iti, prazastamatIyottara ityarthaH, kuta Arabhya tadIyauttara ityatrAha-yasmAdetadapIti / anizcalatve kAraNamAha-zazaviSANAdInAmapIti / kAryadravyAdInAmatyantanirAtmakatvAnabhyupagamAditi tvadIyavacanenedamava gamyate'rthApattyA, nirAtmakatAyAmatyanteti vizeSaNena hi kiJcinnirAtmakatApyastIti, yadyAvarttanAyAtyanteti vizeSaNaM sArthaka 25 bhavet , evaJca kiJcinnirAtmakaM samastaM nirAtmakamiti tathA tatpratidvandvino'pi kiJcit sAtmakaM samastaM sAtmakamiti bhedadvaya vattvamavagamyata ityAzayenAha-anyadapIti / abhiprAyameva varNayati-atyanteti / sat sarvadA sampUrNameva, na tatra kazcanAtizayo'stIti kiJcittvasamastatvAdinA vailakSaNyAbhyupagamo'yukta ityAzayenottarayati-sampUNeti, itaranyUnIkaraNarUpo'mibhavo'tizayaH tasmAnnirgataH svAtmA yasya tadevaMbhUtaM sattvaM, pratiyogyasamAnAdhikaraNarUpamiti bhAvaH / ata eva sat sattaraM sattamamiti vyavahAro nAsti, tasmAt sadvikalpo nocita ityAha-saditi, yadyapi pravRttinimittasambandhapratiyogiguNakriyAprakarSApekSaH sattaraH sattama 30 ityAdivyavahAro bhavati tathApi dravyasAmAnyayoH prakarSoM nAstIti jJApanAya napuMsakanirdezaH kRtaH / tasmAdatyantanirAtmakamidamida matyantasAtmakamityabhidhAnamanucitamato'tyanta nirAtmakatvAnabhyupagamAditi heturayukta ityabhiprAyaM prakAzayati-tata iti / sattvA 1 sarvAsu prati satvarajva0 / 2 sarvatra samastamastaditi. evamadapI0 / 2010_04 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ minwrwwwm miwww.ammanmad sAtizayasattvanirAsaH] dvAdazAranayacakram vaktumityabhiprAyaH, astu vA vikalpavat sattvamasattvaJca, tat punarnirUpyaM tvayA katamattat svarUpataH, ka vA''zraye kiJcit sattvamasattvaJceti vikalpyam / atrAha etarhi nirUpyate ekasattAsadasadapi, asamarthagovat , evaM tarhi sAmAnyasattAsattA'vyaktiH kiJcitsatI na sampUrNA satI, ekasadbhAvatvAt yadekayA sattayA sat tat saccAsacca dRSTam , 5 svasattAvat , svabhAvasadbhAvatvAdvA, asamavetasattAkAni dravyAdIni yathA svabhAvasadbhAvatvAt sat sambandhasattayA'sat tathA sattApi syAt sA asarvagatA ca vyaktireva vA, ekajAtIyApetasvarUpatvAt ghaTavat vakSyamANadurnirUpavikalpatvAcca / (etahIti) etarhi nirUpyate, kimatra nirUpyaM ? nanvidameva tadekasattAsadasadapi--ekayA svabhAvasattayA sat tadevAsat sambandhasattayA, tatastat kiJcit sat kizcidasat, kimiva ? asamarthagovat- 10 yathA gokAryAsamartho gaureva sanna gaurityucyate-asau gaurna bhavati, tathedamapi dravyAdi sadevAsaditi, atra brUmaH-evaM tItyAdi, sAmAnyAkhyAyAH sattAyAH-sAmAnyasattAyAH sattA sA cAvyaktiH-dravyAdivyaktirahitA kiJcitsatI, na sampUrNA satI-svabhAvasattAmAtreNa satI sambandhasattayA na satI-satI cAsatI ca vikalpavatItyarthaH, kasmAt ? ekasadbhAvatvAt-yadekasattayA sat tat saccAsacca dRSTam , tadyathA svasattAvat-yathA dravyAdi svabhAvasattayA sat ekayA, sambandhasattayA'sat tathA mahAsattApi syAditi, eSa eva 15 sattvayoH dravyasAmAnyayoH pratiyogisamAnAdhikaraNatve'bhyupagate'pi, katamat sat pratiyogyasamAnAdhikaraNaM va vA'dhikaraNe sattvAsattvasAmAnyayoH pratiyogisamAnAdhikaraNatvaM tatpradarzanIyaM bhavatetyAcaSTe-astu veti / sattvaM hi dvividhaM prAgupadarzitaM svabhAvasattvaM sambandhasattvaJceti, yadubhayavidhasattAyutaM tat sampUrNaniratizayasaducyate, yatra tu kevalaM svarUpasattvaM tatra kiJcitsattvamasattvaJcetyAzayena zaGkate-etahIti / ekasatteti. yA vyaktirekayA sattayA yutA saikasattA satI asatI ceti bhAvaH, samAsastu ekA cAsau sattA ca ekasattA, ekasattayA yutaM sat ekasattAsat tadevAsat ekasattAsadasaditi, na tvekAsattA yasyeti bahuvrIhiH, 20 'gostriyorupasarjanasya' (pA0 1-2-48) iti hrakhatvApatteH / asamartheti, gavarthakriyA'samarthetyarthaH / sadasattvayoravyApyavRttitve nidarzanamAha-asamartheti / evaM tahIti, sAmAnyarUpA sattA'pi sattAsambandharahitA ekasadrUpatvAnnasampUrNA, yA ca svayamasampUrNA sA na parAn sampUrayituM prabhavati, kharUpasattAvat kharUpasaddhi dravyAdi ekavidhasattayA sat , ata eva sadasacca dRSTam , tathaiva mahAsattA'pi khabhAvasattayaikayA satIti satI cAsatI ca syAt, na ceSTApattiH sAmAnyAderanavasthAbhayena niHsAmAnyatvAt kharUpasadrUpatAyA evAbhimatatvAditi vAcyam , tathA sati kharUpasadrUpasya dravyAdeyathA na santi vyaktayaH,na cAnuvartanazIlatvaM tathA mahAsattAyA api svarUpasadrUpatvAt vyaktirahitatvaM khAzrayayAvadviSayAnanuvartanazIlatvaM ca syAditi vyaktitulyaiva syAt sA, na sAmAnyamiti niSkRSTArthaH / sAmAnyasattAyA iti, mahAsattAyAH sattA sadrUpatA svabhAvaH svarUpamiti yAvat , sA kIdRzI? avyakti-vyaktirahitA, na tasyAH kA'pyAzrayabhUtA vyaktirasti, ata eva kiJcit satI, na sampUrNA satIti bhAvaH / tatra hetumAhaekasadbhAvatvAditi, saMzcAsau bhAvazca, sato vA bhAvaH sadbhAvaH sattetyarthaH, ekena sadbhAvaH ekasadbhAvaH, ekayA sattayA sadrUpa ityarthaH, yadvA ekaJca tat sacca, ekasat , bhAvapradhAno nirdezaH, ekasattetyarthaH, tena bhAva ekasadbhAvaH, tasya bhAvastasmAditi vigrahaH, 30 ekasattAsattA avyaktiriti pratijJA, sAdhyamavyaktitvam , tasyaiva bhASyaM kiJcit satI na sampUrNA satIti, heturekasadbhAvatvAditi / vyAptiM grAhyati-yadekasattayeti, svasattAvat kharUpasattvavadityarthaH / svarUpasattvaJca dravyAdisattAsambandhaprAkAlInamiti dRSTAntaM vyAcaSTe-yatheti / hetorbhASyamAha-svabhAveti / svabhAvenaiva sadrUpo bhAvaH, tasya bhAvastasmAt , asamavetasattAkatvAdityarthaH, na 1 sarvAsu pratiSu eya eva hetvartho'nyayA vA yocyate / 2010_04 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 628 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [vidhiniyamobhayAre hetvartho'nyayA vAcocyate-svabhAvasadbhAvatvAdvA, asamavetasattAkAni dravyAdIni yatheti gatArtham , etadaniSTApAdanam , sA-sAmAnyasattA asarvagatA ca svaviSayasarvagatA ca na bhavatItyetadapi doSApAdanam , na sarvasvaviSayAnuvRttirityarthaH, vyaktireva vA-dravyAdivyatiriktA na bhavatIti doSApAdanapratijJAntaram , ubhaya traika eva hetuH-ekajAtIyApetasvarUpatvAditi, ekaprakAramekajAtIyam , 'prakAravacane jAtIyar' (pA0 5 5-3-69) na tu 'jAtyantAcchabandhuni' (pA05-4-9), mA bhUdravyatvasattAdivadanaikAntikatvam , tata ekajAtIyAdapetaM-vyAvRttaM svarUpaM yasyAH sA ekajAtIyApetasvarUpA, tadbhAvAdekajAtIyApetasvarUpatvAt, ghaTavat , sajAtIyAsajAtIyavyAvRttasvarUpatvAdityarthaH, yathA ghaTa ekaprakAreNa vyAvRttasvarUpo dezakAlava kArAdibhirviziSTatvAt ghaTAntarasvaviSayavyApI na bhavati vyaktireva ca na bhavati tathA sattApi syAditi, tasmAdayuktamasamarthagovadekasattAsadasattvaM dravyAdestathA sattAyAzceti / itazcAyuktaM vakSyamANadurnirUpavika10 lpatvAt , khapuSpavadasattvAditi / anupapannavikalpatvahetoraithaitAni vyAkhyAnAntarANi tadyathA ubhayAsampUrNatAyAM vA tannirUpyameva kiM sadasampUrNatA, utAsat , Ahokhit sadasaditi, tatra yadi tAvat sat tatsanna bhavati, asattvAt khapuSpavat , nAsat sattvAddhaTavat , na sadasat tvanmatenaiva sadasatovaidhAt sadasattA'bhAvAcca, ahaM punarevaM tarkayAmi sadasadvaidharmyanirAkaraNA15 yaiva tu prAya iyaM pratipattirbhavata ubhayAsampUrNatAyAM tadeva saccAsacceti sAdharmyameva / ubhayAsampUrNatAyAM vetyAdi, vastuno dravyAdeH sAmAnyasya vA sattvenAsattvena ca kiJcitsamastatvAbhyAmasampU[f]tAyAM punarapi tannirUpyameva kiM sadasampUrNatA ? utAsat ? Ahosvit sada hi sAmAnyasattAyAM sattA samavaitIti bhAvaH / dRSTAntamuktameva saGgamayati-asamevateti / asamavetasattAkaM dravyAdi yathA sadasacca tathA mahAsattApIlyaniSTApAdanaM vijJeyam / atha sAmAnyasattA asarvagateti pratijJAntaraM darzayati-seti / svaviSayeti, khaviSaye 20 sarvatra vRttina bhavatItyarthaH / anyAM pratijJAmAha-vyaktireva veti / sAmAnyasattA vyaktireva bhavati, ekzabdAt vyaktibhinnA jAtirUpA na bhavatItyarthaH / idameva darzayati-dravyAdIti / sAmAnyasattA asarvagatA vyaktireva veti pratijJAdvaye hetumekamevAhaekajAtIyeti, ekasmAt prakArAt apetakharUpatvAt , vizeSaNe'rthe'traikazabdAjAtIyar pratyayaH, na tvekajAtizabdAdvandhunyarthe chapratyayaH, badhyate jAtirasminniti bandhu, jAteya'JjakaM dravyaM bandhu, etatpakSe ekajAtimadapetasvarUpatvAdityarthaH syAt , tathA satyayaM heturasarvagatatvavyaktitvayorvyabhicArI bhavediti bhAvaH / vyabhicArameva prakAzayati-mA bhUditi / kicciddharmAnavacchinnasvarUpatvaM tadartha 25 iti mattvA niSkRSTArthamAha-sajAtIyeti / dRSTAntadA ntikayorhetusAdhye saGgamayati-yathA ghaTa iti / tadevaM dravyAdeH sAmA nyasya sattAyA vA kiJcittvAvacchedena samastatvAvacchedena ca sattvamasattvaM veti nigamayati-tasmAditi / doSAntaramAha-itazceti / yA sadasadasampUrNatA bhavatoktA sA kiM sadvastunaH, utAsataH kiM vA sadasataH ? etadapi nirUpyaM tvayetyAha-ubhayeti / ubhayeti, ubhayAbhyAM kizcittvasamastatvAbhyAM sadasatorasampUrNatAyAmityarthaH, veti pakSAntaradyotanam , pUrva sampUrNaniratizayasvAtmana eva sattvamuktvA tatra vikalpamabhyupagamya vicAritatvAt / nirUpaNabIjaM vikalpa darzayati-kiM sada te / prathamaM vikalpaM 1 si. ka. yavyAvRttastra0 / 2 si. ka. prkaarebhyo| 3 si. ka. hetorevaitAni vyA0 / 2010_04 Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattA na sa ditivarNanam ] dvAdazAranayacakram www sat? iti, tatra yadi tAvat sat tatsanna bhavati, kasmAt ? asattvAt, khapuSpavat, ubhayAsampUrNatvAbhyupagamAnnAsiddham, asattvasyApISTatvAt, nAsat - na ca tadasat sattvAdghaTavat, sattvamapi nAsiddhamubhayA sampUrNatveSTereva, na sadasat - nApi tat sadasat, ubhayarUpamityarthaH / tvanmatenaiva sadasatoH vaidharmyAt 'kArye sadasattvaM neti vacanAt kizvAnyat sadasattA'bhAvAt - yathA sattAsambandhAt sadbhavati tathA sadasattAsambandhAt sadasat syAt, asattAsambandhAdasadvA syAt, na caivaM bhavitumarhati, adRSTAniSTatvAt tasmA- 5 dusattAbhAvAt sadasattAbhAvAcca nAsat sadasadsampUrNamiti, ahaM punarevaM tarkayAmi tvayA nopalakSitA sadasadvaidharmyanirAkaraNAyaiva tu prAya iyaM pratipattirbhavataH kiJcit sat samastaM sat, kiJcidasat samastAsaditi bruvata: ubhayAsampUrNatAyAM tadeva saccAsacceti sadasatoH sAdharmyameva na vaidharmyamiti pratipannatvAditi / " yo'pi cAsacchabdasyAguNaguNavat nAsya sadityasaditi bahuvrIhisamAzrayAt sadarthavattvameveti vikalpaH, asaditi sattAsambandharahitamityarthaH, so'pyanupapannaH kRttaddhitAntarUpArthavi - 10 prakRSTAntaratvAt kathaM sattA sat syAt yadabhAvAnnAsya sadityayaM bhAvyeta / yo'pi cAsacchandasyetyAdi yAvat sattAsambandharahitamityartha iti pUrvapakSapratyuccAraNam, yo'pyasau nAsya sAdityasat, aguNaguNavaditi tasya bahuvrIhisamAzrayAt sAmAnyavizeSasamavAyaiH sadbhiH sAmAnyasattayA na sambaddham, tasmAdasacchabdasya sadarthavattvameveti vikalpa iti tatrottaramucyate so'pyanupapanno vikalpaH kRttaddhitAntarUpArthaviprakRSTAntaratvAt bhavatyasti veti sat kRdantarUpam, arthazcAsya dravya - 15 bhUtaH, sato bhAvaH satteti taddhitAntarUpam, arthazvAsya 'yasya [ guNasya bhAvAt ] ca dravye zabdanivezastadabhidhAne tvatalau' (mahA0 5-1-119) iti sato'sAdhAraNaM svarUpaM sadantaravyApi sAmAnyazceti dUSayati-tatra yadIti / hetvasiddhiM nirAkaroti - ubhayeti / dvitIyaM dUSayati- nAsaditi / tRtIyaM dUSayati-na sadasaditi / hetumAha - vaidharmyAditi / tatrAsiddhiM vArayituM tadIyaM vacanaM pramANayati - kAryeti / yathA sattAyogAt sadityucyate tathA'sattAyogAt sadasattAyogAcAsat sadasacca vAcyam, neSTamevaM bhavatAmityAha- kiJcAnyaditi / evaJcAsat sadasaccAsampUrNa na syAt 20 sampUrNameva syAdityAha - tasmAditi / kiJcitvasamastatvAbhyAM sadasatorasampUrNatAmabhyupagacchato bhavato vAdaH sadasato vaidharmyanirAkaraNaparyavasAyyeva, yattvayA nAvagamyate ityahaM tarkayAmItyAha - ahaM punariti / kathaM vaidharmyanirAkaraNaM bhavatItyatrAha - ubhayeti / nanu aguNaguNadRSTAntenAsattvaM svarUpasatyeva varttate, na khapuSpe'tyantAsati, tatazca kathaM tat sanna bhavatItyasya sAdhakAvinAbhAvAgrahAditi zaGkAyAM pratividhAnamAcaSTe - yo'pi ceti / tadvyAcaSTe - yo'pyasAviti / kRdantArthataddhitArthayoratyantaviprakRSTatvena sacchabdavAcyasattAzabdavAcyArthayoratyantabhinnatvena sattA na sadbhavitumarhati ityAzayena samAdhatte - kRttaddhitAnteti / kRdantani- 25 SpannasacchabdataddhitAntaniSpannasattAzabdayordravyabhAvavAcinoH zabdato'rthatazcAtyantaM viprakRSTateti bhAvaH / tadeva sphuTayati-bhavatIti / taddhitavizeSayoH tvatalorarthamAha- arthazcAsyeti / yasya ceti / yasya guNasya bhAvAt dravye zabdanivezastadabhidhAne tvatalau pratyayau bhavata iti vaiyAkaraNAnAM niyamo'yam, tanmate yadbhedakaM saMsargisa guNa iti guNalakSaNamato jAtyAderapi guNapadena grahaNam, evaJca prakRtijanyabodhe yaH prakAraH sa bhAvastadabhidhAne tvatalau bhavata iti bhAvArthastasya, tathA ca kRdantasacchandasya bhedyArthatvAt, taddhitAntasattAzabdasya bhedakArthatvAt sat sattAzabdayora paryAyatvena sattA satIti vaktuM na zakyata iti vizadayati-sato'sAdhA - 30 raNamiti / sattArthe sacchabdaprayogAsambhavena nAsti sattA yasminnityarthe nAsya sat tadasaddravyAdIti na bahuvrIhiH kartuM zakyata ityAha 1 si. ka. De. sAdharmyameva na vaidharmyameva na vaidharmyamiti / 2010_04 629 2 si. ka. De. zUnyasattayeti / Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 630 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [vidhiniyamobhayAre zabdato'rthatazcAtyantabhedAdanayoH kathaM sattA sat syAt , yadabhAvAnnAsya sadityayaM-dravyAdi bhAvyeta, evaM tAvat saduktau naiva sattoktiH / ____ atha nAsya saditi sattApi svabhAvasattayA satI sA yasya nAsti tadapyasadravyAdhucyate gurutvAbhAvAt guNAgurutvavaditi, etadeva nanu prastutaM sadAdiSaDavizeSAbhidhAnadvAreNa dravyA5 dInAmeva trayANAM vikalpaH parasparatazca lakSaNAdinA vyAcikhyAsito bhavatAm , tatra sadAdi SaDavizeSo dravyAdInAmeva na sAmAnyAdInAmityuktvA sAmAnyAdInAM sattvamucyamAnaM svavacanavirodhAya, sadA maunavratinaH ko'smIti vacanavat / atha nAsya sadityAdi, atha mA bhUcchabdArthaviprakRSTatvAt kRdantena taddhitArthAnabhidhAnAcchabdArthasaGkaradoSa iti sattApi svabhAvasattayA satI, tasyAH sattvAt , sA yasya nAsti tadapyasadvyAdhu10 cyate, yathA guruguNAbhAvAdagurudravyaM guNaH karma vocyate, gurutvAbhAvAt guNAgurutvavat , tathA sadabhAvasattAbhAvatulyatvAdasadityucyamAnamadoSamityatrocyate, etadeva nanu prastutaM- 'sadanityaM dravyavatkArya kAraNaM sAmAnyavizeSavaditi dravyaguNakarmaNAmavizeSaH' (vai. a.1 A. 1 sU. 8) iti sadAdayaH SaDavizeSA dravyAdInAmeva trayANAm , na sAmAnyavizeSasamavAyAnAmityavizeSAbhidhAnadvAreNa trayANAM vikalpo nAnAtvaM parasparatazca lakSaNAdinA vyAcikhyAsitaM bhavatAm , asmAbhizca dravyavyatiriktaguNAdyabhAvAt 15 sAmAnyAdyabhAvAcca sattvenAvizeSa eva, [a]vizeSatvAdadravyAditrayaM sAmAnyAditrayaM vA khapuSpatulyaM syAdityAsaJjitam , proktadvAreNa vAdaprastAvAditi, tatra sadAdiSaDavizeSo dravyAditrayaviSaya eva na sAmAnyAditrayaviSaya ityuktvA sAmAnyAdInAM saMttvamucyamAnaM [na] sadityasaditi svavacanavirodhAya sadA maunaati[naH] ko'smIti vacanavat / yadabhAvAditi, sattAbhAvAdityarthaH / nanu yadyat svarUpasat tatsarvaM sacchabdenocyate, dravyAdivat sattApi svarUpasatIti sApi sacchabde20 nocyate,yathA gurutvAbhAvavatsarva dravyaM vA guNo vA karma vA'gurUcyate ityaashngkte-atheti| sacchabdena sattAtvena rUpeNa sattAyA grahaNa kRttaddhitAntarUpArthaviprakRSTAntaratvAt mA bhUt, kintu satpadazakyatAvacchedakarUpeNa tasyA grahaNe ko doSaH, dRzyate hi ghaTapadena nIlaghaTatvAdirUpeNAgrahaNe'pi tatpadazakyatAvacchedaghaTatvAvacchinnatvena nIlapItAdiviziSTaghaTAnAM grahaNamityAzayaM vyAvarNa yati-atha mA bhUditi, khabhAvasattayA-satpadazakyatAvacchedakIbhUtayA satI satpadavAcyA, tasyAH sattvAt-sattAyAH svarUpasadrUpatvAt , tathA ca satpadavAcyaM sattArUpaM vyaktivizeSa satpadenopAdAya nAsya sadityasaditi vigRhya dravyAdi asaducyata iti bhaavH| dRSTAnta ucyate25 yatheti,guruguNAbhAvAt-gurutvalakSaNaguNAbhAvAt / dravyatvaguNatvAdinA'guruzabdena dravyAdInAM grahaNAbhAve'pi gurutvAbhAvalakSaNAgurupadazakyatAvacchedakAvacchinnatvena dravyAdayo yathocyanta iti bhaavH| gurutvAbhAvAditi pravRttinimittapradarzanapurassaraM dRSTAntaM drshytigurutvaabhaavaaditi| asacchabdapravRttinimittaM darzayati-sadabhAveti dharmi bhedadharmAtyantAbhAvayorekatvAt sadbhedasattA'bhAvayostulyatvam , yathA vA nIlapaTAbhAvo'pi paTAbhAva ucyate tathA sattAbhAvo'pi sadabhAva eveti tulyatvaM bodhyam , tasmAt dravyAdi asadityucyamAnaM na doSAdhAyakamiti bhAvaH / atra dravyAdiSaTpadArthA aviziSTA viziSTA vetyeva khalu vicAryAH, tatra dravyAdInAM trayANAM 30 sattvAdiSaDdhamairavizeSatvamuktvA parasparatasteSAM lakSaNAdinA bhavadbhirvizeSo varNyate, asmAbhizca dravyamevaika tattvaM tadvyatiriktA guNAdayo na santyeva, tacca dravyaM sattvenAviziSTamuktvA parasparaviziSTadravyAditrayANAM sAmAnyAditrayANAJca khapuSpatulyatvamApAditam , tatra bhavadbhiH satvAdiSadharmaH sAmAnyAdInAmaviziSTatvoktyA sAmAnyAditrayANAmasattvamAviSkRtam, adhunA ca sAmAnyAdInAM sattvaM vadatAM bhavatAM pUrvavacanavirodhaH prasajyata ityAzayaM varNayati-etadeva nanu prastutamiti, spaSTamanyat / virodhaM samarthayati-tatreti 1 si. ka. kSa. De. karachena / 2 si. ka. kSa. De. vizeSatvAnyatara0 / 2010_04 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asatpadavyutpattiH] dvAdazAranayacakram 631 yattu sat mukhyaM samavAyikAraNaM dravyAdeH kAryasya, tadasyAstyeveti tatkimiti mattvoktam ? nanUktaM sAmAnyaM samavAyi sat tadasya nAsti tadapekSayoktamasaditi, taddhi sadeva na bhavatyAvayorapi matena, kiM tarhi yuktaM vaktum ? nAsyAsat tadidamanasaditi, na hi khapuSpaM yasya nAsti so'sannityucyate saMstu sadvAnniyamAdbhavati pratiSedhadvayArthatvAt / __yattu sadityAdi, yattu satyaM mukhyaM sat tatsamavAyikAraNaM dravyAdeH kAryasyA''zrayaH paramANu-5 tantukapAlAdi, ghaTapaTAdipariNAmikAraNaM tadasyAstyeva bIjabhUtaM sAdhayiSyamANaM, tatkimiti mattvoktam ? na tvarthasattvAdinA-bahuvrIhiNA nAsya sadasti tadidamasadravyAdikAryamiti tasya mukhyasya sato'stitvAdayuktaM vaktum , na ca sanna bhavatItyasaditi tatpuruSeNa dravyAdikAryasya sattvAditi vA, nanUktaM sAmAnya samavAyi sat , tadasya nAsti, yatsambandhAdravyAdikArya sadyapadezaM labhate iti tadapekSayoktamasaditi, atrocyate yattvasya nAsti samavetamiti sAmAnyaM tadapekSya na yuktaM vaktum-nAsya sadidamasaditi, yasmAt 10 tatsadeva na bhavatyAvayorapi matena-tvanmatena tAvat sadavizeSAbhAvAt sAmAnyAditrayasya, dravyAdereva sadAdyavizeSAt , asmanmatena dravyAdivyatiriktasAmAnyavizeSasamavAyAsattvAdeva, tasyaiva vivAdasya prastutatvAt , tasyAsattvAt dravyAdi kathaM nAstyasya sattadidamasaditi bahuvrIhiNA vaktuM zakyam , kiM tarhi yuktaM vastum ? nAsyAsat tadidamanasaditi, tasmAdasadyasya nAsti tatsadeva anasadityarthaH, tannidarzanaM-nahi mannamam mmmmmmmmmm atha prakArAntareNa, pUrvapakSamAdarzayati-yattu saditi, artha sadvA sacchabdenopAdAya nAsaducyate dravyAdi, kintu samavetaM 15 sAmAnyaM sacchabdenopAdAya tadasaducyate, sadAkArapratyayavyapadezaviSayasattAyAH utpattiprAkkAlAvacchinne dravyAdAvabhAvAdityAzayaM nirUpayati-yattu satyamiti, kAryarUpatayA'nubhUyamAnaghaTapaTAdidravyasya samavAyikAraNatayA'numIyamAnasya nityasyAta evobhayavidhasadrUpatayA mukhyasya sataH paramANorAzrayasya sattvAt tadapekSayA dravyAdikArya na sadasyAstItyasaditi vaktuM zakyam tasya sadAzrayatvAt svarUpasattvAcceti bhAvaH / na tvarthasattvAdinati, arthena sattvAdinA veti bhAvaH, dravyaM guNaH karma cArthazabdenocyante, tatra vaizeSikaistathA paribhASitatvAt , yathA 'artha iti dravyaguNakarmasu (vai08-2-3) tena tena vidhinA'rthya- 20 mAnatvAt / satpadena yadA'rtho gRhyate tadA asaditi bahuvrIhiH, yadi svarUpasattvaM gRhyate tadA tatpuruSa ityAzayenAhabahuvrIhiNeti, mattvarthasattvAdineti pAThe'pi mattvarthaH SaSThyarthaH saptamyarthazca tadarthe bahuvrIhiH / 'mattvarthe yaH sa bahuvrIhiriti vaktavyamiti mahAbhASyAt / kuto'yuktaM vaktumityatrAha-tasya mukhyasyeti / tatpuruSApekSayApyAha-na ca sanneti / tarhi kathamasadityucyate-sAmAnyamiti, anugatadharma samavAya pratiyogirUpamupAdAya nAsya saditi asaducyata iti bhAvaH / samavAyapratiyogisAmAnyamupAdAya naivaM vaktuM yuktamityAha-atrocyata iti / ubhayamatena satpadagrAhyatayA'bhimataM sAmAnyaM sadeva na 25 bhavati, tataH kathaM tat satpadagrAhyaM bhavedityAha-yasmAditi / bhavadbhiH sadAdyavizeSatvaM dravyAditrayANAmevoktaM na tu sAmAnyA- 5 -- ditrayANAm , tasmAt tadasat , asmanmate tu sAmAnyAdInAM dravyavyatiriktAnAmasattvaM siddhamevetyubhayamatena sAmAnyaM na saditi darzayati-tvanmateneti / evaJca sAmAnyasya satpadAnupAdeyatve tvadabhiprAyeNa nAsya sadastyasad dravyAdIti noditumucitam , api tu sAmAnyamasatpadenopAdAya asannAstyasyetyanasadvyAdIti vaktuM yujyata ityAdarzayati-tasyAsattvAditi / sAmAnyasyAsattvAdityarthaH, sadevAnasaditi, niSedhapratiyogyavRttidharmeNaivAnuyogitAyA avacchinnatvAdanasat sadeva bhavata hi khapuSpaM yasya nAsti so'sannityucyata' iti dRSTAntavAkye yattacchabdAbhyAM sAmAnyadharmAvacchinnatvena jJAtArthaviSayAbhyAM strItvA- ... dyavacchinnatvenAnitiArthaviSayAbhyAM 'aniAte'rthe guNasandehe ca napuMsakaliGgaM prayujyata' iti niyamena napuMsakaliGge prApte tatkatha si. ka. tattatkimiti na tvo0|2 si. ka.kSa.De. kaarysyaastvaa0|3si. ke.kSa. De. nAstyasamaH / na. ca. 3 (80) 2010_04 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 632 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [vidhiniyamobhayAre khapuSpaM yasya nAsti so'sannityucyata iti, sAmAnyApekSayA napuMsakanirdeze prApte pulliGganirdezo'rthasAmAnAdhikaraNyAt , uttAnArthaH, saMstu sadvAn niyamAdbhavati-sadasyAstIti sadvAn , yathA gaurasyAstIti gomAn bahuvrIhiH sadapekSa eva satyevArthe yujyate nAnyatheti, tathA tatpuruSe'pi yojyam , etadeva vaidhaya'nidarzanam , kasmAt ? pratiSedhadvayArthatvAt-yathA pratiSedhadvayamarthavadeva dRSTamanaguriti, tathA dviHpratiSedhasya prakRtyApa5 tternAsyAsadityukte sadvAneva bhavitumarhati nAsat, sadarthatvAt / atrAha nanu dvividhabhAvatvAt sattAsadvacane'pi na doSa iti, nanu tadevedaM bhavanaM vicAryate kimekavidhameva niratizayamasmanmatavat ? uta tvanmatavat kizcit sat , samastaM saditi ? tasya dvaividhyasyAsmAn pratyasiddheH, sattAsambandharahitatvamapi sattopapattirahitatvameva uktavat / 10 (nanviti) nanu dvividhabhAvatvAt sattAsadvacane'pi na doSaH-svabhAvasat sambandhasaditi ca dvividhaM saduktam tasmAt , sattAyAH sAmAnyAkhyAyA api svabhAvasattvamastIti nAsya sat tadidamasaditi vaktuM yujyata eveyatrocyate-nanu tadevedaM bhavanaM vicAryate kimekavidhameva niratizayamasmanmatavat ? uta tvanmatavat kizcit sat samastaM saditi ?-svabhAvasat sambandhasaditi ca tasyaiva dvaividhyasyAsmAn pratyasiddhiH, sattAsambandharahitatvamapi sattopapattirahitatvameva, uktavat-yathA'nantaramevoktaM na kiJcit [sat] 15 saimastaM sat-svabhAvasat sambandhasainnAmeti vikalpajAtaM sato'stIti, athavA khapuSpamapyasannihitabhavitRkatvAt kAryavadbhavedityatItaM sarvamevoktam , tatsampUrNaniratizayaM sattvamasattvaJcetyetasya pratipAdanArthamiti / atra kenacit pRcchyeta kasmAt khapuSpaM dalakesaramakarandAdiSu kAraNeSu na samavaiti ? pulliGgena nirdezastayoH kriyata ityAzaGkayAsya vAkyasya bahuvrIhelaukikavigrahapradarzakavAkyatvena 'anekamanyapadArthe' (pA0 2-3-24 ) iti sUtropasthiterarthapadasmaraNAt tadvizeSaNatvAdanayoH pulliGgatayA nirdezaH kRta ityuttaramAha-sAmAnyApekSayeti / yadanasat 20 tanniyamAt sadbhavati sadvAnityAha-saMstviti / tatra kAraNamAha-bahuvrIhiriti, nAsyAsaditi hi bahuvrIhivigrahavAkyam , bahuvrIhizcAnyapadArthe'nvAkhyAyate, atrAsyeti sambandhe'nyapadArtha samAso vAcyaH, sambandhyupasarjanasambandhapradhAno'nyapadArthaH, tathA cAtrAnabhihitaH sambandhI bhavet , na syAca padArthena tasya sAmAnAdhikaraNyam , tasmAt yasya sa yasmin sa ityAditacchabdArthAntarbhAveNa dravyapradhAna evAnyapadArtha iti saliGgasasaMkhyasadapekSa eva bahuvrIhiH, tasmAt anasaditi sati evArthe yujyate nAsati, tatpuruSasamAse'pi najaH paryudAsArthatvena sata evAnasattvamiti dhyeyam / punarvAdI sattAyAH sacchabdavAcyatvena sattApekSayA dravyAde25 rasattvaM vaktuM zakyata ityAzaGkate-nanviti / bhAvadvayaM pradarya vyAkaroti-svabhAvasaditi / bhAvasya dvaividhya eva hi vicAraH prasarati kiM niratizayasvarUpaM sat ? kiM vA kiJcitvasamastatvAbhyAM sAtizayamiti, tasmAdasmAn pratyasiddhamupAdAya kathamucyata ityAzayenottarayati-nanu tadeveti / sattAyAmapi prAguktadizopapatterabhAvAtsattAsambandharAhityenAsattvavarNanamapi na samyagityAhasattAsambandheti / uktavaditi proktameva darzayati-yatheti, adhunaiva yathoktaM tadvaditi bhAvaH / athavA yathaitannayArambhAdArabhya yaduktaM sampUrNaniratizayameva sattvaM asattvaJca bhavatItyetatpratipAdanArtha tatsarvamatra vijJeyamityAzayenAha-athaveti / atha sattAsa30 mbandhAt prAgapi dravyAdeH kAryasya sattvaM sAdhayituM vivakSitahetoApti grAhayituM anuyujyate-atra kenaciditi / kAraNeSu sarvAsa pratiSu sattvAzca niyamAdbhavati matrAsyAstIti satvAmyathA gauravyAstIti / 2 si. ka. satvA / 3 si. ka. smstsmsvbhaav0| 4 si. ka. sAnAmaviti / 5 si.ka. sattvamasattvamevetye / _ 2010_04 Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 633 dravyAdeH prAgapi sattvam] dvAdazAranayacakram iti, vayamatropapattiM brUmaH, adravyatvAt abhUtatvAt asannihitatvAt vandhyAputra iva, punaH pRcchet kazcit kasmAccampakapuSpaM dalAdiSu tu samavaiti ? iti, sadvyatvAderiti / (atreti) atra kenacit pRcchayeta kasmAt khapuSpaM dalakesaramakarandAdiSu kAraNeSu na samavaitIti ? vayamatropapattiM brUmaH, adravyatvAt-nirbIjavAdityarthaH, dravyaM sAmAnyamAzraya iti paryAyAH, kasmAnirbIjamiti cet-[a]bhUtatvAt-atIte'dhunA'nAgate kAle na bhUtaM hi tat, bhUtazabdasya trikAlavAci-5 tvAt , AkAzabhUtavat , asattvAdakAraNatvAdakAryatvAdityarthaH, tatkuta iti cet-asannihitatvAt, yat satataM bhavati tatsannihitam , sannihitameva hi bhavati, asannihitaM naiva bhavati bandhyAputra iva-vandhyAyAM bIjAdhAnAdibhAvenAsannihitaH [putraH], athavA'dravyatvAdasannihitatvAdabhUtatvAditi paryAyazabdA eveti, punaH pRcchet kazcit kasmAJcampakapuSpaM dalAdiSu tu samavaitIti-tuzabdaH khapuSpAdasya vizeSaM darzayati, atrocyate vizeSaH sadvyatvAderiti ta eva hetavastulyavyAkhyAnAH, eSa khacampakapuSpayorvizeSo'- 10 sattvA[t ]sattvAcca bhavati, iyazca bhAvAbhAvayoH prshnopkrmsvruupvishessvyaakhyaa| tathA ca dravyAdIni prAk santi, tasyAmavasthAyAM sattayA'bhisambadhyamAnatvAt , yathotpattyuttarakAlaM sattayA'bhisambadhyamAnAnyutpattyavasthAyAM tAnyeva, abhUtakriyAguNavyapadezamutpattyavasthamapi kArya tataH prAgapi sat, sattAyAH sambandhitvAt bhavanAt, AkAzavat, idAnImapi vA na sattayA sambadhyeta kAryam , prAgasattvAt khapuSpavat / 15 khapuSpasyAsamavetatve tava kimuttaramityAzaGkAyAmAha-vayamatreti / adravyatvAditi, nAsti dravyaM yasya tadadravyam , tadbhAvastasmAt / nanu kimatra naiyAyikA bhimataM guNakriyAvadvyam ? kiM vA khalakSaNamarthakriyAkAri dravyaM yacchAkyairuktam ? atha vA yat pratIyate tadravyamiti nairuktam ? ityAzaGkAyAM tadarthamAha-nirbIjatvAditi, akAraNatvAdityarthaH, sarvotpattimatAmupAdAnakAraNaM dravyaM tadasya nAstIti bhAvaH / dravyamiti, sAdhanaM kAraNamityarthaH, sAmAnya anvitapratyayanimittamityarthaH, AzrayaH pariNAmAnAM guNakriyAdInAmAdhArabhUta ityarthaH, sarvotpattimatAM pariNAmikAraNamanvayi Azrayazca dravyamityarthaH / khapuSpasya nirbIjatvameva kathamitya- 20 trAha-abhUtatvAditi, bhUdhAtoH kAlasAmAnye bhAve ktaH 'napuMsake bhAve ktaH' (pA0 3-3-114) iti sUtrAt , yasya kAlatraye'pi bhavanaM nAsti tat khapuSpAdi abhUtamucyate, yathA''kAzasya kadApi bhUtaM bhavanaM nAsti tatheti bhAvaH / akAraNatvAditi, khapuSpAderadravyatvAdakAraNatvamabhUtatvAdakAyetvamiti bhaavH| abhUtatvamapi khapuSpAdeH kuta ityAzaGkAyAmucyate-asannihitatvAditi, kAraNe sannihitameva hi bhavati nAsannihitam , khapuSpaM tu na kAraNe kadApi sannihitaM tasmAt abhUtamabhUtatvAcAdravyam , adravyatvAnna dalAdau samavatIti bhAvaH / abhUtatvAvinAbhAvamasannihitatvasya vaidhayeNa prdrshyti-ytsttmiti| satatabhavanasa-25 nidhAnayoH samavyApti sUcayati-sannihitameveti / evazabdena pratikSepyamAha-asannihitamiti / kAraNe yanna sannihitaM tannaiva bhavatItyarthaH / dRSTAntamAha-vandhyAputra iti / nanu asannihitatvamasamavetatvameva, tatazca kuto na samavaitIti zaGkA tadavasthaiveti naivamiSTasiddhirityAzayenAha-athaveti / dravyaM bhUtaM sannihitamiti paryAyAH kAraNaM hi dravyaM bhUtaM sannihitaM bhavati, kAraNadravyasyAbhUtatve'sannihitatve kAryAnutpAdAt , dravyaparyAyatvaM tayorato'dravyatvAdInAM paryAyazabdatvamiti bhAvaH / sadvyasyaiva samavetatvamiti samarthayituM zaGkate-punaH pRcchediti / samAdhatte-savyatvAderiti, sat vidyamAnaM dravyaM kAraNaM yasya tat sadravyaM 30 tadbhAvaH sadvyatvaM, AdinA sadbhutatvasatsannihitatvayograhaNam / tadevaM khapuSpacampakapuSpayoH kAraNasadasattvAbhyAM samavetatvAsamavetatvarUpo vizeSaH sambhavatIti dravyAdiH sattAsambandhAt prAgapi sadeveti sUcayati-eSa iti / bhAvAbhAvayoH dalAdo campakapuSpakhapuSpayoH sadasaddhAvayorityarthaH / evaM tayorvizeSe siddhe'numAna prayogaM darzayati-tathA ceti / dravyAdIni prAk santIti 1 si. svAdamUttaditi / 2010_04 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [vidhiniyamobhayAre tathA ca dravyAdIni prAk santItyAdi, atrAnumAnaM yasyAmavasthAyAmutpannamAtrANi dravyAdIni santyeva sattayA'bhisambadhyante itIghyaMte tasyA avasthAyAH prAgapi santIti pratijJA, tasyAmavasthAyAM sattayAbhisambadhyamAnatvAt , yasyAmavasthAyAM sattayA'bhisambadhyante tasyA avasthAyAH prAgapi santyeva dRSTAni yathotpattyuttarakAlaM saittayA'bhisambadhyamAnAni utpattyavasthAyAM tAnyeva, tathotpattyavasthAyAH prAgapi syuriti, 5 abhUtakriyAguNavyapadezamutpattyavasthamapi kArya tataH prAgapi sat, sattAyAH sambandhitvAt , tatkAladravyAdivat , kimuktaM bhavati sattAsambandhitvAditi ? ata Aha-bhavanAt-abhUtakriyAguNavyapadezaM bhavadavasthaM kAryaM tataH pUrvamapi vastusvarUpameva, nAbhAvaH, idAnIM bhAvAdAkAzavaditi, tadvayaktyartha- idAnImapi na sattayA sambadhyeta kAryam , prAgasattvAt , khapuSpavaditi viparyayeNAniSTApAdanasAdhanam , bhavadeva hi bhavati gaganavat, nAvidyamAnam , azvaviSANavaditi / 10 anyathAbhUtatvAnneti cenna, anyathAbhavane'pi tadananyathAbhavanAt pratyakSataH, mRtta ntvAditadbhAvAnatikramAt sajAtIyAsajAtIyetarasvabhAvabhUtatvAt , sucirAdapi tattattvAcca dRDhIbhUtaghaTavat / ' (anyatheti) anyathAbhUtatvAnneti cet -- syAnmataM pratyakSeNa tantubhyo'nyathA paTabhavanAta pratyakSaviruddhaM prAgapi satkAryamiti vacanamiti cet , tanna pratyakSa viruddha]manyathA bhavanepi tadananyathAbhavana15 meva pratyakSataH, kiM kAraNaM ? mRttantvAditadbhAvAnatikramAt-anatikrAntatadbhAvatvAdityarthaH, dRDhIbhUtaghaTavaditi pratijJAyA vizadArthamAha-atrAnumAnamiti, dravyAdInAmutpattiprAkAlInA ekA'vasthA, utpattikAlInA'parA, anyA ca sattAsambandhakAlAvasthA, utpattikAle dravyAdIni varUpasanti, yatsamavetaM kArya bhavatItyabhyupagamAt , taduttarakSaNe ca sampUrNasanti, kharUpasattvAt sattAsambandhAca, evaJca sattAsambandhakAlAt pUrvamutpattikAle dravyANi santyevetyetadutpattikAlAvacchinnadravyANi dRSTAntIkRtya tatpUrvakAlIne dravyAdau sattvamatra sAdhyate, santyeva-kharUpasadbhUtAnyevetyarthaH / sAdhanamAha-tasyAmavasthAyAmiti, sattA20 sambandhitAvacchedakakAlAvacchedenetyarthaH / udAharaNamAha-yasyAmavasthAyAmiti / sattAsambandhAt prAkAlIne dravyAdau sattve sAdhye siddhasAdhanam , tathAvidhe utpattikAlIne tasmin sattvasyAbhyupagamAdityato mAnAntaramAha-abhUteti, na bhUtaH kriyAguNayo~padezaH ghaTastiSThati, ghaTazcalati ghaTo rUpavAnityAdiprakAreNa vyavahAro yasmin tadabhUtakriyAguNavyapadezamutpattikAlAvacchinnaM kAya, tadAnIM tatra gugakriyayorabhAvAttathAvyapadezAbhAvAt , tataH pUrvamapi tat saditi pratijJA, hetuH sattAsambandhitvAt , nidarzanaM tatkAladravyAdivat-utpattikAlAvacchinnadravyAdivadityarthaH / nanvasiddho'yaM heturutpattikAlAvacchinne dravyAdau sattAsambandhAnabhyuOM pagamAdityAzaGkAM hRdi nidhAyAha-kimuktaM bhvtiiti|saadhyhetvorvishisstttaaniraasaayaah-idaaniiN bhAvAditi,ya idAnIM bhAvaH . sa pUrvamapi bhAva evetyatra nidarzanamAha-AkAzavaditi / tadvyaktyartha-etavyApyavyApakabhAvavyaktIkaraNArthaM vipakSe'niSTApattimAdarzayatIti bhAvaH, spaSTamanyat / nanu tantvAdikAraNebhyo'nyasyaiva paTAdeH kAryasya pratyakSeNa bhavanadarzanAt kathamutpatteH pUrvamapi tat saditi zaGkate-anyatheti, anyaprakAreNa-bhinnatvena rUpeNetyarthaH / tadvyAcaSTe-tantubhya iti, uktAnumAne pratijJAyAH pratyakSabAdhitatvamiti bhAvaH / khopAdAnakAraNatAvacchedakadharmAvacchinnatvena pratyakSato'bhedasyApi darzanAnna pratyakSavirodha ityuttaramA30 racayati-tanneti / anyathA bhavane'pi tadananyathAbhavanamevetyatra hetumAha-mRttantveti-nAtikramo'natikramaH atikrAntyabhAvaH taSedharUpaH, mRttantvAditaddhAvasyAnatikramastasmAditi vigrahe hetuH kriyApratiSedhAtmakatayA prasajyapratiSedharUpastuccho'bhAvaH prasajyata iti vyAcaSTe-anatikrAnteti, anatikrAntastadbhAvo yena, tadbhAvatvAt , mRttvatantutvAditadbhAvasyaiva kArye darzanAt kAraNameva dravyaM tathA tathA bhavatIti bhAvaH / kimatra nidarzanamityatrAha-dRDhIbhUteti, anupadameveti shessH| nanu ghaTAdeH kAryasya si.ka. yathA praxx, etacihnAntargataH pAThaH kapustake nAsti evamagre vijJeyam / 2 si. ka. dezAsisatAvasthaM / 3 sarvatra pratiSu saMbadhyate kAryabAdhyatA kArya / 2010_04 Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aputradRSTAntanirAsaH ] dvAdazAranayacakram 635 dRSTAnto vakSyate, hetorasya vyAkhyA - sajAtIyAsajAtIyetarasvabhAvabhUtatvAt - ghaTasya sajAtIyAni ghaTAntarANi, asajAtIyAni paTAdIni tebhya ubhayebhya itaro'nyo ghaTaH sajAtIyAsajAtIyabhinno dezakAlAkArapramANarUpAdibhedAt, nanvevaM sajAtIyAsajAtIyabhinnatve svakAraNebhyo'pi bhinnatvAt prAgasattvameva prAptaM kAryasyaitaccAyuktam, svabhAvabhUtatvAditi vizeSyoktatvAt, svasamavAyikAraNabhUtaparamANudvyaNukAdirUparasAdyAtmakapariNAmasvabhAvenaiva bhUtatvAditi tadbhAvAnatikrama evaivaM vyAkhyAto bhavati, kiJcAnyat - sucirAdapi 5 tattattvAt-dezakAlAkArAdibhede satyapi mRtpiNDAdyavasthAsu mRdavasthAgatarUpAdikharUpAnativRtteH paramANurUpAditattva eva ghaTa:, tasmAdanyathA bhavane'pi tadananyathAbhavanameva, kimiva ? dRDhIbhUtaghaTavat, yathA mAlavanagare ghaTo dRDhIbhUtaH ArdrAdisAmizuSkanavayuvamadhyamapurANAdyavasthAsvanyathA bhavane'pi ghaTatvamanatikrAman saptasu varSazateSu nIteSvapi sa eva tathA bhavati, evaM tadapi kAryaM dravyAdIti / kiJcAnyat yadapi ca dRSTAntatvenoktaM nAsya putro'stItyaputro na tu putro na bhavatIti pratiSidhyata iti, idamapi nAtigamitArtha, atrApi hi putrAntarasambandho na pratiSidhyate'sya svAmiputrAderhaSTatvAt, naJ uttarapadAbhidheyanivAraNArthaH, tatpuruSasamAsasambhavasAmarthyAt, bahuvrIhAvapi putrAtmakatvameva pratiSidhyate naJA, ataddravyatvAt, svayaM putrIbhAvapariNAmazUnyatvAt khapuSpavat, yathoktaM 'agaNijhUsitA agaNiseviyA agaNipariNAmitA agaNijIvasarIreti vattavvaM siya 15 tti' ( bha0 za0 5 u. 2 sU. 15 ) tathA'nyo'pyanvAha 'aGgAdaGgAt sambhavasi hRdayAdabhijAyase' ( kau0 u0 2 - 11 ) iti / yadapi cetyAdi pUrvapakSapratyuccAraNaM yAvat pratiSidhyata iti, taduttaraM - idamapi nAtigamitArtha - prAgasattve'pi kAraNagatamRttattvAdyanatikrAntatvasyAbhyupagamena kathaM kAraNAbhedAt prAk sattvasiddhirityAzaGkAyAmamuM hetuM vyAkaroti 20 sajAtIyeti, sajAtIyAsajAtIyabhinnatve sati svabhAvabhUtatvAt dravyameva tena tena rUpeNa bhavatItyutpattiprAkkAlInaM ghaTAdirUpaM dravyameva ghaTAntarAdbhinnaM paTAdibhyo bhinnaM sat svAsAdhAraNarUparasAtmaka pariNAma svabhAvena tathA tathA bhavati kAryAtmanA, tathA ca pUrvaM ghaTAdidravyAderabhavane tathA na bhavedeveti bhAvaH / satyantaM vyAcaSTe - ghaTasyeti, ghaTAdikhasajAtIyebhyo ghaTAntarebhyo dezakAlAkArapramANarUpAdibhedAddhaTAdidravyaM yato bhinnaM yatazca svavijAtIyebhyaH paTAdibhyo bhinnamataH kathaM sajAtIyAt vijAtIyAdvA bhavet, yenotpatteH prAk tadasadbhavet, tasmAttatprAgapi sadeveti bhAvaH / vizeSyapadasArthakyAya zaGkate - nanvevamiti, nanvevamapi prAkkAlInAt 25 svasajAtIyAt kAraNAdapi ghaTAdikAryaM bhinnameva, kenacidrUpeNeti kathaM prAk tat saditi bhAvaH / kAraNaM na svasmAdbhinnamityAzayena vizeSyadalArthamAha-svabhAvabhUtatvAditi / nanu kAryakAraNayordezakAlAkArarUpAdibhedo dRzyata iti kathaM svabhAvabhUtatetyatra hetvantaramAha - sucirAdapIti, mRtpiNDasthAsa ko zakuzUlaghaTAdiSu dezakAlAkArAdibhedo yadyapyasti tathApi mRttattvaM sarvatrAvicchi namato mRttattva eva ghaTAdiriti bhAvaH / upasaMharati- tasmAditi / nidarzanamAha-dRDhIbhUteti, anyanagarIyaghaTAdau sucirAdapItyaMzo na saJjaghaTItIti mAlatranagara gataghaTa vizeSasya dRSTAntatA bodhyA / nanu 'nanvasadityuttarapadAbhidheyanivArakatvAt kathamasya 30 sAtmakatvaM' ityatra 'na, anekAntAt, nAsya sadityasat, na svayamasat yathA nAsya putro'stItyaputraH, na tu putro na bhavatIti pratiSidhyate' iti yaduktaM vAdinA tannirAkaraNArthamAha-yadapi ceti / aputrazabdo bahuvrIhirna tu tatpuruSa iti pUrvapakSa 1 sarvapratiSu anyathAbhUtatvAnnete cet bAdhyatA kArya prAgasattvAt khapuSpavaditi viparyayeNAniSTApAdanasAdhanam bhavadeva hi bhavati pratyakSaM tantubhyo'nyathA0 / 2010_04 10 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 636 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ vidhiniyamobhayAre 5 mityAdi yAvat sambhavasAmarthyAditi, tadvivriyate yadapi sata evAsattvapratipAdanArthaM dRSTAntatvenoktaM nAsya putro'stItyaputro na tu putro na bhavatIti tasyAnyaputratvAditi tadapi nAtigamitArthamiti, dAkSiNyavacanametat, mAniSThuraM vocamiti, kathamagamitArthaM ? yasmAdatrApi putrAntarasambandho na pratiSidhyate, asya svAmiputrAderdRSTatvAt nAsya putro'stIti bahuvrIhisamAsArthasya pratyakSaviruddhasyAsambhavAt kiM tarhi vaktavyaM ? naJ uttarapadAbhidheyanivAraNArthaH, tatpuruSasamAsasambhavasAmarthyAt yathA bhikSAM dehi, dehIti gRhabahirantasthayoryAcakadAyakayoryocyAdApanasambhavavat ko bhikSAM dadAtIti prazne pratyAkhyAnadAnasambhavavat, gavAkSe gAva ityAdityakiraNasambhavavadvA uttarapadAbhidheyasambhavaH, svayamevAsau putro na bhavatItyuktaM bhavati tacca vakSyate, tasmAnnAsya putro'stItyaputra ityayukto dRSTAntaH, abhyupagamya bahuvrIhiM- bahuvrIhAvapi putrAtmakatvameva pratiSidhyate nacA, na putrAntarasambandhaH, kasmAt ? ataddravyatvAt tadravyaM tatkAraNaM tadvIjaM pariNamyasya tadidaM 10 taddravyaM, na taddravyamataddravyaM tadbhAvAdatadravyatvAt svayaM putrIbhAvapariNAmazUnyatvAt, svayaM putratvenAnutpitsutvAdityarthaH khapuSpavaditi gatArtham, yathoktaM [a] gaNi jhUsitA [ agaNiseviyA ] agaNipariNAmitA agaNi[jIva]sarIreti vattavvaM siya'tti ( bha0 za05 u. 2 sU. 15) tathA'nyo'pyanvAha - aGgAdaGgAt sambhavasi [bR0 u. 6-4-9, kau0 u. 2- 11] ityAdi, tAnyeva pituH zukrAdyaGgAni putrAGgatvena pariNamanti kSIradadhitvavat, hRdayAdabhijAyase iti prajJA'pi saiva putrasya yA pituH, azvAdiprajJAyA manuSyAdiSvabhAvAt / guNaguNa iti guNabhAva eva pratiSidhyate, na guNasambandhaH, sa ceSTaH yugapadayugapadbhAvitA, bhavanalakSaNadravyatvAt, saGgrahavAdavadvA tasmAdbahuvrIhAvapi nAsat, sadeva tasmAt sampUrNaniratizayaM sadasadvA / 15 darzayati-yadapIti / kuto na tatpuruSa ityatra hetuM pUrayati - tasyeti, svayaM svapituH putratvAt putro na bhavatIti tatpuruSo neSTa iti bhAvaH / tadetanmataM nirasyati-nAtigamitArthamiti tvadIyamidaM vacanaM nAtizayenArthaM gamayatItyarthaH / kimarthaM tadapi na samIcI20 namityAdyanuktvA nAtigamitArthamityuktamityatra kAraNamAha- dAkSiNyeti / atrApIti, bahuvrIhAvapItyarthaH, tatpuruSa ivAtrApi putrAtmakatvameva naJA pratiSidhyate, na tvanyena putreNa sAkamasya sambandho niSidhyate, idaMzabdavAcyapuruSasya sevakatve svAminaH putreNa, adhyApakatve ziSyalakSaNaputreNa sambandhasadbhAvAt kathaM pratyakSaviruddhamarthaM bahuvrIhiH bodhayediti bhAvaH / tarhi kathaM so'putrazabdenocyata ityatrAha naJa iti, aputra ityatra nam uttarapadArtha putrameva pratiSedhati, tatpuruSasamAsArthasyAtra sambhavAditi bhAvaH / nahi laghu sambhavadarthaM tatpuruSasamAsaM parityajya guruH pratyakSaviruddhArtho bahuvrIhiryuktaH karttumityAzayenAha - tatpuruSeti / sambhavadartha kani25 darzanAnyAha - yatheti / aputrazabdArthamAha-svayameveti svayaM putratvena na pariNamatItyarthaH / ayamartho'taddravyatvAdityanenAnupadameva vakSyata ityAha-tacceti / tuSyatu durjana iti nyAyenAha - bahuvrIhAvapIti / putrapariNAmasyAyaM na dravyaM kAraNaM bIjaM vA yato'to nAyaM putrAtmakaH, na putraH putralakSaNapariNAmo'syAsau aputraH, pariNAmapariNAminorabhedAdabhede SaSThIti putrAtmakatAyA evAtrApi pratiSedho naJA kriyate, na putrAntarasambandhasyeti sAdhayati-bhataddravyatvAditi, tacca tat dravyaJca taddravyamiti karmadhArayaH, saH pariNAmasya dravyamityarthaH, tasya vA pariNAmasya dravyaM taddravyamiti vA, na tu tat dravyamasya tat taddravyamiti bahuvrIhiH, tathA 30 sati ataddravyatvAditi vyadhikaraNaM syAditi dhyeyam / atrArthe AgamaM pramANayati- 'agaNi' iti / dravyAdeH sAtmakanirAtmakatva - carcAyAM vAdinA yad dvitIyamudAharaNaM zAstrIyaM pradarzitaM tadapi na saGgatArthamiti darzayitumAha-guNo'guNa itIti / takSyA 1 si. De. anyasya / 2 si. ka. tasya / 3 si. ka. yosAdApana0 / 4ka. NAmasya / 5 si. De. apaM svayaM / 6 si. ka. tathAvyatyoSyatvAha / 7 si. prajJApiSmeva / 2010_04 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aguNadRSTAntanirAsaH ] dvAdazAranayacakram ( guNa iti) yayuktaM dvitIyamudAharaNaM tatraiva guNo'guNa iti zAstrIyaM tadapi guNabhUto'pradhAno dravyAzrayyupasarjana itISTo'yamartho [ guNazabdasya ] na bhavati, kiM tarhi ? svataMtra [:] pradhAnaM dravyameveti, uttarapadAbhidheyanivAraNArthatvAnnanaH, na tu nAsya guNo'stItyaguNo guNaH, tasya hi rUpAdeH parasparato'nyarasAdiguNakasya guNasadbhAvAt, sattvAdervA guNasandrAvavAde guNavattvAt, guNabhAvo - guNasya guNatvameva pratiSidhyate na guNasambadhaH sa ceSTo - guNasambandhaH, yugapadbhAvitA rUparasagandhasparzasaMkhyAnAdInAM guNAnAM 5 sambandhaH, ayugapadbhAvimRtpiNDazivakasthA sakAdInAmayugapadbhAvitA, kRSNanIlazukaraktAdivarNAdibhedAnAmayugapadbhAvitA vizeSaguNAnAmiti, tathA sattvAdInAmaGgAGgibhAvena yugapadbhAvitA, mahadahaGkAratanmAtrAdInAmayugapadbhAvitA ceti, kasmAt ? bhavanalakSaNadravyatvAt - dravyazca bhavye (pA. 5-3-104 ) bhavatIti [ bhavyaM ] dravyaM bhavanasambandhayogyaM, guNAH sandrutyaiva tiSThanti bhavanti dravanti iti, guNayanti guNyante drUyante jJAyante cetyeka evArtha iti, saGgrahavAdavadvA-yathA vA saGgrahanayavAde sarvasya sarvAtmakatvAt ta eva rUpapa- 10 caSTe - yadatyuktamiti / atroddezyabhUto guNazabdo yasyArtho bhavadbhirapradhAno dravyAzrayItyAdirucyate na tadarthaH, kintu saH svataMtra pradhAnaM dravyamevAha, aguNa ityatrottaragugapadAbhidheyArthanirasanaparatvAnnaJa ityAha-guNabhUta iti, rajjubhUtaH, yaddhi prAdhAnyenocyate taddravyaM na tasya prakarSAprakarSau staH kintvAzritairbhedahetubhiH parataMtraiH saMsargibhiH prakRSyate zuklaH paTa ityato'yaM guNabhUtaH, apradhAnaHavacchedakarUpeNa pratIyamAnaH, dravyAzrayI - AdhAreNAbhinnabuddhiprayojakasamavAyena sambandhI, upasarjanaM vizeSaNaM, svarUpeNa paramuparajayadvizeSaNamucyate, evaMvidho guNapadArtho bhavatAmiSTaH so'tra na sambhavatItyarthaH / aguNo guNa ityatra hi uddezyabhUto guNazabdArtho 15 guNabhUtatayA nAvacchedakatayA''zrayitayopasarjanatayA vA pratIyate kintu tattaddharmairavacchedyatvena vizeSyatvenAnvayitvena ca pratIyate'to'sau svataMtraH pradhAnaM dravyamevetyAha-svataMtra iti / yadi rUpAdirguNapadena gRhyate'guNa ityatra ca bahuvrIhirAzrIyate tadA'ghaTitArtho dRSTAntaH syAt, dravyaM hi ghaTAdi rUparasagandhasparzavat, tathA ca rasAdeH ghaTAdineva rUpeNApi sambandhasya sadbhAvAt kathaM guNasambandhapratiSedho guNe yujyetetyAzayenAha - tasya hIti, yasya guNasya bhAvAddravye zabdanivezastadabhidhAne tvatalAviti pAtaJjalamahAbhASye zabdasparzarUparasagandhA guNAstato'nyadravyamityabhidhAya pazcAt anvarthaM khalvapi nirvacanaM guNasandrAvo dravyamiti dravyalakSa- 20 Namuktam, guNAH sandryante mizrIkriyante iti guNasandrAvaH 'samiyuddhaduvaH' (pA. 3-3-23 ) iti ghaJ guNasamUha iti phalito'rthaH, atra guNazabdaH samUhAvayavavAcIti bodhyam / prakRte tu sAMkhyasammatasattvAdiguNasamudAyadravyAbhiprAyeNAha - sattvAdervA guNasandrAvavAda iti sattvarajastamasAM sandrAvo dravyamiti vAde'pi sandrAvaghaTakasattvAderguNasya raja AdiguNAntarasambandhasattvAt guNe guNasambandhapratiSedho na yukta iti bhAvaH / tadevamuddezyabhUtaguNazabdasya dravyArthatAmuktvA pratiSedhyamAha-guNabhAva iti / guNAnAM rUparasAdisAmAnyaguNAnAM sahabhAvitaiva parasparaM sambandhaH, vizeSaguNAnAJca kRSNanIlazuklAdInAM tathA mRtpiNDazivakAdInAM vize- 25 SANAmayugapadbhAvitvamastIti na guNasambandhaH pratiSedhya ityAha-na guNasambandha iti / guNasandrAvadravyavAde guNAnAM sambandhaM darzayati-tatheti / guNakriyAdibhAvena yugapadayugapadbhAviparyAyarUpeNa bhavanavarUpatvAddravyasya na guNasambandhaH parihArya ityAzayena hetumAha-bhavanalakSaNeti bhavanena hi dravyaM lakSyate iti bhAvaH / idameva lakSaNaM dravyazabdavyutpattyA''virbhAvayati dravyazceti, bhavye'rthe zabdAt svArthe pratikRtirUpe yatpratyayo nipAtyate, duriva dravyaM bhavyamityarthaH, bhavyamiti ca ' bhavyageyapravacanIyopasthAnIyajanyAplAvyApAlyA vA' ( pA0 3-4-68 ) ityanena karttari vA nipAtyate bhavatIti bhavyaM dravyaM tadarthazca bhavanasambandhayogyamiti bhAvaH / guNasandrAvo 30 dravyamiti lakSaNAbhiprAyeNAha - guNA iti, tiSThantIti gatinivRttilakSaNaM sthitimAtraM na vivakSitamapi tu bhavanti - utpadyante, dravanti - gacchanti - vinazyanti ceti utpAdavyayadhrauvyAtmakatvamuktaM, anenApi bhavanalakSaNadravyatvaM phalitam, guNazabdArthamAhaguNayantIti / saGgrahanayApekSayA dravyameva yugapadayugapadbhAvitayA pariNamatItyAha-saGgrahavAdavadveti, rUpameva tathA tathA bhavati 1 si. ka. 'tAdize0 / 2010_04 637 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ vidhiniyamobhayAre ramANvAdidravyavizeSAH svajAtyaparityAgena yugapadayugapacca bhavanti dravanti drUyate bhUyate tairevetyuktam, tasmAdbahuvrIhAvapi nAsat, sadeveti prastutopanayaH, yathoktaM 'atthittaM asthitte pariNamati' iti 'NatthittaM Natthitte pariNamati' (bha0 za0 2 ) iti, tasmAt sampUrNaniratizayaM sadasadveti, tasmAdasatkAryaM na sattayA sambadhyate satvAbhAvAt, asampUrNa sadasattvAbhAvAdityuktam / 5 638 tathA svavacanavirodhAdeH sadapyasat, sattAsambandharahitatvAt, sattAsambandhazca saditi liGgAt sadabhidhAnapratyayadarzanAdanumIyate, ataH sattAsambandhAt sadbhavatItyuktaM bhavati sattAsambandhena ca bhAvyamAnaM sadbhavatIti, tato yacca bhAvyamAnaM sadbhavati tadArambhakebhyo bhavati, dravyAdyArabdhadravyAntaravat, bhAvyamAnabhavitRtvAt, tasmAttasyAmavasthAyAmasat tat saditi ca bruvataH 10 svavacanavirodho'numAnavirodhazca / wwwwww svavacanavirodhAdeH sadasya saditi yadapi saditi dravyAdikAryamiSTaM tadapi svavacanavirodhAderdoSAdasadeva jAyata iti pakSaH, svavacanAdivirodhAzcAnumAnavirodhadvAreNaivodbhAvayiSyante, sattA'bhAvAt, tasyAsattve hetuH:- sattAsambandha rahitatvAt, sattAyAH sambandhamanubhUya sadityabhidhAnaM pratyayaJca labhate kAryam, vizeSaNasvarUpAbhidhAnapratyayabhAktvAdvizeSyasya, daNDanimittadaNDyabhidhAnapratyayabhAgdevadattavat, sattAsa15 mbandhazca sediti liGgAt sadabhidhAnapratyayadarzanAdanumIyate, ataH sattAsambandhAt sadbhavatItyuktaM bhavatIti paramatasamarthanameva tAvadetat tasmAt sattAsambandhena bhAvyamAnaM sadbhavati-parata AtmalAbhaM labhate na www www.www. 2010_04 paramANureva tathA tathA bhavatIti dravyaguNayoH samatA pradarzitA / evaJca kAryasya dravyAderbahuvrIhiNApyasattvaM na vaktuM zakyamityupasaMharati-tasmAditi / sadasattvayorvikalpavattvAnupapatteH kAryaM prAk svarUpasat pazcAt sattAsambandhAt sadbhavatItyayuktamityAhatasmAt sampUrNeti / evaM sattvAsattvayoH sampUrNaniratizayasvAtmakatve siddhe'sataH sattvoktiste svavacanavirodhAya bhavatIti 20 pradarzayati-svavacaneti dravyAdikAryaM tvayA saditISTaM sanna bhavati svavacanavirodhAdidoSAt kathaM svavacanavirodhAdidoSa ityatrAha - svavacanAdIti / udbhAvanAyAM hetumAha-sattA'bhAvAditi / sat kathaM syAdityetattanmatena darzayati- sattAyA iti nanu dravyamaviziSTaM pRthivIjalatejovAyvAdighaTapaTAdirUpeNa jJAyate'bhidhIyate ca neme pratyayAbhidhAne nirnimitte bhavitumarhata iti tannimittatayA pRthivItvajalatvAdayo dharmA abhyupeyAH yeSAM sambandhamanubhUya tadeva dravyaM pRthivItvajalatvAdiprakAreNa pratyayaM tadanukUlAbhidhAnaJca labhate nAnyathA - tathaiva dravyasya saditi pratyayAbhidhAne api sattAsambandhamanubhUyaiva bhavataH, yathA 25 devadatta eka eva daNDachatrakuNDalAdisambandhamanubhUya daNDI chatrI kuNDalItyAdipratyayaM vyapadezaJca labhata iti bhAvaH / sattAsambandhaH kathamityatrAha-sattAsambandhazceti 'saditi yato dravyaguNakarmasu sattA' (vai0 a 1 A0 2 sU0 7 ) 'ihedamiti yataH kAryakAraNayoH sa samavAyaH' (vai0 a0 7 A0 2 sU0 26 ) iti sUtrAbhyAM dravyAdiSu triSu yataH sat saditi pratyayaH, tathAvidhaH zabdaprayogo vA sA sattA, iha dravyAdau satteti buddheH sambandhavyatirekeNotpAdAyogAt kazcidasti sambandha ityanumIyate kuNDadanoH saMyogavizeSavadityarthAbhyAM sattAsambandhasiddhiriti bhAvaH / etena phalitArthamAha- ata iti, evaJca sattAsa30 mbandhenaivedaM dravyAdi sadrUpeNa bhAvyate nAnyatheti tvadIyo'bhiprAya iti bhAvaH / idameva dharmitvena pradarzayati - tasmAt sattAsambandheneti / tattAtparyaM darzayati-parata iti sAmAnyarUpeNa labdhAtmalAbhasyaiva vizeSarUpeNAtmalAbhasambhavAt, anyathA dharmya - 1 sarvatra tatra bhAvAt / 2 sarvatra sannihitA liGgAt / Ww Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattAyAH kAraNatvam] dvAdazAranayacakram 639 svata ityarthaH, tataH kiM ? tata idaM bhavati yacca bhAvyamAnaM sadbhavati tadArambhakebhyo bhavati-kAraNadravyAdibhya ityarthaH, sAdhyAnugatasAdhanavacanAt sAdharmyadRSTAnta eSaH, tannidarzanaM hetunA'vyavahitaM pratipattilAghavArthaM dravyAdyArabdhadravyAntarAdivaditi-yathA dravyaguNakarmabhirdravyaguNAntarANyArabhyante, karma ca guNaiH saMyogavibhAgaprayatnagurutvasaMskArAdRSTaiH, tathA sattayA''rabhyate satkAryam , heturatra-bhAvyamAnabhavitRtvAditi vyAkhyAtArthaH, tasmAttasyAmavasthAyAmasattadravyAdikArya, asatsaditi ca bruvataH svavacanavirodho'numAna- 5 virodhazca, pratyakSAbhyupagamarUDhivirodhA api yojyAstathaiva, evaM tAvat dravyAdikAryamutpattyavasthAyAM khata evAstItISTamapi sattAsambandhAdbhavitRtvAdasadevetyuktam / na kevalaM dravyamevAsattadA, kiM tarhi ? sattApi ca nAstItyApAdayiSyate hetusadbhAvena kAraNatvAdibhyaH, kAraNatvaM tAvat sattApi ca kAraNaM bhAvakatvAt Arambhakavat , sati sattAntarAdhAnamiti cenna, tulya-10 tvAt , evamapi kAraNameva te sattA, sati sattAntarAdhAyitvAt , paTasattAdhAyitantusaMyogavat / (sattApi ceti) kAraNatvaM tAvat-sattApi yadi dravyAdeH kAryasya bhavato bhAvikA tata uktavidhinA kAraNaM bhAvakatvAt-bhAvayitRtvAdityarthaH 'tasilAdiSvAkRtvasucaH' (pA0 6-3-35) iti puMvadbhAvAt , ArambhakavAditi, paTasya tantvAdivaditi vakSyate, iha tu sAmAnyena, yathA ArambhakAH paramANavaH tatsamavAyinaH saMyogavibhAgAH adRSTAdiguNAzca sApekSanirapekSAH kriyAzcA- 15 dRSTAdihetukAH, kAraNAni bhAvakAni yathAsambhavaM vyaNukAdikAryadravyANAM guNAnAM karmaNAJca, tathA sattApi kAraNamiti, sati sattAntarAdhAnamiti cet-syAnmataM svayamutpanne samavAyyasamavAyikAraNArabdhe prasiddhaH kasya vizeSarUpeNAtmalAbha iti bhAvaH / syAdevaM ko doSa ityatrAnumAnavirodhamudbhAvayituM sahacAradarzanamAha-yacceti, bhAvyamAnabhavanaM hetuH, Arambhakebhyo bhavanaM sAdhyam , evaJca sAdhyenAnugatasya hetorbodhakatvAdvacanamidaM sAdharmyadRSTAntaparamiti bhAvaH / hetumudIrya nidarzanaM pradarzanIyaM pratijJAhetUdAharaNAdirUpataH kramasadbhAvAt , tatkathaM kramamullaMghyAnabhidhAya hetuM nidarzanamucyata ityA- 20 zakSyAha-tannidarzana miti / yatheti-ekasminneva dravye samavAyikAraNe dravyaguNakarmANi jAyante guNAcca dravyaguNakarmANi bhavanti, vaDhyAdinodanAbhighAtagurutvadravatvasaMskArAdRSTavadAtmasaMyogaprayatnavadAtmasaMyogAdyasamavAyikAraNakatvaM karmaNa iti dRssttaantaarthH| evaM satkAryamapi sattayA''rabhyetetyAha-tatheti / hetuM darzayati-bhAvyamAneti, bhAvyamAnaJca tat bhavitR ca-bhAvyamAnabhavita tasya bhAvastasmAditi vigrahaH, sattayA bhAvyamAnatve sati bhavitRtvAdityarthaH / evaJca sattAsambandhAdeva sattvaniyame sattAsambandhAt prAk kAryasyAsataH sattvavarNanamuktAnumAnavirodhitvAt vavacanaviruddhamityAha-tasmAttasyAmiti / evaM paryavasitArthamAha-evaM 23 tAvaditi / svata evAstIti-svarUpasaditi, yathA dravyasya sattAsambandhAdbhavitRtvAt asattvamuktaM tathA sattApi kAraNatvAdihetusadbhAvenAsatItyagre nirUpayiSyan kAraNatvAdihetUn tatra prdrshyti-sttaapiceti| bhavato dravyAdeH sattAyA bhAvakatve yadbhAvakaM tat kAraNamityavinAbhAvAt sattA kAraNam , ArambhakANi paramANvAdIni yathA vyaNukAdebhAvakatvAt kAraNAni bhavanti tathetyAha-sattApi yadIti / ke ArambhakA ityatrAha-ArambhakA iti / tatkAryANyAha-yathAsambhavamiti / nanu svakAraNebhyaH samutpanne kharUpasatyeva kArya sattA sattvamupakalpayati, na tu sadrUpaM kAryamutpAdayatIti na kAraNaM satteti zaGkate-satIti / tayAcaSTe-syAnma-30 tamiti, yathA paramANvAdaya ArambhakatvAt kAraNAni bhavanti na tathA sattA kAraNamanArambhakatvAt tatazcArambhakadRSTAnto viSama 1si. ka. kAraNatvAttadvat / 2 si. ka. De. dhAnaM neti / dvA0 na0 4 (81) 2010_04 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 640 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [vidhiniyamobhayAre dravyAdau kArye svabhAvataH satyeva sattAntarasambandhe satta[ sa]mAdhIyate tasmAtsattA nArambhikA, asyA anArambhakatvAccai na kAraNamaNvAdivat , ato vaiSamyaM dRSTAntadAAntikayoH, bhAvakatvaM vA tasyA nAstItyetacca na, tulyatvAt-anantaroktadaiNDyAdivadvizeSaNasvarUpasadabhidhAnapratyayAnumitasattAsambandhanivRtteH, abhyupeyApyabhAvakatvaM sati sattAntarAdhAyitvaJca sattAyA evamapi kAraNameva te sattA, sati sattAnta5 rA''dhAyitvAt paTasattA''dhAyitantusaMyogavat, yathA tantubhiH parasparasaMyogApekSarArabdhe paTe sati tatsaMyogaH sattAsamavAyaja sambandhasattvamAdadhAnaH kAraNaM dRSTaH tathA sattApi syAditi / syAnmatamArambhakAH paramANavo na saMyogaH, tasmAdvaidharmyamityetaccAyuktam saMyogasyApyArambhakatveSTeH kAraNatvamAtrasAdhanAdvA na doSaH, atha vA vRttasattvAtiriktasatvakaratvAt kAraNameva, tantvAdivat , tathA ca dravyAdyanyatamadeva tatsAmAnyam , tasmAt 10 sadanityaM dravyavat kArya kAraNaM sAmAnyavizeSavacca, dravyAdivat / (saMyogasyeti) saMyogasyApyArambhakatveSTeH kAraNatvamAtrasAdhanAdvA na doSa iti, atha vA vRttasattvAtiriktasattvaratvAt kAraNameva, satteti varttate, yasmAdvRttasya-niSpannasya kAraNAntaraiH svabhAvasataH tato'tirikta sambandhasattvaM karoti sattA, tasmAt kAraNameva, ko dRSTAntaH ? tantvAdivat , yathA vRtta sattvaM tantutvaM tadatiriktapaTasattvakaraM kAraNaJca tathA satteti, atha vA yathA vRttasya tantubhirArabdhasya paTasya 15 janmottarakAlamapi sattvaM kurvantastantava eva saMyogApekSAH kAraNaM paTasyeSyante tathA sattApi vRttasattvAtiri evetyanArambhakatvAdbhAvakatvameva tatra nAstIti bhAvaH / yathA sattA sato nAraMbhikA tathA sataH sattAntarAdhAyikA'pi na syAt, tulyatvAt ,-vinigamakAbhAvAt , tathA cAnumityA proktayA sattA na sidhyatItyAha-tulyatvAditi / bhAvayitRtvAbhAvaM sati sattAntarAdhAnazcAbhyupetyApi kAraNatvamAha-evamapIti, yathA tantusaMyogaH khakArye svarUpasati paTe sattAsamavAyajanyaM sattvaM poSayan kAraNaM bhavati tathA sattA'pi kAraNaM syAditi bhAvaH / atha saMyogastantUnAM nArambhako'to nopAdAnaM paTasya, kintu paramANvAdirevopA20 dAnamataH kAraNamArambhakatvAditi tantusaMyogavaditi nidarzanamanupapannamityAzaGkAyAM samAdhAnamAha-saMyogasyApIti, saMyogasyAsama vAyikAraNasyApi ArambhakatvaM dravyaguNayoH sajAtIyArambhakatvaM sAdharmya vadatAM bhavatAmiSTameveti bhAvaH / atha vA nAtropAdAnatvalakSaNaM kAraNatvaM sAdhyamapi tu kAraNatvamAtramato na vaidharmyamityAha-kAraNatveti / heturapi nArambhakatvarUpaM bhAvakatvaM sAdhyahetvoraikyAt tasmAt hetvantaraM darzayati-atha veti, sattA kAraNam , vRttasattvAtiriktasattvakaratvAt , tantvAdivat ityanumAnam / hetvarthamAha -yasmAditi pratiniyatakAraNairArabdhe svarUpasati kArya sattA khasambandhAt sattvaM karotIti bhaavH| dRSTAntaM sphuTIkaroti25 yatheti, AzrayairupacaritabhedA satteva tantupaTAdiSu tantutvapaTatvAdirUpA yathA goH sattA gotvaM, azvasya sattA'zvatvaM sattA tantutvaM paTasattA paTatvam , jAte_bhivyaktirvyaktyadhInA, tasmAt khAzrayakAraNAnAM prayojakakI, kAryotpattI kAraNAnAM sahakAriNI, naiyAyikairapi kAryatAyAH pratiniyatadharmAvacchinnatve kAraNatAyAH pratiniyatadharmAvacchinnatvasya prayojakatvAbhyupagamAt, tasmAt vRttasattvaM tantutvaM paTasattva-paTatvaM karoti, evaM ca tantuniSThA sattApi paTaniSTasattvakarIti bhAvaH / vRttasattvasya kAraNaniSpannasya kharUpasataH paTasyotpattyanantaraM sattAsamavAyaja sattvaM tantavaH kurvanti tathA sattApItyAha-atha veti / tadevaM sattAyAH kAra30 Natve siddhe yatkAraNaM tadravyaguNakarmAnyatamad dRSTam , yathA paramANavaH tatsamavAyinaH saMyogavibhAgAdayaH kriyAzca, uktaJca 'sadaniyaM dravyavat kArya kAraNaM sAmAnyavizeSavaditi dravyaguNakarmaNAmavizeSaH' iti trayANAM kAraNatvamataH sattApi kAraNatvAt dravyaM guNaH 1 si. ka. tayA sattayA nAraMbhikAsya / 2 si. ka. 'tvaaccaarnnmaannaadivdto| 3 si. ka. dadhyAdivaH / 4 si. ka. satvakAraNatvAt / 2010_04 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattAnatiriktatA ] 641 ktasattvakaratvAt kAraNameva syAta, AdigrahaNAt kapAlavIraNAdidravyANyudAharttavyAnIti, tathA ca dravyAdyanya[tama]deva tatsAmAnyaM - sattAkhyaM dravyaM guNaH karma vA tato'nya[ tamat ] syAt, yaddhi kAraNaM taddravyaM guNaH karma vA tato'nya[tama]d dRSTaM yathA tantavastatsaMyogAzca tatkriyAzca tathA sAmAnyaM sattAkhyam, tasmAt sAmAnyaM sadanityaM dravyavat kAryaM kAraNaM sAmAnyavizeSavacca, dravyAdivat, ato dravyAdInAmeva sadAdiSaDavizeSA iti vyAkhyA vyarthA / dvAdazAranayacakram ata eva ca nAsya sattadidamasaditi svAnvayavRttisattvAvyatirekavRttiniSkalakhato'vadhAritasattvaM dravyAdi vyAkhyAtam, tasmAttadarthamabhidhAnapratyaya hetunA'nyena nArthaH, svata eva siddhaprayojanatvAt, tatrAnyasya sadabhidhAnapratyaya hetordravyAdAvanavakAzaH svata eva siddhaprayojanatvAt, sattAsAmAnyAdivat, AkAzAdivadvA yathA vA putra evAputra ucyate svagataputratvasaMsiddhAnvayavyatirekAbhidhAnapratyayadevadattaH putra eva sannanapekSaputratvaH, atra svabhAvasi - 10 ddhereva dravyAditvaM netarasattvAditi sattAyA nirAkaraNaM kRtam, dravyatvAdyapyevameva nirAkAryam / ata eva cetyAdi etasmAdeva dravyAdyanyatamasvarUpatvAt sattAyAH sAmAnyAkhyAyAH, nAsya sattadidamasaditi vigRhya asyetyanvayAnneti ca vyatirekAt dravyaguNakarmAkhyasya trayasya sato'vadhAraNArthaM pratiSedhavAcinA nayA vyavacchedyAM sattAmabhyupagamya svAnvayavRtti sattvAdavyatirekavRtti ca niruupitemnvyvytirek|bhyaaN niHkArakAbhyAM niSkalaM paripUrNa svarUpato'vadhAritaJca sattvaM yasya tadravyAdi dravyAnta- 15 rAdi sadvyatirekeNa svAnvayena ca yathA vyAkhyAtaM siddhyati ca tasmAttadarthaM - dravyAdyavadhAraNArthaM abhidhAnapratyaya hetunA'nyena sattAdinA nArthaH [na] prayojanam svata eva siddhaprayojanatvAdityuktopasaMhAraH, atra pRthak sAdhanaM-tatretyAdi, dravyAdivyatiriktasya sadabhidhAnapratyaya hetordravyAdAvanavakAzaH, svata eva siddhAbhidhAnapratyayatvAt, yatra svata eva siddhAbhidhAnapratyayatvaM tatrAnyasya sadabhidhAnapratyaya he tornA vakAzo'sti, " 2010_04 5 karma vA syAdityAha tathA ceti / evaJca sAmAnyasyApi sadAdiSaDavizeSavattvAt trayANAmeva taduktirayuktaivetyAha- tasmAditi / 20 evaJca sattAyA dravyaguNakarmAnyatamarUpatve siddhe dravyAdeH svata eva sAmAnyavizeSarUpatayA na ghaTAdirUpaM satvaM svAtmAnamanyatra saGkAmayati na vA vasattvaM parato labhata iti ghaTAdisattvaM svAnvayavRtti svAnyavyatiriktaJca, ata eva tat sampUrNaniratizayam, tasmAt dravyAdeH svata eva sadrUpatvAt nAsya vyatiriktA sattA pazcAt sattvakarI vidyate, sadabhidhAnapratyayayoH svata eva siddhatvAdityAzayenAha - ata eva ceti / tadvyAcaSTe - etasmAdeveti sattAsAmAnyasya dravyaguNakarmAnyatamakharUpatvAdevetyarthaH / nAsya sattadidamasaditi vigRhyAsacchabdaM sato dravyAderyadasaditi vyatiriktasattApratiSedho varNyate tadyuktamevetyAzayenAha - nAsyeti, asyeti 25 padena svarUpavyApi sattvavaddravyAdau nayA pratiSedhavAcinA vyatiriktasattAyA vyavacchedyatA'bhyupagamAdityabhiprAya iti bhAti / sattvaM svasambandhidravyAdyanvayinaM vyApya varttate nAnyatra ca varttata ityAzayenAha - svAnvayeti, sajAtIyAsajAtIyetara khabhAvabhUtamiti bhAvaH / ata evaitat sampUrNaniratizayamityAha- anvayeti / bhavatu sattvaM tAdRk, tataH kimityatrAha - tasmAttadarthamiti dravyaM guNaH karma ca sadevetyavadhAraNArthamityarthaH / ata eva cetyAdinA siddhameva tasmAttadarthamityAdinoktatvAt paunaruktayamityAzaGkyAhaityuktopasaMhAra iti / pakSasAdhyaheturUpeNa tamevArtha sAdhayati - atreti, uktopasaMhArarUpatAyA abhAve'numAnapradarzanaparatvaM 30 1 si. dravyAdanya0 De. dravyAdyanyavAdava 2 si. ka. vAnonyasyAt / 3 ka. tatsAmAnyaM sattAkhyaM dravyam / 4 si. ka. dravyazUnyatama0 / 5 ka. nirUpitamityasyAnantaraM natvanvayavyatirekavRttica nirUpitamityadhikaH pATho dRzyate / Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mmmmmm nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [vidhiniyamobhayAre yathA sattAsamavAyavizeSeSviti, atha vA''zrayAzrayiNoH pArataMtryasvAtaMtryavyAkhyAkusRtipratyutthAnaM mA kArSIdvaizeSika iti nirAzaGkamAkAzAdivaditi dRSTAntaH, yathA dikkAlAkAzadravyANi dikkAlAdimukhyasAmAnyazUnyAnIti, atha vA prastutodAharaNameva dRSTAntaH svagatetyAdi, anvayavyatirekayuktAva bhidhAnapratyayAvazvarathavadanvayavyatirekAbhidhAnapratyayau, tau svagatena putratvena saMsiddhau yasmin so'yaM svagataputratva5 saMsiddhAnvayavyatirekAbhidhAnapratyayo devadattaH putra eva saMnnanapekSaputratvaH-svasutamanapekSya vyAkhyAtavidhinA puruSAntarasya pituH putra eva sannaputraH svasUnutvAbhAvAditi yathA putra evAputra ucyata ityevaM dRSTAntArthaM bhAvayitvA dArzantikamupanayati, atra svabhAvasiddherityAdi,-svabhAvasadbhAvasiddhereva dravyAditvaM netarasattvAt-na sambandhisattvAditi vicAraphalaM nigamyate-evaM hi vizeSavicAradvAreNa sattAyA nirAkaraNaM kRtam , dravyatvAdyapyevameva nirAkAryam , dravyatvaguNatvakarmatvasAmAnyavizeSanirapekSAvabhidhAnapratyayau svata 10 eva dravyAdInAM sulabhau, vyAkhyAtavaditi, tatrApi tulyapracarcatvAt / etena satsatkaratvapakSe'pi sAkSAtkRtameva vaiyarthyam , svata eva siddhatvAt / (eteneti) etena satsatkaratvapakSe'pi sAkSAtkRtameva vaiyarthyam-nAsya sadityasatpakSe yathA'bhihitaM vicArAvasAne nAsataH satkarI sattA sadvyAdivyatiriktasya sattAdravyatvAdeH tatsadabhidhAnapratyayaheto ranavakAzaH, svata eva siddhAbhidhAnapratyayatvAt sattAvaditi, tathA tathaiva satAM dravyAdInAM satkarI sattetya15 trApIti pratyakSIkRtamasmAkaM tvayaiva vaiyarthyaM sattAsambandhasya, khata eva siddhatvAditi / tasyeti mattvA'numAnaM darzayatIti bhAvaH, prayogArthaH sphuTa eva / nanu dravyAdirAzrayaH pareNaiva sadvyAdirbhavati, Azrayi ca sattAdravyatvAdi khata eveti vaizeSiko yadi zaGketa tarhi tattoSArthamAzrayabhUtaM svata evAbhidhAnapratyayaviSayaM dRSTAntamupanyasyati-AkAzAdivaditi, AkAzAdivyapadezaH pratyayazcAtra svata eva, nAkAzatvAdinA pareNa, AkAzatvAdInAmekavyaktimAtravRttitvena sAmAnyAnabhyupagamAditi bhAvaH / tatrApi yadyAkAzatvAdinA sakhaNDenAkhaNDena vA dharmeNaivAbhidhAnapratyayAvitISyeta tarhi tvaduktaM 20 prastutamaputrabrAhmaNadRSTAntamevAtrApi gRhANetyAzayenAha-atha veti / azvena yukto ratho'zvaratha ityAdimadhyamayuktapadaluptasamAsavat anvayavyatirekayuktau abhidhAnapratyayAviti madhyamayuktapadalopikarmadhAraya ityAha-anvayeti, abhidhAnapratyayayoH sAmAnyavizeSAtmakavastuviSayatvenAnvayavyatirekayuktatA bhaavyaa| tau ca svasmin svataH siddhadharmavizeSa prayuktau nAnyagatadharmeNa, tathA ca khaniSThaputratvenaiva devadattaH putrAbhidhAna pratyayaviSayaH, yadyapi putratvaM pitRtvApekSaM tathApi putrAbhidhAnapratyayayorna pitrapekSatvaM prayojakamityAzayenAha-tau svagateneti, anvayavyatirekAbhidhAnapratyayau khaniSThena putratvenaiva bhavato nAnyagatena putratvAdineti bhAvaH / 25 anapekSaputratva iti, anapekSaM putratvaM yasya yanniSThaM putratvaM svasutAnapekSaM tathAvidha ityarthaH, svasutApekSaputratvena tvaputra eveti bhAvaH / vyAkhyAtavidhineti, atavyatvAt svayaM putrIbhAvapariNAmazUnyatvAdityAyuktavidhinetyarthaH / sattAnirAkaraNavicAra nigamayati-evaMhIti / itareSAmapi dravyatvAdivyatiriktasAmAnyAnAmanayaiva dizA nirAkaraNaM kaarymitytidishti-drvytvaadiiti| evamasato dravyAdeH satkaraH sattAsambandha iti pakSaM nirAkRtya sataH satkaraH sattAsambandha iti pakSa nirAkartumAha-eteneti anyasya sadabhidhAnapratyayahetordravyAdAvanavakAzaH, svata eva siddhAbhidhAnapratyayatvAt sattAvadityanumAnenetyarthaH / etadeva vyAcaSTe30 nAsyeti, asatpakSe'sataH sattA satkarI na bhavatIti vicArasya prAntabhAge yathA'bhihito'numAnena sattAsambandhasyAnavakAzasta thaiva satpakSe'pi tadanavakAzAt sattAkalpanamanarthakameva tatkAryasya svata eva siddhatvAditi taatprym| nanu dravyAdikArya yadi na khataH sat, kintu sattAsambandhAdeva tarhi sattApi svato na satI syAt, kintvaparasAmAnyasambandhAt syAt , tathA tadapi sAmAnyamanya 1 si. nAstIdaM padam / 2 si. ka. sUcanapekSa0 / 3 si. ka. kSa. De. svazUnyatvabhA0 / 2010_04 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anavasthAnirAsaH] dvAdazAranayacakram 643 kiJcAnyata yattvanavasthA na dRSTAntAt vAkprakAzitaghaTAdyarthakriyArthapradIpaprakAzopAdAnasyArthavatprakAzanAvasthAvat , ihApi dravyAdikAryeNa vastUbhRtiprakAzamAtreNa dravyAderupayogakriyA nAstItyazaktasadasattvAt vicitropabhogasiddhyarthe sattAsambandho'rthavAneveti / yattvanavasthA netyAdi, yAvadarthavatprakAzAnavasthAvaditi pUrvapakSapratyuccAraNam , anavasthAdoSa- 5 parihArArthaH pratisamAdhAnavikalpo naiSa doSaH dRSTAntAdityAdi, dRSTAntastadyathA-vAcA gamite prakAzite ghaTa iti jJAnamAtrAdhAne kRte tAvatA jalAdyAharaNAdikriyAviniyogArtho na kRta iti tadarthaM ghaTagrahaNadhAraNAdyarthazca pradIpaprakAza upAdIyate, tasya vAkprakAzAdanyaprakArasya pradIpaprakAzasyopAdAnaM na vyartham , na ca punastasyAnyaH pradIpo'nyo vA prakAzaH prakAzanArthamupAdIyate, tasmAttatraiva vyavasthitatvAnnAnavasthAdoSo'stItyeSa dRSTAntaH, upanayaH-tathehApi dravyAdikAryeNa vastUbhUtiprakAzamAtreNa svakAraNotpAditamA- 10 treNa vAkprakAzitaghaTasthAnIyena dravyAdeH kAryasyopayogakriyA nAsti, puruSopabhogArthAzca sarvAH kriyAH iti ataH kAraNAt , asat azaktasadasattvAt-azaktasya svakAryakaraNe sata evAsattvAt , aGkurAvasthAyAmiva vrIheH, akaThinAvasthAyAmiva vA kSutpratIkArAzaktAsavIhivat-vicitropabhogasiddhyartha-ghaTapaTakaTAdibhiH parasparavyatiriktairjaladhAraNatvaktrANapracchAdanAdyupabhogasiddhyarthaM vicitreSu ghaTAdiSu paTAdiSu dezakAlAkArAdibhiH samAnajAtIyeSvabhinnAbhidhAnapratyayavyavahArasiddhyarthaM svasAmAnyAnviteSu sattvavizeSaNena prakAzAnta- 15 reNa sambandho'rthavAneva, vAkprakAzitasya punaH prakAzane pradIpaprakAzasyeva / sAmAnyasambandhAdityevamanavasthA, yadi ca sattA svayameva satI nAparasAmAnyeneti nAnavasthetyucyate tarhi dravyAdikAryamapi khayameva sat syAt kiM sattayetyAzaGkAyAM vaizeSikeNa yatsamAhitaM tadAcaSTe-yattvanavasthA neti / nAstyanavasthAdoSaH vakSyamANadRSTAntAditi vaizeSikasyAnavasthAsamAdhAnavikalpa ityAha-anavasthAdoSeti / dRSTAntaM tAvadvarNayati-cAceti, rAtryAdau yadi kazcit gRhe'smin ghaTo vidyata iti jalAharaNAdyarthinaM prati vadettAvatA na jalAdyAharaNArthaH siddhyati, kintu 20 pradIpaprakAzena cakSurAdinA ghaTe vijJAte hastena parigRhIte tadarthaH siddhyatIti sAmAnyato'vagatasya vizeSataH parijJAnArtha pradIpAdiprakAzasyApekSA'sti, na tatra pradIpAdiprakAzasya prakAzanArthamaparapradIpAdyapekSyate, tato'pekSAyAstatprakAzamAtra eva vyavasthitatvAnnAstyanavastheti dRSTAntArthaH / tadartha-AharaNAdikriyAsu ghaTAderviniyogArtham / sAmAnyena prakAzitasyApi punarvizeSeNa prakAzanaM na niSphalamityAha-tasyeti / anavasthA'bhAvaM vakti-na ca punariti / dASTAntike tadarthamupanayati-ihApIti kAraNasamAjena dravyAdikArye sAmAnyata uddhRtimAtreNa prakAzite'pi tAvatA puruSaprayojananivRttyanudayAdasadeva tatsyAditi bhAvaH / tatra hetu-25 mAha-azakteti dravyAdyarthakriyAsu asamarthatvena sadapyasadeveti bhAvaH / tatrodayaprAkkAlInAvasthaM dRSTAntamAha-aGkareti / sattAsambandhaprAkkAlInoditAvasthaM dRSTAntamAha-akaThineti / sattAsambandhaprayojanaM darzayati-vicitreti, ghaTapaTakaTAdInAM bhAvaikarUpatve paridRzyamAnA vicitrA upabhogA na bhaveyuriti sAmAnyadharmAvacchinnAnAmapi vizeSadharmAvacchinnatvamAvazyakamiti kharUpasatAmapi sattAsambandho'pekSita eva, na vA sattAyA sampUrNasadrUpAyAH pradIpaprakAzasthAnIyAyAH sattAntarApekSA'stIti nAnavastheti bhAvaH / vicitrazcAsAvupabhogazceti karmadhArayAbhiprAyegAha-ghaTapaTeti / vicitreSu dezakAlA''kArAdibhiH ghaTAdiSu 30 upabhogaH-abhinnapratyayAbhidhAnalakSaNo vyavahArastatsiddhyarthamiti saptamItatpuruSAbhiprAyeNAha-vicitreSviti, sattAsambandhasyA 1 si. ka. rthavataeva / 2 si. ka. prakAzasya0 / 2010_04 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 644 [ vidhiniyamobhayAre tAnya vAkprakAzitaghaTaviSayasyAvasthAvadanavasthAdoSAbhAvAcca yo'yaM pratisamAdhAnavikalpa:so'pyanupapannaH, avasthAvaddddRSTAntAsattvAt, anekAntatvAt, ekAntarUpo hi nizcito'rtho dRSTAntaH syAt tvadudrA hitArthasya tu na hi vyarthatvaikAntAnugataM prakAzanam, indriyeNAnupalabdhasya vicitropabhogAsiddheH, tasyApi bahuprabhedopakaraNaprakAzyatvAt, 5 pyAtmalabdhiprakAzyAni, sApyupayogaprakAzyA, tasyApi bAhyopayogyadravyopayogaprakAzyatvAdanavasthA, ataH paraM punaruktaM bhavati, tasmAt prakAzyaH pradIpaprakAzo'pi, atadrUpabhAvAdhigamyatvAt, prastutA sattApi ca AzrayasyAtadrUpasya pratyayenAtmAnaM labhate na svata eva, vAkprakAzAvagamitArthasya pradIpAdiprakAzanavaditi / so'pyanupapanna ityAdi taduttaraM yAvat pradIpAdiprakAzanavaditi, kasmAdanupapanna iti ceducyate10 avasthA[vad]dRSTAntAsattvAt - asAveva pradIpadRSTAnto'vasthAvAnityabhimato'vasthAvAnna bhavati, anekAntatvAt, ekAntarUpo hi nizcito'rtho dRSTAntaH syAt tvadugrAhitArthasya tu nahi vyarthatvaikAntAnugataM prakAzanam - yadi pradIpasya prakAzAntareNa prakAzanaM vyarthaM syAt na vA' [na]vasthA syAt, tettu nAsti, yasmAdvAkprakAzyaprakAzaka pradIpa va dindriyeNAnupalabdhasya - agRhItasya ghaTAdervicitropabhogAsiddheH kimindriyairavasthA syAt ? netyucyate - tasyApi bahuprabhedopakaraNaprakAzyatvAt tadapi hIndriyaM nirvRttyupakaraNayogyA15 tmotpannendriyaparyAyAkhyapudgaladravyaprakAzyam, aJjanapAdAbhyaGganapathyabhojanapradIpAdi bAhyadravyaprakAzyam, jJAnAtmAtmaprakAzyazca tAnyapi hi nirvRttyupakaraNayogyaparyAptidravyANi aJjanAdi bAhyadravyANi cAtmanyuditakSINopazAntAGgopAGganAmakarmodayajJAnadarzanAvaraNavIryAntarAyakSayopazamApekSAtmalabdhiprakAzyAni " nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam bhinnapratyayAbhidhAnaprayojakatvAt saptamItatpuruSAzrayaNam, svarUpasattvalakSaNaikadharmAvacchinnebhyaH dravyAdiSaDbhyo vicitropabhogasiddhyarthaM dravyAditrayANAM sattAsambandha iti karmadhArayapakSAbhiprAya iti dhyeyam / na ko'pyavasthAvAn dRSTAnto'sti, pradIpadRSTAnto'pyavasthA20 vAnna bhavatIti vaizeSikayukti nirAkaroti so'pyanupapanna iti / anupapannatAyAM hetumAha-avasthAvaditi / tathAvidhadRSTAntAsattve hetumAha-anekAntatvAditi prakAzAntara prakAzana vaiyarthyayorekAntena pradIpe yadi nizcayaH syAt syAttadA'vasthAvaddRSTAntaH sa eva nAstIti bhAvaH / etadevAha yadIti prakAzAntareNa prakAzanasya vyApyaM vyarthatvaM tadvyApyaJcAvasthAvattvaM vaktavyam, tanna sambhavati cakSurAdIndriyeNa prakAzAtmA pradIpo yadi gRhIto na bhavet kathaM ghaTAdigrahaNalakSaNavicitropabhogaH syAditi bhAvaH / vyarthatvaM kathaM nAstItyatra hetumAha yasmAditi, yathA vAcA prakAzitasya pradIpena prakAzanaM na vyarthaM tadvadityarthaH / indriyasyApi 25 prakAzo'pekSita eva na tasya vaiyarthyamatastatrApyavasthA nAstItyAha - tasyApIti indriyasyApItyarthaH, indriyANyapi bahuprabhederupakaraNaiH prakAzyAni, tatrAcetanAni bAhyadravyANi AntaradravyANi cetanazca upakaraNAni, tatrAntarAcetanadravyalakSaNopakaraNamAhatadapi hIti nirvRtyupakaraNalakSaNendriyadvayayogyamAtmanyutpannaM yadindriyaparyAptinAmakaM pudgaladravyaM tena prakAzyamindriyamityarthaH / indriyANAM prakAzyaM bAhyadravyamAha -aJjaneti, aJjanaM pAdAbhyaGganaM pathyabhojanaM pradIpAdi cendriyagatapadArthagrahaNazakteruttejakatvAccakSuSaH prakAzyamiti bhAvaH / AntaraM cetanadravyamindriyaprakAzakamAha-jJAnAtmeti jJAnasvarUpeNAtmanA prakAzyam, upayogAbhAve indriyANAmakiJcitkaratvAditi bhAvaH / uditAnAM bAhyAbhyantaradravyANAmapi prayojakamAha- tAnyapIti proktabAhyAbhyantaradravyANyA30 tmano labdhivizeSAt prakAzyAni, sa ca labdhivizeSa indriyaparyApyupayuktAGgopAGganAmakarmodayAt bAhyadravyalAbhasahakAri jJAna 1 si. ka. sAtu / 2 si. ka. padobhyaGganesyapathya0 / 3 si. ka. 'karaNAttadyogya 0 / 2010_04 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mam sattAyAH pradhAnarUpatA] dvAdazAranayacakram tasmAtteSAmapi labdhiprakAzyatvAdanavasthA, sApi labdhirAtmanaH praNidhAnAkhyena vIryeNApanIte jJAnAvaraNAdikAluSye jIvasyopayogalakSaNasya prasAdamAtraM jJAnamupayogaH tena prakAzyate, labdherapyupayogaphalAyAH tatprakAzyatvAdanavasthA, tasyApi matijJAnopayogAdArabhya yAvatkevalopayogasya bAhyopayogyadravyopayogaprakAzyatvAdanavasthA, so'pi hi 'jaM jaM je je bhAve pariNamati payogavIsasA davvaM / taM taha jANAti jiNo apajjave jANaNA Natthi // ' ( Ava0 ni0 gA0 2667) iti bAhyavastupariNAmAnurUpopayogAt tatprakAzya / upayogo'pItyataH paraM punaruktaM bhavati prakAzyaprakAzakacakrakarUpeNa, tasmAt prakAzyaH prakAzAntaraprakAzyaH pradIpaprakAzo'pi, atadrUpabhAvAdhigamyatvAdityavasthA[vad]dRSTAntAsattvasamarthanopasaMhAraH, sattAyAmapyanavasthAnA[da]tadrUpaprakAzyasAdharmyamApAdayitumAha-prastutA sattApi cetyAdi, sattApi cAzrayasya dravyAderatadrUpasya pratyayenAtmAnaM labhate-tena prakAzyate, vAkprakAzAvagamitasyArthasya pradIpAdinA prakAzanavat , na svata evetyanavasthAdoSo'trApi tadavasthaH / 10 kizcAnyat pradhAnamapi caivaM syAdbhavatA parikalpitA sattA, vizvarUpopabhogapratipAdanArthatvAt , guNatrayavat , yathA sattvarajastamonAmakaM puruSArtha pravarttamAna pradhAnameva, evaM sattA pradhAnameva na tato'nyat , kAryamapi ca te janmakAlAt prAgapi sadeva prApnoti, azaktasadasattvena vyApyamAnatvAt ..................... sakriyamANatvAt , utpannamAtradravyAdivat , yadvA na tat 15 sakriyate, sadbhUtatvAt , sattAdivat , na tatsattA sattAntaramapekSate, sattAsambandharahitatve'pi sattAtmakatvAt , atyantAnupravRttasattAvat , anarthasattA'pi cAnyatrAnAdheyA, tata eva, svasattAvaditi / darzanAvaraNavIryAntarAyakSayopazamAcca bhavatIti bhAvaH / labdhirapi upayogaprakAzyetyAha-sApi labdhiriti jJAnarUpopayogaprakAzyA, yaM pramANamityAmananti, sa copayogazcittaikAgratAlakSaNena praNidhAnenAtmano jJAnAvaraNAderapagame sati bhavatIti bhAvaH / 20 so'pi upayogo matijJAnopayogAdArabhya kevalajJAnopayogaparyanto grAhyaH, sa ca bAhyavastupariNatikharUpaviSayavyApAralakSaNopayogAdbhavatIti bhAvaH / atrArthe prAcAmAcAryANAM pariNAma vinA dravyagrahaNAbhAvaprakAzikAM gAthAmAha-'jaM jaMje je' iti. yadyadravyaM yasmin yasmin bhAve prayogega visrasayA vA pariNamati tadravyaM tathaiva jino jAnAti yadi pariNatirna syAt tarhi tasya jJAnaM nAstyeveti gAthAyA bhAvaH / tattAtparyamAha-bAhyavastviti / kiM tAvatA'vasthitirasti, sa upayogo nAnyamapekSata iti? evaM zaGkAyAmasti tatrApi pradIpaprakAzAdyapekSA, sa ca prakAzo indriyAdiprakAzyaH, indriyAdi ca bahuprabhedopakaraNaprakAzamityevaM 25 prakAzyaprakAzakA''vartanasambhavAt punastadvacane punaruktirbhavediti nocyata ityAzayenAha-ataH prmiti| atadrUpeti, tadeva rUpaM svarUpaM yasya bhAvasya tena bhAvena yo'dhigamyaH prakAzyo na bhavatyasau atadrUpabhAvAdhigamyastadbhAvAt AtmasvarUpeNAprakAzyatvAdityarthaH, ya AtmasvarUpeNAprakAzyaH sa prakAzAntaraprakAzyo bhavati, pradIpazcAtmasvarUpeNAprakAzyatvena prakAzAntaraprakAzyatvAdavasthAvAn dRSTAnto na bhavitumarhatIti dRSTAntopasaMhArArthaH / dArzantikI sattApi na tadrUpabhAvAdhigamyeti prakAzAntaraprakAzyavetyAha-prastutA sattApi ceti / yadi svAtmasvarUpeNAprakAzyA tarhi kena prakAzyetyatrAha-sattApi ceti / AtmalAbho jananaM sattA tu na 30 janyate nityatvAt tatkathamAtmAnaM labhata ityAzaGkAyAmAha-teneti / dRSTAntamAha-vAgiti / atha vicitropabhogasiddhyartha sattAsambandho yadi bhavaddhirabhyupagamyate tarhi sAMkhyasammatapradhAnatvameva tasyAH syAditi doSAntaramAcaSTe-pradhAnamapIti / idameva si. ka. saadhaadaapaa| 2010_04 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 646 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam 1 [vidhiniyamobhayAre pradhAnamapi caivamityAdi, sAMkhyaparikalpitaM sakalajagatkAraNaM pradhAnAdiparyAyaM syAdbhavatA-vaizeSikeNa parikalpitA sattA, vizvarUpopabhogapratipAdanArthatvAt , guNatrayavat , yathA sattvarajastamonAmaka puruSArthaM pravarttamAnaM--puruSasya vizvarUpamupabhogaM pratipAdayituM pravarttamAna pradhAnameva, na tato'nyadvayatiriktaM kizcit , vikAratvAt , evaM sattA pradhAnameva syAt , aniSTazcaitat , kizcAnyat-kAryamapi ta ityAdi 5 yAvadvyAdivaditi, kAryamapi tava dravyAdi janmakAlAt prAgapi sadeva prApnotItyetadapyaniSTApAdanam , kathaM ? tantvAdikAraNAni prAgapyuttarakAlabhAvyabhimatAtmasambandhIni, azaktasadasattvena vyApyamAnatvAdityAdihetavo gatArthA yAvat sakriyamANatvAditi, utpannamAtradravyAdivaditi dRSTAntaH, yadvetyAdi, athaivaM neSyate, na tat sakriyate-dravyAdyutpannamAtraM na bhAvyate vA kenacidarthAntareNa, sadbhUtatvAt , sattAdivaditi, Adi grahaNAdravyatvAdisAmAnyavizeSasamavAyavat , na tatsattA sattAntaramapekSate-dravyAdInAmutpannAnAM svabhAvasattA 10 sambandhisattAM nApekSate, sattAsambandharahitatve'pi sattAtmakatvAt , atyantAnupravRttasattAvat-mahAsAmAnyavadityarthaH, anarthasattA-'artha iti dravyaguNakarmasu (vai0 a0 8 A0 2 sU0 3) saMjJAniyamAdanAH sAmAnyavizeSasamavAyAH, teSAmanarthAnAM yA sattA sApi cAnyatrAnAdheyA, anAzritetyarthaH, tata eva hetoH svasattAvadityetAnyaniSThApAdanasAdhanAni / ommmmam vyAcaSTe-sAMkhyeti, sattA pradhAnamiti pratijJA, tatra hetumAha-vizvarUpeti upabhogapratipAdanArthatvAditi hetuH, pradhAnasya 15 ko'sAvupabhoga iti cet vizvaM jagat, tadrUpa upabhogaH, yadvA vizvarUpaM mahadahaGkArAdayaH, sattAyAstUpabhogo'bhinnAbhidhAnapratyaya vyavahAralakSaNaH / dRSTAntamAha-guNatrayavaditi / dRSTAntaM ghaTayati-yatheti, spaSTam / doSAntaramAha-kAryamapIti khakAraNebhyaH svarUpasadbhatimAtreNotpanna kAryamupabhogAya nAlamiti azaktasadapyasaducyate, azaktasadasattvena vyApyamAnamapi tadravyAdikAya yathA tadAnIM sat tathA janmakAlAt prAgapi sat syAditi mAnArthaH / nanu tadAnIM sAdhyadharmyava nAsti, kva janmakAlAtprAksattvaM sAdhyate ityAzaGkAyAM pratijJA pradarzayati-tantvAdIti, janmottarakAlabhAvitvenAmimato ya AtmA-kArya tena prAgapi sambandhI20 nIti tadarthaH, azaktasadasattvena kAryeNa vyApyamAnatvAditi hetughaTanA bodhyA / atha yadi janmakAlAt prAgapi kArya na sat, tato 'na tatra sattAsambandhaH syAdityaniSTApAdanamAha-athaivamiti / utpannamAtraM dravyAdi khakAraNaiH satkRtameveti na sat kriyata ityatreSTApattiM yadi brUyAttadvAraNArtha na vA kenacidarthAntareNa bhAvyata iti sAdhyArthamAha-na bhAvyata iti, sattayA bhAvyamAnatveSTe. triSTApattiH kartuM zakyata iti bhAvaH / hetumAha-sadbhutatvAditi, yat svarUpasadbhUtaM tannArthAntareNa bhAvyamAnaM dRSTam , yathA sattAdravyatvAdisAmAnyavizeSasamavAyAH, tathotpannamAtraM dravyamiti bhaavH| yathA tannArthAntareNa bhAvyamAnaM tathaiva tadIyasvarUpasattA 25 nArthAntaraM mahAsAmAnyamapekSata evetyAha-na tatsatteti dravyAdeH svruupsttetyrthH| atyanteti ekAntAnuvRttipratyayanimittabhUta sattAvadityarthaH, etenAnuvRtteAvRttezca nimittabhUtasya dravyatvAdevyudAsaH / sattAyA apekSyamANatvaM vyudasyAnyAnAzritatvaM sAdhayatianarthasatteti / taistairvidhiniSedhavacanairAgamikaidravyaguNakarmagAmevArthyamAnatvAttAnyeva vaizeSikairarthapadaparibhASitAni na sAmAnyAdIni tatastAnyanarthAnItyAzayena vaizeSikasUtrapradarzanapurassaramAha-artha itIti, evaJcAnAdInAM sAmAnyAdInAM yA sattA svarUpasadrUpA sA sattAsambandharahitatve'pi sattAtmakatvAt nAnyatrAdheyA AzritA, yathA dravyAdeH kAryasya svarUpasattA, tasmAnna sattA dravyAdI 30 samavaitIti bhAvaH / nanu sattAsamavAyaprAkkAlAvacchinnamupAdAnatantvAdisamavetaM ghaTAdikArya sattAsambandhAdeva yadi sadbhavati, tarhi tadekAntena sanna bhavati, kintu yathA guNa eva sannaguNo bhavati tathA'sadapi bhavati, evamiSyate cettat asadeva bhavet , khato si. puruSArthatvAdityadhikaM dRzyate / 2 si. zaktasa0 / 2010_04 Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 647 kAryasyAsattvApAdanam] dvAdazAranayacakram punastatraiva doSaH prakArAntareNocyate- : yadi tatkAraNasamavetaM svata eva sanna bhavati sattAsambandhAt sadbhavati sadeva na, asadapi, yadyevamiSyate asadeva tarhi tat , svato nirupAkhyatvAt , vedanAdi hi nirupAkhyamapi svata eva sAmAnyAtmanA pararUpeNa ca sopAkhyam , tathA'vyapadezyatvAt khapuSpavailakSaNyena, tathA'viziSTatvAditi, kAryamapi vA prAk sat ebhya eva hetubhyaH utpannamAtradravyAdivat / / yadi tatkAraNasamavetamityAdi, yadi kAraNeSu samavetamAtra kArya svata eva sanna bhavati sattAsambandhAt sadbhavati sadeveti-sadeva na bhavati, aguNaguNatvAdivadasadapIti, yadyevamiSyate tata evamApannamasadeva tarhi, kiM ? tat , kuta: ? svato nirupAkhyatvAt-nirupAkhyatvAditi siddhe svata iti vizeSaNaM vedanAdInAM svasaMvedyAnAM nirupAkhyANAM sattvAtaMtrAnaikAntikatA mA bhUditi, taddhi vedanAdi-asAdhAraNarUpeNa nirupAkhyamapi svata evaM-svAtmanaiva, sAmAnyAtmanA-aMzAntareNa pararUpeNa ca-vyAvRttena sopA- 10 khyamiti, tathA[vi]vidhaM viziSTaM vA apadezya-vyapadezyaM, na vyapadezyaM-prakArAntareNa vedanAdivet vyapadeyaM na bhavatItyarthaH, khapuSpavailakSaNyena, tathA'viziSTatvAditi, vizeSaNena hi sattAdinA vastveva sAmAnyAMzAdinA vedanAdi[vet ]sambadhyate, nAvastvityevaMsAdharmyAt khapuSpavadasat syAditi gatArtham , etadanabhyupagame kAryamapi vA prAk sat , utpatteH, ebhya eva hetubhyaH khato nirupAkhyatvAdityAdibhyaH, utpannamAtradravyAdivat / . ma mmmmmmmmm nirupAkhyatvAdityAha-yadIti / tadvyAcaSTe-yadi kAraNeSviti / khata eva sanna bhavati-khata eva paripUrNa sanna bhavati, tena kharUpataH sattvAbhyupagame'pina kSatiH, evazabdenAsadrUpatAvyAvRtteH, sadeva na bhavatItyasya sarvathA sanna bhavatItyarthastena, asadapi,apizabda: sataH samuccAyakaH / ApAdyamAha-tata eghamiti, hetumAha-svata iti / nanu kAryamasat , nirupAkhyatvAdityevocyatAM kiM khato nirupAkhyatvAditi, atrottaramAha-nirupAkhyatvAditIti, vedanAdau nirupAkhyatvasattve'pi svasaMvedyatvenAsattvAbhAvAttadantarbhAvaNa hetorvyabhicAritvaM mA bhUditi khato nirupAkhyatvamuktam , tathA ca vedanAdi na khato nirupAkhyamapi tu svataH sopAkhyameva, khAtmanaiva 20 sAmAnyavizeSAtmanA sopAkhyatvAditi bhAvaH / nirupAkhyaM tatkathamityatra vizeSaNarUpeNa samarthayati-asAdhAraNarUpeNeti, svAnubhavaikavedyatayA bauddhAdisammatasvalakSaNAdivadupAkhyAtumazakyamiti bhAvaH / khato nirupAkhyatvahetorevAbhiprAya khata iti vizeSaNatyAgena prakArAntareNAdarzayati-tatheti, vividhamanekaprakAraM, viziSTaM vyAvRttaM vA'padezyaM AkhyAnayogyaM nAnAzabdAbhidheyamasAdhAraNazabdAbhidheyaM vA, tAdRzaM yanna bhavati tadvedanAdivadavyapadezyaM na kenApi zabdena khapuSpavailakSaNyena vaktuM yogyamityarthaH, vedanAdi ca sadAdizabdairvyapadezyameva, na tu tvadIyaM kArya tAdRzamato'sadeveti bhAvaH / hetvantaramAha-aviziSTatvAditi 25 avacchedakatvasAmAnyAnirUpyatvAdityarthaH, vastumAtraM hi yatkiJcinniSThAvacchedakatvanirUpyameva bhavati, tvadIyaM kArya tu na yatkiJciniSThAvacchedakatvanirUpyamityavacchedakatvasAmAnyAnirUpyatvAt khapuSpAdivadasadeveti bhAvaH / eteSAM hetUnAM sadbhAve'pi yadi kArya sadiSyate tarhi prAgapyata eva hetubhyaH sat syAditi vipakSe bAdhakamAha-etadanabhyupagama iti / atha kAraNasAmagrIphalabhUtakhabhAvasanmAtrakAraNasamavetakAryamAtrasya sattAdravyatvAdipratiniyatadharmasambandhaprayojakarUpAbhAvAdutpattyavasthAyAmidaM dravyameva na guNAdi, guNa eva na dravyAdi, kriyaiva na dravyAdIti niyamo na sambhavatItyuktaM tat sarvadA tathaiveti na sattAdravyatvAdisambandha:30 1 si. ka. tadvadanaiH / 2 chA0 eva ca / 3, 4, 5, 6 si. ka. degdezyo / si. xx / 7 si. ka. vat / si.ka. chA0 bhyaH utpannamAtradravyAdibhyaH utpa0 / dvA0 na0 5 (82) 2010_04 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 648 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [vidhiniyamobhayAre yadapi ca karnAdikArakANAM samavAyinAJca vyApArasya phalamazeSavizeSaNavinirmuktaM svabhAvasadbhAvamAnaM kAraNasamavetaM tadityAtmAvadhAraNaM kRtvA svayameva yaccoditaM vastumAtrasya niratizayatvAt sattvAdidravyatvAdivizeSaNasambandhaniyamAnupapattiriti tattathaiva-vastumAtrasya niratizayatvAt satvAdivizeSaNasambandhaniyamAnupapattireva / / 5 yadapi ca kAdItyAdi kAdInAM kArakANAM samavAyinA[ma]samavAyinAJca-mRdAdInAM devadattadaNDAdInAJca yo vyApAraH-sametya svakAryArambhaH tasya phalaM-ghaTAdi kAryamutpannaM vastumAtraM, tasyAtmA'vadhAraNaM kAryamityataH prAgudrAhitArthanirAkAMkSIkaraNArthamAha-azeSavizeSaNavinirmuktaM-sattvadravyatvaguNatvakarmatvAdibhiH sarvairvizeSaNairvinirmuktaM sambandhasadbhAvazUnyaM svabhAvasadbhAvamAtraM yattaducyate kAraNasamavetaM tadAtmeti-itthamAtmAvadhAraNaM kRtvA svayameva yaccoditaM vastumAtrasya niratizayatvAt sattvAdidravyatvAdivizeSaNa10 sambandhaniyamAnupapattiH-na hi tasyAmavasthAyAmidaM dravyaM mayA dravyatvenAtraiva nilayanIyaM na guNakarmatvAbhyAmiti dravyatvasya nilayanimittakAraNamasti, atizayAbhAvAdeva, tathA guNatvakarmatvayorapi guNakarmaNoriti, tattathaivetyAditvaduktameva kAraNamiti tadevoccArayati-yAvadanupapattireveti-sattAdigrahaNAt sattvadravyatvaguNatvakarmatvaghaTatvarUpatvagamanatvAdyasambandhAt kAraNasamavetasarvadravyaguNAdikAryeSu sttaadrvytvaadivishesskRtsmbndhaatishyaabhaavaaditi| 15 etasya parihArArtham yattu pratyucyate na, kAraNasAmagrIvizeSasadbhAvAt , yattulyajAtIyAvayavasaMyogArabdhAvayavidravyakArya dravyatvena sambadhyate yattu kAraNaguNArabdhaguNAntaraM 'tairArabdhe kAryadravye niyamata eva guNAntaramArabhanta' iti vacanAt guNatvena sambadhyate, yatpunaH gurutvAdibhiH svAzrayasaMyo sambhavatItyAha-yadapi ceti / tadvyAcaSTe-kAdInAmiti kriyAjanakatvaM kArakatvaM tatra sAdhanAntaraniyogavyApAraH 20 kartA, kartuH kriyayepsitatamaM karma, kArakAntarasAdhyavyApAra karaNaM, preraNAnumativyApAra sampradAna, avadhibhAvopagamavyApAraM apAdAnam , kAdivyavahitakriyAdhAro'dhikaraNamiti vyApArabhedApekSakAdInAM samavAyikAraNabhUtamRdAdInAJca vyApAraiH samutpanna kArya kIdRzamiti vastusvarUpanirUpaNaM kAryamiti bhAvaH / vastukharUpameva darzayati-azeSeti, utpattidazAyAM nirvikalpasvarUpasadrUpaM tadvastumAtraM, na tadAnIM saMsargidharmanimittakavyapadezapravRttiriti bhaavH| tadevaM nirdhArya svarUpaM na tadAnIM dravyatvAdInAM sambandhaH sambhavati vizeSaNasambandhaprayojakatvena vizeSyasya sambandhaprAkAle kSaNamAtramatizayavirahitena vastumAtreNAvasthAta25 vyamanyathA vijJAnAbhAvena dravyatvAdi kathaM sambadhyeta, na guNatvAdItyAha-itthamiti / kutastadAnIM na dravyatvAdisambandha ityatrAha-vastumAtrasyeti, niyamaprayojakarUpamatizayaH, ayamatraiva sambadhyate nAnyatretyAkArakaniyamaprayojakarUpAbhAvaH tadAnImasti, kharUpasadrUpamAtratvAdvastuna iti bhAvaH / prathamakSaNa iva dvitIyAdikSaNeSvapi kAryasya vastumAtratvena niratizayatvAt sattvadravyatvAdivizeSaNasambandhaniyamAnupapattistadavastha eveti samAdhatte-tattathaiveti. prathamakSaNe niyamAnupapattI pradarzitaM kAraNaM dvitIyAdikSaNeSvapi tadavasthameva, tatazca vizeSaNasambandhaniyamo nopapadyata eveti bhAvaH / nanu kAryANAM pratiniyata kAraNajanyatvAt 30 sarveSAM kAraNAnAM sarvatra kArye vyApArayitumazakyatvena pratiniyatadharmAvacchinne kArye pratiniyatakAraNasamAjasya janakatvena na sattAdravyatvAditattaddharmasambandhaniyamAnupapattirityAzayena vaizeSikaH zaGkate-yattviti / ghaTapaTAdidravyopAditsukarttavyApAraprayojyA 1 si. 3. kSa. karttAdInAm / 2 si. ka. kSa. De. kAryasattA / 3 sarvatra kAraNaMnAsti0 iti dRzyate / 2010_04 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAryasya svato viziSTatA ] dvAdazAranayacakram sahitairvA svAzraya AzrayAntare vA patanakarmArabhyate tacca karmatvena sambadhyata ityastyatizayaH, etannidarzanamAtraM sarvatra kAraNasAmagryaniyAmakasadbhAvAt pratiniyataH sAmAnyavizeSasambandho draSTavya iti / yattu pratyucyate na kAraNasAmagrIvizeSasadbhAvAditi, tadvyAkhyAnaM yattulyajAtIyAvayavetyAdi yAvadravyatvena sambadhyata iti dravyatvanilayananiyamaH - pRthivyaptejovAyuparamANubhirdvAbhyAM bahubhirvA 5 svasaMyogApekSaistulyajAtIyairArabdhe'vayavidravyakArye dravyatvaM nilIyata ityarthaH, yattu kAraNaguNetyAdi, 'tairArabdhe kAryadravye niyamata eva guNAntaramArabhante' ( ) iti vacanAt tadArabdhe guNAntare kArye guNatvaniyamanAt guNatvena sambadhyate, yatpunargurutvAdibhiH svAzraye - yatrAzraye gurutvaM samavetaM tatra saM[yo]gAbhAve patanakarmArabhyate, AdigrahaNAt prayatnanodanAbhighAtasaMyogavegAH karmArabhante, svAzrayasaMyogasahitairveti, taireva gurutvAdibhiH svAzraye kapitthaphalavRntAdau gurutvena karmaNyArabdhe tatsaMyukta kITe patana - 10 mArabhyate AzrayAntare, taccArabdhaM vastumAtraM karmakAryamitarAbhyAM viziSTaM karmatvena sambadhyata ityastyatizaya iti darzaya [T] niratizayatvasyAsiddhatAmApAdayati, etannidarzanamAtramityAdi yAvadraSTavya iti, sarvatra ghaTatvagotvAdirUpatvA digamanatvAdiSvapyanayA yuktyA sAmAnyavizeSeSu kAraNasAmagryasya niyAmakasyAtizAyinA sadbhAvAt pratiniyata eva sambandho draSTavyaH / www iti parihAre kRte prastutanaya Aha anenaiva parihAravacanena yattadutpannaM kAryaM tatsvata eva parasparato viziSTaM visphuTIkRtam, wwwwwww 2010_04 phara 20 nAmavayavAnAM paraspara saMyogena ghaTapaTAdyavayavidravyaM jAyate'ta iyaM sAmagrI dravyasyaiva, na guNasya karmaNo veti tathAvidhasAmagrIvizeSaH svajanye kArye dravyatvasambandhaniyama prayojakaH, kAryantu na tanniyamaprayojakAtizayavadityAzayenAha - yattulyajAtIyeti, anvayavyatirekAbhyAM samavAyena dravyatvAvacchinnaM prati tAdAtmyena klRptaistattaddharmAvacchinnaiH kAraNabhUtairavayavairityarthaH / tadArabdhe kArye dravyatvameva sambadhyate, na guNatva | dirityAzayenAha - dravyatvanilayaneti / guNatvanilayana niyama prayojakasAmagrI vishessm| darzayatiyattviti, kAryadravyakAraNasamAje dravyopAditsA'vayavasaMyogAdyapekSAH pArthivaparamANvAdayo'ntargatAH, kAryaguNakAraNasamAje guNotpAditsA samavAyasvasamavAyisamavAyAnyatarasambandhAvacchinnavRttimadguNavizeSApekSadravyAdayo 'ntargatA iti tAdRzasamAjAdhInakAryavizeSe guNatvameva sambadhyate na dravyatvAdIti bhAvaH / karmatvAvacchinna kAryatA prayojaka sAmagrI vizeSamA darzayati-yatpunariti loSTAdivarttigurutvaM pratibandhakasaMyogAdyabhAvazcetyAdayaH karmavizeSasya kAraNabhUtAH tadidaM karma adhaH saMyogaphalakaM patanAkhyaM gurutvasamAnAdhikaraNamityarthaH / prayatnavizeSajanyanodana vizeSo gurutvavato dravyasyotkSepaNakriyAprayojakaH, ulUkhalAdyabhighAto musalena 25 saha prayatnavadAtmasaMyogazca haste yatkarma tatprayojaka iti darzayati - AdigrahaNAditi / asamavAyikAraNasamAnAdhikaraNakriyAprayojakamuktvA tadvyadhikaraNa kriyAprayojakamAha - taireveti / ebhiH kAraNa vizeSairArabdhasya karmatvaniyamAt tatkArye karmatvamevAbhisambadhyate, na dravyatvAdItyAha taccArabdhamiti / ayamatizayaH niyAmakaH samasti, tasmAnniratizayatvAt sarve dharmAH sarvatra syurityApAdanaM na yuktamityAzayenAha - ityastIti, niyatajAtIyAbhisandhAnena kArakapravRtteravayavAvayavinorekatvamivAvabhAsakamahimnA'vayavavRttikAryaM svajAtyaivAbhisambadhyate nAnyeneti dravyatvAdAviva tadvyApyapRthivItvAdayastadvyApyA ghaTatvAdayaH 30 sambadhyanta iti vilakSaNakAraNasamAja evaM svajanya kAryasya vailakSaNye prayojaka iti bhAvaH / evaM tarhi kAraNavailakSaNyAdeva kAryANAM parasparaM vailakSaNyaM siddhamiti tatra sattAdravyatvAdisambandho vyartha eva, na hi tena kAryaM vilakSaNaM bhavatItyAzayena samAdhatte - anenaiveti / 1 si. sAmAnya0 / 2 chA0 ntaraMtavasthA A0 / 3 si. guNatvakarmatvAdibhiH / 15 . Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mmmmmmmmmmmm mmam --mom 650 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [vidhiniyamobhayAre tenaiva viziSTena sattAdivizeSaNasambandhanakRtyasya pratiprApitatvAt , tatra vizeSasadbhAvastAvadAhatya bherImabhyupagataH tadupavarNanadvAreNa vA'vizeSo'pi / . anenetyAdi, tvadIyenaivaitena parihAravacanena yattadutpannaM kArya vastumAtrAbhimataM tat svata evakAraNasAmagryAtizayAdeva parasparato viziSTam , na sattAdravyatvAdisambandhanamapekSya visphuTIkRtam , tenaiva5 vastubhAvanena viziSTena sattAdivizeSaNasambandhanakRtyasya-avizeSavizeSAbhidhAnapratyayahetoH pratiprApitatvAt , tatra vizeSasadbhAvastAvat Ahatya bherImabhyupagataH, sarvatra kAraNasAmagryaniyAmakasadbhAvAt pratiniyataH sAmAnyavizeSasambandho draSTavya ityupasaMhAravacanAt , tadupavarNanadvAreNa vA'vizeSo'pi, abhyupagata iti vartate, tulyajAtIya[viyava]saMyogArabhyakAryaviSayadravyatvanilayanavarNanadvAreNa guNArabdhaguNAntaraviSayaguNatva [nilayana varNanadvAreNa gurutvAdhArabdhatadAzrayAzrayAntarasamavetakarmaviSayakarmatvanilayanadvAreNa ca sarvadravyaguNa10 karmaNAM niyataviSayasvajAtigatavizeSavarNanAdavizeSo'pyAhatya bherImabhyupagata iti draSTavyam , tasmAt kAraNagatavizeSAvizeSakRtAtizayAdeva kAryagatavizeSAvizeSasambandhasiddhiH, evaM tAvadvizeSaNavarNanadvAreNoktam / kizcAnyat- azeSavizeSaNavinirmuktamapi na bhavatItyetadapi tvayaiva tulyajAtIyAvayavasaMyogAdibhinnatve'pyavizeSo dravyAdInAmityanena bhAvitaM tasmAdasti hi.............. ..... netaraM 15 netreti, punarapi ca tadvijAtIyeSvapyabAdiSvapi tulyajAtIyAdyavayavasaMyogAdapi dravyatvaM bhAvitam / etena pRthivyAdibhinnApyAdyavayavasaMyogAdibhinnatve'pi avizeSeNa dravyatvamuktam , azeSetyAdi, azeSavizeSaNavinirmuktamapi na bhavatItyeta[da]pi tvayaiva bhAvitam , tadyathA-tulyajAtIyAvayavasaMyogAdibhinnatve'pItyAdi, tulyajAtIyAH tulyaprakArA avayavAsteSAM pArthivAdInAM gandhAdivilakSaNakAraNasAmagrI svavyApArAnantarasamutpannakAryasya pratiniyatasAmAnyavizeSasambandhe niyAmiketi tvadIyaparihAravacanena tathAvidha20 sAmagrIsamutpanna kArya svata eva na tu pratiniyatasAmAnyavizeSasambandhenAnyebhyo vyAvRttamityuktaM bhavati, tasmAttatra sAmAnyavizeSa sambandhasyAnyasya prayojana nAstIti bhAvaH / evameva vyAcaSTe-tvadIyenaiveti / vastabhAvanena-vastu bhAvyate yenAsau tena, kAraNasAmagrIvizeSeNa sattAdravyatvAdisambandhaprayojanayoH nikhiladravyeSu dravyamityavizeSAbhidhAnapratyayayorguNAdivyAvRtto'yamityamidhAnapratyayayozca nivRttatvAditi bhAvaH / kAraNasAmagryAJca tvayA vizeSAvizeSapratyayAbhidhAnaprayojakAtizayaH svIkRta eveti darzayati-tatra vizeSasadbhAva iti, kAraNasAmagryAM vizeSAbhidhAnapratyayaprayojakavizeSasadbhAva ityarthaH / dravye guNe karmaNi ca 25 kAraNasAmagrIvizeSasyaiva prayojakatvokteravizeSatvamapi svIkRtameveti darzayati-tadupavarNaneti-kAraNasAmagryatizayavarNanadvAreNetyarthaH / tadupavarNanameva prakAzayati-tulyajAtIyeti, dravyamAne'vizeSeNa dravyatvanilayanasya guNamAtre guNatvanilayanasya karmamAtre karmatvanilayanasya ca varNanenAvizeSo'pyabhyupagata iti bhAvaH / idamevAha-sarvadravyeti dvandvAdau zrutasya sarvapadasya pratyeka dravye guNe karmaNi ca sambandhaH tenAvizeSatvalAbha iti bhAvaH / tatazca kimityatrAha-tasmAditi / atha kAraNasAmagrIvizeSaprasUtasya dravyAdikAryasyAzeSavizeSaNavinirmuktatvaM tvayoktaM tadetanna smbhvtiityetddrshyti-ashesseti| bhAvanAmeva darzayati-tadyatheti pArthivAdyavaya si. ka. mpeksso| 2 si. ka. De. kAryatvAvizeSasya dravyasvanilayanavizeSasya dravyatvanilayanaviSaya vizeSaNavarNanadvAreNa gu0 / 3 ka. De. viSayanilayanaguNatvavarNana / si. viSayeNa guNatvavarNa / 4 si. ka. kSa. De. bhavizeSa / 5 si. ka. bhinnetyAdi / Jain Education Internetional 2010_04 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azeSavizeSaNAvinirmuktatA dvAdazAranayacakram . mattvaprakArANAM saMyogairArabdhaM draSTavyaM pArthivA[di]kArya jAyate, AdigrahaNAt guNakarmaNorapi svakAraNasAnnidhyaprakAratA prAguktA taiH, saMyogAdibhinnatve'pyavizeSo dravyAdInAmityanena avizeSavizeSaNena viziSTamitaravilakSaNaM vastunaH svatattvaM pradarzitaM tvayA, tasmAttatpradarzanAdasti hItyAdhupasaMhAragrantho gatArtho yAvannetaraM netreti[?], kizcAnyat-punarapi cetyAdi, rUparasagandhasparzavatsu pRthivyavayaveSu saMyukteSvavizeSo darzitaH na kevalameSa evAvizeSaH sajAtIyagataH sphuTIkRtastvayA, kiM tarhi ? tadvijAtIyeSvapi dravyatvam , tathA 5 kAraNasAmagryA avizeSeNa yogAt , abAdiSvapi-ApyeSvapi kAraNasAmagryAstulyatvAt tulyajAtIyAdyavayavasaMyogAdapi dravyatvaM bhAvitam , tulyajAtyavayavasaMyogAvizeSAt AdigrahaNAt tejovAyvavayavasaMyogAdapIti, atulyajAtIyAnAmapi tulyajAtIya[vayava] saMyogArambhAvizeSAdityuktatvAt sphuTIkRtamavizeSavizeSaNamityato'tidizati-etena pRthivyAdibhinnetyAdi gatArthaM yAvat dravyatvamuktamiti / kizcAnyat tulyajAtibhede'pi cAvizeSavizeSaNAvinirmuktatvaM vastunaH dvayorbahuSu ceti vacanAt, jAtikalpanAvaJca svata eva prakAzate kAraNasamavetadravyAdItyetasyArthasya pradarzanArtha yaduktaM vastumAtramAvirbhUtamuktavanniyAmakatayA svenaiva mahinA vastuniyatatvAt vizeSaNena dravyatvAdinA avizeSavizeSaNavRttimAtreNa sAmAnyavizeSeNa sambadhyate / tulyajAtibhede'pi cetyAdi yAvat dvayorbahuSu ceti vacanAditi,-yA'pIyamavAntarajAtirghaTatva-15 paTatvAkhyA, pRthivItvajAtibhedaH tasminnapi satyavizeSavizeSaNenAvinirmuktatvaM vastunaH kasmAt ? dvitricaturAdisaGgAt kAryadravyamutpadyata ityuktatvAt, evaM tAvat sambandhyantaranirapekSe vastumAtre evAvizeSavizeSaNa 10 vAnAM tulyajAtIyatvaM gandhAdimattvaprakAreNa, gandhAdimattvasyaiva pRthivyAdilakSaNatvAt , tathAvidhAnAmavayavAnAM ye saMyogAsteSAM parasparaM bhinnatve'pi tadutpannaM kAryamavizeSeNa pArthivadravyameva, evaM guNakarmaNorapi vijJeyamiti bhAvaH / kiM tata ityatrAha-aneneti avizeSo dravyAdInAmityatra dravyAderavizeSatvalakSaNavizeSaNopanyasanenetyarthaH, tathA ca vizeSaNasya vyAvartakatvAdavizeSatvamapi viziSTA- 20 vyAdeH kAryadravyaM vyAvarttayatIti viziSTadravyavilakSaNatvasvarUpo vizeSaH kAryasya svatattvarUpa ukta eveti kathamazeSavizeSaNavinirmuktatva. miti bhAvaH / pRthivItvAvacchinnamAtra eva dravyatvasyAvizeSatetyeva na, api tu pRthivItvAnavacchinnAnAmapyabAdInAM dravyatvamaviziSTamiti prakAzitamityAha-na kevalamiti / hetumAha-tatheti, tulyajAtyavayavasaMyogAvizeSAt pRthivyabAdiSu dravyatvamaviziSTamiti tulyajAtIyakAraNasAmayyArabdhakAryavizeSasyAviziSTatvAt avizeSatvarUpavizeSaNayuktatvenAzeSavizeSaNavinirmuktatvaM kAryasya na sambhavatIti bhaavH| tulyajAtIyAdyavayavetyatrAdipadagrahaNagrAhyamAdarzayati-AdigrahaNAditi, atulyajAtIyAnAmapi-pRthivItvAnavacchinnAnAmapi, 25 tulyajAtIyAH-tulyaprakArAH zItasparzAdimattvaprakArAH ye ApyaparamANvAdyavayavAH tatsaMyogairArabdhatvAvizeSAt / kiJca pRthivItvAdivyApyaghaTatvapaTatvAdirUpavizeSaprayojakadharmaghaTitatve'pi sAmagryA vyavayavArabdhatvabahvavayavArabdhatvalakSaNAvizeSatAprayojakarUpokterapi kAryamaviziSTamiti kArye'vizeSavizeSaNasadbhAvAt azeSavizeSaNavinirmuktatvaM kAryasyAghaTitArthamevetyAcaSTe-tulyajAtibhede'pIti / tulyajAtimedazabdArthamAha-yA'pIti avAntarajAtayo ghaTatvapaTatvAdyAH tulyajAteH pRthivItvalakSaNAyA medAH vizeSAH, tathAvidhajAtibhedasya kAraNasAmagrIghaTakatve'pItyarthaH / avizeSeti avizeSalakSaNa yadvizeSaNaM tena vinimuktaM kArya na bhavatItyarthaH / tatra 30 hetuM prakAzayati-dvitricatureti / evaM sattAdravyatvAdisambandhisambandhavyatirekeNApi kAryasyAvizeSalakSaNavizeSaNavattvamiti .. parasambandhAdeva vastu viziSTa bhavatIti vAdinaM pratyatiprasaGgo niyamasyApAdita ityAha-evaM tAvaditi / dravyAdikAryamAtra 1si. ka. bhavizeSaNavizeSeNa / 2 si.ka. 'bAdiSvapyASvapi / 2010_04 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 652 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [vidhiniyamobhayAre sambandho'tiprApta ityuktam , kiJcAnyat , jAtikalpanAvaccetyAdi, yathA bhavatA jAtiranyA'nAkAMkSAvastumAtre vRttena prakAzena svata eva prakAzate tathA kAraNasamavetadravyAdItyetasyArthasya pradarzanArthaM yaduktaMvastumAtramAvirbhUtamiti, uktavanniyAmakatayeti-sarvatra kAraNasAmagryaniyAmakatayeti-sarvatra kAraNasAma gyaniyAmakasadbhAvAdityanenoktanyAyena svenaiva mahimnA vastuniyatatvAdvizeSaNena dravyatvAdinA sambadhyate tacca 5 dravyatvAdi avizeSavizeSaNa]vRttimAtraM sAmAnyavizeSa:-avizeSeNa prAguktena vizeSaNena ca vRttiryasya tadidama[vi] zeSavizeSaNavRtti dravyatvAdi, tatparimANaM tanmAtraM tenA[vi]zeSavizeSa[NavRttimAtreNa sAmAnyavizeSeNa sambadhyate vastumAtraM tadAvirbhUtamiti / tataH kimiti cet tata etadApannaM svata eva vRttaM vastu dravyAdipratyayatvAdinA sambadhyate, tasmAdeva tu 10 nyAyAt svasAmAnyasyApi prakAzakaM tadeva, pradIpavadbhUtAdvastunaH prakAzAntaranirapekSAttasmAdeva pravibhaktaviSayAnvayAt, vicitropabhogakriyAprasiddhorbhinneSvabhinnavyavahAraprasiddhezca na vizeSaNasambandhaH kalpyaH, sarvatra tu ghaTatvAdAvapi tattvaM svata eveti tvadvacanAdeva pratiprAptam , tadeva ca vizeSaNasyApi prakAzakamiti sthitam / (tata iti) tata etadApannaM svata eva vRttaM vastu dravyAdipratyayatvAdinA sambadhyate-vizeSaNavya15 tiriktamanapekSasiddhaM prakAzate svata eva, prakAzAntareNa nArtha ityuktaM bhavati, kiJcAnyat-tasmAdeva tvityAdi, uktAdeva nyAyAt svasAmAnyasyApi prakAzakaM tadeva-vastumAtramAvirbhUtam , tadAzrayatvAt sAmAnyavizeSAdeH, wimmins yadapyuktaM vicitropabhogakriyAprasiddhyarthaM sattAdravyatvAdisambandhaH kalpyata iti so'pyanenaiva pratipAditaH manama mitarAnapekSa kAraNasAmagrIsambandhAt svata eva pratibhAsate yathA jAtiraparAnapekSA vyaktimAtrasambandhAt svata eva pratibhAsate iti vastumAtrasyAvibhUtasya svata eva parasparato viziSTasya kAraNasAmagrIvizeSaprayukto dravyatvAdisambandha iti vaizeSikamataM darzayati20 yathA bhavateti / utpanna vastu pUrvoditakrameNa kAraNasAmagrIniyamyatayA dravyatvAdisambandhamantareNaiva niyataM sat pazcAdabhi napratyayavyavahArasampAdakena dravyatvAdinA sambadhyata ityaakhyaati-vstumaatrmiti| tadapi dravyatvaM kIdRzamityatrAha-azeSeti pRthivItvAvacchinnatadanavacchinnAvayavasaMyogabhede'pi tulyajAtIyAvayavasaMyogArabdhatvAvizeSeNa tadArabdhe dravyAdikArye dravyatvaM vartata ityavizeSeNa dravyatvasya vRttitA, tathA guNA diparihAreNa kAraNasAmagrIvizeSarUpavizeSaNasvarUpaniyAmakena niyamyatvAt dravya eva vartata iti vizeSaNena dravyatvasya dravyAdikArye vRttiteti azeSavizeSaNavRttimAtraM dravyatvaM bodhyamiti bhAvaH / tatparimANamiti 25 'pramANe dvayasajdanaamAtracaH' (5-2-37) iti mAtraca pratyayaH pramANaparimANayoramedArthatvamabhyupagamyeti bodhyam / evaM pUrvapakSe pratipAdite tanniSedhanArthamAha-tata etaditi / kAraNasamavetaM dravyaM yadi svata eva prakAzamAnaM dravyatvAdinA sambaddhyate tarhi tattadvat dravyAdipratyayamapi khata eva karoti kiM vizeSaNasambandhenetyAzayamAha-vizeSaNavyatiriktamiti dravyatvAdivizeSaNarahitamita khata evaM pratibhAsate bhAsakAntareNa dravyatvAdinA na tasya kiJcit prayojanamiti bhAvaH / jAtirapi vyaktyA prakAzate, vyaktivyatirekeNa nirAzrayasya jJAnopAyAbhAvAt vyartha eva tatra sAmAnyasambandha ityAzayaM sUcayati-uktAdeveti vastumAtre 30 vRttena prakAzena jAtiH svata eva prakAzata ityuditena nyAyenetyarthaH / bhavatu jAteH pratiniyatavyaktyabhivyaGgyatvam tena kiM nazchinnamityatrAha-yadapyuta te, prANinAmupabhogAya vicitravizvaracanAprapaJca ityabhisandhAya pratiniyatakAraNajanyapratiniyatakArya 1.si.k..ksmaadev| 2010_04 Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wmwww wwwww vastunaH svataHprakAzakatA] dvAdazAranayacakram 653 pradIpavadbhUtAdvastunaH prakAzAntaranirapekSAt tasmAdeva pravibhaktaviSayAnvayAt-pravibhakto viSayaH dravyAdeH, kAraNasAmagryavizeSaH tulyajAtIyAvayavasaMyogAdiH, kAraNaguNapUrvakramaH, svAzrayAzrayAntarakriyArambhiguNAdikRtaH, tatkAraNakAryAdipravibhAgAt-vyatirekAt , sadanityAdyavizeSonvi]yAcca tAhAvibhaktaviSayAnvayAt tasmAdeva vastuno vicitropabhogakriyAprasiddheH bhinneSvabhinnavyavahAraprasiddhezceti dviprakAra puruSArthaM darzayati, anayozca puruSArthayoruktavadeva siddharna vizeSaNasambandhaH kalpyaH-sattAdravyatvAdivizeSa- 5 Nasambandho na yuktaH kalpayitumAnarthakyAditi, etanidarzanamAtraM tadbhedA[nAmapi sambandhakalpanAnarthakyamuktanyAyenetyato'tidizati-sarvatra tu ghaTatvAdAvapi-AdigrahaNAt gotvamanuSyatvAdiSu kAraNasAmagryaniyAmakasadbhAvAdeva tattvaM-ghaTatvagotvamanuSyatvAdi svata eva na sAmAnyavizeSAt tvatkalpitAditi tvadvacanAdeva vastuna eva sarvaM tvadiSTaM pratiprAptam , nArthAntarasambandhAt , tadeva ca vizeSaNasyApi sattAdeH prakAzakamiti sthitam 10 kiJcAnyat idantu prasphuTataraM vizeSaNasambandhaprakAzaM vastu, tena ca vastunA nApekSitaH sAmAnyena saha sambandhaH, sAmAnyameva vastunA saha sambandhamapekSata iti tatsambandhaniyamAya tavyaktataraM vastvevArthAntaranirapekSaM vizeSaNAnAmapi prakAzakamiti, atha vA vizeSaNasambandhamantareNApi vastumAtrANAM parasparAtizayo'sti, tena vizeSaNasambandhaniyamasiddhiriti vadatA tvayaivAbhyupa-15 gatam , codyaparihAro'pi kathaM parasparAtizaya iti cet kathaM prAk........ atizayaH syAt / na, dRSTAntAt , yathA parapakSe sattvarajastamasAM parasparAtizayastathehApi syAt , sAmAnyAdivadvA .............. 'sata eva syAditi, so'pi caivaM prasiddhamasmaduktameva saMdarzayati / - idantu prasphuTataramityAdi, vizeSaNasya sattAdravyatvAdeH sambandhaH tasya]prakAzo'sminniti vyakteranuvRttAkArapratyayAmidhAnanimittatvAsambhavena sattAdravyatvAdayastaddhetutvena kalpyanta iti tvayA yaduktaM tadapyanenaiva khayaM 20 prakAzitvAbhyupagamena kAryasya nirAkRtamityAzayenAha-pradIpavadbhUtAditi, tvaduditaM kArya tvadvacanenaiva pradIpavat saJjAtam , pradIpo hi prakAzAntaranirapekSaH svato'nuvRttivyativRttibhAk, tathA kAryamapIti bhAvaH / etadeva samarthayati-tasmAdeveti pradIpavadbhUtatvAdeva pravibhaktaviSayAnvayaM kAryavastu, pravibhaktaH-parasparaM minnaH viSayo hetuH yasya kAryadravyAdeH tatkAryadravyAdi pravibhaktaviSayaM sadyAvRttaM sadanvitazceti bhAvaH / kAryadravyAdeviSayasya pravibhaktatvamAdarzayati-kAraNeti kAraNasAmagrIvizeSaH tulyajAtIyAvayavasaMyogAdizca dravyasya guNAdeH pravibhakto viSayaH, kAraNaguNapUrvakatvaM guNasya dravyAdeH pravibhakto viSayaH, svAzrayAzrayAntarakriyA''- 25 rambhiguNAdiH karmaNo dravyAdezca pravibhakto viSaya iti pravibhaktakAraNakAryatvAt kAryavastunaH parasparaM vyatirekarUpatA, sadanityAdyavizeSAccAnvayarUpateti sattAdravyatvAdisambandhamantareNApi khata eva kAryAt vicitropabhogaprasiddharabhinnavyavahAropapattezca tatsambandhakalpanAveyathyamiti bhAvaH / vyAvRttarUpatvAdvicitropabhogakriyAH, sAmAnyarUpatvAt abhinnavyavahAraprasiddhiriti puruSArthadvayaM vyaJjayati-dviprakAramiti / evaM kAryadravyAderiva ghaTapaTAderapi khato'nuvRttivyativRttibhAktvaM na bhAvAntarasambandhAditi kAryavastunaH khayaM prakAzatvaM varNayatA bhavataiva samarthitamityAha-sarvatra tviti / svato'nuvRttavyAvRttAtmaka kAryavastveva prakAzakatvAt 30 khavizeSaNAnAmapi sattAdInAM prakAzakamityAha-tadeva ceti / idazcAtyantaM spaSTameva yat sattAdravyatvAdisambandhaH vyaktyA prakAzyate, vyaktistu svataH prakAzarUpA pradIpakalpA na prakAzAntaramapekSate, jAtireva tu svaprakAze vyaktisambandhamapekSata iti samarthayati-idantviti / tadeva vyAcaSTe-vizeSaNasyeti vastveva prakAzaka vizeSaNasya dravyatvAdeH, vastu ca svaprakAze sAmAnyasambandha 1si.ka. viSayatvAt / 2 si. ka. vizeSAyAvacca / 2010_04 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 654 nwww nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [vidhiniyamobhayAre vizeSaNasambandhaprakAzaM vastu, na na vastunaiva prakAzyate vizeSaNamiti tadeva vastu prakAzakaM, tena ca vastunA nApekSitaH sAmAnyena saha sambandhaH, sAmAnyameva vastunA saha sambandhamapekSata iti tatsambandhaniyamAya tvayaivAbhyupagatamiti darzayituM vacanopanyAsaH, katamasya vacanasyopanyAsaH ? ucyate-yaduktaM vastvAtmAvadhAraNe kRte'tizayAbhAvAdvizeSaNa]sambandhAbhAva iti codite vikalpAntareNa parihAravacanaM5 tadvyaktataraM vastvevArthAntaranirapekSaM vizeSaNAnAmapi prakAzakamiti, tathA yaduktaM-athavA vizeSaNasambandhamantareNApi vastumAtrANAM parasparAtizayo'sti, tena vizeSaNasambandhaniyamasiddhirityetadvacanaM yathoktatatkAraNasAmagryasadbhAvavizeSAvizeSanyAyaprApakamiti, codyaparihAro'pItyAdi, etasmiMzcArthe yaccoditaM-kathaM parasparAtizaya iti cediti, tasya vyAkhyA kathaM prAgityAdi gatArthaM yAvadatizayaH syAditi, asya codyasya parihAraH so'pi caivaM prasiddhamasmaduktameva saMrzayati, ko'sau parihAraH ? ucyate na, dRSTAntAditi, 10 tadvyAkhyA-yathA parapakSe ityAdi yAvat atizayastathehApi syAditi gatArtham , yadi paramate sattvarajastamasAM parasparAtizayo'sti tava kiM ? ityatrAzaGkAniSedhArthaM svasamayodAharaNamapi cainamevArtha dRDhayatIti svavacanaM tadvacanapradarzanaM yaducyate sAmAnyAdivadvetyAdi savyAkhyAnaM gatArtha sopanayaM yAvat sata eva syAditi / atra prayogA:-na dravyAdi anyAdheyasvaprakAzaM sattvAt , yat sat na tadanyAgheyasvaprakAzaM nAdheyasattvAdi nApratipUrNasattvAdi dRSTam , sAmAnyAdivat , sAtmakatvAt , pratyekaM 15 sattvAt , svabhAvasadbhUtatvAcca, evamanabhyupagame asadeva vA syAt , sattvasamavAyalabhyasadbhAvatvAt , kAryavat , tasmAnna satAmapi dravyAdInAM satkarI sattA vyarthatvAditi sAdhUktam / nApekSate, sAmAnyameva svaprakAze vastvapekSate, evaJca vastu yat sAmAnya prakAzayati tadeva sAmAnyaM tatraiva sambadhyate nAnyatra nAnyadveti tattajjAtisambandhaM niyamayituM vaizeSikoktaM vacanaM pradarzayati-yaduktamiti kAraNasAmagrIprabhavaM kAraNasamavetamAtraM kAryadravyamiti svarUpamavadhAryate cenna tarhi tatra pratiniyatavizeSagasambandhaH kattuM zakyaH, tatsambandhaniyAmakasya kasyacidapyatizayasya 20 kAryadravyamAne'bhAvAdityAzaGkArthaH / tatparihAraM vaizeSiko brUte-tadvyaktataramiti kAraNasamavetaM dravyAdikAryamaparAnapekSa svata evaM pratiniyataM sat dravyatvAdinA vizeSaNena sambaddhyate iti bhaavH| nanu dravyAdeH svataH prakAzakatvamayuktamiti vicintya kAraNa sAmagrIvizeSajanya kArya vailakSaNyamabhyupagamya yaduktaM taddarzayati-tathA yaduktamiti / idazca vacanaM kAryadravyAdau kAraNasAmagrIvizeSaprasUtatvalakSaNAtizayaprakAzakasya pUrvoktasya yattulyajAtIyAvayavasaMyogArabdhAvayavidravyakAryamityAdivacanapratipAditanyAyasya smArakamityAha-yathokteti / evaM parasparAtizayAsambhavamAzaya vaizeSikeNa pradhAnavat sAmAnyAdivadvA yo'tizayo vyavasthApitastAM 25 vyavasthAmupadarzayati-etasmizcArtha iti / sAMkhyAbhimatamavikRtaM sattvarajastamaHsAmyAvasthasvarUpapradhAnatattvaM nikhila mahadAdivikArabIjabhUtamabhinnamapi guNavaiSamyalakSaNAtizayavimardavazena kramavanmahadAdivilakSaNanAnAvikArakAritvAdvilakSaNaM tathA kAraNasAmagrIvizeSaprasUtatvamevAtizayaH kAryasya vizeSaNasambandhavyatirekeNApi sambhavatIti bhAvaH / asmaduktameveti, khata eva vRttaM vastu prakAzaka sAmAnyasyApi, ato na sAmAnyamapekSate, tata eva ca vicitropabhogakriyAyA abhinna buddhivyavahArasya ca prasiddhedravyatvAdisambandhaparikalpanA vyarthatyasmaduktameva tvadIyaM codyaparihAravacanaM samarthayatIti bhAvaH 30 vaizeSikavacanameva pradarzayati-na dRSTAntAditi / sAMkhyasammataM dRSTAntamAha-yathA parapakSa iti sAMkhyapakSa ityarthaH / parAbhyupagatadRSTAntasAmAnyAt khapakSasiddhirna yuktelyAzayena pRcchati-yadIti / svamatIyaM dRSTAntamAha-sAmAnyavadveti, iyatA prabandhena pratipAditamarthamanumAnena sAdhayan satAM na satkarI satteti vikalpamupasaMharati-atra prayogA iti yasya dravyAdeH si. ka. tdythaa| 2010_04 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyavikalpanirAsaH ] dvAdazAranayacakram 655 wwwww (ati) atra prayogA na dravyAdi anyAdheyasvaprakAza nAnyenAdheyaH [ sva]sya dravyAdeH prakAza iti pakSo nAdheyasattvAdivizeSaNaM dravyAdi, nApratipUrNasattvAdivizeSaNamiti vA pakSaH, sattvAt, yat sat na tadanyAdheyasvaprakAzaM nAdheyasattvAdi nApratipUrNasattvAdi dRSTam, sAmAnyAdivat - yathA sAmAnyavizeSasamavAyAH santo nAnyA[dhaiyasva ] prakAzanAdheyasattvAdayastathA dravyAdIni, evaM sAtmakatvAt pratyekaM sattvAt svabhAvasadbhUtatvAditi hetavaH, mUlahetoreva paryAyavAcino vA, evama[na] bhyupagame asadeva vA syAt, sattva- 5 samavAyalabhyasadbhAvatvAt sattvasamavAyena labhyaH sadbhAvo'syeti dravyAdi utpannamAtratrayamabhisambadhyate, kAryavadati, kAraNAvasthAyAM yatkAryaM sa dRSTAntaH, nanvevaM sattvasamavAyalabhyasadbhAvaM tasyAmavasthAyAM kAryaM na bhavatIti cenna, tvayaiva niSThAsambandhayorekakAlatvAbhyupagamena parihRtatvAt tasmAnna satAmapi dravyAdInAM satkarI sattA, vyarthatvAditi sAdhUktamiti prastutadoSottyupasaMhAraH, evaM tAvadasatAM satAzca dravyAdInAM satkarI na bhavati sattetyuktam / wwwwwww kicAnyat nApi sadasatAM satkarI sattA, abhUtatvAttvanmatenaiva, khapuSpavat, yA tu tvayoktopapattiH prakAzo'nyena yena kenacidAdhAtuM yogyo na bhavatIti sAdhyArthaH, etena kAraNasAmagrIvizeSArabdhaM kAryadravyAdi svayameva prakAzata ityuktaM bhavati, ata ucyate- nAnyeneti, atra svapadArthaM evaM bahuvrIhAvanyapadArthaH / svaprakAzarUpatA'cetanasya dravyAderayukteti manyamAna Aha- nAdheyeti AdheyabhUtaM yatsattvAdi tadvizeSaNaM yasya nAsti tathAvidhaM dravyAdItyarthaH, etenAtiriktasattAdravyatvAdi- 15 sambandhaH pratikSiptaH / evaJcAtiriktasattAdyabhAve kAryadravyAdi sampUrNaniratizayasadrUpam, na tu yAvanna sattAsambandhastAvadasadrUpaM sat kharUpasallakSaNApratipUrNasadrUpamiti tathaiva pakSamAracayati - nAprati pUrNeti / hetumAha-sattvAditi / udAharaNamAha-yat saditi / dRSTAntaM ghaTayati-yatheti / tatraiva sAdhye hetvantarANyAha - sAtmakatvAt, zazaviSANAdivannirAtmakatvAbhAvAdityarthaH, sattAdisambandhAttasya sadrUpatve'nyena tasya sadrUpatApattyA khato nirAtmakatvaM syAt, tacca neSTamataH sAtmakatvAt na tadanyAdheyasvaprakAzAdIti bhAvaH / pratyekaM sattvAditi vizeSaNasambandhena vinApi dravyAdikAryasya svata eva parasparAtizayavattvena pratyekaM sadrUpatA, na hi pratyekaM 20 sadrUpattvAbhAve tat sattayA sambaddhumISTe, kharaviSANAdInAmapi sattayA sambandhaprasaGgAditi bhAvaH / svabhAvasadbhUtatvAditi yadi kAraNasAmagrI vizeSalabdhAtmalAbhasya kAryadravyAdeH svata eva na sadrUpatA sattAsambandhAdeva tathA, tarhi svato nirupAkhyatvAdasadeva bhavet, na caivamiSTamiti bhAvaH / ete hetavaH sadrUpatAsAdhakatvAt sattvasya paryAyarUpA eva, sAtmakatvameva hi sattvaM, pratyekaM svabhAvAdvA vyatiriktasya sattvasyAbhAvAccetyAzayenAha - mUla hetoreveti, pradhAnabhUtasattvahetorevetyarthaH / vipakSe daNDamAhaevamanabhyupagama iti, sattve'pyananyAdheyasvaprakAzatvAnabhyupagame tasyAnyAdheyasvaprakAzatvaM-sattAsamavAyalabhyasadbhAvatvaM prAptaM 25 tathA ca sati kAryadravyaguNakarmANyasadrUpANyeva syuriti bhAvaH / dRSTAntamAha- kAryavaditi, sattAsambandhaprAkkAlInaM kAraNasamavetaM yatkArya tadasadeva tadvadityarthaH / nanu tadAnIM sattAsamavAyalabhyaM sadrUpatvaM nAstItyasiddho heturiti zaGkate - nanvevamiti / samAdhatte - tvayaiva niSThAsambandhayoriti, jAtaH sambaddhazcetyekaH kAla iti vaizeSikAnAM siddhAntaH, kAraNasAmagryA kAryaM niSThAM prApnuvadeva sattAsambandhamanubhavati, niSThAnaM niSThA janmocyate sthitirvA tattvaJca sahakramabhAvyanekakAryakAraNatvam, kAraNasAmagrImahinA kAryakAraNabhedatirodhAyakasamavAyena yadaiva samavAyikAraNe nitiSThati tadaiva jAtyApi sambadhyata ityabhyupagamena sattAsamavAya- 30 labhyasadrUpatvaM nAsiddhamiti bhAvaH / satAM sattAsambandha iti pakSamupasaMharati-tasmAditi / tadevaM vikalpadvaye'pi sattA satkarI na bhavatItyAha-evaM tAvaditi / atha sadasatAM satkarI satteti pakSaM vaizeSikapakSe sadasadAtmakavastva prasiddhernirAcaSTe - nApIti / vikalpaM 1 chA. anAdheya0 / 2 si. nyAyenA / ka. De. nAnyenacAsya dra0 / dvA0 na0 6 (83) 2010_04 10 Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 656 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [vidhiniyamobhayAre sadasatvAbhAve sadasadaikAtmyAnupapattiriti sA nopapattiH, svammatenaiva sadasadaikAtmyopapatteratyantAviruddhatvAt , sAmAnyAdidravyAdau tadatatsadasadvat, yathA sAmAnyAdIni svAtmanA asantyapi bhavanti, sambandhasadbhAvena ca santyapi na bhavanti, tasmAdasadabhUtatvAditi sAdhUkam / (nApIti) nApi[sada]satAM satkarI sattA-santazcAsantazca dravyAdayaH sadasanto vyAtmaka[T]:, 5 teSAM sadasatAM sadabhidhAnapratyayakarI sattA syAditi parasyAbhipretaM syAt, tadapi na ghaTate, kasmAt ? abhUtatvAt sadasadAtmakasya tvanmatenaiva khapuSpavat , sattAsambandhAt prAk dravyAdikArya sadasadapi na bhavasasadeva tat, svato nirupAkhyatvAdityAdihetubhiH pUrvavat sattAsambandhalabhyasattvAt , atha sattAsambandhanirapekSamevAsti vyarthaH sattAsambandha ityuktam , tasmAdubhayathApi sadasattvavikalpo nAsti tasmAdabhAvAt khapuSpavat sattayA na sambadhyate tvanmatenaiva, nAsmanmatenApyasti, yA tu tvayoktopapattiH sadasasvAbhAve 10 sadasadaikAtmyAnupapattiriti sA nopapattiH, tvanmatenaiva sadasadaikAtmyopapatteratyentAviruddhatvam , tayoratyantAviruddhatvAt sadasadAtmakaM kArya prAk sattAsambandhAdapi, tadyathA-sAmAnyAdidravyAdau tadatatsadasadvat-yathA sAmAnyavizeSasamavAyAkhyaM vastutrayaM svabhAvasat khenAtmanA'sti tatsat , sambandhasadbhAvena nAstIyatadasat, savAsacAsantamaviruddhatvAt sadasastvammatenaiSa, tathA dravyaguNakarmAkhyaM kAryatrayamutpannamAtraM sAmAnyAdivat tadatat sadasaditi siddham , tasya dRSTAntadvayasya vyAkhyA sAmAnyAdIni svAtmanetyAdi gatArthA yathAkrama 16 yAvat sainyapi na bhavanti, tasmAt tvanmatenaiva [na] sadasadaikAtmyAnupapatterasattvaM siddham , tatpunarasattvaM kathaM ta_tyucyate-abhUtatvAditi sAdhUktamiti / itara Aha namvevaM tadavyavahRtteH prAgabhAvabhedAbhASavadabhUsasvameveti, atredaM sampradhAryam , atha yademyAcaSTe-santazceti / aghaTamAnatAyAM hetumAha-abhUtasvAditi atIte'dhunA'nAgate va kAle na bhUtaM hi vAtmakaM vastu 90 tvanmatena khapuSpacaditi bhAvaH / nanu kAyadravyaM sattAsambandhAt prAka svarUpasatvAt sattAsambandhAbhAvAcAsaditi sadasadAramakavaM 'bhyuphpatamityatrAha-sattAsambandhAditi sattAsambandhAt prAka kAraNasamaktamAtrakAryasya svato nirUpAkhyatvAdi. hetubhirasatvasya pratipAditatvAnna tadAnIM sadasat kAryamiti bhAvaH / nirUpAkhyatvAdityAdIlatrAdipadenAvyapadezyatvAviziSTatvAdihetavo mAhyAH / kivadavadhi hetava ityatrAha-sattAsambandheti sattAsambandhalabhyasadrUpatvAdityuktagranthAvadhItyarthaH / vinApi sattAsambandha kAryasya paripUrNasadrUpatve punaH sattAsambandho nArthavAnityapi pUrvamuktamektyAha-atheti / tvanmatenaiva sadasadrUpaM kArya nAsti, na 35 vamanmatenApi, asmAmiAtmakatAyA mastuno'bhyuphgatatvAdityAzayena tvanmatenaiveti mUlokkaivazabdavyAvRttimAha-nAsanmatenApIti / nApi sadasatAm , aikAtmyAnupapatteH, sadasatovaidhAditi adura bhavatA tadapi na yuktaM, tvanmatenaiva hi sadasatonAsti virodhaH, sAmAnyAdInAM svataH sadrUpANAM sattAsambandhAbhAvAdasadrUpANAzca tvayaivAbhyupagatatvAt, sattAsambandhapUrva kArya sadasadAtmakamityAha-yA tviti / dRSTAntaM varNayati-tadyatheti dRSTAntavyAkhyAnaM mUlakRtAM darzayati-tasya dRSTAntadvayasyeti / yathece sadasattvaM dravyAdeH prasiddhamasmanmatenApi tarhi kathamasattvamucyata ityAzaya samAdhatte-tatpunariti, na bhavanmatena 30 tayuktam, abhUtatvAt kAlatraye'pi na bhUtaM hi tadityAdyuktamatra bhASyamiti bhAvaH / atha sattAsambandhAt prAgutpanamAtra ghaTAdidravyamabhUtatvAt sadasadapi sattAsambandhAca pazcAt sadbhavatu ko doSaH! ityAzaGkate-namvevamiti. arthakiyAkaraNasamartha hi si. ka. tye0| 5 si.ka. si. ka. sbhogiruupaakhytvaa0| 2 si. ka. rtntaa0|3 si. ka. prattA / svstypi| 6 chA0 sattvaM nAsti upapattereva sattvaM siddhm|.. 2010_04 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUtAbhUtatvavikalpanam] dvAdazAranayacakram 657 tadabhUtatvaM tat kiM bhUtasya dravyAdeH ? abhUtasya vA ? yadi bhUtasya tadeva bhUtaM vastvAtmanA, tadeva cAbhUtamavyavahArAtmaneti sadasattvavirodho neti sadasadaikAtmyApattireva, athAbhUtatvamiSyate tato dravyAderabhAvaheturvAcyaH, kena hetunA tadabhUtaM kArya svakAraNeSu samavetam ? ahetuto bhavane hi kSaNikazUnyatAdivyutpattivadabhAva eva, na cet pUrvavadasmaduktasadasadaikAtmyopapattireva prAmoti / / (nanveSamiti) nanvevaM tadavyavahRte[:] prArgabhAvabhedAbhAvaSadabhUtatvameva-yathA tasyotpannamAtrapaTadravyAdeH prAk kusUlakozasthAsakazivakapiNDamRdavasthAbhirabhAvabhedaiH jalAdyAharaNAdivyavahAro nAstIti tatra ghaTAsattvaM tathA tadavyavahRterabhUtatvamevaM prAk sattAsambandhAt sadasadAtmakasya kAryasya, ko doSaH ? iti, atredaM sampradhAryam , atha yadetadabhUtatvamityAdivikalpadvayopanyAsena prazno gatArthaH, tatrottaram yadi bhUtasya dravyAderutpannamAtrasyAvyavahArAdabhUtatvamiSyate tadeva bhUtaM vastvAtmanA, sadeva cAbhUtamavyavahArAtmanetyataH 10 sattvAsattvavirodho neti sadasadaikAtmyApattireva, athAbhyupagamaviruddhamaikAtmyaM mA bhUdityabhUtatvamiSyate tato dravyAderabhAvaheturvAcyaH kAryasya kena hetunA tadabhUtaM kArya svakAraNeSu samavetamutpannamAtramasmaduktAvirodhahetukamavyavahArayogyatvAt sadasadityetaM muktvA , syAnmatamahetuta evAbhUtaM, tadabhAve kAraNAbhAvAn, khapuSpAdivadityetacAyuktam , yasmAt-ahetuto bhavane-niSkAraNatA, [tayA] asattve kSaNikazUnyatAdivyutpattivadabhAva eva, syAditi vAkyazeSaH, yathA pUrvavastuni niruddhe pazcAduttaramutpadyamAnaM nirhetukamiti prAptaM kSaNi- 15 bhUtamucyate, tathA ca yathA ghaTotpattiprAkkAle kusUlAvasthAto yAvanmRdavasthaM ghaTasAdhyArthakriyAvyavahArAderabhAvAt ghaTo'saducyate tathA sattAsambandhaprAkkAlInamutpannamAtra ghaTAdidravyamapi ghaTasAdhyavyavahArajalAharaNAdyabhAvAdabhUtameva taditi bhaavH| vyAkhyA karnu mUlamuddharati-nanveva miti tadavyavahRteH-ghaTAdiviSayavyavahArAbhAvAdityarthaH, vicitravyavahAraphalako hi vividhabhAvAbhyupagama iti bhAvaH / prAgiti ghaTotpattiprAkkAlInopAdAne yo'yaM ghaTo nAstIti vyavahAraviSayo'bhAvaH sa ghaTaprAgabhAva ucyate copAdAnasvarUpa eveti mRda Arabhya kusUlaM yAvadavasthAmedA ghaTAbhAvamedA eva, tairjalAharaNAdivyavahArAbhAvAt ghaTAbhAvaH-tA 20 avasthA na ghaTabhUtAstadvadityarthaH, prAgmedabhAvAmedavaditi pAThe tu ghaTotpatteH prAk mRda Arabhya kusUlaM yAvat ye bhedabhAvAH-avasthAvizeSAH te'medAH-medalakSaNaghaTarUpA na bhavanti, na ghaTabhUtA iti bhAvaH / evameva vyAcaSTe-yatheti, tasyetipadaM tadavyavahRteriti padaghaTakaM tasya prAgabhAvamedaiH vyavahAro nAstIti tatra ghaTAsattvaM-abhAvamedeSu ghaTAbhAvaH ghaTo'bhUtastathA sattAsambandhaprAkkAlInaM ghaTAdikAryamiti bhaavH| samAdhAtumidaM vikalpayati-atredamiti, abhUtatvaM bhAvadharmo'bhAvadharmo veti vikalpatAtparyam / tatra yadi bhAvadharmatvaM taryutpannamAtrAvasthadravyasyaiva vyavahArAviSayatvalakSaNamabhUtatvaM sambhavet , tathA ca sati ekasyaiva dravyAdevastusvarUpeNa 25 bhUtatvamavyavahArAtmanA cAbhUtatvaM prAptaM, tathA ca bhUtatvAbhUtatvayoryathaikatrAvirodhaH, ubhayaikAtma ca dravyaM tathA sattvAsattvayorekA na virodha iti sadasadaikAtmyApattiH syAdityAzayena prathamavikalpaM dUSayati-yadi bhUtasyeti / dvitIyavikalpaM nirAkarotiathA'bhyupagameti kAraNeSu kAryadravyAdi utpannamapyabhAvatayA kena hetunA samavaiti, bhAvarUpeNa ca kuto na samavaitIti vaktavyaM bhavatA, na hi tattadAnIM svarUpataH sadapi vyavahArAviSayatvenAsaditi sadasadaikAtmyamaviruddha svIkriyate bhavateti bhAvaH. tasya tadAnImabhAvarUpatayA samavayane na kiJcit kAraNaM pazyAma iti tAtparyam / atha kAraNaM vinaivAbhAvarUpeNotpadyate kAryam, kiM 30 kAraNagaveSaNayetyAzaGkate-syAnmatamiti / nanvevaM kAraNavyatirekeNa tathAbhavane tasya nirhetukatvAt kSaNikavAdasya zUnyavAdasya kA prasaktiH, tathA ca kAryasyaivAbhAvaH syAditi bhAvaH / idameva pariSkaroti-yatheti yathA hi kSaNikavAdimate sanmAtrasya kSaNika si.ka.kSa. chAprAgabhedabhAvabhedavadabhU0 ke0 praagmedbhaavaamedvdbhuu0| 2 si.ka. saccAsattvAvirodheneti / 3 chA0 syAnmataM na he| 2010_04 Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 658 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam 1 [vidhiniyamobhayAre kavAditvam , tasmAdutpannasyAhetu[ta]eva vinAzasambhavAt , tasyAdravyatvAnnirbIjatvAt khapuSpavadatyantAbhAvaH syAt tathedamapi syAt , aniSTazcaitat, yathA vA'siddhyayuktyanutpattisAmagrIdarzanAdarzanAdivyutpattyA sarva zUnyaM nirhetukotpattisthitivinAzAbhAvasAdhAt khapuSpavat syAt , AdigrahaNAt pratIyotpAdasamudAyasantAnAdisaMvRtivyutpattivat, na cet pUrvavaditi, mA bhUdeSo'tyantAbhAvadoSa iti sahetukakAryAbhUtatvAbhyupagame 5 asmaduktasadasadaikAtmyopapattireva prApnoti, evaM tAvat prAk sattAsambandhAta[sada]satkAryamiti pratipAditam / kizcAnyat tiSThatu tAvat prAk sattayA sambandhAt kAryasya sadasattvam , yadApi svasattayA sambaddhaM tadApi sadasat tvanmatenaiva, yattatkArya sattayA sambaddhaM sadityabhidhIyate daNDaviziSTadevadattavat na ca sattayA, na hi daNDasambandhena devadatto'san san kriyate, 10 sattA'pi na vastusattayA'satI satI kriyate, AzrayapratilambhAtmanyevAbhivyajyate tadubhayam , kAraNakAryAkAraNakAryanityAnityasambandhyasambandhijAtijAtimadbhedebhyo dravyasattayorbhedAt , tantusamavAyavaditaretarAbhAvAdivarNanaizca / (tiSThatu tAvaditi) tiSThatu tAvat prAk sattayA sambandhA[t] kAryasya sadasattvam , yadApi sattayA sambaddhaM tadApi sadasat tvanmatenaiva, tadyathA yattat kArya sattayA sambaddhaM sadityabhidhIyate sattayA 15 vizeSa[Na]bhUtayA vizeSyate daNDeneva daNDI vizeSyatvAt , na tu tat, khasattayaiva sallabdhAtmalAbhameva, daNDaviziSTadevadattavat, na ca saMttayA, na hi daNDasambandhena devadatto'san san kriyate, kiM tarhi ? sanneva tayA dvitIyakSaNakAraNatayA'bhyupagate prathamakSaNe khata eva niruddha jAyamAno dvitIyakSaNo nirhetuka eva sampannastadAnIM kaarnntvenaa| bhimatasya prathamakSaNasyAbhAvAt , vinAzasyApi svata eva sambhavAcca, tathA kAraNaiH kArye utpanne kAraNe caritArthatvena niruddha kAyasyAbhAvarUpatA nihatukA, punaH sattAsambandhakAle cAhetuta evAbhAvarUpatAyA nivRttiriti kSaNikavAdateti bhAvaH / tatra 20 doSamAviSkaroti-tasyAdravyatvAditi dravyaM sAmAnyamAzraya iti paryAyAH, tadyasya nAsti tadadravyaM tasya bhAvastasmAdityarthaH, nirbIjatvAt-niSkAraNatvAt abhAva eva syAditi pUrvoktavadbhAvyam / zUnyavAdo vA prasakta ityAha-yathA veti, yathA zUnyavAdino vadanti vastusvabhAvo vicAryamANo hetuto'hetuto vA bhavet , yadi sa hetutastarhi svataH parata ubhayato vA syAt , tatra sa khabhAvo na khato na parato na vA dvAbhyAM bhavitumarhati, asiddhyayuktyanutpattisAmagrIdarzanAdarzanebhyaH, nApyahetuta iti sarvazUnyatAyAstairvyavasthApitatvAt tadvatte kAryamapi syAditi bhAvaH / vyutpattiyuktiH, hetUnAM vyAkhyA agre sphuTIbhaviSyati / kSaNikazUnyatAdivyutpattivaditidRSTAnta25 pradarzane kiM sAdharmyamityatrAha-nirhetuketi / dRSTAnte AdigrahaNagrAhyAnAha-pratItyotpAdeti / kAryasyAbhUtatvaM sahetukaJcet sadasadaikAtmyopapattiste prApnotItyAha-na cediti / atha sattAsambaddhamapi kArya sadasadeveti sAdhayituM prakramate-tiSThatu tAvaditi / yadApIti, sattAsambandhakAlAvacchedenetyarthaH / yattaditi, yathA vizeSaNena daNDena daNDI vizeSyate tathA sattayA vizeSaNena vizeSyamANaM kArya na sattayA sat kriyate, kintUtpanna svasattayaiva sadbhavatIti bhAvaH / atrArthe dRSTAntamAha-daNDavi ziSTeti / dRSTAnte sadasattvaM ghaTayati-na hIti, devadatto na hi daNDena sadrUpaM labhate, kintu daNDo devadattasya daNDitvavyapadezameva 30 kevalaM kArayati devadattastu labdhAtmalAbha eva khasattayA san , anyasattayA cAsanniti sadasadrUpa iti bhAvaH / dASTontike kArya sada 3 si.De. drshnaadi0| 4 si. ka. sadApi / 5 ka.kSa. si. ka. vitAsAmasatAn / 2 si.ka. tccaandr.| na stvaasttyaa| 2010_04 Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sadasadaikAtmyopapAdanam] dvAdazAranayacakram daNDitvavyapadezabhAgbhavati, svasattayA sa[na] daNDisattayA cAsaMstadeti sadasat , tathA satkArya sattAsambandhakAle sadeva svasattayA khapuSpAdyavastuvaidhAt , tathA sattApi na vastusattayA'satI satI kriyate, kiM tarhi ? AzrayapratilambhAtmanyevAbhivyajyate tadubhayam , vastusattayA sadeva sattAdi dravyAdi ca sambandhisattayA nAstItyarthaH, kutaH ? kAraNakAryetyAdihetoryAvadbhedAditi, dravyAdi vastu kArya kAraNaJca, sattA tvakAryamakAraNaJca, nityA sattA, dravyAdyanityam , sambandhi dravyAdi, sattA'sambandhinI, jAtimadravyAdi, 5 ajAtiH sattetyetebhyo bhedebhyo bhinnatvAt, tantusamavAyavat-yathA tantavaH kAraNAdidharmANaH tathA dravyAdayaH, yathA samavAyo'kAraNAdidharmA tathA satteti, dRSTAntadAntikayozca sadasattvayojanA khabhAvasambandhasattAbhyAM karttavyA, tasmAt sadasadaikAmyopapattireva, kizcAnyat-itaretarAbhAvAdivarNanaizca tvayaiva sarvatra sadasadaikAtmyopavarNanameva kRtamiti vAkyazeSaH, 'saccAsat' (vai0 a0 9 A0 1 sU0 4) itItaretarAbhAvavarNanam , ghaTaH sanneva svAtmanA paTAdyAtmanA nAstIti tathA kriyAguNavyapadezAbhAvAt [prAga]- 10 sat , (vai0 a0 9 A0 1 sU0) iti, 'asaditi bhUtapratyakSatvA bhAvA]dbhUtasmRtevirodhipratyakSavat (vai0 a0 9 A0 1 sU0) tathA bhAve'bhAvapratyakSatvAcca' (dai0 a0 9 A0 1 sU0 7) iti ca prAgabhAvapradhvaMsAbhAvavarNanazca sarvatra sadasattvameva varNitamekamatyantAbhAvaM muktvA, zazaviSANavadekAntanirAtmakatvAnabhyupagamAditi / athedaM jainendratvameva pratipadya bahudhA prajJApya ca mA bhUdRjujaneSu jainAnAmeva gauravaM mama 15 sadrUpatAmAha-tatheti / sattAyAH sadasadrUpatAmAha-sattApIti svasadbhAvarahitA sattA na kenApi satI kriyata iti bhAvaH / sadasattvaM prakAzayati-Azrayeti sattA''zrayabhUtadravyAdipratilambhAdeva sadasattayA prakAzate, dravyAdi ca kAraNasAmagrIvizeSalakSaNAzrayeNa AtmapratilambhAdeva sadasattayA prakAzate nAnyena kenaciditi bhAvaH / tadubhayaprakAzanaprakAramAha-vastusattayeti / kutaH sambandhisattayA nAstItyatra sattAdravyAdInAM vailakSaNyAdatyantabhinnatvena parasparasambandhAbhAva ityaashyenaah-kaarnnkaaryetyaadi| dRSTAntamAha,-tantusamavAyavaditi / dRSTAntadAntikayoH hetuM pradarya sAdhyayojanAmAha-dRSTAnteti / anyonyAbhAvaprAga- 20 bhAvapradhvaMsAbhAvAn varNayadbhirbhavadbhiH sadasadaikAtmyasyaiva varNanaM kRtamityAha-itaretareti, saccAsadityAdi vaizeSikasUtrANyatrArthe pramANatvenopanyasyati-saJcAsaditi, sadeva ghaTAdi asaditi vyavahAraviSayazcettadA so'yamabhAvo'nyo'nyAbhAva ucyate, yathA'san gaurazvAtmanA, asan ghaTaH paTAtmanetyAdi sUtrArthaH na hi paTo gaurvA ghaTo'zvo veti najA tAdAtmyaniSedhaH kriyate, evaJca sadevAnyAtmanA'sadityuktambhavatIti bhAvaH / prAgabhAvapradarzaka sUtramAdarzayati-kriyeti, prAk-kAryotpatteH pUrvakAle kAryamasat , kriyAguNavyapadezAbhAvAt , anena sUtreNa prAkAlAvacchedenAsattvamutpattyAdikAlAvacchedena sattvaM kAryasyoktaM bhavati, tatazca sadasadAtmakatvaM 25 kAryadravyAdeH prakAzitamiti bhaavH| pradhvaMsAbhAvaprakAzakaM sUtramAha-asaditIti, asan ghaTa iti pratyakSAt ghaTe pradhvaMsAbhAvAtmako'bhAvaH prakAzitaH, idAnIM bhUtasya-utpannasya ghaTAdeH pratyakSAbhAvAt bhUtasya pratiyogino ghaTAdeH smRteH ghaTadhvaMsaH pratyakSI kriyate yathA virodhinaH-dhvaMsAdivirodhino ghaTAdeH pratyakSa bhavati tatheti sUtrArthaH / evamabhAvatrayamavalambya vastunaH sadasadekAtmyaM varNitam , na tvatyantAbhAvamavalaMbya, tatra kAraNamAha-ekamatyantAbhAvamiti yadi ghaTAdi vastu atyantamabhAvasvarUpaM nikhiladharmapratiyogikAbhAvarUpaM bhavettarhi zazaviSANAdivannirAtmakatvAdavastveva bhavet , tasmAttatparihAreNaiva sadasadAtmakaM vastviti bhAvaH / tadevaM sadasa- 30 daikatmyopavarNanena jainendratvamabhyupagamyApi nirUpyApi ca chalaM karoSItyAzayenAha-athedamiti / jinendrasammatatvaM vastuno'nekA 1.si. ka.kSa. De degddho| 2010_04 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [vidhiniyamobhayAre ca lAghavamiti tvayaivaM nAnA'viviktaprajJA pratisaMbriyante, vigRhyante vA, nAhaM jainendratyamabhyupaimi, na cAviviktaprajJAna pratisaMvRNomi, na tu vigRhmaivAtra vAdaH, sa tu siddhArthasutamatAvalambinaM tvAmevoddizya, yaducyate saiddhArthIyairupAdAnaniyamadarzanAt sat kAryam , tilavat, takriyAdyasattvadarzanAdasat, vIraNeSviva ghaTo mRdyapi, dRSTA tu kriyA, upAdAnaniyamazca 5 tathA'nicchato'vizeSaH, upAdAnamevAnupAdAnameva vA, labdhAtmapadArthakArakavyApArAbhAvavat prAgapi vyApArAbhAvazca, ubhayaikAnte doSadarzanAt / (athedamiti) athedaM jainendratvameva sadasattvAditvaM pratipadya bahudhA prajJApya ca mA bhUdRjujaneSu-aviviktaprajJeSu jainAnAmeva gauravaM tattvajJA iti, mama ca lAghavaM atattvajJa iti, tvayaivaM nAna[7] viviktaprajJAH pratisaMniyante [vigRhyante, atrAha nAhaM jainendratvamabhyupaimi, na cAviviktaprajJAm pratisaMghRNomi, 10 na tu mayA vigRhmaivAtra vAdaH, sadasatovaidhAt , kArya sadasattA netyanena sUtreNa, sa punarSAdaH siddhArthasutamatAvalambine sadasadekAtmikatyavAdinaM tvAmevoddizya, baducyata ityAdi saiddhArthIyamatapradarzanArtha: pUrvapakSaH, te hi saiddhArthIyAH sadasadekAtmakatvaM vastuno'bhilaSanta itthamupapattiM brUyuH, tayathA-upAdAnaniyamadarzanAt sat kAryam , tilavat , takriyAdyasattvadarzanAdasat, vIraNeSviva ghaTo sRdyapIti, itarathAs tyantAsatkAryavAde na syAdupAdAnaniyamaH khapuSpasyeya, atyantasati ca tantvavasthAyAmeya paTe paTAryA 15 kuvindasya kriyA na syAt, upAdAnaniyamatadarthavyApArau sadasattve kAryasva hetU, dRSTA vityAdinA samarthayatyaniSTaJcApAdayati, tathA'nicchataH tantupAzvAdiSvavizeSaH syAdupAdAnamevAnupAdAnameva vA, labdhAtmapadArthakArakavyApArAbhAvavat prAgapi vyApArAbhAvaH syAditi ca yathAsaMkhyaM nigamayati, yathAsambhavaM ntAtmateti darzayati-jainendratvameveti / mA bhUditi, ArhatAnAM tava ca krameNa tattvajJatvAtattvajJatvaprakhyAtiH saralamatiSu mA bhUditi asmaddarzane'pi sadasadaikAtmya vastuno'bhyupagatameveti vadatA tvayA te saralamatayo gRhyanta iti bhAvaH / pUrvapakSI sarvamidama20 nabhyupagacchan sadasadekAtmakatvavAdinaM bauddhamuddizya madIyo vAdaH, nAhaM sadasadaikAtmakatvamabhyupagacchAmi, tayorvirodhAtU kArya sadasattA neti vacanAcetyAha-atrAheti / bauddhamatamupanyasyati-te hIti yathA loke tailArthI tilameva sikatAdiparihAreNopAdatte ghaTArthI tanvAdiparihAreNa mRdameva, paTArthI mRdAdiparihAreNa tantvAyeva, nAyaM niyamaH pratiniyatopAdAnagrahaNe tatra kAryasattvavyatirekeNa sambhavati, tasmAt tatra kArya sat, tathA yadi tatra kArya sadevAvibhUte ghaTe yathA'rthakriyAdi dRzyate tathA prAgapi dRzyeta, na caivaM dRzyate vIraNAdau ghaTAdyarthakriyA, tasmAt vIraNAdau ghaTAderasattvavat mRdAdAvapi ghaTAdyasadapIti sadasattvaM kAryasyeti bhaavH| upAdAne'tyantaM kAryasya sattve'satve vA doSaM darzayati-itaratheti kAraNe kAryasyAtyantAsattvaJca kAryaniSThadharmAnanuvidhAyitvam, tannichAnyataradharmAnanuvidhAyitve tantuvat pAzvAdyapyupAdAnaM syAdavizeSAt , taniSThasarvadharmAnuvidhAyitve vA tanvavasthAyAM paTArthinaH kuvindasya pravRttirna syAt paTAvasthAyAmiva, tasmAt kAraNe kArya sadasat , upAdAnaniyamatadarthavyApArAbhyAmiti bhaavH| upAdAnaniyamatadarthavyApAsyodRSTatvAt sAdhyAbhAvAbhyupagame cAvizeSatAyA upAdAnatAyA anupAdAnatAyA vA tadarthipravRttyanudayasya ca doSasya prasaJjanAt sadasattva pratibaddhatvamupAdAnaniyamatadarthavyApAralakSaNahetoH siddhmityaashyenaah-dRssttaatviti|lbdhaatmeti kAryasvarUpa niSpattyanantare kAryasya 30 sattvena yathA tadarthapravRttyabhAvastathA tatprAgapi kAryasya sattvenAvizeSAttadabhAvaH syAditi bhAvaH / evaM dRSTA viti granthakrameNa doSA upasaMhAryA ityAha-yathAsaMkhyamiti / mUlakRdbhistu yathAsambhavaM doSA nigamyanta ityAzayenokta-yathAsambhavamiti / sadasa si. ka. 'zAt / 2 si. ka. sNdhriyte| 3 si. ka. te / 4 si. ka. 'NodhviyadyaTo0 / 5 si. ka. 'meva / 6 si. ka.kSa. he. dRssttaataavdityaa0| www 2010_04 Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sadasadvirodhanirAsaH] dvAdazAranayacakram dRSTA tu kriyetyAdi, ubhayaikAnte doSadarzanAditi, sadevA'sadeva vetyekAnte, sadevAsadeva ceti vA yukta ekAntaH sadasadAtmakatvAt kAryasya satpakSamAzrityopAdAnaniyamo yuktaH, asatpakSamAzritya kriyA yukteti / yadetatsaddhArthIyaM mataM- .. tanna vikalpAnupapatteH, sadevAsat sadasat......... ............svenaivAtmanA sacca asaccAnyenAtmanA prAgutpatteH ghaTo mRdAtmanA sat ghaTAtmanA cAsat, na tAvat........ 5 .........................asattvapratipakSazca sattvam ,...sat sopAkhyamasannirupAkhyam ,... ............sadasattvaM na bhvtiityrthH| - tanna, vikalpAnupapatterityAdi, sadevAsat sadasadityAdi pratyuccAraNaM saMkSepeNa vikalpadvayena sopapacikaM svenaivAtmanA sacca, asacAnyenAtmanetyAdi yAvat ghaTAtmanA cAsaditi, na tAvadityAdi, prathamaM tAvadvikalpaM vyavasthApya sUtreNa dUSaNamAha savyAkhyAnaM so[pa]varNanaM yAvadasattvapratipakSazca sattva-10 miti gatArtham , sato'satA virodhaH prAtipakSyaM vaidharmyameva hetuH, mA maMsthAH so'siddha iti atastapradarzanArthamAha sat sopAkhyamityAdi vaidharmyasphuTIkaraNaM yAvat sadasattvaM na bhavatItyartha iti suvyAkhyAtam / atrA''cArya uttaramAha atra tUpAdAnasato'satpratipakSatvamasiddham , tadaGgatvAt tadAtmakatvAt , tatpravRttitvAca, ghaTorddhagrIvAdittvavat, tadaGgantvasya bhavatsat bhavatIti, bhavanazcAbhAvAnuviddham / / (atreti) atra tUMpAdAnasato'satpratipakSatvaM virodho vaidharmyamasiddham , kutaH ? tadaGgatvA[t ,] aMgamavayavaH, tadekadezaH, yadyasyAGgaM sa tasya pratipakSo na bhavati, yathA ghaTasyorddhagrIvAditvamiti, itazca kyormadhye pratyekamekAnte doSadarzanAdityAzayena vyAcaSTe-sadeveti / svakhIkRtimAviSkaroti-sadevAsadeva cetIti sadasatvoH samuccayaikAnto yukta iti bhAvaH / itthaM saiddhArthIyaM sadasattvamupadarya tatra vikalpAnupapatternirAkriyate tanneti, atra TIkAkRdbhirmUlasya gatArthIkaraNAt vayamapyatrAnupAyAH sma iti cintyam , atra vaizeSikeNa sadasatoH naikana sambhavaH, sattvAsattvayoH prAtipa-20 vAditi yaduktaM tattvAvarNayati-sato'sateti, virodhaH asamAnAdhikaraNatvam , prAtipakSyaM vaidhaya' tatpraviyogikAbhAvarUpatvam, tathA cAsattvaM sattvAsamAnAdhikaraNam tadabhAvarUpatvAt , yayoH pratipakSatA na tayoH samAnAdhikaraNatA, yathA ghaTatadabhAvayoH, pratipakSabhUte ca sadasattve, tasmAdasamAnAdhikaraNe iti bhaavH| nanu sattvAsattvayoH prAtipakSyamasiddhamityAzaGkA samAdhatte-mA maMsthA iti upa-sAmIpyena, sAmIpyaccAvyApmativyAptyAdidoSavinirmuktatA, AkhyA-abhidhAnaM tatsahitaM vastu sopAkhyamucyate, tarahitantu nirupAkhyaM vastUcyate, na hyasattvalakSaNo'bhAvo'vyAptyativyAptyAdiparihAreNa yathAvacchabdena nirdeSTuM zakya iti nirupA- 25 khyam, tacca sopAkhyatvena lakSitAdviruddhameveti, ata evaM prAk kArya yadi sannAsadbhavitumarhati, yadyasat na sadbhavitumarhati, tatazca naikaM sadasaditi bhAvaH / atha sato'satpratipakSatvamasiddham , abhAvasya bhAvAGgatvAt , bhAvAtmatvAt , bhAvapravRttikatvAceti samApatte-atra viti / sat pakSaH, asatpratipakSatvaM sAdhyam , tadaGgatvAdayo hetavaH, tadanaM yasyeti bahuvrIhiH, evaM hetudvaye'pi / mRttiNDAdirUpopAdAnabhUto bhAva eva mRtpiNDAbhAvarUpazivakAdyAtmanA bhavati yatastasmAnnAsatpratipakSatvaM sata ityAzayenAha-atra tapAdAnasata iti / vastunaH sadasadAtmakatvAt sadasatoH parasparamaGgAGgibhAvaH, yathA ghaTasyorddhagrIvAditvamaGgaM ghaTo'GgI tassAca 30 parasparAGgAjinoH pratipakSatvamityAha-tadatvAditi bhAvAGgatvAdityarthaHtantupaTAdyavayavAkyavibhAvApekSayA'vayava jhati,AtmA's .si. ka. tmsditi| 2 si. ka. svAsAdAna / 2010_04 Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 662 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [vidhiniyamobhayAre pratipakSo na bhavati, tadAtmakatvAt-sa AtmA'sya bhAvasya, asyAbhAva AtmA, tadbhAvAt tadAtmakatvAt ghaTorddhagrIvAditvavadeva, itazca tatpravRttitvAt-sa evAbhAvo yasya sataH pravRttiH, tenAbhAvarUpeNa bhAvaH pravartata ityarthaH, eka eva bhAvAbhAvarUpeNArtho ghaTavanmRtpiNDazivakAdirUpAdi[yugapada] yugapadbhAvidharma bhAvAbhAvapravRttiriti, athavA aGgamAtmA, AtmA ca pravRttirityekArthameveti vyAkhyAnaM tadaGgantvasya bhavat 5 sadbhavatIti, sattvaM nAma bhavata eva, nAbhavataH, bhavanazca kIdRzaM ? abhAvAnuviddhamiti / taddarzayati pratyekavastusvarUpapratipattyarthatadatatpravRttivyAvRttisadasadAtmakaH svato'tyantAvibhaktavRttiparyanubhavanAtmakatvAdabhUtakhapuSpavilakSaNaH arthAntarabhUtakSaNabhaGgavilakSaNazca atItAnAga tavartamAnabhinnabhavanasadasadekakriyaH, tasmAdabhAvo bhAvAGgaM bhAvAtmA bhAvapravRttireva, AkAza10 vadito'pIto'pIti / pratyekavastvityAdi daNDako yAvatsadasadAtmakaH, ekamekaM prati pratyekaM vastunaH svarUpaM pratipattuM pratyekavastusvarUpapratipattyarthaM tatpravRttaM ghaTAkhyaM zivakAdivyAvRttaM paTAdivyAvRttazca, tasmAttadeva ghaTAkhyaM ghaTAtmanA pravRttaM bhavati, paTazivakAdyAtmanA vyAvRttaJca bhavati, ataH sadasadAtmakaH, tasmAdabhAvo bhAvAGgaM bhAvAtmA bhAvapravRttireva, evaM tAvadyugapadbhAvirUpAdibhAvenApi bhavan sa ghaTo nAbhAvena 15 svAGgAtmapravRttisvarUpeNa vinA bhavatItyuktaM dravyakSetrApekSam , kAlabhAvApekSamapyucyate sa eva ca bhavitA mmmmmm kAzAdyapekSayaikadeza iti bhedAzrayeNedam , abhedAzrayeNAha-tadAtmatvAditi, asataH sadAtmatvAdityarthaH / utpattisthitivinAzarUpAH sarvAH pravRttayo bhAvAtmAno bhAvasyaiva, na hyAvirbhAvatirobhAvalakSaNapravRttimantareNa kSaNamAtramapi vastvavasthAtumutsahata ityabhAvalakSaNA pravRttirbhAvasyaivetyAzayenAha-tatpravRttitvAditi / eka eva sthitilakSaNo'rtha AvirbhAvatirobhAvarUpeNotpAdavinA zarUpeNa vA yugapadayugapadbhAvidharmaiH satataM pravarttate, yathA sthitilakSaNA mRt piNDazivakasthAsakakozakusUlaghaTAdirUpAyugapadbhAvidhamaiH 20 rUparasAdiyugapadbhAvidharmaizcAvirbhAvatirobhAvalakSaNabhAvAbhAvAtmanA satataM pravartata ityAzayenAha-eka eveti / aGgino'GgamAtmaiva, tadabhAve'GgirUpatAyA evAbhAvaprasaGgAt , Atmaiva ca pravRttiH, nirAtmakasya pravRttyasambhavA dityAzayena teSAM zabdAnAM paryAyatvamAhaatha veti / pratikalamaoN AtmAnaM pravRttiM vA'ntarA vastu naiva bhavitumarhati, bhAva eva ca vastu sadbhavatItyAha-tadaGgamiti / ekAGgabhavanamaparAGgatirodhAnavyatirekeNa naiva sambhavatIti bhavanamabhAvAnuviddhamevetyAha-bhavanazceti / abhAvasya bhAvAGgatAdi khyApayati-pratyeketi / dravyakSetrakAlabhAvApekSayA pratyeka vastu sadasadAtmakamiti pratipAdayitumAdau dravyakSetrApekSayA nirUpayati25 ekamekaM pratIti pratyekavyaktyavacchedena vastutattvaviSayanirNayAyetyarthaH, ghaTAdivastu svasvarUpeNa pravRttatvAt sadAtmakaM khetararUpeNa zivakAdinA sajAtIyena paTAdinA ca vijAtIyena vyAvRttatvAdasadAtmakamiti tadatatpravRttivyAvRttisadasadAtmaka vijJeyam, paTAdizivakAdibhiryadi ghaTAkhyaM vastu vyAvRttaM na bhavet , paTAdizivakAdireva tadbhavet , tadvijAtIyatayA na pratIyeta, iti vyAvRttena tena bhAvyamato'bhAvaH paTazivakAdInAM ghaTAdivastuno'GgamAtmA tasyaiva pravRtti vizeSaH, yadi ca tat vyAvRttirUpameva bhavet tarhi niranvayAbhAvasyAlIkatvAt tadaGgAdi na bhavediti tadaGgatvAdibhyaH sadasadAtmaka iti bhAvaH / evamayugapadbhAvibhAvena sadasadAtmakatvamupadarya 30 yugapadbhAvibhAvenApi sadasadAtmakatvamAha-evaM tAvaditi / ghaTAdeH kevalaM paTazivakAdinA'bhavanamAtrAtmakatAyAM tasya na syAt khapuSpavilakSaNateti khAtmIyAM vRttimapi paTazivakAdivyAvRttatAdazAyAmapyatyantAvibhaktarUpeNAnubhavati, tasmAdekAntAbhAvAtmakakhapuSpAdivilakSaNaM ghaTAdi vastvityAha-sa eva ca bhaviteti / anukSaNaM tattadrUpeNa bhavadapi taddhaTAdi bauddhAbhimatakSaNavanna 1 si. ka. tadaGgatvasya / 2 si. ka. bhavamaca / 3 si. ka. na / 2010_04 Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 663 wwwwwww manand vastusadasadAtmatA] dvAdazAranayacakram ghaTaH svato'tyantAvibhaktavRttiparyanubhavaH-tAmAtmano vRttiM prAk pazcAJca parito'nubhavati, tasmAdbhavanAtmakatvAdabhUtakhapuSpavilakSaNa:-kenacidrUpeNa khapuSpasyAbhavanAt ghaTasya ca pUrvottararUpairbhavanAt , arthAntarabhUtakSaNabhaGgavilakSaNazca - prAk pazcAdidAnIzca bhavanAt , bhavanasya pravartanasya dravyArthato'tyantamabhinnatvAt , kSaNabhaGgavAde'tyantaM kSaNe kSaNe'nyatvAbhyupagamAttadvilakSaNaM eva bhavatIti, nanvevaM dravyArthabhavanasyAbhedAdabhavanaM niravakAzamevetyetacca na bhavatItyata Aha-atItAnAgatavartamAnabhinnabhavanasadasadekakriyaH-yAnyatItAni bhava- 5 nAnyanAgatAni ca tAni vartamAnabhavanA dbhinnAni dezakAlAkAranimittAdibhedAt, tebhyazca vartamAnabhavanam , parasparavilakSaNatvAcca paraspararUpeNa na santi, atha ca bhavanakriyakaiva sarvANi tAnyucyate, katham ? AkAzavat-yathA tavApyAkAzaM zabdAdisamavAyinAM ghaTAdisaMyoginAzcAdhArabhUtamekamavicchinnabhavanamapi teSu ghaTapaTazabdAdibhavanAdhAratayA bhidyamAnatvAdbhedAbhedAbhyAM saccAsaJcetyeSaNIyam , anyathA teSAM ghaTa[paTa]zabdAdInAM saGkaraprasaGgAt , tathA'smanmatenApyavagAhasAmAnyAdbhavadevAGgulighaTAdyavagAherbhedAdasaJca, tatho-10 ktabhAvano ghaMTo dravyAdikAryaJceti, yathAkAzaM tathAbhUtatvAttantupaTAdyapi kramabhAvi sadasat, yathA vA tattantupaTAdikramabhAvi sadasa tathA yugapadbhAvi khamapi sadasadbhinnAbhinnaJceto'pIto'pIti ubhayAtmakatvapradarzana iti / itarathA ca naiva bhavedvastu, apUrvatvAt , khapuSpavat, vaidhayeNa campakapuSpavat , tasmA-pUrvapUrvabhAvAdatyantavilakSaNamapi tu svabhAvasyApyanuvarttanAt kSaNabhaGgavilakSaNamityAha-arthAntareti pUrvakSaNAdarthAntarabhUtaH-atyantabhinno yo kSaNabhaGgaH tadvilakSaNa ityarthaH / nanu dravyArthataH pUrvottarabhAvayorabhede dravyArthasya sadaikarUpatayA paTazivakAdirUpeNAbhavanaM 15 niravakAza, bhAvaikarUpatvAt , anyathA bhAvaikarUpatA na syAdityAzaMkya samAdhatte-nanvevamiti / yadyapi vastu satataparigamanazIla, te ca pariNAmAH dravyakSetrakAlAkAranimittAdyapekSA eva, evaJca viziSTasya dezasya kAlasyAkArasya nimittAdezca sambandhAt viziSTA pariNAmAH pRthak pRthak pravibhaktA nAnyo'nyarUpeNa santItyasadrUpAstathApi bhavanakriyAstAssarvA aviziSTA api; tasmAt vartamAnabhavanamatItAnAgatabhavanAbhyAmabhavanarUpamapi bhavanarUpatvAt bhavanAtmakamityAzayenAha-atItAnAgateti / parasparaM bhedamAcaSTeyAnIti / anyo'nyarUpeNAbhavanamAha-paraspareti / bhavanarUpatAmAha-atha ceti / dRSTAntamupadarzayati-AkAzavaditi, yatra 20 deze zabdAnAM samavAyaH parisamApto bhavati yatra ca ghaTapaTAdisaMyogAH parisamAptAste pradezA AkAzasya bhavantyaneke, zabdasaMyogAdeH / sarvadA pradezavRttitvAt tadbhedenAkAzasya bhedAt , pratidezaJcedamAkAzamidamAkAzamityabhinnAbhidhAnapratyayapravRtteranuvRttilakSaNo'medazceti medAbhedarUpamAkAzaM, paTaghaTAdisaMyogyAkAzAnAM ghaTapaTAdisaMyogairasattvAdAdhArarUpeNa ca sattvAt sadasadAtmakamiti tavApyeSaNIyamiti bhAvaH / samavAyasya vyApyavRttitve'pi vRttimataH zabdAdeH pradezavRttitvAt tasyApi pradezavRttitvameveti sUcanAya zabdasamavAyinAmiti pRthaguktiH, saMyogastu parimitadezavRttiriti pratyakSAdiprasiddha eva, AkAzazca sarveSAmadhikaraNamekaM bhavanalakSaNam , tadavacchindanto'rthAH ghaTapaTazabdAdayaH, tatkRtA'vacchedAni teSAmAdhArabhUtAni tattadbhavanalakSaNAnyAkAzAnIti medAbhedarUpamAkAzamata eva cAkAzAni paraspararUpeNa na santi, AdhArabhavanAghekakriyA caikaiva tAni sarvANIti sadasadrUpamAkAzamiti shbdaarthyojnaa| anyatheti, ghaTapaTazabdAdibhedenAdhArabhUtAkAzasya bhedAbhAve AdhArabhedAbhAve AdheyabhedAbhAvAt ghaTapaTAdInAmaikyaprasaGgena ghaTo'pi paTaH syAt , paTo'pi ghaTaH syAdityevaM saGkaraprasaGgaH iti bhAvaH / svamatenApyAkAzadRSTAntaM varNayati-asmanmatenApIti, nikhilAnAmarthAnAmavagAhyamAkAzam , AkAzamapi vyApitvena khAvagAhyeva, mUrtAstu bhAvAH parasparapratibandhakA nAvakAzadAyinaH, 30 na vA khAdhikaraNAH, na hi kiJcidalpaparimANaM vastu khAdhikaraNaM dRSTamityavagAhasAmAnyena bhavadAkAzamavagAhyavastubhedAdbhinna sat paraspararUpato'bhavanamapIti bhAvaH / dArzantikaM nigamayati-tathoktabhAvana iti, pratyekavastukharUpetyAdinA bhAvito ghaTo'pi bhedAbhedAbhyAM sadasadrUpa iti bhAvaH / yugapadayugapadbhAvyAkAzatantupaTAdyoH sadasattve bhinnAbhinnatve ca parasparadRSTAntadAAntikabhAvatA . prakAzayati-yathA''kAzamiti / vastunaH sadasattvAnabhyupagame vastveva na bhavediti vipakSe doSamAdarzayati-itarathA ceti, 1 si, ka. kSaNati / 2 si. ka. nyatvAbhavatyevADuti0 / 3 si. ka. ghaTonavyAdikAryaJceti / xx si. dvA0 na0 7 (84) . 2010_04 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam 1 [vidhiniyamobhayAre dvarttamAnameva na syAttatazca naiva syAt , vAndhyeyavat kSaNikavAdavat , tasmAnna sadasatoH pratipakSatvam , itazca nAnaikAtmyam , vidhipratiSedhaikaviSayatvAt , bhAvitaikAtmyacetanAcetanatvavat / ___itaraMthA cetyAdi, evaM sadasadAtmakatvamanicchato vastutastu-naiva bhavedvastu, apUrvatvAt nirbIjatvAt , nAsya pUrvamiti bahuvrIhisamAzrayeNa, na pUrvamapUrvaM prAgasattvAditi tatpuruSAzrayeNa vA, 5 khapuSpavat , vaidhANa campakapuSpavata , mUlAGkurAdibhavanena pUrvasyaiva sata eva campakasya puSpIbhavanAt , tacca sadasadAtmakaM campakakusumamiti, evamaparatvAdanuttaratvAdabhedatvAditi yojyam , tasmAdvarttamAnameva na syAt , tatazcAvarttamAnatvAdapi naiva syAt , vAndhyeyavat , kSaNikavAdavaditi ca khapuSpakSaNabhaGgavailakSaNyaprastuterudAharaNadvayametat , tannigamayati-tasmAnna sadasatoH pratipakSatvamiti, itazca nAnaikAtmyam-sadasatoraikAtmyameva, dviHpratiSedhasya prakRtyApatteH, kutaH ? vidhipratiSedhaikaviSayatvAt-vidhiranvayaH, pratiSedho vyatirekaH, 10 tAvubhAvekaviSayAvityetat pratyekavastusvarUpapratipattyarthatadatatpravRttivyAvRttisadasadAtmaka ityavibhaktasvarUpaparyanubhavAtItAnAgatavarttamAnabhinnabhavanasadasadekakriya ityAdivacanAt siddham , tasmAt sadasadaikAtmyameva, bhAvitaikAtmyacetanAcetanatvavat- yathA ca cetanAcetanayorvidhipratiSedhaikaviSayatvena bhAvayitvA cetanazvetano'cetana[zca] ityuktaM tathehApi dravyAdisadasadekAtmyAnnAsti sadasatoH pratipakSateti / yadapi ca vaidharmyamucyate satsopAkhyamasannirupAkhyamiti tadapi nopapadyate, sato'pyanu15 pAkhyatvAt , ko hi prativastuvilakSaNasattvena sadvastu pratikSaNamupAkhyAtuM zaknoti, asA dhAraNatvAt , svasukhAdiparyanubhavavat , atha ca nirupAkhyatAyAmapi naiva tadasat , sAmAnyasopAkhyatvAt , yadapyasAdhAraNaM sukhAdiparyanubhavAdi tadapi sAmAnyenopAkhyAyate kimapi sukhaM duHkhamityAdi, api ca tvayApi dravyAdikAryeNa vastUbhRtiprakAzamAtreNa dravyAderupayogakriyA nAstItyazaktasadasattvAditi vicitropabhogakriyAprasiddhyarthaM sattAdravyatvAdivizeSaNa20 sambandhaH kalpya iti vadatA atha ca matamasat tat sambandhasattvAt tasyAmavasthAyAm , sopAkhyaJca taduttarakAlaM sattAsambandhopAkhyatvAditi vyabhicAra uktH| yadapi cetyAdi, sadasatoH pratipakSatvabhAvanArthaM vaidharmyamucyate tvayA sat sopAkhyamasannirupAkhyamiti, tadapi nopapadyate, sato'pyanupAkhyatvAt , ko hItyAdi, vastuni vastuni rUparasAdau yayora apUrvatvAditi maulahetornAsya pUrva kAraNaM bIjamityapUrvamiti bahuvrIhisamAsAt nirbIjatvAditi na bhavati pUrvamapUrvamiti tatpuruSasamA25 sAt prAgasattvAditi vA'rtho bhavedityAha-nirbIjatvAditi / vaidharmyadRSTAntaM ghaTayati-mUleti, pUrvasyaiva kAraNasyaiva, sata eva rAdibhAvena prAka sata eveti samAsadvayApekSayA vyAkhyA / evamanye'pi tadupalakSitA aparatvAdayo'troddhAvanIyA ityAhaevamiti / yat pUrvamasat tadidAnImapyasadbhavati vandhyAputravat , yaccedAnImasat tat pazcAdapyasaditi sadA'sadeva bhavedityAzayenAha-tasmAditi / udAharaNadvayakAraNamAha-kSaNikavAdavaditIti / sadasadaikAtmye hetvntrmaah-vidhiiti| anvayavyatire kaviSayatvaM kathamityatra tatpUrva pradarzitamevetyAha-tAvubhAviti / dRSTAntamAha-bhAviteti / dRSTAnta ghaTayati-yathA ceti / 30 evaM sadasadaikAtmyaM vyavasthApya vAdinoktaM sadasatovaidhayaM nirAkartumAha-yadapi ceti / asadeva nirupAkhyamiti niyamo nAsti, sato'pi nirupAkhyatvAdityAzayena nirAkaroti-tadapIti / sato'pi nirupAkhyatvaM samarthayati-ko hItyAdi, prativastu pratikSaNaM * si. itarathA taivetyAdi / 2 si. ka. na sUnaiva / 3 si. ka. 'rtha tadetat pra0 / 4 si. ka. kamiti / 2010_04 Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirupAkhyatvAdicarcA] dvAdazAranayacakram sAdhAraNa AtmA, pUrvakSaNe uttare ca kSaNe vilakSaNa]stasya bhAvaH sattvaM tena sattvena prativastupratikSaNavilakSaNasattvena ca sadvastu tadupAkhyAtuM kenacidazakyamasAdhAraNatvAt , yadasAdhAraNaM na tadupAkhyAtuM zakyate, sukhAdiparyanubhavavat, tasmAnnAyamekAntaH sat sopAkhyameveti, syAnmataM [na] brUmaH sat sopAkhyameveti yato'sya vyabhicAra ucyate, kiM tarhi ? sat sopAkhyaM nirupAkhyaM vA syAt, nirupAkhyantvasadeva, tatsatA sAdharmya na bhajata ityetadapi nopapadyate vyabhicArAdityata Aha-atha ca nirupAkhyatAyAmapi naiva 5 tadasat , sAmAnyasopAkhya[tvA]t , upasAmIpyenAkhyA upAkhyA sattetyarthaH, sahopAkhyayA sopAkhyA, yadapyasAdhAraNaM sukhAdi paryanubhavAdi tadapi sAmAnyenopAkhyAyate kimapi sukhaM duHkhamityAdi, tasmAnnirupAkhyasyApi sattvadarzanAdayuktamuktamasannirupAkhyaM satsopAkhyamiti, tasmAt kenacidAtmanA sadevAsat sopAkhyaJceti nAsti sadasatovaidharmyam , atha vA sAmAnyasopAkhyatvAt-yathA sAmAnyaM svenAtmanA sopAkhyaM svasattayA, na vizeSaNAtmanA sAmAnyAntareNa, na tu dravyAdivastuvaditi sat sopAkhyaM nirupAkhyamasaJcati dRSTa- 10 tvAttathaivaikatvaM sadasatoH, nAsti vipakSatA, kizcAnyat api ca tvayApItyAdi, tvatkalpanayaiva sadasadityetat pradarzayitumidamucyate, prAgvyAkhyAtArtha evaiSa grantho yAvadvizeSaNasambandhaH kalpya iti, iha tu prAgvizeSaNasambandhAt vidyamAnameva nirupAkhyamitISTaM tvayA, ityetasyArthasya pradarzanArthamupanyastaH, ata Ahaatha ca matamasannirupAkhyatvAditi nirupAkhyatvasya sati dRSTatvAdvyabhicAra uktaH, asacca tat sambandhasattvAt , tasyAmavasthAyAM sopAkhyazca taduttarakAlaM sattAsambandhopAkhyatvAt / . pariNamati, na hi pariNAmavyatirekeNa kSaNamAtramapi vastu bhavitumarhati, utpAdAditrairUpyasya tadAnImabhAvAdavastutvApatteH, te cAnukSaNabhAvipariNAmAH sajAtIyavijAtIyavyAvRttatvena na sAdhAraNA na kenacicchabdena nirdeSTaM zakyanta iti prativastuvilakSaNasattvena santo'pi nirupAkhyA iti bhAvaH / sajAtIyavijAtIyavyAvRttatvamevAha-asAdhAraNatvAditi, samAnadharmeNa viruddhadharmeNa cAnyairasamAnatvAdityarthaH, bIjadharaNisaMyogAnantaraM hi yAvadaGgharotpattiM pratikSaNaM kriyAvibhAgAdinyAyena pariNAmA bhavanti, anyathA bIjasya tAdavasthyAdarAnudaya eva bhavet , na ca te pariNAmAH saGketavyavahArakAlavyApakatvAbhAvena kenacidapyupAkhyAtuM zakyanta 20 iti bhAvaH / vyAptiM darzayati-yaditi / nanu sat sopAkhyamityuktyA sopAkhyatAvyApyatvaM sattvasya nAbhIpsitam, yato'nukSaNapariNAmeSu vyabhicAra Apadyeta, kintu nirupAkhyatAvyApyatvamasataH, tasmAdasat na satA sAdharmya bhajata ityAzayenAha-syAnmatamiti, sat sopAkhyamevetyanena yat sat tat sopAkhyameva na nirUpAkhyamiti na niyamaH, sat sopAkhyaM syAt nirupAkhyamapi syAdityarthaH, vayantu nirupAkhyaM tvasadeveti brUma iti zaMkiturAzayaH / atrApi vyabhicAramAvirbhAvayati-etadapi nopapadyata iti, niyamo'yamapi na yukto vyabhicArAditi bhAvaH / anukSaNapariNAmasya kenacidupAkhyAtumazakyatve'pi nAsAvasadbhavitumarhati, 25 viziSTazabdena hyasau nirupAkhyaH, na tu sAmAnyazabdena, tena tu sopAkhyamapItyAzayenAha-atha ceti, asAdhAraNazabdAnabhidheyatve'pi nAnukSaNapariNAmo'san sAmAnyasadrUpatvAdityarthaH / hetvarthamAha-upeti, sAmIpyena yadabhidhAnaM tadyuktatvAdityarthaH, vastu, . sat, artha ityAdyabhidhAnAni kevalAnvayitvAt zIghropasthitikatvAcca vastusamIpagAnIti bhAvaH / hetuM dRSTAnte saGgamayati-yadapIti / nigamayati sadasatorvadharmyanirAkaraNaM-tasmAditi, sata evAsattvAt sopAkhyatvAca na sadasatoH pratipakSateti bhaavH| khapararUpeNa sopAkhyatvanirupAkhyatve darzayitumanyathA vyAcaSTe-atha veti, yathA hi dravyAdivastu svAtmanA'pi sopAkhyamanyena 30 dravyatvAdinApyupAkhyaM bhavati na tathA sAmAnya vastu, kintu kharUpeNaiva sopAkhyaM nAnyena vizeSaNena, tena tu nirupAkhyameva, tasmAt sAmAnyarUpaM sat sopAkhya nirupAkhyamapi, asadapi ceti siddhatvAt sadasatoraikAtmyameveti bhAvaH / tvadabhiprAyeNAtha na sadasatoH pratipakSatA, sattAsambandhaprAkAle kharUpasata evAsattvAditi pUrvoditagranthamevopanyasyati-api ceti / sopAkhyanirupAkhyatvavicAraupayikavyAkhyArthamAha-iha tviti / vyAkhyAgranthamAha-atha ca matamiti, anena granthenAsattvasAdhakanirupAkhyatvahetoH 1.si. ka. kSa0 De0 prativastupratikSaNa / 2 si. ka. kSa0 De0 tadapAkhyatvAM0 / ... 15 2010_04 Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 666 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [vidhiniyamobhayAre evaM sopAkhya[tvanirupAkhya]tvAvirodhamApAdya prastutakAryasada[sa]ttvAvirodhe sAdhanamAhA''cArya: sadasadeva tu sopAkhyanirupAkhyatvAt , sAmAnyavat , atha vA sopAkhyaM nirupAkhyaJca, sadasattvAt , sAmAnyavat , sAmAnyaM svasat, na sAmAnyasat , vastuvaditi sadevAsat sAmAnyam , tadeva ca sopAkhyam , svaparapratyayAbhidhAnAdhAnAttadeva nirupAkhyaJca, vastuvat 5 sAmAnyAdyantarAbhAvAditi sopAkhyameva nirupAkhyam , vastuni viparyaya iti vyavasthApite dRSTAnte tAbhyAM dharmAbhyAmeva pratipadyatAM bhavAn sopAkhyanirupAkhyatvAt sAmAnyAdidravyAdivat sadasattvamiti / (sadasadeva tviti) sadasadeva tu sopAkhyanirupAkhyatvAt sAmAnyavaditi, atha vA sopAkhyaM nirupAkhyaJca, sadasattvAt sAmAnyavaditi sadasattvaikAtmye sAdhye sopAkhyanirupAkhyatvaM hetuH, sopAkhya10 nirupAkhyatve ca sadasattvaM proktanyAyena tvayaivAbhyupagatatvAt , sAmAnyadRSTAntasya sadasatsopAkhyanirupAkhyatvaikAtmyaikArthyaM darzayati-sAmAnyaM svasat-khasattayA sat, na sAmAnyasadvastuvat , sambandhasattayetyarthaH, yathA tvanmatenaiva sAmAnyena sambandhAdravyaguNakarmAkhyaM vastu sambandhasadiSyate na tathA sAmAnyama sAmAnyasya sAmAnyAntarasambandhAbhAvAditi sadevAsat sAmAnyam , itizabdasya hetvarthatvAt, evaM sAmAnyasya sadasattvaikAtmyam , tadeva ca sopAkhyaM svaparapratyayAbhidhAnAdhAnAt-svAtmani sambandhini ca 15 pratyayamabhidhAnazcAdhatte satI sattA, santi dravyaguNakarmANIti ca, sAmAnyaM tadeva nirupAkhyazca-nAsyopAkhyA'sti, vastuvat-vastuna iva sambandhisAmAnyAzupAkhyA nAsti, sAmAnyAdeH sAmAnyAdyantarAbhAvAditi sopAkhyameva nirupAkhyam , itthamuktanyAyena sopAkhyanirupAkhyatvayodhAbhAvaH, vastu[ni]viparyaya iti-dravyAditraye vastuni svato nirupAkhyatA sAmAnyena sopAkhyatA, svataH[a]sattvaM sambandhyantarasattvaJca sattAsambandhaprAkkAlIne svarUpasati dRSTatvAvyabhicAra Adarzitastvayaiveti bhAvaH / itthaM sopAkhyatvanirupAkhyatvayoH parasparaM virodhaM 20 nirAkRtya sopAkhyanirupAkhyatvayoH sadasattvAbhyAM parasparavyApyatAmabhyupetya sopAkhyanirupAkhyatvAbhyAM sadasattvayoH, sadasattvAbhyAM vA sopAkhyanirupAkhyatvayoH kAryavastunaH sAdhayati-sadasadeva tviti / atha ca tvayApItyAdi granthena sadasattvayoH sopAkhyanirupAkhyatvayozca tvayA'GgIkRtatvAt kAryadravye heto siddhatetyAzayenAha-sadasadaikAtmya iti / dRSTAnte sAdhyahetvoH saGgamanaM vidhatte-sAmAnyamiti, kharUpasattayA sat sAmAnyameva smbndhsttyaa'sdityrthH| sambandhasattayA'sattve vaidhaHdRSTAntamAha vastuvaditi, arthavat-dravyaguNakarmavadityarthaH / tAni hi saMbaMdhasattayA santi, sAmAnyantu na sambandhasattayA sat , tatra sAmA25 nyasambandhAbhAvAditi darzayati-yatheti / evaM prathamaprayogAnusAreNa sAyaM dvitIyaprayogAnusAreNa hetuM sadasattvaM pradarya tatraiva sAmAnye sopAkhyanirupAkhyatvaM darzayati-tadevaceti, sAmAnyameva ca sopAkhyam , svasmin sAmAnye parasmin dravyaguNakAkhye'rthe saditi pratyayamabhidhAnacca kArayatIti bhAvaH / sAmAnye nirupAkhyatvaM ghaTayati-tadeva nirupAkhyazceti, sAmAnyameva hi sopAkhya, tena dravyAdeH svasya copAkhyAnAt , yaddhi khaparobhayadharmikapratyayAbhidhAnAdhAyakaM tadeva sopAkhyaM, naitAdRrza sopAkhyaM sAmAnye varttate, anavasthAprasaGgAt , dravyAdi ca sAmAnyarUpatathAvidhopAkhyayA sopAkhyameva, na nirupAkhyamiti bhaavH| dravyAdau sAmAnyAdvai30 parItya sopAkhyatvanirupAkhyatvasadasattvayordarzayati-vastunIti, dravyAdeH na svataH sopAkhyatA, sva svAdataH khato nirupAkhyatA, sAmAnyena ca sopAkhyateti sAmAnyAdvaiparItyam , tathA dravyAdeH svato'sattvaM sambandhyantarasattvaJca sAmAnyato vaiparItyamiti bhaavH| tadevaM sAmAnye dRSTAnte ekAtmatApannayoH sopAkhyanirupAkhyatvayoH tatraivaikAtmatApannAbhyAM sada si, ka. kSa. De. degntarAsa0 / 2010_04 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrvadoSapApIyastvabhaGgaH] dvAdazAranayacakram 667 sattAto viparItam , ato vyavasthApita ityAdi, vyAkhyAtadRSTAnte sopAkhyanirupAkhyatvaikakASThIkRtahetudharmayoH sadasattvaikakASThIbhUtasAdhyadharmAvinAbhAva upasaMhriyate, tasmAttAbhyAM dharmAbhyAM bhinnau viruddhau cetyabhimatAbhyAmeva pratipadyatAM bhavAn sopAkhyanirupAkhyatvAt , sAmAnyAdidravyAdivat-sAmAnyavizeSasamavAyAH sAmAnyAdayaH, dravyaguNakarmANi dravyAdIni, sAmAnyAdayazca dravyAdIni ca yathA santyasanti ca sopAkhyanirupAkhyAni ceti sopAkhyanirupAkhyatvaM sadasadaikAtmye hetuH, sadasattvamapi sopAkhyanirupAkhya- 5 tvaikAtmye tathaiva hetustvanmatenaiva, upanaye tu dravyAdInAM dRSTAntatvenopAdAnaM tvayaiveSTatvAt , atrApi sadasattvaikAtmye sopAkhyanirupAkhyatvaikAtmye ca ni:saMzayamavipakSateti / idAnIM syAdvAde paroktAn doSAn pariha kAma Aha yattUktaM syAdvAdinaM prati pUrvadoSapApIyastvAnna sadasat kAryam , tatra hi sadasatkAryapakSayoH sati kriyAyA abhAvaH, asati copAdAnaniyamAbhAvaH, virodhAditi avato jaina- 10 syApi hetUpAdAnakriyAniyamAbhAva iti dvidoSatA pApIyasIti, tanna, parihRtapUrvadoSatvAt / yattUktamityAdi, TIkAyAM prazastamatau syAdvAdinaM prati pUrvadoSapApIyastvAnnetyuktau doSau, tatra sadasatkAryapakSayoH sAMkhyavaizeSikeSTayoryathAsaMkhyaM kriyA'nupapattyupAdAnaniyamAbhAvadoSau yathoktaM upAdAnaniyamasyAsati[sati]ca kriyAyA abhAvaprasaGgAt sadasatkAryamiti doSadvayaM bruvato jainasya pUrvadoSapApIyastvaM kiletthamucyate, tadyathA-tatra hItyAdi yathAsaMkhyaM pratyekadoSapradarzanagrantho gatArtho yAvaddhetUpAdAnakriyAniya- 15 mAbhAva iti-hetavo daNDAdyA ghaTasya mRdupAdAnaM kriyA kulAlavyApAra iti, asmin punaH sadasatkAryapakSe dvidoSatA pApIyasI sadasatpakSAbhyAmekaikadoSAbhyAM, sattvAt kAryasya ghaTArthAyAH kriyAyA abhAvaH asasvAdupAdAna[T]bhAva ityetahidoSatvAt pApIyAneSa pakSa iti, atrAcArya Aha-tanne parihRtapUrvadoSatvAt-parihRtAva smin sadasadaikAtmakakAryapakSe pUrvoktau kriyAbhAvopAdAnaniyamAbhAvadoSAviti / sattvadharmAbhyAmavinAbhAvo vyavasthApita ityAzayenAha-vyAkhyAteti / siddhyatvavinAbhAvaH sAmAnyavizeSasamavAyeSu tadviparyayeNa 20 dravyaguNakarmasu tayoH, tataH kimityatrAha-tAbhyAM dharmAbhyAmiti / sAmAnyAdidravyAdivadityatra dravyAdidRSTAntIkaraNAbhiprAyamAdarzayati-upanaye viti / prazastamatinA svaTIkAyAM syAdvAda udbhAvitAn doSAnuddhartumAha-yattUktamiti / taduktimeva prakAzayati-pUrvadoSeti / kAryasya sadasadaikAtmyapakSo'pi pUrvadoSAbhyAM pApIyAneva, ko pUrvadoSAvityatrAha-tatreti, kAryasya sattvapakSe sAMkhyAbhimate, asattvapakSe vaizeSikAbhimate krameNa kriyAnupapattirupAdAnaniyamAbhAvazca doSAviti bhAvaH / tAveva doSAvupadarzayati-yathoktamiti / syAdvAdinaiva satpakSe'satpakSe codbhAvitau doSAvubhayAtmakatAyAmapi dussprihraavevetyaah-dossdvymiti| 25 doSadvayamAha-sattvAditi, kAraNakAle kAraNe kAryasya pazcAdiva sattve kArakavyApAravaiphalyamitthamapi ca tatpravRttI tavyApArAnuparamaprasaGga iti bhaavH| asattvAditi, kAraNe kAryasyAsattve pradhvaMsadazAyAmiva prAgabhAvadazAyAmapi karaNaM bhavet , asatkaraNe ca niyatopAAdanagrahaNaM na prApnoti, asattvAvizeSAtsarveSAmupAdanatA'nupAdAnatA vA syAt , asati ca daNDAdivyApAro nirAlambano na pravartateti bhAvaH / prAgutpatteH ghaTAdikArya mRdAtmanA sat ghaTAdyAtmanA cAsaditi syAdAdivizeSitatvAt sadasatona pakSadvayoditadoSaprasaktiH syAdvAda ityAzayena samAdhatte-parihateti, ghaTAtmanA'sattvAt mRdAtmanA sattve'pi na kriyAnupapattiH, ghaTAtmanA5-30 1 si. ka. pitetyA / 2 si. ka. dRSTAntaH / 3 si. ka. pUrNa0 / 4 si. ka. yaadhiittaasii| 5 si. ka. tatvapa0 / 2010_04 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [vidhiniyamobhayAre . tatpareNaivAsau vAcayati praznapUrvakam- tatra hi satkAryapakSe kriyA kiM virudhyate ? yadasAvekAntena sanneva ghaTaH ityAha tatastasya kriyAkaraNaM na yujyate, karttavyatvAbhAvAt kRtavadityevaM tasya kriyA'bhAvadoSo bhavati, na punarAkAMkSitakarttavyaparyAyavyavAdinaH syAdvAdinaH, yadi tvasau syAdAdinA karttavyatvamapi 5 vidadhIta ka enamevaM brUyAt 'kriyAbhAvadoSaste prAptaH, karttavyatvAbhAvAt , kRtkvditi| (tatra hIti) tatra hi satkAryapakSe kriyA kiM virudhyate ?-kena hetunA sAMkhye, yadasAvekAntenetyAdi yAvat kRtakavaditi, dravyArthato hi mRtpiNDe ghaTo'sti, na paryAyataH, sAMkhyastu sanneva ghaTaH kAryatvaparyAyanirapekSa ityAha, tatastasya kriyAkaraNaM niSpannasya sarvathA vidyamAnasya na yujyate, karttavyatvAbhAvAt kRtakavatniSpannaghaTavadityevaM tasya satkAryavAdinaH kriyAbhAvadoSo bhavati, na punarAkAMkSitakarttavya[tvaparyAyadravyArtha10 vAdinaH syAdvAdinaH syAt-sanneva mRtpiNDe ghaTaH kenaciddharmeNAsannapIti vadataH parihRtapUrvoktasatkAryaikAntavAdadoSatvAt , yadi tvasau sAMkhyo'pi syAdAdinA karttavyatvamapi vidadhIta-syAdvAdivat kathaJcit kutazcidityAdinA'nekAntavAcinA vizeSaNena vizeSya sadeva kAryamiti, tataH ka enamevaM brUyAt-ko vAdI susamIkSita vAkyaguNadoSo'pi kriyAbhAvadoSaste prAptaH karttavyatvAbhAvAt kRtakavaditi ca brUyAt parihRtapUrvadoSaM vAdinaM sAMkhyamanyaM vA'bhyupetAneka[nti]bAdamiti / 15 asatkAryapakSe'pyupAdAnaniyamaH kiM virudhyate ? yadasAvekAntena kriyAguNavyapadezA bhAvAdasatkAryamiti hetuSu sannihitasyAvyaktasyArthasyaparyavajJayA brUyAt tasya paTArthitAyAM tattadupAdAnaniyamo na yujyate, tatrAsattvAttRNAdivadityasatkAryaikAntavAde'pyupAdAnaniyamAbhAvadoSaH, so'nekAntavAde syAdAdiviziSTe nAsti tathA yadi vaizeSiko'pi vizeSaM brUyAt ka enaM kiJcidapi brUyAt , tasmAnna staH syAdvAdinaH pUrvadoSau, kutaH pApIyastvam ? / 20 sattve'pi mRdAtmanA sattvAnnopAdAnaniyamAbhAva iti bhAvaH / satkAryapakSe'satkAryavAdinA kriyAvirodhadoSo ya udbhAvitaH sa kena hetuneti praznaM kurvan syAdvAdaM samarthayitumAha-tatra hIti, kAryasya sadasattvavicAre hItyarthaH / ArhatAbhIpsitamAha-dravyArthato hIti, kAraNe kAryasya dravyArthataH sattvamasattvaJca paryAyArthata iti siddhAntaH, sAMkhyastu dravyArthaparyAyArthanirapekSaM kAryasattvamAha-tathA cobhayathApi tadAnIM sattvaM phalitaM pazcAdiva, tataH kriyAkaraNaM viruddha kArakavyApArasAdhyarUpAbhAvAt , taddhi dravyataH paryAyatazca pUrva sadiSyate, tasmAt kimasti karttavyaM kArakavyApArairiti kriyAbhAvadoSa iti bhAvaH / ayaM doSo na syAdvAdinaH sambhavati, tena 25 paryAyarUpeNa sattvAnabhyupagamAt, paryAyarUpatAsampatyartha kArakavyApArApekSaNAt , tasmAt satkAryakAntavAdadoSaH parihRta ityAzayenAha na punariti / yadi sAMkhyo'pImaM siddhAntamabhyupagacchet tarhi na tamamuM doSaM ko'pi brUyAdityAha-yadi tvasAviti / kuto na brUyAdityatra hetumAha-parihRteti / asatkAryapakSe satkAryavAdinA ya upAdAnaniyamavirodha udbhAvitaH sa kena hetunA viruddhyata praznaM kurvan syAdvAdaM samarthayati-asatkAryapakSe'pIti / kiM dravyArthatastantuSu paTo'san , kiM vA paryAyeNeti pRSTe kiJcida 1 si. ka. tasau / 2 si. ka. sAkhye'pi / 2010_04 Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdasya zreSThatA] dvAdazAranayacakram asatkAryapakSe'pItyAdi, vaizeSikaM pratyasatkAryavAdinamupAdAnaniyamAbhAvadoSa ukto yo'yaM sa kiM virudhyate ? iti pUrvavat praznopakramaM bhANayati-yadasAvekAntenetyAdi, yadasau vaizeSikaH paryAyArthAzrayeNa kriyAguNavyapadezAbhAvAdasat kAryamiti dravyArthato hetuSu turyAdiSUpAdAneSu ca tantuSu sannihitasyAvyaktasya kriyAmantareNa kriyayA'bhivyaMgyapaTAkhyasyArthasya paryavajJayA-anapekSya taM brUyAt tasya paTArthitAyAM tattadupAdAnaniyamo na yujyate, tatrAsattvAttRNAdivat-yathA tRNAdyupAdAnaM paTArthitAyAM na yuktaM tatra tasyA- 5 sattvAt , evaM tantUpAdAnamapIti-itthamasatkAryaikAntavAde'pyupAdAnaniyamAbhAvadoSaH, so'nekAntavAde syAdAdiviziSTe nAsti, syAdasatkAryamiti dattasattAvakAzamapi vadettathA yadi vaizeSiko'pi vizeSaM brUyAt ka enaM kiJcidapi brUyAt , na tathA tasya vAdino vizeSitAnvayavyatirekadharmadharmivyavasthasya tilatuSazatabhAgamAtramapi vAcyamastIti, uktaJca hetuvisayovaNItaM jaha vayaNijjaM paro niyattei / jadi taM tahA purillo dAiMto keNa jivvNto||' (saMma0 kA 3 zlo0 58) tasmAnna staH syAdvAdinaH pUrvadoSau, kutaH pApIyastvam ? / 10 tAbhyAM vA zreyastvamevetyata Aha evamasmin pUrvazreyastvArtha AdhuddhAhe darzita eva sa svapakSarAgAdasmatpradveSAdvA naavbuddhstvyaa| (evamiti) evamayaM pUrvazreyastvArtha:-pUrvAbhyAM vAdAbhyAM zreyaso vAdasya bhAvaH pUrvazreyastvaM, tadevArthaH syAdvAdasyeti, so'yamAyugAhaH pUrvazreyastvArthaH parihRtadoSavacanAvakAzaH, tasminnAAdrAhe prati- 15 jJAnirdezadarzita eva mayA-syAtsat kArya syAdasat kAryamiti sa punastvayA svapakSarAgAdasmatpradveSAdvA naavbuddhH| yatpunaridaM 'sadbhAgasyopAdAnaniyamaH, asadbhAgasya kriyA ca yujyate'taH sadasadaMzayorapyuttaramanabhidadhAnaH kevalaM kriyAguNavyapadezAbhAvAt prAk paTAdyasaditi brUte tadidamabhidhAnaM paryAyegevetyAzayenAha-yadasAviti / dravyArthatastantuSUpAdAnakAraNeSu turyAdiSu hetuSu ca santaM kArakakriyAM vinA'vyaktaM kriyayA ca prakAzyaM paTamupekSamANa 20 evAsau tathA vaktItyAha-dravyArthata iti / evaJcAsattvAvizeSAt tantuvat sarveSAmupAdAnatayA grahaNaM prasajyata iti tantava evo. tu tRNAdaya ityupAdAnaniyamAbhAvaH prasajyata iti darzayati-tasya paTArthitAyAmiti / yadi vaizeSiko'pi dravyArthataH paTo'sti paryAyArthatayA nAstItyamuM siddhAntamabhyupagacchettarhi ka enamupAdAnaniyamAbhAvadoSaM brUyAdityAha-yadi vaizeSiko'pIti, ayaM yadi syAdasat kAryamiti dravyArthataH kAryasattAyA avakAzaM dattvA paryAyArthato vizeSaM brUyAdityarthaH / na tatheti, sAmAnyavizeSAtmakavastusvIkArAdeva na tasyANumAtramapi kiJciddoSajAtaM vaktavyamastIti bhAvaH / uktArthe saiddhAntI sammatimAdarzayati-ukta-25 Jceti, kArya hi dravyArthataH sat paryAyArthato'saditi parasparApekSayA sadasattve syAtpadayukta kArye dharmiNi vyavasthite, evameva tayorAtmalAbhAt , imAM vyavasthAmujjhitvA yo vAdI ekAntaM sadrUpamasadrUpaM vA vadet sa pareNa nivarttanIyo bhavet , yadi sa eva vAdI dvitIyadharmAkAntaM syAcchabdayojanayA adarzayiSyata na kenApyasAvajeSyateti bhAvaH / upasaMharati-tasmAnneti / na pUrvadoSapApIyastvaM syAdvAdasya, kintu pUrvavAdAbhyAM zreSThatvameveti darzayati-evamayamiti / vyA caSTe-pUrvAbhyAmiti, zreyaso bhAvaH zreyastvaM, pUrvAbhyAM zreyastvaM pUrvazreyastvaM tadevArtho'syA sau pUrvazreyasvArthaH,-pUrvavAdAvadhikazreSThatAprayojanaka ityarthaH, kasmAt ? parihRtapUrvadoSAva-30 kAzatvAt , kathaM ? kAryasya syAtpadalAJchitena satA'satA vA nirdezAditi bhAvaH / itthaM mayA pradarzito'pi tvayA nAvabudhyata ityAhatasminniti, anavabodhe hetuzca svapakSarAgaH parapakSapradveSo vA rAgApekSayA pradveSasya prabalamauDhyahetutvA(lavattvAt tasyaiva prAdhAnyenopAdAnaM vAzabdenopadarzitam / prakArAntareNa vAdinoktaM pUrvadoSapApIyastvaM nirasitumanuvadati-yatpunariti / pUrvadoSapApIyastve : 2010_04 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 670 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [vidhiniyamobhayAre nyatarAzrayeNa tAvaMzI vastuni sta eveti cenna viparyayaprasaGgAt , ekasyobhayAtmakaikavastutve kuta etat sadbhAgamAzrityaivopAdAnaniyamo na tvasadbhAgamAzritya, asadbhAgamAzrityaiva ca kriyA, na sadbhAgamAzrityeti vizeSahetvabhAvAditi pUrvadoSapApIyastvameva' iti / yatpunaridamityAdi, pUrvapakSaH parasya yAvat pUrvadoSapApIyastvameveti, jainenAyaM parihAraH pUrva5 doSapApIyastve'bhihitaH-sadasatkAryavAdinA sadbhAgasyopAdAnaniyamaH-mRdi sattvAddhaTasya mRdupAdAnaniyamaH, tasyA vA asadbhAgasya kriyA ca ghaTasya yujyate, sadasadaMzayoranyatarAzrayeNa tAvaMzau vastuni sta eveti cedityAzaGkAyAm , evazvenmanyasa ityAntIyaM parihAramAzaMkyottaramAha-etacca na, viparyayaprasaGgAt, viparyayaH sadbhAgamAzritya kriyAprasaGgo'sadbhAgamAzrityopAdAnaniyamaprasaGgaH, aniSTau ca te jainasya, ekasyo bhayAtmakaikavastutve vizeSa hetvabhAvAt-tasmin satyubhayAtmake kuta etadityAdi gatArtha viparyayaprasaGgApAdanaM 10 vizeSahe tvabhAvAt-hetuheyaniyamAbhAvAt / atrAcArya Aha etadapi na kiJcit , kAryatvAdeva, kriyata iti hi kAryam , tasminnupAdAnakriyayoH svaviSayaniyatau, ekasyobhayAtmakatvAt , ekapuruSaniyatapitRputratvavat, na hyekasya puruSasya pitRputratvAtmakatve'pi te aniyataviSaye dRSTe kintu niyataviSaye eva, na tu niyamAbhAvaH, 15 evaM vastuna ubhayAtmakaikarUpatve'pyupAdAnakriyayoH svasvaviSayaniyatatvAnna vipryyprsnggH| (etadapIti) etadapi na kiJcit , nottarasya gandho'pyastItyarthaH, kasmAt ? kAryatvAdeva, kriyata iti hi kAryam , tasmin kArye upAdAnakriyayoH svaviSayaniyatau[bhAvA]bhAvAveva na[bhiya] [bhAvaH] kho viSayaH svaviSayaH, upAdAnasya satyeva niyamaH, tasya tatra niyatatvAt bhAvo viSayaH, kriyAyAH punara pareNodbhAvite jainena yatpratividhAnamabhihitaM tadvAdI darzayati-jainenAyamiti, mRdAtmanA ghaTasya sattvAdupAdAnaniyamo ghaTAtmanA 20 cAsattvAt kriyAyA upapattiriti yaH parihAraH sadasadaikAtmye jainenokta iti bhaavH| so'yaM parihAro na yujyate viparyayaprasaGgAdityAha-etacca neti| AzrayAzrayibhAve niyAmakAbhAvAt kriyayA'pekSyaM sattvamupAdAnApekSyamasattvamapi syAditi darzayati-viSa-. ryaya iti / niyAmakAbhAvamAha-ekasyeti / sadbhAga evopAdAnenApekSitatvAt hetuH, asadbhAgastenAnapekSitatvAddheyaH, asadbhAga eva kriyayA'pekSyatvAddhetuH, sadbhAgastu tayA'napekSitatvAddheya ityatra niyAmakAbhAvAdityAzayena vyAcaSTe-hetuheyeti / ekasyobha yAtmakatvameva tayoH pratiniyataviSayatve niyAmakatveSTeAtrottarasya gandho'stItyAzayenAha-etadapIti / anantadhAtmakamekaM vastu 25 nirantarapravRttisvabhAvatayA tattaddezakAlAdyapekSayA'nyAnyarUpeNAtmAnaM prakAzayati dravyAtmanA santamAtmAnaM ghaTAdyAtmanA ghaTAdyAtmanA santaM kapAlAdyAtmanetyAdirUpeNa, ata eva pravRttiviSayatvAt kriyata iti kAryamucyate, mRdAtmanA vidyamAna eva ghaTAtmanA pravartata iti mRdAtmanA sanneva ghaTa upAdAnam , tasmAdupAdAnasya viSayo bhAva eva, taccopAdAnaM ghaTAtmanA pravartata iti pravRttiviSayo'bhAva evetyubhayAtmakaikarUpatve'pyupAdAnakriyayoH khakhaviSayaniyatatva na bhajyata ityAzayenottarayati-kAryatvAdeveti prvRttimttvaadevetyrthH| tasmin kArya iti, ghaTAdyAtmanA pravRttiviSayIbhUte vastuni bhAvAbhAvAtmake ityarthaH / pratiniyataviSayatvameva darzayati-skho 30 viSaya iti / tasya tatreti, upAdAnasya sati niyatatvAdbhAvo viSayaH, kriyAyA asati niyatatvAcAbhAvo viSayo yaducyate 2010_04 Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ www.wwwwwwwww viparyaye'pyanekAtmatA] dvAdazAranayacakram 671 satyeva niyatatvAdabhAvo viSayaH, uktavat , te copAdAnakriye svasvaviSaye niyate iti kathaM jJAyate ? ekasyobhayAtmakatvAt-sadasadAtmakaM hyekaM kAryaM mayA'bhyupagataM tvayA ca doSAbhidhitsayA, tasmAdekasyobhayAtmakatvAt , yadyadubhayAtmakamekaM tasya tasya svaviSayaniyatatA dRSTA, ekapuruSaniyatapitRputratvavat, na hyekasyetyAdidRSTAntavyAkhyAnaM yAvannaM tu niyamAbhAva iti, evamityAdidAntikavyAkhyAnamiti, niyamAbhAvasAdharmyapradarzanaM doSAbhAvapradarzanam , ubhayaikatvameva ca vizeSahetuH, tasya viSayaniyatatvAnnAsti vipa- 5 ryayaprasaGgaH, tasmAt pUrvAbhyAM zreyastvameva / abhyupetyApi viparyayaprasaGgamapi viparyayaprasaGgApattAvapyevaMvidhArthataiva, sadasadAtmano vastuno'sadbhAgamAzrityopAdAnaniyamAbhAva eva, anupAdAnasattAdibhAvasAmAnyalabhyasvarUpatvAt , asya nopAdAnaniyamo'sti, sadbhAgamAzritya kriyAyA abhAva eva, tasya vAdinaH sarvasya tathAtvAdasannAma kinycinnaasti| 10 (viparyayeti) viparyayaprasaGgApattAvapyevaMvidhArthataiva-anekAntasiddherna pApasya gandho'pi sadasadAtmano vastuno yo'sau paryAyArtho'sadbhAgo mRdi ghaTAbhAvaH tamAzrityopAdAnaniyamAbhAva eva, kasmAt ? anupAdAnasattAdibhAvasAmAnyalabhyasvarUpatvAt-mRdravyAdeH prAgutpatteH kAryamasadeva samavAyyasamavAyikAraNasAnnidhye jAyate, na tasyopAdAnenArthaH kazcit , utpannaM sat sattayA'bhisambadhyate dravyaguNakarmAkhyaM dravyatvena dravyaM guNatvena guNaH karmatvena karmetyebhirbhAvaiH sAmAnyAkhyairlabhyasvarUpaJcAsyeti naiva kAryasyopAdAna- 15 aummmmmmmmmmwww saiddhArthIyairityAdinA granthena prAgupadarzitavadityarthaH / upAdAnakriyayoH sadasanniyatatAM sAdhayati-te ceti, ekasyobhayAtmakatobhayavAdisiddheti darzayati-sadasadAtmakamiti, mayA pramANena tvayA cAbhyupagamavAdenAbhyupagatamiti bhAvaH / dRSTAntamAhaekapUruSeti, yathaika eva puruSarUpo'rthaH kazcit prati putraH kaccicca prati pitA bhavati, tatra puruSApekSayA vizeSAbhAve'pi pitRtvaM putratvApekSameva niyatam, na pitRtvApekSam , putratvaM ca pitRtvApekSameva, na putratvApekSam , tathA prakRte'pIti bhAvaH / na tu niyamAbhAva iti na viparyayaprasaGga iti ca pradarzanaM yathA na niyamAbhAvastathA viparyayaprasaGgo'pi neti sAmyapradarzanaM vijJeyamityAha-20 niyamAbhAveti / nAsti viparyayaprasaGgaH, ubhayaikatvAt , niyamAbhAvAbhAvavaditi mAnaM bhAvyamityAha-ubhayaikatvameva ceti, yadubhayAtmakamekaM tasya viSayaniyatatvAnna tatra viparyayaprasaGgo'sti yathA pitRputrAtmakatve'pi puruSasya pitRputratvayoH khakhaviSayaniyatatvAnna tatra niyamAbhAvastadubhayAbhAvastadvaditi bhAvaH / ubhayAtmakaikavastutve vizeSahetvabhAvAdviparyayaprasaGgo yo bhavatoktastaM khIkRtyApyanekAntasiddhiM darzayati-viparyayeti / yo'yamasadbhAgamAzrityopAdAnaniyamaH sadbhAgamAzritya ca kriyAprasaGga upadarzitastatrApi naikAntatA, kintu anekAntasiddhirevetyAzayena vyAkaroti-anekAntasiddheriti / utpattipUrvakAle mRdra- 25 vyAdAvasadeva ghaTAdi kArya jAyate, utpannatvAdeva ghaTAdikAryasya upAdAnAdikAraNena na kiJcit prayojanamastIti kAryamupAdAnAnapekSameva, avasthAvizeSo'yaM jAyate, utpadyata ityAdizabdairucyate samudyuktakArakavyApArapratiSThaH ghaTAdiH, vyAvRttavastuvyApAro ghaTAdistu samAzritasattAdisAmAnyaH asti-AtmAnaM bibharti sattAM bhAvayatItyAdivyapadezabhAgbhavatIti upAdAnAnapekSaH sattAdibhAvasAmAnyena labhyakharUpo ghaTAdirbhavatIti naivAstyupAdAnaniyama ityAzayenAha-anupAdAneti / etadeva vyaacsstte-mRhvyaaderiti|n tasyeti, kAryasyopAdAnena na kiJcit prayojanam , pariniSThitakharUpatvAdityarthaH / utpannamiti, utpanna kArya khAva- 30 dhAraNaphalakaM sattAdisambandhamanubhavati, asti-AtmAnaM bibharti na dhvaMsate dravyameva na guNa ityevaM phalakaM dravyatvAdisambandhamanubha 1 si. ka. kSa0 De. tUbhayAbhAvaH / 2 si. ka.kSa. De. "bhAvApra0 / dvA0 na08(85) 2010_04 Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 672 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [vidhiniyamobhayAre niyamo'stItyanekAntaH siddhyatIti, sadbhAgamAzritya ca kriyAyA abhAva eva-yo ghaTasya kAryasya sattvameva dravyArthato vAJchati, tasya kriyAyA nAstyeva prayojanam , naiva kriyA'stItyaniyamaH, kiM kAraNaM ? tasya vAdinaH sarvasya sarvAtmakatvAt , mRtpiNDo hi yugapadayugapadbhAvisarvadharmAtmakaH, tena prakAreNa tathA, dravyArthavAdaprakAreNa, tathA bhAvastathAtvaM sarvasarvAtmakatvaM, tasmAttathAtvAdasannAma kizcinnAsti, ato'tyaM5 tamasato'bhAvAt pratyekanayavivakSAyAmanyatarAzraya itarasyAbhAvAna hyatra vizeSahetunArtha eva / / yattUcyate sadasatorvaidhAdekasminneva kArye prAgutpatteH sadasacchabdArthayorekAdhikaraNabhAvena prayogo nAsti-sadevAsadityanusandhAnaM nAstyekAdhikaraNabhAveneti prayogAnupapattiH, eSo'rtho darzitaH kArye sadasattA neti saptamyabhidhAne neti, etadapi na kiJcit , itaretarabhUtAbhUtatattvaM jagat, na kevalaM kAryameva sadasat, vRttAvRttapayoyArthenAvibhaktadravyArthabhAvanAyAM 10 nikhilaM jagat sadevAsat , kintUbhayaparyAyapratyapekSayA bhAvayitavye niHsandigdhameva vastunaH svAtmani, tathA cetaretarAbhAvarUpeNa svena ca bhAvarUpeNa sadevAsat sarvamiti na sdsto_dhrmym| yattUcyata ityAdi, yAvat saptamyabhidhAnena darzayati, sUtrArthaH kRtavyAkhyAtaH sadasatovaidhAditi, kimuktaM bhavati parasparavirodhAt samAnAdhikaraNabhAvenaikasmin prAgutpatteH saJcAsacca tadeveti [sada] sacchabdArthayorvirodhAdekasminneva kArye kutaH sattvaM prAgutpatteH ? kintarhi ? asattvameveti sadasacchabdArtha15 yorekAdhikaraNabhAvena prayogo nAstIti, tadvyAcaSTe-sadevAsadityanusandhAnaM nAstyekAdhikaraNabhAveneti buddhyA nirdhAraNaM nAsti tadabhAvAt prayogAnupapattiH, eSo'rtha ekasminneva kArye sadasattA neti saptamyabhidhAnena Miwww vatItyarthaH / sadbhAgamAzritya kriyAyA niyamo'pi netyAha-sadbhAgamAzrityeti / sadasadAtmake vastuni yo'yaM sadbhAgo dravyArthataH tamAzrityetyarthaH, etanmate hi kAryatayA'bhimatAnAM sarveSAM dravyAtmanA sadA sattvAnna kiJcinnivartanIya rUpamasadastIti kriyA kiMkarI syAditi kriyAyA abhAva eveti nAsti kriyAyA niyama ityAha-yo ghaTasyeti / hetumAha-tasya vAdina iti, dravyArthataH 20 sattvAbhilASiNo jalabhUmyoH pAriNAmikaM rasAdi vaizvarUpyaM sthAvareSu dRSTam , tathA sthAvarANAM jaGgameSu, jaGgamAnAM sthAvareSu, sthAvarANAM sthAvareSu, jaGgamAnAM jaGgameSu jAtyanucchedena sarva sarvAtmakamiti vAdinaH sarvasarvAtmakatvAnnAsannAma kiJcidasti, yadAzritya kriyAniyamo bhavediti bhAvaH / sarvasarvAtmakatve nidarzanamAha-mRtpiNDo hIti / ubhayAtmakaikarUpatve vizeSahetvabhAvAdityuktau vizeSahetvapekSaiva nAsti paryAyArthanayAzrayaNe kAryasyopAdAnAnapekSaNAdravyArthanayAzrayaNe cAsata evAbhAvAdvizeSahetunA kiM kriyata kanayavivakSAyAmiti / sadasatovaidhAditi sUtraM vyAkhyAtameva pUrvamityAha-sUtrArtha iti / tAtparya 25 vakti-kimuktamiti, sattvamasattvaJca itaretarAbhAvarUpatvAt parasparaM viruddhamata eva ca tayorna sAmAnAdhikaraNyamiti yadeva sat na tadevAsaditi prAgutpatteH kAryasyAsattvena tatraiva kathaM sattvaM syAt kintvasattvameva tasyeti bhAvaH / zabdagataM sAmAnAdhikaraNyaJca bhinnapravRttinimittakatve satyekArthapratipAdakatvaM, tacca na sadasacchabdayoH, ekArthAvacchedena viruddhadharmadvayapratipattiprayojakazabdadvayaprayogAsambhavAt sata evAsattvenAnusandhAna pratyabhijJAnaM na sambhavatItyAzayenArtha varNayati svayameva-sadevAsaditi, anu sandhAnaprakAro'yam , atredaM tAtparya kAraNamantareNa kAryasya janmAbhAvAt kAryajanma kAraNaparataMtraM tathaiva tasya sattApi kAraNAdhInaiva, 30 anyathA kSaNikavAdivadasattvenAkAntaM sadarthakriyAkAri na syAt, kAryamutpannameva pradhvaMsamupeyAt , asadarthameva tat sRSTaM syAditi tatra sattAsambandhalabhyaM kAryasyAtmabharaNaM tasmAt sattAsambandhapUrvakAle kAryamasadeveti nirdhAryate / tadarthasUcakaM tadvacanamupanyasyati-eSo'rtha iti, adhikaraNabodhakasaptamIprayogAt sattvAsattvayorekAdhikaraNavRttitvaM pratiSiddhaM bhavati, anyathA kArya sada 1 si. ka. spuubhiH| 2 si. ka. sAmAnyadhiH / 2010_04 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAdvAyuktitvabhramabhaGgaH] dvAdazAranayacakram 673 darzitaH, anyathA kArya sadasanneti lAghavArthaM brUyAt , etadapi na kiJcidityAdyuttaraM yAvat khAtmani, ekasmin ghaTapaTAdAvarthe svAtmani, itaretarabhUtAbhUtatattvaM jagat-ghaTAtmanA ghaTo'sti, paTAtmanA nAstaii, tatheti, svenAtma[nA] bhUtatvamabhUtatvaJcetarAtmanA, tasmAdbhUtAbhUtatattvaM jagaditi vyApitAM darzayati-na kevalaM kAryameva sadasaditi, tathA vRttAvRttAbhyAM piNDazivakaparyAyArthAbhyAM kramabhA[vibhyAma] vibhakto dravyArtha ekastasya bhAvanA-mRtpiNDa eva zivakIbhavati, zivaka eva sthAsakIbhavatItyAdi yAvaddhaTo yAvacca pAzuryA- 5 vacca paramANurityavasthAsu mRt piNDAtmanA bhavati zivakAdyAtmanA na bhavatIti piNDo bhAvAbhAvAtmakaH, tathA zivako'pi zivakAtmanA bhavati na piNDAtmanA tathottarAsvavasthA vitaretarAbhAvasvarUpeNa svena ca bhAvarUpeNa sadasadeva, 'saccAsat' (vai0 a0 9 A0 1 sU0 4) iti vacanAt , evaM sakalaM jagat vRttAvRttaparyAyArthenAvibhaktadravyArthabhAvanAyAM sadevAsat , kintUbhayetyAdi, kiM punaryugapadbhAvinAmayugapadbhAvinAzca paryAyANAM rUparasAdInAM zivakAdInAJca pratyapekSayA bhAvayitavyo yasya vastunaH svAtmA tasmin 10 bhAvayitavye, niHsandigdhameva tadA'sattvamapItyarthaH, tadupasaMharati tathA ceti gatArtham / yadapyuktamApekSikaM sadasattvaM syAdvAdI kiletthaM samarthayati-mRdAtmanA ghaTasya prAgutpatteH sattvam , ghaTAtmanA cAsattvamiti, na, asatkAryatvasiddheH-evaM tarhi mRdAtmanaH kartavyatvAbhAvAt , kriyate iti hi kAryam , na ca mRt kriyate ghaTo hi kriyate sa tvasan , tasmAnna prAgutpatteH sadasatkAryamiti, atra na pUrvapakSo nottarapakSazca styH| sanneti samAnavibhaktikanirdeza eva lAghavAt kuryAditi bhAvaH / atha sadasatovaidharmyanirAkaraNAya nikhilaM jagat svapararUpeNa sadasat bhUtamabhUtaJceti sadasattvayorekAdhikaraNabhAvenaiva nirdhAraNamastItyAzayenottarayati-etadapi neti / sarveSAM ghaTapaTAdyarthAnAM sarvathA bhAvarUpatve sarvasarvAtmakatvaprasaGgAt pratiniyatapratItivyavahArAdayo na syuH, sarvathA'bhAvarUpatve vA zUnyatAprasaktyA hitAhitatatpravRttinivRttyAdyabhAvAt tadAvedakazAstrapraNayanAdyanupapattiH syAditi svarUpeNa vastUnAM sattvaM pararUpeNa cAsattvamavazyamabhyupagantavyamiti drshytiitretreti| bhUto ghaTa ityAdivyavahAraviSayaM bhUtatvaM na ghaTasya sarvAtmanA, tasya dravyatvenaiva nityatvAt , tathA dravyAtiriktenaiva rUpeNAbhU- 20 tatvaM vAcyaM tacca rUpaM paryAya iti sarva vastu dravyAtmanA bhUtaM-nityaM paryAyAtmanA cAbhUtamanityam , bhUtazabdasya trikAlavastuviSayatvAt , tasmAditaretararUpeNa bhUtAbhUtatvaM sarvavastUnAM tattvaM svarUpamiti nikhilaM jagaditaretarabhUtAbhUtatattvamiti sarvavastuvyApitvamasya svarUpasyeti darzayati-tasmAditi / kramabhAviparyAyaireva na sadasattvamityetat khyApayituM prathama kramabhAviparyAyaiH sadasatvaM darzayativRttAvRttAbhyAmiti, vartamAnAvarttamAnaparyAyAbhyAmityarthaH, mRtpiNDa eva zivako bhavati zivaka eva sthAsakaH, sa eva kozaHsa eva kusUlaH, sa eva ghaTaH sa eva kapAlaH sa eva kapAlikA, saiva zakalaM tadeva zarkarA saiva pAMzuH sa eva rajastadeva truTiH saiva 25 paramANurityevaM nirantaraM vastunaH pariNAmAt tadeva vastu vartamAnapariNAmena sat , avartamAnapariNAmena cAsaditi sadasadrUpamiti bhaavH| / pariNAmaparamparA darzayati-mRtpiNDa eveti / mRdaH sadasadrUpatvamAha-avasthAkhiti / tatra vaizeSikaM vacanamapi darzayatisaccAsaditi / kramabhAviparyAyaiH sadasattvaM pradarzya sahabhAviparyAyairapi sadasattvaM varNayati-kintUbhayeti, vastunaH svAtmani RmikapayAyaH sahabhAvipayAyaizca sadasattvaM niHsaMdigdhameveti bhAvaH / nanu pUrvapakSatayA syAdvAdino'bhimatamiti yadupaNitaM tvayA tadapi syAdvAdAnavabodhavijRmbhitameveti tvadIyaH pUrvapakSastaduttararUpato varNitaH pakSazcAsadartha eveti darzayitumAha-yadapyuktamiti / 30 __ 1 si. ka. kSa. De. ekasminna kassin / 2 si. ka. kSa. De. nAstipatayeti ghaTapaTAdAvarthe tattvAtmani / 3 si. ka. sdpii| ___ 2010_04 Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 674 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [vidhiniyamobhayAre yadapyuktamApekSikamityAdi, syAdvAdI kiletthaM sadasattvaM samarthayatIti pUrvapakSaH, mRdAtmanA ghaTasya prAgutpatteH sattvam , niSpatyuttarakAlamapi sattvadarzanAt , tadAtmakatvAnmRdupAdAnopapattiH, ghaTAtmanA cAsattvAddhaTAdyarthakriyopapattiriti, atra kilottaraM kaTandIkAra Aha na, asatkAryatvasiddheH, evaM tItyAdi vyAkhyA-mRdAtmanaH karttavyatvAbhAvAt , kriyata iti hi kAryam , na ca mRt kriyate, ghaTo hi kriyate sa 5 tvasanniti, tadupanayati-tasmAnna prAgutpatteH sadasatkAryamiti, atra na pUrvapakSa ityAdyAcAryo brUte atraivaM pUrvottarapakSayorna kizcit satyam-prAgatIteSu pUrvapakSo'pi kazcit satyaH syAt , vikalAdezavazArpaNAt , yathA sadbhAgamAzrityopAdAnamasadbhAgamAzritya kriyAbhAva ityAdi, iha tu na pUrvapakSo nottarapakSaH satyaH / pUrvapakSAsatyatvaM tAvat ko hi nAma so'nekAntavAdI brUyAt-prAk mRdAtmanA sat, ghaTAtmanA cAsat kArya10 miti, yadi brUyAdanekAntavAdatyAga ekAntavAdAbhyupagamazca, evaM hi mRdo'kAryatve'satkArya vAda evAvasthApitaH syAt , tatazcaivaM bruvANeSu ko bhedaH, abhUtvotpattivAcakaprAkzabdoccAraNAdeva cAsattvaikAntaH sAkSAdabhyupagataH, tataH kimartha vivadeta, atyantAsamIkSitabhASiNaikAntavAdinApi na tulyatAmetyasau / ko hi nAma so'nekAntavAdItyAdi, evaM hyasatkAryavAda evAvasthApitaH sadasatkAryamava1b sthApya ko'nekAntavAdI, evaM brUyAdityAdi, prAgityAdi tasyaiva pratyuccAraNaM yAvaddhaTAtmanA cAsaditi, na brUyAdevetyabhiprAyaH, yadi brUyAdanekAntavAdatyAga ekAntavAdAbhyupagamazca, kuta iti ? taddarzayati-evaM hi mRdo'kAryatva ityAdi gatArtho yAvat ko bheda iti, ya evaiSa vaizeSiko bauddho vA syAdAhato'pIti, kizcAnyat abhUtvotpattItyAdi yAvadabhyupagataH, prAkzabdo hyabhUtvotpatyarthavAcI, ghaTAvasthAtaH pUrvAvasthA tameva pUrvapakSamanuvadati-mRdAtmaneti, spaSTam / asya syAdvAdimatatvenopanyastasya pUrvapakSasyottaraM kaTandIkRtoktaM varNayati20 atra kilottaramiti / ghaTo mRdAtmanA san ghaTAtmanA cAsannityabhyupagame kAryabhUtasya ghaTAtmanA ghaTasya prAgasatvAt mRdAtmanA ghaTasattvasya prAk sataH kriyAviSayatvAbhAvAt kriyAviSayIbhUtaM kArya kathaM sadasadityAzayenAha-mRdAtmana iti| mRdAtmano ghaTasya kRtiviSayatvAbhAvAdityarthaH, mRdAtmA ghaTo hi mRdeva, sA ca siddhava, na tu sAdhyarUpetyAzayenAha-kriyata itIti / kRtiviSayIbhUtazca ghaTasvarUpeNa ghaTaH, sa prAgasanneveti darzayati-ghaTo hIti / tvadupavarNitasyAdvAdasya syAdvAdasiddhAntaparijJAnavaidhuryavilasitatvenAsyAdvAdatvAdasatyatve taduttaravarNanamapi sutarAmasatyameveti manasikRtyAha-atraivamiti, mRdAtmanA ghaTasya sattvamityAdAvityarthaH / 25 tatpUrvataneSu vAdeSu kazcidazaH satyo'sti, vastvaMzamAtramavalambyAvirodhena vidhipratiSedhavidhAnAt, sadbhAgamAzritya ghaTasyopAdAnaniyamo nAnyAzrayeNa, asadbhAgamAzritya kriyAyA bhAvo nAnyAzrayeNeti vastuparyAyaghaTAvalambanenopAdAnakriyayoravirodhena vidhAnAt kazcidaMzaH salyo'stItyAha-prAgatIteSviti / tatrAdau pUrvapakSAsatyatvaM darzayati-ko hi nAmeti / prAgutpattemadAtmanA sat sadityaktAvasatkAryavAda eva vyavasthApitaH syAt, tasmAnnAyaM siddhAntaH syAdvAdina ityAha-evaM hIti / mRda ekAntenAkAryatvamabhyupetya mRdAtmanetyAdyabhidadhAno yaH ko'pi bhavet so'satkAryavAdyeva syAt , nAsti kazcidvaktRbhedo'rthamedA30 bhAvAdityAha-evaM hi mRda iti / mRdAtmanA ghaTaH prAk sannityuktau kathamasatkAryasyAvasthApanamityatrAha-abhUtvotpattIti, atra prAkUzabdo'bhUtvotpattibodhakaH / sa kathamityatrAha-ghaTAvasthAta iti, prAgasan ghaTo bhavati, atrAsacchabdasamabhivyAhRtaH 1 si. ka. kRtya iti / 2 si. ka. gmH| 3 si. ka. degbhUtvonnArtha / 2010_04 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrvapakSAsatyatA] dvAdazAranayacakram 675 vAcitvAt , sa cAbhUtvotpattyarthaH prAkU zabdoccAraNAdeva sAkSAdabhyupagataH tena syAt, tataH kimarthaM vivadeta, abhyupagamyAsattvaikAntaM mRdAtmanA sat ghaTAtmanA cAsatkAryamiti, tathApi bhrAntimapi na brUte, kizcAnyat-atyantAsamIkSitabhASiNaikAntavAdinApi na tulyatAmetyasau-ghaTAdanyasyA mRda AtmA tenAtyantamanyo ghaTo bhavati svena ca ghaTAtmanA na bhavatItyevaM bruvan pratyakSAdiviruddhamattonmattakAdivat syAt so'pi caikAntavAdI pratyakSAdiviruddhaM kizcit pariharatIti / kiJcAnyat dezakAlabhedalakSaNobhayaparyAyamAtratvAccaivamayamasadvAda eva syAt , itthaM punaH ko'nekAntavAdI brUyAdrUpaM rasAtmanA nAsti raso'pi rUpAtmanA kRSNAdyapi zuklAtmanetyAdi, dhRtisaGgrahapaktivyUhAvakAzadAnAtmakapRthivyAdyAtmakatvAnmRdAderghaTAdezca kathaM mRdamekAmapekSya mRdAtmanaivAstItyApekSikamasattvamasadvAdivat , ApekSikamRdAtmasadvizeSaNAttvasadabhidhAnamevedaM mRdA- 10 tmanA sat ghaTAtmanA cAsaditi vacanam , abhidheyasvatattvanirasananiyatatvAt , yadvAkyamabhigheyasvatattvanirasananiyataM tadasadabhidhAnaM dRSTam , yathA'nuSNo'gnirityuktiriti, avyudAse tu ghaTAtmanApi sanneva, tadbhAvatvAt , tathA ca satkAryatvoktireva kRtA tathA vdtaa|| ___dezakAletyAdi, dezato bhedo rUparasAdInAm , kAlato bhedaH piNDazivakAdInAm , sa bhedo lakSaNaM sahAsahAvasthAyinAmubhayeSAM paryAyANAM te dezakAlabhedalakSaNobhayaparyAyAH, tatparimANaM dezakAla[bheda]- 15 lakSaNobhayaparyAyamAtraM tadbhAvAt-tanmAtratvAt , evaM-anena prakAreNAyamasadvAda eva syAt-rUpaM rasAdanyat tadapi vibhajyamAnaM kRSNaM punarapyekaguNakRSNamityAdi yAvat paramANuzo vibhAgAdasadeva rUpam , evaM rasA prAkzabdo ghaTotpattyavasthAprAkkAlInAM prAgabhavadrUpAmavasthAmAha, tathA ca prAgabhavan pazcAdbhavati ghaTaH, abhUtvotpattimAn ghaTa iti yAvat , evaJca pUrvAvasthAvAciprAkUzabdamahimnA'bhUtvotpattirgamyate, tasmAt prAgasanneva ghaTa ityekAntaH prAgasan ghaTa ityuktyA'bhyupagata iti tatra vAdAbhAva eva syAditi bhaavH| mRdAtmanA sat ghaTAtmanA cAsat kAryamityasatkAryAbhyupagantRNAM yeSAM keSAmapi syAdvAdina 20 bauddhAnAM vaizeSikANAM vA kutaH parasparaM vAdaH syAdabhyupagamaikyAt , yadi tu so'bhyupagamo bhrAntirUpa iti sa syAdvAdI brUyAt syAttadA vAdaH tamapi sa na brUta ityAha-abhyupagamyeti / atraiva tasya doSAntaramAha-atyanteti, sutarAM vicAravyatirekeNa pramANAsahamartha bhASamANo'pyekAntavAdI pratyakSAdiviruddha kadAcit kaJcidaMzaM parityajati, ayantu na tathA, mRd ghaTAdatyantaM bhinnA, tasyA atyantaM bhinno ghaTaH prAk tadAtmanA bhavati, svAtmanA ca na bhavatIti pratyakSAdiviruddhabhASitvAt , na hi kiJcita khAtyantabhinnAtmanA bhavati svAtmanA ca na bhavatIti, tasmAt sa naikAntavAdinApi sAmyatAM yAtIti bhAvaH / tathAvadataH kAraNe 25 kAryasyAsadvAdaH prasajyata iti dravyAbhyupagamenAsadvAdamApAdya sahakramabhAviparyAyamAtrapakSato'pyasadvAditvApattimAha-dezakAleti / dezAnyatvaprayuktAnyatvaM sahabhAviparyAyANAM kAlAnyatvaprayuktAnyatvaM kramabhAviparyAyANAM lakSaNam , dvividhaparyAyato'nyadvastu nAstIti tanmAtrameveti vAdavadayamasadvAda iti darzayati-dezato bheda iti, samudAyarUpeNa sahotpadyamAnAnAM rUparasAdInAM paraspareSAM paraspare eva dezAH, tebhyo bhedasteSAM lakSaNam , pratyekarUpeNAyugapadbhavitRNAM piNDa zivakAdInAM paraspareSAM paraspare eva kAlAH, tebhyo bhedasteSAM lakSaNam , evaMlakSaNaparyAyadvayamAtrameva taduktavacanAt pratIyate, mRdAtmanA sat ghaTAtmanA'sadityetAvanmAtrokteriti 30 bhAvaH / tena kimityatrAha-anena prakAreNeti / asadvAdaM darzayati-rUpamiti / rUpasyAvAntaravibhAgakaraNAt yAvatparamANu vibhaktaM bhavati, evaM rasAdayo'pi vibhaktAH paramANu yAvat bhavaMti, teSAM parasparato'nyA'nyatvApAdanAt zuklAdivyatirekeNa rUpasyAsattvavat zuklAdInAM sarveSAmasattvameva syAdityasadvAda eveti bhAvaH / evameva darzayati-tadapi vibhajyamAnamiti / 1 si. lkssnnbhedaashaavsthaa0| 2 si.ka. kuSTaM / 2010_04 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 676 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [vidhiniyamobhayAre dayaH, tathA piNDAdayo'pItyasadvAdaH, itthaM punaH ko'nekAntavAdI brUyAt yathA'sAvasadvAdI brUte rUpaM rasAtmanA nAsti, raso'pi rUpAtmanA kRSNAdyapi zuklAtmanetyAdi, na brUyAdevetyarthaH, kiM kAraNam ? dhRtisaGgrahapaktivyUhAvakAzadAnAtmakapRthivyAdyAtmakatvAnmRdAderghaTAdezca kathaM mRdamekAmapekSya mRdAtmanaivAstItyApekSika sattvam ? asadvAdivat , kaH kuzalo brUyAditi sambadhyate, atra prayoga:-ApekSikamRdAtma5 sadvizeSaNAttu asadabhidhAnamevedaM mRdAtmanA sat, ghaTAtmanA cAsaditi vacanam , kutaH ? abhidheyasvatattvanirasananiyatatvAt-abhidheyasya mRtpiNDasya skhaM tattvaM dezabhinnarUparasasaMsthAnAdi kAlabhinnarUparasazivakAdi pAzvAdi dhRttyAdilakSaNabhinnapRthivyAdi ca, mRdAtmanaivAsti ghaTo na rUpAdizivakAdyabAdisvatattvairiti asya svatattvAni santyeva nirastAni syuH, tannirasane niyatatvAdasya vAkyasya, yadvAkyamabhidheyakhatattvanirasananiyataM tattadasadabhidhAnaM dRSTam , yathA'nuSNo'gnirityuktiH, abhidheyasvatattvanirasana niyatatva]masiddha10 miti mA maMsthAH, siddhamevAbAdyAtmavyudasanAt , syAnmataM nAvadhArya mRdAtmanaiva san , nAnyeneti brUmaH kiM tarhi ? mRdAtmanA bhavan san ghaTo yadi rUpAdipiNDAdizivakAryabAdyAtmabhirapi maiMvedbhavatu nAma tadAtmA ko doSaH ? iti, atra brUmaH, avyudAse tu ghaTAtmanApi sanneva, tadbhAvatvAt , te bhAvA rUpAdizivakAryebAdivrIhyAdayo ghaTAdayazcAsyA mRdaH, tadbhAva[sya] bhAvastadbhAvatvaM tasmAttadbhAvatvAt , yathA mRdAtmanA prAka tathA caivamasattvaM yugapadayugapadbhAviparyAyANAmasadaikAntavAdyeva brUte na tu syAdvAdItyAzayenAha-itthaM punariti / mRdAdInAM ghaTAdInAM 15 ca pAJcabhautikatvAt kevalaM mRdAtmanaivAstIti syAdvAdI kathaM brUyAditi hetumAha-dhRtIti, dhRtirdhAraNaM vartanaM vA, pRthvIdharmaH prajAnAM bhUtAntarANAJca dhRtyA pRthivI upakaroti, saGgraho jaladharmaH jala saGgraheNa piNDIkaraNena zuddhyA copakaroti, paktiH pAcanaM tejo dharmaH teja AhArapAcanenopakaroti, vAyuH vyUhadharmA sarvapadArthAnAM vyUhanenAviralIkaraNena AkAzazvAvakAzadharmA sarveSAmava. kAzapradAnenopakAraka iti dhRtyAdyAtmakapRthivyAdyAtmako ghaTo mRdAdi ca, tasmAt ghaTaM tyaktvA ekA mRdamapekSya mRdAtmanaivAstItyuktI ekAntavAda evAyaM syAt, na tathA susamIkSitavAkyaguNadoSajJaH syAdvAdItaranirapekSaM sattvamasattvaM vA vaktumutsahata iti bhAvaH / 20 amumevArtha prayogataH prajJApayati-atra prayoga iti, sattve hi vizeSaNaM pradarzitaM mRdAtmaneti, tena mRdAtmanaiva sattvaM gamyate na tu mRtpiNDasya tattvabhUtaiH dezabhedalakSaNarUpAdibhiH kAlabhedalakSaNazivakAdipAMzvAdibhiH saGgrahapatyAdyAtmakajalAdibhizca sattvamiti mRdAtmanA sadityAdivacanamasadabhidhAnameva, mRcchabdAbhidheyAnAM svatattvAnAM rUpAdizivakAdijalAdInAM nirasane niyatatvAt , yathA agneruSNaM tattvaM tannirasane niyatamanuSNo'gniriti vacanamasadabhidhAnameva tadvaditi bhAvaH / yadyapi mRdAtmanA sadityatra mRcchabdAbhidheyo yAvAnarthastAvadAtmanA sanniti nAbhidheyanirasananiyatamityasiddho hetuH, tathApi mRdAtmanetyasya mRtpiNDaparyAyarUpeNetyarthaH, etasminnartha 25 gamakaJca ghaTAtmanA na saditi vAkyam , anyathA ghaTasyApi mRcchabdAbhidheyatvAt tadrUpeNApi sattvAt , tasmAnnAsiddho heturityAzaye nAha-abhidheyasya mRtpiNDasyeti / vyAptiM grAhayati-yadvAkyamiti / hetvasiddhiM nirAcaSTe-abhidheyeti / nanu sarva vAkyaM sAvadhAraNamiti nyAyamabhyupetya mRdAtmanaivetyarthe mRdAtmaneti na bamo yenAbhidheyakhatattvanirasananiyataM vAkyaM syAt , kintu tanniyamAnabhyupagamenaiva, tathA ca mRcchabdAbhidheyanikhilatattvAtmanA ghaTaH san syAt ko doSa ityAzaGkate-syAnmatamiti / tathA sati ghaTAtmanApi sattvaprasaktyA ghaTAtmanA na sanniti vacanaM nirarthakaM syAdityAzayenottarayati-avyadAse tviAMta, abhidheya. 30 svatattvanirasanAnaGgIkAre tvityarthaH / hetumAha-tadbhAvatvAditi / te bhAvA asyAsau tadbhAvaH, tasya bhAvastattvaM tasmAditi vigraha iti mattvA'rthavarNanapUrvaka vigrahamAha-te bhAvA iti| yo yadbhAva: sa tena rUpeNApi sannevetyatra dRSTAntamAha-yatheti / upanayati 1 si. ka. kama0 / 2 si. ka. degdyapAdi0 / 3 si. ka. nyasya0 / 4 si. ka. degbaapaadyaa0| 5 ka xx / 6 si. ka. degdyaapaadyaa0| 7 si. ka. bhvdbh0| 8 si. ka. dhpaadi| 9 si. ka. ghttaarmnaa| 2010_04 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainoktipradarzanam] dvAdazAranayacakram 677 kAryamutpatteH sat , tathA ghaTAtmatvAt , apizabdAt sarvAtmakatvAt zivakAdipAMzvAdivrIhyAdyAtmanApi sat, tathA cAsatkAryatvAnuktiH satkAryatvoktireva kRtA tathA vadateti, tasmAnna syAdvAdina evamAhuH ekAntavAdina ivAnapekSya pUrvAparam / kathaM tAhuriti cedata Aha sadasadAtmakaikaM vastutattvaM dravyArthaparyAyArthobhayalakSaNaM jainA upavarNayanti khapuSpava- 5 danyathA'sambhavAt , dravyazabdamapi mRdAdirUpAdyatItAnAgatavartamAnabhedAbhedArtha paryAyazabdaM sarvAbhedabhedArtha teSveva, tasmAdubhayorubhayArthatvam / sadasadAtmaketyAdi, dvayAtmakaM vastutattvamityetasyArthasya pratyakSIkaraNArtha jainAH syAdvAdina ekamevAtmAnaM paramArtha dravyArthataH sattvAt paryAyArthato'sattvAttadubhayalakSaNamupavarNayanti, tAdRgvastviti pratipAditatvAt , khapuSpavadanyathA'sambhavAt-ubhayarUpaikAtmyAbhAvAdekarUpasya dravyArthAtmanaH paryAyArthA- 10 tmano vA nirbhedatvAnirbIjatvAJca khapuSpavardaitiprasaGgAt sadasadrUpa evAtmA vastuna iti, dravyazabdavyAkhyAdravyazabdazca mRdAdirUpAdyatItAnAgatavarttamAna[bhedAbhedArtha varNayaMtIti varttate-mRdaH piNDazivakAdayaH kramabhuvaH, sahabhuvaH rUparasAdayazca bhinnAH triSu kAleSu mRdAdayo vartamAnAzca raktatvAdayo vRttahuNDAdayazca te ca bhinnA apyabhinnAH svAM mUrtimanativartamAnatvAditi bhedAbhedArthameva dravyazabdaM varNayanti, paryAyazabdaM sarvAbhedabhedArthaM teSveva-triSveva trikAlavartamAnakAlavarttiSu jAti bhindantaM varNayanti, tasmAdubhayo- 15 rubhayArtha[tva]m / tatheti / ghaTAtmanApItyapizabdena sArvAtmyapratIteH sarvarUpeNApi sattvaprasaktyA'satkAryavAdatA bhagnA satkAryavAdataiva ca prasaktA, ata eva ca syAdvAdI naivaM brUta ityaah-apishbdaaditi| pUrvAparamiti, 'vibhASA vRkSamRgatRNadhAnyavyaJjanapazuzakunyazvavaDavapUrvAparAdharottarANAm' iti sUtreNa dvandve vaikvdbhaavH| syAdvAdinastarhi kthmaahuritytraah-sdsditi| vyAcaSTe-vyAtmakamiti, dvau AtmAnau yasya tad yAtmakaM tattvaM sarvavastUnAM svabhAvaH, ayamarthaH sAmAnyato'pratyakSaH, tasya vizeSataH pratyakSIkaraNArtha 20 syAdvAdino hetumukhena varNayantIti bhAvaH / varNanaprakAramAha-ekamevAtmAnamiti / ekasyobhayarUpaikAtmyAbhAve'sambhavaM vastutattvasya dazeyati-ubhayarUpati, yadi kevalaM dravyAthotmaka vastu tahi tasyaikatvena paridRzyamAnA ghaTapaTakaTamaThAdibhedA na syuH yadi ca kevalaM paryAyAtmakaM tathApi pratyakSAdipramANapratipannasya piNDazivakasthAsakAdiparyAyA'tmakamRdravyasya nivRttestadavyatiriktapiNDazivakasthAsakAdiparyAyANAmapi pratyakSAdyavagatasya nivRttiprasaGgaH, na hyabAdhitapramANaviSayasya sAmAnyasya nivRttiyuktA, sarvabhAvanivRttiprasaGgena sarvavyavahAravilopApatteH, tasmAt yadyadAtmakaM tattadabhAve na bhavati, piMDAdyabhAve mRdvat , asadAtmakaJca 25 sat tasmAt tadabhAve'sadapi na syAt, tathA sadAtmakamasat tadabhAve na syAt, na caivamiSTam , tasmAt sadasadAtmakaM vastviti bhAvaH, nirbhedatvAt nirvizeSatvAt , dravyArthAtmaikarUpatve'tiprasakterhetuH, nirbIjatvAt-niHsAmAnyatvAt , ayaM paryAyAthaikarUpatve'tiprasakterhetuH / aryamANadravyaparyAyAvapi naikAntena dravyaparyAyarUpAvityAzayena dravyaparyAyazabdArthamAha-dravyazabdazceti, dravyasya paryAyAtmakatvAt paryAyasya ca dravyAtmakatvAttayoratyantamede khapuSpavadabhAvaprasaGgAhravyamapi dravyapAyarUpam , paryAyo'pi dravyaparyAyarUpaH, iyAMstu vizeSastayoH, yadA paryAya gauNIkRtya dravyaM pradhAnapratItiviSayo bhavati, tadA tadvastu dravyazabdavAcyaM bhavati, 30 tasmAdgoNIkRtabhedAtmakaH pradhAnIkRtAbhedaH dravyazabdArthaH, bhedaH payAyaH, amedo dravyam / yadA ca dravyaM goNIkRtya payAyaH pradhAna pratItiviSayo bhavati tadA tadvastu paryAyazabda vAcyaM bhavati tasmAdgauNIkRtAbhedAtmakaH pradhAnIkRtabhedaH paryAyazabdArthaH, evaM dravyazabda bhedAbhedArtha paryAyazabdazcAbhedabhedArtha jainA upavarNayantIti bhAvaH / trikAleti, trikAlavarttiSu mRdAdiSu vartamAnakAlavarttiSu 1 si. ka. tdaa| 2 si. ka. satkAryokti0 / 3 si. ka. degmAvakturekA0 / 4 si.ka. dtiivpr0| 5 De. idaM padAnasti / 2010_04 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 678 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [vidhiniyamobhayAre na kevalaM zabdArthakathanamAtrAdevobhayArthatvam , kiM tarhi ? vastukharUpaNamapi kriyate tadyathA mRdAtmAnaM ghaTAtmAnaM dravyArthaparyAyArtham , dravyaM hi ghaTo yAvadravyArthamatyantasan , paryAyastu yAvat paryAyArthamasan , yathA ca ghaTAtmA mRdapyevam , idamapi ca kuto niSpanne'pi ghaTe mRttvadarzanAt mRdAtmakasyopAdAnam , na punadhRtyAdivat saGgrahAdidarzanAjalAdyAtmakasyeti? 5 tasmAnna mRda eva darzanamubhayathA'pi / mRdAtmAnamiti, mRdAtmAnaM dravyArthaparyAyAtha, varNayantIti sambadhyate, ghaTAtmAnazca dravyArthaparyAyArthazceti, tayoryathAkramaM vyAkhyA dravyaM hItyAdi-dravyArthasya yAvagavyArthaM ghaTo'tyantasanniti ghaTasyaiva pUrvottarAvasthA mRdAdivrIhibIjAdirbhavatIti prAgapi bhAvitArtham , paryAyastviti, paryAyArthasya yAvadasanniti tadviparyayeNa gatArtham , yathA ca ghaTAtmA mRdapyevaM dravyArthaparyAyArthAbhyAm , idamapi ca kuta ityAdi, yadu10 cyate niSpanne'pi ghaTe mRttvadarzanAt mRdAtmakasyopAdAnamityeSo'pi viziSTaMpArthivamRttvadarzanenaikAntaH kutaH sambhavati ? saGgrahapaktivyUhAvakAzadAnadharmajalAnalAnilagaganavyudAsena dhRtyAdidharmapRthivyAdyAtmakataiveti, tatpradarzayati-na punadhRtyAdivat saGgrahAdidarzanAdityAdi, tasmin vastuni vidyamAnasarvadharmadarzanAni yAvadnirdezyaJceti, tasmAnna mRda eva darzanamubhayathApi yadi mRdi mRdAtmadarzanamatha ghaTe mRdAtmadarzanamiti / wwwww raktatvAdiSvityarthaH / dravyazabdArtha vyAkaroti-mRda iti| paryAyazabdArtha vyAkaroti-teSviti rUpAdiparyAyeSu nityatayA vartamAna 15 dravyaM paryAyataH zakalIkaraNAdabhedabhedaH paryAyazabdArtha iti bhAvaH / atha dravyazabdaparyAyazabdayorarthavyAkhyAnAdeva dravyaparyAyA vubhayalakSaNAviti na mantavyaM, kintu vastusvarUpasya nirUpaNamapi dravyArthaparyAyArthAbhyAM kriyata ityAha-vastusvarUpaNamapIti / taddarzayati-tadyatheti mRdAtmA dravyatAM paryAyatAJca prApta iti varNayantIti bhAvaH, anena dravyasyobhayArthatvamuktam / paryAyasyobhayArthatvamAha-ghaTAtmAnaJceti, ghaTo hi mRdaH paryAyavizeSo'taH paryAyatAM prAptaH, mRdAtmano ghaTasyaiva ca prAcInamRtpiNDAdyavasthAH arvAcInAzca kapAlakapAlikAzakalazarkarApAMzurajastruTiparamANvAdivrIhibIjAdayo'vasthA iti dravyatAM prApto'ta evAtyantasanniti 20 bhAvaH / tadarzayati-ghaTasyaiveti, mRtpiNDAdivyatiriktasya ghaTasyopalabdhilakSaNaprAptasyAnupalambhAdasana ghaTaH, mRtpiNDAdyapi ca rUparasAdivyatiriktasyAbhAvAt rUpAdyapi kRSNAdivyatiriktasyAbhAvAt kRSNAdyapi caikaguNakRSNAdivyatiriktasyAbhAvAdasadityevaM yAvat paramANuzo vibhajanAdasadevAtaH paryAyArthato ghaTo'sanniti bhaavH| tadevaM mRt mRdapi ghaTo'pi ghaTazca mRdapi ghaTo'pi dravyArthaparyAyAAbhyAmityevamavasthite vastusvarUpe yadbhavatA niSpanne'pi ghaTe mRttvadarzanAt mRdAtmA ghaTa upAdAnamiti vilakSaNadhRtidharma pRthivyAtmakamRttvadarzanAt ghaTo mRdeva, tasmAdatyantasannityekAnta ucyate tat kathaM sambhavatItyAzayenAha-yathA ceti / jalAdi25 dharmANAmapi tatra darzanamastIti pradarzayati-saGa heti / dhRtyAdidharmapRthivyAdyAtmakatvadarzane'viziSTe'pi kathamucyate dhRtidharmapArthivamRttvadarzanena mRdeva ghaTo na tu jalAdiH, saMgrahAdidharmajalAdyAtmakatve'pItyAzayenAha-na punariti / tathA ca ghaTe yAvaddharmadarzanaM dAtmako ghaTa ityAha-tasmin vastanIti / tathA ca dravye mRdi paryAye ghaTe vA yAvavyArthadarzanaM tAvanmRddhaTau dravyameva, na tu mRdAtmakatAdarzanamAtrAnmRdeveti nirUpayati-tasmAnna mRda eveti, mRdi mRdAtmadarzanaM vA bhavatu ghaTe mRdAtmadarzanaM vA bhavatu, ubhayathA na tatra mRda eva darzanaM vaktuM yuktam, kintu mRdo'pi darzanamityeva, tathA ca mRdo'pi darzanAnmRd ghaTo vA mRdapIti 30 bhAvaH / prAk ghaTasya ghaTAtmanA'sattvAt kriyopapanneti jainoktirUpato yaduktaM tvayA tadapi tanmatAparijJAnamUlameveti nirUpayituM 1 si. ka.kSa. De. mRdapyeva / 2 si. ka. viziSTApA / 3 sarvapratiSu darzanamityAdi / 2010_04 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sadasatkAryatAsiddhiH ] dvAdazAranayacakra m yadapyucyate ghaTAtmanA cAsattvAt kriyopapannetyevaM kilArhata Aha, atrApi kuta etadityAdyuttaram, naivamArhato brUte ghaTAtmanA'sattvAdasadeva kAryamiti, kiM tarhi ? sannapi ghaTa iti brUte, mRttattvaghaTasattvAt, taddarzayati asattvAddhAtmaneti kuta etat ? na punarmRttattvaghaTasattvAt tattva evAnubhavakramaprApteH, tatpratyagrAdivat / (asattvAditi ) asattvAdvaTAtmaneti kuta etat ? na punarmRttattvaghaTasattvAt tat punaH sattvaM mRttattvasya ghaTasya tattva evAnubhavakramaprApteH - kramajanmaghaTaparyanubhavaH krameNa prApyate, tattve-dravyArtha - tosvasthitasvarUpa eva vastuni mRdAkhye, tatpratyayA divat - yathA ghaTasya pratyapreSanmadhyamamadhyamapurANatA dibhAvA ghaTatattve vyavasthitasyaiva tathaiva mRttatve evAnubhavakramaprApterghaTasattvam, tasmAdArhatoktyaparijJAnAdasAdhUktam / kiJcAnyat 10 " " yadapi ca na, asatkAryatvasiddheH, evaM tarhi mRdAtmanaH karttavyatvAbhAvAt kriyata iti hi kAryam, na ca mRt kriyate, ghaTo hi kriyate sa tvasan tasmAnna prAgutpatteH sadasat kAryamiti, etadapi naiva, asatkAryatvasiddhivat satkAryatvasiddheH, akarttavyatvAnmRttattvasya ghaTAdeH sadeva kAryamiti bhAvAnAM kuto neSyate satkAryatvam ? na hi ghaTatAyAM mRttattvAbhAve ghaTasyAvasthAnamasti, yena prAgasan syAt, mRda Atmaiva hi ghaTAtmA, tattyAge tatsvarUpAnupapatteH, 16 atItAnAgatavarttamAnavicitravizeSasvabhAvasadbhUtamRttvavat, atItAnAgatavarttamAnavicitravizeSAdhyAsitabhAva sadbhUtaghaTavaditi / 1 si. ka. 'saccAtmakri0 / 2 si. ka. 'lAItacAha / nAtrayasya, si. ka. kSa. mRdbhAvenAmutpAdya vinAttayasya / dvA0 na0 9 (86) , 2010_04 679 2 yadapi cetyAdi, etasya pUrvapakSasyottarAbhiprAyeNocyate-na asatkAryatvasiddheriti yAvattasmAnna prAgutpatteH sadasatkAryamiti, gatArtham, atrottaramAcArya Aha - etadapi naiva, asatkAryatvasiddhivat satkAryatvasiddherityupakramya bhAvAnAM yAvatsatkAryatvamiti, yathA mRdbhAvAdapracyutasya ghaTasya mRdbhAvenAnutpAdyAvinA - 20 mUlamavatArayati-yadapyucyata iti / yaducyate ghaTAtmanA'sattvAddhaTo'sannaveti tat kutaH, mRttattvabhUtasya ghaTasya sattvAt sannapIti kuto nocyata ityAha-asattvAditi / mRdi yadi mRttattvabhUto ghaTo na san bhavet tarhi na so'tra kadApi piNDazivakAdikrameNAnubhavapathaM yAyAt, yAti ca kramato'nubhavapathaM tasmAttatra sadapItyAzayenAha - tat punaH sattvamiti, dravyArthena ghaTAdeH svarUpamavasthitaM yasmin tathAvidhe mRdAkhye vastuni krameNa janma yasyaivaMvidhasya ghaTasyAnubhavaH krameNaiva prApyate iti zabdArthaH / atrArthe dRSTAntamAha-yatheti pratyagratA - navInatA / atha yadyapyuktamApekSikaM sadasattvaM syAdvAdI kiletthaM samarthayati - mRdAtmanA ghaTasya 25 prAgutpatteH sattvaM ghaTAtmanA cAsattvamiti pUrvapakSaM vidhAya taduttaratayA nAsatkAryatvasiddherityAdi tannirAkartumAha-yadapi ceti / vaizeSikasyottarameva pradarzayati-asatkAryanveti kRtavyAkhyAnametat / svottaramupadarzayati- etadapi naiveti / tadupadarzitAmasatkAryatva siddhimupavarNayati yatheti mRdAtmA ghaTo na kRtiviSayaH, tena rUpeNa tasyotpattivinAzarAhityAt tatazca tena rUpeNa 5 3 si. ka. dhuttaraneva0 / 4 De. mRdbhAvenAmutpAdyAvi Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ womwww 680 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [vidhiniyamobhayAre [zA]pannasya sata eva ghaTavivakSayA karttavyatvAdasattvamiSTaM tvayA tathA'karttavyatvAt , satatamapracyutasyAkRtakaghaTAdizivakAdikarttavyAtmano mRttattvasya mRttattvavivakSayA karttavyatvAbhAvAt sadeva kAryamiti kasmAnne. Syate ? na hi ghaTatAyAmityAdi zivakAdivanmRttattvasya ghaTasya mRttattvasyAbhAve yadyavasthAnaM syAdasan ghaTaH prAk pazcAjjAyata iti syAt , tattu nAsti, yasmAt mRda Atmaiva ghaTAtmA, kasmAt ? tattyAge 5 tatsvarUpAnupapatteH, yattyAge yatsvarUpAnupapattiH sa tasyaivAtmA, atItAnAgatetyAdi yAvanmRttattvavat-yathA mRtpiNDasyAtItAnAgatavartamAneSu kAleSu ye vizeSAH zItoSNAdayaH sAzuSkakhaNDitazakalAdayazca vicitrAH paryAyAste svabhAvA yasya mRttvasya tettatsvabhAvaM tadeva sadbhAvaH sadbhUtaM tadeva paramArthIbhUtaM mRttattvaM tAn vizeSAn vihAya na pravarttateti, [a]pi ca taditi sa evAtmA vizeSANAM mRttvasya tathA ghaTAtmA mRda evAtmA, atha vA'tItAnAgatavartamAnavicitravizeSAdhyAsita[sva]bhAvasadbhUtaghaTavaditi dvitIya10 mudAharaNa[ma] syaiva vyAkhyA-mRda AtmA[ghaTAtmA,]ghaTasyAtmA mRdAtmeti dvidhApi pratijJAyate tenaiva hetunA'nenApi dRSTAnteneti / etena sarvAsyAdvAdaH prtyuktH| (eteneti) etena sarvAsyAdvAdaH pratyukta:-kAryasadasadAtmakaikavastupratipAdanAtmakena tadekAntapratiSedhAtmakena ca yatnena nityAnityAyekAntavAdaH sarvaH pratiSiddho boddhavyaH, upAdAnaniyamasyAsati sati momwwwwwwwwwwwww 15 sannapi yena rUpeNa tasya kRtiviSayatvaM tadAtmanA prAktasyAsattvAt kRtiviSayatAvacchedakadharmAvacchinnaM vastu svotpattyavadhikaprAkkA lAvacchedenAsadityasatkAryatvasiddhiriti bhAvaH / yayA yuktyA'satkAryatvasiddhistayaiva satkAryatvasiddhirapi bhavatIti satkAryatvaM kuto neSyate, vinigamanAvirahAdityAzayenAha-tatheti kRtiviSayA api ghaTAdizivakAdayo mRdAtmanA na kRtiviSayAH, tena rUpeNa teSAM nityatvAt-evaJca kRtiviSayatAvacchedakarUpeNa prAgasattve'pi kRtiviSayatvAbhAvaprayojakarUpAvacchinnaM ghaTAdizivakAdivastu saditi satkAryamiti kuto neSyata iti bhAvaH / ghaTAdizivakAdeH ghaTatAdyavasthAyAM mRttattvatAM samarthayati-nahi ghaTatAyAmiti, mRttattvavyatirekeNa ghaTAdeH kadApi yadyavasthitiH syAt tarhi tathAvidhakAlAt prAk tathAvidhaM ghaTAdikArya nAstIti prAgasat pazcA20 ttathAvidhaM jAtamiti vaktuM yujyate, tathA'vasthAnantu nAsti sadA zivakAdivanmRttattvatayaivAvasthiteH, tasmAnnAsti ghaTAtmamRdAtmano bhedaH kintu ya eva mRdAtmA sa eva ghaTAtmeti bhAvaH / tatra hetumAha-tattyAga iti. mRttattvatyAge mRttttvsvruuptaanupptterityrthH| vyAptiM grAhayati-yattyAga iti / dRSTAntamAha-atIteti traikAlikavilakSaNavizeSA eva svabhAvo yasya paramArthabhUtamRttattvasya tathAvidhaM mRttattvaM tAn vizeSAn parityajya na kvApi pravarttate, evaM te vizeSA mRttattvameva tasmAt yathA vizeSANAmAtmaiva mRdAtmA tathA mRda Atmaiva ghaTAtmeti bhAvaH / sa evAtmeti vizeSANAmAtmaiva mRdAtmetyarthaH, nirvizeSaM na sAmAnyamiti bhAvaH / tathA 25 ghaTAtmeti, yo'yaM ghaTasyAtmA sa mRda evAtmA na tu mRdAtmA'nyo ghaTAtmA cAnya iti bhAvaH, niHsAmAnyaM na vizeSa ghaTatadIyatraikAlikavicitravizeSANAM parasparamabhedaM dRSTAntIkRtya mRdAtmaghaTAtmanoH parasparamamedaM sAdhayati-atha veti evaJcAbhedasiddhau ghaTAtmanA prAgasat kAryamiti nAhato brUte mRdAtmaghaTAtmanorabhedena yadA mRdAtmanA ghaTaH saMstadA ghaTAtmanA'pi sanneveti bhAvaH / parasparAbhede hetuzca tattyAge tatsvarUpAnupapattirevetyAha-tenaiva hetuneti / dRSTAntazca dvitIyodAharaNamevetyAha-anenApIti / uktaprayatnAdeva kiJcinnityameva, ekameva, kAraNameva, sarvagatameva, anyaccAnityameva, anekameva, kAryameva, asarvagatamevetyevaMrUpo'syA30 dvAdaH- syAcchabdAsamabhivyAhAreNopavarNanaM nirAkRtaM bhavatItyAzayenAha-eteneti / vyAkaroti-kAryeti, anekAntasthApanena ekAntapratikSepaNena yatneneti bhAvaH / ko'sau yatnaH pradarzita ityatrAha-upAdAneti, upAdAnaniyamasyaikAntAsatyasambhavAt kriyA 1 sarvAsu 'sAnavyAste' ka. saabhvyaaste| 2 sarvAsu tattasya' ityadhika dRshyte| 3 sarvAsu0 sa eva svabhAvaH sa eva p.| 2010_04 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kartRkarmazabdArthabhaGgaH] dvAdazAranayacakram ca kriyAyA asambhavAt , nityAnityaikanAnAkAryakAraNasarvAsarvagatatvAdiH syAdvAdaH nityatvenAnityatvamanityatvena ca nityatvamekAntarUpaM bAdhyate, sApekSazca sarvaM siddhyati, tadyathA sadA sattvAnnityatvam , sadA sattvaM dravyArthAt , [ataH]naikAntAnityatvam , sadA cAsattvAdanityatvam , sadA cAsattvaM paryAyArthatvAt , atazca naikAntanityatvamiti / yadapi copAdAnaniyamasattvapratiSedhArthamuttaraM kartRkarmeti kriyAnimittako zabdau, tatra prAk / prasiddhavyApArayogyadravyopAdAnaM tat kriyAnimittaM na kAryasattvanimittamiti, arthasya vyApAraniyamaH kutaH? sa hi kAryasattvamantareNa na siddhyati, samarthasya karaNe'dhikAraparigrahAt sa iti cet samarthasyaiva kAryakriyAyAmadhikAraparigrahaNAt kAryamasadeva, nanu tvayaiva samarthasya karaNe'dhikAraparigrahAdupAdAnaniyama iti bruvatA satkAryatvaM samarthitam , ekIbhAvaM gatArthasya smrthtvaat| (yadapi ceti) yadapi copAdAnaniyamasattvapratiSedhArthamuttaramityAdi, kartR-kAraNaM karma kArya- 10 miti kriyAnimittako zabdau, tatra prAk prasiddhavyApArayogyadravyopAdAnaM tat kriyAnimittam, na kAryasattvaM nimittam , atra syAdvAdI kila pRcchati- arthasya vyApAraniyamaH kuta ityAdi yAvanna siddhyati, atra vaizeSikakSeNAzaMkate samarthasya karaNe'dhikAraparigrahAt sa iti cet , etasya vyAkhyA samarthasyaiva kArya kriyAyAmityAdi kAraNanidarzanagrantho gatArthoM yAvadasadeva, asat kAryatvameva, nanu tvayaiva samarthasya kAraNe'dhikAraparigrahAdupAdAnaniyama iti bruvatA sat kAryatvaM samarthitam , saGgatArthaM samartha ekIbhAvaM gato yo'rthaH 15 yAzcaikAntasatyasambhavAt sadasadAtmakaikarUpatva eva sambhavAcca yathAkathaJcitsattvenaikAntAsattvaM kathaMcidasattvena caikAntasattvaM bAdhyate, sadasadAtmakaM ca sarvamiti siddhyati, tathaiva kathaJcinnityatvenaikAntAnityatvaM kathaJcidanityatvena caikAntanityatvaM bAdhyate, nityAnityAtmakaJca sarvamiti siddhyatIti bhaavH| tadeva darzayati-tadyatheti / atha kAryasattvAdevopAdAnaniyamo nAnyatheti pakSanirAkaraNAya vaizeSikeNoktaM pUrvapakSamanUdya nirAkaroti-yadapi ceti / vyAcaSTe-kartRkAraNamiti pradhAnakriyAnirvartakaM kAraNaM pradhAnakriyAviSayazca kArya bhavati-tathA ca kAryakAraNazabdapravRttinimittakriyAtmakapradhAnakriyAnirvartanayogyakriyAvizeSasadbhAvAdeva sAdha- 20 nAnAM sAdhanatvaM na tu tatra kAryasattvaM prayojakam-kAryakAraNabhAvo hi niyamasAraH, kAraNeSu kAryasatve'pIdamevopAdAnamidameva kAryamityAdinirNayasya niyamAdhInatvAt , niyamazcAnvayavyatirekalakSaNA prasiddhireva, tathA ca kAryotpatteH prAganvayavyatirekalakSaNaprasiddhiviSayapradhAnakriyAnivartanakSamavyApArayogyaM yadvyaM tadupAdAnaM bhavati, evaJca prasiddhyAnumitayogyatAzAlidravyamupAdAnamiti bhAvaH / nanu tathAvidhavyApArayogyaM mRdravyameva na tRNAdIti niyamaH kathamiti zaGkate-arthasyeti pratiniyatArthasyaiva pratiniyatArthotpAdAnukUlavyApAro na yasyakasyacidarthasyeti yo niyama ucyate sa kutaH ? sa niyamo hi pratiniyatArthe kAryasattvamantareNa na 25 siddhyatIti bhAvaH / atra vaizeSikAzaGkAmAha-samarthasyeti kAryakaraNe'dhikAraH samarthasyaiva nAnyasyeti prAk prasiddhaH parigrahAtvinizcayAdupAdAnasya niyama ityarthaH, vyApArAviSTasyaiva kAryajanakatvAt vyApAra eva kAryavizeSe tantram, na tu kAryasattvaM niyAmakAbhAvAt , tasmAt prAgasadeva kAryam , kAryaniyatapUrvabhAvitAvacchedakadharmavattvameva sAmarthya prAkU prasiddhigamyamiti bhAvaH / atra samarthazabdazaktyavalambanenottarayati-nanu tvayaiveti, kathaM satkAryatA samarthitetyatrAha-saGgatArthamiti, samarthazabde samupasargaH saGgatArthakaH sammilita ityarthaH, kAryeNa ghaTAdinA saha sammilita ekatAmupagato'rthaH mRdAdilakSaNaH saGgatArthaH, evaJca kAryeNaikIbhAvaM 30 gatasyArthasyaiva samarthazabdavAcyatvAt samarthasyaivopAdAnaniyama iti bruvatA tvayaiva kAraNe kAryasya sattvaM samarthitameveti bhaavH| yadi 1 si. ka. 'tvAdirasyA0 / 2 si.ka. nityatvagani0 / 3 si.ka. nityatvamanekA0 / 4 si. ka. 'nityatvamataH sa0 / 5 si. ka. pakSaghyAza0 / ___ 2010_04 Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ vidhiniyamobhayAre [sa]saMmartha[:]sAdhyena sAdhanAkhyaH tadbhAvAt, ekIbhAvaM gatArthasya samarthatvAt satkAryatvameva, nAsatA kharaviSANena saha kasyacit sAmarthyam, tasya vA kenacidupapadyata iti / 682 asya vyAkhyAnam -- www.w wwwww atha kathaM tantuturyAdipaTanirvRttau kAraNatvenopAdIyate, na pAMzuvAsyAdIti, na, tasyaiva 5 tathA tathA samarthatvAt, paTAdikAryaM tantuSu tatkAraNeSu ca tatra tatrAstyeva, tatsamavAyavyaGgyatvAt tadAtmakatvAcca, tathA turyAdiSvapi pAMzvAdiSvapi ca tatkAraNakAraNatvAt, paramANuvat / atha kathaM tantuturyAdi yAvat kAraNakAraNatvAt paramANuvat, vaizeSikameva pRcchan tenaiva vyAkhyApayati, [tantu]turyAdereva kAraNatvenopAdAnaM paTanirvRttau na pAMzuvAsyAderiti, karaNAdhikAraparigrahAdeva satkAryatvam, tasyaiva samarthatvAt, tathA tathA tena tena prakAreNa tattanniyata nijazaktiyuktArthasamarthatvAt, 10 paTAdikAryaM tantuSu varttate tantukAraNeSu tathA tantuSu prakArAntareNa paTakAraNabhAvaM bibhratsu tathA pakSmatruTireNuparamANUnAmapi yathAsvazakti prakArAntaraiH paTakAraNatvAt pAramparyeNa tatra tatrAstyeva paTa:, tatsamavAyavyaGgyatvAt, tadAtmakatvAcca - asamavAyipaTo'pi saMyogavyaMgyatvAt saMyogidravyebhyaH saMyogasyAbhinnatvAt dvyaNukatryaNukAdyanantapradezaskandhasaMyogatvapariNatadravyAbhedAtta eva paramANavaH paTaH, yathA saMyogeSu paTakAraNeSu tadAtmakatvAt paDhatvaM tatkAraNaparamANUnAM tathA turyAdiSvapi - turIvemazalAkAca nikAvilekhanikAdInAM kuvinda15 prayatnotthApitavyApArANAM paTatvam, tadAtmakatvAt dravyAbhedAt pazvAdiSvapi ca bhUmyambumArutAnalAkAzabIjasaMyoganiSpAdya kArpAsAtmakatvAt paTatvaM siddham, tatkAraNakAraNatvAt paramANuvat, evaM tAvat www 2010_04 www www.ww kAryeNAsammilitamapi dravyaM kAraNaM bhavet tarhi kharaviSANAderapi kiJcidravyaM kuto na samartham, samarthena vA kenacittasya kuto notpattirityApAdayati nAsateti / enamevArtha draDhIkartuM pUrvoditameva vyAkhyAmukhenAha - atha kathamiti / yadi kAryaniyatapUrvavRtti - mAtrameva kAraNatve prayojakaM tarhi paTArthinA paTanirvRttau pUrvavarttAni pAMzuvAsyAdIni vihAya tantuturyAdireva kAraNatvena kathaM gRhyate iti 20 vaizeSikaM prati praznamupanyasyati - tantu turyAdereveti, upAdAnaniyAmakavyApArasya karaNAdhikAraparigraho niyAmaka iti vaizeSiko - ktyaiva satkAryatAsiddhiH samarthasyaiva tathAvidhatvAt, sAmarthyazca vidyamAna kAryatvAditi pradarzayati- karaNeti / hetumAha-tasyaiveti, vidyamAnakAryasyaiva tattadrUpeNa samarthatvAdityarthaH / hetvarthaM varNayati - tena teneti, paTakAraNeSu tantuSu tatsaMyogeSu turIvemAdiSu ca prakArAntareNa sAmarthyam, tantukAraNeSu pazvAdiSu tatkAraNeSu yAvat paramANuSu vibhinnaprakAraiH sAmarthyamasti, paramANudvyaNukanu TipAMzvAdikArpAsatantvAdayo hi tathA tathA pariNamantaH paTIbhavantIti paTasattvaM teSvasti, dravyaM hi sAmarthyarUpeNa vizvarUpAtmakam, pratini25 yatasAdhanasavyapekSaM tathA tathA pariNamatIti bhAvaH / paTakAraNaparamparAsu paTasattvaM darzayati- paTAdikAryamiti / tatsamavAyavyaGgyatvAditi - paTakAraNatatkAraNAdisamudAyavyaGgyatvAt paTAderityarthaH / tantusaMyogeSu guNeSu kathaM paTatvamityatrAha - asamavAyipaTo'pIti / athavA paTakAraNIbhUtadravyaparamparAsu tantupakSmatruTireNuparamANuSu padatvaM samavAyavyamayatvAt, tatra tasya samavAyAt tadAtmakatvAt dravyAbhedAt, yatra tu paTo na samavaiti yathA turIvemazalAkAzcanikAdiSu paTatvaM tatsaMyogavyaGgyatvAt turyAdisaMyoge hi tantuSu paTo vyajyate, tathA tadAtmakatvAt dravyAbhedAditi bhAvaH / nanu turyAdisaMyogavyaGgyatve turyAdisaMyogasya paTatvaM syAt kathaM turyAdestattvami30 tyatrAha - saMyogidravyebhya iti / etadeva spaSTayati-yatheti / paTakAraNakAraNeSu paTatvaM samarthayati - pAMzvAdiSvapi ceti / evaJca sarvatra paTatvasiddhau kAryamatra na saditi nApyasaditi pratiSedho na yujyate taddhetUnAM hetvAbhAsatvAt, kintu sadasadaikAtmakameva vastu, tatsAdhakahetUnAM susthitatvAt saddhetutvAdityAha evaM tAvaditi / vaizeSikoktaM kriyAguNavyapadezAbhAvAt prAgasat kAryamiti mAnaM 1 si. ka. asama0 / 2 si. ka. 'NabAddaNuvat / Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upacayahetudUSaNam dvAdazAranayacakram 683 kAryasadasattvapratiSedho na siddhyati, pratiSedhahetvayuktaH, sadasattvaikAtmyasAdhanasausthityapradarzanAcca sadasadeva kAryamiti / kizcAnyat yo'pyupacayahetuH kriyAguNavyapadezAbhAvAt prAgasat kArya khapuSpavaditi, ayameva te upacayahetuH parapakSasAdhanAya-sadeva bhavati kArya prAgabhUtakriyAguNavyapadezatvAt sattAsambandhi- 5 dravyAdivat , anaikAntikatA ca, nanu khapuSpavadanekAntaH prAgutpatterasatkArya syAt , upajAtamAtradravyAdivat sat syAditi tvatsAdhanamapi saMzayakArIti cenna, prAvizeSaNApakSiptaprasaGgatvAt yo'pyupacayaheturityAdi, tena kila kriyAguNavyapadezAbhAvAt-kriyA tvAtAnAdi paTasya tantvavasthAyAM guNAzca saMyogaparimANAdayo vyapadezazca zabdAntaraM liGga vA na santi, tasmAt kriyAguNavyapadezAbhAvAt prAgutpatterasatkAryaM khapuSpavaditi, asyApyupacayahetorviruddhatvaM doSa ityAcArya 10 Aha-ayameva te upacayahetuH parapakSasAdhanAya sadeva bhavati kArya-jAyate vyajyate utpadyate, prAgabhUtakriyAguNavyapadezatvAt sattAsambandhidravyAdivat , savizeSaNaM svapakSasAdhanazcedam , yathA dravyaguNakarmAkhyaM kAryatrayaM svabhAvasat tvanmatenaiva yAvat sattayA na sambaddhaM tAvat [na]kriyAguNavyapadezabhAga bhavati, atha ca vidyate svakAraNeSu samavetamAtraM tathedaM samavetakAryamityasmanmatasiddhiH, anaikAntikatA ca kriyAguNavyapadezAbhAvAdityasya hetoH, a[sa]ti ca khapuSpAdau sati ca jAtamAtre kAryatraye iSTatvAt asadeveti 15 sandigdham , itara Aha-nanu khapuSpavadanekAntaH prAgutpatterasatkAryamabhUtakriyAguNavyapadezatvAt , khapuSpavat syAt , upajAtamAtradravyAdivat sat syAditi tvatsAdhanamapi saMzayakArIti cet , etacca na, prAgvizeSa nirAkartumAha-yo'pIti / hetuM vyAcaSTe-kriyA viti, paTasya kriyA-AtAnavitAnAdi, guNaH-saMyogaparimANAdayaHvyapadezaH-paTa iti nAma, heturvA tantvavasthAyAM na santi tasmAdutpatteH prAk kAryamasaditi tadarthaH / virUddho'yaM heturityAzayenottarayati-ayameveti prAgiti vizeSaNasahito'yameva heturityarthaH, atra utpanna kArya pakSIkRtya sattvaM sAdhyaM vijJeyaM, taddhi kArya 20 tantvavasthAyAmabhUtakriyAguNavyapadezam , atha ca saditi asattvaviruddhasattvasAdhakatvAdviruddho heturiti bhAvaH / vaizeSikamatena pakSapradyotakaM prAk zabda hetau vizeSaNIkRtya svapakSaM sAdhanIyaM, anyathA'siddho hetuH syAdityAha-savizeSaNamiti / dRSTAntaM ghaTayati-yatheti, sattAsambandhakAlIno dravyAdidRSTAntaH, sa ca prAgabhUtakriyAguNavyapadezaH svataH saMzcetyavinAbhAvagrahaH, sa ca hetuH kArye'sti, tasmAt sattvameva sAdhayatItyasattvasAdhane viruddho'yaM heturiti bhAvaH / tatsammatameva hetuM dUSayitumAha-anaikAntikatA ceti / anaikAntikatAprayojaka saMzayamAdarzayati-asati ceti kriyAguNavyapadezAbhAvaH khapuSpAntarbhAveNa tvadIyasAdhye- 25 nAsattvena sahacaritaH, utpattikSaNAvacchinnakAryAntarbhAveNa ca sAdhyAbhAvena sattvena sahacarita iti sattvatadabhAvasahacaritakriyAguNavyapadezAbhAvavatkAryamiti sAdhAragadharmavaddharmijJAnena sattvAsattvaviSayakakoTidvayopasthityA kArya sadvA'sadvetyekasmin dharmiNi viruddhabhAvAbhAvaprakArakajJAnajananAt sAdhyasaMzayajanakakoTidvayopasthitijanakapakSadharmatAjJAnaviSayatvAt kriyAguNavyapadezAbhAvo heturanaikAntika iti bhaavH| atra pareNAprayojakatvazaGkoddhAvyate-nanviti. yathA khapuSpAdau prAgabhUtakriyAguNavyapadezatvasattve'pi sattvaM nAsti tathA kAya prAgabhUtakriyAguNavyapadezatvamastu mA'stu ca sattvaM, evaJca khapuSpAntabhAveNa sAdhyAbhAvena sahacarita-30 si. ka. De. sadasadezAbhAvAt / 2 si. ka. De. kriyAtvajJAnANAdi / 3 si. ka. De. dRSTAdRSTatvAt / 4 si. ka. De. gdhamaMtara mAha / _ 2010_04 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ vidhiniyamobhayAre NApakSiptaprasaGgatvAt-syAdayaM prasaGgo yadyavizeSyakriyAguNavyapadezAbhAvAt satkAryamityetAvadbhUyAt, kiM tarhi ? prAgabhUtakriyAguNavyapadezatvAditi mayA viziSyoktam, yasya prAgabhUtaH kriyAguNavyapadezaH pazcAdbhaviSyati tatsadeva, yathA tadevotpannamAtredravyAdi, na tu yasya prAk paJcAditi kAlAvibhAgenAsattvaM khapuSpAderityataH prAgvizeSaNAdapakSipto'naikAntikatvaprasaGgo'sya hetoriti / 684 atrAha nanu prAG niSpatterasat kAryamiti kAlaviziSTaM pratijJAya kriyAdyabhAvAditi heturuktaH, sa tu niSpanne nAsti, sadeva tu dravyaM na kAryamityatra brUmaH nanu niSpattirutpattyabhUtvAbhAvAdisamAnArthikA, tenAvyaktasat vyaktasadbhavatItyuktambhavati, anupanilInasattvaJca tajjAtamAtraM sattopanilayanAt prAganiSpannaM sattAsAmAnyena sadbhavati, niSpattizabdo hyabhUtasya bhavanasya 10 triprakArAM niSpattimAha - niyatA nizcitA'dhikA vA, sA ca te sattAsambandhAdeva dravyAdau kArye niyatA, nizcitA sattvAntarebhyo viviktatvAt sattAyAH, adhikA punarbhavanAt / nanvityAdi yAvat sadeva tu dravyaM na kAryamiti, mayA prAG niSpatterasatkAryamiti kAlaviziSTaMyAvadanutpannaM tAvannAstIti pratijJAya kriyAdyabhAvAditi heturuktaH, sa tu niSpanne dravye nAsti, tasmAt sAdhanadharmavaikalyAdayukto dRSTAnta ityatra brUmaH, nanu niSpatirityAdi - nanu niSpatteH prAgityukte'pi niSpatte15 rutpattyabhUtvAbhAvAdisamAnArthatvAt avyaktasadvyaktasadbhavatItyuktaM bhavati, tadyathA - anupanilInasattvaca tat-dravyAditrayaM jAtamAtraM sattopanilayanAt - prAganiSpannaM sattAsAmAnyena sat - sattA samavAyAt sadbhavati - vyaktasadbhavatItyeSo'rtho niSpattizabdasyetyAha - niSpattizabdo hItyAdi, tadvyAkhyAnam, abhUtasya-prArabhavanasya triprakArA niSpattiH, tadyathA - niryetA nizcitA adhikA vA, kA sA ? bhavanameva, kasmAt ? www.www tvAt, utpannamAtradravyAdyantarbhAveNa sAdhyena sattvena sahacaritatvAcca koTidvayopasthitidvArA kArye sAdhyasaMzayajananAt tava heturapya20 naikAntika iti bhAvaH / nanu vayaM na kevalaM kriyAguNavyapadezAbhAvaM hetuM brUmaH yena khapuSpAdau sAdhyAbhAvena sahacarito heturbhavet kintu prAgabhUta kriyAguNavyapadezatvAditi vadAmaH khapuSpAdau sarvakAlaM kriyAguNavyapadezAbhAvasattvena paricchinna kAlAvacchinnakriyAguNavyapadezAbhAvasyAsattvena na tasya sAdhyAbhAvasAhacaryamityAzayena samAdhatte - syAdayaM prasaGga iti / nanu kriyAguNavyapadezAbhAvAditi hetorviruddhatvopavarNanAyoktaM sadeva bhavati kAryam, prAgabhUta kriyAguNavyapadezatvAt, sattAsambandhidravyAdivaditi, tatrAnma prAk padaM pratijJAntargataM na tu hetughaTakaM tathA ca prAkkAlIna eva dravyAdau kriyAviSayatayA kAryabhUte kriyAguNavyapadezAbhAvo varttate, 25 na tu niSpanne dravye, siddhatvena kAryatvAbhAvAt, tadAnIM kriyAguNavyapadezasattvAt nAsmadukto heturviruddhaH sAdhanavikalazca dRSTAnta ityAha- nanviti / vyAkaroti - mayeti / etasya pratividhAnAya prAG niSpatterasat kAryamiti pratijJAghaTakaniSpattizabdArthamAhananu niSpattiriti, niSpattirnAma avyaktasadvyakta sadbhavanam idamutpattyarthena abhUtvA bhAvArthena ca samAnameva, niSpattipUrvakAle dravyAdikAryatrayamavyaktasat - sattAsambandharahitaM bhavat vyaktasat-samupasaJjAtasattAsambandhaM bhavati, tathA cAvyaktasato dravyAdervyaktasadbhavanaM niSpattiH, abhUtvAbhAvaH, utpattirvetyucyata iti bhAvaH / amumartha vizadIkartuM niSpattiprabhedapradarzanena niSpattizabdArthaM vyAcaSTe30 abhUtasyeti, bhUtaM bhavanaviSayatAtikrAntaM na bhavatIti abhUtaM bhavanakriyAviSayaH, prArabdhabhavanamityarthaH, tathAvidhasya dravyAdikAryasya trividhA niSpattirityarthaH, tatrAdhikA samagrasAdhanasannidhAnAt prathamaM kAraNasamavAye janma bhavati, iyamutpannamAtradazetyucyate, 1 si. ka. De. degmAtra ityAdi / 2 si. ka. 'sye zrAha / 3 si. ka. prabhUtasya / 4 si. ka. nigatAnigatAnini0 / 2010_04 Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trividhotpattivarNanam ] dvAdazAranayacakram 685 padyateH sattArthatvAt sA ca te - triprakArApi tavaiva tadyathA sattAsambandhAdeva dravyAdau kArye niyatA, kAraNasamavAyasya sAmAnyasya ca niyatatvAt, nizcitA- dravyatvaguNatvaka rmatvaghaTatvarUpatvotkSepaNa [tva]]disattvAntarebhyo viviktatvAt sattAyAH, adhikA punarbhavanAt kAryasya tvanmatenaiva kAraNasamavAye janmAbhyupagamAt evaM tAvaddRSTAntasya dravyAditrayasya niSpattistrirUpA vyAkhyAtA / " dAntika kAryasyAdhunA - upAdAnasvasattAniyatA tattvato'sau nizcitA paTAdivyAvRttyA, taNDulavicayavat vicitA nizcitAstaNDulAH kacavarAdyapanayanena svarUpaparigraheNa ca, kriyayA'niSpatteH sakAzAnnizcitA ghaTaniSpattiH, adhikA yugapadayugapatparyAya kramatathAbhUte rihApIti sadasattvaM kAryasya, tasmAt sadasat kAryam sadasatkriyAguNatvAt, anyathA hetuzaktyupAdAnAnAmabhidhAnamAtraprasaGgaH, yadyasadeva kAryaM tadA hetuzaktyupAdAnAnAmabhAve niyamasya vacanamAtrameva syAt, 10 khapuSpAdiniSpattyarthakriyAhetvAdyabhAvavadasattvAvizeSAt / 5 www.www (upAdAneti) upAdAnaniyamasvasattA niyatA - mRdAdyupAdAnaniyamena ghaTAdeH svasattA vidyate, tayA svasattayA niyatA, mRdyeva ghaTaniSpatteH, tattvato'sau ghaTatvena nizcitA paTAdivyAvRttyA, tadyathA taNDulavicayavat - vicitA nizcitAstaNDulAH kacavarAdyapanayanena svarUpaparigraheNa ca kriyeyA- vyApAreNa parispandenAniSpatteH sakAzAnnizcitA'panItA ghaTaniSpattiH svarUpaparigraheNetyarthaH, adhikA yugapadayugapatpa- 15 ryAya kramatathAbhUteH- ye prAg yugapadbhAvino rUpAdipRthubudhnAdiparyAyAH piNDazivakAdayo navamadhyamapurANatAdayazcAyugapadbhAvinasteSAM krameNa zivakAdikaraNavidhinA tathAbhUte:- tena prakAreNa bhavanAdadhikA niSpattirihApIti, tasmAd dRSTAntabhUtasya dravyAditrayasya kAryasya niSpattivadavyaktasad vyaktasadbhavatIti tatazca sattAsambandho bhavati, iyaM paripUrNaniSpattidazetyucyate, tatazcAnuvRttivyAvRttibhyAM nizcayaviSayatayA bhavati, iyaM vastunirNayadazetyucyate, iti niSpattitrayamavAptasyaiva hitAhitapravRttinivRttiSUpayogAditi bhAvaH / dravyAditrayasya niyataniSpattiM darzayati - tadyatheti svarUpasattvAt sattAyAzca niyatatvAnniyatA niSpattirityarthaH / enameva hetutvamAha- kAraNeti, svarUpasattvasyeti bhAvaH / nizcitaniSpattiM darzayati-nizciteti / adhikaniSpattiM darzayati-adhikA punariti, sAmagrIsannidhAne sati svarUpataH kAryajanmAbhyupagamAdityarthaH / evaM svoktAnumAnadRSTAnta bhUtasattAsambandhidravyAdikArye trividhaniSpattimupadarzya pratijJA viSayakAryarUpadharmiNi trivi - dhaniSpattimupavarNayati-upAdAneti / ghaTAdilakSaNe kArye dharmiNi niyatabhavanaM darzayati- mRdAdIti, upAdAnasya sati niyame ghaTAderbhavanaM jAyata iti bhavanarUpA upAdAnaniyamena svasattayA ca ghaTaniSpattirniyatA, ghaTaniSpattirhi mRdA jAyata iti kAryasya 25 niyatA niSpattiriti bhAvaH / nizcitabhavanaM varNayati - tattvata iti, ghaTatvalakSaNAnuvRttyA khetarapaTAdivyAvRttyA ca kAryasya ghaTasya nizcitA niSpattiriti bhAvaH / atrArthe dRSTAntamAha - tadyatheti taNDulAH khetareNa kacavarAdinA vyAvRttAH, tadapanayanAt, svarUpasya taNDulatvasya parigraheNa ca nizcitA niSpattiriti bhAvaH / kriyayA'pi ghaTasya nizcitaniSpattiM darzayati-kriyayeti, kulAlavyApAreNa evambhUtanayena jalAharaNAdyarthakriyayA vA aniSpattirUpAvyApArA dUrIkRtA kharUpaparigraheNa nizcitA ghaTaniSpattiriti bhAvaH / adhikAM niSpattiM nirUpayati- adhiketi, rUparasAdiguNabhUtAnAM pRthubunakambugrIvAdipradezarUpANAM yugapadbhAviparyAyANAM piNDaziva- 30 kAdiprAgavasthArUpANAM navamadhyamAdighaTakAlabhAvyavasthArUpANAmayugapadbhAviparyAyANAM krameNa ghaTasya bhavanAdadhikA niSpattiriti bhAvaH / dRSTAntena dArzantikaM samIkaroti tasmAditi, avyaktasata eva vyaktasadbhavanAt kAryamupAdAne sadeva bhavatItyupAdAnasa 1 si. ka. nityatvAn / 2 si. ka. De. kriyAyA / sarvAsu 'ye prAg yuga0' iti dRzyate / xx ka0 / 2010_04 20 Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 686 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [vidhiniyamobhayAre samAnamupAdAne sataH kAryasyeti gatamAnuSaGgikam , sthitaM prAguktaM sadasattvaM kAryasya, tasmAt sadasata eva kriyAguNAH, tadbhAvAt sadasatkriyAguNatvAt sadasata eva kriyAguNavyapadezAH, anyathA hetuzaktyupAdAnAnAmabhidhAnamAtraprasaGgaH yadyasadeva kAryaM syAt hetordaNDAdeH mardanAdiyonyAyAH zaktarupAdAnasya ca mRdo ghaTAdau mRdevopAdIyate na tantvAdirityeSAM kharaviSANavadabhAve niyamasya-daNDAdihetuniyamasya, zakti5 mardanAdirghadravyasya mRdeva ghaTasyopAdAnamiti vacanamAtramevedaM sarvaM syAt , nArthaH kazcit , khapuSpAdiniSpatyarthakriyAhetvAdyabhAvavadasattvAvizeSAt / yadi tu sadeva kAryaM syAt tatrApi sa eva doSa ityata Aha yasya tu vidyamAna evArthastasyApi niSpAdyaniSpAdakatvAvizeSAt kulAlamRddaNDAdyastitvavaddhaTAstitvAdeteSAM sarveSAmabhAvAdabhidhAnamAtraprasaGga ityatazcAyuktaM satkAryatvameva, ekAnta10 pakSayordoSadarzanAdanekAntapakSe cAdoSadarzanAt sadasadeva kAryamavyaktasavyaktasadbhavatIti / yasya tu vidyamAna evArtha ityAdi gatArtha yAvadeteSAM sarveSAmabhAvAdabhidhAnamAtraprasaGgaH, niSpAdyaniSpAdakatvAvizeSAditi, niSpAdyo ghaTo niSpAdakAH kulAladaNDAdayaH, kulAlamRddaNDAdyastitvavat ghaTAstitvAt kiM daNDAdinA hetunA kriyate ? na vA turyAdinA, mRda eva mardanAdizaktirna tantvAdeH, mRdevopAdAnaM ghaTasyAniSpannatvAt , na tu niSpannaghaTa iti vizeSo nAsti, sattvAvizeSAt, itiH prasaGga15 parisamAptyarthaH, tadupasaMharati-atazcAyuktaM satkAryatvameveti, tataH kimAyAtam ? idamAyAtamasatkAryAyuktatvavat satkAryatvamapyaikAntikaM na yuktam , tasmAdekAntapakSayostayorayuktatvAt yuktametatpratipattuM prAk sadasadeva prAdurbhavatIti syAdvAdinaH, upasaMharati-ekAntapakSayordoSadarzanAdanekAntapakSe cAdoSadarzanAt sadasadeva kAryamavyaktasavyaktasadbhavatIti, sthitametat tridhApi vikalpAnupapatteH sattayA na sambadhyate kAryamiti / to'vyaktasadvyaktasadbhUtadravyAdeH samAnamevedaM kAryamataH kriyAguNavyapadezAbhAvAt prAgasaditi nirarthakavacanamiti bhAvaH / upasaMharati20 gatamiti / etAvatA siddhamarthamAha-sthitamiti / kAryasya sadasattva eva kriyAguNAnAM sambhavena vyapadezayogyatA, na tu sattve'sattve vetyAha tasmAditi, sadasata eva kAryasya kriyAguNavyapadezA bhavanti, sadasakriyAguNatvAditi bhAvaH / vipakSe bAdhakaM vakti-anyatheti yadi kAryamasadeva syAt sadeva vA syAdityarthaH / asatkAryapakSe bAdhakaM darzayati-yadyasa deveti ekAntAsato na hi kazciddhetuH kAcicchaktiH kiJcidupAdAnaM vA bhavitumarhati, khapuSpAdInAmapyeteSAM sambhavaprasaGgAt , tasmAdeSAmabhAve daNDAdaya eva hetavo mRdravyameva maInAdizaktimat mRdevopAdAnaM ghaTasyetyabhidhAnaM kAnanAkrandanasadRkSameva nArthaH kazcittasyeti bhaavH| 25 yathA khapuSpAderetAni na santi, atyantAsattvAt tathA ekAntAsataH kAryasyApItyAha-khapuSpAdIti / ekAntasatkAryapakSe'pi bAdhakamAha-yasya viti yadi kAryamekAntena sadbhavet tadA tat sarvadA niSpannameva na tu niSpAdyaM tathA ca niSpAdanakAlatvenAbhimatasamaye daNDAdayo yathA santi tathA ghaTAdikAryamapyastyeveti daNDAdaya eva hetavaH, ghaTa eva kAryamityatra niyaamkaabhaavH| evaJca hetvAdInAmabhAvAt hetvAdinA kiM kriyate? tantvAdinA vA kiM na kriyate ? kathaM mRda eva mardanAdizaktiH ? na tantvAdeH kathaM vA mRdevopAdAnaM ? na tu niSpanno ghaTa:? ityevaM niSpAdyaniSpAdakayorvizeSAbhAvAdeteSAmabhAvena kAryakAraNaniyamAbhidhAnaM kevalamabhidhAnameva 30 syAditi bhAvaH / evamekAntasadasatpakSayorayuktatvena kathaJcit sadasattvameva kAryasya, tathA ca prAk kathaJcit sadasat kAryamavyaktasadyaktasadbhavatIti siddhamityupasaMhati-ekAntapakSayoriti / iha prAk sattAsambandhAt kiM satAmasatAM sadasatAM vA sattAsambandha iti vikalpatrayamavalambya prakAnto vicAraH parisamAptaH, ekatrApi pakSe kAryasya sattAsambandhAnupapattarityupasaMharati-sthitametaditi si. smaadaanmupaadaane| 2 si. ka. De. 'yogyatAyAH shktih0| 3 si. ka. De, bhAve'yamasya / 4 si. ka. maardvaadi| 2010_04 Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikalpAntarodbhAvanam] dvAdazAranayacakram 687 - yadapi coktaM vikalpAnupapatteriti, nAsau doSo vikalpatrayAnAzrayAt vikalpAntarAzrayaNAca, niSThAsambandhayorekakAlatvAt , niSThA ca kAraNasAmagryavyApArakAlaH prAgasato vastubhAvo niSThAnaM samAptiH, sambandhazca svakAraNasattAsamavAyaH, sattAsambandha eva niSThAkAlaH, kutaH? samavAyasyaikatvAt , yasminneva kAle pariniSThAM gacchat kArya kAraNaiH sambadhyate samavAyasambandhenAyutasiddhihetunA, tasminneva kAle sattAdibhirapi, tasmAt kAlasyAprati- 5 bhAgAt prAgityanupapatteranAspadaH sadAdivikalpo'rthAbhAvAditi / __ yadapi coktamityAdi. etadvikalpapakSatrayaparihAreNa nirdoSAbhimataM vikalpAntaramAzritya yaducyate tvayA-vikalpAnupapatteriti nAsau doSo vikalpatrayAnAzrayAt vikalpAntarAzrayaNAcca, kasmAdvikalpAntarAditi ceducyate-niSThAsambandhayorekakAlatvAt , kA niSThetyata Aha-niSThA kAraNasAmagryavyApArakAla:kAraNAnAM samavAyyasamavAyi[nimittA]nAM tantusaMyogaturyAdInAM sAmagryA avyApArakAlaH paTaniSpattau 10 turyAdivyApAroparamakAla ityarthaH, tameva vyAcaSTe-prAgasato vastubhAvaH-paTAdivastujanma niSThAnaM samAptirityAdiparyAyaiH, sambandhaH ka ityata Aha-sambandhaH svakAraNasattAsamavAyaH-svakAraNeSu tantuSu kAryasya paTasya sattayA ca samavAyaH, tayoniSThAsambandhayorekakAlatvaM darzayati-sattAsambandha eva niSThAkAla[:]-svakAraNaiH sattayA ca kAryasya yaH sambandhaH sa eva niSThAkAla iti pratijJAya kuta iti hetuM paripRcchya hetumAhasamavAyasyaikatvAt-samavAyo hi sambandhaH, sa caiko dvayorapi[ni]tiSThatoreva sambandhAt kAraNasattAdibhiH, 15 taddarzayati-yasminneva pariniSThAM gacchat kArya-AtmAnaM labhamAnaM paTAkhyaM kAraNaiH-tantvAdibhiH sambadhyate atha yadidaM bhavatA vikalpatrayamudbhAvitaM vicAritaJca tadasmAkamasammatamevetyata ete. doSA nAsmatpakSa spRzaMti, na hi vayaM sattAsambandhAt pUrva kAryamabhyupemaH, kintu yadaivotpadyate tadaiva sattAsambandho niSThAsambandhayorekakAlatvAdityAzaGkate-yadapi coktamiti / vyAcaSTe-etaditi sattAsambandhAt prAk satAM asatAM sadasatAM veti vikalpapakSatrayaparihAreNetyarthaH / abhipretaM vikalpAntaraM darzayati-niSThAsambandhayoriti niSThA ghaTAdivastuno janma sthitiH karttavyasya samAptiA, sambandhaH samavAyikAraNena khajAtyA 20 ca saha sambandhaH, etau ekasminneva kAle bhavata ityarthaH / niSThAzabdArthamAha-niSTheti / vyAcaSTe-kAraNAnAmiti kAraNAnAM sAmagryA yo vyApAraH sa yadA nivRtto bhavati sa eva niSThAkAla ityarthaH / sambandhazabdavivakSitArthamAha-sambandha iti / niSThAsabandhayorekakAlatvaM darzayati-tayoriti sattAsambandhasya niSThAyAzcaikaH kAla ityarthaH / atrArtha hetumAha-samavAyasyaikatvAditi kAraNena sattayA ca saha nitiSThataH niSThAM prApnavata eva sambandhAt eka eva samavAyo dvayorapi bhavatItyekaH kAla iti bhAvaH / hetusAdhyArtha sphuTayati-yasminneveti, yatkAlAvacchedena ghaTAdikAryasya janma tatkAlAvacchedenaiva samavAyasambandhena svopAdAnasAmA- 25 nyAbhyAmapi sambandho na prAk pazcAdvA, ayazca samavAyaH saMyogAdvilakSaNaH, yataH saMyogaH pRthak siddhasyaiva bhavati, na pUrvamasiddhasya samavAyastu yadaiva siddhastadaiva taM jAtyAdinA sambandhayati, yathA kAlAkAzAbhyAM sambandha iti bhaavH| AtmAnaM labhamAnamiti yadA vastujanma tatkAlAvacchinnam , AdyakSaNasambaddhamiti yaavt| AdyakSaNAvacchedenaiva sambandho na dvitIyakSaNAvacchedeneti darzayatilabhamAnamiti lAbhakAlasambandhakAlayorekatAkhyApanAya pariniSThAM gacchat kAraNaiH sambadhyata iti zatRpratyayAntena darzitam , pariniSThAprAptikSaNAvacchinnakAraNasambandhaviSayIbhUtaH paTa iti shaabdbodhH| nanu pUrva siddhasyaiva pazcAt sambandho dRSTaH, yathA ghaTapaTayoH 30 1si. ka. dnnddaadiinaaN| 2 si. ka. nH| 3 De. mitiSTataparasambandhAt / dvA0 na010 (87) 2010_04 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [vidhiniyamobhayAre wwww samavAyasambandhena-samavAyAkhyena sambandheneti, ayutasiddhihetunA, saMyogAt yutasiddhihetorasya vizeSaM darzayati, tasminneva kAle sattAdibhirapi, sambadhyata iti varttate, ya eva kAraNaiH kAryasya samavAyaH sa eva sattAdravyatvAdibhirapyekaH samavAyaH, kAlasyAbhinnatvAt tasmAdapratibhAgaH, tadyasmAnnAstyatra kAlapratibhAgo niSThAsambandhayostasmAt prAgityetadeva nopapadyate, kAryasyotpatteH prAgasataH sadAdiranAspado vikalpa iti - satA kAryeNAta [sadasatA ]vA sattAyAH sambandha ityarthAbhAvAt kimAzrayo'sau vikalpaH syAditi tAMstrInapi vikalpA [na] nAzritya niSThAsambandhayorekakAlatvavikalpo nirdoSa AzrIyatAmiti / 688 atrocyate etadapi na, anupapannavikalpatvAt, asambandhAt asambandho'pyavastutvAt khapuSpavat, prAgutpatterasataH kAryasya pariniSThAM gacchataH kathaM vastutvaM ? kathaM vA'vastunaH kAraNaiH 10 sattayA vA sambandhaH pariniSThAM gacchet, yadi tasya syAt khapuSpasyApi syAt avastutvAta kAryavat / ( etadapIti ) etadapi na, anupapannavikalpatvAt - eSo'pi vikalpo nopapadyate, tadanupapatterna doSaparihAraH kRtaH, kathamanupapanno'yaM vikalpa iti cet - [a] sambandhAt asambandho'pyavastutvAt, [yathA]khapuSpasyAvastunaH kenacit sambandho nAsti tathA prAgutpatterasataH kAryasya sambandho nAsti tasya 15 ca kAryasya pariniSThAM gacchato'sattvAt [ kathaM ] vaistutvam ? kathaM vA'vastunaH kAraNaiH sattayA vA sambandhaH pariniSThAM gacchet ? ityutpadyamAnamasadeva, alabdhAtmakatvAt tatkAryaM tasyAmavasthAyAM svakAraNaiH sattayA vA " pRthak siddhayoH saMyogaH, tatkathaM siddhisambandhAvekakAlAvityatrAha - ayuta siddhihetuneti, pRthak siddhapadArthaviSayA hi saMyogabuddhiH, jAtAyAmapyasyAM sambandhinorbhedabuddhirna nivarttate, apRthaksiddhAnAmihabuddhihetuH samavAyo yathA iha kapAleSu ghaTa iti bhedena grahaNe'pi vivektumazakyatvAdabhinnA buddhirbhavati, ata eva yatra satyapi bhede'bhinnA buddhistatraivopAdAnopAdeyabhAvAvayavAvayavi20 bhAvasamavAyisamavetabhAvA bhavanti, ata eva daNDacakrAdInAM kAraNatvAvizeSe'pi samavAyaprabhAvAt yasmAt kAraNAt kArya vivektuM na zakyate tatraiva tantvAdiSu tadArabdhamavayavidravyamupalabhyate, te tantava AdhArabhUtA mukhyatayA dezA ucyante, saMyogena ya AdhAraH sa pRthak siddhatvAt bhedena vivektuM zakyatvAt sa gauNo dezaH, yathA AkAzAderghaTAdiriti dhyeyam / ayutasiddhivizeSaNagrahaphalamAha-saMyogAditi / kAlasyaikatvameva varNayati ya eva kAraNairiti, yadi samavAyo nAnA bhavet tarhi kAraNasambandho'nyaH sattAsambandho'nya ityekakAlAvacchedena kAryasya kAraNaiH sattayA ca sambandho na syAditi bhAvaH / ekatve kAraNamAha-kAla25 syAbhinnatvAditi, kAryasya kAraNaiH sAmAnyena ca sambandhakAlasyAbhinnatvAdekaH samavAyo'ta eva cApravibhAgaH - bhedabuddhyaviSayaH, apravibhAgAzca sattAsambandhAt prAk kAryamiti kAryasattayorbhinnakAlatvena nirdezo nopapadyata iti bhAvaH / ata eva ca sattAsambandhAt prAk kiM satA'satA sadasatA vA sattAyAH sambandha iti vikalpatrayamanupapannamityAha - kAryasyeti / svAbhimataM pakSaM darzayati-niSThAsambandhayoriti / vastUnAmeva kenacit sambandhAt prAk vastusiddhyabhAve sambandhAsambhavAt niSTha samba ndhayorekakAlatApyanupapannetyAzayenottaramAha - etadapi neti / vyAcaSTe - eSo'pIti / vastuna eva kenacit sambandho nAva30 stunaH, anyathA khapuSpasyApi kenacit sambandhaH syAdityAzayenAha - avastutvAditi / tava kAryaM tu janmanaH pUrvaM na sat tasmAjanmakAlAvacchinnasyAsattvAt kathaM kAraNaiH sattayA ca sambandhamanubhavedityAha - tathA prAgiti / niSpannArthamAha- ityutpadyamAnamiti, AtmalAbhAnAskanditatvAditi hetvarthaH, tadAnIM svarUpasyaivAbhAvena kAryasya khapuSpatulyatayA kathaM kAraNaiH sattayA ca 1 ka. syApibhi0 / 2 si. tyarthaH bhA0 / 3 X x si. / si. ka. avastutvaM / 2010_04 Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mmmmmmmmmmmmm niSThAkAlasambandhabhaGgaH] dvAdazAranayacakram na sambadhyate, avastutvAt khapuSpavat , yadi tasya syAt khapuSpasyApi syAt-yadi kArya pariniSThAM gacchadaniSpannamasat kAraNaiH sattayA ca sambadhyate tataH khapuSpamapi pariniSThAM gacchat svakAraNaiH sattayA ca sambadhyeta, avastutvAt kAryavat , tasmAdayamapi vikalpo'sat sattayA sambadhyata ityetdviklpaant:paatyeveti| sambandhakAle tantuvadvastubhAvAt pariniSThitaJca sambaddhazcetyekaH kAlaH, tasmAt sambandho / vastuna ityuktamiti, atrocyate punarapIdaM tadavasthameva niSpadyamAnAvasthAyA utpatteH pUrvakAlatvAt , ekakAlA cettasyAmavasthAyAM kArya sadeva syAt , svakAraNaiH sattayA ca sambadhyamAnatvAt , niSpannakAryavat zazaviSANavadvA, na hi pariniSThAyAH sambandhAdvA sattvam , sata eva niSThAsambandhadarzanAt, yadi niSThAyAH sambandhAdvA sattvaM tadA hi zazaviSANamapi niSThAM gacchatsambadhyeta, niSThitazca sambaddhazceti bhavedasattvAt , kAryavat , kAryamapi vA tadA pariniSThAM 10 gacchat svakAraNaiH sattayA ca na sambadhyate, asattvAt khpusspvditi| (sambandhakAla iti) sambandhakAle tantuvadvastubhAvAt-syAnmataM nanu sambandhakAle'sti kAryam , utpadyamAnameva vastu bhavati, paTakAraNaM tantava iva, bhavadeva ca pariniSThAM gacchat sambadhyate, pariniSThAnasambandhayorekakAlatvAt , pariniSThitaJca sambaddhazcetyekaH kAla:-kAlapravibhAgAbhAvaH, tasmAt sambandho vastunaH kAryasya nAvastuna ityuktamityatrocyate-punarapIdaM tadavasthameva, niSpadyamAnAvasthAyA 15 utpatteH pUrvakAlatvAt prAgutpattezca kAryasyAsattvAdasataH saMbadhyamAnatA khapuSpAderiva, [eka] kAlA cettasyAmavasthAyAM kAryaM sadeva syAt , svakAraNaiH sattayA ca sambadhyamAnatvAt , niSpannakAryavat , loke hi sambandho yujyate'vastutvAditi bhaavH| yadyevamapi sambandhamabhyupaiSi tato'vizeSAt khapuSpasyApi sambandhamabhyupagaccheti vipakSe bAdhakamupanibadhnAti-yadi tasya syAditi / tathA cAyamapi tava vikalpo'sataH sattAsambandharUpavikalpAntargata eveti darzayatitasmAdayamapIti / nanu kAraNasAmagrIvyApAroparamakAle kAryajanmaiva vastulAbhaH, nAparaH kazciditi yadaiva kAryasvarUpaM bhavati 20 tadeva sattAsambandhaH tadaiva pariniSThita ityapyucyate, karttavyasamAptereva pariniSThAzabdArthatvAt , evaJca vastubhavanaM sambandhazcaikaH kAla iti sambandhakAle kAryasya svarUpaprApyA vastutvAnnAvastunaH sattAsambandha ityAzayenAzaGkate-sambandhakAla iti / vyAkhyAtisyAnmatamiti kAraNasAmagryA vastubhavanAt sambandhakAle na kAryamavastvityarthaH / utpadyamAnameveti kharUpAsAdanameva vastubhavanaM nAnyat kiJcit , tadaiva ca pariniSThA kAraNAtmani niyamanaM svaprayojakajAtisambandhazceti pariniSThAnasambandhayornAsti kAlabhedaH, sati kAraNasAmagyAM kAryabhavane yathA vilambaH tathA kAraNena jAtyA ca sambandhe vilambakAraNAbhAvAnniSThAsambandhayorekakAlatvamiti 25 bhAvaH / utpattikAlaH sambandhakAlazcaiko na bhavitumarhatItyAzayenottarayati-punarapIdamiti, avastunaH khapuSpavatsambandhAnupapattidoSo ya uktaH sa tathApi tadavastha evetyarthaH / niSpadyamAnAvasthA hi utpatteH prAkAlabhAvinI, na hi niSpadyamAnakAle utpattirasti, tasmAt niSpadyamAnakAla utpattiprAkkAlaH tadAnIJca kAryamasaditi kathamasataH saMbadhyamAnatA? asadapi saMbadhyamAnaJcet khapuSpamapi saMbadhyamAnaM bhavediti bhAvaH / niSpadyamAnAvasthAsambadhyamAnAvasthayorekakAlateSyate tarhi yathA dvitIyAdikSaNAvacchinnaM kArya khakAraNaiH sattayA ca sambaddhyamAnaM dRSTamapi ca tadAnIM kArya sadRSTaM tathotpattiprAkAlInamapi kArya skhakAraNaiH sattayA ca sambaya- 30 mAnatvAt sadbhavedityAzayenAha-ekakAlA cediti niSpadyamAnAvasthAsambadhyamAnAvasthayorekakAlatA cedityrthH| sAdharmyavaidhaHdRSTAnte darzayati-niSpanneti / zazaviSANavaditi vaidharmyadRSTAntaH prakRtAnumAnasya, atha vA kathamasataH saMmbadhyamAnateti granthena 1si.De. kaalocet.| 2010_04 Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ vidhiniyamobhayAre sambadhyamAnAnAM sattvaM dRSTamiti sAdharmyadRSTAntaH, na hi zazaviSANasya sambadhyamAnatA dRSTeti vaidharmyadRSTAntaH, tadA na sambadhyate kAryamasattvAt khapuSpavadityaniSTApAdanAnumAnaM vA, na hi pariniSThAyAH sambandhAdvA sattvamiti-na hi pariniSThAsambandhAvanyatra dRSTAvapi sattvamasataH kurutaH khapuSpAdeH, sata eva niSThAsambandhadarzanAt, yadi niSThAyAH sambandhAdvA sattvaM syAttadA hi zazaviSANamapi niSThAM gacchat sambadhyeta, niSTi5 taJca sambaddhazceti bhavet, asattvAt, kAryavat, kAryamapi vA pariniSThAM gacchat svakAraNaiH sattayA ca na sambadhyeta, asattvAt, khapuSpavat, tadeti ca tvaduktavanniSThAsambandhayorekakA latvAbhyupagamAvasthAyAm, khapuSpAdeH kAryasyApi tadvadekakAle niSThAsambandhau syAtAM svakAraNaiH sattayA cetyaniSTApAdanametat / wwww 690 itazcetazca samAnatvAnneti cet-ya www.ww - yathA'sataH samavAyasambandhena dvividhena svakAraNasattvAdibhiH sambadhyamAnatA'dRSTA tadvat sato'pi syAdavizeSAt, na hi sambadhyamAnaM viziSTaM kiJci10 dihAdhikRtamityatra brUmaH, sambandha eva sa na bhavati, satsvabhUtatvAt zazaviSANavat, vidyamAnaviSayeNaiva tena bhavitavyam, sambandhatvAt, dvyaGgulisaMyogavat / " ( itazceti ) itazcetazca samAnatvAnneti cet-syAnmataM naitadaniSTApAdanaM ghaTate, kasmAt ? satyasati ca sambandhAdarzanatulyatvAt, asya vyAkhyA- yathA'sata ityAdi yAvadihAdhikRtamiti, yathaivAsataH khapuSpAdeH samavAyasambandhena dvividhena - svakAraNasambandhena sattAsambandhena ca sambadhyamAnatA'dRSTA, 15 AdigrahaNAt dravyatvaguNatva karmatvAdibhizceti dRSTAntaH tadvadityAdi dASTantikaM gatArtham, na hi sambadhyamaunaM viziSTaM yatkiJcidihAdhikRtam, svakAraNasattvAdivacanAdityatra brUmaH sambandha eva sa na bhavati, saMyojanAt tadA na sambadhyate kAryamasattvAt zazaviSANavadityanumAna pradarzakaM vetyAzayenAha na hIti / doSAntaramAha-na hi pariniSThAyA iti, vastujanma niSThAnaM samAptirityAdiparyAyabhUtAyAH pariniSThAyAH svakAraNasattAsamavAyAdvA na hi kArya sadbhavituma tItyarthaH / tathA'darzanameva tatra kAraNamiti kAraNapradarzanamukhena vyAkaroti nahi pariniSThAsambandhAviti / asataH sattva 20 pariniSThayA sambandhena vA na bhavitumarhatItyenamartha prasAdhayitumaprayojakatvazaGkAnirAsakamanukUlatarkamAha-yadi niSThAyA iti / nanu zazaviSANaM na niSThAM gacchat sambadhyatAM nAma, tena kAryasya kimAyAtam, na hyekasya tathAbhavane sarvasyApi tathAbhavanaM yuktam, na hyekasya kAryasya ghaTarUpatayA bhavane itareSAmapi paTAdikAryANAM ghaTarUpatAbhavanaM yujyata ityAzaGkAyAmAha - kAryamapi veti, tadavyabhicaritahetusadbhAve tatsadbhAvasyAvazyakatvAdekakAlIna niSThA sambandhavyApyaM yadyasattvaM tasyAsattvasyAvizeSeNa kAryakhapuSpayoH sattvAt ekakAlInaniSThAsambandhau syAdeva na syAdeva vetyAzayenAha - kAryamapi veti / khapuSpakAryayoH sambandhamuktvobhayayorniSThAsambandhAvA25 pAdayati- khapuSpAderiti / atha yathA'sataH sambaddhyamAnatA na dRSTA khapuSpAdestathA sato'pi na sambandho dRSTa eveti samAnacaiva sato'sato vA sambandhane, nAsti kazcidvizeSastayorityAzayena zaGkate itazcetazceti / vyAkhyAti - syAnmatamiti, khapupavat kAryasya sambandhAsambhavaprasaMjanaM kAryavat khapuSpasyApi sambandhAsaJjanaJca na ghaTate ityarthaH / hetumAha - satyasati ceti sadviSayakasambandhAdarzanAsadviSayakasambandhAdarzanayoH samAnatvAdityarthaH / tAtparya prakAzayati yathA'sata iti / samavAyasya sAkSAdvaividhyAbhAve'pi bhAktaM dvaividhyaM darzayati-svakAraNeti - anuyogibhedaprayuktassamavAyabhedo'tra sattAsambandheneti pratiyogibhedapra30 yuktastadbheda ityAdarzitaH / svakAraNasattvAdibhirityatrAdipadagrAhyasAmAnyabhedAn darzayati- AdigrahaNAditi / sambadhyamAne sati asati vA nahi kazcidvizeSo'tra pradarzitaH kevalaM svakAraNasattAsamavAya ityevocyate iti bhAvaH / svakAraNasamavAyaH sattAsamavAyazca sambandha eva na bhavati, satpratiyogi katvAnuyogikatvobhayAbhAvAt, zazaviSAgavaditi vizeSaM darzayati-sambandha eveti, samavA1 si. De. saMbadhoda0 / 2 si. ka. 'mAnamaviziSTaM / 2010_04 Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svazabdArthAzrayeNa doSoktiH ] dvAdazAranayacakram 691 satsvabhUtatvAt, zazaviSANavadityaniSTApAdanasAdhanenA satsatoH sambandhasyAtulyatA pradarzyate, svakAraNaiH svasattayA vA kAryasya sambandhaH prAgapi sata eveti, tadarthasAdhanazvedam - vidyamAnaviSayeNaiva tena samavAya sambandhena bhavitavyam, sambandhatvAt, yathA saMyogo dve aGgulI vidyamAne eva viSayIkurute, sambandhazabdavAcyatvAt, tathA samavAyo'pi kAryakAraNe vidyamAne eva viSayIkurute, dvyaadipraadhiinvRttitv| diti / wwwww.umm ataH zabdArthavyavahAradvAreNAtraiva doSAbhidhitsayedamAha- yadi tvAtmAtmIyayoriha yathAvivakSaM svazabdasya vRtterarthavyaJjanasadbhAvakartRtvanirviSayAsta eva tantavaH pariniSThAM gacchantaH sambadhyante pariniSThitAzca sambaddhAzceti, tadA te yadi tantava ityeva tarhi kAraNamAtravAdavadayaM syAt, so'pi na pratipUryeta, nirvyApArakAraNamAtravAdAbhyupagamAt, tantvAkuNDalanavat, yathA tantUnAmAkuNDalIkRtAnAM kuvindanayanAnayanaprasAraNavayanAdikriyAnirapekSANAM kAraNatvaM nAsti, tatrAtyantaM paTakAryAdarzanAt tathA kAraNa- 10 mAtramasampUrNasatkAryametat pUrvottarakAlatulyatvAt / " yadi tvAtmetyAdi, svakAraNAni svasattetyatra svazabdasyAtmA''tmIya [ jJAti]dhanaparyAyasya ssscmanyAtmIye yathAvivakSaM vRttiH syAt sa ca kAryo'rthaH [vyaktizca ] tayoH paTavyaJjanayoH sadbhAve kurvanti kAryaM paTamiti kAraNAni tantavaH sambadhyeran tena paTena, sa tu nAsti paTaH, tadbhAve kiM 2010_04 / yo'tra dharmI sambandhatvAbhAvaH sAdhyadharmaH, satsvabhUtatvAditi hetudharmaH, asati sambandhapakSe yathA sambandhatvAbhAvalakSaNaH doSarUpo 15 vizeSo'sti, sati sambandhapakSe tu nAsti sa iti na sadasatoH sambandhasya tulyateti bhAvaH / nanu tatsamavAyasya satsvabhUtatvamasiddham svakAraNasya sattAdezca sattvena satsu bhUtatvAditi cenna satpratiyogikatvasadanuyogikatvobhayAbhAvasya hetvarthatvAt, ekasattve dvayaM nAstIti pratItyA ca tatsamavAyeSu tAdRzobhayAbhAvasattvAditi bhAvaH / nanu mAno'yaM dharmigrAhakAnumAnabAdhitaH, sambandhatayaiva tasya siddheriti cettadA'pyAha-svakAraNairiti / yadyevaM tarhyevaM mAnaM brUma ityAzayenAha - vidyamAneti, evazabdenAvidyamAnaviSayavyudAsaH, vidyamAna pratiyogyanuyogyubhayAtmanA samavAyasambandhena bhavitavyamityarthaH tena na siddhasAdhanam / hetumAha- sambandhatvAditi / 20 mAha-yatheti aGgulimvarUpe hi dvitvavat sambandho nAntargata iti vastusvarUpA'GgulirantaraGgaH, dvitvaM sambandhazca vastvAdhAro vastumukhena labdhAtmalAbho bahiraGgaH, ata eva dvitvAdayaH sambandhazca sAkAMkSaM vastUcyate, tathA ca sambandhasvarUpatAyA AkAMkSyamA* NavastvadhInatvena pUrvaM vastusadbhAva eva sambandhasya sambandhateti, yathA sambandhazabdavAcyatvAt saMyogasambandhaH prAk santamaGguliM viSayIkaroti tathA samavAyo'pi sambandhAtmA prAk sadeva vastu viSayIkaroti, nAsat, tasmAdasataH sambandha evaM na sambhavatIti na sadasatoH sambandhasya tulyateti bhAvaH / sambandhasya sApekSatAmeva darzayati-dvayAdIti, atra dvizabdena 25 saMyogApekSayA'GgulidvayamAdinA samavAyApekSayA kAryakAraNe grAhye, svasya vRttilAbhaH dvyAdirUpAnyavastuprayukta iti bhAvaH / atha svakAraNasattAsamavAya iti vAkyaghaTakapadArthavicAreNApi doSamAdarzayituM svazabdArthavicAramAha-yadi tviti / vyAcaSTesvakAraNAnIti, 'kho jJAtAvAtmani svaM triSvAtmIye svo'striyAM dhane' / ityamarakozAt svazabdaH prakRte Atmani AtmIye vA yathAvivakSaM vartteta, evaJca svakAraNAnItyatra svazabdavAcyaH kAryarUpo'rthaH, vasattetyatra svazabdavAcyazca sattAzrayatvenAbhimatA vyakti riti bhAvaH / yadi kAryaM na syAt kathaM tantvAdInAM kAraNatvanizcayaH, asatA paTena ca te kathaM sambaddhyeran ? vyaktiryadi na syAt 30 kayA vA jAtiH sambadhyeta ? tasmAdarthavyaJjanayoH -paTAtmanaH kAryasya paTAtmano vyaktezca sadbhAva eva kAraNAni tantavaH kAryasya jAtisambandhasya ca karttAro bhavanti, tadasadbhAve tu netyarthavyaJjanasadbhAvakartRtvanirviSayAstantavo jAtAH, tathApyevaMbhUtAstantavaH pariniSThAM gacchantaH pariniSThitaM kAryamanapekSamANA eva sambadhyante sAmAnyaJca tathAvidhayA vyaktyA pariniSThitavyaktimanapekSamANa sambadhyate niSThAsambandhayoH kAlavibhAgAbhAvAt, yadaiva kArya pariniSThitaM tadaiva sambaddhamapIti tavAbhiprAyaH syAdityAzayenAha - sa 5 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [vidhiniyamobhayAre viSayaM kAraNAnAM kartRtvamityarthavyaJjanasadbhAvakartRtvanirviSayAH ta eva tantavaH pariniSThAM gacchantaH sambadhyante khapuSpeNeva kAryakAraNanirapekSAH, pariniSThitAzca sambaddhAzceti kAlAvibhAgaH kAryakAraNasattAsambandhasyetyetadApannam , tataH ko doSa iti cet-ukto'satA sambandhAbhAvaH, punarapItthamucyate-tadA te yadi tantava ityeva-kAryAbhAvAt kAraNatvavyApAravimukhAH kevalaM tantava iti puruSAdikAraNamAtramevedamiti vAdavayaM 5 vAdaH syAt kuto'satkAryavAdaH ? satkAryavAdo'pi sAMkhyAbhimataH prakRtyantInA vikArAH ? iti, so'pi na pratipUryeta, stimitasaraHsalilavadgaganavadvA nirvyApArakAraNamAtravAdAbhyupagamAt , pratipUryateti mA vocaM na pratipUryata eveti niSThuramiti sAnunayamucyate, kimiva ? tantvAkuNDalanavat-yathA tantUnAmAkuNDalIkRtAnAM-[a]vyaJjitAnAmityarthaH, kuvindanayanAnayanaprasAraNavayanAdikriyAnirapekSANAM kAraNatvaM nAsti tatrAtyantaM paTakAryAdarzanAt , na hi kuNDaliteSu paTo dRzyate, tathA kAraNamAtramasampUrNasatkAryametat , pUrvottarakAlatu10 lyatvAditi, evaM nirvyApArapUrvottarakAlatulyatantumAtratAyAM paTAkhyasya kAryasya kazcidgandho'pi nAsti, atastena sambandhAnarthakyaM kAraNAnAM tantUnAm , khapuSpeNeva / kizcAnyat... pariniSThA'pariniSThA'vizeSazca khapuSpavat , atha paTo'pi kenacinyAyena tantuSvastItya bhyupagamyate tataH svakAryakAraNasattAsambandhadvayatantupaTadvayasAnnidhyaM nAnekAntAnAzrayaNe, 15 tasmAdeSo'pi vikalpo'satsambandhadoSaduSTa iti| mammmmmmm wwwanam ca kAryo'rtha iti / prAGnirAkRtamapyamumabhiprAyaM doSAntarA''saJjanapradarzanena punarapi nirAkarotIlyAha-ukto'sateti / kAryeNa saha sambandhanakAle kevalaM yadi tantUnAmeva sattvaM nAnyasya kasyacit tarhi tavAyaM vAdaH puruSAdivAdavat kAraNamAtravAda eva syAdityAha-tadA ta iti, tadAnIM kAryamapi nAsti, sattAsambandhAbhAvenAsadrUpatvAt , kAryotpAdAnukUlavyApAro'pi nAsti, tadAnIM niSThAkAlatvAt , tasmAttadAnIM tantava ityeveti bhAvaH / astu kAraNamAtravAdaH ko doSa ityatrAha-kuta iti / vivattavAdasya 20 satkAryavAdasya vA prasaGgo nAsatkAryavAdasyeti bhAvaH / puruSAdikAraNetyatrAdipadagrAhyapradhAnakAraNamAtravAdApekSasatkAryavAdatvamapi tava vAdaH paripUrNatayA na prApnotItyAzayenAha-satkAryavAdo'pIti, satkAryavAde hi prakRtau sarve vikArA antalIMnA bhavanti, tava vAde tu kAraNamanantargIkRtavikAraM vikArAbhivyaktiyogyavyApAravidhuraJceti kathaM te vAdaH paripUrNasatkAryavAdaH syAditi bhAvaH / pratipUryateti 'vidhinimantraNAmantraNe'tyAdisUtreNa satkArapUrvakavyApAralakSaNAdhISTArthakaliGantanirdezoH mUlakRtA kutaH kRta ityatra kAra NamAha-mA vocamiti / paripUrNasatkAryavAdatvAbhAve nidarzanamAha-tantvAkuNDalanavaditi / dRSTAntaM sphuTayati yatheti, 25 AsamantAt kuNDalaM-veSTanamAveSTanaM gendukavat sarvato bhAvena veSTitAH tantavastantuvAyavyApAravirahitAstadAnIM na paTakAraNatAmi ati, turIvemAdiyatkiJcitpaTakAraNasannidhAnAbhAvAdatyantaM paTAdarzanAdapratipUrNasatkAryarUpAH tathAkAraNamasampUrNasatkAryamAtrametaditi bhAvaH / tatra hetumAha-pUrvottareti, sahakArisannidhAnakAlAtpUrvakAle tantavo yathA nirvyApArakAraNamAtraM tathA kAraNasAmagrIvyApAroparamakAle'pIti samAnatvAdityarthaH / upasaMharati-evamiti / doSAntaramapyAha-pariniSTheti, yathA khapuSpe kAryamatyanta masat khapuSpamapi nirvyApAratvAt pUrvakAle uttarakAle ca nitarAmekasvarUpameva tasmAnnAtra paTAdikArya parinitiSThati pUrvakAla ivottara30 kAle'pi, anyathottarakAla iva pUrvakAle'pi pariniSThAnaM syAttathA tantvAdikAraNamAtre'pi vizeSAbhAvAt sarvadA sarvathA kAryasya 1 si.De. kuvindatanatayAnayana0 / ka0 kuvadatananayAnayana0 / 2010_04 Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazastavyAkhyopanyAsaH] dvAdazAranayacakram (pariniSTheti) pariniSThA'pariniSThA'vizeSazca doSopacayaH, khapuSpavat kAryasyAtyantamasattvAta kAraNAnAzcAtyantaM pUrvottarakAlatulyatvAt , AkAzavat kiM kathaM pariniSThitaM tiSThati ? na parinitiSThati ? sarvaM hi sarvadA sarvathA pariniSThitamapariniSThitaM vA syAdityavizeSaH, evaM na sampUrNasatkAryakAraNamAtravAditvaM sambandhAnarthakyaM niSThA'niSThA'vizeSazceti doSAH svasiddhAntoparodhinaste, atha paTo['pi]-atha mA bhUvannete doSA iti paTo'pi kenacinyAyena tantuSvastItyabhyupagamyate so'pyabhyupagamavirodhAyaikAntavAdi- / naste'nekAntavAdAbhyupagamo jAyata ityata Aha-tataH khakAryakAraNasattAsambandhadvayatantupaTadvayasAnnidhyaM nAnekAnta[]nAzrayaNe-paTasya kAryasya svakAryakAraNaiH tantubhiH svasattayA ceti dvau sambandhI tAveva kArya kAraNAni ca dvAvarthAviti tadeva taJcatuSTayamavyaktasan paTaH tantvavasthAyAM tantubhiH svakAraNaiH sattayA ca sambaddhaH kuvindAdivyApArottarakAlaM vyaktasan bhavati paTAtmanA pariNateriti dravyaparyAyAtmakasyAdvAdaparamezvarAzrayaprabhAvalabhyametadvacanasAmarthyam , nAnyatheti, tasmAdeSo'pi vikalpo'satsambandhadoSaduSTa iti| 10 __ asatsambandhadoSaparihArArthazca prazasto'nyathA vyAcaSTe-sambandhazca sambandhazca sambandhI niSThAyAH sambandhau niSThAsambandhau na niSThA ca sambandhazceti, tayoniSThAsambandhayorekakAlatvAt niSThitaM niSThAM gacchadgatamiti, ko'rthaH ? kAdInAM kArakANAM parispandAdvastubhAvamApannamavyapadezyAdhAraM samavAyahetuH kArya niSThitaM niSThetyucyate tasya svakAraNaiH sattayA ca yugapat sambandhI bhavata iti, bhASyamapi-kena punarlakSaNena gataM sadgacchadityucyate brUmaH 'vartamAnasAmIpye vartta- 15 mAnavadvA' (pA0 a0 3 pA0 3 sU0 131) iti, kimiva ? yathA kArakAntarAdutpadyamAnaM utpannamityarthaH, kasmAt ? dRSTamityakSigocarApannArthanirdezAt , itarathA dRSTaM na syAt , tatpunaH katamat kArakavyApArAt ? devadattasthAlIkASThAdInAM vyApArAditi / pariniSThAnamapariniSThAna vA bhavedityabhiprAya varNayati-kAryasyeti / uktApatteriSTatvaM nirAkartumAha-sarva hIti, tantukAraNamAtre- ' 'vizeSAdyathA paTasya pariniSThAnamapariniSThAna vA bhavati tathaivAvizeSAt ghaTAdisarvakAryANAmapi sarvakAlaM sarvarUpeNa pariniSThAnamapari-20 niSThAnaM vA bhavediti bhAvaH / nigamayati-evamiti / yadyabhiprAyavizeSataH kAraNe kAryasattvamuktadoSoddidhIrSayA pratijAnISe tarhi tatrApi doSaM badAma ityAzayenAha-atha paTo'pIti / etatpakSe'pyanekAntavAdaprasaJjanAt tavAbhyupagamavirodha ityAha-so'. pIti / kathamityatrAha-tata iti, tantuSu kenacidabhiprAyeNa kAryasattve'bhimate sati so'bhiprAyastantuSu . prAk paTAtmanA paTosvyaktasan tato vyaktasan bhavati ityevaMrUpa eva syAnnAnyathA; yataH prAk tantuSu kAryasambandhaH kArya kArye sAmAnyasambandhazcAbhyu-: pagataH, tasya cAyamarthaH syAt tantuSu prAk samavAyena paTatvena paTo'stIti, tathA ca tadAnIM tathA'darzanAt avyaktasanniti 25 vAcyam , gatyantarAbhAvAt , tatazca sAdhanasAmagrIvyApAroparamakAle vyaktasan bhavatIti syAdvAdAzrayaNamevaiSo'bhiprAyaH sUcayatIti bhAvaH / avyaktasattvavyaktasattvayoH parasparAbhAvarUpayorekatra dharmiNi niravacchinnayorvirodhAttadvirodhaparihArAyAvacchedakabhedamupadarzayatidravyaparyAyAtmakasyAdvAdeti, khaparadravyakSetrakAlabhAvAvacchinnatvaviSayakopasthitijanakasyAtpadasamalatadravyaparyAyAtmakavastubodhakavAkyopanyasanAtmakasyAdvAdAbhinnaparamezvarasaMzrayaNamahimAsAditavacanamevedaM tvadIyaM vacanamiti bhAvaH / evaJca khasiddhAntapratiba-: ndhakadoSaprasavakSama eva vikalpo niSThAsambandhayorekakAlatvalakSaNo'sato'pi zazaviSANAdeH sambandhasambhavaprabhRtidoSakalaGkakaluSita 30 iti bhAvaH / etadvikalpadharmikaprasaktiprakArIbhUtadoSaviSayakajJAnadharmikAprAmANyanizcayotpAdAnukUlaprayatnaviSayakecchAprayuktaH kaTandIvyAkhyAkAra AtmAnaM vidvAMsamivAcaran prazastamatirniSThAsambandhayorekakAlatvamiti mUlamanyena prakAreNa vyAcaSTa ityAha-asaditi _ 2010_04 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 694 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [vidhiniyamobhayAre asatsambandha[doSa]parihArArthazcetyAdi, niSThAsambandhayoreka kAla]tvAdityetadeva vAkyaM sabhASyamasatsambandhadoSaparijihIrSayA vidvasyana prazasto'nyathA vyAcaSTe--sambandhazca sambandhazca sambandhau, niSThAyAH sambandhau niSThAsambandhau, na niSThA ca sambandhazceti tayorniSThAsambandhayorekakAlatvAt , niSThitaM niSThA niSThAM gacchadgatamiti, ko'rthaH ? kAdInAM kArakANAM-kuvindaturIvemAdInAM parispandAdvastubhAvaM-vastubhavanamApannaM 5 niSpannamavyapadezyAdhAraM-avyapadezya AdhAro'sya tantvAdiH, saimavAyahetuH, iha tantuSu paTa itIhapratyayAbhidhAnakAraNasya samavAyasambandhasya nimittabhUtaM paTAkhyaM kArya niSThitaM niSThetyucyate, tasya-niSThitasya svakAraNaiH sattayA ca yugapatsambandhau bhavataH, bhASyamapIti, asya vAkyasya vyAkhyA-yathApyayaM pariniSThA gacchadgatamityetamartha darzayati-kena punarlakSaNena gataM sadgacchadityucyate ? brUmaH 'vartamAnasAmIpye vartamAna vadvA (pA0 3-3-131) iti, kimivetyato nidarzanamAha-yathA kArakAntarAdutpadyamAnaM dRSTamiti-kAra10 kAdanyatkArakaM kArakAntaramutpadyamAnaM-utpannamityarthaH, kasmAt ? dRSTamityakSigocarApannArthanirdezAt , itarathA dRSTaM na syAt , utpadyamAnasyAnutpannatve dRSTigocaratvAnupapatteH, tat punaH katamat kArakavyApArAt ? vyAkaroti-niSThAsambandhayoriti, AtmAnaM vidvAMsamivAcarati vidvasyati 'upamAnAdAcAra' iti kyan , vidvasyatIti vidvasyan / sambandhazca sambandhazceti dvandve 'sarUpANAmekazeSa ekavibhaktau' ityekazeSa ityAha-sambandhazceti / niSThAsambandhayostu prAguktarItyA na dvandvaH kArya ityAha-na niSThA ceti, nitiSThatIti niSThA, niSTAnaM niSTheti vA, 'Atazcopasarge' iti kapratyayaH, apratyayo vA, 15 niSThitamityarthaH, nipUrvAt sthAdhAtoH ktapratyaye 'dyatisyatimAsthAmit tikiti' iti sUtreNa sthAsambandhina AkArasyekAre niSThitamiti bhavati / pariniSThAM prApnuvat ityarthakeNa niSThAzabdena niSThitamucyata ityAha-niSThitamiti / tAtparya vakti-kartAdInAmiti, niyatajAtIyAbhisandhAnaprayuktakArakavyApArajanyaniSpattiviSayavyapadezayogyAnAdhArasamavAyanimittabhUtapaTAkhya kArya niSpannaM tadapi niSpadyamAnamucyate, tasmAdvastusattvAt paTAderutpattikSaNAvacchedyau khakAraNasattAsamavAyau bhavata ityarthaH, avyapadezyAdhAraM samavAyena kAryakAraNayorbhadasya tirodhAnAdekatvasadRkSabuddhiprasaJjanAdAdhArastantvAdiH paTabhinnabuddhiviSayatAnAzraya iti bhAvaH, idamatra 20 tAtparya samagrasAdhanavyApAroparama kAlo vyapadezayogyatAsamApattikAlo vyapadezAdyarthakriyAnubhavakAlo vA niSpattiriti tatra vyapadeza yogyatAsamApattikAla eva niSThAsambandhakAlastadAnIM vyApAroparamakAlApekSayA niSpannamapi vastu vyapadezAyogyatvAt pariniSThAM gacchadityucyata iti / evaJca sambandhakAle vastuno niSpannatvAnniSpadyamAnatvAcca svakAraNaiH sattayA ca yugapatsambandhe na ko'pi doSa ityAzayenAha-niSThitasyeti / niSThitaM niSThAM gacchadgatamityucyata iti vAkyasya bhASyaM tadIyamupanyasyati-bhASyamapIti / niSThitasya niSThAM gacchaditi vyapadeze vyAkaraNasUtraM pramANayati-vartamAnasAmIpya iti, vartamAne laDityArabhya uNAdayo bahu25 lamiti yAvat yenopAdhinA pratyayA uktAH te tathaiva vartamAnasAmIpye bhUte bhaviSyati ca vA syuriti tadarthaH / arthakriyAkAlaM niSpatti manvAna udAharati-yathA kArakAntarAditi, zAlInAM hyekA niSpattiH bIjadharaNisalilasaMyogamAtraprayuktA, aparA taduttarakAlabhAvitapanAdisaMyogaparamparAjanitopakArAdhInA paridRzyamAnazAliphaladazA, anyA ca zAlisasyaviyojanakhalaprasAraNazoSaNapazvAdimarda, navAyU bhUnanAdivyApAraparikarmitA, evamanyAnyakArakavyApArasAdhyA zAliniSpattiH, tatra paridRzyamAnazAlivipAkakAle tapanAdisaMyo gAdikArakAntarAcchAlisasyaviyojanAdikArakAntarAdutpadyamAnamapi zAliphalamutpannamucyata iti bhAvaH / kathaM tadutpannamucyata ityatra 30 hetumAha-dRSTamitIti, cakSurindriyajanyapratyakSaviSayatvAt , na hyanutpannaM cAkSuSapratyakSaviSayo bhavitumarhati, pratyakSa prati viSayasa dAvasya hetutvAditi bhAvaH / utpannasyotpadyamAnatA kathamiti zaGkate-tatpunaH katamaditi, kena punaH kArakavyApAreNa tadanutpa 1 si. ka. mityako'rthaH / 2 si. ka. vaayi0| 3 si. kSa. ka. De. degntaramutpadya0 / 2010_04 Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samavAyikAraNatvavirodhaH] dvAdazAranayacakram 695 devadattasthAlIkASThAdInAM vyApArAdvastu AtmalAbhamApannaM pUrvavadavyapadezyAdhAraM nivRttaM sadodanAdyAkhyaM svakAraNaistandulAdibhiH sattayA ca sambadhyate tathA paTAkhyamiti / atra brUmaH tadapi na samavAyikAraNatvavirodhAt , svavacanavirodho'bhyupagamavirodhazca, yadi punavastubhAvaM gataM kArya kAraNaiH sattayA cAbhisambadhyate tato'nArambhakANyakAraNAni ca kAraNa- 5 dravyANi syuH, kiJca kAryakAraNaguNaguNivyaktyAkRtInAmayutasiddhaH samavAyaH sambandha ukto'bhyupagatazca tayovirodho'pi, idAnIM niSThitasya kAryasya kAraNaiH sattayA ca sambandho'bhyupagatassa ca yutasiddhaH, kAryasya kAraNebhyo'nyatra pariniSThitatvAt / (tadapi neti) tadapi na, samavAyikAraNatvavirodhAt svavacanavirodho'bhyupagamavirodhazca doSAvitthaM bruvataH, kriyAguNavatsamavAyikAraNaM dravyamuktam , samavAyino dravyAntarasya guNakarmaNozvArambha- 10 katvAt , yadi punarvastubhAvaM gataM kArya-dravyAditrayaM kAraNaiH sattayA cAbhisambadhyate tato'nArambhakANyakAraNAni ca tantvAdikAraNadravyANi syuH, tatazca vacanamabhyupagamazca nivarttate samavAyikAraNaM kAryANAM dravyamiti, kizcetyAdi yAvat pariniSThitatvAditi, etAvapi svavacanAbhyupagamavirodhau, yasmAt kAryakAraNaguNaguNivyaktyAkRtInAmayutasiddhaH samavAyaH sambandha ukto'bhyupagatazca, idAnIM niSThitasya kAryasya kAraNaiH sattayA ca sambandho'bhyupagataH, sa ca yutasiddhasambandhaH, kAryasya kAraNebhyo'nyatra pariniSThitatvAt , 15 ghaTAkAzavat / yattUcyate samavAyikAraNatvanivRttiriti cenna, anyatrAsamavAyAt, yadi tasya samavAyo'nyatra syAt syAt samavAyikAraNatvanivRttiH, na caivam , tasmAdadoSa iti, so'pyaparihAraH, icchAmAtratvAt svoktopapattiviruddhArthatvAt , viruddhArthatvamasambaddhatvAt , tantuSviva ghaTasya, dravyAdikAryasya tadasiddhamiti cenna, tatrApravRttatvAt , tatrAnArambhAt tadasambaddho- 20 tpattitvAt , kAryasya ca tadasambaddhasyApyutpAde khapuSpamapyutpadyatAM kAraNairasambaddhatvAt , tvadabhimatakAryavat / yattUcyata ityAdi yAvattasmAdadoSa iti-dravyasamavAyikAraNatvanivRttidoSaparihAro yo'bhinamucyata ityarthaH / samAdhatte-devadatteti / abhyupagamamenamudasyati-tadapi neti| vyAcaSTe-samavAyIti / doSAntaraM samuccinoti-svavacaneti / samavAyikAraNatvavirodhaM sphuTayati-kriyAguNeti, avayavidravyasya guNakarmaNozca dravyamArambhakaM bhava- 25 tIti tasya samavAyikAraNatvamuktamityarthaH / atha doSamAha-yadi punariti / anArambhakANyakAraNAni ceti, anyatra vastubhAvaM gatasyaiva tantvAdikAraNaiH samavAyAbhyupagamAdasambaddhasya kathaM kAraNatvamatiprasaGgAditi bhAvaH / vacanAbhyupagamavirodhau drshytittshceti| khavacanAbhyupagamAntaravirodhau darzayati-etAvapIti, niSpannavastubhAvasyaiva tantvAdinA sambandhe pRthak pRthak siddhayoH sambandhAt sa sambandho yutasiddha eva syAt , nAyutasiddhaH, tantuSveva paTasya pariniSTAnAbhAvAt , khata eva tantusambandhavyatirekeNaiva pariniSThAnAditi bhaavH| enAmeva samavAyikAraNatvanivRttimAzaMkya prazastamatinA yatsamAhitaM tadRSayitumAha-yattucyata iti / 30 . . si. ka.kSa. De. kriyAvaduNasama / 2 si. ka. samavAyinA kAryANAM / xx k.kss.| 3 si. ka. kaarnntvaaddhidoss| dvA0 na0 11 (88) 2010_04 Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [vidhiniyamobhayAre hita:-samavAyikAraNatvanivRttiriti cedityAzaMkya, na, anyatrAsamavAyAditi, tadvyAkhyAnaM-yadi tasyetyAdi sulikhitatvAnna vivriyate, so'pyaparihAraH, icchAmAtratvAt kAryasya niSThitasya kAraNaiH sambandhoktiranyatra samavAyAkhyAyinI nAnyatrAsamavAyAdityuttaravAkyaM viruNaddhi, taJcetaravirodhi, tatai upapatteviruddhArthatvAt icchAmAtraM te vaco na parihAra ityata Aha-khoktopapattiviruddhArthatvAt, viruddhArthI tvamasambaddhatvAttaiH kAraNaiH 5 kAryasya, tadasambaddhatvamanyatra pariniSThitatvAt , kimiva ? tantuSviva ghaTasya-yathA tantuSu ghaTasyAniSThitatvAdanyatra kapAleSu niSThitatvAttantubhirasambaddhatvameva, dravyAdikAryasya tadasiddhamiti cena, tatrApravRttatvAt , tantudhviya ghaTasyeti varttate, tatrApravRttatvamanyatra pravRttatvaJca tatrAnArambhAt , tatrAnArabdhatvaJca tadasambaddhotpattitvAt-taiH kAraNairasambaddhasya paTasyotpattistattvAt tatraivArambhapravRttiniSThAH tantuSu paTasya na santi ghaTesyevAkAzasyeva khapuSpasyeva vA sAmAnyenaika eva hetustadasambaddhotpattitvAditi, aniSTApAdanazcAtra kAryasya cetyAdi, 10 khapuSpamutpadyatAm, kAraNairasambaddhatvAt , tvadabhimatakAryavat / anyatrAsamavAyAditi, tantuSu yathA na samavAyaH paTasya tathAnyatrApi samavAyAbhAvAt kAraNebhyo'nyatra pariniSThitatvAt samavAyikAraNatvanivRttirityabhidhAnamasaGgatamiti bhAvaH / anyatra samavAyaM pradarzayannirAkaroti-so'pyaparihAra iti, anyatrAsamavAyAditi parihAraH sAdhanAntarAbhAvenecchAmAtratayokterna parihAra iti bhAvaH / niSThitasya kAraNaiH sambandhanamanyatra niSThitatvavyApyaM tadantareNa tadasambhavAt , tasmAniSThitasya sambandhoktirevAnyatrAniSThitatvaM pratiruNaddhi, yadi ca tasyAnyatra na samavAyastarhi kvApyasama15 vAyAnAsau pariniSThitaH syAdityanyatrAsamavAyo niSThitatvaM viruNaddhItyanyatrAsamavAyAditi vacanamicchAmAtravacanameva na parihArAyAlamiti nirUpayati-kAryasyeti / icchAmAtratve hetumAha-khoktati, svena proktA yopapattiH-pariniSThAnamApannasya kAryasya khakAraNaistantubhiH samavAyasyopapAdanaM tayA viruddho'rtho'sya-anyatrAsamavAyAdityasya vacanasya tattvAdityarthaH / kuto'syArtho viruddha ityatrAhaasambaddhatvAditi yatastvayA kAraNaiH kAryasyAsambaddhatvamucyate'ta evAnyatra pariniSThAnaM tasya setsyati, yathA tantuSu ghaTasyAsambandhe'nyatra kapAleSu pariniSThAnaM sthitiH samavAyo vA dRzyate, yadi tu tasyAnyatra pariniSThAnaM tarhi yathA tantuSu ghaTasya na kadApi 20 sambandhastathA paTasyApi tantubhirasambaddhatvameva syAditi bhAvaH / dravyAdikAryasyAnyatra pariniSThAnamasiddham , guNAdau dravyAdeH parini ThAnAsambhavAdityAzaGkate-dravyAdIti / tatrApravRttatvAditi, dravyAdau pravRttyabhAvAdityarthaH, na hi dravyAdau tasya pariniSThAnArtha pravRttiriSTeti bhAvaH / yathA tantuSu ghaTasya pravRttirnAsti nAtastatra pariniSThAnamiti dRSTAntayati-tantuSviveti / kuto na tatra pravRttiriti cedyatastatrArambho nAstIti darzayati-tatrApravRttatvamiti / anArambho'pi tatra kuta iti cedAha-tatreti kAraNairasambaddhasyaiva kAryasyotpAdAt, pariniSThAnAnantaraM hi kAraNaiH saha tvayA kAryasya sambandho'bhyupagamyate, tasmAdasambaddhakAryotpattiriti 25 bhAvaH / evaJca yatraivArambhastatraiva pravRttiH tatraiva ca pariniSThAna yuktam , tantuSu ca na paTasyArambha iti na tatra pravRttiH pariniSThAnaJca, na hi ghaTasyAkAzasya khapuSpasya vA tantuSvArambhapravRttiniSThA bhavanti tadasambandhotpattitvAdevaM paTasyApItyAzayenAha-tatraiveti / paTasya tantvasambaddhotpattitve'pi yadi tantuSvArambhapravRttiniSThA abhyupagamyante tarhi khapuSpamapyutpadyatAm , kAraNairasambandhatvAt paTAdivaditi vipakSe'niSTamApAdayati-kAryasya ceti / yadi kAraNairasambaddhasyotpattistarhi khapuSpamapyutpadyatAM kAryavadityaniSTApAdanaM na 1 si. ka. De. tato'nupa0 / 2 si. ka. De. degmanyeva pra0 / 3 si. ka. he. tdvcnaarbdhaatd0| 4 si. ka. De. tpttaurdRsstt0| 5 si.ka.De. ghaTasyaivAkAzasyaiva / 2010 04 Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 697 sambandhasamavAyazabdArthoM ] dvAdazAranayacakram akAraNatvAditi cet , paTAdyapi kArya motpAdi, akAraNatvAt , khapuSpavat , tadvotpadyatAm , akAraNatvAt , kAryasyotpattivat , yathA tantvAdIni kAryeNAsambandhAdasataH sato'pyakAraNAnIti sarvazca kAraNamakAraNazca yathAyogaM svasyaiva kAryasya nAsato nAnyakAryasya vA, asambandhAt, kAryakAraNabhAvazca sambaddhatve sati bhavati, tasmAt sambandhaH prAgapi kaaryotptteH| (akAraNatvAditi) akAraNatvAditi cet-niSkAraNaJca khapuSpaM paTAdi sakAraNam , tasmAd / dRSTAntadAAntikayovaiSamyAdayuktamidamaniSTApAdanamiti ceducyate-paTAdyapItyAdi, paTAdyapi kArya motpAdi, akAraNatvAt khapuSpavat , akAraNatvazcAsya kAraNAsambaddhatvAt , AkAzavat , tadvotpadyatAmiti, kAraNAsambaddhasya kAryasyotpattivat , khapuSpaJcopapadyamAnakAraNatvAdityuktameva, yathA tantvAdInIti, tantvAdInAM kAraNAnAM kAryeNa sambandho yato nAsti tasmAtteSvasataH sato'pyakAraNAni kAryasyAtyantAsataH khapuSpasyeva ghaTasyeva vA kAraNAntarasAdhyasyetyuktamupanayati-sarvazca kAraNamityAdi, karotIti kAraNaM kartRsAdhanam, 10 khapuSpAdi ghaTAdi vA tantubhirna kriyate tatastatrAkAraNAni paTastu kriyate tasmAttasya kAraNAni, yo yo] yogo yathAyogaM svasyaiva kAryasya-tantavaH paTasya kapAlAdIni ghaTasya, nAsato nAnyakAryasya vA, kasmAt ? asambandhAt, kAryakAraNabhAvazca sambaddhatve sati bhavati tasmAt sambandhaH prAgapi kAryotpatteH-tatkAraNaiH sambandho'sti, kathaM tatkArya nitiSThati kAraNairasambaddham ? tasmAt kAryamavyaktasadvyaktasadbhavati, sambaddhazca sadA svakAraNairityanumIyate / sambandhasamavAyazabdArthAvapyevameva ghaTete nAnyathetyata: yo'yamekIbhAvena bandhaH sa sambandhaH, anekasa(kAtmakatvAt , ekIbhAvenApagamanena gatiH, dravyaparyAyAbhyAM tantutvAparityAgena paTatvapariNAmaH samavAyaH kAraNasatkAryaikatvalakSaNaH, tadApattirUpAdbhayAttvayedamamArgaprapadanamasthAne kriyate yadidamavyapadezyAdhArakAryasambandhakalpanam , kAryasyAsattvAt / 20 yuktam , khapuSpAdeH kAraNasyaivAprasiddharityAzaGkate-akAraNavaditi cediti| vyaacsstte-niHkaarnnmiti| nAsti dRSTAntadA - ntikayovaiSamyamakAraNatvasyobhayatra samAnatvAdityata Aha-paTAdyapIti / tantvAdibhiH paTasyAsambandhAdevAkAraNatvaM siddhamityAhaakAraNatvaJceti / tathApyutpAdAbhyupagame khapuSpamapyutpadyatAmasyApi kAraNatvopapatteH prAgupadarzitatvAdityAha-tadveti, khapuSpaM vetyarthaH / kimatra kAraNamityatrAha-khapuSpaJceti, pUrvoditeSvareSUktamevetyarthaH / kartRsAdhanakAraNazabdAbhyupagamena khamatamAdarzayatiyatheti, tantvAdikAraNeSu kAryasya sambandhAbhAvAtte'tyantAsadrUpasya khapuSpAdeH kAraNAntarasAdhyasya sadrUpasya-vA ghaTAdena kAraNAni, 25 tantubhiH paTAdeH kriyamANatvAt kAraNAni ca tasmAt sarvamakAraNamapi bhavati kAraNamapi ca, tantvAdInAM khapuSpaghaTAdinirUpitakartRtvAbhAvAt paTAdinirUpitakartRtvAcca teSAM taiH sambandhAbhAvena kAryakAraNabhAvAbhAvAtteSAM taiH sambandhAJca tadbhAvAditi bhAvaH / kAraNAkAraNatve ghaTayati-khapuSpAdIti / akAraNatve hetumAha-asambandhAditi / ata eva kAryakAraNabhAvo na bhavatItyAhakAryakAraNabhAvazceti, utpatteH pUrva kAryasyAsattve sato'pyasambandhe kArakANAM vyApAro na syAt , jananakriyAyogyavastubhUtakAryaniSTho hi kArakANAM vyApAraH; sa cAsati kArye'sambaddhe vA nAsti, utpannasya kAryasyevaivaJcotpattaH prAk kAryasyAsattvAt kAraNaiH 30 saha sambandho nAstIti va kAraNAnAM vyApAraH ? utpanna vA kAraNairasambaddhaM kutra nitiSThediti bhaavH| tasmAdasti sambandha iti yati-tasmAditi / sambandhasamavAyazabdArthAvasyavyaktasavyaktasaddhavatItyenamartha poSayatItyAdarzayati-yo'yamiti / 15 1 si. ka. bodymaan| 2 si. ka. kaarnnN| 3 si. ka. sambandhAdyata nAsti / 4 si.ka. bha.De. sarvatra / 2010_04 Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 698 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [vidhiniyamobhayAre . yo'yamityAdi, Aha-samityekIbhAvavAcyayamupasargaH, ekIbhAvena bandhaH sambandhaH, aneka kAraNAkhyaM vastu sadekameva kAryAkhyaM bhavati paraspareNa badhyate, tamarthamAha-anekasa(kAtmakatvAt-anekasya tantvAdeH pratisvamAtmAnamaparityajya sarvaikasaMghAtabhavanena paTAdikAryAkhyene pariNateH, ekIbhAvena gatiH-gamanapariNatirayaH, ava-apagamanena-prAcyasaMsthAnAdidharmANAM tyAgena, dravyaparyAyAbhyAM tantutvAparityAgene paTatva5 pariNAmaH, saMbandhaH samavAya ityakSarArthAnusAreNoktvA vastuni sphuTIkartumAha-kAraNasatkAryaika valakSaNaH-kAraNeSu viprakIrNeSu satkAryamekatvamApanneSu paTIbhavadvyaktiM yAtItyeSa paramArthaH, tadApattirUpAdityAdi, aitaM dravyaparyAyAtmakasyAdvAdaparamArthavAdaM mA prapatsye'hamityakasmAdbhayAt svapakSarAgasamutthAt parapakSadveSAcca tvayedamamArgaprapaidanamasthAne zaktikSayAyaivaM kriyate, kaitamadamArgaprapadanamiti ceducyate-yadidamavyapadezyAdhAratvaM prAgvyA khyAtaM tatpunaH kimarthamArabhyate ? iheti yataH kAryakAraNayoH samavAya iti ihabuddhyabhidhAnAbhyAM kAraNa10 gatAbhyAM samavAyo'numIyate, so'pi ca na sambhavati kAryasyAsattvAt , tasmAdavyapadezyAdhArakAryasambandhakalpanA kriyate'yamutpathagamanaklezo nirarthakazca / so'pi ca mithyAbhimAna eva manyatAntu tatraivAstIti, pariniSThitatvAt , vibhuparimaNDalaviyadAdivat / (so'pi ceti) so'pi ca mithyAbhimAna eva-avyapadezyAdhAraM dravyAdikAryamasamavetaJca 15 kAraNaiH prAgutpatteriti mA maMsthAH, manyatAntu tatraivAstIti-tathA ca mantavyaM vyapadezyAdhAraM dravyAdikArya samavetazca svakAraNaiH prAgapi nirvRtteH tvanmatenaiva pariniSThitatvAt-vastubhAvamApannatvAt , vibhuparimaNDalaviyadAdivat-yathA vibhutvaparimANAnyAkAzakAladigAtmadravyANi pariniSThitatvAt vibhutvaguNasamavetAni vyapadezyAdhArANi ca tathA dravyAdikAryam , parimaNDalaparimANAH paramANavaH parimaNDalatvena samavetAH sambandhazabdArtha darzayati-samitIti, aneke tantavaH parasparamekIbhAvena badhyamAnAH paTAkhyAM labhanta iti bhaavH| enamevArthamAha20 aneketi, anekeSAM tantvAdInAM na sarvAtmanA na vaikadezena sambandhaH, na vA nAsti saMbandhaH, kintu vizliSTarUpatAparityAgenAnekeSAM tantUnAM saMzliSTarUpatayA kharakhajAtyaparityAgena kathaJcidanyathAtvalakSaNaikatvaparigatiH sambandha iti bhAvaH / samavAyazabdArthamAha-ekIbhAveneti, ayaM samupasargasyArthaH, gatirayadhAtorarthaH, avetyupasargasyApagamo'rthaH, ekIbhAvena prAktanasaMsthAnAdidharmANAM tyAgena tantutvAdikhasvarUpAparityAgena kathaJcidanyathAtvalakSaNA paTAdikAyokhyA pariNatiH samavAya ityrthH| kAraNeti. pUrva viprakIrNeSu tantvAdikA raNeSu avyaktarUpeNa sat kArya paTAdi sAmagrIvyApArApekSAM kathaJcidanyatvalakSaNAmekatvapariNatimApanneSu tantvAdiSu vyaktaM bhvtiityrthH| 25 evaM svIkAre parapakSAzrayaNaM bhaviSyatIti manvAnena bhavatA vastubhUtamapyartha parapakSadveSAt parityajyonmArgapratipattiH kevalaM zaktikSayanidA nabhUtA vIkriyata ityAha-tadApattIti, syAdvAdApattItyarthaH, tyAge svapakSarAgaH parapakSadveSazca hetU / keyamunmArgapratipattirityatrocyateyadidamiti, avyapadezya AdhArastantvAdiyasya tatkArya paTAdi, tadviSayAbhyAmiha tantuSu paTa itIhabuddhyamidhAnAbhyAM yaH samavAyo'numIyate sa kevalaM zaktikSayAyaiva bhavati, kAryasyAsattvAt , asataH kenacitsamavAyAbhAvAJcati bhaavH| yattvamavocaH kAryamavyapa dezyAdhAraM prAgutpatteH kAraNe'samavetamiti tadapi na yathArthAbhidhAnamapi tu tatraivAstIti manyaskhetyAha-so'pi ceti / vyAkhyAti30 avyapadezyati / tadabhidhAnato vaiparItyenAbhyupagantavyaM prakaTayati-tathA ceti / vibhivati, yatpariniSThitaM bhavati tadvyapadezyAdhAraM si. ka. De. bhanekasarvAtmakatvAt / xx k.| 2 si. ka. ess| 3 si. ka. prtytsyh0| prmrdnH| 5 si. ka. ksspryvN|xx si. 4 si. ka. 2010_04 Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAntarabhaGgaH ] dvAdazAranayacakram vyapadezyAdhArAzca vyaNukAdikArye, vibhutvaparimaNDalatvaguNayorvA ''zrayabhUtayorvA ''kAzaparamANvorvyaNukAdivyapadezyAdhAratvaM samavetatvaca siddham, tathA dravyAdikAryasyeti evaM tAvat pariniSThitasaMmbandhaM bruvato dravyasya samavAyikAraNatvanivRttiprasaGgaparihAro'samarthaH / yo'pi ca kAryakAraNayutasiddhidoSasya parihAraH - tasyAsaMyogAt na hi kAraNasambandhibhiH kAryasya saMyogo'sti, dvayoraGgulyorAkAze yujyamAnayoH saMyogasya sambandhinoH pRthak 5 siddhayoriveti so'pi na parihAraH uktavadasaMyogAsiddhatvAt, yadi tatrotpannatAdyasiddhiH sambandhAsiddhizca syAt syAdasaMyogaH tataH parihArazca yutasiddhidoSasya syAditi / wwwwww yo'pi cetyAdi, asmaduktasya kAryakAraNayutasiddhidoSasya parihAro yo'bhihitaH - tasyAH saMyogAditi, tadvyAcaSTe-na hi kAraNasambandhibhiH kAryasya saMyogo'sti, yathA dvayoraGgulyorAkAze yujyamAnayoH saMyogasya vyaGgulyAkAzasaMyoga kAraNasya sambandhino: yutasiddhayoH saMyogo na tathA kAraNasambandhibhi: 10 kAryasya dravyAdeH kazcit saMyogo'sti yato yutasiddhidoSa ApAdyeta pRthak siddhayoriva tasmAdasaMyogAt saMyogavaidharmyAt pRthak siddhyabhAva ityatrocyate- so'pi na parihAraH, uktavadasaMyogAsiddhatvAt, yadi tatra pariniSThitaM pravRttamArabdhaM kathaM tenAsambaddhamityAdinA prapaJcena sambaddhatvamevetyuktam sambandhasamavAyazabdavyAkhyAnena ca, tasmAduktavadasaMyogasyAsiddhatvAdaparihAraH, yadi tatrotpannatAdyasiddhiH sambandhAsiddhizca syAt syAdasaMyogaH tataH parihArazca yutasiddhidoSasya syAt, evaM tAvadvyAkhyAnAntaramapyayuktam / 2010_04 699 samavetaJca bhavati yathA vibhuparimaNDalaviyadAdIni, vibhUni ca parimaNDalAni ca vibhuparimaNDalAni vibhuparimaNDalAni ca tAni viyadAdIni ceti vigrahaH, viyadAdipadena gaganAdivibhucatuSTayadravyANi paramANavazca gRhyante, tatra gaganAdIni catvAri dravyANi vastubhAvamApannAni vyapadezyabhUtAnyAzrayANi teSu ca vibhutvaM samavetamiti vibhutvaguNasamavetAni, yathA vA parimaNDalazabdavAcyANuparimANaguNAH paramANavo dvyaNukAdikArye pariniSThitAH parimaNDalatvena samavetA vyapadezyAzrayAzca tathA dravyAdikAryamapi vyapadezyAdhAraM nirvRtteH prAgapi svakAraNeSu samavetaJceti manyasveti bhAvaH / evaJca pariniSThitasyaiva kAryasya kAraNaiH saha sambandhe'bhimate kAryasyAnyatra pariniSThitatvA- 20 tantvAdidravyaM samavAyikAraNaM na setsyati, tatrAnutpannatvAdityAzayenAha evaM tAvaditi, asambandhAdityAdihetubhiH samavAyasambandhazabdArthakharasena cAvyaktasadvyaktasadbhavanasya siddhau satyAM pariniSThitasya kAraNena sambandhamabhyupetya madudbhAvitasamavAyikAraNatvanivRttiprasaGgasya yaH parihAro'nyatrAsamavAyAditi yaducyate so'samartha eveti bhAvaH / atha pariniSThitasya kAryasya kAraNaiH sambandhe yutasiddhi - doSaM pradarzitaM parihartuM vaizeSikeNoktaM sAdhanaM dUSayitumAha-yo'pi ceti / vyAkaroti-asmaduktasyeti / kAryakAraNabhAvAnApannayoH pRthak pRthak siddhayorhi sambandhaH saMyoga ucyate, yathA dvyaGgulidravyayoH saMyogakAraNayorAkAze pRthak pRthak siddhayoH parasparaM 25 sambandhaH saMyogo bhavati na tathA kAryakAraNayoH pRthak pRthak siddhirasti, tasmAnna tayoH sambandhaH saMyoga ityAzayenAha - tasyAsaMyogAditi, tasya kAryasya saMyogAbhAvAdityarthaH, tadghaTayati-nahIti, aGgulidvayasaMyogaM prati vibhinnadikkAkAzAGgulisaMyogasya hetutayA kAraNasya dvyaGgulyAkAzasaMyogasya sambandhinoraGgulyoH saMyogo yathA bhavati tathA kAraNIbhUtAvayavasambandhibhiH kaizcinna kAryasyAvayavino dravyAdeH saMyogo'stIti na yutasiddhau tantupaTau yena saMyogastayoH syAditi bhAvaH / dRSTAntamAha - pRthagiti pRthak pRthak siddhayorghaTapaTAdyoryathA saMyogo bhavati tadvadityarthaH / evaJca pRthak siddhau ghaTapaTau, tantupaTau tu na pRthak siddhAviti vaidharmyAnnAnayo - 30 ryutasiddhirityAha- tasmAditi / tasyAsaMyogAditi hetumasiddhayannAha - so'pIti / yadi tantuSu paTaH pariniSThitaH pravRtta Arabdhazca tataH kuto na tantubhiH sambadhyate, asambaddhatve tu na tatra pariniSThitaH pravRtta Arabdhazca syAt, na vA sambandhaH samavAyo vA syAt kAraNena kAryasya, tasmAt sambandho'styeva, sa ca sambandho yutasiddhatvAt saMyoga eva, na samavAya ityAzayenAha - yadi tatreti / ArambhapravRttiniSThA yadi tatra na bhavanti tadA syAdasambandha ityAha-yadi tatreti / atha pUrvamupadarzya nirAkRtAnyeva sattA sambandha1 si. ka. kAdirvya0 / 2 si. ka. sambandho0 / 15 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ vidhiniyamobhayAre idAnIM sUtrakAramataM samarthayatAM vAkya - bhASya - TIkAkArANAM matAni samAhRtya pradhAnAnugAmitvAccheSANAM sUtrakAramatamevetthaM dUSayitumAha tattvopanilayanAt sadAdyabhidhAnArthaM kAraNasamavetasya vastuna uttarakAlaM sattAsambandha iti bahUnAM matam, vastUtpattikAla eveti tu vAkyakArAbhiprAyo'nusRto bhASyakAraiH siddhasya 5 vastunaH svakAraNaiH svasattayA ca sambandha iti prazastamaterabhiprAyaH, asmadabhiprAyasteSAM trayANAmapyasatyateti, parasparaviruddhArthatvAt, kumArabrahmacAripitRtvavat, idamevodAharaNamanyatra, evaM - vakturiva sarveSAM zAstrakAramatAnuvarttitvAt sa evAnAptaH syAt / (tattveti ) tattvopanilayanAt sadAdyabhidhAnArthaM kAraNasamavetasya vastuna uttarakAlaM sattAmbandha iti bahUnAM matam, vastUtpattikAla eveti tu vAkyakArAbhiprAyeo'nusRto bhASyakAraiH, siddhasya 10 'vastunaH svakAraNaiH svasattayA ca sambandha iti prazastamaterabhiprAyaH, asmadabhiprAyasteSAM trayANAmapyasatyateti, kasmAt ? parasparaviruddhArthatvAt darzitA viruddhArthatA, kimiva ? kumArabrahmacAripitRtvavat - yadi pitA kathaM kumArabrahmacArI, ? atha kumArabrahmacArI kathaM piteti ? idamevodAharaNamanyatreti - svoktoppttybhyupgmviruddh|rthtvaadissvpyetdevodaahrnnN vAcyamiti, evaMvaktarivetyAdi, sarveSAM - vAkyabhASyaTIkAkArANAM zAstrakAramatAnuvarttitvAt sa evAnAptaH, asatyavAdI cetyetadapi syAditi lokAnuvRttyA sAzaGkamivocyate 15 mA bhUttIrthakaragauravAkRSTamatibhiranApta eveti niSThuravacanakupitaiH saha tadbhaktaiH kalaha iti / kicAnyat---- 700 www.wm " sadAdivikalpAnupapattizca tadavasthaiva, yatpunardravyAdInAM svata evAbhidhAnapratyayaviSayatvaM sattvAt sattAdivat yathA ca sattAyAM svata evAbhidhAnapratyayau evaM dravyAdeH, na sattAyogAdityukterucyate parihAraH kANAdainaitat, atAdAtmyAddaNDanimittAdaNDadaNDitvavat, yathA'da20 NDAddaNDino daNDitvaM daNDanimittamevaM dravyAderasadAtmanaH sattAnimittaM sadabhidhAnAdIti / (sadAdIti) sadAdivikalpAnupapattizca tadavasthaiva - uktavanniSThAsambandhayorekakAlatvAditi bruva 2010_04 www.www viSaye matamedAni saMkSipyopadarzya tanmUlAdhArasUtrakAramataM dUSayitumAha-tattvopanilayanAditi, tattvAnAM sattvAdInAmupanilayanAt -sambandhAt vastunaH sadAdyabhidhAnaM bhavati, tatra kAryadravyAdestattvopanilayanaM kadA bhavatIti cintAyAM prAk kAraNaiH samavete kArye pazcAt sattAdInAM sambandha iti bahubhirmanyate, kAryotpattikAla eva sattAdisambandha iti vAkyakArasya bhASyakArasya ca matam, pariniSThAM 25 gartaM kAryaM svakAraNaiH sattayA cAbhisambadhyata iti TIkAkRtaH prazastamaterabhiprAya iti darzayati tattveti / etAni trINyapi matAnyayathArthAnyeveti nayacakrakAraiH pradarzyate - asmadabhiprAya iti / hetumAha - paraspareti, utpattisambandhayaugapadyena sambandhasyottarakAlInatvaM niSThitasya kAraNasattAsambandhatvazca viruddhyata ityasatyatA teSAM matAnAmiti bhAvaH / dRSTAntaM darzayati- kumAreti, kumAratvAdivizeSaNaviziSTatAyAM virudvatvaM bodhyam / idamevodAharaNaM pUrvoditeSvabhyupagamaviruddhatvasvoktopapattiviruddhArthatvAdihetuSu bhAvyamityAha- idameveti / darzanapravarttakasUtrakAra syAnAptatvamAha evaM vakturiveti, kumArabrahmacArI piteti vakturivetyarthaH / syAditi sambhAvanA liGa30 ntokteH kAraNamAha-syAditIti / niSThAsambandhayorekakAlatvapakSe'pi pUrvoditasadAditrayavikalpAnupapattidoSo duruddhara evetyAhasadAdIti / vyAcaSTe - uktavaditi, svakAraNaiH sattayA ca sambandhaH kiM pariniSThAM gatasya gacchato vobhayarUpasya veti prakRtavikalpAH 1 si. ka. kSa. De. mitvAddoSANAM / 2 si. ka. kSa. gauravAkRSNamati0 / Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svatobhidhAnapratyayau] dvAdazAranayacakram 701 tApi kiM kAryasya sattayA sambandhaH sato'sataH sadasato vA ? ityupAlambhAnna mocita evA''tmA, tadyathA kAryasya kiM sattayA sambandho niSThitasyAniSThitasya niSThitAniSThitasyeti samAnapracarcatvAnna zabdAntaramAtroccAraNAt doSaparihAraH, yatpunadravyAdInAmityAdi, dravyAdInAM svata evAbhidhAnapratyayaviSayatvaM sattvAtsvataHsattvAt , svabhAvasattvAdityarthaH, kimiva ? sattAdivaditi vyAkhyAnamaniSTApAdanasAdhanaM vaizeSikaM prati gatArthaM yAvanna sattAyogAdityukteH, ucyate parihAraH kila kANAdaiH-naitat, atAdAtmyAt-sa AtmA / yasya tattadAtma sattAdi, tadbhAvastAdAtmyaM tadvaidhAdatAdAtmyAvyAdInAm , tadvyAkhyA yAvadabhidhAnAdIti gatArtham , daNDanimittAdaNDadaNDitvavaditi dRSTAntaH-yathA daNDo'syAstIti daNDIti daNDitvamadaNDAddaNDino daNDanimittamevaM dravyAderasadAtmanaH sattAnimittaM sadabhidhAnAdIti / __ atra vayaM sampradhArayAmastvayA saha kathamidaM tAdAtmyaM kiM sato bhAvAt ? uta satkaratvAditi, tadyadi tAvat sato bhavanaM tataH sarveNApi satA bhUyate, svata eva atha satkara-10 tvAttAdAtmya tat prAk pratyuktam , yathA ca sattAyAM svata eva sadabhidhAnapratyayau tadAtmatvAdevaM dravyAdau dravyatvAdau nityaikasarvatrageSu sAmAnyasAmAnyavizeSazUnyeSvapi, daNDe'pi ca tAdAtmyAdeva daNDAbhidhAnapratyayasiddhau svata eva daNDini tau tAdAtmyAt, itarathA daNDikuNDalyavizeSaH syAditi, tathA ca daNDatvasAmAnyavizeSanirapekSaH svata eva bhavati daNDastAdAtmyAt sattAvaditi siddham / 15 (atra vayamiti) atra vayaM sampradhArayAmastvayA saha kathamidaM tAdAtmyaM ? kiM sato bhAvAt-ya[t ] sadbhavati tattasya satastAdAtmyaM-AtmalAbhaH svarUpAnubhavanam , uta satkaratvAditi, tadyadi tAvat sato bhavanaM tataH sarveNApi satA bhUyate-sattAdinA dravyAdinA vA svata evetyuktam , atha satkaratvAttAdAtmyaM sadbhavatIti tatprAk pratyuktam-svataHsiddhasya dravyAdeH sattA satkarI na bhavati, vaiyarthyAdasato'sasadAdivikalpasadRkSA eva kevalaM zabdamAtramedo na tvarthabhedaH, ata eSu pradarzitA doSAstadavasthA evetyAzayenAha-tadyatheti / nanu 20 sattAdau yathA svata eva satItyabhidhAnapratyayau na tu sattAsambandhAttathaiva dravyAdAvapi svata eva sadityabhidhAnaM pratyayazca bhavetAm , kiM sattAsambandheneti vaizeSikaM pratyaniSTamApAdayati yatpunariti / nanu bhAvakharUpeNaikajAtIyena svarUpasadrUpamAtravastunA vA pratiniyatAnuvRttadharmasambandhavyatirekeNa pratiniyatajAtIyaviSayAbhidhAnapratyayAdayo'nubhavasiddhA na bhaveyuriti tattajAtIyAbhisambaddhA bhAvabhedA: pramIyante, dharmANAntu pratiniyatatvamanavasthAprasaGgataH khata eva, na dharmAntarasambandhAt, na ca bhAvA eva khato viziSTAH, anuvRttipratyayaviSayatvAnApatteH, khata evaM prativilakSaNatvAddhAvAnAmiti sattAdravyatvapRthivItvAdayo dharmA vizeSaNatayA bhAvasvarUpatayA bhAvaikavyaGgyatayA ca pratiprANi prasiddhAH, tasmAt sattAdravyatvapRthivItvAdisahavyapRthivyAdyoH parasparaM vailakSaNyAttadAtmabhUtasattAdravyatvAdi. vilakSaNatvAdravyAdedaNDasambandhAt puruSasya daNDyamidhAnapratyayavatsattvAdyabhisambandhasadbhAvAdeva dravyAdInAM sadAyabhidhAnaM na khataH, kharUpe vailakSaNyavaidhuryAdityAzayena vaizeSika Aha-atAdAtmyAditi, yatkiJcitsvarUpabhUtasattvAdidharmavailakSaNyAdityarthaH, sAmAnyAtmakatvAbhAvAditi yAvat, vastu sattAyAH sambandhena sadabhidhAnapratyayaviSayo bhavati, yathA'daNDasvarUpaH puruSo daNDasambandhAddaNDItyamidhAnapratyayaviSayo bhavati, sAmAnyantu dharmigrAhakapramANAttadrUpatayaiva siddhyA khata evAbhidhAnapratyayaviSaya iti na dravyasAdhayaM sattAyA 30 iti sattAvailakSaNyAnna svataH sadabhidhAnapratyayaviSayatvaM drvyaaderityaah-dnnddnimitteti| atAdAtmyAdityatra tAdAtmyazabdArthavicArapUrvakaM matamidaM nirAkaroti-atra vymiti| atAdAtmyapratiyogitayA yattAdAtmyamucyate tat kiM yat sadbhavati tasya sato bhAvAt tAdAmyam , kiMvA satkaratvAt tathocyata iti vikalpayati-kathamidamiti / prathamaM dUSayati-yadi tAvaditi, tathA cAtAdAtmyAt sattAnimittaM sadamidhAnamiti na yuktamiti bhAvaH / dvitIyaM duussyti-atheti|praak pratyuktatA sUcayati-svataHsiddhasyeti sato na satkarI 1-2 si. ka.kSa. De. bhidhAnAditi / 2010_04 . Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [vidhiniyamobhayAre ttvAt khapuSpavat, sadasataH sambhavAbhAvAdityuktam, yathA ca sattAyAmityAdi bhAvanArthaM dravyAderdravyatvAdeva svata evAbhidhAnapratyayau tadAtmatvAt sattAvaditi saddevyAdestadAtmatvaM - sadAtmatvaM dravyAderevaM dravyatvaguNatva[karmatva]sAmAnyAdinityaikasarvatrageSu sAmAnyasAmAnyavizeSazUnyeSvapi sadabhidhAnapratyayau sarvatra sta iti sarvavyApitAM nyAyasyAsya darzayati, kiJcAnyat - daNDe'pi cetyAdi - yo'pi daNDitvavaditi dRSTAntaH 5 so'pi tAdAtmyAdeva - daNDasya bhavanAtmatvAdeva daNDAbhidhAnapratyayasiddhau satyAM svata eva daNDani devadatte daNDIya bhidhAnaM pratyayana kairoti, tAvabhidhAnapratyayau, tAdAtmyAdityanenArthena vinA na bhavataH, ato'smadiSTamarthaM sAdhayati, itarathA daNDikuNDalyavizeSaH syAt, sAdhanaJcAtra daNDo'pi svarUpAbhidhAnapratyayakArI svata eva tAdAtmyAt sattAvat, tathA daNDyapi, tata eva tadvat, tathA cetyAdi, evaJca sati daNDatvasAmAnyavizeSanirapekSaH svata eva bhavati daNDaH tAdAtmyAt sattAvaditi siddham / daNDa athocyeta daNDospi daNDatvAddaNDAbhidhAnapratyayabhAgiti, anudAharaNaM tarhi daNDI daNDAddaNDyabhAvAt, daNDasya svato'siddhatvAt, daNDatvopapAditadaNDAddaNDIti cet, itaretarAzrayatvAt, daNDatvatattvAddaNDasiddhiH daNDavizeSaNasAdhitadaNDatvasiddherdaNDatvatattvasiddhiriti, daNDIti ca daNDAddaNDI, na tu daNDatvAt svata eva bhavaddaNDI, AtmAntarasaMkrAntizcaivam, tvAdAtmAntaraM daNDaH svata evAbhavan daNDatvAdbhavan tadAtmA bhavati, evaM daNDyapIti, vayantu 15 brUmo yattaddaNDena bhUyate tasyaiva daNDatvAt yaddaNDI daNDI bhavati sa devadatto bhavatyAtmAnaM labhate, tadabhAve'sAmAnyAtmakatvameva sarvasya syAt, yadi sA svata eva na bhavati sattAsAmAnyAditatvAdbhavati nAstyeva sA, khapuSpavat, tatazcAsAmAnyameva sattAdiH syAt svata eva bhavataH samAnasyAbhAvAt, tasmAt svata eva daNDo bhavati svata eva sadabhidhAnapratyayau, na sattAyogAt evaM daNDyapi / athocyetetyAdi, vaizeSiko daNDamapi daNDatvAddaNDavyatiriktAnmanyate daNDAbhidhAnapratyayabhAjam, 10 20 702 sattA, vaiyarthyAt, nAsataH, khapuSpAderivAsattvAdeva, nApi sadasataH, tvanmate sadasadAtmakasya vastuno'sambhavAdityevaM prAkU prapazcita tvAditi bhAvaH / sato bhavanalakSaNaM tAdAtmyaM sattAyAmiva dravye dravyatvaguNatvAdau cAvizeSAdvarttata iti sarvatra svata evAbhidhAnapratyayau bhavata ityAha-yathA ceti / daNDanimittAdaNDadaNDitvavaditi dRSTAntaM vighaTayati-yo'pi daNDitvavaditi, daNDasya svata evAtmalAbhAt daNDAbhidhAnapratyayAvapi svata eva, na tu daNDatvAt evaM daNDino'pi svata eva svarUpAnubhavanAt khata eva daNDyami25 dhAnapratyayau bhavato na daNDanimittAt, na hi tAdAtmyamantareNa tAvabhidhAnapratyayau bhavata iti bhAvaH / tAdAtmyaM vinApyanyena yadi tau bhavetAM tarhi ya eva daNDI puruSaH sa eva kuNDalyapi syAt, puruSAvizeSAt, atyantabhinnena vA daNDena daNDyAdeH sambandhAsambhavAt sambhave vA sarvatrAvizeSAt kuNDalinyapi daNDasambandhasattvAt so'pi daNDI syAdityavizeSa ityAzayenAha - itaratheti / uktArthameva prayogeNa darzayati-sAdhanaJcAtreti, svata eva na daNDatvasambandhAt, tata eva - tAdAtmyAt, tadvat-sattAvat / atha sAmAnyavizeSAdevAbhidhAnapratyayau bhavataH, anyathA sAmAnyavizeSavaiyarthyAt evaJca daNDo na svata evAbhidhAnapratyaya30 bhAk, kintu ghaTapaTAdivyAvarttakanikhila daNDAnuvarttakadaNDatvamahimnaivetyAzaGkate - athocyeteti / yasya svato'bhidhAnapratyayau bhavatastenaivAnyatra tadabhidhAnapratyayau syAtAmiti na niyamaH, sAmAnyAdyathA'bhidhAnapratyayau tathA tadvyatiriktAdapi siddhAdravyAdeH, yathA zuklAdiguNasambandhAt zuklaH paTa ityAzayena vaizeSikaH jAtyatiriktAdapi viziSTAbhidhAnapratyayau brUte-vaizeSika iti viziSTapratyaye vizejJAnasya kAraNatvAt prathamaM daNDatvena daNDe daNDAbhidhAnapratyayasiddhau tatastadyogAt puruSe daNDItipratyayAbhidhAnau bhavata iti bhAvaH / 1 si. ka. De. sataya ityAdeH / 2 si. sarvasatIti, ka. De, sarvatra satIti / 3 si. ka. kurvanti / 4 si. ka. yathA / 2010_04 Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dRSTAntavighaTanam ] dvAdazAranayacakram 703 AcAryo bravIti-anudAharaNaM tarhi daNDI, daNDA[t ]daNDyabhAvAt , daNDasya svato'siddhatvAt , daNDI na siddhyati, parataH sattvasiddhyarthazcodA hriyate daNDI, daNDAsiddheH kutastatsiddhiriti, daNDatvopapAditadaNDAiNDIti cet-daNDatvasAmAnyavizeSAddaNDaH siddhyati, daNDAddaNDIti, tata udAharaNasiddhiH vizeSaNAdeva vizeSyasiddheH, evaJcenmanyase-idamApatitaM daNDatvatattvAddaNDaH siddhyati, daNDatvatattvaM punardaNDavizeSaNasAdhitadaNDatvasiddheH siddhyati, tadidamitaretarAzrayaM jAyate 'itaretarAzrayANi ca na prakalpante tadyathA nau vi / baddhA netaratrANAya' (mahAbhA0 1 a0 1 pA0 1 sU0) iti, tatpratipAdanArtho granthaH-itaretaretyAdiH gatArtho yAvattattvasiddhiriti, daNDIti ca devadattaH sa daNDAddaNDatvAdvA kathamiti nirdhAya ? daNDo'syAstIti daNDI devadattaH sa yadi daNDAdeva svataHsiddhAt siddha ityuktam , atha daNDatvAt daNDatvamasthAstIti daNDatvIbhavatu mA bhUddaNDI, yuktaM yAvaddaNDAddaNDI na tu daNDatvAt svate eva bhavaddaNDI, kizcAnyat-AtmAntarasaMkrAntizcaivam-daNDatvAdAtmAntaraM daNDo daNDI ca, daNDAt daNDatvadaNDinau, daNDino 10 daNDadaNDatve, daNDaH svata evAbhavan daNDatvAdbhavan tadAtmA bhavati, evaM daNDyapIti, vayantu brUmo yattahaNDena bhUyate tasyaiva daNDatvAt yaddaNDI daNDI bhavati sa devadatto bhavatyAtmAnaM labhate bhAvAntaraviviktam, yattana~ bhUyate tadeva bhavanaM daNDatvaM ne tadvyatiriktAddaNDatvatattvAt , evaM devadattasya daNDino'pyAtmAnubhavanaM tadUSayati-anudAharaNamiti, daNDasyApi daNDatvAdhInAtmalAbhatvena parApekSatvAt nAnyatra khAnurUpapratyayAbhidhAnAdhAyakatvamiti pareNa pratyayAbhidhAnasiddhyarthe daNDItyudAharaNaM dattaM tad daNDasiddhyabhAvAdasiddhameveti bhAvaH / nanu prAk prasiddhadaNDatvatattvAddaNDAt 15 puruSe daNDIti pratyayo bhavati, na tu prAgasiddhAddaNDAt , yena tadAnIM daNDatvApekSaNAt daNDaH khakAryakArI na bhavediti vaizeSikaH zaGkate-daNDatvopapAditeti, daNDatvena upapAditaH prAg yo daNDaH tasmAdityarthaH / nanu vizeSaNAt vizeSyasya siddhAvabhimatAyAM daNDasya daNDatvAt , daNDatvasya ca daNDAt siddhiH-daNDo'yamityanugatamatehi daNDatvaM setsyati, tasmAditaretarAzrayo doSaH syAt , tena ca na kasyacit siddhirityAzayena samAdhatte-idamApatitamiti / itaretarAzrayasya siddhipratibandhakatve sarvataMtrasiddhAntavAkyamAhaitaretareti / nanu daNDIti pratyayaH kiM daNDasambandhAt , uta daNDatvasambandhAdbhavatItyAzakya nirAkaroti-daNDIti ceti, prathama 20 pakSaM dUSayati-daNDa iti, daNDazabdAt matvarthe 'ata iti ThanAviti inpratyaye daNDIti bhavati yatastasmAt daNDasambandhAdeva daNDI na tu daNDatvasambandhAditi yadhucyate tahiM sarveSAM vastUnAM khetararUpeNa bhAvAbhAvAtmakatayA svata eva siddhatvAt kiM daNDAdyapekSayA? na hi vastu khaM svarUpamanyatra saMkrAmayati, anyena vA svayaM saMkrAntaM bhavatIti bhAvaH / daNDIti ca devadatto yadi daNDatvAdbhavati na tarhi daNDIti vyapadezyaH, kintu daNDatvIti syAt , daNDatvenaiva tasya sambandhAdityAha-atheti / yadA tu daNDAdeva daNDI bhavati na daNDatvAttadA khata eva siddho daNDI nAnyena, anyathA AtmAntarasaMkrAntirdoSaH syAdityAha-yaktaM yaavditi| vyAcaSTe-daNDa-25 tvAditi, daNDatvAdanya AtmA daNDo daNDI ca, daNDAdanya AtmA daNDatvaM daNDI ca, daNDino vA'nya AtmA daNDo daNDatvaJca tasya saMkrAntiH-daNDaH khato na bhavati, daNDatvAcca bhavan tadAtmA bhavati, evaM daNDI khato na bhavati daNDAcca bhavan tadAtmA bhavatIti prasajyata iti bhaavH| tathA tathA vastUnAM bhavanameva tattvaM nAnyaH kazciddharmastattva, tadbhavanaM sarvatrAviziSTamiti sAmAnyamucyate, vastUnAmeva hi tadbhavanamiti bhavanasya vastukharUpAntargatatvAt svataHsiddhamucyate nAtmAntarasaMkrAntizcaivamityAzayenAhavayantu brUma iti, daNDasya svarUpAnubhavanameva daNDatvam , daNDinaH puruSasya daNDisvarUpAnubhavanameva daNDitvam, na tu daNDA- 30 disambandhanamiti na bhAvAntarasya saMkrAntiriti bhaavH| bhAvamamuM prakaTayati-yatte te, tadeva svarUpAnubhavanamAtma al 1 si. ka. daNDatvAddaNDatvAt k.| 2 ka. svata eva vcnvddnnddii| 3 si. ka. yaddaNDo dnnddo| 4 si. yattena bhU, iti nAsti / 5 si. na tavyatiriktAditi nAsti / dvA0 na0 12 (89) 2010_04 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ woman womammom 704 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam 1 [vidhiniyamobhayAre tattvaM tadabhAve'sAmAnyAtmakatvameva sarvasya syAt , yadi sA daNDadaNDyAdivyaktiH khata eva na bhavati sattAsAmAnyadaNDatvadaNDitvAditattvAdbhavati svata evAbhavantI nAstyeva sA, khapuSpavat , tatazcAsAmAnyameva sattAdiH syAt , taccAniSTam , svata eva[1]bhavataH samAnasyAbhAvAt sAmAnyameva sAmAnyaM na syAt tasmAt khata eva daNDo bhavati, svata eva sadabhidhAnapratyayau, na sattAyogAt , yathA daNDe evaM satyapItyAdi 5 gatArtha sAdhanam , evaM tAvattAdAtmyAt sattAdiSu sadabhidhAnAdItyayuktam / yadapyuktamatadAtmatvAt dravyAdInAM sadabhidhAnapratyayau sattAyogAt na svata iti tadapi na, atadAtmatvAdityAderanaikAntikatvAt , dravyatvAdInAmatAdAtmye svataH sadabhidhAnapratyayau na sattAtaH, ekaikatvAt , Atmavat , evaM dravyAdInAmapi svata eva dravyatvAdivat / - yadapyuktamatadAtmatvAdityAdi, asattAtmakatvAdravyaguNakarmaNAM sadabhidhAnapratyayau sattAyo 10 gAnna svata iti tadapi na, atadAtmakatvAdityAderanaikAntikatvAt , anaikAntikatvapratipAdanArtho grantho yAvad dravyatvAdivaditi, tasya bhAvanA dravyatvAdInAmatAdAtmye-dravyatvaguNatvakarmatvaghaTatvarUpatvotkSepaNa tvAdInAM sAmAnyavizeSANAmasattvAtmakatve svataHsadabhidhAnapratyayau, na sattAtaH, kasmAt ? ekaikatvAt ekameva dravyatvaM sarvadravyeSu dravya[tvAntarAniSTeH, tatra sattAyogo neSyate, anupravRttyabhAvAt , tathApi ca sadityabhidhIyate pratIyate ca, evaM guNatvAdInyapi, tasmAdekaikatvAt svataH sattvaM, Atmavat-sattAvadityarthaH, 15 sa ca dRSTAntaH, svato dravyatvAdibhavane tasya varNanAt , dravyatvAdiSu bhinneSu svato bhavantyAH sattAyA ekasyAH sadabhidhAnaM dRSTamevaM dravyAdInAmapi svata eveti sAdhanenopapAdito'rthaH / lAbhaH sAmAnyamucyate tadabhAve tu sarvaM parasparamekAntavilakSaNaM syAditi bhAvaH / itarathA doSamudbhAvayati-yadi seti yadyanyat khato'bhavat anyenaiva bhavet tarhi tadapyanyat apareNa bhavet , aparamapItareNa, itaradapi tadbhinnena yena kenacidityevamanavasthayA na kiMcidapi vastu bhavet , svato'bhavanAditi bhAvaH / vyakteH svato bhavanAbhAve sattvAdibhiranyairbhavane vyaktirnAsti sattAdirevAstI20 syAyAtam, evaM sattAdirapi sAmAnyaM na syAt , tasyApi svato bhavanalakSaNasya sAmAnyasyAbhAvAt , tasmAd bhavanaM pratyayAmi dhAnau ca svata eva bhavanti nAparasambandhAdityAzayenAha-tatazceti / dArTAntike yojayati-yathA daNDe iti / evaJca sattAdiSu tAdAtmyAt khata eva sadabhidhAnapratyayau, atAdAtmyAca dravyAdau na khata iti yaduktaM tvayA tayuktamityupasaMharati-evaM tAvaditi / yadatadAtma tat parato'bhidhAnapratyayau labhata iti parAbhimatavyAptidUSaNAyAha-yadapyuktamiti / vyAcaSTe-asa. ttAtmakatvAditi / doSamAdarzayati-anaikAntikatvAditi. dravyatvAdI atAdAtmyaM varttate svataH sadabhidhAnapratyayaviSayatva25 JcAstIti heturatAdAtmyamanaikAntikamiti bhAvaH / anaikAntikatvaM ghaTayati-dravyatvAdInAmiti dravyatvAdInAM sattAto bhedAdatadAtmatA heturasti, tatsadbhAve'pi parataH pratyayAmidhAnaviSayatvaM nAstIti bhAvaH / tatkasmAdityatrAha ekaikatvAditi, pratyekavyaktimAtrarUpatvAt-khasajAtIyadvitIyavyaktirahitatvAdityarthaH, dravyatvaM hi ekameva, na tu ghaTAdivadanekam , tasmAdevAkAzAdAviva dravyatvAdo na jAtyantarayogaH, vyaktyabhedasya tadbAdhakatvAt, anuvRttipratyayanimittaM hi sAmAnyam-anuvRttipratyayazcAnekAsu vyaktiSu bhavati, tasmAdravyatvasya vyaktyamedAt atAdAtmyam , tathApi dravyatvaM saditi pratIyate abhidhIyate ceti parataH sadabhidhAnapratyayaviSaya30 tvalakSaNasAdhyAbhAvAdanakAntika iti bhAvaH / evaM ca dravyatvaguNatvakarmatvAdInAmaikaikavyaktitvAt sAmAnyAntarAsambhavena khata eva sattvaM sattAvadityAha-tasmAditi / yathA sattAyA ekaikatvAt svataH sattvaM tathA dravyatvAdInAm , dravyatvAdInAmiva ca dravyAderapi khataH sattvaM abhidhAnapratyayau celyAha-sa ca dRSTAnta iti / nanu dravyatvAdau satpratyayAbhidhAne na mukhye, kintU 1 si. ka. De. degktaM sadA0 / 2 si. ka. sto| 2010_04 Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 705 . aupacArikatvaniSedhaH] dvAdazAranayacakram . Aha. sattAsambandharahiteSu dravyatvAdiSvaupacArikau tau syAtAm , asaMkhyayorguNatvakarmatvayorekAbhidhAnapratyayavaditi cettarhi dravyAdiSvapi dravyatvAdi rahiteSu tAvaupacArikau syAtAm , manuSyasiMhatvAdivattathA'JjasA'nupapapatterneti cet tataste svapakSa eva doSavidhAnam , yadi tu sattAsambandhApekSau sadabhidhAnapratyayau tarhi kathaM sattAdiSu tAvaupacArikAviti, tvamevAsi praSTavyaH / yat punaridamucyate sattAyAM siddha iti cet, yadA ca......AtmAnamAtmanA na yuktamabhi yoktum ......... tadyoganimittam , tadayuktaM na dravyAdiSvaJjasA siddhiH, atadAtmanimittasya satpratyayasyAnupapatteH, manorathavat / ___ sattAsambandhetyAdi, guNatvamekaM karmatvamekamityekAbhidhAnapratyayAvasaMkhyayorapi guNatvakarmatvayoraupacArikau dRSTau tathA sadabhidhAnapratyayau dravyatvAdiSvaupacArikau syAtAmiti ko doSaH ? atrocya- 10 te-dravyAdiSvapItyAdi tulyatvApAdanamaupacArikatvena gatArtham , Aha-manuSyasiMhatvAdivattathA'JjasA'nupapatterneti cet-yathA zauryakrauryAdidharmAH siMhe mukhyAH siddhAH santo manuSye zakyA upacaritum , nAsiddhAstathA dravyAdiSUpacaritau syAtAM yadyanyatrAJjasA siddhau sadabhidhAnapratyayau, na tu tau kvacit siddhau, bhAktavyavahArazcAJjasA Rte nAsti, tasmAdvyAdiSveva mukhyAviti, evaJcenmanyase tataste svapakSa eva doSavidhAnaM tadbhAvayati-yadi tvityAdi, sattAdiSvapyAsayorasiddhatvAditi bhAvArthaH, etatpunaH sa eva 15 praSTavya iti svabhAvasattApekSau sadabhidhAnapratyayAvicchatAM kiM naH sattAsambandhakalpanayA, tava punaH sattAsambandhamicchataH duHpratipAdaM[va]bhAvasattAvyatiriktatAdAtmyavAdinaH tasmAttvamevAsi praSTavya iti, yatpunaridamucyate sattAyAM siddha iti cediti sabhASyaM gatArtham , iyaM punarAzaGkA ke prati yuktA ? dravyAdivyatiriktAM sattAM svata eva siddhAM tadAtmikAmicchantam , sa punarnAnyo vaizeSikAt , tasmAdAtmAnamAtmanA pacarite evetyAzaGkate-sattAsambandheti nanu yathA dravyAzritA guNabhUtA saMkhyA eko dvau bahava ityAdivyavahAraprayojikA, na tu 20 asahAyaH padArtha evaikatvaM sasahAyazca yathAyogaM dvitvAdIti, yA tu guNakarma sAmAnyAdau vyavahAraprayojikA sA guNAdyAzrayagataiva svanimitta vyavahAraM pravarttayati yathaikaM zataM dve zate trINi zatAnIti, nahi zatasaMkhyAyAmekatvAdisaMkhyA samavaiti virodhAdevaM sattAlakSaNaM sAmAnyamavacchedakatvAdavacchedye pradhAnatayA khAnurUpAbhidhAnapratyayau janayat sAmAnye sattAdravyatvAdau upacArataH kharUpamAtratasto janayatItyAzaGkate-guNatvamekamiti dravyatvAdAviva dravyAdAvapyanyasya dravyatvAderabhAvAdupacAreNa tau kuto na bhavata iti tadIyAbhyupagama eva doSaM prasaJjayitumanuyujyate-dravyAdiSvapIti / upacArasya mukhyamUlatayA sarvatropacArazaGkAyA anaucityAt dravyA- 25 diSu tau mukhyau, anyatropacaritAvityabhyupeyau, yathA siMhe mukhyaH siMhapratyayaH gauNo manuSye, anyathA siMhe'pi siMhapratyayasya mukhyatA na syAdityAzayena vaizeSika Aha-manuSyasiMhatvAdivaditi dravyaguNakarmasu sAmAnyAdiSu sattAyAJca sattAsambandhatadabhAvavatsu sadabhidhAnapratyayormukhyatve niyAmakAbhAvAt sattAsambandhasya niyAmakatve sAmAnyAdiSu tayoryuktamaupacArikatvam, sarvatra caupacArikatvasya mukhyatvAprasiddhAvasambhavAditi bhAvaH / yathA dravyAdau kvacit sadabhidhAnapratyayayoH siddhayoktitvaM tathA sattAyAM kvacit siddhayoreva bhAktatvaucityAt sattAyAM tadabhAvAt kathamopacArikatvamityAha-yadi tvityAdi / hetumAha- 30 sattAdiSviti / sattAyAM kathamaupacArikatvamityAzaMkA dravyAdivyatiriktasattAbhyupagantAraM pratyeva yuktA na tu sattAdravyAdyoranatiriktatAbhyupagantAramiti darzayati etatpunariti / nanu yadi dravyAdau abhidhAnapratyayayorbhAktatvaM nivarttate tarhi tau tatra sattAsambandhAjAyamAnau mukhyau bhavetAm , evaM sati na tasya svataH sattvam , svatassattve hi sattAsambandhAbhAvAt dravyatvAdau tayo 2010_04 Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 706 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [vidhiniyamobhayAre na yuktamabhiyoktumityudAhRto grantho gatArtho yAvattadyoganimittamiti, yadA cetyAdirAramya yAvattadyoganimittamityevaM prakAra udAhRto granthaH pUrvatrAste na tUttaramadhye, tadayuktaM na dravyAdiSvaJjasA siddhirityAdivakSyamANamasambaddham , tadAtmanimittasya satpratyayasyAnupapatteH-asattAtmanAM dravyAdInAM mukhyau sadabhidhAnapratyayau kathaM yuktAviti etadAcAryavacanamantare patitaM parasyAkauzalasyA''khyApanArtham , manorathavaditi, vaizeSikasya 5 manoratha eva dravyAdivyatiriktA satteti, yadi bhavet syAt , tanmatau tu pUrvottarapakSau vyAkhyAtAveva / ....... dravyAdibhAktatvanivRttiH svataH sattvaM sattAdivaccaitasya vacanasya vyAghAta ityetaddoSadvayadarzanAditi cennaiva ca doSaH daNDitvadaNDatvayoryathAyathaM svata eva satoH tatsambaddhatvAt , sattvataH sattvavat , sadeva svaM sattvataH-sattvAt , sadeva sat, na sattAto'nyat sat , tasmAt sarvasya sato nAstyatAdAtmyaM sadAtmaiva sarvamiti bhAktatvanivRttyAdyabhAvaH, sadAdivacca svataH sattvam / 10. (dravyAdIti) dravyAdibhAktatvanivRttiH svataH sattvaM sattvAdivaJcaitasya vacanasya vyAghAtaH, ityetaddoSadvayadarzanAditi vaizeSikeNokta AcArya Aha-naiva cetyAdi, daNDitvaM daNDatvaJca yathAyathaM svata eva satoH tatsambaddhatvAt-sattAsambaddhatvAdityarthaH, sattvataH-sattvAt sattvavat, sadeva sat sattvataH sataH sattvAt AtmatvAt svataH sattvAdityarthaH, evaM tAvatryAyo yaduta sadeva sat- sattvameva sat, na sadvathatiriktA sattA, na sattAto'nyat sat , tasmAt sarvasya sato nAstyatAdAtmyam-asadAtmatvaM tadabhAvAt 10 sadAtmaiva sarvamiti bhAktatvanivRttyAdyabhAvaH, nAyaM doSa ityarthaH, sattAdivacca svataH sattvamiti, Adigraha NAt dravyatvaguNatvakarmatvavat / : yatazcaivaM tataH sato bhAvaH satteti dravyAdyavyatiriktasattArthaiva jJAyate, kartari SaSThIvRtteH yattat sadbhiH ...........................sadityabhidhAnapratyayakAraNaM sarvatra, evamapi... ............yaduktaM svataH sattvamiti, etadayuktaM atra hi sattAvaditi sarvamidaM tvadanuvRttyA, 20 na mama sattA dravyAdivyatiriktA kAcidasti kartari SaSThItyuktatvAt , tato'nupapannaM dravyAdI nAmanekatvam / rbhAktatvaM na nivarteta, tathA ca dravyAdibhAktatvanivRttau svataH sattvaM viruddham , svataH sattve ca dravyAdibhAktatvanivRttivirUddhati viruddhadoSadvayArthatvAttadabhidhAyakaM vacanaM parasparavyAghAtArthamiti vaizeSikaH zaGkate-dravyAdIti / daNDadaNDinoH svata eva sattvaM prAk pradarzitam, tathAvidhayoreva sattayA sambandha ityAzayenottarayati-daNDitvamiti daNDa ityarthaH / svataH sataH sattAsambandho vyartha 25 ityata Aha-svataH sattvAdityartha iti, sadeva sattetyucyate na tvanyA kAcit sattA, tathA ca yathA sattA svataH satI tathA daNDAdirapi sat, svataH sattvAditi bhAvaH / evaJca vastumAtrasya khataH sattvAt na kvApi sattAsambandhAt sadabhidhAnapratyayau kiM tu khataH sattvAdeva sarvatra sadabhidhAnapratyayau mukhyAveveti svataH sattvasya bhAktatvanivRttyA na virodha iti darzayituM sadeva satteti sarva sattAtmakameva, na kasyApyatadAtmakatvaM, evazcAtAdAtmyAt dravyAdau sadabhidhAnapratyayau mukhyau na svata iti yaducyate tvayA tadanucitamityAzayenAha-evaM tAvaditi / nanu sat sattayorekatve satobhAvaH satteti bhedanibandhanA SaSThI kthmityaakaaNkssaayaamaah-ytshcaivmiti| sato bhAvaH 30 satkartRka bhavanaM, saddhihi bhUyate, tathA ca sato yatsvarUpAnubhavanaM saiva hi sattA satkartRkabhavanalakSaNA vastusvarUpabhUtA sadabhidhAnapratyayau 1 si. ka. yathA yathA / 2 si. ka. sambandhatvA0 / 3 itaHparaM 'ka0' prati sti, / 2010_04 Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyaguNakarmAdInAmekatA ] dvAdazAranayacakram 707 ~ Ma yatazcaivamityAdi, yasmAt svata eva sattAdravyAdInAM yuktA, tasmAt sato bhAvaH satteti yA zabdavyutpattirbhedaSaSTyupAdAnArthA sA dravyAdyavyatiriktasattArthaiva jJAyate sato bhAvaH satteti; kiM kAraNaM ? karttari SaSThIvRtteH, tadryAkhyAnaM yattat sadbhirityAdi gatArthaM yAvat sadabhidhAnapratyayakAraNaM sarvatreti, ata evamapItyAdi pUrvottarapakSau savyAkhyAnau gatArtho vaizeSikasyaiva yAvadupanayasUtram, yaduktaM svataH sattvamiti etadayuktamiti AcAryo yathaitadapratyayodrAhaM bhavati tathA''ha - atra hi sattAvaditi, sarvamidaM tvadanuvRttyA 5 tvAM pratipAdayitumucyate, na mama sattA dravyAdivyatiriktA kAcidasti, karttari SaSThItyuktatvAt, dravyAdInAmakAraNatvAdidoSAH prasaktAH tato'nupapannamiti, eSAM tatprasaGgAt kuto'nupapannatA ? mamAtra niyatitA'bhyAgatA, tvanmatena tu sattAmabhyupagamya mayA sattAdivadravyAdInAmaniSTApAdanaM kRtam, mama tu dravyaguNakarmaNAM sAmAnyavizeSasamavAyAnAJcAnekatvamanupapanna / tadvyAcaSTe-- karttRNA'kartRRNA ca yo bhavati sa eva bhAvaH sAmAnyaM dezakAlAdibhede'pi bhavanatulyatvAt, sa eva vizeSo'nyabhavananirapekSaH karttA uktavat, bhavadeva bhavati tadeva dravyaM bhavyaM kalanaM guNaH yugapadayugapatparyAyatvena bhavanAt sa eva bhAvaH kriyA, sa eva vizeSaH bhAvAntarAdviziSyamANatvAt anyanirapekSatvAt sadasadAtmakatvAt vakSyamANavacca sa eva samavAyaH, evameva bhavataH karttRtvena tasyaiva kAraNatvaM tadekIbhAvagatyA kAryatvApatteH sahAsattvena kartRtvAt 15 nAsaMyogaH, kAryakAraNapratipAdanAt nAsamavAyaH, tAbhyAM sambaddhatvAnnityatvAsattve na staH / 3 wwww karttRNAkarttRNA cetyAdi, bhavatIti bhAva iti karttari, bhavanaM bhAva iti bhAve, ityAdi kArakavivakSAyAM yo bhavati sa eva bhAvaH sAmAnyam, dezakAlAdibhede'pi bhavanatulyatvAt sa eva vizeSo'nyabhavananirapekSaH karttA, uktavat karttari SaSThIti, bhavato bhavanAt bhavadeva bhavati tadeva dravyaM bhavyam, bhavadbhavanAdeva, kalanaM guNanaM guNaH, yugapadayugapatparyAyatvena bhavanAt sa eva bhAvaH kriyA 20 karotIti bhAvaM sphuTayati-sA dravyAdIti, dravyAdeH sato bhavanalakSaNAvyatiriktasattArthA vyutpattirityarthaH, sat bhavati - sadvastu uttarAvasthAlakSaNAtmalAbhonmukho'vatiSThata iti sataH kartRtvam, avasthAvasthAvatozcAbhedaH, yattat satA bhUyate tadeva sattA sAmAnyaM sadityabhidhAna pratyayakAraNaM sarvatreti bhAvaH / hetumAha- karttarIti sato bhAva iti karttari SaSThI, sA sato bhavanakriyAkartRtvaM bodhayati atha dravyaguNakarmaNAM sAmAnyavizeSasamavAyAnAJcaikatvamevopapAdayati-kartRNeti kartRvyutpattyA kartRvyutpattyA cetyarthaH, tathaiva vyutpattiM darzayati-bhavatIti bhAva iti, yattena tena rUpeNa bhavati mRdeva hi piNDasthAsa kozAdinA bhavati, tasmAdbhavanAtma 25 mRdravyameva dezakAlabhede'pi bhavanasAmAnyAt bhAva eva sAmAnyamucyate na tato bhinnaM kiJciditi bhAvaH / pUrvottarabhAvAna pekSa varttamAnabhAvanAtmakaM dravyameva vizeSaH, na hi vizeSaH sAmAnyAdbhinnastannirapekSaM vA sAmAnyamastItyAzayenAha - sa eveti sAmAnyarUpo bhAva evetyarthaH / nanu katurbhavituryadbhavanaM piNDAdi sa hi vizeSo na kartetyAzaMkAyAmAha - uktavaditi, avasthAvasthAvato bhedAbhAvAt sa eva karteti bhAvaH / tadeva samarthayati bhavato bhavanAditi yattadbhavati tasyaiva bhavanam tenaiva tathA tathA bhUyate, nAbhavadbhavati, api tu bhavadeva bhavati pUrvottarAvasthAvacchinnamekaM tadeva dravyamucyate tadeva ca bhavato bhavanAt bhavadeva bhavatIti 30 dravyamucyate sa eva ca guNaH, kramikaparyAyarUpeNa sahaparyAyarUpeNa ca bhavanAt saiva kriyA'pi bhavanAt sa eva cAvasthAntareNa viziSyamANatvAt bhAvAntaranirapekSatvAcca vizeSaH, anyApekSatve hi sAmAnyameva syAt sa eva sattvenAsattvena ca viziSyata iti " 1 si. kSa. pannamityeSA tatpra0 / 2 si. kSa. pAdane kRte matanudra0 / 3 si. kSa. 'vAyAnAJcaikatrAnupa0 / XX si. / 2010_04 10 Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 708 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [vidhiniyamobhayAre bhavanaM bhAva iti, sa eva vizeSaH bhAvAntarAdviziSyamANatvAt , anyanirapekSatvAt , sadasadAtmakatvAtsattvenAsattvena ca tasyaiva viziSyamANatvAt , vakSyamANavaJceti, kAraNAkAraNAyaikyamanantaraM vakSyate, sa eva samavAyaH, evameveti, bhavataH kartRtvena tasyaiva kAraNatvaM tadekIbhAvagatyA kAryatvApatteH, pratipAditena vidhinA sambandhAbhAvaH pratyAkhyAtaH, samavAyavyAkhyAnAt, sahAsattveneti, anenaivAsattvamapi pratyAkhyA5 tam , sadasadAtmakatvAt kartRtvAt saMyuktameva kAryeNeti nAsaMyogaH kAryakAraNapratipAdanAnnAsamavAyo'sti, tAbhyAzceti, saMyogasamavAyAbhyAM sambaddhatvAt nityatvAsattve na staH, ajAtimanti tviti pratipAdyata eva, dravyavyatiriktAyAH pratisiSedhiSitatvAt, evaM tAvat kAraNAditvaM dravyAdeH / atha vA akAraNanityAsambandhAjAtIni dravyAdIni, svataH sattvAt sAmAnyAdivat , kAraNAdi vA sAmAnyAdIni svataH sattvAt , dravyAdivat tadAtmatvAt , ubhayaM vA, itaretara10 rUpaikabhavanAvizeSAt / atha vetyAdi, akAraNanityAsambandhAjAtIni dravyAdIni svataH sattvAduktAt sAmAnyAdivat, kAraNAdi veti, kAraNAnityasambandhajAtimattvAni sAmAnyavizeSasamavAyAnAM svataH sattvAdravyAdivat , khasatsattvAdityarthaH, tadAtmatvAt , yad yadAtma tat svataH sat sattAdivadityuktam , ubhayamiti, kAraNA mamam vizeSaH, anupadameva kAraNAkAraNayoraikyamucyate tasmAttayorekarUpatvAt sa eva samavAya iti dravyameva sarva na dravyAt guNakarmAdI15 nAmanekateti bhaavH| nanu yadyekameva dravyaM tarhi dviniSThatvAt samavAyaH kathaM sambhavati ityatrAha-ecameveti uktaprakAreNa bhavato bhavanAt kartuH bhavataH kAryasya bhavanasya caikIbhAvagaterasti samavAya iti bhAvaH / evaM samavAyavyAvarNanAt kAryakAraNayoH sambandho na sambhavatIti zaGkA parAstetyAha-pratipAditeneti / sarvadA kAraNaM kAryeNa saMyuktameva, tasmAt kAryamasadeveti zaGkanaM nirAkRtam, bhavataH sadasadAtmakatvena kartRtvAdasattvena kAryeNa saha saMyuktameva, itarathA kattaiva khapuSpAdivanna syAdato nAsaMyogaH, kArya kAraNabhAvAcca tayorvA samavAya ityAha-sahAsattveneti, evaJca samavAyo'bhedasvarUpaH sambandhaH, saMyogazca bhedarUpaH, bhedAbhedaH 20 kAryakAraNayoriti bhAvaH / kAraNaM yataH kAryeNaikIbhAvaM gacchatyato na nityaM yatazca kArya saMyuktamato nAsadityAha-saMyo geti / nanu sAmAnyAdInAM dravyAdivyatiriktAnAmabhAve kathaM dravyAdIni sAmAnyavanti bhavantItyatrAha-ajAtimantIti, dravyasyaiva sAmAnyarUpatvAt jAtyantarApekSA nAstIti bhAvaH / tadevaM dravyasyaiva guNakarmasAmAnyavizeSasamavAyAtmakatayA ekatvAt sadasadAtmakatvAcca kAryakAraNAdibhAvo nAnupapannaH, anekatve tu kAraNe kAryasyAsattvAt kAraNatvAdyanupapattireva prAguktavidhinetyA zayenAha-evaM tAvaditi / prakArAntareNa dravyAdeH kAraNatvamakAraNatvaJca, nityatvamanityatvaJca sambaddhamasambaddhaM ca, jAtimatvama25 jAtimattvaJceti darzayati-atha veti / sAdhayati-akAraNeti, yathA sAmAnyavizeSasamavAyAH na kAraNAtmakAH na samavAyi kAraNAtmakAH, nityAH, asaMbandhAH-samavAyarahitA ajAtayaH,-jAtizUnyAH svataH sadrUpatvAt tathaiva dravyAdInyapi svataH santi, ekaikatvAt , tasmAt akAraNanityAsambandhAjAtInIti bhAvaH / svataH sattvAdeva ca sAmAnyAdInAM dravyAdivat kAraNatvamanityatvaM sambaddhatvaM jAtimattvaJca bhavantItyAha-kAraNeti / sadeva sat sataH AtmatvAt-khataH sattvAt , svasadeva sattA, na tu tadvyatiriktA, tadAtmatvAt , yad yadAtma tat svataH sat , yathA sattA sattAkharUpA khataH satIti na svataH sattvaM dravyAdAvasiddhamityA30 zayenAha-svasat sattvAdityartha iti / dravyAdi sAmAnyAdyAtmakaM sAmAnyAdi ca dravyAdyAtmakam , itItaretaraikabhavanAtmaka vastu tasmAdevetaretaradharmAtmakamapi, tasmAt sarva vastu vyAtmakatvena kAraNamakAraNaJca, nityamanityaJca sambaddhamasambaddhaJca, jAtimadajAtimaccatyAzayenAha-ubhayamiti / nanu vaizeSikeNa samavAyasyaikatvaM lAghavAdabhyupetya saGkaraprasaGgamAzaGya yastasya parihAro vihito na 1si.kSa. nAthaM yogH| 2 si. ka. pratividhitsitatvAt / 3 si. kSa. drvytvaadeH| 2010_04 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTpadArthanivRttiH ] 709 kAraNanityAnityasambandhAsambandhajAtimadajAtimattvAni dravyAdInAM sAmAnyAdInAJca sarvasya vastutvAt dryAtmakatvaM bhavatyeva, itaretararUpaikabhavanAvizeSAt / yadapi ca samavAyasyaikatve saGkaraprasaGga iti doSa uktaH sa tadavastha eva, bahUnAM sambandhinAmekasambandhabhAvAt, vAgAdigavAdyabhidhAnavat, tasmAdravyatva sambandhAdyathA dravye dravyabuddhiM tathA guNe karmaNi ca dravyatvabuddhiM kuryAditi sarvasya sarvAbhidhAnapratyayau syAtAm, padArthalakSaNavyavasthAnasyAbhAvAt SaDapi padArthA nivarttante katham ? samavAyasyaikatvAt dravyatvena guNakarmaNoH sambandhAddravyatvAttayozca svarUpasya hAniH, tattvavizeSaNabhedAddhi tadbhedaH syAt, chatridaNDivat / dvAdazAranayacakram yadapi cetyAdi, niSThAyAH sambandhasya ca sattayaikakAlatvapratipAdanArthaM samavAyasyaikatvAdekaH kAla ityuktvA punaratra yo doSazcoditaH saGkaraprasaGga iti sa tadavastha eva duHparihAraH, bahUnAM sambandhinA - 10 meka sambandhabhAvAditi hetu:, bahavo hi sambandhenaikasambandhIbhUtAH, tataH teSAM saGkaraH, vAgAdigavAdyabhidhAnavat, yathA gaurityukte vAg digbhUraimyAdibhirekasya gozabdasya vAgAdizabdaparyAyatvAttattadAtmA'sau, tattadarthapratipAdanAt tattatsambandhAdamuSyaivedaM sambandhIti nirdhArya vyavasthApayitumazakyatvAt sarveSAM dazAnAmiSTaH kAraNakAryAdhAraH samavAyo'pi tathA jJeyaH, dravyatveneva guNatvakarmatvAdibhizca sambandhaH iha liGgA vizeSA dvizeSaliGgAbhAvAccaikaH samavAyaH, tasmAdravyatvasambandhAdyathA dravye dravyatvabuddhiM tathA guNe 15 karmaNi ca dravyatvabuddhiM kuryAditi sarvasya sarvAbhidhAnapratyayau syAtAmiti sAmAnyena saMkaradoSa uktaH, padArthetyAdi dvitIyaH saGkaraprakAraH, padArthAnAM SaNNAM dravyAdInAM lakSaNavyavasthAnasyAbhAvAt SaDapi padArthA wwwww 2010_04 wwwww. 5 yuktaH saH, taddoSatAdavasthyAdityAha - yadapi ceti / vyAcaSTe - niSThAyA iti, vaizeSikeNa yadaiva kAryasya niSThA tadaiva sattayA sambandha ityekakAlatApratipAdanArthaM samavAyo hyekaH, tasmAt yadaiva samavAyaH sambadhyate tadaiva sarve tatsambandhino'pi sambadhyante, itarathA samavAyasya nAnAtvaM syAt, yo hi tadA na sambaddhastatsamavAyo'pi tadAnIM nAsti pazcAt tatsambaddhakAle bhavatIti, tacca neSTam 20 tasmAt samavAyasyaikatvAnniSThAyAH sattAyAH sambandhasya caikaH kAla iti samavAyasyaikatvaM vyavasthApya nanu samavAyasyaikatve samavAyasambandhinAM sarveSAmekatra prasaGgAt saMkaraH syAditi saGkaraprasaGgamAzaMkya tasyaikatve'pi yathA pratIti vyavastheti nirAkRtaH, tatsaGkaraprasaGgaH parihartumazakya eveti bhAvaH / tatra hetumAha-bahUnAmiti, avayavAvayaviguNaguNikriyAkriyAvajjAtivyaktivizeSanityadravyANAM bahUnAM sambandhinAM samavAyasyaikatve sati sambandhatvAdityarthaH / bahavo hIti aneke'vayavAdaya ekena samavAyasambandhenaikadaiva sambandhino jAtAH, na tu pRthak pRthak sambandhinaH, ata eva saMkara iti bhAvaH / dRSTAntamAha - vAgAdIti 25 'svargeSupazuvAgvajradiGnetraghRNibhUjale | lakSyadRSTyA striyAM puMsi gauH' iti kozAt vAgAdidazasvartheSu gozabdo dRSTaH, tatra gaurityukte vinigamakAbhAvAt vAgAdidazArthopasthityA vAgAdizabda paryAyatvamekasya gozabdasya tatra tatra tasya zaktatvAt ayamevAsya gozabdasyArtho nAnya iti nirdhArya vyavasthAM vidhAtuM na zakyata iti dazArthAbhidhAyitvAt gozabdasya saMkIrNatA, evameva avayavAvayavyAdinAnAsambandhinaH samavAyasyApi saGkIrNatvAt saMkaraprasaGgaH sambandhinAM duHparihAra eveti bhAvaH / samavAyasyaikatvaM darzayati- dravyatvene veti ihetyAkArakaM jJAnaM zabdaprayogo vA samavAyasya liGgam, dravyatvaguNatvakarmatvAdiSu tacca tulyama viziSTam, 30 bhedasAdhakaliGgAbhAvAt tasmAdekaH samavAya iti bhAvaH / tadevaM tasyaikatve saGkaraM duHparihAramAha- tasmAditi, nanvekazcet samavAyaH tadA yathA dravye dravyatvabuddhiH samavAyAt tathaiva guNAdAvapi dravyatvasambandhasya samavAyasya sattvAt dravyatvabuddhirapi syAdeva sambandhasattve sambandhisattvasyAvazyakatvAditi bhAvaH / evaM dravyatvaguNatva karmatvAdisAmAnyAnAM parasparasaGkaraprasaGgamuktvA padArtheSu SaTsu saGkaraM darzayati-padArtheti / kathaM saGkara ityatrAha - lakSaNeti, yasya yatsvarUpamiSTaM tasya tatra vyavasthAM kartuM na Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 710 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [vidhiniyamobhayAre nivartanta iti / kathamityAdi, vyAkhyA samavAyasyaikatvAt dravyatvena guNakarmaNoH sambandhAdvyatvAta tayozca svarUpasya guNatvasya karmatvasya ca hAniriti doSau, tattvavizeSaNabhedAddhi tadbhedaH syAt , chatridaNDivaditi vaidhaHdRSTAntaH-chatraviziSTaH chatrI, daNDaviziSTo daNDI, na tatheha dravyatvasya kazcidbhedo'sti / __kAryakAraNAdhArAdheyasamavAyAttau guNakarmabhAvau bhaviSyata iti cet , na, tayorguNakarmaNo5 guNakarmabhAvanivRttyA prathamadravyabhAvanivRttiH, tadyathA ya uktaH kAryakAraNAdhArAdheyasamavAyAttasyaikatvAt sa dravyabhAvena sambandhAtte dravyamevaikaM karoti, tatazca dravyalakSaNaM nAsti, kriyAvaguNavat samavAyikAraNamiti, tadabhAvAnna dravyam , na guNakarmANi tathA lakSaNAnIti dravyasyApi dravyabhAvanivRttiH, evaM guNakarmaNorapi / / kAryakAraNetyAdi, kAraNamAdhArazca dravyam , Adheye kArye ca guNakarmaNI, tayobhinnayoH 10 kAryakAraNayorAdhArAdheyayozca samavAyAttau guNakarmabhAvau bhaviSyata iti cet- evaJcet manyase mA saMsthAH, atrottaraM tayorguNakarmaNorityAdi yAvat prathamadravyabhAvanivRttiriti tAvadupadezavacanam , uparitano granthastavyAkhyA-guNakarmaNorguNakarmabhAvanivRttidvAreNa dravyasya dravyabhAvanivRttirAkhyAyate tadyathA-ya uktaH kAryakAraNAdhArAdheyasamavAyaH tasyaivaikatvAt yo dravyabhAvena guNakarmaNoH samavAyaH sa ekaH, tena dravyeNa sambandhAtte guNakarmaNI dravyamevaikaM karoti, tato guNakarmaNI nivarttate, tannivRttau dravyamAzrayyabhAvAnnAzrayo 15 na ca kAraNam , samavAyinAM guNakarmaNAmabhAvAt , tato dravyasya dravyalakSaNaM nAsti kriyAvadguNavat samavAyikAraNamiti,-kriyAguNAbhAvAnna dravyaM tadvanna guNakarmANi tathA lakSaNAnIti, itizabdo hetvarthe, yasmAnna zakyata iti padArthAnAM SaTtvena vyavasthA hIyata iti bhAvaH / vyavasthA'sambhavameva darzayati-samavAyasyaikatvAditi, guNasya karmaNo hi guNatvaM karmatvaM svarUpam , yadi samavAya ekastarhi guNatvakarmatvAdisamavAyasyaiva dravyatvasamavAyatvAt tatra guNatvAdisama vAyAt guNatvAdisattvavadravyatvasamavAyasattvAivyatvamapyastIti guNasya guNatvameva karmaNazca karmatvameva kharUpamiti na syAt , tathA ca 20 dravyaguNakarmaNAM parasparaM bhedo na syAt , dharmamedaprayukto hi dharmimedaH dharmazca dravyatvAdi sarvatraivAstIti kathaM bhedaH syAditi bhAvaH / vizeSaNamedAdvizeSyabhede dRSTAntamAha-chatrIti chatraviziSTo na daNDaviziSTaH, daNDaviziSTazca na chatraviziSTa iti chatradaNDavizeSaNa, bhedAt vizeSyasya puruSAdeyethA medo na tathA dravyatvasya sarvatra sattvena bhedo'stIti bhAvaH / atha nAsti guNatvakarmatvayohoniH, dravyabhinnayoH guNakarmaNoH siddhatvAdityAzaya samAdhatte-kAryakAraNeti nanu samavAyasyaikatve'pi tatsambandhina ekatvaM na sambhavati, itarathA dravyatvaM sAmAnyameva na syAt , anekavRttitvAbhAvAt , tasmAt dharmabhedAbhAve'pi kAraNAntareNa dharmibhedasiGkhyA na samavA25 yaikatvaprayuktaM sambandhyekatvam , tathA hi dravyaM hi guNakarmaNoH samavAyikAraNamata evAdhArazca, guNakarmaNI ca dravyAzrayitvenaiva pratIyamAnatayA upAdAnakAraNajanyatayA cAdheye kArye ca, tasmAt guNavattvAt kriyAvattvAt samavAyikAraNatvAcca svasamAnAsamAnajAtIyebhyo vyAvRttaM dravyamiti dravyAdguNakarmaNobhinnatvAt samavAyasyaikatve'pi guNakarmasamavAyAt guNatvaM karmatvaJca bhavata eva, sambandhaikatvasya sambandhyaikatvAprayojakatvAdityAzayena vyAcaSTe-kAraNamAdhArazca dravyamiti / tadetanmataM nirAkattu pratijJAvAkyamAha tayorguNakarmaNoriti, prathamaM guNakarmaNorguNakarmabhAvo nivartate tatazca dravyabhAvanivRttirityarthaH / tadeva samarthayati-ya ukta 30 iti, dravyabhAvena-dravyeNa padArthena guNakarmaNoH samavAya ekaH, sa dravyeNa sambaddhe guNakarmaNI dravyamekaM karoti, te nivarttate, dravyarUpatApannatvAt , evaJca guNakarmaNorAzrayiNorabhAvAt kasyAzrayaH kAraNaJca dravyaM bhavet , tasmAt kriyAvadguNavat samavAyikAraNamiti dravyalakSaNamasambhavadoSagrastam, tadevaM dravyAbhAvAt guNakarmaNI kamAzrayetAm , kasmAdvA bhavatAmiti te api na sta iti bhAvaH / evaJcedRzalakSaNAnAM guNAnAM karmaNAcAbhAvAt dravyanivRttavyabhAvasya dravyatvasya nivRttirityAha-yasmAnneti / kriyAva 1 si.kSa. De. degrAcArAdhiSayozca / 2 si. kSa. mAzrayAbhAvA0 / 2010_04 Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAdyabhAvasamarthanam] dvAdazAranayacakram santyevedRglakSaNAni guNakarmANi, teSAmAzrayiNAM samavAyinAmabhAvAttannivRttI dravyasyApi dravyabhAvani. vRttiH,-guNavatsamavAyikAraNaM kriyAvadadravyamanekadravyaM vA dravyaM syAt , taccetthaM nAdravyaM nAnekadravyaM sambhavati, tasmAdguNakarmaNAM guNakarmabhAvanivRttau dravyabhAvasambandhe'sati guNakarmaNAmanAzrayatvAdravyasya dravyabhAvanivRttiriti dravyapadArthanivRttiruktA, athavA tvadiSTena dravyatvena sarvagatena sambandhe sati guNasya karmaNo vA dravyaM dravyatvenAsambaddhamiti dravyAbhAvaH, tadbhAvAdguNakarmaNI na dravyAzrite, tato dravyalakSaNA- 5 yukterdravyabhAvanivRttiH, kiM dravyalakSaNamiti ceducyate kriyAguNavatsamavAyikAraNamiti, tattu kAryakAraNAdhArAdheyasamavAyasyaikatvAt guNakarmaNordravyabhUtatvAt kriyAvallakSaNaM nAsti yasmAnna tu guNakarmANi tathA lakSaNAnIti-guNasya dravyAzrayAdilakSaNatvAt , ekadravyAdilakSaNatvAtkarmaNaH, evaM skhalakSaNAbhAvApekSA dravyasya dravyabhAvanivRttiH, guNakarmalakSaNAyukteriti, tatazca dravyasyApItyAdi, AzrayAbhAvAdguNakarmAbhAvamApAdya AzrayyabhAve'pi dravyasyAzrayasyAbhAva iti gatArtham , evaM guNakarmaNorapi guNakarmalakSaNAvyavasthAnAta 10 guNakarmabhAvanivRttiruktA veditavyA, evaM tAvadrvyaguNakarmaNAM vyavasthitalakSaNAbhAvAt nivRttiH / tathA dravyaguNakarmaNAM dravyatvaguNatvakarmatvAdInAmAzrayAbhAvAdanupapattiH, paraspararUpApattyA parasparabhAvanivRttau dravyAdiSaTpadArthanivRttiH, yaccAdhArAdheyabhAvabhede saMyogavavivRttitvAt samavAyasyAnityatvaM syAditi pUrvapakSaM kRtvA parihAramAha vaizeSikaH, na, bahUnAmekatvAt , na tu 15 dvayordvayoH sambandhatvaM saMyogavat samavAyasyeti, etenApi saGkaraprasaGgaH, padArthalakSaNavyavasthAnAsambhavAt SaTpadArthanivRttivA, yattu pratyuktaM nAdhArAdheyaniyamAt-yadyapyeka eva samavAyaH tathApyAdhArAdheyaniyamo'sti dravya eva dravyatvaM guNa eva guNatvaM karmaNyeva karmatvaM sarvatra caikaH samavAya iti etadapi pratyuktaM sarvatra sarvAdheyavRttau sarvAbhidhAnapratyayasAMkaryAt kathaM dravyAdIni pratiniyatAnIti / / dravyaguNetyAdi, dravyatva[guNatva] karmatvAdInAmAzrayAbhAvAdanupapattiH sAmAnyavizeSANAm , AdigrahaNAt sattAyAH, tadvyAcaSTe-parasparetyAdi bhAvitArthaM yAvat SaTpadArthanivRttiriti, yaccetyAdi, 20 Amwwww ttvAdilakSaNalakSitaM dravyamadravyaM vA syAdanekadravyaM vA, ubhayamapi nAstIti prAha-guNavaditi / nigamayati dravyapadArthanivRttyapapAdanam-tasmAditi / prakArAntareNa vyatirekato dharmayogAt nirUpayati-athaveti, sarvagatasya dravyatvasya sambandhAdvagakarmaNI dravyam, na tu dravyaM, dravyatvenAsambandhAt , ata eva te na dravyAzrite iti dravyalakSaNAbhAvAt dravyaM nAsti, kriyAvattvaM guNavattvaM 25 hi dravyalakSaNam , uktavat kriyAguNayordravyatvAnna lakSaNamiti bhaavH| tathA guNakarmaNorapi nAsti tallakSaNaM tayoranyalakSaNatvAdityAha-yasmAnna viti, dravyAzrayI aguNavAn saMyogavibhAgeSvakAraNamanapekSa iti guNalakSaNam , ekadravyamaguNaM saMyogavibhAgeSvanapekSakAraNamiti karmalakSaNam , guNakarmaNozca dravyatvAnnaite lakSaNe sambhavataH, evaM lakSaNAbhAvAvyabhAvanivRttiriti bhAvaH / uktarItyA lakSaNAbhAvAdAzrayasya dravyasyAbhAve guNakarmaNorabhAva ityAha-AzrayAbhAvAditi / dravyabhAvanivRttipratipAdanAdeva guNakarmabhAvanivRttirapi phalitaiveti dravyaguNakarmanivRttiH siddhetyAha-evaM guNakarmaNorapIti / dravyAdInAmabhAvamAha-dravya-30 guNeti / tatkathamityatrAha-paraspareti dravyAdInAM paraspareSAM guNatvakarmatvAdiparasparadharmasambandhApattyA dravyatvAdinivRttau dravyA 1 si.kSa. kriyAvadalakSaNaM / dvA0 na0 13 (90) 2010_04 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 712 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [vidhiniyamobhayAre AdhArAdheyabhAvena bhede sati saMyogavadvivRttitvAt samavAyasya, tatazcAnityatvaM syAditi pUrvapakSaM kRtvA parihAramAha vaizeSiko-na, bahUnAmekatvAt-bahUnAM dravyAdInAmekaH samavAya iti svarUpavarNanaM dvivRttipratiSedhArtham , na tu dvayordvayorityAdisaMyogena vaidhayaM gatArthaM yAvat samavAyasyeti, AcArya Aha-etenApItyAdi, etena anityatvaparihAravacanenApi saGkaraprasaGgaH, sAmAnyena vyavasthAnAbhAvAt , sarvatra sarvAdheyavRttau 5 sarvAbhidhAnapratyayasaGkaraH, vizeSya ca padArthalakSaNavyavasthAnAsambhavAt SaT padArthanivRttivetyAdiruktastadavastha eva dRDhIkRtaH, bahUnAmekasamavAyAbhyupagamAt , tataH saGkarAduktAt SaDapi padArthA nivartitAH, tannivRttI samavAyyabhAvAt samavAyanivRttestasyAsataH khapuSpasyeva kuto nityatvamanityatvaM vA ? yattu pratyuktamityAdi saGkaradoSasya yaduttaramuktaM na, AdhArAdheyaniyamAditi, yadyapyeka ityAdi tadvayAkhyA yAvat karmaNyeva karmatvamiti, sarvatra caikaH samavAya ityanena dvivRttitvaparihAreNAnityatvamapi parihRtamiti vaizeSikaH, AcArya 10 Aha-etadapi pratyuktamityAdi gatArthaM yAvat pratiniyatAnIti dvivRttitvamevAsyeti ca vakSyati / yattUcyate'vagamyatAM tAvat yathA kuNDadadhisaMyoge dadhyevAdheyaM kuNDamevAdhAra iti niyamastathA dravyAdInAM samavAyaikatve'pyAdhArAdheyaniyamaH syAditi, idamapi svavAdenaivottaramArgavidhAnaM kRtaM tvayA, na tu tathA saGkarAbhAvo ghaTate, yadi dadhimadhUdakAdibhirbahubhirAdheyaiH kuNDAdhAraH saMyukto bhavati tataH kimiti saGkaro nAsti ? yadi sarvAtmakaH samavAya eka eva 15 bhavati tadA kimiti saMkaro na syAt ? nApi ca dvivRttitvanivRttiH samavAyasya, yataH saMyo dhabhAvAdAzrayAbhAvAt sAmAnyAdInAmabhAve SaTpadArthanivRttiriti bhaavH| bahUnAmekaH samavAyaH, na tu saMyogavat dvayordvayoH tathA sati saMyogavadevAnityatvaM syAditi vaizeSikamatamAzaGkate-AdhArAdheyeti, AdhArAdheyabhedena samavAyasya bhede dvivRttitvAt saMyogo yathA'nityastathA'yamapi syAditi pUrvapakSaM vidhAya prazastamatirAha naivaM bhedaH samavAyasya, bahUnAmekatvAbhyupagamena saMyogavaidhAt nAnityatvamiti bhAvaH / anenApyabhyupagamena saGkaraprasaGgo durvAra ityAcArya Aha-AcArya iti / sAmAnyeneti 20 sambandhavizeSeNa sAmAnyataH pratiniyatapadArthAnAM pratiniyatadharmiSu prasiddhau satyAM viziSya padArthAnAM lakSaNAdyabhidhAnaM bhavet , sA ca prasiddhirnAsti tava mate bahUnAM samavAyAGgIkAreNAdheyAnAM sarveSAM nikhileSu adhikaraNeSu vRttevizeSaNasambandhaprayuktAbhidhAnAnA dravyaguNakarmAdInAM sarvAbhidhAnAbhidheyaprasaGgataH sAMkaryAt kathaM pratiniyatAni lakSaNAni bhaveyuH, ato lakSaNavyavasthAbhAvAt SaT padArthA iti vyavasthA na syAditi bhAvaH / na ca samavAyo'styeveti kathaM SaTpadArthanivRttirityatrAha tannivRttAviti, dravyAdipaJcapadArthanivRttau samavAyAzrayAbhAvAt samavAyo'pi nAsti, tasmAttannityatvAdizaGkApi nirAdhAreti bhAvaH / nanvihabuddhijJApyo hi 25 samavAyaH, ihabuddhizca pratiniyatA dRzyate tadanupapattyA kalpyamAno hi samavAya eko vA syAdaneko vA tadavirodhenaiva kalpanIyaH, nahi pramANaM yAdRzaM prameyaM tadviruddha nAma, ihabuddhizca dravyaM guNakarmasAmAnyAdhAratayaiva viSayIkaroti na tu gugatvakarmatvAdyAdhAratayA dravyatvAnAdhAratayA vA, guNakarmasAmAnyAni ca dravyAdheyatayaiva viSayIkarotItyAdhArAdheyaniyamAt samavAyasya bahUnAM sambandhatve'pi na saGkara iti vaizeSikazaGkAM darzayati-yaduttaramuktamiti / tadevamAdhArAdheyaniyamAt saGkarAnupapattau na samavAyasya dvivRttisambandhatvam , saMyogavadanityatvaprasaGgAdapi tu eka eveti AzayaM vaizeSikasya sUcayati-sarvatra caika iti / atra vaizeSiko 30 nanu samavAyo yadyekaH tadA dravyatvAdInAM saGkaraprasaGgaH guNatvAdisamavAyasya dravye sambhavAdityAzayAdhArAdheyaniyamAdevAsaGkaraH, yadyapi dravyatvaguNatvakarmatvasamavAya ekaH tathApi teSAM na dravyamAdhAraH, tatra teSAmapratIteH, dravyeSveva hi dravyatvaM pratIyate guNeSveva guNatvaM karmasveva karmatvaM nAnyatretyanvayavyatirekadarzanAdeva niyamaH, yathA kuNDadanoH saMyogAvizeSe'pi kuNDamevAdhAro na dadhItyAzrayAzrayibhAvaniyama iti jJApyajJApakasAmarthya vizeSAdevAtrApi niyama upapatsyata ityAha tadetanmatamevAtra saMkSepato nibanAti-yattucyata iti / niyamo'tiprasaGgAbhAvazcAnvayavyatirekAbhyAm , anvayaH-ihajJAnasya sarvatrAvizeSaH, tenaikasamavAyasiddhiH, 1 . na tu dvyori0| 2010_04 Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samavAyAnityatA] dvAdazAranayacakram 713 gAdvaidharmyamucyate sarvatraiva ca dravyadravyatvAdisamavAye dvivRttitvaM tvayaivopavarNyate, dvayaviziSTAbhidhAnapratyayatvAt kuNDadadhyAdisaMyogavat , yathA kuNDadanoH saMyoge danA kuNDena vA viziSTe tannimittamabhidhAnaM pratyayazca dRzyate tadvivRttitvaJca tathA samavAye'pi dravyaguNayoH viziSTe tannimittamabhidhAnaM pratyayazca syAt tadvivRttitvaJca, tathA ca samavAyasya saMyogavat dvivRttitvAdanityataiva / yattUcyate'vagamyatAM tAvadityAdi, idaM tasya doSaparihAraprANasarvasvamanvayavyatirekAbhyAM niyamAtiprasaGga[7]bhAvagataM gatArthaM yAvat samavAyaikatve'pyAdhArAdheyaniyamaH syAditi, AcArya AhaidamapItyAdi, svavAdenaivottaramArgo vihito'sya tvayA-ihedamityAdinA samavAyalakSaNaM vyAcakSANenAdhArAdheyasambandhajJAnalakSaNatvAt kAryakAraNayozcAdhArAdheyabhAvasambandhinoH kuNDadadhidRSTAntena ca subhAvito'yamarthaH, tenaiva vayaM brUmaH-na tu tathetyAdi, na tu tathA saGkarAbhAvo ghaTate uktaprakAreNa, kuNDadadhisaMyogaha- 10 STAnte yadi dadhimadhU [da]kAdibhiH bahubhirAdheyaiH kuNDAdhAraH saMyukto bhavati tataH kimiti saGkaro nAsti ? tathA yadi sarvAtmakaH samavAyo dravyaguNakarmadravyatvaguNatvakarmatvasattAdyAdhAra eka eva bhavati tadA kimiti saMkaro na syAt ? nApi ca dvivRttitvanivRttiH samavAyasya, yataH saMyogAdvaidharmyamucyate tvayA dvayordvayorityAdinA, tatra sAdhanaM sarvatraiva ca dravyadravyatvAdisamavAye dvivRttitvaM tvayaivopavarNyate, sAdhayAmazcaitahivRttitvaM sambandhe dvayaviziSTAbhidhAnapratyayatvAt , kuNDadadhyAdisaMyogavat , yathA kuNDadadhnoH saMyoge viziSTe 15 tannimittamabhidhAnaM pratyayazca dRzyate dadhikuNDaM kuNDadadhi veti tadvivRttitvazca tathA samavAye'pi dravyaguNayorityAdidvivRttitvavarNanam , tasmAttvatpUrvapakSitadoSAsaGgastadavasthaH samavAyasyetyata Aha-tathA cetyAdi yAvadanityataiveti gatArtham / vyatirekaH-dravyatvAdinimittAnAM guNAdAvabhAvaH / idamevoktadoSaparihAraprANasarvasvaM tava pUrvapakSe iti darzayati-idaM tasyeti / uttarayati-idamapIti / iheda mityAdineti, ihedamiti yataH kAryakAraNayoH sa samavAyaH iti sUtram , kAryakAraNayoritya- 20 nenAkAryakAraNayorapi grahaNam , asambaddhayoravidyamAnatvamayutasiddhiH, tatra, iha kuNDe dadhi, iha kuNDe badarANItivat iha tantuSu paTa iha vIraNeSu kaTaH, iha dravye guNaH karma vA iha gavi gotvamitIhabuddhirutpadyate, seyaM tantvAdipaTAderiva sambandhamantareNa notpatumarhati, tasmAt pratiniyatAdhikaraNatayaiva samavAyo'numIyata iti tvadIyavyAkhyAnenaivottaraM vidhAtuM mArgoM vihita iti bhAvaH / kuNDadadhidRSTAntenAdhArAdheyaniyama ekasamavAyatve ya ucyate tannoktaprakAreNa ghaTate tena ca saGkaro durvAra eva, na hyanekanirUpitatve vAyasya prasaktasaGkaradoSavyAvartanAyAdhArAdheyaniyama sAdhayituM dvinirUpitasaMyogadRSTAnto ghaTate, anekanirupitaviSayaH saGkara-23 doSaviyutazca yadi dRSTAntaH syAt , syAnnAmAdhArAdheyaniyamataH saGkaradoSAbhAvaH, tathA tu nAstItyAzayenAha-na tu tatheti, anekanirUpitasaMyogasaMbhAvanayA sNkrmaah-ydiiti| na vA samavAyasya dvivRttitvanivRttiH ghaTate saMyogavaidha\Na, dvayoyoreva viziSTAbhidhAnapratyayadarzanAt , tathA tvayA'pi tatra tatra dvayoreva samavAyapradarzanAccetyAha-nApi ceti / dvivRttitvaM samavAyasya sAdhayAma ityAha-sAdhayAmazceti, yattvayA samavAyasya dvivRttitvamupavarNyate tadeva vayaM samavAye sAdhayAma ityarthaH / dRSTAntadArTAntikayohetusAdhye ghaTayati-yatheti / evaJca dvivRttitvasiddhau saMyogadRSTAntena tasyApyanityatvamityAha-tathA ceti / atha 30 samavAyasyaikatve'pi dravyatvaguNatvAdInAM vizeSaNAnAmAdheyAnAM mahimnaivAdhArANAM dravyAdInAM niyamo bhavati, utpadyate hi svatattvA 1 si.kSa. bhyaamni| 2 si.De. 'yitvAtveSAdhArA0 / 3 si.kSa. bhAvAH s0|4 si.kSa. yadasarvA / 5 si.kSa. sarvatravAvadravyaH / _ 2010_04 , Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 714 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [vidhiniyamobhayAre yattvidaM svatattvAnurUpapratyayotpatteH parasparavyatiriktairAdheyaivyatvAdibhirAdhArANAM dravyAdInAM niyamanaM dravyeSveva dravyamiti jJAnamityAdi, anena svapakSe pratyakSavirodha udAhyate tvayA, na hi samavAyasyaikatve vyatireko niyamazvAsti, aviziSTatvAdato na syAt dravyeSveva dravyamiti jJAnam-evaM te dravyeSvapi guNajJAnaM syAt , guNajJAnakAraNatvAt samavAyasya, guNa5 vat, ekatve yo'yaM dravyasya dravyabhAvena sambandhaH sa eva guNasyApIti prAptaM dravyasyApi guNatvam , tasya guNabhAvena sambaddhatvAdguNavat dravyabhAvanivRttiriti / tasya dravyasya guNabhAvena sambaddhatvAdguNabhUtasya guNAnAzrayasyAbhAvaH, asati dravye kasya guNa iti guNabhAvanivRttiH tallakSaNAnupapatteH kriyAvadguNavatsamavAyikAraNamiti dravyalakSaNam dravyAzrayya guNavAn saMyogavibhAgeSvakAraNamanapekSa iti guNalakSaNamiti, tatazca guNeSvapi dravyajJAnaM 10 syAt kiM kAraNam ? dravyajJAnakAraNatvAt samavAyasya, dravyavat , ekatve yo'yaM guNasya guNabhAvena sambandhaH sa eva dravyasyApIti prAptaM guNasyApi dravyatvam , dravyatvAbhisambandhAcca tasya dravyatvApattiguNatvatyAgazca dve anvsthaane| yattvidamityAdi paroktameva granthamatidizati yAvajjJAnamityAdi, dravyAdInAmAdhArANAM dravyatvAdibhirAdheyaiH parasparavyatiriktairvizeSaNairniyamo bhavati, svatattvAnurUpapratyayotpattariti, atrocyate15 anena svapakSe pratyakSavirodhaH udbAhyate tvayA, katham ? na hItyAdinA bhAvayati, hizabdo hetvarthe, yasmAt samavAyaH ekaH tasmAIvyAdeH dravyatvAdibhiraviziSTatvAt vyatireko niyamazca nAsti, ato dravyeSveva dravyamiti jJAnaM na syAt , tasya vyAkhyA evamityAdi-evaM te samavAyaikatve dravyeSvapi guNajJAnaM syAdaviziSTatvAt , guNeSviva, apizabdAt karmasvapi, kiM kAraNam ? guNajJAnakAraNatvAt samavAyasya, kimiva ? guNavaditi, guNeSviva guNavaditi sAdhanaM, tadeva vyAcaSTe-ekatve yo'yamityAdi yAvat dravyasyApi 20 guNatvam , yadi dadhimadhUdakAdInAM kuNDasaGkIrNAnAmaviveke niyamenAyamasyaiva svabhAva ityazakyamavadhArayituM nurUpa eva pratyayo dravyamidaM na guNaH na karma vA, guNo'yaM na dravyaM na karma vetyAdIti zaGkate-yattvidamiti / tadeva vyAcaSTeparoktameveti, vaizeSikoktamevetyarthaH, sadrUpatayA padArthAvizeSe'pi vilakSaNanimittasApekSavilakSaNapratyayAH avisaMvAdinaH anubhUyanta iti yaM vizeSamavalambya padArthe idaM dravyaM ayaM guNaH idaM karmetyAdivilakSaNaviziSTabuddhayo bhavanti tAH vizeSaNIbhUtadharmanimittA iti aviziSTamapi vizeSyaM dravyatvAdayo vizeSaNabhUtA dharmA dravyamidaM guNo'yaM karmedamityevaM niyamayati sambandhasyaikatve'pIti 25 bhAvArthaH / tadevaM pratipAdanameva khasiddhAnte pratyakSavirodhamudbhAvayati, na hi sambandhasyaikatve na sarvatra sattve sambandhino'sattvaM sambhavati, tathA ca dravyatvasyApi sarvatra sattvAt , va tasyAsattvam ? yataH svasambandhAdAdhAraM tato niyamayet, tanniyatatvAcca vilakSaNA pratItirbhavet , tathA tu nAsti, ato dravyatvasamavAyasya sarvatra sattvena idameva dravyaM nedamiti viziSTaM jJAnaM naiva syAdityAzayenAha-anena svapakSa iti, aviziSTatvAt-sarvavastusAdhAraNatvAta sarvatra dravyatvabuddhiH syAt, na tu dravya-eveti bhAvaH / anyajJAnamApAdayituM vyAcaSTe-evaM ta iti dravye'pi guNajJAnaM syAt , yathA guNeSu guNajJAnaM bhavati, tannimittaM hi guNatvaM tatsama30 vAyazca dravye'pyasti, samavAyasyaikatvAditi bhAvaH / hetumAha-guNajJAnakAraNatvAditi, guNaviSayakajJAnakAraNasamavAyasya guNeSviva dravyAdiSvapi sattvAditi bhAvaH / guNajJAnakAraNatvaM samavAye bhavatu nAma tena dravyasya kimityatrAha-ekatva iti, 1 si. kSa. yettvida0 / 2 si.kSa. De. vyAdidra0 / 3 si.kSa. De. grahaNeSviva / 2010_04 Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mammmmmmmmmmmmmmm dharmadvayAzrayeNa vyAkhyA] dvAdazAranayacakram 715 saMyoge, dadhikuNDameva madhukuNDamevodakakuNDameveti, ekatvAt saMyogasya sarveNApi sambandhAt tathAtrApi yo dravyabhAvena sambandhaH sa eva guNasyApItyetasmAt kAraNAt prAptaM guNatvaM-dravyasyApi guNabhAvaH, dravyaM guNo bhavatItyarthaH, guNatvAbhisambandhAcca tasya dravyabhAvahAniH, evaM guNabhAvApattau dravyabhAvo hIyata iti pararUpatAmApAdya svarUpatyAgamApAdayati, tasyetyAdi vyAkhyAnasAdhanaM yAvannivRttiH, dravyaM guNabhAvena sambaddhatvAt tyaktadravyabhAvaM guNavaditi evaM tAvadvyasya guNatvApattirdravya[tva]tyAgazca dve a]- 5 navasthAne, tasya dravyasyetyAdi, tadravyaM guNabhAvena sambaddhamato guNabhUtaM nAzrayo guNAntarasyeti TraeNvyAnAzritasya ca guNasyAbhAvastato guNAnAzrayasya dravyasyApyabhAvaH, tadabhAvAdasati dravye kasya guNa iti guNabhAvanivRttirguNasya, tallakSaNAnupapatteH, kriyAvadityAdisUtradvayena lakSaNaM darzayati, tatazcetyAdhuddiSTArthopanayaH, kiM kAraNamityAdi kAraNapraznapUrvake pUrvavadatrApi dravyatvApattiguNatvatyAgau dve a[na]vasthAne / tathA 10 yo'yaM guNasya karmatvena sambandhaH sa eva dravyasyApIti prAptaM guNasya karmaNazca dravyatvam , dravyatvAbhisambandhAcca tayordravyatvApattiH guNakarmabhAvatyAgazca, tasya dravyasya guNabhAvena karmabhAvena ca sambaddhatvAt guNabhUtasya karmabhUtasya ca guNakriyAnAzrayasyAbhAvaH, asati dravye kasya guNaH karma veti na guNakarmaNI tathA lakSaNe, tayoralakSaNatvAdasattvAt AzrayopalakSyadravyAbhAvaH, tasmiMzcAsati nirAzrayayorguNakarmaNorabhAvAvyasya cAbhAvAdAzra-15 yiNAM dravyatvAdInAmapyabhAvaH, tathA kaarykaarnnyoH............gunnsyetyaadiH| yo'yaM guNasya karmatvenetyAdi karmaNA saha pararUpApattiH svarUpatyAgazca dve anavasthAne lakSaNa[]yogadvAreNa sevyAkhyAne gatArthe yAvanna guNakarmaNI tathA lakSaNe iti lakSaNAbhAvApAdanam , tayora]lakSaNatvAdasattvAt-tayorguNakarmaNoralakSaNatvAt asattvaM khapuSpavat, tadasattvAdAzrayopalakSyakuNDagatAnAM dadhimadhUdakAdInAM saMyogasyaikatve yathA'syaivAyaM saMyoga iti niyamayituM na zakyate dadhimadhvAdIn mizrIbhAvApannatvena 20 vivecayitumazakyatvAt , tadazaktyA dadhikuNDamevedaM madhukuNDamevedamiti na niyamaH tathaivAyaM samavAyo dravyasyaiva na guNAderiti niyamAsambhavAt dravyasamavAya eva guNasamavAya iti kRtvA tatsambandhA vyasya guNatvAt dravyatvaM nivartata eveti pararUpatApattiriti bhAvaH / evaM pararUpApattau svarUpasya tyAga ityAha-guNatvAbhisambandhAcceti / evaM tAvat dravyasya guNatvApattirekamanavasthAnam , dravyatvatyAgazcAparamityanavasthAnadvayamApAditamityAha-evaM tAvaditi / proktavidhayaiva guNasyApi dve anavasthAne darzayati-tasya dravyasyeti / vyAcaSTe-tavyamiti, samavAyasyaikatvAt dravyaM guNatvena sambaddhaM sat guNAtmakamato guNAnA-25 manAzrayatvAnna tadasti, tadabhAve guNo'nAzritaH, tatazca dravyAzrayyaguNavAn ityAdiguNalakSaNAnupapatteH guNAbhAvaH, evaJca guNeSu guNajJAnaM na syAt , dravyamityeva tu jJAnaM syAt , dravyajJAnahetoH samavAyasya dravya iva guNeSvapyaviziSTatvAt , ekatve hi samavAyasya ya eva guNatvasamavAyaH guNe'sti sa eva dravyatvasyApi samavAya iti guNeSu dravyajJAnakAraNasamavAyasattvAt dravyatvaM prAptam , tathA ca sambandhasattvAdrvyatvApattiguNAnAM guNatvatyAgazceti guNAzraye dve anavasthAne bhavata iti bhAvaH / evaM dravyasya karmatvApattidravyatvatyAgazca karmaNazca dravyatvApattiH karmatvatyAgazcoktavadeva bhAvyaH, tadevamekaikadharmApAdAnadvAreNAvyavasthAnamupadarya dharmadvayasaMyogenA-30 vyavasthAmAkhyAti-yo'yamiti / vyAcaSTe-karmaNA saheti, karmaNA saha guNasya dravyatvApattiH guNakarmabhAvatyAgazcetyarthaH, karmatvasamavAyasya dravyavat guNe'pi sattvAt yo'yaM guNasya karmatvena sambandhaH sa eva dravyasyApItyApAdanamatra bodhyam , ziSTaM sarva pUrvavadaviziSTam , ato'tidizati-lakSaNAyogadvAreNeti / Azrayeti Azrayo dravyam , AzrayiNI guNakarmaNI tathopalakSya 1 si.kSa. dravyamanA0 / 2 si. kSa. saMsthAne / meww _ 2010_04 Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wwwammawwwm nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [vidhiniyamobhayAre dravyAbhAvaH-guNakarmaNorupalakSaNayorAzrayiNorabhAvAdvA''zrayo dravyaM nAsti, auSNyAbhAve'nyabhAvavat , upalakSaNAbhAvAt khapuSpavadvA, tasmiMzcAsati dravye nirAzrayayorguNakarmaNorabhAvAvyasya cAbhAvAdAzrayiNAM dravyatvAdInAmapyabhAvaH, uktaM hi 'utpannamAzrayamAzrayantyAyiNaH' (vaize0) iti, evametAni dvikasaMyogena dravya[sya]guNena saha, karmaNA ca dve, guNasya dravyeNa karmaNA ca saha dve karmaNo dravyeNa guNena ca saha 5 dve iti SaT cakrANi, dravyatvena guNasya karmaNazca dve, guNatvena dravyasya karmaNazca dve, karmatvena dravyasya guNasya dve iti SaT, evaM dvAdazacakrANi, evaM dravyatvasya karmaNA guNena ca, guNatvasya dravyeNa karmaNA ca, karmatvasya dravyeNa guNena ca SaT cakrANi, dravyasya guNatvena karmatvena ca, guNasya dravyatvena karmatvena ca, karmaNo dravyatvena guNatvena ca SaT tAnyapi dvAdaza, evaM dvikasaMyogena caturviMzatiranavasthAcakrANi bhavanti / kasmAt ? tathA kAryakAraNayorityAdi yAvadguNasyetyAdiriti hetuM vyAkhyAtamevopanayati / Aha___ nanu sarvagatatvAt samavAyasya svatattvenApi sambandhAt dravyabhAvaH guNabhAvaH karmabhAvo vA siddhyatItyatrocyate, nanvata eva saGkara ucyate, paratattvenApi sambandhAdatattvamapIti saGkaradopAvimokSaH, evazca svaviSayasarvagatAni hi tattvAni, samavAyasya sarvagatatve tAnyadhunA sarvagatAni prAptAnItyabhyupagamavirodhaH, ato dravyaguNakarmaNAM vyavasthitAnAmabhAvAt kathaM dravyeSu dravya15 jJAnaM ? guNeSu guNajJAnaM ? karmasu karmajJAnamiti / nanu sarvagatatvAdityAdi, samavAyasya sarvagatatvAt svatattvenApi sambandho'sti, dravyasya dravyatvaM svatattvam , evaM zeSayorapi zeSadvayam , sarveNa saha samavAyasadbhAvAt svenApi tattvena sambandhAt, tadbhAvasUtraM sattvam [?] dravyabhAvo guNabhAvaH karmabhAvo vA siddhyatItyatrocyate-nanvata eva saGkara ucyate, paratattvenApi sambandhAt, atattvamapIti, iti zabdo hetvarthe, yasmAt paratattvenApi sambandhaH tasmAttadbhA20 vo'pyatadbhAvo'pIti saGkaradoSAvimokSaH, apizabdena tvaduktenaiva samarthitatvAt , kizcAnyat doSopacayazca-evaJca svaviSayetyAdi, svaviSayasarvagatAni hi tattvAnISyante, tatsamavAyasya sarvagataikatvAbhyAM dravyaM upalakSaNe guNakarmaNIti tayorabhAve dravyamapi nAstIti bhAvaH / AzrayyabhAvena sadRSTAnta AzrayAbhAvamAha-AzrayiNorabhAvAdvati / upalakSaNAbhAvAdupalakSyAbhAvamAha-upalakSaNAbhAvAditi / evaM dvikasaMyogena sambhavInyanavasthAnAni darzayati evametAnIti dharmiNi dharmidvayena, dharmidvaye ekena dharmeNa, ekasmin dharma dharmidvayena, ekasmin dharmiNi dharmadvayenAvyavasthAnAni 25 bhavanti / nanu dravyAdau guNatvAdisamavAyavat dravyatvAdisambandho'pyasti, samavAyasya khAzrayAvayavAdipaJcapadArthavRttitvAt , tasmAnna dravyabhAvAdinivRttiriti vyAcaSTe-samavAyasyeti khAzrayayAvadvRttitvAt samavAyasyetyarthaH, zeSayorapi-guNakarmaNorapi guNatvaM karmatvaM khatattvamityarthaH / samAdhatte-nanvata eveti svAzrayayAvadvRttitvAdeva khatattvena samavAyasambandhavat khetaranikhilatattvairapi sambandhAt dravyAdeH dravyatvAditattvavadadravyatattvatApi prasajyata iti saGkaro durvAra eveti bhAvaH / idaM paratattvasambandhanaM svatattvenApi sambandhAdityatrApinA tvayaiva prkttiikRtmityaah-apishbdeneti| doSAntaramAha-kizcAnyaditi, tvanmate sAmAnya svaviSayasarva30 gatamiSTam, na tu sarvasarvagatam , yatsAmAnyaM yatra vartate saH svaviSayaH, tajjAtIye sarvasmin gataM svaviSayasarvagatam , sarvasarvagatatvantu kharUpataH sarvadezasambaddhatvam , samavAyo yadyekaH sarvagatazca tadA tattvAnAmapi sarvagatatvaM prasaktamiti svAbhyupagamavirodhadoSa iti bhAvaH / 1 si.kSa. tazcAdityAdi / 2 si. kSa. he. tadbhAvasUtraM / 3 si. kSa. De. sarvagataitvAbhyAM / 2010_04 Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asaGkarapratipAdanam ] 717 tAnyadhunA sarvagatAni prAptAni tato'bhyupagamavirodho jAyata iti, zeSapadArthAbhAva ucyateato dravyaguNakarmaNAmityAdi prAktana eva grantho yAvat karmasu karmajJAnamiti, tatra vyavasthita lakSaNAnAmabhAvAditi lakSaNAbhAvadvAreNa nirAkAraNam, iha tu vyavasthitAnAmabhAvAditi saha tattvairlakSaNaizca teSAM nirAkRtatvAditi vizeSaH, AdheyajJAnabhedanimittaniyama nirAkaraNadvAreNa ceti / yadapi kuNDadadhisaMyogavaddravyAdInAmAdhArAdheyaniyama ityuktaM tadapi naiva, kuNDadadhyA - 6 dhArAdheyabhAvasamavAyAnAmapyekatvAt tadavasthaH saGkaradoSaH, yadyasaGkareNa niyamena vA'rtho vayameva spaSTataraM brUmaH samavAyanimittasya tattvasya svata evAtmapratilambhaH, tayozca lokasiddhivadbhedaH svavRttipratilambhAdeva, dadhikuNDayorlo kasiddhivadbhedAbhAvAt kArakazaktita eva tu pratipadyate bhedasiddhiH, tayoH saMyogaikatve'pyAdhArazaktiH kuNDasya, Adheyazaktirdabha ityasaGkIrNa AdhArAdheya niyama iti, avazyazcaitadevaM tvayA'pi pratipattavyaM yathA tvamevAtra na samAnatvAt 10 ityuttaramAttha, samavAyasyaikatve'pi kArakazaktereva niyamabheda ityuttaramAttha dravyatvAdisamavAyo na sarvatra kintu kasmiMzcideveti / yadapItyAdi, yadapi pareNoktaM yathA kuNDadadhisaMyoge dRdhyevAdheyaM kuNDamevAdhAra iti niyamastathA dravyamevAdhAro guNakarmAdyevAdheyam, dravyaguNakarmANyevAdhAro dravyatvaguNatvakarmatvAnyevAdheyAnIti tadapi naiva, kuNDadhyAdhArAdheyabhAvasamavAyAnAmapyekatvAt - tatrApi tvanmatenAdhArayoH usarai 15 kuNDatvadadhitvayostattvayoH, dravyatvAdInAJca tattvAnAM ye samavAyAsteSAmapyekatvAt samayabhedopacaritabhedAnAmAJjasyenaikatvAt pUrvoktavidhinA tadavasthaH saGkaradoSaH, yadyasaGkareNa niyamena vA'rthaH vayameva spaSTataraM brUmaH, tadyathA-samavAyanimittasyetyAdi - samavAyasya yannimittaM tattvaM kuNDadaghnoH kuNDatvaM dadhitvaJca tasya svata dvAdazAranayacakram ," samavAyasyaikatve padArthAnAM dravyAdInAM vyavasthAlakSaNaiH tattvaizca na sambhavatItyabhAvAt kathaM dravyeSu dravyajJAnaM guNeSu guNajJAnaM karmasu karmajJAnaM syAdityAha - ato dravyaguNakarmaNAmiti dravyAdInAM lakSaNaistattvaizca vyavasthAnAbhAvAdityarthaH / dravyAdInAM pUrva nirA- 20 kRtAnAM punaratra kathaM nirAkaraNamityatrAha tatreti, pUrvatretyarthaH, - tayorguNakarmaNorityAdigranthena vyavasthitalakSaNAbhAvAdravyAdyabhAva uktaH, iha tu anena svapakSe pratyakSavirodha udbhAhyata ityAdinA granthena tattvAnavasthAnaiH lakSaNAnupapattibhizca dravyAdayo nirAkRtAH, evamAdheyajJAnamedena yo'yaM niyamaH tasyApi nirAkaraNAt te nirAkRtA ityarthaH / atha kuNDadabhoH saMyogAvizeSe'pi kuNDamevAdhAro nadItyAzrayAzrayibhAvaniyamastathA vyaGgyavyaJjakazaktibhedAdravyatvAdInAmAzrayAzrayibhAvaniyamaH, nahi dravyeNa dravyatvavad guNatvakarmatvAdyapyabhivyajyate, yathA ghaTapradIpayorvyaGgyavyaJjakazaktibheda iti pUrvapakSaM dUSayati-yadapIti / vyAkhyAti - yatheti spaSTA 25 vyAkhyA / dUSakaM hetumAha- kuNDadadhyAdhAreti, bhavanmate hi samavAya eka:, tathA ca kuNDatvadadhitvadravyatvAdInAM samavAyasyAvizeSAt sarvaM kuNDadadhidravyAdikaM vastuta ekameva, bhedastu sAMketika aupacArika iti sAMkaryaM dRSTAnte'pi tadavasthameveti kathamavyavasthitena dRSTAntena dAntikasya vyavasthA ghaTata iti bhAvaH / yadyasaGkareNa niyamena vA'sti prayojanaM tarhi vayaM brUmaH na tvaduktavidhinA sa upapadyate, kintu taditthaM vijJAyatAmityAha-yadyasaGkareNeti / asaGkaraM spaSTayati- samavAyasyeti, yaddhi samavAyasya tattvaM sAmAnyaM dadhitvakuNDatvAdirUpaM tatsvata evAtmAnaM pratilabhate - khAtmAnaM dadhikuNDAdirUpaM prati prApnoti, na tu 30 samavAyAt, te ca kuNDatvadadhitve lokavyavahArAdeva bhinne, tathaiva tadvRtteH pratilambhAditi bhAvaH / dadhikuNDayostu lokena yathA medo gRhyate svata eva, na tu tattvAdibhiH yathA''kAzakAlayostattvabhedAbhAve'pi svata eva bhedastathA medo bhavatu, tAttvikastu bhedo nAsti dadhikuNDayoH saMyogapariNAmenaikatvAt bhedavyavahArastu aupacArikaH kArakazaktibhedAt evaJca dharmasya dharmiNo vA svata 2010_04 Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mawwamwamm 718 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [vidhiniyamobhayAre evAtmapratilambhaH, tayozca lokasiddhivadbhedaH svavRttipratilambhAdeva, tvanmate'pyAkAzakAlayoriva dadhikuNDayorlokena pratipanno bhedo nArthAntarAt , tattvAt tato vayamapi lokaviruddhaM mA vocAmeti lokasiddhivad bhedAbhAvAt kArakazaktita eva tu pratipadyate bhedasiddhi[:]saMyogapariNAmakRtaM sadapyaikyamanAdRtya, tayoH saMyogaikatve'pyadhArazaktiH kuNDasyAdheyazaktirdadhna iti niyamamasaGkIrNamAcakSmahe, asyArthasya bhAvanAgrantho 5 gatArthoM yAvadAdhArAdheyaniyama iti, avazyaM caitadevaM tvayA samavAyamapi kalpayitvA etadeva pratipattavyaM tvadvacanaprAmANyAdeva, yathA tvamevAtreti, saMyogaikatve'pi kArakazaktita eva kuNDadadhnorAdhArAdheyaniyamo bhinna ityuttaramAttha, kiM taduttaramiti ceducyate na samAnatvAditi, tathehApi samAnamuttaraM samavAyaikatve'pi kArakazaktereva niyamabhedaH, tadvyAkhyA gatArthA yAvat kasmiMzcideveti / yattUcyate vyaMgyavyaJjakatvabhedAdravyadravyatvAdInAM bhedo ghaTapradIpavat sambandhaikatve'pIti 10 na saGkaraprasaGga iti, etacca vyaMgyavyaJjakatvaM dravyadravyatvAdestadA syAdyadi pradIpaghaTadRSTAntavat pRthak siddhaM syAt na tu tadAtmabhedaniyamaH, siddhe hi tadAdhArAdheyabhedaniyamo'pi syAt , tato na dRSTAntasAdhayaM bhajata etaditi nAsaGkaraH syAdevam samavAyasyaikatvena vyatirekaniyamayorabhAvAt tathA yadi ya eva guNakarmabhAvAbhyAM sambandhaH sa eva dravyasyApIti prAptaM guNa karmaNorapi dravyatvam dravyatvAbhisambandhAcca tayorguNakarmabhAvavinivRttiriti sarva prapazcanIyaM 1 yathAsvArthamiti / yattUcyate vyaGgyavyaJjaketyAdi, vyaGgyavyaJjakatvabhedAd dravyadravyatvAdInAM bhedo ghaTapradIpavaditi parihArAntaraM gatArthaM yAvanna saGkaraprasaGga iti vaizeSikasya, AcAryavacanantu etacca vyaGgyavyaJjaketyAdi, syAdetadevaM yadi dAntikasya [dravyadravyatvAdervyaGgyavyaJjakabhAvaH pradIpaghaTadRSTAntavat pRthak siddhaH syAt, na tu tadAtmabhedaniyamaH, siddhe hi tadAdhArAdheyabhedaniyamo'pi syAt, tadarthodbhAvanaM 20 evAtmapratilambhAt svavRttipratilambhAcca dharmAntarasambandhAntarAnapekSatayA''dhArAdheyayorasaGkINA niyama upapadyata ityAzayenAha dadhikaNDayoriti, dadhikuNDayoryadyapi saMyogapariNAmakRtamaikyamasti tathApi lokaviruddha mA vocAmeti tadanAdRtya kArakazaktikRtamedAbhiprAyeNa lokasiddhivadbheda ityuktamiti vakti-tato vayamapIti / kArakazaktita eva bhavadbhirapi samavAyamabhyupetyApi saMyogasyAviziSTatvAdAdhArAdheyabhAvaniyamo'bhyupeyaH, tathA ca samavAyavyatirekeNApi kArakazaktita evAdhArAdheyaniyamasiddheH kiM samavAyenetyAzayenAha-avazyazcaitadevamiti / tadetaduttaraM granthakAro darzayati-yathA tvamevAti, evaJca kArakazaktita eva 25 nirvAhe samavAyakalpanA nirarthiketi bhAvArthaH / samavAyasyaikatve saGkaraprasaGge uddhAvite vaizeSikeNa saMyogaikatve AdhArAdheyaniyamAbhAva ApAditaH, kArakazaktitazcAdhArAdheyaniyame pratipAdite ca vaizeSiko'pi tathaiva niyamamupapAdayiSyannAha-na smaantvaaditi| atha saMyogasyaikatve'pi yathA kuNDadadhnorAzrayAzrayibhAvaniyamaH zaktiniyamAt tathA samavAyasyaikatve'pi dravyatvAdInAmAzrayAzrayibhAvaniyamo vyaGgyavyaJjakazaktibhedAt , ghaTapradIpavat , nAtaH padArthasaGkaraprasaGga iti yaduktaM tannirasitumAha yattucyata iti / vyaktizaktiniyamAnna saGkara iti darzayati vyaGgyeti, dravyatvAdyabhivyaJjikA zaktirdravyAdAveva, vyaGgyA ca zaktivyatvAdAveveti niyamaH, yathA 30 pradIpa eva vyaJjako ghaTa eva vyaGgya iti tayordravyadravyatvayorbhada iti na saGkara iti bhAvaH / samAdhatte-AcAryavacanantviti nanu pradIpo ghaTazca pRthak pRthak siddho'taH tayorvyaGgyavyaJjakabhAvaniyamaH syAt , dravyaM dravyatvaJca na pRthak siddham , khakhAtmarUpatvAt 1si.kSa. viruddhabhAvocAmiti / 2010_04 Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samaghAyaikatvahetubhaGgaH] dvAdazAranayacakram 719 yAvadasaGkaraH syAdevamiti, tasya hetorasiddhipratipAdanArthaJcAha-samavAyasyetyAdi, uktottaramevaitadAdhArAdheyabhedaniyamAbhAvasya tulyatvAt dRSTAntasAdharmyaM na bhajata etaditi prAgvistareNa vyAkhyAtArthatvAt , tadevaM smArayati-tathA yadi ya evetyAdi yAvadguNakarmabhAvavinivRttiriti sarva-sarvavikalpaM prapaJcanIyamiti pUrvoktArthAtidezaH, A-kutaH ? iti ceducyate-asmAnthAvadheH yathAsvArthamiti-yo yaH svArtho yathAsvArtha dravyaguNakarmadravyatvaguNatvakarmatvasaMyogAvyavasthAnacakrakANyeva vyAkhyeyAni pUrvavaditi / ___ yatpunaridamAzaGkitaM samavAyaikatvaM paJcatvavyavahAreNa virudhyata iti tadevameva mamApi pratibhAti yatpunaridaM pratyucyate, na AzrayavizeSAt , bhAvavat , jalacandravacca tathA samavAyasyaikatve'pyAzrayANAM nAnAtvAdupacAreNa nAnAtvavyavahAro bhaviSyatIti, idaM nirmUlameva, vyaGgayasyA''dheyaniyamAdAzraya evAsiddheH kutastavyaGgyo vyaJjako vA''dheyo'rthaH ? kuto vA''zrayANAM vaicitryam ? samavAyaikatve SaTpadArthanivRtteH subhAvitatvAt , ajalacandravadekatvAt, 10 samavAyasya bhAvasya ca jalacandreNa sAdhayobhAvAtkuto nAnAtvopacAraH? chAyAmAtratvAcca jalacandrasya, bhAvo vA kuta ityalamativikAsinyA saGkathayA / / yatpunaridamAzaGkitamityAdi, samavAyaikatvaM pazcatvavyavahAreNa virudhyata iti yadAzaGkitaM .mmmmmm tvayA tadevameva mamApi pratibhAti virudhyata eveti, yatpunaridaM pratyucyate-tasyAzaGkitasyottaraM vaizeSikeNa, na, AzrayavizeSAt , bhAvavadityAdi, dravyAdisadbhAvatrayaM dRSTAntaH, pratidRSTAntazca jalacandraH, tathA 15 samavAyasyaikatve'pItyAdidArTAntikaM gatArthaM yAvad bhaviSyatIti, asyottaramAhAcAryaH-idaM nirmUlameva vyaGgayasyA''dheyaniyamAt pUrvoktAdAzra evAsiddho vyaJjako vyaGgyo vA tvadiSTaH, kutastadvayaGgayo vyaJjako vA tatazca kathaM pradIpadRSTAntena vyaGgyavyaJjakabhAvanivandhano bhedaH, tayoH pRthagasiddhatvAt , tasmAnna dRSTAntastulya iti saGkaro durvAra eveti bhAvaH / vyaGgyavyaJjakabhedamasiddhaM kartumAha-tasya hetoriti, samavAyo hi eka iSTaH, tathA sati dravyatvasambandho dravyaeveti na tu guNAdAviti niyamo vyatirekazca na bhavata eva tadabhAve cAdhArAgheyabhAvaniyamAbhAvaH, sarvasya vyaGgya tvAya jakatvAca na.20 dRSTAntasAdharmyamiti bhAvaH / pUrvoditasamavAyaikatvaprayuktasAryamatra smArayati tathA yadi ya evetyAdi / atidezyamAnagranthAvadhimAha-A kuta iti, vyAkhyAtArthaprakAreNaiva yAvad gakarmabhAvanivRttigranthaM dravyaguNAdyavyavasthAcakANi pUrvavadeva vyAkhyeyAnItyarthaH / nanu samavAyo yadyekastahi kathamayamavayavisamavAyo'yaM guNasamavAyo'yaM karmasamavAyo'yaM dravyatvAdisamavAyaH, ayaM vizeSasamavAya ityevaM samavAye paJcatvavyavahAraH, ekatvapaJcatvayorvirodhAditi vaizeSikeNA''zakya AzrayANAmavayavyAdInAM paJcatvAdeva samavAye paJcatvavyavahAra aupacAriko na tu vAstavikaH, ekatvAttasya, yathA sattAyA ekatve'pi dravyasyeyaM sattA 25 guNasyeyaM sattA karmaNa eveyaM satteti traividhyopacAraH, yatra tu nAstyAzrayamedo yathA jalasyAzrayasya, na tatra jalacandrasyAnekatvopacAraH kintvekatvopacAra eveti samAhitam , tatrAcArya Aha tvadIyapUrvapakSo virodharUpaH sa yukta evetyAdarzayati-yatpunaridamiti / vyAcaSTe-samavAyaikatvamiti sambandhibhedAt sambandhabhedasyAvazyakatvAt yadi sambandhinaH paJca tarhi sambandhaH samavAya eko na syAdekatve vA sambandhinaH paJcatvaM na syAt virodhAditi yadAzaMkitaM tadyuktameveti bhAvaH / vaizeSikeNoktamuttara nirasitumAha-yata punaridamiti khasambandhibhirAzrayaireko'pi samavAyaH paJcatvopacaritabhedaH yathA sattAyA Azrayo dravyAdayaH30 vyajakatvAt , evaJca vyajakAnAM dravyAdInAM bhedAt dravyatvaviziSTA sattA, guNatvaviziSTA sattA, karmatvaviziSTA satteti tridhA vyapadeza aupacarikaH, yathA vA''zrayabhedAbhAvena jale candrasyAnekatayA pratibhAse'pi ekatvenopacaryate candrastathA samavAye'pi paJcatvopacAra . aupacArika eveti bhAvaH / etaduttaraM nirAcaSTe-idaM nirmUlameveti vyaGgyasya niyata Azraya evAsiddhaH, dravyadravyatvAderAdhArAdheya1 idaM vAkyaM si. prato nAsti / 2kSa. chA. vyaGgyasthAdhArasyAdheyaniyamAt / dvA0 14 (91) wwwmmmmmm 2010_04 . Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 720 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [vidhiniyamobhayAre Adheyo'rthaH ? kuto vA''zrayANAM vaicitryam ? samavAyaikatve SaTpadArthanivRtteH subhASitatvAt , ajalacandravat-vyomacandravadekatvAt , samavAyasya bhAvasya ca sattAkhyasya jalacandreNa saha sAdhAbhAvAt kuto nAnAtvopacAraH ? chAyAmAtratvAcca jalacandrasya bahutvAdvA bhAvo vA kutaH ? bhAvo'pi dravyAdivyatirikto nAstyevaikaH tanmUlatvAdbhedasyetyalamativikAsinyA saGkathayA / 5 evaM svabhAvasatsambandhasadvastubhAvabhedavAdivaizeSikamatanirAkaraNaprapaJcenaitadAyAtamiti darzayati evametadubhayamubhayabhAgityasya nayasya svarUpam , yattatsAmAnyaM tadapi vidhIyate niya. myate ca, yo'pi vizeSaH so'pi vidhIyate niyamyate ca, sAmAnya bhAvaH prakRtyarthaH yattattena bhUyate sA sattA bhU sattAyAmiti pAThAt sAmAnyam , vizeSo'pi pratyayArthaH saH, tasyaiva bhavitRtvavAcipratyayArthatvAt , yo'sau bhavati sa vizeSaH sAmAnyamapi bhavanAtmakatvAt bhavana10 sAmAnyamantareNa tasyAkartRtvAt sa eva prakRtyarthAnatikrameNa vRttH|| evametadityAdi, ubhayamubhayabhAgityasya nayasya svarUpam , yattatsAmAnyaM tadapi vidhIyate niyamyate ca, yo'pi vizeSaH so'pi vidhIyate niyamyate ceti, tadvayAcaSTe'kSarArthaM pradarzayan prakRtipratyayArthAbhyAM sAmAnya bhAvaH prakRtyarthaH, tadarzayati-yattattena bhUyate sA sattA, bhU sattAyAmiti(dhAtupAThe 1) pAThAt sAmAnyam , tat kiM prakRtyarthamAtrameva ? netyucyate-vizeSo'pi pratyeyArthaH saH, tasyaiva bhavitRtvaivAcipratyayArthatvAt , 15 sa eva prakRtyarthaH pratyayArtho'pItyuktaH, yo'sau bhavati kartRvArcipratyayArthaH, sa vizeSaH sAmAnyamapi bhavati, sattA bhAvaH, bhavanAtmakatvAt , bhavanasAmAnyamantareNa tasyAkartRtvAdabhavitRtvAt sa eva pratyayArthaH prakRtyarthAnatikrameNa vRtta iti / bhAvasya pUrva niSiddhatvAt vyaGgyavyaJjakayorasiddhaH, samavAyasyaikatve hi padArthaSaTratvameva nAvatiSThate, smvaayshcaajlcndrvdekH| evaM svabhAvasat sambandhasaditi padArthavAdivaizeSikamate niraste kimAyAtamityetasyottarametannayavAdI svamataM darzayati-evametaditi sAmAnya 20 vizeSazca sAmAnyavizeSobhayasvarUpamityetadbhajanayasya darzanamiti / tanmataM vyAcaSTe-yattatsAmAnyamiti sAmAnya pravarttate nivarttate ca, vizeSo'pi pravartate nivartate cetyarthaH / tat kathamiti darzayituM prakRtipratyayArthavarNanadvAreNa sAmAnyavizeSau darzayati-sAmAnya bhAva iti, bhavanaM prakRtyarthaH bhavitA pratyayArthaH, bhavanameva sAmAnyamanupravRttidharmatvAt tadeva sattocyate sarvabhAveSu sadrUpatAyA aviyogAt, yato bhavanaM bhUdhAtuniSpannaM bhUdhAtuzca sattAyAmanuziSTo'to'pi bhavanaM sAmAnyaM sattA paryAyA iti bhAvazabdaprakRtyarthaH sattAsAmAnya jAtiriti bhAvaH / sA kiM kevalaM prakRtyartha evetyAzaGkAyAM pratyayArthatvamapi tasyA Avedayati-vizeSo'pIti 25 pratyayArthabhUtavizeSo'pi sAmAnyamataH pratyayArtho'pIti bhaavH| hetumAha-tasyaiveti prakRtyarthasyaivetyarthaH / bhavati bhAva ityAdau tikRtoH laH karmaNi ca bhAve cAkarmakebhya iti kartari kRditi sUtrAbhyAM karthe vidhAnAt kartA vizeSo'pi san sAmAnyaM prakRtyoM bhavatIti nirUpayati-yo'sAviti bhavatItyAdau yo'sau kartRvAcipratyayArtha ityarthaH / evaM ca sAmAnyarUpeNa bhavanena kAdayo'bhidhIyante, nahi kartA bhavanamantareNa bhavati, tasmAdabhedenAbhidhIyamAnatayA vizeSo'pi sAmAnyaM sattA bhAva eveti prakRtyartho'pi sAmAnya vize So'pi, pratyayArtho'pi vizeSaH sAmAnyamapItyubhayamubhayabhAgiti bhAvaH / nanu vidhividhibhaGgavAdinAM sAmAnyavizeSayorekatvApAdana30 miSTam , tadevaikatvApAdanaM bhavanyAyenApi prAptam , tasmAt paunaruktyaprasaGgaH syAt , tanmA bhUditi sAmAnyavizeSayorvizeSalakSaNavyA 1 si.xx| 2 chA. prkRtyaa(y)rthH| 3 chA. bhavitRtvA0 / 2010_04 Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAnyavizeSayorlakSaNam] dvAdazAranayacakram 721 syAnmataM vidhividhiniyamavadekatvApattiH sAmAnyavizeSayoriSTA saiSA tvaduktanyAyenaivaM tvekatvApattirapIti, sA mA bhUditi sarvavikalpabhAvaikatvavyudAsena vizeSalakSaNamanayoH paryAyAdibhiruktaM vaktukAma Aha____sAmAnya pravRttiH dravyamanvayo dharmI vidhirbhAva iti, vizeSo'pi nivRttiH paryAyo'nyatvaM dharmo niyamo'bhAva iti, dvAvetau bhAvau pUrvavadekamevedamityevaMvidhaM bhAvamanApadyamAnau sAmAnyamapi 5 sAmAnyaM vizeSazca bhavataH, vizeSo'pi vizeSaH sAmAnyazca bhavataH, pravRttiH nivRttirityAdhubhayamanyo'nyAvinAbhAvibhAvaH tasya sato bhAvaH sattA, yena hi satA yathA bhUyate satataniyameneti ubhayorniyamo vidhizca / yadi syAt ............khapuSpavat / / - sAmAnyaM pravRttirityAdi yAvadvidhirbhAva iti, tathA vizeSo'pItyAdi yAvanniyamo'bhAva iti dvAvetau bhAvA-paryAyabhedAdetadubhayaM pUrvavat-vidhividhyaravikalpapuruSAdivAdavadekamevedamityevaMvidhaM bhAva- 10 manApadyamAnaM sAmAnyamapi sAmAnya vizeSazca bhavataH, vizeSo'pi vizeSaH sAmAnyazca bhavata iti, taharzayati-pravRttinivRttirityAdhubhayamanyo'nyAvinAbhAvibhAvo vastvityarthaH, bhAvAbhAvarUpaM bhavanaM sadvastu, tasya sato bhAvaH sattA, yenai satA bhUyate satataniyameneti prakRtipratyayArthayorubhayorniyamo vidhizca, tAveva darzayati-yeneti pratyayArtha yatheti prakRtyarthazca, yena hItyAdi kA kriyAyAM niyatena niyatAyAM bhavanamAha, yadi syAdityAdi anyathA'niSTApAdanaM yAvat khapuSpavaditi bhavananiyamenAtmalAbho bhavata uktaH, tatazcAva- 15 raNena[?] bhavitRniyamena bhavanAtmalAbha ityetadubhayamubhayatra vidhiniyamazceti sAmAnyenoktam / vizeSyApi vakSyatievaM dravyakSetrakAlabhAvaiH ghaTapaTaghaTAntaragRhabahiHsvaparakSetrAntaravartamAnAtItAnAgatakA varNanadvAreNa vidhividhimateSTaM sarvavikalpAtmaka bhAvakavastutvaM vyudasyatItyAha-syAnmatamiti sAmAnyAdeH paryAyAnAha-sAmAnyaM pravRttiriti / vizeSasya paryAyAnAha-vizeSo'pIti / imAveva paryAyabhedato dvividhau bhAvI sAmAnyavizeSarUpI pratyekamubhaya-20 kharUpau, ata eva ca vidhividhimatapuruSaniyatyAdivAdavannaikavidhau bhavata ityAha-dvAvetAviti / pravRttiriti pravRttinivRttyavinAbhAvinI, nivRttizca pravRttyavinAbhAvinI, evaJca pravRttinivRttyAtmako bhAvaH, evaM dravyaM paryAyAvinAbhAvi, paryAyazca dravyAvinAbhAvI dravyaparyAyAtmako bhAvaH, anvayaH-ekatvaM tadanyatvAvinAbhAvi, anyatvamapyekatvAvinAbhAvi, ekAnyatvAtmako bhAvaH, dharmI dharmAvinAbhAvI, dharmazca dharmyavinAbhAvI dharmadhAtmako bhAvaH, vidhiniyamAvinAbhAvI niyamo vidhyavinAbhAvI vidhiniyamAtmako . bhAvaH, bhAvo'bhAvAvinAbhAvI, abhAvo bhAvAvinAbhAvI, bhAvAbhAvAtmako bhAva iti bhAvaH / evamubhayAtmakameva vastu saducyate 25 bhavanAtmakatvAt , tathA ca sat yena rUpeNa bhavati tadbhavanaM prakRtyarthaH, yo bhavati sa kartA pratyayArthaH, satataniyamena bhavati vastviti vidhAnAnniyamanAccetyAdarzayati-tasya sata iti| bhAvArthamAha-kati niyato hi kartA niyatakriyAyAM bhavati, nAniyatakriyAyAM bhavati, evaJca bhavato vastuna AtmalAbho na yathA tathA, kintu bhavana niyameneti sAmAnyamapi sAmAnyaM vizeSazca bhavataH, bhavitA'pi bhavitRniyamenaiva AtmalAbha labhata iti vizeSo'pi vizeSaH sAmAnyaJca bhavata iti bhAvaH / idamevAha-bhavananiyameneti / atha sakalAdezena sarva bhAvAbhAvAtmakamiti nidarzanapradarzanena vyAkaroti-evamiti svakIyadravyakSetrakAlabhAvacatuSTayarUpega bhavana 30 .si.kSa. chA. vidhinivamataya / 2 si.kSa. chA. paryAyAdivibhirviruktaM / 3 si.kSa. pUrva ca dvividhyavikalpa0 / 4 si.kSa. chA. ysttaa| 5 si.kSa. krtaa| 6 si.kSa. yadi svetyAdi / ___ 2010_04 Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 722 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [vidhiniyamobhayAre lAntaraiH ghaTazivakastUpakAdikapAlAdipUrvottarabhAvaiH vartamAnayugapadayugapadadbhAvibhAvabhAvAntarairvA bhAvAbhAvAmyAM bhavatIti ghaTasya sadasattvam , prativRttivastupravRtteH ghaTAdi mRdAdikAraNamapekSate nirvizeSatve bhAvAbhAvatvenAvizeSaH, kaNThakapAlAdibhAvAbhAvAdyAtmanA parasparatazcAsatsu bhedaM prati vRttatvAditi svAvayavabhedeSu sadasattvena vRttiH, tadbhAvAbhAvAtmako ghaTastadabhAve na 5 bhavati, tadabhAvabhAve ca bhavatIti, tathA ghaTapaTAdidravyakSetrakAlabhAvasattAyA ghaTasAmastyepi na kazcidvizeSaH vastutvAt , asAmAnyavat , yathaiva............ ...............guNAvR. tyanAvRttibhedeSu vivakSayA caiSa vizeSa ubhayorapi tattvAt / / evaM dravyakSetretyAdi, yAvat sa[da] sattvamiti, dravyato ghaTo bhavannAtmAnuvRttyA paTAdivyAvRttyA ghaTAntaravyAvRttyA ca bhAvAbhAvAtmabhyAM bhavati, kSetrato gRhe ghaTo na bahirnAnyatreti svakSetre bhavan parakSetre 10 kSetrAntare cAbhavan bhavati, kAlato vartamAne kAle bhavannatItAnAgatayoH kAlAntarayorabhavana[bhAvato ghaTA vasthAyAM ghaTatvena bhavan] zivakastUpakAdibhiH pUrvairuttaraizca kapAlAdibhirabhavan , zivakAvasthAyAmeva vA piNDastUpakAbhyAM pUrvottarAbhyAmabhavana zivakatvena bhavan bhavatItyucyate, atha vA bhAvataH zivakAdibhirAkArairdhamaiH vartamAnai[ra]yugapadbhAvibhiH yugapadbhAvibhizca rUparasAdibhirbhavana bhAvAntarairupayogAdibhizcAbhavan bhavatIti sadasattvamevaM sarvabhAvAnAM bhAvAbhAvAtmakatvam , athavA prativRttivastupravRtteH-vastuni vastuni 15 vRttiH pratisvaM ghaTAdi mRdAdikAraNamapekSate, AdigrahaNAt paTAdi tantvAdyapekSate, nirvizeSatva iti, kAraNAntarAnapekSatvAt svakAraNAnapekSatvAcca bhAvAbhAvatvenAvizeSaH, kaNThaH svenAtmanA bhavati, kapAlAdyAtmanA na bhavati, kapAlAni svAtmanA bhavanti, na kaNThAdyAtmaneti bhAvAbhAvAdyAtmanA parasparatazca ghaTAdiH parakIyadravyAdicatuSTayarUpeNa na bhavati, itthaM bhavato bhAvAbhAvarUpAbhyAM bhavanaM niyamyata iti sAmAnyamapi sAmAnya vizeSazca, vizeSo'pi bhavitA vizeSaH sAmAnyaJceti darzayati-dravyata iti ghaTasya yat svarUpaM tadeva dravyaM, tat sarvaghaTasamAnam , 20 tena ghaTo bhavati, paTAdivarUpaM ghaTasya pararUpaM tena ca ghaTAdiH paTAdinA vyAvaya'te, atastadrUpeNAsau na bhavati, ghaTatvAdinA paricchinneSu ghaTeSu madhye yAdRzo ghaTo vivakSitastavyeNa tadvyaktyAdinA bhavan sa ghaTastaditaraghaTavyaktyantareNa cAbhavan niyato bhavati bhAvAbhAvAbhyAmiti darzanAya ghaTAntaravyAvRttyA cetyuktam / kSetrata iti vAdhAraH kSetram , yathA gRhAdi, svAnAdhArazca bAhya kSetraM gRha eva vA pradezAntaraM parakSetram , ghaTazca svakSetre bhavan parakSetre cAbhavan bhavatIti kSetrato bhAvAbhAvAbhyAM vastu bhavatIti bhAvaH / kAlata iti ghaTAdyastitAniyAmakaH kAlaH khakAlaH tadvyatiriktaH tadanavacchedakaH parakAlo'tItAdiH, pratiniyatakAla25 tvAddhaTAdeH khakAle bhavan parakAle cAbhavan bhavatIti bhAvaH / bhAvata iti paryAyo bhAvaH, kramabhAviparyAyApekSayA vArttamAnikaghaTa tvAdilakSaNabhAvApekSayA ghaTo bhavati pUrvottarabhAviparyAyApekSayA ca na bhavatIti bhAvAbhAvAtmaka vastu iti bhAvaH / sahakramamAvyAkAradharmalakSaNaparyAyaM bhAvazabdena gRhItvA''ha-atha veti zivakAdivartamAnakramabhAviparyAyeNa rUparasAdisahabhAviparyAyeNa bhavan ghaTaH piNDAntapUrvaparyAyeNa stUpakAdyuttaraparyAyeNa cAbhavan upayogAdibhizcAbhavan ghaTo bhAvAbhAvAtmakaH, tadevaM vastumAtraM vijAtIyasajAtIyasvagatapratiyogikabhedarUpam, ata evAdau paTAdito bhedaH pradarzitaH tataH sakSmAt sajAtIyavyara 30 svagatAt kramabhAviparyAyAt tataH sahabhAviparyAyAntarAt meda AdarzitaH, sahabhAviparyAyAntareNa bheda itthaM bhAvyaH-yadA ghaTazcakSuSA gRhyate tadA sa cakSurviSayIbhUtarUpAtmanA bhavan rasAdyAtmanA ca na bhavati, so'pi ghaTaH ghaTanAdupayogAtmanA bhavan anupayogAtmanA ca na bhavatIti yathAyathaM RjusUtrAdiparyAyanayairbhAvyam / itthaM avayavAnapekSayA ghaTAdivastuni bhAvAbhAvAtmakatvamupadarya sAvayave tatpratipAdanAyA''ha-atha veti vastuni vastuni vRttiH prativRtti, pratisvamityarthaH, kAryeNa hi pratyeka 1si.kSa. nama naya iti / 2 si.kSa. chA. pratipattivavastu0 / 3 si. bhAvAdyAtmanA / 2010_04 Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvAbhAvAtmakatvabhAvanA ] dvAdazAranayacakram [satsva] satsu ca bhedaM prati vRttatvAditi svAvayavabhedeSu sada [ sa ]ttvena vRttiH, tasyArthasya bhAvanA-tadbhAvAbhAvAtmako ghaTa iti tadabhAve na bhavati - bhAvAbhAvAbhAve na bhavati, bhAvAbhAvabhAva eva ca bhavati tadbhAva eva bhavatItyarthaH, etasyaivArthasya bhAvanArthaM sAdhanamAha - tathA ghaTapaTAdidravyakSetrakAlabhAvabhAvAbhAvasattAyA ghaTasAmastye'pi na kazcidvizeSa iti pratijJA, ghaTapaTaghaTAntaretyAdi daNDakoktArthacAturvidhyasya sadasattvamasAmastyena bhAvitaM sAmastye'pi tatheti sAdhyArthaH, vastutvAditi hetu:, asAmAnyavaditi dRSTAntaH, yathaivetyAdi 5 caturvidhyena dRSTAntavarNanA gatArthA yAvad guNAvRttyanAvRttibhedeSviti, dviguNatriguNakRSNazukRtvAdirAvRttiH, zuka[:]kRSNa ityanAvRttiH, tatraikaguNasattvaM dviguNAsattvaM dviguNasattvamekaguNAsattvaM zulasattvaM kRSNAsattvaM kRSNasattvaM zuklA sattvamityAdi bhAvAbhAvAtmakatvAvizeSe sAmastyA sAmastyavizeSaH ka iti ceducyate - vivakSayA caiSa vizeSa ubhayorapi sAmastyAsAmastyayoH, kasmAt ? tattvAt tadbhAvastattvaM bhAvAbhAvatvaM tasmAttattvAt - bhAvabhAvatvAt vivakSAvizeSAdevaiSa vizeSaH, samasto ghaTo'samastaH kaNThakapAlAdirityAdiprAguktaM cAtu- 10 rAtmyaM sakalAdezavazAdvikalA dezavazAcca pratipAdanopAyatvAt / evaM bhAvAbhAvAtmakatvaM sarvasya sakalAdezena bhAvitam, vikalAdezena pratyekaM bhAvayiSyAmaH, tatra bhAvAtmakatvaM tAvat tathA ghaTastAvadastyeva, kriyAguNavyapadezavattvAt, paTarathavat khapuSpavailakSaNyena sarvasasamavAyasattvAt, yogyasyaiva yogyeSu samavAyAt, yathA rUpe ghaTo'styeva rUpaM vA tadAdhAro 15 723 sve'vayavA apekSyante'taH pratyavayavaM ghaTAdivastUnAM pravRtterbhAvAbhAvAtmA'pi ghaTAdiH savizeSaH, tathA ca ghaTasya yo'vayavo'stitve niyataH kaNThaH khenAtmanA bhavatIti yazcAvayavo nAstitve niyataH kapAlAdyAtmanA na bhavatIti teSvavayaveSu parasparataH satsvasatsu cAvayavino ghaTAdeH bhAvAbhAvAtmakasya kathaJcidamedena vRtteravayavadharmeNApi sadasattvena tasya sadasattvam, tadevaM khaparadravyakSetrakAlabhAvaireva ghaTAdeH bhAvAbhAvAtmakatvaM kevalaM na vAcyam, pratyavayavaM vastuvRttyanapekSatve bhAvAbhAvAtma kaikarUpatayA'vizeSaH syAditi tAtparyaM bhavediti pratibhAti / idaM bhAvayati tadbhAveti tasmAt bhAvAbhAvAtmako ghaTa ityarthaH tena prakAreNa bhAvAbhAvAtmako 20 ghaTaiti vA svaparadravyAdinA bhAvAbhAvAtmako ghaTaH sAmastyena bhAvAbhAvAtmakatvAbhAve na bhavati tena bhAvAbhAvAtmakatva eva bhavatItyarthaH / amumevArthamanumAnena darzayati tathA ghaTapaTAdIti yathA sthUlasUkSmasUkSmatarasUkSmatamaghaTAdau ghaTapaTaghaTAntarapUrvottara piNDastUpakAdirUparasAdizukla kRSNAditri dvyeka guNazuklAdibhirbhAvAbhAvAtmakatvaM bhAvitaM tathA sAmastyena ghaTe'pi bhAvAbhAvAtmakatve'vizeSaH, vastutvAt, asAmAnyavat-vizeSavyaktivadityarthaH / rUpAtmanA ghaTo'sti rasAdyAtmanA nAsti rUpavAnapi ghaTaH zuklarUpeNAsti kRSNarUpeNa nAsti, kRSNarUpeNa vA'sti zuklarUpega nAsti, ekaguNo'pi ghaTa ekaguNakRSNarUpeNAsti dviguNa- 25 kRSNAdinA nAsti, dviguNakRSNena vAsti ekaguNakRSNena nAstItyevaM ghaTo bhAvAbhAvAtmA yathA tathA samasto'pIti dRSTAntaM varNayaticAturvidhyeneti dravyakSetrakAlabhAvenetyarthaH / nanu samastasyAsamastasya ca bhAvAbhAvAtmakatve yadi na kazcidvizeSastarhi sAmastyAsAmastyabhedaH kathamityatrAha-vivakSayeti yadyapi sAmAnyaM vizeSo'pi vizeSaH sAmAnyamapIti na pratiniyatatvaM sAmastyAsAmastyayoH, ekapuruSapitRputratvavat tathApi vivakSayaiva sAmastyAsAmasyavizeSaH, ayaM ghaTassamasto'yaJca kapAlakaNThAdirasamasta ityAdi parasparApekSayA vivakSAyAmeva tayoH sAmastyAsAmastyarUpatvAt na hyekAntena ghaTa: samasta eva, kapAlAdirasamasta eva, aparAparApekSAyAM 30 tayorapi samastAsamastarUpatvAt, sarvasyApi vastuno'nekadharmAtmakatvena tatpratipAdanasya vivakSAmantareNAsambhavAt sakalAdezena vikalAdezena ca vastunaH pratipAdana eva tattvAvabodhAt, tatra pramANapratipannAnantadharmAtmakavastuna ekadharmabodhanamukhena dravyArtha prAdhAnyAzrayagAt kAlAdibhirabhedavRttyA paryAyArthaprAdhAnyAt abhedopacAreNa vA yaugapadyena pratipAdakaM vacaH sakalAdezaH, bhedaprAdhAnyAdbhadopacArAdvA tathA pratipAdakaM vacanaM vikalAdeza iti / atha vikalAdezena pratyekaM ghaTAderbhAvAbhAvAtmakatvaM bhAvyate - tathA ghaTa iti / vyAcaSTe 2010_04 Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 724 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [vidhiniyamobhayAre vA, ekaikasmin vRttatvAt , athaivaM na syAttato'sAvasannevApadyate sikatAsvivAvidyamAnaM tailam , aniSTazcaitadevam , rUpAdInAM pratyekaM sattvAt , parasparaM vyAvRttAtmatvAcca rUpAdayaH santi, na ca tathAsthitau ghaTo na bhavati, tayoritaretarAbhUtayorAdhArabhUtasya vA ghaTabhAvAt asAmastyena vA bhAvAbhAvAtmako ghaTa iti / .5 (tatheti ) tathA ghaTastAvadastyeva, kriyAguNavyapadezavattvAt-udakAdyAharaNaM kriyA, guNo rUpAdi, vyapadezo liGgaM heturapadezo liGgamityAdi zabdo vA, paTarathavaditi bhAvAtmakatve dRSTAntaH, khapuSpavailakSaNyena-vaidhayeNa sarvasarvasamavAyAsattvAditi bhAvanA hetuH, na hi sarvaM sarvatra samavaiti tantuSu ghaTaH kapAleSu vA paTaH, tasmAt sarvasarvasamavAyAsattvAt yogyasyaiva yogyeSu samavAyAt , astyeveti varttate, yathA rUpe ghaTa:-guNasamudAyavAdadarzanena, rUpaM veti-guNamAtravAde, tadAdhAro vetyavayavivAde, yathA 10 rUpe ghaTo'styevetyAdi tathA rasAdiSvapi bhAvanIyam , ekaikasmin vRttatvAt , atha punarevaM na syAt-paTara thAdisAdharmyaNa khapuSpavailakSaNyena vaikaikasmin tileSviva tailaM tato'sAvasannevApadyate, kimiva ? sikatAvivAvidyamAnam-yathA sikatAsu pratyekaM samudAye'pi tailaM nAstyeva tathA ghaTo rUpAdAvekaikasminnasatvAdasannApadyeta, aniSTaJcaitat evaM- sAmastyena ghaTAdyastitvaM rUpAdInAM pratyekaM sattvAt , itarathA rUpavadraso'pi rUpaM syAt , svarUpAsattvAt , na ca rUpavadraso'pi rUpaM bhavati, rUpaM vA rasavadraso bhavati, dRSTaviruddha15 tvAt , yasmAdrUpameva rUpaM rasa eva raso bhavati, netarabhAvamApadyate tasmAdrUpAdayaH santi, evaM tarhi rUpAdimAtratvAnna ghaTa iti syAdAzaGkA sA mA bhUt-na ca tathAsthitau ghaTo na bhavati-yathA parasparavyAvR. -wwww udakAdyAharaNamiti ghaTasya kriyAguNavyapadezAnAM sadbhAvAt bhAvAtmakatvam , nahi khapuSpasya kecana kriyAguNavyapadezAH santi tasmAnna bhAvAtmakaM tat, ghaTAdizca kriyAdimAn , tasmAt te santIti bhaavH| nanu kathamasau ghaTo bhAvAtmakaH sAmastyarUpatvAbhAvAt sarvatrAbhAvAccetyatra bhAvanAmAha-sarvasarveti yata eva sarvaM sarvatra na samavaiti, atha ca kriyAguNavyapadezA dRzyante, ata eva yogya 20 yogya eva samavaitItyatazca bhAvAtmakamiti bhAvaH / darzanabhedena nidarzanamAha-yathA rUpa iti, guNasamudAyo dravyamiti sAMkhyamate dravyalakSaNam , rUparasAdisamudAya eva ghaTAdidravyaM samudAyAtmA ghaTaH samudAyini pratyekaM rUpAdau vartate, tathA rUpameva dravyaM na tadatiriktaM kiJcidravyamiti bauddhamate pratyeka rUpAdireva ghaTaH, evaM guNavadravyamiti vaizeSikamate pratyekaM ghaTa eva vartate, evaM yogyasyaiva yogyeSu vRtterbhAvAtmakatvaM ghaTAderiti bhAvaH / yaddhi pratyekaM kvacidapi na varttate tannAstyeva yathA sikatAsu tailaM pratyekamavRtternAsti tathA yadi paTaratha disAdharmyaga khapuSpAdivalakSaNyena tileSu pratyeka tailasya sattvavat na vidyate ghaTAdi tarhi nAsau ghaTAdirbhAvAtmetyAha25 atha punariti, yathA tailaM pratyekaM sikatAsu samudAye ca nAsti tathA ghaTaH pratyeka rUpAdAvabhA syAditi pratyekasmin sattvamaGgIkAryameva, tasmAt pratyekamasattve evaM sAmastyena ghaTAdyastitvamaniSTamiti bhAvaH / evamabhAvAtmakatvamasAmasyena bhAva-ti-emiti kutaH evaM sAmastyena ghaTAdyastitvamaniSTamityatrAha-rUpAdInAmiti, yataH rUpAdayaH pratyeka santaH, yadi hi te pratyevaM. santo na bhaveyuH tarhi teSAM svarUpameva na syAta , svarUpAbhAve'pi ca rUpasya rUpatve kuto rasasyApi na rUpatvam / pasya pA rasatvaM raruvat / tathA ca yathA rUpameva rUpaM bhavati rasaH, rasa eva ca raso bhavati na rUpamiti paraspara 30 vyAvRttasvarUpA rUparasAdayaH pratyekaM santaH, tadevaM rUpAdI- mevaMkharUpatAyAmavadhRtAyAM ghaTo'pi tathaiva bhavati, rUparasAdAveva ghaTasya bhAvAt , pratyekaM rUpAdInAmeva vA ghaTatvAt , rUpAdInAmAdhArasya vA ghaTatvAt , tasmAt rUpAdivaddhaTasyApi pratyekaM sattva eva sAmastyenAstitvaM bhavediti kevalaM sAmasyena ghaTAdyastitvamaniSTameveti bhAvaH / pratyekAsattve doSamAha-itaratheti / evaM rUpasya parasparavyAvRttasya pratyekaM sattvamupapAdya ghaTasya tadupapAdayitumAha-naca tathAsthitAviti / tasmAt asAmarasenApi ghaTo bhAvAtmaka 2010_04 Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvAtmaiva vizeSa iti pakSaH] dvAdazAranayacakram 725 ttAtmatve satyapi rUpAdayo bhavantIti sthitiH, tathA sthitiH, evaM sthitau tathA ghaTo'pi bhavati, na na bhavati rUparasayoryaTabhAvAt tayoritaretarAbhUtayoreva ghaTatvAt tayorAdhArabhUtayorvA ghaTatvAt , tadupanayati-asAmastyena vA bhAvAbhAvAtmaka eva ghaTa iti / nanu ghaTarUpAdivat pRthivyapi mRdAdirvizeSaH, yathA svAdhAreSu ghaTo bhavati rUpAdaya eva vA, na nirmUlaH tathA pRthivyapi mRdAdiSu tadAtmikA vA tasyA eva te vizeSAH, nAbhAvaH, 5 itarathA nirmUlatvAddhaTasya rUpAdInAJcAsattvaM khapuSpavat, na caitadiSTam , tathA ca rUpAdayo mRdAdayazca bhAvavizeSA eva, ekabhavanAtmakatvAt , ghaTaghaTasvAtmavat , na caivamavizeSaH, tadvizeSa eva vizeSaH pRthivIsAmAnye satyevo vistRtatvAdiH ghaTo'pi mRdekabhavanAtmakAkAravizeSo bhAva eva, na paTAdyabhAva iti / nanu ghaTetyAdi, vaizeSiko vizeSa bhAvAtmakameva vAJchan vyAvRttyAtmakaM vizeSaM nirAkurvannAha-yathe- 10 tyAdi, svAdhAreSu ghaTo bhavati, rUpAdaya eva vA, siddhAntAntaradarzanena, ghaTo na nirmUlaH tathA pRthivyapi mRdAdiSu-mRdazmasikatAloSTavanavRkSagulmalatAdvaitativIrudhAdiSu tadAtmikA[vA],tasyA eva te vizeSAH rUpAdaya iva ghaTasya, nAbhAvo vizeSaH, itarathA nirmUlatvAdabhAvavizeSatve ghaTasya rUpAdInAJcAsattvamApannam , khapuSpavat , na ca tadiSTam , evaM nyAyAt rUpAdayo mRdAdayazca ghaTasya pRthivyAzca vizeSo bhAva ityuktam , tathA cetyAdi bhAvavizeSatvabhAvanAgrantho yAvad vistRtatvAdiH, ekabhavanAtmakatvAditi hetuH-ekameva 15 bhavanamekasyaiva vA bhavanamAtmA'syeti vigrahaH, yadekabhavanAtmakaM tannAbhAvavizeSaH, dRSTAnto ghaTaghaTasvAtmavat-yathA ghaTa eva ghaTasvAtmA nAnyat khapuSpAdyasat, syAnmatamavizeSastahi prAptaH, aikabhavanAtmakatvAt mRdAdirUpAdInAm , ghaTaghaTasvAtmavat, aniSTazcaitaditi-atrocyate-na caivamavizeSaH, ghaTasvAtmana eva iti darzayati-asAmastyeneti / atha dravyAdayaH SaT padArthAH, pRthivyAdibhedena dravyANi nava, rUpAdibhedena caturviMzatirguNAH, utkSepaNAdIni paJca karmANItyevaM vadan vaizeSiko dravyAdInAmavAntaramedAn bhAvarUpAn vizeSAn vAJchati, na tu vizeSa vyAvRtti-20 lakSaNam , tadayuktamiti vaktuM tanmatamAdAvAdarzayati-nanviti / vyAkaroti-vaizeSika iti, dravyAdayo na nirAdhArA bhavanti / khapuSpAdivat kintu ghaTo yathA svAdhAreSu bhavati, ghaTasya kha AdhAraH guNasamudAyadravyavAde rUpAdiH, guNamAtradravyavAde'pi tathA, khamatena tu avayavo rUpAdiranyo vA svAdhAraH tatra bhavati, evaM dravyasyAdhAraH pRthivyAdireva, pRthivyAzvAdhAro mRdazmAdayaH, ta eva tadvizeSAH na tu bhAvAtmano dravyAderabhAvo vizeSo bhavitumarhati, nirmUlatvaprasaGgAt dravyAdInAmapyasattvamApayeta, dravyasya mUlAbhAvAdevaJca bhAvarUpa eva vizeSo nAbhAvarUpa iti bhAvaH / yathA ghaTasya rUpAdayo vizeSAH tathA pRthivyA mRdazmAdayo vizeSA 25 ityAha-tasyA eveti / yadi ghaTasyAbhAvo vizeSaH syAttadA nirmUlatvAddhaTo na syAt khapuSpavadityAha-itaratheti / ghaTAdInAM - rUpAdiH bhAvarUpavizeSo ityatra hetumAha-ekabhavanAtmakatvAditi / prathamavyutpattyA'bhinnabhavanAtmakatvaM dvitIyavyutpattyA ekasambandhibhavanAtmakatvaM hetvarthaH, ghaTarUpAdAvubhayatra prathamo heturdvitIyazcAnyataratra vartata iti vizeSaH / yaditi ghaTaghaTakhAtmanorhi bhavanaM nAnyat kiM tvekameveti bhAvavizeSa eva ghaTasvAtmA, na tu khapuSpAdivadasat, evaM mRdAdirUpAdInAmiti bhAvaH / nanu ekabhavanAtmako ghaTaghaTasvAtmAnau na parasparaM bhinnau kintveko ata eva ca tayorna sAmAnyavizeSateti mRdAdirUpAdInAmapi pRthivyAdigha- 30 TAdyavizeSaH prasajyata ityAzaGkate-syAnmatamiti / samAdhatte-na caivamiti ghaTaghaTa khAtmavadekabhavanAtmakatvAnnAvizeSatva 1 si.kSa. De. chA. yathA syAdiSTAdhAreSu / 2 si.kSa. chA. tathA nipRthivyapimRdAdiH mRdaH / 3 si. kSa. 'latAvatanavIrudAdiSu chA. latAvat nadI / 4 si.kSa. evama / _ 2010_04 . Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 726 __ nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [vidhiniyamobhayAre dezakAlarUpAdivizeSavadAtmanyeva bhAvavizeSadarzanAt , ata Aha-tadvizeSa eva vizeSo nAbhAvaH, ko'sau pRthivyAdivizeSa iti ceducyate pRthivIsAmAnye satyevo vistRtatvAdivizeSo nAbhAvaH tathA ghaTo'pi mRdekabhavanAtmakAkAravizeSo bhAva eva, na paTAdyabhAva iti / atrAcArya Aha tvadabhimataM naikabhavanAtmakatvaM pRthivIbhUterapi kuto ghaTaghaTasvAtmanaH ? kasmAt ? 5 tasyA api pRthivIbhUteH-bhUmibhavanasya bhAvAbhAvAtmakatvAt , tannidarzayati-- nanu pRthivIbhavanamudakAgyAdyabhavanam , etadevAsya mUlam , tanmUlatvAt kimityasyAsattvApattiH / nanvityAdi, pRthivIbhavanamudakAmyAdyabhavan , etadevAsya mUlaM-abhAvavizeSabhavanam , tanmUlatvAt .. kimityasyAsattvApattiH ? evamabhAvavizeSarahitabhAvavizeSasiddhau mAM prati na kiJcinnidarzanamastItyabhiprAyaH / 10 para Aha na, uktopanyAsavadravyamiti bhavanAt pRthivyAdidravyabhavanAvinAbhAvenaiva bhavati, nanu dravyamapi guNa iti na bhavati, na, saditi bhavanAt , sattvabhavanavyAptyAbhAvasyaiva vizeSa iti pUrvavat , yadi sadityeva bhavati tarhi sattvAvizeSAt dravyaguNakarmaNAmavyatirekAt kena vizeSahetunA sadeva sarvamiti bhavati ? na dravyameva, guNakarmaNorapi sadbhAvAt , guNakamAbhAvA15 dravyaM saditi bhavati, guNakarmaNI ca tadabhAvAt , yatastu pttH............| _ (neti) na, uktopanyAsavat dravyamiti bhavanAt pRthivI dravyabhavanAvinAbhAvenaiva bhavati, pRthivyudakAdi, pRthivyudakAdiSu vA dravyam , itarathA nirmUlatvAdityAdiH sa eva grantho yathAyogaM vAcyaH / Mamwww sambhavaH, vizeSasya bhAvarUpasya sAmAnyasvarUpatvAt , na hi tattato bhinnam , ghaTasvAtmaiva hi bhAvavizeSaH, kaNThapRSThAderdezasya vartanAdikAlavizeSasya rUpAdibhAvAnAJca ghaTakharUpANAmeva vizeSatvAddhAvavizeSa eva vizeSo bhavati na tvabhAvaH, pRthivyAderU vistR20 tatvAdivizeSANAmeva bhAvavizeSatvamiti bhAvaH / ghaTo'pi ca naikAntena sAmAnyarUpo'pi tu vizeSo'pIyAha-tathA ghaTo'pIti kambugrIvAdirUpAdyapekSayA sAmAnyamapi ghaTo mRdo bhAvavizeSaH mRtsambandhibhavanAtmakatvAt , na tu paTAdyabhAva eva vizeSa iti bhAvaH / tvadabhimataM yadbhavanamekAntarUpaM tat yataH pRthivIbhavanameva na bhavati, kathaM tarhi ghaTaghaTakhAtmanorekabhavanAtmakatvaM, pRthivIbhavanaM qhudakavayAdyabhavanarUpamiti na huMdakAcyAdyabhavanamantareNedaM pRthivIbhavanameveti pAryate vaktum , tasmAt pRthivIbhavane udakAmyAdyabhavanaM mUlaM, yacca mUlaM tadeva vizeSabhavanamato bhAva eva vizeSa iti kathaM vaktuM yuktamityAzayena AcAryoktaM vaizeSikamata25 dUSaNaM darzayati-tvadabhimatamiti / AcAryoktiM prakaTayati-nanviti / agnyAdyabhavanasyaiva mUlatvAbhyupagamenAbhAvasya vizeSatve nimUlatvAddhaTAdirUpAdInAmasattvamApadyata iti yaducyate tvayA tanna yuktam , abhAvavizeSarahitabhAvasya vizeSatvAprasiddheH tathAvidhIbhayavAdiprasiddhadRSTAntAbhAvAditi bhAvamAdarzayati-patadeveti / nanu vizeSasya sAmAnyabhavanAvinAbhAvitvameva, ekabhavanAtmakatvAt vizeSANAM samudAyaH tadAtmA tadAdhAro vA dravyaM bhavati, yadi vizeSo'bhAvaH syAt tarhi kathaM dravyaM bhAvaH, na hyabhAvasamudAyo: bhAvAtmA abhAvAdharo vA dravyaM bhavati, tasmAnnirmUlatvAnnAbhAvo vizeSa iti zaGkate-nokteti / etadeva nirUpayati-noktopanyA30 savaditi / vizeSasyAbhAvarUpatve doSamAha-itaratheti, abhAvavizeSatve dravyasya nirmUlatva t rUpAdInAJcAsattvamApadyata iti bhAvaH / nanu dravyamapi guNo na bhavatItyabhavanarUpam , anyathA guNa iti kuto na bhavet , dravyabhavanavat tasmAdravyabhavanasya guNAdyabhavanAvinA. 1 si. kSa. kiMcidarzanamasti / 2010_04 Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 727 abhAvakAntapakSaH] dvAdazAranayacakram atrottaraM-nanu dravyamapi guNa iti na bhavatItyabhAvAvinAbhAvibhavanavacanaM, na, saditi bhavanAditi, sattvabhavanavyAtyA bhAvasyaiva vizeSa iti pUrvavat , abhAvavAdyAha-yadi sadityAdi, aniSTApAdanamukhenAsadvAdasamarthanamidam , yadi sadityeva bhavati sattvAvizeSAdravyaguNakarmaNAmavyatirekAt paryAyamAtratve kena vizeSahetunA sadeva sarvamiti bhavati, na dravyameva iti, dRSTazcedaM dravyameva na bhavati, guNakarmaNorapi sadbhAvAt , guNakarmAbhAvAdravyaM saditi bhavati, guNakarmaNI ca nadabhAvAt satI bhavataH, na ca dravyAdivyatirekeNa 5 sannAma kiJcidastItyuktatvAt dRSTaviruddhamucyate tvayetyatra vayaM brUmaH-yatastvityAdi, caTakamarkadikayA'bhAvAvinAbhAvibhAvapratipAdanaM yathA tantuSu paTa iti gatArtham , evaM tAvadbhAvaikAntapakSavyAvarttanadvAreNAbhAvasahito bhAva uktH| ataH paramabhAvaikAntapakSavyAvarttanadvAreNAbhAvasahita evaM bhAva ityatatpratipAdayiSyate-- yadyevaM ghaTo bhavatItyukte'pyabhAva evokto bhavati paTo na bhavatIti tarhi bhavatItyukte'pi 10 na bhavatItyevoktaM bhavati, parito bhavanAbhAvAt , khapuSpavat , nanu parito vacanena svAtmanyapyabhavanamuktaM bhavati tathA.................................asattvAt pakSadharmo'narthatvaikAnte kaNThaH kapAle nAsti............paTaH kaTAdina bhavati nApi rUpAdiriti / yadyevamityAdi, abhAvaikAntavAdinaM bhAvaikAntavAdI upAlabhate-yadi ghaTo bhavatItyukte'pi bhAvitvAt pRthivIbhavanamapyudakAmyAdyabhavanameveti samAdhatte-nanu dravyamapIti / paraH zaGkate-na saditIti dravyAdisamudA- 15 yasyaiva sattvAt dravyAdibhAvAtmaiva sat, itarathA'bhAvavizeSatvAnnirmUlatvAdasattvApattiriti bhaavH| dravyaguNakarmaNAM saditi bhavanAtU sattvabhavanAvinAbhAvyeva dravyabhavanamityAha-sattvabhavaneti / athAcAryaH vaizeSikamatamidamabhAvavAdinA nirAkArayati-abhAvavAdyAheti-yadi dravyAdibhavanaM guNAdyabhavanarUpaM na syAt tadA dravyaguNakarmaNAM bhedo na syAt , syAca teSAM satAM paryAyatA, trayANAmavizeSeNa saditi bhavanAta. tathA ca sati yathA dravyaguNakarmANi santIti pratIyante tathA tAni dravyANi guNAH karmANIti vA pratIyeraniti bhAvaH / sarva dravyameveti na zakyate vaktuM guNakarmaNorapi sadbhAvAdityAha-dRSTazcedamiti, evaJca guNakarmabhinnasyaiva 20 dravyasya sattvAt dravyakarmabhinnasyaiva guNasya sattvAdravyaguNabhinnasyaiva karmaNaH sattvAcca na dravyameva sarvamiti yujyate, evaJca dravyAdi. bhavanAderguNAdyabhavanarUpatAnaGgIkAre kasmAdvizeSAt dravyameva sarvamiti na bhavati sadeva sarvamiti bhavatIti bhaavH| tadevamitaravyatiriktAparasyaiva sadrUpatvAt na dravyAdivyatiriktaM saditi kimapi vastvastIti sattvabhavanAvinAbhAvidravyabhavanamiti yaducyate tad dRSTavirUddhamityAha-na ceti|cttketi tvaduttareNAnenApi guNakarmAbhAvAdravyaM saditi bhavati guNakarmaNI ca tadabhAvAt satI bhavata ityAdinA guNAdyabhavanasahitameva dravyabhavanaM dravyAbhavanasahitameva ca guNAdibhavanamuktaM bhavatItyato'bhAvasahita eva bhAva ityeva- 25 matrAzayaH syAditi pratibhAti, mUlaM tu nopalabdham / atha bhavanaM kasyApi nAstyeva kintu tadbhavanatayA'bhimataM yattaditarAbhavanameva ityabhAvaikAntavAdimatanirasanAyAha-yadyevamiti / vyAcaSTe-abhAvaikAntavAdinamiti, nAsti bhAvo nAmopalabdhilakSaNaprAptaH kazcit , ghaTo bhavati paTo bhavatItyAdhuktayazca bhramanimittasamAropitAkArAntaraniSedhAyaiva pravartante, paTo na bhavati ghaTo na. bhavatIti, yathA zuktau rajatAkAranivAraNAya nedaM rajatamiti pravRttiH, tathA bhavanamapyabhavanameva, bhavatItyukte'pi na bhavatItyevoktatvAt , nahi bhavanaM vastu vastudharmo vA ghaTo bhavati paTo bhavatItyevaM vastudharmatayaiva pratItervastutvAsambhavAt , vastudharmatvamapi na sambhavati 30 parito bhavanAbhAvAt , parito bhavane hi bhavanamevaikaM bhavenna vastviti tadabhAve tadapyasat, ekadezena bhavane dezasyaiva bhavanAt vastu abhavanAtmakameva, tathA dezo'pi na sarvAtmanA bhavati, tadabhAvatastadabhAvAt , ekadezena cettathaiva yAvat paramANuzo rUpAdizo'bhavana 1 chA. idaM padadvayaM nAsti / 2 si.kSa. evaabhaav| dvA0 na0 15 (92) 2010_04 Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam 1 [vidhiniyamobhayAre abhAva evokto bhavati paTo na bhavatIti tarhi bhavatItyukte'pi na bhavati-nArtha ityevoktaM bhavatIti prAptam , sAdhanamapyatra parito bhavanAbhAvAt , khapuSpavaditi, syAnmataM nanu paritaH paTAdAvabhavanneva kaTaH siddhyati, tasmAdanaikAntika iti cenna vipakSAbhAvAt , nanu parito vacanenetyAdi-parito vacanaM sarvatrArtham , tena svAtmanyapyabhavanamuktaM bhavati, tasmAnnAnaikAntikatA, tathetyAdirasya nyAyasya vyAptipradarzanArtho daNDako 5 yAvadasattvAt ] pakSadharmo'narthatvaikAnta iti, prAgvyAkhyAto'rthaH, kaNThaH kapAle nAstItyAdi tasya nidarzanam , paTaH kaTAdirna bhavati nApi rUpAdiriti, aniSTazcaitat / atra bhAvAbhAvavAdyuttaramAha nanu parito'pyabhavanameva tvaduktaM sAdhayatyasmadiSTaM bhAvamapi kaTo'pi kaTa iti bhavanneva ghaTapaTau na bhavatIti, bhavan guNa ityabhavanAt, nanu guNo'pi bhavanneva kaTa iti na bhavati 10 vizeSeNa, na, dravyamityabhavanAt , atrocyate yadi na bhavatyeva.. ..........tato ghaTasyApi .................ghaTa iti bhavatIti (nanviti) nanu parito'pyabhavanameva tvaduktaM sAdhayatyasmadiSTaM bhAvamapi, tadyathA kaTo'pi kaTa iti bhavanneva ghaTapaTau na bhavati ghaTatvapaTatvAdyabhAvaH kaTasya kaTAtmabhavanAvinAbhAvIti bhAvabhavanamAtra mucyate, itara Aha-bhavan guNa ityabhavanAt , atrApi guNAbhAvAnuviddha eva kaTabhAvo guNatvenAbhavanAt , 15 nanu guNo'pItyAdi, guNa iti vidhinA bhavanneva kaTa iti na bhavati vizeSeNa niyamena vyAvRttyeti, itara meveti nAsti bhavanaM kiJcidityAzayaH syAditi bhAti / bhavatItyukte'pIti bhavatItyuktau yathA na bhavatItyuktaM bhavati tathaiva tyasya na bhavatItyarthatve punarapi tatheti na kazcidarthaH kadApi setsyatIti nArthaH kazcidasti parito bhavanAbhAvAt khapuSpavaditi bhAvaH / yadvA'bhAvavAdinA ghaTo bhavatItyanena paTo na bhavatItyuktaM bhavatyato'bhavanameva sarvamityuktI bhAvavAdI AhapaTo na bhavatIti bhavatA kiM paTabhavanapratiSedhaH kriyate ? tathA sati paTo bhavatItyabhyupetam , yadi tatrApi bhavatItyasya na bhavatItyartha 20 ucyate tarhi tatrApi tathaiva paryanuyogAnna kazcidarthaH siddhyatIti paritaH sarvaprakAreNa bhavanasyaivAbhAvAt pratiyogyaprasiddhyA'bhavanamapi kathaM syAditi bhAvaH / nanu paTAdau kaTo'bhavannapi bhavatIti parito bhavanAbhAvo vyabhicaratItyabhAvavAdI shngkte-syaanmtmiti| sAdhyAbhAvavattvAbhimataH kaTAdirapi nAstyeva, sarvatra bhavanaM nAstIti vivakSitatayA na ko'pi vipakSo yenAnaikAntikatA bhavedityAhavipakSAbhAvAditi / yathA paTAdau sarvaprakAreNa kaTo na bhavati tathA khasminnapi na bhavati tasmAt na kaTaH siddhyatIti darzayituM parita iti shbdsyaarthmaah-pritovcnmiti| atra tathetyAdimUlaM samyaDopalabhyate, tathA dravyakSetrakA 25 parasparato bhedaM prativRttatvAdasattvAt pakSadharmatAhetoriti mUlAzayaH syAditi pratibhAti / parito bhavanAbhAvAditi tvadIyena hetunA khato bhavanaM siddhyati, svato'pyabhavane hyevameva vaktavyaM bhavanAbhAvAditi, na tu parito bhavanAbhAvAditi, vizeSaNavaiyarthyAt, parito bhavana nAstIti zabdaH bhavanavidhAyakaH, kaTaH ghaTapaTau na bhavatItyuktau kaTasyApyabhavanarUpatve va ghaTatvapaTatvAdyabhAvaH etena vAkyena pratipAditaH syAt ? AzrayasyaivAbhAvAt , tasmAt kaTaH svasvarUpeNa bhavanneva ghaTatvapaTatvAdyabhAvAtmA'pItyabhyupeyatvAt kaTAtmabhavanAvinAbhAvI ghaTatvapaTatvAdyabhAvaH, evaJca kaTaH ghaTapaTau na bhavatIti vacanaM ghaTatvapaTatvAdyabhAvAvinAbhAvi30 bhavanamucyata ityAzayena bhAvAbhAvavAdI samAdhatta-nanviti / sAdhanaprakAramAha-tadyatheti. parito bhavanAbhAvo bhavanavyApyaH, kaTe parito bhavanAbhAvasya sattve ca svato bhavanamapyasyeveti bhAvaH / sarva bhavanamabhAvAnuviddhamevetyabhavanarUpameva, bhavan guNa ityabhavanAt, atra dharmitayA'bhimataM kaTAdibhavanamapi guNAbhAvenAnuviddhameva, nahi kaTo bhavan guNa iti bhavatIti vaktuM zakyate, tasmAdanyAbhAvAnuviddhameva kaTabhavanaM guNa iti na bhavati tasmAnnaikAntavidhirUpaM bhavanamastItyAzaGkate-itara Aheti / guNo na bhavatItyatra guNo'pi kaTAbhAvarUpa evetyabhAvaikAntavAdyabhiprAyaH / bhAvavizeSarahitAbhAvavizeSasyAsiddhyA guNo'pi svato bhava30nneva parito na bhavatIti samAdhatte-nana ra No'pIti / nanu guNasya svato bhavanaM dravyAbhavanameveti na bhavana setsyatIti zaGkate 1 si.kSa. chA. na trhi| 2 si.kSa. chA. svAtmano'pya0 / 3 si.kSa. chA. prApti / 4 si.ka, tsyaa| 2010_04 Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 729 ubhayAtmaka tvedoSabhaJjanam] dvAdazAranayacakram Aha-na dravyamityabhavanAt, atrApi dravyAbhAvAnuviddhastvadabhimato guNabhAva iti, atrocyate yadi na bhavatyevetyAdi, caTakamarkaTikayA dravyaguMNayorbhAvAbhAvatvamApAdya kaTAdevyavizeSasyApAdayati gatapratyAgatanyAyena tato ghaTasyApi yAvaddhaTa iti bhavatIti, evamekAntabhAvAbhAvavAdino[:] parasparakRtacodyadvayaparihAraH evameva bhAvAbhAvavAdinaM pratyapi tadviparyayeNa tadbhAvanayA ekAntavAdinAM vidhyAdinayAnAM mateSu parihAraH kAryaH, atha vA taccodyasyAtrAvakAza eva nAsti tenApyubhayobhayanayena sarvaikAntavAdinA sunivartitatvAt / sakalavikalAdezAbhyAM bhAvAbhAvatvasiddheriti / nanvevaM vikalAdezapakSe bhAvAbhAvayoH parasparapekSatayA'vyavasthitatvaM parasparAvabaddhanaudvayavadityatrocyate tanna vyavasthitopakArisvarUpatvAt dhRtyAdivRttajagadavasthAvat , yathA nityatve pRthivyAdInAM vyavasthitatvaM parasparopakAritvaJca dhRtisaGgrahapaktivyUhAvakAzadAnakriyAbhiH siddhameva, anityatve'pyarthabhavanAvicchedAt svatvaparatvAbhyAM parasparAvabaddhavyavasthitopakArikharUpa-10 tvAnnAnavasthA tathA bhAvAbhAvayoriti nanvevamityAdi, idamaNyanyaccodyaM vikalAdezapakSe ubhayobhayavAdinaM pratyaniSTApAdanasAdhanaM gatArtha yAvat parasparAvabaddhanaudvayavaditi pUrvapakSaH, atrocyate tanna vyavasthitopakArisvarUpatvAt dhRtyAdivRttajagadavasthAvaditi sAdhanenA[na]vasthAdoSaparihAraH, nityatve pRthivyAdInAM vyavasthitatvaM parasparopakAritvazca dhRtisaGgrahapaktivyUhAvakAzadAnakriyAbhiH siddhaM tato'navasthA naivAstItyatra kA cintA ? kiM tvanityatve'pyartha- 15 bhavanAvicchedAt-satatabhavanasyAvicchedAt bhAvo', vyavasthitopakAritvasya, dhRtyA bhUmiritareSAmAtmanazcopakurute, jalaM saGgraheNa, agniH paktyA, vAyuyUMhena, sarveSAmavakAzadAnAdAkAzamityavasthitopakArisvarUpatvaM siddhamanavasthAnAbhAvazca, akSarArtho bhASye gamitaH, svatva[pa]ratvAbhyAmiti svarUpasiddhau paTarUpasiddhau ca .. namam nadravyamitIti tvadabhimato guNabhAvo dravyAbhAva evetyarthaH / guNAdibhAvaM dravyAdyabhavanazabdena vadatA bhavatA bhAvavizeSasahita evAbhAvavizeSa uktaH, dravyAbhAvAnuviddho guNabhAvaH, guNAbhAvAnuviddhazca kaTabhAvaH, kaTAbhAvAnuviddhazca ghaTabhAva ityAzayena 20 samAdhatte-yadi na bhavatyeveti / nanUbhayobhayanaye sAmAnyasya vizeSatvAdvizeSasyApi sAmAnyatvAt parasparApekSasiddhikatvena bhAvAbhAvayoH parasparakharUparakSaNAya parasparAvabaddhanaudvayavat akiJcitkaratvenAvyavasthitatvamityAzaya samAdhatte-nanvevamiti. vikalAdezapakSa iti paryAyArthAdezAt bhedapradhAnapakSe tadupacArapakSe vA bhedAnAM vyavasthitasvarUpatAyA Avazyakatvena tatrAniSTApAdana mukhyamityAzayo bhAti / sAmAnya hi khavarUpaM vihAya na vizeSo bhavati, vizeSo vA tathA, yenAvyavasthitatvamanayoH syAt kintu svaskhasvarUpe vidyamAnasyaiva tatheti nAvyavasthitakharUpatvamityAzayenottarayati-tanneti, ubhayasyo-25 bhayAtmakatve'pyanugativyAvRttyoH khakharUpeNa vyavasthitatayA'bAdhyamAnapramANaviSayatvAnnAvyavasthA, pUrvottarAkAraparityAgopAdAnatayaikasya vastuno'nubhUyamAnatvAdanuvRttikharUpatayA vyavasthito bhAvo'nuvRttibuddhilakSaNopakAraM vyAvRttisvarUpatayA'vasthitazcAbhAvo vyAvRttyAdibuddhilakSaNopakArazca karotIti bhAvaH / tatra nidarzanamAha-dhRtyAdIti nityAnityAtmakasya pRthivyAdeH nityatve bhedavyavasthAM darzayati-nityatva iti nityatvasvarUpAparityAgenaiva tatkAryakartatvarUpeNa nityatayAbhavanAnnAnavastheti bhaavH| anityatve'pi sAmAnyasvarUpatayA bhavanamAha-anityatve'pIti, bhavanalakSaNaM sAmAnyamastyeveti bhAvaH / evaM bhAvo'pi svakha-30 si.kSa. De. chA. dravyaguNo 0 / 2 si.kSa. chA. trbhaavnyaa| 3 si.kSa. chA. vRtyaadi0| 4 si.kSa. . chA. bhaave| _ 2010_04 Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 730 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ vidhiniyamobhayAre www teSAM parasparAvabaddhatve satyapyanavasthA nAsti tathA bhAvAbhAvayoriti yo'sau bhavati ghaTaH sa paTo na bhavati yo'sau paTo' bhavati sa ghaTo na bhavati, ghaTo bhavanneva paTo na bhavati, paTo bhavanneva ghaTo na bhavati tathA bhavati na bhavati cetyapi jJeyaM parasparAvabaddhavyavasthitopakA risvarUpatvAnnAnavastheti / yadi tu naivaM tarhi paTasyAbhAve bhAva eva tvadiSTavidyA tyApadyate, abhAvatulyatvAt, 5 paTavat, yadi ca ghaTasya bhAvaH paTasyApi bhAvaH, bhAvatulyatvAt, evamantaritadravyatvasattvAdiguNatvAdisAmAnya vizeSAbhyAM bhAvAbhAvAtmakatA, nanu tasya sAkSAdeva bhavanamabhavanamubhayataH, tathA tadviparyayeNa, nanvata evaivaM ghaTo guNatvena paTadravyAditvena ca sAkSAnna bhavati ghaTadravyatvena bhavati, paTaH paTadravyatvena sAkSAdbhavati, na bhavati guNatvena ghaTadravyAditvena ca / yadi tvityAdi, parasparAvabaddhabhAvAbhAvatvAbhAve dvayorapyekAntapakSayordoSAbhidhAnam - paTasyAbhAve 10 ghaTabhAvAbhAvastva diSTavidyAtyApadyate ko'sau ? bhAva eva, kasmAt ? abhAva tulyatvAt, paTavadityabhAvaikAnte doSa:, vaikAntakSepa yadi cetyAdi, ghaTapaTAdisaGkIrNatAdoSaH evamantaritadravyatvasattvAdiguNatvAdisAmAnyavizeSAbhyAM bhAvAbhAvAtmakatA, nAntaritAbhyAmeva, kiM tarhi ? ne nanu tasya sAkSAdeva bhavanamabhavanamubhayataH - sAmAnyato dravyatvena svena[ bhavanAt ] vizeSato'nyadravyatvena paTagatena guNatvena ca ghaTasyAbhavanAt, tathA tadviparyayeNa paTasya, paTaghaTayozca dravyatvayorbhedAttadbhedavat, tadvyatiriktadravyatvasyAbhAvAt, nanvata evaiva www.wwwwwww 15 rUpe vyavasthita eva tattadrUpeNa bhavati, abhAvo'pi svarUpamajahanneva sAmAnyarUpo bhavatIti darzayati - tatheti yathA ca svasvarUpeNa parakharUpeNa ca sAmAnyavizeSayoH vyavasthitatvAdeva parasparApekSatve satyapi nAstyavyavasthA tathA bhAvAbhAvayorapItyarthaH / tadeva nidarzayati-yo'sAviti, yadi bhavanameva svasvarUpaM vihAyAbhavanarUpaM bhavet tarhi ghaTasya paTAbhavanavat ghaTAbhavanamapi syAnna caivam kintu yo'sau ghaTo bhavati sa paTo na bhavati yo'sau paTo bhavati sa ghaTo na bhavati, svakIyena sAkSAddharmeNa ghaTatvena bhavan ghaTaH parakIyeNa sAkSAddharmeNa paTatvAdinA na bhavatIti bhAvAbhAvAtmakatve'pi ghaTasya bhAvavizeSasya sAkSAt svaparadravyAdito 20 vyavasthitatvena parasparopakAritvAca nAvyavasthA tathA bhAvasAmAnyamapi bhavati na bhavati ceti bhAvaH / bhavanaikasvarUpatve'bhavanaika svarUpatve ca doSAbhidhitsayA''ha - yadi tviti / vyAcaSTe - paraspareti, bhavanamabhavanAvinAbhAvi, abhavanamapi bhavanAvinA - bhAvIti parasparAvabaddhatvAnabhyupagame bhavanaikasvarUpatve'bhavanaikasvarUpatve ca doSaH prasajyata iti bhAvaH / yadi vastuno'bhAvaikasvarUpatvaM tarhi ghaTAdibhAvasya paTAdyabhAvasvarUpatvavat ghaTAbhAvasvarUpatvamapi syAt, abhAvatvAvizeSAt yathA bhAvavizeSaH paTo ghaTAbhAvasvarUpaH, evaM bhAvo'pyabhAvaH syAdityabhAvaikAntapakSe sarvazUnyatApattimAha - paTasyAbhAva iti, ghaTaH paTo na bhavatItyabhavanaikAntasvarUpatve tvadiSTaM ghaTasya ghaTabhAvatvaM vihanyate, abhAvaikasvarUpatve ghaTAbhAvapaTAbhAvayoravizeSAdanyatarasvIkArAnyataraparigrahAnaucityAditi bhAvaH / yadi ca ghaTo bhavatIti ghaTabhavanaikAntakharUpatvaM ghaTapaTAderbhAvatvAvizeSAt ghaTasya ghaTatvavat paTatvAdyapyApadyeta tathA ca sarvasaGkaradoSa ityAha-yadi ceti / evaM ghaTAderdravyatvaguNatvAdivyApya ghaTatva paTatvAdyavacchedena bhAvAbhAvAtmakatvamupadarzitaM tathaivAnyavyApyadharmAvacchedenApi bhAvyamityAha - evamantariteti, dravyatvasattvaguNatvAderantaritAbhyAM - vyApyabhUtAbhyAM sAmagryavizeSAbhyAmityarthaH / dravyatvAdyavAntaradharmAvacchedenaiva bhAvAbhAvAtmakatvamiti na niyamo'pi tu dravyatvAdinApi ghaTAderbhAvAbhAvAtmakatA 30 bhavatyevetyAha-nAntaritAbhyAmeveti / tadevAdarzayati - sAmAnyata iti, ghaTaH svaniSThena dravyatvasAmAnyena bhavati paTAdi - , 25 gatena taddravyatvavizeSeNa guNatvena ca na bhavati, paTazca ghaTaniSThadravyatvasAmAnyena guNatvena ca na bhavati paTagatena dravyatvena tu bhavati tattaddravyatvApekSayA vyatiriktasya dravyatvasAmAnyasyAbhAvena svaparadravyatvAbhyAM bhAvAbhAvau draSTavyau, tathA ca ghaTasya yena dharmeNa bhavanaM yena cAbhavanaM tadviparyayeNa paTasya bhavanamabhavanazceti bhAvaH / etadeva spaSTayati- nanvata evevaivamiti / vipakSe bAdhakamupa 1 si. kSa. yadasau paDho na bhavati tadvaTo na0 / 2 si. kSa. tanu tasya / chA. "tA bhavamu' / 2010_04 3 De. 'vA bhavanamubhavanamubhayataH Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAlato bhAvAbhAvAtmakatA dvAdazAranayacakram 731 mityAdinA bhASayati yAvadravyAditvena ceti, ghaTo guNatvena paTadravyAditvena ca sAkSAnna bhavati, ghaTadravyatvena bhavati, paTaH paTadravyatvena sAkSAdbhavati guNatvena ghaTadravyatvena ca sAkSAnna bhavatIti bhAvAbhAvAtmakatvamevAnayoH, yadi tvasau paTatvadravyatvAbhyAM na bhavet na paTo bhavet , paTatvadravyatvAbhyAmabhavanAt , ghaTavadguNavadvA, yatastu paTaH itarAbhyAM na bhavati tata evetaro na bhavati yatazca paTaH bhavati tata evetarAbhyAM bhavati, avazyazcaitadevam , anvayavyatirekAbhyAmarthasyAvadhAraNe prayogasya / sAphalyAt, nIlotpalAdivat ,...... .........atastvanyathA sato'pyabhAva eva syAt khapuSpavat / __ yadi tvasAvityAdi, aniSTApAdanasAdhanamabhyupagame, yadi paTaH paTatvadravyatvAbhyAM na bhavet na paTo bhavet , paTatvadravyatvAbhyAmabhavanAt , ghaTavaguNavadvA-ghaTo guNo vA naiva bhavet tata eva, tadvat , evaM ghaTaguNayorapi sAdhanAbhyAmaniSTamApAdyam , etasyArthasya bhAvanA-yatastvityAdi yAvattata evetarAbhyAM 10 bhavatIti, avazyazcaitadevam , anvayavyatirekAbhyAmarthasyAvadhAraNe prayogasya sAphalyAt , tadyathA nIlotpalAdivat 'siddhe satyArambho niyamArthaH' ( ) yathA raktanIlatvayoH siddhayoranyatarAbhAvenAnyatarabhAvena cotpalaM niyamyate raktameva nIlameva veti tathA ghaTaH paTa iti veti, tadarthabhAvanA bhASye'nyatarAbhAvAbhAve'nyataratabhAvabhAve ca sato'pyabhAvaprasaGgApAdanadvAreNa lokaprasiddhyanupAtena kRtA / etasya nyAyasyAnabhyupagame dvayorapyabhAvaH, taddarzayati-atastvanyathetyAdi aniSTApAdanasAdhanaM gatArtha yAvat 15 khapuSpavaditi, evaM dravyato bhAvAbhAvAtmakatA vyAkhyAtA / kAlato'pi caikameva bhUtamabhUtaJca, kAlAbhedAt , atItAnAgatAbhyAmasaMmRSTatattvA mRt zivakAdinA vartamAnaikakAlA na tathA yathA loko vadati palAlamagnirdahatIti, yadi tadahyata eva tarhi bhinnAvasthasya palAlasya pUrvavad bhasmIkaraNAnupapatteH, antardezaH palAlasya dahyate tacca palAlameveti cet tathApi AkAzAdyamUrtadravyasya dezasyApi bhasmIkaraNAnupapatteH, athA- 20 kAzavyatirekeNa palAlameva dahyata iti tadapi na, ccipratyayAntena bhasmIkaraNenAnyo dAho vartate'nyacca palAlamiti bhinnArthatvabodhAt, athApyekatvaM palAlasyeSyate tatastasya dAhyatA nAsti bhasmatvAbhUteH, tathA ghaTo bhidyate iti na ghaTate kAlabhedAt yadi tadbhidyata eva tarhi bhinnAvasthasya ghaTasya bhidAnupapattiH pUrvavat / nibadhnAti-yadi tvasAviti / tadeva nirUpayati-aniSTApAdaneti, antaritena paTatvenAnantaritena dravyatvena sAmAnya- 25 vizeSeNa yadi paTo na bhavati tarhi sa paTavarUpameva na syAt ghaTavat guNavadvA, ghaTo hi paTatvatavyatvAbhyAM na bhavatIti paTasvarUpamapi na bhavati tadvaditi bhaavH| evaM ghaTo yadi ghaTatvadravyatvAbhyAM na bhavet tarhi ghaTa eva na bhavet guNo'pi yadi guNatvasattvAbhyAM na bhavet guNo naiva bhavet paTAdivaditi bhAvyamityAha-ghaTo guNo veti / paTabhavanaM hi dvividha paTatvarUpeNa dravyatvarUpeNa ca tatra yadhubhaya rUpeNApi paTasya bhavanaM na syAt tarhi tasya bhavanameva na syAt, vizeSAbhAvakUTasya sAmAnyAbhAvagamakatvAt , yatastu paTo bhavati tata eva paTatvadravyatvAbhyAM bhavatItyAha-yatastviti / anyatarasya raktatvAderabhAve yadi nIlatvasyApyabhAvaH, anyatarasya nIlatvasya vA mAve raktatvAderapi yadibhAvastadobhavathApi naivotpalaM 30 syAdityatattvameva tasyati darzayati-anyatarAbhAveti / atha kAlato bhAvAbhAvAtmakatA darzayati-kAlato'pi ceti / asya 2010_04 Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 732 maamanam nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [vidhiniyamobhayAre kAlato'pi cetyAdi, vinAzotpAdayorekakAlatvAt piNDazivakAdInAM piNDo na bhUtaH zivako bhUta ityekameva bhUtamabhUtazca, kAla[]bhedAt, atItAnAgatAbhyAM vRttibhyAmasaMmRSTatattvA [mRt ]zivakAdinA vartamAnaikakAlA, na[tathA] yA loko vadatItyavijJAtArthatattvo loko mithyA brUta iti vaidharyodAharaNaM palAlamagnirdahatIti, etatsvavacanAnumAnapratyakSaviruddhaM vacanamiti, tadbhAvayati5 yadi taddahyata evetyAdi yAvadbhasmIkaraNAnupapatteH pUrvavat-palAlakAlavat , kAlasya bhinnatvAbhyupagamAt , paraH pariharamAna:-antardezaH palAlasya dahyate sa ca palAlameveti, tasyottaraM tathApItyAdi gatArthaM yAvaddezasyApi bhasmIkaraNAnupapatteriti, athAkAzavyatirekeNetyA di], syAnmataM dravyArthikanayamate'bhedAt palAlAdimUrttadravyeSveva sambhavAdAkAzAdyamUrttadravyavyatirekeNa palAlameva dahyate nAkAzAdIti, tadapi netyAdi, abhUtatadbhAve'rthe ccipratyayaH, tadantena bhasmIkaraNenAnyo dAho vartate, anyacca palAlamiti bhinnArthatvAda10 parihAraH, athApyekatvaM palAlasyeSyate dravyArthAbhedAt tatastasya dAhyatA nAsti, bhasmatvAbhUteriti, tathA ghaTa nayasya RjusUtravizeSatvAt tena ca vartamAnatvavyAptabhAvatvAbhyupagamena bhAvatvasyAtItAnAgatasambandhAbhAvavyApyatayA viminnakAlikavinAzotpAdAvacchinnekadravyasyAbhAvAt utpAdasyaiva vinAzAvyabhicAritvamabhyupagamyata ityAzayenAha-vinAzotpAdayoriti, utpAdakAlasyaiva vinAzakAlatvAditi bhAvaH / tathA ca zivakabhavanameva piNDavinAzalakSaNamabhavanamiti vartamAnakakAlAvacchedenApi vastu bhavanAbhavanAtmakamiti darzayati-piNDeti, piNDazivakasthAsakAdibhAvAnAM madhye ityarthaH / hetumAha-kAlAbhedAditi / 15 vartamAnaikakAlAvacchinnaM pratyutpannameva vastu na vibhinnakAlAvacchinnAvasthAsaMsargamanubhavatItyAha-atIteti / palAlamanirdahatIti yalloko vadati sA lokoktiH vastutattvavijJAnavidhuratAprayuktaiveti darzayituM vaidharmyadRSTAnta nidarzayatItyAha-yathA loka iti / karya mithyetyatrAha-etaditi palAlamagnirdahatIti vacanamityarthaH, yadi taddahyata eveti, dahadhAtUpAttapradhAnIbhUtavyApArajanyaphalAzraya evetyarthaH, tAdRzaphalAzrayIbhUte palAlatvaM tAdRzaphalajanakakriyA cAnupapadyate, palAlatvasya tathAvidhaphalAzrayatvAvasthAvilakSaNatvAt , dahyamAnadAhAzrayayorekakAlatvAt palAle dahana kriyAnvayasyAyogyatvAt palAlaM dahatyaniriti vyavahAro viruddha eveti bhAvaH / 20 nidarzanamAha-pUrvavaditi, palAlakAle yathA bhasmIkaraNaM nopapannaM palAlakAlasya bhasmIkaraNakAlApekSayA minnakAlatvAt tathA dahyamAnadagdhayorekakAlatve etatpalAlasyApi bhinnakAlatvena yo yaH palAzo nAsau dahyate yazca bhasmabhAvamanubhavati nAsau palAla iti dAhAzrayasya ca palAlatvAsambhavena palAlasya bhasmIkaraNAnupapattiriti bhAvaH / yadyapyevaM palAlasya bhasmIbhAvo'nupapanna eva tathApi palAlAvayavA antardezarUpa AkAzo vA dahyate, dezadezinorabhedAt te dezAH palAla eveti tasyApi bhasmIkaraNamiti zaGkate antardeza iti, samudAyAbhidhAyinAM zabdAnAM avayaveSu vRttidarzanAditi bhAvaH / samAdhatte-tathApIti, antardezasya palAla25 tve'pi tadavasthAyAH dahyamAnadagdhatvAvasthAminnatvena tena samaM dahanAdikriyAsambandhasyAnupapattiriti bhAvaH, yadvA dezasyAkAzAtma kasyAmUrttadravyasya mUrttadravyeSveva sambhavino dAhasyA'yogyatvAditi bhaavH| yadyapyAkAzapalAlayordravyArthikamatenaikatvaM parantu paryAyArthikasyAsya matena bhedAt palAlAdimUrttadravyeSveva dAhasya sambhavaH, abhedapakSe'pyevameveti palAlaM dahyata ityucyata iti zaGkateathAkAzeti / dahyata iti hi daha bhasmIkaraNa iti dhAtuniSpanna rUpam, bhasmIkaraNaJcAbhasmano bhasmakaraNamiti ccipratyayena niSpannam , tathA cAbhasmanaH palAlasya bhasmakaraNamityuktyaiva palAlamanyat bhasmAnyaditi gamyate tasmAt kathaM palAla dahyate, 30 yadyatyantabhinnayorapi dAhadAhyabhAvastarhi na palAlameva dahyate kintu sarva dahyata iti syAditi samAdhatte-abhUteti / atha dravyArthika nayAt palAladAhayorabheda iSyate tarhi dAhasya palAlasvarUpAntargatatvena pUrvavadadAhyataiva tasya bhavedityAha-athApyekatvamiti / hetumAha-bhasmatva , bhasmabhAvAnApannatvAt bhinnAvasthatvAditi bhAvaH / yathA loko vadati ghaTo bhidyata iti tanna ghaTate ghaTakAlabhedakAlayobhinnatvAt , bhedAzrayo hi kapAlazakalaH, sa ca na ghaTa iti bhinnaviSayatvaM ghaTamedayorityAha-tathA ghaTa 1 si. kSa. kaalaadythaa| 2 si. kSa. De. yathAlokavAda itya0 / 3 si. na. ketyAsAnmataM / 2010_04 Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kriyAnupapattisAdhanam] dvAdazAranayacakram 733 ityAdi, kAlata eva[bhAvA]bhAvAtmakatvaviparyaye'nyadudAharaNaM pUrvavadgatArtha[sa]prasaGgaM, bhideH kapAlaviSayatvAt, ghaTasyorkhatAdyAkAratvAt kAlabhedAdanupapattiH, prastutaghaTodAharaNe bhAvayituM upAdAnamasyeti, athavA pUrva ghaTapaTAvudAhRtau, iha darzanaviparyaye'pyudAharaNadvayam , tathA ca kSetrato bhAvatazca dve dve vakSyati, bhAvanAdRDhIkaraNArthatvAt kriyAntaragatatvabhAvanAto nyAyavyAptipradarzanAt / kSetrataH zUnyaM...............tiSThati gacchati.. ..............bhAvato'saMyataH pratra-5 jati kathaM ghaTate? evameva bhavyaH siddhyatIti, kumbhaM karotItyAdAvapyAha nirvRttyuttarakAle ca kRtaH kumbha iti na tathA ghaTate, yadi sa kumbha evAnivRtto'pi na kriyate, bhUtatvAt , antyamRdvat , athAbhUtaH, na kriyate saH, abhUtatvAt , khapuSpavat , kathamasat kumbha ucyate vA, athocyeta satyaM prAgabhUta idAnIM kriyate, kriyamANazca bhavatIti, na, bhUtAbhUtavikalpadvayAnativRtteH kriyA'bhAvaH, na kasyAzcidapyavasthAyAM kumbho jAyata iti kA kriyA? 10 kriyamANameva hi kriyate mRdaahrnnaadi|| kSetrataH zUnyamityAdi, pravezagamanasthAnAnupapattiH gatArthA tiSThati gacchati viparyayeNa prAsaGgikamudAharaNam, bhAvato'saMyata ityAdi, anAdikAlasambaddhadarzanacAritramohanIyodayajAyA avirateH pRthak bhAvaH pravrajyA-prakarSavrajanaM viratiH, sA kathamasaMyate ghaTate ? evamevetyekasya bhAvAbhAvAtmakatvAdhikArAnuvRttyA bhAvataH siddhabhabyakAlabhedAdayuktamityudAharati, atha vaikasminnaivodAharaNe dravyAdicaturvidhatvaM 15 yojayatItyAha-kumbhaM karotItyAdAvalyAha-mRnmardanakAle'pyAha, kumbhaM karotIti kumbhakAraH, apizabdAta karaNakAle nirvRttyuttarakAle ca kRtaH kumbha iti, na tathA ghaTate, yathA loko vadatIti varttate, yadi sa kumbha evAnivRtto'pi mRdavasthAyAM na kriyate bhUtatvAt , yadbhUtaM tanna kriyate, yathA'ntyA[mR]t, athAbhUtaH iti / evaM dravyakSetrakAlabhAvairityAdigranthena bhAvAbhAvAtmakatvavyavasthAnAya ghaTadRSTAnta upanyastaH, tatra kAlato bhAvAbhAvAtmaka tvabhAvanAya tadviparyaye'pi idamudAharaNamanurUpamiti darzayati-prastutaghaTodAharaNa iti / prakArAntarega dvitIyodAharaNa- 20 grahaNakAraNamAha-athaveti pUrva 'tathA tadviparyayeNeti granthe ghaTapaTau nidarzitau tadanurodhena cAtrAgre'pi nidarzane dve dve pradarzite iti bhAvaH / tathA pradarzanaphalamAha-bhAvaneti / bhAvato bhAvAbhAvAtmakatAmAha-bhAvato'saMyata iti, asaMyataH pravrajati bhavyajIvaH siddhyatItyudAharaNadvayaM na ghaTate, ekaparyAyasyAparaparyAyAsaMsparzAt , asaMyataparyAyasya bhavyajIvatAparyAyasya ca pravrajyAparyAyAt siddhatvaparyAyAcAtyantaminnatvAt, yadyasaMyato jIvaH nAsau pravrajati yadi tu pravrajati na ta_sAvasaMyata ityato'saMyataH pravrajati, bhavyajIvaH siddhyatItyAdiprayogA na ghaTanta iti bhAvaH / udAharaNAntaramAha-evameveti, asaMyatatvapravrajyAkAlayoe- 25 dAyuktatvavadityarthaH, udAharaNAntarasAphalyamAha-ekasyeti / ghaTodAhAraNa ekasminneva bhAvAbhAvAtmakatvabhAvanAM dravyakSetrAdibhirdarzayitumAha-atha veti, Adau mRnmardanakAle karaNakAle ca kumbhaM karotItyAha-lokaH, utpattyuttarakAle ca kRtaH kuMbha ityAha tadetanna ghaTate, asya mate na kazcit kumbhakAraH zivakAdiparyAyasya, kumbhaM karotIti kumbhakAra ityabhidhAnaM na sambhavati, kumbhaparyAyasamaye sa khAvayavebhya eva nivRtta iti kumbhakAro nAstyeva, nivRttyuttarakAle tu kumbhaH kRta iti na tadAnImapi tasyApekSeti / AdyAvasthAyAM nAsau kumbha iti darzayati-yadi sa iti / anirvRttAvasthAyAmapi yadi kumbho bhUtastarhi na kriyamANa : syAt , 30. yaddhi niSpannaM tanna kriyate yathA'ntyA kumbhaparyAyAkAntA mRt, anyathA karaNavyApArAnuparamaH syAt , abhUtatvapakSe doSamAha-athAbhUta 1si.kSa. praaptipr| 2si.kSa. ekameyodAharaNaM / 3 si.kSa. kaalo| 2010_04 Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 734 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [vidhiniyamobhayAre kriyata iti manyase na kriyate saH, abhUtatvAt khapuSpavat , kathamasana kumbha ucyate yA, athocyeta pakSadvayAnAzrayeNa parihArasamarthaM matvA pakSAntaraM saMzritya, satyaM, prAgabhUta idAnIM kriyate kriyamANazca bhavatIti, atrApi bhUtAbhUtavikalpadvayAnativRtteH, yadyabhUto na tarhi kumbhaH sa paTAdivat , kumbhatvenAbhUtatvAt , na kriyate nApi kumbha iti vaktavyaH, bhUtatve'pi ghaTAdivacca sAnnidhye kRte karaNavaiyarthyAnna kriyate, athAbhUto'pi 5 piNDAdiH svapakSe rAgAt lokAnuvRttyA vA kumbha ucyate pRthivyapi te kumbha iti prAptA, kumbhatvenAbhUtatvAt , tvadiSTakriyamANakumbhavat, tatazca kriyAbhAvaH, pRthivyarthakriyAvaiyarthyavat kuMbhArthakriyAyA abhAvaH, tadbhAvayati-na kasyAzcidapyavasthAyAmityAdi yAvat kriyeti, dravyataH sarvapradezAtmakasya paramANumAtre'varuddhatvAt kriyA yAH]dravyAntare tvabhAvAdabhAvaH, kSetrato budhnamadhyorkhAdibhAgAvaSTabdhakSetravyApitvAt katamo ghaTaH kriyate, kAlataH pratikSaNamanyonyapradezaspandAvarodhAt , bhAvataH sarvasaMsthAnarUpAdisamAhArAtmakatve ghaTasya 10 bhAvaM bhAvaM prati pRthaktvAt kA kriyA ? yasmAt kriyamANameva tu kriyate mRdAharaNAdIti cturdhaa'pyetdudaahrnnm| apara Aha kathaM tarhi so'kriyamANaH kumbho jAtaH? ko vA bravIti jAta iti, ahantu lokamevAyuktavAdinaM manye dravyAdito janmavinAzasamatvAt bhAvAbhAvabhAva eva vastu, sa bhAvAbhAvAtma15 ko'rtho na jAyata iti kiM zakyo vaktum ? omityucyate, vinazyatvAt , pUrvavat, na vinazyatItyapi zakyaM vaktum , jAyamAnatvAt , uttaravat , nirvaya'vikAryakarmikAsu sarvAsu kriyAkheSaiva vaartaa| iti, abhUtatve kriyamANatA na syAt, yaddhi sarvathA'bhUtaM tanna kriyamANaM dRSTam , yathA khapuSpAdi, yathA vA piNDAdiparyAyakAle taH tathA zivakasthAsakakuzUlAdipayoyakAle'pIti sarvadA'bhUtatvAnna kriyetAsAviti kathamasan ghaTa ityucyateti bhAvaH / 20 atha pakSAntaraM prAgabhUtamapIdAnI kriyata ityevaM rUpaM dUSayitumAha-athocyeteti / pratikSipati pUrvavikalpadvayopanyasanena atrApIti / abhUtapakSe doSamAha-yadyabhUta iti, prAkAlAvacchedenAbhUtaM etatkAlAvacchinnaM yadvastu taddhaTAbhavanarUpaJcet na sa kumbhaH kriyate, kumbha iti vA vaktavyaH kumbhatvenAbhUtatvAt kumbhatvena bhUta eva kumbhaH kriyate tathA vaktavyazca bhavati nAnyaH paTAdiriti bhAvaH / piNDAderyadi kumbhatvena bhUtatvamiSyate ghaTavannivRttatvena karaNaM vyarthameva syAt , ato na kriyate ityAha bhUtatve'pIti / abhUto'pi piNDAdiryadi kumbha ucyate tIbhUtatvAvizeSAt pRthivyAdyapi kumbhaH syAdityAha-yathAbhUto kapIti / bhavatu nAma ko doSa ityatrAha-tatazceti / dravyAditaH kriyAyA abhAvamAha-dravyata iti sarvapradezAtmakaghaTAdidravyasya viruddhadharmAnuSaGgAdbhedaprasaktyA vibhAge kriyamANe paramANAveva vizrAntatayA tasyaiva vAstavikadravyatvAt tatraiva kriyA sambhAvyeta nAsA ghaTaH, pradezAntare ca kriyA nAsti, tasmAt dravyato ghaTe kriyAbhAvAt katamo ghaTaH kriyata iti bhAvaH / kSetrataH kriyAbhAvamAha-kSetrata iti ghaTo hi bunamadhyorddhAdibhAgAvaSTabdhakSetravyApI, kriyA tu avayavAvaSTabdhakSetravartinIti na ghaTe kriyA'stIti bhaavH| kAlatastamAha-pratikSaNeti, ghaTAdeH pratikSAmanyAnyapradezeSvavaruddhatvAt katamo ghaTaH kriyata iti 30 bhAvaH / evaM bhAvato'pi nikhilasaMsthAnarUpAdisamudAyAtmako ghaTa iti pratibhAvaM ghaTasyAnyatvAt na kvApi kriyA yujyata iti kriyAyA abhAva ityAha-bhAvata iti / nanu yadi bhUtAbhUtavikalpadvayAnativRtteH kriyAyA abhAvastarhi akriyamANaH kathaM kumbho jAtaH, na tyakriyamANaM kumbhAdi bhavati, anyathA khapuSpAderapi jAtatvApatterityAzaGkate-kathaM tahIti / vyAcaSTe 2010_04 Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 735 15 prApyakarmAderakriyatA dvAdazAranayacakram (kathamiti) kathaM tarhi so'kriyamANaH kumbho jAtaH, kriyAyA abhAvAt , akriyamANatvAt [na] kumbho jAyate khapuSpavaditi prAptam , aniSTazcaitat , lokaprasiddhyuparodhitvAditi, atrocyate, ko vA bravIti jAta iti, ahantu lokamevAyuktavAdinaM manye, dravyAdito janmavinAzasamatvAt-ya eva jAtaH sa eva vinaSTo yatraiva ca tatraiva, yadaiva tadaiva, yathaiva tathaiveti bhAvAbhAvayorbhAvo-bhavanaM sa eva bhAvAbhAvabhAvo vastu, sadasadAtmakabhavanaM vastutvAt , pUrvAbhAva eva bhAvo'sya piNDAdeH-pUrvabhAvasyAbhAvo vinAzaH, sa evottaro bhAvo / janmeti janmavinAza[yo]rlakSaNam , tayo[va]stutvAt , itara Aha-sa bhAvAbhAvAtmako'rtho na jAyata iti kiM zakyo vaktumiti, omityucyate, sa na jAyata iti zakyo vaktumiti, kasmAt ? vinazyatvAt , ghaTAvasthA hi janma, sA vinazyadavasthaitra, uktanyAyAt, pUrvavaditi', vinaSTAnantaraghaTAvasthA[va]t (?) na vinazyatItyapi zakyaM vaktam , jAyamAnatvAt , uttaravat-ghaTAvasthAvaditi, etadudAharaNaM nivartyaghaTAdikarmaviSayAsu karaNapacanAdikriyAsu vikAryapalAlAdiviSayAsu ca dahanAdikriyAsu sarvAsvapi tAveSaiva vArtA nAsti kAcit kriyeti, 10 grAmaM gacchatItyAdiprApyakriyAsu kathamiti cet prApyakarmakriyAsvapi ca kAsucit, kAsucittu himavadAdityazrayaNadarzanAdiSu naiSA vArtA, kRtadagdhagatAdizabdaizcoktAnAM kriyANAM kRtatvAnupapatteH sutarAM prayogAbhAvaH, evaM tAvaDyutpannazabdAnAM kriyAvAcinAM nAmnAM zuklAdiguNazabdAnAJca nirviSayatA, dravyazabdeSvapi uktanyAyena tadasaMsparzAta kutaH tattvopanipAtivacanama? prApyakarmakriyAsvapi ca kAsuciditi, gacchatipravrajatyAdiSu bhAvitam , kAsucittu kriyAyA abhAvAditi kriyAyA abhAvAdakriyamANaH, akriyamANatvAdasau na kumbho jAyate, khapuSpavaditi bhAvaH / lokaprasiddhipratibandhakatvena na jAyata evetyaniSTamabhyupagantumityAha-aniSTazcaitaditi / nAniSTametat , kintviSTameva, lokaprasiddhistvayuktaivetyAha-ko vA bravItIti / dravyakSetrakAlabhAvaiH janmavinAzayorekakAlatvAditi hetumAha-dravyAdita iti, ya eveti dravyataH, yatraiveti kSetrato yadeveti kAlato yathaiveti bhAvataH, ekadravyakSetrakAlabhAvAvacchedena janmavinAzAbhyAM bhavanAtmakameva vastu iti darzayati-20 bhAvAbhAvayoriti / pUrvabhAvasya piNDasyAbhAvaH zivakakAle sa eva vinAza ucyate, uttaro bhAvaH zivakAdi janma ucyata iti vinaashjnmnorlkssnnmaadrshyti-puurvbhaavsyeti| evaJca vastunaH utpAdavinAzAtmakatvamuktaM bhavati, bhAvaikadeza utpAdastathA ca bhAvona jAyata iti prasaktaM tatki yuktamiti pRcchati-sabhAvAbhAvAtmaka iti| ttressttaapttimaah-omiti|hetumaah-vinshytvaaditi vinazyadavasthatvAt , yaddhi vinazyadavasthaM tanna jAyate ghaTAvasthAyAM prAgavasthAvat / evaM vinazyatItyapi vaktuM na zakyate jAyamAnatvAt , yaddhi jAyamAna na tadvinazyatIti vyapadezyam , uttaraghaTAvasthAvadityAha-na vinazyatIti / tadevamutpAdavinAzakriyayora-25 sambhavaM nirvatyavikAryaprApyasvarUpatrividhakarmaviSaye darzayati-etaddAharaNamiti, mRdA ghaTaM karotIti ghaTo nirvayaM karma, prakRterabhedenAnAzrayaNAt , yadyapi nirvRttirAtmalAbhaH kriyAkRto nayAntarApekSayA, kASThAni bhasmIkaroti kANDa lunAti ityAdau kASThAdivikArya karma, bhasmAdikAryasya prakRtyucchedasambhUtatvAt , atrApi vikAro bhasma kriyAkRtaH, tathApi RjusUtranayamate uktanyAyAt kriyAyA abhAva eva, bhAvAbhAvabhAvatvAdvastuna iti bhAvaH / kartuH kriyAviSayabhAvamAtreNepsitatamaM prApyaM karmocyate, tatra keSucit karmasu kriyAkRto vizeSo'sti, keSucittu nAsti, grAmaM gacchati pravrajatItyAdau kriyAkRtavizeSasadbhAve'pi kriyAyA abhAvaH 30 yatra tu tathAvidho vizeSo nAsti tatra tu sutarAmiti darzayati-prApyakarmeti, gacchatIti, grAmaM gacchatItyAdau gamanakriyAjanitadviSThasaMyogavizeSasya grAmAdau sattve'pi na kriyA'sti, proktanyAyAt himavantamupazrayati AdityaM pazyatItyAdau ca naiSA vArtA, upazrayaNasaMdarzanAdikriyAkRtavizeSAbhAvAt kriyamANakRtatvanyAyo'tra nAsti, zabdaM zRNoti ghaTaM pazyatItyAdau tu zravaNadarzanAdi. kriyopahitaH saumyatvAdasaMlakSito vizeSo yadi samunnIyate tadyatrApi kriyamANakRtatvanyAyyo'styevetyAzayaH syAditi pratibhAti / tadevaM kriyAvAcakazabdenAkhyAtena bhAvAbhAvabhAvasvarUpaM vastu na spRzyata ityupadarya ktapratyayAntakriyA- 35 1kSa. abhAvAdi kriyamANo kriymaannsvaat| 2 si.kSa. tvAdravyAdita aah| 3 De. ditiranviSTAnaMtarAghaTAvasthAt / dvA0 na0 16 (93) mmmmm te ghaTAvasthAyA prA -navinazyatAtiyo nirvattye kama, 2010_04 Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [vidhiniyamobhayAre himavadAdityazrayaNadarzanAdiSu yadyapi naiSA vArtA zabdaghaTazravaNadarzanAdiSveSaiva vArtA, kriJca-kRtadagdhagatAdizabdaizca ktapratyayAntairyAH kriyA ucyante tAsAM niSThitatvAt bhUtakAlavihitatvAJca ktasya kiJcinniSThita kizcidaniSThitaM mRtpalAlAdikarmeti kRtAkRtatvAnupapatteH sutarAM prayogAbhAva iti suSThacyate yathA loko vadati na tathA ghaTata iti / evaM tAvaddhyutpannazabdAnAM kriyAvAcinAmAkhyAtAnAM, nAmnAM-pAcakAdInAM / zuklAdiguNazabdAnAJca nirviSayatA-nirarthakatetyarthaH, dravyazabdeSvapItyAdi yAvadvacanamiti, sarvabhAvA bhAvAbhAvAtmakA ityuktaM vistarataH, tadvAcyabhimatAnAM zabdAnAmuktanyAyena tadasaMsparzAt kutaH tattvaM-bhAvAbhAvAtmakaM vastu upanipatituM vacanasya zIlaM dharmaH sAdhukAritA vA kasyaciditi / evaM tarhi zabdArthavyavahArahAniriti cenetyucyate, asti zabdArthavyavahAraH saMjJAsaMjJisambandhasannivezAtmakaH10 bhrUkSepAdivattvabhidheyAbhimatArthaparyAyamAtraparamArthatvAttadarthapratipattyupAyaH zabdaH / (bhrUkSepAdivattviti) bhrUkSepAdivattu-akSinikocaiH pANivihArairbhUkSepAdibhizcAGgavikAraiH svAbhiprAyasUcanaM kRtasaGketAnAM kriyate, abhipretArthaparyAyamAtratvAttAsAM kriyANAM tathA zabdasyApyabhidheyAbhimatArthaparyAyamAtraparamArthatvAt tadarthapratipattyupAyaH zabdoM bhrakSepAdivat saMjJA, saMjJaiva saMjJApanAmAtravAcakaH zabdaH puruSANAM kRtasaGketAnAM pratipattyupAyaH, akRtasaMketAnAntu zabdagatamAtrasaMpratyayanimittatvAt , yathoktaM 15 pravRttinimittakazabdAdapi tadvastu na vAcyamityAdarzayati-kRtadagdheti, bhUte tAntAH kRtAdizabdAH, tattakriyANAM niSThitatvaM prakAzayati, tathA ca mRt ghaTaH kRtA palAlo dagdhaH grAmo gata ityAdau mRt palAlAdayazca kiJcinniSThitAH kiJcidaniSThitAzca sarvathA ghaTabhasmAdirUpatayA niSThitAzcettarhi mRtpalAlAdizabdA na pravattaran, evaJca yadi mRdAdi kRtaM tarhi tanmRdAdi katham ? yadyakRtaM tanna tarhi tatkRtaM bhavatIti na tathAvidhAH prayogAH ghaTante iti lokavAdastathAvidho mithyAvAda eveti bhAvaH / evaM kriyAguNapravRttinimittakAH zabdAH bhAvAbhAvAtmakamajusUtrAbhimataM vastu na spRzantIti nirviSayA evetyAha-evamiti / dravyavAcakazabdA api 20 tathetyAha-dravyazabdeSvapIti bhAvAbhAvAtmakavastunaH nikhilazabdAtItasvabhAvatvAt tadvastu ca dravyAdito janmavinAzasamamiti sthiratvAbhAvAt saGketAsambhavena na vAcyatA tasyeti bhAvaH / ghaTAdivastu hi anekaparamANusaJcayasvabhAva, nikhilAvayavaparigraheNa tu zabdo na tad bodhayituM kSamaH, vastuna utpAdavinAzAtmakatvAt , tathA ca zabdena yadavayavadvArA ghaTaH procyate so'vayavo na ghaTa iti ghaTo na zabdavAcyaH, so'vayavo'pi na zabdagamyaH saMketAsambhavAdityAzayenAha-uktanyAyena tadasaMsparzAditi, zabdagrAhyo'vayavo na ghaTaH, ghaTazca na zabdagrAhyaH, utpAdavinAzasvabhAvatvAditi nyAyena zabdasaMsparzaH vastuno nAstIti bhAvaH / atha 25 zabdena vastvavabodhane yo'yaM loke vyavahAraH pravartate tadvirudhyate, mUkameva jagadbhavedityAzaya samAdhatte-evaM tIti, zabdebhyo ye padArthavyavahArAH ghaTAdyAnayananayanAdayo dRzyante zabdasyArthAsaMsparzitve te na ghaTanta iti zaGkArthaH / samAdhatte-neti, saMjJAsaMjJisambandhasannivezAtmakaH zabdArthasaMvyavahAro'stIti nocyata iti yojanA, vAcyavAcakabhAvanibandhanaH zabdArthavyavahAro'stIti na khIkriyata iti bhaavH| tarhi kathaM vyavahAra ityatrAha-bhrakSepAdivattviti. turvizeSaNe, saMjJAsaMjJisambandhanivandhanazabdArthavyavahAra vizinaSTi, itthaM mayA'kSinikoco yadA kriyate tadA tvayaivaM vijJAyetetyAdisaMketAnantaraM tathA kriyamANe tena yathA so'rtho vijJAyate 30 tathaivaivaM mayA zabde uccArite tvayA eSo'rthoM vijJeya iti saGketAnantaraM tathoccAraNe tena tathaiva vijJAyate vyavahriyate cetyevaM zabdArthavyavahAraH pravRtta iti, yastu tathAvidhaM saGketaM na vetti tasya tu tathAvidhazabdazravaNAt kevalaM zabdaparijJAnamevodetIti bhAvaH / enaM bhAvameva sphuTayati-akSinikocairiti / abhipretArthati yathA bhrakSepAdayaH kalpitArthasya paryAyamAtraviSayAstathA zabdo'pi abhidheyatvenAmimatasyArthaparyAyasyaiva paryAyaH zabdo na vastubhUtamartha spRzatIti bhaavH| evaJca saMjJA zabdaH saMjJApanaM jJAnaM vikalpAtmakaM tanmAtramutpAdayati, na tvartha spRzati, kRtasaGketAnAM kalpitArthaviSayavikalpasAdhanameveti bhAvaH / atrAthai diDAgakArikA pramANayati36 vikalpeti, bhAvAbhAvAtmakamRjusUtrAbhimataM vastu vartamAnakSaNamAtrarUpatayA tasya saGketavyavahArakAlavyAhyabhAvAt na zabdavA si.kSa. De. 'zravaNa. chA. himavadAzrityazravaNa / 2si.kSa. de. tAvatpanna. xxhe.| 3 si.kSa. De. bAcaka tveSTApu. 4 si.kSa. De. chA. deggaDu. / 2010_04 Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArthavAkyAe~] dvAdazAranayacakram 'vikalpayonayaH zabdo' vikalpAH zabdayonayaH / teSAmanyo'nyasambandho nArthaM zabdAH spRzantyamI // ' (dinnasyeyaMkArikA.) iti, evaM vastuno bhAvAbhAvAtmakatvasyAnirdezatvAt paramArthasyAvAcakaH, saMvRtisatastu vyavahAre vAcaka ivopalakSaNabhUta[:]zabdaH / atra ca apohaH zabdArthaH, yasmAdAha-'zabdAntarArthApohaM hi svArthe kurvatI zrutirabhidhatte' ( ) iti, pratibhA ca vAkyArthaH / atra cetyAdi, nayamatena vastusvarUpaM zabdArthasambandhaM cAvadhArya zabdArthaH zrutya[T]vadhAryate, atra ca-vidhiniyamavidhiniyamabhaGge ceti, apohaH zabdArthaH, yasmAdAha-zabdAntarArthetyAdi, zabdAdanye zabdAH zabdAntarANi, teSAmarthAnayohate ghaTazabdaH paTAdizabdAnAM svato'nyeSAM vyavahArA[na]nupAtAt, svArthe kurvatI zrutiriti vacanena bhAvAbhAvAtmakamarthaM darzayati, abhidhatta ityucyata iti, na paramArthato'bhidhatte vA, Atmano'nabhilApyatvAt , saMjJAparamArthatvAt , abhidhatta ivAbhAti lakSayana saGketavazAdarthamityeSa padArthaH, 10 vAkyArthastarhi kaH ? ucyate-pratibhA ca vAkyArthaH, zabdAbhyAsavAsanAjanitA'rtheSu pratibhA vAkyebhyo jAyate tirazcAM manuSyANAJca yathAbhyAsaM svajAtiniyatA svapratyayAnukAreNa zUrakAtarAdInAmiva vyAghrAdizabdazravaNAt kopaharSabhayAdinimittetyAdi yathAvadanugantavyam, vAkyArthapratipattyupAyaH padArthAsattvAt vAkyaudapoddhRtya utprekSayA vyAkhyAyate / cyam , na ca sAmAnyapuraskAreNa nikhileSu bhedeSu saGketasambhavaH, sAmAnyasyaivAbhAvAt , bhAve'pyadRSTeSu atItAnAgatabhedeSu 15 ananteSu na samayaH sambhavatyatiprasaGgAt , vikalpabuddhyA vyAhRtya samayaH kriyata iti cettarhi vikalpasamAropitArthaviSaya eva zabdaH na paramArthabhedaviSaya iti prAptam , atItAnAgatabhedAnAJcAsattvAttadvikalpabuddhirapi nirviSayaiveti nAmI zabdA artha spRzanti, nahi bAhye'rthe zabdAH pratItiM janayanti, yataste vikalpamAtrAdhInajanmAnaH, khamahimAnamanuvartamAnA bAhyArthAsaMsparzAn vikalpAnevotpAdayanti, yathA'gulyagre hastiyUthazatamAsta iti, tathA ca vikalpajanmAnaH zabdAH zabdajanmAno vikalpA iti zabdavikalpayorevAnyo'nyasambandho janyajanakabhAvalakSaNaH iti kaarikaabhipraayH| paramArthasya bhAvAbhAvAtmakasya vastunaH vAkpathAtItaviSayatvAt zabdo 20 na tasya vAcakaH, asya tu vastuno'vikalpakaM jJAnaM bhavati tatazca sakalavyavahArAGgabhUto vikalpo bhavati, sa ca vikalpaH kalpitavastuviSayatvAnnirviSaya iti zabdo'pi tathAvidhaM vikalpaM janayatItyAha-evaM vastuna iti saMvRttisato ghaTAderapi vyavahAre / vAcakavat upalakSaNabhUtaH zabdo vastuno devadattagRhAdeH kAkAdiriveti bhAvaH / etannayamatena bhAvAbhAvAtmakaM vastviti vastusvarUpamavadhArya bhrakSepAdivat kRtasaGketAnAmabhidheyAbhimatArthaparyAyapratipattyupAyaH zabda iti zabdArthasambandhaJcAvadhArya zabdArthazca ka ityavadhAryate ityAha-nayamateneti / zabdArthamAha-apoha iti, atadrUpaparAvRttirUpaM sAmAnya vikalpasya viSayaH, yazca vikalpasya 25 viSayaH sa eva zabdasyeti sAmAnyamatadrUpaparAvRttirUpamanyApohAbhidhAnaM zabdasyArtha iti bhAvaH / atrArthe pramANavAkyamAha-zabdAntareti, ghaTAdizabdabhinnapaTAdizabdAnAmarthAnapohate ghaTazabdaH, tathAvidhe'rthe ghaTazabdasyaivopayogAt , tato'nyeSAM paTAdizabdAnAM tadarthavyavahRtAvananukUlatvAt tamapohaM dRzyavikalpyayoramedaM vidadhacchabdo'bhidhatte iti tadarthaH / abhidhatte iti padasya vastuto vAcakatvabodhakatvaM na sambhavati, svalakSagasyAkhilazabdAviSayatvAt , kiM tu tamartha lakSayan abhidhAyaka ivAvabhAsata iti darzayatiabhidhatta itIti zabdAntarArthApohamityantenAbhAvAtmakatvaM svArtha kurvatI zrutirityanena bhAvAtmakatvaM pUrNavacanena bhAvAbhAvAtma-30 ko'rtha iti darzitaM bhavatItyAha-svArtha kurvatIti / vAkyArthamAha-pratibhA ceti / pratibhA paricAyayati-zabdAbhyAseti yaM kacidviSayamadhikRtya zabdasya paunaHpunyapravRttidarzanamabhyAsaH, niyatasAdhanAvacchinna kriyApratipattyanukUlA prajJA pratibhA, sA prayogadarzanAvRttisahitena zabdena janyate, prativAkyaM pratipuruSaJca sA bhidyate bAlAnAM tirazvAM ca bhavati, yathA vyAghratizabdazravaNAcchUrasya krodhanimittA pratibhA jAyate tajAtiniyatatvAttatpratyayAnukAritvAt kAtarasya ca bhayAdinimittA bhavati, yathA hi aGkazAbhighAtAdayo / hastyAdInAmarthapratipattau kriyamANAyAM pratibhAhetavo bhavanti tathA sarve'rthavattvenAmimatA vRkSAdizabdA yathAbhyAsaM pratibhAmAtrahetavo 35 bhavantIti bhAvArthaH / kathaM vAkyArthasya pratipattiri yatra tadupAyamAha vAkyArthapratipattyupAya iti apoddhArapadArthazcAtyantasaMsRSTA si. kSa. he. zabdArtho zrutyavadhAryate chA. 'zrutyavadhArthate / 2 si. chA. vAkyAdayoddhRtyore., kSa. vAkyAdapo. dRtmotpre0 / si. kSa. chA. De. matyanta, ntyapi', 2010_04 Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ vidhiniyamobhayAre ayaM punarnayaH katamaH zAstravihitAnAmiti cet - ayaM punarnayaH RjusUtra dezatvAt paryAyAstikaH, Rju praguNaM sUtrayati taMtrayata iti RjusUtraH, sUtrapAtavadRjusUtra iti vA pari samantAt ayati gacchatIti paryAyaH, sa evAstIti matiryasya sa paryAyAstikaH / (ayamiti) RjusUtra dezatvAt paryAyAstikaH, ekaikasya nayasya zatadhA bhedAbhyupagamAt, RjusUtra dezo'yamRjusUtrabhedaH, 'ekkeko ya sayaviho paMcaNayasatA havaMti evaM nu biti vi a Adeso sattaNayasatA havannevaM' ) iti vacanAt, Rju praguNaM sUtrayati tatrayata iti RjusUtra:, sUtrapAtavadRjusUtra iti vA, pari samantAdityAdinA paryAyAstikazabdArthaM savyutpattiM svayameva vyAcaSTe / kimetAH svamanISikA ucyante ? Ahosvidasya nayasya nibandhanamasyArSamiti, astItyucyate - upanibandhanamapyasya 'AtA bhaMte ! paramANu poggale No AtA ? goyamA ! siA AtA paramANupoggalA, siA No AtA, se keNaTTeNaM bhaMte ! evaM vuccai - siA AtA siA no AtA ? goyamA ! appaNo AdiTThe AtA, parassa AdiThThe No AtA' ( za0 12 - u0 10 - sU0 16 - 24 ) iti / - (upanibandhanamiti) upanibandhanamapyasya yato nirgamasta dastyArtham - tadyathA AtA bhaMte [paramANu ] 15 poggale ityAdi pudgalAnAmAtmA - svarUpamiti no AtmA - pararUpamiti bhAvAbhAvau vidhiniyamAviti prazno gautamasyendra bhUtergaNadharasya, vyAkaraNaM bhagavAnAha - goyamA ! siA AtA paramANupoggalA siA No AtA, bhavatyapi 'sekeNaTTeNaM ityAdikAraNapraznaH, evamiti syAcchabdArthaM pratyuccArayati, kenArthena syAdAtmA paramANupudgalaH ? syAnno Atmeti vivRNoti, tadatra ko nizcaya iti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA ! appaNo AdiTThe AtA'-AtmanaH svarUpeNAdiSTe'rpite vivakSite autmA bhAvo vidhi: svarUpam, 'parassa AdiTThe No 20 AtA' - parasyAdiSTe no AtmA'vRttirabhAvo niyama iti, tathA dvipradezikAdiskandhA AkAzAdyastikAyA ghaTapaTAyacArthA yathA vistarazo vyAkhyAtA iti // - iti nayacakraTIkAyAM saptamo'raH ubhayobhayabhaGgaH samAptaH 5 10 738 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam wwwww 2010_04 nAmanumAnabuddhyA parikalpito bhedaH, vAkyasyaiva loke prayogadarzanAdanvayavyatirekAbhyAM samudAyAdapoddhRtAnAM zabdAnAM yathAgamaM bhAvanAbhyAsavazAdutprekSayA vyAvarNanaM kriyata iti bhAvaH / ubhayobhayanayasyAsya saptavidheSu nayeSu kvAntarbhAva ityatrAha - ayaM punarnaya 25 iti| RjusUtravizeSo'yaM paryAyArthikanaya ityAha-RjusUtreti / RjusUtrazabdArthamAha-Rju praguNamiti yathA RjuH sUtrapAtaH tathA Rju praguNaM sUtrayati taMtrayate RjusUtraH sarvAn trikAlaviSayAnatikramya varttamAnaviSayakAlamAdatte, atItAnAgatayorvinaSTAnutpannatvena vyavahArAbhAvAditi / paryAyAstikazabdArthamAha-pari samantAditi / asya nayasyArSaM mUlamAha - upanibandhanamapIti / sUtrArthaM vyAkaroti-pudgalAnAmiti vidhirUpA vA niyamarUpA vA pudgalA iti praznArthaH / ubhayamapi sambhavatIttyuttaraM bhagavAna hatyA - darzayati-vyAkaraNaM bhagavAnAheti / tatra kAraNapraznamupanyasyati-se keNaTTeNaM iti / khaparApekSayA pudgalAnAM vidhiniyama30 svarUpatvaM sambhavatIti bhagavato vyAkhyAmAha - bhagavAnAheti / evamanyeSAmapi vidhiniyamasvarUpatvamupadarzayati - tatheti / ityAcArya vijayalabdhisUrikRte dvAdazAranayacakrasya viSamapadavivecane saptama ubhayobhayabhaGgAraH // >* - 1 si. kSa. chA. svarUpino / 2 si. kSa. chA. Aha bhAvo vidheH / 3 si.kSa. chA. vyAkhyAta meti / Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ athobhyniymaarH| __marw.mm vidhiniyamabhaGgasamastavRttisatyatvapratipAdanAdhikAre pUrvanayadRSTAvaparituSTeruttaranayasamArambhaH tadyathA bhAvAbhAvabhAvanAyAM bhAvo vidhirabhAvo vizeSaH, sa ca parAbhAva iSTo na svarUpasyaiva vizeSa iti tadabhAve svatvaM paratvaM cAvyavasthitaM parasvAbhAvavizeSatulyatvAt , sati ca svaparavizeSatvAbhAve bhAvAbhAvayorbhedenopanipAto na syAt , svato'pyasattvaM syAt / bhAvAbhAvabhAvanAyAmityAdi, yadi bhAvAbhAvAtmakaM vastviti bhAvo-vidhirabhAvo-vizeSaH, sa ca parAbhAva iSTo na svarUpasyaiva-bhAvasya vizeSo-niyama iti, tatastadabhAve-svagatavizeSAbhAve parasyApi svagatavizeSAbhAve svatvaM paratvaM cAvyavasthitaM, parasvAbhAvavizeSatulyatvAt-vaM svaM na bhavati, parAbhAvavizeSatvAt paravat, parAbhAvavizeSatvaM vastutvAt svavat , svabhAvavizeSazUnyatvAt paramapi paraM na bhavati-svabhAvavizeSazUnyatvAt , svavat , svAbhAvavizeSa[tvaM vastu]tvAt paravat pakSe dharmasiddhiH, tatazca 10 dvayorapi-khaparayoritaretarAtmApatteH svasya svatvaM parasya ca paratvamityeSa vizeSo nAsti, sati ca svaparavizeSatvA bhAve]bhAvAbhAvayoH-sAmAnyavizeSayobhadenopanipAto na syAt , na syAditi sambhAvanayA, mA mukhaniSThuraM vocamiti, evamaikyApattiranayoH, naikyApattireva, kiM tarhi ? saGkaro'pItyata Aha-svato'pyasattvaM, bhAvitArthameva, apizabdAt parato'sattvaM tvadabhyupagatameva, paratazca sattvaM syAt, aniSTazcaitat / atha vidhyAdisarvabhaGgAtmakaikavRttisamyagdarzanAdhikAre pratipAdanIye pratyekavRttimithyAtvaM tadantareNa tadabhAvAdApAdayatA mUla- 15 kRtA pravRttirUpamitaretarAbhAvalakSaNamabhavadbhavanasvarUpaM vastviti ubhayobhayaikAntanayamatamupadarya samprati tanmithyAtvopapAdanArthamantaramAracyata iti darzayati-vidhiniyamabhaGgeti, nirUpite'sminnapi darzane parAbhAvasya vizeSasya svarUpavizeSAsambhave'navasthAnAiyorapyabhAvasaGkararUpAdidoSAttadbhaGgasyAyuktebhavitRpradhAnaM bhavanopasarjanaM vstvityssttmbhnggaabhipraayH| nanvabhavadbhavanAtmakaM vastvityanena bhAvAbhAvAtmakaM vastvityuktaM bhavati, tatra bhAvAbhAvau vyAkhyAya tadAtmakavastvasambhavamudbhAvayitukAma Aha-bhAvAbhAvabhAvanAyAmiti / etadeva vyAcaSTe-yadIti / abhAvapadena vAdyamipretaM darzayati-saceti, paragatasya vizeSasyaivAbhAvo-niyamo na 20 tu svagatavizeSasya niyama iSTa iti bhAvaH / tathAsati ko doSa ityatrAha-tatastadabhAva iti, yadi khagatavizeSasya niyamo na syAt tadA paratvenAbhimato'pi vizeSaH parasya svarUpaM na syAt, tathA ca kathaM tasya paratvam, parasyaivAyamityaniyamanAt vizeSo'yaM paro'yaJca va iti vizeSasya niyAmakAbhAvAdavyavasthite khatvaparatve iti bhAvaH / avyavasthitatve hetumAha-parasveti, khaparetyAdivaktavye parakhetyabhidhAnaM sAdhyakrameNa hetukramalAbhAya, paragatavizeSaH parasyaiva, svagatavizeSaH svasyaiveti niyamAbhAvena svaparayoH samAnatvAditi bhAvaH / krameNa vyAkaroti-khaM svamiti yathA parasmin vizeSo'niyatastathA svasminnapi vizeSo'niyata 25 iti parAbhAvavizeSatvaM svasminnapIti tatsvameva na bhavatIti bhAvaH, paratvaM hi svabhAve'niyataM svarUpasya niyamAt, evaJca paratvaM parasminniva mvasminnapi bhavedato na khaM khamiti yAvat / evaM svarUpasyAniyamAdeva svatvamapi na khasminniyatamataH parasminnapi khatvasambhavAt paraM na paramityAzayenAha-svabhAvavizeSeti / phalitArthamAha-tatazceti, evaJca svasyaiva svatvaM parasyaiva paratvamiti niyamo nAsti khAtirikte khatvasya parAtirikte paratvasya bhAvAt ayaM bhAva eva nAbhAvaH, ayantvabhAva eva na bhAva iti vivektumazakyatayA bhAvasyAbhAvatvAdabhAvasyApi bhAvatvAdbhAvAbhAvAtmakaM vastviti bhAvAbhAvayoviziSyAbhidhAnaM na yuktamiti bhAvaH / svato'- 30 pyasattvamityuktyA parato'sattvaM pratIyate, taceSTameveti apizabdasUcitamaniSTApAdanaM sUcayati-apizabdAditi, parataH sattva 1 si.kSa. chA. paratvAbhAva0 / 2 si.kSa. chA. parAbhAvavizeSatvAtpUrvavat / 2010_04 Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 740 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre kizcAnyat-kimetau bhAvAbhAvau dvAvapi pradhAnau ? bhAvaH pradhAnaM vizeSa upasarjanam ? vizeSaH pradhAnaM bhAva upasarjanam ? ubhayamupasarjanaM? veti / (kizcAnyaditi) kiJcAnyat-idamiha sampradhAryam-kimetau bhAvAbhAvau dvAvapi pradhAnau vijigISU ivAnyo'nyanirapekSau ? bhAvaH pradhAnaM vizeSa upasarjanam ? vizeSaH pradhAnaM bhAva upasarjanam ? ubhaya5 mupasarjanamiti caturpu vikalpeSu trIn vikalpAn vyudasya bhAvopasarjanaM vizeSapradhAnaM nayasyAsya mataM sAdhayiSyAmaH / tatra tAvadyadi dvAvapi pradhAnaM tato'GgAGgibhAvo na syAt , parasparAnapekSatvAt tayoH, parasparAnapekSatvaM aparArthatvAt , aparArthatvaM pradhAnatvAt , vijigISuvat , tato virodhAdekatra pravRttyabhAvAdvastu bhAvAbhAvAtmakaM na bhavati, kathaM tarhi bhavatIti cet ? ghaTaH svenaiva bhavati, 10 na paTAdibhAvena nAbhAvena vA, uktasaGkaravizeSAsattvadoSabhayAt , paTo'pyevameva / tatra tAvadyadi dvAvapItyAdi, ubhayaprAdhAnye'niSTApAdanaM yAvadvijigISuvaditi, itarasya pradhAnasyArthaM sAdhayitumaGgaM pravarttamAnamaGginamapekSate, aGgyapyaGgamityaGgAGgibhAvaH, sa na syAt , parasparAnapekSatvAttayoH, parasparAnapekSatvamaparArthatvAt , aparArthatvaM pradhAnatvAt , yathA vijigISvoH, tato virodhAdekatra pravRttyabhAvAt vastu bhAvAbhAvAtmaka na bhavatIti, kathaM tarhi bhavatIti cet ? ghaTo ghaTabhAvena svenaiva 15 bhavati-svabhavanaprAdhAnyena, na paTAdibhAvena, uktasaGkaravizeSAsattvadoSabhayAt , nAbhAvena vA-paTAderAtmanAuktadoSAdeva, paTo'pyevameva-khenaiva padabhAvena bhavati na ghaTabhAvena, abhAvenaiva vaa| zibikAvAhakavattulyazaktInAmapyarthAnAmaGgAGgibhAvadarzanAditi cenna, zibikAvAhakavat sAmAnyavizeSayoH pradhAnabhUtasyAnyasya prayojayiturabhAvAt , uttarabhAvaH prayojayiteti cenna, tadA'bhUtatvAt / zibikAvAhaketyAdi yAvat cediti, syAnmataM parasparanirapekSatvAdityAdi hetvasiddhiH, tulya 20 mapi syAt , svatvaparatvayoritaretarAtmatvAt svatvaM paratvamapi paratvaM svatvamapIti svataH sattvaM parataHsattvamapi parataHsattvaM khataHsattvamapIti sAryamiti bhAvaH / dossaantrmaah-kishcaanyditi| bhavanAbhavanAtmakatvaM vastuno'bhyupagacchataste bhAvAbhAvAvubhAvapi pradhAnatayA vivakSitau, upasarjanatayA, anyataropasarjanAnyatarapradhAnatayA veti pakSeSu katamaH tvayA vAcya ityanuyujyaitannayasammataM pakSamupadarya vyudasyAni matAnyAdarzayati-kimetAviti / ubhayaprAdhAnyapakSe doSamAdarzayati-tatra tAvaditi / bhAvAbhAvayo yoH pradhAnatve hi parasparaM jigISU mallapratimallAviva tAvaGgAGgibhUto na syAtAm , aGgAGgibhAvau tu parasparasApekSau, aGgasyAGyarthatvAdaGginazcAGgArthatvAt , na hi sApekSaM pradhAnaM naametyaah-itrsyeti| aparArthatvamiti, paraprayojanAnapekSapravRttimattvamiti bhAvaH / tathA ca bhAvAbhAvayorubhayoH pradhAnatve ekArthoddezenobhayorvirodhAt pravRttyasambhavAt kathaM bhAvAbhAvAtmakaM vastu bhavedityAha-tata iti / ubhayoH prAdhAnye vastu bhAvAtmakameva bhavati na tu bhAvAbhAvAtmakaM, paravAbhAvavizeSatulyatvenobhayoH sAGkaryeNa ca svatvaparatvayoravyavasthitatvAdityAha-kathaM tahIti / ghaTAdiH kharUpeNaiva bhavati, tu paTAdirUpeNa 30 abhAvarUpeNa vA bhavati na bhavatIti vA na brUmaH, tathA ca bhAvAtmakameva vastu na bhAvAbhAvAtmakamityAzayenAha-ghaTa iti / nanUbhayaprAdhAnye'GgAGgibhAvo na syAt, parasparAnapekSatvAt vijigISuvaditi parasparAnapekSatvAGgAGgibhAvAbhAvayoH vyApyavyApakabhAvo'stu, tathApi pradhAnAnAmapi parasparApekSatvamasti, pradhAnAnAM zibikAvAhakAdInAmapyaGgAGgibhAvadarzanAt parasparApekSatvAdityAzaGkate-ziSiketi / vyAcaSTe-syAnmatamiti, tulyazaktInAmityanena prAdhAnyaM sUcitam / dRSTAntadAnti, 2010_04 Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAnyavizeSayoH pradhAnatvabhaGgaH ] dvAdazAranayacakram 741 zaktInAmapyarthAnAmaGgAGgibhAvadarzanAt, yathA zibikA vAhakAnAmiveti etacca [na] zibikAvAha kavadityAdi yAvatprayojayiturabhAvAditi, na hetvasiddhiH, zibikAvAhakAnAmiva pradhAnabhUta Izvaro yathA prayojayitA saMhatyakAriNAmaGgAGgibhAvaheturasti vahanakriyAyAM na tathA kazcit sAmAnyavizeSayoH ghaTAdeH piNDazivakAdezca pradhAnabhUto'nyaH kazcit prayojayitA'sti, tasmAdvaidharmyAdayuktadRSTAntamidamuttaramiti, uttarabhAvaH prayojayiteti cet-piNDasyottaro bhAvaH zivakAdiH sa prayojayitA pradhAnabhUtaH, tasyApi sthAsakakozakaku- 5 zUlakAdiruttaro yAvat pazcimo ghaTaH punarAvRttyeti, evacenmanyase tadapi na, tadA'bhUtatvAt - uttarasya bhAvasya tasmin kAle'nutpannatvAdasataH prayojakatvAbhAvAt kutaH pradhAnatvaM khapuSpasyeva ? | kiJcAnyat abhyupetyApi tadutpattimutpannasyApi tadAtmakatvAt pUrvamevottaraH kathamAtmAnameva prayojayitumarhati ? bhedamabhyupagamyApi zibikAvAhaka vadasvataMtratvAdapravarttakatvam / nm y (abhyupetyApIti ) abhyupetyApi tadutpattimutpannasyApi tadAtmakatvAt - mRtpiNDAdyAtmakatvAt uttarottarabhAratasya svabIjAdya bhinnatvAt pUrva evottaraH sa kathamAtmAnameva prayojayitumarhati ? bhedamabhyupagamyApi zibikAvAhakavadasvataMtratvAt - paravazavarttitvAdpravarttakatvaM pUrvottarayordiktaH kAlato vA bhinnayorapi bhAvAbhAvayora pradhAnatvAdIzvara preritazibikA vAhakavat, evaM tAvat pradhAnayora pravRttiH sAmAnyavizeSayoH / vakSya atha sanmitravadanyataropasarjanapradhAnabhAvena sAmAnyavizeSayoraviziSTateti cenna, mANaitannayamatAdanyataropasarjanapradhAnabhAvAbhAvAt, athopasarjanAveva bhAvAbhAvau tatastayoH pradhAnenAnyenAvazyaM bhavitavyam, tadabhAve pravRttyabhAvAt dRSTA hi pravRttirabalayorbalavadAzrayA, " 2010_04 10 kayorvaiSamyaM prakAzayati-zibikAvAhakavaditi, tulyazaktInAmapi keSAJcidaGgAGgibhAvena militvA yatkiJcitkAryaM pravRttau kazcit prayojayitezvarAdirdRzyate, sAmAnyavizeSayorbhAvAbhAvayostu pradhAnayostathApravRttau na kazcit prayojako vidyata iti paramparAnapekSatvaM siddhameveti bhAvaH / pUrvapUrvabhAvasya pravRttAvuttarottarabhAva evAtrApi prayojako'styeveti taddoSatAdavasthyamA - 20 zaGkate-uttarabhAva iti / vyAcaSTe pUrvapakSam - piNDasyeti / ghaTasyApi kapAlAdistasyApi kapAlikAdirityevaM bhAvyamiti darzayati-punarAvRttyeti / vidyamAnAnAmeva prayojakatvAduttarabhAvAnAM zivakAdInAM pUrvabhAvapravRttikAle'vidyamAnatvAt na teSAM prayojakatvaM sambhavatIti samAdhatte tadA'bhUtatvAditi, pUrvabhAvapravRttikAle uttara bhAvAnAmanutpannatvAdityarthaH / nanu tadAnImasato'pi prayojakatvaM dRzyate kRSIvalAdipravRtteH vrIhyAdiriti zaGkAyAmAha - abhyupetyApIti / prayojakatvenAbhimatasyottarasya pUrvabhAvAdabhinnatve bhinnatve vobhayathApi na pravarttakatvasambhava ityAha- tadAtmakatvAditi / pUrvabhAvAtmakatvAduttarabhAvasya svayameva prayojakaH svayameva ca prayojya iti kathaM sambhavediti bhAvaH / bhinnatvapakSe doSamAha-bhedamabhyupagamyApIti, svataMtra eva pravartako bhavati yathA zibikAvAhakAnAM rAjAdiH, na tu asvataMtraH, yathA zibikAvAhakAH, evamuttaro bhAvaH svottarabhAvapreritaH prayojako bhavet, tathA ca satyasau parabhUtamvottarabhAvavazavarttitvenAsvataMtratvAdaprayojaka eva bhavediti bhAvaH / bhedaprayojakamAhapUrvottarayoriti / itthamubhayoH pradhAnayoH pravRttirna syAditi prathamavikalpavicAmupasaMharati- evaM tAvaditi / anyataropasarjanapradhAnavikalpamutthApayati-atheti / vyAkhyAti - yatheti, bhAvAbhAvayoranyatara upasarjanAtmakaH kvacidbhAvaH kvacidabhAvo veti, 30 25 1 si. kSa. chA. svabIjAdibhinnatvAt / 2 chA. IzvarAprerita0 / 15 Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ omwwwwww 742 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre etAvatI ca pravRttiH sAmAnyavizeSayorbhavantI bhavet , sarvathA sA'nupapannA, bhAvAbhAvayoreva paryAyamAtratvAt , guNaguNyAdikalpanAsvapi bhAvAbhAvatvavyatiriktArthAbhAvAvidhaiva syAt , tathA vastu parIkSyamANaM caturdhA'pi na ghaTate / atha sanmitravadityAdi, anyataropasarjanapradhAnabhAvena sAmAnyavizeSayoraviziSTateti pUrva5 pakSayati, yathA saMhatyakAriNoH sanmitrayoH parasparamatAnuvartinorarthavazAdekasyopasarjanatA, itarasya prAdhAnyamiti cet-evaJcenmanyase tadapi na, vakSyamANetyAdi yAvadabhAvAditi, bhaviturvizeSasyaiva prAdhAnyaM sAmAnyasya bhavanasyaivopasarjanatvamiti ubhayamevArthatvaM bhAvazabdasya nAnyatheti vakSyate'sya nayasya matam , tasmAnAnyataropasarjanapradhAnabhAvaH, athopasarjanAveva bhAvAbhAvau, tatastayoH pradhAnenAnyenAvazyaM bhavitavyam , balavatA''zrayabhUtena dvayoriva rAjapuruSayopatinA pravarttayitrA, tadabhAve pravRttyabhAvAt, dRSTA hi pravRtti10 rabalayorbalavadAzrayA, etAvatI ca pravRttiH sAmAnyavizeSayorbhavantI bhavet , sarvathA sA'nupapannA bhAvAbhAvayoreva paryAyamAtratvAt , tattvAnyatvAdidharmANAM vastvantarAbhAvAt , bhAvaH sAmAnyaM pravRttirdravyaM vidhirandayo dharmIti paryAyAH, anAvo vizeSo'nyatvaM nivRttiH paryAyo niyamo dharma iti paryAyAH, guNaguNyAdikalpanAsvapi bhAvAbhAvatvavyatiriktArthAsadbhAvAt dvidhaiva syAt, tathA - itthaM vastu parIkSyamANaM caturdhApi na ghaTate, tasmAdbhAvAbhAvavyatiriktasyArthasyAbhAvAdupasarjanayorapravRttiriti / syAnmataM pradhAnena vinApi upasarjanayoH pravRttirbhaviSyatIti etadapi na ca pradhAnena vinopasarjanam , bhRtakAdiriva svAminA, na ca pradhAnopasarjanabhAvena vinA dRzyate bhoktRcetanAdhiSThitazarIrAdyarthA''hArAdivastupravRttiriti tayoreva pradhAnopasarjaanyatarasya ca pradhAnatvaM kvacidabhAvasya kvacidbhAvasya vA prayojanavazAditi pUrvapakSAzayaH / taM nirAkaroti-bhavitariti vidhiniyamayoH vidhiH vidhIyate niyamyate ca, niyamo'pi vidhIyate niyamyate ca, bhAvaH bhAvo'pyabhAvo'pi, abhAvo bhAvo'pyabhAvo'pIti 20 pUrvanayamatavanna svIkriyate sAMkaryAt , api tUbhayaM niyamyate-vidhiniyamau, sAmAnyamupasarjanameva, vizeSa eva pradhAnamiti, tatrApi vizeSaH svarUpaM ghaTAdireva, na paTAdyabhAvaH sa eva pradhAnabhUto bhAvaH, bhavanasAmAnyamupasarjanabhUto bhAva ityubhayamapi bhAva eva, ata eva bhAvAtmakaM vastu na bhAvAbhAvAtmakamiti nayasyAsya matam , tasmAnna tayoH kAmacAratA yukteti bhAvaH / atha caturthamubhayorupasarjanatvavikalpaM zaGkate-atheti yadi bhAvAbhAvayoddhayorupasarjanatA tarhi upasarjanatvasya pradhAnatvavyApyatvAdavazyaM pradhAnena kenacidbhAvya manyathobhayaprAdhAnyapakSa ivobhayopasarjanatvapakSe'pi tayoH parasparanirapekSatvAt pravRttirna syAt , dRSTA ca pravRttiH, sA cApradhAnayorbhAvA25 bhAvayoH pradhAnena pravarttayitrA kenacidbhavet , nAsti ca pravarttayitA kazcit bhAvAbhAvabhinna iti bhAvaH / tameva sphuTIkaroti bhAvAbhAvayoreveti / nanu bhAvAbhAvavyatiriktasyAsattvaM na yujyate vaktum , bhAvAbhAvabhinnAnAM taddharmabhUtAnAM bhAvatvAbhAvatvAdInAM sattvAt, na hi dharmavinA dharmI bhavituM vyapadeSTuM vA'hatItyAzaGkAyAmAha tattvAnyatvAdIti, tattvaM bhAvatvam, tacchadArthasyAnvayarUpatvAt , anyatvamabhAvatvamanyazabdArthasya bhedarUpatvAditi bhAvaH / dharmANAM bhAvAbhAvAtmakavastuvyatiriktatvAbhAve vasturUpatve yuktimAha-bhAva iti / guNaguNikriyAkriyAvajAtivyaktyAdInAmapi bhAvAbhAvAtmakatvamevetyAha-guNaguNyAdIti / tattvAnya30 tvAdicaturvidhAnAM bhAvAbhAvavyatiriktatvAsambhavena tayorupasarjanatvaM tadanyasya pradhAnasya kasyacidabhAvAdanupapannamiti nigamayati itthamiti / pradhAnena vinopasarjanasya pravRttisampAdakatvaM na sambhavatIti dRSTAntairdarzayati-na ceti / upakAriNA svAminA pradhAnena 15 1 chA. yAvadAbhAvA / 2010_04 Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSapradhAnatA] - dvAdazAranayacakram 743 nateti bhavat pradhAnaM kartRsAdhanaM pratyayArthaH, bhAva upasarjanaM bhAvasAdhanaM prakRtyarthaH, prakRtyarthavivakSAyAmapi karbarthaprAdhAnyAd bhAvasAdhanatve'pi karbartha evocyate, yattena bhUyate yadasau bhavati bhavanamApadyate bhavanakriyAmanubhavati svarUpapratilambhe guNabhUtaM kriyAtvaM pratipadyamAno'rtho viparivartata ityuktaM bhavati naTaparamArthanRpatvavat / - (na ceti) na ca pradhAnena vinopasarjanam , astIti varttate, bhRtakAdiriva svAminA, tasmAdaka- / lpaneyamapIti, syAnmatamupakAryopakAribhAvena vinApi bhavati vastviti, etadapi na ca pradhAnopasarjanabhAvenetyAdi yAvadvastupravRttiriti, bhoktA pradhAnaM tadarthaM bhogyamupasarjanam , odanavarddhitakazarIrAdivat AtmanaH zarIrameva bhoktRcetanAdhiSThitaM tadarthamupasarjanamAhArAdi, AdigrahaNAt vastrazayyAsanagRhAdi, AhArArtha zAlyAdi zAlyAdyarthaM salilAdi, yathaitadbhoktRbhogyAdi guNapradhAnabhAvenaiva pravartate na vinA teneti, dRzyate ca vastunaH pravRttirityapratyakSIkRtamiti tayoreva-bhAvAbhAvayoH pradhAnopasarjanetA-guNapradhAnabhAvaH, tRtIyava- 10 stvabhAvAt , itizabdasya hetvarthatvAt-etasmAt kAraNAdevamavasthite katarat kathaM niyatamityubhayaniyama ucyate tadyathA-bhavat pradhAnaM kartRsAdhanaM pratyayArthaH, bhAva upasarjanaM bhAvasAdhanaM prakRtyarthaH, ko bhavatIti ceducyatearthata:-prakRtyarthavivakSAyAmapi karbarthaprAdhAnyAt bhAvasAdhanatve'pi kartha evocyate, atastatpradarzanArthamAhayattena bhUyate, kimuktaM bhavati ? vizeSaH, sa eva bhavatIti bhAvaH, NapratyayAntena kartRvAcinA zabdenocyate, pUrvanayavyAkhyAvyutpattivat , bhavatIti ceducyate yadasau bhavati bhavanamApadyate bhavanakriyAmanubhavati svarUpapratilambhe 15 guNabhUtaM kriyAtvaM pratipadyamAno'rtho viparivartata ityuktaM bhavati, kimiva ? naTaparamArthanRpatvavat, yathA naTaH paramArthato naTa' eva san rAjaveSadhArI rAjakriyAsvAjJApanAdiSu ca varttamAno naTatvapradhAnastadvizeSaparamArthaH, evaM ghaTAkhyo vizeSaH jaladhAraNAdibhavaneSu vartamAno ghaTatvapradhAnaH tadvizeSaparamArtho bhavatIti / vinA na hyupasarjanasyopakAryasya pravRtti takAdeH, na vopasarjanatvamiti darzayati-na ca pradhAneneti / upakAryopakAritvaprayuktapradhAnopasarjanabhAvo na vastutvavyApaka ityAzaGkaya samAdhatte-syAnmatamiti / upakAryopakAribhAvaprayuktapradhAnopasarjanabhAvatvavyApyaM vastu- 20 tvamiti dRDhIkartuM dRSTAntaparamparAM darzayati-bhokteti, bhoktA''tmA pradhAnaM zarIramupasarjanaM zarIraM pradhAnamAhAravastrazayyAdirupasarjanamAhAraM pradhAnaM zAlyAdyupasarjanaM zAlyAdi pradhAna salilAdyupasarjanamityevaM bhAvAbhAvayorguNapradhAnabhAvenaiva pravRttidarzanAdguNapradhAnabhAvavyAptaM vastutvaM tacca bhAvAbhAvatvavyAptaM tadvyatiriktavastvabhAvAditi bhaavH| evaM pradhAnopasarjanabhAvatve siddhe prakRtipratyayArthayostannaiyatyaM na tu pUrvanayavadanaiyatyamiti nirUpayati-kataraditi / bhavanakriyAyA anubhavitA yo bhAvaH sa eva pradhAnabhUtaH pratyayArthaH bhavituryadbhavanaM sa bhAva upasarjanaM prakRtyartha iti nirUpayati-bhavaditi, bhavanakriyAkartA bhavatIti bhAva iti vyutpattiviSayo bhAva 25 ityatra bhUdhAtUttaraNapratyayArthabhUto bhAvaH pradhAnamiti bhAvaH / bhAva iti, bhavanakriyAkarturyadbhavanaM bhUyata iti bhavanamiti vyutpattiviSayaH bhavanatvaM pratipadyamAna eva san bhavatIti bhavati vizeSarUpatayA bhavatIti vyapadizyamAno bhUprakRtyartho bhAva upasarjanamiti bhAvaH / enamarthameva sphuTIkaroti-ko bhavatIti / bhAvasAdhanatve'pi karbarthatve dRSTAntamAha-naTeti / bhavitraiva bhUyate na tu bhavanena 1 chA. si.kSa. De. varddhitakavat zarIrAdi / si.xx| dvA0 na017 (94) 2010_04 Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 744 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre bhAvanA ghaTaH kartA tena kA bhavitrA bhUyate, sa eva bhavatIti bhavati, na bhavanena kA bhUyate, upasarjanasvAt , tena bhavanena bhUyate cet khapuSpamapi bhavet , yadyabhavadbhavet khapuSpamapi bhavet / bhavanasya drvytvaaptteH| 5 (ghaTa iti) ghaTaH kartA tena ka; bhavitrA bhUyate, sa eva bhavatIti bhavati, na bhavanena kA bhUyate-na bhavanaM ghaTo bhavati, upasarjanatvAt-kartR bhavituM na zaknoti, tena bhavanena bhUyate cet khapuSpamapi bhavet, yadyabhavadbhavet-abhavitrA bhavanamanubhUyeta khapuSpeNApyanubhUyeta, na hyabhavitRtvAt khapuSpaM bhavanamanubhavati tathA bhavanamabhavitRtvAnnAnubhavatItyarthaH, kasmAnnAnubhavati bhavanamiti ceducyate-bhavanasya dravyatvApattaH dravyazabdasva kartRpratyayAntatvAt , dravatIti dravyaM bhavyaM 'kRtyalyuTo bahulam' (pA0 3-3-113) 10 kartarIti lakSaNAt , yadi bhavati dravyaM syAt, aniSTazcaitaditi / / evaM tarhi bhavitA'pyabhavanaH khapuSpavanna syAditi tulyamaniSTApAdanam , yathA bhavitrA vinA bhavanaM nAsti tadviziSTaM dRSTaM tathA bhavitApi bhavanena vinA nAsti tadviziSTo dRSTaH, ityetacca nanu bhavanamavizeSa sAmAnyamAnaM kvacidapi bhavad dRSTam , vizeSeNa tu bhavitrA vazIkRtaM dRSTam , satyametat , vayamapi na brUmo bhavanaM nAstyeveti, vizeSapradhAnaM svopasarjanaM tu dRSTamiti / 15 (nanviti) nanu bhavanamavizeSa sAmAnyamAnaM kacidapi bhavad dRSTam , vizeSeNa tu bhavitrA vazIkRtaM dRSTam , satyametat vayamapi na brUmo bhavanaM nAstyeveti, kiM tarhi ? vizeSapradhAnaM svopasarjanaM tu dRSTamiti na tulyatvamanayoH / / ka tad dRzyata iti ceducyate kriyAghaTavrIhidevadattAdau kArakarUpAdimUlAdibAlAdibhedaM bhavanasAmAnyaM bhedapradhAna 20 dRzyate loke vizeSeNetyubhayaM niyamyate sAmAnyamupasarjanameva vizeSa eva pradhAnamiti, na yathA pUrvatra, iha svarUpaM ghaTo vizeSo na paTAdyabhAvaH, sa eva pradhAnaM bhAvaH, sAmAnya bhUyata iti bhAvayati-ghaTa iti / vyAkaroti-ghaTaH kati . bhavitaiva bhavanamanubhavati pradhAnatvAta . na tu bhavanaM bhavita bhavatyaH pasarjanatvAditi bhAvaH / bhavitRvyatiriktamapi yadi bhavanamanubhavettarhi gaganakusumamapi bhavanamanubhavedityAha-tena bhavaneneti / etadeva vyAcaSTe-yadIti, yadi bhavanamapi bhavanamanubhavet tarhi tadravyameva bhavet dravatIti dravyamiti kartRpratyayAntArthatvAt / 25 aniSTametadityAha-kasmAditi / dravyazabdasya kartRpratyayAntatve vyAkaraNaM pramANayati-kRtyalyuTa iti| abhavato yathA bhavanaM nAstIti tadasat evamabhavanasyApi bhaviturbhavanaM na syAditi zaGkate-evaM tahIti / vyAcaSTe-yathA bhavitreti, evaJca bhAvAbhAvayorubhayorapi bhAvAbhAvAtmakatvamiti pUrvapakSAzayaH, bhavanaM hi nirvizeSaM sAmAnyamAnaM bhavanna dRSTamapi tu bhavitrA vazIkRtameveti na khapuSpasamateti bhAvaH / samAdhatte-satyametaditi / sAmAnyavizeSayorubhayoH sAmAnyavizeSAtmakatve vidhiryadA vidhIyate niyamyate ca tadA vidheH, niyamo yadA vidhIyate niyamyate ca tadA niyamasya prAdhAnyaM syAt, na caitaddaSTa sAmAnyasya prAdhAnyamityAzayenAha-kiM thiiti| vizeSasyaiva pradhAnatve dRSTAntAnAha-kriyAghaTeti / vyAcaSTe __ 2010_04 Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmadravyanirUpaNam ] kriyAbhavanaM prakRtyartha upasarjanamapradhAnam, zibikAvAhakayAnezvarayAnavaditi vizeSabhavanameva bhAvabhavanamiti paryAyanayabhedo'yaM sarvadravyArthabhavanapratipakSabhUtaH / kriyAghaTetyAdi, kriyAyAM kArakaM - kartA, ghaTe rUpAdiH, trIhau mUlAdiH, devadattAdau bAlAdiH, ete bhedA yasya tadbhavana sAmAnyaM bhedapradhAnaM dRzyate loke vizeSeNa - upasarjanIkRtapradhAnenetyubhayam, asmAt kAraNAt vidhirniyamazca niyamyete - sAmAnyamupasarjanameva vizeSa eva pradhAnamiti vidhiniyamau niyatau, na 5 yathA pUrvatra - ubhayamete kAmacAro vA, vidhirvidhIyate niyamyate ca, niyamo vidhIyate niyamyate ceti tulyakakSau, anantarAtItanayamatavat ubhayacobhayaM bhAvo'pi bhAvo bhavatyabhAvazca abhAvo'pi [ abhAvo ] bhAvazceti, saMkaradoSAt, iheti, asminnaye svarUpaM ghaTo vizeSo na paTAdyabhAvaH, sa eva - vizeSaH pradhAnaM bhAvaH, sAmAnyaM kriyAbhavanaM prakRtyartha upasarjanamapradhAnam, kimiva ? zivikAvA hai kayAnezvarayAnavat-yathA zibikAvAhakAnAM yAnamIzvarayAnArthatvAdapradhAnamataH zivikAvAhakA yAntIti nocyante tairUdyamAna Izvara eva 10 pradhAnatvAdyAtItyucyate tathA sAmAnyena bhavatApi apradhAnena bhavitA ghaTa eva bhavatIti prAdhAnyAducyate, tasmAnnirUpitavastusvarUpamupanayati - vizeSabhavanameva bhAvabhavanamiti dASTantikamarthamittham, paryavanayabhedo'yam, asya nayasya paryAyanayabhedatvAt sarvadravyArthabhavanaM pratipakSaH tatra vidhyAdayo dravyArthabhavanabhedA vyAkhyAtA dUSitAzca 'samanantarAnulomAH pUrvaviruddhAH nivRttiniranuzayAH' ( ) iti nyAyakrameNa te ca dravyArthabhedAH / dvAdazAranayacakram nAmasthApanAdravya[rrtha]bhavanayoravyAkhyAtayorvyAkhyAnaM kRtvA dUSayiSyati tatra nAmadravyArthabhavanaM tAvat - svarUpato namayati prahvIkaroti sarvamAtmasvabhAveneti nAma kAraNaM dravyaM tadeva kArya nAsat bhavanAtmakatvAt, sa hi zabdo bhavanAtmakaH, bhavanAnyavasthAvizeSAH, svapnAdivat puruSasya bAlAdivadvA, piNDAdirUpAdivadvA ghaTasya / 3 2010_04 745 kriyAyAmiti, kriyAghaTAdInAM kArakarUpAdivyatirekeNAkiJcitkaratvAttadavinAbhAvitvAcca kArakAdaya eva pradhAnaM kriyAvisAmAnya 20 nUpasarjanameveti bhAvaH / ata eva sAmAnyamupasarjanameva vizeSa eva tu pradhAnamiti niyamyate na tUbhayamatavadubhayapradhAnavidhirubhayobhayanakvadubhayorubhayAtmakatvamiti nirUpayati- asmAtkAraNAditi / khamataM samarthayati - asminnaya iti, mRdAdeH khakharUpaM gho vizeSastena rUpeNa tasyA bhavanAt paTAdyabhAvastu na vizeSastena rUpeNAbhavanAt tatrApi ghaTAdiviMzeSa eva pradhAnaM tadarthaM sAmAnyasya pravRtteH, ata eva sAmAnyama pradhAnaM bhavitrA vizeSeNa vazIkRtatvAditi bhAvaH / atra dRSTAntamAha-ziviketi, sAmAnyasthAnIyaM zibikAvAhakayAnaM vizeSasthAnIyezvarayAnArthatvAdapradhAnaM, zibikAvAhakAnAkha gamanasya sattve'pi te yAntIti nocyante, UhyamAna 28 Izvara eva yAtItyucyate tathA sAmAnyaM bhavadapi apradhAnatvAt bhavatIti nocyate kintu tena bhavitA vizeSa eva bhavatItyucyate prAdhAnyAditi bhAvaH / nirUpitavastukharUpaM dASTantikamarthamitthamupanayatItyAha- tasmAditi / vizeSasyaiva prAdhAnyena pratipAdanAt paryAyapradhAnanayavizeSo'yaM naya ityAha- paryavanayeti / etasya pratipakSabhUtA dravyArthanayAH vidhyAdayaH, te nirUpitA dUSitAzcetyAhasarvadravyArtheti / etadabhidhAnaM vakSyamANArthanirUpaNAvasara pradAnAyeti dhyeyam / nAmasthApanAdravyabhAvarUpacaturvidhabhavanamadhye nAmasthApanAdravyANi dravyArthanayabhedarUpANi tAni ca na nirUpitAni nirUpitasyaiva vyAvarttanasambhavAt, atastAni nirUpayati-tatra 30 1 si. kSa. kriyAM ghaTetyAdi / 2 si. kSa. matA / 3 si. kSa. vAhakayAnabhedazca bhayAnavat / 4 si. kSa. bhavanaM pratipakSasUtravidhyA0 / 15 Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wwwww nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam ubhayaniyamAre . (tatreti) tatra nAmadravyArthabhavanaM tAvat-svarUpato namayati prahvIkaroti sarvamAtmasvabhAveneti nAma kAraNaM-karotIti, dravyaM-prAgvyAkhyAtArthaM bhavata eva tAvadbhavanaM tadravyaM kAraNanAmetyucyate-bhavatyeva bhavatyavasthitaM vizvasya kAraNaM prAguktapuruSAdikAraNavadekameva nAma-zabdaH, Aha-karotIti kAraNamuktaM kAryAbhAvAt kiM kriyate ? yat kurvat tat kAraNaM syAt , tasmAt kAryAbhAvAt kAraNatvAbhAvaH, kAraNatvA5 bhAvAt svalakSaNAbhAvAt khapuSpavadasaditi, ucyate-tadeva kArya kAraNameva nAma kArya nAsat, kutaH ? bhavanAtmakatvAt , sa hi zabdo bhavanAtmakaH, bhavanAnyavasthAvizeSAH, svapnAdivat puruSasya, bAlAdivadvA, piNDAdirUpAdivadvA ghaTasya, tasmAt sa eva kAraNaM svAvasthAvizeSANAM kAryANAmiti / asyoddiSTasya kAryakAraNabhAvasya nirUpaNArthamudAhRtya ghaTaM ghaTasya hItyArabhate ghaTasya hi kumbhakAracetanA kAraNaM, nAmUrttAtmA, tataH kiM kumbhakArazarIraM kartRtvAt 10 mUrttatvAt mRdAdyAtmakatvAddhaTasya mUrtasya kAraNaM sambhAvyeta ? yadastu tadastu kArya kAraNaJca sarvathA caitanyarahitasya mUrttadravyasya mUrtirahitasyApi vA cetanasya kAraNatvAsambhavAnmUrtacaitanyAtmakaH kumbhakAraH, sarvamapi caitannAmaiva / - (ghaTasya hIti) ghaTasya hi kAryasya yasmAt kumbhakAracetanA kAraNam-kumbhakaraNasamarthazarIra sahitA, cetanArahitasyAkAraNAt , AtmA tarhi kAraNamastu cetanatvAditi cet tannAmUrttAtmA, akA15 raNAt , tataH kiM kumbhakArazarIraM kartRtvAt mUrttatvAt mRdAdyAtmakatvAt ghaTasya mUrtasya kAraNaM sambhAvyeta ? mRtsalilAdyAtmakatvAddhaTasya mRtsalilAdyAtmakameva kAraNaM sambhAvyeta ?, yadastu tadastu kArya kAraNaJca, naameti|vyaacsstte-svruupt iti, sarvabhAvAn khasvabhAvena yato namayati tata evaitannAma kAraNaM dravyaJca bhavati bhavanakriyAnubhavanazIlasya dravyatvAditi bhAvaH / kRtyalyuTo bahulamiti bAhulakAt kartari yapratyayena niSpannatvAdrvyazabdasya bhavata eva bhavanamartha ityA shyenaah-praagvyaakhyaataarthmiti| tacca kAraNamekameva puruSasvabhAvakAlaniyatyAdivadityAha-bhavatyeveti / yadi sarvamAtmasvabhAvena 20 namayati tadA sarvaM nAma bhavati, nAma caikamucyate tarhi tatkAraNaM na bhavet tadvyatiriktasya kasyacidapyabhAvAt , tathA ca kiM janayat tat kAraNaM bhavet tasmAt kAraNatvalakSaNaM nAma nAsti khapuSpavadityAzaGkate-karotIti / sarva hyAtmasvabhAvena namayatIti mAmocyate tadeva sarvaM kAryabhUtaM nAma bhavati tattadrUpeNa vA tasyaiva bhavanAt tatkAryamapItyAha-tadeva kAryamiti, kAraNabhUtaM nAmaiva kArya bhavanAtmakatvAditi bhAvaH / avasthA'vasthAvatorabhedAdbhavituryadbhavanaM tadeva kArya puruSasya bAlAdivat ghaTAdeH rUpAdivadityAha sahIti, eka eva zabdo nAnAvidhakAryakAritvenAnantazaktitvAt zaktibhedamAzritya ghaTapaTAdivicitrAvasthAbhirbhavati yathA 25 ghaTapaTAdayo'vasthAH parasparaM bhinnA api pRthivyeva bhavati tasyAzca svato'bhinnatvAdekakAraNatvaM tathA zabdo'pIti bhAvaH / mUrtamamUrta vA sarvaM zabdasyaivaikasya viparivartasvarUpamityAdarzayati-ghaTasya hIti / vyAcaSTe-ghaTasya hi kAryasyeti, ghaTAdimUrtakAryasya na kevalaM cetanA kAraNaM vijAtIyatvAt na vA'cetanamAtram, cetanAM vinA kAryAjananAt , kintu kumbhakaraNasamarthazarIraviziSTacetanA kAraNaM syAt yathA ca ghaTAdikAryeSu pRthivItvAdijAtisamanvayadarzanAt tatkAraNaM paramANvAdirapi pRthivItvAdijAtisamanvito bhavati tathaiva ghaTAdiSu zabdarUpAnugamAt tatkAraNasyApi zabdarUpatvamAstheyamiti sarva kAryajAtaM cetanamacetanaM vA zabdasyaiva 30 viparivattarUpam ,sarveSAM bhAvAnAM sarvathA sarvadA sarvatra nAmadheyazabdenAnvitatvAditi bhaavH| kAraNamiti, anena kevalasyAcetanasa kAraNatA pratikSiptA / akAraNatvAditi-anenA mRtasya mUrta prati kAraNatA pratikSiptA / mUrtasya mUrtameva kAraNamamUrtasya cAmUrtamiti niyame'nAzvAsAttacarcAyA atrAnavasaratvAt sambhAvanayocyate-kumbhakArazarIramiti / tadevAha-yadastu tadastviti / 1 chA mRtsalilAdhova / 2010_04 Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amwamam zabdAtmakatvasAdhanam dvAdazAranayacakram sarvathA caitanyarahitasya mUrttadravyasya ghaTasajAtIyasyApi mUrtirahitasyApi vA cetanasyAsajAtIya[sya]ghaTakAraNatvAsambhavAt mUrtacaitanyAtmakaH kumbhakAraH-pRthivyaptejovAyvAkAzAtmAnaH saMhatya kumbhakArAkhyA bhavanti, taJca sarvamapi caitannAmaiva-zabda eva, zabdabrahmaNa evaikasya viparivartasvarUpaM pRthivyAtmAdimUrtImUrttabhedaprabhedaM jagat / apara Aha-zabdasvatattvamAkAzaguNo vA zabdaH, zrotragrAhyasyArthasya zabdasaMjJatvAditi keci- 5 tpratipannAH, tatkayopapattyedamucyate zabda eva sarvamityatrocyate kumbhakAro hyAtmA tatsanniviSTazabdAnuviddhacaitanyasvarUpatvAcchabdAtmakaH, tadanurUpAntaHzabdAnuviddhacaitanyapreritapiNDazivakAdyanukramapravRttayo'pi tadAtmikAH, tatpravRttitvAt , mRtpravRttyAtmakaghaTavat , tadbhAve tadbhAvAt , tadabhAve na pravartate, tantuvAyavat / kumbhakAro hItyAdi, hizabdo hetvarthe, kumbhakArastAvadAtmA, tatsanniviSTazabdAnuviddhacaita- 10 nyasvarUpatvAcchabdAtmakaH, tadanurUpAntaHzabdAnuviddhacaitanyapreritapiNDazivakAdyanukramapravRttayaH-kriyA api tadAtmikAH, tatpravRttitvAt , mRtpravRttyAtmakaghaTavat, tadbhAve bhAvAt , vaidhamryeNa tadabhAve-tadanurUpAnta:sanniviSTa[zabdAnuviddha] caitanyAbhAve na pravarttate, tantuvAyavat / syAnmataM tadanurUpaicaitanyAtmakatvamastu, pravRttezcaitanyAvinAbhAvAt zabdAtmakatvaM tu sAdhyamityatrocyate, kimatra sAdhyam ? siddhamevaitat bhAvArthamAha-sarvatheti, mUrttatvena ghaTasajAtIyatve'pi kumbhakArazarIramAtrasyAsajAtIyasya cAtmamAtrasya ghaTakAraNatvAsambhavAt mUrtacaitanyAtmakaH kumbhakAraH kAraNam , sa ca pRthivyaptejovAyvAkAzAtmarUpa iti bhAvaH / pRthivIti, anena vastumAtraM pradarzita vastumAtrasya zabdAtmakatvapradarzanAya / tacca sarvamapIti, pRthivyatejovAyvAkAzAtmasvarUpaM sarvamapItyarthaH / nAmaiveti zabdArthayostAdAtmyAt pazyantIvAgrUpaM zabdabrahmaiveti bhAvaH / bhAvArthamAha-zabdeti / nanu sarva jagat zabdAtmakamevetyayuktam , sAMkhyaiH zabdasya kevalamAkAzakAraNatayA vaizeSikairAkAzaguNatvena svIkArAt yo'rtho hi zrotrendriyega gRhyate sa eva zabda ucyate na sarve 20 ghaTapaTarUpAdaya ityAzaGkAM manasikRtya samAdhatte-kumbhakAro hIti / ye yadAkArAnusyUtAste tanmayAH yathA ghaTazarAvodazcanAdayo mRdvikArA mRdAkArAnugatAH padArthA bhRnmayatvena prasiddhAstathAzabdAkArAnusyUtAzca sarvabhAvAH, evaJca nirvikalpakaM savikalpakaM vA jJAnaM gauH zukaH calaH Dittha iti zabdaviziSTamevArthamavabodhayati, zabdAkhyavizeSaNAnuraktasya vizeSyasya svarUpaM pRSTaH zabdenaiva darzayati zabdAparityAgalabdhaprakAzasvarUpayA vA'nubhUtyA'nubhavatIti so'pi vizeSyaH zabdarUpa eveti zabda evArthopArUDhaH pratibhAtItyAzayenAha kumbhakArastAvaditi, ayaM vizeSyo vAcakatvena svavizeSaNIbhUtazabdasammizracaitanyakharUpatvAt zabdArthayozca tAdAtmyAcchabdA- 25 tmaka eva kumbhakAra iti bhAvaH / tAdAtmyAt abhyantarIkRtayogyazabdAnuviddhacaitanyasya yAH mRtpiNDazivakAdyanukramapravRttayastadgatavicitrakAryajanakazaktivaicitryAt kAlAtmakasvataMtrazaktipreritAt bhavanti tA api tadAtmikA eva, piNDAdInAM tatpravRttirUpatvAdityanumAnamAha-tadanarUpeti / vyAptiM grAhayati-taddhAva iti / pravRttiM prati caitanyasya kAraNatvena piNDAdipravRttayaH piNDAdi. -pravRttyanurUpacaitanyAtmakA bhavantu kathaM zabdAtmakatvaM tAsAmityAzaGkate-syAnmatamiti / sarvaH pratyaya upajAyamAno nAnullikhita-.. zabdaka upajAyate tadullekharahitasyAnavAptaprakAzakhabhAvatvenAnuditakalpatvAt, idaM IdRzazceti parAmarzarahite hi vedane vedanAtmakataiva 30 1 si. kSa. De. chA. tsmaanivissttishbdaa0| 2 si. xx / 3 si. xx / 2010_04 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam na hi kAcidapi cetanA azabdA'sti, anAdikAlapravRttazabdavyavahArArAbhyAsavAsitatvAdvijJAnasya, caitanyameva hi pazyantyavasthA madhyamAvaikharyoravasthayorutthAne kAraNaM nAmatyucyate, kAraNAtmakatvAt kAryANAm, yathoktaM 'vaikharyA madhyamAyAzca pazyantyAzcaitadatam' ( vAkya0 kA 0 1 zlo0 143 ) ityAdi / ( na hIti ) na hi kAcidapi cetanA azabdA'sti, anAdikAlapravRttazabdavyavahArAbhyAsavAsitatvAt vijJAnasya, caitanyameva hi pazyantyavasthAnaM madhyamAvaikharyoravasthayorutthAne kAraNaM nAmetyucyate, kAraNAtmakatvAt kAryANAm, yathoktaM 'vaikharyA madhyamAyAzca pazyantyAzcaitadadbhutam' / ' ( vAkya 0 kA 0 1 zlo0 143 ) ityAdi / zabdavyavahArAnabhijJeSvapyavyakta cetaneSu vijJAnotthApitapravRttisambhave vyabhicaratIti syAnmataM 10 cenetyucyate yesyavyaktacetanA jaGgamAH sthAvarAzca te'pi zabdAbhyAsavAsanAjanitAntarniviSTasvA - nurUpacaitanyAH, hitAhitapravRttivyAvRttivRttatvAt kumbhakAravat / " yesyavyaktacetanA ityAdi, kRmipipIlikAdInAM jaGgamAnAM vratatitrapupIsitakarNikAdInAM sthAvarANAzca zabdAbhyAsavAsanAjanitAntarniviSTasvAnurUpacaitanyAstitvaM pratijJAyate, hitAhitapravRttivyA15 vRttivRttatvAt, kumbhakAravat - hitAhitayoH pravRttivyAvRttI, nimittasaptamI sambandhaSaSThI vA hitAhitapravR www. 5 748 wwwwww www. 2010_04 20 nAsti, caitanyasya prakAzazUnyatvAdityAzayenottarayati - na hIti / vyAcaSTe-na hIti, loke zabdAnugamaM vinA jJAnaM nAsti sarvamapi jJAnaM zabdaviSayakaM zabdArthayorabhedAt, arthasya zabdaprakAzyatvaniyamAcca jJAnazca sarvaM zabdAkArAnuviddham, jJAnasya ca zabdAkAratAnanuSaGge samutpannamapi jJAnaM na prakAzeta tasmAnnAstyazabdA cetaneti bhAvaH / na hi kAcidityanenoktA cetanA vaikharItyucyate sA ca zrotraviSayA zliSTavyaktavarNA prAptasAdhubhAvA bhraSTasaMskArA ca antaHsannivezinI parigRhItakrameva buddhimAtropAdAnA sUkSmaprANavRttyanugatA madhyametyucyate, pratisaMhRtakramA satyapyabhede samAviSTakramazaktiH pazyantItyucyate, iyaJca madhyamAvaikharyoH kAraNaM nAmAtmikaiva kAryANAM kAraNAtmakatvAt kAryasya nAmAtmakatve kAraNasyApi tadanapAyAdityAzayenAha - caitanyameva hIti, prAhyagrAhakAkAravarjitA'paricchinnA sarvataH saMhRtakramA pazyantIrUpA vAk, sa evAtmA sarvadehavyApakatvena varttate, antaH pazyadavasthayA bhoktRtArU payA'vidyayA, saiva pazyantIrUpA vAk arthapratipAdanecchyopalakSitA manovijJAnarUpatvenA''sthitA madhyamA vAgucyate, saiva ca vaktrakuhare prAptA kaNThAdisthAnabhAgeSu vibhaktAkArAdivarNarUpA vaikharItyucyate, tataH saiva bAhyArthavAsanayA vidyArUpayA krameNa ghaTapaTAyAkArai25 vivRttA cakSurAdinA gRhyate iti bhAvaH / nanu bAlamUkapazupakSikRmipipIlikAvRkSalatAdInAM pravRttidarzanenAnumitavijJAnAnAM cetanA'zabdaiveti kAryANAM kAraNAtmakatvaM vyabhicaratItyAzaGkate - syAnmatamiti / samAdhatte - ye'pIti / vyAcaSTe - kRmIti / kRmyAdayaH aGgamA vratatyAdayaH sthAvarAzca zabdAbhyAsavAsanA janitAntarniviSTakhAnurUpacaitanyA eva, sarvaM hi vijJAnaM zabdAkArAnusyUtam, saMsArigAM bAhyasya lokavyavahArasyAntazca sukhaduHkhAdisaMvidrUpasya sAdhanaM vAgeva, sarvaprANiSu vAGmAtrAnatikrAntacaitanyasyaiva varttanAt vAGmAtrAtikrAntacaitanye hi bAhyAntaH pravRttireva na syAditi bAhyAntarhitAhita pravRttivyAvRttidarzanameva kRmyAdInA 30 zabdAnuviddhacaitanyAtmakatvaM sAdhayatIti bhAvaH / amumeva hetuM darzayati- hitAhiteti / hitAhitanimittapravRttinivRttyorzvattatvAt hitAhita sambandhi pravRttinivRtyorvRttatvAditi hetvarthamAha-nimitteti / hitAhitapravRttinivRttiprakAreNa vRttatvAditi hetvarthAbhiprAye 1 si. kSa. chA. De. rUpam / 2 si.kSa. chA. trapusIsakacitakarNikA0 / [ ubhayaniyamAre Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnuviddhatvasAdhanam] dvAdazAranayacakram 749 ttivyAvRttyovRttatvAt, itthaMbhUtalakSaNA tRtIyA vA hitAhitapravRttivyAvRttibhyAM vRttatvAt stambhAdyAzrayopasarpaNaM hitapravRttivRttatvaM gamnyiAdibhayAdanyato gamanamahitavyAvRttivRttatvaJceti siddho heturvanaspatiSvapi, kRmyAdInAmutrAsastambhabhrAntipalAyitagatAgatAdikriyA bhayAdyavinAbhAvinyaH siddhA evAto hitAhitapravRttivyAvRttivRttatA vidyate zabdAnuviddhacaitanyAvinAbhAvinI yathA kumbhakAre, tasmAttepUbhayeSu sAdhyate, suptadgdhAdiSu tu jaGgameSu vyaktameva pANiprasphoTanAdikriyAliGgam , tena vijJAnamavinAbhAvitvAt siddhameva, 5 zabdAnuviddhatvaM tu sAdhyata iti / naitat svAbhipretopattibalAdeva, kiM tarhi ? bhagavadarhadAjJApi tathopazrUyate-'sabajIvANaM pi ya NaM akkharassa aNaMtabhAgo nicugdhADio' (naMdI0 sU0 51) ityAdi, (bhagavaditi) bhagavadAjJA'pi tathopazrUyate-'sabajIvANaM pi' (naMdI0 sU0 51) ityAdi, akkha- 10 rANakkharasutAdibhedena zrutajJAnaprarUpaNAyAmekendriyAdisvAmikamuktaM sUtre, tathA bhASye'pi taM pi jadi Avarijeja, teNa jIvo ajIvattaM pAve, suhRvi mehasamudaye hoi pahA caMdasUrANaM' ( ) ato yathaiva kumbhakArakaraNazabdacetanAvaicitryavRttitAratamyAdhyAsanasamupahitarUpA ghaTatA nAmnaH sAkSAdbhavati tathA tathA tatprabhavameva kumbhakAramanuSyazarIraM mRdAdi ca, zabdopayogasambandhAt yogavakratAvisaMvAdanAdeH, rUpAdimadarthaviracanAtmakatvAt kumbhakArakArya-14 vat , yathA hi ghaTapiTharAdikulAlakArya tena tena mRnmardanAdiprakAreNAntaHsanniviSTazabdAnuviddhakumbhakArapravRttyA nirvartitatvAt tatprabhavaM tadAtmakaM rUpAdimadarthaviracanAtmakatvAt tathA kumbhakArazarIramRdAdyapi / ato yathaivetyAdi uktArthopasaGgraharUpeNa dRSTAntadaNDako yAvatsAkSAdbhavati tathA tatheti, kumbhakAraH zabdAnuviddhacetanAtmakaH takriyApi tadAtmikA vicitrA piNDazivakAdyarthaparispandabhedA zabdacetanaiva, 20 tasyA vaicitryeNa vRttestAratamyeNottarottarotkarSaparamparayA'dhyAsanaM, tena samupahitaM rUpamasyA ghaTatAyAH sA wwwwwwam pAha-itthambhUteti, kaMcitprakAra prApta itthaMbhUtaH, tadAkhyAne tRtIyetyarthaH / pakSe hetusiddhiM darzayati-stambhAdIti / spaSTavacasAmasmadAdInAM pravRttayaH zabdAnuviddhacaitanyAvinAbhAvinyaH suptadagdhAdijaGgamAnAM pANiprasphoTanAdipravRttidarzanAt zabdAnuviddhacaitanyamanumIyate, tatra vijJAnaM tu vAdiprativAdinoH siddhameva zabdAtmakatvameva sAdhyata ityAha-supteti / na vidaM kevalamanumAnenaiva sAdhyate kintu tathA''gamenApi sAdhyata ityAha-bhagavaditi / vyAkaroti-akkhareti / proktAnumAne dRSTAntatayopanyastaM kumbhakAravaditi 25 dRSTAntaM saGghaharUpato varNayati-ato yathaiveti / tadeva vyAcaSTe-kumbhakAra iti, zabdAnuviddhacetanAvizeSakumbhakArapravRttimAtrasya tatpravRttitvAcchabdAnuviddhacetanAtmakatvameva kumbhakArazaktirUpatvAt tAzca pravRttilakSaNAH zaktayo vicitrarUpAH, tadvaicitryeNaiva vila kSaNottarottarakAryANAmudayaH, kAraNavaicitryAddhi kAryavaicitryamata eva kramasahabhAvipiNDazivakAdinA pRthubunAdinA cottarottaratAratamyAdhyAsitotkarSaparamparayA samprAptasvarUpA ghaTatA sApi zabdAdeva bhavatIti bhaavH| vaicitryeNa vRtteriti, zabdabrahmaNaH svAtaMtryazakti 1 chA. bhgvdrhdaa0| 2 si. ayeto.| 2010_04 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ ubhayaniyamAre wwwwwwww kumbhakArakaraNazabdacetanAvaicitryavRttitAratamyAdhyAsana [sa] mupahitarUpA ghaTatA sA sAkSAnnAmno bhavati tathA tathA - tena tena prakAreNa piNDazivakAdi [ nA ] rUpAdipRthubughnAdinA ceti dRSTAntaH, dAntiko'rtho'dhunA - tathA tatprabhavameva-zabdacetanAprabhavameva kumbhakAra manuSyazarIraM mRdAdi - mRtsikatA loSTavajrAzmazilA dipRthivAyatiryakzarIraJca, AdigrahaNAdaptejovAyuvanaspatitiryakzarIraM devazarIraM nArakIyaJca tadbhAvayati5 zabdopayogetyAdi, - zabdAtmaka upayogaH zrutajJAnaM vyaktAvyaktaM tatsambandhAt, 'kAyavAGmanaH karmayogaH' [ tattvA0 a0 6 sU0 1] zubho'zubho vA, 'sa Asrava:' [ tattvA0 a0 6 sU0 2] 'puNyapApayoH ekendriyAdijAti nAmnaH tiryagbhedasya [ azubhasya ] yogavatratAvisaMvAdanaJca [ tattvA0 a0 6 sU0 21] tadviparItaM yog|vkrtvmvisNvaadnN zubhasya manuSyadevapaJcendriyajAtinAmnaH, AdigrahaNAd [yogAvaRtvA ] visaM - vAdanagrahaNAt, Aderiti paJcamInirdezAddhetorityarthaH, kumbhakArazarIramRdAdi tathA tathA tatprabhavameveti vartate, 10 uktamidaM prakriyAyuktyA, na punarhetunA zabdAnuviddhacaitanyAtmakatvamiti cedetarhi brUmaH - rUpAdimadarthaviracanAtmakatvAt, rUparasagandhazabdasparzasaMkhyA saMsthAnAdayo rUpAdayaH, te yasya santi so'rthaH rUpAdimadarthaH, tasya viracanA-parasparasambandhAnurUpyeNa ghaTanA [sa] evAtmA yasya svarUpaM manuSyatiryagaGgopAGgAdinAmanirvRttakumbhakArazarIramRdAderiti dharmitvena sambadhyate, kumbhakAra kAryavaditi dRSTAntaH yathAhi ghaTapiTharAdi kulAlakAryaM tena tena mRnmardanAdiprakAreNAntaH sanniviSTazabdAnuviddhakumbhakArapravRttyA nirvarttitatvAt tatprabhavaM tadAtmakaM - 15 kumbhakArapravRttyAtmakaM rUpAdimadarthaviracanAtmakatvAt tathA kumbhakArazarIramRdAdyapyantaH sanniviSTazabdAnu- viddhacaitanyapravRttyAtmakamiti / t 750 rUpasya AropitakalAbhedAdiviziSTasya kAlasya sambandhAdvaicitryeNa vRttilAbhaH tathA ca viziSTa kAlasambandhAllabdhaparipAkAbhirvicitra zaktimirnAnAvidhakAryodaya iti bhAvaH / itthaM dRSTAntatAtparyamAkhyAya dASTantikArthamAcaSTe - tathA tatprabhavameveti, zabdasambhUtameva kumbhakArAdimanuSyazarIraM pRthivyAditiryakcharIraM devazarIraM nArakazarIraJceti bhAvaH / hetuM darzayati-zabdopayogeti manuSyatirtha deva20 nArakANAM yathAyogaM vyaktAvyaktazrutajJAnasambandhAdityarthaH / kAyavAgiti vIryAntarAyakSayopazamajanyaparyAyeNAtmanaH sambandho yogaH, kAyavAGmanobhedAtrividhaH gamanAdibhASaNa cintAsvAtmanaH sAdhanam, kAyaH zarIraM pudgaladravyaghaTita Atmana upagrAhakaH, tadyogAjIvasya vIryapariNAmaH kAyayogaH, AtmaviziSTazarIrAdhIna visRjyamAna vAgvargaNAyogyaskandhA vAkkaraNabhUtAH, etatsambandhAdAtmano bhASaNazaktirvAgyogaH, zarIra viziSTAtmanA sarvapradezaiH parigRhItamanovargaNAyogyaskandhA mananArthaM karaNatAM yAnti, tatsambandhAdAtmano vizeSo manoyogaH, ete yogAH zubhAzubhabhedena dvividhAH, eSa trividho'pi yogaH puNyapApayorAsravasaMjJako bhavati, tatraikendriyA25 dijAtyAdidryadhikAzItibhedasyA zubhasyAzubho yoga AsravaH, sadvedyAdidvicatvAriMzadbhedasya zubhasya karmaNaH zubho yoga Asrava iti bhAvaH / azubhasyaikendriyAdijAtiprabhRtinAmnaH AsavAntaramAha-yogavakrateti, kAyavAGmanolakSaNayogasya kauTilya pravRttiryogavakatA nirdidikSitasyArthasyAvasthitasvabhAvasyAnyathAkaraNaM visaMvAdanamazubhanAmna Asrava ityarthaH / zubhanAmna AsravamAha tadviparItamiti / zAstrIyaprakriyayA zabdAnuviddhacaitanyAtmakatvaM kumbhakArazarIrAderabhidhAyAnumAnena tadAha - rUpAdimaditi / hetuM vyAcaSTe - rUparaseti / dRSTAntaM ghaTayati-yathA hIti, spaSTam / nanu ghaTaH sAkSAnnAmno bhavatItyuktaM tadayuktaM pratyakSato daNDAdereva sAkSAttadbhavana 1 si. xx / 2 si. kSa. chA. tadAtadAtmakaM / 2010_04 Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdaprabhavaM jagat] dvAdazAranayacakram - atrAha-pratyakSata eva daNDAdibahinimittAhate ghaTAdyanirvRtteH kathamidamavadhAryate nAmnaH sAkSAdbhavati na daNDAdibhya ityatrocyate nAmna eva ca prabhAvAt tatpreritaprayatnaparispandajanitaniSpattivastuno vastutvaM labhyate na bahinimittApekSam , tatpravRttInAmapi sthAne sthAne zabdacetananiyojitAnAmAtmalAbhAttadAtmatvam , itarathA svarUpapravRttireva durlabhA, kuto vastutvam ? tasmAt sarvakArakasAnnidhye'pi 5 karturaudAsInye tadabhAve vA kriyAyAH kAryasya cAbhAvAcchabdaprabhAvaprabhavaM sakalaM jagat , tathA hi skandarudrendrAH skandanarodanendananimittAnupapattAvapi jIvasyAjIvasya vA nimittanirapekSAH saMjJAH kriyante / ___ nAna eva cetyAdi, daNDAdInAM satAmapyakiJcitkaratvAcchabdacaitanyasyaiva prabhAvAt tatpreritaprayatnaparispandajanitaniSpattighaTAkhyasya vastunaH tadvastutvaM ghaTatvaM nAmna eva mahinA labhyate, na bahinimittApe- 10 kSam , tatpravRttInAmapi sthAne sthAne zabdacetananiyojitAnAmAtmalAbhAttadAtmatvam , itarathA -teSAmatadAtmatve svarUpapravRttireva durlabhA, kuto ghaTasya ghaTatvaM vastutvam ? tasmAt sarvakArakasAnnidhye'pi karturaudAsInye tadabhAve vA kriyAyAH kAryasya cAbhAvaH ghaTaudanapaTavAgAdeH, ataH zabdaprabhAvaprabhavaM sakalaM jagaditi, tathA hItyAditannirUpayati, hizabdo nidarzane-evaJca kRtvA skandarudrendrAH-skandira zoSaNe, rudira azruvimocane, idi paramaizvarya iti skandanena nimittena skandaH, rodanena rudraH, indanenendra ityeteSAM nimittAnA- 15 manupapattAvapi gopAlapazupAlAderjIvasyAjIvasya vA kASTakuDyapASANAdenimittanirapekSA[:]saMjJA[:]kriyante' skando rudra indra iti, gopAlAdInAmeva taistaiH zabdaiH samAkhyA''ropavazAccocyate / . syAnmataM bhavatIti bhavo roditIti rudraH indatIti indra iti devatAvizeSAstannimittabhUtArthabhAjaH santyapratyakSAH samayAntaraprasiddhAH tanmukhyapravRtteritaratropacAro bhaviSyatItyetaccAyuktamdarzanAdityAzaGkate-abAheti / zabdacaitanyavyatiriktayAvatkAraNasattve'pi kulAlarUpazabdacaitanyasattva eva ghaTAdikAryodayAttada- 20 bhAve'nudayAtsvAtaMtryAca pradhAnakAraNaM zabdacaitanyamiti mattvottarayati-nAmna eva ceti / vyAkaroti-daNDAdInAmiti, sarva daNDAdipravarttanaM zabdacaitanyapravRttyaiva pravarttate na tu tAmantareNa sarveSAM zabdacetanapravRttitvena tadAtmatvAt , yadi teSAM tadAtmatA na syAt zabdacaitanyaM na pravartata eva, jagat pravartayituM hi zabdabrahmagaH pravRttiH, tasmAt ghaTaH sAkSAnnAmna eva bhavatIti bhaavH| tatpreriteti, tena prerito yaH prayatnajanyaH parispandastena janitA niSpattiryasya ghttsyetyrthH| ghaTAdivastupravRttariva daNDAdItaravastupravRttInAmapi nAmnaHprabhAvAdevetyAha-tatpravRttInAmapIti, daNDAdibahinimittapravRttInAmapItyarthaH / tatpravRttitvAttadAtmatvAna-25 bhyupagame khAsambaddhapravRttyantaraM prati vapravRtteranudayAcchabdabrahma na pravartetaivetyAha-teSAmatadAtmatva iti / atha nimittAntarAnapekSAt sAkSAt zabdAdeva sarveSAM bhAvAt sarvabhAvAnAM zabdAtmakatvAcca ghaTanarodanAdinimittApekSAmantareNaiva ghaTendrAdisaMjJAH jIvasyAjIvasya vA kriyanta ityAha-tathA hIti, sakalasya jagataH zabdaprabhAvaprabhavatvAddhItyarthaH / hi zabdo na hetvarthe api tu nidarzanArtha ityAha-hizabda iti / bhAvaM nirUpayati-evaJca kRtveti / skandarudrendrazabdAH skandanAdinimittavatsu samayAntaraprasiddhadevatAvizeSeSu mukhyayA vRttyA vartamAnAstathAvidhanimittavirahiteSu gopAlAdighUpacAreNa pravarttanta ityaashngkte-syaanmtmiti| 30 gopAlAdaya eva mukhyayA vRttyA skandAdizabdairabhidheyAH pratyakSatvAt sabalokaprasiddhazabdAbhidheyatvAcca, kArtikeyAdayastu apratyakSAH, 1 si.kSa. chA. ghaTAdinirvR0 / 2 si. shbdaacaiH| 3 si.kSa. te| 4 si. kSa. samavyApAropavazAt / chA. samanyAropavazAt / dvA0 18 (95) monwww 2010_04 Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre pratyakSatvAt gopAlAdaya eva tadbhUtA mukhyayA vRttyocyante, te tu bhavakArtikeyAdayaH samayAntaraprasiddhazabdaparikalpagamyA na sarvalokaprasiddhazabdAbhidheyAH, tasmAtta eva teSu pratyakSAH, ye'pi ca te skandAdayasteSvekasminnitarayorapi saMjJayoH pravRttinimittasadbhAvAt trayo'pi parasparasaMjJAnirdezyAH saGkIrNAH syuH, anyatamanimittamAtratattvayA'vadhRtayA saMjJayA 5 vivakSiteSTArthavyavaharaNAttu antarniviSTazabdAnuviddhacaitanyanimittaH saMjJAvyavahAro'bhyupagato na bahirnimittaM pratyakSam / pratyakSatvAdityAdi yAvatta eva teSu pratyakSAH, te bhavakArtikeyAdayaH samayAntaraprasiddhazabdaparikalpagamyA na sarvalokaprasiddhazabdAbhidheyAH yathA gopAlAdayaH pratyakSAH sarvalokaprasiddhazabdAbhidheyAzceti, teSAM sattvaM tacchabdAtmakatvaJcApratyakSam , upacAragamyazcetyetebhyaH kAraNebhyaH tadbhUtAH-skandAdizabdabhUtAH, 10 pratyakSAzca gopAlAdayo mukhyayA ca vRttyocyante, tasmAtta eva-te gopAlAdaya eva skandAdayo na samayAntaraparikalpitAH santIti, tasmAcchabdazaktiprabhAvAdeva zabdasannivezaH, na nimittAntarAt , abhyupetyApi samayAntaraparikalpitAnAM skandAdInAmastitvaM nimittaniyamAbhAvadoSa ucyate-ye'pi ca ta ityAdi, skande'pi rodanendane, [ tataH ] sa rudra indro vA kiM na bhavati ? tathA rudre'pi skandanendane, tataH sa itara itarazca kiM na bhavati ? ekasminnitarayorapi saMjJayoH pravRttenimittamastyeva, tasmAt trayo'pi parasparasaMjJAnirdezyAH 16 'saMkIrNAH syuH, atha mA bhUdeSa doSa ityanyatamadeva nimittamekaM tattvamiSyate'saGkIrNasaMjJAvyavahArArtha skanda eva na rudro nendra itISTArthavivakSayA, evaM tanyatamanimittamAtratattvayA'vadhRtayA saMjJayA vivakSiteSTA www samayAntaraprasiddhazabdaparikalpagamyAzca, ataste na skandAdizabdabhUtA ityAzayenottarayati-pratyakSatvAditi / vyAcaSTe-ta iti AgamAntareSu skandarudrAdizabdAnudvIkSya parikalpyate santi kecidbhavakArtikeyAdayo devatAvizeSA iti, na tu sarvalokaprasiddha gopAlAdizabdAbhidheyapratyakSagopAlAdivat sarvalokaprasiddhazabdAbhidheyatvaM bhavakArtikeyAdInAm , tasmAt sarvalokaprasiddhazabdAbhidheya20 tvAcchabdAtmatvAt pratyakSatvAdupacArAgamyatvAcca gopAlAdaya eva skandAdizabdabhUtA mukhyayA vRttyocyante taiH taiH zabdairiti bhAvaH / skandAdInAM sattvaM skandazabdAtmakatvaJcApratyakSamupacAragamyaJcetyAha-teSAM sattvamiti, evaJca te bhavakArtikeyAdayaH na sarvalokaprasiddhazabdAbhidheyA azabdAtmakA apratyakSA upacAragamyAzcetyetebhyaH kAraNebhyo na taddhatA na vA skandAdizabdairmukhyayA vRttyocyante'taste na santyeveti darzayati-na samayeti / kArtikeyAdInAmabhyupagame'pi zabdasAmarthyAcchabdasannivezamanabhyupagamya nimittAntarAcchabdasanniveze'bhyupagamyamAne nimittAntarasya vyabhicAritayA vyavasthA vizIryetetyAzayenAha-abhyupetyApIti / 25 nimittavyabhicAraM prakAzayati-skandapIti, rudrendrazabdapravRttinimittabhUtarodanendanayostadbhinne skande'pi sadbhAvAt sa rudraH indrazca syAditi bhAvaH / hetumAha-ekasminniti / bAdhakamAha-trayo'pIti, skandarudendrAdayo'pi pratyeka skandarudrendrazabdAbhidheyAH tryAtmakatvAtsaGkIrNAzca bhaveyuriti bhAvaH / atha skandAdau skandanarodanendanAdinimittAnAM sadbhAve'pi skandanameva nimittaM mukhyaM tattvaM tasya netare asaGkIrNasaMjJAvyavahArArthamabhyupagamyata ityAzaGkhya samAdhatte-atha mA bhUditi / evaM tahIti, tarko'yaM tadA sambhavati yadA zabdazaktyaparigRhItasyApi tarkasyAgamArthanirNayajanakatvaM syAt, na caitadasti, tasmAcchabdA30 zritatvAttarkasya zabda eva tatra nimittaM vaktavyamityantarniviSTaskandazabdAnuviddhacaitanyameva skandasaMjJAvyavahAre nimittamiti kheSTasiddhiH tvadabhyupagatabahinimittaparityAgAttvadiSTatyAgazceti bhAvaH / ime eva tvadiSTatyAgakheSTasiddhI tuzabdena darzite ityAha --- -- --- - - -- -- 1 si.kSa. rodanaM ca srotH| 2 si.kSa. chA. De. itarasya / 3chA. sNkaarnnsyu|| 2010_04 Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 753 sarvasarvatApattiH] dvAdazAranayacakram rthavyavaharaNAdantarniviSTazabdAnuviddhacaitanyanimittaH saMjJAvyavahAro'bhyupagato [na] bahinimittaM pratyakSamiti doSaH, tuzabdAdaniSTasaMparigraheSTatyAgau vizeSayati / ... kizcAnyat nimittapratyayena saMjJApravRttezca yAvat sambhavaM saMjJAsanniveze sarvavyapadezabhAttvAt bhAvakAdayo'pi te prAptAH, tathA ca yAvat kizcit bhavananimittagrastaM tasya sarvasyendraskandAdirarthaH, tadvAcinazca paryAyazabdA eva, ghaTakuTazabdavat, evaM tAvatsarvasarvatvamavizeSAt / nimittapratyayenetyAdi, yadi skandanAdinimittapratyayena saMjJApravRttistato yAvatsambhavaM yAvanimittAni bhavanakaraNazayanabhASaNacaGgamaNavartanapariNamanAdIni sambhavanti, tAvadbhirnimittaiH saMjJAsanniveze sati rodanAdrudro bhavanAdbhavo bhAvakaH karaNAt kAraka ityAdi sarvavyapadezabhAktvAt bhAvakAdayo'pi te prAptAH tatazca-tathA ca yAvadityAdi, yatparimANamasya-yAvat , yAvadeva kizcidbhavananimittagrastaM sarvamityarthaH, tasya 10 sarvasya ghaTapaTAderindraskandAdirarthaH, sarvadhAtvarthAnAmanvarthatvAt paryAyaH, tadvAcinazca paryAyazabdA eva kimiva ? ghaTakuTazabdavat-sarva eva sarvaH-ghaTaH skandaH, paTaH skandaH, vaidyo'pi skandaH, evaM rudrendrAdayazca, skando'pi ghaTaH paTazcetyAdi prAptam , evaM tAvat sarvadhAtUMnAmanvarthatvAt sarvasarvatvamavizeSAt / kiJcAnyat vizeSato'pi sambhavaghaTanAdiskandanAditvAcca sarvasarvatvam , katamadravyaM katamena nimi- 15 tena nAbhidhIyate ?, (vizeSato'pIti) vizeSato'pi sambhavaighaTanAdiskandanAditvAcca sarvasarvatvam , ceSTAkauTilyAdya bhisandhyanabhisandhipUrvakaparispandArthatvAt-pariNatyarthatvAt sarveSAM jJAnagatyarthAnAM skandanazoSaNavisaraNarodanendanastambhanAdyarthAnAM yAvatAM yasminnarthe sambhavaH tasya tasya tathArthatve sarvasarvatvaM, vasanAdvastu wimwww tuzabdAditi / yadi saMjJAvyavahAro bahirnimittApekSaH syAttarhi nimittAnAM bahUnAM sambhavAt pratinimittaM saMjJAsanniveze prativastu 20 sarvasaMjJAvyapadezyaM syAditi doSAntaramAha-nimittapratyayeneti / vyAcaSTe-yadIti, yAvannimittaM nAmadheyazabdAH, tairarthasampratyayo'rthasaMpratyayAcca vyavahAro yadi syAdityarthaH / ekasmin vastuni nAnAnimittAni darzayati-bhavaneti, bhAvazabdanimitta bhavanaM kArakazabdanimittaM karaNaM zAyakazabdanimittaM zayanaM bhASakazabdanimittaM bhASaNaM camakazabdanimittaM camaNaM varttakazabdanimitta varttanaM pariNAmakazabdanimittaM pariNamanamityetAni nimittAni bhavakArtikeyAdI pratyeka sambhavantIti tattacchabdairapi te vyavahriyeraniti bhAvaH / tatazca ko doSa ityatrAha-tathA ceti, ghaTapaTAdisarvapadArthasyendraskandAdirarthaH paryAyaH, indanAdidhAtvarthasya saMbhavAt , 25 tadvAcakazabdAzca paryAyazabdA bhaveyuH, evaJca ghaTaH indraskandAdinikhilazabdAbhidheyaH syAdevaM paTAdayo'pIti sarva sarvazabdavAcyamiti sarvasarvatvaM prasajyata iti bhAvaH / bhavananimittagrastamiti yAvatkiJcidbhAvamAtramityarthaH / sarvadhAtvarthAnAM prativastu anugatArthavAt paryAyatvamityAha-sarveti / indanaskandanabhavanakaraNAdidhAtvarthavAcina indraskandabhavakArakAdizabdAH paryAyazabdA evetyAhatadvAcinazceti / ApattimAha-sarva eveti / evamavizeSAtsarvasarvatvamApAdya vizeSato'pi tdaapaadyti-vishessto'piiti| 1 chA. sarvadhAtvarthAnAtvarthatvAt / 2 si. kSa. chA. sarvadhAturandharthatvAt / 3 si.kSa. chA. sambhavavidha0 / ___ 2010_04 Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 754 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ ubhaya niyamAre vaistUnAM zayanasthAnAsanAdyekArthatvAcca gatinivRttiparyAyANAM zeSadhAtUnAzca vastvarthAnativRtteH katamadravyaM katamena nimittena nAbhidhIyate ? tataH sarvasarvatvam / 10 syAnmatamevaM tarhi sutarAmatiprasaGgApAdAnadvAreNa tvayaiva sarvasya bahirnimittApekSatvaM samarthitam, tvatpakSe'pi ca sarvasarvAbhidhAnAtiprasaGgo durnivAra ityetaccAyuktamuktanyAyenaiva evamapi tu sthite sarvasarvAbhidhAnalakSaNAvyavasthAvyAvarttanArthaM bahirnimittanirapekSasaMjJAmAtrasanniveziniyatArthAbhidhAyiskandAditvamabhyupagantavyam, evaM hi saGketamAtratvAcchabdArthasambandhasya mukhyArthAH sarvadezabhASA ityetadayalasiddham, niyatanirapekSatvAt saGketasya, svopayoga pratipAdana samarthatvAcca zabdAnAm, DitthAdivat, ata evedamapyabhiyuktAnAM smaraNamupapannaM 'anekArthA dhAtavaH' iti .. ... dRzyatAmiti / evamapi tu sthita ityAdi yAvat skandAditvamabhyupagantavyamiti, svapratipipAdayiSitArthapratipAdanArthatvAcchabda prayogasya prasakte'pi sarvasarvatve sarvasarvAbhidhAnalakSaNAvyavasthA prAptaiva sA mA bhUditi tadvayAvartanArthaM skandAdizabdAH kasmiMzcidarthe bahirnimittanirapekSAH saMjJAmAtratvena sannivezitAH santo niyamena tamevArthamabhidadhatIti prAptam itarathA sarvasarvAbhidhAnAvyavasthA'vazyambhAvinI, tasmAt saMjJAsaMnivezAt na me kazciddoSa iti tasmAccodyAbhAsametat samAnadoSatvAditi, evaM hItyAdi, asya nyAyasya 15 vyAptipradarzanam evaJca kRtvA saGketamAtratvAcchabdArthasambandhasya mukhyArthAH sarvadezabhASA ityetadayatnasiddham-ghaTaH kuTaH kumbhaH, kSIraM payaH pAli dugdham, agnirAturaH kicu maGgala ityAdInAJca saGketavazAdabhidhitsitaikArthavAcitvaM siddham, niyatanirapekSatvAt saGketasya, khopayogapratipAdanasamarthatvAzca teSAM teSAM wwwwwwwwwwwwwww nanu mAM prati doSaM pradidarzayiSuNA bhavatApi sarvAbhidheyAnAM vahirnimittApekSatvaM samarthitameva, evaM samarthayato bhavato'pi sarvasarvAbhi dhAnaprasaGgo durvAra ityAzaGkate - syAnmatamiti / syAdyadi vahirnimittApekSA'bhidhAna pravRttirityabhyupagamyeta, na caivamabhyupagamyate, 20 uktadoSAdeva, kintu zabda prabhAva prabhavA'bhidhAnapravRttiriSyate ityAzayenottarayati - evamapIti / vaktA hi parasya svAbhilaSitamarthaM pratipAdayituM zabdAn prayoktumabhivAJchati, sa ca zabdaprayogo yadi vahirnimittasApekSo'rthaM pratipAdayet tarhi sarvasarvatvAdvastunaH proktarItyA sarvasarvAbhidhAnalakSaNA'vyavasthA syAditi tadvyAvarttanAya niyatArthAbhidhAyitvaM zabdAnAmabhyupeyam, tacca bahirnimittAnapekSaM zabdaprabhAvAdeva nAnyathetyAzayena vyAcaSTe - sveti / svaprabhAvAdeva niyatArthapratipAdakatvAnabhyupagame doSamAdarzayati- itaratheti / antaHsaMniviSTazabdAnuviddhacaitanyanimittaH saMjJAvyavahAra ityabhyupagacchato me na kazciddoSa ityAzayenAha - tasmAditi / prayoktuH 25 saGketavazAdeva zabdAnAmartheSu pravRtteH nikhiladezabhASANAmapi saGketena pravRttatvAt mukhyArthavAcakatvamevetyAzayena saGketapUrvaka pravRttervyApakatvamAha - asya nyAyasyeti / nAnAdezeSvekasyaiva ghaTAdernAnAzabdairabhidhAnaM darzayati-ghaTaH kuTa iti / payaso - nAmAntaraNyAha-kSIraM paya iti / agnernAmAntarANyAha- agnirAtura iti / zabdo hi vaktrA'bhidhAtumiSTaM vastu saGketavazAdeva pratipAdayati, saGketastuna yatkiJcinnimittamapekSya kriyata iti niyamanirapekSatvAt saGketamAtrata eva zabdo'bhidhAturupayogaM pratipAdayituM kSama ityAha-niyatanirapekSatvAditi, zabdasyArthapratipAdane saGketAtiriktArthApekSAvaidhuryasya niyatatvAdityarthaH / saGketadeva 1. kSa. De chA. vAstunI / 2 chA. sarvasarvasve sarvA0 / 2010_04 Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAno mukhyatA] dvAdazAranayacakram 755 zabdAnAm, DitthAdivat, idamapyabhiyuktAnAmata eva smaraNamupapannam nAnyathA, yathA 'anekArthA dhAtavaH' iti, gatArthaM yAvad dRzyatAmiti / cetanAcetanabhedasyAsya jagato bhAvakaM nAma, tasmAdeva ghaTo bhavati, ghaTasya dravyaM kAraNam , ghaTaM bhAvayati nAma, ghaTasya tato bhavanAt, yadyato bhavati tattasya kAraNaM dRSTam , yathA mRt, anayA yathA ghaTastathA nAmnA, ghaTakriyAtmakatvaM vA bhAvakatvam , tasmAd ghaTaM bhAvayati / nAma, rUpAdyupayogabhavanaM vA'ntarniviSTazabdAnubaddham , rUpaNAdrUpam , rasyata iti rasaH ghrAyata iti gandhaH zrotragrahaNaM zabda iti lakSaNAt rUpAdirapi zabdo bhavati, tasmAnnAmadravyasyAnupasarjanataiva / cetanAcetanetyAdi, anena prakAreNa yaduktaM nAma taccetanAcetanabhedasya kumbhakAraghaTAdeH pRthivyAdimanuSyanArakatiryasiddhaparamANukAlAkAzAdeH samastasyAsya jagato bhAvakaM nAma-samastaM jagannAmno 10 bhavatIti bhAvitam , tasmAdeva ghaTo bhavati ghaTasya dravyaM kAraNaM ghaTaM bhAvayati nAma, tato bhavanAt, tato bhavatIti pratipAditatvAt siddho hetuH| yadyato bhavati tattasya kAraNaM dRSTam , yathA mRt-mRdo bhuvo ghaTasya kAraNaM, tathA nAma ghaTasya kAraNamityetamarthamupanayati anayetyAdi, yathA ghaTasya mRdravyaM bhavati tathA nAmetyarthaH, ghaTakriyAtmakatvaM vA bhAvakatvam , nAmna iti vartate, zabdo dravyaM tAvat ghaTakaraNAtmakatvAt pUrvoktAt pratipadyate, tasmAddhaTaM bhAvayati nAma, nAmno ghaTo bhavatItyarthaH, rUpAdyupayogetyAdi, athavA 15 rUpAdyupayogo-rUpAdijJAnaM tasya bhavanamantarniviSTazabdAnubaddhaM tacchabdAtmakaM rUpaNAdrUpaM rasyata iti rasaH, vAyata mmmmm manawwwww mmwww zabdapravRttestasya ca sarveSvartheSu sambhavAdevAnekArthapratipAdakatvaM dhAtUnAmuktamabhiyuktairapIlyAha-idamapIti / gatArthamiti, atra mUlaM mRgyam / atha kumbhakArazarIramRdAdisarva jagat zabdaprabhavaM zabdAtmakaJca rUpAdimadarthaviracanAtmakatvAt kumbhakArakAryavaditi yatpUrvamuktaM taditthaM bhAvitamiti smArayati-cetanAcetaneti / vyAcaSTe-aneneti / nikhilaM vastu drshyti-kumbhkaareti| nAma kumbhakArAdIn bhAvayati janayati pariNamayatIti bhAvakamiti tAtparyamAha-samastamiti / bhAvakatvameva sphuTIkaroti- 20 tasmAdeveti, nAmna evetyrthH| tatpUrvameva vyAvarNitamato nAmaprabhavatvAnnAma kAraNamityatra nAmaprabhavatvaM nAsiddhamityAha-tato bhavatIti / amumeva vyAptiM darzayati-yadyata iti / upanayArthamAha-yatheti / bhAvyata iti bhAvakastasya bhAvo bhAvakatvamityAzayenAha-ghaTakriyAtmakatvaM veti, bhavadeva bhavatIti zabdo bhavanAtmakaH bhavanAnyavasthAvizeSAH, avasthAvasthAvatoramedena nAmaivA'vasthAH kAraNazca zabdasyaiva tattadavasthAbhirbhavanAt, ata: ghaTakriyAtmakatvAcchabdo dravyam, na hi tadanAtmakaghaTanAdikriyA prati tatkAraNaM bhavitumarhati, tasmAddhaTaM bhAvayati nAmeti bhAvaH / kiJca vijJAnamAtrasya zabdAnuviddhatvAd yad yenAnuviddhaM tattadAtma- 25 kamiti vyApyA rUpAdivijJAnaM zabdAtmakamityAzayenAha-athaveti, rUpAdisarvaM jJAnaM zabdasaMsRSTaM bhAsate nirvikalpakaM savikalpaka vA, tasmAdabhedena zabdasaMsRSTatvAcchabdAtmakamiti bhAvaH / rUpAdiviSayaM jJAnaM yadA rUpapiti rUpyate tadA tadrUpamucyate yadA rasa iti rasyate tadA rasa iti gaMdha iti ghrAyate yadA tadA gandha ityucyate rUpAdyAkAreNaiva vijJAnasyAvabhAsanAt, taca jJAnaM zabdAnuviddhatvAcchabdAtmakamiti vijJAnAtmakA rUpAdayo'pi zabdAtmakA eveti sarvasya zrotragrAhyatvAcchanda eva pradhAnamityAha-rUpaNAditi / 1 si.kSa. De, nAnyatheti nAsti / 2 si.kSa. bhvo| 2010_04 Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 756 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ ubhayaniyamAre iti gandhaH zrotragrahaNaM zabda iti lakSaNAt tasyopayogasya zabdAtmakatvAt rUpAdInAJca tadAtmakatvAt zabdo rUpAdirapi bhavati, tasmAnnAmadravyasyAnupasarjanataiva - prAdhAnyamevetyarthaH, eSa nAmadravyArtha nayapUrvapakSa: / atrottaramubhayaniyamabhaGgAraH zabdanayo vakSyatyataH asyApi niyamaH, prAdhAnyena tu vizeSo niyata ityuktaH, arthArthatvAcchabdaprayogasyArthaH D pradhAnaM na zabdaH, arthasyApi jJAnotpattinimittatvAt jJAnameva pradhAnam, na ca jJAnazabdayoraikyam, pratyakSapratItivirodhAbhyAm, pratyakSameva hi na nAmno ghaTAdirbhavati, tatastu zrotrAbhighAta evotpadyate / asyApi niyama ityAdi, eSo'pi nAmadravyArthabhAvo niyataH upasarjanatveneSyate, na prAdhAnyena, prAdhAnyena tu vizeSo niyata ityuktaH, na brUmaH zabdo nimittamAtravyAvRtto jJAnopakArI nAstIti, 10 jJAnasyaiva pradhAnasyopakArakatvena varttate, jJAnenaiva cotthApyate, arthapratyAyanArthatvAcchabdaprayogasya, tasmAdarthArthatvAcchabdaprayogasyArthaH pradhAnaM na zabdaH, tasyAzabdArthatvAt, arthasyApi jJAnotpattinimittatvAt jJAnameva pradhAnam, na ca jJAnazabdayoraikyam, pratyakSapratItivirodhAbhyAm, yasmAt pratyakSameva na nAnna:zabdAt zrotrAbhighAtakarAt ghaTAdirbhavati, na zabdaH kAraNaM ghaTasya, tato'nutpatteH, tatastu - zabdAt zrotrAbhighAta evotpadyate, tasmAcchabdaH zrotrAbhighAte heturna ghaTe na jJAne / 15 tathA ca yadi zabdasya ghaTotpattau dravyatvaM syAttato ghaTArthino bhavatu ghaTa iti prabravIran, arivimAzArthinazca rAjAnaH parabalameti mA bhUditi vA brUyuH, tasmAt pravRttinivRttikAraNamarthArthinAJca kSAyopazamiko bhAvaH, so'pi dravyArthatAM hitvA bhavati, kSaNikatvAt, tenApi tadAtmakatvAditi, upayogAtmakatvAdityarthaH / evaM zabdaprAdhAnyavAdinAmadravyArthanayamatamityupasaMharati- eSa iti / zabdanayabhUto'yamubhayaniyamanayaH uktaM nAmaprAdhAnyanayaM zikSayati-asyApIti / tvadabhimato dravyabhUtaH zabdo na pradhAnam, vizeSasyaiva 20 prAdhAnyAt kintUpasarjanabhUta eveti vyAcaSTe - eSo'pIti / naitAvatA ubhayaniyamanaye zabdo'nupakAritvAnnAstIti bhramitavyamityAha-na brUma iti / tarhi kimityatrAha - jJAnasyaiveti / vastu svayaM jJAtvA paraM bodhayituM zabda AzrIyate, tasmAjjJAnena zabda utthApyate, tena ca zabdenArtha pratyayo bhavati parasya, tathA cArthapratyAyanArthazabdotthApakatayA jJAnameva pradhAnaM zabda upasarjanamityAhajJAnenaiveti / yo yadarthastatpradhAnamita radupasarjanam, yathA bhojanArthaH pAkaH, arthArthazva zabda ityarthaH pradhAnaM zabda upasarjanam, evaM artho'pi jJAnArthaM iti jJAnameva pradhAnamupasarjanamartha ityAha- tasmAdarthArthatvAditi / nanu jJAnaM zabdAnuviddhamataH zabdAtmaka25 mityuktamityAzaGkAyAmAha-na ca jJAnazabdayoriti / virodhaM sphuTayati-yasmAditi, nAmarUpo hi zabdaH kevalaM zrotrama - bhighAtayatIti dRSTam, ataH zrotrAbhighAte kAraNaM saH na tu ghaTAdau, ghaTAdizabdAttadutpatteradarzanAt, yadi zabdaH kAraNaM dravyaM syAttarhi mRdo ghaTa iva zabdAdapi sa utpadyeta, tatazcAbhedAdvaTaH zabdaH syAt ghaTAca jJAnotpatteH jJAnamapi zabdaH syAt na caivaM dRzyate'to virodha iti bhAvaH / zabdasya ghaTAdikAraNadravyatve'nupapattiM prasaJjayati tathA ceti / tadeva vyAcaSTe 1 si. kSa. chA. nAnIti / 2010_04 Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wwwm zAnameva pradhAnam] dvAdazAranayacakram 757 vizeSeNaiva bhUyate, uktA zabdArthavyutpattirvastvarthazca, sa hi bhAvAgamaH, tataH utthApyate zabdaH, tasmAcchando dravyAgamaH, tathA hyAhuH 'Agamato jANae aNuvautte davasutaM' ( anu0 32 sU0 iti / __ tathAcetyAdi yAvat prabravIrannityaniSTApAdanam , yadi zabdasya ghaTotpattau dravyatvaM syAt tato ghaTArthino bhavatu ghaTa iti prabravIran , arivinAzArthinazca rAjAno-vijigISavo na hastyazvaM vibhRyuH, 5 parabalameti mA bhUditivA brUyuH, na ca tad dRSTamiSTaM vA, tasmAt pravRttinivRttikAraNamArthinAzca kSAyopazamiko bhAvaH-jJAnAvaraNakSayopazamanimittaM jJAnamityarthaH, tata eva pravRttinivRttidarzanAt, so'pi dravyArthatAM hitvA-kSAyopazamiko bhAvaH kSaNe kSaNe'nyatvAt dravyArthatAM tyaktvA bhavati, kSaNikatvAt , tenApi vizeSeNaiva bhUyate [so'pi] vizeSa eva bhavati, ukta[T] zabdArthavyutpattiH, bhavati bhavat pradhAnaM bhAva ityupakramya yAvadvAlAdibhedaM dRzyata evetyakSarArtho gataH, vastvarthazca bhAvitaH-sAmAnyamupasarjanaM vizeSaH pradhAnaM bhAvaH, 10 zibikAvAhakayAnezvarayAnavaditi, sa hi bhAvAgamaH-yasmAt kSAyopazamiko bhAvo jJAnaM bhAvAgama ucyate tasmAt pradhAnaM bhavati, [A]maryAdayA abhividhinA [vA gamo'vabodhaH tataH zabdasyAgamatvaM tata utthApyate zabdo jJAnAt , tasmAcchabdo dravyAgamaH, tathA hyAhuriti-zabdadravyAgamatve jJApakamArSam 'Agamato jANae aNuvautte davvasutaM' ( anu0 32 sU0) iti / .. itazca jJAnameva pradhAnam , 15 - tata eva hi cAsyotpattiH, pravRtto'pi zabdaH paratantraH, jJAnArthatvAcchrotari pravRttezca, tAdarthena jJAnaM pradhAnaM zibikAvAhakayAnezvarayAnavat , atastvaduktivat upayogavizeSabhavanaM pradhAnam , tatkAryatvAchabdasya / yadi zabdasyeti, yadi zabdo ghaTAdevyaM syAt tarhi mRdAdyabhAve ghaTo bhavatviti zabdaprayogAdeva ghaTa utpadyeta, tadutpAdakaghaTazabdasadbhAvAt , parasainyavinAzAya ca rAjAnaH prabhUtavyayasAdhyasenAparirakSaNavyatirekeNa parabalaM mAbhUditi zabdenaiva tadvinAzaM kuryuH, zabdasyaiva 20 tatkAryakaraNakSamatvAditi bhAvaH / kiM tarhi kAraNaM pravRttau nivRttau cAmilASukANAmityatrAha-tasmAditi, zabdasya kAraNatve niruktadoSaprasaGgAdityarthaH, jJAnAvaraNakSayopazamajanyajJAnAdeva pravRttinivRttI tata eva tayordarzanAditi bhAvaH / tadapi hi jJAnaM pravRtti nivRttiM vA karotIti dravyaM syAt , tatazcApradhAnamevetyAzaGkAyAmAha-so'pIti, jJAnAvaraNakSayopamajanyo bhAvo'pItyarthaH, paryAyatvena kSaNe kSaNe'nyatvAnnAnuvRttatvalakSaNaM dravyatvaM prApnoti, kintu vizeSa eva bhavatIti pradhAnameveti bhaavH| bhavat pradhAnaM kartRsAdhanaM pratyayArthaH, bhAva upasarjanaM bhAvasAdhanaM prakRtyarthaH, vizeSa eva bhavatIti bhAva ityAdi pUrvagranthenaitannayavAdinA zabdArthavyutpattipradhAna-25 mukhena vizeSasyaiva prAdhAnya pratipAditamiti suucyti-ukteti| tameva granthaM smArayati-bhavatIti / bhAvArtho'pi 'iha kharUpaM ghaTo vizeSo na paTAdyabhAvaH, sa eva pradhAnaM bhAvaH, sAmAnya kriyA bhavanaM prakRtyarthaH upasarjanamapradhAnam zibikAvAhakayAnezvarayAnavaiditi' bhAvita evetyAha-vastvarthazceti / so'yaM kSAyopazamiko bhAvo bhAvAgama ucyate, tacca jJAnaM pradhAnam sarvavyApArANAM tadarthatvAt , tasmAca jJAnAt parAvabodhArtha zabda utthApyate'taH zabdo dravyAgamo bhavati, jJAnasya kAraNatvAt , tacchabdaM zrutvA hi parasthAvabodho bhavati, tasmAdapradhAna zabda iti kathaM zabdajJAnayoraikyam, etAdRzapratItikramavirodhAdityAzayenAha-sa hIti 130 dhyAcaSTe-yasmAditi / AmaryAdayeti, anAkArapUrvakasAkArarUpayA maryAdayetyarthaH / anupayukto jJAyako dravyazrutamAgamata ucyata ityarthakamArSa vacanaM pramANayati zabdasyAprAdhAnye-tathA hyAhuriti / vaktrA jJAnena parapratipattyarthaM zabda utthApyata iti zabdo vaktaryapyapradhAnam , zrotaryapi zabdo jJAnArtha evetyapradhAnam , ubhayatra ca jJAnameva pradhAnamityAha-tata eva hIti, vaktRsamavetajJAnA ___ 2010_04 Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam ubhayaniyamAre . (tata eveti) yasmAttata eva cAsyotpattiH-zabdasya jJAnAdevotpattiH, vakturjJAnenotthApitatvAta jJAnameva zabdasya kAraNam , pravRtto'pi zabdaH parataMtro jJAnArthatvAt-parataMtro jJAnotpAdanArthatvAt zrotarItyata Aha-pravRttezca, tAdarthena-tanmUlotpattitadarthatvAbhyAM jJAnaM pradhAnamityetasminnarthadvaye dRSTAntaH-zibikAvAhakayAnezvarayAnavaditi, vaitanikAnAM yAnaM yAtrApreritezvareNa pravRttaM IzvarayAnArthamato'pi dvidhApi Izvara yAna]prAdhAnyavat jJAnaprAdhAnyamiti, atastvaduktivadityAdi, [upa] sAmIpyena sarvAtmanA yoga upayogaH-rUpAdyarthasamIpe sarvAtmapradezAnAM tatpravaNatA, zabdo[pa]yogAtmayogavakratAdeH tiryamanuSyanAmanivartitaM mRdAdi kumbhakArAdi ca yathAsaMkhyaM bhavati, rUpAdimadarthaviracanAtmakatvAt kumbhakArAdikAryavat nAno bhavati, 'AtmA buddhyA sametyarthAn mano yuGkte vivakSayA' (pANinizikSA0 kA06) ityAdi sarvaM tvaduktopapatti jAtamupayogavizeSabhavanaprAdhAnyaM sAdhayati, tatkAryatvAcchabdasya-upayogasya zabdaH kArya sa eva kAraNamu10 payogasya kumbhakArazarIrAderiti tatkAraNaM taditi tvayaiva prAgbhAvitaM vistareNaitat / ___ athocyeta sAmAnyamavizeSaH tadbhavanamAtram , ubhayoH parasparakAraNatvAvizeSatvAdityatrottaram , atha kasmAt upayoga eva nAmatvamApadyate ? upayogatvaprApternAmnaH sarvatra vizeSapradhAnatvam , tasyApi vA nAmazabdasya umprabhRti dravyamiti nAmadravyArtha hitvA dravyadravyA.. rtho'GgIkRtaH, tato mUrttadravyakAraNatvAbhyupagamaH te virodhAya Apadyate, mUrtamamUrtasya hi dravyaM 15 na bhavati nAmazabdo mUrttaH kuDyAdi pratihatagatitvAt , yathA loSTAdi, tannAma nopayogasya dravyam , mUrttatvAt , mRddhat, vaidhahNAkAzavat , uktaM hi 'na hi mUrtamamUrttatvaM nAmUrta yAti mUrttatAm / dravyaM triSvapi kAleSu nAtmabhAvaM jahAti hiM' // athocyetetyAdi pUrvapakSo gatArtho yAvadavizeSatvAditi, sAmAnyamavizeSaH tadbhavanamAtraM na vizeSa wwwwww devetyarthaH / vyAkaroti-yasmAditi, zabdasya jJAnamUlotpattiAnArthI pravRttizceti zabdo'pradhAnamiti bhAvaH / tAdarthyaneti, 20 jJAnamUlA hi zabdasyotpattijJAnArthatvaM ceti jJAnaM pradhAnamiti bhAvaH / zabdasyApradhAnatve jJAnasya ca prAdhAnye caikameva dRSTAntaM darzayati-ziviketi khayAnArtha hIzvaraH vAhakAnAM yAnaM prerayati tena pravRttaM tadyAnamIzvarayAnAtha bhavati, ata IzvarayAnaM pradhAnaM vAhakAnAM yAnaM svapradhAnamiti bhAvaH / kumbhakAramanuSyazarIramRdAdi nAmaprabhavam, zabdopayogasambandhAt yogavakratAvisaMvAdanAdeH, rUpAdimadarthaviracanAtmakatvAca kumbhakArakAryavaditi yattvayoktaM tadapyupayogavizeSabhavanaprAdhAnyaM saadhytiityaadrshyti-atstvduktivditi| AtmA hi sarvAtmapradezaiH zabdarUpAdimadarthe upayujyate tadA tasya zabdAdhupayogaH prabhavati 23 sa ca jJAnameva tatsambandhAdyogavakratAvisaMvAdanAdermanuSyazarIramRdAdi bhavatIti vadatA tvayaiva zabdAdhupayogalakSaNakSAyopazamika bhAvavizeSasya jJAnasya prAdhAnyamAviSkRtamiti darzayati-zabdeti / zikSAvacanaM darzayati-Atmeti, AtmA buddhidvAreNa rUpAdi madAn samprApya vivakSayA mano yuGkte iti tadarthaH, kathamupayogavizeSabhavanaprAdhAnyaM sAdhayatItyatrAha-tatkAryatvAditi / nanu .. zandAtmakopayogasambandhAt sarvaM bhavatIti tathA sa hi zabdo bhavanAtmako bhavanAnyavasthAvizeSAH khapnAdivat puruSasya tasmAt zabdaH kArya kAraNaJceti mayoktaM, maduktopapattijAtenopayogavizeSabhavanaprAdhAnyasya yadi siddhiriSyate tarhi bhavanamAtratvAdupayogasya sAmAnyatA ... si.kSa.De. chAH pravRttizca / 2 si.kSa.De. chA. tmii| 3 si.kSa. chA. mAtrasvaM na / 2010_04 Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazAranayacakram wmammmmmmmm mUrttAdamUrtasthAsambhavaH] ityetadApannamiti bhAvitArthaH, ubhayoH parasparakAraNatvAvizeSatvAditi, atrottaram-atha kasmAdityAdi yAvat sarvatra vizeSapradhAnatvamiti, upayoga eva nAmatvamApadyata iti ? vizeSasyopayogasya prAdhAnyam , upayogatvaprApternAmnaH, tasyApi vA nAmazabdasyetyAdi, nAmazabda iti vINAveNutAlazabdAdibhyo viziSyate, prakRtatvAdopayogitvAJca, tasya uraHprabhRtItyAdi, nAmadravyArthaM hitvA tvayA dravyadravyArtho'GgIkRtaH, tadyathoktam 'AtmA buddhyA sametyarthAn mano yuGkte vivakSayA / manaH kAyAgnimAhanti sa prerayati mArutam // mAruta- 5 stUrasi caran mandraM janayati khanam' (pANinizikSA kA0 6-7) ityAdinA mUrttadravyAbhyupagamAt, ArSamapi jJApakaM 'no Agamato dravyaM zarIra'muktaM tadyathA-'aho NaM ime NaM sarIrasamussayeNaM Avassae tti padaM ApavitaM paNNavitaM' (anuyo0 sU0 16) ityAdi, tasmAcchabdakAraNatvatyAgena mUrttadravyakAraNatvAbhyupagamaste virodhAyApadyate, ata Aha-mUrtamamUrtasya dravyaM na bhavati-pariNAmikAraNamityarthaH, yathA mUrtamamUrtasya kAraNaM na bhavatItyayamabhyupagamaH tathA nAmazabdasya mUrttatvAdaeNopayogakAritvaM na yujyate, syAnmataM 10 kathaM mUrtaH zabdo yato'syAmUrtijJAnakAritvaM na bhavedityatra brUmaH, nAmazabdo mUrta iti pratipadyatAm , kuDyAdipratihatagatitvAt-yasya gatiH kuDyAdibhiH pratihanyate tanmUtaM dRSTaM yathA loSTAdIti, tannAma nopayogasyetyAdi, arthapradarzanasAdhanaM-upayogo na mUrtadravyahetukaH, amUrttatvAdAkAzavat, na hyAkAzaM mRdAdidaNDAdimUrttadravyasya kAryamiti sAdharmyadRSTAntaH, mRdvaditi vaidhahNa, yanmUrttadravyahetukaM na tadamUrtaM yathA prAptA avishesstvaacchndvdityaashngkte-athocyteti| hetumAha-ubhayoriti,zabdopayogayoH parasparamaviziSTaM kAraNatvam , karo- 15 tIti kAraNaM dravya, taccAviziSTaM sAmAnyameva, zabdopayogayozca parasparakAraNatve kAraNadharmAnusyUtatvenopayogasya zabdAtmakatvaM syAt , yadyadAkArAnubaddhaM tattadAtmakamiti vyApteriti bhAvaH / samAdhatte-atha kasmAditi ubhayoH parasparakAraNatve kathamupayoga eva zabdatvamApadyate, na tu zabda upayogatvamiti na cAstyatra vizeSa hetuH tasmAdupayogasya vizeSasya prAdhAnyAnnAmaivopayogatvamApadyata iti bhaavH| kiJca tvanmatena zabdasya na nAmadravyatvaM sambhavati, uraHprabhRtibhyo dravyebhyastadutpAdAbhyupagamAt tathA ca dravyadravyatvaM prAptamityAzayenAha-tasyApi veti nAmazabdasyApi vetyarthaH / zabde nAmatvavizeSaNavyAvartyamAha-nAmazabda itiiti| zabdasyoraAdibhya 20 utpattipradarzikAM paanniniiyshikssaaNprmaannyti-tdythoktmiti| Atmeti, antaHkaraNAvacchinna AtmA saMskArarUpeNa svagatAnAn buddhyA-khavRttyA sametya-ekabuddhiviSayAn kRtvA tadbodhanecchayA mano yuktaM karoti, tadicchAvanmanaH kAyAgnimAhanti, sa kAyAgniH prerayati mArutam , sa udIrNo mArutaH zabdaprayogecchayotpannayatnAbhihatAgninA nAmipradezAdUrva prerito vegAnmUrdhaparyantaM gatvA pratinivRtto vaktraM prApyoktasahAyena tattatsthAneSu jihvAgrAdisparzapUrvakaM tattatsthAnAnyAhatyAntaHsthita zabdaM varNatvenAbhivyaJjayatIti bhAvArthaH / uraHprabhRtisthAnajanyatvena zabdasya mUrttadravyAtmakatvamabhyupagataM bhavatIti nAmadravyArthatyAgo drvydrvyaarthtaapttishcetyaah-muuldrvyeti| 25 arhadAgamamapi pramANayati-ArSamapIti / nAmadravyasya mUrttatvAcAmUrtIpayogasya kAraNaM na bhavatItyAha-mUrtamamUrtasyeti / pariNAmIti, tenArthasyopayogakAraNatve'pi na kSatiH nimittakAraNatvAditi bhAvaH / zabdasya mUrttatvaM sAdhayituM zaGkate-syA miti zabdo hi pudgaladravyavizeSapariNAmaH, mUrtatvAnna tvamUrtaH AkAzaguNaH, api tu mUrtaH zabdo hi kuDyAdipratihatagatiH, tadvyavahitaiH tadazravaNAt, yasya ca gatiH kuDyAdinA pratihatA bhavati tanmUrta dRSTaM yathA loSTAdi, tathA zabda iti, tasmAnnAmUrtasyopayogasya nAma pariNAmikAraNaM bhavitumarhatItyAha-nAmazabda iti / itarathA mRdravyamapi nAmavadupayogasya dravyaM bhavena caivam 30 tanna nAma upayogakAraNaM na vopayogo mUladravyaprabhavaH, amUrtatvAdAkAzavadityAha-upayoga iti, mUle nAmazabda pakSIkRtya nopayogasya dravyamiti sAdhitaM mUrtatvahetunA atra tUpayogo na mUrttadravyahetuka kintUpayogo dharmitayocyate tatkathamityAzaGkAyAM bhAvArtha si.kSa. sUparicaran / 2 si.kSa.chA. sAmA i etti / 3 si.kSa, De. chA. damUtto'yaM yogakAriNyaM / dvA0 na.19 (16) 2010_04 Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 760 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre mRditi, athavA nAmUrtasya dravyaM nAmazabdaH, mUrttatvAnmRdvat , yadamUrtasyAvagAhAdevyaM na tanmUrtaM yathA''kAzamiti, uktaM hItyAdi jJApakamAha-na hi mUrtamamUrttatvaM-varNAdimatpudgaladravyaM mUrta savarNAdyAtmakatvamamUrtatvaM na gacchati na tathA pariNamati jIvAkAzadharmAdharmatvaM na yAti, nAmUrtameti mUrttatvaM-nApyAkAzAdyamUrta mUrttatvaM prayAti, dravyaM triSvapi-atItAnAgatavartamAneSu kAleSu na kadAcidityarthaH, yasmAt nAtmabhAvaM-yAvadrvya5 bhAvI yo dharmaH sa AtmabhAvaH, tamAtmabhAvaM na kadAcit parityajati dravyamiti / atrAha nanvanyonyAnugatasvarUpatvAt nivRttyupakaraNendriyajJAnatanvAtmadravyavat ghaTAkAzavacca, dravyaM kAraNaM jJAnasya-dravyendriyaM mUrtamamUrtasya jJAnasya dravyaM zarIrAdi kAraNaM bhavAntarAtmanaH, ghaTazca ghaTAkAzasya / 10 nanvanyonyAnugatetyAdi yAvaddhaTAkAzasyeti, nAtmabhAvaM tyajati pararUpaM nApnotyetadayuktaM, anyonyAnugatasvarUpatvAt kSIrodakavat , anyonyAnugatasvarUpatvanidarzanaM nirvRttItyAdi yAvadvyavat , vatkaraNaM nirvRttyupakaraNendriyajJAnavat , tanvAtmadravyavaJceti pratyekaM parisamApyate, dravyaM kAraNaM mUrttamamUrtasya jJAnasya, dvividhaM dravyendriyaM nirvRttirupakaraNaJca, nirvRttiH pakSmapuTakRSNatArAdidravyaniSpattiH, nivRttamupakarotItyupakaraNaM masUrakAkArazcakSurmadhyapradezaH, prakAzAJjanAdayazcopakaraNAni, etadvividhamapi jJAnasya dravyaM 15 dRSTam , tasya vyAkhyAnaM-dravyendriyaM mUtamamUrtasya jJAnasya dravyam , tathA tanvAtma[dravya]vadityasya vyAkhyAzarIrAdi kAraNaM bhavAntarAtmanaH, ghaTazca ghaTAkAzasyeti-mUrto ghaTo'vagAhAnumeyasyAkAzasyAvagAhAtmana iti / pradarzayituM tathoktaM arthapradarzanasAdhanamiti / nAmazabdameva dharmitayA''ha-atha veti, etena vyAkhyAvaicitryeNa mUrttadravyaM / nAmUrtasya kAraNaM, amUrtaJca na mUrttadravyahetukamiti siddhamiti tadarthaprakAzikA prAcAM kArikA pradarzayati-uktaM hIti etatsamAnArthikA 20 kArikA sammatiTIkAyAM prathamakANDe 53 gAthAvyAkhyAne TIkAkRdbhiritthamupanyastA dRzyate 'nAmUrta mUrtatAmeti mUrta nAyAyamUrttatAm / dravyaM kAlatraye'pItthaM cyavate nAtmarUpataH // ' iti / prathamapAdaM vyAcaSTe-varNAdIti, mUrttamamUrtatayA na pariNamatIti bhAvaH / amUrttamapi na mUrttatayA pariNamatItyAha-nAmUrttamiti / kadAcidapi dravyaM na yAvadravyabhAvitaM dharma jahAtItyAha-dravyaM triSvapIti / nanu kSIre nIramiva nIre ca kSIramiva parasparaM mUrttAmUrtayoranugatasvarUpatvAt mUrttadravyamapyamUrtasya kAraNaM bhavitumarhatItyA zaGkate-nanvanyonyeti / vyAcaSTe-nAtmabhAvamiti / nirvRttyupakaraNendriyajJAnatanvAtmadravye iveti nivRttyupakaraNendriyajJAna25 tanvAtmadravyavaditi vyutpattimabhipretyAha-vatkaraNamiti / prathamadRSTAntaM vyAkaroti-dravyaM kAraNamiti / bhAvendriyamupayogaH, dravyendriyantu nivRttirUpamupakaraNarUpaJca, ubhayamapIdaM pudgaladravyapariNAmarUpatvAvyam, ajhopAGganAmanirmANanAmakarmabhyAM nirvartitAH audArikAdizarIratrayAvayavavizeSA nivRttIndriyamucyante, tacca nAnAkAraM tatra cakSuSaH pakSmapuTakRSNatArAdi, nirvartitasyAnupaghAtAnugrahAbhyAmupakAri upakaraNendriyam , yathA tasyaiva prakAzAjanAdi, etadubhayamapi dravyendriyaM jJAnasya dravyaM bhavatItyamUrttasya mUrta kAraNaM siddhami- tsAha-dvividhamiti / dvitIyaM dRSTAntaM vyAkaroti-tanvAtmadravyavaditi, zarIrAdi Atmadravyasya dravyaM bhavet , kasyAtmadravyasyeti 30 cet bhavAntarAtmanaH-bhavaH saMsAraH tadantargata AtmA bhavAntarAtmA tasya, saMsAriNa iti bhAvaH, bhAvAntaraM manuSyAdiparyAyaM gata AtmA tasya bhAvAntarAtmana iti pAThe bodhym| tRtIyamudAharaNamAha-ghaTazceti.ghaTAvacchinnAkAzaM prati ghaTo dravyaM syAditi bhaavH| 1 si. kSa. chA. kaarnnaadaavaa0| 2 si.kSa. ghaTasya / 2010_04 Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anyo'nyAnugamatvAsambhavaH] dvAdazAranayacakram 761 atrocyate AgataM tarkhetadyo'rtho dravyaM vizeSo vA yo'stu so'stu sarvathA'sAvasvatantro vizeSeNa jJAnena tathA tathA bhAvyate sarvAtmaneti pradhAnaM vizeSa eva bhavatIti, tatra yadi sendriyANi jJAnAni tAnIndriyakRtatvAdajJAnAni syuH, kevalamevaikaM jJAnaM syAt, AtmAnazca cetanatvAt svataMtrAH yadi taccharIraM svataMtrazca karttA, tatazcAzarIreNa zuddhena siddha kevalinA kRtaM karmAnveSyaM / syAt, aniSTaM ca na rAgikRtam , iSTamapi syAt, Atmano'nanyatvAt, tathA''kAzaghaTayoranAvRtyAvRttyAtmakayorAvRttyanAvRttyAtmakaghaTAkAzabhavane ghaTAkAzamiti syAt tattu tvanmatenAkAzamevAmUrta tadviparIto ghaTa iti kuto ghaTAkAzamudAharaNaM ghaTate ! evaM dravyasya bhavane dRSTAntasya viparyayasAdhanatvAt kutaH sA'nyo'nyAnugamarUpatA ? dravyasya sadA rUpAparityAgAt / AgataM tarkhetadityAdi yAvadvizeSa eva bhavatIti, yo'rtho dravyaM sAmAnyaM vizeSo vA-prakRtyarthaH 10 pratyayArtho vA bhavanaM bhAva iti yo'stu so'stu sarvathA'sau asvataMtro vizeSeNa jJAnena tathA tathA bhAvyate dravyendriyAdi tatsarvAtmanA jJAnamAtmA, ca vizeSaH, sa bhAvayati yadyapi bhavatsAmAnyaM bhAvastato'pyupasarjanam , vizeSaH pradhAnamityuktaM bhavati, tatra yadItyAdyaniSTApAdanaM parasya, yAvadekaM jJAnaM syAditi, hetuhetumadbhAvena gatArtham , sendriyANi matizrutAvadhimanaHparyavajJAnAni tAnIndriyakRtatvAdajJAnAni syuH, kevalajJAnamevaikaM jJAnaM syAditi, kiJcAnyat-AtmAnazcetyAdi, Atmaiva svataMtrazcetanatvAt , yadi taccharIram , svataMtrazca kartA 15 tatazcAzarIreNa zuddhena siddhakevalinA kRtaM karmAnveSyaM syAt , taJcAtyantadurlabham , muktasaMsAraprasaGgAt , . aniSTaM ca na stAdimadrAgikRtam , iSTamapi syAt karma, tasyaiva saMsAritveSTeH, pUrvavaddhetuhetumadbhAvenApAdanaM yAvadAtmano'[na]nyatvAt, evaM prAcyodAharaNadvayaM vyabhicAritam , tRtIyamapi-tathA''kAzaghaTayoryathAsaMkhyamanAvRttyAtmakatvAdAkAzamAvRttyAtmakaghaTIbhavati, ghaTazcAnAvRttyAtmakA''kAzIbhavatyAvRttyAtmakaH san , atha caitanyavirahiNo mUrtasyAmUrtasya vA sAmAnyasya prakRtyarthasya vizeSasya pratyayArthasya vA svAtaMtryAbhAvAnna kartRtvaM kintu jJAnaM 20 cetanacca karta, tenaiva sarve bhAvyante tasmAt sa eva vizeSaH pradhAnaJcetyetadAgataM mUrtasyApyamUrtAtmakatvaM vadatA tvanmatenApi, antaHsanniviSTazabdAnuviddhacaitanyAdeva sarvasya bhavanAbhyupagamAdityAzayenottarayati-AgataM tahIti / vyAcaSTe-yo'rtha iti, bhavanaM sAmAnyaM prakRtyarthaH, bhAvo vizeSaH pratyayArthaH, yo'stu so'stu mUrto'mUtoM vA bhavatu tatsarvamacetanamakate, na bhAvaka, asvataMtratvAta khataMtro hi kartA tacca jJAnamAtmA vA, tasyaiva sarvArthabhAvakatvamiti bhAvaH / nirvRttyupakaraNendriyajJAnavaditi paroktadRSTAnte'niSTamApAdayati-tatra yadIti, atrApAdyamajJAnatvaM jJAnasya, ApAdakaJca sendriyatvaM, yadi jJAnaM sendriyaM syAt tIjJAnaM syAt , sendriyatvaJca 25 svakRtatvaprayuktasvAtmakatvam , tathA ca jJAnasya mUrttatvamApannaM yacca mUrta tadajJAnaM dRSTamiti tadindriyajanyajJAnamAtrasya matizrutAvadhimanaHparyavAtmakabhedabhinnasyAjJAnatvaM prasaktaM kevalajJAnamevaikamanindriyatvAjjJAnaM syAditi bhAvaH / tanvAtmadravyavaditi dRSTAnte'niSTamApAdayati-kizcAnyaditi, Atmaiva svataMtraH cetanatvAt svataMtrazca kataityabhyupagamyApAdyApAdakabhAvo vAcya ityAzayenAhaAtmaiveti, yadyAtmA tanvAdikRtatvAttanvAdyAtmakastarhi so'cetano bhavet , evaJca svataMtrazcetanastu azarIrI siddhakevalyeva syAt, tasya svataMtracetanatvAt kartRtvApattyA tatkRtaM kiJcitkAryamabhyupeyam, taccAprasiddham , tathApi yadi kiJcit kAryamabhyupagamyate tarhi 0 muktasyApi saMsArasamAgamaH sampadyate, tatrApISTApattau sa eva saMsArI sa eva ca mukta iti muktakRtakArya yatheSTaM bhavati tathA rAgipuruSakRtamapi karma aniSTaM na bhavediSTamami bhavediti bhaavH| tRtIyaM ghaTAkAzadRSTAntamadhikRtyAha-tRtIyamapIti, AvRttisvarUpo ghaTo yadA'nA 1 si. kSa. De. chA. tthaa0| 2kSa. chA. anissttNvn| 3 si. zamAvRttyanAvRtyAtmakaJcedAvRttyAtmakaghaTI0 / kSa. shmaavRttynaavRttynaatmkghttii|chaa.shmaavRttynaavRtyaatmkN ghttii| _ 2010_04 Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 762 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ ubhayaniyamAre tato ghaTAkAzamiti syAt, tattu tvanmatenAkAzamevAmUrttaM tadviparIto ghaTo-mUrtta eveti kuto ghaTAkAzamudAharaNaM ghaTate ? ghaTAtmAnApatterAkAzasya, AkAzAnAtmApatterghaTasya, AkAzaM ghaTo vA tadviparItaguNaH [na] udAharaNamiti / evamityAdi- anena prakAreNa dravyasya bhavane parigRhIte dRSTAntasya viparyayasAdhanatvAt kutaH sA'nyo'nyAnugamarUpatA ? yA tvayA pratijJAtA, evaM maduktanyAyAt tvanmatena ca dravyasya kAraNasya sadA5 [ sva] rUpAparityAgAdityuktaM parasyAniSTApAdanam / ata eva svata eva svamatavizeSapradhAnabhavanasAmAnyopasarjana bhavanapratipAdanArthamAha anyarUpAnugamAttu cetanAce tanayorAtmabhAvatyAgAddravyasya sAmAnyabhavanamupasarjanI kRtya bhavadeva ca bhavati tasmAt kenacidavizeSaH, tadasattvAt sAmAnyAsattvamApannam, tathAca viziSTe svaviSaye'pyekavRkSAdibhavane dvivacanAdivizeSAntaranirapekSeNaiva tena bhavitavyam, na 10 punastathA bhavati saH, nakSatra punarvasvAdisamAnAdhikaraNavacanaliGgAdibhedadarzanAt / anyarUpAnugamAttvityAdi, tuzabdaH paramatavyAvRttiM svamatasiddhiJca vizeSayati, cetanAcetanayorAtmabhAvatyAgAt tvaduktAt dravyasya sAmAnyabhavanaM upa[ sarjanIkRtya ] bhavadeva ca bhavati, tasmAdarthAntarAbhAvAt bhavata eva bhavanAcca kenacidavizeSo na bAdhyate, yathoktaM tvayA prAk 'vRkSo vRkSasAmAnyamupasarjanIkRtyaiva bhavati na dvyAdirapi vizeSavazavarttitvAt nAmnaH' ityAdi, tasmAdidamaniSTaM vizeSAsattvaM prasaktam, tadasattvAt 15 sAmAnyAsattvaM dRSTaviruddhamApannamiti, kiJcAnyat - tathA ca viziSTa ityAdi, yathA ca sAmAnyena pratipakSeNa vinA vizeSaH tannirapekSo bhavati, bhavatyeva viziSTaH, tathA svaviSaye'pyekavRkSAdibhavane dvivacanAdivizeSAntaranirapekSeNaiva tenAbhinnaliGgavacanAdinA bhavitavyaM tvanmate, na punastathA bhavati sa vizeSaH, nakSatrapunarvasvAdisamAnAdhikaraNavacanaliGgAdibhedadarzanAt / wwwww vRttAtmakAkAzakharUpaH syAttadA ghaTAkAzaM syAt, tattu na sambhavati, tvanmate AkAzasyAmUrttamAtratAyA ghaTasya mUrtamAtratAyAzcA20 bhyupagamAditi bhAvaH, atha vA AkAzaM ghaTo bhavati, ato'nAvRttyAvRttyAtmakam, ghaTazcAkAzaM bhavati, ata AvRttyanAvRttyAtmakamiti yadi syAttadA ghaTAkAzamiti syAt, yadA ca ghaTo mUrta eva, AkAzamamUrtameveti tvadabhyupagamaH tadA kathaM ghaTAkAzamiti syAdyena taddRSTAnto bhavediti bhAvaH / dRSTAntatvAsambhavaM darzayati-ghaTAtmeti / evamanyonyAnugamarUpatvamapi na sambhavati mUrttasyAmUrttAtmakatve mUrttatvasya, amUrttasya mUrttAtmakatve'mUrttatvasya ca parityAgAdekarUpamevetyAha- anena prakAreNeti / atha sAmAnyamupasarjanabhUtaM bhavanaM vizeSazca pradhAnabhUtaM bhavanamiti pratipAdanAyAha - anyarUpAnugamAttviti / cetanAcetanayoH paraspararUpApattau paraspararUpa25 parityAgasya tvaduktasya balAdeva sAmAnyamapradhAnaM bhavadapi bhavitA ghaTa eva bhavatIti bhavataH sAmAnyasyaiva ghaTIbhavanAt sAmAnyakharUpatyAgAcca vizeSatvenAbhimato ghaTa evAsti, tathA ca sa kathaM vizeSaH, sati hyarthAntarabhUte sAmAnye sa vizeSaH syAt, taca nAstisvarUpaparityAgAdataH so'vizeSa eva, tathA ca sati vizeSasyaivAbhAvaH syAttadabhAve ca kiMnirUpitaM sAmAnyaM bhavediti sAmAnyasyApya - bhAvaH prasaktaH, sa ca dRSTaviruddha ityAzayena vyAcaSTe - cetaneti / sAmAnyAnapekSasyaiva vizeSasya viziSTatve sa vizeSo vizeSAntaranirapekSeNaiva vizeSAntarAdviziSTaH syAt, tathA ca vRkSAdervizeSasya liGgasaMkhyAdivizeSAntaranirapekSatayA khata eva viziSTatA syAt abhinnaliGgasaMkhyatvAt dRSTA ca liGgasaMkhyAdibhirviziSTatetyAzayenAha - tathA ceti, sarvo hyartho eko dvau bahava ityAdisaMkhyA - yukto vyavahiyate, Azraye'rthe dvitvAdikayA saMkhyayA bheda ekatvasaMkhyayA cAbheda iti bhedAbhedavibhAgo lokena kriyate, tatra yadi vizeSaH svata eva viziSTaH tarhi kiM dvitvAdisaMkhyayeti bhAvaH / nakSatreti, nakSatramekavacananapuMsakaliGgasamAnAdhikaraNam, punarvasU ca padaM dvivacanapuMliGgasamAnAdhikaraNam, nakSatraM sAmAnyaM punarvasU ca vizeSau tau yadi svato viziSTau syAtAM kiM dvivacanapuMliGgAbhyAm, 30 2010_04 Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhinnaSacanakatvAnupapattiH] bAdazAranayacakram 763 tadbhAvayati yadyekaM na tarhi vyAdi, yadi vyAdi naikam , virodhitvAdekatvadvitvayorityAdi sarva yathAviSayaM pratividhAtavyam , ghaTapaTAdivadanyo'nyasvarUpApattirnAsti vizeSANAM sAmAnyAt , dRSTAca nakSatrapunarvasvAdiSu, pratItestAdarthyameveti cenna, pratyavayavapratItereva vayamapi brUmaH 'vyekayordvivacanaikavacane, bahuSu bahuvacanam' (pA0 1-4-21-22) iti, yadyekavacanAntaH zabdaH / abhidhAnArthenApyekena bhavitavyam , na yAdinA, atha vyAdiH naikavacanena zabdena bhavitavyamuktavat , idantvabhidhAnAbhidheyapratyayayorvisaMvAdAt pratItiviruddham , kumArabrahmacAripitRtvavat / ___ yadyekamityAdi sAdhanadvayamaniSTApAdanaM virodhitvAdeka[tva]dvitvayorityAdi sarva yathAviSayaM pratividhAtavyamityatidezAlliGgakAlAdAvapyaniSTApAdanasAdhanAni draSTavyAni, yadi punarvasU pumAMsau na nakSatraM napuMsakam , puMstvAvRkSavat , atha [nakSatraM na pumAMsau] napuMsakatvAt kuNDavadityAdi, tathA tArA strItvAdityAdi 10 yojyam , ghaTapaTAdivaditi, viziSTayorghaTapaTayorivAnyonyasvarUpApattirnAsti vizeSANAM, sAmAnyAd, dRSTI ca nakSatrapunarvasvAdiSu, tasmAdayuktamuktaM sAmAnyanirapekSo vizeSa eva zabdArtho vivakSitatvAditi, pratItestAdarthyameveti cet syAnmataM lokapratItatvAnnakSatrArtha eva punarvasvarthaH, punarvasvartha eva ca nakSatrArtha iti loke prasiddhamAgopAlAdi, tasmAt sAmAnyasya vizeSatvAdadoSaH, itarathA nairarthakyameva syAditi, atrocyate-na, pratyavayavapratIterevetyAdi, vayamapi lokapratItereva brUmaH 'vyekayordvivacanaikavacane, bahuSu 15 bahuvacanam' (pA0 1-4-21-22) iti arthAnAmavayavamavayavaM prati vivakSitAnAmekatvAdyapekSayaikavacanAdizabdaprayogaprasiddhaH, yadyekavacanAntaH zabdobhidhAnArthenApyekena bhavitavyaM na vyAdinA, atha khato'bhinnaliGgavacanatvAt , na caivaM dRzyata iti bhAvaH / svata eva viziSTenAbhinnaliGgavacanAdinA bhavitavyamityartha vizadayatiyadyakamiti, sa vizeSaH khata eva viziSTo yadyasahAya ekastarhi na sa dvibahvAdirUpo dvibahuvacanAdisamAnAdhikaraNo bhavet , yadi dvibahuvacanAdirUpaH tarhi sasahAyatvAnnaikaH syAditi bhAvaH / tajhyAcaSTe-sAdhanadvayamiti, yadyekaM na tarhi vyAdi, virodhitvAt 20 yadi vyAdi na tarkhekam , virodhitvAditi sAdhanadvayamityarthaH / liGgakAlAdAvaniSTApAdanasAdhanAnyeva darzayati-yadIti / tathA tAreti, yadi tArA strI na nakSatraM strItvAt , ramAvat , yadi nakSatraM na strI, napuMsakatvAt , kuNDavaditi bhaavH| tadevamekatvadvitvAdyoH puMstvastrItvAdyorvirodhAdanyonyasvarUpApattirna syAt, viruddhadharmAbhyAM ghaTatvapaTatvAbhyAM viziSTayorghaTapaTayoriva, na hi ghaTaH paTarUpatAM paTo vA ghaTarUpatAmApadyate viziSTatvAt , Apadyate ca nakSatraM punarvaskhAdirUpaM punarvasvAdi ca nakSatrarUpam , tasmAt sAmAnyanirapekSa eva vizeSa ityayuktamityAha-ghaTapaTAdivaditi / zaGkate-pratIteriti, sAmAnyavizeSayoraminnA pratItirloke dRzyate, nakSatrapuna-25 vasuzabdayorekArthatvaM nakSatraM punarvasU ityabhedArthakaprathamAvibhaktisamAnAdhikaraNaprayogAnnIlo ghaTa ityAdiprayogavadavagamyata iti vizeSasAmAnyayoraikyamiti bhAvaH / tathaiva vyAcaSTe-syAnmatamiti / sAmAnyasya vizeSAtmakatve lokenaiva virodhaM darzayati-atrocyata iti, vayamapi yadekaM tanna vyAdIti lokapratItereva brUmaH, lokapratItizca vyekayordivacanaikavacane, bahuSu bahuvacanamiti dRzyata iti darzayati-na pratyavayaveti, samudAyarUpArthAvayavagataikatvAdisaMkhyApekSayA samudAyAdekavacana dvivacanAdiprayogo bhavatIti bhaavH| evaJca zabdasyaikavacanAntatve'rthenApyekenaiva bhavitavyam, na tu vyAdinA, dvivacanAntatve cArthena vyAtmakena bhavitavyam, na tvekavaca-30 nAntazabdavAcyenetyabhidhAnAbhidheyapratyayaniyama iti darzayati-yadyekavacanAnta iti / nakSatrapunarvakhAdau tUktaniyamabhaGgo dRzyata 1 si. strItvAstrIskhAdityAdi / 2 si. kSa. De. chA. dRSTaM ca / 2010_04 Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre dvayAdirnaikavacanena zabdena bhavitavyamuktavat , idantvabhidhAnAbhidheyapratyayayorvisaMvAdAt pratItiviruddham , punarvasuzabdo dvayarthoM dvivacanAntatvAditi pratyayo nakSatrAbhidheyaviSayapratyayena visaMvadati, sa cAnena, kimiva ? kumArabrahmacAripitRtvavat-yadi kumArabrahmacArI kathaM pitA ? atha pitA kathaM kumArabrahmacArIti, tadvadiheti / tadbhAvayati lakSaNaM hi nAma prakRtipratyayAdivibhAgAnvAkhyAnam , taddhi lakSyAn zabdAn vyavasthApayAmIti, teSAJcAvyavasthA, prakRtyAdyarthAyathArthatvAt , kutastadanyalakSaNatve pratipattiH zabdavyavasthA ca ? avibhaktabhAvitasvalakSaNaviSayatvAt , avibhaktabhAvitaskhalakSaNaviSayasthANupuruSapratipattivyavasthAvat , tathA lkssyaaprtipttyvyvsthaabhyaambhidhaanaabhidheyvissyprtyydvyvisNvaadH| lakSaNaM hi nAmetyAdi, zabdAnAM lakSaNaM prakRtipratyayAdivibhAgAnvAkhyAnaM taddhi lakSyAn zabdAn vyavasthApayAmIti, teSAJca-prakRtyAdivibhAgAnAmavyavasthA, prakRtyAdyarthAyathArthatvAt tathA cazabdaviSayaprakRtyAdyarthAvyavasthAyAM tadAzritalakSaNAvyavasthA, lakSaNAvyavasthAnAt kutastadanyalakSaNatve pratipattiH ? zabdavyavasthA ca ? na staH, kasmAt ? avibhaktaMbhAvitasvalakSaNaviSayatvAt , dRSTAnta:-avibhaktabhAvitetyAdi-yathA'vibhaktau bhAvitau svalakSaNAbhyAM sthANupuruSau, tatra yA sthANau puruSapratipattirvyavasthA ca mithyA15 pratipattivyavasthe te, kasmAt ? avibhaktaMbhAvitasvalakSaNaviSayatvAt tathA zabdAnAM lakSyANAM [a]pratipattyavyavasthe, lakSyApratipattyavyavasthAbhyAM cAbhidhAnAbhidheyaviSayapratyayadvayavisaMvAdAt , kumArabrahmacArI ityAha-idansviti / visaMvAdameva darzayati-punarvasuzabda iti, punarvasuzabdasya vyarthatvena dvivacanAntatvAnnakSatrazabdasyaikArthatvenaikavacanAntatvAdumayobhinnArthatayA punarvasU nakSatramityekArthapratipAdakatvAbhAvAt punarvasvartha eva nakSatrArtho nakSatrArtha eva punarvasvartha iti vipratipattireva kumArabrahmacAripitRtvavaditi bhAvaH / tathApi yadyekapunarvasubhavanalakSaNavizeSamAtrAbhidhAyI punarvasu20 zabdaH, nakSatrazabdo'pyekanakSatrabhavanalakSaNavizeSAbhidhAyakaH nakSatrArtha eva punavasvartha itISyate tarhi lakSyazabdavyavasthApakalakSaNa vyavasthA vizIyata ityAha-lakSaNaM hi nAmeti / vyAcaSTe-zabdAnAmiti prakRtipratyayAdivibhAgena padAni vAkyAni ca vyAkaraNena zabdalakSaNazAstreNa vyAkhyAyanta ityarthaH / anvAkhyAnasya prayojanamAha-taddhIti, arthAvabodhopakArakasAdhuzabdavyavasthApanArthamiti bhAvaH, atredaM tAtparyam-dezakAlakartRbhedena vAkyAnAmAnantyAt prativAkyaM saMketagrahAsambhavAt tadanvAkhyAnasya laghUpAyenAzakyatvAcca kalpanayA padAni pravibhajya pade prakRtipratyayabhAgakalpanena kalpitAnvayavyatirekAbhyAM tattadarthavibhAgaM zAstramAtra25 viSayaM parikalpayanti sma vyaakrnnaacaaryaaH| tatra prakRtiryasmAt pratyayo vidhIyate sA, pratyayazca prakRtiparatvavyApyatayAvidhIyamAnaH iti / etadvibhAgasya ekavacanAdInAmekAdyabhidheyavyabhicAritve'vyavasthA syAt , tadavyavasthAyAM vyekayordvivacanaikavacanetyAdilakSaNAvyavasthA bhavet , kluptAyAJca vyavasthAyAmanAzvAse tadanyalakSaNe vA ko vA vizvAsa ityAha-teSAJcati / zabdApratipattyavyavasthayorhetumAhaavibhaktati, lakSyapratipattivyavasthe khalakSaNAbhyAmavibhaktatayA bhAvite-yathA sthANau puruSapratipattirvyavasthA cAvibhaktatayA bhAvitatvAnmithyApratipattiravyavasthA ca bhavati tathaiveyamapIti bhAvaH / dArTAntikaM ghaTayati-tathA shbdaanaamiti| lakSyasyA30 pratipatteravyavasthAyAzca vAcyavAcakaviSayapratyayadvayaM visaMvadati vAcyaviSayapratyayo'nyaH vAcakaviSayapratyayo'nya iti, athavA nakSatra 1 si.kSa. chA. tadvilakSyAcchabdAvya / 2 si.kSa. De. chA. tasyAM 3-4-5 si. kSa. bhavibhaktIbhA03 chA. bhaviviktIbhA0 4 chA. avibhaktIbhAvitetyAdi yathA vivktau0| 5xx si. chaa.| 6 si. De. patti0 ya0 / 2010_04 Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 765 puruSaviSayavirodhaH] dvAdazAranayacakram piteti pratyayavat nakSatrapunarvasvAdyeka[tva]dvitvAdivirodha iti sambandhaH, evaM tAvat saMkhyAviSayaprakRtipratyayapratipattivirodha uktaH / ataHparaM puruSaviSaya ucyate-tadyathA sa vRkSa Asta iti puruSaviSayaprakRtipratyayasaMvAdena svayaM pratipadya punarehi manya iti tadviparItapratipattyA prakRtyAdilakSaNAlakSaNIkaraNaM pratipattezca tadvadevApratipattitvam , yadRcchA- 5 pratipattitvAt , atra prayogaH-ehi manye rathena yAsyasi na hi yAsyasi yAtaste pitetyAdivAkyamayathArthamagamakamasAdhu prastutakriyAsAmAnAdhikaraNyavisaMvAdAt tvaM yAmi, ahaM yAsIti prayogavat , prastutapratyayavisaMvAdAdvA, devadatto bhUyata iti yathA, aGgIkRtapuruSArthavaiyadhikaraNyavRttatvAt , tvaM pacatIti yathA / sa vRkSa Asta ityAdi yAvadapratipattitvam , sa iti zeSopapade Asta iti puruSaviSayaprati- 10 pratyayasaMvAdena svayaM pratipadya punarehi manya iti tadviparItapratipattyA prakRtyAdilakSaNamalakSaNIkRtam, pratipattizcApratipattIkRtI tadvadeveti-lakSyatattva[7]pratipattyavyavasthAdvAreNeti, kasmAt ? yadRcchApratipattitvAt asamIkSitapaurvAparyapratyayatvAt brahmacAripitRtvavadityeva sambandhaH, atra prayogaH-ehi manya ityAdi yAvadayathArthamagamakamasAdhviti pratijJAH tisraH, prastutA kriyA-manyatiH, tayA sAmAnAdhikaraNyaM visaMvadati pratyayasyottamapuruSAkhyasya ehizabdaprayuktamadhyamapuruSa[vi]saMvAdAditi hetvarthaH, tvaM yAmi ahaM yAsIti prayo- 15 ma miti zabdArthaviSayapratyayo'nyaH punarvasU iti zabdArthaviSayapratyayo'nya iti, yathA kumArabrahmacArIti zabdArthapratyayaH pitetizabdArthapratyayAdanyaH parasparaviruddhazca tathA nakSatraM punarvasU ityAdirapIti bhAvaH / saMkhyAviSayavirodhanirUpaNamupasaMharati-evaM tAvaditi / atha puruSaviSayaprakRtipratyayavisaMvAdaM darzayati-sa vRkSa iti / vyAkaroti-sa itIti, lavAcyakArakavAciyuSmadarthapratipAdakazabde upapade madhyamaH puruSaH, tathAvidhAsmadarthapratipAdakazabde upapade uttamaH puruSaH yuSmadasmacchabdArthavyatiriktArthaH zeSastasmin prathamapuruSo bhavati tatra sa iti yuSmadasmadarthavyatiriktArthazeSapadaM tasminnupapade Asta iti prathamapuruSapratyaya ityatra puruSa 20 viSayaprakRtipratyayasaMvAdo'stIti bhAvaH / ehi manya itIti, ehi manye rathena yAsyasi nahi yAsyasi yAtastepite 'prahAse ca manyopapade manyateruttama ekavacce'(1-4-106) ti sUtrasyodAharaNam , manyadhAturupapadaM yasya dhAtostasmin prakRtibhUte satimadhyamaH syAt parihAse gamyamAne manyatestUttamaH syAt sa caikArthasya vAcakaH syAditi sUtrArthaH, satyapi rathe parihAsazIlaH zAlakAdi pratArayan prayukte vAkyamidam-ehi manye manyase ityarthaH, atra yuSmadarthapratipAdakazabdasAmAnAdhikaraNye'pi uttamapuruSaH kriyata iti puruSaviSayaprakRtipratyayavisaMvAda iti bhAvaH / viparItapratipattyeti, manya iti padena madhyamapuruSAntapadajanyabodhApekSayA 25 viparItA pratipattirjAyate, enayA ca madhyamapuruSalakSaNamavyAptIkRtamuttamapuruSalakSaNaJcAtiprasaktIkRtamiti bhaavH|lkssybhuutN tattvaM madhyamapuruSaH, tasyApratipatteravyavasthAnAcca manya iti pratipattirapratipattirevetyAha-pratipattizceti / hetumAha-yadRcchati, niyamAnapekSapratipattitvAdityarthaH / svoktaniyamaviruddhapratipattitvaM sUcayati-asamIkSiteti, pUrvasmina parasmin vA khoktaniyamamanAdRtyaH saMjAtapratyayatvAdityarthaH / uktArthameva prayogaiH darzayati-atra prayoga iti / prastutakriyeti / manya iti mana jJAne iti dhAtUttaramuttamapuruSaH zrUyate, tasyAhaGkArAtmakacetanyaviziSTaH kartA vAcyaH, tacca kartRtvaM manadhAtuvAcyakriyAsAmAnAdhikaraNyaM na 30 bhajate takriyAyAH madhyamapuruSavAcyapraznAdiviSayatvopagamanayogyacaitanyaviziSTakartRtvena samAnAdhikaraNatvAdityAzayenAha-prastutA 1xx si.| 2 si. prvRttyaadi| _ 2010_04 Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 766 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ ubhayaniyamAre gavat, tadarthanidarzanaM hetvarthAnurUpeNa anyArthasvArthayormadhyamottama viziSTayorbhede sati visaMvAdAdayathArthAgamaM - kAsAdhutvavaditi, prastutapratyayavisaMvAdAdveti dvitIyo hetu:, devadatto bhUyata iti yatheti dRSTAntaH, devadatta iti prathamAnirdiSTaH kartrarthaH prakRtyarthamAtravAcinA bhAvasAdhanena bhUyatezabdena sAmAnAdhikaraNyaM nArhati, bhavatItyanena tu syAt taithaihizabde prastutamadhyamapuruSAnte manya ityuttamAntenAyathArthAgamakA sAdhutvAnyupaneyAni, prastutapratyayavisaMvAdasphuTIkaraNArthamAha- aGgIkRtapuruSArthavai yadhikaraNyavRttatvAditi, tasya nidarzanaM tvaM pacatIti yatheti, tvamiti yuSmadupapade pacatIti zeSopapadaprathamapuruSa prayogo visaMvadati tathA ehi manye yAsyasIti / M atra pratyayaparaprakRtiniyamAt prayogakAle kevalayoH prakRtipratyayayorasambhavaH, tathA'narthakatvam, bhUlatipzabAdInAm, kAkavAsitavat, zikSaNArthaM tu citrabhaktibinduvinyasanavat 10 prakRtipratyayArthopadarzanaM pRthak kriyate, apRthak siddha samudAyArthapratipattyupAyatvAt evameva kRtvoktam- 'prakRtipratyayau pratyayArtha saha brUtaH tayoH pratyayArthaH pradhAnam' (mahAbhA0 3-1-67 sUtre ) iti, ata eva ca 'prakRtipara eva pratyayaH prayoktavyaH pratyayapatra prakRtiH ' ( mahAbhA0 3 - 1 - 2 sUtre) iti, evaJca pratyayArthaM nApaiti prakRtiH, tatparatvAt, ata eva ca manyateH ehizabdaprayogaprastuta sAmAnAdhikaraNyatyAgenAsmatsamAnAdhikara Nottamaikavacanapratyayo - 15 SyathArthAbhidhAnam / atha pratyayetyAdi, vAkyAvadhike'rthe padAvadhike vA pratipAdye vAkyaM padaM vA pratiyogizabdArthApekSameva gamayati, kevalasyAprayogAt padAvadhike tAvadayaM niyamaH ' pratyayaparA [ eva ] prakRtiH prayoktavyA, prakRteH paraH[eva]pratyayaH' ( mahAbhA0 3 - 1-2 ) iti vyavasthApitatvAt, prayogakAle kevalayoH prakRti " kriyeti / yadvottamapuruSapratyayasya ehIti madhyamapuruSeNa nAsti saMvAda ityAha- pratyayasyeti / anyArthasvArthayoriti, 20 kartRkarmavizeSaNabhUta parAtmavAcako madhyamapuruSaH, tathAvidhakhAtmavAcaka uttamapuruSaH tayorbhinnatvAdvisaMvAda ityarthaH / / kartRkarmavizeSaNatvAdeva puruSasya bhAvaviSayatA nAstIti bhAvalakAre zeSatvAt prathamapuruSa eva prayujyate tatra kartrA tRtIyAntapadavAcyena bhAvyam, tatra ca prathamAntapadaprayoge prastutapratyayavisaMvAda eva bhavatIti darzayati- prastuteti / aGgIkRteti, ehItyatrAGgIkRtamadhyamapuruSavAcyArthavyadhikaraNArthavAcakottamapuruSaghaTitatvAnmanya iti padasyetyarthaH / ehi manya ityAdivAkyasya prakRtipratyayAbhyAmayathArthatvameva nirUpayatiatreti / vyAcaSTe - vAkyAvadhika iti, parasya bubhutsitArthapratyAyanAya zabdaprayogaH, parasya pravRttyAdiviSaya eva prAyeNa bubhu25 tsitaH, sa ca vAkyArtha eveti sarve zabdAH tatparA eva, yatrApi kevalaM vRkSa iti prayujyate tatrApyAkAMkSAdivazAt asti calati chidyate veti padAntarArthAnAmadhyAhAraH, evaM kriyApadAdimAtraprayoge yathAkAMkSaM sarvakArakAdhyAhAraH, ata evoktaM pratiyogizabdArthA - pekSameveti, evaM sarvatra vAkyArthasyaiva viSayatve'pi anvAkhyAnalAghavAya padAni tatra ca prakRtipratyayabhAgAH, tattadarthAzca kalpyante, tadvArA padArthabodhanaM vAkyArthabodhanaJca zAstraphalamiti bhAvaH / pade niyamaM darzayati-pratyayapareti, pratyayo nityaM sadA paraH prayoktavya iti niyamAt pratyayaH paro yasyAH sA prakRtirityarthaH, evaM pratyayo'pi prakRtipara eva prayoktavyaH, tena na kevalA prakRtiH prayoktavyA 30 na ca kevalaH pratyaya iti phalitArthaH / amumevArthaM hetUkutyAha-prayogakAla iti vyavahArakAla ityarthaH, tadAnIM vAkyasyaiva prayo 2010_04 , 1 si. kSa. chA. yArthAnarthayoH / 2 si. kasAdhutvati, kSa. chA. kasAdhuvaditi / 3 si. kSa. chA tathaihizabdaprastutamadhyamapuruSAntena manya ityuttamAntAyathArthA0 / Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyayAyathArthatA] dvAdazAranayacakram 767 pratyayayorasambhavAt , asambhavazca tathA'narthakatvAt bhUlatipzabAdInAm , kimiva ? kAkavAzitavat-yathA vAyasavAzitAdInAM na kazcidabhidheyo'rtho'sti tathA bhUla]tibAdInAM kevalAnAm , kimarthaM tarhi bhU sattAyAm , 'kartari kRt' (pA. 3-4-67 ) 'laH karmaNi ce' (pA. 3-4-69) tyAdiprakRtipratyayArthapAThaH ? iti ceducyate-zikSaNArthantu citrabhaktibinduvinyasanavat-pRthagadhyayanaM ziSyAn grAhayAmIti vibhajya prakRtipratyayArtho dayate, yathaikAmeva kASThAdibhaktiM lekhayiSyan citrakarAcAryaH ziSyAn pUrva binduvinyAsAn / kArayati pazcAt saMyojayati tataH sA darzanIyA carramaNIyA puSpavallIgRhamanuSyastrIhastyAdisaMsthAnA saMvyavahArArhA bhaktirbhavatyevaM prakRtipratyayArthopadarzanaM pRthak kriyate, apRthasiddhasamudAyArthapratipattyupAyatvAt , evameva kRtvoktamiti jJApakamAha-'prakRtipratyayau pratyayArthaM saha brUtaH, (mahAbhA0 3-1-67 sUtre) iti prAdhAnyena pratyayArtho vivakSito guNatvena prakRtyarthaH, ata eva ceti, yaduktaM bhASye 'prakRtipara[eva] pratyayaH prayoktavyaH, pratyayaparA[eva]prakRtiH, ( mahAbhA. 3-1-2 sUtre) iti pratyayaH paro-vizeSaH pradhAnaM 10 yasyAH sA pratyayaparA prakRti[:] parazabdasya pradhAnArthatA varNyate, evaJca-anena nyAyena pratyayArthaM nApaiti prakRtiH, tatparatvAt , ata eva ca-pratyayArthAnapAyitvAt manyaterityAdinA bhAvayitvopasaMharati yAvadayathArthAbhidhAnamiti, ehizabdaprayogaprastutasAmAnAdhikaraNyatyAgenAsmatsamAnAdhikaraNottamaikavacanapratyayo'yathArthaH, aGgIkRtapuruSArthavaiyadhikaraNyavRttatvAt, tvaM pacatIti prayogavaditi sAdhUktam , evaM tAvat prakRtyayathArthatvaM pratyayAyathArthadvAreNAnapAyitvAduktam / / gAt tasyaivArthavattvAt kevalayoH prakRtipratyayayoranarthakatvenAsambhava iti bhaavH| AnarthakyamevAha-asambhavazceti / uktaJca 'dhAtvAdInAM vizuddhAnAM laukiko'rtho na vidyate / kRttaddhitAnAmarthazca kevalAnAmalaukikaH' // iti / bhUleti, bhUzabdaH prakRtipradarzakaH, lAdayaH yadyotakAH. eteSAM kevalAnAM laukiko'rtho na vidyata iti bhAvaH / dRSTAntamAha-kAkavAzitavaditi. tirazcAM vAzitaM stm| yadyeSAmarthoM nAsti tarhi kimartha bhU sattAyAmityevaM bhvAdInAmarthaH paThyate kAdyartha lAdInAmityAzaGkAyAmAha-kimarthaM tahIti, yadyapi pacati bhavatItyAdayo viziSTArthavRttayaH saMghAtAH paramArthato niraMzAH tathApi parikalpitapUrvottarAvayavapravibhAgena vyutpAdyanta iti mandama- 20 tayo'tisArUpyAt upAyopeyayorakyamadhyavasyanti, na hi zRGgagrAhitayA devadattaH pacati, gaustiSThatItyAdayastAvajanmasahasreNApi bodhayituM boddhazca zakyAH, AnansyAt , ataH prakRtipratyayavibhAgatattadarthakalpanArUpo laghubhUta upAyaH samAzrIyate'nvayavyatirekAbhyAmiti bhAvaH / atra dRssttaantmaah-shikssnnaarthntviti| apRthakRsiddhati, niravayavabhUtavAkyArthabodhe prakRtipratyayArthayorupAyatvAdityarthaH / prakRtipratyayAviti. etau pratIyamAnamartha sahakopasthitiviSayIkurutaH, parasparaM vizeSaNavizeSyabhAvena khArtha brUta ityarthaH, pacan pacamAna ityAdau pratyayArthaprAdhAnyAditi bhAvaH / prakRtipratyayArthayoH pratyayArthasya prAdhAnyaM darzayati-yaduktaM bhASya 25 iti, pAtaJjale mahAbhASya ityarthaH, pratyayArthasya pradhAnatvAt pratyayaH pradhAnamucyata iti bhAvaH / anena nyAyeneti, prakRtipara eva pratyayaH pratyayaparaiva prakRtiH, na kevalA prakRtiH prayoktavyA nApi pratyayaH, prakRtipratyayA pratyayArtha saha brUta ityAdinyAyakalApenetyarthaH, prakRtiH pradhAnatvAt pratyayArtha na tyajati yato'ta eva ehizabdaprayogasAmAnAdhikaraNyena manyadhAtoH madhyamapuruSasyaivAkAMkSitatvena tatparityAgenottamapuruSapratyayaM nApekSate saH, tasmAdehi manya ityAdivacanamayathArthamevetyAzayenAha-ata eva ceti yataH pratyayArtha nApaiti prakRtirata evetyarthaH, nigmyti-phishbdeti| manyadhAtormadhyamapuruSasyAkAMkSitatvAttadarthe prayukta uttamapuruSa- 30 pratyayo'yathArthaH, khAvAcyavAcakatvenopanyasanAta , ata eva tatprakRtirapi manyadhAturayathArthaH khAnAkAMkSitAkAMkSitatvenopamyasanAditi pratyayAthArthadvAreNa prakRtyayathArthatvamuktamityAha-evaM tAvaditi / prakRtyayathArthatvavat pratyayapuruSayorapyayathArthatvaM bhAvanIyamityAha 15 si.kSa. chaa.rthaannaapai0|2si.kss. chA.De. prtyyaayaarthymNgiikRt| dvA0 na0 20 (97) 2010_04 Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 768 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam _[ubhayaniyamAre pratyayapuruSAyathArthatve'pyeSaiva bhAvanA ityarthatrayaviSayamayathArthatvam, idazca dravyataH, tathA ghaTapaTAdizeSopapadaviSayo bhinnavyavahAro nirAkriyate / (pratyayeti) pratyayapuruSAyathArthatve'pyeSaiva bhAvanA, prakRtyavinAbhAvitvAt pratyayasya pratyayatvAt ehi manye rathena yAsyati ityasmAttadviparItAdapi tadvadeva pratipattyA pratyayAdilakSaNAlakSaNIkaraNaM pratipatte5 zvApratipattitvaM yadRcchApravRttatvAdityAdi yAvadayamavadhiH samAnabhAvataH pratyayapuruSAnurUpeNa yojyata iti, ityarthatrayaviSayamayathArthatvamiti nigamanam , itizabda[sya] nigamanArthatvAt , anayA bhAvanayA bhAvitameva bhavati-agamakamasAdhvityapi draSTavyaM buddhicakSuSA, idaJca dravyato'yathArthatvam-yasmAdahaMtvamityasmadyuSmadravyaviparyayeNAyathArthatvametat , yathA caitat tathA ghaTapaTAdizeSopapadaviSayo bhinnavyavahAro nirAkriyate tvaM pacatItyAdi, kuDyAkroSTukyAdiprayuktabhinnaliGgAdiviparyayArthazabdaprayogavaditi / 10 prahAsAdidamasatyameveti cet , bahveva tarhi lakSaNAlakSaNIkaraNaM lakSyAlakSyIkaraNaM prati pattezcApratipattitvam , sarvasyAsatyatvAt , tadasatyatvaM pratyAyyArthaviparyayavRttatvAt prahAsoktivat , parvatAdhikaraNakarmavacanAsatyamatizca, iha parvate vasatItyetasminnadhikaraNArthe parvatamadhivasati adhyAsta ityAdikarmatvAyukteH, 'AdhArodhikaraNam' (pA0 1-4-45) .... anyasyAnAdhAratvAdvA, etacca kSetrataH, kAlatazca agniSTomayAjI putro'sya janiteti bhUtama15 nAgatamiti ca viruddhArtham , zatabhiSajo nakSatraM godau grAmaH punarvasU paJcatArakAH, devamanuSyA ubhau rAzI, ityAdiSu bhAvato'yathArthatA, evaJca na vAcakatA zabdasya, na vAcyatA'rthasya, dravyakSetrakAlabhAvaviSayavisaMvAdavRttatvAt , svoktArthanirAkaraNArthatvAt , unmattapralApavat / __ (prahAsAditi) prahAsAdidamasatyameveti cet-syAnmatamehi manye rathena yAsyati na hi yAsyasi yAtaste pitetyetadasatyameva, prahAsaviSayatvAt , ata eva lakSaNamuktaM- 'prahAse ca manyopapade manyateruttama 20 ekavaca (pA0 1-4-106) iti tathA dvi[bahu]vacanaviSayAvapyudAhRtau yAsyatho yAsyatheti, atrocyate-baDheva pratyayapuruSeti / bhAvanAmeva darzayati-prakRtIti, na kevalA prakRtiH prayoktavyA nApi pratyaya iti nyAyena pratyayasya prakRtyavinAbhAvitvAt prakRtipara eva pratyaya iti nyAyena ca prakRtiparatva eva pratyayatvAd ehi manya ityAdau yuSmadarthasAmAnAdhikaraNyasya manya ityuttamapuruSe'bhAvAt skhayogyaprakRtiparatvAbhAvena tadviparItAsmadarthasamAnAdhikaraNottamapuruSayogyaprakRtiparatvAbhAvena prakRtiparatvaM nAstIti pratyayalakSaNasyAlakSaNIkaraNAt tathAvidhapratyayajanyapratipatterapratipattitvAcca yadRcchApratipattitvAdasamIkSitapaurvAparyapratyaya25 tvAt prastutapratyayavisaMvAdAdvA'yathArthamagamakamasAdhu ehi manya ityAdivAkyamiti bhaavH| tadevaM prakRtyayathArthatvAt pratyayAyathArthatvAt puruSAyathArthatvAttadvAkyamayathArtha vijJeyamityAha-ityarthatrayeti / anayaivAyathArthatvabhAvanayA'gamakatvamasAdhutvamapi bhAvitamevetyatidizati-anayeti / asmatpadArthayuSmatpadArthayorAtmaparabhUtacetanadravyApekSayA'yathArthatvamupapAditam, anayaiva dizA zeSopapadaprathamapuruSaviSayAyathArthatvamapi bhaavniiymityaah-idshsheti| ehi manya ityAdivacanaM parihAsazIlena zAlakAdinA prayuktatvAdasatyA. thameveti zaGkate-prahAsAdidamiti / vyAcaSTe-syAnmatamiti / ehi manya ityAdI prahAse uttamapuruSavidhAyakaM pANinisUtra30 mAha-prahAse ceti / etaM eta vA manye rathena yAsyati na hi yAsyathaH yAsyatha vA yAtau yAtA vA yuvayoryuSmAkaM vA pitarau pitara ityevaM dvibahuvacanayorapyudAhAAvityAha-tatheti / samAdhatte-atrocyata iti prahAsaviSayalakSyalakSaNayoralakSyatvAlakSaNatvAbhyu 1 si. kSa. De. chA. yasmAnAhatva0 / 2 si. kSa. De. chA. kuTukAdiH / 2010_04 Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArthayoravAcakAvAcyatve ] dvAdazAranayacakram 769. wwwwww tatyAdi, bahUnAM tarhi lakSaNAnAM ' dhAtusambandhe pratyayAH' ( pA0 3 | 4 | 1 ) 'vyatyayo bahulam' ( pA0 3-1-85 ) ityevamAdInAmalakSaNIkaraNaM tallakSyANAJca agniSTomayAjI asya putro janitA ityevamAdInAmalakSyIkaraNaM pratipattezcApratipattitvaM sarvasyAsatyatvAt, tadasatyatvaM pratyAyyArthaviparyayavRttatvAt, prahAsoktivaditi gatArtham, na ca teSu lakSaNeSu lakSyeSu cAsatyamatirbhavati, kicAnyat-parva - tAdhikaraNarkarmavacanAsatyamatiH, iha parvate vasatItyetasminnadhikaraNArthe parvatamadhivasati adhyAsta ityAdi - 5 karmatvAyukteH, atra prayogaH - parvatam [ dhiva] satItyAdyasatyamidaM svakAraka vyadhikaraNapravRttatvAt devadatto bhUyata iti, yatheti, etasya bhAvanArthaM 'AdhAro'dhikaraNam' ( pA0 1- 4-45 ) ityAdi yAvadanyasyAnAdhAratvAdveti gatArtho granthaH, etacca kSetraviSayamayathArthatvamuktam, tathA kAlaviSayamayathArthatvasAdhanaM bhUtamanAgatamiti ca viruddhArthamiti, ata uttaraM zatabhiSaja ityAdibhAvAyathArthapratipAdanaM gatArthaM yAvat ityAdiSu bhAvato'yathArthateti evaJca na vAcakatA zabdasya na vAcyatA'rthasya ayathArthatvAt uktazabdArthavat 'yathArthAbhidhAnazca 10 zabda:' (tattvArtha a. 1 sU. 35 bhASye) ityuktam, tatsarvamupasaMhRtya sAdhanamAha - dravyakSetra kAlabhAvaviSayavisaMvAdavRttatvAditi hetuH vyAkhyAtArthaH, khoktArthanirAkaraNArthatvAditi sAdhitArthopasaMhArArtho hetu:, pRthagayathArthapratipAdanArtho vA unmattapralApavaditi dRSTAntaH, idaJca sAdhanamatItaprapaJcena bhAvitArthamiti na vikriyate / NAWA 1 nanu puSyasya devavizeSaviSayanakSatratArAsAmAnyArthatvAt ghaTavizeSaviSayamRtsAmAnyA pagame bahUnAM lakSyANAM tatpratipAdakalakSaNasUtrANAJcAlakSyatvAlakSaNatvAbhyupagamaH prasajyata ityAha-bahUnAM tarhIti, dhAtusambandhe 15 pratyayA iti dhAtvarthAnAM sambandhe yatra kAle pratyayA uktAstato'nyatrApi syuH, vyatyayo bahulam, vikaraNAdInAM bahulaM vyatyayaH syAcchandasItyarthaH, evamAdInAM lakSaNAnAmalakSaNIkaraNaM bhavediti bhAvaH / udAharaNamAha-agniSTomayAjIti, agniSTomena iSTavA nityamiSTomayAjI bhUte Nini pratyayaH, janiteti bhaviSyatkAlastena sahAgniSTomayAjItyasya bhUtakAlaviziSTArthasya virodhAt sambandho na syAdityenena sUtreNAnyathAkAlapratyayavidhAnaM kriyate, tasmAdIdRzavacanAnAmalakSaNatvaM, talakSyANAJcalakSyatvaM tajanya pratipattezcApratipattitvaM prApnoti, iSTavAnityAdipadAnAM svapratyAyyabhUtakAlaviziSTArthaviparItArthapratyAyakatvAdehi manya ityAdivAkyavaditi bhAvaH / iSTApattirna 20 karttuM tvayA zakyetyAha-na ca teSviti, agniSTomayAjIti bhUtakAlAvacchinno'rtho viruddhe bhaviSyatkAlaviziSTe'rthe'dhyasyate svakAlamajahadeva, na hyadhyasyamAnaM svarUpaM jahAti gotvamiva vAhIke, tasmAnnaiteSu lakSyeSvasatyatvamatirbhavatIti bhAvaH / prahAsoktivadadhikaraNAdInAM karmatvAdividhAyaka vacanamapyayathArthamityAha- kiJcAnyaditi, parvate vasatItyarthe parvatamadhivasatIti prayogo bhavati, 'upAnvadhyAsa:' ( 1-4-48 ) iti sUtreNopAdipUrvasya vasaterAdhArasya karmatvavacanAt parvatamadhyAsta ityatra ca ' adhizIsthAsAM karma ( 1 - 4-47 ) ityAdhArasya karmatvam / ayathArthatvaM mAnaprayogataH sAdhayati -atra prayoga iti, devadatto bhUyata ityatra devadatta - 25 zabdena tRtIyAntena bhavitavyam, bhUyata iti bhAvapratyayAntatvena karturanabhidhAnAdanabhihite karttIre tRtIyApravRtteH, tatra yadi devadatta iti prayujyate tarhi tadvAkyaM svayogyatRtIyAkArakAsamAnAdhikaraNatayA'sAdhu yathA bhavati tathA parvatamadhivasatItyAdivAkyamapi svayogyAdhArasaptamIvyadhikaraNa vibhaktighaTitatvenAsAdhviti bhAvaH / etasyeti, bhAvanAgrantho'tra nopalabdhaH / tadevaM parvatAdikSetraviSayamayathArthatvamuditamityAha - etacceti / kAlaviSayamAha - tathAkAleti, agniSTomayAjI putro'sya bhavitetyAdau bhUtasyaiva bhAvitA gamyate, sA ca viruddhA, na hi yadbhUtaM tadanAgatam, yaccAnAgataM tadbhUtamityayathArthaM tathAvidhaM vAkyamiti bhAvaH / bhAva- 30 viSayAyathArthatvamAha - zatabhiSaja iti / puSyo nakSatraM tArA vetyatra devavizeSavAcakaH puSyazabdaH, sa ca devaH sAmAnyaviSayega nakSatratArAdinA'tidizyate'taH puSyanakSatrAdizabdayoH sAmAnAdhikaraNyaM saMbhavati, yathA vizeSo ghaTaH sAmAnyabhUtenArthenAtidizyate'rtho'yaM ghaTa iti, vivakSAvizeSeNa zabdaprayogAdityAzaGkate - nanu puSyasyeti / vyAkaroti- puSyaH pumAniti, puMsi devAdI 1 si. kSa. De. chA. karmavaJcanAsatya0 / 2010_04 Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 770 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre rthavatsAmAnAdhikaraNyamupapannam, uktaM hi 'yastu prayukte kuzalo vizeSe zabdAn ythaavdvyvhaarkaale| so'nantamApnoti jayaM paratra vAgyogaviduSyati caapshbdaiH'| (mahAbhA0 1-1-paspazAhnike) iti vivakSApUrvakatvAcchabdapravRtterviSayavizeSaparigrahaNe sAdhutA'sAdhutA ca zabdAnAm , gAvI goNI gotA gopotalikA ityAdayo gamakA agamakAzca, yadyevaM tarhi kayA vizeSavivakSayA Apa 5 iti dArA gRhA sikatAH? iti / nanu puSyasyetyAdi pUrvapakSo vivakSAvizeSArthazabdaprayoganyAyAzrayeNa doSaparihArArtho yAvadgamakAzcAgamakAzceti, puSyaH pumAn 'debavizeSaH tadviSayau-tadarthau nakSatratArAsAmAnyArthI ghaTavizeSaviSaya mRtsAmAnyArthavatsAmAnAdhikaraNyaM tasmAdupapannam , asmiMzca jJApakamAha-uktaM hItyAdi-bhASyakAreNoktam _ 'yastu prayute' (mahAbhASye 1-1 paspazAhike) iti zlokaH, vizeSe vivakSite pradhAne guNabhUtAna zabdAna prayute 10 yaH kuzalaH, arthagatyarthatvAcchabdaprayogasya tadarzayannAha-vivakSApUrvakatvAcchabdapravRtteriti, yathAvadvyavahArakAle yo yaH zabdo vyavahArakAle yasya vivakSitArthasya viziSTasya viziSTa eva gamaka ityabhimataH sa eva sa eva tatra prayujyate, nAnyo'nyatra vA, gauNamukhyAdibhAvena svAbhidheyapratyAyanasamarthatvAt sarvazabdAnAm , so'nantamApnoti jayaM paratra, kaH ? vAgyogavit-ya evamuktavizeSaviSayazabdArthasambandhajJaH, duSyati cApazabdairavAgyogavit-vizeSaviSayaprayogAnabhijJaH, tasmAdvivakSApUrvakatvAcchabdapravRtterviSayavizeSaparigrahaNe 15 sAdhutA'sAdhutA ca zabdAnAm-asAdhutvAbhimatAnAmapi ga[]vyAdInAM sAdhutvaM vizeSaviSayatvAt , sAdhutvenAbhimatAnAmapi gavAdInAmasAdhutvamiti, tadarzayati-gAvI goNItyAdi gatArthA bhAvanA zabdavyutpattyA, atrAcArya Aha-yadyevaM tItyAdi yAvat sikatA iti, eSo'pi nyAyo vyabhicArAnna prabhavati, udAharaNaiyabhicArayiSyannavijAnanniva pRcchati tameva-kayA vizeSavivakSayeti, Apa iti bahuvacanamekasminnapi bindau dRSTam , nAtra sAmAnyavizeSabhAvo'sti, tathaikayoSiti dArA gRhA iti bahuvacanaM, kayA [vizeSa] vivakSyeti 20 vizeSe puSyazabdo vattate nakSatratArAzabdau tu nakSatrasAmAnyArthI, tasmAt sAmAnyavizeSatvAttayoH sAmAnAdhikaraNyaM yujyate, yathA ghaTo mRditi tayoH sAmAnAdhikaraNyam, vivakSAvizeSeNa zabdapravRttaH, yasminnarthe vivakSayA zabdaH prayujyate tadartha eka sa sAdhurbhavati, anyArthe tvasAdhuriti bhAvaH / etadarthasaMvAdinaM bhASye upanyastaM kAtyAyanakRtabhrAjAkhyazlokAntargataM zlokamupanyasyatibhASyakAreNoktamiti / taM vyAcaSTe-vizeSe vivakSita iti / vivakSitArthavyatiriktArthe zabdaH kathaM vartata ityatrAha-gauNamukhyAdibhAveneti, sarve sarvArthavAcakA ityabhiyuktokteH vivakSA'vivakSAkRto gauNamukhyabhAvaH, tena sarvArthavAcakatvaM zabdAnA25 miti bhAvaH / paryavasitArthamAha tasmAdvivakSeti, vaktu ricchAdhInA zabdapravRttiH, vyavahArakAle yaM vizeSArthamavalambya zabda : sAdhuranyAthai cAsAdhuriti bhAvaH / asAdhutvenAbhimato'pi sAdhurbhavati sAdhutvenAbhimato'pyasAdhurbhavatIti darzayati-asAdhutvAbhimatAnAmapIti / viSayavizeSavivakSayA zabdAnAM yadi sAdhutvAsAdhutve tarhi sA vivakSA ApaH dArA gRhA ityAdau pradarzanIyA, kayA bizeSavivakSayA'rthasyaikatve bahuvacanAntena zabdaH prayujyata ityAcAryaH pRcchati-yadyevaM tahIti / viSayavizeSavivakSAvaidhurye'bAdizabdAstathA prayujyanta iti vyabhicAraM darzayati-Apa itIti / kasyAzcidvivakSAyAH kalpane'pi 1 devo vi0 chA. tdvipryyau| 2 si. kSa. De. chA. deghArayuktau / 2010_04 Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazAranayacakram liGgaviSayaprayogAsAdhutA] 1 varttate, ekasmiMzca sUkSmazarkarAkaNe sikatA iti, kiMzabdasya kSepArthatvAt kayA vivakSayA-kiM tayA vivakSayA viparItArthayeti / nityamapi bahuvacanaM bahvavayavavRttatvAditi cet , ekaghaTe'pyata eva nityaM bahuvacanaM prAptam bindvAdAvivApaH, apsuvaikavacanaM syAt nityamapi, bahvavayavavRttatvAddhaTavat , atizayyekAtmanirAsena tvayA vizeSaviSayaprayogo gavAdivatsAdhuriSTaH so'pi tata eva nyAyAvyabhicarati, 5 so'pzabda ekavacanAnta eva syAt , bahvavayavAtmakatve'pyekamiti gRhItatvAt, tantupaTavat / (nityamapIti) nityamapi [bahuvacanaM] bahvavayavavRttatvAditi cet syAnmataM bahavo'vayavAH paramANuvyaNukAdayo bindAvapi tadapekSayA bahuvacanamApa iti, atrocyate-ekaghaTe'pItyAdi, ata eva-tvaduktabahvavayavavRttatvAditi hetorekasmin ghaTe'pi nityaM bahuvacanaM prAptam , bindvAdAvivApa ityaniSTApAdanadvAreNa paroktahetovyabhicAraH, apsu vetyAdi-apazabdAdapyekavacanaM syAt nityamapi, bahvavayavavRttatvAdbhUTavat , aniSTaJcaitat , 10 atizayyekAtmaketyAdi-yathA'smAbhirukto'tizayyeka evAtmA bhavati yasya kizciditi tasya nirAsena tvayA vizeSaviSayaprayogo gavAdivat sAdhuritISTastatredaM te'niSTamApAdyate, kasmAt ? tata eva nyAyAt-bindau vartamAno'pzabda ekavacanAnto na prayujyate, vizeSaviSayatvAt , gavAdivadato'yamapi nyAyo vyabhicaratIti, kiJcAnyat-so'pazabda ekavacanAnta eva syAt , bahvavayavAtmakatve'pyekamiti gRhItatvAt , tantupaTavaditi gatArthatvAnna vyAkhyAyate, evaM tAvadayaM saMkhyAviSayo vicAro na ghaTate / liGgaviSayo'pi vizeSaprayogasAdhutvanyAyo na ghaTate, athaikatvasaMkhyAbhedAnupapattivalliGgabhedAnupapattirapItyata Aha tasyA viparItArthavRttitvAdapramANatvamevetyAzayenAha-kiM shbdsyeti| nanu bindvavayavagataM bahutvaM vizeSamupAdAyasa mudAyasamudAyinoramedAdeko jalabindurApa iti bahuvacanAntenocyata iti zaGkate-nityamapIti / pUrvapakSaM vyAcaSTe-syAnmatamiti / evaM tarhi sarvatrAvayavagatasaMkhyAmupAdAyaikasminnapi ghaTAdau bahuvacanAnto ghaTAdizabdaH prayujyatAM bahvavayavavRttatAyA hetostatrApi sattvAdityutta- 20 rayati-atrocyata iti / yadi ghaTAdau samudAyagataikatvasaMkhyApekSayA ghaTa ityevamekavacanAntena prayujyate tarhi apazabdAdapi tathaivaikavacanaM gRhyatAmityAha-apazabdAdapIti, sadA bahvavayavavRttatve'pyekatvasya vivakSitatvAdityAzayena hetumAha-bahveti / nanu mayoktaM jJAnameva pradhAnaM zabdasya ca jJAnopakAritvam , jJAnenaiva hi zabda utthApyate, arthapratyAyanArthatvAt zabdaprayogasya, tasmAdarthaH pradhAnaM na zabdaH, artho'pi jJAnArthatvAnna pradhAnam , jJAnameva pradhAnam, na ca zabdajJAnayoraikyam, pratyakSapratItivirodhA. bhyAmiti, etannirAsenAnyonyarUpApattimanabhyupagacchan sAmAnyanirapekSo vizeSa eva zabdArtha iti vizeSaviSayavivakSayA vizeSa eva ra zabdaprayoga sAdhuM manyase tathA ca sati bindau vartamAnasyApazabdasya vizeSaviSayatvAdyadbahuvacanAntatvamicchasi tadapi ghaTAdau vyamicArAna yujyata iti svayameva mUlakAro bhASyayati-atizayoti / tata eva nyAyAdityuktaM nyAyaM darzayati-bindAviti / vyabhicAraM grAhayati-so'pazabda iti, tantUnAmanekatve'pi paTa ityekatvena gRhItatvAdyathA ekavacanAnta eva bhavati tathA'pazabdo'pi bahvavayavatve satyapyekamiti gRhItatvAt ekavacanAnta eva syAdanyathA paTo'pi bahuvacanAnta eva bhavediti bhAvaH / liGgaviSaye'pi ye vizeSaprayogAste sAdhavo na bhavantItyetamartha varNayatIti niruupyti-linggvissyo'piiti| liGgaviSayavizeSaprayogopanyasanamukhena 30 1 si. chA. yatsakiMciditi tsyeniraashentyaa| 2si. De. chA. prayogAvyAdivat / 2010_04 Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 772 www wor nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre . tathA taTastaTI taTamityatra katama vA vizeSamupAdAya liGgabhedaH? katamadvA sAmAnyamatidizyate vizeSapratipAdanArtham ? nanu sthitiprasavasaMstyAnavizeSaviSayo liGgabhedaH, na, taTataTItaTAnAM viSayavizeSo nAstyabhinnasvarUpatvAt , ghaTaghaTasvAtmavat , gocaravizeSopapattau vA so'pi vizeSo nAsti, prasavasya saMstyAnAtmakatvAt , strIvat saMstyAnasya prasavAtmakatvAt puMvat 5 saMstyAnaprasavayoH sthityAtmakatvAt , strIpuMsavat , na taTI saMstyAnam , prasavAtmakatvAt , taTavat , na taTaH prasavaH, saMstyAnAtmakatvAt taTIvat , na taTaM napuMsakam , sthityanAtmakatvAt taTIvat atha ca...............taTIvat , evaM liGgAbhAva eva taTatvAdInAM, prasavAdidharmAbhAve gocaravizeSAbhAvAt / tathA taTastaTItyAdi, katamaM vA'tra vizeSamupAdAya liGgabhedaH ? katamadvA sAmAnyamatidizyate 10 vizeSapratipAdanArtha ? na sambhavatItyarthaH, Aha-nanu sthitiprasavasaMstyAnavizeSaviSayo liGgabhedaH, 'saMstyAne syAyate T strI sUteH sapprasave pumAn' / 'ubhayorantaraM yacca tadabhAve napuMsakam // (mahAbhASye0 4-1-3 sUtre) sthitirnapuMsakaM strI[saM]styAnaM prasavaH pumAnevArthAH sarvamUrtiSu sambhavantyatra yo vizeSo vivakSyate tadviSayo liGgabheda ityetacca, na, taTataTItaTAnAM viSayasya vizeSaH ekatvAdarthasya sa eva vizeSo nAsti yadviSayo liGgabhedaH syAt-sa nAsti, abhinnasvarUpatvAt , ghaTaghaTasvAtmavat-yathA ghaTa eva ghaTa svAtmA 15 tathA taTa eva taTI taTaJca, abhinnasvarUpatvAnnAsti vizeSaH, Aha-gocaravizeSopapatteH-bhittyAdisaMsthAnA taTI kaTakAdisaMsthAnastaTaH kuDyAdisaMsthAnaM taTamiti, tasmA dviSayavizeSopapatterliGgavizeSopapattirityatrocyategocaravizeSopapattau vA so'pi vizeSo nAsti, yasmAnna tayorgocaraH prasavasya saMstyAnAtmakatvAt , saMstyAhetuM pRcchati-tathA taTa iti| vyAcaSTe-katamamiti, niyatavyaJjanasambandharUpalaukikaliGgatrayasyAcetane taTastaTI taTamityA dAvasambhavAlliGgabhedaprayojako vizeSaH ka iti praznaH, liGgAnAM vA kiM sAmAnya svarUpam , yadbhAvAdatra tasvAvyAvartakatayA vizeSo 20 vAcya ityaparaH praznaH / pUrvapakSasammataM liGgakharUpamAha-nana sthitIti. sAmAnyaM guNarUpaM sthitiH nAmanvayipratyayanimittasya sAmAnyarUpatayA napuMsakam , prasavaH-padArthAnAmupacayAvasthA-AvirbhAvaH-prakAzaH sattvadharmaH, pravRttiH kriyA rajodharmaH, evaJca AvirbhAvaprakAzaniyamarUpasattvatamonugataH pravRtte rajodharmalakSagAyA vizeSaH puMstvam , saMstyAnaM tirobhAvo guNAnAM strI, ityevaM liGgabheda ityarthaH / tatra bhASyakAravacanamupanyasyati-saMstyAna iti. asyottarArdhI bhASye 'tasyoktI lokato nAma guNo vA lupi yuktavat iti dRshyte| styAyati-saMhananamApadyate'syAM garbha iti strI, styaidhAtoITpratyayena 25 siddhaH, sUte:-sUdhAtoH sapa sakArasya pakArAdezo bhavati sUte iti pumAn-apatyaM janayatItyarthaH, masun pratyayena niSpannaH, iti tadarthaH / tatraiva bhASye vacanAntaramuktaM darzayati-ubhayorantaramiti / yatra yatra liGgAntarAbhAve tulyajAtIyaM strIpuMsavyatirekeNa liGgAntaraM tannapuMsakamityarthaH, asya pUrvA| bhASye-'stanakezavatI strI syAt lomazaH puruSaH smRtaH' // iti / kArikAM vyAcaSTe-sthitiriti / sarvAzca mUrtayaH sthitiprasavasaMstyAnarUpAH, tathApi yogyazabdanibandhanavivakSAniyamAzrayeNa kasyacideva liGgabhedasya kasmiMzcicchabde saMskArArtha vyApAra iti vivakSaiva vizeSa AzrIyata iti bhAvaH / tatra AcAryo doSamAha30 taTataTItaTAnAmiti, atra taTasyaikatvena viSayavizeSo nAstIti kathaM taTazabdasya liGgatrayopapattiriti bhAvaH / avizeSatve hetumAha-abhineti, taTastaTI taTamityatra taTasvarUpe bhedAbhAvAditi bhaavH| taM bhAvaM dRSTAntena vyaJjayati-yathA ghaTa eveti / viSayavizeSamupapAdayati vAdI-gocareti, gocaro viSayaH / liGgabhedaprayojakaviSayAbhAvaM saMstyAnaprasavasthitInAM parasparAtmakatvAdarzayati-yasmAditi, yataH saMstyAnaprasavayorviSayo nAsti parasparAtmakatvAttayoriti bhAvaH, puliGgAdervyavasthApakatayA hISTAH 1 sarvamUrtiSu, idaM padaM si. kSa. De. pratiSu nAsti / 2010_04 Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ liGgAbhAvApAdanam ] dvAdazAranayacakram nAtmakatvaM tasyArthasya siddhaM tvayaivAbhyupagatatvAt tryAtmakatvasya, strIvaditi - stanakezavatyAH prasavAbhAvavaditi, evaM zeSasAdhane gatArthe, yAvat strIpuMsavaditi, eSa bAhyakhyAdinidarzanabalena gocaraniSedhaH kRtaH, adhunA tasyaivArthasya tritvApekSayA kriyate-atha cetyAdi sAdhanAni gatArthAni yAvattaTIvaditi, evaM liGgAbhAva eva taTatvAdInAM prasavAdidharmAbhAve gocaravizeSAbhAvAdityupanayaH / na liGgAbhAva eva doSaH, kiM tarhi ? - tatazcAsattvamapyeSAM mUlodvarttanenAkriyAvyayatve satyaliGgatvAt khapuSpavat, athocyeta nanvevaM prapaJcena saMstyAnAtmakatvAdinA triliGgatvaM vyavasthApitamevetyetacca na, liGgavyavasthApanahetvabhAvAt, ekArthe sannidhibhAve vA sa pumAneva na syAt strItvAddevadattAdivat, na strI puMstvAt, tato'strIpuMsau napuMsakatvAt, parvatanadIbhavanaviSayatvAtriliGgatvaM viziSTaviSayamityetacca na, pumAdibhinnabAhvAdyeka liGgatvAt, ardharcAdiSu ca vizeSAdarzanAdaparihArAt / 10 ( tatazceti tataJca sattvamapyeSAM mUlodvarttanenAkriyAvyayatve satyaliGgatvAt, khapuSpavat, mA bhUtpacatyAdisvaraudyAkhyAtAvyayAbhidheyArthavat sattvA''zaGketya kriyAvyayavizeSaNam, athocyetetyAdi, pare - Nocyeta parihAraH- nanvevaM prapacana- gocaraliGganirAkaraNavyAkhyAnena saMstyAnAtmakatvAdityAdinA triliGgatvaM svaM svaM liGgavyavasthApanahetuM parigRhNatA vyavasthApitameva tvayA, yathA na taTI saMstyAna[m ] prasavAtmakatvAt, puruSavAdityAttha tathA na strIliGgam, prasavAtmakatvAt puruSavaditi, AdigrahaNAt saMstyAnAnubhayatvAbhyAmapi 15 trayANAM triliGgatvahetutvamityetacca na, liGgavyavasthApana hetvabhAvAt, - nanUktaM ta eva hi prasavAdayo liGgavyavasthApanahetavo na santIti sAdhitamanantarameva, tasmAnna kiJcidetat, abhyupagamyApi prasavAdInAM ekArthe sannidhibhAve vA sa pumAneva na syAt strItvAddevadattAdivat tasya strItvaM tvayA'bhyupagatam www. 773 saMstyAnAdayaH, yadA ca ta eva parasparAtmakAstadA te kathaM vyavasthApakA bhaveyuH, avyAvRttatvAditi tAtparyam / prasavAdInAM parasparAtmakatvaM prasAdhya taTAdau liGgAbhAvaM sAdhayati adhuneti, doSAntaramabhidadhAti - tatazceti / vyAkaroti tataJcAsattvamiti, taTA - 20 dayo'santaH, akriyAvyayatve satyaliGgatvAt, khapuSpavaditi mAnenaiteSAmasattvameva bhavet, liGgAdermUlabhUtasya nidAnasya nirAkRtatvAditi bhAvaH / satyantavizeSaNakRtyamAha mA bhUt pacatyAdIti, pacatyAdayo'liGgAH santazca tadvat taTAdInAmaliGgatve'pi sattvaM syAttadvAraNAya satyantamiti bhAvaH / nanu gocaravizeSasya liGgasya cAbhAvaM sAdhayatA bhavataiva taTAderliGga vyavasthApana hetuvarNanadvArA triliGgatvaM vyavasthApitamevetyAzaGkate - nanvevaM prapaJceneti / taddarzayati-yathA na taTIti, anena tavyAH saMstyAnAtmakatvAbhAvaM sAdha prasavAtmakatvaM vyavasthApitam / tathA taTI na strIliGgaM prasavAtmakatvAdityanenApItyAha tathA neti / evaM na taTaH prasavaH saMstyAnA - 25 tmakatvAt, strIvat na taTa: puliGgam, saMstyAnAtmakatvAt strIvat na taTaM napuMsakaM, anubhayAtmakatvAt, strIpuMsa bhinnatve sati strIpuMsadRzo napuMsako bhavatItyevaM tryAtmakatvaM vyavasthApitamityAha - AdigrahaNAditi / liGgavyavasthApana hetoreva prasavAderabhAvasyAnyonyakharUpApattyA prasaJjitatvena nAyaM doSa ityuttarayati - nanUktamiti / nanu taTAdeH prasavAdyekaikAtmakatve syAnnAmaikai kaliGgatA, prasavAdInAmabhyupagame'pi yadA tu taTAdi sadA tryAtmakameva tadA kena liGgena tena bhAvyamityAzayenAha - abhyupagamyApIti / devadattA yathA na pumAn strItvAditi dRSTAntamAha-devadattAdivaditi / taTazabdasya triliGgatvaM viSayavizeSApekSam, viSayavizeSAva 30 1 si. kSa. chA. De. 'gatatvAdAtmakasya / 2 kSa. vyaSanne / 3 si. chA. svarAvyAkhyAtA0 / 4 si. kSa. De. chA. tathAtaH puliGgaM / 2010_04 5 Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 774 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre triliGgatvAt , tathA na strItvaM puMstvAt , tato'strIpuMsau napuMsakatvAt , itaravat dRSTAnto'tra, parvatanadItyAdi, syAnmataM parvataH pumAn tadviSayastaTaH, nadI strI tadviSayA taTI bhavanaM napuMsakaM tadviSayaM taTaM tasmAt triliGgatvaM viziSTaviSayamiti, etacca na, pumAdibhinnabAbAcekaliGgatvAt ekasmin dehe bAhuH pumAn , jihvA strI, akSi napuMsakamiti niyataliGgatvAnnaitadapi puSkalam , kizcAnyat ardhAdiSu ca vizeSAdarzanA5 daparihArAt tannivarttate, ardhacaH ardhacaM gomayaH gomayamityAdInAM strIliGgAbhAvAt triliMgatvaM naikArtham / Aha nanvekasya dRSTaM triliGgatvaM bhUtibhavanaM bhAva itIti cenna, yadi vayaM dRSTatvAdeva tvAdRzA iva pratipadyAmahe tadA kiM vivAdena, tadeva duISTam , api cedaM sAdhyam , yathArthAbhidhAnazabda nayamatena bhinnatvAt , api ca bhAvo vetyetadapi sAdhyam , prakRtyarthasya nyagbhUtatvAt , karthasyaiva 10 sadbhAvAt , api caikasya trailiGgayAyuktivicAre nAnAliGganAnAzabdopanyAso'tivispardhate, eka bhavanAsattvAdarthaikatvamapi naiva, sAmAnyabhavanasyaikasya nyagbhUtatvAt vizeSabhavanasya bhUtyAdiviziSTaikarUpatvAt tsmaaddRssttaantH| __ (nanviti) nanvekasya dRSTaM triliGgatvaM bhUtirbhavanaM bhAva ityato'vyabhicAra iti cennetyucyate yadi vayamityAdi, yadi loke prayogo dRSTa ityetAvatA pratipadyAmahe tvAdRzA iva parapratyayAH taTe dRSTatvAdeva kasmAnna 15 pratipadyAmahe ? kiM vivAdena tasmAttadeva durdRSTaM-prasiddhireva duHprasiddhirityarthaH, api cedamityAdi, bhUtirbhavanaM bhAva ityete'pi trayo'rthA yathArthAbhidhAnazabdanayamatena bhinnAH, tasmAdetatsAdhyaM [a]sAvapyeko'rtho'neka iti api ce bhAvo vetyetadapi sAdhyaM bhAvaH-kriyA na kartA, bhUvAdizabdAbhidheyaH, sa ca zabdanayasya nAsti, parvataH nadI bhavanazceti tatsambandhinastaTasya sambandhiliGgateti puurvpkssyti-prvteti| vyAcaSTe-syAnmatamiti / viSayavizeSA bhAve'pyekasminneva puruSAdau bAhvAdyavayavAnAM vilakSaNaliGgatA dRSTeti viSayavizeSAmisambandhAlliGgavyavasthApanamasambhavItyuttarayati20 pumAdibhinneti / nanu vastumAtrasya sthitiprasavasaMstyAnalakSaNaM triliGgatvamapi nAsti, arddharcAdiSu liGgadvayasyaiva darzanAt , arddhaH, arddharcamiti, tatra hi strIliGgaM nAsti, 'arddharcAH puMsi ca' (2-4-31) iti punapuMsakayorevAnuzAsanAdityAha-arddharcAdiSuceti, liGgavizeSavyavasthApanaviziSTaviSayatAyA adarzanAdviziSTaviSayatvasya doSaparihArAkSamatvAt sarvatra triliGgatAyA asiddhenaikaM tryAtmakamato dravyArthatAM tyaktvA vizeSa eva bhavatItyAzayaH / triliGgatvaM naikArthamiti, liGgAnAM na parasparaM sAmAnAdhikaraNyamityarthaH / atha teSAM parasparaM sAmAnAdhikaraNyameva punaH zaGkate-nanvekasyeti / saGghaTayati-nanvekasya dRSTamiti, iyaM bhUtiridaM bhavanamayaM 25 bhAvaH, idaM vastu iyaM vyaktirayamartha iti triliGgAnAM zabdAnAM vastumAne pravRttidRzyate'to na vyabhicArastriliGgatAyA iti bhAvaH / nanu dRzyanta eva loke tathAvidhAH prayogAH, kiM taiH, na hi vayaM nimittavizeSavyatirekeNa triliGgatAM lokaprayogamAtreNa pratipadyAmahe, yadi tanmAtrataH pratyapadyemahi tarhi va vivAdaH syAt, parantu tathAprayogaprasiddhiH kevalaM duHprasiddhireva, na tu svIkArayogyetyAzayenottarayati-yadi loke prayoga iti / bhUtirbhavanaM bhAva iti triliGgamekArthamiti nAsmAkaM sammatamapi tu tatpratipAdyA arthA vibhinnA eva, tasmAdekasyArthasyAnekatvaM sAdhyameva, na tu siddhamityAha-bhUtirbhavanamiti / bhUvAdidhAtvartho bhAvaH 30 kriyA na tu kartA, sA naiva bhAvaH, bhavatIti bhAva iti vyutpattyA tasya kartRvAcitvAt , kriyAyAzca prakRtyarthatvena guNabhUtatvAt karbarthasyaiva pradhAnatayA sattvAdekAtmikAyAH kriyAyA bhAvatvaM sAdhyamevetyAha-bhAvo veti / nanu taTasyaikasya taTastaTI taTa miti 1 si. itaravatahaH / kSa. chA. De. itaratvanA / 2 si.kSa... chA. trAyAdvA / 3 si.kSa. chA. 'cAbhAvo / 2010_04 Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atidezAsambhavaH ] dvAdazAranayacakram prakRtyarthasya nyagbhUtatvAt kartrarthasyaiva sadbhAvAt manmatena, api cetyAdi, taTazabdasyaikArthasyaikasya trailiGgyAyuktivicAre nAnAliGgAnAM bhUtyAdInAM nAnAzabdAnAmupanyAso'tivispardhate, itazca na ghaTate tadupanyAsaH, dravyArthatvAt sAmAnyasya bhUtibhavanabhAvAkhyasyaikatvAt tadviSayamudAharaNaM syAt, na paryAyanayasya vizeSaviSayatvAcca, bhAvazabdasyAtra kataivaiko bhavatIti bhAvo viziSTa evaiko ghaTAdirna tveka eva bhUtyAdirUpo vizeSaH karttA, tasmAdekabhavanAsattvArthaikatvamapi naiva, sAmAnyabhavanasyaikasya nyagbhUtatvAt vizeSabhavanasya bhUtyAdiviziSTai - 5 karUpatvAnnAstyarthaikatvamatra nayena dravyArthakRtaM bhUtyAdiSvaikyaM tanmAM pratyasiddhamityarthaH, tasmAdadRSTAnta iti / kiJcAnyat tvayA yadapyuktaM nakSatratArArthAtidezaviSayo nakSatraM bhavati puSyo'yaM devadatta iti, vRkSo'rtho bhavatIti yathA vRkSasyArthenAtidezastathAnakSatrAdinA devadattasyeti, atra devadattasyaivaM nakSatrAdinA'tidezo na bhavati nakSatrAdInAmatadviSayatvAt, arthena ca satA vRkSo'tidizyate pratyakSaH 10 san parokSeNa dharmeNa asatA vA, vRkSasyArthaviSayatvAt / yadapyuktaM nakSatratArArthAtidezetyAdi taduktapratyuccAraNaM sAmAnyArthAtidezena vizeSArthAtisarge nidarzanam, ayaM devadatta iti, vRkSo'rtho bhavatIti dvitIyaM[ sa ] vizeSaM gatArthaM sabhAvanaM yAvaddevadattasyeti pUrvapakSa:, uttarapakSastu atra yuktau devadattasyaivamityAdinA vaidharmyaM nidarzayatyatidezAbhAvabhAvanArthaM yAvadatadviSayatvAditi prathama nidarzanasya, arthena cetyAdinA dvitIyanidarzanavaidharmya darzayati- arthena satA vRkSo'tidizyate pratyakSa: 15 san parokSeNa dharmeNa - vizeSeNa sAmAnyena [vAs] satA vA - khapuSpAdinA vA, nakSatrAdInAmatadviSayatvAtpratyakSanirdezyasya piNDasya devadattArthasya [[] tadviSayatvAt vRkSasyArthaviSayatvAcca vaidharmyam, tasmAnna dRSTAntaH, nakSatrAdyatidezyo na bhavati puSyaH, asvaviSayatvAt, sthANuneva puruSaH, puruSeNa vA sthANuriti, yadyatadviSayeNApyatidizyeta ghaTAdAvapi nakSatraM tArA ghaTa ityatidezavRttiryuktA syAt, atadviSayatvAt, puSyavadityatiprasaGgaH / 1 si. kSa. De. nayativiSa0 / 2 si. kSa. chA. De. na sA0 / 3 si. kSa. chA. 'nAdRSTA0 / dvA0 21 (98) triliGgatA sambhavati vA na veti vicAre prastute vibhinnaliGgakanAnA zabdopanyAso viruddhaH bhUtirbhavanaM bhAva iti, vibhinnArthatvenaikArthatvAbhAvAdananurUpatvAdityAha-taTazabdasyeti / kiJca bhUtibhavanabhAvazabdAnAmekArthatve te zabdAH sAmAnyavAcakAH sampannAH, tathA cedamudAharaNaM sAmAnyaviSayam, na vizeSaviSayaM paryAyanayAbhISTam, paryAyanaye hi bhAvazabdavAcyaH kartevaiko vizeSaH pradhAnarUpaH, na sa prakRtyarthakriyAvAcakabhUtyAdizabdagamyaH, tasmAnna tasya dRSTAntatvamityAha- itazca na ghaTata iti / paryAyanayamatena tadudAharaNatvAsambhavaM nirUpayati-na paryAyanayasyeti / viziSTa eveti vilakSaNa evetyarthaH / bhUtyAdizabdAnAM nAstyarthekatvamekabhavanasyA- 25 satvAt tasyAsattvacca sAmAnyarUpatayA nyagbhUtatvAt, nyagbhUtatvaca prakRtyarthatvenApradhAnatvAdityAha tasmAditi / paryAyanayasammatArthamAha - vizeSabha vanasyeti, pratyayArthatvena pradhAnabhUtaM vizeSabhavanaM bhUtyAdizabdavAcyasAmAnyArthavilakSaNaikArtharUpamato bhUtyAdinAnAzabdavAcyasAmAnyarUpaikArthAsiddhyA na dRSTAntateti bhAvaH / atha vivakSAvizeSeNa zabdapravRtteH sAmAnyAthairnakSatrAdizabdairdevadattavizeSaviSayaH puSyo'tidizyate puSyo nakSatramiti yathA ghaTo'rthena sAmAnyenAtidizyate ghaTo'yamartha iti, taduktaM pUrvapakSiNA'nUdyaH nirAkaroti - yadapyuktamiti / vyAkaroti taduktapratyuccAraNamiti / dRSTAntadAntikayoratadviSayatvatadviSayatvAbhyAM 30 vaiSamyAnna nakSatratArArthAtidezaviSayaH puSya iti samAdhatte - uttarapakSastviti / etadeva mAnamukhenAha-nakSatrAdyati 2010_04 jyy 20 Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 776 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre nanu puruSo'pi..............................gavAdi goNyeti, satyamucyate zabdo hi tena prakAreNa vAcyavizeSa saMvAdinaM bravIti na tu tadgatAnAM vizeSANAM virodhena yathA strIpuMnapuMsakAdInAM ekadvibahutvAdInAzcaikArthatvena...............saMvAdavyudasanavRttiriti / - nanu puruSo'pItyAdi, akhaviSayatvAsiddhyudbhAvanaM yAvadvAdi goNyeti, taduttaraM satyamucyate .5 ityAdi, zabdo hi tena prakAreNa vAcyavizeSaM saMvAdinaM bravIti, tatsamparigrahaNaguNena satyamucyate so'rthavizeSaH na tu tadgatAnAM vizeSANAM virodhenocyate, yathA strIpunapuMsakAdInAmekadvibahutvAdInAJcaikArthatveneti saMvAdavisaMvAdadarzano grantho yAvat saMvAdavyudasanavRttiriti gatArthaH, evaM liGgasaMkhyAvisaMvAdavRttihetuprasaGgena codyaparihAraprapaJca uktaH, eSaH prakRtyAdivisaMvAdeSvapyazeSa AkSepaparihAraprapaJca AyojyaH, samAnapracarcatvAt , prakRtipratyayAdyakSaravizeSoJcAraNamAtrabhedaH, prahAsAdidamasatyameveti codyopakramaprabhRti yAvadetadavadhi 10 liGgAdizeSatyAgena yathAnupUrvottarapakSaviracano neya iti / ___ nanvevamAkhyApurAkhyAnakarmaNi prakRtyarthasyAkhyeyArthagatavizeSairavazyambhAvibhirvinA tadAkhyAnAsambhavAnnAntarIyakasaMkhyAliGgAdivizeSaNopAdAnam, itarathA'rthopadezAbhAva ityetacca na, kriyAvyutpattyAdibhedena vyAkhyAnopapatteH, uktaM hi-'kriyAkArakabhedena..................' divukrIDAvijigISA.....................sa vRkSaH, ihApi.........kriyAkArakabhedAbhyAM 15 puSyati...............khapuSpaM,.........upodghAta.........bhedalakSaNAyA iti vyAkhyAyAH adhikaraNayogapadArtha.........kA kathaM vA'nupapattiliMgAdyabhede'pi, itazca vyAkhyAnAt liGgAdyabhinnArthagatirupapadyate, yathA''ha-vAgdigbhUrazmi.....................' ( ) ........................dRSyA veti, nanvevamityAdi, nanvAkhyApurAkhyAnakarmaNiprakRtya[rtha] syAkhyeyArthagatavizeSairavazyambhAvibhirvinA 20 tadAkhyAna[1]sambhavAnnAntarIyakaM vizeSaNopAdAnam , tAni ca vizeSaNAni saMkhyAliGgAdibhedA eva, dezya iti / akhaviSayatvahetorasiddhimAzakya samAdhatte-atha puruSo'pIti, grantho'tra nopalabhyate / vyAcaSTe-asvaviSayatveti / vAcyagataM saMvAdinamarthavizeSa pratipAdayan sAdhurbhavati, artho'pi tathAvidhazabdapratipAdyaviziSTo yathArtha ucyate, na tu vAcyaviruddhavizeSapratipAdakaH zabdaH sAdhuna vA'rtho viruddhavizeSaparigrAhI yathArtha ityAzayenottarayati-zabdo hIti / nizcite'pi + vastunaH puMstvAdau puSyo nakSatraM tArA veti nizcite'pi vastuna ekatve dArAH, ApaH, gRhA ityevaM viruddhaliGgasaMkhyAsAmAnAdhikaraNyaM 25 zabdaH kathaM bodhayituM kSamate, idaM hi sAmAnAdhikaraNyaM saMvAdinaM puSyagataM puMstvaM dArArthagatamekatvaM vyudasyatIti bhAvaH / pratyayAyathArthatvasAdhakaM liGgasaMkhyAvisaMvAdavRttitvasAdhako antho prakRtyayathArthatvasAdhanAyApi yojanIya ityAha-eSa prakRtyAdIti / nanu vyAkaraNena lAghavena prakRtipratyayakalpanayA padAni vAkyAni cAnvAkhyAyante, prakRtyA vastuna AkhyAnaM vizeSaNamantareNa na sambha vati vizeSaNaM kiMcidvAhya kiJcidAntaraM kiJcidasadapi kalpitaM bhavati yathA cetanavAcakaprakRtibahirvidyamAnaM liGgaM stanakezAdinimittaM - parigRhya vastu prakAzayati bahirasato'pi tArAdau AntaraM dharmabhedamAzritya tArAzabdo bodhayati svArtham , rAhoHzira ityAdAvasantamapi 30 bhedaM prakalpyAnvAkhyAyate, evaM saMkhyAdAvapi, tasmAnnAnupapattiH kApIti zaGkate-namvevamiti / vyAcaSTe-nanvAkhyeti / 1 si.kSa.De. chA. prabhRtyasyAH / / 2010_04 Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkaraNasyAdhyeyatA ] itarathA'rthopadezAbhAvaH, arthapratyAyanArthatvAcchabdaprayogasyArthaparatantrasyAnantarIyakatvavalliGgAdibhedAnantarIyakatvamityetaJca na, kriyAvyutpattyAdibhedena vyAkhyAnopapatteH, taddarzayati- uktaM hItyAdijJApakena - ' kriyAkArakabhedeneti, dravyavadAzrayavRttiH svasthAparasAdhanA tryabhihita [[ ] dve zUnye kSayiNI cetyaSTau jJeyAH kriyAbhedAH, kArakabhedAH karttAdayaH SaDaSTau vA kAlopAyasahitAH ta eva paryAyavacane ghaTakuTakumbhAdInAM vAkyAntare ca, 'sthAnivadAdezo'nalvidhau' ( pA0 1-1-56 ) ityasya 'sthAnyAdezapRthaktvAdAdeze sthAnivadanudezaH ' 5 ( mahAbhA0 1-1-56) guruvadguruputre varttitavyamainyatrocchiSTabhojanAt pAdopasaGgrahaNAcca' (mahAbhA0 1-1-56 sUtre ) ityAdi, athavA''cAryeNaiva kriyAbhedena divu krIDetyAdi vyAkhyAtameva yAvat sa vRkSa iti gatArthaH, ihApIti siddhaM vyAkhyAnaM pradarzya prastutaM yojayati - kriyAkArakabhedAbhyAM puSyatItyAdi yAvat khapuSpamiti gatArthA vyAkhyA, athavA'nyA vyAkhyA - upodghAtetyAdi yAvadbhedalakSaNAyA iti vyAkhyAyAH kA kathaM vehAnupapattiH liGgAdyabhede'pIti sambhatsyate, athAyamaparo vyAkhyAmArgaH - tadyathA - adhikaraNayoga- 10 padArthetyAdi yAvat kA kathaM vA'nupapattiH liGgAdyabhede'pIti, sodAharaNaM tvasya vyAkhyAnaM tantrArthasaGgrahAdibhyo'dhigantavyam, itazca vyAkhyA [nA]t liGgAdyabhinnArthagatirupapadyate, anekArthaikazabdagrahaNenApItyAdi vyAkhyAtRbhirekaH zabdo'nekArtha iti bruvadbhirvyAkhyAnAt liGgAdyabhede'pyarthAdhigatirabhyupagataiveti, taddarzayati yathAha - 'vAgdigbhUrazmI' ( ) tyAdizloko'yamAcAryeNaiva vyAkhyAto yAvad dRSyA veti granthenaiva, evaM niravazeSavyAkhyeyaviSayavyApitA vyAkhyAyAH pradarzitA / dvAdazAranayacakram wwww ata eva vyAkaraNaM lakSyAdhigataye lakSaNam, tasmAdvyAkaraNAdhyayane yatna AstheyaH, uktaM hi - ' // arthapravRttitattvAnAM zabdA eva nibandhanam / tattvAvabodhaH zabdAnAM nAsti vyAkaraNAdRte // ' ( vAkyapa0 kAM0 1 zloka 13 ) iti / 2010_04 777 itaratheti, vizeSaNAnAmanupAdAna ityarthaH, yatkiJciddharmapuraskAreNaiva vAcAM pravRtteH tadantareNopadezAsambhava iti bhAvaH / arthaM pratyAyayiSyAmIti vaktrA zabdapragogAdyathA zabdo'rthaparataMtro nArthamantareNa zabdaH pravarttate tathaiva liGgAdivizeSamantareNApi zabdo na pravarttata iti 20 liGgAdibhedAnAntarIyakaH zabda ityAha- arthapratyAyaneti / prakArAntareNApyupadezasambhavena tvadIyopadezavidhAnamayuktamevetyuttarayatikriyAvyutpattyAdIti / kArakabhedA iti, karmAdibhedena SaDmedAH, kriyAkArakapUrvakasambandhAbhidhAyakaSaSThyAH kArakatvAt saptavidhatvaM, aSTavidhatvantu kAlopAyasahitAsta evaM karttAdaya iti bhAvaH / sthAnivadAdeza iti, atidezasUtramidam, sthAnikA ryamAdeze'tidizyate, yadyapi tatsthAnApannastaddharmaM labhata iti sthAnikAryANyAdezAH prApnuvantIti sUtravaiyarthyaM bhAti tathApi sthAnyAdezayoH pRthaktvAt sthAnikAryamAdeze na prApnotIti atideza AvazyakaH, atidezo'nyatrAnyadharmapariprApaNam, sa dvividhaH sAmAnyAti- 25 dezaH, vizeSAtidezaH, Adye dRSTAntaH yathA guruvadguruputra iti - guruvadguruputre varttitavyamiti gurau yatkArya tadguruputre'tidizyate, evamAdezabhUte'lyapi sthAnikAryaprAptau tadvAraNAyAnalvidhAviti pratiSedhaH kriyate, tathA ca viziSTaM sthAnikAryamAdeze'tidizati, atidezaprAptaM ucchiSTabhojanaM pAdopasaMgrahaNaJca varjayitvA guruputre gurukAryamatidizyata iti vizeSAtideza iti sUtrabhASyAbhiprAyaH / divu krIDeti, divu krIDAvijigISAvyavahAradyutistutimodamadasvapnakAntigatiSu iti vidhAtvarthA daza / agre'spaSTatvA vyAkriyate / vAgdigbhUriti, 'svargeSupazuvAgvajradiDnetraghRNibhUrjale | lakSyadRSTyA striyAM puMsi gaurliGgaM cihnazephasoH' ityama- 30 rakoze gozabdArthAH / atha vyAkaraNamidaM lakSyazabdavyavasthAkAri prakRtipratyayAdivibhAgAnvAkhyAnAdidvAreNa, tasmAttadadhyayane 1 si. kSa. pRthaktatvAt sthAnivadati dezaH / 2 si. kSa. vartitavyAnityucchiSTa0 / 15 Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 778 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre . ata evetyAdi, vyAkaraNaM hi lakSyAdhigataye lakSaNam , kathaM nAma zabdAdarthe jJAnamaviparItaM syAditi, tasmAdvyAkaraNAdhyayane yatna AstheyaH, uktaM hItyAdi zlokadvayaM vyAkaraNastavanArtha nidarzayati vAgAdiSu gozabda eko'nekArthaH, ekasmin pRthubunAdilakSaNe'rthe ghaTakuTakumbhAdizabdo'neka[:]pravRtta ityevamAdeH prakAzyasyArthasya prakAzakaM vyAkaraNam , sthAvarajaGgamAnAmiva prakAzyAnAM sUryaH, tathA na vyAkaraNamantareNa 5 vAcyasya sUkSmasya jJAnam , vAcakasya ca zabdasya yaH zabdaH zabdakarmako vAcameva brUte hasatijalpatyAdiH tadviSayaM ca jJAnaM na sambhavati, tacca sarvaM vyAkaraNajJo veda, tathA arthapravRttitattvAnAmityAdi, arthAHabhidheyAH, pravRttayaH-kriyAH puruSahitahetavaH, ahitahetavaH, teSAmubhayeSAM tattvAni svAnyaviparItAni rUpANi zabdaireva jJAyante, zabdAnAM punastattvaM[na]vyAkaraNAdRte jJAyate, athavA'rthasya pravRttitattvAni-yathAsvamekaikasyAnantadharmAtmavipariNAmAH, tAni zabdaiyinte, zabdA vyAkaraNeneti, athavA'rthAH-dharmArthakAmamokSAH 10 tatavaH pravRttayaH, tAsAM tattvAni-yathAvaM sAdhyasAdhanabhAvAH, ityAdivyAkhyAvizeSeSu tadviSayasamyagjJAnasya zabdAH kAraNAni, zabdajJAnasya tu vyAkaraNamiti / yadapyucyeta strIpuMnapuMsakavyaktInAM viruddhAnAM puSyanakSatratArArthAnAmayuktamaikAdhikaraNyaM punarvasU nakSatramityAdisaMkhyAvirodhAdayukteH, vijJAnamapi tadviSayamayuktam , ityAdivacanakhedo'yamakasmAt kriyate tvayA, abhijalpo hi zabdArthaH, sa ca zabda eva, na liGgAdivicAra15 khedenArtho'sadviSayatvAt , khapuSpaviSayavicArakhedavat , 'so'yamityabhisambandhAt rUpamekI kRtaM ydaa| zabdasyArthena taM zabdamabhijalpaM pracakSate // ' (vAkyapa0 kA0 2 zlo. 130) tayorapRthagAtmatve rUDheravyabhicAriNi / kizcideva kvacidrUpaM prAdhAnyenAvatiSThate // loke'rtharUpatAM zabdaH pratipannaH pravarttate / zAstre tUbhayarUpatvaM pravibhaktaM vivakSayA // (vA. kAM. 2 zlo. yatnaH karttavya ityAha-ata eveti / vyAcaSTe-vyAkaraNaM hIti, laghunopAyena lakSyANi na viparItarUpataH prakAzayati 20 vyAkaraNamatastadadhyeyamiti bhAvaH / tatstAvakazlokadvayamupanyasyati-uktaM hIti / prathamakArikAbhAvArthamAcaSTe-bAgAdiSviti, ekaH zabdo'nekArthaH, yathA vAgAdizabdAH, eko'rtho'neke zabdAH yathA pRthubudhnodarAyekArthe ghaTakuTakumbhAdizabdA ityevamAdInAM zabdAnAM prakAzakaM vyAkaraNa mityarthaH / dRSTAntamAha-sthAvareti / tathA vAcyavAcakajJAnamapi vyAkaraNAdevetyAha-tathA neti, vAkyArthabhyaH padAthAn padArthabhyaH prakRtipratyayAthon vibhajya vAkyebhyaH padAni padebhyazca prakRtipratyayAn vibhajya prakRtyarthe prakRteH pratyayArthe pratyayasya zaktiH sAdhutvaJca vyAkaraNena laghUpAyena bodhyate, tadvAreNa ca padArthe padasya vAkyAthai ca vAkyasya zaktiH 25 sAdhutvaM sugrahamiti bhAvaH / zabdakarmaka iti, zabdaH karma kArakaM yeSAM te zabdakarmakAH hasatijalpatyAdayaH hasanajalpanakriyAyAmete dhAtavo varttante / dvitIyAM kArikAM vyAcaSTe-arthapravRttIti, arthapratyAyakatvaM sAdhvasAdhuzabdAnAM dharmAdharmasAdhanatvaJcati bhAvaH / tadbhAvastattvaM tasyaiva bhAvo nAnyasyetyAzayenAha-svAnyeti, khetarebhyo vyAvRttAnItyarthaH, sarvo hi vyavahAraH zabdamUlaH, nAnuccArya zabdaM kazcidvyavahartuM zaknotIti bhAvaH / nanu etAvatA kimAyAtaM vyAkaraNasya, zabdasvarUpabodhasya zronendriyAdeva bhAvAdata Aha-zabdAnAmiti, zabdAnAM tattvaM-avaikalyaM sAdhutvaM yathArthabodhakatvaM vA tasyAvabodho-nirNayaH vyAkaraNAdeva 30 bhavati na zrotrAdibhya iti bhAvaH / prakArAntareNa vyAcaSTe-athaveti. arthagatA ye'nantA dharmAstadavabodhaH zabdairiti bhAvaH / vyAkhyAntaramAha-athaveti dharmAdInAM tatpravRttInAJca kAryakAraNabhAvaviSayayathArthajJAnaM zabdAdhInamiti bhAvaH / atha puSyo nakSatraM tArA vetyAdau puSyasya strInapuMsakaliGgasAmAnAdhikaraNyaM punarvasU nakSatramityAdau dvivacanAntasyaikavacanAntena ca sAmAnAdhikaraNyaM tadviSayaM vijJAnaJcAyuktamiti yaduktaM tadakasmAt kheda eveti nirUpayati-yadapyucyeteti / vyAcaSTe-strInapusaMketi, spaSTam / 2010_04 Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhijalpasvarUpam] dvAdazAranayacakram 772 132.) darzanotprekSAbhyAmarthamabhidheyatvenopagRhya tatra nyagbhUtasvazaktirbuddhau pariplavamAno'yamitthamanena zabdenocyata ityAntaro vijJAnalakSaNaH zabdAtmA zrutyantarasya bAhyasya dhvanyAtmakasya pravRttau hetuH, so'bhijalpAbhidheyAkAraparigrAhI bAhyAcchabdAdanya iti bhartRharyAdimatam / yadapyucyatetyAdi, strIpuMnapuMsakavyaktInAM viruddhAnAM puSyanakSatratArArthAnAmayuktamaikAdhikaraNyam punarvasU nakSatramityAdisaMkhyAvirodhAdayuktarvijJAnamapi tadviSayamayuktamityAdivacanakhedo'yamakasmAt kriyate / tvayA, kiM kAraNaM ? abhijalpo hi zabdArthaH, hizabdo yasmAdarthe, zabdArthasyAbhijalpatvAnna liGgAdivicArakhedenArthaH, asadviSayatvAt , khapuSpaviSayavicArakhedavat , syAnmataM ko'sAvabhijalpa ityatrocyatesa ca zabda eva, sa cAbhijalpaH zabda eva, kathamiticeducyate-'so'yamityabhisambandhAt' (vA0 kA0 2 zlo0 130) iti zlokaH, yo'rthaH so'yaM zabdo ghaTa ityabhedopacArasambandhAdyadA zabdasvarUpamarthenaikIkRtaM bhavati tadA, yathendrakazcandraka itIndracandrAdyapratyakSArthAnabhijJo'pi indracandrazabdarUpApannagopAlAdimatha 10 pratyAyayan dRzyate so'rthenaikIbhUtaH zabda evAbhijalpa ityucyate [ tayorapRthagAtmatve rUDheravyabhicAriNi / kizcideva kacidrUpaM prAdhAnyenAvatiSThate // vA0 kA0 2 zlo. 131] evaM zabdArthayoH kSIrodakavat apRthagAtmatvam , tayorapRthagAtmatve sati avyabhicAriNi-anyo'nyAvinAbhAvitve'pi rUDhivazAdeva kizcidrUpaM prAdhAnyenAvatiSThate zabdarUpamartharUpaM vA, yathA laukikA arthapradhAnAH, zAbdAH zabdapradhAnA iti, tamartha pravibhAgena darzayati-loke'rtharUpatAmiti, zloko gatArthaH [loke'rtharUpatAM zabdaH pratipannaH pravarttate / zAstre 15 tUbhayarUpatvaM pravibhaktaM vivakSayA / / vA0 kAM0 2 zlo0 132] agnimAnayetyukte loke dahanAdilakSaNe'rthe sampratyayo na zabde, zAstre tu 'strIbhyo Dhak' (pA0 4-1-120) iti strIvAcakeSu sArthakeSu zabdeSu, 'bhujo kauTilye' ityevamAdiSvartheSveva sampratyayaH, tadvyAkhyA-darzanotprekSAbhyAmityAdi, pradhAnAdidarzanena adhyAsarUpatvamAgataH zabda eva varUpalakSaNaH zabdasya vAcyaH, na tvarthastathA ca saMstyAnaprasavAdiliGgasvarUpavicAradvAreNa sAmAnAdhikaraNyopapattyanupapattiprasAdhanaM kevalaM zrama eva, tadvicArasyAsadviSayatvAditi bhartRharimatenAha-abhijalpohIti / zabdasyAbhijalpa-20 rUpatAmAha-sa ca zabda eveti| tatra harikArikAmupanyasyati-so'yamitIti, so'rtho'yaM zabda eva, ko'yamarthaH ? gauriti, kiMnAmA! gauriti vyavahAradarzanAdadhyAsena padArthasvarUpamAcchAditaM sat yadekIkRtamiva pratyAyyate tadA'bhijalpaH zabda ucyate iti tadarthaH / asadviSayatvasphoraNAya dRSTAntamAha-yathendraka iti, indracandrAderarthasyApratyakSatayA'nabhijJo'pi gopAlAdAvindracandrAdhyAsenakIkRtya zabdarUpatayA gopAlAdyartha jAnAtIti atadviSayatvaM spaSTameveti bhaavH| yadA zabdArthayoradhyAsenaikarUpatve'vyabhicAriNi rUDhivazAt kvacilloke'rtharUpatA pratipannaH zabdo'yaM gaurityarthaprAdhAnyena pravartate, kvacica zAstre zabdapradhAnaH kvaciccArthapradhAnaH pravarta-25 ta ityAha-evaM zabdArthayoriti / vivakSAkRtavibhAgasya dRSTAntamAha-agnimAnayeti, loke hi vastubodhanAya zabdaH prayujyate sa zabdaH kriyAsu na sAdhanatvaM prApnoti, arthapratyAyanArthatvena parataMtratvAditi bhaavH| evameva strIbhyo Dhak, bhujo kauTilye ityAdAvapi strIbhujAdizabdA arthaparA eva, etAvAstu vizeSaH, strIzabdena strIvAcakAH zabdA gRhyante, syAdirUpe'rthe DhagAdipratyayAsambhavAt, bhujAdizabdasya tu kauTilyAdyartha eva vAcyaH, strIzabdastu na DhagAdikAryabhAga, grAhakazaktimatvena saMjJAtvAt, grAhyatvazaktimatprayogasthasaMjJipratyAyanamAtrArthatvena parataMtratvAdityAzayenAha-zAstre tviti. vyAkaraNazAstre vityarthaH / abhijalparUpazabdasya bAhya- 30 zabdavilakSaNasya svarUpamupadarzayati harisammatam-darzanotprekSAbhyAmiti, Agamena tadanuguNena tarkeNa vetyarthaH, uccAryamANAH 1 si. chA, De. degdhAyayuktairvi0 / 2 si. kSa. chA. saMvyavahArakAle'rtharUpatAmiti / 2010_04 Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 780 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre puruSasyotprekSayA vA'rthamabhidheyatvenopagRhya-pUrvoktacandrAdivat sAkAraM tatra nyagbhUtasvazaktiH-asvataMtrIkatAbhidhAnasAmarthyaH buddhau pariplavamAno'yamitthamanena zabdenocyata ityAntaro vijJAnalakSaNaH zabdAtmA zrutyantarasya bAhyasya dhvanyAtmakasya pravRttau hetuH-utthApakaH, so'bhijalpAbhidheyAkAraparigrAhI bAhyAcchabdAdanya iti bhartRharyAdimatam / 5 vasurAtasya bhartRharyupAdhyAyasya matantu sa ca svarUpAnugatArtharUpamantaravibhAgena sanniveza yati, 'azakteH sarvazaktervA zabdaireva prakalpitA / ekasyArthasya niyatA kriyAdiparikalpanA // ' (vAkyapa0 kAM0 2 zlo0 133 ) ihaikamevArthavastu ekasyAM pacanAvasthAyAmekasmin muhUrtAdau kAle bahubhirvaktRbhiryugapadekena vA paryAyeNa vaktrocyeta viruddhaidhamaiH, tadyathA-odanaM pacati, pAka odanasya, pArka nirvarttayati, karoti nivRttiM pAkasya, tatra yadi arthavastu zabdenocyeta tarhi 10 virodhAt kathamodanasyaikasya yugapat krameNa vA karmatvaM sambaMdhitvaM pArka nirvarttayati pAkasya nivRttiM karotIti karmatvaM zeSarUpatvaM ca pAkasya ! tasmAdavidyamAnA vA zabdasyaiva zaktayaH buddhyA bAhyArthanirapekSaM samadhyAropyante sarvazaktiyoge vA'rthArthatvAcchabdaprayogasya zabdaH pratiniyatamevArtha prakAzayati, tatrAzaktipakSe vastugatA zaktiraprayojikA zabdaprayogasya, khapuSpavadasattvAt , na hyasyAvastuviSayAbhyAM sannidhAnAsannidhAnAbhyAM kiJcidapi prayojanamasti prayo15 jane sati prayogaH syAt , tasyAmasatyAmapi bAhyArthazaktau matpakSe sambhavatyeva zabdaprayogaH, yogyazabdanibandhanA hi vivakSA anapekSyArthagatazabdaM buddhau zaktimadhyAropayati / - (vasurAtasyeti) vasurAtasya bhartRharyupAdhyAyasya mataM tu-sa ca svarUpAnugatetyAdi, sa ca-abhijalpaH svarUpAnugatamartharUpamantaravibhAgena sannivezayatIti satyapi bAhye'rthe tannirapekSaM svAtaMtryamabhijalpasya pradarzayitumAha- [a]zakteH sarvazaikterve (vAkyapa0 kA0 2 zlo0 133) tyAdi, yA etAH gatisthitijalpanaci20 ntanAdayo dhAtuvAcyAH kriyA bAhyArthazaktyabhimatAH tadvAnasau bAhyo'rtho'stu azaktireva vA, dvayorapi zaktimadazaktipakSayostAH kriyAdizaiktayo niyatA eva, jalpanAdi manuSyAdInAmeva, sarpaNaplavanAdyAH sarpazakunA zabdA nArthasya vAcakAH, kintu yo'rthaH sa zabdaH yaH zabdaH so'rtha iti zabdArthayoH tAdAtmyAdAcchAditapadArthasvarUpo'bhijalpanAmAtebhyo'bhivyaGgaya AntaraH zabdo vAcakaH, ayameva sphoTaH, etadvyaJjakatvAdeva prayoktA'rthavivakSayA karaNavyApAraprabhavAn bdAn prayaGke, etasya zabdasya zaktirantaHzabdasya vyaJjanamAtra eva, pratyAyyapratyAyakatvantu bauddhazabdArthayoreva, bauddhazabdasya 25 bauddhArthena adhyAsarUpasaMketAttayostAdAtmyAditi bhartRharimatamiti bhAvaH / tadgurorvasurAtasya matamupanibadhnAti-vasurAtasyeti / tanmataM vizadIkaroti-sa ceti, abhijalpasvarUpaH zabdaH khAnto'rthakharUpamabhedena sannivezayati yato'ta eva svamAhAtmyotthApita eva zabdArthaH, nArtheSu pRthak tasya zaktirasti yathA ca zabdairatho vidhIyante kriyArUpatayA siddharUpatayA vA tathaiva te'vagamyante. tasmAdvAhyArthanirapekSA'bhi jalpasya zaktiriti bhAvaH / eSo'rtho harikArikayA darzayati-azakteriti zlokAbhiprAyamAcaSTe-yA etA iti. arthaH kriyAdirUpaH sarvazaktimAn zaktirahito vetybhipraayH|ashktirev veti, artheSu zaktirmA vA bhavatvityarthaH / niyatatvameva 30 darzayati-jalpanAdIti, manuSyAdInAmeva tatra naiyatyaM sarpaNAdau sarpasya plavanAdau zakunAderityarthaH / etAH kriyA arthasya zabda si.kSa.De. gate'pItyAdi / si.kSa. chA.De. ruupnNtr0|3si. chA, sarve zakte'rthe.xxkSa. chA.. si.De. gtisthitijlpicinyaadidhaa0| 5 si. tdvaavsau| _ 2010_04 Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pakSadvaye prayogasAphalyam ] 781 www dInAmeveti, sarvA eva tu ekasya- - ke[sya ] cidarthasyAnekAH zabdaireva prakalpitAH - zabdazaktyutthApitA ityarthaH, etamevArthaM bhASyeNa vivRNoti - ihaika mevArthavastvityAdi, vastuta eka odana ekasyAM * pacanAvasthAyAmekasmin muhUrtAdau kAle bahubhiH vaktRbhiryugapadekena vA paryAyeNa vaktrocyeta virudvairdhamaiH, tadyatheti nidarzayatiodanamiti, devadattAdikarttRsamArUDhakriyaM karma, pAka odanasyeti SaSThyA sambandhamAtram, pAkakarmatraM, nirvRttiM pAkasyeti ca pAkasambandhitvamiti, tatra yadItyAdinA bhAvayati yAvat pAkasyeti, bAhye'rthe viruddhadharma samba - 5 ndhAbhAvAt yugapadekakAle na ghaTata eva, nApi krameNa prayoge vastuna ekatvAt pAkasamavAyinaH odanAkhyasya pAkAvasthAyAH kAlasya ca tasmAdityAdi, pArizeSyAt avidyamAnA cetyAdinA prathamavikalpe darzayati-zabdasyaiva zaktayo yAvat samadhyAropyanta iti, sarvazaktiyoge vetyAdi dvitIyavikalpe'pi zabdazaktimeva darzayati-yAvat prakAzayatIti, tatrAzaktipakSe vastugatA zaktirnAstyevetyabhyupagatatvAdaprayojikA zabdaprayogasya, khapuSpavadasattvAt, ne hyasyA ityAdibhAvanAgatArthA yAvat kiJcidapi prayojanamasti prayojane 10 sati prayogaH syAt, tasyAmasatyAmapi bAhyArthazaktau matyakSa sambhavatyeva zabdaprayogo yasmAt yogyazabdanibandhanetyAdi gatArthaM yAvat zaktimadhyAropayati / sarvazaktipakSe tu mama vizeSaNavyavasthitAM kutazcidanAdeyAM avyatikIrNAmananyazabdavAcyAM tAM tAM zaktimupAdAya svaviSayaniyatAH zabdAH prayujyaMte prayogasAphalyamastIti, tasmAdubhayorapi pakSayoH zabdaprayogasAphalyaM sambhavatIti / zaktimahimnaivotthApitA ityAha- sarvA eva tviti / ekarUpameva dRzyaM vastu ekadA bahubhirnarairviruddherdharmairyugapaducyate odanaM paci odanasya pAka iti tatkathaM yujyate, yadyodanaM karma na tarhi karmatvanivRttirUpaM sambandhitvaM tasya bhavet, yadi sambandhi odanaM na tarhi karma bhavet, karmatvasambandhitvayorvirodhAdekadaikatrAyukterityabhiprAyeNAha - vastuta eka iti, atra bahubhirvattRbhiryugapat ekena vaktrA paryAyeNa viruddhadharmairucyeteti yojanIyam / devadattAdIti kartRbhUtadevadattAdiniSThapradhAnIbhUtavyApArajanyaphalAzrayamodanaM karmetyarthaH / pAka odanasyetyatraudanazabdottaraSaSTyA pAkakarmatvanivRttipUrvakaM sambandhamAtraM pratIyate ityAha-pAka odanasyetIti / tasmAnnArtheSu 20 zaktiH pRthagasti, na vA zabde'rthanirUpitA, kintu buddhyA bAhyArthanirapekSaM bauddhe'bhijalparUpe zabde zaktayaH samadhyAropyante ityAhapArizeSyAditi, bAhyArthe karmatvatannivRttilakSaNaviruddhadharmasambandhAsambhavenaikena vaktrA krameNa bahubhirvA yugapattairdharmairekasya vaktumazakteH zabdArthayorvAcyavAcakabhAvalakSaNAyA vAstavazakterasambhavAdadhyAsasyaiva zaraNIkaraNIyatvAditi bhAvaH / prathamavikalpe - artheSu zaktirna pRthagastItyazaktipakSa ityarthaH, sarvazaktipakSe'pi zabdaH pratiniyatamevArthaM prakAzayati, arthArthatvAcchabdaprayogasyetyAhasarvazaktiyoge veti / arthavastunyazaktipakSe zaktyabhAvAttadarthabodhanecchyA zabdaprayogo nirarthaka eva, tatra zakteH zabdaprayoge 25 prayojakatvAbhAvAt asattvAt khapuSpavat, tasyA arthasya sannidhAnamasannidhAnaM na hi bhavati kiJcitkaram, yadi bhavettarhi syAcchabdaprayogo na caivamasti tato na bahirarthApekSayA zaktiH zabdaprayogaprayojiketyAha-tatrAzaktipakSa iti / tarhi kathaM zabdaprayoga ityatrAha-tasyAmasatyAmapIti, bAhyArthaviSayazaktyabhAve'pItyarthaH, arthaM pratyAyayiSyAmIti gavAdyarthabodhanAya prayukto gavAdizabdaH, evaJcoccAraNAt prAgantaHkaraNavRttyA yo'yaM zabdaH so'rtho yo'rthaH sa zabda ityevamadhyAsAdanyavyAvRttarUpeNa yasminnarthe tAdAtmyamApanno yaH zabdaH so'rthapratyayaM janayatIti nAsti bahirarthagatazabdApekSeti bhAvaH / yogyeti, yogyazabdanibandhanA 30 vivakSA- yo'yaM gozabdaH sa eva gavArthaH, yo'yaM gavArthaH sa eva gozabda iti gozabdoccAraNAt prAganyavyAvRttarUpeNa buddhyA biSayIkRtArthatAdAtmyApannazabdabodhanecchetyarthaH, tadevaM zabdaprayogasAphalyamazaktipakSe vijJeyam / sarvazaktipakSe prayogasAphalyaM darzayati - sarvazaktipakSe tviti, arthasya sarvazaktimattve'pi kAJcidekAmasAdhAraNIM zaktimAdAyaiva zabdAH svamahimnaiva prati1 . kvacidarthasya / 2 si. kSa. zakti yAvat / 3 si.kSa. na hi syetyAdi / 2010_04 dvAdazAranayacakram For Private & Personal. Use Only 15 Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNI vyAkhyAsametam [ ubhayaniyamAre ( sarveti ) sarvazaktipakSe tu mama vizeSaNavyavasthitAM kutazcidanAdeyAmavyatikIrNAmananyazabdavAcyamityAdi yAvat prayujyaMte prayogasAphalyamastIti, tannigamayati- tasmAdubhayorapItyAdi yAvat sambhavatIti pUrvapakSa: / atra vayaM brUmaH, idamapyasmadabhiprAya sAdhanaphalam, yogyazabdanibaMdhanA hi vivakSA - 5 pekSyArthagatazabdaM buddhau zaktimadhyAropayatIti, tatra vastu tAvadanena tvadvacanenaiva zabdAdanyat siddham, tacca tadidaMsaMbandhAtmakazabdArthayoH zabdazaktibuddhivivakSAkhyasyArthasyAdhArabhUtam, yogyazabdAcca bAhyArthasiddhiH, yogyAnurUpaH zabdaH kenacidarthena yujyate, tasmAdarthAtsiddhAt pazcAdbhavati zabdaH, yathArUpaM tathA hi sa yogyaH, arthanibandhanA hi vivakSA, itarathA vacanasya pravRttyasambhavAt, na hi zabdo'nAmRSTapratyAyya pratyAyakabhAvo vaktumiSyate, naca vivakSAmAtreNa, 10 zabdArthasya ca zaktiH zakanAt, zaknoti vaktuM zabdaH, zakyate vaktumartha iti / (ati) atra vayaM brUmaH - idamapyasmadabhiprAyasAdhanaphala [ m ] sAmAnyopasarjanA vizeSA eva bhavantItyetadeva sAdhayati, etadasya phalaM bhaviSyati, tadbhAvayitukAmo yogyazabdetyAdi pratyuccArayati yAvadadhyAropayatIti, azaktipakSe zabdazaktipradarzanopasaMhAro'yam, tatphalatvAccheSagranthasya, tatra vastu tAvadityAdi, anenaiva tAvattvadvacanena zabdAdanyadvastu [ a ] zaktyAkhyaM zaktimadvA siddham, tatpunarvastu kIdRzamiti cet 15 darzayati - tadidaM sambandhAtmaketyAdi, so'yamityabhisambandhAdityetasmAdeva vacanAt tacchabdavAcyaM vastu idaMzabdavAcyAcchabdAdanyat, arthAdvA tacchabdavAcyAdizabdavAcyaH zabdo'nyaH, AdhArAdheyayorbhedAt, tadidaMsambandhAtmakazabdArthayoH yo'sau prayujyate zabdaH, vaktumiSyate ca - yadviSayA buddhirutpAdayitumiSTetyarthaH zaktizca yatrAdhyAropyate tadvastu, arthasyAsya - zabdazaktibuddhivivakSAkhyasyArthakalApasyAdhArabhUtaM, AdheyAnAmAdhAraprANataH siddheH, yogyazabdAcca bAhyArthasiddhiH, yogyAnurUpaH zabdaH kenacidarthena - kazcittadanurUpa eva 20 niyataviSayA bhavantIti kriyAdiparikalpanA zabdakRteti bhAvaH / itthaM pUrvapakSite ubhayaniyamanaya Aha - atra vayaM brUma iti / vyAcaSTe-idamapIti sAmAnyamupasarjanaM vizeSaH pradhAnamityevaMvidhamasmadIyAbhiprAyameva bhavadabhyupagamaH sAdhayatIti bhAvaH / tatkathamityatrAha - yogyazabdeti, ayamabhiprAyo'zaktipakSe pradhAnabhUtaH zeSAbhiprAyAstatsamarthanaparA iti tadabhiprAyapara eva grantho gRhIto'tretyAha-azaktipakSa iti / arthe zaktirnAsti, zabdaireva kriyAdiparikalpanA niyatetyAditvadvacanenaiva zabdo'nyo'nyazcArtha iti siddhamevetyAha-anenaiveti / zabda evArtha ityevaM zabde'rthasya nivezanaM so'yamityabhisambandha ityucyate tvayA, tena tayorekI karaNaM 25 na sambhavati parokSavastuzaktatvAt tacchabdasya sannikRSTavastuviSayatvAcedaMzabdasya sannikRSTatvaparokSatvayorekatra virodhAttau vibhinnAzrayAdeva bhavata iti tacchabdavAcyaM vastu idaMzabdavAcyAcchabdAdanyat, parokSArthatvAt, idaMzabdavAcyo vA zabdastacchabdavAcyAdarthAdanyaH sannikRSTArthatvAditi darzayati-so'yamitIti / AdhArAdheyayoriti, vastuzabdayoH zabdArthayorvA bhedAdityarthaH / tayorbhedamevAviSkaroti-tadidamiti, tadidaMpadArthayormadhye'rthaH zabdasya zakterbuddhervivakSAyAzcAdhArabhUtaH / AsamantAddhAraNaM yatkaroti sa AdhAra ucyate, zabdAdInAJcAdheyAnAM dhArakAbhAve te kvAvatiSTeranniti teSAmabhAva eva syAdityAdheyAnAM siddhirAdhAraprANaivetyarthe'vazyamabhyupeya iti 30 darzayati AdheyAnAmiti / hetvantaramAha-yogyazabdAcceti, yogyo hi zabdo'rtha prakAzayati zabde yogyatA cArthatAdAtmyaM vAstu, arthaviSayabodhajanakatvaM vA bhavatu sarvathA'rthaH zabdaprAgbhAvitvena jJAyate'to'rthasiddhirAvazyakIti bhAvaH / pRthubudhodarAdyarthe ghaTazabdo yogyAM'nurUpazca tattAdAtmyAttadbodhakatvAt tadbodhanecchyA prayujyamAnatvena pazcAdupasthitatvAccetyAzayaM prakAzayati-yogyAnurUpa iti / 1 si. kSa. De. saMhArotyastatkatva 0 / 782 2010_04 Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 783 bAhyavastusattA] dvAdazAranayacakram zabdo yujyate, pRthubunAdyarthena ghaTazabdaH, tasmAddhaTAkhyAdarthAt siddhAt pazcAdbhavati zabdaH, anuzabdasya pazcAdarthatvAt , siddhe'rthe pazcAt zabdenArthasya 'yogo'nurUpaH, yathArUpamityAdi, athavA'nurUpo-yogyo yathArtho'nuzabdaH yathArUpaM-yadyadrUpaM yathArUpam-anurUpaM yathA yujyate tathetyarthaH, kathaM ca yujyata ityatrAha-tathA hi sa ityAdi tena hi prakAreNAsau yogamarhati yogyaH zabdaH, tamartha pratyAyayiSyAmIti prayogadarzanAt tasyArthasya vAcakatvopeta ityarthaH, yo hyarthasyAvAcakaH sa nAnurUpo na yogya ityuktaM bhavati tvayaiva, 5 yasmAdarthanibandhanA vivakSA, hizabda[sya] hetvarthatvAt , itaratheti, arthapratyAyanAdRte vacanasya pravRttyasambhavAt , na hi zabda ityAdi, zabdo hi samIkSita pratyAyya]pratyAyakasambandho vaktumiSyate na hyanAmRSTapratyAyyapratyAyakabhAvaH, vivakSAyAzvArthamantareNAsambhavAt-na ca vivakSAmAtreNetyAdi, sa ca zabdo vivakSite'nurUpe'rthe prayuktaH zrotabuddhau tAM tAM zaktimAdhAtuM zaknoti, nAnyathA, zabda[sya]rthasya ca zaktiH zakanAt zaknoti vaktuM zabdaH, zakyate vaktumartha iti / 10 evazcAnena tvadvacanena palAyamAnasyApi te bAhyavastusadbhAvo'natikramaNIyaH pratipAdyate balAt , ataH strIpuMnapuMsakaikadvibahutvakartAdivizeSalakSaNAH zaktayaH parigRhItA eva tvayA, asmanmatavadeva ca vizeSaNasvarUpapravRttyA vinA na kazcicchaktimAnanyaH kintu vizeSA eva vizeSeNAsmadabhISTAH zaktaya iti yadyucyate tvayA, ucyatAM ko vArayati ? tAzca svArthasatyaH zaktayo vizeSarUpeNa vizeSA eva, tAsAJca teSu teSu pravRttivastuSu strItvAdiSu vivakSava 15 vynyjikaa| ___ evazcAnenetyAdi, so'yamityabhisambandhAdityAdi praMkramyAzakteH sarvazakterveti vikalpya tvadIyameva va[ca]naM palAyamAnasyApi te bAhyavastusadbhAvamanatikramaNIyaM pratipAdayati balAt-tadanicchato'pi prakArAntareNa vyAcaSTe-siddhe'rtha iti, prAk siddhArthasya zabdena sambandho'nurUpo bhavati, nAsiddhasyArthasyeti bhAvaH / prakArAntareNAha-atha veti, atra pakSe'nuzabdo yathAparyAyaH, anurUpaM-yathArUpamityarthaH, evaJca yathA yujyate tathArUpaH zabda 20 ityuktaM bhavati tatra kathaM yujyata ityatrAha-tena hIti, tadarthavAcakatvaprakAreNAsau zabdaH tena saha vAcyavAcakabhAvalakSaNaM yogamarhati, tadarthAvAcakatvena tvasau zabdo na tena yogamahatIti bhAvaH / tena prakAreNa yogyatve hetumAhayasmAdartheti, vivakSApUrvikA zabdapravRttirvivakSA cArthanibandhanA, na hyarthapratyAyanavyatirekeNa zabdaprayogasyAsti kimapi prayojanam , tasmAcchabdo'rthasya pratyAyako'rthazca pratyAyya ityavazyamabhyupagantavyameva, na hi zabdArthayoH pratyAyyapratyAyakabhAvAbhAve'rthavivakSA tadvAreNa zabdaprayogo vA zakyate kartum , tasmAt vivakSitArthAnurUpeNa prayuktaH zabdaH zrotari tathAvidhAM zaktiM gamayati sA 23 ca zaktiH zabde'rthe cAste yataH zabdo'rtha vaktumITe'taH zabde zaktirasti yatazcArthaH zakyate vaktuM zabdenAto'rthe'sti zaktiriti bhAvaH / zabdo hIti, nizcitavAcyavAcakabhAvaH zabdo'rthe vaktumiSyata ityrthH| vAcyavAcakabhAvasambandhavyatirekeNa vivakSAmAtrAdvaktumartho na zakyata ityAha-na ceti / zabdArthayoH zaktimAha-saceti / tadevaM yogyazabdanibandhanavivakSAvacanena bAhyavastusadbhAva nirUpya tasyaiva vacanAntareNa tatsadbhAvAbhyupagamApattimupadarzayati-evaJcAneneti / kiM tdvcnmitytraah-so'ymitiiti| tatkathaM vacanamarthamanatikramaNIyaM pratipAdayatIti tu prAguktaprAyameva, tadidaM sambandhAtmaketyAdineti dhyeyam / arthe 30 1 si. kSa. De. chA. yonAnurUpaH ythaarthruupaadityaadi| 2 si.kSa. 3. prakramamazakteH / dvA0 22 (99) 2010_04 Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 784 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre dharaNisakhizRgAlikApalAyanavat , ataH strIpuMnapuMsakaikadvibahutvakartAdivizeSalakSaNAH zaktayaH parigRhItA eva tvayeti, itazca-asmanmatavadeva cetyAdi tvadvacanAdevAsyArthasyAvidyamAnAH zaktayo'dhyAropyanta iti vikalpotthApanAdasambhavaM zaktimato'nyasya vayamapi brUmaH-yA sA vizeSa[[]NAM svarUpapravRttiH tayA vinA na kazcicchaktimAnnAmAnyaH, kintu vizeSA eva vizeSeNAsmadabhISTAH zaktaya iti yadyucyate tvayocyatAM ko 5 vArayati ? tAzca svArthasatyaH-skhena rUpeNa santi zaktayo vizeSarUpeNa-strIpuMnapuMsakAdibhAvena zaktyantaravyAvRttarUpA vizeSA eva-vartamAnAH santItyarthaH, tAsAzca-zaktInAM teSu teSu pravRttivastuSu strItvAdiSu vivakSaiva vyaJjikA-vivakSayA vyajyante prakAzyante satya eva zabdaprayogeNa, saiva hi vivakSA taTastaTI taTamityAdIn sato vizeSAnabhivya[na]ktItyarthaH, kA vivakSA ? vktumicchaa| saiva tAM tAM zaktimarthagatazabdamanapekSya siddhAmadhyAropayati prAgAtmani, pazcAt prayogAt 10 zrotRbuddhau, vaktrabhiprAyArthagrahaNaprayatanAt , atra prayogaH zabdanirapekSaiva vivakSAdhyAropyA zaktirarthaH, pratyAyyatvAt , yaH pratyAyyaH zabdanirapekSa eva siddhaH, abhijalpArthArthAvayavavat , yathA tvatprayuktasyAbhijalpazabdasyAbhidheyo'rthaH samudAyaH sa ca pratyAyyo'vayavArthAbhyAM samudAyArthapratipatteravayavArthapratipattipUrvakatvAt , mA bhUdvivakSAprayogayorAnarthakyamiti tAvadabhyupagantavyau khapuSpavailakSaNyena zabdanirapekSau zaktyAkhyau tvayA, pratyAyyatvAt tathA zaktyAkhyo'rthaH, 15 itarathA'bhijalpazabdavaiyarthya syAt / (saiveti) saiva tAM tAM zaktimarthagatazabdamanapekSya siddhAmadhyAropayati prAgAtmani-vaktari, pazcAt prayogAcchrotRbuddhau, nAsatI, vaktrabhiprAyagrahaNArthaprayatanAt-pumAnayamanena vivakSitaH, strIyaM, netare ityA parigRhIte caitA apyarthagatAH zaktayaH parigRhItA eva, tathA cAbhijalpo hi zabdArthaH, sa ca zabda eva, tasmAnna liGgAdivicArakhe denArthaH, asadviSayatvAt , khapuSpaviSayavicArakhedavadityAdivarNanamayuktameveti darzayati-ata iti| liGgasaMkhyAdayo'pi zaktayaH 20 so'yamiti sarvanAmapratyavamarzayogyavastugatAH tadabhinnAtmakAH, tatra tvayA'rthe zaktirnAbhyupagamyate yato'dhyAropa ucyate, asmanma te'pyarthasyopasarjanatvenAsattvAnna sa zaktimAniti zaktimato'nyasyArthasyAsambhavo vayamapi brUma ityAha-tvadvacanAdeveti / tarhi tava mate zaktimAn ka ityatrAha-yA sA iti, pravarttamAnA vizeSA eva zaktimanto na tato'nyaH kazcanArthaH zaktimAn , evameva yadi tvayApyucyate tarhi na vivadAmaha iti bhAvaH / tAzca vizeSarUpAH zaktayaH khena rUpeNa liGgasaMkhyAdirUpeNa zaktyantaravyAvRttarUpeNa ca viSayIkRtAH santItyAha-tAzca svArthasatya iti, tAzca zaktayaH svArthena rUpeNa-vizeSarUpeNa satyo-vidyamAnavizeSAH zaktya25 ntaravyAvRttarUpA ityarthaH / strIpuMnapuMsakAdiSu kasyacidevAnvAkhyAne hetumAha-tAsAJca zaktInAmiti / taTastaTI taTamityAdau taTa padArthe vidyamAnAnapi khyAdivizeSAn pratiniyatatayA vyavasthApayati vivakSeti bhAvaH / vivakSAyA vizeSAbhivyaJjakatvameva nirUpayatisaiva tAM tAmiti / artho hi zabdamanapekSya khataH siddhaH, tadidaMsambandhavacanenaivArthasiddhesktatvAt , liGgAdizaktayo'pi vastuSu zabdamanapekSyaiva siddhAH, tatra prayoktA parasyArthabodhanecchAyAM satyAM svayaM prathamaM strIpuMnapuMsakAdyanyatamazaktiM vastugata zabdamanapekSyaivAdhyAropayati svAtmani, khasmin tajjJAnasya zabdavyatirekeNApi sambhavAt , tataH taTaH pumAnityAdizabda 30 prayunakti zrotApi tatprayogaM nizamya svAtmani tacchaktimadhyAropayati, anenAbhiprAyeNAsau taTa iti prayogaM kRtavAniti vaktrabhiprAyagrahaNapravRttatvAditi vyAcaSTe-saiva tAM tAM zaktimiti / khAbhiprAyAnusAreNa zrotrA vayaM svAtmanyadhyasta 1 si. kSa. chA. smbhvsh0| 2 si.kSa. chA. vyaavRtyruupaa| 2010_04 Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvazaktipakSe doSaH] dvAdazAranayacakram dyananyabuddhivyavasthAnena, atra prayogaH zabdanirapekSaiva vivakSAdhyAropyA zaktirartha iti pratijJA, pratyAyyatvAt pratyAyakena vaktrA zrotari pratyayAdhAnaM pratyAyyatvaM zaktyAkhyasyArthasya siddhameva, yaH pratyAyyaH [sa]zabdanirapekSa eva siddho'bhijalpArthArthAvayavavat , yathA tvatprayuktasyAbhijalpazabdasyAbhidheyo'rthaH samudAyaH, Abhimukhyena jalpo'bhijalpaH tadidaMsambandhAtmaka ekIbhAvaH tvayA zabdArthayoryutpAditaH, sa ca pratyAyyo'vayavA bhyAm-abhizabdArthena jalpazabdArthena ca, Abhimukhyena jalpo'bhijalpa iti, samudAyArthapratipatteravaya- 5 vArthapratipattipUrvakatvAt , mA bhUdvivakSAprayogayoH tvadIyayorAnarthakyamiti tAvadabhyupagantavyau khapuSpavailakSaNyena zabdanirapekSau zaktayAkhyau tvayA pratyAyyatvAt , tathA zaktyAkhyo'rthaH, itarathA'bhijalpazabdavaiyarthya syAditi / kizcAnyat prayojakatvAccAsyA azaktipakSoktamitomukhaM yuktijAtaM viparivarttate, sarvazaktipakSe'pi 10 vA'smanmatamevocyate tvayA, arthArthatvAcchabdaprayogasya, vyavasthitAM zabdenAnAdeyAmavyatikIrNAmananyazabdavAcyAM tAM tAM zaktiM viziSTAmevopAdAya zabdAH prayujyaMte'bhinnaliGgasaMkhyAdiviziSTaikazaktiviSayaniyatAH, liGgAdibhinnasAmAnAdhikaraNyakriyAyAM vytikraaptteH| prayojakatvAcAsyA ityAdi, yaduktaM tvayA tatrAzaktipakSe vastugatA zaktiraprayojikA, na hi 15 tasyA vastuviSayAbhyAM sannidhAnAsannidhAnAbhyAM kizcidapi prayojanamastIti, tadidamitomukhaM yuktijAtaM viparivarttate, zaktareva vivakSAbIjatvAt prayojakatvAJca, evaMtAvadazaktipakSo'smanmatasiddhastvadvacanAzabdanirapekSA liGgAdizaktimavabajya zabdanirapekSazaktyadhyastaprayoktajJAnaM vaktaryanamIyata ityAzayena prayogaM darzayati-atra prayoga iti, zabdApekSArahitA vivakSayAtmani paratra vA'dhyAropayituM yogyA strIpunapuMsakAdizaktirevArtha iti pratijJArthaH / hetumAhapratyAyyatvAditi, pratyAyayituM yogyA pratyAyyA-zroturbodhaM vidhApayituM yogyetyarthaH, vaktrA zrotari pratyAyyate zaktiriti pratyAyyeti 20 vA tadarthaH / vyAptiM darzayati-yaH pratyAyya iti / dRSTAntamAha-abhijalpeti, abhijalpasyArtho'bhijalpArthaH, arthAvevAvayavau avayavauH, abhijalpArthAyAvayavau abhijalpArthArthAvayavau tadvat , abhijalpazabdavAcyazabdAthaikIbhAvapratipattiphalakAvayavArthavadityarthaH / amumevArtha vizadayati-yatheti, idaM taditi sarvanAmapratyavamarzayogyaM vastu zabdArthayorekIbhAvaH, arthasyAbhimukhyena zabdasya jalpanAt, sa caikIbhAvaH pratyAyayituM yogyaH samudAyazabdArthatvAt, sa cAvayavArthAbhyAM bhavati na hi abhizabdArtha jalpazabdArthaJcAvijJAyAbhijalpazabdArtha vijJAtumISTe, ayamiti abhizabdArthaH, sa iti jalpazabdArthaH, ayamarthaH sa 25 zabda iti ayaM zabdaH so'rtha iti vA'vayavArthe vijJAte ekIkaraNarUpo'bhijalpazabdArthaH pratIyate, tatra yadi avayavazabdayoH kvacicchaktirna syAttarhi samudAyavAcakatvenAbhijalpazabdasya vivakSAprayogau na bhavetAm, AnarthakyAt , tanmA bhUditi tayoH zaktirabhyupeyA sA ca zabdanirapekSaiveti bhAvaH syAditi pratibhAti / ukta zaktivyatirekeNa ca vivakSAprayogau na bhavetAmityabhidhatteprayojakatvAcceti / ekIkaraNAt prAk zabdasya nArthena sambandhaH, anyathaikIkaraNasyAnupapatteH, arthapratyAyanAnantaramevArthAnAM gavAdInAmAtmasu zabdasya hi samAropakalpanA bhavatIti zaktyAkhyasyArthasyAdhyArope prayojakatvAttasyAprayojakatvajalpanamayuktamiti 30 vyAkaroti-yaduktaM tvayeti, tadidamitomukhamiti, tvadIyanirUpaNaM madupapAditAH zabdanirapekSazaktiprasAdhakayuktayaH nivartayatIti bhAvaH / hetumAha-zaktareveti. zabdanirapekSAyAH zakterbudhyapasthitau hyayaM zabda etacchaktiyogya iti yogyazabdanibandhanA vivakSA tanniyamena yatkiJcilliGgaviziSTazabdaprayogazca sambhavatIti bhAvaH / tvadvacanAdeva matpakSasiddhiriyetadazaktipakSe pratipAditamityupasaMharati-evaM tAvaditi / sarvazaktipakSe'pi tannidarzayati-sarvazaktipakSe veti / arthagatyartho hi zabda wwww 2010_04 Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 786 wwmwanaman nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre deva nAsti, sarvazaktipakSe'pi vA'smanmatamevocyate tvayA, kasmAt ? arthArthatvAcchabdaprayogasya, vyavasthita[1]mityAdinA, vyavasthitAM zabdenAnAdeyAmavyatikIrNAmananyazabdavAcyAM tAM tAM zaktiM-strIpuMnapuMsakAdikA zaktyantaravyAvRttyA vivakSitAM viziSTAmevopa[]dAya svaviSayaniyatAH zabdAH prayujyante'bhinnaliGgasaMkhyAdiviziSTaikazaktiviSayaniyatAH, kiM kAraNaM ? liGgAdibhinnasAmAnAdhikaraNyakriyAyAM vyatikarApatteH, uktaM prAk5 'tArApuSyanakSatrANAM strIpuMnapuMsakAnAM vyatikaraNa prayogo'pazabda' iti, ayazca sarvazaktipakSaH / paramArthatastu vAdaparamezvaravAda evAyam , ekaikadravyAnantaparyAyatvAt , ahaM hi tvayaiva saha virudhye, na vAdaparamezvareNa, tena ca saha ko virodhaH ? yastu viSayodrAhaH ihaikamevArthavastvityAdi yAvaccheSarUpatvaJca pAkasyetyudAhRtya tasmAdavidyamAnA vA zaktaya ityAdinA bhAvayitvA tadupasaMhAre'bhihitaM tasmAdubhayorapi pakSayorityAdi sambhavatIti, etannAtisamyak pratyapekSita10 svArtham , sarvasyAsyodAhRtasyArthasyAviruddhaikArthatvAt / / (paramArthatastviti) paramArthatastu vAdaparamezvaravAda evAyam , kasmAt ? ekaikadravyAnantaparyAyatvAdasmanmatameva, ahaM hi tvayaiva saha virudhye, na vAdaparamezvareNa, tena ca saha ko virodhaH ? tasya hi matamekaikaM dravyamanantaparyAyam , sApekSanirapekSAzca pariNAmAH paryAyAH zaktaya ityucyante, dravyANi cAnyo' nyAnugatazaktitvAt sarvazaktIni, yathAha-'aNNoNNAnugatANaM imaM ca taM va tti vihayaNamayuttaM / jaha duddha15 pANiyANaM jAvaMta visesapajjAyA' (saMmati kA. 1 zlo. 47) yastu viSayodvAha ityAdi, azakteH sarvazaktervetyetasyAH kArikAyA viSayaH zabdotthApitAH kriyAdiparikalpanA ityetasyArthasya nidarzanArthamudrAhyate-viruddhaidhamairyuktamityabhidhIyata ityAdiH sa eva ca granthaH pratyuccAryaH, ihaikamevArthavastvityAdi yAvaccheSarUpatvaJca pAkasyetyudAha~tya tasmAdavidyamAnA vA [zabdasyaiva]zaktaya ityAdinA bhAvayitvA tadupasaMhAre'bhihitaM prayogaH, arthazca sarvazaktimAn , vivakSayA yacchatyA'rtho'bhidhIyate sA zaktiH pradhAnamartha upasarjanamityasmanmatameva siddhyatItyA20 zayena hetumAcaSTe-arthArthatvAditi, arthasyAnekazaktimattve'pi yadyadupakAravazAdyathA prayoktRbhirvivakSyate zabdena saiva zaktiH pratipAdyate pratiniyataprayojanapUrvakatvAcchabdaprayogasyeti bhAvaH / etannirUpayati-vyavasthitAmiti, arthasya sarvazaktimattve'pi zabdena zaktiH pratiniyateti bhAvaH / avyatikIrNAmiti, paraspararUpAnApannAmityarthaH, ananyazabdavAcyAM-tattacchattayabhinnazabdavAcyA, ekatra zaktI vartamAnasya zabdasya na jAtu zaktyantare vRttistadananyatvAbhAvAditi bhAvaH / liGgasaMkhyAviziSTAyAmekasyAM zaktau zabdo niyata ityAha-abhinnalineti / medAGgIkAre doSaM pUrvoktaM puSyastArakA dArA ityAdirUpaM smArayituM hetumAha25 liGgAdibhinneti / sarvazaktipakSo'yaM syAdvAda evAnantaparyAyaikadravyatvAdilyAha-paramArthatastviti / vyAkaroti paramArthatastviti / vAdaparamezvaratva etasya hetumAha-ekaiketi, pratyeka vastu anantaparyAyarUpamiti bhAvaH / nanvasya vAdaparamezvaravAdatve kimarthaM tena saha tvaM virudhyase, na hi vAdaparamezvareNa saha kasyApi virodha ityAzaGkAyAmubhayaniyamanaya Aha-ahaM hIti, satyameva na kasyApi vAdaparamezvareNa virodhaH, ahantu tvayaiva sarvazaktivAdinA virudhya iti bhAvaH / vAdaparamezvaravAdamatamAdarzayati tasya hi matamiti, pratyeka ghaTapaTAdidravyamanantaparyAyam , paryAyAzca kecit sApekSAH kecicca nirapekSAH, eta eva paryAyAH 30 pariNAmAH zaktayazcocyante, etAdRzaiH paryAyairyuktatvAdanugamanalakSaNaM dravyaM sarvazaktimat , nAnAparyAyeSvanugatazaktirUpaJceti bhAvaH / atra pramANamuTTaGkayati-yathAheti, siddhasenAcArya iti zeSaH / aNNoNNAnugatANaM iti, anyo'nyAnugatayoridaM vA tadveti 1 si. kSa. 'ntarAvyA0 / 2 si. ekaikasmAdekairuda0 / 3 si. kSa. yatru viSayodAha / 4 si. kSa. "hRtA tsyaavi0|| 2010_04 Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvapratyayaikArthyam] dvAdazAranayacakram 787 tasmAdubhayorapi pakSayorityAdi yAvat sambhavatIti, itthaM pratyuccAryottaramAhA''cAryaH-etannAtisamyakpratyapekSitasvArtham , kasmAt ? sarvasyAsyodAhRtasyArthasyAviruddhaikArthatvAt / tadbhAvayati nanu sarva eva prayogA odanaM pacati odanasya pAkaH pAkaM karoti viklittinivRttiM karoti vikledayati pacati pAkaM nivartayatItyAdaya ekArthAH, yadevodanaM pacatIti paciviSayaM / karmodanAkhyaM tadeva pAka odanasyetyanayA SaSThyocyate,pAkazabdena ca bhAvaH pacyarthaH kRtA pacatIti tiGana karbartha ucyate, sa eva pArka nirvartayatIti nidaryate, kRdabhihitabhAvadravyatvAt , pAkaM karotIti dravyavatkarmaNi dvitIyA, nirvatayatIti ca karotItyarthaH, kartuH sAdhyatvAt , viklittistaNDulAnAM pAkaH tadviSayaH kartA sAdhyate yadA caudanaH pratIto bhavati tadviSayabhujipacyAdikriyAsandehe kiM karotIti prazne odanasya prasiddhasyAnUdyamAnasyAvyAkhyeyatvAdasyaiva 10 pace jyAdivyatirekeNa vidhAnaM pacatIti, tasyaiva pacateH pUrvasya vyAkhyAne kiM karotIti pRSTe pAkaM karotIti pacinA prativacanAt karmatvamuktavat , devadattasya vyApAra viziSTaM sthAlyAdivyApArebhyaH sambhavanadhAraNAdInAM prakaraNAt tatprayojakatvAt sthAlyAdyapi pacane varttata ityevamAdibhiranyonyavyAkhyAnaprayogaireka evArtho vyAkhyAyate yathA 'vRddhirAdaica' (pA0 1-1-1) ityasya pratItApekSavyAkhyAnavat / / nanu sarva evetyAdi, yadevaudanaM pacatIti paciviSayaM karma odanAkhyaM tadeva pAka odanasyetyanayA SaSThyocyate, 'anabhihite' 'karmaNi dvitIyA' (pA. 2-3-1, 2) ekatra, ekatra ca 'kartRkarmaNoH kRti' (pA. 2-3-65) iti SaSThyA tadeva karmocyate, pAkazabdena ca bhAvaH pacyarthaH kRtA ghocyate, pacatIti tiGA karbarthaH, sa eva pAkaM nivarttayatIti nidaryate,-varNyate'nena tiDeti, kiM kAraNaM ? kRdabhihitabhAvadravyatvAt , uktaM hi 'kRdabhihito bhAvo dravyavadbhavati' ( mahAbhASye a. 5 vA. 4 sU. 19) iti, pAkaM 20 15 vibhajanamayuktam / yathA dugdhapAnIyayoryAvanto vizeSaparyAyAH // iti chAyA, parasparAnupraviSTayordravyaparyAyayoridaM dravyamayaM paryAya iti pRthak karaNamaghaTamAnakam , pramANAbhAvena kartumazakyatvAt, yathA tathAvidhayordugdhapAnIyayoH, dravyaparyAyayoH kiM parimANo'yamavibhAga ityatrAha-yAvanto vizeSaparyAyAstAvAnavibhAgaH ataHparamavastutvaprasakteH, sarvavizeSANAM antyavizeSaparyantatvAditi tadgAthAvyAkhyA / odanaM pacati pAkamodanasyetyAdhudAhRtasyArthasyAviruddhaikArthatvameva bhAvayati-nanu sarva eveti / vyAcaSTeyadevaudanamiti, odanaM pacatItyatrAkhyAtasya karbarthatvAt pAkAnukUlavyApArAzrayasya tajanyaphalAzrayatvalakSaNAnabhihitakarmatvAt 25 karmaNi dvitIyetyanena dvitIyAntatvam / odanasya pAka ityatra tu pacanaM pAka iti vyutpattyA bhAve ghasro vidhAnAt tena karma. No'nuktatvAt dvitIyAyAM prAptAyAM 'kartRkarmaNoH kRtIti' SaSThI karmaNi bhavatItyAha-ekatra ceti, odanasya pAka ityatretyarthaH / sa eveti, karbartha evetyarthaH, siddhAvasthApannaH pAkaH kriyAntarAkAMkSAdarzanAt , sarvasaMkhyAdiyogadarzanAcca, pAkAnukUlavyApArakartRvAcyasya pacatItyasyaiva pArka nirvatayatIti nidarzanAt pacadhAtvarthasya pAkazabdena AkhyAtArthasya nirvatayatIti zabdena vyAvarNanAt sAdhyAvasthApannapAkasya siddhAvasthApannena pAkena na kazcidvirodhaH, kRdabhihitabhAvatvAcca pAkasya kriyAntarAkAMkSaNaM sarvasaMkhyAdi 30 yogazceti bhAvaH / bhAvasya kriyAyA yadA kRtpratyayenAbhidhAnaM tadA dravyamiva sa bhAsata iti darzayati-uktaM hIti / 1 si.kSa. ekatvaM / 2010_04 Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 788 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre karotIti dravyavatkarmaNi dvitIyA, nivartayatIti ca karotItyarthaH, kutaH ? kartuH sAdhyatvAt , viklittistaNDulAnAM pAkaH, tadviSayaH kartA sAdhyate, viklittinivRttiM kaH karoti ? devadatto vikledayati pacati pArka nivartayatItyekArthatvAt pacikriyAvyAtatvena sAdhyate, devadatta ityarthaH, yadA caudanaH pratIto bhavati tadviSayabhujipacyAdikriyAsaMdehe kiM karotIti prazne odanasya prasiddhasyAnUdyamAnasyAvyAkhyeyatvAt asyaiva 5 pacerbhujyAdivyatirekeNa vidhAnaM pacatIti, tasyaiva pacateH pUrvasya vyAkhyAne kiM karotIti pRSTe pAkaM karotIti pacinA prativacanAt karmatvaM uktavaditi-'anabhihite' 'karmaNi dvitIyA, kRdabhihitabhAvadravyatvAditi, pAkasya nirvRttiM karotIti kartRpratyayArthaM vyAcaSTe, devadattasya vyApAra viziSTaM sthAlyAdivyApArebhyaH, sambhavanadhAraNAdInAM prakaraNAt tatprayojakatvAt , sthAlyAdyapi pacane varttata ityAdinA sAmAnyakArakatvaM, devadattAdhInasya viziSTasya kArakAntarapravartanAbhAvaJca darzayati-ityevamAdibhiranyonyavyAkhyAnaprayogaireka evArtho vyAkhyAyate, 10 yathA 'vRddhirAdaic' (pA. 1-1-1) ityasyArtho vRddhiritIyaM saMjJA bhavati AdaijvarNAnAm-AkArasya caicazcetyAdipratItApekSavyAkhyAnavat / evaM sarvatra pAkaH sAdhyarUpatAyAmeva vyavasthitaH sAdhanamAkAMkSatIti tasminneva kAle karmatvaM zeSatvaJca bhajate, zeSasyAkArakavivakSaNAt , tasmAdaviruddhA kriyAdiparikalpanA artha zaktiviSayaiva, na zabdotthApitA, asmAdugAhAnurUpopasaMhArAbhAvAdasamyakpratyapekSitasvArtha 15 vacastvadIyamevam , tasmAcchabdasyApradhAnatvAt kutosya kalpanAzaktiH ? ata itthaM kArikA dravyavadavabhAsanAdeva pacanArthasya pAkasya karotikriyAkarmatvamityAha-pAkamiti / pacatItyasya pArka nirvarttayatIti vivaraNAddhAtvarthasya pAkazabdenAbhidhAnamAkhyAtArthasya ca nivartayatIti padena tadarthazca karotItIti darzayati-nirvarttayatIti ceti / sAdhya kimityatrAha-karturiti, kartRvyApArAviSTo devadattaH sAdhyate vidhIyata ityarthaH, pAkasya siddhatvenAvidheyatvAttadanUdyata iti pAka manUdya tadviSayaH kartA vidhIyata iti bhAvaH / viklittinivRttiM kaH karotIti pRSTe devadatto vikledayati pacatItyAyekAthaiH zabdaiH 20 prativacanAdityAha-viklittinivRttimiti, pAkanirvRttimityarthaH / yadA caudana iti, odanasya prasiddhatvenAvyAkhye yatvAdanUdyatvameva, tathA ca kimodanaM bhunakti pacati veti odane vizeSakriyAsaMdehe samutpanne na bhunakti, kintu pacatIti vidhIyata iti bhAvaH / tasyApi pacateH pAkaM karotIti pUrvavadvyAkhyAnamityAha-tasyaiveti / pUrvoktameva darzayati-anabhihita iti, yadevodanaM pctiityaadipuurvoditriitirbodhyaa| pAkasya nirvRttiM karotItyatra tippratyayArthaH karttA devadattAdiH, taniSThazca kartRtvamadhi zrayaNodakAsecanataNDulAvapanaidho'pakarSaNAdirUpaM viziSTaM tatkurvan devadattaH karttati darzayati-devadattasyeti, sambhavanaM-grahaNam , 25 dhAraNaM-sthiratvAdA kriyAsamAptestaNDulAnAM dhAraNametat kriyAM kurvatI sthAlI pacatItyucyate, AdinA jvalanakriyAdergrahaNaM tatkurvanti kASThAni pacantItyucyata iti bhAvaH / sthAlyAdInAM sAmAnyakArakatvaM devadattagataviziSTavyApAro na kArakAntaraprayuktaH sthAlyAdayastu kA sambhAvitakriyA niyujyante, niyuktAzca vyApriyante na tu prAgevetyAzayenAha-ityAdineti / devadattaH pacati pAkaM karoti nivartayati odanasya pAkaM karoti sthAlI pacati kASThAni pacantItyAdi prayoge eka eva pAkarUpo'rtho vyAkhyAyate na hi tatra kazcidasti virodha iti darzayati-ityevamAdibhiriti / ekasyaivArthasyAnekadhA vyAkhyAne nidarzanamAha-yathA 30 vRddhirAdaijiti. vRddhiriti saMjJA AkArasyaicazceti vRddhisaMjJA vidhIyate'pratItatvAta. dvizabdenAkAro aica vijJeyAviti Ata aicca vidhIyate'pratItatvAditi yathaikasya vyAkhyAnabhedaH pratItApratItatvApekSayA bhavati tathAtrApIti bhAvaH / ekasyaiva pAkAderekadaiva 1 si.kSa. vyAvRtatvena / 2010_04 Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivartitakArikArthaH] dvAdazAranayacakram 789 paThitavyA 'zaktervA sarvazaktervA, svArthenaiva prakalpitA / nApradhAnena niyatA kriyAdiparikalpanA' // iti / evamityAdi, itthaM vyAkhyAnaprakAreNa sarvatra pAkaH sAdhyarUpatAyAmeva vyavasthitaH sAdhanamAkAMkSatIti tasminneva kAle karmatvaM zeSatvaM ca bhajate, tasmAdyuktamaviruddha[va]m , tAdarthyAt-sa eva sAdhyarUpo'rthaH karmarUpApannaH zeSarUpApannazca sAdhanAdhInanirvRttika ucyate, kasmAt ? zeSasyAkArakavivakSaNAt-satyameva / hi 'kArakANAmavivakSA zeSaH' (mahAbhA0 2-3-50 sUtre ) ucyate, tasmAdaviruddhA kriyAdiparikalpanA arthazaktiviSayaiva, na zabdotthApitA, asmAdudbAhAnurUpopasaMhArAbhAvAdasamyakpratyapekSitasvArtha vacastvadIyamevamityupasaMhAraH, tasmAcchabdasyApradhAnatvAdavasthitamarthamanuvartamAnasyopasarjanatvAt kuto'sya kalpanAzaktiH ? nAstItyarthaH, ata iti, uktanyAyAditthaM kArikA paThitavyA 'zaktervA sarvazaktervA' ityAdi / vizeSAH zaktaya evopasarjanIbhUtasAmAnyAH, tadartho hi zabdaprayogaH, yathAthAbhidhAnazca 10 zabda (ta. bhA0 10-35) ityasmanmatam , sarvazaktervA uktavadekasyaivArthasyAviruddhazaktivizeSasyAnekazaktyAtmakasya vA svArthenaiva prakalpitA na zabdenApradhAnena niyatA-vyavasthitA kriyAkarmazeSakAdiparikalpanA, abhijalpazabdArthatvamapi svadarzanarAgeNaivoktaM nopapattyA, abhijalpagatyarthAbhAvAt sa ca zabdo'bhijalpatvamAgato vAcyatAM yAyAt so'yamityabhisambandhAt zabdasvArthena sahaikIkaraNAt , na ca tat , zabdasyaivArthatvAt , na hi kazcit zabdA-15 darthasya pRthagasiddhau karotyaikyamanayorabhedopacArasambandhena / (vizeSA iti) vizeSAH zaktatha evopasarjanIbhUtasAmAnyAH, tadartho hi zabdaprayogaH-tasya vivakSitatvAt yathArthAbhidhAnaJca zabdaH (tattvArtha0 a0 1 sU0 bhA0 35) ityasmanmatamityubhayaniyamanayadRSTyA, karmatve zeSatve ca na kazcidvirodha iti nirUpayati-evaM sarvatreti / etadeva vyAcaSTe-itthamiti, proktodAharaNeSu sarvatra pAkaH sAdhyarUpatAyAmeva san sAdhanamAkAMkSati, yataH pAka ityekasmin pade dharmadvayayogo na viruddhaH, dRSTaM hi pazya mRgo dhAva- 20 tItyAdau dhAvatIti katrapekSayA sAdhyarUpAyA api saraNakriyAyAH darzanApekSayA karmatvaM siddhadharmatvam , ata ekasyaiva pAkasya sAdhyarUpatAkAla eva karmatvaM pArka nirvarttayatIti zeSatvaJca pAkasya nirvRttiM karotIti sambhavatIti bhAvaH / tAda rthyAditi, ekArthatvAt sarvaprayogasyetyarthaH / ekArthatvamevAdarzayati-sa eveti, ya evArthaH karmarUpatApannazzeSarUpatApannazca sa eva sAdhanAdhInajanmatvAt sAdhyarUpatApannazcetyarthaH / hetumAha-zeSasyeti, kArakavivakSA'bhAva eva zeSatvAdityarthaH / mahAbhASyavacanamAha-kArakANAmiti, avivakSAyA eva zeSatvoktyA zeSatvadazAyAmapi kArakatvamastIti gamyate'ta ekadA karmatvazeSatva-25 yorekatra na virodha iti bhAvaH / avirodhAdeva ca na zabdazaktimahimnaiva kriyAdiparikalpanA, api tvarthazaktinibandhanaiveti tvadvacanAdeva siddhamiti nirUpayati-tasmAdaviruddhati / yathApratijJamupasaMhArAbhAvAttvadIyaM vacanajAtaM samyakAtaH pratyavekSya prayuktaM na bhavatItyAcaSTe-asmAditi / evaJca na zabdasya pradhAnatA, kintvarthanirUpitopasarjanataiva nAtaH zabdareva kalpitAH zaktayaH, itthaJca bhavaduktakArikA parivRttyaivaM paThanIyetyAha-tasmAcchabdasyeti / kArikAM vyAcaSTe-vizeSA iti / zakteriti pakSa ubhayaniyamanayAnusAreNeti prarUpayati-vizeSAH zaktaya eveti, upasarjanIkRtasAmAnyAH puMsyAdilakSaNazaktyAtmakA 30 vizeSA eva vakturvivakSitatvAt tadbodhecchayaiva zabdaprayogAcca pradhAnabhUtA iti bhAvaH / sarvazakterveti pakSo vAdaparamezvaramatamanusRtyA''khyAti-sarvazaktervetIti, ekasyArthasyAviruddhAnantazaktimattvena kriyAkarmazeSakAdiparikalpanA zabdavAcyArthenaiva prakalpitA _ 2010_04 Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre sarvazakterveti vAdaparamezvaramatena, uktavadekasyaivArthasyAviruddhazaktivizeSasyAnekazaktyAtmakasya vA svArthenaiva prakalpitA, na zabdenApradhAnena niyatA-vyavasthitA kriyAkarmazeSakAdiparikalpanA, abhijalpazabdArthatvamityAdi, yadapi ca tvayA parikalpitamabhijalpaH zabdArtha iti tadapi sva[darza]narAgeNaiva-svadRSTiparituSTyaivoktaM nopapattyA, kasmAt ? abhijalpagatyarthAbhAvAt-arthagatireva zabdagatiriti vakSyate, sa ca zabdo'bhijalpatvamAgato 5 vAcyatAM yAyAt-AtmAnamevArtharUpApannaM brUyAt sambhAvyetobhayorupapattyeti, ata Aha-so'yamityabhisambandhAt zabdasyArthena sahakIkaraNAt, asmAdeva tvadvacanAt , na ca tat-yadabhijalpatvamAgato vAcyatAM yAtIti, kasmAt ? zabdasyaivArthatvAttaiva, tadasambhavaM darzayati-na hi kazcidityAdi yAvatsambandheneti, yena sahaikIkriyate'rthena zabdasvarUpaM sa mukhyo'rthaH, ya ekIkriyate so'pradhAna iti zabdAdarthasya pRthak siddhau kriye taikyamanayoH, tattu nAsti tvanmatenArthAbhAvAt, sambandhasyApi ca dviSThatvAt pRthagarthasiddhiH, itarathA 10 sambandhAbhAvAt / dravyabhavanopasarjanatvAdamUrtasya mUrtalakSaNavizeSAttasya prAdhAnyamiti sthite bAhye yena yena vizeSeNa bhUyate tadupasarjanaM tannAma bAhyam , tadvazapravRttitvAt , bhRtyavat , nAma vacanAdivizeSavazam , yathArthAbhidhAnazabdatvAt , tathA''cAryasiddhasena Aha-'yatra hyartho vAcaM vyabhi carati nAbhidhAnaM tat' ( ) iti, vyAkhyAtAro'pi prasthitA nAmasthApanAdravya15 bhinnaliGgavAcyeSTAkaraNAdbhAvayuktavAcI zabda iti / / (dravyeti) [dravyabhavanaM vizeSasya ] upasarjanaM tadbhAvAt-dravyabhavanopasarjanatvAt , upasarjana na zabdena, apradhAnatvAditi bhAvArthaH / abhijalpo'pi na zabdArthoM bhavitumarhati, upapattyabhAvAdityAha-yadapi ceti / zabdenArthoM gamyata iti zabdasyArthoM viSayo viSayI ca zabdo viSayiNAca viSayaparataMtratvAdyA'rthasya gatiH saiva zabdasyApi, na tataH pRthak svataMtrA kAcanAsti gatirityagre vakSyate'smanmatena, tvanmatenAbhijalpaviSayIbhUtasyArthasyaivAbhAvAdabhijalpasya kutaH 20 zabdArthatvamityAha-abhijalpagatIti / zabdoccAraNAtpUrva yo'yaM kambugrIvAdimAnarthaH sa ghaTo yo'yaM ghaTaH sa kambugrIvAdimAnartha ityevaM tAdAtmyAdhyAsatAmupagataH zabdo'rthapratyayaM vidadhyAt, yato hi so'yamityabhisambandhAt zabdasyArthenakIkaraNaM kriyata ityetadvayaM yadA sambhAvyeta tadA syAt , sambhAvanaiva na sambhavatIti nirUpayati-sa ceti / kathaM sambhAvanaM nAstItyatrAha-na ca taditi, tadekIkaraNaM na ca sambhavati, abhijalpatvamAgato vA vAcyatAM na yAtIti bhAvaH / athavA so'yamityatra tacchandavAcyo'rtha evAsambhavIti bhAvaH / hetumAha-zabdasyaiveti, Antaro vijJAnalakSaNaH zabdAtmA 25 zrutyantarasya bAhyasya dhvanyAtmakasya pravRttI heturiti zabdasyaivAntarasya bAhyazabdArthatAkhIkArAditi vAcyasyArthasyAsambhava iti bhAvaH / ekIkaraNamapi na sambhavatItyAha-na hi kazciditi, idaMzabdavAcye zabde tacchabdavAcyasyArthasyAdhyAsaH kriyata iti yasyaikIkaraNaM sa mukhyo'rthaH, zabde'dhyAsAcca zabdo'pradhAnamityevaM pradhAnApradhAnarUpavastudvayasadbhAva evekIkaraNaM bhavet, na tvarthasyAbhAve tadyujyata iti bhAvaH / zabdArthayostAdAtmyamabhyupagamyate bhavatA, tAdAtmyaJca sambandhaH sambandhasya ca dviSThatvaniyamAdapi zabdArthayoH pArthakyaM setsyatItyAha-sambandhasyApIti / atha vizeSaprAdhAnyaM nirUpayati-dravyabhavaneti / vyAcaSTe30 dravyabhavanamiti. dravyalakSaNaM bhavanaM hi vizeSasyopasarjanaM bhavanAtmakatvAdamUrta mUrtasya vizeSasyAtyantApUrvasyAta . si.kSa. chA. De. svenarAzenaiva0 / 2 si. kSa. nava0 / 3 atra kiyAnaMzo'smadvastagatAsu pratiSu sarvAsu truTita ivA bhaaste| ___ 2010_04 Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mummmmmmmm vRkSadRSTAntaH] - dvAdazAranayacakram 791 masyAtyantApUrvasya mUrtasyAmUrtalakSaNaM bhavanaM vizeSo'mUrtasya mUrtalakSaNam , tasmAttasya vizeSasya prAdhAnyamiti sthitametat , iti sthite vizeSaprAdhAnye itthamAntaranAmnAM prayogAheM vizeSaprAdhAnyaM vyAkhyAtam , prayujyamAnanAmnyapi bAhye yena yena vizeSeNa bhUyate yo yo vizeSo bhavati tadupasarjanam-tasyaiva vizeSasyopasarjanam , tannAma bAhyam , arthagatyartha[tva]cchabdaprayogasya, arthaparataMtro hi zabdaH prayujyate, tadeva hetutvenAha-tadvazapravRttitvAditi, bhRtyavaditi dRSTAntaH, bhRtyo hi svAmivazapravRttiH svAmiparataMtra upasarjanaM tathA zabda upa-5 sarjanamarthaH pradhAnam , yatra prayujyate tadvazavartI zabdaH, vizeSo'rtha eva pradhAnamiti, tadarzayati-nAma vacanAdivizeSavazam-vacanaM saMkhyA, AdigrahaNAt liGgakAlakArakapuruSopagrahA gRhyante vizeSAH, tadvazaM nAma, yathArtha[bhidhAna] zabdatvAditi zabdalakSaNaM svasamayasiddhaM hetumAha, yo yo'rtho yathArthaM, zabdastadabhidhatte, yathA liGgavacanakAlakArakapuruSopagrahaM yathA'bhidhatte tathA''cAryasiddhasena Aha-'yatra hyartho vAcaM vyabhicarati nAbhidhAnaM tat' (tattvArthasUtra 35 vyAkhyAyAmuddhRtam ) iti, tathA vyAkhyAtAro'pi prasthitA:-nAma- 10 sthApanAdravyabhinnaliGgavAcyeSTAkaraNAdbhAvayuktavAcI zabda iti / asyArthasya prakhyApanamudAharaNam vRkSa ityatra paJcakaH prAtipadikArthazcaturthastriko vA, tathA''khyAtasyApi, evamapi vakturvivakSApUrvakatvAt zabdapravRtteH sAmastyAvagamaM parityajya vizeSamekameva brUte zabdaH, upasarjanaM vizeSazca pradhAnamiti bhAvaH prtibhaaste| atra vaiyAkaraNAnAM vaikharIrUpaH varNAvayavAn sakramaH zabda upasaMharan 15 akramAntarazabdarUpatAmApadyamAno'ntaHkaraNe samavatiSThate, punararthabodhanecchAyAM satyAM tata Avirbhavan sAvayavaH sakramaH Avirbhavati, tatra prayoktA khAntasthamakramaM zabda bahiH prakAzayan sakramaM karotIti buddhistho'kramaH sakramasya nimittam , zrotrA zrutena sakrameNa Antaramakrama pazcAdbudhyate tatra sakramo nimittamakramasyeti matam, tatra vizeSasya prAdhAnye sAdhite AntaranAmnAM akramabhUtAnAM prayogArhANAM sakramaM prati vizeSatvamevaM sakramaM prayujyamAnamakramasya vizeSaH, so'pi zrotari akramaM janayatIti so'kramaH sakramasya vizeSa ityAha-iti sthita iti, AntaranAmnAM-akramabhUtAnAM zabdAnAmantaHkaraNavarttinAmityarthaH / vaktrA prayujyamAnaM 20 nAmApyarthagatyarthatvAdartharUpavizeSApekSayopasarjanamityAha-prayujyamAnanAsyapIti / bAhyazabdasyopasarjanatve hetumAha-tadvazati, arthAdhInapravRttitvAdityarthaH / yathA sevakaH khAmivazaH pravartate tathA nAmabhUto bAhyaH zabdo liGgasaMkhyAkArakakAlapuruSopagrahavaza ityAha-nAma vacanAdIti, vacanaM bhedAbhedalakSaNA saMkhyA, sarva evArthaH ekaH dvau bahava iti saMkhyAyukto vyavahriyate dvitvAdisaMkhyayA bhedamekatvasaMkhyayA cAbhedamAzraye pratibhAsate, stanakezAdimattvAdirUpaM liGgaM saMstyAnaprasavasthitirUpaM vA, kriyAnirvartakaM kAraka kriyAnvayi vA, sthityutpattivinAzanimittaM kAlo vartamAnAdirUpaH, uttamamadhyamaprathamarUpaH puruSaH 25 AtmanepadaparasmaipadavyaGgyaH kriyAyAH sAdhanasya vA vizeSa upagraha iti dhyeyam / yathAthAbhidhAnazabdatvAditi, khasamayasiddhaM-zabdanayasiddhamityarthaH, bhAvaghaTAdyarthAbhidhAyizabdatvAditi hetvrthH| tamevArthamAha-yo yo'rtha iti / yatra hyartha iti vastuno vaiziSTyaM zabdakRtamarthakRtaJca, tatra zabdanayo'rthakRtavastuvizeSanirAkaraNena zabdakRtaM vastuvizeSamevAbhyupaiti, yadyarthaprayukta eva vizeSo bhavettarhi ghaTavartamAnakAle ghaTa eva nirvizeSo bhavenna prApnuyAt kArakabhedAn , tathA ca kArakakRto ghaTaM pazyatItyAdivyavahAro vyucchidyeta, asau ca zabdanayaH samAnaliGgAdizabdasamudbhAvitameva vastvabhyupaiti, na tu puSyastArA nakSatraM vA, jambUnimba- 30 kadambA vanaM sa pacati tvaM pacasi ahaM pacAmi ityAdi viruddhaliGgasaMkhyApuruSAdisamudbhAvitArthavizeSam , ghaTaH paTaH kumbha ityAdyaviruddhavizeSaM hi vastvabhyupetuM yuktam , yatra hyoM vAcaM vyabhicarati na hi tadabhidhAnaM bhavitumarhatIti bhaavH| yatra hyartha iti vacanasya vyAkhyAtRNAmukkiM darzayati-tathA vyAkhyAtAro'pIti, vartamAnaM bhAvaghaTAdikamevAzrayati zabdanayo na nAmasthApanAdravyANi bhAve'pi bhinnaliGgavacanAdIni, abhilaSitArthAvidhAnAditi bhAvaH / atraivodAharaNamAdarzayati-vRkSa ityati / 1 si. kSa. De. vishesso| dvA0 na0 23 (100) 2010_04 Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wwmmmmmmmmmmmmmmmm 792 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre ekadvibahuvacaneSu prApteSu vivakSitasaMkhyAbhidhAyyekavacana vidhIyate, ekasya vacanamekavacanam , ucyate'nenArthaH, karmaNi SaSThI, tathA ca loke vRkSazabdaprayoge sAmAnyamupasarjanaM vizeSaH pradhAnamiti gamyate, ekArthagateAdinivRtteH, itarathA sAmAnyaprAdhAnyAt sarvagatiH saMdeho vA syAt, vRkSe prAtipadika...............bhavati / / 5 vRkSa ityatretyAdi, sabhAvanam , svArthaliGgadravyasaMkhyAkarmAdikArakANIti paJcakaH prAtipadikArthazcaturthastriko vA saMkhyAdravyAntaH, tathA''khyAtasyApi, sarvasya nAmatvAvizeSAt , namayatyarthaM gamayatItyAdinirukteH, yadyapi paJcakaM sambhavati tathApi tu vakturvivakSitapUrvikA zabdapravRttiriti sAmastyAvagamaM parityajya pratipipAdayiSitaM vizeSamekameva brUte zabdaH, ekadvibahuvacaneSu prApteSu vivakSitasaMkhyAbhidhAyyekavacana vidhIyate, trayANAmanyatamadeva, netare, vRkSasyaikatvAccaikavacanaM vyaktikRtaM na sarvavRkSagatasAmAnya[kRtama 10 tenAprayojanAt, evaM dvibahuvacanayorapi, ekavacanamiti samAsadvayasambhavAt sandehe'vadhArayati, kimekasya vacanamekavacanam ? ekaJca tadvacanazca tadekavacanam ? iti vA, ekasya vacanamekavacanamucyate'nenArthaH, karmaNi SaSThIti zabdavyutpAdane[na], tathA cetyAdi, evaJca kRtvA loke vRkSazabdaprayoge sAmAnyamupasarjana vizeSaH pradhAnamiti gamyate, kutaH ? ekArthagateH hyAdinivRtteH, itarathA sAmAnyaprAdhAnyAt sarvagatiH sandeho vA syAt , yuktA tu vizeSagatiH, tadvazavarttitvAnnAmnaH, tadbhAvanA gatArthA vRkSe prAtipadiketyAdi 15 yAvat bhavatIti / atrAhananu vizeSANAmapyasvavazatvAnavasthAnAt sAmAnyabhavanaprAdhAnyameva, dRzyate hi mmmmmmmm bhAvanApUrvakaM vyAcaSTe-sabhAvanamiti / svArthetyAdi, svArthaH sAmAnya zabdo vA, dravya-vyaktiH, liGga khyAdi, saMkhyA ekatvAdi, kAraka-karmAdi ityamI paJca vRkSAdiprAtipadikasyArthaH, vRkSetyukte vRkSatvasAmAnyasya vRkSavyakteH liGgasaMkhyAkArakasAmAnyasya 20 cAnubhavAt, tadevaM sAmAnyato jJAte vizeSajijJAsodayAt 'ajAdyataSTA', 'yekayordvivacanaikavacane 'bahuSu bahuvacanam', 'karmaNi dvitIyetyAdisUtravidhIyamAnAH TAbAdayo viziSTaliGgAdidyotakA bhavantIti paJcakaM prAtipadikArtha iti pakSaH / svArthaliGgadravyasaMkhyAcatuSkaM svArthaliGgadravyatrikaM vA prAtipadikArtha iti pakSAntare, tadevAha-caturthastriko veti, saMkhyAntazcaturthaH dravyAntaH triko vetyarthaH / evaM dhAtorapi paJca caturthastriko vA'rthaH, nAmatvAdityAha-tathA''khyAtasyApIti / kathaM dhAto matvamityatrAha-namayatIti / sarvatra nAmapadAt paJcakasya sakalasya bodho na bhavatItyAha 25 vaktricchAviSayaprayuktapravRttiviSayazabdena vRkSAkhyena eka eva vRkSatvaviziSTo vRkSaH-pumAn bodhyate na tu sakalasvArthadravyaliGgasaMkhyAkArakANIti bhAvaH / vRkSasyaikatvaM na sAmAnyagataM tasya tatra bodhane prayojanAbhAvAt kintu vRkSavyaktigatamevetyAhavRkSasyaikatvAditi, tathA caikasya vacanamekavacanamiti SaSThIsamAsaH, ekatvaviSayakabodhajanakatvaM tadarthaH, tacca ekaJca tadvacanazceti karmadhArayeNa na labhyate, ekAbhinnavacanasyaiva tena lAbhAt, vyAdInAmapi saMkhyAnAmekatvAditi bhaavH| tadevAha-ekavacanamitIti / tathA ca vRkSa ityuktervRkSagataikatvabodhAt sAmAnyabhUto vRkSa upasarjanaM vizeSa ekatvaM pradhAnam, vyAdisaMkhyAnivarta30 katvAt, vRkSasAmAnyasya pradhAnatve tu nikhilavRkSAvagatiH syAdavizeSAt, eko vRkSo vyAdirvA vRkSo'nena vivakSita iti sandeha eva syAt , na hi saMzayAdhAnAya zabdaH prayujyate, kintu nizcAyakatvenaiva tasya sAphalyAt, evaJca sAmAnyamupasarjanamevaiSitavyamiti nirUpayati-evazca kRtveti / nanu vizeSasya sAmAnyavyatirekeNa sattvAsambhavAt paratantratvena kartha pradhAnatvam, kintu sAmAnyameva vavazavartitvena khatantratvAt pradhAnamiti zaGkate-nanu vizeSANAmapIti / vyAcaSTe 2010_04 Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 793 sAmAnyAbhAvaH] dvAdazAranayacakram dvivacanAdiH yathaikavacanaM dvivacanArtha nakSatraM punarvasU puSyaH tArA..................hetuH karma, sarvatrApyevameva ca vizeSAnavasthAnAdvizeSo vizeSa eva na bhavitumarhati, tato'sau naiva syAt , aviziSTatvAt , asvavRttitvAt , asvavazatvAt khapuSpavat / nanu vizeSANAmapItyAdi, te'pi hi vizeSAH parataMtrA eva, tato'svavazatvAnavasthAnAt sAmAnyabhavana[prAdhAnyameva, na hi vRkSavadekavacanameva dRzyate sarvatra, yadi syAt syAdvizeSaprAdhAnyam , tasmA- 5 dvizeSavyabhicArAt sAmAnya[prA]dhAnyameva nyAyyam, mA maMsthA vizeSaprAdhAnyAvyabhicAra iti, dRzyate hi[dvi]vacanAdiH, tasmAdvizeSAnavasthAnAdvacanaliGgakArakapuruSopagrahAdivizeSANAM svasthitivyatikramasvasamAnAdhikaraNavizeSAcAgatirloke dRzyate, tadudAharaNAni-yathaikavacanaM dvivacanArthaM nakSatraM punarvasU ityAdI yuttAnArthAni yAvaddhetuH karmeti, sarvatrApyevameva ca-yathA[pAzcA]tyeSUdAhRtamabhediliGgavizeSavyabhicAre tathA prAktaneSvapi vacanAdivizeSavyabhicAre tadbhAvanAto vizeSAnavasthAnAt vizeSo vizeSa eva na bhavitumarhati, 10 sAmAnyAghrAtarUpatvAta vizeSAtmAnavasthAnAt , tataH kiM ? tato'sau naiva syAt-bhavanameva nAnubhavet , aviziSTatvAt , anantaroktAdaviziSTatvamanavasthAnAdbhAvitam , vacanAnavasthAnaM asvavRttitvAt akhavazatvAt bhAvitameva, khapuSpavaditi sarvatra dRSTAntaH, pRthak pRthagvA vizeSAbhAve hetavastrayo'pi khapuSpadRSTAntAH / tatazca sAmAnyamapi naiva, pravartakAbhAvAt , kimartha na pravarttayati vizeSaH, svavazatvAt , svavazo hi vizeSaH, viviktavRttitvAt , muktavat , asadeva vA pravartakAbhAvAt 15 tat khapuSpavat, arthAntarAbhAvAt bhavadbhavanAbhyAM kenacidabAdhyatvAt, atha so'pyasti te'pi hIti, saMkhyAliGgAdivizeSA ityarthaH / asvavazatveti, vizeSA na khavazAH, ata eva sarvatrAvasthAnarahitA ata eva ca parataMtrAH, akhavazatvena sarvatrAvasthAnarahitA iti vA'rthaH, vRkSI vRkSA ityAdAvekavacanasyAnavasthAnaM dRzyate, evaM dvivaca bhAvaH / anavasthAnameva darzayati-na hi vRkSavaditi, prakRtyoM yathA na vyabhicarati sarvavacaneSu na tathaikavacanAdInIti bhAvaH / kva vizeSo vyabhicaratItyatrAha-dRzyate hIti, tatraikavacanasya vyabhicAraH mvasthitivyatikramAt , yathA nakSatraM punarvasU iti, atra punarvasU 20 dve nakSatre tasmAt nakSatre punarvasU iti syAnna caivaM loke prayujyate, evaJcaikatvalakSaNavizeSasthityapagame'pyekavacanena sAmAnAdhikaraNyaM dvivacanAntapunarvasuzande nAstIti ekavacanavyabhicAraH, dvivacanArthamekavacanaprayogAt , evaM puSyastAretyAdau liGgavyabhicAraH, parvatamadhivasatItyAdau kArakavyabhicAra ityevmgtiloke dRSTeti bhAvaH / udAharaNAni darzayati-yathaikavacana miti / pUrvoditaliGgavacanAdivyabhicAravadevAnyatrApi vizeSasyAnavasthAnAdvizeSo vizeSa eva na bhavedityAha-sarvatrApIti / sAmAnyeti sAmAnyasyAvyabhicAritvena prAdhAnyAttena vizeSo gauNIkRta iti sAmAnyAghrAtarUpatA tasyeti bhAvaH / evaJca vizeSo naiva bhavediti 25 samarthayati-tato'sAviti / aviziSTatvaM kathaM vizeSasyetyatrAha-anantarokteti / anavasthAnatve hetumAha-asvavRttitvAditi-khasthitivyatikramAdityarthaH / atra hetu:-asvavazatvAditi, dvivacanArthamapyekavacanaprayogadarzanAt dvivacanaM na khabaze vartata iti bhAvaH / athavA'viziSTatvAvavRttitvAkhavazatvAni sAdhanAni vizeSo na bhavedityasyaiva sAdhyasyetyAha-pRthaka pRthgveti| tadevaM vizeSAbhAve siddhe nirvizeSasya sAmAnyasyAbhAvAt sAmAnyamapi na bhavedityAha-tatazceti / vyAcaSTe-tatazceti, bhavanasya __ dapayAca0, agrApi kiyAnaMzasyuTita iti sambhAvyate, pratiSu smbndhaanuplbdheH| 2 si. . chA. ythaatymudaa0| 3 chA. sAmAnyarUpatvAt / ___ 2010_04 Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 794 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre bhedenArthaH zabdAdyasya tadrUpamane sadekaM kriyate na tarhi zabda eva zabdArtho'bhijalpatvamAgato vAcyaH, kiM tarhi ? viziSTA zaktiH zabdAdanyA srvshktirvaa'rtho'nyH| tatazcetyAdi, tatazca-vizeSAbhAvAt sAmAnyamapi naiva, syAditi varttate, kasmAt ? pravartakAbhAvAt , sAmAnyasya hi prakRtyarthasya bhavanAdeH kriyAtmanaH pravartakaH pratyayArthaH kartA syAdvizeSaH, tadabhAvAnna 5 pravarttate sAmAnyam , kimarthaM na pravarttayati vizeSaH sAmAnyamiti cet-svavazatvAt-svavazo hi vizeSo nAsAvasvavazaH, kasmAt ? viviktavRttitvAt , kimiva ? muktavat-yathA muktAtmAnaH karmapArataMtryApetatvAt viviktavRttayo na kiJcit pravarttayanti, na kenacit pravartyante, kintu khayameva vartante tasmAdapravartaka[ tva]sAmAnyAd dRSTAntAH, tadvadvizeSo'pravartakaH, asadeva vA pravartakAbhAvAt tat sAmAnyam , khapuSpavaditi, taDyAcaSTe-arthAntarAbhAvAt bhavadbhavanAbhyAM kenacidabAdhyatvAt , arthAntarazca nAsti vizeSAt, arthAbhAve 10 mA bhUdeSa doSa iti-atha so'pyasti bhedenArthaH zabdAdyasya tadrUpamanekaM sadekaM kriyate, kiM tataH ? idaM bhavati na tarhi zabda eva zabdArtho'bhijalpatvamAgato vAcyaH, kiM tarhi ? viziSTA zaktiH zabdAdanyA, sarvazaktirvA'rtho'nya iti prAptam / tata evedamayuktaM taM zabdamabhijalpaM pracakSate zabdArtha iti, sa hi yathA zabdastathA'rtho'bhisambandhenaikI kriyamANatvAt pRthak siddhaH kSIrodakavat , dvayorapyekIkRtatve 16 tulyatvAt , api cArthArthamevoktaM prAk pratyAyyatvAdabhijalpArthAvayavat zabdanirapekSA viva hi bhavitA pravartako bhavati, yadA tu bhavanameva pradhAnatAM gataM tadA bhavitA na pravartakastasya syAt , aviziSTatvAdibhya iti pravartakAbhAvena sAmAnyasya pravRttyasambhavenAkiJcitkaratvAdasadeva sAmAnya syAditi bhAvaH / sAmAnyasyeti sAmAnyaM hi bhavanaM prakRtyarthaH kriyA, tasya ca pravartakaH karttA bhavitA pratyayArthaH vizeSaH zaktirUpaH zaktibhirhi kriyA bhAvyata iti kAdi zaktayaH kriyAyAH prayojikAH, tathA ca vizeSAbhAve kena kriyA bhAvyeta tasmAttadabhAva eva syAditi bhAvaH / vizeSo 20 yadi parataMtraH syAttarhi sAmAnya pravartayet, so'pi nAstItyAha-svavazatvAditi, svAdhIno vartate vizeSaH, na tu parecchA yattavRttiyena satyAM parecchAyAM balAt sAmAnyaM pravartayet, tathA ca muktapuruSavat vavazatvAnna kiJcidapi pravartayatIti bhaavH| vavazatvaM kuta ityatrAha-viviktavRttitvAditi, pRthak vRttitvAt sAmAnyAnAzritatvAditi bhAvaH / dRSTAntaM ghaTayatiyatheti / muktAtmatulyo vizeSaH kathaM, cetanAcetanayoH sAmyAbhAvAdityatrAha-apravartakatveti / nanu pUrvamaskhavRttitvamakhava zatvamuktamidAnI khavRttitvaM vavazatvaM vizeSasya kathamucyata ityatrAha-asadeva veti, tAvataMtrAdibhyo hetubhyo vizeSo 26 nAstyeva tatazca pravartakAbhAvAt sAmAnyasyApyabhAvaH na hi bhavadbhavanAbhyAM sAmAnyavizeSAbhyAmanyat kiJcidarthAntaraM vartate yat sAmAnya pravartayediti bhaavH| sAmAnyaM na kenacidvAdhyate, bhavadbhavanarUpasAmAnyavizeSayorarthAntarAbhAvAt, tasmAt pravartakAbhAvAt sAmAnyamasadevetyAzayenAha-arthAntarAbhAveti / yadi zabdArthayorarthAntarabhAvamabhyupagamyate tadA''ha-atha so'pyastIti, bhinno'rtho'sti parantu adhyAsAdabhedaH kriyata iti bhAvaH / evaM tarhi saivArthavyaktiH zaktirUpA zabdavAcyA bhavet, na zabda Antaro'bhijalparUpatAmupAgata ityAha-na tIti, viziSTA zaktiH zabdAdanyati, arthasya zaktirnAsti kintu 30 zabdasyaiveti matamupadarzitam , sarvazaktirvetyarthasya sarvazaktipakSaH pradarzita iti / astu tathaiva ko doSa ityatrAha-tata evedmiti| si.kSa. De. asnev| 2 si.kSa. De. chA. arthAntarAbhAvabhaH / ___JainEducation International 2010_04 Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mmmmmmm arthaprAdhAnyapArthakye] dvAdazAranayacakram 795 kSA'dhyAropA zaktiriti, yadA caivaM tadA'smanmataM yathArthAbhidhAnazabdatvameva pratipannamarthasya tattvAt , yo'sau zabdaH so'yaM nArthaH, artho'rtha eva, asmAt pratyakSanirdezyAdanya evAsau sa iti parokSanirdezyaH, evaMviSaya eva zabdo na zabdaviSayaH, kimuktaM bhavati tenAryate gamyate zabdasya viSayaH, viSayiNo viSayaparataMtratvAt yA'rthasya gatiH zabdasyApi saiva, nAtmanaH pRthak-svataMtreti / (tata eveti) tata evedazcAyuktaM tvayA yathocyate-taM zabdamabhijalpaM pracakSate ca zabdArtha iti, yasmAt sa yathA zabdastathA'rtho'bhisambandhenaikIkriyamANatvAt pRthak siddhaH, kimiva ? kSIrodakavat, dvayorapyekIkRtatve tulyatvAditi sAdhyasAdhanadharmAnugamapradarzanam , apicetyAdi, arthArthamevoktaM prAka pratyAyyatvAt , abhijalpArthArthAvayavavaditi tadarthasmAraNaM gatArthaM yAvadartho'rtha evetyavadhAraNam , yadA caivamiti, uktakrameNa pRthasiddhau prAdhAnye cArthasya tadAsmanmataM yathArthAbhidhAnazabdatvameva pratipannam , arthasya tattvAt , 10 tadvyAcaSTe-yo'sau zabdaH so'yaM nArthaH[artho] na bhavati zabdaH, artha evArtha ityuktatvAditi, asmAdartha [t ]pratyakSanirdezyAdanya evAsau sa iti parokSanirdezyo bhedena, evaMviSaya eva-arthaviSaya eva zabdo na zabdaviSayaH, artho nApradhAna ityarthaH, aryate'yaM tena zabdenArthaH, kimuktaM bhavatIti, tenAryate-gamyate R gatau tasyArthaH zabdasya viSayaH, viSayiNo viSayaparataMtratvAt yA'rthasya gatiH zabdasyApi saiva, nAtmanaH pRthak-svataMtrA, evaM vyAkhyAtamarthaprAdhAnyaM pArthakyazca / 15 evaJca kRtvA yogyazabdanibandhanA hi vivakSArthamanapekSya siddhAM tAM tAM zaktimadhyAropayatIti sa tvadukto grantho yukto'smin darzane yogya eva zabdo'rthasya, na yogyaH, yaH adhyAsarUpatvamupAgataH zabda eva zabdasya vAcya ityabhyupagamo na yujyata iti vyAcaSTe-yathocyata iti / zabdArthayorhi anekayorekIkaraNAt naikAntato'bhedastayorbhedAbhedAtmakatvAt kSIrodakavadubhAvapi pRthak pRthak siddhau, dvayorekIkaraNasya tulyatvAdityAhayasmAt sa iti yo'rthaH sa zabdaH yazabdaH so'rtha iti parasparamekIkaraNAdvAvapi pRthak siddhAviti bhAvaH / zabdasyA- 20 thainakIkaraNe zabdaH, arthasya zabdenakIkaraNe'rtha ityubhayorekIkaraNe tulyatvAt pRthak siddhau zabdArthAviti sUcayati-dvayorapIti / pratyAyyaparAmarzavyatirekeNa vivakSAmAtrasyAnurUpArthe zrotuH zaktyAdhAyakatvAsambhavAdarthagatazabdanirapekSeNaiva vaktari zaktyAdhAyakatvAcchrotaryapi vaktrabhiprAyArthagrahaNaprayatanavati prayogataH zaktyAdhAyakatvAdarthArtha eva zabdaprayogo na zabdArtha iti pUrvanirUpitamartha smArayati-arthArthamevoktamiti / tadevamarthasya zabdAt pRthak siddhiH prAdhAnyaJca protakrameNa siddhyati tadA tadabhyupagamo'smanmatameva yathArthAbhidhAnaM zabda ityasmAbhiH svIkRtatvAdityAha-uktakameNeti ekIkaraNAdinetyarthaH / arthasya 25 tattvAditi, arthasya khAsAdhAraNarUpeNa sadbhAvAt, na tu pararUpatApattyeti bhAvaH / tadevAha-yo'sau zabda iti. artha zabdAdhyAropo na bhavati, asadRzatvAt, artha evArthaH na tu zabdaH, sa iti parokSanirdezyAcchabdAdayamiti pratyakSanirdezyo'rtho'nya eveti bhAvaH / zabdasya vAcyo'pi zabdo na bhavatItyAha-evaM viSaya eveti, zabdo'rthameva viSayIkaroti vAcyatayA, na tu zabdamato'rtho nApradhAna iti bhAvaH / anvarthatvamarthazabdasyAcaSTe-aryata iti zabdena yo'ryate gamyate'sAvarthaH, yadyarthaviSayaH zabdo na syAttarhi zabdajanyapratipattiviSayatvAbhAvAttasyArthatvameva na bhavediti bhAvaH / evaJcArthamanurudhya zabdaprayogAt zabdo'pradhAna- 30 marthaviSayataMtratvAt pradhAnAnuyAyitvAdguNAnAmartha eva pradhAnaM zabdAdanyazceti nirUpayati-viSayiNa iti, zabdasyetyarthaH / arthasya sarvaliGgAdimattve'pi tadanapekSya tattalliGgAdiyogyazabdavivakSAniyamo yadbhavatoktaH so'smin darzane ghaThata ityAha-evaJca kRtveti / 2010_04 Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 796 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ ubhayaniyamAre kazcit krIDitamevA'stviti prayujyate kAkavAzitAdivadabuddhipUrvo vA'rthavisaMvAdAdekIkartumazakyatvAt, hizabdo'pi ca hetvarthe, yasmAdyogyazakti... ...... maryAdayA vA, yadapi ca svalakSaNavyAptipradarzanArthaM lokagatazabdArtha saMvyavahAravyavasthApanArthaJcoktaM zlokadvayaM tayorapRthagAtmatve rUDheravyabhicAriNi / kiJcideva kvacidrUpaM prAdhAnyenAvatiSThate // loke'rtha - b rUpatAM zabdaH pratipannaH pravarttate / zAstre tUbhayarUpatvaM pravibhaktaM vivakSayA [ vAkya0 kA0 2 zlo0 131 - 132] // iti tadapi ca arthasyArtharUpatvaM zabdAdApannamityetatphalameva / 1 evaJca kRtvetyAdi guNotkarSamasmanmate darzayiSyAmaH, yogyazabdetyAdi yAvadadhyAropayatIti, sa tvadukto grantho yukto'smin darzane, tadbhAvayati - yogya eva zabdaH - pRthubudhnAdilakSaNasyArthasya ghaTazabdo na yogyaH - paTAdizabdaH, yaH kazcit krIDitamevAstviti prayujyate kAkavAzitAdivat abuddhipUrvo vA, 10 kasmAt ? arthavisaMvAdAt - arthena visaMvAdo'sya, vAcyavAcakasambandhAbhAvaH sa caikI karttumazakyatvAt sambandhayitum, hizabdo'pi cetyAdi, yogyazabdanibandhanA hItyatra hizabdoM hetvarthe, yasmAdyogyazaktItyAdi, tadvyAkhyA gatArthA yAvat maryAdayA veti, yadapi cetyAdi, so'yamityabhisambandhAditi svalakSaNamabhijalpasya tadasmanmataM samarthayatItyuktama, tadanantaraM yat svalakSaNavyAptipradarzanArthaM lokagatazabdArthasaMvyavahAravyavasthApanArthaJcoktaM tadapi cAsmanmatamarthasyArtharUpatvaM zabdAdApannamityetatphalameva, katamattadidaM zlokadvayaM ? 15 tayorapRthagAtmatva ityAdi / wwwwww vayamatra nizcinumaH tayorapRthagAtmatvaM rUDhe: lokapratIteH, atasya tadupacArAt pathigamanavat-yathA panthAH pATaliputraM gacchatIti patho gamanaM puruSagatya bhedopacArAtU, tadvinA'bhAvAvyarthatvAttathocyate tathA zabdArthayoravyabhicArAditi, itaretarapradhAnopasarjana bhAvAcca vyarthatvaM sanmitravat, tattu tvadvacanAdeva siddhaM yathoktaM tvayA 'kiMcideva kvacidrUpaM prAdhAnyenAvatiSThata ' 20 iti, tathA 'loke'rtharUpatA' mityeSo'pi, gAmabhyAja zuklAmiti na zabde buddhiH, kiM tarhi ? abhidheye lokasiddhA, vyAkaraNazAstre zabdarUpatAM pratipannaH pravarttate, turvizeSaNe, zabdAdhigamArthapravRttivizeSAt bhavativat, tasmAdbhinnaH, rUpabhedAt arthasya ca goH sAsnAdirUpaM bhinnaM tvaduktopapattijAtamasmaddarzana eva saGgacchata ityevaMlakSaNo guNotkarSaH pradarzyata ityAcaSTe - guNotkarSamiti / tadeva vyAcaSTesa tvadukta iti, zabdo'rthazaktimanAdRtya svazaktivaicitryeNaiva pratiniyataliGgAdi bodhayatIti na, api tu ghaTAdyarthasya yogya eva 25 zabdastena sahaikIbhavati, na hi pRthuvunodarAdyarthasya paTazabdoM yogyaH, na vA yaH kazcicchandaH kAkavAzitAdivadevameva krIDayA prayujyate nApyajJAtvA vAcyavAcakabhAva iti bhAvaH / ghaTAdyarthe kuto na paTAdizabdaH prayujyata ityatrAha - arthavisaMvAdAditi, tenArthena tacchabdasya vAcyavAcakabhAvalakSaNasambandhAbhAvAt, yogyataiva hi sambandho na tAdAtmyam, tayoH pArthakyasya vyavasthApitatvAditi bhAvaH / kuto visaMvAda ityatrAha - sa caikIkartumiti, zabdasyArthena sambandhayitumazakyatvAdvisaMvAda ityarthaH / abhijalpalakSaNamapyasmanmatasamarthakamiti nirUpitamevetyAha- so'yamitIti / zabdArthayorekarUpatve satyapi loke zAstre ca kvaci - 30 cchabdaH kvacizcArthaH pradhAnamiti yA vyavasthA kArikAbhyAM kRtA sA'pyasmanmatamevAnudhAvatItyAzayenAha - tadanantaramiti / 1 si. kSa. De, lomagata0 / 2 si. 'svArthAnuratvazabdA0 / 2010_04 Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maimamsimanaw svamate kArikAyojanA] dvAdazAranayacakram 797 tadartha gakArAdivarNAnupUrvImAtroccAraNam , taddhi na kadAcidartho bhavitumarhati kalpitaM vA, tvayA yo'bhijalpaH kalpyaH kalpita eva saH, na bhavatyarthaH avyavasthitatvAt , vyatikIrNatvAt , aniyatatvAcca, tasmAnna zabdo'rtharUpatAM pratipannaH prvrtte|| (vayamatreti) vayamatra nizcinumaH-tayorapRthagAtmatvaM rUDheH- lokapratIteratasya tadupacArAt-bhinnayoH [abhedopacArAt , kimiva ? pathigamanavat-yathA panthAH pATaliputraM gacchatIti patho gamanaM puruSagatyabhedo-5 pacArAt, tadvinA'bhAvAvyarthatvAttaithocyate tathA zabdArthayoravyabhicArAt avinAbhAvAdabhedopacArAt lokarUDherapRthagAtmatvaM pRthagbhUtayoreveti, kiJcAnyat-itaretarapradhAnopasarjanabhAvAt-zabdasyopasarjanatvAdarthasya prAdhAnyA[ddvya rthataiva, kimiva ? sanmitravat-yathA snigdhayormitrayoH pRthasiddhayorekakAryapravRttayoritaretarapradhAnopasarjanatvaniyamaH tathA zabdArthayo]:, tattu tvadvacanAdeva siddham- yathoktaM tvayA kizcideveti yAvadavatiSThate, yathA prathamazloko'smanmataM samarthayati tathA loke'rtharUpatAmityeSo'pi gAmabhyAja zuklAmiti na 10 zabde buddhiH, kiM tarhi ? abhidheye lokasiddhA, vyAkaraNazAstre zabdarUpatA pratipannaH pravarttate, turvizeSaNe zabdAdhigamArthapravRttivizeSAt , bhavativaditi, bhavatizabdamadhigamaniSpannaM bhUsattAyAM laTkarttarItyAdi karoti, tasmAdbhinnaH, itazca bhinno rUpabhedAt , arthasya cetyAdi goH sAsnAdirUpaM bhinnaM tadarthatvAcchabdasya, gakArAdikhamatena kArikAbhAvArthamAcaSTe-vayamatreti / vyAcaSTe-tayorapRthagAtmatvamiti, vastutaH pRthag bhinnayoH zabdArthayorlokarUDherevAtasmin tasyopacArAdvyabhicArAbhAva iti bhAvaH / upacAre nidarzanamAha-yathA panthA iti, puruSagamanaM pathyupacarya 15 abhedAt panthA gacchatIti prayujyata iti bhAvaH / abhedopacArAbhAve'pRthagAtmatA na syAdityAha-tadvinA'bhAvAditi puruSagatyabhedopacAreNa vinA patho gamanAsambhavAdityarthaH / vyarthatvAditi, abhedopacAreNa vinA tatprayogasyAsaGgatArthatvena vaiyAdabhedopacAreNaiva tathocyata iti bhAvaH / vyarthatvAditi pAThe upacArasya vastudvayAzritatvAdityarthaH / abhedopacAre hetumAhaavyabhicArAditi / medasahAbhedalakSaNaM tAdAtmyaM zabdArthayorityAha-lokarUDheriti / kvacicchabdasya kvacidarthasya ca prAdhAnyAt pradhAnopasarjanabhAvo na niyataH, ata eva vyarthatAsiddhatyAha-itaretareti / dRSTAntamAha-sanmitravaditi / 20 kiJcideva kvacidrUpaM prAdhAnyenAvatiSThate kiJcideva rUpaM zabdo'rtho vA loke zAstre vA prAdhAnyenodriktatayA'vatiSThata iti tvaduktereva zabdArthayoH pArthakyamitaretarapradhAnopasarjanabhAvazca siddha ityAha-tattu tvdvcnaadeveti| dvitIyazloko'pyasmanmataM samarthayatItyAhaloke'rtharUpatAmiti / gAmabhyAja zuklAmityuccAryamANaH zabdo'rthapratyAyanArthatvAnna zabdakAryAnvayayogyo bhavati kintvarthakriyAsamarthArthaviSayapratipattijanaka eva vyavahAre, arthe vizeSaNIbhUtasya kriyAyAM vizeSaNatvAyogAdityAzayenAha-gAmabhyAjeti / zabdazAstre tu sUtrAdAvucaritasya agneDhagityatratyasyAgnizabdAdeH kAryAnvayAbhAvAllakSyastha Agneya ityatratyo'gnizabdo vAcyatvena 25 samavasthita ityAha-vyAkaraNazAstra iti| hetumAha-zabdAdhigamArtheti zabdaviSayapratipattiphalakasUtrAdighaTakAnyAdhuccAraNalakSaNapravRttivizeSatvAcchAstrasyeti bhAvaH / dRSTAntamAha-bhavativaditi / adhigamaniSpannamiti, adhiko gamo'dhigamaH, gamo jJAnaM tasyAdhikya zAstropadezApekSaNAt, adhigamyate'nenetyadhigama upadezo vA tena niSpannamityarthaH / kathaM niSpanno bhavatizabda ityatrAha-bhU sattAyAmiti, asmAdupadezAt laH karmaNi bhAve cAkarmakebhya iti kartari laDapadezAcca bhavatizabdo niSpanna iti bhAvaH / evaM zabdArthayorbhedaM ekaM hetumuktvA hetvantaramAha-itazca bhinna iti, rUpaM svarUpaM zabdArthayostadbhedAdityarthaH, 30 gozabdasya sAnAdirUpamarthasvarUpaM hi bhinnam , gozabdasya tu svarUpaM gakArottarIkArottaravisargarUpaM parasya zravaNagrAhyazabdAtmaka padArthabodhakatvena loke prasiddha dhvanisamudAyarUpaM nAdamAtram , tadarthameva hi vaktrA gakArAdivarNAnupUrvImAtroccAraNaM kriyate, na tu parazravaNagrAhyanAdarUpaH zabdo vaktRprayuktavarNAnupUrvIrUpasya zabdasyArtho bhavitumarhati, na vA tvayA kalpyamAnaH zrUyamANazabdavyatiriktaH tadabhivyaGgaya Antaro'bhijalpAtmA zabdaH zabdasyArtho bhavitumarhatIti nirUpayati-goH sAnAdirUpamiti / kathamabhi 1 si. kSa. De. chA. ytho'snmnN| 2 si. kSa. De. chA. tyorucyte| 3 si. kSa. bhinnau / ___JainEducation International 2010_04 Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 798 bhyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre varNAnupUrvIzabdazrotrA[grAhyaM]nAdamA tadartha zabdaprayogAt gakArAdivarNAnupUrvImAtroccAraNam , taddhi na kadAcidartho bhavitumarhati kalpitaM vA, neti varttate, tvayA yo'bhijalpaH kalpyaH kalpita eva saH, na bhavatyarthaH, kasmAt ? avyavasthitatvAt vyatikIrNatvAt aniyatatvAt , bAhyavastuvyavasthitaH, dezakAlAdibhinnazabdazatasaMkule'pi ghaTazabdasyorddhagrIvAdi[bAhya] svAbhidheye prayogAt [a]vyatikIrNazca, niyataH 5 pratipAdanenAvazyavAcyatvAt tenaiva zabdena sa eveti tatraiva ca buddhyutpatteH, tasmAdvyavasthitAvyatikIrNaniyatatvebhyo bAhyArtho'nyo rUpabhedAt zabdAntarAt kalpitatvAcca, tasmAnna zabdo'rtharUpatAM pratipannaH [pr]vrttte| abhyupetyApi rUDherapRthagAtmatva[m] pratipattivyabhicArAdanayorekIbhAvagatiH pArthakye sati, nAnyathoktavat , 'zAstre tUbhayarUpatvaM pravibhaktaM vivakSayA' ityetadapyasmanmatamevAnudhAvati, 'yastu prayuGkte kuzalo vizeSe' 10 (mahAbhA0 1-1-1 sUtre pR0 30) ityAdikrameNa gozabdasya sAnAdimati sAdhutvaM siddhe'rthe zabde sambandhe ca pRthak goNyAdAvasAdhutvaM rUDhitaH, arthavizeSavivakSAyAM goNyAH sAdhutvamityAdi, tasya ca prayojanaM dharma ityAdiruktaH so'pi pRthagarthasiddhiM sUcayati lokenAbhidheye'rthe zabdAH prayuktAH, tatrArthasya pRthak siddhatve zabdasya ca tadviSayasya dharmArthaH prayoganiyamaH zAstreNa kriyate bhakSyAbhakSyaniyamavaditi / 15 (pratipattIti,) pratipattivyabhicArAdanayoH, pratipattirapi svasambandhAdeva, sambandhasya dviSThatvAt zabdArthayorekIbhAvagateH pratiniyato'bhidhAnAbhidheyasambandhaH pArthakyamantareNa na bhavitumarhati ghaTazabdArthayorityuktam , ekIkaraNasyAnyathA'sambhavAt , ata Aha-nAnyathA, uktavaditi, kiJcAnyat-'zAstre tUbhayarUpatvaM pravibhaktaM vivakSayA' ityetadapyasmanmatamevAnudhAvati, yastu prayuGkte kuzalo vizeSe ityAdikrameNa gozabdasya sAnAdimati sAdhutvam , 'siddhe'rthe zabde sambandhe ca' (mahAbhA0 1-1-1 sUtre pR0 55) 20 jalpazabdo nArtha ityatrAha-avyavasthitatvAditi / uccAryamANastu zabdo vyavasthito'vyatikIrNo niyatazceti darzayati bAhyavastviti, bAhye vastuni ghaTAdau ghaTazabdo vyavasthita ityarthaH, avyatikIrNazca dezakAlAdimedena nAnAzabdaivyAptatve'pi ghaTazabdasyaiva svAbhidheye prayogAt, tena ca pratipAditena zabdenAvazyaM ghaTAdyarthabodhodayAt tadarthe tacchabdo niyatazceti bhAvaH / evaJca zabdAt, tvatkalpitAbhijalpazabdAcArtho bhinna eva, tasmAdeva ca zabdo'rtharUpatAM pratipanno na pravartata niti / rUDhyA zabdArthayorapRthagAtmatAbhyupagame'pi sA'pRthagAtmatA naavybhicaarinniityaashyenaah-prtipttiiti| pratipattau hi vyabhicAro dRzyate, vAcyavAcakabhAvasambandhe sati hi pratipattiH syAt, sa tu na sambhavati, sambandhasya dviSThatvavyApyatvAt , apRthagAtmatAyAntvekatvAt kathaM sa sambandha ityAzayena vyAkaroti-pratipattivyabhicArAditi / zAstre kvacicchabdapradhAnaH kvaciccArthapradhAno nirdeza iti yaduktaM tadapyasmanmatameva samarthayatItyAha-kizcAnyaditi, zabdArthayoH pArthakyamantareNa kadAcicchabdaH kadAciccArtha iti vivakSayA'pi vibhAgAsambhava iti bhAvaH / vyAkaraNena hi sAdhUneva prayuJjIta nAsAdhUniti gavAdaya eva sAdhavo na gAvyAdaya iti ca niyamadvayaM vidhIyate dharmArthamiti prayojanavarNanamapi zabdAt pRgartha. 30 siddhAdeveti darzayati-yastu prayuta iti, anenAbhyudayahetutvaM vyAkaraNAdhyayanasya sUcitam , sa eva zabdaH kvacidarthavizeSe kenacinnimittena prayuktaH sAdhurbhavati anyathA'sAdhuH, gavi goNIzabdaH sAdharmyamUlakAdamedAdhyAropAt prayuktaH sAdhuH, jAtiprayuktastvasAdhurbhavatItyevaM lakSaNasmaraNapUrvakaM yaH prayuGkte sa eva vAgyogaviditi bhAvArthaH / nanu zabdasyArthasya tatsambandhasya ca nityatvAt vyAkaraNazAstreNa kiM kriyate, na hIdAnI zabdaniSpattyartha vyAkaraNam, zabdAnAM svataHsiddhatvAt , nApi sambandhajJAnArtham , lokata eva sambandhajJAnasya sambhavAdityAzakya samAdhatte-siddhe'rthe iti, arthasya vyakteH zabdArthatve vyaktaH prevAhato nityatA, 1.si.kSa. pratipatto'pi / xx kss.| 2010_04 Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhijalpanirAsaH] dvAdazAranayacakram 799 pRthak goNyAdAvasAdhutvaM rUDhitaH, arthavizeSavivakSAyAM goNyA Avapane sAdhutvamityAdi ca nAnyathA ghaTate, tasya ca sAdhvasAdhujJAnasya prayojanaM dharmaH, siddhe zabdArthasambandhe' ( mahAbhA0 1-1-1 sUtre pR0 55) ityAdiruktaH so'pi pRthagarthasiddhiM sUcayati, lokenAbhidheye'rthe zabdAH prayuktAH prayojanena vA, tatrArthasya pRthak siddhatve zabdasya ca tadviSayasya dharmArthaH prayoganiyamaH sAdhutvArthaH zAstreNa kriyate bhakSyAbhakSyaniyamavaditi, tasmAnnAbhijalpo'rthaH / / evameva ca darzanotprekSAbhyAmityAdidarzanAni zabdAvahirarthasiddhau ghaTante, itarathA abhijalpAthai kye tatra kiM darzanam ? kA utprekSA ?........................kuto'bhijalpaH? zrutyantarapravRttiheturityetadapi ca tvatkalpitAbhijalpe naivopapadyate, asmadiSTe tUpapadyate zruteranyA zrutiH zrutyantaram , antarekIbhUto'bhijalpapRthagbhUto dhvanirvyavahArAnupAtI syAt , sa tvadiSTAbhyAmakartRbhyAmacetanAbhyAM karaNakarmabhyAM na pravartate, cetanAtmatvAttu kartA sa pravRtti- 10 hetuH zrutyantarasya bhavitumarhati, zabdArthayorekIbhUya varttamAnayoH kA'nyA zrutiH zrutyantaramityucyate ? kena ca vizeSeNa tatpravRttiheturucyate / evameva cetyAdi, evameva kArikAtrayAbhihitasyArthasya varNakadaNDako'pi darzanotprekSAbhyAmityAdi, pradhAnapuruSezvarAdimayamityAdidarzanAni zabdAvahirarthasiddhau ghaTante, vastuni bhinne ghaTAdau bAhye tu puruSANAzcotprekSA nityAnityAditvena niyamena sadbhAve, nAnyathA, itarathetyAdi, abhijalyArthaikye-niyatabAhyArthA- 15 bhAve pradhAnAdidarzanAsambhavaH, tatra kiM darzanam ? nAstItyarthaH, kA utprekSA ? ityAditadnthAnusAreNAsambhavaM jAteH zabdArthatve tu sutarAm , zabdo'pi nityaH padaM vAkyamapi nityam , ekenaiva krameNa ghaTapaTAdizabdAnAM sarvairucAraNAt, zabdArthayoH sambandho'pi kAryakAraNabhAvalakSaNo yogyatAlakSaNo vAcyavAcakabhAvalakSaNo vA nityaH, sarvapadazaktyagrahakAle kenApi padenArthA''dezanasyAzakyakarttavyatvAt , evaJcArthe zabde sambandhe ca nitye yamarthamupAdAya loke zabdAH prayujyante naiSAM nivRttau yatnaH kariSyamANaH sArthakaH, tasmAdvyAkaraNena sAdhutvaM zabdAnAM bodhyate, tajjJAnapUrvakazabdaprayoge dharmotpatteH, sAdhunA zabdenaivArtho'bhi- 20 dheyo nApazabdena, evaM kriyamANamabhyudayakAri bhavatIti bhAvaH / sAdhvasAdhutve dRSTAntamAha-pRthara goNyAdAviti, gavAdyarthe gozabdaH sAdhuH, gAvIgoNyAdayastatrAsAdhavaH, goNyAderasAdhutvaM tatrArthe rUDhitaH, AvapanalakSaNArthavizeSavivakSAyAJca goNIzabdaH sAdhuH, jAnapadakuNDagoNetyAdisUtreNAvapane'rthe DIbvidhAnAditi bhAvaH / tadevaM zabdavAcyatAmatamupadarya tadapi pRthaga zabdAdarthasya siddhAveva sambhavatIti nirUpayati-so'pIti, zabdArthasambandhe nitye lokata evArthajJAnaprayojanakRte zabdaprayoge'pi siddha zAstreNa gavAdaya evAtrArtha prayuktAH sAdhavo dharmajanakA na gAvyAdaya ityAdi yo niyamaH kriyate sa zabdArthayoH pRthak siddhatve bhavitu-25 mahati, yathA bhakSyAbhakSyayoH pRthak satorevedaM bhakSyamidamabhakSyamiti dharmArthaH niyamaH kartuM zakyate tadvat , tasmAnnAbhijalparUpaH zabdo'rthoM bhavatIti bhaavH| atha darzanotprekSAbhyAmarthamabhidheyatvenopagRhya tatra nyagbhUtasvazaktirbuddhau pariplavamAno'yamitthamanena zabdenocyata ityAntaro vijJAnalakSaNaH zabdAtmA zrutyantarasya-bAhyasya dhvanyAtmakasya pravRttI hetuH, so'bhijalpAbhidheyAkAraparigrAhI bAhyAcchabdAdanya iti yadbhartRharyAdimataM pUrvamupadarzitaM tadapi bAhyArthasiddhAveva syAdityAha-evameva ceti / so'yamityabhisambandhaH, tayorapRthagAtmatve, loke'rtharUpatAmiti kArikAtrayabhAvArthabhUto'yaM darzanotprekSAbhyAmityAdigrantha iti kathayati-evameva 30 kAriketi / darzanazabdagrAhyamAcaSTe-pradhAnapuruSezvarAdimayamiti, pradhAnamayaM puruSamayaM IzvaramayaM vedaM sarvaM jagadityupadarza kAni darzanAnItyarthaH / utprekSApi bAhyArthasiddhau sthAdityAha-vastuni bhinna iti zabdo'rthaH sambandhazca nilyo vA syAdanityo si.kSa. De. chA. sAdhoH svaarthH| 2 si.kSa. chA, De. vastunyabhinne / dvA0 na0 24 (101) 2010_04 Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 800 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre sopapattikaM darzayati yAvat kuto'bhijalpo ? heya iti, sabhAvanaM gatArtham , arthAbhAve na ghaTate', arthasadbhAve yujyata iti piNDArthaH, kiJcAnyat-zrutyantarapravRttiheturityetadapi tvatkalpitAbhijalpe naivopapadyate, asmadiSTe tUpapadyate, tadyathA zruteranyA zrutiH zrutyantaram , antarekIbhUto'bhijalpapRthagbhUto dhvanirvyavahArAnupAtI syAt , sa tvadiSTAbhyAM zabdArthAbhyAM na pravartate, akartRbhyAmacetanAbhyAM karaNakarmabhyAm , yathAsaMkhyaM / karaNakarmatvAcchabdArthayoH, cetanAtmatvAttu AtmA svataMtraH, svAtaMtryAt kartA sa pravRttihetuH zrutyantarasya bhavitumarhati, yathoktam 'AtmA buddhyA sametyarthAn' (pA0 zi0 kA0 6) ityAdi, idaJcAyuktaM zrutyantaramiti vibhajya kathanam , zabdArthayorekI ya vartamAnayoH kA'nyA zrutiH zrutyantaramityucyate ? tasmAdvizeSAbhAve kathamavibhrAntairavibhaktaH san vibhaktaH zabdAtmA ucyate ? kena ca vizeSeNa zrutyantarAbhAvena tatpravRttiheturucyate caitanyasvAtaMtryakRtaM kartRtvavizeSamantareNa zrutyantarAsambhave kasya pravRttihetutvam / 10 atrAha asti vizeSaH ghaTArthapratyAyanArtha zruteranurUpA zrutireva yuktA, kAraNAnurUpatvAt kAryANAm , nArtho vairUpyAt, tasmAcchutiH zrutyantarasya pravartikA, nArtho nApyAtmetyatrocyate nanu tasyApi zrutyantarasya pravartako'rtha eva, arthAbhAve prayogAnarthakyAt , niruktyartho'pyabhijalpasya tathA ghaTate nAnyathA, Abhimukhyena jalpatyartha zabdaH, taM prayuGkte'rthaH abhijalpayati tadviSaya15 evAbhijalpa ityucyate, etaduktaM bhavati arthaviSayaH zabdaH zabdArthakalpanAyAM yuktataraH syAt, na tu tvatparikalpite zabdaprerite, evaM tAvadbhartRharyAdidarzanamayuktam / vA syAdityevamutprekSA niyamena bAhyArthasadbhAva eva syAditi bhAvaH / pratiniyatabAhyArthAsadbhAve'bhijalpena sahArthasyAbhede'vyavasthitaiH zAstrasaMskArornimittairekasyApi zabdasya bahudhA'rthaH prakalpyate'to darzanabheda iti prarUpaNamapi na saGgacchate zabdAtiriktArthAbhAvAdityAzayenAha-itaratheti / zrutyantarasya-bAhyasya dhvanyAtmakasya pravRttau heturiti yaduktaM tadapi na yujyata ityAha-zrutyantareti / 20 manmata evaitatsambhavatIti darzayati-asmadiSTe tviti, zrutiH zabdastasmAdanyA zrutiH-zrutajJAnopayogalakSaNA zrutyantaraM Antara jJAnAtmakamabhijalpapRthagbhUtaM zabdenAsya dhvanyamAnatvAddhanirucyate sa eva ca vyavahAramanupatati cetanAtmakatvena vyavahArakartRtvAditi bhAvaH, zrutedravyazabdAdanyA zrutiH zrutyantaraM bhAvazabdaH antarekIbhUto'bhijalpapRthagbhUtaH jJAnAtmanaikIbhUtaH zabdopayogaH sa eva zabdena dhvananAddhaniH vyavahAramanupatatIti zabdArthaH / tvadabhimatena bAhyazabdena vA tadarthabhUtAbhijalpazabdena vA'cetanatvAdakartRbhUtena karmabhUtena vA na vyavahAraH sambhavatItyAha-sa tvadiSTAbhyAmiti, vyavahArastvadiSTAbhyAmityarthaH / tayoH 25 zabdArthayoH karaNakarmatvAt , acetanAbhyAM vyavahAro na pravarttate iti bhAvaH / manmate sa zabdopayogazcetanAtmakatvAt pravRttihetuH syAdityAha-cetanAtmatvAttviti / tatra taduktavacanamevodbhAvayati-yathoktamiti / so'yamityabhisambandhAt zabdArthayorekIkaraNAt zruteranyA zrutyantaramapi na syAdityAha-idaJcAyuktamiti / evamekIbhavane'viziSTatvAcchabdArthayoH kathamavibhaktA zrutirvibhaktA bhavatIti vaktuM zaknotyabhrAnta ityAha-tasmAdvizeSAbhAva iti / na hi zabdArthayozcetanatvaM yena khAtaMtryA danyasya pravartakaM bhavet , tasmAdacetanatvAdasvataMtratvAcchabdAdanyasyAbhAvAcca na kasyApi pravRttihetuH zrutirityAzayenAha-kena ca 30 vizeSeNeti / nanvasti vizeSaH ghaTAdyarthapratyAyanalakSaNaH, arthagatyarthatvAcchabdaprayogasya, zabdArthayozca kAryakAraNabhAvaH, zabdo hi gavAdirUpeNa pariNamate, pariNAmapariNAminozca tAdAtmyaM sarvarabhyupagamyata eveti zrutiH zrutyantarasya pravartikA bhavatyeva, pariNAmapariNAmibhAve caitanyasyAtaMtratvAdAnurUpyasyaiva taMtratvAdato nArtha AtmA vA pravartako'nanurUpatvAdityAzaGkate-asti vizeSa iti / si.kSa.De. ghaTate, arthasadbhAvena ghaTate, artha0 / 2 si.kSa. De. chA. pratipatti / 3 si.kSa.De. chA. rekiibhuutaayaaNtvrt| 2010_04 Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wwwmom vasurAtamatabhaGgaH] dvAdazAranayacakram (astIti) asti vizeSaH, tadyathA ghaTArthapratyAyanArthamityAdi, kAraNAnurUpatvAt kAryANAM dhvanyAtmakazabdotpattikAryadarzanAdantarniviSTo'pi tadanurUpaH kAraNabhUto'numIyate zAlyaGkaradarzanAcchAlibIjavat, ghaTazabdo norddhagrIvAdilakSaNArthaH, tadvirUpatvAt , upAdAnazca zruteranurUpA zrutireva yuktA, nArthaH-- ghaTAdiH, vairUpyAt , tasmAcchratiH zrutyantarasya pravartikA, nArtho nApyAtmetyayaM vizeSa iti, atrocyate nanu tasyApi zrutyantarasyetyAdi, etadapyanumAnaM pratitarkabAdhyam , vijJAnasanniviSTaghaTArthapravartyA sA zrutiH, 5 zrutitvAt , nanu prAguktamarthapratyAyanArthaM zabdaH prayujyate, na vAyasavAzitAdivannirarthakaH krIDitamevAstviti cetyAdi, tasmAcchrutitvAt pUrvazrutivadarthapravartitaH zabdaH, arthAbhAve prayogAnarthakyAditi, niruktyartho'pyabhijalpasya tathA ghaTate nAnyathA, japa jalpa vyaktAyAM vAci, Abhimukhyena jalpatyarthaM zabdaH, taM prayuGkte'rthaH, abhijalpayati tadviSaya evAbhijalpa ityucyate, yadyAbhimukhyenAvasthitamarthaM jalpati tato['bhi]jalpaH zabdaH, so'rtho viSayo'sya, tadviSaya evAbhijalpaH zabdaH, etaduktaM bhavati, arthaviSayaH zabdaH zabdArthakalpanAyAM 10 yuktataraH syAt-arthotthApitazabdAbhijalpatvapakSe'bhijalpazabdArthaparikalpanA yuktatarA syAt, na tvatparikalpite zabdaprerite, evaM tAvadbhartRharyAdidarzanamayuktam / / yattu vasurAto bhartRharerupAdhyAyaH sa ca svarUpAnugatamarthamavibhAgena sannivezayati, tena dvAvapi zabdo'rthazcAbhyupagatAviti prAcyAdatyantAdarzanAttaimirikadarzanamidaM tattvadRSTiM pratyAsIdati, abhijalpasvarUpantu punastenApi nirastam , nanu sa tena puSyazabdArthayoriSTAdanyA- 15 nyaliGgAdIni sannivezayiSyati tathApi zabdanayAbhihitAn doSAn parihartumazakta eva, nanu zabdAnugatArtha antaravibhAgeneti bruvatA'rthataMtraH zabdo'bhihito na zabdataMtro'rthaH, vyAcaSTe-tadyatheti upAdAnabhUto vAcakaH zabdaH, tasyArthAtmanA vivartanAt tayozca kAryakAraNabhAvAdeva yo'rthaH sa zabdaH, yaH zabdaH so'rtha iti tAdAtmyam, na hi vijAtIyayorghaTajalayorivopAdAnopAdeyabhAvaH sambhavati, tasmAdUrdhvagrIvAdilakSaNasya nAmaviyutasya zabdakAryatvAsambhavAdeva zabdasvarUpo ghaTa eva kArya tatpravartako'pi zabda eveti Antarazabdasya bAhya uccAryamANazabdaH 20 pravartaka iti bhAvaH / kAryakAraNayoranurUpatAyAM nidarzanamAha-zAlyaGkareti / arthabhUtaM vastu nAnurUpamityAha-ghaTazabda iti / upAdAnamapi ghaTazabdasvarUpakAryasya zabda eva syAdityAha-upAdAnazceti / zruteH pravartikA zrutirevAnurUpyAt , zAlyakurapravartakazAlibIjavaditi tavAnumAnam , sA zrutiH vijJAnasanniviSTa ghaTAdivastupravA, zrutitvAt, pUrvazrutivaditi pratitarkeNa bAdhitamityuttaramAcaSTe-etadapyanumAnamiti / pratitarka vyAcaSTe-nanu praaguktmiti| prAguktagranthameva smArayati-arthapratyAyanArthamiti. parasyArtha bodhayituM hi zabdaprayogaM kurvanti tajjJAH na tu nirarthaka krIDArtha vA, tasmAdartha eva pradhAnam , zabdo- 25 tthApakatvAt , yathA tavoccAryamANA prAthamikI zrutirantaHzabdavyaJjikA'rthavivakSayA prayoktrA prayujyata ityabhyupagatA, tatheyaM zrutirapi vijJAna viSayIbhUtArthapravatyaiva na tu zabdapravAti bhAvaH / abhijalpazabdavyutpattyartho'pi tadaiva yujyata ityAha-nirutyartho'pIti / niruktiM darzayati-AbhimUkhyeneti, arthaviSayakaH zabdo'bhijalpa ityarthaH, tamabhijalpamarthaH prayuGkte ityarthaH, zabdamartho'bhijalpayati, arthapravatryo'rthaviSayaH zabdo'bhijalpa ucyata iti bhAvaH / yato'rthamAbhimukhyena jalpati zabdo'ta evAsAvabhijalpa ucyate, tasya ca viSayo'rtha eva, arthaviSayaka evAmijalpa ityAha-yadyAbhimukhyeneti / abhijalpasyArthaviSayakatve artho- 30 sthApitatve caivAmijalpazabdArtho ghaTata iti sArAMzamAha-etaduktaM bhavatIti / tadevaM bhartRhayodimatanirAkaraNamupasaharatievaM tAvaditi / tadAcAryamataM nirAkartumAha-yatta vasurAta iti / yathA''lokAcchurito ghaTo na svarUpeNa tirobhavati evaM zabdasvarUpoparakto'rtho'pi, evaJca vasurAtaH zabdAcchuritatve'rthasya tatsvarUpavyapagama necchatIti, zabdakharUpAnugatimapyarthe icchatI _ 2010_04 Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 802 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre yadyarthamanugataH zabdo'ntaravibhAgena sannivezyeta tataH zabdapreritatvAcchabdAvadhAraNAdartho vyudastaH syAt , kintu tadviparItamarthaprAdhAnyAvalambanaM kRtaM tato'rthataMtratvAt zabdapravRtteH tadavasthA doSAH, ato vizeSa eva vyvsthitH| (yattviti) yattu vasurAto bhartRharerupAdhyAyaH saca svarUpAnugatamityAdyAha tena dvAvapi zabdo'5 rthazcAbhyupagatau, sambandhasya dviSThatvAt sambandhinorabhyupagatiH, prAcyAdatyanta[]darzanAttaimirikadarzanamidaM tattvadRSTiM pratyAsIdati, na dUrApayAtam , abhijalpasvarUpantu punastenApi nirastam , kiJca-nanu sa tenetyAdi, etasminnapi darzane yathA puSyazabdArthayorantaHsaMnivezanamavibhAgena saliGgavacanakArakAdibhedayorevameva iSTAlliGgAderanyAnyaliGgAdIni anyazabdArthagatAnyapi sannivezayiSyati sa iti sAmAnyopasarjanavizeSapradhAnavAdinA zabdanayenAbhihitAn tatsAmAnAdhikaraNyAbhAvAdidoSAn parihartumazakta eva tathApi, kasmAt ? 10 nanu zabdAnugatetyAdi, svarUpamanugato'rthaH, tamarthamantaravibhAgeneti bruvatA'rthataMtraH zabdo'bhihitaH, [na]zabdataMtro'rthaH, yadyarthamanugataH zabdo'ntaravibhAgena sannivezyeta tataH zabdapreritatvAcchabdAvadhAraNAdartho vyudastaH syAt , kintu tadviparItaM zabdAvadhAraNavyudasanAt arthaprAdhAnyAvalambanaM kRtam , tato'rthataMtratvAt-arthapradhAna tatvAcchabdapravRtteH,-pravartako hi zabdasyArthaH, tasmAttadavasthAdoSAH, zabdaprAdhAnyAvadhAraNe tu parihRtAH syuH, tasmAduktavadeva vizeSaprAdhAnyavAdinA arthAntaranirapekSANAM puSyatArAnakSatrAdivizeSANAM nAsti 15 sAmAnAdhikaraNyam, ato vizeSa eva vyavasthitaH, eSA tAvadvastuno'rthaparyAyeSu bhAvanA kRtA / ranwwmmmmaman tyAcaSTe-sa ca svarUpeti, svakharUpAbhyAmanugatayozzabdArthayonIrakSIravadavibhAgenAdhyAsamabhyupaiti, yataH zabdArthayoH kAryakAraNabhAvo vA yogyatA vA sambandhaH, sa ca dviSThatvAvinAbhAvIti zabdArthoM dvAvapIcchatIti bhAvaH / matamidamarthasya zabdAbhinnatvenA''darzanAdandhakalpabhartRharimatApekSayA'rthasvarUpAbhyupagamena taimirikadarzanavattattvadRSTiM prati kiJcitsamIpamupayAtItyAha-prAcyAdatyantAdarzanAditi / atyantAbhedalakSaNo'bhijalpaH zabdaH zabdArtha iti tu nAnenAbhyupagamyate'rthasyApyabhyupagatatvAdityAzayenAha20 abhijalpasvarUpantviti / etasminnapi mate yadi liGgavacanakArakAdiviziSTazabdArthayoravibhAgenAntaHsannivezanaM kriyate lAgha vAt , anyathA prativacanaliGgAdivizeSaM vilakSaNAH zabdA bhaveyuriti gauravaM syAt puSyastArakAH punarvasU nakSatramityAdiprayogAzcopAdhivizeSavivakSayA vIkriyante tarhi ubhayaniyamanayena prAradarzitavibhinnaliGgavacanasAmAnAdhikaraNyAbhAvAdidoSA durnivArA eva bhaveyurityAha-etasminnapIti / kathaM parihArAsambhava ityatrAha-nanu zabdAnugatetyAdIti, zabdo'rthamarthasvarUpAnugatamevAvibhAge nAtmani sannivezayatIti tvayA'GgIkriyate yathA gaurvAhIka ityAdau vAhIke gavAdhyArope na kevalaM gomAtraM pratIyate kintu adhyAropi25 tagorUpo vAhIka evamadhyAropitazabdo'rtha eva pratIyata iti pradhAnamartha eva syAnna zabdaH, yadi zabdakharUpAnugatamarthamavibhAgena zabdaH sannivezyeta tadA'rthasya zabdapreritatvAt zabdena zabdasyaivAvadhAraNAdarthoM nirasto bhavet, na caivamarthasvarUpeNaivArthasyAvabhAsanenArthaprAdhAnyameva svIkRtamiti bhaavH| arthaprAdhAnye tu tasyaiva pravartakatvAcchabda upasarjanam , arthasya sarvaliGgavacanatvAt Apo dArAH, TI taTamityAdivibhinnaliMgavacanasAmAnAdhikaraNyAnupapattiH, vizeSavivakSAyA apyasambhavAdityAzayenAha-tato'rthataMtratvAditi / vizeSasyaiva pradhAnatve tasyArthAntaranirapekSatvAnna kenApi sAmAnAdhikaraNyamastIti na kazciddoSa ityAha-uktavaditi / 30 evamarthamavalambyaikasyAparasAmAnAdhikaraNyaM na sambhavatIti bhAvitamityAha-eSA tAvaditi / liGgAdayo vyaJjanaparyAyA na zabda 1 si.kSa. De. revameva / 2 si.kSa. chaa.linggaadiinaanysh0|3si. kSa. De. chA. 'raNyAdi bhAvAdi0xxkSa. / 4 kSa. De. vizeSa eka eva / ___ 2010_04 Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mammmwwwww vizeSaikabhavanAtmatA] dvAdazAranayacakram zabdagocarAtikrAnteSu vyaJjanaparyAyeSvanenAtidezaH kriyate yathA ca rUpAdaya ekaikabhavanAtmakA na paryAyAntaramapekSante vizeSatvAttathA puSyatArAnakSatrAdipuMliGgAdayaH, parasparavirodhitvAdvizeSANAmityekamekameva bhavanaM bhavatIti kutaH sAmAnAdhikaraNyam , puSyaH pumAn sa kathaM strI bhavati tAreti napuMsakaM vA nakSatramiti, evaJca yathArthAbhidhAnameva nyAyyam , lakSaNaJca yathArthAbhidhAnaM zabdaH, nAmasthApanAdravyabhinnaliGgA- 5 divAcyeSTAkaraNAdbhAvayuktavAcI zabda iti ca, tathA''cAryasiddhaseno'pyAha-'NAmaM ThavaNA daviye tti esa dabaTThiyassa Nikkhevo / bhAvo u pajavaTThiyassa parUvaNA esa paramattho / ' (saMmati0 kA0 1-6) iti / yathA cetyAdi, rUpAdayo yugapadbhAvAbhimatA apyekaikabhavanAtmakA na paryAyAntaramapekSante vizeSatvAditi dRSTAntaH, puSyatArAnakSatrAdipuMlliGgAdayaH parasparavirodhitvAdvizeSANAmiti dArTAntikaH, ekamekameva 10 bhavanaM bhavati na dvitIyamiti kutaH sAmAnAdhikaraNyam ? puSyaH pumAn sa kathaM strI bhavati tAreti, napuMsakaM vA nakSatramiti ?, evaM vacanakArakapuruSopagrahAdibhedA na parasparApekSA vizeSaikabhavanA iti bhAvanIyam , evazcetyAdhuktArthopanayaH, tatra zabdanayasyaitadarzanaM yathArthAbhidhAnameva nyAyyam , lakSaNazca 'yathArthAbhidhAnaM zabdaH' (tattvArtha bhA0 a0 1 sU0 35) tathA 'nAmasthApanAdravyabhinnaliGgAdivAcyeSTAkaraNAdbhAvayuktavAcI zabdaH' ( ) iti ca lakSaNAntaram , tatra vibhAgena dravyaM dravyArthavAcyaM pUrvanayeSUktamiSTaM na 15 karotIti naigamAdigocaramanenApi vyAvartitameva, zabdanayena vyavahAragocaranAmadravyArthavAcyamapISTaM na karotItyadhunA vyAvartitam , RjusUtrasyArthasya gocarazca bhinnaliGgAdivAcyamiSTaM na karotIti, yathArtha] vacanAdi sAdhviti manyamAnaH zabdanayaH pravartate yuktyA ca, yathA tasya mataM zabdasya tathA prakArAntaraM pradarzitam , tathA''cAryasiddhaseno'pyAha-'NAmaM ThavaNA daviye tti esa davva TThiyassa Nikkhevo / bhAvo u pajjavaTThiyassa parUvaNA esa paramattho' (saMmati0 kA0 1-6) iti / gocarAH, zabdasyArthaviSayatvAt , te liGgAdayo'pyarthavat parasparAnapekSA ekaikabhavanAtmakA ityAkhyAti-yathA ceti / puSyatArAnakSatrAdipuMliGgAdayaH ekaikabhavanAtmakAH paryAyAntarAnapekSAH, vizeSatvAt , rUpAdivadityanumAnena liGgavacanAdInAM parasparAnapekSakaikabhavanAtmakatvasiddhyA nApareNa sAmAnAdhikaraNyamityAzayaM varNayati-rUpAdaya iti, sahabhavanAtmakatveneSTA rUparasagandhasparzazabdAdayaH paryAyA ityarthaH, strIpuMnapuMsakAnAM liGgAnAM bhinnatvAnna puSyastArA nakSatramiti sAmAnAdhikaraNyam , yathA gaurazva iti, saMstyAnaprasavasthitilakSaNA ete liGgAdayaH zItoSNAdivat parasparaviruddhAH, tasmAt puSyo na tArA nakSatraM veti strInapuMsaka-25 sAmAnAdhikaraNyaM na bhajata eveti bhAvaH / evaJca bhAvarUpamevArthamabhidhatte zabda ityAha-tatra zabdanayasyeti / lakSaNamAhayathArtheti, nAmasthApanAdravyaviyutena bhAvarUpeNArtha zabdo'bhidhatte, tasmAdevAzeSAbhilaSiteSTasiddheriti bhAvaH / etadeva lakSaNAntareNAha-nAmasthApaneti / pUrvanayeSu naigamasaGgrahanayaviSayIbhUtadravyasyAbhimatArthaprasAdhakatvAbhAvAnnirAkRtameva, vyavahAranayagocarIbhUtadravyasyApi zabdanayenAnena vyAvartitamevetyAha-tatra vibhAgeneti, nayavibhAgenetyarthaH / RjusUtranayo vartamAnAnekadharmarUpamapi vastu ghaTAdizabdenAbhidhIyamAnamabhyupaiti tadapISTaM na karoti vibhinnaliGgasaMkhyAkArakAdidharmANAmekatrAsambhavAdityanena 30 yathArthAbhidhAnazabdanayena vyAvartitamityAha-RjusUtrasyeti / nAmAdinikSepAnAM dravyArthaparyAyArthapravibhAgavyavasthApakaM siddhasenAcAryavacanamatropanyasyati-tatheti, nAmasthApanAdravyANi dravyArthikasya bhAvaH paryAyArthikasya prarUpaNAviSaya iti tadarthaH / mamwammannam 20 1 si. kSa. De. bhavavAditi / 2010_04 Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ womewomen mwww mmm 804 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre adhunA sAmAnyabhedaM sthApanAdravyArthamavyAvartitaM vyAvartayitukAmaH sambandhayati vyavahArAntaHpAtisthApanAvAcyeSTAkaraNapradarzanArthantu sthIyate yasmiMstatsthAnam , bhAvaH kriyA, kena sthIyate ? sthAnakatreti, ka ca sthIyate ? AkAre, A maryAdayA karaNamabhividhinA, prastutasya rUpasyAbhividhiH parisamApanamabhivyAptiH, tenA''karaNamAbhavanam , tasmin 5 sthAnam , kA maryAdA ? anyarUpavilakSaNam , tasya svataMtrasthAtRsamavAyinaH prayojake hetukartari vihito NiH tasya bhAvaH sthaapnaa|| (vyavahAreti) vyavahArAntaHpAtisthApanAvAcyeSTAkaraNapradarzanArthantu-vyavahAranayAntaHpAtinI sthApanA sApISTaM na karotItyetat pradarzayiSyate, sthApanAdravyArthasvarUpe cAvidite na zakyaM tatpradarzayitumiti sthApanAdravyArthasvarUpameva tAvadAkhyAyate, tatra sthAnakriyAyAH kartuH tiSThataH prayojake samavetA NyantavAcyA 10 'NyAsazrantho yuc' (pA0 3-3-107) iti lakSaNAt kriyA sthApanA, tAM vaktukAmaH sthAnameva tAvaDyA caSTe-sthIyate yasmin tat sthAnaM, bhAvakaraNAdhikaraNakarmasAdhaneSu adhikaraNaM tAvadAha vakSyamANArthasambandhAt bhAvaH kriyA sthAnaM ka; tiSThatA sthIyate, tataH tannirNayArtha pRcchati-kena sthIyata iti, tatprativacanavizeSAvacanAt sarvagatiriti, itizabdo hetvarthe, yasmAt sacittasya devadattAderacittasya vA ghaTAdeH sthAnamiti vizeSyAnuktamataH sAmAnyato yena kenacit sthAtavyam , yasminnityadhikaraNasyoktasya nirNayArthaM 15 pRcchati-ka ca sthIyata iti, ucyate-AkAre sthIyate, 'AG maryAdAbhividhyoH' (pA0 2-1-13) [A] maryAdayA karaNamabhividhinA'bhivyAyA''kAraH bhUkRboH sarvadhAtvarthavyApitvAdAkaraNamAbhavanamityarthaH, tatrAbhividhimAcaSTe-abhividhiH parisamApanamabhivyAptiH, kasya ? prastutasya rUpasya-bhAvasya vastvAtmanaH, tenAbhividhinA prastutarUpaparisamApanenA''karaNamAbhavanaM tasmin sthAnaM, maryAdayA vetyarthamAyojayati-kA atha sthApanAdravyArtha vyAvarNayati-vyavahArAntariti / vyavahArAntaHpAtisthApanAviSayo'pyabhimatArthasAdhakaM na bhavatItyA20 darzayituM sthApanAmAhetyAzayena vyAkhyAti-vyavahAranayAntaHpAtinIti / sthApanAdravyanirUpaNakAraNamAha-sthApanA dravyArtheti / SThA gatinivRttAvityasmAddhAtoya'ntAt 'NyAsazrantho yuc' ityanena yucpratyaye sthApaneti rUpaM bhavati, tatra tiSThantaM pravarttayati yA kriyA sA sthApanetyucyata ityAha-tatra sthAnakriyAyA iti, sthAnAkriyAyAH kartA indrAdiH, sa hi tiSThati pratikRtyAdau, tiSThantaM taM yaH prayojayati tatsamavetA kriyA preraNArUpA NyantadhAtuvAcyA sA sthApanA zabdenocyata ityarthaH / sthAnaM darzayati-sthIyate yasminniti, sthAnazabdo bhAve karaNe'dhikaraNe karmaNi ca niSpadyate prakRte cAdhikaraNavyutpattisiddhasthAna25 zabdo grAhyaH kva ca sthIyata iti vakSyamANapraznottarAnuguNyenetyAha-bhAveti / bhAvo'tra kartRgatA sthAnakriyA grAhyetyAha-bhAvaH kriyeti / kartAraM nirgatuM pRcchati-kena sthIyata iti / asyottaraM vizeSeNa vaktavyaM sAmAnyato sthAnakartuH jJAtatvAt parantu sthAnakaati sAmAnyata eva prativacanAt sarva eva sthitikarttAro jJAyanta ityAha-tatprativacaneti / sarvagatimeva sphuTIkaroti yasmAditi / sthIyate yasminniti vyutpattau kasmin sthIyata ityasyottaramAha-AkAra iti sthAnakA''kAre sthIyata ityarthaH ... AkaraNamAkAraH, maryAdayA'bhivyAptyA vA bhavanamityarthamAha-A maryAdayeti / abhividhiH pUrNatA, prastutarUpaparisamApanena 30 bhavanarUpe AkAre sthIyata ityarthamAha-abhividhiriti, ghaTAdehi svAkRtau svasvarUpaM parisamAptamityAkAraH prastutarUpaparisamA si. kSa. sthApamAnAvyaniSTaM na / 2 si. kSa. chA. sthAparAtIvaktu / 3 si. kSa. 'vidhyAcaSTe / 4 si. kSa. chA. betyanavayojayati / wwanm 2010_04 Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 805 sthApanAsvarUpam] dvAdazAranayacakram maryAdA ? anyarUpavilakSaNam rUpAntaravyAvRttiniyama ityarthaH, na ghanAkAraM kiJcidasti sarvamAkAraparigraheNa bhavati tiSThatIti sthAnamAkAro maryAdA'bhividhibhyAm , asya sthAnasya svataMtrasthAtRsamavAyinaH prayojake hetukartari vihito NiH, tasya bhAvaH kriyAprakarSayojanAprayojakatvaM hetukartRtvaM sthApanAdi / kimuktambhavati ISattiSThataH sthAturekAgryAdhAnaM svayaM tiSThato'sadbhAvena sarvatra vizeSya sthApyamAnaparisamAptaM sthAnaM svaviziSTa AkAre'bhivyApya tiSThati, indro'yaM na skanda ityAdi- 5 rUpAntaravyAvRttyA maryAdayA niyataJca, anizcitaikakriyaprayojyatvavat , yathA pacipaThigamyAdikriyA'vadhAraNAbhAvenAnizcitakriyaM svataMtrakartAraM hetukartA paca paceti niyukta pacAveva sthApayati kriyAntaravyAvRttyA tatraiva sthAne pacyAkAre niyamayati sA sthApanA, asadbhAvena vA'tadrUpe'pi sthUNendravat , tadeva hi vastu vyaktAvyaktAkArapariNAmaM svayaM tathA tathA''kRtivadvizeSe'bhISTe sthApyate / 10 (kimiti) kimuktaM bhavati-ISattiSThato viprakIrNarUpasthAnasya sthAturekAgryeNa sthAnaM-tadekAThyAdhAnam , tadvyAcaSTe-svayaM tiSThato'sadbhAvena sarvatreti, akSa[va]rATakAdyasamAptAbhipretAkAraM svayameva tiSThadasadbhAvena tiSThati, tattu vizeSya sthApyamAnaparisamAptaM sthAnaM svaviziSTa AkAre'bhivyApya tiSThati, indro'yaM [na] skanda ityAdirUpAntaravyAvRttyA maryAdayA niyataJca, kimivetyata Aha-anizcitaikakriyaprayojyatvavat, yathA pacipaThigamyAdikriyAvadhAraNAbhAvenAnizcitakriyaM svataMtrakartAraM hetukartA paca paceti niyukte pacAveva 15 sthApayati, kriyAntaravyAvRttyA tatraiva sthAne pacyAkAre niyamayati sA sthApanA-niyamaH, evaM sarvatra[T]kAre sadbhAvasthApanayA niyamaH prastutarUpasya parisamAptyA rUpAntaravilakSaNatayA maryAdayA veti sthAnArthaH, taM vyAkhyAya sthApanArtho vyAkhyAtaH zabdavyutpattyA, evaM tIsadbhAvasthApanAyA niyamayiturabhAvAnna vyApitA lakSaNasyeti cennetyucyate sukhapratipAdyatvAdAdau sadbhAvasthApanetthaM pratipAditA, tatsamAnaM pratipAdanamitarasyA panena bhavanarUpa iti bhAvaH / atha maryAdAmAha-anyarUpavilakSaNamiti / niSkRyArthamAha-na hIti. vivakSitAkArasya hyanya-20 drUpamavirvAkSatAkAraH tadvilakSaNaM vyAvRttiH, kiJcidapi vastu nAnAkAre bhavatIti maryAdArthaH, sarvaJcAkAraparigraheNa bhavatIti abhividherrthH| khataMtrasthAtRsamavAyina evambhUtasthAnasya yaH prayojakaH sthApayitA tasya bhAvavizeSaH sthApanetyucyata ityAha-asya sthaansyeti| bhAvArthamAha-kimuktambhavatIti / vyAcaSTe-kimuktamiti,yA sthitiH viprakIrNarUpA itastataH prasRtA tasyA aikAgryeNa vyavasthApanamityarthaH / etadevAha-svayaM tiSThata iti, yadvastu yatra kvApi svAbhiprete tiSThati na maryAdayA na vA'bhivyApyA tiSThati kintvasadbhAvenAniyamitatayA, yadA tu tatsthApyamAnaM bhavati tadA svaviziSTe AkAre indra eva nAnya ityanyarUpavyAvRttilakSaNamaryAdayA 25 niyamena prastute khakharUpaparisamApanarUpAbhivyApyA tiSThatIti bhAvaH / tatra nidarzanamAha-anizciteti, anizcitakriya kartAraM prayojako yathaikasyAM kriyAyAM niyojayati, niyujyamAnazca saH kriyAntare zayanagamanAdibhirvyAvRttaH sana pacikriyAyAmevAbhivyApya pravartate tadvaditi bhaavH| amumevAbhiprAyamAha-yatheti / hetukartuH prayojyasya yanniyatakriyAyAM niyamanaM sa eva sthApanAniyama ityAzayenAha-sA sthApanA-niyama iti, kriyAntaravyAvRttipUrvakaM karturekakriyAyAM sthApanamiti bhAvaH / AkAre vyavasthApanAdiyaM sthApanA sadbhAvasthApanetyAha-evaM srvti| asadbhAvasthApanAyAmavyAptimAzaGkate-evaM thiiti| samAdhatte- 30 1 si.kSa. chA. nA rUpAntara / 2 chA. kriyAprakarthayojanAprayojanaraprayojakatvaM / 3 si.kSa.De. chA. ISattiSThate / 2010_04 Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 806 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre mapItyata Aha-asadbhAvena vA'tadrUpe'pi sthUNendravat , tadeva hi vastu vyaktAvyaktArapariNAmaM svayaM tathA tathA[''kRtivadvizeSe'bhISTe sthApyate yathA sthUNA vA saMskRtAvasthAyAmapyavyaktatarAvayavAkArAyAM viziSyamANA citrAvasthAM vyaktAvayavAkArAmapratyAsIdatI indra iti sthApyate, tasmAt sApi sthAne niyamyate, ato vyApyeva lakSaNam / etenAvyaktatarA'vasthA vyAkhyAtetyatidizati tathA'kSAdiSu, tasmAdyathA bAlAdipicchakadravyapAcakAdinAmakriyAbhAvabhedA vividhA upapannAH satyAzcaivaM tadAkAra eka eva devadattaH sarvabhedo'pi nAnyonyazca, AkAraparamArthatvAbhedAt , evaM citralepyapustAdibhedopapattAvapi tathA tiSThatastasya tasya sthAnasya prayojanAt sA sthApanA, tatkarmaNastattvApatteriti vyApitA sthApanAyA ityevaM syAdvAdI brUte, sthApanA10 dravyaikAntavAdinastu na kiJcidAkAravyatiriktamastyato bhrAntimAtraM bhedA iti / tathA'kSAdiSviti, gatArtham , tasmAdyathA bAlAdItyAdi, uktopapattinigamanaM sabhAvanamudAharaNaM yAvaddevadattaH, bAlatvasya kAraNadravyANi picchakAdIni, yuvatvAdInAJcAnyAnIti dravyabheda upapannaH, tathA pAcako lAvako'dhyApaka ityAdirnAmabhedaH, kriyAyAH kSAyopazamikavIryAtmakatvAdbhAvabhedazvopapannaH, vividha zabdAdevamAdibhedA gRhItAH, satyAJcaivaM dravyanAmabhAvabhedopapattau devadattAkArasyAbhinnatvAttadAkAro devadatta 15 ekaH sarvabhedo'pi nAnyo'nyazca, AkAraparamArthatvAbhedAditi bhAvayitvA tenodAharaNena dArTAntikeSu citrAdiSvapi bhAvayitumAha-evaM citralepyapustAdibhedopapattAvapi tathA tiSThatastasya sthAnasya prayojanAt sA sthApanA, kiM kAraNaM ? tatkarmaNastattvApatteH-citrakarakarmaNastadindratvApatteH, picchakadravyapAcakAdinAmabhAvabhedakarmaNAM devadattAkAratvApattivaditi vyApitA sthApanAyAH, syAdvAdI tu sadbhAvAsadbhAvadravyanAmabhAvAdibhedavaidvastu vAJchannevaM brUte, sthApanAdravyaikAntavAdinastu[na] kiJcidAkAravyatiriktamasti, ato bhrAntimAtraM bhedaaH| 20 asadbhAveneti, sthUNAdAvapi citrAdAvivendrAdervyaktatarAkArasyAsadbhAve'pi avyakta AkAro'styeva saMskRte'saMskRte ca, AkAra syApi sadbhAvAdeva ca sthAna eva niyamyate nAto niyamayiturabhAvAllakSaNamavyApIti bhAvaH / buddhyA''racitAkA reSvakSAdiSvapi nAstyavyAptarityAha-tathA'kSAdiSviti / sthApanAyA dravyatvamupadarzayati tasmAdyatheti, nAmabhede dravyamede bhAvabhede satyapi cA''kAralakSaNasthApanAyA ekatvAdeka eva devadatta ucyate tatra bAlyayauvanAdyavasthAnAM dravyANi picchakAdaya iti dravyabhedaH, pAcako'yaM lAvako'yamadhyApako'yamityevaM nAmabhedAH kSAyopazamikavIryAtmakakriyA bhAvabhedaH, evaM satyapi dravyAdibhede devadattA25 kArasyaikatvAdeka eva devadatto bhavati nAnyonya iti bhAvaH / tadevaM nAmAdibhede'pi tiSThato devadattA''kArasya yathA prayojakaH tathA citrAdAvapIti dArTAntikaM bhAvayati-evaM citralepyeti, citrakarAdyAlikhitaM citram , duhitRkAdisUtracIvarAdiviracitaM pustam , ete sadbhAvasthApanArUpAH, akSAdayo'sadbhAvasthApanArUpA bodhyAH / hetumAha-tatkarmaNa iti, indrasamavetasthAnakriyAprayojakacitrakarAdiniSThakarmaNa indratvApattarityarthaH / pUrvoditadevadattadRSTAntamAha-picchakadravyeti, yathA picchakAdidravyamedAH pAca kalAvakAdinAmabhedAH kSAyopazamikA vIryAtmakakriyAmedA devadattAkAratvamApadyante tathA citrakarAdikarmANi indratvamApadyanta iti 30 bhAvaH / atra matabhedamAdarzayati-syAdvAdI tviti, nAmasthApanAdibhedaviziSTaM vastu syAdvAdinAM mate paramArtha iti bhaavH| AkAravyatirekeNa padArthAnAmavagamAsambhavAt padArthamAtrasyAkAravyApyatvenAkRtireva mukhyaM tattvaM tadvyatiriktasya kasyacidvyasyAnAkRterjJAnopAyAbhAvenAsattvaM zazazRGgAdivaditi AkRtimAtrameva dravyamucyata iti ekAntanayo manyata ityAha-sthApanA dravyeti / 1 si.kSa. chA. "ttdaakaartvode0| 2 si.kSa. chA. bhedavAsvavastu / mmaramanaw 2010_04 Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ fh sthApanayA nikSepaH] dvAdazAranayacakram eSA ca sthApanA nikSepAnuyogadvArAntargatA'rthena abhihitA, tasmAt sthApanayA nikSepa iti tRtIyAsamAse sthApanAnikSepa ityasya vyAkhyAnArthamAha sthApanA sadbhAvAsadbhAvAbhyAM vastu nikSipati, atadbhUtAtmakaM vastu tadbhAvamApAdayatyAsmAnamAtmanetyuktaM bhavati, puruSAnnAmakarmaNo devadattAditAvat , yathA puruSo nAmakarmaprAgamUrttAtmA lakSaNataH sattAtmA karmatvena mUtAtmanA parivartate Abhavati tatazca nAmakarmaNo devadattAditA 5 tathA citrakarAdiH, tatrAtmavadatathAbhUtasya tathAtvApAdanAttadekatA citrakarmAdidevadattasya / (sthApaneti) sthApanA sadbhAvAsadbhAvAbhyAM vastu nikSipati-sadbhAvenAsadbhAvena ca svAtmani vastu sthApayatItyarthaH, atadbhUtAtmakaM vastu tadbhAvaM-AkArAtmAnamApAdayatyAtmAnamAtmanetyuktambhavati, kimiva ? yathA puruSo nAmakarmaprAgamUrttAtmA lakSaNataH sattAtmA karmatvena mUrttAtmanA parivarttate Abhavati tatazca nAmakarmaNo devadattAditA-tasmAdupAttAt karmaNo nArakatiryagyonidevadattAkhyamanuSyatvApattireva dRSTAntaH, 10 dArTAntikaH-tathA citraMkarAdirityAdi, tadvyAkhyA-tatrAtmavadatathAbhUtasya tathAtvApAdanAttadekatA citrakarmAdidevadattasyeti-yathA jIvakarmaNoranyonyAtmApattyA bhinnAbhimatayorekatvApattirAkhyAtA tathA citragatavarNakAdidevadattatvApattirapItyarthaH, athavA'bhyupagacchAmo jIvakarmaNorapi bhedam , eka eva jIvAkhyo'rthaH pAriNAmikajIvabhavyAbhavyatvAdibhAvApattipariNAmaH, kSAyaupazamikaudayikAdipariNAmazcaikadvitricaturindriyatiryaknArakAdiH sarva eva devadattaH karmAtmaiksAditi dRSTAntaH, mahAzvetatvAdidevadattAkArAbhedazcitre'pIti 15 dAntiko'rthaH / karmaNaH sthApanAtmakatvoktinikSepAnuyogadvAramanusRtya, tathA ca sthApanAnikSepa iti padasya sthApanayA nikSepa iti tRtIyAsamAsaH kArya ityAha-eSA ceti / tRtIyAsamAsArthamAha-sthApaneti / vyAcaSTe-saddhAveneti, sthApyamAnavastvAkRtisadbhAvena tadasadbhAvena vA khato'tyantabhedarahite vastuni indrAdivastu sthApayatItyarthaH / svato'tyantabhedarahitatvamevopadarzayati-atadbhUtAtmakamiti, etena kathaJcidbheda AdarzitaH, sAkSAdindrAdirUpatvAbhAvAt kASTacitrAdeH, AkArAtmAnamiti kathaJcidabhedo darzitaH, anyathA 20 kuDyAdivattasya tatpratikRtireva na syAditi bhAvaH / tatra nidarzanamAdarzayati-yathA puruSa iti, devadattAdinAmakarmaNaH prAk satvarUpo'mUrtaH puruSo nAmakarmaNA devadattAdirbhavati, evaJca puruSo nAmakarmaNaH prabhAvAt nArako'yaM tiryagayaM devadattAdirUpo manuSyo'yamiti tattadrUpatAmApadyate, tasmAnnAmakarmaNA puruSasya nArakatiryagyonidevadattAkhyamanuSyatvApattiriti sthApanayA'tadbhUtAtmaka vastu tadbhAvamApAdayatyAtmanA''tmAnamityarthe dRSTAnta iti bhAvaH / dArTAntikamartha vyAcaSTe-tatrAtmavaditi, puruSasyeva devadattA dervastunazcitragatadevadattatvApattiriti bhaavH| tameva bhAvamAha-yathA jIvakarmaNoriti, vyAkhyeyaM jIvakarmaNominnayorekatvApattima- 25 bhyupagamya, ekatvApattimanabhyupagamyApi vyAcaSTe-athaveti, tvapratyayasya pratyekamabhisambandhAjIvatvaM-jIvabhAvaH svArtha bhAvapratyayaH, asaMkhyeyapradezA cetanava jIvatvam , bhavyA siddhiryasyAsau bhavya uttarapadalopo bhImAdivat, bhavya eva bhavyatvam , abhavyaH siddhigamanAyogyaH, sa evAbhavyatvam, ete trayaH pAriNAmikAbhAvAH svAbhAvikA na karmakRtA ucyante, karmaNaH kSayopazamAbhyAM nivRttaH kSAyaupazamiko bhAvaH jJAnAjJAnAdyaSTAdazabhedaH, karmavipAkAvirbhAva udayaH, tatprayojanastannivRtto vA pariNAmaH audayikaH gatyAdyakaviMzatirUpaH, sarva evaite jIvAkhya eko'rthaH sa eva ca devadattatvamApadyante karmAtmanorabhedAditi dRSTAntArthaH / dArTAntikArthamAha-mahAzveta- 30 1 si. kSa. chA. puruSAttamakarma / 2 si. 'lakSaNataH sattAtmA' iti nAsti / kSa. vakSaNataH sttaatmaa| 3 si. kSa.chA. khymnyytvaa0| 4 si.kSa. chA. caritrakarAdi / 5 kSa. tamavadatathA0 / si. innaatmvdtthaa0| dvA0 25 (102) 2010_04 Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 808 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre tadarzayati yathA ca jIvatvAdi tatpUrvarUpaM avyaktAkAraM satataM tiSThat sthApyate tathA pudgalAnAmapi varNAdipAriNAmikA bhAvA atastayorekatA, AkAratattvaikatvAt / yathA ca jIvatvAdi tatpUrvarUpamityAdi daNDako gatArthaH, athavA jIvasya karmapudgalAnAmapi 5 nAsti parasparato bhedo dharmAbhedAdityata Aha-yathA ca jIvatvaM tatpUrvaM jIvapUrva pAriNAmikena caitanyena sarvariNAmAbhimukhenAvyaktAkAramasadbhAvasthApanaM satataM tiSThat sthApyate tathA pudgalAnAmapi varNAdipAriNAmikA bhAvA asadbhAvasthApanena mahAzvetA sindUrAdivarNakajAtam , atastayorekatA, kasmAt ? AkAratattvaikatvAt buddhyA kriyamANatvenAbhedAt tatpariNAmAtmakatvAt tathA tathA sthAnaniyamAdabheda iti / atra codayati10 yadi sthApanayA vyatiriktArthasvarUpaM sthApyaM vastvApadyate tataH kasmAt sthApyavastusvarUpaM uddezyo'rtho nApadyate ? indratAmakSAdirApadyate nAkSatAmindra ityatra ko vizeSahetuH ? atrocyate nanvasAvapIndranAmagotrakarmasthApyatvAt sthApanAnikSepAtmakatAM nAtivarttate, tasmAt sthApanAnikSepatve satyeva jIvakarmaNoryogavakrAdipariNAmavaicitryaM vyaktAvyaktAkAravaizvarUpyaM na na yujyate / 15 yadi sthApanayetyAdi, ayamabhiprAyaH-yadi sthApyAkArAnAkAravastuno'tiriktasyoddezyasya deva dattasya svarUpaM citrAdi sthApyavastvApadyate tatastadvat citrAdiH sthApyasya svarUpaM kasmAt devadattAdiruddezyo'rtho nApadyate, tulye sthApayitRvazAt vyatiriktArthakharUpApattihetutve sthApanAyAH, tathendratAmakSAdirApadyate, nAkSatAmindra ityatra ko vizeSahetuH ? iti sadbhAvAsadbhAvasthApanayozcodyametat , atrocyate-nanva sAvapItyAdi yAvanna na yujyate, naitadaniSTam , iSyata evaitadato na doSaH, yathA citralepyAdisthApyamindro20 dezenendro bhavati tathendro'pyakSAdirbhavati, api ca[7]sA[va]pIndranAmagotrakarmasthApyatvAt sthApanAnikSepAtmakatAM tvAdIti, AdinA sindUrAdivarNakajAtamAdeyam , idameva vyAcaSTe-yathA ceti|vyaacsstte-ythaa ca jIvatvAdIti, jIvabhavyAbhavyatvAdipariNAmavAneka eva jIvaH yathA'sadbhAvasthApanayA devadattatvApattiM prApnoti tathA pudgalavarNapariNAmabhUtA mahAzvetasindUrAdibhAvA asadbhAvasthApanayA devadattatvamApadyante buddhyA AkArasya devadattatvasya ca sthApyasthApakabhAvasya kriyamANatvenAbhedAt sthApyasthApakayozca pariNAmapariNAmibhAvAt , kASTapustacitrAkSAdisthAnaniyamAcca tayorabheda iti bhAvaH pratibhAti / nanu devadattAdi AkAreDa25 nAkAre vA vastuni citrAkSAdau sthApyata iti citrAdi devadattasvarUpamApadyate ityucyate, tathaivamavizeSAddevadattAdi citrAdisvarUpaM kuto nApadyata ityAzaGkate-yadi sthApanayeti / vyAcaSTe-ayamabhiprAya iti, sthApyo devadattAdiH, tasyAkArabhUtAdanAkArabhUtAdvA citrAdervyatiriktasya-bhinnasya sthApanAyA uddezyabhUtasya devadattAdeH svarUpamityarthaH, aviziSTatvameva hetutvenAha-tulya iti, sthApanAyA hetuH sthApayitrA uddezyabhUtadevadattAdivyatiriktavastukharUpApAdanaM, tacca vyatiriktArthasvarUpApAdanaM citrAdivaddeva. dattAdAvapyastyaveti tulyatvamiti bhAvaH / sadbhAvasthApanAyAmApattimuktvA'sadbhAvasthApanAyAmapi tAmAha-tathendratAmiti / 30 paraspararUpatApattAviSTApattiM karoti-naitadaniSTamiti / indrAdirapi sthApanAnikSepAtmakatAM nAtivarttate, prAgamUrtAtmanaH puruSAt nAmakarmaNo devadattAditAyAH prAguktatvAdityAha-asAvapIti / puruSe'pi nAmakarmaNo nAmakarmaNyapi puruSasya sthApanA syAdeva, 1chA.xx 2010_04 Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthApanAyA nikSepaH] dvAdazAranayacakram nAtivarttate, puruSAnnAmakarmaNo devadattAditetyAdi granthena bhAvitatvAt , tasmAt sthApanAnikSepatve satyeva jIvakarmaNoH yogavAdipariNAmavaicitryaM [vyaktA vyaktAkAravaizvarUpyamabhihitacitralepyAdidRSTAntasAdharmya nAtivarttate, ato yujyata evaitat , na na yujyate, dviH pratiSedhasya prakRtyApatteH, evaMtAvat sthApanayA nikSepa iti tRtIyAsamAse sthApanAnikSepadravyArthanayavyApitA darzitA / atha ca sthApanAyA nikSepa iti karmaNi SaSThI kRtvA samAsaH, kiM karma ? sthApanaiva, kA sA? AkAraH, ko'sau ? vastvAtmA, sa eva nikSipyate, kva? svAtmani, kaH ? ghaTAdiH, kena ? kumbhakArAdibhiriti, mumukSubhirAtmA karmAmizraH svAtmani, aviviktaH san viviktarUpatvena, tathendro'pi pradarzyate, na hi tadAkAramantareNendraH, ghaTa iva vikukSitvAdivinAbhUta iti / atha cetyAdi, SaSThIsamAse'pi darzayitumAha-sthApanAyA nikSepa iti samAsaH karmaNi SaSThI kRtvA, kiM karma ? sthApanaiva, kA sA sthApanA ? AkAraH, ko'sAvAkAraH ? vastvAtmA, sa eva nikSipyate, ka? 10 svAtmani, kaH ? ghaTAdiH, kena ? kumbhakArAdi[bha]riti vyAkhyAtaH SaSThIsamAsArtho'pi vastutaH prastutaH, tadvyApakatvapradarzanArthamAha-mumukSubhirAtmA svAtmani, nikSipyata iti varttate, kIdRza iti cet-karmAmizraH, sthApyate svAkAre'viviktaH san viviktarUpatvena, tathendro'pItyAdi, aviviktaviviktasthAnalakSaNasthApanAnikSepAtmakatvaM jagataH pratyakSIkriyate, vyApitvAllakSaNasyAsya indrAnindrayorvivekamajAnatAM puMsAM sa indraH sAkSAt pradarzyate, kasmAt ? yasmAnna tadAkAramityAdi, nayanazabalavarmatAdyAkAramantareNendrAbhAvAt , tadAkAra- 15 tattva evendra ityuktatvAt , kimiva ? ghaTa iva vikukSitvAdivinAbhUtaH, yathA ghaTo vikukSitvAdyAkArAdRte nAsti tadAtmaka evAsti tathendro'pi svAkAravinAbhUto nAsti, tadAtmaivAstIti / puruSanAmakarmaNoranyo'nyApattimantareNa zubhAzubhanimittayogavakrAdipariNAmAsambhavenaikadvitIdriyAdi vaizvarUpyamAtmano na syAdityAhapuruSAditi / anyonyarUpApattiH puruSanAmakarmaNoyujyata eva na yujyata iti netyayogavyavacchedamAha-ato yujyata iti tRtIyAsamAsapakSamupasaMharati-evaM tAvaditi / sthApanA kumbhakArAdiminikSipyata ityarthe sthApanAyA nikSepa iti karmaNi SaSTIM 20 vidhAya samAse sthApanAnikSepa iti bhavatIti tatpakSAzrayeNa taM nirUpayati-atha ceti / vyAcaSTe-SaSThIsamAse'pIti / karmaNi SaSThIM kRtveti, karmAdyekArthasamavAyini phalabhUte zeSe SaSTIM kRtvetyarthaH / vastvAtmalakSaNAkAra eva nikSepaNakarmIbhUtA sthApanelyAha-kiM karmeti / kumbhakArAdikartRkaM ghaTAdivarUpAdhikaraNakaM nikSepaNamityAha-kka ? svAtmanIti / kumbhakArAdikartRkaghaTAdisvAtmAdhikaraNakanikSepaNasya SaSThIsamAsArthasyApyatra samAse sambhavo'stItyAha-vyAkhyAta iti / karmaSaSThIsamAsArthasya vyApakatvapradarzanAya dRSTAntAntaramAha-mumukSabhiriti, mumukSubhiH karmAsampRkta AtmA khAtmani karmA bhinno'pi bhinnatvena 25 sthApyata iti lakSaNasya vyApanAjhyApitvamiti bhAvaH / sAmAnyasvarUpe'bhedAtmani dravye vizeSANAM sarveSAM kathaJcidredarUpeNa vyavasthApanena dravyaparyAyAtmakatvAjagatastadrUpeNaiva pratyakSaviSayatvamityAha-avivikteti / pratyakSaviSayatvamevAdarzayatiindrAnindrayoriti / tatra hetumAha-yasmAditi. indravyapadezayogyAkArasya tatra sadbhAvAditi bhAvaH / na hyAkA kimapi vastu bhavitumarhatIti draDhayituM nidarzanamAha-ghaTa iveti / sthApanAyAM nikSepa iti saptamItatpuruSasamAsAzrayeNAha 1 si. kSa. De. chA. prastuto yapikatva pra0 / 2 si. kSa. chA. tadAkAretyAdi / 2010_04 Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 810 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre atha vA sthApanAyAM nikSepo na nAmni, yato nAmApi sahArthena tattattaMtrameva, sthAnakaraNajanmAno varNAH saGgatyoccarantaH suptiGantAdivizeSAkArAH, pudgalAzca nAmAkhyAtavAcyadravyakriyAkArAH, sarva bhUtAkAratattvasthApanAvipariNAmavijRmbhitamAtram , tadabhAve zabdArthayorabhAvAt , evaM tAvannAmanikSepa uktH| atha vA sthApanAyAmityAdi, saptamIsamAso vA sthApanAyAM nikSepaH sthApanAnikSepa iti, evakArArtho draSTavyaH, tadvyAcaSTe-na nAni-na zabde nikSipyate, kiM tarhi ? sthApanAyAmeva nikSipyate, kasmAditi cedata Aha-yato nAmApi sahArthena tattattaMtrameva-AkArataMtrameva zabdo'rthazva, tadbhAvayati-sthAnakaraNetyAdi, akArAdayo varNAH pratiniyatakaMThAdisthAnakaraNajanmAnaH saGgatyA-nairantaryeNoccarantaH suptiGantAdivizeSAkArAH, pudgalAzca nAmAkhyAtavAcyadravyakriyArthAkArAH, sarvaM sadbhUtAkAratattvasthApanAvipariNAmavi10 jRmbhitamAtram , kiM kAraNaM ? tadabhAva ityAdi, AkArAbhAve zabdArthayorabhAvAt-AkArAgrahaNe caitayoragrahaNAt, evaM tAvannAmanikSepaH sthApanAnikSepAntarbhUta uktaH / dravyanikSepo'pi sthApanAntarbhUta iti brUmaH tadyathA dravyamapi sthApanAnikSepa eva, AkAramayatvAt , yathA zrIparNIdAru dravyaM tasya tasyAntarlInAkAram , bhAvo'pi kriyopayogarUpAdinIlAdizivakAdirUpabhedaiH sAkAra eva, 15 evaM nikSepatrayaM sthApanAnikSepa eva rUpAntaravyAvattenena rUpAntarakaraNAtmakasthApanAsvarUpAnatikramAt / dravyamapItyAdi, dravyanikSepo'pi sthApanAnikSepa eva, AkAramayatvAdravyasya, yathA zrIparNIdAru dravyaMkAraNamantInAkAraM tasya tasyA''kAravizeSasya tadavyaktasAmAnyanikSepaH-tathA''kArasamparigrahamAtramiti athaveti / sarva vAkyaM sAvadhAraNamiti nyAyenaivakAro'tra vidyata ityAha-evakArArtha iti, nAmadravyayorna nikSepa iti 20 paravyavacchedo labhyate, tasmAnnAmadravyanikSepayoH sthApanAnikSepAntargatatvameva, na tu pArthakyamiti bhAvaH / tatra prathamaM na nAmni nikSipyata iti darzayati-na nAmnIti / tatra kAraNamAha-yato nAmApIti, zabdArthayorAkArAdhInatvAdityarthaH / zabdasyA''kRtitantratvaM sphuTayati-sthAnakaraNeti, sthAnaM kaNThatAlvAdi, karaNamantaHkaraNam , tatra prANo buddhitattvena antarAviSTa UrddhamamipravRttaH tattatsthAneSu sambaddho zabdaparamANUnakArAdirUpeNa bhinnatayA pariNamayati, te ca varNAH tattadarthaprakAzanayogyatayA'vyavadhAnenoccaranto ghaTamiti subantapadatvenA''nayeti tiGantapadatvena ca pariNamanti, tasmAt subantAkAratvaM tiGantAkAratvaM paudgalikasya nAmadravyasya 25 ghaTAdeH pRthubudhnodarAdyAkAravadakSatameveti bhAvaH / zabdasya nAmAkhyAtarUpasya subantatiGantAdivizeSa AkAraH, sAmAnyAkArazca tadvAcyabhUte dravyakriye, vAcyavAcakayostAdAtmyAt, sarve caita AkArAH sadbhAvasthApanApariNAmA ityAha-suptiGantAdIti / na hi nirAkAraH kazcicchabdo'rtho vA gRhyata ityAha-AkArAbhAva iti / nAmanikSepaM sthApanAnikSepe AkAratvAdantarbhAvayitvA dravyanikSepo'pi tadantargata evetyaadrshyti-drvympiiti| vyAcaSTe-dravyanikSepo'pIti / yadAkAramayaM tatsarva sthApanA nikSepa eveti hetumAha-AkAramayatvAditi-AkArapracuratvAdityarthaH / pariNAmA hi sarve pariNAmini sAdhanAbhivyaktiprAkkAleDa30 vyaktAkArAstiSThantIti dravyaM teSAmavyaktasthApanAnikSepaviSayatvAtsthApanaivetyAha-yathA zrIparNIti / bhAvanikSepamapyantarbhAvayati si.kSa. chA. tatra taMtrameva / 2 zabdArthazca / 3 si.kSa. kaMThAditAsthA / si. kSa. srvenbhuutaa| 2010_04 Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sadbhAvasthApanA] dvAdazAranayacakram sthApanaiva dravyamapi, evaM nAmadravyanikSepau sthApanAnikSepa eva, bhAvo'pItyAdi, bhAvanikSepo'pi sthApanaiva, Agama[to noAgamata]zca, AgamatastatprAbhRtajJa upayukta ityupayukto bhAvaH pAriNAmikaH, kSAyopazamikazceSTA jIvasya vIryAntarAyakSayopazamajo bhAvaH, pudgalAnAntu rUpAdiyugapadbhAvI pAriNAmiko bhAvaH, nIlAdivA tadvizeSaH, zivakAdyayugapadbhAvI vetyevamAdirUpA bhedA yasya so'yaM kriyopayogarUpAdinIlAdizivakAdirUpabhedo bhAvaH sAkAra eva-Abhavanameva pUrvoktavidhinA, evaM nikSepatrayaM sthApanAnikSepa eva saMkSepataH, / rUpAntaravyAvarttanena rUpAntarakaraNAtmakasthApanAsvarUpAnatikramAt / etallakSaNAnugRhItattvAdasadbhAvasthApanA'vyaktAkArasatI sthApanetyApAdayitukAmaH parAzaGkAnivRttyarthamAha- akSAdyasadbhAvasthApanAyAmapi rUpAntarazcevyAvartya rUpAntaraM na kuryAdindrAderakSanikSepapratipAdyasyAvarodhaH syAt tasmAdaviruddhAbhipretAkAre vRtto nAmnA indra iti buddhyA vA'dhyAropa- 10 statkarmaNaH, dravyArthasthApanendrasthUNAvat, etattattvAdhyavasAyAdeva liGgasamAcAradevatApratimAnamaskaraNAdi loke rUDhatvAt sthApanaiva sarvamiti sthApanAdravyArthanayamatamuktam / akSAdyasadbhAvetyAdi, atrApi rUpAntarazceddhyAvartya rUpAntaraM na kuryAt rUpAntarasyendrAderakSanikSepapratipAdyasyAvarodhaH -pratipattirna syAdbhavitum , tasmAdaviruddhAbhipretAkAre vRtto nAmnA-zabdenendra iti buddhyA vA'dhyAropaH tatkarmaNaH-akSanikSepasthApanAkarmaNaH, kimiva ? dravyArthasthApanendrasthUNAvat-yathA rUpA- 15 bhaavnikssepo'piiti| cetanAcetanayorapi bhAvarUpayoH sAkAratvAvinAbhAvitvAt sthApanAntargatatvameveti darzayati-Agamata iti prAbhRtajJastatra upayuktazca jIvaH upayogarUpaH, prAbhRtaM pUrvAntargataM yo jAnAti sa prAbhRtajJaH, tathopayogayutazca, anupayuktasya bhAvatvAnupapatteH, anupayukto dravyamiti lakSaNAt, upayogAtmA jIvazca jIvatvasya pAriNAmikatvAt pAriNAmika ucyate, ceSTA ca vIryAntarAyakSayopazamajanyatvena kSAyaupazamiko bhAvazcetanasya, paudgalikAnAntu bhAvaH pAriNAmika eva, tatra sahabhAvino rUpAdayasta dvizeSAzca nIlAdayo bhAvAH, kramabhAvinazca zivakasthAsakAdayaH, sarve caite bhAvAH sAkArA eva yata eva caite prastutarUpapari- 20 samApanena rUpAntaravyAvRttyA ca bhavanti ata eva sthApanAsvarUpaM nAtikrAmantIti bhAvaH / nAmadravyabhAvanikSepANAM sthApanAtvameva prakaTayati-evaM nikSepatrayamiti / bhavatu rUpAntaravyAvRttyA prastutarUpaparisamApanena ca bhavanameteSAM sthApanAtvaM kutaH? na hyAkAramAtra sthApanetyatrAha-rUpAntareti, sthUgAdau hyayamindra iti sthApyate sthUNAtvAdilakSaNarUpAntaravyAvartanenendratvAdirUpAntaratvamApAdyata iti sa sthApanayA indra ucyate tathaivaite'pIti bhAvaH / asadbhAvasthApanAyAmapyetallakSaNaM vyApakamiti pradarzayituM vicArayati-akSAdIti rUpAntaravyAvRttipUrvakarUpAntarakaraNalakSaNasthApanAyA akSAdAvanaGgIkAre'kSAdAvindrAdInAM yA pratipattioMke-25 nAnubhUyate tasyAH pratibandhaH syAditi vyAcaSTe-atrApIti asadbhAvasthApanAviSayIbhUtAkSAdAvityarthaH, tathA cAkAra eva na sthApanA nikSepaniyAmakaH, kintu abhiprAyAkArAnyatarasambandhavattvaM tanniyAmakam , sadbhAvasthApanAyAmAkArasambandho'sadbhAvasthApanAyAmabhiprAyasambandhaH prayojaka iti bhAvaH / tasmAdaviruddhati, balavadaniSTAnanubandhISTasAdhanatAketyarthaH, abhipretAkAre-tadgataguNasmRtijanakasaMskArodbodhakAbhiprAyaviSayIbhUte AkAre pravRtta indrAdizabdenendrAdibuddhyA vaa'dhyaaropH| evaJcA''gamabodhitabalavadaniSTAnanubandhISTasAdhanatAkatadgataguNasmRtijanakasaMskArodvodhakAbhiprAyA''kArAnyatarasambandhavattvaM sthApanAyA rUpAntaravyAvRttipUrvaka-30 rUpAntarakaraNalakSaNAyAH prayojakamiti dhyeyam, sthApanAnikSepe nAmanikSepasyAntargatatvAt nAmnA''ropaH bhAvanikSepasyAntargatatvAdayA''ropa ityuktam, dravyanikSepasyApi tadantargatatvena dRSTAntatayodbhAvitam, atra pakSe prayojakakoTAvAgamabodhitatvaM na deyam, tatra sthApanAvyatiriktatvena teSAmabhidhAnAditi / dRSTAntaM sphuTayati-yathA rUpAntareti / etatrayamatena lokasaMvAda darzayati 2010_04 . Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 812 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre ntaravyAvRttyA rUpAntarakaraNAdravyArthasthApanendrArthA sthUNA indrastathA'kSAdiriti, etattattvAdhyavasAyAdeva liGgasamAcAradevatApratimAnamarakaraNAdi loke, naitadupapattyA pratipAdyaM sthApanaiva sarvamiti, loke rUDhatvAt , tathAhi pASaMDinAM liGgagrahaNAni, yathA''gamamAkAravizeSaprasiddheH, tatsahacAriNo niyamAH, ahaMdudvendrabuddhAdidevatApratimAsthApanAni, tannamaskArajapastutibalimAlyAdibhirabhyarcanAni ca prativiziSTAkAranibandhanAni 5 dRSTAni, na hi dRSTAgariSThaM pramANamastIti, evaM sthApanAdravyArthanayamatamuktam / atrApi vizeSAkArasya paramArthasyaikabhavanasya sthApanAnikSepe kArye sAmAnyAkAra upasarjanaM pradhAnasya paramArthasya, upakAritvAt , pANyaGgulitvagasthisaMdhivarNarekhAvayavaparamANurUpAdibhedeSviva pratyekaM vizeSatattvabhavanasya, itaradupasarjanam , paramArthatastu tadantyavizeSatattvamavikalpya mastIti na tAni pANyAdIni svarUpataH, kutasteSAM sthApanA? kSetrato yugapadbhAviparyAyeSu vizeSa10 vyatirekeNArthAbhAvAt , kAlato'pi bAlAdyayugapadbhAviparyAyeSvekaM paramArtha iti kathaM sthApanA kriyatAM kasya vaa| atrApItyAdi, asyApi nayasyottaramidam , AkAro'pi dvividhaH-sAmAnyAkAro vizeSAkArazca, tatra vizeSAkAraH svarUpameva paramArtho na sAmAnyAkAraiH, tasya paramArthasyaikabhavanasya sthApanAnikSepe kArye sAmAnyAkAro-dravyArtha upasarjanam , pradhAnasya paramArthasya-sadbhAvasyAsadbhAvaH, upakAritvAt , pANyaGgulitvai15 gasthisaMdhivarNarekhAvayavaparamANurUpAdibhedeSviva pratyekaM vizeSatattvabhava[na]sya, itaradupasarjanam , paramArthatastu tadantyavizeSatattvamavikalpyamasti na tAni pANyAdIni svarUpataH, kutasteSAM sthApanA, dravya[taH], tathA kSetrato yugapadbhAviparyAyeSu vizeSavyatirekeNArthAbhAvAnnAsti sthApanA''kAra:-AbhavanaM AkArye Akarttari anmmmmmm etattattvAdhyavasAyAdeveti, sthApanAprayojakarUpAdhyavasAyAdevetyarthaH, liGgagrahaNaM saMnyAsAdiliGgasyaikadaNDakASAyavastradhAraNaM, yathAzAstraM tatrApyAkAravizeSasya sadbhAvAt , teSAM niyamAdi ca samAcAraH, devatApratimA-arhadbuddhahariharAdidevapratibimbAdi, tanna20 manajapastutipUjAdayaH sarve pratiniyatA''kAranimittakA eva dRzyante, tasmAt pratyakSasiddhatvAdAkAravyApteH, sthApanaiva sarvamiti vyavasthApayituM na pramANAntaramapekSaNIyamiti bhAvaH / pramANAntarAnapekSatvamevAha-naitadupapattyeti, nAnumAnAdibhirityarthaH / loke AkArAdhyavasAyAdeva prasiddhatvAditi hetumAha-loke iti / prasiddhimevAdarzayati-tathA hIti / tasmAt sthApanaiva sarvamityupasaMharati-evamiti / itthaM sthApanAdravyArthanayena sthApanAdravyasya prAdhAnye pratipAdite ubhayaniyamanayaH AkArasyApi sAmAnyavizeSarUpatvAt sAmAnyAkAra upasarjanaM vizeSAkAraH pradhAna miti pratipAdayati-atrApIti / vyAcaSTe-asyApi 25 nayasyeti, sAmAnyAkAro'sadbhUtAkAro'vyaktAkAraH upasarjanabhUtaH, vizeSAkAraH sadbhUtAkAro vyaktAkAraH pAramArthikaH pradhAna bhUta iti bhAvaH / tasya paramArthasyeti, vizeSAkArasyaikabhavanarUpasya pAramArthikasya sthApanAnikSepe karttavye sAmAnyAkAro dravyArthabhUta upasarjanaM bhavati, pradhAnabhUtasya vizeSAkArasyopakAritvAditi bhAvaH / pANyAdInAM vizeSabhavanatve'pi tadavayavApekSayA sAmAnyatvAdAparamANurUpAdivizeSabhavanamupasarjanatvena paramANuH rUpAdi vA'vibhAjyaM vizeSabhavanaM pradhAnamitaratsarvamupasarjanamityAhapANyAlIti / tadevaM pradhAnopasarjanabhAvaM sambhAvanayoditvA vastuto'ntyabhUtaparamANurUpAdivizeSabhavanasyaivAvibhAjyatayA pAramA30 rthikasadbhAvAt pareSAmabhAvAt kutaH sthApanetyAha-paramArthatastviti / evaM dravyataH sthApanAyA asambhavamabhidhAya kSetratasta mAha-tathA kSetrata iti rUparasAdiyugapadbhAviparyAyANAmeva vizeSarUpANAM vastutvAttato'nyasyAbhAvAdAkAryasyA''karturvA'. si.kss.chaa.paaNddinaaN| 2 si.kSa. ythaagrmkaaraavishess|xxkss. chA. svkyrthsN0| 4 si.chA, tdNstyvishessetttv| 2010_04 Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anyataranirAkRtiprasaktiH] dvAdazAranayacakram vA'rthe nAsti, sthApanAyA AkAratvAt , kAlato'pyayugapadbhAviparyAyeSu bAlAdiSveka-ekavizeSabhavanaM paramArthaH, tadbhAvayati-bAlAdyayugapadbhAvItyAdi, yAvat kathaM sthApanA kriyatAm ? kasya veti gatArtham / kiccAnyat-sadbhAvasthApanAyAH paryAyArthatvAdasadbhAvasthApanAyA dravyArthamAtratvAt tadve prarUpayatA tvayA paryAyArthaprAdhAnyAvilambinA dravyaM nirAkRtam , dravyArthaprAdhAnye vA paryAyA nirAkRtA akSAdyasadbhAvetyAdinA grantheneti tadarzayati asadbhAvasthApanAyAzca prAdhAnye paryAyanirAkaraNaM syAt , sadbhAvasthApanAyAH prAdhAnye tvitaranirAkaraNam , yo'pi nAmabuddhyAropa uktaH so'pi nayAntarayo madravyaparyAyArthayorviSayaH sa ca vizeSabhavanameva, dravyArthastvatikrAntabhaGgeSu vyAkhyAto dUSitazca, itastu bhAva evako bhavatIti, dravyaM dravyArthavAcyaJceSTaM na karotIti bhAvitameva, ataH sthitametat vizeSabhavanameva parasparAnapekSaM jagattattvamiti, kriyAphalAvisaMvAdo'pi ca, aihikamAmuSmikaM vA odanAdi 10 svargAdi phalaM pacikriyAdidAnAdeH, na tatra kASThasthAlyAdIni nAmamAtrANi na citralikhitAni vA pravarttante, kintu tathAbhUtAni tAnyeva vizeSakabhavanAni, na cAgninA zabdena pacyate na vA citralikhitena, na yathA mAnaprasthakena tathA tnnaanaa| asadbhAvasthApanAyAzcetyAdi, yAvaditaranirAkaraNam , yo'pi nAmabuddhyAropa ukto'bhipretAkAra ityAdi so'pi nayAntarayo maMdravya[paryAya]rthiyorviSayaH,-tatra nAmadravyArthaviSayo nAmAdhyAropaH, paryAyArtha- 13 viSayo buddhyadhyAropaH, 'oNgamato jANae uvautte bhAvasAmAie' (anu0 sU. 150) iti, sa ca vizeSabhavanameva, dravyArthastvityAdi, atikrAnteSu vidhividhyAdi bhaGgeSu dravyArtho vyAkhyAto dUSitaH punarna vAcyaH, itastu bhAva ityAdi, asmiMzca zabdanaye ubhaya[niyamabhaGgalakSaNe vizeSa evaiko bhavatIti zabdArthavyAkhyAnena, dravyaM dravyArthavAcyaM-nAmasthA[panA]dravyArthavAcyaM ceSTaM na karotIti bhAvitameva, ato nayasvarUpamupanaya[tisattvena sthApanAkAro na sambhavati, AkArye-AkArakarmIbhUte Akartari-AkArakarttari, AkAravyatiriktasya kasyApyapAramArthikatvena 20 nAkArasya sthApanA sambhavatIti bhaavH| kAlato'pi sthApanAyA asambhavamAha-kAlato'pIti pUrvottaraparyAyANAM vartamAnaparyAyavyatiriktaparyAyiNazcAbhAvena kasya kathaM vA sthApanA syAdityAha-bAlAdIti, AdinA kaumArayauvanavArddhakyAdayo graahyaaH| nanu sadbhAvAsadbhAvasthApane dve api tvayA nAbhyupagantuM zakyate, saddhAvasthApanAGgIkAre tasyAH paryAyArthamAtratvena dravyasya nirAkRtiH syAt, asadbhAvasthApanAGgIkAre ca tasyA dravyArthamAtratayA paryAyo'pahastitaH syAt , anyathA rUpAntaravyAvRttipUrvakarUpAntarakaraNalakSaNasthApanAyA asambhavaH syAt, paryAyapakSe dravyasya dravyapakSeca paryAyasya rUpAntaratvAditi doSAntaramAha-asadbhAvasthApanA-25 yAzceti / vyAcaSTe-asaddhAveti. avataraNikayA vyAkhyAtameva mUlam / evamaviruddhAbhipretAkAre vRtto nAmnA indra iti bujhyA vA''dhyAropastatkarmaNa iti granthena yo nikSepa uktaH so'pi vizeSabhavanameva, nAmnaH buddhezca paryAyArthaviSayatvAdityAha-yo'pIti / dravyArthastu vidhividhyAdibhaGgeSu nirUpito dUSitazcetyAha-atikrAnteSviti / asminnubhayaniyamabhaGge zabdanaye parasparAnapekSakaikabhavanAtmakatvaM vizeSANAmarthAnAm , yathArthAbhidhAnaJca zabdaH, nAmasthApanAdravyArthavAcyantu neSTaM karotIti, itaretarAnapekSakaikabhavanalakSaNavizeSatattvameva jagat, na tu dravyAditattvamiti nirUpitamevetyAha-asmiMzceti / evamabhyupagama eva kriyAphalayoH 30 3 si. kSa. chA. De. mAiyaM / si.kSa. chA. vishessaavyti| 2 si. nAmadvyArthayoriti padaM nAsti / 3, 4, kSa. drvydrvyaa0| _ 2010_04 Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mmonw 814 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre ataH] sthitametadityAdi, yAvajjagattatvamiti, evaM tasya darzanasya lokasaMvyavahAravyApitAM darzayati-kriyAphalAvisaMvAdo'pi cetyAdi, aihikamodanAdi pacikriyAdeH sthAlIkASThAdisAdhanAyAH phalam , AmuSmikaM svargAdi dAnAderodanAdisAdhanAyAH phalam , na tatra kASThasthAlyAdIni nAmamAtrANi na citralikhitAni vA, kintu tathAbhUtAni paMcidAnAdIni, tAnyeva vizeSakabhavanAni, tadyuktaM nAmacitrakASThAdivyavavahArama5 GgIkRtya bhAvabhavanaM-kriyA pravarttate, nAgninA zabdena pacyate na vetyAdi bhAvitA) yAvanna yathA mAnaM prasthakena tathA tannAmneti / nAmapratyayanAmakarmatattvAttenaiveti cenna cetanAbhedabhUtibhUyogyavizeSAtmaniyatatattvAbhAve tiryaggatinirvartanIyayogavakratAdipariNAmAtipravRtteH phalAbhAvAnnAmakarmAdyanupapatteH, na ca citralikhitAgniprasthakAbhyAM dahanamAne, tayorvyavahArAkSamatvAt tathAvRttibhAvasyaiva vyavahAra10 kSamatvAt, dravyamapi ca bhavyaM tathA tathA bhavanAt bhAva eva ghaTate, tvanmate dravyabhavane tu na tathA tathA bhavanArthena bhAvazabdena dravyazabdasya sambandhaH, agniprasthakAdisarvamekabhAva eva bhUtaM dravyArthAbhedAt / (nAmeti) nAmapratyayanAmakarmatattvAttenaiveti cet-syAnmataM prAguktacaitanyanAmapratyayAyattaM nAmakarma tattattvAni kASThAdInItyataH tenaiva nAmnA loke vyavahAra ityetacca na, cetanAbhedetyAdi yAvannAmakarmAdyanu15 papatteriti, atrApi cetanAbhedeSu yAni pRthivyAditattvAni niyatAni tathAbhUtibhUyogye vizeSAtmani teSA mabhAve tiryaggatinirvartanIyayogavakratAdipariNAmAtipravRtteH phalAbhAvaH, tadabhAvAt kuto nAmakarma ? kutaH kAryakAraNayoravisaMvAdo'vyabhicaritatvaM sambhavatItyAha-kriyAphaleti, yaddhi phalAvyavahitaprAkkSaNavRtti tadevAvyabhicArikAraNaM bhavitumarhati, vyavahitakSaNavRtti ca na kAraNam, tadavyavahitottarakSaNe phalAniSpattaH, evaJca tathAvidhAnAM kAraNatvAbhimatAnAM sadbhA ve'pi yasya vilambAt kAryavilambaH, yasya sattve uttarakSaNe'vazyaM phalaniSpAdastayoreva kriyAphalabhAvo nyAyyaH, tAdRzaJca kAraNaM 20 vizeSabhavanameva, na tu nAma sthApanA dravyaM vA, odanAdi hi pacikriyAdeH phalam, tadavyavahitottarakSaNe tadudbhavAt, pacikriyA dereva sthAlyAdikAraNam , na tvodanAdeH, tathA svargAderdAnAdyeva kAraNam, na tvodanAdi, tattu dAnAdereva kAraNam , phalAvyabhicAritvAt , evaM tannAmAni tatsthApanA vA na heturiti nirUpayati-aihikamiti, iha-tiryagloke bhavamaihikamodanAdiphalamityarthaH amuSmin viprakRSTe loke vargAdau bhavamAmuSmikaM svargAdi, talokaprAptirityarthaH / nivartyAnyAdarzayati-na tatreti, dravyadravyArthasyAne nirAkAryatvAdatra na taddarzitam / pacikriyAdAnAdireva vizeSaikabhavanarUpA odanAdiphalasAdhanAnItyAha-kintu tthaabhuutaaniiti| 25 bhAvadvAreNa nAmasthApane vyavahArAGge, na tu sAkSAt, bhAvazca nAmacitrakASThAdibhirupakRtaH pravartata ityAha-tadyuktamiti / dhAnyAni yathA bhAvabhUtaprasthakena mIyante na tathA prasthakanAmnA na vA citrAdilikhitena prasthakeneti dRSTAntAntaramAha-na yatheti / nanu pUrvamuktaM mayA kumbhakArakaraNazabdacetanAvaicitryavRttitAratamyAdhyAsanasamupahitarUpA ghaTatA yathA sAkSAnnAnastathA tathA bhavati evaM kumbhakAramanuSyazarIramRdAdi tatprabhavameva, zabdopayogasambandhAdyogavakratAvisaMvAdanAdeH, rUpAdimadarthaviracanAtmakatvAdityAdi tathA ca nAmnaiva loke vyavahAro na tu vizeSaikabhavanamAtreNetyAzaGkate-nAmapratyayeti / tadvyAkaroti-syAnmatamiti, vyaktA30 vyaktasvarUpazabdAtmakopayogasambandhAnnAmakarma zubhamazubha vA bhavati tadAtmakaM kASThAdi vastu, tatprabhavatvAt, tasmAt sarvasya nAmAtmakatvAnnAmnaiva loke vyavahAraH pravartata iti bhAvaH / samAdhatte-atrApIti pRthivyAditattvaM hi cetanAbhedavyApyam , tadabhAve tadasambhavAt , evaM bhavadbhavanalakSaNavizeSAtmavyApyamapi, vizeSaikabhavanAtmakaM yadi pRthivyAditattvaM na syAttarhi sadaikarUpatAprasaGgena 1 si.kSa. De. chA. pacebhogadhiyAni / 2010_04 Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 815 zabdanayeSTabhAvanikSepaH] dvAdazAranayacakram kASThAdivanaspatipRthivyagnyAditiryakzarIratvAdIni ? ato vizeSabhavanameva kriyAphalAdivyavahArahetuH, na nAmazabda iti suSTuktam , tathA citrakarmetyata Aha-na ca citralikhitAgniprasthakAbhyAM dahanamAne, tayorvyavahArAkSamatvAt / tathAvRttibhAvasyaiva vyavahArakSamatvAt , dravyamapi ca bhavyaM tathA tatheti, dravyaJca bhavye bhavatIti bhavyaM tena tena prakAreNa lokavyavahArakSameNa bhavanAdbhAva eva ghaTate, tvanmate dravyabhavane tu na, agniprasthakAdi sarvamekabhAva eva bhUtam , dravyArthAbhedAMdato dravyazabdenAtyantaviruddhArthena bhedavAcinA tathA tathA / bhAvanArthena [na] sambandhaH / / asminnarthe nidarzanamAha tathA prasphuTameva agnidravyamiti punapuMsakayorbhAvabhede sAmAnAdhikaraNyam , nAnyathA dAruprasthakavadvA sAmAnAdhikaraNye dharaNyAdAvapi samAnamavatiSTheta , dravyatvAditi, tathAbhUta .....................dahano'gniH, evaM pratipadArtha bhAvanikSepaH zabdanayasyokto na 10 yatharjusUtrasya nAmAdicaturvidhanikSepAbhilASiNaH, atra ca zabdArtho'pi asatyopAdhisatyaH, nAnantaranayanirdiSTo'nyApohaH, yathoktam-'asatyopAdhi yatsatyaM tadvA zabdanivandhanam' (vAkyapa0 kAM0 2 zlo0 129) iti, vizeSA upAdhayo'satyAH, sadbhayo hitaM satyaM, karmaNi caturthI, prakRtiH sAmAnyaM pratipAdyam, sAmAnyavAdimate asatyairvizeSaireva vikAraprakRtitvavattadabhidhIyate / tathA prasphuTamityAdi agnidravyamiti punapuMsakayobhIvabhede sAmAnAdhikaraNyaM dRSTaM nAnyathA tat, syAnmataM dravyazabdasya dArusamAnAdhikaraNatvAt , napuMsakaM prasthaka[ m] ityetaccAyuktam , yasmAt dAruprasthaMka 15 yogavakratAdiprayuktaM jagadvaicitryaM na syAditi zabdopayogasambandhAt kuto nAmakarma kuto vA tajanyazarIrAdi bhavediti bhAvaH / tadevaM jagataH sadaikarUpatAparihArAya vaicitryanivandhanaM vizeSabhavanameva pradhAnamityayatnasiddhamityupadarzayati-ato vizeSabhavanameveti / / tadevaM nAmamAtrato vyavahAro na sambhavatItyuktvA sthApanAmAtreNApi tadasambhavamAha-na ca citralikhiteti, citritenAgninA na hi 20 dAho dRzyate na vA prasthakena mIyate, asamarthatvAt , kintu tatsamarthavizeSabhavanAtmakenaivAgninA dAhaH prasthakena mAnaM vyavahArakSamatvAditi na tatra sthApanA prayojiketi bhAvaH / dravyadravyArtho'pyasamartha eva vizeSabhavanavyatirekeNetyAha-dravyamapi ceti, tadapi tena tena prakAreNa bhavanarUpameva vyavahArasamarthamiti bhAvarUpameva bhavyatvasyaiva, dravyalakSaNatvAditi bhAvaH / tvadabhipretaM tu dravyabhavanaM sAmAnyarUpamata eva cAgniprasthakAdinikhilaM dravyarUpato bhavanAvyabhicAritvenAbhinnabhAvarUpamekameva, tathA tathA bhavanalakSaNamedavAcI.' tu bhAvazabdo'to'tyantaviruddhArthatvaM dravyabhAvayoriti na tadvAcakazabdayoH sAmAnAdhikaraNyasvarUpaH sambandhaH sambhavatItyAha-tvanmata 25 iti dravyabhavane tu na ghaTate, dravyArthAbhedAt , tathA cAgniprasthakAdisarva eka eva bhAvaH, tasmAdravyazabdArthaH eka eva bhAvaH, bhAvazabdArthoM bhedaH tathA tathA bhavanarUpaH, tata ubhayostacchabdArthayorviruddhatvAvyabhAvazabdau viruddhArthavAcinAviti na parasparaM sAmAnAdhikaraNyAdisambandhamahata iti bhAvaH / dRSTaJca sAmAnAdhikaraNyaM, tacca bhAvabheda eva syAt, na tvabheda iti dRSTAntaM darzayati-tathA prasphuTameveti / vyAcaSTe-agnidravyamiti agnidravyayordravyatvenAbhedAdbhinnapravRttinimittAbhAvena kathaM syAt sAmAnAdhikaraNyam, manmate tu punapuMsakAdibhAvabhedena tatsyAditi bhAvaH / dAru dravyaM tacca napuMsakaM tadeva dAru prasthakaM mAnavizeSo bhavati tato 30 bhAvamede'pi dravyAbhedaprayuktameva sAmAnAdhikaraNyaM nAnupapannamityAzaGkate-syAnmatamiti / dravyAmedAdAruprasthakayoH sAmA 1 si.kSa. De. chA. bhedAkSodravya0 / 2 si. kSa. De. chA. bhAvanA0 / 3 si. kSa. De. chA. "prasthakatvAdvA / dvA0 26 (103) 2010_04 . Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 816 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre vadvA sAmAnAdhikaraNye dharaNyAdAvapi samAnamavatiSThatetyatiprasaGgadoSaH, kathaM ? yathA dravyatvAdAruprasthakatvAbhedastathA dravyatvAt pRthivyudakAdyabheda iti doSa eva, svamate tu doSAbhAvo guNotkarSazcetyata Aha-tathAbhUtetyAdi gatArthaM yAvadahano'gniH, uktArthanigamanaM-evaM pratipadArtha-sarvapadArtheSu bhAvanikSepaH zabdanayasyokto na yatharjusUtra[sya] nAmAdicaturvidhanikSepAbhilASiNaH-yathA RjusUtranayasya vartamAnaparyAyagrAhiNo 5 mataM na tathA bhavatIti zabdamataM darzitam / atra cetyAdi, zabdArtho'pyasatyopAdhisatyo nAnantaranayanirdiSTo'nyApohaH, yathoktamiti ziSTAntaramataM ca darzayati-'asatyopAdhi yatsatyaM tadvA zabdanibandhanam // ' (vAkyapa0 kA0 2 zlo. 129) iti tadvyAcaSTe-vizeSA upAdhaya ityAdi tadIya eva grantho yAvattadabhidhIyata iti suvarNaprakRtyupamarde kuNDalavikArasya vizeSasyAsatyasya sAmAnyavAdimate satyaM prakRtiH sAmAnyaM pratipAdyaM tathA puruSAdisAmAnyasya pratipAdakA vizeSA upAdhayaH, tataH prakRtipuruSezvarAdiSvAgameSu 'vizeSaireva 10 sAmAnyamiti pratipAdanasAdharmyaNa dRSTAntaH, tatra zabda upanibaddho vikAraprakRtitvavaditi, tatsaMhRtyA''cAryaH sadbhayo hitaM satyamiti taddhitArthaM vyutpAdya vibhaktimAha-karmaNi caturthIti SaSThI, ca 'caturthI cAziSyAyuSyabhadrakuzalasukhArthahitaiH' (pA. 2-3-73 ) iti vihitatvAt , hinoterdadhAtervA dhAtoH karmaNi dvitIyasyAM prAptAyAM SaSThIcaturtho vibhASyete / adhunA svamataM tena samIkurvan bhAvayati1B bhavadyApi paryAyavRttitattvamavikalpaM satyamasatyAH punarupAdhayo'sya liGgAdi, yathA nAdhikaraNyopapAdanamacAru, pRthivyudakAdyorapi dravyAbhedAt sAmAnAdhikaraNyApatteriti samAdhatte-dharaNyAdAvapIti / hetusaMghaTanaM vidhatte-yathA dravyatvAditi / bhAvanikSepavAdI zabdanayaH khamataM darzayati-svamate viti, sAmpratAkhye bhAvAbhyupagantari zabdanaye tvityarthaH / grantho'tra mRgyaH / nigamayati-evamiti, uktaprakAreNa bhAvanikSepo'yaM sarvatra zabdanayasammato na tu yathA caturvidhanikSepAbhilASiNa RjusUtrasya sammata iti bhaavH| etasya zabdanayasya matena zabdArtha darzayati-zabdArtho'pIti, 20 zabdAntarArthApohaM hi svArtha kurvatI zrutirabhidhatta iti zabdArthaH pUrvanaye'poha uktaH, nAyamasya nayasya sammataH, atra tu asatyopAdhisatyaH zabdArthaH, asatyA upAdhayo liGgAdayo yasya rUpAdizivakAdeH satyasyAsAvasatyopAdhisatyaH liGgAdyupahitarUpAdiH zabdArtha iti bhAvaH / vizeSopahitasAmAnyavAdinAM mate rUpAdyupahitadravyasya zabdArthatvaM yathA tathaivAsmanmate'pIti sUcayituM ziSTAntaramatamupanyasyati-yathoktamiti, zabdArthatvenAsatyA upAdhayo yasya satyasya yasya sAmAnyasya hiraNyamRdAdervikAratayA' bhISTA valayAGgulIyakA dizivakasthAsakAdaya upAdhayo'satyabhUtAstadupahitaM satyaM suvarNamRdAdi zabdavAcyamiti bhAvaH / tadIyavyAkhyAM 25 yAcaSTe-suvarNeti, rucakasvastikakuNDalAdayo vikArA yathA parasparopamaInena bhavanto'sthirapratyayaviSayatvAdasatyAH samanvayivijJAnAvaseyatvAt suvarNamityeva tu satyaM sAmAnyavAdinAM mate tathA sarvabhAveSu mahAsattAsAmAnyasyAnugatatvAt tadeva siddhasAdhyopAdhyupagRhItanAnAtvaM prAtipAdikadhAtubhedabhinnaiH zabdarucyate yathA nAlikAzuSiravarmanihitanayanAstadavakAzAvacchinnamevArthabhAgaM pazyanti vicchinnArthadarzanena ca viSayo na vikriyate tathA yathA'dhyavasAyaM zabdanivezAnmahAsattaiva ghaTapaTAdyAkAropAdhipurassaraM ghaTapaTAdizabdai rabhimukhIkriyata iti bhAvaH / vikAraprakRtitvavaditi dRSTAnto vikAraiH puruSAdivAdimate yathA puruSAdirvijJAyate tathA'satyairupAdhi30 bhirliGgAdibhiH satyaM rUpAdizivakAdivastu zabdena pratipAdyata ityarthaH pradarzita ityAha-tataH prakRtipuruSeti / sadbhayo hitaM satyamityatra ktapratyayAntasya dadhAtehinotervA dhAtoH karmavAcakAt sacchabdAcaturthI cAziSyetyAdisUtreNa karmaNi SaSThIcaturthyorvidhAnAdatra caturthItyAha-sadbhayo hitamiti / tadanenopadarzitena ziSTAntaramatena khamatamubhayaniyamarUpaM samIkaroti-bhavadvyApIti si. De. samAnAdhikaraNAddAruNyapi samAnAvatiSThatetyati / kSa. chA. sAmAnAdhikaraNIkaraNAdAruNyapi samAnAvatiSThatetyati / 2 si.kSa. chA. upAdhyAyAstate prkR0|3 si.kSa. chA.De. vizeSairiva / 4 si.kSa. chA. De. Sadhyarthe / 2010_04 Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avikalpavyApitA] dvAdazAranayacakram dravyamRddhaTakuNDakuNDikAdipravRttayastadAbhAH, tadvastu vyApivadAbhAsate, evameva caitadarzanasaMvAdIdaM...............AnIyatAm , satyasya............ tadAkhyAnamupasarjanam , gRhopalakSaNakAkavat uditasyArthavajAtizabdo vizeSArtha iti tvadvacanenoktamapi vizeSavastu uktavat , tadamyate jAtigataliGgasaMkhyAdisamAnAdhikaraNagatinirUpitaM anathikAyA evaM tasyA apyuktavat parArthatvAdarthavattvamanarthakatvaM svArthena, vAgvisargakAlopalakSaNanakSatradarzana- 5 zrutivat / bhavadvyApItyAdi, rUpAdizivakAdiparyAyA vRttirasya tattvasya tadavikalpaM zibikAvAhakAnene[ve]zvaraH, tat paryAyavRttitattvaM vyApi satataM varttate, dezabhinnaM rUpAdi kAlabhinnaM zivakAdi satyam , asatyAH punarupAdhayo'sya liGgAdi, upAdhyupAyena nidarzanaM dravyamRddhaTa ityAdi pravRttayastadAbhAH-rUpAdizivakAdiparyAya[vRtti tattvAbhAsAH, tadvastu vyApivadAbhAsate sAmAnyaM tadvizeSaH paramArthaH san , evameva cetyAdi, 10 etaddarzanasaMvAdIti [idamiti jJApakametena lakSaNena saGgrahItaM yAvadAnIyatAmiti, tadvyAkhyA-satyasyetyAdi yAvattadAkhyAnamupasarjanamiti gatArtham , dRSTAntaH-gRhopalakSaNakAkavaditi, kataradevadattasya gRhamiti prazne prativacanaM yatrAsau kAka iti kAkazabdo gRhArthapratipAdanArthatvAt kAkArtha eva san gRhArtha ityucyate tathA uditasyArthavat jAtizabdo vizeSArtha iti tvadvacanena-tadarthatvaprakAreNa vacanenoktamapi vizeSavastu uktena yadbhavadvastu yaca sahakramabhAviparyAyAtmanA varttate tadavikalpaM vyApi satyaM bhavati tasya copAdhayo liGgAdayo'satyAH, tadeva hi 15 vastu bhAva ucyate na hi bhAvo rUpAdizabdavyatirekeNocyate sAmAnyamiva dravyamRddhaTAdizabdavyatirekeNeti bhAvaH / etadeva vyAkaroti-rUpAdizivakAdIti, ete paryAyA vRttirvartanamasya bhAvalakSaNasya tattvasya tadbhavadvaratvavikalpam-tattadrUpeNa vikalpapratyayAviSayaH, bhAvatvenaiva viSayatvAt , tadevaM paryAyAtmanA vartanakharUpaM bhavadvastu vyApi satataM vartata iti bhAvaH / tadevAvikalpaM bhavadvastu pradarzayati-dezabhinnamiti. sahakramabhAviparyAyasvarUpamityarthaH / liGgAdayo'syAsatyabhUtA upAdhaya ityAha-asatyAH punariti / sAmAnyamapi dravyamRdghaTAdiH rUpAdizivakAdi paryAyavRttitattvAbhAsairavasthitairyathocyata iti dRSTAntamAha-upAdhyu- 20 pAyeneti, rUpAdyupAdhyupAyenetyarthaH, nirupAdhino vastuno'vyavahAryatvAt sambandhibhedAt dravyamRddhaTAdirUpato bhidyamAnopacaritabhedaM sAmAnya puMstrInapuMsakaikatvAdyupAdhibhirucyate, te ca dravyamRddhaTAdayaH sAmAnyabhUtAH sambandhibhedena rUpAdizivakAdibhedAtmabhAvavadavabhAsante sAmAnyacca vyApi dravyamRddhaTAdayaH sAmAnyabhedAH paramArthabhUtAH, upAdhayo'satyA liGgAdaya iti bhaavH| etadarzaneti, paramArthabhUtaM vastu sAkSAt spraSTamazaktAH zabdA upalakSitarUpapRSThapAtinaH, te copalakSitarUpA upAdhayo'satyAH AgamApAyavaza vidhuritanijasvarUpatvAt, tadvAreNa ca satyaM vastu spRzanti, tasmAdasatyopAdhibhiH zabdaiH satyamevAbhidhIyata ityetaddarzanasaMvAdi 25 jJApakaM syAditi bhAti, yaduktaM 'satyaM vastu tadAkArairasatyairavadhAryate / asatyopAdhibhiH zabdaiH satyamevAbhidhIyate // adhraveNa nimitena devadattagRhaM yathA / gRhItaM gRhazabdena zuddhamevAbhidhIyate // iti, atra jJApakaM vyAkhyA ca nopalabhyate / asatyopAdhisatyazabdArthatve dRSTAntamAha-gRhopalakSaNeti gRhasyopalakSaNabhUto yaH kAkastadvadityarthaH / gRhamupalakSayati kAkaH khabodhakatve sati khetarabodhakatvAdityAha-kAkazabda iti, aniyatakhAmikagRhopalakSaNAyopalakSakabhUtaH kAkaH, utpatite'pi tasminnupalakSaNasya kRtatvAdasatyabhUta upAdhiH, tadupalakSitaM gRhaM vizeSeNa gRhazabdenAbhidhIyata iti bhaavH| yathA ca kAkazabdaH khArthena na 30 sArthakaH gRhArthatvena tu arthavAn tathA jAtizabdo vizeSArtha iti tvadvacanena jAtizabdarvizeSasyopalakSaNatayoktatve'pyanuktakalpatvameva uditasyaivArthavattvAt , kintu jAtyA tadgamyate khagataliGgasAmAnAdhikaraNyagatyA, tasmAjAterapi parArthenArthavattvaM khArthena cAnarthakatvamityAzayenAha-uditasyArthavaditi, evaJca sAmAnyavAcinA zabdena vizeSasyoktatve'pi noktatvameva paramArthataH, gauNavRttyA 1 si.kSa. chA. 'yaanonneshvrH| 2 si. kSa. chA. De. tatvayAti satataM / wwwwwwwww 2010_04 Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 818 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre tulyamuktavanna paramArthata uktameva, tadgamyate [ityAdi jAtigatAnAM sattAdravyapRthivImRddhaTakuNDakuNDikAdiliGgasaMkhyAdInAM saMvAdinAM visaMvAdinAJca yA sAmAnAdhikaraNyagatiH tayA nirUpitaM yAdRcchikArthavattvam anarthikAyA eva satyAH tasyA api coktavaditi-tasyA api jAterabhihitanyAyena parArthatvAdarthavattvamanarthakatvaM svArthena, kimiva ? vAgvisargakAlopalakSaNanakSatradarzanazrutivat-yathA nakSatraM dRSTvA vAco 5 visRjantIti nakSatradarzanamatrAtaMtram , nakSatradarzanayogyaH kAlo'tra tadarthena pazyatinA uktavaduktaH, paramArthena tu pazyatiH svArtha eva varttate tathA jAtizabdo vizeSArtha iti / anyathA mukhyanyAyena tacchabdArthatAyAM punaruktadoSAt vizeSazabdAprayoga eva syAt , ata eva satyavRttyA nokto vizeSaH, upAdhivRttyokto'pyanukta eva, niyamArthA punaH zrutiH, tadarthatvAt pUrvazruteH, niyamaH svArthavyavasthApanam , saJcAri caitat vizeSaparamparayA, tatra kAraNaM 10 dravyanaya.................................yugapadetasya vizeSasya pradhAnasya pratyAyakatvena pratyayasya upasarjanamAtrapravRttirasatyopAdhirarthaH, yAvacca....... ............sarvamanena zabdanayazabdArthena vyaaptm| . _ anyathA mukhyanyAyena tacchabdArthatAyAmityAdi, punaruktadoSAt sAmAnyazabdenoktatvAt vizeSazabdAprayoga eva syAt , 'uktArthAnAmaprayogaH' (mahAbhA01-1-43 sUtre, pR. 344) iti nyAyAt, 15 ata evetyAdi, satyavRttyA nokto vizeSaH, upAdhivRttyokto'pyanukta eva, niyamArthA punaH punaH zrutiH-vivakSitArthA, kasmAt ? tadarthatvAt-vizeSArthatvAt-vizeSaNArthatvAt pUrvazruteH-sAmAnyazruteH brAhmaNAdeH, tasmAcchravaNakAlakrameNa punaH zrutiriti vizeSazabda ucyate, ko'sau niyamo nAmetyatrocyate-niyamaH svArtha www tu gamyate, tasmAt prakRtizabdaH vizeSagamakatvAtsArthakaH svArthena tu nArthavAn yathA kAkazabdo gRhArthatvena sArthakaH kAkA rthatvena tvanarthaka iti tAtparyam / dRSTAntAntaramAha-vAgvisargeti / vyAcaSTe-yatheti, pazyatinA dRSTuti zabdaprakRtibhUtadRza20 dhAtunetyarthaH, ziSTaM spaSTam / jAtizabdena vizeSArthasya paramArthata evoktatvAGgIkAre doSaM nirUpayati-anyatheti / vyAcaSTe punaruktadoSAditi, sAmAnyazabdena mukhyavRttyA vizeSAbhidhAne vizeSazabdenApi tadabhidhAnAt punaruktatA bhavet , tatparihArAya vizeSazabdAnAM prayoga eva vA na syAt, padAntareNArthe'bhihite punastadabhidhAnAya zabdAntaraprayogAniSTeriti bhAvaH / nanvasatyopAdhibhiH satyasya zabdArthatA'bhyupagamenopAdhayo vizeSA uktA evetyAzaGkAyAmAha-satyavRttyeti, upasthitIyamukhya- vizeSyatArUpatasta upAdhayo noktAstatprakAratAzrayatvenoktA api anuktakalpA eveti bhaavH| nanUpAdhivRttyApi vizeSANAmuktatve25 noktArthAnAmaprayoga iti duruddhara evetyAzaMkAyAmAha-niyamArtheti, prasaktasyAnyasya niyamArthA-vizeSaNArthA punaHzrutirbhavati, yathA paJcakasya zabdArthatAyAM prakRtyaiva saMkhyAkarmAdyupAdhyupahitasAmAnyasyopasthitau punarvibhaktizrutirniyamArthA kArakAntaranivRttipUrvaka vivakSitakArakAdinirNayA!ti bhAvaH, abhihitAnAM sAmAnyazabdena vizeSANAM niyamArthA punaH zrutiriti nyAyAditi tattvArthabhASya TIkAyAM [tattvA0 bhA0 TI0 pR0 412] dRzyate / yadyapi nirvizeSasya sAmAnyasyAbhAvAt sAmAnyazabdenaiva vizeSaH upagRhIta- stathApi sAmAnyazrutervizeSasyAvadhAraNAbhAvAdvizeSazabdena punarasau pratyavamRzyata eva, vizeSAbhimatena sAmAnyAbhimatasya svAtmani 30 niyamanAdityAzayenAha-tadarthatvAditi / kA'sau vizeSazrutirityatrAha-tasmAditi, sAmAnyazabdazravaNakAlakrameNa yasya zabdasya punaH zrutiH sa vizeSazabda ityarthaH / niyamaM darzayati-niyama iti, sAmAnyazrutirhi pratipattAraM prati vivakSitavizeSa pratipAdane'zakta tvena sAmAnyazrutyA sAmAnyata uktasyApi punarvizeSazrutirvivakSitAvivakSitavizeSAbhidhAyisAmAnyazrutimanyavizeSavyAvRttimAdhAya 1 si. kSa. chA. De. degkArthavaMdhaM / 2 kSa. idaM padaM nAsti / 3 si.kSa. brAhmaNAdeH / 2010_04 Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mmmmmmm jAtyAdizabdArthatAbhaGgaH] dvAdazAranayacakram vyavasthApanam-vivakSite'rthe'vadhAraNam , saJcAri caitaditi, na punastatsAmAnyazabdenoktavaduktaM vastu vyavasthitameva, kiM tarhi ? saJcArivizeSaparamparayA, tatra kAraNaM saJcaraNe-dravyanayetyAdi, evaM samavasthasyArthasya satyatvAta, kiM punaH satyamiti cet yugapadetasya vizeSasya pradhAnasya pratyayasya pratyAyakatvenopasarjanamAtrapravRttirasatyopAdhirarthaH, taddarzayati-yAvaccetyAdi gatArthaM tAvat sarvamanena zabda nayazabdArthena vyAptamiti / ___ evameva cedamapi 'na jAtizabdo bhedAnAmAnantyAvyabhicArataH / vAcako niyamArthokte- 5 rjAtimadvadapohavAn // ' (pramANasamuccaye sAmAnyaparIkSAyAm ) iti jAtizabdo vizeSArthaniyamokterbhedAnAmavAcakaH vyabhicArAdAnantyAcca, jAtimato vAcakatve ca ye doSAste'nyApohavadabhidhAne'pi, pratijJA kathaM ? bhedajAtijAtimadabhidhAnapakSeSu doSadRSTeroMdApannamanyApohakRcchrutiriti 'zabdAntarArthApohaM hi svArtha kurvatI zrutirabhidhatte' ( ) ityucyate, arthoM ca svasAmAnyalakSaNAvuktau, nAto'nyat prameyamastIti svArtha eva tAvadavadhAyaH, svArthaH svalakSaNo- 10 'nyato'nyo'nanyaH sa pratyakSaviSayaH, sa iha na sambhavati, 'svalakSaNamanirdezya' (pra0 sa0 zlo0 5) ityuktatvAt pratyakSaviSayasya / evameva cetyAdi, etannyAye vyAptipradarzanadvAreNa darzanAntaraM nirAcikIrSurAha-vizeSapradhAnazabdArthavyavasthApanArthamidamapIti tadvicAravastusUtram 'na jAtizabdo bhedaanaamaanntyaavybhicaartH| vAcako niyamArthokterjAtimadvadapohavAn // ' (pramA. sa.) iti jAtizabdo vizeSArthaniyamokterbhedAnAmavAcako vyabhicA-15 rAdAnantyAcca, jAtimato vAcakatve ca ye doSAste'nyApoha[vada] bhidhAne'pIti, pratijJA kathamityupapattiprazne bheda[jAti]jAtimadabhidhAnapakSeSu doSadRSTerAdApanamanyApohakRcchrutiriti, anyApohaM varNayati-'zabdAntarA vivakSitavizeSamavadhArayatIti bhaavH| na hi vastu sAmAnyazabdena yathocyate tathaiva vyavasthitam , tacchutyA samutpannasya pratipattagatavivakSitAvivakSitavizeSaviSayasaMzayasyAnivRttaH, kintu vizeSaparamparayA saJcarati vastvityAha-na punstditi| tatra kAraNaM darzayati-dravyanayetyAdIti, atra mUlaM nopalabhyate'to na vyAkhyAyate, dravyanaye hi ghaTApekSayA mRt satyaM mRdapekSayA pRthivI tada-20 pekSayA dravyaM tadapekSayA ca sat, paramArthataH saJcaradvastunastatraiva vyavasthAnAt , ghaTAdayastvasatyA ityabhyupaga evantu na satyatvam , kintu sAmAnyenApi zabdenAvyavahitavidhivRttinA vidhinA'nekAtmakasya vastunaH ghaTAdayaH sarve medAH yugapatpratIyanta eva tasmAt sAmAnyamupasarjanamAtrapravRttirasatyopAdhirarthaH, yathoktaM sadravyapRthivImRddhaTAdisambandhAdasti dravyaM pArthivo mArtiko ghaTa iti ghaTe sampratyayaH iti, tasmAt sAkSAdavyavahitavidhivRttinA bhedAH sarve samAkSipyanta eveti bhAvaH pratibhAti / atha vizeSapradhAnazabdArthavyavasthApanArtha darzanAntarANi nirAkaraNAyAha-evameva ceti / vyAcaSTe-etannyAya iti| vicArasUtraM 25 darzanAntare uktaM darzayati-na jAtizabda iti sadAdizabdA jAtizabdA ucyante te bhedAnAM vizeSANAM na vAcakAH, bhedAnAmAnannyAt samayasya kartumazakyatvAt , vyabhicArAcca, vizeSArthaniyamAya tadukteriti vyAcaSTe-jAtizabda iti / jAtimadvadapohavAniti pAdaM vyAcaSTe-jAtimata iti / kheSTArthasiddhaye pratijJA kathaM kriyata iti pRcchati-pratijJeti / hetunirdezapUrvaka sAdhyamAha-medajAtIti, zabdAnAM bhedArthatve jAtyarthatve jAtimadarthatve vA doSadarzanAt parizeSAnumAnenAnyApoha eva zabdArtha iti siddhyati tathA cAnyApohakRcchatiriti pratijJA, bhedajAtijAtimadabhidhAnapakSeSu doSadRSTeriti hetuH| tatra 'anyApohakRcchatiH' 30 iti lakSaNakAravacanam, taddiGnAgo vyAcaSTe-zabdAntarArtheti, skhalakSaNamapi zabdasyopacArAt svArthaH, tasmin skhalakSaNAtmake khArthe'rthAntaravyavacchedaM zabdAntarasyArthasyApohaM janayantI zrutiramidhatta ityucyata iti tdrthH| tanmate'rtha sAmAnyena darzayati 1kSa. zabdena yacchabdArthena / 2010_04 Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 820 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre rthApohaM hi svArthe kurvatI zrutirabhidhatte( ) ityucyate-ityanyApohavAdinoktama, arthau ca svasAmAnyalakSaNAvuktau nAto'nyat prameyamastIti-tato'nyatRtIyArthAsambhavAt , svArtha eva tAvadavadhArya:-tAvacchabdasya kramArthatvAdarthAntarasyApyavadhArayiSyamANatvAt , zabdAntarArthApohamAtroktau doSo'sattvaprAptiH tasmAttAvatA'paritoSAt svArthe kurvatItyuktaH, kaH svArthaH ? ucyate-svArtha:-svalakSaNo'nyato'nyaH-ananyaH, sa 5 evetyarthaH, pramANayorapi niyataviSayAvadhRteH pratyakSaviSayaH sa svArtha iti, sa ihetyAdi, iha-zabdArthe savikalpArthe sAmAnyataH savikalparUpe'dhyAropApavAdAtmani sa na sambhavati svArthaH pratyakSaviSayaH, 'svalakSaNamanirdezya' (pramANasa. zlo.-5) ityuktatvAt pratyakSaviSayasya / syAnmataM pratyakSAdarthAdanyo'sti svArtha iti cet na ca tato'nyaH svArthaH kazcidasti, lakSyadvitvAvadhAraNAt pramANadvitvAvadhAraNAt , 10 tiSThatu tAvat svArthaH, tathAca zabdavAcyavicAre prastute jAtisambandhajAtimadabhidhAnAnAmasambhavAdanyApohakRcchrutiriti / (na ceti) ne ca tato'nyaH-pratyakSArthAt svArthaH, zabdAntarArthetyAdyanyApohaH svArtho na bhavati, tadvyatiriktazca tRtIyo na kazcidanyo'sti, lakSya dvitvAvadhAraNAt tatazca pramANadvitvAvadhAraNAt, tasmA tRtIyo'rtho'pi nAsti kutaH svArthaH ? ityata Aha-tiSThatu tAvat svArtha:-asattvAdavicArya ityarthaH, 15 tathA cetyAdi, evaJca kRtvA zabdavAcyavicAre prastute jAtisambandhajAtimadabhidhAnAnAmasambhavAdanyApoha arthI ceti, skhalakSaNaH sAmAnyalakSaNazceti dvAvI, etadvyatiriktaprameyasyAbhAvAt / tatra ko'rtho'tra svArthapadena grAhya ityatrAhasvArtha eva tAvaditi khArthapadenAtrAvadhAryaH prathamopasthitatvAdagre ca sAmAnyalakSaNArthasyAvadhArayiSyamANatvAcca skhalakSaNa eveti bhAvaH / svArthe kurvatIti padasya kRtyamAcaSTe-zabdAntarArtheti prakRtazabdAdanyaH zabdaH zabdAntaraM tasyArthaH zabdAntarArthastasyApohaH, tanmAtroktau zabdAntarArthapratiSedhamAtralAbhena tasya niHsvabhAvatayA tucchatvena zazazRGgAderivAsattvamApadyeta, tasmAtkhArthe kurvatIti 20 paryudAsatAkhyApanArthamukta iti bhAvaH / khArtha paricAyayati-kaH svArtha iti skhalakSaNa eva svArthaH khasmAdanyato'nyaH, ananyabhUtaH skhalakSaNa evetyarthaH / sa evetyanena svalakSaNa eva kuto vivakSitaH, tato'nyaH kasmAnna bhavatItyatrAha-pramANayorapIti, dvitvena pratyakSAnumAnarUpeNAvadhAritayoH pratiniyataviSayatvena pratyakSaviSayakhalakSaNAdanyo'numAnaviSaya eva, tato'nyazca pratyakSaviSayaH skhalakSaNa eva bhavatIti bhAvaH / evaMvidhaH skhalakSaNaH zabdArthavicAre svArtho na bhavitumarhatItyAha-sa ihetyAdIti, yajjJAnaM nAmajAtyAdyabhedopacAreNa vikalpakaM tadadhyAroparUpakalpanAtmakatvAnna pratyakSam, yacca jJAnaM nAmAdyamedo26 pacAreNAvikalpaM tatpratyakSaM tadviSayaH skhalakSaNaM tattvanirdezyam , tasmAnna tadiha sambhavatIti bhAvaH / tatra diGnAgavacanamAhasvalakSaNamiti / pratyakSaviSayavArthavyatiriktavArthAbhAvamAha-na ca tato'nya iti / zabdaviSayo na khArtha ityAha-zabdA yasya nizcita tvAt pramANasyApi dvitvena tRtIyapramANAbhAva eveti nAsti tRtIyo'rthaH kazcidityAha-lakSyati / anyaH khArtho'sti na vetyadhunA vicAro'navasaratvAttiSTatu, zabdasya vAcyaH ka iti cintAyAmanyApoha eveti brUmastadanyasya jAtyAderasambhavAdityAha-tiSThatu tAvaditi / bhedapakSasyeti, bhedasya jAtimattvena tatpakSasya jAtimatpakSA'viziSTatvAjAtisambandha30 jAtimadabhidhAnAnAmityatra bhedo na gRhIta iti bhaavH| zabdasyArthI dvAveva syAtAm , pratyakSaviSayavArtho vA, anumAnaviSaya sAmAnyaM veti nizcitya na pratyakSaviSayasvArthatvena zabdo'rthavAnityAdhuktam , tasmAt tRtIyo'rtho'sti na veti prakRte vicAro'yukta 1 si.kSa. chA. De. sattvAprAptiH / 2 si. kSa. chA. De. tatra ca / 2010_04 Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wwwww khArthasyAnumAnAviSayatA] dvAdazAranayacakram 821 kRcchrutiriti, bhedapakSasya jAtimatpakSAviziSTatveSTeH, zabdArthAvavadhRtyoktaM tvayA, na pratyakSaviSayasvArthatveneti tvadvacanameva jJApakam / syAnmatamanumAnaviSayaH svArtha iti tacca anumAnaviSayo'pi naivAsya svArthaH, agniranagnirne tyAdyapohArthasvarUpatvAttasyApi ca vyAkhyeyatvAt bhedopAdAne vA'svArthatvamapohArthAdanyatvAt , parapratyAyanAditvabhinnArthatvAcca, atha 5 kvacidakSAnumAnaviSayatvavicAro'sambandha iti cenna, tRtIyArthAsambhavAdityAdeH pradarzitatvAt , yadyapi pratyakSAnumAnaviSayayoradRSTo'pyanyApoha ityasmAdeva zabdAdavagantavyaH svArtho na nirAzrayaH, uktadoSAt , tasmAdyasminnanyo'pohyate sa svArtha iti ghaTa ityukte'ghaTo na bhavatIti ghaTe paTAdyapohAddhaTaH svArtha iti zabdaviSaya eva svArtho nizcita iti mataM tathApi svArtha ityAdhArAdheyAdarzanAt svarUpavidhivinAbhUtatvAdvidhIyamAnasvArthAnavasthAnAdanyazabdAntarArthayora- 10 sthitarUpatvAt kasmin svArthe ko'sAvanyo yasmAdapohyate / (anumAneti) anumAnaviSayo'pi naivAsya-zabdasya svArthaH, apohArthasvarUpatvAt , tadarzayatiagniranagnirnetyAdi, tasyApi cApohArthasyA''khyeyatvAt , na cAkhyAto'sAvIdRzaH svArtha iti vizeSya, syAnmatamagnimattvaviziSTadezAdiH svArtho bhinnastatsambandhIti cet-evaM tarhi bhedopAdAne vA'svArthatvam , apohArthAdanyatvAt , apohArthasyaiva tvayA'numAnatveSTeH, kiJcAnyat-parapratyAyanAditvabhinnArthatvAJca-sa cAnu-15 mAnaviSayaH svArthaH AtmanaH pratyAyane liGgAdivasturUpaH, parapratyAyane zabdavAcyo jJAnarUpaH, jJAnArthatvA wwwmniw evetyAzayenAha-zabdArthAviti / athAnumAnaviSayasAmAnyamapi na zabdasya svArtha ityAha-anumAnaviSayo'pIti / vyAcaSTe-anumAneti / kathamanumAnaviSayo na zabdArtha ityatrAha-apohArthasvarUpatvAditi, ayaM bhAvaH zabdAnAM vAcyaM na kiJcidyathArtha vastusvarUpamasti, zAbdapratyayasya bhinneSvartheSvabhinnAkArAdhyavasAyena pravRttyA bhramarUpatvAt , artha vikalpabuddhyA''. ropitamabhinnarUpamapi anyavyAvRttavalakSaNAnubhavabalAyAtatvAdanyavyAvRttatvena svastha pratibhAsanAca bhrAntaistadrUpasya skhalakSaNena 20 sahaikatayA'dhyavasitatvAdanyApoDhapadArthAvagatiphalatvAccAnyApoha ucyate sa eva zabdArtha iti| anumAnaviSayIbhUtApohArthasya kharUpamupadarzayati-agniranagniriti, tatrApohasvarUpamupadarzanIyaM kiM lakSaNaM taditi, tacca nopadarzitaM tato na zabdasya sa svArtha iti bhAvaH / nanu nApoho'numAnasya viSayo yena tatsvarUpaparijJAnavyatirekeNa zabdArthatvasambhavo na bhavet , kintu agni. maddezavizeSaH, sa ca apohAdbhinno'numAnasya viSaya ityaashngkte-syaanmtmiti| evaM tayanyApohabhinnatvena sa nAnumAnasya svArthaH, apohasyaivAnumAnaviSayatveSTerityAha-evaM tahIti / bhedasyAnumAnaviSayatve doSAntaramAha-parapratyAyanAditveti, Adipade- 25 nAtmapratyAyanaM grAhyam , dezAdeH svaparasAdhAraNatvAt parapratyayajanako'yamayaJca khapratyayajanaka iti para pratyAyakatvakhArthapratyAyakatvalakSaNavizeSAbhAvenAnumAnasya svArthaparArthatvamedo na syAt, iSTazca bhedaH, atazca sAdhAraNo dezAdirnAnumAnasya svArtha iti bhaavH| anumAnadvaividhyaM darzayati-saceti, atrAnumitikaraNarUpamanumAnamupadarzitam , Atmano yaH pratyayaH pakSasattvasapakSasattvavipakSa. vyAvRttatvalakSaNatrirUpaviziSTaliGgAdanumeyArthaviSayaM svasya jJAnaM tajanakaM liGgAdi svArthAnumAnam , parasya tathAvidhajJAnajanane hetubhUtaM trirUpaliGgavacanaprabhavaM jJAnaM parArthAnumAnam, tatazca medasya dezAderanumAnaviSayatve iMdRzaM dvairUpyaM na syAditi bhAvaH / pratyakSAnu-30 1 si. kSa. chA. vishisstttvessttH| 2 si. kSa. De. rUpojJAnAt nAnArtha / chA. rUpojJAnAtmAnArthasvA0 / _ 2010_04 Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 822 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre cchabdaprayogasyetyayuktamasya svArthasya dvairUpyam , evaM na pratyakSaviSayo nAnumAnaviSayaH svArtho ghaTate zabdasya tvanmatAdeva, atha kvacidityAdi, zabdArthavicAre sati akSAnumAnaviSayatvavicAro'sambandha iti cenna, tRtIyArthAsambhavAdityAdeH pradarzitatvAt , tathApi tvadanuvRttyA yadyapi pratyakSAnumAnaviSa[ya]yoradRSTo'pi anyApoha ityasmAdeva zabdAdavagantavyaH svArthaH, anyasyApoho na svasyArthasya svArthe vA'nyasmA[da]poho na 5 nirAzraya uktadoSAt , tasmAdyasminnanyo'pohyate sa svArtha iti ghaTa ityukte aghaTo na bhavati-paTAdiriti, ghaTe paTAdyapohAt ghaTaH svArtha iti zabdaviSaya eva svArtho nizcita iti mataM tathApi tadapi na, svArtha ityAdhArAdheyAdarzanAt sa evAdhArAbhimataH svArthaH, AdheyAbhimatazca zabdo na dRzyete tau, svarUpavidhivinAbhUtatvAt yasminnanyasya zabdAntarArthasyApohaM karotItyucyate sa evAdhArArtho na vidhIyate zabdazcAdheyaH, tasmAttayoradarzanAt kasmin svArthe apohyata ityabhisaMbhatsyate, na cedvidhIyate'nyasyArthasya sUtroktasya 10 bhASyoktasya zabdAntaraurthasya svarUpAnavasthAnaM vidhIyamAnasvArthAnavasthAnAt, tasmiMstu vidheye'vasthAnAt tasmiMstu vidheye'vasthite zabdAntaramanyaH zabdaH tadarthazceti vaktuM yujyeta, ata Aha-anyazabdAntarArthayorasthitarUpatvAt ko hyasAvanyo yasya yasmAdvA'pohaH kriyate svarUpavidhivinAbhUtaH ? iti-na sambhavatyeSo'rtha ityrthH| anyo'nanyo na bhavatIti cet nanu sa eva vidhiH svArthaH, tasyAgrahaNe netyAdibuddherabhAvAt , itarathA'nyo na bhavatIti vyAvRttimAtrasthititvAdapratiSThitasvArthayostato'yamanyaH, 15 atazcAnyaH sa iti tadetayograhaNAbhAvAt kutaH ko'nyaH ? kuto'syApohaH ?, itaretarAzrayabhAvadoSazca-tasmAdanyaH, anyasmAt sa iti / (anya iti) anyo'nanyo[na] bhavatIti cet-syAnmataM yathaiva svArtho'nyo na bhavatItyanyamAnaviSayasvArthatvaM zabdasya na viSaya iti pradarzitamityAha-evaM neti| arthAntaravicAraprasaGgamAzaGkate-zabdArthavicAra iti| tRtIyavastvabhAvasyoktatvena nAprastutavicAraprasaGga iti samAdhatte-tRtIyAthaiti / pratyakSAnumAnAviSayIbhUtazabdAvagamyo'nyA20 poharUpaH svArthI nirAzrayo na sambhavatItyAzaGkate-yadyapIti svArthAnyApohaH svArtha vA'nyApoho'nyApoha zabdavAcyo nirAzrayo na bhavitumarhati, zabdAntarArthApohamAtroktau doSo'sattvaprAptiriti doSasyoktatvAditi bhAvaH / evaJcApohAzrayIbhUto ghaTAdiH zabdaviSayaH khArtho'bhyupeya ApatatItyAha-tasmAdyasminniti, nirAzrayatvadoSaprasaGgAttannivAraNAya yasmin ghaTAdau tadanyo'pohyate sa ghaTAdiH svArthaH zabdasya viSayaH, tadanyazabdena paTAdirgrAhya iti tvadanuvRttyA prasajyata iti bhAvaH / svArthe zrutiH zabdAntarA rthApohaM kurvatItyuktyA svArtha AdhAraH zrutiH zabda Adheya iti pratIyate kintu tathA na dRzyata ityAha-svArtha itIti / 25 vyAcaSTe-sa eveti / adarzane hetumAha-svarUpavidhIti, svArtho hi zabdAntarApohe'nyApohe vA zabdArtha nAyAti, tataH zabdenAvidhAnAt vidhivinAbhUtaH, avidhIyamAnatvAdvidhi dhAraH, tadabhAve ka AdheyaH syAditi na zabdasvArthayorAdhArAdheyarUpato darzanamasti, kharUpayorAdhArAdheyayorvidhAnAbhAvAt , evaJca tayoradarzanena kasmin svArthe'pohyata iti bhaavH| evaJca svArthasyAvidhIyamAnatvena svarUpAnavasthAnAt sUtroktamarthAntaraM bhASyoktaM zabdAntaraJca kharUpe'navasthitameva, svArthe hi vidheye svarUpe'vasthite sati zabdAntaramarthAntaraM vA ayamanyaH zabdaH, anyazca tadartha iti yujyate vaktum , ayaM prakRtaH zabdaH, ayaJca khArtha iti zabdasvArthayoH 30 parijJAnameva nAsti kartha zabdAntarasyAthontarasya ca parijJAnaM bhavet yena tadapohaH prakRte svAthai kattuM zakyatetyAha-tasmista vidheye iti / anyazabdAntarArthayo navasthAnaM svArthasyAnya pratiyogikamedavadanyasyApyananyapratiyogikabhedavattvenAnanyApohenAnyaH pratIyata evetyAzaGkate-anya iti / vyAcaSTe-syAnmatamiti, yathA svArtho ghaTo ghaTazabdena paTAdyanyApoharUpataH pratIyate tathaiva paTA 1 si. kSa. chA. sminanyApohyate / 2 si. aeNnivi0 / 3 si. kSa. chA. degdArthaJca / 4 si. kSa. chA. yo'nanyo / 5 si.kSa. chA. tho'nyonyabhava0 / 2010_04 Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anyApohabhaGgaH] dvAdazAranayacakram 823 syApohena pratIyate tathaivAnyo'pyananyo [na] bhavatIti tadapohena pratIyata iti cenmanyase atra brUmo nanu sa eva vidhirityAdi, yena vidheyenopalakSitasyAnanyasya pra[ma]paNAdanyapratIterananyaH sa eva khArthoM vidheyaH, tasyAgrahaNe netyAdibuddherabhAvAdananyaH svArtho vidheya ityApannam, itarathA anyo netyAdi yAvadhaNAbhAvAt-yathA ghaTAdanyaH paTa' ityukte sa na bhavati, evaM paTAdanyo ghaTaH so'pi na bhavatyeva, dvayorapi vyAvRttimAtrasthititvAt , tatazcApratiSThitasvArthayoH tato'yamanyaH, [atazcAnyaH ] sa iti 5. tadetayorgrahaNAbhAvaH, tatazca kutaH ko'nyaH ? kuto'syApohaH ? ityapohazabdArthAbhAvaH, kizcAnyatitaretarAzrayabhAvadoSaH, kathamiti ceducyate-tasmAdanyaH anyasmAt saH, iti[:] hetvartha-yasmAdanyabalAt saH prasiddhyati tadbalAdanyaH, itaretarAzrayANi ca na prakalpanta ityuktam , evaM laukikAnyApohazabdArthamAtrAnusAreNa parIkSyamANo'nyApoho na ghaTate svaarthH| ____ athAnyApohalakSaNavAkyavyAkhyAnuvRttyA vyAvRttimatsvArtho gRhyate, hizabdo yasmAdarthe, 10 yasmAdRkSazabdo'vRkSazabdanivRttiM svArtha kurvan svArtha vRkSalakSaNaM pratyAyayati, evaM nivRttiviziSTaM vastu dravyAdisan zabdArtho na nivRttimAtraM khapuSpatulyam , kintu tat sadasat , yathA kRtakatvasyAnityatvaviziSTazabdAnumApakatvamevaM zabdo'pi svamabhidheyamarthAntaravyavacchedena dyotayati pramANatvAt / ___ athAnyApohatyAdi yAvat tatsadasaditi, anyApohalakSaNavAkyAnusAreNa parIkSAmAha-anyA-15 pohalakSaNavAkyaM tenAnyApohakRcchrutiriti tasya vyAkhyA-zabdAntarArthApohaM hi svArthe kurvatI zrutirabhidhatta dirapi ghaTAdyanyApoharUpeNa paTAdizabdAt pratIyata iti bhAvaH / anyasminnananyapratiyogike'pohe pratiyogibhUtasyAnanyasyA. parijJAne tatpratiyogikApohenAnyasyAparijJAnameva syAdato'nanya eva vidheyaH, sa evAnanyaH khArtha iti, yadvA'nyApohazabdasya vyavacchedyo'nanyApohazabdArthaH sa ca vidhireva niSedhadvaye vidhisaMsparzAditi samAdhatte-atra brUma iti / apohabuddhau pratiyogibuddheH kAraNatvAdAha-tasyAgrahaNa iti, pratiyogino'nanyasyAgrahaNa ityrthH| avidheyatve tu doSamAha-itaratheti, anyo na 20 / bhavatItyatra pratiyoginoranyAnanyayovidhirUpayorgrahaNAbhAve ubhayatra na bhavatIti vyAvRttimAtrasyaiva sthitiH syAt, tatazca svArthAvanyAnanyAvapratiSThitAviti tato'yamanyaH, atazcAnyaH sa iti na vaktuM zakyate tayoragrahaNAnnApoho vidhAtuM zakyata iti bhaavH| ghaTAdanyaH paTa iti, anena ghaTavyAvRttiH paTe pratIyate ghaTo'pi paDhavyAvRttimAn , evaJca ghaTapaTayoAvRttimAtre'vasthAnaM syAttathA ca ghaTapaTAdilakSaNayoH khArthayoAvRttimAtrarUpatvenAviziSTayoH parasparaM vilakSaNatayA grahaNAbhAvAt kutaH ko'nyaH kuto'syApoha iti bhAvaH / paTAdanyo ghaTa iti prAk paTe vijJAte tadbalAt ghaTaH prasiddhayet 25 paTazca ghaTAdanya iti ghaTe vijJAte tadbalAt paTaH prasiddhyatIti parasparasya siddhau parasparasyApekSitatvenAnyonyAzrayo'pi, na hyanyonyAzritayoH kalpasahasreNApi prasiddhiH, yena siddhaH sannarthakriyAsu pravartatetyAha-itaretarAzrayeti / tadvyAcaSTetasmAdanya iti, tatprasiddhAvanyaprasiddhiH, anyasya prasiddhau ca tatprasiddhiriti bhAvaH / tadevamanyApoho lokaprasiddhArthamanusUlya nirAkRta ityAha-evamiti / anyApohalakSaNatadvyAkhyAnusAreNa tannirAkartumAha-athAnyApohavAkyamiti / vyAcaSTeanyApoheti anyApohamAtrasya zabdAbhidheyatve'sattvApattiAvRttimAtraprasaGgazceti manyamAno lakSaNavAkyamanyApohavatsvArthaparatayA 30 vyAcaSTe-zabdAntareti, etadvyAkhyAnusAreNa vyAvRttimAn khArtho'nyApohena gRhyata iti bhAvaH / tasyaiva dattakabhikSovyAkhyAna si.kSa. chA. De. vidherityAdiSvena vidhiyenopA0 / 2 si. kSa. chA. De. na ityati buddhe / 3 si. anyaH khArthoM vidherityA0, chADe. ananyaH svArthoM vidherityaa| 4 si.kSa. chA. svArthayostarayazca anyaH sa iti tdtyogrh| dvA0 27 (104) 2010_04 Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ reSTha nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ ubhayaniyamAre ityucyate tadanuvRttyA vyAvRttiryasmin vidyate svArthe sa gRhyate, na vyAvRttimAtram, hizabdasya hetvarthatvAt, taddarzayati - hizabdo yasmAdarthe, tannirUpayati laukikodAharaNena - yasmAdvRkSazabda ityAdi yAvat pratyAyayatIti, evaM nivRttiviziSTaM vastu zabdavAcyArthaH, katamo'sau ? dravyAdisan - dravyapRthivImRdghaTatvAdi, na nivRttimAtraM khapuSpatulyamiti dRSTAntaH, athavA'numAnAnumeyasambandha eva vAcyavAcakasambandha iti manya5. mAno - yathA kRtakatvasyetyAdi satsvarUpavyAkhyAnamudAhRtyAnumAnamevaM zabdo'pItyAdi dASTantikaJca satsvarUpavyAkhyAnaM nigamayati, pramANatvAditi hetudharmaJca tayostulyaM zeSaM gatArtham, ubhayorapyanyApohaviziSTArthapratyAyanatulyatvAditi piNDArthaH, yathA vakSyati nidarzanam - 'na pramANAntaraM zAbdamanumAnAt' [pramANasa0] iti / atra brUmo'trApi tvayaivaM bruvatAnyApohAtiriktaH svArtha ukta iti vidhirevAGgIkRtaH anyavyAvRttasvArthArthatvAt, devadatta ! gAmabhyAja zuklAmiti gavAnayanavAkyavat, vyAvRtti10 yuktasyetyAdi yAvatpradarzanAditi tvadvacanena nivRttiviziSTaM vastu zabdArtho dravyAdisannityAdinA granthena ca svArthavidhAnameva pradarzitam, anyathA sarvatraiva vyAvRttimAtraM na svArtho nAma kazcidastIta svArthe kurvatI zrutirityanarthakaM syAt / atra brUmo'trApItyAdi, tvayaivaM bruvatA'nyApohAtiriktaH svArtha ukto'to vidhirevAGgIkRtaH, kasmAt ? a[nya ] vyAvRttasvArthArthatvAt-a[nya ] vyAvRttasvArtho'rtho'syeti, anyavyAvRttasvA [ ]rtho gRhyata 15 ityAdi vAkyam, yasyA [nya ] vyAvRttasvArthArthatvaM tadvAkyaM vidhimaGgIkurvad dRSTam, yathA devadatta ! gAmabhyAja zuklAmiti gavAnayanavidhAyakaM vAkyamagavAdidohA divyAvRttimaddevadattakarttRkazukla gokarmakA nayanakriya svArtha tathA ghaTaH paTo na bhavatItyanyApohopalakSitasvArthavAkyamiti tvayaivoktam, tadyathA-vyAvRttiyuktasyetyAdi wwwwwwwwwww mAha - hizabda iti / evaJca nivRttiviziSTaM dravyamRdghaTA divastu dravyAdizabdArtho na kevalamadravyAdivyAvRttimAtram, tasya tucchatvena khapuSpatulyatvAt, tasmAt sadasadrUpaM vastu zabdArtha ityAcaSTe evaM nivRttIti / evaM zabdapramANasyAnumAne'ntarbhAvasye20 STatvAdanumAnasyaiva zabdasyApyapohaviziSTaM vastuviSaya ityAha- athaveti / na pramANAntaramiti, na pramANAntaraM zAbdamanuhasaH (tat ? ) / kRtakatvAdivatsvArthamanyApohena bhASate // iti tattvasaGgrahaTIkAryA kamalazIlenoddhRteyaM kArikA, yathAnumAnamanabhyapohenAbhiM jJApayati tathA zabdo'pi nivRttiviziSTaM vastu bodhayatIti na tat pramANAntaram, yathA ca kRtakatvamanityatvaviziSTaM zabdamanumApayati tathA zabdo'pi svamabhidheyamarthAntaravyavacchedena dyotayati pramANatvasyAnumAnazabdayostulyatvAt, tulyatA cobhayoranyApohaviziSTasvArthapratyAyanatveneti pratibhAti / anyanivRttiviziSTasvArthasya zabdAbhidheyatve'GgIkRte vidhireva zabdArthaH 25 syAnna tvanyApohamAtramiti nirAkaroti-atra brUma iti / vyAkhyAM vidadhAti -tvayaivamiti, anyavyAvRttaM hi vastu bhavattava mana svalakSaNamasAdhAraNameva bhavet, na tato'nyaH kazcit svArtho vidyate, liGgajanyabuddherapi apohaviSayatvAt tasmAdvidhireva zabdArtho jAto nApoha iti bhAvaH / hetumAha- anyavyAvRtteti / anyavyAvRttakhArthe gRhyata iti vAkyaM vidhimaGgIkaroti, anyavyAvRttasvArthArthatvAt, yathA devadatta ! gAmabhyAja zuklAmityAdivAkyamityanumAnaM darzayati anyavyAvRttasvArthArtha iti / atra : gozabdo'govyAvRttimatIM gAM abhyAjazabdaH svetaradohA divyAvRttimatIM kriyAM zuklazabdo'zuklavyAvRttimartI zuklAmAha, tathA ca 30 vAkyArthamAha-bhagavAdIti / yasminnanyo'pohyate sa svArthaH ghaTa ityukte'ghaTo na bhavati paTAdiriti vadatA tvayaivAnyA pohopalakSitakhArthaM ityuktamityAha tathA ghaTa iti / kathamuktamityatra taduktamado mUlameva pradarzayati - vyAvRttiyuktasyeti / svArthasya 1 si. kSa. De. vyAvRttiriktasye 0 / chA. vyAvRttivyaktiriktasye 0 / 2010_04 Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ www asattvAvinAbhAvisattvam] dvAdazAranayacakram 825 paravAkyapratyuccAraNam , tadvivaraNazca-hizabdo yasmAdartha ityAdyupakramya hetvarthabhAvanodAharaNaM vRkSazabdaH savyAkhyo daNDakaH sottarapUrvapakSapratyuccAraNaM savyAkhyAnaM yAvatpradarzanAditi tvadvacanAdeva svArthasya vidhAnaM sphuTIkRtam, kizcAnyat-nivRttiviziSTamityAdi-evaM nivRttiviziSTaM vastu zabdArtho dravyAdisannityAdinA granthena kRtakatvasyAnityatvaviziSTazabdAnumeyatvadRSTAntena saMbhAvanena evaM zabdo'pi svamabhidheyamityAdinA svArthavidhAnameva pradarzitam , anyathetyAdi-evamanicchataste doSo yathA vRkSazabdaprayoge paTAdyavRkSAnyazabdArtha- 6 vyAvRttirapi prAptA, tataH sarvatraiva vyAvRttimAtraM na svArtho nAma kazcidastyataH svArthe kurvatI zrutirityanarthakaM syAt / atrAha-syAdetadevaM yadi [a]vRkSanivRttyA gamyate svArthaH kazciditi, kiM tarhi ? vRkSaH sanniti asanna bhavatIti tasyApi vRkSasattvasyAvRkSAsattva[nivRtti]mAtrArthatvAdanyApohameva zabdArthamabhyupagacchAmItyatra brUmaH 10 __ yadapi ca tatsadityasanna bhavatIti sacchabdArtho'sacchabdArtha nivartayatIti tadapi parizlatham , yugapadayugapadbhAvino'rthasyAsattvAvinAbhAvina eva sattvAt yugapadbhUtapaTAdyabhavanenaiva ghaTabhavanaM dRSTam , tasmAdbhavanAbhavane na na bhavatyasanniti, anyathA'nupapatteH tvanmatavat uktavaccAyuktaM sadityasanna bhvtiiti| (yadapi ceti) yadapi ca tatsadityasanna bhavatIti sacchabdArtho'sacchabdArtha nivartayatIti, tataH 10 sadityukte'sanna bhavatItyayamartho gamyate tato'nyApoha eveti bhavatoktaM tadatiparizlathaM-durbaddhadArubhArakavadvizIryata ityarthaH, kasmAt ? [yugapada] yugapadbhAvino'rthasyAsattvAvinAbhAvina eva sattvAt , tatra tAvat nanu yugapadbhUtapaTAdyabhavanenaiva ghaTabhavanaM dRSTam , yugapadbhUtarasAdyabhavanenaiva rUpabhavanaM dRSTam , yadbhUTasya sattvaM vidheyatvAnabhyupagame khArthe kurvatI zrutiriti vAkyakhaNDo'narthaka eva syAt , sarvazabdAnAM vyAvRttimAtrArthatvaprApterityAha-evamanicchata iti| nanu vRkSazabdAdavRkSanivRtteranyo na kazcit khArtho vasturUpo gamyate khArthe kurvatItyatra svArtho'pi yo dravyAdirUpaH sannityuktaH 0 so'pi asannivRttimAtram , tathA ca vRkSaH sanniti avRkSAsattvanivRttimAtrArthameveyAha-syAdetadevamiti, vRkSaH sannityatra vRkSazabdenAvRkSanivRttiH sacchabdenAsannivRttirityavRkSavyAvRttirasajhyAvRttirityarthaH, tasmAdapoha eva zabdArtha iti bhaavH| samAdhatteyadapi ceti / vyAkaroti-yadapi ca taditi, sacchabdArtho'sacchabdArtha sadityarthAntaraM ca nivarttayatItyanyApoha eva zabdArtha iti yaduktaM tadatyantaM zithilIbhUtaM vacanameveti bhAvaH / anvayanirapekSasya vyatirekasyAprasiddhyAnupalabdheritaretarApekSAbhyAmevAnvayavyatirekAbhyAM sarvatrArthAnubhavanAnivRttimAtrasya zabdArthatA'saGgataiveti nirUpayati-yugapadayugapaditi, 25 sattvamasattvApekSatvAdasattvAvinAbhAvi, asattvamapi sattvApekSatvAt sattvAvinAbhAvi, asattvAnapekSaJca sattvamatyantAsadeva vastu gamayet, vidhirUpApratilambhAt, sattvamapyasattvAnapekSaM sarvarUpatayA vastu gamayet , niSedharUpApratilambhAt , nahi vastu sarvasadrUpeNa sarvAsadUpeNa vA bhavati, ataH sattvAsattve parasparasApekSe AtmalAbhamAsAdayata iti bhAvaH / yugapadbhAvighaTAdirUpAdivastunaH sadasattvaM darzayati-tatra tAvaditi, bhavanasyAbhavanApekSatvAt ghaTe nAprasaktaM paTabhavanaM niSidhyate kintu prasaktameva, paTAdyabhavanantu ghaTasya dharmaH, tadadhInatvAddhaTabhavanasya, evaJca ghaTabhavanaM paTAdyabhavanAvinAbhAvitayA dRSTam, rUpabhavanaJca rasAyabhavanAvinAbhAvitayaiva, avi-30 nAbhAvitvAdeva yaddhaTasattvaM tadeva paTAdyasatvaM yacca rUpasattvaM tadeva rasAdyasattvam, evaJca sato'sadrUpatvAt sat asana bhavatIti na, kintu bhavatyeva, yadi tu ghaTasat paTAdyasanna bhavet paTasadbhavet , paTasadrUpeNa ca ghaTasadeva na bhavet, tasyAvakAzAbhAvAt , evaJca 1 si.kSa. De. chA. sahAvanena / mnaww wwwwwwwww 2010_04 Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wwwwww 826 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre tatpaTasyAsattvaM rasasya sattvaM rUpasyAsattvam , tasmAt sadityasanna na bhavati-asad bhavatyeva, anyathA tadbhavane ghaTo na bhavet-paTasattvena ceSTatve ghaTAvakAzAbhAvAt , kimiva ? tvanmatavat-taivaiva hi zabdAntarArthApohaM hi svArtha kurvatI zrutirabhidhatta iti matam , itaretarAbhAvAtmakaJca tattvamiti, kizcAnyat-uktavaccaanantarAtItanaye bhAvAbhAvabhAvanAyAmityupakramya bahudhoktaM tasmAnna yuktaM sadityasanna bhavatIti, tathA rUpa6 rasAdiyugapadbhAviSu yojyam , evaM tAvadyugapadbhAvipUktam / ayugapadbhAviSvapi ayugapadbhUtapUrvottarabhAvAbhAve vartamAnabhAvo dRSTaH, yadi tu sadasanna bhavet tato'nyApoho nirviSaya eva bhavet , tadyathA-ghaTa ityaghaTo na bhavatIti naiva syAt , aghaTasattvAbhAvAddhaTasa svAbhAvAcca, ghaTasyAghaTatvenAtmAsadrUpeNApi paTAdinA bhavanAt / 10 [a]yugapadbhUtetyAdi, piNDo yadi na bhavet kozakasthAsakakusUlakAdirvA yadi na bhavet tataH zivako bhavet, evaM kozakAdiSvapi, pUrvottarabhAvAbhAve vartamAnabhAvo bhavet, na bhAve, tathA kapAlazakalazarkarAdibhAveSu yojyam , bAlakumArayuvamadhyamasthavireSu ca, tathaiva prAganekadhA bhAvitamabhavanneva bhavatIti, athaivaM necchasi-yadi tu sadasanna bhavet tava tato'nyApoho nirviSaya eva bhavet , tadyathA ghaTa ityaghaTo na bhavatIti naiva syAt, ghaTa ityukte paTa eva svAt , ghaTazca na bhavet , aghaTasattvabhAvAt 16 ghaTasattvAbhAvAca, kiM kAraNaM ? sadasanna bhavatIti ghaTasyAghaTatvenAtmAsadrUpeNApi paTAdinA bhavanAt / tataH ko doSaH tatazcedaM doSajAtamApadyate 'bhedo bhedAntarArthantu virodhitvAdapohate' (prabhA0 sa0) ityAdi yathArtha tathA na bhavati, nApohatA'pyevam , virodhyavirodhitvAt , atha yugapadayugapadAvisarva bhAvabhedabhavanasya bhavananiyamaH sannevAsanna bhavatItyucyate ghaTAdyasadvyudAsenetyadoSaH, tadapi na, 20 prasaktaM paTAdisattvaM niSidhyate, na paTAdyasattvamiti bhAvaH / tadbhavane-paTabhavane ghaTo na bhavedityatra dRSTAntamAha-tvanmatavaditi, yadi ghaTaH paTAdinA'sanna bhavati paTAdinA sanneva syAt , tava mate hi anyasya niSedhaH kriyate ghaTasato'nyasya sarvasya paTAdinA'sato'pohaH kriyate sanniti cAsato'pohaH, ghaTasattvamapyasannivRttimAtramiti sarva nivRttimAtrameva prasaktamanyApohavyatiriktasya kasyApyabhAvAditi bhAvaH / nanu bhAvAbhAvAtmako ghaTa ityatra bhAvo vidhiH abhAvo vizeSaH, sa ca vizeSo ghaTasyaiveti yadi neSTaH, kintu anyApohalakSaNaparAbhAva eveSTaH, tarhi ghaTasya vizeSAbhAve tathA parasyApi vizeSAbhAve ca khatvaparatvayoravyavasthAnAt svaparayoritare. 25 tarAtmApattyA sAmAnyavizeSayorbhedenopanipAto na syAdityevaM prAk bahudhA pratipAditatvAt sadityasanna bhavatIti yaducyate tadayuktamityAzayenAha-uktavaJceti / anantarAtItobhayobhayanayasyopari bhAvAbhAvabhAvanAyAmityAdinA bahudhA vicAritatvAt sadityasanna bhavatItyayuktamiti vyAcaSTe-anantarAtItanaya iti / athAyugapadbhAvipiNDazivakAdInAM sadasadrUpatAmAdarzayati-ayugapaddhAviSvapIti, zivakAdibhavanaM pUrvapiNDAdyabhavanAvinAbhAvi uttarakozakAdyabhavanAvinAbhAvi ca, tathA ca yacchivakAdisattvaM tat piNDAdikozakAdyasattvaM tasmAt sadityasanna bhavatIti na kintu bhavatyeveti bhaavH| sato yadyasattvaM neSyate tadA doSamAdarzayati-athai30 vamiti, yadi sat asanna syAt tarhi anyApoho'pi na syAnnirviSayatvAt , ghaTa ityukte ghaTo'ghaTa eva-paTa eva syAt aghaTo na bhavatIti na syAt ghaTAderAlmAsadrUpeNApi paTAdinA bhavanamabhyupagamyate yadi tarhi doSamAha-tatazcedamiti / vyAcaSTe kSa. chA. De. rasasyAttvaM, si.pratau padamidanAsti / 2 chA. De.kSa. paTasyasano ghaTe bhavane ghaTa eva na bhavedityadhikaH pATho zyate / 3 si.kSa. tatraiva / 2010 04 Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mammam apohAbhAvApAdanam] dvAdazAranayacakram viditabhavanAnuvAdatvAdevaMvAdinaste ghaTAdirUpAdyasattvAttadaprasiddhau ghaTo rUpAdiyaM bhavati na bhavati, apohyate nApohyate vA, svArtho na svArtha ityAdyanuvAdAyukteH, anuvadatA ca tvayA ghaTAdirUpAdeH sadityabhyupagatam , ato'sttvaaduktdossaavimokssH| (tatazcedamiti) tatazcedaM doSajAtaM-aniSTamApadyate bhedo bhedAntaretyAdi yAvadityAdi, AdigrahaNAta 'sAmAnyAntarabhedArthAH svasAmAnyavirodhinaH' [pramaNasa0] iti vA, yathArtha-yathA tvayA'bhivAJchitaM tathA na / bhavati-anRtaM tadityarthaH, atra prayogaH-nApohatA'pyevam , tvaduktena vidhinA sadasanna bhavatIti virodhitvAt , asmanmatena sannasan bhavatItyavirodhitvAt dvidhApi pakSadharmasiddhevirodhyavirodhitvAditi, yathA sadityasadeva, anapohAt , virodhitve'pi satyavirodhitvAt , tathA vRkSaHziMzapetyavRkSAziMzapAdi nApohetetyanyApohAbhAvaH, atha yugapadayugapadityAdi yAvaDyudAseneti, syAnmataM nAhaM bravImi yugapadbhAvinAM ghaTAdirUpAdInAM bhAvAnAM zivakAdInAM bAlAdInAM vA'yugapadbhAvinAM bhedabhavane'nyasyAbhavanaM nAstIti, kiM tarhi ? saMvRti- 10 sattvAt ghaTa evAsan, santAnapatitAzca rUpAdaya evAsantaH, kSaNikatvAt , ghaTarUpAdisaMvRtisato muSTipaMktyAdivadasattvAt sannasanna bhavatIti, tasmAdyugapadayugapadbhAvisarvabhAvabhedabhavanasya bhavananimamaH sennevAsanna bhavatItyucyate ghaTAdyasaddhyudAseneti, iti[:] hetvarthe asmAnyAyAdadoSa iti, atrocyate tadapi na, viditabhavanAnuvAdatvAdevaM vAdinaste ghaTAdirUpAdyasattvAt tadaprasiddhau ghaTo rUpAdiyaM bhavati na bhavati, aniSTamApadyata iti, bhedo'paraM bhedamapohate virodhitvAt , sAmAnyAntaraM tadbhedAzca svasya sAmAnyasya ca virodhina 15 ityarthikAM tadIyakArikAM darzayati-bhedo bhedAntareti / ityAdItyAdigrahaNagrAhyamAha-sAmAnyAntareti / yenAbhiprAyeNeme vacane ucyate sa tathA na bhavatyayathArthatvAt tasmAttvadIyAbhiprAyo'satya eva, anyApohasya nirviSayatvAdityAha-yathArthamiti, proktavacanena yo'rthaH pratIyate'bhIpsyate ca sa tathA na bhavati, yathA bhavati tathA'pratIteranabhIpsitatvAcAnRtaM tadvacanamApadyata iti bhAvaH / tadeva prayogeNa darzayati-atra prayoga iti, tvaduktena vidhinA nApohateti pratijJA, sadasanna bhavatIti virodhitvAditi tvanmatena hetuH, manmatena ca sad asadbhavatItyavirodhitvAditi hetuH, tava mate sat kenApi prakAreNa nAsadbhavati, ghaTo yadi 20 paTAdinA'sanna bhavet tarhi paTAdinA sanneva bhavet paTAdinA'sattvApohasya paTasadrUpatvAt, evaJca ghaTasyAghaTApohasya ca virodhaH, evaM manmate cAsattvasyAbhyupagamAt sattvAsattvayornAsti virodho yena tadapohyeteti bhaavH| evaJcobhayamatenApi virodhyavirodhitvAditi hetoH pakSadharmasiddhirityAha-dvidhApIti / tathA ca sato'sattvAt yathA sat nAsadapohasya viSayastathA vRkSaH ziMzapAdyapi avRkSAzaMzapAdinApoheta, tasya kenApi rUpeNAvRkSatvAdaziMzapAtvAt , virodhitve satyavirodhitvAdityAha-yathA saditIti / atha yugapadayugapadbhAvinAM ghaTAdirUpAdibAlAdInAM bhAvAnAM bhedarUpeNa bhavanakAle'nyasya kasyApyabhavanaM na bhavatyeveti na brUmaH, 25 yenAnyApoho na syAt kintu ghaTAdayo saMvRtisanta eva tatazca ghaTAdibhavanaM na baTAdyabhavanaM tasmAddhaTAdyabhavanasyApohaH kriyate sa evApohaH saMvRtisadrUpaghaTAdi ucyate, tathAvidhaghaTAdivyatiriktasyAkSaNikasya tasyAbhAvAt , yathA'Ggulibhyo vyatiriktA muSTirasatI, balAkAdivyatiriktA patirasatI tathA saMvRtisan ghaTAdirapi aghaTAdyanyApoharUpa ityAzayenAha-atha yugapaditi / navayasya prakRtArthaniyAmakatvaM darzayati-tasmAditi, medabhavane'nyAbhavanasyAniSedhAt medAbhavanasyaiva niSedhAt ayaM sanneva, asanna bhavatIti bhedabhavananiyama iti bhAvaH / nanu bhavane vidite'nuvAdatA bhavet , na tvavidite, bhavatA ca 30 ghaTAdirbhavati, sa paTAdina bhavati, ghaTAdi pohyate paTAdirapoyate, ghaTAdiH khArtho na paTAdirityevaM ghaTAdiranUdyate, tanna sambhavati ghaTAderaviditatvAt, ghaTAderaviditatvaM saMvRtisattvenAsattvAt , satazca skhalakSaNasya zabdAsparzanAdityAha-viditabhavanA 1si.kSa. chA.De. sNvRtistii| rasi.kSa. chA.De. sanneva ttvdvtii| 2010_04 Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 828 nyAyAgamAnusAriNIyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre apohyate nApohyate vA, svArtho na svArtha ityAdyanuvAdAyuktiH, prasiddhaviditArthaviSayatvAdanuvAdasya, anuvadatA ca tvayA ghaTo rUpAdi ca sadityabhyupagatam, tataH sadabhyupagamAt sutarAmasattvamApannam, ato'satsattvAduktadoSAvimokSaH-tavastha eva / naiva caivaM rUpAdivyatiriktaghaTAdyasattvAbhyupagame'nirdezyaparamaniruddhakSaNikasantAnivya5tiriktasantAnarUpAdyasattvAbhyupagame ca ghaTAdivizeSaH svArtha iti vacanam , pratipakSApekSaNakSINazaktitvAt , sAdhyavizeSasvArthAgativat / naiva caivamityAdi, rUpAdivyatiriktaghaTAdyasattvAbhyupagame'nirdezyaparamaniruddhakSaNikasantAnizyatiriktasantAnarUpAdyasattvAbhyupagame ca ghaTAdivizeSaH svArtha iti vacanamagatikameva-ghaTo'yamiti svArthavizeSe'gatiH syAdaghaTo na bhavatItyarthagaterabhyupagame, kasmAt ? pratipakSA]pakSepaNakSINazaktitvAt-asanna 10 bhavatIti pratipakSasyApakSepaNe kSINA zaktirasya ghaTazabdasya, yatra ca zabde pratipakSApakSepaNakSINazaktitvaM tasya svArthavizeSavacanagati sti, yathA'kSapAdapakSalakSaNe 'sAdhyanirdezaH pratijJA' (gau0 sU0 a0 1 A0 1 sU0 33) ityasmin vAkye sAdhyayoH hetudRSTAntAbhAsayorapyasAdhyatvanivRttilakSitayoH sAdhyatvAt sAdhyavizeSavArthAgatiH tathA ghaTo na bhavatItyaghaTanivRttau caritArthatvAt ghaTasvArthavizeSAgatiH syAt / nuvAdatvAditi / parasyAnuvAdatvAbhyupagamaM darzayati-anuvadatA ceti, ghaTarUpAdyanuvAdena sato'bhyupagamAditi bhAvaH / 15 evaJca nivRttiviziSTaM vastu zabdArtho'bhyupeya iti vidhirevAbhyupagataH syAt, anyavyAvRttasvArthArthatvAt , anyathA sarvatraiva vyAvRttimAtram , na svArtho nAma kazcidastIti khArthe kurvatI zrutirityanarthakaM syAdityasatsattvapakSoktadoSo durvAra ityAha-ata iti / anyApohavatsvArtho'pi zabdArtho na bhavitumarhatItyAha-naiva caivamiti, anyApohavatsvArtho'pi ca naiva zabdArtho bhavituM zakyata iti bhaavH| tadeva pratipAdayati-rUpAdIti, rUpAdaya eva paramArthasantaH, ghaTAdistu na rUpAdivyatiriktaH sannityabhyupagame ityarthaH / anirdezyeti, dvividhaH bauddhamate pramANasya viSayaH grAhyo'dhyavaseyazca, pratyakSasya kSaNa eva paramaniruddhaH paramArthasanna nirdezyaH 20 santAnI grAhyaH, adhyavaseyastu pratyakSabalotpannanizcayaviSayaH santAna eva, sa ca santAnivyatirikto'rthakriyAyAmasamarthatvAnna paramArthasan evaJca kSaNavyatiriktasantAnasvarUparUpAdyanabhyupagame cetyarthaH / rUpAdivyatiriktasya ghaTAdeH santAnivyatiriktasya ca santAnasyAsattvA. bhyupagame ghaTAderaghaTavyAvRttirUpatayA ghaTavizeSaH svArtha ityuktirayuktaiva, svArthagaterabhAvAdityAha-ghaTAdivizeSa iti / agato hetumAha-pratipakSeti, ghaTAdizabdo hi aghaTavyAvRttipUrvakaM ghaTavizeSamavagamayatItyabhyupagame tadvacanasya gatiH syAt , tathA na sambhavati ghaTAdizabdasya zaktiraghaTavyAvartanena kSINA satI kathaM ghaTavizeSamavabodhayet , tasmAt khArthavizeSAgatireveti bhaavH| 26 pratipakSApakSepaNakSINazaktitvavArthavizeSavacanAgatitvayoravinAbhAvagrAhaka dRSTAntamAha-yathA'kSapAdapakSalakSaNa iti, gauta moktapratijJAlakSaNa ityarthaH / pratijJAlakSaNamAha-sAdhyanirdeza iti, prajJApanIyadharmaviziSTo dharmI sAdhyaH tasya nirdezaHparigrahavacanaM pratijJetyarthaH, anityaH zabda ityudAharaNam ; tatra sAdhyanirdezaH pratijJetyuktau sAdhyayorhetudRSTAntayorapi prasaGgaH, yathA nityaH zabdazcAkSuSatvAt , atra cAkSuSatvaM zabde sAdhyam , nityaH zabdo'sparzatvAt , buddhivat , atra buddhau nityatvaM sAdhyam, tatra sAdhya padamasAdhyanivRttibodhanamAtreNa kSINazaktitvAt sAdhyavizeSaM na bodhayituM zaknotIti proktahetudRSTAntayorapyasAdhyavyAvRttirUpatvAt 30 sAdhyatvaM prAptam , tadvyAvartakasAdhyavizeSalakSaNasvArthasya tu na tadbodhayituM zaknotIti tasmAttatra vyAptigrahAt ghaTazabdakhArthavizeSA gatitvaM siddhamiti bhAvaH / nanu bhavatu nAma zabdena ghaTAdivizeSalakSaNasvArthAgatiH, kintu sAmAnyarUpe'nyavyAvRttilakSaNe zabdAnAM 1 si.kSa. chA. De. vishessgtiH| 2 si.kSa. chA.De. saadhye| 2010_04 Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svArthAbhAvApAdanam ] dvAdazAranayacakram syAnmataM sAdhyasAmAnyagativat ghaTasAmAnyagatiH syAditi tanna ghaTAdisarvasaMvRtyarthAsattvAdagatireva, anantarAtItAsadvastvAmnAnAt, arthavizeSazca na vAcya eva, yathoktaM 'nArthazabdavizeSasya vAcyavAcakateSyate / tasya pUrvamadRSTatvAt sAmAnyantUpadekSyate // ( pramA0 sa0 ) iti sAmAnyasyAsattvAdvizeSasyAvAcyatvAt katamo'nyaH svArthaH ? asmanmatena tvabhidheyo vidhirevAvazyam, asya ca vAkyasya yadA tadA'nenaiva viSayeNa 5 bhavitavyam, anyasyArthasyAbhAvAt uktavat tathA cAnyApohopekSA / 3 wwww (ghaTAdIti) ghaTAdisarvasaMvRtyarthA sattvA [da]gatireva, sAmAnyArthasyApyasattvenAbhyupagatatvAt tvayaiva, ata eva cAsmAbhirevaMmiti zikSitam - anantarAtItAsaMdvastvAmnAnAt, asatyopAdhisatyazabdArthavAdino'sya nayasya matenApi sAmAnyArthAvAcyatvAnnAsti zabdasya svArthaH itazca nAsti yasmAt - arthavizeSazca na vAcya eva, yathoktaM 'nArthazabdavizeSasya vAcyavAcakateSyate / tasya pUrvamadRSTatvAt sAmAnyantUpa dekSyate // ' 10 (pra. sa.) iti sAmAnyasyAsatvAt viSazesyAvAcyatvAt katamo'nyaH svArthaH ? iti nAsti tvanmatenaiva, asmanmatena tvabhidheyo vidhirevAvazyam, yasmAt - asya ca vAkyasya yadA tadA'nenaiva viSayeNa bhavitavyamzabdAbhidheyenArthena cet kAryaM sudUramapi vicArAdhvanA gatvA yasmin ka[smiM ]zcit kAle vizeSasyaiva vastutvAt, anyasyArthasyAbhAvAt - anena vizeSeNaiva viSayeNa bhavitavyaM nAnyena, kimiva ? uktavat - nanu yugapadbhUtapaTAdyabhavanenaivetyAdi yAvat bhavanAbhavane, naiM na bhavati [ a ] sanniti, anyathAnupapatteH, yadi tu sadasanna 15 www 829 pravRttiH syAt, sAmAnyaviSayatvAbhyupagamAcchabdAderityAzaGkAyAmAha - ghaTAdisarveti / nanu sAmAnyaM tvayA na paramArthasadiSyate, arthakriyAsAmarthyAbhAvAdityAzayena vyAcaSTe - sAmAnyArthasyApIti, ghaTapaTAdilakSaNAnAM sarveSAM sAmAnyAbhimatAnAM saMvRtisattvenAvastutvAt zabdena nAdhigatiriti bhAvaH / tasyAvastutvameva pradarzayati- anantareti, ubhayobhayanaye sAmAnyamasadbhUta vastviti pratipAditam, 'vikalpayonayaH zabdA vikalpAH zabdayonayaH / teSAmatyantasambandho nArthaM zabdAH spRzantyapI' ti vastvasaMsparzitvena zabdasyokteH sAmAnyasya zabdArthatve'vastutvaM tasya siddhameveti bhAvaH / asatyopAdhIti, yadasatyopAdhi 20 satyaM sa zabdArtha ityetannaye'pyapasarjanIbhUtatvAdasatyasya sAmAnyasya zabdAvAcyatvAdagatireveti bhAvaH / vastu vAcyaM na bhavatItyatropapattyantaramAha- itazca nAstIti atra paroktAM kArikAmAha - nArthazabdeti, arthavizeSo na vAcyaH, zabdavizeSo'pi na vAcakaH, asAdhAraNaH svalakSaNo'rthavizeSaH zrotrajJAnAvaseyaH zabdavizeSazca na vAcyo vAcako vA, tayorarthazabdavizeSayoH kSaNikatvena pUrvaM saGketakAle'sattvAt saGketakAlabhAvinozcaitayoH vyavahArakAle'sattvAdagRhItasaGketayoH kathaM vAcyavAcakabhAvaH kathaM vA vyavahAraH, atiprasaGgAt, tasmAnnArthazabdavizeSayorvAcyavAcakate iSyete, arthazabdasAmAnyayostu syAdvAcya- 215 vAcakate iti kArikArthaH / evaJca sAmAnyasyAsattvAt vizeSasyAvAcyatvAttadvyatiriktasya ca svArthasyAbhAvAt svArthe kurvatIzrutirityasaGgatamevetyAha-sAmAnyasyeti / asmantratena tu vidhirevAbhidheya ityAha- asmanmatena tviti / sAmAnyopalakSitavizeSasyaiva bhAvasya satyarUpasya zabdavAcyatvAbhyupagamAditi bhAvaH / tvayApi zabdasyArtho vidhirityabhyupeya eva, tena vinA'nyApohasya niSprayojanatvAdityAha - asya vAkyasyeti, ghaTa ityukte'ghaTo na bhavatIti pratiSedhadvayenArthAntaraM vyAvarttyApi ghaTa evAvazyaM pratipattavyaH, sa ca kuTa eveti kuTatvena vinA ghaTatvAbhAvAt, kuTatvasyApyavinAbhAvinaH svenaiva rasena pratIyamAnatvA - 30 daphlezenAgato vidhireva zabdArtha iti bhAvaH / proktaM pranthameva sadasadrUpazabdArthaprakAzakaM smArayati - uktavaditi / tasmAdanyApoha upekSya 2010_04 1 si.kSa. De. chA. miti ziSitaM / 2 kSa. chA. 'sadvastu AtmAnAdasatyo0 / 3 si. kSa. chA. De. vidhinaivA0 / 4 si. kSa. khA. De. na ca bhavati sanniti / Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 830 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre bhavedityAdinA yAvat sAdhyavizeSAgativadityetadavadhinA granthenAsattvasyApAditatvAt , tathA cAnyApohopekSA-yasmAdanyApoharUpa eva bhAvaH tasmAdanyasyApoho nAstItyupekSyo'nyApohaH / Aha nanu cAtrApyapoho dezakAlabhedAnAM parasparataH, atrocyate-ata evopekSyaH, pArasparyasya 5 viziSTArthaviSayatvAdvidhereva vyAvRttarUpatvAcca, bhavatu vA tatrApohaH tathApi sarvavizeSayuktasyaiva svArthasya gamanamupalakSyate, svarUpavidhivinAbhUtasyAsambhavAt , na ca pUrvadRSTaH saH, nApi pUrva'dRSTenArthaH ajJAtajJAnArthatvAcchrotuH, evaJca 'arthazabdavizeSasya vAcyavAcakateSyate / tasya pUrvamadRSTatvAt sAmAnyAdupasarjanAt // ' itthaM zlokaH ptthniiyH| (nanu ceti) nanu cAtrApyapoho dezakAlabhedAnAM parasparataH-dezataH paTo ghaTo na bhavati ghaTo'pi 10 paTo na bhavatIti parasparato'pohaH siddhaH, tathA rUpaM raso na bhavati raso'pi rUpaM na bhavatIti, kAlataH pUrvakSaNa uttarakSaNabhAvyartho nAsti, uttaraH pUrvo na bhavatIti parasparApohasiddhireveti, atrocyate-ata evopekSyaH, yasmAt parasparatA vidhirUpaivetyanekadhA prarUpitam , tasmAdvidhireva vizeSaviSayasya sattvAt tato'nyasya zabdArthasyAbhAvAt pArasparyasya viziSTArthaviSayatvAt vidhereva vyAvRttarUpatvAJcopekSyo'nyApoha iti suSThaktam , abhyupetyApi tvaduktanyAyenAnyApohamasma diSTavidhirUpAbhidhAnameva brUmaH-bhavatu vA tatrApohaH 15 tathApi sarvavizeSayuktasyaiva svArthasya gamanamupalakSyate, svarUpavidhi[vi]nAbhUtasyAsambhavAdapohasya, vizeSANAmeva sadbhAvAdityudrAhitArthavat vidhirUpeNaiveti, yadapyuktaM pUrvadRSTasAmAnyena dhUmenAmyanumAnavadabhidhAnaM ww eva, yato bhAvo'nyarUpato'bhAvarUpaH, ataH svasvarUpavyatiriktasyAnyasyAbhAvAdapoho nAstIti bhAvaH / nanu kathamapoha upekSya: dezakAlAbhyAM parasparaM bhAvAnAmapohadarzanAt , dRzyate hi dezataH paTo ghaTo na bhavati ghaTo vA paTo na bhavati kAlato'pi zivakAdiH piNDAdiH sthAsakAdirvA na bhavati, piNDasthAsakAdirvA zivakAdirna bhavatItyanyasya ghaTAderapohaH siddha evetyAzaGkate-nanu ceti / 20 vyAcaSTe-dezata iti, yugapadbhAvidravyaparyAyodAharaNam , rUpaM raso na bhavatIti yugapadbhAviguNodAharaNam , pUrvakSaNa ityAdi ayuga padbhAviparyAyodAharaNam / parasparato'pohasya-ghaTAdinA'sattvasya paTAdisattvAvyatiriktatayA vidhirUpatvAdevApoha upekSya ityucyata ityAha-ata evopekSya iti / parasparateti, bhavadvyApi paryAyavRttitattvamavikalpaM satyamasatyAH punarupAdhayo'sya liGgAdi, yathA dravyamRddhaTakuNDakuNDikAdipravRttayastadAbhAH, tadvastu vyApivadAbhAsata ityAdigranthena pratipAditamiti bhAvaH / yaddhaTasya sattvaM sattvam , yadrasasya sattvaM tadrUpasyAsattvamityAdinA vidhereva vyAvRttirUpatvasya pratipAditatvAdAha-vidhereveti / tvadu25 tAnyApoho'pyasmaduktavidhirUpa evetyAcaSTe-bhavatu veti, sosatyopAdhyavacchinnakhArtha eva zabdArtha iti vijJeyam, anyathA vidheyasyAnavasthAnAt kharUpavidhiM vinAbhUtatvAdapoho na syAdeva, vidheye'navasthite hyayaM vidheyAdanya iti jJAtumazakyatvAt zabdAntarArthasyAnavasthitatvAt ka kasyApohaH syAditi bhAvaH / pUrva vidhirUpeNaivArtha udAhito bahudhA tasmAdvizeSANAM sadbhAvAt sarvavizeSayuktasyaiva svArthasya zabdena gamanamupalakSyata ityAha-vizeSANAmeveti / nanu pUrva mahAnasAdau dRSTasAhacaryayodhUmAgni sAmAnyayormadhye'nyatarasya dhUmasAmAnyasya parvate darzanenAparasyAgnisAmAnyasyAnumAnaM yathA bhavati tathaiva pUrva dRSTasyaiva sAmAnyasya 30 zabdenAbhidhAnaM syAt na tu vizeSasya, tasya kSaNikatvena pUrvadRSTasyedAnImabhAvAt, idAnIMtanasya ca pUrvamadRSTatvAditi parasyA zaGkAM nirAkartumAha-yadapyuktamiti / zrotAramajJAtamarthaM jJApayAmIti hi vaktrA zabdaH prayujyate, sa ca zabdo yadi pUrvadRSTamevArthamabhidadhIta tarhi vyartha eva zabdaprayogaH syAt , zrotrA tadarthasya prAgeva vijJAtatvAt , tasmAt pUrvadRSTaM sAmAnyaM na zabdAbhidheyam , 2010_04 Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthazadhdeti zlokavyAkhyA ] . dvAdazAranayacakram sAmAnyasya zabdena na vizeSasya, pUrvamadRSTatvAditi, tatra ca pUrvadRSTasya-nahi loke pUrvapratipAdanAya zabdaH prayujyate prakAzitaprakAzanavaiyarthyavat kSaNikatvAcca-pUrvadRSTazciravinaSTaH kAsau kathaM vA zabdenocyate ? nanUktaM pUrvadRSTasAmAnyeneti, uktamidamayuktamuktam , sAmAnyasya saMvRtyAkhyasyApohAkhyasya vA'sattvAt , ato na pUrvadRSTasya gatiH zabdena, ata Aha-na ca pUrvadRSTassa:-na hi sa pUrvadRSTaH, nApi pUrvadRSTenArthaH, kiM kAraNaM ? ajJAtajJAnArthatvAt zrotuH, zrotA hyajJAtArthaH, tasya jJAnAdhAnArthaM zabdaH prayujyate vaktrA, na dRSTajJAnArtham , 5 uktArthAnAmaprayogAt , evaJca 'arthazabdavizeSasya' ityAdiH zloka:-evaJca kRtvA ajJAta[jJAna]rthatvAt vizeSArthasyaiva sattvAditthamasmAbhiH paThyate-'arthazabdavizeSasya vAcyavAcakateSyate / tasya pUrvamadRSTatvAt sAmAnyAdupasarjanAt // iti / - yathAsaMkhyamarthavizeSasya vAcyatA zabdavizeSasyaiva vAcakatA'smAbhiriSyate, anayoreva sattvAt , tasya vizeSasya pUrvamadRSTatvAt sa evAjJAtatvAt . jJApyate, sAmAnyAdupasarjanAt , 10 atadbhedatve sAmAnAdhikaraNyAbhAvaH, asadasacchabdAbhidheyavastvavizeSatve sataH sAkSAdanukteH, kathaM sAkSAnna bravIti sat ? anyApohe'pi hi sAkSAt pravarttamAno'nyApohasAmAnyagataM nityatvAdibhedaM nAkSipati, anyApohe'pakSINazaktitvAt , kimaGga! punastadgatAna bhedAn ghaTAdInA. kSepsyati? (yathAsaMkhyamiti) yathAsaMkhyamarthavizeSasya vAcyatA zabdavizeSasyaiva vAcakatA'smAbhiriSyate, 15 anayoreva sattvAt , sAmAnyArthazabdayorasattvAt , tasya vizeSasya pUrvamadRSTatvAt sa evAjJAtatvAt jJApyate, kenopAyeneti ceducyate-sAmAnyAdupasarjanAt , atadbhedatve sAmAnAdhikaraNyAbhAvaH, atadbhedatva iti kimuktaM bhavatIti tadvyAcaSTe-asadasadityAdi, sadityukte'sadapohyate-asanna bhavatIti, tadasadasat, tadevAsadasacchabdenAbhidheyaM vastu asadyAvRttisAmAnyaM tasya vizeSAH-bhedA na bhavanti ghaTAdayaH saintaH, ataH teSAmasadasacchabdAbhidheyavastvavizeSatve sAkSAdanukteH sataH, sAmAnAdhikaraNyAbhAva iti varttate, etadbhAva- 20 kiccedaM sAmAnyamapoharUpaM saMvRtisadrUpaM vA, ubhayathA'pyasadeveti kathaM tacchabdena gamyate ? vizeSastu pUrvadRSTaH kSaNikatvAdvinaSTo na zabdagamyaH, idAnIntanastu na pUrvadRSTa iti samAdhatte-tatra ceti / pUrvadRSTavizeSeNa na kimapi prayojanam , zrotrA vijJAtatvAdityAha-nApIti / evaJca nArthazabdavizeSasyetyAdikAriketthaM paThanIyeti zikSayati-evaJcati, zabdaprayogasya zroturajJAtArthajJApanArthatvAd vizeSasyaiva cArthatvAdiyarthaH / kArikArthaM sphuTayati-yathAsaMkhyamiti / arthazca zabdazcArthazabdo tayorvizeSastasya, vAcyazca vAcakazca vAcyavAcako tayorbhAvo vAcyavAcakatA tathA cAnukrameNArthavizeSo vAcyaH zabdavizeSo vAcaka iti 25 vyAcaSTe-yathAsaMkhyamiti / tayoreva vAcyavAcakatve hetumAha-anayoreveti, arthvishessshbdvishessyorevetyrthH| sAmAnya rUpayostayorupasarjanatvena vyAvRttimAtrarUpatayA saMvRtisadrUpatayA vA'sattvAdityAha-sAmAnyeti / so'rthavizeSaH kSaNikatvena pUrvamadRSTatvAjjJApyata ityAha-tasyeti / jJApanAprakAraM darzayati-sAmAnyAditi / etadeva sphuTIkartumAha-atadbhedatva iti, ekArthavRttitvaM sAmAnAdhikaraNyam, zabdasya yadyanyavyAvRttilakSaNaM sAmAnyamarthastarhi tasyAsadrUpatayA tena sadrUpA ghaTapaTAdayo nocyante, asataH sato vizeSAsambhavAt , na cAnukte vizeSe kathaM sAmAnAdhikaraNyaM bhavedityAzayaH / kintAvadata-30 dbhedatvamityatrAha-asadasaditi, sacchabdasyArtho'sadvyAvRttiH asanna bhavatIti, iyamevAsadasat-atadbhedaH ayameva ca sacchabdenAsadasacchabdena vocyate, asya cAsadrUpatvAt santo vizeSAstasya bhedA na bhavantyato vastvavastunoH sambandhAbhAvAnna sAmAnA 1 si. kSa. chA. De. na ca pUrvadRSTasya / 2 si. kSa. chA. De. ajJAnArthajJAnenArtha tasya / 3 si.kSa. chA. sattvaMtasteSAH / dvA0 na0 28 (105) mmmmmmmmm 2010_04 Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 832 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ ubhayaniyamAre wwww www yitukAmaH praznayati-kathaM sAkSAnna bravIti saditi ? tasya bhAvanArthaM vyAkaraNaM jAtimatpakSatulyadoSatvApAdanAya ca, yasmAdanyApohe'pItyAdi yAvattadgatAn bhedAn ghaTAdInAkSepsyatIti, jAtimatIvApohe'pi tAvadsadvyAvRttimAtre sAkSAtpravarttamAno'nyApoha sAmAnyagataM nityatvAdibhedaM nAkSipati, anyApohe'pakSINazaktitvAt kimaGga punaH ! anyApohena vyavahite sadityasanna bhavatItya sadasattvenAvacchinne'bhidheyabhAge'pohavati b gatAn ghaTAdibhedAnAkSepsyatIti, sambhAvanA [nA]stIti piNDArthaH, vakSyatyasyArthasya taduktameva sabhAvanaM dRSTAntam / sacchabdAbhiprAyasyaivopavarNanenAnyApohavAdinaM tAvaduddhaTTayannidamAha- etadarthavyaktIkaraNArthaM sadityasanna bhavatIti vAkyamavazyamupAdeyam, sacchabdamAtrAdanabhivyakteH, tatra cAvazyaM bhavatizabdaH prayoktavyaH, kriyApadamantareNa sacchabdena saha prayuktana10 JorarthAbhAvAt sadartha eva mukhyaH zrayaNIyaH, sa cAvyAhata eSTavyaH, evaM gamiSyamANaghaTAdidravyaprabhedasya tiraskRtapaTAdyapekSAsattvasya prAptirmanorathairapi na labhyeta, asadviviktasattvaprAptAveva yaste, kuta eva tadanyApohaH ? bhavatyasambhede'viviktaikasattvaprAptau tavAnyApohayalavaiyarthyameva, ghaTasya parabhAvAdityalamuddhaTTanena / etadarthetyAdi yAvat kuta eva tadanyApohaH ?- etasyAnyApohArthasya vyaktIkaraNArthaM sadityasanna bhava15 tIti vAkyamavazyamupAdeyam, sacchabdamAtrAdanabhivyakteH, tatra cAvazyaM bhavatizabdaH prayoktavyaH, kriyApadamantareNa sacchabdena saha prayuktananorarthAbhAvAt bhavatizabdasahitayoH sAphalyAt, yathoktaM 'yatrApyanyat kriyApadaM na zrUyate tatrApyastirbhavantIparaHprathamapuruSe'prayujyamAno'pyastIti gamyate ' ( mahAbhA0 a0 2 pA0 3 sU0 1) iti, tasmAdbhavatItyarthaH sa eva mukhyaH zrayaNIyaH ko'sau ? sadartha eva, sa cAvyAhataH - kvacidavyAvRtto ww www dhikaraNyamiti bhAvaH / sAkSAdanuktiM praznapUrvakaM vyAkaroti-kathaM sAkSAditi / jAtimatpakSeti, sadAdizabdAnAM jAtima20 nmAtrAbhidhAyakatvaM na sambhavati, na hi sacchabdAttadbhedA ghaTAdayo gamyanta iti tatra sacchabdo'svataMtro'to na ghaTAdibhedAnAkSepsyati, tathA sadAdizabdAH prAdhAnyena sattAdau vartante tadvatyupacArataH, yadyatra vartamAnaM sadanyatropacaryate na tattasyAbhidhAyakam maJcazabdo yathA maJcasthapuruSasya, evaJca sadAdizabdAnAmasvataMtratvAt bhedAnAkSepAt saddavyamityevaM bhedavAcakazabdena na sAmAnAdhikaraNyaM sambhatratIti jAtimatpakSadoSo'trApIti pratipAdanAyeti taatprym| anyApohavanmAtrapakSe'pi saMghaTayati - yasmAdanyApohe'pIti, sacchabdo hi vyAvRttyupasarjanaM tadvantamarthamAha, na sAkSAt, sAkSAttu anyApohe pravarttate, tatra pravarttamAno'nyA25 pohagataM nityatvAdidharmamapi na prakAzanAyAlam, apohamAtra bodhane kSINazaktitvAt, yadA ca svagataM dharmamapi bodhayituM na kSamate tadA'nyApohavyavahitasyAnyApohavanmAtrasya bhedAn ghaTapaTAdInabhidhAtumAkSeptuM vA kathaM pAryate parataMtratvAt, tasmAtte ghaTapaTAdayo'tadbhedAH, atadbhedatve ca kathaM tena sAmAnAdhikaraNyaM teSAmityabhiprAyaH / taduktaM dRSTAntamevAha - etadartheti, anyApoharUpArthaprakAzanArthamityarthaH / sacchabdamAtrAbhidhAne'nyApohasyAbhivyaktirna bhavatIti tatprakAzanAya sadityasanna bhavatIti vAkyamavazyamupAdeyam, tatrAsannetyuktAvapi na tadvyaktiH naJo'pareNa nayA yoge sati vidhereva saMsparzAdapohagaterabhAvAt tasmAdavazyaM bhavatizabdaH 30 prayoktavyaH kriyApadavyatirekeNa sAkAMkSatayA'rthabodhAbhAvAdityAzayato vyAcaSTe - etasyeti / kriyApadApekSatve mahAbhASyakRdvacanaM pramANayati-yatrApyanyaditi / bhavatizabdaprayoge'pi na tadarthasya prAdhAnyaM kintu yaH sanna bhavati tasyaiva prAdhAnyAt sa eva pradhAnaM bhavatItyAha sa eveti / sa ca sadartho na kenApi vyAhataH syAt, yadi ca sacchabdena bhedAnAmAkSepaH syAttadA'dhArabhedenAdheyabhedAnna ghaTe vidyamAnaM sattvaM paTe syAnna vA paTe vidyamAnaM sattvaM ghaTe, tasmAdekabhedagatasattvasyAparabhede'vidyamAnatayA'sattvamapi prAptamityasanna bhavatIti na syAdityAzayenAha - sa cAvyAhata iti / tadevamasattvasaMpRktasattvaprAptivyudasanAya bhedAkSepo na karttavya 1 si. kSa. chA. rathenAvat / 2010_04 Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAnAdhikaraNyAbhAvaH] dvAdazAranayacakram 833 bhavettadaivaiSTavyaH, bhede tu ghaTe vartamAnaM sattvaM paTAdiSu na varttate [i] tyasadapi syAt , evaJca bhavatyarthasaMbhedi]naM syAt, mA bhUdeSa doSa iti tadbhayAdasambhedAya bhedo nApekSyaH, evaM gamiSyamANaghaTAdidravyaprabhedasya tiraskRtapaTAdyapekSAsattvasya prAptirmanorathairapi na labhyeta, asadviviktasattvaprAptAveve yatnaste kutastenAnyasyApohaH ? asadasattvata evAbhidhAne zaktyabhAvaH, dUrata evAnyApoha iti na svArthAbhidhAnaM nAnyApohaM vA kuryAt sacchabdaH, tasmAdapratipattireva zabdArtha[sya] syAditi, atha mA bhUdbhavatyarthasya sambhedanaM paTAdya- 5 sattveneti sarvatra bhavatyartha eva cediSyate tataH bhavatyasambhede'viviktaikasattvaprAptau tavAnyApohayatnavaiyarthyameva prAptam , kiM kAraNaM ? ghaTasya paTabhAvAt , api ca yadi san ghaTa ityukte paTAdirapi sanneveti sarvasya sattvenaivAkrAntatve ca[1] sanna bhavatIti kiMviSayo'nyApohaH syAt , asannAmakArthasyAtyantamabhAvAdityalamatyuTTanena / (prastutamastu-) 10 ayantu guNadharma evaiSaH svato'nyAn vyAvartayan dravyamAtramabhidhatte pAratantryAt, tatazca ghaTAdibhedAnAkSepAttaiH saha sAmAnAdhikaraNyAbhAvaH, syAdevaM anAkSiptairavyAptairapi sAmAnAdhikaraNyaM bhaviSyati vivakSAvazAt , atra para evAha-na hyasatyAM vyAptI............ ............rUpaM zuklaM rUpaM nIlamiti, tadvati zrutaguNagatabhedAbhedatvAdanAkSepastato jAterapohAdvA'nyasya tadvataH yathA sattvapakSe zabdasvarUpaM guNa eva, jAtiguNau guNo dravyazca, 15 dravyantu dravyameva, ayantu guNadharma evetyAdi, vizeSaNaM guNastasya dharma eSaH, svato'nyAnityAdi gatArthaM yAvat sAmA ityApatatItyAha-mA bhUdeSa iti / etadevAha-evaM gamiSyamANeti, gamyamAne ghaTAdau bhede paTAdyasattvasya tiraskAraH prayatnazatenApi na labhyate, ghaTasattvapaTasattvayo dena ghaTe paTasattvasyAbhAvena paTAsattvasyaiva sattvAdityabhiprAyaH / tava ca prayatno'sadviviktasattvaprAptyai, sA'niSpanneti sacchabdo nAsadasantaM bravItumISTe tasmAtsvArthAbhidhAna eva zaktyabhAvAt kathaM sacchabdo'nyApohaM 20 khArthe kurvannabhidhatta iti darzayati-asadvivikteti / etaddoSaparihArAya sadasanna bhavatIti parityajya sadasadbhavatItyabhyupagamyate tadA svapakSaparityAga eva bhavedityAha-bhavatyasammeda iti, bhedAnAmAkSepe ekamedagatasattvasyAparabhede'bhAvenaikasmin mede'parabhedAsattvasyaiva vidyamAnatayA'sanna bhavatIti bhavatyarthasambhedanaM syAditi tadasammeda iSyamANe viviktaikasattvasyAsanna bhavatItyevaM rUpasya prAptina bhavatItyanyApoho vyartha eva syAditi bhAvaH / vaiyarthya hetumAha-ghaTasyeti, asadananuviddhasanmAtrAprAptyA sad asadapi bhavatItyabhyupagame ghaTAdisataH paTAdyasattva prAptyA ghaTasyApi paTatvAdanyApoho na jAtaH, anyatvasyApi prApteriti bhAvaH / evaJca 25 ghaTAdeH sarvasya khavyatiriktasarvAtmakatvAt ghaTo ghaTo'pyaghaTo'pIti kathamaghaTavyAvRttiH, tanna syAdityanyApoho nirviSaya evetyAhaapi ceti, sarvarUpato bhAvatvAdevAsattvamaprasiddhamiti bhAvaH / ayantu guNadharma iti, ayantu guNadharmaH svato'nyAn vyAvatayannavatiSThate, tadvato dravyasya vizeSyeNAbhidhAnAt, tenApyabhidhAne prayojanAbhAvAt, ata ekArthatvAbhAvAtsAmAnAdhikaraNyAbhAva iti bhAvaH / san ghaTa ityatra sacchando'sadyAvRttimAtraM guNaM brUte na tadvantam, vizeSaNatvAt, nIlamutpalamityAdau nIlAdi . zabdavat nIlazabdo hi vizeSaNaM pradhAnopakArapariNato'nIlavyAvRttiM svArthamAcaSTe, utpalantu khAtmanyavasthitamaparopakAri anugrAhya-30 1 si.kSa. chA. bhaavettaivessttvyo| 2 si. chA. bhenAkSepaH, kSa. De. tenpkssH| 3 si.kSa. chA. vevaatyyste| . 2010_04 Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ ubhayaniyamAre sn nAdhikaraNyAbhAvaH, sacchando guNaH vizeSaNAt nIlAdivaditi piNDArthaH, vizeSaNamanugrAhakam, anugrAhyaM pradhAnam, syAdevamityAdi TIkAyAM coditamanAkSiptairavyAptairapi sAmAnAdhikaraNyaM bhaviSyati vivakSAvazAtidaM vizeSyamidaM vizeSaNamiti, atra bhASyeNa para evottaramAha - nahyasatyAM vyAptAvityAdi, sAdharmyavaidharmyAbhyAM yAvadrUpaM zuklaM rUpaM nIlamiti, anAkSiptatvAdavyAptatvAditi hetavaH, vakSyamANazukladRSTAntabhAvanArthamAha- zrutaguNagatabhedAbhedatvAdanAkSepaH- zruto guNo vizeSaNaM zuklasadAdi, tadgatA bhedAH zuklatarAdayo [dravyAdayo] vA teSAmabhedatvaM tadvati-anuvRttipakSe'nyApohapakSe vA jAtisvarUpopasarjanamAtratvAdguNabhUtatvAt anyApohamAtropasarjanatvAdguNabhUtatvAcca tadabhedatvAdanAkSepaH kasya ? tato jAteranyasyApohAdvA'nyasya tadvata iti, dRSTAnto yathetyAdi, udgAhitArtha bhAvanArthamudAharaNaM pakSadvayasAmyApAdanam, sattvapakSe zabdasvarUpaM guNa eva, jAtiguNau guNo dravyana, dravyantu dravyameveti upakArI guNaH, pradhAnaM dravyamityarthaH, vivakSAvazAttu prati10 pAdyArthasya, apohapakSe zabdasvarUpaM guNa eva, apohaguNau guNo dravyana, dravyaJca dravyameveti pakSadvaye'pi vizeSaNavizeSyatvavibhAgakrameNa tulyadoSatvApAdanena ca sAmAnAdhikaraNyAbhAvotkIrttano grantho yAvat satvamAtravaditi prAyo gatArthaH, vizeSastu vitriyate, atra ca svarUpajAtiguNa[[:]guNatvenocya[+]te jAtiguNadravyANi ca dravyatveneti pareNoktatvAt nocyate / www atra ca 15 svarUpApohaguNA vizeSaNAnyanugrAhakatvApekSayocyante, apohaguNadravyANi ca pradhAnAnyanugrAhyatvApekSayA, zuklazabdo hyazuklatvanivRttyA zuklamAha zuklatarAdayazca tadbhedAstatazcA mityAzayenAha - sacchabda iti / sAmAnAdhikaraNyAbhAvaprahANAya bauddhaH kazcitsvaTIkAyAmAha - syAdevamityAdi tadvato'nAkSepespi vakturvivakSayA sAmAnAdhikaraNyaM bhaviSyati, vivakSA ca vaktRsantAnavarttinI, vizeSyaM hi jJAtamapi svagatenAtmabhUtena vizeSaNenAnizcitamiti tannizcayAya jJApakatvAdeva nizcito'rthaH sadAdirguNaH pravarttamAno vizeSaNam, tatra jJApakaM paropakArAya pravarttamAnama20 pradhAnaM vizeSaNaM ghaTastu sAkSAtkriyAsambandhAt pradhAnaM guNastu tadvAreNa kriyAsambandhamanubhavatIti vizeSyamidaM vizeSaNamidamiti vaktrA prakalya samAnAdhikaraNIkaraNAnna doSa iti bhAvaH / atrArthe bhASyeNa paroktaM dUSaNaM pradarzayati- na hyasatyAmiti, yaH zabdAt pratIyate sa eva sAmAnAdhikaraNyAdisaMskAre nimittaM bhavati, evaJca sacchabdAt sarvavizeSyasAdhAraNAt zrutisAmAnyAcca svabhAvAdasadapohamAtraM pratIyate zrutaguNabhedAbhedatvAt, na vizeSaH pratIyate, vivakSitasyApi vizeSasyApratItasyAsatsamatvAdavyAtyA niyatavizeSaniSThasAmAnyasyApratItyA tathAvidhasAmAnyAjAterapohAdvA sAdharmyeNa vaidharmyeNa vA na kasyacidanyasyAkSepaH, tathA ca kathaM 25 sAmAnAdhikaraNyaM rUpaM zuklaM rUpaM nIlamiti syAditi bhAvaH pratibhAti / anAkSiptatvAditi, anAkSepe heturvizeSAvyAptatvam, vyAptasyaivAkSepAt, anyathA'niyatavizeSANAmapyAkSepaprasaGgaH syAditi bhAvaH / vakSyamANazukladRSTAntaM bhAvayituM tadupAyamAha - zrutaguNeti, anuvRttipakSe'nyApohapakSe vA zrutena vizeSaNabhUtena zuklasadAdizabdArthena tadgatA bhedAH zuklatarAdayo dravyAdayo vA - nAkSiSyante teSAM bhedAnAM zuklasadAdyarthenAbhedatvAt, anuvRttipakSe hi jAtimAtramupasarjanaM vizeSaNabhUtaM zabdArthaH, anyApohapakSe cAmyApohamAtramupasarjanaM guNabhUtaM zabdArthaH, tadabhedatvAdbhedAnAmanAkSepaH, svAntaH sanniviSTayAvadvizeSatvAt tathA ca jAtyapohA 30 nyataravyatiriktArthAnAkSepAdekArthatvamaghaTamAnakamiti bhAvaH / ke guNAH dravyANi cetyatrAha - sattvapakSa iti, jAtipakSe jAteryadA zabdavAcyatvaM tadA nimittaM vinA zabdapravRtterasambhavAt zabdasvarUpameva tatra nimittamiti zabdasvarUpaM guNaH, jAtizca dravyam, zabdakharUpantu sadA guNa eva bhavati jAtiH zukrAdayazca guNo dravyamapi bhavati, dravyantu dravyameva na guNaH tathAspohapakSe'pIti, bhatra mUlaTIkAbhyAmarthapratItirna jAyata iti na vyAkriyate / prakRtamanusarati - svarUpApoheti / guNapradhAnabhAvaM darzayati 2010_04 Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savenAkSepaH ] dvAdazAranayacakram 835 tadbhedatvaM zuklAbhedatvaM tasmAcchukkazabdo madhurAdikaM naivAkSipati, evamihApi sacchando pUrvamasanna bhavatItyasadvyAvRttimuktvA tadvantamAha sattvadravyamabhedavaditi nayena tasmAt saddravyaM san guNaH satkarmetyAdau sacchanda udakAdinA dravyabhedena rUpAdiguNabhedena gamanAdi - karmabhedena vA tadvattaM vizeSaM tAn vizeSAn vA, sattvamAtravat iti sacchabdavAcyArthAbhedatvaM dravyAdInAM ghaTAdInAJca / svarUpa pohetyAdi yAvadanugrAhyatvApekSayeti tatsamAnArthokteH so'pi draSTavyaH, etasyArthasya bhAvanA zulazabdo hItyAdi yAvattatazcAtadbhedatvaM zuklAbhedatvamiti sattvAbhidhAnapakSe doSotkIrttanaM nidarzanatvena gatArtham, evamihApi sacchabdo hi pUrvamasanna bhavatItyAdi dAntikatvena saiva paripATI tujhyA yAvat sattvadravyamabhedavaditi nayenetyataH prabhRti udakAdinA dravyabhedena sattvaguNarUpAdiguNabhedena karmagamanAdikarmabhedena vA sattva[va]diti taM vizeSamiti - ekaM vA'pohavat taM dravyAdibhedAnAmanyatamaM tAn vizeSAn 10 vA - iti sarvAn bhedAn vA naivAkSipatIti varttate yattattadvaditi tiSThatu tAvattadvizeSANAmanyatamaH sarve vA, kiM tarhi ? vivakSitamekaM ghaTAdi vA guNAdivirahitaM tadvastu naivAkSipati, nApyArAtIyaM tato dravyAdi vA tadvastu taM vizeSaM tadvizeSAn vA nArAtIyAnapi vizeSAnabhidhatte, sattvamAtravaditi, yathA svayA nirAkriyate sattvamAtrapakSe AkSepaH tathA tvadiSTe'nyApohavatpakSe'pi, iti sacchabdavAcyArthI [[]bhedatvaM dravyAdInAM ghaTAdInAceti bhAvitArthAnusAreNopasaMhAraH / 15 sacchando hi sadityasanna bhavatItyasattvAdavacchinnaM dharmiNoM'zamAtramabhidhatte, na tasyAnyaM kaMcidapohate, nityatvAdyaMzavat, tatsvarUpajAtiviziSTadravyAbhidhAyitvAt, tadvat, zuklazrutivat yathA'zuklanivRttimAtraM dharma zuklazabdo'bhidhatte tathA sacchandossannivRttimAtramuktvA tadupasarjanaM dravyamAha, dravyazabdazcAdravyaM na bhavatItyetAvadabhidhatte, na tadvizeSam, itthaM tayoravacchinnabhAgamAtraviSayatvAdabhedavattvAnnirviSayatvam, nirviSayatvAt kuta ekArthatA ? asadasadrUpe'pi na sato bhedA dravyAdayaH, na dravyasya ghaTAdayaH, na vA sacchandasya dravyAdi - zabdAH, tasmAdatadbhedatvam / 20 sacchando hItyAdi kAraNabhAvanA, sadityasanna bhavatItyasattvAdavacchinnaM dharmiNoMzamAtraM svarUpA pohetyAdIti, guNo hi vizeSaNamupakArakaM saca zabdasvarUpamapoho guNaca, ete'nugrAhakatvApekSayA guNA ucyante, apo* haguNadravyANi cAnugrAhyatvAt pradhAnAnItyucyanta iti bhAvaH / nidarzanamAha - zuklazabdo hIti, zukrazabdo jAtyupasarjanaM guNamAha 25 tadgatA bhedAH zukkatarAdayo na madhurAdayaH, teSAJca bhedAnAM zuklAmedatvaM tasmAdanAkSepaH tathA zuklazabdo yadA svabhedAneva nAkSipati svato'tyantabhinnAn madhurAdIn kathamAkSipedityAzayaH / idamudAharaNaM jAtyabhidhAnapakSe bodhyaM zuklazabdena jAtiviziSTazuklaguNAbhidhAnAdityAha - sattvAbhidhAneti / dASTantikamAha - evamihApIti sacchabdo'pyasadapohamuktvA tadvantamAtramAha na tadbhedAn zrutaguNabhedAbhedatvAditi nyAyAt, tatazcaikaM vA sarvAnvA bhedAnnAkSipatIti bhAvaH / yattattadvaditi, tiSThatu tAvattadvaditi vizeSANAmanyatamaH sarve vA, kintu vivakSitavizeSamapi ArAtIyaM nAkSipatIti bhAvaH / yathA sattvapakSe tvayA doSa ucyate tathA 30 tvatpakSe'pi doSa ityAha- sattvamAtravaditi / uktameva bhAvayati sacchando hIti / vyAcaSTe - saditi asatvavyAvRtti 1 si. kSa. chA. De. pAvatvatazcAta0 / 2 si. kSa. chA. De. sattvadabhidhAma0 / 3. si. kSa. chA. De. nArAtIyANAmapi vizeSANAmavidhAneti / 4 si. kSa. chA. De. nAkSepaH / 2010_04 5 Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mmmmmmmmm mmmmmm nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre sacchabdo'bhidhatte, na tasyAnyaM kazcidapoha[te] nityatvAdyaMzavat , mA maMsthA naivaM' bhavatIti, ata AhatatsvarUpajAtiviziSTadravyAbhidhAyitvAt , vyAkhyAta evAyaM hetuH, dRSTAntastu pakSadvayaprasiddhyApAdanArthaM tadvaditi sAmAnyenoktaH, zuklazrutivaditi, azuklanivRttimAtraM dharma zuklazabdo'bhidhatte tasyaivAMzAntaramabhidhatte yathA tathA sacchabdo'sannivRttimAtramuktvA nAnyat kiJciditi tadupasarjanaM dravyamAheti, atra dravyazabdazcA5 dravyaM na bhavatItyetAvadadravyApohamAtramabhidhatte tenaiva nyAyena, na tadvizeSa-na dravyavizeSa, tataH kimiti cetitthaM tayoH-sadvyazabdayoravacchinnabhAgamAtraviSayatvAdabhedavattvamabhedavattvAt nirviSayatvaM nirviSayatvAt kuta ekArthatA sacchabdadravyazabdayoriti ? ato'sadasadrUpe'pi-asadvyAvRttirUpe satyapi na sato bhedA dravyAdayaH, na dravyasya ghaTAdayaH, na sacchabdasya dravyAdizabdAH, tasmAdatadbhedatvamanAkSiptatvAt, ato'sAmAnAdhikaraNyam , atadbhedatvAnAkSiptatvApAdanAya paradUSitapakSasamAnadoSApAdanagrantho'yam , atrApi 10 sacchabdenetyAdirakSaraviparyAsenAnyApoha[vat ]pakSe'pi yAvattadabhedatvamiti samAnaH / dRSTamiSTaJca sAmAnAdhikaraNyaM sattva[va]dabhidhAne'pohavadabhidhAne cetthaM prApnotItyatrAha nanu ca tatra dRSTaM zuklakhaNDAdisAmAnAdhikaraNyam , athavA dRSTaviruddhaM tvayocyate zuklazabdasvarUpajAtiguNAnAM khaNDadravyasya vA'tyantabhinnArthatvam , punastacca khaNDaM madhuramiti zuklataraH zuklatama iti zuklA zaMkhasya jAtinityeti ca, iha vA kiM na dRSTaM sadravyaM sadguNaH satkarmeti, 15 etadeva tu dRSTaM sAmAnAdhikaraNyaM guNazabdatve vizeSaNadvAreNa zabdasvarUpajAtyupasarjane tadvati vA na prApnotItyucyate paraM prati doSaH, yathA caite jAtimatpakSecchabdeghaTAdyanAkSepAdidoSAH zuklazabdamadhurAnAkSepAdidRSTAntAstathA'nyApohapakSe sacchabde'pi, asAkSAdvacanatvAt bhavatsAkSAdvacane viziSTaM kazcana dharmiNaM sacchabda Aha, na nikhilAn vizeSAn , so'pyaMzaH svagataM kazcinnApohate, yathA sacchabdo'sannivRttivyatirekeNa khagataM nityatvAdyaMzaM nApohate tathA soM'zo'pIti bhAvaH / tatra kAraNamAha-tatsvarUpati, sacchabdaH sacchabdasvarUpeNa jAtyA ca 20 sattvena viziSTa dravyamabhidhatte, sadAdizabdA arthajAtimiva svAsAdhAraNI sadAdizabdasvarUpAM jAtimapyabhidhatta iti matena sva tyuktam, dravyamapyadravyanivRttimAtramAha, na svagatavizeSAnapohata iti bhAvaH / jAtimadapohavatpakSasAdhAraNyena dRSTAntaM darzayatitadvaditi / nidarzane vyAcaSTe-zuklazrutivaditi, zuklazabdo'zuklanivRttimAtraviziSTamaMzavizeSa zuklamabhidhatte na tadvizeSA mapohata iti bhAvaH / dArTAntikamAha-sacchabda iti, ayamapyasannivRttimAtramAcaSTe na tadgataM kazcinnivatayati, evaM sadupasarjanamaMzavizeSa dravyamAha, tadapi dravyamadravyanivRttiM vakti na tu dravyagatabhedamapohata iti bhaavH| sAmAnAdhikaraNyAbhAvaM pradarzayitumAha25 itthaM tayoriti, sadvyamityatra sacchabdadravyazabdayoranyApohamAtravRttitvAdapohe medAbhAvAnirviSayatvamApannam, na pohayorasti medo yena bhinnayorekArthavRttitvalakSaNaM sAmAnAdhikaraNyaM bhavediti bhaavH| etamarthameva sphuTayati-ato'sadasadrUpe'. pIti, sacchabdo'pyasadasacchabdarUpaH, tadartho'pyasadasadrUpaH, evaM dravyazabdo'dravyanivRttirUpaH, tadartho'pyadravyanivRttirUpa ityanyavyAvRttirUpatayA sato bhedo na dravyAdi, dravyAdervA bhedo na ghaTAdi, sacchabdasya vA bhedo na dravyazabdaH, dravyazabdasya va. bhedo na ghaTAdizabda iti bhaavH| tatazca kimityatrAha-tasmAditi, dravyAdInAM sadAdibhedatvAsambhavena sadAdinA dravyAdInA30 mAkSepAsambhavAt sadvyazabdArthAnAmasadrUpANAM sAmAnAdhikaraNyaM na syAditi bhAvaH / atha sAmAnAdhikaraNyaM dRSTamiSTaJca samarthayati pUrvapakSI-nanu ceti / zrutaguNagatabhedAnAmabhedatvamata evAnAkSiptatvaJca yaduktaM tvayA tacchuklakhaNDAdisAmAnAdhikaraNyasya darzanAt 1 si. kSa. chA. De. naivaMna bh0| 2 si. kSa. chA. tasyaivaM zottaramAbhi0 / kSa.xx 2010_04 Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anAkSiptatvAdau doSaH] dvAdazAranayacakram 837 ca guNaparyAyalakSaNaM viziSTaM bhavadeva satyaM vastvabhidhIyate prAdhAnyena, dravyaghaTapaTAdibhedajAtaM guNakarmasAmAnyavizeSAdi vA'sat, saMvRtisattvAt , guNaparyAyalakSaNo hi vizeSa eva san , aGgalivyatiriktamuSThivat balAkAdivyatiriktapaMktyAdivacceti nAsvataMtraviziSTaM bhavadvastu asadupasarjanaM jAtyupasarjanaM vA ruupniiltvvditi| nanu ca tatra dRSTamityAdi, anAkSiptatvamatadbhedatvacA kAntikaM zuklakhaNDAdisAmAnAdhikara- 5 Nyasya darzanAt, athavA dRSTaviruddhaM tvayocyate zuklazabdasvarUpajAtiguNAnAM khaNDadravyasya vA'tyantabhinnArthatvAt jAtimatpakSe'pohavatpakSe ceti, punastacca khaNDaM madhuramiti rUparasayorbhedAt dravyasya rUparasAbhyAJca bhedAdasambaddhamevedam , tathA zuklataraH zuklatama iti guNajAtigataprakarSabhedasya dravyeNAsambandhaH, tathA zuklA zaMkhasya jAtinityeti, zaMkhadravyazuklaguNajAtitannityatvA nityatvA]nAmatyantaM bhedAdasambandhaH, sa ca dRSTaH, atra 'doSatAdavasthyAdevamucyate, iha vA kiM na dRSTaM sadravyaM san guNaH satkarmeti, na hi dRSTAdgariSThaM 10 pramANamasti, tasyAnatikramaNIyatvAt , kiM tarhi ? etadeva tu dRSTaM sAmAnAdhikaraNyaM guNazabdatve vizeSaNadvAreNa zabdasvarUpajAtyupasarjane tadvati vA-anyApohavati vA na prApnotItyucyate paraM prati doSaH, etadubhayaM tulyadoSamityApAdayati-yathA caite jAtimadityAdi, yathA parapakSe sacchabdaprayoge ghaTAdyanAkSepo'tadbhedatvamasAmAnAdhikaraNyazca doSAH zuklazabdamadhurAnAkSepAdidRSTAntAH tathAnyApohapakSe sacchabde'pi jAtimatsacchabda mmmmm vyabhicaritam, na hi zuklazabdena zukravato'nAkSepe tatsAmAnAdhikaraNyaM dRSTamupapadyate tasmAdbhavatyevAkSepastadvataH, tatastasyAtyantAme-15 dAbhAvAdityAzayena vyAkaroti-anAkSiptatvamiti / na sAmAnAdhikaraNyamiti yaducyate tad dRSTaviruddhamityAha-athaveti / zukaH khaNDaH-khaNDazarkarA, atra sAmAnAdhikaraNyaM nopapadyate, zuklazabdena hi zabdasvarUpaM zuklajAtirUpaM zuklaguNaM ca vizeSaNaM pratIyate jAtimatpakSe; khaNDazabdena ca dravyamataH zukraguNadravyayoratyantaM bhedAnnaikArthavRttitvalakSaNaM sAmAnAdhikaraNyamiti yaducyate tad dRSTaviruddhamityAha-zuklazabdeti / prakArAntareNa taduktaM sAmAnAdhikaraNyAbhAvaM darzayati-punastaJceti, zuklaM khaNDaM madhuramiti atra yadi khaNDaM zuklaM tahiM kathaM madhuraM yadi madhuraM tahiM kathaM zuklam rUparasayorbhadAt, yadi tu khaNDazabdo dravyaparastahi rUparasAbhyAM 20 dravyasya bhedAt kathaM sambandha iti yaducyate tadapi dRssttviruddhmityaashyH| prakArAntareNa taduktaM taM darzayati-tathA zuklatara iti, tatraiva zuklazabdena zrutaguNagatabhedasya zuktarazuklatamAderAkSepe'pi tasyAtyantaminnena dravyeNa sahAsambandha ityuktirapi tAdRzyevetyabhiprAyaH / punarapi prakArAntareNa sAmAnAdhikaraNyAbhAvaM taduktaM darzayati-tathA zukleti, zuklaH zaMkha ityatra zuklazabdopAttA zukla. jAtinityA zaMkhastvanityaM dravyamiti tayoratyantabhedAnnaikArthatvamityuktirapi dRSTaviruddhetyAzayaH / atra doSANAmuktAnAM durnivAratvena dRSTamapi durdRSTamevetyAha-iha vA kimiti, zuklakhaNDAdidRSTAntaparyantAnudhAvanena kim ? ihaivopasthitasa dviSaya eva sadvyaM san 28 guNaH, sat karmeti sAmAnAdhikaraNyaM dRzyata eva, idaJca sAmAnAdhikaraNyaM dRSTatvAdevAnatikramaNIyam , parantvidaM sAmAnAdhikaraNyaM sacchabdasya guNaparatve zrutaguNagatabhedAbhedatvAdanAkSepAttadvato na sambhavati, na hyasatyAM vyAptau tadvati guNasya sAdharmyaNa vaidhayeMNa vA tadvata AkSepaH sambhavati yathA rUpaM zuklamityAdau rUpeNa guNena na tadvata AkSepa iti paraM prati doSa ucyata iti bhAvaH / evaM jAtimatpakSe yathA zulazabdena madhurarasasyAnAkSepaH rUparasayorbhedAttathA jAtimAn yaH sacchabdastenApi ghaTAdInAmanAkSepaH sadabhedatvaM san ghaTa ityevaM sAmAnAdhikaraNyAbhAva ityAdidoSAH sambhavanti tathA'pohavatpakSe'pi jAtimatsacchabdArthana ghaTAdhanAkSepavat 30 apohavatA'pi ghaTAdyanAkSepAdidoSAstulyA eva, asAkSAdvacanatvAt prAk jAtimapohaM vA'bhidhAya pazcAttadupasarjanadravyAbhidhAnAt tasya na sAkSAduktirityAdarzayati-yathA caita iti, anedaM bodhyam-jAtipakSe'bhedopacAreNa jAtidravyayorjAtizabdenopAdAnam 1 si. kSa. doSAstAda / chA. dossaastaavd0| 2 si. kSa. chA. sadguNaM / 2010_04 Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ ubhayaniyamAre ghaTAdyanAkSepAdidRSTAntAH, ubhayatra tulyo hetuH - asAkSAdvacanatvAditi, tacaitatsarvaM doSajAtamasatyopAdhisAmAnyasopAnArohisatyabhavadarthavizeSa sAkSAdvacanapakSe nAsti sAmAnAdhikaraNyaJcopapadyata iti, tatpradarzanArthamAha-bhavatsAkSAdvacane cetyAdi yAvajjAtyupasarjanaM veti, rUpanIlatvavaditi, rUpajAtisAmAnyAsatyopAdhyanugatidvAreNa nIlavizeSasya saMtyasya bhavataH - sata evArthasya gati [:, a ]rUpAnIlatvanivRttyA'satyopAdhi'dvAreNa vA yathA bhavati tatheha | smadiSTaguNaparyAyalakSaNaM viziSTaM bhavadeva setyaM vastvabhidhIyate, prAdhAnyenamukhyayaiva vRttyA sAkSAt, yatra dravyaghaTapaTAdibhedajAtaM guNakarmasAmAnyavizeSAdi vA parikalpitaM tadasat saMvRtisattvAt, guNaparyAyalakSaNo hi vizeSa eva sain, aGgulivyatiriktamuSTivat, balAkAdivyatiriktapaGkayAdivacceti dravyAdyapi tadeveti - etasmAddhetornAsvataMtraviziSTaM bhavadvastu, taJcoktavidhinA apohapakSApekSamasadupasarjanaM jAtimatpakSApekSaM jAtyupasarjanaM vA dvidhA'pi na doSa iti / www 838 10 yathA cAhuH sacchabdena saha bhedazabdA na samAnAdhikaraNAH tadabhidhAnenAnAkSiptatvAt zuklAbhidhAnAnAkSiptamadhurAdivat, sacchabdo bhedaiH saha na sAmAnyAbhidhAyI, bhedAnAkSepAt, yathA zuklazabdo madhurAdibhiH saha na sAmAnyavAcI, dravyAdizabdo na sAkSAt vizeSazabda eva tadvAreNa vizeSArtha eva vA, tadvizeSAsambandhitvAt madhurazabda iva zuklazabdo na, 3 yathA cAsshurityAdi, TIkAkAraiH yAni sAdhanAnyuktAni jAtimatpakSadoSapradarzanArthAni tAnye15 vApohavatpakSe'pi taddoSapradarzanArthAni tatra sacchabdeneti prathame sAdhane bhedazabdAnAM sAmAnyazabdena saha sAmAnAdhikaraNyAbhAvaH pakSIkriyate, dvitIye bhedaiH saha sAmAnyasya tadabhidhAnam, guNabhUtenAnyApohenA www jAtimatpakSe ca guNapradhAnabhAveneti / asatyopAdhisatyazabdAbhyupagannubhayaniyamanaye tu naite doSAH sambhavantItyAha taccaitatsarvamiti, asatyarUpo ya upAdhiH sAmAnyaM tadeva sopAnaM tatrArohI vizeSaH sAmAnyasyaiva vizeSarUpeNa bhavanAt, ata eva satyarUpaH pradhAnabhUtazca sa eva sAkSAcchabdenocyate na tu sAmAnyopasarjanadvArA parataMtratayA na vA''kSepeNa, tasmAtsAmAnAdhikaraNyamupapadyata eveti bhAvaH / 20 svamate doSAbhAvaM pradarzayituM prathamaM rUpanIlatvavaditi dRSTAntaM bhAvayati-rUpajAtisAmAnyeti rUpaM nIlamityatra rUpapadaM yadrUpatvalakSaNaM rUpajAtikharUpaM sAmAnyamasatyopAdhi ca tadanugataM nIlaguNamarthamadhigamayati sa ca vizeSaH satyobhavanarUpaH, idaM ca jAtimatpakSAbhiprAyeNoktam, anyApohavatpakSAbhiprAyeNa tu-arUpAnIlatveti, atrAsatyopAdhipadena rUpazabdenArUpatvanivRttirnIlazabdena cAnIlatvavyAvRttirgrAhyA tadvAreNa satyasya bhavato nIlavizeSasyAdhigatiriti bhAvaH / dASTantikaM nirUpayati - tathehAsmadiSTeti / guNAH rUpAdayaH paryAyAH piNDazivakAdayaH, etahakSaNaM viziSTaM bhavanarUpaM vastu, asatyopAdhidvAreNa zabdairabhidhIyate mukhyayA vRttyeti bhAvaH / guNa25 paryAyalakSaNo vizeSa eva vastu, tadvyatiriktaM paraparikalpitaM vizeSAdhAratayA sAmAnyAtmakaM dravyaguNakarmasAmAnyavizeSAdi tadbhedAdi ca saMvRtisattvAnna paramArthasadityAha yatreti / tadanurUpaM dRSTAntamAha- aGgulIti / paroktAni prayogANi pradarzayati-yathA cAhuriti / jAtimatpakSe bauddhaTIkAkAraisadbhAvitAni doSapradarzana sAdhanAni anyApohapakSe'pi sambhavantItyupadarzayati- TIkAkArairiti, ete tvayodbhAvitA doSA apohavatpakSavAdinastavApi prasajyanta eveti pradarzayituM sAdhanAnAmeSAmupanyAsa iti bhAvaH / prathamaprayoge bhedazabdAH sAmAnyazabdena na samAnAdhikaraNA iti pratijJAvAkyamityupadarzayati-prathame sAdhana iti / dvitIye prayoge sAmAnyazabdAH bhedaiH saha na sAmAnyAbhidhAyina iti pratijJAvAkyamityAdarzayati- dvitIya iti / bhedaiH saha sAmAnyAbhidhAyitvaM sAmAnyazabdasya mayA nAbhyupagatamityatrAha guNabhUteneti, vizeSaNabhUtena svArthavRttinA'nyApohena sahAbhidhAyitvaM zabdAntarArthA 30 4 si. chA. 1 si. kSa. chA. De. sadyo0 / 2 si. kSa, chA. De, sadyova0 / 3 kSa. chA. sannAGguli0 / apodAvApekSApekSatvamasadrUpaM sarjanam / 2010_04 Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ myAvRttimadavAcyatA] dvAdazAranayacakram 839 poDhagatamabhyupagataM lakSaNavAkye, zabdAntarArthApohaM hi svArthe kurvatI zrutirabhidhatta iti vacanAt , bhedAnAkSepazcAnyApohe caritArthatvAdiSTaH, ataH siddho hetuH, sadabhidhAne nA]nAkSiptatvAt bhedAnAm , teSAmeva ca pakSIkRtatvAt , zuklAbhidhAnAnAkSiptamadhurAdivaditi dRSTAnto'pi bhAvitArthaH, dvitIye'pi sAdhane sacchabde pakSIkRte bhedAnAkSepAt kasya tatsAmAnyamapoho vAstu ? iti sAmAnyAnabhidhAyitvaM siddham , tasya dRSTAntaH zuklazabdo madhurAdibhiH saha[na]sAmAnyavAcIti, pUrvatra zuklazabdasahayogAvadhikA bhedazabdA eva sAdhyA / dRSTAntAzca, iha tu bhedazabdAvadhikAH sAmAnyazabdA iti vizeSaH, tRtIye dravyAdizabdo veti, [na]sAkSAdvizeSazabda eva tahAreNa vizeSArtha eva vA, sAkSAtpakSe asadvizeSatvamasadasataH sAmAnyasya na vizeSA dravyAdayaH, anAkSiptatvAduktanyAyena, na ca sAmAnyaM teSAM sambandhi, te vA tasyeti siddhamatadvizeSasambandhitvam , tadvizeSAsambandhitvAt , atadvizeSasambandhitvAditi vA pAThAntare madhurazabda eva zuklazabdo neti gatArtho dRssttaantH| 10 sacchabdo vA'sadvyAvRttimantaM nAbhidhatte ghaTAdizabdaiH sahAsamAnAdhikaraNatvAt , anityazabdavat , yathA cAha 'vidyamAnAH pradhAneSu na sarve bhedahetavaH / vizeSazandairucyante vyAvRttArthAbhidhAyinaH // ' (vAkya. kAM. 3 zlo. 4) iti, etenaiva yatena tvadIyena ca kRtaprayojanatvAnna pRthag duussyte| poha hi svArtha kurvatI zrutirabhidhatta iti bruvatA tvayA sAmAnyazabdasyAbhyupagatameveti bhAvaH / prathamaprayoge sadabhidhAnenAnAkSiptatvA- 15 diti hetorasiddhatAM nirAcaSTe-medAnAkSepazceti, zrutaguNagatabhedAbhedatvA dAnAmanAkSepaH, anyApohAbhidhAnena kSINazaktitvAdityuktatvAt, sahavyaM san guNaH, satkarmetyAdau sacchabdena proktaM sattvavaditi nodakAdidravyavizeSa guNarUpAdiguNavizeSa karmagamanAdikarmavizeSamekaM sarvAn vA vizeSAnnaivAkSipatItyuktatvAca sadamidhAnenAnAkSiptatvaM bhedAnAM nAsiddhamiti bhAvaH / anyApohapakSe pradarzitasya heto siddhatetyAha-dvitIye'pIti, sahavyamityAdau sacchabdo'sanna bhavatItyasannivRttimAtraM dravyazabdazcAdravyanivRttimAtramabhidhatte, na cAnyat kizcidamidhatta ityuktatvAt sAmAnyazabdA na bhedaiH saha sAmAnyAbhidhAyina iti sAmAnyazabdena 20 medAnAkSepAt kasya medasya tat sAmAnyaM syAt , apoho veti tena saha sAmAnyAnabhidhAyitvaM siddhmitybhipraayH| dRSTAntamatrArthe darzayati-zuklazabda iti / prayogadvaye sAdhyadRSTAntasvarUpabhedamupadarzayati-pUrvati, prathame prayoge pratijJAyAM sAmAnyazabdaH sAdhyAMze bhedazabdo dhayaMze dRSTAnte dAntike ca praviSTaH, dvitIye prayoge ca bhedazabdaH sAdhyAMze sAmAnyazabdazca dhayaMza iti medo bodhyaH / atha savyamityAdI sacchabdo'sadyAvRttimAtraM dravyazabdo'dravyavyAvRttimAtramabhidhatte tasmAnna sato bhedA dravyAdayaH, na vA dravyasya ghaTAdayaH, na sacchabdasya bhedA dravyAdizabdAH na vA dravyazabdasya ghaTAdizabdAH, na hyanyApohe sAkSAt 25 pravarttamAno yadA'nyApohagatameva nityatvAdibhedamAkSipati, sAmAnyazabdaH tatraiva tasyApakSINazaktitvAt tadA kiM punarvaktavyaM anyApohena vyavahite'nyApohavati gatAn dravyAdighaTAdibhedAnAkSepsyatIti tasmAnna sAmAnyazabdo vizeSazabda eva, sAmAnyadvAreNa vizeSArtho vA, tadvizeSeNa sahAsambandhitvAdityanumAnamAha-tRtIya iti / na ca sAmAnyamiti, asadyAvRttiH na dravyAdibhedasambandhinI, dravyasyApyadravyavyAvRttirUpatayA nirviSayatvAt , evamadravyAdivyAvRttayo vA'sadyAvRttisambandhinya iti bhAvaH / yathA madhurazabdaH sAkSAna zuklazabdaH, khArthadvAreNa vizeSArtha eva veti dRSTAntamAha-madhurazabda iti / prayogAntaramupanyasyati-sacchabdo 30 -- 1 si. kSa. chA. De. mapohavastu / 2 si. DA. De. kSa. pAThAntare / 3 si. bha. chA. De. julazandeneti / dvA0 29 (106) 2010_04 Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre (sacchabdo veti ) sacchabdo vA'sadyAvRttimantaM nAbhidhatte, apohavataH svArthAbhimatasyAbhidhAnaM nirAkurmahe, ghaTAdizabdaiH sahAsamAnAdhikaraNatvAt , [sat ] zabdasya ghaTAdizabdaiH sahAsamAnAdhikaraNatvaM bhedAnAkSepAt siddham , anityazabdavat , anityaH zabda ityukte niyo na bhavatIti nityatvavyAvRttimantaM brUte, nAsadvyAvRttimantam , zabdazabdenaiva ca samAnAdhikaraNo'nityazabdo na ghaTAdizabdairataH sAdhya5 sAdhanadharmadvayaM dRSTAnte dAntike ca siddhamiti, yathA cAheti jJApakam , sampratipannavAdyantaramatapradarzanaM tasyArthasya dRDhIkaraNArtham , pradhAneSu vizeSyeSu vidyamAnA api bhedahetavo dharmAH sarve nocyante, kazcideva viziSTo vivakSitaH kenacidvizeSeNa tadvAcinA vizeSazabdena ucyate'rthona]vizeSAntaravyApAreNa, tatraiva caritArthatvAt tasya guNabhUtatvAt , ata eva ca te vizeSazabdA ityucyante vyAvRttArthAbhidhAyitvAditi, etenaiva yatnena tvadIyena ca-vidhipradhAnasattvavadabhidhAnapakSadoSoktiyatnena kRtaprayojanatvAnna pRthaga dUSyate / 10 atrAha nanu cAsadasachruteH sAmAnyazrutitvAdayamaprasaGgaH, atra brUmaH kena tasyAH sAmAnyazrutitvam ? yadA sA svarUpaguNamAtra viziSTaM dravyamAha tadA bhedAnAmanAkSepAt kasya tatsAmAnyamabhivadatIti sAmAnyazrutirityucyeta, atra prayogaH na sacchrutiH sAmAnyazrutiH bhedaanaakssepaaditi| 1B (nanu ceti) nanu cAsadasacchruteH sAmAnyazrutitvAdayamaprasaGgaH[a]sacchabdanivRttitvA[da] sadapohaH sarvatra vRtteH samAnaH, tadvAcitvAcAsau sAmAnyazabdaH, bhedAzca ghaTAdayo'saddhyAvRttyA vyAptatvAd AkSiptAstadbhedA eva, ataH sarvo'yaM vAgvyAyAmo viphalaH,-sAmAnAdhikaraNyaM nAsti bhedA na bhavanti * veti / pratijJArthamAha-apohavata iti / pakSe hetusattvaM darzayati-sacchabdasyeti / dRSTAntaM ghaTayati-anitya iti, arya . khAnyavyAvRttimantamevAbhidhatte na tvasajhyAvRttimantamiti dRSTAnte sAdhyasattvamupadarzitam / hetusattvaM darzayati-zabdazabdenaiva 20 ceti, zabdazabdenaivAnityazabdasya sAmAnAdhikaraNyaM dRSTam , na ghaTAdizabdairiti hetusadbhAva iti / vAdyantaravacanamatra jJApaka tayopanyasyati-yathA cAheti,bhartRhaririti zeSaH, pradhAneSviti, pradhAneSu dravyeSu vastusanto bahavaH sajAtIyavijAtIyAvyavacchedAdayo dharmAH sarve caite na kenApi zakyante'vacchedenAbhidhAtum , anekavyAvRttiviziSTaikAbhidhAyakaikazabdasyAbhAvAt , ekaikadhyAvRttiniSThA hi bahavaH zabdA vastuni pravattente, tathA caite'tra vizeSazabdA ucyante, yadi sarvavizeSaviziSTaM dravyamekena zabdenAbhi dhIyeta syAdasAvekaH zabdaH sAdhAraNaH, na caivam , tasmAt pratiniyatavyAvRttiviziSTArthAbhidhAyinaH zabdAH, tatraiva teSAM caritArtha25 tvAt na sarvavizeSasaMsparzina iti kArikArthaH / evaJca sacchabdo nAsadvyAvRttimantaM brUte sarvavizeSaNaviziSTavastvabhidhAyakasAdhAraNa. zabdAbhAvAt , bhedAnAkSepAt bhedazabdasAmAnAdhikaraNyAnabhyupagamAJceti bhAvaH / tadevaM tava yatnenaiva jAtimatpakSadoSapradarzanarUpeNa svatpakSo'pi nirAkRta evetyAha-etenaiva yatneneti / nanu sacchabdo'sau sAmAnyazabdaH, asaddhyAvRtteH sarvasAdhAraNatvAt , tasmAdvedAnAkSepaprayuktaprasaGgAnavakAza ityAzaGkate-nanu ceti / vyAkhyAti-asacchandeti, sacchabdo'sacchabdanivRttirUpaH, arthoM'pyasannivRttiH, tAvubhau sarvatra zabde'rthe ca sattvAtsamAnau, sacchabdasAmAnyArthena cAsadapohena sarve bhedA vyAptAH, vyAptatvA30 deva ca te tenAkSipyante, tasmAttvadIyo vicAro'yaM viphala itybhipraayH| vicArameva nirdizati-sAmAnAdhikaraNyamiti / tvadIyaM vacanamevAnusRtya mayA tvaM pRcchayase kathaM tasya sAmAnyazrutitvam ? medApekSaM hi tat syAt, na cAsadasacchutyA medAkSepa ityA 1 si.kSa. chA. matasyAbhidhAmAmavadhAnirA0 / 2 si.kSa. chA. tyAdyApratvAdAkSiH / _ 2010_04 Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 Mam tadvato'vAcakatA] dvAdazAranayacakram sAmAnyaM na bhavatyanAkSepAdityAdiraprasakta eva vicAra iti / atra brUmaH-badvacanAnuvRttyaiva tvamidaM praSTavyo'si, kena tasyAH sAmAnyazrutitvaM ?-kena hetunA tasyA asadyAvRttArthAyAH sacchruteH sAmAnyazrutitvam ? nAstyeva heturityabhiprAyaH, tvanmatenaiSa yadA sA sva[rUpa]guNamAtraviziSTaM dravyamAha-svarUpaM guNo vizeSaNaM tatpramANa[ma]mya tat svarUpaguNamAtraM tenaiva viziSTaM nAdhikena, lakSaNavAkye'pi zabdAntarArthApohaM hi svArthe kurvatIti vacanAt dravyamasaddhyAvRttiguNapramANavizeSaNamityarthaH, guNadharmatvaJca sattvapakSavat bhAvitameva, tadA bhedAnAma- / nAkSepAtkasya tatsAmAnyaM yadebhidadhAtIti sAmAnyazrutirityucyeteti, atra prayogaH nAsadesacchrutirityAdiH gatArthaH, tasmAttadavasthaH prayogo bhedAnAkSepAdistvanmatAdeveti / __ atha vA 'tadvato nAsvataMtratvAt bhedaajaaterjaatitH|' (pramA0 sa0) iti sacchabdomukhyayA vRttyA prakAzyamAnaH saMvRtisadvastusvarUpavyavahitamAha, na ca sa tatra vRttaH svarUpavyavahite'rthe satyasato vyAvRtterasaMbhavAt , na tu tathA kiJcitsat tattulyamasti, sato'nyasyAsattvAt , 10. itthaM sacchabdo'sadvyAvRttiM na karoti bhUtArthena kintUpacArAdasadasavIti, so'pohe'pi sAvadadRSTatvAttadvati dUrata evetyapradhAnatvAdasvataMtraH, nahi yatropacaryate sa tamartha bhUtArthenAheti, tathA coktaM 'maJcazabdo yathA''dheyaM maJceSveva vyavasthitaH / tattvenAha tathA'pohazabdo dravyeSu vartate' iti| atha vetyAdi, yAvadapohazabdo dravyeSu vartate, vyAkhyAnavikalpAntaram 'tadvato nAsvataMtratvAt' 15 (pramA0 sa0 ) ityasya, sacchabdo mukhyayA vRttyA-bhUtArthena svarUpeNa, prakAzyamAna iti-zabdasvarUpamAtreNa buddhyA gRhyamANaH saMvRtisadvastusvarUpavyavahitamAha-[na ca]sa tatra vRttaH, svarUpavyavahite'rthe sati vyAvRtteH asataH- san asanna bhavatIti prasajyapratiSedhAsambhavAt , pratiSedhasamAzrayo'rthaH sannaiva syAdasanniti, zayena samAdhatte-atra brUma iti, hetvabhAvamevAha-yadA seti, asadasacchrutiraasadapohamAnaM svarUpaguNaviziSTaM dravyamAha, tacca dravyaM svarUpaguNabhUtameva, zrutaguNabhedAbhedatvAt , anyApohaM svAthai kurvatItyuktyA'nyApohena svArthasya grbhiikrnnaaccetyaashyH| 20 tamevAha-dravyamiti, asadyAvRttirUpo yo guNastatpramANameva dravyaM vizeSaNamityarthaH / guNazcAnyavyAvRttimuktvA nAnyat kiJcidabhidhatte iti tadupasarjanaM dravyamAha na tadvizeSamiti dravyabhedAnAkSepAdvizeSAbhAvena kiM nirUpitaM sacchabdasya sAmAnyazrutitvamityAhaguNadharmatvaJceti, AkSipte hi vizeSe tannirUpitaM sAmAnyatvaM sataH, tadvAcakazabdasya vizeSazabdatvena tannirUpitaM sAmAnyazabdatvaM sacchabdasya bhveditybhipraayH| bhAvArthamanumAnena darzayati--atra prayoga iti| nAsaditi, asadasacchutirna sAmAnyazrutibhaidAnAkSepAt , tadAkSepe sati hi tannirUpitasAmAnyavAcakatayA tasya sAmAnyazrutitvaM syAnna caivamiti bhAvaH / tadvato nAsvataMtratvAdityasya 25vyAkhyAnavikalpAntaraM drshyti-athveti| vyAkaroti-tadvata iti, sacchabdaH tadvato na vAcakaH, asvataMtratvAditi tadarthaH / sacchabda iti, mukhyayA vRttyA sakArottarAkArottaratakAratvasvarUpeNa buddhyA gRhyamANaH, varNAnAM kSaNikatvena tAvadvarNAnAmekadA grahaNAsambhavAt , sacchabdo'sadasacchratitvena gRhyamANo vA saMvRtisadvastukharUpeNa vyavahite'rthe vartata ityabhiprAyaH / tatra vRttizca tadA bhavedyadA tadvAn-anyApohavAn san syAt sa ca na sambhavati, san asanna bhavatItyasato vyAvRttestatrAsambhavAt , prasajyapratiSedhAzrayIbhUtasya tadvatassato'sattvAdityAzayenAha-svarUpavyavahita iti / paryudAsalakSaNapratiSedhAbhyupagame tu sat 30 nAsaditi syAt , tattu nAtra sambhavati sato'sattulyatvAbhAvAdityAzayenAha-pratiSedhasamAzraya iti / tatkathamityatrAha ....si.-chA. bhedAnAmanAkSepAkSasya / kss.bhedaanaamkssaakssepaaksssy|-2si.kss-chaa, yadabhidavatIti / 3.si..kSa.-chA... 3. na satsatirityAdi / xx kss.| 4 si.kSa. chA. satu eva / 2010_04 Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maamanamainamed gyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre 'namivayuktamanyasadRzAdhikaraNe' 10 ( mahA0 3-1-12) iti paribhASitatvAt , abrAhmaNaiAhmaNavadadhIyata iti brAhmaNasadRze puruSa eva pratyayo nAzve na gavIti yathA, na tu tathA kizcit sat tattulyamasti, sato'nyasyAsatvAt , asatastattvAbhAvAttasmAdayuktamevaitat sadityasanna bhavatIti / itthaM sacchabdo'sabyAvRtti na karoti bhUtArthena, kiM tarhi ? upacArAdasadasad bravIti-anyasyApohaM gauNyA vRttyA brUte sa sacchando'5 pohe'pi tAvadadRSTatvAttadvati-apohavati dUrata eva, adRSTatvAdapradhAnaH, apradhAnatvAdasvataMtraH, na hi yo yatroparyate sa tamarthaM bhUtArthenAheti, sAdhyena mukhyAnabhidhAnena hetorupacArApradhAnAsvAtaMtryA rUpasyA nugamaM darzayati, tathA coktaM maJcazabda ityAdi, tannidarzanam , maJcazabdo maJcasthAna maizcastharUpApannAneva brUte, na puruSatvApannAniti, tathA'pohArthaH zabdo'poha eva vyavasthito'pohavatsu dravyeSu varttata iti dArTAntikam , pUrvatravizeSaNatvAdasvAtaMtryam , ihA[na]bhidhAnavRtterevopacArAdasvAtaMtryadoSa iti vizeSaH / itthamasmAbhi 10 rutprekSito doSavikalpaH / tvaduktasattvapakSadUSaNAnusAreNApyeSa doSa ucyate etadanabhyupagame'pyayamanyo'rtho'nyApohavatpakSadUSaNaH, svarUpe'nyApohe ca mukhyayA vRttyA tadvatyupacAreNa varttate zabdaH, nAbhidhAnenAha upacArAt , sacchabdo hi apohavatyupacaryate nasa tamarthamabhidhAnenAha, maJcazabdavaditi, so'pyupacAro na ghaTata iti brUmaH, dvayI [pacArasya 15 gatiH sArUpyAt , yathA rAjAmAtyayoranyatarasmin sa evAyamiti, pratyayasaMkrAnteH guNopakArAdvA najiva yuktamiti, nA ivena ca samabhivyAhRtaM padaM tadbhinnatve sati tatsadRzaM bodhayatIti zabdArthajJaiH paribhASitatvAt tathA cAsadbhinno'satsadRza evAsadasatpadajanyapratItiviSayaH syAt tato nAsadyAvRttiH sati satIti bhAvaH / dRSTAntamAhaabrAhmaNairiti, brAhmaNavadabrAhmaNaiH zAstramadhIyata ityatra brAhmaNabhinno brAhmaNasadRzo kSatriyAdipuruSavizeSa evAbrAhmaNazabdapratipAdyo bhavati na cAzvo na ca gardabha ityevamasatpadamapi sadbhinnaM satsadRzamartha bodhayet, na ca tathAvidhaM kiJcidvastu sattulyamasadasti, 20 vastumAtrasya sattvena sato'nyasyAbhAvAt , pratiSedhasvarUpasya cAsato vastutvAbhAvAnnirarthakameva san asanna bhavatIti vAkyamiti bhaavH| tadevaM sacchabdaH saMvRtisadvastusvarUpavizeSaNadvAreNa sato'bhidhAyako na bhavatItyabhidhAya samprati vAcakavRtterupacArAdasadasantaM brUta iti vyAkhyAntaramAha-itthaM sacchabda iti, tadevaM mukhyavRttyA'saddhyAvRttiM na brUte yena tadvizeSaNadvAreNa vyavahitaM brUyAditi bhAvaH / kiM tarhi krotiitytraah-upcaaraaditi| upacArameva samarthayati-anyasyApohamiti, yadA cAnyApohameva gauNyA vRttyA brUte sa tadA bhUtArthenAnyApoha eva tacchabdasyAdRSTatvAt sutarAM tadvati bhUtArthena so'dRSTa eva, tasmAdupacArAdeva dRSTa 25 ityapradhAnaH, tatazcAsvataMtra iti bhAvaH / vyAptimAha-na hi yo yatreti, yatra ya upacaryate na hi sa tamartha mukhyayA vRtyA'bhidhatte iti tvayodbhAvitajAtimatpakSadoSoktisAmyena mukhyAnabhidhAnalakSaNasAdhyenopacArApradhAnAkhataMtratvahetUnAmavinAbhAvaH tvatpakSe'pi siddha iti bhAvaH / tatra nidarzanaM taduktameva darzayati-tathA coktamiti / jAtimatpakSoktAM bhartRharikArikAmapohapakSe parivartya darzayati-mazcazabda ityAdIti, maJcAH krozantItyAdau krozanakriyAsambandhasyAdhAravacane macce'nupapatterAdhArAbhedena tadAdheyabhUtapuruSavacano maJcazabda iti nizcIyate tathApohArthaH zabdo'poha eva vyavasthito'pohavatsu dravyeSu varttata iti bhAvaH / 30 vyAkhyAnadvaye vizeSamAdarzayati-pUrvatreti sacchabdo mukhyayA vRttyA svarUpeNetyAdigrantha ityarthaH / tadevaM tadvato nAkhataMtratvAditi kArikayA tvayA jAtimatpakSe ye doSA AdarzitAste'pohapakSe'pi mayA utprekSitA. ityAha-itthamasmAbhiriti / anye'pi ye doSAH jAtipakSe tvayoktAste tvatpakSe'pi syureveti darzayati-etadanabhyupagame'pIti, etadudbhAvitadoSAnabhyupagame 1 si. kSa. chA. bhasatonatvAbhAvAt / 2 si. kSa. chA. sApyena / 3 si.kSa. chA. De maJcasva / 2010_04 Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upacArAsambhavaH dvAdazAranayacakram upadhAnAnurAgAdiva sphaTike raktatvAdibuddhiH, tatra na tAvat sArUpyAt pratyayasaMkrAnterupacAro yamalAdivat sArUpyAsambhave pratyayasaMkrAntyasambhavAt , svAmibhRtyayobhinnatvAt , yadi saiva buddhiH saMkrAntA syAt svAmini bhRtye ca svAmyanujJAtamuktavati na tu bhavati, kiM tarhi ? rAjavadamAtya iti bhinna evAbhedopacArA bhavati, kramavRttyabhAvAcca, na hi krameNa sakRduccaritaH zabdaH kSaNikatvAdasadapohavarttitvAttadvati varttate rAjabhRtyabuddhivat / (etaditi) etadanabhyupagame'pyayamanyo'rtho'nyApohavatpakSadUSaNaH, svarUpe'nyApohe cetyAdi, svarUpamanyarUpanivRttyAtmakam , arthAntaranivRttyAtmakaJca svArtha mukhyayA vRttyA'bhidadhAnastadvatyupacAreNa varttate, nAbhidhAnenAha zabda iti sAdhyo'yam , upacArAditi hetuH, sacchabdo hItyAdirupanayaH, maJcazabdavaditi dRSTAntaH, tadvati na varttate mukhyayA vRttyeti sAdhyaH, evamupacAramabhyupetya dUSaNamuktam , so'pyupacAro na ghaTata iti brUmaH,-dvayI hi upacArasya gatiH-sArUpyAt , yathA yamalayoranyatarasmin sa evAyamiti, 10 pratyayasaMkrAnteH-rAjJo bhRtye'mAtyAdau rAjeti vA pratyayaH, guNopairAgAdvA-upadhAnAnu[sa]gAdiva sphaTike raktatvAdibuddhiH, tatra na tAvat pratyayasaMkrAntitaH sArUpyAdupacAraH sambhavati, sArUpyAsaMbhave pratyayasaMkrAntyasambhavAt , svAmibhRtyayobhinnatvAt , yadi saiva buddhiH saMkrAntA syAt-abhinnA svAmini, bhRtye ca svAbhyanu jJAtamuktavati[taryupacAraH] syAt , na tu bhavati, kiM tarhi ? rAjavadamAtya iti bhinnaevAbhedopacArA bhavati, tasmAnna pratyayasaMkrAntiH, na ca sArUpyamapohApohavatorato nopacAro nimittAbhAvAt , kiJca-kramavRttyabhAvAca, 15 mommmmmmm wwwwwww 'pItyarthaH / sacchabdo'sadasacchrutikharUpaH tadarthazcAnyApoho mukhyayA vRttyetyanabhyupagame upacAravRttirabhyupeyA, tatra doSaM vaktuM tanmataM pradarzayati-svarUpamiti, varUpamityasya zabdasvarUpamityukteH zabdAntarApoha ityarthaH, anyApohazcArthAntaranivRttyAtmakaH, taM mukhyayA vRttyA'bhidhatte zabdaH, tadvantaJcopacAreNa, na tvabhidhAnavRttyA tathA cAnyApohe pradhAnatayA vartamAnaH zabdastadvatyupacAreNa vartate na tvabhidhAyakaH, upacArAt, yacca yatra vartamAnamanyatropacaryate na tat tasyAbhidhAyakam , maJcazabdavaditi bhaavH| tadevaM jAtipakSe tvayA prokto doSastavApItyAha evamiti / upacAro'pyatra na saMjAghaTItItyAha-dvayI hIti, pratyayasaMkrAnteH, 20 guNopakArAdvA dvayI upacArasya gatirityarthaH / pratyayasaMkrAntizca sArUpye sati syAt taccApohatadvatonAstItyAha-sArUpyAditi / yathA yamalayoH sahajAtayoranyatarasmin sArUpye sa evAyamiti pratyayasya saMkrAntiranuvRttirbhavati / dRSTAntAntaramAha-rAjJo bhRtya iti / dvitIyAmupacAragatimAha-guNoparAgAdveti, japAkusumAdiguNasya raktatvasya sphaTike'nurajanAt sphaTiko rakta iti buddhivadityarthaH / ubhayagatirapyatra na sambhavatItyAha-tatra na tAvaditi, sArUpyaprayuktapratyayasaMkrAntiratra na sambhavati, svAmibhRtyayobhinnatvAt , na hi ghaTAdbhinne paTAdau so'yaM ghaTa iti pratyayasya saMkrAntiH sambhavati sArUpyAbhAvAt , yadi khAmini yA 25 rAjeti buddhiH saiva yadi abhinnA svAmyanujJAtamuktavatiguruputre guruvartitavyamityuktvA preSitavatIva bhRtye'pi syAt tayupacAraH syAt, na caivaM dRzyate kintu gurutAM priyatAM vA sampazyan bhinne bhRtyAdAkmedopacArA pratItirbhavati, tasmAnna pratyayasaMkrAntiriti bhAvaH / apohApohavatorupacAro'pi na sambhavati sArUpyAdinimittAbhAvAdityAha-na ca sArUpyamiti / nanu sacchabdo'sadapohe vartitvA sa eva zabdo dravye tadvati vartata iti na yuktaM vaktum , tathA kameNa vRtyabhAvAt , darzanamedena hi bhinnA eva zabdA apohamAtravacanAstadvadvacanAzceti syuH zabdAnAM viramya vyApArAbhAvAt , kSaNikatvAdityAza yenAha-kramavRttyabhAvAcceti, tathA ca 30 na sacchabdo'pohe vartitvA tadvanta mAheti bhaavH| nanu bhRtye pratyayasaMkrAntyabhAve'pi svAmigatAdhipattyalakSaNaguNasya jitakAzini 1 si. kSa. chA. De. sAmAnyo'yaM / 2 si. 2. paramalayoranyaH / 3 si. kSa. chA. De. guNopakArAdvA / 4 si. kSa, chA. svAmyanujJAtamuktAvalI yasmAt / 5 si.kSa. De, ddhA. bhivaa.| . _ 2010_04 Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 843 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ ubhayaniyamAre na hi krameNa sakRduccaritaH zabdaH kSaNikatvAdasadapohavartitvAttadvati varttate, rAjabhRtyabuddhivat, tasmAdapi nAsti pratyayasaMkrAntiH sArUpyAsambhavAdupacArasya / syAnmataM guNoparAgAditi tat I nApi guNoparAgAt sphaTikavat, vizeSaNaprakarSamagRhItvA vizeSye pratyayaprasaGgAt, ayathArthajJAnApatteH, yugapadasambhavAcca yathA ca bahavo grahItAro bhavanti guNavataH zuklAdeH tadA guNopakAre virudhyate, na hi zakyaM tadA dravyeNaikaguNarUpeNa sthAtum, anekAtmakasyAviziSTatve'pyekadezena guNarUpamanubhavituM zakyam, kRtsnasya ghaTAdirUpapratIteH, atha punaH sarvairghaTatvAdibhirupakAro yugapat kRtsnasya kriyate tataH sarveSAM pratyekaM grahItRRNAM ghaTAdirUpagrahaNAbhAvAt sarvaguNasaGkaraNamevaikadarzanaM yugapat sarvarUpApatteH syAt sphaTikavadeva, svazabdArtha pravRtti.. 10 ( nApIti ) nApi guNoparAgAt sphaTikavat vizeSa [Na] prakarSamagRhItvA vizeSye pratyayaprasaGgAt - yathA sphaTike raktatvAdipratyaya upadhAnaprakarSamagRhItvA bhavati tathA vizeSaNaprakarSamagRhItvA vizeSye pratyayaHsyAt, na tu bhavati, kiJca-ayathArthajJAnApatteH, yathA sphaTike raktatvAdipratyayo midhyApratyayastathA vizeSaNasarUpapratyayo vizeSye syAt kiJca - yugapadasambhavAcca yathA ca bahavo grahItAro bhavanti guNavataH zuklAde:, tadyathA - ghaTaH pArthivo dravyaM sat zuklo madhuraH surabhirityevamAdivizeSaiH tadA guNoparAge virudhyate, na hi zakyaM 15 tadA dravyeNaikaguNarUpeNa sthAtum - anekAtmakasyAviziSTatve'pyekadezena guNarUpamanubhavituM zakyam, kRtsnasya ghaTAdirUpapratIteH, atha punaH sarvairghaTatvAdibhiruparAgo yugapat kRtsnasya kriyate tataH sarveSAM pratyekaM grahItRNAM ghaTAdirUpagrahaNAbhAvAt sarvaguNasaGkareNa mecakadarzanaM yugapat sarvarUpApatteH syAt sphaTikavadeva, na bhavati, tasmAdayuktastAdrUpyAt pratyayasaMkrAnterupacAro yamalAdivat, nApi guNopakArAt sphaTikavaditi, wwwwww 3 www wwwww bhRtye sattvAt yathA tatra svAmizabdaH pravarttate tathA'trApi syAdityAzaMkAyAmAha - nApi guNoparAgAditi / guNopakArAditi pAThe 20 tu vizeSye svAnuraktapratyayakAritvAdguNa upakArI bhavati, guNasya copakAro vizeSye, lauhityaM hi sphaTike svAnuraktaM pratyayaM kArayati lohitaH sphaTika iti dhyeyam / yadi guNoparAgAdvizeSye pratyaya ucyate tarhi sphaTike yathA raktatAmAtrapratyayo bhavati na tu raktatvAdi. gataM japAkusumasambandhitvAdi prakarSamupAdAya raktatvapratyayaH, tathA'sadapohagataprakarSavyatirekeNa tadvati pratyayaH syAt, na caivam, asapratiyogi katvaviziSTA pohasyaiva pratyayAdityAzayena vyAkaroti-sphaTikavaditi, guNoparAgAdraktatApratyayaH sphaTike bhramAtmako'nyatravartamAnasya dharmasya tadrahite dharmiNi viSayIkaraNAt, tathA'sadapohasya tadvati guNoparAgAt pratyayAbhyupagame bhrAnto'yaM pratyayaH syAditi 25 doSAntaramAcaSTe - ayathArthajJAneti / vizeSaNasarUpeti, vizeSaNAnusArI pratyayaH, yathA ghaTatvAnusArI ghaTe ghaTa iti pratyayo raktatvAnusArI rakta iti pratyayo'sadvyAvRttyanusArI vizeSye saditi pratyayaH, ete pratyayA yadi guNoparAgAttadA mithyApratyayAH syuriti bhaavH| yadvastu yena rUpeNa varttate tattathaiva pratyeyaM bhavati, ghaTAdivastu cAnekAtmakam, yata ekadaivAnekaiH pratipattRbhiH ghaTatvena pArthivatvena dravyatvena sattvena ca zuklatvena madhuratvena surabhitvAdibhireka eva ghaTAdirgRhyate etacca guNoparAge viruddhyate, na hyanekAtmakaM vastu guNenaikenoparaJjitenabhavituM zakyate, anekaguNaviziSTasyaiva ghaTasya ghaTatvatayA pratIterityAzayenAha - yugapadasambhavAcceti, ghaTAderyugapanme30 cakarUpavatpratyayasambhavAdityarthaH / tadevAha - atha punaH sarvairiti, na hi sarvairghaTatvAdiguNairuparAgo yugapatkartuM zakyate, yadi zakyate tarhi bahUnAM pratipattRRNAmekaikaguNoparAgeNa yo ghaTapratyayo jAyate sa na syAt, kintu sarvaguNoparAgeNa citrapratyayameva sakRtsarveSAM 1 si, kSa, chA. tanApi guNopakArAt / 2 si. kSa. chA. De. ayuga0 / 3 si. kSa. chA. De. guNopakAre0 / 2010_04 Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tadvato na vAcako bhedAt ] dvAdazAranayacakram 865 svazabdArthapravRttItyAdi, athavA'yamanyo'rtho'sya vikalpasyaiva maJcazabda iti lokasya, antyapAde pAThAntaraM 'tathA bhAvazabdo dravyeSu varttate' iti tasya vyAkhyA - vizeSa eva vastu paramArthato'sti, na dravyArthaH sAmAnyaM jAtiH ghaTAdiste kumbhavat kiJcidasti, tasya sAmAnyasyAsattvAt vizeSa eva svataMtraH kalpitasAmAnyopasarjano yathA prAk prakrAntaH kimiva ? maJcazabdavat saiva vyAkhyA gatArthA, bhAvazabdasya guNaparyAya " vAcitvAt / itazca tvanmativat tadvato na vAcako bhedAt bhinnA hi vyAvRttimantaH sattvavanta ivArthA ghaTAdayaH, asadasanto'rthA ghaTAdayo bhedAnAJcAnantye sambandhAzakyatvAt vyabhicArAcAvAcaka ityuktaM prAk tvayaiva / www itazca tvanmativadityAdi, hetvantaramapi bhedAditi, jAtimatpakSadUSaNavat asadasatpakSadUSaNa tvayaiva kRtaM 'tadvato na vAcaka:' iti, bhinnA hi vyAvRttimantaH sattva[vaM ]taH ivArthA ghaTAdaya iti hetu 10 vyAkhyA, tvanmatavadeva, ke'tra vyAvRttimantaH ? iti ceducyate, asadasanto'rthA ghaTAdayaH, bhedAnAJcAnantye sambandha[T]zakyatvAt vyabhicArAccAvAcaka ityuktaM prAk, kena ? tvayaiva / atrAha- www.w nanu cAyaM ghaTAdiSu sattvavanmAtrapakSa ivAsadasanmAtrapakSe bhedAnabhidhAnena doSaH parihRta ityatra brUmaH yasyAbhidhAnaM zabda iSyate so'rtho'sadasanmAtrAkhyo bhedavatsattvaM vA syAt, nirapekSA sattaiva vA, sattAsambandho vA sattvavanmAtraM vA, tatra sanmAtravidhivAdimatavadapohavAdimatespi vikalpacatuSTaye sthite samAna evAtrApi vicAro granthazca / bheda nanu cAyaM ghaTAdiSviti, sattvavanmAtrapakSe pUrvameva hi dravyAdibhedAnabhidhAnenAnantyavyabhicAdoSa parihRtau tathehAyasa dasai~ mAtrapakSe bhedAnabhidhAnena taddoSaparihAra iti taddarzayati, atra brUmaH yasyAbhidhaunamityAdi-yasyArthasya zabdo vAcaka iSyate so'rtho'sadasanmAtrAkhyo bhedavatsattvaM vA syAt-bhedadvaiti sa [ttvaM ] 20 2010_04 5 1 si. chA. kSa. vyAvRttimaMtaH sattvataH / 2 kSa. chA. nanu vAdhyaM gha0 / 3 si. kSa. chA. sasvanmAtra0 / 4 si. kSa. chA. 'sadasattvanmAtra0 / 5 si. kSa. chA. dhAnetyAdi / 6 si. kSa. chA. bhedavatI / bhavenna tu tathA bhavatIti bhAvaH / asatyopAdhisatyazabdArthatApakSeNAha - svazabdArtheti, atra mUlaM mRgyam, ato na vyAkhyAyate, atha tvayA jAtimatpakSastadvato na vAcakaH zabdaH bhedAdityAdinA dUSitastathA tvatpakSo'pi tathaiva dUSyata ityAha- itazca tvanmativaditi / jAtimatAM ghaTapaTAdyarthAnAM bhedavadapohavatAmapi ghaTapaTAdInAM bhedAt tadvato na vAcaka iti tvatpakSadUSaNaM tvayaiva kRtamiti vyAcaSThe-hetvantaramapi bhedAditi, avataMtratvalakSaNavyatirikto bhedAditi heturityarthaH / hetuM vyAcaSTe - bhinnA hIti / ma zabdo vyAvRttimato vAcakaH, tadvato ghaTAdInAmAnantyAt, na hyekasya zabdasyAnekabhedaprapaMcena sambandha AkhyAtuM zakyaH, na 25 cAnAkhyAte zabdArthasambandhe zabdAdarthapratItiryuktA / yadi cAnAkhyAtasambandhAdapi zabdo'rthaM bodhayet tarhi gozabdo gAmivAzvamapi bodhayediti vyabhicAra ityAha- bhedAnAzceti / yathA jAtimatpakSe prasaktadoSavAraNAya tadvato'bhidhAnaM parityaktam, tathA'sadasanmAnapakSe'pi bhedAnabhidhAnena doSaH parihiyata ityAzaGkate - nanu cAyamiti / tadeva vyAcaSTe - sattvavanmAtrapakSa iti / yasyArthasyeti / yadarthavAcakaH zabdaH so'rtho'sadasanmAtrarUpaH dharmyaMzAtmakaH jAtirityarthaH / tatra sanmAnapakSe bhedajAti- 30 15 Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre bhedAMzatyAjjAtirityarthaH, kiM tatsanmAtramucyate ? sattAmAtraM vA ? bhedanirapekSA sattaiva vA ? sattAsambandho vA? sattva[van ]mAtraM vA? sadanuvRttyabhidhAnapakSavadete catvAro vikalpA asaidyAvRttimatyapi pakSe sambhave[yuH] gatyantarAbhAvAt , syAnmatamasadasadityabhAvapakSo'pi sambhavIti, tanna, abhAvasya pratiSiddhatvAt , zabdAntarArthApohaM hi svArtha kurvatI zrutirabhidhatta iti tvayaiva svArthavacanenoktatvAt , asmAbhiH svArtha evaM 5 nirdhAryate ityAdinA yAvadanantyaH pratyakSa iti granthena vicArya[T]bhA[va]sya pratiSiddhatvAt parizeSAdeva tAvanta eva vikalpA bhavanto bhaveyurasadasanmAtramiti zabdArthasya, tatra sanmAtravidhivAdimatavadapohavAdimate'pi catuSTaye sthite samAna evAtrApi vicAro granthazceti / tathaivAha 'nApohazabdo bhedaanaamaanntyaavybhicaartH| vAcako niyamArthokterjAtimadvadapohavAn // 10 na jAtizabdo bhedAnAmAnantyAvyabhicArataH / vAcako niyamArthokteH sattAdyartho'pyatona sH||' iti, evaM sanmAtrasattAdhApAdanavadihApIti tulyadoSatvavivakSayA bhavantamanyAMzca prati na jAtizabda ityAdirArabhyate, jAtizabdastAvat sadAdiH, sacchabdo hi jAtisambandhino jAtimupAdAya dravyAdInabhedopacArAdAha, tasmAdyapadizyate jAtizabda iti, yathA siMho mANavaka iti, kasmAnna vAcakaH? AnantyAjhedAnAm , Anantye bhedAnAmazakyaH zabdena 15 sambandhaH kartum , AnantyAdvA dravyAdInAm , te hi ghaTapaTarathAdibhedenAnantAH, sambandhAntaraviziSTAbhidhAyI zabdaH sambandhAntaraviziSTazabdavAcyamasamartho vaktum , gavAzvAdivat , na ca kRtasambandhaH zabdaH tato hi sambandhAzakyatA, sambandhAvyutpatteranabhidhAnaM svarUpamAtrapratIteH yatra zabdasyArthena na sambandho vyutpattau yathA mlecchazabdAnAm tatra zabdamAtrameva pratIyate nArtha ityAdiH saha TIkayA bhASyagrantho draSTavyo yAvat............ 20 aguNatvAdivyabhicArAditi, etAvacca............svAdhAro vA tavAsti sambhava iti / nApohazabdo bhedAnAmityAdi zlokadvayam , antyapAde tUpasaMhAre vizeSaH sattAdyartho'nyato na sa iti, mAtrazabdalabhyArthe tAvadetacchokadvayaM vyAkhyAtukAmaH sambandhayati-evaM sanmAtrasattAdhApAdanavadi tatsambandhatadvattvalakSaNacaturvikalyA yathA bhavanti tathA'sadasanmAtrapakSe'pi krameNa tatsthAnApannAzcatvAro vikalpA ime iti darzayati sattAmAtraM vetyAdinA, bhedAntargabhiMtasattvamAtraM vetyarthaH, vikalpacatuSTayAdhikavikalpAsambhavAdbhedAnuvRttasadabhidhAnapakSavat tava 25 mate'pyetAvanta eva vikalpAH sambhavantIti bhAvaH / aparaM vikalpamAzaGkate-syAnmatamiti, asadabhAvavikalpasya tvayA tucchatvena zabdAntarArthApohaM khArthe kurvatIti vAkyaghaTakasvArthapadaprayojanAbhidhAnAvasare pratiSiddhatvAditi bhAvaH / asmAbhirapi pratiSiddha ityAha-asmAbhiriti / evaJca vikalpAnAM tAvatAmeva sambhavAt sanmAtrapakSavadasadasanmAtrapakSe'pi samAna eva vicAro nirAsatheti bhAvaH / etadeva spaSTayati-nApohazabda iti / tadIyazlokadvayaM kiJcidviziSTaM drshyti-shlokdvymiti| asadasanmAtra zabdalabhyArthe zlokadvayametadvyAkhyAtukAmaH sanmAtrazabdArthamedasattAtatsambandhatadvatpakSeSu ye doSA ApAditAste'sadasanmAtrapakSe'pi 30 samAnA ityAha-mAtrazabdalabhyArtha iti / asadasadviziSTasanmAnaM bhedaH sattAsambandhaH sattA ceti anyApohavAdyabhi .si.kSa. chA. grAti / 2 si.kSa. chA. tdsdsnmaatr| 3 si. kSa. chA. De. asadasattvavidhyAvRttimasyapi / 4 si.kSa. tata eva / 5 si. kSa. chA. De. tvaasdsnmaatr0| 6 si.kSa. mA. De. labhyasyArthe tAvat / 2010_04 Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhedAvAcakatA] dvAdazAranayacakram hApIti tulyadoSatvavivakSa[ya] bhavantamanyAMzca pratIti gatArthaM yAvadArabhyate, na jAtizabda ityAdi tadArambhaH, pUrvamapohazabdena sampannatvAt vizrabdhaM paravAcoyuktyaiva na jAtizabda ityAdiparagranthamevodadikSata, [a]sadasadviziSTasanmAtrabhedasattAsambandhasattvapakSANAM tvadiSTAnAM vidhirUpANAJca pareSTAnAmavizeSAditi, tadyathA-na jAtizabdo bhedAnAM vAcaka iti vakSyati, jAtizabdastAvat sadAdiriti, yasmAt sacchabdo jAtisambandhino jAtimupAdAyAtmarUpeNa dravyAdInabhedopacArAdAha, tasmAdabhedopacArahetunA vyapadizyate jAtizabda / iti, yathA siMho mANavaka iti siMhazabdo mANavakaguNAnupAdAyAbhedopacArahetupravRtterabhedopacArahetunA vyapadizyate guNazabda iti, kasmAnna vAcaka iti hetuparipraznaH, yasmAdvAGmAtreNa[na]zraddhIyate, ucyate-AnantyAditi hetuH, kasyA''nantyAt ? bhedAnAm , yasmAtte pUrva prakRtAH, na cAnyaH zrayate, Ananye hi bhedAnAmazakyaH zabdena sambandhaH kartum , na hi pATaliputrAdisthA dravyAdaya ihasthena sacchabdena sahAkhyAtuM zakyAH, kartu-AkhyAtuM, karoteranekArthatvAt , AnantyAdvA dravyAdInAm , tathA hi te ghaTapaTarathAdibhedenA-10 nantAH, evaM tAvat sambandhibhedAdbhedamabhyupagamyedamucyate, na tu tasya vastutaH svagato bhedo'sti, tatredameva kAraNaM yat sambandhyantaraviziSTAbhidhAyI zabdaH sambandhyantaraviziSTazabdavAcyamasamartho vaktum , gavAzvAdivattasmAdbhedAnAmavAcakaH, na ca kRtasambandha iti-anAkhyAtasambandhaH zabda iti, dviSThatve'pi sambandhasya zabdasyaivAvinAbhAvitvAdarthapratyAyakatvaM darzayati, atra cAnantyaM pAramparyeNAbhidhAnahetuH, tato hi sambandhAzakyatA, sa~mbandhAvyutpatteranabhidhAnam, svarUpamAtrapratIteriti, yatra zabdasyArthe na sambandhaH vyutpattI 16 matAnAM pareSTAnAM vidhirUpANAJca pakSANAmavizeSAnna jAtizabda ityAdikArikAmevoddiSTavAn vyAkhyAtumityAha-na jAtizabda ityaadiiti| nanu kiM sacchabdo jAtyabhidhAyI? uta bhedAbhidhAyI, tatra na tAvajAtistenAbhidhIyate sadravyamiti medavAcidravyazabdena sAmAnAdhikaraNyAnupapatteH, na vA bhedo'bhidhIyate bhedAnAmAnantyAt sambandhAkhyAnAsambhavAt , na cAnAkhyAte sambandhe tenArthapratipattiyukteti zaGkAyAmAha-jAtizabdastAvaditi. AdhArairbhedaiH saha jAteH so'yamityabhedopacArAdabhede sati zabdairjAtiviziSTapratyayo bhavati, tatra jAtizabdena dravyaM na khena rUpeNAbhidhIyate, api tu nimittabhUtajAtisvarUpeNa, tathA ca sacchabdo 20 Atizabda ucyate, abhedopacArahetunA pravRtteH, yathA guNAbhedopacArahetunA pravRtteH siMhazabdo guNazabda ucyata iti bhAvaH / bhedAnAmavAcakatve hetuM pRcchati-kasmAnneti, antareNa hetuM vacomAtreNa kasyApyaparitoSAditi bhAvaH / sAdhanamAha-AnantyAditi, aparimeyatvAdityarthaH / nanu bhedAnAmevAnanyaM kutaH, na hi kArikAyAM tathoktamityatrAha-yasmAtta iti / bhavatu bhedAnAmAnantya. mavAcakatvaM kasmAdityatrAha-Anantya iti, sacchabdasyaikatvAdbhedAnAmAnantyAnnakasyAnekena sambandhaH zakyaH AkhyAtumiti bhAvaH / nidarzanamAha-nahIti / prakArAntareNa vAcakabhedAdvAcyabhedamabhyupagamya vyAcaSTe-AnantyAvati, medAnAmanAmananta-25 tvAt pratibhedaM zabdabhedaH, sacchabdasya svarUpato bhedAbhAve'pi sambandhino bhedasya bhedAr3hedo'bhyupagamyate, tathA ca yAvadbhedAnAM parijJAnAbhAvena tAvacchabdAnAmapyaparijJAnAt vizeSakUTaparijJAnAbhAve sAmAnyasyApyaparijJAnameveti sAmAnyena sacchabdasya bhedavAcakatvaM na setsyatIti bhAvaH / sambandhibhedAr3hedaM sAdhayati-tatredameveti, ekasambandhivAcakaH zabdo'nyaM sambandhinaM na brUte yathA govAcako gozabdo nAzvam , tasmAnnaikaH sacchabdo bhedAnAM vAcako nApi sambandha AkhyAtuM zakyate tasmAdanAkhyAtasambandhaH zabdaH, yadyapi sambandhaH zabde'rthe ca vartate dviSThatvAt , tathApi zabdasyaivArthapratyAyakatvaM, tadavinAbhAvitvAditi bhAvaH / etasmin 30 pakSe paramparayA''nantyaM heturityAha-atra cAnantyamiti, bhedAnantyAt sambandhAzakyatA, tatazca sambandhAparijJAnAdanabhidhAnam , zabdakharUpamAtrasyaiva kevalaM prtiiterityrthH| yatra sambandhAzakyatA tatra kevala zabdakharUpamAtrameva pratIyata ityAha-yatra zabdasyeti / 1 si.kSa. chA. na cAkRtaH / 2 si.kSa. chA. sambandhe sh.| 3 si.kSa. chA. cAtyanta / 4 si.kSa. De.chA. naas| dvA0 30 (107) ___ 2010_04 Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre yathA mlecchazabdAnAm , tatra zabdamAtrameva pratIyate nArtha ityAdiH saha TIkayA bhASyagrantho draSTavyo yAvadaguNatvAdivyabhicArAdityavadhirAcAryeNa yAvat kAritaH savyAkhyAnaH sAmAnyaparIkSAkAralikhita evAtrApIti na likhyate tadupasaMhAraH-etAvacetyAdi yAvat svAdhAro vA na vA'sti sambhava iti yathA vicAritamiti mAtrazabdApAditasattAdyartho'pyato na sa ityupasaMhAraH, alamatiprasaGgeneti-bhedAdityetatprasaGgA5 gatasAkSAdvidhivAdimatadUSaNamidaM prasaGgamuktam , mAtragrahaNasyaitadviSayasambhavAnativartitvAt / adhunA bhavantaM prati mAtragrahaNAt tatsambhavino vikalpAsta eveti tAn dUSayiSyAmaH, tadyathA athavA bhedAt , yasmAghyAvRttimAnasadasattAvAn , ato na tasya bhedA ghaTAdaya iti sa eva doSaH, tena sahAbhUtasAmAnyatvAt , yo yena sahAbhUtasAmAnyastasya tena sAmAnAdhikaraNyaM na bhavati, yathA sattvavadarthasacchabdasya ghaTAdibhedArthatvAbhAvAt tena sahAsAmAnAdhi10 karaNyaM sAkSAdvidhivAdamata iva tavApi sacchabdo'sadasattvavadartho na bhavatIti / / athavA bhedAditi yasmAdyAvRttimAnityAdi bhedAdityayaM hetuH vyAvRttimatpakSe doSamApAdayituM itthaM vyAkhyAyate yasmAdyAvRttimAn-asadasattA[vA]niti pUrvebhyaH pakSebhyo vizeSaM darzayati, zeSaM tulyaM yAvat sa eva-atadbhedatve sAmAnAdhikaraNyAbhAva eva doSaH pratijJAtastvAM pratyApAdyate, kasmAt ? [tena sahAbhUtasAmAnyatvAt , anAkSepAt ] tena sahAbhUtasAmAnyatvaM siddham , yo yena sahAbhUtasAmAnyaH 15 tasya lena sAmAnAdhikaraNyaM na bhavati, yathA sattva[va]darthetyAdi nidarzanadaNDakaH, sattva[va]nirthaH asya sacchabdasya so'yaM sacchabdaH sattva[va]darthaH, tasya ghaTAdibhedArthatvaM nAsti tvanmatena, tadabhAvAttena sahAsAmAnAdhikaraNyaM sAkSAdvidhivAdimata iva tavApi sacchabdo'sada[sattvavada]rtho-ghaTAdibhedArtho na bhavati, atastadvadeva sAmAnAdhikaraNyAbhAva iti / zabdamAnaM hi tatra pratIyate nArthaH, nimittAbhAvAt , chatridaNDivata , yathA chatranimi20 ttazchatrI, daNDanimitto daNDI, bhinnanimittatvAt parasparAsamAnAdhikaraNau tathA vyAvRttimatsacchabdapakSe'pi san ghaTa iti bhinnavyAvRttiviziSTasaddhaTatvasAmAnyayorbhedAdityata Urddha 'tulyagamanIyameva vidhipakSadUSaNena sarvam / zabdamAtraM hItyAdi tanmatadoSoktistulyA tavApi yAvannimittAbhAvAcchatridaNDivaditi, yathA mAtragrahaNasambhavivikalpacatuSTayadUSaNamupakramate-atha veti / vyAvRttimatpakSadUSaNAnuguNaM hetuM vyAcaSTe-yasmAditi, sacchabdaH 25 sattvavatAM dravyAdInAM ghaTAdInAJca bhedAnAmiva vyAvRttimatAM teSAM bhedAttadvato na vAcako'sadasanmAtrazabdaH, asadasanmAtrazabdenAsanna bhavatItyasadapohyate'tastacchabdAbhidheyaM vastu asayAvRttisAmAnyaM tasya bhedA ghaTAdayo na bhavanti, teSAM sAkSAdanuktaH, ato'tadbhedatvAt sAmAnAdhikaraNyAbhAvaH, tena sahAbhUtasAmAnyatvAditi bhAvaH / tameva hetuM sphuTayati-tena sahAbhUteti / bhedAnAmabhUtasAmAnyatvaM tenAnAkSepAt siddham , anAkSepazcAsvataMtratvAt , yathA sattvavanmAtrapakSe sacchabdena tadbhedA ghaTAdayo na gamyante'tastadvaddhaTAdimedAnA kSepAt sAmAnAdhikaraNyAbhAva iti darzayati-yo yena saheti, spaSTamanyat / sadvyamityAdizabdata eva kevalaM sAmAnAdhikaraNya 30 dRzyate, nArthavizeSANAM sAmAnAdhikaraNyaM sambhavati nimittAbhAvAdityAha-zabdamAtra hiiti| vyAcaSTe-tanmatadoSoktiriti, vidhivAdamatadoSoktivadityarthaH / san ghaTa ityAdau kevalamasadasanmAnaM sacchabdena pratIyate, na tvartho ghaTAdiH kazcit , arthasya 1 si.kSa. chA. De.kSa. svnmt| 2010_04 Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtsaryaikadezAvaktavyatA] dvAdazAranayacakram chatranimittazchatrI, daNDanimitto daNDI bhinnanimittatvAt paraspara[]samAnAdhikaraNau tathA vyAvRttimatsacchabdapakSe'pIti bhedAvyAvRttisAmAnyAnAmityAdividhipakSadUSaNavadihApi vyAvRttisAmAnyavadbhedAdanyadevAsaddhyAvRttisAmAnyAt [a]ghaTanivRttisAmAnyamataH san ghaTa iti bhinnavyAvRttiviziSTasaddhaTatvasAmAnyayorbhedAdityata Urddha tulyagamanIyameva vidhipakSadUSaNena sarvamiti / - tadvyAkhyA-ekasminnarthe ghaTAdau ghaTatvapRthivItvadravyatvasattvAdibhinne vaktRSu kazciddhaTa 5 iti brUte kazcit pRthivItyAdi yAvatsanniti, tatra so'rthaH ghaTarUpeNa kRtsno vA'bhidhIyeta? ekadezena vA? na tAvat kRtsnaH tasminneva kAle vaktuM zakyaH, tasya pRthivItvenAbhidhAnAsambhavaprasaGgAt , na hyaghaTavyAvRttirUpasAmAnyaM gRhItvA'tadrUpAbhidhAyizabdaprayogo yuktaH, sa cetaravaktRvazAdapi kRtsno ghaTarUpeNa sthita ityasambhavo rUpAntarasya, kRtstasyaikavyAvRttisAmAnyarUpapratIteH, athAsyaikadezaM ghaTa ityaghaTanivRttyA gRhNAtyekaH, aparo'pArthivanivRttyA dezaM 10 pArthiva iti mataM tadayuktam, apratIteratadasattvavatsAmAnyaviSayatvAcca, yathA''cAryo mAtula iti / . (tadvyAkhyeti) tadvyAkhyaivetthaM likhyate-ekasminnarthe ghaTAdau ghaTatvapRthivItvadravyatvasattvAdi. bhinne vaktaSu kazcit ghaTa iti brUte kazcit pRthivItyAdi yAvat sanniti, tatra-ghaTAbhidhAne so'rtho ghaTarUpeNa kRtsno vA'bhidhIyeta ? ekadezena vA ?, na tAvat kRtsnastasminneva kAle vaktuM[zakyaH],tasya pArthivatvenAbhidhAnAsambhavaprasaGgAt, na hi[a]ghaTavyAvRttirUpasAmAnyaM gRhItvA'tadrUpA bhidhAyizabdaprayogo yuktaH, 15 sa cetaravaktRvazAt [api] kRtsno ghaTarUpeNa sthita ityasambhavo rUpAntarasya, kRtsnasyaikavyAvRttisAmAnyarUpapratIteH tadvatastatsArUpyeNa yugapadvaktrabhiprAyabhede na yukto bhAvaH san ghaTa iti prayogaH, atra sAdhanaM-atra bhAsamAnatAyAM chatrItyAdau chatrAderiva na kiMcinnimittamasti, chatrItyAdau ca chatrAdenimittasya sadbhAve'pi chatravato'nyatvAhaNDavatazvAnyatvAnnAsti parasparaM saamaanaadhikrnnymekaarthaabhaavaadityaah-nimittaabhaavaaditi| hArTAntike'pyAha-vyAvRttimaditi, sacchabdArtho'sadasattvavAn ghaTazabdArtho'ghaTavyAvRttimAn tayozcAnyatvAt , vyAvRttimatAmasadasanmAtrAghaTavyAvRttimatAM bhedAdanaMtatvAca 20 yugapadrahItumazakyatayA sambandhAzakyatvAdyAbhacArAca na vAcakatvamiti pUAditadoSA anApIti bhaavH| tamevAha ata uurddhmiti| vyAvRttimatAmAnantyameva tAvadarzayati-tadvyAkhyeti / ekasya hi ghaTasya bahavo bahudhA grahItAro bhavanti, kazciddhaTatvena, kazcit pRthivItvenAparo dravyatvenAnyaH sattvena ca, anekAtmakatvAddhaTAdevastunaH, tatra yadaikena ghaTa ityabhidhIyate tadA sa kiM ghaTatvena rUpeNa kRtsna eva ghaTo'bhihitaH, kiM vaikadezenetyevaM vyAkaroti-ekasminnartha iti / yadi tena rUpeNa kRtsna eva ghaTo'bhidhIyata ityucyate tatrAha-na tAvat kRtsna iti, yadaiva sa ghaTatvarUpeNa kRtsno'bhidhIyate tadaiva tasya pRthivItyAdyabhidhAnaM na saGgatimaGgati, na hi 25 pRthivItvenAyaM gRhItaH, ghaTatvenaiva rUpeNa tasya kAtsyena grahaNAyena rUpeNa ca yanna gRhItaM tatra tadrUpAvacchinnabodhakazabdaprayogo na yujyata eveti bhAvaH / nanu tasya vaktustathA'bhidhAnAsambhave'pi vakrantareNa sa tathAbhidhIyatetyatrAha-sacetareti. na hyekasya ghaTo'parasya na ghaTa ityekasya ghaTatvena kRtnaghaTasya ghaTazabdAdbodhe'parasyApi tathaiva bodhAt pRthivItvena rUpAntareNAbhidhAnasyAsambhava eveti bhAvaH / atrArthe hetumAha-kRtstasyeti, ekadharmAvacchinnatvena kRtsnasya ghaTAdeH pratItervatrantarAbhiprAyeNApi na rUpAntarAvacchinnatadbodhakazabdaprayogAvasaraH bhAvo ghaTaH san ghaTa ityevamiti bhAvaH / etadevAnumAnadvAreNa dazayati-atra sAdhanamiti130 ekadharmAvacchinnatvena kAyena pratIyamAne ghaTe'nyataradharmAvacchinnabodhakazabdasya prayogo'nupapanna iti pratijJArthaH, kRtsnatayA'bhidheya 1 si. kSa. chA. degbhinnessu| 2 si. kSa. chA. De. syai kasya vRttiH / 2010_04 Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mmmmmmmm nyAyAgamAnusAriNIyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre anyatarasAmAnyavizeSaprayogAbhAva iti pratijJA, kRtsnAbhidheyasvarUpopAdanazabdAbhihitatvAt , yatra kRtsnAbhidheyasvarUpaM tadupAdAnazabdenAbhidhIyate tatrAnyasya sAmAnyavizeSeprayogasyAbhAvo dRSTaH, yathA paraM pratitvadudAhRtaghaTapArthivatvoktau yadi ghaTatvena samastaM vastu viziSTaM tataH pArthivatvasyAvakAzAbhAvAna yujyata iti dRSTo doSaH, tathA yadyaghaTanivRttiviziSTaM vastu samastamuktaM tato'pArthivanivRttiviziSTaM na yujyata iti 5 samAnaH, athAsyaikadezaM ghaTa ityaghaTanivRttyA gRhNAtyekaH, aparo'pArthivanivRttyA dezaM pArthiva iti gRhNAtIti mataM tadayuktam , apratIteH, na hi nimittAntarairucyamAnasyaikadezapratItirdRSTA, yathA''cAryo mAtula iti, tathA na hi vyAvRttisAmAnyazabdaistadvata ekadezo vaktuM zakyaH, kasmAt ? atadasattvavatsAmAnyaviSayatvAt-atasyAnyasya vyAvRttasyAsattvaM tadasyAsti san ghaTa ityAdisAmAnye sa viSayo'sya zabdasya so'tadasattvavatsAmAnyaviSayaH, yatrAtadasattva[va]tsAmAnyaviSayatvaM zabde tasyaikadezo na zakyo vaktum , kimiva ? 10 AcAryo mAtula ityAdinimittAntaroktaikadezAnuktivat / athApi syAdasadvyAvRttijAtimatyekatrAsadasat vartate sAkSAt tato bahvA sattA, tasyAzca satyAM ghaTAdibhedavAdibhiH zabdaiH sAmAnAdhikaraNyaM bhaviSyati, tatsAmAnyaguNatvAt, tadvAcizabdasyApi tadvyavacchedyaviSayatvAt tadyathA-ananyadravyavartinIlaguNasAmAnye'nIlanivRttisAmAnyasya nIlatarAdidravyavRttitvAt taistadvAcibhiH saha sAmAnAdhikaraNyaM bhavati, 15 yathA nIlataraH paTo nIlatama iti ceti / athApi syAdityAdi, paramatAzaGkA, yathA vidhivAdimatamAzaGkayate tathApohavAdimatamasadvyA kharUpasya pratipAdakazabdenAbhihitatvAditi hetvarthaH / avinAbhAvaM grAhayati-yoti / yathA jAtimatpakSe yugapadasambhavAceti hetumabhidadhatA tvayodAhRtaghaTapArthivatvoktau ghaTatvenaiva kRtsnaM vastvabhihitamiti pArthivatvasyAvakAzAbhAva ityuktastadvaditi dRSTAnta ityAha-yathA paraM pratIti / dArTAntikamAha-tathA yadIti / nanu ghaTasyaikadeza evaikenAghaTanivRttyA gRhyate pareNa cApArthivatva20 nivRttyA'pareNa cAdravyanivRttyeti dvitIyaM vikalpaM darzayati-athAsyaikadezamiti / nimittAntarairvastuno dezo na pratIyata iti samAdhatte-apratIteriti, ghaTatvapRthivItvAdinimittairucyate ghaTa iti tatra ghaTaikadezapratItiH kathaM bhavediti bhAvaH / dRSTAntamAhayatheti, upAdhyAya eva mAtulaH, kazcanopAdhyAyasya ziSyo mAtulasya bhAgineyaM gatvA''ha-upAdhyAyaM bhavAnabhivAdayatAmiti, sa gatvA mAtulamabhivAdayate, tathA mAtulasya bhAgineya upAdhyAyasya ziSyaM gatvA''ha mAtulaM bhavAnabhivAdayatAmiti, sa gatvopAdhyAyamabhivAdayata iti, na hyatropAdhyAyamAtulazabdAbhyAM puruSasya vastuno dezapratItiriti bhAvaH / vyAvRttisAmAnyavAcakazabdaiH 20 tadvadvastuna ekadezo nocyata ityatra hetumAha-atadasattvavaditi, san ghaTa ityatra sacchabdavAcye sanmAtre khavyAvRttapratiyogi kAsattvaM vartate tadevAsya zabdasya viSaya iti kathamekadezastenocyate, anyathA'sadasattvavatsanmAtrabodhakatvameva na syAt, yatra zabde'tadasattvavatsAmAnyaviSayatvaM vartate tena zabdena tadvastuna ekadezo na zakyate vaktum , yathA''cAryo mAtula ityAdau nimittAntarAvalambanapravRttazabdenaikadezo nocyata iti bhAvaH / athAsadasacchabdasya sAmAnyato ghaTapaTAdyavAcakatve'pi tadvAcyamasadasattva vatsAmAnyaM kvacidastyeva, tasmAtsattA bahvA saMjAtA, AdhArANAM bahutvAt , evaJca yatrAdhAre sA sattA'sadasattvavatsAmAnyarUpA 30 vartate tadvAcizabdena saha sacchabdasya sAmAnAdhikaraNyaM syAdevetyAzaGkate-athApi syAditi / vidhivAdinA evamevAzaGkitaM tadeva jAtimatsAmAnyazabdasthAne'sadasattvavatsAmAnyazabdaM prakSipyApohavAdI zaGkata ityAha-yathA vidhivaadiiti| asadasa si.kSa. De. chA. 'ssnnaabhaa0| 2 si. kSa.De. chA. degssnnpr0| 3 si. kSa. chA. De. atdstvaatsaamaa0| 4 si. paramatAvAkya.kSa. paramatAzakya0 / 2010_04 Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 851 mmmwww wimwww mmmmmmmmmmmm sAmAnyavizeSasampradhAryatA] dvAdazAranayacakram vRttijAtimatItyAdizabdavizeSitagranthamarthatastulyaM yAvannIlatama iti ceti, asya vyAkhyA-yadyapyasadasat paTAdiSu na varttate, tathApyekatrAsadvyAvRttyAdhAre vartate sAkSAttato bahvarthA zaGkAsti, tasyAJca satyAM ghaTAdibhedavAdibhiH zabdairyeSu sA sattA vartate taistadvAcibhiH sAmAnAdhikaraNyaM bhaviSyatIti pratijJA, tatsAmAnyaguNatvAditi hetuH-sA sAmAnyaguNo yeSAM te bahavo'rthAH [tat] sAmAnyaguNAH tadbhAvAt tatsAmAnyaguNatvAt tadvAcizabdasyApi tadvyavacchedyaviSayatvAt-tayA sattayA vyavacchedyAH sarve viSayA / arthAH, te viSayAH-arthAH [yasya] zabdasya sa tadvyavacchedyaviSayaH tadbhAvAt tadvyavacchedyaviSayatvAt, yatra yatretyAdhupanayaH kAryaH dRSTAntastadyathA-anainyadravyavartinI le] tyAdi, anIletaro hi nIlaguNo'nanyadravyavartI-dravye nIlaguNa eva vartate nIlatarAdiSvavartamAne'pi tasmin nIlaguNasAmAnye'nIlanivRttisAmAnyasya nIlatarAdidravyavRttitvAt taiH saha sAmAnAdhikaraNyaM bhavati yathA nIlataraH paTo nIlatama iti ceti / sodAharaNopasaMhAre vayamatra brUmaH tacca na, sAmAnyavizeSabhAvasya nIlatvanIlaguNadravyAderanIlatvAnIlaguNadravyanivRttilakSaNasya tacchabdArthAbhAvAt sampradhAryatvAt , nIlazabdo'pi hi na dravyaM nIlatvenAha yattattaratamAdiprakarSabhedasya sAmAnyaM syAt , kiM tarhi ? anIlavadabhAvam , tatraca na nIlanIlataranIlatamAnAM kasyacidapi sambhavaH, anIlAbhAvabhAvatvAnneti cet , evaM vidhizabdArthatA tarhi saiva, evaM hi sato'pi na sAmAnAdhikaraNyam , abhUtasAmAnyavizeSaviSayatvAt / 15 (tacca neti) tacca na, sAmAnyavizeSabhAvasya nIlatvanIlaguNadravyAderanIlatvAnIlaguNadravyanivattilakSaNasya tacchabdArthAbhAvAt sampradhAryatvAt-nIlatvajAtizabdArthasyAtavyAvRttilakSaNasyA[nIlaguNadravyavyAvRttilakSaNasya]nIlaguNazabdArthasya cAbhAvAdanIletarajAtiguNadravyadRSTAntAbhAvAt tatsAmAnyavizeSabhA cchabdArtho'sadasattvavatsAmAnyaM tacchabdaH sAkSAddhaTapaTAdiSu vAcakatayA na vartate, api tvasadasatsAmAnya kvacidAdhAre varttata eva, tasmAdbahvartha tadityAha-yadyapIti, asadasacchabdArtho yasminnAdhAre vartate tadvAcizabdena tadvAcakazabdasya sAmAnAdhikaraNyaM bhaviSya-10 tIti pratijJAyata ityAha-tasyAzca satyAmiti / hetuM vakti-tatsAmAnyaguNatvAditi, asadasattvavatsAmAnyasya bahvarthavRttisAmAnyaguNatvAditi tadarthaH, asadasacchabdasyApyasadasattvavatsAmAnyena vyavacchedyabhUtA ye bahavo'rthA viSayAstattvAdityarthaH / yatra yatra tasya bahvarthasAmAnyaguNatvaM tadvAcizabdasya ca tadvyavacchedyaviSayatvaM tatra tatra tadvAcizabdaistadvAcizabdasya sAmAnAdhikaraNyaM dRSTam , yathA nIlataraH paTo nIlatamaH paTa iti ceti dRSTAntaM varNayati-dRSTAntastadyatheti, anIletarasAmAnyavacano nIlazabdaH, so'nanyadravyasya sAmAnyaguNaH, nIladravyamAtra eva vRtteH, na tu nIlataranIlatamAdidravyavizeSeSu sAkSAdvartate, nIladravyasyAnyatvAt , yeSu nIlatarAdidravyeSu paTAdiSu sa nIlaguNo'nIlanivRttilakSaNo'sti tadvAcizabdaiH sAmAnAdhikaraNyaM bhavatIti bhaavH| ubhayaniyamanayastaddaSayati-tacca neti| nIlasAmAnyanIlaguNadravyAdeH sAmAnyavizeSAtmakasya nIlazabdArthatvaM tAvatsampradhAryama na tu nizcitam , nIlazabdasyAnIlatvanivRttivAcakatvAt , anIlaguNavyAvRttivAcakatvAcca, dravyazabdasya cAdravyanivRttivAcakatvAt. ubhayozca zabdayorabhAvArthatvenoktArthe dRSTAntAsambhavaH, sAmAnyavizeSabhAvasyAtrApi prasAdhyatvAditi vyAcaSTe-sAmAnyavizeSabhAvasyeti, nIlatvaM sAmAnyaM nIlaguNo vizeSaH, nIlaguNaH sAmAnyaM dravyaM vizeSa ityevaM sAmAnyavizeSabhAvasyetyarthaH / anIlatva-80 vyAvRttilakSaNaM nIlatvamanIlaguNavyAvRttilakSaNo nIlaguNaH, adravyanivRttilakSaNaM dravyamityevaM sarveSAmabhAvarUpatA, na hyabhAvAnAM 1kSa. padamidaM naasti| 2kSa. chA. tdtdghttaa| 3 chA. zaGkA / 4 si. kSa. chA. De. na tvadravyaH / 2010_04 Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mmmmmmmmm 852 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre vo'trApi sampradhAryaH, tadbhAvanAheturyatazca nIlazabdo'pItyAdi-so'pi hi nIlazabdo na dravyaM nIlatvenAha, yattattaratamAdiprakarSabhedasya sAmAnyaM syAt , kiM tarhi ?[a]nIlavadabhAvaM-anIlatvajAteranIlaguNasya vA nivRttimAha, tatra ca-abhAve na nIlanIlataranIlatamAnAM bhedAnAM kasyacidapi sambhavaH, tasmAdabhAvamAtrAmidhAnAnnAsti sAmAnyavizeSabhAvaH, anIlAbhAvabhAvatvAnneti cet syAnmatamanIlatvajAtiguNAbhAvo nIla5 guNadravyabhAva eva, sa ca sAmAnyaM nIlAdibhedAnAmiti cenmanyase atrocyate-evaM vidhizabdArthatA taI saiva, nIlatvajAtiguNAdhAradravyasya vidheH, astu ko doSa iti ceducyate-yasmAdevaM sato'pi na sAmAnAdhikaraNyaM tvaduktanyAyena, abhUtasAmAnyavizeSa[viSaya]tvAt , ananyadravyavartini nIlaguNe nIlataranIlatamaprakarSabhedAbhAvAt sAmAnyavizeSatvAbhAvaH, tasmAdabhUtasAmAnyavizeSaviSayatvAt tvaduktanIlanIlatarAdivat sAmAnAdhikaraNyAbhAva' iti dRSTAntAsiddheH sacchabdA[A]sadvyAvRttyA bhedAnAmasadyAvRttipakSe vidhipakSe 10 vA nAsti sAmAnAdhikaraNyam / upetyApi tu vyAvRttimadabhidhAnaM sAmAnyavizeSatvAbhAvo'sadaghaTAdivyAvRttimatAm , jAterajAtitaH, na hyabhidhAnapratyayahetau sajAtau ghaTatvajAtirasti, yathA nIlaguNe dravye nIlaprakarSabhedaH, yato'sadasattvavato vastuno'ghaTabhAvaghaTAtvAdInupAdAya pravarteta, dravyANi tAvadapohavAdinaste'smAkamiva na ghaTAdyabhidhAnAnAM hetavaH, yAni tatkAraNAnyaghaTAsattvAdIni 15 tAni nAsadasattAyAm, na cAvidyamAnaH svAtmanyarthaH zakyate vizeSyavastunyadhyAropayitum , svarUpavat , tasmAdavidyamAnatadrUpaM nIlamiva madhuraM na saddhaTAdIn vizeSayiSyatIti kathaM sAmAnAdhikaraNyaM syAt ? / (upetyApIti) upetyApi tu vyAvRttimadabhidhAnaM-sacchabdenAsadvyAvRttimataH sato'bhidhAna mammmmmmmmm nirvizeSANAM sAmAnyavizeSabhAvaH sambhavatIti na dRSTAntatvasambhava iti bhAvaH / uktArthameva hetumukhena bhAvayati-taDAvanA20 heturiti, nIlazabdasya nIlatvena dravyabodhakatve hi nIlatarAdiprakarSavadrvyasya nIlatvaM sAmAnyaM bhavet , na caivam, tacchabdasya kevalanIlatvavyAvRtteranIlaguNAbhAvasya vA bodhakatvAditi bhAvaH / abhAvabodhakatvAdevAbhAvasya prakarSabhedo nAstItyAha-abhAva iti, abhAvasya nirvizeSatvAnna sAmAnyavizeSabhAva iti bhAvaH / anIlAbhAvo bhAvAtmaka eveti zaGkate-anIlAbhAvabhAvatvAditi, anIlatvAbhAvo nIlaguNakharUpaH, anIlaguNAbhAvo, nIlaguNadravyarUpaH, tatazca prakarSasambhavAt sAmAnyavizeSabhAvo bhaviSyatIti bhAvaH / nIlazabdArthasyAnIlavyAvRtterbhAvarUpatve vidhireva zabdArthaH sampanna ityanyApohazabdArthatAbhaGga ityAha-evaM vidhizabdArtha25 teti / iSTApattau doSamAha-yasmAdevaM sato'pIti, anIlAbhAvasya bhAvatve satyapi sAmAnAdhikaraNyaM na sambhavatyevetyarthaH / hetumAha-abhUtasAmAnyeti, nIlazabdasya sAmAnyavizeSaviSayatvAbhAvAdityarthaH / tatsamarthayati-ananyadravyavartinIti, ananyadravyavartinIlaguNasAmAnyaM na nIlataranIlatamAdiprakarSavat, nIlazabdArthasyAnIlatvavyAvRttimato nIlaguNasya nIlatarAdayo na karSabhedAH tena sahAbhUtasAmAnyatvAditi sAmAnyavizeSatvAbhAvena dRSTAntatvAsambhavena sacchabdenApohapakSe vidhipakSe vA bhedAnAM bodhAbhAvAt san ghaTa ityevaM sAmAnAdhikaraNyamanupapannameva syAditi bhAvaH / tadevaM tadvato na vAcako'svataMtratvAt , bhedAditi hetudvayaM 30 vyAkhyAya jAterajAtita iti padaM vyAkhyAtumAha-upetyApIti / sadAdizabdAnAmasadyAvRttimatAM sadAdInAmabhidhAyakatve'bhyu pagate'pi san ghaTa ityevaM sAmAnyavizeSabhAvo na bhavedeveti vyAcaSTe-sacchabdeneti, sacchabdenAsadvyAvRttimato ghaTAdizabdenA 1si.kSa. chA. De. pituna vyA0 / 2010_04 Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAterajAtitvam ] 853 mabhyupagamyApi sAmAnyavizeSatvAbhAvo'saGghaTAdivyAvRttimatAm [sad]ghaTa[[dInAM, ] kutaH ? jAterajAtitaH nAsyA jAtirvidyata iti [a] jAtiriti vigrahAt sAmAnyAnAM sAmAnyAnAdhAratAM darzayati, na hyabhidhAnapratyayahetAvityAdi yAvat pravarttateti, sadabhidhAnapratyayaheturasadabhAvAtmikA sajjAtiH - sattA, tasyAntvaghaTAbhAvAtmikA ghaTatvajAtirnAsti, yathA nIlaguNe dravye nIlaprakarSabheda iti dRSTAntadASTantikayorvaidharmyaM darzayati, yato'sadasattvavato vastunaH aghaTAbhAvaghaTatvAdInupAdAya pravartteta ityasambhavamanyo'nyeSu 5 darzayati dravyANi tAvadapohavAdinaste'smAkamasatyopAdhi satyavizeSavidhivAdinAmiva ghaTAdyabhidhAnAnAM na hetavaH, yAnyaghaTAsattvAdIni tatkAraNAni tAni nAsadasattAyAM santi, tasmAjjAtirajAtiriti siddham, tataH kiM ? tato- na cAvidyamAnaH svAtmanyarthaH - sattAnIlatvAdivizeSaNe na zakyate vizeSyavastuni - ghaTotpalAdAvaNyAropayitum, kimiva ? svarUpavaditi vaidharmyadRSTAntaH - yathA svarUpaM zabdo vizeSe'dhyAropayati na tatheti, tasmAdityAdi prastutopasaMhAro yAvat sAmAnAdhikaraNyaM syAditi, gatArthaH, prayogazcAtra na 10 sadghaTAdi vizeSayiSyati, avidyamAnatadrUpatvAt, avidyamAnatadrUpatvaM pratipAditatvAt siddham, nIlamiva madhuramiti dRSTAnto gatArthaH / arthAkSiptAstarhi asadvyAvRttimato'nyatamaghaTatvAdisAmAnyavizeSAnubaddhasvAt, naitadasti, arthAkSepe'pyanekAntAt, * asadvyAvRttimatA ghaTAdivyAvRttimato bodhane'pi na sAmAnyavizeSatetyarthaH / hetumAha-jAterajAtita iti, jAterjAtimattvAbhAvAdityarthaH / jAtau 15 jAtyabhAvaM darzayati-na hyabhidhAneti, sadityabhidhAne pratyaye ca heturasadvyAvRttirUpA sattA jAtiH, tasyAzca ghaTAbhidhAnapratyayaheturaghaTAbhAvAtmikA ghaTatvajAtirnAsti, tasmAnna sAmAnyavizeSatetyabhiprAyaH / atrArthe vaidharmyaM nidarzanasyopanibadhnAti - yathA nIlaguNa iti, tatra parasparazabdavAcye parasparAbhidhAnapratyayahetoH sattvAditi bhAvaH / ekataH zabdavAcye'parAbhidhAnapratyayahetostattva eva tAnupAdaya zabdaH pravartteta na caivamastIti vakti yato'sadasattvavata iti, sacchabdavAcye'sadasattvavati ghaTAbhidhAnapratyayahetoraghaTAbhAvalakSaNaghaTatvasya sattve tadupAdAya sacchandaH pravartetetyarthaH / kuto nAstItyatrAha - dravyANi tAvaditi, asatyopAdhi - 20 satyabhUtavidhirUpavizeSasya zabdArthaM vadatAmasmAkaM mate dravyANyasatyabhUtAni yathA na zabdAbhidhAnahetubhUtAni tathaiva tava mate'pi, tvanmate ghaTAdyabhidhAne'ghaTAbhAvasyaiva hetutvAt sa ca sadabhidhAnahetAvasadasattAyAM nAstIti jAterajAtitvaM siddhamiti bhAvaH / evaJca san ghaTo nIlamutpalamityAdau vizeSaNe'sadasattAlakSaNasattAyAM nIlavyAvRttilakSaNanIlatve cAvidyamAnamaghaTavyAvRttilakSaNaghaTatvAnutpalavyAvRttilakSaNotpalatvaM dharmaM vizeSye ghaTe utpale ca kathamadhyAropayet, na hi japAkusume'vidyamAnaM raktatvaM sphaTike'dhyAropayituM zakyamityAha-na cAvidyamAna iti / dRSTAntamAha-svarUpavaditi, sarvaiH zabdaiH prathamaM svAsAdhAraNI gozabdatvAdijAtira - 25 bhidhIyate tatpratyAyanAdanantaramarthajAtInAM gotvAdinAmAtmasu zabdajAterabhedAdhyAropasya kalpanA kriyate, sambandhavyutpattikAle gaurayamartha ityarthajAtyA zabdajAterbhedAt sAmAnAdhikaraNyAnyathAnupapattyA'bhedAdhyAropaH kalpyate, anyathA saGketasyaiva kartumazakyatvAditi bhAvaH / tathA cAdhyAropAsambhave'tadvRttidharmatvAtsAmAnyavizeSAbhAve sadAdinA ghaTAdyanabhidhAnAt sAmAnAdhikaraNyaM kathaM bhavedityAzayenAha-tasmAdityAdIti / paryavasitamanumAnaprayogamAha-prayogazcAtreti, spaSThamanyat / atha sadAdizabdebhyo ghaTAdibhedAnAM bhedAjAterajAtita AkSepAsambhave'pyarthatasta AkSipyanta ityAzaGkate - arthAkSiptAstahIti / vyAcaSTe - 30 dvAdazAranayacakram 1 si, kSa. chA. De. bhAvamasad0 / 2 si. chA. sAmAnyAnAM mAnAbhyAdhAratAn da, kSa. De. sAmAnyAbhyAM dhAratAn du0 / 3 si. kSa. chA. De. bhaghaTIbhAva0 / 4 si. kSa. chA. De. zabdo bizeSo0 / 2010_04 Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marwanama ommmmmmmm nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre vizeSAkSepo yujyate cejhedAnAM vyabhicArAdravyatvamAtrAkSepastahi bhaviSyati, tadapi na guNAdivyabhicArAt, etaavcc......| ___ arthAkSiptAstItyAdi, yadi ghaTAdayastadbhedatvAdanAkSiptAH sAmAnyAnAmasAmAnyatvAdarthatastayakSiptA bhavitumarhanti, kutaH ? asadvyAvRttimato'nyatamaghaTatvAdisAmAnyavizeSAnubaddhatvAt-asadvyA5 vRttimaddhi vastu ghaTatvAdInAM sAmAnyavizeSANAmanyatamenAvazyamanubaddham , asattve na bhavatyavazyaM sadbhavati, sacca ghaTatvAdyanyatamaditi paro manyeta, atrocyate-naitadasti, arthAkSepe'pyanekAntAt , asya bhASyaM savyAkhyAnaM gatArthaM yAvadasadyAvRttimatA vizeSAkSepo yujyate cet ghaTAdibhedAnI vyabhicArAdravyatvamAtrAkSepaH tarhi bhaviSyati, mAtragrahaNAd dravyatvasAmAnyavizeSamAtraM gRhyate sadvizeSaNeneti, atrocyate-tadapi na, guNAdivyabhicArAt-guNakarmaNorapi sadbhAvAt kiM dravyaM guNaH karma vA sa syAdasadyAvRttimaditi saMzaya 10 eva, etAvaccetyAdyupasaMhAraH pUrvavidhivAdidUSaNopasaMhAravadanyApohamAtre'pyupasaMhArasya nAsti sambhavaH / eteSAM vikalpAnAM doSabandhAt tena cApohakRcchrutiriti yathA vidhivAdinAmapohavAdinazca doSAstathA sAmAnyopasarjanavidhipradhAnavAdino'pIti mA maMsthA anyApohavAdilakSaNavadatiprasaktatvAdapavAdo'syApyArabdhavyo lakSaNasyeti kimanyatve na sAmAnyabhedaparyAyavAcI ?, kiM tvaM manyase'nyatve sAmAnyabhedaparyAyazabdAnA15 martha vRkSazruti pohate'virodhAt, virodhAcca paTAdInapohate, asya hi viruddhAviruddhayoranyatvAdapohAnapohaprasaGge tulye tvayeva mayA'pavAdo nArabdho'nArabhyavidhitvAt , vidhinA hi sAmAnyopasarjanaM vizeSa zabdo'bhidadhAno virodhAbhAvAttAnapi gamayati, tvayA punarutsargavAkye yadi ghaTAdaya iti, ghaTAdayaH sacchabdena nocyante teSAM vyAvRttimato bhedAt , tathA jAterajAtita iti bhAvaH |arthaapttyaa''kssep darzayati-arthatastIti, asadyAvRttimAn hi yena kenacit ghaTatvena paTatvena maThatvena kuTatvena vA sAmAnyavizeSAkhyena dharmeNAvazya20 mavacchinnaH syAt , asato vyAvRttimataH sattvavyApyatvena sattvavatazca ghaTatvAdyanyatamadharmavyApyatvAt ghaTAdyanyatamAkSepaH sambhavatIti bhaavH| etadevAha-asadyAvRttimaddhIti / asadyAvRttimataH sattvavyApyatvamAha-asattva iti, asattve na bhavati sati avazyaM sadbhavatItyarthaH / sattvavato ghaTatvAdyanyatamavyApyatvamAha-sacceti / aAkSepapakSaM dUSayati-arthAkSepe'pIti, athopatyA''kSepe viSaye vyabhicAro dRzyate, sacchabdo hyekaH ghaTAdayazcAneke, sacchabdenArthato ghaTasyAkSepe kuto na paTasyAkSepaH, paTasya vA''kSepe kuto na maThA''kSepaH, tasyApyasayAvRttimattvAdityevaM vyabhicAra iti bhAvaH / dravyamAtrAkSepe na doSa ityAzaGkate-dravya25 mAtrAkSepa iti / adravye'pi guNe karmaNi cAsadyAvRttimattvasya satvAt dravyamAtrAkSepe'pi vyabhicAra iti samAdhatte-guNAdivyabhicArAditi, asabyAvRttimAn dravyaM guNaH karma ca tathA ca sadityakte saMzaya eva syAt kiM dravyaM kiM guNaH kiM vA karmati, tatra dravyAdyanyatamamAtrAkSepe vyabhicAro durvAra eveti bhAvaH / vidhivAdipakSavadatrApi doSopasaMhAramAha-etAvazceti / proktapakSeSUkA doSAH sAmAnyopasarjanavidhipradhAnavAdimate nAsti sambhava ityAdarzayitamAha-eteSAM vikalpAnAmiti, bhedajAtitatsambandha tadvadvikalpAnAmityarthaH / anyApohakRcchatiriti lakSaNasyApavAdo yathA'tiprasaktatvAdAdarzitastathA sAmAnyopasarjanavizeSapradhAnazabdA30 rthatAyA apyapavAda iti mA maMsthA ityAha-mA maMsthA iti / vRkSazabdastAvat vRkSasya pRthivItvAt ziMzapAditvAt tarutvAca 1 si. kSa. chA. De. 'kAnto'sya / 2 si. kSa. chA. De. bhedaanaamaadhy0| 3 si0 10 chA0 De. saMhArA mavAsti sN0| 2010_04 Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidhivAcakatvAnumA] dvAdazAranayacakram mahatA klezena pratipAdyAnyApoho'pavAdena tyaktaH, anirvAhakatvAt , sAmAnyAdizabdAntarArthApohAniSTeH, tataH sAmAnyAdizabdAntarArthAtyAgAttu nanvayameva paramavidhiH vidhAnaM vidhi: lakSaNatastvanapavAdaM pratipattyAdhAnam , sa ca zabdArthaH sAmAnyAdizabdArtheSvavyAhatatvAt prmH| (mA maMsthA iti) mA maMsthAH-mA ca maMsthA anyApohavAdilakSaNavadatiprasaktatvAdapavAdo'syApyArabdhavyo lakSaNasyeti, ata Aha-kimanyatve na sAmAnyabhedaparyAyavAcI ? apavAdavirodhAditi vAkya- 5 zeSaH-kimiti prazne, kiM tvaM manyase'nyatve sAmAnyabhedaparyAyazabdAnAmarthaM vRkSazruti pohate ?-pRthivIziMzapAtarvAdizabdAnAm , avirodhAt , virodhAcca paTAdInapohate ? iti, yato'sya viruddhAviruyoddharanyatvAt apohAnapohaprasaGge tulye tvayeva mayApi [apavAdo nArabdhavyaH ] yathA zabdAntarArthApohaM hi svArthe kurvatI zrutirabhidhatta iti lakSaNasyAtiprasaGgabhayAdArabdham , anyatve'pi na sAmAnyabhedaparyAyavAcI apavAdavirodhAt , kiM kAraNam ? anArabhyavidhiH, vidhinA hi sAmAnyopasarjanaM vizeSaM zabdo'bhidadhAno virodhA- 10 bhAvAttAnapi gamayati, tadaGgabhAvAdvidhyekIbhUtArthatvAditi kAraNaM vakSyati, nanvidameva vidhinA vAcakatve'numAnaM zabdasya, yadanyatve'pi sAmAnyAdInAM vizeSAnuguNAnAM gatiH, samUhazca prakRtipratyayAdInAM tadarthAntaravAcaka iti yuktyA vakSyAmaH, tvayA punarutsargavAkye mahatA klezena pratipAdyApavAdena tyaktaH, kiM kAraNaM ? anirvAhakatvAt , kimanena pratijJAtamarthamanirvahatA ? zabdAntarArthApohaM svArthe kurvatI tadarthAanyApohArthA syAt , tattu noktaM, atyantaM sAmAnyAdizabdAntarArthApohAniSTeH tasmAttyakto'nyApohaH, 15 wwwanmommam sAmAnyabhedaparyAyAn pRthivIziMzapAtarvAdIn nApohate, avirodhAt, ghaTapaTAdIMstvapohate virodhAditi sthite pRcchatyanyApohavAdinaM ghaTapaTAdInAmiva sAmAnyabhedatarvAdInAmanyatve tulye sAmAnyabhedaparyAyANAM kiM vRkSAdizabdo na vAcaka iti manyase ityAhakimanyatva iti, anyApohaghaTake'nyatve ghaTapaTAdau sAmAnyAdau samAne vRkSAdizabdaH kiM sAmAnyAdInna brUte, apavAdena zabdAntarArthApohamityAdivAkyenApohakRcchrutiriti vAkyApavAdabhUtena virodhAt , pRthivIziMzapAdayo hi zabdAntarArthAH, tadapohaM vRkSazabdaH karotyeveti bhAvaH, anuvAdivirodhAditi pAThe'nu pazcAdvadanaM zabdAntaretyAdivAkyasya kathanaM yasyeti vyutpattyA'nuvAdi-20 anyApohakRcchratiriti vAkyaM tena saha virodhAdityartho vijJeyaH / praznArtha sphuTayati-kiM tvaM manyasa iti, vRkSazabdastulye'pyanyatve sAmAnyAdIn ghaTapaTAdIMzcAvirodhAta virodhAcca nApohate'pohate ceti bhaavH| yato'syeti, ghaTapaTAdisAmAnyamedAdyorviruddhAviruddhayoranyatvasya tulyatvAt sarveSAmapohasyAnapohasya vA prasaGgaH syAdityanyApohakRcchratiriti lakSaNasyAtiprasaGgabhayAttvayA'pavAda ArabdhaH, mayA tu nArabdhavya iti bhAvaH / tvayA kathamapavAda Arabdha ityatrAha-yathA shbdaantreti| kuto mayA nArabdhavya ityatra kAraNamAhaanArabhyavidhiriti,apavAdamanArabhya vidhIyamAnatvAditi bhaavH| apavAdAnArambhameva darzayati-vidhinA hIti, vRkSAdizabdAH sAmAnyopasarjanaM vizeSaM vidhinA'bhidadhAnAH pRthivIziMzapAtavAdInapi vakSyamANakAraNADavata iti bhAvaH / tadaGgatvavidhyekIbhUtArthatvalakSaNaM kAraNameva zabdo vidhirUpeNArthasya vAcaka iti sAdhayatItyAha-nanvidameveti / nanu bhavatu vizeSo vidhirUpastadanyasAmAnyantvanyApoharUpamevetyatrAha-yadanyatve'pIti, yo'yamanyApohaH sAmAnyamiSyate so'pi yadi vizeSasyAnurUpo bhavettadaiva tasya zabdena gatirbhavati nAnyatheti suSThacyate'gra iti bhAvaH / tvayA tUtsargavAkyoditAnyApoho'pavAdena tyakta ityAha-tvayA punariti / tyAge kAraNamAha-anirvAhakatvAditi / apavAdasyotsargavAkyoktArthAnirvAhakatvaM darzayati-zabdAntareti, 30 1 si. kSa. chA. De. vAcyanuvAdi viro0| 2 si. kSa. chA. De. manyase vyakteH saa0| 3 si. kSa. chA. De. mayApi ythaa| 4 si. kSa. chA.De. anuvaad0| 5 si. vaadenetyuktH| dvA0 na0 31 (108) ___ 2010_04 Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wwww nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam ubhayaniyamAre tataH kiM ? tataH sAmAnyAdizabdAntarArthAtyAgAttu tvadaniSTo nanvayameva paramavidhiH, ko'kSarArtho vidherityata Aha-vidhAnaM vidhiriti, lakSaNatastvanapavAdapratipattyAdhAnaM vidhiH, sa ca-vidhireva zabdArthaH sAmAnyAdhanyazabdArtheSvavyAhatatvAt prmH| tatra tAvatsAmAnyAduktiH sAmAnye vizeSavidhyarthA na vyAhanyate, tvayaiva sAmAnya nApa5 nudatItyuktatvAt , asmadiSTa upasarjanIkRtasAmAnyo vizeSo vidhinaivoktaH, yathA na hi ghaTAdibAhyavastu sAmAnyopasarjanamantareNa bhavitumarhati vastutvAt , Atmavat , yathA nAmarUpasantAnAkhya AtmA zarIrAdipratikSaNadezabhinnarUpAdisukhavijJAnAdivizeSatattvArtho narakamanujAdivizeSatattva AmukteH santAnAkhyasAmAnyopasarjanamantareNa na bhavitumarhati, evaM ghaTazabdenA pyAgRhItA mRdAdayastacchabdArthAntaHpAtitvAt , AkArAdivat , evaM tAvaddhaTe vizeSazabdArthe 10 pArthivadravyasattvAdisAmAnyAtyAgo yukto vidhipradhAnazabdArthatvAt / (tatreti) tatra tAvat sAmAnyAdukteH sAmAnye vizeSavidhyarthA na vyAhanyate, tvayaiva sAmAnya na [pa] nudatItyuktatvAt ,asmadiSTai upasarjanIkRtasAmAnyo vizepo vidhinaivokta iti, tasya nidarzanam yathA na hi ghaTAdItyAdi, sAdhanamidaM-sAmAnyopasarjanameva-na sAmAnyAnupasarjanaM bhavitumarhati ghaTapaTAdibAhyavastviti pratijJA vastutvAditi hetuH, Atmavaditi dRSTAntaH, Antaro'rtho nAmarUpasantAnAkhya 15 AtmA, yathA sa zarIrAdipratikSaNadezabhinnarUpAdisukhavijJAnAdivizeSatattvArthaH santAnAkhyasAmAnyopa sarjanastamantareNa bhavitumarhati narakamanujAdivizeSatattvaH [A] mukte:- yAvanmokSastAvadvizeSAH sAmAnyAnuviddhA eva, tathA ghaTAdayo'pi bAhyA ityata Aha-evaM ghaTazabdenApyAgRhItA mRdAdaya iti sAdhye bAhye mmmmmmmmm vAkyamidamanyApohAtha yadi syAttarhi tannirvAhakaM bhavet , na caivam , asya vAkyasya sAmAnyAdizabdAntarArthasyAtyantamapoho nAbhipreta tata evAnyApoho'nena parityakta iti bhAvaH / evaJca tavApi vidhireva zabdArtha iSTa ityAha-tataHsAmAnyAdIti / vidhilakSaNa20 mAha-lakSaNatastviti, apavAdarahitapratipattarjanaka ityrthH| vidhireveti, vidhirUpa eva zabdArthaH sa ca anyatvAbhimateSu sAmAnyAdiSvapyabAdhitatvAt paramatvaM prApnotIti bhAvaH / adhunA sAmAnyAdInAM zabdArthatvamAha-tatra tAvaditi / san ghaTa ityAdau sacchabdena sattAvattvena sAmAnyato ghaTapaTAdayaH sarve procyante, tadevaM sAmAnyatayA'bhihite ghaTAdau ghaTazabdena saMzayAdyaH panodadvArA ghaTavizeSavidhAne na ko'pi virodhaH sAmAnyato'bhidhAnasya tvayA'pyabhyupagamAditi vyAkaroti-tatra tAvatsAmAnyA duktiriti, sAmAnyazabdaprayoga ityarthaH / etannayasammatArthamAha-asmadiSTa iti, sattvopasarjanA ghaTapaTAdayaH vidhivRttyA saccha25 bdArtha iti bhAvaH / tatra dRSTAntamAha-yathA nahIti, ghaTapaTAdibAhyavastu nahi sAmAnyopasarjanamaMtareNa bhavitumarhati vastutvAdAtma vaditi vastusvarUpasAdhanam / dRSTAntaM sphuTayati-Antaro'rtha iti, bauddhamatavizeSAbhiprAyeNA''tmA nAmarUpasantAnAkhya uktaHkSaNikazarIrAtmakarUpAdivijJAnalakSaNavizeSa evA''tmatattvaM tathA manujanarakAdivizeSatattvaJca yAvanmukti, muktau nirupaplavacittasantAnasyaivA''tmatvAt , evaJca sa AtmA nAmarUpasantAnamvarUpatvAt santAnAkhyasAmAnyopasarjanaH nAmarUpAdivizeSatattvazceti sAmAnyopasarjanaM vinA sa yathA na bhavitumarhati tathA ghaTAdivastvapIti bhAvaH / yathA sa iti, zarIrAdIti rUpavizeSatattvatA naraka 30 manujeti nAmavizeSatattvatoktA, Amuktariti naamruupaatmktvsyaavdhiruktH| tadevaM vastutaH sAmAnyopasarjanavizeSapradhAnatvamupadarya zabdavAcyamapi tathaivetyAha-evaM ghaTazabdanati, evaJca ghaTAdizabdo mRdAdisAmAnyopasajana ghaTAdivizeSamAhAta bhaavH| tadevAha mmmmmmmmmmmm 2 si. kSa. chA. saamaanaanydukteH| 3 si.kSa. chA. De. 'diSTamupa0 / si.kSa. chA. De. nyaadtysh0| 4 si.kSa. De. nAmArUpa0 / _ 2010_04 Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ LAnnarwww wwww mmmmmmm.om bhedAnAmuktiH] dvAdazAranayacakram 857 sAmAnyamRdAdyupasarjanaM ghaTa[di ]vizeSArthaM darzayati, tacchabdArthAntaHpAtitvAditi AtmaghaTAdyavizeSavAcinA sarvanAmnA vastutvasAmAnyasya sAdhyatAnugatatvaM vizeSAvinAbhAvino darzayati, AkArAdivaditi, pratikSaNadezAdibhinnarUpAdivizeSaparamArthasyorddhagrIvapRthukukSitvAdisAmAnyopasarjanasya sadbhAvAt, evaM tAvaddhaTe vizeSazabdArthe pArthivadravyasattvAdisAmAnyAtyAgo yukto vidhipradhAnazabdArthatvAt / / __ evaM tarhi vRkSaH ziMzapeti ziMzapAvizeSo vidhinA kathamucyate vRkSavidhAvanupasarjanaH ? ityatrocyate- 5 bhedAstUcyanta eva, ghaTasAmAnyasya tadaGgatvAt , tadbhavanAtmakatvAt , rUpAdisvarUpazabdArthatvavat sAmAnyopasarjanadvAreNa pratipAdanArtha sAmAnyazabdAH prayujyante na tu paramArthasatA kalpitena vA vinA tena zabdArthA bhavitumarhantIti sAmAnyazabdaprayogo vizeSapratipAdanArthaH, vizeSAstu vivakSitA eva vizeSaparamArthatvAdasya nayasya / (bhedA iti) bhedAstUcyanta eva, vRkSaH ziMzapetyAdivat ghaTasya vizeSAH rUpAdayo yugapadayuga-10 padbhAvinasta eva mukhyazabdArthatvAducyante, ghaTasAmAnyasya tadaGgatvAt , ghaTAdyupasarjanarUpAdivizeSaparamArthatvAt tadbhavanAtmakatvAt-sa hi[ vizeSo bhavanaM bhAvaH pratyekaM nirvikalparUpAdibhavanamAtmalAbhaH, tadbhavanamAtmA'sya ghaTasyeti tadbhavanAtmako ghaTaH, zibikAvAhakayAnezvarasyeva yAnavadityuktaM prAka, tannirUpayati-rUpAdisvarUpazabdArthatvavaditi, yadyapi yugapadbhAvino rUpAdisvabhAvA eva santo rUparasagandhasparzazabdA eva nirvikalpA vastutvAcchabdArthaH, pratikSaNavartyayugapadbhAvino vA vizeSAstathA[pi]sAmAnyopasarjanadvAreNa prati [pAda 15 sAdhye bAhya iti / hetuM drshyti-tcchbdaarthaantHpaatitvaaditi| yatra yatra tacchabdArthAntaHpAtitvaM tatra tatra sAmAnyopasarjanavizeSatvaM dRSTam , yathA''tmA, dRSTAnte tacchabdenA''tmA grAhyaH, dASTAntike ca tacchabdena ghaTAdi grAhyam , tacchabdasyA''tmaghaTAdyavizeSavAcitvAt, sarvanAmnAM buddhdhupasthitavastuparAmarzitvAt , evaJca ghaTapaTAdivastumAtrasya tacchabdArthAntaHpAtitvAdvastusAmAnyaM hetuH sAdhyAvinAbhAvIti siddhyatIti darzayati-AtmaghaTAdIti / AkAravaditi, ghaTasyA''kArAdaya UrddhagrIvAdayo yathA khopasarjanapratikSaNabhAvirUpAdivizeSatattvAH ghaTazabdArthAntaHpAtitvAditi bhAvaH / upasaMharati-evantAvaddhaTa iti / 20 nanu vRkSa ityuktyA pRthivIdravyatvasattvAdisAmAnyopasarjano vRkSalakSaNavizeSa evocyate na tu vRkSasAmAnyopasarjanaH ziMzapAdivizeSatattvaH, tathA ca vRkSaH ziMzapeti vRkSavidhau vRkSAnupasarjanaH ziMzapAdiH kathamucyata ityAzaGkAyAmAha-bhedAstviti, ziMzapAdivyatiriktasya vRkSasyAbhAvAJchizapAdeva'kSAtmatvAt vRkSasya ca ziMzapAdyaGgatvAt vRkSopasarjanAH ziMzapAdayo'pyucyanta eveti bhAvaH / ghaTAdizabdairvizeSA mukhyatayocyanta eva yathA vRkSazabdena kadambanimbajambvAmraziMzapAdayo mukhyavRttyocyante vRkSasAmAnyantUpasarjanatayA tadvadityAha-vRkSaH ziMzapetyAdivaditi / ke mukhyatayocyamAnA ghaTasya vizeSA ityatrAha-ghaTasya vizeSA iti| 25 yugapadayugapadbhAvivizeSANAmupAdAnatayA ghaTasyAGgabhUtatvAttatsAmAnyamupasarjanatayocyate tathA ca ghaTAdhu yugapadayugapaddhAvirUpAdivizeSAH ghaTAdipadAnAM paramo'rtha ityAha-ghaTasAmAnyasyeti / rUpAdayo mukhyo'rthaH ghaTAdaya upasarjanabhUtArthA iti kathamitya trAha-tadbhavaneti, ghaTo hi rUpAderAtmalAbhArthaH, tadvyatirekeNa tadasambhavAdrUpAdibhavanameva ghaTasyAtmA, tathA ca rUpAdibhavanAtmakatvAddhaTasya ghaTAdyupasarjanarUpAdipradhAnaM ghaTazabdArthaH / ghaTasya vizeSAGgatve dRSTAntamAha-zibiketi, zibikAvAhakAnAM yAnamIzvarayAnArthamata IzvarayAnAGgabhUtamiti bhAvaH / sAmAnyasyopasarjanatayA'bhidhAne kAraNamAha-rUpAdisvarUpeti, rUpAdisvarUpazabdasyArtha- 30 vadityarthaH / bhAvArthamAha-yadyapIti, ayamabhiprAyaH yathA nirvikalpA rUpAdizivakasthAsakAdimedAH parasparabhinnA nocyante zabdaiH. mmmm 1 chA. tacchabdArthataH / xx kSa. 2 si0 kSa. chA. De, ghaTasyApoSarUpA0 / xx si. / _ 2010_04 Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 858 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre nArtha]sAmAnyazabdAH prayujyante, na tu kalpitena paramArthasatA vA vinA tena-sAmAnyena zabdArthA bhavitumarhantIti, tasmAt sAmAnyazabdaprayogo vizeSapratipAdanArtho vizeSAstu vivakSitA eva, [vizeSa ]paramArthatvAdasya nayasyeti / paryAyazabdA api tadvidhAnAH, ghaTanavizeSasya kuTanakumbhAdyarthAtmakatvAt , kuTanaghaTa5 nAbhyAM vinA nAsti kumbhatA nAma kAcit , tayA vA vinA na ghaTanakuTane sta ityetadavagamyatAM ghaTa ityukte tatpratipakSazabdArthavadapratipakSasAmAnyavizeSaparyAyazabdArthA anye tatasteSAmanyatve tulye vidhiprAdhAnyAdeva tAnnApohate, ato'smAkamapavAdalakSaNAntarArambhakkezAhate vyApi yuktazcAsatyopAdhisatyavidhyarthalakSaNazabdArthakathanam , bhavatastu vidhyatikrameNa prastutAsattva_zabdArthAnApattiranyApohAyuktizca / / 10 paryAyazabdA apItyAdi, ye punaH paryAyazabdAste tadvidhAnAH-evameva vizeSaM vidadhati, ghaTanavizeSasya kuTanakumbhAdharthAtmakatvAt tasya kuTilatA kuTanaM, ghaTanaM ceSTA, kumbhatA vRttatvaM tAbhyAM kuTanaghaTanAbhyAM vinA nAsti kumbhatA nAma kAcit , tayA vA vinA na ghaTanakuTane sta iti hi kuTanetyAdinA'nyonyAvinAbhAvaM darzayati, prakRtamupasaMharati-ityetadavagamyatAmityAdinA, itthaM pratipadyasva yathA ghaTa ityukte paTa iti tatpratipakSazabdArtho'nyaH, tathaivApratipakSasAmAnyavizeSaparyAyazabdArthA anye, tatasteSAmanyatve 15 tulye vidhiprAdhAnyAdeva tAnnApohate, nAnyatkaraNaM vidheH, ato'smAkamapavAdalakSaNAntarArambhaklezAhate vyApi yuktaJcAsatyopAdhisatyavidhyarthalakSaNazabdArthakathanaM zreyoguNaprakarSayuktaJca, bhavatastu vidhyatikramaNa prastutAsattvazabdArthA[ nA]pattiranyApohAyuktizca / tatsaMsparzAzakyatvAt , kintu abhedabhUtena kenacidvastunA ucyante, tena sahAbhedamApannena saMjJAzabdAdinA ca, tathA ca rUpAdizabdAbhinnA rUpAdisvabhAvA eva rUpAdizabdAnAmathoH, evaM bAlAdyavasthA api sAkSAcchabdena spaSTamazakyatvAdavasthAtRrUpamupAdAyaiva zabdaiH procyante tadvat sAmAnyamapyantaraGgatvAdasAdhAraNatvAdaheyatvAt vizeSapratipAdanopAyatvAcca sAmAnyazabdaH procyante sAmAnyopAdhidvAreNaiva vizeSANAM zabdodhAyituM zakyatvAttacca sAmAnyaM paramArthasadeva vAkyAt kalpitaM vA syAt, sAmAnyaM vinA tu na zabdArthoM bhavitumarhatIti / evaJca sAmAnyazabdaprayogaH sAmAnyadvAreNa vizeSANAM pratipAdanArthaH, vizeSA eva ca vivakSitA atasta eva pradhAnamityAha-tasmAditi / sadAdighaTAdisAmAnyavizeSazabdavat paryAyazabdA api sAmAnyopasarjanavizeSapradhAnavAdina ityAha-paryAyazabdA apIti / vyAcaSTe-ye punariti / hetumAha-ghaTanavizeSasyeti, ghaTanakuTanakumbhAnAM 9 parasparamavinAbhAvAdityarthaH / eSAmarthamAha-tasya kuTilateti, ghaTasya kuTilatA kuTanamucyata ityarthaH, evmgre'pi| avinAbhAvaM darzayati-tAbhyAmiti / evaJca ghaTakuTakumbhAdiparyAyazabdArthAnAM parasparAvinAbhAvitve'pi ghaTakuTakumbhAdInAM ghaTazabdapratipakSapaTazabdavAcyapaTasyAnyatvavat ghaTazabdApratipakSasaddhaTakuTakumbhAdizabdAnAM saddhaTakuTakumbhAdInAmanyatvamityAha-itthaM pratipadyakheti / tadevamanyatve tulye'pi zabdA ete na kamapyarthamapohante, vidhiprAdhAnyAdityAha-tatasteSAmiti, tadevamanyatve tulye nyamedaparyAyavAcyeva zabdaH na tu tAnapohate. evaJca vidheH nAnyatkimapi kriyata ityapavAdArambhakezo'smAkamanavasara eveti vidhi30 ApIti bhaavH| yuktazcAsatyopAdhisatyavidhyarthasvarUpaH zabdArtha ityAcaSTe-yuktazceti, prshsytvruupgunnprkrssyuktmityrthH| apohavAdino doSamAha-bhavatastviti, anyApohakRcchrutiriti vidherullaGghanenApohasyAsattvasvarUpasya zabdArthatAnApattiH, yuktyA vicAryamANe'nyA si. chA0 De. prAdhAnyAdevadattAnA0 / kSa. prAdhAnye devdttaacaa0| 2 si. kSa. chA. kleshaavRte| 3 si. satyapi vyarthala0, kSa. chA. satyapi arthl0| 4 si.kSa. chA. yuktapi / mammmwww 2010_04 Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aprastutazabdArthatApattiH] dvAdazAranayacakram yadi vidhirneSyate tato na kevalavidhyatiprasaGgadoSa eva, kiM tarhi ? eSo'pyaniSTopacayaH udakAdyAharaNArthine ghaTa ityukte'prastutavyAvRttizabdArthatApattiH, vidhipakSe ca sAkSAdeva svArtha brUta ityeSa ca vizeSaH, paryAyazabdasya tAvat ghaTakuTAdevidheya evArthaH, darzanAt , tadeva hi vidheyaM ghaTanaM kuTanamubhayaM vA, dvimAtRvat , yathA vizeSaNadvAreNa vizeSyapradhAne nirdeze rAdhakamAtA pUrNakamAtA rAdhakapUrNakamAteti dvAbhyAmanyatareNa vA viziSyate / saiva, tathA vizeSaNasvarUpApannavizeSyapratItitvAt yugapadaprayoge'pi sa eva nimittopalakSito bhedaH pratIyate, na hi svArthAnupAtitvAdvidhiH svarasasamApatitaH pratikSeptuM yukto nimittAntareNApi tasyaiva prtiiteH| (eSo'pIti) eSo'pyaniSTopacayaH udakAdyAharaNArthine ghaTa ityukte tatrAprastutasya paTAderaghaTasya vyAvRttiravivakSito'zabdArtha eva zabdArtha ityetadApannam , aniSTaJcaitaditi, kizca vidhipakSe'smadiSTe sAkSA- 10 devAvyavahitameva svArthaM brUta ityeSa ca vizeSaH, tadyathA-paryAyazabdasya tAvadityAdi yAvat pratikSetuM yukta iti, paryAyazabdasya ghaTakuTAdevidheya evArthaH, kasmAt ? darzanAt-vidheyatvadarzanAt , tadeva hi vidheyaM ghaTanaM kuTanaM ubhayaM vA, kimiva ? dvimAtRvat-yathA vizeSa[Na]dvAreNa vizeSyapradhAne nirdeze rAdhakamAtA pUrNakamAtA rAdhakapUrNakamAteti dvAbhyAmanyatareNa vA vizeSyate saiva, tathA vizeSaNasvarUpApannavizeSyapratItitvAt-sambandhiviziSTarUpapratipatterityarthaH, yugapadaprayoge'pIti, nimittabhedepyarthaikatvAt yugapadaprayoge'pi sa eva nimi- 15 ttopalakSito bhedaH pratIyate, syAnmataM nimittabhede nimittibhedAt kimarthaM nimittAntarApoho na bhavatIti, etacca na, na hi khArthAnupAtitvAdvidhiH svara[sa] samApatitaH pratikSeptuM yukto nimittAntareNApi tasyaiva Anmmmmmmmm pohasyApyasaGgatatvameveti bhaavH| tava doSAntaramapyastItyAdarzayatItyAha-yadIti / kiM doSAntaramityatrAha-eSo'pIti, idamapi te doSAdhikyamityarthaH / arthyanabhIpsitazabdArthatApattidoSamAha-udakAdIti, jalAdyAharaNArthinaM prati ghaTamAnayetyukte tasya ghaTazabdenAghaTanivRttireva pratIyeta na ghaTa iti pravRttistasya na syAditi bhAvaH / vidhipakSe ca sAkSAdeva ghaTazabdAddhaTapratItena doSa 20 ityAha-vidhipakSa iti / etadeva nirUpayati-paryAyazabdasyeti / hetumAha-darzanAditi, tathaiva darzanAdityarthaH / darzanameva prakAzayati-tadeva hIti / kathaM ghaTAdizabdasya ghaTanaM kuTanamubhayaM vA vidheyamityatra nidarzanaM nidarzayati-dvimAtRvaditi, vizeSaNadvAreNa vizeSyapradhAne nirdeze ekameva vastu dvAbhyAmanyatareNa vA vizeSyate, mAturvizeSyasya rAdhakapUrNakasvarUpavizeSaNanirdezyatve mAtaiva rAdhakamAtRtvena pUrNakamAtRtvena rAdhakapUrNakamAtRtvena nirdezyate, evaM ghaTanakuTanAbhyAM vizeSaNAbhyAM vizeSyamANo ghaTo ghaTavena kuTatvenobhayena vA vizeSyata iti bhAvaH / hetumAha-vizeSaNasvarUpApanneti, ghaTAdipratyayAH ghaTatvAdivizeSaNAnurUpa- 25 vizeSyapratyayAH, evaJca yAvatAM vizeSaNAnAM sambhavastAvadbhireka evArtho viziSyate nimittabhede'pi vastuto vastuna ekatvAt , kevalaM nimittamAtrabhedaprayukta aupAdhiko bhedo na kharasata iti bhAvaH / tadevAha-yagapaditi / nanu nimittabhede nimittino medasyAvazyaka tvAt kimityekaM nimittaM nimittAntaraM nApohata ityAzaGkate-syAnmatamiti, guNajAtyAdenimittAnnimittinyarthe dravye nimittasvarUpapratyayo jAyamAnaH svapratyeyaM vibhaktameva darzayati tasmAnimittAntarApoho bhavatyeveti bhaavH| tatpratikSipati-na hi svArthAnupAti si.kSa. kevala vidhyAyatiprasaGgadoSAveva, chA. kevlaavdhyaavtiprsNgdossaavev| 2si.kSa. devAvavihatameva, chA. devAdavihatameva / 2010_04 Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ ubhayaniyamAre vizeSArthasya pratIteH sa evArthaH svenaiva rasena samApatitaH pratipAdayitumiSTazca kimiti pratikSipyate ? na hi svArthapratikSepo yuktaH / kiM kAraNam ? - 860 sudUramapi gatvA tena vinA tadagateraklezenAgato vidhireva zabdArthaH paryAya iti, ata 5 eva cAvinAbhAvAt sAmAnyazabdenApi sa eva vizeSArthaH sAkSAdvidhinA pratIyate sarvathA'vyavahitavidhivRttinA vidhinA svabhedAH samAkSiptAstadrUpaparamArthatvenAGgAGgibhAvagatyA, pratiSedhavyApAranirAkAMkSaM vidhirUpeNa vivakSitavidhyarthasya pratipattau tasyopasarjanatvenApohabuddheranutpattereva svAtmA vidhiH pradhAno'poho'pradhAnaH, ziMzapAdyupahA rivRkSazabdArthe'ghaTAvatAravat, yathA vRkSa ityukte ziMzapAdibhedAnAmanyatamena vinA'rthavAnna bhavati vRkSazabda iti ziMzapAdyupaharannartha10 vAn, tasmin mUlAdimati ziMzapAdyavazyambhAvivizeSasvabhAve'rthe'ghaTAnavatAraH, aghaTo na bhavatItyasya tu dUrata eva / wwwwwwwww (sudUramapIti ) [ su] dUramapi gatvA tena vinA tadgateH-ghaTa ityukte'ghaTo na bhavatIti pratiSedhadvayenArthAntaraM vyAvartyapi ghaTa evAvazyaM pratipattavyaH, sa ca kuTa eveti kuTatvena vinA ghaTatvAbhAvAt kuTatvasyApyavinAbhAvinaH svenaiva rasena pratIyamAnatvAdakkezenA''gato vidhireva zabdArthaH paryAya iti, killA15 nyat-ata evAvinAbhAvAt sAmAnyazabdenApi ghaTasya pArthiva [ tvAdinA sAmAnyasAmAnyazabdena vA dravya sattvAdinA vidhIyamAnaH sa eva vizeSArtho ghaTAkhyaH sAkSAt - avyavahitavRttinA vidhinA pratIyate - tAni hi bhedarUpANyanekAtmakasya vastunaH sAmAnyAdyAkAreNApi gRhyamANAni kathaM na vidhIyante ? sarvathetyAdi, tasmAdavyavahitavidhivRttinA zabdena ghaTasyaiva svabhedAH samAkSiptAH, yathoktaM- 'saddravyapRthivImRdghaTa[tva] disa wwwww............. mbandhAdastidravyaM pArthivo mArtiko ghaTa iti ghaTe sampratyayaH' ( ) iti, tatkathamiti ceducyate 20 tadrUpaparamArthatvena-tAni bhedarUpANyeva sAmAnyAdivadAbhAsamAnAnyavidyamAnAnyeva vA sAmAnyAdirUpANi www.www.m www wwwwwww.m tvAditi, vidhirhi anapavAdapratipattyAdhAnam, sa ca svabhAva eva vartate na nimittAntaramapavadati, svArthAnupAtitvAt, nimittAntareNApi tasyaivArthasya pratipatterna pratikSepo yukta iti bhAvaH / nimittAntarAnapohe kAraNamAha - sudUramapIti / nanvayaM ghaTa ityAdI ghaTazabdena yadyaghaTo na bhavatIti pratiSidhyate tarhyayamaghaTo na bhavatIti aghaTapratiSedhe'pyayamaghaTo na bhavatu nAma, paraM ko'yamiti zaGkAyA anivRtteravazyaM ghaTa iti pratipattavyaH, ghaTapratipattimantareNa gatyantarAbhAvAt, na hi kevalamaghaTa pratiSedhamAtreNa kRtArtho bhavati 25 prayoktA, pratipAdyabubhutsitArthApratipAdanAt tasmAdavazyaM ghaTa iti pratipattavye sa ghaTavat kuTo'pi tena vinA ghaTatvAbhAvAt, kuTatvasyApi ghaTatvAvinAbhAvinaH kharasataH pratIteriti vidhireva sa ghaTakuTa kumbhAdiparyAyaH zabdArtha ityaklezenApi samApatita evetyAzayenAha - ghaTa ityukta iti / yathA ghaTa ityukte kuTatvakumbhatvAdinA vinA ghaTatvasyAbhAvAt ghaTazabdena ghaTakuTa kumbhAdayo vidhirUpeNa pratIyante tathA sa eva ghaTaH sAmAnyazabdena pArthivatvena sAmAnyasAmAnyazabdena vA dravyatvasattvAdinA vidhIyamAno ghaTakuTakumbhAdirUpeNAvyavadhAnAdvidhirUpeNa pratIyata evetyAha- ata eveti / evaM ghaTazabdena svamedA api yugapadayugapadbhAviparyAyAH 30 avyavahitavidhivRttinA vidhirUpeNa samAkSipyanta evetyAha- tasmAdavyavahiteti, Adau ghaTazabdena ghaTaM pratipAdya pazcAdbhedAH samAkSipyanta iti na, kintu avyavadhAnenaikadaiveti bhAvaH / sAmAnyAdyAkAreNa gRhyamANaM vastu svabhedAn samAkSipatItyatra mAnamAhayathoktamiti / tatsamarthayati - tadrUpaparamArthatveneti, ghaTAdyupasarjanarUpAdibhedaparamArthatvenetyarthaH / tadevAha - tAni bhedarUpA 2010_04 Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wammanawaam bhedAnAkSepAdidoSAH] dvAdazAranayacakram 861 bhedapratipAdanaparatayA tasyaiva vizeSasya paramArtharUpatvenAGgAGgibhAvaM gatAni, asatyopAdhisatyazabdArthatvAt tathA cAGgAGgibhAvagatyA tadrUpaparamArtharUpayA, avyavahitavRttinA vidhinA svabhedAH samAkSiptA iti vartate, pratiSedhavyApAranirAkAMkSamityAdi yAvat[a]ghaTAvatAra iti, yo'pi tvayA'nyApoha iSTaH so'pi vidhimantareNa na bhavati, yasmAdaghaTo na bhavatItyetadavivakSitaM dviHpratiSedhamanAhatyA pekSya vidhirUpeNa vivakSitavidhyarthasya ghaTasya pratipattau satyAmuttarakAlaM bhavati nApratipattau, tasyaiva caritavidhyarthasya ghaTasyopasarjanatvenA- 5 pohabuddheraghaTAbhAvabuddharanutpattereva svAtmavidhiH pradhAno'pradhAno'poha iti, kimiva ? ziMzapAdyapahArivRkSazabdArthe'rghaTAnavatAravat, yathA vRkSa ityukte ziMzapAdibhedAnAmanyatamena vinA'rthavAnna bhavati vRkSazabda iti ziMzapAdyupaharannarthavAn tasmin mUlAdimati ziMzapAdyavazyambhAvivizeSasvabhAve'rthe'ghaTAnavatAraH, aghaTo na bhavatItyasya tu dUrata eva-naivAsau zabdArtho guDamAdhuryagativadarthApattilabhyatvAt , ghaTAnavatAra ityeva vA pAThaH-ghaTasya vRkSArthe'vakAzAbhAvavadanupAttAvRkSApohasya ko'vakAza iti / - 10 syAnmatamatrApi vRkSa ityavRkSo na bhavatItyapoha evocyate, nahi ziMzapAyupahAraH, tasyaiva visaMvAdasthAnatvAnna svArtha ityatrocyate yadi tu so'pyapohapara eva syAt tataH so'vRkSavyAvRttivRttatvAdvRkSabhedaziMzapAdInnAkSipet nAnumanyeta na vyudasyeta vA, anarthitvAdavRkSAbhavanavat , avRkSo ghaTAdi tadabhavanasya bhedAnAkSepavaddhRkSazabdasya vyAvRttivRttatvA dAkSepe vyApAra eva nAsti, yadasau vRkSArtha 15 ghaTAdibhyo'nyatvena ziMzapAdibhedAtmakaM svArthamananyatvenAkSipati tasmAttena saha sAmAnAdhika ammmmmmmmmmmmmm MMMM Nyeveti / bhedarUpANAmaGgitvaM sAmAnyasya ca tadaGgatvamityAha-aGgAGgibhAvaM gatAnIti / tasmAddhaTazabdenAvyavahitavidhivRttinA ghaTasya bhedAH samAkSipyanta ityAha-tathA ceti / zeSaM pUrayati-avyavahiteti / zabdasyAsatyopAdhisatyavizeSavidhibodhane pratiSedhavyApArA'pekSA nAstItyAzayenAha-pratiSedhavyApAreti, itarapratiSedhavyApArAnapekSaH zabdaH svArtha vidhirUpeNa pratipAdayati, vivakSitavidhyarthajJAnAnantaraJcArthApattyA'ghaTo na bhavatItyanyApohapratipattirna tu zabdArthatvena vidhyarthasyopasarjanatayA, pratiSedhabuddhe- 20 vivakSitavidhyarthajJAnAnantaramupajAyamAnatvena zabdasya sAmAnyopasarjanavidhipradhAnabodhanena caritArthatayA pazcAtpratibhAsamAno'nyA poha zAbdabuddhau nopasarjanaM nApi pradhAnaM kintu vAtmA vidhiH pradhAnamapradhAnamanyApoha iti bhAvaH / zabdArthaghaTakatayA'nyApohasya nAvatAra ityatra nidarzanamAha-ziMzapAdIti, mUlaskandhazAkhAdisaprabhedaziMzapAdyanyatamopagrAhivRkSazabdArthe ghaTapaTAderanantargatatvavadityarthaH, tadeva prakaTIkaroti-yathA vRkSa ityukta iti / yadA ca vRkSazabdArthAntaHpAtitayA'ghaTAdereva nAstyavatArastadA taddharmasyAghaTApohasya kathamantaHpAtitAsambhavaH, nAstyevetyAha-tasmin muulaadimtiiti|guddmaadhuryeti,guddshbdaadythaa mAdhurya-25 pratItirIpattyA tathA'ghaTApohapratItirapyApattyaiva, na tu zabdArthatayeti bhAvaH / aghaTAnavatAra ityatra ghaTAnavatAra ityapi pAThAntaramupalabhyata ityAha-ghaTAnavatAra iti / vRkSazabdArtha ghaTasya yathA nAvakAzastathA vRkSApohasyApItyAha-ghaTasyeti / atha ziMzapAdyapahArivRkSArthe'ghaTAnavatAravaditi dRSTAntena vRkSazabdAcchizapAdyupahAra iti yaducyate tadvivAdasthAnatvAnna siddhamapi tu vRkSa ityavRkSo na bhavatItyevocyata ityAzaGkaya samAdhatte-yadi tviti / vyAcaSTe-yadi tu so'pIti / vRkSaH ziMzapetyevaM dRzyate si. DI. chA. ghttaanv0| 2 si.kSa. chA. napekSavidhiH / 3 si. kSa. chA. De. pattausyAmuttara0 / 4 si.kSa. chA. mA prti0| 5 si. kSa0 chA. De. buddhruptte0| 6 si.kSa. ghttghttaanvtaar| 7 2 kSa. chA. 0rthaghaTAvatAraH / _ 2010_04 Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 862 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ ubhayaniyamAre raNyaM pratipadyate vRkSaH ziMzapeti tadbhavanavidhyekArthIbhAvAt, tadbhavanabhavanavidhivinAbhAve tu na yujyate, bhavanavidhivinAbhUtasya bhedAkSepAbhAvAt, sAdhanamapyatra bhavanavidhivinAbhUtaM bhedAnAkSepi na samAnAdhikaraNaM vRkSaH ziMzapeti tvadabhimataM vastu syAt, abhAvatvAt vandhyAputravat / yadi tu so'pyapohapara eva syAdityAdi, yadi tu so'pi vRkSazabdo'poha para evAbhaviSyata 5 tataH so'vRkSavyAvRttivRttatvAdvRkSabhedaziMzapAdIn [ nAkSipet ] AkSipatIti ceSTam, ziMzapAdisAmAnAdhikaraNyadarzanAt, tathA nAnumanyeta, anAkSiptatvAttamarthaM, anumanyate tu, na vyudasya [ ta][T], apoha evetyabhAvamAtrArthatvAt, khapuSpavat, vakSyati copasaMhAre zUnyamAtratvAt kiM kaH kena kasmAdvA'pohata iti, kuto'nAkSepAnanumatyavyudAsA iti ceducyate-anarthitvAt-anarthI hi ziMzapAdinA bhedena vRkSazabdaH, , tasmAnnAkSepAdIn kurute, kimiva ? avRkSAbhavanavat, tadvyAkhyA avRkSo ghaTAdItyAdi gatArthA yAvadvyApAra eva nAstIti, 10 yadasAvityAdi, vidhivAde tvasmatpakSe yasmAdasau vRkSazabdo vRkSArthaM ghaTAdibhyo'nyatvena ziMzapAdibhedAtmakaM svArthamananyatvenAkSipati, tasmAttena saha sAmAnAdhikaraNyaM pratipadyate vRkSaH ziMzapeti, tadbhavanavidhyaikArthIbhAvAt tadbhavanabhavanavidhivinAbhAve tu na yujyate tatsamAnAdhikaraNIbhavanaM bhavanamasya tadbhavanabhavanaM tasya tadbhavanabhavanasya vidhirAtmalAbhaH sthitirAcAraH tena vinA bhAve tadvirahitatve na ghaTate-ghaMTAM nApaiti, bhavanavidhivinAbhUtasya bhedAkSepAbhAvAt, na hyabhavato bhedA AkSepakatvaM vA'sti yataH samAnAdhikaraNatA syAt, 15 sAdhanamapyatra-bhavanavidhi [ vinA ] bhUtaM bhedAnAkSepi na samAnAdhikaraNaM vRkSaH ziMzapeti tvadbhimataM vastu syAt, abhAvatvAdvandhyAputravat-anupapanna sAmAnAdhikaraNyabhedAkSepAnumataM tvadiSTaM vRkSaH ziMzapeti padadvayAbhidheyamabhAvatvAdvandhyAputravat / www sAmAnAdhikaraNyam, taca vRkSazabdena ziMzapAdipratItau syAdekArthatvAt, tatra yadi vRkSazabdo'vRkSApoha evAbhaviSyat nAkSipeddRkSabhedaM ziMzapAdi, tatraiva zabdasya prakSINazaktitvAt, bhedAnAmAnantyavyabhicArAbhyAJca na ca bhinnArthavAcakAnAM sAmAnAdhikaraNyaM gavAzvayo20 riva dRSTam, iSTazcAkSepo medAnAm, sAmAnAdhikaraNyadarzanAditi bhAvaH / bhedArthastvayA na svIkAryaH, vyAvRttimAtravRttatvena bhedAnAkSepAdityAha-nAnumanyeteti / apohamAtrArthatvena bhedAnna vyudasyeta vetyAha-na vyudasyeta veti / evaJca medAnAmAkSepAnumativyudAsAsambhavenAbhAvamAtratAprasaGga ityAha-vakSyati ceti, evaJca sarvamidaM dRzyAdivastvityAdyagrimagrantheneti bhAvaH / anAkSepAdau nimittaM darzayati- kuto'nAkSepeti, vRkSazabdo bhedAnnArthayate'bhIpsatyato nAkSepAdi vidhatta iti bhAvaH / dRSTAntamAha-avRkSAbhavanavaditi, vRkSo ghaTAdibhavanaM tadabhAvo'vRkSAbhavanam tacca na bhedAnAkSipati anarthitvAt evaM tadvAcakazabdo'pi tasya po 25 caritArthasya medAkSepe vyApAra eva nAsti, anarthitvAditi bhAvaH / vidhipakSe bhedAkSepamAha - vidhivAde tviti, vRkSazabdo ghaTAdibhyo'nyatvena vRkSArthaM vRkSAnanyatvena ziMzapAdibhedAtmakaM svArthamAkSipati tasmAdeva ca vRkSaH zizapeti zizapayA sAkaM sAmAnAdhikaraNyaM pratipadyata iti bhAvaH / tatra hetumAha-tadbhavaneti, ziMzapAdibhavanena saha vRkSasyaikArthIbhAvAt - abhedAt sAmAnAdhikaraNyAditi vA'rthaH / tatsamAnAdhikaraNI bhavana miti, ziMzapAdinA saha samAnAdhikaraNIbhavanameva vRkSabhavanam, tadartha eva vRkSasyAtmalAbhaH sthitiH AcAraH - maryAdA vA, evaJca ziMzapAdisamAnAdhikara NIbhavanabhavanavidhiM vinA samAnAdhikaraNatA na ghaTata eva tathAvidha30 bhavanavidhivinAbhUtaJca vastu na bhedAnAkSipatIti bhAvaH / tadeva samarthayati - na hyabhavata iti, tadbhavanabhavanavidhirahitasya na kazcidbhedo na vA bhedAkSepakatvaM sambhavati yena sAmAnAdhikaraNyaM bhavediti bhAvaH / prayogamAha-sAdhanamapyatreti, bhavanavidhivinAbhUtaM 1 si. chA. vRkSavyAvRttivyAvRttatvAt, si. vRkSavyAvRttatvAt / 2 si. kSa. De. 'vidhikArthI 0 / 3 si.kSa. chA. De. bhAvenuprayu0 / 4 si.kSa. chA ghaTAnopeti / 5 si. kSa. chA. 'kSepAnumatitvadi0 / 6 si. kSa. chA. 'dvayAvirdhaya0 / 2010_04 Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dRzyAdivastuzUnyatA ] itara Aha kuto'sya bhedasya bhedatvam ? vRkSasAmAnyasyAvRkSAbhAvatve satyasiddhatvAt kathaM so'pi tarhyabhedo na bhavati ziMzapAdivRkSaH ? anivRtteH, ziMzapA vRkSAbhAvAvyAvRtto vRkSa eva na bhavati kuto'bhedaH, atrocyate yadyasAvapi bhedo na bhavati na tarhi vRkSo vRkSo bhavati, abhUtaziMzapAdibhedatvAt, ghaTavat so'pyevameva, abhUtagrIvAdibhedatvAt, vRkSavat, evaM grIvA dirabhUta kapAlAditvAdityAdi yAvat paramANurna bhavatyabhUtarUpAdibhedatvAt, vijJAnavat, rUpAdirapyarUpAdi, abhUtarU- 5 pakSaNabhedatvAt, vijJAnavadeva, sarvatra vA sAmAnyena na bhavantyato'rthAH svabhedazUnyatvAt khaSpavat evaJca sarvamidaM dRzyAdivastu zUnyamApadyate tvanmatenaiva kaH kiM kena kasmAdvA'pohate ? dvAdazAranayacakram ( kuta iti ) kuto'sya bhedasya bhedatvaM ? - ziMzapAdervRkSabhedAbhimatasya tadbhedatvaM, vRkSasAmAnyasyAvRttilakSaNasya [r] vRkSAbhAvatve satyasiddhatvAt kasya bhedaH ziMzapAdiH ?, tasmAdbhedasya ziMzapAderbhedatvaM kutaH ? naivAstItyarthaH, kathaM so'pi tarhyabhedo na bhavati ziMzapAdirvRkSa:, [ na ] abhedo yasmAdanivRtto'napohaH, 10 ziMzapA vRkSAbhAvAvyAvRtto vRkSa eva na bhavati, kuto'bhedaH ziMzapAdirvRkSa iti, atrocyate-yadyasAvapItyAdianiSTApAdanasAdhanam, yadyasAvapi bhedo na bhavati ziMzapAdi na tarhi vRkSo[ vRkSo bhavatIti vRkSasyaivAvRkSatvamavastutvaM pratijJAyate, hetuH - abhUtaziMzapAdibhedatvAt, ghaTavaditi dRSTAntaH so'pyevamevetyAdi - yadi tu so'pi ghaTo na bhavati bheda itISyate tasyApyaghaTatvamabhUtagrIvAdibhedatvAt, vRkSavat, evaM grIvAdirabhUtakapAlAditvAdityAdi yAvat paramANurna bhavatyabhUtarUpAdibhedatvAdvijJAnavat, rUpAdirapyarUpAdi, abhUtarUpakSaNa- 16 bhedatvAt vijJAnavadeva, sarvatra vA sAmAnyena na bhavantyato'rthAH svabhedazUnyatvAt khapuSpavaditi, evaJcetyAdi, prayukta[pra ] stutadoSApAdanopasaMhAraH evamanena vidhinA sarvamidaM dRzyAdi - pratyakSAbhimatamanumeyamabhi www.ww 2010_04 863 tvadabhimataM vastu medAnAkSepi, na samAnAdhikaraNam, abhAvatvAt, bandhyAputravaditi prayogaH, spaSTo'rthaH / nanu bhedAnAkSepitvaM yatsAdhyate tanna yuktam ; siddhasAdhanatvAt, na hi vRkSazabdArthasyAvRkSAbhAvasya zizapAdayo bhedA bhavitumarhanti, tadbhedatvAsiddherityAzaGkate - kuto - 'syeti / tadvyAcaSTe-ziMzapAderiti / hetumAha-vRkSasAmAnyasyeti, taddhi vRkSasAmAnyamanuvRttilakSaNamavRkSAbhAvarUpam, ata 20 evaM ca tadbhedatvaM ziMzapAderasiddhamiti bhAvaH / atha yadi zizapA dirvRkSasya bhedo na bhavati bhavatu tarhi vRkSeNAbhedaH zizapAdivRkSa iti caivamiti zaGkate - kathaM so'pIti / abhedastadA syAdyadA ziMzapAdivRkSAbhAvavyAvRttaH syAt, yadA tu na vRkSAbhAvAdvyAvRttastadA'sau vRkSa eva na bhavati kutastadabheda iti vAdI samAdhatte - nAbheda iti / vizeSeNa vinA sAmAnyaM na bhavatIti sarvasiddham, tathA ca yadi ziMzapAdirvRkSabhedo na syAnna syAttarhi vRkSo vRkSaH, vRkSo vastveva na bhavedityasau nayo'niSTa mApAdayati-yadyasAvapIti / vRkSo na vRkSo vastu betyatra hetumAha-abhUteti / abhUtaH ziMzapAdirbhedo yasya saH, tadbhAvAt, yasya vRkSasya ziMzapAdirbhedo na jAtastattvA- 25 dityarthaH, ghaTo yathA'bhUtaziMzapAdimedo'tha ca na vRkSastathA vRkSo'pyabhUtaziMzapAdibhedo na vRkSazceti mAnArthaH / tadvadeva ghaTAdirapi ghaTAdirna bhavatyabhUtagrIvAdimedatvAdityAha - yadi tviti / yo ghaTo mRdAderbheda itISyate so'pi na ghaTo'bhUtabhedatvAditi bhAvaH / evaM prIvAdayo na pravAdayo'bhUtakapAlAdibhedatvAt ghaTavat, sa kapAlo'pyakapAlo'bhUtasvabhedatvAdityevamAparamANu sarveSAM bhane sarvazUnyataivetyAha-evaM zrIvAdiriti / paramANorapyabhAvamAha - paramANuriti, rUpAdayo hi tadbhedAsteSAM bhedatvAbhAve paramANurapi na syAditi bhAvaH / rUpAdInAmapyarUpAditvamAha-rUpAdirapIti / evaM vizeSato vastvabhAvaM prasAdhya sAmAnyato'bhAvaM sAdhayati - sarvatra vA sAmA- 30 myeneti / tataH kimityatropasaMhAramukhena doSamAha evamanena vidhineti, pramANatrayaviSayIbhUtaM vastu zUnyamApadyate tvadudvA0 na0 32 (109) Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 864 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre dheyaM vA vastu zUnyamApadyate, tvanmatenaiva kaH kiM kena kasmAdvA'pohate ? sarvasya zUnyatve kaH kimityAdi karmakaraNApAdAnabhUtAnAM zabdAdInAmabhAve'pohAbhAva evamityarthaH / atha kathaJcit bhavatyapi vRkSo'vRkSo na bhavati ziMzapA na bhavati ziMzapAbhavatyapItISyate tato brUmaH svArthe ityuktarvidhirviSayaH saMvRtto'rthaH, tadupasarjanazcApoho'sattvAdasatyaH, ukta5 vadevetyeSa zabdasya vizeSArthavidhiH, etena sAmAnyazabdArthavizeSatApyuktaiva / atha kathaJcidityAdi, mA bhUdeSa sarvazUnyatvadoSa iti tyaktvA bhavanAbhAvamAtrArthaikAntApohakalpanA kenacitprakAreNa bhavatyapi vRkSo'vRkSo na bhavati ziMzapA na bhavati ziMzapA bhavatyapItISyate zabdArthazUnyatvadoSabhayAt tato vayaM brUmaH, svArthe ityukteH-svArthe kurvatI zrutirabhidhatta ityAdivacanAMza eva vidhirviSayaH saMvRtto'rthaH, tadidAnI prastutanayamatena zabdArtha yojayati-tadupasarjanazcApoho'sattvAdasatyaH 10 vizeSArthasya vidherupasarjano'pohaH, sa cAsattvAdasatyaH, uktavadeva prAgvistareNAsatyopAdhisatyaH zabdArthaH, -:sa ca vizeSameva vidadhAti nApohata ityeSa zabdArthavidhiriti, etena sAmAnyazabdArthavizeSatApyuktaiva / yathA'nyatve vizeSaprAdhAnyAt sAmAnyabhedaparyAyazabdArthAstadaGgatvAttadAtmakatvAdvA nApohyante tathA vivakSitazabdAdanyasyAvizeSazabdasya svArtha vizeSazabdo'bhidhatte'tattvenAtmAnaM vidadhat abhedatvAnna sattvApattiparityAgenaikAntaM viviktam , nApyavRkSAdyasattvApattimeva, kintu 15 ziMzapAdizabdaH tatsamparigraheNa ziMzapAdi, atyajannevAnuvRttivyAvRttI tadupasarjanAziMzapA'bhavanabIjatAM yan svArthamabhidhatte, itarathA kimityasAvapohetApratipAdayan kizcit ? yadi so'pyapohapara eva syAt ziMzapAzabdo na vidadhyAdRkSArtham , ziMzapAvizeSAtmApannavyAvRttatvAt , nAnumanyeta nApyapoheta vArthApattilabhyatvAdvakSArthoM mA bhUt , tathA copAttArthavirodha iti, kuto'vidhyananumatyavyudAsA iti cedanarthitvAt , anarthI hi ziMzapAzabdo 20 vRkSAdinA sAmAnyena, aziMzapAbhavanavat , aziMzapA ghaTAdi tadabhavana evApakSINazaktitayA vRkSAdisAmAnyAtmakaziMzapAvidhAne vyApAra eva nAsti, yadasau ziMzapAzabdo ziMzapArtha ghaTAdibhyo'nyatvena vRkSAdisAmAnyAtmakaM svArthamananyatvena vidadhAti tatastena saha vRkSaH ziMzapeti sAmAnAdhikaraNyaM pratipadyate / vRkSaH ziMzapeti tadbhavanavidhyekArthIbhAvAt tadbhavanadhineti bhAvaH / evaM sarvazUnyatvAdapoha eva na syAt tatkartRkarmakaraNApAdAnabhUtAnAM kasyApyabhAvAditi darzayati-kA kimiti / 25 athAnyApohamAtrArthakalpanAM parityajya kathamapyayaM vRkSo bhavatyapi ziMzapA vRkSaH ziMzapeti, tadbhavanavidhyekArthIbhAvAt, tadbhavanabhavanavidhivinAbhAve na yujyate bhavatyapyavRkSo na bhavati ziMzapA na bhavati, uktazUnyatAprasajJAditi zaGkate.. atha kathazciditi / vyAcaSTe-mA bhUdeSa iti, ekAntena bhavanAbhAvarUpo'pohaH zabdArtha iti kalpanAM tyaktvA: bhAvaviziSTo bhAvaH zabdArthaH svIkriyata iti bhAvaH / vRkSaH vRkSavarUpo bhavannanyApohAtmako'pi, sa eva ziMzapA bhavan ziMzapA na bhavatyapi, ziMzapAyA avRkSAtmakatvoktarityAzayenAha-kenacitprakAreNeti / anyApoha zabdAntarArthApohaM vA svArthe kurvatI 30 zrutirabhidhatta iti vacanAt svArtheti vacanAMzenokto'rtho vidhireva mukhyo'rthaH sampana ityAzayena prastutanayaH khAbhyupagamAnukUlatAmasya darzayati-svArtha ityuktariti, etadvacanAMzapratipAdyo'rtho vidhiH zabdaviSayaH saMvRtta ityarthaH / bhavatu kiM tata ityatrAha-tadidA. nImiti, evaM vidhiviSaye'bhyupagamyamAne'yaM nayo yojayati svamatena zabdArthamityarthaH / tadupasarjana iti, viSerupasarjanIbhUto 1 si. svArthAdhukteH kSa.chA. svaarthaayuktH| 2 si. kSa. chA.De. sNvRto'| 2010_04 Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAnyanyAvRttimadarthaH] dvAdazAranayacakram 865 vidhivinAbhAve tu na yujyate, bhavanavidhivinAbhUtaM sAmAnyAnAkSepi na samAnAdhikaraNaM, vRkSaH ziMzapeti tvadamimataM vastu syAd bhAvatvAdavRkSatvAdvandhyAputravat , kuto'sya sAmAnyasya sAmAnyatvam ? ziMzapAdi bhedasyAbhAvatve satyasiddhatvAt , kathaM tarhi so'pi bhedo na bhavati vRkSaH ziMzapAdiH, anyasmAdavyAvRtteH, vRkSaH ziMzapAbhAvAdAmAderavyAvRtteH ziMzapaiva na bhavati kuto bhedaH ? atrocyate yadyasAvapyabhedo na bhavati na tarhi ziMzapA ziMzapA bhavati, abhUta- 5 vRkSAdibhedatvAt ghaTavat so'pyevameva, abhUtamRdAdyabhedatvAt , evaM sarvatra sAmAnyena na bhavantyarthAH svasAmAnyazUnyatvAt , khapuSpavadevaJca sarvamidaM dRzyAdivastu zUnyamApadyate tvanmatenaiveti kaH kena kasmAdvA'pohate, atha kathaJcit bhavannapi vRkSo vRkSo na bhavatIti ziMzapA bhavatyapi ziMzapA na bhavatItISyate tato vidhirviSayaH saMvRttastadupasarjanazcApoho'sattvAdasatyaH uktavadevetyeSa zabdasya vizeSArthavidhiriti / (yatheti), yathAnyatve vizeSaprAdhAnyAt sAmAnyabhedaparyAyazabdArthAstadaGgatvAttadAtmakatvAdvA nApohyante tathA vivakSitazabdArthAdanyasya vizeSazabdArthasya[1] vizeSazabdArthasya vA sAmAnyasya svArtha vizeSazabdo'bhidhatte, katham ? tattvenAtmAnaM-sAmAnyena sahaikIbhAvaM vidadhat AtmanaH upasarjanabhAve sahAyakIkArayan , kiM karoti ? svArtha vidhatta iti vartate, abhedatvAt ,[na]sattvApattiparityAgena-na ca vRkSapArthivamRdravyasattvasAmAnyAni tyaktvA vizeSaM tairekAntena viviktaM pratipAdayati, tathArUpArthAsambhavAt 18 sAmAnyopasarjanatvopAyapratipAdyavizeSAtmalabhAtvAt, nApyavRkSAziMzapAdi na bhavatItyasattvApattimeva svArthapratipattirahitAM brUte, abhidheyAbhAve zabdArthavyavahArocchittiprasaGgAt , ko'sau vizeSazabdastadarthoM 10 *mmmmmmmm upohaH saMvRtisattvAdasan guNaparyAyalakSaNo hi vizeSa eva san, aGgulivyatiriktamuSTivadityasatyopAdhisatyaH zabdArthaH sampannaH, tasya ca vidhitvAdvidhinA sAmAnyopasarjanaM vizeSamabhidadhAnaH zabdo na kiJcidapohate, anapavAdapratipattijanakatvAdvidherityuktatvA. diti bhAvaH / sAmAnyazabdasya sAmAnye vizeSavidhyarthatvAt na kiJcidvyAhanyata ityapyukta evetyAzayenAha-eteneti / idameva 20 samarthayati-yathA'nyatva iti / vRkSAdizabdasyAnArabhyavidhitvAdvidhiprAdhAnyena vizeSamabhidadhaddhaTAdInAmiva pRthivIziMzapAta disAmAnyamedaparyAyazabdArthAnAmanyatvasya tulyatvAdvirodhAvirodhAbhyAmapohAnapohaprasaGge tadaGgatvatadbhavanAtmakatvAdvA na sAmAnyAdayo'pohyanta ityAha yathA'nyatve vizeSaprAdhAnyAditi / tathA vivakSitavRkSAdizabdAdanyasya sAmAnyazabdasya svArtha pRthivIdravyAdikaM vizeSazabdaH sAmAnyena saha khArthamekIbhAvaM vidadhat pratipAdayatItyAha-tathA vivakSiteti / sAmAnyenAtmAnamekIbhAvaM vidadhat kathamabhidhatta ityatrAha-Atmana iti / na sAmAnyaM parityajya kevalaM vizeSaM vizeSazabdaH pratipAdayituM kSama 38 ityAha-na sattvApattIti / sAmAnyAsampRktavizeSAtmakavastuno'sambhavAditi hetumAha-tathA rUpArtheti / sAmAnyamupasarja. masvAdvizeSapratipAdanAyopAyatvAttasyaiva vizeSasya paramArthatvena tadaGgabhAvaM gatamiti na tatparityAgena vizeSa vizeSazabdo'bhidhatte ityAha-sAmAnyopasarjanatveti / nApi kevalaM vizeSa vinA'vRkSAdyapohameva vRkSazabdo brUta ityAha-nApyavRkSeti / abhAvamAtrArthatve medAnAkSepasvabhedazUnyatvAt sarvazUnyatApattyA'bhidheyAbhAvAcchabdArthavyavahArabhaGgaprasaGga ityAcaSTe-abhidheyAbhAva iti / zizapAdivizeSazabdaH sattvAnuvRttisvarUpavRkSasAmAnyasya samparigrahaNenAvRkSAdyasattvaparigraheNa ca ziMzaSAdi brUte ityAha- 30 ko'sAviti, ziMzapAdizabdaH vRkSAdisAmAnyasamparigraheNAvRkSApohaparigraheNa cAnuvRttivyAvRttI atyajanneva svArthamAcaSTe iti 1 vivakSitazabdAdanyasyAvizeSazabdasya sAmAnyazabdasya svArtha vizeSazabdo'bhidhate iti pAThaH syAditisaMbhAvyate, sAmAnyazandArthavizeSatAyAH pratipAdyatvAt / 2 si.kSa.chA.De. degdhyAt manaupa0 / 3 si.kSa. chA. vishesstrekaa| _ 2010_04 Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 866 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre veti ceducyate ziMzapAdiH, tatsamparigraheNa vRkSAdeH sattvasyAnuvRtteH sAmAnyasya samparigraheNa tadabhAvAvRkSAdyasadataghyAvRttyapohaparigraheNa caatyjnnevaanuvRttivyaavRttii| kiM kAraNaM na te tyajyatIti ceducyateyasmAt tadupasarjanAziMzapA'bhavanabIjatAM yan svArthamabhidhatte, gacchan-vrajannityarthaH, svArthAnuvRtti sAmAnyopasarjanatvasyAziMzapAyAH-ghaTAdeH tatrAbhavanalakSaNasya ca vyAvRttisAmAnyasya svArtha:"5 ziMzapAzabdasya ziMzapArthaH sa bIjaM tayoranuvRttivyAvRttyoH, itarathA kimityasAvapoheta, apratipAdayan kiJcit ?, yadi tu so'pItyAdi pUrvavadvantha ISadviziSTaH prasaGgo yAvadvizeSArthavidhirityupanayaH, tatra vizeSa ucyate-vRkSaH ziMzapetyatra ziMzapAzabdo na vidadhyAt vRkSArtha, ziMzapAvizeSAtmApannavyAvRttatvAt iti pUrvavadgamo'rthApattyA nAnumanyeta vA, avRkSo na bhavatItyukte'rthAdApannaM vRkSo bhavatItyayamartho mA bhUt , iSyate cAsau, kutaH ? upAttArthAvirodhAt, upAttArthAvirodha ityatretizabdasya hetvarthatvAt , aziMzapAbhavanavadi10 tyAdiravRkSAbhavanavadityAditulyaH, sAmAnyagamaviparyayeNa tadavinAbhAvivizeSArtho gamanikayA neyaH, abhAvatvAdavRkSatvAdityAdihetukaH, abhAvamAtrAbhyupagamAca hetusiddhiH, tadviparyaye'smatpakSApattiH, zeSagrantha. bhAvanA pUrvagraMthabhAvanAtulyA, evaM tAvat sAmAnyabhedaparyAyazabdArthAnapohavat sAmAnyasAmAnyazabdArthAnapoho'ntarniviSTavizeSAbhidhAyisAmAnyazabdArthavidhizcoktaH, vidhereva zabdArthatvAt / yattvavirodhAdityuktaM so'pyevamevAvirodho ghaTate bhavanavidhyekArthIbhUtatvAnnAnyApohe, 18 bhAvaH, sattvamanuvRttizca sAmAnyaparyAyau, asadabhAvAvRkSAdyasadatadvyAvRttizabdA apohaparyAyA iti dhyeyam / anuvRttivyAvRttyoratyAge kAraNamAha-yasmAditi / ziMzapAdizabdo vRkSasAmAnyopasarjanatvamaziMzapAvyAvRttiJcopagacchantaM svArtha ziMzapAM te'ta eva ziMzapA vRkSopasarjanatvasyAnuvRtteH aziMzapA'bhavanasya vyAvRttisAmAnyasya ca bIjabhUteti bhAvaH, gacchan brajaniti yanniti padasyArthaH / yadi ziMzapAzabdaH ziMzapAM nAbhidadhIta vRkSAdiH kasya sAmAnyaM syAt , apoho vA kasmAdanyasya syAttasmAcchizapA tayo/jamityAzayenAha-itaratheti, tasmAt vizeSazabdaH khArtha vRkSopasarjanaM vaktIti bhAvaH / yadi tu sa zabdo'ziMzapA20 vyAvRttimAtraM bravIti na tu vRkSopasarjanaziMzapAmityucyate tarhi vRkSAdisAmAnyazabdasyAvRkSo na bhavatItyapohamAtrAbhidhAne yadi tu so'pyapohapara eva syAdityAdigranthenoktA doSAH prasajyanta ityAha-yadi tu so'pItyAdIti / vRkSaH ziMzapetyatra ziMzapAzabdasyApohamAtraparatve vRkSavidhiparatvaM na syAt ziMzapAkharUpApatteAvRttatvAt, svasamAnAdhikaraNavRkSazabdArthenAvRkSo na bhavatItyevaMrUpeNArthAdApannaM vRkSArtha vA nAnumanyeta ziMzapAzabdaH, anumanyate tu, ziMzapAzabdopAttArthenAviro dhAditi pUrvagranthato'tra vizeSamAdarzayati-tatra vizeSa iti / zizapAzabdo vRkSAdisAmAnyenAnarthitvAdRkSasAmAnyaM na vidadhIta 25 nAnumanyeta nApyapoheta vetyatra dRSTAntaM viziSTamAha-aziMzapAbhavanavaditi. ziMzapAzabdasya ghaTAyaziMzapAvyAvRttikaraNa evopakSINazaktitvena vRkSAdividhAnAdau vyApAra eva nAstIti bhAvaH / yatazca vRkSAdisAmAnyAtmakaM ziMzapAdi na vidhatte'ta eva tadbhavanavidhyekArthIbhAve yatsAmAnAdhikaraNyaM bhavati tadbhavanavidhivinAbhAve na ghaTate'taH vRkSaH ziMzapeti tathA bhavanavidhivinAbhUtaM ye na samAnAdhikaraNaM tvadabhimataM vastu syAt , abhAvatvAdavRkSatvAdvandhyAputravaditi sAdhakahetumAdarzayati pUrvagranthokAdviziSTa hetuM darzayan-abhAvatvAdavRkSatvAditi / zeSabhAvanA pUrvabhAvanAtulyelyAha-zeSati, upasaMharati-evaM tAva30 diti| antarniviSTeti, abhyantarIkRtavizeSaM sAmAnya sAmAnyazabdo vidhatte, vidhereva zabdArthatvAditi bhAvaH / atha vRkSazabdaH sAmAnyabhedaparyAyazabdAnAmarthaM nApohate'nyatve tulye'pi, avirodhAt , virodhAttu ghaTAdInapohata iti yaducyate tannAvirodho'pi vidhizabdArthatApakSa eva ghaTate nAnyApohapakSa ityAha-yattvavirodhAdityuktamiti / vyAcaSTe-yadapi tvayeti, vRkSazabda - si.kSa. chA.De. pohotvishissttvishessaa| 2010_04 Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhavanameva zabdArthaH] dvAdazAranayacakram 867 anyatvAvizeSAt , abhAvatulyatvAcca, samUhazca prakRtipratyayAdInAM tadarthAntaravAcakaH, evaJca vidhipradhAnazabdArthatvAt sAmAnyavizeSazabdayoH prakRtipratyayayorbhavanasAmAnyAparityAginostadvizeSakartRpadArthavAcitvaM samUhena bhavatIti nIlotpalamiti vartipadArthabhavanasAmAnyavAcinovizeSaNavizeSyatvasambandhalakSaNasAmAnyavizeSabhAvivRttyarthavAcitvam , vyAdisamUhasya vAkyArthavAcakatvam , upAttArthAvirodhisAmAnyopasarjanaprakRtavidhyarthatvAt sarvazabdAnAm / / yattvavirodhAdityAdi, yadapi tvayA kAraNamuktamanyatve'pi sAmAnyAdizabdArthAnapohe teSAmavirodhAditi so'pyevamevAvirodho ghaTate, bhavanavidhyekArthIbhUtatvAt-sAmAnyAkhyaM vizeSAkhyazca yatkizcidvastu tatsarvaM bhavanamevAnyonyAtmApattyaikIbhUtaM sa eva zabdArtho vivakSitArthopakArAvinAbhAvitvenaikIbhUto vidhIyamAnatvAdevAviruddha iti yujyate, nAnyApohe, anyatvAvizeSAt , abhAvatulyatvAcca ko virodhAvirodhAviti, samUhazca[prakRtipratyayAdInAM]tathA tadarthAntaravAcakaH, tadvyAkhyA-evaJcetyAdi, evaJca kRtvA vidhi- 10 pradhAnazabdArthatvAt sAmAnyavizeSazabdayorityAdi yAvat vA[kyA]rthavAcakatvamiti, prakRtipratyayayorbhavanasAmAnyAparityAginoH tadvizeSakartRpadArthavAcitvaM samUhena bhavatIti nIlotpalamiti vartipadArthabhavanasAmAnya'sAmAnyabhedaparyAyazabdArthAnnApohate'nyatve tulye'pItyatra tvayA yatkAraNamuktaM teSAmavirodhAditi so'virodho nApohazabdArthatApakSe sambhavati kintu vidhizabdArthatApakSa eveti bhAvaH / hetumAha-bhavaneti, sAmAnyaM vizeSazca bhavanalakSaNAtmalAbhenAnanyArthabhUta: ananyabhUtatvAdeva sAmAnyarUpaM vizeSarUpaJca yatkiJcidvastu vivakSitArthopakAritvAvinAbhAvitvena zabdena vidhIyamAnatvAdaviruddhaM 15 bhavati, na tvanyApohe vRkSAdbhinne paTAderiva pRthivIziMzapAtAdizabdArthAnAmapyanyatvasyAviziSTatvAt paTAdeviruddhatva sAmAnyAderaviruddhatvamityatra niyAmakAbhAvaH, anyApohasyApyabhAvasvarUpatvena nirdharmakatvAt viruddhatvAviruddhatvadharmayostatrAvakAza eva nAstIti bhAvaH / pUrva samUhazca prakRtipratyayAdInAM tadarthAntaravAcaka iti yuktyA vakSyAma ityuktaM tannirUpayati-samUhazceti, ghaTaH paTaH ityAdiprakRtipratyayasamudAyabhUtaM nAmapadamekatvAdiviziSTaM ghaTaM bodhayati, evaM pacatItyAdiprakRtipratyayasamudAyabhUtamAkhyAtapadaM pAkakartAraM bodhayati, arthasya hi bahavo'vasthAmedAH santi, yena ca yo'vasthAbhedaH paridRSTastenevAsau samAkhyAyate, yathA vIrasyedaM 20 vairaM vIrAyA idaM vairaM vA gacchati garjati girati gadati guvati vA gaurityAdi, tatra cAnvayavyatirekAbhyAM prakRtipratyayatadarthavibhAgaH kriyate, tatra prakRtyarthaH sAmAnya pratyayabhede'pi tadabhedAt , yathA vRkSaH vRkSau vRkSAH, pacati pacataH pacantItyAdi, pratyayArthazca vizeSaH pradhAnam , prakRtipratyayau sahArtha brUtaH, tayoH pratyayArthaH pradhAnamityuktatvAt , evaJca sAmAnyavizeSazabdayoH prakRtipratyayayoH samudAyasya bhavanasAmAnyAparityAgitadvizeSavAcakatvaM vidhirUpeNaiva dRSTam / vyastapadAnAM vidhipradhAnazabdArthatvamupadarya samasta i taddazeyati-nIlotpalamitIti, vartipadArthabhavanasAmAnyavAcinoH-samAsaghaTakanIlapadotpalapadayonIlaguNaviziSTadravyo- 25 tpalatvaviziSTadravyavAcinorityarthaH, vizeSaNavizeSyabhAvarUpasambandhalakSaNaH sAmAnyavizeSabhAvarUpo vRttyarthaH samAsArthaH, tadvAcitvaM nIlotpalazabdasya samastasyetyarthaH, nanu nIlazabdo nIlaguNaviziSTaM dravyamAha, utpalazabda utpalatvaviziSTaM dravyam , dvAvapi dravyazabdau parasparAnupakArakapradhAnArthavAcakAviti kathaM vizeSaNavizeSyabhAvaH, atrocyate nIlazabdo dravyamAha sa ca guNanimittaka iti tatra niyatajAtIyatayA nizcayo nAsti, avinAbhAvAttu dravyajAtimAtramAha tathA ca niyatajAtIyAkAMkSAsti, utpalazabdo'pi jAtinimitto'nizcitaniyataguNasambandhe dravye vartata iti tasya niyataguNavizeSAkAMkSA'sti tatazca nIlaguNaviziSTamutpalaM syAdanyadvA, utpalatvajAtiviziSTaM dravyaM nIlaM syAdanyadveti saMzayaH syAt, tacca saMzayaM vAkyaikavAkyatAlakSaNasamAse nirAkaroti nIlazabdo utpalazabdenAbhisambadhyamAnaH vizeSavacanaH, utpalazabdazca nIlazabdenAbhisambadhyamAno vizeSavacana iti sa ca sambandhaH sAmAnAdhikaraNyarUpaH bhinnanimittaprayuktayorekasminnartha vRtteH, yadeva ca dravyamutpalaM tadeva nIlamityabhedAnnIlotpalayorvizeSaNavizeSyabhAva dheti bhAvaH / evaM rAjapuruSAdayo'pi zabdAH rAjAbhisambandhipuruSavizeSavacanAH sAmAnyopasarjanavizeSapradhAnA evetyAha...si.kSa.chA. De. kovirodhAditi / 2010_04 Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 868 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre vAcino vizeSaNavizeSyatvasambandhalakSaNasAmAnyavizeSabhAvivRttyarthavAcitvaM tathA rAjapuruSAdInAM rAjAbhisambandhavizeSaNAdInAM jJeyam , vyAdisamUhasyeti, devadattastiSThati devadatto gRhe tiSThati devadatta gAmabhyAja zuklAmityAdi dvi[tri]catuHpaJcAdipadasamUhAnAM vAkyArthavAcakatvamupAttArthAvirodhisAmAnyo[pasarjana]prakRtavidhyarthatvAt sarvazabdAnAmiti / __ ayaJca...... // anena pArataMtryAt sacchabdAnAkSepavacanena san ghaTa iti sAmAnAdhikaraNyaM na prAmotIti pratyuktaM pratiSedhasAmAnAdhikaraNyaM veditavyam / ayazcetyAdi zlokaH, yaduktaM tvayA ghaTAdibhedAnAkSepitvAt sacchabdasya jAtisvarUpopasarjana dravyamAnAbhidhAnAt pArataMtryAt ghaTAdibhedAbhedatvAttaiH saha sAmAnAdhikaraNyAbhAva iti yathA pareSAM doSastathA tavApyasanniSedhamAtrAbhidhAnapArataMtryAnnAkSipatyeva sadbhedAn ghaTAdIniti tulyadoSasambhave kiM 10 mudhA bhrAmyate tvayA ? iti, anenetyAdi, tadbhAvanA pArataMtryAt sacchabdAnAkSepavacanena san ghaTa iti sAmAnAdhikaraNyaM na prApnotIti pratyuktaM pratiSedhasAmAnAdhikaraNyaM veditavyam / __ Aha ca-'tanmAtrAkAGkSaNAdbhedaH svasAmAnyena nojjhitaH / nopAttaH saMzayotpatteH sAmye caikArthatA tyoH|| (pramA0 sa0) iti, AtmArpaNAmAtramAkAGkSati sAmAnyaM svabhede, atastanmAtrAkAMkSaNAjhedaH ziMzapA vRkSaNa sAmAnyena nAsti tato'nyazceti kiM taryupAtta eva tadanubaddhata15 ttvAt, anyatve satyapyekakAryatvAdekArthatA sAmAnyavizeSayoranyo'nyAparityAge satyAtma lAbhAdanyataratyAge kharUpApratilambhAt, atra yaduktaM 'nopAttaH saMzayotpatteH sAmye caikArthatA tathA rAjapuruSAdInAmiti / evaM padadvayasamUhasya sAmAnyopasarjanavizeSavidhipradhAnavAcitvamuktvA'samastadvitryAdipadasamudAyasyApi tathAtvamAha-devadatta iti, devadatta gAmabhyAja zuklAmityAdAvAkAMkSAyogyatA''sattimatpadasaMghAte sarvataH paripUrNArthaprakAzake padasaMghAte yadi devadattapadaM sAmAnyamAne prathama pravartate tataH tasya gavAdipadakAle'sattvAt kathaM tasya vizeSe'vasthAnam , 20 vAcaH kramavartitvAt, gavAdipadakAle tatsattvAbhyupagame'pi tenopAttAyAH sakalavizeSasAdhAraNatAyAH tyAgAyogAt vizeSe'va. sthApanAsambhava eva tyAge vA padAntarabodhyavizeSArthe vAcakatvAbhAvAdeva kathaM tatra sthitiH syAt , tasmAnna vAkyaghaTakAH zabdAH vAcakAH kintu tathAvidhapadasamUha eva viziSTapariNAmApannaH sAmAnyopasarjanavizeSavidhipradhAnamartha brUte bAlAnAM vAkyArthapratipAdanAya parikalpitapadavibhAgotthApitArthAvirodheneti bhAvaH / yaduktaM prAk ayantu guNadharmaH yaH svato'nyAn vyAvartayan dravyamAha na tu dravyavizeSAnAkSipati parataMtratvAt, ataH sAmAnAdhikaraNyAbhAvaH, nanvanAkSiptairavyAptairapi sAmAnAdhikaraNyaM 25 bhaviSyati vivakSAvazAt, na hyasatyAM vyAptau sAdharmyavaidhAbhyAM kasyApyAkSepaH sambhavati rUpaM zuklaM rUpaM nIlamiti, tasmAcchutaguNamedAbhedatvAdanAkSepastato'nyasya tadvata ityAdi sattvapakSe doSaH sa tavApItyAha-ayaJceti / vyAkaroti-yaduktaM tvayeti, dravyAdizabdo dravyatvaM tadvantaM vA'bhidadhat na dravyAdIn tadvizeSAn vA''kSipet , zrutaguNabhedAbhedatvAt , pArataMtryAcca, tatazca vizeSaiH sahana sAmAnAdhikaraNyamityarthaH / ayaM doSo'pohapakSe'pohavatpakSe ca durvAra evetyAha-tathA tavApIti / asanniSedheti, san ghaTa ityAdau saddhaTazabdayorekasminnarthe vRttirna sambhavati, tadvAcyayorapohayobhinnatvAt , na cobhayoAvRtyorekArthe vRtterarthadvArakaM zabdayoH 30 sAmAnAdhikaraNyaM sambhavatIti vAcyam , nIrUpayoAvRttyorAdheyatA'sambhavAt , vandhyAputravat , sambhave'pi na saddhaTau vastubhUtI zabdena gamyete, ata eva ca yaiva vyAvRttiH sa eva vyAvRtta iti pratyukta, vyAvRtteAvRttatve vastunaH zabdAdivAcyatApatteH, tasmAnnApohapakSe aikaarym| vyAvRttimadvastuni zabdavAcyatve'GgIkriyamANe'pi sadAdibhedAnAM ghaTAdInAM sadAdizabdarAkSepo'zakya eva, sadAdizabdasya parataMtratvAt , sa hi asahyAvRttyupasarjanaM tadvantamAha, na sAkSAt, sAkSAdanabhidhAne ca na tadgatabhedAkSepo yujyate madhurazabdena zakkAderiveti bhAvaH / atha prakArAntareNa vyAvRtterAkSepakatvaM sAmAnAdhikaraNyabAdarzayati-Aha ceti / vyAcaSTe 2010_04 Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhedena sAmAnyopAdAnam ] dvAdazAranayacakram 869 tayoH // ' iti tat kutaH saMzayaH ? kuto vA sAmyaikArthaste, anupAttatvAdvizeSANAm, upAttatvAnna saMzayaH syAdvRkSavaditi cenna, uktatvAt / Aha ceti, uktArthasaGgrahakArikA, 'tanmAtrAkAMkSaNAt' ityAdi, AtmArpaNAmAtramAkAMkSati sAmAnyaM svabhede'tastanmAtrAkAMkSaNAdbheda:- ziMzapA vRkSeNa sAmAnyena [ binA ] nAsti tato'ty [kta]zceti, kiM tarhi ? upAtta eva, kasmAt ? tanubaddhatattvAt tena saha vizeSeNa sAmAnyasyAnubaddhatve sati tattvAt ekatvApatteH, 5 vizeSaipravaNatvAt, anyatve satyapyekakAryatvAdekArthatA sAmAnyavizeSaiyoranyo'nyAparityAge satyAtmalAbhAt, anyataratyAge svarUpApratilambhAt sAmAnAdhikaraNyam, na hi vRkSeNa vinA ziMzapA, ziMza[pa] yA vinA vA vRkSo'stIti, atra yaduktaM 'nopAtta: saMzayotpatteH sAmye caikArthatA tayoH ' // iti tatkutaH wwwwwwwwww saMzayaH ? kuto vA sAmyaikArthaste - saMzayastAvat-anyApohamAtrokteH anupAttatvAdvizeSANAM sAmAnyazabdena nAsti, yadyupAttAH syurvizeSAH syAt saMzaya [ : ] sAmyamapi ca nAsti, anupAttatvAt kutaH sAmAnAdhi- 10 karaNyaM 1, upAttatvAnna saMzayaH syAdvRkSavaditi cenna, uktatvAt - sAmAnyAdupasarjanAt vidhivizeSArthAnniyame nizcayadarzanAditi / kicAnyat wwwwww. anekaJca sAmAnyamiha vRkSaH ziMzapetyukte bhedazabdenopAttam, ziMzapAvidhyekArthIbhUtArthatvAt, atastayozcitrA vizeSaNavizeSyatA, vivakSAvazAt, ziMzapA vRkSaH vRkSaH ziMzapetyaniya- 15 madarzanAt, nAmAdyanekaM sAmAnyaM, pUrvoktavidhinA sarvasya nAmAditvAt, ziMzapaiva vA nAmAdyatanmAtrAkAMkSaNAditi, sAmAnyaM khabhede AtmArpaNamAtraM - bhedeSu khAnuraktapratyayajanakatvenAtmArpaNamAtramAkAMkSati, tasmAt sAmAnyena vinA bhedasya svarUpameva nAsti, tasmAt kathaM sAmAnyena svabhedAH parityajyante ? upekSyante vA ? kintu parigRhyanta eva, vizeSeNa vyAptatve sati ekAtmatvAt, tatazca vizeSaNapravaNatvena sAmAnAdhikaraNyaM syAdeva vizeSasyopAttatvAt, anupAttatve hi saMzayaH syAditi kArikAbhAvArthaH / upAttatve hetumAha - tadanubaddhatattvAditi, vizeSeNa vinA sAmAnyasyAsambhavAt 20 tenAnubaddhaM sAmAnyam, yaiva vyAvRttiH sa eva vyAvRtta ityekatvApattirapItyarthaH / bhede AtmArpaNAkAMkSaNAt vRkSAvinAbhAvitvaM ziMzapAdeH bhedAnubaddhatvAcca vizeSAvinAbhAvitvaM sAmAnyasyeti parasparAvinAbhAvitvena tayorAtmalAbha ityAha- sAmAnyavizeSayoriti / parasparaM vinA bhAvitve tatsvarUpameva na syAdityAha - anyataratyAga iti, tadevaM sAmAnyavizeSayoranyatve'pi sambhUyaikakAryakAritvAt ekArthatA sAmAnAdhikaraNyaM syAdeveti bhAvaH / parasparAvinAbhAvameva darzayati- na hIti / atrAcAryo matamidaM nirAcaSTe-atra yaduktamiti, sAmAnyena vizeSAnupAdAne saMzayApattiH sAmye caikArthatA yA tvayoktA tatkutaH 25 sambhavati vRkSAdizabdenAvRkSA pohamAtrasyoktatvAt tAvatA ca vizeSANAmanupasthityA purovarttIidaM ziMzapAdi vA nimbAdi veti saMzayaprasaGgAbhAva eva, vizeSasyopAdAne'pyavastutvameva, sAmAnyena svAtmArpaNAt, sAmAnyaM hi avRkSApoho'bhAvAtmA, svAtmArpaNAca medo'pyabhAva eveti sutarAM saMzayAbhAva iti bhAvaH / tadevAha - saMzayastAvaditi, na hi nIrUpo'bhAvaH kamapyupAdatta iti bhAvaH / anupAttatvAdeva ca sAmyamapi nAsti yenaikArthatA bhavedityAha - sAmyamapi ceti, ekAtmatApi cetyarthaH / nanu vRkSazabdena vRkSasyeva bhedA apyupAttAH nAtaH saMzayAdirityAzaGkate - upAttatvAnneti / sAmAnyopasarjana vizeSavidhipradhAnazabdArthatvaniyame tu nizcayotpatterna 30 saMzayAdi syAt, na vA sAmAnAdhikaraNyAdyanupapattirityuktatvAditi samAdhatte-uktatvAditi / atha vizeSaNavizeSyayorvinigamanAviraheNa sAmAnyopasarjanamedapradhAnapakSe saMzayamupapAdayitumAha- anekazceti / vizeSaNavizeSyabhAvavaiparItyaM vRkSaH zizapetyatra ni 1 si. tatsambandhatatvAt kSa. chA. tatsanavadhAnatvAt / 2 si. kSa. chA. vizeSaNena / 3 si. kSa. chA. vizeSaNa. / 4 si. kSa. chA. vizeSaNayo / 5 si. kSa. chA. dhintavAM te bU. / 2010_04 Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 870 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamA pekSayA sAmAnyam, taccedaM bhedena vRkSeNa vyabhicAriNA vidhyekArthIbhUtatvAdupAttaM tataH saMzayaH syAt , avRkSaziMzapAvyAvRttyarthe vRkSaziMzapAmAnayeti bhavatyeva vizeSyavizeSaNatvAniyamaH, na tu yathocyate tvayA na tayostulye vizeSaNavizeSyate iti, dRSTatvAnniyamena tulyatvasya / __anekaM cetyAdi, iha vidhipradhAne zabdArthe vRkSaH ziMzapeti cokte bhedazabdena anekazca sAmAnyaM, 5 pRthivIdravyasadAdinAmasthApanAdravyabhAvAkhyaM sarvamapyupAttam-avyabhicAriNA bhedena, ziMzapAdividhyekA rthIbhUtatvAt , atastayozcitrA-sAmAnyavizeSazabdayorvizeSaNavizeSyatA, vivakSAvazAt kadAcidvRkSaNa ziMzapA vizeSyate kadAcicchizapayA vRkSaH, ziMzapA vRkSo vRkSa[:]ziMzapetyaniyamadarzanAt , tasyAniyamasya hetuM darzayati-nAmAdyanekamityAdi, nAmaziMzapA sthApanAziMzapA dravyaziMzapA bhAvaziMzapA, kanyAyAH ziMzapeti nAmni kRte nAmaziMzapA, tacca sAmAnyaM pUrvoktavidhinA sarvasya nAmatvAt , ziMzapaiva vA nAmAdyapekSayA 10 sAmAnyam , taccedaM bhedena vRkSaNa vyabhicAriNA vidhyekArthIbhUtatvAdupAttam , tataH saMzayaH syAt , avRkSaziM zapA kanyA nAmaziMzapA tavyAvRttyarthaM vRkSaziMzapAmaudAyikabhAvAtmikAM bhAvaziMzapA[mA]nayeti bhavatyeva vizeSaNatvaM vRkSasya ziMzapAyAzca vizeSyatvamaniyamaH, na tu yathocyeta tvayA na tayoH tulye vizeSaNavizeSyate[iti] dRSTatvA niyamena tulyatvasyeti, evaM tAvanneyaM yAvat saditi / payati-iha vidhipradhAna iti, vRkSaH ziMzapetyAdau sAmAnyazabdo vizeSazabdazcobhI sAmAnyabhedaparyAyazabdArthAnAhaturiti prAga 16 vistareNa prapaJcitam , tatra yadA bhedazabdena ziMzapAzabdena vRkSapRthivIdravyasattvAdIni nAmasthApanAdravyabhAvaziMzapAdIni sarvANyucyante, teSAM zizapAbhedAvyabhicArAta ziMzapAvidhyekIbhatArthatvAcca tadA sAmAnyavizeSazabdayorvizeSaNavizeSyabhAve vai citratAyAM hetumAha-vivakSAvazAditi, yato vizeSyavizeSaNate jJAtAjJAtatvaprayukte, na tu pratiniyate, jJAnaJca vaktRsamavetaM tadicchAjanyacca, ato vaktricchAnuvidhAyitvaM vizeSaNavizeSyabhAvasyeti bhAvaH / vivakSAyA niyAmakatve loke'niyataprayogadarzanameva prayojakamityAha-ziMzapAvRkSa iti / nanu nAsti sarvatrAniyamaH nIlotpalamiti utpalanIlamiti ca prayogAniyamAdarzanAt, na cotpalazabdena 20 jAtyAtmakameva dravyaM pratIyate, utpattiprabhRtyAvinAzaM jAteraparityAgAt, na hi bhavati zAbaleyasya gauriti, kintu gauH zAbaleya ityeva, nIlAdizabdAstu guNavacanAH guNAzcotpAdavinAzadharmAH, utpalasya nIlamiti dravyavyatiriktA api pratIyante'to na dravyasya guNAtmaka tvamiti guNazabdo'pradhAnameva jAtizabdazca pradhAnameveti nAniyamadarzanamiti vaacym| tatra tathA bhavatu nAma, yatra tu dvayorjAtivacanatvaM vRkSaH ziMzapeti tatrobhayojAtivacanatvAdrvyavAcitvAt pradhAnatvAdanyatarasya vizeSaNatvenAniyamo bhavatyeveti, na cAtrApi vRkSazabdaH prathamamucyamAno bhedavAcakatve'pi sarvAn bhedAn pratipAdayatIti tadvizeSaNAya gRhyamANo vizeSaNameva bhavati na tu vizeSyam , prathama 25 ziMzapetyuktau tasya sAmAnyasyApi vAcakatvena ziMzapA vRkSa iti pratItervizeSatvAvinAbhUtatvAt , na hi bhavati vRkSaH ziMzapeti vAcyam , ziMzapAzabdena nAmasthApanAdravyabhAvaziMzapAyA api bodhAt kanyAde maziMzapAyA vizeSaNAyopAdIyamAno vRkSazabdastadvizeSaNaM bhavatyeveti aniyataprayogadarzanamastyeveti nirUpayati-nAmAdyanekamiti / nanu nAmAdiziMzapAnAM sAmAnyabhedaparyAyazabdArthatvAbhAvAt ziMzapAzabdArthaH kathamityatrAha-taJca sAmAnyamiti, anekaM nAmAdisAmAnyamityarthaH / athavA nAmAdiSu ziMzapAyA SAM sAmAnyamityAha-ziMzava veti| taccedaM nAmAdibhedena-ziMzapAdibhedazabdena nAmaziMzapAdevakSavyabhi30 cAritvAttadvAcakena ziMzapAdividhyekArthIbhUtatvAt prigRhiitmevetyaah-tnycedmiti| tatazca prathama ziMzapetyuktau kiM ziMzapAzabdena ziMzapAbhidhAnA kanyA vivakSitA uta vRkSabhUtaziMzapA vivakSiteti sandehe tadvizeSaNAyopAdIyamAno vRkSo bhavatyeva vizeSaNaM vRkSaziMzapAmAnayeti, tasmAdvizeSaNavizeSyabhAvasyAniyama evetyAha-tataHsaMzaya iti / tasmAdRkSaH ziMzapetyAdau vizeSyavizeSaNabhAvasya vyavasthitatvotirna yuktA, kintu vizeSyAbhimatenApi vizeSaNAbhimatasya svAtmani niyamanAttasyApi taM prati vizeSaNatvamiti dvayorapi vizeSaNavizeSyate niyamena tulyatvadarzanAdityAzayenAha-na ta yathocyeteti / sadvyam, dravyaM, ghaTaH ityAdAvapi tathaiva bhAvyami3B tyAha-evaM taavnneymiti| ghaTAdibhedazabde bhedAntaravAcakapaTAdizabdArthAn paTAdIn virodhitvAdapohata iti yaduktaM tatra kizcit _ 2010_04 Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ virodhitvahetukhaNDanam ] yadapyucyate tvayA 'bhedo bhedAntarArthantu virodhitvAdapohate / sAmAnyAntarabhedArthAH svasAmAnyavirodhinaH // " (pramA0 sa0 ) iti, tatrApi na tu virodhitvAdapohate, virodhAbhAvAt, aGgAGgibhAvena sAmAnyavizeSabhAvApatteH sarvasya, kasmAttarhi apohate ? ucyate - 'svArthAvabaddhazaktizca bhedo bhedamapohate ! sAmAnyArtha vizeSArthavidhimanniyamazruteH // ' iti svArthAvabaddhazaktitvAt ziMzapAzabdaH khadirAdimapohate, sAmAnyArthavizeSArthavidhimanniyamazruterbhedAntarasyA- 5 vivakSitatvAt na tu virodhitvAt, sAmAnyavizeSayoravinAbhAvitve sAmAnyAvinAbhAvinA vizeSAntareNa svarUpeNaiva kathaM virudhyate vizeSaH ? etena sAmAnyAntarabhedArthAH svasAmAnyavirodhina ityAdi sarvamabhihitanyAyena pratyuktArthamityalamatiprasaGgena / " ( yaducyata iti ) yaducyate tvayA 'bhedo bhedAntarArthantu virodhitvAdapohate / sAmAnyAntarabhedArthAH svasAmAnyavirodhinaH // ' ( pramA0 sa0) 0) iti, tatrApi na tu virodhitvAdapohate, virodhAbhAvAt, aGgAGgibhAvena 10 sAmAnyavizeSabhAvApatteruktanyAyena sarvasya nAmAdyapekSasya, kasmAttarhyapohate ? ucyate - yasmAditthaM 'svArthAzaktizca bhedo bhedamapohate / sAmAnyArthavizeSArthavidhimanniyamazruteH // ' ( granthakArasya ) iti, svArthe'vabaddhA zaktirasya ziMzapAzabdasya vRkSasAmAnya sahAyasya ziMzapAyAmevAvabaddhA, tasyA eva vivakSitatvAttu zabdAntaraurthapratipAdanasahAyabhAvApratipattiH, ataH svArthAvabaddhazaktitvAt ziMzapAzabdaH khadirA dimapohate, kiM kAraNaM? sAmAnyArthavizeSArthavidhimanniyamazruteH - yeyamabhihitAnAM sAmAnyazabdenopasarjanasAmAnyArthena vizeSANAM niyamArthA www wwww dvAdazAranayacakram 2010_04 871 zikSayitumAha yadapyucyate tvayeti / vyAkaroti-yaducyata iti, bhedo - vizeSazabdo medAntarArthaM-vizeSazabdAntaravAcyamarthaM virodhitvAdvyAvartayati, vijAtIyavyAvRttimanto vizeSArthA hi upAttasAmAnyasya virodhinaH yathA'ghaTAdivyAvRttivijAtIyApaTa | divyAvRttimantaH paTAdayo'ghaTa vyAvRttervirodhinaH, ata eva ca ghaTazabdaH paTAdizabdArtha vyAvartayatIti kArikArthaH / atra bhedAntarArthavyAvRttau virodhitvAditi yo heturuktaH so'hetureva, ghaTAdipaTAdyeorvirodhAbhAvAditi zikSayati - tatrApi na tviti, ghaTazabdena hi saddravyapRthivImRddhaTanI lazuklakRSNAditattaddhaTa kuTa kumbhakalazAdayaH nAmasthApanAdravyabhAvaghaTAzca procyante tatra 20 sadAdisAmAnyena tadvantaH sarve paTAdayo vizeSA api tadrUpeNopasthitA eva, ata eva nAsti ghaTAdInAM paTAdinA virodhaH ghaTAdeH kenacidrUpeNA ghaTAditvAditi, aGgAGgibhAvagatyA - pradhAnopasarjanabhAvena sarvasya jagataH sAmAnyavizeSabhAvApatteruktatvAnnAsti kasyApi kenacidvirodha iti bhAvaH / nanu yadi sarvaM sarvAtmakatvAdaviruddhaM tarhi ghaTAdiziMzapAdizabdaiH paTAdikhadirAderna kuto bodhaH kuto vA tadapohyata ityAzaGkate - kasmAttarhyapohyata iti / kArikAmukhenAsyAH samAdhimAha - svArthAvabaddheti, yasmAdbhedazabdasya zaktiH svArthe pratibaddhA tasmAdeva sa bhedAntarazabdArthamapohate, sAmAnyazabdapratipAdyasAmAnyopasarjana vizeSArtha- 25 niyAmakazrutitvAditi tadarthaH / sAmAnyapadasamabhivyAhRtavizeSapadasthale vizeSapadaM sAmAnyapadenAbhivyaktasyAbhivyaJjakam, sAmAnyapadena hi sAmAnyakhacitAkhilavizeSAvagatirbhavati tatra tatra taduttaramupanyasyamAno vizeSazabdastanniyamAyApavAdAya vA syAt, tatazca ziMzapAdizabdaH zizapAM niyamayati, apohate ca khadirAdimiti bhAvArthamAcaSTe - svArthe'vabaddheti / ziMzapAdeH ziMzapAdAveva kuto'vabaddhA zaktirityatrAha - tasyA eveti, zizapAyA eva vakturvivakSitatvAcchabdAntarArthakhadirAdipratipAdane ziMzapAzabdo vRkSazabdasya sahAyabhAvaM na pratipadyata iti bhAvaH / niyAmakatvamevAdarzayati-ata iti, yataH zabdAntarArthapratipAdana - 30 sahAyabhAvApratipattirata eva ziMzapAvabaddhazaktitvAt ziMzapAzabdaH khadirAdyarthamapohamAnaH svArthamAcaSTe iti bhAvaH / vRkSazabdena prasaktasyAnyasya niyAmakatvAditi hetumAha - sAmAnyArtheti, sAmAnyazabdena pratipAdyo yaH sAmAnyopasarjanavizeSArtha staM vidhirUpeNaiva niyamayati vizeSazrutirityarthaH / tamevArtha sphuTayati-yeyamabhihitAnAmiti, vRkSazabdenAbhihitAnAM sadravya 1 si.kSa. chA. De. 'kSasyAkasmA0 / 2 si. kSa. chA. De. 'zrutiH / 3 si. kSa. chA. De. 'rArthApra0 / 4 si. kSa. chA. De. 'pratipattiH / dvA0 33 (110) 15 Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mmmmmmmm 872 ___ nyAyAgamAnusAri gIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre vizeSazrutiH, iSTAyAH ziMzapAyAH pratipAdanasya tahAratvAt , yathA'smAbhiH prAgyistareNa vyAkhyAtA sA sAmAnyArthavizeSArthaguNapradhAnayuktavidheyArthavatI tasmAddhetoH tasyAH sAmAnyArthavizeSArthavidhimanniyamazruterbhedAntarasthAvivakSitatvAt prayojanAbhAvAt svArthAvabaddhazaktitvAt bhedaH ziMzapAdiH bhedaM-khadirAdimapohate, na tu virodhitvAt , sAmAnyavizeSayoranyonyAvinAbhAvitve sAmAnyAvinAbhAvinA vizeSAntareNa svarUpeNaiva 5 kathaM virudhyate vizeSaH?-ziMzapAdiH khadirAdineti, etena sAmAnyAntarabhedArthAH svasAmAnyavirodhina ityAdisarvamabhihitena nyAyena-sAmAnyavizeSabhavanaviddhyekIbhUtArthatvAdinA pratyuktArtham-pratyuktaH-pratiSiddhaH svArthaH tvadIyasya evamAdino vacanasya, ityalamatiprasaGgena-anyApohazabdArthanirAkaraNaprasaGgaparamparAgataH tiSThatu vicAraH, prakRtamastviyarthaH / / yattUktaM kathaM punaH zabdasyArthAntarApohena svArthAbhidhAnam ? pUrvadoSAprasaGgazca katham ? 10 ityatra tvayA 'adRSTeranyazabdArthe svArthatyAMze'pi darzanAt / zruteH sambandhasaukarya na cAsti vyabhicAritA // [pramA0 samu0] anumAnAnumeyasambandho hi abhidhAnAbhidheyasambandhaH, tatra yathA dhUmasyaikadeze darzanAdagneranagnervA'darzanAdanagnivyudAsenAgnipratItiH tathA zabdasyAnvayavyatirekAvarthAbhidhAne dvAram, tau ca tulyAtulyayovRttyavRttI, tatra tulye nAvazyaM sarvatra vRttirAkhyeyA, kvacidAnantye'rthasyAkhyAnAsambhavAt, na hi saMbhavo'sti vRkSazabdasya sarvavRkSeSu 15 darzanena, nApi sarvatra liGgini sarvaliGgasya sambhavo'gnidhUmAdivat , yadyapi ca kvacidasti DityAdiSu sambhavastathApi na tadvAreNAnumAnam , sarvAtmanA'pratIteH, guNasamudAyo hi DitthAkhyo'rthaH, na ca sarve kANakuNTAdayo DitthazabdAdgamyante, evmnvydvaarennaanumaanaabhaavH| yattUktamityAdi, kathaM punaH zabdasyArthAntaretya dicodyaM parAbhiprAyaM gRhItvA svamatanirdoSatApradarzanArtha svamataM pratyuccArayatA utthApitaM yAvat pUrvadoSa[]prasaGga iti, bhedajAtitatsambandhatadvatpakSagatA 20 pRthivIvRkSatvopasRSTavRkSavizeSANAM niyamArthA zizapAvizeSazabdazrutiH, abhIpsitaziMzapAdyarthapratipAdanasya sAmAnyazabdArthoM pasRSTavidheyaniyamadvAratvAt , yadi vRkSazabdo medAn ziMzapAdIn nAbhidadhIta, tataH ziMzapAyAstadbhedatvaM na syAt , vRkSo'pi vRkSo na bhavedabhUtaziMzapAdibhedatvAt , evaM zizapAzabdo yadi vRkSasAmAnyaM na vidadhIta tataH vRkSasya tatsAmAnyatvaM na syAt , ziMzapA'pi ziMzapA na bhavet , sAmAnyavizeSApannavyAvRtArthatvAdityAdinA prAgabhidhAnAt sAmAnyavizeSazabdArthayoraGgAGgibhAvagatyA vizeSaparamArthatvena bhavanavidhyekArthIbhUtatvAt ziMzapAzrutiH sAmAnyArthavizeSArthavidhimaniyamazrutiriti bhAvaH / idamevAha-sA 25 sAmAnyArtheti / yasmAnniyamayati vizeSazrutiH sAmAnyArthavizeSArtha tata eva bhedAntarasyAvivakSitatvAttadvidhAne prayojanAbhAvAt svArthAvabaddhazaktiH ziMzapAdivizeSazabdaH khadirAdibhedAntaramapohate, na tu bhedAntreNa virodhAdilyAha-tasmAddhetoriti / avirodha pradarzayati-sAmAnyavizeSayoriti, bhedasya bhedAntareNa nAsti virodhaH, svasAmAnyAvinAbhAvitvena svasvarUpatvAditi bhAvaH / sAmAnyAntarabhedAthoH khasAmAnyavirodhina ityapi yaduktaM tvayA tadapi pratikSiptam , sAmAnyAkhyaM vizeSAkhyaM ca yatkiJci' dvastu tatsarvaM bhavanameva, anyo'nyAtmApattyA caikIbhUtaM tadeva zabdArthaH, sa cAviruddhaH, vivakSitArthIpakArAvi-bhAvitvenekIbhUtatayA 30 vidhIyamAnatvAdiprAguktatvAnnAnyApohaH zabdArthoM yujyata ityAha-eteneti / nanvantirApohena svArtha zabdo yadhucyate tarhi bhedajAtitatsambandhatadvacchabdArthatApakSeSu ya AnantyavyabhicArAdibhiH samayAsambhavalakSaNadoSa uktaH so'nyApohavatpakSe kathaM na syAdityatrApohavAdyudIritasamAdhiparijihIrSayA''ha-yattaktamiti / arthAntarApohapUrvakasvArthAbhidhAnaM zabdasya kathaM yujyate ityAdipranyo medujAtyAdivAdyabhiprAyaM parigRhya khamate te doSA na santIti pradidarzayiSayA svamatamupavarNayatA'pohavAdinodbhAvitA ityAkhyAti-kathaM punariti / pUrvapakSAbhiprAyamAha sa eva-bhedajAtIti, bhedo-vizeSo vA jAtivA jAtisambandho vA jAti.. __ 2010_04 Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nmamim---- anvayavyatirekAsambhavaH] dvAdazAranayacakram . doSAsta pApyAnanyavyabhicArAdayaH kathaM [na] syuriti nanu zabdasyArthAntarApoheneti parapakSadoSAbhidhAnamAtreNa svapakSAsiddhitaH pRcchati, kathaM vA'rthAntarApohena svArthAbhidhAnaM, pakSasiddhiriti vAkyazeSaH, pUrvadoSAprasaGgazca kathaM arthAntarApohena svArthAbhidhAne, atrocyate tvayA-'adRSTeranyazabdArthe svArthasyAMze'pi darzanAt / [zruteH sambandhasaukaryaM na cAsti vyabhicAritA] / ' (pra. samu.) anyApohenArthAbhidhAnasiddhiriti vAkyazeSaH, anumAnAnumeyasambandho hyabhidhAnAbhidheyasambandhaH, tatra yathA dhUmasyaikadeze darzanA- 6 dagne , anagnervA'darzanAdana navyudAsenAgnipratItiH, tathA zabdasyAnvayavyatirekAvarthAbhidhAne dvAram , tau ca tulyAtulyayovRttyavRttI, tatra tulye nAvazyaM sarvatra vRttirAkhyeyA, kvacidAnantye'rthasyA''khyAnAsambhavAta, na hi sambhavo'sti vRkSazabdasya sarvavRkSeSu darzane[na], nApi sarvatra liGgini sarvaliGgasya sambhavaH, agnidhUmAdivadyadyapi ca kacidasti DitthAdiSu sambhavaH, tathApi na tadvAreNAnumAnam , sarvAtmanA'pratIteH guNasamudAyo hi DitthAkhyo'rthaH, na ca sarve kANakuNTAdayo DitthazabdAd gamyante, eva-10 mnvydvaarennaanumaanaabhaavH| syAdetavyatirekasyApyasambhavaH, tata Aha atulye tu satyapyAnantye'zakyamadarzanamAtreNAkhyAnam , adarzane'pravRtteH, ata eva ca svasambandhibhyo'nyatrAdarzanAttavyavacchedAnumAnam , evaJca kRtvA vRkSazabdAd dravya- .: mmmmmmm mAnvA zabdasyAthai iti pakSagatA ityarthaH / ke doSA ityatrAha-Anana :. Anantyapadena samayAbhAva ucyate bhedasya vizeSasya 15 khalakSaNasya kSaNikatvena saGketavyavahAraprAptakAlAvyApakatvAt , na hyatItAnAgatabhedabhinneSvananteSu bhedeSu samayaH sambhavatyatiprasaGgAt jAtitadyogayorasiddhatvAttadvato'pyasambhavAdAnantyameva- samayAsambhava eva, avidyamAnAnAmapyeSAM zabdArthatve vyabhicAra iti bhAvaHsattvavAdI jAtyAdipakSe doSapradarzanamAtreNa svapakSAsiddhimabhimanyamAnaH praznayatItyAha-nanu zabdasyeti / atra bauddhasyoktimupanyasyatyAcAryaH-atrocyate tvayeti, vAcyavAcakabhAvo nAnumAnAnumeyasambandhAdanyaH, zabdasyAnyazabdArthe'darzanAt svArthaikadeze darzanAccAnyApohena svArthAbhidhAnasiddhiriti bhAvaH / anumAnAnumeyabhAvasambandhameva tAvadarzayati-tatra yatheti, dhUmasyAgnerekadeze 20 darzanAt , anagnimatyadarzanAdyathA dhUmo'nagnivyAvRttyA vahiM gamayatItyarthaH / tathA zabdo'pyanvayavyatireko dvArIkRtya khArthamabhidadhItetyAha-tathA zabdasyeti / tau cAnvayavyatireko tulye vRttiratulye cAvRttirityevaMrUpAvityAha-tau ceti / tatra tulye sarvatrAvazyaM zabdasya vRtterAkhyAnaM na sambhavatItyAzayenAha-tatra tulya iti / anAkhyeyatve kAraNamAhakvacidAnantya iti, sthalavizeSe'rthasyAnantatvena sarvatra zabdasya vRtterAkhyAnAsambhavAdanvayagrahAsambhava iti bhaavH| asambhavameva darzayati-na hIti. vRkSAkhyo'rtho'nantaH, sarveSu vRkSeSu bhUtabhaviSyadvartamAneSu na vRkSazabdasya darzanaM sambhavatIti bhAvaH / nanu 25 liGgaliGgibhAvena syAdavagatirityatrAha-nApIti, nApi sarveSu vRkSeSu liGgiSu sarveSAM vRkSAdizabdAnAM liGgAnAM darzanaM sambhavatIti bhAvaH / dhUmAdagneranumAnavat DisthAdizabdAt DitthAderavagatiH syAt vAcyavAcakayorekatvAdityAzaGkAyAmAha-agnidhUmAdivaditi / tatrApi DityAdizabdAnna DitthAdyarthAnumAnaM sambhavatItyAha-tathApIti / hetumAha-sarvAtmaneti, DitthAderguNasamudAyAtmano'rthasya sarvasvarUpeNa na DitthazabdAdavagama iti bhAvaH / tadevaM tulye vRtterAkhyAnAsambhavena nArthAnumAnasambhava ityupasaMharati-evamiti / atulye'vRttilakSaNavyatirekadvAreNApyanumAna na sambhavatItyAha-atulya iti / atulye-vipakSe'nya- 30 1 si. kSa. chA. De. degranyazabdArthasvArtha / 2 si.kSa. chA. De. anyApohena naarthaaH| .. _ 2010_04 Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ MAMA mmms wwwwwww nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre tvAnumAnamupapannaM bhavati, anvayadvAreNa cAnumAne'yaM doSaH, yasmAdanugato'sti vRkSazabdArthAdisahitasya ziMzapAdiSu tasmAt kevalenApyanumAnaM prApnoti / (atulye viti) atulye tu satyapyAnanye'zakyamadarzanamAtreNa adarzane'pravRtterAkhyAnam , adarzanamAtratvAt , adarzanaM hi darzanAbhAvamAtram , ata eva ceti, yasmAddarzanasya sarvatrAsambhavaH satyapi OM ca darzane sarvathA'numAnAbhAvo'ta eva svasambandhibhya iti, yatra dRSTaH so'tra sambandhyabhipretaH, na tvavinA bhAvitvasambandhena, anyatra[]darzanAditi-abhidheyAbhAve adarzanAt, anyathA hi vRkSazabdasya tasmin vastuni pRthivIdravyAdyabhAve'pi darzanaM vaktavyaM syAt , tadvyavacchedAnumAnamiti, yathaivAdarzanamuktaM vRkSAbhAve'vRkSe tato vyavacchedAnumAna-avRkSo na bhavatIti, evaM[ca kRtvA vRkSazabdAd dravyatvAdyanumAnamupapannaM bhavati, anvayadvAreNa cAnumAne'yaM doSaH, yasmAdanugato'sti vRkSazabdArthAdisahitasya ziMzapAdiSu tasmAt mmmmmom 10 kevalenApyanumAnaM prApnoti / pAyoti / atha bahuSu palAzAdiSvapi dRSTa iti saMzayo bhavatIti cet, evaM sati vRkSArthe pArthivatvadravyatvasattArthAH santi teSu vRkSazabdasya samAnatvAt saMzayaH syAt , nizcayastu dRSTaH zabdAdavRkSanivRttyarthAbhidhAnavadapArthivAdivyAvRttyA vRkSAbhidhAnAt, tathApi vRkSapArthivadravyasacchabdA Anulomyena triddhyekArthanizcayahetavaH, na ca sambandhadvAraM muktvA zabdasya 15 liGgasya vA svArthakhyApanazaktirasti, Aha ca 'bahutve'pyabhidheyasya na zabdAt sarvathA gatiH! svasambandhAnurUpyeNa vyavacchedArthakAryasau // ' anekadharmA zabdo'pi0 (pramA0 sa0) zabdArthe'dRSTimAtreNAvRtterAkhyAnaM na sambhavatIti vyAcaSTe-atulye tviti / adarzanaM hi darzanAbhAvamAtram , tanmAtratve ca kathaM pravRttirAkhyAnasya, tasmAdadarzane'pravRtterAkhyAnamazakyamevetyAha-adarzane'pravRtteriti / tadeva hi darzanamaGgaM yadi niHzeSe sapakSe hetodarzanaM syAt, evaM tadevAdarzanamaGgaM yadi niHzeSe sAdhyavyatireke hetoradarzanaM syAt, yata eva ca niHzeSe hetodarzanamAna20 nyAnna sambhavati DitthAdau satyapi ca darzane sarvAtmanA'pratItene tadvAreNAnumAnam, uktamapi-'liGgaliGgayanumAnAnAmAnantyAdekaliGgini / gatiryugasahasreSu bahuSvapi na vidyate // ' iti, ata eva khasambandhibhyo'nyatrAdarzanAttavyavacchedAnumAnaM bhavatItyAzayena bhASyagraMthamAha-yasmAddarzanasyeti / asya vyAkhyATIkAgranthamAha-yatra dRSTa iti, atra vasambandhipadenAvinAbhAvitvasambandhena khasya sambandhI yo ya iti na vivakSitaH kintu yatra sa dRSTaH sa svasambandhIti bhAvaH / vRkSazabdasambandhibhyo'nyatra vRkSazabdAnabhidheye vRkSazabdasyAdarzanAdRkSazabdo'vRkSavyavacchedaM gamayatIti darzayati-anyatreti / khasambandhibhyo'nyatra yeSAma25 bhAve yasyAdarzanaM tena tadvyavacchedAnumAnaM bhavati, dRSTaM hi vRkSazabdasambandhino'nyatra pRthivIdravyAdyabhAve'pi vRkSazabdasyAdarzanam, na hi pRthivIdravyasattvAdyabhAve darzanaM vRkSasyAbhyupagamyate, vRkSasya vRkSazabdasambandhitvadarzanavat pRthivyAderapi vRkSazabdasambandhitvadarzanAdityAzayemAha-anyathA hIti / pRthivyAdevRkSazabdasambandhitvadarzanAbhAve hiityrthH| tatazca kimityatrAha-tadvyavacchedAnumAnamiti, vRkSazabdasambandhivRkSAbhAve'vRkSe vRkSazabdAdarzanAt yathA tacchabdenAvRkSavyavacchedAnumAnaM bhavati tathA pRthivIdravyAdya bhAve'pi tasyAdarzanAttacchabdena tadyavacchedAnumAnamapi syAttathA ca vRkSazrutirapRthivIdravyAdyapohakRt syAditi bhAvaH / tameva 30 doSamAha-yathaiveti / yatra dRSTaH so'tra sambandhItyanvayaM dvArIkRtyAnumAnasyAbhidhAne'yaM doSa ityAha-anvayadvAreNeti / khasa mbandhitvameva pRthivIdravyAdezayati- yasmAdanugata iti / nanu vRkSazabdaH zizapAtadabhAvasahacaritatvena dRSTo'to vRkSazabdaH kiM ziMzapAM gamayet kiM vA palAzAdIti saMzaya eva syAdityAzaGkate-atha bahuSviti / samAdhatte-evaM satIti / evaM 1 chA. raasmaanmdrss| 2010_04 Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrutisambandhanirAsaH ] dvAdazAranayacakram wwwww ( atheti ) atha bahuSu palAzAdiSvapi dRSTa iti saMzayo bhavati, evaM sati vRkSArthe pArthivatvadravyatvasattArthAH santi teSu vRkSazabdasya samAnatvAt saMzayaH syAt, nizcayastu dRSTaH zabdAt, vRkSazabdo'vRkSanivRttyaiva[svaH ]rthako'pArthivavyAvRttyApi svArthe vartate tathApi vRkSapArthivadravyasacchabdA [A] nulomyena tridvyekArthanizcayahetavaH, evamarthAntaravyudAsenArthAntarAbhidhAnamupapannam, na ca sambandhadvAraM muktvA zabdasyeti yathA bhedAdyanabhidhAnaM pUrvamuktaM taddarzayati-Aha ceti, etamevArthaM lokadvayenApi darzayati- ' bahutve'pya - 5 midheyasye'ti, ziMzapAdibhedA antrAbhipretAH, na dravyAdaya:, tathA hi vRkSavadbhedeSu saMzayo dRSTaH, arthatastu dravyAdiSu nizcayaH, 'svasambandhAnurUpyAttviti yasmAdasau tajjAtIye dRzyamAno'rthAntaranivRttidvAreNaiva dRSTo'bhidhAyakaH prAgevAnyatrAdRzyamAnaH, tasmAt sambandhAnurUpyAt tadviziSTamevArthamAha, 'anekadharmA zabdo'pi sAmAnyadharmaikaguNatvAdibhiH vRkSArthaM tasmin vastuni nAbhidhatte, tathA hi te vinApi vRkSArthena rasAdiSu dRSTAH, na tu vRkSazabdo'nyatra dRSTaH, tasmAdvRkSazabdenaiva pratyAyanamanupapannamityuktvA svapakSasi - 10 ddhAvupapattiH pUrvadoSAbhAvazca yasmAcchruteH sambandhasaukarya [m ] bahutve'pi tulyAtulyayorvRttyavRttI sambandhasaukaryAt na cApi vyabhicAritA bhedAnabhidhAnAt evaM tAvadbhedAnabhidhAne ye'pi doSA uktAH te parihRtA iti anyApohavAdipakSaH | " AcAryopa dUSaNaM vaktukAmaH prAk tAvat tatra yadidaM zrutisambandhasaukaryamucyata iti parihArabIjameva dUSayitumAha etadayuktaM yato'nvayavyatirekAvapIha na ghaTete, 'anyApohArthanairmUlyAt svArthasyAMze'pyadarzanAt / zruteH sambandhadauSkaryAt tathApi vyabhicAritA // ' ( granthakRtaH ) 2010_04 875 sati vRkSazabdasyAvRkSanivRttirapyartho na syAt, avRkSavyAvRttitadabhAvasahacaritatvAdvRkSazabdasyAvRkSanivRttirvA'pRthivyAdinivRttirvA'rthaH syAditi saMzaya eva syAt, na tu dRSTo nizcayo bhavediti bhAvaH / evaJca vRkSazabdasyAvRkSanivRttyaivArthavattvam, apRthivyA divyAvRttinizcayazcArthataH, ata eva vRkSazabdaH pArthivadravyasadarthanizcaya hetuH pArthivazabdo dravyasadarthanizcayahetuH sacchabdaH 20 sadarthanizcayaheturityAha-vRkSazabda iti / arthAntaravyudAsenArthAntarAbhidhAnamapi svasambandhibhyo'nyatretyAdiprakAreNa sambandhadvAraM muktvA na bhavatItyAzayenAha - na ca sambandhadvAramiti / nanu vRkSazabdavAcyeSu bahuSu palAzAdiSu vRkSo'yamiti pratyayo dRSTaH, eSAM madhye katamo vivakSita iti sAmAnyAt saMzayo bhavatItyAzaGkate - bahutve'pIti, abhidheyasya bahutvAditi bhAvaH / medazabdena vivakSitamAha - ziMzapAdIti / dravyAdayaH kuto na vivakSitA ityatrAha - arthatastviti, arthApattyA dravyAdau nizcaya eva bhavati, vRkSasya dravyAdinaiyatyAditi bhAvaH / arthAntaranivRttidvAreNAbhidhAyakatvamAdarzayati-yasmAdasAviti / vRkSAdizabdo 25 vRkSajAtIye dRzyamAno ghaTAdAvanyantrAdRzyamAno'vRkSanivRttidvAreNAbhidhAyako dRSTa ityarthaH / yasmAttathA dRSTastasmAdarthAntaranivRttiviziSTamartha zabda AhetyAha- tasmAditi / vRkSazabdo'vRkSanivRttiviziSTamevAha, na tu apArthivatvA divya | vRttiviziSTam, tajjAtIye dRzyamAno'nyatrAdRzyamAno'rthAntaranivRttidvAreNAbhidhAyaka iti sambandhAnurUpatAyA abhAvAdityAdazayati- anekadharmeti / te - guNatvAdayaH, pratyAyanaM - apArthivAdivyAvRttyA vRkSAdibodhanam arthAntarApohena svArthAbhidhAnamiti khapakSasiddhau sambandhAnurUpyatopapattiH, AnantyavyabhicArAdayaH pUrvadoSA bhedAnabhidhAnena parihRtA iti bodhyam / etadevAdarzayati - yasmAcchruteriti / 30 ebamanyApohavAdipakSaM pradarzya prathamaM zrutisambandhasaukaryaM bIjabhUtamevAcAryo dUSayati - tatra yadidamiti / tatra kAraNamAha 1 kSa. 0 / 2 si. kSa. chA. vRkSArthI / 3 si. kSa. 'siddhAnupapa0 / 15 Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 876 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre iti, yadida muktamarthAntarApohena svArthAbhidhAnamiti, atrArthAntaraM nAmA'nyo'rtha iti yasmAdbhavati tasmAttattAvadvicAryate, sa kimanyo'rthaH sa eva bhavati vidhinA? utAnyo na bhavatItyapohena ? . etadayuktaM yata ityAdi / yAvanna ghaTete iti, yasmAttAvadanvayavyatirekAvapIha na ghaTete dUrata 5 eva yAvarthAbhidhAna hetU tulyAtulyavRttyavRttibhyAM bhavata ityabhimatau, tasmAdayuktaM sambandhasaukaryamiti pratijJAtaM tadupapAdanArthamAha-anyApohArthanairmUlyAt' ityAdi zlokaH, apohAtha[f]bhAvAt sambandhAbhAvaH svArthagandhasyApyadarzanAt saMzayabIjamapi nAsti kuto vyabhicArA''zaGketyupannyAsaH, tato yadidamuktaM codyapakSa evArthAntarApohena svArthAbhidhAnamityatrArthAntaraM nAmAnyo'rtha iti yasmAdbhavati tasmAttattAvadvicAryate-sa kimanyo'rthaH sa eva bhavati vidhinA anyAkhyo'rtha ucyate ? utAnyo na bhavatItyapohena ? iti dvayI kalpanA syAt / 10 tatra yadi tAvanmatamanya iti sa eva bhavatIti tataH tacchabdotpAdyavijJAnaviSayatvAt sa iti zabdena yadvijJAnaM tasya svArtha evAnyAkhyArtho viSayaH saMvRttaH, tatazca svArthe tasminnavyAvRttyA vidhinaiva pratipanne kimapohena kriyate ? arthapratItevRttatvAt , athApi syAdanyApohena prayojanamitthaM tadA tasmin vidhinA'nyavijJAnakAle yadyanyo bhavati tataH sa na bhavati, atha sa bhavatyanyo na bhavatItyarthAdApannaM tadanyayorubhayorapi tattvatazca svata eva 10 siddham , tasmAt syAdapyanayoranyApohapratyayaH upasarjano vidhirna bhavitumarhati, asatyopAdhi. satyazabdArthatvAt , itthamanyapratipattividhireva na vyaavRttiH| - (tatreti) tatra yadi tAvanmatamanya iti sa evAnyAkhyo bhavatIti tataH sa iti zabdenotpadyate yadvijJAnaM tasya vijJAnasya svArtho'bhidheya evAnyAkhyArtho viSayaH saMvRttaH sa eva, tatazca tasminnavyAvRtyA'nyAkhye'rthe vidhinaiva pratipatteH kimanyApohena kriyate ? nArtho'pohenetyarthaH, kasmAt ? arthapratItervRttatvAt 20 arthapratItyartho hi zabdaprayogaH, anyApohakalpanA ca tadabhidhAnasvarUpaparijJAnArthA tadarthapratItau vyarthA sA, athApi syAdanyApohena prayojanamitthaM syAt , nAnyathA, tadyathA-tadA tasmin vidhinA'nyavijJAnakAle yadyanyo yasmAttAvaditi, zabdasyArthAbhidhAne'nvayavyatireko dvAramiti yaduktaM tadeva na ghaTata iti bhAvaH / dUSaNaM kArikayA''habhanyApohArtheti, anyApoharUpArthasya nirmUlatayA'sambhavAt, zabdena kenApi rUpeNArthasyAnabhidhAnAdabhidheyabahutvAsambhavena saMzayAsambhavAt vyabhicArAbhAvAcca zrutisambandhadauSkaryamiti bhAvaH / tatrAnyApohArthanamUlyaM darzayitumAha-tato yadidamukta25 miti, arthAntarApohena khArthAbhidhAnaM tvayoktaM tatrAnyo'rtho'rthAntaramucyate, anyazvAsAvarthaH kiM vidhirUpeNa uta pratiSedharUpeNa procyata iti bhAvaH / tatra prathama pakSaM dUSayitumAha-tatra yadi tAvaditi / tadvyAcaSTe-tatra yadi tAvanmatamiti / yadyanyAkhyArthaH sa eva syAttarhi tacchabdajanyavijJAnaviSayaH anyAkhyo'rthaH sa evAbhidheyo jAtaH sa ca nAnyavyAvRtto vidhinA ca pratipanna iti tatpratipattyartho'nyApoho nirarthaka iti bhAvaH / anyApohaveyarthe hetumAha-arthapratIteriti, arthaviSayapratipattijanakatvaprakArakecchAviSayatvena zabdaprayogasyAnyApohavyatirekeNApi shbdenaarthvissyprtiite||ttvaadvaiyrthymiti bhAvaH / 30 anyApohaprakalpanA ca zabdavAcyArthasvarUpaparijJAnAya bhacet, taDhinava tadarthapratipattau tu tatvalpanA vyathevetyAha-anyApoheti / evamapi yadyanyApohasya prayojana miSyate tarhi vakSyamANaprakAreNaiva syAdityAha-athApIti | zabdenAbhidheye vidhinA1kSa. bhAva i. si, bhAvata i0 / 2 si. kSa. vairmalmAt / 3 si. graMthasyA0 kSa. yathasyA0 / si. bha. nAvyAkhyo'rtha / 2010_04. Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anyApohArthanermUlyam] dvAdazAranayacakram bhavati tataH sa na bhavati, atha sa bhavati anyo na bhavatIyaryAdApannaM tadanyayorubhayorapi tattvaM, tazca svata eva siddham , tasmAt syAdapyanayo:-tadanyayoranyApohapratyayaH sa copasarjano vidhirna bhavitumarhati, kasmAt ? asayopAdhisatyazabdArthatvAt , itthamanyapratipattibidhireva na vyaavRttiH| ____ athAnyo na bhavatIti tasyApyanyasya yadi vyAvRttireva svarUpam , tato'pi praznAvyavasthA, sarvatrAsyAkSepasya tulyatvAduktavat , anyatvasya cobhayaviSayatvAt tadagrahaNe ko'sAvanyaH / yadapohAdanyApohaH syAt , kuto vAnyo na bhavatItyucyate ? yato'syAnyasyAnyatvaM siddhyet nirdhAryametadanyatvam / (atheti) athAnyo na bhavati-atha mA bhUdeSa doSa ityanyo na bhavatIti tasyApyanyAkhyasyArthasya vyAvRttireva abhyo na bhavatIti syAt svarUpam , tataH kiM ? tato'pi praznAvyavasthA-so'pi yo'nyo na bhavatItyucyamAno'rthaH kiM sa eva bhavati, utAnyo na bhavatIti pRcchayase tvam , tatra yadi sa eva bhavatIti brUyAstvaM 10 pUrvavadvidhirarthaH, athAnyo na bhavati so'pyanyaH tathA praSTavyaH yo'nyo na bhavatItyucyate tato'pyanyaH praSTavya iti praznAnavasthA / kasmAt ? sarvatrAsyAkSepasya tulyatvAduktavat , kiJcAnyat-anyatvasya cobhayaviSayatvAtanya iti sa ucyate'nyApekSayA, so'pyetadapekSayA, ayamasmAdanyo yamasmAdanya iti, tayordvayorapi svarUpataH siddhau dviSThaM tadanyatvaM siddhyati tatastasyAnyatvasyobhayaviSayatvAt tadagrahe ko'sAvanyaH ? tayoranyayovidhi. rUpeNAgrahaNe ko'sAvanyo nAma ? yadapohAdanyApohaH syAt , kuto vA'nyo na bhavatItyucyate ? yato'syA- 15 nyasyAnyatvaM siddhayet yato'nyaH, yo'nya ityetad dviSThatvAdanyatvasya nirdhAryametadanyatvam-nAnyathA 'nirdhArayituM zakyamityabhiprAyaH / evantu na sa kazcidarthoM bhavitA, ubhayato'pyabhAvaprasaGgAt svArthasyAMzo'pi na dRzyata eva, anyo na bhavatItyucyamAne ubhayato'pi na bhavati na bhavatItyanyasyAvyA'nyatAvijJAnakAle tattadanyayorupasthitau parasparamedapratyayaH pazcAdarthato bhavati so'nyasmAdbhinnaH, anyazca tasmAdbhinna ityanyonyamanyA-30 pohapratyayo jAyate sa upasarjana eva, asatyopAdhisatyazabdArthatvAditi zabdAdanyapratItirvidhirUpata eva na vyAvRttirUpata iti bhaavH| evamanyApohavaiyarthyaprasaGge tadvAraNAya vAdI prAha-athAnya iti / vyAcaSTe-atha mA bhUditi, dvitIyo vikalpa eSaH, anyApoha ityatrAnyAkhyA'rtho na vidhirapi tu so'pyanyApoharUpa eveti na pUrvadoSa iti bhAvaH / atrAnavasthAmApAdayitumAha-tato'pIti, anyasya yadyanyo na bhavatIti svarUpamucyate tatrApyanyapadArthaH sa eva, utAnyApohaH, Adhe vidhitvaprasaktiranye so'pyanyaH kiM sa evotAnyo na bhavatItyevaM praznasyAviratiriti bhAvaH / hetumAha-sarvatreti / anyatvasya pratiyogya nuyogiviSayatvAt pratiyogyanu 25 yoginozca vidhirUpezAgrahaNe tatsvarUpAparijJAnAt kasya kasmAdanyatvamityAzayenAha-anyatvasya ceti / so'nyApekSayA'nya .. ityucyata iti tasminnanyapratiyogikAnyatA, anyo'pi tacchabdavAcyArthapratiyogikAnyatAvAniti pratiyogino'nyasyAnuyoginastasya ca vidhirUpataH siddhau satyAM pratiyogyanuyoginiSThamanyatvaM setsyati nAnyathA, tayohi tadanyayorasiddhI va kasmAdanyatA syAditi nAnyApoha iti bhAvaH / ubhayaviSaya-vamevAha-anya itIti tasminnanyatvamanyApekSamiti bhAvaH / so'pIti anyasminnapi tattvametadapekSamiti bhAvaH / tattvAnyatvayoH svataHsiddhau ayama yasmAdanya ityubha ApekSamanyatvaM siddhyati nAnya- 30 theyAha-tayodvayorapIti / anyatAyA nirdhAyatAmaha-yato'syeta / anyatAyA anirNItatvenyApohavAna kAzcadbhavati, .. tadanyayostattvAnyatvAnirNayAttasmin tattvasyAnyasminnanyatvasya cAbhAvaH prasajyata ityAha-evantu neti / tadeva vyAcaSTe -si.kSa. chADerthasyAnavyA ...si.kSa. chADe..mirdhArita / ... . . ' _ 2010_04 Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre ttireva na kazcidvidhigandho'pItyanyathAvRtterabhavanaparamArthatvAdAtmAnyatvAbhAvaH, tatazcAbhUtasvAnyatvAdvandhyAputravadaviSaya eva, sa ca nibandhanamanyApohasya syAt tatazcApratipattireva vandhyAputrApratipattivat / evantvityAdi, itthamuktanyAyena na sa kazcidartho bhavitA-na kadAcittAhavidho bhavati, 5 anyo'pyanyo na bhavati, so'pi sa[na]bhavatIti, ubhayato'pyabhAvaprasaGgAt svArthasyAMzo'pi-gandho'pi na dRzyata eva, etasyArthasya bhAvanA--anyo na bhavatItyucyamAne kiM sampravRttaM ? ubhayato'pi na bhavati na bhavatIti, anyasyAvyAvRttireva, na kazcidvidhigandho'pIti, ato'nyathAvRtterhetorabhavanameva paramArthaH, tatparamArthatvAdAtmAnyatvAbhAvaH, tatazcAbhUtasvAnyatvAdvandhyAputravadaviSaya eva, na hi vaMdhyAputrAdirabhAvaH zabdArtho bhavitumarhati, sa cAbhAvaste'nyApohasya nibandhanaM prAptaH, tatazcApratipattireva syAt , zabdArthasyAtyantAbhAva10 nibandhanatvAt, vandhyAputrApratipattivat , evaM tAvadyadi sa eva bhavati anyo na bhavatIti ca vikalpayovidhivAdaprasaGgo'nyApohanairmUlyaJcoktau doSau / atha taddoSadvayaparihArArthaH athocyetAnyo'pyananyo na bhavati, anyApohazabdArthavyApitvAt vyAvRttyaiva gamayatIti, atrocyate yadyanya ityananyo na bhavati tato'nyasyaivAnuvadanAt kimuktaM bhavati 10 yo'yamanyaH so'nya eva sannananya ucyate, sa eva svayameva bhavati tato yo'sAvananyo nAma so'nya eva sannananya ityuktaM bhavati, tasmAttasyaivAnanyazabdenApyanuvadanAt ko'sAvanyaH pRthak ? yadyarthAntaraM syAdanyAnyatvatadananyatvAttulyaH zabdArthaH syAt yathA vaidhaye'Na ghaTa ityukte'ghaTo nAnyatadananyAtulyo dRzyate na tatheha kazcidananyazabdenAbhinno'nanyo'sti, yato'syAnyAnyasmAdbhinnasya paTavadavRttiH syAt , anyo'nyApekSatvAdanyatvasya, anyaza20 bdArthasya cAnanyazabdArthAdbhinnatve'nya ityukte'nanyo na bhavatItyapohArtho vidhirbhinnaH syAt, atulye'nyasminnavRtteH, ghaTapaTavat, na tvasti, anyasyaivAnyasyAnanyatvAt / (athocyeteti) athocyeta, anyo'pyananyo na bhavati-anya iti na sa eva bhavati, nApyanyo inthamukkanyAyeneti, ghaTAdanyaH paTa ityukte paTaH ghaTo na bhavati, evaM paTAdanyo ghaTa iti ghaTo'pi paTo na bhavatIti ghttptt| yodvayorapi na bhavati na bhavatIti vyAvRttimAtre'vasthitatvAttayoH svarUpamasiddhameva tadvadeva tadanyayoranyatvapratiyogyanuyoginoH 25 svarUpato grahaNAsambhavAdanyApohArthanairmUlyamiti bhAvaH / svArthasyAMze'pyadarzanAditi pAdaM vyAcaSTe-svArthasyAMzo'pIti, vidhi gandhasyApyadarzanAditi bhAvaH / tadeva bhAvayati-anyo na bhavatIti anyApohasyAnyo na bhavatItyarthe ucyamAne'nyasyAvyAvRttireva bhavet, tattadanyayoH svarUpAsiddhAvubhayaviSayAnyatAgrahAbhAvAt evaJcAnyatAyA avyAvRttyA kvApi vidhirUpatA na siddhyet, tathA ca tasya tadrUpatayA'nyasyAnyarUpatayA'vRttegnyathAvRttitvaM tayoH, tasmAdabhavana meva parame'rthaH saMvRttaH, abhavanaparamArthatvAca anyatvamapi nAsti, abhUtasvAtmAnyatvAdvandhyAputravadaviSaya eva zabdaH syAt, na hyabhAvaH zabdArthoM bhavitumarhati, 30 tatazca zabdAnna kasyApyarthasya pratipattiH syAditi bhAvaH / evamanyAkhyo'rthaH sa eva bhavati, anyo vA na bhavatIti vikalpayArvidhi vAdaprasaGgo'nyApohArthanermUlyaM vA syAdityupasaMharati-evaM tAvaditi / proktadoSadvayaparihArAyAnyApohavAdI zaGkate-athocyeteti / vyAca2-anyo'pIti, anyasmin tattvamanyatvasya vyAvRttirvA nocyate kintu anyapratiyogikAnyatAyA vyAvRttiH _ 2010_04 Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anyApohazabdArthaH] dvAdazAranayacakram na bhavati, kiM tarhi ? tato anyasmAdanyo'nanyo na bhavati, anyApohazabdArthavyApitvAt vyAvRttyaiva gamayati, ato na vidhiprasaGgo'bhAvamAtraM vetyatrocyate-yadyanya ityananyo na bhavati tato'nyasyaivAnuvadanAdityAdi yAvadatulye'nyasminnavRtterityuttarapakSaH, kimuktaM bhavati yo'yamanyaH so'nya eva san a[na]nya ucyate sa eva-ananyaeva-svayameva bhavati paramanapekSyetyarthaH, tataH kiM ? tato yo'sAvananyo nAma so'nya eva sa. evAnyAkhyo'nyaH sannananya ityuktaM bhavati, tasmAttasyaiva-anyatvasyAnanyazabdenApyanuvadanAt ko'sAvanyaH / pRthak ? tato'nyasmAdananyo nAma nAstItyarthaH, yadi syAt parApekSaH syAditi nirUpayati-anyAnyatvatadananyatvAtulyaH zabdArtha iti-anyasmAdanyo'nyAnyaH, tadbhAvo'nyAnyatvaM, tasmAdbhinnenAnanyatvenAtulyaH anyA'nyatvAt , ko'sau anyAnyatvatadananyatvAtulyaH ? zabdArthaH, yathA vaidhahNa ghaTa ityukte'ghaTo nAnyatadananyAtulyo dRzyate-paTAdirapohyaH ghaTazabdena, na tatheha kazcidanyazabdena bhinno'nanyo'sti, yato'smA[da]nyasya-anyAnyasmAdbhinnasya paiTavadavRttiH syAt , anyAnyApekSatvAda[na]nyatvasya, sa ca nAstIttham , 10 kiccAnyat-anyazabdArthasya cetyAdi, anyApohenAyaM darzayati, yadA cAnyazabdArthAdananyazabdArtho bhinno bhavati tasmAccAnyazabdArthaH, tadA'nya ityukte'nanyo na bhavatItyapohArtho vidhibhinnaH syAt, kiM kAraNaM ? atulye'nyasminnavRtteH, ghaTapaTavat, na tvastyanyasyaivAnyasyAnanyatvAt , tasmAt svArthApoha eva syAt / mmmmmwwww kriyate, anyasmAdanyo hyananyastavyAvRttiH kriyata iti vyAvRttirUpeNa vastuno bodhanAnnoktadoSaprasaGga iti bhAvaH / samAdhatte-yadyanya itIti, yadyanyasminnananyo na bhavatItyucyate tarhi tenAnyatvamevAnUditaM bhavati, anyasmAdanyasyaivAnanyatvAditi bhAvaH / 15 tatkathamityatrAha-kimuktaM bhavatIti, anyapadArtho'nya eva sannananyo bhavati, atrAnanyo hyanya eva, anyasmAdanyasyaivAnanyatvAt tatazcAnya evaM pratiyogI, sa ca kha eveti parAnapekSaM svato bhavanarUpamananyatvaM niSpratiyogikamananyatvamiti yAvat, evaJcAnanyAnyazabdArthayorapRthagbhAvaH, ananyazabdenApyanyatvasyaivAnuvadanAt, anyasmAdanyasyaivAnanyazabdArthatvAt tatazcAnyapadArthAdbhinnasyAnanyapadArthasyAbhAvenAnyAkhyo'rthaH ananyo na bhavatIti riktaM vaca iti bhAvaH / yo'yamanya iti, anenAnyasminnananyatA''pAditA / tato yo'sAviti, anena cAnanye'nyatA''pAditA, yo'sAvanyaH sa anyatve sanneva khayamevAnanyo bhavati na tu paramapekSyAnanyo 20 bhavati, tatazca yo'sAvananyaH so'nya eva san svata evAnanyo bhavati, tatazcAnyazabdArthAnanyazabdArthayorapRthagbhAva iti bhaavH| yadyanyasmAdananyapadArtho bhinnaH syAttarhi parApekSaH syAdityAha-yadi syAditi / vAtmani vyavasthitasyAnyasya yadyananyatvaM tattvaM na syAttardhananyatvaM parApekSaM syAt , svataH siddhAnyapadArthavyatiriktatvAt , anyapratiyogikaM yadanyatvaM tadevAnanyatvamataH pratiyogyapyanya eva svAtmakAnanyarUpaH, tasmAdatra paratvamanyavyatiriktaM grAhya tadapekSaM syAt , anyavyatiriktapratiyogyapekSamananyatvaM syAditi bhAvaH / etadevAha-anyAnyatveti, anyAnyatvatadananyatvAbhyAM zabdArthoM na tulyo na samAnaH, anyAnyatvaM hi svApekSaM tadananyatvantu 25 anyavyatirikta pratiyogyapekSamiti anyasmAdanyasyAnyAnyatvaM tadananyatvaJca dharmoM tatrAnyAnyatvaM svApekSAnyatvaM tadananyatvantu parApekSAnyatvarUpamiti bhAvaH / vyAcaSTe anya smAditi, anyasmAdyadyananyo vyatiriktastadA'nanyAdanyo na samAno vyatiriktatvAditi bhAvaH / tatra vaidharmyadRSTAntamAha-yathA vaidhayeNeti, ghaTa ityukte ghaTa zabdenApohyo yo'ghaTaH paTAdiH so'nyatadananyAbhyAM samAnaH, ghaTAnyapaTAnanyayossamAnateti yAvat / na tatheheti, anyazabdenApohyo anyasmAt bhinno'nanyo nAma na kazcidasti yenAnyazabdo'tulye'nanye'vRttiH syAt , ananyazabdo'pyanyasminnavRttiH syAt, yathA ghaTaH paTe paTo vA ghaTe na vartate tatheti parantu 30 tathA nAstIti bhAvaH / anyAnanyayorabhede doSAntaramAha-yadA cAnyeti, anyazabdArthAnanyazabdArthayorbhede sati anyazabdasyA 1 si. kSa. chA. zabdenAbhinno0 / 2 si. kSa. chA. yatosmAnyasya / 3 si. kSa. chA. ghaTava0 / 4 si. kSa. chA. anyonyApekSatvAdanyatvasya / dvA0 34 (111) 2010_04 Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre itara Aha syAdetadevaM yadyanya evAnyatve sthito'nanya ucyeta parApekSAnyatvAt sa evAnya iti, kintarhi svApekSAnyatvAdeva, yo'sau tadatattvAtulyaH sa svato'nyasmAdevAnyasmAt anyaH san ghaTAt paTAnanyatvavadananyaH, na hi ghaTasya itarApekSAnyatvavadanyatvam , paTasya vA'nanyatvaM 5 ghaTAnyatvavat , yathoktadvitvatulyatAyAmapi tata evAtmano'nanyatvaM tattvam tasmAdanyatvamapi svata eva, ananyatvamapi tatheti vyavasthite bhavatyanyApoha iti / (syAdetadevamiti) syAdetadevaM yadyanya evAnyatve sthito'[na]nya ucyate parApekSAnyatvAdananyaH sa evAnya iti, kiM tarhi ? svApekSAnyatva evAnya ityucyate, tadbhAvayitukAma Aha-yo'sAvityAdi yAvad ghaTAt paTAnanyatvavadananyatvamiti, yo'sau tasyAnyasyAtadbhAvena-atattvenAtulyaH AtmIyena sa svato10 'nyasmAdeva anyasmAt-AtmAnyatvA[da]nyaH san a[na]nya ityucyate, nidarzanaM atulyaM hi ghaTasyAnyatvaM paTA da[nya]smAdanyasmAt , na hi ghaTasyetyAdinA ghaTAnyatvasya paTAnanyatvenAsaMkaraM darzayati, yA[va]ditarAnyatvavadanyatvam , paTasya vetyAdinA paTA[na]nyatvasya ghaTAnyatvAsaGkaraM yAvadbhUTAnyatvavaditi bhAvitArthameSa dRSTAnto'yamarthopanayaH yathoktadvitvatulyatAyAmapItyAdi-tvaduktA yo dviSThatvAdanyatA-parasparApekSatA tasyAM tulyatAyAmapI taretarApekSAnyatAyAM tata eva-svata evAtmano'nanyatvaM tattvaM sa eva ghaTo'nanya[:]zeSaH pUrveNa tulyo'nyatvabhA1B vanAgranthenAsaGkarapradarzanagranthaH, tasmAdanyatvamapi svata eva, ananyatvamapi tatheti vyavasthite bhavatyanyApoha iti| atrocyante tava doSAH nanvevaM so'pi anyasmAt anya eva bhavan ananyo bhavati, tasyAnyasya svAtmani vyavasthitasya tadananyatvaM tattvamapohamAno'nyApohastadapoha eva bhavati nAnyApoha iti svavacanAdyazeSapakSavirodhApattiH, vidhivAdApattizcaivam , athAnyApoha iti cAnanyo'poho na 20 bhavatItyapi na parihAra eva, anyApoha ityananyAbhAvApoho na bhavati, yato'rthAntarApohena svArthe'pohe vRttyarthe'nyaviziSTo'poha iti,| / nanvevamityAdi yAvat svavacanAdyazeSapakSavirodhApattiriti, nanvityanujJApayati param , nanvitthaM nanye'vRttaranya ityukte'nanyApoho'nyApohAdbhinno'rthaH syAt, na caivamasti, anyAnyAnanyayorabhedenAnyazabdasyAnanye'pi vRtterananyo na bhavatItyanenAnyApoha evoktaH syAdityanyazabdasya yaH svArthastasyaivApohaH kRtaH syAditi bhAvaH / anyo'nyaH sannananya iti yaduktaM 25 tatretaraH zaGkate-syAdetadevamiti / vyAcaSTe-yadyanya iti, anyaH parApekSAnyatvAnnAnanyaH, kintu khApekSAnyatvAdananya iti bhAvaH / idameva sphuTIkaroti-yo'sAviti, anyasya hyananyatvaM na tattvamata evAtulyamanyatvamananyatvena, atulyatvAdeva tato nAnanya ucyate, kintu svato'nyasmAdevAnyasmAt , yathA ghaTa ityatra ghaTAnyatvapaTAnanyatvayorna tulyatvam , tathA cAnyatvAnanyatvayoH na parasparApekSatvaM kintu khata eveti bhaavH| tatrAnyatAyAH parAnapekSatvaM darzayati-na hi ghaTasyetyAdineti anyApekSayA sa iti, tadapekSayA'nya iti tadanyayoH parasparApekSatAyAM tulyatAyAmapi ananyatvaM svata eva na tu parApekSamityAha-yathokta30 dvitveti, anyApekSayA saH, tadapekSayA'nya iti tayordvayorapi svarUpataH siau dviSThaM tadanyatvaM siddhyati, tasmAt svata evAnyatvaM tatvaJca vastunaH, anyathA tadanyayoH svarUpAgrahAt ko'sAvanyaH yadapohAdanyApohaH syAt , kuto vA'nyo na bhavatIti sarva pUrvavaditi bhAvaH / paryavasitamAha-tasmAdanyatvamiti / evaM vAdinokke samAdhatte-nanvevamiti / vyAcaSTe-nanvitIti, 1 si.kSa. chA. paTAdanyaH / 2 si. kSa. chA. tadviziSTatvA0 / 2010_04 Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svApohatApAdanam] dvAdazAranayacakram so'pi yo'nyo'nyasmAt-anyasvarUpAt svata eva siddhAnyatvAt-anyAkhyAdarthAt anya eva bhavan-anyaH san ananyo bhavati sa eva bhavati, tasyAnyasya svAtmani vyavasthitasya tadananyatvaM tattvaM-AtmatvamapohamAno'nyApohaH tadapoha eva bhavati-svApoha eva, nAnyApohastvadiSTaH parApoha ityarthaH, iti-itthaM svavacanavirodho'nyApoha iti vacanAt , tathAbhyupagamAdabhyupagamavirodhaH, lokavirodhazcetthaM loke'dRSTatvAt svArthapratIte:, tathA pratyakSadarzanAt pratyakSavirodhaH, anumAnavirodhazcaivamanumAnAdityazeSAH pakSadoSA ApannAH, vidhivAdA-5 pattizcaivam , iyevaM tAvadvastuno lakSaNAnusAreNa dUSaNamuktam , syAnmatamanyApohazabdArthAnusArachAyAmAtreNa pariharAmIti, tadyathA-anyApoha iti cAnanyApoho na bhavatIti- anyavizeSaNaviziSTApohasyAnanyavizeSaNaviziSTApohaH pratipakSaH sa na bhavatItyarthaH, sa cAnyo'nyasmAt , ato'nyApoha evAtrApIti, atrocyateityapi na parihAra eva, kasmAt ? anyApoha ityananyAbhAvApoho na bhavatIti yato'rthAntarApohena svArthe'pohe vRttyarthe'nyaviziSTo'poha iti, kimuktaM bhavati-ananyasyAbhAvo'nyaH anyasya vA'bhAvo'nanyaH pratipakSaH 10 tadvadapohamyAnapohaH pratipakSaH, anapohasyApoha iti bhavati / taM dRSTAntatvena nyAyaM darzayati yathA'poha ityanapoho na bhavati tathA anyApoha ityukte'nyAbhAvArthAnyazabdatAyAM satyAmananyAbhAvasya vyAvRtterapoho bhavatItyanyApohArthaH saMvRttaH, tasya cedananyAbhAvasyAnyasyApoho na bhavati na ta_nanyasyAnapoho na bhavati tatpratipakSatvAdananyAnapohasyeti, 15 tathehAnanya ityanyazabdArthe tvadIye'nyApoha iti nAnyAbhAvasyApoho na bhavati, kintu khAbhAvasyApoho na bhavatItyanyApoha eva na bhavati, kintu ananyApohaH svApoha evetyaniSTaH te prAptaH, anyasyaivApoho nAnanyasyetyavadhAraNAnnaiSa doSa iti tanna, tatrApi ko'nyaH ? nam ghaTAdivastu tadapi-ananyadapi, anyadapi, tasya tattvamanyatvaJca svata eva, tattvantu nAnyatvamanyatvamapi na tattvam , tathA cAnanyadrUpaM tadapi svataH siddhAnyatvAdanyadeva bhavadananyaducyate tvayA, tathA cAnanyatvamapi ghaTAdivastunastattvam , anyo'nanyo na 20 bhavatIti vadatA ca tvayA tadapoha eva kRtaH svApoha eva kRto na parApoha iti khavacanavirodha iti bhAvaH / abhyupagamAdivirodhAnudbhAvayati-tathAbhyupagamAditi, parApohAbhyupagamAdityarthaH / svArthapratIteriti, anyApoha ityatrAnyapadAt svArthapratIterloke'dRSTatvAllokavirodha iti bhAvaH / ghaTe dRSTe paTAderanyasyaiva bhedAnubhavAt pratyakSavirodha ityAha-tathA pratyakSeti / tathaivAnubhAnAdanumAnavirodhamAha-anumAneti / tattvAnyatvayoH svatasve nirapekSatvena vidhirUpatApattiH, na tu vyAvRttirUpatA sapratiyogikatvena svatastvavirodha ityAzayenAha-vidhivAdeti / arthAntarApohaM svArtha kurvatI zrutirityAdilakSaNAnusAreNA-25 nyApohadUSaNamuktamityAha-ityevaM tAvaditi / nanu yathA ghaTAderaghaTAdiH pratipakSaH, tadapohaH kriyate, tathA'nyApohasya pratipakSo'nanyApohaH, tasyApohaH kriyate ananyApoho na bhavatIti cAnyasmAdanya ityananyApoho'nyApoha eveti noktadoSA ityAzaGkatesyAnmatamiti / pariharati-ityapIti, svataHsiddhAnyasmAdanyatvAdananyo'nyazabdenocyate, tasya pratipakSo'nanyAbhAvaH, tadapoho'nyazabdArthaH, na bhavatItyapohazabdArthaH, tathAcAnanyAbhAvApoho na bhavatItyanyApohazabdArthaH / tadeva sa bhavatIti, anyasya pratipakSo'nanyAbhAvaH, anyAbhAvArthAnyazabdatvAt , ananyasya cAnyAbhAvaH pratipakSaH, tathA'nanyAbhAva- 30 syAnyaH, anyAbhAvasyAnanyaH pratipakSaH, apohasyAnapohaH, anapohasyApohaH, pratipakSo'rthAntaratvAditi bhAvaH / anyazabdArtho'nanyaH, tatpratipakSo'nanyAbhAvastadapoho'rthAntarApohaM khArthe kurvatIti nyAyenAnyazabdArthaH, tasyApoho na bhavatItyanena pratIyata iti ananyAbhAvApoho na bhavatItyanyApohapadArtha ityatra nyAyaM dRSTAntena samIkaroti-yathApoha iti / yathA'pohazabdenApohaprati 2010_04 Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mwomammam 982 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre ko'nanyaH ? ko'pohaH ? ko'napohaH ? iti vicAraNAyAmananyAbhAva eva, uktavadanavadhAraNAt vidhivAdApatteH sarvathA'nyApohanairmUlyamiti sthitametat , ananyAbhAvasyApoho na bhavatIti / ___ yathA'poha ityanapoho na bhavatIti, tathA'nyavizeSaNApohapradarzanArthamityAdidArTAntikam , kimuktaM bhavati yathA'poha ityukte'napoho na bhavatIti padArthe dviHpratiSedhaH prakRtyApAdanAt apoha evArtho 5 bhavati tathAnyavizeSaNaviziSTasyApohasya pradarzanArthamanyApoha ityukte'nyasyAbhAvaH-ananyaH, so'rtho'syeti anyAbhAvArtho'nyazabdaH, tadbhAvo'nyAbhAvArthAnyazabdatA, satyAJca tasyAM-anyAbhAvArthAnyazabdatAyAmanyApoha ityananyAbhAvasyAnanyApohasya tadvyAvRtterapoho bhavatItyanyAyohArthaH saMvRttaH, tasya cedananyAbhAvasyAnyasyApoho na bhavati na taddananyasyAnapohaH na bhavati, tatpratipakSatvAdAnanyAnapohasyeti yathA vizeSyavipakSavyAvRttaH tathehaitasmin ananyo bhavatItyanyazabdArthe tvadIye'nyApoha ityanyAbhAvasyApoho na bhavati, [iti na bhavati 10 kintu ] svasya ananyasyAbhAvo-anyaH-ananyAbhAvaH, tasyApoho na bhavati ityanyApoha eva na bhavati, ananyApohaH svApoha evetyananyAbhAvArthaH, sa cAniSTaste zabdAnusAreNApi doSaH prAptaH, syAnmataM-anyasyaivApoho nAnanyasyetyavadhAraNAnnaiSa doSa iti, tacca na, tatrApi ko'nyaH ? ko'nanyaH ? ko'pohaH ? ko'napoha ? iti vicAraNAyAmananyAbhAva eva, uktavadanavadhAraNAt-anyasyaiva nAnanyasyeti vidhivAdApatteH ananyasyApoha eva, nAnapoha iti svasyApohAnapohAbhyAmanavadhAraNAbhyAM vidhipratiSedhAdanyAnanyavicAre ca vidhiprasaGgAt 15 pakSasyAnapohasya vyAvRttiH kriyate'napoho na bhavatIti tathA'nyApohazabdenApi anyAbhAvasvarUpAnanyasyAnyazabdArthatve tatpratipakSasyAnanyAbhAvasya yo'pohastajhyAvRttiH pratIyate'nanyAbhAvApohApohArthaH tasya saMvRtta iti vyAcaSTe-tathA'nyavizeSaNeti. anyasvarUpaM yadvizeSaNaM tadviziSTApohazabdArthapradarzanAyetyarthaH / anapoho na bhavatItyasya tAtparyArtho'poha eva bhavatIti, naJdvayena prakRtyarthaprakAzanAdityAha-anapoha iti / anyApoha ityatrAnyazabdo'nanyaparaH, ananyasyAnyasmAdanyatvAditi darzayati tathA'nyeti / anyazabdArtha darzayati-anyasyAbhAva iti, anyApohazabdArtho'nanyApoha iti saMvRttaH, tatrAnanya20 zabdenAnanyAbhAvApoho'rthAntarApohaM svArthe kurvatItyAdivacanena pratIyate, sa na bhavatItyapohazabdArthaH, ananyApohavyAvRttirna bhavatIti bhAvaH / evaJcAnyApoha ityatrAnyazabdasyAnanyAbhAvApohArthaH, tatra yadyananyAbhAvasyApoho na kriyate taddananyasyAnapoha eva syAt , tathA cAnanyApohAbhAvAdanyApoha eva na syAt , ananyApohasya hi pratipakSo'nanyAnapoha evAsti, tasmAdyathA tasmAdvipakSAyAvatyete tathaiva ananyo na bhavatIti tvadiSTAnyazabdArthAnanyatvapakSe'nyApohazabdAt anyAbhAvApoho na bhavatItISTaM na pratIyeta kintu svAbhAvasyApoho na bhavatItyeva pratIyeta, svAbhAvApohasyApoho'nanyApoha eva, na tvanyApoha ityAzayenAha-tasya cediti / 25 ananyo bhavatIti, anyazabdArtho'nanyo bhavatIti tvadIye pakSe ityarthaH, atra pakSe'nyApohazabdArthaH ananyAbhAvApoho na bhavatItyeva, na tvanyAbhAvasyApoho na bhavatIti, IdRzo'nyApoho na vastuto'nyApohaH kintvananyApoha evetyaniSTaprasaGga iti bhAvaH / yadyapyanyazabdArtho'nyo'nanyo'pi bhavati tathApi anyApohazabdenAnyasyaivApohaH kriyate nAnanyasyeti noktadoSa ityAzaGkatesyAnmatamiti / nirAkaroti-tacca neti, asminnapyavadhAraNe'nyo'rthaH kiM sa eva bhavati vidhinA, utAnyo na bhavatItyapoheneti cintAyAmAye vidhivAdasya dvitIye'nyatvasyobhayaviSayatvAttayovidhirUpeNAgrahaNe ko'nyaH ko'nanyaH ko'pohaH ko'napoha ityanya30 tvAnirdhAraNasya ca prasaGgena vidhivAdApatteranyApohanai mUlyAcca tathAvadhAraNAsambhava iti bhAvaH / apohazabdArthavivakSayA'vadhAraNA sambhavamAha-ananyasyApoha eveti / evaJca bhavanmate'nyApohazabdArtho'nanyAbhAvasyApoho na bhavatIti sthitamityAha 1 si. kSa. De. chA. degbhAvasthAnanyasyA0 / 2 chA. etasminnanabhavatItyanyasyAH / 3 chA. saarennaavishessH| 2010_04 Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apohanairmUlyam] dvAdazAranayacakram 883 sarvathA'nyApohanairmUlyamityayamapi na niHsaraNopAyaH, sthitametadananyAbhAvasyApoho na bhavatIti yato'rthAntarAghohena svArthAbhidhAnena syAt / / ___evaM prakrame'pi ca na sa kazcidartho bhavitA, ubhayato'pyabhAvaprasaGgAt , svArthasyAMzo'pi na dRzyata eva, ananyo na bhavatItyucyamAne ubhayato'pi na bhavati na bhavatItyananyasyAvyAvRttireva, na kazcidvidhigandho'pItyanyathAvRtterabhavanaparamArthatvAdabhUtasvAnanyatvAdvandhyAputrava-5 daviSaya eva, sa ca nibandhanamanyApohasya syAt , yeSAmapi cArthAntarANAM madhye yattadarthAntaraM tat kiM bhavadeva bhavati ? abhavadvA ? yadi tAvat sa eva bhavannartho'rthAntaratvena sthitaH tadA tacchandotpAdyavijJAnaviSayasya siddhatvAt tasminnavyAvRttyA vidhivRttyaikagatigurutarapratipattyAtmake bahutaraviSaye vidhivAde pratipanne kimapohena punaH kriyate ? evaM prakrame'pi cetyAdi,-evamApAditazabdArthanyAye'pi ca na sa kazcidityAdinA'pohanairmUlya- 10 mApAdayan upasaMharati pUrvAnyavikalpadUSaNa]vat viparyayeNAnanyavikalpadUSaNaM yAvadabhUtasvAnanyatvAdvandhyAputravadaviSaya eva, sa ca nibandhanamanyApohasya syAditi gatArtham , yeSAmapi cArthAntarANAmityAdi, yadapyuktama rthAntarApohena svArthAbhidhAna ityatrArthAntarANi-arthabhyo'nyAni, teSAmarthAntarANAM madhye yattadarthAntaraM so'rthAdanyo'rthaH tat kimiti pUrvavadvikalpadvayam , bhavadeva arthAntaramapohyaM ? uta vA bhavaditi praznaH, yadi tAvadityAdi prathamavikalpe dUSaNam-sa eva bhavannartho'rthAntaratve[na] sthitaH sa bhavatIti cediSTaH tacchabdotpA- 15 dyavijJAnaviSayaH tasya viSayasya siddhatvAt tasminnavyAvRttyA siddheH, sA ca pratipattirasmadiSTAyA vidhivRttyaikagaterlaghIyasyA ekArthaviSayAyA garIyasI teSAmarthAnAM bhUyasAM pratipattiH sa ca vidhivAda eva bhUyo'rthaviSayo garIyaHpratipattyAtmakazca tasmiMzca vidhivatyaikagatigurutarapratipattyAtmake bahutaraviSaye vidhi. sthitametaditi, nishcitmetdityrthH| bhavatu so'rthaH ko doSa ityatrAha-evaM prakrame'pi ceti / vyAkaroti-evamApAditeti, anyo'nanyo na bhavatItyucyate tathApi anyApohazabdArtho vyApnotItyApAditapakSe'pi na ko'pyartho vidhirUpaH setsyati, anyo'nanyo 20 na bhavatIti so'pyanyo na bhavatItyubhayato'pyabhAvaprasaGgAt vidhirUpasyArthasya gandho'pi na gamyate, tasmAdabhavanameva paramArthaH syAt, anyathAvRtteH, ata eva ca nAsti svamananyamapi, ato'bhUtakhAnanyatvAdvandhyAputravacchabdasyAviSayatvAttasyAnyApohanibandhanatve'pratipattireva syAt , zabdArthasyAnyApohasyAbhAvanibandhanatvAt, vandhyAputrApratipattivadityanyApohanairmUlyamiti bhAvaH / zabdasyArthAntarApohena khArthAbhidhAyakatvaM pUrvapakSiNA yaduktaM tatrApohyaM yadarthAntaraM anyArtharUpaM tat kiM bhavadevArthAntaramapohyamucyate utAbhavadevArthAntaramapohyamiti pUrvavadeva vikalpaH kartavya ityAha-yeSAmapi ceti| arthAntarAgAM madhye vivakSitasyArthAntara-25 syApohyasya bhavata evApoho yadi vivakSyate tatra doSamAha-yadi tAvadityAdIti, yadi sa evArtho bhavadarthAntaramucyate tarhi . sa evArthAntarANIti tatra sa iti tacchabdenotpadyamAnaM vijJAnaM vidhyAtmakaikArthaviSayam , tasyaiva cArthAntaratve tadvijJAna vidhyAtmakabahutaraviSayam , avyAvRttaviSayaJca arthAntaravyAvRttivijJAnaprAkAlabhAvivijJAnaviSayatvAt , tasmAdvidhinavAvyAvRttyA sa iti vijJAnaviSayasya pratipattyA'rthAntarApohakalpanA niSphaleti bhAvaH / etadevAha-tacchabdotpAdyeti, sa evArthAntarANItyatra tacchabdenotpAdyaM yadvijJAnaM tadviSayo vyAvRttivyatirekeNaiva siddha iti bhAvaH / sA ceti, sa evArthAntarANIti pratipattigurvI 30 bahutarArthAntaraviSayatvAt , kasmAdrvI ? asmadiSTavidhivRttyekaviSayAyAH sa iti pratipatteriti bhAvaH / arthAntarANAJca tadrUpatve vidhyAtmakatvApattyA'pohakalpanA niSphalelyAha sa ca vidhivAda eveti / tatra kAraNamAha-sarvArthati / tathApi prayojana Mammamiwwww 1 si.kSa. chA. De. tatra nAma / ___ 2010_04 Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre vAde pratipanne kimapohena punaH kriyate ? sarvArthaviSayasya sa eveti vidhipratipatteH prAgeva vRttatvAt , tvameva hi bahutarArthaviSayazabdavidhivAdI saMvRtto'nantArthazabdavAdI cetyataH kimapohakalpanayA kriyate ? tadA hyarthApattyA anugatasAmAnyajJAnaM vyAvRttisAmAnyajJAnazca bhavati yadi svArthaH arthAntarANi caitadubhayaM svata eva siddhAtmasvabhAvaM vidhinaiva bhavatu, ko vArayati ? / asatyopAdhisatyazabdArthatvAt pUrvavat / tadA hyarthApattyetyAdi, svArthazca vivakSito'rthaH ye cAnye'rthA arthAntarANi tadetadubhayaM svata eva siddhAtmasvabhAvaM vidhinaiva, yatpunaratra san ghaTa ityukte sadityanugamasAmAnyajJAnaM asannaghaTazca na bhavatIti vyAvRttisAmAnyajJAnaJca tadubhayamarthApattyA yadi bhavati bhavatu guDamAdhuryavadupasarjanIkRtAtmasvarUpaM ko vAra... yati ? asatyopAdhisatyazabdArthatvAt pUrvavat , evaM tAvadbhavadarthAntaraJcedbhavati tata ukto doSaH / 10 athArthAntaraM na bhavatIti manyase tato'navasthA praznasya, pUrvavyAkhyAtAnyazabdArthapraznA navasthAnavat , arthAntarasya vobhayaviSayatvAttadagrahaNe kiM tadarthAntaram ? kuto vA'rthAntaraM na bhavatItyucyate ? iti dviSThatvAdarthAntaratvaM nirdhAryam , evantu na sa kazcidartho bhavitA, ubhayato'pyabhAvaprasaGgAt svArthasyAMzo'pi na dRzyata eva, arthAntaraM na bhavatItyucyamAne ubhaya to'pi na bhavati na bhavatItyarthAntarasyAvyAvRttireva na kazcidvidhigandho'pIti anyathA vRttera18 bhavanaparamArthatvAdAtmArthAntaratvAbhAvaH, tatazcAbhUtasvArthAntaratvAdvandhyAputravadaviSaya eva, sa ca nibandhanamarthAntarApohasya syAt , athocyate'rthAntaramanantaraM na bhavatIti, atrocyate yadyanarthAntaraM na bhavati tato'rthAntarasyaivAnuvadanAt , kimuktaM bhavati yadarthAntaraM tadarthAntarameva sadanAntaramucyate tadeva svayameva bhavati tato yadidamanarthAntaraM nAma tadarthAntarameva sadanarthAntaramityuktaM bhavati, tasmAttasyaivAnarthAntarazabdenApyanuvadanAt kiM tadarthAntaraM pRthak ? 20 yadyarthAntaraM syAdarthAntarArthAntaratvatadanantaratvAtulyaH zabdArthaH syAt , yathA vaidhamryeNa ghaTa ityukte'ghaTo nArthAntaratadanarthAntarAtulyo dRzyate na tatheha kazcidanantarazabdenAbhinnamanarthAntaramasti yato'syArthAntarasya paTavadavRttiH syAt , arthAntarazabdArthasya cAnAntarazabdArthAdbhinnatve'rthAntaramityukte'nantaraM na bhavatItyapohArtho vidhibhinnaH syAt , atulye tasminna vRtteH, ghaTapaTavat , syAdetadevaM yadyarthAntaramevArthAntaratve sthitamanarthAntaramucyeta parApekSArthAnta23 ratvAttadevArthAntaramiti, kintarhi ? svApekSArthAntaratvAdeva, yo'sau tadatattvAtulyaH tasya svataH manyApohasya cettarhi tasya pratItirarthApattyA syAdityAha-tadA hIti / svArthavyAvartyayoH ghaTapaTayoH vidhinA kharUpataH pratipattau satyAM ghaTo vivakSito'rthaH, paTazca tato'rthAntaraM tasmAcca vyAvRtto ghaTa iti arthAntaratAyAstavyAvRttezca jJAnaM pazcAdarthAdbhavati na tu vastupratipattikAla eva, tathA yadi khIkriyate bhavatu nAma, nAsmAkaM tatrAgrahaH, asmanmate asatyopAdhisatyazabdArthatAyAH siddha tvAdityAzayena vyAkaroti-svArthazceti / saddhaTayoH svarUpataH siddhakhabhAvaH, tatra sattAsAmAnyajJAnamanyavyAvRttijJAnaJca 30 parata ityAcaSTe yadi tato nAsmAkaM virodha ityAha-san ghaTa ityukta iti| dvitIya viklpmphstyitumaah-athaarthaantrmiti| arthAntaramarthAntaraM na bhavatItyatra niSedhapratiyogi yadarthAntaraM tadapi kiM bhavat kiM vA'bhavaditi prazne Adhe vidhivAdaprasaGgaH, dvitIye _ 2010_04 Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMzayAdivicAraH ] dvAdazAranayacakram tasmAdeva paTAdvAnarthAntaratvavadanarthAntaratvam, nanvevaM tadapyarthAntaraM arthAntarAdarthAntarameva bhavadanarthAntaraM bhavati, tasyArthAntarasya svAtmani vyavasthitasya tadanarthAntaratvaM tatramapohamAno'rthAntarApohastadapoha eva bhavati nAnyApoha iti svavacanAdyazeSapakSavirodhApattiH, athArthAntarApoha ityanarthAntarApoho na bhavatItyapi na parihAra eva, arthAntarApoha ityanarthAntarAbhAvApo na bhavati yata ityAdiH sa eva grantho'tra draSTavyaH, evamupakrame'pi ca na 5 sakazcidartho bhavitA, ubhayato'pyabhAvaprasaGgAt, svArthasyAMzo'pi na dRzyata eva, anarthAntaraM na bhavatItyucyamAne ubhayato'pi na bhavati na bhavatItyanarthAntarasyAvyAvRttireva na kazcit vidhigandho'pItyanyathAvRtterabhavana paramArthatvAdabhUtasvAnarthAntaratvAdvandhyAputravadaviSaya eva sa nibandhanamarthAntarApohasya syAditi / ( atheti ) athArthAntaraM na bhavatIti manyase tato'navasthA praznasya, pUrvavyAkhyAtAnyazabdA- 10 praznAnavasthAnavat arthAntarasya vobhayaviSayatvAdityAdizeSamanyatvasya cobhayaviSayatvAdityAdinA tulyaM yAvat sa ca nibandhanamanyApohasya syAditi, [ athocyata ityAdi ] yAvanna bhavatIti pUrvavadeva pUrvapakSa:, uttarapakSo'pi yadyanarthAntaramityAdi tathaiva yAvadatulye tasminnavRtteriti, yo'sau tadatattvAtulya ityAdi pUrvavadeva pUrvapakSa:, yAvattasmAdeva paTAt ghaTAnarthAntaravadanarthAntaratvamiti, tatrottarapakSo nanvevaM tadapyarthAntaramityAdi yAvadazeSapakSavirodha | pattiriti iyadakSaraviparyAsena gatArthaH, aparastu tulyAkSara eveti atrArthAntarApoha ityanarthAntarApoho na bhavatIti pUrvavat pareNa parihAre'bhihite ityapi na parihAra eva, anyApoha ityananyAbhAvApoho na bhavatIti yata ityAdiH sa eva grantho'trApi tulyArtha iti na viziSya likhyate tathAtra draSTavya ityatidizyate, evamupakrame na sa ityAdi sa eva granthaH tulyArtho yAvadanyApohasya syAditi, vizeSastvarthAntarasvArthasyAMze'pi darzanAt zruteH sambandhasaukaryamityetatpAdatrayaM dUSitam / caturthapAdena yattvayoktaM na cAsti vyabhicAriteti sA tAvadAstAM svapakSagatA pohavAdina: 20 tavAvyabhicAritA viprakRSTatvAt, bhedapakSe saMzayadoSApAdanArthaM yattUktaM tvayA vyabhicArata iti, tanna vidhivAde tatadbhAvAtmakasya saMzayajJAnasya prAptatvAt kimiva na prAptamabhidhAnam ? atra tUktanyAyena tvatpakSe saMzayAdyanAspadam, tadatadbhAvabhAvAtmakazabdArthatvAt tadvyakterasvArthatvAt na bhavati na bhavatItyubhayato'pyabhAvaviSayatvAt / 2010_04 885 punastatrArthAntare paryanuyogasya jAgarUkatA, tatrApi punarityanavasthA praznasyetyAha- athArthAntaraM na bhavatIti / artho'nyo'rthazca 25 parasparApekSayA'rthAntaraM bhavataH, ato'rthAntaratvamubhaya viSayam, tayorubhayayorvidhirUpeNAgrahaNe kintadarthAntaraM ? yadapohAdarthAtarApohaH syAt, kasmAdvA'rthAntaraM na bhavatItyucyate ? yato'syArthAntaratvaM siddhyet, arthasyArthAntarasya cAbhavanarUpatvenA vyAvRttyA vidhigandhasyApyabhAvenAnyathAvRtterabhavanameva paramArthaH syAt, tatazcAtmArthAntaratvAbhAvAdabhUta svArthAntaratvAdaviSaya eva vandhyAputravat na hyabhAvaH zabdArtho bhavitumarhati tatazcApratipattireva syAt, athArthAntaramapyanarthAntaraM na bhavatItyucyate tato'rthAntarasyaivAnarthAntarazabdenApyanuvadanAt kiM tadanyadarthAntaram ? ityevaM prAguktAnyapakSavicAro'trAvatAryaH kvacidakSaraviparyAsena, kvacicca tulyAkSaratve- 30 naiveti bhAvanIyamityAha-arthAntarasya veti, spaSTaM sarva mUlenaiva / atha caturthaM pAdaM na cAsti vyabhicAriteti dUSayitumAha-caturthapAdeneti / na cAsti vyabhicAritetyanena yadavyabhicAritvamapohavAdinA tvayoktaM tattAvadAstAm, tadvicArasya viprakR 1 si. kSa. De, tAvadyacceti / 2 si. kSa. De. chA. aparikArastu / 15 Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre . (caturtheti) caturthapAdena yattvayoktaM na cAsti vyabhicAritA iti sA tAvadAstAM svapakSagatApohavAdinaH tavAvyabhicAritA, viprakRSTatvAt , bhedapakSe saMzayadoSApAdanArthaM yattuktaM tvayA vyabhicArata iti,-sacchabdo hi yathA dravye varttate tathA ghaTA diSvapIti vyabhicArAt saMzayaH syAt , nAbhidhAne ityatra brUmaH, tanna vidhivAde sacAsazca vidheyavyAvatyau bhAvau, tayoH- tasyAtasya ca bhAvasya sambhavo yasyAtmA 5 tadbhavati tadatadAtmakaM saMzayajJAnaM tasya saMzayajJAnasya prAptatvAt kimiva na prAptamabhidhAnam ? nizcaye viparyayo vA'nadhyavasAyo vA sarva prAptamityarthaH, tatsarvaM vidhivAda eva ghaTate, atra tUktanyAyena-anyApoDArtha-, nairmUlyAta svArthAMzasyApyadarzanAt tvatpakSe saMzayA [ya] nAspadam , AdigrahaNAt viparyayAnadhyavasAyanirNayA apyanAspadAH, nirviSayA ityarthaH, kasmAt ? tadatadbhAvabhAvAtmakazabdArthatvAt-sa cAsazca bhavan bhAvo bhavatItyuktamasmAbhiH, tasya bhAvaH AtmA yasya zabdArthasya tvadabhimatasya, tasya bhAvAt-tadartadbhAva10 bhAvAtmakazabdArthatvAt , tadvyakterasvArthatvAt na bhavati na bhavatItyubhayato'yabhAvaviSayatvAt-tavyakteranvaya vyatirekaviSayatvAsattvAditi saMzayaviparyayAvapi nirviSayau, vidhyarthAbhAvAt , anadhyavasAyo'pi svArthabhAvAtmakasyAdhyavasAyasya paryudAse'nadhyavasAyo'dhyavasAyAdanya iti bhavati, ubhayato'pyabhAve kuto'nadhyavasAya: ? nirviSayatvAt khapuSpavaditi / / athavA tvanmatavadevAdarzanAdanyazabdArthaH svArthasya vAMze'pyadarzanAditi, yathoktaM vRkSa15 zabdasya vRkSeSu sarveSu nahi darzanenAsti sambhavaH, nApi sarvatra liGgini sarvaliGgasya sambhavo'gni dhUmAdivat, yadyapi ca kvacidasti DitthAdiSu sambhavaH tathApi na tddvaarennaanumaanm| STatvAt, samprati tu saMzayAdidoSApAdanaM tvadIyaM vicAryamityAzayenAha-sA tAvadAstAmiti, apohArthAbhAvAdvAcyavAcakasambandhAbhAvena svArthagandhasyApyadarzanAt saMzayakAraNasyaivAbhAve kuto vyabhicArAvyabhicAravicAra iti viprakRSTatvaM bodhyam / bhedAbhidhAnapakSe sacchabdasya dravya iva ghaTapaTAdiSvapi darzanAdekAbhidhAne'paratra vyabhicArAt kimidamabhidheyamidaM veti saMzayaH 20 syAt , tasmAdabhidheyAnAM bahutvena zabdAnna sarvathA gatibhavati, apohasya zabdArthatve tu na saMzayaH, arthAntaravyudAsenArthAntarAbhi dhAnAdityAzaGkate-bhedapakSa iti / vidhipakSa eva saMzayAdInAM sambhavo nApohapakSa ityAzayenottarayati-tanna vidhivAda iti / saMzayo hi vidheyavyAvartyabhAvaviSayaM vijJAnaM, vidhivyAvRttyozca bhAvAtmakatvAdabhidhAnapakSe'pi saMzayAdi bhavatyeva, na tvaitadapoha. zabdArthatAyAM ghaTata ityabhidhAtuM saMzayajJAnaM darzayati-sacAsazceti / nizcayAdirapi vidhivAda eva ghaTate, nAnyatretyAhanizcaya iti / apohavAde na ghaTata iti darzayati-atra tviti / nyAyaM darzayati anyApohArtheti / hetumAha-tadatadbhA25 beti, tvadabhimataH zabdArthastadatadbhAvabhAvAtmakaH, asmAbhirarthasyAsattvAvinAbhAvina eva sattvamuktaM, sa eva tvadabhimataH zabdArthaH, tatra tavyaktirUpo yo'rthaH sa na zabdasya svArthaH, anidezyatvAbhyupagamAt , ghaTAdanyaH paTa ityukte paTaH sa na bhavati evaM paTAdanyo ghaTa ityukte ghaTo'pi sa na bhavatItyapohyApohavatorubhayorapi vyAvRttimAtrasthititvAcchabdArthasyAbhAvaviSayatvApattiH, tadvaktezcAnvayaviSayatvavyatirekaviSayatvayorabhAvAt saMzayaviparyayau na sambhavataH vidhirUpArthAbhAvAditi bhAvaH / anadhyavasAyo'pi nirviSaya ityAha anadhyavasAyo'pIti, svArtha bhAvaM viSayIkurvato'dhyavasAyAdbhinnamadhyavasAyasadRzaJca yajjJAnaM so'nadhyavasAya ucyate, yadA 30 tUbhayato'pyabhAva eva, khArthagandho'pi nAsti tadA nirviSayatvAt kuto'dhyavasAyo'nadhyavasAyo vA syAditi bhAvaH / kArikAyA mmmmmmmmm si. kSa. ttr| 2 si.kSa. 'natvAt / 3 si. kSa. chA. tdbhaavaabhaavaa0| 4 si. kSa. chA. tadbhAvAtmakat vA bhAvAtmaka za0 / DA. xx / 5: 6 si.kSa. tadvyaktira / 7 si. kSa. degdAsenAdhya / 2010_04 Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrutisambandhadauSkaryam] dvAdazAranayacakram sarvAtmanA'pratIteH guNasamudAyo hi DisthAkhyo'rthaH, na ca sarve kANakuNTAdayo DitthazabdAdgamyante evamanvayadvAreNAnumAnAsambhava ityanenottaravacanena tvadIyena svArthAze'pyadarzanamevetyuktaM bhavati, tata eva cAnumAnAsambhava ityucyate'smAbhiH kvacidadarzanAt / _atha vetyAdi, pAThAntare pUrvArdhaM tadeva, tasya vyAkhyA-tvanmatavadevAdarzanAdanyazabdArtha iti prathamapAdArthaH tvadvyAkhyAta eva, svArthasvAMze'pyadarzanAttvanmatavadeveti dvitIyapAdArthaH, taM bhAvayati-yathokta- 5 mityAdiTIkAgrantha eva, vRkSazabdasya vRkSetyAdi yAvadarzane nAsti sambhavo nApi sarvatra liGginItyAdi, zabdasyAnumAnatvAt sarvatrAnumeye darzanAsambhavo'yoguDAGgArAgnyAdyanumeyadhUmAdiliGgAdarzanavaditi, atra paro brUyAt-nanu DitthAdisvAbhidheye sarvatra darzanamityatra tvayottaraM yaduktaM yadyapi kacidityAdi sa eva TIkAgrantho yAvadanumAnAsambhava iti, vayaM tvanmatAdeva brUmaH-anenottaravacanena tvadIyena yadapi tadekadeze [darza] namiSTaM svArthAMze tadapyadarzanamevetyuktaM bhavati, kANakuNTAdayaH sarve guNAstasya guNasamudAyAtmakasya na gamyanta iti 10 vacanAt , sarvAtmasvadarzanA [t] zabdasya sarvAtmanA'pratIterudAharaNe'bhihitatvAt [a] darzanaM svArthAMze'pi samarthitam , tata eva cAnumAnAsambhava ityucyate'smAbhiH kvacidadarzanAditi / atra brUyAstvam anvayAnuyuttayudAhRteH vyAvRttyA DitthodAharaNametaditi cenna, tatpratipattinirmUlatvAt, anavagataparyudAsakasvArthatvAt , avidite devadatte na bhavatyadevadatta iti vacanavat , 15 evaJca zabdasyArthAbhAvena sambandhAzakyatvadoSo ya uktaH sa ihApIti zruteH sambandha adRSTeranyazabdArthe ityasyAH prakArAntareNa vyAkhyAmAha-atha veti / vyAkaroti-pUrvArdhamiti, adRSTeranyazabdArthe svArthasyAMze'pi darzanAditi pUrvArdhaM tadvadevetyarthaH / tatra prathamapAdArthaH zabdaH zabdAntarArthe na dRzyata iti / dvitIyaM pAdArtha vaktumAha-svArthasvAMze'pIti / dhUmasyaikadezadarzanena vaDheravaleradarzanAdavahnivyudAsena pratItiH tathaiva zabdAdarthAntarApohena svArthAbhidhAnam , kintu arthAbhidhAne'nvayavyatireko zabdasya dvAram , tau ca tulye vRttiratulye'vRttirityevaM rUpo, tatra tulye sarvatra nAvazyaM vRttirAkhyeyA, 10 kvacidAnantye'rthasyAkhyAnAsambhavAt , vRkSazabdasya vRkSeSu sarveSu na hi darzanenAsti sambhavaH, nApi sarvatra liGgini sarvaliGgasya .. sambhavaH, yathA'yoguDAGgArAnyAdyanumeye dhUmAdiliGgAdarzanamityAditadIyaTIkAgranthamevopanyasyati-yathoktamityAdIti / liGgiliGgopanyAse kAraNamAha-zabdasyAnumAnatvAditi, vAcyavAcakasambandhasyAnumAnAnumeyasambandhatvokteH zabdasyAnumAnatvamiti bhAvaH / evamanvayAsambhavaprastAve paraH tatsambhavamAzaGkate-atra para iti, iyamAzaGkApi TIkAgrantha evaM kRtA- yadyapi ca kvacidasti sambhavo DitthAdiSu, iyaM zaGkA DisthasyaikavyaktyabhiprAyeNa, avayavasamudAyavyatiriktAvayavyabhAvena kANakuNTAdinikhilAvayavAkhyAnAsambhavAt anvayAsambhava evetyuttarayati tatraiva-tathApi na tadvAreNAnumAnam, guNasamudAyo hi DitthAkhyo'rthaH na ca sarve kANakuNTAdayo DitthazabdAdgamyante, evamanvayadvAreNAnumAnAsambhava iti / AcAryo'trottaramAha-vayaM tvanmatAdeveti, dhUmasyaikadezadarzaneneti yadekadezadarzanamiSTaM tadapyadarzanameva, DitthAderyathA'darzanamuktaM tathA tadavayavasyaikasyApyadarzanameva - syAt , tasyApi guNasamadAyAtmakatvAvizeSAt . tathA ca guNasamudAyo hi DitthAkhyo'rthaH, na ca sarve kANakuNTAdayo DitthazabdAdgamyanta iti vacanena svArthasyAMze'pyadarzanaM tvayaiva samarthitaM bhavatyata eva cAnumAnAsambhava iti bhAvaH / sarvAtmasviti, kANakuNTAdiSu 30 DitthAdiSu ca zabdasyAdarzanAt sarvAtmanA na pratItiH kasyApItyarthaH / nanu yadyapi ca kvacidasti sambhavo DitthAdiSviti yaduktaM DityAdhudAharaNaM tadanvayAbhAve'pi zabdAdaDityo na bhavatIti vyAvRttyA DitthArthagatimabhyupeyoktamiti zaGkate-anvayAnuyutyuH / - 1 si. a. kA. syvaaNshe0|2si.kss. chA. sambhave'pyayoH / dvA. na. 35 (112) 2010_04 Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mammow imwammamam wwwwww 888 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam ubhayaniyamAre dauSkaryam , yaH sa vRkSazabdo yasya sa vRkSo'rthastaditaro vA tasya zabdasya tenArthena na zakyate sambandhaH kartum , tena sahAtyantamadRSTatvAt zrAvaNatvanityAnityatvavat / __ anvayAnuyuktayudAhRterityAdi, yAvadetaditi cediti, etaduktaM bhavati Dittha ityasya[]Dittho na bhavatIti vyAvRttyA DitthArthagaterandhayAbhAvAdeva DitthodAharaNamiti, etacca na, tatpratipattinirmUlatvAt-naitada5 Dittha[vyu]dAsamAtramupapadyate pratipatterabhAvaprasaGgAt, na bhavati na bhavatItyubhayato'pyabhAvamAtratvAt pratipa ttinirmUlatvam , kasmAt ? anavagataparyudAsakasvArthatvAt-anavagataH paryudAso yasya svArthasya so'navagatapayusadakasvArthaH, tadbhAvAdanavagataparyudAsakasvArthatvAt nAsti pratipatterbIjam , dRSTAntaH-avidite devadatte na bhavatyadevadatta iti vacanamapratipattareva kAraNam , nirmUlatvAt , tathaiva taditi, tadbhAvayati-evazca zabdasyetyAdi yAvat sa ihApIti, yathA pUrvamuktaM AstAM te zabdasambandho'rthAbhAvAditi sambandhAzakyatvaM doSaH, sa eva 10 tato'nyasya cArthasyAbhAvAdalabdhAtmake'rthadvaye zabdasya kena sahAvinAbhAvaH sambandhaH syAditi zruteH samba ndhadauSkaryam , tadupasaMhRtya pratijJAyate yaH sa vRkSazabdo yasya sa vRkSo'rthaH taditaro vetyavRkSazabdAvRkSArthayoH sambandho vRkSazabdArthayoH pratipattyarthaH, tasya zabdasya tenArthena lokaprasiddhena vA tvadabhiprAyeNa na zakyate sambandhaH kartumiti pakSaH, tena sahAtyantamadRSTatvAta, zrAvaNatvanityAnityatvavaditi gatArtha saadhnm|| na ca sambandhadvAraM muktvA zabdasya liGgasya vA svArthakhyApanazaktirastIti tvayaivokto'yaM nyAya iti 15 darzayati ___ sa ca sambandho nAsti, uktavat , ata eva yaduktaM tvayA bhedAbhidhAnapakSe doSajAtaM vyaktatvAt tannAstyeva, asAdhAraNadharmatvAt , bAhyasAdhAraNaH pakSadharmA....... dAhRteriti, anvayapraznodAharaNatvAdityarthaH / vyAcaSTe-etaduktaM bhavatIti / evaM sati DityAdi pratipattireva na syAdityuttarayati ttprtipttiiti| vidhirUpatayA Distha pratipatternirmUlatvAdityarthaH, kathamityatrAha-na bhavatIti / anavagateti, DitthazabdArthasyA20 Dittho na bhavatItyarthakatve'satyA DitthAvagatAvaDitthajJAnAbhAvato'Dittho na bhavatIti svArtho na jJAyate svaparyudAsapratipattyabhAvAditi bhAvaH / dRSTAntaM darzayati-avidita iti / evaM pratipattanirmUlatvAdeva zabdasyArthAbhAvAt sambandhAzakyatvadoSo'trApyastItyAhaevaJca zabdasyeti / pUrvoktaM smArayati-yathA puurvmiti| abhidhAnAbhidheyasambandhasyAnumAnAnumeyasambandhasvarUpatvamabhyupagatam , sa ca sambandho'vinAbhAvarUpaH, zabdasyArthena sahAvinAbhAvasambandhena bhavitavyam , yadA ca svArtho'nyApoho vA'rthasyAbhAvenAlabdhAtmakamarthadvayaM tadA kena saha zabdasyAvinAbhAvasambandhaH syAt sambandhasya dviSThatvAdataH zruteH sambandhadauSkaryameveti tRtIya25 pAdArthaH / zruteH sambandhadauSkaryameva mAnena sAdhayati-yaH sa vRkSazabda iti, yo'sau vRkSazabdo yazca tadartho vRkSaH taditaro vA na tadarthena tasya zabdasya sambandhaH kartuM zakyate iti pratijJA, tena sahAtyantamadRSTatvAt zrAvaNatvanityAnityatvavaditi sAdhanam / tatra taditarapadavivakSitamAha-avRkSeti, zabdAntarAthopohaM khAthai kuvetI zrutirAita hi nyAyaH, tatra vRkSazabdAcchabdAntaramavRkSa zabdastadarthazcAvRkSaH, tayoH sambandhapratipattivyatirekeNa na tadapoharUpavRkSazabdArthayoH pratipattiH syAt , tasmAttaditaro'pi vivakSita eveti bhAvaH / tena saheti, tadarthena tacchabdasyAtyantamadarzanAdityarthaH / dRSTAntamAha-zrAvaNatveti, zrAvaNatvaM zabdasyaiva 30 dharmatvAdasAdhAraNam , tatra na jJAyate nityasya sataH zabdasya dharmaH zrAvaNatvamutAnityasyeti, na vA dRSTaM vacidapi nityatvenAnityatvena vA saha zrAvaNatvaM yenAvinAbhAvalakSaNasambandhastayoH syAditi bhAvaH / na vA'bhidhAnAbhidheyasambandhamanumAnAnumeyasambandhaM vA wwww si.kSa. chA. De. prAyonyazakyate / _ 2010_04 Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 889 mmam abhidhAnamidheyAbhAvaH] dvAdazAranayacakram ekAntavyAvRttezca, idamapi cAtra yadanvayavyatireko zabdasyArthAbhidhAne dvAramityuktvA punaranvayasya nirAkaraNaM tadbhavataH kenAbhiprAyeNeti na vidmaH, kimajJAnAt ? asmadbuddhiparibhavAt ? ihaparalokAbhyAmayazasazcAbhIrutvAt ? iti / . (sa ceti) sa ca sambandho nAsti, uktavat , ukta sambandhadauSkaryam , ata evetyAdi-etasmAdeva sambandhadauSkaryAt yaduktaM tvayA bhedAbhidhAnapakSe hoSajAtaM vyaktatvAttuM nAstyeva vyabhicAritAdoSa iti pakSaH, 5 asAdhAraNadharmatvAditi hetuH, asAdhAraNadharmatvaM sapakSAsapakSayoradRSTatvAt , tadvyAcaSTe-bAhyasAdhAraNaH pakSadharmetyAdi yAvadekAntavyAvRttezceti, tadvyAkhyayA gatArtham , kizcAnyat-idamapi cAtretyAdi, anvayasya nirmUlanIyatvAt yadanvayavyatireko zabdasyArthAbhidhAne dvAramityuktvA punaranvayasya nirAkaraNaM tadbhavataH kenAbhiprAyeNeti na vidmaH, kimajJAnAt ? asmadbuddhiparibhavAt ? ihprlokaabhyaamyshsshcaabhiirutvaaditi| katamadandhayanirAkaraNamiti ceducyate yadanvayaviSaya ekadezo nirUpyate tvayA vRkSa ityavRkSo na bhvtiityvRkssvyudaasen| 10 kathaM punaranena tvayA nirAkriyata iti cedmaH__nanvevaM sarvavRkSArthadarzanAsambhavAt bhedAnantyAcca svArthadezavyApyanvayAbhAvAt guNasamudAyamAtratvAdabhidhAnAbhidheyayoH ko'sau sambandho yenAbhidhAnAbhidheyAbhAva upapadyeta, liGgayekadezasambhaviliGgasya gamakatvavattu na svArthAzamAtra sambhavati / nanvevamityAdi, yAvat ko'sau sambandho yeneti, iti bhAvanA gatArthA tatra kAraNamAha-sarvavRkSArtha- 15 darzanAsambhavAt bhedAnantyAccAsambhava uktaH, svArthadezavyApyanvayo nAstIti cokto guNasamudAyamAtratvAt guNabhUteSvavayaveSvasattvaM darzanasyoktaM tvayaiva, tasmAdanvayAbhAve'numAnAnumayasambandhAbhAvAdanumAnAnupapattivadabhidhAnAbhidheyabhAvasyAnupapattiriti, syAnmataM liGgayeka dezasambhaviliGgavadabhidheyaikadezasambhavyabhidhAnadarzanAdastyanvayo'bhidhAnazcetyatrocyate tadapyabhyupetya-liGyekadezetyAdi, liGginAmagnInAmekadeze'nA wwwwwww www vinA zabdo liGga vA svArthaM prakhyApayituM zaknotIti tvayaivoktamityAha-saceti / vyAcaSTe-saca sambandha iti / bhedAbhidhAna-20 pakSe sacchabdo yathA dravye vartate tathA ghaTAdiSvapIti vyabhicAritAdoSo yastvayoktaH sa nAstyeva, asAdhAraNadharmatvAdityAha-etasmAdeveti atra mUlaM mRgyam / atha zabdasyArthAbhidhAne'nvayo vyatirekazca dvAramiti procya tatra yadanvayasya nirAkaraNaM kriyate tatkena hetuneti pRcchati-idamapi ceti| anvayanirAkaraNaM darzayati-yadanvayeti. anyApohaviziSTa tadviSaya ekadezo nirUpyate, arthAntarApohena khArthamabhidhatte zrutiriti nyAyAditi bhaavH| tannirAkaraNaprakAramAha-nanvevamiti / vRkSANAmAnannyAt sambandhAzakyatvAcca vRkSazabdasya sarveSu vRkSeSu darzanaM na sambhavatIti drshyti-srvvRkssaartheti| DitthAderekatvena tatra 25 DitthAdizabdasya darzanasambhavo yadyapyasti tathApi guNasamudAyamAtrarUpasya DitthAdeH sarvAtmanA'pratItirevetyAha-svArthadezeti, DitthAdeH svArthasya yo dezaH kANakuNTAdistavyApyanvayo nAstItyarthaH / guNabhUtasyAvayavasyApi guNasamudAyamAtratvena sarvathA'pratItirebetyAha-guNabhUteSviti / tadevaM tulye vRttirUpasyAnvayasyAnupapattau tajjJApyAnumAnAnumeyasambandhasyAgraheNAnumAnAsambhavAt shbdaarthyorbhidhaanaabhidheysmbndhsyaapygrhaadevaanuppttirityaah-tsmaaditi| nanu sarvatra liGgini sarvaliGgadarzanAsambhave'pi liGgaye. kadeze'nAvekasmin liGgasya dhUmasya darzanena yathA talliGgaM dhUmo'gnergamakaM bhavati tathAbhidheyeSvekAbhidheyenAmidhAnasya darzanAt anvayagraha: 30 zabdasyAbhidhAyakatvaJcopapadyata ityAzaGkate-syAnmatamiti / zabdAdekadezAbhidheyapratipattirna bhavitumarhatItyAha-librinA .si. kSa. chA. De, nnaa| 2 si. kSa. chA, De, ekdeshe| 3 si.kSa. chA. De. kAsAsambandhayaiti / _ 2010_04 Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ myAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre vekasmin sambhavato dhUmasya liGgasyAgnergamakatvavattu na svArthAMzamAtre sambhavatIti, zabdAdabhidheyapratipattirna bhavitumarhati / pratyakSavRkSasambandhAzakyatve pratipattyabhAvavadekatve'pi mUlakoTarAdibhedAnAM sambandhAzakyatvAdapratipattiH kimaGga ! punaratyantaparokSasvargAdizabdasvArthAzamAtre no ceddhavakhadirAdya5 nantabhedAbhidhAnaM vRkSazabdasya syAt , adRSTasvArthAzatvAt , avyApipakSadharmatvAt , avRkSavyavacchinnasyApi svArthasya nAnumAnAya nAbhidhAnAya syAvRkSazabdaH, tadekadezavartitvAt , avanaspativyavacchinnacaitanyasAdhanArthasvApavat / - pratyakSavRkSetyAdi, ayaM vRkSa iti pratyakSasyApi mUlAdimataH sAkSAdupalabhyamAnasya saMjJAvyutpattikAle sambadhakaraNaM nAsti, ziMzapAdibhedAnantyAt jAtizabdasya bhedairanantaiH sambandhAzakyatve pratipattya10 bhAvavat , ekatve'pi svArthAkhye mUlAdikoTarAdihasvadIrgha[ta nuvizAlAdibhedAnAM sambandhAzakyatvaM kvacidadRSTatvAt , kimaGga ! punaratyantaparokSasvargAdizabdasvArthAMzamAtre'pi tadvadevApratipatteH, no ceddhavakhadirAdyanantabhedAbhidhAnaM vRkSazabdasya syAt , adRSTasvArthAMzatvAt , atrAniSTApAdanasAdhanaM-avRkSavyavacchinnasyApi svArthasya nAnumAnAya nAbhidhAnAya syAdRkSazabdaH, na prabhavatItyarthaH, tadekadezavartitvAt-svArthasya dharmiNaH pakSasyAnumeyasyAbhidheyasyaikadeze vartituM zIlamasyeti tadekadezavartI, kimuktaM bhavati' avyApipakSadharmatvAt-sa15 mastAnumeyAvRttitvAdityarthaH, avanaspativyavacchinnacaitanyasAdhanArthasvApavat-yathA sacetanA vanaspataya iti pratijJAyAM svApAditi heturdharmiNo vanaspaterekadeze zirISAdau vartamAno'pi tAlAdiSvavartamAno na caitanyAnumAnAya prabhavati, avyApitvAt tathA vRkSazabdo'pi avRkSavyAvRttyartho vRkSasvArthAMzavRttirnAnumAnAya nAbhidhAnAya prabhavati, etat punaH svArthAMzavRttyabhyupagamyAniSTApAdanam , naiva vRttirapItyuktameva, vakSyAmazvAnumAnasyApi svArthAbhAvam / 20 miti / tadeva samarthayati-pratyakSavRkSeti / vyAcaSTe-ayaM vRkSa iti, zabdavyutpattikAle hi pratyakSadRSTamUlazAkhAkoTarAdimaTTa kSasAmAnyasya vRkSazabdasya sambandhakaraNaM na sambhavati vRkSabhedAnAM ziMzapApanasanimbakadambAmrAdInAmanantatvAt, na hi sambandhamantareNa zabdo'rthamabhidhAtuM kSamaH, anyathA sarva sarveNa pratyAyyeta, evaM sAmAnyazabdasya bhedAnantyena sambandhAzakyatvAt tadarthapratipatyabhAvaH, eko'pi vRkSo na tena pratyetuM zakyaH, guNasamudAyarUpasya tasya guNAnAM mUlakoTarAdInAM bahutvena taiH saha kvacidadRSTatvAt sambandhAzakyatvAditi bhaavH| tadevaM pratyakSadRSTe sambandhAzakyatve kiM punaratyantaparokSasvargAdyAMzamAtre ityAha-kimaGga! punariti / 25 yadi svArthAMzAnAmadRSTatve'pi vRkSazabdaH svArthamabhidhatte tarhi dhavakhadirAdyanantabhedAnabhidadhIta, avizeSAdityAha-no cediti, vArthAMzAnAmadarzanAt svArtha na bravItIti no cediti bhAvaH / evaJcAbhidheyaikadezavartizabdo nArthAntaravyudAsena svArtha gamayatIti sAdhayati-avRkSeti / avRkSavyAvRttaM svArthamanumAtumabhidhAtuM vA na prabhavati vRkSazabdaH, anumeyasyAbhidheyasya vaikadeze vRttitvAdRkSazabdasya, sa hyekameva ziMzapAdibhedamabhidhatte, ato vRkSazabdaH pakSamanumeyamabhidheyaM vA svArtha na vyApnoti nikhileSvanumeyeSvabhidheyeSu vA khArthAbhimateSvavRtteriti bhaavH| dRSTAntamAha-avanaspatIti / dRSTAntaM ghaTayati-yathA sacetanA iti / ekasmin vRkSa30 vizeSa ziMzapAdau vRkSazabdo vartata ityabhyupagamyAniSTApAdanaM sAdhanamuktam , ziMzapAdAvapi na vartata eva vRkSazabdaH, guNasamudAya mAtratvAcchizapAderguNAnAJca bahutvAt sarvathA'pratIteH sambandhAzakyatvAdilyAzayenAha-etatpunariti / nanvanityaH zabdaH ... kSa. pratyakSetyAdi / 2 si. . chA. bhedaagaaNtyjaatiH| 3 si. kSa. chA. kasvo'pi / 4 si. kSa. chA. De. matyeti dharmaH sAdhuvyAvRttirasyeti / 5 si. kSa. chA. De. adyApi / 6 si.kSa. chA. De. na vavamI / 2010_04 Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnumAnAsambhavaH] dvAdazAranayacakram / syAnmataM sAdhyAzeSAnityatvAvyApiprayatnAnantarIyakatvavadanumAnaM syAt , vanaspatyavyApisvApavadanumAnAbhAsaH syAditi sandeha ityetaJca na___ azeSapakSAvyApI vRkSazabdo hyazeSamavRkSavyavacchinnaM vRkSArtha nAmavRkSaM sthApanAvRkSaM vA sapakSa natu na vyAmoti, nApyanumAne'tra doSaH tatra kaH sambandhaH sAdhyAzeSAnityatvAvyApiprayatnAnantarIyakatvAnumAnatvaprApteH? svApodAharaNanirapekSAdRSTadezavartitvAbhyupagame tvatulye'pi / vRttiprasaGgaH ? avRkSe ghaTAdau vRkSazruteH adRSTadezavartitvAt , mUlAdimati palAzAdau svArthAze vA vRttivat , tasmAdeva cAnantyAdakRtasambandhajAtizabdabhedavAcitve'pyadoSaH, tathA'rthAze'dRSTatvAt , apohasvArthavat , tvanmatasvArthe'pi vA tadvaddoSa eva syAditi kutaH tulyAtulyayovRttyavRttibhyAmanvayavyatireko ? kuto vA zabdasyAbhidheyasya pakSadharmatvam ? liGgavalliGginaH kutastrailakSaNyam ? kuto'numAnatvam ? 10 azeSapakSAvyApItyAdi, prayatnAnantarIyakaM hi sapakSaM na vyApnoti svApastu pakSameva na vyApno tIti parihAraH, vRkSazabdo hyazeSamavRkSavyavacchinnaM vRkSArtha nAmavRkSaM manuSyAdi sthApanAvRkSaM-citrAdi vA'smanmatena sAdhyadharmasAmAnyena samAnaM sapakSaM na tu na vyApnoti, nApyanumAne'tra doSaH, svArthAMzavRttitvAtadhyApipakSadharmatvAt vanaspaticaitanye svApavadityudAhRtam , tasmAnAnumAnAya syAdRkSazabda iti sAdhUktam , tantra kaH sambandhaH sAdhyA[zeSa ]nityatvAvyApiprayatnAnantarIyakatvAnumAnatvaprApteriti, syAnmatamuktavApa- 15 dRSTAntamanupekSya vRkSazabdo yatra na dRSTaH tAnapi svArthAdanyAn gamayati, dRSTasvArthAnumAnasAdharmyAt , aMze dRSTazaktitvAdityetaccAyuktam , apohye vRttiprasaGgAt , ata Aha-svApodAharaNanirapekSAdRSTadezavartitvAbhyupagame tvatulye'pi vRttiprasaGgaH-atulye sAdhyavipakSe vRttiH syAt avRkSe paTAdau vRkSazruteH, adRSTadezavarttitvAt prayatnAnantarIyakatvAddhaTAdivadityatra heturyatra yatrAnityatvaM na tatra sarvatra vartata iti sAdhyAzeSAnityatvAvyApI, tadvat kiM vRkSazabdAditi hetuH syAt ? kiMvA sacetanA vanaspatayaH svApAditi yAvadanaspatyavyApi khApavaddhatvAbhAsaH pakSakadezAvRttitvarUpaH syAditi coktahetAvA- 20 bhAsasaMzayAnna gamakateti saMzayaM niraacsstte-ashesspkssaavyaapiiti| vyAkaroti-prayatnAnantarIyakaM hIti, prayatnAnantarIyakatvaM na pakSakadezAvyApi kintu sapakSamAtrAvyApi, tatazca tadgamakameva nAbhAsaH, vApastu pakSameva na vyApnotIti hetvAbhAsaH, vRkSazabdazcaitattulya eva, na prayatnAntarIyakatvasadRkSo'to na saMzaya iti bhAvaH / vRkSazabdaH sapakSaM vyApnotIti darzayati-vRkSazabdo hIti, nikhilAn vRkSAn nAmavRkSaM sthApanAvRkSaJca vRkSazabdo vyApnotsava nAmasthApanAvRkSau cAsmanmatena sapakSI, vRkSasAmAnyena samAnatvAditi bhAvaH / avRkSavyavacchinnaM svArthamanumAtumabhidhAtuM vA na prabhavati vRkSazabdaH, tadekadezavartitvAt , avyApipakSadharmatvAdityukte'numAne 25 ca vanaspaticaitanye khApavadityudAhRtatvAnna doSa ityAha-nApyanumAna iti, evaJca khApodAharaNAdevAnityaH zabdaH prayatnAnantarIyakatvAdityanumAnavadidamanumAnaM syAdityAzaGkAyA avasara eva nAstIti bhAvaH / nanu khArthabhUtaziMzapAdivyatiriktapanasAdInapi vRkSazabdo gamayati, aMze ziMzapAdau dRSTazaktitvAt ziMzapAdInivetyanumAnAt panasAdyanumApakatvamabhidhAyakatvaM vA vRkSazabdasya syAnna tu khApAnumAnasAdhAt tadanabhidhAyakatvAnumAnamityAzaGkate-syAnmatamiti / svArthAdanyatra vRkSazabdasya vRttyabhyupagame vRkSazabdo'rthAntare'pohye vartata na tato vyAvRttaH syAdvRkSazabda iti vipakSavRttitvAdagamaka eva syaadityuttryti-svaapodaahrnneti| 30 atulye'pIti, sAdhyadharmasAmAnyenAsadRze'vRkSe ghaTAdau vRkSazabdasya vRttiprasaGgaH, yathA ziMzapAdikhArthAzavyatiriktavArthAze, palAzAdau vRkSazrutirvartate tadekadezavattitvAttadvaditi bhaavH| tadevaM vRkSazabdasyAvRkSanivRttiviziSTasvArthArthatve tatvArthasya mUlaska khAkoTarAdibhedenAnantatve'pi tadvAcitve na kazciddoSastathaiva bhedAnAmAnantyenAkRtasambandhe'pi jAtizabdAnAM tulyayuktyA jAtimaddhe'.. si. kSa. De. zeSasavRkSAdavyava* Ixx kss.| 2010_04 Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 892 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre mUlAdimati palAzAdau khArthAMze vA vRttivat , tasmAdeva cAnantyAdakRtasambandhajAtizabdabhedavAcitve'pyadoSaH tathArthAMze'dRSTatvAt-adRSTasvArthAMzatvAdityarthaH, apohasvArthavat-avRkSo na bhavatItyavRkSApohasya svArtho mUlAdimAnanantaHkoTarAdibhedena tadvAcitve cAdoSo dRSTa evaM bhedavAdino'pyAnantye'pi bhedAnAmakRta sambandhe'pi doSAbhAvaH syAt , tvanmatasvArthe'pi vA tadvadoSa eva syAditi kutaH tulyAtulyayovRttyavRttibhyA5 manvayavyatireko ? kuto vA zabdasyAbhidheyasya pakSasya dharmatvaM ? liGgavalliGginaH kutastrailakSaNyam ? kuto'numAnatvamiti / evaJca zabdaliGgagatapakSApakSamiSyate tadeva pakSAdyatathArthatvAdatattatpratyayAtmakatvAdanumAnamapramANam, alAtacakre cakramiti pratyayavat, tasmAt sAdhUktaM 'nApramANAntaraM zAbdamanumAnAttathAhi tat / kRtakatvAdyapi svArthamAtmApohena nAzayet // (granthakartuH ) iti, idamapi vA'ta10 eva pUrvavadalakSaNaM yattvayoktaM yathA liGga liGginaM nAtikAmati yena rUpeNa tenaiva rUpeNa cAnyato vyAvRttyAtmakena gamayati, sattvAdyanekadhamopi san taistAn vyabhicArAnna gamayati, gamyante ca liGgayanubandhinaH sAmAnyadharmAH tairavinAbhAvAt , liGgasya vizeSA na gamyante tasyaiva vyabhicAritvAt, evaM liGgasyAnyavyAvRttaM sAmAnyaM gamakaM nAvyAvRttam, liGginaH sAmAnyaM gamyaM nivRttam , liGge tvayaM vizeSaH 'liGgAnubandhinaH svArthAH' (granthakartuH) 18 (evazcati) evaJca zabdaliGgagatapakSApakSamiSyate tadeva pakSAdyatathArthatvAt atasmiMstaditi pratyayo 'numAnamiti subhAvitArtham , tasmAdatattatpratyayAtmakatvAt anumAnamapramANam , alAtacake bhramadRSTeH puMso'cakre cakramiti pratyayavaditi, tasmAt sAdhUktaM 'nApramANAntaraM zAbdamanumAnAttathAhi tat / kRtakatvAdyapi svArthamAtmApohena nAzayet // iti, apramANAdanumAnAt paraparikalpitaM zAbdamapi nApramANAntaraM nArthAntaraM-apramANamevAnumAnavaditi prakRtopasaMhArArthaH, idamapi vA'ta eva pUrvavadalakSaNaM-'na pramA20 NAntaraM zAbda'miti zloko yathA'lakSaNaM tathedamapi liGgaliGginorgamakagamyaniyamArthakam , katamattaditi ceducyate-yattvayoktaM yathA[li]GgamityAdi, liGgamaGgaM-dhUmakRtakatvAdi liGginaM-agnyanityatvAdiviziSTaM dezadAbhidhAne'pi na kazciddoSaH syAt / yadi tvatra pakSe doSo manyate tarhi tvadabhimatasvArthe'pi doSaH syAdevetsAha-tasmAdeva ceti / uktameva bhAvaM varNayati-avakSo neti / jAtipakSavattvatpakSe'pi doSasya tulyatvena zabdasya hetostulye vRttitvAdatulye'vRttittvAcca yAvanvayavyatireko tau kuto bhavetAm ? kuto vA'bhidheyasya pakSasya dharmaH zabdaH syAt , kuto vA'gneliGgino liGgasya dhUmasya trailakSaNyamiva 25 zabdasya trailakSaNyam ? kutazca vA'numAnasvamityAha-kuta iti / evamanumAnasyApramANamAha-evaJceti / tavAnyApohAbhyupaganturmatena na kazcicchabdo nAmAsti yaH pakSo liGgaM vA bhavet , na bhavati na bhavatItyabhavanaparamArthatvAdubhayato'pyabhAvamAtratvAt tasmizvAsati kathaM pakSaH syAt pakSadharmaH sapakSadharmoM vA, tathApi pakSAdyabhyupagame'tasmiMstaditi pratyayAtmakatvena pakSAderatathArthatvAdatattatpratyayAtmakatvAccAnumAnamapramANaM syAt, bhrAntadRSTeralAtacakre cakrabuddhivaditi bhAvaH syAditi pratibhAti / itthamanumAnasyApramANatve na pramANAntaraM zAbdamityAdi kArikaivaM vAcyetyAzayenAha-tasmAt sAdhUktamiti / saMkSepeNa tadarthamAha-apramANAditi / 30 atha liGgaliGginorgamakagamyaniyamArthakamapi tvadvacanaM na pramANAntaraM zAbdamityAdivacanavadalakSaNamiti darzayati-idamapIti / tadvacanamevAha-yathA liGgamityAdIti, liGgaM dhUmAdi sattvadravyatvAdyanekadharmayutam , tathApi tadbhUmAdi sattvAdidharmeravacchinnaM sannA kSa. tathAvAze dRSThasvArthAzatvAdipalAzAdityadhikaM dRshyte| 2 si. kSa, chA. tAnantyAH / 3 kSa. chA. tthaavrthaaddedRssttsvaashtvaadityrthH| 4kSa.chA. tulyaanumeyyo0| 5 si.kSa.chA.De pakSamisyete / 6kSa.De. chA. yattvayoktaM tathA gamityAdi / 2010_04 Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gamyagamakaniyamaH] dvAdazAranayacakram zabdAdimartha nAtikramya vartate yena rUpeNa, kena ca nAtivartate ? dhUma ityathUmo na bhavati kRtaka ityakRtako na bhavatItyadhUmAkRtakanivRttyAtmanA nAtikAmati tenaiva ca rUpeNAnyato vyAvRttyAtmakena gamayati, sattvadravya[va]AdyanekadharmApi san taistAn vyabhicArAnna gamayati-sattvAdisAmAnyadhamairiti, eSa tAvadgamakaniyamaH, gamyaniyamo'pi-gamyanta ityAdi, liGgino'nubandhinaH sA[mAnyadharmAH sattvadravyatvAdayo gamyante, tairavinAbhAvAt , liGgasya vizeSAstauSakArIpAdayo na gamyante tasyaiva vyabhicAritvAt-liGgasya vizeSaiH sahAdRSTa- / tvAt , evaM liGgasyAnyavyAvRttaM sAmAnyaM gamakaM nAvyAvRttamanyataH, sattvAdiliGginaH sAmAnyaM gamyaM nivRttaManagyAdibhyaH, amitvaM sattvAdi cAgninA'nubaMddhamavyabhicArAditi, liGge svayaM punarvizeSaH 'liGgAnubandhinaH svArthAH ityAdi zlokaH, pUrvodAhRtAH sAmAnyadharmAH sattvAdayo liGgasya dhUmasya na gamayatyuktakAraNatvAt, vizeSAstu kecilliMgyavinAbhAvinaH pratItAH pratipAdakAH pANDutvabahalatvAdaya iti / 10 etatpunaH kathaM pUrvavadalakSaNamityata AhakimaGgaM ......... / .......... ............................... ..................... // ...... ................ // yattUktaM na sarvatra liGgini liGgaM saMbhavatyagnidhUmAdivaditi tadidamapi yadi liGgayeva, kathaM tasya liGgaM nAsti ? atha 15 nAsti liGgaM kathaM tadvAniti svavacanavirodhi te vacanam / mimaddezAdikaM gamayati, vyabhicArAt kintu adhUmAdivyAvRttirUpeNaiva taM gamayati, evaM kRtakatvAdikamapi akRtakanivRttyAtmanA'nityatvaviziSTaM zabdaM gamayatIti gamakasya niyama iti bhAvaH / gamyaniyamamAha-gamyaniyamo'pIti, liGgini agnyAdau gatAH kecitsAmAnyadharmAH sattvadravyatvAdayo gamyante, taiH svavyApakavyApakaiH saha liGgasyAvyabhicArAt kecicca tadabhAvAdeva vizeSAstauSakArISAdayo na gamyante, teSAM liGganirUpitavyabhicArAditi bhAvaH / tadevAha-evamiti, liGgagataM parebhyo vyAvRttameva sAmAnyaM 20 gamakaM bhavati, liGginiSThaM sattvAdisAmAnyamanyavyAvRttaM gamyaM bhavati / tacca sAmAnyamagnitvaM sattvAdi ca, amyanubaddhatvenAvyabhicArAditi bhAvaH / ayamatra bhAvaH, kArya kAraNAdutpatteryadi kAraNasya gamakaM tarhi sarvathA gamyagamakabhAvaH prasajyate, agneH sAmAnyadharmavadvizeSadharmA api tArNapArNatvAdayo gamyAH syuH, dhUmasyApi vizeSadharmavat sattvadravyatvapArthivatvAdayo'pi sAmAnyadharmA gamakA bhaveyuH, sarvathA janyajanakabhAvAt , yathA hi agniragnitvadravyatvasattvAdibhiH sAmAnyadharmarjanakaH tathA tArNapArNatvAdibhirapi vizeSaiH / yathA ca dhUmo dhUmatvapANDutvabahalatvAdibhiH mvaniyatairvizeSadhamairyukto janyastathA sAmAnyadharmerapisattvadravyatvAdibhiH,tatazca yathA tayoH kAryakAra-25 NabhAvastathaiva gamyagamakabhAvaH syAditi cenna, na hi sarvathA janyajanakabhAvaH tatazca kathaM tathA gamyagamakabhAvaH syAt tArNapArNatvAdi vizeSadharmANAmabhAve bhavato dhUmamAtrasya tadutpattiniyamAbhAvAt , evamagnyabhAve bhavato dravyatvAdisAmAnyadharmasyAgnerutpattiniyamo nAsti, evaJca svagatairyAvadbhirdhamatvAdibhiH dhUmo'gnigatairyAvadbhiragnitvadravyatvAdibhirvinA na bhavati teSAM kAraNagatasAmAnyadhara kArya gamakam / na hi tat sAmAnyadharmAt kadAcidapi kArya vyabhicarati. evaM kAraNagatAH sAmAnyadharmA gamyAH, kAryamapi taireva khagataiH kAraNagatAnAM dharmANAM gamakam , ye'rthAntarAsambhavino dhUmatvapANDutvabahalavAdayo vizeSarUpAH, ete hi kAraNagataiH sAmAnya-30 dharmevinA na bhvntiiti| liGge vizeSa prAguktaM darzayati-liGgAnubandhina iti. liGgagatAH sattvadravyatvAdi sAmAnyadharmA na liGgina gamayanti, adhUme'pi teSAM vRttaH, liGgivyApyAvyApyatvAt , kacittu liGganiSThAH vizeSAH pANDatvabahalatvAvicchinnamUlatvAdidharmAligyavinAbhAvino liGgicyApyavyApyatvAllininaM gamayatyeveti bhAvaH / uktagamyagamakaniyamo'pi puurvvdlkssnnmevetsaah-kimmiti| 1 si.kSa. chA. De. "mubaddhAnanya0 / 2 si.kSa. chA. De. liGgasyAdhaH / 2010_04 Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 894 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre ....... kimaGgamityAdi, zlokatrayaM preryaprastAvenopanyastaM samastasya tvaduktasyArthajAtasya pUrvoktena na bhavati na bhavatItyabhavanaparamArthatvAt khapuSpavadabhAvena gamyagamakaniyamo nAstyeveti gatArtham, kiJcAnyat-yattUktamityAdi pUrvapakSapratyuccAraNaM yAvadbhUmAdi[vadi]ti, yat svArthasyAMze'pyadarzanAtmakatvaM samarthayatoktaM-na sarvatra liGgini liGgaM sambhavatIti tadidamapyaprekSyavAditayA na vA dhiyAM kauzalamityabhiprAyaH, tadvyAcaSTe-yadi 5 liGgayevetyAdi, liGgamasyAstIti liGgi, yadi tatsarvaM liGgi, bhasmAMgArAyoguDapAkAdyagyAkhyaM vastu kathaM tasya liGgaM nAsti ? liGgAbhAve liGgitvasyaiva[] bhAvAt , mattva yanirdezyaliGgitvAbhyupagamAdeva liGgAstitvamityabhiprAyaH / atha nAsti liGgaM kathaM tadvAn ? liGgamasyAstIti liGgavAn , liGgItyarthaH, matvarthIyanirdezyo na bhavitumarhati so'rthaH, tannimittAbhAvAditi svavacanavirodhi te vacanamiti / __ agnidhUmodAharaNe cedamaH pratyakSaviSayasya saptamyantanirdeze'treti pratyakSopalabhyadhUmA10 dhArapradezAbhisambandho dhamavattvALUmAditi, yathA'gniratreti sAdhyAdhArapradezapratyakSanirdezAdagneH parokSasya jijJAsitatvAt tadvattvena dezasya sAdhyatvam , itarathA'tretyanarthako nirdezaH syAt, tasmAt sarvalokaprasiddhimatyagnimati pradeze sAdhye sarvatra dhmavattvaM liGgamastyeva, na ca sarvAgnimapradezasAdhyatvam , tatra dRSTAntAbhAvAdasAdhAraNatAdidoSaprasaGgAt / agnidhUmodAharaNe cetyAdi, idaM tAvat praSTavyo'si[?]agniratra dhUmAditi idamaH pratyakSaviSayasya 15 prAtipadikasya saptamyantanirdeze'treti pratyakSopalabhyadhUmAdhArapradezAbhisambandhidhUmavattvALUmAditi, yathA 'gniratreti sAdhyAdhArapradezapratyakSanirdezAdagneH parokSasya jijJAsitatvAt tadvattvena dezasya sAdhyatvAt , itarathAvyAcaSTe-zlokatrayamiti, nAsmAbhiretadupalabdhamiti na vyAkhyAyate, preryaprastAvena-tvadudite AkSepakartuH prasaGgenopanyastasyArthajAtasya tvadIyAbhyupagamenAbhAvamAtraviSayatvAt khapuSpavadasattvena ko'sau niyama iti bhAvaH / uktyantarasyApyaprekSyavAdatvamAha-yattU tamiti, anvayavyatirekaddhArabhUte tulyAtulyayovRttyavRttI pradarzayatA tatra tulye nAvazyaM sarvatra vRttirAkhyeyA, kvacidAnantye'rthasyA20 khyAnAsambhavAt, na hi sambhavo'sti vRkSazabdasya sarvavRkSeSu darzanasya, nApi sarvatra liGgini sarvaliGgasya sambhavaH, agnidhUmAdivadityuktaM tvayA tadapi na yujyata iti bhAvaH / ayuktatAmeva pradarzayati yadi liGgayeveti-bhasmacchannAmnyanArAyo'gniguDapAkAmnyAdInAM sarveSAM yadi liGgitvaM tarhi na liGgAsambhavaH, liGgamasyAstIti liGgIti vyutpattyA teSAM liGgasattvasiddheH, anyathA te liGgina eva na bhaveyuH, teca ligina iti cAbhyupagamyate tvayA, tatkathaM liGgAsambhavaH liGgAsambhave vA te kathaM liGginaH, liGgizabdapravRttinimittasya liGgasyA bhAvAditi teSAM liGgitvoktiH liGgaM nAstIti svavacanenaiva virudhyata iti bhAvaH / agnidhUmodAharaNe'pi sarvatra ligini liGga26 mastyeveti darzayati-agnidhUmodAharaNe ceti / idaM tAvaditi, atra tAvat prazno'sphuTaH / sarvatra liGgini liGgAstitva pratipAdanAya agniratra dhUmAditi vAkye'treti padaM dhUmapadenAgnipadena ca yojayitvA'rthamAha-idama iti, idaMzabdAt saptamyarthe tral pratyayaH, atredaMzabdaH pratyakSaviSayadezaviSayaH, saptamyartho'bhisambandhaH, so'pi pratyakSaviSayo dezo dhUmAdhAro grAhyaH, atrazabdasya dhUmazabdenAbhisambandhAt, tathA cAtra dhUmAdityasya pratyakSaviSayadhUmAdhArapradezAbhisambandhidhumavatvAdityarthaH, zabdabodhasyedRzatve'pi hetutvenepsito dhUmAdityeveti bhAvaH / tatranidazenaM drshyti-ythaa'gnirtreti| atrapadasamabhivyAhRtAgnipadamahinA yathA pratyakSa30 viSayIbhUtAnyAdhArapradezalAbhe'pi pradezasya pratyakSaviSayatvenAjijJAsitatvAt parokSaviSayAgnereva jijJAsitatvam , ata eva pradezatvA dinA pradezasya siddhatve'pi agnimattvena pradezaH sAdhyaM bhavati tadvadityarthaH / anyathA pradezasya tattvenAsAdhyatve'jijJAsitatvAdoreva sAdhyatvasambhave'treti padopAdAnaM vyartha syAdityAha-itaratheti / evaJca liGgAdhArapradezAbhisabandhihetoreva liGgatvAt sAdhyAdhAra 1 si.kSa. chA.De. preyprsaarnno0| 2 si.kSa.De. smbndho| 3 si.kSa. chA.De. smaadhaar| 2010_04 Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvatra liGgini liGgasattA] dvAdazAranayacakram 825 'tretyanarthako nirdezaH syAt , tasmAt sarvalokaprasiddhe'gnimati pradeze sAdhye sarvatra dhUma[va]ttvaM liGgamastyeva, na ca sarvAgnimatpradezasAdhyatvam , tatra dRSTAntAbhAvAdasAdhAraNatAdidoSaprasaGgAt tasmAdasti sarvatra liGgini liGgamiti / ayoguDAGgArAdyagnau dhUmAsambhavAditi cenna, agnisattvasya siddhatvAt, ayoguDAGgArabhasmacchannAgniSvapi dhUmamAtrAyAH kasyAzciddarzanAttadavinAbhAvAt tadviSayaliGgAliGgatvA- 5 ttadaliGgitvAt pratyakSaviSayavat / (ayoguDeti) ayoguDAGgArAdyanau dhUmAsambhavAditi cet - syAnmataM sarvatra liGgini liGgaM nAsti, ayo'nau guDAgnau aGgArAptau ca satyapi dhUmasya pratyakSata evAdarzanAdityetacca na, agnisattvasya siddhatvAt-na hyagniratreti pratijJAyAmapratItamagnisAmAnyaM sAdhyate, agnimasattAyAH pratItatvAt , loke prtykssoplvdhdhuumblenaa|ti dezaviziSTasyApratyakSasya siSAdhayiSitatvAt , ayoguDAMgArabhasmachannAgniSvapi dhUma- 10 mAtrAyAH kasyAzciddarzanAttadavinAbhAvAt , tadviSayaliGgAliGgatvAditi-ayoguDAGgArAdiviSayasya liGgasya dhUmasyAliGgatvAta-avivakSitatvAdapratyakSatvAdvetyarthaH, tadaliGgitvAt pratyakSaviSayavaditi-te hyayoguDAGgArAdyagnayo na liGgino liGgAbhAvAtteSAm , tasyAmavasthAyAM deze ca tasminnavijJAtatvAt , liGgayate ca liGgadarzanabalena liGgi vastu, na hi te liGgayante liGgadarzanAt , liGganirapekSaprasiddhezva, yathA pratyakSopalabdhikAle, tasmAtteSAmaliGgitvAt pratyakSa viSaya]vaditi, [na] liGgaM dhUmasteSAm , yatra cAsau liGgaM tatra liGgini deze 15 siddhatvAdeva liGgam , tatrAsiddharagni[mattvena dezo liGyeveti / pradezasyaiva liGgitvAt pradezavizeSayorubhayorapyatretyekapadopAttatvenAbhedAt sarvalokaprasiddhe'gnimati pradeze sAdhye sarvatra dhUmavattvaM liGgamastyeveti sarvatra lizini liGgAsambhavoktirayukteti bhAvaH / nanu yAvanto'gnimatpradezAste sarve sAdhyante na ca tatra sarvatra liGgasambhava ityAzaGkate-na ceti / tathA ca nizcitasAdhyavataH sapakSasyAbhAvAt sapakSavRttitvalakSaNAnvayasyAbhAvena vyatirekasyApyabhAvAt sarvasapakSavipakSavyAvRttalakSaNAsAdhAraNatvAdidoSAH prasajyanta ityuttarayati-tatra dRssttaantaabhaavaaditi| nanvayo- 20 'nyAdiligino na liGgasambhavaH, tatra dhUmAdeH pratyakSata evAdarzanAditi zaGkate-ayoguDeti / vyAkaroti-syAnmatamiti / na hyayo'nyAdayo liGginaH, teSAM pratItatvAt , na hyagniratreti pratijJAyAmapratItamagnisAmAnya sAdhyate, agnezca pratItatvAdeva na liGgitvam, kintu dezaviziSTo'gnireva liGgI, dezaviziSTatvenAgnerapratyakSatvena siSAdhayiSitatvAt , so'pi dezo liGgAdhAra eva grAhyaH, loke pradezavizeSe liGgaM dRSdaiva liGgino'numAnAdityAzayena samAdhatte-agnisattvasyeti / vastutastu ayo'nayAdiSvapi ISaddhamo dRzyata eva, tathApi nAso liGgatvena vivakSitaH, apratyakSatvAt , ata eva pratyakSadRSTasyAgneraliGgitvavadayo'myAdInAmapyaliGgitvamityAza-25 yenAha-ayoguDAGgAreti / tadbhUmasyAliGgatvamAha-tadviSayeti, ayoguDAGgArAdyamyavinAbhAvidhUmamAtrAvagAhidarzanaviSayetyarthaH / ayo'gyAderaliGgitvamAha-tadalikitvAditi / kathaM liGgAbhAva ityatrAha-tasyAmavasthAyAmiti, dhUmamAtrA'vasthAyAM stokatvAdeva tasmin pradeze'vijJAtatvAditi bhAvaH / liGgadarzanabalena yadeva vastu liGgyate tadeva liGgItyucyate, na hyayo'myAdayaH khata eva siddhA liGgadarzanabalena liGyante tatra liGgAdarzanAdityAha-liGyate ceti| pratyakSasiddhAgniM dRssttaantyti-ytheti| evaJca pratyakSadRSTAnivadayo'myAdInAmaliGgitvAtteSAM dhUmo liGgaM na bhavatItsAha-tasmAtteSAmiti / agnimati siddho dhUmo liGgaM bhavati 30 agnimattvenAsiddho dezo liGgI bhavatItyAha-yatra cAsAviti / syAnnAma na liGgino'yo'nyAdayastadA, yadA te siddhAH bhavanti si.kSa. cakanatsvapi / 2 si. chA. asattvAdityadhika dRzyate / 3 si. kSa. chA. De. 'nanijJAnatvAn / 4 si.kSa. De. chA. tatrAsiddhe0 dvA0 na0 36 (113) 2010_04 Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ myAyAgamAnusAriNI vyAkhyAsametam [ ubhayaniyamAre syAnmatamayo'myAdInAmapyasiddhatvAt pakSAntargatatve satyucyate na sarvatra liGginyagnimati dRzyate dhUma ityetadayuktam -- tadasiddhau pakSadharmAdinirmUlatvAdvanaspaticaitanye svApavat syAt, dezavizeSAnapekSAgnisAmAnyasAdhyatve'sAdhAraNatvamatretyabhidhAnavaiyarthyazca tanmA bhUdityatrazabdavAcyasyAgniviza6 STasya dhUmapakSavisaMvAde sAdharmyA bhAvAliGgazabdayoH kuto'numAnatvaM zabdasya ? yadi liGgavacchandaH trilakSaNo'nyApohena svArthaM gamayatIti manyase tato vRkSazabdasya vyavacchinnAt vRkSAdabhidheyAdanyatra tulye sapakSe vRttiH syAt, anumAnatvAt, anvayadarzanArthaprayuktaghaTAdivat / (tadasiddhAviti ) tadasiddhau pakSadharmAdinirmUlatvAt - teSAmapyayo'nyAdInAM sAdhyatve dhUmaH sarvatra dharmiNyabhAvAt vyApipakSadharmAsiddhau vanaspaticaitanye svApavat syAt, dezavizeSAnapekSA misAmAnyasAdhyatve 10 sapakSAbhAvAdasAdhAraNatvam, atretyabhidhAnavaiyarthyazca syAt, tanmA bhUditi atrazabdavAcyasyAgniviziSTasya dhUmapakSavisaMvAde sAdharmyAbhAvAliGgazabdayoH kuto'numAnatvaM zabdasyeti, tadvyAkhyA - yadi liGgavacchabda ityAdi, yadi kRtakatvAdiliGgavacchabdastrilakSaNo'nyApohena svArthaM gamayatIti manyase tato vRkSazabdasya vyavacchinnAdvRkSAdabhidheyAt svArthAzAkhyAdanyatraM tulye sapakSe vRttiH syAt, - pakSadharmAdvRkSazabdAdanyasya vRkSazabdAdivAcye tato vyavacchinne, kRtakatvAnityatvAzraye ghaTe iva vRttiH syAt, anumAnatvAt, 15 anvayadarzanArthaprayuktaghaTAdivaditi gatArtham / AMMA 896 nanu vRkSa eva vRttiH syAt pakSatvAdvRkSANAm, anumAnatvAdeva tvadabhimatAvRkSAnnivRttimAtraM vRkSatA, nAnyasminnapi sAdhyadharmasAmAnyena samAnArthAbhimatitulyArthAntare vRkSazabdasya yadA tu te'siddhAstadA te'pi pakSakukSipraviSTAH, tathA ca na sarvatrAbhimati dhUmo dRzyata ityata ucyate sarvatra liGgini liGgAsambhava itItyAzaGkate - syAnmatamiti / samAdhatte tad siddhAviti / vyAcaSTe - teSAmapIti, ayo'nyAdInAmapyasiddhatvena sAdhyatve 20 dhUmo'vyApipakSadharmaH syAt, yathA sacetanA vanaspatayaH, svApAdityatra vanaspatau tAlAdAvavartamAnaH khApo heturiti bhAvaH / AdipadagrAhyaM doSAntaramAha - dezavizeSeti, nikhilAnAmagnInAM sAdhyAntargatatvena nizcitAgnimatsapakSAbhAvAtsapakSavipakSavyAvRttatvena dhUmossAdhAraNaH syAt kevalaM pakSa eva vRtteH, dezavizeSAnapekSAyAJca tadbodhakAtrazabdopanyAso niSphala iti bhAvaH / atrazabdasAphalyAya tadartho'gnisambandhISyate tadA so'gnisambandhI kiM dhUmaH, uta sapakSa iti visaMvAdaH syAt, dezavizeSAnapekSaNAt evaJca pakSamAtrAvRttinA sapakSAvRttinA vA liGgena sArdhaM zabdasya trailakSaNyarUpasAdharmyAbhAvAt kathaM liGgavacchando'numAnaM syAt yaducyate tvayA 25 'kRtakatvAdivatsvArthamanyApohena bhASate' itItyAha - tanmA bhUditi / bhavatu liGgasya trailakSaNyaM parantu yadi zabdo'pi tadvadiSyate tarhi sapakSavRttiH syAt, avRkSavyavacchinnaM hi svArthaM gamayati vRkSazabdaH, tatra ko'sau pakSAdanyaH pakSasadRzaH sapakSo'vRkSavyavacchinno'bhidheyAt svArthAdanyaH ? yatra vRkSazabdo vRttiH syAt, yathA'nityatvena nizcite sapakSe pakSAcchandAdanyasmin ghaTAdau kRtakatvaM vartate vRkSazabdasyAnumAnatvAdityAzayena vyAkaroti - yadi kRtakatvAdIti / yatra yatra kRtakatvaM tatra tatrAnityatvamityanvayaM pradarzayituM prayukte ghaTe sapakSe'nityatvavati kRtakatvasya hetorvRttitvavaditi dRSTAntamAha- anvayeti, atraivaM bhAti na caivamatra sapakSo'sti, pakSadharmabhUtAdRkSazabdA 30 danyasya vRkSazabdasya pakSadharmabhUtavRkSazabdavAcyAdbhinne svArthAdanyasmin sapakSa ityarthaH, pakSadharmabhUtadhUmAddhi mahAnasAdivRttidhUmo'nyaH sAdhyabhUtAdanerbhinnazceti mahAnasAdiH sapakSa ityAzayaH syAditi / atha vRkSa eva vRkSazabdasya vRttiriti nirUpayati- nanu vRkSa eveti / 1 si0 kSa. chA. De. adhyApIpakSadharmo'siddhau / 2 si. kSa. De. chA. 'syAvyavacchinneSu / 3 si. kSa. chA. De. 'nyatrAtulye / 2010_04 Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mmmmmmmmmmmm zabdasyAnanumAnatA] dvAdazAranayacakram vRttirasti, sapakSadharmArthAvacchinnArthatvAt, kRtakatvasyevAnityeSu, tasmAt sapakSAbhAvAttattulye nAsti vRttiH zabdasya, kiM tarhi ? tatraiva vRttiH, tasmAtrailakSaNyAbhAvAnnAnumAnaM zabdaH, tvanmatavattatraiva vRttAvasapakSavRttigatadoSApattizca / (nanviti) nanu vRkSeSu vRttiH syAt , kiM kAraNam ? pakSatvAdvRkSANAm - pakSa eva vRkSazabdAkhyasya dharmasya dharmiNo vRkSArthAH sapakSAdavacchinnAH, teSveva nanu vRttiH syAt , anumAnatvAdeva tvadabhita[]vRkSAnni- 5 vRttimAtraM vRkSatA, nAnyasminnapi-sAdhyadharmasAmAnyena samAnenArthena tadabhimatyA tulyatvaM yeSu sAdhyAdvakSAdbhinneSu arthAntareSu vRkSazabdasya vRttirnAsti pakSadharmAbhimatasya, kasmAt ? sapakSadharmArthAvacchinnArthatvAt , kimiva ? kRtaka[tvasyeva[T] nityeSviti, tasmAditi vaidhahNa, tasmAt sapakSAbhAvAttattulye nAsti vRttiH zabdasya, kiM tarhi ? tatraiva vRttiH, tasmAtrailakSaNyAbhAvAnnAnumAnaM zabdaH, kizcAnyat-tvanmatavattatraiva vRttAvasapakSavRttigatadoSApattiH sapakSAdanyo vA sapakSAbhAvo vA syAdasapakSaH, sa ca sAdhyadharmasAmAnyena samAnA- 10 darthAt , sapakSAdanyaH[sa]pakSAbhAvaH pakSa evAsapakSaH, iha tatraiva vRkSArthe vRttatvAt vRkSazabdastaddharmo'pi san viruddho'sAdhAraNAnaikAMtiko vA syAt / hetvapavAdaniyamitatvAdasattigatadoSo neti cenna, pakSasapakSAsapakSAvyavasthAyAM tadvyavasthAbhAvAt, Apattyabhyupagame tvanyApohAnyathAtvAt khArthApoha eva syAt, sapakSAvacchinasyApi sapakSatvAt / 15 hetvapavAdetyAdi, yAvanneti cet-syAnmataM 'sa heturviparIto'smAdviruddho'nyastvanizcitaH // ' ) iti lakSaNAt trilakSaNasya hetorapavAdo-hetvAbhAso viruddho'sAdhAraNaH sAdhAraNo'siddho veti niyamitatvAt asapakSavRttigatadoSAbhAvo'sya vRkSazabdasyeti, etacca na, pakSisapa]kSAsapakSa[7]vyavasthAyAM tadvyavasthAbhAvAt-hetuhetvAbhAsavyavasthAyAH]pakSasapakSAsapakSavyavasthAyAM siddhAyAM siddhistadasiddhA vyAkaroti-nanu vRkSeSviti, kSeSveva vRkSazabdAstitA, te ca sapakSAdbhimnAH pakSasvarUpA eva, anumAnatvAdeva vRkSazabdasya nAnyatra 20 vRttitA'sti, anyApohena hi svArtha gamayati vRkSazabdaH tathA ca svArthAdanyatra sAdhyadharmasAmAnyena tulye kathaM vRttiH syAt, vRkSazabdasya sapakSadharmAzyAvRttarUpatvAditi bhAvaH / kAraNamAha-sapakSadharmeti | sapakSadharmarUpo yo'rthastadvyavacchinnArthatvAdityarthaH, vaidharmyadRSTAntamAha-kRtakatvasyeti, yathA'nityebhyo ghaTAdibhyaH sapakSebhyaH kRtakatvaM na vyAvRttarUpaM tadvaidhAvRkSazabdaH sapakSAbhAvAnna tulye vartate kintu kevalaM pakSa eva vartata iti kathaM zabdo'numAnaM trailakSaNyAbhAvAditi bhAvaH / yadi tatraiva vRttirabhyupagamyate tadA doSA ntaramAha-tvanmatavaditi / asapakSavRttIti, asapakSapadena sAdhyadharmasAmAnyena samAnArthAt sapakSAdanyaH viruddho dharmI tatraiva 25 hetovRttau virodho doSaH, yasya sapakSo nAsti tathAvidhaH pakSa evAsapakSaH, tatraiva vRttau doSo'sAdhAraNAnakAntikatvam , ta iti bhaavH| nanvayaM heturayantu hetvAbhAsa iti pratiniyamitatvAt vRkSazabdasya hetutvena kathamasapakSagatA doSAstatrApadyanta ityaashngktehetvpvaadeti| vyAcaSTe-syAnmatamiti,sa hetuH yastrilakSaNasampannaH, asmAdviparItastu dvividhaH eko viruddhaH, anyastvanizcitaH, anizcitazca trividhaH, sAdhAraNAsAdhAraNAsiddhabhedAdityartho bhAti, tadevaM hetutadAbhAsayorniyatatvAdRkSazabdasya hetutvenAsapakSagatadoSApattirnAstIti bhAvaH / samAdhatta-etacca neti, pakSasapakSAsapakSavyavasthAdhInA hetutadabhAsavyavasthA, 'hetvAbhAsAstato'pare' 30 1si.kSa. chA. De. samAno'rthaH spkssaa| 2 si.kSa. chA. De. asttigt| 3 si.kSa. chA. siddhettd| 2010_04 Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 898 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre vasiddhiH, hetutadAbhAsavyavasthAniyamasya pakSAdivyavasthAzrayatvAt , pakSa eva tAvadavyavasthitaH, ubhayato'pyabhavanaparamArthatvAdityuktatvAt , sapakSastvanantaranyAyo nAsti, asapakSastu sa eva pakSaH tvanmatAbhyupagamAt syAt sapakSAbhavAmAtratvAt, itarathA naiva syAduktavadeva, tasmAddhetvapavAdaniyamAdasapakSavRttigatadoSApattistadavasthaiva, Apattyabhyupagame tvityAdi, yadyevamApattidoSamabhyupaiSyasapakSavRttigataM tato'nyApohAnyathAtvaM doSaH5 anyApoho'pi ta_nyAbhAvAttadapohAbhAvAcca svArthApoha eva syAt, kasmAt ? sapakSAvacchinnasyApi sapakSatvAt-pakSAdanyaH sapakSaH, tato'vacchinno'sapakSo vA sa eva pakSaH, tataH[sa]pakSAdanyaH pakSa eMva pakSAdanyaH, sapakSAdanyatvAt, tato'nyApohaH pakSApohaH svArthApoha ityaapnnH| kizcAnyat sapakSApakSepaNakSINazaktezca pakSApakSayorvizeSa gamayituM nAlam, sAdhyanirdezavat, tadviSaya10 pakSadharmatvAdeva tulye vRttiriti cet , ananumAnaM tarhi zabdo'dvilakSaNatvAt, asAdhAraNavat viruddho'pi tadviSayamAtrArthatvAdanyApohazabdArthatvasya, vyatirekasya svArthAsambhavAdapi vyarthataiva vA, pakSamAtrasyApyalakSaNatvAt, avyaktazrutivat / / mom iti yuktam, tatra tata ityanena trilakSaNayutasya hetoreva grahaNAttajhyavasthAdhInatvaM hetvAbhAsasya, 'anumeye'tha tattulye saddhAvo nAstitA'sati / nizcitAnupalambhA''tmakAryAkhyA hetavastrayaH / ' pakSasattvasapakSasattvavipakSAsattvarUpaulakSaNyayuto heturuktaH, 15 tasmAt pakSAdivyavasthAzrayA hetutadAbhAsavyavastheti bhaavH| itthaM tadvyavasthAyAM tava matena pakSa eva na vyavasthitaH, svAnyayorna bhavati na bhavatItyabhAvaviSayatvenAbhavanaparamArthatvAt tayorabhAvena tasyaiva cAbhAvasyAnyApoha nibaMdhanatvAnna kazcicchabdArtha iti pakSAvyavasthetyAzayenAha-pakSa eva tAvaditi / sapakSo'pi nAsti, vRkSANAM pakSatvasyoktatvAdityAha-sapakSastviti / sapakSAbhAvarUpo'sapakSaH pakSa eva, sa cAvyavasthita ityAha-asapakSastviti. sAdhyadharmasAmAnyena samAnaH sapakSabhinnaH pakSavyatiriktazca nAsti kazcit, sapakSAdanyaH kintu pakSa evAsapakSaH, yadi syAt sapakSAdanyaH so'pyabhavanapara20 mArthatvAdasanneveti bhAvaH / bhavatvasapakSavRttigatadoSApattirityucyate tarhi anyApohasyAnyathAtvaM syAt , yathA tvayA'nyApoha ipyate tadviparItArtho bhavedityAha-yadyevamiti, anyatvaM hi pakSAdanyaH sapakSaH, sapakSAdanyaH pakSa ityubhayaM viSayIkaroti, sapakSasya pakSAdanyatvAt pakSasya sapakSAdanyatvAcca, pakSasapakSayodvayoH svarUpato grahaNAbhAve'nyatvasya tanniSThasyAgrahAt ko'sau pakSAdanyo yadapohAdanyApohaH sapakSApohaH siddhyet , kasmAdvA sapakSo'nyaH, yato'nyasyAnyatvaM siddhayet , tadevaM parasparApekSayA parasparasyAnyatve ca pakSo'pyanyo na bhavati, sapakSo'pyanyo na bhavatItyubhayato'yabhavanameva paramArthaH syAdityAdirUpato'nyApohaH svArthApoho bhavatIti 26 bhAvaH / kathamanyApohaH svArthApoha ityatrAha-sapakSeti / prathamamanyApohaM darzayati-pakSAdamya iti, pakSAdanyaH sapakSo bhavati taghyAvRttazca pakSo bhavatIti bhAvaH / tadanyathAtvamAha-tataHsapakSAdanya iti, pakSa eva pakSAdanyaH syAt , tasya sapakSAdanyatvAt, tathA cAnyazabdena pakSagrahaNAt pakSApoha evAnyApohaH saMvRttaH sa tu svArthApoha eva nAnyApohaH parApoharUpastvadiSTa iti bhAvaH / kiJca pakSazabdo'pakSanivRttimAtraM vidhatte na tu pakSaM gamayituM samarthaH, tatraiva pakSazabdasAmarthyasyApakSINatvAdityAha-sapakSApakSe. paNeti / asapakSazabdasya yaH pratipakSaH sapakSastasyApakSepaNe zakteH kSINatvAt sapakSavyAvRttimAtre vRttena tavyAvRttaM pakSaM apakSaM vA .si. kSa. chA. tasmAddhe tvAdiriti / 2 si.kSa. chA. De. bhapathana bhyuH| 3 si. kSa. De. chA. degbhyupetya70 7kSa. ev'p0| 2010_04 Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdasyAbhAsatA ] wwwwwwwwwwwwww ( sapakSeti ) sapakSApakSepaNa kSINazaktezca sapakSAdanyo'sapakSaH pakSa ityukte sapakSavyAvRttimAtre caritArthatvAt pakSApakSayorvizeSaM gamayituM nAlaM pakSa evAyaM nApakSa iti, kasmAt ? uktakAraNAt, kimiva ? sAdhyanirdezavat-yathA 'sAdhyanirdezaH pratijJA' ( gau. 1. 1. 33 ) ityakSapAdapakSalakSaNaM siddhinivRttau caritArthatvAt sAdhyavizeSaM pakSameva asiddhAt dRSTAntebhyo vyatiriktaM na gamayitumalam, vipakSApakSepaNakSINazaktitvAt tadA sapakSAdanyo'sapakSa iti sapakSAt pakSaM vizeSya na gamayitumalam, sAmAnyamAtravRtteH, 5 tvayA tu vizeSavRtteH pakSa eva sapakSAvacchinnavRttiriSyate, tattu na siddhyatItthaM nyAyAt, syAnmataM tadviSayetyAdi yAvaccediti sa eva vRkSArtho viSayaH pakSaH, tasya pakSasya dharmo vRkSazabdaH, tasmAttadviSayapakSadharmatvAdeva tulye vRttirvRkSArthe, tacca dRSTaM, pakSasya dharmo heturityanayaivoktyA gatatvAt vizeSArthagatirevetyarthaH, atro - cyate - ananumAnaM tarhi zabdaH, anumAnAbhAsa ityarthaH, pakSa eva vRttatvAt tacca kAraNatvenAha-advilakSaNatvAdasAdhAraNavadityAdi gatArthaM yAvat tadviSayamAtrArthatvAt anyApohazabdArthatvasyeti, sa eva viSayastadvi- 10 Sayo vRkSaH, tanmAtrameva vAcyamityuktamanyApohazabdArthatvam, ato'sAdhAraNaviruddhate, kicAnyat-vyatirekasya svArthAsambhavAdapi vyarthataiva vA - anyApoho hi vyatirekamAtram, na bhavati na bhavatItyabhavanaparamArthatvAdubhayato'pyabhAva eva vandhyAputravanna svArthaH kazcidityuktam, tasmAdvRkSazabdasya vyarthataiva, pakSa [ dharma ] mAtrasyApya www www.wm www. dvAdazAranayacakram bodhayituM zaktirastIti vyAcaSTe - sapakSAdanya iti / vizeSamAha pakSa evAyaM nApakSa itIti pakSaM vA'pakSaM vA viziSyAsapakSazabdo na gamayatIti bhAvaH / hetumAha-uktakAraNAditi, sapakSApakSepaNakSINazaktirUpakAraNAdityarthaH / dRSTAntamAha - sAdhyani- 15 dezavaditi / vyAcaSTe - yatheti, sAdhyanirdezaH pratijJetyatra sAdhyapadaM siddhinivRttAveva caritArthamato dRSTAntebhyo vyatiriktamasiddhahetvAbhAsavyAvRttaM sAdhyavizeSaM pakSameva na gamayituM kSamamiti pUrvaM vyAkhyAtameva, sAdhyavipakSasya siddhervyAvRttimAtreNopazAntasAmarthyAt tathA'sapakSapadamapi sapakSAdviziSTaM pakSaM prabodhayitumazaktam, sapakSavyAvRttilakSaNasAmAnyamAtre vRtteriti bhAvaH / evaJca tvadabhIpsitaM sapakSavyAvRttapakSavRttitvamasapakSazabdasya na setsyatItyAha - tvayA tviti / itthaM nyAyAditi, asapakSazabdaH pakSavizeSasvArthAgamakaH, vipakSApakSepaNa kSINazaktitvAt, yatra ca zabde vipakSApakSepaNa kSINazaktitvaM tanna vizeSasvArthagamakam, sAdhyanirdezavaditi nyAyAdityarthaH / 20 heturayamasapakSavRttirityuktau sapakSavyAvRttimAtraparatve'pyasapakSazabdasya tadviSayaH pakSa eva taddharmatvAddhetostulyavRttitvamiti vizeSArthasya pakSasyAvagatirbhavatyevetyAzaGkate - syAnmatamiti, hetuH pakSasya dharmo bhavati, atra pakSazabdasya sapakSavyAvRttiparatve'pi vyAvRtterapakSasya vA dharmo heturna bhavitumarhatItyarthAt vyAvRttimataH pakSavizeSasyAvagatiH syAdeveti bhAvaH / evaJcettarhi zabdo nAnumAnaM syAdi * tyuttarayati ananumAnamiti, pakSamAtravRttitvenAyaM heturaheturevetyarthaH / kAraNamAha, advilakSaNatvAditi, sapakSasattvavipakSAsattvarUpadvilakSaNarahitatvAdityarthaH, vRkSArtha eva vRttatvAdvRkSazabdasya sapakSAbhAvena sapakSavRttitvAbhAvAdata evAnvayAbhAve'tulyA* 25 vRttitvarUpavyatirekasyApyabhAvAdasAdhAraNavadanumAnAbhAsa iti bhAvaH / pakSazabdo hi pakSAnyApohavacanaH, tatrAnyApohazabdasyAnyavyAvRttimAtraparatve sAdhyadharmasAmAnyena samAno yaH pakSAnyastadabhAvarUpatayA tatraivAnyApohazabdasya kSINazaktitvAdvyAvRttimato na bodhaH kathaJcidbodhe'pyasAdhAraNatvamuktam, yadi cAnyApohapadasyAnyavyAvRttyavacchinnasvArthaparatvaM tadA sAdhyadharmasAmAnyena samAnAt pakSAdanyAdvyAvRtto na sAdhyavAn bhavitumarhati kintu sAdhyazUnyadharmyeveti tasya vipakSarUpatvAttathAvidhavRkSAnyavyAvRtte vRkSe eva vRkSazabdasya vRtterviruddhatA syAdityAzayenAha sa eveti / vyAvRttivyAvRttimadrUpArthadvayapakSe'pi vRkSazabdasya vRkSamAtre 30 vRttiH, ato'sapakSavRttigatadoSApattiruktA, vastuto'nyApohasyAbhAvamAtrarUpatayA na svArthaH kazcidastIti anyatadapohayorabhavanaparamArthatvoktervRkSazabdo vyartha evetyAzayenAha - vyatirekasyeti / uktaprakAreNa pakSo'pi na vRkSazabdArtho yena pakSadharmatA syAdityAha - 2010_04 899 1 si. kSa chA. nAsapa0 / 2 si.kSa. chA. De. asiddhantu / 3 si. kSa. De. chA. evAsaya / 4 si. kSa. chA. De. tadviSada ityAdi / Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mmmmmam 900 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre lakSaNatvAdavyaktazrutivat , yathA mlecchaprayuktazabdArtho vyAvRttimAtrArthatvAt svArthamAtrasyApyalakSaNAt, vyartho histamizra[?]ityAdi tathA vRkSazabdaH syaaditi| tadarthAbhAvapradarzanArthamAha guNasamudAyo hi vRkSArthaH uktavat , saMvRtisataH sAmAnyasamudAyAkhyasyAsattvAt vize5SANAmRjuvakravivarakoTarAdInAmavAcyatvAt tadekalakSaNatApi nAsti kutaH svArthAdbhinnasyAbhUtasya pratipattiH? anyasya yato'pohaH siddhyet , sa tu nAsti, tadabhAvAt , yazca vRkSazabdastasya vRkSArthAbhAvAt pakSadharmatvAbhAvaH, tatkathaM vRkSArtho nAsti ? guNasamudAyasaMvRttyarthatvAt senAzabdavat vRkSazabdasya samudAyArthavRttitaiveti cenna, abhyupagatamUlAdInAM tadAtmatvenaikatve tadatulyatvAt vRkSArthasya tulyAtulyavRttyavRttyAdivacanavaiyarthyameva / / 10 guNasamudAyo hItyAdi, tasmAttadvAreNAnumAnAsambhava[ iti ] uktavaditi prAguktaM tanmatameva smArayati-saMvRtisataH sAmAnyasamudAyAkhyasyAsattvAdvizeSANAmRjuvakavivarakoTarAdInAmavAcyatvAditi, tasmAttadekalakSaNatA'pi nAsti kuta eva svArthAdbhinnasyAbhUtasya pratipattiH ? anyasya yato'pohaH siddhyet , sa tu nAstyanyaH, tadabhAvAt-tatpratipattinizcayalabhyapratipattilabhyo anyo nAsti, tatpratipattinizcayalabhyo hi tulyAtulyavivekAtmeti, yazca vRkSazabda ityAdi, vRkSArthasya pakSasyAbhAvAt pakSadharmatvAbhAvo vRkSazabda15 syeti tadbhAvanAgranthaH, tatkathamityAdi yAvat senAzabdavadisi gatArthaH, guNasamudAyasaMvRtyarthatvAditi hetuH, vRkSazabdasya samudAyArthavRttitaiveti cet-syAnmataM vRkSazabdaH samudAyenArthenArthavAn, mUlAdInAJca samudAyo vRkSa ucyate, tasmAt samudAyArthavattvAdadoSa ityetacca na, abhyupagatetyAdi, abhyupagatAnAM mUlAdInAM tadAtmapakSadharmamAtrasyApIti / dRSTAntamAha-avyaktazrutivaditi, asaMskRtapuruSaprayuktazabdavadityarthaH / vRkSazabdasya svArthAbhAvameva darzayati-guNasamudAyo hIti / tulye vRttisvarUpAnvayadvAreNAnumAnAsambhavaH pUrvamuktastanmatamevoktavaditi smArayatItyAha-tasmA20 diti| arthasyAnantyAttulye sarvatra vRtterAkhyAnAsambhavAdityarthaH / vRkSAdayo'rthA guNasamudAyarUpAH samudAyaH sAmAnyamiti paryAyau, samudAyo na paramArthabhUto guNebhyo vyatiriktaH, avayavivAdApatteH, sthairyavAdApattezca, kintu sthiratvena vyatiriktatvena cAnAdivAsanAparikalpitatvAt kevalaM saMvRtyaiva san , ata eva paramArthato'san , guNabhUtA RjuvakakoTarAdayo na kenacit pramANena bAdhyanta iti ta eva paramArthasantaH teSAcAnantyenAvAcyatvaM nahi vRkSazabdena RjuvakAdaya ucyante, tasmAdRkSArthAbhAvAt pakSamAtrasya vRkSasya dharmo vRkSazabda iti pakSavRttitvarUpaikalakSaNatA'pi nAstIti svArthasyaivApratipattyA kutastadanyasya pratipattiryasmAdapohaH syAdityAha25 saMvRtisata iti / anyastu nAsti, svArthAbhAvAt , khArthapratipattijanyapratipattiviSayo'nyo nAsti, tato'poho'pi nAsti, khArthatadanyapratipattAveva hi sapakSastulyo'sapakSo'tulya ityevaM vivekaH kartuM zakyate nAnyatheti vyAcaSTe-sa tu naastiiti| vRkSazabdasya pakSadharmatvAbhAvaM bhAvayati-vRkSArthasyeti / guNasamudAyeti, avayavasamudAya eva saMvRtiviSayIbhUto'rthaH zabdasya, anAdikAlInavAsanAprabhavavikalpapratibhAsyarthasyaiva viSayatvena zabdairAtmasAtkaraNAt , samudAyasya cAsattvAditi bhAvaH / samudAyaH sannasan vA bhavatu, kintu samudAyasya pratibhAsamAt, pratibhAsamAnArtha pratipipAdayiSayA ca zabdaprayogAt samudAya eva zabdasyArtha iti 30 na vRkSazabdasya svArthAbhAvAdvyarthatetyAzaGkate-vRkSazabdasyeti / vyaacsstte-syaanmtmiti| mUlAdInAM samudAyo vRkSapadArthaH, samudAyasamudAyinozcAbhedaH, ato mUlAdInAM vRkSAtmakatvamiti mUlAdayaH sapakSAH sAdhyadharmasAmAnyena samAnatvAt , ata eva sapakSAdanyatvarUpaH pakSazca, mUlAdayaH pAramArthikasantaH vRkSastu samudAyarUpatvAtsaMvRtisan tasmAt sapakSAdatulyo vRkSArthaH, vRkSazabdasya ca atulyavRttitvAvyabhicArAt tulye vRttiratulye cAvRttirityAdivibhAgavacanaM vyarthamevetyAha-abhyupagatAnAmiti / nanu senetyukte _ 2010_04 Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdasyAtulya eva vRttitA] dvAdazAranayacakram 901 katvenaikatve sapakSatvaM sapakSAdanyatvaM pakSatvaM, tenAtulyamanyatvaM sapakSAdvRkSArthasya tadatulyatvAt tulyAtulyavRttyavRttyAdivacanavaiyarthyameva / kizcAnyat saMvRtisatyatvAcca samudAyasyApi vRkSavadanarthatvAt senAvanAderapi vyarthatvameva, mUlAdikharUpasattAmAtratvenApyatulya eva vRttiH, rUpAdibhedasamudAyasaMvRtyarthatvAt , rUpAdisatyatva- 6 pratipAdanArthe'pi ca DitthAdyudAharaNe tvayaiva samudAyAbhAvotyA'nyApohaprayAse rUpAdiparasparavyAvRttyA'bhavanaparamArthatvAnna kiJcitsatyam , sajAtIyAsajAtIyavyAvRttasvarUpatvAt , tatsatyasyApi kSaNAtipAtitvAdatyantApUrvatvAdanirdezyasvalakSaNatvAt katamadrUpam ? evaM sarvatrAtulya eva vRttiH zabdasya, aprAmANyaM vA / __ (saMvRtIti) saMvRtisatyatvAcca samudAyasyApi vRkSavadanarthatvAt senAvanAderapi vyarthatvameva / avRkSo 10 na bhavati vRkSa ityasya mUlAdisvarUpasattAmAtratvenApyatulya eva vRttiH, rUpAdibhedasamudAyasaMvRtyarthatvAt , rUpAdisattvAdarthavAn syAditi cettadapi na, rUpAdisatyatvapratipAdanArthe'pi ca DitthAyudAharaNe tvayaiva kANakuNTAdiguNasamudAyAbhAvotyA'nyApohaprayAse kriyamANe rUpAdiparasparavyAvRttyA'nvayAbhAvevyatirekasyAbhAvAnna bhavati na bhavatItyabhavanaparamArthatvAnna kiJcit satyam , tatkAraNamAha-sajAtIyAsajAtIyavyAvRttasvarUpatvAditi, tatsatyasyApi punaH kSaNAtipAtitvAt-kSaNe kSaNe'tyantAnyatvAt dvitIyakSaNe tadabhAvAt katamadrUpam ? 15 atyantApUrvatvAt , nirbIjatvAt, anirdezyaskhalakSaNatvAt 'svalakSaNamanirdezya rUpamindriyagocaraH' (pramA0 sa0 pratya0) iti hyuktam , tasmAdatulye pakSasapakSavyAvRttyA tatraiva vRttiH zabdasya, nAstyeva cArthe vRttiH, vanamiti vokte pratyekaM gajaturagAdevakhadirAdervA nopajAyate pratipattiH, kintu samudAyena te pratIyanta iti senAvanAdizabdAH samudAyenArthanArthavanto dRSTA ityAzaGkAyAmAha-saMvRtisatyatvAcceti / tulyAtulyavRttyavRttivacanasArthakyAya saMvRtisataH samudAyasya vRkSazabdArthatvAsambhavo yathA tathaiva senAvanAdizabdAnAmapi nAsti kazcitsvArtha ityAzayena vyAkaroti-saMvRtIti / nanu vRkSazabdArtha- 20 syAvRkSo na bhavati vRkSa ityasya na mUlAdisamudAyo'rthaH, tasyAsattvAt , kintu svarUpasanmUlAdireva tathA ca nAtulya eva vRttivRkSazabdasyetyAzaGkAyAmAha-avRkSo na bhavatIti, mUlAdisvarUpasattAmAtratvenArthavattve'pi vRkSazabdo'tulya eva vartate, mUlAderapi rUparasAdiguNasamudAyAtmakasaMvRtisattvAt tadarthatvAdRkSazabdasyeti bhAvaH / nanu na rUpAdisamudAyo'rthaH tasyAsattvAt, kintu kharUpasadrUpAdirevetyAzaGkAyAmAha-tadapi neti, rUpAdInAM guNAnAmeva sattvaM pratipAdayituM tvayaiva DitthAyudAharaNamupanyasya samudAyAbhAvaH pratipAditaH nahi sarve kANakuNTAdayo DitthazabdAdgamyanta iti, tatazcAbhidhAnAbhidheyayoH sambandhanirNayabIjabhUtAnyA- 25 pohavicAre kriyamANe sati rUpApekSayA rasasyAnyatvenAbhavanarUpatayA rUpasyApi rasApekSayA vyAvRttatvenAbhavanarUpatvAttadbhAve tadbhAvarUpasyAnvayasyAbhAvena tadabhAve'bhAvarUpasyApyabhAvAca na kiJcidvastu setsyatIti kathaM rUpAdayaH sadrUpAH syuriti bhAvaH / uktabhAvArthakaM hetumAha-sajAtIyeti, tulyAdatulyAcca vyAvRttarUpatvAdrUpAdInAM gaganakusumAdivadasatyatvamiti bhAvaH / nanu nIlotpalamityAdAvanIlotpalAt sajAtIyAdanutpalAdvijAtIyAdvyAvRttasvarUpasyaikasya nIlotpalasya satyatvavadrUpAdeH kathaM na satyatetyA. zaGkAyAmAha-tatsatyasyApIti, satAM rUpAdInAmapi kSaNAtipAtitvena kSaNamAtrasthititvAttadvastu rUpamiti kathamucyate rUpaNAddhi 30 rUpam , nahi kSaNikaM rUpituM zakyam , atyantApUrvatvAt , pUrva pUrvakAlasaMbandhaH yasya sutarAM nAstyasAvatyantApUrvaH, tadbhAvastasmAnnikAraNatvAdityarthaH, tacca vastu, anirdezyaM tasmAdapi na tadrUpam, evaJcAtyantApUrvatvena saGketAsambhavAt zabdapravRttibIjAbhAvAt rUpamiti nirdezAsambhavAt kathaM tadvastu zabdArthaH syAttasmAdatulya eva zabdasya vRttina pakSe na vA sapakSa iti bhAvaH / tadvastuno rUpaNAviSayatve hetumAha-atyantApUrvatvAditi, saGketavyavahArakAlAvyApitvAditi bhAvaH / upasaMharati-tasmAdatulya iti / _ 2010_04 Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ www mmmmmmm 902 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre athavA zabdasyAprAmANyaM pratipannameva tvayA, yasmAdetattvanmatAnusAryeva jJApakaM 'zAstreSu prakriyAbhedaiH' (vAkya0 kA0 2, zlo0 235) ityAdizloko gatArthaH, evaM sarvatrAtulya ityAdi liGgavacchabdo'numAnaM bhavati pramANameva vA nabhavatItyuktasyArthasya yathApratijJaM pratipAditasyopasaMhAraH / proktArthakramasaGgrahAtmakena liGgamapi zabdavanna bhavatItyupapAdayiSyAmItyata Aha - 6 zabdavattu liGgAdvailakSaNyameva syAdanumAnatvAt , ananumAnaM vA'dvilakSaNatvAdasAdhAraNavat, anvayavyatirekAbhAvAt pakSadharmatvamAnaM viruddhavat, sapakSavRttyabhAvAt, kimuktaM bhavati anyatra vRttyasambhavAt, ata evAnvayAbhAvAvyatirekavyApArAvakAzAbhAvastasmAdekalakSaNaM zabdavaditi, sannidhAnamapyanumAnatvArthapratipattAvakAraNam, tAvantareNApi tadupapatteH, sAdhyadharmasAdhanavyAptivat, tatastayorakAraNatvAt pakSadharmatvamAtrakAraNatvAdekalakSaNaM zabda10 valliGgamapi, anumAnatvAt, ekalakSaNatvAcca viruddhamapi, uktavat / __ zabdavattu liGgAdvailakSaNyameva syAdityAdi, prathamameva tAvadanumAnatvAcchabdava[da]dvi. lakSaNaM liGgamiti sAdhayati, tato'dvilakSaNatvAdasAdhAraNa[vat ]ityAdi yaduktamanantaraM zabde doSajAtaM tatsarvaM liGgasya zabdavadityevoktakrameNa jJeyamekalakSaNatvam , anvayavyatirekAbhAvAt pakSadharmatvamAnaM viruddhavaditi zabde yaduktaM talliGge, asya vyAkhyA-sapakSavRttyabhAvAt, kimuktaM bhavati-anyatra vRttyasambhavAt 16 pakSAdanyatrAvRtterityarthaH, ata evAnvayAbhAvAdvyatirekavyApArAvakAzAbhAvaH, tasmAdvyatirekavyApArAvakAzAbhAvAt ekalakSaNaM zabdavaditi liGgamapi zabdasyevaikalakSaNaM prAguktaM viruddhavadanvayavyatirekAbhAvAditi, sainnidhAnamapyanumAnatvArthapratipattAvakAraNam , tAvantareNApyanumAnatvopapatteH vinApi tAbhyAmarthagatestayoH vikalpapratibhAsyarthaviSayatAyAH zabdasya tvayA svIkRtatvAcchabdapratibhAsyarthasya ca viparItAkArAbhinivezitArthAntarIyapratyayeSu bhAvAdatathAvidhe tathAvidhapratyayajanakatvAcchabdo'pramANamevetyAzayenAha-atha veti / zabdAt parasparaviruddhArthapratibhAso bhavatItya20 tramatAntarIyasaMvAdamAha-zAstreSviti / evaM sarvatretyAdigrantho pUrva pratijJAtasya liGgavacchabdo'numAnamityasya sarvatrAtulya eva vRttiH zabdasyetyanenopasaMhAraH, ananumAnaM tarhi zabda ityasya copasaMhAro'prAmANyaM vetyanena kRta ityAha-evaM sarvatreti / pUrvoditArthAn krameNa saMgRhya zabdavalliGgamapi anumAnatvenAdvilakSaNaM yadvA pramANaM na bhavatIti niruupyissyaamiityaacsstteproktaartheti| zabdasyaikalakSaNatve'pi yathA'numAnatvamiSTaM tathaiva liGgasyApyanumAnatvAdadvailakSaNyaM syAditi nirUpayati-zabda vattviti, zabda iva liGgamapyadvilakSaNaM syAt , anumAnatvAditi bhAvaH / vyAcaSTe-prathamameveti / advilakSaNa25 tvasiddhAvananumAnaM vA tarhi liGgamadvilakSaNatvAdasAdhAraNavadityAdigranthaM yojayitvaikalakSaNatvamupapAdanIyamityAha-tata iti / tadeva darzayati-anvayavyatirekAbhAvAditi, pakSAdanyatrAvRttessapakSavRttyasambhavenAnvayAbhAvaH, tatazca vyatireko'pi nAsti, sapakSavRttitvaM hyasapakSAvRttitvarUpaM tata eva sapakSavRttitvAbhAve'sapakSAvRttitvarUpo vyatireko'pi nAstIti drshyti-kimuktmiti| tAtparyamAha-liGgamapIti, pakSa eva vRtteH pakSasyAsapakSatvAca viruddhatvaM tanmAtravRttiliGgasyeti bhAvaH / yatra kvacilliGge pakSadharmatvasyevAnvayavyatireko sannihitau tatrApi tAvakiJcitkarAveva, antareNApi tAbhyAma 30 numAnasya zabdAcArthagateH sambhavAdityAha-sannidhAnamapIti, anvayavyatirekayoH sannidhAnamapItyarthaH / tayorakiJcitkaratve 1kSa. chA. yathArthapratiyAditaH / 2 si. chA. kSa. De. snggrhaatmklingg| 3 si.kSa. chA. De. sannihisAmappanumAnatvaM arthapratipattAvakAraNatvaM / 2010_04 Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mmmm zabdaliyokalakSaNatA] dvAdazAranayacakram 903 sannidhAnamapyakAraNam / kimiva ? sAdhyadharmasAdhanavyAptivat-yathA yatkRtakaM tadanityamiti kRtakatvasyAnityatvenAvinAbhAvena vyAptatvAdavinAbhAvino'nityatvasya gatiH kRtakatvAdiSTA, na tu yadanityaM tatkRtakamityanityatvasya kRtakatvenAvinAbhAvinA vyAptau satyAmapyagateranyatra tadabhAve satyavivakSitatvAt prayatnAnantarIyakatvAdau tvanmatena yathA tathehApyanvayavyatireko sannihitAvapyakAraNam , zabdArthe pakSadharmatvamAtrAttadgateH, tasmAdanvayavyatirekasannidhAne'pyakAraNatvAnnArthaH zabdArthagatau tAbhyAm , yathA'numAnavicAre'bhihitaM 'pratiSedhyApracA- 5 reNa yasmAdvyAptirapohate / liGge liGgini[ca]vyAptistasmAt satyapyakAraNam // ' ityAdikArikArthAnugamaH kAryaH, tataH kim ? tatastayorakAraNatvAt pakSadharmatvamAtrakAraNatvAdekalakSaNaM zabda[vata ]liGgamapi, anumAnatvAt , ekalakSaNatvAcca viruddhamapi te'numAnamityApannam , ekalakSaNatvAcchabdavat , abhimata trilakSaNaliGgavattvamatreSTaM ekalakSaNatvamasiddhamityata Aha smaarnnaarthmuktnyaaysiddhsyaiklkssnntvsy-uktvt-shbddvditi| zabdo'pi vA nAnumAnaM viruddhavaditi liGgasyApi prAptam , vyarthataiva vA,svArthasyAsambhavAt, 10 pakSadharmamAtrasyApyabhAvo'nadhyavasAyAt mlecchazabdajJAnavat , viparyayAdvA viruddhajJAnavadagniratra dhUmAdityasminnapi svArthAnumAne guNasamudAyo hi dhUmAkhyo'rthaH bahalakuTilatvAdyAnantye ca dhUmatvAbhAvo jJAtasambandhatvAbhAvAt, saMvRtimAtratvAcca samudAyasya tadarthAgatestadvAreNa nAnumAnamityalakSaNaM liGgaM svArthamAtrasyApIti tadekalakSaNatApi naiva, itthaM kuta eva tasyAgRhItatvAdubhayapratipattarabhAve'nyApohaH ? zabdo'pi vA[ nA]numAnaM viruddhavaditi zabdasyAnumAnatvAbhAve liGgasyApi prAptameva, ana]numAna[tvaM]dvayorapItyabhiprAyaH, vyarthataiva vetyAdi, zabdavalliGgasya vaiyarthya prAgvyAkhyAtavidhinA yojyam , khArthasyeti, pakSadharmamAtrasyApyabhAvo'nadhyavasAyAt , mlecchazabdajJAnavat , viparyayAdveti, viruddhajJAnavata , dRSTAntamAha-sAdhyadharmeti, sAdhyadharme'nityatve yA sAdhanasya kRtakatvasya vyAptiH sA yathA na sAdhyasAdhikA tadvadityarthaH / dRSTAntameva vyAkaroti-yatheti, kRtakatvaniSThA'nityatvavyAptirgamakatvena vivakSitA, avyabhicArAt, anityatvaniSThA tu kRtakatva-20 vyAptina gamakatvena vivakSitA, vyabhicArAt, anityasya sarvasya prayatnAnantarIyakatvAbhAvena kRtakatvAbhAvAt nAnityatvena kRtakatvasya gatiriti bhAvaH / dArTAntikamAha-tathehApIti, zabde pakSadharmatAmAtreNArthagateliGge'pi tasyaiva lakSaNatvaucityAt sannihitAvapyanvayavyatireko na kAraNamiti bhAvaH / uktaJcaitadanumAnavicAre tvayaivetyAha-yatheti / pratiSedhyeti, yasmAt pratiSedhyamapohate vyAptina prakarSeNa gamayati, sA liGge liGgini ca yadyapi vartate tathApi tasmAdeva kvacit sA satyapi na kAraNamiti tadarthaH, bhAvArthastvane vyaktIbhaviSyati / sannihitayostayorakAraNatvaM bhavatu tena kimityatrAha-tatastayoriti / 25 tadevaM prathamamevoktasyAnumAnatvAdvilakSaNatvasAdhanasyopasaMhAraH / ananumAnatvaM taavdaah-eklkssnntvaaditi| nanu liGge trilakSaNatvameveSTamiti heturayamasiddha itytraah-abhimteti| zabde'pyananumAnatvaM sAdhayati-zabdo'pi veti| nanu liGge zabde proktadoSA vAcyAH tatkathamatra zabde'nanumAnatvaM sAdhyata ityatrAha-zabdasyeti, ekalakSaNatvAditi bhAvaH / tadekasyApyabhavanaparamArthatvenAsattvAvyarthatA liGgasya, linino'bhaavaadityaashyenaah-shbdvditi| agnedhUmajJApyasyArthasyAsattvAttadvadbhUmasyApyabhAvo'bhavanaparamArthatvenAdhyavasAyAviSayatvAt , yathA mecchoditazabdasya parijJAnaM na bhavatItyAha-pakSadharmamAtrasyati, pakSadharmatayAbhimatasya 30 liGgasyetyarthaH / anumAnasyAsya viparItapratipattyAtmakatvAdviruddhajJAnavadananumAnatetyAha-viparyayAdveti / kathaM viparyaya ityatrAha 15 1 si. svayaMmA0 kSa. chA. De. rthenvtyaamaa| 2 si. kSa. chA. De. virUddho'pi / 3 degvatvamAtrAMSTA0, kSa. De. vshvmaashbdo0| 4 si.kSa.De. vaanumaanN| 5 si.kSa.De.chA. nythtettdvetyaadi| 6 si. sAyoyAvat. kSa.chA.De. saaybt| dvA0 30 (114) 2010_04 Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 904 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre tadbhAvayati-agniratra dhUmAdityasminnapi svArthAnumAne guNasamudAyo hi dhUmAkhyo'rtha iti, vRkSasya mUlAdikoTarAdyAnantye vAcyatvAbhAvavadbahalakuTilatvAdyAnanye ca dhUmatvAbhAvo jJAtasambandhatvAbhAvAt / saMvRtimAtratvAcca samudAyasya tadarthAgateH, tasmAttadvAreNa[na]numAnamityalakSaNaM liGgaM svArthamAtrasyApIti, iti tadekalakSaNatApi naiva, itthaM-uktasvArthamAtrasyAlakSaNatve kuta eva tasyAgRhItatvAt sa bhavati dhUmo nAdhUmaH, anyo na bhavatItya5 viSayatvAdubhayapratipatterabhAve'nyAbhAvAdanyApohaH ? kuto'gnirityanagnirna bhavati, dhUma ityadhUmo na bhavatIti ca dUrata evaitat tanna ghaTAmiyati / pakSadharme ca vA'gniH dhUmasyAdhAraH prAmotyanumeyatvAditi sapakSasya tulyAderabhAvastadabhyupagame pakSAbhAvaH, prAguktazabdAnumAnaviSayavaditi tasminneva pakSadharmamAtralakSaNA vRttiH syAda. nyatra na, tasmAdanvayavyatireko na staH, atha bhavati jJAnaM dhUmo'yamagnirayaM vRkSo'yamiti tataH 10 zAbdaliGgike api jJAne prApte pratyakSe, anvayavyatirekaviyutatathyajJAnatvAt, snnikRssttaarthvt| pakSadharme ca vetyAdi, yathaiva vRkSa eva na kazcit sapakSa iti prasaJjitA zabda[sya ]rthei vRttiH tathA'gniriti pakSadharma[sya dhUmasyAdhAraH prApnoti, anumeyatvAditi sapakSasya tulyAderabhAvaH tadabhyupagame pakSAbhAvaH, prAguktazabdAnumAnaviSayavaditi tasminneva vRttiH syAt pakSamAtre, sapakSAbhAvAt , sA kIdRzIti ceducyate-pakSadharmamAtralakSaNA, kimuktaM bhavati na tulyAnvayAtmikA, anvayArthAbhAvAt na syAdvRttiH, anyatra 15 netyAdi, pakSadharmasya cAnyatra sapakSe vRttau tulye tadvadatulye'pi vRttiH syAt ityAzaGkAyA vyAvRttaye vyatirekA agniratreti, apizabdena zabdArtha iveti sUcyate tatra yathA vRkSo gugasamudAyarUpaH saMvRtirUpatvAdasan tathA dhUmo'pi bahalakuTilavatuloccapANDutvAdiguNasamudAyarUpaH, mUlakoTarAdiguNAnAmAnantyena sambandhagrahAsambhavAdajJAtasambandhena vRkSazabdena yathA'vAcyatvaM tathaiva bahalakuTilAdInAmAnantyAnyabhicArAcAvinAbhAvasambandhagrahAsambhavAdagamakatvAdaliGgatvamiti bhaavH| nanu bahalakuTilAdi nAmAnantya bhavatu nAma, teSAM samudAyo hi dhUma ucyate, sa ca jJAtasambandha evetyatrAha-saMvRtimAtratvAcceti, kalpito hi 20 samudAyo na pAramArthikaH, tasmAnna tato dhUmasya jJAnamiti samudAyadvAreNApi nAnumAnasambhava iti na dhUmAdiliGgamanyAdergamakamiti bhAvaH / tadevaM dhUmo na svArthamapi gamayituM kSama iti svarUpAparijJAnAdayaM dhUmo na tvadhUma iti, agnirayaM na tvanagniriti svaparayorvijJAnAbhAvAdubhayaviSayo'nyApohaH kathaM bhavatItyAha-uktasvArthamAtrasyeti / pakSadharma dhUmamabhyupetyApi dUSaNamAha-pakSadharma ca veti| nanu vRkSazabdArtho'vRkSAnnivRttimAtraM tadeva vRkSatvaM, tathA ca sarve vRkSAH pakSAntargatAH na hi kazcidasti sAdhyadharmasAmAnyena pakSabhinnaH pakSasamAnaH yaH sapakSo bhavet tasmAttatraiva vRttiH zabdasyeti yathoktaM tathaiva liGgasyApyanyApohena svArthabodhanAdanagninivRttimAtramagnitvaM 25 tacca sarveSvamiSu, na ca sa kazcidagnirasti agnisadRzo'gnibhinno yaH sapakSo bhavet , tasmAt sa eva dhUmasya pakSadharmasyAdhAraH syAt, tatraiva dhUmaH pakSadharmamAtratvena vRttiH syAt na tu sapakSavRttiH sapakSAbhAvAdityAzayena vyAcaSTe-yathaiva vRkSa eveti / pakSadharmamAtra. lakSaNetyatra mAtrapadArtha sphuTayati-kimuktambhavatIti, tulyadharmarUpA na vRttiH, tulyasya sapakSasyAnvayaviSayasyaivAbhAvAnna taddharmoM dhUma iti bhAvaH / yadi pakSAdanyatra dhUmo vRttiH syAttarhi anyatra tulya eva vartate nAtulya ityatra niyAmakAbhAvAt pakSAdanyatvasya ca tulye'tulye ca samAnatvAdatulye vRttitvazaGkA syAta, tadyAvattanAya ca vyatirekasya tadabhAve tadabhAva evetyevaMvidhasyAkAGkSA syAt, 30 yadA ca sapakSa eva nAsti tataH kuto vipakSavRttitvazaGkA tasmAnnAstyanvayavyatireko, ata ekalakSa pakSadharmasya ceti / nanu sapakSavRttitvAsapakSavRttitvAbhAvenAnvayavyatirekAbhAvAt kathaM zabdaliGgAbhyAM svArthaliGgipratipattiH syAt, 2 si. kSa. De. chA. degmaatrtvaallkss| 3 si. kSa. chA. De0 pakSadharmodhUma 1 si.kSa. chA. De. chA. "bhAvAt / sydhaa.| 4 si.kSa. De. satyAvRttau : 2010_04 Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 905 zAbdasyAnumAna tAbhaJjanam ] dvAdazAranayacakram kAMkSA syAta sA tu pakSasyaivAbhAvAnnAsti vyatirekAkAMkSA, tasmAdanvayavyatirekau na staH / atha bhavati jJAnamiti-vinApyanvayavyatirekAbhyAM bhavati jJAnaM dhUmo'yamagnirayaM vRkSo'yamiti, tataH kiM ? tataH prApte pratyakSe, katame te prApte ? zAbdaliGgike api jJAne pratyakSe eva prApnutaH, kasmAt ? anvayavyatirekaviyutatathyajJAnatvAt avikalpakatvAt, sannikRSTArthavaditi vyAkhyAto'rthasaGgrahaH sAdhanaM svArthaparArthAnumAnayoH za[T]bdaliGgikayoH pratyakSatvAsaJjanaM gatArtham / kiJcAnyat ata idaM svapratipAdyavastudharmatve satyanvayavyatirekAbhyAM tasya gamakatvAdanumAnaM zabda iti pUrvAparAsamIkSayaivoktam, anvayavyatirekarahitatvasyoktatvAt pratyakSatvasyopapAditatvAt, eSa tu pATho ghaTamAna upalakSyate 'nApramANAntaraM zAbdamanumAnAttathA hi tat / kRtakatvAdyapi svArthamAtmApohena nAzayet // ' ( granthakRtaH ) iti, yadi na pramANAntaraM zAbdamanumAnAttathA hi 10 tat / kRtakatvAdivaditi manyate tato'nyApohArthakRtA doSAH, na zabda evaikasmin doSAH, tadvidhadoSajAlopanipAtasambandhyeva te'numAnamapi, nanvevaM kRtakatvAdyapyanumAnaM svArthamAtmApohena nAzayedeva, anyApohena svArthapratipattyagamakatvAt, anyApohazabdArthavat, dhUma ityadhUmo na bhavatIti niranvayA pratipattireva, grAhyasya darzanarahitatvAt, agRhItabrAhmaNAbrAhmaNArthapratipattivat guNasamudAyo hi dhUmAkhyo'rthaH pANDubahalotsaGgAdyAnantye dhUmAbhAvAt, saMvRtimAtratvAcca 10 samudAyaHsya tadarthAgateH kuta evAnyApohaH ? evaM tAvaddhUmArtha eva na nizcIyate, kiM punaryatrAsa dhUmaH sa tAbhyAJcAnyayorapohau ? tadabhAvAt kutaH tAvapi ? iti / ata idamityAdi / svapratipAdyavastudharmatve satyanvayavyatirekAbhyAM tasya gamakatvAt anumAnaM zabdo nAnumAnAdanyat pramANamityetadapyata eva pUrvAparAsamIkSayaivoktam, anvayavyatirekarahitatva syoktatvAt, 5 tathApi yadi bhavatItyucyate tadA doSamAdarzayati-atha bhavatIti, pratyakSa bhinnapramANAntaratayA'bhyupagataM zAbdaM laiGgikaca jJAnaM 20 pratyakSameva syAt, anvayavyatirekAjanyayathArthajJAnatvAt, ayathArthajJAnavAraNAya yathArtheti, pratyakSavaditi dRSTAnta iti bhAvaH / tameva hetuM darzayati-anvayeti, anvayavyatirekAbhyAmasaMspRSTaM kAraNatayA pratibhAsatayA vA tathA tathyaM sAkSAdviSayajanyaM jJAnaM tadbhAvasta smAt indriyasannikarSAnantarabhAvipratyakSaM viSayajanyamanuvRttivyAvRttidharmAnavabhAsi tadvadeva laiGgikaM zAbdazca jJAnaM tathyamanvayAtmakasAmAnyavyatirekAtmakavyAvRttirahitazcAta eva jAtyAdikalpanAzUnyatvAdavikalpakamiti bhAvaH / zabdasyAnumAnatA sAdhakaM hetvantaraM dUSayati-ata idamiti, zAbda laiGgikayoranvayavyatirekavyatirekeNa bhavanasyApAditatvAdevetyarthaH, khena pratipAdyaM yadvastu taddharmatve sati 25 anvayavyatirekasahakAreNa svArthagamakatvAdanumAnaM zabda iti yaducyate tadviruddham, zabdo hi svapratipAdyasya vRkSArthasya dharmaH anvayavyatirekarAhityena vRkSArthasya gamakazca sapakSAsapakSAbhAvAt dhUmAdirapi svapratipAdyasyAbhyAderdharmaH sapakSAsapakSAbhAvAdeva tulyAtulyavRttyavRttyabhAvAdanvayavyanirekaranipekSega anyAdergamakaH ata eva zAbdaM laiGgikaM ca jJAnaM pratyakSamityupapAditamityato viruddhamiti bhAvaH / etadeva nirUpayati-svapratipAdyeti / tannirAkaroti - ata eveti, anvayavyatirekApekSA rahitajJAnatvAdevetyarthaH, upapAditaM hi anvayavyatirekarahitatvaM pratyakSatvaJca tadasamIkSayaiva tvayocyata iti bhAvaH / ato'pramANAdanumAnAnnApramANAntaraM zAbdamityeva 30 1 si. kSa. prApte zAbda0 / 2010_04 Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mmmmmmmmma 906 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre pratyakSatvasyopapAditatvAt , eSa tu pATho ghaTamAna upalakSyate, 'nApramANa[ntira]mityAdi zlokaH, yadi na pramANAntaramityetadeva pratyuccArayati yAvat kRtakatvAdivaditi, tato'nyApohArthetyAdi doSopanyAsaH, na zabda evaikasminniti yathA mayoktAH zAbdapratyakSaprasaGgAdidoSA anyApohArthakRtAH kevale, kiM tarhi ? tadvidhadoSajAlopanipAtasambandhyeva te'numAnamapi, tatkathamiti cettarhi tadevaM prakAzyate-nanvevaM kRtakatvAdyapyanumAnaM / svArtha parArtha vA vilakSaNaM liGga zabdavaduktavidhinA svArthamAtmApohena nAzayedeva, na na nAzayati, iyaM pratijJA, heturanyApohenetyAdi gatArthaH, dRSTAntazca yAvadanyApohazabdArthavaditi sAdhanam , tasya bhAvanA-sAdhanaM dhUma iti [a]dhUmo na bhavatIti niranvayA'pratipattireva, pratijJA, grAhyasya darzanarahitatvAditi hetuH, sthANvasthANvapratipattivaditi dRSTAntaH, yathA sthANvasthANuviSayavijJAnarahitasya grAhyasya [darzanAbhAvAdapratipattiH niranvayatvAt tathA dhUma ityadhUmo na bhavatIti, tadvyAkhyA-guNasamudAyo hItyAdi pUrvavadeva bhAvanIyaM pANDutvA10 dyakSaravizeSaM yAvat kuta evAnyApohaH ? agRhItabrAhmaNAbrAhmaNArthapratipattivaditi sAdhanenaiva bhAvitamaprati pattitvam , evaM tAvadbhUmArtha eva na nizcIyate, kiM punaryatrAsau dhUmo guNasamudAye'paramArthe'nau vartate so'pi na nizcIyate'mirityarthaH, tAbhyAzcAgnidhUmAbhyAM tato'nyayo:-anamyadhUmayorapohau syAtAm ? tadabhAvAt kutaH tAvapi ? iti / yacca dhUma.............guNasamudAyo'sau nAgnidezau nAma kaucidapi staH, tajjJAnAbhyAM 15 tu tadadhyAropaNenetyAdi A nanvityetasmAdanthAt sa eva grantho yAvadanyopAdAnamAtmanazca tyAga iti, evaM tAvat pakSadharmasya cAnupapattiH kiM bhavadeva bhavati ? utAbhavat ? anyApohazca guNasamudAyaparamArthazca svArtha ityAdi vikalpairAtmApohAt, taireva vikalpairvicAryamANayoH sapakSAsapakSayorabhAvAt , evamanumAnamapramANameva, atattatpratyayAtmakatvAt , alAtacakradhIvaditi / saGgatArtham , na tu na pramANAntaraM zAbdamitItyAha-eSa tu pATha iti / yadi tu na pramANAntaraM zAbdamanumAnAttathAhi tat , 20 kRtakatvAdivat anyApohena svArtha gamayatIti manyate tarhi anyApohanarmUlyAdiprayuktAH prAguktA doSAH syurityAha-yadi na prmaannaantrmityetdeveti| na kevalaM zabda evaite doSAH, prasajyante, api tu te anumAnamapi tathAvidhadoSajAlakaluSitameva anyApohena svArthagamakatvAbhyupagamAdityAha-na zabda eveti / anumAne zabdavatta eva doSAH prasajyanta iti sAdhanena darzayati-nanvevamiti, kRtakatvAdyanumAnaM svArtha vA parArtha vA trilakSaNayutaM liGgamavazyaM nAzayati svapratipAdyamarthamAtmApohena, anyApohArthanairmUlyasvArthatvAMzAdarzanazrutisambandhadauSkaryavyabhicArAbhavanaparamArthatvAdividhinA zabdavadanyApohena svArthapratipattyajana25 katvAditi maanaarthH| dRSTAntamAha anyApohazabdArthavaditi, ubhayaviSayasyAnyatvasyAgrahaNena tadapohapratipattyajananAdanyApohazabdo yathA svArtha nAzayati tadvadityarthaH / Atmano'pohameva bhAvayati dhUma itIti, iyaM pratItiH svArtharahitAbhAvapratipattireva, svArthAbhAveneyamapratipattireva, gaganakusumAdipratipattivaditi bhAvaH / hetumAha-grAhyasyeti, grAhyasya skhalakSaNasyAnirdezyatvAdatyantApUrvatvAnirbIjatvAt , dhUmasya ca khArthasya saMvRtirUpasamudAyAtmakatvAdabhavanaparamArthatvAcca darzanAbhAvAditi bhAvaH / atra TIkAkAro dRSTAnta mAha-sthANviti / vyAcaSTe-yatheti / niranvayatvameva tAvaddarzayati-guNasamudAyo hIti / mUlakRduktadRSTAntaM darzayati30 agrahIteti / tadevaM liGgasyAtmApohaM nigamayati-evaM tAvaditi / evaM svasyaivAnizcaye svapratipAdyasya vadharmiNo guNa samudAyarUpasyAparamArthasyAgneH kathaM nizcayastena syAt ? dhUmAnyozcAgrahaNe kathaM tadanyayoH pratipattiH ? kathaM vA tadagrahaNe'nyayorapoho syAtAm ? anyApohAbhAve ca kathamanyApohena khArthapratipattiH? nAstyeveti svArthamAtmApohena nAzayedevetyAha-kiM punariti, 1 sa. graahyaamd| 2 si. kSa, dhA. sthAevasthASvapra0 / 2010_04 Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anumAnAprAmANyam ] dvAdazAranayacakram 907 yacca dhUma ityAdi, samAsadaNDako yAvadguNasamudAyo'sau nAgnidezau nAma kaucidapi sta iti tameva taduktanyAyaM darzayati, tajjJAnAbhyAM tviti-agnidezajJAnAbhyAM tadarthAdhyAropaNenetyAdinA tamevAzeSamatItaM granthamatidizati yAvadanyopAdAnamAtmanazca tyAga iti granthAvadhizca darzayati samAnapracarcatvAditi, evaM tAvat pakSadharmasya cAnupapattiAkhyAtA, kiM bhavadeva bhavati ? utAbhavat anyApohazca mm guNasamudAyaparamArthazca svArtha ityAdivikalpairAtmApohAt sapakSAsapakSayorapyevamevetyatidizati-taireva vikalpai- 6 vicAryamANayoH sapakSAsapakSayorapyabhAvAt-sapakSAsapakSAvapi bhavantAveva bhavataH ? utAbhavantAvanyApohyau guNasamudAyasvArthoM vetyAdivikalpairAtmApoha iti samAnatvAt , A-kuta Arabhya grantha iti ceducyate kima[nya tvena sAmAnyabhedaparyAyavAcyuta vidhiH, nanvityetasmAdnthAvadherArabhya tato grantho yojyaH, kiyadavadheriti ceducyate iyada sminnantare yAvadAtmanazcetyetasya granthasyoparyupasaMhAragranthaH prAguktanyAyaprANa eva, yathA kRtakatvAdeH na pakSo'nityaH zabdo'gniratreti vA svArthaparArthayotenaiva nyAyena na pakSo'gniviziSTo dezo'nityatva- 10 viziSTaH zabdo vA'nyopohavAdinaH, na bhavati na bhavatItyabhavanaparamArthatvAdubhayato'pyabhAvamAtratvAt tasmiMzcAsati pradezazabdAdidharmiNi pakSe kutastasya pakSadharmaH ? iti pakSadharmoM na staH, evaM nAsya sapakSo nAsapakSa iti tathA bhAvitArthameva bahudhA, evamanumAnamapramANameva, atattatpratyayAtmakatvAt , alAtacakradhIvaditi, pakSasapakSAsapakSavyavasthAnAddhi trailakSaNyavyavasthA tatazcAnumAnaprAmANyam / ...............[1] spaSTamanyat / atha pakSadharmAdyanupapattimAha-yacceti / samAsadaNDaka iti, grantho'trAspaSTa iti na vyAkhyAyate / 15 agnitadAdhAradezasya ca dhUmavadgugasamudAyarUpatayA'sattvAt pakSadharmAdyanupapattiriti bhAvaH pratibhAti / nanvamidezajJAnayoranidezAvamedena pratIyete, tasmAttatra tAvadhyAropyete, yathA svarUpaM zabdo'rthAtmasu adhyAropayati ayamoM gauriti cenna, avidyamAnatadrUpatvenAdhyAropAsambhavAt , anagnivyAvRttyAdito'myAdInAmAkSepo'pi na sambhavati, AkSepe hi yadyavyabhicAro nibandhanaM tarhi dravyatvAdInapyAkSipet, atadbhedatvAcca nAkSepaH, na hyanagnivyAvRtta do'myAdaya ityAdidoSaprasaGgenAnyApohakRSchratiriti lakSaNasyApavAda Arabhyate tvayA zabdAntarArthApohaM hi svArthe kurvatI zrutirabhidhatta iti, idamapi vacana- 20 manirvAhakameva, sAmAnyAdizabdAntarArthApohAniSTeH, tasmAttyakto'nyApohaH, aniSTavidhizabdArthatvaprasaGgazcetyAdyuktamatra bhAvyamityatidizati-agnidezajJAnAbhyAmiti / tadevamanyApohAbhAvAdapakSo na bhavatItyevaM rUpasya pakSArthasyAbhAvena pakSadharmo'pyanupapanna ityAha-evaM tAvaditi / arthAntarApohena svArthamabhidhatta iti matAzrayeNAnupapattimAha-kiM bhavadeva bhavatIti, uktapakSadvayavicAreNArthAntarApohAsambhavo guNasamudAyaparamArthatvAt khArthAsambhava ityAdiprAguditavikalpaiH pakSAdyapoha iti bhAvaH / anenaiva nyAyena sapakSAsapakSAvapi na sta ityAha-sapakSAsapakSayoriti / atidizyamAnagranthArambhamaryAdAmAha-kuta 25 Arabhyeti, kiM tvaM manyase anyatve na sAmAnyamedaparyAyavAcI vRkSazabdaH, avirodhAt , virodhAcca paTAdInapohate ityAzakA nanvidameva vidhinA vAcakatve'numAnamityAdi pUrvoditagranthamArabhyetyarthaH / paryantAvadhimAha-iyaditi / nanvevaM kRtakatvAdyanumAna svArthamAtmApohena nAzayedeva, anyApohena svArthapratipattyagamakatvAt , anyApohazabdArthavaditi khArthAnumAne'nityaH zabda iti na pakSaH, agmiratra dhUmAditi parAthonumAne'gniratreti ca na pakSaH, abhavana paramArthatvAt , tasmAcchabdapradezayorabhAve kRtakatvadhUmayoH kathaM pakSadharmatvamityAha-yathA kRtakatvAderiti / evaM sapakSAsapakSAvapItyAha-evaM nAsyeti / evaJca pakSAdyata-30 thArthatvAdatasmiMstaditi pratyayAtmakatvAdanumAnamapramANameva, alAtacake cakramiti pratyayavaditi darzayati-evamiti / vyavasthite hi pakSAdau liGge trailakSaNyasambhavAdanumAna pramANaM syAt , na caivaM tasmAdapramANameveti bhAvaH / ataH paraM kiyAn granthasyuTita iva si.kSa.chA.De. taM jJAna / 2 si.kSa. chA. De. bhavanAnaiva bhavata utaabhvttaavnyaavnyaapohyau| 3 si.kSa.chA.he. yavAdhyanut vidhiH / 4 si.kSa. chA. De. 'bhyAtAto gr0| 5 si.kSa. chA. De. prAmANyamaviziSTatvena svmaatmnaibaa| 2010_04 Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 908 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre pratyakSAgnisAmAnyasAdhyatve sapakSAbhAvAdasAdhAraNatvamatretyabhidhAnavaiyarthyazca syAt , tanmAbhUdityatrazabdavAcyasyAmiviziSTasya dhUmaviziSTatvena svayamAtmanaivA''tmanaH sAdhyatvAt sAdhanatyAcca liGgitvaM liGgatvaJcetyata Aha atretyabhidheyasya liGgitvAlliGgatvAccAgnimaddhamavattayozca vibhAgavivakSAyAM sAdhyasAdhanadharmabhAvAlliGgini liGgasyAsambhavo na sambhavati, tayostatraiva pradhAnopasarjanabhAvena parasparaM niyatabhAvatvAt , tau dezasyaikasya bhedavivakSAyAM sAdhyasAdhane bhvtH| atretyabhidheyasya liGgitvAt [ liGgatvAzca ] agnimadbhUmavattayozca vibhAgavivakSAyAM sAdhyasAdhanadharmabhAvAditi, sa eva hi pradezo'gnimattvena sAdhyo'pratyakSAgnikatvAt dhUmavattvena sAdhanaM pratyakSadhUmakatvAt tasmAdviziSTadezasAdhyasAdhanadharmabhAvAt-liGgini sAdhye liGgasya sAdhanasyAsambhavo na sambhavati 10 sambhava eva sambhavatItyarthaH kasmAt ? tayostatraiva pradhAnopasarjanabhAvena parasparaM niyatabhAvatvAt-agniH pradhAnaM dhUmanirvRttI, dhUmasyAgnipariNAmatvAt tannirvartyatvAt dhUma upasarjanaM agninirvRttau, tatpariNAmatvAbhAvAt-atannirvaya'tvAt , dhUmaH pradhAnam agnigatau talliGgatvAt , tamantareNAnivRtteH-anupapatteH avinAbhAvAt , upasarjanamagniH, dhUmagatAvapratyakSatvAttatkAladezayoH, anyathA bhavatyevetyuktatvAt , tenAnyo'nya pradhAnopasarjanabhAvena niyamena bhavantau tau-agnidhUmAkhyau dezasyaikasya bhedavivakSAyAM sAdhyasAdhane bhavataH / 15 tavyAkhyA agnimatpakSopari vicikitsAyAM................ ...tatsambandhimatpratipattizca, yadi ca tasya dezasya..................... tayorekavastudharmatvAt, na cedicchasi tato nAsambhavabhAti / pratyakSeti, agniratra dhUmAdityatra nAgnisAmAnyaM sAdhya, pratItatvAt , sapakSAbhAvAt, atrapadavaiyarthyAcca, nApi dhUmo hetuH, agnimaddezena sahAvinAbhAvAsambhavAdataH pratyakSaviSayIbhUtadhUmAdhArapradezAt parokSabhUto'gyAdhArapradezaH sAdhyate, 20 tasmAttasyaiva dezasya sAdhyatvaM sAdhatvaJceti bhAvaH / imameva sAdhyAsAdhanabhAvamAha-atretyabhidheyasyeti, etatpradezasyAnimattvena vivakSAyAM tadrUpeNa tasyApratyakSatvAt sAdhyatvam, dhUmavattvena vivakSAyAJca tadrUpeNa tasya pratyakSatvAt sAdhanatvam , tasmAt sarvatra lijini liGgasya nAsambhava iti bhAvaH / hetumAha-tayoriti, viziSTadezasya sAdhyasAdhanabhAvAdeva agnidhUmayoH sAdhyasAdhanabhAva iti bhAvaH / hetuM vyAcaSTe-agniH pradhAnamiti, dhUmotpattAvagniH pradhAnam , dhUmo hi agneH pariNAmaH, agnizca dhUmanivRttI yogya iti bhAvaH / dhUma iti, agninirvRttau dhUmo gauNaH, nahi dhUmapariNAmo'gniH, agninirvRttiyogyatvAbhAvAditi bhAvaH / kAryakAraNabhAvAzrayega pradhAnopasarjanabhAvamuktvA jJApyajJApakabhAvAzrayeNa tamAha-dhUmaH pradhAnamiti, agnijJAnajJApakatvAt , agninA vinA dhUmasyAnutpatteH, anupapannatvAccAmyavinAbhAvAditi bhAvaH / upasarjanamagniriti, dhUme jJAte'pi tasyApratyakSatvAt tadviziSTadezakAlayorapi tathAtvAditi bhAvaH / tadevaM pradhAnopasarjanabhAvaniyamena dezasyaikasyaiva agnimaddhamavattayA bhedavivakSAyAM sAdhyasAdhanabhAvo bhavata ityAha-tenAnyo'nyeti, loke hi pradeza evAgniH pratipadyate, dezakAlAdyapekSayaiva kAryaheturgamakaH, yatra yadA dhUmaH tatra tadA hyagniH sAdhyate, na tvagnizUnyadeze bhasmakAle vA, anyathA heturvyabhicArI syAt, tasmAddezAdyapekSayA 30 dhUmavattayA'gnisAdhane gRhyamANasya dezasya sAdhyatA na viruddhyata iti bhaavH| tadeva vyAcaSTe-agnimaditi / pUrva mayoditakramaNa 1 si. kSa. chA. De. sAdhye pratyakSAgnisAmAnyasAdhyatve sapakSAbhAvAdasAdhAraNatvamatretyabhidhAnavaiyarthaM ca syAttanmAbhUdityatrazabdavAcyasyAgniviziSTasya dhUmaviziSTatvena svayamAtmanaivAtmanaH sAdhyatvAt sAdhanatvAJca liGgitvaM liGgatvaM cetyata Aha atretyabhidheyasya liGgitvAdagnimamavattayozca vibhAgavivakSAyAsAdhyasAdhanadharmAbhAvAditi,sa eva hi pradezo'gnimatvena sAdhyo pr0|| 2010_04 Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sambhavatorliGgaliGgitA] dvAdazAranayacakram bhUmo liGgatAM labhate, apakSadharmatvAt , yathA tasmin pradeze prabhAdeH dhUmo'yogyAdi kAle vA, vanaspaticaitanye svApavacca dhUmaH sandehahetuH syAt pakSAvyApisAdhanadharmatvAt tatpratipattyAdhAnAdhAradharmabhAvAtmakapratyayAvyavasthAnakAraNatvAt sthANupuruSabhAvAbhAvapratipattivat / agnimatpakSopari vicikitsAyAmityAdi, pUrva gamakatvena liGgasya dhUmasya prAdhAnyaM gamyasya liGzino'gnerguNabhAvaM darzayati yAvatsambandhimatpratipattizceti, tataH paraM yadi ca tasya dezasyetyAdinA nirvRttA- 5 vaneH prAdhAnyaM dhUma[7]prAdhAnyaJca yAvalliGgatAM labhata iti pakSadharmatvasapakSAnugativipakSavyAvRttirUpatAM vyAkhyAya dhUmasya pUrveNAgnisAdhyatAM gamayati, uttareNAgniviziSTadezasAdhyatAM vyAkhyAya tadvalanivRttadhUmapratyakSatAyAM trailakSaNyena gamakatvaM dhUmasya vyAcaSTe-tayorekavastudharmatvAditi-etaduktaM bhavati sambhavatoreva liGgaliGginoH sAdhyasAdhanabhAvo'nvayaprAdhAnyApohaprAdhAnyena, na cedicchasi tato'niSTApAdanasAdhanaM-nAsambhavat dhUmo liGgatAM labhate, apakSadharmatvAta , tvanmatAdeva sarvatra]liGginyasambhavAt siddhamapakSadharmatvaM yatra yatrApakSadharmatvaM tatra tatra 10 talliGgatvAbhAvaH yathA tasmin pradeze'gneH prabhAdevUmo'yomyAdikAle vA, kizcAnyat-prAk zabde vyAkhyAtamadhunA liGge'pyucyate-vanaspaticaitanye svApavadityAdi, agnimAnayaM dezo dhUmavattvAdityasmin sAdhane tvadabhimatyA dhUmaH saMdehahetuH syAt pakSAvyApisAdhanadharmatvAt , tadvyAkhyA-tatpratipattyAdhAnetyAdirdaNDakahetuH-tasya pratipattistatpratipattiH, tasyA AdhAnaM tatpratipattyAdhAnaM tasyAdhAro dharmaH, tasya bhAva AtmA yasya sa bhavati tatpratipatyAdhAnAdhAradharmabhAvAtmakaH pratyayaH yathAsmAbhiyAkhyAtaH, tasya pratyayasyAvyavasthAne kAraNIbhavati sa dhUma-15 rammamrammam gamyagamakabhAvAt pradhAnopasarjanabhAvena bhavadbhyAmagnidhUmAbhyAM sambandhino dezasyaikasyaiva medavivakSAyAM sAdhyasAdhanabhAvAdekasya sambandhimatpradezasya jJAnAdaparasambandhimatpratipattiH prathamaM darzayatItyAha-pUrvamiti, jJApyajJApakabhAvena pradhAnopasarjanabhAvo'tra vijJeyaH / yadi ca dezasyeti granthena vaktavyamAha-nirvRttAviti, kAryakAraNabhAvanAtra pradhAnopasarjanabhAvo boddhavyaH / jJApyajJApakabhAvalakSaNaprathamakalpe dhUmo'gneH sAdhanam , kAryakAraNabhAvapakSe'gnimaddezaH sAdhyo nAmirityAha-dhUmasyeti / agnisAmarthyAdbhUmasya nirvRttiH, kAryakAraNabhAvasya tadbhAve bhAvaH, tadabhAve'bhAva ityanvayavyatirekagamyatvena dhUme trailakSaNyaM durvAram , agnirUpeNa pariNata- 20 syaiva dhUmarUpeNa pariNatatvAdamidhUmayorekavastudharmatvamato dhUmo gamako'gnirgamya ityAha-tadgala nivRtteti / liGgini sAdhye liGgasya sambhava eva, ekasmin deze pradhAnopAsarjanabhAvena parasparaM tayoniyatatvAt , tau ca sambhavalliGgaliGginau anvayaprAdhAnyena vyatirekaprAdhAnyena ca sAdhyasAdhanabhAvaM bhajata iti pakSasattvasapakSasattvavipakSavyAvRttirUpatrailakSaNyasampatsamanvitAvityAzayaM varNayati-etaduktaM bhavatIti / anyathA'niSTamApAdayati-na cedicchasIti, sambhavatoliGgaliGginoH sAdhyasAdhanabhAvaM yadi necchasi tarhi asambhavaddhamo liGgatAM na labhate, pakSadharmatvAbhAvAt , na sarvatra liGgini liGgasya sambhava iti yato vAJchasi tato'pa siddhameva, yatra ca prabhAdau nabhodezavartini apakSadharmatvamasti ayogyAdikAle vA dhUme na tatra liGgatvamastIti dhUmo liGgaM na bhavediti bhAvaH / yathA vRkSazabdo'vyApipakSadharmatvAdvanaspatiSu caitanyasAdhane vApaH saMdehahetuH tathA dhUmaheturapi, kimayaM dhUmo'zeSAnityatvAvyApiprayatnAnantarIyakatvavadanumAnaM syAt ? kiM vA vanaspatyavyApikhApavadanumAnAbhAsaH syAditItyAha-prAka zabda iti / saMdehahetutvameva spaSTayati-tatpratipatyAdhAneti / tasyeti / ayaM bhAvo'tra pratibhAti agniriti pratipattijananAdhAro dharmaH dhUmo dhUmavattvaM vA tasya bhAvaspailakSaNyaM sa evAtmA yasya pratyayasya trilakSaNo 30 dhUma iti jJAnasya trilakSaNadhUmakAraNatvasya vA saH tatpratipattyAdhAnAdhAradharmabhAvAtmakapratyayaH, pradezasyaikasyaiva liGgaliGgitve abhidhAya pradhAnopasarjanabhAvena bhedavivakSAyAM tasyaiva niyatabhAvatvAt sambhavatorevAnidhUmayoH sAdhyasAdhanabhAvasya 1 si.kSa. De. chA. agnematprakSeparivichitsAyA0 / 2010_04 Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 910 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre stvanmatena, pakSAvyApisAdhanadharmatvAt-sarvatra liGginyabhAvAt-aniyataliGgisambhavatvAt , kimiva sthANupuruSabhAvAbhAvapratipattivat-yakSA sthANAvabhavan vastrasaMyamanAdidharmaH puruSe ca bhavana sthANuriti pratipattyAdhAnAdhAra[dharma]bhAvAtmakapratyayAvyavasthAnakAraNatvAt ta] dviSayasaMdehakRt , ekadobhayatrAbhAvAt kiM sthANuH syAt kiM puruSaH syAt tathA vayonilayanAdiH puMsyabhavan sthANau bhavana ubhayaviSayaM saMzayaM karoti, yatra 5 dRSTastatra nizcayahetureva, sthANau vayonilayanaM puruSe ca vastrasaMyamanam , tatra bhavanAt , tathA'yamapyagniratra dhUmAditi saMdehahetuH syAt , sAdhye bhavanAniyamAt / / yattu tadanyatrAdarzanaM pratyakSatastaya'te tatra sapakSe sarvatra darzanAbhAve'doSa eva, liGginyadarzane tu syAddoSaH, liGgI cAtra pradezaH pratyakSadhUmasambandhI tatra sarvatra dRzyata eva, tasmAddhAntavacanametat sarvatra liGginyadarzanAttvadiSTavat pratipattiriti, evaJca darzanabalAdeva gamayatItyukte 10 yastadviparItaH prakAzyaprakAzakatvabhedapAThaH 'sambandho yadyapi dviSThaH shbhaavyngglingginoH| AdhArAdheyavaddhRttiH tasya saMyogivanna tu / ' (pramA. sa.) iti "yathAhi satyapi dvigatatve sambandhasya na kadAcidAdhAra AdheyadharmA bhavati, nApyadheyaH AdhAradharmA tathA na kadAcilliGgaM liGgi bhavati liGgi ca liGgaM, saMyogI tu yathaikastathA dvitIya iti na tadvadiheti, tathA hi __ 'liGge liGgi bhavatyeva liGginyevetarat punH| niyamasya viparyAse'sambandho lingglingginoH||' 15 (pramA. sa.) yasmAcca liGge liGgI bhavatyeva tasmAdyuktaM yadagnimadbhUmo dravyatvAdInAmasti prakAzako na taikSNyAdInAm , yasmAcca liGginyeva liGgaM bhavati nAnyatra tasmAdyuktaM yadbhUmo dhUmatveneva pANDutvAdibhirapi prakAzayati na dravyatvAdibhiriti / yattu tadityAdi, yattvayedaM sAdhyAdanyatrAyoguDAGgArAmyAdAvadarzanaM pratyakSatastaya'te dhUmasya tatra sapakSe liGgasya sarvatra darzanAbhAve liGgatvAvyAkhyAnAdadoSa eva, liGginyadarzane tu syAdoSaH, liGgI cAtra pradezaH 20 pratyakSadhUmasambandhI, tatra sarvatra dRzyata eva, tasmAddhAntavacanametat sarvatra liGginyadarzanAttvadiSTatatpratipattiriti ekavastudharmatvena ca liGge lakSaNyena gamakatvasya mayA pratipAditatvAt, etatrailakSaNyapratyayasya vyavasthApane tvanmatena dhUmo na kSamo bhavati pakSAvyApisAdhanadharmatvAt , na sarvatra liGgini liGgasya sambhava ityabhyupagamAt , ayognyAdivyatiriktaliGginyeva liGgasya sambhavAbhyupagamAcceti / dRSTAntamAha-sthANupuruSeti, sthANusvAbhAvAvinAbhAvivastrasaMyamanAdidharmaH, puruSatvAvinA. bhAvivayonilayanAdidharmaH pratyeka puruSasthANupratipattyAdhAnAdhAradharmaH, pratyekaM yatra sa dRSTaH tatra tatpratipattijananAt, tau ca 25-dhau ekadobhayatra na sta eva tathA ca purovartini yadA vastrasaMyamanAdijJAnaM tadA puruSatvasya yadA ca vayonilayanAdidharmajJAnaM tadA sthANutvasyopasthityA taTasthasya saMzayo bhavati kimayaM sthANurvA puruSo veti, tayordharmayoH pakSAvyApisAdhanadharmatvAditi / pratyekaM tayoravinAbhAvaM darzayati-yatra dRSTa iti / yaccAyoguDAGgArAmyAdau dhUmo na dRzyata ityuktaM tatrAha-yattviti / vyAcaSTe-yattvayedamiti tvayA hi sAdhyAdanyatra sAdhanasya pratyakSeNAdarzanaM taya'te, na tu liGginIti bhAvaH / tathA ca bhAvamAha-tatra sapakSa iti, nikhileSu sapakSeSu liGgenAvazyantayA bhavitavyamityaniyamaH, pratyakSaviSayasyevAyogyAderaliGgi30 tvAt tatra liGgasyAdarzane'pi na liGgatvaM vyAhanyate liGgini tasyAdarzane hi liGgatvaM vihanyate, liGgI ca pratyakSato dhUmatvena paridRzya mAno'treti zabdavAcyaH pradeza eva, tatra sarvatra dhUmo liGga dRzyata eveti bhAvaH / evaJca na hi sarvatra liGgini liGgaM sambhavatIti line liGgI bhavatyeveti ca pratipattirdhAntetyAha-tasmAditi / anyonyapradhAnopasarjanabhAvena niyamena bhavantau liGgalizinau deza. ...... --1 si.kSa. chA.De. degdhAnAdhArAbhAvA0 / 2010_04 Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ liGgino liGgadharmatvazaGkA ] dvAdazAranayacakram kiJcAnyat-evaJcatyAdi, anenaiva nyAyena darzanabalAdeva gamayatItyuMkte yastadviparItaH prakAza[ka][prakAzakatvabhedapAThaH so'pyasamyak, katamo'sAviti ceducyate 'sambandho yadyapi dviSThaH' ityAdikArikAH sAmAnyAH tadyathA - nanu dvigatatvAt sambandhasya saMyogiva~lliGgadharmeNa liGginA bhavitavyamiti codite naitadasti sambandho yadyapi dviSTha ityAdi, yathA hi satyapi dvigatatve sambandhasya na kadAcidAdhAra AdheyadharmA bhavati, nAyAdheya AdhAradharmA tathA na kadAcilliGgaM liGgi bhavati liGgi ca liGgam, saMyogI tu yathaikastathA dvitIya 5 iti na tadvadiha, tathAhi 'liGge liGgi bhavatyeva' ityAdizlokaH yasmAcca liGge liGgi bhavatyeva tasmAdyuktaM yadagnimadbhumo dravyatvAdInAmasti prakAzako na taikSNyAdInAm, yasmAcca liGginyeva liGgaM bhavati nAnyatra tasmAdyuktaM yaddhUmo dhUmatveneva pANDutvAdibhirapi prakAzayati na dravyatvAdibhirityevaM hyavadhAraNavaiparItye na sambandho liGga liGginoH / www wwwwwww nanu ca liGgamapi liGgini bhavatyeva, yathA kRtakatvamanityatve, 'kAmaM liGgamapi vyApi liGgi - 10 nyaGgina tattvataH / vyApitvAnnanu tattasya gamakaM goviSANavat // ' ( pramA. sa. ) yadyapi kiJcilliGgaM liGgini bhavatyeva, na tu tattvena liGginaM gamayati, tadyathA-viSANitvena gorvyApitve'pi na goH prakAzakatvam vyApitvAttu tadeva gotvena prakAzyaM bhavati, 'pratiSedhyApracAreNa yasmAdvyAptirapohate / liGge liGgini ca vyAptiH tasmAt satyadhya kAraNam // ' ( pramA. sa.) kRtakatvasya hyanityArthavyApitve'pi nityatvapratiSedhena gamakatvam, tasmAdyadanityArthe'pi kRtakatvavyApitvaM tenAkR- 15 takatvAnavakAzAdanityatvasya kRtakArthavyApitve'pya kRtakatvapratiSedhena gamyataiva syAnna gamakatve tulyatvamiti cenna, viSANitve vyabhicArAt / ( nanu ceti ) nanu ca liGgimapi liGgini bhavatyeva, yathA kRtakatvamanityatve, 'kAmaM liGgamapi syaikasya bhedavivakSAyAM sAdhyasAdhane bhavataH, sarvatra sapakSe liGgasya darzanAbhAve'pi liGgatvAvyAhate: sarvatra liGgini pratyakSa dhUmasambandhini pradeze dhUmasya darzanA devAnvayavyatirekayoH pratipattisambhavAttadviparItaprakAzakA prakAzakatvapAThabhedo yastvayA kriyate 20 so'yukta ityAha- anenaiveti / pAThabhedaprakAzikAH vyAkhyAsahitAH SaTkArikAH pradarzayati-sambandha iti, sambandhasya dviniSThatvAdvyAptirUpasambandhasyApyubhayatrakavidhatvAt liGgasya liGgidharmavalliGgino'pi liGgadharmatvaM syAt tathA ca liGga eva gamako na liGgIti niyamo na syAdityAzaGkAyAmiyaM kArikA diGgAgenoktA, tadarthazcAdhArAdheyabhAvalakSaNasambandhasya dvitve nAdhArasyAdheyatvamAdheyasya vAssdhAratvaM tathA liGgaliGginorvyAptirapi dhUmAdAvanyathA, itarathA cAmyAdau, dhUma eva gamakatvAli gamyatvAdagnireva liGgI, saMyogI tu na tathA, ghaTasaMyogi gaganaM gaganasaMyogI ghaTa ityavizeSAt, na tatheha vRttiriti bhAvaH / 25 kArikAvataraNamAha- nanu dvigatatvAditi / kArikAM vyAcaSTe - yathAhIti / vyApterubhayatra naikAkAratetyAdarzayati-liGga iti, taM vyAcaSTe - yasmAcceti, sAdhane sati sAdhyaM bhavatyeva, sati hi dhUme yathA'gnirbhavatyeva tathA'gnitvadravyatvAdayo'pi bhavantyeveti tAnapi prakAzayati dhUmaH, na tu taikSNyAdIn, te bhavantyevetyaniyamAt yasmAcca sAdhya evaM sAdhanaM bhavati, dhUmo hi arthAntarAsambhavibhiH dhUmatvapANDutvAdidharmairabhiM prakAzayati, kAryagata vizeSadharmANAM kAraNagatasAmAnyadharmApekSayA kAryatvaniyamAt, na tu dravyatvAdibhiH prakAzakaH teSAmarthAntara sambhavitvenAvinAbhAvAsattvAt, proktakrame gAyogAnyayogavyavacche- 30 darUpayoravadhAraNayorvaiparIle liGgaliGginorna vyAptiriti bhAvaH / atha sAdhanamapi sAdhye sati bhavatyevetyAzaGkate - nanu ceti / 911 1 si. kSa. degtyuktenayaH / 2 si. kArikAH samApyAH, kSa. De. chA. kArikAsAmAnyaH / 3 si. chA. givalliGgi dharmiNo liMgina bhavi0 / dvA0 38 (115) 2010_04 Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 912 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre vyApi' ityAdi, yadyapi kiJcilliGga liGgini bhavatyeva, na tu tattvena-vyApitvena liGginaM gamayati tadyathAviSANitvena gorvyApitve'pi na goprakAzakatvama , vyApitvAttu tadeva gotvena prakAzyaM bhavati, kiM kAraNam ? 'pratiSedhyApracAreNa ityAdizlokaH, kRtakatvasya hyanityArthavyApitve'pi nityatvapratiSedhena gamakatvam , tasmAdyadanityArthe'pi kRtakatvavyApitvaM tenAkRtakatvAnavakAzAt anityatvasya kRtakArthavyApitvepyakRtakatva5 pratiSedhena gamyataiva syAnna gama[ka]tve tulya[tvamiti cenna, viSANitve vyabhicArAditi / Aha ca 'nAzinaH kRtakatvena' iti (pramANasa0 ) 'viSANitvena govyAptiH' iti ca (pramANasa0 ) nirdiSTaM svArthamanumAnaM gmygmkniymvyvsthokteH|| Aha cetyAdi, etasyArthasya nidarzanabhAvanArthe kArike 'nAzinaH kRtakatvene'tyAdi, 'viSANitvena' ityAdi ca, pUrvikayA kArikayA kRtakatvenAnityatvaM vyAptaM na sAdhanam , avivakSitatvAt , yasmAnnityAbhA10 vo'nityatvam , kRtako'rtho na pradaryate yadanityaM tatkRtakamiti, kiM tarhi ? nityAbhAvenAkRtakAbhAvasya kRtakasya vyAptervivakSitatvAt kRtake'rthe anityatvaM pradarzyate yatkRtakaM tadanityamiti, dvitIyayA tasyArthasya sphuTIkaraNArthaM vivakSitAvivakSitayoApyorvyabhicArAvyabhicAranidarzanaM kriyate-viSANitvAdgauriti vyabhicarati, gotvAdvipANIti na vyabhicarati, ato na gamayati gamayati] ceti, pratiSedhyApracArarUpA vyAptirgamayati na vidheyapracArarUpeti nirdiSTaM svArthamanumAnam , gamyagamakaniyamavyavasthokteH mayaiva na vAdavi[dhikArAdibhi15 rityAhopUruSikayopasaMharatyanyApohikaH / www vyAkaroti-yadyapIti kRtakatvAnityatvayoH samazIlatvAt anityatve sati kRtakatvaM bhavatyeva, tathA kRtakatve sati anityatvaM bhavatyevetyAzaMkyottaramAha kizcilliGgaM kRtakatvAdi ligini sati-anityatve sati bhavatyeva tathApi tavyApakatvena rUpeNa lihinaM na gamayati, vyabhicArasambhavAt , yathA goApakaM viSANitvaM na goprakAzakaM mahiSAdibhirvyabhicArAt, kintu vyApakatvAdeva viSANitvaM gotvena prakAzyaM bhavatIti bhAvaH / anityatvakRtakatvayoApteravizeSeNa sadbhAve'pi gamyagamakabhAvanaiyasa kAraNamAha-pratiSedhyA20 pracAreNeti / atrArthe tadIye kArike upanyasyati-Aha ceti / nAzinaH kRtakatvena vyAptirna hi vivakSitA / anityatvena tu vyAptiH kRtakatve vivkssitaa|| viSANitvena govyAptirviSANitvaM prasAdhayet |gotvvyaaptirvissaannitve na gavArthaprasAdhikA // iti kArike smbhaavyte| vyAcaSTe-etasyArthasyeti / prathamakArikAbhAvArthamAha-pUrvikayeti, prathamopanyastayetyarthaH, yadeva kRtakaM tadevAnityaM yadevAnityaM tadeva kRtakamiti kRtakAnityayorabhedaH, yadevAbhUtvA bhavanaM bhAvasya tadeva kRtakatvaM yadeva ca bhUtvA'bhavanamanavasthAyitvaM tadevAnityatvamityetAvanmAtrakRtastayorbhedaH, anumAnaJca vivakSApUrvakam , jJApakahetvadhikArAt, anityatvasya kRtakatvavyAptatve'pi na 25 sAdhanabhAvaH, avivakSitatvAditi bhaavH| avivakSAyAM hetumAha-yasmAditi, nityAbhAvo hyanityatvam , tadvati kRtako'rtho na pradarzyate kRtakatvaM nAbhidhIyate yadanityaM tatkRtakamiti, nirantarasadRzAparAparotpattilakSaNavibhramakAraNasadbhAvenAnityatvasyAnizcitatvAt kathaJcinizcitamakRtakavyAvRttena kRtavatvena nityavyAvRttamanityatvameva nizceyamiti nAniye kRtako'rthaH pradaryata iti bhAvaH / tarhi va pradaryata ityatrAha-nityAbhAveneti, anityatvena kRtakatvaM vyAptam , nizcitatvena vivakSitatvAt , tena kRtake'rthe nityatvavyAvRttamanityatvaM pradaryate yatkRtakaM tadanityamitIti bhAvaH / virakSAvivakSAbhyAM sAdhanAsAdhanatve'vyabhicAravyabhicArau nibandhanaM bhavatIti nidarzanamAha 30 dvitIyayA kArikayA-dvitIyayeti, viSANitve gosAdhanatA nAsti mahiSAjAdau vyabhicAritvenAvivakSitatvAta ,gotvantu viSANitva sAdhakaM bhavatyeva, avyabhicAritvena vivakSitatvAditi bhAvaH / bhAvArthapradarzanapUrvakamanyApohavAdimatamupasaMharati-pratiSedhyeti, dhUmo si.kSa. De. chA. tathA'nityatvasya kRtakArthavyApitve'pi akRtakatvapratiSedhena gamakatvaM, iti adhikaM razyate / 2 si.De. anityatvena kRtakatvasyAkRtakatvapratiSedhena gamyataiva syAnna gamatve / 2010_04 Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tadbhAvadarzanAnniyamaH] dvAdazAranayacakram 913 atrAsmAbhirucyate tadbhAvadarzanAdeva sAdhyasAdhanadharmayoH / vidheH saMyogivadvRttirnAdhArAdheyayoriva // (grandhakartuH ) iti, yattadbhAvadarzanaM sa evAgnidhUmo bhavati tenaivAgninA dhUmena bhUyate taddezendhanAdisambandhena, nAnyena, na so'gnidhUmo na bhavatIti tadbhAvasyAsvanivRttihetunA vA bhUtasya darzanAdeva dhUmo dhUmo bhavannevAgniM gamayati na tu yatra na dRSTastadavacchedena, tadbhAvAgrahaNe doSadarzanAt , atadbhAvAnvayazabdArthatAyAmagnidhUmavipakSavyAvRttimAtreSTAvaniSTaM / syAt , adhUmasya paTasyAbhAvo ghaTo vandhyAputro vA syAt evaM liGginyapi tathA tatretyabhUtAnyayasAdhanArthAtathArthatvAt , atastadbhAvadarzanAdeva tu sAdhyasAdhanadharmayostathAbhUtAnvayadarzanahetoH liGgini parasparapratyayAdhArAdheyapradhAnopasarjanabhAvenAvinAbhAvAt saMyogivadvRttirna tu kuNDabadarayorAdhArAdheyayoriva, tulykksstvaadubhyoH| (atreti) atrAsmAbhirucyate-'tadbhAvadarzanAdeva' ityAdizlokastadviparItArthaH, saMyogivat , nAdhArA-10 dheyavaditi, tadbhAvadarzanaM yattadityAdi, sa evAgnidhUmo bhavati tenaivAgninA dhUmena bhUyate taddezendhanAdisambandhena, nAnyena-ayognyAdinA'vAdito vA dhUmena bhUyate, na so'gnidhUmo na bhavati bhavatyeveti tadbhAvasyAsvanivRttihetunA vA bhUtasya darzanAdeva dhUmo dhUmo bhavannevAgniM gamayati, na yatra na dRSTastadavacchedena, tvanmatenAdhUmo na bhavati yatastasmAdanagnirna bhavatIti tadbhAvAgrahaNe doSadarzanAt , ko doSa iti ceducyate-aMtadbhAvAnvayazabdArthatAyAM vidhirUpatadbhAvAnvayazabdArthaviparItakalpanAyAmagniratra dhUmAdityasminnanumAne'gnidhUmavipakSavyAvRttimAtreSTau 15 aniSTaM-adhUmasya paTasyAbhAvo ghaTo vandhyAputro vA syAt , aniSTaJcaitadeSa liGge doSaH, evaM liGginyapi tathAananerapacanasyAbhAva udakaM khapuSpaM vA syAdasambaddham , aniSTazcaitadapi, kiM kAraNaM ? tatretyabhUtAnvaya sAdha dhUmatvenAgnimagnitvena gamayatIti dhUmatvenAgnitvena vidheyabhUtenAnubaddhA vyAptina, kintu adhUmavyAvRttyA'nagnivyAvRttyA pratiSedhyAbhAvAtmanA'nubaddhA vyAptiriti svArthAnumAnaM vivecitamiti bhAvaH / yadyadAtmanA bhavati tadeva sAdhyam , yastasya pariNAmaH tadeva sAdhanam , agnireva dhUmo bhavatIti sAdhyamagniH sAdhanaJca dhUmaH, ayameva sAdhyasAdhananiyama ityAzayenAcArya Aha-atrAsmAbhi- 20 riti / atrArthe kArikAmAha-tadbhAvadarzanAdeveti / sAdhyasAdhanayoH saMyogivadvRtiH, na tvAdhArAdheyabhAvena, tadbhAvasya tthaa'drshnaadityaah-sNyogivditi| parvatAdidezendhanAdisAmagrIsannidhAne'gnidhUmarUpeNa pariNamati, na tvayo'gnirabAdirvA dhUmAtmanA pariNato bhavati, agnidhUmo na bhavatIti na, kintu bhavatyeveti nAgnidhUmasyAtmIyatAnivartakahetuH, tena bhUto dhUmo'gnerbhAva iti tadbhAvasya dhUmasya darzanAdeva bhavanAtmako dhUmo'gniM gamayati, na tvadhUmavyAvRttyAtmanaiva dhUmo'nagnivyAvRttyAtmanA'gnim , tadbhAvagrahaNavyatirekeNa tathA'bhyupagame doSadarzanAdityAha-sa evAgniriti, avanivRttihetunA vA'bhUtasyeti pAThe dhUmanivRttAvaheturayonyA- 25 diravAdirvA tenAbhUtasyetyarthaH / anyavyAvRttyAtmanA sAdhyasAdhanabhAve doSamAdarzayati-atadbhAveti, tadbhAvarUpo yo'nvayo vidhirUpo'gnidhUmAdizabdArthaH tadviparItakalpanAyAM anyApoharUpavyatirekazabdArthakalpanAyAmityarthaH, agniratra dhUmAdityanumAne dhUmAdizabdasya yadyadhUmavyAvRttirevArthastarhi adhUmaH-dhUmabhinnaH paTAdiH, tajhyAvRttirghaTo vandhyAputro vA asambaddhaH syAt , evamagnirityanagnibhUtapaTAdivyAvRttirghaTo vA vandhyAputro vA syAt , dhUma evAgnireva tathAvidha iti na syAt , evaM liGge liGgini ca doSa Apadyata iti bhAvaH / kutastathAvidho ghaTo vA vandhyAputro vA syAdityatrAha-tatretyabhUtAnvayeti, tvayA hi yatra dhUmastatrAgnirityasya 30 yatrAdhUmavyAvRttiH tatrAnagnivyAvRttirityarthoM manyate na tu bhAvarUpeNa yatra dhUmastatrA niriti, sa cArtho ghaTakhapuSpAdisAdhAraNatvAda 1 si. kSa. chA. De. matadabhAvA0 / 2 si. kSa. De. aniSTaM hi tat, eSaliGgi / 2010_04 Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 914 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre nArthAtathArthatvAt-yatra dhUmastatrAgnirityanvayasahitaH sAdhanArthaH tathArthaH satyaH, tadbhAvAt-tatpradezasambandhyagnidhUmabhAvAdanyathA tvadiSTAtadabhAvAtmakasyAbhUtAnvayasAdhanArthasyAtathArthatvAdanantaranirdiSTAniSTaMprAptiH, ata etasmidiSTatadbhAvadarzanAdeva tu sAdhyasAdhanadharmayoragnidhUmayo:-tathAbhUtAnvayadarzanahetoH saMyoginoraGgulyoriva-yathaivAsya tathApi dvitIyasyApi tadbhAvA viziSThA vRttiriSTA sA cAdhArAdheya[yoriva]pradhAnopasarjanabhAvenA5 vinAbhAvAt prAgvyAkhyAtanirva[ca]na[gama]kagamyabhAvenaikavastudharmatvAt kRtakAnityatvavat , yathA hi prAgabhAvapradhvaMsAbhAvalakSaNa eka eva hi abhUtvA bhavan bhUtvA cAbhavan kRtakazcAnityazca bhAvaH sAdhyasAdhanAkhyAM labhate tathehAgnidhUmAkhya eka eva sAdhyasAdhanavyapadezaM labhate pradezendhanA dirbhAvaH, tasmAt sAdhyasAdhanadharmayoliGginyAdhAre parasparapratyayAdhArAdheyapradhAnopasarjanabhAvenAvinAbhAvAt saMyogivadvRttirna tu kuNDabadarayorAdhArAdheyayoriva pravRttiranumAne tulyakakSatvAdubhayoriti / 10 evaJca sapakSe sAdhyasAdhanadharmayoH sahabhAvadarzanAt samanvayavRttyA tathApratyakSasambandhitvavivakSayA sAdharmya dRSTAnta ucyate tathA prasiddhasya dharmasya sAdhanatvAdaprasiddhasya sAdhyatvAt kuto liGgaliGgivyatikaradoSAzaGkA ? dharmiNa evaikasya liGgatvAlliGgitvAcca nAgnirliGgI na dhUmo liGgam pratyakSatarasambandhitvavivakSitatvAnna saGkIryeyAtAM liGgaliGginau / evaJca saipakSa ityAdi, evameva cAsmaduktanyAyamupodalayati sAdharmyadRSTAntaprayogo lokaprasiddho 15 satyArthaH, ata ukto doSa iti bhAvaH / tadeva vyAcaSTe-yatra dhUma iti, bhAvarUpeNAnvayasahitaH sAdhanArthaH satyaH, taM vihAya svadiSTaH yo'dhUmAbhAvAnamyAbhAvayorabhAvarUpo'nvayastatsahitaH sAdhanArthaH na tathArthaH-asatyaH, tasmAdadhunaivokto doSaH prApnotIti bhAvaH / atha parasparasAdhyasAdhanabhAvamAha-ata etahIti, ataH tadbhAvadarzanAdeva pradezAderekasyaivAgnidhUmazca bhAvau, yo hyagnimatpradezaH sa eva dhUmavAn bhavati, tasmAdbhUmo yathA tadbhAvastathA'gnirapi, tadbhAvalakSaNA vRttirubhayatrAviziSTA, yatra dhUmastatrAgniriti satyabhUtAnvayadarzanAcca saMyogivadvRttiraGgulyoriva, yathA'Ggulerekasya kare yaH saMyogaH sa evAparasyApyaGgulerevaM kare sAdhyasAdhanadharmayora20 viziSTA vRttiriSTA, na tvAdhArAdheyayoH kuNDabadarayoriveti bhAvaH / saMyogivadvRttau hetumAha-pradhAnopasarjanabhAveneti, dhUmAgyo saMyogivadvRttiH pradhAnopasarjanabhAvena tatraiva pradeze niyatabhAvatvAt , ekasyaiva pradezasyAgnimamavattayA vibhAgavivakSAyAM sAdhyasAdhanadharmabhAvAt , ya eva ca pradezo'gnimAn sa eva dhUmavAn yathA ya eva zabdAdiH kRtakaH sa evAnityaH, ityekavastudharmatvAtkRtakatvAnityatvayoH gamyagamakatA tathaivAtrApIti bhaavH| dRSTAntamAha-kRtakAnityatvavaditi, zabdo hi khottarabhAvizabda prAgabhAvarUpaH, svapUrvotpannazabdapradhvaMsarUpaH, yadvA zabdAdikAryamabhUtvA bhavati, ataH prAgabhAvAtmakam , bhUtvA ca nAvatiSThate'taH 25 pradhvaMsAbhAvarUpaH abhUtvA bhavan kRtaka ucyate ya eva bhAvaH sa eva bhUtvA'bhavannanitya ucyate parasparAzritatvAccAdhArAdheyatayA parasparaM pradhAnopasarjanabhAvena niyatatvAt kRtakatvAnityatve sAdhanasAdhyadharmabhAvaM bhajete, na tu kuNDa evAdhAraH badaramevAdheyamityAdhArAdheyabhAveneti bhAvaH / dArzantikamAha-tatheheti, pradezendhanAdirbhAva evaiko'gnidhUmazca, agnimatpradeza eva ca dhUmavAn bhavati tasmAttasyaivAgniviziSTasya dhUmaviziSTatvena sAdhyatvAt sAdhanatvAcca svayamAtmanaivAtmanaH pradhAnopasarjanabhAvena vivakSAyAM liGgitvaM liGgatvacAdhAratvamAdheyatvaJca parasparAzritatvAditi bhAvaH / anumAna iti, anumAne hi sAdhyaM sAdhanaM ca samAnazreNikaM dRzyate 30 na tvAdhArAdheyabhAvena, kintu tayorekasmin liGgini pradeza evAdhArAdheyabhAva iti bhAvaH / uktaM nyAyaM dRSTAnta upodvalayatItyAha evaJca sapakSa iti / vyAcaSTe-evameva ceti, pratibandhaprasAdhakapramAgaviSayasAdhyasAdhanadharmAdhikaraNIbhUto dharmI sAdharmyadRSTAnto yatra laukikaparIkSakANAM buddhisAmyaM vartate, tatra hi yo yo dhUmavAn yatra yatra vA dhUma iti pratyakSAdiprasiddhasAdhanadharma 1 si. kSa. chA. De. nirdiSTAnirdiSTa / 2 si. kSa. chA. De. taccAdhA0 / 3 si. kSa. sapakSetyAdi / 2010_04 Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazAranayacakram liGgaliGgitvazaGkAnirAsaH] 915 nyAyazAstre ca, tadyathA-yatra dhUmastatrAgniH, yatkRtakaM tadanityamiti sapakSe sAdhyasAdhanadharmayoragnidhUmayoH kRtakAnityatvayozca tadvati dezAntare vastvantare vA ghaTAdau sahabhAvadarzanAt samanvayavRttyA sAdharmyadRSTAnta ucyate, kasmAt ? tathApratyakSasambandhitvavivakSayA hetoH prasiddhasya sA[dhana] dharmatvenAprasiddhasya ca sAdhyadharmatvena vivakSitatvAdityarthaH, yatpunaratrAzayate tvayA liGgasya liGgino vA liGgitvaM[liGgatvaJca] prasaktamiti, etasyA AzaGkAyA anupapattireva, prasiddhasya dharmasya sAdhanatvAt aprasiddhasya sAdhyatvAt kuto / liGgaliGgivyatikaradoSAzaGkA, liGyekadoSAzaGkAnupapattirevetyarthaH, dharmiNa evaikasya pradezazabdevAcyasya liGgatvAlliGgitvAJca, liGgyeka dezatvAdvA liGgino dharmasyeva liGga liGgI veti kRtvA nAgniliGgI na dhUmo liGgam , tathA kRtakAnityatve, tasmAdaliGgatA dhUmasyApi nAliGgitvAdeva, anyAliGgitvAccAne[raliGgitA]nAliGgatvAdeva [anyAliGgatvAca]tasmAt pratyakSatarasambandhitvavivakSitatvAnna saGkIryeyAtAM liGgaliGginau, ataH prasiddhadharmaliGgadvAreNAprasiddhadharmaliGgidvAreNa caikasyaiva sAdhanatvAt sAdhyatvAcca vyavasthitameva liGgaliGgitvamiti / 10 yatpunaridaM liGgaliGgayekarUpApAdanaM sambandhinA dvitIyasambandhirUpeNa bhavitavyamiti, eSo'nyAyaH, pratyakSApratyakSatvavizeSadarzanAt , na hi caitrAzvAdisambandhinAM pratyakSApratyakSANAM niyamo'styekaH pratyakSa iti dvitIyenApi pratyakSeNa bhavitavyaJceti, tathA saMyogitvasAdhyasAdhakatva. ................yathaikaH saMyogI tathA dvitIya iti, ata eva caivaM vaktumayuktaM yathA tvayA vizrabdhamucyate-yathA hi satyapi dvigatatva ityAdi yAvattadvadiha na bhavatIti 15 tanna ghaTata iti brUmaH-nanu tadvadeveha saMyoginorapi liGgaliGginoH, saMyogitvAt , sthANvAdisaMyogivat , yathA hi sthANuzyenayoH saMyogaH sakarmAkarmakatvAbhyAmatulyaH tathA mallavyaGgulAkAzAdisaMyogasaMyoginAm / (yatpunariti) yatpunarida sambandhavAdinaM pratItyApi yadetalliGgaliGyekarUpApAdanaM, eSo'nyAyaH, ko'yaM ? niyamaH-[eka]sambandhinA dvitIyena sambandhirUpeNa bhavitavyamiti, naiSa niyamo'sti, pratyakSApratya- 20 vattvamupadarya sAdhyadharmavattA pradarzyate pradhAnopasarjanabhAvena, saMyogivatparasparAzritAdhArAdheyabhAvena ceti bhAvaH / tadvati dezAntare mahAnasAdau, idaM yatra dhUmaH tatrAgnirityasya nidarzanam , vastvantare vA ghaTAdAviti yatkRtakaM tadanityamityasya / kasmAt sAdharmyadRSTAnta ityatrAha-tathA pratyakSeti / liGgalijhinoH saMyogivadvattau saMyogasya dviniSThatvAlliGgadharmeNa liGginApi bhavitavyamiti yadAzaGkitaM tatprasiddhadharmasya liGgatvAdaprasiddhadharmasya liGgitvAcca na yuktamityAha yatpunaratreti / liGgayekadezatvazaGkApi na, pradezasyaivaikasya liGgatvAlliGgitvAccetyAha-liGyeketi / idameva sphuTIkaroti / liGyekadezatvAdveti, liGgino dezasya ye dharmA: 25 parvatatvAdayasteSAM yathAnyaliGgatvaM liGgitvaM vA tathA liGgidharmayodhUmAnyorna liGgamaliGgibhAvaH, evaM kRtakatvAnityatvayorapi, tathA ca dhUmasyApyaliGgatA, aliGgitvAdanyAliGgitvAca, agnerapyaliGgitA, aliGgatvAdanyAliGgatvAcceti bhAvaH / ekasya dharmiNa eva liGgatve liGgitve ca saGkaraH syAdityatrAha-pratyakSetareti, pratyakSasambandhitvavivakSayA liGgatvamitarasambandhitvavivakSayA caikasyaiva pradezasya liGgitvamiti na saGkara iti bhAvaH / liGgaliGgibhAvAvyavasthA nirasyati-ata iti / sAdhyasAdhanayoH sAhacaryAdisambandhivAdI manyate yadekasambandhijJAnamaparasambandhinaM smArayatIti nyAyamavalambyaikasambandhinA dvitIyasambandhirUpeNa bhavitavyamiti liGgaliGginoreka-30 rUpatAmApAdayati tadapi na nyAyyamityAha-yatpunaridamiti / vyaacsstte-yditi| sapakSe darzanAdvipakSe'darzanAt pakSe ekadarzane tatsambandhinA pakSaNAparasambandhirUpeNa bhavitavyamiti puurvpkssaabhipraayH| tanmataM nirAcaSTe-naiSa niyamo'stIti / hetumAha 1 si.kSa. dRssttaantcyte|xxkss / 2010_04 Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 916 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ ubhayaniyamAre kSatva vizeSadarzanAt dhUmAmyAdiSu taddarzayati na hi caitrAzvetyAdi, svasvAmyAdi saptavidhasambandheSu caitrAzvAdisambandhinAM pratyakSApratyakSANAM nahi niyamo'sti ekaH pratyakSa iti dvitIyenApi pratyakSeNa bhavitavyazceti, tathA saMyogitva sAdhyasAdhakatvetyAdi gatArthe yathAsaMkhyaM nidarzane yAvadyathaikaH saMyogI tathA dvitIya iti nahIti varttate, uktAdeva nyAyAdayuktamevaM bhavitum, ata eva caivaM vaktumayuktaM yathA tvayA yata evaM vizra - B bdhamucyate guNadoSavicAraNanirapekSeNa niHzaGkena, kathamayuktamiti cedidaM taddarzyate'smAbhiH yathA hi satyapi dvigatatva ityAdi yAvat tadvadiha na bhavatIti, saMyoginostulya AdhArAdheyayoriva na bhavatIti, tanna ghaMTata iti, tatra vayaM tanna ghaTata iti brUmaH, tadyathA nanu tadvadeveha - AdhArAdheyavadeva saMyoginorapi liGgaliGginordhUmAyoH na yathaikasya pratyakSasya saMyogastathA dvitIyasyApratyakSasyeti pakSaH, saMyogitvAditi hetu:, sthANvAdisaMyogivaditi dRSTAntaH, yathA hi sthANuzyenayoH saMyogino: sthANorakarmaNaH zyenasya sakarmaNazca 10 saMyogaH sakarmAkarmakatvAbhyAmatulyaH tathA malladvyaGgulaH kAzAdisaMyogasaMyoginAm, tathA caitrAzvAdInAmapyatyantapriyavAhanAditvAdyupalakSitatve pratyakSApratyakSAditvenaiva vizeSa iti / www yattUktaM svatvAdipratyakSatvAt dvitIyasya svasya svAmino vA tena sahaivAvagatatvAt anyApekSatvAcca sambandhasya zeSasiddhyarthaM smRtyAnarthakyamititadayuktamuktam, athAnyathA manyethastanna tasya prakArasyAnuktatvAt, svasvAmyAdibhAvena sambandhAditi vacanAditi / yatktamityAdi sambandhavAdinameva prati anyApohikena paryanuyujya yaduktaM doSayuktaM yadi svasvA 15 pratyakSeti, ekasambandhino dhUmasya pratyakSe'pyaparasambandhino'gnera pratyakSAt tanniyamo nAstIti bhAvaH / sambandhAdekasmAt pratyakSAccheSasiddhiranumAnamiti sAMkhyAnAmanumAnalakSaNam, tatra saptavidhasambandhastairvivakSitaH, ekasmAt pratyakSAt avinAbhAviliGgapratyakSAdaparasya liGginaH siddhiriti tadarthaH, nAsau niyamo yujyata iti darzayati-svasvAmyAdIti, khakhAmyAdisaptavidhasambandhena sambandhinornAyaM niyamo'sti na hyapratibaddhAtmanAM caitrAzvAdInAM kvacitsahadarzane'pi sarvatraikasya pratyakSAdapareNApi pratyakSeNa bhavita20 vyamityasti niyamaH, evaM svasvAmibhAvasambandhabhinneSu sambandheSvapi niyamavyabhicAro bhAvyaH / tathaivAha tathA saMyogitveti / evaJca yathA hi satyapi dvigatatve sambandhasya na kadAcidAdhAra AdheyadharmA bhavati, nApyAdheya AdhAradharmA, tathA na kadAcilliGga liGgi bhavati, liGgi ca liGgam, saMyogI tu yathaikastathA dvitIya iti na tadvaditi yattvayA niHzaGkamuktaM tanna yujyata ityAha-ata eva caivamiti / tadIyAbhiprAyameva darzayati-saMyoginoriti, vyAptilakSaNaH sambandhaH saMyoginostulyo na bhavati, kintvA - dhArAdheyayoriva bhavatIti bhAvaH / tannirAkaroti-tatra vayamiti, AdhArAdheyabhAvalakSaNaH sambandho dviSTo'pi naikarUpayA vRttyA 25 dvayorvarttate, na hi yAdRzI vyApakadharme vRttistAdRzyeva vyApyadharme, saMyogasya tUbhayatrAvizeSAdeSa prasaGgaH syAditi na ghaTate saMyogo'pi naikarUpeNa dvayorvartate, ekatra pratyakSasambandhI, aparatra tvapratyakSasambandhIti bhAvaH / AdhArAdheyabhAvasAmyamevAnumAnato darzayatina yathaikasyeti ekasya sAdhanAdeH pratyakSasyetyarthaH / hetuM dRSTAnte ghaTayati-yathA hIti / sthANuzyenapakSiNoH saMyogo'nyatara karmajanyaH, zyenakarma gAhi zyenasyAkarmaNA sthANunA saMyogo bhavati, ataH tatsaMyogo nobhayatra 'tulyaH, sakarmAkarmagatatvAt sakarmavRttisaMyogavAn zyenaH, akarmavRttisaMyogavAn sthANuriti nobhayatrAviziSTaH saMyogaH, evamubhayakarma jasaMyogasaMyoginormadhyodryaGgulayoranyatarakarma30 janyasaMyoga saMyoginorghaTAkAzasaMyoginornai kavidhatvamRhyamiti bhAvaH / evaM caitrAzvAdAvapi caitraH pratyakSaH svAmI azvaH tasyAtyantaM priyabhUto vAhanarUpaH svatvavAnityasamAnatA vijJeyetyAha- tatheti, pratyakSApratyakSatvAdinaivetyatrAdinA svasvAmibhAvAdivizeSo grAhyaH / sambandhavAdinaM prati bauddhenoktaM doSaM dUSayituM taduktimupanyasyati yattaktamiti / tadukti vizadIkaroti-sambandhavAdina 1 si. kSa. chA. ghaTaditi / 2. si. kSa. De. chA. yattUNAmityAdi / 2010_04 Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMkhyanirAkRtimajanam] dvAdazAranayacakram mibhAvena pratyakSataH sambandhyekaH tato dvitIyasya svasya svAmino vA tena sahai [vA]vagatatvAt anyApekSatvAca sambandhasya zeSasiddhyarthaM smRtyAnarthakyam , dRzyate ca smRtibalena zeSasiddhiH, tasmAt svatvAdipratyakSAt [iti] ayuktamuktam , athAnyathA-atha mA bhUdeSa doSa iti svasvAmitvAdibhyo'nyena kenacitprakAreNa pratyakSaH sambandhyekaH, tatsambandhasmaraNAt anumAnamiti manyethAH, tanna bhavati, tasya prakArasyAnuktatvAt 'khasvAmyAdibhAvena sambandhAt' [ ] iti vacanAt , svasvAmibhAvena vA prakRtivikArabhAvena vA kAryakAraNabhAvena vA / nimittanaimittikabhAvena vA mAtrAmAtrikabhAvena vA vadhyaghAtakabhAvena vA [sahacAribhAvena vA] kazcidarthaH kasyacidindriyasya pratyakSo bhavati, tebhyo'tiriktasyAvacanAdeteSAmeva vacanAditi / etasmin paroktadoSajAte parihAraM brUmaH atra brUmaH, na kiJcidatra noktam , uktabhedAt sambandhAdanumAnam , tacca tatsambandhipratyakSAt 'ekasmAt pratyakSAt' ( ) iti vacanAt tenaiva prakArAntareNAnumAnAvata- 10 raNAt , dvayostu sambandhinoviziSTayorupalabdhasambandhyanyatarapratyakSottarakAlaM yatrAyaM pratyakSo'zvazcaitro vA tatretaro'pIti yA upalabdhasahacarasambandhAnusAriNI smRtiH kimityanarthikA syAt ? agnyapekSadhUmavat , evaJca kRtvoktaM 'kazcidarthaH kasyacidindriyasya pratyakSaH......... aviziSTasyAgnerastitvaM pratipadyate' ( ) iti / (atreti) na kiJcidatra noktam , vaktavyamazeSamuktamityabhiprAyaH, yasmAduktabhedAt sambandhAdanu- 15 mAnam , taJca tatsambandhipratyakSAt , 'ekasmAt pratyakSAdi' ( ) ti vacanAt tenaiva prakAreNAnumAnAvataraNAt , tadvyAcaSTe dvayostu sambandhinorityAdi yAvadagnyapekSadhUmavat-yathA dhUmaH pratyakSa eko bahalavartulo meveti, sambandhapratyakSe yAvadAzraya pratyakSasya kAraNatvAt svasvAmibhAvAdisambandhena sambandhina ekasya pratyakSe tadanyenApi sambandhinA pratyakSeNa bhavitavyamityekasyAvagatatve satyaparo'pyavagata eva, anyathA sambandhasyaivApratyakSatAprasaGgaH, evaJcAparasya siddhaye tatsmRtiyA kalpyate sA vyarthA, sAdhyadharmiNi santaM sAdhanadharmamupalabdhavataH tasya sAdhanadharmasya sAdhyadharmeNa pramANena pratibandhanizcayabalAt pUrvamavagata-20 syAvinAbhAvasya smaraNe sati sAdhyamatreti pratItirbhavati, tasmAt sambandhAdekasmAt pratyakSAccheSasiddhiranumAnamityayuktamiti bhAvaH / anyApekSatvAcceti, ubhayasambandhipratyakSajanyapratyakSaviSayatvAt sambandhasya punastasmRtiH zeSasiddhyarthA vyarthA, zeSasya prAgevAvagatatvAditi bhAvaH / smRtyA ca zeSasiddhiranubhUtetyAha-dRzyate ceti / svasvAmitvAdiprakAreNa caitrAzvAderanyatarasyApratyakSatve'pi prakArAntareNa tatpratyakSe sati tatra ttsmbndhsmrnnaadnytrprtipttirbhvissytiityaashngkte-athaanytheti| svasvAmyAdibhAvena sambandhAt pratyakSAdekasmAccheSasiddhirityevocyate tvayA, samasambandhavyatiriktaprakAro nopadarzitastasmAttathoktiranuktirevetyAzayenottarayatitanna bhavatIti / saptavidhasambandhAnAdarzayati-svasvAmibhAvena veti / maatraanimittsNyogivirodhishcaaribhiH| svakhAmivadhyaghAtAyaiH sAMkhyAnAM saptadhA'numA // ityapi nyAyavArtikatAtparyaTIkAyAM saptasambandhA dRzyante mAtrAmAtrikabhAvaH-paricchedyaparicchedakabhAvaH / tadetaM tvayA sAMkhyavAdimataM nirAkRtaM tatrAsmAbhistaddoSajAtaM parihiyata ityAcArya Aha-atra brUma iti| vyAkaroti-na kizciditi, tasya prakArasyAnuktatvAditi yaducyate tvayA tanna yuktam , sarvasya tatroktatvAditi bhaavH| tdevaah-uktbhedaaditi| proktasaptaprakArAt sambandhAdanumAnaM bhavati, taccAnumAnamekasmAt sambandhinaH pratyakSAt , anenaiva prakAreNAnumAnodayAditi bhaavH| 30 etadeva vishdyti-dvyostviti| Adau dhUmo'syavinAbhAvibhirbahalavartulAdivizeSairviziSTaH pratyakSIkRtaH purovartini dezavizeSe'gniM si.kSa. chA. De. pratyakSatAt / 2 si.kSa. De. chA. mAtramAtRkabhAvena / 3 si. kSa. chA. De. kazcidiH / 2010_04 Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 918 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ ubhayaniyamAre zca pANDutvA divizeSeNAmyavinAbhAvirUpeNa viziSTaH pratyAsanne deze'gniM gamayati, vizeSANAmavinAbhAvinAM gamakatvAta, azvasyAbharaNamardanapriyatvAdivizeSAzcaitrAvinAbhAvinaH caitraM sambandhAdeva gamayanti tathA caitrasya vA vizeSA Arohaka poSakatadguNaraktatvAdayazcAvinAbhAvino'zvaM gamayantyevetyupalabdha sambandhyanyatarapratyakSatvottarakAlaM yatrAyaM pratyakSo'zvazvatro vA tatretaro'pIti yA upalabdha[saha ] cara sambandhAnusAriNI smRti: 5 sA kimityanarthikA syAt - naivAnarthiketyarthaH kimiva ? amyapekSadhUmavat - yathA'gnijanyAtmalAbho dhUmaH proktavizeSayukto'gneH sambandhasmaraNAt pratyakSo'pratyakSasya sambandhino'numAnAyAlam, agnirvA pratyakSo'pratyakSasya, tatpariNaimadbhAvibhUtadezakAlasambandhI sambandhinaH ekaikasya pratyakSatvAt, 'sambandhAdekasmAt pratyakSAccheSasiddhiranumAnam' ( ) iti vA pAThAt sambandhina eva pratyakSasya sAmAnAdhikaraNyokteH, eva kRtvoktamiti, asyaiva lakSaNasya bhASyaM jJApakamAha - kazcidarthaH kasyacidindriyasya pratyakSa ityAdi, 10 sAmAnyavAcinA kiMvRtte [na], yAvadagnerastitvaM pratipadyata iti, aviziSTasyAviziSTazceti vA pAThaH, aviziSTasyApratyakSasya aviziSTasya darzanakAlatulyasyAtaddezavartino veti zeSo gatArtho granthaH / wwww 15 20 25 yattu tenetyAdi, svAmisamba[ []ndhatvAt svasya svAmyapekSameva svatvamityuttarakAlaM smRtegamayati tadvizeSANAmagnipratibaddhatvena tadgamakatvAt evaM sambandhinazcaitrAzvayoranyatarasyAzvasya vizeSaiH caitrAvinAbhAvibhirbharaNamarddanapriyatvAdibhizcaitro gamyate svasvAmibhAvasambandhaprayuktAvinAbhAvAdeva, evameva caitrasya vizeSA ArohakatvapoSakatvatadguNaraktatvAdayo'zvAvinAbhAvinastasmAdeva sambandhAdazvaM gamayantIti saMyogasvasvAmibhAvAdisambandhasambandhyanyataradhUmAzvAdipratyakSottarakAlaM samupalabdhasambandhAnusAriNI yA smRtiryatrAyaM caitro'zvo vA pratyakSato dRSTastatrAzvazvatro vA'stIti sA niSphalA na bhavatIti bhAvaH / dRSTAntamAdarzayati - anyapekSadhUmavaditi, prokteti / bahalavarttulozca pANDutvAdivizeSayukta ityarthaH, sambandha smaraNAt-saMyogitvasya kAryakAraNabhAvasya vA sambandhasya smaraNAdapratyakSasyAgneranumAnAya kSamo dhUma ityarthaH / yadA cAgnireva pratyakSastadA so'pratyakSasya dhUmasyAnumAnAyAlamiyAha-agnirveti, svapariNAmabhUtasya bhUtasya bhAvino vA taddezavarttino dhUmasya sambandhino gamakaH, eka sambandhina eva pratyakSatvAt, sambandhAdekasmAt pratyakSAdityatraikasmAt pratyakSAditi sAmAnAdhikaraNyAt pratyakSasambandhina evaikasya pratIteH, na tu sambandhazabdenaikazabdasya pratyakSazabdasya vA sAmAnAdhikaraNyaM pratIyata iti bhAvaH / atrArthe bhASyoktimupanyasyatikazcidartha iti, kazcidarthaM iti sAmAnyenoktaH sAdhyaM vA sAdhanaM vA grahItuM zakyate, agnidhUmayormadhye kazcidartha ityarthaH / darzaneti / dhUmadarzanakAle'nyadezavarttino'gnerastitvaM pratipadyata iti bhAvaH / paramatopari bauddhoktadUSaNAni nirAkaroti yattu teneti / vyAkaroti - svAmisambandhitvAditi khatvaM khAmisambandhyeva nAnyasambandhi, ataH svatvapratyakSAt svAmitvamapya 1 si.kSa. chA. De. azvabhyAharaNa0 / 2 si. kSa. chA. De. 'mAtAbAlAmagnirvA / 3 si kSa. chA. De. pariNAmadbhAvi0 1 30 2 www yattu tena pratyucyate paramatamAzaGkaya liGgagrahe tulyamiti cediti tattathaiva liGge'pi, liGgaliGginoranyo'nyApekSatvAt, atha tatra neSyate svasvAmyAdiSvapi mA bhUditi, atrAhamayevaM bruve liGgisambandhitvAt liGgasya uttarakAlaM smRterAnarthakyaM liGgagrahe hi liGgI gRhIta iti, athAnyathA grahaNaM cettannoktamiti liGge'pi tathA, yattUcyate mA saMsthA liGgagrahaNa tulyamiti liGgitve'sti vizeSaH, na hi liGgaM sambandhitvamAtreNa gRhyate, kiM tarhi ? anumeyadezasthaM dhUmAditvena pUrva gRhyate, pazcAttasyAgnyAdibhiravinAbhAvitvaM smaryate iti sarvatra vyApIti, tadihApi tulyam, anumeyasthaM azvatvena pUrvaM gRhyate pazcAttasya caitrAvinAbhAvitvaM smaryate na tadezasambandhIti dezAdisthAnagnidhUmavat / 2010_04 Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bauddhasamAdhAnabhaJjanam ] www. rAnarthakyaM prAptamityatra tena anyApohikena pratyucyate paramatamAzaMkya liGgagrahe tulyamiti cet-syAnmataM smRterAnarthakyaM svasvAmyAdisambandhipratyakSatvAdityeta liGgaliGginoH sambandhAvizeSAt samAnaM doSajAtamiti, tattathaiva yadyeSa doSaH syAt svasvAmyAditve liGge'pi syAdevAyaM liGgaliGginoH anyonyApekSatvAt, atha tatra neSyate svasvAmyAdiSvapi mA bhUditi suSTucyate, ahamapyevaM bruve, kasmAt ? liGgisambandhitvAt liGgasyetyAdi tattulyatvapradarzanaM gatArthaM yAvat liGgI gRhIta iti, athAnyathA tantroktamiti, athAnyathAtva - 5 muddhaTTayasi[sva]svAmyAditvenAgrahaNe'nyathA grahaNazcet tannoktamiti, tathA vayamapi tvAmuddhaTTayAmo'nyathA liGge grahaNaM svasvAmyAdiSvanyatheti cenmanyase tantroktamiti, atra yattacyate tvayA mA saMsthA liGgagrahaNatulyamiti, liGgatve'sti vizeSaH, na tasya sambandhinA grahaNAt nahi liGgaM sambandhitvamAtreNa gRhyate, kiM tarhi ? anumeyadezasthaM dhUmAditvena pUrvaM gRhyate pazcAttasyAmyAdibhiravinAbhAvitvaM smaryate, AdigrahaNAt zabdasthakRtakAditvena prAggrahaNaM pazcAdanityatvAvinAbhAvitvena smaryata iti sarvatra vyApIti, atrocyate tadihApi tulya - 10 mityAdi, tatulyatvabhAva [na] manumeyasthamityAdi yAvanna taddezasambandhIti gatArtham, dezAdisthAne'gnidhUmavaditi dRSTAntaH yathAgnirabhavan dhUmo dezAdisthaH prAg gRhyate pratyakSe [NA ] pratyakSAmeranyatvAt, tataH pazcAdagnirityanusmaryate, tathAzvaH svaM caitrAdanyo gRhyate prAmAdisthaH, tataH pazcAttatrasthaH caitrAvinAbhAvIti smaryate ihAniriti dhUmasambandhyagnismaraNavaditi tulyamiti / wwww mimmu yattUktama vyutpannasya tadgateravinAbhAvitvena gRhItasvarUpasya liGgAdeH kAraNatvam, jJApa - 15 dvAdazAranayacakram vagatameveti pazcAt svAmyapekSameva svattvamiti yatsmaryate tadvyarthamevetyasmin viSaye pareNoktaM pUrvapakSamanUdyAnyApohika uttaramAhaliGgagraha iti, paramatamidam, tadvyAkhyA - syAnmatamiti, yathA svasvAminoH sambandhitvAdekasya pratyakSatve'paramapi pratyakSameveti pazcAttatsmaraNaM vyarthamucyate tathaiva liGgaliGginoH sambandhitvAdekasya pratyakSatve'paramapi pratyakSameveti pazcAttatsmaraNaM vyarthameveti samAnaM doSajAtamiti bhAvaH / bauddhasyottaramAha tattathaiveti / iSTApattiM karoti, svasvAmyAditvavat liGgaliGginorapyanyonyapekSatvenaiSa doSaH syAdeveti bhAvaH / liGgaliGginoreSa doSo yadi neSyate khakhAmyAdiSvapyayaM doSo na syAdityAha - atha tatreti / 20 atrAcArya Aha- ahamapIti / liGgaM hi liGgisambandhi, ato liGgapratyakSe liGgI gRhIta eveti uttarakAlaM liGgismaraNaM vyarthamevetyahamapi bruve ityarthaH / yadi tvaM svasvAmibhAvAdibhyo'nyena kenacitprakAreNa svatvasya pratyakSatA tataH smaraNAdanumAnamiti pareNoktaM tathAvidhaprakArasyAvacanAttanna yuktamiti nirAkaroSi tarhyahamapi liGge'nyathA grahaNaM svasvAmyAdiSvanyatheti tavottaramapi tathAvidhaprakArasyAnuktestanna yuktamiti pratikSipAmItyAha - athAnyatheti / tatrAnyA pohiko liGgagrahaNe vizeSamAdarzayati - atra yattUcyata iti / vizeSaM darzayati-liGgatve'stIti, liGgaM sambandhitvamAtreNa na gRhyate prathamamanumeyadezasthaM dhUmAditvena gRhyate pazcAlita - 25 sambandhaM tadgataM prAk pratipannaM smaryate evaM kRtakatvAdirapi zabdaniSThakRtakatvena grahaNAnantaraM tanniSThAnityatvAvinAbhAvasambandhasya prAganubhUtasya smaraNam, evaM sarvatreti liGgagrahaNe vizeSAt na sAmyamiti bhAvaH / vizeSo'yaM caitrAzvAdAvapi samAna ityuttarayati - tadihApIti / anumeyadezagatAzvatvena prathamaM svo gRhyate pazcAdanumeyadezastho'zvo'nusmaryate caitrAvinAbhAvIti, yathA pUrvaM agnibhinno dhUmaH pratyakSeNa gRhyate tatazca dhUmamupalabhyehAgniriti smaryate tatheti bhAvaH / khakhAmyAdibhAvena sambandhAt pratyakSAccheSasiddhira- 30 numAnamiti lakSaNasya yastvayA doSa uktastatra vayaM brUma ityAha-yattUktamiti / tanmatanirAkaraNAya prathamaM tanmataM darzayati 2010_04 919 1 si. kSa. chA. De. atra / XX chA. De. / 2 si. kSa. chA. yathAnyAstva0 / 3 si. kSa. chA. De, cettanokta0 / dvA0 na0 39 (116) Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 920 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre katvAt , notpAdakabIjAdivaditi, etadapyayuktam , avinAbhAvitvasya sahacAribhAvasambandhasvAt , tasmAdapi yo nizcayaH so'pi svasvAmyAdyarthavyutpannAnAmeiva, tadAditvAt sahacaritabhAvasya / yattUktamityAdi, svamvAmyAdisambandhena sambandhAccheSasiddhiranumAnamityasya lakSaNasya doSaH 5 tenoktaH, atra brUmaH, ayuktamidam , kasmAt ? avyutpannasya tadgaterityAdi tanmatapratyuccAraNaM yAvat jJApakatvAditi, svasvAmyAdisambandhAnabhijJA api dhUmAdagnimavinAbhAvasambandhAnnizcinvanto dRzyante, sa ca mA bhUdagRhItasambandhAnnizcayaH, jJAnakAraNatvaM hi jJApakasya hetorliGgAdehItasvarUpasya, notpAdakabIjAdivaditi, etadayuktam , kasmAt ? avinAbhAvitvasya sahacAribhAvasambandhatvAt-na vinA bhavati saha bhavati saha caratItyarthaH, tasmAdapi sahacaritabhAvasambandhAt yo nizcayaH so'pi [sva]svAmyAdyarthavyutpannAnAmeva 10 bhavati, nAvyutpannAnAm , kasmAt ? tadAditvAt-[sva] svAmyAditvA[t ]sahacaritabhAvasya, saptAnAM sambandhAnAmanyatamatvAttasyApi, tatsahacAribhAvo'vinAbhAvo gRhyamANa evAnumAnakAraNaM jJAtam , jJAnotpattihetutvAt jJApakasya, tasmAdavinAbhAvasambandhajJAnaM svaskhAmyAdyantaHpAti vyutpannAnAmeva, nAvyutpannAnAmiti / athavA vinApyavinAbhAvitvena svasvAmitvAdivyutpatteranumetyata Aha avinAbhAvagamyAtiriktArthaviSayatvena tu svasvAmyAdisambandhavyutpannabuddherevAnumAna 16 dRzyate yathA kAkabhavanavyApitatsvIkRtatatprasavakAlatatkRtanIDaprasavorNabhedavivRddhipoSaNasaha caraNapRSThato gamanAdIni dharmAntarANi vyApitvAvinAbhAvirUpopetatAyAmapi na kAraNAni kokilatvajJAnasya A svasvAmibhAvApratyavagamanA''darAt , pazcAt tatpratipattiH svasvAmibhAvAdisambandhena parityajyAvinAbhAvyabhimatAn tattaddharmAn , loke pratipattAro vaktArazca bhavanti kokilazAvako'yaM na kAkazAvakaH, svabhASAsamanvitatvAt viziSTamAdhuryopetasvara20 tvAditarakokilavadityevaM svasvAmyAdisambandhA anumApakAH, anumeyavyaktikAle tathopalabhyamAnatvAt , tatprasiddhaliGgavat / avyatpannasyeti / khakhAmyAdisambandhaparijJAnarahitasya puMso liGgalininoravinAbhAvasambandhajJAnAlliGgigateH sA ca liGgigatiravinAbhAvanizcayavyatirekeNa mA bhUditi tannizcayaviziSTahetoreva kAraNatvaM yuktam / gRhItasvarUpaM hi ligamanumApakaM bhavati na tu svarUpasalliGgam / akarotpAdakabIjAdivat, liGgasya ca svarUpamavinAbhAva eva, tasmAnna svaskhAmyAdisambandhena zeSasiddhi25 khyApakalakSaNatvAditi bhAvaH / jJAnakAraNaM jJAnameva jJAyamAnaM vA, na svarUpasadityAzayenAha-jJAnakAraNatvaM hIti, liGgijJAna kAraNatvaM hItyarthaH / ayuktatAyAM hetumAha-avinAbhAvitvasyeti, avyutpannasya tadgaterityasiddham / avinAbhAvasambandhajJAnaM vinA tadgatyabhAvAt , avinAbhAvazca sahacArirUpaH, sAhacaryaJca khaskhAmyAdisaptAnyatamasambandhena, tathA cAvinAbhAvajJAnasvaskhAmyAdisambandharUpam , avinAbhAvasya ca gRhyamANasyaiva jJAna kAraNatvena tajjJAne tajjJAnasyAvazyambhAvAt vakhAmyAdivyutpannAnAmeva tadgatiH na tvavyutpannAnAmiti bhaavH| sahacAribhAvasambandhAdyo nizcayaH so'pi svaskhAmyAdisambandhajJAnavatAmeva bhavati, sahacAribhAvasya vakhA30 myAdisambandhamUlatvAdityAha-tasmAdapIti / sahacAribhAvo'pi gRhyamANa eva kAraNa na svarUpasan , jJAnotpattihetoJjayamAnatvA vazyakatvAdityAha-tatsahacAribhAva iti / avinAbhAvitvamantareNApi svaskhAmyAdiparijJAnAdanumAnamiti varNayati-avinAbhAveti / avinAbhAvena gamyo yo'rthasta vyatiriktArthAn loke pratipattAro vaktArazca dRzyante, yathA kokilazAvako'yaM na kAkazAvakaH, 2010_04 Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svasvAmibhAvAdisambandhagamakatA] dvAdazAranayacakram 921 avinAbhAvagamyAtiriktArthaviSayatvena tvityAdi yAvaditarakokilavaditi, sAdhanenopasaMhAro'syArthasya, 'vyApako yaH sa evAMzo grAhyo vyApyastu sUcakaH / anekadharmaNo nyo grAhyagrAhaka mmar dharmaNoH // ' ( ) ityetallakSaNavaiparItyena sahacAribhAvAhate'pi svasvAmyAdisambandhavyutpannabuddherevAnumAnaM dRzyate, tadyathA-kAkabhavanetyAdi samAsadaNDako vyApakavyApyatvAbhyAM sahacAribhAvapradarzano yAva[t ] vyApitvAvinAbhAvirUpopetatAyAmapIti, kokajanmavyApIni tatsvIkRtastatprasavakAlastatkRtanIDa- 5 prasavorNabhedo vivRddhiH kAkena kAkyA ca poSaNaM vAtsalyena, tasya dvitIyena kAkazAvakena sahacaraNaM kAkyAH pRSThato gamanamityetAni pUrvapUrvakANi vyApakAni sAdhyAni, uttarottarANi vyApyAni sAdhakAbhimatAni avinAbhAvasambandhIni dharmAntarANi santyapi na kAraNAni tAni kokilatvajJAnasya yAvat A kutaH ? svasvAmibhAvApratyavagamainAdarAt-yAvat svasvAmibhAvasambandhaM nAvaiti tAvat kokilatvApratipatteH, pazcAttatpratipattiH svasvAmi[bhAvAdi]sambandhena bhavati-tata uttarakAlaM kokilazAvako'yaM na kAkazAvaka iti, 10 parityajyAvinAbhAvyabhimatAMstAMstAn dharmAn vyApakAn vyApyAMzca, tathA loke pratipattAro vaktArazca bhavanti kokilazAvako'yamabhimato yataH svabhASAsamanvitaH, bhASAsamanvitatvAt viziSTamAdhuryopetasvaratvAditarakokilavaditi, AdigrahaNAt prakRtivikArAdizeSasambandhA api vyutpannAnAmevAnumAnakAraNam , ato'tra sAdhanaM saMhatArthamucyate- evaM svasvAmyAdisambandhA anumApakA itthamuktanyAyena, kasmAt ? anumeyavyaktikAle tathopalabhyamAnatvAt-anumeyasyAgnikokilAnityatvArthasya vyaktikAle tenaiva svasvAmyAdiprakAreNo- 15 palabhyamAnatvAt , kimiva ? tatprasiddhaliGgavat-tena prakAreNa prasiddhaM dhUmAdiliGgaM tasya sambandhino'numApakamanyAdeH svasvAmyAdiprakAreNaiva sambandhAt , tathA kokilazAvakaH tajjAtIyAnukArisvareNaiveti / khabhASAsamanvitatvAt , viziSTamAdhuryopetasvaravattvAt , itarakokilavaditi sAdhanena prdrshytiityaah-itrkokilvditiiti| anekadharmaviziSTayoAhyagrAhakadharmayormadhye ya evAMzo vyApakaH sa eva grAhyaH, yo'zazca vyApyaH sa grAhaka iti vyavasthA dRzyate tadvaiparItyena vinApi sahacAribhAvena svasvAmyAdisambandhaparijJAnavataH puruSasyAnumAnaM dRzyata ityAha-vyApaka iti / kokila- 20 zAvakaviSaye dharmANAM vyApyavyApakabhAvamAdarzayati-kAkabhavanetyAdIti, kAkabhavanavyApino dhA ete-tatsvIkRtiH, tatprasavakAlaH, tatkRtanIDaprasavaH, UrNabhedalakSaNA vivRddhiH, kAkapoSaNaM, kAkazAvakAntarasAhacarya, kAkyanugamanamiti, eSvapi pUrvapUrvadharmAH vyApakAH sAdhyabhUtAH, uttarottaradharmAH vyApyAH sAdhanabhUtA iti / parasparAvinAbhAvina ete dharmAH kAkazAvakatvavyApino na kokilatvajJAnahetavaH kokile santo'pi yAvat svasvAmibhAvasambandhasya pratipattina bhavatIti / varNayati-avinAbhAvasambandhInIti / avagate ca svasvAmibhAvasambandhe pazcAdayaM kokilazAvako na kAkazAvaka ityavinAbhAvibhUtAn pUrvoditAn vihAya 25 dharmAn pratipadyante lokA ilyAha-pazcAditi / pratipattisvarUpamAha-kokilazAvako'yamiti / hetumAha-yata iti, khasya-kokilasya yA bhASA-mAdhuryopetasvaraH tena samanvita ityarthaH / svakhAmyAdisambandhenetyAdipadavivakSitamAhaAdigrahaNAditi / phalitamarthamanumAnena darzayati-evamiti / kokilazAvakAdyanumityutpattikAle'vinAbhAvavyatirekeNApi khasvAmyAdisaptavidhasambandhAnyatamaprakAreNaiva tadupalabdheriti hetumAha-anumeyeti / dRSTAntamAha-tatprasiddhati, tena svasvAmyAdinA prakAreNa prasiddhaM yalliGgaM dhUmAdi tadvat taddhi khasambandhino'nayAderyathA khasvAmyAdiprakAreNaivAnumApakaM tathA tajjAtIyavara- 30 battvamapi tathaiva kokilazAvakatvamanumApayati santamapyavinAbhAvasambandhamupekSyati bhAvaH / sambandhavAdinaM prati anyApohikenoktaM si. kSa. chA.De. pradarzane / 2 si.kSa. De. chA. kaakaajnmdhyaapiititsvii0| 3 si.kSa. chA.De. gamatAdArAt / 4 si.kSa. chA. liGgavattvena tena / ___JainEducation International 2010_04 Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 922 mmmmmmmmmmmmmmm rammam nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre kizcAnyat yadapyuktaM na cAvazyaM svasvAmyAdisambandhAdanumAnaM bhavati, tadavyabhicArArtha vizeSAkAMkSitatvAt , tathA ca ta eva hi vizeSA anumApakAH syuH, na svasvAmyAdisambandhaH, satyapi tasminnanumAnAbhAvAdityetadapi na, zeSasiddhivacanenAvyabhicArividhivRtterupAttatvAt / 5 yadapyuktamityAdi, sambandhavAdino doSavacanam , na cAvazyamityAdi pratyuccAraNam , etaduktaM bhavati svasvAmyAdisambandhAdanumAnaM bhavati, tadavyabhicArArthaM vizeSAkAMkSitvAt , upalabdhe'pi sve svAmini vA'zve caitre vA svataMtrajIvAdatyantA vizeSA AkAMkSyante, teSAmevAvyabhicArAt , ta eva hyanumApakAH syuH, na svasvAmyAdisambandhaH, satyapi tasminnanumAnAbhAvAt vyabhicArIti, evaM pratyuccAryAcArya uttaramAha-etadapi na, zeSasiddhivacanenAvyabhicArividhivRtterupAttatvAt-'sambandhAdekasmAt pratyakSAccheSa10 siddhiranumAnam' ityasmin svArthAnumAnalakSaNe zeSasiddhivacanena vidhivRtteravyabhicAriNa evopAttatvAt , tsmaadymdossH| tatkathamiti bhAvyata iti ceducyate idaM hi sarvAbhAsavyudAsena sambandhino'bhivyaJjakam , pratyakSAditaraH zeSaH sambandhI anumeyAnumAnAbhAsabhedaiH pratyakSAdivirodhairaviruddhArthI, pakSo dharmadharmisamudAyAkhyaH parArthAnumAne 19 sAdhyAbhidhAnamiti vakSyamANo nirdoSa eva zeSasiddhivacanena gRhItaH, yathAyogaM tena tena sambandhena sambaddhAt pratyakSAt pratyakSavadvA prasiddhAt pakSadharmasya sambandhAt prAgupalabdhAdanusmaryamANAccheSeNa zeSasya siddhi riti zeSasiddhivacanAdeva viruddhAsAdhAraNadharmavyudAsaH, zeSAya zeSe vA pratyakSAdekasmAt sambandhAdityetAvatA siddheH siddhivacanaM siddhireva nAsiddhirityavadhAraNAdasiddhivyabhicAridharmatA mA bhUditi, tadyathA-svAmyasampradAna...............atipriyasutavat / 20 idaM hi sarvAbhAsavyudAsenetyAdi, pakSahetudRSTAntAbhAsAH sarve tenaiva sambandhAnumAnavidhAnena vyudasyante, pratyakSAditaraH zeSaH sambandhI svA[myA]dinA viziSyamANo dezAdi sambadhyate, anumeyAnumAnA doSaM pratikSipati-yadapyuktamiti / vyAcaSTe-sambandhavAdina iti / tAtparyamAha-etaduktamiti, svabhUte'zve svAmibhUte ca caitre vasvAmibhAvAnApannavataMtrAzvamaitrAdito'vilakSaNe yadyanumAnAnumeyabhAvaH syAttarhi svataMtrAzca maitrAdAvapi syAdavizeSAt, na hi caitrAzvayoH svasvAmibhUtayorapi svataMtrAzvamaitrAditaH kiJcidvalakSaNyamanubhUyate, atastavyAvartanAya tatra kazcidvizeSamAkAMkSyate tarhi sa eva vizeSo'numApakaH syAt , kimantargaDunA vaskhAmyAdibhAvasambandhenAgamakena, vizeSANAmeva gamakatvAdavyabhicAritvAditi bhaavH| tannirAcaSTe-etadapi neti, sambandhAdekasmAt pratyakSAccheSasiddhiranumAnamiti lakSaNe zeSasiddhipadenAvyabhicAriNa eva vidhAnAnna doSa iti bhAvaH / tatkathamityatrAha-idaM hIti / vyAcaSTe-pakSahetviti, pakSAbhAsA hetvAbhAsA dRSTAntAbhAsAzca sarve sambandhAnumAna vidhAnena nirAkriyante ityarthaH / tadevopapAdayati-pratyakSAditara iti, khasvAmibhAvAdisambandhasambandhinormadhye yaH pratyakSaH tasmAdanyaH sambandhI zeSa ucyate vAmyAdinA viziSyamANo dezAdiH dharmadharmisamudAyarUpaH pakSaH pratijJAdoSaiH 30 pratyakSAdivirodhairaviruddhArthaH, ya uttaratra parArthAnumAne'vayavaprakaraNe kharUpeNArthaparicchedakarUpavItAnumAnaprayogaviSayapratijJAlakSaNe si.kSa. Dhe. chA. nenotpadyante / 2 si.kSa. chA. De. anumevaanu| 2010_04 Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zeSasiddhipadasArthakyam] dvAdazAranayacakram 923 bhAsabhedaiH pratyakSAdivirodhairaviruddhArthaH pakSo dharmadharmisamudAyAkhyaH, uttaratrAvayavavidhAne parArthAnumAne 'vItAkhye sAdhyAbhidhAnamiti vakSyamANo nirdoSa evAnena zeSasiddhivacanena gRhItaH, yathAyogaM svasvAminimittanimittikAdiSu tena tena sambandhena sambaddhAt pratyakSAditi-pratyakSAt dharmAdupalabdhAt , prasiddhAditi yAvat, tatraiva ca yaH pratyakSaH sa pakSadharmaH, zeSo'numeyaH, kRtakatvAdyapratyakSatvAdavyApIti cet ata AhapratyakSavadvA pratyakSavat pratyakSaH-prasiddhaH, tasmAt prasiddhatvAt sambandhI, pakSadharmo'zvaH svaM tasya pakSadharmasya / sambandhAt prAgupalabdhAdanusmaryamANAt zeSeNa zeSasya vA] caitrasya siddhiriti zeSasiddhivacanAdeva viruddhAsAdhAraNadharmavyudAsaH, yatra yatrAzvaH svaM tatra tatra devadattaH svAmI tya]tyantAviyogAdisambaddhAnvayayuktatvAt , sapakSe vRttiH vipakSa eva vyAvRttiH kutaH ? zeSAya zeSe vA, pratyakSAdekasmAt sambandhAt ityetAvatA siddhe siddhivacanaM siddhireva nAsiddhirityavadhAraNAt prameyatvAnnitya iti sAdhAraNa naikAntikavadasiddhirmA bhUditi, kA punarasiddhiH ? vyabhicAridharmatA, tadyathA-svAmyasampradAnetyAdi yAvadatipriyasutavaditi, 10 caitrAnyathAtvaM maraNaM zeSaM gatArtham / itthaM hi vyabhicArivizeSavyAvartanenApi sa eva sambandhI gamakaH sambandhyantarasya, na te vizeSA vyAvA vidheyA vA gamakAH, tatsamarthanArthatvAt , na hi vAtyA prasaGgavyAvartanena dhUmasyAvyaJjakatvam , adhUmatA vA dhUmataiva hi satI vahnitAyAH sambandhinI sambandhinyA vyaJjiketi zeSasiddhivacanAnnirastavyabhicArAzaGka sambandhAnumAnameva, tvayApISyata evaitat 15 sAdhyanirdezaH pratijJetyevaMrUpe sAdhyapadagrAhyaH prajJApanIyadharmaviziSTo dharmI siddhasyAnupapadyamAnasya ca sAdhyasya nivartakaH sa zeSasiddhivacanena gRti iti bhAvaH / pratyakSa dIti, pratyakSavirodhaH AgamavirodhaH prasiddhivirodha ityAdivirodhairityarthaH / khakhAmyAdyanyatarasambandhena sambaddhAt pratyakSAddharmAdityuktyA sa eva pratyakSabhUto dharmaH pakSadharmo bhavati zeSastvanumeyo bhavatItyAha-yathAyogamiti / nanu zabdo'nityaH kRtakatvAdityAdau pakSadharmatayA'bhimataM kRtakatvAdi na pratyakSamiti tatraiva ca zabdo'nitya ityanumAne lakSaNamidamavyAptamityAha-kRtakatvAdIti / sambandhAdekasmAt pratyakSAdityatra pratyakSapadena prasiddhatvarUpo'rthoM vivakSitaH, prasiddhadharmasya 20 pratyakSatulyatvAdityuttarayati-pratyakSavadveti / pratyakSa iva pratyakSavat , pratyakSasadRzaH prasiddha iti yAvat , tathA ca kRtakatvaM pratyakSasadRzatvena prasiddhatvAt sambandhi bhavatItyAha-tasmAditi / evaJca tathAvidhasya pakSadharmasya svatvabhUtasyAzvAderyaH prAgupalabdha idAnIJca smaryamANaH sambandhastasmAt zeSasya siddhiranumAnam , atra zeSasya siddhirityuktatvAt sambaddhayoryaH zeSaH nAnyo viruddhadharmaH tasya siddhiriti viruddhavyudAsaH, prAgupalabdhAdanusmaraNAdityukteH sapakSavRttitAvagamAt sapakSavyAvRttadharmasyAsAdhANasya vyudAsa ityAzayenAha-pakSadharma iti / hetumAha-yatra yatreti, caitrAzvayoratyantamaviyogAdi spo yaH sambandhasta-25 tsambaddhatve sati anvayena yuktatvAt, anvayena yuktatvaM vyabhicaritahetuke'pyastItyatyantAviyogAdisambaddhetyuktaM tena sapakSavRttitvaM vipakSavyAvRttizca labhyate'ta eva viruddhasyAsAdhAraNasya ca vyudAsa iti bhAvaH / siddhipadaprayojanamAha-pratyakSAditi / nityaH prameyatvAditi vyabhicaritahetoryathA na sAdhyasiddhistathA na bhavati kintu siddhireva bhavatIti pradarzanAya siddhipadam , tathA ca vyabhicAridharmavyudAsaH iti bhAvaH / evaJca svakhAmyAdisambandho na gamakaH, satyapi tasminnanumAnAbhAvena tadavyabhicAritvAya ca vizeSA AkAMkSyAH, tathAca ta evaM vizeSA gamakAH, avyabhicArAt, na svasvAmibhAvAdaya iti yaduktaM 30 tannirasyati-itthaM hIti, lakSaNamidaM sarvAbhAsavyudAsena sambandhivyajakatvopadarzakamiti pradarzitaprakAreNetyarthaH / svakhAmibhAvAdisambandhavyabhicAravyAvarttakatve'pi vizeSANAM sambandhyantarasyApratyakSasya dvitIyasya gamakaH sa eva sambandhI pratyakSa eko bhavati 1 si.kSa. chA. De. vaantaakhye| 2 si.kSa. chA. De. pratyakSasya / 3 si.kSa. De. chA. tatraivakAyaH / 2010_04 Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 924 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre prasiddhasambandhyevAprasiddhasambandhino gamakam , tadavyabhicArasvarUpAvadhAraNArtha vyabhicAravizeSavyAvRttirucyate yathA kRtakatvasyAnityatvAvyabhicArapradarzanArtha yadanityaM na bhavati tatkRtakamapi na bhavatIti vyatireka ucyate / (itthaM hIti) itthaM hi vyabhicArivizeSavyAvartanenApi sa eva sambandhI-dhUmAdirazvAdirvA gamakaH 5 sambandhyantarasya-pratyakSo'numeyasya, dvitIyasyaikaH sambandhyantaramya, sambandhitvAt , na te vizeSA vyAvAvidheyA vA gamakAH, tatsamarthanArthatvAt , yathA-na hi vAtyA prasaGgavyAvartanena dhUmasyAvyaJjakatvam , adhUmo vAtyayA na bhavatyayaM dhUma iti, vAtyAyAM nivartitA[yA]magnergamako bhavati dhUmaH yatrAdRSTastadvyavacchedamAtreNa yasmAdbahyeva vAtyAghaTapaTAdi, na hi tadvadagneragamako dhUmaH na vA vAtyAdi vyaJjakaM gamakamagnerbhavitumarhati ghaTapaTAdi, dhUmatAyAmasatyAmeva, kiM tarhi ? dhUmataiva hi satI vahnitAyAH sambandhinI sambandhinyAM vyaJjakateti 10 tasmAccheSasiddhivacanAt nirastavyabhicArAzaGkaM sambandhAnumAnameva pratyakSaikatvavizeSaNAbhyAM nirastasarvAbhA sam , kizcAnyat-tvayApISyata etat prasiddhasambandhyevAprasiddhasambandhino gamekam , tadavyabhicArasvarUpAvadhAraNArtha vyabhicArivizeSavyAvRttirucyata iti, atastatpradarzanArthamAha-yathA kRtakatvasyetyAdinA, anityaH zabdaH kRtakatvAt , yadyat kRtakaM tattadanityamiti sambandhaM vidhinA pradarya kRtakatvasyaivAnityatvAvyabhicArapradarzanArthaM yadanityaM na bhavati tatkRtakamapi na bhavatIti vyatireka ucyate / / 15 yadhupalabdhasambandhasya punaravyabhicAritvApekSamanumAnaM na syAt vyatirekavacanaM pakSadharma sAdhyAnugatisamarthanArtha na syAt , nApi ca tasyaivAbhivyaJjakatvamApadyate; tathA cAsmanyAyena kRta nAnya iti vyAkaroti-itthaM hi vyabhicArIti / vizeSAstu vyAvAH kevalaM gamakasya sambandhinaH samarthakA eva na gamakA ityAha-na te vizeSA iti / nahi kenacidvizeSeNa vAtyAyAH-pavanasya prasaGgasya vyAvarttanamAtreNa dhUmAdi na vyaJjakamagnaH sambandhyantarasya, dhUmAderadhUmatA bhavati kintu vAtyAyAM nivartitAyAM sa eva dhUmo'gnergamako bhavatyanagnimaddezavyavacchedena, 20 na vizeSAH, teSAM vAtyAghaTapaTAdirUpato bahutvAt, na hi vAtyAghaTapaTAdiriva dhUmo'gamako'gneH, nApi vAtsAghaTapaTAdi vyaJjaka gamakaM vA'medhUmatAyA asattva iti bhAvaH / dhUmasyAvyaJjakatvaM nirAkaroti-na hIti / dhUma eva gamaka ityAha-vAtyAyAmiti / vizeSANAM bahutvaM gamakatvamavyajakatvaJcAha-yasmAditi / kiM dhUmatAyA eva sambandhinyAH khasambandhyagnitAyAM vyaJjakatvaM vyaJjakatAtmakatvaM vetyAha-dhUmataiva hIti / evaJca zeSasiddhivacanena pratyakSaikatvavizeSaNAbhyAca nirAkRtanikhilAbhAsAzaGka samba ndhaprayuktAnumAnaM bhavatItyAha-tasmAditi / prasiddhasambandhyeva gamakamiti tavApi sammatamevetyAha-kizcAnyaditi / gamakasya 25 prasiddhasambandhino'vyabhicArakharUpatAvyavasthApanArtha vyabhicAravizeSasya vyAvRttiH tvayA kriyata ityAha-tadavyabhicAreti, yadi prasiddhasambandhi gamakaM na syAt , vizeSA eva gamakAH syustarhi vyabhicArivizeSasya vyAvRttikaraNaM niSphalaM syAditi bhAvaH / dRSTAntamatrArthe darzayati-anityaH zabda iti sAdharmyaprayogeNa yatkRtakaM tadanityamityanena vidhirUpataH sambandhamupadarya yadyanvaya eva sAdhyapratipAdakastarhi prameyatvAdirapi heturanvayAt pratipAdakaH syAditi sambandhasyAvyabhicArapradarzanArthamucyate yadanityaM na bhavati tatkRtakamapi na bhavatIti vyatirekaH, pratipAdakastu prasiddhasambandhyeveti bhAvaH / anyathA vyatirekoktiravyabhi10cArisAdhanasamarthanArthA na bhavedityAha-yApalabdheti / anumAnaM hi prasiddhasambandhe'vyabhicAritvamapekSya bhavati sAdhanasya 1 si.kSa chA. De. adhuumovaatyaasaa| 2 si.kSa. chA.De. 'gnenmiko| 3 si.kSa. chA. De. vAtyeti / 4 si.kSa. chA. De ghaTapaTAdyadhU / 5 si. kSa. chA. De. gamakamudavyabhiH / 2010_04 Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mmmmmmmmmm tulyanyAyatApradarzanam ] dvAdazAranayacakram 925 katvasyAnityatvopalabdhasambandhasya vyatireke punaravyabhicArApekSAnumitiyuktA, tasyaivAbhivyaJjakatvavyakteH, tathehApi, caitrAzvodAharaNamatra svasvAmisambandhasyopalakSaNArtham, agnidhUmAnityakRtakatvAdiSu tulyanyAyatvAt, pakSadharmAt so'tra tadvatsattvAt, yatra yatra tadvatsattvaM tatra tatra so'sti pUrvavat / (yadIti) yApalabdhasambandhasya punaravyabhicAritvApekSamanumAnaM na syAt vyatirekavacanaM 5 pakSadharmasAdhyAnugatisamarthanArthaM na syAt , tattu dRSTama , nApi ca tasyaiva vyatirekavacanasyAbhivyaJjakatvamApadyate, tathAcaivaJca kRtvA'smannyAyena kRtakatvasyAnityatvopalabdhasambandhasya vyatireke punaravyabhicArApekSAnumitiyuktA, na tu tvanmatena, kiM kAraNaM ? tasyaivAbhivyaJjakatvavyakteH-yo'sau punaravyabhicAraH sa tasyaiva pakSadharmasyAbhivyaJjakatvamabhivyanakti, na svayamevAnumApakaH tathehApIti tatsAdharmya yojayati, caitrAzvetyAdi, yaccaitrAzvodAharaNamatrAnumAnalakSaNa[pa]rabhASye tatsvasvAmisambandhasyopalakSaNArthaM agnidhUmAnityakRtakatvAdiSu 10 tulyanyAyatvAt , 'so'tretyatra sa ityapratyakSo'gnicaitrAnityatvAdidharmo'treti pradeze pratyakSAt dhUmAzvakRtakatvAdeH pakSadharmAt sAdhyArthaH pakSo'vagamyatAm , tadvatsattvAditi hetuH-so'smin sambandhI vahnicaitrazabdAdirastIti tadvAn-dhUmAzvakRtakatvAdiH, sa eva dharmaH sain , tasya bhAvAt-tadvatsattvAt , yatra yatra tadvatsattvaM tatra tatra so'sti, pUrvavat yathA pUrvottaradhUmAdiragnyAdinA sambandhAt tatsvAmika eva, taccahApIyevamAdInAmupalakSaNArthaM caitrAzvodAharaNamiti / 15 atrAha nanvevamavinAbhAvopavarNanamevedam , ucyate-evamevaitat, AdhArAdheyasaMyogivadvRttyabhedAt , asmadabhihitestu pUrvatvAdasmanmatopajIvanameva, yathAtvamavinAbhAvasambandhaM vyutpAdayasi upalabdhasambandhasya yadi tadavyabhicAritvApekSamanumAnaM na syAt, tarhi vyatirekavacanaM pakSadharmabhUtasAdhane yA sAdhyAnugatiHavyabhicAritvaM tatsamarthanArtha na syAnna caivaM dRSTam , tasmAt tadvacanamAvazyakam, na caivaM tasyaiva sAdhyavyajakatvaM zakyam , 70 tasyAvyabhicAritvasamarthana evopakSIgazaktitvAdityAzayena vyAkaroti-yadupalabdhasambandhasyeti / idaJcAsmanmatena sambhavati yA sAdhyadharmopalabdhasambandhasya sAdhanadharmasya vyatireke satyavyabhicArApekSAnumitiH, na tu tvanmatena sambhavati, tasyaivAnumApakatvenAbhyupagamAdityAha-evaJca kRtveti / kuto manmate eva sambhavatItyatra hetumAha-tasyaiveti, pakSadharmabhUtasAdhanadharmasyaiva sAdhyadharmAbhivyajakatvavyatirekavacanagamyo'vyabhicAraH prakAzayati, na tu tvaduktivat svayamevA'numApako bhavati yena khakhAmyAdisambandhasya vaiyarthyaM syAditi bhAvaH / sAMkhyabhASye'numAnalakSaNe caitrAzvodAharaNaM svasvAmisambandhaviSayamanyasyApyupalakSaNArthamityAha-25 yaJcaitrAzveti / atroktanyAyasya kAryakAraNabhAvAdyudAharaNeSu agnidhUmAnityakRtakatvAdiSu samAnatvAdityAha-agni tameva nyAyaM ghaTayati-so'tretIti / asmin pradeze'pratyakSaH sAdhyadharmaH pakSadharmabhUtapratyakSAt sAdhanadharmAt gamyata iti sAdhyArthaH pakSa iti bhAvaH / hetumAha-tadvatsattvAditi / dRSTAntamAha-pUrvavaditi / pUrvadRSTa idAnIM pakSe dRSTazca dhUmAdiH sarvo'myAdinA sambaddha eva, ata eva ca sa dhUmAdiramyAdikhAmika eva tathA caitrAzvodAharaNe'pi samAnamiti bhAvaH / athAvyabhicAritvApekSAnumAnavarNanenAvinAbhAvasyaiva sambandhasya vyAvarNanaM kRtamityAzaGkate-nanvevamiti / 30 ta 3 si.kSa. chA. De. sA so'.. 1 si. kSa. chA. De. degnukNpaa| 2 si. kSa. chA.De. so'trasa ityatra prtyksso| 4 si. kSa. chA. De. tadvAnumAzca kRt0| 5 si. kSa. De. chA. 'maH svattasya / 2010_04 Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 926 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre tat sambandhAnumAnaikadezasyaivaitallakSaNasya bhASyamAtram, evaJca dravyArthAsatyopAdhisatyArthavyAkhyAnujJA kRtA tvayA, tathA ca liGgino liGgatvaM prsktmitysyaabhaavH| (nanvevamiti ) nanvevamavinAbhAvopavarNanamevedam-nanvitthamavinAbhAvasambandho madiSTa evAvyabhicArAkAMkSAnumAnatvAdityatrocyate vayamapi brUmaH-evamevaitat , avinAbhAvasambandhAt svasvAmyAdivi5 kalpAdanumAnam , kasmAt ? AdhArAdheyasaMyogivadvRttyabhedAt AdhArAdheyavadvRtteH saMyogivadvattezcAbhedAt , yattvayoktaM AdhArAdheyavadvRttiH tasya saMyogivanneti, tasya vyAvartitatvAt , kizcAnyat-asmadabhihitestu pUrvatvAt-dinnavasubandhyAdibhyo buddhAcca pUrvakAlatvAt kApilasya taMtrasyAhataikadezanayamatAnumAnAnusAritvAccatadanumAnasya, taccAsmanmatopajIvanameva, tvayA na jJAtamanumAnasvarUpaM sat mayA''khyAtamiti, tadvyAkhyAyathA tvamityAdi, bhASyamAtramevedamiti pakSaH, sambandhAnumAnaikadezasyaivaitallakSaNasya bhASyamAtram, yathA 10 'vRddhiritIyaM saMjJA bhavatyAdaijvarNAnAm , saMjJAdhikAraH saMjJAsampratyayArthaH' ( ) ityAdi 'vRddhirAdaic' (pA0 1-1-1) ityasya, tathedaM tvadIyamavinAbhAvasambandhavyutpAdanamasmajjJAtasya sambandhAnumAnaikadezasya bhASyamAtram , tadapi sarvaM na viditamityabhiprAyaH, kApilamapi cAsmadupajJameva dravyArthavikalpaikadezatvAditi cAbhiprAyaH, ata Aha-evaJca dravyArthAsatyopAdhisatyArthavyAkhyAnujJA kRtA tvayA, sAmAnyopasarjano vizeSaH zabdArtha iti dravyArthasyAnujJAnAdabhyupagataM bhavati, dravyArthavAdimatAnumAnaM, 15 lakSaNAnujJAnAt , tathAca-asatyopAdhisatyArthavyAkhyAnujJAyAM liGgino liGgatvaM prasaktamityasyAbhAvaH,-nahi liGgino'pratyakSasya liGgatvaM pratyakSatvaM prasaJjayituM zakyaM RddhimadbhirbuddhabodhisattvAdibhirapi, yathokto'smAbhiravyatikara iti / vyAcaSTe-nanvitthamiti / iSTApattimAcArya Aha-evamevaitaditi, avinAbhAvasambandhasyaiva sapta svasvAmyAdirUpAH vikalpAH, tasmAdavyabhicArAkAMkSamanubhAnaM bhavatIti bhaavH| tatra hetumAdarzayati-AdhArAdheyeti, sAdhyasAdhanadharmayoliGginyAdhAre paraspara20 pratyayAdhArAdheyapradhAnopasarjanabhAvenAvinAbhAvAt saMyogivadvRtterAdhArAdheyavadvRtterabhinnA saMyogivadvRttiriti bhAvaH / 'AdhArAdheya vadvRttistasya saMyogivanna tu ityanena saMyogasyobhayatra sAdhyasAdhanadharmayoravizeSAdatiprasaktyA''dhArAdheyavadvRttiriti tvayA yaduktaM tatpUrvameva nirAkRtamityAha-yattvayoktamiti / mayA pratipAdito'yaM siddhAnto vAdaparamezvarasya, na tu tvAmuddizya bhayaivocyate tathA, tasmAdeva tvadIyAcAryebhyo'pi pUrvakAlIno'yam , na ca vAcyaM sambandhAnumAnamidaM tatpUrvasya kApilasya taMtrasyeti, tadanumAnasya Ahetaikadeza bhUtanayamatAnumAnAnusAritvAt , tenAsmanmatA''zritameva tadanumAnamityAha-asmadabhihitestviti / anumAnasvarUpaM tu tvayA na 25 jJAtamata eva mayA tadAkhyAtamityAha-tvayeti / kiJca tvayA'vinAbhAvasambandhasya yA prarUpaNA kRtA sA'smatsammatasambandhAnu mAnasyaikadezabhUtanayasammatasya bhASyarUpaiva, tvadIya prarUpaNamasmadanukUlameveti tvayA naiva jJAtam , sambandhAnumAnaikadezo'pi na samyag jJAta iti bhAvaH / bhASyamAtratAyAM nidarzanaM darzayati-yathA vRddhiritIyamiti / kApilamapi anumAnamekadezabhUtasya dravyArthanayasyaikadezamevetyAha-kApilamapIti / asatyabhUtaM dravyArthamupasarjanIkRlya vizeSasya satyArthatAsvIkArAdasatyopAdhi satyArthavyAkhyA tvayA'nujJAtA, anyApohalakSaNasAmAnyopasarjano vizeSaH zabdArtha iti tvayA sAmAnyamabhyupagatameva, ata eva ca 70 dravyArthavAdikApilasammatAnumAnalakSaNamapyanujJAtameveti darzayati-evaJceti / etadabhyupagame'pratyakSasya pratyakSatvaprasaJjanaM yat kriyate ligino liGgatvaM prasaktamiti tanna kartuM zakyaM yuSmAbhirityAha-asatyopAdhIti / idaM vaiparItyamasmAbhiH prAgeva prasiddhasya dharmasya sAdhanatvAdaprasiddhasya ca sAdhyatvAt kuto liGgalizivyatikaradoSAzaGketi nirAkRtamevetyAha-yathokta iti / vaiparIvyaM 2010_04 Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 927 wwwmawwamam vivakSayA liGgaliGgitvam] dvAdazAranayaMcakram - tathApi syAdvivakSAbhedAttathA tathAsvasvAmyAdigamyagamakatvAt , yathA devadattayajJadattayoranyatarakarmaNA yogaHtayozcAnyonyaliGgatvaM paryAyeNa vivakSAvazAdbhavati yugapaddhobhayakarmajasaMyogitvAt tathA svasvAmyAdiSu, tathAhi............agninA dhUmAnumAnam , na, saMyogyekarUpatvAttatkAla evAyaM vyatikaraprasaGgaH, na, asambhavAt, pratyakSatvAkhUmo'sAdhyaH sAdhanantu, sAdhyastvagnirapratyakSatvAdasAdhanam, dhUmo'pi sAdhyazcet pratyakSamapramANaM syAt, tadaprAmANye 6 cAnumA nirbIjA syAditi / tathApi syAdityAdi, na hi liGgasya liGgitve liGgino vA liGgatve kazciddoSo'sti, vivakSAbhedAt , tathA tathAsvasvAbhyAdigamyagamakatvAt-khaM vA gamyatvena gamakatvena vA vivakSyeta svAmI vA yadA tadA vivakSitasyAnyatarasya gamyatvaM gamakatvaM vA yathAvivakSaM dRzyate, tadyathA devadattetyAdi dRSTAntaH, yathA kasmiMzcit kAle'nyatarakarmaNA devadatto yajJadattena yukto bhavati, yajJadatto vA devadattena, tayozcA- 10 [nyo'nyaliGgatvaJca paryAyeNa vivakSAvazAdbhavati yugapadvA, ubhayakarmajasaMyogitvAt , tathA svasvAmyAdiSviti, tathA hItyAdi, rAjJo vizeSitasya vAjapeyAcaraNaM tatkAraNA''jJayetyAdi gatArthamagninA dhUmAnumAnamiti,atrAhana saMyogyekarUpatvAdityAdi, nAgneH pUrvaM pazcAdvA dhUmaHsaMyogI na dhUmAdvA'gniriti matvA'niSTamApAdyate, agninApi dhUmAnumitiprasaGga iti, kiM tarhi ? tatkAla eva ca-amyupalabdhikAla eva dhUmo'stIti bhavatyevAniSTApAdanamiti,' ayaM vyatikaraprasaGga ityatrocyate-nAsambhavAt sambandhAvizeSAdagniliGgatvaM ca 15 prAptam , kiM tarhi ? pratyakSatvAdbhUmo'sAdhyaH sAdhanantu, sAdhyastvagnirapratyakSatvAdanumeyatvAdasAdhanam , Wwww mmmmm liGgiliGgayorabhyupagamyApi doSAbhAvamAha-tathApi syAditi / vyAcaTe-na hi liGgasyeti, yathAvivakSaM vakturliGgaliGgibhAvAnna dossH| evameva khakhAmyAdibhAveSu vivakSAbhedena khasya gamakatvaM gamyatvaM vA khAminazca gamyatvaM gamakatvaM vA bhavatu na kAcit yogA yadA'nyatarakarmaprabhavaH tadA vivakSAvazAt kadAcit sa saMyogo devadatte yajJadattakarmaNA bhavati, kadAcicca yajJadattasaMyogo devadattakarmaNA, yadA tUbhayakarmajanyaH saMyogaH tadA yugapattau yuktau bhavataH, evaM 20 paryAyeNa vivakSAbhedAlliGgaliGgitvaM syAditi dRSTAntena samarthayati-yathA kasmiMzciditi / nanu liGge liGgitvasya liGgini liGgatvasya . cApattyA'gninA yodhUmAnumitiprasaGga uktaH so'nidhUmayoH saMyogaH pUrvottarakAlayorbhavatIti mattvA noktaH yena kadAcidevaM kadAciccAnyatheti paryAyeNa limaliGgitvaM syAt, kintu dhUmasyAmnyupalabdhikAla eva sattvena saMyogitvAttadAnImevAmeliGgatvamApAdyata iti zaGkate-na saMyogyekarUpatvAditi, saMyogitvasyobhayatrakarUpatvAdityarthaH / agnidhUmayoH pUrvottarabhAvena saMyogaM mattvA'niSTaM nApAdyata ityAcaSTe-nAgneHpUrvamiti, agneH prAkAle uttarakAle vA dhUmaH saMyogIti mattvA nAniSTamApAdyate dhUmAt pUrva pazcAdvA'gniH saMyogIti mattvA vA nAniSTama gninA dhUmAnumitiprasaGgarUpamApAdyate yenAnyatarakarmAdijanyasaMyogaprayuktavivakSAbhedAzrayakAdAcitkAnyonyaliGgatA bhavediti bhAvaH / tarhi kadA''pAdyata ityatrAha-tatkAla eva ceti, agnyupalabdhikAla eva dhUmaH saMyogIti tadaiva dhUmAdagnerivAgnedhUmasyAnumitiprasaGgaH, kAlabhedaprayuktavivakSAyAstadA'sambhavAditi bhaavH| uttarayati-nAsambhavAditi, agneliGgatvaJca na sambandhAvizeSAt prAptam , asambhavAditi yojanA, ameliGgatvaprAptirna sambandhAvizeSaprayuktA procyate tadAnIM liGgatvasambhavasyAyogAditi bhAvaH / tarhi kathaM ? tatsamarthayati-pratyakSatvAditi, tadAnIM hi dhUmaH pratyakSaH ata eva na sAdhyaH, kintu sAdhanameva, agnizcA: 30 3 si. kSa. chA. De. dhuumodaagni| 4 si. ..si.kSa. De. chA. krmnno| 2 si.kSa. De. chA. sNyogitvruu| kSa. chA. he. 'mitIdaM vyti| dvA0 na0 40 (117) 2010_04 Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 928 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre dhUmo'pi sAdhyazcet pratyakSamapramANaM syAt , tadaprAmANye cAnumA nirbIjA syAdanumitiriti, apizabdena parAnukaraNaM doSazcaiSaH syAditi / kiJcAnyat saMyogyekarUpatvAnumAnAccAniSTApAdanamupekSitArtham, saMyogitva...... yatpunaruktaM yasya tvavinAbhAvitvaM................................................ ...............adoSa iti, vayantu bamo'tra guNadoSAbhimAnaH sAdhyasAdhanadharmavaddezAdyanumeyatvamuktvA punastasyaiva doSAbhidhAnAdapratyabhijJAtamagnyAdisambandhidezasya liGgitvaM liGgatvaJca, na dharmayoragnidhUmayoH dhUmo liGgaM agnirvAliGgItyuktvA yatpunaridamucyate'gnito'pi dhUmA numitiprasaGga iti, vayaM brUmastvAM zikSA grAhayanta iha dezasAdhyatAmuktvA liGgaliGgitattvavyava10 sthAnavRttarevaM vaktavyamagnimato'pi dhUmavadanumAnaprasaGgaH.................. ubhayato'pi, tathAtatheSTavadvatteH yadi dhUmaviSaya etadeva syAt , agnireva vA'numeyaH tadA'gnito dhUmAnumAnaM dhUmAdagyanumAnavat syAt prasaGgaH, saMyoginoravizeSAt / (saMyogIti) saMyogyekarUpatvAnumAnAccAniSTApAdanamanito'pi dhUmAnumAnaprasaMga iti yadetadbhavasAdhanaM etadupekSitArtham , tatpradarzanArtha sAdhanaM saMyogitvetyAdi gatArthamaniSTApAdanam , yatpunarityAdi svapakSe 15 doSAbhAvapradarzanArthaM yaduktaM tvayA yasya tvavinAbhAvitvamityAdi yAvadoSa iti, vayantu brUmo'tra guNadoSAbhimAna ityAdi, sAdhyasAdhanadharmavadezAdyanumeyatvamuktvA punastasyaiva doSAbhidhAnAdapratyabhijJAtam , agyAdisambandhItyAdi tvayaivAbhyupagatamiti darzayati-tasyaiva dezasya [liGgitvaM] liGgatvaJca, na dharmayoragnidhUmayoriti yAvalliGgIti, tvanmatamevedamiti pratyabhijJApayati, itthamuktvA yatpunaridamucyate'gnito'pi dhUmAnumitiprasaGga iti nyAyadiGmUDhena taditi, kathaM punaramUDhA bruvata iti cet-bamastvAM zikSA grAhayantaH, tadyathA-iha 20 dezasAdhyatAmuktvA liGgaliGgitattvavyavasthAnavRtterevaM vaktavyamityAdi tAM nyAyavyavasthAmanuvartamAnena tvayA pratyakSo'ta evAnumeyo na sAdhanamiti bhaavH| tadAnImapi yadi dhUmaH sAdhyaH syAt pratyakSamapramANaM syAt , anizcitasya nizcayArtha hi pramANaM pravartate, dhUme yadyanumAnaM pravartata tarhi pratyakSeNa so'nizcita eva syAt , tatazcAnizcAyakatvAt saMzayAdirivApramANaM syAditi bhAvaH / bhavatvapramANaM kiM naH chinnamityatrAha-tadaprAmANye ceti, anumito hi avinAbhAvo bIjam , sa ca pratyakSeNa nizcIyate, yadi tu pratyakSamapramANaM kathamavinAbhAvanizcayaH, ato nirbIjA'numA bhavediti bhAvaH / dhUmo'pItyatrApizabdasya phalamAha-apizadeneti. tadAnIM sAdhyo'gniH na tu dhUmaH tvaduktivattasya tadAnI liGgitve iti paramatasyAnukaraNamapizabdena kriyate tatra ca doSa ukta iti bhAvaH / nanu agnito'pi dhUmAnumAna prasajyate saMyogyekarUpatvAditi yadanumAnamucyate tadupekSitArthamityAha-saMyogyeketi. vyAkaroti-saMyogIti / upekSitArthatvameva prasAdhayati-saMyogitvetyAdIti, mUlamatra mRgyam / atra vAdizaMkA pradarzayatiyatpunariti, atrApi mUlaM mRgyam / uttarayati-vayantu brUma iti, guNe doSAbhimAnaste agniviziSTadezasyaiva lizitvaM liGgatvaJcaguNabhUtaM prathamamuktatvA punastatraiva doSo'midhIyate tvayA, na punaH smaryate pUrvoditam dharmayoranidhUmayormadhye na dhUmo li* navA'gniliGgItyabhidhAya punarApAdyate'gnito'pi dhUmAnumitiprasaGga iti, idaca mauvyameveti bhaavH| tahi kathaM vaktavyamityatrAcAryastaM zikSayati-tadyatheti, dezasya sAdhyatAmuktvA liGgaliGgitattvayorvyavasthAmanuvartamAna evaM vadeH dhUmavato'bhimadanumAnavat agnimato'pi 2010_04 Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dezasyaiva liGgaliGgite ] dvAdazAranayacakram 929 itthaM vaktavyamagnimato'pi dhUmavadanumAnaprasaGga ityAdyupadezagrantho yAvadubhayato'pi tanmatamupanyasya tathAtatheSTavadvRtteriti tatkAraNoktiH, dhUmaviSaya etadeva syAt-dhUma eva dezavizeSAnapekSo'numApakaH syAt, agnireva vAnumeyaH tadAnito dhUmAnumAnaM dhUmAdanyanumAnavat syAt prasaGgaH, saMyoginoravizeSAt / Www atha punardezasya sAdhyasAdhanatvAnnAsti doSagandho'pi dhUmavattvasya hi liGgatvaM yuktam, dhUmavattvena siddhasya dezasya sAdhakatvAt, agnimattvaviziSTadezasyaiva liGgitvam, na hyagnimasvasya 5 yuktaM liGgatvam, sAdhyatvAt sAdhyatvaM liGgitvAt, liGgitvamasiddhatvAt, asmanmatena tu liGgatvamapyagnimattvaviziSTasya dezasyaiva zakyaM bhAvayituM kadAcit, ata eva mayA tatpradhAnameocyate'gnimato'pi dhUmavadanumitiprasaGga iti / ( atheti ) atha punardezasya sAdhyasAdhanatvAnnAsti doSagandho'pIti, tadbhAvayati-dhUmavattvasya hItyAdi, dhUmavattvadharmaviziSTasya dezasyaiva liGgatvaM yuktam, dhUmavattvena siddhasya tasya sAdhakatvAt, 10 liGgatvamapi taddezavivakSayA hetoH, agnimattvaviziSTasya dezasyaiva liGgitvaM yuktam, agniviSaye tu deze liGgatvaM na yuktam, kiM kAraNaM ? na hyagnimattvasya yuktaM liGgatvaM sAdhyatvAt sAdhyatvaM liGgitvAt., liGgitvamasiddhatvAt, asmanmatena tu liGgatvamapyagnimattva viziSTasya dezasyaiva zakyaM bhAvayitum, abhipratyakSatve dhUmA pratyakSatve ca kadAcit, ata eva mayA tatpradhAnameva - dezapradhAnamevocyate'gni[ma]to'pi dhUmAnumitiprasaGga iti / www www atrAha - nanvevaM dezamupekSyAgnereva liGgitvaM syAt, anumeyatvAt, ucyate, na cAsau liGgI bhavitumarhati loke siddhatvAt, tathA coktaM tvayA'smanmatameva 'na dharmo dharmiNA sAdhyaH siddhatvAttena dharmya | dharmeNa dharmaH sAdhyaH syAt sAdhyatvAddharmiNastathA // ( ) iti, na dharmo dharmiNaH ... dhUmavadanumAnaM prasajyata iti / tatra kAraNaM darzayati - tathAtatheti, tena tena prakAreNa yathAbhilaSitaM vRtteruktAnumAnamapi prasajyate 20 vinigamanAvirahAditi bruvate'mUDhA iti bhAvaH / tvaduktaprasaGgastu dezavizeSanirapekSasya dhUmasyAnumApakatve'meranumeyatve eva saMyoginoravizeSAt dhUmAdabhyanumAnavat, amerapi dhUmAnumAnaM syAditi vaktuM yujyata iti darzayati- dhUma viSaya iti / dezasya ca sAdhyatve sAdhanatve ca na kazciddoSa ityAha- atheti / kathaM doSagandho nAstItyatrAha - dhUmavattveti, dhUmavattvaM pradezadharmastadviziSTo dezo liGga, prasiddhatvAt pradezasya dhUmavattvena, liGgayapi deza evAgnimattvaviziSTaH, evameva liGga liGgibhAvo yukta iti bhAvaH / agnimattvaviziSTadezasya liGgatvantu na yuktamityAha-agniviSaya iti / hetumAha - sAdhyatvAditi, sAdhayituM yogyatvAdityarthaH tacca liGgitvAt 25 jJApakatayA liGgaviziSTatvAt tadapi asiddhatvAt-nizcayAviSayatvAdityarthaH, nizcayAviSaya eva hi jJApakatayA liGgaviziSTo nizcayaviSayI kriyate na tu kRtanizcaya iti bhAvaH / tadevaM vAdinaM zikSayitvA khamatamAdarzayati asmanmatena tviti, agnimattva viziSTo dezo liGgamapi bhavitumarhati pratipatRmatyapekSayA, abhiryadA pratyakSo dhUmo'pratyakSastadA'gnimaddezo liGgam, dhUmavaddezastu liGgIti / ata eva mayA dezaprAdhAnyenaiva tvAM zikSAM grAhayatocyate'gnimato'pi dhUmavadanu mitiprasaGga ityAha- ata eveti / dezAnapekSA misAdhyatAmA - 1 si. kSa. chA. De. tanmanuparyasya0 / 2 si. kSa. chA. De. raNoti dhUmaviSaya aitadeka syAt / 3 si. kSa. De. chA. liGgatvaM / 2010_04 15 Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . . 930 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam . [ubhayaniyamAre sAdhyaH yathA'gnivUmena, siddhatvAt , agneH taddharmatvAbhAvAcca, tena dharmyapi, yathA'sti pradhAna bhedAnAmanvayadarzanAditi, dharmyasiddhereva dharmAsiddheH pArizeSyAddharmeNa dharmaH sAdhyaH, nanu dharmayorapi parasparaM dharmatvAsiddhidharmitvAbhAve, sAdhyatvAddharmiNastathA-tena prakAreNa tathA'nekadharmaNo vastunaH siSAdhayiSitadharmaviziSTasya sAdhyatvAt , tatprasiddhadharmaviziSTasya saadhn| tvAt , tathA cAha-'sAdhyatvApekSayA cAtra dharmadharmivyavasthA, na guNaguNitvenetyadoSa', ( ) iti, upacArAdevedamucyata iti cettaccAyuktam , yasmAt atra hi tattvaM mRgyate suhRtsUpacAraH................. ...............sAdhyatvAddharmiNastatheti / ___ (nanvevamiti) nanvevaM dezamupekSya-anAdRtyAgnereva liGgitvaM syAt-bhavituM yogyam , kasmAt ? 10 anumeyatvAdityatrocyate-na cAsau liGgI bhavitumarhati-agniH, kasmAt ? loke siddhatvAt , ato'nanumeyatvAt , tathA coktaM tvayA-yathA'smanmataM dharmaviziSTo dharyeva sAdhyaH, sAdhanazcetyatra tvadvacanameva jJApakam-'na dharmo dharmiNA' ( ) ityAdi zlokaH, na dharmo dharmiNA sAdhyaH yathA'gnidhUmena, siddhatvAt agneH taddharmatvAbhAvAcUmasya, na dharmo dharmiNamativarttate, yathA'gninoSNasparzaH siddhatvAttaddharmatvabhAvAcca, tena dharmyapi-tena dharmeNAnantaranirdiSTena, vibhakti[vi]pariNAmanirdezAddharmyapi na sAdhyaH, yathA'sti pradhAnam , bhedAnAmanvayadarzanAditi, dharmyasiddhereva dharmAsiddheH, pArizeSyAd dharmeNa dharmaH sAdhyaiH, nanu dharmayorapi parasparaM dharmatvAsiddhirdharmitvAbhAve, tasmAdayuktaM sAdhyasAdhanatvamiti, netyucyate-sAdhyatvAddharmi. mmmwm wwwwmanna mawww mamminnamom shngkte-nnvevmiti| vyAkaroti-nanvevaM deshmiti| sAdhanamAha-anumeyatvAditi, anumAtuM yogyatvAdityarthaH / tatrAnumAtuM yogyataiva nAstItyuttarayati-na cAsAviti, na hi loke ko'pi na jAnAtyagnim , yato'numayo bhavet , tasmAt sArvajanInanizcayaviSayatvAnnAgniranumAtuM yogya iti bhAvaH / hetumAha-loke siddhatvAditi sArvajanInanizcayaviSayatvAdityarthaH 20 asmannizcayaviSayadharmaviziSTadharmivartinI sAdhyatvasAdhanatve samarthayati tvadvacanamidamityAha tathA cokkamiti / yathA hi dhUmenAgnirna sAdhyaH siddhatvAt , dhUmAnyodharmadharmibhAvAnupapattezca na hyagnidhUmasya dharmaH navA'gnidharmoM dhUmastathaiva dharmadharmibhAvasattve'pi dharmiNA dharmo na sAdhyaH yathoSNasparzo dharmo'gninA dharmigA, yataH siddhaH sa ityAzayenAha-yathAgniriti / dharmeNa dharmyapi na sAdhya ityAha-tena dharmyapIti / pUrvoditaparAmarzinA tacchabdena prathamAntatayA pUrvamukto dharmastRtIyAntayA parAmRzyata ityAzayenAha tena dharmeNeti / yathA pradhAnasya dharmiNaH sAdhyatve taddharmabhUtAnAM bhedAnAmanvayadarzanaM na sAdhanam, pradhAnasiddhimantareNa medAnAM 25.taddharmatvAsiddhaH, teSAM dharmatve siddha tato dharmyanumAna syAdityAha-yathA'sti pradhAnamiti, AdhyAtmikA hi medAH kAryakAra NAtmikA ekajAtisamanvitA dRzyante yathA ghaTAdInAM mRdA samanvayaH, yena bhedAnAM samanvayastasya sattvaM dRSTamiti pradhAnasattvasiddhi. riti mAnArthaH / dharmyasAdhyatve hetumAha-dharyasiddhereveti / ziSyamANe sampratyayamanyatrAprasaGgAdAha-pArizeSyAditi, dharmeNa dhya ityasya sambhavAditi bhAvaH / sAdhyasAdhanayodharyabhAve kathaM dharmatvam dharmadharmibhAvasya parasparApekSatvAdityAzaGkatenanu dharmayorapIti / nAnAdharmayutasya dharmiNaH sAdhanecchAviSayIbhUtadharmAdhAratayA dharmiNa eva sAdhyatvaM pramANapratipannadharmA30 dhAratayA ca tasyaiva sAdhanatvamatastau dharmoM, AdhArazca dharmIti nirUpayati-sAdhyatvAddharmiNastatheti, dharmayoH sAdhya . si.kSa. chA. De. JcetyagnatvAdva0 / 2 si. kSa. cho. De0 dhrminno'tiH| 3 si. kSa. chA De. tvaamaa0| 4 si. kSa. chA. De. dharmiNo'nanta / 5 khi. kSa. chA De. sAdhyAnunanu / 2010_04 Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazAranayacakram . . maamanammam wwwwww agnimahezaliGgasAdhanam] 931 NastathA-tena prakAreNa tathA anekadharmaNo vastunaH sipAdhayiSitadharmaviziSTasya sAdhyatvAt tatprasiddhadharmaviziSTasya sAdhanatvAt , tathA cAha-'sAdhyatvApekSayA cAtra dharmadharmivyavasthA, na guNaguNitvenetyadoSaH' ( ) iti, upacArAdevedamucyata iti cet syAnmataM satyaM[na]paramArthato liGgaliGgibhAva ekasya vastunaH siddhasAdhyadharmaviziSTasya, tathApyupacArakRtAddharmabhedAt bhinnamivAbhinnamapyucyata ityetaccAyuktam , yasmAdatra tattvaM mRgyate suhRtsUpacAra ityAdi yAvat sAdhyatva[At dharmiNastatheti gatArthaM savyAkhyAnam , tasmAt / siddhamagnimattvadhUmavattvaviziSTasyaiva dezasya liGgatvaM liGgitvaJca / tadupasaMhRtya tvAM prati yadasiddhaM prastutamagnimaddezaliGgatvaM tatsAdhayAmaH, tadyathA evantvagnimaddezasya liGgatvam, dhUmavattvasAdhakaliGgAnanyatvAt dhUmavattvasvAtmavadeva, nanu nAgnimattvasya liGgatvam , vyabhicArAt prameyatvavaditi, na, dhUmavastutvAnumAnabhUtapANDutvabahalatvAvicchinnamUlatvAdirUpeNa dhUmatvanizcayakareNa liGgatvasya niyatatvAttatra liGgitvadoSaprasaGga- 10 syAvatAra eva nAsti, pratyakSatvAt, tathA'gnerapi pratyakSatve dhUmasya liGgino liGgitvamavyabhicAritvopapAdanena, yadi tvagnimattvaM prameyatvavaddhamaM vyabhicaret tato dhUmasya dhUmatvameva sandihyeta kuto'liGgatvam?, agyavinAbhAvitvenaiva tu dhUmatvasiddheH syAt pakSadharmatvAlliGgatvaM tathA'gnerapi dhUmasiddhau liGgatvam / (evantviti) evantvagnimaddezasya liGgatvamiti pratijJA, hetuH-dhUmavattvasAdhakaliGgAnanyatvAditi, 15 dRSTAntaH-dhUmavattvasvAtmavadeva, yathA dhUmavattvasvAtmA dezasya tadananyatvAlliGgam , tathA'gnimattvasvAmI tadananyadezasya liGgameva, tadananyatvaJca pratipAditameveti, atrAha-nAgnimattvasya liGgatvaM vyabhicAritvAt , sAdhanabhAvAdiva tadanyathA'nupapattyA dharmyapi sAdhyaM bhavatItyarthaH / tadvyavasthAmAha-anekadharmeNa iti| agneH sAdhyatvena tadvaddezasyApi sAdhyatvAttayordharmadharmibhAvo na tu vizeSaNavizeSyabhAvalakSaNo guNaguNibhAva ityAdarzaka tadvacanaM pramANayatisAdhyatvApekSayA ceti / sa eva pradezaH sAdhyaH sa eva ca pradezaH sAdhanamityekasyaiva pradezasya sAdhyasAdhanabhAvo liGkaliGgibhAvo 20 vopacArata eva syAnna paramArthataH dharmabhedAddharmibhedAbhyupagamAt, na tu vastuto dharmI bhinna ityAzayenAzaGkate-upacArAditi vyAcaSTe-syAnmatamiti / yadyatra viSaye tattvaM suhRdbhAvena vettumicchasi tarhi vadAma ityAzayenottarayati yasmAdatreti, mUlaM nopalabhyate / upasaMharati-tasmAditi / tadevamekasyaiva sAdhyatvasAdhanatvasamarthanamupasaMhRtya vAdyanabhyupagatamagnimaddezasya liGgitvaM sAdhayatIti darzayati-tadupasaMhRtyeti / samudAyasya sAdhyatvAddharmamAtre ca dharmiNyamukhye'pyekadezatvAt sAdhyatvamupacaryate / anumAnaprayogamAha-evantviti / pratijJAhetudRSTAntAn pRthagdarzayati-evantvagnimaditi, agnimaddezo dharmI liGgatvaM sAdhyadharmaH, 25 dhUmavattvasAdhakaM dezarUpaM yalliGga tadananyatvAditi hetvarthaH, dhUmavattvasvAtmA dRssttaantH| dRSTAnte sAdhyasAdhane ghaTayati-yatheti, dhUmavattvasvarUpa hi dhUmavattvasAdhako yo dhUmavaddezastadananyatvAttalliGgam , dhUmavato hi liGgatve dhUmavattvakhAtmA'pi liGgameva dhUmavaddhUmavattvayorabhinnatvAt tathaivAgnimattvasvAtmApi dhUmavattvasAdhakaliGgabhUtadhUmavaddezAnanyatvAGgimiti abhimattvakharUpabhUtAgnimaddezasya liGgatvaM siddhamiti bhAvaH / agnimaddezasya dhUmavattvasAdhakaliGgabhUtadhUmavaddezAnanyatvamasiddhamityatrAha-tadananyatvaJceti, ekasyaiva dezasya prasiddhadharmApekSayA sAdhanatvamaprasiddhadharmApekSayA ca sAdhyatvamityupapAditameveti bhAvaH / dhUmavattvasAdhakaliGgAnanyatvAt 30 agnimaddezasya liGgatvaM na setsyati, ayoguDAGgArAdyagnimaddezasya dhUmavattvAbhAvena tannirUpitaliGgatA nAnimattve, vinAbhAvAt , prameyatvavat, nahi prameyatvaM nityatvaliGga bhavitumarhati nityatvazUnyaghaTAdivyaktivRttitvAt , evamagnimattvamapi dhUmavattvavyabhicAri na liGgam dhUmavattvantu liGgamagnimattvAvyabhicAritvAditi zaGkate-nAgnimattvasyeti / samAdhatte-neti / agnitvadravyatvasattvAdyavacchinno'gniH 144kss| 2010_04 Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 932 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ ubhayaniyamAre vyabhicarati hyagnimatvaM, pradezasya dhUmavattvAdRte'pi dezAntare kAlAntare vA ayoguDAGgArAdiSu dRSTatvAt, kimiva ? prameyatvavat - yathA nityaH zabdaH prameyatyAdAkAzavadityukte prameyatvaM ghaTAdAvanitye vinApi nityatvena dRSTam, tathA'gnimattvaM dhUmavattveneti vyabhicAritvAdagnimattvasyAsAdhakatvam, dhUmavaSTvasya tu bhavatyagnimanvena vinA'dRSTatvAdityatra brUmaH, na dhUmavastutvAnumAnetyAdi - dhUmasya hi vastutve AtmalAbhenaiva anumAnabhUtena5 abhyavinAbhUtena liGgatvaM niyatam, pANDutvabahalatvAvicchinna mUlatvAdirUpeNa dhUmatvanizcayakareNa tatra liGgitvadoSaprasaGgasyAvatAra eva nAsti pratyakSatvAt, siddhatvAdeva liGgatvAt, tathA merapi pratyakSatve dhUmasya liGgino liGgitvamavyabhicAritvopapAdanenetyAdi - yadi tvagnimattvaM prameyatvavaddhUmaM vyabhicaret tato dhUmasya dhUmatvameva sandihyeta tavApi nIhArAdibhAvena abaddhamUlAditvAt, tasmAt saindigdhA siddho hetuH syAmaH kuto'sya liGgatvam ? anyavinAbhAvitvenaiva tu baddhamUlatvAdirUpeNa dhUmatvasiddheH syAt pakSa10 dharmatvAlliGgatvam tathA / wwww www www.wwwwwwwwww www itara Aha www athAtra kiM pratipattavyaM dhUmaliGgAdagnipratipattivadagnerapi dhUmapratipattiH syAditi ? atha kiM viSayaH sampradhAraH ? darzitanyAyadeza sAdhyatAyA hetoH, tasmAdyuktameva liGgasya liGgino vA liGgitvam, dhUmasya liGgitvApattau tu prameyatvavadagnimattvavyabhicArAliGgatvAbhAva eva, dhUmasaMyo15 gitvamevAgnergamakaM dRSTam, yatra yatra dhUmaH tatra tatrAgniriti, tasmAdagneranyathA saMyogitvam, anyathA dhUmasya, na hi sarvatrAgnau dhUmo dRSTaH, mA bhUdeSa doSa iti dezasAdhyateSyate tasyAzca siddhasAdhananyAyavirodhadoSa iti / ? ( athAtreti ) athAtra kiM pratipattavyaM dhUmaliGgAdagnipratipattivadamerapi dhUmapratipattiH syAt vastuno liGgaliGgitvavizeSApratipattau tu dRSTo'vizeSa ityabhiprAyaH, AcAryo'trApyavizeSa mApAdayitukAmaH 20 dhUmatvapANDutvatAtvapArNatva bahalatvAdyavacchinnasya dhUmasya janakaH, yenaiva rUpeNa tayorjanyajanakabhAvastenaiva rUpeNa gamyagamakabhAvaHkAraNAzritairagnitvAdibhirvinA kAryAzritAste svabhAvA na bhavanti tasmAttayoravinAbhAvitvam, evaM kAraNasthairagnitvAdibhiryAvadbhiH kAryamavinAbhAvi bhavati, kAraNagatatAvaddharmANAM hetuH kAryaM gamakam, kAryasya tadavyabhicAritvAt tasmAt pANDutvAdidharmapuraskAreNava dhUmasyAgninA''tmalAbhAt taddharmapuraskRte dhUme evAbhiliGgatvaM niyatamato na tatra liGgitvaprasaGgaH, pratyakSatvAt ata eva ca tasya liGgatvameveti bhAvaH / pratyakSasiddhasya liGgatvAdabhiryadA pratyakSo dhUmo'pratyakSastadA dhUmasya liGgitvaM na hi so'gnimattvaM vyabhi25 caratIti kRtvetyAha-tathA'gnerapIti / avyabhicAritvamupapAdayati-yadi tviti, yadyagnirahite'pi deze dhUmaH syAt anitye prameyattvavattarhi tasya dhUmatve saMzayaH syAt kiM dhUmo'yaM nIhAro veti, agnikAryabhUtasyAvicchinna mUlatvAdidharmAvacchinnasyAbhAvAt, iSTazcaiSa saMzayastavApi, tasmAdbhUmaH saMdehaviSayatvena sandigdhAsiddhaH syAditi bhAvaH / baddhamUlatvAdiviziSTadhUmasya tvamyavinAbhAvi - tvAddhUmatvasiddheH pakSadharmatayA liGgatvamityAha - anyavinAbhAvitvenaiveti / evamamerapi dhUmAnumAnaliGgatvamityAha - tatheti / dhUmAbhayorliGgaliGgitve'vizeSAt paraspareNa parasparapratipattiH kiM vijJeyetyAzaGkate - athAtreti / abhiprAyapradarzanapUrvakaM vyAcaSTe 1 chA. 'dananyatvasyA0 / 2 si. chA. kSa. De. 'lAbhenaivanumAna0 / 3. si. kSa. chA. De. saMviddhA siddhAhetuH / 4 xx si. / 5 si.kSa. chA. De. 'liGgitvAvi0 / 2010_04 Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhUmAjhyauH paraparaliGgatA ] dvAdazAranayacakram 933 tameva vAcayituJcAha - atha kiM viSayaH sampradhAra iti, itara Aha- darzitanyAyadeza sAdhyata [[ ] yA heto: - darzito www www ww 'yaM nyAyo deza evAgnimattvena sAdhyaH sAdhanaM dhUmavattveneti, tasmAdyuktameva liGgasya liGgino vA liGgitvaM na virudhyata etat, kintu dhUrmasya liGgitvApattau tvityAdi, satyapi saMyogitvAvizeSe dhUmasaMyogitvamevAgnergamakaM dRSTam, yatra yatra dhUmastatra tatrAgniriti, dhUmavattvasya liGgitve prameyatvavadagnimattva [sya ] vyabhicArAt liGgatvAbhAva eva, tasmAdagneranyathAsaMyogitvaM, anyathA dhUma[sya ] syAt, na hi sarvatretyAdi, yatra yatrAgnistatra tatra dhUma itya - 5 zakyamanumAnam, anugamAbhAvAt, sarvatrAnau dhUmAbhAvAt mA bhUdeSa doSa iti dezasAdhyateSyate tasyAzca dezasAdhyatAyAmapi siddhasAdhananyAyavirodhadoSaH, dhUmAdagniriti agneH siddhatvAt 'sAdhyatvenepsitaH pakSaH ' iti lakSaNa navatAraH prakAzitaprakAzanavadvaiyarthyamiti / www www atra brUmaH -- agnisAdhanavadeva hi dhUmasAdhane vyabhicAraH dhUmo hyagniM vinA vAsagRhe'panItAgnikai 10 dRSTaH, araNinirmandhane vA bhUtAnike, sambhAvyatetu dhUmadarzanAdagniratreti, agnidarzanAdvA dhUmo'treti, agne randhanagRhadhUmavat, vaidharmyeNa nijalavat, dhUmo'gneranyatra na sambhavati, sambhavArthatvenetaravat, zakyata eva pratItirapi tathA, atha bAlizarutavattu alaM krIDitena / agnisAdhanavadeva hItyAdi, agnidhUmayoraviziSTagamyagamakabhAvApAdanagrantho gatArthaH, vAsagRhe'panItAgnike vinA dRSTaH, araNinirmanthane vA bhUtAnike, tasmAttulyo vyabhicAraH, kathamanumAnasambhavaH ? 15 athAtra kimiti / atra kiM viSayA te sampradhAraNetyAcAryaH pRcchati - atheti / tatra sa Aha- darzitamyA yeti, prasiddhAprasiddhanibandhanadezasAdhyatAmuktvA'gnimaddezasya liGgatvavyavasthApanAddhetorityarthaH / evaM tarhi yuktamevAvizeSAliGgasya liGgino vA liGgitvaM ko virodho'tra, nAstyevetyAha- tasmAdyuktameveti / tadevamaviziSTatAM prasAdhya abudhavAdibAlizakrIDitakaM darzayatidhUmasya liGgitvApattau tviti, kevalaM dhUmatvena dhUmasya liGgitvApattau tu saMyogavazAdgamyagamakabhAvatvena prameyatvavadagnimattvaM vyabhicAri bhavet, ato na tasya liGgatvam, kintu dhUmasaMyogitvameva gamakaM saMyogitvasyAviziSTatve'pi evaJca dhUmasaMyogitvaM 20 vilakSaNameva gamakam, tacca saMyogitvamanAvanyADakU dhUme cAnyADak, yataH yatra yatra dhUmaH tatra tatrA mirityanugatarUpatayA dhUmasaMyogitve eva gamakatvasya darzanAt, yatra yatra cAgnistatra tatra dhUma ityanugamAbhAvAt nAgnimattvaM liGgam, agnisaMyogitvasya vilakSaNatvAditi bhAvaH / saMyogitvAvizeSe'pi dhUmavattvaM na liGgItyAha - dhUmavattvasyeti / saMyogitvamubhayatra vilakSaNamiti darzayati-tasmAdagneriti / agnisaMyogitvaM na liGgamityAha-yatra yatreti / athAgneraliGgatvApattidoSavAraNAya dezasAdhyatve'bhyupagamyamAne tu agneHsiddhatvena dhUmAdagniriti mAne siddhasAdhanatA prasaGgAt sAdhyatvenepsitaH pakSa iti nyAyAvayavabhUtapratijJAvirodhaH, agniratreti vAkyasya sAdhyatvenepsitapakSabodhakatvAbhAvAdityAha mA bhUdeSa iti / pakSalakSaNamAha-sAdhyatveneti, sAdhyatvaprakArakecchAviSayIbhUto yaH sa pakSaH, ityarthaH, agnezca siddhatvena punaragnimattvaprakArakecchAviSayatve pakSasya kriyamANe prakAzitasya punaH prakAzanavadvaiyarthyameva syAditi bhAvaH / yaduktaM dhUmavattvasya liGgitve prameyatvavadabhimattvavyabhicArAliGgatvAbhAvaH so'yaM vyabhicAro dhUmasya liGgatve'pi tulya eva ityAzayenAcArya uttarayati-agnisAdhanavadeva hIti, vAsagRhe'mAvapanIta'pi dhUmo dRSTaH, a0 nirmanthane bhUte'pyanau dhUmo dRSTa iti yatra yatra dhUmastatra tatrAgnirityanugamAbhAvAd dhUmasyApi vyabhicAritvamevetyAzayena vyAkaroti - agnidhUmayoriti / itthaM vyabhicArasaMbhave'pi dhUmasaMyogitvasyAnigamakatvamiSyate tarhyavizeSAdagnisaMyogitvasyApi dhUmagamakatvaM syAt uktaJca 'saMyogyAdiSu 25 30 1 si.kSa. chA. De. tasmAdayu0 / 2 si. kSa. chA. De. dhUmatvami0 / 3 si. kSa. chA. De. ityAzaMkyamanu0 / 2010_04 Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 934 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ ubhayaniyamAre www.www sambhAvyate tu dhUmadarzanAdabhiratreti, agnidarzanAdvA dhUmo'treti, tatpunaH pramANAntara [va] gate deze'gnita evaM dhUmo baddhamUlatvAdibhiH, dhUmAdvA'gniriti, tatra dRSTAntaH - agneH randhanagRhadhUmavaditi - tvarita pacanakaraNArthAjJaptAgnihastasUpakArake randhanagRhe dhUmaH sambhavatIti, vaidharmyeNa yatra dhUmAsambhavastatrAnnerapyasambhavo nirjalavaditi, dhUmo'gneranyatra na sambhavatIti, anvayasyArthaH sambhavArthatvena itaravaditi, dhUmavat, yathA dhUmo mau 5 sambhavati sa kadAcit kacit, tathA'gnirdhUme sambhavatItyanvayArthaH, zakyata eva pratItirapi tathA, atha bAliza []vattviti, alamiyatAkrIDiteneti / vastutaH pratipattitazca pratipAditamapi kimarthaM na pratipadyase ? avayavanirUpaNenApi pratipAdayiSyAmaH-agniratretyasyAM pratijJAyAM agnirevAtreti nAvadhAryate, tatra pRthivItvAdi sadbhAvAt, dezasyaiva vA bhAvAt tathA ca tayoragnidhUmayorapyabhAvApatteH nApyagniratraiveti, 10 tatpradezavyatirikteSu pradezeSvanyabhAvAt, yatra yatra dhUmastatra tatrAgniriti na zakyate vaktum, nApyaniratra bhavatyeveti bhavatiprayogAvyavahAreNa hi bhavatyapi kadAcit, tatra kAdAcitkAgnivyudAso nirarthakaH satatamagnidhUmayorabhAvAt, tasmAdvivakSite deze kAle ca bhavatyagniriti pratijJArthaH, avyutpattividhyanavadhRteH, raktamidaM karavIrapuSpamityAdipratijJAvat / ( vastuta iti ) vastutaH pratipattitazca pratipAditamapyasmAbhirna pratipadyase liGgaliGgitvAvizeSaM 15 kimartham ? yadyapi na pratipadyase tathApyata uttaramavayavanirUpaNenApi pratipAdayiSyAmaH, agniratretyasyAM pratijJAyAmityAdi, agnirevAtreti nAvadhAryate tAvat, tatra pRthivItvAdisadbhAvAt tadabhAve'mereva durlabhatvAt 1 yeSvasti pratibandho na tAdRzaH / na te hetava ityuktaM vyabhicArasya sambhavAt // iti / tarhi kathamanumAnaM sambhAvyate ityAhasambhAvyata iti, sambhAvanA ca yogyatvAbhimAnaH, dhUmadarzanenAgnisambhAvanA kriyate bhavatvagniratra dhUmAditi, agnidarzanAdvA dhUmaH sambhAvyate bhavatu dhUmo'trAgneriti, sa ca dhUmo baddhamUlatvAdidharmaviziSTaH, sambhAvakazca kenApi pramANenAtra deze parijJAto'20 gniriti bhaavH| anidarzanAdvA dhUmo'treti sambhAvanAyAmanidhUmau samIkaroti tatpunariti / dhUmasambhAvanAyAM dRSTAntaM sAdharmya - bhUtamAha-agneriti / agneH pramANAntarAvagatatvaM darzayati tvariteti, khAminA tvaritaM pacetyAjJapto'gnihastaH sUpakAro yatra tasmin pAkagRhe dhUmasambhAvanA yathA bhavati tadvadityarthaH / mahAhadAdau dhUmasambhavo nAstyata evAgnisambhavo'pi nAstIti vaidharmya - nidarzanamAha vaidharmyeNeti / atra vyAptyarthamAha dhUmo'gneriti, agnirahite deze dhUmasya sambhAvanA nAstItyarthaH, sAdhyAbhAvavyApakaH sAdhanAbhAva iti bhAvaH, itaravaditi, agnisAdhakadhUmavadityarthaH, abhau satyeva hi dhUmaH sambhavatIti yathA tatra 25 vyAptyarthaH tathA dhUmasAdhakAgnirapi baddhamUlatvAdiviziSTe dhUme satyeva bhavatIti bhAvaH / evaM sambhAvanAmAzritya pratItirapi tathaiva sambhAvanArUpaiva bhavituM zakyata ityAha- zakyata eveti pratItirapi dhUmenAgnisambhAvanAyA agninA dhUmasambhAvanAyA vA pratItirityarthaH / sarvamidaM bAlakrIDanameva na vastubhUtamata IdRzacarcayA'lamiyAha - atha bAlizeti / yuktibhirvastubhUtamarthaM nirUpitamapi yadi nAbhyupagamyate tarhi pratijJAghaTakapadArthanirUpaNena pratipAdayiSyAmi liGgaliGgitvAvizeSamityAha-vastuta iti / pracurAbhirupapattibhirliGga liGgibhAvAvizeSe pratipAdite'pi kimarthaM na tvayA'bhyupagamyate ? bhavatu, pratijJAvayavanirUpaNe nApIdAnIM pratibodhayiSyAmIti vaktavyanirdezaM karoti vastutaH pratipattitazceti, vastusthitipratipAdanena yuktibhiH pratipAdanena cetyarthaH / pratijJAvAkyaM hi agniratreti, tatra tridhA'vadhAraNaM bhavitumarhati agnirevAtreti agniratraiveti, agniratra bhavatyeveti vA, tatra na prathamamavadhAraNaM kartuM zakyamityAha-agnirevAtreti / yadyapi zabdaprayogasya vyavacchedaphalatvAdavazyamevAvadhArayitavyam, parantvagnirevA 1 si. kSa. chA De. tvaritataraNa / 30 2010_04 Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mmmmmmmmmma mommmmm avadhAraNavicAraH] dvAdazAranayacakram dezasyaiva vA'bhAvAt , tathA ca tayoragnidhUmayorapyabhAvApatteH, nApyagniratraivetyavadhAryate, tatpradezAmito'nyeSAmanInAmanagnitvAbhyupagame pratyakSAdiprasiddhiviruddhArthatvAt pratijJAdoSAt , tatpradezavyatirikteSu pradezeSvamyabhAvAt yatra yatra dhUmastatra tatrAgniriti dRSTAnto na zakyo vaktumatastannirAsaH, nApyagniratra bhavatyevetyavadhAryate, bhavetiprayogAvyavahAreNa[hi ] na bhavatyapi kadAciditi, kiM kAraNaM ? sadA'gnidhUmAbhAvAt , tatra-tasmin deze kAdAcitkAgnivyudAso nirarthakaH, satatamagnidhUmayorabhAvAt , tasmAdvivakSite deze tasmi- / stasmin kAle bhavatyagniriti pratijJArthaH, kasmAt ? avyutpattividhyanavadhRte:-vidhinaivAvyutpAditA[na]vadhAraNenoktatvAt , raktamidaM karavIrapuSpamityavyutpannaraktazvetavizeSaNAya puruSAyaiva tannirUpaNAryA raktameva zvetamevetyavadhAraNAnapekSA prtijnyaa| ___ dhUmazca pakSadharmo'nubaddharUpa evAgninA bhavati, kimartham, agnisahacaritatvAgninimittatvakhyApanArtham , iha kvacit sahacaribhAvo yathA rUpasparzayoH, kvacit nimittanaimittikabhAvo 10 yathA daNDaghaTayoH, iha tu vyavayavameva liGgam, tatrAvinAbhAvI sahacaribhAvaH sahacaro yasmin vidyata iti sahacarI dhUmasyAgniH, iniH saptamyarthe, asya trividho'rthaH asmin vidyata eva, na na vidyata eva, na ca na vidyate'pi kvaciditi, tasmin hi kila sati vidyata evAgniH, na tyavadhAraNe'paravyavacchedapratItyA tatra ca pRthivItvAdInAmapareSAM dharmANAM pradeze sadbhAvAt pRthivItvAdInAM tatrAbhAve cAgnerapyabhAvaH syAt tasya pRthivItvAdisAmAnAdhikaraNyaniyamAt, pRthivItvAdInAM tatrAbhAve dezo'pi naiva bhavet tasya pRthivyAdyAtmakatvA- 15 dityAdidoSA''sajanAna tathAvadhAraNaM yujyata iti bhAvaH / dvitIyAvadhAraNasyAzakyatvamAha-nApyagniratraivetIti, anena hi agneH sthAnAntaravRttitA vyavacchidyate tathA ca sthAnAntarIyAgnInAmanagmitvaM prasajyate, atra vRtterevAgnitvAt , iSTApattau tava pratijJA pratyakSAdiprasiddhiviruddhArthA bhavet. pratyakSAdibhiranyatra prasiddhasyAgnitvavyavacchedAditi bhAvaH / doSAntaramapyAha-tatpradezeti / ameretatpradezamAtravRttitve pradezAntarAvRtteH sAdhyasAdhanayoAptipradarzanAya yatra yatra dhUmastatrAgniH yathA mahAnasAdiriti dRSTAntodbhAvanamazakyaM syAditi naitadapyavadhAraNaM cAviti bhaavH| tRtIyAvadhAraNanirAsAyAha-nApyagniratra bhavatyevetIti, anena 20 hi pradezena sahAgnerasambandho vyavacchidyate, evaJcAgniranetyevocyate bhavatizabdaparityAgena, tatazca jJAyate'tra kadAcidagnirna bhavatyapIti, nahi sarvadA pradezo'gnimAn dhUmavAMzca, kintu kadAcideva, anenAvadhAraNena ca kAdAcitkAgniyogasya vyavacchedo nirarthako bhavet , tasmAdidamapyavadhAraNaM na yuktamiti bhAvaH / evaJca dezakAlAdyapekSayaiva sAdhyasya pratijJAnamityAzayenAha-tasmAdvivakSita iti, uktaJca parairapi 'tato dezAdyapekSAgnisAdhane dhUmavattayA / gRhyamANasya dezasya dharmitA na virudhyate // iti / sarvasmin vAkyeavadhAraNamiti na budhyAmahe, anavagataraktatvazvetatvAdivizeSaNAya puruSAya tadvodhanArtha raktamidaM karavIrapuSpamityapadiSTe nAvadhAraNasya 25 raktameva zvetamevetyevaMvidhasya viSayaM pazyAmaH, yena vAkyenAnekArthoM gamyate samAnazrutyA tatrAtiprasaktau tadvAraNAyAvadhAraNaM kriyeta, avagatasya vA punarvidhAne niyamo yujyeta, agniratreti ca vAkyaM nAnekArthagamakam, avyutpanna prati bodhanAya vihitamato'navadhAraNaM vidhAnameva taditi samAdhatte-avyutpattIti, nAsti vyutpattiryasya so'vyutpattistasmai vidheravadhRtirnAsti yasmin tadvAkyamavyutpattividhyanavadhRtirUpaM tasmAditi vigrahaH avyutpannaM puruSa prati anavadhAraNapUrvakamarthavidhAyaka vAkyamidamiti bhAvaH / tatra dRssttaantmaah-rktmidmiti| pratijJAmuktvA hetumAha-dhUmazceti / agninA'nubaddha eva dhUmaH pakSadharmo bhavatItyatra 30 si.kSa, chA.De. tadAca yyorgni0| 2 si.kSa. chA. De. ytraagnisttrH| 3 si.kSa. chA. De. tatradhUma iti / 4xx kSa. pratI ita Aramya yAvat 939 pRSTe x cihaM tAvannAsti / dvA0 41 (118) 2010_04 Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 936 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre na vidyate vAtyAdivat, na ca na vidyate'pi dhUmasahacarAyo'gnidhUmavat , na vA sapakSasahacare na vidyata eva, kRtakamiva nitya ityevmsiddhviruddhaankaantikvyudaasH| (dhUmazceti) dhUmazca pakSadharmo'nubaddharUpa evAgminA bhavati, kimartham ? agnisahacaritatvAgninimittatvakhyApanArtham, tadvyAkhyA-iha kvacidityAdi, rUpasparzayoH sahacari[bhAvaH] daMDAdi nimittaM 5 ghaTAdinaimittika iti nimittanaimittikabhAvaH tAvetau sahacarinimittinaimittakabhAvAvayavau, tadeva hi tat , iha tu vyavayavameva liGgam , tatrAvinAbhAvItyAdi, sahacaribhAvaM tAvadAdau nirUpayAmaH, so'vinAbhAva eva, tadvyAkhyA nirUpaNArthI sahacara ityAdi, sahacaro yasmin vidyata iti sahacarI dhUmasyAgniriti, inipratyayaH saptamyarthe, asya trividho'rthaH, asmin vidyata eva, agnidhUme, agnita eva cAyamiti pakSadharmAvadhAraNam , na na vidyata eveti sapakSAnanugato vipakSa eva sanniti [ca] viruddha[7]sAdhAraNAnaikAnti[ka]kA mA 10 bhUditi, na ca na vidyate'pi kacit sahacarI dhUma iti sAdhAraNAnaikAntikazaGkA mA bhUditi ce, tadvyA caSTe-tasmin hi kila satIti, parAbhimatasya dhUme liGginyagniliGgatvasya vyudAsArtham , tadudAharaNAnisati vidyata evAgnirna na vidyate, vAtyAdivadityasiddhavyudAsena, na ca na vidyate'pi dhUmasahacara[s]yo'gnidhUmavaditi sAdhAraNAnaikAntikazaGkAvyudAsena, na vA'sapakSasahacare na vidyata eva kRtakamiva nitya iti viruddhAsAdhAraNAnaikAntikazaGkAvyudAsena, evamasiddhetyAyuktopasaMhAro gatArthaH / 15 kAraNamAha-agnIti, pakSadharmabhUto dhUmo'gninA sahacarita eva, aminimittA''tmalAbha eveti pradarzanArthamagninAnubaddharUpa ityuktamiti bhaavH| sAdhyasahacaritatvasAdhyanimittattvobhayaviziSTa eva hetuH sAdhyAnubaddharUpa ityAzaGkAvyAvartanAya vyAkhyAtiiha kvaciditi, rUpeNa sparzAnumAne rUpasparzayoH sahacaribhAva eva na nimittnaimittikbhaavH| daNDaghaTayostu nimittanamittikabhAva eva na sahacaribhAvaH, imau ca dvAvavayavAvavinAbhAvasya, yataH sahacaribhAva evAvinAbhAvaH, nimittanaimittikabhAva eSa cAvinAbhAvaH, na hyavayavAvayavinorasti kazcidbhedaH, agnidhUmodAharaNe tu vyavayavameva liGgaM bhavatItyubhAbhyAmagninA'nu20 baddharUpa eva dhUmaH pakSadharmo bhavatIti bhaavH| atha sahacaribhAvarUpamavinAbhAvaM nirUpayati-tatrAvinAbhAvIti / sahacaribhAvazabdArthamAha-sahacara iti / dhUmena saha caratyasAvaniriti sahacaro'gniH, so'sminnastIti sahacarI 'ata iniThanI' iti mattvarthe inipratyayaH / atrAvadhAraNatraividhyAt trividho'rtho bhavatItyAha-asya trividho'rtha iti, asmindhUme sahacaro'gnirvidyata evetyeko'rthaH, dhUme hi sati vidyata evAgnidhUmasyAgnita eva bhAva iti dhUmasya pakSadharmAvadhAraNam , tena sattvarUpA'siddhiyudateti bhAvaH / dvitIyamarthamAha-na na vidyata evetIti, sati dhUme'gnirna vidyate eveti netyarthaH, yathA 25 nityaH zabdaH kRtakatvAdityatra kRtakatve hi sati nityatvaM ghaTAdau na vidyata eva, ata evAsau hetuviruddha ucyate, tathA zabdo tvAdityatra zabdatve sati nityatvamanityatvaM vA na vidyata eva zabde'dyApyasiddhatvAt, ata evAsau heturasAdhAraNA naikAntika ucyate, agnistu na vidyata eveti na tasmAdanenAvadhAraNena sapakSAnanugataH-sapakSAvRttirasAdhAraNAnakAntiko vipakSa eva ca vartamAno viruddho hetuzca vyAvartitAviti bhAvaH / tRtIyamarthamAha-na ca na vidyate'pi kvaviditi, sati dhUme sahacaro'gniH na vidyate'pi kvacit, apizabdAt vidyate na vidyate'pi kvaciditi na cetyarthaH, ayomyAdau satyapi dhUmo na vidyate'pi dhAraNAnakAntika ucyate. tadyAvRttiH kRtA bhavatIti bhAvaH / sAmAnyenArthatrayaM saGgamayati-tasmin hi kileti dhUme hi satyamiH vidyata eva, na na vidyate eva, na ca na vidyate'pi kvaciditi bhAvaH / saGgamanapradarzanaprayojanaM prakAzayati parAbhimatasyeti / vyAvartyahetUdAharaNapUrvakamarthatrayaM darzayati-sati vidyata eveti / asapakSasahacara iti, sapakSabhinne pakSe vipakSe vA sahacare hetau sati sAdhyaM na vidyata evetyarthaH, pakSasahacaro hetuH zabdatvaM vipakSasahacarazca hetuH kRta si. chA. . carAvityAdi / 2 si. chA. De. cAtadvayAcaSTau / 2010_04 Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nimittanaimittikabhAvAstitvam] dvAdazAranayacakram . nanvevaM sahacaribhAvAdanumAnasiddhau kimartha nimittanaimittikabhAvopAdAnam ? ekAvayavamevAstviti, etacca na, agnivadvyabhicAritvAddhamasyApi, yadiha sa sadA.........satyapi sahacaribhAve nimittabhUtamagnimantareNa viziSTadhUmasyaivAbhAvaH, pANDUrddhagatibahalotsajayekadezabaddhamUlapunaHpunarutthAyidhUmasyAgnimantareNAbhAvAnnimittanaimittikabhAva essitvyH|| nanvevamityAdi, evaM tahasiddhaviruddhAnaikAntikavyudAsena sahacaribhAvA[da]numAnasiddhau satyAM / kimarthamanarthakanimittanaimittikabhAvopAdAnam , tasmAdekAvayavamevAstviti, etacca na, agnivadvyabhicArisvAbhRmasyApi-yathA'gnidhUmaM vyabhicarati, a[yojyAdAvabhAvAt tathA dhUmo'pyagnimapanItAgnikavAsagRhAdau araNinirmanthanAdau ceti samAnam , tadvyAkhyA-yadiha sa sadetyAdi, sadRSTAntopanayA sabhAvanA gatArthA prAguktanyAyA, sannihitanimittasahacariprakhyApanena, viziSTadhUmagrahaNaM tasminneva deze kAle ca nAnutpanno nAnIto nApyatIto vA'gnirityetasyAsya prakhyApanArtham , satyapi sahacaribhAve nimittabhUtamagnimantareNa dhUmasyai-10 vAbhAvAnnimittanaimittikabhAva eSitavyaH, tatastavadhAraNArthAni liGgAni darzayannAha-pANDU gatItyAdi, pANDuvizeSaNaM bASpanIhArAdivyudAsArtham , UrddhagatyA bahalatvena ca dhUmikAvyudAsaH, utsaGgigrahaNAt sarA''kArorddhavistAritvaM sUcyate, pArzvavistAritvAdbhUmikAnAm, ekadezabaddhamUlagrahaNAt abhUtApanItAgnivAtyAdivyudAsaH anekatra bhramaNAditvAtteSAm, punaH punarutthAyidhUmagrahaNAdapanItAgnikatvaM tasmin sati sAdhyaM nityatvaM na vidyata eva, asAdhAraNatvAdviruddhatvAcca tavyAvRtto'gniriti bhAvaH / upasaMharati-evama-15 siddheti / nimittanaimittikabhAvarUpAvinAbhAvaprayojanaM zaGkate-nanvevamiti / nikhilahetvAbhAsavyudAsaH sahacaribhAvAdeva saMjAtaH. ataH tasmAdevAnumAnasiddhau nimittanaimittikabhAvAtmakAparAvayavAbhyupagamo vyartha ityAzaGkate-evaM thiiti| asiddhaviruddhAnakAntikAH eva trayo hetvAbhAsAH tajhyAvRttiH sahacaribhAvAdeveti bhAvaH / dhUmasAmAnyasyAgnivayabhicAritvAd dhUmavizeSa evAgnipratibaddha iti sUcanAya nimittanaimittikabhAvo'pyeSitavya ityuttarayati-agnivaditi, dhUmasyAyomyAdAvabhAvaprayukto'nevyabhicAro yathA tathA dhUmasyApyapanItavAsagRhAraNinirmanthanAdAvazyabhAvasattvaprayukto'gnivyabhicAra ityagnidhUmayoH parasparavyabhi-20 ritve samAnateti bhAvaH / tameva vyabhicAraM agni vyAkhyAya pANDutvabahalatvAvicchinnamUlatvAdiviziSTadhamasyaivAmijanyatvAta tathAvidhadhumasyaivAnyavinAbhAvAt nimittanaimittikabhAvopaSTabdhasahacaribhAvasyaiva grAhyatayA vyavayavatvoktiyuktaivetyAzayena vyAcaSTeyadiha sa iti, mUlamaspaSTam / vyabhicAritve'gni dRSTAntaH, bhAvanA ca yathA dhUmavAnayamagnerityukte'yomyAdAvagniH vinApi dhUmena dRSTaH, tathA dhUmo'gniM vinA'panItAgnikavAsagRhAdAvaraNinirmanthanAdau ceti, prAguktanyAyazca dhUmavastutvAnumAnabhUtapANDutvabahalatvAvicchinnamUlatvAdirUpeNa dhUmatvanizcayakareNa viziSTadhUmasya liGgatvAnna vyabhicAra iti / atra dhUmasyAtma-25 lAme'gyavinAbhUtAH pANDutvAdidharmA ityuktatvAt sannihitanimittabhUtAgnisAhacarya dhUmasya prakaTIkRtamityAha-sannihiteti / viziSTadhUmagrahaNaprayojanamAha-viziSTadhUmagrahaNamiti / sAmAnyena dhUmAgyoH sAhacarye satyapi pANDutvAdibhirviziSTo dhUmo na nimittabhUtAgnivyatirekeNa bhavitumISTe tasmAt so'pyavinAbhAvAvayavatvenAbhyupeya evetyAha-satyapIti / tAdRzadhUmagamakAni darzayati-pANDAti, pANDupadeneSatpANDurUpo dhUsaravarNo grAhyaH, tena zvetabhUtabASpanIhArAdivyAvRttirityAzayenAha-pANDu vizeSaNamiti / alpadhUmavyudAsAyorddhagatibahalagrahaNamityAha-Urddhagatyeti, alpo dhUmo dhUmikA, alpatvAdeva pArzva-30 vistAritvAt kiJcidUrddhagatimattvAccokte'pi vizeSaNe na vyAvRttiriti kRtvA utsanigrahaNamityAha-utsanigrahaNAditi / anyAni vizeSaNAni sphuTAni / evaJca yAdRzaM kArya yAdRzAt kAraNAt pratyakSAnupalambhAbhyAM nizcitaM, tat tanna vyabhicarati, - 1 si. naangnidhuumN| 2 si. chA. De. yadihe sa sde0| 3 si. chA. paanndduurvtiityaadi| 2010_04 Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 938 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre kavAsagRhAraNinirmanthanAvasthAvyudAsaH, tasmAt salilabalAhakayoH sahacAriNorivAgnidhUmayorvyabhicAradarzanAt nimittanaimittikabhAvo'pISTaH / so'pi nimittanaimittikabhAvaH sahacaribhAvena vinA vyabhicaratyeveti darzayannAha balAkApatAkAvacca nimittasadbhAve'pi naimittikasya sthapatikRtaprAsAdAdivat naimittika5 sadbhAve'pi nimittasya cAbhAvadarzanAt sahacaribhAvo'pyeSitavyaH, dhUmAgyorvyabhicAradarzanAt sahacarinimittattvopapattAvapi dezAntarAsazcAritatkAlasannihitAgninimittasya vizeSaNaviziSTasyaiva dhUmasya sahacariNyagnau gamakatvena vizeSaNArthavattvAt , itarathA'gnimattvameva na gamayati ubhayato'pi yasmAt tasmAt sa yathA'gnimattvaM gamayati tathA sannihitAgninimittatvamapi, ubhytraavybhicaaraat| 10 balAkApatAkAvaccetyAdi yAvadbhUmAmyorvyabhicAradarzanAditi bhAvanA gatArthA, naimittikasadbhAve nimittAbhAvadarzanAt sthapatikRtaprAsAdAdivaditi, tadubhayagatadoSaparihAreNa vyavayavaguNaprakAzanArthaM cAha[sahacarinimittopapattAvapItyAdi yAvadvizeSaNArthavattvAditi, ubhayavizeSaNasampattau satyAM kAcidvyabhicA. radik na sambhavati, tatkathamiti tadarzayati-dezAntarAsaJcArItyAdinA bhAvayan , tatkAlasannihitAgninimittatvAddhUmasya vyabhicAramalavizuddhasya tairvizeSaNairviziSTasyaiva sahacariNyagnau gamakatvam , itarathA dhUmasyApi 15 agneriva dhUme vyabhicArAt vizeSaNasAmarthyAdanumAnArthatvam , vizeSaNAnupAdAne'gnimattvameva na gamayati, ubhayato'pi sahacaritve nimittanaimittikatve vA sati yasmAt , tasmAt , sa yathA'gnimattvaM gamayati tathA sannihitAgninimittatvamapi, gamayatIti varttate-yathA'gnimattvena vinA nAsti dhUma[va]ttvaM tathA tannimittatvamantareNa nAstItyagnimattvavannimittatvamapi gamayati ubhayatrAvyabhicArAditi / nAnyAdRzAttAdRzaM bhavati, evaM nimittanaimittikabhAvAttayoravinAbhAvaH, na tu sAhacaryamAtreNa vyabhicAritvAditi bhAvaH / 20 nimittanaimittikabhAve satyapi naimittikamutpAdya nimitte'panIte vyabhicAradarzanAtU sahacaribhAvo'pyAvazyaka ityAha-balAketi / balAkA jalasya patAkA prAsAdAdenimittam , tatsadbhAve'pi kvacit kadAcit naimittikasya jalAderabhAvasya darzanAditi bhAvaH / kvacinnimittasadbhAve'pi naimittikasya kvacicca sthapatikRtaprAsAdAdinaimittikasadbhAve'pi nimittasya sthapatyAderasadbhAvasyeva dhUmAmyorapi nimittanaimittikayorvyabhicAradarzanAt sahacaribhAvo'pyAvazyaka iti drshyti-blaakaaptaakaavnycetyaadiiti| kevalaM dvayoranyatarapakSagrahe doSadarzanAdubhayaparigrahe ca guNasadbhAva ityAha-tadubhayeti, sAmAnyenAgnidhUmayorapi sahacaribhAvasya nimittanaimittikabhAvasya ca sattvAme sAdhye'gnerivAgnI sAdhye dhUmasyApi vyabhicAritvamastyeva, na hi dhUmasAmAnye vahnisAmAnya hetaH sahacAri vA, tathA ca dhUmasya gamakatAprayojakAH vizeSA apyabhyupeyAH, tathA gamye'nAvapi dezAntarAsaJcaritatkAlasannihitatvarUpo vizeSo'pi, tathA cobhayavizeSaNasampattI satyAM na kAcidvyAbhicAradika sambhavatIti bhAvaH / etadeva darzayati-dezAntarAsacArIti. tairvizeSaNaH-pANDutvabahalorddhagatibaddhamUlatvapunaHpunarutthAyitvAdivizeSaNaiH / vizeSaNAnapekSAyAntvAha-itara theti. ubhayavizeSaNAsampattAvityarthaH-ubhayato'pi sahacaritve nimittanaimittikatve vA sati ubhayavizeSaNAsampattI dhUmasyApyagneriva 30 dhUme vyabhicArAta vizeSaNasAmarthyAdanumAnArthatvam , vizeSaNAnupAdAne sahacaribhAve nimittanaimittikabhAve vA satyapi dhUmo'gni mattvameva yato na gamayati tasmAdvizeSaNaviziSTo dhUmo yathA'gnimattvaM gamayati tathA tatkAlasannihitAgnimattvamapi gamayati, agni 1 si. De. chA. yAvabUmognairtya0 / 2 si. chA. De. degNyagaurgasvam / 3 si. chA. De. degdAnAmimaH / 2010_04 Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 939 hetugrahe sAdhyo gRhIta eva] dvAdazAranayacakram ___ syAnmataM liGgatvAdagniH pratyakSaM pramANAntaramapekSate dhUmavaditi tanna bhavati evaJca baddhamUlatvAdiviziSTadhUmaparigrahe'gnerapi gRhItatvAnna pratyakSAdipramANAntaramapekSyam, kRtakatvenevAnityatvasya, kRtakamityukte tadeva hyanityamadhruvamityuktaM bhavati, utpAdavinAzayoradhrauvyAbhedAt , tathA dhUmagrahaNe'gnigrahaNaM pradezAtmAbhedAt sa eva nimittamagni--masya sahacarazca, na hi tasya dhUmasyAgnito'nyannimittaM bhavitumarhati pariNAmyabhedapariNAmAntarasAdhyatve pari- 5 NAmAntarasAdhanatvAt , pUrvapratyakSavadanvayakAle sambandhasmaraNAdanyataravivakSitahetunopAttasyetarasya sAdhyasyAbhivyaktiH kriyate, arhattattvasyAbhyupagamyamAnatvAt / / evaJcetyAdi, evaM-uktabaddhamUlatvAdiviziSTadhUmaparigrahe'gnerapi gRhItatvAnna pratyakSAdipramANAntaramapekSyam , kimiva ? kRtakatvenevAnityatvasya, tadyathA-prAgabhAvapradhvaMsAbhAvAkhyamekamevaM vastu anityaM kRtakaJcocyate, dhruva sthairya, dhruvaM-sthiraM 'lyebuunennuuN|' (vArtika 1865) iti tyap nityaM na nityamanityamiti 10 kRtakamityukte tadevAniyamadhruvamityuktaM bhava[ti,utpAdavinAzayoradhrauvyAbhedAt , tathA dhUmagrahaNe'nigrahaNaM pradezAtmAbhedAt , sa eva nimittamagnidhUmasya sahacarazca, na hi tasyetyAdi yAvat kriyate[ityAdi, nahi tasya-dhUmasyAgnito'nyannimittaM pradezapariNAmAtmakAt dezAntarasthAgnipASANAmbukumbhAdi bhavitumarhati sahacaraM vA, tadasambaddhatrailokyaliGgatvaprasaGgAt, pariNAmyabhedapariNAmAntarasAdhyatve pariNAmAntarasAdhanatvAt evamasyaiva hetusadbhAvabhAvanArthamAha-pUrvapratyakSetyAdi, yathApUrvaM pratyakSakAle'gninA sambaddho dhUmo'gnizca dhUmena, 15 tathA'nvayakAle tasya sambandhasya smaraNAt-yatrAgnistatra dhUmo yatra dhUmastatrAgnirityanyatareNa vivakSitena mattvamantareNa dhUmavattvAbhAvasyeva tatkAlasannihitAgninimittatvamapi gamayatIti praghaTTakArthaH / nanu yadyanirliGga tato dhUmavat pratyakSAdipramANAntaramapekSeta, na hi svarUpasan dhUmo liGgaM bhavati, kintu pradeze pratyakSAdipramANAntareNa gRhIta eva, tathA'gnirapi syAdityAzaGkAyAmAha-evaJceti / syAdevaM yadyagnirna gRhItaH, kintu baddhamUlatvAdivizeSaNaviziSTe dhUme gRhIte satyagnirapi gRhIta eveti na pratyakSAdipramANAntarApekSA tasyetyAha-evamukteti / tatra dRSTAntamAha-kRtakatveneveti, kRtakatvaM prAgabhAvarUpaM pradhvaMsA-20 bhAvarUpaJcAnityatvam , tadubhayamapyekavastvAtmakam , yadeva hi vastu kRtakaM tadevAnityamucyate, evaJca kRtakatvAnityatvayostAdAtmyAdvastunaH kRtakatvanizcaye'nityatvamapyaikAtmyAnnizcitameveti bhAvaH / idamevAha-dhrava sthairya iti, dhruvadhAtussthairya'rthe vartate dhruvaM sthiraM nityamityekArthAH, nityamiti nizabdAt tyap pratyayaH sthairye'rthe, 'tyabnerbhuva iti vaktavya'miti vArtikAt, na nityamanityamadhrauvyamutpAdavinAzazAlItyarthaH, dArzantikamAha-tathA dhUmagrahaNa iti, dhUmAmyorAtmaikyAt dhUmagrahaNe tadAtmAbhinnAgnerapi grahaNa bhavatyeva, evambhUta evAgnidhUmasya nimittaM sahacarazceti bhAvaH / na hi dhUmasyedRzasya khAtmabhUtapradezAtmakapariNAmabhUtAdagneranyo 25 dezAntarastho'gniH pASANAdirvA nimittaM bhavitumarhati, yataH ekasya vastunaH pariNAmabhUtayordharmayormadhye ekasya sahacarasya nimittasya dharmasya sAdhyatve'paraH sahacaro naimittiko dharmoM heturbhavati, anyathA dezAntarasthAnyAdInAmapariNAmabhUtAnAmapi sAdhanatve sarvasya sarva sAdhanaM syAdityAha-na hi tasyeti / IdRzasyaivAnedhUmasya vA hetuhetumadbhAvaM darzayati-yathA pUrvamiti, prAk kvacit pratyakSato'gnisambaddho dhUmo dhUmasambaddho'gnirvA'vagataH, pradeze dhUmasyAgnervA darzanAta tayoH sambandhasya smaraNaM bhavati, yatra yatrAgni statra tatra dhUmaH, yatra yatra dhUmastatra tatrAniriti tataH pratipipAdayiSitena hetunAnyatareNAparasya sAdhyasyAbhivyaktirbhavatIti bhAvaH / 30 1xx935 pRSThAdiyadavadhi kSa. pratau paatthssuttitH| 2 si.kSa. chA. De. na dhruvetyamanityaM / 3 si.kSa. chA. De. dhUmo nAgnizca / _ 2010_04 Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 940 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre hetunopAttasyetarasya sAdhyasyAbhivyaktiH, pratyakSakAla iva pratyakSavat , syAnmataM dhUmavijJAnakAle'gnivijJAnasyAbhAvAt ? ....................................anityatvaprayatnAnantarIyakatvayoranyo'nyavyAptiM pratijJAya hetumAha-arhattattvasyAbhyupagamyamAnatvAt, anyApohAbhyupagamAt svavacanAdeva jainendraM matamabhyupagataM tvayeti vakSyAmaH / svavacanAnapekSAyAmapyanityaM sarva prayatnAnantarIyakaM na bhavatIti te vacanaM nyAyApetameva, tAnyapi siddhaprayatnAnantarIyakAnyeva, lokapratyakSa...............cetanavihitavRttitvAt kuDyAdivat , lokapratyakSa............vAtAdInAmanaNvAditve sparzAdimattvAjIvazarIratve'pi tu nAtyantazarIravattA...............svayaM pravRttatvAt , sthapativat vAtAdicaitanye siddhe cetanavihitavRtti ca vidyudabhrameghazabdAdi...,savitRgati...............tasmAt vidyudAdIni 10 prayatnAnantarIyakAnyanityAni cetyanyo'nyagamyagamakateti / / khavacanAnapekSAyAmapItyAdi, yadyapi svaM vacanamanapekSyApi anityaM sarva prayatnAnantarIyakaM na bhavatIti brUSe tathApi te svavacanaM nyAyApetamevedam , tadyathA-tAnyapItyAdi, tAnyapyabhrendracApAdIni siddhaprayatnAnantarIyakAnyeveti pratijJA, lokapratyakSetyAdi samAsadaNDako heturyAvadvihitavRttitvAditi kuDyAdidRSTAntaH, tadvyAkhyA-lokapratyakSetyAdi, vizeSaNaprayojanAni ca piNDArthena...vidyadAdInAM tAvacaitanyaM sAdhyate 15 jIvazarIraM vAtAdayaH, anaNvAditve sparzAdimattvAt govat , tasyApi goma'tasya jIvatvAbhAvAt mA bhUda naikAntikate ti] jIvazarIratve'pi tu nAtyantazarIravattetyAdi yAvat svayaM pravRttatvAditi, vizeSaNavyAkhyA, sthapativaditi, sthapatezcaitanyavat vAtAdicaitanye siddhe cetanavihitavRtti cetyAdinA vidyudabhrameghazabdAdInAM cetanavAtaprayatnotthatA darzAte, savitRgatItyAdinA indradhanuSaH, tasmAdvidyudAdIni prayatnAnantarIyakAnyanityAni cetyanityaprayatnAnantarIyakatvayoranyo'nyagamyagamakatA, evamavinAbhAvitvakutarkasya vinAbhAvenA20 smAbhiH tadbhAvadarzanAdeva sAdhyasAdhanadharmayoH / vidheH saMyogivadvRttiryathApratijJamuktA / na tvAdhArAdheyavadvRttiriti pratipAdayiSmAmaH yA'pyAdhArAdheyavadvRttiH 'liGge liGgI bhavatyeva liGginyevetarat punH| niyamasya viparyAse'sambandho lingglingginoH||' (pra. sa.) yasmAlliGge dhUme liGgayagnirbhavatyeva na nabhavatyapi tasmAdyuktaM yadagnivadbhumo dravyatvAdInAmasti prakAzako na taikSNyAdInAm , yasmAcca liGginyeva liGgaM bhavati 25 nAnyatra tasmAdyuktaM yadbhumo dhUmatveneva pANDutvAdibhirapi prakAzayati na dravyatvAdibhiriti atra syAnmataM dhUmavijJAnakAle'gnivijJAnasyAsambhavAditi granthAnantaraM kiyAn granthasnuTita iti parijJAyate, evamanityatvaprayatnAnantarIyakatvayoriti granthamArabhya yAvadyathApratijJamukteti granthaparyantamanityatvaprayatnAnantarIyakatvayoH parasparavyApyavyApakabhAvaprasAdhakaH prayatnAnantarIyakatvarahitAnAM vidyudabhrendra cApaprabhRtInAM cetanaprayatnAnantarIyakatvaprasAdhakazca grantho'sphuTatvAt na vyAkhyA yte| yadapi liGgaliGginoH sambandhasya vartanamAdhArAdheyayoriva, yathA''dhArAdheyabhAvasambandho dviSTho'pi ubhayatra naikarUpayA vRttyA vartate, 30 sambandhAbhede'pi na hyAdhArasyAdheyabhAvaH, Adheyasya vA''dhArabhAvaH evameva liGgaliGginoAptirapi liGge'nyathA, anyathA ca liGgini, vizeSadharmapuraskAreNaiva liGgaM gamakam , na sAmAnyadharmeNa, sAmAnyadharmapuraskAraNaiva liGgI gamyaH, na tu vizeSadharmeNa, agnireva 1 si.kSa. katvAneveti / 2 si.kSa. muktvA / 2010_04 Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wwwmamama tadbhAvadarzanavidhisthApanA] dvAdazAranayacakram sAmAnyasya gamakatvaM liGgini, na vizeSANAm , liGgasya ca vizeSANAM keSAzcidgamakatvaM na sAmAnyasya, tadetatsarvamavinAbhAvAdAdhArAdheyavadvRtteriti, eSAmapi tadbhAvadarzanavidhereva gamakatvaM, yatra dRSTaH tadgamayati na yatra cAdRSTastadvyavacchedena / yA'pyAdhArAdheyavadityAdi, yAmapyAdhArAdheyavadvRttiM manyase 'liGge liGgI bhavatyeve'tyAdizlokaH, tadvyAkhyA-yasmAlliGge dhUme liGgI-agnirbhavatyeva, na na bhavatyapi tasmAdyuktamityavadhAraNArthapradarzanam , 5 yasmAcca liGginyevetyAdi yAvadvyatvAdibhirityAdi tadviparItAvadhAraNapradarzanaM gatArtham , sAmAnyasya gamakatvaM liGgini na vizeSANAm , liGgasya ca vizeSANAM keSAzcidgamakatvaM na sAmAnyasya dRSTam , tatsarvamavinAbhAvAdAdhArAdheyavadvatteriti pUrvapakSaH, atrottaraM-eSAmapItyAdi, iyamapyAdhArAdheyavadvRttistadbhAvadarzanavidhereva yatra dRSTaistadgamayati darzanabalena, na yetra cAdRSTestadvyavacchedena vyAvRttiba[le]neti / atrApi na hi yoSidgaNDapANDutvaM gamayatyagnim , abhUtAgnidhUmatvAt , dhUmabhUtaM tu pANDutvaM gamayatyagnim , dhUmabhUtAgnitvAdvidhereva tadbhAvasya tadbhAvatvenaiva gamakatvAt , yathA cedaM tathA dravyatvAdisAmAnyamapi gamakamagneH dhUmabhUtAgnitvAt pANDutvavat, yattu dhUmo dIptyAdInAM na prakAzaka ityuktaM tadapi tadbhAvadarzanavidhereva, tathA cAnyathA ca dRSTatvAt vyabhicArAt darzanavidherevAnumAnalakSaNopapattezca, 'tadbhAvadarzanAnubandhena hi buddhyutpattiranumAnam', dhUmavattvaM 15 pradezasyAgnimatvAnubaddhamevetyaikAntikagrahaNe'numAnaM bhavati dhUmAdagniratreti, tasyaikAntenaiva gamyo na dhUmaH, dhUma eva ca gamako nAgniriti manyase tadapi na yuktamiti vaktuM prathamatastanmatamupanyasyati-yAmapIti / pramANasamuccayakArikAmupadarzayati-liGge liGgI bhavatyeveti, ayogavyavacchedo'yam , tadeva darzayati-agnirbhavatyeva, na na bhavatyapIti, yatra dharmiNi dharmasya sadbhAvaH sandihyate tatrAyogavyavacchedo nyAyaprAptaH, dhUme'mina bhavati ityevaM yo'yogastannetyarthaH, agnisAmAnyasyAyogo yato vyavacchidyate'ta eva sAmAnyadharmeNAgnirgamya iti labhyate, ata evoktaM mUle-dravyatvAdInAmiti, 20 dravyatvAdyavyabhicAritvAdagneriti bhAvaH / yassAca liGginyeveti, anyayogavyavacchedo'yam , amAveva dhUmo bhavati, liGgama sminnastIti liGgIti vyutpattisAmarthyAdagnau dhUmasyAyogazaGkA nAstyeva, kintu yAdRzo dhUmo'gnergamakastAdRzo dhUmaH kimanyatrAstItyanyayogazaGkA syAdeva tavyAvarttanAyAnAveva tathAvidho dhUmo nAnyatretyanyayogavyavacchedo nyAyaprAptaH, sAmAnyatastu dhUmo'panItAgnike vAsagRhe bhUtAgnike'raNinirmanthanAdAvapyasti tattu na liGgam , liGgabhUtastu dhUmaH pANDubahalabaddhamUlatvAdidharmaviziSTa iti viziSTarUpeNaiva gamako na sAmAnyadharmeNa, ata uktaM-dravyatvAdibhiriti / phalitamarthamAha-sAmAnyasyeti, liGginiSThasAmAnyAnAmeva 25 gamako dhUmo na vizeSANAmityarthaH / liGganiSTA vizeSA eva gamakAH, na sAmAnyamityAha-liGgasya ceti / sarvamidamavinAbhAvasambandhasyAdhArAdheyavadvartanAt siddhyatIti bhAvaM drshyti-ttsrvmiti| tadevaM pUrvapakSaM samupanyasyedAnIM nirAkaroti-iyamapIti, AdhArAdheyavadvRttirapi tadbhAvadarzanAdeva nAnyathA, tathaivAdhArAdheyabhAva ityatra niyAmakAntarAbhAvAt , sa eva hyagnidhUmo bhavati, nAnyaH, tenaivAgninA dhUmena bhUyate, nAnyena, na vaiSo'gnidhUmo na bhavati kintu bhavatyeveti tadbhAvasya darzanAdeva vidhirUpeNa gamayati, na tu yatra na dRSTastavyavacchedena, yathA tvayA'bhyupagamyate'dhUmo na bhavati yatastasmAdanagnirna bhavatIti bhAvaH / tadbhAva- 30 darzanavidhiM pANDutvAdI darzayati-na hIti / nikhilaM pANDutvaM nAgnergamakam , na hi kAminIgaNDasthalabhrAjiSNupANDatvamanergamakA liGginivavi* Ixx kss.| 2 si. banayAdRSTa0 / 2010_04 Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mmam mmmmmm 942 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsamaitam [ubhayaniyamA grahaNamavyabhicArAt, vyabhicArAttvanumAnAbhAsaM vRkSApAdivat , yathA vRkSaH kSupo vA'tra dhUmA dityanumAnAbhAsaM vyabhicArAdarzanabalenaiva tathAvidhadarzanabuddhyanubaddhamevAnumAnamapi / na hItyAdi, yoSidgaNDapANDutvaM na gamayatyagnim , abhUtAgnidhUmatvAt , dhUmabhUtaM tu pANDutvaM gamayatyagnim , dhUmabhUtAgnitvAt , vidhereva tadbhAvasya tadbhAvatvenaiva gamakatvAt , yathA cedamityAdi, pANDutvAdi5 vizeSasya dhUmabhUtatvena gamakatva[va]t dravyatvAdisAmAnyasyApi dhUmabhUtergamakatvamagneriti bhAvanA yAvat pANDutvavaditi, evaM tAvaddhUmabhUtasAmAnyavizeSadharmANAM gamakatvaM tulyaM 'vidheH, evaM gamyatvaniyamAvizeSaH, tathApyanerapi dravyatvasAmAnyagatiragnibhUtatvAt , nodakAditadvyatiriktadravyatvagatiH, atadbhUtatvAt , yattu dhUmo dIptyAdItyAdi, dIptitaikSNyAdivizeSAgatirapi tadbhAvadarzanavidhereva tathA cAnyathA ca-dIptitaikSNyAdirUpeNa tadvirahitatvena ca dRSTatvAdvyabhicArAt , nAtyantabhUtazItAdivyabhicArAdasambaddhAdagatiH, kiM tarhi ? sambandha10 vyabhicArAdeva, kiJcAnyat-darzanavidherevAnumAnalakSaNopapatteH sa evaiSitavya ityata Aha-tadbhAvadarzanAnu bandhena hi buddhyutpattiranumAnamityetadanumAnalakSaNaJca, tavyAcaSTe-dhUmavattvamityAdi, yadA dhUmavattvaM pradezasyAgnimattvAnubaddhamevetyaikAntikaM grahaNaM tadA'numAnaM bhavati, dhUmAdagniratreti, tasyAmerekAntenaiva grahaNamavyamiSTam / dhUmagataM tu tadgamayatyagnim , tasyaiva dhUmabhUtatvAt , yoSidgaNDapANDutvaM tu yoSidgaNDabhUtaM na tvagnipariNAmajanyadhUmabhUtamato'trApi navidhereva tadbhAvatvenaiva rUpeNa pANDutvaM gamakam, na tu pANDutvasAmAnyarUpeNetyAzayenAha-yoSiddaNDapANDatvamiti / 15 liGgagatA vizeSA eva gamakA na sAmAnyamiti yaducyate tvayA tanna yuktam , tadbhAvasyaiva gamakatve tantratvAdvizeSA iva sAmAnyamapi yadi tadbhAvo bhavettarhi kaH pratirundhyAt tasya gamakatAsAmarthyamityAzayena sAmyaM sAmAnyavizeSayodarzayati-yathA cedamityAdIti, dravyatvAdInyapi tadbhAvatvenaiva rUpeNa gamayantyagniM na tu sAmAnyarUpeNeti bhAvaH / tadevaM liGgagatasAmAnyavizeSayostaddhAvatvenaiva gamakatvenAvizeSatvavat liGgigatasAmAnyamapi na sAmAnyarUpato gamyamapi tu tadbhAvatvenaivetyAha-evaM gamyatvaniyamAvizeSa iti, sAmAnyameva gamyaM na tu vizeSA ityevaM vizeSo nAsti gamyatAprayojakatadbhAvaniyamasyobhayatrAviziSTatvAditi bhAvaH / agnigata20 sAmAnyasyApi tadbhAvenaiva gamakatvamAha-agnerapIti / yadeva dravyatvamagnibhUtaM tadeva dravyatvaM tadbhAvatvAdgamyam , agnivyatiriktoda kAdigataM dravyatvaM tu na dhUmena gamyam , agnibhAvatvAbhAvAttasyeti bhAvaH / dhUmasya dIptitekSaNyAdInAmaprakAzakam , kAraNasthayAvatsvabhAvaivinA kArya na bhavati tAvatsvabhAvAnAM kAraNaM gamakaM bhavati agnisthadIptitaizNyAdikhabhAvairvinApi dhUmo jAyata iti te vyabhicArAnna gamyA iti yaduktaM tvayA tadapi tadbhAvadarzana vidherevetyAha-yattu dhUma iti| dIyAdInAM kvacidagnau tadbhAvadarzanAt kvacciccAmAvatadbhAvatvena darzanAcca tadbhAvadarzanavidhereva dhUmAtteSAmagatiriti bhAvaH / tadbhAvadarzanamAha-tathA cAnyathA ceti, 25 dIpyAdibhiragnestadbhAvapratibandho nAsti vyabhicArAditi bhAvaH / nanu dIpyAdivirahitatvaM kva dRSTam ? kimatyantazItabhUte'nau ? nAsAvamireva bhavati kuto vyabhicAraH ? sati hyanau dIyAdInAM virahe syAdvyabhicAraH ityAzaGkAyAmAha-nAtyante ti, na hi vayaM tatra vyabhicAraM brUmaH, tatra teSAM sambandhAbhAvAt , kintu yatra kvacidagnau dIpyAdisambandho nAsti tatra vyabhicAro bodhya iti bhAvaH / tadbhAvadarzanavidherabhyupagama evAnumAnalakSaNaM tadbhAvadarzanavyAyA hi buddhyutpattiranumAnamityevamupapadyata ityAha-darzanavidhere veti / pradezasya dhUmavattvamagnimattvapratibaddhameva, na hi pradezasya dhUmavattvaM tasyAgnimattvamantareNa sambhavatIti yadekAntena gRhyate tadA 30 tajanyaM vijJAnamanumAnaM dhUmAdatrA niriti bhavati tathAvidhamekAntagraNaM dhUmavattvasyAgnimattvavyabhicAritvAbhAvAditi vyAcaSTe-yadA dhUmavattvamiti / yadA tu vyabhicAro bhavettadA tadanumAnAbhAsaM bhavati yathA kazcidatra vRkSaH, atra kSupo vA iti pratijJAya yadi dhUmAditi hetuM prayuyAt tadidamanumAnamAbhAsaM bhavati, tatra jvalanatakSNyAdivyabhicAradarzanAdagnimattvAnubaddhatvAbhAvAdityAha si.kSa. De. chA. dhUma bhuuyte| 2si. kSa. chA. De. vidhireva / 3 si. yattu dhUmo dIplyAdityAdi / 4 si.kSa. chA. De, darzane vidhireva / 5 si.kSa.chA. De. naatyntaabhuu0| 6 si.kSa. chA. De. vidhirevaa| 2010_04 Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 943 anadhyavasAyAdyAbhAsatA] dvAdazAranayacakram bhicArAt , vyabhicArAttu anumAnAbhAsam , tadyathA-vRkSakSupAdiva[t] jvalanataikSNyAdivyabhicAreNa yathA yadA tu vRkSaH kSupo vA'tra dhUmAditi tadAnumAnAbhAsaM bhavati, vinApi vRkSAdinA dRSTatvAvyabhicArAta darzanabalenaiva, tadupasaMhAraH-tathAvidhadarzanabuddhyanubaddhamevAnumAnamapIti gatAm / evamanadhyavasAyaviparyayAnumAnAbhAsAvapi, tadatatpakSadvayagatamekAntamanAzritya jJAnamanavadhRtArthamanadhyavasAyaH, viparyayazcAbhUte bhUtapratyayo bhUte cAbhUtapratyayaH, etAvapyanumAnAbhAsau,5 tatpariNAmAvyavacchedena dRSTavat , tvanmatyA vyAvRttestvanumAnAprAmANyApattiH, na bhavati na bhavatItyabhavanaparamArthatvAdarthAntaramabhAvo vA, atyantAjJAnAt , anadhyavasAyavat , grAhyavRttyananurodhipratipattervA viparyayavat, tasmAd dRSTavadevAnumAnatadAbhAsau, yathAdRSTajJAnAnubaddhatvAditi / (evamiti) evaM-sandehAnumAnAbhAsa[vat]cAnadhyavasAyaviparyayAnumAnAbhAsAvapi, tadyathA-tada- 10 tatpakSetyAdi, sa cAsazca pakSau tadatatpakSau tayordvayaM tadgatamekAntaM-bhUtamevAbhUtameveti, anAzritya yathA'gniratraiva, agniratra bhavatyevaivamAdi, anizcitAsandigdharUpaM jJAnamanavadhRtArthamanadhyavasAyaH, viparyayazcAbhUte bhUtapratyayo bhUte cAbhUtapratyayaH, sthANau puruSapratyayavat , etAvapyanumAnAbhAsau tatpariNAmAvyavacchedenayathAvidhidarzanabuddhyanubaddhamevAnumAnaM dRSTavat tathaivAnumAnAbhAso'pi, tvanmatyA vyAvRttestvanumAnA vyabhicArAviti, agnimattvanizcAyaka jvalanataikSNyAdivirahaprayuktavyabhicAradarzanAditi bhaavH| etadeva sphuTayati-yadAtu vRkSa 15 iti, kSupaH hasvazAkhAzikho gulmavizeSaH / tathA tathA darzanabalAdevAnumAnatadAbhAsayorbhavana mityAha-darzanabalenaiveti / upasaMharati-tathAvidheti / ayaM vyabhicArAdanumAnAbhAsaH sandehAnumAnAbhAsa ucyate, agnidhUmasamAnAdhikaraNo dhUmAbhAvasamAnAdhikaraNazca pradeze ca dhUmadhUmAbhAvasamAnadharmadarzanAdvizeSAdarzanAcca kimayaM pradezo randhanagRhavaddhamavAn ? kiM vA'yo'yAdi. vaddhamAbhAvavAniti sandehAnukUlatvAdagnimattvasya, sthANutvatadabhAvasaMzAyako tvAdivat , evamanumAnAbhAsamudIryAnadhyavasAyaviparyayAnumAnAbhAsau darzayati-evamiti / asAdhAraNAnai kAntikahetoranadhyavasAyAnumAnAbhAso viruddhahetorviparyayAnumAnAbhAsazca tathA- 20 vidhadarzanabalAdevetyAha-anadhyavasAyeti / anadhyavasAyAbhAsameva nirUpayati-tadyatheti, tadatatpakSadvayagataikAntAnAzrayeNAnizcitAsandigdharUpamanumAnamanadhyavasAyAbhAsam , yathA zabdo'nityaH zabdatvAdityAdau hi zabdatvaM nityatvenAnityatvena saha vA'dRSTaM zabde ca dRSTaM nityatvAnityatvayoranyataranizcayAnAdhAyakamubhayasAhacaryAbhAvAdeva saMzayAnAdhAyakaJca sadanavadhRtArthajJAnajanakaM bhavatItyasAdhAraNahetuprayukto'nadhyavasAyAnumAnAbhAsa iti bhAvaH / lakSaNasamanvayaM vidhatte-sa cAsaca pakSAviti, nityatvAnityatvapakSau tayordvayam, nityatvapakSo'nityatvapakSazca tadgatakAntaH, nityamevAnityameva vA zabda iti, tamanAzritya zabdo nitya eveti 25 anitya eveti vA nizcayarahitaM zabdo nityo na veti saMzayarahitamata eva cAnavadhRtArtha jJAnamanadhyavasAya iti bhAvaH / nityaH zabdaH kRtakatvAdityatra kRtakatve'nityabhAvatvanizcayasattvAt zabde hetutvenopanyasyamAnaM zabde nityatvAbhAvameva nizcAyayatIti viruddhAnumAnAbhAso'pi tathAvidhadarzanabalenaiveti darzayitumAha-viparyayazceti, bhUte vastunyabhUtapratyayo'bhUte vA bhUtapratyayo viparyayaH yathA:puruSabhUte sthANau puruSo'yamiti pratyaya iti viparyayajJAnasAmAnyalakSaNam , atasmiMstaditi pratyaya iti bhaavH| etAvapyanumAnAbhAsau tathAvidhapariNAmamantareNa na bhavituM zakyAviti tathAvidhadarzanabalenaiva tAvapi bhavataH, yathAvidhadarzanabuddhyanubaddhamanumAnaM dRSTaM anu-30 mAnAbhAso'pi tadanuguNapariNAmadarzanabuddhyanubaddha evetyAzayenAha-etAvapIti / tvanmate tu anyavyAvRttirUpatayA'numAnAbhyupha gamenAnyasya vyAvRttasya cAbhAvaparamArthatayA'numAnamapramANameva bhvtiityaah-tvnmtyeti| tadevAha-na bhavatIti, yathA'trAnagnirna si.kSa. chA. dRSTacattathaiH / vA. na. 42 (119) 2010_04 Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mmmwww nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre prAmANyApattiH, na bhavati na bhavatItyubhayato'pyabhavanaparamArthatvAt arthAntaramabhAvo vA, atyantamadRSTatvAt , agnirna bhavatyudakamanamiH, sa na bhavati ghaTaH khapuSpaM veti ajJAnamevetyaprAmANyApattiH pUrvoktanyAyena, kasmAt , atyantAjJAnAt , anadhyavasAyavadityaprAmANyam , tathA viparyayavadaprAmANyApAdanArthamAha-grAhyavRttyananurodhipratipattervA, viparyayavaditi-grAhyasyAgnevidhirUpeNa vRttiragnibhavanaM, tadanurodhinI na bhavati yA 5 pratipattiH sA grAhyavRttyananurodhinI, tasyAH pratipatteAhyavRttyananurodhinyA hetoraprAmANyaM vyAvRttyanumAnasya, puruSe sthANupratyayavaditi prAguktanyAyabalenAniSTApAdanaM gatArtham , tasmAt dRSTavadevAnumAnatadAbhAsau, yathAdRSTajJAnAnubaddhatvAditi / ... evaJca tadapi dUSaNaM yatsambandhAnumAnalakSaNasya prasaktaM na dUSaNameva, dRssttvidhivRtternumaanokteH| 10. evaJca tadapItyAdi, atidezena sambandhAnumAnalakSaNasya 'sambandhAdekasmAt' ityAdeH 'asyedaM kArya kAraNam' (vai0 ) ityAdezca yatkila dUSaNaM-sambandhasyAviziSTatvAbhUmA[da]gnirityAdivat dIptitaikSNyAdInAmapi gamyatvaM dhUmapANDutvAdivizeSagamakatvavat dravyasattvAdisAmAnyasyApi gamakatvam , anervA gamakatvaM dhUmavat , dhUmasya vA'gnivadgamyatvamityete doSAH prasaktAH, dRSTavidhivRtteranumAnokteH yathA dRSTastathA saMdehAnadhyavasAyaviparyayanizcayakRdityabhyupagamAdityetadapi na dUSaNam , uktavidhivRttibhAva15 nAtvAdanumAnasyeti / / bhavatItyanumAna tvadiSTam , agnirna bhavatItyeko'bhavanArthaH, anagnirna bhavatItyaparo'bhavanArtha ityubhayato'pyabhavanaparamArthatvam , bhavanArthatAyAH kvApyabhAvAditi bhaavH| tatazca kimityatrAha-arthAntaramabhAvo veti / abhAvaprasaGge hetumAha-atyantamiti / arthAntaratvamabhAvatvaJca nirUpayati-agnirneti, udakAdiranagniH, udakAdirna bhavatIti ghaTapaTAdyarthAntaramevAnagnirna bhavatIti syAt , nanvanagnirna bhavatItyarthAntarameva bhavatIti na niyamaH, agnirapi syAttatazcAsmAkamiSTasiddhirityatrAha-ajJAnameveti, sarvasyApyabhavanarUpatvena 20 khapuSpatulyatvAdajJAnameva bhavedityaprAmANyApattiriti bhaavH| bhavanarUpasyaiva jJAnaviSayatvavyApyatvAdanagnina bhavatIti jJAnamanavadhRtArtha. 1; svAdanadhyavasAyavadapramANamevetyAha-atyanteti / abhAvasyApi jJAnaviSayatve vA bhUte'bhUtapratyayatvena viparyayavadapramANamityAhaviparyayavaditi / anumAnagrAhyo hyagnirbhavanarUpeNa pratIyate, pratyakSaviSayavat tasya cAnamivyAvRttiviSayatve tajjJAnaM grAhyavidhivRttyanurodhi na bhavati, bhAvAtmanyabhAvapratyayatvAdviparyayavadaprAmANyameveti bhAvaH / evaJca yajjJAnaM yathA dRzyate tadvadeva tadabhyu peyamiti nigamayati-tasmAditi / itthaM tadbhAvadarzanAdeva sAdhyasAdhanadharmayovidhi vyavasthApya paroktasambandhAnumAnalakSaNasya 25 bauddhana prasaJjitAni dUSaNAnyapyadUSaNAnyeveti pratipAdayati-evaJceti / sambandhAdekasmAt pratyakSAccheSasiddhiranumAnamiti sAMkhyasyAnumAnalakSaNam , asyedaM kArya kAraNamityAdivaizeSikalaiGgikalakSaNaJcAtidezena yadRSitaM tadapi dUSaNAbhAsameveti vyAcaSTeatidezeneti, 'na ca kenacidaMzena na saMyogI hutAzanaH / dhUmo vA sarvathA tena prAptaM dhUmAt prakAzanamiti saMyogena gamyagamakabhAve dhUmAta sarvaprakAreNa prakAzanaM prAptamato'gneH sAmAnyadharmA iva vizeSadharmA api dIptitaikSNyatArNatvapArNatvAdayo gamyAH syuH, kArikAyAM saMyogIti padena saMyogitvamAtraM na vivakSitamapi tu sambandhamAtram , tathA dhUmasya vizeSadharmavatsAmAnyadharmA 30 api dravyatvAdayo gamakA bhaveyuH, sarvaprakAreNaiva tayoH saMyuktatvAt kAryakAraNabhAvAcca dhUmAgyoH parasparaM gamyatvaM gamakatvaJca ... syAdityete doSAstvayoktA na saGgacchante, saMyogitvakAryakAraNabhAvAdayo dhUmAnyAdisAdhyasAdhanayovirdhirUpato yathA dRSTAstathaiva teSAM nizcayaH saMzayo'nadhyavasAyo viparyayo vA bhavanti nAnyena rUpeNetyevaM prasAdhitatvAditi bhAvaH / taduktAn doSAn darzayatisambandhasyeti / teSAmadoSatve hetumAha-dRSTavidhIti, dRSTavidhivRtteranumAnoktestvaduktaM dUSaNajAtaM na dUSaNamiti bhAvaH / si. kSa. chA. De. adhunamevotpataH / 2010_04 Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 942 Aamw liGgaliGgivicAraH] dvAdazAranayacakram kizcAnyat 'liGge liGgI bhavatyeva' ityasyAH kArikAyA yo'rthAvadhAraNavaiparItyenAnumAnamityuktaH tasya dUSaNArthamAhA''cAryo 'liGgena na vinA liGgI'tyAdi zlokena yathAha-na hi sarvatra liGgini liGgaM sambhavatyevAyo'gnivaditi, atrottaraM liGgini deze'gnimati dhUmo bhavanneva pakSadharmo bhavati, nAbhavan , asiddhatvAt , liGgini liGgaM bhavatyeva, vAtyAdivyudAsena, tasya cAgnigatataikSNyAdiliGgatvaM na bhavati, na dRSTatvAdbhUme taikSNyAdinA ca / vidhivRttyA, yathA vA''ha-yadA bhavati liGgaM tadA nAliGgini bhavatyudakAdau dhUma iti, tadapi na ghaTate niyamena tasya sadbhAve tatraivAgnau nAnyatra liGgatvam , atrazabdavAcyaitatpradezasambandhinyevAgnau liGgatvAt , tasmAt sa eva tasyaiva liGgam , dhUmagatadravyatvAdyanyaprakAzanantvasmadiSTadarzanavidhereva, tathA'vyabhicArAt / - yathA''hetyAdi paramatapradarzanaM yAvadayo'gnivaditi, niyamaviparyayeNa sodAharaNam , atrottaraM 10 liGgini deze'gnimati dhUmo bhavanneva pakSadharmo bhavati, nAbhavannasiddhatvAt , baiddhamUlatvAdivizeSaNAvadhRtapakSadharmasyaiva liGgatvAlliGgini liGgaM bhavatyeva vAtyAdivyudAsena, tasya ca-dhUmasyAgnigatataikSNyAdiliGga[tvaM] na bhavati, na dRSTatvAt dhUme-dhUme tasyAgneradRSTatvAt , taikSNyAdinA ca saha vidhivRttyeti, yathA vA''hetyAdiliGginyevetyasyAvadhAraNasya nirUpaNam-yadA bhavati liGgaM tadA nAliGgini bhavatyudakAdau dhUma iti, tadapi : na ghaTate, kasmAt ? niyamenetyAdi, tasya dhUmasya sadbhAve baddhamUlatvAdivizeSaparicchinne tatraivAnau nAnya- 15 trAyo'gnyAdau liGgatvam , kiM kAraNam ? agniratretyatrazabdasyAdhikaraNavAcino dhUmarvattvasya atrazabda atha 'liGge liGgI bhavatyeva liGginyevetarat punaH / niyamasya viparyAse'sambandho liGgaliginoH / ' iti kArikApUrvArdhoktAvadhAraNasya vaiparIye sati nAnumAnam, liGgaliginorasambandhAditi ya uktastvayA taM dUSayatItyAha-kizcAnyaditi, liGge liGgI bhavatyevetyevAvadhAryam, na tu lizini liGgaM bhavatyeveti, ayo'myAdau liGgAbhAvAt , lijhinyeva liGgamityavadhAyem, na punarliGga eva liGgIti, liGgAbhAve'pyayo'myAdau liGgidarzanAt vyabhicArAdityavadhAraNavaiparItye'numAnAbhAva uktaH, tanna yuktamiti 20 bhAvaH / paramatamupadarya tannirAkaroti-yathA''heti, liGge dhUme sati liGgyagnirbhavatyeva, na tu liGginyagnau satyavazya liGgaM bhavatyayo'gyAdau dhUmAbhAvAditi paramatapradarzanamityAha-paramatapradarzanamiti / liGgini liGgaM bhavatyevetyavadhAraNaM samarthayati-liGgini deza iti / agnimaddezAdisambandhena tenaivAgninA dhUmena bhUyate nAnyenAyo'myAdinA'bAdinA vA, na so'gnidhUmo na bhavati kintu bhavatyeva, evaJcAgnimatpradeze bhavanneva dhUmaH pakSadharmo bhavati, nApanItAgniko dhUmaH, asiddhatvAt , agnyavinAbhAvitvenaiva hi baddhamUlatvAdirUpeNAdhyavasitasya dhUmasya dhUmatvasiddheH pakSadharmatvAliGgatvam, na vAtyAdestasmAt 25 liGgini liGga bhavatyevetyapyavadhAraNaM yujyata eveti bhAvaH / agniniSThataikSNyAdivizeSA dhUmasya gamyA na bhavanti, taikSNyAdinA sahAmedhUme vidhivRttyA'dRSTatvAdityAha-tasya ceti / liGginyevetarat punariti pAdArthamAha-yathA vA''heti, bhavalliGgaM liGginyeva nAnyatrodakAdAvityarthaH atretyabhidheye pradeze eva pradhAnopasarjanabhAvena parasparaM niyamena bhavantAvagnidhUmau dezasyaikasya bhedavivakSAyAM sAdhyasAdhane bhavataH, tatra ca dhUmavastutvaM baddhamUlatvAdivizeSaNaviziSTameva, tasyaivAmyavinAbhAvitvena liGgatvAt , IdRzazca dhUmo nAyo'myAdito bhavati, tasmAdyAdRzAdagnestathAvidho dhUmo bhavati taM pratyeva tasya liGgatvamata etaddezasambandhini liji-30 nyevAgau dhUmasya liGgatvamityAha-tasya dhUmasyeti / tatra hetumAha-agniroti, asminnityatra, pratyakSaviSayasyedaMzabdasya 1 si. kSa. chA. De. bhvtitrevkssH| 2 si. kSa. chA. De. avndhmuul| 3 si. kSa. chA. dharmasvasyaiva / 4 si.kSa. chA. De. yathAvatve / 2010_04 Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mm 946 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre vAcyaitatpradezasambandhinyevAnau liGgatvAt , anyathA'numAnadoSabhAvasyoktatvAt , tasmAt sa eva tasyaiva liGgamiti siddham , yatpunaH dhUmagatadravyatvAdyamyaprakAzanaM tattvasmadiSTadarzanavidhereva tathA'vyabhicArAt / kintu yathA ca tvayocyate liGge liGgI bhavatyeveti tatra liGge celliGginiyamaH tathA ca dhUmAdagni5 gativat dhUmAvadhAraNakAraNavizeSasahacArAgnivizeSaH tebhya eva kimiti neSyate ? yathA pracura haritatRNendhano'gniH mazakanivAraNArtha yatra gokule kriyate tatraivoktavizeSo dhUmastAlpatAdivizeSAnagnergamayati tathA bahalatuSAvakIrNa gRhAGgaNagate mRtpAtrakArAH zilpino'gniM kurvanti tatraiva tauSastauSAgniM gamayatIti vizeSANAmapi liGgitvadRSTeliGga eva liGgino bhAvaH / (yathA ceti) yathA ca tvayocyate liGge liGgI bhavatyeveti tatra liGge celliGginiyamastathA cedaM 10 doSajAtaM-taikSNyaM kimiti neSyate ? dhUmAvadhAraNakAraNavizeSANAM dIptataramandaprakAzanAdivizeSasahacaratvAt dhUmAdamigativat tadavadhAraNakAraNavizeSasahacarAgnivizeSaH kasmAnneSyate ? tebhya eva-dhUmAvadhAraNakAraNavizeSebhyaH, syAnmatamadarzanamiti cettanneti darzanamastItyucyate tadyathA-pracuraharitetyAdi, yatra dogdhAraH puruSA eva dAhayanti ItivirahitAH, gokule haritatRNAvakIrNe, na cA''vAse, gavAM mazakanivAraNArtha haritatRNendhano'gniH kriyate, tatraiva taddaNDakoktavizeSo dhUmaH tArNAlpatAdivizeSAnagnergamayati, tathA 15 bahaletyAdi na taiyA''bhivRddhyA vizeSaH hasta[ta]lamRtpAtrakArAH zilpinastadgRhAGgaNagatastauSastauSAgniM gamayatIti vizeSANAmapi liGgitvadRSTeliGge-dhUma eva liGgina:-agnerbhAvaH, tasmAnAvadhAraNavaiparIyena liGgaliGgitA, na ca vizeSAgamyateti / saptamyantanirdezAt pratyakSaviSayadhUmAdhArapradezasambandhinyevAnau dhUmavattvasya liGgatvamanyathA'trazabdavaiyyApattiH, anyanumAnAsambha. vazca, agneH sAmAnyasya siddhatvAt ,na hi prasiddha sAdhyate, ayo'nyAdInAM tvaliGgitvaM tatra liGgAbhAvAt , liGgAbhAvazcApratyakSatvAt, 20 na hi te liGyante liGgadarzanAt teSAM liGganirapekSaprasiddhezca, tasmAdbaddhamUlatvAdivizeSaNaviziSTo dhUmaHpratyakSaviSayadhUmAdhArapradeza sambandhyagnAveva liGgamiti bhAvaH / dhUmaniSThena dravyatvAdisAmAnyadharmeNAgneH prakAzanaM na bhavati, agnitvadravyatvAdyavacchinnakAraNatAnirUpitakAryatAvacchedakatvasyAtiprasakte dharme dravyatvasattvAdAvabhAvAt , kAraNasthasAmAnyadharmavinA teSAM bhavanAditi yau tatkAryatvaniyamAzrayeNa gamyagamakabhAvAbhAvAvucyete tAvapi tadbhAvadarzanavidherevetyAha-yatpunariti / atha liGge liGgI bhavatyevetyatra doSamAha-yathA ceti / yadi liGge liGgino'vazyambhAvaniyamastarhi dhUmo'gnigatataikSNyAdeH kuto na gamaka ityAha-tatra linece25diti / liGge liGginiyamena liGgAddhamAt tatsahacAriNo'gnergativat dhUmanirNAyakebhyaH pANDubahalo gatyutsaGgitvAdibhyo tatsahacarANA magnigatadIptataramandaprakAzAdInAmapi vizeSANAM gatiH kiM neSyate yata ucyate'gneH sAmAnyadharmA eva gamyA na vizeSadharmA ityAhadhUmAvadhAraNeti / dhUmAvadhAraNakAraNavizeSAgnivizeSayoH sAhacarya na dRSTamato na gamyagamakabhAva ityAzaGkate-syAnmatamiti / sAhacarya dRzyata iti darzayati-darzanamastIti / kvAsti darzana mityatrAha-tadyatheti / mazakanivAraNaphalakadogdhRpuru SAnuSThitapracuraharitatRNAdikarmakadAhavati gokule dhUme baddhamUlapANDubahalorddhagatitArNapArNatvAdivizeSAH, agnau ca tArNAlpatvAdivizeSa 30 sahacarA dRzyanta iti bhaavH| dRSTAntAntaramAha-bahaletyAdIti, mRtpAtrapAkaphalakakumbhakArakartRkabahalatuSakarmakadAhavati gRhAGgaNa gate Ame dhUme baddhamUlapANDU gatitoSAdivizeSAH agnau ca tauSAdivizeSAH sahacarA dRzyanta iti bhaavH| tadevaM dhUmAgnivizeSANAM gamyagamakabhAvAt liGga eva liGgino bhAva iti tvadukkAvadhAraNaviparItAvadhAraNAbhyupagame na kAcit liGgaliGgitvakSatirna vaa'gnivishessaagmytetyaah-vishessaannaampiiti| nanu liGgino vizeSAstoSakArISAdayo na gamyante, liGgivyabhicAritvAt , liGgavizeSaiH sahAdRSTa si.kSa.De. liGgitvAt / 2 si.kSa. chA.De. dossaabhaav0| 3 si.kSa.chA.De. dhUmatvAcakaraNa / 4 si.kSa. chA.De. dohayantIti vi0| 5si.kSa. chA. De. naataayaami0| 6 si. kSa. chA.De. hstlaamR0| 2010_04 Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ liGginyeva liGgamityasya bhaGgaH] dvAdazAranayacakram athocyeta tasyaiva vyabhicAriNo vizeSA na tu gamyanta iti vizeSyokta evetyetadapi na, taipaNyAdivacanAt , mayA tatrApi coktameva tadbhAvadarzanavidhereva taditi, tasmAlliGge liGgI bhavatyevetyayuktamuktam / / athocyatetyAdi, syAnmataM mayA vizeSyokta evaM tANatoSAdivizeSA na tu gamyante, keSAm ? tasyaiva vyabhicAriNa ityetadapi na, taikSNyAdivacanAt tvayA hi dIptitaiNyAdayo vizeSA na gamyanta iti / kArikArtha vivRNvatoktatvAt , taikSNyAdInAJca gamyatvasya darzitatvAditi, kiJcAnyat mayA tatrApi coktameva tadbhAvadarzanavidhereva taditi-tadapi ca vizeSANAM gamyagamakatvaM sAdhyasAdhanadharmayostadbhAvena dRSTayovidhirUpeNa saMyogivadvRtteH dRSTabalenaiva, na vyAvRttyetyabhihitameva, tasmAlliGge liGgI bhavatyevetyayuktamuktam , liGgena na vinA liGgItyAdizlokazca sAdhUktaH / yadapyuktaM liGginyeva liGgamiti tadapi na ca liGginyeva liGgamiti niyamo vAsagRhavat , zakyate ca liGge dhUme niyamAdagniriti vaktum , asandhukSitAnagnitvAt , sa hyasandIptendhanAvastho'raNyavastho vA'gniradhUmako'dhUmakatvAdanagnireva, bhasmacchannasyApi bASpoSmapudgalanizcaraNAt sendhanatvaM sadhUmatvaJca paramArthataH tatpariNAmAt , sarvatra dhUme'gniniyataH, tathA'gnau dhUmaH, evaJca liGgaM liGgini vyApitvAdeva gamakatvaM bhajate, kRtakAnityatvavat / (na ceti) na ca liGginyeva liGgamiti niyamo vAsagRhavat-yathA vAsagRhe'panItAgnike liGginA'gninA vinA dhUmasya dRSTatvAdaraNinirmathanAvasthasyeti[vA], zakyate ca liGge dhUme niyamAdagniriti vaktum , kasmAt ? asandhukSitAnagnitvAt-sa hyasandIptandhanAvastho'raNyavastho vA''gniradhUmakaH, adhUmatvA 10 15 svAccetyuktameva viziSya vishessaannaamgmytvmityaashngkte-athocyteti| vyAcaSTe-syAnmatamiti / liGge liGgI bhavatyeveti kArikArtha prakAzayatA tvayA yadagnivadbhumo dravyatvAdInAmasti prakAzako na taikSaNyAdInAmiti hi vyAkhyAtam, asmAbhizca teSAM 20 gamyatvaM pratipAditamevetyuttarayati-ityetadapi neti / tvayA taikSNyAdInAmagamyatvaM darzitam , mayA cAdhunA dhUmavizeSaistatsahacarA agnivizeSA gamyanta iti darzitaM taikSNyAdInAM gamyatvamityAha-tvayA hIti / tatraiva svoktaM smArayati-mayA tatrApIti, dIptitaikSaNyAdivizeSAgatirapi tadbhAvadarzanavidhereva tathA'nyathA ca dRSTatvAditi tatrApyuktameveti bhAvaH / vizeSANAM gamyagamakabhAvo'pi sAdhyasAdhanabhUtayostayostadbhAvadarzanavidhereva yatra dRSTastadgamayati darzanabalena, natu yatra ca na dRSTastavyavacchedena vyAvRttibalenetyAhatadapi ceti / nigamayati-tasmAditi / atha liGginyeva liGgamityapyavadhAraNaM vAsagRhAdau bhUtAgnike dhUmavati vyabhicaritamiti 25 dUSayati-naca lingginyeveti| na cAnyayogavyavacchedaH sambhavI, bhUtAmike vAsagRhAdau bhaviSyadagnikAyAM nirmathanAvasthAraNau dhUmasya yogAdityAcaSTe-na ceti / agnivyApitvantu dhUmasya vaktuM zakyamiti darzayati-zakyate ceti / yatra yatrAgnistatra tatra dhUmaH, na hi dhUmamantaregAmirasti, asandIptendhanAvasthasyAraNyavasthasya ca prAgabhAvalakSaNasyAmeradhUmakatvenAnagnitvAt , yato hi sa na dahati ata evAnamiH, adahanAgamanalakSaNasyAna nitvAdudakAdivadityAha-asandhukSiteti, asandhukSitasyAnagnitvAdityarthaH / agni 1 si.kSa. chA. De. evAdoSasyApi zeSAnanu / 2 si. kSa. chA. De. namaH / 2010_04 Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 948 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ ubhayaniyamAre danagnireva, agi ragi lagi gatyarthA ityaGgenAt gamanAdagniH, anindhano na gacchati na dahati, agacchanna~dahannanagnireva, bhasmacchannasyApi bASpoSmapudgalanizcaraNAt sendhanatvaM sadhUmatva, paramArthataH tatpariNAmAt-amyabhihatakASThatRNAdIndhanAnAM sandIpanaprajvalanajvAlAGgAra murmura bhasmacchannoSmamAtrAdyavasthAsu lakSNadhUma pariNAmAzUnyatvAt sarvatra dhUme'gnirniyataH, tathAgnau dhUmaH evaJca kRtvA prayogaH - liGgaM dhUmo 5 liGginyagnau vyApitvAdeva gamakatvaM bhajate - vidhivRttyaivetyarthaH kRtakAnityatvavaditi dRSTAntaH, yathA kRtakatvamanityatAM vyApnuvadgamayati tathA dhUmo'pyagnimiti, evaM liGge liGgyapi grAhyam / ww www wwwww tvanmativadbhedaM kRtvA sAdhyadharmasya liGgitve sAdhanadharmasya liGgatve'pi brUmaH 'yathA liGgamapi vyApi liGginyajyapi tattathA / vyApitvAdubhayorliGgaliGgitA goviSANavat / ( graMthakRtaH ) saMyogivadvRttau sAdhyasAdhanayoH pradezadharmatvAt prasiddhAprasiddhasambandhitvavivakSayA dharmiNa 10 evaikasya liGgatvAlliGgitvAcca / tvanmativadityAdi, asmanmatena sAdhyaM sAdhanazcaikamevetyuktatvAt parasparavyApitvAdvidhirUpevobhayato'pi gamyagamakatA na vyAvRttyetyatra kiM citram ? tvanmatenApi bhedaM kRtvA sAdhyadharmasyAmerliGgatve sAdhanadharmasya - dhUmasya liGgitve'pi brUmaH 'yathA liGgamapi vyApi ' ( pranthakRtaH ) ityAdizlokaH, yathocyate www ~ zabdArthamAha-agi ragIti, agidhAturgatyarthe, gatyarthAnAM jJAnArthatvam, asandIpto hi na gamyate na vA dahati, ajJAyamAno'da15 hyamAnazca kathamabhiH syAditi bhAvaH / nanu bhasmanA pracchannasyAH kathamamitvamagamanAdityAzaGkAyAmAha - bhasma channasyApIti, tato bASpapudgalAnAmUSmapudgalAnAJca niHsaraNamanubhavasiddhamato'gnirjJAyate, evaM sendhanatvaM sadhUmatvaM ca paramArthato'styeva, dhUma pariNAmo'gneH, pariNAmi cAntareNa pariNAmaM na zaknoti kSaNamapi sthAtumiti bhAvaH / tadeva vyAkaroti - anyabhihateti, agninA'bhihatAni yAni kASThatRNAdirUpANIndhanAni teSAM sandIpana prajvalanAdayo yA avasthAstAkhapi sUkSmo dhUmapariNAmo'styeva tasmAt sarvatra dhUme'gnirniyataH, evaM sarvatrAnau dhUmo'pi niyata eveti bhAvaH / proktaviSayaphalabhUtaM prayogamAcaSTe - evaJca kRtveti / 20 liGgaM liGgini gamakatvaM bhajate- dhUmo'gnau gamakatvaM bhajate, vyApitvAdityarthaH, sarvAgbhigatvAt, na hi yassarvAnagnIn na vyApnoti so'gniM gamayituM zaknoti, yadi hi dhUmamabhirvyabhicaret tarhi dhUmasya dhUmatvameva sandihyeta, tataH saMdigdhAsiddho hetuH syAditi bhAvaH / tatrApi gamyagamakabhAvo nAnyavyAvRttirUpeNa kintu vidhivRttyevetyAzayenAha - vidhivRttyetyartha iti / dRSTAntamAha- kRtaketi / evameva liGgI liGge gamakatvaM bhajate vyApitvAdityapi bodhyamityAha evaM liGga iti / iyazca liGgaliGginoH parasparavyApitvena parasparagamyatoktirekasyaiva pradezasya sAdhyatvaM sAdhanatvaM bhajate kRtakAnityatvavat, yathaika eva zabdo'bhUtvA bhavan bhUtvA cAbhavan 25 kRtako 'nityazca tathaika eva pradezendhanAdirbhAvaH sAdhyatvasAdhanatvavyapadezaM labhata ityatra na kimapyAzcaryam, parantu tvanmatena medaM tayoraGgIkRtyApi parasparagamyagamakabhAva ucyata ityAzayenAha - tvanmativaditi / tvanmativaditipadaprayojanaM darzayati-asmanmateneti, sAdhyaM sAdhanaJcAsmanmata eka eva pradezaH, ata eva ca parasparavyApinI pradezasya vidhisvarUpabhAvabhUte sAdhyasAdhane parasparaM gamyagamakarUpe bhavataH, tava mate tu sAdhyasAdhanayorekAntaM bhedastathApi sAdhyadharmasyAgnerliGgatvaM sAdhanadharmasya dhUmasya liGgitvamapi pratipAdayAma iti bhAvaH / svoktiM kArikayA pratipAdayati yathA liGgamapIti, atretthaM kArikA syAditi sambhAvyate yathA 'yathA 30 liGgamapi vyApi liGginyatyapi tattathA / vyApitvAdubhayorliGgaliGgitA goviSANavat // ' iti / tvayA tvevamucyata iti tadIyAM 1 si.kSa. chA. De. ityaMgamANDamanA0 / 2 si. kSa. De. chA. atitvano / 3 si. kSa. De. chA, channanadahunabhireva / 4 si.kSa. chA De. evaM liGga evaM liGgI0 / 5 si. kSa. chA. liGgitve / 2010_04 Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uktanyAyamAraNam ] dvAdazAranayacakram tvayA 'kAmaM liGgamapi vyApi liGginyaGgi nu tattvataH / vyApitvAnna tu tattasya gamakaM goviSANavat' / (pramA0 sa0 ) iti, kimuktaM bhavati-satyapi kila kRtakAnityatvavat saMyogivadvRttyA'nyo'nyavyApitve dhUma evAnergamako nAgnidhUmasya yathA gotvAdviSANIti gotvaM viSANitvasya gamakaM na viSANitvaM goriti viSANitvasya gogajavRSamahiSavarAhAdiSu vyabhicArAditi, atrApi gamyagamakaniyamo'smanmatenetyeSa zlokaH yathA liGgamapi vyApIti, asya vyAkhyA-saMyogivadvRttAvityAdi, pradezadharmatvAt tasyaiva sAdhyasAdhanatvopava- 5 rNanaM prAguktamatidizya tathA liGgamapi vyApi, vAtyAdivyudAsena, agnipariNAmatvena baddhamUlatvAderubhayaliGgaliGgitA'styeva prAguktA smaryatAM ko doSaH ? iti / tameva nyAyaM smArayati ata eva ca yattadgoviSANavadekato vyabhicArAbhAvAdubhayaM liGgaM liGgi vA, viSANaM hi prameyatvavat vyabhicAri, itaravadgauravyabhicArI kRtakAnityatvayostubhayamavyabhicArAt , 10 asmaduktavyAptervidhirUpAyA eva gamyagamakatvAt 'vidheyArthapracAreNa ysmaadvyaaptirpekssyte| liGge liGgini ca vyAptiH tasmAt satyeva kAraNam // (granthakRtaH) iti, na yathA tvayocyate 'pratiSedhyApracAreNa yasmAdvyAptirapohate / liGge liGgini ca vyAptistasmAt satyapyakAraNam // (pra0 sa0) iti, vidheyo bhAva: nAbhAvaH pratiSedhyaH tasya pracAraH nApracAraH, tadarthagamanaprakarSaNa cAraH pracAraH, anya .. na dhUmasAmAnyAgnimadgativat , yasmAdvyAptirevaMvidhA paraspara- 15 saMsRSTA'pekSyate gatAdarthasya, asmadiSTA vaividhyena vyAptirubhayAvyabhicArAtmikA tasmAt sphuTamevAnvayadRSTAnto nocyate yatra yatra dhUmastatra tatrAgniH, yatra yatrAgnistatra tatra dhUma iti, tasmAt satyeva sAdhanam , tasmAd dRSTAntalakSaNamapi sAdhyenAnugamo hetoH sAdhyAbhAve ca nAstitA............... // ' (pra0 sa0) ityanarthakamathavA bhrAntam / kArikAmudbhAvayati-kAmaM liGgamapIti / asyA arthamAha-kimuktaM bhavatIti, zabde hi kRtakatvamanityatvaJca saMyogivat , 20 saMyuktAGgulidvayavadvarttate, nAdhArAdheyabhAvena vartate, evamagnidhUmAvapi pradeza saMyogivadvartete, kRtakatvAnityatvavadeva parasparavyApinau tathApi yathA kRtakatvameva liGgamanityatvameva liGgi kRtakatvaM hyabhUtvA bhavanakharUpam , anityatvantu bhUtvA'bhavanakharUpam , utpattyabhidhAnapUrvakamupasaMhRtiryato'to'nityataiva kRtakatvenAnumAtavyA, tasyaiva sadRzAparAparotpattilakSaNabhramahetusadbhAvenAnizcitatvAt , tathA dhUma evAgnergamako na tvagmidhUmasyeti bhAvaH / tatra nidarzanaM dadAti-yathA gotvAdviSANIti, viSANitvena goLapitve'pi na tasya gogamakatvam, gajavRSabhAdau tasya sattvena vyabhicArAt , vyApitvAttu viSANitvaM gotvasya gamyaM bhavatIti bhAvaH / tatkArikAzabdArthastu 25 liGgini liGgamapi yathepsitaM vyApi bhavatu, paramArthatastu liGgI vyApI bhavati, vyApitvasya gamyatAsamAnAdhikaraNatvAt , ata eva vyApitvena liGga ligino na gamakam , goviSANavaditi gamyagamakabhAvaniyamo liGgaliginorasmanmatena sambhavatIti kArikayA darzayati-yathA liGgamapIti, tatpradezendhanAdisambandhamupagamya sa evAgnidhUmo bhavati tasmAt pradezadhau tau saMyogivartate, toca vidhirUpAveva dRzyete na tvadhUmavyAvRttyanagnivyAvRttirUpau, yatra dhUmAgnI na dRSTau tayostadvyavacchedamAtrarUpatAyAM niHsvabhAvatve khapuSpatulyatvAdaniSTaprAptiH syAt, evazca pradezadharmatvAt saMyogivadvatteH tasyaiva ca pradezasya prasiddhAprasiddhaliGgaliGgidvAreNa sAdhyatvAt sAdhanatvAcca yathA liGgI vyApI bhavati tathA liGgamapi vAtyAdiparihAreNa vyApi bhavati, yataH baddhamUlatvAdivizeSaNaviziSTa eva 30 dhUmo'meH pariNAmaH, tathAvidhau ca dhUmAnI parasparavyApinau bhavatastathA prasiddhAprasiddhasambandhitvanibandhanaliGgaliGgitA ceti prAgupapAditameveti bhAvaH / amumeva nyAya smArayati-ata eva ceti, ubhayaliGgaliGgitvAdeva cetyarthaH / pUrva pratijJAtaM yattvanma 2010_04 Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 950 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre ata eva cetyAdi sahetukaM pratijJAtaM nigamayati yattadgoviSANavat-yacchabdo yasmAdarthe, tacchabdastannirdeze, yasmAdgoviSANavadekato na vyabhicarati tasmAdubhayaM liGga liGgi veti grAhyam , tadvyAkhyA-viSANaM hItyAdi, asAdharmyadarzanaM goviSANayoH kRtakAnityatvayozca gatArthaM prameyatvavat vyabhicAri viSANitvam , itaro dhUmaH tadvadgauravyabhicArIti, kiM kAraNamitthamiti cet-asmaduktAyA vyAptevidhirUpAyA eva gamyagamaka5 tvAditi, ata Aha-'vidheyArthe'tyAdi zlokaH, atrApi na yathA tvayocyate-pratiSedhyApracAreNetyAdi, tadvyAkhyA-vidheyo bhAva ityAdi, bhAvagrahaNamabhAvarUpAyAH vyApternirAkaraNArtham , kasmAd ? arthatvAdeva tasya bhAvasya nAbhAvaH pratiSedhyaH, tatrApracAraH sa cApramANaphalaM bhavitumarhati, arthAntarasyAtyantAbhAvasya vA vivakSitatvAt , prAguktadoSasambandhAcca, prakarSeNa gatiH pracAraH-vastuyathAbhAvAvagama ityarthaH, anutpiJjalegamaniketi, tadarthagamanamanyathAgamanam vaidhayeNa, na yathA tvadiSTamiti darzayati, na dhUmasAmAnyAgnimadgativaditi, 10 tivadbhedaM kRtvA sAdhyadharmasya liGgatve sAdhanadharmasya liGgitve'pi gamyagamakatAM brUma iti tatsahetukaM nigamayatItyAha-sahetukamiti / ata eva ceti padena heturupanibaddhaH, dhUmasyAgnipariNAmatvena baddhamUlatvAdivizeSaNayutasyaiva tasya pariNAmatvena tathAvidhatatsattve'gneragnisattve ca tathAvidhasya tasya sadbhAvenAvyabhicArAdubhayaliGgaliGgitvAdeva goviSANavaidhayeNAgnidhUmobhayaM liGgatvaM liGgitvaJca bhajata iti bhAvaH / yasmAditi, yasmAddoH sAdhyatve viSANitvaM vyabhicarati, na ca viSANitvasya sAdhyatve gotvaM vyabhicaratItyekato vyabhicAri viSANitvaM dhUmAnI tu na tathA tasmAdubhayaM liGgaM liGgi vA yathAvivakSaM bhavata iti bhAvaH / uktameva vyAkhyayA poSayati15 tadvyAkhyeti, goH sAdhyatve prameyatvavadviSANitvaM vyabhicAri viSANitvasya sAdhyatve dhUmavadgotvamavyabhicArItyekato vyabhicAraH, kRtakatvAnityatvayostUbhayathA'pi na vyabhicAraH, idameva goviSANayoH kRtakAnityatvayozcAsAdharmyamiti bhAvaH / IdRze vaividhye kiM nibandhanamityatrAha-asmaduktAyA iti, tadbhAvadarzanAdvidhirUpeNa sAdhyasAdhanayorgamyagamakabhAvasyoktatvAditi bhAvaH / idameva nibandhanaM kA rikayA khayA darzayati-vidheyArthetIti 'vidheyArthapracAreNa ysmaadvyaaptirpekssyte| liGge liGgini ca vyAptiH tasmAt satyeva kAraNam // ' iti kArikA'tra sambhAvyate / tvayA liGge liGgiAni ca svalakSaNe satyapi vyAptiH kAraNatvena neSyate tatra 20 pratyakSAtiriktapramANapravRttyanabhyupagamAt , tadatiriktapramANAnAJca pratiSedhye'pravRttyA tadapohalakSaNasAmAnya eva pravRttirabhyupagamyate, yata ucyate tvayA 'pratiSedhyApracAreNa yasmAdvyAptirapohate / liGge lizini ca vyAptistasmAt satyapyakAraNam // ' iti tadayukta. mityAzayenAha-atrApIti, yathA tvayA kArikayocyate na tathA, kintu sA kArikA parivaya'tthaM paThanIyeti bhAvaH / kArikA vyAcaSTe-vidheyo bhAva iti, vidhirUpadharmAvacchinno bhAvaH, na tu vyAvRttisvarUpadharmAvacchinno'bhAvarUpaH, arthyamAnatvAt, na hyarthakriyArtha kenacidapyabhAvo'rthyate, vidheyAtmano hi bhAvasyaiva yAthAtmyenAvagamaH pramANairbhavati, bhAvatvavyApyatvAt pramANAnAm , 25 kiM tu vahvayAdizabdebhyaH pratiSedhye'nagnyAdau pramANapravRttyabhAvAdapohagatA vyAptirevApekSyate yatrAdhUmavyAvRttistatrAnagnivyAvRttiriti na tvanvayabhUtabhAvaniSTA vyAptirapekSyate yatra dhUmastatrAgniriti tattu na zakyamabhyupagantum , abhAve pramANApravRttyA'pramANaphalatvApatteH tasmAdbhAvaniSThA vyAptirapekSyata eveti bhAvaH / nAbhAva iti, abhAvo na pratiSeDhuM yogyaH pratiSedhyatvasya bhAvatvavyAtatvAditi bhAvaH / yadi pratiSedhye'nyasmin pramANapratyabhAvAt tadapoha evApekSyate tanagnivyAvRttyadhUmavyAvRttibhyAmarthAntarasyAgnidhUma bhinnasya ghaTapaTAderatyantAbhAvarUpasya khapuSpasya vA'gnidhUmAbhyAM gatiH syAdityanumAnAprAmANyApattirityAza30 yenAha-arthAntarasyeti / evaJca vidheyArthasya prakarSeNa gatiH-vastu yena rUpeNA'sti tathAbhAvAvagamaH vidheyArthapracAra ityAha prakarSeNeti / anatpialagamaniketi. ziSTakArikAyA gamanikA-vyAkhyA, anutpijalA - atyantAvyAkulA- parisphuTetyarthaH / prakRSTagatiM darzayati-tadarthagamanamiti, yatra dhUmastatrAmiriti gamanaM tadarthagamanam , tadvaiparItyena gamanamanyathAgamanaM yatra yatrAgnistatra tatra dhUma iti / na tu tvadiSTA gatiH kevalaM dhUmAdevAgnigatiH prakRSTagatirbhavatItyAha-na dhUmasAmAnyeti, 1 si. kSa. chA. De. asaadhrm| 2 si. De. anutpiMjAgamaH / 2010_04 Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bauddhakArikAzikSaNam] dvAdazAranayacakram ekato vyAptiM viSANitvAdikalpAM darzayati, yasmAdvyAptirevaMvidhA parasparasaMsRSTA'pekSyate gAvarthasya, tasmAt satyeva vyAptiH sAdhanamityabhisaMbhatsyate, vizabdasya vaividhyArthatvAt taddarzayati-asmadiSTA vaividhyena vyAptirubhayAvyabhicArAtmikA tasmAtkim ? sphuTamevAnvayAtmako dRSTAnto nocyate'smAbhiH, yatra yatretyAdirubhayavyAptipradarzano gatArtho yAvat satyeva sAdhanamityuktyupasaMhAra iti, tasmAt dRSTAntalakSaNamapi 'sAdhyenAnugamo hetoH' ityAdiprayoganiyamAbhidhAnAtmakamanarthakamathavA bhrAntazca / atrAnvayidhUma: yathA'gnisAnnidhyArthavizeSaNai--mAtmalAbhAdbhUmavattvamagnisAnnidhyasAdhakaM tathA zabdakRtakatvaM, pUrvapUrvavarNavinAzasyottarottaravarNotpatteH kAraNatvAt , zivakAdivinAzakrameNa ghaTakRtakatvavat , asmAdeva ca nyAyAdyadapyuktaM tvayA 'nAzinaH kRtakatvene'tyAdi tadapyevamavyayaM 'nAzinaH kRtakatvena vyAptestatkRtakaM kRtam / anityatvamabhivyAptyA kRtake'rthe pradarzyate / / 10 tadvyAkhyA ceyaM............. ............kRtakatvasyAnityatvamiti, etasmAdeva nyAyAt yo yuktaH 'viSANitvena gauAptaH' ityAdizlokaH so'pItthaM paThitavyaH, 'viSANitvena gauApto viSANitvaM prasAdhayet / gavyevAniyamAttattu na gavArthaprasAdhanam // ' gotvAdviSANIti saMyogivadvidhivRtteH sAdhayet viSANitAM gotvam , tenaiva niyatatvAt , viSANitvaM punarasmAdeva nyAyAt gavArtha na sAdhayet , evaM tAvadAdhArAdheyavadvRttipakSe / / doSAH saMyogivadvidhivRttipakSe guNAzceti dvayamapyuktam / yathetyAdi, evaM kRtvA yathA'gnisAnnidhyAthai vizeSaNaiH dhUmAtmalAbhAdagnisAnnidhyasAdhakaM [dhUmavattvaM] tathA kRtakatvaM ghaTAdau gha[ kArAkAra TaMkArA'kAravisarjanIyAnAM pUrvasya pUrvasya vinAza uttarottarotpatteH kAraNaM tata eva vinAza; anityatvAdutpatteH kRtakatvasyAtmalAbhAdanityatvasAnnidhyaM gamayatItyubhayato vyAptiH sAmAnyapadamanyavyAvRttidyotakam / kuta ityatrAha-yasmAditi, arthasya gatau yasmAt parasparasaMsRSTA vyAptirapekSyate tasmAdityarthaH / 20 evaJca vidyamAnavyAptiH kAraNameva nAkAraNamiti darzayati-tasmAditi / kathaM vyAptiH parasparasaMsaSTetyatrAha-vizabdasyeti. vividhaprakAreNAptiAptirityatra vItyupasargasya vaividhyArthatvAditi bhAvaH / kathaM vaividhyaM vivakSitamityatrAha-asmaditi / parasparavyAptiragnipariNAmabhUtabaddhamUlatvAdivizeSaNaviziSTadhUmasyAgnezca prasiddhAprasiddhasambandhitvavivakSayaikasyaiva pradezasya sAdhyasAdhanatvayorasmadiSTA, ata eva yatra dhUmastatrAgniriti yatrAgnistatra dhUma iti dRSTAnto nopadIte, vyAptigrahArthaM hi dRSTAntapradarzanam , vyAptizcAgnitatpariNAmadhUmavizeSayoH pariNAmapariNAmibhAvAdeva parisphuTamavagataiveti nArthastenetyAzayenAha-sphuTameveti / evaM 25 parArthAnumAne'vazyaM dRSTAntaprayogaH kArya ityapi niyamo'narthakaH, randhanagRhe'smin dhUmo'nvayIti niyamenAbhidhAnaM bhrAntameva, dRSTAntamantareNApi ubhayAvyabhicArAtmakavyAptijJAnasambhavAdityAha-tasmAt dRSTAnteti / agnidhUmayoryathobhayAvyabhicArAt parasparasaMsRSTA vyAptistathaiva kRtakAnityatvayorapIti darzayati-yatheti / sAmAnyato dhUme sAdhye'gnerivAnau sAdhye dhUmo'pi vyabhicArItyubhayavyabhicAravAraNAyAmipariNAmabhUtasya baddhamUlatvAdivizeSaNaviziSTasyaiva dhUmasya gamakatvAt sa yathA'gnimattvaM gamayati tathA'gneH sannihitatvaM nimittatvaJca gamayati tadvat zabdaniSThaM kRtakatvamapItyAha-evaM kRtveti, agnisAnnidhyagamakairbaddhamUlatvAdivizeSaNairyatasyaiva 30 dhUmasyAgnita AtmalAbhAdagnivadagnisAnnidhyasAdhakatvaM yathA tathA ghaTAdizabdagatakRtakatvasyApi, taddhi kRtakatvaM pUrvavarNavinAzamantareNa si.kSa. chA. De. gatAdarthasya / 2 si.kSa. chA. De. dvaividhyaa0| 3si.kSa. chA. De. kaMmavAbhrAMtaM vaatrtvaapidhuumH| 4 si. kSa. De. chA. saanidhyaarthevi0| 5 si.kSa. chA.De. degttaakaa0| 6 si.kSa. chA. De. danityatvasAnnidhyamevAnityatvasAnidhyaM / dvA0 43 (120) 2010_04 Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 952 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre satyeva kAraNam , zivakAdivinAzakrameNa, etadarthabhAvanA gatArthA, agnisAnnidhyArthetyAdi yAvaddhaTakRtakatvavaditi, tathA zabde'pi bhAvayitavyaM prayatnAntarIyakatvAnityatvayoriti, asmAdeva ca nyAyAdyadapyuktaM tvayA 'nAzinaH kRtakatvena' ityAdikArikayA ekato vyAptigamakatvapradarzanArtha, tadapyevamavyayaM 'nAzinaH kRtakatvena vyAptestatkRtakaM kRtam / anityatvamabhivyAptyA kRtake'rthe pradarzyate // ' ( ) tadvyAkhyA ceya5 mityAdi yAvat kRtakatvasyAnityatvamiti, gatArtham , sthApitamityanuvartanAditi, etasmAdeva nyAyAdyo hyuktaH 'viSANitvena gauAptaH' ityAdi zlokaH so'pItthaM paThitavyaH 'viSANitvena gauApto viSANitvaM prasAdhayet / ' gotvAdviSANIti saMyogivadvidhivRtteH sAdhayedviSANitAM gotvam , tenaiva niyatatvAt , viSANitvaM punarasmAdeva nyAyAt 'gavyevAniyamAttattu na gavArthaprasAdhanam' [ evaM ] tAvadityAdi bhaktyA'rthopasaMhAro dvayamapyuktam , anyApohaviziSTArthaikadezAnvayadarzanAdanumAnamabhidhAnaM vA AdhArAdheyavadvRttyA na gamayatItyuktam , atra ca 10 pakSe kAMzcidoSAnatyadizAma yadIdRzaM na pAThAntaram , saMyogivadvidhivRttyobhayato vyAptyA gamayatItyatra ca pakSe guNAnabhyadhAmetyevaMzabdena smArayati / na sambhavati, yathA zivakasthAsakakozakAdipUrvapUrvakhabhAvavinAzamantareNottarottarasvabhAvo notpadyata iti pUrvasvabhAvavinAza uttarakhabhAvotpatterhetustathottaravarNotpattAvapi pUrvapUrvavarNavinAzo hetuH, evaM pUrvapUrvasyotpattiM vinA vinAzo'pi na bhavati, ata utpattirapi heturvinAzasya, vinAzo'nityatvaM, utpattiH kRtakatvam , evaJca kRtakatve sati anityatvasAnnidhyasya, anityatve sati kRtakatvasAnnidhyasya 15 cAvazyaM bhAvAdubhayato vyApteH kRtakatvamanityatvasAnnidhyaM gamayatIti bhAvaH / nanUbhayato vyAptiH satyeva yadi kAraNaM tarhi yatrobhayato vyAptirnAsti prayatnAnantarIyakatvAnityatvAdisthale tatra kathaM prayatnAnantarIyakatvasya gamakatvamityAzayenAha-tathA zabde'pIti, vidyudabhrAdAvapi prayatnAnantarIyakatvaM prAk sAdhitameva, ata ubhayato vyabhicArAbhAvAt parasparasaMsRSTA vyAptiH satyeva kAraNamiti bhAvaH / evaJcaikato vyAptergamakatvapradarzanaparakArikA tvadIyA kiJcitparivartya paThyamAnA yujyata ityAzayena tadIya kArikAM darzayati-nAzina iti, anityatvasyAvinAbhAvinA kRtakatvena vyAptau satyAmapi prayatnAmantarIyakatvavyAptimatA'nityatvena 20 prayatnAnantarIyakatvaM yathA nA'numIyate tathA nAnityatvasya gamakatvam , kRtakatvasyAvinAbhAvinA'nityatvena vyAptistu kAraNamiti tatkArikAbhAvArthaH, parivartya paThati-nAzinaH kRtakatveneti / atra vyAkhyA na sphuTA'to na vyAkhyAyate / ekato vyAptergamakatve nidarzanatayA proktAM kArikA pradarya tAM parivartya paThati-etasmAdeveti, viSANitvena vyApto gauraviSANinivartakaH, tathAvivakSitatvAt , gotvena vyAptaM viSANitvaM nAgavArthanivarttakamavivakSitatvAditi tdiiykaarikaarthH| parivartya paThitAM kArikAM darzayativiSANitveneti / gotvaM viSANitvaJca gavi saMyuktAGgalidvayavadvidhirUpeNa vartate na tvagovyAvRttirUpeNAviSANivyAvRttirUpeNa ca, yayozca 25 yathAbhAvena darzanamasti tayostathAbhAvenaiva siddhirbhavati, gotvasyaiva viSANitvena niyatatvaM dRSTamato gotvaM viSANitvaM gamayati, viSANitvasya gotvena niyatatvaM na dRSTamapi tu aniyatatvameva dRSTamatastanna gavArthagamakamiti bhAvamAha-gotvAditi / gavyeva viSANitvamastIti niyamAbhAvAttanna gorUpamartha sAdhayitumalamityAha-viSANitvaM punariti / tathA dRSTavidhivRtteranumAnamityasmAdeva nyAyAdaniyatarUpatayaiva dRSTatvAnnAnumAnamiti bhaavH| tadevaM tadbhAvadarzanavidhereva gamakatvAgamakatve vibhajyopadarzite ityupasaMharati evaMtAvaditi, adhUmAnagnivyAvRtte pakSe'dhUmavyAvRttidarzanAdanagnivyudAsenAgnipratItirAdhArAdheyavadvRttyA bhavatItyanumAnam, zabdo'pi 30 tathA'numAna mityevaM yastava pakSassa na sambhavatIti doSA yathA'smAbhistvadIyAH kArikAH parivRttya pradarzitAstathA'nabhyupagame pradarzitAH, saMyogivadvidhivRttyobhayato vyAptyA gamayatItyatra ca guNA uktA iti bhAvaH / nanvabhidhAnAbhidheyasambandho'numAnAnumeyasambandharUpa eva, yathaivAnvayavyatirekAbhyAM dhUmAdamyanumAnaM tathaiva zabdAdarthAnumAne tAvanvayavyatireko tulyAtulyayovRttyavRttyAtmako dvAraM bhavati, 1 sAnnidhyArthebi. si.kSa. chADe. kArikAyA e.| 2 si. kSa. chA. De. pradarzanArtha / 3 si. kSa. De. chA. anityatvaMtvadabhiNyAcyA kRtako'ye prdrshite| 4 si kSa. chA. De. jeyH| 5 si. kSa. chA. De. 'natidezAmayadIdRzAna / ___ 2010_04 Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anvivimanam wwanmmmm anvayavyatirekAbhAvAkhyAnam] dvAdazAranayacakram 953 kizcAnyat yatpunarniruktIkRtyAnvayAsambhavaM vyatirekAsambhavamAzaGkayoktaM syAdetadvyatirekasyApyasambhava iti, tadyuktamuktam , uktasaMyogivadvidhivRttimantareNAnvayavyatirekayorabhAvAt , anvayavyatireko hi pratyayAtmakau, na vastugate tulyAtulyayovRttyavRttI tvadukte, vizeSasyaiva vastutvAt / yatpunarniruktIkRtyetyAdi, tvayA'nvayavyatirekAvarthAnumAne dvAramityuktvA guNasamudAye / DityAkhye'rthe kANakuNTAdyavayavAnvayAnabhidhAnAdanvayAsambhavaM niruktIkRtyAnvayAsambhava[va] vyatirekAsambhavamAzaGkayoktaM syAdetadvyatirekasyApyasambhava iti tadyuktametattvayoktam , kasmAt? uktasaMyogivadvidhivRttimantareNAnvayavyatirekayorabhAvAt , tayoreva tAvallakSaNam , anvayavyatirekau hi pratyayAtmakau-samAnabhavanAnuvRttipratyayo'nvayaH, tadviparIto vyatirekaH, na vastugate tulyAtulyayovRttyavRttI tvadukte, kasmAt ? vizeSasyaiva vastutvAt , asya nayasya syAdvAde'nekAtmakatvAt / tatrAnvayAbhAva ukta eva tvayA, asmAbhizca tvanmatavat vyatirekAbhAvo'dhunocyate na ca sambhavo'sti liGgasya sarvAn vyAvAn vyatirecayitum , AnantyAt , sarvavRkSArthAnvayavat , yattUcyate'tulye satyapyAnantye tato'nyasyAbhAvamAtraM sAmAnyato vyatirecanIyaM liGgeneti, atra brUmaH, na dRSTavalliGgaM liGginaM yadi prakAzayet sarvatra liGginyadarzanAttalliGgaM liGgameva na syAt , agatirvA sarvathA bhavet , liGgamapadezaH kAraNaM nimittamityAdi, 15 tatra vizeSasyaiva vAcyatvAdanumeyatvAcca sAmAnyasyAsattvAdeva pUrvamadRSTatve vizeSasyaiva dRSTasya kalpitasAmAnyopasarjanadvAreNa vAcyatvam , zabdasyApi tathaiva vAcakatvam , tathA'numAne'pi, bhedAvivakSApAditaikatvasAmAnyaliGgabhAvApannadharmastathAbhAvitaikatvavAcyaliGgayabhedAttadbhAvadarzanAdeva gamyo gamakazca / tatra tu tulye nAvazyaM sarvatra vRttirAkhyeyA, arthasya kvacidAnanye AkhyAnAsambhavAt na hi vRkSazabdasya sarveSu vRkSeSu darzanenApi 20 vRtterAkhyAnasambhavaH, tasmAnnAnumAnamityanvayAbhAvaH, yadyapi kvaciDDitthAdiSu sambhavo'sti tathApi kANakuNTAdiguNasamudAyarUpasya DitthAdeH sarvAtmanA'pratItena tadvAreNAnumAnam, ata eva vyatirekasyAtulye sarvasminnavRttisvarUpasyApyasambhava iti yadukkaM tvayA tadapi yuktamevoktamiti pradarzayituM tanmatamAha-yatpunariti / vyAcaSTe-tvayeti, vyAkhyA spaSTA / taduktiyuktatAsAdhakamAhauktasaMyogivaditi, ekasyaiva pradezasya liGgitvAliGgatvAca sAdhyasAdhanavattayA bhedavivakSAyAmaGgulyoriva saMyogivadvidhivRttyA. nyo'nyapradhAnopasarjanabhAvena niyamena bhavantau tAvagnidhUmAdidhau sAdhyasAdhane bhavata iti pUrvoditasaMyogivadvidhivRttimantareNa 25 nAnvayavyatireko bhavata iti bhAvaH / tvayA tulye sarvatra vRttiranvayaH, atulye sarvatrAvRttirvyatireka iti vastuno dharmabhUto sAmAnyasvarUpAvanvayavyatireko pradarzitau, asmizcobhayaniyamAre'nekaikAtmakavastuviSayasyAdvAdasyaikadezabhUtAnekAtmakavizeSasyaiva vastutvAbhyupagantari tvaduktatathAvidhavRttyavRttyabhAvAdanvayavyatireko jJAnasvarUpAvevetyAzayenAha-tayoreva tAvaditi, anvayavyatirekayoreva tAvadityarthaH, samAnabhavanAtmA yA'nuvRttistadviSayajJAnamanvayaH, asamAnabhavanarUpavyAvRttiviSayavijJAnaM vyatireka iti tayorlakSaNamiti bhAvaH / tvadupadarzito padArthadharmo na tAvityAha-na vastugate iti / anvayAbhAvasya tvayaivopapAditatvAdadhunA 30 vyatirekAsambhava eva mayocyate ityavatArayati mUlam-tatrAnvayAbhAva iti / liGgaM zabdo dhUmAdisAdhanaM vA'nyAn yonapodumasamamityAha-na ca sambhava iti / tatra zabdAtmaka liGgamupAdAya vyAkaroti-vRkSazabdasyati, 1 si.kSa. chA. De. asmAduktaH / 2010_04 Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre na ca sambhavo'stItyAdi, vRkSazabdasya zaktirnAsti sarvAnavRkSAn vyatirecayitum kasmAt ? AnantyAt, Ananye hi bhedAnAmityAdigranthavyAkhyAtanyAyavadavRkSArthAnAM ghaTapaTAdInAmAnantyAvyatirecanAbhAve nyAyo draSTavyaH, sarvavRkSArthAnvayavaditi dRSTAntaH yathA sarve vRkSArthA AnantyAt sambandhAzakyatvAdanvayAbhAvAccAnabhidheyAH tathA bahutaravyAvartyaghaTapaTAdyanantatvAdavyatirekaH, tathA dhUmasyoda5 kAdisarvAnagnivyatirecane sAmarthyAbhAvo vAcyaH, sarvavRkSAnanyAdanvayavaditi, atra parihArastvayokta AzaMkyate yattUcyata ityAdi, anvayagatadoSabhAvaM vyatirekagataguNazca darzayati granthaH-atulye satyapyAnantya ityAdi, tato'nyasyAbhAvamAtraM sAmAnyato vyatirecanIyaM tadbhedarUpANyasaMspR[za]tA zabdena liGgena vA, tasmAdadoSa iti parihAraH, atra brUmaH, na dRSTavadityAdi, yadi dRSTavadvidhirUpeNa liGgaM liGginaM na prakAzayet sarvatra liGginyadarzanAttalliGga liGgameva na syAt , agatirvA sarvathA bhavet kasyacidapyarthasyeti piNDArthaH, 10 etadvyAkhyA-liGgamapadezaH kAraNaM nimittamityAdiparyAyakathanam , zabdaH parArthaH, dhUmAdiH svArthaH, vAcyavAca mmmmmmm vRkSazabdasya hyartho'vRkSavyAvRttimAn vAcyaH, tatrAvRkSo vRkSabhinno ghaTapaTAdizabdavAcyo ghaTapaTAdistathA ca yathA sarvavRkSeSu vRkSazabdasya zaktirnAsti tathA tAn ghaTapaTAdIn vyAvarttayitumapi tasya zakti sti, AnanyAdhyAvAnAmiti bhaavH| tameva hetumAhaAnantyAditi / prAguktahetuvyAkhyAnamatrAtidizati-Anantye hi bhedAnAmityAdIti / bhedAnAM hyAnantye ghaTapaTAdInAM sambandhaH zabdenAkhyAtumazakyaH, na cAkRtasambandhasteSAmabhidhAyako yathA tathaiva vyAvAnAM medAnAmAnantyAcchaGgagrAhitayA na ghaTa15 paTAdIn vyAvarttayituM kSama iti bhAvaH / dRSTAntamAha-sarvavakSArthati / dRSTAntaM vizadIkaroti-yathA sarva iti / dArTAntikamAha-tathA bhutreti| atha sAdhanAtmakaM liGgamupAdAya vyAkaroti-tathA dhUmasyeti, yathA nikhilAnAM vRkSANAmAnantyena zabdena saha sambandha AkhyAtumazakyastathA'nagnivyAvRttimadgamakatayeSTasya dhUmasyAnagnibhUtAn ghaTapaTAdIn vyAvAn zRGgagrAhitayA vyAvartayituM nAsti sAmarthyamiti bhAvaH / nanu bhavatu vRkSazabdena sarvavRkSANAmabhidhAnAsambhavaH sambandhAzakyatvAt, vyatirecanantu sambhavati, nahi ye'vRkSA ghaTapaTAdayo vizeSAste vyAvartanIyAH kintvavRkSasAmAnya vyAvatyai zabdena, liGgena cAnagnisAmAnyamityA20 zaGkate-yattUcyata ityAdIti / yadvastu yena rUpeNa dRzyate tattathA'pratibodhayalliGga zabdo vA kathaM talliGga zabdo vA syAt , tAbhyAM hi yena rUpeNa bodhyate vastu na tathA tad dRzyate tasmAt kasyacidapyarthasyAvagati va syAdityAzayenottarayati-na dRssttvditi| sarvatra liGginIti, na hi sarvatra liGgini liGgasya sambhavo'stItyuktatvAt sarvaliGgayaprakAzakatvena na talliGgamiti bhAvaH / anyApoharUpeNa vastuno'darzanAttathA bodhane'gatiH pdaarthaanaamityaah-agtirveti| liGgapadena zabdahetvorgrahaNe yuktimAha-liGgamapa deza iti, liGgaM heturapadezaH zabda iti paryAyatvAt svArthalakSaNaM liGgaM parArthalakSaNo'padezarUpaH zabdazca liGgapadena gRhIta iti bhaavH| 25 hetumAha tayoraikyena grahaNe-vAcyavAcaketi, anumAnAnumeyasambandhAbhidhAnAbhidheyasambandhayorvizeSo nAsti, ayaM bhAvaH zabdasyArthena saha jAtyA vyaktyA vA saMyogAdisambandho na sambhavati vAstavaH vyaktyantaraparityAgena vyaktyantarapravRttyayogAt, dRSTaJca gAmAnayetyukte govizeSAnayanam, sarvatra jAterasambhavAcca, vyaktInAmanityatvena tenaiva sahotpannasya sambandhasyAnupakAriNi zabde'samAzrayatvAt , ata eva yogyatApi na sambandhaH, bhedAbhedavikalpAbhyAM tadasambhavAt , nanu tarhi zabdArthayoH sambandhAbhAve zabdAdarthapratItiH kathamiti ceducyate, vakturarthavizeSapratipAdanecchAjanitaH zabdaH svapratipAdanAbhiprAyaprakAzitamartha sUcayati 30 tadabhiprAyAdidaM vacanamAgatamiti viduSaH, tathA ca tadabhiprAyavacanayoH janyajanakabhAvAt zabdAdarthapratipattiravinAbhAvAt , anyathA tathAvidhArthapratipipAdayiSayA tathAvidhazabdaprayogAnupapatteH / na cAvinAbhAvena zabdAdarthapratItau zabdasya dhUmasyeva vAcakatvaM na syAdevamagnerivArthasya vAcyatvamiti vAcyam, imamartha zabdena pratipAdayAmIti pratipAdanAbhiprAyAcchabdaprayoge kRte zabdasya vAcakarUpatayaivotpattaH, evaJcAvinAbhAvAt vAcyavAcakabhAvAdasAvanumAnAnumeyasambandha eveti liGgayate gamyate liGgI artho vA'nena liGgena zabdena 1 si. kSA. chA. De. bhAmAsthAna. / 2 si. kSa. chA. De. doSAbhAvaM / 2010_04 Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apohena liGgAdyaprakAzitA] dvAdazAranayacakram kasambandhasyAnumAnAnumeyasambandhasya cAviziSTatvAdaikadhyena dvividhasyApyanumAnasya grahaNam , tatra vizeSasyaiva vAcyatvAdanumeyatvAJcArthasya sAmAnyasyAsattvAnnahyabhAvo vAcyaH, khapuSpavat , tasya-sAmAnyasyAsattvAdeva pUrvamadRSTatve vizeSasyaiva dRSTasya kalpitAsatyasAmAnyopasarjanadvAreNa vAcyatvAt zabdasyApi tathaiva vAcakatvAt-sAmAnyopasarjanopAyena, tathA'numAne'pi vidhiH, [anaM] tatvAt liGga zabdo dhUmAdi vA kathaM gamakaM bhavati ? ucyate-bhedAnAmavivakSayA sAmAnyasyaikatvApAditaM-[ApAditaM]teSAmekatvaM bhedAnAM yasmiMstalliGgaM / bhedAvivakSApAditaikatvasAmAnyaM liGgaM tadbhAvApanno dharmo dhUmazabdAdiH, tathA bhAvitaikatvasya-tena zabdadhUmAdiprakAreNa bhAvitamekatvaM zAkhAdibhinnAvayavavatastaroH tApAdibhinnakarmavatazcAgneH liGginazca, vAcyaliGgyabhedAt prAguktanyAyenAtmanaivAtmano vAcakaH AtmanaivAtmano'numeyaH, tadbhAvadarzanAdeva sAmAnyasya vizeSapratipAdanArthatvAt zivikAvAhakayAnezvarayAnavadgamaka[tvam , tadbhAvenaivAgnereva dhUmatvAt baddhamUlAdiviziSTatayA dhUmasyaivAgnitvAdAdimadhyAnteSu araNyAdIndhanasandhukSaNamurmurAdyavasthadhUmAdipudgalAgnitvAt, eva-10 muktanyAyena liGgaM gamakaM liGgI gamyazcetyadoSa ityatItaM nyAyaM smArayati / yadi tu na tathA prakAzayatItISTaM kintvanyApohena, tato naiva prakAzakaM syAt sarvasyAdarzanAt, pratidravyamapohyasyAdarzanAt kiM tadarthAdanyadadRSTameva bhavedyatazca buddhAvRttiriSTA ? na hi sa vRkSo'gnirvA bhavati tato'nyo vA, adRSTatvAdvandhyAputravat , dRSTa evAyamatra bhavati na bhavatyanyo vA tataH, na ca tena dRSTenAtulyamatacchabdamatadrUpamavRkSo'nanyAdi 15 vA, tathA tathA'dRSTaM hi pratipattumazakyam , apratipattezcAnyasyAbhAvAt kasya kathaM vA'pohaH syAt / veti vyutpattyA gamakatvekarUpeNAtra khArthaparArthalakSaNasya dvividhasyAnumAnasya grahaNamiti / arthakriyAyA vizeSa eva sambhavena tasyaiva pratipAdanecchayA zabdaprayogAt vAcyatvaM tathA'numeyatvamapi, na tu sAmAnyasya, arthakriyA'samarthatvenAsattvAdavAcyatvamananumeyatvaM ca khapuSpavadityAha-tatra vizeSasyaiveti, asya vAkyasyAnenaiva vizeSeNa viSayeNa bhavitavyam, anyasyArthasyAbhAvAt, sa hi pUrvamadRSTaH, 20 nApi pUrvadRSTena kazcanArthaH, zroturajJAtajJApanArthatvAcchabdasya, sa eva vizeSaH sAmAnyopasarjanopAyena zabdena jJApyate, ataH sa eva vAcyaH, zabdo'pi na sAmAnyarUpo vAcakaH, sAmAnyasyAsattvAt , kintu sAmAnyopasarjanadvAreNa vizeSazabda eva, tathA cAnyavyAvRttiviziSTo vizeSazabdo'dhUmavyAvRttiviziSTadhUma iva vAcakaH, anyavyAvRttiviziSTazcArthavizeSo'nagnivyAvRttiviziSTAgniriva vAcya iti . bhAvaH / vizeSasyaiva vAcyatve'numeyatve ca teSAmanantatvenAvinAbhAvagrahaNAnupapatteH zabdasya dhUmasya vA gamakatvaM kathaM syAdityAzaGkate anantatvAditi / vizeSagatAnAM parasparavailakSaNyAnAmavivakSayA teSu sAmAnyAdekatvamApAdya liGgaliGgivAcyavAcakabhAvAvivakSAyAM tadbhAvadarzananyAyena liGgaliGginorvAcyavAcakayoramedAdatretyabhidheyapradezadharmatvAcca tayoH pratyakSApratyakSasambandhitvavivakSayA pradezasyaivaikasyAtmanaivAtmanaH sAdhyatvAt sAdhanatvAdvAcyatvAdvAcakatvAcca na gamyagamakabhAvAnupattirityuttarayati-bhedAnAmavivakSayeti / tathA bhAviteti, yathA zabdadhUmayorekatvaM bhAvitaM tathaiva vAcyasya taroliGginazcAgnerekatvaM bhAvyamiti bhAvaH / avivakSitavizeSamedamanekavizeSAtmakaM sAmAnya liGgaM tadeva ca tathAvidhaliGgipariNAmabhUtamIzvarayAnArthazivikAvAhakayAnavadvizeSapratipAdanaphalamiti darzayati-tadbhAvadarzanAdeveti, padamidamatItanyAyasmArakamityAha-tadbhAvenaiveti / evamanabhyupagame doSamAha-yadi tviti / 30 1 si. kSa. De. chA0 sAmyAnvasyaikatvApitaM / 2010_04 Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 956 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre yadi tu na tathetyAdi, paramate doSaH, yadi yena prakAreNa dRSTaH [zabdo]yenaiva prakAreNa liGgaM dRSTaM tenaiva ca prakAreNa vidhinA prakAzayatItISTaM 'na[:]tvayA tu kimiSTam ? anyApoheneti, tataH kiM ? tato naiva prakAzakaM syAta , kasmAt ? sarvasyAdarzanAt , yathA vidheyamadRSTaM tvanmatena tathA vyAvartyamapi kiMcinna dRSTamavRkSAnanyAkhyam , ghaTapaTAdibhedAnAmAnantyAt , dravyaM dravyaM prati pratidravyamapohyasyAdarzanAt 5 kiM tadvRkSAdagnerarthAdanyat-avRkSAnanyAkhyamadRSTameva bhavet , yatazca buddhAvRttiriSTA ? na hyadRSTvA'rthamayaM bhavatyayaM na bhavatItyanvayavyatireko bhavitumarhataH, buddhedRSTAneva hi buddhiranviyAdarthAna tebhya eva ca vyAvatayet , yathA devadatto'yaM yajJadatto netyAdi, nAtyantAdRSTakhapuSpavandhyAputrAdiviSayA, etadarthaprakAzanArthamAhana hi sa vRkSo'gnirvA bhavati tato'nyo vA ghaTAdiH, adRSTatvAt , vandhyAputravat , dRSTa evA[ya]matra [bhavati] na bhavatyanyo vA tataH, na ca tena dRSTenAtulyamatacchabda-na sa vRkSazabdo'gnizabdo vA zabdo'sya tadidamataccha10 bdam , avRkSo'namyAdi vA, tathA na tasya rUpaM rUpamasya-atadrUpam , kiM kAraNaM ? yasmAttathA tathA-tena tena prakAreNAdRSTam-ghaTapaTakuDyAdibhedaprakAreNAdRSTatvAt pratipattumazakyam , tatazcApratipattezcetyAdi, vyAkhyAtArthabhedarUpeNAgrahaNaM tata evAnyo'pi nAsti, sati cAgrahaNe'nyasya cAbhAvAt kasya kathaM vA'pohaH syAt ?-prAguktavidhinA kiM kena kuto'pohyata ityAdi grantho yojya iti / hatumAna ayaM doSo'nyApohavAdimata ityAha-paramataiti / tathA prakAzayatIti zabdaM zabdaliyorAzrayeNa vyAcaSTe-yadi yeneti, yo yathA 15 dRSTaH sa tathaiva prakAzyo prakAzakazceti asmAkamiSTam , tadbhAvavidhirUpeNa dRSTastathaiva prakAzyaH prakAzakazceti bhAvaH / tvayA tvevaM nAbhi matamapi tvatadrUpaparAvRttirUpeNeSTamityAha-tvayA viti, anyApohena prakAzayatItISTamiti bhaavH| anyApohena tu zabdo liGgaM vA prakAzakaM naiva bhavatItyAha-tato naiveti / hetumAha-sarvasyeti, yathA tava mate vidhirUpeNa vastu na kvacid dRzyate kintu ghaTAdi vastu aghaTavyAvRttirUpeNaiva dRzyata iti manyate tathA vyAvaya'maghaTabhUtapaTAdyapi na dRSTam , yato ghaTabhinna sarva jagat vyAvaya'm , te ca paTAdayo'sarvajJena kathaMDa zyante ataH sarvasyAdRzyatetyAha-yathA vidheymiti| vRkSazabdena dhUmaliGgena ca vidheyamityarthaH / 20 ghaTapaTAdipratyekavastvapohyAnantyaprayuktaM kiM tadadRSTameva, yatpratiyogikavyAvRttiviSayiNI buddhiriSTA ? yadyevaM tarhi vyAvRttavyAvartya yoradarzane'yamoM bhavatyayantu na bhavatItyanvayavyatireko kathaM syAtAmityAzayenAha-dravyaM dravyaM pratIti / anvayavyatirekAbhAve hetumAha-baddhedRSTAneveti, darzanabuddhiviSayIbhUtAnevArthAn buddhiranveti tato vyAvarttayati ca, yathA pratyakSaviSayIbhUto'yaM devadatta iti devadattatvavidhAnaM nAyaM yajJadatta iti yajJadattatvavyAvarttanazca bhavati, na tvatyantAyogyAn buddhiH spRzati, khapuSpAdIniveti bhAvaH / na hi sa iti, darzanabuddhyaviSayIbhUta ityarthaH, vRkSo'gnirvA bhavatIti zabdaliGgAzrayeNAnvayapradarzanam, tato'nyo vA ghaTAdiritivyatire2 kapradarzanam. tadubhayamapina bhavatIti bhaavH| anvayavyatirekabuddhiHkva bhavatItyatrAha-dRSTa eveti, drshnbuddhivissybhuutvstunyevetyrthH| vyAvartya hi khena rUpeNa yadi na dRzyate tarhi vyAvartyamidaM dRSTenAmyAdinA'tulyamatacchabdamatadrUpaJceti na hi suvijJeyamityAha-naca teneti, atacchabdamatadrUpamiti, avRkSo'nagnirvA ghaTapaTAdiH dRSTasya vRkSasyAgnervA vAcako yo vRkSazabdo'gnizabdo vA tena na vAcyaH, tathA vRkSasyAgnervA yatvarUpaM nAsau tatsvarUpa iti durvijJeyamiti bhAvaH / kAraNamAha-tathAtatheti / tattadvyaktirUpeNa ghaTapaTAderadRSTatvAttato. 'tulyamatacchabdamatadrUpamiti na hi pratipattuM zakyamiti bhAvaH / yatazca tathA nAsti pratipattiH vRkSAyAderanyatvamapi ghaTapaTAdau 30 nAsti, vyAvRttavyAvartyayordvayorapi svarUpataH siddhau ubhayaviSayamanyatvaM siddhyet , yadA ca tasyaivAgrahaNaM tadA ko'sau tadanyaH ? yadapohAdavRkSAdivyAvRttiH syAt kuto vA'sAvanya ityAzayenAha-vyAkhyAtArtheti, ghaTapaTAdInAM ghaTatvapaTatvAdinA bhedarUpeNA 1 si. kSa. chA. De. tenaiv| 2 si. kSa. chA. De. nnvyaanu| vyaavrtitythaa| 3 si. kSa. chA. De. buddhiranvipAdarthAttebhyaevaca 2010_04 Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mmmmm anvayAhate sarvAdarzanam ] dvAdazAranayacakram 957 apitRtvavat syAditi cet-yathA pituranye sarve puruSA anAzritabhedarUpA anyatvavyAvRttibuddhimAtreNa niravayavA eva pratIyante tathA'vRkSAjvalanA vRkSajvalanaparyudAsenAnantabhedA api vyAvRttibuddhimAtreNa niravayavAH pratIyeran ko doSa iti cedramaH, sarvasyAdarzanAt, sA hi pitari asmadarzanena dRSTe tatparyudAsenAnyasmin pitRviparItabuddhagRhItereSa pitA devadatto neme vasurAtAdaya iti pratyayotpattiriti yuktam , tvadarzane punarguNasamudAyasya na tu / piturevAdarzane, asati vaa| (apitRtvavaditi,) apitRtvavat syAditi cet-syAdiyamAzaGkA yathetyAdi, tavyAkhyA, pituranye sarve puruSA anAzritabhedarUpAH tadanvayAhate'pi dRSTAt pituranyatvavyAvRttibuddhimAtreNa svabhedAnapekSA niravayavA eva pratIyanta iti dRSTAntaH, tathA'nivRkSAbhyAmanye'vRkSAjvalanAH vRkSajvalanaparyudAsenAnantabhedA api vyAvRttibuddhimAtreNa niravayavAH pratIyeran ko doSa ityatra doSakutUhalaJcedbramaH-10 sarvasyAdarzanAnna syAt , yuktaM piturasmaddarzanena vidhirUpeNa dRSTasya 'aGgAdaGgAt sambhavasi' (bR. u, 6.4.9.) ityAdi nyAyAt svaputrasya guNasamudAyarUpasya prANAn dattavataH paryudAsenAnyasya bhrAtrAdeH svajanasya pitRviparItabuddharadhyAsena grAhyasyaiSa pitA devadatto neme vasurAtAdaya iti piturapituzca vyaktagrahaNottarakAlaM parajanasya vAnyasyApitRtvaM pratipAdyatetyeSo'sti nyAyaH, tvadarzane punarguNasamudAyasya na tu piturevAdarzane, yuktamiti varttate, na ghaTate pitureva grahaNAsambhave, asati vA pitari guNasamudAyamAtrArthagrahaNAbhidhAnA-15 bhAvaprakAreNa uktena, sa[]hi pitarItyAdinA darzanavidhiM pituH pitRdarzanAccApitRRNAM taditarabhedAnAca kathayati darzanavidhiM yAvat pratyayotpattiriti granthena, eSA dRSTAntavarNanA / wwwwwww grahaNAdevetyarthaH / atha tattadrUpeNa grahaNAbhAve'pyavRkSAnanyAdirUpato grahaNaM syAdevetyAzaGkate-apitRtvavaditi / vyAcaSTesyAdiyamAzaGketi, pitRvyatiriktAnAM sarveSAM puruSANAM tattadrUpeNa grahaNAbhAvenAnAzritamedarUpANAM vidhirUpamantareNApi pituranyatvarUpavyAvRttibuddhimAtreNa niravayavatayA grahaNaM yathA bhavatIti bhAvaH / dArTAntikamAha-tathA'gnivRkSAbhyAmiti, 20 agninA vRkSazabdena ca vyAvA yadyapi bahuvidhAstattadrUpeNa grahItumazakyAstathApi teSvagnivyAvRttivRkSavyAvRttyoH samAnatvAttabuddhimAtreNAnapekSitAvAntarabhedAH pratIyeran ko doSa iti bhAvaH / tatra doSamAdarzayati-sarvasyeti, tava matena pitRdRSTAnto'pi na yujyate, guNasamudAyarUpo hi pitRrUpo'rthaH, guNAzca sarve grahItumazakyAH ata eva tatsamudAyarUpasya pituragrahaNAttadanyasya pratipattirna bhavedeva, asmanmate tu pitA vidhirUpeNa dRSTaH, tatkalpAzca svajanA bhrAtrAdayaH, pitRkalpatvAdeva pitRviparItabuddheradhyAsenaiSa me pitA devadattaH, neme vasurAtAdaya iti grAhyAH, tadevaM piturapituzca sphuTaM parijJAnAdanantaraM parajaneSu pituranyatvaM pratipattuM zakyata 25. iti bhAvaH / tadeva svamatena pratipattyaucityaM nirUpayati-yuktamiti ghaTata ityarthaH, tava mate tu naivaM pratipattiH sambhavatItyAhatvadarzane punariti, tava mate pitA guNasamudAyarUpaH, na hi sarve'vayavA gamyanta iti pituradarzanam , tataH kathaM tadanyatvapratipattiyujyata iti bhAvaH / guNasamudAyamAtreti, pitRrUpo'rthaH guNasamudAyamAtraM, ata eva tasya grahaNa kenacicchabdenAmidhAnaM vA na sambhavatIti grahaNAbhAvarUpeNAbhidhAnAbhAvarUpeNa ca pitA'sanniti bhaavH| mUlena dRSTa ityantena piturdarzanavidhiH vyaktagrahaNottarakAlamityantenApitRRNAM darzanavidhiH zeSeNa granthena taditarabhedAnAM darzanavidhizca sUcyata iti darzayati-sA hIti, vyAvRttibuddhi-30: si.kSa. chA0 De. khyaasen| 2 si.kSa. chA. De, thAnyasya / 2010_04 Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 958 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre dArTAntikaM samAsajatedAnIm yathA vidaM tulye vRttiratulye'vRttiriti vyAcakSANasya tava mate pitRkalpasya darzanAt svArthasya parArthasya tadanyasya tadapohasya vA'pratipattiriti, atha vA yadi hi svArthaH sAmA nyopasarjano vizeSaH samastaH ziMzapAdirabhihitaH syAt tenApoDhazca saMpiNDyAyamanyo'smAditi / gRhItaH syAt tata evaM pratipadyetAyaM ayameva bhavati, tato'nyo'yaM na bhavatIti, pratyakSasvAdubhayasya, nAtyantAviditavRkSAvRkSazabdatAyAM na cAtyantAdRSTavRkSAvRkSasvarUpatAyAM vA sA pratipatturbhavitumarhati, khapuSpavandhyAputrAdivat / / yathA tvidamityAdi, yathA tvayeSTaM tulye vRttiratulye cAvRttirityudrAheNa yAvat sarvathA'numAnAsambhava iti granthaM vyAcakSANenaiva gatapratyAgatanyAyena tvaduktenaiva tathA sarvasyAdarzanAt pitRkalpasyetyAdinA 10 dArzantikavaiSamyApAdanaM gatArthaM yAvattadapohasya vA'pratipattiriti, tvanmatena kasyacideva svArthasya parArthasya cAdarzanAdapi pitRtvapratyayAbhAva eveti piNDArthaH, athavA sarvasyAdarzanAdityAdinA prakArAntareNa doSaM brUmaH yadi hi svArtha ityAdi vRkSa ityukte'smaduktena nyAyena sAmAnyopasarjano vizeSaH samastaH ziMzapAdirabhihitaH syAt , tenApoDhazcAvRkSaH sabhedo ghaTapaTAdiH sampiNDyAyamanyo'smAdRkSAditi gRhItaH syAt tata evaM pratipadyeta-ayaM vRkSo'yameva-vRkSa eva bhavati, tato'nyo'yaM-ghaTApaTAdiravRkSo vRkSo na bhavatIti, kiM kAraNaM? 16 pratyakSatvAdubhayasya, nAtyantAviditavRkSAvRkSazabdatAyAM na cAtyantAdRSTavRkSAvRkSasvarUpatAyAM vA sA pratipattubhavitumarhati, ayaM vRkSo'yaM na bhavatIti, khapuSpavandhyAputrAdivaditi / mAtreNa pratItihItyarthaH / atha dAhrantike ghaTayati-yathA tvidamiti / nanu tvayA tulye vRttiratulye cAvRttiriti granthaM vyAcakSANena nahi sarvatra liGgini liGgasya sambhavo'sti iti khArthasya na hi sambhavo'sti sarvavRkSeSu vRkSazabdasyeti parArthasya ca darzanena pratipatti sambhavo guNasamudAyakharUpaDitthAdiSvapi kANakuNTAdisarvAvayAnAM zabdAgamyatvenAsambhava evAto'nvayAsambhavena vyatirekasyApyasambhava20 iti sarvathA'numAnAbhAvaH, atulye satyapyAnanye'zakyamadarzanamAtreNAkhyAnam , darzanasya hi sarvatrAsambhavaH, satyapi ca darzane sarvathA'numAnAbhAva ityevaM sarvasyAdarzanatvanirUpaNAt pitRtulyaH khArtho dhUmAnyAdiH parArthaH vRkSAdizabdastadarthazca tadanyo'namnyavRkSAdiH tadapoho vA'darzanAnnAstyeva kasyApi pratipattirityAha-yathA tvayeSTamiti / tAtparyArthamAha-tvanmateneti / sarvasyAdarzanAditi pranthaM prakArAntareNa vyaacsstte-athveti|shbden yadi sAmAnyopasRSTo yAvadvizeSo'bhidhIyeta tadA sAmAnyAvacchinnatAvadvizeSavyatiri'tAnAmapyanugatarUpato grahaNaM syAdayaM bhinno'smAkSAditi, tatazcAyameva vRkSona ghaTAdiH, ghaTAdireva vRkSAdanyo na vRkSaH kazcidAmrAdiriti, 25 yato vyAvRttAnAM vyAvAnAJcAnyatvapratiyogyanuyoginAM pratyakSagrAhyatvAditi bhAvaH / etadeva nirUpayati-vRkSa ityukta iti, vRkSatvAvacchinnatvena nikhilavRkSANAM sati grahaNe tadavacchinna pratiyogitAkamedatvena nikhilaghaTapaTAdInAM grahaNasambhavAt , vRkSo vRkSatvAvacchinna eva, na tu vRkSatvAvacchinnapratiyogikamedavAna , ghaTapaTAdayazca vRkSatvAvacchinnapratiyogikamedavanta eva, na tu vRkSatvAvacchinnA iti pratipattiH syAt, bhedapratiyogyanuyoginoH pratyakSaviSayatvAditi bhaavH| vRkSazabdo'vRkSazabdazca nitarAmajJAtaH zabdAntarApohena pratipattuM na zakyate, tathA vRkSakharUpamavRkSasvarUpaJca sutarAmadRSTamarthAntarApohena pratipattuM na zakyata ityAha30 nAtyanteti, atyantamaviditau vRkSAvRkSazabdau, tadbhAvastasyAmiti vigrahaH, evamagre'pi / imamartha dRDhIkartuM nidarzanamAdarzayatItyAha 1si.kSa. chA. De. pranthovyAcakSANaeva gatapAmataM nyAyena / 2010_04 Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mmmmmmmmm mmmmmmmmmm anyAnanyatvasAdhanam ] dvAdazAranayacakram 959 etadarthanidarzanArthaM dRSTAntamAha vRkSazabdAdaMhipazabdo'nanyatvAdvRkSaH tathA tadartho'gnervayAdiH, ubhayatra vA sattvadravyatvAdi sAmAnyavizeSadharmebhyo'nagniravRkSazceti viditasakalavRkSAvRkSAmyanagnizabdArthasyaiva tajjJAnaM dRSTam , na hi kvacidarzanamAtrAdvA tadvRttiniyamau bhavataH, vyabhicArAt , ghaTamAnapAdapataruzAkhibhedavRkSavyabhicArAt vRkSo'vRkSo ghaTo'ghaTazca, anyo'pi hi bhavannananyo bhavati, 5 pIluhastivRkSavat sAmAnyavizeSazabdaparyAyazabdArthebhyaH / (vRkSazabdAditi) vRkSazabdAdaMhi[pa]zabdo'nanyatvAdvRkSaH, tathA tadarthaH, agnervahnayAdiH, ubhayatra vA sattvadravyatvAdisAmAnyavizeSadharmebhyo'nagniravRkSazceti viditasakala[vRkSAvRkSAmyanagnizabdArthasyaiva tajjJAnaM dRSTam , tathA''kAzazabdAdiSu khagaganaviyadAdisattvadravyatvAdidharmApekSaM tadatattvaM yojyam , na hi kacidityAdi, na hi kizciddarzanamAtrAdvA[tada]tadvRttiniyamau vA bhavataH, kasmAt ? 10 vyabhicArAt-vRkSAnvaiye'pi takSakapuruSavyabhicArAdrazcanadharmAbhAvavyabhicArAdavRkSa eva, avRkSaghaTo'pi ghaTamAnapAdapataruzAkhibhedavRkSavyabhicArAdvRkSo'vRkSo ghaTo'ghaTazca, anyo'pi hi bhavanna[na]nyo bhavati, pIluha stivRkSAdivat sAmAnyavizeSazabdaparyAyazabdebhyaH / sAmAnyazabdArtheSu tAvat sadityasanna bhavatIti, atra dvayI vRttiH-anaGgIkRtArthAetadartheti / paryAyazabdAnAM tdrthaanaanycaannytvmaah-vRkssshbdaaditi| anyAnanyatvaM prakAzayitumAdAvananyatvamekArthapratipAdaka- 15 tvAdAha-vRkSeti, aMhipazabdo vRkSAkhyaikArthavAcakatvAdavRkSazabdo'pi san vRkSazabda ucyate, ubhayazabdayorbhinnAnupUrvIkatvenAhipazabdo'vRkSazabda iti bhAvaH / arthAnAmapyanyAnanyatvamAha-tathA tadartha iti, zabdArtha ityarthaH, vahvayAtmako'rtho'gnerananyaH, ekArthakriyAkAritvAditi bhAvaH / anyatvamAha-ubhayatra veti, vRkSazabde'vRkSazabde'rthe vRkSe'vRkSe vA, agnau liGginyanagnau vA vidyamAno dharmaH sattvaM dravyatvAdi vA anya eva, na hi yadeva sattvaM vRkSe tadevAvRkSe vartate, evaM dravyatvAdi, tasmAdubhayoranyatvamapi, dharmabhedAditi bhaavH| vRkSAdizabdasya tadanyasya vRkSArthasya tadanyasya ca sAmAnyopasarjanadvArA sAkalyena tadatattvena parijJAnavatAmevAyaM 20 vRkSa eva bhavati, tadanyo ghaTapaTAdiravRkSaH vRkSo na bhavatIti tattadanyajJAnaM bhavitumarhatItyAha-iti viditeti / evamevAnyaparyAyazabdatadarthayostadatattvaM yathAyathaM yojanIyamityAha-tathA''kAzazabdAdiSviti, AkAzazabdAt khazabdo'nanyatvAdAkAzaH, arthAdAkAzAdapi khamananyatvAdAkAzam , ubhayatra ca sattvadravyatvAdidharmebhyo'nAkAzaJcetyevaM yojyamiti bhAvaH / na hi tulyAtulyayovRttyavRttidarzanamAtrAttadatacchandatAyAH tadatarthatAyA vA zakyate niyamaH kartumityAha-nahi kiJciditi, na hISaddarzanamAtrAdityarthaH / niyamAbhavane hetumAha-vyabhicArAditi, vyabhicArameva darzayati-vRkSAnvaye'pIti, vRkSa iti vyavahAraviSaye'pi vRkSa- 25 . tvasAmAnyAvacchinne'pi veyarthaH, vRkSAnvayo'pIti pAThe vRkSasyAnvayo yasminniti vigrahe vRkSatvasAmAnyAvacchinno'pItyarthaH, vRkSabhUtaH kazcitpanasAdiH vRkSazabdapravRttinimittena vrazcanadharmeNa rahitatvAdyabhicArAdavRkSa eveti svajanakalpasya panasAdevRkSatvamavRkSatvaJca, vrazcanadharmAbhAve chedakapuruSAbhAvaH kAraNamiti darzayati-takSakapUruSavyabhicArAditi, anena vRkSo'pi sannavRkSo bhavatItyupadarzitam / athAnyo'pi sannananyo bhavatItyupadarzayati-avakSaghaTo'pIti, avRkSabhUto'pi ghaTaH ghaTamAnatAyA abhAve vRkSaparyAyazabdapravRttinimittadharmAkAnto vRkSo bhavati tadevaM vRkSo'pyavRkSo'pi vRkSo ghaTo'pyaghaTo'pi ghaTo bhavatIti bhAvaH / 30 atra paryAyazabdeSu tadatattvamuktamevamanyatrApi bhAvyamityAha-pIlahastivRkSAdivaditi, "dumaprabhedamAtaGgakANDapuSpANi pIlavaH / / ityamaraH, etattattvamagre vyaktIbhaviSyati / atha sAmAnyazabdArtheSu tadatattvaM bhAvayati-sAmAnyaza vaditi / 1si. kSa. degnanyasvAdavRkSaH / chA. De, nnvaadkhuvRkss| 2 si.kSa. chA. De. vRkssaaNnvyo'pivRkssk| dvA0 na0 44 (121) 2010_04 Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 960 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre ntaravRttiH sacchabdo'GgIkRtArthAntaravRttirvA syAt , tatra vyudastabhedasAmAnyamAtravRttiranaGgIkRtArthAntaravRttiH zabdo'pohaH kevalo vyAvRttyartho nirnibandhanaH, sadityukte'sanna bhavatIti, dvirnaJprayogAdvidhyartha eva jJAyate, tataH siddhe satyArambho niyamArtha iti niyamyate sattvameva, yo na bhavati yathA vA na bhavatIti, tasya dvividhasyApyatra sambandho nAstItyuktaM bhavati, 5 sa ca pratiSadho na vidhipradhAnaparyudAsaH, prasajyapratiSedhamAnaM tat , tatazca ayamasmAdanya ityanyasyAbhAvAt paryudAsAtmakAnyazabdArthAntarApohasvArthAbhidhAnalakSaNAbhyupagamatyAgadoSAH syuH| (sAmAnyazabdArtheSviti) sAmAnyazabdArtheSu tAvadudAharaNaM sadityasanna bhavatIti, atra dvayI vRttizcintyate-anaGgIkRtArthAntaravRttiH sacchabdo'GgIkRtArthAntaravRttirvA syAt , tatra prathamaM tAvatvyudastabhedasAmAnyavRttiranagIkRtArthAntaravRttiH zabdaH, sa kIdRza iti cettannirUpaNArthamAha-apohaH kevalo 10 vyAvRttyartho nirnibandhana ucyate, tadudAharaNaM-sadityukte'sanna bhavatIti, dvirnaprayogAt pravRttIvantarbhavatyeveti vidhyartha eva jJAyate, tataH kiM saMvRttam ? siddhe satyArambho niyamArtha ityasanna bhavatIti dvAbhyAM pratiSedhAbhyAM niyamyate vihitaM sattvameva, tatkathamiti ceducyate yo na bhavati khapuSyAdiH, yathA vA na bhavati-ghaTapaTAdiprakAreNa, tasya dvividhasyApi-asambhavanasyAtra-vRkSe sambandho nAstItyuktambhavatIti, sa ca pratiSedho[na] vidhipradhAnaH paryudAsaH, tato'nyatra vidhiH, asacchabdazca tadarthaH, itthaJcoktanyAyenAsacchabdArtho vidhi15 pradhAnapayudAsAtmakaH tyaktaH syAt , sa[na]eva vRkSo bhavati sattvAt , sato'nyasyAsato'tyantAbhAvAt prasajyapratiSedhamAtrama[sa]t prasaktaM pratiSiddhamityeSo'rthaH syAt, tasmAt-prasajyapratiSedhamAtrArthatvAt tatazcAyamasmAdanya ityanyasyAbhAvAdanyApohaH zabdArthaH] ityasyAbhyupagamasya tyAgaH kRta iti wwwwwwwww tadatattvaM saditi sAmAnyazabdArthe bhAvayati-sAmAnyeti, saditi zabdArthastAvadasanna bhavatIti, tatra kimayaM sacchabdo'rthAntaraM pratiSedhyamanaGgIkRtya tadapohaM vidadhat svArthe varttate, uta pratiSedhyamabhyupagamyeti vicAryamiti bhAvaH / tatra yena zabdena bhede sAmAnye 20 vA vartanaM khasya nirasyate sa zabdo'naGgIkRtArthAntaravRttiH zabda ucyate ityAha-vyadasteti / yato'poho vyAvRttirUpo'ta eva sAmAnyarUpaM vizeSarUpaM vA nibandhanaM nAstItyAha-apoha iti / tadeva nirUpaNAyodAharaNamAha-sadityukta iti, asanna bhavatItyasato'pohaH kriyate, pratiSedhadvayamarthavadeva dRSTamiti vyAvRttipratiSedhaH pravRttireveti vidhyartha evAsanna bhavatItyanena jJAyata iti bhAvaH / tasya phalamAha-tataH kimiti / navayaM prakRtamarthameva prakAzayati, tasya siddhatvena tadArambhaNavaiyApattaH, kintu siddhe satyArambhaH prakRtamartha dRDhayati niyamena, yathA vRkSaH sannityuktAvasanna bhavati kintu sadevetyarthaH syAt, atra sato'tyantAbhAvasya khapu25 SpAdeH, yena kenacid ghaTapaTAdinA sato'bhAvasya cAtra vRkSe sambandho nAstIti, evaJcAsato'yaM pratiSedho'bhAvaprAdhAnyAt prasajyapratiSedharUpa eva saJjAtaH na paryudAsarUpa iti bhaavH| prasaktasya pratiSedhamAdarzayati sana eveti, prasaktamasattvaM pratiSiddhyata iti bhaavH| tathA ca svAbhyupagamatyAgaprasaGga ityAha prasajyeti / asacchabdazceti, sanna bhavatItyasacchabdArtho yaH khapuSpAdiH sa na bhavati, yazca sattvaprakAreNa bhavan ghaTapaTAdiprakAreNa na bhavati, amU abhAvau syAtAm , evaJca sadabhAvasya ghaTapaTAdinA sadabhAvasya sati sambhavo nAstItyarthaH syAt , evaJcAsacchabdArtho vidhipradhAnaH paryudAsarUpo na bhavati, kintu prasajyapratiSedharUpa eva syAt , tanmAtrArthatve 30 cAnyApoha ityatrAnyapadArthasyAnyatvasyAbhAvaH, asacchabdArthasya prasajyapratiSedharUpatvAt , tathA cAyaM vRkSAdanyo'vRkSaH, ayaJcAvRkSA danya ityanyatvasyAbhAvAdanyApohazabdArthatyAga iti bhAvaH, anyasyAbhAvAdevAnyo'rtho'rthAntaramityarthAntaramapi nAsti. tatazcArthA 1 si. kSa. chA. De. pravRttyApAntarbhavaH / 2010_04 Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ www marwa aGgIkRtArthAntarApohapakSabhaJjanam ] dvAdazAranayacakram doSaH syAt , kizcAnyat-tata evArthAntarApohaM hi svArthe kurvatI zrutirabhidhatta ityetasyArthAntarApohena svArthAbhidhAnamiti lakSaNasya tyAgaH kRtaH syAt , eSo'pyabhyupagamatyAgadoSo'para iti, evantAvadanaGgIkRtArthAntaravRttiH sadityasanna bhavatIti sAmAnyazabdArthe'nyApoho na yuktaH, vidhireva yukta iti / athaitebhya eva bhayAdaGgIkRtArthAntarapoha iSyate tata idaM vighaTate sadityasanna bhavatIti, pratisvaM sat sarvamapi ghaTAdIti, sarvamapi hi pratisvaM pratyAtma sadevAsadapi bhavatItaretarA- 5 bhAvAdibhyaH, atra prayogaH-asatA'pi hi tena satA kenacidbhavitavyam , pratyekavRttitvAt , yathA ghaTAdanyaH paTo ghaTatvenAsanneva paTatvena san dRSTa iti, evamaGgIkRtArthabhedatve sadbhavatyevAsat, abhyupagatamapi caitattvayApi ghaTa ityaghaTo na bhavatIti vRkSa ityavRkSo na bhavatItyevamAdyanyApohazabdArthavAditvAditi / / athaitebhya eveti, atha mA bhUvannete paryudAsAtmakAnyazabdArthAntarApohasvArthAbhidhAnalakSaNA- 10 bhyupagamatyAgadoSA iti tebhya eva bhayAdaGgIkRtArthAntaravRttirapoha iSyate tata idaM vighaTate sadityasanna bhavatIti, kasmAt ? prativaM sat sarvamapi ghaTAdIti, itizabdasya hetvarthatvAt pratisvaM sarvasya sattvAt , sarva hi pratisvaM pratyAtma-pratyekamAtmanA sadevAsadapi bhavati, na hyasanna bhavati, kutaH, ? itaretarAbhAvAdibhyaH prAkpradhvaMsetaretara[bhiAva]saMyogasamavAyapramANasAmarthyAdibhedena sadevAsadbhavatIti vistarata utpatadbhireva pratipAditamasmAbhiH ghaTo ghaTAtmanA sanaM bhavatyasanneva paTAtmanetyAdi, atra prayogaH-asatA'pi hi tena 15 satA kenacidbhavitavyamiti pratijJA, yo bhavati yena prakAreNa ca bhavati tena dvividhenApyasatA bhavitavyamityarthaH, kasmAt ? pratyekavRttitvAt-pratisvamAtmarUpeNa vartamAnatvAt , athavA sattvAdyaH san pratyekaM vA vartate mommmmmmmm wwwwww ntarApoha hi svArthe kurvatI zrutirabhidhatta iti lakSaNasyApi tyAgaH prasakta ityAha-tata eveti, anyasyAbhAvAdevetyarthaH / ayamapyabhyupagamadoSa evetyAha-eSo'pIti / tadevaM saditi sAmAnyazabdArthe prathamA vRttiranaGgIkRtArthAntaravRttirUpA dUSitetyAha-evaM tAvaditi / uktavidhinA'nyAbhAvAdabhyupagamatyAgaprasaGgenAnaGgIkRtArthAntaravRttitvaM sAmAnyazabdasya na sambhavatIti sAmAnyopa-20 sarjanadvAreNa vidhirUpo vizeSa eva zabdArtha ityAzayenAha-vidhireveti / nanvetAvatA vidhivAcakatvaM zabdasya nAbhyupagacchAmaH kintu aGgIkRtArthAntaravRttitvamupema ityAha-athaitebhya iti / vyAkaroti-atha mA bhUvanniti, paryudAsAtmakaM yadanyarUpaM zabdAntaramarthAntaraJca tadapohadvAreNa khArthAbhidhAnarUpalakSaNasya yo'yamabhyupagamaH tattyAgarUpadoSo mA bhUditi taddoSabhayAdanaGgIkRtArthAntaravRttitvamapahAyAGgIkRtArthAntaravRttipakSaH svIkriyata iti bhaavH| tatpakSe'pi sadityasanna bhavatIti na saGghaTata ityAhatata idamiti / jagati yAvanti padArthajAtAni tAni sarvANi pratyeka sadrUpANyeva te'sadityabhimatAnyapIti sarva vastu sadapi 25 asadapi bhavati, nahi kiJcidasanna bhavatItyAha-pratisvamiti, pratiskhaM sarvasya sattvAt na bhavatyasanniti kathaM vaktuM yujyate prAgabhAvapradhvaMsAbhAvetaretarAbhAvAdibhyaH sata evAsattvAt , sthAsaka eva hi kozakaprAgabhAvaH, kozaka eva sthAsakapradhvaMsAbhAvaH, ghaTa eva paTetaretarAbhAvaH, paTazca ghaTetaretarAbhAva ityevaM sata evAsadrUpateti bhAvaH / atrArthe dRSTAntamAha-ghaTo ghaTAtmaneti / anumAnenApIdaM sAdhayati-atra prayoga iti, satA'satA bhavitavyam , sat asadapi syAdityarthaH, tathA kenacidrUpeNa satA'satApi bhavitavyam , nahi kiJcit sarvathA sadbhavati tathA ca yenakenacidrUpeNa yatsat tadapi asat syAditi sAdhyArthaH / etamevAha-yo 30 mAnyataH sadasadapItyarthaH, yena prakAreNa bhavati sattvena rUpeNa sat asadapItyarthaH / hetumAha-pratyekavRttittvAditi, 1 si.kSa. chA. De. uktaiti / 2 si.kSa. chA. De. sannabha0 / 2010_04 Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 962 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ ubhayaniyamAre sosnnapi kenacitprakAreNa dRSTo bhAvaH, yathA ghaTAdanyaH paTo ghaTatvenAsanneva paTatvena san dRSTa iti tadvadidamapyasadeva sadbhavatIti tathA pratyekavRttitvAditi; evaMmaGgIkRtArthabhedatve sadbhavatyevAsat, abhyupagatamapi caitattvayA'pi vismRtamadhunA mayA smAryametat yathA ghaTa ityaghaTo na bhavatIti vRkSa ityavRkSo na bhavatItyevamAdyanyApohazabdArthavAditvAdbhavataH, eSa sacchabdasAmAnyArtha uktaH / > dravyAdisAmAnya zabdArtheSvapi dvividhA saiva tatra tAvadanaGgIkRtArthAntaratAyAM dravyamityukte'dravyaM na bhavatIti dvirna prayogAt dravyameva 'siddhe satyAraMbho niyamArtha' iti niyamyate yo na bhavati yathA vA na bhavatIti tasya dvividhasyApyatra sambhavo na bhavatItyuktaM bhavati, sa ca pratiSedho na vidhipradhAnaH paryudAsaH, prasajyapratiSedhamAtraM tat, tatazca bhAvitatadabhyupagamatyAgaH, arthAntarApohatAyAM pratisvasanyAyAt yathAyogaM tathaiva yojyam / wwwwwww www.ww (dravyAdIti) dravyAdisAmAnyazabdArtheSvapi dvividhA saiva, a [naGgIkRtA ] GgIkRtabhedArthavRttitvAt, tatra tAvadanaGgIkRtArthAntaratAyAmityAdi, sa eva nyAyaH prAktano'dravyaM na bhavatIti [dvi] rnavprayogAt dravyameveti 'siddhe satyArambho niyamArtho' yo na bhavati yena na bhavatItyAdi sa eva grantho vidhipradhAnaparyudAsAtmakAdravyazabdArthatyAgAdidoSApAdanaH prasajyapratiSedhamAtrArthatvAdityetadarthAtidezo gatArtho yAvadbhAvitatadabhyupagamatyAgaH, dvitIyavikalpe'pyarthAntarApohatAyAmityAdi tameva nyAyamatidizati pratisvasanyA yAt-prati15 svadravyatvAt sarvadravyANAM dravyamityadravyaM bhavati, itaretarAbhAvAdibhya ityAdi yathAyogaM yojyaM tathaiva / 5 10 atrAha-- www nanUcyamAnasacchabdavadetatsiddhiH, yaH sacchandaH sa sataH zapanAdAhvAnAt, ato yathA sacchabda eva sadvAcI evaJca nAsacchandaH tathA sadvastvapi syAditi, atra brUmaH - yadi sacchasarvaM hi vastu yata AtmarUpeNa varttate'ta evApararUpeNa na varttata iti siddhyatIti bhAvaH / tadevaM sato'sattvamupadarthyAsato'pi sattvamAha - 20 atha veti sattvena yaH san ya AtmarUpeNa vA varttate saH kenacitprakAreNAsannapi san dRSTaH, tena prakAreNa pratyeka vRttitvAdeva, yathA ghaTatvenAsanneva paTaH paTatvena san dRSTa evaM kenacidrUpeNAsadapi sadbhavatIti bhAvaH / yadi tvayA'rthAntaramaGgIkriyate tarhi tadevArthAntaraM bhavatIti sat asadapi bhavatyevetyAha, evamiti / itthaM tvayA'pyabhyupagatamevedAnIM vismRto'ta eva mayA smAryamityAha- abhyupagatapIti / yata evArthAntaramapohyate'ta evArthAntaramabhyupagatameveti darzayati-yathA ghaTa itIti, tvayA hi arthAntarApohena svArtha zabdo'bhidhatta ityabhyupeyate, vRkSAdiravRkSo na bhavatItyuktau sanneva vRkSo'vRkSAdirUpeNAsadapIti syAt, vRkSo bhavannavRkSo na bhavatItyarthAt 25 paryudAsarUpAt, bhavanasvarUpavRkSAnabhyupagame'vRkSapratiSedhamAtrazabdArthatApattyA'bhyupagamAdidoSAH syuriti bhAvaH / dravyAdisAmAnyazabdArtheSu proktanyAya matidizati-dravyAdIti / vikalpo'pyatrAnaGgIkRtArthAntaravRttirdravyazabdArtho'GgIkRtArthAntaravRttirveti pUrvavadevetyAhadravyAdisAmAnyeti / adravyaM na bhavatIti arthAntaramanabhyupetya dravyazabdArtho yadyucyate tarhi naJdvayaprayogeNa prakRtArthasya siddhasya punarArambhega niyamanAt dvividhAdravyabhavanapratiSedhamAtralAbhena vidhipradhAnaparyudAsAtmakAbhyupagamatyAgaH pUrvavadeva prasajyata ityAha-tatra tAvaditi / aGgIkRtArthAntaravRttipakSAbhyupagame tu sarvasya dravyAdravyAtmakatayA'dravyaM na bhavatIti vighaTate pratisvaM 30 sarvasya dravyatvAditaretarAbhAvAdibhyo'dravyatvAcca ghaTAdi kenacidrUpeNa dravyaM bhavadapararUpeNAdravyamapi pratyekavRtteriti prAguktameva nyAyamatidizati - dvitIyavikalpe'pIti / nanu yathA procyamAnaH, sacchabdaH sadarthamevAha, nAsadartham, asacchabdo'pi na sadartham, tathA sadvastvapi satsvarUpameva nAsatsvarUpamityAzaGkate - nanUcyamAneti / sacchabdasyocyamAnatvavizeSaNaprayojanaM sUcayati - siddhaM 1 si. kSa. chA. De. evamanaGgI0 / 2 si.kSa. chA. De. dravyaM na bha0 / 2010_04 Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazAranayacakram 963 mmmmmmmmmmmm www zabdArtho sadasadrUpau] bdo'sacchabdo'pi bhavati tata eva loke'nyApohavAde ca ghaTazabdAdhudAharaNamavakAzaM labhate, sacchanda eva sannasacchabdo bhavati, evaM sadeva zabdayana ghaTAdiH paTAdyazabdatAM gamanAdasacchabdo bhavatyeva, itarathA sattvAbhAvAt saGkarAdidoSAcca, evamarthato'sacchabdo na bhavatItyayuktam zabdato'pi rUpasiddhikRtanAnAtvAt sacchabdo bhavanneva na bhavatIti / (nanviti) nanUcyamAnasacchabdavadetatsiddhiH-siddhaM sacchabdamasatsvarUpavinirmuktaM manyamAnazco-b dayati-yaH sa[t ] zabdaH [sa] sataH zapanAdAhrAnAt , ataH zabdAdyathA sacchabda eva saMdvAcyeva ca, nAsacchabdaH, nAsadarthavAcI vA, tathA sadvastvapi syAditi, ghaTazabdAdirepyavizeSazabdaH, tadarthazca, tathA na paTAdizabdastadartho vA bhavitumarhatIti, tasmAdayuktamucyate sanasan bhavatIti, atra brUmaH-yadi sacchabdo'sacchabdo'pItyAdi, nAbhyupagacchAma etat [sacchabdo'] sacchabdo na bhavatIti, tathodAharaNatvAsambhavAt , sacchabdAsacchabdatva evodAharaNatvasiddheH, yadi hi sacchabdo'sacchabdo'pi bhavati tata eva loke'nyA- 10 pohavAde ca ghaTazabdAdyudAharaNamavakAzaM labhate, anyathA kuto'sya ghaTAyudAharaNasyAvakAzaH, tadvyAcaSTesacchabda eva hi sannasacchabdo bhavati, evaM sadeva zabdayan ghaTAdi paiTAdyazabdatAM gamanAdasacchabdo bhavatyeva, itarathA-ghaTasya sataH paTAdyasattvAbhAve sattvAbhAvaH, sattvAbhAvAt saGkarAdidoSAcca, na tvekasya sataH zapanAcchabdaH syAt zabdo'GgIkRtabhedArthatve, tasmAdayuktamuktaM sacchabdavadasanna bhavati sadvastviti, evamarthataH-sataH zabdaH sacchabda ityarthadvAreNa sacchabdo'sacchabdo na bhavatItyayuktam , zabdato'pi cAsti 1B wammanwwwwwanmanwww mmmmmmmmmmm sacchabdamiti, abhidhAnAt prAk sacchabdo'siddho'satsvarUpazceti tadAnIM so'sacchabdarUpo'pIti na tatra vivAdaH, ucyamAnasacchabdastu siddho'satsvarUpavinirmuktazceti kathamasAvasacchabdaH syAdityAzayaH / zapa Akroza iti dhAtunA niSpannaH zabdaH sataH zabdaH sacchabdaH sadabhidhAyItyartha ityAha-ya iti / ucyamAnatvena zabdavarUpAt sacchabdaH sacchabda eva, nAsacchabdaH, sadarthavAcitvAt , asadAnAhAnAt tathA sadvastvapi sadrUpa eva nAsadrUpa ityAha-ataH zabdAditi / evaM sAmAnyazabdArthayorekAntakharUpatAmuktvA vizeSazabdArthayostAmAha-ghaTazabdAdirapIti, ghaTazabdo'pi ghaTa zabda eva, ghaTasyaivAhvAnAt na 20 vizeSazabdo na vyAvRttizabdaH, aghaTazabdaH, nAghaTakharUpapaTAdivAcizabdaH, tathA tadartho'pi ghaTa eva nAghaTaH paTAdiH, evaJca sannasan bhavatIti yaduktaM tadayuktamiti bhAvaH / sacchabdo na bhavatyasacchabda iti na vayamabhyupagacchAma ityAha-atra brUma iti| sacchabdamasacchabdaM na cenmanyase sacchabdo'yamityudAhatu kathaM pArayasi, sadasadAtmakatvAdvastunastadabhidhAyakasyaiva zabdatvena kevalaM sato'bhidhAyakasya vyAvRtterapi vAcyatvAbhyupagamapakSe zabdatvAbhAvAditi darzayati-nAbhyupagacchAma iti / kasyodAhRtiyogyatvamityatrAha-sacchabdAsacchabdatva eveti, sato'satazcAbhidhAyakatva eva zabdasya sacchabdatve satyasacchabdatvAt 25 kharUpalAbhenodAharaNatvasiddheriti bhAvaH / tadeva sphuTayati-yadi hIti / vyAkhyayA tadeva vyaktIkaroti-sacchabda eva hIti / sadrUpaM ghaTAdivastvabhidhIyamAna eva sacchabdarUpo ghaTAdizabdo'sadrUpapaTAdyabhidhAnAkSamatvAdasacchabdaH ghaTAdyazabdo bhavati, sadrUpasya ghaTasya paTAdyasadrUpatvAta, ghaTasya yadi paTAdyasadrUpatvaM neSyate sadrUpameveSyate tvayA bhedArthatAyA apyaGgIkArAt sadekarUpavastvabhAva eva, ghaTasya paTAdivarUpApatyA ca vastusaGkarAdidoSaH syAt, tathAvidhaikarUpAbhidhAyakasya zabdatvAbhAvAcAyaM ghaTAdizabda ityudAhartumanavakAza eva syAditi bhAvaH / evaJca yaduktaM tvayocyamAnasacchabdavat sadvastu asanna bhavatIti tadayuktamityAha-tasmAditi / idazca 30 sadasadrUpavastvabhidhAyakatvApekSayA zabdasya sadasadrUpatvamuktamityAha-evamarthata iti / zabdarUpeNApi tadAha-zabdato'pIti, si. chA. sadavAcyevacanAsacchabdonAva. / 2 si. kSa. chA. rpirvishe0| 3 si.kSa. chA. De. pttaayshbdnaammnaads0| 4 si.kSa. chA. De, satvekasya / .. 2010_04 Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 964 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre sacchabdaH as dhAtoH zatrantasya saditi rUpasiddheH, yaH sacchabdaH so'nya eva, saderdhAtoH kibantasya yaH sacchabdaH so'pyanya eva saditi sacchabdo na bhavatyevAsiprakRtisacchabdaH, tasmAt zabdato'pi sacchabdo bhavanneva na bhavatIti / ___ evaM dravyAdizabdeSvapi sattvAsattve draSTavye, evaM tAvanmahAsAmAnyAparasAmAnyazabdArtheSu 5 sarvasyAdarzanAdayukto'nyApohaH / evamityAdi, yathA sacchabdasya rUpasiddhikRtanAnAtvakRte sattvAsattve tathA dravyazabdasyApi draSTavye, tathA drorvikAro dravyam , droravayavo vA dravyam , dravyazca bhavye bhavatIti bhavyaM dravyam , dravatIti dravyaM drUyate vA dravaNAt guNAnAM guNasandrAvo dravyamityAdivyutpattyA pRthivyAdisvabhedApekSayA ca dravyazabdaH sannadravyazabdazca, dravyAdizabdeSvityAdigrahaNAt pRthivyudakAdisAmAnyazabdeSvapi khabhedApekSeSu vAcya10 mityatidezArthaH, evamartheSvapi draSTavyam , evaM tAvanmahAsAmAnyAparasAmAnyazabdArtheSu srvsyaadrshnaadyukto'nyaapohH| vizeSazabdArtheSu tu ghaTa ityaghaTo na bhavatItyatrApi na bhavatyaghaTo bhavatyaghaTaH, tadyathA-AmacchidrAdighaTo'ghaTaH ghaTanasAmarthyAbhAvAdaceSTatvAt , aghaTo'pi ca ghaTo bhavati ceSTArthatvAt , ghaTate ghaTayati vA tantutantuvAyagavAzvAdiriti, tathA pratyakSasiddhaM hi vAgAdiSu 15 vartamAnasya gozabdasyaikatvam , ato'nanyatvamanAzaGkanIyaM kimanyo'nanyo gozabda iti, tacchabdavizeSAnirUpyatvAt , yadi hi vizeSarUpasyAnirUpyatvAnnAstyananyatvaM tataH tatsambandhAzakyatvAt zabdAnAmarthapratyAyanamanyAyyam , tasmAdekAtmakatvaM gozabdasya, tasmiMzca sati zabdasya zaktibhedAt sambandhibhirabhivyaktAttattadarthapratyAyanazaktayaH prakalpyAH , ekapuruSapitRputrAdivat, pratisambandhamanyathAvRtteH, tasmAt-vAgAdibhinnArthavAcitvAdgaurevAgaurbhavati, 20 agaurapi gaurbhavati / vizeSazabdArtheSvityAdi, tuzabdo bhedAGgIkaraNAkaraNavikalpAbhAvaM sAmAnyazabdArthAdvizeSazabdArtheSu darzayati, ghaTa ityaghaTo na bhavatItyatrApi na bhavatyaghaTo bhavatyaghaTa iti, tadyathA AmacchidrAdIti, asUdhAtuniSpannaH sacchabdaH saddhAtuniSpannasacchabdApekSayA'nyatvAdasacchabdaH sacchabdo'pi sanniti bhAvaH / evaM dravyAdizabdeSvapi bhinnabhinna prakRtijatvApekSayA tadatattvaM bhAvyamityAha-evaM dravyAdizabdeSvapIti / vyAcaSTe-yathA sacchabdasyeti / arthataH 25 zabdato'pi dravyAdravyazabdatAmAdarzayati-drorvikAra iti, tisro vyutpattayaH duzabdaniSpannAH, dravatIti drUyata iti vA dravyam , dudhAtuniSpannam , guNasandrAvo dravyamiti tu pAribhASikam , arthatazca pRthivyAdyanyatamavAcitvApekSayA dravyazabdaH sannapi tadanyatamAnabhidhAyakatvApekSayA'dravyazabdo'pIti bhaavH| evameva pRthivyAdisAmAnyazabdeSvapi tadatattvaM bhAvyamityAha-dravyAdIti / sAmAnyazabdArtheSu tadatattvanirUpaNamupasaMharati-evaM tAvaditi / vizeSazabdArtheSvapi tadarzayati-vizeSazabdArtheSu tviti / tuzabdagrahaNaprayojanaM darzayati-tuzabda iti, vizeSazabdasyAntyavizeSaparatvena tadavAntarabhedAbhAvAdagIkRtArthAntaravRttitvAnaGgIkRtarthAntara30 vRttitvavikalpayoH sAmAnyazabdeSvivAtrAvakAzo nAstIti tuzabdo vizeSaM dyotayatIti bhaavH| ghaTa ityaghaTo na bhavatItyayuktam , yuktaM tu ghaTo'ghaTo'pi bhavatIti rUpayati-ghaTa itiiti| ghaTasyAghaTatvaM tAvadAha-AmacchidrAdIti, agnipAkamanavApto ghaTaH, sarandhro 2010_04 Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wwwwwwwww mmm vizeSANAM tadatadrUpatA] dvAdazAranayacakram 965 AmaghaTacchidraghaTo na bhavati, AdigrahaNAt citralepyAdighaTa ityAdayo ghaTA evA'ghaTAH, ghaTanasAmarthyAbhAvAdaceSTatvAt , ghaTatvAdbhuTaH syAt prayoktRkartari, tadabhAvAdapyaghaTo bhavatyeveti, kizcAnyat-aghaTo'pi ca ghaTo bhavati ceSTArthatvAt svataMtraH prayoktA ca, tadarzayati-ghaTate ghaTayati vA tantutantuvAyaga[vA] zvAdiriti, prakRtyantAt NyantAdvA karttayapo vihitatvAt , tathA pratyakSetyAdi, gaurityagaurna bhavatItyetadapi na yuktam , yasmAdgauragaurbhavati, agaurapi gaurbhavatItyetat pradaryate-tatra hi dvayI zabdAnAM gatiH, ekaH zabdo'nekArtho'nekaH / zabda ekArtho bhavati, tatra ya eko'nekArthaH sa cintyate-gozabdasya tAvadvAgAdiSu vartamAnasyaikatvaM pratyakSasiddham , sakRducaritasya vAMdigbhUrazmItyAdiSu dRSTatvAt , ataH pratyakSaprasiddherananyatvaM siddham , taccAnAzaGkanIyaMkimanyo'nanyo gozabda iti, tasmAdanyAyyamanyatvam , syAnmataM bhinnArthagate!zabdasyAnyatvam , sAdRzyAttu sa eva bhavatItyetacca na, tacchabdavizeSAnirUpyatvAt , ayamudAtto'nudAttaH svarito vA vivartate, yadi hItyAdi, vizeSarUpasyAnirUpyatvAnnAstya[na]nyatvaM pratyakSasyAnumAnAdbalIyastvAca, tataH kiM ? tatastatsambandhAzakya- 10 tvam , anirUpyAtmarUpANAmasatAM pRthaganupalabdhAnAM nAnArthaiH saha ca na zakyaH sambandhaH kartum , akRtasambandhAnAzca zabdAnAmarthapratyAyanamanyAyyam , mlecchaprayuktazabdazravaNAdapyarthapratItiprasaGgAt , tasmAdekAtmakatvaM ghaTaH citra ghaTaH lepyAdirUpo ghaTazcaite jalAharaNAdiceSTAnanukUlatvAceSTAvadrUpaghaTA na bhavantIti ghaTatvavanto'pyaghaTA eveti bhAvaH / evaM ghaTana kriyAyAM kantarAnapekSakartari ghaTata iti ghaTa iti ceSTAzraye ghaTe'ghaTatvamuktvA ghaTayatIti ghaTa iti vyutpattyA kartuH prayojyakartRzaktyapekSaprayojayituH prayoktakartuH tathAvidhavyApArAzrayatvAddhaTatve'pi ghaTatvalakSaNasAmAnyavizeSasyAbhAvAdaghaTatvamapItyAzayenAha-15 prayoktakartarIti / ghaTate ceSTAM karotIti vyutpattyA yaH ko'pi ceSTAzrayaH kaJantarAnapekSaH svataMtraH tadapekSo vA prayoktA daNDAdiH tantuvAyAdirvA ghaTatvasAmAnyavizeSavirahitatvenAghaTo'pi ghaTo bhavatItyAha-aghaTo'pi ceti / ghaTata iti ghaTaH ghaTayatIti ghaTa ityubhayatrApi ghaTadhAtorghaTidhAtozca kartaryappratyayenekavidharUpasiddhestattatkriyAzraya yaH ko'pi ghaTo vA tadbhinno vA ghaTakulAlatantutantuvAyAdirghaTa ucyata ityaghaTo'pi ghaTo bhavatItyAha-ghaTata iti| evaM gozabdo'gozabdo bhavatItyetadarzanAyAha-gauritIti / anekArthapratipAdakaikazabdatvamanekazabdapratipAdyaikArthatvamiti dvidhA darzanArachabde vikalpaM darzayati-20 tatra hIti / tatra prathamapakSamupasthApayati-tatra ya eka iti, gavAdizabda eka eva san sambandhabhedAdanekeSvartheSu vartata iti pakSazcintyata ityarthaH / svargeSupazuvAgvajradiGanetraghRNibhUjalAdiSu anekeSvartheSu vattamAno'pi gozabdaH pratyakSeNakaH siddha ityekAnekatvazakaiva nAstItyAha-gozabdasyeti / ekadhoccaritenApyanekArthabodhadarzanAdityAha-sakRduccaritasyeti / nanu ghaTapaTa zabdayoriva bhinnArthabodhakatvena gozabdasyApi bheda AvazyakaH, ekazabdatvavyavahArastu varNAnupUrvIsAmyAdityAzaGkaya samAdhatte-syAnmatamiti / ayaM gozabdo'nyo'yaJca gozabdo'nya iti zabde vizeSasya nirUpayitumazakyatvAdeka eva gozabdo na tvaneka ityAha- 25 tacchabdavizeSeti gozabdAnAM parasparavizeSasya nirUpyatvAnnAnyatvam , na cAyaM gozabda udAtto'yamanudAto'yaJca kharita ityudAttAnudAttasvaritatvAdibhirvizeSergavAdizabdavizeSA nirUpituM zakyA iti vAcyam, mRdaH sthAsakozakusUlAdInAmivAGgule: RjutvavakratvAderiva vA gozabdasyaikasyaiva te bhedA udAttAdayo vivartarUpaH, atattvato'nyathAprathA vivartta ityudIritaH, pariNAmarUpA eva veti bhAvaH / vipakSe doSamAdarzayati-yadi hIti, vizeSarUpasyAnirUpyatve'pyananyatvaM na manyate'nyatvameva manyate, anekatvapratyakSasyaikatvagamakAnumAnAdbalIyastvAditi cettarhi gozabdAnantyAnna saGketo'rthena saha zakyate kartum , anirUpitakharUpANAM 30 zazazRGgAdivadasattvAditi bhAvaH / tathApi gozabdasya sattvAbhyupagame tasya pratyarthaM pArthakyenAnupalambhAt kathamanekairarthassaha tasya sambandhaH kartuM pAryata ityAha-pRthagiti / etadevAha-anirUpyeti / akRtasambandhAcca nArthapratyaya ilyAha-akRteti / 1 si. kSa. chA. krbudvo0| 2 chA. ti. vAgvimUrityAdibu / 3 si. kSa. chA. degnupalabdhaM / 2010_04 Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 966 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre gozabdasya, tasmiMzca-ekAtmakatve sati zabdasya zaktibhedAt sambandhibhirabhivyaktAt tattadarthapratyAyanazaktayaH prakalpyAH kimiva ? ekapuruSapitRputrAdivat-yathaika eva puruSo'nekazakti[:]sambandhibhedApekSayA pitA putro mAtulo bhAgineya ityAdi vyapadezabhAg bhavati tathA gozabdo'pi vAgAdiSu ? kasmAt ? pratisambandha manyathAvRtteH-se eva sambandhaM sambandhaM prati sambandhijanitamanyathA varttate tasmAdekatvAdgozabdasya vAgAdi5 bhinnArthavAcitvAdgaureva vAgAdiragaurbhavati, agaurapi gaurbhavati / ___ syAnmataM nimittabhedAdgozabdA bhidyante, tAni ca nimittAni gadanagarjanagamanagaraNAdIni, pRSodarAdyAkRtigaNatvAdrUpasiddheranyatvamevetyetaJcoktavidhinA na yuktamapyabhyupagamya - gadanAdivizeSanirUpyAnyatve vA gavAntaravadgaurevetyasminnapi pakSe gaurityagaurbhavatItyapi, vAgAdigavAvyatirekAtirekavat , anekazabdaikArthatve'pi ekottarazatanAmatvAccAmbhaso viSa10 maviSaM bhavatyaviSamapi viSaM jIvanAtmakamapyudakAdi mAraNAtmakaM duHprayogAt , tathA pIlurva kSo'vRkSatvAdapIlurbhavati dhanAdivat , hastivat pIlurvA tathA viparyayeNa, ataH pIlurapIluzca, apIlurapi pIluzca, evaM harirAmArjunAdayo'pi, zakrasiMhavAsudevamaNDUkavAnarahayAdiSu ramya varNadAzarathibaladevajAmadagnyeSu tRNasuvarNavRkSapANDavakArtavIryeSu ca darzanAt / (gadanAdIti) gadanAdivizeSanirUpyAnyatve vA gavAntaravat gaureva-yathAhi gozabdaH sAnA15 dimatyekasminnapyarthe gamananimitte vRtto'pi khaNDamuNDazAbaleyabAhuleyasaurabheyAdiSu gavAntareSu gaureva, iti[:]hetvarthe, yasmAt khaNDAdivizeSApekSayA sAmAnyazabdo gozabdaH, tasmAt pUrvavadasminnapi pakSe anyathA'niSTaprasaGgamAha-mleccheti, zabdasaMskAravirahitA mlecchAH, te hi apabhraMzazabdAnAhuH, mleccho ha vA yadapazabda iti zruteH, avAcakA evApabhraMzazabdAH, na hyapabhraMzAnAmarthana kazcit sambandha iti bhAvaH / upasaMharati-tasmAditi / nanu gozabdasyaikAtmakatve taduccAraNAt sakRdeva yAvattadarthapratipattirbhavedityatrAha-ekAtmakatve satIti, pratyartha zabdAbhede'pi zaktibhedAt vaktRvivakSopasthA20 pitArthavizeSeNAbhivyaktA gavAdizabdagatA zaktistadarthaM pratyAyayati nAnArthatvepItibhAvaH / dRSTAntamatrAha-ekapUruSeti / proktameva hetumAha pratisambandhamiti, tattatsambandhitAnirUpakasambandhatApekSayakagozabdasyApyanyathA-anyArthaviSayakabodhajanakatvena vartanAditi bhAvaH / tathA ca kimityatrAha-tasmAdekatvAditi, ekatvAdeva vAgAyekatamArthavAcakatvena gaureva san vAgAdyanyatamAvAcakatvenAgaurapi bhavati, tathA vAgavAcakatvenAgaurapi digvAcakatvena gaurapi bhavatIti bhAvaH / atha nimittAnAM zabdapravRttinimittabhUtAnAM gadanagarjanAdInAM bhedAdgozabdo'pi bhidyate gada vyaktAyAM vAci, garja garjane, gamla gatau, gR nigaraNe ityAdibhirdhAtubhirniSpanno gauzabdaH 25 pRSodarAditvAt , uktaJca hariNA 'kaizcinnirvacanaM bhinnaM giratergarjatergameH / guvatergadate'pi gaurityatrAnudarzitam // ' iti, tasmAt pratinirvacanaM gozabdasyAnyatvamityAzaGkate-gadanAditi / bhavatu gozabdavizeSasya gadanagarjanAdirUpeNa nirUpyatA, tathApi gozabda eka eva, arthasya hi nAnAvidhA avasthA dRSTAH, yathA goH khaNDamuNDazAbaleyabAhuleyasaurameyAdayaH, tadavasthAbhedena mede'pi gamananimittaikyAt sarve gaureva, tathAvidhAvasthAvAcakazabdApekSayAH ca gozabdaH sAmAnyazabdo bhavati, evaM tacchabdanirvacanabhede'pi tatsahacAribhUtanirvacanavizeSagamanamavalambya gozabdasvarUpamAtramavalambya vA'nanya eva gozabdaH, tathA ca pUrvavat gaurapi 30 agaurbhavati, na tvagaurna bhavatItyAha-gadanAdivizeSeti / sAmAnyavastvabhAve vizeSo na nirUpyo bhavatyasya vizeSo'yamiti, tathA sAmAnyazabdAbhAve vizeSazabdA apyanirUpyA evetyAzayena vyAcaSTe-yathAhIti / goragotve hetumAha-vAgAdigavA. si. kSa. chA. dde0| 2 si. smaeva. chA. kSa. De. sAeva / 3 chA.degjanitamanyatvamavyathA / 2010_04 Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ww mmmmmmm zabdasyaikasyAnekArthazaktatA] dvAdazAranayacakram gaurityagaurbhavatItyabhimata[m, ka]smAt ? vAgAdigavAvyatirekAtirekavat-tadyathA gaurityukte vAgAdiSu na vyatiricyate gotvaM, gozabdavAgityukte digAdibhyo vyatiricyate baudigiti, tato gauragaurapi bhavatIti gatArthamudAharaNam , evaM tAvadanekArthe kazabdatve'nyApohAbhAvaH, anekazabdaikArthatve'pi tadyathA-ekottarazatanAmatvAcAmbhasa ityAdi salilamudakamamRtaM vAri]jIvanaM viSamityAyakottarazatamudakanAmAni nirukte paThyante, tato viSamaviSaM bhavati, aviSamapi viSaM bhavati, apAnIyaM granthisAdi viSaM ma[]raNAtmakaM na jIvanAtmakaM / jIvanAtmakamapyudakAdi mAraNAtmakaM duHprayogAdityAdi gamanikA, AdigrahaNAt ghRtamaghRtamityAdi, tathA pIla[:]vRkSo'vRkSatvAdapIlurbhavati dhanAdivat , hastivat pIlurvA hastyapi pIlurapIlurbhavati hastitvAt manuSyavat , tathA viparyayeNa-ahastitvAdapIlurbhavati pIluvRkSaH, avRkSatvAt apIluhastIti, ata ityupasaMharati-pIlurapIluzcApIlurapi pIluzceti, evaM harirAmArjunAdayo'pIti vyApitAmasya nyAyasyodAharaNabAhulyena darzayati, zakrasiMhavAsudevamaNDUkavAnarahayAdiSu harizabdadarzanAdaharirharizca, rAmo ramyavarNadAzarathibaladevajAmadagnyeSu, 10 arjunaH tRNasuvarNavRkSapANDavakArttavIryeSu darzanAdityAdi, taccAtaJca pUrvavat / evaM zrutimAtratattvo gavAdirekaH zabdo'pratilabdhavibhAgo'nekArthagamakazaktiyuktaH, ekAdityAnekArthakAritvavat, pratyarthavRttivyavasthApakA hetavo yathoktaM-'saMsargo viprayogazca sAhacarya virodhitA / arthaH prakaraNaM liGgaM zabdasyAnyasya sannidhiH // sAmarthyamaucitI dezaH kAlo vyaktiH svraadyH| zabdArthasyAnavacchede vishesssmRtihetvH|| (vAkyapa. kA. 2 zlo. 317-318) 15 sakarabhA ghenurakarabhA dhenuH rAmalakSmaNau, rAmArjunau, aJjalinA juhoti, saindhavamAnaya, aktAH zarkarA upadadhAti, arjunaH kArtavIryaH, anudarA kanyA, sIrAsimusalaiH, mathurAyAH prAcInAnnavyatireketi / vyAcaSTe-tadyatheti, sAmAnyena yadi gaurityucyate tadA gotvaM vAgAdiSu sarveSvartheSu samAnaM na tu kasmAdapi viziSTham , yadA ca vAguddezeneyaM gozabdavAcyetyucyate tadA gozabdasya tatraiva vRttarvAk na digiti digAdibhyo vyatiricyate, tasmAdvAk gozabdavAcyatvena gaurapi satI gozabdavAcyadigAdivyatiriktatvenAgaurapi bhavati, tathA tadgozabdo'pi, 30 tadevamanekArthakazabdapakSe'nyApoho na sambhavatIti bhAvaH / eko'rthaH, aneke zabdA iti pakSe'pyanyApohAsambhavaM darzayati-aneka zabdeti / tanirUpayati-ekottareti, ekottarazataM salilanAmAni nirukte paThyante, jIvanAtmakamapyudakAdijalamaviSaM duSprayogAdinA maraNAtmakaM viSaM bhavati, tathA viSamapi suprayogAdinA'viSaM bhavatItyevaM vibhAvanIyamarthe zabde ceti bhAvaH / etadeva darzayati-tato viSamiti / anekArthaMkazabdapakSadAAya nidarzanAntarANyAha-tathA pIlavakSa iti 'drumaprabhedamAtaGgakANDapuSpANi pIlavaH' ityamaraH, vRkSabhUtapIluravRkSatvAddhanAdivadapIlurbhavatIti pIlormAtaGgArthatvenAvRkSatvaM siddham , 25 tathA sa evAvRkSatvAta hastivat pIlurapi bhavati, hastI hi avRkSaH pIluzabdavAcyatvAt pIlurapIti bhAvaH / itthaM pIlurapi hastI hastazAlimanuSyasyApIlutvavadapIlurapi hstitvaadbhvtiityaah-hstypiiti| apIlurapi pIlurbhavatItyAha-tathA viparyayeNeti / nyAyasya tadatattvalakSaNasya vyApakatvamAdarzayituM pracuranidarzanopanyasanamityAha-evaM harirAmeti / harizabdAnekArthamAha-zakreti, ekaharizabdArthatvena haritve'pi tadanyaharizabdArthabhinnatvenAharirapIti bodhyamevaM sarvatra / rAmazabdAnekArthamAha-rAma iti| arjunazabdAnekArthamAha-arjuna iti / evamekaH zabdo'nekArthavAcakazaktiH nAsti zabdasya bhedaH, zrutiviSayIbhUtazabdasvarUpe 30 vizeSAMbhAvAdityAha-evaM zrutimAtratattva iti / vyAcaSTe-aneneti, zrutiviSayIbhUtagakArottarItvarUpatattvApekSayA goza 12. gaurbhavatI / . 2 si. kSa. chA. De. degtirekavat / : 3 si. kSa. vaandigiti| , . . . . ... . .. dvA045 (122) _ 2010_04 Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ ubhayaniyamAre garAdAgacchAmi, dvAram, grAmasyArdhaM labheta, sthUlapRSatImAlabhetetyAdiSu nimittAntarairekArthasyAvacchedaH / 968 evaM zrutimAtretyAdi, anenoktanyAyena zrutimAtratattvo gavAdirekaH zabdo'[pra ]tilabdhabibhAgo'nekArthagamakazaktiyuktaH kimiva ? ekAdityetyAdi yAvat kAritvavaditi gatArthaH proktArthopasaMhAraH, 6 syAnmatamekasyAnekArthakAritve vibhAgapratipattyabhAvAdavyavacchedaprasaGga iti, tanna, pratyarthavRttItyAdi yAvat 'vizeSasmRtihetavaH' iti yathAsaMkhyaM sakarabhAdyudAharaNaM bhAvitArthaM kArikAdvayaM nimittAntarAdekArthAvacchedAkhyAnam, AdigrahaNAt gauNamukhyastutinindAdibhAvArtha kRtavyavacchedAditi / athocyeta nanUktameva guNasamudAyamAtrArthasya sarvathA darzanAsambhavaH satyapi ca darzane'numAnAsambhava iti punaridAnIM ko vicAro darzanaM syAditi sthite tu svArthAbhAve sAmAnya10 rUpasyAbhAvamAtrasya nivRttiH, abhAvabhedAsaMsparzAt, vRkSa ityavRkSo na bhavati agnirityanagnirna bhavatItyavRkSAnI abhAvabhedAsaMsparzenocyete, tasmAt sarvAbhAvabhedadarzanena vinaivApoho gamaka ityatrocyate atha svArthAbhAvAbhAvamAtratve vRkSa iti dhUma iti tacchandaliGgAbhyAmapohyA ghaTAdibhedarUpANyasaMspRzya prasajyapratiSedhena tanmAtrameva ca gamyeta, na vRkSAdiparyudAsena ghaTAdirarthAtmA kazcit, anyasyAsattvAdavivakSitatvAcca, svayamanavagataH kathamabhAvaM vizeSayituM zaknuyAt 16 avRkSo vRkSAbhAvo na ghaTAbhAva iti, tasya bhAvalabhyAtmalAbhatvAt, ubhayatra sapakSAsapakSayoH na kiJcit kenacidvizeSayituM zakyam / bdasyaikatvena tadvizeSasya nirUpayitumazakyatvAt sa eva zabdo'nekArthabodhakazaktimAniti bhAvaH / tatrAdityasya prakAzoSNatApaGkajavikasanaprabhRtyanekakAryakAritvavadane kArthabodhakazaktiyutatvamityAha-ekAdityeti / nanvanekArthatve'pi zabdasyAbhede vibhAgena pratipatterabhAvAt gozabdAderatra ko'rtho grAhya ityanavacchedasya saMzayasya prasaGgaH, gozabdatva lakSaNasAdhAraNadharmadarzanAdanyataravizeSadharmA20 smaraNAccetyAzaGkate - syAnmatamiti / nAsti zabdArthAnavacchedaH, anavacchedakapratibandhakavizeSasmRterudbodhakabhUtAH saMsargAdayo hetavaH santIti darzayati- pratyarthavRttIti, arthamarthaM prati pratyarthaM vartanaM zabdasya, sadvyavasthAvidhAyakA niyatArthAvasAyahetutvAdvizeSasmRti - tavaH saMsargAdaya iti bhAvaH / sakarabhA dhanuH akarabhA dhenuriti saMsargaviprayogayorudAharaNam, karabhasya saMsargeNa viprayogeNa ca viziSTajAtIyaghenoravagatiH, rAmalakSmaNAvitya lakSmaNasAhacaryAddAzaratheH rAmArjunAvityatrarjuna nisargavai rijAmadamyasya, aJjalinA juhoti aJjalinA sUryamupatiSThate ityAdI juhotItyAdyarthavazAdaJjalizabdasya vibhinnArthavAcakatvasya, saindhavamAnayetyatra grAmabhojanaprakaraNAbhyAmazvalavaNA25 dyarthasya, aktAH zarkarA upadadhAtItyatra tejo vai ghRtamiti stutiliGgena ghRtasAdhanazarkarA karmakAJjikriyAyA, arjunaH kArttavIrya ityatra kArttavIryazabdasannidhAnAt kArttavIryArjunasya, anudarA kanyetyAdau sAmarthyAdudara vizeSasya, yazca nimbaM parazunetyatraucityAtsamucitachedanakriyApadAkSepasya, mathurAyA prAcInAnnagarAdAgacchAmItyatra dezavazAt pATaliputrarUpanagara vizeSasya, dvAramityukte zizire pidhehIti grISme samudghATayeti padAkSepasya, grAmasyArdhaM labhetetyatrArddhamiti vyakterliGgAt samArdhasya, sthUlapRSatImAlabhetetyAdau svarasyAntodAttasya zravaNAt karmadhArayArthasya ca nirNayo bhavatIti zlokayorudAharaNAni / svarAdaya ityatrAdigrahaNagrAhyAn darzayati- AdigrahaNAditi, ) gaurvAhIka ityAdau gauNamukhyanyAyAdbhAvArthasya vinizrayaH, evaM kvacinnindAparavAkyAt stutirUpasya stutiparavAkyAt nindArUsyapa bhAvArthasya vyavaccheda iti bhAvaH / nanvarthaH guNasamudAyarUpaH, guNAnAJca yAvatAM grahaNAsambhavena sarvathA'rthasyAdarzanameva satyapi kathaciddarzane kArtsnyenAvinAbhAvAgrahaNAdanumAnAsambhava eveti pratipAditatvAt sat asadapi dRSTaH dravyamadravyamapi dRSTam ghaTo'ghaTava dRSTa ityAdi darza navicArasyAvatAra eva nAstItyAzaGkate - athocyeteti / tAmeva zaGkAmAdarzayati- nanUktameveti, iti pA sambandhaH, mUlato'rthadarzanameva nAstIti darzanAkAMkSAyA eva nirAse satiM tato darzana vicArasyAvakAza evaM nAstIti bhAvaH / tadevaM 30 2010_04 Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyatirekAzakyatA ] dvAdazAranayacakram www adhocyetetyAdi, atha pareNocyeta nanUktameva guNasamudAyamAtrasya kANakuNTAderdarzanAsambhavaH, satyapi ca darzane sarvathA'numAnAsambhavaH, sarvaprakAreNA dRSTatvAdi [ti] nirAkAMkSIkRte mUlata eva punaridAna ko vicAro darzanaM syAditi ?, sthite tu svArthasyAbhAve sAmAnyarUpasyAbhAvamAtrasya nivRttiH, abhAvabhedAsaMsparzAt-vRkSa ityavRkSo na bhavati, agnirityanagnirna bhavatItyavRkSAnanI abhAvabhedAsaMsparzenocyete, na vA'bhAvasya bhedAH santi, tasmAt sarvAbhAvabhedadarzanena vinaivApoho gamaka ityatrocyate-atha svArthAbhAvAbhAvamAtratve 5 tvadiSTe kaH zabdArtha iti pRcchati - vRkSa ityAdi pratyuccArya atrApyapohAbhAvamApAdayitukAmaH tacchandovRkSazabdaH parArthe'numAne, svArthe dhUmaca liGge, tAbhyAmanyA [va] pohyau - avRkSAnammI ghaTAdibhedarUpANyasaMspRzyetyabhimatArthasUcanam, prasajyapratiSedhArthe [na] vRkSo na bhavatyavRkSa iti tanmAtrameva ca gamyeta, na ca gamyata ityabhiprAyaH, vRkSAdanyo'vRkSa iti na vRkSaparyudAsena ghaTAdirarthAtmA'nyaH kacillabhyate, anyasyAsattvAdavivakSitatvAcca vRkSa eva vyAkhyeyo vivakSitatvAt, svayamanavagataH kathamabhAvaM vizeSayituM zaknuyAt ? avRkSo 10 vRkSAbhAvo na ghaTAbhAva iti khapuSpamiva vandhyAputraH kasmAt ? tasya - abhAvasya bhAvena labhyAtmalAbhatvAt, saH svayamasan kathamasato vizeSaNaM syAt, ubhayatra ca - anvaye vyatireke ca ghaTAdInAM bhedarUpANAM sapakSAsapakSayoraspRzatveneSTatvAt na kiJcit kenacidvizeSayituM zakyam / wwwwww 2010_04 wwww nAsti svArtho nAma kazcit tathAca zabdena liGgena ca svArthAbhAvasya sAmAnyasya nivRttimAtraM kriyate, yathA vRkSazabdaH svArthAbhAvenAvRkSasAmAnyasya nivarttakaH, na hi vRkSasAmAnyAbhAvo ghaTapaTA dInavRkSAn spRzati, abhAvasya bhedAbhAvAdityAha - sthite 16 tu svArthasyAbhAva iti, zabdavAcyasya vRkSAdibhAvarUpasya svArthasya guNasamudAyarUpasyAbhAve nizcite'vRkSo'pi vRkSasAmAnyAbhAva eva sAmAnyarUpo na tu ghaTapaTAdivizeSAtmako vRkSAbhAvaH, tasya ghaTapaTAdivizeSaiH saMsparzAbhAvAt, kevalaM vRkSa iti zabdenApohyatayA avRkSamAtramucyate, agnirityanena cAnanimAtramiti bhAvaH / evaJcAvRkSabhUtAnAM ghaTapaTAdinikhila bhedAnAmaparijJAne'pi gamakatvaM sambhavatyevetyAha- tasmAditi, evaJcApohyasyAdarzanAdayaM bhavatyayaM na bhavatItyanvayavyatirekau na bhavitumarhataH, dRSTAva hi buddhiranviyAttebhya eva ca vyAvarttayet, nAtyantAdRSTAn khapuSpavandhyAputrAdiviSayA nityapAstamiti bhAvaH / atrAcArya 20 Aha-atha svArthAbhAveti, svArthAbhAvasAmAnyAbhAva eva yadyabhIpsitaH tarhi zabdena na kazcidartho gamyetetyabhiprAyaH / tameva sphuTayati- vRkSa ityAdIti, AdinA dhUma itIti grAhyam, vRkSa iti zabdaH parArthAnumAnabhUto grAhyaH, dhUma iti svArthAnumAnaliGgabhUtazca, ata Aha- tacchabda iti, AbhyAmanyau hi apauhyau bhavataH, vRkSazabdenAvRkSaH dhUmenAnagnizca katham ? bhedarUpANi ghaTapaTAdInyasaMspRzya, evaM tarhi avRkSazabdasya vRkSAbhAva evArtho na tu vRkSAbhAvavAn ghaTAdiH evamanagnizabdasyApi, bhavatviti cenna tathA sati prasajyapratiSedhena vRkSo na bhavati, agnirna bhavatItyabhAvamAtraM gamyeta, na ca tathA gamyata iti bhAvaH / 25 gamyate ca paryudAsena vRkSAdanyo'vRkSo ghaTapaTAdirarthaH bhavanmatena tu tathAvidho'nyarUpo'rtho nAsti, guNasamudAyarUpasya tasyAdarzanAt, kathaJcit sannapi so'rtho'tra na vivakSitaH, vRkSasyaiva pratipipAdayiSitatvAdityAzayenAha - vRkSAdanya iti / nanu anyasyAsattvaM bhavatu vRkSasya vivakSitatvAdavRkSa iti vRkSAbhAvagatizca ko doSa ityatrAha - svayamanavagata iti, vRkSo hi guNasamudAyarUpatvAdanavagataH, evaJca vRkSazabdenApohyo'vRkSo ghaTAdyabhAva eva kathaM na syAt, anavagato hi vRkSaH svAbhAvaM ghaTAdyabhAvAdvyAvartayituM kathaM zakyeta, na hyanavagato bandhyAputraH svaM khapuSpAdvyAvarttayituM zaknoti, svasvarUpasyaivA siddheriti bhAvaH / tameva hetumAha - 30 tasyeti, abhAvasyAtmalAbho bhAvena bhavati, ayamabhAvo ghaTasya, ayamabhAvaH paTasyeti yadA tu bhAva eva svayamasan tadA kathaM sosbhAvasya svarUpaM lambhayituM kSamaH syAditi bhAvaH / evaJcAyaM vRkSo bhavati, ayamavRkSo na bhavatItyanvaye vyatireke ca vRkSAmyAdeH ghaTapaTAdezva medarUpasyAsaMsparzAt kiM kena kasmAdvyAvartyata iti darzayati-ubhayatra ceti / evaJca vRkSazabdArthe'vRkSo na bhavatItyevaM 1 si.kSa. chA. De. to'rthasUtraM ca / 2 si. kSa. chA. De. 'bhAvomadabhAva0 / 969 Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 970 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre ___ tatazca vRkSa ityavRkSo na bhavatItyukte idamuktaM bhavet yo'bhAvAbhAvaH sa vRkSa iti nAnyadabhAvanivRtteH, tato ghaTapaTAdInAM vRkSatAvat vRkSazabdArthatvaprApteH kuto'pohasteSAM sthAt, sarvathA vA gatirbhavet , ataH sarvadarzananirAkARtAyAM satyAM. zabdAdanumAnAdvA'bhAvAbhAvamAtravRkSAgnitvAd vizeSavacanapratyayAnarthakyam, abhAvAbhAvamAtrasyaikatvAt , bhedaviSayavacanAnumAna5 vyavahAranirviSayatvAt, abhUtabhedaviSayatvAdvA khapuSpAdivat, agatirajJAnaM vA vRkSazabdoccAra NAdbhavet sarvathA, gaMtavyAbhAvAt , abhAvAbhAvamAtravRttitvAcchabdAnumAnayoriti / ..tatazcetyAdi, asmAduktanyAyAdeSa zabdArthaH saMvRttaH, vRkSa ityavRkSo na bhavatItyukte idamuktaM bhavet sambhAvyeta, yo'bhAvetyAdi, abhAvasyAbhAvo vRkSa ityuktaM syAt , nAnyadabhAvanivRtteH, tato ghaTapaTAdInAmabhAvanivRttimAtratvAt vRkSatAvat vRkSazabdArthavatvaM prAptam , kuto'pohasteSAM syAt ? tatsaMsparze hi syAdapoha10 ste'vRkSo na bhavatIti, itthamapohAbhAvaH, aniSTaJcaitat , kizcAnyat-sarvathA vA gatirbhavet-abhAvAbhAvamAtraM hi vRkSo'gnirvA syAt , na sapakSAsapakSabhedasaMsparzana dRSTavat, ataH sarvadarzananirAkAGkatA, tasyAzca satyAM zabdAt-vRkSAta anumAnAdvA-dhUmAdabhAvAbhAvamAtravRkSAgnitvAt dRSTabhedAsaMsparzAdeva tvaduktAt vRkSo'gniriti ca vizeSavacanapratyayAnarthakyaM syAt , kasmAt ? abhAvAbhAvamAtrasyaikatvAditi, svaparArthAnumAnayoH sAmAnyena hetuH khapuSpAdivaditi dRSTAntaH, vizeSya vA hetuH-bhedaviSayavacanAnumAnavyavahAranirviSayatvAt , 15 abhUtabhedaviSayatvAditi, sAmAnyena sa eva dRSTAntaH sarvatrAnte'bhihitatvAt , ayamanyo vyAkhyAvikalpaH, AA rUpe yadyavRkSo vyatireko bhedaM na spRzati tathA tadapoho'nvayo'pi bhedaM na spRzati tIbhAvAbhAvamAtraM vRkSazabdArthaH syAdityAhatatazceti / vyAcaSTe-asmAduktanyAyAditi, guNasamudAyamAtrArthatvAbhAvasAmAnyavyAvarttananyAyAdityarthaH / vRkSazabdasyAvRkSo na bhavatItyarthakatve kimuktaM bhavediti sambhAvyata ityatrAha-yo'bhAvetyAdIti, yo'bhAvAbhAvaH-abhAvasAmAnyasyAbhAvaH sa eva vRkSa ityuktaM sambhAvyate, tathA sati sarva ghaTapaTAdi vastu abhAvanivRttirUpatvAdRkSasvarUpaM prAptam , tadvat vRkSazabdArthatvamapi ghaTapaTAdInAM 20 prAptam , vRkSasya vRkSazabdArthatvAt , teSAJca vRkSatvAt , na hyabhAvanivRtteranyo vRkSaH, tasmAdRkSazabdena na ghaTapaTAdInAmapohaH syAditi bhAvaH / yadyavRkSo ghaTapaTAdibhedarUpANi saMspRzettarhi teSAM vyAvRttiH vRkSazabdAdbhavet , neSyate ca tathA, tasmAttadapoho na syAdevetyAha-tatsaMsparza hIti / doSAntaramAha-sarvathA veti, vastumAtraM hyabhAvAbhAvarUpamato'bhAvAbhAvamAtreNa sarveSAM sarvathA'vagatirbhavet , vRkSazabdAdeva vRkSavadannighaTapaTamaThAderavagatiH syAt, na tvavRkSA ye ghaTapaTAdayastadbhinno vRkSa eva vRkSa zabdArthaH, nAmnyAdiH, anagniyaH ghaTapaTAdistadanyo'gnireva dhUmena gamya iti lokena yathA dRzyate tathA na syAditi bhAvaH / evaJca 25 lokena dRSTAnAM vividhAnAM darzanAnAM tvayA'nAkAMkSaNAdRkSo'yaM vRkSazabdavAcyaH, agnirayaM dhUmaliGgagamya ityevaM vizeSavacanAnAM pratyayAnAJca vaiyarthyameva kRtaM syAt zabdagamye'numAnagamye cAbhAvAbhAve vailakSaNyAbhAvAdityAha-ataH sarvadarzaneti, ekenaiva zabdenAnumAnena vA'bhAvAbhAvamAtratvena nikhilavastvavagateH sarvadarzanAnAM niraakaaNksstetyrthH| bhavatu tannirAkAMkSatetyatrAha-tasyAzca satyAmiti / abhAvAbhAvamAtrasyaikatvAditi heturvizeSavacanAnarthakyalakSaNaparArthAnumAne vizeSapratyayAnarthakyalakSaNasvArthAnumAne caikaheturityAha-svaparArtheti / khapuSpamapyabhAvAbhAvamAtramanarthakaJceti dRSTAntamAha-khapuSpAdIti / ubhayatra vizeSya hetudvayamAha30 bhedaviSayeti, vizeSavacanamanarthakam , bhedaviSayavacanavyavahAranirviSayatvAt , vizeSapratyayo'narthako bhedaviSayAnumAnavyavahAranirvi SayatvAt , khapuSpAdivaditi bhAvaH / uktahetudvayenApi sAmAnyahetuM siddhamAha-abhUtabhedaviSayatvAditi, avidyamAnabhedaviSayavAdityarthaH / sarvatra khapuSpAdireva dRSTAnta ityAha-sa eveti| tatra hetumAha-sarvatreti / sarvathA vA gatirbhavediti mUlamakAraM prazliSya sarvathA vA'gatirbhavediti mattvA prakArAntaraNa vyAcaSTe-ayamanya iti / vRkSAdizabdoccAraNe bhedanirviSayatvAdajJAnameva kasyApi 2010_04 Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svasambandhibhinnavyAvRttizaGkA] dvAdazAranayacakram tadyathA-sarvathA vA'gatirbhavet prazleSalabhyAkAratvAt , agatirajJAnaM vRkSazabdoccAraNAdbhavet sarvathA, kasmAt ? gantavyAbhAvAt , gantavyAbhAvazcAbhAvAbhAvamAtravRttitvAcchabdAnumAnayoriti / ____ atrocyeta na svabhedA apohyante nApyazeSabhedAsaMsparzenAbhAvamAtram, kintarhi ? svasambandhisAmAnyadharmAnubandhibhedeSvavinAbhAviSu darzanasaMsparzane tadvyatirikteSvanyApohasya pravRttiriti noktadoSAH, ata eva cedaM svasambandhibhyo'nyatra[]darzanAttadvyavacchedAnu- 5 mAnamiti, asya vyAkhyA-yatra dRSTaH so'tra sambandhyabhipreto na tvavinAbhAvitvasambandhena, .........avRkSo'nagnirvA na bhavatIti, evazca kRtvA vRkSazabdALUmAccAnekAvinAbhAvinAM pRthivIdravyatvAdInAmanumAnamupapannaM bhavati, tadarzanasparzanavRttatvAt , itarathA tvanubandhinAmanyatvAdatulye eva vRttarapakSadharmatvAdanaikAntikatvaviruddhatvAnumAnAbhAsadoSAH syuH, anubandhinAM tyAge ca tadavinAbhAvinaH svArthasyAsambhava eva, tataH pratyAyyapratyAyanayoranupapattiH, tasmAt 10 svasambandhibhAvAbhAvAbhyAM darzanAdarzanayorabhipretAnumAnasiddhiriti / atrocyetetyAdi, svabhedAbhAvavyAvRttilakSaNAnyApohe'nantatvAdasambhavasambandhAbhidhAnAdidoSA uktAH, sAmAnyAbhAvAbhAvamAtre sarvaikatvAnarthakyApohAbhAvadoSA uktAH, teSAM pakSadvayAnabhyupagamAt prihaarH| nApyazeSetyAdi, kiM tIti pakSAntaraM zrayate nirdoSa manyamAnaH, svasambandhi[novRkSasyAmervA sattAdravyatvAdisAmAnyadharmAH tadanubandhino bhedAzca ziMzapAdayaH teSvavinAbhAviSu darzanasaMspairzane tadvyatirikteSu 16 ghaTAdiSvadarzanasaMspairzane jalAdiSu cAnyApohasya pravRttatvAnna sambhavantyubhayapakSagatA doSAH, ata eva cedami mmmmmmmmmmmmmmmm www.amammmmmm syAdityAha-agatirajJAnamiti / kathamajJAnaM bhavedityatrAha-gantavyAbhAvAditi, arthagatyartho hi zabdaprayogo na hyatra pakSe kazcanArthoM gamyata iti bhaavH| so'pi kathamityatrAha-gantavyAbhAvazceti, zabdAnumAnayorbhedanirapekSAbhAvamAtravRttaH jJAtavyaM prApyaM vA na kimapyastIti bhAvaH / nanu vRkSAdizabdena medAnAmabhidhAnapakSe vRkSArthAnAmAnanyAt sambandhAzakyatvAdanvayAbhAvAcAna bhidheyatAvat vyAvAnAmapi ghaTapaTAdInAmAnantyAt tena tena prakAreNAdRSTatvAdapratipattyA'pohAsambhava ityAdidoSA uktAH, 20 anvayavyatirekayorbhedarUpANAmasaMsparza cAbhAvAbhavamAtrasyaikatvena ghaTapaTavRkSAgnyAdInAM sarveSAmekatvaM vizeSavacanapratyayavaiyarthyaM sarveSAM vRkSatvenApohyAbhAvAdapohAbhAvadoSA uktAH, tadidaM pakSadvayaM parityajya vAdI zaGkate-atrocyeteti / vyAcaSTe-svamedeti, vRkSAdInAM ye bhedAstadabhAvavyAvRttisvarUpAnyApohapakSe bhedAnAmanantatvAt sambandhAzakyatvAdanvayAbhAvAccApohAbhAvadoSAH evaM vyatireke bhedavivakSaNe'pi vijJeyam / bhedarUpAsaMsparzapane doSamAha-sAmAnyAbhAveti, ghaTapaTavRkSAmanyAdInAmekatvaM vividhavacanapratyayAnarthakyamapothAbhAvAdapohAbhAvadoSA uktA prAvistareNeti bhaavH| uktadoSANAM parihArazcoktapakSadvayAnabhyupagamAdityAha-25 teSAmiti, uktadoSANAmityarthaH / zabdaliGgApohyAvRkSAnagnimAtraM nApohyata iti dvitIyapakSaM drshyti-naapyshessetyaadiiti| vRkSasyAgnervA ye sambandhinaH sAmAnyadharmAH tadanubandhino vizeSAzca, ete'nvayarUpA atra darzana saMsparzanaJca sambhavati, etanyatirikteSu darzanasya saMsparzanasya cApravRtteranyApohaH pravartata iti pakSAntaraM darzayati-svasambandhina iti| teSvavinAbhAviSviti. ebhirvinA vRkSAderasambhavaH, eSu darzanaM saMsparzanaJca bhavati vRkSAdizabdAdeH, na guNasamudAyamAtratA vivakSitA, darzanAdyasambhavAditi 2 si. kSa. chA. De. vRkSAntaH / 3 si.kSa. chA.De. saMsparzana / si.kSa. chA. De. tadyathAvikalpaH srvthaa| 4 si.kSa. chA. De, saMsparzAna / 2010_04 For Private & Personal use only Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniSamAre tyAdi-etatpakSasaMzrayadarzanArtha bhASyagranthamAha-svasambandhibhyo'nyatrAdarzanAdityAdi, asya vyAkhyATIkAgranthaH-yaMtra dRSTa ityAdi yAvadavRkSo'nagnirvA na bhavatIti gatArthaH, evazca kRtvetyAdi yAvadupapanna bhavatIti, anekAvinAbhAvinAM pRthivIdravyatvAdInAM vRkSazabdALUmAccAnubandhinAmanumAnaM yujyate, taddarzanasparzane, vRkSatvAt pRthivI dravyaM sacca, dhUmatvAcca, vRkSavadagnivaJceti, itarathA vityAdi, atyantavyatireke / sambandhitvAbhAve'nubandhinAM dravya[ tvA ]dInAmapyanyatvAdatulye vipakSe eva vRtterapakSadharmatvAdanaikAntikatvaviruddhatvAnumAnAbhAsadoSAH syuH, anubandhinAM dravya[ tvA ]dInAM tyAge tadavinAbhAvino vRkSasya svArthasyAsambhava eveti ca doSaH, tataH pratyAyyapratyAyanayoH-arthazabdayoranupapattiH, tasmAt svasandhibhAvetyAdyuktopasaMhAraH sambandhino'rthAntarasya bhAve darzanAt sambandhina eva bhAvAbhAve'darzanAccAnumAnasyAbhipretasya siddhiriti / 10 anottaramucyate evaM tarhi yadi sattvAdIni vizeSaNAni vRkSasya vRkSAdabhinnAni vRkSo bhavanti sa vA vRkSastAni bhavati tena tAni vizeSyante devadattapANyAdivadekabhavanAtmanA, tasminnekabhavane prayogaH zAkhAdimati darzanamityucyate, tatsvAtmavat , tato'nyatvAt dravyAdivRkSabhAvadarzanAt, bhAvaH / tadvyatirikteSviti, sattvAdidharmAvacchinnaziMzapAdibhedavyatirikteSu ghaTapaTAdiSu yata evAnantyAddarzanaM saMsparzanaJca na 16 bhavato'ta eva tatrAnyApohasya pravRttiriti nAtra pUrvoditapakSadoSA iti bhAvaH / ayameva pakSo'smAkaM sammata iti vAcAryabhASyagrantha pramANayati-etatpakSeti / sarvatra yato darzanaM na sambhavati satyapi ca kvaciddarzane nAnumAnasambhavo'ta evaM yatra patra vRkSazabdAdidRSTaH sa eva svasambandhipadagrAhyaH vRkSazabdAdinA grAhyaH, na tu te ziMzapAdayo yairvinA na saMbhavanti guNAdibhiH te sarve sambandhina ityAzayena vyAkRtaM bhASyaTIkAgranthamupanyasyati-asya vyAkhyATIkAgrantha iti / yatra yatra vRkSazabdaH dhUmAdiliGgazca dRSTaM tatraiva zabdaliGgayordarzanAdabhidheyatvAnumeyatve, tato'nyatra zabdaliGgayoradarzanAt tadvavacchedAnumAnamayamavRkSo 20 na bhavatyayamanagnirna bhavatIti tadnthamupadarzayati-yatra dRSTa ityaadiiti| yathA cAbhidheyAnumeyavRkSAgnyAderanyatra vRkSazabdadhUmaliGgayoradarzanAttAbhyAmavRkSAnagnivyavacchedAnumAnaM bhavati tathaiva pRthivIdravyatvAdyabhAve'pi vRkSazabdadhUmaliGgayoradarzanAttAbhyAM pRthivIdravyatvAdyanumAnaM bhavatItyAha-anekAvinAbhAvinAmiti, anekaiH saha zabdaliGgairavinAbhAvinAmityarthaH / tadarzanasparzane iti, pRthivIdravyatvAderanumAnAbhidhAne ityarthaH / tadevAha-vRkSatvAditi / vRkSAgnyAdibhiH saha sattAdravyatvAdisAmAnyadharmAH ziMzapAdibhedAzca tAdAtmyAdavinAbhAvinaH, ata eva ca sambandhinaH, yadi teSAM tAdAtmyaM na syAttarhi atyantaM 25 vyatiriktAH tairvinA bhavanto'sambandhinaH syuH, evaJca dravyatvAdayo vRkSAdAvasanto'nyatraiva bhaveyuH tathA cAtulye vipakSa eva vRtterapRthivyAdivyavacchedAnumAnaM na syAt, apRthivyAdivyavacchedasya pakSasya vRkSAcyAdedharmatvAbhAvAt, vRkSazabdAderapRthivyAdau vRtteranaikAntikatvAt , apRthivyAdyavinAbhAvitvena vRkSazabdAdeviruddhatvAdanumAnAsambhava ityAha-atyanteti / vRkSAdibhiH saha dravyatvAderatyantabhinnatvenAsambandhAdyadi dravyatvAdIni tyajyante tarhi tadavinAbhAvinastatvarUpasya vRkSAderevAsambhavaH syAdityAha anubandhinAmiti / evaJca khArthasyaivAbhAvAt ko'sau pratyAyakaH, pratyAyyo vA bhavedityAha-tata iti / evaJca svasambandhinaH 30 sattvadravyatvAdyavacchinnavRkSAderbhAve darzanAd vRkSazabdAdestadabhAve cAdarzanAdavRkSAdivyavacchedAnumAnaM bhavatItyAha-sambandhina iti / tadevaMvAdinA sAmAnyadharmadharmiNostAdAtmyAbhyupagamena vapakSe dRDhIkRte sattvAdInAM tAdAtmyena vizeSaNe doSamAhAcAryaH-evaM 3 si. kSa. De. chA. vRksstvaadgni| si.kSa. chA. De. ann| 2si.kSa. sparzana, chA. tadarzanasparzana / 4si.kSa. chA. De. sambandhyabhAve0 / 2010_04 Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekabhavanAtmakatvAnujJAnam ] dvAdazAranayacakram 973 dravyAdyabhAvadarzanAnabhyanujJAnAdatisphuTa evAyaM vidhivAdastvayA'bhyupagataH, bhavanaparamArthArthAbhyupagamAt , yaH ko'pi bhavati vRkSAdistadapi bhavanameva bhavata eva bhavanAt yo'pyasau vyAvRttyabhitaH tadapi bhavanameva, bhavata eva vyAvRtteH parvatAdeH devadattAdeH vyAvRttivat , vaidhahNa khapuSpavat , evaM bhavadbhavananirUpaNe'yamasya sthita evArthaH sa cAnyazcetyAnyApohaparigraho'nugamo vidhireva, tasmiMzca sati sarvathA vA gatirbhavediti / __ evaM taha-tyAdi, yadi sattvAdInItyAdi-sattAdravyapaMthivItvAdIni vizeSaNAni vRkSasya vRkSAda bhinnAni santi vRkSo bhavanti-tAni vRkSa evetyarthaH, sa vA vRkSastAni bhavati, tena tAni vizeSyante devadattapANyAdivadekabhavanAtmanetyetadApannam , tasminnekabhavane prayogaH zAkhAdimati darzanamityucyate, asyArthaH sa ekabhavanAtmako'rtho'sya vRkSazabdaprayogasya, kimiva? tatsvAtmavat-sattAdravyatvAdivRkSasvAtmavat , vRkSasya sattAdravyatvAdisvAtmavadekabhavanAtmakatvAdityarthaH, kasmAt ? uktanyAyena tato'nanyatvAt-tebhya- 10 stasya, tasmAdvA teSAmananyatvAt , dravyAdivRkSabhAvadarzanAt-vRkSadravyAdibhAvadarzanAdityarthaH, kasmAt ? dravyAyabhAvadarzanAnabhyanujJAnAt-pRthivIdravyasattvAbhAve darzanaM vRkSasya vRkSAbhAve vA pRthivyAdibhAvadarzanaM vRkSAtmaviSayatvAnnAbhyanujJAyate yasmAt tasmAdekabhavanAtmakatvAnujJAnAdanyAbhAvAdatisphuTa evAyaM vidhivAdastvayA'bhyupagataH, pUrveSvapi pakSeSu sphuTa eva vidhivAdaH, asmiMstvatisphuTaH, kasmAt ? bhavanaparamArthA bhyupagamAt-vRkSazabdasya sadravyapRthivImRdAdivRkSakabhavanAtmakaH paramArthato'rtha ityabhyupagatatvAt yaH ko'pi 10 bhavatItyAdinA bhavanameveti darzayati-yAvadvaidharyeNa khapuSpavaditi, yo'pyasAvityAdi, vyAvRttyabhimato'pi amwww mmanmmmm tahIti / sattvAdInAM vRkSAdibhiH saha tAdAtmyAdvizeSaNatve'bhimate'tyantAbhedAt sattvAdIni vRkSAdInyeva na vyatiriktAni syurathavA vRkSAdInyeva sattvAdIni syurvinigamakAbhAvAditi vyAcaSTe-sattAdravyeti / sattvAdInAM vRkSarUpatAyAM vizeSaNatvaM vRkSAdInAM sattvAdirUpatAyAM vizeSaNatvaM san vRkSaH, vRkSaH snniti| vRkSAdInAM vizeSaNatve dRSTAntamAdarzayati-devadatteti, pANyAdInAM devadatto vizeSaNam , tadAtmakatvAttasyeti bhAvaH / ekabhavabhavanAtmaneti, devadattasya pANyAdeH, sattvAdevRkSAdezca bhavanamekameva, na pRthagrUpam tayoratya-20 ntAmedAditi bhaavH| tenaivaikabhavanena saha vRkSAdizabdasya prayogadarzanAdabhedaH, tadevaikabhavanaM vRkSAdizabdAbhidheyaM bhavatItyAha-tasmi kabhavana iti / sattAdravyatvAdivRkSAyekabhavane vRkSAdizabdaprayoga eva zAkhAdimati vRkSe vRkSazabdadarzanamityucyata iti bhaavH| dRSTAntamAha-tatsvAtmavaditi, sattAdravyatvAdInAM vRkSakhAtmatAvat, yadvA vRkSasya sattAdravyatvAdisvAtmatAvat, tayohi bhavanamekameveti bhAvaH / ekabhavanAtmakatve hetumAha-uktanyAyeneti, khasambandhibhAvAbhAvAbhyAM darzanAdarzanato'nyatvAt sattvAdibhyo vRkSasya vRkSAt sattvAdInAmiti bhAvaH / uktanyAyameva darzayati-dravyAdIti, dravyatvAdibhAve eva vRkSasya darzanAt , vRkSabhAva eva 25 tadAtmano dravyatvAderdarzanAdityarthaH / vyatirekamAha-dravyAdIti, khasambandhibhyo'nyatrAdarzanAbhyupagamAdityarthaH / evaJcaikabhavanAtmakatvaM tayoruktanyAyaM vadatA'bhyupagatameva syAt , tatazca sattvadravyatvapRthivItvAdibhyo vRkSasyaikabhavanAtmakatvena sadvyAdito'nyasya kasyApyabhAvAdanyApohAsambhavena tvadIyo vAdo'yaM vidhivAda evetyatisphuTamiti bhaavH| atizabdaprayojanamAha-pUrveSvapIti / atisphuTatve hetumAha-bhavanaparamArtheti, sAmAnyopasarjanavizeSavidhipradhAnazabdArthaH paramArthastasyAbhyupagamAditi bhAvaH / bhavanneva bhavati vRkSAdiH, nAbhavana, khapuSpAdInAmapi bhavanaprasaGgAt vyAvRttitvenAbhimato'pi bhavanameva, nAbhavanam , bhavata eva vyAvRttaH, 30 yadyabhavato'pi vyAvRttiH syAt , khapuSpAderapi vyAvRttiH syAdityAzayenAha-yaH ko'piiti| bhavata eva vyAvRttarityatra bhavata iti padaM 1 si. kSa. DA. De. pRdhivyAdIni / 2 si.kSa. chA. De. viSayatvAdabhya0 / 3 si. kSa. chA. De. yasko'pi / 2010_04 Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 974 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre bhavana[ m ]paramArthata iti darzayati-bhavata eva vyAvRtteriti hetuH, bhavanneva vyAvarttate, kartari SaSThIvibhaktyutpatteH, parvate pratihatasya devadattasya vyAvRttivat , bhavata eva vyAvRtteriyapAdAnalakSaNA pazcamI vA, yo bhavati parvatAdiH tasmAdbhavata eva parvatAderdevadattAdeAvRttivat , na khapuSpAdivaditi vidhivAda eva sphuTIkRtaH, tataH kiM ? tata idaM-evaM bhavadbhavanetyAdi, itthaM bhavadeva bhavatIti nirUpaNe'yamasya sthita evArthaH, sa cAnya5 zveyayamanyApohaparigrahaH, tasmiMzca sati sarvathA vA gatirbhavet , anugamo vidhirevetyupasaMharati / . athavA'nirvAhakavyAkhyAvikalpA ekAntarUpA upekSyAH, sarvathAzabdo vimardaramaNIyaH pariniSThito'yaM piNDArtha ityetadAkhyAnArthaH, vAzabdo vikalpArthaH, vikalpAnAM gatiH nizcayaH pariniSThA, anekAntaH sa evaivaM bhavet , itthaM sarvanyAyaparizuddhaphalatvAdasya sarvavikalpAH vidhipratiSedhau tvadvacanAdevApatitau vidhivikalpo'pi sadAdyAtmakArthagrahaNAt , apohavikalpo10 'pi svasambandhyanyapratiSedhArthatvAt , tena sarvathA vikalpAnAM gatiH syAdvAdaH, sa ca dravyArthaparyAyAau~, ekAntatyAgarUpaikavAkyamatyAtmako, dravyArthataH............syAdanapoha ityAdi na ca tena...............sarveSAmapi, tatazcedamapi duradhItamevAnyApohavAdinA......... / - athavA'nirvAhaketyAdi, ye tvamI vyAkhyAvikalpAH kalpitA vidhivAde'nyApohavAde vA ekAntarUpAH te sarve na nirvahantItyupekSyAH, tatpradarzanAt sarvathAzabdo vimardaramaNIyaH pariniSThito'tItasarva16 vicArasyAyaM piNDArtha ityetadAkhyAnArthaH, ko'sau piNDArtha iti ceducyate veti, vAzabdo vikalpArthaH vikalpAnAM gatiriti vikalpAnAmeva jJAnaM nizcayaH pariniSThA-sarvathA ghaTo ghaTo'pyaghaTo'pItyAdinizcayaH, kA sA gatiH ? anekAntaH, sa eva evaM bhavet-sa evAnekAnto vimardakSamo vicAraparyavasAne'vatiSTheta, itthaM sarvanyAyapari kartRSaSThyantaM vyAsasya kRtirityAdivadityAha-kartari SaSThIti, kartRkarmaNoH kRtIti SaSThIvidhAnAt , bhavanAtmA devadattaH parvatena pratiruddho hi vyAvarttata iti bhAvaH / bhavata iti padasya paJcamyantatvamabhipretyAha-bhavata eveti, bhavanarUpAt parvatAdeH bhavanarUpasyaiva devadattasya 20 vyAvRttirbhavati, evaJca vyAvRttipratiyogyanuyoginorbhAvatva eva vyAvRttirataH sApi bhavanameveti sphuTo vidhivAda iti bhAvaH / evaJco bhayorbhAvarUpatve anyaH tadyAvRttirUpo'pohazca yaH svArtha ucyate sarvametadvidhirUpameva sampannam, tathA ca sarvathA gatiAnamavagatirbhavedevetyupasaMharati-itthaM bhavadeveti / sarvathA vA gatirbhavedityasya vAkyasya vyAkhyAntaramAha-athaveti / vyAkhyAvikalpAneva tAvadarzayati-ye tvamI iti / itthaM vyAkhyA vikalpAnAM pradarzanAdayaM paryavasito'rthasteSAmiti pradarzanAya sarvathAzabda ukta ityAha-tatpradarzanAditi, vyAkhyAvikalpAnAM pradarzanAdityarthaH / anekAntasyaikAntavimardanakSamatvaM vicArAvasAnA. 25 vasthAyitvaJca vimardaramaNIyaH pariniSThita iti padAbhyAmAdarzitam, evaJca vA gatiH sarvathA bhavediti yojanayA vAzabdasya vikalpArthatvAt SaSTIbahuvacanAntAvyayatvAt vyAkhyAvikalpAnAM gatiH nirNayaH vimardanasamarthavicArAvasAnAvasthAyyanekAnta eva bhavet ghaTo ghaTo'pyaghaTo'pi, gauaurapyagaurapItyevaM nirNayAdityAha-vAzabda iti / anekAntasya vicAraparyavasAnasthatvamevAhasa eveti / syAdvAdaH parizuddhanikhilanyAyAnAM phalabhUtatvAt sarve vikalpAH tattanyAyAvalambinaH koTidvaye saMkSepeNa vidhirUpe pratiSedharUpe ca vibhaktAH, tatra kencitsadravyapRthivyAdibhAvArthagrAhiNo'ta eva vidhyAtmakAH, apare cAnumeyAbhidheyasambandhi30 sAmAnyadharmavicchinnavizeSAnyapratiyogikapratiSedhAtmakArthagrAhiNo'ta eva pratiSedhAtmakA iti sarvavikalpA gRhItA ityAha-itthaM sarvanyAyeti , nyAyAnAM parizuddhizcaikAntaparityAgeneti bodhyam / evaM ca sarvavikalpAnAM paryavasAne'vasthAyitvAt syAdvAdasya si.kSa. De. chA. khata ev| . . . . ...... .. .. . ... 2010_04 Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArthapratipattiH] dvAdazAranayacakram 975 zuddhiphalatvAdasya sarvavikalpAH saMkSepeNa vidhipratiSedhau, tAvubhAvitthaM gRhItAviti darzayati-vidhivikalpo'pi sadAdyAtmakArthagrahaNAditi vidhi apohavikalpo'pi svasambandhyanyapratiSedhArthatvAditi pratiSedhametau tvadvacanAdevApatitau, tena sarvathA vikalpAnAM [gatiH ]vAgatiH syAdvAdaH, sa ca dravyArthaparyAyArthAvaikAntatyAgarUpaikavAkyamatyAtmakau, tayorviSayavibhAgena zabdArthamupasaMhRtya darzayati yathAsaMkhyaM dravyArthata ityAdi gatArthaM sodAharaNaM yAvat syAdanapoha ityAdi, AdigrahaNAdanyadapi yatkiMcidanyairapyudrAhitaM vastUdAharaNamevAsya / sarvagatAsarvagatakAraNakAryatvAdItyabhiprAyaH, na ca tenetyAdi yAvat sarveSAmapIti vAdaparamezvaratvapradarzanaM syAdvAdasya gatArtham / tatazcedamapi duradhItamevAnyApohavAdinetyuktArthAnusAreNAtidezena dUSayati kArikAm , anyApohasya kevalasya dUSitatvAt , darzanabalenaiva zabdArthapratipattervyAkhyAtatvAt , ante vA syAdvAdopasaMhArAt , ekAntavidhivAdadUSaNasya prakAzitaprakAzanavadvaiyarthyAditi / yattUktaM vRkSo maJcakaH kriyata ityatra vRkSazabdo'rthaprakaraNazabdAntarasannidhyAdibhiH ziMza- 10 pAdiSvapi dRSTatvAt sarvatra sarvathA kevalo'pi ziMzapAvAcI syAt atha bahuSu palAzAdiSu dRSTo'yaM vRkSa iti sAmAnyAt saMzayo bhavatIti cedevaM sati vRkSArthe sattvadravyatvapArthivatvAni dRSTAni teSu nizcayastu dRSTaH, avRkSanivRttyarthAbhidhAnavadapRthivyadravyAsattvavyAvRttyA vRkSAbhidhAnAt , yathA hi vRkSAdizabdAH svAvayavAn tadanubandhinazcArthAn vyApnuvanti svArthAbhAve na varttanta iti vyAvRttibalena nizcayahetavaH, ziMzapAdisvArthAbhAve'pi palAzAdau vRtteranvaye saMzaya-15 hetava iti vayantu brUmo guNe doSAbhimAnaste svapakSarAgAt, anvayadvAreNAdRSTatvAt kevalAt saMzayaH yathAdarzanamanumAnapravRttervizeSa evArthAdirapi nizcayastu vizeSasahitasya dRSTatvAt , sattvadravyatvapArthivatvAdAvapi nizcayo dRSTabalAdeva / yattUktamityAdi, yatpareNa doSajAtamupanyastaM vidhivAdinaM prati tatparihatukAmaH pUrvapakSayativRkSo maJcakaH kriyata ityAdi, arthaprakaraNazabdAntarasannidhyAdibhiH' ziMzapAdiSvapi dRSTatvAt sarvatra sarvathA 20 kevalo'pi ziMzapAvAcI syAdvRkSazabdaH, aniSTaJcaitat , kevalasyApratyAyanAt , atha bahuvityAdi, so'nyA parityaktaikAntadravyArthaparyAyArthobhayaviSayavijJAnajanakaikavAkyatvarUpatvamityAha-tena sarvatheti / dravyArthaparyAyArthayorviSayavibhAgena sodAharaNaM zabdArthatAM darzayati-tayorviSayavibhAgeneti, atra mUlaM nopalabdham / anyeSAmapyanyairapyupagatAnAM sarvagatatvAsarvagatatvAdInAM vastUnAmapi dravyArthaparyAyArthayorudAharaNatvaM vijJeyamityAdinA darzayati-AdigrahaNAditi / taiH sarvagatAdiviSayavikalpaiH saha na syAdvAdasya virodhaH, syAdvAdasya nikhilavikalparUpalokasya nAthatvAt , sa hi sarveSAM vAdAnAM viruddhAMzaM tyAjayitvA 25 sAmyatAmApAdya pAlanaM vidhatta ityAha-naca tenetyAdIti / anyApohavAdyuktaM kArikAntaramatidezena dUSayati-tatazcedamapIti, atra kArikA nAvagamyate, atha vRkSo maJcakaH kriyata ityAdau sAmAnyenoktasya vRkSazabdasya vizeSaviSaye saMzAyakatvAt tannirNaya. kAryarthaprakaraNazabdAntarasannidhyAdibhiH ziMzapAdivizeSaviSayatvena nirNayAt sarvatra vRkSazabdaH ziMzapAvAcyeva syAt, na sattAdravyatvapRthivItvavRkSatvAdiviziSTAbhidhAyI syAt yadi darzanabalena zabdArthapratipattiH syAdityAzaGkate-yattUktamiti / vyAcaSTeyatpareNeti / na ceSTApattiH vRkSazabdasya kevalaziMzapAprattipattijanakatvAbhAvAdilyAha-aniSTazcaitaditi / tathA''zaGkAntaraM 30 si.kSa. chA. ziMzapAdibhiH / dvA0 na0 46 (123) 2010_04 Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 976 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ ubhayaniyamAre www.ww pohavAdyeva paramatamAzaGkate - bahuSu palAzAdiSu dRSTo'yaM vRkSaH, tasmAt katama eSAM vivakSitaH syAditi sAmAnyAt saMzayo bhavatItyAzaGkaya tatrApi doSaM brUyAdanyApohavAdI evaM satItyAdi, vRkSArthe sattvadravyatvapArthivatyAni[ dR]STAni teSu nizcayastu dRSTa ityanaikAntikametat kena punarnyAyeneti cet-avRkSanivRttyarthAbhidhAnavadapRthivyadravyAsattva[ vyA ]vRttyA vRkSAbhidhAnAt, vyAvRttibalenetyasya ca nyAyasya guNopacayavarNanaM 5 - yathA hi vRkSetyAdi gatArthaM yAvat saMzayahetavaH iti, vayentu brUmo guNe doSAbhimAnaste svapakSarAgAditi, vyAkhyA-anvayadvAreNadRSTatvAt kevalAt saMzayaH, kiM kAraNaM ? yathAdarzanamanumAnapravRttervizeSa evArthAdirapi, ziMzapAdivadvizeSAdarzanAdeva palAzadAvapi vRkSazabdasAmAnyAt saMzayo bhavatyadRSTatva [[ ]dvizeSavirahitasya, nizcayastu vizeSasahitasya dRSTatvAt yadapyucyate sattvadravyatvapArthivatvAdiSu kasmAnnizcayo bhavatIti, tatrApi dRSTabalAdeva | wwwm evameva ca vRkSArthabhavanapratItivadvRkSazabdAt pArthivadravyasattvAni pratIyante tairvinA vRkSabhavanasyaivAdarzanAt vidhirUpeNa darzanasAmarthyenaiva vRkSapArthivadravyasacchandA Anulomyena triye kArthanizcayahetavaH prAtilomyena saMzayahetavaH, evaGgamyatAmarthaprakaraNAdisahitAdvRkSazabdAt ziMzapAyA vRkSatvatattvAddhavAdibhyo'rthebhyo'nyasyAH ziMzapAdizabdAdiva gatirvizeSadarzanAdeveti / 10 evameva ca vRkSArthetyAdi, yAvadvRkSabhavanasyaivAdarzanAditi, etaduktaM bhavati yathA vRkSaH svArthabhavanena 15 vinA na bhavatIti vRkSazabdAttadbhavanaM pratIyate tathA pArthivadravyAstitvairvinA vRkSatvasya [[bhavanAt vRkSArthabhavana ]vidhatte - bahuSviti / 'bahudhA'pyabhidheyasya sAmAnyAt saMzayo bhavet / zabdAttu nizcayo dRSTo'vRkSavyAvRttadhIriva // ' vRkSazabdaH palAzasaralarasAlapanasapippalakadambanimbAdiSu dRzyate tasmAt palAzatvatadabhAvasahacaritavRkSatvasAmAnyajJAnAt vRkSa ityukta saMzayaH syAt, kiM panaso vivakSita uta sarala iti, evaM saMzaye pareNodbhAvite'nyApohavAdI tatra samAdhimabhidhatta ityAha- bahuSu palAzAdiviti / samAdhimeva nidarzayati-vRkSArtha iti, sAmAnyamAtrasya saMzayahetutve vyabhicAraH, tvayA hi vRkSazabdArthaH sattAdravyatvapR20 thivItvavRkSatvaviziSTo vizeSa ucyate tathA ca sattAdravyatvAdau vRkSazabdasAmAnyasya sattvatadabhAvasahacaritasya dRSTatvAt saMzayaH syAt, na ca bhavati, kintu nizcaya eva dRSTa iti vyabhicAraH, vRkSazabdo hi sambandhAnurUpyAttajjAtIye dRSTo'rthAntaranivRttidvAreNaivAbhidhAyako dRSTaH, atrRkSanivRttidvAreNaiva hi vRkSazabdo vRkSasyAbhidhAyakaH, tadvadapRthivyadravyAsattvavyAvRttyA vRkSasyAbhidhAyaka iti bhAvaH / itaravyAvRttirUpeNaivAbhidhAyakatvamiti nyAyamAha - avRkSeti / zabdAnAmanvayadvAreNAbhidhAyakatve saMzayo doSaH, vyAvRttibalenAbhidhAyakatve'vRkSAdyapohasya vRkSatadavayavatadanubandhivyAptatvena teSAM sattvAdInAM nizcayo bhavatIti guNa ityAzayenAha - vyAvRtti baleneti / yo'yaM guNe doSAbhimAnaste kevalaM svIye pakSe'nurAgAdeva na vastusthityA, anvayadvAreNAbhidhAyakatve saMzayo na sarvatra, kintu yatra vizeSo na dRzyate tatraitra saMzaya ityAzayenAha - vayantu brUma iti / anvayadvAreNeti, anvayadvAreNa vizeSavirahitasya sAmAnyasyAdRSTatvAt anumAnAdipramANena vizeSasahitasyaiva darzanAcca kevalAdvRkSAdizabdAt saMzayo dhavapanasaziMzapAdiviSayaH syAditi bhAvaH / idamevAhaziMzapAdIti / vRkSAdizabdavAcyasya sadAditvena na saMzayo'pi tu nizcaya eva, avyabhicaritatvena teSAM darzanAdityAha - yadapyucyata iti sadAdInAmavyabhicaritatvameva tAvadupapAdayati evameva ceti / vRkSavRkSArtha bhavanayoryathA'vyabhicaritatvaM vRkSArthabhavanena vinA vRkSasyAdarzanAt, ata eva ca vRkSazabdAttadbhavanaM niyamena pratIyate tathA vRkSatvasya pArthivabhavanAdyavyabhicaritatvAt vRkSazabdAttatpratItirniyamena bhavatItyAcaSTe - etaduktaM bhavatIti / vyAvRttibalenAbhidhAyakatve yadgugopacayavarNanaM yathA hItyAdinoktaM tannirAkaroti 25 30 1 si. chA. De. nizcayo na dRSTaH / 2 si. kSa. chA. De. vayantvakrame / 3 si. kSa. 'NAnaSTa0 / 4 si. kSa. palAzAdyapi / 5 atra kSaprato yAvatsArdhaMkapatra mantrAnupayogipATho dRzyate so'smAbhiritaratra navame'nuguNatvAt parigRhItaH / 2010_04 Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aniyatasaMzayasamarthanam ] dvAdazAranayacakram pratItivat pArthivadravyasattvAni pratIyante, tairvinA tasyaivAdarzanAditi, yadapi ca vRkSazabdAt pArthivadravyasattvatryarthagatiH, pArthivazabdAt dravyasattvadvyartha gatiH, dravyazabdAt sattvagatiH Anulomyena, sadAdiprAtilomyena cottareSu pUrvasmAt saMzaya iti tadapi vidhirUpeNa darzanasAmarthyenaiva ca vRkSapArthivadravyasacchabdA AnulomyenetyAdi tatpradarzanaM gatArthaM yAvat saMzayahetava iti darzanasyaiva nizcayasaMzayahetutvAt, evaM gamyatAmityAdiruktopasaMhAraH tadarthaprakaraNAdisahitAdvRkSazabdAt zizapA[ yAH ] vRkSatvatattvAdbhavAdibhyo'rthe- 5 bhyo'nya'syAH ziMzapAdizabdAdvizeSAtmakAdiva [ gatiH ] vizeSadarzanAdeveti / yadapyaniyatasaMzayaM bravISi so'pi vizeSAvizeSadarzanenaiva yathA'vibhAtaikadezadhUmadarzanAdagnisaMzayo baddhamUlatvAdiviziSTadhUmadarzanAttu tannirNayastathA vRkSazabdAdvizeSadarzanAnnirNayo'vizeSadarzanAcca saMzayaH, tadbhAvadarzananyAyavat, evaM vRkSatvasya ziMzapAdivizeSeSu pRthivyAdisAmAnyeSu cAnekatra vRttestulyatve'pi svArthena sahaiva vRtteH pRthivItvAdibhirvRkSAderA - 10 nulomyena tathAdarzanAt prAtilomyena darzanAcca nirNayasaMzayau / www yadapyaniyatasaMzayamityAdi, yo'yaM vRkSazabdoccAraNe kadAcicchizapAyA gatiH kadAcittadgatirityaniyamaH, avizeSadarzanAdgatirvizeSadarzanAdgatiH, tatra nidarzanaM - yathA'vibhAtaikadezetyAdi dhUmaviSayaM prAgvarNanaM darzanaM saMzayAya viziSTantu nizcayAyeti dRSTAntaH, dASTantiko'rthastathA vRkSazabdAdityAdi yAvatsaMzayaH, kena punarnyAyena tadevamiti tadvyAcaSTe - tadbhAvadarzananyAyavat - yathopavarNitaM prAk dezo vA'gnidhUmAtmakastadbhAvena 15 dRSTo vidhinA''tmAnamevA''tmanA sAdhayatItyAdiH sa evAtrApIti, evaM vRkSatvasyetyAdi prakRtopasaMhAraH, ziMzapAdivizeSeSu pRthivyAdisAmAnyeSu ca tulyamapyanekatra vRttaM svArthena sahaiva vRtteH [ vRkSaH ] pRthivItvAdibhiH gamyate tribhirAnulomyena pRthivIdravyasattvaiH, pRthivI dravyasattvAbhyAM [dvAbhyAm ] dravyaM sattvenetyekamevA''nulomyena tathA darzanAt, sattvAdyuttarottarasaMzayastu prAtilomyena, darzanAdeva tatheti yAvannirNayasaMzayAviti gatArthaH / 977 yadapi ceti| vidhibalenAbhidhAyakatve'pyAnulomyaprAtilomyAbhyAM nizcayasaMzayau bhavata ityAha-vidhirUpeNeti, yathA ziMzapA- 20 divizeSazabdAcchizapAdivizeSArthasyAvagatistathaivArthaprakaraNAdisAmarthyAt vRkSazabdAdapi vRkSabhUtadhavAdibhinnAyAH ziMzapAyA avagatistathAdarzanAdeva bhavatItyAha - tadartheti / atha saMzayasya yadanaiyatyamuditaM tadapi vizeSA vizeSayo darzanAdeva bhavennAnyatheti nirUpayati-- yadapIti / saMzayAniyamameva dRSTAntenAcaSTe - yo'yamiti vizeSadarzana | vRkSazabdena ziMzapAyA gatira vizeSadarzanAca tasyA agatiriti bhAvaH / viziSTo dhUmo'gninizcAyakaH tadekadezavizeSaNAnAmavibhAte dhUmo'gnisaMzayaheturiti pradarzayati-yathA'vibhAteti / parvatAdidezendhanAdisAmagrIsannidhAne'gnirdhUmarUpeNa pariNaman dRSTo na tvayo'gnirabAdivaiti tadbhAvadarzanena yathA sAdhyasAdhanayorgamyagamakatA 25 vyAkhyAtA tadvatrApIti darzayati-tadbhAvadarzaneti dhUmasyAgnibhavanadarzanetyarthaH / tameva nyAyaM sUcayati yathopavarNitamiti / pRthivItvAdisAmAnyadharmAvyabhicAritayA ziMzapAtvAdivizeSasamAnAdhikaraNatayA cAnekatra dRSTaM vRkSatvaM tasmAdvRkSazabdaH saddravyapRthivIvRkSaziMzapAdirUpasvArthena sahaiva vRtterdarzanAt tribhiH saddravyapRthivItvairRtaM ziMzapAdivRkSaM gamayati, pRthivIzabdazca saddravyatvAvacchinnAM ghaTAdipRthivIM dravyazabdo'pi sattvAvacchinnaM pRthivyAdidravyaM gamayati tathaiva darzanAt, sadabhidhAyisacchabdena tu tatsat kiM dravyaM guNAdi vA pRthivI jalAdi vA vRkSo ghaTAdivaiti saMzayo jAyate tathaiva darzanAta, tathA dravyazabdena kiM pRthivI jalAdi vA tat, vRkSo ghaTAdirveti 30 saMzayaH pRthivIzabdena kiM vRkSo ghaTAdi vA seti saMzayo jAyata iti varNayati evaM vRkSatvasyeti / darzanataH nizcaya saMzayavyava 1 si. kSa. chA. De. bhAtilomyena sadAdyAnulomyena 2 si. kSa. nyasmAt / 3 si. kSa. chA. nAda0 / 2010_04 Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre atha manyeta tAvetau na yuktau darzanAdubhayato'pi, vRkSadarzanasya dhavaziMzapayoravizeSo nizcaya eva vA syAt , manmate punaH tau yujyete, atulyatvAt svArthAbhAve vRttyavRttyoH, te hi saMzayanizcayahetU, saMzayahetavastAvat vRkSAdizabdAH ziMzapAdisvArthAbhAve'pi palAzAdau vRttaH, nizcayahetavastu vRkSAvayavAn tadanubandhinazca pArthivAdIn vyAmuvanti svArthasyAbhAve na 5 varttanta iti te vyAvRttibalenaiveti / atha manyetetyAdi, paramatamAzaGkate-tAvetau-nizcayasaMzayau na yuktau darzanAt , ubhayato'pi vRkSadarzanasya dhavaziMzapayoravizeSo nizcaya eva vA syAt , manmate punaranyApohe svArthAbhAve[vRtteH]saMzayo yujyeta, avRttezca nizcayaH, kasmAt ? atulyatvAt svArthAbhAve vRttyavRttyoH, te hi-svArthAbhAvavRttyavRttI yathAsaMkhyaM saMzayanizcayahetU, tadvyAcaSTe-saMzayahetavastAvavRkSAdizabdAH ziMzapAdisvArthAbhAve'pi palAzAdau 10 vRtteH, sadAdizabdAzca dravyAdisvArthAbhAve'pi guNAdau vRtteH saMzayahetavaH, nizcayahetavastu vRkSAvayavAn zAkhAdIn vyApnuvanti pArthivamRdravyAdIMzcAnubandhino'rthAna, svArthAbhAve na vartante tataste vyAvRttibalenaiva nizcayahetava iti / etacca na, darzanotsargApavAdAbhyAM vastuno'tulyatvAt saMzayanizcayau, sthANupuruSaviSayazakuni15 nilayanavastrasaMyamananiyatotsargApavAdabhUtorddhatvasAmAnyadarzanavat / (neti) na, darzanasyaivotsargApavAdabhUtatvAt , vRkSabhavanadarzanameva hi palAzaziMzapAdiSUtsargeNa pravRttaM ziMzapAbhavananiyatamapavAdabhUtaM nizcayAya, kasmAt ? vastuno'tulyatvAt-vastveva hi viziSTamatulyaM ziMzapApalAzAkhyaM parasparatastadupakAritvAt sAmAnyavRkSabhavanasya, sAmAnyAdupasarjanAdityuktanyAyatvAt , kimiva ? sthANupuruSetyAdi dRSTAnto yAvaddarzanavaditi, yathorddhatvaM sAmAnyaM sthANuH syAt puruSaH syAditi 20 sthApanamayuktam , dhavaziMzapayora vizeSeNa vRkSadarzanasadbhAvAdityAzaGkate-atha mnyeteti| vyAcaSTe-paramatamiti, avizeSata ubhayatra vRkSadarzanAdeva saMzayo vA nizcaya eva vA syAditi bhaavH| svamatena to vyavasthApayati-manmata iti, anyApohadvAreNa zabdAnAmabhidhAyakatve yatra palAzAdau vRkSazabdArthaziMzapAbhAvavati vRkSazabdasya vRtteH saMzayo bhavati, evaM sadAdizabdA api khavAcyadravyAdyabhAvavati guNAdau vRtteH saMzAyakAH, avRkSAdyapohasya ca vRkSata davayavatadanubandhiSu vyAptatvena svArthabhUtaitadabhAve vRkSAdizabdasyAvRttesta nizcAyakA ityavRkSAdyapohasya sarvatrAtulyatvAt svArthAbhAvavadvRttyavRttI saMzayanizcayavidhAyinyAviti bhAvaH / saMzayanizcayavidhAyitvameva prakaTayati-saMzayahetava iti / darzanameva saMzayanizcayahetuH, utsargabhUtaM tat saMzayahetuH, apavAdabhUtaJca nizcayaheturiti samAdhatte-nadarzaneti, darzanasyotsargApavAdatAyAM vastuno'tulyatvameva bIjamiti mattvA vyAkaroti-vRkSabhavaneti, vRkSa eva ziMzapApalAzAdirUpeNa bhavan dRSTa iti teSu vRkSabhavanadarzanamutsargeNa pravRttaM saMzAyakaM bhavati, ziMzapAbhavananiyatantu vRkSabhavanadarzanaM tannizcayAya bhavatIti bhaavH| tatra hetumAha-vastuna iti, sAmAnyabhavanasya vizeSabhavanamupakAri bhavatIti sAmAnyavizeSau vastunI na tulye, tasmAcchizapApalAzAdivastu viziSTaM sAmAnyasya vRkSabhavanasyopakAri bhavatIti bhaavH| dRSTAnta30 matrAha-sthANupuruSeti, atrotsargabhUtaM sAmAnyamUrddhatvadarzanaM saMzayaheturbhavati, zakuninilayananiyatantu sthANunizcAyakam , tathA vastrasaMyamananiyataM puruSanizcAyakaM bhavati, zakuninilayanavastrasaMyamanAdivastUnAM viziSTatvAt tanniyatamUrddhatvasAmAnyadarzanamapavAdabhUtaM 2010_04 Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svArthAbhAvazaGkAnirAsaH] dvAdazAranayacakram 979 saMzayahetuH, zakuninilayanaM sthANureveti nizcayahetuH, viziSTatvAt , vastrasaMyamanaM vA puruSa eveti, tathaiva vRkSaziMzapAdiSvapi darzanAdeva / atrAha nanUktaM vRkSAderabhAvo hyavRkSAdistatraivAdarzanam, tato vyavacchedyamAnaM yadavRkSAdi na bhavatIti tadeva svArthAbhidhAnamiti, evaJca sati kva darzanaM yattvayeSTam ? vayaM hyAnantyavyabhicArAdi- 5 doSAdarzanapakSe'sapakSAdarzanasAdhanArthamavRkSAdyabhAvo vRkSAdizabdArtha iti kalpayAmaH, darzanasyaivAbhAvAttadoSAsaMsparzAt , adarzanamAtrasyAbhinnatvAdityatrocyate nanvadarzanAditi darzanasyaiva siddhirevam, adarzanasyAdarzanAt , yadi darzanamanvayo nAbhyupagamyate na vRkSo nAma kazcit syAt tata idamadarzanamevAbhAvamAtraM khapuSpAdivanna kiJciduktaM syAt , avRkSasyaiva cAbhAvo vRkSIbhUtatvAt sarvasya kutastadarzanam , vRkSadarzanabalAdeva vA'vRkSadarzanasiddhiH, vRkSAvRkSadarzanA- 10 ccAyaM vRkSo'yaM ghaTAdiravRkSa iti siddhinAdRSTa iti darzanamevaivaM siddhyati / ___ nanUktamityAdi, vRkSAderabhAvo hyavRkSAdiH, tatraivAdarzanam , tato vyavacchedyamAnaM yat tadavRkSAdi na bhavatIti tadeva svArthAbhidhAnamiti, evaJca sati va darzanaM yattvayeSTaM yato darzanotsargApavAdAbhyAM vastuno'tulyatvAt saMzayanizcayAviSyeyAtAm , tattu nAsti darzanam , vayaM hyAnantyavyabhicArAdidoSAt darzanapakSe'[sa]pakSAdarzanasAdhanArthaM[a]vRkSAdyabhAvo vRkSAdizabdArtha iti kalpayAmaH, darzanasyaivAbhAvAtta-15 hoSAsaMsparzAdadarzanamAtrasyAbhinnatvAditi, atrocyate-nanva[darza]nAdityAdi, nanu darzanasyaiva siddhirevam , adarzanasyAdarzanAt, tadvyAcaSTe-yadi darzanamanvayo vidhirnAbhyupagamyate vRkSa ityatrAvRkSasyAbhAva evoktaH syAt , na vRkSo nAma kazcit syAt , tataH kiM ? tata idamadarzanameva--avRkSavyatireka evetyarthaH, tatazcAbhAvamAtrameva khapuSpAdivadityAdiprAguktavanna kizciduktaM syAt , avRkSAbhAvo vRkSa ityabhAvamAtratvAt , tathA'vRkSasyaivAbhAvo vRkSIbhUtatvAt sarvasyAvRkSAbhAvasya, kutastaddarzanaM, avRkSasya vRkSadarzanenaiva vyAptatvAt , 20 nizcAyakamiti bhAvaH / nanu guNasamudAyamAtratvAddhaTAderdarzanAsambhavAt svArthasya tadanyasya cAdarzanAt kevalaM svArthAbhAva eva sthito na tu svArthAbhAvavAn ghaTapaTAdiH, tasmAt sAmAnyamAtrasyAvRkSAdervyavacchedo bhavati avRkSAdi na bhavatIti, tadeva ca vRkSazabdAt svArthAbhidhAnam , na tu svArtho nAma kazcidabhidhIyate yena darzanaM tvadiSTaM tadbhAvadarzanarUpaM bhavet , yena cotsargApavAdAbhyAM nirNayasaMzayau bhavetAmityAzaGkate-nanUktamiti / tadeva vyAcaSTe-vRkSAderabhAva iti, guNasamudAyamAtratvAdRkSAderadarzanam , tathA tadanyasyApi ghaTapaTAdeH, kevalamapohyatayA vRkSAdizabdAdavRkSAdimAtramabhidhIyate na ghaTapaTAdivizeSAH, abhAvasya vizeSAbhAvAt, tasmAt 25 sAmAnyena vRkSabhavanadarzanasya vizeSabhavananiyatavRkSabhavanadarzanasya cAbhAva eveti bhaavH| tatra kAraNamAha-vayaM hIti, vRkSANAmAnantyAdekAbhidhAne'parAnabhidhAnato vyabhicArAcca zabdAdabhidhAnAsambhavAt darzanapakSe vRkSazabdAdasapakSasya darzanaM nAstIti pratipAdanAyAvRkSAdyabhAvasya vRkSAdizabdArthatvaM brUmaH, tasmAddarzanapakSIyAnantyavyabhicArAdidoSA na santi, adarzanasyAbhAvasAmAnyasya vizeSAsaMsparzanAbhinnatvAditi bhAvaH / nanvavRkSAdi tvayA'darzanamucyate'sapakSe vRkSazabdAdarzanAt tadvyavacchedenAdarzanasyAdarzanaM jAtam , svArthasyApyadarzanAt , evaJcAdarzanasyAdarzanaM darzanameva bhavediti samAdhatte-nanu darzanasyaiveti / proktamartha sphuTIkaroti-yadi darzanamiti 30 darzanaM hi vidhirucyate tasyAnabhyupagame vRkSazabdAdavRkSAbhAvamAtramuktaM bhavet , na tvanvayarUpo vidhyAtmA vRkSaH, evaJcAsapakSAdarzana 2010_04 Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 980 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre vRkSadarzanabalAdeva vA'vRkSadarzanasiddhiH, vRkSAvRkSadarzanAcAyaM vRkSo'yaM ghaTAdiravRkSa iti siddhirnAdRSTe tasmAddarzamevaivaM siddhyati nAdarzanamiti / / ___ apitRvadavRkSAdarzanaM vyatirekata iti cenna, uktavat pitRkalpasya darzanamatrApi syAt, na cet prAguktavadevAnupapattiH, vyavasthAkAridarzanenAyaM vRksso'ymnyo'smaaddhttaa| diravRkSa iti vyavasthite hi vidheye vRkSe'darzane tvavRkSa iti syaat| (apitRvaditi) apitRvadavRkSAdarzanaM vyatireka[ta] iti cet syAnmataM pituranyo'pitA sarva ityAdiprAguktavadadarzanamityetacca na, uktavat pitRkalpasya darzanaM syAdatrApi, na cet prAguktavadevAnupapattiH, pratyakSadarzanabalena hyayaM vRkSo'yamanyo'smAdbhuTAdiravRkSa iti vyavasthite vidhinA dRSTe'nyApohalakSaNamadarzanaM syAnnAnyatheti, etadarthapradarzano grantho vyavasthAkArItyAdi yAvat[vyava] sthite hi vRkSe vidheye'darzane tvavRkSa 10 iti syAt-vidhinA darzanAnvaye sati siddhyatyetaditi darzayatyeSa granthaH / vyAvRttipakSe tvaniSTApAdanam sa tu tava tadA syAdyadA'navasthAvAraNAya vyAvartyavyAvartakayorvidhinA vyavasthApakaM darzanaM bhavet , tacca neSyata eva, vidhiprAdhAnye tu pRthivItvAdyuttarabhAvA vRkSAdipUrvabhavanavijJAnavidhyApAdyAH dRSTAH vRkSAdyAtmakatvAdvakSAdisvAtmavat , vRkSAdipUrvabhAvAH pRthivyAdhuttarabhavanavijJAna15 vidhyApAdyAH tadanatiriktAtmakatvAt vRkSamUlAdivadevaM vidhirUpeNa dRSTavadevAnumAnamabhidhAnaJca yujyte| sa tu tava tadetyAdi, yAvattacca neSyata eva tvayeti vibhaktivipariNAmAt , ghaTAdibhyo vyAvRttau mavRkSavyatireka eva vRkSazabdArthaH syAt , abhAvanivRttazcAnyasya vRkSAderabhAvAt vRkSo'bhAvamAtramiti vRkSAdizabdAnna kiJciduktaM syAt, evamavRkSaH ko'pi nAsti tasmAdavRkSasyaivAbhAvaH, ghaTapaTAdinikhilapadArthasyAvRkSAbhAvatvena vRkSIbhUtatvAt, dRSTe hi 20 vRkSe ghaTapaTAdiravRkSaH syAditi bhAvaH / kathamanyApohaH syAdityatrAha-vRkSadarzanabalAdeveti, spaSTam , evaJcAnvayadarzanamantareNa sarvAdarzanameva prasajyata iti bhAvaH / nanu pituranye puruSAstattadrUpeNa pitA ca pitRtvenAdRSTAH santo'pi pituranyatvenApitRvyatirekeNa ca dRzyanta eva yathA tathA vRkSAdAvapItyAzaGkate-apitRvaditi / yathA pituranye sarve puruSA anAzritabhedarUpA anyatvarUpavyAvRttibuddhimAtreNa niravayavA eva pratIyante pitA cApitRvyatirekeNa tadvadanApIti vyaacsstte-syaanmtmiti| pitari tatsadRze bhrAtrAdau vidhirUpeNa tatparyudAsarUpeNaiSa me pitA neme bhrAtrAdaya iti gRhIte parajaneSu pituranyatvaM pratipattuM zakyamiti prAguditaM 25 smArayati-uktavaditi / anyathA sarvasyAdarzanAdatyantAdRSTapitrapitRsvarUpatvAdapitRvyatirekeNa darzanaM naivopapadyata ityAza yenAha-na cediti / tattadanyayorvyavasthAkRddhi vidhirUpato darzanam , evaJca pratyakSato vidhirUpeNa vRkSAdau dRSTe vidhirUpeNaiva ca dRSTe ghaTAdAvavRkSatvagrahe'yaM vRkSo'yaM ghaTAdivRkSAdanyo'vRkSa iti darzanena vidheye vRkSe vyavasthite tadadarzane cAvRkSa iti syAdityAha-pratyakSadarzanabaleneti / etadnthAbhiprAyamAcaSTe-vidhineti / anyApohalakSaNe'darzane vyatireke'navasthAmApAdyAnyApohAsambhavaprakAramAdarzayati-sa tu taveti / tvayeti, tavetyuktasya yuSmacchabdasya tRtIyAntatayA vipariNamayya neSyata evetyanena padena yojana30 kAryeti bhAvaH / atha vRkSAdizabdAdavRkSavyAvRttirUpeNa vRkSAdibodhastadA syAt yadA vyAvartyaghaTAdipratiyogikavyAvRttaH siddhiH syAt vyAvRttipratiyogino ghaTAdeAvartyasya siddhistu vRkSAdeH siddhau syAt , na hi vRkSAgrahaNe'vRkSabhUtaghaTAdisiddhistadasiddhau vA taLyAvatyasiddhyA vRkSagrahaNamiti dUSayati-ghaTAdibhya iti / parasparasiddhyadhInasiddhikatvadoSastu darzanasya vyavasthApakatve'bhyupagate na 2010_04 Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAvRttiprAdhAnye doSaH ] 981 satyAM vRkSAdisiddhi:, tatsiddhau ghaTAdivyAvarttyasiddhirityanavasthA parasparataH syAt sA mA bhUditi darzanaM vyava - sthApakameSitavyaM vidhinA [ vyAvartya ] vyAvarttakayoH - vRkSAdisadAdyavRkSAdya sadAdyeoriti, kathaM punarvidhiprAdhAnye taddoSAbhAvaH ? ucyate - vidhiprAdhAnye tu pRthivItvAdyuttaretyAdisAdhanaM yAvat svAtmavaditi, vRkSapRthivIdravyasantaH, vRkSaziMzapAkuDmakusumAni, mUlaskandhazAkhAdayazca vRkSAdayaH pUrve cottare ca bhAvA vidhinA dRSTAH, pArthivabhavanaM vRkSabhavanavijJAnavidhyApAdyameva, vRkSAtmakatvAt tato'nanyatvAt, vRkSasvAtmavat, vRkSAtmakatvaJca 5 pArthivatvAdInAM pUrvamApAditam, mUlAdyuttarabhAvAnAzcetyatastadekAtmakatvasiddhau satyAM sAdhanasya sAdhIyastvaM tathA pRthivIbhavanameva dravyabhavanaM dravya [ bhavana ] meva sadbhavanamiti, tathA vRkSAdipUrvetyAdi sAdhanaM tadviparyayeNottaradharmabhavanApAdanam, tadanatiriktAtmakatvAt tato'nanyatvAt vRkSamUlAdIti dRSTAntaH, ziMzapAdyuttarabhavanavijJAnavidhyApAdyo vRkSastadAtmakatvAt mUlaskandhapalAzAdidharmAtmanA vRkSa eva yathA bhavan dRSTaH tathA ziMzapAdyAtmanA vRkSa eva bhavatIti, evaM vidhirUpeNa dRSTavadevAnumAnaM vidhiprAdhAnye yujyate'bhidhAnaJca / 10 www.wwVVVVVVVVVVVV dvAdazAranayacakram tvanmate vyAvRtti prAdhAnye tu dRSTavat pArthivatvAdyasiddhau vRkSo naiva vRkSAdi syAt toyavat, pArthivaM dravyatvenAsiddhatvAt pArthivaM naiva syAdguNavat, evaM dravyaM dravyaM na syAt sattvenAsiddhatvAt khapuSpavaditi, pArthivadravya sattvAsiddhayo'siddhA iti cenna, vyAvRttiprAdhAnye'nyatvAt, tathA sadapi na saMtU, dravyAditvenAsiddhatvAdevaM pUrvaM pUrvaM nAtmarUpabhAk syAduttararUpeNA - 15 bhUtatvAdagnivaditi / sambhavatItyAha-sA mA bhUditi vRkSAdivyAvRttyAzrayabhUta vyAvartya siddhirna ghaTAdivyAvRttirUpeNa kintu vRkSAditvena vidhirUpeNa darzanAdeva, vyAvarttakasya vyAvRttipratiyogino ghaTAdeH siddhizca nAnRkSAditvarUpeNa, api tu ghaTAditvena darzanAdeveti bhAvaH / bhAvamamumeva samarthayati-vidhiprAdhAnyetviti / vRkSapRthivIti, pRthivIdravyasanto vRkSAnubandhino uttare bhAvAH zizapAkuGmAdayo mUlaskandhAdayazca vRkSAvayavAH pUrve bhAvAH, vRkSasyaiva pUrvottarabhAvatvAtteSAM vRkSAtmakatvamiti mUlAdhAreNa, pRthivItvAdyuttaretyabhidhAnAt 20 TIkAdabhiprAyeNa tu pRthivItvAdayaH pUrvabhAvAH, vRkSaziMzapAdaya uttare bhAvAH, pUrve cottare ca bhAvA ityukteriti dhyeyam / vRkSAdibhavane dRSTe pArthivAdibhavanasyAvazyaM nizcayAt pArthivAdibhavanaM vRkSAdibhavanavijJAnavidhyApAdyaM bhavati, avazyanizcayazca pArthivabhavanasya vRkSAtmakatvAdeva, niyamataH sahacaritatvadarzanAt tadAtmakatvaM vRkSavRkSasvAtmavat, evaM mUlAdipUrvabhAvA api vRkSAdyuttarabhavanavijJAnavidhyApAdyAH, vRkSAdyanatiriktAtmakatvAt na hyavayavAvayavinorbhedo'sti mUlaskandhAdibhavanasyaiva vRkSabhavanAtmakatvAt, evaM ziMzapAdibhavanameva vRkSabhavanam ziMzapApana sasahakArAdyavyatiriktatvAdRkSasyeti nirUpayati- pArthivabhavanamiti pRthivyAdyuttarabhavanarUpeNaiva vRkSA- 25 dipUrvabhavanasya mUlaskandhAdipUrvabhavanarUpeNaiva ca vRkSAdibhavanasya vijJAnAt vRkSa eva ziMzapAdyAtmanA bhavatIti bhAvArthaH / vRkSAtmakatvaM pArthivAdInAM prAgvyAkhyAtatvAnnAsiddhamityAha-vRkSAtmakatvaM ceti / pRthivyAdibhavanAnAM taduttarabhavanAtmakatvamAha - tatheti / uttarabhavanAnAM pUrvabhavanAtmatvamAcaSTe - vRkSAdipUrvetyAdIti / vRkSabhavanaM na kiJcidanyat, api tu mUlaskandhapalAzAdipUrva bhAvAtmaiva dRSTa ityAha-mUlaskandheti / evameva ziMzapAdibhavanAtmanaiva vRkSAdibhavanamiti dASTantikamAha tathA ziMzapAdyAtmaneti / itthamanumAnamabhidhAnaJca darzanavidhinaiva vidhiprAdhAnyena bhavati na tu vyatirekeNetyAha-evamiti / vyatirekaprAdhAnyapakSe doSamAha - 30 vyAvRttiprAdhAnye tviti / avRkSAdyabhAvasyAbhAvamAtratvena pRthivItvA dyasaMsparzAttatasteSAmanyatvena pRthivIbhavanameva vRkSabhava 2010_04 Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ ubhayaniyamAre ( vyAvRttIti) vyAvRttiprAdhAnye tu doSaH, tadyathA - dRSTavat pArthivatvAdyasiddhau - pArthivadravyasadekAtmakabhavanameva vRkSabhavanamanicchato'smanmataM te vRkSo naiva vRkSaH syAt, pArthivatvenAsiddhatvAt toyavat, yathA to pArthivatvenAsiddhaM vRkSo na bhavatyevaM vRkSo'pi vRkSo naiva syAt, tathA pArthivaM dravyatvenAsiddhatvAt pArthivaM naiva syAdguNavat, yathA guNasya dravyatvenAsiddhatvAdapArthivatvaM tathA pArthivasyApyapArthivatvaM syAt, 5 evaM dravyaM na dravyaM syAt sattvenAsiddhatvAt khapuSpavaditi, pArthivadravyasattvAsiddhayo'siddhA iti cenna, vyAvRttiprAdhAnye'nyatvAt- svArthAnuvRttibhedAnAmapi vyAvRttitvAt svArthAbhAvAbhAvazabdArthatvAbhAvAt, prasiddhivirodhadoSa iti cettavaiva vyAvRttiprAdhAnyAbhyupagamAdoSo na mameti, tathA sadapi na sat, dravyAditvenAsiddhatvAt, khapuSpavaditi varttate, evaM pUrvaM pUrvaM nAtmarUpabhAk syAt, uttararUpeNAbhUtatvAdagnivaditi yathAvadgatArthamaniSTApAdanam / www ww www 10 982 yadapyuktaM 'guNatvagandhasaurabhyatadvizeSairanukramAt / adravyAdivyavaccheda ekavRddhyotpalAdivat // ' iti vyAvRttiprAdhAnye guNavattvAdibhiradravyAdivyavaccheda ekavRddhyA yujyate, vidhiprAdhAnye tu 'dRSTavadyadi siddhiH syAt zauklyarUpaguNAzritAt / kramavatprAtilomye'pi triye kAryagatirbhavet // ' iti, tadapi 'dRSTAnuvRtteH . tadvyAkhyA - dRSTAnuvRttereva, nAdRSTAvacchedAt AnulomyAnnizcayaH prAtilomyAdvA saMzayaH, 15 yatastatra tulye'nyatve zuklatvAdguNe nizcayo dravyakarmaNorna, darzanAdeva caikAnekAtmabhyAmAzritaguNarUpAdibhirguNarUpazauklyeSu saMzaya iti / ( yadapIti ) yadapyuktaM guNatvagandhasaurabhyatadvizeSairanukramAt / adravyAdivyavaccheda ekavRddhayotpalAdivat // ' ( pramA. sa. ) iti vyAvRttiprAdhAnye guNatvAdibhiradravyAdivyavaccheda ekavRddhyA , dRSTavadanabhyupagame vRkSAdirvRkSAdireva na syAt, tasya pArthivatvena | siddhatvAditi vyAcaSTe - dRSTavaditi, tadbhAvo hi dRSTaH, vRkSasyaiva 20 pArthivatvAdidharmAtmanAbhavanAt pRthivIdravyasattvAnAM vRkSakhAtmatvam, pRthivIdravya sattvAnAM vA vRkSaH svAtmetyasmanmatam, tadanabhyupagamAt vRkSAderasiddhiH pArthivAdInAM tadanAtmatvena tena rUpeNa tasyAsiddhatvAditi bhAvaH / dRSTAntamAha-toyavaditi / evaM pArthivatvAsiddhimAha-tathA pArthivamiti / dravyatvAsiddhimAha evaM dravyamiti / pArthivAditvenAsiddhatvAditi hetUnAmasiddhatvamAzaGkate - pArthiveti sAmAnyadharmANAM bhedAnAJca svasambandhitvena tAdAtmyAbhyupagamAditi bhAvaH / tannirAkaroti - vyAvRttiprAdhAnya iti / svArthasya vRkSasya, anuvRtteH - sAmAnyadharmANAM bhedasya zizapAdezcAnyApoharUpatvenAbhAvAnAJca parasparasamba 25 ndhAbhAvAdavRkSAbhAvarUpazabdArthena teSAM grahaNAsambhavAdvRkSAdInAM pArthivatvAdinA'siddhatvameveti bhAvaH / nanu prasiddhivirodho'tra doSaH vRkSAdInAM pArthivAditayA prasiddhatvAttato nAnyatvamityAzaGkatte - prasiddhIti / na mamA'yaM doSaH, dRSTavat siddhyabhyupagamAt, kintu dRSTaviruddhAyA vyAvRtteH prAdhAnyAbhyupagantustavaivetyuttarayati - tavaiveti / evaM pUrvapUrvasya vRkSAderuttarottararUpato' siddhatvAdabhAvamuktvA sampratyuttarottarasya pUrvapUrvarUpato'siddhatvAdasiddhimAha-tathAsadapIti / nanu vyAvRttibalena vRkSAdizabdAH svAvayavAn tadanubandhizcArthAn vyApnuvanti, avRkSanivRttyarthAbhidhAnavadapRthivyadravyAsattvavyAvRttyA vRkSAbhidhAnAt tasmAdvRkSArthe sattvadravyatvapArthivatvAnAM 30 nizcayaH, pRthivIzabdArthe pRthivyarthe sattvadravyatvayoH dravyazabdArthe dravye sattvasya nizcayo natu dRSTabalAdityAzaGkate - yadapyuktamiti / vyAvRttiprAdhAnye guNaM vidhiprAdhAnye doSaJca pradarzayati-guNatvagandheti, iyaM kArikA vyAvRttiprAdhAnye guNavarNanaparA / vidhiprAdhAnye 2010_04 Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ananyatvapakSavyudAsaH ] 983 wwwwwwww yujyate, vidhiprAdhAnye tu 'dRSTavadyadi siddhiH syAcchauklyarUpaguNAzritAt / kramavat prAtilomye'pi trikArtha gatirbhavet // ' ( pramA. sa. ) iti, tadapi 'dRSTAnuvRtteH ityAdi zlokaH krameNa tridvyekArthagativat prAtilomye tridvyekArthagatirna bhavati, tathA darzanAdadarzanAcceti, tadvyAkhyA-dRSTAnuvRttereva - nAdRSTAvacchedAt-nAdRSTAnuvRtterarAnulomyAnnizcayaH, prAtilomyAdvA saMzayaH, kasmAt - ? yatastatra tulye'nyatve zuklatvAdguNe nizcayo dravyakarmaNorneti tayozcApoho na sattvaguNayoH, zauklyarUpAdInAmaikAtmyAnnizcayaH, darzanAdeva 5 caikAnekAtmabhyAmAzritaguNa rUpAdibhirguNarUpazauklyeSu saMzaya iti / www " tatrAnubandhitattvadarzanAnnaivAnyatvamiti cet zuklaM tarhi nIlaraktapItAdyapi syAt rUpAdananyatvAt, zuklaguNasvarUpavat, evameva rasAdyapi rUpaM syAt guNAdananyatvAt guNaH karmAdyapi syAt, AzritAnanyatvAt, AzritaM dvyaNukAdyapi utkSepaNAdi rUpAdi ca syAt, AzritatvAt tathA cA''zritAdinA guNAdisaMzayo na syAt, zauklyaikAtmyAt / (tatreti) tatrAnubandhitattvadarzanAnnaivAnyatvamiti cet - syAnmataM vRkSAt pArthivadravyasa svAnIva ananyAni zauklyAdrUpaguNAzritAnubandhIni tasmAttatra nizcayo'napohaca, ye'nye teSAmarUpAguNAnAzritAnAmapArthivatvAdivadavRkSAdapoha ityatra brUmaH - zuklaM tarhItyAdi, nIlaraktapItAdyapi zuklaM syAt, rUpAdananyatvAt zuklaguNasvarUpavat, evamevetyAdi gatArthAnyaniSTApAdanAni yAvad dryaNukAdyapIti, dvyaNukaM kAryaM dravyamAzritaM wwwwwwww 1 chA. teyAtarupA0 / dvA0 na0 47 (124) dvAdazAranayacakram doSamAha-dRSTvadyadIti / rUpavAcakazuklAdipadena rUpasya guNasyAzritatvasya ca nizcayo rUpasya tathAvidhatvanaiyatyAt, rUpaM 15 guNAzritatvAbhyAM guNazcAzritatvena nizcIyate azuklA divyAvRttyarthA'bhidhAnavadarUpAguNAnAzritatvavyAvRttyA zuklAdyabhidhAnAt kramakt tridvyekArthagatiryathA bhavati tathA vyutkramAdapi tridvyekArthagatirvidhipakSe syAt, sAmAnyena vidhirUpeNa darzanasya samAnatvAditi bhAvaH / tatra samAdhAnamabhidhatte-tadapIti, syAdatra kArikettham - dRSTAnuvRtteH siddhiH syAt zauklyarUpaguNAzritAt / kramavat prAtilomye tu na tridvyakArthanirNayaH // iti / vyAkaroti - krameNeti / hetumAha tathA darzaneti / taM vyAcaSTe - dRSTAnuvRttereveti / na sattvaguNayoriti, zuklazabdena sattvaguNayora poho na bhavatIti bhAvaH / bhAvArthamAha-zauklyeti / zauklyasya rUpaguNAzritai- 20 raikyAt nizcayo darzanAdeva, Azritasya ca guNarUpazauklyairekAtmatAbhAvAt saMzayaH teSAmaikyAdarzanAditi bhAvaH / nanu zuklAdizabdArthaH rUpaguNAzritA anubandhinazca, ata eva tattvabhUtAH nAnye, tasmAdanyatve tulye'pi zuklatvAdguNe nizcayo na dravyakarmaNostathA darzanAditi na yuktamityAzaGkate - tatrAnubandhIti / vyAkaroti-syAnmatamiti / yathA vRkSasya sattAdravyatvapArthivatvadharmAH sAmAnyadharmAH tadanubandhino bhedAzca ziMzapAdayaH, ete sarve'vinAbhAvitvAdananye, evaM zauklyAttatsAmAnyAni rUpAdIni nAnyAni tasmAttatra nizcaya eva, AzritaguNarUpAdibhirguNarUpazauklyeSu saMzaya eveti bhAvaH / vRkSazabdAdapArthivAdravyAsatAM yathA'pohaH tathA'rUpAguNA-' nAzritAnAmapohasteSAmevAnyatvAdityAha - ye'nye teSAmiti / yadi rUpAdInAM zauklyAdinA'nanyatA tasmAdrUpAdirnApohate tarhi nIlapItAdInAmapi rUpatvAdrUpazauklyayorabhedAnnIlapItAdInAM zauklyenAnanyatvaM syAt, arUpasyaivApohAt, evaM rasAdirapi rUpaM syAt, rUparasAdyorguNAbhedenAnanyatvAt na hi rasAdayo'guNAH yena rasAdInAmapohaH syAt evaM karmAdyapi guNaH syAt, AzritAbhedAt, na hi karmAderanAzritatvaM yena tadapohaH syAt evamAzritaM dvyaNukAdyapi utkSepaNAdirUpAdi ca syAt, AzritatvAdeva, na yanAzritaM tat yenApohastasya syAt evaJcAzritena guNakarmaNoH saMzayo na syAt, guNaikAtmyAt, guNena 30 rUparasAdisaMzayo na syAt, rUpaikAtmyAt, evaM rUpeNa zauklyanIlAdyoH saMzayo na syAt, zauklyaikAtmyAdityAzayena samAdhattenIlaraktapItAdyapIti / evameva karmaNo'vAntarabhedA apakSepaNAdaya utkSepaNaM syAt, ubhayoH karmAmedAt guNAvAntarabhedA 25 2010_04 10 Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ ubhayaniyamAre paramANvorutkSepaNAdi rUpadi ca syAditi, AzritatvAdityasmAddhetoH saMzayo na syAt karmaguNeSu saprabhedeSvanubandhivadananyatvAt tadupAyapradarzanaM sarvaguNAdiparikrameNa, kasmAt ? zauklyaikAtmyAttvadiSTAditi / www.wm 984 atrAha - ananyatvameva tarhyatulyaM zauklyAdeH, rUpAdayo nAnye zauklyAdeH tadrUpAnubandhitvAt, 5 vRkSAdipArthivatvavat, arUpAditve tacchauvalyameva na syAt, arUpAditvAt, utkSepaNAdivat, tasmAttena sahAnanyatvAt na tadapohaH, ye punaranye AzritAdestu guNAdayaH tataH teSAmapohAnapohAbhyAM saMzayaH, tadyathA - guNo'yamAzritatvAdityAzrita eva niyamAt, Azritastu guNaH karma sAmAnyaM vizeSaH samavAyo vetyaniyamaH tasmAttena saha teSAmanyatvAdapoho'napohazceti saMzayaH syAditi / 10 (ananyatvameveti ) a [na] nyatvameva tarhyatulyaM zauklayAdeH - evaM tarhi nAnyatvaM, kiM tarhi ? [T]nyatvameva mA bhUdetadaniSTamiti, taddarzayannAha - rUpAdayo nAnye zaukyAdeH kasmAt ? tadrUpAnubandhitvAt, vRkSAdipArthivatvai[vat, ] kiM kAraNam ? aniSTApatteH, kiM tadaniSTamiti cet- arUpAditve zauklyasya tacchau klyameva na syAt, arUpAditvAt, utkSepaNAdivaditi, tasmAttena sahAnanyatvAt zaukkayena rUpAdeH, na tadapoha:- na rUpAdyapoha:, ye punaranye'pi tatasteSAmapohAnapohAbhyAM saMzayaH, tau punasta ucyete- Azri15 tAdestu guNAdayaH, tadyathA - guNo'yamAzritatvAdityAzrita eva niyamAdguNo nAnAzrito'stIti, Azritastu guNaH karma sAmAnyaM vizeSaH samavAyo vetyaniyamaH, tasmAttena sahAzritatvena teSAM guNAdInAmanyatvAdapoho'napohazceti saMzayaH syAditi / 20 rasAdayo'pi rUpaM syAt ubhayorguNAbhedAdityevamananyatA sarvatra bhAvyetyAha- karmaguNeSviti / na hi sarvatra vayamananyatvaM tulyaM vadAmo yenoktAniSTaprasaGgaH syAt, kintu asadRzamananyatvaM vadAma ityAzayenAnyApo hivaH zaGkate - ananyatvameveti / ) proktAniSTApattivAraNArthamananyatvamasamAnaM zauklyAderabhyupagamyata ityAha- evaM tarhIti / zauklyAde rUpAdInAM nAnyatA kintvananyataiva tadrUpAvinAbhAvitvAcchauvalyAdeH, yathA vRkSAdeH pArthivatvAvinAbhAvitvaM vRkSAderabhinnatvaM pArthivasyetyAha - rUpAdaya iti / yadi zauklyAde rUpAdi bhinnaM syAttarhi zauklyAdi zauklyameva na syAt, tasya rUpAtmakatvAbhAvAt yathotkSepaNAdi arUpatvAnna zauklyamityaniSTa sambhavena rUpAdeH zauklyAdyananyatetyAha- kiM kAraNamiti / evaJca rUpAdInAM zauklyAdyananyatvAcchau klyapadena na rUpAdyapoha ityAha-tasmAttena saheti / athAnyatvasyAsamAna tAmeva darzayati- ye punaranye'pIti, zauklyasya rUpaguNA25 zritaiH rUpasya guNAzritAbhyAM guNasya cAzritenAbhede'pi Azritasya guNena guNasya rUpeNa rUpasya zauklyena saha nAnanyatA, yato hi zauklyAdi rUpameva guNa evAzritameva ca, AzritaM tu na guNa evApareSAmapi karmasAmAnyavizeSasamavAyAnAM sattvAt evaM guNo'pi na rUpameva, rasAdInAmapi sattvAt rUpamapi na zauklyameva nIlAdInAmapi sattvAt karmApi notkSepaNameva, apakSepaNAdInAM sattvAt evaJca guNAderAzritatvaniyamenAnanyatvAnnAzritatvApohaH kintu nizcaya eva, Azritasya guNAniyamAt saMzayaH, AzritAdanyatvena yadA''zritapadena karma vivakSyate tadA tenaiva sahAnanyatvena guNAdInAmanyatvAdapohaH guNasya vivakSAyAM karmAderanyatvenA30 nAzritAdapohaH evaJcAzritAdeH guNAdibhiH sahAnyatvamananyatvaJceti apoho'napohaca teSAmiti bhAvaH / atrottaramAhAcAryaH 1 si.kSa. dhA. De. sUpAdivasyA | 2 chA. 'dityanyasmA0 / kSa. chA. De. ucyante / 2010_04 3 si. kSa. chA. De. pArthivatvam / 4 si. Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asAmAnAdhikaraNyasamarthanam] dvAdazAranayacakram AcArya Aha athaitadeva kutastvayA pratyavagataM tadvaktavyam , asmadiSTavastvanvayadarzanAdevaitatsiddham , tadabhAve tadaprasiddheH, evaM tAvadbhedapakSe paraM pratyuktayorAnantyAnuktivyabhicAradoSayoH savizeSayoranyApohapakSe'pyastitvaM darzitam / (atheti) athaitadeva kutaH-zauklyAditadrUpAdiSu nizcayaH, AzritatvAdguNAdiSu saMzaya iti / tvayA yataH pratyavagataM tadvaktavyaM vizeSakAraNaM vyAvRttiprAdhAnyavAdinA, vidhinA darzanamantareNa vastuto na zakyam , asmadiSTavastvanvayadarzanAdevaitatsiddham, tadabhAve tanniyamAniyamAprasiddheH, evaM tAvadityAdi, bhedapakSe paraM pratyuktayorAnantyAnuktivyabhicAradoSayo [ra]dRSTeranyazabdArthe' ityAdinApyapahRtatvAt savizeSayoranyApohapakSe'pyastitvaM drshitmityupsNhaarH| anantarasyApi cAbhAvaH tadyathA 'vyApteranyaniSedhasya tadbhedArthairabhinnatA' asannivRtteH 10 sarvabhedavyApitvAttairabhinnArthatvAt sAmAnAdhikaraNyamupapannamityetanna, yasmAt-'asanniSedhAbhAvatvAdvizeSArthavibhinnatA' sAmAnyazabdasya hi sadAdeH svabhedApratikSepeNArthAntaravyudAse kuto vyApAro'vadhAritaH prAguktaM vismRtya, atra tu vayaM brUmaH sa svabhedapratikSepeNaiveti, tasya sanniyamArthatvAt , asatpratiSedhasyAbhAvatvAt , tato bhedAnAM parasparataH sadasattvAt svabhedAH pratikSiptA eva, santo'pyasaMta eva na bhavantIti prAptam , tatazca bhedazrutyA sAmAnAdhikaraNyamanu- 15 papannam , asannivRtterabhAvasAdhanatvAt , abhAvena vaikavibhaktitvamanupapannaM bhedAnAm / (anantareti) anantarasyApi ca[1]bhAvaH-yadapyuktamanantarasyApi jAtisambandhAbhidhAnapakSayoruktasya samAnAdhikaraNAbhAvaprasaGgadoSajAtasya[]bhAva iti, tadyathA 'vyApteranyaniSedhasya tadbhedAthai ra bhinnatA / ' wwwe_mmon athaitadeveti / zauklyAdinA rUpAdenizcayaH, AzritAdinA guNAdeH saMzaya iti kathaM vijJAtaM tvayA, vyAvRttiprAdhAnye bhedalakSaNavidhyasaMsparzana sarvasyAdarzanAdabhAvamAtre'vizeSAdityasakRdabhihitatvAt , na hi vidhirUpeNa bhedadarzanamantareNa saMzayanizcayavailakSaNyaM 20 sambhavatIti vyaacsstte-shauklyaadiiti| tadabhAva iti, anvayarUpeNa vastUnAM darzanAbhAve guNo niyamAdAzrita eva nAnAzritaH, Azritastu guNo vA karma vA sAmAnya vA vizeSo vA samavAyo vetyaniyama iti prasiddhiH kathaM syAt ,naiva bhveditibhaavH| nanu medArthatApakSe bhedAnAM bahutvena sambandhAzakyatvAnnAbhidhAnaM bhedAnAm, kiJca sacchabdo yathA dravye varttate tathA ghaTAdiSvapIti vyabhicAraH, tasmAnna bhedo'bhidhIyate kintu darzanasya sarvatrAsambhavAt sambhave vA sarvathA'numAnAbhAvAt khasambandhibhyo'nyatra vRkSAdizabdAdarzanAt tadvyavacchedAnumAnAdanyApohena khArthAbhidhAnamiti tvayA sAdhitam / tadetattava mate'pi dUSNaM bhedAnantyAt guNasamudAya-25 mAtratvAca sarvavRkSArthAdarzanAt khArthAzasyApyadarzanAt , svArthAMzavRttitvAbhyupagame'pyaMzasyApi guNasamudAyamAtratvena sambandhakaraNAsambhavAdavRkSavyavacchinnasyApi ca svArthasya samastAnumeyAvRttitvena nAnumAnAya nAbhidhAnAya vA vRkSazabdaH prabhavati vanaspaticaitanye khApavaditi prAgvistareNoktamityAha-bhedapakSa iti| jAtyAdipakSe tvayA sAmAnAdhikaraNyAbhAvadoSamApAdyAnyApohapakSe tasyAbhAva uktastadapi na yujyata ityAha-anantarasyApi ceti / jAtipakSe bhedAnantyavyabhicAraprayuktAvAcakatvaM zabdasyoktvA jAtyabhidhAyakatve vRkSaH ziMzapeti minnapravRttinimittakatvaviziSTai kArthapratipAdakatvasvarUpasAmAnAdhikaraNyAsambhavaM bhedAkSepAsambha- 30 vAduktvA khamate'vRkSavyAvRttirUpasya vRkSazabdArthasya nikhileSu vRkSaprabhedeSu ziMzapApalAzAdiSu vyAptestaiH sahAbhedAca sAmAnAdhikaraNya setsyatIti yadabhihitaM tanna sambhavatItyabhidhAtumAdau taduktimAha-anantarasyApi cAbhAva iti / vAdI khamate tadabhAvamAdarzayati-tadyatheti, vyApteriti / anyaniSedhasya avRkSAdivyAvRtteH vyApteH nikhilabhedavyApanAt tadbhedArthakSamedaziMzapApa 2010_04 Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ www 986 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre (pramA0 sa0 ) sadityasanna bhavatItyasato nivRttiH sarvadravyaguNakarmaghaTarUpotkSepaNAdibhedavyApinI tasyA asannivRtteH sarvabhedavyApitvAttairabhinnArthatvAt sAmAnAdhikaraNyamupapannamityetanna, yasmAt 'asanniSedhAbhAvatvAt vizeSArthavibhinnatA / ' (mUlakRtaH ) tadyAkhyA-sAmAnyazabdasya hotyAdi, sAmAnyazabdasya hi sadAderyo'rthAntaravyudAse'sanna bhavatIti kuMto vyApAraH ? sa tvayetthamavAritaH 5 svabhedApratikSepeNeti vAGmAtreNoktaM prAguktaM vismRtyeti pUrvapakSapratyuccAraNam , atra tu vayaM brUmaH-sa svabhedapratikSepeNaiveti, kasmAt ? tasya sacchabdasya sanniyamArthatvAt , asanna bhavatIti dviHpratiSedhasya prakRtyApatteH sattvena niyatatvAdasatpratiSedhasyAbhAvatvAt , tataH kiM ? tato bhedAnAM parasparataH sadasattvAditaretarAbhAvatvAdasattvaM sanniyamAt sattvamataH svabhedAH pratikSiptA eva, santo'pyasanta eva na bhavantIti prAptaM, tatazca bhedazrutyA dravyaguNAdikayA ghaTapaTAdikayA ca saha sa[]mAnAdhikaraNyamanupapannamasannivRtterabhAvasAdhanatvAt , 10 abhAvena vaikavibhaktitvamanupapannaM bhedAnAm , sadravyaM san guNaH sam ghaTa ityAdi / na vibhaktimAtrasAmAnAdhikaraNyAnupapattireva kiM tarhi padatyApyanupapanna sAmAnAdhikaraNyaM vibhaktibhedenApi, sadravyasya guNasya vetyAdi sambandhasyApi bhedairabhAvasyAnupapatteH sacchabdenAbhinnAsattvanivRttimAtropAdAnAt , yathaiva sukarA hi..................dravyasya guNasya vA tathaiva hi..................sAmAnAdhikaraNya 15 na syAt , yathA na hi sattA dravyaM guNo vA bhavati, tathA nahi sadasanniSedhAbhAvaH, kiM lAzAdyarthaira bhinnatA-amedo yato'taH sAmAnAdhikaraNyAbhAvadoSajAtaM nAstIti bhAvaH / idameva sacchabdamupAdAya saMghaTayati nikhiladravyAdibhedeSu-saditIti / AcAryastanmataM dUSayati-asanniSedheti / abhiprAyamAdarzayati-sAmAnyazabdasya hIti, sadAdisAmAnyazabdAH svamedAn vihAya yAnyarthAntarANi tAni vyAvartayantIti kathaM tvayA'vadhAritaH, yenAsato nivRttiH sarvadravyA divyApinI, ata eva tairabhinneti syAt / svamedApratikSepeNeti, sadAdizabdo na khaprabhedAn 20 pratikSipati, vRkSazabdo hi pRthivIziMzapAtarvAdInna pratikSipatyavirodhAt, virodhAcca paTAdInapohata iti bhAvaH / prAguktaM vismRtyeti, bhedAnAkSepAdAnyApohe caritArthatvAt sAmAnyazabdAnAm, anyApohakRcchrutirityuktaM vismRtyetyarthaH / khameMdApratikSepeNArthAntaravyudAso na bhavati, kintu svabhedapratikSepeNaiveti vayaM brUma ityAcArya Aha-atra tu vayaM brUma iti / bhedapratikSepaM nirUpayati-tasya sacchabdasyeti, sacchabdena hyasanna bhavatIti pratipAdayatA sadvastu sattvena niyamyate, dviHpratiSedhasya prakRtArthadRDhIkaraNAt sat niyamAt sadbhavati nAsaditi prAptam, asatpratiSedhastvabhAvarUpaH, bhedAstu na 25 sattvena niyatAH, kintu sadasadrUpAH, itaretarAbhAvarUpatvAdasantaH, sadrUpatvAt santaH, evaJca sAmAnyazabdAbhihitAstu niyamAt sadbhapAH, bhedazabdAbhihitAzca sadasadrUpAH, na sadrUpeNa niyatAH, ataH sAmAnyazandaH sadasadrUpAn bhedAn pratikSi tayoH zabdayorekavibhaktikatvalakSaNaM sAmAnAdhikaraNyaM sadravyaM san guNaH satkarmetyAdirUpaM na sambhavatIti bhAvaH / kiJca sAmAnya zabdasyAsatpratiSedho'rthaH tasyaikatvAt medAnAmanekatvAt bhedavAcakazabdenaikavibhaktirapyanupapanneti bhAvaH pratibhAti abhAvena 30 vetyAdinanthena / sAmAnyabhedapadayorapyekavibhaktikatvarUpasAmAnAdhikaraNyAbhAvamAdarzayati-padasyApIti / vibhaktibhedaniyamo bhavanmate AvazyakaH, sacchabdArthoM bhavanmate sattA, tatsambandho vA na tu dravyaguNAdi, tathA ca sat dravyaM san guNa iti satpadadravyapadayorapi sAmAnAdhikaraNyaM na bhavatIti vyAcaSTe-padasthati, atra TIkAyA asphuTatvAdAzayo na samyagjJAtuM 2 si.kSa. chA. De. vyudaasos| 3 si.kSa. chA. De. kRtaM / 4 si. si.kSa. cha. De. sadAdayo'rthAH / kSa. chA. mAvenAve-ka0 / 2010_04 Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wwwmanam wwwm apRthakzrutidoSAbhAvoktiH] dvAdazAranayacakram tarhi ? dravyasya guNasya vA bhAvAbhAva iti, iyaM vyAkhyA tvanmatAnusAriNyeva, Aha ca 'vibhaktibhedo niyamAdguNaguNyabhidhAyinoH / sAmAnAdhikaraNyasya prasiddhidravyazabdayoH // ' (vA0 tR0 vR0 8 zlo0) iti / (padasyeti) padasyApyanupapannaM sAmAnAdhikaraNyaM vibhaktibhedenApi, sadravyasya guNasya vetyAdi sambandhasyApi bhedairdravyAdibhirabhAvasyAnupapatteH kasya vA'sau bhedaH ? sacchabdenAbhinnAsattvanivRttimAtropAdA- 5 nAt , tasmAdapRcchati doSo'styeva, tadvyAkhyAnArthA TIkA-yathaiva sukarA hItyAdikA dRSTAntatvena gatArthA yAvad dravyasya guNasya veti, tathaiva hIti dArTAntikatvena tvanmatapradarzanameva yAvat sAmAnAdhikaraNyaM na syAt , yathA na hi sattA dravyaM guNo vA bhavatItyAdi tathA na hi sadasanniSedhAbhAvastvanmate'smanmatasya pratiSedhadvayavidheyasya sataH sabhedasyAnabhyupagame dravyaM bhavati guNo vA, kiM tarhi ? dravyasya guNasya vA bhAvAbhAvaH-sadasanmAtramityarthaH, itIyaM vyAkhyA tvanmatAnusAriNyeveti, Aha ceti jJApakamapyAha-vimaktibhedo niyamAt' ityaadi| 10 yattu sattAsambandhAbhidhAmapakSayorapRthakzrutidoSo'sti, nApohapakSe vizeSahetusadbhAvAt , tatraM hi guNau sattAsambandhI vizeSaNatvAt , tadvastu guNItyataH sAmAnAdhikaraNyAbhAvo yuktaH, iha tvarthAntarApoho nAsadbhAvamAtramevocyate kiM tarhi ? arthAntarApohena viziSTaM vastveva sadityucyate yasmin vastunyapohaH kriyate, teca dravyaM zabdArtho nApohamAtram , sa cArthaH sacchabdena vyApto na tu sAkSAduktaH, tadyathA sacchabdaH sAkSAnna dravyAdyabhidhAyI, saMzayotpatteH tasmAt sAmAnAdhi- 15 karaNyaM vizeSArthaiH dravyAdizabdaiH sacchabdasya sadravyaM sanguNa ityAdi vAkyArthe yuktaM na padArthe / yattu sattetyAdi, sattAsambandhAbhidhAnapakSayorapRthak zrutidoSo'sti nApohapakSe, vizeSahetusadbhA wom zakyaH / sadravyaguNAdInAM sambandho'pi na sambhavatItyAha-savyasyeti, sacchabdArtho'saddhyAvRttistasyAmedena dravyeNa guNena vA sambandho na sambhavati sat dravyasambandhi guNasambandhi veti, abhAvasya nIrUpatvena sambandhAsambhavAditi bhaavH| yathaiva sukarAhIti / mUlaM noplbhyte| sacchabdasya jAtyabhidhAyitve yathA sattA dravyaM, sattA guNa iti na sAmAnAdhikaraNyaM sattAdravyayo: 20 sattAguNayorvA bhavitumarhati, tathA sacchabdavAcyasyAsanniSedhasyAbhAvarUpateva na sadrUpatA tvammate, tasmAt sacchabdavAcyaM na dravyaM bhavati guNo vA, sabhedasya sato'nabhyupagamAt asmanmate tu pratiSedhadvayasya vidhirUpatayA bhedarUpasya sataH sadrUpatA, bhedAnAM parasparata itaretarAbhAvarUpatayA'sadrUpatA ca tathA ca sacchandavAcyaM dravyamapi bhavati, guNo'pi bhavatIti dravyaM bhAvAbhAvarUpaM guNo'pi bhAvAbhAva ityAzayenAha-yathA na hi satteti, tathA ca sAmAnAdhikaraNyaM na tava mate sambhavati, kintvasmanmata eveti bhAvaH / tatra bhavadIyavacanIyamevAnusRtyeyaM vyAkhyA kRtetyAha-iyaM vyAkhyeti / jJApikAM kArikAmAha-vibhaktimedo niyamAditi, 25 guNadravyayorabhidhAyakazabdaprayoge paTasya zukla ityAdau guNapradhAnabhAvasya zAbdatvAt paTAdizabdaH pradhAnopakArapariNatasya svArthasyAbhidhAyakaH,ata eva guNavibhaktiSaSTyupAdIyate, zuklAdipradhAnazabdastu khAtmanyevAvasthitatvenAparopakAritvAt prathamayA yujyata iti vibhaktibhedovyadhikaraNaviSaye, vIraH puruSa ityAdisamAnAdhikaraNaviSaye tu dvayorapi dravyazabdatvena svaniSThasvArthamAtrAbhidhAnAt prathamaivobhayatra, guNapradhAnabhAvazcAtra sAmarthyAditi kArikAbhAvArthaH / sattAyAstatsambandhasya vA sacchabdavAcyatve sad dravyamiti ekavibhaktikatvAdyA apRthak zrutiH sAna syAt , vibhaktibheda eva syAt, sattAyA dravyasya ca vydhikrnntvaadityaah-yttviti| apRthakazrutidoSamAdarzayati-30 sattAsambandheti / apohapakSe cAyaM doSo nAsti tatra vizeSahetoH sattvAt , proktamate tu nAsti vizeSaheturityAdarzayatinApohapakSa iti / sattAtatsambandhayoH zabdAmidheyatve sat dravyaM san guNa ityAdau sacchabdArthaH sattAsambandho vA guNabhUta eva, 1 si. kSa. De. chA. klydhaato.| 2 si. kSa. chA. De. tadeyaiva / 2010_04 Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre vAt , tasya vizeSahetoH pratipAdanArthamuktaM-tatra hItyAdi, sattAsambandhA[bhidhA]napakSayorguNau sattAsambandhau vizeSaNatvAt tadvastu guNItyataH sAmAnAdhikaraNya[]bhAvo yuktaH, iha tvarthAntarApohaH sadityasanna bhavatIti nAsadbhAvamAtramevocyate, kiM tarhi ? arthAntarApohena viziSTaM vastveva sadityucyate, yasmin vastunyapohaH kriyate tacca dravyaM zabdArtho nApohamAtram , sa cApohaviziSTo'rtho dravyAdiH sacchabdena vyApto'parityAgAt 5 na tu sAkSAduktaH, tadvyAkhyA-tadyathA-sacchabda ityAdi, kasmAdanabhidhAnamiti cet saMzayotpatte[:][va] rUpatattve satyanabhihite saMzayaH syAt , tasmAt sAmAnAdhikaraNyaM vizeSAthaiH dravyAdizabdaiH sacchabdasya vAkyArthe yuktaM na padArthe, taddarzayati-sadravyaM sanguNa ityAdi, tathA hi svArthAvyabhicAro vizeSasahitasyeti vishessshbdpryogH| ko'sau vAkyArtha ityata Aha yasmAdavayavazabdArthAbhyAmanyaH samudAyArthaH tasya ca vAcakau tau samuditau na viparItArthoM-na tu sacchabdo dravyArthamAha na dravyazabdaH sadartha kathamidaM tarhi yat sattadravyaM yadravyaM tatsaditi ? ubhayazabdArthavyudAsAnugRhItasya samudAyArthasyaikatvAt , saMhatazabdadvayAbhidheyAt , na tu sadarthasya dravyazabdenAbhidhAnAditi / (yasmAditi) yasmAdavayavazabdArthAbhyAmanyaH samudAyArthaH sadravyazabdArthAvayavAvasadvya mmmmmmmm 10 15 dravyasya guNasya vA, vizeSaNatvAt , dravyaM guNo vA vizeSyam , na hi dharmabhUtasya ca sattAyAH sambandhasya vA dravyeNa guNena vA'bhedaH yena sAmAnAdhikaraNyaM sacchabdadravyazabdayoH syAt, ekArthapratipAdakatvAbhAvAt , kintu AdhArAdheyabhAva eva bhedavyAptaH sambandhaH sattAyAH dravyeNa guNena vA sambandhasyApi tAbhyAM syAt , evaJca vyadhikaraNatvAttayovizeSyavizeSaNayo~dhikaraNavibhaktireva syAnna samAnAdhikaraNavibhaktiH, zrUyate ca savyaM sanguNa iti, tasmAdapRthakzrutiretanmate doSa iti darzayati-sattAsamba ndhAbhidhAnapakSayoriti / anyApohapakSe tu nAyaM doSa ityAha-iha viti| sacchabdenocyamAno'rthAntarApohaH kevalamasanni20 vRttimAtrameva na hi, kintu arthAntarApoha viziSTaM vastu, asadapohavAn sacchabdArtha iti bhAvaH / tadevocyate-yasmin vastunIti, svasambandhibhyo'nyatra na sacchabdo dRzyate'to'nyeSAmapohaH svasambandhiSu kriyate, sa ca sambandhireva dravyAdiH sacchabdArthaH, khasambandhitvena sarveSAM dravyAdInAM parigrahAta , ata eva te dravyAdayo dravyatvAdinA sAkSAnnoktAH kintu vyAptatvenoktA iti bhaavH| sadityuktau tat kiM dravyaM kiM guNaH karma vA ghaTAdi veSTa iti saMzayo jAyate, eSo'nubhavasiddhaH, yadi ca sacchabdaH dravyAditvena dravyAdIn sAkSAdvadet tarhi nAyaM saMzayaH syAt , dravyatvalakSaNavizeSadarzanAt , dravyAdeH svarUpabhUte tattve-dravyatvA25 dAvanabhihite sati saMzayo bhavati na tvabhihite tadA nizcayasyaivodayAdityAzayenAha-sacchabda ityAdIti / evaJca saditi sAmAnyazabdenAsadapohavata upasthitau dravyamiti vizeSazabdena dravyAdirUpavizeSArthopasthitau tayorekArthatvena tadvAcakazabdayoH sAmAnAdhikaraNyaM yujyate, tadevaM sAmAnAdhikaraNyaM vAkyArthe vijJeyaM na padArthe, padArthastu sacchabdasyAsadapohavAn dravyazabdasya ca dravyarUpo medo'rthaH, kevalaM satpadena na dravyarUpabhedasyAbhidhAnam , asadapoharUpeNa dravyasyeva guNakarmaNorapi bodhAditi vyabhicAraH syAt , sa ca dravyapadaprayoge vyAvartyate'to vizeSapadasamabhivyAhRtasAmAnyapadena svArthAvyabhicAra ityAzayenAha-tasmAt sAmAnA30 dhikaraNyamiti / vAkyArthaM tAvadarzayati-yasmAditi / sad dravyamiti hi vAkyaM tasyAvayavau sacchabdadravyazabdo, vAkyasya padasamudAyarUpatvAt , kevalAni ca padAni svArthanArthavanti krameNoccaritAni vAkyam , evaMvidhAca vAkyAt vyatiriktaH saMsargAtmakaH viziSTa eva vAkyArtho'vagamyata ityAzayena vyAcaSTe-yasmAdavayaveti, sadvyamityAdivAkyAvayavIbhUtasacchabdadravyazabdArthAbhyAmasadyAvRttAdravyavyAvRttAbhyAmanyaH samudAyArthaH sadravyarUpaH, tasyArthasya tAvubhAvapi zabdau militvA vAcakau bhavataH, samudAyArthasya 1 li. vizeSArthedravyAdizAbdeH, kSa. chA. vizeSArthe drvyaadishbdaiH| 2 si. kSa, chA. De. vAkyArthayuktaM / 2010_04 Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktibhedaprasaGgadoSaH ] dvAdazAranayacakram 989 wwwwwwwwwww nivRttyupalakSitau tAbhyAmanya ubhayazabdA [rtha ] vyudAsAnugRhItaH samudAyArthaH, tasya ca vAcakau tau samuditau na viparItArthau, taddarzayati- na tu sacchabdo dravyArthamAha na dravyazabdaH sadarthamiti, yathoktaM- 'apohyabhedAt bhinnArthAH svArthabhedagatau jaDAH || ekatrAbhinnakAryatvAdvizeSaNavizeSyakA : ' ( pramA0 sa0 ) iti, atra codyaM kathaM [idaM] tarhIti, yat sattadravyaM yaddravyaM tatsaditi bhinnArthatvena yuktamityatra tenaivocyate - ubhayazabda [ ] vyudAsAnugRhItasyAsadadravyanivRttyanugRhItasya saMhatazabdadvayAnabhidheyasya samudAyArthasyaikatvAttathocyate na tu 5 sadarthasya dravyazabdenAbhidhAnAditi pUrvapakSa: / www.wwww uttarapakSa:-- tavApi zakyaM vaktumapRthak zrutidUSaNam, dravyAdyabhAvAbhAvasya guNitvAt sadabhAvAbhAvasya cAzritasya guNatvAt, yA tvayoktopapattiH sA jAtiyogapakSayorapi kramate, iha tu jAtiyogI yasmin vastuni tvayoktA pohanivRttivat vartteyAtAm, sattaiva sattvavaditi zeSa- 10 stvaduktopapattigranthavattulyagamo yAvacchandadvayAbhidheyatvAt / taMvApi zakyamityAdi, sattAyogapakSagato vibhaktibhedaprasaGgo doSo'trApi zakyo vaktum, Azritasya guNatvAt, tadyathA - sadbhAvAbhAva Azrito dravyAdyabhAvAbhAva AzrayaH, tayozca guNaguNinorbhedAttadabhidhAyinoH sAmAnAdhikaraNyAbhAvastadavasthaH, yA tvayoktopapattiH sApi jAtiyogapakSayorapi kramata ityatastatpradarzanArthamAha-iha tu jAtiyogau yasmin vastunItyAdi, saiMttAtassacchandastatsambandhAdvA sati 15 saddavyarUpasyAvayavazabdArthAsadvyudAsAdravyavyudAsAbhyAmanugRhItatvAt, nahi sacchabdo dravyazabdArthaM dravyazabdo vA sacchabdArthaM vakti iti bhAvaH / viparItArthatAM vyudasyati na tviti / tatraiva pramANamAha-apohya bhedAditi, apoho yadi zabdArthaH tarhi gavAzvAdizabdAnAM zAbaleyAdizabdAnAJca sarveSAM paryAyatA syAt, apohe bhedAbhAvAt, vRkSapAdapAdizabdavaditi na yuktaM, apohyabhedAt te zabdA bhinnArthAH gavAdizabdenApohyo hyazvAdistasya bhedAdagavAdyapohAnAM bhedaH, svataste zabdAH svArthasyApohasya yo bhedo'parasmAdapohAttadgatau jaDAH nirvyApArAH, tasmAnna paryAyatA teSAm apohyabhedAt bhinnArthatvAdeva sacchabdo na dravyaM dravyazabdazca na sadarthamAha, nanu tarhi 20 kathaM tayoH sAmAnAdhikaraNyaM yat sat taddravyam, yad dravyaM tat saditi, tadeva zaGkate - kathaM tahIMtIti / samAdhatte'nyApohikaHubhayazabdArtheti, sacchabdArtho'sannivRttiH, dravyazabdArthazcAdravyanivRttirAbhyAmanugRhItaH samudAyArthaM ekaH, yatraiva hyadravyanivRttirasti tatraivAsadvyAvRttirasti, ata ubhayazabdavAcyayornivRttyorekasminnarthe vRtterekatrA bhinnakAryatvAt sAmAnAdhikaraNyaM vizeSaNavizeSyabhAvazca syAt, na tvekazabdAbhihitasyAparazabdenAbhidhAnAditi bhAvaH / AcArya uttaramAha - tavApi zakyamiti / sattAbhidhAnapakSe tatsambandhAbhidhAnapakSe ca yo doSo vibhaktibhedo niyamAditi, apRthak zrutidoSazvoktaH, sa doSastavApi varttata evetyAkhyAti - sattAyogapakSeti / Azritasyeti, sad dravyamityatra dravyaM vizeSyamAzrayaH sacchabdArtho'sannivRttirvizeSaNaM guNaH AzritA ca, guNaguNinoH- vizeSaNa vizeSyayorbhedAdAdhArAdheyabhAvabodhakabhinnavibhaktirutpale nIlamityAdAviva syAt, na tvabhedabodhakaprathamAvibhaktiH, ata eva tayoH zabdayoH sAmAnAdhikaraNyamapi na sambhavatIti bhAvaH / nanvasmAbhirarthAntarApohamAtraM nocyate kintu vyAvRttimadvastu vAcyam, yasmin vastuni kriyate'nyApohaH, taddhi vastu sacchabdena vyAptamaparityAgAt, kintu sAkSAnnocyata iti yopapattiH pUrvamuktA tvayA sApi jAtiyogapakSayorapi vaktuM zakyetyAha- yA tvayeti, sattAtaH sacchandaH sati varttate, sattAsambandhAdvA, 30 sacca dravyAdi, nAsya parityAgaH, vyAptatvAnna tu sAkSAduktaH saMzayAnupapatteH tasmAdvAkyArthe vizeSArthaiH sAmAnAdhikAraNyaM saddavyaM 25 1 si. stvavAvi0 / 2 si. kSa. De. chA. guNitvAt / 3 pAttapo0 / 4 si. kSa. chA. De. marAtaH saccha0 / 5 si. kSa. chA. De. sadeva / 2010_04 Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 990 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre varttate vastuni dravyAdibhedavati, sattvavatsadityabhedopacArAnmatublopAdvA tvayoktApohanivRttivat varteyAtAM jAtiyogau sadeva sattvavaditi, zeSastvayuktopapattigranthavattulyagamo yAvacchabdadvayAbhidheyatvAditi, gatArthaH, tasmAttadvastha evApRthakzrutidoSaH / pazcimasyApi ca doSasya bhAva eva, nAbhAvaH, yaduktaM jAtimatpakSe 'tadvato nAsvataMtratvA5 adAjAterajAtitaH' ityAdidoSajAtaM tasyAbhAvo'nyApohapakSe, sAkSAdvRtteriti, tanna bhavati sAkSAdavRttyAdidoSajAtasya sAtizayasyoktatvAt sacchabdo'pohamAtrasvarUpopasarjanaM dravyamAha na sAkSAdityAdi sarva prAguktaM jAtimadvadapohavAnityupakramya, tatra doSA yathA saGgatAstathA pratipAditA iti na punarlikhyate / (pazcimasyApIti) pazcimasyApi doSasya bhAva eva nAbhAvaH, yaduktaM jAtimatpakSe 'tadvato 10 nAsvataMtratvAt bhedAjAterajAtitaH' ityAdi doSajAtaM tasyAbhAvo'nyApohapakSe sAkSAdvRtteH, tatra hi sacchabdaH sattAmupAdAya dravye varttamAnastadbhedAn ghaTAdInA[kSe]tumasamarthaH, atra punarasatpratiSedhena sAkSAdvarttata iti tasya ye vizeSAstAnna pratikSipati, tasmAdihAnAkSepadoSo nAsti, bhAktadoSo'pyata eva nAsti, na hyatra mukhyA vRttivyAdiSUpacaryate, nApi bhedAnavasthAnAdanabhidhAnadoSaH, kasmAt ? abhedAt , na hyarthAntarApoho bhedeSu bhidyate, abhAvAttanmAtraJca zabdenocyate, na 'bhedAH, tathA sAmAnyadoSo'pi mmmmmmm 15 san guNa ityAdi, yasmAdavayavazabdArthAbhyAmanyaH samudAyArthaH tasya ca vAcakau tau samuditau na viparItArthoM, na tu sacchabdo dravyArthamAha-dravyazabdaH sadartham , kathaM tarhi yat sat tadrvyaM yadravyaM tat saditi, ubhayazabdArthavyudAsAnugRhItasya samudAyArthasyaikatvAt saMhatazabdadvayAbhidheyatvAditi vaktuM zakyatvAditi bhaavH| sattaiva sattvavaducyate, sattvavati sattAyA abhedopacArAt, sattAvaditi matubo lopAdvetyAha-sattvavaditi / upasaMhRtya dossmaah-tsmaaditi| jAtyAdipakSeSu sAmAnAdhikaraNyAbhAvadoSApAdanapratipAdanAvasare jAtimatpakSopari 'tadvato nAkhataMtratvAdbhedAjAterajAtitaH' ityAdi yaddoSajAtamuktaM tadapyanyApohapakSe20 'styevetyAha-pazcimasyApi ceti, anantarasyApi cetyarthaH / jAtimatpakSe sacchabdo jAtisvarUpopasarjanadravyamAha na sAkSAditi tadgataghaTAdibhedAnAkSepAdatadbhedatve sAmAnAdhikaraNyAbhAvaprasaGga uktaH so'tra pakSe'pi bhavatyevetyAha-pazcimasyApi doSasyeti / tduktimevaah-yduktmiti| apohapakSe sAkSAdvatteriti, nanu asadasacchRtiH sAmAnyazrutiH, asadapohaH sarvatra vRtteH samAnaH, tadbhedA ghaTAdayaH tatra sacchabdo'satpratiSedhena sAkSAdvarttate na tAn pratikSipati, tasmAt sAmAnAdhikaraNyAdi bhavatyeva, evaM tadvato nAsvataMtratvAdityasya prakArAntaravyAkhyAyAM sacchabdo mukhyayA vRttyA bhUtArthena svarUpeNa prakAzamAnaH zabdasvarUpamAtreNa 25 buddhyA gRhyamANaH samprati sadvastukharUpavyavahitamAha sa tatra vRttaH svarUpavyavahite'rthe sati vyAvRtterityAdirUpAyAM sacchabdo'sannivRtti na karoti bhUtArthena, kintUpacArAdasadasat bravItItyAdi doSo'pi nAstItyAha-bhAktadoSo'pIti / bhedAnanyAdanabhidhAnadoSo'pi nAstItyAha-nApIti, bhedAnAmanantatvAdanavasthAnam, tato'nabhidhAnamazakyasambandhavidhAnAditi bhAvaH / naiSa doSo'sti yato hi arthAntarApohaH pratibhedaM na bhidyate'to'bhedAcchakyasambandhavidhAnAdabhidhAnasambhava ityAha-abhedAditi / kuto na bhidyata ityatrAha-abhAvAditi, abhAvatvAdeva na tasya bhedo'sti, tanmAtrameva zabdenAbhidhAnaM na tu tadviziSTabhedAnAmiti bhAvaH / nanu 30 jAtipakSe yadi sacchabdena bhedAnAmAkSepe AdhArabhedenAdheyabhedasyAvazyakatvAddhaTe vidyamAnaM sattvaM paTAdau na syAt , paTe ca vidyamAnaM sattvaM ghaTe na syAdityukto doSo'nyApohapakSe'pi, ghaTe vidyamAnasyAsadapohasya paTAdAvabhAvAt bhede sattvamasattvamapyastIti 1 si. kSa. chA. De. smpunH| 2 si. kSa. chA. De. bhedAt / 2010_04 Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAtimadvadapohavattvamityuktiH] dvAdazAranayacakram nAsti, yattUktaM sattvaM ghaTAdAvarthe na paTAdiSu vartata iti,[na]sAkSAbhUTapaTAdiSvasat pratikSepAditi, tanna bhavati, yasmAt sAkSAdavRttyAdidoSajAtasya sAtizayasyoktatvAdasmAbhiH, tadeva smArayannAha-sacchabdo'pohamAtrasvarUpopasarjanaM dravyamAha, na sAkSAdityAdi sarvaM prAguktaM jAtimadvadapohavAnityupakramya, tatra ca jAtimatIvApohavatyapi sarve doSA yathA saGgatAstathA pratipAditA iti na punarlikhyate / syAnmataM jAtimadvadapohavattvamaNyayuktamiti tadAzaMkyate yattUktamanyApohavAdinA paraM pratyAzaGkaya tataH 'adravyatvAcca bhedAcca' iti kArikA yA ca tadbhASye likhitA tadvyAkhyA nApyarthAntarApoho nAmetyAdi yAvannAsti sAmAnyadoSa ityapohapakSe jAtimatpakSagatadoSAbhAvapratipAdanaM vizeSadarzanAditi, vayamatrottaraM brUmaH-'tadvattvaJca tvaduktavat', nanu bhAvAntarataiva sAmAnyavattavyAvRtterapi, tadvato'nyapratyayAtmakatvAt, atha svamate tadrUpe na sAmAnyaM na vyAvRttimaditi kutastadviziSTavastvabhidhAnam ? khapuSpazekhara-10 viziSTavandhyAputrAbhidhAnavat / (yattUktamiti) yattuktamanyApohavAdinA paraM pratyAzaya-tadyathA syAdetadapohaviziSTAsta ityAdi yAvattulyaM zabdArthasya samAnatvam-zabdasya ca samAnatvamarthasya cApohapakSe'pIti vAkyazeSaH, itthaM pUrvapakSIkRtyottaramAha-tataH 'adravyatvAcca bhedAcca' iti kArikA yA ca tadbhASye likhitA tadvyAkhyA-nApyarthAntarApoho nAmetyAdi yAvannAsti sAmAnyadoSa ityapohapakSe jAtimatpakSagatadoSAbhAvapratipAdanaM vizeSA- 15 darzanAditi tvadabhiprAyaM pradarya vayamatrottaraM brUmaH-tadvattvaM ca tvaduktavat-asya vyAkhyA-nanu bhAvAntarataivetyAdi, yadi paramatAbhyupagamAt sAmAnyavatpakSe satsAmAnyAnvayAt sAmAnya[va]dvizeSaNasya sAmAnyasyArthAntaratvaM pArataMtryAdi ca brUSe sAmAnyavadvyAvRtterapyarthAntaratvaM vizeSaNatvaM pArataMtryAdi ca nanu tadavasthameva asanna bhavatIti na syAditi ya ApAdyate tanna ghaTapaTAdibhedAna sAkSAdupAdAya ttraastprtissedhbhaavsyaiktvaadityaashyenaah-yttuktmiti|apohvaadii smaadhtte-saakssaaddhttpttaadissviti| AcArya uttaramAha-tanna bhavatIti-asatpratikSepeNa bhede sAkSAdvartata 20 iti yaducyate tanna bhavatItyarthaH / kAraNamAha-sAkSAditi, sacchabdaH sAkSAdbhedeSu na vartata iti 'arthazabdavizeSasya vaacyvaacktessyte| tasya pUrvamadRSTatvAt sAmAnyAdupasarjanAt' ityAdi granthena savizeSamuktatvAditi bhaavH| atha jAtimadvadapohavattvaM yaducyate tannetyAzaGkateyattuktamiti / paraM prati kRtAmevAzaGkAM darzayati-syAdetaditi, atra mUlamAzayazca na suspaSTaM jJAyate'to na vyaakurmH| anyApohavAdI jAtimatpakSagatadoSAbhAvaM vakti-adravyatvAcceti mUlaM mRgyam / AcArya Aha-yadi paramatAbhyupagamAditi sat sattvavanmAtrArthapakSe medAnabhidhAnamAnantyavyabhicArAbhyAm, sattvavacca sarvabhedeSvanuvartanAt sattvasAmAnyavat vizeSa pArataMtryaJca yadi brUSe tarhi tavApyapohavataH tathAtvaM syAt , apoho'pohavAMzca paraspara bhinnau, apoharUpAyA vyAvRttaH vyAvRttimatpratyayA.. dbhinna pratyayAtmakatvAditi bhAvaH / tadeva sAdhanamAha-tadvata iti, sAmAnyavataH vyAvRttimato vA'nyapratyayaviSayatvAt sAmAnyasya vyAvRttavA ityarthaH / yadi vyAvRttimati tadrUpe sAmAnya vyAvRttivA nAbhyupagamyate tarhi na tadrUpaM vyAvRttimaditi tadrUpaviziSTavastuno'. bhidhAnaM na syAt tadrUpasya sAmAnyarUpatvAbhAvAt vyAvRttimadrUpatvAbhAvAccAsadrUpatayA khapuSpazekharaviziSTavaMdhyAputrAbhidhAnavattadrUpavi-- si. kSa. chA.De. satvA ghaTAdiroM na paTAdiSu navartata iti / 2 si.kSa. chA. De. zabdAkhye likhita 3 si.kSa. chA. De. paartNtryaadissuvn| dvA0 na048 (125) _ 2010_04 Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre tadvato'nyapratyayAtmakatvAt sAmAnyavattadvyAvRtterapi, atha svamate tadrUpe na sAmAnyaM na vyAvRttimaditi kutastadviziSTavastyabhidhAnam ? khapuSpazekharaviziSTavandhyAputrAbhidhAnavat / :: api ca bhAvAntarAbhAvAntaratvAbhyAM na kiJcit prayojanamasti kintu buddhisthasyAnvayavyatirekadvAreNAvadhAritasyArthasyAnuguNyena vidhipratiSedhayorbhedena pratyayaH zabdArthasambandhajJasya 5:zabdaprayogAdutpadyate sAmAnyopasarjanavizeSazabdArthapakSe vA dvayorapi ca pakSayorupasarjanIkRtavizeSaNatvA dAnAkSepAdasvAtaMtryAdanabhidhAnaM tulyamityeSa vicAraH prayAsArthaH, yathA jAtisvarUpApohaguNA vizeSaNAni pArataMtryAdeva zrutaguNabhedAbhedatvA dAnAmanAkSepaH, tathA yathAkathaJcit........................... svAtaMtryahetutvAditi / / 356 api ca bhAvAntaretyAdi, yatra prastutArthopakArApakArAnaGgatvAdbhAvAntarAbhAvAntaratvAbhyAM na 10 kizcit prayojanamasti, kintvidamatra prastutArthopayogikam-tadyathA-buddhisthasya-zabdaprayogajanitajJAnopalakSitasyAnvayavyatirekadvAreNAvadhAritasyArthasyAnuguNyena-vazavartitayA'yaM bhavatyayaM na bhavatIti tayovidhipratiSedhayorbhedena pratyaya[:]zabdArthasambandhajJasya zabdaprayogAdutpadyate, sAmAnyopasarjanavizeSazabdArthapakSe vA dvayorapi ca pakSayorupasarjanIkRtavizeSaNatvAt bhedAnAkSepAdasvAtaMtryAdanabhidhAnaM tulyamityeSa vicAra[:] prayAsArthaH, tad dRSTAntena darzayati-yathA jAtisvarUpetyAdinA tadvatpakSavAdimatena yAvadanAkSepa iti, 15 dArTAntikena ca tathA yathAkathaJcidityAdinA yAvat svAtaMtryahetutvAditi suSTucyate pazcimasyApi doSasya sAtizayasya bhAva eveti / ra yadapyuktaM-arthAntarApoho'sadaghaTanivRttiH san ghaTa iti, tasmAt sAmAnyadoSo'pohapakSe nAstIti, tadapi pratyAsannamAtmoktaM vismRtya tvayA'bhihitamiti bodhayitukAma idameva tAvat pratyuccArayati ziSTavastvabhidhAnaM syAdityAha atha svamata iti / sattvavanmAtrasya bhAvAntaratvamabhAvAntaratvaM vetyAdivicAro'kiJcitkara ityAha20 api ceti / yadA vyAvRttAdbhAvAdyAvRtti mAnyA bhavet tadA syAttadvatpakSoditadoSaprasaGgo yAvatA vyAvRttAdbhAvAnnAsmAkamanyA vyAvRttirasti, api tu vyAvRtta eva bhAvo medAntarapratikSepamAtrajijJAsAyAM tathA'bhidhIyate, tena yathA jAtau prAdhAnyena vAcyAyAM pArataMtryeNa tadvato'bhidhAnAta tadgatabhedAnAkSepAttena saha sAmAnAdhikaraNyAderabhAvaprasaGga uktastadvadapohapakSe nAvatarati vyatiriktAnyApohavato'nabhidhAnAt , bhAvAntaratvAbhAvAntaratvavicArasya prastute'rthe zabdArthaviSaye upakArApakArayoranaGgatvAdaprayojakatvAttena vicAreNa na kimapi prayojanamasti, kintu zabdArthasambandhasyAbhidhAnAbhidheyabhAvalakSaNasya vettuH zabdaprayogAyadamayaM bhavatIti 25 vidhinA'yaM na bhavatIti pratiSedhena pArthakyena sAmAnyopasarjanavizeSapradhAna sya vA bodho bhavati, zabdaprayogeNa hi tasya tulyA tulyavRttyavRttibhyAM tathaivArthAvadhAraNasya niSpannatvAt pakSadvaye'pIdamupasarjanIkRtavizeSaNamato'svAtaMtryAr3hedAnAkSepAr3hedAnAmanabhidhAnamiti vicAraH prayAsaphala eveti vyAcaSTe-yatra prastutArtheti / atra dRSTAntadArTAntikAvaspaSTau na vyAkriyete / nanu san ghaTa ityAdAvarthAntarApoho'sannivRttiraghaTanivRttizca, ubhe nivRttI bhinne, ubhayanivRttimata ekasya vAkyArthe bhAnam , na padArthe, ato na parasparaM sAmAnyavizeSabhUte tasmAnna sAmAnyadoSo'pohapakSa iti shngkte-ydpyuktmiti| kathamidaM tarhi yat sat tadravyam 30 yadravyaM tatsaditi ? ubhayazabdArthavyudAsAnugRhItasya samudAyArthasyaikatvAt saMhatazabdadvayAbhidheyatvAt , na tu sadarthasya dravyazabdenAbhidhAnAditi, etadarthasUcakazca granthaH-iha tvarthAntarApoho nAsadbhAvamAtramevocyate, kiM tarhi ? arthAntarApohena viziSTa vastveva sadityucyate, yasmin vastunyapohaH kriyate tacca dravyaM zabdArtho nApohamAtram , sa cArthaH sacchabdena vyApto na tu sAkSAdukta ityevaM - JairEducation International 2010_04 Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wwwwwwwwmmmm nayasyAsya mate zabdArthaH] dvAdazAranayacakram yadi cArthAntarApoho na bhAvAntaramityapohavAnarthaH zabdavAcyo na bhavatyato nApoho vizeSaNamiSTaM kathamidaM tarhi yat sat tadravyaM, yadravyaM tatsaditi ? ubhayazabdArthavyudAsAnugRhItasya samudAyasyaikatvAt saMhatazabdadvayAbhidheyatvAt , na tu sadarthasya dravyazabdenAbhidhAnAt tathArthAntarApohena viziSTaM vastveva sadityucyate yasmin vastunyapohaH kriyate tacca dravyaM zabdArtho nApohamAtramiti, kimuktaM bhavatIti ceducyate yadi dravyaM yadyadravyamarthAntarA-' pohaH tadvAMstvarthaH zabdArthatvena vivakSitatvAducyata eva, buddhisthAnvayavyatirekArthabhedapratyayotpattidarzanAditi, tasmAdanapahRtaH pazcimadoSo'pItyalaM prasaGgena / ___yadi cArthAntarApoho na bha[]vAntaramityAdi, abhAvAntaratvAdarthAntarApohasyApohavAnarthaH zabdavAcyo na bhavatyato nApoho vizeSaNaM nApohavAn so'rtha iti yadi tvayeSTamiti, asya virodhApAdanArthamucyate kathamidamityAdi pUrvapakSitamasmAbhiryAvanna tu sadarthasya dravyazabdenAbhidhAnAdityetasya 10 sUcanasUtreNa yAvannApohamAtramiti gatArtham , kimuktaM bhavatIti ceducyate yadi dravyaM yadyadravyamarthAntarApohastadvAMstvarthaH zabdArthatvena vivakSitatvAducyata eva, buddhisthAnvayavyatirekArthabhedapratyayotpattidarzanAdityuktaM bhavati, na hi loke zabdaprayogajanitapratyayaparicchedyApalApenAnyaH zabdArthaH zakyaH kalpayitum , sudUramapi gatvA pratipattizaraNAvasthanAAdvAdAnAmiti nAyaM niHsaraNopAyaH, tasmAda[na]pahRtaH pazcimadoSo'pIti, etenAsvAtaMtryAjhedAjAterajAtita iti savyAkhyAvikalpA doSahetavo'parihRtA veditavyAH, teSAM tvadukta- 15 nyAyAdhvAnatikramAt parihArahetUnAM tadvikalpAnusAritvAcetyalaM prasaGgena / prastutanayamate zabdArtho vidhIyate atra ca saGghAto varNapadavAkyAdInAM zabdArtha utpattAvabhivyaktI vA, yadyapyaprAptayogapratyAsamnamAtmoktaM vismRtyaivocyata iti darzayati-yadiceti / arthAntarApoho na bhAvAntaram , na dravyarUpaM, na prathamapratiyogirUpamiti yAvat , kintvabhAvAntaram , tasmAcchabdavAcyo'rtho nApohavAn yenApoho vizeSaNamarthazcApohavAn bhavediti zaGkate-abhAvA-20 ntaratvAditi / ayamabhyupagamo viruddhaH prAk tvayaivApohavataH zabdArthatvAGgIkArAt , asmAbhiH pUrvapakSatayA prAk pradarzitametat , tena virodha ityAzayena prAcIna granthaM smArayati-kathamidamityAdIti / asya granthasyaiva saGgraheNa pradarzakastatpUrvatanagranthazca pradazyate-sUcanasUtreNeti, iha tvarthAntarApoho nAsadbhAvamAtramevocyate, kiM tarhi ? arthAntarApohena viziSTaM vastveva sadityucyata ityAdi granthenetyarthaH / bhAvArthamAkhyAtumAha-kimuktamiti, arthAntarApoho dravya-bhAvAntaraM adravyaM-abhAvAntaraM vA bhavatu, tadvAnarthaH zabdArthatvena vivakSitatvAcchabdenocyata eva, zabdaprayogAdanvayavyatirekAbhyAM vidhipratiSedharUpArthabhedaviSayapratyayotpa- 25 tteranubhavasiddhatvAt , ayamayaM bhavati, ayaM na bhavatIti, evamuktaM bhavatItyarthaH / tadevAha-yadi dravyamiti / hetuM darzayatibuddhistheti / vyatirekamukhena hetuM samarthayati-na hi loka iti, yadviSayiNI buddhiH zabdaprayogAdupajAyate tadviSayaparityAgenAnyasya zabdArthatvaparikalpanamayuktam , anubhUyamAnAnubhavApalApasyAnyAyyatvAt , yAvadupapattilAbha vicAryApyantataH sarvairvAdairanubhavasyaivAzrayaNIyatvAt , tasmAttavAyamapyupAyo doSebhyo niHsattuM na kSama iti bhAvaH / tasmAt pazcimadoSasyApi bhAva eva nAbhAva ityAha-tasmAdanapahRta iti / tadvyAcaSTe-eteneti / tvayA jAtimatpakSoparyaditadoSANAmapohavatpakSe'pi durvAratvAdityAha-teSAM 30 tvadukteti / apohavAdadUSaNaM parisamApayati-alaM prasaGgeneti / athobhayaniyamanaye ko'sau zabdo nAma tadAha-atra ceti / 1 si. kSa. chA. De. pohastadvAstyarthaH tvazabdArthaH / wwwww 2010_04 Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam [ubhayaniyamAre padyAni padAni tathApi kAryAllokaprasiddhereva vA vyavasthA, dRSTo hi loke teSAM zabdAnAmarthapratyAyanAsambhavAdarthapratyAyakastatsamudAyaH samudAyibhyo'nya iti kecit , tasmAdeva kAryAt teSu tasya pratidezaM samasteSu vA vRttyasambhavAnna vyatirikta ityapare, antyavarNa saMhatAzeSadezAvayavaH samudAyo'bhidhAtA pUrvavarNajanitabuddhiparipAkAdityeke, sarvAvayaveSu tirohitAbhima5 teSu vitatya vyavasthito buddhisaMskAraparipAkasamudAya ityapare, samudAyAtmA zabda eka eva, aneka eva vA pratyAyaka ityapare kiM na etaiH, yadi vyatirikto yadyavyatirikto'ntye'zeSe vA'bhinno bhinno vA pratyAyakaH samudAyo'vayavA eva vA yo'stu so'stu sarvathArthapratyAyanAt samudAyaH zabdo'navasthitatarkatvAt puruSANAm , yathoktaM 'yatnenAnumito'pyarthaH' ityAdi, tathA 'hastasparzAdivAndhena' ityAdi (vAkyapa0 kAM0 1 zlo0 34, 42) AgamamAtrametat / 10. (atra ceti) atra ca-vidhi niyama]niyame saMghAto varNapadavAkyAdInAM zabdArtha utpattIvabhi vyaktau veti, yadi varNAdayo janyante yadyabhivyajyante kAryanityapakSayordvayorapyaviruddhaH saMghAto vAkyAdiH zabda iti, syAnmatamutpannamAtrapradhvaMsitvAdvarNAdInAM yogapadyAbhAve kutaH saMghAta ityatrocyate-yadya[pya]prAptayogapadyAni padAni kAryAta prasiddhA vyavasthA loke, kiM tat kArya ? arthapratipAdanam , tadyathA varNAdInAM tirohi tAnAM pariNAmAntaramApannAnAM vinaSTAnAM vA buddhau saMskAramAdhAyAvayorabhidheyavijJAnotpattinimittatvaM tadabhAve 15 tadabhAvAt prayogAnantarIyakatvAcca pratyayasyAnumIyate, lokaprasiddhereva vA vyavasthA, dRSTo hi loke teSAM varNapadAdInAM zabdAnAmarthapratyAyanAsambhavAdarthapratyAyakastatsamudAya iti zaktiH [iti] prasiddhaH sannidAnI ? varNasaMghAtaH padam padasaMghAto vAkyam, vAkyasaMghAtaH prakaraNamadhyAyo vA prakaraNasaMghAto'dhyAyasaMghAto vA grantha ityAha-saMghAta iti| saMghAtazca samudAyaH, sa ca varNAnAM nityatvamanityatvaM vA syAttathApi saMghAtarUpata utpattirabhivyaktirvA padavAkyAdena viruddhe. tyAha-yadi varNAdaya iti / nanu vo utpattyanantarakSaNe vinazyanti, yathA gaurityAdau prathamamutpanno gakAra aukArotpattikAle naSTaH so'pi visargotpattikAle, evaJcaiSAM trayANAM varNAnAM yugapasthitireva nAsti kathaM saMghAtaH syAdityAzaGkate syAnmatamiti / varNAnAM kSaNikatve'pi loke zAbdavyavahAradarzanAdvarNasamudAyAsambhave'pi padavyavasthA parikalpyata ityAha-yadyapIti, padAnAmayogapadye'pi nAvyavasthA, api tu kAryAdarthapratipAdanAdyavasthaiveti bhAvaH / varNapadavAkyAdInAM saMghAtAta arthapra nAM saMghAtAt arthapratipattidRSTA, devadatta ! gAmabhyAja zuklAM daNDenetyAdeH, tatra vAcaH kramavartitvAduttaravarNAdizravaNakAle pUrvavarNAdInAM tirohitatvAt , pUrvavarNAdInAmeva vA varNAntaratvAdinA pariNamanAt, yadvA vinaSTatvAt anavasthitAnAmapi varNAdInAM tattadvarNAdivijJAnajanitasaMskAradvAreNAbhidheyavijJAnotpattI nimittatvam, prAk tathAvidhavarNAdInAmabhAve tathAvidhAbhidheyavijJAnAnudayAt , tathAvidhazabdaprayogAnantarameva bodhodayAya tumIyata ityAdarzayati-tadyatheti / kAryAvyavasthAmabhidhAya lokaprasiddharvyavasthAmAha-lokaprasiddhareva veti. vRkSa ityAdI vakArAdeH kevalaM varNAdernArthabodhajanakatvaM, aparavarNoccAraNavaiyapitteH tasmAdvakAraRkArakakAraSakArAkAravisargasamudAyo'rthabodhajanakaH sa eva samudAya idAnIM zaktiriti prasiddhaH, samudAyibhyo vakArAdipratyekavaNebhyo'nyaH, pratyekavarNebhyo'sambhavino'rthavizeSa. pratyayalakSaNakAryasya darzanAditi keSAzcinmatamiti bhAvaH / so'yaM samudAyaH kAryasyArthapratyayasya nirhetukatvaprasaGgavAraNAya prakalpyamAno na samudAyibhyo vyatiriktaH, vyatiriktatve hi varNaSu samudAyasya prativarNamekadezena kAsnyaMna vA, samasteSveva varNeSu vRttirabhyupeyA 1 taavnityktau| 2 si.kSa. tvshbdaa0| 2 si. kSa. chA. De. prsiddhaaghv0| 3 si.kSa. chA. De. sNskaarmaavyorbhi0|4 si.kSa. chA. De. varNAbhedAdInAM / 5 si.kSa. chA. De. prasiddhA s0| 2010_04 Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyAyake matamedAH] dvAdazAranayacakram 995 samudAyaH samudAyibhyo varNAdibhyastadasambhavikAryAntaradarzanAdanya iti kecidAhuH, tasmAdeva kAryAt mA bhUdahetukamarthapratyAyanaM teSu tasya pratidezaM samasteSu vA dezaiH sAmastyena vA vRttyasambhavAnna vyatirikta ityapare, pUrvavarNajJAnAhitasaMskArApekSAntyavarNe saMhRtAzeSadezAvayavaH samudAyo'bhidhAtA pUrvavarNajanitabuddhiparipAkAdityeke, sikatAtoyavaddezAntareSvasataH samudAyAt kutaH sambhavaH pratyAyanasya ? kintu tilatailavat sarvAvayaveSu tirohitAbhimateSu sUkSmatAmApanneSu vitatya vyavasthito buddhisaMskAraparipAkasamudAyo'bhi-5 vyaJjakaH pratyayasyetyapare, samudAyAtmA zabda eka evAbhinnaH pratyAyako'rthasyaikapratyayadarzanAt , aneka eva vA, pratyavayavAhitasaMskArabalAdheyArthajJAnatvAdityevamAdIni vicArAntarANyevaitAni puruSamatisamutthApitazukatarkaviSayatvAt, kiM na etaiH, yadi vyatirikto yadyavyatirikto'ntye'zeSe samaste'pyabhinno bhinno vA pratyAyakaH samudAyo'vayavA eva vA yo'stu so'stu, sarvathA'rthapratyAyanAt phalAt samudAyaH zabda ityetAvadupayujyate, kiM kAraNaM ? anavasthitatarkatvAt puruSANAm , yathoktaM 'yatnenAnumito'pyarthaH' (vAkya0 10 kA0 1 zlo0 34 ) ityAdi, tathA hastasparzAdivAndhena' (vAkya0 kA0 1 zlo0 42) ityAdi, syAt , tathA vRttizca na sambhavati, doSasambhavAditi na samudAyo vyatirikta ityanyeSAM matamiti darzayati-tasmAdeva kAryAditi, arthapratyAyanarUpAt kAryAdityarthaH, varNeSu prativarNa dezena samudAyasya vRttyasambhavaH, samudAyasya dezAbhAvAt , sAmastyena prativarNa vRttau samudAyabAhulyam , ekavarNaparyAptasamudAyAdeva bodhasambhave'paravarNoccAraNavaiyarthyaJca, na vA samasteSu varNeSu vartate samudAyaH, sAmastyAsambhavAdvarNAnAmiti na vyatiriktaH samudAya iti bhAvaH / pUrvapUrvavarNajJAnajanyasaMskArasahakRte'nye varNe'zeSAn khadezAnavayavabhUtA-15 nupasaMhRtya vartamAnaH samudAyo vAcako'rthasyetyAha-pUrvavarNeti, pUrvapUrvasaMskArasahakRtAyAM prAptayogyatAparipAkAyAM buddhAvantyo varNaH zabdasvarUpaM samudAya sannivezayati sa cAbhidhAtA'rthasyeti bhAvaH / antye varNe eva samudAyAbhyupagame'paravarNeSvasattvAt sikatAyAM toyAnutpattivat arthapratyAyanaM tathAvidhasamudAyAnna syAt, kintu tileSu tailavat pratyekaM varNeSu tirohitatvAtsUkSmatayA vartamAneSu vyApyavRttiH samudAyaH pUrvokto'rthapratyayamabhivyanaktIti matAntaramAha-sikatAtoyavaditi / pratyekavarNajJAnajanyasaMskArasahakRtAntyavarNajJAnAt samudAyAtmaikaH zabdo jAyate so'rthapratyayajanakaH kAryasyaikatvena kAraNasyApyekatvAvazyakatvAdityanyaM mataM darzayatisamudAyAtmeti / samudAyAvayavA evAneke pratyAyakAH, pratyavayavajJAnajanyasaMskArabalenArthajJAnasya jAyamAnatvAditi matAntaraM 20 darzayati aneka eva veti / itthamanekadhA vicAraH pracarati, vicAramAtrameva kevalametat , tattvantu dUra eva, kevalaM nirmUlapuruSamatibhirete tarkA utthApitAH, phalarahitatvAcchuSkAH nAnena vicAreNAsmAkaM kimapi prayojanamasti kinvarthapratyayalakSaNaM phalaM sarvAnubhavasiddham , tacca na kAraNamantareNa bhavitumarhati, tasmAt kAraNaM samudAyAtmA zabdo'vazyamabhyupeyate, sa vyatirikto vA bhavatvavyatirikto vA, antyavarNe vA syAt samasteSu vA, eko vA'neko vA samudAyo vA'vayavA eva bhavatu, nAtra kazcidvicAra ityAha-itye vmaadiiniiti| atra hetumAha-anavasthiteti,puruSANAM tako anavasthitAH, zAstrAnanugatatve teSAM takoNAmapramANatvAt ,'yatnenAnumito'pyarthaH kuzalairanumAtRbhiH / abhiyuktatarairanyairanyathaivopapAdyate // iti kuzalenaikena tarkitasyApareNa dhImatA'nyathAkaraNAt, tasyApyanyena dhImadvareNetarathA tarkaNAdanavasthaiva, avirAmAditi bhAvaH / tatra bhartaharivacanaM prmaannyti-ytneneti| tasyaiva vacanAntaramAha-hastasparzAdIti, 'hastasparzAdivAndhena vissmessvbhidhaavtaa| anumAnapradhAnena vinipAto na durlabhaH // ' yathA kazcidandhaH viSame durgame pathi dRSTimatpuruSAvalambanavyatirekeNa tvarayA dhAvan kaJcideva mAgaikadezaM hastasparzanAvagamyaM samatikAntastathaivAparamapi gacchan patanaM labhate tathaivA''gamanetramantareNa tarkamAtrAvalambana dRSTaphaleSu samprAptapratyayo'dRSTeSvapi tathA pravarttamAno vinipAtaM labha-30 3 si.kSa. chA.De. tye 1 si.kSa. chA. De. shessdossaav.| 2 si.kSa. chA.De. vstotpaakuk0| shesssmste0| 4 si. kSa. De. sparzAdivattvena, chA0 sparzAdivAtvena, 2010_04 Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 996 nyAyAgamAnusAriNIvyAkhyAsametam / [ubhayaniyamAre kiM tarhi pratipattavyaM AgamamAtraM tvetat / yathoktaM 'jo heuvAyapakkhaMmi heuo Agame ya aagmio| so sasamayapaNNavao siddhatavirAhio iyaro' // (saMma0 kAM0 3 gA0 45) tti, / padasamUho vAkyam , sa cAniyatAnupUrvyaH padasamUhaH, tadyathA-devadatta! gAmabhyAjeti, kadAcicca devadatta ! gAmabhyAja zuklAm , devadatta ! mahiSI gRSTiM kalyANImiti pAtramAhara, 5 Ahara pAtraM sauvarNazcetyAdi, sarvAgamasamUhAtmakA''rhatAgamo vA vAkyam , vAkyArtho'pi tdbhidheyo'rthH| padasamUho vAkyamiti, sa cAniyatAnupUrvyaH padasamUhaH-anupUrvabhAva AnupUyaM, tadaniyata yasya so'niyatAnupUrvyaH padasamUhaH tadyathA devadatta! gAmabhyAjeti kadAciJca devadatta ! gAmabhyAja zuklAm devadatta! mahiSI gRSTiM kalyANImiti, pAtramAhara Ahara pAtraM sauvarNazcetyAdivyAkaraNasAMkhyavaizeSikabauddhAdyanya10 tamagranthamAtram , sarvAgamasamUhAtmakArhatAgamo vA vAkyam , vAkyArtho'pi tadabhidheyo'rthaH, uktaH zabdArthaH / ayaM punarnayaH kAntarbhavati dravyArthe kiM paryAyArthe ? ucyate ayazca zabdaikadezatvAt paryavAstikaH, parirupasargaH samantAdarthe; ava gatyarthe dhAtuH samantAvati, ko'sau ? bhedo bhAvopasarjanaH, so'stIti yasya' nayasya matiH sa paryavAstikaH / (ayazceti) ayazca zabdaikadezatvAt paryavAstikaH 'mUlanimeNaM pajjavaNayassa ujjusuavayaNa16 vicchedo / tassa usAhapasAhA saddavikarapA suhamabhedA // ' (saM. kA. 1-5) iti, ArSe'pi saptanayazatA nAnAt paryavAstikabhedasya zabdanayasya bheda ityarthaH, paryavAstika iti kaH zabdArthaH ? ucyate, parirupasargaH tyeveti tadarthaH / kintarhi vijJeyamarthapratyAyakamityatrAha-AgamamAtramiti / AgamAdeva gamya eSo'rtha iti bhAvaH / tatra mAnamAhayathoktamiti, hetuvAdagamyamartha hetunA''gamamAtragamyaJcArthamAgamenaiva yaH pratipadyate sa khasamayaprajJApakaH, itarastu siddhAntavirAdhaka iti bhAvaH / vAkyalakSaNamAha-padasamUha iti / pratiniyatAnupUrvIrahita: padasamUhaH, IdRzAnupUrvIviziSTameva padakadambakaM vAkyaM 20 bhavati nAnyAdRzamiti niyamo nAstItyAha-sa ceti / AnupUrvInayatyAbhAve nidarzanamAha-tadyatheti / evaMvidhapadasamUho vyAkaraNasAMkhyAdigrantharUpa ityAha-ityAdIti / vyAkaraNasAMkhyAdisarvAgamasamUho vAkyamityAha-sarvAgameti. pratyekaM sarveSA mAgamAnAM nayAtmakAnAM samUhAtmaka AhetAgamo ratnAvalIvat iti / vAkyArthamAha-vAkyArtho'pIti. vAkyena pratipAdyo'rthaH - vAkyArtha ityarthaH / kimayaM nayo dravyArthaH paryAyArtho vA, kasminnasya samAveza ityatrAha-ayazceti / vidhiniyamaniyamanayo'yaM zabdanayasyaikadezaH, ata eva paryAyArthe'ntargata ityAha-ayaJca zabdaikadezatvAditi / tatra sammatigAthAM pramANayati-mUla26nimeNaM iti / vizeSaviSayakaparicchedasya RjusUtravacanavicchedo mUlAdhAraH, RjusUtrasya evamayamartho nAnyatheti prarUpayataH vacanaM vicchidyamAnaM yat tat mUlanimenam , pUrvAparaparyAyairvivikte ekaparyAye eva RjusUtrasya prarUpayato vacanaM vicchidyate, ekaparyAyasyAparaparyAyAsaMsparzAt , tasya RjusUtrasyaiva zabdasamabhirUDhaivaMbhUtAstrayo vikalpAH zAkhAprazAkhAH sUkSmabhedA ityarthaH / ArSamapi pramANayati ArSe'pIti, dravyArthaparyAyArthanayayoH pratyekamArSe saptazataM nayA abhihitAH tatra paryAyArthikabhedasya zabdanayasya bhedo'yamityarthaH / parmavAstikazabdArthamAha-parirupasarga iti samantAdgatimat dravyamiti vyutpttyrthH| samantAdgatimAn bhedo bhavati, kSaNavinazvaratvAt sa ca si. De. chA. itthathe'pi / 2010_04 Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atra mUlapramANopanyasanam ] dvAdazAranayacakram itthamakSa samantAdarthe, ava gatyarthe dhAtuH, parito'vanaM samantAdgamanaM paryavaH, tathA''caSTe - samantAdravati, rArthamuktvA vastuto darzayati - ko'sau ? bhedo bhAvopasarjana:- yo bhavati ghaTAdirbhedaH sa bhavanakriyo - pasarjanaparyavaH so'stIti yasya nayasya matiH sa paryavAstika iti taddhitapratyayAntArthaH prakRtyarthena vizeSito jJeyaH / kimetAH svamanISikA evocyante'sti kiJcinnibandhanamai syArSamapIti astItyucyate, tadyathAnirgamanavAkyamapyasya 'duvAlasa~gaM gaNipiDagamegaM purisaM paDucca' (nandi0 42 ) ityAdIti vidhiniyama niyamaH / (nirgamaneti ) nirgamanavAkyamapyasya 'duvAlasa~gaM gaNipiDagamegaM purisaM paDucca' ityAdyArSagranthaM sAkSitvenA haitanmatasaMvAdinam, yadyapyayamAgamo'nekapuruSAnvaye sadA vyavasthitaH tathApi pratyekaM puruSavizeSAzrita eva nizcayAya, kriyAsAmAnyopasarjanavizeSaparamArthatvAt bhavatyarthasya, tacca dvAdazAGgaM gaNipiTakaM, 10 ata eva saudisaparyavasAna kSaNikamevetyarthaH, ityAdigrahaNAdanyadapi, prakRtisthityanubhAvapradezabandhAdiprarUpaNA ekasamayamAtraviSayA mithyAdarzanAdipariNAmAdhyavasAyaprarUpaNA ca draSTavyA, itiH parisamAptau itthaM vidhinimorniyama eva pradarzano guNapradhAnabhAvenAyamaSTamo'raH samAptaJca dvitIyo mArga ubhayavikalpabhedopadarzanaH // - aSTamo'raH - -: samAsaH : www.www. 197 2010_04 1 si.kSa. chA. De. 'syArthamapIti / 2 si. kSe. chA. De. 'dyArcapratha 3 si. kSa. De. yasyApyapamAgamo chA. yasyayagamAgamo0 / 4 hA. si. tadA / 5 si. kSa. chA. De. sAdyasapa0 / bhedo bhAvopasarjano grAhya ityAha-bheda iti / bhAvo hi kriyAvivakSitA ghaTAdibhedAnAM bhavanakriyAsamanvitatvAt bhavana kriyo - pasarjanazca vizeSo'sya nayasya viSayaH paryavo'stIti matiryasyAsau paryavAstikaH, 'asti nAstidiSTaM mati' riti sUtreNa Thak pratyayAt paryavasti prakRtika taddhita pratyayAntasyArtha ityAha-yo bhavatIti / asya nayasya nibandhanamArSa pRcchati - kimetA iti / mUlabhUtamArSa mAha-nirgamaneti / anekapuruSApekSayA dvAdazA gaNipiTakasyAnAdyaparyavasitatvena bhAvopasarjanabhedaviSayanayasya kathaM nibandhanaM bhavitumarhatItyAzaGkAyAmAha - yadyapyayamAgama iti, ekapuruSApekSayA dvAdazAGgagaNipiTakasya sAdisaparyavasitatvAt kSaNi- 20 katvena nibandhanaM bhavitumarhatIti bhAvaH / anyAsAmapyAgamoditaprarUpaNAnAmAdigrahaNena nirgamanaM sUcayatItyAha - ityAdigrahaNAditi / anyadapItyabhimatameva darzayati- prakRtIti, ekasamayamAtraviSayA prakRtisthityanubhAva pradezaprabhedabandhAdInAM prarUpaNA mithyAdarzanAdipariNAmAdhyavasAya prarUpaNA ca tathAvidhA grAhyeti bhAvaH / evaM vidhiniyamayoH - sAmAnyavizeSayoH - dravyaparyAyayorupasarjanapradhAnabhAvena niyamapradarzanaparo'STamoraH / vidhiniyamobhayAzrayeNa bhaGgAnAmupadarzako dvitIyamArgazca nirUpita ityAha- itthamiti / iti vijayalabdhisUriviracite viSamapadavivecane nayacakrazAstrasyASTama ubhayaniyamanayAraH samAptaH / 5 15 25 Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2010_04 Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jess Education International 2010_04 For Private & Personal use only